Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ mANikacandra di0 jainagranthamAlAyAH caturviMzatitamo grnthH| zrImatsamantabhadrasvAmiviracito ratnakaraNDa kazrAvakAcAra: zrIprabhAcandrAcAryanirmitaTIkayopetaH / / zrIyukta paNDita jugalakizora-mukhtAralikhita prstaavnetihaasaadismlngkRtH| prakAzikAmANikacandra di0 jainagranthamAlAsamitiH / prathamAvRttiH ] zrIvIranirvANa saMvat 2451 [mU0 rupyakadvayam / vikramAbdaH 1982 / For Personal & Private Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka nAthUrAma premI, maMtrI, mANikacandra di0 - jaina-granthamAlA, hIrAbAga, po0 giragAMva - bambaI / mudraka - maMgeza nArAyaNa kuLakarNI, karnATaka presa, ThAkuradvAra, bambaI / For Personal & Private Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ nivedn| saTIka ratnakaraNDako chapakara taiyAra hue eka varSase bhI adhika ho gayA; parantu isakI prastAvanA aura svAmI samantabhadrake itihAsake likhane meM AzAse adhika samaya laga gayA aura isa kAraNa yaha aba taka prakAzita honese rukA rahA / mujhe AzA hai ki granthamAlAke zubhacintaka aura pAThaka jaba isakI vistRta prastAvanA aura svAmI samantabhadrake itihAsako par3heMge; taba isa vilambajanita doSako bhUla jAveMge, sAtha hI unheM ise par3hakara bahuta adhika prasannatA bhI hogii| suhRdra bAbU jugalakizorajIne prastAvanA aura itihAsake likhanemeM jo parizrama kiyA hai, usakI prazaMsA nahIM kI jA sktii| itihAsajJa bahuzruta vidvAn hI inake mUlyako samajheMge / Adhunika kAlameM jainasAhityake sambandhameM jitane AlocanA aura anveSaNAtmaka lekha likhe gaye haiM, merI samajhameM una sabameM ina donoM nibandhoMko ( prastAvanA aura itihAsako ) agrasthAna milanA cAhie / granthamAlAke saMcAlaka ina nibandhoM ke lie bAbU sAhabake bahuta hI adhika kRtajJa haiN| sAtha hI unheM ina bahumUlya nibandhoMko isa granthake sAtha prakAzita kara sakanekA abhimAna hai| saTIka ratnakaraNDakA sampAdana nIce likhI tIna hastalikhita pratiyoMke AdhArase kiyA gayA hai:. ka-bambaIke terApanthI mandirakI prati jo hAla hI ko likhI huI hai| kha-bArAmatIke paNDita vAsudeva neminAtha upAdhyAyakI khudakI likhI huI prati / ga-zrImAn seTha hIrAcanda nemicandajI zolApuradvArA prApta prati / hastalikhita pratiyoMke svAmiyoMko anekAneka dhanyavAda / eka vidvAn zAstrIke dvArA isa granthakI presakApI taiyAra karAI gaI aura eka nyAyatIrtha paNDitake dvArA prUphasaMzodhana karAyA gayA; phira bhI duHkhakI bAta hai ki grantha bahuta hI azuddha chapA-paNDita mahAzayoMne apane uttaradAyittvakA jarA bhI khayAla nahIM rakkhA / maiM nahIM jAnatA thA ki jinavANI-prakAzanake For Personal & Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa pavitra kAryameM, yatheSTa pArizramika pAte hue bhI, vidvAnoMdvArA itanA pramAda kiyA jA sakatA hai| - maiM jainendrapresa kolhApurake mAlika sahRdaya paNDita kallAppA bharamAppA niTavekA bahuta hI kRtajJa hU~ jinhoMne ina azuddhiyoMkI ora merA dhyAna AkarSita kiyA aura sAtha hI bahuta bar3e parizramake sAtha eka zuddhipatra banAkara bhI bheja diyA jisakA Avazyaka aMza granthake anta meM de diyA gayA hai / sAdhAraNa azuddhiyoMko vistArabhayase chor3a denA pdd'aa| __maiM do DhAI mahInese bImAra hU~ / bImArIkI avasthAmeM hI yaha nivedana likhA gayA hai| prastAvanA AdikA prUphasaMzodhana bhI isI avasthAmeM huA hai / ataeva bahutasI truTiyA~ raha gaI hoMgI / unake lie pAThakoMse kSamAprArthI huuN| -mNtrii| For Personal & Private Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prstaavnaa| grantha-paricaya / jisa graMtharatnakI yaha prastAvanA Aja pAThakoMke sAmane prastuta kI jAtI hai vaha jainasamAjakA suprasiddha graMtha 'ratnakaraMDaka' nAmakA upAsakAdhyayana hai, jise sAdhAraNa bolacAlameM athavA Ama taura para 'ratnakaraMDazrAvakAcAra ' bhI kahate haiM / jainiyoMkA zAyada aisA koI bhI zAstrabhaMDAra na hogA jisameM isa graMthakI eka Adha prati na pAI jAtI ho; aura isase graMthakI prasiddhi, upayogitA tathA bahumAnyatAdi-viSayaka kitanI hI bAtoMkA acchA anubhava ho sakatA hai| - yadyapi yaha graMtha kaI bAra mUla rUpase tathA hindI, marAThI aura aMgrejI Adike anuvAdoM sahita prakAzita ho cukA hai, parantu yaha pahalA hI avasara hai jaba yaha graMtha apanI eka saMskRtaTIkA aura graMtha tathA graMthakartAdike vizeSa paricayake sAtha prakAzita ho rahA hai / aura isa dRSTise graMthakA yaha saMskaraNa avazya hI vizeSa upayogI siddha hogA, isameM saMdeha nahIM hai / - mUla graMtha svAmIsamaMtabhadrAcAryakA banAyA huA hai, jinakA vizeSa paricaya athavA itihAsa alaga likhA gayA hai, aura vaha isa prastAvanAke sAtha hI prakAzita ho rahA hai / isa graMthameM zrAvakoMko lakSya karake usa samIcIna dharmakA upadeza diyA gayA hai jo karmokA nAzaka hai aura saMsArI jIvoMko saMsArake duHkhoMse nikAlakara uttama sukhoMmeM dhAraNa karanevAlA-athavA sthApita karanevAlA hai| vaha dharma samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrasvarUpa hai aura isI kramase ArAdhanIya hai / darzanAdikakI jo sthiti isake pratikUla hai-arthAt, samyak-. rUpa na hokara mithyA rUpako liye hue hai-vahI adharma hai aura vahI saMsAra-paribhramaNakA kAraNa hai, aisA AcArya mahodayane pratipAdana kiyA hai| For Personal & Private Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa graMthameM dharmake ukta ( samyagdarzanAdi ) tInoM aMgoMkA-ratnatrayakA hI yatkiMcit vistArake sAtha varNana hai aura use sAta paricchedoMmeM vibhAjita kiyA hai| pratyeka paricchedameM jo kucha varNana hai usakA saMkSipta sAra isa prakAra hai prathama paricchedameM satyArtha, Apta Agama aura tapobhRt (guru) ke trimUDhatArahita tathA aSTamadahIna aura aSTaaMgasahita zraddhAnako 'samyadarzana' batalAyA hai; Apta-Agama-tapasvIke lakSaNa, loka-deva-pAkhaMDimRDhatAoMkA svarUpa, jJAnAdi aSTamadoMke nAma aura niHzaMkitAdi aSTa aMgoMke mahattvapUrNa lakSaNa diye haiN| sAtha hI, yaha dikhalAyA hai ki rAgake vinA Apta bhagavAnake hitopadeza kaise bana sakatA hai, aMgahIna samyagdarzana janmasaMtatiko nAza karaneke liye kaise samartha nahIM hotA aura dUsare dharmAtmAoMkA anAdara karanese dharmakA hI anAdara kyoMkara hotA hai| isake sivAya samyagdarzanakI mahimAkA vistArake sAtha varNana diyA hai aura usameM nimnalikhita vizeSatAoMkA bhI ullekha kiyA hai (1) samyagdarzanayukta cAMDAlako bhI 'deva' samajhanA cAhiye / (2) zuddha samyagdRSTi jIva bhaya, AzA, sneha tathA lobhase kudevoM, kuzAstroM aura kuliMgiyoM ( kuguruoM ) ko praNAma tathA vinaya nahIM krte| (3) jJAna aura cAritrakI apekSA samyagdarzana mukhyatayA upAsanIya hai, vaha mokSamArgameM khevaTiyAke sadRza hai aura usake vinA jJAna tathA cAritrakI utpatti, sthiti, vRddhi, aura phalodaya usI taraha nahIM ho pAte jisa taraha bIjake abhAvameM vRkSakI utpatti Adi / (4) nirmohI ( samyagdRSTi ) gRhastha mokSamArgI hai paraMtu mohI (mithyAdRSTi ) muni mokSamArgI nahIM; aura isa liye mohI munise nirmohI gRhastha zreSTha hai| 1 isa mudrita TIkAmeM graMthake pA~ca pariccheda kiye gaye haiM jisakA koI vizeSa kAraNa samajhameM nahIM AyA / mAlUma nahIM, TIkAkAra zrIprabhAcaMdane hI aisA kiyA hai athavA yaha lekhakAdikoMkI hI kRti hai| hamArI rAyameM sAta pariccheda viSayavibhAgakI dRSTise, acche mAlUma hote haiM aura ve hI mUla pratiyoMmeM pAye bhI jAte haiN| yadi sAta pariccheda na hoM to phira cAra hone cAhiye / guNavrata paricchedako pUrva paricchedameM zAmila kara denA aura zikSAvrata paricchedako zAmila na karanA kyA artha rakhatA hai yaha kucha samajhameM nahIM aataa| For Personal & Private Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 ( 5 ) samyagdarzana se zuddha hue jIva, avratI hone para bhI, nAraka, tiryaMca, napuMsaka aura strIparyAyako dhAraNa nahIM karate, na duSkuloMmeM janma lete haiM, na vikRtAMga tathA alpAyu hote haiM aura na daridrIpane ko hI pAte haiM / dvitIya pariccheda meM samyagjJAnakA lakSaNa dekara usake viSayabhUta prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura dravyAnuyogakA sAmAnya svarUpa diyA hai | tIsare pariccheda meM samyakcAritrake dhAraNa karanekI pAtratA aura AvazyakatAkA varNana karate hue use hiMsA, asatya, corI, maithunasevA aura parigraharUpa 'pApapraNAlikAoMse viratirUpa batalAyA hai / sAtha hI, cAritrake ' sakala' aura 'vikala' aise do meda karake aura yaha jatalAkara ki sakala cAritra sarva saMgavirata muniyoM hotA hai aura vikalacAritra parigrahasahita gRhasthoMke, gRhasthoMke yogya vikalacAritra ke bAraha bheda kiye haiM; jinameM pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSA zAmila haiN| isake bAda hiMsA, asatya, corI, kAmasevA aura parigraharUpI pA~ca pApoMke sthUlarUpase tyAgako 'aNuvrata' batalAyA hai aura ahiMsAdi pA~coM aNuvratoMkA svarUpa unake pA~ca pA~ca atIcAroM sahita diyA hai| sAtha hI, yaha pratipAdana kiyA hai ki madya, mAMsa aura madhuke tyAgasahita ye paMcaaNuvrata gRhasthoMke 'aSTa mUlaguNa' kahalAte haiM / cauthe pariccheda meM digvrata, anarthadaNDavrata aura bhogopabhogaparimANa nAmase -tIna guNA unake pA~ca pA~ca aticAroMsahita kathana hai; pApopadeza, hiMsAdAna, apadhyAna, duHzruti aura pramAdacaryA aise anarthadaMDake pA~ca bhedoM kA varNana hai aura bhogopabhogakI vyAkhyA ke sAtha usameM kucha vizeSa tyAgakA . vidhAna, vratakA lakSaNa aura yamaniyamakA svarUpa bhI diyA hai / pA~caveM pariccheda meM dezAvakAzika, sAmAyika, proSadhopavAsa aura vaiyAvRtya nAmake cAra zikSAvratoMkA, unake pA~ca pA~ca atIcAroMsahita, varNana hai / sAmAyika aura proSadhopavAsake kathanameM kucha vizeSa kartavyoMkA bhI ullekha kiyA aura sAmAyika samaya gRhasthako 'celopasRSTa muni' kI upamA dI hai / vaiyyAt saMyamiyoM ko dAna dene aura devAdhidevakI pUjA karanekA bhI vidhAna kiyA hai aura usa dAnake AhAra, auSadha, upakaraNa, AvAsa aise cAra bheda kive haiM / chaThe pariccheda meM, anuSThAnAvasthA ke nirdezasahita, sallekhanA ( samAdhimaraNa )-- kA svarUpa aura usakI AvazyakatAkA pratipAdana karate hue, saMkSepameM samAdhi For Personal & Private Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ maraNakI vidhikA ullekha kiyA hai aura sallekhanAke pA~ca atIcAra bhI diye haiM / antameM saddharmake phalakA kIrtana karate hue, niHzreyasa sukhake svarUpakA kucha digdarzana bhI karAyA gayA hai / sAtaveM pariccheda meM zrAvakake una gyAraha padoM kA svarUpa diyA gayA haiM jinheM ' pratimA' bhI kahate haiM aura jinameM uttarottara pratimAoMke guNa pUrvapUrvakI pratimAoMke saMpUrNa guNoMko liye hue hote haiM aura isa taraha para kramazaH vivRddha hokara tiSThate haiM / ina pratimAoMmeM chaThI pratimA 'rAtribhojanatyAga' batalAI gaI hai / isa taraha para, isa graMthameM, zrAvakoMke anuSThAnayogya dharmakA jo varNana diyA hai vaha bar3A hI hRdayagrAhI, samIcIna, sukhamUlaka aura prAmANika hai / aura isa - liye pratyeka gRhasthako, cAhe vaha strI ho yA puruSa, avazya hI isa graMthakA bhale prakAra adhyayana aura manana karanA cAhiye / isake anukUla AcaraNa niHsandeha kalyANakA kartA hai aura AtmAko bahuta kucha unnata tathA svAdhIna banAne meM samartha hai / graMthakI bhASA bhI bar3I hI madhura, prauDha aura arthagauravako liye hue hai / sacamuca hI yaha graMtha dharmaratnoM kA eka choTAsA piTArA hai aura isa liye isakA ' ratnakaraMDaka' nAma bahuta hI sArthaka jAna par3atA hai / I yadyapi, graMthakAra mahodayane svayaM hI isa graMthako eka choTAsA piTArA ( karaMDaka ) batalAyA hai to bhI zrAvakAcAra viSayakA dUsarA koI bhI graMtha abhI taka aisA nahIM milA jo isase adhika bar3A aura sAtha hI adhika prAcIna ho / prakRta viSayakA alaga aura svataMtra graMtha to zAyada isase pahalekA * zrIkundakundAcAryake ' cAritra pAhuDa' meM zrAvakoM ke saMyamAcaraNako pratipAdana karanevAlI kula pA~ca gAthAe~ haiM jinameM 11 pratimAoM tathA 12 vratoMke : nAma mAtra diye haiM- unakA svarUpAdika kucha nahIM diyA aura na vratoMke atIcAroMkA hI ullekha kiyA hai / umAsvAti mahArAjake tattvArthasUtrameM vratoMke atIcA jarUra diye haiM paraMtu divratAdikake lakSaNoMkA tathA anarthadaMDake bhedAdikakA usameM: abhAva hai aura ahiMsAtratAdikake jo lakSaNa diye haiM ve khAsa zrAvakoM ko lakSya karake nahIM likhe gaye / sallekhanAkA svarUpa aura vidhi vidhAnAdika bhI usameM nahIM haiN| 11 pratimAoMke kathana tathA aura bhI kitanI hI bAtoMke ullekha vaha rahita hai, aura isa taraha para usameM bhI zrAvakAcArakA bahuta hI saMkSiptaH varNana hai / For Personal & Private Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ koI bhI upalabdha nahIM hai| puruSArthasiddhayupAya, cAritrasAra, somadeva upAsakAdhyayana, amitagati upAsakAcAra, vasunandizrAvakAcAra, sAgAradharmAmRta, aura lATIsaMhitA Adika jo prasiddha graMtha haiM ve saba isake bAdake hI bane hue haiN| aura isa liye, upalabdha jainasAhityameM, yadi isa graMthako 'prathama zrAvakAcAra'kA nAma diyA jAya to zAyada kucha bhI anucita na hogA / choTA honepara bhI isameM zrAvakoMke liye jina sallakSaNAnvita dharmaratnoMkA saMgraha kiyA gayA hai ve avazya hI bahumUlya haiM / aura isa liye yaha graMtha AkArameM choTA honepara bhI mUlyameM bar3A hai, aisA kahanemeM hameM jarA bhI saMkoca nahIM hotaa| prabhAcaMdrajIne ise akhila sAgAramArga ( gRhasthadharma ) ko prakAzita karanevAlA nirmala sUrya likhA hai aura zrIvAdirAjasUrine 'akSayyasukhAvaha' vizeSaNake sAtha isakA smaraNa kiyA hai| granthapara sandeha / kucha logoMkA khayAla hai ki yaha graMtha una svAmI samantabhadrAcAryakA banAyA huA nahIM hai jo ki jaina samAjameM eka bahuta bar3e prasiddha vidvAna ho gaye hai aura jinhoMne ' devAgama ' ( AptamImAMsA ) jaise advitIya aura apUrva tarkapUrNa tAttvika graMthoMkI racanA kI hai| balki 'samaMtabhadra ' nAmake athavA samantabhadrake nAmase kisI dUsare hI vidvAnakA banAyA huA hai, aura isa liye adhika prAcIna bhI nahIM hai / paraMtu unake isa khayAla athavA saMdehakA kyA kAraNa hai aura kisa AdhAra para vaha sthita hai, isakA koI spaSTollekha abhItaka unakI orase kisI patrAdikameM prakaTa nahIM huA, jisase usakA yathocita uttara diyA jA sktaa| phira bhI isa vyarthake saMdehako dUra karane, usakI saMbhAvanAko miTA dene aura bhaviSyameM usakI saMtatiko Age na calane deneke liye yahA~ para kucha pramANoMkA ullekha kara denA ucita jAna par3atA hai aura nIce usIkA yatkiMcit prayatna kiyA jAtA hai-- (1) aitihAsika paryAlocana karanese itanA jarUra mAlUma hotA hai ki * samantabhadra' nAmake do cAra vidvAn aura bhI hue haiM; paraMtu unameM aisA eka bhI nahIM thA jo 'svAmI' padase vibhUSita athavA isa vizeSaNase vizeSita ho; balki eka to laghusamaMtabhadrake nAmase abhihita haiM, jinhoMne aSTasahasrI para 'viSamapadatAtparyaTIkA' nAmakI eka vRtti (TippaNI) likhI hai| ye vidvAn svayaM bhI apaneko 'laghusamaMtabhadra' prakaTa karate haiN| For Personal & Private Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathA devaM svAminamamalaM vidyAnaMdaM praNamya nijbhktyaa| vivRNomyaSTasahastrIviSamapadaM laghusamaMtabhadro'ham // . . dUsare 'cika samantabhadra' kahalAte haiM / ArAke jainasiddhAntabhavanakI sUcI meM "cikkasamaMtabhadrastotra ' nAmase jisa pustakakA ullekha hai vaha inhIMkI banAI huI kahI jAtI hai aura usako nikalavAkara dekhanese mAlUma huA ki vaha vahI stuti hai jo 'jainasiddhAntabhAskara' kI 4 thI kiraNameM 'eka aitihAsika stuti' ke nAmase prakAzita huI hai aura jisake antima padyameM usake racayitAkA nAma 'mAghanaMdivratI' diyA hai / isase cikasamaMtabhadra ukta mAghanaMdIkA hI nAmAntara jAna par3atA hai| karNATaka dezake eka kanar3I vidvAnase bhI hameM aisA hI mAlUma huA hai| varNI nemisAgarajI bhI apane eka patrameM sUcita karate haiM ki "ina mAghanadIke. liye 'cikka samantabhadra ' yA ' laghu samantabhadra ' yaha nAma idhara ( dakSiNameM ) rUDha hai / ' cikka ' zabda kA artha bhI laghu yA choTekA hai|" Azcarya nahIM, jo ukta laghu samaMtabhadra aura yaha cikkasamaMtabhadra donoM eka hI vyakti hoM, aura mAghanaMdi-vratI bhI kahalAte hoN| mAghanaMdi-vratI nAmake eka vidvAna 'amarakIrti' AcAryake ziSya hue haiM, aura ukta aitihAsika stutike Adi-antake donoM padyoMmeM 'amara' zabda kA khAsa taurase prayoga pAyA jAtA hai / isase aisA mAlUma hotA hai ki saMbhavataH ye hI ' mAghanaMdi-vratI amarakIrtiAcAryake ziSya the aura unhoMne 'amara' zabdake prayoga dvArA, ukta stutimeM, apane gurukA nAma smaraNa bhI kiyA hai| yadi yaha ThIka ho to ina mAdhanaMdi-vratI athavA cikka samantabhadrako vikramakI caudahavIM zatAbdIkA vidvAna samajhanA cAhiye; kyoMki mAghanaMdi-vratIke ziSya aura amarakIrtike praziSya bhogarAjane. zaka saMvata 1277 (vi0 saM0 1402) meM zAMtinAtha jinezvarakI eka mUrtikojo Ajakala rAyadurga tAlluke ke daphtarameM maujUda hai-pratiSThita karAyA thA, jaisA ki ukta mUrtike lekha parase prakaTa hai / * tIsare gerusoppeke samantabhadra the, jinakA ullekha tAllukA koppa ji0 kaDUra * dekho ' sAutha iMDiyana jainijma' bhAga dUsarA, pRSTha 57 / x dakSiNa bhAratakA yaha eka khAsa sthAna hai jise kSemapura bhI kahate haiM aura jisakA vizeSa varNana sAgara tAlluke 55 veM zilA lekhameM pAyA jAtA hai / prasiddha For Personal & Private Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke eDehalli jainavasatise mile hue cAra tAmrazAsanoMmeM pAyA jAtA hai * / ina tAmrazAsanoMmeM Apako 'gerusoppe-samantabhadra-deva' likhA hai / pahalA tAmrazAsana Apake hI samayakA-zaka saM0 1355 kA-likhA huA hai aura zeSa Apake praziSya, athavA Apake ziSya guNabhadrake ziSya, vIrasenake samayAdikase sambandha rakhate haiN| cauthe ' abhinava samantabhadra' ke nAmase nAmAMkita the / ina abhinava samantabhadra munike upadezase yojana-zreSThike banavAye hue nemIzvara caityAlayake sAmane kAMsIkA eka mAnastaMbha sthApita huA thA, jisakA ullekha zimogA jilAntargata sAgara tAllukeke zilAlekha naM0 55 meM milatA hai 4 / yaha zilAlekha tula, koMkaNa Adi dezoMke rAjA devarAyake samayakA hai aura isa liye mi. levisa rAisa sAhabane ise I0 san 1560 ke karIbakA batalAyA hai / isase abhinava samaMtabhadra kisa samayake vidvAna the yaha sahajahImeM mAlUma ho jAtA hai| pA~caveM eka samantabhadra bhaTTAraka the, jinheM, jainasiddhAntabhAskaradvArA prakAzita senagaNakI paTTAvalImeM, abhinava somasena bhaTTArakake paTTaziSya jinasena bhaTTArakake paTTa para pratiSThita honevAle likhA hai / sAtha hI yaha bhI sUcita kiyA hai ki ye abhinava somasena guNabhadra bhaTTArakake paTTaziSya the / guNabhadra bhaTTArakake paTTaziSya somasena bhaTTArakakA banAyA huA dharmarasika nAmakA eka traivarNikAcAra (trivarNAcAra ) graMtha sarvatra prasiddha hai-vaha mudrita bhI ho cukA hai-aura isa liye ye samantabhadra bhaTTAraka unhIM somasena bhaTTArakake prapaTTaziSya the jinhoMne ukta trivarNAcArakI racanA kI hai, aisA kahane meM kucha bhI saMkoca nahIM hotaa| somasenakA yaha trivarNacAra vikrama saMvat 1667 meM banakara samApta huA hai / ataH ina samaMtabhadra bhaTTArakako vikramakI satarahavIM zatAbdIke antima bhAgakA vidvAn samajhanA caahiye| 'gerusoppe-prapAta ' (Water fall) bhI isI sthAnake nAmase nAmAMkita hai dekho E.C., VIII. kI bhUmikA / pahale 21 naMbarake tAmrazAsanameM 'gerusoppeya' aisA pATha diyA hai| * '* dekho, sana 1901 meM mudrita huI, ' epigrephiyA karNATikA ( Epigraphia Carnatica ) kI jilda chaThImeM, koppa tAllukeke lekha naM0 21,22,23,24 / 4 dekho, 'epigrephiyA karNATikA, ' jilda AThavIM / For Personal & Private Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThe 'gRhastha samaMtabhadra' the jinakA samaya vikramakI prAyaH 17 vIM zatAbdI pAyA jAtA hai| ve una gRhasthAcArya nemicaMdrake bhatIje the jinhoMne 'pratiSThAtilaka'nAmake eka graMthakI racanA kI hai aura jise 'nemicaMdrasaMhitA' athavA 'nemicaMdrapratiSThApATha' bhI kahate haiM aura jisakA paricaya aprela san 1916 ke jainahitaiSImeM diyA jA cukA hai / isa graMthameM samaMtabhadrako sAhityarasakA premI sUcita kiyA hai aura yaha batalAyA hai ki ve bhI una logoMmeM zAmila the jinhoMne ukta graMthake racanekI nemicaMdrase prArthanA kI thii| saMbhava hai ki 'pUjAvidhi' nAmakA graMtha jo 'digambarajainagraMthakartA aura unake graMtha' nAmakI sUcImeM darja hai vaha inhIMkA banAyA huA ho| (2) ratnakaraMDakake praNetA AcArya samaMtabhadrake nAmake sAtha 'laghu, 'cikka, 'gerusoppe, 'abhinava ' yA 'bhaTTAraka' zabda lagA huA nahIM hai aura na graMthameM unakA dUsarA nAma kahIM 'mAghanaMdI' hI sUcita kiyA gayA hai| balki graMthakI saMpUrNa saMdhiyoMmeM-TIkAmeM bhI unake nAmake sAtha 'svAmI' zabda lagA huA hai aura yaha vaha pada hai jisase 'devAgama'ke kartA mahodaya khAsa taurase vibhUSita the aura jo unakI mahatI pratiSThA tathA asAdhAraNa mahattAkA dyotaka hai / bar3e bar3e AcAryoM tathA vidvAnoMne unheM prAyaH isI (svAmI) vizeSaNake sAtha smaraNa kiyA hai aura yaha vizeSaNa bhagavAn samaMtabhadrake sAtha itanA rUDha jAna par3atA hai ki unake nAmakA prAyaH eka aMga ho gayA hai| isIse kitane hI bar3e bar3e vidvAnoM tathA AcAryoM ne, aneka sthAnoMpara, nAma na dekara, kevala 'svAmI' padake prayogadvArA hI unakA nAmollekha kiyA hai * aura isase yaha bAta sahajahImeM samajhameM A sakatI hai ki 'svAmI' rUpase AcArya mahodayakI kitanI adhika prasiddhi thii| * dekho-vAdirAjakRta pArzvanAthacaritakA 'svAminazcaritaM tasya ' ityAdi padya naM0 17; paM0 AzAdharakRta sAgAradharmAmRta aura anagAradharmAmRtakI TIkAoMke 'svAmyuktASTamUlaguNapakSe, itisvAmimatena darzaniko bhavet , svAmimatenatvime ( aticArAH), atrAha svAmI yathA, tathA ca svAmisUktAni 'ityAdi pada; nyAyadIpikAkA' 'taduktaM svAmibhireva' isa vAkyake sAtha devAgamakI do kArikAoMkA avataraNa aura zrIvidyAnaMdAcAryakRta aSTasahasrI Adi graMthoMke kitane hI padya tathA vAkya / For Personal & Private Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ aisI hAlatameM yaha graMtha laghusamaMtabhadrAdikA banAyA huA na hokara unhIM samantabhadra svAmIkA banAyA huA pratIta hotA hai jo 'devAgama' nAmaka AptamI. mAMsAgraMthake kartA the| (3) 'rAjAvalikathe' nAmaka kanar3I graMthameM bhI, svAmI samaMtabhadrakI kathA dete hue, unheM 'ratnakaraMDaka' Adi granthoMkA kartA likhA hai / yathA "A bhAvitIrthakaran appa samantabhadrasvAmigalu punIkSegoNDu tapassA. marthyadi caturaGgalacAraNAsvamaM paDedu ratnakaraNDakAdijinAgamapurANamaM pelli syAdvAdavAdigala Agi samAdhiy oDedaru / " - ( 4 ) vikramakI 13 vIM zatAbdIke vidvAna paM0 AzAdharajIne anagAra dharmAmRta aura sAgAradharmAmRtakI svopajJaTIkA ( bhavyakumudacaMdrikA ) meM, svAmisamaMtabhadrake pUre athavA saMkSipta ( svAmI ) nAmake sAtha, ratnakaraMDakake kitane hI padyoMkA-arthAt, una padyoMkA jo isa graMthake prathama paricchedameM naM. 5, 22, 23, 24, 30 para, tRtIya paricchedameM naM0 16, 20, 44 para aura pA~caveM paricchedameM * naM. 7, 16, 20 para darja haiM-ullekha kiyA hai| aura kucha padyoMko-jo prathama paricchedameM naM0 14, 21,32,41 para pAye jAte haiMbinA nAmake bhI uddhRta kiyA hai| ina saba padyoMkA ullekha unhoMne pramANarUpase-apane viSayake puSTa karaneke artha-athavA svAmisamaMtabhadrakA matavizeSa pradarzita karaneke liye hI kiyA hai| anagAradharmAmRtake 16 veM padyakI TIkAmeM AptakA nirNaya karate hue, Apane ' Apto notsannadoSeNa ' ityAdi padya naM. 5 ko AgamakA vacana likhA hai aura usa AgamakA kartA svAmisamaMtabhadrako batalAyA hai| ... yathA vedyate nishciiyte| kosau ? sa AptottamaH |...ksmaat ? AgamAta" AptenosannadoSeNa sarvajJenAgamezinA / bhavitavyaM niyogena nAnyathA hyAptatA _* prabhAcaMdrAcAryane, apanI TIkAmeM isa graMthako pA~ca paricchedoMmeM hI vibhAjiMta kiyA hai; paraMtu sanAtanagraMthamAlAdikameM prakAzita mUla graMthameM sAta pariccheda pAye jAte haiM, aura usakI dRSTise 7 veM naMbarakA padya chaThe paricchedakA, aura zeSa donoM padya sAtaveM paricchedake (naM0 2, 6 vAle ) haiN| For Personal & Private Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavet // " ityAdikAt / kiMviziSTAt ? ziSTAnuziSTAt / ziSTA Aptopade zasaMpAditazikSAvizeSAH svAmisamantabhadrAdayaH tairanuziSTAguruparvakrameNo padiSTAt / isa ullekha se yaha bAta bhI spaSTa hai ki vidvadvara AzAdharajIne ratnakaraMDaka nAmake upAsakAdhyayanako 'AgamagraMtha' pratipAdana kiyA hai / eka sthAna para Apane mUDhatAoMkA nirNaya karate hue, * kathamanyathedaM svAmisUktamupapadyeta' isa vAkya ke sAtha ratnakaraMDakakA 'bhayAzAsnehalobhAcca ityAdi padya naM0 30 uddhRta kiyA hai aura usake bAda yaha natIjA nikAlA hai ki isa svAmisUkta ke anusAra hI Thakkura ( amRtacaMdrAcArya ) ne bhI ' loke zAstrAbhAse' ityAdi padyakI ( jo ki puruSArthasiddhayupAyakA 26 veM naMbarakA padya hai ) ghoSaNA kI hai / yathA - " etadanusAreNaiva Thakkuro'pIdamapAThIt- loke zAstrAbhAle samayAbhAse ca devatAbhAse / nityamapi tatvarucinA kartavyamamUDhadRSTisvam // d isa ullekhase yaha pAyA jAtA hai ki puruSArthasiddhayupAya jaise mAnanIya graMtha meM bhI ratnakaraMDakakA AdhAra liyA gayA hai aura isa liye yaha graMtha usase bhI adhika prAcIna tathA mAnanIya hai / * ( 5 ) zrIpadmaprabhamaladhAridevane, niyamasArakI TIkAmeM, ' tathA coktaM zrIsamaMtabhadrasvAmibhiH''uktaM copAsakAdhyayane' ina vAkyoMke sAtha, ratnakaraMDakakeM 'anyUnamanatiriktaM' aura 'Alocya sarvamenaH ' nAmake do padya uddhRta kiye haiM, jo kramazaH yahA~ dvitIya pariccheda meM naM 0 1 aura pA~caveM paricchedameM naM0 4 para darja haiN| padmaprabhamaladhAridevakA astitva samaya vikramakI 12 vIM zatAbdIke lagabhaga pAyA jAtA hai / isase yaha graMtha Ajase AThasau varSa pahale bhI svAmisamaMtabhadrakA banAyA huA mAnA jAtA thA, yaha bAta spaSTa hai / ( 6 ) vikramakI 11 vIM zatAbdI ( pUrvArdha) ke vidvAn zrIcAmuMDarAyane ' caritrasAra' meM ratnakaraMDakakA 'samyagdarzanazuddhAH' ityAdi padya naM0 35 uddhRta kiyA hai / itanA hI nahIM balki kitane hI sthAnoM para isa graMthake lakSaNAdikoMko uttama samajhakara unheM zabdAnusaraNasahita apane granthakA eka aMga bhI banAyA hai, jisake do namUne isa prakAra haiM For Personal & Private Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzanazuddhaH sNsaarshriirbhognirvinnnnH| paMcagurucaraNazaraNo darzanikastattvapathagRhyaH // -ratnakaraMDaka / darzanikaH saMsArazarIrabhoganirviNNaH paMcagurucaraNabhaktaH samyagdarzana zuddhazca bhavati / -cAritrasAra / upasarge durbhikSe jarasi rujAyAM ca niHpratIkAre / dharmAya tanuvimocanamAhuH sallekhanAmAryAH // -rtnkrNddk| upasarge durbhikSe jarasi ni:pratIkArarujAyAM / dharmArtha tanutyajanaM sllekhnaa| -caaritrsaar| yaha 'cAritrasAra ' grantha una pA~ca sAta khAsa mAnanIya* granthoMmeMsehai jinake AdhArapara paM0 AzAdharajIne sAgaradharmAmRtakI racanA kI hai, aura isaliye usameM ratnakaraMDakake isa prakArake zabdAnusaraNase ratnakaraMDakakI mahattA, prAcInatA aura mAnyatA aura bhI adhikatAke sAtha khyApita hotI hai / aura bhI kitane hI prAcIna graMthoM meM aneka prakArase isa graMthakA anusaraNa pAyA jAtA hai, jinake ullekhako vistArabhayase hama yahA~ chor3aneke liye majabUra haiN| (7) zrIvAdirAjasUri nAmake suprasiddha vidvAn AcAryane apanA pArzvanAthacarita' zaka saMvat 947 meM banAkara samApta kiyA hai / isa graMthameM sApha taurase 'devAgama' aura 'ratnakaraMDaka' donoMke kartA svAmI samaMtabhadrako hI sUcita kiyA hai / yathA 'svAminazcaritaM tasya kasya no vismayAvahaM / devAgamena sarvajJo yenAdyApi pradazyate // syAgI sa eva yogIndro yenaakssyysukhaavhH| arthine bhavyasArthAya diSTo ratnakaraNDakaH // arthAt-una svAmI ( samaMtabhadra ) kA caritra kisake liye vismayakAraka nahIM hai jinhoMne 'devAgama' ke dvArA Aja taka sarvajJako pradarzita kara rakkhA hai| * ve grantha isa prakAra haiM-1 ratnakaraMDaka, 2 somadevakRta yazastilakAntargata upAsakAdhyayana, 3 cAritrasAra, 4 vasunaMdizrAvakAcAra, 5 zrIjinasenakRta Adi.. purANa, 6 tattvArthasUtra Adi / For Personal & Private Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 ve hI yogIndra ( samaMtabhadra ) tyAgI (dAnI) hue haiM jinhoMne arthI bhavyasamUhako akSayasukhakAraka ratnakaraMDaka ' ( dharmaratnoMkA piTArA ) dAna kiyA hai / . ina saba pramANoMkI maujUdagI meM isa prakAra ke saMdehako koI avasara nahIM rahatA ki, yaha graMtha 'devAgama' ke kartA svAmI samaMtabhadrako chor3akara dUsare kisI samaMta - bhadrakA banAyA huA hai, athavA Adhunika hai / khuda graMthakA sAhitya bhI isa saMdehameM koI sahAyatA nahIM detA / vaha, viSayakI saralatAAdikI dRSTise, prAyaH itanA prauDha, gaMbhIra, ucca aura kramabaddha hai ki use svAmI samaMtabhadrakA sAhitya svIkAra karane meM jarA bhI hicakicATa nahIM hotI / graMthabharameM aisA koI kathana nahIM hai jo AcArya mahodayake dUsare kisI graMthake viruddha par3atA ho, athavA jo jaina siddhAntoMke hI pratikUla ho aura jisako pracalita karaneke liye kisIko bhagavAn samaMtabhadrakA sahArA lenA par3A ho| aisI hAlata meM aura uparyukta pramA kI rozanI meM isa bAtakI to kalpanA bhI nahIM ho sakatI ki itane sudUrabhUta kAla meM- hajAra varSase bhI pahale kisIne vinAvajaha hI svAmI samaMtabhadrake nAmase isa graMtha kI racanA kI ho, aura tabase abataka, graMthake itanA adhika nityake paricayameM Ate aura acche acche anubhavI vidvAnoM tathA AcAryoM ke hAthoM meM se gujaranepara bhI, kisI ne usako lakSita na kiyA ho / isa liye graMthake kartAviSayakA yaha saMpUrNa saMdeha nirmUla jAna par3atA hai / : jahA~taka hama samajhate haiM aura hameM mAlUma bhI huA hai, logoMke isa saMdehakA sirpha eka hI kAraNa hai aura vaha yaha hai ki, graMtha meM usa ' tarkapaddhati' kA darzana nahIM hotA jo samaMtabhadrake dUsare tarkapradhAna graMthoMmeM pAI jAtI hai aura jinameM aneka vivAdagrasta viSayoMkA vivecana kiyA gayA hai-- saMzayAlu loga samantabha- dradvArA nirmita honeke kAraNa isa graMthako bhI usI ra~gameM raMgA huA dekhanA cAhate the jisameM ve devAgamAdikako dekha rahe haiM / paraMtu yaha unakI bhArI bhUla tathA gaharA bhrama hai / mAlUma hotA hai unhoMne zrAvakAcAraviSayaka jainasAhityakA kAlakramase athavA aitihAsika dRSTise avalokana nahIM kiyA aura na deza tathA samAjakI tAtkAlika sthiti para hI kucha vicAra kiyA hai / yadi aisA hotA to unheM mAlUma ho jAtA ki usa vakta - svAmI samantabhadrake samaya meM-- aura usase bhI pahale zrAvaka loga prAyaH sAdhumukhApakSI huA * svataMtra rUpase graMthoMko adhyayana karake apane mArgakA nizcaya - nahIM hotI thI; balki sAdhu tathA munijana hI usa vakta, dharma For Personal & Private Use Only karate the-- unheM karane kI jarUrata viSaya meM, unake
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 eka mAtra pathapradarzaka hote the / dezameM usa samaya munijanoMkI khAsI bahulata thI aura unakA prAyaH haravakta kA satsamAgama banA rahatA thA / isase gRhastha loga dharmazravaNake liye unhIMke pAsa jAyA karate the aura dharma kI vyAkhyAko sunakara unhIMse apane liye kabhI koI vrata, kisI khAsa vrata athavA vratasamUhakI yAcanA kiyA karate the / sAdhujana bhI zrAvakoMko unake yatheSTa kartavya karmakA upadeza dete the, unake yAcita vratako yadi ucita samajhate the to usakI gurumaMtrapUrvaka unheM dIkSA dete the aura yadi unakI zakti tathA sthitiyogya use nahIM pAte the to usakA niSedha kara dete the; sAtha hI jisa vratAdikakA unake liye nirdeza karate the usake vidhividhAnako bhI unakI yogyatAke anukUla hI niyaMtrita kara dete the / isa tarahapara gurujanoMke dvArA dharmopadezako sunakara dharmAnuSThAnakI jo kucha zikSA zrAvakoM ko milatI thI usI ke anusAra calanA ve apanA dharma - apanA kartavyakarma -- samajhate the, usameM ' cU~carA ' ( kiM, kathamityAdi) karanA unheM nahIM AtA thA, athavA yoM kahiye ki unakI zraddhA aura bhakti unheM usa ora ( saMzayamArgakI tarapha ) jAne hI na detI thI / zrAvakoM meM sarvatra AjJApradhAnatAkA sAmrAjya sthApita thA aura apanI isa pravRtti tathA pariNatike kAraNa hI ve loga zrAvaka tathA zrAddhaX kahalAte the / usa vakta taka zrAvakadharmameM, athavA svAcAra viSayapara zrAvakoM meM tarkakA prAyaH praveza hI nahIM huA thA aura na nAnA AcAryoMkA paraspara itanA matabheda hI ho pAyA thA jisakI vyAkhyA karane athavA jisakA sAmaMjasya sthApita " * zRNoti gurvAdibhyo dharmamiti zrAvakaH ' ( sA0 dha0 TI0 ) jo guru Adikake mukhase dharma zravaNa karatA hai use zrAvaka ( sunanevAlA ) kahate haiM / saMpattadaMsaNAI paidiyahaM jaijaNA suNeI ya / sAmAyAriM paramaM jo khalu taM sAvagaM binti // - zrAvaka prajJapti | jo samyagdarzanAdiyukta gRhastha pratidina munijanoMke pAsa jAkara parama sAmAcArIko ( sAdhu tathA gRhasthoMke AcAravizeSako ) zravaNa karatA hai use 'zrAvaka' kahate haiM / X zraddhAsamanvita athavA zraddhA-guNa-yuktako 'zrAddha' kahate haiM, aisA hemacaMdra tathA zrIdharasenAdi AcAryoMne pratipAdana kiyA hai / munijanoMke AcAra-vicAra meM zraddhA rakhaneke kAraNa hI unake upAsaka 'zrAddha' kahalAte the / For Personal & Private Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ karane Adike liye kisIko tarka-paddhatikA Azraya lenekI jarUrata pdd'tii| usa vakta takakA prayoga prAyaH svaparamatake siddhAntoM tathA AptAdi vivAdagrastaviSayopara hI hotA thaa| ve hI tarkakI kasauTIpara car3he hue the, unhIMkI parIkSA tathA nirNayAdike liye usakA sArA prayAsa thaa| aura isaliye usa vaktake jo tarkapradhAna graMtha pAye jAte haiM ve prAyaH unhIM viSayoMko liye hue haiM / jahA~ vivAda nahIM hotA vahA~ tarkakA kAma bhI nahIM hotaa| isIse chaMda, alaMkAra, kAvya, koza, vyAkaraNa, vaidyaka, jyotiSAdi dUsare kitane hI viSayoMke graMtha tarkapaddhatise prAyaH zUnya pAye jAte haiM / khuda svAmI samaMtabhadrakA 'jinazataka' nAmaka graMtha bhI isI koTimeM sthita hai-svAmIdvArA nirmita honepara bhI usameM 'devAgama' jaisI tarkapradhAnatA nahIM pAI jAtI-vaha eka kaThina, zabdAlaMkArapradhAna graMtha hai aura AcArya mahodayake apUrva kAvyakauzala, adbhuta vyAkaraNapAMDitya aura advitIya zabdAdhipatyako sUcita karatA hai| 'ratnakaraMDaka'bhI unhIM tarkapradhAnatArahita graMthoMmeMse eka graMtha hai aura isaliye usakI yaha tarkahInatA saMdehakA koI kAraNa nahIM ho sktii| aisA koI niyama bhI nahIM hai jisase eka graMthakAra apane saMpUrNa graMthoMmeM eka hI paddhatiko jArI rakhaneke liye vAdhya ho ske| nAnA viSayoMke graMtha nAnA prakArake ziSyoMko lakSya karake likhe jAte haiM aura unameM viSaya tathA ziSyarucikI vibhinnatAke kAraNa lekhanapaddhatimeM bhI aksara vibhinatA huA karatI hai| yaha dUsarI bAta hai ki unake sAhityameM prauDhatA, pratipAdanakuzalatA aura zabdavinyAsAdi kitanI hI bAtoMkI paraspara samAnatA pAI jAtI ho aura isa samAnatAse 'ratnakaraMDaka' bhI khAlI nahIM hai| yahA~ para granthakartRtva sambadhameM itanA aura bhI prakaTa kara denA ucita mAlUma hotA hai ki misTara bI. levisa rAisa sAhabane, apanI 'inskripzansa aida zravaNabelgola' nAmaka pustakakI bhUmikAmeM ratnakaraMDakake sallekhanAdhikArasambandhI 'upasarge durbhikSe......' ityAdi sAta padyoMko uddhRta karate hue, likhA hai ki yaha 'ratnakaraMDaka' 'AyitavA 'kA banAyA huA eka grantha hai / yathA The vow in performance of which they thus starved themselves to death is called Sallekhana and the following is the description of it in the Ratnakarandaka, a work by Ayit-Varmma. For Personal & Private Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ paraMtu AyitavA kauna the, kaba hue haiM aura kahA~se athavA kisa jagahakI granthapratiparase unheM isa nAmakI upalabdhi huI ityAdi bAtoMkA bhUmikAmeM koI ullekha nahIM hai / hA~ Age calakara svAmI samantabhadrako bhI 'ratnakaraMDaka'kA kartA likhA hai aura yaha batalAyA hai ki unhoMne punardIkSA leneke pazcAt isa granthakI racanA kI hai Samantabhadra, having again taken diksha, composed the Ratna Karandaka & other Jinagam, Purans & became a professor of Syadvada. yadyapi, 'AyitavA ' yaha nAma bahuta hI, azrutapUrva jAna par3atA hai aura jahA~ taka hamane jainasAhityakA avagAhana kiyA hai hameM kisI bhI dUsarI jagahase isa nAmakI upalabdhi nahIM huii| to bhI itanA saMbhava hai ki 'zAMtivarmA kI taraha 'AyitavarmA' bhI samantabhadrake gRhasthajIvanakA eka nAmAntara ho athavA zAMtivarmAkI jagaha galatIse hI yaha likha gayA ho| yadi aisA kucha nahIM hai to uparyukta pramANa-samuccayake AdhAra para hameM ise kahanemeM jarA bhI saMkoca nahIM ho sakatA ki rAisa sAhabakA isa graMthako AyitavarmAkA batalAnA bilakula galata aura bhramamUlaka hai-unheM avazya hI isa ullekhake karanemeM koI galataphahamI athavA vipratipatti huI hai| anyathA yaha graMtha svAmI samantabhadrakA hI banAyA huA hai aura unhIMke nAmase prasiddha hai| yaha saba likhe jAneke bAda, hAlameM hameM ukta pustakake naye saMskaraNako dekhanekA avasara milA, jo san 1923 meM prakAzita huA hai, aura usa parase hameM yaha prakaTa karate hue prasannatA hotI hai ki isa saMskaraNameM rAisa sAhabakI ukta galatIkA sudhAra kara diyA gayA hai aura sApha taura para 'ratnakaraMDaka Av samaMtabhadra ' ( Ratna Karandaka of Samantabhadra) zabdoMke dvArA "ratnakaraMDaka'ko samantabhadrakA hI graMtha svIkAra kiyA hai| granthake padyoMkI jA~ca / samAjameM kucha aise bhI vidvAn haiM jo isa graMthako svAmI samantabhadrakA banAyA huA to z2arUra svIkAra karate haiM, paraMtu unheM isa graMthake kucha padyoM para saMdeha hai| unake vicArase graMthameM kucha aise padya bhI pAye jAte haiM jo mUla graMthakA aMga na hokara kisI dUsare graMtha athavA graMthoMke padya haiM aura bAdako kisI For Personal & Private Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ taraha para graMthameM zAmila ho gaye haiN| aise padyoMko ve loga 'kSepaka ' athavA prakSipta ' kahate haiM aura isa liye granthapara saMdehakA yaha eka dUsarA prakAra hai jisakA yahA~ para vicAra honekI jarUrata hai graMthapara isa prakArake saMdehako sabase pahale paM0 pannAlAlajI bAkalIvAlane, san 1898 IsavImeM, lipibaddha kiyaa| isa sAlameM Apane ratnakaraMDazrAvakAcArako anvaya, aura anvayAnugata hindI anuvAdasahita tayAra karake use 'digambara jainapustakAlaya-vardhA ' dvArA prakAzita karAyA hai| graMthake isa saMskaraNameM 21 ikkIsa padyoMko 'kSepaka' prakaTa kiyA gayA athavA unapara 'kSepaka ' honekA saMdeha kiyA gayA hai jinakI kramikasUcI, kucha AdyAkSaroMko liye hue, nimna prakAra hai tAvadaMjana; tatojineMdra; yadi pApa; zvApi devo; bhayAzAsneha; mAtago dhanazrI; madyamAMsa; pratyAkhyAna; yadaniSTaM; vyApAra; zrISeNa, devAdhideva; arhacaraNa; niHzreyasa; janmajarA; vidyAdarzana; kAlekalpa; niHzreyasamadhipannA; pUjArthA; sukhytu| ina padyoMmeMse kuchake 'kSepaka' honeke hetuoMkA bhI phuTa noToM dvArA ullekha kiyA gayA hai jo yathAkrama isa prakAra haiM 'tAvadaMjana' aura 'tatojineMdra' ye donoM padya samantabhadrakRta nahIM haiM; paraMtu dUsare kisI AcArya athavA graMthake ye padya haiM aisA kucha batalAyA nhiiN| tIsare 'yadi pApa' padyakA graMthake viSayase saMbaMdha nahIM miltaa| 'zvApi devo' 'bhayAzA' aura 'yadaniSTaM' nAmake padyoMkA sambaMdha, anvaya tathA artha ThIka nahIM baitthtaa| 'zrISeNa, 'devAdhideva' aura 'arhaccaraNa' ye padya graMthake sthalase sambaMdha nahIM rkhte| padrahaveM 'niHzreyasa 'se bIsaveM 'pUjArthA' takake 6 padyoMkA anvayArtha tathA viSayasambaMdha ThIka ThIka pratibhAsa nahIM hotA aura 11 vA~ 'vyApAra' nAmakA padya 'anabhijJa kSepaka' hai--arthAt yaha padya mUrkhatA athavA nAsamajhIse graMthameM praviSTa kiyA gayA hai / kyoM ki prathama to isakA anvaya hI ThIka nahIM baiThatA; dUsare agale zlokameM anyAnya graMthoMkI taraha, pratidina sAmAyikakA upadeza hai aura isa zlokameM kevala upavAsa athavA ekAsaneke dina hI sAmAyika karanekA upadeza hai, isase pUrvApara virodha AtA hai / isa padyake sambaMdhameM jorake sAtha yaha vAkya bhI kahA gayA hai ki " zrImatsamaMtabhadrasvAmIke aise vacana kadApi nahIM ho sakate," aura isa padyakA anvaya tathA artha bho nahIM diyA gyaa| antima For Personal & Private Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ padyako bhI zAyada aisA hI bhArI kSepaka samajhA hai aura isIse usakA bhI anvayArtha nahIM kiyA gyaa| zeSa padyoMke sambaMdhameM sirpha itanA hI prakaTa kiyA hai ki ve 'kSepaka ' mAlUma hote athavA bodha hote haiN| unake kSepakatvakA koI hetu nahIM diyaa| hA~, bhUmikA meM itanA jarUra sUcita kiyA hai ki "zeSake zlokoMkA hetu vistRta hone ke kAraNa prakAzita nahIM kiyA gayA so patradvArA yA sAkSAt honepara pragaTa ho sakatA hai|" isa tarahapara bAkalIvAlajIke tAtkAlika saMdehakA yaha rUpa hai| unakI isa kRtise kucha logoMke saMdehako puSTi milI aura kitane hI hRdayoMmeM navIna saMdehakA saMcAra bhI huaa| __ yadyapi, isa graMtha ke sambaMdhameM abhItaka koI prAcIna ullekha athavA puSTa pramANa aisA dekhane meM nahIM AyA jisase yaha nizcita ho sake ki svAmI samaMtabhadrane ise itane zlokaparimANa nirmANa kiyA thA, na graMthakI sabhI pratiyoMmeM eka hI zlokasaMkhyA pAI jAtI hai balki kucha pratiyA~ aisI bhI upalabdha hotI haiM jinameM zlokasaMkhyA DeDhasause bhI bar3hI huI hai aura isameM to koI saMdeha hI nahIM ki TIkA-TippaNavAlI pratiyoMparase kisI mUla graMthakI nakala utArate samaya, lekhakoMkI asAvadhAnI athavA nAsamajhIke kAraNa, kabhI kabhI una pratiyoMmeM 'uktaM ca' rUpase diye hue athavA samarthanAdike liye TippaNI kiye hue hAziyepara ( Margin ) noTa kiye hue-dUsare graMthoMke padya bhI mUla graMthameM zAmila ho jAte haiM; aura isIse kitane hI graMthoM meM 'kSepaka' pAye jAte haiM * / isake sivAya prakRta graMthameM kucha padya aisI avasthAmeM bhI avazya haiM ki yadi unheM graMthase pRthak kara diyA jAya to usase zeSa padyoMke krama tathA viSayasambaMdhameM paraspara koI bAdhA nahIM AtI aura na kucha antara hI par3atA hai| aisI hAla _ * isa viSaya ke eka udAharaNake liye dekho 'pUjyapAda-upAsakAcArakI jA~ca' vAlA hamArA lekha, jo janahitaiSI bhAga 15 ke aMka 12 veM meM prakAzita huA hai / hAla meM 'dazabhakti' nAmakA eka graMtha zolApurase, saMskRtaTIkA aura marAThI anuvAdasahita, prakAzita huA hai| usase mAlUma hotA hai ki dazabhaktiyoMke mUlapAThoMmeM bhI kitane hI kSepaka zAmila ho rahe haiM / yaha saba nAsamajha aura asAvadhAna lekhakoMkI kRpAkA hI phala hai ! * jaise ki kathAoMkA ullekha karanevAle 'tAvadaMjana cauroGge' Adi padya / For Personal & Private Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ cUMTa tameM graMthake kucha padyoMpara saMdehakA honA asvAbhAvika nahIM hai / paraMtu ye saba bAteM kisI granthapratimeM 'kSepaka ' honekA koI pramANa nahIM ho sakatIM / aura isaliye itane parase hI, vinA kisI gaharI khoja aura jA~cake sahasA yaha nahIM kahA jA sakatA ki isa graMthakI vartamAna ( 150 padyoM vAlI ) pratimeM bhI koI kSepaka jarUra zAmila hai / graMthake kisI bhI padyako 'kSepaka' batalAnese pahale isa bAtakI jA~cakI bar3I jarUrata hai ki, ukta padyakI anupasthiti se graMthake pratipAdya viSayasambandhAdikameM kisI prakArakI bAdhA na Ate hue bhI, nIce likhe kAraNoM se koI kAraNa upalabdha hai yA ki nahIM 1 dUsare amuka vidvAn, AcArya athavA graMthakA vaha padya hai aura graMthameM 'uktaM ca ' AdirUpa se nahIM pAyA jAtA / 2 graMthakartAke dUsare graMtha yA usI graMthake amuka padya athavA vAkyake vaha viruddha par3atA hai / 3 graMthake viSaya, saMdarbha, kathanakrama athavA prakaraNake sAtha vaha asambaddha hai / 4 graMthakI dUsarI amuka prAcIna, zuddha aura asaMdigdha pratimeM vaha nahIM pAyA jAtA / 5 granthake sAhityase usake sAhityakA koI mela nAhIM khAtA, granthakI kathanazailI usake astitvako nahIM cAhatI athavA granthakartAdvArA aise kathana - kI saMbhAvanA hI nahIM hai / jaba taka ina kAraNoMmeM se koI bhI kAraNa upalabdha na ho aura jaba taka yaha na batalAyA jAya ki usa padyakI anupasthitise graMthake pratipAdya viSayasambandhAdikameM koI prakArakI bAdhA nahIM AtI taba taka kisI padyako kSepaka kahanekA sAhasa karanA duHsAhasa mAtra hogA / paM0 pannAlAlajI bAkalIvAlane jina padyoMko kSepaka batalAyA hai athavA jinapara kSepaka hone kA saMdeha kiyA hai unameM se kisI bhI padyake saMmbaMdha meM unhoMne yaha prakaTa nahIM kiyA ki vaha dUsare amuka AcArya, vidvAn athavA graMthakA padya hai, yA usakA kathana svAmI samaMtabhadrapraNIta usI yA dUsare granthake amuka padya athavA vAkyake viruddha hai; na yahI sUcita kiyA ki ratnakaraMDakakI dUsarI amuka prAcIna, zuddha tathA asaMdigdha pratimeM vaha nahIM pAyA jAtA, yA usakA sAhitya graMthake dUsare sAhitya se mela nahIM khAtA, aura na eka padyako chor3akara dUsare For Personal & Private Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ kisI padyake sambaMdhameM isa prakArakA koI vivecana hI upasthita kiyA ki, vaisA kathana svAmI samaMtabhadrakA kyoM kara nahIM ho sktaa| aura isa liye ApakA saMpUrNa hetuprayoga uparyukta kAraNakalApake prAyaH tIsare nambarameM hI A jAtA hai / dUsare zabdoMmeM yoM kahanA cAhiye ki bAkalIvAlajIne una padyoMko mUla graMthake sAtha asambaddha samajhA hai| unakI samajhameM kucha padyoMkA anvayArtha ThIka na baiThane yA viSayasambaMdha ThIka pratibhAsita na hone AdikA bhI yahI prayojana hai / anyathA, 'caturAvartatritaya ' nAmake padyako bhI ve 'kSepaka' batalAte jisakA anvayArtha unheM ThIka nahIM bhaasaa|| paraMtu vAstavameM ve sabhI padya vaise nahIM haiM jaisA ki bAkalIvAlajIne unheM samajhA hai / vicAra karanepara unake anvayArtha tathA viSayasambaMdhameM koI khAsa kharAbI mAlUma nahIM hotI aura isakA nirNaya graMthakI saMskRtaTIkA parase bhI sahajahImeM ho sakatA hai| udAharaNake taura para hama yahA~ usI eka padyako lete haiM jise bAkalIvAlajIne 'anabhijJakSepaka' likhA hai aura jisake viSayameM ApakA vicAra saMdehakI koTise nikalakara nizcayakI hadako pahu~cA huA mAlUma hotA hai / sAtha hI jisake sambaMdhameM Apane yahA~ taka kahanekA bhI sAhasa kiyA hai ki " svAmI samaMtabhadrake aise vacana kadApi nahIM ho skte|" vaha padya isa prakAra hai vyApAravaimanasyAdvinivRttyAmantarAtmavinivRttyA / sAmayikaM banIyAdupavAse caikabhukte vA // isa padyameM, pradhAnatAse aura tadvratAnuyAyI sarva sAdhAraNakI dRSTise, upavAsa tathA ekabhuktake dina sAmAyika karanekA vidhAna kiyA gayA hai-yaha nahIM kahA gayA hai ki kevala upavAsa tathA ekabhuktake dina hI sAmAyika karanA cAhiye / phira bhI isase kabhI koI yaha na samajha le ki dUsare dina athavA nitya sAmAyika karanekA niSedha hai ataH AcArya mahodayane agale padyameM isa bAtako spaSTa kara diyA hai aura likha diyA hai ki nitya bhI (pratidivasamapi) nirAlasI hokara sAmAyika karanA cAhiye / vaha agalA padya isa prakAra hai sAmAyikaM pratidivasaM yathAvada pyanalasena cetavyaM / vratapaMcakaparipUraNakAraNamavadhAnayuktena // isa padyameM 'pratidivasaM ' ke sAtha ' api ' zabda khAsa taurase dhyAna dene yogya hai aura vaha isa padyase pahale pratidivasasAmAyika ' se bhinna kisI For Personal & Private Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ '.. . . dUsare vidhAnako mA~gatA hai| yadi pahalA padya graMthase nikAla diyA jAya to yaha ' api' zabda bahuta kucha khaTakane lagatA hai| ataH ukta padya kSepaka nahIM hai aura na agale padya ke sAtha usakA koI virodha jAna par3atA hai| use anabhijJakSepaka ' batalAnA apanI hI anabhijJatA prakaTa karanA hai| mAlUma hotA hai ki bAkalIvAlajIkA dhyAna isa ' api ' zabda para nahIM gayA aura isIse unhoMne isakA anuvAda bhI nahIM diyaa| sAtha hI, usa anabhijJakSepakakA artha bhI unheM ThIka pratibhAsita nahIM huaa| yahI vajaha hai ki unhoMne usameM vyartha hI kevala" aura 'hI'zabdoMkI kalpanA kI aura unheM kSepakatvake hetu svarUpa yaha bhI likhanAH par3A ki isa padyakA anvaya hI ThIka nahIM baiThatA / anyathA isa padyakA anvaya kucha bhI kaThina nahIM hai-'sAmayikaM banIyAt'ko padyake anta meM kara denese sahaja hI anvaya ho jAtA hai| dUsare padyoMke anvayArtha tathA viSayasambaMdhakI bhI prAyaH aisI hI hAlata hai / unheM bhI Apane usa vakta ThIka taurase samajhA mAlUma nahIM hotA aura isa liye unakA vaha saba ullekha prAyaH bhUlase bharA huA jAna' par3atA hai / hAlameM, hamAre daryAphta karane para, bAlakIvAlajIne, apane 18 jUna san 1923 ke patra meM, isa bhUlako svIkAra bhI kiyA hai, jise hama unhIMke zabdoMmeM nIce prakaTa karate haiM "ratnakaraMDake prathama saMskaraNameM jina pacoMko maiMne kSepaka ThaharAyA thA usameM koI pramANa nahIM usa vaktakI apanI tuccha buddhise hI aisA anumAna ho gayA thA / saMskRtaTIkAmeM sabakI yuktiyukta TIkA dekhanese merA mana aba nahIM hai ki ve kSepaka haiM / vaha prathama hI prathama merA kAma thA saMskRta TIkA dekhane meM AI nahIM thI isIliye vicArArtha praznAtmaka (?) noTa kara diye gaye the / so merI bhUla thii|" yadyapi yaha bAkalIvAlajIkI usa vaktakI bhUla thI paraMtu isane kitane hI logoM ko bhUlake cakkara meM DAlA hai, jisakA eka udAharaNa paM0 nAnA rAmacaMdrajI nAga haiM / Apane bAkalIvAlajIkI ukta kRti parase unhIM 21 padyoMpara:kSepaka honekA saMdeha kiyA ho so nahIM, balki unameMse paMdraha + padyoMko bilakula hI __ + ukta 21 padyoMmeMse nimnalikhita chaha padyoMko chor3akara jo zeSa rahate haiM unako- madyamAMsa, yadaniSTaM, niHzreyasa, janmajarA, vidyAdarzana, kAle klp| For Personal & Private Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMthase bAharakI cIja samajha liyaa| sAtha hI teraha*padyoMko aura bhI unhIM jaise mAnakara unheM usI koTimeM zAmila kara diyA aura isa tarahapara ikkIsakI jagaha aTThAIsa padyoMko 'kSepaka' karAra dekara unheM 'upAsakAdhyayana' kI usa prathamAvRttise bilakula hI nikAla DAlA chApA taka bhI nahIM-jisako unhoMne zaka saM0 1826 (vi0 saM0 1961) meM marAThI anuvAdasahita prakAzita kiyA thaa| . isake bAda nAga sAhabane apanI buddhiko aura bhI usI mArgameM daur3AyA aura taba Apako andhakArameM hI-vinA kisI AdhAra pramANake yaha sUjha par3A ki isa graMthameM aura bhI kucha kSepaka haiM jinheM graMthase bAhara nikAla denA cAhiye / sAtha hI, yaha bhI mAlUma par3A ki nikAle hue padyoMmeMse kuchakA phirase graMthameM praveza karAnA cAhiye / aura isa liye pichale sAla, zaka saM0 1844 (vi0 saM0 1979) meM jaba Apane isa graMthakI dvitIyAvRtti prakAzita karAI taba Apane apanI usa sUjha bUjhako kAryameM pariNata kara DAlA arthAt, prathamAvRttivAle 28 padyoMmeMse 23 + aura 26 / naye isa prakAra 49 x padyoMko utta . * una teraha padyoMkI sUcI isa prakAra hai ojastejo, aSTaguNa, navanidhi, amarAsura, zivamajara, rAgadveSa, makarAkara, paMcAnAM (72), gRhahAri, saMvatsara, sAmAyikaM, gRhakarmaNA, uccairgotraM / , _+ pAMca padya jinheM prathamAvRttimeM, graMnthase bAharakI cIja samajhakara, nikAla diyA gayA thA aura dvitIyAvRttimeM jinako punaH praviSTa kiyA gayA hai ve isa prakAra haiMmakarAkara, gRhahAri, saMvatsara, sAmayikaM, devAdhideva / + ina 26 padyoMmeM chaha to ve bAkalIvAlajIvAle padya haiM jinheM Apane prathamAvRttike avasara para kSepaka nahIM samajhA thA aura jinake nAma pahale diye jAcuke haiM / zeSa 20 padyoMkI sUcI isa prakAra hai dezayAmi, kSutpipAtsA, parameSThI, anAtmArtha, samyagdarzana (28), darzanaM, gRhastho, na samyaktva, mohatimirA, hiMsAnRta, sakalaM, alpaphala, sAmayike, zItoSNa, azaraNa, caturAhAra, navapuNyaiH, kSitigata, zrAvakapadAni, yena svayaM / __x akTUbara sana 1921 ke 'jainabodhaka' meM seTha rAvajI sakhArAma dozIne ina padyoMkI saMkhyA 58 ( aTThAvana ) dI hai aura nikAle hue padyoMke jo kramika nambara, samUce granthakI dRSTise, diye haiM unase vaha saMkhyA 59 ho jAtI hai| For Personal & Private Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ AvRttimeM sthAna nahIM diyaa| unheM kSepaka athavA granthase bAharakI cIja samajhakara ekadama nirvAsita kara diyA hai aura Apane aisA karanekA koI bhI yuktiyukta kAraNa nahIM diyA / hA~, TAiTila aura prastAvanA dvArA, itanA jarUra sUcita kiyA hai ki, granthakI yaha dvitIyAvRtti. paM0 pannAlAla bAkalIvAlakRta 'jainadharmAmRtasAra ' bhAga 2 rA nAmaka pustakakI usa prathamAvRttike anukUla hai jo nAgapurameM jUna sana 1899 IsavIko chapI thii| sAtha hI, yaha bhI batalAyA hai ki usa pustakameMse sirpha unhIM zlokoMko yahA~ chor3A gayA hai jo dUsare AcAryake the, bAkI bhagavatsamaMtabhadrake 100 zloka isa AvRttimeM jyoMke tyoM grahaNa kiye gaye haiM / paraMtu usa pustakakA nAma na to : upAsakAdhyayana' hai aura na 'ratnakaraMDa,' na nAga sAhabakI isa dvitIyAvRttikI taraha usake sAta bhAga haiM aura na usameM samaMtabhadrake 100 zloka hI pAye jAte haiM; balki vaha eka saMgrahapustaka hai jisameM pradhAnataH ratnakaraMDazrAvakAcAra aura puruSArthasiddhayupAya nAmaka graMthoMse zrAvakAcAra viSayakA kucha kathana praznottara rUpase saMgraha kiyA gayA hai aura use 'praznottara zrAvakAcAra' aisA nAma bhI diyA hai| usameM yathAvazyakatA ' ratnakaraMDazrAvakAcAra' se kula 86 zloka uddhRta kiye gaye haiM / ataH nAga sAhabakI yaha dvitIyAvRtti usIke anukUla hai athavA usIke AdhAra para prakAzita kI gaI hai, aisA nahIM kahA jA sktaa| mAlUma hotA hai ki unhoMne isa prakArakI bAtoMdvArA * pabalikake sAmane asila bAta para kucha sAtha hI, 21, 26, 32, 41, 63, 67, 69, 70, 76, 77, 78, 79, 80, 83, 87, 88, 89, 91,93, 94, 95,99, 101, 112, aura 148 nambaravAle 25 padyoMko bhI nikAle hue sUcita kiyA hai, jinheM vAstavameM nikAlA nahIM gayA ! ! aura nikAle hue 2, 28, 31, 33, 34, 36, 39, 40, 47, 48, 66, 85, 86, 104, aura 149 nambaravAle 15 padyoMkA usa sUcImeM ullekha hI nahIM kiyA ! isa prakArake galata aura bhrAmaka ullekha, niHsandeha bar3e hI khedajanaka aura anarthamUlaka hote haiM / bambaI prAntika sabhAne bhI zAyada isIpara vizvAsa karake apane 21 veM adhivezanake tRtIya prastAvameM 58 saMkhyAkA galata ullekha kiyA hai / ( dekho janavarI san 1922 kA 'jainabodhaka ' patra / ). * eka do bAteM aura bhI aisI hI haiM jinheM lekha bar3haHjAneke bhayAdise yahA~ chor3A gayA hai| For Personal & Private Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ pardA DAlanA cAhA hai / aura vaha asala bAta yaha hai ki, ApakI samajhameM .yaha grantha eka 'zataka ' grantha mAlUma hotA hai aura isaliye Apa isameM 100 zloka mUlake aura bAkI saba kSepaka samajhate haiN| isI bAtako Apane apane caitra zukla 4 zaka saMvat 1844 ke patrameM hama para isa prakAra prakaTa bhI kiyA thA "....yaha zataka hai, aura 50 * zloka kSepaka haiM, 100 zloka lakSaNake haiM," paraMtu yaha saba ApakI kevala kalpanA hI kalpanA hai / Apake pAsa isake samarthanameM koI bhI pramANa mAlUma nahIM hotA, jisakA yahA~ para UhApoha kiyA jaataa| hA~ eka bAra prathamAvRttike avasara para, usakI prastAvanAmeM, Apane pranthase nikAle hue 28 padyoMke sambaMdhameM yaha prakaTa kiyA thA ki, ve padya graMthakI karNATaka vagairaha pratimeM 'uktaMca' rUpase diye hue haiM, ataH samaMtabhadrAcAryake na hokara dUsare AcAryake honese, hamane unheM isa pustakameM grahaNa nahIM kiyaa| prastAvanAke ve zabda isa prakAra haiM___ " hyA pustakAcyA pratI karnATakAMta vagaire Aheta tyAMta kAMhIM 'uktaMca, mhaNUna zloka ghAtalele Aheta te zloka samaMtabhadra AcAryAMce racalele nasUna dusar2yA AcAryAce asalyAmuLe te AmhI hyA pustakAMta ghetale nAhIta / " . paraMtu karNATaka vagairahakI vaha dUsarI prati kaunasI hai jisameM una 28 padyoMko 'uktaM ca' rUpase diyA hai, isa bAtakA koI patA Apa, kucha vidvAnoMke daryAphta karane para bhI, nahIM batalA sake / aura isa liye ApakA ukta ullekha mithyA pAyA gyaa| isa prakArake mithyA ullekhoMko karake vyarthakI gar3abar3a paidA karanemeM ApakA kyA uddezya athavA hetu thA, ise Apa hI samajha sakate haiM / paraMtu kucha bhI ho, isameM saMdeha nahIM aura na ise kahanemeM hameM jarA bhI saMkoca ho sakatA hai ki, ApakI yaha saba kArravAI bilakula hI avicArita huI hai aura bahuta hI Apattike yogya hai / kucha padyoMkA krama bhI Apane badalA hai aura vaha bhI Apattike yogya hai| eka mAnanIya graMthameMse, vinA kisI prabala pramANakI * yadyapi ukta dvitIyAvRttimeM 50 kI jagaha 49 zloka hI nikAle gaye haiM . aura 101 chApe gaye haiM paraMtu prastAvanAmeM 100 zlokoMke chApanekI hI sUcanA kI gaI hai| isase saMbhava hai ki antakA 'pApamarAti' vAlA padya galatIse kampoja hokara chapa gayA ho aura, saba padyoMpara eka kramase nambara na honeke kAraNa, usakA kucha khayAla na rahA ho| For Personal & Private Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ upalabdhike aura vinA isa bAtakA acchI tarahase nirNaya hue ki usameM koI kSepaka zAmila haiM yA nahIM, apanI hI korI kalpanAke AdhArapara athavA svaru'cimAtrase kucha padyoMko ( cAhe unameM koI kSepaka bhI bhale hI hoM) isa tarahapara nikAla DAlanA eka bahuta hI bar3e duHsAhasa tathA bhArI dhRSTatAkA kArya hai| aura isa liye nAgasAhabakI yaha saba anucita kArravAI kadApi abhinaMdanake yogya nahIM ho sktii| Apane una padyoMko nikAlate samaya yaha bhI nahIM socA ki. unameM se kitane hI padya aise haiM jo Ajase kaI zatAbdiyoM pahaleke bane hue 'graMthoMmeM svAmI samaMtabhadrake nAmase ullekhita pAye jAte haiM, kitane hI 'zrAvakapadAni devaiH' jaise padyoMke nikAla DAlanese dUsare padyoMkA mahattva tathA viSaya kama huA jAtA hai; athavA ratnaraMDakapara saMskRta tathA kanar3I AdikI kitanI hI TIkAeM aisI milatI haiM jinameM ve saba padya mUlarUpase diye hue haiM, aura isa liye mujhe adhika sAvadhAnIse kAma lenA cAhiye / sacamuca hI nAgasAhabane aisA karate hue bar3I bhArI bhUlase kAma liyA hai| paraMtu yaha acchA huA ki antameM Apako bhI apanI bhUla mAlUma par3a gaI aura Apane apanI isa nAsamajhIpara kheda prakaTa karate hue, yaha praNa kiyA hai ki, maiM bhaviSyameM aisI kamatI zlokavAlI koI prati isa graMthakI prakAzita nahIM karU~gA * / yaha saba kucha hote hue bhI, graMthake kitane hI padyoMpara abhI taka ApakA saMdeha banA huA hai / eka patra meM to Apa hameM yahA~taka sUcita karate haiM ki'kSepakakI zaMkA bahuta logoMko hai paraMtu usakA pakkA AdhAra nahIM miltaa|" isa vAkyase yaha bilakula spaSTa ho jAtA hai ki nAga sAhabane jina padyoMko "kSepaka ' karAra diyA hai unheM kSepaka karAra deneke liye Apake athavA Apake mitroMke pAsa koI pakkA AdhAra (pramANa ) nahIM hai aura isaliye ApakA yaha saba korA saMdeha hI saMdeha hai| astu; graMthakI saMskRtaTIkAke sAtha isa prastAvanAko par3ha jAnepara AzA hai ApakA aura Apake mitroMkA vaha saMdeha bahuta kucha dUra ho jAyagA / isI liye jA~cakA yaha saba prayatna kiyA jA rahA hai| __ ratnakaraMDa zrAvakAcArakI eka AvRtti dakSiNa mahArASTra jainasabhAke janarala sekreTarI ( prophesara aNNA sAhaba bAbAjI laDhe ) ne bhI marAThI anuvAdAdisahita * dekho 'jainabodhaka' varSa 32 kA chaThA aMka / yaha nAma hameM paM0 nAnA rAmacandrajI nAgake patrase mAlUma huA hai| sAtha hI For Personal & Private Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 prakAzita karAI hai / prakAzaka haiM ' bhAU bAbAjI laTThe, kuruMdavADa / ' isa AvRtti meM yadyapi, mUla zloka vahI 150 diye haiM jo pAThakoMke sAmane upasthita isa saTIka pratimeM pAye jAte haiM paraMtu prastAvanA meM itanA jarUra sUcita kiyA hai ki ina zlokoMmeM kucha ' asambaddha' zloka bhI haiN| sAtha hI, yaha bhI batalAyA hai ki, - kanaDI lipikI eka pratimeM, jo unheM rA0 devAppA upAdhyAyase prApta huI thI, 50 zloka adhika haiM jinameMse una zlokoMko chor3akara jo spaSTa rUpase 'kSepaka ' mAlUma hote the zeSa 7 padyoMko pariziSTa ke taurapara diyA gayA hai / isa sUcanAse do bAteM pAI jAtI haiM-- eka to yaha ki, kanaDI lipimeM isa granthakI aisI bhI prati hai jisameM 200 zloka pAye jAte haiM; dUsarI yaha ki, laTThe sAhabako bhI ina Der3ha sau zlokoMmeMse kucha para kSepaka honekA saMdeha hai jinheM ve asambaddha kahate haiM / yadyapi Apane aise padyoMkI koI sUcI nahIM dI aura na kSepakasambaMdhI koI vizeSa vicAra hI upasthita kiyA balki usa prakAra ke vicArako vahA~ para 'aprastuta' kaha kara chor3a diyA hai - to bhI udAharaNa ke liye Apane 27 veM padyakI ora saMketa kiyA hai aura use asambaddha batalAyA hai / vaha padya isa prakAra haiyadi pApanirodhonyasaMpadA kiM prayojanaM / atha pApAssravostyanyasaMpadA kiM prayojanaM // yaha padya sthUladRSTi se bhale hI kucha asambaMddhasA mAlUma hotA ho paraMtu jaba isake gaMbhIra arthapara gaharAI ke sAtha vicAra kiyA jAtA hai aura pUrvApara padyoMke arthake sAtha usakI zRMkhalA milAI jAtI hai to yaha asambaddha nahIM rahatA / isake pahale 25 veM dyameM madakA aSTabhedAtmaka svarUpa batalA kara 26 veM padyameM usa madake karanekA doSa dikhalAyA gayA hai aura yaha jatalAyA gayA hai ki kisI kula jAti yA aizvaryAdike madameM Akara dharmAtmAoMko samyagdarzanAdika yukta vyaktiyoMkA tiraskAra nahIM karanA cAhiye / isake bAda vivAdastha padyameMse isa bAtakI zikSA kI gaI hai ki jo loga kulaizvaryAdi sampatti se yukta haiM ve apanI tattadviSayaka madapariNatiko dUra karaneke liye kaise aura kisa prakAra ke yaha bhI jJAta huA hai ki isa AvRttikA anuvAdAdi kArya bhI prophesara sAhaba kA kiyA huA hai / X yathA- - " mUla pustakAMta mhaNUna dilelyA 150 zlokAMta dekhIla kAMhIM asaM'baddha disatAta. udAharaNArtha 27 vA zloka pahA. paraMtu hA vicAra yA ThikANIM aprastuta Ahe." For Personal & Private Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ vicAroM dvArA samartha ho sakate haiN| dharmAtmA vahI hotA hai jisake pApakA nirodha hai-athAt , pApAsrava nahIM hotaa| viparIta isake,. jo pApAsravase yukta hai use pApI athavA adharmAtmA samajhanA caahiye| isa padyameM yaha batalAyA gayA hai ki jisake pAsa pApake nirodharUpa dharmasaMpatti athavA puNyavibhUti maujUda hai usake liye kulaizvayAdikI sampatti koI cIja nahIM-aprayojanIya haiusake aMtaraMgameM usase bhI adhika tathA viziSTatara saMpattikA sadbhAva hai jo kAlAMtarameM prakaTa hogI aura isa liye vaha tiraskArakA pAtra nhiiN| isI taraha jisakI AtmAmeM pApAsrava banA huA hai usake kulaizvaryAdi sampatti kisI kAmakI nahIM / vaha usa pApAsravake kAraNa zIghra naSTa ho jAyagI aura usake durgati gamanAdikako roka nahIM skegii| aisI saMpattiko pAkara mada karanA mUrkhatA hai / jo loga isa saMpUrNa tattvako samajhate haiM ve kulaizvaryAdivihita dharmAtmAoMkA kadApi tiraskAra nahIM karate / agale do padyoMmeM bhI isI bhAvako puSTa kiyA gayA hai-yaha samajhAyA gayA hai ki, eka manuSya jo samyagdarzanarUpI dharmasampattise yukta hai vaha cANDAlakA putra hone para bhI-kulAdi sampattise atyaMta girA huA hone para bhI-tiraskArakA pAtra nahIM hotA / use gaNadharAdika devoMne ' deva' kahA hai-ArAdhya batalAyA hai / usakI dazA usa aMgArake sadRza hotI hai jo bAhyameM bhasmase AcchAdita hone para bhI antaraMgameM teja tathA prakAzako liye hue hai aura isaliye kadApi upekSaNIya nahIM hotA / manuSya to manuSya, eka kuttA bhI dharmake pratApase-samyagdarzanAdike mAhAtmyase-deva bana jAtA hai aura pApake prabhAvase-mithyAtvAdike kAraNa-eka deva bhI kuttekA janma grahaNa karatA hai / aisI hAlatameM dUsarI aisI kaunasI sampatti hai jo manuSyoMko athavA saMsArI jIvoMko dharmake prasAdase prApta na ho sakatI ho ? koI bhI nhiiN| aura isaliye kulezvaryA divihIna dharmAtmA loga kadApi tiraskArake yogya nahIM hote| yahA~ 29 veM padyameM 'anyA sampat' aura 27 veM padyameM ' anya sampadA' pada khAsa taurase dhyAna dene yogya haiM / inameM 'anyA' aura 'anya ' vizeSaNoMkA prayoga usa kulaizvaryAdi sampattiko lakSya karake kiyA gayA hai jise pAkara mUDha loga mada karate haiM aura jinake usa madakA ullekha 25, 26 naMbarake padyoMmeM kiyA gayA hai aura isase ina saba padyoMkA bhale prakAra eka sambaMdha sthApita hotA hai| ataH ukta 27 vA~ padya asambaddha nahIM hai| For Personal & Private Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 kucha vidvAnoMkA khayAla hai ki samyagdarzanakI mahimAvAle padyoMmeM kitane hI padya kSepaka haiM / unakI rAyameM yA to ve sabhI padya kSepaka haiM jo chaMda parivartanako liye hue-34 veM padyake bAda paricchedake anta taka-pAye jAte haiM aura nahIM to ve padya kSepaka jarUra hone cAhiye jinameM unheM punaruktiyA~ mAlUma detI haiM / isameM saMdeha nahIM ki granthameM 34 veM padyake bAda anuSTupakI jagaha AryA chaMda badalA hai| paraMtu chaMdakA parivartana kisI padyako kSepaka karAra deneke liye koI gAraMTI nahIM hotaa| bahudhA granthoMmeM isa prakArakA parivartana pAyA jAtA haikhuda svAmI samaMtabhadrake 'jinazataka' aura 'vRhatsvayaMbhU stotra' hI isake khAse udAharaNa haiM jinameM kisI kisI tIrthakarakI stuti bhinna chaMdameM hI nahIM kintu ekase adhika chaMdoMmeM bhI kI gaI hai| isake sivAya yahA~ para jo chaMda badalA hai vaha do eka apavAdoMko chor3akara barAbara granthake aMta taka calA gayA haigranthake bAkI sabhI paricchedoMkI racanA prAyaH usI chaMdameM huI hai aura isa liye chaMdAdhAra para uThI huI isa zaMkAmeM kucha bhI bala mAlUma nahIM hotA / hA~ punaruktiyoMkI bAta jarUra vicAraNIya hai yadyapi kevala punarukti bhI kisI padyako kSepaka nahIM banAtI to bhI ise kahanemeM hameM jarA bhI saMkoca nahIM hotA ki svAmI samantabhadrake prabandhoMmeM vyarthakI punaruktiyA~ nahIM ho sakatIM / isI bAtakI jA~cake liye hamane ina padyoMko kaI bAra bahuta gaurake sAtha par3hA hai parantu hameM unameM jarA bhI punaruktikA darzana nahIM huA / pratyeka padya naye naye bhAva aura naye naye zabdavinyAsako liye hue haiM / pratyekameM vizeSatA pAI jAtI hai--hara ekakA pratipAdyaviSaya samyagdarzanakA mAhAtmya athavA phala hote hue bhI alaga alaga hai aura sabhI padya eka TakasAlake-eka hI vidvAna dvArA race hue--mAlUma hote haiN| unameMse kisI ekako athavA kisIko bhI kSepaka kahanekA sAhasa nahIM hotA / mAlUma nahIM una logoMne kahA~se inameM punaruktiyoMkA anubhava kiyA hai| zAyada unhoMne yaha samajhA ho aura ve isI bAtako kaheM bhI ki 'jaba 35 veM padyameM yaha batalAyA jA cukA hai ki zuddha samyadRSTi jIva nAraka, tiryaMca, napuMsaka aura strI paryAyoMmeM janma nahIM letA, na duSkuloMmeM jAtA hai aura na vikalAMga, alpAyu tathA daridrI hI hotA hai to isase yaha natIjA sahajahI nikala jAtA hai ki vaha manuSya aura devaparyAyoMmeM janma letA hai, puruSa hotA hai, acche kuloMmeM jAtA hai| sAtha hI dhanAdikakI acchI avasthAko bhI pAtA hai| aura isa liye manuSya tathA deva paryA For Personal & Private Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 yakI avasthAoMke sUcaka agale do padyoMke denekI jarUrata nahIM rhtii| yadi unheM diyA bhI thA to phira unase agale do padyoMke denekI koI jarUrata na thii| aura antakA 41 vA~ padya to bilakula hI anAvazyaka jAna paDatA hai, vaha sApha taurase punaruktiyoMko liye hue hai-usameM pahale cAra padyoMke hI AzayakA saMgraha kiyA gayA hai-yA to una cAra padyoMko hI denA thA aura yA unheM na dekara isa eka padyako hI de denA kAphI thaa|' isa sambaMdhameM hama sirpha itanA hI kahanA ucita samajhate haiM ki avvala to "jarUrata nahIM rahatI' yA 'jarUrata nahIM thI' aura 'punarukti' ye donoM eka cIja nahIM haiM, donoMmeM bahuta bar3A antara hai aura isa liye jarUrata na honeko punarukti samajha lenA aura usake AdhArapara padyoMko kSepaka mAna lenA bhUlase khAlI nahIM hai / dUsare, 35 veM padyase manuSya aura deva paryAyasambaMdhI jo natIjA nikalatA hai vaha bahuta kucha sAmAnya hai aura usase una vizeSa avasthAoMkA lAjimI taurapara bodha nahIM hotA jinakA ullekha agale padyoMmeM kiyA gayA hai'eka jIva deva paryAyako prApta hotA huA bhI bhavanatrikameM ( bhavanavAsI-vyaMtara. jyotiSiyoMmeM ) janma le sakatA hai aura svargameM sAdhAraNa deva ho sakatA hai / usake liye yaha lAjimI nahIM hotA ki vaha svargameM devoMkA indra bhI ho / isI taraha manuSya paryAyako prApta hotA huA koI jIva manuSyoMkI duSkula aura daridratAdi doSoMse rahita kitanI hI jaghanya tathA madhyama zreNiyoMmeM janma le sakatA hai / usake liye manuSyaparyAyameM jAnA hI isa bAtakA koI niyAmaka nahIM hai ki vaha mahAkula aura mahA dhanAdikakI una saMpUrNa vibhUtiyoMse yukta hotA huA "mAnavatilaka' bhI ho jinakA ullekha 36 veM padyameM kiyA gayA hai| aura yaha to spaSTa hI hai ki eka manuSya mahAkulAdisampanna mAnavatilaka hotA huA bhI, nArAyaNa, balabhadrAdi padoMse vibhUSita hotA huA bhI, cakravartI athavA tIrthaMkara nahIM hotA / ataH samyagdarzanake mAhAtmya tathA kulako acchI tarahase prakhyApita karaneke liye una vizeSa avasthAoMko dikhalAnekI khAsa jarUrata thI jinakA ullekha bAdake cAra padyoMmeM kiyA gayA hai aura isa liye ve padya kSepaka nahIM haiN| hA~, antakA 41 vA~ padya, yadi vaha sacamuca hI 'saMgrahavRtta' hai-jaisA ki TIkAkArane bhI prakaTa kiyA hai-kucha khaTakatA jarUra hai / paraMtu hamArI rAyameM vaha _ yathA-" yatprAk pratyekaM zlokaiH samyagdarzanasya phalamuktaM taddarzanAdhikArasya samAptau saMgrahavRttenopasaMhRtya pratipAdayannAha-" For Personal & Private Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ korA saMgrahavRtta nahIM hai| usameM graMthakAra mahodayane eka dUsarA hI bhAva rakkhA hai jo pahale padyoMse upalabdha nahIM hotaa| pahale padya apanI apanI bAtakA khaMDazaH ullekha karate haiM / ve isa bAtako nahIM batalAte ki eka hI jIva, samyagdarzanake mahAtmyase, una sabhI avasthAoMko bhI kramazaH prApta kara sakatA hai-arthAt , devendra, cakravarti aura tIrthaMkara padoMko pAtA huA mokSameM jA sakatA hai / isI khAsa bAtako batalAneke liye isa padyakA avatAra huA mAlUma hotA hai / aura isa liye yaha bhI kSepaka' nahIM hai| sallekhanA athavA saddharmakA phala pradArzati karanevAle jo 'niHzreyasa' Adi chaha padya haiM unakA bhI hAla prAyaH aisA hI hai / ve bhI saba eka hI TAipake padya haiM aura punaruktiyoMse rahita pAye jAte haiM / vahA~ pahale padyameM jina 'niHzreyasa' aura 'abhyudaya' nAmake phaloMkA ullekha hai agale padyoMmeM unhIM donoMke svarUpAdikA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| arthAta dUsaremeM niHzreyasakA aura chaThemeM abhyudayakA svarUpa diyA hai aura zeSa padyoMmeM niHzreyasako prApta hone vAle puruSoMkI dazAkA ullekha kiyA hai isa liye unameM bhI koI kSepaka nahI aura na unameM paraspara koI asambaddhatA hI pAI jAtI hai| isI taraha para 'kSutpipAsA' 'parameSThi paraMjyoti' aura 'anAtmArtha vinArAgaiH' nAmake tInoM padyoMmeM bho koI kSepaka mAlUma nahIM hotA / ve Aptake svarUpako vizada karaneke liye yathAvazyakatA aura yathAsthAna diye gaye haiM / pahale padyameM kSudhA tRSAdi doSoMke abhAvakI pradhAnatAse AptakA svarUpa batalAyA hai aura usake batalAnekI jarUrata thI, kyoMki digambara aura zvetAmbara donoM sampradAyoMke aSTAdazadoSasambaMdhI kathanameM paraspara bahuta bar3A antara *pAyA jAtA hai| zvetAmbara bhAI Aptake kSudhA-tRSAdikakA honA bhI mAnate haiM jo digambaroMko iSTa nahIM hai aura ye saba antara unake prAyaH siddhAntabhedoMpara avalambita haiM / isa padyake dvArA pUrvapadyameM Ae hue 'utsanna __* zvetAmbara sampradAya dvArA mAne hue aThAraha doSoMke nAma isa prakAra haiM1 vIryAntarAya, 2 bhogAntarAya, 3 upabhogAntarAya, 4 dAnAntarAya, 5 lAbhAntarAya, 6 nidrA, 7 bhaya, 8 ajJAna, 9 jugupsA, 10 hAsya, 11 rati, 12 arati, 13 rAga, 14 dveSa, 15 avirati, 16 kAma, 17 zoka, 18 mithyaatv| ( dekho vivekavilAsa aura jaintttvaadrsh|) For Personal & Private Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ doSeNa' padakA bahuta kucha spaSTIkaraNa ho jAtA hai| dUsare padyameM Aptake kucha khAsa khAsa nAmoMkA ullekha kiyA gayA hai yaha batalAyA gayA hai ki Aptako "parameSThI, paraMjyoti, virAga, (vItarAga) vimala, kRtI, sarvajJa, sArva tathA zAstA Adi bhI kahate haiM aura nAmakI yaha paripATI dUsare prAcIna graMthoMmeM bhI pAI jAtI hai jisakA eka udAharaNa zrIpUjyapAdasvAmIkA samAdhitaMtra graMtha hai, usameM bhI paramAtmAkI nAmAvalIkA eka 'nirmalaH kevalaH' ityAdi padya diyA hai / astu / tIsare padyameM AptasvarUpase utpanna honevAle isa praznako hala kiyA gayA hai ki jaba zAstA vItarAga hai to vaha kisa tarahapara aura kisa uddezase hitopadeza detA hai aura kyA usameM unakI koI nijI garja hai ? isa tarahapara ye tInoM hI padya prakaraNake anukUla haiM aura graMthake Avazyaka aMga jAna par3ate haiN| kucha logoMkI dRSTimeM, bhogopabhogaparimANa nAmaka guNavatake kathanameM AyA huA, 'trasahatipariharaNArtha ' nAmakA padya bhI khaTakatA hai| unakA kahanA hai ki 'isa padyameM madya, mAMsa aura madhuke tyAgakA jo vidhAna kiyA gayA hai| vaha vidhAna usase pahale aSTamUla guNoMke pratipAdaka 'madyamAMsamadhutyAgaiH' nAmake zlokameM A cukA hai / jaba mUla guNoM meM hI unakA tyAga AcukA taba uttara guNoMmeM, binA kisI vizeSatAkA ullekha kiye, usako phirase duharAnekI kyA jarUrata thI? isa liye yaha padya punarukta doSase yukta honeke sAtha sAtha anAvazyaka bhI jAna par3atA hai / yadi mAMsAdikake tyAgakA hetu batalAneke liye isa padyake denekI jarUrata hI thI to ise ukta 'madyamAMsamadhutyAgaiH' nAmaka padyake * sAtha hI usase ThIka pahale yA pIche denA cAhiye thaa| vahI sthAna isake liye upayukta thA aura taba isameM punarukta Adi doSoMkI kalpanA bhI nahIM ho sakatI thii|' Uparake isa kathanase yaha to spaSTa hai ki yaha padya madyAdikake tyAga viSayaka hetuoMkA ullekha karanekI vajahase kathanakI kucha vizeSatAko liye hue jarUra hai aura isaliye ise punarukta yA anAvazyaka nahIM kaha skte| aba dekhanA sirpha itanA hI hai ki isa padyako aSTa mUlaguNavAle padyake sAtha na dekara yahA~ kyoM diyA gayA hai / hamArI rAyameM ise yahA~ para denekA mukhya hetu yaha mAlama hotA hai ki graMthameM, isase pahale, jo bhogopabhogaparimANa vratakA tathA 'bhoga' kA svarUpa diyA gayA hai usase yaha prazna sahaja hI utpanna hotA hai ki kyA madyAdika bhoga padArthoMkA bhI isa vratavAleko * parimANa karanA cAhiye ? uttarameM AcArya mahodayane isa padyake dvArA, yahI For Personal & Private Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUcita kiyA hai ki ' nahIM, ina cIjoMkA usake parimANa nahIM hotA, ye to usake liye bilakula varjanIya haiN| sAtha hI, yaha bhI batalA diyA hai ki kyoM varjanIya athavA tyAjya haiM / yadi yaha padya yahA~ na diyA jAkara aSTamUlaguNavAle padyake sAtha hI diyA jAtA to yahA~ para isase milate julate Azayake 'kisI dUsare padyako denA par3atA aura isa taraha para graMthameM eka bAtakI punarukti athavA eka padyakI vyarthakI vRddhi hotii| yahA~ isa padyake denese donoM kAma nikala jAte hai-pUrvoddiSTa madyAdike tyAgakA hetu bhI mAlUma ho jAtA hai aura yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki isa vratavAleke madyAdikakA parimANa nahIM hotA, balki unakA sarvathA tyAga hotA hai| aisI hAlatameM yaha padya saMdehakI dRSTise dekhe jAneke yogya mAlUma nahIM hotaa| ___ kucha loga ukta aSTamUlaguNavAle padyako hI kSepaka samajhate haiM paraMtu isake samarthanameM unake pAsa koI hetu yA pramANa nahIM hai| zAyada unakA yaha khayAla ho ki isa 'padyameM paMcANuvratoMko jo mUla guNoMmeM zAmila kiyA hai vaha dUsare granthoMke viruddha hai jisameM aNuvratoMkI jagaha paMca udumbara phaloMke tyAgakA vidhAna pAyA jAtA hai aura itane parase hI ve loga isa padyako saMdehakI dRSTise dekhane lage hoM / yadi aisA hai to yaha unakI nirI bhUla hai| dezakAlakI paristhitike anusAra AcAryoMkA matameda paraspara hotA AyA hai x / usakI vajahase koI padya kSepaka karAra nahIM diyA jA sktaa| bhagavajinasena Adi aura bhI kaI AcAryoMne aNuvratoMko mUla guNoM meM zAmila kiyA hai| paM0 AzAdharajIne apane sAgAradharmAmRta aura usakI TIkAmeM samaMtabhadrAdike isa matabhedakA ullekha bhI kiyA hai / vAstavameM sakalavratI muniyoMke mUlaguNoM meM jisa prakAra paMca mahAvratoMkA honA jarUrI hai usI prakAra dezavratI zrAvakoMke mUlaguNoMmeM paMcANuvratoMkA honA bhI jarUrI mAlUma hotA hai / dezavratI zrAvakoMko lakSya karake hI AcArya mahodayane ina mUla guNoMkI sRSTi kI hai / paMca udumbaravAle mUlaguNa prAyaH bAlakoMkoavratiyoM athavA anabhyasta dezasaMyamiyoMko-lakSya karake likhe gaye haiM; jaisA ki zivakoTi AcAryake nimna vAkyase bhI prakaTa hai x isake liye dekho 'jainAcAryoMkA zAsanabheda,' nAmake hamAre lekha,jo jainahitaiSIke 14 veM bhAgameM prakAzita hue haiM / For Personal & Private Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 madyamAMsamadhutyAgasaMyuktANuvratAni nuH / aSTau mUlaguNaH paMcodumbaraizcArbhakeSvapi // - ratnamAlA / aisI hAlata meM yaha padya bhI saMdehakI dRSTise dekhe jAneke yogya nahIM / yaha aNuvratoMke bAda apane ucita sthAna para diyA gayA hai / isake na rahanese, athava yoM kahiye ki zrAvakAcAraviSayaka granthameM zrAvakoMke mUla guNoMkA ullekha na honese, graMthameM eka prakArakI bhArI truTi raha jAtI jisakI svAmI samantabhadra jaise agrat pranthakAroM se kabhI AzA nahIM kI jA sakatI thI / isa liye yaha padyaH bhI kSepaka nahIM ho sakatA / saMdigdha padya / graMtha meM proSaghoSavAsa nAmake zikSAvratakA kathana karanevAle do padya isa prakArase pAye jAte haiM ( 1 ) parvaNyaSTamyAMca jJAtavyaH proSadhopavAsastu / caturabhyavahAryANAM pratyAkhyAnaM sadecchAbhiH // (2) caturAhAravisarjanamupavAsaH proSadhaH sakRdbhuktiH sa proSadhopavAso yadupoSyAraMbhamAcarati // inameM pahale padyase proSadhopavAsa vratakA kathana prAraMbha hotA hai aura usameM yaha batalAyA gayA hai ki ' parvaNI ( caturdazI ) tathA aSTamI ke dinoM meM sadecchA athavA sadicchAse, jo cAra prakArake AhArakA tyAga kiyA jAtA hai use proSadhopavAsa samajhanA cAhiye' / yaha proSadhopavAsa vratakA lakSaNa huA / TIkA meM bhI nimna vAkyake dvArA ise lakSaNa hI sUcita kiyA hai-- 'athedAnIM proSadhopavAsalakSaNaM zikSAvrataM vyAcakSANAH prAha' isa pathake bAda do padya meM upavAsa dinake vizeSa kartavyoMkA nirdeza karake vratAtIcAroMse pahale, vaha dUsarA padya diyA hai jo Upara naMbara 2 para uddhRta hai / isa padyameM bhI proSadhopavAsakA lakSaNa batalAyA gayA haiM / aura usameM vahI cAra prakArake AhAra tyAgakI punarAvRtti kI gaI hai| mAlUma nahIM, yahA~para yaha padya kisa uddezase rakkhA gayA hai / kathanakramako dekhate hue, isa padyakI sthiti kucha saMdigdha jarUra mAlUma hotI hai| TIkAkAra bhI usakI isa sthitiko spaSTa nahIM kara sake / unhoMne isa padyako dete hue sirpha itanA hI likhA hai ki - For Personal & Private Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'adhunA proSadhopavAsastallakSaNaM kurvannAha / ' arthAt-aba proSadhopavAsakA lakSaNa karate hue kahate haiN| paraMtu proSadhopavAsakA lakSaNa to do hI padya pahale kiyA aura kahA jA cukA hai, aba phirase usakA lakSaNa karane tathA kahanekI kyA jarUrata paidA huI, isakA kucha bhI spaSTIkaraNa athavA samAdhAna TIkAmeM nahIM hai| astu; yadi yaha kahA jAya ki isa padyameM 'proSadha' aura 'upavAsa'kA alaga alaga svarUpa diyA hai-cAra prakArake AhAratyAgako upavAsa aura eka bAra bhojana karaneko 'proSadha' ThaharAyA hai aura isa taraha para yaha sUcita kiyA hai ki proSadhapUrvaka-pahale dina ekabAra bhojana karake-jo agale dina upavAsa kiyA jAtA hai-cAra prakArake AhArakA tyAga kiyA jAtA hai-use proSadhopavAsa kahate haiM, to isake sambaMdhameM sirpha itanA hI nivedana hai ki prathama to padyake pUrvArdhameM bhale hI upavAsa aura proSadhakA alaga alaga svarUpa diyA ho paraMtu usake uttarArdhase yaha dhvani nahIM nikalatI ki usameM proSadhapUrvaka upavAsakA nAma proSadhopavAsa batalAyA gayA hai| usake zabdoMse sirpha itanA hI artha nikalatA hai ki upoSaNa (upavAsa) pUrvaka jo AraMbhAcaraNa kiyA jAtA hai use proSadhopavAsa kahate haiM-bAkI dhAraNaka aura pAraNakake dinoMmeM ekabhuktikI jo kalpanA TIkAkArane kI hai vaha saba usakI atirikta kalpanA mAlUma hotI hai| isa lakSaNase sAdhAraNa upavAsa bhI proSadhopavAsa ho jAte haiM; aura aisI hAlatameM isa padyakI sthiti aura bhI jyAdA gar3abar3ameM par3a jAtI hai / dUsare, yadi yaha mAna bhI liyA jAya ki, proSadhapUrvaka upavAsakA nAma hI proSadhopavAsa hai aura vahI isa padyake dvArA abhihita hai to vaha svAmI samaMtabhadrake usa pUrvakathanake viruddha par3atA hai jisake dvArA parvadinoMmeM upavAsakA nAma proSadhopavAsa sUcita kiyA gayA hai aura isa taraha para proSadhopavAsakI 'proSadhe parvadine upavAsa proSadhopavAsaH' yaha nirukti kI gaI hai| proSadha zabda 'parvaparyAyavAcI' hai aura proSadhopavAsakA artha 'proSadhe upavAsaH' hai, yaha bAta zrIpUjyapAda, akalaMkadeva, vidyAnanda, somadeva, Adi sabhI prasiddha vidvAnoMke graMthoMse pAI jAtI hai jisake do eka udAharaNa nIce diye jAte haiM. "proSadha zabdaH parvaparyAyavAcI / zabdAdigrahaNaM pratinivRttaussukyAni paMcA-. pIndriyANyupetya tasminvasaMtItyupavAsaH / caturvidhAhAraparityAga ityarthaH / proSadhe upavAsaH proSadhopavAsaH / " -svaarthsiddhiH| For Personal & Private Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 "proSadhazabdaH parva paryAyavAcI, proSadhe upavAsaH proSadhopavAsaH / " ityAdi -- tattvArtharAjavArtika / - catuvAdita - "proSadhe parvaNyupavAsaH proSadhopavAsaH / " -- zlokavArtika 1 " parvANi proSadhAnyAhurmAse catvAri tAni ca " ityAdi -- yazastilaka | "proSadhaH parva paryAyavAcI / parvaNi caturvidhAhAranivRttiH proSadhopavAsaH " / - cAritrasAra / " iha proSadhazabdaH rUDhayA parvasu vartate / parvANi cASTamyAditithayaH pUraNAtpa- zra0 pra0 TIkarayAM haribhadraH / bahuta kucha chAnabIna karanepara bhI dUsarA aisA koI bhI graMtha hamAre dekhane meM nahIM AyA jisameM proSadhakA artha ' sakRdbhukti' aura proSadhopavAsakA artha sukRdbhuktipUrvaka upavAsa' kiyA gayA ho / proSadhakA artha ' sakRdbhukti' nahIM hai, yaha bAta khuda svAmI samaMtabhadrake nimna vAkyase bhI prakaTa hotI hai jo isI graMtha meM bAdako 'proSadhopavAsa' pratimAkA svarUpa pratipAdana karaneke liye diyA gayA hai-- 6 parvadineSu caturSvapi mAse mAse svazaktimaniguhya / proSadhaniyamavidhAyI praNadhiparaH proSadhAnazanaH // isase 'caturAhAra visarjana' nAmakA ukta padya svAmI samaMtabhadra ke uttara kathana ke bhI viruddha hai, yaha spaSTa ho jAtA hai / aisI hAlata meM -- graMtha ke pUrvottara kathanoM se bhI viruddha par3aneke kAraNa - isa padyako svAmI samaMtabhadrakA svIkAra karane meM bahuta adhika saMkoca hotA hai / Azcarya nahIM jo yaha padya isa TIkAse pahale hI, kisI tarahapara, graMtha meM prakSipta ho gayA ho aura TIkAkArako usakA khayAla bhI na ho sakA ho / aba hama una padyapara vicAra karate haiM jo adhikAMza logoMkI zaMkAkA viSaya bane hue haiN| ve padya dRSTAMtoMvAle padya haiM aura unakI saMkhyA graMtha meM chaha pAI jAtI haiM / inameM se ' tAvadaMjana ' aura ' tato jineMdrabhakta ' nAmake pahale do padyoMmeM samyagdarzanake niHzaMkitAdi aSTa aMgoMmeM prasiddha honevAle ATha vyaktiyoMke nAma diye haiM / ' mAtaMgo dhanadevazca nAmake tIsare padya meM pAMca vyaktiyoMke nAma dekara yaha sUcita kiyA hai ki inhoMne uttama pUjAtizayako prApta kiyA hai / paraMtu kisa viSayameM ? isakA uttara pUrva payase sambaMdha milAkara yaha diyA jA sakatA hai ki ahiMsAdi paMcANutratoMke pAlana ke viSaya meM / For Personal & Private Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ isake bAda hI 'dhanazrI' nAmaka padyameM pA~ca nAma aura dekara likhA hai ki unheM bhI kramazaH usI prakAra upAkhyAnakA viSaya banAnA cAhiye / paraMtu inake upAkhyAnakA kyA viSaya honA cAhiye athavA ye kisa viSayake dRSTAMta haiM, yaha kucha sUcita nahIM kiyA aura na pUrva padyoMse hI isakA koI acchA niSkarSa nikalatA hai| pahale padyake sAtha sambaMdha milAnese to yaha natIjA nikalatA hai ki ye pAMcoM dRSTAMta bhI ahiMsAdika vratoMke haiM aura isa liye inake bhI pUjAtizayako dikhalAnA cAhiye / hA~ TIkAkArane yaha jarUra sUcita kiyA hai ki ye kramazaH hiMsAdikase yukta vyaktiyoMke dRSTAMta haiM / 'zrISeNa' nAmake pA~caveM padyameM cAra nAma dekara yaha sUcita kiyA hai ki ye caturbhedAtmaka vaiyAvRtyake dRSTAMta haiM / aura 'arhaccaraNasapayAM' nAmaka chaThe padyameM likhA hai ki rAjagRhameM eka pramodamatta (viziSTa dharmAnurAgase masta ) meMDakane eka phUlake dvArA aMhaMtake caraNoMkI pUjAke mAhAtmyako mahAtmAoMpara prakaTa kiyA thaa| ina padyoMpara jo ApattiyA~ kI jAtI haiM athavA kI jA sakatI haiM unakA sAra isa prakAra hai (1) graMthake saMdarbha aura usakI kathanazailIparase yaha spaSTa hai ki graMthameM zrAvaka dharmakA pratipAdana aupadezika DhaMgase nahIM kintu vidhivAkyoMke taurapara athavA AdezarUpase kiyA gayA hai| aisI hAlatameM kisI dRSTAMta yA upAkhyAnakA ullekha karane athavA aise padyoMne denekI koI jarUrata nahIM hotI aura isa liye graMthameM ye padya nire anAvazyaka tathA bemela mAlUma hote haiM / inakI anupasthitise graMthake pratipAdya viSayasambaMdhAdikameM kisI prakArakI bAdhA bhI nahIM aatii| (2) zAstroMmeM eka hI viSayake aneka dRSTAMta athavA upAkhyAna pAye jAte haiM; jaise ahiMsAvratameM 'mRgasena' dhIvarakA, asatyabhASaNameM rAjA 'vasukA, abrahmasevanameM 'kaDAra piMga'kA aura parigRha viSayameM 'piNyAka gaMdha'kA udAharaNa suprasiddha hai| bhagavatI ArAdhanA aura yazastilakAdi grathoMmeM inhIMkA ullekha kiyA gayA hai| eka hI vyaktikI kathAse kaI kaI viSayoMke udAharaNa bhI nikalate hai-jaise vAriSeNakI kathAse sthitIkaraNa aMga tathA acauryavratakA aura anaMtamatIkI kathAse brahmacaryavrata tathA niHkAMkSita aNgkaa| isI tarahapara kucha aisI bhI kathAe~ upalabdha haiM jinake dRSTAMtoMkA prayoga vibhinnarUpase pAyA jAtA hai| isI graMtha meM satyaghoSakI jisa kathAko asatya bhASaNakA dRSTAnta banAyA gayA hai 'bhagavatI ArAdhanA' aura ' yazastilaka meM usIko corIke sambaMdhameM prayukta kiyA gayA For Personal & Private Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| isI taraha viSNukumArakI kathAko kahIM kahIM 'vAtsalya' aMgameM na dekara 'prabhAvanAMga meM diyA gayA hai / / kathAsAhityakI aisI hAlata hote hue aura eka nAmake aneka vyakti hote hue bhI svAmI samaMtabhadra jaise satarka vidvAnoMse, jo apane pratyeka zabdako bahuta kucha jA~ca tolakara likhate haiM, yaha AzA nahIM kI jA sakatI ki ve una dRSTAMtoMke yatheSTa mArmika aMzakA ullekha kiye vinA hI unheM kevala unake nAmoMse hI uddhRta karanemeM saMtoSa mAnate, aura jo dRSTAMta sarvamAnya nahIM use bhI prayukta karate, athavA vinA prayojana hI kisI khAsa dRSTAMtako dUsaroMpara mahattva dete| (3) yadi graMthakAra mahodayako, apane graMthameM, dRSTAMtoMkA ullekha karanA hI iSTa hotA to ve pratyeka vyaktike kAryakI gurutA aura usake phalake mahattvako kucha a~ce tule zabdoMmeM jarUra dikhalAte / sAtha hI, una dUsare viSayoMke udAharaNoMkA bhI, usI prakArase, ullekha karate jo graMthameM anudAhRta sthitimeM pAye jAte haiM-arthAt , jaba ahiMsAdika vratoM ke sAtha unake pratipakSI hiMsAdika pApoMke bhI udAharaNa diye gaye haiM to samyagdarzanake niHzaMkitAdi aSTa aMgoMke sAtha unake pratipakSI zaMkAdika doSoMke bhI udAharaNa dene cAhiye the| isI prakAra tIna mUr3hatAoMko dharanevAle na dharanevAle, madya-mAMsa-madhu AdikA sevana karanevAle na karanevAle, tIna guNavrata aura cAra zikSAvratoMke pAlanameM tatpara-atatpara, 'uccairgotraM praNateH' nAmaka padyameM jina phaloMkA ullekha hai unako pAnevAle, sallekhanAkI zaraNa meM jAnevAle aura na jAnevAle ina sabhI vyaktiyoMkA alaga. alaga dRSTAMta rUpase ullekha karanA cAhiye thaa| paraMtu yaha saba kucha bhI nahIM kiyA gayA aura na ukta chahoM padyoMkI upasthitimeM isa na karanekI koI mAkUla (samucita) vajaha hI mAlUma hotI hai| aisI hAlatameM ukta padyoMkI sthiti aura bhI jyAdA saMdehAspada ho jAtI hai| (4) 'dhanazrI' nAmakA padya jisa sthitimeM pAyA jAtA hai isase usake. upAkhyAnoMkA viSaya acchI tarahase pratibhAsita nahIM hotaa| svAmI samaMtabhadrakI racanAmeM isa prakArakA adhUrApana nahIM ho sktaa| (5) brahmacaryANuvratake udAharaNameM 'nIlI' nAmakI eka strIkA jo dRSTAMta diyA gayA hai vaha graMthake saMdarbhase-usakI racanAse-milatA huA mAlUma nahIM dekho, 'aruMgala cheppu ' nAmaka tAmila bhASAkA graMtha, jo aMgrajI jainagajaTameM, anuvAdasahita, mudrita huA hai| For Personal & Private Use Only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 hotaa| svAmI samaMtabhadradvArA yadi usa padyakI racanA huI hotI to ve, apane graMthakI pUrva racanAke anusAra, vahA~para kisI puruSa vyaktikA hI udAharaNa dete -strIkA nahIM; kyoMki unhoMne brahmacaryANuvratakA jo svarUpa 'na tu paradArAn gacchati' nAmake padyameM 'paradAranivRtti' aura 'svadArasaMtoSa ' nAmoMke sAtha diyA hai vaha puruSoMko pradhAna karake hI likhA gayA hai| dRSTAnta bhI usake anurUpa hI honA cAhiye thaa| (6) parigraha parimANavratameM 'jaya' kA dRSTAMta diyA gayA hai| TIkAmeM 'jaya'ko kuruvaMzI rAjA 'somaprabha'kA putra aura sulocanAkA pati sUcita kiyA hai / parantu isa rAjA 'jaya' (jayakumAra) kI jo kathA bhagavajinasenake 'AdipurANa meM pAI jAtI hai usase vaha parigrahaparimANa vratakA dhAraka na hokara 'paradAranivRtti' nAmake zIlavatakA-brahmacaryANuvratakA dhAraka mAlUma hotA hai aura usI vratakI parIkSA meM uttIrNa honepara use devatA dvArA pUjAtizayakI prApti huI thii| TIkAkAra mahAzaya bhI isa satyako chipA nahIM sake aura na prayatna karane para bhI isa kathAko pUrI taurase parigrahaparimANanAmake aNuvratakI banA sake haiN| unhoMne zAyada mUlake anurodhase yaha likha to diyA ki 'jaya' parimitaparigrahI thA aura svargameM indrane bhI usake isa parigrahaparimANavatakI prazaMsA kI thI paraMtu kathAmeM ve antataka usakA nirvAha pUrI taurase nahIM kara ske| unhoMne eka devatAko strIke rUpameM bhejakara jo parIkSA karAI hai usase vaha jayake zIlavratakI hI parIkSA ho gaI hai / AdipurANameM, isa prasaMgapara sApha taurase jayake zIlamAhAtmyakA hI ullekha kiyA hai, jisake kucha padya isa prakAra haiM amarendra sabhAmadhye zIlamAhAtmyazaMsanaM / jayasya taspriyAyAzca prakurvati kadAcana // 26 // zrutvA tadAdime kalpe raviprabhavimAnajaH / zrIzo raviprabhAkhyena tacchIlAnveSaNaM prati // 26 // preSitA kAMcanA nAma devI prApya jayaM sudhIH / . . . .. . . svAnurAgaM jaye vyktmkrodvikRtekssnnaa| taduSTaceSTitaM dRSTvA mA maMsthA pApamIdRzaM // 267 // . sodaryA svaM mamAdAyi mayA munivarAgataM / parAMganAMgasaMsargasukha me viSabhakSaNaM // 268 // For Personal & Private Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ AbibhyaddevatA caivaM zIlavatyAH pare na ke| . jJAtvA tacchIlamAhAtmyaM gatvA svasvAminaM prati // 271 / / prAzaMsatsA tayostAdRmAhAtmyaM so'pi vismayAt / raviprabhaH samAgatya tAvubhau tadguNapriyaH // 272 // svavRttAntaM samAkhyApa yuvAbhyAM kSamyatAmiti / pUjayitvA mahAratna kalokaM samIyivAn // 273 // -parva 47 vaaN| zrIjinasenAcAryapraNIta harivaMzapurANameM bhI, nimnalikhita do padyoM dvArA 'jaya'ke zIlamahAtmyako hI sUcita kiyA hai " zakraprazaMsanAdetya ratiprabhasureNa sH|' parIkSya svastriyA merAvanyadA pUjito jayaH // 130 // sarvAsAmeva zuddhInAM zIlazuddhiH prazasyate / zIlazuddhirvizuddhAnAM kiMkarAstridazA nRNAm // 31 // -sarga 12 vA~ / isa taraha para jayakA ukta dRSTAMtarUpase ullekha usake prasiddha AkhyAnake viruddha pAyA jAtA hai aura isase bhI padyakI sthiti saMdigdha ho jAtI hai| (7) ina padyoMmeM diye hue dRSTAMtoMko TIkAmeM jisa prakArase udAhRta kiyA hai, yadi sacamuca hI unakA vahI rUpa hai aura vahI unase abhipreta hai to usase ina dRSTAMtoMmeM aisA koI vizeSa mahattva bhI mAlUma nahIM hotA, jisake liye svAmI samaMtabhadra jaise mahAn AcAryoMko unake nAmollekhakA prayatna karanekI jarUrata pdd'tii| ve prakRta viSayako puSTa banAne athavA usakA prabhAva hRdayapara sthApita karaneke liye paryApta nahIM haiN| kitane hI dRSTAMta to inase bhI adhika mahattvake, hiMsAahiMsAdike viSayameM, pratidina dekhane tathA sunane meM Ate haiN| __inhIM saba kAraNoMse ukta chahoM padyoMko svAmI samaMtabhadrake padya svIkAra karanese inakAra kiyA jAtA hai aura kahA jAtA hai ki ve 'kSepaka ' haiN| hamArI rAyameM, ina ApattiyoMmeMse sabase pichalI Apatti to aisI hai jisameM kucha bhI bala mAlUma nahIM hotA; kyoMki usakI kalpanAkA AdhAra eka mAtra TIkA hai| yaha bilakula ThIka hai; aura isameM koI saMdeha nahIM ki TIkAkArane ina For Personal & Private Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ dRSTAntoMkI jo kathAe~ dI haiM ve bahuta hI sAdhAraNa tathA zrIhIna haiM, aura kahIM kahIM para to aprAkRtika bhI jAna par3atI haiN| unameM bhAvoMkA citraNa bilakula nahIM, aura isa liye ve prAyaH niSprANa mAlUma hotI haiM / TIkAkArane, unheM dete hue, isa bAtakA kucha bhI dhyAna rakkhA mAlUma nahIM hotA ki jisa vrata, avrata athavA guNa-doSAdike viSayameM ye dRSTAnta diye gaye haiM unakA vaha svarUpa usa kathAke pAtra meM parisphuTa (acchI tarahase vyakta) kara diyA gayA yA nahIM jo isa graMtha athavA dUsare pradhAna graMthoMmeM pAyA jAtA hai, aura usake phalapradarzanameM bhI kisI asAdhAraNa vizeSatAkA ullekha kiyA gayA athavA nhiiN| anaMtamatIkI kathAmeM eka jagaha bhI niHkAMkSita' aMgake svarUpako aura usake viSayameM anaMtamatIkI bhAvanAko vyakta nahIM kiyA gayA; pratyuta isake anaMtamatIke brahmacarya vratake mAhAtmyakA hI yatra tatra kIrtana kiyA gayA hai;'prabhAvanA' aMgakI lambI kathAmeM 'prabhAvanA' ke svarUpako pradarzita karanA to dUra rahA, yaha bhI nahIM batalAyA gayA ki vajrakumArane kaise ratha calavAyA-kyA atizaya dikhalAyA aura usake dvArA kyoMkara aura kyA prabhAvanA jainazAsanakI huI; dhanadevakI kathAmeM isa bAtako batalAnekI zAyada jarUrata hI nahIM samajhI gaI ki dhanadevakI satyatAko rAjAne kaise pramANita kiyA, aura binA usako sUcita kiye vaise hI rAjAse usake hakameM phaisalA dilA diyA gayA ! asatyabhASaNakA doSa dikhalAneke liye jo satyaghoSakI kathA dI gaI hai usameM use corIkA hI aparAdhI ThaharAyA hai, jisase yaha dRSTAMta, asatyabhASaNakA na rahakara dUsare graMthoM kI taraha corIkA hI bana gayA hai / aura isa tarahapara ina sabhI kathAoMmeM itanI adhika truTiyA~ pAI jAtI haiM ki unapara eka khAsA vistRta nibaMdha likhA jA sakatA hai| paraMtu TIkAkAra mahAzaya yadi ina dRSTAMtoMko acchI tarahase khilA nahIM sake, unake mArmika aMzoMkA ullekha nahIM kara sake aura na truTiyoM ko dUra karake unakI kathA. oMko prabhAvazAlinI hI banA sake haiM, to yaha saba unakA apanA doSa hai| usakI vajahase mUla graMthapara koI Apatti nahIM kI jA sktii| aura na mUla AkhyAna vaise kucha niHsAra athavA mahattvazUnya hI ho sakate jaisA ki TIkAmeM unheM batA diyA gayA hai / isIse hamArA yaha kahanA hai ki isa 7 vIM ApattimeM kucha bhI bala nahIM hai| ___chaThI Apattike sambaMdhameM yaha kahA jA sakatA hai ki padyameM jisa 'jaya' kA ullekha hai vaha sulocanAke patise bhinna koI dUsarA hI vyakti hogA athavA dUsare For Personal & Private Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 kisI prAcIna purANameM jayako, paradAranivRtti vratakI jagaha athavA usake atirikta, parigrahaparimANavratakA vratI likhA hogA / paraMtu pahalI avasthAmeM itanA jarUra mAnanA hogA ki vaha vyakti TIkAkArake samayameM bhI itanA aprasiddha thA. ki TIkAkArako usakA bodha nahIM ho sakA aura isa liye usane sulocanAke pati 'jaya' ko hI jaise taise udAhRta kiyA hai / dUsarI hAlata meM, udAhRta kathA parase, TIkAkArakA usa dUsare purANagraMthase paricita honA saMdigdha jarUra mAlUma hotA hai / cauthI Apattike sambaMdhameM yaha kalpanA kI jA sakatI hai ki 'dhanazrI' nAmakA padya kucha azuddha ho gayA hai / usakA 'yathA krama' pATha jarA khaTakatA bhI hai| yadi aise padyoMmeM isa Azayake kisI pAThake denekI jarUrata hotI to vaha 'mAtaMgo' tathA ' zrISeNa' nAmake padyoMmeM bhI jarUra diyA jAtA; kyoMki unameM bhI pUrvakathita viSayoMke kramAnusAra dRSTAMtoMkA ullekha kiyA gayA hai| paraMtu aisA nahIM hai; isa liye yaha pATha yahA~para anAvazyaka mAlUma hotA hai / isa pAThakI jagaha yadi usIkI jor3akA dUsarA ''nyathAsamaM' pATha banA diyA jAya to jhagar3A bahuta kucha miTa jAtA hai aura taba isa padyakA yaha spaSTa Azaya ho jAtA hai ki, pahale padyameM mAtaMgAdikake jo dRSTAMta diye gaye haiM unake sAtha hI ( samaM ) ina 'dhanazrI' Adike dRSTAMtoMko bhI viparIta rUpase ( anyathA ) udAhRta karanA cAhiye-arthAt, ve ahiMsAdivratoMke dRSTAMta haiM to inheM hiMsAdika pApoMke dRSTAnta samajhanA cAhiye aura vahA~ pUjAtizayako dikhAnA hai to yahA~ tiraskAra aura duHkhake atizayako dikhalAnA hogA / isa prakArake pAThabhedakA ho jAnA koI kaThina bAta bhI nahIM hai| bhaMDAroMmeM graMthoMkI hAlatako dekhate hue, vaha bahuta kucha sAdhAraNa jAna par3atI hai / paraMtu taba isa pAThabhedake sambaMdhameM yaha mAnanA hogA ki vaha TokAse pahale ho cukA hai aura TIkAkArako dUsare zuddha pAThakI upalabdhi nahIM huI / yahI vajaha hai ki usane 'yathAkrama' pATha hI rakkhA hai aura padyake viSayako spaSTa karaneke liye use TIkAmeM ' hiMsAdiviratyabhAve ' pada kI vaise hI Uparase kalpanA karanI par3I hai| zeSa ApattiyoMke sambaMdhameM, bahuta kucha vicAra karane para bhI, hama abhItaka aisA koI samAdhAnakAraka uttara nizcita nahIM kara sake haiM jisase ina pdyoNko| __ + yadyapi chaThe padyakA raMgaDhaMga dUsare padyoMse kucha bhinna hai aura use graMthakA aMga mAnaneko jI bhI kucha cAhatA hai paraMtu pahalI Apatti usameM khAsa taurase bAdhA DAlatI hai aura yaha svIkAra karane nahIM detI ki vaha bhI graMthakA koI aMga hai| For Personal & Private Use Only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41 1 graMthakA eka aMga svIkAra karanemeM sahAyatA mila sake / ina ApattiyoM meM - bahuta kucha tathya pAyA jAtA hai; aura isa liye inakA pUrI taurase samAdhAna hue binA ukta chahoM padyoMko graMthakA aMga nahIM kahA jA sakatA - -unheM svAmI samaMtabhadrakI racanA svIkAra karane meM bahuta bar3A saMkoca hotA hai / Azcarya nahIM jo ye padya bhI TIkAse pahale hI graMtha meM prakSipta ho gaye hoM aura sAdhAraNa dRSTi se dekhane athavA parIkSAdRSTise na dekhaneke kAraNa ve TIkAkArako lakSita na ho sake hoN| yaha bhI saMbhava hai ki inheM kisI dUsare saMskRta TIkAkArane racA ho, aura kathAoMse pahale unakI sUcanAke liye, apanI TIkAmeM diyA ho aura bAdako usa TIkA parase mUlagraMthakI nakala utArate samaya asAvadhAna lekhakoMkI kRpAse ve mUlakA hI aMga banA diye gaye hoM / paraMtu kucha bhI ho, isameM saMdeha nahIM ki ye padya saMdigdha jarUra haiM aura inheM sahasA mUla graMthakA aMga athavA svAmI samaMtabhadrakI racanA nahIM kahA jA sakatA / yahA~ takakI isa saMpUrNa jA~ca meM jina padyoMkI carcA kI gaI hai, hama samajhate haiM, unase bhinna graMtha meM dUsare aise koI bhI padya mAlUma nahIM hote jo khAsa taurase saMdigdha sthitimeM pAye jAte hoM athavA jinapara kisIne apanA yuktipurassara saMdeha prakaTa kiyA ho aura isaliye jinakI jA~cakI isa samaya jarUrata ho / astu / yaha to huI graMthakI una pratiyoMke padyoMkI jA~ca jo isa saTIka pratikI taraha Der3ha sau zloka saMkhyAko liye hue hai, aba dUsarI una pratiyoM ko bhI lIjiye jinameM graMthakI zlokasaMkhyA kucha nyUnAdhikarUpase pAI jAtI hai / adhika padyoMvAlI pratiyA~ | graMthakI hastalikhita pratiyoMmeM, yadyapi, aisI koI bhI ullekha yogya prati abhI taka hamAre dekhane meM nahIM AI jisameM zlokoM kI saMkhyA Der3hasause kama ho; paraMtu ArAke ' jaina siddhAntabhavana' meM graMthakI aisI kitanI hI purAnI pratiyA~ tAr3apatroMpara jarUra maujUda haiM jinameM zloka saMkhyA, paraspara kamatI bar3hatI hote hue bhI, Der3hasause adhika pAI jAtI hai / ina pratiyoMmeMse do mUla pratiyoMko jA~cane aura - sAtha hI do kar3I TIkAvAlI pratiyoMparase unheM milAnekA hameM avasara milA hai, aura usa jA~case kitanI hI aisI bAteM mAlUma huI haiM jinheM graMthake padyoMkI jA~cake isa avasara para prakaTa kara denA jarUrI mAlUma hotA hai-- vinA unake For Personal & Private Use Only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaTa kiye yaha jA~ca adhUrI hI rhegii| ataH pAThakoMkI anubhavavRddhike liye yahA~ usa jA~cakA kucha sAra diyA jAtA hai-- : (1) bhavanakI mudrita sUcImeM ratnakaraMDazrAvakAcArakI jisa pratikA naMbara 636 diyA hai vaha mUla prati hai aura usameM graMthake padyoMkI saMkhyA 190 dI haiarthAt, graMthakI isa saTIka pratise athavA Der3hasau zlokoMvAlI anyAnya mudrita amudrita pratiyoMse usameM 40 padya adhika pAye jAte haiM / ve cAlIsa padya, apane apane sthAnakI sUcanAke sAtha, isa prakAra haiM'nAGgahInamalaM ' nAmake 21 veM padyake bAda sUryAyo grahaNasnAnaM saMkrAntau draviNavyayaH / saMdhyAsevAgnisaMskAro ( satkAro) dehagehArcanAvidhiH // 21 // gopRSThAntanamaskAraH tanmUtrasya niSevaNaM / , ratnavAhanabhUvakSazastrazailAdisevanaM // 23 // 'na samyaktvasamaM' nAmake 34 veM padyake bAda durgatAvAyuSo baMdhAtsamyaksvaM yasya jAyate / gaticchedo na tasyAsti tathApyarupatarAsthitiH // 38 // 'aSTaguNa' nAmake 37 veM padyake bAda uktaM ca-ANimA mahimA laghimAgarimAntardhAnakAmarUpitvaM / prApti prAkAmyavazisvezitvApratihatatvamiti vaikriyikAH // 4 // 'navanidhi' nAmake 38 veM padyake bAda uktaM ca trayaM-rakSitayakSasahasrakAlamahAkAlapANDamANavazaMkhanaisarpapadmapiMgalanAnAratnAzca navanidhayaH // 43 // RtuyogyavastubhAjanadhAnyAyudhatUryahar2yAvastrANi / AbharaNaratnanikarAn krameNa nidhayaH prayacchati // 44 // cakra chatramasirdaNDo maNizcarma ca kAkiNI / gRhasanApatI takSapurodhAzvagajastriyaH // 45 // 'prANAtipAta' nAmake 52 veM padyake bAda svayamevAtmanAtmAnaM hinastyAtmA kaSAyavAn / pUrva prANyaMtarANAM tu pazcAtsyAdvA na vA vadhaH // 60 // For Personal & Private Use Only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'ativAhanA' nAmake 62 veM padyake bAda vadhAdasatyAccauryAcca kAmAdagraMthAvivartanaM / paMcakANuvrataM rAjyabhuktiH SaSThamaNuvratam // 71 // ahnomukhe'vasAne ca yo dve dve ghaTike tyajan / nizAbhojanadoSajJo'znAtyasau puNyabhAjanam // 72 // maunaM bhojanavelAyAM jJAnasya vinayo bhavet / rakSaNaM cAbhimAnasyetyuddizati munIzvarAH // 72 // hadanaM mUtraNaM snAna pUjanaM prmosstthinaaN| bhojanaM surataM stotraM kuryAnmaunasamanvitaH // 74 // mAMsaraktAIcarmAsthipUyadarzanatastyajet / mRtAMgivIkSaNAdanaM pratyAkhyAnAmasevanAt // 75 // mAtaMgazvapacAdInAM darzane tadvacaH zrutau / bhojanaM parihartavyaM malamUtrAdidarzane // 76 // 'madyamAMsa' nAmake 66 veM padyake bAda mAMsAziSu dayA nAsti na satyaM madyapAyiSu / dharmabhAvo na jIveSu madhUdumbaraseviSu // 8 // 'alpaphala ' nAmake 85 veM padyake bAda sthUlAH sUkSmAstathA jIvAH snyudumbrmdhygaaH| tanimittaM jinoddiSTaM paMcaudumbaravarjanaM // 101 // rasasaMpRktaphalaM yo dazati trasatanurasaizvasaMmizram / . tasya ca mAMsanivRttirviphalA khalu bhavati puruSasya // 102 // bilvAlAbuphale tribhuvanavijayI zilIdukaM (?) na sevet| ApaMcadazatithibhyaH payo'pi varasodbhavAtsamArabhya // 102 // gAlitaM zuddhamapyambu saMmUrchati muhUrtakaH / * ahorAtraM taduSNaM syArakAMjikaM dUravahnikaM // 104 : hatiprAyeSu pAtreSu toyaM snehaM tu nAzrayet / navanItaM na dhartavyaMmUrdhvaM tu praharArdhataH // 105 // For Personal & Private Use Only
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ .44 "caturAhAravisarjana ' nAmake 109 veM padyake bAda sa proSadhopavAsastUttamamadhyamajaghanyatastrividhaH / caturAhAravisarjanajalasahitA cAmlabhedaH syAt // 30 // " navapuNyaiH nAmake padya naM. 113 ke bAda khaMDanI peSaNI culhI udakuMbhI pramArjinI / paMcasUnA gRhasthasya tena mokSaM na gacchati // 135 // sthApanamuccaiH sthAnaM pAdodakamarcana praNAmazca / / vAkAyahRdayazuddhaya eSaNazuddhizva navavidhaM puNyaM // 136 // . zraddhAzaktibhaktirvijJAnamalubdhatA dayA kssaantiH| . yasyaite saptaguNAstaM dAtAraM prazaMsanti // 137 // 'AhArauSadha ' nAmake padya naM0 117 ke bAda uktaM ca trayam-bhaiSajyadAnato jIvo balavAn rogvrjitH| sallakSaNaH suvajrAMgaH taptvA mokSaM vrajedasA // 142 // "zrAvakapadAni' nAmake padya naM0 136 ke bAda danikavatikAvapi sAmAyikaH proSadhopavAsazca (sI c)|| saccittarAtribhaktavrataniratau brahmacArI ca // 162 // AraMbhAdvinivRttaH parigrahAdanumateH tatoddiSTAt / ityekAdazanilayA jinoditAH zrAvakAH kramazaH // 163 // "samyagdarzanazuddhaH ' nAmake padya naM. 137 ke bAda mUDhatrayaM madAzcASTau tathAnAyatanAni SaT / aSTau zaMkAdayazceti dRgdoSAH paMcaviMzatiH // 165 // dyUtaM ca mAMsaM ca surA ca vezyA pAparddhicauryA paradArasevAH / etAni saptavyasanAni loke pApAdhike puMsi karAH bhvNti||16|| azvatthodumbaraplakSanyagrodhAdiphalAnyapi / syajenmadhuvizuddhadhAsau darzanika iti smRtaH // 167 // * mUlaphala' nAmake padya na0 141 ke bAda yena sacittaM tyaktaM durjayajihvA vinirjitA tena / jIvadayA tena kRtA jinavacanaM pAlitaM tena // 12 // For Personal & Private Use Only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 'annaM pAnaM ' nAmake padya naM. 142 ke bAda yo nizi bhukti muMcati tenAnazanaM kRtaM ca ssnnmaasN| __ saMvatsarasya madhye nirdiSTaM munivareNeti // 174 // 'malabIjaM ' nAmake padya naM. 143 ke bAda yo na ca yAti vikAraM yuvatijanakaTAkSabANaviddhopi / satvena (va) zUrazUro raNazUro no bhavecchUraH // 176 // bAhyeSu dazasu' nAmake padya naM. 145 ke bAda kSetraM vAstu dhanaM dhAnyaM dvipadaM ca catuSpadaM / yAnaM zayyAsanaM kupyaM bhAMDaM ceti bahirdaza // 179 // mithyAtvavedahAsyAdiSaTkaSAyacatuSTayaM / rAgadveSAzca saMgA syuraMtaraMgacaturdazaH // 10 // bAhyagraMthavihInA daridramanujAH svapApataH santi / punarabhyaMtarasaMgatyAgI loke'tidulabho jIvaH // 181 // 'gRhato munivana' nAmake padya naM. 147 ke bAda ekAdazake sthAne coskRSTazrAvako bhavedvividhaH / vastrakadharaH prathamaH kaupInaparigraho'nyastu // 184 // kaupIno'sau rAtripratimAyogaM karoti niyamena / locaM pichaM svA bhukte hyupavizya pANipuTe // 185 // vIracaryA ca sUryapratimA traikAlayoganiyamazca / siddhAntarahasyAdisvadhyayanaM nAstidezaviratAnAM // 186 // AdyAstu SaDjaghanyAH syurmadhyamAstadanu trayaM / zeSau dvAvuttamAyuktau jaineSu jinazAsane // 187 // (2) bhavanakI dUsarI mUlapratimeM, jisakA naMbara 631 hai, ina uparyukta cAlIsa padyoMmeMse 43,44,45,60 aura 81 naMbaravAle pA~ca padya to bilakula nahIM haiM; zeSa paitIsa padyoMmeM bhI 22,23,37,135,136,137,162,163, 165,166,67,184,185,186,187 naMbaravAle paMdraha padyoMko mUlagraMthakA aMga nahIM banAyA gayA-unheM TippaNIke taurapara idhara udhara hAziyepara diyA hai aura unameMse khaMDanI peSaNI' Adi tIna padyoMke sAtha ' uktaM ca ' tathA 'ekA-. For Personal & Private Use Only
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazake' Adi cAra padyoMke sAtha 'uktaM ca catuSTayaM' ye zabda bhI lage hue haiN| 41,174 aura 176 naMbaravAle tIna padyoMko graMthakA aMga banAkara pIchese koSTakake bhItara kara diyA hai aura usake dvArA yaha sUcita kiyA gayA hai. ke ye padya mUlagraMthake padya nahIM haiM-bhUlase madhyameM likhe gaye haiM unheM TippagIke taurapara hAziyepara likhanA cAhiye thaa| isa tarahapara aThAraha padyoMko graMthakA aMga nahIM banAyA gayA hai / bAkIke sataraha padyoMmeMse, jinheM graMthakA aMga banAyA gayA hai, 71 se 76,101 se 105 aura 172 naMbaravAle bAraha padyoMko 'uktaM ca' 'uktaM ca paMcakaM' ityAdi rUpase diyA hai aura usake dvArA prathama mUlapratike Azayase bhinna yaha sUcita kiyA gayA hai ki ye svAmI samaMtabhadrase bhI pahaleke-dUsare AcAryoMke-padya haiM aura unheM samantabhadrane apane mUlagraMthameM ud. . vRta kiyA hai / hA~, pahalI pratimeM 'bhaiSajyadAnato' nAmake jisa padya naM0 142 ko 'uktaM ca trayaM' zabdoMke sAtha diyA hai vaha padya yahA~ ukta zabdoMke saMsargase rahita pAyA jAtA hai aura isa liye pahalI pratimeM ukta zabdoMke dvArA jo yaha sUcita hotA thA ki agale 'zrISeNa' tathA 'devAdhideva' nAmake ve padya bhI 'uktaM ca ' samajhane cAhiye jo Der3hasau zlokavAlI pratiyoMmeM pAye jAte haiM vaha bAta isa pratise nikala jAtI hai / eka vizeSatA aura bhI isa pratimeM dekhI jAtI hai aura vaha yaha hai ki 'ativAhanA' nAmake 62 veM padyake bAda jina chaha zlokoMkA ullekha pahalI pratimeM pAyA jAtA hai unakA vaha ullekha isa pratimeM ukta sthAnapara nahIM hai / vahA~ para una padyoMmeMse sirpha 'ahomukhe' nAmake 72 veM padyakA hI ullekha hai aura use bhI dekara phira koSTakameM kara diyA hai| una chahoM padyoMko isa pratimeM 'madyamAMsa' nAmake 66 veM padyake bAda 'uktaM ca ' rUpase diyA hai aura unake bAda 'paMcANuvrata' nAmake 63 veM mUla padyako phirase uddhRta kiyA hai| (3) bhavanakI tIsarI 641 nambaravAlI prati kanaDITIkAsahita hai| isameM pahalI mUla prativAle ve saba cAlIsa padya, jo Upara uddhRta kiye gaye haiM, apane apane pUrvasUcita sthAnapara aura usI kramako liye hue, TIkAke aMgarUpase pAye jAte haiM / sirpha dyUtaM ca mAMsa' nAmake padya naM0 166 kI jagaha TIkAmeM usI AzayakA yaha padya diyA huA hai dyUtaM mAMsaM surA vaizyA pApArddha paradAratA / stoyena saha sapteti vyasanAni vidUrayet // For Personal & Private Use Only
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 isake sivAya itanI vizeSatA aura bhI hai ki pahalI mula pratimeM sirpha pA~ca padyoMke sAtha hI 'uktaM ca, ''uktaM ca trayaM ' zabdoMkA saMyoga thaa| isa pratimeM una padyoMke atirikta dUsare aura bhI 21 padyoMke sAtha vaise zabdoMkA saMyoga pAyA jAtA hai-arthAt , naM0 101 se 105 takake pAMca padyoMko 'uktaM ca paMcakaM,' 135* se 137 naMbaravAle tIna padyoMko 'uktaM ca,' 165 se 167 naMbaravAle tIna padyoMko ' uktaM ca trayaM ' 172, 174, 176 naMbaravAle padyoMko judA judA 'uktaM ca,' 179 se 181 naMbaravAle tIna padyoMko 'uktaM ca trayaM' aura 184 se 187 naMbaravAle cAra padyoMko ' uktaM ca catuSTayaM ' zabdoMke sAtha uddhRta kiyA hai| sAtha hI, isa TIkA tathA dUsarI TIkAmeM bhI 'bhaiSajyadAnato' nAmake pathake sAtha 'zrISeNa' aura 'devAdhideva' nAmake padyoMko bhI 'uktaM ca trayaM' rUpase eka sAtha uddhRta kiyA hai / bhAU bAbAjI lar3e dvArA prakAzita ratnakaraNDazrAvakAcArakI prastAvanAdise aisA mAlUma hotA hai ki kanar3I lipikI 200 zlokoMvAlI pratimeM 'bhaiSajyadAnato' nAmaka padyake bAda yaha padya bhI diyA huA hai zAstradAnaphalenAramA kalAsu sakalAsvapi / parijJAtA bhavetpazcAskevalajJAnabhAjanaM // saMbhava hai ki zrISaNa' nAmaka padyako sAtha lekara ye tInoM padya hI 'uktaM ca trayaM' zabdoMke vAcya hoM, aura 'zAstradAna' nAmakA yaha padya kanar3I TIkAkI ina pratiyoMmeM chUTa gayA ho| (4) bhavanakI cauthI 629 naMbaravAlI prati bhI kanaDITIkAsahita hai| isakI hAlata prAyaH tIsarI prati jaisI hai, vizeSatA sirpha itanI hI yahA~ ullekha yogya hai ki isameM 174 naMbaravAle padyake sAtha ' uktaM ca' zabda nahIM diye aura 172 naMbaravAle padyake sAtha 'uktaM ca' kI jagaha 'uktaM ca trayaM' zabdoMkA prayoga kiyA hai paraMtu unake bAda zloka vahI eka diyA hai / isake sivAya isa TIkAmeM 60 naMbaravAle padyake 'uktaM ca ' 71 se 76 naMbaravAle chaha padyoMko 'uktaM ca SaTuM' aura 162, 163 naMbaravAle do padyoMko 'uktaM ca dvayaM ' likhA hai| aura ina 9 padyoMkA yaha ullekha tIsarI pratise isa pratimeM adhika hai| *135 aura 136 naMbaravAle padya ratnakaraMDakI isa saMskRtaTIkAmeM bhI 'taduktaM' .. AdirUpase uddhRta kiye gaye haiN| .. For Personal & Private Use Only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 (5) cAroM pratiyoM ke isa paricayase sApha jAhira hai ki ukta donoM mUla pratiyoM meM paraspara kitanI vibhinnatA hai / eka pratimeM jo zloka TippaNAdike taura para diye hue haiM, dUsarI meM ve hI zloka mUla rUpase pAye jAte haiM / isI taraha donoM TIkAoM meM jina padyoMko 'uktaM ca ' AdirUpase dUsare graMthoMse uddhRta karake TIkAkA eka aMga banAyA gayA thA unheM ukta mUla pratiyoM athavA unase pahalI pratiyoMke lekhakoMne mUlakA hI aMga banA DAlA hai / yadyapi, isa paricayaparase, kisIko yaha batalAnekI aisI kucha jarUrata nahIM rahatI ki pahalI mUla pratimeM jo 40 padya bar3ha hue haiM aura dUsarI mUlapratimeM jina 17 padyoMko mUlakA aMga banAyA gayA hai ve saba mUla graMthake padya nahIM haiM; balki TIkA-Tippa-. NiyoMke hI aMga haiM--vijJa pAThaka graMtha meM unakI sthiti, pUrvApara padyoM ke sAtha unake sambaMdha, TIkATippaNiyoM meM unakI upalabdhi, graMtha ke sAhitya saMdarbha, graMthakI pratipAdana zailI, samaMtabhadrake mUla graMthoMkI prakRti aura dUsare graMthoMke padyAdi viSayaka apane anubhavaparase sahaja hI meM isa natIjeko pahu~ca sakate haiM ki ve saba dUsare graMthoM padya haiM aura ina pratiyoM tathA inhIM jaisI dUsarI pratiyoM meM kisI tarahapara prakSipta ho gaye haiM--phira bhI sAdhAraNa pAThakoMke saMtoSa ke liye, yahA~ para kucha padyoMke sambaMdha meM, namUne ke taurapara, yaha prakaTa kara denA anucita na hogA ki ve kaunase graMthoM padya haiM aura isa graMtha meM unakI kyA sthiti hai / ataH nIce usIkA yatkiMcit pradarzana kiyA jAtA hai ka- ' sUryAya grahaNasnAnaM,' 'gopRSThAntanamaskAraH' nAmake ye do padya, yazastilaka graMthake chaThe AzvAsake padya haiM aura usake caturthakalpa meM pAye jAte haiM / dUsarI mUla pratimeM, yadyapi inheM TippaNI ke taura para nIce diyA hai to bhI pahalI mUla pratimeM ' ApagAsAgarasnAnaM ' nAmake padyase pahale dekara yaha sUcita kiyA hai ki ye lokamUDhatA dyotaka padya haiM aura, isa taraha para, graMthakartAne lokamUDhatAke tIna padya diye haiM / paraMtu aisA nahIM hai / graMthakAra mahodayane zeSa do mUr3hatAoMkI * yaha paricaya usa noTa parase diyA gayA hai jo jaina siddhAntabhavana ArA -- kA nirIkSaNa karate hue hamane paM0 zAMtirAjajIkI sahAyatA se tayyAra kiyA thA / + donoM mUla pratiyoM meM kucha padyoMko jo ' uktaM ca ' rUpase graMthakA aMga banAyA gayA hai vaha svAmI samaMtabhadrake mUla graMthoMkI prakRti ke viruddha jAna par3atA hai / For Personal & Private Use Only
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ taraha 'lokamUDhatA'kA bhI varNana eka hI padyameM kiyA hai / 13 vIM zatAbdIke vidvAn paM0 AzAdharajIne bhI' apane 'anagAradharmAmRta'kI TIkAmeM svAmisamaMtabhadrake nAmase-'svAmisUkkAni' padake sAtha--mUDhatrayake dyotaka unhIM tIna padyoMko uddhRta kiyA hai jo isa saTIka graMthameM pAye jAte haiN| isake sivAya ukta donoM padya khAlisa 'lokamUDhatA'ke dyotaka haiM bhI nhiiN| aura na unheM vaisA sUcita kiyA gayA hai| yazastilakameM unake madhyavartI yaha padya aura diyA hai nadInadasamudreSu majanaM dharmacetasAM / tarustUpAnabhaktAnAM vandanaM bhRgusNshryH| aura isa tarahapara tInoM padyoMmeM mUDhatAoMke kathanakA kucha samuccaya kiyA gayA hai, pRthak 2 svarUpa kisIkA nahIM diyA gayA-jaisA ki unake bAdake nimna padyase prakaTa hai samayAntarapASaNDavadalokasamAzrayam / evamAdi vimUDhAnAM jJeyaM mUDhamanekadhA / isa saba kathanase yaha bilakula. spaSTa ho jAtA hai ki ukta donoM padya mUlagraMyake nahIM balki yazastilakake haiN| . kha-'mUDhatrayaM' nAmakA 165 naMbaravAlA padya bhI yazastilakake chaThe AzvAsa ( kalpa naM0 21) kA padya hai / vaha sApha taurase 'samyagdarzanazuddhaH' padakI TIkA TippaNIke liye uddhRta kiyA huA hI jAna par3atA hai-dUsarI pratikI TippaNImeM vaha diyA bhI hai / mUlagraMthake saMdarbhake sAtha usakA koI mela nahIM-vaha vahA~ nirA anAvazyaka jAna par3atA hai / svAmisamaMtabhadrane sUtrarUpase pratyeka pratimAkA svarUpa eka eka padyameM hI diyA hai| isI tarahapara, 'mAMsAsiSu' aura 'zraddhAzakti' nAmake padya naM. 81,137 bhI yazastilakake hI jAna par3ate haiM / ve kramazaH usake 7 veM, 8 veM AzvAsameM jarAse pAThabhedake * sAtha pAye jAte haiM / mUlagraMthake saMdarbhake sAtha inakA bhI mela __ * pahale padyameM 'dharmabhAvo na jIveSu' kI jagaha 'AnRzaMsyaM na matryeSu' yaha pATha diyA hai| aura dUsare padyameM 'zaktiH' kI jagaha 'tuSTiH,' 'dayAkSAnti'kI jagaha 'kSamAzaktiH' aura 'yasmaite' kI jagaha ' yatraite ' ye pATha diye haiM jo bahuta sAdhAraNa haiN| For Personal & Private Use Only
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ nhiiN| pahale padyameM 'udumbarasevA kA ullekha, khAsa taurase khaTakatA hai-ye padya bhI TIkA TippaNIke liye hI uddhRta kiye hue jAna par3ate haiN| pahalA padya dUsarI pratimeM hai bhI nahIM aura dUsarA usakI TippaNImeM hI pAyA jAtA hai / isase bhI . . ye mUla padya mAlUma nahIM hote| ___ga-ahnomukhevasAne' nAmakA 72 naMbaravAlA padya hemacaMdrAcArya ke 'yogazAstra'kA padya hai aura usake tIsare prakAzameM naMbara 63 para pAyA jAtA hai| yahA~ mUlagraMthakI paddhati aura usake pratipAdya viSayake sAtha usakA koI sambaMdha nhiiN| gha-vadhAdasatyAt ' nAmakA 71 vA~ padya cAmuMDarAyake cAritrasAra' granthakA padya hai aura vahIMse liyA huA jAna par3atA hai / isameM jina paMcANuvratoMkA ullekha hai unakA vaha ullekha isase pahale, mUla granthake 52 veM padyameM A cukA hai| svAmI samaMtabhadrakI pratipAdanazailI isa prakAra vyarthakI punaruktiyoMko liye hue nahIM hotI, isake sivAya 51 veM padyameM aNuvratoMkI saMkhyA pA~ca dI hai aura yahA~ isa padyameM 'rAjyabhukti ' ko bhI chaThA aNuvrata batalAyA hai, isase yaha padya graMthake sAtha bilakula asambaddha mAlUma hotA hai| isI taraha para 'darzanikavratakAvapi, ' ' AraMbhAdvinivRttaH ' aura "AdyAstu SaT jaghanyAH' nAmake tInoM padya bhI cAritrasAra graMthase liye hue mAlUma hote haiM aura usameM yathAsthAna pAye jAte haiN| dUsarI mUla pratimeM bhI inheM TippaNIke taura para hI uddhRta kiyA hai aura TIkAmeM to 'uktaM ca ' rUpase diyA hI hai| mUla graMthake saMdarbhake sAtha ye anAvazyaka pratIta hote haiN| -'maunaM bhojanavelAyAM', 'mAMsaraktArdracarmAsthi', 'sthUlAH sUkSmAstathA jIvAH', nAmake 73, 75 aura 101 nambaravAle ye tInoM padya pUjyapAdakRta usa upAsakAcArake padya haiM, jisakI jA~cakA lekha hamane jaitahitaiSI bhAga 15 ke 12 veM aMkameM prakAzita karAyA thaa| usameM ye padya kramazaH naM0 29, 28 tathA 11 para darja haiN| yahA~ graMthake sAhitya, saMdarbhAdise inakA koI mela nahIM aura ye khAse asambaddha mAlUma hote haiN| aisI hI hAlata dUsare padyoMkI hai aura ve kadApi mUla graMthake aMga nahIM ho sakate / unheM bhI ukta padyoMkI taraha, kisI samaya kisI vyaktine, apanI yAda. dAzta Adike liye, TIkA TippaNI ke taura para uddhRta kiyA hai aura bAdako, una TIkA TippaNavAlI pratiyoM parase mUla graMthakI nakala utArate samya, lekha. For Personal & Private Use Only
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ koMkI asAvadhAnI aura nAsamajhIse ve mUla graMthakA hI eka beDhaMgA athavA beDaula aMga banA diye gaye haiM / saca hai 'murdA badasta jindA khvAha gAr3o yA ki puuNko|' zAstra hamAre kucha kaha nahIM sakate, unheM koI tor3o yA maror3o, unakI kalevaradhRddhi karo athavA unheM tanukSINa banAo, yaha saba lekhakoMke hAthakA khela aura unhIMkI kartRta hai !! ina buddhU athavA nAsamajha lekhakoM kI badaulata graMthoMkI kitanI miTTI kharAba huI hai usakA anumAna taka bhI nahIM ho sktaa| graMthoMkI isa kharAbIse kitanI hI galataphahamiyA~ phaila cukI haiM aura yathArtha vastusthitiko mAlUma karane meM bar3I hI dikkateM A rahI haiM / zrutasAgarasUriko bhI zAyada graMthakI koI aisI hI prati upalabdha huI hai aura unhoMne usa para * ekAdazake ' Adi una cAra padyoMko svAmI samaMtabhadra dvArA hI nirmita samajha liyA hai jo ' gRhato munivanamitvA ' nAmake 147 veM padyake bAda ukta pahalI mUla pratimeM pAye jAte haiN| yahI vajaha hai ki unhoMne 'SaTprAbhRta' kI TIkAmeM* unakA mahAkavi samaMtabhadrake nAmake sAtha ullekha kiyA hai aura unake AdimeM likhA hai 'uktaM ca samantabhadreNa mahAkavinA' / anyathA, ve samantabhadrake kisI bhI graMthameM nahIM pAye jAte aura na apane sAhitya parase hI ve isa bAtako sUcita karate haiM ki unake racayitA svAmI samaMtabhadra jaise koI prauDha vidvAn aura mahAkavi AcArya haiM / avazya hI ve dUsare kisI graMtha athavA graMthoMke padya haiM aura isIse dUsarI mUla pratike TippaNameM aura donoM kanar3I TIkAoMmeM unheM ' uktaM ca catuSTayaM ' zabdoMke sAtha uddhRta kiyA hai| eka padya to unameMse cAritrasAra graMthakA Upara batalAyA bhI jA cukA hai| yahA~ para yaha pragaTa karanA zAyada kucha aprAsaMgika na hogA ki jo loga apaneko jinavANI mAtAke bhakta samajhate haiM athavA usakI bhaktikA dama bharate haiM unake liye yaha bar3A hI lajjAkA viSaya hai jo unake zAstrabhaMDAroMmeM unhIM ke dharma-. graMthoMkI aisI kharAba hAlata pAI jAtI hai| mAtA unake sAmane luTatI rahe, usa para atyAcAra hotA rahe, usake aMga vikRta athavA chinna bhinna kiye jAte raheM, koI usakA satItva bhI haraNa karatA rahe aura ve usakI kucha bhI parvAha na karate hue maunAvalambI raheM! kyA isIkA nAma mAtRbhakti hai ? isakA nAma kadApi mAtRbhakti nahIM ho sktaa| putroMkA aisA AcaraNa unake liye mahAn kalaMka hai aura * dekho, sUtraprAmRta kI gAthA naMbara 21 kI ttiikaa| For Personal & Private Use Only
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaart| unheM dhikkArakA pAtra banAtA hai / unheM mAtAkI saccI khabaradArI aura usakI . saccI rakSAkA prabaMdha karanA cAhiye-aisA vizAla Ayojana karanA cAhiye jisase jinavANIkA pratyeka aMga-pratyeka dharmagraMtha apanI avikala sthitimeM apane usa asalI svarUpameM jisameM kisI AcArya mahodayane use janma diyA haiupalabdha ho sake / aisA hone para hI ve apanA mukha ujjvala kara sakeMge aura apaneko jinavANI mAtAkA bhakta kahalA sakeMge / astu / jA~cakA sArAMza / isa lambI caur3I jA~cakA sArAMza sirpha itanA hI hai ki 1-graMthakI do prakArakI pratiyA~ pAI jAtI haiM-eka to ve jo isa saTIka pratikI taraha Der3hasau zlokasaMkhyAko liye hue haiM aura dUsarI ve jinheM Upara "adhika padyoMvAlI pratiyA~ ' sUcita kiyA hai| tIsarI prakArakI aisI koI ullekhayogya prati abhI taka upalabdha nahIM huI jisameM padyoMkI saMkhyA DeDhasause kama ho / paraMtu aisI pratiyoMke upalabdha honekI saMbhAvanA bahuta kucha hai / unakI talAzakA abhItaka koI yatheSTa prayatna bhI nahIM huA jisake honekI jarUrata hai| 2-graMthakI Der3hasau zlokoMvAlI isa pratike jina padyoMko kSepaka batalAyA jAtA hai athavA jina para kSepaka honekA saMdeha kiyA jAtA hai unameMse 'caturAhAravisarjana' aura dRSTAntoMvAle padyoMko chor3akara zeSa padyoMkA kSepaka honA yuktiyukta mAlUma nahIM hotA aura isaliye unake viSayakA saMdeha prAyaH nirmUla jAna par3atA hai| 3-graMthameM 'caturAhAravisarjana' nAmakA padya aura dRSTAMtoMvAle chahoM padya, aise sAta padya bahuta hI saMdigdha sthitimeM pAye jAte haiM / unheM graMthakA aMga mAnane aura svAmI samaMtabhadrake padya svIkAranemeM koI yuktiyukta kAraNa mAlUma nahIM detaa| ve khuzIse usa kasauTI ( kAraNakalApa ) ke dUsare tIsare aura pA~caveM bhAgoM meM A jAte haiM jo kSepakoMkI jA~cake liye isa prakaraNake zurUmeM dI gaI hai| paraMtu ina padyoMke kSepaka honekI hAlatameM yaha jarUra mAnanA par3egA ki unheM graMthameM prakSipta hue bahuta samaya bIta cukA hai-ve isa TIkAse pahale hI graMthameM praviSTa ho cuke haiM aura isaliye granthakI aisI prAcIna tathA asaMdigdha pratiyoMko khoja nikAlanekI khAsa jarUrata hai jo isa TIkAse pahalekI-vikramI 13 vIM zatAbdIse pahalekI-likhI huI hoM athavA jo khAsa taura para prakRtA For Personal & Private Use Only
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya para acchA prakAza DAlaneke liye samartha ho sakeM / sAtha hI, isa bAtakI bhI talAza honI cAhiye ki 13 vIM zatAbdIse pahaleke bane hue kauna kaunase graMthoM meM kisa rUpase ye padya pAye jAte haiM aura isa saMskRta TIkAse pahalekI banI huI koI dUsarI TIkA bhI isa graMtha para upalabdha hotI hai yA nhiiN| aisA hone para ye padya tathA dUsare padya bhI aura jyAdA rozanImeM AjAya~ge aura mAmalA bahuta kucha spaSTa ho jaaygaa| ___4-adhika padyoMvAlI pratiyoMmeM jo padya adhika pAye jAte haiM ve saba kSepaka haiN| una para kSepakatvake prAyaH sabhI kAraNa cAritArtha hote haiM aura graMthameM unakI "sthiti bahuta hI Apattike yogya pAI jAtI hai / ve bahuta sApha taura para dUsare graMthoMse TIkA TippaNIke taura para uddhRta kiye hue aura bAdako lekhakoMkI kRpAse graMthakA aMga banA diye gaye mAlUma hote haiM / aise padyoMko graMthakA aMga 'mAnanA use beDhaMgA aura beDaula . banA denA hai / isa prakArako pratiyA~ padyoMkI eka saMkhyAko liye hue nahIM haiM aura yaha bAta unake kSepakatvako aura bhI jyAdA puSTa karatI hai| AzA hai, isa jA~cake liye jo itanA parizrama kiyA gayA hai aura prastAvanAkA itanA sthAna rokA gayA hai vaha vyartha na jAyagA / vijJa pAThaka isake dvArA aneka sthitiyoM, paristhitiyoM aura ghaTanAoMkA anubhava kara jarUra acchA lAbha uThAe~ge, aura yathArtha vastusthitiko samajhanemeM bahuta kucha kRtakArya hoNge| sAtha hI, jinavANI mAtAke bhaktoMse bhI yaha AzA kI jAtI hai ki ve, dharmagraMthoMkI ora apanI isa hAnikara lAparavAhIko aura adhika dinoM taka jArI na rakhakara zIghra hI mAtAkI saccI rakSA, saccI khabaragIrI aura usake sacce uddhArakA koI Thosa prayatna kareMge jisase pratyeka dharmagraMtha apanI avikala sthitimeM sarva sAdhAraNako upalabdha ho sake / TIkA aura TIkAkAra prabhAcaMdra / isa graMthapara, ratnakaraNDaka-viSamapadavyAkhyAna' nAmake eka saMskRtaTippaNako chor3akara jo ArAke jainasiddhAntabhavanameM maujUda hai aura jisaparase usake kartAkA koI nAmAdika mAlUma nahIM hotA, saMskRtakI * sirpha yahI eka TIkA _ * kanar3I bhASAmeM bhI isa graMthapara kucha TIkAe~ upalabdha haiM paraMtu unake racayitAoM AdikA kucha hAla mAlUma nahIM ho sakA / tAmila bhASAkA 'aruMgala For Personal & Private Use Only
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhItaka upalabdha huI hai jo isa graMthake sAtha prakAzita ho rahI hai| isI TIkAkI bAbata, pichale pRSThoMmeM, hama barAbara kucha na kucha ullekha karate Aye haiM aura usaparase TIkAkA kitanA hI paricaya mila jAtA hai| hamArI icchA thI ki isa TIkApara eka vistRta AlocanA likha dI jAtI paraMtu samayake abhAva aura lekhake adhika bar3ha jAneke kAraNa vaha kAryameM pariNata nahIM ho sakI / yahA~ para TIkAke saMbaMdhameM, sirpha itanA hI nivedana kara denA ucita mAlUma hotA hai ki yaha TIkA prAyaH sAdhAraNa hai-graMthake marmako acchI tarahase udghATana karaneke liye paryApta nahIM hai aura na isameM gRhasthadharmake tattvoMkA koI acchA vivecana hI pAyA jAtA hai--sAmAnya rUpase graMthake prAyaH zabdAnuvAdako hI liye hue hai| kahIM kahIM to jarUrI padoMke zabdAnuvAdako bhI chor3a diyA hai; jaise 'bhayAzAsneha' nAmake padyakI TIkAmeM 'kudevAgamaliMginAM' padakA koI anuvAda athavA spaSTIkaraNa nahIM diyA gayA jisake denekI khAsa jarUrata thI, aura kitane hI padoMmeM Ae hue 'Adi' zabdakI koI vyAkhyA nahIM kI gaI jisase yaha mAlUma hotA ki vahA~ usase kyA kucha abhipreta hai / isake sivAya, TIkAmeM ye tIna khAsa vizeSatAe~ pAI jAtI haiM prathama to yaha ki, isameM mUla graMthako sAtakI jagaha pA~ca paricchedoMmeM vibhAjita kiyA hai-arthAt, 'guNavata' aura 'pratimA' vAle adhikAroM ko alaga alaga paricchedoMmeM na rakhakara unheM kramazaH 'aNuvrata ' aura ' sallekhanA' nAmake paricchedoMmeM zAmila kara diyA hai| mAlUma nahIM, yaha lekhakoMkI kRpAkA phala hai athavA TIkAkArakA hI aisA vidhAna hai| jahA~taka hama samajhate haiM, viSaya-vibhAgakI dRSTise, graMthake sAta pariccheda hI ThIka mAlUma hote haiM aura ve hI graMthakI mUla pratiyoMmeM pAye jAte haiM * / yadi sAta pariccheda nahIM rakhane the to phira cAra cheppu' ( ratnakaraNDaka ) graMtha isa graMthako sAmane rakhakara hI banAyA gayA mAlama hotA hai aura kucha apavAdoMko chor3akara isIkA hI prAyaHbhAvAnuvAda athavA sArAMza jAna par3atA hai| ( dekho, aMgrejI jainagajaTameM prakAzita usakA aMgrejI anuvaad|), paraMtu vaha kaba banA aura kisane banAyA, isakA koI patA nahIM calatA aura na use tAmila bhASAkI TIkA hI kaha sakate haiM / hindImeM paM0 sadAsukhajIkA bhASya ( svataMtra vyAkhyAna ) prasiddha hI hai| ___ * dekho 'sanAtanajainagraMthamAlA' ke prathama gucchakameM prakAzita ratnakaraNDazrAvakAcAra, jise nirNayasAgarapresa bambaIne san 1905 meM prakAzita kika For Personal & Private Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ hone cAhiye the| guNavratoMke adhikArako to, ' evaM paMcaprakAramaNuvrataM pratipAyedAnI triHprakAraM guNavataM pratipAdayavAha' isa vAkyake sAtha, aNuvrata-paricchedameM zAmila kara denA paraMtu zikSAvratoMke kathanako zAmila na karanA kyA artha rakhatA hai, yaha kucha samajhameM nahIM AtA / isIse TIkAkI yaha vizeSatA hameM Apattike yogya jAna par3atI hai| __ dUsarI vizeSatA yaha ki, isameM dRSTAntoMvAle chahoM padyoMko udAhRta kiyA haiarthAt , unakI teIsa kathAeM dI haiN| ye kathAe~ kitanI sAdhAraNa, zrIhIna, niSprANa, tathA Apattike yogya haiM aura unameM kyA kucha truTiyA~ pAI jAtI haiM, isa viSayakI kucha sUcanAe~ pichale pRSThoMmeM, 'saMdigdhapadya' zIrSakake nIce, sAtavIM ApattikA vicAra karate hue, dI jA cukI haiM / vAstavameM ina kathA oMkI truTiyoM ko pradarzita karaneke liye eka acchA khAsA nibaMdha likhA jA sakatA hai, jisakI yahA~ para upekSA kI jAtI hai| tIsarI vizeSatA yaha hai ki, isa TIkAmeM zrAvakake gyAraha padoMko-pratimAoM, zreNiyoM athavA guNasthAnoMko-sallekhanAnuSThAtA (samAdhimaraNa karanevAle ) zrAvakake gyAraha bheda batalAyA hai arthAt , yaha pratipAdana kiyA hai ki jo zrAvaka samAdhimaraNa karate haiM-sallekhanAvratakA anuSThAna karate haiM-unhIMke ye gyAraha bheda haiN| yathA__" sAmprataM yo'sau sallekhanAnuSThAtA zrAvakastasya katipratimA bhavantItyAzaMkyAha zrAvakapadAni devairekAdaza dezitAni yeSu khalu / svaguNAH pUrvaguNaiHsaha santiSThante kramavivRddhAH // " isa avataraNameM 'zrAvakapadAni' nAmakA uttara aMza to mUla graMthakA padya hai aura usase pahalA aMza TIkAkArakA vaha vAkya hai jise usane ukta padyako dete hue usake viSayAdikI sUcanA rUpase diyA hai / isa vAkyameM likhA hai ki 'aba sallekhanAkA anuSThAtA jo zrAvaka hai usake kitanI pratimAe~ hotI haiM, isa bAtakI AzaMkA karake AcArya kahate haiN|' paraMtu AcArya mahodayake ukta padyameM na to vaisI koI AzaMkA uThAI gaI hai aura na yahI pratipAdana kiyA gayA hai ki ye 11 thaa| jainagraMtharatnAkara kAryAlaya bambaI Adi dvArA prakAzita aura bhI bahuta saMskaraNoMmeM tathA purAnI hastalikhita pratiyoMmeM ve hI sAta pariccheda pAye jAte haiM jinakA ullekha prastAvanAke zurUmeM 'graMthaparicaya' ke nIce kiyA gayA hai| For Personal & Private Use Only
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratimAe~ sallekhanAnuSThAtA zrAvakake hotI haiM; balki 'zrAvakapadAni' padake prayoga dvArA usameM sAmAnya rUpase sabhI zrAvakoMkA grahaNa kiyA hai-arthAt .yaha batalAyA hai ki zrAvakaloga 11 zreNiyoMmeM vibhAjita haiN| isake sivAya, agale / padyoMmeM, zrAvakoMke una 11 padyoMkA jo alaga alaga svarUpa diyA hai usameM salle. khanAke lakSaNakI koI vyApti athavA anuvRtti bhI nahIM pAI jAtI-sallekhanAkA anuSThAna na karatA huA bhI eka zrAvaka aneka pratimAoMkA pAlana kara sakatA hai aura una padoMse vibhUSita ho sakatA hai / isa liye TIkAkArakA ukta likhanA mUla graMthake Azayake prAyaH viruddha jAna par3atA hai| dUsare pradhAna graMthoMse bhI usakA koI samarthana nahIM hotA-pratimAoMkA kathana karanevAle dUsare kisI bhI AcArya athavA vidvAnake graMthoM meM aisA vidhAna nahIM milatA jisase yaha mAlUma hotA ho ki ye pratimAe~ sallekhanAnuSThAtA zrAvakake gyAraha bheda haiN| pratyuta isake aisA prakAra dekhanemeM AtA hai ki ina sabhI zrAvakoMko maraNake nikaTa Anepara sallekhanAke sevanakI preraNA kI gaI hai, jisakA eka udAharaNa 'cAritrasAra' graMthakA yaha vAkya hai- "uktarupAsakaiAraNAntikI sallekhanA prItyA sevyaa|' aura yaha hai bhI ThIka, sallekhanAkA sevana maraNake saMnikaTa honepara hI kiyA jAtA hai aura bAkIke dharmoM-vratAniyamAdikoM kA anuSThAna to prAyaH jIvanabhara huA karatA hai / isa liye ye 11 pratimAe~ kevala sallekhanAnuSThAtA zrAvakake bheda nahIM haiM balki zrAvakAcAra*-vidhike vibheda haiM, zrAvakadharmakA anuSThAna karanevAloMkI khAsa zreNiyA~ haiM aura inameM prAyaH sabhI zrAvakoMkA samAveza ho jAtA hai| hamArI rAyameM TIkAkArako ' sallekhanAnuSThAtA' ke sthAnapara 'saddharmAnuSThAtA' pada denA cAhiye thA / aisA honepara mUlagraMthake sAtha bhI TIkAkI saMgati ThIka baiTha jAtI; kyoM ki mUlameM isase pahale usa saddharma-athavA samIcIna dharmake phalakA kIrtana kiyA gayA hai jisake kathanakI AcArya mahAdeyane graMthake zurUmeM pratijJA kI thI aura pUrva padyameM 'phalati saddharmaH ' ye zabda bhI spaSTa rUpase diye hue haiM usI saddharmake anuSThAtAko agale padyoMdvArA 11 zreNiyoMmeM vibhAjita kiyA hai| paraMtu jAna par3atA hai TIkAkArako zAyada aisA karanA iSTa nahIM thA aura zAyada yahI vajaha ho * zrIamitagati AcAryake nimnavAkyase bhI aisA hI pAyA jAtA hai ekAdazoktA viditArthatattvairupAsakAcAravidhervibhedAH / pavitramAroDhumanasyalabhyaM sopAnamArgA iva siddhisaudham // -upaaskaacaar| For Personal & Private Use Only
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 jo usane sallekhanA aura pratimAoMke donoM adhikAroM ko eka hI paricchedameM zAmila kiyA hai| paraMtu kucha bhI ho, yaha tIsarI vizeSatA bhI Apattike yogya jarUra hai / astu / __ yaha TIkA 'prabhAcaMdra' AcAryakI banAI huI hai| paraMtu TIkAmeM na to prabhAcaMdrakI koI prazasti hai, na TIkAke bananekA samaya diyA hai aura na TIkAkArane kahIM para apane gurukA hI nAmollekha kiyA hai| esI hAlatameM yaha TIkA kaunase prabhAcaMdrAcAryakI banAI huI hai aura kaba banI hai, isa praznakA utpanna honA svAbhAvika hai; aura vaha avazya hI yahA~ para vicAra kiye jAneke yogya hai; kyoMki jaina samAjameM prabhAcaMdra ' nAmake bIsiyoM * AcArya ho gaye haiM, jinameMse kuchakA-jinakA hama abhI taka anusaMdhAna kara sake haiM-sAmAnya paricaya athavA patA mAtra isa prakAra hai (1) ve prabhAcaMdra jinakA ullekha zravaNabelgola ke prathama zi0 lekhameM pAyA jAtA hai, aura jinakI bAbata yaha kahA jAtA hai ki ve bhadrabAhu zrutakevalIke dIkSita ziSya samrATa candragupta' the| ( 2 ) ve prabhAcaMdra jinakA zrIpUjyapAdakRta jainendra . vyAkaraNake 'rAtreH kRti prabhAcaMdrasya ' isa sUtrameM ullekha milatA hai| (3) ve prabhAcaMdra jinakA ullekha, jainasiddhAntabhAskarakI 4 thI kiraNameM prakAzita 'zubhacaMdrAcAryakI gurvAvalI ' aura 'naMdisaMghakI padyAvalIke AcAryoMkI nAmAvalImeM, 'lokacaMda'ke bAda aura ' nemicaMda ' se pahale pAyA jAtA hai| sAtha hI paTTAvalImeM jinake paTTa para pratiSThita honekA samaya bhI vi. saMvat 453 diyA hai / / yadi yaha samaya ThIka ho to dUsare naMbara vAle prabhAcaMdra aura ye donoM eka vyakti bhI ho sakate haiM / -- * san 1921-22 meM isa TIkAke kartRtva-viSaya para kucha vidvAnoMne carcA calAI thI, aura 'prabhAcaMdra kitane haiM ' ityAdi zIrSakoMko liye hue kitane hI lekha usa samaya jainamitra, jainasiddhAnta, jainabodhaka aura jainahitecchu patroMmeM prakAzita hue the| una lekhoMmeM prabhAcaMdra nAmake vidvAnoMkI jo saMkhyA prakAzita huI thI vaha zAyada pA~case adhika nahIM thii| jainahitaiSI bhAga chaThA, aMka 7-8 meM prakAzita "gurvAvalI' aura "paTTAvalI meM bhI yaha saba ullekha milatA hai| For Personal & Private Use Only
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 4 ) ve prabhAcaMdra jo paralurunivAsI 'vinayanandI' AcAryake ziSya meM aura jinheM cAlukya rAjA 'kIrtivarmA' prathamane eka dAna diyA thaa| ye AcArya vikramakI chaThI aura sAtavIM zatAbdIke vidvAn the, kyoM ki ukta kIrtivarmAkA astitva samaya zaka saM0 489 pAyA jAtA hai|' (5) 'prameyakamalamArtaNDa' aura ' nyAyakumudacaMdrodaya'ke kartA ve prasiddha prabhAcaMdra, jo 'parIkSAmukha'ke racayitA mANikyanandI AcAryake ziSya the aura AdipurANake kartA zrIjinasenAcAryane jinakI stuti kI hai| ye AcArya vikramakI prAyaH 8 vIM 9 vIM zatAbdoke vidvAn the / jainendra vyAkaraNakA 'zabdAmbhojabhAskara' nAmakA mahAnyAsa bhI saMbhavataH ApakA hI banAyA huA hai aura zAyada 'zAkaTAyananyAsa'ke kartA bhI Apa hI hoM; kyoM ki. zimogA jilese mile hue nagara tAllukeke 46 veM naMbarake zilAlekhameM eka padya isa prakAra pAyA jAtA hai sukhi....nyAyakumudacandrodayakRte nmH| shaakttaaynkRtsuutrnyaask| vratIndave // (6) ve prabhAcaMdra jo 'puSpanaMdI' ke ziSya aura 'toraNAcArya' ke praziSya the aura jinake liye zaka saMvat 719 vi0 saM0 854 meM eka vasatikA banAI gaI thI, jisakA ullekha rASTrakUTa rAjA tRtIya goviMdake eka tAmrapatra meM milatA hai| zaka saM0 724 ke dUsare tAmrapatrameM bhI ApakA ullekha hai + / (7) ve prabhAcaMdra jo 'vRSabhanandi' apara nAma 'caturmukhadeva'ke ziSya aura vakragacchake AcArya 'gopanandi'ke x sahAdhyAyI ( gurubhAI ) the; aura * dekho 'sAutha iMDiyana jainijma' bhAga dUsarA, pR0 88 / * isa nyAsakI eka prati bambaIke sarasvatIbhavanameM maujUda hai paraMtu karIba 12000 zloka parimANa hone para bhI vaha apUrNa hai-antake do adhyAyoMkA nyAsa usameM nahIM haiM- pUrA nyAsa 30000 zlokaparimANa batalAyA jAtA hai, aisA paM0 nAthUrAmajI pramI sUcita karate haiN| + dekho, mANikacaMdragraMthamAlAmeM prakAzita 'SaTprAbhRtAdisaMgraha' kI bhUmikA / x gopanandiko hoyasala rAjA ereyaMgane zaka saM0 1015 meM jIrNoddhAra Adi kAryoMke liye do gA~va dAna kiye the| dekho, epigrephiyA karNATikA, jilda 5vImeM canarAyapaTTaNa tAllukekA zi0 lekha naM. 148 / For Personal & Private Use Only
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinakI prazaMsAmeM zravaNabelagolake zilAlekha naM0 55 (69) meM ye vAkya diye hue haiM zrIdhArAdhipabhojarAjamukuTaprotAimarazminchaTA. chAyAkumapaGkaliptacaraNAmbhojAtalakSmIdhavaH / nyAyAbjAkaramaNDane dinamaNizabdAbjarodho maNiH // stheyAspaNDitapuNDarIkataraNizrImAnprabhAcandramAH // zrIcaturmukhadevAnAM ziSyo dhRSyaH pravAdibhiH / paNDitazrIprabhAcandro rundravAdigajAkuzaH // ina paricaya vAkyoMse mAlUma hotA hai ki ye prabhAcaMdra nyAya tathA vyAkaraNake bahuta bar3e paMDita the aura inake caraNakamala dhArAdhipati bhojarAjake dvArA pUjita the aura isaliye inheM rAjA bhojake samakAlIna athavA vikramakI 11 vIM zatAbdIke uttarArdha aura 12 vIM zatAbdIke pUrvArdhakA vidvAn samajhanA caahiye| (8) ve prabhAcaMdra jo aviddhakarNa 'padmanaMdi' saiddhAntikake ziSya 'kulabhUSaNa'ke sadharmA-aura isaliye ukta padmanaMdike prasiddha nAma 'kaumAradeva'ke ziSya-the aura jinheM zravaNabelgolake 40 veM zilAlekhameM 'prathita tarkagraMthakAra,. Adi vizeSaNoMke sAtha smaraNa kiyA hai / yathA zabdAmbhoruhabhAskaraH prathitatarkagraMthakAraH prabhA caMdAkhyo munirAjapaMDitavaraH shriikunnddkundaanvyH|| . ye AcArya vikramakI prAyaH 11 vIM zatAbdIke vidvAn the| (9) ve prabhAcaMdra jinheM 'prameyakamalamArtaDa'kI mudrita pratike antameM diye hue nimna padyameM 'padmanandi saiddhAnta'ke ziSya tathA ' ratnanandi'ke padameM rata likhA hai, aura usake bAdakI gadyapaMktiyoM meM jinheM dhArAnivAsI tathA bhojadeva rAjAke samakAlIna vidvAn sUcita kiyA hai " zrIpadmanandisaiddhAntaziSyo'neka gunnaalyH| prabhAcaMdrazciraMjIyAdratnanandipade rataH // ... zrIbhojadevarAjye zrImaddhArAnivAsinA parAparaparameSThipadapraNAmArjitAmalapu-- NyanirAkRtanikhilamalakalaMkana zrImatprabhAcaMdrapaMDitena nikhilapramANaprameyasvarUpo-- yotaparIkSAmukhapadamidaM vivRtamiti / " For Personal & Private Use Only
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ ye prabhAcaMdra 'prameyakamalamArtaDa'ke TIkA-TippaNakAra jAna par3ate haiM, isIse ukta padya tathA gaya paMktiyA~ graMthakI sabhI pratiyoM meM nahIM pAI jAtI * / mudrita pratimeM, prathama paricchedake antamaMgalake bAda jo sAta paMktiyA~ mUla rUpase chapa gaI haiM ve sApha taura para ukta maMgalapadyakI TIkA hI haiM aura graMthakI TIkATippaNIkA hI eka aMga honeko sUcita karatI haiN| isake sivAya mudrita pratimeM jo phuTanoTa lage hue haiM ve saba bhI prAyaH usI TIkA-TippaNIparase liye gaye _yadi ina prabhAcaMdake guru 'padmanaMdisaiddhAnta' aura 8 veM naMbaravAle prabhAcaMdrake guru 'aviddhakarNa padmanaMdisaiddhAntika' donoM eka hI vyakti hoM to ye donoM prabhAcaMdra bhI eka hI vyakti ho sakate haiM; aura yadi ye prabhAcaMdra 'catumukhadeva ' ke bhI ziSya hoM to 7 veM naMbaravAle prabhAcaMdra bhI inake sAtha eka hI * vyakti ho sakate haiN| (10) ve prabhAcaMdra jo meghacaMdravidyadevake pradhAna ziSya tathA viSNuvardhana rAjAkI paTTarANI 'zAMtaladevI ke guru the, aura zaka saM0 1068 (vi. saM0 1203 ) meM jinake svagArohaNakA ullekha zravaNabelagolake zilAlekha naM. 50 meM pAyA jAtA hai / isa sthAnake aura bhI kitane hI zilAlekhoMmeM ApakA ullekha milatA hai| Apake guru meghacaMdrakA devaloka zaka saM0 1037 meM huA thA, aisA 48 veM zilAlekhase pAyA jAtA hai| (11) ve prabhAcaMdra jinheM zravaNabelgolake zaka saM0 1118 ke likhe hue, zilAlekha naM0 130 meM mahAmaMDalAcArya 'nayakIrti'kA ziSya likhA hai / nayakIrtikA dehAnta zaka saM0 1099 (vi0 saM0 1234 ) meM ho cukA thA, aisA ukta __ * pUnA ke 'bhANDArakara insTiTayUTa ' meM isa graMthakI jo do pratiyA~ devanAgarI lipimeM maujUda haiM unameM se kisImeM bhI ukta gadya paMktiyA~ nahIM haiM aura 836 naMbarakI pratimeM, jo vikrama saM. 1489 kI likhI huI purAnI pratiparase nakala kI gaI hai, ukta padya bhI nahIM hai, aisA paM0 nAthUrAmajI premI svayaM una pratiyoMko dekhakara sUcita karate haiN| + graMthake saMpAdaka paM0 vaMzIdharajI zAstrIne, isa bAtako svIkAra karate hue suhRdara paM0 nAthUrAmajI para prakaTa kiyA hai ki jisa pratiparase yaha graMtha chapA haiM -vaha vistRta TippaNasahita hai; aura TippaNI jo chApI gaI hai vaha vahI hai unakI nijakI nahIM hai| For Personal & Private Use Only
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAnake zilAlekha na0 42 meM pAyA jAtA hai, aura isa liye ye prabhAcaMdra vikramakI 13 vIM zatAbdIke prAyaH pUrvArddha ke vidvAn the| (12) ve prabhAcaMdra, jinhoMne jayasiMhake rAjyameM 'puSpadanta 'ke prAkRta 'uttarapurANa' para eka TippaNa likhA hai aura jo dhArAnagarIke nivAsI the| isa TippaNakI prazasti* isa prakAra hai "nityaM tatra tava prasannamanasA yatpuNyamatyadbhutaM yAtantena samastavastuviSayaM cetazcamarakArakaH / vyAkhyAtaM hi tadA purANamamalaM svaspaSTamiSTAkSaraiH bhUyAJcetasi dhImatAmatitarAM caMdrArkatArAvadhiH // 1 // tatvAdhAramahApurANagamanayotI janAnaMdanaH sarvaprANimanaHprabhedapaTutApraspaSTavAkyaiH karaiH / bhavyAbjapratibodhakaH samudito bhUbhRtprabhAcaMdrataH jIyATTipaNakaH pracaMDataraNiH sarvArthamagradyutiH // 2 // zrIjayasiMhadevarAjye zrImaddhArAnivAsinA parAparaparameSThipraNAmopArjitA.. malapuNyanirAkRtAkhilamalakalaMkena zrIprabhAcaMdrapaMDitena mahApurANaTippaNake zatatryadhikasahasratrayaparimANaM kRtamiti / " - jAna par3atA hai yaha jayasiMha rAjA, jisake rAjyakAlameM ukta TippaNa likhA gayA hai. 'devapAladeva' kA uttarAdhikArI thA aura ise 'jaitugideva' bhI kahate the| vi0 saM0 1292 aura 1296 ke madhyavartI kisI samayameM isane apane pitAkA rAjyAsana grahaNa kiyA thA aura isakA rAjyakAla vi0 saM0 1312 yA 1313 taka pAyA jAtA hai| prasiddha vidvAn paM0 AzAdharajIne isI rAjAke rAjyakAlameM 'sAgAradharmAmRta' aura 'anagAradharmAmRta' kI TIkAe~ likhI haiN| paraMtu UparakI prazastimeM prabhAcaMdrane 'dhArAnivAsI' ke atirikta apane liye : jina do vizeSaNoMkA prayoga kiyA hai ve vahI haiM jo naMbara 9 meM udhRta kI huI prameyakamalamAteMDakI TippaNavAlI antima gadyapaMktiyoMmeM pAye jAte haiM aura isase donoM TippaNakAra eka hI vyakti the aisA kahA jA sakatA hai| yadi yaha * yaha prazasti . paM0 pannAlAlajI bAkalIvAlane jayapura pATodI maMdira ke / bhaMDArakI 223 naMbarakI prati parase utArI thI, aisA hameM unake eka patra parase mAlUma huA, jo 4 jUna 1923 kA likhA huA hai| For Personal & Private Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ThIka ho taba yA to yaha kahanA hogA ki prameyakamalamArtaDakA TippaNa rAjA bhoja (prathama ) ke samayameM aura mahApurANakA TippaNa bhojake uttarAdhikArI 'jayasiMha ( prathama ) ke samayameM likhA gayA hai, athavA yaha kahanA hogA ki mahApurANakA TippaNa jayasiMha (dvitIya) ke samayameM aura prameyakamalamArtaDakA TippaNa bhoja (dvitIya ) ke samayameM-vi0 saM0 1340 ke karIba-likhA gayA hai| isake sivAya yaha bhI kahA jA sakatA hai ki donoM prabhAcaMdra dhArA-nivAsI hote hue bhI eka dUsarese bhinna the aura unameMse ekane dUsarekA anukaraNa karake hI apane liye una vizeSaNoMkA prayoga kiyA hai jo arthakI dRSTi se prAyaH sAdhAraNa haiM aura koI vizeSa aitihAsika mahattva nahIM rakhate / uttara'purANa-TippaNakArake antima padyoMmeM jo Upara uddhRta bhI kiye gaye haiM, prameyakamalamArtaDake antima padyoMkA * kitanA hI anukaraNa pAyA jAtA hai, aura isa samAnatA parase yaha kahA nahIM jA sakatA ki prameyakamalamArtaDa graMthake kartA prabhAcaMdra hI uttarapurANake TippaNakAra haiM, kyoMki ina prabhAcaMdrake samayameM ukta uttarapurANakA janma bhI nahIM huA thA-vaha zaka saM0 887 (vi0 saM0 1022 ) krodhana saMvatsarakA banA huA pAyA jAtA hai aura usameM 'vIrasena' 'jinasena' kA, unake 'dhavala jayadhavala' nAmaka TIkAgraMthoM takake sAtha, ullekha milatA hai| itihAsameM bhojake uttarAdhikArI jayasiMhake rAjyakI sthiti bhI bahuta kucha saMdigdha pAI jAtI hai / ina saba bAtoM parase hameM to yahI pratIta hotA hai ki prameyakamalamArtaDake TippaNakAra cAhe bhoja prathamake samakAlIna hoM athavA bhoja dvitIyake paraMtu uttarapurANake ukta TippaNakAra jayasiMha * ve padya isa prakAra haiM gaMbhIraM nikhilArthagocaramalaM ziSyaprabodhapradaM yadhyaktaM padamadvitIyamakhilaM mANikyanandiprabhoH / tadvyAkhyAtamado yathAvagamato kiMcinmayA lezataH stheyAcchuddhadhiyAM manoratigRhe candrArkatArAvadhi // 1 // mohadhvAntavinAzano nikhilato vijJAnazuddhiprado bheyaanntnbhovisrpnnptturvstuuktibhaabhaasurH| ziSyAbjapratibodhanaH samudito yo'dre parIkSAmukhAjIyAso'tranibandha eSa suciraM mArtaNDatulyo'malaH // 2 // For Personal & Private Use Only
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyake samakAlIna hI hone cAhiye / isa viSayakA aura vizeSa nirNaya donoM TippaNoMke acche adhyayana para avalambita hai| (13) ve prabhAcaMdra jo prAkRta 'bhAvasaMgraha ' (bhAvatribhaMgI ) ke kartA 'zrutamuni ' ke zAstraguru ( vidyAguru ) the aura ukta bhAvasaMgrahakI prazastimeM * jinheM ' sAratrayanipuNa ' Adi vizeSaNoMke sAtha smaraNa kiyA hai / ' sAratrayanipuNa ' vizeSaNase aisA mAlUma hotA hai ki Apa samayasAra, pravacanasAra aura paMcAstikAya graMthoMke acche jAnakAra the, aura isaliye ina graMthoMpara prabhAcaMdrake nAmase jina TIkAoMkA ullekha 'di. jaina graMthakartA aura unake graMtha x nAmakI sUcI meM, pAyA jAtA hai ve zAyada inhIM prabhAcaMdakI banAI huI hoM / ye prabhAcaMdra vikramakI 13 vIM aura 14 vIM zatAbdIke vidvAn the; kyoMki abhayacaMdra saiddhAntakake ziSya bAlacaMdra munine, jo ki ukta zrutamunike aNuvrataguru honese Apake prAyaH samakAlIna the, zaka saM0 1195 (vi0 saM0 1330) meM 'dravyasaMgraha ' sUtrapara eka TIkA likhI hai, jisakA ullekha 'karNATaka-kavicarita' athavA ' karNATaka jainakavi ' meM milatA hai / ukta graMthasUcImeM vi0 saM0 1316 kA jo ullekha kiyA hai vaha bhI Apake samayake anukUla par3atA hai / / (14 ) ve prabhAcaMdra jinakI bAbata 'vidvajjanabodhaka' meM aisA ullekha milatA hai ki ve saMvat 1305 meM bhraSTa hokara dillImeM raktAmbara ho gaye thebAdazAhakI AjJAse unhoMne rakta vastra dhAraNa kara liye the-aura zAhI madada pAkara jinhoMne usa samaya aneka prakArake mithyAtva tathA kumArgakA pracAra kiyA thaa| inakA samaya bhI vikramakI 13 vI 14 vIM zatAbdI samajhanA caahiye| inake gurukA nAma mAlUma na honese yaha nahIM kahA jA sakatA ki ve isase pahale athavA pIcheke ullakhita kisI prabhAcaMdrase bhinna the yA abhinna / - eka raktAmbara prabhAcaMdra bhagavatI ArAdhanAke TIkAkAra bhI ho gaye haiM jinakA ullekha ukta graMthasUcImeM milatA hai| mAlUma nahIM ve ye hI the athavA inase bhinna / (15) ve prabhAcaMdra jinheM, jainasiddhAntabhAskarakI 4 thI kiraNameM prakA . * * yaha prazasti mANikacaMdagraMthamAlAmeM prakAzita 'bhAvasaMgrahAdi' graMthakI bhUmikAmeM prakAzita huI hai| . x dekho jainahitaiSI bhAga 6 ThA, aMka 5-6 aura 9-10 / For Personal & Private Use Only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ " zita, zubhacaMdakI gurvAvalI* tathA mUla ( naMdI ) saMghakI dUsarI paTTAvalI meM ratnakIrti ke paTTaziSya, zubhakIrtike prapaTTaziSya aura padmanandike paTTaguru likhA hai, * aura sAtha hI nimna padyake dvArA yaha bhI sUcita kiyA hai ki pUjyapAdake zAstroMkI vyAkhyA karane se ApakI kIrti lokameM vikhyAta huI thI paTTe zrIratna kIrteranupamatapasaH pUjyapAdIyazAstra - vyAkhyA- vikhyAtakIrtirguNagaNanidhipaH satkriyAcArucaMcuH / zrImAnAnandadhAmA pratibudhanutamA mAnasaMdAyivAdo 'jIyAdAcandratAraM narapatividitaH: zrIprabhAcandradevaH // ye prabhAcaMdra jina ' zubhakIrti ' ( ratnakIrti ke paTTaguru 1 ) ke paTTaziSya the ve vanavAsI' AmnAyake the, aisA ukta gurvAvalIse mAlUma hotA hai / zravaNa-: * jainahitaiSI, chaThe bhAgake aMka 7-8 meM jo ' gurvAvalI ' chapI hai usameM bhI yaha saba diyA huA I gurvAvalImeM pahale eka sthAna para zubhakIrtiko * dharmacaMdra , kA paTTaguru aura ratnakIrtikA 'paguru' bhI sUcita kiyA hai; paraMtu vaha kucha ThIka pratIta nahIM hotA; kyoMki ukta dharmacaMdrakI bAbata yaha bhI likhA hai ki ve ' hamIra bhUpAla dvArA pUjita the, aura hamIra ( hammIra ) kA rAjyakAla vi0 sa0 1338 yA 1342 se prAraMbha hokara 1358 taka pAyA jAtA hai / ( dekho, bhAratake prAcIna rAjavaMza, prathamabhAga / ) aisI hAlata meM prabhAcaMdrakA samaya vikramakI 15 vIM zatAbdI ho jAtA hai, jo paTTAvalIke samayake viruddha par3atA hai aura ukta zilAlekhake bhI anukUla mAlUma nahIM hotaa| kyoMki zilAlekha meM zubhakIrtike praziSya rUpase jina ' amarakIrti ' AcAryakA ullekha hai prabhAcaMdra unake prAyaH samakAlIna vidvAn hone cAhiyeM aura zilAlekha meM amarakIrtikI bhI do tIna pIr3hiyoMkA ullekha hai / eka ' amarakIrti' AcAryane vi0 saM0 1247 meM SaTkarmopadeza ' nAmaka prAkRta graMthakI racanA kI hai / yadi ye vahI amarakIrti hoM jo zubhakIrtike praziSya the to isase ina prabhAcaMdrakA samaya aura bhI spaSTa ho jAtA hai| paTTAvaliyoM tathA gurvAvaliyoMmeM, AcAryoMke nAmoMkA saMgraha karate hue, nAma-sAmyake kAraNa kahIM kahIM para kucha gar3abar3a jarUra huI hai, aura vaha acche anusaMdhAnake dvArA hI saMlakSita ho sakatI hai / paraMtu isake liye gahare adhyayanake sAtha sAtha sAdhanasAmagrIkI sulabhatAkI bar3I jarUrata hai. jisakI ora samAjakA kucha bhI dhyAna nahIM hai / " < For Personal & Private Use Only
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ belgolake zilAlekha naM0 111 ( 274 ) se bhI, jo zaka saM0 1295 kA likhA huA hai, isakA samarthana hotA hai / aura sAtha hI, yaha bhI pAyA jAtA hai ki zubhakIrtike eka ziSya 'dharmabhUSaNa ' bhI the, jinakI ziSyaparamparAkA isa zilAlekhameM ullekha hai / astu; ye prabhAcaMdra bhI vikramakI 13 vIM aura 14 vIM zatAbdIke vidvAn the| ukta 4 thI kiraNameM prakAzita nandisaMghakI paTTAvalIke * AcAryoMkI nAmAvalImeM inake paTTArohaNakA jo samaya vi0 saM0 1310 diyA hai saMbhava hai ki vaha ThIka hI ho athavA inakA paTTArohaNa usase bhI kucha pahale huA ho / ye AcArya dIrghajIvI-prAyaH sau varSakI Ayuke dhAraka hue jAna par3ate haiN| (16) ve prabhAcaMdra (prabhendu ) muni jo aSTAMgayogasampanna the aura jinhoMne 'caritrasAra'kI chaha hajAra zlokaparimANa eka vRtti likhakara (lekhayitvA) maladhAri lalitakIrtike ziSya kalyANakIrtiko samarpita kI thI aura jisakA ullekha jainasiddhAnta bhavana ArAmeM ukta cAritrasArakI kanar3I TIkAke antima bhAgapara pAyA jAtA hai / kalyANakIrti vi0 saM0 1488 meM maujUda the| unhoMne, pAMDya nagarake gommaTasvAmicaityAlayameM rahate hue, zaka saM0 1353 meM ' yazodharacaritra'kI racanA kI hai-isase ye prabhAcandra vikramakI prAyaH 15 vIM zatAbdIke uttarArdhake vidvAn the| ( 16 ) ve prabhAcaMdra jo 'nayasena ' AcAryakI saMtatimeM honevAle ' hemakIrti' bhaTTArakake ziSya dharmacaMdra' ke paTTaziSya the, aura jinhoMne, sakITa nagara (eTA jilA) meM, lambakaMcuka (lamecU?) AmnAyake 'sakarU' sAdhu (sAha) ke putra paM0 sonikakI prArthanApara tattvArthasUtrakI 'tatvArtharatnaprabhAkara' nAmakI TIkA likhI hai / isa TIkAkI racanAkA samaya kAraMjAkI pratimeM vi0 saM0 1489 diyA huA hai, aisA bAbU hIrAlAlajI ema0 e0 sUcita karate haiN| isase ina prabhAcaMdrakA samaya bhI vikramakI 15 vIM zatAbdo jAna par3atA hai (18) ve prabhAcaMdra jo zubhacaMdra bha0 ke paTTa athavA padmanaMdike prapaTTa para pratiSThita honevAle jinacaMdra bha0 ke paTTaziSya the, jinakA paTTAbhiSeka sammedazikhara para huA thA, jo dharmacaMdra, dharmakIrti athavA caMdrakIrtike padaguru the aura jinheM devAgamAlaMkRti, prameyakamalamArtaDa tathA jaineMdrAdika lakSaNazAstroMkA jJAtA ___ * jainahitaiSI bhAga chaThA, aMka 7-8 meM prakAzita 'paTTAvalI' meM bhI yahI samaya diyA hai| For Personal & Private Use Only
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ / likhA hai * / ye prabhAcaMdra vikramakI 16 vIM zatAbdIke vidvAn the; kyoM ki ukta jinacaMdrake eka ziSya paM0 medhAvIne vi0 saM0 1541 meM 'dharmasaMgraha-zrAvakAcAra'ko banAkara samApta kiyA hai| (19) ve prabhAcaMdra jinheM 'jJAnasUryodaya ' nATakake kartA 'vAdicandra' sUrine apanA paTTaguru aura jJAnabhUSaNakA paTTaziSya likhA hai| ukta nATaka saM0 1648 meM banakara samApta huA hai| isase ye prabhAcaMdra vikramakI prAyaH 16 vIM zatAbdIke uttarArdha aura 17 vIM zatAbdIke pUrvAdhake vidvAn jAna par3ate haiN| .. (20) ve saba prabhAcaMdra jo zvetAmbara sampradAyake AcArya hue haiM, aura jinake pRthak pRthak nAmollekhAdikI yahA~ koI jarUrata mAlUma nahIM hotii| ina 'prabhAcaMdra ' nAmake vidvAnoMmeMse prathama cAra vidvAnoMkI banAI huI yaha TIkA nahIM hai, kyoMki isa TIkAmeM 'prameyakamalamArtaDa' aura 'nyAyakumudacaMdrodaya' graMthoMkA ullekha pAyA jAtA hai| aura ye cAroM hI prabhAcaMdra ina donoM graMthoMkI racanAse pahale ho gaye haiN| pahale nambarake prabhAcaMdra to mUla grathaMkI racanAse bhI pahaleke vidvAn haiM / 16 veM nambarase 19 3 nambaratakake vidvAnoMkI bhI banAI huI yaha TIkA nahIM hai; kyoMki ye cAroM hI prabhAcaMdra, jo vikramakI 15 vI 16 vIM aura 17 vIM zatAbdiyoMke vidvAn haiM, paM0 AzAdharajose bahuta pIche hue haiM aura paM0 AzAdharajIkI anagAradharmAmataTIkAmeM, jo vi0 saM0 1300 meM banakara samApta huI hai, isa TIkAkA nimnaprakArase ullekha milatA hai___ yathAhustatra bhagavantaH zrImatprabhendudevapAdA ratnakaraNDakaTIkAyAM 'catu. rAvartatritaya' ityAdisUtre 'dviniSA' ityasya vyAkhyAne "devavandanA kuvartAhi prAraMbhe samAptau copavizya praNAmaH kartavyaH" iti / -a0 8, padya naM0 93 kI TIkAkA antima bhAga / * dekho, jaina siddhAntabhAskarakI 4 thI kiraNameM prakAzita 'mUla (nandI) saMghakI dUsarI paTTAvalI' tathA 'pANDavapurANakI dAnaprazasti;' aura piTarsana sAhabakI 4 thI riporTa meM prakAzita 'triSaSThilakSaNamahApurANasaMgraha' (naM. 1399) tathA 'RSabhanAthacaritra' (naM0 1404 ) ko dAnaprazastiyA~, jo kramazaH vi0 saM0 1632 aura 1710 kI likhI huI haiN| * dekho chaThe padyakI TIkAkA nimnavAkya* tadalamatiprasaMgena prameyakamalamArtaNDe nyAyakumudacaMdre ca prapaMcataH prruupnnaat|' For Personal & Private Use Only
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ isake sivAya ratnakaraNDakakI isa TIkAkI eka prati vikramasaMvat 1415 (mAgha sudi 7 ravi dina ) kI likhI huI kAraMjAke zAstrabhaMDAra (balAtkAragaNa. maMdira ) meM maujUda hai, aisA usa sUcIparase mAlUma hotA hai jo hAlameM bA. hIrAlAlajI ema0 e0 ne bhaMDArake granthoMko svayaM dekhakara utArI thI aura hamAre pAsa dekhaneke liye bhejI thii| isase yaha TIkA vi0 saM0 1415 ke bAda honevAle kisI bhI prabhAcaMdrakI banAI huI nahIM hai, itanI bAta aura bhI spaSTa ho jAtI hai / 20 veM nambarameM ullekhita kisI zvetAmbara prabhAcandrakI banAI huI bhI yaha TIkA nahIM hai; kyoM ki kevalIke kavalAhAra-viSayaka zvetAmbaroMkI mAnyatAkA isameM (chaThe padyakI TIkAmeM ) khAsa taurase khaMDana kiyA gayA hai / aura bhI kaI bAteM aisI haiM jinase yaha TIkA kisI zvetAmbara AcAryakRta pratIta nahIM hotii| aba dekhanA cAhiye ki zeSa-5 se 15 nambara takaMke-vidvAnoMmeMse yaha TIkA kaunase prabhAcandrAcAryakI banAI huI hai athavA banAI huI ho sakatI hai| kucha vidvAnoMkA khayAla hai ki yaha TIkA unhIM prabhAcaMdrAcArya ( na0 5) kI banAI huI hai jo prameyakamalamArtaDa tathA nyAyakumudacaMdrodayake kartA haiM, aura apane isa vicArake samarthanameM ve prAyaH TIkAkA nimna vAkya peza karate haiM"tadalamatiprasaMgena' prameyakamalamArtaNDe nyAyakumudacandre prapaMcataH prarUpaNAt / " unakA kahanA hai ki isa vAkyake dvArA TIkAkArane, kevalikavalAhAra-viSayaka prakRta prakaraNako saMkocate hue, usake vistRta kathanako apane hI banAye hue 'prameyakamalamArtaDa ' tathA ' nyAyakumudacaMdrodaya' nAmake graMthoM meM dekhanekI preraNA kI hai| parantu isa vAkyameM aisA koI bhI niyAmaka zabda nahIM hai jisase yaha nirdhArita kiyA jA sake ki TIkAkArane isameM apane hI banAye hue graMthoMkA ullekha kiyA hai| vAkyakA spaSTa Azaya sirpha itanA hI hai ki 'prameyakamalamArtaMDa aura nyAyakumudacandra ( candrodaya ) meM prakRta viSayakA vistArake sAtha prarUpaNa honese yahA~ usakA aura adhika kathana denekI jarUrata nahIM hai, jo diyA gayA hai usI para saMtoSa kiyA jAtA hai'-usameM aisA kahIM bhI kucha batalAyA nahIM gayA ki vaha prarUpaNA mere hI dvArA huI hai athavA maiM hI una granthoMkA kartA huuN| hA~, yaha ThIka hai ki isa prakArake vAkyoMdvArA eka granthakAra apane kisI dUsare granthakA bhI ullekha apane granthameM kara sakatA hai paraMtu vaise hI, vAkyoMke dvArA dUsare vidvAnoMke granthoMkA bhI ullekha kiyA jAtA hai aura aksara hotA AyA hai, jisake do eka namUne nIce diye jAte For Personal & Private Use Only
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___tathAptamImAMsAyAM vyAsataH samarthitatvAt / ' 'yathA cAbhAvaikAntAdipakSA nyakSeNa pratikSiptA devAgamAptamImAMsAyAM tathaiha pratipattavyA ityalamiha vistareNa / ' -yuktyanuzAsanaTIko / 'ityAdirUpeNa kRSNAdiSaDlezyAlakSaNaM gomadRzAstrAdau vistareNa bhaNitamAste tadana nocyate / ' -paMcAstikAyaTIkA jayasenIyA / aisI hAlatameM, vinA kisI prabala pramANakI upalabdhike, ukta vAkya mAtrase yaha natIjA nahIM nikAlA jA sakatA ki yaha TIkA aura ukta donoM graMtha eka hI vyaktike banAye hue haiN| isa TIkAmeM eka sthAnapara-varopalipsayA' padyake nIce ye vAkya pAye jAte haiM "nanvevaM zrAvakAdInAM zAsanadevatApUjAvidhAnAdikaM samyagdarzanamlAnatAhetuH prApnotIti cet evameva yadi varopalipsayA kuryAt / yadA tu zAsanasaktadevatAsvena tAsAM tatkaroti tadA na mlAnatAhetuH / tat kurvatazca darzanapakSapAtAdvaramayAcitamapi tAH prayacchantyeva / tadakaraNe ceSTadevatAvizeSAt phalaprAptinirvi.. nato jhaTiti na siddhayati / na hi cakravartiparivArApUjane sevakAnAM cakravartinaH sakAzAt tathA phalaprAptidRSTA / " TIkAke isa aMzako lekara dUsare kucha vidvAnoMkA khayAla hai ki yaha TIkA una prabhAcaMdrAcAryako banAI huI nahIM ho sakatI jo prameyakamalamArtaNDAdika graMthoMke praNetA haiN| unakI rAyameM, ina vAkyoMdvArA jo yaha pratipAdana kiyA gayA hai ki 'rAgadveSase malina zAsana devatAoMkA pUjanavidhAnAdika usa hAlatameM samyagdarzanakI malinatAkA-usameM doSa utpanna karanekA-hetu nahIM hotA jaba ki vaha vinA kisI varakI icchAke kevala unheM zAsanabhakta devatA samajhakara kiyA jAtA hai;' aura sAtha hI, yaha batalAyA gayA hai ki ve zAsanadevatA, darzanameM pakSapAta rakhane-jainadharmake pakSapAtI hone ke kAraNa una pUjanAdika karanevAle zrAvakoMko vinA mA~ge bhI vara dete hI haiM, aura yadi unakA . pUjanAdika nahIM kiyA jAtA kintu iSTa devatAvizeSa (arhantAdika ) kA hI pUjanAdika kiyA jAtA hai to usa pUjanAdikase iSTadevatAvizeSake dvArA zIghra hI nirvighna rUpase kisI phalakI siddhi usI prakAra nahIM ho pAtI jisa prakAra ki cakravartIke parivArakA pUjana na karane para cakravartike pAsase sevakoMko phalakI prApti nahIM For Personal & Private Use Only
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 69 hotI, ' vaha saba kathana mUla graMtha tathA samIcIna Agamake viruddha hai aura yuktiyukta nahIM hai / 1 prameyakamalamArtaDAdika ke racayitA jaise prauDha vidvAnoMse ve aise kathanakI athavA isa prakArake nirbala yuktiprayogakI AzA nahIM rakhate aura isI liye unakA upayukta khayAla hai / isameM saMdeha nahIM ki TIkAkA yaha kathana bahuta kucha Apattike yogya hai aura usameM zAsana devatAoMkA pUjana karanepara phala prAptikI jo bAta kahI gaI hai vaha jaina siddhAntoM kI tAttvika dRSTise nirI girI huI hai aura bilakula hI baccoM ko bahakAne jaisI bAta hai / kyoMki, cakravarti jisa prakAra rAgadveSase malina hotA haiM, parimita parivAra rakhatA hai, apane parivAra ke AdarasatkArako -dekhakara prasanna hotA hai, parivAra ke logoMkI bAta sunatA hai-- unakI siphAriza mAnatA hai - aura icchApUrvaka kisIkA nigraha - anugraha karatA hai usI prakArakI sthiti arhantAdika iSTa devatAoMkI nahIM hai / unameM cakravartivAlI bAteM ghaTita nahIM hotIM - ve rAgadveSase rahita haiM, kisIkI pUjA yA avajJApara unake AtmAmeM prasannatA yA aprasannatAkA bhAva jAgrata nahIM hotA, zAsana devatA unake sAthameM kuTumbake taura para sambaddha nahIM haiM, ve zAsana devatAoM kI koI siphAriza nahIM sunate aura na svayaM hI icchApUrvaka kisIkA nigraha athavA anugraha kiyA karate haiM-- unake dvArA phalaprAptikA rahasya * hI dUsarA hai / inake sivAya zAsanadevatA avatI hone ke kAraNa, dhArmika dRSTise, vratiyoM ( zrAvakoM ) dvArA pUje jAnekI kSamatA bhI nahIM rakhate; dharmakA pakSa honese unheM svayaM hI zrAvakoMkIdharma meM apanese U~ce padapara pratiSThita vyaktiyoMkI - pUjA karanI cAhiye, na ki zrAvakoM se apanI pUjA karAnI cAhiye / rahI laukika varaprAptikI dRSTise pUjA, use TIkAkara bhI dUSita ThaharAte hI haiM; phira kisa dRSTise unakA pUjana kiyA jAya, yaha kucha samajha meM nahIM AtA / yadi sAdharmIpanekI dRSTise athavA jainadharmakA pakSa rakhane kI vajaha se hI unheM pUjA jAya to sabhI jainI pUjya Thaharate haiM; zAsana devatAoM kI pUjA meM taba koI vizeSatA nahIM rahatI / aura yaha bAta to banatI hI nahIM ki koI zAsanadevatA karmasiddhAntako ulaTa dene yA karmasiddhAnta ke anu * isa phalaprApti ke rahasyakA kucha anubhava prApta karaneke liye lekhakake likhe hue 'upAsanAtattva ' ko dekhanA cAhiye, jo jaina graMtha-ratnAkara kAryAlaya dvArA prakAzita ho cukA hai / For Personal & Private Use Only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ kUla kisI vyaktiko usake karmakA phala na hone denekA sAmarthya rakhatA ho, athavA yoM kahiye ki parama bhaktibhAvase kI huI arhantadevakI pUjAke avazyaMbhAvI phalako, vaha apanI pUjA na honeke kAraNa roka sakatA ho / isa liye zAsanadevatAoMkI pUjAke samarthanameM ukta yuktiprayoga nirbala tathA asamIcIna jarUra hai aura use samAjameM usa samaya pracalita zAsanadevatAoMkI pUjAkA mUla graMthake sAtha sAmaMjasya sthApita karanekA prayatna mAtra samajhanA cAhiye / paraMtu kisIkI zraddhAkA viSaya hI yadi nirbala ho to use usake samarthanArtha nirbala yuktiyoMkA prayoga karanA hI par3egA, aura isa liye kevala ina vAkyoMparase hI yaha nahIM kahA jA sakatA ki yaha TIkA prameyakamalamArtaDAdike kartA prabhAcaMdrAcAyakI banAI huI nahIM hai, athavA nahIM ho sktii| usake liye ukta AcArya mahodayake mAne hue graMthoM (prameyakamalamArtaDAdika ) parase yaha dikhalAnekI jarUrata hai ki unake vicAra isa zAsanadevatAoMkI pUjAke viruddha the athavA graMthake 'sAhityakI jA~ca, Adi dUsare mArgose hI yaha siddha kiyA jAnA cAhiye ki yaha TIkA una AcAryakI banAI huI nahIM ho sktii| abhItaka aisI koI bAta sAmane nahIM AI jisase zAsana devatAoMkI pUjAke viSayameM ina AcAryakI zraddhA tathA vicAroMkA kucha hAla mAlUma ho sake aura isa liye dUsare mArgose hI aba isa bAtake jA~canekI jarUrata hai ki yaha TIkA unakI banAI huI ho sakatI hai yA ki nhiiN| prameyakamalamArtaDa aura nyAyakumudacaMdra bhI, donoM TIkAgraMtha haiM-eka zrImANikyanandI AcAryake 'parIkSAmukha' sUtrakI vRtti hai to dUsarA bhaTTAkalaMkadevake 'laghIyastraya' graMthakI vyAkhyA / ina TIkAoMkA 'ratnakaraNDaka'kI isa TIkAke sAtha jaba mIlAna kiyA jAtA hai to donoMmeM paraspara bahuta bar3I asamAnatA pAI jAtI hai| ekakI pratipAdanazailI-kathana karanekA DhaMga-aura sAhitya dUsarese ekadama bhinna hai, donoMke Adi antake padyoMmeM bhI paraspara koI sAdRzya nahIM dekhA jAtA, ratnakaraNDakaTIkAke pratyeka paricchedake antameM pratipAdita viSayakI sUcanAdi rUpase koI padya bhI nahIM haiM, prameyakamalamArtaDAdikameM sAhityakI prauDhatA aura arthagabhIratAdikI jo bAta pAI jAtI hai vaha isa TIkAmeM nahIM hai, aura yaha bAta to bahuta hI spaSTa hai ki yaha TIkA vivecanoMse prAyaH zUnya hai, jaba ki prameya kamalamArtaNDAdika TIkAe~ prAyaH pratyeka viSayake vivecanoMko liye hue haiM aura isa TIkAkI taraha zabdAnuvAdakA anusaraNa karanevAlI athavA usIpara apanA pradhAna lakSa rakhanevAlI nahIM haiN| donoMkI isa saba vibhi For Personal & Private Use Only
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ batAkA acchA anubhava ina TIkAoMke tulanAtmaka adhyayanase sahajahImeM ho sakatA hai aura isa liye yahA~para isa viSayako adhika tUla ( vistAra) denekI jarUrata nahIM hai / jina vidvAnoMne tulanAtmaka dRSTise ina TIkAoMkA adhyayana kiyA hai ve svayaM isa bAtako svIkAra karate haiM ki donoMmeM paraspara bahuta bar3I asamAnatA hai / paMDita vaMzIdharajI zAstrIne bhI, prameyakamalamArtaNDakA sampAdana karate hue, usake 'upodghAta'meM likhA hai ki isa TIkAkI racanAtaraMgabhaMgI prameyakamalamArtaDakI racanAtaraMgabhaMgIse 'visadRzI' hai*-usake sAtha samAnatA athavA mela nahIM rkhtii| aisI hAlatameM vijJa pAThaka svayaM hI samajha sakate haiM ki jaba ina TIkAoMmeM paraspara itanI adhika asamAnatA pAI jAtI hai to ye tInoM TIkAe~ eka hI vyaktikI banAI huI kaise ho sakatI haiN| aura sAtha hI, isa bAtakA bhI anubhava kara sakate haiM ki yadi yaha TIkA unhIM prameyakamalamArtaNDAdike racayitA jaise prauDha vidvAnAcAryakI banAI huI hotI to isameM, prameyakamalamArtaDAdika jaisI koI khAsa khUbI avazya pAI jAtI-kamase kama yaha zrAvakadharmake acche vivecanako jarUra liye hue hotI jisase vaha isa samaya prAyaH zUnya pratIta hotI hai / aura sAtha hI, isameM prAyaH ve adhikAMza truTiyA~ bhI na hotI jinakA pahale kucha digdarzana karAyA jA cukA hai| ___ jahA~ taka hamane isa TIkAke sAhityakI jA~ca kI hai usa parase hameM yaha TIkA ina prameyakamalamArtaDAdike kartA prabhAcaMdrAcAryakI banAI huI mAlUma nahIM hotI; isakI racanA prameyakamalamArtaDAdikI racanAse bahuta pIche-kaI zatAbdiyoMke bAda huI jAna par3atI hai| nIce isI bAtako kucha vizeSa pramANoMdvArA spaSTa kiyA jAtA hai 1. isI TIkAmeM eka sthAnapara-'navapuNyaiH pratipattiH' ityAdi padyake nIce, 'saptaguNasamAhitena' padakI vyAkhyAke avasarapara, eka padya nimna prakArase uddhRta pAyA jAtA hai . * yathA-'ratnakaraNDakAbhidhasya zrIsAmantabhadrIyazrAvakAcArasya bRhatsvayaMbhUstotrasya, samAdhizatakasya copari vivaraNAni zrIprabhAcandreNaiva vinirmitAni santi kintu teSAM praNetA sa evAparo vA prabhAcandrastadanantaralabdhajanmeti na pAryate'vadhArayitumalaM tathApi prameyakamalamArtaNDApekSayA tavRttInAM racanAtaraGgabhaGgo visadRzIti vaktumutsahe / ' For Personal & Private Use Only
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 " zraddhA tuSTirbhaktirvijJAnamalubdhatA kSamAzaktiH / yasyaite saptaguNAstaM dAtAraM prazaMsanti // " - " ityetaiH saptabhirguNaiH samAhitena tu dAtrA dAnaM dAtavyaM / " .. yaha padya, jisameM dAtArake saptaguNoMkA ullekha hai, aura jisake anantara hI ukta TIkAvAkyadvArA yaha pratipAdana kiyA gayA hai ki 'ina sapta guNoMse yukta dAtArake dvArA dAna diyA jAnA cAhiye,' yazastilaka graMthake 43 veM 'kalpa' kA padya hai| yazastilaka graMtha, jise 'yazodharamahArAjacarita' bhI kahate haiM somadevasUrikA banAyA huA hai aura zaka saM0 881 ( vi0 saM0 1016 ) meM banakara samApta huA hai / isase yaha TIkA ' yazastilaka ' se bAdakI athavA yoM kahiye ki prameyakamalamArtaDase prAyaH aDhAIsau varSase bhI pIchakI banI huI hai, aisA kahane meM koI saMkoca nahIM hotaa| 2. 'duHzruti' anarthadaNDakA svarUpa pratipAdana karanevAle 'AraMbhasaMga' nAmaka padyako TIkAkA eka aMza isa prakAra hai___ "AraMbhazca kRSyAdiH saMgazca parigrahaH tayoH pratipAdanaM vArtA nItI vidhIyate 'kRSiH pazupAlyaM vANijyaM ca vArtA' ityabhidhAnAt / isameM 'vArtA'kA jo lakSaNa graMthAntarase uddhRta kiyA hai aura jisake uddharaNakI bAtako ' ityAbhidhAnAt ' padake dvArA sUcita bhI kiyA hai vaha ' nItivAkyAmRta' graMthake 'vArtAsamuddeza' kA prathama sUtra hai / ' nItI vidhIyate' isa vAkyase bhI nItigraMthako sUcita karanekI dhvani nikalatI hai / yaha -- nItivAkyAmRta ' unhIM somadevAcAryakA banAyA huA hai jo yazastilakake kartA haiM aura isakI racanA yazastilaka graMthase bhI pIche huI hai| kyoMki isakI prazastimeM 'yazodharamahArAjacarita' ke race jAnekA ullekha hai| isase yaha TIkA 'nItivAkyAmRta' se bhI bAdakI banI huI hai| 1 isake sthAnapara 'satyaM ' pATha galatIse mudrita ho gayA mAlUma hotA hai; anyathA ina guNoMmeM satyaguNakA samAveza nahIM hai| 2 'yatraite' aisA bhI pAThAntara dekhA jAtA hai / 3 'pazupAlanaM ' yaha pAThAntara hai aura yahI ThIka mAlUma hotA hai| 4 ' vaNijyA ' yaha pAThAntara hai aura yaha bhI ThIka jAna par3atA hai| For Personal & Private Use Only
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. ' navapuNyaiH pratipattiH ' ityAdi dAnasvarUpapratipAdaka padyakI TIkAmeM, * dAnaM dAtavyaM kaiH kRtvA nava puNyaiH' ina zabdoMke sAtha ( anantara ) nIce likhI gAthA uddhRta kI gaI hai, aura usake bAda hI 'etai vAmeH puNyaiH puNyopArjanahetubhiH' ye zabda diye haiM, aura isa tarahapara 'navapuNyaiH' padakI vyAkhyA kI gaI hai pADagahamuccahANaM pAdodayamaccaNaM ca paNamaM c|| maNavayaNakAyasuddhI esaNasuddhI ya NavavihaM puNNaM // ___ yaha gAthA vasunandi AcAryake usa 'upAsakAdhyayana' zAstrakI hai jise 'vasunandi-zrAvakAcAra' bhI kahate haiM aura usameM naM0 224 para pAI jAtI hai / jAna par3atA hai TIkAkArane isameM mUlake anurUpa hI 'navapuNyaM ' saMjJAkA prayoga dekhakara ise yahA~ para uddhRta kiyA hai; anyathA, vaha yazastilakake 'zraddhA tuSTiH' ityAdi padyako uddhRta karate hue usake sAthake dUsare pratigrahocAsana'* padyako bhI uddhRta kara sakatA thaa| paraMtu usameM ina 9 bAtoMko 'navopacAra ' saMjJA dI hai jisakA yahA~ 'navapuNyaiH' padakI vyAkhyAmeM mela nahIM thaa| isake sivAya aura bhI kucha vizeSatA thii| isa liye TIkAkArane jAnabUjhakara use chor3A aura usake sthAna para isa gAthAko denA pasaMda kiyA hai| astu; aba dekhanA cAhiye ki jina vasunandi saiddhAntikake graMthakI yaha gAthA hai ve kaba hue haiM / vasunandine mUlAcAra graMthakI apanI 'AcAravRtti' TIkAke AThaveM paricchedameM, kAyotsargake cAra bhedoMkA varNana karate hue, ' syAgo dehamamatvasya tanUtsa. tirudAhRtA......ityAdi pA~ca zloka 'uktaM ca' rUpase diye haiM aura unake antameM likhA hai ki 'upAsakAcAre uktamAste' arthAt , yaha kathana ' upAsakAcAra' kA hai| yaha upAsakAcAra graMtha jisake AThaveM paricchedameM ukta pA~coM zloka usI kramako liye naM 0 57 se 61 taka pAye jAte haiM, zrIamitagati AcAryakA banAyA huA hai, jo vikramakI 11 vIM zatAbdIke vidvAn the aura jinhoMne vi0 saM0 1070 meM apane 'dharmaparIkSA' graMthako banAkara samApta kiyA hai| 'upAsakAcAra' bhI usI vaktake karIbakA banA huA graMtha hai| isase vasu...* yaha pUrA- padya isa prakAra hai pratimahoccAsanapAdapUjApraNAmavAkkAyamanaHprasAdAH / vidyAvizuddhizca navopacArAH kAryA munInAM gRhasaMzritena // For Personal & Private Use Only
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 . nandi AcArya prAyaH vi0 saM0 1070 ke bAda hue haiM, isa kahanemeM kucha bhI dikkata nahIM hotii| paraMtu kitane samaya bAda hue haiM, yaha bAta abhI nahIM kahI jA sktii| hA~, itanA jarUra kahA jA sakatA hai ki ve paM0 AzAdharajIse pahale hue haiM; kyoMki paM0 AzAdharajIne apane 'sAgaradharmAmRta' kI svopajJa TIkAmeM, jo vi. saM0 1296 meM bana kara samApta huI hai, vasunandi zrAvakAcArakI 'paMcuMbarasahiyAMI' nAmakI gAthAkA ullekha karate hue likhA hai- . _ 'iti vasunandisaiddhAntimatena darzanapratimAyAM pratipannastasyedaM / tanmatenaiva vratapratimA bibhrato brahmANuvrataM syAttadyathA-pavvesu isthisevaa......|' isake sivAya, 'anagAradharmAmRta' kI TIkAmeM, jo vi0 saM0 1300 meM banakara samApta huI hai, vasunandikI AcAravRttikA bhI AzAdharajIne nimna prakArase ullekha kiyA hai 'etacca bhagavadvasunandisaiddhAntadevapAdairAcAraTIkAyAM 'duo NadaM jahAjAdaM" ityAdisatre vyAkhyAtaM dRSTavyaM / ' aisI hAlatameM vasunandi AcArya vi0 saM0 1070 aura 1296 ke madhyavartI kisI samayake-vikramakI prAyaH 12 vIM yA 13 vIM zatAbdIke-vidvAn hone cAhiye / Apane apane zrAvakAcArameM jo guruparamparA dI hai usase mAlUma hotA hai ki Apa ' nemicaMdra' ke ziSya aura 'nayanandI ke praziSya the, aura nayanaMdI 'zrInaMdI ke ziSya the| zrInaMdIko diye hue kucha dAnoMkA ullekha guDigerike TUTe hue eka kanaDI zilAlekha* meM pAyA jAtA hai, jo zaka saMvat 998 kA likhA huA hai, aura isase mAlUma hotA hai ki 'zrInaMdI' vi0 saM0 1133 meM bhI maujUda the / aisI hAlatameM Apake praziSya ( nemicaMda ) ke ziSya * vasunandI'kA samaya vikramakI 12 vIM zatAbdIkA prAyaH antima bhAga aura saMbhavataH 13 vIM zatAbdIkA prAraMbhika bhAga bhI anumAna kiyA jAtA hai aura isa liye yaha TIkA jisameM vasunandIke vAkyakA ullekha pAyA jAtA hai vikramakI 13 vIM zatAbdIkI-prameyakamalamArtaMDase prAyaH cArasau varSa pIchekI-banI huI jAna par3atI hai aura kadApi prameyakamalamArtaDAdike kartA prabhAcaMdAcAryakI banAI huI nahIM ho sktii| ___* dekho, iMDiyana aiMTikverI, jilda 18, pRSTha 38,Ind. Ant., XVIII, P. 38 For Personal & Private Use Only
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. 'dharmAmRtaM sataSNaH' ityAdi padyakI TIkAmeM, 'jJAnadhyAnaparaH' padakI vyAkhyA karate hue, nIce likhe do padya uddhRta kiye gaye haiM adhruvAzaraNe caiva bhava ekatvameva ca / anyasvamazucisvaM ca tathaivAsravasaMvarau // 1 // nirjarA ca tathA loko bodhidurlbhdhrmtaa| dvAdazaitA anuprekSA bhASitA jinapuMgavaiH // 2 // ye donoM padya 'padmanandi-upAsakAcAra' ke padya haiM, jo 'padmanandipaMcaviMzati' meM saMgRhIta bhI pAyA jAtA hai| isa upAsakAcArake kartA zrIpadmanandi AcArya paM0 AzAdharajIse pahale ho gaye haiN| unheM vikramakI 12 vIM zatAbdIke uttarArdhakA vidvAn samajhanA cAhiye / ve una zubhacandrAcArya ke ziSya the jinakA dehAvasAna zaka saM0 1045 (vi0 saM0 1180 ) meM huA hai + / inakA banAyA huA 'ekatvasaptati' nAmakA bhI eka graMtha hai jo 'padmanaMdipaMcaviMzatikA meM 'ekatvAzIti' ke nAmase saMgRhIta hai / 'niyamasAra'kI padmaprabha-maladhArideva-viracita TIkAmeM isa graMthake kitane hI padya, ' tathAcoktamekatvasaptatau' isa vAkyake sAtha, uddhRta haiM aura ve saba ukta 'ekatvAzIti' meM jyoMke tyoM pAye jAte haiN| 'ekatvAzIti ke nimna padyameM bhI isa graMthakA nAma 'ekatvasaptati' hI diyA hai ekasvasaptatiriyaM surasindhuruccaH / zrIpadmanandihimabhUdharata: prsuutaa| yo gAhate zivapadAmbunidhiM praviSTA metAM labheta sa naraH paramAM vizuddhim // 77 // jAna par3atA hai 'ekatvasaptati'kI pRthak pratiyoMmeM koI vizeSa prazasti bhI / lagI huI hai jisameM 'nimba' sAmantako 'sAmantacUDAmaNi' ke taura para ullekhita kiyA hai / isIse, -- iMskripzansa eT zravaNabelagola ' (epigrephiyA karNATikA, jilda dUsarI ) ke dvitIya saMskaraNa ( san 1923 ) kI prastAvanA * paM0 AzAdharajIne apane anagAradharmAmRtakI TIkAke 9 veM adhyAyameM, 'ata eva zrIpadmanandipAdairapi sacelatAdUSaNaM diGmAtramidamadhijage' isa vAkyake sAtha Apake 'mlAne kSAlanataH' ityAdi padyako uddhRta kiyA hai jo padmanandipaMcaviMzatike antargata 'yatyAcAradharma' nAmake prakaraNameM pAyA jAtA hai| . + dehAvasAnake isa samayake liye dekho zravaNabelgolakA zilAlekha naM0 43 (117) / / ___dekho, gAMdhI bahAlacaMda kastUracaMda dhArAzivakI orase zaka saM0 1820 meM prakAzita 'padmanaMdipaMcaviMzati' / For Personal & Private Use Only
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 meM, prAktana -vimarSa - vicakSaNa rAva bahAdura misTara Ara. narasiMhAcAra ema. e. likhate haiM ki He (Nimba Samanta) is praised as the crest jewel of Samantas in the Ekatvasaptati of Padmnandi a deciple of Subhachandra who died in 1123. arthAt -- jina zubhacandrakA IsavI san 1123 ( zaka saM0 1045 vi0 saM0 1180 ) meM dehAnta huA hai unake ziSya padmanandikI banAI huI 'nimba' sAmantakI' sAmanta - cUDAmaNi ' ke taura para prazaMsA kI gaI hai / isase padmanaMdikA ukta upAsakAcAra vi0 saM0 1180 ke karIbakA banA huA mAlUma hotA hai / usake vAkyoMkA ullekha karanese bhI yaha TIkA vikrama kI 13 vIM zatAbdIkI banI huI siddha hotI hai / vikramakI 13 vIM zatAbdI se "pahale ke bane hue kisI graMtha meM isakA ullekha milatA bhI nahIM / 1 ina saba pramANoMse yaha bAta bilakula spaSTa ho jAtI hai aura isameM koI saMdeha nahIM rahatA ki yaha TIkA prameyakamalamArtaMDAdike racayitA prabhAcaMdrAcA'kI banAI huI nahIM hai aura na ho sakatI hai / isameM kevalIke kavalAhAra viSayakA kucha kathana jarUra prameyakamalamArtaMDa aura nyAyakumudacaMdrake AdhAra para unake kucha vAkyoMko lekara kiyA gayA hai aura isIse vizeSa kathana ke liye una graMthoM ko dekhanekI preraNA kI gaI hai / parantu unake ullekhase TIkAkArakA yaha Azaya kadApi nahIM hai ki ve graMtha usIke banAye hue haiM / --- bhI banAI huI nahIM hai gayA hai aura jo 13 vIM jaba ki yaha TIkA vikramakI 13 vIM zatAbdIkI - saMbhavataH isa zatAbdIke madhyakAlakI -- banI huI pAI jAtI hai taba yaha sahaja hI meM kahA jA sakatA hai ki yaha TIkA una dUsare prabhAcaMdra nAmake AcAryoM ko jinakA ullekha Upara 6 se 10 nambara taka kiyA zatAbdI se pahale ke vidvAn haiM / aba dekhanA cAhiye ki zeSa 11 se 15 nambara taka vidvAnoM meM yaha kaunase prabhAcaMdrAcAryakI banAI huI pratIta hotI hai / 14 veM nambara ke raktAmbara prabhAcaMdrakI banAI huI to yaha pratIta nahIM hotI; kyoMki isameM AcAra bhraSTatAko puSTa karanevAlI koI khAsa bAta nahIM dekhI jAtI / 11 vIM pratimAvAle utkRSTa zrAvakake kathanameM, 'celakhaNDadharaH ' * padakI vyAkhyA karate hue, yaha taka bhI nahIM likhA ki vaha vastra ' rakta' honA cAhiye, aura jisakA * isa padakI vyAkhyAmeM ' kopIna mAtravastrakhaNDadhArakaH AryaliMgadhArItyarthaH ' itanA hI likhA hai / For Personal & Private Use Only
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 vahA~ sahajahImeM vidhAna kiyA jA sakatA thA; jaisA ki paM0 medhAvIne, apane 'dharmasaMgrahazrAvakAcAra' meM 'raktakaupInasaMgrAhI' padake dvArA usakA vidhAna kara diyA hai| yadi yaha kahA jAya ki ve prabhAcaMdra to saM0 1305 meM hI bhraSTa hokara raktAmbara hue the, usase pahale to ve bhraSTa nahIM the, aura yaha TIkA saM0 1300 se bhI pahalekI banI huI hai, isa liye bhraSTa honese pahalekI yaha unakI kRti ho sakatI hai, so aise honekI saMbhAvanA avazya hai; paraMtu eka to ina prabhAcaMdrake guru athavA paTTagurukA nAma mAlUma na honese inakI pRthaka sattAkA kucha bodha nahIM hotA-'vidvajjanabodhaka' meM dillIke usa bAdazAhakA nAma taka bhI nahIM diyA jisakI AjJAse inhoMne raktavastra dhAraNa kiye the athavA jisakI inheM khAsa sahAyatA prApta thii| ho sakatA hai ki ukta 1305 saMvat kisI kiMvadantIke AdhArapara hI likhA gayA ho aura vaha ThIka na ho| dUsare, bhraSTa honeke bAda bhI ve apanI pUrva kRtimeM, apane tAtkAlika vicAroMke anusAra, kitanA hI ulaTa phera kara sakate the aura vaha isa TIkAkI adhikAMza pratiyoMmeM pAyA jAtA / paraMtu aisA nahIM hai, isa liye yaha TIkA una bhraSTa hue raktAmbara prabhAcaMdrakI banAI huI mAlUma nahIM hotii| bAkIke cAra prabhAcaMdroMmeMse 11 veM aura 13 nambarake prabhAcaMdra to dakSiNa bhAratake-karNATaka dezake-vidvAn jAna par3ate haiM aura ve donoM eka bhI ho sakate haiM, kyoMki 13 veM nambaravAle prabhAcaMdrake gurukA nAma mAlUma nahIM ho sakA-saMbhava hai ki ve 'nayakIrti ke ziSya hI hoN| rahe 12 veM aura 15 veM nambaravAle prabhAcaMdra, ve uttara bhAratake vidvAn the aura ve bhI donoM eka vyakti ho sakate haiM; kyoMki 12 veM nambaravAle dhArAnivAsI prabhAcaMdrake gurukA bhI nAma mAlUma nahIM ho sakA-saMbhava hai ki ve ajamerake * paTTAdhIza 'ratnakIrti' ke paTTaziSya hI hoM, aura yaha bhI saMbhava hai ki dhArAmeM ve. kisI dUsare AcAryake ziSya athavA paTTaziSya rahe hoM, vahA~ adhika prasiddhi prApta kI ho aura bAdako ajamerakI gaddIke bhI kisI taraha para adhIzvara bana gaye hoN| aura isIse Apa apanA pUrvaprasiddhi-maya paricaya deneke liye usa vaktase apane nAmake sAtha 'dhArAnivAsI' vizeSaNa likhane lage hoN| * ratnakIrti ajamerake padAdhIza the, isake liye dekho iNDiyana aiMTikverI. meM prakAzita nandisaMghakI paTTAvalIke AcAryoMkI vaha nAmAvalI jo jainasiddhAnta: bhAskarakI 4 thI kiraNameM prakAzita huI hai| For Personal & Private Use Only
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ .78 isa pichalI bAtakI saMbhAvanA adhika pAI jAtI hai| dhArAmeM barAbara usa samaya vidvAn AcAryoMkA sadbhAva rahA hai| paM0 AzAdharajIne dhArAmeM rahate hue, dhara-senAcAryake ziSya mahAvIrAcAryase jainendravyAkaraNAdi graMthoMko par3hA thaa| Azcarya nahIM jo ye mahAvIrAcArya hI ina dhArAnivAsI prabhAcaMdrake guru hoM athavA vaha gurutva unake kisI ziSyako prApta ho / astu / hamArI rAyameM yaha TIkA 15 3 nambarake una prabhAcaMdrAcAryakI banAI huI mAlUma hotI hai jinheM 'gurvAvalI meM pUjyapAdIya zAstrakI vyAkhyA karanevAle likhA hai| zrIpUjyapAda AcAryake 'samAdhitaMtra' graMthapara, jise 'samAdhizataka' bhI kahate haiM, prabhAcaMdrAcAryakI eka TIkA milatI hai aura vaha marAThI anuvAda sahita san 1912 meM prakAzita bhI ho cukI hai| usa TokAke sAtha jaba isa TIkAkA mIlAna kiyA jAtA hai taba donoMmeM bahuta bar3A sAdRzya pAyA jAtA hai| donoMkI pratipAdanazailI, kathana karanekA DhaMga aura sAhityakI dazA eka jaisI mAlUma hotI hai| vaha bhI isa TIkAkI taraha prAyaH zabdAnuvAdako hI liye hue hai| donoMke Adi antameM eka eka hI padya hai aura unakI lekhanapaddhati bhI apane apane pratipAdya viSayakI dRSTise samAna pAI jAtI hai / nIce isa sAdRzyakA anubhava karaneke liye kucha udAharaNa namUneke taura para diye jAte haiM (1) donoM TIkAoMke Adi maMgalAcaraNake padya isa prakAra haiMsiddhaM jinendramalamapratimaprabodhaM nirvANamArgamamalaM vibudhendravaMdyam / saMsArasAgarasamuttaraNaprapotaM vakSye samAdhizatakaM praNipatya vIraM // 1 // -smaadhishtkttiikaa| samantabhadraM nikhilAtmabodhanaM jinaM praNamyAkhilakarmazodhanam / nibandhanaM rasnakaraNDakaM paraM karomi bhavyapratibodhanAkaram // 1 // -ratnakaraNDakaTIkA / ye donoM padya iSTa devako namaskArapUrvaka TIkA karanekI pratijJAko liye hue haiM. donoMmeM prakArAntarase graMthakartA * aura mUla graMthako bhI stutikA viSaya banAyA gayA hai aura unake apratimaprabodhaM-nikhilAsmabodhanaM tathA nirvANamArga *. pahale padyameM 'jinendra' padake dvArA graMthakartAkA nAmollekha kiyA gayA hai| kyoMki pUjyapAdakA 'jinendra' athavA 'jinendrabuddhi' bhI nAmAntara hai| aura "vibudhendravaMdhaM' pada pUjyapAdanagamakA bhI dyotaka hai| For Personal & Private Use Only
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 79 akhilakarmazodhanaM ityAdi kucha vizeSaNa bhI, arthakI dRSTise paraspara milate -julate haiM / ( 2 ) maMgalAcaraNa ke bAda donoM TIkAoMke prastAvanAvAkya isa prakAra haiMzrI pUjyapAdasvAmI mumukSUNAM mokSopAyaM mokSasvarUpaM copadarzayitukAmo nirvighnataH zAstraparisamAptyAdikaM phalamabhilaSanniSTadevatAvizeSaM namaskurvANo nAmetyAha / -samAdhizatakaTIkA / zrIsamantabhadrasvAmI ratnAnAM rakSaNopAyabhUtaratnakaraNDakaprakhyaM samyagdarzanAdiratnAnAM pAlanopAyabhUtaM ratnakaraNDakAkhyaM zAstraM kartukAmo nirvighnataH zAstraparisamAptyAdikaM phalamabhilaSanniSTadevatAvizeSaM namaskurvannAha / - ratnakaraNDakaTIkA / ina donoM prastAvanAvAkyoM meM kitanI adhika samAnatA hai use batalAnekI bhI jarUrata nahIM hai / vaha svataH spaSTa hai / (3) samAdhizatakakI TIkA meM usake prathama padyakA sArAMza isa prakAra diyA haiatra pUrvArddhana mokSopAyaH uttarArddhena ca mokSasvarUpamupadarzitam / aura ratnakaraNDakakI TIkA meM prathama padyakA sArAMza isa prakAra diyA huA hai-- atra pUrvArddhana bhagavataH sarvajJatopAyaH uttarArddhena ca sarvajJatoktA / isase spaSTa hai ki donoM TIkAoMke kathanakA DhaMga aura zabdavinyAsa eka jaisA hai / ( 4 ) donoM TIkAoMmeM ' parameSThI ' padakI jo vyAkhyA kI gaI hai vaha eka hI hai / yathA parame indrAdivaMdye pade tiSThatIti parameSThI sthAnazIlaH / parame indrAdInAM vaMdye pade tiSThatIti parameSThI / -samAdhizatakaTIkA / ( 5 ) donoM TIkAoMke antima padya isa prakAra haiM-- yenAtmA bahirantaruttamabhidA tredhA vivRtyodito mokSo'nanta catuSTayA malavapuH saddhyAnataH kIrtitaH / jIyAtso'tra jina: samasta viSayaH zrIpAdapUjyo'malo bhavyAnandakaraH samAdhizatakaH zrImatprabhenduH prabhuH // For Personal & Private Use Only -- ratnakaraNDakaTIkA | -samAdhizatakaTIkA /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 yenAjJAnatamo vinAzya nikhilaM bhavyAtmacetogataM samyagjJAnamahAMzubhiH prakaTitaH sAgAra mArgo'khilaH / sazrIratnakaraNDakAmalaraviH saMsRtsaricchoSako jIyAdeSa samantabhadramunipaH zrImatprabhendurjinaH // - ratnakaraNDakaTIkA / ina donoM padyoMmeM, apane apane graMthake pratipAdya viSayakA sArAMza dete hue,. jisa yuktise jinadeva, graMthakAra (zrIpAdapUjya, samantabhadramuni ), graMtha ( samAdhizataka, ratnakaraNDaka ) aura TIkAkAra ( prabhendu - prabhAcaMdra ) ko AzIrvAda diyA gayA hai vaha donoMmeM bilakula eka hI hai, donoMkI pratipAdanazailI athavA lekhana -- paddhatimeM jarA bhI bheda nahIM hai, chaMda bhI donoMkA eka hI hai aura donoM meM yena, jinaH, zrImAn, prabhenduH, saH, jIyAt, padoMkI jo ekatA aura kIrtitaH prakaTitaH Adi padoMke prayogakI jo samAnatA pAI jAtI hai vaha mUla padyoMpara se prakaTa hI hai, use aura spaSTa karake batalAnekI koI jarUrata nahIM hai / sAdRzyaviSayaka isa saba kathana parase pAThaka sahaja hI meM anumAna kara sakate haiM ki ye donoM TIkAe~ eka hI vidvAnakI banAI huI haiM aura ve vidvAn vahI pratIta hote haiM jinheM, ukta gurvAvalI meM 'pUjyapAdIyazAstra vyAkhyAvikhyAtakIrtiH vizeSaNa ke sAtha smaraNa kiyA hai--arthAt, ratnakIrtike paTTaziSya prabhAcaMdra / ina prabhAcaMdrake paTTArohaNakA jo samaya (vi0 saM0 1310 ) paTTAvalI meM diyA hai yadi vaha ThIka ho to, aisI hAlata meM, yaha kahanA hogA ki yaha TIkA unhoMne isa paTTArohaNase pahale dhArAmeM kisI dUsare AcAryake pada para rahate hue banAI hai, aura isakI racanA yA to vi0 saM0 1292 ke bAda aura 1300 se pahale, jayasiMha dvitIyake rAjya meM huI hai aura yA usase bhI kucha pahale jayasiMhake pitA devapAladevake rAjyameM huI jAna par3atI hai, jisake rAjyakA * patA vi0 saM0 1275 se 1292 taka calatA haiN| paM0 AzAdharajIne apane sAgAra - dharmAmRtakI TIkA vi0 saM0 1296 meM banAkara samApta kI hai, usameM isa TIkAkA kahIM para bhI koI ullekha nahIM hai paraMtu vi0 saM0 1300 meM banI huI ApakI anagAradharmAmRtakI TIkAke pichale bhAga meM isakA ullekha jarUra pAyA jAtA hai / isa para se yaha kahA jA sakatA hai ki saM0 1296 se pahale yA to yaha TIkA * dekho, ' bhArata ke prAcIna rAjavaMza, ' prathama bhAga, pR0 160,161 / For Personal & Private Use Only
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ banI hI nahIM aura yA vaha paM0 AzAdharajIko dekhaneko nahIM milI / anyathA, ve isakA ullekha apane sAgAradharmAmRtakI TIkAmeM jarUra karate-kamase kama isa TIkAkI zAsanadevatAoMkI pUjAvAlI yuktiko to avazya hI sthAna dete, jisakA Upara ullekha kiyA jA cukA hai, parantu ukta pUjAke samarthana meM use sthAna denA to dUra rahA, unhoMne ulaTA pahalI pratimAvAle zrAvakake liye bhI zAsana devatAoMkI pUjAkA niSedha kiyA hai aura sApha likha diyA hai ki vaha ApadA oMse Akulita (becaina) hone para bhI kabhI unakI pUjA nahIM karatA, kintu paMcaparameSThike caraNoMmeM hI eka mAtra dRSTi rakhatA hai, yathA-- "parameSThipadaikadhIH parameSThipadeSu ahaMdAdipaMcagurucaraNeSu ekA dhIrantadRSTiyasya / ApadAkulitopi darzanikastanivRtyartha zAsanadevatAdIn kadAcidapi na bhjte|" _isake sambaMdhameM hama sirpha itanA hI kahanA cAhate haiM ki zAsana devatAoMkI pUjAvAlI yuktikA ullekha na karanA isa bAtakA koI niyAmaka athavA lAjimI natIjA nahIM hai ki yaha TIkA AzAdharajIko usa vakta dekhaneko nahIM milI thI, kyoMki bAdameM dekhaneko mila jAne para bhI unhoMne anagAradharmAmRtakI TIkAmeM usa yuktikA koI ullekha nahIM kiyA; balki nIce likhe padyakI vyAkhyA karate hue zAsana devatAoMko kudevoMmeM parigaNita karake unheM zrAvakoMke dvAra avandanIya ( vandanA kiye jAneke ayogya ) ThaharAyA hai zrAvakenApi pitarau gurU raajaapysNytaaH| kuliMginaH kudevAzca na vaMdyAH sopi saMyataiH // TIkA-.........kuliMginastApasAdayaH pArzvasthAdayazca / kudevA rudrAdayaH zAsanadevatAdayazca / ...... aisI hAlatameM yahI khayAla hotA hai ki AzAdharajIne ukta yuktiko bila. kula hI niHsAra tathA poca aura apane maMtavyake viruddha samajhA hai aura isI liye apanI kisI bhI TIkAmeM use uddhRta nahIM kiyaa| paraMtu phira bhI sAgAradharmAmRtakI TIkAmeM isa TIkAkA kucha bhI ullekha na honA-kamase kama matAntarako pradarzita karaneke taura para hI yaha bhI na dikhalAyA jAnA ki prabhAcandrane, dUsare AcAryoMke matase eka dama bhinna, isa TIkAmeM, 11 pratimAoMko sallekhanAnuchAtA dhAvakake 11 meda batalAyA hai-kucha saMdeha jarUra paidA karatA hai| aura isa liye Azcarya nahIM jo yaha TIkA vi0 saM0 1296 se pahale bana hI na pAI ho / athavA bana jAne aura dekhaneko mila jAne para yaha bhI ho sakatA hai ki For Personal & Private Use Only
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhArAke ilAke meM rahate hue dhArAke bhaTTArakoMse upakRta aura prabhAvita honeke kAraNa unakI isa tAtkAlika kRtiko kisI galata bAtako lekara usakA pratyakSa rUpase virodha karanA AzAdharajIne apane ziSTAcAra tathA nItike viruddha samajhA ho| paraMtu kucha bhI sahI, 1296 se pahale hI yA poche donoM hI hAlatoMmeM yaha TIkA paM0 AzAdharajIke samayakI banI huI pratIta hotI hai / hA~ yadi 'samAdhizataka' kI ukta TIkA ratnakIrtike paTTaziSya yA dhArA. nivAsI prabhAcaMdrakI banAI huI na ho, athavA ratnakIrtike paTTaziSya prabhAcaMdrake sambaMdhameM gurvAvalI aura paTTAvalIkA yaha ullekha hI galata ho ki unhoMne pUjyapAdIya zAstrakI vyAkhyA karake prasiddhi prApta kI thI, to phira yaha TIkA 'naya. kIrti'ke ziSya 11 3 nambarake prabhAcaMdra, athavA 'zrutamuni'ke vidyAguru 13 veM nambarake prabhAcaMdra kI banAI huI honI cAhiye / donoMkA samaya bhI prAyaHeka hI hai| astu, yaha TIkA ina cAroM prabhAcaMdrameMse cAhe jisakI banAI huI ho parantu jaisA ki Upara siddha kiyA jA cukA hai, isameM to koI saMdeha hI nahIM ki yaha vikramakI 13 vIM zatAbdIse pahalekI banI huI nahIM hai| ___ yahA~para itanA aura bhI prakaTa kara denA ucita mAlUma hotA hai ki DAkTara bhANDArakara tathA piTarsana sAhabakI bAbata yaha kahA jAtA hai ki unhoMne isa TIkAko vi0 saM0 1316 meM honevAle prabhAcaMdrakI banAI huI likhA hai| yadyapi, ina vidvAnoM kI ve riporTa hamAre sAmane nahIM haiM aura na yahI mAlUma ho sakA ki inhoMne ukta prabhAcaMdrako kaunase AcArya kA ziSya likhA hai jisase vizeSa vicArako avasara milatA; phira bhI itanA to spaSTa hai ki unake isa likhanekA yaha Azaya kadApi nahIM ho sakatA ki unhoMne isa TIkAko vi0 saM0 1316 kI banI huI likhA hai athavA isake dvArA yaha sUcita kiyA hai ki vi0 saM0 1316 se pahalake varSoM meM ina prabhAcaMdrakA astiva thA hI nhiiN| ho sakatA hai ki ina prabhAcaMdrake banAye hue kisI graMthakI prazastimeM usake race jAnekA spaSTa samaya saM0 1316 diyA ho aura usIparase unheM 1316 meM honevAle prabhAcaMda, aisA nAma diyA gayA ho / 15 veM nambarake prabhAcaMdra, jinakI bAbata isa TIkAke ko honekA vizeSa anumAna kiyA gayA hai, vi0 saM0 1316 meM maujUda the hii| 12 veM aura 13 3 nambarake prabhAcaMdrakI bhI usa samaya maujUda honekI saMbhAvanA pAI jAtI hai| aisI hAlatameM yahA~ jo kucha nirNaya kiyA gayA hai usameM unake usa likhanese koI bheda nahIM par3atA / astu / For Personal & Private Use Only
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ AbhAra aura nivedana / ___ aba isa prastAvanAko yahIM para samApta karate hue, hama una sabhI vidvAnoMkA hRdayase AbhAra mAnate haiM jinake graMthoM, lekhoM athavA patroMse hameM isa 'prastAvanA' tathA 'svAmIsamantabhadra' nAmaka aitihAsika nibandha ( itihAsa ) ke likhane meM kucha bhI sahAyatA milI hai| sAtha hI, yaha bhI prakaTa kara denA ucita samajhate haiM ki isa prastAvanAdike likhe jAnekA khAsa zreya graMthamAlAke suyogya maMtrI suhRdvara paM0 nAthUrAmajI premIko hI prApta hai jinakI sAtizaya preraNAse hama isa kAryameM pravRtta hue aura usIke phalasvarUpa yaha prastAvanA tathA itihAsa lekara pAThakoMke sAmane upasthita ho sake haiN| prastAvanAko prAraMbha kiye hue varSa bharase bhI Upara ho cukA, isa bIcameM bImArI, aura tajjanya nirbalatAke atirikta sAdhanasAmagrIkI viralatA tathA aitihAsika praznoMkI jaTilatA Adike kAraNa kaI bAra ise uThAkara rakhanA par3A aura sAdhana sAmagrIko juTAne Adike kAryameM laganA pdd'aa| bIsa bAIsa dinataka dehalI Thaharakara epigrephiyA karNATikA ( Epigraphia Carnatika ) kI bhI bahutasI jildeM dekhI gaI, aura aneka vidvAnoMse khAsa taura para patravyavahAra bhI kiyA gyaa| prastAvanAko hAthameM lete hue yaha nahIM samajhA gayA thA ki yaha saba kArya itanA adhika parizrama aura samaya legA athavA ise itanA vizAla rUpa denA pdd'egaa| usa samaya sAdhAraNa taura para yahI khayAla kara liyA gayA thA ki do tIna mahInemeM hI hama ise pUrA kara sakeMge / aura zAyada isI AzA para pramIjIne graMthake chapa jAnekA usa samaya noTisa bhI nikAla diyA thA, jisakI vajahase unake pAsa graMthakI kitanI hI mAMgeM AI aura logoMne usake mejaneke liye unapara bAra bAra takAjA kiyaa| paraMtu yaha saba kucha hote hue bhI premIjI idharake AzAtIta aura anivArya vilambake kAraNa hatAza nahIM hue aura na logoM ke bAra bAra likhane tathA takAjA karanese taMga Akara, unhoMne vinA prastAvanAdike hI isa graMthako prakAzita kara denA ucita samajhA; balki usa. ke phAoMko abataka vaise. hI chapA huA rakkhA rahane diyA aura hameM ve . barobara premabhare zabdoMmeM prastAvanAdiko yathAsaMbhava zIghra pUrA karanekI preraNA karate rahe; natIjA jisakA yaha huA ki Aja ve apanI usa preraNA meM saphala ho sake haiN| yadi premIjI itane adhika dhairyase kAma na lete to Aja yaha prastA For Personal & Private Use Only
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ vanA aura itihAsa apane vartamAna rUpameM pAThakoMke sAmane upasthita ho sakate, isameM saMdeha hI hai / aura isI liye hama inake likhe jAnekA khAsa zreya premIjIko hI dete haiM / ApakI preraNAko pAkara hama svAmI samantabhada jaise mahAn puruSoMkA pavitra itihAsa likhane aura unake graMthAdikoMke viSayameM apane kucha vicAroMko prakaTa karane meM samartha ho sake haiM, yahI hamAre liye AnaMdakA khAsa viSaya hai aura isake vAste hama premIjIke vizeSa rUpase AbhArI haiN| isa avasara para dehalIke suprasiddha anubhavI rAjavaidya paM0 zItalaprasAdajIkA dhanyavAda kiye binA bhI hama nahIM raha sakate, jinhoMne bar3e premake sAtha hameM apane pAsa rakhakara niHsvArtha bhAvase hamArI cikitsA kI aura jinakI saccikitsAke pratApase hama apanI khoI huI zaktiko punaH prApta karanemeM bahuta kucha samartha ho sake haiM, aura usIkA prathama phala yaha kArya hai / isameM saMdeha nahIM ki hamArI vajahase graMthake zIghra prakAzita na ho sakaneke kAraNa kucha, vidvAnoM ko pratIkSA. janya kaSTa jarUra uThAnA par3A hai, jisakA hameM svayaM kheda hai aura isaliye hama unase usake liye kSamA cAhate haiN| isake sivAya anusaMdhAna-priya vidvAnoMse hamArA yaha bhI nivedana hai ki isa prastAvanAdike likhane meM yadi hamase kahIM kucha bhUla huI ho to use ve pramANasahita hameM likha bhejanekA kaSTa jarUra uThAe~ / ityalam / sarasAvA, ji-sahAranapura ) tA0 17-2-1925 jugalakizora, mukhtaar| For Personal & Private Use Only
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImatsamantabhadrasvAmine nmH| svAmI smntbhdr| prAkathana / jainasamAjake pratibhAzAlI AcAryoM, samartha vidvAnoM aura supUjya "mahAtmAoMmeM bhagavAnsamantabhadra svAmIkA Asana bahuta U~cA hai / aisA zAyada koI hI abhAgA jainI hogA jisane ApakA pavitra nAma na sunA ho; paraMtu samAjakA adhikAMza bhAga aisA jarUra hai jo Apake nirmala guNoM aura pavitra jIvanavRttAntoMse bahuta hI kama paricita haibalki yoM kahiye ki, aparicita, hai apane eka mahAn netA aura aise netAke viSayameM jise 'jinazAsanakA praNetA' taka likhA hai samAjakA itanA bhArI ajJAna bahuta hI khaTakatA hai| hamArI bahuta dinoMse isa bAtakI barAbara icchA rahI hai ki AcAryamahodayakA eka saccA itihAsa-unake jIvanakA pUrA vRttAnta--likhakara logoMkA yaha ajJAna bhAva dUra kiyA jAya / paraMtu bahuta kucha prayatna karane para bhI hama abhI taka apanI usa icchAko pUrA karaneke liye samartha nahIM ho ske| . 1 dekho zravaNabelgolakA zilAlekha naM0 108 (nayA naM0 258) / For Personal & Private Use Only
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| isakA pradhAna kAraNa yatheSTa sAdhanasAmagrIkI aprApti hai / samAja apane pramAdase, yadyapi, apanI bahutasI aitihAsika sAmagrIko kho cukA hai phira bhI jo avaziSTa hai vaha bhI kucha kama nahIM hai| paraMtu vaha itanI astavyasta tathA idhara udhara bikharI huI hai aura usako mAlUma karane tathA prApta karanemeM itanI adhika vighnabAdhAe~ upasthita hotI haiM ki usakA honA na honA barAbara ho rahA hai / vaha na to adhikAriyoMke svayaM upayogameM AtI hai, na dUsaroMko upayogake liye dI jAtI hai aura isaliye usakI dinapara dina tRtIyA gati (naSTi ) hotI rahatI hai, yaha bar3e hI duHkhakA viSaya hai ! ____ sAdhanasAmagrIkI isa viralatAke kAraNa aitihAsika tattvoMke anusaMdhAna aura unakI jA~cameM kabhI kabhI bar3I hI dikkateM peza AtI haiM aura kaThinAiyA~ mArga rokakara khar3I ho jAtI haiM / eka nAmake kaI kaI aura vidvAn ho gaye haiM; eka vidvAn AcAryake janma, dIkSA, guNapratyaya aura dezapratyayAdike bhedase kaI kaI nAma athavA upanAma bhI hue haiM; ___ 1 jaise, padmanandi ' aura ' prabhAcandra ' Adi nAmoMke dhAraka bahuta se AcArya hue haiM / ' samantabhadra ' nAmake dhAraka bhI kitane hI vidvAn ho gaye haiM, jinameM koI 'laghu ' yA 'cika, koI 'abhinava', koI 'gerusoppe, ' koI 'bhaTTAraka ' aura koI 'gRhastha ' samantabhadra kahalAte the| ina sabake samayAdikA kucha paricaya lekhakakI likhI huI ratnakaraNDakazrAvakAcArakI prastAvanAmeM, ' graMthapara saMdeha ' zIrSakake nIce, diyA gayA hai / svAmI samantabhadra ina sabase bhinna the aura ve bahuta pahale ho gaye haiN| 2 jaise, 'padmanandi ' yaha kundakundAcAryakA pahalA dIkSAnAma aura bAdako 'koNDakundAcArya' yaha unakA dezapratyaya nAma huA hai; kyoMki ve 'koNDakundapura ' ke nivAsI the| gurvAliyoMmeM Apake elAcArya, vakragrIva aura gRdhrapicchAcArya nAma bhI diye haiM, jo guNAdi pratyayako liye hue samajhane cAhiye aura ina nAmoMke dUsare AcArya bhI hue haiN| For Personal & Private Use Only
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkathana / aura dUsare vidvAnoMne usakA yathAruci-cAhe jisa nAmase-apane graMthoMmeM ullekha kiyA hai; eka nAmake kaI kaI paryAyanAma bhI hote haiM aura una paryAyanAmoM athavA AMzika paryAyanAmoMse bhI vidvAnoM tathA AcAryoMkA ullekha milatA hai; kitane hI vibhinna bhASAoMke anuvAdoMmeM, kabhI kabhI mUlagraMtha aura graMthakArake nAmoMkA bhI anuvAda kara diyA jAtA hai athavA ve nAma anuvAdita rUpase hI una bhASAoMke graMthoMmeM ullekhita haiM; eka vyaktike jo dUsare nAma, upanAma, paryAyanAma athavA anuvAdita nAma hoM ve hI dUsare vyaktiyoMke mUla nAma bhI ho sakate haiM aura aksara hote rahe haiM; samasAmayika vyaktiyoMke nAmoMkA bhI prAyaH aisA hI hAla hai; koI koI vidvAn kaI kaI AcAyoMke bhI ziSya hue haiM aura unhoMne apaneko cAhe jahA~ cAhe jisa AcAryakA ziSya sUcita kiyA hai; eka saMgha athavA gacchake kisI acche AcAryako dUsare saMgha athavA gacchane bhI apanAyA hai aura use apane hI saMgha tathA gacchakA AcArya sUcita kiyA hai| isI tarahapara koI koI AcArya aneka maThoMke adhipati athavA aneka sthAnoMkI gaddiyoMke svAmI bhI hue haiM aura isase unake kaI kaI paTTaziSya ho gaye haiM, jinameMse pratyekane unheM apanA hI paTTaguru sUcita kiyA hai / isa prakArakI hAlatoMmeM kisIke asalI nAma aura asalI kAmakA patA calAnA kitanI Ter3hI khIra hai, aura eka aitihAsika vidvAnake liye yathArtha vastusthitikA nirNaya karane athavA kisI khAsa ghaTanA yA ullekhako kisI khAsa vyaktike sAtha saMyojita karanemeM kitanI adhika ulajhanoM 1 jaise nAgacandrakA kahIM 'nAgacandra' aura kahIM 'bhujaMgasudhAkara' isa paryAya nAmase ullekha pAyA jAtA hai / aura prabhAcandrakA prabhendu yaha AMzika paryAyanAma hai jisakA bahuta kucha vyavahAra dekhane meM AtA hai| For Personal & Private Use Only
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra / tathA kaThinAiyoM kA sAmanA karanA par3atA hai, isakA acchA anubhava ve hI vidvAn kara sakate haiM jinheM aitihAsika kSetrameM kucha arse taka kAma karanekA avasara milA ho / astu / yatheSTa sAdhanasAmagrI ke binA hI, ina saba athavA isI prakArakI aura bhI bahutasI dikkatoM, ulajhanoM aura kaThinAiyoMmeMse gujarate hue, hamane Ajataka svAmI samantabhadrake viSayameM jo kucha anusaMdhAna kiyA hai- jo kucha unakI kRtiyoM, dUsare vidvAnoMke graMthoMmeM unake viSayake ullekhavAkyoM aura zilAlekhoM Adi parase hama mAlUma kara sake haiM - athavA jisakA hameM anubhava huA hai usa saba itivRttako aba saMkalita karake, aura adhika sAdhanasAmagrI ke milane kI pratIkSA meM na rahakara, prakAzita kara denA hI ucita mAlUma hotA hai, aura isa liye nIce usIkA prayatna kiyA jAtA hai: -- 4 pitRkula aura gurukula | svAmI samantabhadra ke bAlyakAlakA athavA unake gRhastha jIvanakA prAyaH kucha bhI patA nahIM calatA, aura na yaha mAlUma hotA hai ki unake mAtApitAkA kyA nAma thA / hA~, Apake ' AptamImAMsA' graMthakI eka prAcIna prati tAr3apatroM para likhI huI zravaNabelagolake daurbali jinadAsa zAstrIke bhaMDAra meM pAI jAtI hai / usake anta meM likhA hai " iti phaNimaMDalAlaMkArasyoragapurAdhipasUnoH zrIsvAmisamantabhadramuneH kRtau AptamImAMsAyAm / " isase mAlUma hotA hai ki samantabhadra kSatriyavaMza meM utpanna hue the aura eka rAjaputra the Apake pitA phaNimaMDalAntargata 'uragapura' ke 1 dekho jainahitaiSI bhAga 11, aMka 7-8, pRSTha 480 / ArAke jainasiddhAntabhavana meM bhI, tAr3apatroM para, prAyaH aise hI lekhavAlI prati maujUda hai / For Personal & Private Use Only
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ pitRkula aura gurukula / rAjA the, aura isa liye uragapurako ApakI janmabhUmi athavA bAlyalIlAbhUmi samajhanA cAhiye / 'rAjAvalIkathe' meM ApakA janma * utvalikA' grAmameM honA likhA hai jo prAyaH uragapurake hI aMtargata hogA / yaha uragapura -- uraiyUra' kA hI saMskRta athavA zrutimadhura nAma jAna par3atA hai jo cola rAjAoMkI sabase prAcIna aitihAsika rAjadhAnI thii| purAnI tricinApolI bhI isIko kahate haiM / yaha nagara kAverIke taTapara basA huA thA, bandaragAha thA aura kisI samaya bar3A hI samRddhizAlI janapada thA / __samaMtabhadrakA banAyA huA -- stutividyA' athavA ' jinastutizataM ' nAmakA eka alaMkArapradhAna graMtha hai, jise ' jinazataka' athavA 'jinazatakAlaMkAra' bhI kahate haiM / isa graMthakA 'gatvakastutameva' nAmakA jo antima padya hai vaha kavi aura kAvyake nAmako liye hue eka citrabaddha kAvya hai / isa kAvyakI chaha Are aura nava valayavAlI citraracanAparase ye do pada nikalate haiM 'zAMtivarmakRtaM,' 'jinastutizataM' / ___ inase spaSTa hai ki yaha graMtha 'zAntivarmA ' kA banAyA huA hai aura isa liye ' zAntivarmA' samaMtabhadrakA hI nAmAntara hai| paraMtu yaha nAma unake munijIvanakA nahIM ho sakatA; kyoMki muniyoM ke 'varmAnta' nAma nahIM hote / jAna par3atA hai yaha AcArya mahodayake mAtApitAdidvArA ___ 1mahAkavi kAlidAsane apane 'raghuvaMza' meM bhI 'uragapura ' nAmase isa nagarakA ullekha kiyA hai| . . 2 yaha nAma graMthake Adima maMgalAcaraNameM diye hue 'stutividyAM prasAdhaye' isa pratijJAvAkyase pAyA jAtA hai| . 3 dekho mahAkavi narasiMhakRta 'jinazataka-TIkA' / For Personal & Private Use Only
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| rakkhA huA unakA janmakA zubha nAma thA / isa nAmase bhI Apake kSatriyavaMzodbhava honekA patA calatA hai / yaha nAma rAjagharAnoMkA hai / kadamba, gaMga aura pallava Adi vazoMmeM kitane hI rAjA varmAnta nAmako liye hue ho gaye haiN| kadamboMmeM 'zAMtivarmA' nAmakA bhI eka rAjA huA hai| yahA~ para kisIko yaha AzaMkA karanekI jarUrata nahIM ki 'jinastutizataM' nAmakA graMtha samaMtabhadrakA banAyA huA na hokara zAMtivarmA nAmake kisI dUsare hI vidvAnkA banAyA huA hogA; kyoMki yaha graMtha nirvivAda rUpase svAmI samaMtabhadrakA banAyA huA mAnA jAtA hai / graMthakI pratiyoMmeM kartRtvarUpase samaMtabhadrakA nAma lagA huA hai, TIkAkAra mahAkavi narasiMhane bhI use 'tArkikacUDAmaNizrImatsamaMtabhadrAcAryaviracita' sUcita ki - aura dUsare AcAryoM tathA vidvAnoMne bhI usake vAkyoMkA, samaMtabhadrake nAmase, apane graMthoMmeM ullekha kiyA hai / udAharaNake liye ' alaMkAracintAmaNi' ko lIjiye, jisameM ajitasenAcAryane nimnapratijJAvAkyake sAtha isa graMthake kitane hI padyoMko pramANarUpase uddhRta kiyA hai zrImatsamaMtabhadrAyajinasenAdibhASitam / lakSyamAtraM likhAmi svanAmasUcitalakSaNam // isake sivAya paM0 jinadAsa pArzvanAthajI phaDakulene 'svayaMbhUstotra' kA jo saMskaraNa saMskRtaTIkA aura marAThI anuvAda sahita prakAzita karAyA hai usameM samaMtabhadrakA paricaya dete hue unhoMne yaha sUcita kiyA hai ki karNATakadezasthita 'aSTasahasrI' kI eka pratimeM AcAryake nAmakA isa prakArase ullekha kiyA hai-" iti phaNimaMDalAlaMkArasyoragapurAdhipasUnunA zAMtivarmanAmA zrIsamaM For Personal & Private Use Only
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ pitRkula aura gurukula / tabhadreNa / " yadi paMDitajIkI yaha sUcanA satya x ho to isase yaha viSaya aura bhI spaSTa ho jAtA hai ki zAMtivarmA samantabhadrakA hI nAma thaa| vAstavameM aise hI mahattvapUrNa kAvyagraMthoMke dvArA samantabhadrakI kAvyakIrti jagatameM vistArako prApta huI hai / isa graMthameM Apane jo apUrva zabdacAturyako liye hue nirmala bhaktigaMgA bahAI hai usake upayukta pAtra bhI Apa hI haiM / Apase bhinna -- zAMtivarmA ' nAmakA ___x paM0 jinadAsakI isa sUcanAko dekhakara hamane patradvArA unase yaha mAlUma karanA cAhA ki karNATaka dezase milI huI aSTasahasrIkI vaha kaunasI prati hai aura kahA~ke bhaMDArameM pAI jAtI hai jisameM ukta ullekha milatA hai| kyoMki daurbali jinadAsa zAstrIke bhaMDArase milI huI 'AptamImAMsA ke ullekhase yaha ullekha kucha bhinna hai| uttarameM Apane yahI sUcita kiyA ki yaha ullekha paM0 vaMzIdharajIkI likhI huI aSTasahasrIkI prastAvanA parase liyA gayA hai, isa liye isa viSayakA prazna unhIMse karanA cAhiye / aSTasahasrIkI prastAvanA ( paricaya ) ko dekhane para mAlUma huA ki usameM 'iti' se 'samantabhadreNa ' takakA ukta ullekha jyoMkA tyoM pAyA jAtA hai, usake zurUmeM 'karNATadezato labdhapustake' aura antameM 'ityAdyullekho dRzyate' ye zabda lage hue haiM / isapara gata tA0 11 julAIko eka rajiSTaI patra paM0 vaMzIdharajIko zolApura bhejA gayA aura unase apane ukta ullekhakA khulAsA karaneke liye prArthanA kI gii| sAtha hI yaha bhI likhA gayA ki 'yadi Apane svayaM usa karNATa dezase milI huI pustakako na dekhA ho to jisa AdhAra para Apane ukta ullekha kiyA hai use hI kRpayA sUcita kIjiye / 3 rI agasta san 1924 ko dUsarA rimAiNDara patra bhI diyA gayA paraMtu paMDitajIne donoMmeMse kisIkA bhI koI uttara dene kI kRpA nahIM kI / aura bhI kahIMse isa ullekhakA samarthana nahIM milaa| aisI hAlatameM yaha ullekha kucha saMdigdha mAlUma hotA hai| Azcarya nahIM jo jainahitaiSImeM prakAzita ukta 'AptamImAMsA ke ullekhakI galata smRti parase hI yaha ullekha kara diyA gayA 'hokyoMki ukta prastAvanAmeM aise aura bhI kucha galata ullekha pAye jAte haiMjaise 'kAMcyAM nagnATako'haM' nAmaka padyako malliSeNaprazastikA batalAnA, jisakA vaha padya nahIM hai| For Personal & Private Use Only
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| koI dUsarA prasiddha vidvAn huA bhI nhiiN| isa liye ukta zaMkA nirmUla jAna par3atI hai| hA~, yaha kahA jA sakatA hai ki samaMtabhadrane apane munijIvanase pahale isa graMthakI racanA kI hogI / paraMtu graMthake sAhitya parase isakA kucha bhI samarthana nahIM hotA / AcArya mahodayane, isa granthameM, apanI jisa pariNati aura jisa bhAvamayI mUrtiko pradarzita kiyA hai usase ApakI yaha kRti muniavasthAkI hI mAlUma hotI hai / gRhasthAzramameM rahate hue aura rAja-kAja karate hue isa prakArakI mahApAMDityapUrNa aura mahaduccabhAvasapanna maulika racanAe~ nahIM bana sakatI / isa viSayakA nirNaya karaneke liye, saMpUrNa graMthako gaurake sAtha par3hate hue, padya naM0 19,79 aura 114 * ko khAsa taurase dhyAnameM lAnA cAhiye / 19 veM padyase hI yaha mAlUma ho jAtA hai ki svAmI saMsArase bhaya-bhIta hone para zarIrako lekara ( anya samasta parigraha chor3akara ) vItarAga bhagavAnkI zaraNameM prApta ho cuke the, aura ApakA AcAra usa samaya ( graMtharacanAke samaya ) pavitra, zreSTha, tathA gaNadharAdi anuSThita AcAra jaisA utkRSTa athavA nirdoSa thA / vaha padya isa prakAra hai pUtasvanavamAcAraM tanvAyAtaM bhayAdrucA / svayA vAmeza pAyA mA natamekAcyazaMbhava // isa padyameM samantabhadrane jisa prakAra 'pUtasvanavamAcAra'+aura 'bhayAt 4 tanvAyAtaM' ye apane (mA'mAM' padake ) do khAsa vizeSaNa pada diye * yaha padya Age 'bhAvI tIrthakaratva ' zIrSakake nIce uddhRta kiyA gayA hai| ____ + 'pUtaH pavitraH su suSTu anavamaH gaNadharAdyanuSThitaH AcAraH pApakriyAnivRttiryasyAsau pUtasvanavamAcAra: atastaM pUtasvanavamAcAram '-iti TIkA / x bhavAt saMsArabhIteH / tanvA zarIreNa ( saha ) AyAtaM AgataM / For Personal & Private Use Only
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ pitRkula aura gurukula / haiM usI prakAra 79 veM / padyameM unhoMne 'dhvaMsamAnasamAnastatrAsamA nasaM ' vizeSaNake dvArA apaneko ullekhita kiyA hai / isa vizeSaNase * mAlUma hotA hai ki samantabhadrake manase yadyapi trAsa udvega-bilakula naSTa ( asta ) nahIM huA thA-sattAmeM kucha maujUda jarUra thA-phira bhI vaha dhvaMsamAnake samAna ho gayA thA, aura isa liye unake cittako, udve jita athavA saMtrasta karaneke liye samartha nahIM thA / cittakI aisI sthiti bahuta U~ce darje para jAkara hotI hai aura isa liye yaha vizeSaNa bhI samantabhadrake munijIvanakI utkRSTa sthitiko sUcita karatA hai aura yaha batalAtA hai ki isa graMthakI racanA unake munijIvanameM hI huI hai / TIkAkAra narasiMhabhaTTane bhI, prathama padyakI prastAvanAmeM "zrIsamantabhadrAcAryaviracita' likhaneke atirikta, 84 veM padyameM Ae hue 'RddhaM ' vizeSaNakA artha 'vRddhaM ' karake,. aura 115 veM padyake 'vandIbhUtavataH' padakA artha 'maMgalapAThakI bhUtavatopi nagnAcAryarUpeNa bhavatopi mama' aisA dekara, yahI sUcita kiyA hai ki yaha graMtha samantabhadrake munijIvanakA banA huA hai / astu / ___ svAmI samantabhadrane gRhasthAzramameM praveza kiyA aura vivAha karAyA yA ki nahIM, isa bAtake jAnanekA prAyaH koI sAdhana nahIM hai| hA~, yadi yaha siddha kiyA jA sake ki kadambavaMzI rAjA zAntivarmA aura zAntivarmA samaMtabhadra donoM eka hI vyakti the to yaha sahajahImeM batalAyA jA sakatA hai ki Apane gRhasthAzramako dhAraNa kiyA thA aura vivAha bhI karAyA thA / sAtha hI, yaha bhI kahA jA sakatA hai ki Apake putrakA nAma + yaha pUrA padya isa prakAra hai svasamAna samAnanyA bhAsamAna sa mA'nagha / nisamAnastatrAsamAnasamAnatam // For Personal & Private Use Only
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 svAmI samantabhadra / mRgezavarmA, pautrakA ravivarmA, prapautrakA harivarmA aura pitAkA nAma kAkutsthavarmA thA; kyoMki kAkutsthavarmA, mRgezavarmA aura harivarmA ke jo dAnapatra jainiyoM athavA jaina saMsthAoM ko diye hue halasI aura vaijayantI - ke mukAmoMpara pAye jAte haiM unase isa vaMzaparamparAkA patA calatA hai * / isameM saMdeha nahIM ki prAcIna kadambavaMzI rAjA prAyaH saba jainI hue haiM aura dakSiNa ( banavAsa ) dezake rAjA hue haiM; paraMtu itane parase hI, nAmasAmyake kAraNa, yaha nahIM kahA jA sakatA ki zAMtivarmA kadamba aura zAMtivarmA samaMtabhadra donoM eka vyakti the / donoMko eka vyakti siddha karaneka liye kucha vizeSa sAdhanoM tathA pramANoMkI jarUrata hai jinakA isa samaya abhAva hai / hamArI rAyameM, yadi samaMtabhadrane vivAha karAyA bhI ho to ve bahuta samaya taka gRhasthAzrama meM nahIM rahe haiM, unhoMne jaldI hI, thor3I avasthAmeM, muni dIkSA dhAraNa kI hai aura tabhI ve usa asAdhAraNa yogyatA aura mahattAko prApta kara sake haiM jo unakI kRtiyoM tathA dUsare vidvAnoMkI kRtiyoMmeM unake viSayake ullekhavAkyoMse pAI jAtI hai aura jisakA digdarzana Age cala kara karAyA jAyagA / aisA mAlUma hotA hai ki samantabhadrane bAlyAvasthA se hI apane Apako jainadharma aura jinendra devakI sevAke liye arpaNa kara diyA thA, unake prati Apako naisargika prema thA aura ApakA roma roma unhIM ke unhIM kI vArtAko liye hue thA / aisI hAlatameM yaha AzA jA sakatI ki Apane ghara chor3ane meM vilamba kiyA hogA / dhyAna aura nahIM kI bhAratameM aisA bhI eka dastUra rahA hai ki, pitAkI mRtyupara rAjyAsana sabase bar3e beTeko milatA thA, choTe beTe taba kuTumbako chor3a dete * dekho ' sTaDIja ina sAutha iMDiyana jainijma' nAmakI pustaka, bhAga dUsarA, pRSTha 87 / For Personal & Private Use Only
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 pitRkula aura gurukula / the aura dhArmikajIvana vyatIta karate the; unheM adhika samayataka apanI dezIya riyAsatameM rahanekI bhI ijAjata nahIM hotI thI * | aura yaha eka caryA thI jise bhAratakI, khAsakara buddhakAlIna bhAratakI, dhArmika saMsthAne choTe putroMke liye prastuta kiyA thaa| isa caryAmeM par3a kara yogya AcArya kabhI kabhI apane rAjabandhuse bhI adhika prasiddhi prApta karate the| saMbhava hai ki samaMtabhadrako bhI aisI hI kisI paristhitimeMse gujaranA par3A ho; unakA koI bar3A bhAI rAjyAdhikArI ho, use hI pitAkI mRtyu para rAjyAsana milA ho, aura isa liye samaMtabhadrane na to rAjya kiyA ho aura na vivAha hI karAyA ho; balki apanI sthitiko samajha kara unhoMne apane jIvanako zurUse hI dhArmika sA~cemeM DhAla liyA ho; aura pitAkI mRtyu para athavA usase pahale hI avasara pAkara Apa dIkSita ho gaye hoM; aura zAyada yahI vajaha ho ki ApakA phira uragapura jAnA aura vahA~ rahanA prAyaH nahIM pAyA jAtA / paraMtu kucha bhI ho, isameM saMdeha nahIM ki, ApakI dhArmika pariNatimeM kRtrimatAkI jarA bhI gaMdha nahIM thii| Apa svabhAvase * isa dastUrakA patA eka prAcIna cInI lekhakake lekhase milatA hai ( Matwan-lin,cited in Ind. Ant. IX, 22. dekho, vinseNTa smithakI arlI hisTrI oNpha iMDiyA ' pR0 185, jisakA eka aMza isa prakAra hai--- An ancient Chinese writer assures us that 'according to the laws of India, when a king dies, he is succeeded by his eldest son ( Kumararaja ); the other sons leave the family and enter a religious life, and they are no longer allowed to reside in their native kingdom.' For Personal & Private Use Only
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 svAmI samantabhadra / hI dharmAtmA the aura Apane apane antaHkaraNakI AvAjase prerita - hokara hI jinadIkSA * dhAraNa kI thI / 1 dIkSA se pahale ApakI zikSA yA to uraiyUra meM hI huI hai aura yA - vaha kAMcI athavA madurA meM huI jAna par3atI hai / ye tInoM hI sthAna usa vakta dakSiNa bhArata meM vidyAke khAsa kendra the aura ina saboM meM jainiyoM ke acche acche maTha bhI maujUda the jo usa samaya bar3e bar3e vidyAlayoM tatha / zikSAlayoMkA kAma dete the / ApakA dIkSAsthAna prAyaH kAMcI yA usake AsapAsakA koI grAma jAna par3atA hai aura kAMcI * hI -- jise 'kAMjIvaram ' bhI kahate haiMApake dhArmika udyogoM kI kendra rahI mAlUma hotI hai / Apa vahIMke 'digambara sAdhu the / 'kAMcyAM nagnATakoshaM ' Apake isa vAkyase bhI yahI dhvanita hotA hai / kAMcImeM Apa kitanI hI bAra gaye haiM, aisA ullekha + ' rAjAvalIkathe' meM bhI milatA hai / * samyagdarzana aura samyagjJAnapUrvaka jinAnuSThita samyak cAritrake grahaNako "" jinadIkSA' kahate haiM / samantabhadrane jinendradeva ke cAritra guNako apanI jA~cadvArA nyAyavihita aura adbhuta udayasahita pAyA thA, aura isI liye ve suprasannacitta se use dhAraNa karake jinendradevakI saccI sevA aura bhakti meM lIna hue the / - nIce ke eka padyase bhI unake isI bhAvakI dhvani nikalatI hai ata eva te budhanutasya caritaguNamadbhutodayam / nyAyavihitamavadhArya jine tvayi suprasannamanasaH sthitA vayam // 130 // - -- yuktyanuzAsana / * draviDa dezakI rAjadhAnI jo arsetaka pallavarAjAoMke adhikAra meM rahI hai / - yaha madrAsa se dakSiNa-pazcimako ora 42 mIlake phAsalepara, vegavatI nadI para sthita hai / x yaha pUrA padya Age diyA jAyagA / + sTaDIja ina sAutha iMDiyana jainijma, pR0 30 / For Personal & Private Use Only
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ pitRkula aura gurukula / pitRkulakI taraha unake gurukulakA bhI prAyaH kahIM koI spaSTa ullekha nahIM milatA aura na yaha mAlUma hotA hai ki Apake dIkSAgurukA kyA nAma thaa| svayaM unake graMthoMmeM unakI koI prazastiyA~ upalabdha nahIM hotI aura na dUsare vidvAnoMne hI unake gurukulake sambaMdhameM koI khAsa prakAza DAlA hai| hA~, itanA jarUra mAlUma hotA hai ki Apa ' mUlasaMgha' ke pradhAna AcAryoMmeM the| vikramakI 14 vIM zatAbdIke vidvAn kavi ' hastimalla' aura 'ayyappArya' ne 'zrImUlasaMghanyonenduH ' vizeSaNake dvArA Apako mUlasaMgharUpI AkAzakA caMdramA likhA hai * / isake sivAya zravaNabelagolake. kucha zilAlekhoMse itanA patA aura calatA hai ki Apa zrIbhadrabAhu zrutakevalI, unake ziSya caMdragupta, caMdragupta munike vaMzaja . padmanaMdi apara nAma zrIkoMDakuMdamunirAja, unake vaMzaja umAsvAti apara nAma gRdhrapicchAcArya, aura gRdhrapicchake ziSya balAkapiccha- isa prakAra mahAn AcAryoMkI vaMzaparamparAmeM, hue haiM / yathA zrIbhadrassarvato yo hi bhadrabAhuritizrutaH / zrutakevalinAtheSu caramaH paramo muniH // caMdraprakAzojjvalasAndrakIrtiH zrIcandragupto'jani tasya ziSyaH / yasya prabhAvAdvanadevatAbhirArAdhitaH svasya gaNo munInAM / tasyAnvaye bhUvidite vabhUva yaH padmanandiprathamAbhidhAnaH / zrIkoNDakundAdimunIzvarAkhyassatsaMyamAdudgatacAraNArddhaH // abhUdumAsvAtimunIzvaro'sAvAcAryazabdottaragRdhrapicchaH / tadanvaye tatsadRzo'sti nAnyastAtkAlikAzeSapadArthavedI / ___ zrIgRdhrapicchamunipasya balAkapicchaH, ziSyo'janiSTa bhuvanatrayavartikIrtiH / * dekho, 'vikrAntakaurava ' aura 'jinendrakalyANAbhyudaya ' nAmake grantha / / . For Personal & Private Use Only
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra / cAritracaJcurakhilAvanipAla mauli, mAlAzilImukhavirAjitapAdapadmaH // evaM mahAcAryaparaMparAyAM syAtkAra mudrAMkitatattvadIpaH / bhadrassamantAdguNato gaNIzassamantabhadro'jani vAdisiMhaH // zilAlekha naM0 40 ( 64 ) / isa zilAlekha meM jisa prakAra caMdraguptako bhadrabAhukA aura balAkapicchako umAsvAtikA ziSya sUcita kiyA hai usI prakAra samaMtabhadra, athavA kundakunda aura umAsvati AcAryoM ke viSaya meM yaha sUcita nahIM kiyA ki ve kisake ziSya the / dUsare * zilAlekhoM kA bhI prAyaH aisA hI hAla hai / aura isase yaha mAlUma hotA hai ki yA to lekhakoMko ina AcAryoM ke guruoM ke nAma mAlUma hI na the aura yA ve guru apane ukta ziSyoM kI kIrtikaumudI ke sAmane, usa vakta itane aprasiddha ho gaye the ki unake nAmoMke ullekhakI ora lekhakoM kI pravRtti hI nahIM ho sakI athavA unhoMne usakI kucha jarUrata hI nahIM smjhii| saMbhava hai ki una gurudevoMke dvArA unakI vizeSa udAsIna pariNati ke kAraNa sAhityasevAkA kAma bahuta kama ho aura yahI bAta bAdako samaya - bItane para unakI aprasiddhikA kAraNa bana gaI ho / paraMtu kucha bhI ho isameM saMdeha nahIM ki isa zilAlekhameM, aura isI prakArake dUsare zilAlekhoM meM bhI, jisa DhaMgase kucha cune hue AcAryoM ke bAda - samaMtabhadrakA nAma diyA hai usase yaha bilakula spaSTa hai ki svAmI 14 * dekho 'inskripzansa aida zravaNabelagola' nAmakI pustaka jise misTara bI. * levisa rAisane san 1889 meM mudita karAyA thA, athavA usakA saMzodhita - skaraNa 1923 kA chapA huA / zilAlekhoMke jo naye naMbara koSTaka AdimeM diye haiM ve isI zodhita saMskaraNake nambara haiM / For Personal & Private Use Only
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 ~ ~ ~ ~ ~ pitRkula aura gurukula / samaMtabhadra bahuta hI khAsa AcAryoMmeMse the| unakI kIrti unake gurukula athavA gaNa gacchase Upara hai; pitRkulako bhI vaha ulaMgha gaI hai / aura isa liye, sAdhanAbhAvake kAraNa, yadi hameM unake gurukulAdikA pUrA patA nahIM calatA* to na sahI; hameM yahA~ para usakI cintAko chor3a kara aba AcAryamahodayake guNoMkI ora hI vizeSa dhyAna denA cAhiye yaha mAlUma karanA cAhiye ki ve kaise kaise guNoMse viziSTa the aura unake dvArA dharma, deza tathA samAjakI kyA kucha sevA huI hai| ___ * zravaNabelgolake dUsare zilAlekhoMmeM, aura dUsare sthAnoMke zikhAlekhoMmeM bhI, kundakundako nandigaNa tathA dezIya gaNakA AcArya likhA hai| kuMdakuMdakI vaMzaparamparAmeM honese samaMtabhadra nandigaNa athavA dezIyagaNake AcArya Thaharate haiM / paraMtu jainasiddhAnta bhAskarameM prakAzita senagaNakI paTTAvalImeM Apako senagaNakA AcArya sUcita kiyA hai / yadyapi yaha paTTAvalI pUrI taura para paTTAvalIke DhaMgase nahIM likhI gaI aura na isameM sabhI AcAryoMkA paTTakramase ullekha hai| phira bhI itanA to spaSTa hI hai ki usameM samantabhadrako senagaNake AcAryoMmeM pariga. Nita kiyA hai / ina donoMke viruddha 108 naMbarakA zilAlekha yaha batalAtA hai ki naMdi aura senAdi bhedoMko liye hue yaha cAra prakArakA saMghabheda bhaTTAkalaMkadevake svargArohaNake bAda utpanna huA hai aura isase samaMtabhadra na to nandigaNake rahate haiM aura na senagaNake; kyoMki ve akalaMkadevase bahuta pahale ho cuke haiN| akalaMkadevase pahale ke sAhityameM ina cAra prakArake gaNoMkA koI ullekha bhI dekhanemeM nahIM aataa| indranandike 'nItisAra' aura 105 naMbarake zilAlekhameM ina cAroM saMghoMkA pravartaka ' arhadvali' AcAryako likhA hai; paraMtu yaha saba sAhitya akalaMkadevase bahuta hI pIchekA hai| isake sivAya, tirumakUDalu-narasIpura tAllukeke zilAlekha naM0 105 meM ( E. C. III ) samaMta. bhadrako dAmila saMghake antargata nandi saMghakI aruMgala zAkhA ( anvaya ) kA vidvAn sUcita kiyA hai| aisI hAlatameM samaMtabhadrake gaNagacchAdikA viSaya kitanI gar3abar3ameM hai ise pAThaka svayaM samajha sakate haiN| For Personal & Private Use Only
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNAdiparicaya / uparake zilAlekhameM 'guNato gaNIzaH' vizeSaNake dvArA "samantabhadrako guNoMkI apekSA gaNiyoMkA-saMghAdhipati aacaayokaa- Izvara ( svAmI ) sUcita kiyA hai / sAtha hI, yaha bhI batalAyA hai ki, 'Apa samantAt bhadra' the--bAhara bhItara saba orase bhadrarUpa* theathavA yoM kahiye ki Apa bhadrapariNAmI the, bhadravAk the, bhadrAkRti the, bhadradarzana the, bhadrArtha the, bhadrAvalokI the, bhadravyavahArI the, aura isa liye jo loga Apake pAsa Ate the ve bhI bhadratAmeM pariNata ho jAte the| zAyada inhIM guNoMkI bajahase dIkSAsamaya hI, ApakA nAma ' samantabhadra ' rakkhA gayA ho, athavA ApabAdako isa nAmase prasiddha hue hoM aura yaha ApakA guNapratyaya nAma ho / isameM saMdeha nahIM ki, samaMtabhadra eka bahuta hI bar3e yogI, tyAgI, tapasvI aura tattvajJAnI ho gaye haiM / ApakI bhadramUrti, tejaHpUrNa dRSTi aura sAragarbhita DAkta acche acche madonmattoMko natamastaka banAnemeM samartha thI / Apa sadaiva dhyAnAdhyayanameM magna aura dUsaroMke ajJAna bhAvako dUra karake unheM sanmArgakI ora lagAne tathA Atmonnatike patha para agrasara karaneke liye sAvadhAna rahate the / jainadharma aura jaina siddhAntoMke marmajJa honeke sivAya Apa tarka, vyAkaraNa, chaMda, alaMkAra aura kAvyakoSAdi graMthoMmeM pUrI taurase niSNAta the| ApakI alaukika pratibhAne tAtkAlika jJAna aura vijJAnake prAyaH sabhI viSayoM para apanA adhikAra jamA liyA thA / yadyapi, Apa saMskRta, prAkRta, kanar3I aura tAmila Adi kaI bhASAoMke pAraMgata vidvAn the, phira bhI saMskRta bhASA para ___ * 'bhadra' zabda kalyANa, maMgala, zubha, zreSTha, sAdhu, manojJa, kSema, prasanna aura sAnukampa Adi arthoM meM vyavahRta hotA hai| For Personal & Private Use Only
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNAdiparicaya | 17 ApakA vizeSa anurAga tathA prema thA aura usameM Apane jo asAdhAraNa yogyatA prApta kI thI vaha vidvAnoMse chipI nahIM hai / akelI ' stutividyA' hI Apake advitIya zabdAdhipatyako athavA zabdoMpara Apake ekAdhipatya ko sUcita karatI hai| ApakI jitanI kRtiyA~ aba taka upalabdha huI haiM ve saba saMskRtameM hI haiM / paraMtu isase kisI ko yaha na samajha lenA cAhiai ki dUsarI bhASAoM meM Apane graMtharacanA na kI hogI, kI jarUra hai; kyoMki kanar3I bhASA ke prAcIna kaviyoMmeM sabhIne, apane kanar3I kAvyoMmeM utkRSTa kavike rUpameM ApakI bhUri bhUri prazaMsA kI hai * / aura tAmila dezameM to Apa utpanna hI hue the, isase tAmila bhASA ApakI mAtRbhASA thI / usameM graMtharacanAkA honA svAbhAvika hI hai / phira bhI saMskRta bhASA ke sAhityapara ApakI aTala chApa thI / dakSiNa bhArata meM ucca koTike saMskRta jJAnako prottejana, protsAhana aura prasAraNa denevAloM meM ApakA nAma khAsa taura se liyA jAtA hai| Apake samayase saMskRta sAhitya ke itihAsameM eka khAsayugakA prAraMbha hotA hai X ; aura isIse saMskRta sAhitya ke itihAsameM ApakA nAma amara hai / sacamuca hI ApakI vidyAke Aloka se eka bAra sArA bhAratavarSa Alokita ho cukA hai / dezameM jisa samaya bauddhAdikoM kA 1 * misTara esa 0 esa 0 rAmasvAmI AyyaMgara, ema0 e0 bho apanI 'sTaDIja ina sAutha iMDiyana jainijma' nAmakI pustaka meM, bambaI gajeTiyara, jilda pahalI, bhAga dUsarA, pRSTha 406 ke AdhArapara likhate haiM ki dakSiNa bhAratameM samaMtabhadrakA udaya, na sirpha digambara sampradAya ke itihAsa meM hI balki, saMskRta sAhityake itihAsa meM bhI eka khAsa yugako aMkita karatA hai / ' yathA aled Samantbhadra's appearence in South India marks an epoch not only in the annals of Digambar Tradition, but also in the history of Sanskrit literature. x dekho 'hisTarI Apha kanaDIja liTarecara ' tathA ' karNATakakavicarita / ' 2 For Personal & Private Use Only .
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| prabala AtaMka chAyA huA thA aura loga unake nairAtmyavAda, zUnyavAda kSaNikavAdAdi siddhAntoMse saMtrasta the--ghabarA rahe the--athavA una ekAnta goMmeM par3akara apanA Atmapatana karaneke liye vivaza ho rahe the usa samaya dakSiNa bhAratameM udaya hokara Apane jo lokasevA kI hai vahA bar3e hI mahattvakI tathA cirasmaraNIya hai| aura isa liye zubhacaMdrAcAryane jo Apako 'bhAratabhUSaNa' likhA hai vaha bahuta hI yuktiyukta jAna par3atA hai / ___ svAmI samaMtabhadra, yadyapi, bahuta se uttamottama guNoMke svAmI the, phira bhI kavitva, gamakatva, vAditva aura vAgmitva nAmake cAra guNa ApameM asAdhAraNa koTikI yogyatA vAle the ye cAroM hI zaktiyA~ ApameM khAsa taurase vikAzako prApta huI thIM-aura inake kAraNa ApakA nirmala yaza dUra dUra taka cAroM ora phaila gayA thaa| usa vakta jitane vAdI, vAgmI, kavi aura garmaka the una saba para Apake yazakI 1 samantabhadro bhadrArtho bhAtu bhAratabhUSaNaH |-paaNddvpuraann| 2 'vAdI vijayavAgvRttiH'-jisakI vacanapravRtti vijayakI ora ho use 'vAdI' kahate haiN| 3 'vAgmI tu janaraMjana:'-jo apanI vAkpaTutA tathA zabdacAturIse dUsaroMko raMjAyamAna karane athavA apanA premI banA lene meM nipuNa ho use ' vAgmI' kahate haiN| 4 'kavinUtanasaMdarbha:-jo naye naye saMdarbha-naI naI maulika racanAe~ tayAra karanemeM samartha ho vaha kavi hai, athavA pratibhA hI jisakA ujjIvana hai, jo nAnAvarNanAoMmeM nipuNa hai, kRtI hai, nAnA abhyAsoMmeM kuzalabuddhi hai aura vyutpattimAna (:laukika vyavahAroMmeM kuzala) hai use bhI kavi kahate haiM; yathA pratibhojjIvano nAnAvarNanA nipunnHkRtii| nAnAbhyAsakuzAgrIyamati vyutpattimAnkaviH / -alaMkAracintAmaNi / 5 'gamakaH kRtibhedaka:'-jo dUsare vidvAnoMkI kRtiyoMke marmako samajhanevAlA unakI tahataka pahu~canevAlA ho aura dUsaroMko unakA marma tathA rahasya For Personal & Private Use Only
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ gunnaadipricy| chAyA par3I huI thI-ApakA yaza cUDAmaNike tulya sarvopari thA aura vaha bAdako bhI bar3e bar3e vidvAnoM tathA mahAn AcAryoMke dvArA zirodhArya kiyA gayA hai / jaisA ki, Ajase gyAraha sau varSa pahaleke vidvAn , .. bhagavajinasenAcAryake nimna vAkyase prakaTa hai kavInAM gamakAnAM ca vAdInAM vAgminAmapi / yazaHsAmantabhadrIyaM mUrdhni cUDAmaNIyate // 44 // -AdipurANa / bhagavAn samaMtabhadrake ina vAditva aura kavitvAdi guNoMkI lokameM kitanI dhAka thI, vidvAnoMke hRdaya para inakA kitanA sikkA jamA huA thA aura ve vAstavameM kitane adhika mahattvako liye hue the, ina saba bAtoMkA kucha anubhava karAneke liye nIce kucha pramANavAkyoMkA ullekha kiyA jAtA hai (1) yazodharacaritake kartA aura vikramakI 11 vIM zatAbdIke vidvAn mahAkavi vAdirAjasUri, samaMtabhadrako ' utkRSTakAvya mANikyoMkA rohaNa (parvata.) sUcita karate haiM aura sAtha hI yaha bhAvanA karate haiM ki ve hameM sUktirUpI ratnoMke samUhako pradAna karanevAle hoM zrImatsamaMtabhadrAdyAH kAvyamANikyarohaNAH / santu naH saMtatotkRSTAH suuktirtnotkrprdaaH|| (2) -- jJAnArNava ' graMthake racayitA yogI zrIzubhacaMdrAcArya, samaMtabhadrako 'kavIndrabhAsvAn ' vizeSaNake sAtha smaraNa karate hue, likhate haiM ki jahA~ Apa jaise kavIndra sUryoMkI nirmala sUktirUpI samajhAnemeM pravINa ho use 'gamaka' kahate haiM / nizcayAtmaka pratyayajanaka aura saMzayachedI bhI usIke nAmAntara haiN| For Personal & Private Use Only
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 svAmI smntbhdr| kiraNeM sphurAyamAna ho rahI haiM vahA~ ve loga khadyota yA juganUkI taraha ha~sIko hI prApta hote haiM jo thor3ese jJAnako pAkara uddhata haiM--kavitA karane lagate haiM aura isa tarahapara unhoMne samaMtabhadrake mukAbalemeM apanI kavitAkI bahuta hI laghutA prakaTa kI hai samantabhadrAdikavIndrabhAsvatAM sphuranti yatrAmalamUktirazmayaH / vrajanti khadyotavadeva hAsyatA, na tatra kiM jJAnalavoddhatA jnaaH|| 14 // (3 ) alaMkAracintAmaNimeM, ajitasenAcAryane samaMtabhadrako namaskAra karate hue, unheM ' kavikuMjara'' munivaMdya ' aura ' janAnanda ' ( logoMko AnaMdita karanevAle ) likhA hai aura sAtha hI yaha prakaTa kiyA hai ki maiM unheM apanI ' vacanazrI' ke liye-vacanoMkI zobhA bar3hAne athavA unameM zakti utpanna karaneke liye-namaskAra karatA hU~ zrImatsamantabhadrAdikavikuMjarasaMcayam / munivaMdyaM janAnandaM namAmi vacanazriyai // 3 // . (4) varAMgacaritrameM, paravAdi-danti-paMcAnana zrIvardhamAnasari samaMtabhadrako ' mahAkavIzvara' aura 'sutarkazAstrAmRtasArasAgara' prakaTa karate hue, yaha sUcita karate haiM ki samaMtabhadra kuvAdiyoM ( prativAdiyoM ) kI vidyApara jayalAbha karake yazasvI hue the / sAtha hI, yaha bhAvanA karate haiM ki ve mahAkavIzvara mujha kavitAkAMkSIpara prasanna hoveM--arthAt, unakI vidyA mere antaHkaraNameM sphurAyamAna hokara mujhe saphala manoratha kareM For Personal & Private Use Only
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 guNAdiparicaya | samantabhadrAdimahAkavIzvarAH kuvAdividyAjayalabdhakIrtayaH / sutarkazAstrAmRtasArasAgarA mayi prasIdantu kavitvakAMkSiNi // 7 // (5) bhagavajjinasenAcAryane, AdipurANa meM, samaMtabhadrako namaskAra karate hue, unheM 'mahAn kavivedhA' kaviyoMko utpanna karanevAlA mahAn vidhAtA arthAt, mahAkavi - brahmA likhA hai aura yaha prakaTa kiyA hai ki unake vacanarUpI vajrapAtase kumatarUpI parvata khaMDa khaMDa ho gaye the / -- namaH samantabhadrAya mahate kavivedhase / yadvacovajrapAtena nirbhinnAH kumatAdrayaH // ( 6 ) brahma ajitane, apane 'hanumaccaritra' meM, samantabhadrakA jayaghoSa karate hue, unheM ' bhavyarUpI kumudoMko praphullita karanevAlA caMdramA' likhA hai aura sAtha hI yaha prakaTa kiyA hai ki ve ' durvA - diyoMkI vAdarUpI khAja ( khujalI ) ko miTAneke liye advitIya mahauSadhi ' the-- unhoMne kuvAdiyoM kI bar3hatI huI vAdAbhilASAko hI naSTa kara diyA thA ------ jIyAtsamantabhadro'sau bhavyakairavacaMdramAH / durvAdivAdakaMDUnAM zamanaikamahauSadhiH // 19 // (7) zravaNabelagola ke zilAlekha naM0 105 ( 254 ) meM, jo zaka saMvat 1320 kA likhA huA hai, samaMtabhadrako 'vAdIbhavajrAMkuzasUktijAla' vizeSaNa ke sAtha smaraNa kiyA hai-- arthAt, yaha sUcita kiyA hai ki samaMtabhadrakI sundara uktiyoMkA samUha vAdarUpI hastiyoMko vazameM karaneke liye vajrAMkuzakA kAma detA hai / sAtha hI, yaha bhI prakaTa kiyA hai ki samantabhadra ke prabhAvase yaha saMpUrNa pRthvI durvAdakoMkI vArtA bhI bihIna ho gaI-- unakI koI bAta bhI nahIM karatA For Personal & Private Use Only
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| samantabhadrassa cirAya jiiyaadvaadiibhvjraaNkushsuuktijaalH| ... yasya prabhAvAtsakalAvanIyaM / vaMdhyAsa durvAdukavArttayApi // isa padyake bAda, isI zilAlekhameM, nIce likhA padya bhI diyA huA hai aura usameM samantabhadrake vacanoMko ' sphuTaratnadIpa' kI upamA dI hai aura yaha batalAyA hai ki vaha daidIpyapAna ratnadIpaka usa trailokyarUpI saMpUrNa mahalako nizcita rUpase prakAzita karatA hai jo syAtkAramudrAko liye hue samastapadArthoMse pUrNa hai aura jisake antarAla durvAdakoMkI uktirUpI andhakArase AcchAdita haiM--- syAtkAramudritasamastapadArthapUrNa trailokyaharmyamakhilaM sa khalu vyanakti / durvAdukoktitamasA pihitAntarAlaM sAmantabhadravacanasphuTaratnadIpaH // 40 veM zilAlekhameM bhI, jisake padya Upara uddhRta kiye gaye haiM, samantabhadrako 'syAtkAramudrAMkitatattvadIpa' aura 'vAdisiMha' likhA hai| isI taraha para zvetAmbarasampradAyake pradhAna AcArya zrIharibhadrasUrine, apanI ' anekAntajayapatAkA' meM samaMtabhadrakA 'vAdimukhya' vizeSaNa diyA hai aura usakI svopajJa TIkAmeM likhA hai-"Aha ca vAdimukhyaH smNtbhdrH|" ' (8) gadyacintAmaNimeM, mahAkavi vAdIbhasiMha samaMtabhadra munIzvarako ' sarasvatIkI svacchaMdavihArabhUmi ' likhate haiM, jisase yaha sUcita hotA hai ki samaMtabhadrake hRdaya-maMdirameM sarasvatI devI vinA For Personal & Private Use Only
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNAdiparicaya / kisI roka Tokake pUrI AjAdIke sAtha vicaratI thI aura isa liye samaMtabhadra asAdhAraNa vidyAke dhanI the aura unameM kavitva vAgmitvAdi zaktiyA~ ucca koTike vikAzako prApta huI thIM yaha svataH hI spaSTa ho jAtA hai / sAtha hI yaha bhI prakaTa karate haiM ki unake vacanarUpI vajrake nipAtase pratipakSI siddhAntarUpI parvatoMkI coTiyA~ khaMDa khaMDa ho gaI thIM--arthAt samantabhadrake Age, bar3e bar3e pratipakSI siddhAntoMkA prAyaH kucha bhI gaurava nahIM rahA thA aura na unake pratipAdaka prativAdIjana U~cA mu~ha karake hI sAmane khar3e ho sakate the sarasvatisvairavihArabhUmayaH samantabhadrapramukhA munIzvarAH / jayanti vAgvajranipAtapATitapratIparAddhAntamahIdhrakoTayaH // (9) zravaNabelagolake zilAlekha naM0 108 meM, jo zaka saM0 1355 kA likhA huA hai aura jisakA nayA naMbara 258 hai, maMgarAjakavi sUcita karate haiM ki samatabhadra balAkapicchake bAda 'jinazAsanake praNetA' hue haiM, ve 'bhadramUrti ' the aura unake vacanarUpI vajrake kaThora pAtase prativAdIrUpI parvata cUra cUra ho gaye the--koI prativAdI unake sAmane nahIM ThaharatA thA samantabhadrojani bhadramUrtistataH praNetA jinazAsanasya / yadIyavAgvajrakaThorapAtazvIcakAra prativAdizailAn // (10) samaMtabhadrake sAmane prativAdiyoMkI-kuvAdiyoMkI kyA hAlata hotI thI , aura ve kaise namra athavA viSaNNa aura kiMkartavyavi. mUDha bana jAte the, isakA kucha AbhAsa alaMkAra-cintAmaNimeM uddhRta kiye hue nimna do padyoMse milatA hai kuvAdinaH svakAntAnAM nikaTe prussoktyH| samantabhadrayatyagre pAhi pAhIti suuktyH||4-315 For Personal & Private Use Only
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra / zrImatsamantabhadrAkhye mahAvAdini cAgate / kuvAdino'likhanbhUmi maMguSThairAnatAnanAH / / 5- 156 pahale padyase yaha sUcita hotA hai ki kubAdIjana apanI striyoM ke the-- unheM apanI garvoktiyA~ 24 * nikaTa to kaThora bhASaNa kiyA karate sunAte the-- paraMtu jaba samaMtabhadra yatike sAmane Ate the to madhura bhASI bana jAte the aura unheM ' pAhi pAhi ' - rakSA karo, rakSA karo, athavA Apa hI hamAre rakSaka haiM; aise sundara mRduvacana hI kahate banatA thA / aura dUsarA padya yaha batalAtA hai ki jaba mahAvAdI samaMtabhadra : ( sabhAsthAna AdimeM) Ate the to kutrAdi jana nIcA mukha karake a~gUThoMse pRthvI kuredane lagate the - arthAt una logoM para - prativAdi - yoM para samaMtabhadrakA itanA prabhAva par3atA thA ki ve unheM dekhate hIM viSaNNa vadana ho jAte aura kiM kartavyavimUDha bana jAte the / 1 (11) ajitasenAcArya ke ' alaMkAra - cintAmaNi ' graMtha meM aura kavi hastimalla ke 'vikrAntakaurava' nATakakI prazastimeM eka padya nimna prakArase pAyA jAtA hai-- ataTamaTati jhaTiti sphuTapaTuvAcATa dhUrjaTerjihvA / vAdini samantabhadre sthitavati sati kA kathAnyeSAm || isameM yaha batalAyA hai ki vAdI samantabhadrakI upasthitimeM, caturAIke sAtha spaSTa, zIghra aura bahuta bolanevAle dhUrjaTikI jihvA hI jaba zIghra apane bilameM ghusa jAtI hai-- use kucha bola nahIM AtA- to phira 1 ' jinendra kalyANAbhyudaya 'graMthakI prazasti meM bhI, jo zaka saM0 1241 meM banakara samApta huA hai, yaha padya pAyA jAtA hai, sirpha 'dhUrjaTerjihvA' ke sthAna meM < dhUrjaTerapi jihvA ' yaha pAThAntara kucha pratiyoM meM dekhA jAtA hai / For Personal & Private Use Only
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNAdiparicaya / 25 dUsare vidvAnoMkI to kathA hI kyA hai ! unakA astitva to samaMtabhadrake sAmane kucha bhI mahattva nahIM rakhatA / isa padyase bhI samaMtabhadrake sAmane prativAdiyoMkI kyA hAlata hotI thI usakA kucha bodha hotA hai| . kitane hI vidvAnoMne isa padyameM 'dhUrjaTi'ko 'mahAdeva' athavA 'ziva'kA paryAya nAma samajhA hai aura isa liye apane anuvAdoMmeM unhoMne 'dhUrjaTi'kI jagaha mahAdeva tathA ziva nAmoMkA hI prayoga kiyA hai| paraMtu aisA nahIM hai / bhale hI yaha nAma, yahA~para, kisI vyakti vizeSakA paryAya nAma ho, paraMtu vaha mahAdeva nAmake rudra athavA ziva nAmake devatAkA paryAya nAma nahIM hai / mahAdeva na to samaMtabhadrake samasAmayika vyakti the aura na samaMtabhadrakA unake sAtha kabhI koI sAkSAtkAra yA bAda hI huA / aisI hAlatameM yahA~ 'dhUrjaTi'se mahAdevakA artha nikAlanA bhUlase khAlI nahIM hai / vAstavameM isa padyakI racanA kevala samantabhadrakA mahattva khyApita karaneke liye nahIM huI balki usameM samaMtabhadrake vAdaviSayakI eka khAsa ghaTanAkA ullekha kiyA gayA hai aura usase do aitihAsika tattvoMkA patA calatA hai--eka to yaha ki samaMtabhadrake samayameM 'dhUrjaTi' nAmakA koI bahuta bar3A vidvAn huA hai, jo caturAIke sAtha spaSTa zIghra aura bahuta bolanemeM prasiddha thA; usakA yaha vizeSaNa bhI usake tAtkAlika vyaktivizeSa honeko aura adhikatAke sAtha sUcita karatA hai; dUsare yaha ki, samaMtabhadrakA usake sAtha vAda huA, jisameM vaha zIghra hI niruttara ho gayA aura use phira kucha bola nahIM aayaa| padyakA yaha Azaya usake usa prAcIna rUpase aura bhI jyAdA spaSTa ho jAtA hai jo, zaka saM0 1050 meM utkIrNa hue, malliSeNa For Personal & Private Use Only
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 svAmI smntbhdr| prazasti nAmake 54 ve (67 veM) zilAlekhameM pAyA jAtA hai aura vaha rUpa isa prakAra haiavaTuMtaTamaTati jhaTiti sphuTapaTuvAcATadhUrjaTerapi jihaa|| vAdini samantabhadre sthitavati tava sadasi bhUpa kAsthAnyeSAM // ___ isa padyameM 'dhUrjaTi 'ke bAda 'api' zabda jyAdA hai aura cauthe caraNameM 'sati kA kathAnyeSAM kI jagaha 'tava sadasi bhUpakAsthAnyeSAM ye zabda diye hue haiM / sAtha hI isakA chaMda bhI dUsarA hai| pahalA padya 'AryA' aura yaha ' AryAgIti' nAmake chaMdameM hai, . jisake samacaraNoMmeM bIsa bIsa mAtrAe~ hotI haiM / astu; isa padyameM pahale padyase jo zabdabheda hai usa parase yaha mAlUma hotA hai ki yaha padya samaMtabhadrakI orase athavA, unakI maujUdagImeM, unake kisI ziSyakI taraphase, kisI rAjasabhAmeM, rAjAko sambodhana karake kahA gayA hai / vaha rAjasabhA cAhe vahI ho jisameM 'dhUrjaTi ' ko parAjita kiyA gayA hai aura yA vaha koI dUsarI hI rAjasabhA ho / pahalI hAlatameM yaha padya dhUrjaTike niruttara honeke bAda sabhAsthita dUsare vidvAnoMko lakSya karake kahA gayA hai aura usameM rAjAse yaha pUchA gayA hai ki dhUrjaTi jaise vidvAnakI aisI hAlata honepara aba ApakI sabhAke dUsare vidvAnoMkI kyA AsthA hai ? kyA unameMse koI bAda karanekI himmata rakhatA hai ! dUsarI hAlatameM, yaha padya samaMtabhadrake vAdAraMbha samayakA vacana mAlUma hotA hai aura usameM dhUrjaTikI spaSTa tathA gurutara parAjayakA ullekha karake dUsare vidvAnoMko yaha cetAvanI dI gaI hai ki 1 dAvaNagere tAllukake zilAlekha naM. 90 meM bhI, jo cAlukya vikramake 53 veM varSa, kIlaka saMvatsara ( I. san 1128 ) kA likhA huA hai, yaha padya isI prakAra diyA hai / dekho epigrephiyA karNATikA, jilda 11 viiN| For Personal & Private Use Only
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNAdiparicaya | 27. ve bahuta soca samajhakara vAda meM pravRtta hoM / zilAlekha meM isa pako samantabhadrake vAdAraMbha-samAraMbha samayakI uktiyoMmeM hI zAmila kiyA hai * / paraMtu yaha padya cAhe jisa rAjasabhA meM kahA gayA ho, isameM saMdeha nahIM ki isameM jisa ghaTanAkA ullekha kiyA gayA hai vaha bahuta hI mahattvakI jAna par3atI hai| aisA mAlUma hotA hai ki dhUrjaTi usa vakta eka bahuta hI bar3hAcar3hA prasiddha prativAdI thA, janatAmeM usakI bar3I dhAka thI aura vaha samaMtabhadra ke. sAmane burI taraha se parAjita huA thA / aise mahAvAdIko lIlAmAtra meM parAsta kara dene se samantabhadrakA sikkA dUsare vidvAnoM para aura bhI jyAdA aMkita ho gayA aura tabase yaha eka kahAvatasI prasiddha ho gaI. ki ' dhUrjaTi jaise vidvAn hI jaba samaMtabhadrake sAmane vAda meM nahIM Thahara sakate taba dUsare vidvAnoMkI kyA sAmarthya hai jo unase vAda kareM / ' samantabhadrakI vAdazakti kitanI apratihata thI aura dUsare vidvAnoMpara usakA kitanA adhika sikkA tathA prabhAva thA, yaha bAta Upara ke avataraNoMse bahuta kucha spaSTa ho jAtI hai, phira bhI hama yahA~ para itanA aura batalA denA cAhate haiM ki samantabhadrakA vAda - kSetra saMkucita nahIM thA / unhoMne usI dezameM apane vAdakI vijayaduMdubhi nahIM bajAI jisameM ve utpanna hue the, balki unakI vAdaprIti, logoMke ajJAna bhAvako dUra karake unheM sanmArgakI ora lagAnekI zubha bhAvanA aura jaina siddhA -- * jaisA ki una uktiyoMke pahale diye hue nimna vAkyase prakaTa hai-- 66 yasyaivaMvidhA vidyAvAdAraMbhasaMraMbhavijRMbhitAbhivyaktayaH sUktayaH / " + AphareDake ' keTelaoNga ' meM dhUrjaTiko eka 'kavi' Poet likhA hai aura kavi acche vidvAnako kahate haiM, jaisA ki isase pahale phuTanoTa meM diye hue usake -lakSaNoMse mAlUma hogA / For Personal & Private Use Only
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 svAmI samantabhadra / -ntoMke mahattvako vidvAnoMke hRdayapaTalapara aMkita kara denekI suruci itanI bar3hI huI thI ki unhoMne sAre bhAratavarSako apane vAdakA lIlAsthala banAyA thA / ve kabhI isa bAta kI pratIkSA nahIM karate the ki koI dUsarA unheM vAda ke liye nimaMtraNa de aura na unakI manaHpariNati unheM isa -bAta meM saMtoSa karane kI hI ijAjata detI thI ki jo loga ajJAna bhAvase mithyAtvarUpI gata ( khaDDoM ) meM girakara apanA Atmapatana kara rahe haiM unheM vaisA karane diyA jaay| aura isa liye, unheM jahA~ kahIM kisI mahAvAdI athavA kisI bar3I vAdazAlAkA patA lagatA thA ve vahI~ pahu~ca jAte the aura apane vAdakA DaMkA * bajAkara vidvAnoMko svataH vAdake liye AhvAna karate the 1 DaMkeko sunakara vAdIjana, yathAniyama, janatA ke sAtha vAdasthAnapara ekatra ho jAte the aura taba samaMtabhadra unake sAmane apane siddhAntoMkA bar3I hI khUbIke sAtha vivecana karate the aura sAtha hI isa bAtakI ghoSaNA kara dete the ki una siddhAntoM meM se jisa kisI siddhAntapara bhI kisIko Apatti ho vaha vAdake liye sAmane AjAya / kahate haiM ki samantabhadra ke syAdvAda * nyAyakI tulA meM tule hue tattvabhASaNako sunakara loga mugdha ho jAte the aura unheM usakA kucha bhI virodha karate nahIM banatA thA-- yadi kabhI * una dinoM samantabhadra ke samaya meM - phAhiyAna ( I0 sa0 400 ) aura hvenasaMga ( I0 sa0 630 ) ke kathanAnusAra, yaha dastUra thA ki nagara meM kisI sArvajanika sthAnapara eka DaMkA ( bherI yA nakkArA ) rakkhA jAtA thA aura jo koI vidvAn kisI matakA pracAra karanA cAhatA thA athavA vAdameM, apane pANDitya aura naipuNyako siddha karanekI icchA rakhatA thA vaha, vAdaghoSaNA ke taura para, usa DaMkeko bajAtA thA / - hisTarI Apha kanaDIz2a liTarecara / For Personal & Private Use Only
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNAdiparicaya / koI manuSya ahaMkArake vaza hokara athavA nAsamajhIke kAraNa kucha virodha khar3A karatA thA to use zIghra hI niruttara ho jAnA par3atA thA / isa taraha para, samaMtabhadra bhAratake pUrva, pazcima, dakSiNa, uttara, prAyaH sabhI dezoMmeM, eka apratidvaMdvI siMhakI taraha krIDA karate hue, nirbhayatAke sAtha vAdake liye ghUme haiM / eka bAra Apa ghUmate hue 'karahATaka' nagarameM bhI pahu~ce the, jise kucha vidvAnoMne satArA jilekA Adhunika 'kanhADa yA karAr3a' aura kuchane dakSiNamahArASTradezakA 'kolhA-.. pura' nagara batalAyA hai, aura jo usa samaya bahutase bhaToM ( vIra yoddhAoM ) se yukta thA, vidyAkA utkaTa sthAna thA aura sAtha hI alpa vistAravAlA athavA janAkIrNa thA / usa vakta Apane vahA~ke rAjA para apane vAdaprayojanako prakaTa karate hue, unheM apanA tadviSayaka jo paricaya, eka padyameM, diyA thA vaha zravaNabelgolake ukta 54 veM zilAlekhameM nimna prakArase saMgrahIta hai-- pUrva pATaliputramadhyanagare merI mayA tADitA pazcAnmAlavasindhuThakkaviSaye kAMcIpure vaidize / prApto'haM karahATakaM bahubhaTa vidyotkaTaM saMkaTaM vAdArthI vicarAmyahaM narapate zArdUlavikrIDitaM // _1 dekho, misTara eDavarDa pI0 rAisa bI0 e0 racita 'hisTarI Apha kanaDIja liTarecara 'pR0 23 / 2 dekho, misTara bI. levisa rAisakI 'iMskripzansa aiTa zravaNabelagola' nAmakI pustaka, pR0 42; paraMtu isa pustakake dvitIya saMzodhita saMskaraNameM, jise Ara0 narasiMhAcArane taiyyAra kiyA hai, zuddhipatradvArA ' kolhApura' ke sthAnameM - 'kanhADa' banAnekI sUcanA kI gaI hai| 3 yaha padya brahma nemidattake 'ArAdhanAkathAkoSa' meM bhI pAyA jAtA hai. paraMtu yaha graMtha zilAlekhase kaI sau varSa pIchekA banA huA hai| For Personal & Private Use Only
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| isa padyameM diye hue Atma-paricayase yaha mAlUma hotA hai ki 'karahATaka' pahu~canese pahale samantabhadrane jina dezoM tathA nagaroMmeM vAdake liye vihAra kiyA thA unameM pATalIputra (paTanA) nagara, mAlava, ( mAlavA ) sindhu tathA Thekka (paMjAba) deza, kAMcIpura ( kAMjIvaram ), aura vaidize ( bhilasA ) ye pradhAna deza tathA janapada the jahA~ unhoMne vAdakI bherI bajAI thI aura jahA~ para kisIne bhI unakA virodha nahIM 1 kaniMghama sAhabane apanI Ancient Geography (prAcIna bhUgola) nAmakI pustaka meM ' Thakka' dezakA paMjAba dezake sAtha samIkaraNa kiyA hai (S. I. J. 30 ); misTara levisa rAisa sAhabane bhI apanI zravaNabelgolake zilAlekhoMkI pustakameM use paMjAba deza likhA hai / aura 'hisTarI Apha kanaDIja liTarecara' ke lekhaka misTara aiDavarDa pI0 rAIsa sAhabane use In the Punjab likhakara paMjAbakA eka deza batalAyA hai| paraMtu hamAre kitane hI jaina vidvAnoMne ' Thakka' kA 'Dhaka' pATha. banAkara use baMgAla pradezakA 'DhAkA ' sUcita kiyA hai, jo ThIka nahIM hai / paMjAbameM, 'aTaka' eka pradeza hai / saMbhava hai usIkI vajahase prAcIna kAlameM sArA paMjAba ' Thakka' kahalAtA ho, athavA usa khAsa pradezakA hI nAma Thakka ho jo siMdhuke pAsa hai| padyameM bhI 'siMdhu' ke bAda eka hI samasta padameM Thakkako diyA hai isase vaha paMjAba deza yA usakA aTakavALA pradeza hI mAlUma hotA hai-baMgAla yA DhAkA nhiiN| paMjAbake usa pradezameM 'ThaTThA' Adi aura bhI kitane hI nAma isI kisama ke pAye jAte haiM / prAktanavimarSavicakSaNa rAva bahAdura Ara0 narasiMhAcAra ema0 e0 ne bhI Thakkako paMjAba deza hI likhA hai / 2 vidizAke pradezako vaidiza kahate haiM jo dazArNa dezakI rAjadhAnI thI aura jisakA vartamAna nAma bhilasA hai / rAisa sAhabane kAMcIpure vaidize' kA artha to the out of the way Kanchi kiyA thA jo galata thA aura jisakA sudhAra zravaNabelgola zilAlekhoMke saMzodhita saMskaraNameM kara diyA gayA hai| isI taraha para AyyaMgara mahAzayane jo usakA artha in the far off city of Kanchi kiyA hai vaha bhI ThIka nahIM hai| For Personal & Private Use Only
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNAdiparicaya 31 kiyA thaa| sAtha hI, yaha bhI mAlUma hotA hai ki sabase pahale jisa pradhAna nagarake madhyameM Apane vAdakI bherI bajAI thI vaha 'pATalIputra' nAmakA zahara thA, jise Ajakala 'paTanA' kahate haiM aura jo samrAT caMdragupta ( maurya ) kI rAjadhAnI raha cukA hai| ___ 'rAjAvalIkathe' nAmakI kanaDI aitihAsika pustakameM bhI samaMtabhadrakA yaha saba Atmaparicaya diyA huA hai--vizeSatA sirpha itanI hI hai ki usameM karahATakase pahale 'karNATa' nAmake dezakA bhI ullekha hai, aisA misTara levisa rAisa sAhaba apanI 'inskripzansa aiT zravaNabelgola' nAmaka pustakakI prastAvanAmeM sUcita karate haiN| paraMtu isase yaha mAlUma na ho sakA ki rAjAvalI kathekA vaha saba paricaya kevala kanaDImeM hI diyA huA hai yA usake liye ukta saMskRta padyakA bhI, pramANa rUpase ullekha kiyA gayA hai / yadi vaha paricaya kevala kanar3ImeM hI hai taba to dUsarI bAta hai, aura yadi usake sAthameM saMskRta padya bhI lagA huA hai, jisakI bahuta kucha saMbhAvanA hai, to usameM karahATakase pahale 'karNATa'kA samAveza nahIM bana sakatA; vaisA kiye jAne para chaMdobhaMga ho jAtA hai aura galatI sApha taurase mAlUma hone lagatI hai / hA~, yaha ho sakatA hai ki padyakA tIsarA caraNa hI usameM ' karNATe karahATake bahubhaTe vidyotkaTe saMkaTe' isa prakArase diyA huA ho| yadi aisA hai to yaha 1 hamArI isa kalpanAke bAda, bAbU choTelAlajI jaina, ema. Ara. e. esa. kala-kattAne, 'karNATaka zabdAnuzAsana'kI levisa rAisa likhita bhUmikAke AdhAra para, eka adhUrAsA noTa likhakara hamAre pAsa bhejA hai| usameM samantabhadrake paricayakA DeDha padya diyA hai, aura use 'rAjAvalikathe'kA batalAyA hai, jisameMse eka padya to. kAMcyAM namATakohaM' vAlA hai aura bAkIkA AdhA padya isa prakAra hai karNATe karahATake bahubhaTe vidyotkaTe saMkaTe vAdArtha vijahAra saMpratidinaM zArdUlavikrIDitam / For Personal & Private Use Only
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| kahA jA sakatA hai ki vaha ukta padyakA dUsarA rUpa hai jo karahATakake bAda kisI dUsarI rAjasabhAmeM kahA gayA hogaa| paraMtu. vaha dUsarI rAjasabhA kaunasI thI athavA karahATakake bAda samaMtabhadrane aura kahA~ kahA~ para apanI vAdabherI bajAI hai, ina saba bAtoMke jAnanekA isa samaya sAdhana nahIM hai / hA~, rAjAvalIkathe Adise itanA jarUra mAlUma hotA hai ki samaMtabhadra kauzAmbI, maNuvakahallI, lAmbuza (2), puNDoDa, dezapura aura vArANasI (banArasa ) meM bhI kucha kucha samaya taka rahe haiM / paraMtu karahATaka pahu~canese pahale rahe haiM yA pIche, yaha kucha ThIka mAlUma nahIM ho skaa| banArasameM Apane vahA~ke rAjAko sambodhana karake yaha vAkya bhI kahA thA ki'rAjan yasyAsti zaktiH sa vadatu purato jainanirgranthavAdI / " arthAt-he rAjan maiM jainanirgranthavAdI hU~, jisa kisIkI bhI zakti mujhase vAda karanekI ho vaha sanmukha Akara vAda kre| __ aura isase ApakI vahA~para bhI spaSTa rUpase vAdaghoSaNA pAI jAtI hai / parantu banArasameM ApakI vAdaghoSaNA hI hokara nahIM raha gaI, balki vAda bhI huA jAna par3atA hai jisakA ullekha tirumakUDalu 1 alAhAbAdake nikaTa yamunA taTa para sthita nagara; yahA~ eka samaya bauddha. dharmakA bar3A pracAra rahA hai / yaha vatsadezakI rAjadhAnI thii| 2 uttara baMgAlakA puNDa nagara / 3 kucha vidvAnoMne ' dazapura'ko Adhunika 'maMdasaura ' ( mAlavA ) aura kuchane ' dhaulapura ' likhA hai; paraMtu pamparAmAyaNa ( 7-35) meM use 'ujjayinI ke pAsakA nagara batalAyA hai aura isaliye vaha ' mandasaura ' hI mAlUma hotA hai / 4 yaha ' kAMcyA nanATakohe' padyakA cauthA caraNa hai| For Personal & Private Use Only
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNAdiparicaya | 3.3 narasIpura tAllukeke zilAlekha naM0 105 ke nimnapadyase, jo zaka saMo 1105 kA likhA huA hai, pAyA jAtA hai samantabhadrassaMstutyaH kasya na syAnmunIzvaraH / vArANasIzvarasyAgre nirjitA yena vidviSaH // isa padyameM likhA hai ki ' veM samantabhadra munIzvara jinhoMne vArANasI (banArasa) ke rAjAke sAmane zatruoMko - mithyaikAntavAdiyoMkoparAsta kiyA hai kisake stutipAtra nahIM haiM ? arthAt, sabhIke dvArA stuti kiye jAneke yogya haiN| samantabhadrane apanI eka hI yAtrAmeM ina saba dezoM tathA nagaroM meM paribhramaNa kiyA hai athavA unheM usake liye aneka yAtrAe~ karanI par3I haiM, isa bAtakA yadyapi, kahIM koI spaSTa ullekha nahIM milatA phira bhI anubhavase aura Apake jIvanakI kucha ghaTanAoMse yaha jarUra mAlUma hotA hai ki Apako apanI uddezasiddhike liye ekase adhika bAra yAtrA ke liye uThanA par3A hai- Thakka ' se kAMcI pahu~ca jAnA aura phira vApisa vaidiza tathA karahATakako AnA bhI isI bAta ko sUcita karatA hai / banArasa Apa kAMcIse calakara hI, dazapura hote hue, pahu~ce the / " samantabhadrake sambaMdhameM yaha bhI eka ullekha milatA hai ki ve 'padarddhika' the- cAraNa Rddhise yukta the - arthAt unheM tapake prabhAva se calane kI 1 ' tattvArtha- rAjavArtika' meM bhaTTAkalaMkadevane cAraNarddhiyuktoMkA jo kucha svarUpa diyA hai vaha isa prakAra hai - ' kriyAviSayA RddhirdvividhA cAraNatvamAkAzagAmitvaM ceti / tatra cAraNA anekavidhAH jalajaMghAtaMtupuSpapatrazreNyagnizikhAdyAlaMbanagamanAH / jalamupAdAya vApyAdiSvapkAyAn jI nivirAdhayaMtaH bhUmAviva pAdoddhAra nikSepakuzalA jalacAraNAH / bhuva uparyAkAze caturaMgulapramANe jaMghorakSepanikSepazIghrakaraNapaTavo bahuyojanazatAsu gamanapravaNA jaMghacAraNAH / evamitare ca veditavyAH / ' - adhyAya 3, sUtra 36 / - 3 For Personal & Private Use Only
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 svAmI smntbhdr| N aisI zakti prApta ho gaI thI jisase ve, dUsare jIvoMko bAdhA na pahu~cAte hue, zIghratAke sAtha saikar3oM kosa cale jAte the| usa ullekhake kucha vAkya isa prakAra haiM....samantabhadrAkhyo muni yAtpadarddhikaH // -vikrAntakaurava pra0 / ....samaMtabhadrAryoM jiiyaatpraaptpdrddhikH| .. -jinendrakalyANAbhyudaya / ....samaMtabhadrasvAmigalu punardIgoNDu tapassAmarthyadi caturaGgulacAraNatvamaM paDedu........ / -raajaavliikthe| .. . aisI hAlatameM samantabhadrake liye sudUradezoMkI lambI yAtrAe~ karanA bhI kucha kaThina nahIM thA / jAna par3atA hai isIse ve bhAratake prAyaH sabhI prAntoMmeM AsAnIke sAtha ghUma sake haiM / . samaMtabhadrake isa dezATanake sambandhameM misTara ema. esa. rAmasvAmI AyyaMgara, apanI 'sTaDIja ina sAutha iMDiyana jainijma' nAmakI pustakameM likhate haiM "...It is evident that he ( Samantbhadra) was a great Jain missionary who tried to spread far and wide Jain doctrines and morals and that he met with no opposition from other sects wherever he went." arthAt--yaha spaSTa hai ki samantabhadra eka bahuta bar3e jainadharmapracAraka the, jinhoMne jainasiddhAntoM aura jaina AcAroMko dUra dUra taka vistArake sAtha phailAnekA udyoga kiyA hai, aura yaha ki jahA~ kahIM ve gaye haiM. For Personal & Private Use Only
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNAdiparicaya | 35 unheM dUsare sampradAyoMkI tarapha se kisI bhI virodhakA sAmanA karanA nahIM par3A / 'hisTarI AphU kanaDIja liTarecara' ke lekhaka -- kanar3I sAhityakA itihAsa likhanevAle -- misTara eDavarDa pI0 rAisa sAhaba samaMtabhadrako eka teja:pUrNa prabhAvazAlI vAdI likhate haiM aura yaha prakaTa karate haiM ki ve sAre bhAratavarSameM jainadharmakA pracAra karanevAle eka mahAn pracAraka the / sAtha hI, yaha bhI sUcita karate haiM ki unhoMne vAdabherI bajAneke usa dastUrase pUrA lAbha uThAyA hai, jisakA ullekha pIche eka phuTanoTameM kiyA gayA hai, aura ve bar3I zakti ke sAtha jainadharmake ' syAdvAda siddhAnta' ko puSTa karanemeM samartha hue haiM * / yahA~ takake isa saba kathanase svAmI samaMtabhadrake asAdhAraNa guNoM, unake prabhAva aura dharmapracArake liye unake dezATanakA kitanA hI hAla to mAlUma ho gayA, paraMtu abhI taka yaha mAlUma nahIM ho sakA ki samaMtabhadrake pAsa vaha kaunasA mohana-maMtra thA jisakI vajahase ve * He ( Samantbhadra) was a brilliant disputant, and a great preacher of the Jain religion throughout India.........It was the custom in those days, alluded to_by Fa Hian ( 400 ) and Hiven Tsang ( 630 ) for a drum to be fixed in a public place in the city, and any learned man, wishing to propagate a doctrine or prove his erudition and skill in debate, would strike it by way of challenge of disputation,... Samantbhadra made full use of this custom, and powerfully maintained the Jain doctrine of Syadvada. For Personal & Private Use Only
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| hamezA isa bAtake liye khuzakismata x rahe haiM ki vidvAn loga unakI vAdaghoSaNAoM aura unake tAttvika bhASaNoMko cupakese suna lete the. aura unheM unakA prAyaH koI virodha karate nahIM banatA thaa|-vaadkaa to nAma hI aisA hai jisase khvAhamakhvAha virodhakI Aga bhar3akatI hai; loga apanI mAnarakSAke liye, apane pakSako nirbala samajhate hue bhI, usakA samarthana karaneke liye khar3e ho jAte haiM aura dUsarekI yuktiyukta bAtako bhI mAna nahIM dete; phira bhI samaMtabhadrake sAthameM aisA prAyaH kucha bhI na hotA thA, yaha kyoM ?-avazya hI isameM koI khAsa rahasya hai jisake prakaTa honekI jarUrata hai aura jisako jAnaneke liye pAThaka bhI utsuka hoNge| jahA~ taka hamane isa viSayakI jA~ca kI hai-isa mAmale para gaharA vicAra kiyA hai aura hameM samaMtabhadrake sAhityAdiparase usakA anubhava huA hai usake AdhArapara hameM isa bAtake kahanemeM jarA bhI saMkoca nahIM hotA ki, samaMtabhadrakI isa saphalatAkA sArA rahasya unake antaHkaraNakI zuddhatA, caritrakI nirmalatA aura unakI vANIke mahattvameM saMnihita hai; athavA yoM kahiye ki yaha saba aMta:karaNa tathA cAritrakI zuddhiko liye hue, unake vacanoMkA hI mAhAtmya hai jo ve dUsaroM para apanA isa prakAra sikkA jamA sake haiN| samaMtabhadrakI jo kucha bhI vacanapravRtti hotI thI vaha saba prAyaH dUsaroMkI hitakAmanAko hI liye hue hotI thI / usameM unake laukika svArthakI athavA apane ahaMkArako puSTa karane aura dUsaroMko nIcA dikhAnerUpa kutsita x misTara AyyaMgarane bhI Apako 'ever fortunate' 'sadA bhAgyazAlI' likhA hai| S. in S. I. Jainism, 29. For Personal & Private Use Only
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNAdiparicaya | 37 bhAvanAkI gaMdha taka bhI nahIM rahatI thii| ve svayaM sanmArga para ArUDha the aura yaha cAhate the ki dUsare loga bhI sanmArgako pahacAneM aura usa para calanA AraMbha kreN| sAtha hI, unheM dUsaroMko kumArga meM pha~sA huA dekhakara bar3A hI kheda tathA kaSTa hotA thA aura isa liye unakA vAkprayatna sadA unakI icchA ke anukUla hI rahatA thA aura ve usake dvArA aise logoM ke uddhArakA apanI zaktipara udyoga kiyA karate the / aisA mAlUma hotA hai ki svAtmahitasAdhanake bAda dUsaroMkA hitasAdhana karanA hI unake liye eka pradhAna kArya thA aura ve bar3I hI yogyatA ke sAtha usakA saMpAdana karate the / unakI vAkpariNati sadA krodha se zUnya rahatI thI, ve kabhI kisIko apazabda nahIM kahate the, na dUsaroMke apazabdoMse unakI zAMti bhaMga hotI thI; unakI A~khoMmeM kabhI surkhI nahIM AtI thI; hamezA ha~samukha tathA prasannavadana rahate the; burI bhAvanAse prerita hokara dUsaroMke vyaktitva para kaTAkSa karanA unheM nahIM AtA thA aura madhura bhASaNa to unakI prakRtimeM hI dAkhila thA / yahI vajaha thI ki kaThora bhASaNa karanevAle bhI unake sAmane Akara mRdubhASI bana jAte the, apazabda madAndhoM ko bhI unake Age bola taka nahIM AtA thA aura unake ' I vajrapAta ' * Apake isa khedAdiko prakaTa karanevAle tIna padya, namUne ke taura para, isa prakAra haiM madyagavadbhUtasamAgamejJaH shktyntrvyktirdaivsRssttiH| isyAsmaziznodarapuSTituSTairnanahIMbhayaiha ! mRdavaH pralabdhAH // 35 // dRSTe'viziSTe jananAditau viziSTatA kA pratisattvameSAM / svabhAvataH kiM na parasya siddhiratAvakAnAmapi hA ! prapAtaH // 36 // svacchandavRtterjagataH svabhAvAduccairanAcArapatheSvadoSaM / nirghuSya dIkSAsama muktimAnAstvaddRSTibAhyA bata ! vibhramanti // 37 // - yuktyanuzAsana / For Personal & Private Use Only
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| tathA 'vajrAMkuza' kI upamAko liye hue vacana bhI logoMko Apriya mAlUma nahIM hote the| samaMtabhadrake vacanoMmeM eka khAsa vizeSatA yaha bhI hotI thI ki ve syAdvAda nyAyakI tulAmeM tule hue hote the aura isa liye unapara pakSapAtakA bhUta kabhI savAra hone nahIM pAtA thA / samaMtabhadra svayaM parIkSApradhAnI the, ve kadAgrahako bilakula pasaMda nahIM karate the, unhoMne bhagavAn mahAvIra takakI parIkSA kI hai aura tabhI unheM 'Apta' rUpase svIkAra kiyA hai| ve dUsaroMko bhI parIkSApradhAnI honekA upadeza dete the-unakI sadaiva yahI zikSA rahatI thI ki kisI bhI tattva athavA siddhAntako, binA parIkSA kiye, kevala dUsaroMke kahanepara hI na mAna lenA cAhiye balki samartha yuktiyoMdvArA usakI acchI tarahase jA~ca karanI cAhiye. usake guNadoSoMkA patA lagAnA cAhiye aura taba use svIkAra athavA asvIkAra karanA cAhiye / aisI hAlatameM ve apane kisI bhI siddhAntako jabaradastI dusaroMke gale utArane athavA unake sira ma~r3hanekA kabhI yatna nahIM karate the| ve vidvAnoMko, niSpakSa dRSTise, sva-para siddhAntoM para khulA vicAra karanekA pUrA avasara dete the| unakI sadaiva yaha ghoSaNA rahatI thI ki kisI bhI vastuko eka hI pahalUse---eka hI orase mata dekho, use saba orase aura saba pahaluoMse dekhanA cAhiye, tabhI usakA yathArtha jJAna ho sakegA / pratyeka vastumeM aneka dharma athavA aMga hote haiM-isIse vastu anekAntAtmaka hai-usake kisI eka dharma yA aMgako lekara sarvathA usI rUpase vastukA pratipAdana karanA ekAnta hai; aura yaha ekAntavAda mithyA hai, kadAgraha hai, tattvajJAnakA virodhI hai, adharma hai aura anyAya hai| syAdvAdanyAya isI ekAntavAdakA niSedha For Personal & Private Use Only
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNAdiparicaya / karatA hai; sarvathA sat-asat-eka-aneka-nitya-anityAdi saMpUrNa ekAntoMse vipakSIbhUta anekAntatattva hI usakA viSaya hai / vaha saptabhaMge tathA nayavivakSAko liye rahatA hai aura heyAdeyakA vizeSaka hai; usakA 'syAt' zabda hI vAkyoMmeM anekAntatAkA dyAtaka tathA gamyakA vizeSaNa hai aura vaha 'kathaMcit ' Adi zabdoMke dvArA bhI abhihita hotA hai / yathA-- vAkyeSvanekAntadyotI gamyaM prati vizeSaNaM / syAnnipAto'rthayogitvAttava kevalinAmapi // 103 // syAdvAdaH sarvathaikAntatyAgAtkiM vRttacidvidhiH / saptabhaMganayApekSo heyAdeyavizeSakaH // 104 // -devaagm| apanI ghoSaNAke anusAra, samaMtabhadra pratyeka viSayake guNadoSoMko syAdvAda nyAyakI kasauTI para kasakara vidvAnoMke sAmane rakhate the; ve unheM batalAte the ki eka hI vastutattvameM amuka amuka ekAnta pakSoMke mAnanese 1'sarvathAsadasadekAnekanityAnityAdisakalaikAntapratyanIkAnekAntatattvaviSayaH syaadvaadH'|-devaagmttiH / 2 syAdasti, syAnnAsti, syAdastinAsti, syAdavaktavya, syAdastyavaktavya, syAnAstyavaktavya aura syAdastinAstyavaktavya, ye sAta bhaMga haiM jinakA vizeSa svarUpa tathA rahasya bhagavAn samaMtabhadrake 'AptamImAMsA ' nAmaka ' devAgama" graMthameM diyA huA hai| 3 dravyArthika-paryAyArthikake vibhAgako liye hue; naigama, saMgraha, vyavahAra, RjasUtra, zabda, samabhirUDha aura evaMbhUta aise sAta naya haiM / inameMse pahalI tIna 'dravyArthika ' aura zeSa 'paryAyArthika' kahI jAtI haiM / isI taraha pahalI cAra 'arthanaya ' aura zeSa tIna 'zabdanaya' kahI jAtI haiM / dravyArthikako zuddha, nizcaya tathA bhUtArtha aura paryAyArthikako azuddha vyavahAra tathA abhUtArtha naya bhI kahate haiN| ina nayoMkA vistRta svarUpa 'nayacakra' tathA ' zlokavArtikAdi ' graMthoMse jAnanA - caahiye| . For Personal & Private Use Only
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 svAmI smntbhdr| kyA kyA anivArya doSa Ate haiM aura ve doSa syAdvAdanyAyako svIkAra . karanepara athavA anekAntavAdake prabhAvase kisa prakAra dUra ho jAte haiM aura kisa tarahapara vastutattvakA sAmaMjasya baiTha jAtA hai * / unake samajhAnemeM dUsaroM ke prati tiraskArakA koI bhAva nahIM hotA thA; ve eka mArga bhUle hueko mArga dikhAnekI taraha, premake sAtha unheM unakI truTiyoMkA bodha karAte the, aura isase unake bhASaNAdikakA dUsaroMpara acchA hI prabhAva par3atA thA- unake pAsa usake virodhakA kucha bhI kAraNa nahIM rahatA thA / yahI vajaha thI aura yahI saba mohana maMtra thA, jisase samaMtabhadrako dUsare saMpradAyoMkI orase kisI khAsa virodhakA sAmanA prAyaH nahIM karanA par3A aura unheM apane uddezyameM acchI saphalatAkI prApti huii| - yahA~para hama itanA aura bhI prakaTa kara denA ucita samajhate haiM ki samaMtabhadra syAdvAdavidyAke advitIya adhipati the; ve dUsaroMko syAdvAda ___ * isa viSayakA acchA anubhava prApta karaneke liye samaMtabhadrakA 'AptamImAMsA' nAmaka graMtha dekhanA cAhiye, jise ' devAgama ' bhI kahate haiN| yahA~para advaita ekAMtapakSameM doSodbhAvana karanevAle Apake kucha padya, namUneke taurapara, nIce diye jAte haiM advaitaikAntapakSe'pi dRSTo bhedo virudhyate / kArakANAM kriyAyAzca naikaM svasmAtprajAyate // 24 // karmadvaitaM phaladvaitaM lokadvaitaM ca no bhavet / / vidyAvidyAdvayaM na syAdvandhamokSadvayaM tathA // 25 // hetoradvaitasiddhizcedvaitaM syAddhetusAdhyayoH / hetunA cedvinA siddhidvaitaM vAGmAvato na kiM // 26 // advaitaM na vinA dvaitAdaheturiva hetunA / saMjJinaH pratiSedho na pratiSedhyAhate kvacit // 27 // For Personal & Private Use Only
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNAdiparicaya / mArgapara calanekA upadeza hI na dete the balki unhoMne svayaM apane jIvanako syAdvAdake raMgameM pUrI taurase raMga liyA thA aura ve usa mArgake sacce tathA pUre anuyAyI the * / unakI pratyeka bAta athavA kriyAse anekAntakI hI dhvani nikalatI thI aura unake cAroM ora anekAntakA hI sAmrAjya rahatA thaa| unhoMne syAdvAdakA jo vistRta vitAna yA zAmiyAnA tAnA thA usakI chatrachAyAke nIce sabhI loga apane ajJAna tApako miTAte hue, sukhase vizrAma kara sakate the / vAstavameM samantabhadrake dvArA syAdvAda vidyAkA bahuta hI jyAdA vikAsa huA hai / unhoMne syAdvAdanyAyako jo vizada aura vyavasthita rUpa diyA hai vaha unase pahaleke kisI bhI graMthameM nahIM pAyA jAtA / isa viSayameM, ApakA 'AptamImAMsA' nAmakA graMtha, jise ' devAgama' stotra bhI kahate haiM, eka khAsa tathA apUrva graMtha hai / jainasAhityameM usakI jor3akA dUsarA koI bhI graMtha upalabdha nahIM hotA / aisA mAlUma hotA hai ki samaMtabhadrase pahale jainadharmakI syAdvAda-vidyA bahuta kucha lupta ho cukI thI, janatA usase prAyaH anabhijJa thI aura isase usakA janatA para koI prabhAva nahIM thA / samaMtabhadrane apanI asAdhAraNa pratibhAse usa vidyAko punarujjIvita kiyA aura usake prabhAvako sarvatra vyApta kiyA hai| isIse vidvAn loga ___ * bhaTTAkalaMkadevane bhI samaMtabhadrako syAdvAda mArgake paripAlana karanevAle likhA hai| sAtha hI bhavyaikalokanayana' (bhavyajIvoMke liye advitIya netra ) yaha unakA athavA syAdvAdamArgakA vizeSaNa diyA hai zrIvarddhamAnamakalaMkamanidhavaMdyapAdAravindayugalaM praNipatya mUI / bhavyaikalokanayanaM paripAlayantaM syAdvAdavama pariNaumi samantabhadram // -assttshtii| zrIvidyAnaMdAcAryane bhI, yuktyanuzAsanakI TIkAke antameM 'syAdvAdamArgAnugaiH' vizeSaNake dvArA Apako syAdvAda mArgakA anugAmI likhA hai / For Personal & Private Use Only
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 svAmI smntbhdr| svAmA samantata Apako 'syodvAdavidyAmaguru,' 'syAdvAdavidyAdhipati' 'syodvAdazarIra' aura 'syAdvAdamArgAgraNI' jaise vizeSaNoMke sAtha smaraNa karate Ae haiM / parantu ise bhI rahane dIjiye, AThavIM zatAbdIke tArkika vidvAn , bhaTTAkalaMkadeva jaise mahAn AcArya likhate haiM ki ' AcArya samantabhadrane saMpUrNapadArthatattvoMko apanA viSaya karanevAle syAdvAdarUpI puNyodadhi-tIrthako, isa kalikAlameM, bhavya jIvoMke Antarika malako dUra karaneke liye prAbhAvita kiyA hai- arthAt, usake prabhAvako sarvatra vyApta kiyA hai / yathA tIrtha sarvapadArthatattvaviSayasyAdvAdapuNyodadhebhavyAnAmakalaMkabhAvakRtaye prAbhAvi kAle kalau / yenAcAryasamantabhadrayatinA tasmai namaH saMtataM kRtvA viviyate stavo bhagavatAM devAgamastaskRtiH // yaha padya bhaTTAkalaMkakI ' aSTazatI' nAmaka vRttike maMgalAcaraNakA dvitIya padya hai, jise bhaTTAkalaMkane, samantabhadrAcAryake ' devAgama' nAmaka bhagavatstotrakI vRtti ( bhASya ) likhanekA prAraMbha karate hue, unakI stuti aura vRtti likhanekI pratijJA rUpase diyA hai / isameM samaMtabhadra aura unake vAGmayakA jo saMkSipta paricaya diyA gayA hai vaha bar3e hI mahattvakA hai / samaMtabhadrane syAdvAdatIrthako kalikAlameM prabhAvita 1 laghusamaMtabhadrakRta * assttshsriivissmpdtaatpryttiikaa'| 2 vasunaMdyAcAryakRta devAgamavRtti / 3 zrIvidyAnaMdAcAryakRta assttshsrii| 4 nagara tAllukA (ji. zimogA) ke 46 veM zilAlekhameM, samantabhadrake 'devAgama ' stotrakA bhASya likhanevAle akalaMka-devako ' maharddhika' likhA hai| yathA jIyAtsamantabhadrasya devAgamanasaMjJinaH / stotrasya bhASyaM kRtavAnakalaMko maharddhikaH // For Personal & Private Use Only
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNAdiparicaya / kiyA, isa paricayake 'kalikAlameM' ( kAle kalau) zabda khAsataurase dhyAna dene yogya haiM aura unase do arthokI dhvani nikalatI haieka to yaha ki, kalikAlameM syAdvAdatIrthako prabhAvita karanA bahuta kaThina kArya thA, samaMtabhadrane use pUrA karake niHsandeha eka aisA.. kaThina kArya kiyA hai jo dUsaroMse prAyaH nahIM ho sakatA thA. athavA nahIM ho sakA thA; aura dUsarA yaha ki, kalikAlameM samaMtabhadrase pahale ukta tIrthakI prabhAvanA-mahimA yA to huI nahIM thI, yA vaha hokara luptaprAya ho cukI thI aura yA vaha kabhI utanI aura utane mahattvakI nahIM huI thI jitanI aura jitane mahattvakI samaMtabhadrake dvArA unake samayameM, ho sakI hai| pahale arthameM kisIko prAyaH kucha bhI vivAda nahIM ho sakatA-kalikAlameM jaba kaluSAzayakI vRddhi ho jAtI hai taba usake kAraNa acche kAmoMkA pracalita honA kaThina ho hI jAtA hai--svayaM samaMtabhadrAcAryane, yaha sUcita karate hue ki mahAvIra bhagavAnake anekAntAtmaka zAsanameM ekAdhipatitvarUpI lakSmIkA svAmI honekI zakti hai, kalikAlako bhI usa zaktike apavAdakA -ekAMdhipatya prApta na kara sakanekA---eka kAraNa mAnA hai| yadyapi, kalikAla usameM eka sAdhAraNa bAhya kAraNa hai, asAdhAraNa kAraNameM unhoMne zrotAoMkA kalluSita Azaya ( darzanamohAkrAnta citta ) aura pravaktA ( AcArya ) kA vacanAnaya ( vacanakA aprazasta nirapekSa nayake ----'ekAdhipatisvaM sarvairavazyAzrayaNIyatvam '--iti vidyAnaMdaH / sabhI jisakA avazya Azraya grahaNa kareM, aise eka svAmIpaneko ekAdhipatitva yA ekAdhipatya kahate haiN| 2 apavAdaheturbAhyaH sAdhAraNaH kalireva kAlaH, iti vidyAnaMdaH / 3 jo naya paraspara apekSArahita haiM ve mithyA haiM aura jo apekSAsahita haiM ve samyak athavA vastutatva kahalAtI haiM / isIse svAmI samantabhadrane kahA hai-- 'nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastu te'rthakRt ' -devaagm|. For Personal & Private Use Only
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 svAmI samantabhadra / sAtha vyavahAra) hI svIkAra kiyA hai, phira bhI yaha spaSTa hai ki kalikAlameM usa zAsanapracArake kAryameM kucha bAdhA DAlanevAlA -- usakI -siddhiko kaThina aura jaTila banA denevAlA - jarUra hai / yathA - kAlaH kalirvA kaluSAzayo vA zrotuH pravakturvacanAnayo vA / * svacchAsanaikAdhipatitvalakSmIprabhutvazakterapavAdahetuH // 5 // -- yuktayanuzAsana / ----- - svAmI samaMtabhadra eka mahAn vaktA the, ve vacanAnayake doSa se bilakula rahita the, unake vacana- - jaisA ki pahale jAhira kiyA gayA haisyAdvAdanyAyakI tulAmeM tule hue hote the; vikAra hetuoM ke samupasthita hone para bhI unakA citta kabhI vikRta nahIM hotA thA -- unheM kSobha yA krodha nahIM AtA thA -- aura isa liye unake vacana kabhI mArgakA ullaMghana nahIM karate the / unhoMne apanI Atmika zuddhi, apane cAritrabala aura apane stutya vacanoMke prabhAvase zrotAoMke kaluSita Azaya para bhI bahuta kucha vijaya prApta kara liyA thA-- use kitane hI aMzoMmeM badala diyA thA / yahI vajaha hai ki Apa syAdvAdazAsanako pratiSThita karanemeM bahuta kucha saphala ho sake aura kAlakAla usameM koI vizeSa bAdhA nahIM DAla sakA / vasunandi saiddhAntikane to, Apake matakIzAsanakI -- vaMdanA aura stuti karate hue, yahA~ taka likhA hai ki usa zAsanane kAladoSako hI naSTa kara diyA thA - arthAt samaMtabhadra munike zAsanakAla meM yaha mAlUma nahIM hotA thA ki Aja kala kalikAla bIta rahA hai / yathA - lakSmIbhRtparamaM niruktinirataM nirvANa saukhyapradaM kujJAnAtapavAraNAya vidhRtaM chatraM yathA bhAsuraM / For Personal & Private Use Only
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNAdiparicaya / sajjJAnairnayayuktimauktikaphalaiH saMzobhamAnaM paraM vande taddhatakAladoSamamalaM sAmantabhadraM matam // 2 // -devaagmvRtti| isa padyoM samantabhadrake 'mata' ko, lakSmIbhRt, parama, nirvANasaukhyaprada, hatakAladoSa aura amala Adi vizeSaNoMke sAtha smaraNa karate hue, jo dedIpyamAna chatrakI upamA dI gaI hai vaha bar3I hI hRdayagrAhiNI hai, aura usase mAlUma hotA hai ki samaMtabhadrakA zAsanachatra samyagjJAnoM, sunayoM tathA suyuktiyoM rUpI muktAphaloMse saMzobhita hai aura vaha use dhAraNa karanevAleke kujJAnarUpI AtApako miTA denevAlA hai| isa saba kathanase spaSTa hai ki samaMtabhadrakA syAdvAdazAsana bar3A hI prabhAvazAlI thaa| usake tejake sAmane avazya hI kalikAlakA teja maMda par3a gayA thA, aura isaliye kalikAlameM syAdvAda tIrthako prabhAvita karanA, yaha samaMtabhadrakA hI eka khAsa kAma thaa| dUsare arthaka sambandhameM sirpha itanA hI mAna lenA jyAdA acchA mAlUma hotA hai ki samaMtabhadrase pahale syAdvAdatIrthakI mahimA luptaprAya ho gaI thI, samaMtabhadrane use punaH saMjIvita kiyA hai, aura usameM asAdhAraNa bala tathA zaktikA saMcAra kiyA hai| zravaNabelgolake nimna zilAvAkyase bhI aisA hI dhanita hotA hai, jisameM yaha sUcita kiyA gayA hai ki munisaMghake nAyaka AcArya saMmatabhadrake dvArA sarvahitakArI jainamArga (syAdvAdamArga) isa kalikAlameM saba orase bhadrarUpa huA hai-~-arthAt usakA prabhAva sarvatra vyApta honese vaha sabakA hitakaranevAlA aura sabakA premapAtra banA hai "AcAryasya samaMtabhadragaNabhRdyenehakAle kalau jainaM vartma samantabhadramabhavadbhadraM samantAmuhuH " // -54 vA~ zilAlekha / For Personal & Private Use Only
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra / isake sivAya cannarAyapaTTaNa tAllukeke kanar3I zilAlekha naM0 149 meM, jo zaka saM0 1047 kA likhA huA hai, samantabhadrakI bAbata yaha ullekha milatA hai ki ve 'zrutakevali - saMtAnako unnata karanevAle aura * samasta vidyAoMke nidhi the / ' yathA 46 - zrutakevaligalu palavarum atItara Ad imbalike tatsantAno - / natiyaM samantabhadra vratipara calendaru samastavidyAnidhigala || aura belUra tAllukeke zilAlekha naM0 17 meM bhI, jo rAmAnujAcArya maMdira ke ahAte ke andara saumya nAyakI- maMdirakI chatake eka patthara " para utkIrNa hai aura jisameM usake uttIrNa honekA samaya zaka saM0 1059 diyA hai, aisA ullekha pAyA jAtA hai ki zrutakevaliyoM tathA aura bhI kucha AcAryoMke bAda samantabhadrasvAmI zrIvarddhamAnasvAmI ke tIrthakI - jainamArga kI -- sahasraguNI vRddhi karate hue udayako prApta --- hue / yathA zrIvarddhamAnasvAmigala tIrthadolu kevaligala RddhiprApta rUM zrutikevaligalaM paraM siddhasAdhyar Age tait.......tyamaM sahasraguNaM mADi samantabhadra- svAmigala sandar... | ina donoM ullekhoMse bhI yahI pAyA jAtA hai ki svAmI samantabhadra isa kalikAlameM jainamArgakI-- syAdvAdazAsanakI-- asAdhAraNa unnati 1, 2 dekho ' epigrephiyA karNATikA' jilda pA~cavIM ( E. C., V. ) 3 isa aMzakA levisa rAisakRta aMgrejI anuvAda isa prakAra hai- Increasing that doctrine a thousand fold Samantabhadra swami arose. For Personal & Private Use Only
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNAdiparicaya / 47 karanevAle hue haiN| nagara tAllukeke 35 veM zilAlekhameM, bhadrabAhuke bAda kalikAlake pravezako sUcita karate hue, Apako 'kalikAlagaNadhara' aura 'zAstrako likhA hai / astu / __samaMtabhadrane jisa syAdvAdazAsanako kalikAlameM prabhAvita kiyA hai use bhaTTAkalaMkadevane, apane ukta padyameM, ' puNyodadhi' kI upamA dI hai| sAtha hI, use 'tIrtha' likhA hai aura yaha prakaTa kiyA hai ki vaha bhavyajIvoMke Antarika malako dUra karanevAlA hai aura isI uddezyase prabhAvita kiyA gayA hai / bhaTTAkalaMkakA yaha saba lekha samaMtabhadrake usa vacanatIrthako lakSya karake hI likhA gayA hai jisakA bhASya likhaneke liye Apa usa vakta dattAvadhAna the aura jisake prabhAvase 'pAtrakesarI' jaise prakhara tArkika vidvAn bhI jainadharmako dhAraNa karanemeM samartha ho sake haiN| bhaTTAkalaMkake isa saba kathanase samaMtabhadrake vacanoMkA advitIya mAhAtmya prakaTa hotA hai| ve prauDhatva, udAratA aura arthagauravako liye hue honeke atirikta kucha dUsarI hI mahimAse sampanna the| isIse bar3e bar3e AcAryoM tathA vidvAnoMne Apake vacanoMkI mahimAkA khulA gAna kiyA hai| nIce usIke kucha namUne aura diye jAte haiM, jinase pAThakoMko samaMtabhadrake vacanamAhAtmyako samajhane aura aneka guNoMkA vizeSa anubhava prApta karanemeM aura bhI jyAdaha sahAyatA mila skegii| sAtha hI, yaha bhI mAlUma ho sakegA ki samaM 1 yaha zilAlekha zaka saM0 999 kA likhA huA hai ( E.C., VIII.) isakA aMza samayanirNayake avasara para uddhRta kiyA jaaygaa| 2 yaha vidyAnanda svAmIkA nAmAntara hai| Apa pahale ajaina the, 'devAgama' ko sunakara ApakI zraddhA badala gaI aura Apane jainadIkSA dhAraNa kii| For Personal & Private Use Only
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 svAmI smNtbhdr| tabhadrakI vacanapravRtti, pariNati aura syAdvAdavidyAko punarujjIvita karane Adike viSayameM Upara jo kucha kahA gayA hai athavA anumAna kiyA gayA hai vaha saba prAyaH ThIka hI hai| nityAyekAntagartaprapatanavivazAnprANino'narthasArthAdu- netumuccaiH padamamalamalaM maMgalAnAmalaMdhyaM / syAdvAdanyAyavartI prathayadavitathArtha vacaHsvAminodaH, prekSAvatvAtpravRttaM jayatu vighaTitAzeSamithyApravAdaM // -assttshsrii| isa padyameM, vikramakI prAyaH 9 vIM zatAbdIke diggaja tArkika vidvAn, zrIvidyAnaMda AcArya, svAmI samaMtabhadrake vacanasamUhakA jayaghoSa karate hue, likhate haiM ki svAmIjIke vacana nityAdi ekAnta goMmeM par3e hue prANiyoMko anarthasamUhase nikAlakara usa ucca padako prApta karAneke liye samartha haiM jo utkRSTa maMgalAtmaka tathA nirdoSa hai, syAdvAdanyAyake mArgako prathita karanevAle haiM, satyArtha haiM, parIkSApUrvaka pravRtta hue haiM athavA prekSAvAn-samIkSyakArI-AcArya mahodayake dvArA 1 vastu sarvathA nitya hI hai, kUTasthavat eka rUpatAse rahatI hai-isa prakArakI mAnyatAko 'nityaikAnta' kahate haiM aura use sarvathA kSaNika mAnanA-kSaNakSaNameM usakA niranvayavinAza svIkAra karanA-'kSaNikaikAnta' vAda kahalAtA hai| 'devAgama' meM ina donoM ekAntavAdoMkI sthiti aura usase honevAle anarthoMko bahuta kucha spaSTa karake batalAyA gayA hai / 2 yaha svAmI samantabhadrakA vizeSaNa hai / yuktyanuzAsanakI TIkAke nimna padyameM bhI zrIvidyAnaMdAcAryane Apako 'parIkSekSaNa' (parIkSAdRSTi ) vizeSaNake sAtha smaraNa kiyA hai aura isa taraha para ApakI parIkSApradhAnatAko sUcita kiyA hai zrImadvIrajinezvarAmalaguNastotraM parIkSekSaNaiH sAkSAtsvAmisamantabhadragurubhistattvaM samIkSyAkhilaM / proktaM yuktyanuzAsanaM vijayibhiH syAdvAdamArgAnugaividyAnandabudhairalaMkRtamidaM zrIsatyavAkyAdhipaiH // For Personal & Private Use Only
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNAdiparicaya | 49 unakI pravRtti huI hai, aura unhoMne saMpUrNa mithyA pravAdako vighaTita - titaravitara - kara diyA hai / prajJAdhIzaprapUjyojjvalaguNanikarodbhUtasatkIrtisampadvidyAnaMdodayAyAnavaratamakhilaklezanirNAzanAya | stAdvauH sAmantabhadrI dinakararucijitsaptabhaMgIvidhIddhA bhAvAdyekAntacetastimiranirasanI vokalaMkaprakAzA || - aSTasahastrI / isa padya meM ve hI vidyAnaMda AcArya yaha sUcita karate haiM ki samantabhadrakI vANI una ujjvala guNoMke samUhase utpanna huI satkIrtirUpI sampattise yukta hai jo bar3e bar3e buddhimAnoM dvArA prapUjya * hai; vaha apane tejase sUryakI kiraNako jItanevAlI saptabhaMgI vidhike dvArA pradIpta hai, nirmala prakAzako liye hue hai aura bhAva - abhAva Adike ekAnta pakSarUpI hRdayAMdhakArako dUra karanevAlI hai / sAtha hI, apane pAThakoM ko yaha AzIrvAda dete haiM ki vaha vANI tumhArI vidyA ( kevalajJAna) aura Ananda ( anaMtasukha ) ke udaya ke liye niraMtara kAraNIbhUta hove aura usake prasAdase tumhAre saMpUrNa kleza nAzako prApta ho jAya~ / yahA~ 'vidyAnandodayAya ' padase eka dUsarA artha bhI nikalatA hai aura usase yaha sUcita hotA hai ki samaMtabhadrakI vANI vidyAnaMdAcArya ke udayakA kAraNa huI hai + aura isaliye usake dvArA unhoMne apane aura udayakI bhI bhAvanA kI hai / 1 * athavA samantabhadrakI bhAratI bar3e bar3e buddhimAnoM ( prajJAdhIzoM ) ke dvArA prapUjita hai aura ujjvala guNoMke samUhase utpanna huI satkIrtirUpI sampatti se yukta hai| + nAgarAja kavine, samantabhadrakI bhAratIkA stavana karate hue jo 'pAtra ke 4 For Personal & Private Use Only
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra / advaitAdyAgra hogragrahagahanavipannigrahe'laMghyavIryAH syAtkArAmoghamaMtrapraNayanavidhayaH zuddhasadhyAnadhIrAH / dhanyAnAmAdadhAnA dhRtimadhivasatAM maMDalaM jainamagryaM vAcaH sAmantabhadrayo vidadhatu vividhAM siddhimudbhUtamudrAH // apekSaikAntAdiprabalagaralodrekadalinI pravRddhAnekAntAmRtarasaniSekAnavaratam / pravRttA vAgeSA sakala vikalA dezavazataH samantAdbhadraM vo dizatu munipasyAmalamateH // aSTasahastrIke ina padyoMmeM bhI zrIvidyAnaMda jaise mahAn AcAryoMne, jinhoMne aSTasahasrIke atirikta AptaparIkSA, pramANaparIkSA, satyazAsanaparIkSA, zlokavArtika, zrIpurapArzvanAthastotra aura jinaikaguNa saMstuti Adi kitane hI mahattvapUrNa graMthoMkI racanA kI hai, nirmalamati zrIsamaMtabhadra munirAjakI vANIkA aneka prakArase guNagAna kiyA hai aura use alaMghyavIrya, syAtkArarUpI amoghamaMtrakA praNayana karanevAlI, zuddha saddhyAnedhIrA, udbhUtamudrA, ( U~ce AnaMdako denevAlI ) ekAntarUpI prabala gara viSake udrekako dalanevAlI aura nirantara anekAntarUpI amRta usake siMcanase pravRddha tathA pramANa nayoMke adhIna pravRtta huI likhA hai / sAtha hI vaha vANI nAnA prakArakI siddhikA vidhAna kare aura saba 50 sariprabhAvasiddhikAriNIM stuve,' yaha vAkya kahA hai usase bhI isakA samarthana hotA hai; kyoMki pAtrakesarI vidyAnandakA nAmAntara hai / samantabhadrake devAgama stotra se pAtrakesarIkI jIvanadhArA hI palaTa gaI thI aura ve bar3e prabhAvazAlI vidvAn hue haiN| 1 'dhyAnaM parIkSA tena dhIrAH sthirA:' iti TippaNakAraH / madaM rAnti dadAtIti ( udbhUtamudrAH )' iti TippaNakAraH / For Personal & Private Use Only
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ gunnaadipricy| orase maMgala tathA kalyANako pradAna karanevAlI hove, isa prakArake AzIrvAda bhI diye haiN| kAryAderbheda eva sphuTamihaniyataH sarvathAkAraNAderityAyekAntavAdoddhatataramatayaH zAMtatAmAzrayanti / . prAyo yasyopadezAdavighaTitanayAnmAnamUlAdalaMdhyAt svAmI jIyAtsa shshvtprthittrytiisho'klNkorukiirtiH|| aSTasahasrIke isa padyameM likhA hai ki ve svAmI ( samaMtabhadra ) sadA jayavaMta raheM jo bahuta prasiddha munirAja haiM, jinakI kIrti nirdoSa tathA vizAla hai aura jinake nayapramANamUlaka alaMdhya upadezase ve mahAudghatamati ekAntavAdI bhI prAyaH zAntatAko prApta ho jAte haiM jo kAraNase kAryAdikakA sarvathA bheda hI niyata mAnate haiM athavA yaha svIkAra karate haiM ki ve kAraNa kAryAdika sarvathA abhinna hI haiM--eka hI haiN| yenAzeSakunItivRttisaritaH prekSAvatAM zoSitAH ydvaaco'pyklNkniitiruciraastttvaarthsaarthdyutH| sa zrIsvAmisamantabhadrayatibhRdbhUyAdvibhurbhAnumAn vidyAnaMdaghanaprado'naghadhiyAM syAdvAdamArgAgraNIH // aSTasahasrIke isa antima maMgala padyameM zrIvidyAnaMda AcAryane, saMkSepameM, samaMtabhadraviSayaka apane jo udgAra prakaTa kiye haiM 1 aSTasahasrIke prAraMbhameM jo maMgala padya diyA hai usameM samaMtabhadrako 'zrIvarddhamAna, 'udbhUtabodhamahimAn' aura 'aniMdyavAk' vizeSaNoM ke sAtha abhivaMdana kiyA hai / yathA zrIvarddhamAnamabhivaMdyasamaMtabhadramudbhutabodhamahimAnamaniyavAcam / . zAstrAvatAraracitastutigocarAptamImAMsitaM kRtiralaMkriyate mayAsya // For Personal & Private Use Only
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 svAmI smntbhdr| ve bar3e hI mahattvake haiN| Apa likhate haiM ki ' jinhoMne parIkSAvAnoMke liye saMpUrNa kunIti-vRttirUpI nadiyoMko sukhA diyA hai aura jinake vacana nirdoSa nIti ( syAdvAdanyAya ) ko liye hue honekI vajahase manohara haiM tathA tattvArthasamUhake dyotaka haiM ve yatiyoMke nAyaka, syAdvAdamArgake agraNI, vibhu aura bhAnumAn (sUrya) zrIsamantabhadra svAmI kaluSAzayarahita prANiyoMko vidyA aura AnaMdaghanake pradAna karanevAle hoveM / ' isase svAmI samaMtabhadra aura unake vacanoMkA bahuta hI acchA mahattva khyApita hotA hai| guNAnvitA nirmalavRttamauktikA narottamaiH kNtthvibhuussnniikRtaa| na hArayaSTiH parameva durlabhA samantabhadrAdibhavA ca bhAratI // 6 // -cndrprbhcrit| isa padyameM mahAkavi zrIvIranaMdI AcArya, samaMtabhadrakI bhAratI (vANI) ko usa hArayaSTi ( motiyoMkI mAlA) ke samakakSa rakhate hue jo guNoM (sUtake dhAgoM) se gUMthI huI hai, nirmala gola motiyoMse yukta hai aura uttama puruSoMke kaMThakA vibhUSaNa banI huI hai, yaha sUcita karate haiM ki samaMtabhadrakI vANI aneka sadguNoMko liye hue hai, nirmala vRttarUpI muktAphaloMse yukta hai aura bar3e bar3e AcAryoM tathA vidvAnoMne use apane kaMThakA bhUSaNa banAyA hai| sAtha hI, yaha bhI batalAte haiM ki usa hArayaSTiko prApta kara lenA utanA kaThina nahIM hai jitanA kaThina ki samaMtabhadrakI bhAratIko pA lenA-use samajhakara hRdayaMgama kara lenA-hai / aura isase yaha spaSTa dhvani nikalatI hai ki samaMtabhadrake bacanoMkA lAbha bar3e hI bhAgya tathA parizramase hotA hai / 1 vRttAnta, carita, AcAra, vidhAna athavA chaMda / For Personal & Private Use Only
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNAdiparicaya / zrInarendrasenAcArya bhI, apane ' siddhAntasArasaMgraha ' meM aisA hI bhAva prakaTa karate haiM / Apa samaMtabhadrake vacanako 'anagha' (niSpApa) sUcita karate hue use manuSyatvakI prAptikI taraha durlabha batalAte haiN| yathA zrImatsamaMtabhadrasya devasyApi vaco'naghaM / prANinAM durlabhaM yadvanmAnuSatvaM tathA punaH // 11 // zaka saMvat 705 meM 'harivaMzapurANa' ko banAkara samApta karanevAle zrIjinasenAcAryane samaMtabhadrake vacanoMko kisa koTimeM rakkhA hai aura unheM kisa mahApuruSake vacanoMkI upamA dI hai, yaha saba unake nimna vAkyase prakaTa hai jIvasiddhividhAyIha kRtayuktyanuzAsanaM / vacaH samantabhadrasya vIrasyeva vijRbhate // 30 // - isa padyameM jIvasiddhikA vidhAna karanevAle aura yuktiyoMdvArA athavA yuktiyoMkA anuzAsana karanevAle samaMtabhadrake vacanoMkI bAbata yaha kahA gayA hai ki ve vIra bhagavAnake vacanoMkI taraha prakAzamAna haiM, arthAt antima tIrthaMkara zrImahAvIra bhagavAnake vacanoMke samakakSa haiM aura prabhAvAdikameM bhI unhIMke tulya haiN| jinasenAcAryakA yaha kathana samaMtabhadrake 'jIvasiddhi' aura 'yuktyanuzAsana' nAmaka do graMthoMke ullekhako liye hue hai, aura isase una graMthoM (pravacanoM) kA mahattva svataH spaSTa ho jAtA hai| . . pramANanayanirNItavastutattvamabAdhitaM / jIyAtsamaMtabhadrasya stotraM yuktyanuzAsanaM // -yuktynushaasnttiikaa| For Personal & Private Use Only
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 svAmI smntbhdr| ___ isa padyameM bhI vidyAnaMdAcArya, samaMtabhadrake 'yuktyanuzAsana' stotrakA jayaghoSa karate hue, use 'abAdhita' vizeSaNa dete haiM aura sAtha hI . yaha sUcita karate haiM ki usameM pramANa-nayake dvArA vastutattvakA nirNaya kiyA gayA hai| svAminazcaritaM tasya kasya no vismayAvahaM / devAgamena sarvajJo yenAdyApi pradazyate // tyAgI sa eva yogIndro yenaakssyysukhaavhH| arthine bhavyasArthAya diSTo ratnakaraMDakaH // -paarshvnaathcrit| ina padyoMmeM, * pArzvanAthacarita'ko zaka saM0 947 meM banAkara samApta karanevAle zrIvAdirAjasari, samaMtabhadrake 'devAgama' aura 'ratnakaraMDaka' nAmake do pravacanoM (graMthoM) kA ullekha karate hue, likhate haiM ki 'una svAmI ( samaMtabhadra) kA caritra kisake liye vismayAvaha ( Azcaryajanaka ) nahIM hai jinhoMne 1 mANikacaMdragraMthamAlAmeM prakAzita 'pArzvanAthacarita' meM ina donoM padyoMke madhyameM nIce likhA eka padya aura bhI diyA hai; paraMtu hamArI rAyameM vaha padya ina donoM padyoMke bAdakA mAlUma hotA hai-usakA 'devaH ' pada 'devanandI' ( pUjyapAda ) kA vAcaka hai / graMthameM devanandike sambandhakA koI dUsarA padya vahA~ hai bhI nahIM, jisake honekI; anyathA, bahuta saMbhAvanA thii| yadi yaha tIsarA padya sacamuca hI graMthakI prAcIna pratiyoMmeM ina donoM padyoMke madhyameM hI pAyA jAtA hai aura madhyakA hI padya hai to yaha kahanA par3egA ki vAdirAjane samaMtabhadrako apanA hita cAhanevAloMke dvArA vaMdanIya aura acintya mahimAvAlA deva pratipAdana kiyA hai| sAtha hI, yaha likhakara ki unake dvArA zabda bhale prakAra siddha hote haiM, unake kisI vyAkaraNa graMthakA ullekha kiyA hai-- acintyamahimA devaH so'bhivaMDo hitaissinnaa| zabdAzca yena siddhapanti sAdhutvaM pratilaMbhitAH // For Personal & Private Use Only
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNAdiparicaya / 55 'devAgama' ke dvArA Aja bhI sarvajJako pradarzita kara rakkhA hai| nizcayase ve hI yogIndra (samaMtabhadra) tyAgI (dAtA) hue haiM jinhoMne bhavyasamUharUpI yAcakako akSaya sukhakA kAraNa ratnoMkA piTArA (ratnakaraMDaka ) dAna kiyA hai| samantabhadro bhadrArthoM bhAtu bhAratabhUSaNaH: devAgamena yenAtra vyakto devAgamaH kRtaH // -pANDavapurANa / isa padyameM zrIzubhacandrAcArya likhate-haiM ki " jinhoMne ' devAgama" nAmaka apane pravacanake dvArA devAgamako-jinendradevake Agamakoisa lokameM vyakta kara diyA hai ve 'bhAratabhUSaNa' aura 'eka mAtra bhadraprayojanake dhAraka' zrI samaMtabhadra lokameM prakAzamAna hoveM, arthAt apanI vidyA aura guNoMke dvArA logoMke hRdayAMdhakArako dUra karanemeM samartha hoveN|" ___samantabhadrakI bhAratIkA eka stotra, hAlameM, hameM dakSiNa dezase prApta huA hai / yaha stotra kavi nAgarAjakA banAyA huA aura abhItaka prAyaH aprakAzita hI jAna par3atA hai| yahA~para hama use bhI apane pAThakoMkI anubhavavRddhike liye de denA ucita samajhate haiN| vaha stotra isa prakAra hai 1 isakI prAptike liye hama una paM0 zAMtirAjajIke AbhArI haiM jo kucha arsetaka 'jainasiddhAntabhavana ArA'ke adhyakSa raha cuke haiN| . 2 'nAgarAja' nAmake eka kavi zaka saMvat 1253 meM ho gaye haiM, aisA 'karNATakakavicarita' se mAlUma hotA hai / bahuta saMbhava hai ki yaha stotra unhIMkA banAyA huA ho; ve 'ubhayakavitAvilAsa' upAdhise bhI yukta the| unhoMne ukta saM0 meM apanA 'puNyasravacampU' banA kara samApta kiyA hai| For Personal & Private Use Only
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 svAmI samantabhadra | saMsmarImi toSTavImi naMnamImi bhAratIM, taMtanImi paMpaTImi baMbhaNImi temitAM / devarAja nAgarAja martyarAja pUjitAM zrIsamantabhadravAda bhAsurAtmagocarAM // 1 // mAtR-mAna-meyasiddhivastugocarAM stuve, saptabhaMga saptanItigamyatacvagocarAM / mokSamArga-tadvipakSabhUridharmagocarAmAptatazvagocarAM samantabhadrabhAratIM // 2 // sUri sUktivaMditAmupeyatattvabhASiNIM, cArukIrti bhAsurAmupAyatattvasAdhanIM / pUrvapakSakhaMDana pracaNDavAgvilAsinIM saMstuve jagaddhitAM samantabhadrabhAratIM // 3 // pAtrakesariprabhAvasiddhikAriNIM stuve, bhASyakArapoSitAmalaMkRtAM munIzvaraH / gRdhapicchabhASitaprakRSTamaMgalArthikAM siddhi-saukhyasAdhanIM samantabhadrabhAratIM // 4 // indrabhUti bhASitaprameyajAla gocarAM, varddhamAnadevabodhabuddhacidvilAsinIM / yaugasaugatAdigarvaparvatAzaniM stuve kSIravArdhisannibhAM samantabhadrabhAratIM // 5 // mAna-nIti- vAkyasiddhavastudharmagocarAM mAnitaprabhAvasiddhasiddhisiddhasAdhanIM / For Personal & Private Use Only
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNAdiparicaya / ghorabhUriduHkhavArdhitAraNAkSamAmimAM cArucetasA stuve samantabhadrabhAratIm // 6 // sAntanAdyanAdyanantamadhyayuktamadhyamAM zUnyabhAvasarvavedi tttvsiddhisaadhniiN| hetvahetuvAdasiddhavAkyajAlabhAsurAM mokSasiddhaye stuve samantabhadrabhAratIm // 7 // vyApakadvayAptamArgatattvayugmagocarAM pApahArivAgvilAsibhUSaNAMzukAM stuve / zrIkarIM ca dhIkarI ca sarvasaukhyadAyinI nAgarAjapUjitAM samantabhadrabhAratIm // 8 // isa 'samantabhadrabhAratIstotra' meM, stutike sAtha, samantabhadrake vAdoM, bhASaNoM aura graMthoMke viSayakA yatkicit digdarzana karAyA gayA hai / sAtha hI, yaha sUcita kiyA gayA hai ki samantabhadrakI bhAratI AcAryoMkI sUktiyoMdvArA vaMdita, manohara kIrtise dedIpyamAna aura kSIrodadhikI samAna ujjvala tathA gaMbhIra hai; pApoMko haranA, mithyAdarzana mithyAjJAna, mithyA cAritrako dUra karanA hI usa vAgdevIkA eka AbhUSaNa aura vAgvilAsa hI usakA eka vastra hai; vaha ghora duHkhasAgarase pAra karaneke liye samartha hai, sarva sukhoMko denevAlI hai aura jagatake liye hitarUpa hai| . yaha hama pahale hI prakaTa kara cuke haiM ki samaMtabhadrakI jo kucha . vacanapravRtti hotI thI vaha saba prAyaH dUsaroMke hitake liye hI hotI tho; yahA~ bhI isa stotrase vahI bAta pAI jAtI hai, aura Upara diye - hue dUsare kitane hI AcAryoMke vAkyoMse bhI usakA poSaNa tathA For Personal & Private Use Only
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 svAmI samaMtabhadra / spaSTIkaraNa hotA hai / astu, isa viSayakA yadi aura bhI acchA anubhava prApta karanA ho to usake liye svayaM samaMtabhadrake graMthoMko, dekhanA cAhiye / unake vicArapUrvaka adhyayanase vaha anubhava svataH ho jaaygaa| samantabhadrake graMthoMkA uddezya hI pApoMko dUra karake-kudRSTi, kubuddhi, kunIti aura kuvRttiko haTAkara-jagatakA hita sAdhana karanA hai / samaMtabhadrane apane isa uddezyako kitane hI graMthoMmeM vyakta bhI kiyA hai, jisake do udAharaNa nIce diye jAte haiM itIyamAptamImAMsA vihitA hitamicchatAM / samyagmithyopadezArthavizeSapratipattaye // 114 // yaha AptamImAMsA' graMthakA padya hai / isameM, graMthanirmANakA uddezya prakaTa karate hue, batalAyA gayA hai ki yaha 'AptamImAMsA' una logoMko samyak aura mithyA upadezake arthavizeSakA jJAna karAneke . liye nirdiSTa kI gaI hai jo apanA hita cAhate haiM / graMthakI kucha pratiyoMmeM 'hitamicchatAM' kI jagaha ' hitamicchatA' pATha bhI pAyA jAtA hai| yadi yaha pATha ThIka ho to vaha graMtharacayitA samaMtabhadrakA vizeSaNa hai aura usase yaha artha nikalatA hai ki yaha AptamImAMsA hita cAhanevAle samaMtabhadrake dvArA nirmita huI hai| bAkI nirmANakA uddezya jyoMkA tyoM kAyama hI rahatA hai. donoM hI hAlatoMmeM yaha spaSTa hai ki yaha graMtha dUsaroMkA hita sampAdana karane unheM heyAdeyakA vizeSa bodha karAneke liye hI likhA gayA hai / na rAgAnaH stotraM bhavati bhavapAzacchidi munau na cAnyeSu dvessaadpgunnkthaabhyaaskhltaa| kimu nyAyAnyAyaprakRtaguNadoSajJamanasAM / hitAnveSopAyastava guNakathAsaMgagaditaH // For Personal & Private Use Only
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ gunnaadipricy| yaha 'yuktyanuzAsana' nAmaka stotrakA, antima padyase pahalA, padya ha / isameM AcArya mahodayane bar3e hI mahattvakA bhAva pradarzita kiyA hai / Apa zrIvardhamAna ( mahAvIra ) bhagavAnko sambodhana karake unake prati apanI isa stotra racanAkA jo bhAva prakaTa karate haiM usakA spaSTAzaya isa prakAra hai___ 'he bhagavan , hamArA yaha stotra Apake prati rAgabhAvase nahIM hai; na ho sakatA hai, kyoMki idhara to hama parIkSApradhAnI haiM aura udhara Apane bhavapAzako cheda diyA hai-saMsArase apanA sambandha hI alaga kara liyA hai-aisI hAlatameM Apake vyaktitvake prati hamArA rAgabhAva isa stotrakI utpattikA koI kAraNa nahIM ho sktaa| dUsaroMke prati dveSabhAvase bhI isa stotrakA koI sambaMdha nahIM hai; kyoMki ekAntavAdiyoMke sAtha unake. vyaktittvake prati hamArA koI dveSa nahIM hai| hama to durguNoMkI kathAke abhyAsako bhI khalatA samajhate haiM aura usa prakArakA abhyAsa na honese vaha 'khalatA' hamameM nahIM hai, aura isa liye dUsaroM ke prati koI dveSabhAva bhI isa stotrakI utpattikA kAraNa nahIM ho sakatA / taba phira isakA hetu athavA uddeza ? uddeza yahI hai ki jo loga nyAya-anyAyako pahacAnanA cAhate haiM aura prakRta padArthake guNa-doSoMko jAnanekI jinakI icchA hai unake liye yaha. stotra 'hitAnveSaNake upAyasvarUpa' ApakI guNakathAke sAtha, kahA gayA hai / isake sivAya, jisa bhavapAzako Apane cheda diyA hai use chedanA-apane aura dUsaroMke saMsArabandhanoMko tor3anA--hameM bhI . 1 isa spaSTAzayake likhanemeM zrIvidyAnaMdAcAryakI TIkAse kitanI hI sahA- yatA lI gaI hai| For Personal & Private Use Only
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ . svAmI smNtbhdr| iSTa hai aura isa liye vaha prayojana bhI isa stotrakI upapattikA eka ___isase spaSTa hai ki samaMtabhadrake graMthoMkA praNayana-unake vacanoMkA avatAra--kisI tuccha rAgadveSake vazavartI hokara nahIM huA hai| vaha AcArya mahodayakI udAratA tathA prekSApUrvakAritAko liye hue hai aura usameM unakI zraddhA tathA guNajJatA donoM hI bAteM pAI jAtI haiM / sAtha hI, yaha bhI prakaTa hai ki samaMtabhadrake graMthoMkA uddezya mahAn hai, lokahitako liye hue hai, aura unakA prAyaH koI bhI vizeSa kathana guNadoSoMkI acchI jA~cake binA nirdiSTa huA nahIM jAna pdd'taa| ___ yahA~ takake isa saba kathanase aisA mAlUma hotA hai ki samaMtabhadra apane ina saba guNoMke kAraNa hI lokameM atyaMta mahanIya tathA pUjanIya the aura unhoMne deza-dezAntaroMmeM apanI ananyasAdhAraNa kIrtiko pratiSThita kiyA thaa| niHsandeha, ve sadbodharUpa the, zreSThaguNoMke AvAsa the, nirdoSa the aura unakI yaza:kAntise tInoM loka athavA bhAratake uttara, dakSiNa aura madhya ye tInoM vibhAga kAntimAna the-unakA yazasteja sarvatra phailA huA thA; jaisA ki kavi narasiMha bhaTTake nimna vAkyase pAyA jAtA hai samantabhadraM sadbodhaM stuve varaguNAlayaM / nirmalaM yadyazaSkAntaM babhUva bhuvanatrayaM // 2 // -jinazatakaTIkA / apane ina saba pUjya guNoMkI vajahase hI samaMtabhadra lokameM 'svAmI' 'padase khAsa taura para vibhUSita the| loga unheM ' svAmI' 'svAmIjI' " kaha kara hI pukArate the, aura bar3e bar3e AcAryoM tathA vidvAnoMne bhI For Personal & Private Use Only
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNAdiparicaya / unheM prAyaH isI vizeSaNake sAtha smaraNa kiyA hai| yadyapi aura bhI kitane hI AcArya ' svAmI' kahalAte the paraMtu unake sAtha yaha vizeSaNa utanA rUDha nahIM hai jitanA ki samaMtabhadrake sAtha rUDha jAna par3atA hai-samaMtabhadrake nAmakA to yaha prAyaH eka aMga hI ho gayA hai / isIse kitane hI mahAn AcAryoM tathA vidvAnoMne, aneka sthAnoM para nAma na dekara, kevala 'svAmI' padake prayoga dvArA hI ApakA nAmollekha kiyA hai * aura isase yaha bAta sahajahImeM samajhameM A sakatI hai ki AcArya mahodayakI ' svAmI ' rUpase kitanI adhika prasiddhi thI / niHsaMdeha, yaha pada ApakI mahatI pratiSThA aura asAdhAraNa mahattAkA dyotaka hai / Apa sacamuca hI vidvAnoMke svAmI the, tyAgiyoMke svAmI the, tapasviyoMke svAmI the, RSimuniyoMke svAmI the, sadguNiyoMke svAmI the, satkRtiyoM ke svAmI the aura lokahitaiSiyoMke svAmI the| * dekho-vAdirAjasUrikRta pArzvanAthacaritakA ' svAminazcaritaM' nAmakA padya jo Upara uddhRta kiyA gayA hai; paM0 AzAdharakRta sAgAradharmAmRta aura anagAradharmAmRtakI TIkAoMke 'svAmyuktASTamUlaguNapakSe, iti svAmimatena darzaniko bhavet , svAmimatena svime ( aticArAH), atrAha svAmI yathA, tathA ca svAmisUktAni' ityAdi pada; nyAyadIpikAkA 'taduktaM svAmibhireva' isa vAkyake sAtha 'devAgama' kI do kArikAoMkA avataraNa; aura zrIvidyAnaMdAcAryakRta aSTasahasrI Adi graMthoMke kitane hI padya tathA vAkya jinameMse 'nityAyekAnta' Adi kuchapadya Upara uddhRta kiye jA cuke haiN| For Personal & Private Use Only
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvI tIrthakaratva / samaMtabhadrake lokahitakI mAtrA itanI bar3hI huI thI ki unheM rAta dina "usIke saMpAdanakI eka dhuna rahatI thI; unakA mana, unakA vacana aura unakA zarIra saba usI ora lagA huA thA; ve vizvabharako apanA kuTumba samajhate the-unake hRdayameM 'vizvaprema' jAgRta thA-aura eka kuTumbIke uddhArakI taraha ve vizvabharakA uddhAra karanemeM sadA sAvadhAna rahate the| vastutattvakI samyak anubhUtike sAtha, apanI isa yogapariNatike dvArA hI unhoMne usa mahat, niHsIma tathA sarvAtizAyi 'puNyako saMcita kiyA mAlUma hotA hai jisake kAraNa ve isI bhAratavarSameM 'tIrthakara' honevAle haiM--dharmatIrthako calAneke liye avatAra lenevAle haiM / Apake ' bhAvI tIrthakara' honekA ullekha kitane hI graMthoM meM 'pAyA jAtA hai, jinake kucha avataraNa nIce diye jAte haiM zrImUlasaMghavyomendu rate bhAvitIrthakRt / deze samaMtabhadrAkhyo muni yAtpadarddhikaH // --vikrAntakaurava pr.| zrImUlasaMghavyomnendurbhArate bhAvitIrthakRddeze samantabhadrAryo jIyAtprAptapadacikaH // -jineMdrakalyANAbhyudaya / uktaM ca samantabhadraNotsarpiNIkAle AgAminibhaviSyattIrthakara paramadevena-'kAlekalpazate'pica' ( ityAdi -- ratnakaraMDaka'kA pUrA padya diyA hai / ) -zrutasAgarakRta SaTprAbhRtaTIkA / 1 sarvAtizAyi tatpuNyaM trailokyAdhipatitvakRt / -zlokavArtika / For Personal & Private Use Only
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvI tIrthakatva | kRtvA zrImajjinendrANAM zAsanasya prabhAvanAM / svarmokSadAyinIM dhIro bhAvitIrthakaro guNI | -- nemidattakRta ArAdhanAkathAkoza | A bhAvi tIrthakaran appa samaMtabhadrasvAmigalu....... - rAjAvalika the | aTTha harI Nava pasihari cakki caukkaM ca eya balabhaddo / seNiya samaMtabhaddo titthayarA huMti NiyameNa * / / zrIvarddhamAna mahAvIra svAmIke nirvANake bAda saikar3oM hI acche acche mahAtmA AcArya tathA munirAja yahA~ ho gaye haiM paraMtu unameM se dUsare kisI bhI AcArya tathA munirAja ke viSayameM yaha ullekha nahIM milatA ki ve Ageko isa dezameM ' tIrthaMkara' hoMge / bhArata meM 'bhAvI tIrthakara ' honekA yaha saubhAgya, zalAkA puruSoM tathA zreNika rAjA ke sAtha, eka samaMtabhadrako hI prApta hai aura isase samaMtabhadra ke itihAsakA unake cari kA - gaurava aura bhI bar3ha jAtA hai / sAtha hI, yaha bhI mAlUma ho jAtA hai ki Apa 1 darzanazuddhi, 2 vinayasampannatA, 3 zIlavateSvanati - 1 isa gAthA meM likhA hai ki-ATha nArAyaNa, nau pratinArAyaNa, cAra cakravartI, eka balabhadra, zreNika aura samantabhadra ye ( 24 puruSa Ageko ) niyamase tIrthaMkara hoMge / * yaha gAthA kaunase mUla graMthakI hai, isakA abhItaka hameM koI ThIka patA nahIM claa| paM0 jinadAsa pArzvanAthajI phaDakulene ise svayaMbhUstotrake usa hAlake saMskaraNameM uddhRta kiyA hai jise unhoMne saMskRtaTIkA tathA marAThIanuvAdasahita prakAzita karAyA hai / hamAre daryAphta karane para paMDitajIne sUcita kiyA hai ki yaha gAthA ' carcAsamAdhAna' nAmaka graMtha meM pAI jAtI hai / graMthake isa nAma parase aisA mAlUma hotA hai ki vahA~ bhI yaha gAthA uddhRta hI hogI aura kisI dUsare hI purAtana graMthakI jAna par3atI hai / 1 63 For Personal & Private Use Only
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 svAmI samaMtabhadra / cAra, 4 abhIkSNajJAnopayoga, 5 saMvega, 6 zaktitastyAga, 7 zaktitastapa, 8 sAdhusamAdhi, 9 vaiyAvRtyakaraNa, 10 arhadbhakti, 11 AcAryabhakti, 12 bahuzrutabhakti, 13 pravacanabhakti, 14 AvazyakAparihANi, 15 mArgaprabhAvanA aura 16 pravacanavatsalatva, ina solaha guNoMse prAyaH yukta the -inakI ucca tathA gaharI bhAvanAoMseM ApakA AtmA bhAvita thA- kyoMki, darzanavizuddhiko liye hue, ye hI guNa samasta athavA vyasta rUpase AgamameM tIrthaMkaraprakRti nAmA ' nAmakarma' kI mahA puNyaprakRti ke Asravake kAraNa kahe gaye haiM * / ina guNoMkA svarUpa tattvArthasUtrakI bahutasI TIkAoM tathA dUsare bhI kitane hI graMthoMmeM vizada rUpase diyA huA hai, isa liye unakI yahA~para koI vyAkhyA karane kI jarUrata nahIM hai / hA~, itanA jarUra batalAnA hogA ki darzanavizuddhike sAtha sAtha, samaMtabhadrakI 'arhadbhakti' bahuta bar3hI car3hI thI, vaha bar3e hI ucca koTike vikAsako liye hue thI / usameM aMdhazraddhA athavA aMdhavizvAsako sthAna nahIM thA, guNajJatA, guNaprIti aura hRdayakI saralatA hI usakA eka AdhAra thA, aura isa liye vaha ekadama zuddha tathA nirdoSa thI / apanI isa zuddha bhaktike pratApase hI samaMtabhadra itane adhika pratApI, tejasvI tathA puNyAdhikArI hue mAlUma hote haiM / unhoMne svayaM bhI isa bAtakA anubhava kiyA thA, aura isIse ve apane ' jinastuti - zataka' ke antameM likhate haiM I * dekho, tattvArthAdhigama sUtra ke chaThe adhyAyakA 24 vA~ sUtra, aura usake 'zlokavArtika' bhASyakA nimna padya - vizuddhAdayo nAmnastIrthakRtvasya hetavaH | samastA vyastarUpA vA dRgvizuddhayA samanvitAH || For Personal & Private Use Only
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvI tIrthakaratva / suzraddhA mama te mate smRtirapi tvayyarcanaM cApi te hastAvaMjalaye kathAzrutirataH karNokSi saMprekSate / sustutyAM vyasanaM zironatiparaM sevedRzI yena te tejasvI sujano'hameva sukRtI tenaiva tejaHpate // 114 // arthAt-he bhagavan , Apake matameM athavA Apake hI viSayameM merI suzraddhA hai--andhazraddhA nahIM,merI smRti bhI Apako hI apanA viSaya banAye hue hai, maiM pUjana bhI ApakA hI karatA hU~, mere hAtha Apako hI praNAmAMjali karaneke nimitta haiM, mere kAna ApakI hI guNakathAko sunanemeM lIna rahate haiM, merI A~kheM Apake hI rUpako dekhatI haiM, mujhe jo vyasana hai vaha bhI ApakI hI sundara stutiyoMke racanekA hai aura merA mastaka bhI Apako hI praNAma karanemeM tatpara rahatA hai| isa prakArakI cUMki merI sevA hai-maiM nirantara hI ApakA isa taraha para sevana kiyA karatA hU~-isI liye he tejaHpate ! ( kevalajJAnasvAmin ) maiM tejasvI hU~, sujana hU~ aura sukRtI (puNyavAna ) huuN| . samaMtabhadrake ina sacce hArdika udgAroMse yaha spaSTa citra khiMca jAtA hai ki ve kaise aura kitane 'arhadbhakta' the aura unhoMne kahA~ taka apaneko arhatsevAke liye arpaNa kara diyA thaa| arhadguNoMmeM itanI 1 samaMtabhadrake isa ullekhase aisA pAyA jAtA hai ki yaha 'jinazataka' graMtha usa samaya banA hai jaba ki samantabhadra kitanI hI sundara sundara stutiyoM-stutigrathoM kA nirmANa kara cuke the aura stutiracanA unakA eka vyasana bana cukA thA / Azcarya nahIM jo devAgama, yuktyanuzAsana aura svayaMbhU nAmake stotra isa graMthase pahale hI bana cuke hoM aura aisI sundara stutiyoMke kAraNa hI samantabhadra apane stutivyasanako 'sustutivyasana' likhaneke liye samartha ho sake hoN| For Personal & Private Use Only
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 . svAmI smntbhdr| adhika prIti honese hI ve arhanta honeke yogya aura arhantoMmeM bhI tIrthakara honeke yogya puNya saMcaya kara sake haiM, isameM jarA bhI saMdeha nahIM hai| arhadguNoMkI pratipAdaka sundara sundara stutiyA~ racanekI ora unakI bar3I ruci thI, unhoMne isIko apanA vyasana likhA hai aura yaha bilakula ThIka hai / samaMtabhadrake jitane bhI graMtha. pAye jAte haiM unameMse kuchako chor3akara zeSa saba graMtha stotroMke hI rUpako liye hue haiM aura unase samaMtabhadrakI advitIya arhadbhakti prakaTa hotI hai / 'jinastutizataka' ke sivAya, devAgama, yuktyanuzAsana aura svayaMbhU stotra, ye Apake khAsa stutigrantha haiM / ina graMthoMmeM jisa stotrapraNAlIse tattvajJAna bharA gayA hai aura kaThinase kaThina tAttvika vivecanoMko yogya sthAna diyA gayA hai vaha samaMtabhadrase pahaleke graMthoMmeM prAyaH nahIM pAI jAtI athavA bahuta hI kama upalabdha hotI hai / samaMtabhadrane, apane stutigraMthoMke dvArA, stutividyAkA khAsa taurase uddhAra tathA saMskAra kiyA hai aura isI liye ve 'stutikAra' kahalAte the| unheM 'Adya stutikAra' honekA bhI gaurava prApta thA / zvetAmbara sampradAyake pradhAna AcArya zrIhemacaMdrane bhI apane 'siddhahaimazabdAnuzAsana' vyAkaraNake dvitIya sUtrakI vyAkhyA " stutikAro'pyAha" isa vAgyake dvArA Apako ' stutikAra' likhA hai aura sAtha hI Apake 'svayaMbhUstotra' kA nimna padya uddhRta kiyA hainayAstava syAtpadalAJchanA ime rasopaviddhA iva lohadhAtavaH / bhavantyabhipretaphalA yatastato bhavantamAryA praNatA hitaiSiNaH // 1-2 sanAtanajainagraMthamAlAmeM prakAzita 'svayaMbhUstotra' meM aura svayaMbhUstotrakI prabhAcaMdrAcAryaviracita saMskRtaTIkAmeM ' lAMchanA ime' kI jagaha 'satyalAJchitAH' aura 'phala:' kI jagaha 'guNA:' pATha pAyA jAtA hai| For Personal & Private Use Only
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvI tIrthakaratva / isI padyako zvetAmbarAgraNI zrImalayagirisUrine bhI, apanI 'AvazyakasUtra'kI TIkAmeM, 'AMdhastutikAro'pyAha' isa paricayavAkyake sAtha uddhRta kiyA hai, aura isa taraha para samaMtabhadrako 'AdhastutikAra'-sabase prathama athavA sabase zreSTha stutikArasUcita kiyA hai / ina ullekhavAkyoMse yaha bhI pAyA jAtA hai ki samaMtabhadrakI ' stutikAra' rUpase bhI bahuta adhika prasiddhi thI aura isI liye ' stutikAra ke sAthameM unakA nAma denekI zAyada koI jarUrata nahIM samajhI gii| samaMtabhadra isa stutiracanAke itane premI kyoM the aura unhoMne kyoM isa mArgako adhika pasaMda kiyA, isakA sAdhAraNa kAraNa yadyapi, unakA bhakti-udreka athavA bhaktivizeSa ho sakatA hai, paraMtu, yahA~para hama unhIMke zabdoMmeM isa viSayako kucha aura bhI spaSTa kara denA ucita samajhate haiM aura sAtha hI yaha prakaTa kara denA cAhate haiM ki samaMtabhadrakA ina stuti-stotroMke viSayameM kyA bhAva thA aura. ve unheM kisa mahattvakI dRSTi se dekhate the / Apa apane 'svayaMbhUstotra' meM likhate haiM: stutiH stotuH sAdhoH kuzalapariNAmAya sa tadA, bhavenmA vA stutyaH phalamapi tatastasya ca sataH / kimevaM svAdhInyAjjagati sulabhe zrAyasapathe . stuyAnatvA vidvAnsatatamabhipUjyaM namijinam // 116 // 1 isapara muni jinavijayajI apane ' sAhityasaMzodhaka ' ke prathama aMkameM likhate haiM-" isa ullekhase spaSTa jAnA jAtA hai ki ye ( samaMtabhadra ) prasiddha stutikAra mAne jAte the, itanA hI nahIM parantu Adya-sabase pahale honevAlestutikArakA mAnaprApta the|" For Personal & Private Use Only
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra / arthAt -- stutike samaya aura sthAnapara stutya cAhe maujUda ho yA na ho aura phalakI prApti bhI cAhe sIdhI usake dvArA hotI ho yA na hotI ho, paraMtu sAdhu stotAkI stuti kuzala pariNAmakI - puNyaprasA dhaka pariNAmoMkI - kAraNa jarUra hotI hai; aura vaha kuzala pariNAma athavA tajjanya puNyavizeSa zreya phalakA dAtA hai / jaba jagata meM isa taraha svAdhInatA se zreyomArga sulabha hai-apanI stutike dvArA prApta hai - taba, he sarvadA abhipUjya namijina, aisA kauna parIkSApUrvakArI vidvAn athavA vivekI hogA jo ApakI stuti na karegA ? jarUra karegA / 68 - isase spaSTa hai ki samaMtabhadra ina arhatstotroMke dvArA zreyo mArgako sulabha aura svAdhIna mAnate the, unhoMne inheM ' janmAraNyazikhI ' - janmamaraNarUpI saMsAra vanako bhasma karanevAlI agni- taka likhA hai aura ye unakI usa niHzreyasa -- muktiprAptiviSayaka -- bhAvanAke poSaka the jisameM ve sadA sAvadhAna rahate the / isI liye unhoMne ina jina - stutiyoM ' ko apanA vyasana banAyA thA- -unakA upayoga prAyaH aise hI zubha kAmoMmeM lagA rahatA thA / yahI vajaha thI ki saMsArameM unakI unnatikA -- unakI mahimAkA - koI bAdhaka nahIM thA; vaha nAzarahita thI / ' jinastutizataka' ke nimna vAkyase bhI aisA hI dhvanita hotA hai 6 'vandIbhUtavato'pinonnatihatirnantuzca yeSAM mudA / ' 1 -- janmAraNyazikhI stava: ' aisA ' jinastutizataka' meM likhA hai / 2 yeSAM nantuH (stotuH ) mudA ( harSeNa ) vandIbhUtavato'pi ( maMgalapAThakI bhUtavato'pi nagnAcAryarUpeNa bhavatopi mama ) nonnatihati: ( na unnateH mAhAtmyasya hatiH hananaM ) / iti taTTIkAyAM narasiMhaH / * yaha pUrA padya isa prakAra hai For Personal & Private Use Only
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvI tIrthakaratva / isI graMthameM eka zloka nimna prakArase bhI pAyA jAtA hai---- rucaM bibharti nA dhIraM nAthAtispaSTavedanaH / vacaste bhajanAtsAraM yathAyaH sparzavedinaH // 6 // isameM, thor3e hI zabdoM dvArA, arhadbhaktikA acchA mAhAtmya pradarzita kiyA hai-yaha batalAyA hai ki ' he nAtha, jisa prakAra lohA sparzamaNi ( pArasa pASANa) kA sevana ( sparzana ) karanese sonA bana jAtA hai aura usameM teja A jAtA hai usI prakAra yaha manuSya ApakI sevA karanese ati spaSTa ( vizada ) jJAnI hotA huA tejako dhAraNa karatA hai aura usakA vacana bhI sArabhUta tathA gaMbhIra ho jAtA hai|' mAlUma hotA hai samaMtabhadra apanI isa prakArakI zraddhAke kAraNa hI arhadbhaktimeM sadA lIna rahate the aura yaha unakI isa bhaktikA hI pari. NAma thA jo ve itane adhika jJAnI tathA tejasvI ho gaye haiM aura unake vacana advitIya tathA apUrva mAhAtmyako liye hue the| - samaMtabhadrakA bhaktimArga unake stutigraMthoMke gahare adhyayanase bahuta kucha spaSTa ho jAtA hai / vAstavameM samantabhadra jJAnayoga, karmayoga aura bhaktiyoga tInoMkI eka mUrti bane hue the--inameMse kisI eka hI yogake ve ekAnta pakSapAtI nahIM the-nirI ekAntatA to unake pAsa bhI nahIM janmAraNyazikhI stavaH smRtirapi klezAmbudhenauH pade bhaktAnAM paramau nidhI pratikRtiH sarvArthasiddhiH praa| vandIbhUtavatopi nonnatihatirnantuzca yeSAM mudA dAtAro jayino bhavantu varadA devezvarAste sadA // 115 // 1 jo ekAntatA nayoM ke nirapekSa vyavahArako liye hue hotI hai use 'nirI' athavA 'mithyA' ekAntatA kahate haiM / samantabhadra isa mithyaikAntatAse rahita the; isIse 'devAgama meM eka ApattikA nirasana karate hue, unhoMne likhA hai-"na mithyaikaanttaasti.nH|" For Personal & Private Use Only
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samaMtabhadra / 1 phaTakatI thI / ve sarvathA ekAntavAda ke sakhta virodhI the aura use vastutattva nahIM mAnate the / unhoMne jina khAsa kAraNoMse arhatadevako apanI stuti ke yogya samajhA aura unheM apanI stutikA viSaya banAyA hai unameM, unake dvArA, ekAnta dRSTike pratiSedhakI siddhi bhI eka kAraNa hai / arhanta devane apane nyAyavANoMse ekAnta dRSTikA niSedha kiyA hai athavA usake pratiSedhako siddha kiyA hai aura moharUpI zatruko naSTa karake ve kaivalya vibhUtike samrAT bane haiM, isI liye samantabhadra unheM lakSya karake kahate haiM ki Apa merI stutike yogya haiM -- pAtra haiM / yathA 70 ekAntadRSTipratiSedhasiddhirnyAyeSubhirmoharipuM nirasya / asisma kaivalya vibhUtisamrAT, tatastvamarhasi me stavAha: 55 --svayaMbhUstotra | I isase samaMtabhadrakI sApha taurapara parIkSApradhAnatA pAI jAtI hai aura sAtha hI yaha mAlUma hotA hai ki 1 ekAntadRSTikA pratiSedha karanA aura 2 mohazatrukA nAza karake kaivalya vibhUtikA samrAT honA ye do unake jIvanake khAsa uddezya the / samaMtabhadra apane ina uddezyoMko pUrA karane meM bahuta kucha saphala hue haiM / yadyapi, ve apane isa janma meM kaivalya vibhUtike samrATa nahIM ho sake paraMtu unhoMne vaisA honeke liye prAyaH saMpUrNa yogyatAoMkA saMpAdana kara liyA hai yaha kucha kama saphalatA nahIM haiaura isI liye ve AgAmIko usa vibhUtike samrAT hoMge -- tIrthakara hoMge -- jaisA ki Upara jAhira kiyA jA cukA hai / kevalajJAna na hone para bhI, samaMtabhadra usa syAdvAdavidyAkI anupama vibhUti se vibhUSita the jise kevalajJAnakI taraha sarva tattvoMkI prakAzita karanevAlI likhA hai aura jisameM tathA kevalajJAnameM sAkSAt - asAkSAtkA hI bheda mAnA gayA 1 For Personal & Private Use Only
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvI tIrthakaratva / hai * / isa liye prayojanIya padArthoMke sambaMdhameM ApakA jJAna bahuta bar3hA car3hA thA, isameM jarA bhI saMdeha nahIM hai, aura isakA anubhava Uparake kitane hI avataraNoM tathA samaMtabhadrake graMthoMse bahuta kucha ho jAtA hai / yahI vajaha hai ki zrIjinasenAcAryane Apake vacanoMko kevalI bhagavAna mahAvIrake vacanoMke tulya prakAzamAna likhA hai aura dUsare bhI kitane hI pradhAna pradhAna AcAryoM tathA vidvAnoMne ApakI vidyA aura vANIkI prazaMsAmeM khulA gAna kiyA ha + / ___ yahA~ takake isa saMpUrNa paricayase yaha bilakula spaSTa ho jAtA hai aura isameM jarA bhI saMdeha nahIM rahatA ki samantabhadra eka bahuta hI bar3e mahAtmA the, samartha vidvAn the, prabhAvazAlI AcArya the, mahA munirAja the, syAdvAda vidyAke nAyaka the, ekAMta pakSake nirmUlaka the, abAdhitazakti the, 'sAtizaya yogI' the, sAtizaya vAdI the, sAtizaya vAgmI the, zreSThakavi the, uttama gamaka the, sadguNoMkI mUrti the, prazAMta the, gaMbhIra the, bhadraprayojana aura saduddezyake dhAraka the, hitamitabhASI the, lokahitaiSI the, vizvapremI the, parahitanirata the, munijanoMse vaMdya the, bar3e bar3e AcAryoM tathA vidvAnoMse stutya the aura jaina zAsanake anupama dyotaka the, prabhAvaka the aura prasAraka the / * yathA-syAdvAdakevalajJAne sarvatattvaprakAzane / bhedaH sAkSAdasAkSAcca hyavassvanyatamaM bhavet // 105 // -aaptmiimaaNsaa| + zvetAmbara sAdhu munizrI jinavijayajI kucha thor3ese prazaMsA vAkyoMke AdhAra para hI likhate haiM-" itanA gaurava zAyada hI anya kisI AcAryakA kiyA gayA ho|"--jain sA0 saM0 1 / For Personal & Private Use Only
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| _ aise sAtizaya pUjya mahAmAnya aura sadA smaraNa rakhane yogya bhage'vAn samaMtabhadra svAmIke viSayameM zrIzivakoTi AcAryane, apanI 'ratnamAlA' meM jo yaha bhAvanA kI hai ki ve niSpApa svAmI samaMtabhadra mere hRdayameM rAta dina tiSTho jo jinarAjake U~ce uThate hue zAsana samudrako bar3hAneke liye caMdramA haiM' vaha bahuta hI yuktiyukta hai aura hameM bar3I pyArI mAlUma detI hai| niHsandeha svAmI samaMtabhadra isI yogya haiM ki unheM niraMtara apane hRdayamaMdirameM virAjamAna kiyA jAya; aura isa liye hama, zivakoTi AcAryakI isa bhAvanAkA hRdayase abhinaMdana aura anumodana karate hue, use yahA~para uddhRta karate haiM , svAmI samantabhadro me'harnizaM mAnase'naghaH / tiSThatAjinarAjodyacchAsanAmbudhicaMdramAH // 4 // nai 1 zrIvidyAnadAcAryane bhI aSTasahasrImeM kaI bAra isa vizeSaNake sAtha ApakA ullekha kiyA hai| For Personal & Private Use Only
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / svAmI samantabhadrake vAdhArahita aura zAMta munijIvanameM eka bAra 'kaThina vipattikI bhI eka bar3I bhArI lahara AI hai, jise hama ApakA ' ApatkAla' kahate haiM / vaha vipatti kyA thI aura samantabhadrane use kaise pAra kiyA, yaha saba eka bar3A hI hRdaya-drAvaka viSaya hai / nIce usIkA, unake muni-jIvanasahita, kucha paricaya aura vicAra pAThakoMke sAmane upasthita kiyA jAtA hai___ samantabhadra, apanI municaryAke anusAra, ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha nAmake paMcamahAvratoMkA yatheSTa rItise pAlana karate the; IryA bhASA-eSaNAdi paMcasamitiyoMke paripAlanadvArA unheM niraMtara puSTa banAte the, pA~coM iMdriyoMke nigrahameM sadA tatpara, manogupti Adi tInoM guptiyoMke pAlanameM dhIra aura sAmAyikAdi SaDAvazyaka kriyAoMke anuSThAnameM sadA sAvadhAna rahate the / ve pUrNa ahiMsAvratakA pAlana karate hue, kaSAyabhAvako lekara kisI bhI jIvako apane mana, vacana yA kAyase pIr3A pahu~cAnA nahIM cAhate the| isa bAtakA sadA yatna rakhate the ki kisI prANIko unake pramAdavaza bAdhA na pahu~ca jAya, isI liye ve dinameM mArga zodhakara calate the, calate samaya dRSTiko idhara udhara nahIM bhramAte the, rAtriko gamanAgamana nahIM karate the, aura itane sAdhanasaMpanna the ki sote samaya ekAsanase rahate the--yaha nahIM hotA thA ki nidrAvasthAmeM eka karbaTase dUsarI karbaTa . badala jAya aura usake dvArA kisI jIva-jaMtuko bAdhA pahu~ca jAya; ve pIchI pustakAdika kisI bhI vastuko dekha bhAla kara uThAte dharate the aura malamUtrAdika bhI prAsuka bhUmi tathA bAdhArahita ekAnta sthAnameM For Personal & Private Use Only
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra / 1 kSepaNa karate the / isake sivAya, una para yadi koI prahAra karatA to ve use nahIM rokate the, usake prati durbhAva bhI nahIM rakhate the; jaMgala meM yadi hiMsra jaMtu bhI unheM satAte athavA DaMsa mazakAdika unake zarIrakA rakta pIte the to ve balapUrvaka unakA nivAraNa nahIM karate the, aura na dhyAnA - vasthA meM apane zarIra para honevAle cIMTI Adi jaMtuoMke svacchaMda vihArako hI rokate the / ve ina saba athavA isI prakArake aura bhI kitane hI, upasargoM tathA parISahoMko sAmyabhAvase sahana karate the aura apane hI karmavipAkakA cintavana kara sadA dhairya dhAraNa karate the -dUsaroM ko usameM jarA bhI doSa nahIM dete the / 1 74 samantabhadra satyake bar3e premI the; ve sadA yathArtha bhASaNa karate the, itanA hI nahIM balki, pramattayoga se prerita hokara kabhI dUsaroMko pIr3A pahu~cAnevAlA sAvadya vacana bhI mu~hase nahIM nikAlate the; aura kitanI hI bAra mauna dhAraNa karanA bhI zreSTha samajhate the / striyoM ke prati ApakA anAdara bhAva na hote hue bhI Apa kabhI unheM rAgabhAvase nahIM dekhate the; balki mAtA, bahina aura sutAkI tarahase hI pahacAnate the; sAtha hI, maithuna karmase, ghRNAtmaka dRSTike sAtha, ApakI pUrNa virakti rahatI thI, aura Apa usameM dravya tathA bhAva donoM prakArakI hiMsAkA sadbhAva mAnate. the / isake sivAya, prANiyoMkI ahiMsAko Apa 'paramabrahma' samajhate the 1 ApakI isa ghRNAtmaka dRSTikA bhAva ' brahmacArI' ke nimna lakSaNase bhI pAyA jAtA hai, jise Apane ' ratnakaraMDaka' meM diyA hai-- 2 . malabIjaM malayoniM galanmalaM pUtigaMdhi bIbhatsaM / pazyannaM gamanaM gAdviramati yo brahmacArI saH // 143 // ahiMsA bhUtAnAM jagati viditaM brahma paramaM, na sA tatrAraMbhastyaNurapi ca yatrAzramavidhau ! For Personal & Private Use Only
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / 75 aura jisa AzramavidhimeM aNumAtra bhI AraMbha na hotA ho usIke dvArA usa ahiMsAkI pUrNa siddhi mAnate the / usI pUrNa ahiMsA aura usI parama brahmakI siddhike lie Apane aMtaraMga aura bahiraMga donoM prakArake parigrahoM kA tyAga kiyA thA aura naigraMthya Azrama meM praviSTa hokara apanA prAkRtika digambara veSa dhAraNa kiyA thA / isIliye Apa apane pAsa koI kaur3I paisA nahIM rakhate the, balki kaur3I paise se sambaMdha rakhanA bhI apane munipadake viruddha samajhate the / Apake pAsa zaucopakaraNa (karmaDalu), saMyamopakaraNa (pIchI) aura jJAnopakaraNa ( pustakAdika ) ke rUpameM jo kucha thor3IsI upadhi thI usase bhI ApakA mamatva nahIM thAbhale hI use koI uThA le jAya Apako isakI jarA bhI cintA nahIM thI / Apa sadA bhUmipara zayana karate the aura apane zarIra ko kabhI saMskArita athavA maMDita nahIM karate the; yadi pasInA Akara usa para maila jama jAtA thA to use svayaM apane hAthase dhokara dUsaroMko apanA ujalArUpa dikhalAne kI bhI kabhI koI ceSTA nahIM karate the; balki usa malajanita parISadko sAmyabhAvase jItakara karmaphalako dhonekA yatna kara te the, aura isI prakAra nagna rahate tathA dUsarI saradI garamI AdikI parISahoMko bhI khuzIkhuzIse sahana karate the; isIse Apane apane eka paricaryameM, gaurava ke sAtha apane Apako 'nagnATaka' aura 'malamali: natanu ' bhI prakaTa kiyA hai / samaMtabhadra dinameM sirpha eka bAra bhojana karate the, rAtri ko kabhI bhojana nahIM karate the, aura bhojana bhI Agamodita vidhi ke anusAra tatastasiddhayarthaM paramakaruNo graMthamubhayaM, bhavAnavAtyAkSInaca vikRtavaSopadhirataH // 119 // 1 ' kAMcyAM nagnATakohaM malamalinatanuH' ityAdi padyameM / -- svayaMbhU stotra | For Personal & Private Use Only
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| zuddha, prAsuka tathA nirdoSa hI lete the / ve apane usa bhojanake liye kisIkA nimaMtraNa svIkAra nahIM karate the, kisIko kisI rUpameM bhI apanA bhojana karane karAneke liye prerita nahIM karate the, aura yadi unheM yaha mAlUma ho jAtA thA ki kisIne unake uddezyase koI bhojana tayyAra kiyA hai athavA kisI dUsare atithi ( mehamAna ) ke liye tayyAra kiyA huA bhojana unheM diyA jAtA hai to ve usa bhojanako nahIM lete the / unheM usake lenemeM sAvadyakarmake bhAgI honekA doSa mAlUma par3atA thA aura sAvadyakarmase ve sadA apane Apako mana-vacana-kAya tathA kRtakArita anumodanAdvArA dUra rakhanA cAhate the / ve usI zuddha bhojanako apane liye kalpita aura zAstrAnumodita samajhate the jise dAtArane svayaM apane athavA apane kuTumbake liye tayyAra kiyA ho, jo deneke sthAna para unake Anese pahale hI maujUda ho aura jisameMse dAtAra kucha aMza unheM bhaktipUrvaka bheTa karake zeSameM svayaM saMtuSTa rahanA cAhatA ho--use apane bhojanake liye phira dobArA AraMbha karanekI koI jarUrata na ho| Apa bhrAmarI vRttise, dAtArako kucha bhI bAdhA na pahu~cAte hue, bhojana liyA karate the| bhojanake samaya yadi Agamakathita doSoM se unheM koI bhI doSa mAlUma par3a jAtA thA athavA koI antarAya sAmane upasthita ho jAtA thA to ve khuzIse usI dama bhojanako chor3a dete the aura isa alAbhake kAraNa citta para jarA bhI maila nahIM lAte the / isake sivAya ApakA bhojana parimita aura sakAraNa hotA thaa| AgamameM muniyoMke liye 32 grAsa taka bhojanakI AjJA hai paraMtu Apa usase aksara do cAra dasa grAsa kama hI bhojana lete the, aura jaba yaha dekhate the ki vinA bhojana kiye bhI cala sakatA hai-nityaniyamoMke pAlana tathA dhArmika anuSThAnoMke sampAdanameM koI vizeSa bAdhA nahIM AtI to For Personal & Private Use Only
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / 77 kaI kaI dinake lie AhArakA tyAga karake upavAsa bhI dhAraNa kara lete the; apanI zaktiko jA~cane aura use bar3hAneke liye bhI Apa aksara upavAsa kiyA karate the, Unodara rakhate the, aneka rasoMkA tyAga kara dete the aura kabhI kabhI aise kaThina tathA gupta niyama bhI le lete the jinakI svAbhAvika pUrti para hI ApakA bhojana avalambita rahatA thaa| vAstavameM, samaMtabhadra bhojanako isa jIvanayAtrAkA eka sAdhana mAtra samajhate the / use apane jJAna, dhyAna aura saMyamAdikI vRddhi siddhi tathA sthitikA sahAyaka mAtra mAnate the aura isI dRSTise usako grahaNa karate the| kisI zAririka balako bar3hAnA, zarIrako puSTa banAnA athavA tejovRddhi karanA unheM usake dvArA iSTa nahIM thA; ve svAdake liye bhI bhojana nahIM karate the, yahI vajaha hai ki Apa bhojanake grAsako prAyaH binA cabAye hI-vinA usakA rasAsvAdana kiye hI-nigala jAte the / Apa samajhate the ki jo bhojana kevala dehasthitiko kAyama rakhaneke uddezase kiyA jAya usake liye rasAsvAdanakI jarUrata hI nahIM hai, use to udarastha kara lene mAtrakI jarUrata hai| sAtha hI, unakA yaha vizvAsa thA ki rasAsvAdana karanese iMdriyaviSaya puSTa hotA hai, iMdriyaviSayoMke sevanase kabhI saccI zAMti nahIM milatI, ulaTI tRSNA bar3ha jAtI hai, tRSNAkI vRddhi niraMtara tApa utpanna karatI hai aura usa tApa athavA dAhake kAraNa yaha jIva saMsArameM aneka prakArakI. duHkhaparamparAse pIDita hotA hai; * isa liye ve kSaNika sukhake liye kabhI iMdriyaviSayoMko puSTa nahIM karate the--kSaNika sukhoMkI . * zatahUdonmeSa calaM hi saukhyaM, tRSNAmayApyAyanamAtrahetuH / tRSNAbhivRddhizca tapatyajasraM tApastadAyAsayatItyavAdIH // 13 // -svyNbhuustotr| For Personal & Private Use Only
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra / abhilASA karanA hI ve parIkSAvAnoMke liye eka kalaMka aura adharmakI bAta samajhate the| ApakI yaha khAsa dhAraNA thI ki, Atyantika svAsthya -avinAzI svAtmasthiti athavA karmavimukta anaMtajJAnAdi avasthAkI prApti hI puruSoMkA-isa jIvAtmAkA-svArtha hai-svaprayojana hai, kSaNabhaMgura bhoga-kSaNasthAyI viSayasukhAnubhavana-unakA svArtha nahIM hai; kyoMki tRSAnuSaMgase-bhogoMkI uttarottara AkAMkSA bar3hanese-zArIrika aura mAnasika-duHkhoMkI kabhI zAMti nahIM hotI / ve samajhate the ki, yaha zarIra 'ajaMgama' hai-buddhipUrvaka parispaMdavyApArarahita hai-aura eka yaMtrakI taraha caitanya puruSake dvArA svavyApArameM pravRtta kiyA jAtA hai| sAtha hI ' malavIja ' hai-malase utpanna huA hai; malayoni hai--malakI utpattikA sthAna hai--, -galanmala' hai-mala hI isase jharatA hai-, ' pUti' hai-durgaMdhiyukta hai-, 'bIbhatsa' hai-ghRNAtmaka hai-, 'kSayi' hai-nAzavAn hai-aura -- tApaka' hai-AtmAke duHkhoMkA kAraNa hai-; isa liye ve isa zarIrase sneha rakhane tathA anurAga bar3hAneko acchA nahIM samajhate the, use vyartha mAnate the, aura isa prakArakI mAnyatA tathA pariNatiko hI Atmahita svIkAra karate the * / apanI aisI hI vicAra * svAsthyaM yadAtyantikameSa puMsAM, svArtho na bhogaH pribhNguraatmaa| taSonuSaMgAna ca tApazAntiritIdamAkhyadbhagavAnsupArzvaH // 31 // ajaMgamaM jaMgamaneyayaMtraM yathA tathA jIvakRtaM zarIraM / bIbhatsu pUti kSayi tApakaM ca snaho vRthAtreti hitaM tvamAkhyaH // 32 // -svayaMbhUstotra / malabIjaM malayoni, galanmalaM, pUtigandhabIbhatsaM, pazyanaMgam -ratnakaraMDaka / For Personal & Private Use Only
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ muniH jIvana aura ApatkAla / 71 pariNatike kAraNa samaMtabhadra zarIra se bar3e hI nispRha aura nirmamatva rahate the-- unheM bhogoM se jarA bhI ruci athavA prIti nahIM thIve isa zarIra se apanA kucha pAramArthika kAma nikAlaneke liye hI use thor3AsA zuddha bhojana dete the aura isa bAtakI koI parvAha nahIM karate the ki vaha bhojana rUkhA-cikanA, ThaMDA-garama, halakA bhArI, kaDuA kaSAyalA Adi kaisA hai| isa laghu bhojanake badale meM samantabhadra apane zarIra se yathAzakti khUba kAma lete the, ghaMToM taka kAryotsarga meM sthita ho jAte the, AtApanAdi yoga dhAraNa karate the, aura AdhyAtmika tapakI vRddhike liye apanI zaktiko na chupAkara, dUsare bhI kitane hI anazanAdi ugra ugra bAhya tapazcaraNoMkA anuSThAna kiyA karate the / isake sivAya nitya hI ApakA bahutasA samaya sAmAyika, stutipATha, pratikramaNa, svAdhyAya, samAdhi, bhAvanA, dharmopadeza, graMtharacanA aura parahitapratipAdanAdi kitane hI dharmakAryoMmeM kharca hotA thA / Apa apane samayako jarA bhI dharmasAdhanArahita vyartha nahIM jAne dete the / isa tarahapara, bar3e hI premake sAtha munidharmakA pAlana karate hue, svAmI samantabhadra jaba ' maNurvaka hallI ' grAma meM dharmadhyAnasahita AnaMdapUrvaka apanA munijIvana vyatIta kara rahe the aura aneka durddhara tapazcaraNoMke dvArA Atmonnatike pathameM agresara ho rahe the taba ekAeka pUrvasaMcita asAtAvedanIya karmake tIvra udayase Apake zarIra meM ' bhasmaka ' 1 bAhyaM tapaH paramaduzcaramAcarasva mAdhyAtmikasya tapasaH paribRMhaNArtham // 83 // --svayaMbhUstotra / 2 grAmakA yaha nAma ' rAjAvalIkathe' meM diyA hai / yaha ' kAMcI ' ke AsapAsakA koI gA~va jAna par3atA hai / For Personal & Private Use Only
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 svAmI smntbhdr| nAmakA eka mahAroga utpanna ho gayA / isa rogakI utpattise yaha spaSTa hai ki samaMtabhadrake zarIrameM usa samaya kapha kSINa ho gayA thA aura vAyu tathA pitta donoM bar3ha gaye the; kyoMki kaphake kSINa hone para jaba pitta, vAyuke sAtha bar3hakara kupita ho jAtA hai taba vaha apanI garamI aura tejIse jaTharAgniko atyaMta pradIpta, balADhya aura tIkSNa kara detA ha aura vaha agni apanI tIkSNatAse virUkSa zarIrameM par3e hue bhojanakA tiraskAra karatI huI, use kSaNamAtrameM bhasma kara detI hai| jaTharAgnikI isa atyaMta tIkSNAvasthAko hI 'bhasmaka' roga kahate haiN| yaha roga upekSA kiye jAne para arthAt , guru, snigdha, zItala, madhura aura zleSmala annapAnakA yatheSTa parimANameM athavA tRptiparyaMta sevana na karane para-zarIrake raktamAMsAdi dhAtuoMko bhI bhasma kara detA hai, mahAdaurbalya utpanna kara detA hai, tRSA, sveda, dAha tathA mUrchAdika aneka upadrava khar3e kara detA hai aura antameM rogIko mRtyumukhameM hI sthApita karake chor3atA hai + / isa rogake AkramaNa para samantabhadrane zurUzurUmeM * brahmanemidatta bhI apane 'ArAdhanAkathAkoSa ' meM aisA hI sUcita karate haiN| yathA durddharAnekacAritraratnaratnAkaro mahAn / yAvadAste sukhaM dhIrastAvattaskAyake'bhavat // asadvedyamahAkarmodayArduHkhadAyakaH / tIvrakaSTapradaH kaSTaM bhasmakavyAdhisaMjJakaH // --samantabhadrakathA, padya naM. 4,5 / + kaTAdirUkSAnnabhujAM narANAM kSINe kaphe mArutapittavRddhau / atipravRddhaH pavanAnvito'gnirbhuktaM kSaNAnasmakaroti yasmAt / tasmAdasau bhasmakasaMjJako'bhUdupekSito'yaM pacate ca dhAtUn / -iti bhaavprkaashH| For Personal & Private Use Only
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / 89 I usakI kucha parvAha nahIM kI / ve svecchApUrvaka dhAraNa kiye hue upavAsoM tathA anazanAdika tapoMke avasara para jisa prakAra kSudhAparISahako sahA karate the usI prakAra unhoMne isa avasara para bhI pUrva abhyAsake bala para, use saha liyA- paraMtu isa kSudhA aura usa kSudhAmeM bar3A antara thA; ve isa bar3hatI huI kSudhA ke kAraNa, kucha hI dina bAda, asahya vedanAkA anubhava karane lage; pahale bhojanase ghaMToM ke bAda niyata samaya para bhUkhakA kucha udaya hotA thA aura usa samaya upayogake dUsarI ora lage rahane Adike kAraNa yadi bhojana nahIM kiyA jAtA thA to vaha bhUkha mara jAtI thI aura phira ghaMToM taka usakA patA nahIM rahatA thA; paraMtu aba bhojanako kiye hue dera nahIM hotI thI ki kSudhA phirase A dhamakatI thI aura bhojanake na milane para jaTharAgni apane AsapAsake rakta mAMsako hI khIMca khIMcakara bhasma karanA prAraMbha kara detI thI / samantabhadrako isase bar3I vedanA hotI thI, kSudhAkI samAna dUsarI zarIravedanA hai bhI nahIM; kahA bhI gayA hai-- " nare kSINakaphe pittaM kupitaM mArutAnugam / svoSmaNa pAvakasthAne balamagneH prayacchati // tathA labdhalo dehe virUkSe sAnilo'nalaH / paribhUya pacasvacaM taikSNyAdAzu muhurmuhuH // pakvAnnaM satataM dhAtUn zoNitAdInpacatyapi / tato daurbalyamArtakAn mRtyuM copanayevaraM // bhuktene labhate zAMti jIrNamAtre pratAmyati / tRsvedadAha mUrcchA syurvyAdhayo'tyagnisaMbhavAH // "tametyA gurusnigdhazItamadhuravijvalaiH / 'annapAnairnayecchAnti dIptamagnimivAmbubhiH // " 33 For Personal & Private Use Only - iti carakaH /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra | 'kSudhAsamA nAsti zarIravedanA / ' . isa tIvra kSudhAvedanAke avasara para kisIse bhojanakI yAcanA karanA, dobArA bhojana karanA athavA rogopazAMti ke liye kisIko apane vAste acche snigdha, madhura, zItala gariSTha aura kaphakArI bhojanoMke tayyAra karanekI preraNA karanA, yaha saba unake munidharmake viruddha thA / isa liye samaMtabhadra, vastusthitikA vicAra karate hue, usa samaya aneka uttamottama bhAvanAoM kA cintavana karate the aura apane AtmAko sambodhana karake kahate the " he Atman, tUne anAdi kAla se isa saMsAra meM paribhramaNa karate hue aneka bAra naraka pazu Adi gatiyoMmeM duHsaha kSudhA - bedanAko sahA hai; usake Age to yaha terI kSudhA kucha bhI nahIM hai / tujhe itanI bhI tIvra kSudhA raha cukI hai jo tIna lokakA anna khAjAne para bhI upazama na ho paraMtu eka kaNa khAneko nahIM milaa| ye saba kaSTa tUne parAdhIna hokara sahe haiM aura isaliye unase koI lAbha nahIM ho sakA, aba tU svAdhIna hokara isa vedanAko sahana kara / yaha saba tere hI pUrva karmakA durvipAka hai / sAmyabhAvase vedanAko saha lene para karma kI nirjarA ho jAyagI, navIna karma nahIM ba~dhegA aura na Ageko phira kabhI aise duHkhoMkI uThAnekA avasara hI prApta hogA / " isa taraha para samaMtabhadra apane sAmyabhAvako dRr3ha rakhate the aura kaSAyAdi durbhAvoMko utpanna honekA avasara nahIM dete the / isake sivAya ve isa zarIra ko kucha adhika bhojana prApta karAne tathA zArIrika zaktiko vizeSa kSINa na hone deneke liye jo kucha kara sakate the vaha itanA hI thA ki jina anazanAdika bAhya tathA ghora tapazcaraNoMko ve kara rahe the aura jinakA anuSThAna unakI nityakI icchA tathA zakti para nirbhara thA-- mUlaguNoM kI taraha lAjamI nahIM thA -- unheM ve DhIlA athavA sthagita kara deN| unhoMne 82 For Personal & Private Use Only
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / vaisA hI kiyA bhI--ve aba upavAsa nahIM rakhate the, anazana, Unodara, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga aura kAyakleza nAmake bAhya tapoMke anuSThAnako unhoMne, kucha kAlake liye, ekadama sthagita kara diyA thA, bhojanake bhI ve aba pUre 32 grAsa lete the; isake sivAya rogI munike liye jo kucha bhI riAyateM mila sakatI thIM ve bhI prAyaH sabhI unhoMne prApta kara lI thiiN| paraMtu yaha saba kucha hote hue bhI, ApakI kSudhAko jarA bhI zAMti nahIM milI, vaha dinapara dina bar3hatI aura tIvrase tIvratara hotI jAtI thI, jaTharAnalakI jvAlAoM tathA pitakI tIkSNa USmAse zarIrakA rasaraktAdi dagdha huA jAtA thA, jvAlAe~ zarIrake aMgoMpara dUra dUra taka dhAvA kara rahI thIM, aura nityakA svalpa bhojana unake liye jarA bhI paryApta nahIM hotA thA-vaha eka jAjvalyamAna agnipara thor3ese jalake chIMTekA hI kAma detA thaa| isake sivAya yadi kisI dina bhojanakA antarAya ho jAtA thA to aura bhI jyAdA gajaba ho jAtA thA--kSudhA rAkSasI usa dina aura bhI jyAdA ugra tathA nirdaya rUpa dhAraNa kara letI thii| isa tarahapara samaMtabhadra jisa mahAvedanAkA anubhava kara rahe the usakA pAThaka anumAna bhI nahIM kara skte| aisI hAlatameM acche acche dhIravIroMkA dhairya chUTa jAtA hai, zraddhAna bhraSTa ho jAtA hai aura jJAnaguNa DagamagA jAtA hai| paraMtu samaMtabhadra mahAmanA the, mahAtmA the, Atma-dehAntarajJAnI the, saMpatti-vipatti samacitta the, nirmala samyagdarzanake dhAraka the aura unakA jJAna adu:khabhAvita nahIM thA jo duHkhoMke Ane para kSINa , aduHkhabhAvitaM jJAnaM kSIyate duHkhasannidhau / - tasmAdyathAbalaM duHkhairAsmAnaM bhAvayenmuniH // -samAdhitaMtra / For Personal & Private Use Only
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smNtbhdr| ho jAya, unhoMne yathAzakti ugra ugra tapazcaraNoMke dvArA kaSTa sahana kara acchA abhyAsa kiyA thA, ve AnaMdapUrvaka kaSToMko sahana kiyA karate the unheM sahate hue kheda nahIM mAnate the* aura isaliye, isa saMkaTake avasarapara ve jarA bhI vicalita tathA dhairyacyuta nahIM ho ske| samantabhadrane jaba yaha dekhA ki roga zAnta nahIM hotA, zarIrakI durbalatA bar3hatI jArahI hai, aura usa durbalatAke kAraNa nityakI Avazyaka kriyAoMmeM bhI kucha bAdhA par3ane lagI hai; sAtha hI, pyAsa Adikake bhI kucha upadrava zurU ho gaye haiM, taba Apako bar3I hI cintA paidA huI / Apa socane lage-" isa muniavasthAmeM, jahA~ Agamodita vidhike anusAra udgama-utpAdanAdi chayAlIsa doSoM, caudaha maladoSoM aura battIsa antarAyoMko TAlakara, prAsuka tathA parimita bhojana liyA jAtA hai vahA~, isa bhayaMkara rogakI zAMtike liye upayukta aura paryApta bhojanakI koI vyavasthA nahIM bana sktii| muni padako kAyama rakhate hue, yaha roga prAyaH asAdhya athavA niHpratIkAra jAna par3atA hai; isa liye yA to mujhe apane munipadako chor3a denA cAhiye * AtmadehAntarajJAnajanitAhAdanirvRtaH / tapasA duSkRtaM ghoraM bhuMjAnopi na vidyate // -smaadhitNtr| / jo loga Agamase ina udgamAdi doSoM tathA antarAyoMkA svarUpa jAnate haiM aura jinheM piNDazuddhikA acchA jJAna hai unheM yaha batalAne kI jarUrata nahIM hai ki sacce jaina sAdhuoMko bhojanake liye vaise hI kitanI kaThinAiyoMkA sAmanA karanA par3atA hai| ina kaThinAiyoM kA kAraNa dAtAroMkI koI kamI nahIM hai, balki bhojanavidhi aura nirdoSa bhojanakI jaTilatA hI usakA prAyaH eka kAraNa haiphira 'bhasmaka' jaise rogakI zAMtike liye upayukta aura paryApta bhojanakI to bAta hI dUra hai| For Personal & Private Use Only
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / 85 aura yA 'sallekhanA' vrata dhAraNa karake isa zarIrako dharmArtha tyAganeke liye tayAra ho jAnA cAhiye; paraMtu munipada kaise chor3A jA sakatA hai ! jisa munidharmake liye maiM apanA sarvasva arpaNa kara cukA hU~, jisa munidharmako maiM bar3e premake sAtha aba taka pAlatA A rahA hU~ aura jo munidharma mere dhyeyakA eka mAtra AdhAra banA huA hai use kyA maiM chor3a dU~ ? kyA kSudhAkI vedanAse ghabar3Akara athavA usase bacaneke liye chor3a dU~ ? kyA iMdriyaviSayajanita svalpa sukhake liye use bali de dUM ? yaha nahIM ho sktaa| kyA kSudhAdi duHkhoMke isa pratikArase athavA iMdriyaviSayajanita svalpa sukhake anubhavanase isa dehakI sthiti sadA ekasI aura sukharUpa banI rahegI ? kyA phira isa dehameM kSudhAdi duHkhoMkA udaya nahIM hogA ? kyA mRtyu nahIM AegI ? yadi aisA kucha nahIM hai to phira ina kSudhAdi duHkhoMke pratikAra AdimeM guNa hI kyA hai ? unase isa deha athavA dehIkA upakAra hI kyA bana sakatA hai ?* maiM duHkhoMse bacaneke liye kadApi munidharmako nahIM choDUMgA; bhale hI yaha deha naSTa ho jAya, mujhe usakI cintA nahIM hai; merA AtmA amara hai, use koI nAza nahIM kara sakatA; maiMne duHkhoMkA svAgata karaneke liye munidharma dhAraNa kiyA thA, na ki unase ghabarAne aura bacaneke lie; merI parIkSAkA yahI samaya hai, maiM munidharmako nahIM __ * kSudhAdi duHkhoMke pratikArAdiviSayaka ApakA yaha bhAva 'svayaMbhUstotra 'ke nimna padyase bhI prakaTa hotA hai 'kSudAdiduHkhapratikArataH sthitina cendriyArthaprabhavAlpasaukhyataH / tato guNo nAsti ca dehadehinoritIdamitthaM bhagavAn vyajijJapat ' // 18 // For Personal & Private Use Only
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 . . svAmI smNtbhdr| chodduuNgaa|" itanemeM hI aMtaHkaraNake bhItarase eka dUsarI AvAja AI"samaMtabhadra ! tU aneka prakArase jainazAsanakA uddhAra karane aura use pracAra .. denemeM samartha hai, terI badaulata bahutase jIvoMkA ajJAnabhAva tathA mithyAtva naSTa hogA aura ve sanmArgameM lageMge; yaha zAsanoddhAra aura lokahitakA kAma kyA kucha kama dharma hai ? yadi isa zAsanoddhAra aura lokahitakI dRSTise hI tU kucha samayake liye munipadako chor3a deM aura apane bhojanakI yogya vyavasthA dvArA rogako zAnta karake phirase munipada dhAraNa kara leve to isameM kaunasI hAni hai ? tere jJAna, zraddhAna, aura cAritrake bhAvako to isase jarA bhI kSati nahIM pahu~ca sakatI, vaha to hara dama tere sAtha hI rahegA; tU dravyaliMgakI apekSA athavA bAhyameM bhale hI muni na rahe; paraMtu bhAvoMkI apekSA to terI avasthA muni jaisI hI hogI, phira isameM adhika socane vicAranekI bAta hI kyA hai ? ise Apaddharmake taura para hI svIkAra kara; terI pariNati to hamezA lokahitakI tarapha rahI hai, aba use gauNa kyoM kiye detA hai ? dUsaroMke hitake liye hI yadi tU apane svArthakI thor3IsI bali dekara-alpa kAlake liye munipadako chor3akara-bahutoMkA bhalA kara sake to isase tere caritra para jarA bhI kalaMka nahIM A sakatA, vaha to ulaTA aura bhI jyAdA dedIpyamAna hogA; ataH tU kucha dinoMke liye isa munipadakA moha chor3akara aura mAnApamAnakI jarA bhI parvAha na karate hue apane rogako zAMta karanekA yatna kara, vaha niHpratIkAra nahIM hai; isa rogase mukta hone para, svasthAvasthAmeM, tU aura bhI adhika uttama rItise munidharmakA pAlana kara sakegA; aba vilamba karanekI jarUrata nahIM hai, vilambase hAni hogii|" isa taraha para samaMtabhadrake hRdayameM kitanI hI derataka vicAroM kA utthAna aura patana hotA rahA / antako Apane yahI sthira kiyA ki For Personal & Private Use Only
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / " kSudAdiduHkhoMse ghabarAkara unake pratikArake liye apane nyAyya niyamoMko tor3anA ucita nahIM hai; lokakA hita vAstavameM lokake Azrita hai aura merA hita mere Azrita hai; yaha ThIka hai ki lokakI jitanI sevA maiM karanA cAhatA thA use maiM nahIM kara sakA; paraMtu usa sevAkA bhAva mere AtmAmeM maujUda hai aura maiM use agale janmameM pUrA karU~gA; isa samaya lokahitakI AzA para Atmahitako bigAr3anA munAsiba nahIM hai; isa liye mujhe aba 'sallekhanA' kA vrata jarUra le lenA cAhiye aura mRtyukI pratIkSAmeM baiThakara zAMtike sAtha isa dehakA dharmArtha tyAga kara denA cAhiye / " isa nizcayako lekara samaMtabhadra sallekhanA vratakI AjJA prApta karaneke liye apane vayovRddha, tapovRddha, aura aneka sadguNAlaMkRta pUjya gurudevake pAsa pahu~ce aura unase apane rogakA sArA hAla nivedana kiyaa| sAtha hI, unapara yaha prakaTa karate hue ki merA roga niHpratIkAra jAna par3atA hai aura rogakI niHpratIkArAvasthAmeM 'sallekhanA' kA zaraNa lenA hI zreSTha kahA gayA hai, * yaha vinamra prArthanA kI ki 'aba Apa kRpAkara mujhe sallekhanA dhAraNa karanekI AjJA pradAna kareM aura yaha AzIrvAda deveM ki maiM sAhasapUrvaka aura saharSa usakA nirvAha karanemeM samartha ho sakU~ / ' samaMtabhadrakI isa vijJApanA aura prArthanAko sunakara gurujI kucha derake liye mauna rahe, unhoMne samaMtabhadrake mukhamaMDala (cehare) para eka gaMbhIra dRSTi DAlI aura phira apane 1rAjAvalAkathe' se yaha to patA calatA hai ki samaMtabhadrake gurudeva usa samaya maujUda the aura samaMtabhadra sallekhanAkI AjJA prApta karaneke liye unake pAsa gaye the, paraMtu yaha mAlUma nahIM ho sakA ki unakA kyA nAma thaa| * upasarge durbhikSe jarasi rujAyAM ca niHprtiikaare| dharmAya tanuvimocanamAhuH sallekhanAmAryAH // 122 // -rtnkrNddk| For Personal & Private Use Only
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smNtbhdr| yogabalase mAlUma kiyA ki samaMtabhadra alpAyu nahIM hai, usake dvArA dharma tathA zAsanake uddhArakA mahAn kArya honeko hai isa dRSTise vaha sallekhanAkA pAtra nahIM; yadi use sallekhanAkI ijAjata dI gaI to vaha akAlahImeM kAlake gAlameM calA jAyagA aura usase zrIvIrabhagavAnake zAsana kAryako bahuta bar3I hAni phuNcegii| sAtha hI, lokakA bhI bar3A ahita hogaa| yaha saba socakara gurujIne, samaMtabhadrakI prArthanAko asvIkAra karate hue, unheM bar3e hI premake sAtha samajhAkara kahA "vatsa, abhI tumhArI salekhanAkA samaya nahIM AyA, tumhAre dvArA zAsanakAryake uddhArakI mujhe bar3I AzA hai, nizcaya hI tuma dharmakA uddhAra aura pracAra karoge, aisA merA antaHkaraNa kahatA hai; lokako bhI isa samaya tumhArI bar3I jarUrata hai, isa liye merI yaha khAsa icchA hai aura yahI merI AjJA hai ki tuma jahA~para aura jisa veSameM rahakara rogopazamanake yogya tRptiparyaMta bhojana prApta kara sako vahIM para khuzIse cale jAo aura usI veSako dhAraNa kara lo, rogake upazAMta hone para phirase jainamunidIkSA dhAraNa kara lenA aura apane saba kAmoMko sa~bhAla lenaa| mujhe tumhArI zraddhA aura guNajJatApara pUrA vizvAsa hai, isI liye mujhe yaha kahane meM jarA bhI saMkoca nahIM hotA ki tuma cAhe jahA~ jA sakate ho aura cAhe jisa veSako dhAraNa kara sakate ho; maiM khuzIse tumheM aisA karanekI ijAjata detA huuN|" gurujIke ina madhura tathA sAragarbhita vacanoMko sunakara aura apane antaHkaraNakI usa AvAjako smaraNa karake samaMtabhadrakA yaha nizcaya ho gayA ki isImeM jarUra kucha hita hai, isa liye Apane apane sallekhanAke vicArako chor3a diyA aura gurujIkI AjJAko zirodhAraNa kara Apa unake pAsase cala diye / For Personal & Private Use Only
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / aba samantabhadrako yaha cintA huI ki digambara muniveSako yadi chor3A jAya to phira kaunasA veSa dhAraNa kiyA jAya, aura vaha veSa jaina ho yA ajaina / apane muniveSako chor3anekA khayAla Ate hI unheM phira duHkha hone lagA aura ve socane lage-" jisa dUsare veSako maiM Aja taka vikRta aura aprAkRtika veSa samajhatA ArahA hU~ use maiM kaise dhAraNa karU~ ! kyA usIko aba mujhe dhAraNa karanA hogA ? kyA gurujIkI aisI hI AjJA hai ? hA~, aisI hI AjJA hai / unhoMne spaSTa kahA hai ' yahI merI AjJA hai,'' cAhe jisa veSako dhAraNa kara lo, rogake upazAMta hone para phirase jainamunidIkSA dhAraNa kara lenA' taba to ise alaMdhya zakti bhavitavyatA kahanA cAhiye / yaha ThIka hai ki maiM veSa (liMga) ko hI saba kucha nahIM samajhatA-usIko muktikA eka mAtra kAraNa nahIM jAnatA-vaha dehAzrita hai aura deha hI isa AtmAkA saMsAra hai; isa liye mujha mumukSukA-saMsAra baMdhanoMse chUTaneke icchukakAkisI veSameM ekAnta Agraha nahIM ho sakatA* ; phira bhI maiM veSake vikRta aura avikRta aise do bheda jarUra mAnatA hU~, aura apane liye avikRta veSameM rahanA hI adhika acchA samajhatA hai / isIse, yadyapi, . -...tatastatsiddhayartha paramakaraNo granthamubhayaM / bhavAnevAtyAkSIna ca vikRtaveSopadhirataH // svayaMbhU / * zrIpUjyapAdake samAdhitaMtra meM bhI veSaviSayameM aisA hI bhAva pratipAdita kiyA gayA hai; yathA liMga dehAzritaM dRSTaM deha evAtmano bhavaH / na mucyante bhavAttasmAtte ye liNgkRtaagrhaaH|| 87 // . * arthAt-liMga ( jaTAdhAraNa namatvAdi ) dehAzrita hai aura deha hI AtmAkA saMsAra hai, isa liye jo loga liMga ( veSa ) kA hI ekAnta Agraha rakhate haiMusIko muktikA kAraNa samajhate haiM-ve saMsArabaMdhanase nahIM chUTate / For Personal & Private Use Only
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra / usa dUsare veSameM merI koI ruci nahIM ho sakatI, mere liye vaha eka prakArakA upasarga hI hogA aura merI avasthA usa samaya adhikatara celopasRSTa muni jaisI hI hogI paraMtu phira bhI usa upasargakA kartA to maiM khuda hI hU~gA na ? mujhe hI svayaM usa veSako dhAraNa karanA par3egA ! yahI mere liye kucha kaSTakara pratIta hotA hai / acchA, anya veSa na dhAraNa karU~ to phira upAya bhI aba kyA hai ? muniveSako kAyama rakhatA huA yadi bhojanAdike viSayameM svecchAcArase pravatti karU~, to usase apanA muniveSa lajita aura kalaMkita hotA hai, aura yaha mujhase nahIM ho sakatA; maiM khuzIse prANa de sakatA hU~ paraMtu aisA koI kAma nahIM kara sakatA jisase mere kAraNa muniveSa athavA munipadako lajita aura kalaMkita honA par3e / mujhase yaha nahIM bana sakatA ki jainamunike rUpameM maiM usa padake viruddha koI hInAcaraNa karU~; aura isa liye mujhe aba lAcArIse apane munipadako chor3anA hI hogA / munipadako chor3akara maiM 'kSullaka' ho sakatA thA, paraMtu vaha liMga bhI upayukta bhojanakI prAptike yogya nahIM hai-usa padadhArIke liye bhI uddiSTa bhojanake tyAga AdikA kitanA hI aisA vidhAna hai, jisase usa padakI maryAdAko pAlana karate hue rogopazAMtike liye yatheSTa bhojana nahIM mila sakatA, aura maryAdAkA ullaMghana mujhase nahIM bana sakatA-isa liye maiM usa veSako bhI nahIM dhAraNa kruuNgaa| bilakula gRhastha bana jAnA athavA yoM hI kisIke AzrayameM jAkara rahanA bhI mujhe iSTa nahIM hai / isake sivAya merI cirakAla kI pravRtti mujhe isa bAtakI ijAjata nahIM detI ki maiM apane bhojanake liye kisI vyaktivizeSako kaSTa dUM; maiM apane bhojanake liye aise hI kisI nirdoSa mArgakA avalambana lenA cAhatA hU~ jisameM khAsa mere liye kisIko bhI bhoja For Personal & Private Use Only
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / AAAA nakA koI prabaMdha na karanA par3e aura bhojana bhI paryApta rUpameM upalabdha hotA rhe|" ___ yahI saba socakara athavA isI prakArake bahutase UhApohake bAda Apane apane digambara muniveSakA Adarake sAtha tyAga kiyA aura sAtha hI, udAsIna bhAvase, apane zarIrako pavitra bhasmase AcchAdita karanA AraMbha kara diyaa| usa samayakA dRzya bar3A hI karuNAjanaka thaa| dehase bhasmako malate hue ApakI A~kheM kucha Ardra ho AI thiiN| jo A~kheM bhasmaka vyAdhikI tIvra vedanAse bhI kabhI Ardra nahIM huI thIM unakA isa samaya kucha Ardra ho jAnA sAdhAraNa bAta na thii| saMghake munijanoMkA hRdaya bhI Apako dekhakara bhara AyA thA aura ve sabhI bhAvIkI alaMdhya zakti tathA karmake durvipAkakA hI cintavana kara rahe the| samaMtabhadra jaba apane dehapara bhasmakA lepa kara cuke to unake bahiraMgameM bhasma aura aMtaraGgameM samyagdarzanAdi nirmala guNoMke divya prakAzako dekhakara aisA mAlUma hotA thA ki eka mahAkAntimAna ratna kardamase lipta ho rahA hai aura vaha kardama usa ratnameM praviSTa na ho sakanese usakA kucha bhI vigAr3a nahIM sakatA* athavA aisA jAna par3atA thA ki samaMtabhadrane apanI bhasmakAgniko bhasma karane-use zAMta banAne ke liye yaha 'bhasma' kA divya prayoga kiyA hai / astu / saMghako abhivAdana karake aba samaMtabhadra eka vIra yoddhAkI taraha, kAryasiddhike liye, 'maNuvakahallI se cala diye| 'rAjAvalikathe' ke anusAra, samaMtabhadra maNuvakahallIse calakara 'kAMcI' pahu~ce aura vahA~ 'zivakoTi' rAjAke pAsa, saMbhavataH usake . * antaHsphuritasamyaktve bahiryAptakuliMgakaH / zobhito'sau mahAkAntiH kardamAkto maNiyathA // -A0 kathAkoza / / / For Personal & Private Use Only
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra / NA * bhImaliMga' nAmaka zivAlayameM hI, jAkara unhoMne use AzIrvAda 'diyA; rAjA unakI bhadrAkRti Adiko dekhakara vismita huA aura usane . unheM 'ziva' samajhakara praNAma kiyA; dharmakRtyoMkA hAla pUche jAne para rAjAne apanI zivabhakti, zivAcAra, maMdiranirmANa aura bhImaliMgake maMdirameM pratidina bAraha khaMDaMga parimANa taMDulAna viniyoga karanekA hAla unase nivedana kiyaa| isa para samaMtabhadrane, yaha kaha kara ki ' maiM tumhAre isa naivadyako zivArpaNa karU~gA,' usa bhojanake sAtha maMdirameM apanA Asana grahaNa kiyA, aura kivAr3a baMda karake sabako cale jAnekI AjJA kii| saba logoMke cale jAne para samantabhadrane zivArtha jaTharAgnimeM usa bhojanakI AhutiyA~ denI AraMbha kI aura AhutiyA~ dete dete usa bhojanameMse jaba eka kaNa bhI avaziSTa nahIM rahA taba Apane pUrNa tRpti lAbha karake, daravAjA khola diyaa| saMpUrNa bhojanakI samAptiko dekhakara rAjAko bar3A hI Azcarya huA / agale dina usane aura bhI adhika bhaktike sAtha uttama bhojana bheTa kiyA paraMtu pahale dina pracuraparimANameM tRptiparyaMta bhojana kara leneke kAraNa jaTharAgnike kucha upazAMta honese, usa dina eka cauthAI bhojana baca gayA, aura tIsare dina AdhA bhojana zeSa raha gayA / samaMtabhadrane sAdhAraNatayA isa zeSAnako 1 khaMDuga' kitane serakA hotA hai, isa viSayameM varNI nemisAgarajIne, paM0 zAMtirAjajI zAstrI maisUrake patrAdhAra para hameM yaha sUcita kiyA hai ki beMgalora prAntameM 200 serakA, maisUra prAntameM 180 serakA, hegaDadevanakoTameM 80 serakA aura zimogA DisTrikTameM 60 serakA khaMDuga pracalita hai, aura serakA parimANa sarvatra 80 tolekA hai| mAlUma nahIM usa samaya khAsa kAMcImeM kitane serakA khaMDuga pracalita thaa| saMbhavataH vaha 40 serase to kama na rahA hogaa| . 2 'zivArpaNa' meM kitanA hI gUDha artha saMnihita hai / For Personal & Private Use Only
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / 93. devaprasAda batalAyA, paraMtu rAjAko usase saMtoSa nahIM huaa| cauthe dina jaba aura bhI adhika parimANameM bhojana baca gayA taba rAjAkA saMdeha bar3ha gayA aura usane pA~caveM dina maMdirako, usa avasara para, apanI senAse ghiravAkara daravAjeko khola DAlanekI AjJA dI / daravAjeko kholaneke liye bahutasA kalakala zabda hone para samaMtabhadrane upa-- sargakA anubhava kiyA aura upasargakI nivRttiparyaMta samasta AhArapAnakA tyAga karake tathA zarIrase bilakula hI mamatva chor3akara, Apane bar3I hI bhakti ke sAtha ekAgracittase zrIvRSabhAdi caturviMzati tIrthaMkaroMkI stuti karanA AraMbha kiyA / stuti karate hue samaMtabhadrane jaba AThaveM tIrthaMkara zrIcaMdraprabha svAmIkI bhaleprakAra stuti karake bhImaliMgakI ora dRSTi kI, to unheM usa sthAnapara kisI divya zaktike pratApase, caMdralAMchanayukta arhata bhagavAnakA eka jAjvalyamAna suvarNamaya vizAla bimba, vibhUtisahita, prakaTa hotA huA dikhalAI diyaa| yaha dekhakara samaMtabhadrane daravAjA khola diyA aura Apa zeSa tIrthaMkaroMkI stuti karanemeM tallIna ho gye| daravAjA khulate hI isa mAhAtmyako dekhakara zivakoTi rAjA bahuta hI Azcaryacakita huA aura apane choTe bhAI 'zivAyana' sahita, yogirAja zrIsamaMtabhadrako udaMDa namaskAra karatA huA unake caraNoMmeM gira pdd'aa| samaMtabhadrane, zrIvarddhamAna mahAvIraparyaMta stuti kara cukanepara, hAtha uThAkara donoMko AzIrvAda diyA / isake bAda dharmakA vistRta svarUpa sunakara rAjA saMsAra-deha-bhogoMse virakta ho gayA aura usane apane putra 'zrIkaMTha' ko rAjya dekara 'zivAyana sahita una munimahArAjake samIpa jinadIkSA dhAraNa kii| aura bhI kitane 1 isI stutiko ' svayaMbhUstotra' kahate haiM / For Personal & Private Use Only
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 svAmI samantabhadra / hI logoM kI zraddhA isa mAhAtmyase palaTa gaI aura ve aNuvratAdikake ' dhAraka ho gaye * / isa tarahapara samaMtabhadra thor3e hI dinoM meM apane ' bhasmaka' rogako bhasma karane meM samartha hue, unakA ApatkAla samApta huA, aura dehake prakRtistha ho jAnepara unhoMne phirase jainamunidIkSA dhAraNa kara lI / zravaNabelgolake eka zilAlekha meM bhI, jo Ajase karIba ATha sau varSa pahalekA likhA huA hai, samantabhadrake 'bhasmaka' rogakI zAMti, eka 'divyazakti ke dvArA unheM udAtta padakI prApti aura yogasAmarthya athavA vacana-balase unake dvArA ' caMdraprabha ' ( bimba ) kI AkRSTi Adi kitanI hI bAtoM kA ullekha pAyA jAtA hai / yathA- vaMdyo bhasmakabhasmasAtkRtipaTuH padmAvatIdevatAdattodAttapada - svamaMtravacanavyAhUtacaMdraprabhaH / AcAryassa samantabhadragaNabhRdyeneha kAle kalau jainaM vartma samantabhadramabhavadbhadraM samantAnmuhuH || isa padyameM yaha batalAyA gayA hai ki, jo apane 'bhasmaka' rogako bhasmasAt karane meM catura haiM, 'padmAvatI' nAmakI divya zaktike dvArA jinheM udAtta padakI prApti huI, jinhoMne apane maMtravacanoMse ( bimbarUpa meM ) ' caMdraprabha' ko bulA liyA aura jinake dvArA yaha kalyANakArI * dekho 'rAjAvalikathe' kA vaha mUla pATha, jise misTara levisa rAisa sAhabane apanI Inscriptions at Sravanabelgola nAmaka pustakakI prastAvanA ke pRSTha 62 para uddhRta kiyA hai| isa pAThakA anuvAda hameM varNI nemisAgara kI kRpA se prApta huA, jisake liye hama unake AbhArI haiM / 1 isa zilAlekhakA purAnA naMbara 54 tathA nayA naM0 67 hai; ise 'malliSeNaprazasti' bhI kahate haiM, aura yaha zaka saMvat 1050 kA likhA huA hai / For Personal & Private Use Only
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla | 95 jaina mArga (dharma) isa kalikAlameM saba ora se bhadrarUpa huA, ve gaNanAyaka AcArya samaMtabhadra punaH punaH vaMdanA kiye jAneke yogya haiM / isa paricaya meM, yadyapi, 'zivakoTi ' rAjAkA koI nAma nahIM hai; paraMtu jina ghaTanAoM kA isameM ullekha hai ve ' rAjAvalikathe' Adike anusAra zivakoTi rAjAke 'zivAlaya' se hI sambandha rakhatI haiM / 'senagaNakI paTTAvalI' se bhI isa viSayakA samarthana hotA / usameM bhI ' bhImaliMga 'zivAlaya meM zivakoTi rAjAke samaMtabhadradvArA camatkRta aura dIkSita hone kA ullekha milatA hai / sAtha hI use ' navatiliMga ' dezakA 'mahArAja' sUcita kiyA hai, jisakI rAjadhAnI usa samaya saMbhavata: ' kAMcI ' hI hogI / yathA " ( svasti) navatiliGgadezAbhirAmadrAkSAbhirAmabhImaliGgasvenvAdistokotkIraNa (?) rudra sAndracandrikA vizadayazaH zrIcandrajinendra saddarzanasamutpanna kautUhalakalitazivako TimahArAjataporAjyasthApakAcArya zrImatsamantabhadrasvAminAm * " isake sivAya, 'vikrAntakaurava' nATaka aura zravaNabelagolake zilAlekha naM0 105 ( nayA naM0 254 ) se yaha bhI patA calatA hai ki ' zivakoTi ' samaM bhadra ke pradhAna ziSya the / yathA-ziSya tadIyau trikoTinAmA zivAyanaH zAstravidAM vareNyau / kRtsnazrutaM zrIgurupAdamUle hyadhItavaMtau bhavataH kRtArthau // --vikrAntakaurava | 1 'svayaM' se ' kIraNa ' takakA pATha kucha azuddha jAna par3atA hai / * 'jaina siddhAntabhAskara ' kiraNa 1 lI, pR0 38 / 2 yaha padya ' jinendra kalyANAbhyudaya' kI prazasti meM bhI pAyA jAtA hai / For Personal & Private Use Only
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| tasyaiva ziSyazzivakoTisUristapolatAlambanadehayaSTiH / saMsAravArAkarapotametattatvArthasUtraM tadalaMcakAra / / -zra0 zilAlekha / ' 'vikrAntakaurava' ke ukta padyameM 'zivakoTi' ke sAtha 'zivAyana' nAmake eka dUsare ziSyakA bhI ullekha hai, jise 'rAjAvalikathe' meM 'zivakoTi' rAjAkA anuja (choTAbhAI ) likhA hai aura sAtha hI yaha prakaTa kiyA hai ki usane bhI zivakoTike sAtha samaMtabhadrase jinadIkSA lI thI; * paraMtu zilAlekhavAle padyameM vaha ullekha nahIM hai aura usakA kAraNa padyake arthaparase yaha jAna par3atA hai ki yaha padya tattvArthasUtrakI usa TIkAkI prazastikA padya hai jise zivakoTi AcAryane racA thA, isI liye isameM tattvArthasUtrake pahale 'etat ' zabdakA prayoga kiyA gayA hai aura yaha sUcita kiyA gayA hai ki 'isa' tattvArthasUtrako usa zivakoTi sUrine alaMkRta kiyA hai jisakA deha taparUpI latAke AlaMbanake liye yaSTi banA huA hai| jAna par3atA hai yaha padhai ukta TIkA parase hI zilAlekhameM uddhRta kiyA gayA hai, aura isa dRSTise yaha padya bahuta prAcIna hai aura isa bAtakA nirNaya karaneke liye paryApta mAlUma hotA hai ki ' zivakoTi' AcArya svAmI samantabhadrake ziSya the + / Azcarya nahIM jo ye 'zivakoTi' koI rAjA hI hue hoM / * yathA-zivakoTimahArAjaM bhavyanappudariM nijAnuja verasa...saMsArazarIrabhoganigadi zrIkaMThanembasutaMge rAjyamanittu zivAyanaM gUDiya A muniparAliye jinadIkSeyanAntu zivakoTyAcAryarAgi.... / 1 isase pahale do padya bhI usI TIkAke jAna par3ate haiM; aura ve Uparase 'guNAdiparicaya'meM uddhRta kiye jAcuke haiN| + nagaratAllukeke 35 veM zilAlekhameM bhI zivakoTi ' AcAryako samantabha drakA ziSya likhA hai ( E.C. VIII.) / For Personal & Private Use Only
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / devAgamakI vasunandivRttimeM maMgalAcaraNakA prathama padya nimna prakArase pAyA jAtA hai sArvazrIkulabhUSaNaM kSataripuM sarvArthasaMsAdhanaM sannIterakalaMkabhAvavidhRteH saMskArakaM satpatham / niSNAtaM nayasAgare yatipatiM jJAnAMzusadbhAskara bhettAraM vasupAlabhAvatamaso vandAmahe buddhaye // yaha padya dyarthaka hai, aura isa prakArake yarthaka vyarthaka padya bahudhA graMthoMmeM pAye jAte haiN| isameM buddhivRddhike liye jisa 'yatipati' ko namaskAra kiyA gayA hai usase eka arthameM 'zrIvarddhamAnasvAmI' aura dUsaremeM 'samaMtabhadrasvAmI' kA abhiprAya jAna par3atA hai / yatipatike jitane vizeSaNa haiM ve bhI donoMpara ThIka ghaTita ho jAte haiN| 'akalaMka bhAvakI vyavasthA karanevAlI sanIti (syAdvAdanIti ) ke satpathako saMskArita karanevAle' aisA jo vizeSaMNa hai vaha samantabhadrake liye bhaTTAkalaMkadeva aura zrIvidyAnaMda jaise AcAryoM dvArA prayukta vizeSaNoMse milatA julatA hai / isa padyake anantara hI dUsare padyameM, jo Upara uddhRta bhI kiyA jAcukA hai, samaMtabhadrake matako namaskAra kiyA hai / matako namaskAra karanese pahale khAsa samantabhadrako namaskAra kiyA jAnA jyAdA saMbhavanIya tathA ucita mAlUma hotA hai| isake sivAya isa vRttike antameM jo maMgala padya diyA hai vaha bhI dyarthaka hai aura usameM sApha taurase paramArthavikalpI 'samaMtabhadradeva' ko namaskAra . - vyarthaka bhI ho sakatA hai, aura taba yatipatise tIsare arthameM vasunandIke guru nemicaMdrakA bhI Azaya liyA jA sakatA hai, jo vasunandizrAvakAcArakI prazastike anusAra nayanandIke ziSya aura zrInandIke praziSya the| For Personal & Private Use Only
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 svAmI samaMtabhadra / kiyA hai aura dUsare artha meM vahI samaMtabhadradeva 'paramAtmA' kA vizeSaNa kiyA gayA hai / yathA samantabhadradevAya paramArtha vikalpine / samantabhadradevAya namostu paramAtmane || ina saba bAtoMse yaha bAta aura bhI dRr3ha ho jAtI hai ki ukta 'yatipati' se samantabhadra khAsa taura para abhipreta haiM / astu; ukta yatipatike vizeSaNoM meM 'bhettAraM vasupAlabhAvatamasaH ' bhI eka vizeSaNa hai, jisakA artha hotA hai 'vasupAlake bhAvAMca kArako dUra karanevAle' | 'vasupAla' zabda sAmAnya taura se 'rAjA'kA vAcaka hai aura isa liye, ukta vizeSaNa se yaha mAlUma hotA hai ki semaMtabhadrasvAmI ne bhI kisI rAjA ke bhAvAMdhakAra ko dUra kiyA hai | bahuta saMbhava hai ki vaha rAjA ' zivakoTi ' hI ho, aura vahI samaMtabhadrakA pradhAna ziSya huA ho / isake sivAya, ' vasu' zabdakA artha 'ziva' aura 'pAla' kA artha ' rAjA ' bhI hotA hai aura isa tarahapara ' vasupAla' se zivakoTi rAjAkA artha nikAlA jA sakatA hai; paraMtu yaha kalpanA bahuta hI kliSTa jAna par3atI hai aura isa liye hama isapara adhika jora denA nahIM cAhate / brahma nemidatta ke ArAdhanA-kathAkoza' meM bhI ' zivakoTi rAjAkA ullekha hai-- usIke zivAlaya meM zivanaivadya se 'bhasmaka vyAdhikI zAMti aura caMdraprabha jineMdra kI stuti par3hate samaya jinabimbakI prAdurbhUtikA ullekha hai --- sAtha hI, yaha bhI ullekha hai ki zivakoTi 6 " 1 zrIvarddhamAnasvAmIne rAjA zreNikake bhAvAMdhakArako dUra kiyA thA / 2 brahma nemidatta bhaTTAraka malibhUSaNake ziSya aura vikramakI 16 vIM zatAbdI ke vidvAn the / Apane vi0 saM0 1585 meM zrIpAlacaritra banAkara samApta kiyA ha | ArAdhanA kathAkoza bhI usI vakta ke karIbakA banA huA hai / For Personal & Private Use Only "
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / " mahArAjane jinadIkSA dhAraNa kI thI / paraMtu zivakoTiko, 6 kAMcI athavA ' navatailaMga' dezakA rAjA na likhakara ' vArANasI ' ( kAzIbanArasa ) kA rAjA prakaTa kiyA hai, yaha bheda hai * / aba dekhanA cAhiye, itihAsa se ' zivakoTi' kahA~kA rAjA siddha hotA hai / jahA~ taka hamane bhAratake prAcIna itihAsakA, jo aba taka saMkalita huA hai, parizIlana kiyA hai vaha isa viSaya meM mauna mAlUma hotA hai - zivakoTi nAmake rAjAkI usase koI upalabdhi -- nahIM hotI -- banArasa ke tatkAlIna rAjAoMkA to usase prAyaH kucha bhI patA nahIM calatA / itihAsakAlake prAraMbha meM hI -- IsavI sanse karIba 600 varSa pahale - banArasa, yA kAzI, kI choTI riyAsata ' kozala ' rAjya meM milA lI gaI thI, aura prakaTa rUpa se apanI svAdhInatAko kho cukI thI / isake bAda, IsA se pahalekI cauthI zatAbdI meM, ajAtazatruke dvArA vaha ' kozala' rAjya bhI 'magadha' rAjya meM zAmila kara liyA gayA thA, aura usa vakta se usakA eka svataMtra rAjyasattA ke taura para koI ullekha nahIM milatA + / saMbhavataH yahI vajaha hai jo isa choTIsI parataMtra riyAsata ke rAjAoM athavA raIsoMkA koI vizeSa hAla upalabdha nahIM hotA | rahI kAMcIke rAjAoM kI bAta, itihAsa meM sabase * yathA-- vArANasIM tataH prAptaH kulaghoSaiH samanvitAm / yogiliMgaM tathA tatra gRhItvA paryaTanpure // 19 // sa yogI lIlayA tatra zivakoTimahIbhujA / kAritaM zivadevoruprAsAdaM saMvilokya ca // 20 // 99 + V. A. Smith's Early History of India, III Edition, p. 30-35. vinseMTa e0 smitha sAhabakI arlI hisTarI oNpha iMDiyA, tRtIyasaMskaraNa, pR0 30-35 / For Personal & Private Use Only
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 100 svAmI samantabhadra | pahale vahA~ke rAjA ' viSNugopa' ( viSNugopa varmA ) kA nAma milatA hai, jo dharmase vaiSNava thA aura jise IsavI san 350 ke karIba 'samudragupta ' ne yuddha meM parAsta kiyA thaa| isake bAda IsavI san 437 meM ' siMhaverman ' ( bauddha) kA, 575 meM siMha viSNukA, 600 se 625 taka mahendravarman kA, 625 se 645 taka narasiMhavarmanUMkA, 655 meM paramezvaravarman kA, isake bAda narasiMhavarmana dvitIya ( rAjasiMha ) kA aura 740 meM nandivarmanakA nAmollekha milatA hai / ye saba rAjA pallava vaMzake the aura inameM ' siMhaviSNu' se lekara pichale sabhI rAjAoMkA rAjyakrama ThIka pAyA jAtA hai / paraMtu siMhaviSNuse pahale ke rAjAoMkI kramazaH nAmAvalI aura unakA rAjyakAla nahIM milatA, jisakI isa avasara para - zivakoTikA nizcaya karaneke liye - khAsa jarUrata thI / isake sivAya viMseMTa smitha sAhabane, apanI 'arlI hisTarI Apha iMDiyA ' ( pR0 275276 ) meM yaha bhI sUcita kiyA hai ki IsavI san 220 yA 230 1 zaka saM0 380 ( I0 sa0 458 ) meM bhI 'siMhavarman ' kAMcIkA rAjA thA aura yaha usake rAjyakA 22 vA~ varSa thA, aisA 'lokavibhAga' nAmaka digambara jaina graMtha se mAlUma hotA hai / 2 kAMcIkA eka pallavarAjA 'zivaskaMda varmA' bhI thA, jisakI ora se 'mAyidAvolu' kA dAnapatra likhA gayA hai, aisA madrAsake pro0 e0 cakravartI 'paMcAstikAya' kI apanI aMgrejI prastAvanA meM sUcita karate haiM / ApakI sUcanAoMke anusAra yaha rAjA IsAkI 1 lI zatAbdI ke karIba (viSNugopase bhI pahale ) huA jAna par3atA hai| 3 dekho, viMseMTa e0 smitha sAhabakA ' bhAratakA prAcIna itihAsa' ( Early History of India ), tRtIya saMskaraNa, pR0 471 se 476 / For Personal & Private Use Only
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / 101 aura 320 kA madhyavartI prAyaH eka zatAbdIkA bhAratakA itihAsa bilakula hI aMdhakArAcchanna hai - usakA kucha bhI patA nahIM calatA / isase spaSTa hai ki bhAratakA jo prAcIna itihAsa saMkalita huA hai vaha bahuta kucha adhUrA hai / usameM zivakoTi jaise prAcIna rAjAkA yadi nAma nahIM milatA to yaha kucha bhI AzcaryakI bAta nahIM hai / yadyapi jyAdA purAnA itihAsa milatA bhI nahIM, paraMtu jo milatA hai aura mila sakatA hai usako saMkalita karanekA bhI abhItaka pUrA Ayojana nahIM huA / jainiyoMke hI bahutase saMskRta, prAkRta, kanar3I, tAmila aura telagu Adi graMthoM meM itihAsakI pracura sAmagrI bharI par3I hai jinakI ora abhI taka prAyaH kucha bhI lakSya nahIM gayA / isake sivAya eka eka rAjAke kaI kaI nAma bhI hue haiM aura unakA prayoga bhI icchAnusAra vibhinna rUpase hotA rahA hai, isase yaha bhI saMbhava hai ki vartamAna itihAsa meM ' zivakoTi kA kisI dUsare hI nAmase ullekha ho * aura vahA~para yatheSTa paricaya ke na rahanese donoM kA samIkaraNa na ho sakatA ho, aura vaha samIkaraNa vizeSa anusaMdhAnakI apekSA rakhatA ho / paraMtu kucha bhI ho, itihAsa kI aisI hAlata hote hue, binA kisI gahare anusaMdhAnake yaha nahIM kahA jA sakatA ki ' zivakoTi ' nAmakA koI rAjA huA hI nahIM, aura na zivakoTike vyaktitvase hI inakAra kiyA jAsakatA hai / ' * zivakoTise milate julate zivaskaMdavarmA ( pallava ), zivamRgeza varmA ( kadamba ), zivakumAra ( kundakundakA ziSya ), zivaskaMdavarmA hAritIputra ( kadamba ), zivaskaMda zAtakarNi ( Andhra ), zivamAra (gaMga), zivazrI (Andhra), aura 'zivadeva ( licchivi ), ityAdi nAmoMke dhAraka bhI rAjA ho gaye haiM / saMbhava hai ki zivakoTikA koI aisA hI nAma rahA ho, athavA inameM se hI koI zivakoTi ho / For Personal & Private Use Only
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| 'rAjAvalikathe' meM zivakoTikA jisa DhaMgase ullekha pAyA jAtA hai aura paTTAvalI tathA zilAlekhoM Adi dvArA usakA jaisA kucha samarthana hotA hai usa parase hamArI yahI rAya hotI hai ki 'zivakoTi' nAmakA athavA usa vyaktitvakA koI rAjA jarUra huA hai, aura usake astitvakI saMbhAvanA adhikatara kAMcIkI ora hI pAI jAtI hai; brahmanemidattane jo use vArANasI ( kAzI-banArasa ) kA rAjA likhA hai vaha kucha ThIka pratIta nahIM hotA / brahma nemidattakI kathAmeM aura bhI kaI bAteM aisI haiM jo ThIka nahIM U~catIM / isa kathAmeM likhA hai ki- . . "kAMcImeM usa vakta bhasmaka vyAdhiko nAza karaneke liye samartha (snigdhAdi) bhojanoMkI samprAptikA abhAva thA, isa liye samantabhadra kAMcIko chor3akara uttarakI ora cale diye| calate calate ve 'puNDrendra nagara' meM pahu~ce, vahA~ bauddhoMkI mahatI dAnazAlAko dekhakara unhoMne bauddha bhikSukakA rUpa dhAraNa kiyA, paraMtu jaba vahA~ bhI mahAvyAdhikI zAMtike yogya AhArakA abhAva dekhA to Apa vahA~se nikala gaye aura kSudhAse pIDita aneka nagaroMmeM ghUmate hue 'dazapura' nAmake nagarameM pahu~ce / isa nagarameM bhAgavatoM (vaiSNavoM) kA unnata maTha dekhakara ora yaha dekhakara ki yahA~para bhAgavata liGgadhAri sAdhuoMko bhaktajanoMdvArA pracura parimANameM sadA viziSTAhAra bheTa kiyA jAtA hai, Apane bauddha veSakA parityAga kiyA aura bhAgavata veSa dhAraNa kara liyA, paraMtu yahA~kA viziSTAhAra bhI ApakI bhasmaka vyAdhiko zAMta karanemeM samartha na ho sakA 1 'puNDa' nAma uttara baMgAlakA hai jise 'pauNDravardhana' bhI kahate haiM / 'puNDrendra nagara se uttara baMgAlake indrapura, candrapura athavA candranagara Adi kisI khAsa zaharakA abhiprAya jAna par3atA hai| chapehue 'ArAdhanAkathAkoza meM aisA hI pATha diyA hai| saMbhava hai ki vaha kucha azuddha ho| For Personal & Private Use Only
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / 103 aura isa liye Apa yahA~se bhI cala diye / isake bAda nAnAdigdezAdikoMmeM ghUmate hue Apa antako 'vArANasI ' nagarI pahu~ce aura vahA~ Apane yogiliGga dhAraNa karake zivakoTi rAjAke zivAlayameM praveza kiyaa| isa zivAlayameM zivajIke bhogake liye tayyAra kiye hue aThAraha prakArake sundara zreSTha bhojanoMke samUhako dekha kara Apane socA ki yahA~ merI durvyAdhi jarUra zAMta ho jAyagI / isake bAda jaba pUjA ho cukI aura vaha divya AhAra-DherakA Dhera naivedya-bAhara nikSepita kiyA gayA taba Apane eka yukti ke dvArA logoM tathA rAjAko AzcaryameM DAlakara zivako bhojana karAnekA kAma apane hAthameM liyaa| isa para rAjAne ghI, dUdha, dahI aura miThAI ( ikSurasa ) Adise mizrita nAnA prakArakA divya bhojana pracura parimANameM (pUrNaiH kuMbhazatairyuktaM bhare hue sau ghar3e jitanA) tayyAra karAyA aura use zivabhojanake liye yogirAjake sapurda kiyA / samaMtabhadrane vaha bhojana svayaM khAkara jaba maMdirake kapATa khole aura khAlI baratanoMko bAhara uThA le jAneke liye kahA, taba rAjAdikako bar3A Azcarya huaa| yahI samajhA gayA ki yogirAjane apane yogabalase sAkSAt zivako avatArita karake yaha bhojana unheM hI karAyA hai| isase rAjAkI bhakti bar3hI aura vaha nitya hI uttamottama naivedyakA samUha taiyAra karA kara bhejane lgaa| isa taraha, pracura parimANameM utkRSTa AhArakA sevana karate hue, jaba pUre chaha mahIne bIta gaye taba ApakI vyAdhi ekadama zAMta ho gaI aura AhArakI mAtrA prAkRtika ho jAne ke kAraNa vaha sabakA saba naivedya prAyaH jyoMkA tyoM bacane lgaa| isake bAda rAjAko jaba yaha khabara lagI ki yogI svayaM hI vaha bhojana karatA rahA hai aura 'ziva' ko praNAma taka bhI nahIM karatA taba usane kupita hokara yogIse praNAma na karanekA kAraNa For Personal & Private Use Only
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 svAmI samantabhadra / puuchaa| uttara meM yogirAjane yaha kaha diyA ki ' tumhArA yaha rAgI dveSI deva mere namaskArako sahana nahIM kara sktaa| mere namaskAra ko sahana karaneke liye ve jinasUrya hI samartha haiM jo aThAraha doSoM se rahita haiM aura kevala - jJAnarUpI sattejase lokAlokake prakAzaka haiM / yadi maiMne namaskAra kiyA to tumhArA yaha deva (zivaliMga) vidIrNa ho jAyagA -- khaMDa khaMDa ho jAyagA -- isIse maiM namaskAra nahIM karatA hU~ ' / isa para rAjAkA kautuka bar3ha gayA aura usane namaskAra ke liye Agraha karate hue, kahA - ' yadi yaha deva khaMDa khaMDa ho jAyagA to ho jAne dIjiye, mujhe tumhAre namaskArake sAmarthyako jarUra dekhanA hai / samaMtabhadrane ise svIkAra kiyA aura agale dina apane sAmarthyako dikhalAne kA vAdA kiyaa| rAjAne 'evamastu ' kaha kara unheM maMdira meM rakkhA aura bAhara se caukI paharekA pUrA intajAma kara diyA / do pahara rAta bItane para samaMtabhadrako apane vacana - nirvAhakI cintA huI, usase ambikAdevIkA Asana Dola gayA / vaha daur3I huI AI, Akara usane samaMtabhadrako AzvAsana diyA aura yaha kaha kara calI gaI ki tuma " svayaMbhuvA bhUtahitena bhUtale " isa padase prAraMbha karake caturviMzati tIrthakaroM kI unnata stuti raco, usake prabhAvase saba kAma zIghra ho jAyagA aura yaha kuliMga TUTa jAyagA / samaMtabhadrako isa divyadarzana se prasannatA huI aura ve nirdiSTa stutiko racakara sukhase sthita ho gaye / savere ( prabhAtasamaya ) rAjA AyA aura usane vahI namaskAradvArA sAmarthya dikhalAne kI bAta kahI / isa para samantabhadrane apanI usa mahAstutiko par3hanA prAraMbha kiyA / jimavakta ' caMdraprabha' bhagavAnakI stuti karate hue ' tamastamoreriva razmibhinnaM ' yaha vAkya par3hA gayA usI vakta vaha 'zivaliMga' khaNDa khaNDa ho gayA aura usa sthAna se 'caMdraprabha' bhagavAnakI caturmukhI pratimA mahAn I For Personal & Private Use Only
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / jayakolAhalake sAtha prakaTa huI / yaha dekhakara rAjAdikako bar3A Azcarya huA aura rAjAne usI samaya samantabhadrase pUchA-he yogIndra, Apa mahA sAmarthyavAn avyaktaliMgI kauna haiM ? isake uttarameM samantabhadrane nIce likhe do kAvya kahe kAMcyAM nanATako'haM malamalinatanurlAmbuze pANDupiMDaH puNDroNDre (?) zAkyabhikSurdazapuranagare mRSTabhojI parivrAT / vArANasyAmabhUvaM zazidharadhavalaH pANDurAMgastapasvI, rAjan yasyAsti zaktiH saM vadatu purato jainanigraMthavAdI // pUrva pATaliputramadhyanagare merI mayA tADitA, pazcAnmAlavasindhuThakkaviSaye kAMcIpure vaidize / prApto'haM karahATakaM bahubhaTaM vidyotkaTaM saMkaTaM, vAdArthI vicArAmyahaM narapate zArdUlavikrIDitam // isake bAda samantabhadrane kuliMgiveSa chor3akara jainanigraMtha liMga dhAraNa kiyA aura saMpUrNa ekAntavAdiyoMko vAdameM jItakara jainazAsanakI prabhAvanA kI / yaha saba dekhakara rAjAko jainadharmameM zraddhA ho gaI, vairAgya ho AyA aura rAjya chor3akara usane jinadIkSA dhAraNa kara lI / " 1 saMbhava hai ki yaha 'puNDroDre' pATha ho, jisase 'puND'-uttara baMgAla-aura 'uDU' ur3IsA-donoMkA abhiprAya jAna par3atA hai / - 2 kahIMpara 'zazadharadhavalaH' bhI pATha hai jisakA, artha caMdramAke samAna ujvala hotA hai| .. 3 'pravadatu' bhI pATha kahIM kahIM para pAyA jAtA hai| * brahma nemidattake kathanAnusAra usakA kathAkoza bhaTTAraka prabhAcandrake usa kathAkozake AdhArapara banA huA hai jo gadyAtmaka hai aura jisako dekhanekA hameM abhI taka koI avasara nahIM mila sakA / hAlameM suhRdUra paM0 nAthUrAmajI premIne hamArI For Personal & Private Use Only
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 svAmI samantabhadra / nemidatta ke isa kathana meM sabase pahale yaha bAta kucha jIko nahIM lagatI ki ' kAMcI ' jaisI rAjadhAnI meM athavA aura bhI bar3e bar3e nagaroM, zaharoM tathA dUsarI rAjadhAniyoMmeM bhasmaka vyAdhiko zAMta karane yogya bhojanakA usa samaya abhAva rahA ho aura isa liye samaMtabhadrako sudUra dakSiNa se sudUra uttara taka hajAroM mIlakI yAtrA karanI par3I ho / usa samaya dakSiNa meM hI bahutasI aisI dAnazAlAe~ thI jinameM sAdhuoM ko bharapeTa bhojana milatA thA, aura agaNita aise zivAlaya the jinameM isI prakArase zivako bhoga lagAyA jAtA thA aura isa liye jo ghaTanA kAzI (banArasa) meM ghaTI vaha vahA~ bhI ghaTa sakatI thI / aisI hAlata meM, ina saba saMsthAoMse yatheSTa lAbha na uThAkara, sudUra uttara meM kAzItaka bhojana ke liye bhramaNa karanA kucha samajhameM nahIM AtA / kathAmeM bhI yatheSTa bhojanake na milane kA koI viziSTa kAraNa nahIM batalAyA gayA - sAmAnyarUpase preraNAse, donoM kathAkozoM meM dI huI samantabhadrakI kathAkA paraspara milAna kiyA hai aura use prAya: samAna pAyA hai / Apa likhate haiM- " donoM meM koI vizeSa pharkaM nahIM hai / nemidattakI kathA prabhAcandrakI gadyakathAkA prAyaH pUrNa padyAnuvAda hai / pAdapUrti Adike liye usameM kahIM kahIM thor3e bahuta zabda - vizeSaNa avyaya Adiavazya bar3hA diye gaye haiM / nemidattadvArA likhita kathA ke 11 veM zloka meM 'puNDrendra nagare' likhA hai, parantu gadyakathA meM 'puNDrana gare' aura 'vandaka - lokAnAM sthAne' kI jagaha 'vandakAnAM bRhadvihAre' pATha diyA hai / 12 veM padya ke 'bauddhaliMgakaM' kI jagaha 'vaMda - kaliMgaM' pAyA jAtA hai / zAyada 'vaMdaka' vauddhakA paryAyazabda ho / 'kAMcyAM nagmA - Tako'haM' Adi padyoMkA pATha jyoMkA tyoM hai| usameM 'puNDrondre' kI jagaha 'puNDroNdre' 'kaviSaye' kI jagaha 'ThakkaviSaye' aura 'vaidize' kI jagaha 'vaiduSe' isa taraha nAmamAtrA antara dIkha par3atA hai / " aisI hAlata meM, nemidattakI kathAke isa sArAMzako prabhAcaMdrakI kathAkA bhI sArAMza samajhanA cAhiye aura isa para honevAle : vivecanAdiko usa para bhI yathAsaMbhava lagA lenA cAhiye / For Personal & Private Use Only
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / 107. bhasmakavyAdhivinAzAhArahAnita: ' aisA sUcita kiyA gayA hai jo paryApta nahIM hai| dUsare, yaha bAta bhI kucha asaMgatasI mAlUma hotI hai ki aise guru, snigdha, madhura aura zleSmala gariSTha padArthoMkA itane adhika (pUrNa zatakuMbha jitane ) parimANa meM nitya sevana karanepara bhI bhasmakAgniko zAMta honemeM chaha mahIne laga gaye hoM / jahA~ taka hama samajhate haiM aura hamane kucha anubhavI vaidyoMse bhI isa viSaya meM parAmarza kiyA hai, yaha roga bhojanakI itanI acchI anukUla paristhitimeM adhika dinoM taka nahIM Thahara sakatA, aura na rogakI aisI hAlata meM paidalakA itanA lambA saphara hI bana sakatA hai / isa liye, ' rAjAvalikathe' meM jo pA~ca dinakI bAta likhI hai vaha kucha asaMgata pratIta nahIM hotI / tIsare, samaMtabhadrake - mukhase unake paricayake jo do kAvya kahalAye gaye haiM ve bilakula hI aprAsaMgika jAna par3ate haiM / prathama to rAjAkI ora se usa avasara para vaise praznakA honA hI kucha beDhaMgA mAlUma detA hai - vaha avasara to rAjAkA unake caraNoMmeM par3a jAne aura kSamA prArthanA karanekA thA - dUsare samaMtabhadra, namaskAra ke liye Agraha kiye jAnepara, apanA itanA paricaya de bhI cuke the ki ve ' zivopAsaka ' nahIM haiM balki 'jinopAsaka' haiM, phira bhI yadi vizeSa paricaya ke liye vaise praznakA kiyA jAnA ucita hI mAna liyA jAya to usake uttara meM samantabhadrakI orase unake pitRkula aura gurukulakA paricaya diye jAnekI, athavA adhika se adhika unakI bhasmakavyAdhikI utpatti aura usakI zAMti ke liye unake usa prakAra bhramaNakI kathAko bhI batalA dene kI jarUrata thI; paraMtu ukta donoM padyoM meM yaha saba kucha bhI nahIM hai-- na pitRkula athavA gurukulakA koI paricaya hai aura na bhasmakavyAdhikI utpatti AdikA hI unameM koI jikara hai-- donoM meM 6 For Personal & Private Use Only
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 svAmI samantabhadra / * spaSTa rUpase vAdakI ghoSaNA hai; balki dUsare padyameM to, una sthAnoM kA nAma dete hue jahA~ pahale vAdakI bherI bajAI thI, apane isa bhramaNakA uddezya bhI 'vAda' hI batalAyA gayA hai / pAThaka soceM, kyA samaMtabhake isa bhramaNakA uddezya 'vAda' thA ? kyA eka pratiSThita vyaktidvArA vinIta bhAva se paricayakA prazna pUche jAne para dUsare vyaktikA usake uttara meM lar3ane jhagar3aneke liye tayyAra honA athavA vAdakI ghoSaNA karanA ziSTatA aura sabhyatAkA vyavahAra kahalA sakatA hai ? aura kyA samaMtabhadra jaise mahAn puruSoM ke dvArA aise uttarakI kalpanA kI jA sakatI hai ? kabhI nahIM / pahale padyake caturtha caraNa meM yadi vAdakI ghoSaNA na hotI to vaha padya isa avasarapara uttarakA eka aMga banAyA jA sakatA thA; kyoM ki usameM aneka sthAnoMpara samaMtabhadra ke aneka veSa dhAraNa karanekI bAtakA ullekha hai * / paraMtu dUsarA padya to yahA~ para korA aprAsaMgika hI hai--vaha padya to ' karahATaka ' nagara ke rAjAkI sabhA meM kahA huA padya hai, jaisA ki pahale - guNAdi-paricaya' meM batalAyA jA cukA hai / usameM sApha likhA bhI hai ki maiM aba usa karahATaka (nagara) ko prApta huA hU~ jo bahubhaToMse yukta hai, vidyAkA utkaTasthAna hai aura janAkIrNa hai / aisI hAlata meM pAThaka svayaM samajha sakate haiM ki banArasa ke rAjAke praznake uttara meM samaMtabhadra se yaha kahalAnA ki aba maiM isa karahATaka nagara meM * yaha batalAyA gayA hai ki "kAMcI meM maiM nagnATaka ( digambara sAdhu ) huA, -vahA~ merA zarIra malase malina thA; lAmbuzameM pANDupiNDa rUpakA dhAraka ( bhasma ramAe sAdhu ) huA; puNDroDrameM bauddha bhikSuka huA; dazapura nagara meM mRSTabhojI parivrAjaka huA, aura vArANasI meM zivasamAna ujjvala pANDura aMgakA dhArI maiM tapasvI (zaivasAdhu ) huA hU~; he rAjan maiM jaina nirgrathavAdI hU~, jisa kisIkI - zakti mujhase vAda karane kI ho vaha sAmane Akara vAda kare / " For Personal & Private Use Only
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / AyA hU~ kitanI be sirapairakI bAta hai, kitanI bhArI bhUla hai aura usase kathAmeM kitanI kRtrimatA A jAtI hai| jAna par3atA hai brahma nemidatta ina donoM purAtana padyoMko kisI taraha kathAmeM saMgRhIta kara denA cAhate the aura usa saMgrahakI dhunameM unheM ina padyoMke arthasambaMdhakA kucha bhI khayAla nahIM rhaa| yahI vajaha hai ki ve kathAmeM unako yatheSTa sthAna para dene athavA unheM ThIka taura para saMkalita karanemeM kRtakArya nahIM ho ske| unakA isa prasaMga para, 'sphuTaM kAvyadvayaM ceti yogIndraH samuvAca saH' yaha likhakara, ukta padyoMkA uddhRta karanA kathAke gaurava aura usakI akRtrimatAko bahuta kucha kama kara detA hai / ina padyoMmeM vAdakI ghoSaNA honese hI aisA mAlUma detA hai ki brahmanemidattane, rAjAmeM jainadharmakI zraddhA utpanna karAnese pahale, samaMtabhadrakA ekAntavAdiyoMse vAda karAyA hai; anyathA itane bar3e camatkArake avasara para usakI koI AvazyakatA nahIM thii| kAMcIke bAda samaMtabhadrakA vaha bhramaNa bhI pahale padyako lakSyameM rakhakara hI karAyA gayA mAlUma hotA hai / yadyapi usameM bhI kucha truTiyA~ haiM-vahA~, padyAnusAra kAMcIke bAda, lAMbuzameM samaMtabhadrake 'pANDupiNDa' rUpase ( zarIrameM bhasma ramAe hue ) rahanekA koI ullekha hI nahIM hai, aura na dazapurameM rahate hue unake mRSTabhojI honekI pratijJAkA hI koI ullekha hai-paraMtu inheM rahane dIjiye; sabase bar3I bAta yaha hai ki usa padyameM aisA koI bhI ullekha nahIM hai jisase yaha mAlUma hotA ho ki samaMtabhadra usa samaya bhasmaka vyAdhise yukta the athavA bhojanakI 1 kucha jainavidvAnoMne isa padyakA artha dete hue, 'malamalinatanulAmbuze pANDupiNDaH ' padoMkA kucha bhI artha na dekara usake sthAnameM 'zarIrameM roga honese' aisA eka khaMDavAkya diyA hai jo ThIka nahIM hai / isa padyameM eka sthAnapara 'pANDu For Personal & Private Use Only
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 svAmI smntbhdr| yatheSTa prAptike liye hI unhoMne ve veSa dhAraNa kiye the / bahuta saMbhava hai paka kAMcImeM ' bhasmaka' vyAdhikI zAMtike bAda samaMtabhadne kucha arsetaka aura bhI punarjinadIkSA dhAraNa karanA ucita na samajhA ho, balki lage hAthoM zAsanapracArake uddezase, dUsare dharmoke Antarika bhedako acchI tarahase mAlUma karaneke liye usa taraha para bhramaNa karanA jarUrI anubhava kiyA ho aura usI bhramaNakA ukta padyameM ullekha ho, athavA yaha bhI ho sakatA hai ki ukta padyameM samaMtabhadrake nigraMthamunijIvanase pahalekI kucha ghaTanAoMkA ullekha ho jinakA itihAsa nahIM milatA aura isa liye jinapara koI vizeSa rAya kAyama nahIM kI jA sakatI / padyameM kisI kramika bhramaNakA athavA ghaTanAoMke kramika honekA ullekha bhI nahIM hai; kahA~ kAMcI aura kahA~ uttara baMgAlakA puNDa nagara ! puMDse vArANasI nikaTa, vahA~ na jAkara ujjainake pAsa 'dazapura' jAnA aura phira vApisa vArANasI AnA ye bAteM kramika bhramaNako sUcita nahIM krtiiN| hamArI rAyameM pahalI bAta hI jyAdA saMbhavanIya mAlUma hotI hai / astu, ina saba bAtoMko dhyAnameM rakhate hue, brahma nemidattakI kathAke usa aMzapara sahasA vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA jo kAMcIse banArasa taka bhojanake liye bhramaNa karane aura banArasameM bhasmaka vyAvikI zAMti Adise sambaMdha rakhatA hai, khAsakara aisI hAlatameM jaba ki 'rAjAvalikathe' sApha taurapara kAMcI meM hI piNDaH ' aura dUsarepara 'pANDurAMgaH' pada Ae haiM jo donoM eka hI arthaka vAcaka haiM aura unase yaha spaSTa hai ki samantabhadrane jo veSa vArANasImeM dhAraNa kiyA hai vahI lAmbuzameM bhI dhAraNa kiyA thaa| harSakA viSaya hai ki una lekhakoMmeMse pradhAna lekhakane hamAre likhanepara apanI usa bhUlako svIkAra kiyA hai aura use apanI usa samayakI bhUla mAnA hai| For Personal & Private Use Only
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / 111 bhasmaka vyAdhikI zAMti AdikA vidhAna karatI hai aura senagaNakI paTTAvalIse bhI usakA bahuta kucha samarthana hotA hai| jahA~ taka hamane ina donoM kathAoMkI jA~ca kI hai hameM 'rAjAvalikathe' meM dI huI samaMtabhadrakI kathAmeM bahuta kucha svAbhAvikatA mAlUma hotI haimaNuvakahali grAmameM tapazcaraNa karate hue bhasmaka vyAdhikA utpanna honA, usakI ni:pratIkArAvasthAko dekhakara samaMtabhadrakA guruse sallekhanA vratakI prArthanA karanA, gurukA prArthanAko asvIkAra karate hue muniveSa chor3ane aura rogopazAMtike pazcAt punarjinadIkSA dhAraNa karanekI preraNA karanA, 'bhImaliMga' nAmaka zivAlayakA aura usameM pratidina 12 khaMDuga parimANa taMDulAnnake viniyogakA ullekha, zivakoTi rAjAko AzIrvAda dekara usake dharmakRtyoMkA pUchanA, kramazaH bhojanakA adhika adhika bacanA, upasargakA anubhava hote hI usakI nivRttiparyaMta samasta AhAra pAnAdikakA tyAga karake samaMtabhadrakA 'pahalese hI jinastutimeM lIna honA, caMdraprabhakI stutike bAda zeSa tIrthakaroMkI stuti bhI karate rahanA, mahAvIra bhagavAnkI stutikI samAptipara caraNoMmeM par3e hue rAjA aura usake choTe bhAIko AzIrvAda dekara unheM saddharmakA vistRta svarUpa batalAnA, rAjAke putra 'zrIkaMTha'kA nAmollekha, rAjAke bhAI * zivAyana' kA bhI rAjAke sAtha dIkSA lenA, aura samaMtabhadrakI orase bhImaliMga nAmaka mahAdevake viSayameM eka zabda bhI avinaya yA apamAnakA na kahA jAnA, ye saba bAteM, jo nemidattakI kathAmeM nahIM haiM, isa kathAkI svAbhAvikatAko bahuta kucha bar3hA detI haiM--pratyuta isake, nemidattakI kathAse kRtrimatAkI bahuta kucha gaMdha AtI hai, jisakA kitanA hI paricaya Upara diyA jA cukA hai| usake sivAya, rAjAkA namaskArake liye Agraha, samantabhadrakA uttara, aura agale dina namaskAra karanekA vAdA, For Personal & Private Use Only
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 svAmI smntbhdr| ityAdi bAteM bhI usakI kucha aisI hI haiM jo jIko nahIM lagatIM aura Apattike yogya jAna par3atI haiM / nemidattakI isa kathAparase hI kucha vidvAnoMkA yaha khayAla ho gayA thA ki isameM jinabimbake prakaTa honekI jo bAta kahI gaI hai vaha bhI zAyada kRtrima hI hai aura vaha 'prabhAvakacarita meM dI huI 'siddhasena divAkara'kI kathAse, kucha parivartanake sAtha le lI gaI jAna par3atI hai--usameM bhI stuti par3hate hue, isI taraha para pArzvanAthakA bimba prakaTa honekI bAta likhI hai / paraMtu unakA vaha khayAla galata thA aura usakA nirasana zravaNabelagolake usa malliSeNaprazasti nAmaka zilAlekhase bhale prakAra ho jAtA hai, jisakA 'vaMdyo bhasmaka' nAmakA prakRta padya Upara uddhRta kiyA jA cukA hai aura jo ukta prabhAvakacaritase 159 varSa pahalekA likhA huA hai-prabhAvakacaritakA nirmANakAla vi0 saM0 1334 hai aura zilAlekha zaka saMvat 1050 (vi0 saM0 1185) kA likhA huA hai| isase spaSTa hai ki caMdraprabha bimbake prakaTa honekI bAta ukta kathA parase nahIM lI gaI balki vaha samaMtabhadrakI kathAse khAsa taurapara sambaMdha rakhatI hai| dUsare eka prakArakI ghaTanAkA do sthAnoMpara honA koI asvAbhAvika bhI nahIM hai / hA~, yaha ho sakatA hai ki namaskArake liye Agraha AdikI bAta ukta kathA parase le lI gaI ho| kyoMki rAjAvalikathe Adise usakA koI samarthana nahIM 1 yadi prabhAcandrabhaTTArakakA gadya kathAkoza, jisake AdhArapara nemidattane apane kathAkozakI racanA kI hai, 'prabhAvakacarita'se pahalekA banA huA hai to yaha bhI ho sakatA hai ki usaparase hI prabhAvakacaritameM yaha bAta le lI gaI ho| paraMtu sAhityakI ekatAdi kucha vizeSa pramANoMke vinA donoMhIke sambandhameM yaha koI lAjimI bAta nahIM hai ki ekane dUsarekI nakala hI kI ho; kyoMki eka prakArake. vicAroMkA do graMthakartAoMke hRdayameM udaya honA bhI koI asaMbhava nahIM hai| For Personal & Private Use Only
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-jIvana aura ApatkAla / hotA, aura na samantabhadrake sambaMdhameM vaha kucha yuktiyukta hI pratIta hotI hai| inhIM saba kAraNoMse hamArA yaha kahanA hai ki brahma nemidattane 'zivakoTi' ko jo vArANasIkA rAjA likhA hai vaha kucha ThIka pratIta nahIM hotA; usake astitvakI saMbhAvanA adhikatara kAMcIkI ora hI pAI jAtI hai, jo samaMtabhadrake nivAsAdikA pradhAna pradeza rahA hai / astu / zivakoTine samantabhadrakA ziSya honepara kyA kyA kArya kiye aura kauna kaunase graMthoMkI racanA kI, yaha saba eka judA hI viSaya hai jo khAsa zivakoTi AcAryake caritra athavA itihAsase sambaMdha rakhatA hai, aura isa liye hama yahA~para usakI koI vizeSa carcA karanA ucita nahIM smjhte| 'zivakoTi' aura 'zivAyana' ke sivAya samaMtabhadrake aura bhI bahutase ziSya rahe hoMge, isameM saMdeha nahIM hai paraMtu unake nAmAdikakA abhI taka koI patA nahIM calA, aura isa liye abhI hameM ina do pradhAna ziSyoM ke nAmoMpara hI saMtoSa karanA hogaa| samaMtabhadrake zarIrameM 'bhasmaka' vyAdhikI utpatti kisa samaya athavA unakI kisa avasthAmeM huI, yaha jAnane kA, yadyapi, koI yatheSTa sAdhana nahIM hai, phira bhI itanA jarUra kahA jA sakatA hai ki vaha samaya, jaba ki unake guru bhI maujUda the, unakI yuvAvasthAhIkA thaa| unakA bahutasA utkarSa, unake dvArA lokahitakA bahuta kucha sAdhana, syAdvAdatIrthake prabhAvakA vistAra aura jainazAsanakA advitIya pracAra, yaha saba usake bAda hI huA jAna par3atA hai / 'rAjAvalikaye meM tapake prabhAvase unheM 'cAraNa Rddhi'kI prApti honA, aura unake dvArA, ratnakaraMDaka' Adi graMthoMkA racA jAnA bhI punaHkSAke bAda hI likhA hai / sAtha hI, isI avasara para unakA khAsa tauraparaM ' syAdvAda-vAdI'-syAdvAda For Personal & Private Use Only
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smNtbhdr| vidyAke AcArya-honA bhI sUcita kiyA hai * / isIse eDavarDa rAisa 'sAhaba bhI likhate haiM It is told of him that in early life he (Samantabhadra ) performed severe penance, and on account of a depressing disease was about to make the vow of Sallekhana, or starvation; but was dissuaded by his guru, who foresaw that he would be a great pillar of the Jain faith. ___ arthAt-samantabhadrakI bAbata yaha kahA gayA hai ki unhoMne apane jIvana (munijIvana ) kI prathamAvasthAmeM ghora tapazcaraNa kiyA thA, aura eka avapIDaka yA apakarSaka rogake kAraNa ve sallekhanAvrata dhAraNa karanehIko the ki unake gurune, yaha dekhakara ki ve jainadharmake eka bahuta bar3e staMbha honevAle haiM, unheM vaisA karanese roka diyaa| ___ yahA~ takake isa saba kathanase, hama samajhate haiM, pAThakoMko samantabhadrake viSayakA bahuta kucha paricaya mila jAyagA aura ve isa bAtako samajhanemeM acchI tarahase samartha ho sakeMge ki svAmI samantabhadra kisa TAipake vidvAn the, kaisI uttama pariNatiko liye hue the, kitane bar3e yogI athavA mahAtmA the, aura unake dvArA deza, dharma tathA samAjakI kitanI sevA huI hai / sAtha hI, unheM apane kartavyakA bhI jarUra kucha bodha hogA, apanI truTiyA~ mAlUma par3eMgI; ve apanI asaphalatA oMke rahasyako samajheMge, syAdvAdamArgako pahacAnanekI ora lageMge aura svAmI samantabhadrake Adarzako sAmane rakhakara apane jIvana, apane saduddezyoM tathA prayatnoMko saphala banAnekA yatna kareMge / aura isa taraha para svAmIke isa pavitra jIvanacaritrase jarUra kucha lAbha utthaaeNge| * 'AbhAvi tIrthakaran appa samantabhadrasvAmigalu punIkSegoNDu tapassAmarthyadi caturaMgula-cAraNatvamaM paDedu ratnakaraNDakAdijinAgamapurANamaM peli syAdvAda-vAdigala Agi samAdhiy oDedara // ' . For Personal & Private Use Only
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya | 1796 svAmI samaMtabhadrane apane astitva bhUmiko bhUSita aura pavitra kiyA, yaha eka prazna hai jo abhI samaya isa bhArata para isI praznakA taka vidvAnoM dvArA vicAraNIya calA jAtA hai / yahA~ kucha vizeSa vicAra aura nirdhAra kiyA jAtA hai / matAntara vicAra | sabase pahale hama, isa viSayameM, dUsare vidvAnoMke matoMkA ullekha karate haiM aura dekhate haiM ki unhoMne apane apane matako puSTa karane ke. liye kina kina yuktiyoM kA prayoga kiyA hai-- 1 - misTara levisa rAisa sAhabane, apanI 'iMskripAMsa aiTa zravaNabelgola ' nAmaka pustakakI prastAvanA meM, yaha anumAna kiyA hai ki samaMtabhadra IsAkI pahalI yA dUsarI zatAbdI meM hue haiN| sAtha hI, yaha sUcita kiyA hai ki jainiyoMke paramparAgata kathana ( Jain tradition) ke anusAra samantabhadrakA astitvasamaya zaka saMvat 60 (I0 san 138)* ke lagabhaga pAyA jAtA hai, aura usake liye usa ' paTTAvalI ' ko dekhanekI preraNA kI hai jo, hastalikhita saMskRta graMthoMke anusaMdhAnaviSayaqa, DAkTara bhAMDArakarakI san 1883-84 kI riporTameM, pRSTha 320 para prakAzita huI hai / dUsare zabdoM meM yoM kahanA cAhie ki jainiyoMmeM jo yaha kahAvata pracalita hai ki samaMtabhadra vikramakI dUsarI zatAbdI meM hue haiN| use rAisa sAhabane prAyaH ThIka mAnA hai, aura usIkI puSTimeM unhoMne apane anumAnako janma diyA hai| Apake isa anumAnakA AdhAra, zravaNa * ' karNATakazabdAnuzAsana' kI bhUmikA meM bhI Apane yahI samaya diyA hai / For Personal & Private Use Only *
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 svAmI samantabhadra / belgolake ' malliSeNaprazasti' nAmaka zilAlekha (naM0 5467) meM, samantabhadrakA 'siMhanaMdi' se pahale smaraNa kiyA jAnA hai / ApakI rAyameM yaha pUrva smaraNa isa bAtake liye atyaMta svAbhAvika anumAna hai ki samaMtabhadra siMhanadise adhika athavA alpa samaya pahale hue haiN| ye siMhanaMdi muni gaMgarAjya (gaMgavAr3i ) kI sthApanAmeM vizeSarUpase kAraNIbhUta athavA sahAyaka the, gaMgavaMzake prathama rAjA koMguNivarmAke guru the, aura isa liye koMgudezarAjAkkal ( tAmila kAnikala ) Adise koMguNivarmAkA jo samaya IsAkI dUsarI zatAbdIkA antima bhAga ( A. D. 188) pAyA jAtA hai vahI siMhanaMdikA astitva-samaya hai| siMhanaMdise pahale smaraNa kiye jAneke kAraNa samaMtabhadra siMhanaMdise pahale hue haiM, aura isI liye unakA astitvakAla IsAkI pahalI yA dUsarI zatAbdi anumAna kiyA gayA hai| yahI saba rAisa sAhabake anumAnakA sArAMza hai / * 1 rAisa sAhabako bAdameM koMguNivarmAkA eka zilAlekha milA hai, jo zaka saMvat 25 ( A. D. 103 ) kA likhA huA hai aura jise unhoMne, san 1894 meM, naMjanagUDa tAlluke (maisUra) ke zilAlekhoMmeM naM0 110 para prakAzita karAyA hai ( E. C. III) / usase koMguNivarmAkA spaSTa samaya IsAkI dUsarI zatAbdIkA prAraMbhika athavA pUrvabhAga pAyA jAtA hai, aura isa liye san 1889 meM zravaNabelagolake zilAlekhoMkI ukta pustakako prakAzita karAte hue jo dUsare AdhAroMpara Apane yaha dUsarI zatAbdikA antima bhAga samaya mAnA thA use ThIka na samajhanA caahiye| ___ * isa sambadhameM rAisa sAhabake kucha vAkya isa prakAra haiM Supposing him ( samantabhadra ) to have preceded at a greater or less distance the guru (siMhanandi) next mentioned, and that is the most natural inference, he For Personal & Private Use Only
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 117 ___ hamArI rAyameM, rAisa sAhabakA yaha anumAna nirApada athavA yuktiyukta pratIta nahIM hotA / ho sakatA hai ki samantabhadra siMhanandise pahale hI hue hoM, aura IsAkI pahalI zatAbdike vidvAn hoM, paraMtu jisa AdhAra para rAisa sAhabane isa anumAnakI sRSTi kI hai vaha sudRDha nahIM hai; usake liye sabase pahale, yaha siddha honekI bar3I jarUrata hai ki ukta zilAlekhameM jitane bhI guruoMkA ullekha hai vaha saba kAlakramako liye hue hai, athavA usameM siMhanandikA samaMtabhadrake bAda yA unake vaMzameM honA likhA hai / paraMtu aisA siddha nahIM hotA-na to zilAlekha hI usa prakRtikA jAna par3atA hai aura na usameM 'tataH' yA 'tadanvaye' Adi zabdoMke dvArA siMhanandikA bAdameM honA sUcita kiyA hai-usameM kitane hI guruoMkA smaraNa kramarahita Age pIche bhI pAyA jAtA hai / udAharaNake liye 'pAMtrakesarI' vidyAnaMdako lIjiye, jinhoMne akalaMkadevakI ' aSTazatI' ko apanI 'aSTasahasrI' dvArA puSTa kiyA hai aura jo vikramakI prAya: 9 vIM zatAbdike vidvAn haiM / isakA smaraNa akalaMkadevase pahale hI nahIM, balki 'zrIva- . rddhadeva' se bhI pahale kiyA gayA hai| zrIvardradevakI stuti 'daMDI' nAmaka kavine bhI kI hai, jo IsAkI chaThI zatAbdIkA vidvAn hai aura usakI might, in connection with the remarks made below, be placed in the 1st or 2nd century A. D................ :. There is accordingly no reason why Sinha nandi should not be placed at the end of the 2nd century A. D. 1 pAtrakesarI aura vidyAnaMda donoM eka hI vyakti the isake liye dekho 'samyatvaprakAza' graMtha, tathA vAdicandrasUrikA 'jJAnasUryodaya' nATaka athavA 'jainahitaiSI' bhAga 9, aMka 9, pR0 439-440 / samyaktvaprakAzake nimna vAkyase hI donoMkA eka vyakti honA pAyA jAtA hai-"tathA zlokavArtike vidyAnandyaparanAmapAtrakesarisvAminA yaduktaM tacca likhyte-|" For Personal & Private Use Only
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 svAmI samantabhadra / stuAtekA vaha padya ukta zilAlekha meM diyA huA hai| isase spaSTa hai ki zrIvarddhadeva bahuta purAne AcArya hue haiM aura ve pAtrakesarIse kaI sau varSa pahale ho gaye haiM / phira bhI pAtrakesarIkA smaraNa unase bhI pahale kiyA jAnA isa bAtako spaSTa sUcita karatA hai ki ukta zilAlekhameM kAlakramase guruoMke smaraNakA koI niyama nahIM rakkhA gayA hai, aura isaliye zilAlekha meM samantabhadrakA nAma siMhanandise pahale liye jAnekeM kAraNa yaha nahIM kahA jA sakatA ki samaMtabhadra siMhanandise pahale hI hue haiN| rahI 'paTTAvalI' kI bAta so yadyapi vaha hamAre sAmane nahIM hai phira bhI itanA jarUra kaha sakate haiM ki Ama taurapara paTTAvaliyA~ prAyaH pracalita pravAdoM athavA daMtakathAoM Adi ke AdhArapara pIche se likhI gaI haiM, unameM pramANatrAkyoM tathA yuktiyoM kA abhAva hai, aura isaliye kevala unhIMke AdhAra para aise jaTila praznoMkA nirNaya nahIM kiyA jA sakatA -ve adhika prAcIna guruoMke krama aura samayake viSaya meM prAyaH aparyApta haiM / 9 2 -' karNATaka-kavi-carite nAmaka kanar3I graMthake racayitA (mesarsa Ara0 eNDa esa0 jI0 narasiMhAcArya ) kA anumAna hai ki samaMtabhadra zaka saMvata 60 ( I0 san 138 ) ke lagabhaga ho gaye haiM, aisA paMDita nAthUrAmajIne, apanI ' karNATaka - jaina- kavi' nAmaka pustakameM sUcita kiyA hai, jo prAyaH ukta kanar3I graMthake AdhArapara likhI gaI hai| paraMtu kisa AdhArapara unakA aisA anumAna hai, isakA koI ullekha nahIM kiyA / jAna par3atA hai ukta paTTAvalI ke AdhArapara : athavA * 1 levisa rAisake kathanAnusAra hI unhoMne samaMtabhadrakA vaha samaya likhe diyA hai, usake liye strayaM koI vizeSa anusaMdhAna nahIM kiyA / yahI vajaha hai jo bAdako misTara eDavarDa pI0 rAisa sAhabane, apane kar3I - sAhitya ke itihAsa ( History of Kanarese literature ) meM, For Personal & Private Use Only
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / jise unhoMne ukta levisa rAisa sAhabake graMthoM aura 'karNATakakavicarite' ke AdhArapara likhA hai, samaMtabhadrake astitvakAlaviSayameM sirpha itanA hI sUcita kiyA hai ki jainiyoMkI rivAyata (lokakathA) ke anusAra ve dUsarI zatAbdIke vidvAnoMmeMse haiM * / . 3-zrIyuta ema0 esa0 rAmasvAmI AyyaMgara, ema0 e0 ne, apanI 'sTaDIja ina sAutha inDiyana jainijma' nAmakI pustakameM, likhA hai ki " samantabhadra una prakhyAta digambara ( jaina ) lekhakoMkI zreNImeM sabase prathama the jinhoMne prAcIna rASTrakUTa rAjAoMke samayameM mahAn prAdhAnya prApta kiyA hai / " isase spaSTa hai ki Apane samantabhadrako prAcIna rASTrakUToMke samakAlIna aura unake rAjyameM vizeSarUpase labdhakhyAti mAnA hai / parantu prAcIna rASTrakUTa rAjAoMmeMse kaunase rAjAke samayameM samaMtabhadra hue haiM, yaha kucha nahIM likhA aura na yahI sUcita kiyA ki ApakA yaha saba kathana kisa AdhArapara avalambita hai, jisase usapara vizeSa vicArako avasara miltaa| Apane prAcIna rASTrakUTa rAjAoMke nAma bhI nahIM diye aura na yahI prakaTa kiyA ki unakA kAla kabase kabataka rahA hai| rASTrakUToMke jisa kAlakA Apane ullekha kiyA hai aura jisake sAthameM 'prAcIna' ( alarlI) vizeSaNakA bhI koI prayoga nahIM kiyA gayA vaha IsavI san 750 se prAraMbha hokara 973 para samApta * Samnanta-bhadra is by Jain tradition placed in the second century. 9 This Samantabhadra was the first of a series of celebrated Digambara writers who acquired considerable predominance, in the early Rashtrakut period. : For Personal & Private Use Only
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| hotA hai / yaha kAla, itihAsameM, rASTakUTa rAjA 'dantidurga' se prAraMbha hotA hai aura yahIMse rASTrakUToMke vizeSa udayakA ullekha milatA hai| isase pahale indra (dvitIya), karka (prathama), aura govinda (prathama) nAmake tIna rAjA aura bhI ho gaye haiM, jinake rAjyakAlAdikakA koI vizeSa patA nahIM calatA / mAlUma hotA hai unakA rAjya eka hI kramase nahIM rahA aura na ve koI vizeSa prabhAvazAlI rAjA hI hue haiM / DAkTara Ara0 jI0 bhANDArakarane, apanI 'arlI hisTarI oNpha Dekkana' meM, usa vakta takake mile hue dAnapatroMke AdhAra para ukta govinda (prathama) ko isa vaMzakA sabase prAcIna rAjA batalAyA hai * / sAtha hI, yaha prakaTa kiyA hai ki 'Aihole' ke ravikIrtivAle zilAlekha (zaka saM0 556) meM jisa govinda rAjAke viSayameM yaha ullekha hai ki usane cAlukyanRpa pulakezI (dvitIya ) para AkramaNa kiyA thA vaha prAyaH yahI govinda prathama jAna par3atA hai / aisI hAlatameM-jaba ki isa vaMzake prAcIna itihAsakA koI ThIka patA nahIM hai-yaha kahanA ki samaMtabhadrane prAcIna rASTrakUToMke rAjyakAlameM prAdhAnya prApta kiyA thA athavA ve usa samaya labdhapratiSTha hue the, yuktiyukta pratIta nahIM hotaa| yadi AyyaMgara mahAzayake isa kathanakA abhiprAya yaha mAna liyA jAya ki samaMtabhadra dantidurgarAjAke rAjya-kAlameM hue haiM athavA yaha svIkAra kiyA jAya ki ve govinda prathamake samakAlIna the aura isaliye unakA astitvasamaya, bhAMDArakara mahodayakI sUcanAnusAra, vahI zaka saMvat 1 dvitIya saMskaraNa, pRSTha 62, 'gavarnameMTa seMTrala presa,' bambaIdvArA san 1895 sana 1895 kA chapA huaa| * The earliest prince of the dynasty mentioned in the grants hitherto discovered is Govinda I. For Personal & Private Use Only
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 121 556 ( I0 san 634 ) hai jo ravikIrtike ukta zilAlekhakA samaya hai, to yaha bAta Apake usa kathanake viruddha par3atI hai jisameM Apane, pustakake pRSTha 30-31 para, yaha sUcita karate hue ki samaMtabhadrake bAda bahutase jaina muniyoMne anyadharmAvalambiyoMko svadharmAnuyAyI banAneke kArya ( the work of proselytism ) ko apane hAthameM liyA hai, una muniyoMmeM, pradhAna udAharaNake taura para, sabase pahale gaMgavAr3i (gaMgarAjya) ke saMsthApaka 'siMhanaMdi' munikA aura usake bAda 'pUjyapAda,' 'akalaMkadeva'ke nAmoMkA ullekha kiyA hai / kyoMki siMhanaMdimunikA astitvasamaya jaisA ki pahale jAhira kiyA jA cukA hai, koMguNivarmAke sAtha sAtha IsAkI dUsarI zatAbdIkA prAraMbhika athavA pUrva* bhAga mAnA jAtA hai aura pUjyapAda bhI govinda prathamake ukta samayase prAyaH eka zatAbdI pahale hue haiM / isaliye yA to yahI kahanA cAhiye ki samaMtabhadra siMhanadise pahale ( IsAkI pahalI yA dUsarI zatAbdImeM ) hue haiM aura yA yahI pratipAdana karanA cAhiye ki ve prAcIna rASTrakUToMke samakAlIna ( IsAkI prAyaH sAtavIM zatAbdIke pUrvArdha athavA AThavIM zatAbdIke uttarArdhavartI ) the| donoM bAteM ekatra nahIM bana sakatIM / jahA~ taka hama samajhate haiM AyyaMgara mahAzayane bhI levisa rAisa sAhabake anusAra, samaMtabhadrakA astitvasamaya siMhanaMdise pahala hI mAnA hai aura prAcIna rASTrakUToMke samakAlAnavAlA unakA ullekha kisI galatI athavA bhUla para avalambita hai| yahI vajaha hai jo unhoMne vahA~ para zaka saMvata 60 vAle jainiyoMke sAmpradAyika kathanako bhI binA kisI prativAdake sthAna diyA hai / yadi aisA nahIM hai, balki * dekho pichalA vaha 'phuTa noTa' jisameM koMguNivarmAkA samaya zaka saM0 25 diyA hai| For Personal & Private Use Only
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 svAmI samantabhadra / siMhanaMdi aura pUjyapAda se pahale samaMtabhadrako sthApita karanevAlI bAta hI unakI galata hai, aura unhoMne vAstava meM samaMtabhadrako IsavI san 750 yA usake bAdakA vidvAn mAnA hai to hameM isa kahane meM jarA bhI saMkoca nahIM ho sakatA ki ApakI yaha mAnyatA bilakula hI nirAdhAra hai, jisakA kahIM se bhI koI samarthana nahIM ho sakatA / 4 - madhyakAlIna bhAratIya nyAyake itihAsa ( hisTarI oNpha di miDiyAvala skUla oNpha iMDiyana laoNjika') meM, DAkTara satIzacaMdra vidyA - bhUSaNa, ema0 e0 ne apanA yaha anumAna prakaTa kiyA hai ki samaMta - bhadra IsavI san 600 ke karIba hue haiM * / paraMtu Apake isa anumAnakA kyA AdhAra hai - athavA kina yuktiyoM ke bala para Apa aisA anumAna karaneke liye bAdhya hue haiM, yaha kucha bhI sUcita nahIM kiyA / hA~, isase pahale, itanA jarUra sUcita kiyA hai ki samaMtabhadrakA ullekha hindU tattvavettA ' kumArila' ne bhI kiyA hai aura usake liye DAkTara bhAMDArakarakI saMskRtagraMthaviSayaka usa riporTake pRSTha 118 ko dekhanekI preraNA kI hai jisakA ullekha hama naM0 1 meM kara cuke haiN| sAtha hI yaha prakaTa kiyA hai ki ' kumArila' bauddha tArkika vidvAn dharmakIrtikA samakAlIna thA aura usakA jIvanakAla Amataura para IsAkI 7 vIM zatAbdI mAnA gayA hai / zAyada itane graMtha meM samaMtabhadrakA ullekha mila jAnese hI Apane rilase kucha hI pahalekA vidvAn mAna liyA hai / yadi aisA hai to * Samantabhadra is supposed to have flourished about 600 A. D. parase hI - kumArila ke samaMtabhadrako kumA 1 sUcita karanekI khAsa jarUrata thI; kyoMki dUsare vidvAn sabhaMtabhadrakA astitva samaya IsAkI pahalI yA dUsarI zatAbdI mAna rahe the / For Personal & Private Use Only
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 123 ApakA yaha mAna lenA jarA bhI yuktisaMgata pratIta nahIM hotA / samaMtabhadra kumArilase adhika samaya pahale na hokara alpasamaya pahale hI hue haiM, isa bAtakI ukta ullekha mAtrameM kyA gAraMTI hai ! isa bAtako siddha karaneke liye to vizeSa pramANoMkI AvazyakatA thI, jinakA ukta pustakameM abhAva pAyA jAtA hai| dharmakIrtike prakaraNameM, vidyAbhUSaNajIne dharmakIrtikA spaSTa samaya ( saMbhavataH dharmakIrtike AcArya pada para pratiSThita rahanekA samaya ) I0 san 635 se 650 ke lagabhaga batalAyA hai aura isa samayakI puSTimeM tIna bAtoMkA ullekha kiyA hai-eka to yaha ki dharmakIrtikA guru dharmapAla I0 san 635 meM jIvita thA, isI sana taka usake astitvakA patA calatA hai, isase dharmakIrti bhI usa samayake karIba maujUda honA cAhiye; dUsare yaha ki dharmakIrti tibbatake rAjA ' sroNa-sangampo' kA samakAlIna thA, jisakA astitva samaya I0 san 627 se 698 taka pAyA jAtA hai, aura isa samayake sAtha dharmakIrtikA samaya anukUla par3atA hai; tIsare yaha ki 'i-tsiMga ' nAmaka cInI yAtrIne I0 san 671 se 695 ke madhyavartI samayameM bhAratakI yAtrA kI hai; vaha ( apane yAtrAvRttAntameM ) bar3I khUbIke sAtha isa bAtako prakaTa karatA hai ki kisa taraha para ' dignAga' ke bAda "dharmakIrtine tarkazAstrameM aura adhika unnati kI haiM / " isake sivAya dharmakIrtikI bauddha dIkSAke bAda, vidyAbhUSaNajIne yaha bhI prakaTa kiyA hai ki dharmakIrtine tIrthadarzana ( Tirtha 1 isI san 635 meM; cInI yAtrI hvenasaMga jaba nAlaMdAke vizvavidyAla. bameM pahu~cA to vahA~ ukta dharmapAlakI jagaha, pradhAna padapara, unakA eka ziSya. zIlabhadra pratiSThita ho cukA thA; aisA vidyAbhUSaNajIkI ukta pustakase pAyA jAtA hai| For Personal & Private Use Only
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 svAmI samantabhadra / System) ke guptatattvakA paricaya prApta karane kI icchAse eka gulAmake veSameM dakSiNakI yAtrA kI, vahA~ yaha mAlUma karake ki kumArila brAhmaNa isa viSayakA advitIya vidvAn hai, apane Apako usakI sevAmeM rakkhA aura apanI sevAse use prasanna karake usase ukta darzanake gupta siddhAntoMko mAlUma kiyA / isa saba kathanase yaha spaSTa dhvani nikalatI hai ki dharmakIrti 635se pahale hI kumArilakI sevAmeM pahu~ca gaye the, aura usa samaya kumArila vRddha nahIM to prAyaH 40 varSakI avasthAke avazya hoNge| aisI hAlata meM kumArilakA samaya pIche kI ora I0 san 600 ke karIba pahu~ca jAtA hai, aura yahI samaya, Upara, samantabhadrakA batalAyA gayA hai| dUsare zabdoMmeM yoM kahanA cAhiye ki vidyAbhUSaNajIne, vAstavameM, samaMtabhadra aura kumArilako prAyaH samakAlIna ThaharAyA hai| paraMtu kumArilane, apane ' zlokavArtika' meM, akalaMkadevake ' aSTazatI' graMtha para, usake AjJApradhAnA hi.... ' ityAdi vAkyoMko lekara, kucha kaTAkSa kiye haiM, aisA prophesara ke0 bI0 pAThaka ' digambara jaina sAhityameM kumArilakA sthAnaM' nAmaka apane nibaMdhameM, sUcita karate haiM aura sAtha hI yaha prakaTa karate haiM ki kumArila akalaMkase kucha bAda taka jIvita rahA hai, isIse jo AkSepa aSTazatIke vAkyoMpara kumArilane kiye unake nirAkaraNakA avasara svayaM akalaMkako nahIM mila sakA, vaha kAma bAdameM akalaMkake ziSyoM (vidyAnaMda aura prabhAcaMdra ) ko karanA par3A / ukta zatI' graMtha samaMtabhadrake ' devAgama ' stotrakA bhASya hai, yaha pahale jAhira jA cukA hai / isase pAThaka svayaM samajha sakate haiM ki samaMtabhadrake eka graMtha ke Upara kaI zatAbdI pIcheke bane hue bhASya para, bhASyakArakI 6 6 aSTa 1 ' aSTazatI ' bhASya kaI zatAbdI pIchekA banA huA hai, yaha bAta Age calakara svayaM mAlUma ho jAyagI / For Personal & Private Use Only
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya - nirNaya / 125 prAyaH vRddhAvasthA meM, jaba kumArila kaTAkSa karatA hai taba vaha samaMtabhadrase kitane pIchekA vidvAn hai aura use samaMtabhadra ke prAyaH samakAlIna ThaharAnA kahA~ taka yuktisaMgata ho sakatA hai / jAna par3atA hai vidyAbhUSaNajIko kumArilake ukta ' zlokavArtika' ko dekhanekA avasara hI nahIM milA / yahI vajaha hai jo ve akalaMkadevako kumArilase bhI pIchekA - IsavI san 750 ke karIbakA - vidvAn likha gaye haiM ! yadi unhoMne ukta graMtha dekhA hotA to ve akalaMkadevakA samaya 750 kI jagaha 640 ke karIba likhate, aura taba ApakA vaha kathana ' akalaMkacarita' ke nimna padyake prAyaH anukUla jAna par3atA, jisameM likhA hai ki 'vikrama saMvat 700 ( I0 san 643 ) meM akalaMka yatikA bauddhoMke sAtha, mahAn vAda huA hai-- vikramArka - zakAbdIya - zatasapta - pramAjuSi / kAle kalaMka-yatino bauddhairvAdo mahAnabhUt // aura bhI kitane hI jaina vidvAnoMke viSaya meM vidyAbhUSaNajIke samayanirUpaNakA prAyaH aisA hI hAla hai-- vaha kisI vizeSa anusaMdhAnakoM 1 kucha vidvAnoMne akalaMka devake 'rAjansAhasatuMga' ityAdi padyameM Ae hue 'sAhasatuMga' rAjAkA rASTrakUTa rAjA kRSNarAja prathama ( zubhatuMga ) ke sAtha samIkaraNa karake, akalaMkadeva ko usake samakAlIna - IsAkI AThavIM zatAbdIke prAyaH uttarArdhakA - vidvAn mAnA hai; paraMtu kumArila yadi DA0 satIzacaMdrake kathanAnusAra kIrtikA samakAlIna thA to akalaMkadevake astitvakA samaya yaha vi0 saM0. 700 hI ThIka jAna par3atA hai, aura taba yaha kahanA hogA ki 'sAhasatuMga' kA kRSNarAjake sAtha jo samIkaraNa kiyA gayA hai vaha ThIka nahIM hai / levisa rAisane aisA samIkaraNa na karake apaneko sAhasa tuMgake pahacAnane meM asamartha batalAyA hai / 2 yaha padya, inskripzansa aiTa zravaNabelagola ' ( epigrephiyA karNATikA jilda dUsarI ) ke dvitIyasaMskaraNa, (san 1923) kI prastAvanA meM, mi0 Ara0narasiMhAcAryake dvArA ukta Azaya ke sAtha uddhRta kiyA gayA hai / For Personal & Private Use Only
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 svAmI samaMtabhadra / -kartA " liye hue mAlUma nahIM hotA - jisakA eka udAharaNa nyAyadIpikA ke dharmabhUSaNa kA samaya hai / Apane dharmabhUSaNakA samaya I0 san 1600 ke karIba diyA hai paraMtu unakI nyAyadIpikA zaka saMvat 1307 meM likhI gaI hai, aisA pro0 ke0 bI0 pAThakane, 'sAutha iMDiyana iMskripzansa jilda 1lI, pRSTha 156' ke AdhAra para apane ukta nibaMdha meM sUcita kiyA hai| aisI hAlata meM Apako dharmabhUSaNakA samaya I0 san 1385, yA '1400 ke karIba' denA cAhiye thA; paraMtu aisA na karake Apane dharmabhUSaNako unake asalI samayase ekadama 200 varSa pIchekA vidvAn karAra diyA hai aura yaha likha diyA hai ki karIba 300 varSa ( 532 ke sthAna meM ) hue jaba unhoMne nyAyadIpikA likhI thI ! isase spaSTa hai ki vidyAbhUSaNajIne jaina vidvAnakA ThIka samaya mAlUma karaneke liye koI vizeSa prayAsa nahIM kiyA aura isa liye isa viSaya meM unakA vaha kathana, jo vizeSa yuktiyoM ko sAthameM liye hue nahIM hai, kucha adhika vizvAsake yogya mAlUma nahIM hotA -- kitane hI sthAnoM para to vaha bahuta hI bhramotpAdaka jAna par3atA hai / samaMtabhadrakA astitva-viSayaka kathana ApakA kitanA bhramapUrNa hai isa bAtakA aura bhI acchA anubhava pAThakoMko Age cala kara ho jAyagA / siddhasena aura nyAyAvatAra / I 5 - kucha vidvAnoMkA qhayAla hai ki svAmI samaMtabhadra siddhasena divAkarase pahale hue haiM / siddhasena yadi vikramAditya rAjAkI sabhA ke navaratnoM meM se the aura isa liye vikramakI prathama zatAbdI ke vidvAn samajhe jAte haiM to samaMtabhadra usase bhI pahale ke - IsAkI pahalI zatAbdIse bhI pahale ke - vidvAn hone cAhiyeM; kyoM ki samantabhadra ke 'ratnakaraNDaka' kA nimna padya siddhasenake ' nyAyAvatAra' meM uddhRta pAyA jAtA hai d For Personal & Private Use Only
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 127 AptopajJamanullaMghyamadRSTeSTavirodhakam / tattvopadezakRtsA zAstraM kApathaghaTTanam // 9 // isameM saMdeha nahIM ki yaha padya samaMtabhadrake 'ratnakaraMDaka' nAmaka upAsakAdhyayana (zrAvakAcAra) kA padya hai, usameM yathAsthAna-yathAkrama-mUlarUpase pAyA jAtA hai aura usakA eka bahuta hI Avazyaka aMga hai| yadi isa padyako ukta graMthase nikAla diyA jAya to usake kathanakA silasilA hI bigar3a jAya / kyoM ki graMthameM, jina Apta, Agama tapobhRtke aSTa aMgasahita aura trimUDhatAdirahita zraddhAnako samyagdarzana batalAyA gayA hai unakA kramazaH svarUpa nirdeza karate hue isa padyase pahale AptakA aura isake bAda tapobhRtakA svarUpa diyA hai; yaha padya yahA~ donoMke madhyameM apane sthAnapara sthita hai, aura apane viSayakA eka hI padya hai| pratyuta isake, nyAyAvatArameM isa padyakI sthiti bahuta hI saMdigdha jAna par3atI hai| yaha usakA koI Avazyaka aMga mAlUma nahIM hotA, aura na isako nikAla denese vahA~ graMthake silasilemeM athavA usake pratipAdya viSayameM hI koI bAdhA AtI hai / graMthameM parokSa pramANake 'anumAna' aura 'zAbda' aise do bhedoMkA kathana karate hue, svArthAnumAnakA pratipAdana aura samarthana karaneke bAda, isa padyase ThIka pahale ' zAbda' pramANake lakSaNakA yaha padya diyA huA hai dRSTeSTAvyAhatAdvAkyAt prmaarthaabhidhaayinH|| tattvagrAhitayotpannaM mAnaM zAbdaM prakIrtitam // 8 // 1 yaha padya donoM hI graMthoMmeM naMbara 9 para diyA huA hai, aura aisA honA Akasmika ghaTanAkA pariNAma hai| 2 TIkAmeM isa padyase pahale yaha prastAvanA vAkya diyA huA hai For Personal & Private Use Only
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 svAmI smNtbhdr| isa padyakI upasthitimeM isake bAdakA uparyukta padya, jisameM zAstra (Agama ) kA lakSaNa diyA huA hai, kaI kAraNoMse vyartha par3atA hai| prathama to, usameM zAstrakA lakSaNa AgamapramANarUpase nahIM diyAyaha nahIM batalAyA ki aise zAstrase utpanna huA jJAna Agama pramANa athavA zAbdapramANa kahalAtA hai balki sAmAnyatayA Agama padArthake rUpameM nirdiSTa huA hai, jise 'ratnakaraNDaka' meM samyagdazanakA viSaya batalAyA gayA hai / dUsare, zAbdapramANase zAstrapramANa koI bhinnavastu bhI nahIM hai, jisakI zAbda pramANake bAda pRthak rUpase ullekha karanekI jarUrata hotI, balki usImeM aMtarbhUta hai| TIkAkArane bhI, zAbdake 'laukika' aura 'zAstraja' aise do bhedoMkI kalpanA karake, yaha sUcita kiyA hai ki ina donoMkA hI lakSaNa isa AThaveM padyameM AgayA hai; *isase 9 veM padyameM zAbdake 'zAstraja' bhedakA ullekha nahIM, yaha aura bhI spaSTa ho jAtA hai / tIsare, graMtha bharameM isase pahale, 'zAstra' yA 'Agama' zabdakA kahIM prayoga nahIM huA jisake svarUpakA pratipAdaka hI yaha 9 vA~ padya samajha liyA jAtA, aura na 'zAstraja' nAmake bhedakA hI mUla graMthameM koI nirdeza hai jisake eka avayava (zAstra) kA lakSaNa pratipAdaka yaha padya ho sakatA; cauthe yadi yaha kahA jAya __ " tadevaM svArthAnumAnalakSaNaM pratipAdya tadvatAM bhrAntatAvipratipattiM ca nirA. kRsya adhunA pratipAditapadArthAnumAnalakSaNa evAlpavaktavyatvAt tAvacchAbdala. kssnnmaah"| 1 svaparAbhAsI nirbAdha jJAnako hI 'nyAyAvatAra' ke prathama padyameM pramANakA lakSaNa batalAyA hai, isa liye pramANake pratyeka bhedameM usakI vyApti honA caahiye| * 'zAbdaM ca dvidhA bhavati-laukika zAstrajaM ceti| tanneda dvayorapi sAdhAraNaM pratipAditam / For Personal & Private Use Only
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 129 " ki 8 veM padya meM ' zAbda ' pramANako jisa vAkyase utpanna huA batalAyA gayA hai usIkA zAstra ' nAmase agale padya meM svarUpa diyA gayA hai to yaha bAta bhI nahIM banatI; kyoM ki 8 veM padya meM hI 'dRSTeSTAvyAhata' Adi vizeSaNoMke dvArA vAkyakA svarUpa de diyA gayA hai aura vaha svarUpa agale padya meM diye hue zAstra ke svarUpa se prAyaH milatA julatA hai - usake 'dRSTeSTAvyAhata' kA ' adRSTeSTavirodhaka ' ke sAtha sAmya hai aura usameM ' anullaMghya ' tathA ' AptopajJa' vizeSaNoM kA bhI samAveza ho sakatA hai, 'paramArthAbhidhAyi' vizeSaNa 'kApathaghaTTana ' aura ' sArva' vizeSaNoMke bhAvakA dyotaka hai, aura zAbdapramArat 'tattvagrAhitayotpanna' pratipAdana karanese yaha spaSTa dhvanita hai ki vaha vAkya 'tattvopadezakRt ' mAnA gayA hai - isa taraha para donoM padyoMmeM paraspara bahuta kucha sAmya pAyA jAtA hai / aisI hAlata meM graMthakArake liye eka hI bAtakI vyartha punarukti karanekI koI vajaha nahIM ho sakatI, khAsakara aise graMthameM jo sUtrarUpase ja~ce tule zabdoM meM likhA jAtA ho / pA~caveM, graMthakArane svayaM agale padya meM vAkyako upacArase 'parArthAnumAna ' batalAyA hai; yathA svanizcayavadanyeSAM nizcayotpAdanaM budhaiH / parArthaM mAnamAkhyAtaM vAkyaM tadupacArataH // 10 // ina saba bAtoM athavA kAraNoM ke samuccayase yaha spaSTa hai ki 'nyAyAvatAra' meM 'AptopajJa' nAmaka padyakI sthiti bahuta hI saMdigdha hai, vaha mUla graMthakArakA padya mAlUma nahIM hotA, use mUla graMthakAraviracita graMthakA Avazyaka aMga mAnanese pUrvottara padyoMke madhya meM usakI sthiti vyartha par3a jAtI hai, graMthakI pratipAdana zailI bhI use svIkAra nahIM karatI, 9 For Personal & Private Use Only
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130. svAmI samaMtabhadra / aura isa liye vaha avazya hI eka uddhRta padya jAna par3atA hai| TIkAkArane use denese pahale, zabdake ' laukika' aura ' zAstraja' aise do bhedoMkI kalpanA karake, prastAvanArUpase jo yaha likhA hai ki ' jisa prakAra ke zAstrase utpanna huA zAstraja pramANa pramANatAko prApta hotA hai use aba graMthakAra dikhalAte haiM '* vaha graMthake anya padyoMke sAtha isa padyakA sAmaMjasya sthApita karaneke liye TIkAkArakA prayatna mAtra hai / anyathA, mUla graMthakArakI na to vaisI bhedakalpanA hI mAlUma hotI hai, na usa prakArakI kalpanA ke AdhArapara graMtha meM kathanakI koI paddhati hI pAI jAtI hai aura na 8 veM padya meM vAkyakA svarUpa jatalA dene para, unheM zAstrakA alaga svarUpa denekI koI jarUrata hI thI / ve yadi aisA karate to . anya graMthoMkI taraha apane graMtha meM usa AptakA lakSaNa bhI avazya dete jisase zAstra athavA vAkya vizeSakI utpatti hotI hai aura jisake bheda tathA pramANatApara usa zAstra yA vAkyakA bheda athavA prAmANya prAyaH avalambita rahatA hai; paraMtu graMthabhara meM AptakA lakSaNa to kyA, usake sAmAnyasvarUpakA pratipAdaka maMgalAcaraNa taka bhI nahIM hai / isase 1 spaSTa hai ki graMthakArane isa prakArakI kalpanAoM aura vizeSa kathanoM se 1' laukika ' ke sAtha zAstraja nAmakA bheda kucha acchA tathA saMgata bhI mAlUma nahIM hotA, vaha ' lokottara' honA cAhie thA / 'pramANanayatattvAlokAlaM - kAra' nAmaka zvetAmbara grantha meM jisa Aptake vacanako Agama batalAyA gayA hai usake laukika aura lokottara aise do bheda kiye haiM ( sa ca dvedhA laukiko lokottarazca ) aura isa liye AptavAkya tathA AptavAkyase utpanna honevAle zAbda pramANa yA Agama pramANake bhI ve hI do bheda laukika aura lokottara hone cAhiye the / yahA~ zAstraja aisA nAmabheda kevala agale padyakI graMthake sAtha saMgati biThalAneke liye hI TIkAkAradvArA kalpita huA jAna par3atA hai / * 'yAdRza' zAstrAttajjAtaM pramANatAmanubhavati taddarzayati / ' For Personal & Private Use Only
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 131 apane graMthako prAyaH alaga rakkhA hai, unhoMne sAmAnyarUpase pramANanayakI usa prasiddha vyavasthAkA hI isa graMthameM kIrtana kiyA hai jise saba loga vyavahArameM lAte haiM 4, aura isa liye bhI yaha padya graMthameM uddhRta hI jAna par3atA hai| yadi sacamuca hI graMthakArane, graMthake AThaveM padyameM diye hue vAkyake svarUpakA samarthana karaneke liye isa padyako * uktaM ca ' rUpase uddhRta kiyA ho to isa kahanemeM koI saMkoca nahIM ho sakatA ki siddhasena avazya hI samaMtabhadrake bAda hue haiM / paraMtu, jahA~ taka hama samajhate haiM, siddhasena divAkara jisa TAipake vidvAn the aura jisa DhaMga ( paddhati ) se unhoMne apane graMthako prAraMbha aura samApta kiyA hai usa parase siddhasena dvArA isa padyake uddhRta kiye jAnekI bahuta hI kama saMbhAvanA pAI jAtI hai-isa bAtakA khayAla bhI nahIM hotA ki siddhasena jaise vidvAnane apane aise choTese sUtragraMthameM, eka dUsare vidvAnake vAkyako 'uktaM ca' rUpase uddhRta karanA ucita samajhA ho / hamArI rAyameM yaha padya yA to graMthakI kisI dUsarI purAnI TIkAmeM, 'vAkya' kI vyAkhyA karate hue, uddhRta kiyA gayA hai aura yA kisI vidvAnane 8 veM athavA 10 veM padyameM Ae hue 'vAkya' zabdapara TippaNI dete hue vahA~ uddhRta kiyA hai, aura usI TIkA yA TippaNavAlI pratiparase mUla graMthakI nakala utArate hue, lekhakoMkI asAvadhAnI athavA nAsamajhIse, yaha graMthameM prakSipta ho gayA hai aura graMthakA eka aMga bana gayA hai / kisI padyakA isa taraha para prakSipta honA koI asAdhAraNa bAta nahIM hai-bahudhA graMthoMmeM isa prakArase prakSipta hue padyoMke kitane hI udAharaNa pAye jAte haiM / isa x-pramANAdivyavastheyamanAdinidhanAsmikA / sarvasaMvyavahartRNAM prasiddhApi prakIrtitA // 32 // For Personal & Private Use Only
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 svAmI smntbhdr| kAkA hai. usa kSepaka mAna ke liye vAlI hai, liye, 'nyAyAvatAra' meM isa padyakI sthiti Adiko dekhate hue. hamArI yahI rAya hotI hai ki yaha padya vahA~para kSepaka hai, aura graMthakI vartamAna TokAse, jise kucha vidvAn caMdraprabhasUri (vi0 saM0 1159 ) kI aura kucha siddharSi ( saM0 962 ) kI banAI huI kahate haiM, pahale hI graMthameM prakSipta ho cukA hai / astu / isa padyake kSepaka ' karAra diye jAnepara graMthake padyoMkI saMkhyA 31 raha jAtI hai / isapara kucha loga yaha Apatti kara sakate haiM ki siddhasenakI bAbata kahA jAtA hai ki unhoMne ' dvAtriMzatdvAtriMzikA ' nAmase 32 stutiyA~ likhI haiM, jinameMse pratyekakI zlokasaMkhyA 32 hai, nyAyAvatAra bhI unhIMmeMse eka stuti hai*dvAtriMzikA hai--usakI padyasaMkhyA bhI 32 hI honI cAhiye aura isa liye ukta padyako kSepaka mAnanese graMthake parimANameM bAdhA AtI hai / paraMtu isa prakArakI Apattike liye vAstavameM koI sthAna nahIM / prathama to 'nyAyAvatAra ' koI stutigraMtha hI nahIM hai, usameM maMgalAcaraNa taka bhI nahIM aura na paramAtmAko sambodhana karake hI koI kathana kiyA gayA hai| dUsare,. isa bAtakA koI prAcIna (TIkAse pahalekA) ullekha nahIM milatA jisase yaha pAyA jAtA ho ki nyAyAvatAra 'dvAtriMzikA' hai athavA usake zlokoMkI niyatasaMkhyA 32 hai; aura tIsare, siddhasenakI jo 20 athavA 21 . * "e zivAya paNa 'dvAtriMzatdvAtriMzikA' e stutisaMgraha graMtha racyo che, temAMno nyAyAvatAra eka stutirUpa graMtha che / " aisA nyAyAvatAra saTIkakI prastAvanAmeM lerubhAI bhogIlAlajI, sekreTarI 'hemacaMdrAcAryasabhA' paTTanane pratipAdana kiyA hai| 1 siddhasena divAkarakI Ama taurapara 20 dvAtriMzikAe~ ekatra milatI haiM, sirpha eka pratimeM 21 vI dvAtriMzikA bhI sAtha milI hai, aisA prakAzakoMne sUcita kiyA hai; aura vaha 21 vI dvAtriMzikA apane sAhitya parase saMdigdha jAna par3atI hai; isI liye yahA~para 'athavA' zabdakA prayoga kiyA gayA hai| . For Personal & Private Use Only
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 133 'dvAtriMzikAe~' milatI haiM una sabameM 32 padyoMkA koI niyama nahIM dekhA jAtA-AThavIM - dvAtriMzikAmeM 26, gyArahavIMmeM 28, paMdrahavIM meM 31, unnIsavIMmeM bhI 31, dasavIM meM 34 aura ikkIsavIMmeM 33 padya pAye jAte haiM / aisI hAlatameM 'nyAyAvatAra ke liye 32 padyoMkA koI Agraha nahIM kiyA jA sakatA, aura na yahI kahA jA sakatA hai ki 31 padyoMse usake parimANameM koI bAdhA AtI hai| aba dekhanA cAhiye ki siddhasena divAkara kaba hue haiM aura samaMtabhadra unase pahale hue yA ki nahIM / kahA jAtA hai ki siddhasena divAkara ujjayinIke rAjA vikramAdityakI sabhAke navaratnoMmeMse eka sna the, aura una navaratnoMke nAmoMke liye 'jyotirvidAbharaNa' graMthakA nimna padya peza kiyA jAtA haidhanvaMtariH kSapaNako'marasiMhazaMkurvetAlabhaTTaghaTakhaparakAlidAsAH / khyAto vArAhamihiro nRpateH sabhAyAM ratnAni vai vararucirnava vikramasya // isa padyameM, yadyapi, 'siddhasena' nAmakA koI ullekha nahIM hai parantu 'kSapaNaka' nAmake jisa vidvAnakA ullekha hai usIko 'siddhasena divAkara' batalAyA jAtA hai / DAkTara satIzacandra vidyAbhUSaNa to, isa viSayameM apanI mAnyatAkA ullekha karate hue, yahA~ taka likhate haiM ki 'jisa kSapaNaka ( jainasAdhu ) ko hinduloga vikramAdityakI sabhAko bhUSita karanevAle navaratnoM se eka ratna samajhate haiM vaha siddhasenake sivAya ___ * dekho 'zrIsiddhasenadivAkarakRta graMthamAlA' jise 'jainadharmaprasAraka sabhA' bhAvanagarane vi0 saM0 1965 meM chapAkara prakAzita kiyA / For Personal & Private Use Only
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| dUsarA koI vidvAn nahIM thA' * / sAtha hI, prakaTa karate haiM ki bauddha graMthoMmeM bhI jainasAdhuoMko 'kSapaNaka' nAmase nAmAMkita kiyA hai, pramA- . Nake liye 'avadAnakalpalatA' ke do padya + bhI uddhRta kiye haiM, aura isa taraha para yaha sUcita kiyA hai ki ukta 'kSapaNaka' nAmakA vidvAn bauddha bhikSu nahIM thA / isameM saMdeha nahIM ki 'kSapaNaka' jainasAdhuko kahate haiM / yadi vAstavameM siddhasena vikramAdityakI sabhAke ye hI kSapaNaka vidvAn the aura isa liye varAhamihirake samakAlIna the to unakA samaya IsAkI prAyaH chaThI zatAbdI jAna par3atA hai| kyoM ki varAhamihirakA astitva samaya I0 san 505 se 587 taka pAyA jAtA hai-usane apanI jyotiSagaNanAke liye zaka saM0 427 ( I0 san 505 ) ko abdapiNDake taurapara pasaMda kiyA thA x * I am inclined to believe that Sidhasen was no other than Kshapnaka ( a jain sage ) who is traditionally known to the Hindus to have been one of the nine gems that adorned the court of Vikramaditya, (H. M. S. Indian Lojic p. 15.) + ve padya isa prakAra haiM bhagavadbhASitaM tattu subhadreNa niveditam / zrutvA kSapaNakaH kSipramabhUdveSaviSAkulaH // 9 // tasya sarvajJatAM vetti subhadro yadi mdiraa| tadeSa kSapaNazraddhAM tyakSyati zramaNAdarAt // -a0, jyotisskaavdaan| ... dekho DA0 satIzacadrakI nyAyAvatArakI prastAvanA aura 'hisTarI Apha iMDi. yana lAjika, jinameM Apane varAhamihirakI 'paMcasiddhAntikA' kA yaha padya bhI uddhRta kiyA hai For Personal & Private Use Only
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 135 aura I0 san 587 meM usakA dehAnta ho cukA thaa| isI liye DAkTara satIzacaMdrane, apanI 'madhyakAlIna nyAya' ke itihAsakI pustakameM, siddhasenako I0 san 533 ke karIbakA aura nyAyAvatArakI prastAvanAmeM, san 550 ke karIbakA vidvAn mAnA hai, aura ujjayinIke vikramAdityake viSayameM, una vidvAnoMkI rAyako svIkAra kiyA hai jinhoMne vikramAditya * kA samIkaraNa mAlavAke usa rAjA yazodharmadevake sAtha kiyA hai jisane, alberUnIke kathanAnusAra, I0 san 533 meM korUra (Korur ) sthAna para hUNoMko parAsta kiyA thA / aisI hAlatameM, yaha spaSTa hai ki siddhasena divAkara vikramakI pahalI zatAbdIke vidvAn nahIM the, balki usakI chaThI zatAbdI athavA IsAkI pA~cavIM aura chaThI zatAbdIke vidvAn the| isa viSayameM, muni jinavijayajI jainasAhityasaMzodhakadvitIya aMkake pRSTha 82 para, likhate haiM "siddhasena IsAkI 6 ThI zatAbdIse bahuta pahale ho gaye haiN| kyoMki vikramakI pAMcavIM zatAbdImeM ho jAnevAle AcArya mallavAdIne siddhasenake sammatitarka Upara TIkA likhI thI / hamAre vicArase siddhasena vikramakI prathama zatAbdimeM hue haiN|" saptAkSivedasaMkhyaM zakakAlamamAsya caitrazuklAdau / ardhAstamite bhAnAryavanapure saumyadivasAdye // 8 // . 1 dekho vinseNTa smithakI 'arlI hisTarI Apha iMDiyA' tR0 saM0, pR0 305. * ' vikramAditya' nAmake-isa upAdhike dhAraka-kitane hI rAjA ho gaye haiN| guptavaMzake caMdragupta dvitIya aura skandagupta khAsa taura para 'vikramAditya ' prasiddha the| inake aura inake madhyavartI kumAraguptake rAjyakAlameM hI-IsAkI pA~cavIM zatAbdImeM-' kAlidAsa ' nAmake una suprasiddha vidvAnkA honA, pichalI tahakIkAtase, pAyA jAtA hai jinheM vikramAdityakI sabhAke navaratnoMmeM parigaNita kiyA gayA hai ( vi. e. smithakI arlI hisTarI oNpha iMDiyA, tR. saMskaraNa, For Personal & Private Use Only
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 svAmI smntbhdr| yaha ThIka hai ki zvetAmbara sampradAyameM AcArya mallavAdIko vIrasaMvat 884 kA vidvAn likhA hai+aura usIko lekara munijIne unheM vikramakI pA~cavIM zatAbdIkA vidvAn pratipAdana kiyA hai / parantu AcArya mallavAdIne bauddhAcArya 'dharmottara'kI 'nyAyavindu-TIkA' para dharmottara-TippaNaka' nAmakA eka TippaNa likhA hai, aura AcArya dharmottara IsAkI 9 vIM zatAbdI ( I0 san 837-847 ke karIba ) ke vidvAn the, isa liye mallubAdIkA vIrasaMvat 884 meM honA asaMbhava hai; aisA DAkTara satIzacaMdra apane madhyakAlIna nyAyake itihAsameM, sUcita karate haiM / sAtha hI, yaha prakaTa karate haiM ki yaha saMvat 884, vIra saMvat na hokara, yA to vikrama saMvat hai aura yA zakasaMvat / vikrama saMvat ( I0 san 827 ) kI hAlatameM mallavAdI dharmottarake samakAlIna the aura zaka saMvat ( I0 sa0 962 ) kI hAlatameM ve dharmottarase eka pR. 304 ) aura muni jinavijayajIne jinako 'siddhasenake samakAlIna aura sahavAsI mahAkavi' batalAyA hai ( jainahitaiSI, navambara san 1919) / ___ +-" zrIvIravatsarAdathazatASTake cturshiitisNyukt| jigye sa mallavAdI bauddhAstabyantarAMzcApi // " yaha padya 'nyAyAvatAra-vRtti'kI prastAvanAmeM 'prabhAvakacarita' ke nAmase ud. dhRta kiyA hai| 1 mUla graMtha 'nyAyabindu' AcArya 'dharmakIrti' kA likhA huA ha jo IsAkI sAtavIM zatAbdIke vidvAn the| dekho satIzacandrakI hisTarI Apha iMDiyana laajik| 2 isa 'dharmottara-TippaNaka' kI eka prati tAr3apatroMpara anhilavAr3a pATanameM surakSita hai aura saM0 1331 kI likhI huI batalAI jAtI hai| usake antameM likhA hai-"iti dharmottaraTippanake zrImallavAdyAcAryakRte tRtIyaH paricchedaH samAptaH maGgalaM mahAzrIH // " (History of M.S. of Indian Logic P. 34) For Personal & Private Use Only
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / zatAbdI pIcheke vidvAn samajhe jAne cAhiye * | isase, mallavAdIke samayake AdhAra para munijIne jo yaha pratipAdana kiyA hai ki siddhasena vikramakI pA~cavIM zatAbdIse pahale hue haiM so ThIka pratIta nahIM hotaa| aura bhI koI dUsarA prabala pramANa abhI taka aisA upalabdha nahIM huA jisase siddhasenakA samaya IsAkI pA~cavIM chaThI zatAbdIse pahale sthira kiyA jA sake, aura chaThI athavA pA~cavIM zatAbdIkA samaya mAnane para hameM yaha kahane meM jarA bhI saMkoca nahIM ho sakatA ki samaMtabhadra siddhasena divAkarase bahuta pahale hue haiM, jaisA ki pAThakoMko Age calakara mAlUma hogaa| ___ yahA~ para itanA aura bhI prakaTa kara denA ucita mAlUma hotA hai ki siddhasenako vidyAbhUSaNajIne zvetAmbara saMpradAyakA vidvAn likhA hai| hamArI rAyameM ApakA yaha likhanA kevala eka sampradAyakI mAnyatAkA ullekha mAtra hai, aura dUsare sampradAyakI mAnyatAse anabhijJatAko sUcita karatA hai; isase adhika use koI mahattva nahIM diyA jA sakatA / anyathA, jaba digambara aura zvetAmbara donoM sampradAyoMmeM siddha - * dekho ukta itihAsa ( History of the Mediaeval School of Indian Logic ) ke pRSTha 35, 131 / 1 varAhamihira ke eka graMthameM jaba zaka saM0 427 (I0 san 505) kA ullekha hai to ve usakI racanAse prAyaH 20-25 varSa pahale aura bhI jIvita rahe hoMge, yaha svAbhAvika hai, aura isa liye unakA astitva samaya IsAkI pA~cavIM zatAbdIkA caturtha caraNa bhI jAna par3atA hai| isake sivAya yaha bhI saMbhava hai ki varAhamihirakI yuvAvasthAkA jo prAraMbha kAla ho vaha kSapaNakakI vRddhAvasthAkA samaya ho, isI liye yahA~para pA~cavIM zatAbdIko bhI siddhasenake astitvake liye grahaNa kara baliyA gayA hai| For Personal & Private Use Only
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 svAmI samantabhadra / senakI mAnyatA hai, digambaroMkI paTTAvalI - guruparamparAoM meM bhI siddhasenakA nAma hai, kitane hI digambara AcAryoMdvArA siddhasena khAsa taura para stuti kiye gaye haiM aura apane granthoMke sAhitya parase bhI ve khasUsiyata ke sAtha koI zvetAmbara mAlUma nahIM hote taba, vaisA likhaneke liye Apa kucha yuktiyoM kA prayoga jarUra karate athavA, isa viSaya meM, donoM hI sampradAyoM kI mAnyatAkA ullekha karate; paraMtu ina donoM hI bAtoMkA vahA~ ekadama abhAva hai, aura isI liye hamArI uparyukta rAya hai / rahA ' kSapaNaka ' zabda, vaha sAmAnyarUpase jainasAdhukA bodhaka hone para bhI khAsa taura para zvetAmbara sAdhukA koI dyotaka nahIM hai; pratyuta isake vaha bahuta prAcIna kAlase digambara sAdhuoMke liye vyavahRta hotA AyA hai, hinduoM tathA bauddhoM ke prAcIna graMthoM meM nirgratha - digambara sAdhuoMke liye usakA prayoga pAyA jAtA hai aura khuda zvetAmbara graMthoMmeM bhI vaha digambaroMke liye prayukta huA hai, jisakA eka udAharaNa nIce diyA jAtA hai 1' senagaNa' kI paTTAvalI meM ' siddhasena' kA nimna prakArase ullekha pAyA jAtA hai ( svasti) zrImadujjayinImahI kAlasaMsthApana mahAkAlAliMga mahIdhara vAgvadaNDaviSTaghAviSkRtazrI pAzvatIrthezvarapratidvandvazrI siddha senabhaTTArakANAM / -- jaina si0 bhA0, prathama kiraNa | 2 harivaMzapurANake kartA zrIjinasenAcAryane, apanI guruparamparAkA ullekha karate hue usameM, 'siddhasena kA nAma bhI diyA hai / yathA'susiddhaseno'bhayabhImasenako gurU parau tau jina-zAMtiSeNakau / ' - harivaMzapurANa 3 digambarAcAryoMdvArA kI huI stutiyoMke kucha patha isa prakAra haiM For Personal & Private Use Only
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 139 khomANarAjakulajo'pisamudramUrigecchaM zazAsa kila dapravaNapramANa (1) / jitvA tadA kSapaNakAnsvavazaM vitene nAgeMdrade ( ? ) bhujaganAthanamasya tIrthe (?) // yaha padya tapagacchakI paTTAvalimeM, jo jaina zvetAmbara kAnpharensa heralDa, jilda 11, aMka 7-10 meM mudrita huI hai, samudrasUrike varNanameM diyA hai| isameM jina kSapaNakoMko jItanekI bAta likhI hai jagatprasiddhabodhasya vRSabhasyeva nistussaaH| bodhayanti satAM buddhiM siddhasenasya sUktayaH // -harivaMzapurANe, zrIjinasenaH / kavayaH siddhasenAdyAH vayaM tu kavayo matAH / maNayaH padmarAgAdyAH nanu kAco'pi mecakAH // 32 // pravAdikariyUthAnA kezarI nykeshrH| siddhasenakavirjIyAdvikalpanakharAGkaraH // 42 // ___-AdipurANe, bhagavajinasenaH / siddhAntoddhapazrIdharvasiddhasenaM tAMbjA bhaTTapUrvAkalaMkaM / zabdAbdhInduM pUjyapAdaM ca vaMde tadvidyADhyaM vIranandiM vratIndram // niyamasAraTIkAyAM, padmaprabhaH / sadAvadAtamahimA sadAdhyAnaparAyaNaH / siddhasenamunirjIyAt bhaTTArakapadezvaraH // -ratnamAlAyAM, zivakoTiH / (ye 'zivakoTi' samantabhadrasvAmIke ziSya 'zivakoTi' AcAryase bhina / ) ___ maduktikarUpalatikA siMcantaH karuNAmRtaiH / kavayaH siddhasenAdyA vardhayantu hRdi sthitAH // -yazodharacaritre, kalyANakIrti For Personal & Private Use Only
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 svAmI samantabhadra / unheM gujarAtI paricaya meM 'digambara jatI' prakaTa kiyA hai / ' kSapaNakAnnU' 'padase abhiprAya yahA~ digambara yatiyoM kA hI hai, yaha bAta munisundara sUrikI ' gurvAvalI' ke nimna padyase aura bhI spaSTa ho jAtI hai, jisameM - isI padyakA artha athavA bhAva diyA huA hai aura ' kSapaNakAn ' kI - jagaha sApha taura se 'digvasanAn ' padakA prayoga kiyA gayA haikhomANabhUbhRtkulajastato'bhUt samudrasUriH svavazaM guruH / cakAra nAgahadapArzvatIrthaM vidyAmbudhirdigvasanAnvijitya // 39 // isI taraha para ' pravacanaparIkSA' Adi aura bhI zvetAmbara graMthoMmeM 'digambaroMko 'kSapaNaka' likhA hai / aba eka udAharaNa digambara graMthoMkA bhI lIjiye - taruNaMu bUDhau ruyaDau sUrau paMDiu dinchu / khavaNau vaMdau sevaDau mUDhau maNNai sabbu // 83 // yaha yogIndradevakRta ' paramAtmaprakAza ' kA padya hai / isameM nizcaya nayakI dRSTise yaha batalAyA gayA hai ki ' vaha mUDhAtmA hai jo ( taruNa vRddhAdi avasthAoMke svarUpase bhinna hone para bhI vibhAva pariNAmoM ke Azrita hokara) yaha mAnatA hai, ki maiM taruNa hU~, bUDhA hU~, rUpavAn hU~, zUra hU~, paMDita hU~, divya hU~, kSapaNaka ( digambara) hU~, vaMdaka (bauddha) hU~, athavA zvetapaTa ( zvetAmbara ) hU~ / yahA~ kSapaNaka, vaMdaka aura vatapaTa, tInoM kA eka sAtha ullekha hone se yaha bilakula spaSTa ho jAtA hai ki " ' kSapaNaka ' zabda digambaroMke liye khAsa taura se vyavahRta hotA hai / 1 taruNaH vRddhaH rUpasvI zUraH paMDitaH divyaH / kSapaNakaH vaMdakaH zvetapaTaH mUDhaH manyate sarvam // For Personal & Private Use Only
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya | 141 , isake sivAya zvetAmbarAcArya hemacaMdra aura digambarAcArya zrIdharasenane apane apane kozagraMthoMmeM 'nagna' zabdakA eka artha 'kSapaNaka' diyA hai' nano vivAsasi mAgadhe ca kSapaNake / ( hemacaMdraH ) 'namastriSu vivastre syAtpuMsi kSapaNavandinoH / ' ( zrIdharasenaH ) aura isase yaha spaSTa dhvani nikalatI hai ki ' kSapaNaka ' zabda jaba kisI sAdhuke liye prayukta kiyA jAtA hai to usakA abhiprAya ' nagna athavA digambara sAdhu hotA hai / ( kSapaNaka ' zabdakI aisI hAlata hote hue, vikramAdityakI sabhA ke kSapaNaka' ratnako zvetAmbara batalAnA bahuta kucha Apattike yogya jAna par3atA hai, aura saMdeha se khAlI nahIM hai / vAstavameM siddhasena digambara the yA zvetAmbara, yaha eka judA hI viSaya hai aura use hama eka svataMtra lekhake dvArA spaSTa kara denA cAhate haiM; avasara milane para usake liye jarUra yatna kiyA jAyagA / pUjyapAda - samaya / " dUsare vidvAnoM kI yuktiyoMkI AlocanAke bAda, aba hama dekhate haiM ki svAmI samantabhadra kaba hue haiM / samantabhadra jaineMdravyAkaraNa aura sarvArthasiddhi Adi graMthoMke kartA ' devanandi ' aparanAma ' pUjyapAda AcArya se pahale hue haiM, yaha bAta nirvivAda hai | zravaNabelagola ke zilAlekhameM bhI samantabhadrako pUjyapAda se pahalekA vidvAn likhA hai / 40 veM zilAlekhameM samantabhadra ke pariceya-padyake bAda ' tata: ' zabda likha " * 1 TokAMzaH -- ' khavaNau vaMdara sevaDau' kSapaNako digambaro'haM vaMdako bauddhohaM zvetapaTAdiliMgadhArako hamiti mUDhAtmA sarvaM manyata iti / / -- brahmadevaH / zilAlekhakA padya bhI, 2 samantabhadra ke paricayakA yaha padya aura 108 veM donoM, ' guNAdiparicaya' meM uddhRta kiye jA cuke haiN| . For Personal & Private Use Only
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ -142 svAmI samantabhadra / -kara ' yo devanandiprathamAbhidhAnaH' ityAdi paryo ke dvArA pUjyapAdakA paricaya diyA hai, aura 108 veM zilAlekha meM samantabhadra ke bAda pUjyapAdake paricayakA jo prathama padya diyA hai usImeM ' , tataH zabdakA prayoga kiyA hai, aura isa tarahapara pUjyapAdako samantabhadra ke bAdakA vidvAn sUcita kiyA hai / isake sivAya, svayaM pUjyapAdane, apane " jainendra ' vyAkaraNake nimna sUtrameM samantabhadrakA ullekha kiyA hai6 catuSTayaM samantabhadrasya / ' 5-4-140 / / I ina saba ullekhoM se yaha bAta aura bhI spaSTa ho jAtI hai ki samantabhadra pUjyapAda se pahale hue haiN| pUjyapAdane 'pANinIya' vyAkaraNa para " zabdavitAra' nAmakA nyAsa likhA thA aura Apa gaMgarAjA 'durvi - nI' ke zikSAguru ( Preceptor ) the; aisA ' hebbUra' ke tAmralekha, ' epinephiyA karNATikA' kI kucha z2ildoM, ' karNATakakavicarite ' aura 'hisTarI oNpha kanaDIja liTarecara' se pAyA jAtA hai / sAtha hI yaha bhI mAlUma hotA hai ki ' durvinIta ' rAjAkA rAjyakAla I0 san 482 se 522 taka rahA hai / isaliye pUjyapAda IsavI san 482 1 pUjyapAda ke paricaya ke tIna padyoMmeM prathama padya isa prakAra hai- zrI pUjyapAdoddhRtadharmarAjyastato surAdhIzvarapUjyapAdaH / yadIya- vaiduSyaguNAnidAnIM vadanti zAstrANi taduddhRtAni // 2 pUjyapAda dvArA 'zabdAvatAra' nAmaka nyAsake race jAnekA hAla 'nagara' tAllu. keke 46 veM zilAlekha ( E. C. VIII ) ke nimna vAkyase bhI pAyA jAtA hai-- nyAsaM jainendasaMjJaM sakalabudhanutaM pANinIyasya bhUyo - nyAsaM zabdAvatAraM manujatatihitaM vaidyazAstraM ca kRtvA / yastattvArthasya TIkAM vyaracayadiha tAM bhAtyasau pUjyapAdasvAmI bhUpAlavaMdyaH svaparahitavacaH pUrNahagbodhavRttaH // For Personal & Private Use Only -
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / se bhI kucha pahaleke vidvAn the, yaha spaSTa hai| DaoNkTara bUlharane jo Apako IsAkI pA~cavIM zatAbdIkA vidvAn likhA hai vaha ThIka hI hai / pUjyapAdake eka ziSya 'vajranandI' ne vi0 saM0 526 (I0 sa0 470 ) meM 'drAviDa' saMghakI sthApanA kI thI, jisakA ullekha devasenake ' darzanasAra ' graMthameM milatA hai * aura isase yaha mAlUma hotA hai ki pUjyapAda 'durvinIta' rAjAke pitA ' avinIta ke rAjyakAlameM bhI maujUda the, jo I0 san 430 se prAraMbha hokara 482 taka pAyA jAtA hai / sAtha hI, yaha bhI mAlUma par3atA hai ki drAvir3a saMghakI sthApanA jaba pUjyapAdake eka ziSyake dvArA huI hai taba usakI sthApanAke samaya pUjyapAdakI avasthA adhika nahIM to 40 varSake karIba jarUra hogI aura unhoMne apane graMthoMkI racanAkA kArya I0 san 450 ke karIba prAraMbha kiyA hogaa| aisI hAlatameM, samantabhadra prAyaH I0 san 450 se pahale hue haiM, yaha kahanemeM kucha bhI saMkoca nahIM hotA / paraMtu kitane pahale hue haiM, yaha bAta abhI vicAraNIya hai| isa praznakA samucita aura yathArtha eka uttara denemeM bar3I hI kaThinAiyA~ upasthita hotI haiM / yatheSTa sAdhanasAmagrIkI kamI yahA~para bahuta hI khalatI hai / aura isaliye, yadyapi, isa viSayakA koI nizcayAtmaka eka 1 Ind. Ant., XIV, 355. 2 yaha graMtha vi0 saM0 990 kA banA huA hai| *-siripujapAdasIso dAviDasaMghassa kArago ho| NAmeNa vajaNaMdI pAhuDavedI mahA satto // 24 // paMcasae chabbIse vikkamarAyassa maraNapattassa / dakSiNamahurAjAdo dAviDasaMgho mahAmoho // 28 // 3 avinIta rAjAkA eka tAmralekha zaka saM0 388 (I. san 466 ) kA likhA huA pAyA jAtA hai jise markarA pleTa naM. 1 kahate haiN| For Personal & Private Use Only
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 svAmI samantabhadra / uttara abhI nahIM diyA jA sakatA, phira bhI vicAra karate hue isa sambadhameM jo jo ghaTanAe~ sAmane upasthita huI haiM aura unase jisa jisa samayakA, jisa prakArase athavA jo kucha bodha hotA hai usa sabaiko pAThakoMke sAmane rakha denA hI ucita mAlUma detA hai, jisase pAThakajana vastusthitiko samajhakara vizeSa anusaMdhAnadvArA ThIka samayako mAlUma karanemeM samartha ho sakeM, athavA lekhakako hI vizeSa nirNayake liye koI khAsa sUcanA de skeN| umAsvAti-samaya / (ka) zravaNabelagolake zilAlekhaparase samantabhadrakA paricaya dete hue, yaha bAta pahale jAhira kI jA cukI hai ki samantabhadra 'umAsvAti' AcArya aura unake ziSya 'balAkapiccha' ke bAda hue haiM / yadi umAsvAtikA yA unake ziSyakA nizcita samaya mAlUma hotA to usa parase samantabhadrakA Asanna samaya AsAnIse batalAyA jA sakatA thA, athavA itanA to sahajahImeM kahA jA sakatA thA ki samantabhadra usa samayake bAda aura I0 san 450 ke pahale-donoMke madhyavartI kisI samayameM hue haiN| parantu umAsvAtikA samaya abhItaka pUrI taurase nizcita nahIM ho sakA-usakI bhI hAlata prAyaH samantabhadrake samaya jaisI hI hai aura isa liye umAsvAtike saMdigdha samayake AdhAra para samantabhadrake yathArtha samayakI bAbata koI UMcI tulI bAta nahIM kahI jA sktii| (kha) nandisaMghakI paTTAvalImeM, umAsvAtike AcArya pada para pratiSThita honekA samaya vi0 saM0 101 diyA hai / sAtha hI, yaha bhI likhA hai ki ve 40 varSa 8 mahIne AcArya pada para rahe, unakI Ayu 84 varSakI thI aura saM0 142 meM unake paTTapara lohAcArya For Personal & Private Use Only
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 145 dvitIya pratiSThita hue / zravaNabelagolake kitane hI zilAlekhoMmeM umAsvAtike pradhAna ziSya rUpase 'balAkapiccha'kA hI nAma diyA hai, balAkapicchakI ziSyaparamparAkA bhI ullekha kiyA hai aura yahA~para usakI jagaha lohAcAryakA nAma pAyA jAtA hai| isakI bAbata, yadyapi, yaha kahA jA sakatA hai ki balokApiccha lAhAcAryakA hI nAmAntara hogA,--jaise umAsvAtikA nAmAntara -- gRdhrapiccha'-athavA lohAcArya umAsvAtike koI dUsare hI ziSya hoMge paraMtu phira bhI isa paTTAvalIpara sahasA vizvAsa nahIM kiyA jA sktaa| isameM prAcIna AcAryoMkA samaya aura krama bahuta kucha gar3abar3ameM pAyA jAtA hai / udAharaNake liye pUjyapAda (devanandI) ke samayako hI lIjiye, paTTAvalImeM vaha vi0 saM0 258 se 308 taka diyA hai / dUsare zabdoMmeM yoM kahanA cAhiye ki paTTAvalImeM pUjyapAdake AcArya pada para pratiSThita honekA samaya I0 san 200 ke karIba batalAyA hai; parantu itihAsase jaisA ki Upara jAhira kiyA gayA hai, vaha 450 ke karIba pAyA jAtA hai, aura isa liye donoMmeM karIba aDhAIsau ( 250 ) varSakA bhArI antara hai| itihAsameM pUjyapAdake ziSya vajranandikA ullekha milatA hai aura yaha bhI ullekha milatA hai ki unhoMne vi0 saM0 526 meM ' drAviDa ' saMghakI sthApanA kI, parantu paTTAvalImeM pUjyapAdake bAda do AcAryoM ( jayanandI aura guNanandI) kA ullekha karake cauthe (13) nambara para vajranandIkA nAma diyA hai aura sAtha 1 dekho, zilAlekha naM0 40, 42, 43, 47, 50, 105 aura 108 / 2 yaha asalI nAma mAlUma bhI nahIM hotA; jAna par3atA hai balAka (baka, sArasa) kI pIchI rakhaneke kAraNa inakA yaha nAma prasiddha huA hai| inake guru gRdhrakI pIchI rakhate the| isase mayUrakI pIchIkA usa samaya koI khAsa Agraha mAlUma nahIM pdd'taa| 10. For Personal & Private Use Only
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 . svAmI smntbhdr| NNNNNNNN hI unakA samaya bhI vi0 saM0 364 se 386 taka batalAyA hai / kramabhedake sAtha sAtha ina donoM samayoMmeM bhI paraspara bahuta bar3A antara jAna par3atA hai / itihAsase vasunandIkA samaya vikramakI 12 vIM zatAbdI mAlUma hotA hai parantu paTTAvalImeM 6 ThI zatAbdI (525-531) diyA hai| isa taraha jA~ca karanese bahutase AcAryoMkA samayAdika isa paTTAvalImeM galata pAyA jAtA hai, jise vistArake sAtha dikhalAkara yahA~ isa nibandhako tUla denekI jarUrata nahIM hai / aisI hAlatameM pAThaka svayaM samajha sakate haiM ki yaha paTTAvalI kitanI saMdigdhAvasthAmeM hai aura kevala isIke AdhAra para kisIke samayAdikakA nirNaya kaise kiyA jA sakatA hai| prophesara hernala, DAkTara piTersana aura DA0 satIzacaMdrane isa paTTAvalIke AdhAra para hI umAsvAtiko IsAkI pahalI zatAbdIkA vidvAn likhA hai aura usase yaha mAlUma hotA hai ki unhoMne isa paTTAvalIkI koI vizeSa jA~ca nahIM kI-vaise hI usake raMga-DhaMgaparase use ThIka mAna liyA hai / astu; yadi paTTAvalImeM diyA huA umAsvAtikA samaya ThIka ho to samantabhadrakA astitva-samaya usase prAyaH 40 varSake phAsale para anumAna kiyA jA sakatA hai-yaha 40 varSakA antara ekake samayAraMbhase dUsareke samayAraMbha taka athavA ekakI samaya-samAptise dUsarekI samaya-samApti taka bhI ho sakatA hai aura taba DA0 bhANDAra 1. Ind. ant., XX, P. 341, 351. R. Peterson's fourth report on Sanskrit manuscripts P. XVI. 3. History of the Mediaeval school of Indian Logic, P. 8, 9. For Personal & Private Use Only
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya - nirNaya / 147 karakI riporTameM samantabhadrakA samaya jo zaka saM0 60 ( vi0 saM0 195 ) ke karIba batalAyA gayA hai athavA Ama taura para vikramako dUsarI zatAbdI mAnA jAtA hai use bhI ThIka kahA jA sakatA hai / ( ga ) ' vidvajjanabodhaka' meM nimna zlokako umAsvAti ( umAsvAmI ) ke samayavarNanakA prasiddha zloka likhA hai aura usake dvArA yaha sUcita kiyA hai ki umAsvAti AcArya vIranirvANase 770 varSa bAda hue haiM athavA 770 varSa taka unake samayakI maryAdA haivarSe sapta caiva saptatyA ca vismRtau / umAsvAmimunirjAtaH kundakundastathaiva ca // yadi isa samaya jo vIranirvANa saMvat ( 2451 ) pracalita hai use ThIka mAna liyA jAya to isa zloka ke AdhAra para umAsvAtikA samaya vi0 saM0 300 yA 300 taka hotA hai aura vaha paTTAvalIke samaya se Der3ha sau varSase bhI adhika pIche par3atA hai / isa samayako ThIka mAna lene para samantabhadra vi0 saM0 340 ( I0 san 283 ) yA 340 takake karIbake vidvAn Thaharate haiM / vIranirvANa, vikrama aura zaka saMvat / parantu vIranirvANa saMvatkA abhItaka koI ThIka nizcaya nahIM huA / isa saMvatse vikrama saMvat kA jo 470 varSa ( 469 varSa 5. mahIne ) bAda pracalita honA mAnA jAtA hai usakI bAbata kucha vidvAnoMkA kahanA hai ki vaha ThIka nahIM hai; kyoMki vIranirvANase 1. hastalikhita saMskRta graMthoMke anusaMdhAna - viSayaka san 1883-84 kI riporTa / 2 isa pichale arthakI saMbhAvanA adhika pratIta hotI hai / kundakundakA bAda meM ullekha mI use puSTa karatA hai / 3 mAlUma nahIM yaha padya vidvajjanabodhakameM kahA~se uddhRta kiyA gayA hai aura thakA hai / For Personal & Private Use Only
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 svAmI samantabhadra / 470 varSa bAda vikrama rAjAkA janma huA hai-na ki usakA samvat pracalita huA, aura isake liye ve nandisaMghakI dUsarI prAkRta paTTAvalIkA nimna vAkya peza karate haiM A saMtari casadatto tiNakAlA vikamo havai jammo / aThavarasa bAlalIlA soDasavAsehi bhammie dese || 18 || unake vicArase vikramakI 18 varSakI avasthA ho jAne para, vIranirvANase 488 varSa 5 mahIne vAda, vikrama saMvat prArambha huA hai, aura yaha vikramake rAjyakAlakA samvat hai / zrIyuta bAbU kAzIprasAdajI jAyasavAla, bAra-aiTa-lA, paTanA, tathA mAsTara bihArIlAlajI bulanda - zaharI isI matako puSTa karate haiM aura DA harmana jaikobIkA bhI aba aisA hI mata mAlUma hotA * / nandisaMghakI paTTAvalI meM bhI 1 yaha paTTAvalI jainasiddhAntabhAskarakI 4 thI kiraNa meM bhI mudrita huI hai / 2 yaha gAthA 'vikrama-prabandha' meM bhI pAI jAtI hai, (jai0 si0 bhA0, kiraNa 4 thI, pR0 75 / ) *yaha bAta DA0 harmana jaeNkobIke eka patrake nimna aMzase mAlUma hotI hai jo unhoMne 'bhagavAna mahAvIra' nAmaka pustakakI pahu~ca dete hue, hAlameM likhA hai aura jisake isa aMzako bA0 kAmatAprasAdajIne 'vIra' ke disambara san 1924 ke aMka meM mudrita kiyA hai In the 32nd chapter you show that according to Digambara tradition, the Nirvana of Mahavira took place 470 before Vikrama. Now I found in Gurvavali from Jaipur that Vikrama's birth occurred 470 years after Mahavira's Nirvana sattari cadusadajutto tiNakAlA vikkamo havai jammo . But the Vikrama era does not date from the janma of Vikrama, but from the rAjya of Vikrama, or from the 18 th year after his birth. By this reckoning the Nirvana should be placed 18 years earlier or 545 B. C. For Personal & Private Use Only
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 149 AcAryoMke paTTArohaNake jo sambat diye haiM unakI gaNanA vikramake rAjyAbhiSeka samayase hI kI gaI hai;* anyathA, ukta paTTAvalImeM bhadrabAhu dvitIyake AcArya pada para pratiSThita honekA jo samaya vi0 saM0 4 diyA hai vaha naMdisaMghakI dUsarI prAkRtapaTTAvalIke viruddha par3atA hai; kyoMki usa paTTAvalImeM bhadrabAhu (dvitIya) kA vIranirvANase 492 varSa bAda honekA ullekha kiyA hai aura yaha samaya vikramake janmase 22 varSa bAda baiThatA hai| paTTAvalImeM saM0 22 na dekara 4 kA diyA jAnA isa bAtako sApha batalAtA hai ki vaha vikramake rAjyakAlakA saMvat hai aura usake janmase 18 varSake bAda prAraMbha huA hai / astu; yadi pracalita vikrama saMvatko vikramake janmakA saMvat na mAnakara rAjyakA saMvat mAnanA hI ThIka ho aura sAtha hI yaha bhI mAnA jAya ki vikramakA janma vIranirvANase 470 varSa bAda huA hai to Ajakala jo vIranirvANa saM0 2451 bIta rahA hai use 2470 mAnanA par3egA; umAsvAtikA samaya taba, ukta padyake AdhAra para, vi0 saM0 281 yA 281 taka ThaharegA, aura tadanusAra samantabhadrakA samaya bhI 18 varSa aura pahale ( I0 san 265 yA 265 takake karIba ) ho jaaygaa| vikramasaMvatke sambaMdhameM eka mata aura bhI hai aura vaha pracalita saMvatko vikramakI mRtyukA saMvat pratipAdana karatA hai / isa matake pradhAna poSaka hamAre mitra paM0 nAthUrAmajI premI haiM / Apane, 'darzanasAra' ' kI vivecanAmeM, apane isa matakA bahuta spaSTa zabdoMmeM ullekha kiyA hai aura sAtha hI kucha pramANavAkyoMke dvArA use puSTa karanekA bhI yatna * dekho "jaina siddhAntabhAskara ' kiraNa 4 thI, pRSTha 78 / For Personal & Private Use Only
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 svAmI smNtbhdr| kiyA hai * / darzanasArakI kaI gAthAoMmeM, kucha saMghoMke utpattisamayakA nirdeza karate hue, 'vikamarAyassa maraNapattassa ' zabdoMkA prayoga kiyA gayA hai / isaparase premIjIko yaha khayAla paidA huA ki isa graMthameM jo kAlagaNanA kI hai vaha kyA khAsa taurapara vikramakI mRtyuse kI gaI hai athavA pracalita vikrama saMvatkA hI usameM ullekha hai aura vaha vikramakI mRtyukA saMvat hai| khoja karanepara Apako amitagati AcAryakA nimnavAkya upalabdha huA aura usaparase pracalita vikrama saMvatko mRtyu saMvat mAnaneke liye Apako eka AdhAra mila gayA samArUDhe pUtatridazavasati vikramanRpe sahasre varSANAM prabhavati hi paMcAzadadhike / samAptaM paMcamyAmavati dhariNI muMjanRpatau site pakSe pauSe budhahitamidaM zAstramanadham // ___yaha 'subhASitaratnasaMdoha' kA padya hai| isameM spaSTa rUpase likhA hai ki vikrama rAjAke svargArohaNake bAda jaba 1050 vA~ varSa ( sambat ) bIta rahA thA aura rAjA muMja pRthvIkA pAlana kara rahA thA usa samaya pauSa zukla paMcamIke dina yaha zAstra samApta kiyA gayA hai| amitaga - * yathA-" bahutoMkA khayAla hai ki vartamAnameM jo vikramasaMvat pracalita hai vaha vikramake janmase yA rAjyAbhiSekase zurU huA hai; parantu hamArI samajhameM yaha mRtyukA hI saMvat hai / isake liye eka pramANa liijiye|" 1 dekho gAthA naM0 11, 28 aura 38 jinake prathama caraNa kramazaH 'chattI. se varisasae ''paMcasae chaThavIse, ''sattasae tevaNNe' haiM aura dvitIya caraNa sabakA vahI 'vikramarAyassa maraNapattassa' diyA hai / aura ina gAthAoMmeM kramazaH zvetAmbara, drAviDa tathA kASThAsaMghoMkI utpattikA samaya nirdeza kiyA hai / For Personal & Private Use Only
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / tine apane dUsare graMtha 'dharmaparIkSA kI samAptikA samaya isa prakAra diyA hai saMvatsarANAM vigate sahasre sasaptatau vikramapArthivasya / idaM niSidhyAnyamataM samAptaM jainendradharmAmitayuktizAstraM // isa padyameM, yadyapi, vikramasaMvat 1070 meM graMthakI samAptikA ullekha hai aura use svargArohaNa athavA mRtyukA saMvat aisA kucha nAma nahIM diyA; phira bhI isa padyako pahale padyakI rozanImeM par3hanese isa viSayameM koI saMdeha nahIM rahatA ki amitagati AcAryane pracalita vikrama saMvatkA hI apane graMthoMmeM prayoga kiyA hai aura ve use vikramakI mRtyukA saMvat mAnate the--saMvatke sAthameM vikramakI mRtyukA ullekha kiyA jAnA athavA na kiyA jAnA eka hI bAta thI, usase koI bheda nahIM par3atA thA / pahale padyameM muMjake rAjyakAlakA ullekha isa viSayakA aura bhI khAsa taurase samarthaka hai; kyoMki itihAsase pracalita vi0 saM0 1050 meM muMjakA rAjyAsIna honA pAyA jAtA hai / aura isa liye yaha nahIM kahA jA sakatA ki amitagatine pracalita vikrama saMvatse bhinna kisI dUsare hI vikrama saMvatakA ullekha apane ukta padyoMmeM kiyA hai| aisA kahane para mRtyu saM0 1050 ke samaya janmasaM0 1130 athavA rAjyasaM0 1112 kA pracalita honA ThaharatA hai aura usa vakta taka muMjake jIvita rahanekA itihAsameM koI pramANa nahIM miltaa| muMjake uttarAdhikArI rAjA bhojakA bhI vi0 saM0 1112 se pUrva hI dehAvasAna honA pAyA jAtA hai| yadyapi, vikramakI mRtyuke bAda prajAke dvArA usakA mRtyusaMvat pracalita kiye jAnekI bAta jIko kucha kama lagatI hai, aura yaha ho / sakatA hai ki amitagati Adiko use mRtyusaMvat samajhanemeM kucha For Personal & Private Use Only
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 svAmI samantabhadra / galatI huI ho, phira bhI Uparake ullekhoMse itanA to spaSTa hai ki premIjIkA yaha mata nayA nahIM hai-- Ajase hajAra varSa pahale bhI usa matake mAnanevAle maujUda the aura unameM devasena tathA amitagati jesa AcArya bhI zAmila the / yadi yahI mata ThIka ho aura vIranirvANase 470 varSa bAda vikramakA zarIrataH janma honA bhI ThIka ho to yaha mAnanA par3egA ki vikrama savaMt vIranirvANa se prAya: 550 (470+ 80 ) varSa bAda prAraMbha huA hai Ara vIra nivArNako hue Aja prAyaH 2531 (550+1981) varSa bIta gaye haiM; kyoMki vikramakI Ayu 80 varSake karIba batalAI jAtI hai / aisI hAlata meM umAsvAtikA samaya ukta padya parase vi0 saM0 220 yA 220 taka nikalatA hai, aura taba samantabhadra bhI vikramakI tIsarI zatAbdIke yA IsAkI dUsarI aura tIsarI zatAbdI vidvAn Thaharate haiM / isa taraha vikrama saMvat ke janma, rAjya aura mRtyu aise tIna vikalpa honese vIranirvANasaMvat ke bhI tIna vikalpa ho jAte haiM, aura usaka AdhAra para nirNaya honevAle AcAryoM ke samayameM bhI antara par3a jAtA hai| jaoNrla cArapeMTiyara nAmake eka vidvAnane, jUna, julAI aura agasta san 1914 ke iMDiyana 'eNTikerI' ke aMkoMmeM, eka vistRta lekhake * devasena AcAryane apane ' bhAvasaMgraha' meM bhI vikramake mRtyusaMvatakA ullekha kiyA hai aura paM0 vAmadevake bhAva saMgraha meM bhI usakA ullekha nimna prakAra se pAyA jAtA hai satriMze zate'bdAnAM mRte vikramarAjani / saurASTre vallabhIpuryAmabhUttatkathyate mayA // 188 // 1 yaha lekha aura isake khaMDanavAlA lekha donoM abhI taka hameM dekhane ko nahIM mila ske| For Personal & Private Use Only
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 153 dvArA yaha pratipAdana kiyA hai ki mahAvIrakA nirvANa vikramasaMvatse 470 varSa pahale nahIM kintu 410 varSa pahale huA hai aura isaliye pracalita vIranirvANasaMvatmeMse 60 varSa kama karane caahiyeN| ApakI rAyameM mahAvIranirvANase 470 varSabAda vikrama nAmake kisI rAjAkA astitva hI itihAsameM nahIM miltaa| ApakI yuktiyoMkA yadyapi misTara ke0 pI0 jAyasavAlane khaMDana kiyA hai, aisA jainasAhityasaMzodhaka, prathamakhaMDake 4 the aMkase mAlUma hotA hai, phira bhI yaha viSaya abhI taka vivAdagrasta calA jAtA hai| ___ vIranirvANakA viSaya Ajakala hI kucha vivAdagrasta huA ho so nahIM, balki Ajase prAyaH 1500 varSa pahale bhI, athavA usase bhI kucha varSa pUrva, vaha vivAda-grasta thA, aisA jAna par3atA hai| yahI vajaha hai jo 'tiloyapaNNatti' (trilokaprajJapti) nAmaka prAkRta graMthameM isa viSayake cAra vibhinna matoMkA ullekha kiyA gayA hai| yathA vIrajiNaM siddhigade causada-igasahivAsaparimANo / kAlaMmi adikkate uppaNNo ettha sagarAo // 86 // aha vA vIre siddhe sahassaNavakami sagasayabhahiye / paNasIdimi yatIde paNamAse sagaNio jAdo // 87 // codasa sahassa sagasaya te-nnudii-vaaskaalvicchede| . vIresarasiddhIdo uppaNNo sagaNio aha vA // 88 // NivvANe vIrajiNe chavvAsasadesu paMcavarisesu / paNamAsesu gadesuM saMjAdo sagaNio ahavA // 89 // arthAt--vIra jinendrakI siddhipadaprAptike bAda jaba 461 varSa bIta gaye taba yahA~ para zaka nAmaka rAjA utpanna huaa| athavA vIra * dekho jainahitaiSI, bhAga 13, aMka 12, pRSTha 533 / For Personal & Private Use Only
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 svAmI samantabhadra / bhagavAna ke siddha honeke bAda 9785 varSa 5 mahIne bItane para zaka rAjA huA / athavA vIrezvarakI muktise 14793 varSake antara se zaka rAjA utpanna huA / athavA vIrajinendrakI nirvANa-prAptiko jaba 605 varSa 5 mahIne ho gaye taba zaka rAjA huA / isa kathanase spaSTa hai ki usa vakta vIranirvANakA honA eka mata to zaka rAjAse 461 varSa pahale, dUsarA 9785 varSa 5 mahIne pahale, tIsarA 14793 varSa pahale aura cauthA 605 varSa 5 mahIne pahale mAnatA thA / ina cAroM matoM meM pahalA mata nayA hai - una matoM se bhinna haiM jinakA isase pahale ullekha kiyA gayA hai - aura vahI trilokaprajJapti ke karttAko iSTa jAna par3atA hai / yadi yahI mata ThIka ho to kahanA cAhiye ki vikrama rAjA vIranirvANa se 326 (461 - 135) varSa bAda huA hai, na ki 470 varSa bAda, aura isa samaya vIranirvANasaMvat 2307 bIta rahA hai / sAtha hI, yaha bhI kahanA cAhiye kiM umAsvAtikA samaya ukta padyake AdhArapara vi0 saM0 444 ( 770 - 326 ) yA 444 taka hotA hai aura samantabhadrakA samaya bhI taba vikramakI 5 vIM zatAbdIkA prAyaH antima bhAga ThaharatA hai; athavA yoM kahiye ki vaha pUjyapAdake samayake itanA nikaTa pahu~ca jAtA hai ki pUjyapAdako apane prAraMbhika munijIvana meM samantabhadrake satsamAgamase lAbha uThAnekI bahuta kucha saMbhAvanA rahatI hai / dUsarA aura tIsarA donoM mata ekadama naye hI nahIM, balki itane adbhuta aura vilakSaNa mAlUma hote haiM ki Ajakala unakI kalpanA bhI nahIM kI jA sakatI / mAlUma nahIM ye donoM mata kisa AdhArapara avalambita haiM aura unakA kyA rahasya hai / inake rahasya ko zAyada koI mahAn zAstrI hI jaina graMthoMke bahuta gahare adhyayana ke bAda udghATana kara sake / For Personal & Private Use Only
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 155. usa rahasyake udghATita honepara jainazAstroMkI bahutasI lambI caur3I . kAlagaNanApara acchA prakAza par3a sakatA hai, isameM jarA bhI saMdeha nahIM hai / . rahA cauthA mata, vaha vahI hai jo Ajakala pracalita hai aura jisake anusAra isa samaya vIranirvANa saMvat 2451 mAnA jAtA hai| trilokasArakI nimna gAthAmeM bhI isI matakA ullekha hai paNachassayavassaM paNamAsajudaM gamiya vIraNivvuido / sagarAjo to kakkI cadunavatiyamahiyasagamAsaM // 850 / / isa matake viSayameM yadyapi, yaha bAta abhI nizcayapUrvaka nahIM kahI jA sakatI ki isake anusAra vIranirvANase 605 varSa 5. mahIne bAda zaka rAjAkA deha-janma mAnA gayA hai yA rAjyajanma athavA usake rAjyakAlakI samApti hI usase abhipreta hai; phira bhI itanA jarUra kahA jA sakatA hai ki yadi zaka rAjAkA rAjyakAla vIranirvANase 605 varSa bAda prAraMbha huA hai. to rAjA vikramakA rAjyakAla bhI vIranirvANase 470 varSa bAda prAraMbha huA hai-488 varSa bAda nahIM; kyoMki donoMke rAjyakAlameM athavA sambatoMmeM 135 varSakA antara prasiddha hai, jo 488 varSa bAda vikramarAjyakA prAraMbha honA mAnane para nahIM bana sakatA / aura isa liye prAkRta paTTAvalI AdimeM jo vIranirvANase 470 varSa vAda vikramakA janma honA likhA hai vaha usakA rAjArUpase janma honA ho sakatA hai-deharUpase nahIM / deharUpase janma honA tabhI samajhA jA sakatA hai jaba ki zaka saMvatkA prAraMbha bhI zaka rAjAke janmase mAnA gayA ho| . 1 isa gAthAmeM vIranirvANase 605 varSa 5 mahIne bAda zaka rAjAkA aura . zakase 394 varSa 7 mahIne bAda kalkikA honA batalAyA gayA hai| For Personal & Private Use Only
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 svAmI samantabhadra / eka bAta aura bhI yahA~ prakaTa kara dene yogya hai, aura vaha yaha ki trilokasArakI ukta gAthA meM 'sagarAjo' ke bAda 'to' zabdakA prayoga kiyA gayA hai jo ' tataH ' ( tatpazcAt ) kA vAcaka hai - mAdhavacaMdra traividyadevaviracita saMskRtaTIkAmeM bhI usakA artha . " tataH hI kiyA gayA hai - aura usase yaha spaSTa dhvani nikalatI hai ki zaka rAjAkI sattA na rahane para athavA usakI mRtyuse 394 varSa 7 mahIne bAda kalki rAjA huA; aura cUMki trilokaprajJapti Adi graMthoMse kalkikI mRtyukA vIranirvANase eka hajAra varSa bAda honA pAyA jAtA hai * isa liye ukta 394 varSa 7 mahIne meM kalkikA rAjyakAla bhI zAmila hai, jo trilokaprajJapti ke anusAra 42 varSa parimANa kahA jAtA hai / dUsare zabdoM meM yoM kahanA cAhiye ki isa gAthA meM zaka aura kalkikA jo samaya diyA hai vaha alaga alaga unake rAjyakAlakI samAptikA sUcaka hai / aura isa liye yaha nahIM kahA jA sakatA hai ki zaka rAjAkA rAjyakAla vIra nirvANase 605 varSa 5 mahIne bAda prAraMbha huA aura usakI samApti ke bAda 394 varSa 7 mahIne bItane para kalkikA rAjyAraMbha huA / aisA kahane para kalkikA astitvasamaya vIranirvANase eka hajAra varSa ke bhItara na rahakara 1100 varSake karIba ho jAtA hai aura usase eka hajArakI niyata saMkhyA meM bAdhA AtI hai / astu / vIranirvANase 605 varSa 5 mahIne para zaka rAjAke rAjyakAlakI samApti mAna lenepara yaha svataH mAnanA par3atA hai ki vikrama rAjAkA rAjyakAla bhI vIranirvANase 470 varSake anantara hI samApta ho gayA thA, aura isa liye varinirvANa se 470 * dekho jainahitaiSI bhAga 13, aMka 12 meM ' lokavibhAga aura trilokaprajJapti ' nAmakA lekha / For Personal & Private Use Only
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 157 varSa bAda vikrama rAjAkA janma honekI jo bAta kahI jAtI hai vaha ThIka nahIM baiThatI, athavA yaha kahanA par3atA hai ki donoMke samayoMmeM jo 135 varSakA antara mAnA jAtA hai vahI ThIka nahIM hai| aisI hAlatameM, vikramasaMvatko vikramakA mRtyu-saMvat na mAnakara yadi yaha mAnA jAya ki vaha vikramakI 18 yA 20 varSakI avasthAmeM usake rAjyAbhiSeka samayase prAraMbha huA hai to, 470 meMse vikramake rAjyakAla (66-62 varSoM ) ko ghaTAkara yaha kahanA hogA ki vaha vIranirvANase prAyaH 408 athavA jArla cATiyarake kathanAnusAra, 410 varSa bAda prAraMbha huA hai / sAtha hI, yaha bhI kahanA hogA ki. isa samaya vIranirvANa saMvat 2389 yA 2391 bIta rahA hai; aura. isa liye umAsvAtikA samaya, ukta padyake AdhAra para, vi0 saM0 360 yA 362 honA cAhiye athavA inameMse kisI saMvatko hI unake samayakI antima maryAdA kahanA cAhiye, aura tadanusAra samantabhadrakA samaya bhI vi0 saM0 400 yA 400 takake karIba batalAnA caahiye| __isa saba kathanase pAThaka svayaM samajha sakate haiM ki vIranirvANa saMvatkA viSaya aura vikrama tathA zaka saMvatoMke sAtha usakA sambaMdha kitanI adhika gar3abar3a tathA anizcitAvasthAmeM pAyA jAtA hai, aura isaliye, usake AdhArapara-usakI gutthIko sulajhAye binA usakI kisI eka bAtako lekara-kisIke samayakA nirNaya kara baiThanA kahA~ taka yuktiyukta aura nirApada ho sakatA hai / isameM saMdeha nahIM ki vIranirvANa-kAla jaise viSayakA abhI taka anizcita rahanA jainiyoMke liye eka bar3e hI kalaMka tathA lajAko bAta hai, aura isaliye jitanA zIghra bana sake vidvAnoMko use pUrI taura para nizcita kara DAlanA cAhiye / paraMtu yaha saba kAma adhika parizrama aura samaya-sAdhya honeke sAtha, For Personal & Private Use Only
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 svAmI samantabhadraM / sAtha pracura athavA yatheSTa sAdhanasAmagrIke sAmane maujUda honekI khAsa apekSA rakhatA hai, jisakA isa samaya abhAva hai, aura isI liye isa prabaMdhameM hama usakA koI ThIka nirNaya nahIM kara sake / avasarAdika milane para usake liye judA hI prayatna kiyA jAyagA / kundakunda-samaya / (gha) Upara-'ga' bhAgameM-umAsvAtikA samaya-sUcaka jo padya 'vidvajanabodhaka'se uddhRta kiyA gayA hai usameM kundakundAcAryako bhI usI samayakA vidvAn batalAyA hai jisakA umAsvAti muniko, aura isa taraha para donoMko samakAlIna vidvAn sUcita kiyA hai / paraMtu isa padyake anusAra donoMko samakAlIna mAna lene para bhI inameM vRddhatvakA mAna kundakundAcAryako prApta thA, isameM saMdeha nahIM hai / nandisaMghakI paTTAvalImeM to kundakundake anantara hI umAsvAtikA AcAryapadapara pratiSThita honA likhA hai aura usase aisA mAlUma par3atA hai mAno umAsvAti kundakundake ziSya hI the / parantu zravaNabelagolake zilAlekhameM umAsvAtikA kundakundase ThIka bAdameM ullekha karate hue bhI unheM kunda. kundakA ziSya sUcita nahIM kiyA, balki ' tadanvaye ' aura ' tadIyavaMze' zabdoMke dvArA kuMdakuMdakA 'vaMzaja ' prakaTa kiyA hai * / phira bhI yaha vaMzajatva kucha dUravartI mAlUma nahIM hotaa| ho sakatA hai * zravaNabelagolake zilAlekhoM-naM. 40, 42, 43, 47 aura 50 meM"tadanvaye' padako liye hue yaha zloka pAyA jAtA hai abhuudumaasvaatimuniishvro'saavaacaaryshbdottrgRddhpicchH| tadanvaye tassadRzo'sti nAnyastAtkAlikAzeSapadArthavedI // aura 108 veM zilAlekhakA padya nimna prakAra hai abhUdumAsvAtimuniH pavitre vaMze tadIye sakalArthavedI / sUtrIkRtaM yena jinapraNItaM zAstrArthajAtaM munipuMgavena // For Personal & Private Use Only
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya - nirNaya / 159 ki umAsvAti kundakundake ziSya na hokara praziSya rahe hoM aura isI se ' tadanvaye ' Adi padoMke prayogakI jarUrata par3I ho| isa taraha bhI donoM kitane hI aMzoMmeM samakAlIna ho sakate haiM aura umAsvAtike samayakI samAptiko prakArAntarase kundakundake samayakI samApti bhI kahA jA sakatA hai / zAyada yahI vajaha ho jo ukta padyameM umAsvAtikA samaya batalAkara pIchese ' kundakundastathaiva ca ' zabdoMke dvArA yaha sUcita kiyA gayA hai ki kundakundakA bhI yahI samaya hai, arthAt kundakunda bhI isI samayake bhItara ho gaye haiN| astu, ukta paTTAvalI meM umAsvAtikI Ayu 84 varSa dI hai aura sAtha hI yaha sUcita kiyA hai ki ve 40 varSa 8 mahIne AcAryapada para pratiSThita rahe / yadi yaha ullekha ThIka ho to kahanA cAhiye ki umAsvAti prAyaH 43 varSa kundakundake samakAlIna rahe haiM / aisI hAlata meM yadi kundakundakA hI nizcita samaya mAlUma ho jAya to usapara se bhI samantabhadrake Asanna samayakA bahuta kucha yathArtha bodha ho sakatA hai / parantu kundakundakA samaya bhI abhI taka pUrI taura se nizcita nahIM ho pAyA / nandisaMghakI paTTAvalImeM jo ApakA samaya vi0 saM0 94 se 101 taka diyA hai usa para to, paTTAvalIkI hAlata ko dekhate hue sahasA vizvAsa nahIM hotA, aura ukta padya meM jo samaya diyA hai vaha una saba vikalpoM athavA saMdehoM kA pAtra banA huA hai jo Upara 'ga' bhAgameM upasthita kiye gaye haiM; aura isaliye ina donoM AdhAroM parase prakRta viSaya ke nirNayArtha yahA~ kisI vizeSatAkI upalabdhi nahIM hotI -- samantabhadra ke samayasambandhameM jo kalpanAe~ Upara kI gaI haiM ve hai| jyoMkI tyoM kAyama rahatI haiN| aba dekhanA cAhiye dUsare kisI mArga se bhI kundakundakA koI ThIka samaya upalabdha hotA hai yA ki nahIM / For Personal & Private Use Only
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 svAmI samantabhadra / indranaMdi AcAryake 'zrutAvatAra' se mAlUma hotA hai ki bhagavAn mahAvIrakI nirvANa-prAptike bAda 62 varSake bhItara tIna kevalI, usake bAda 100 varSake bhItara pA~ca zrutakevalI, phira 183 varSake bhItara gyAraha muni dazapUrvake pAThI, tadanaMtara 220 varSake bhItara pA~ca ekAdazAMgadhArI aura tatpazcAt 118 varSameM cAra AcArAMga ke dhArI muni hue / isa taraha vIranirvANase 683 varSa paryaMta aMgajJAna rahA / isake bAda cAra ArAtIya muni aMga aura pUrvoke ekadezajJAnI hue, unake bAda ' arhadvAla, ' arhadbalike anantara ' mAghanandi ' aura mAghanandike pazcAt ' dharasena ' nAmake AcArya hue, jo ' karmaprAbhRta' ke jJAtA the / ina munirAjane apanI Ayu alpa jAnakara aura yaha khayAla karake ki hamAre pIche karmaprAbhRta zrutakA jJAna vyuccheda na hone pAve, veNAka taTake munisaMghase do tIkSNabuddhi muniyoMko bulavAyA, jo bAda meM 'puSpadanta' aura bhUtabali ' nAmase prasiddha hue aura unheM vaha samasta zruta acchI tarahase vyAkhyA karake par3hA diyA / tatpazcAt puSpadanta aura bhUtabaline karmaprAbhRtako saMkSipta karake SaTkhaNDAgamakA rUpa diyA aura use dravyapustakArUDha kiyA - arthAt, lipibaddha karA diyA / udhara guNadhara AcAryane ' kaSAyaprAbhRta' aparanAma 'doSaprAbhRta' ke gAthAsUtroMkI racanA karake unheM ' nAgahasti ' aura ' AryamakSu' nAmaka muniyoMko par3hAyA, unase ' yativRSabha'ne par3hakara una gAthAoMpara cUrNisUtra race aura yativRSabhase ' uccAraNAcArya ' ne adhyayana karake cUrNisUtroMpara vRttisUtra likhe / isa prakAra guNadhara, yativRSabha aura uccAraNAcArya ke dvArA kaSAyaprAbhRtakI racanA hokara vaha bhI dravyapustakArUDha ho gyaa| jaba karmaprAbhRta aura kaSAyaprAbhRta donoM siddhAnta dravyabhAvarUpase pustakA - rUDha ho gaye tatra koNDakundapura meM padmanandi ( kuMdakuMda ) nAmake ( For Personal & Private Use Only
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / AcArya guruparipATIse donoM siddhAntoMke jJAtA hue aura unhoMne 'SaTkhaNDAgama 'ke prathama tIna khaNDoMpara bAraha hajAra zlokaparimANa eka TIkA likhI / isa kathanase spaSTa hai ki kundakundAcArya vIranirvANa saM0 683 se pahale nahIM hue, kintu pIche hue haiM / parantu kitane pIche, yaha aspaSTa hai| yadi antima AcArAMgadhArI 'lohAcArya' ke bAda honevAle vinayadhara Adi cAra ArAtIya muniyoMkA ekatra samaya 20 varSakA aura arhadvali, mAghanaMdi, dharasena, puSpadaMta, bhUtabali tathA kundakundake gurukA sthUla samaya 10-10 varSakA hI mAna liyA jAya, jisakA mAna lenA kucha adhika nahIM hai, to yaha sahajahImeM kahA jA sakatA hai ki kundakunda ukta samayase 80 varSa athavA vIranirvANase 763 (683+20+60) varSa bAda hue haiM aura yaha samaya usa samaya (770) ke karIba hI pahu~ca jAtA hai jo vidvajanabodhakase uddhRta kiye hue ukta padyameM diyA hai, aura isa liye isake dvArA usakA bahuta kucha samarthana hotA hai| zrutAvatArameM, vIranirvANase antima AcArAMgadhArI lohAcAryaparyaMta, 683 varSake bhItara kevali-zrutakevaliyoM Adike honekA jo kathana jisa krama aura jisa samayanirdezake sAtha kiyA hai vaha trilokaprajJapti, jinasenakRta harivaMzapurANa aura bhagavajinasenapraNIta AdipurANa jaise prAcIna graMthoMmeM bhI pAyA jAtA hai| hA~, trilokaprajJaptimeM itanA vizeSa jarUra hai ki AcArAMgadhAriyoMkI 118 varSakI saMkhyAmeM aMga aura pUrvoke ekadezadhAriyoMkA bhI samaya zAmila kiyA hai * ; isase vinayadhara Adi cAra ArAtIya muniyoMkA jo * paDhamoM subhaddaNAmo jasabhaho taha ya hodi jasabAha / . turiyo ya lohaNAmo ede AyAra aMgadharA // 8 // 11 For Personal & Private Use Only
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 svAmI samaMtabhadra / pRthak samaya 20 varSakA mAna liyA gayA thA use gaNanAse nikAla diyA jA sakatA hai aura taba kundakundakA vIranirvANase 743 varSa bAda honA kahA jA sakatA hai / isase bhI ukta padya ke samaya samarthana meM koI bAdhA na AtI; kyoMki usa padyameM pradhAnatAse umAsvAtikA samaya diyA hai - umAsvAtike samakAlIna honepara bhI, vRddhatva ke kAraNa, kundakundakA astitva 27 varSa pahale aura bhI mAnA jA sakatA hai aura usakA mAna liyA jAnA bahuta kucha svAbhAvika hai / senagaNakI paTTA - calImeM bhI 683 varSakI gaNanA " zrutAvatAra ' ke sadRza hI kI gaI hai / paraMtu 'nandisaMghakI prAkRta paTTAvalI meM vaha gaNanA kucha visadRzarUpase pAI jAtI hai / usameM dazapUrvadhAriyoM takakA samaya to vahI diyA hai jisakA Upara ullekha kiyA hai| usake bAda ekAdazAMgadhArI pA~ca muniyoMkA samaya, 220 varSa na dekara, 123 varSa diyA hai aura zeSa 97 varSoM meM subhadra, yazobhadra, bhadrabAhu aura lohAcArya nAmake una cAra muniyoMkA honA likhA hai aura unheM daza nava tathA aSTe aMgakA pAThI batalAyA hai, jinheM 'zrutAvatAra' Adi graMthoMmeM ekAdazAM sesekkarasaMgANiM coddasa puvvANamekadesadharA / ekasayaM aTThArasavAsajudaM tANa parimANaM // 81 // tesu adIdesu tadA AcAradharA Na hoMti bharahaMmi / godamaNihudIrNaM vAsANaM chassadANi tesI do // 82 // 1 jainahitaiSI, bhAga 6 ThA, aMka 7-8 meM paM0 nAthUrAmajIne AThake bAda sAta saMkhyAkA bhI ullekha kiyA hai aura likhA hai ki, "jisa graMthake AdhAra para hamane yaha paTTAvalI prakAzita kI hai, usameM inheM kramazaH daza, nau, ATha aura sAta aMgakA pAThI batalAyA hai" / aisA honA jIko bhI lagatA hai, paraMtu hamAre sAmane jo paTTAvalI hai usameM 'dasaMga nava aMga aTThadharA' aura 'dasanavaaTuMgadharA' pATha haiM / saMbhava hai ki pahalA pATha kucha azuddha chapa gayA ho aura vaha 'dasaMga NavaaTThasattadharA ' ho / For Personal & Private Use Only
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya - nirNaya | 163 gadhAriyoMkI 220 varSakI saMkhyAke bAda 118 varSake bhItara honevAle pratipAdana kiyA hai aura sAtha hI 'AcArAMga ' nAmaka prathama aMgake jJAtA likhA hai / ina cAroM muniyoMke anantara arhadvali, mAghanandi, gharasena, puSpadanta aura bhUtabali nAmake pA~ca AcAryoMko 'ekAMgadhArI' likhA hai aura unakA samaya 118 varSa diyA hai*| isa taraha para vIranirvANa se bhUtabaliparyaMta 683 varSakI gaNanA kI gaI hai / yaha gaNanA zrutAvatAra, trilokaprajJapti, harivaMzapurANa, AdipurANa aura senagaNakI paTTAvalIse kitanI bhinna hai aura isake dvArA puSpadaMta bhUtabali taka AcAryoMkI samayagaNanA meM kitanA antara par3a jAtA hai ise pAThaka svayaM samajha sakate haiM / parantu yadi isIko ThIka mAna liyA jAya aura yaha svIkAra kiyA jAya ki bhUtabalikA astitva vIranirvANa saMvat 683 taka rahA hai to bhUtabali ke bAda kuMdakuMdakI prAdurbhUtike liye kamase kama 20-30 varSakI kalpanA aura bhI karanI hogI; kyoMki kundakundako donoM siddhAntoMkA jJAna guruparipATI dvArA prApta huA thA aura puSpadaMta, bhUtabali yA uccAraNA * yathA-- paMcasaye paNasaTTe antimajiNasamayajAdesu / f upapaNNA paMcajaNA iyaMgadhArI muNeyabvA // 15 // ahivallimAghanaMdiya dharaseNaM pupphayaMta bhUtabalI / aDavIle igavIsaM ugaNIsaM tIsa vIsa vAsa puNo // 16 // isaya aThAravAse iyaMgadhArI ya muNivarA jAdA | chasayatirAsiyavAse NivvANA aMgaditti kahiyajiNe // 17 // evaM dvividho dravyabhAvapustakagataH samAgacchan / guruparipATyA jJAtaH siddhAntaH kuNDakundapure // 160 // zrI padmanandimuninA so'pi dvAdazasahasraparimANaH / granthaparikarmakartA SaTkhaNDAdyatrikhaNDasya // 161 // For Personal & Private Use Only
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 svAmI smNtbhdr| cArya,se kisIko ApakA guru nahIM likhA hai; isa liye ina AcAryoMke bAda kamase kama eka AcAryakA Apake gururUpase honA jarUrI mAlUma par3atA hai, jisake liye ukta samaya adhika nahIM hai| isa taraha para kundakundake samayakA prAraMbha vIranirvANase 703 yA 713 ke karIba ho jAtA hai / parantu isa adhika samayakI kalpanAko bhI yadi chor3a diyA jAya aura yahI mAna liyA jAya ki vIranirvANase 683 varSake anantara hI kundakundAcArya hue haiM to yaha kahanA hogA ki ve vikrama saMvat 213 (683-470 ) ke bAda hue haiM usase pahale nahIM / yahI paM0 nAthUrAmajI premI * Adi adhikAMza jaina vidvAnoMkA mata hai| isameM hama itanA aura bhI jor3a denA cAhate haiM ki vIra nirvANase 470 varSa bAda vikramakA dehajanma mAnate hue, usakA vikramasaMvat yadi rAjyasaMvat hai to usase 195 (683-488 ) varSa bAda aura yadi mRtyusaMvat hai to usase 133 ( 683-550 ) varSa bAda kuMdakuMdAcArya hue haiN| sAtha hI, itanA aura bhI ki, yAde zaka rAjAkA astitvasamaya vIranirvANase 461 varSa paryaMta rahA hai, usIkI mRtyukA vartamAna zaka saMvat (1846) pracalita hai aura vikrama tathA zaka saMvatoMmeM 135 varSakA vAstavika antara hai to kundakundAcArya vi0 saM0 se 357 (683-361+135) varSa bAda hue haiN| Upara umAsvAtike samayase samantabhadrake samayakI kalpanA prAyaH 40 varSa bAda kI gaI hai, kundakundake samayase vaha 60 varSa bAda kI jA sakatI hai aura kucha anucita pratIta nahIM hotii| aisI hAlatameM samantabhadrako kramazaH vi0 saM0 273, 255, 193 yA 417 ke karIbake vidvAn kaha sakate haiN| aura yadi zaka saMvat zaka rAjAkI * dekho jainahitaiSI bhAga 10 vA~, aMka 6-7, pR0 279 / For Personal & Private Use Only
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya- - nirNaya 165 mRtyukA * saMvat na hokara usake rAjya athavA janmakA saMvat ho to pichale 417 saMvatameMse zakarAjyakAla athavA usakI Ayuke varSa bhI kama kiye jA sakate haiM / rAjA zivakumAra | 'paMcAstikAya' sUtrakI jayasenAcAryakRta TIkAmeM likhA hai ki zrI kuNDakundAcArya ne isa zAstrako apane ziSya zivakumAra mahArAja ke prati - bodhanArtha racA hai, aura vahI rAjA isa zAstrakI utpattikA nimitta hai / yathA ".... zrImatkuNDakundAcAryadevaiH zivakumAramahArAjAdisaMkSeparuci ziSyapratibodhanArthaM viracite paMcAstikAyaprAbhRtazAstre ........" .. "atha prAbhRtagraMthe zivakumAramahArAjo nimittaM anyatra dravyasaMgrahAdau somazreSThayAdi jJAtavyam / iti saMkSepeNa nimittaM kathitaM / " graMthakI kanar3I TIkAmeM bhI, jo 'bAlacaMdra' munikI banAI huI hai, isI prakArakA ullekha batalAyA jAtA hai / prophesara ke0 bI0 pAThakane ina zivakumAra mahArAjakA samIkaraNa kadambavaMzake rAjA ' zivamRgezavarmA ' ke sAtha kiyA hai-- unhIMko ukta zivakumAra batalAyA hai -- aura zivamRgezakA samaya, cAlukya cakravartI ' kIrtivarmA ' -mahArAjake dvArA vAdAmI sthAnapara zaka saM0 500 meM prAcIna kadamba - vaMzake dhvasta kiye jAnese 50 varSa pahalekA nizcita karake, yaha pratipAdana kiyA hai ki kundakundAcArya zaka saM0 * ( vi0 saM0 585 yA I0 san 528 ) ke vidvAn pAThaka mahAzaya ke isa matako paM0 gajAdharalAlajI For Personal & Private Use Only 450 siddha hote haiM / nyAyazAstrIne,
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 svAmI samaMtabhadra / 'samayasAraprAbhUta' kI prastAvanAmeM, apanA yaha mata puSTa karaneke liye uddhRta kiyA hai ki kundakundakA utpattisamaya vi0 saM0 213 se pahale banatA hI nahIM; aura sAtha hI yaha pratipAdana kiyA hai ki use svIkAra kara lenemeM koI bhI hAni nahIM hai * | paraMtu hameM to usake svIkAranemeM hAni hI hAni najara par3atI hai-lAbha kucha bhI nahIM aura vaha jarA bhI yuktiyukta pratIta nahIM hotA / isa matako mAna lenese samantabhadra to samantabhadra pUjyapAda bhI kundakundase pahaleke vidvAn Thaharate haiM; aura taba kundakundake vaMzameM umAsvAti hue, umAsvAtine tattvArthasUtrakI racanA kI, usa tattvArthasUtra para pUjyapAdane 'sarvArthasiddhi' nAmakI TIkA likhI, ityAdi kathanoMkA kucha bhI artha athavA mUlya nahIM rahatA, aura pacAsoM zilAlekhoM tathA graMthAdikoMmeM pUjyapAda tathA unase pahale honevAle kitane hI vidvAnoMke viSayameM jo yaha sunizcita ullekha milatA hai ki ve kuMdakuMdake vaMzameM athavA unake bAda hue haiM mithyA aura vyartha ThaharatA hai| ___ * 213 tamavaikramasaMvatsarAtpUrva tu sAdhayitumeva nArhati bhagavatkundakundotpattisamayaH / '............ 'tato yuktyAnayApi bhagavatkundakundasamayaH tasya zivamRgezavarmasamAna. kAlInatvAt 450 tama zakasaMvatsara eva siddhayati svIkAre cAsmin kSatirapi nAsti kApIti / ' / udAharaNa ke liye dekho markarAkA tAmrapatra jo zaka saMvat 388 kA likhA huA hai aura jisameM kundakundAcAryake vaMzameM honevAle AcAryoMkA ullekha nimna prakArase pAyA jAtA hai '.......zrImAn koMgaNi-mahAdhirAja avinItanAmadheyadattasya desigagaNaM kauNDakundAnvaya-guNacaMdrabhaTAra-ziSyasya abhayaNaMdibhaTAra tasya ziSyasya zIlabhadrabhaTAra-ziSyasya janANadibhaTAra-ziSyasya guNaNaMdibhaTAra-ziSyasya vandamandibhaTAragarge aSTa azIti-trayo-zatasya samvatsarasya mAghamAsaM......" -kurga inskripzansa ( E. C. I.) For Personal & Private Use Only
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 167 yaha saba kyA kucha kama hAni hai ? samajhameM nahIM AtA ki nyAyazAstrIjIne vinA pUrvApara sambandhoMkA vicAra kiye aisA kyoM likha diyA / astu; hamArI rAyameM, prathama to jayasenAdikA yaha likhanA hI ki 'kundakundane zivakumAra mahArAjake sambodhanArtha athavA unake nimitta isa paMcAstikAyakI racanA kI ' bahuta kucha Adhunika * mata jAna par3atA hai, mUla graMthameM usakA koI ullekha nahIM aura na zrIamRtacaMdrAcAryakRta prAcIna TIkAparase hI usakA koI samarthana hotA hai| svayaM kundakundAcAryane graMthake antameM yaha sUcita kiyA hai ki unhoMne isa ' paMcAstikAyasaMgraha ' sUtrako pravacanabhaktise prerita hokara morgakI prabhAvanArtha racA hai| yathA - * 13 vI 14 vIM zatAbdIke karIbakA; kyoMki bAlacaMdramuni vikramakI 13 vIM zatAbdIke vidvAn the| unake guru nayakIrtikA zaka saM0 1099 (vi. saM0 1234 ) meM dehAnta huA hai| aura jayasenAcArya vikramakI prAyaH 14 vIM zatAbdIke vidvAn mAlUma hote haiN| unhoMne pravacanasAraTIkAkI prazastimeM jina 'kumudendu' ko namaskAra kiyA hai ve ukta bAlacaMdra munike samakAlIna vidvAn the| ApakI prIbhRtatrayakI TIkAoMmeM gommaTasAra, cAritrasAra, dravyasaMgraha Adi 11 vI 12 vIM zatAbdiyoMke bane hue graMthoMke kitane hI ullekha pAye jAte haiM / aisI hAlatameM paMcAstikAyaTIkAke antameM 'paMcAstikAyaH samAptaH' ke bAda jo 'vikrama saMvat 1369 varAzvina zuddhi 1 bhauma dine' aisA samaya diyA huA hai vaha Azcarya nahIM jo TIkAkI samAptikA hI samaya ho| 1 pro0 e0 cakravartI, 'paMcAstikAya' kI prastAvanAmeM likhate haiM ki prAbhRtatrayake sabhI TIkAkAroMne isa bAtakA ullekha kiyA hai ki ina tInoM graMthoMko kundakundAcAryane apane ziSya zivakumArake hitArtha racA hai; paraMtu amRtacaMdrAcAryakI kisI bhI TIkAmeM aisA koI ullekha hamAre dekhane meM nahIM AyA / nahIM mAlUma pro0 sAhabane kisa AdhAra para aisA kathana kiyA hai| . 2 'mArgo hi paramavairAgyakaraNapravaNA pAramezvarI prmaajnyaa|' (amRtcndr)| . For Personal & Private Use Only
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 svAmI smNtbhdr| maggappabhAvaNahaM pavayaNabhaktippacodideNa mayA bhaNiyaM pavayaNasAraM paMcatthiyasaMgahaM suttaM // 173 // isase spaSTa hai ki kundakundane apanA yaha graMtha kisI vyaktivizeSake uddezyase athavA usakI preraNAko pAkara nahIM likhA, balki isakA khAsa uddezya 'mArgaprabhAvanA' aura nimittakAraNa 'pravacanabhakti' hai| yadi kundakundane zivakumAra mahArAjake sambodhanArtha athavA unakI khAsa preraNAse isa graMthako likhA hotA to ve isa padyameM yA anyatra kahIM usakA kucha ullekha jarUra karate, jaise ki bhaTTaprabhAkarake nimitta 'paramAtmaprakAza' kI racanA karate hue yogIndradevane jagaha jagaha para graMthameM usakA ullekha kiyA hai| paraMtu yahA~ mUla graMthameM aisA kucha bhI nahIM, na prAcIna TIkAmeM hI usakA ullekha milatA hai aura na kundakundake kisI dUsare graMthase hI zivakumArakA koI patA calatA hai / isa liye yaha tha zivakumAra mahArAjake saMbodhanArtha racA gayA aisA mAnaneke liye mana sahA tayyAra nahIM hotA / saMbhava hai ki eka vidvAnane kisI kimbadaMtIke AdhAra para usakA ullekha kiyA ho aura phira dUsarene bhI usakI nakala kara dI ho| isake sivAya, jayasenAcAryane 'pravacanasAra' kI TIkAmeM prathama prastAvanAvAkyake dvArA, 'zivakumAra' kA jo nimna prakArase ullekha kiyA hai usase zivakumAra mahArAjakI sthiti aura bhI saMdigdha ho jAtI hai artha kazcidAsanabhavyaH zivakumAranAmA svasaMvittisamutpannaparamAnandaikalakSaNasukhAmRtaviparItacaturgatisaMsAraduHkhabhayabhItaH samutpannaparamabhedavijJAnaprakAzAtizayaH samastadurnayaikAntanirAka 1 dekho, rAyacaMdrajainazAstramAlAmeM prakAzita 'pravacanasAra ' kA vi0 saM0 1969 kA saMskaraNa / For Personal & Private Use Only
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 169 tadurAgrahaH parityaktasamastazatrumitrAdipakSapAtenAtyantamadhyastho bhUtvA dharmArthakAmebhyaH sArabhUtAmatyantAtmahitAmavinazvarAM paMcaparameSThiprasAdotpannAM muktizriyamupAdeyatvena svIkurvANaH zrIvarddhamAnasvAmitIrthakaraparamadevapramukhAn bhagavataHpaMcaparameSThino dravyabhAvanamaskArAbhyAM praNamya paramacAritramAzrayAmIti pratijJAM karoti isa prastAvanAke bAda mUla graMthakI maMgalAdiviSayaka pA~ca gAthAe~ eka sAtha dI haiM jinameMse pichalI do gAthAe~ isa prakAra haiM kiccA arahaMtANaM siddhANaM taha Namo gaNaharANaM / ajjhAvayavaggANaM sAhUNaM ceva savvesiM // 4 // tesiM visuddhadaMsaNaNANapahANAsamaM samAsejja / uvasaMpayAmi samma jatto NivvANasaMpattI // 5 // ina gAthAoMmeM zrIkundakundAcAryane batalAyA hai ki 'maiM arhatsiddhAcAryopAdhyAyasarvasAdhuoM (paMcaparameSThiyoM ) ko namaskAra karake aura unake vizuddha darzanajJAnarUpI pradhAna Azramako prApta hokara (samyagdarzana, samyagjJAnase sampanna hokara) usa sAmyabhAva ( parama-vItarAgacAritra) kA Azraya letA hU~-athavA use sampAdana karatA hU~-jisase nirvANakI prApti hotI hai / ' aura isa prakArakI pratijJAdvArA unhoMne apane graMthake pratipAdya viSayako sUcita kiyA hai| aba isake sAtha TIkAkArakI ukta prastAvanAko dekhiye, usameM yahI pratijJA zivakumArase karAI gaI hai, aura isa taraha para zivakumArako mUlagraMthakA kartA athavA prakArAntarase kundakundakA hI nAmAntara sUcita kiyA hai| sAtha hI zivakumArake jo vizeSaNa diye haiM ve eka rAjAke vizeSaNa nahIM ho sakate-ve una mahAmunirAjake vizeSaNa haiM jo sarAgacAritrase bhI uparata ... For Personal & Private Use Only
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 svAmI smNtbhdr| hokara vItarAgacaritrakI ora pravRtta hote haiM / aisI hAlatameM pAThaka svayaM samajha sakate haiM ki zivakumAra mahArAjakI sthiti kitanI saMdigdha hai| - dUsare, zivakumArakA 'zivamRgezavarmA' ke sAtha jo samIkaraNa kiyA gayA hai usakA koI yuktiyukta kAraNa bhI mAlUma nahIM hotA / usase acchA samIkaraNa to prophesara e0 cakravartI nAyanAra, ema0 e0, ela0 TI0, kA jAna par3atA hai jo kAMcIke prAcIna pallavarAjA 'zivaskandavarmA' ke sAtha kiyA gayA hai* ; kyoMki ' skanda' kumArakA paryAya nAma hai aura eka dAnapatrameM use 'yuvAmahArAja' bhI likhA hai jo -- kumAramahArAja' kA vAcaka hai; isa liye arthakI dRSTise zivakumAra aura zivaskanda donoM eka jAna par3ate haiN| isake sivAya zivaskandakA ' mayidAbolu ' vAlA dAnapatra, antima maMgala padyako chor3a kara, prAkRta bhASAmeM likhA huA hai aura usase zivaskandakI darabArI bhASAkA prAkRta honA pAyA jAtA hai jo isa graMthakI racanA Adike sAtha zivaskandakA sambandha sthApita karane ke liye jyAdA anukUla jAna par3atI hai| sAtha hI, zivaskandakA samaya bhI zivamRgezase kaI zatAbdiyoM pahalekA anumAna kiyA gayA hai| isaliye pAThaka mahAzayakA ukta samIkaraNa ___ * dekho 'paMcAstikAya ' ke aMgrejI saMskaraNakI pro0 e0 cakravartI dvArA likhita 'aitihAsika prastAvanA' ( Historical Introduction ), san 1920 / + cakravartI mahAzayane, kundakundakA astitvasamaya IsAse kaI varSa pahalese prAraMbha karake, unheM IsAkI pahalI zatAbdIke pUrvArdhakA vidvAn mAnA hai, aura isa liye unake vicArase zivaskaMdakA samaya IsAkI pahalI zatAbdI honA cAhiye; parantu eka jagaha para unhoMne ye zabda bhI diye haiM It is quite possible therefore that this Sivaskanda of Conjeepuram or one of the predecessor of the For Personal & Private Use Only
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya - nirNaya / par3atA hai kisI taraha bhI ThIka mAlUma nahIM hotA / isa samIkaraNako lekara hI do tAmrapatroM meM ullekhita hue toraNAcAryako, kundakundAnvayI honeke kAraNa, kevala Der3hasau varSa pIche kA hI vidvAn kalpita kiyA hai; anyathA, vaisI kalpanAke liye dUsarA koI bhI AdhAra nahIM thA / hama kitane hI vidvAnoMke aise ullekha dekhate haiM jinameM unheM kundakundAnvayI sUcita kiyA hai aura ve kundakundase hajAra varSase. bhI pIchekaM vidvAn hue haiM / udAharaNa ke liye zubhacaMdrAcAryakI pAvalIko lIjiye, jisameM sakalakIrti bhaTTAraka ke guru 'padmanandi' ko kundakundAcArya ke bAda 'tadanvayadharaNadhurINa' likhA hai aura jo IsA kii| prAyaH 15 vIM zatAbdI ke vidvAn the / isaliye ukta tAmrapatroMke AdhAra -- para toraNAcAryako zaka saM0 600 kA aura kundakundako unase 150varSa pahale - zaka saM0 450 - kA vidvAn mAna lenA yuktiyukta pratIta nahIM. hotA aura vaha ukta samIkaraNakI mithyA kalpanA para hI avalambita jAna par3atA hai / 450 se pahalekA to zaka saM0 388 kA likhA huA Same name was the contemporary and deciple of Sri. Kundakunda. ina zabdoM se yaha dhvani nikalatI hai ki isa zivaskaMdakA IsAkI pahalI zatAbdI ke pUrvArdha meM honA cakravartI mahAzayako zAyada kucha saMdigdha jAna par3A hai, ve usakA kucha bAdameM honA bhI saMbhava samajhate haiM, aura isa liye unhoMne isa zivaskaMdase pahale usI nAmake eka aura pUrvajakI kalpanAko bhI kundakundakI samakAlInatA aura ziSyatAke liye sthAna diyA hai / 171 1 ye tAmrapatra rASTrakUTa vaMzake rAjA tRtIya govinda ke samaya ke haiM aura toraNAcArya ke praziSya prabhAcandra se sambaMdha rakhate haiM / inameM eka zaka saM0 719 aura dUsarA- 724 kA hai / dekho, samayaprAbhRtakI prastAvanA aura SaTprAbhRtAdisaMgrahakI bhUmikA / 2 dekho jaina siddhAntabhAskarakI 4 thI kiraNa, pRSTha 43 | For Personal & Private Use Only
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 svAmI samaMtabhadra / markarAkA tAmrapatra hai, jisameM kundakundakA nAma hai, guNacaMdrAcAryako kundakundake vaMzameM honevAle prakaTa kiyA hai aura phira tAmrapatrake samaya taka unakI pA~ca pIr3hiyoMkA ullekha kiyA hai| elaacaary| pro0 e0 cakravartIne, paMcAstikAyakI apanI ' aitihAsika prastAcanA' meM, pro0 harnaladvArA saMpAdita nandisaMghakI paTTAvaliyoMke AdhAra para, kundakundako vikramakI pahalI zatAbdIkA vidvAn mAnA hai--yaha sUcita kiyA hai ki ve vi0 saM0 49 meM ( IsAse 8 varSa pahale) AcArya pada para pratiSThita hue, 44 varSakI avasthAmeM unheM AcArya pada milA, 51 varSa 10 mahIne taka ve usa padapara pratiSThita rahe aura unakI kula Ayu 95 varSa 10 mahIne 15 dinakI batalAI hai| sAtha hI, yaha prakaTa karate hue ki kundakundakA eka nAma 'elAcArya' bhI thA aura tAmila bhASAke 'kurala' kAvyakI bAbata kahA jAtA hai ki use 'elAcArya' ne racakara apane ziSya thiruvalluvarako diyA thA jisakI kRtirUpase vaha prasiddha hai aura jisane usako madurAsaMgha (madurAke kavisammelana ) ke sAmane peza kiyA thA, yaha siddha karanekA yatna kiyA hai ki ukta elAcArya aura kundakunda donoM eka hI vyakti the aura isaliye 'kurala' kA samaya bhI IsAkI pahalI zatAbdI ThaharatA hai * / paraMtu 'kurala' kA samaya IsAkI pahalI zatAbdI Thaharo yA kucha aura, aura vaha elAcAryakA banAyA huA ho yA na ho, hameM isa carcAmeM jAnekI jarUrata nahIM haikyoMki usake AdhArapara kundakundakA * This identification of E'lacharya the author of Kural with Elacharya or Kund Kund would place the Tamil work in the 1st century of the Christian era. For Personal & Private Use Only
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 173 samaya nirNaya nahIM kiyA gayA hai| hameM yahA~para sirpha itanA hI dekhanA. hai ki cakravartI mahAzayane kundakundake jisa samayakA pratipAdana kiyA hai vaha kahA~ taka yuktiyukta pratIta hotA hai / rahI yaha bAta ki ' elAcArya ' kundakundakA nAmAntara thA yA ki nahIM, isa viSayameM hama sirpha itanA hI kahanA cAhate haiM ki jahA~ taka hamane jainasAhityakA avagAhana kiyA hai, hameM nandisaMghakI paTTAvalI athavA gurvAvalIko chor3akara, dUsare kisI bhI graMtha athavA zilAlekha parase yaha mAlUma nahIM hotA ki ' elAcArya ' kundakundakA nAmAntara thA / aneka zilAlekhoM Adi parase unakA dUsarA nAma 'padmanandi' hI upalabdha hotA hai aura vahI unakA dIkSAsamayakA nAma athavA prathama nAma thA * ; 'kauNDakundAcArya ' nAmase ve bAdameM prasiddha hue haiM jisakA zrutimadhurarUpa 'kundakundAcArya' bana gayA hai aura yaha unakA dezapratyaya nAma thA kyoMka ve koNDakundapurake rahanevAle the aura isa liye koNDakundAcArya kA artha ' koNDakundapurake AcArya ' hotA hai / usa samaya isa prakArake nAmoMkI paripATI ,thI, aneka nagara-grAmoMmeM munisaMgha sthApita themuniyoMkI ToliyA~ rahatI thIM aura unameM jo bahuta bar3e AcArya hote the ve kabhI kabhI usa nagarAdikake nAmase hI prasiddha hote the| zravaNa ___ * jaisA ki zravaNabelgolake zilAlekhoMke nimna vAkyoMse pAyA jAtA hai tasyAnvaye bhUvidite babhUva yaH padmanandi-prathamAbhidhAnaH / zrIkoNDakundAdimunIzvarAkhyaH satsaMyamAdudgatacAraNArddhaH // -zi0 le0 naM0 40 / zrIpAnandItyanavadyanAmA hyAcAryazabdottarakoNDakundaH / dvitIyamAsIdabhidhAnamudyaccaritrasaMjAtasucAraNArddhaH / / -naM. 42,43,47,50 / For Personal & Private Use Only
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 svAmI samantabhadraH / belagola ke zilAlekhoM AdimeM aise bahutase nAmoMkA ullekha pAyA jAtA hai| paTTAvalI meM 'gRdhrapiccha' aura 'vakragrIva' ye do nAma jo aura diye haiM unakI bhI kahIM se upalabdhi nahIM hotii| una nAmoMke dUsare hI vidvAn hue haiM - gRdhrapiccha umAsvAtikA dUsarA nAma thA, jisakA ullekha kitane hI zilAlekhoM tathA graMthoMmeM pAyA jAtA hai, aura " vakrIva , nAmake bhinna AcAryakA ullekha bhI zravaNabelagolake 54 veM zilAlekha Adi meM milatA hai / isI tarahapara ' elocArya ' nAmake bhI dUsare hI vidvAn hue haiM, jinase bhagavajjinasenake guru zrIvIra senAcAryane siddhAntazAstroM ko par3hakara una para 'dhavalA " aura 6 " jayadhavalA nAmakI TIkAe~ likhI thIM, jinheM dhavala aura jayavabala siddhAnta bhI kahate haiM / ' dhavalo' TIkAko vIrasenane zaka saM0 738 meM banAkara samApta 'kiyA thA; isase ' elAcArya ' vikramakI 9 vIM zatAbdI ke vidvAn the / cakravartI mahAzaya ke kathanAnusAra, DAktara jI0 yU0 popane ' kurala ' kA * samaya IsAkI 8 vIM zatAbdIse kucha pIchekA batalAyA hai aura vaha samaya ina elAcArya ke samaya ke anukUla par3atA hai / Azcarya nahIM, yadi 4 kurala' kA yahI samaya ho to usakI racanAmeM ina elAcAryane koI 1 "kAle gate kiyatyapi tataH punazcitrakUTapuravAsI / zrImAne lAcAryo babhUva siddhAntatattvajJaH // 177 // tasya samIpe sakalaM siddhAntamadhItya vIrasenaguruH / " ityAdi 2 ' dhavalA ' TIkAkI prazasti meM, : nimnaprakAra se ullekha kiyA hai-- - indranandizrutAvatAra / svayaM vIrasena AcAryane elAcAryakA " jassa sesANNamaye siddhaMtamidi hi ahilahuMdI - / mahuM so elAirio pasiyau varavIraseNassa" // 1 // For Personal & Private Use Only
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 175 NNNNNNNNNNNNNNNN khAsa sahAyatA pradAna kI ho / parantu use bilakula hI svayaM racakara de denekI bAta kucha jIko nahIM lagatI; kyoMki thiruvalluvara yadi itane ayogya the ki ve svayaM vaisI koI racanA nahIM kara sakate the to ve kavisaMghake sAmane use apane nAma se peza karaneke yogya bhI nahIM ho sakate the--ve taba -- kurala ' ko elAcAryake nAmase hI upasthita karate, jinake nAmase upasthita karanemeM koI bAdhA mAlUma nahIM hotI aura yadi ve khuda bhI vaisI racanA karaneke liye samartha the to yaha nahIM ho sakatA ki unhoMne sArAkA sArA graMtha dUsare vidvAnase likhA kara use apane nAmase prakaTa kiyA ho athavA usameM apanI kucha bhI kalama na lagAI ho / isa viSayameM hinduoMkA yaha paramparAkathana jyAdA vajanadAra mAlUma hotA hai ki thiruvalluvarane ' elAlasiMha ' kI sahAyatAse svayaMhI isa graMthakI racanA kI hai; paraMtu unakA graMthakartAko zaivadharmAnuyAyI batalAnA kucha ThIka nahIM aNctaa| bahuta saMbhava hai ki hinduoMkA yaha 'elAlasiMha ' elAcArya hI ho athavA elAcArya ke gRhastha jIvanakA hI yaha koI nAma ho / vastusthitikI aisI hAlata hote hue, vinA kisI prabala pramANakI upalabdhi athavA yogya samarthanake paTTAvalIke prakRta kathanapara sahasA vizvAsa nahIM kiyA jA sktaa| aura na eka mAtra usIke AdhArapara yaha kahA jA sakatA hai ki elAcArya kundakundakA nAmAntara thaa| .. paTTAvalipratipAdita samaya / aba samayavicArako lIjiye / jisa paTTAvalIke AdhArapara cakravartI mahAzayane kundakundake ukta samayakA pratipAdana kiyA hai vaha vahI paTTAvalI hai jise Upara 'kha' bhAgameM bahuta kucha saMdigdha aura avizvasanIya batalAyA jA cukA hai / aura isaliye jabataka usapara honevAle saMdehoM For Personal & Private Use Only
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 svAmI samantabhadra / tathA AkSepoMkA acchI tarahase nirasana na kara diyA jAya taba taka kevala usIke AdhAra para kisI AcAryake samayako dRr3hatAke sAtha satya pratipAdana nahIM kiyA jAsakatA; phira bhI usameM ullekhita aneka samayoMke satya honekI saMbhAvanA hai, aura isaliye hameM yaha dekhanA cAhiye, ki kundakundake ukta samayakI satyatAmeM prakArAntarase koI bAdhA AtI hai yA ki nahIM___yaha bAta mAnI huI hai aura isameM koI matabheda bhI nahIM pAyA jAtA ki vIranirvANase 683 varSataka aMgajJAna rahA, usake bAda phira koI aMgajJAnI-eka bhI aMgakA pAThI-nahIM huA, aura kundakundAcArya aMgajJAnI nahIM the| indranandizrutAvatArake kathanAnusAra kundakunda antima AcArAMgadhArI lohAcAryakI kaI pIr3hiyoM ke bAda hue haiM jina pIr3hiyoMke liye 60-80 varSake samayakI kalpanA kara lenA kucha bejA nahIM hai| aura prAkRta paTTAvalIke anusAra, bhUtabaliko antima ekAMgadhArI mAna lenepara kundakundakA samaya 683 se 20-30 varSa bAdakA hI raha jAtA hai / parantu donoM hI dRSTiyoMko saMkSipta karake yadi yahI mAna liyA jAya ki kundakunda antima ekAMgadhArI ( lohAcArya yA bhUtabali ) ke ThIka bAda hue haiM to yaha mAnanA hogA ki ve vIranirvANase 683 varSa bAda hue haiN| aura aisI hAlatameM, jaisA ki Upara jAhira kiyA gayA hai, kundakunda kisI taraha bhI vikramakI pahalI zatAbdIke vidvAn siddha nahIM hote / hA~ yadi yaha mAna liyA jAve ki kundakunda, aMgadhArI na hote hue bhI, ekAMgadhAriyoMse pahale hue haiM to unakA samaya vikramakI pahalI zatAbdI bana sakatA hai| mahAzaya cakravartI bhI aisA hI mAnakara cale mAlUma hote haiM, jisakA. khulAsA isa prakAra hai For Personal & Private Use Only
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 177 - Apane ekAdazAMgadhAriyoM taka 468 varSakI gaNanA kI hai / isa gaNanAmeM ekAdazAMgadhAriyoMkA ekatra samaya 220 kI jagaha 133 varSa mAnA gayA haiM aura vaha prAkRta paTTAvalIke anusAra hai / isI paTTA -- valIko lekara Apane antima ekAdazAMgadhArI kaMsake bAda subhadra aura yazobhadrakA samaya kramazaH 6 varSa aura 18 varSakA batalAyA hai 1 isake bAda, bhadrabAhu dvitIyake 23 varSa samayakA nandisaMghakI dUsarI paTTAvalIke sAtha mela dekhakara kundakundake samaya ke liye usa paTTAvalIkA Azraya liyA hai; aura paTTAvalImeM bhadrabAhu ke AcArya pada para pratiSThita hone kA samaya vikramarAjya saM0 4 diyA huA honese yaha pratipAdana kiyA hai ki vikramakA janma subhadrake ukta samayAraMbhase dUsare varSameM huA hai - athavA isa ullekhake dvArA yaha sUcita kiyA hai ki. vikrama prAyaH 18 varSakI avasthA meM rAjyAsanapara abhiSikta huA thA aura usa vakta yazobhadra ke samayakA 15 vA~ varSa bIta rahA thA / sAtha hI, isa pichalI paTTAvalIke AdhArapara kundakunda se pahale honevAle AcAryoMkA jo samaya Apane diyA hai usase mAlUma hotA hai ki. yazobhadrake bAda bhadrabAhu dvitIya, guptigupta, mAghanandI prathama aura jinacaMdra, ye cAroM AcArya 45 varSa 8 mahIne 9 dina ke bhItara hue haiM; aura cUMki bhadrabAhu dvitIyakA AcArya pada para pratiSThita honA caitrasudI 14 ke dina likhA hai, isase yaha bhI mAlUma hotA hai ki ve vIranirvANase 492 ( 468+6+18) varSa 5 mahIne 13 dina bAda AcArya pada para pratiSThita hue the / isa taraha para vIranirvANa se 538 varSa 1 mahInA 22 dina ( 492 varSa 5 mahIne 1 vIranirvANa kArtika vadI 15 ke dina huA thA, usake bAda caitramudI 14H se pahale 5 mahIne 13 dinakA samaya aura baiThatA hai / 12 For Personal & Private Use Only
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 svAmI samantabhadra / 13 dina + 45 varSa 8 mahIne 9 dina ) bAda, pauSavadI 8 ke dina, AcArya pada para kundakundake pratiSThita honekA vidhAna kiyA gayA hai; athavA dUsare zabdoMme yo kahanA cAhiye ki prAkRta paTTAvalIke anusAra jaba 7-8 aMgoMke pAThI lohAcAryakA samaya cala rahA thA, yA zrutAva-tAra aura trilokaprajJapti Adike anusAra ekAdazAMgadhAriyoMkA hIsaMbhavataH kaMsAcAryakA -- samaya bIta rahA thA usa samaya kundakundAcArya - ke astitvakA pratipAdana kiyA gayA hai / - yadyapi, aMgajJAnI na hone para bhI kundakundakA aMgajJAniyoMke samayameM honA koI asaMbhava yA asvAbhAvika nahIM kahA jA sakatA;- -usa samaya bhI dUsare aise vidvAn jarUra hote rahe haiM jo eka bhI aMgake pAThI nahIM the parantu aisA mAna lenepara nIce likhI ApattiyA~ khar3I hotI. haiM jinakA acchI taraha se nirasana athavA samAdhAna hue vinA kundakundakA yaha samaya nahIM mAnA jA sakatA, jo ki eka bahuta hI sa - kita aura Apattiyogya paTTAvalIpara avalambita hai ( 1 ) donoM paTTAvaliyoMke AdhArapara arhadbali kundakundake prAyaH samakAlIna aura zeSa mAghanandi (dvitIya), dharasena, puSpadanta tathA bhUtabali nAmake cAroM AcArya kundakunda se ekadama pIcheke vidvAn pAye jAte haiM, aura yaha bAta indranandizrutAvatAra ke viruddha par3atI hai / (2) guNadhara, nAgahasti, AryamaMkSu, yativRSabha aura uccAraNAcArya bhI kundakunda se kitane hI varSa bAda ke vidvAn Thaharate haiM, aura yaha bAta bhI 'zrutAvatAra' ke viruddha par3atI hai / 1 lohAcAryakA samaya vIranirvANa se 515 varSake bAda prAraMbha hotA hai aura vaha 50 varSakA batalAyA gayA hai / isaliye kundakundake AcArya honeke bAda 27 varSa taka aura bhI lohAcAryakA samaya rahA hai / For Personal & Private Use Only
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 179 ( 3 ) kisI bhI graMtha athavA zilAlekhAdimeM aisA koI spaSTa ullekha nahIM milatA jisase yaha sApha taurapara vidita hotA ho ki ukta mAghanaMdI, dharasena, puSpadaMta, bhUtabali, tathA guNadhara, nAgahasti, AryamakSu, yativRSabha aura uccAraNAcArya, ye saba athavA inameMse koI bhI - kundakundakI AcAryasaMtatimeM athavA unake bAda hue haiM / kundakundake bAda honevAle AcAryoMkI jagaha jagaha aneka nAmamAlAe~ milatI haiM, unameM se kisImeM bhI ina AcAryoM kA koI nAma na hone se ina AcAryoMkA kundakundake bAda honA jarUra khaTakatA hai / hA~ eka sthAnapara zravaNabelagolake 105 (254) nambara ke zilAlekhameMye vAkya jarUra pAye jAte haiM-- yaH puSpadantena ca bhUtabalyAkhyenApi ziSyadvitayena reje / phalapradAnAya jagajjanAnAM prAptoGkarAbhyAmivakalpabhUjaH // arhadbalissaMghacaturvidhaM sa zrIkoNDakundAnvayamUla saMgha | kAlasvabhAvAdiha jAyamAna- dveSetarAlpIkaraNAya cakre // sitAmbarAdau viparItarUpe'khile visaMdhe vitanotu bhedaM / tatsena- nandi-tridiveza-siMhassaMgheSu yastaM manute kudRkSaH // ina vAkyoMmeM yaha batalAyA gayA hai ki " puSpadanta aura bhUtabali donoM alike ziSya the aura unase arhadvali aise rAjate the mAnoM jagajjanoM ko phala deneke liye kalpavRkSane do naye aMkura hI dhAraNa kiye haiM / inhIM arhadbaline kAlasvabhAvase utpanna honevAle rAgadveSoM ko ghaTAneke liye kundakundAnvayarUpI mUlasaMghako cAra bhAgoM meM vibhAjita kiyA thA aura ve vibhAga sena, nandi, deva tathA siMha nAmake cArasaMgha haiM . ina cAroM saMghoM meM jo vAstavika bheda mAnatA hai vaha kudRSTi haiM / " For Personal & Private Use Only
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.80 svAmI samantabhadra / isa kathanameM mUlasaMghakA jo ' kundakundAnvaya' vizeSaNa diyA gayA hai aura usI kundakundAnvayavizeSita mUlasaMghakA arhadvalidvArA cAra saMghoM meM vibhAjita honA likhA hai usase, yadyapi, yaha dhvani nikalatI hai ki kundakundAnvaya adbalise pahale pratiSThita ho cukA thA aura isaliye kundakunda arhadvalise pahale hue haiM paraMtu yaha zilAlekha zaka saM0 1320 kA likhA huA hai jaba ki kundakundAnvaya bahuta prasiddhiko prApta thA aura munijanAdika apaneko kundakundAnvayI kahane meM garva mAnate the| isaliye yaha bhI ho sakatA hai ki vartamAna kundakundAnvayako mUla saMghase abhinna prakaTa karaneke liye hI yaha vizeSaNa lagAyA gayA ho aura aitihAsika dRSTise usakA koI sambaMdha na ho / arhadbali, jaisA ki Upara jAhira kiyA jA cukA hai paTTAvaliyoM ke anusAra kundakunda ke samakAlIna the-ve kundakundase prAyaH tIna varSa bAda taka hI aura jIvita rahe haiM * / aisI hAlata meM unake dvArA kundakundAnvayake isa tarahapara vibhAjita kiye jAnekI saMbhAvanA kama pAI jAtI hai| isake sivAya, arhadvalidvArA isa caturvidhasaMghakI kalpanAkA virodha zravaNabelagolake nimna zilAvAkyoMse hotA hai-- tataH paraM zAstravidAM munInAmagre saro'bhUda kalaMka sUriH / mithyAndhakArasthagitAkhilArthAH prakAzitA yasya vacomayUkhaiH // * prAkRta paTTAvalI meM arhadbalikA samaya vIranivAMNase 565 varSake bAda prAraMbha karake 593 taka diyA hai, aura nandisaMghakI dUsarI paTTAvalIse mAlUma hotA hai ki kundakunda 51 varSa 10 mahIne 10 dina taka AcArya pada para pratiSThita rahe jisase unakA jIvanakAla vIrani0 saM0 590 taka pAyA jAtA hai aura isa taraha para arhadbalikA kundakundase kula tIna varSa bAda taka jIvita rahanA ThaharatA hai / For Personal & Private Use Only
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya - nirNaya / tasmingate svargabhuvaM maharSo divaH patInnartumiva prakRSTAn / tadanvayodbhUtamunIzvarANAM babhUvuritthaM bhuvi saMghabhedAH || sa yoga saMghacaturaH prabhedAnAsAdya bhUyAnaviruddhavRttAn / babhAvayaM zrIbhagavAnjinendra caturmukhAnIva mithaH samAni // deva-nandi - siMha-sena - saMghabhedavartinAM dezabhedataH prabodhabhAji devayoginAM / vRttitassamastato'viruddhadharmase vinAM madhyataH prasiddha eSa nandi-saMgha ityabhUt // -- zilAlekha naM0 108 ( 258 ) / ina vAkyoM dvArA yaha sUcita kiyA gayA hai ki akalaMkadeva ( rAjavArtikAdi graMthoM ke kartA ) kI divaH prApti ke bAda, unake vaMzake muniyoMmeM, yaha cAra prakArakA saMghabheda utpanna huA jisakA kAraNa deza-bheda hai aura jo paraspara aviruddha rUpa se dharmakA sevana karanevAlA hai / akalaMka se pahale ke sAhityameM ina cAra prakArake saMghoM kA koI ullekha bhI abhItaka dekhane meM nahIM AyA jisase isa kathana ke satya hone kI bahuta kucha saMbhAvanA pAI jAtI hai / 181 ( 4 ) ' SaTkhaNDAgama' ke prathama tIna khaMDoMpara kundakundane 12 hajAra zlokaparimANa eka TIkA likhI, yaha ullekha bhI mithyA ThaharatA hai / (5) upalabdha jainasAhitya meM kundakundake graMtha hI sabase adhika prAcIna Thaharate haiM aura yaha usa sarvasAmAnya mAnyatA ke viruddha par3atA hai jisake anusAra karma-prAbhRta aura kaSAya- prAbhRta nAmake ve graMtha hI prAcInatama mAne jAte haiM jina para dhavalAdi TIkAe~ upalabdha haiM / For Personal & Private Use Only
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 svAmI smntbhdr| (6) vidvaJjanabodhakake usa padyameM kundakundakA jo samaya diyA hai aura jisakA ' zrutAvatAra ' Adi graMthoMse samarthana honA bhI UparabatalAyA gayA hai use bhI asatya kahanA hogA; kyoMki isa samaya aura usa samayameM karIba 200 varSakA antara pAyA jAtA hai / (7.) isake sivAya, paTTAvalImeM kundakundase pahale 'guptigupta' aura ' jinacandra ' nAmake jina AcAryoMkA ullekha hai unakI sthitiko spaSTa karanekI bhI jarUrata hogI; kyoMki zrutasAgarasUrine, bodhapAhur3akI TIkAmeM 'sIseNaya bhadrabAhussa' kA artha dete hue, 'guptigupta' ko dazapUrvadhArI 'vizAkhAcArya'kA nAmAntara batalAyA hai___ " bhadrabAhuziSyeNa arhadali-guptiguptAparanAmadvayena vizAkhAcAryanAmnA dazapUrvadhAriNAmekAdazAnAmAcAryANA madhye prathamena......" __aura DAkTara phlITane usakA samIkaraNa caMdragupta (maurya) ke sAtha kiyA hai * / ina donoM ullekhoMse 'guptigupta' bhadrabAhu zrutakevalIke ziSya Thaharate haiM parantu paTTAvalImeM unheM bhadrabAhu dvitIyakA ziSya athavA uttarAdhikArI sUcita kiyA hai / aura zilAlekhoMmeM 'guptigupta' nAmakA koI ullekha hI nahIM milatA / isI tarahapara 'jinacandra'kI sthiti bhI saMdigdha hai / jinacaMdra kundakundake guru the, aisA kisI bhI samartha pramANase siddha nahIM hotA; zilAlekhoMmeM kundakundake gururUpase jinacaMdrakA to kyA, dUsare bhI kisI AcAryakA nAma nahIM miltaa| hA~, kucha zilAlekhoMmeM itanA ullekha jarUra pAyA jAtA hai ki kundakunda bhadrabAhu zrutakevalIke * dekho 'sAutha iMDiyana jainijma,' pR0 21 / For Personal & Private Use Only
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya - nirNaya / 183 ziSya 'caMdragupta' ke vaMza meM hue haiM / isake sivAya, jayasenAcAryane, paMcAstikAyakI TIkAmeM, jahA~ zivakumAra mahArAjake liye mUla graMthake race jAnekA vidhAna kiyA hai vahIM kundakundako 'kumoranandisiddhAntadeva' kA ziSya bhI likhA hai; isase jinacaMdrakI sthitiko spaSTa karanekI aura bhI jyAdA jarUrata thI jisako cakravartI mahAzayane nahIM kiyA / aisI hAlata meM, cakravartI mahAzayane kundakundakA jo samaya pratipAdana kiyA hai vaha nirApada, sunizcita aura sahasA grAhya mAlUma nahIM hotA aura isaliye, usake AdhAra para samaMtabhadrakA samaya nizcita nahIM kiyA jA sakatA / yadi kisI taraha para kundakundakA yahI ( vikramakI 1 lI zatAbdI) samaya ThIka siddha ho to samantabhadrakA samaya isase 50-60 varSa pIche mAnA jA sakatA hai 1 bhadrabAhu - ziSya kundakunda | yahA~ para itanA aura bhI prakaTa kara denA ucita mAlUma hotA hai ki ' bodhaprAbhRta' ke antameM eka gAthA nimna prakAra se pAI jAtI hai x udAharaNa ke liye dekho zravaNabelagolake 40 veM zi0 lekhakA vaha aMza jo pitRkula aura gurukula' prakaraNa meM uddhRta kiyA gayA hai, athavA 108 veM zi0 lekhakA nimna aMza -- tadIya- ziSyo'jani caMdraguptaH samagra- zIlAnata - devavRddhaH / vivezayattIvratapaHprabhAva-prabhUtakIrtirbhuvanAntarANi // tadIyavaMzA karataH prasiddhAdabhUdadoSA yatiratnamAlA | dantAnmunIndra rasakundakundo ditacaNDadaNDaH || 1' atha zrIkumAranandisiddhAnta deva ziSyaiH... zrImatkoNDakundAcAryadevaiH ... viracite paMcAstikAyaprAbhRtazAstre ... / ' ina kumAranandikA bhI kahIM se koI samarthana nahIM hotA / For Personal & Private Use Only
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smNtbhdr| saddaviyAro huo bhAsAsuttesu jaM jiNe kahiyaM / so taha kahiyaM NAyaM sIseNa ya bhaddabAhussa / / 61 .. isa gAthAmeM yaha batalAyA gayA hai ki jineMdrane bhagavAna mahAvIraneartharUpase jo kathana kiyA hai vaha bhASAsUtroMmeM zabdavikArako prApta huA hai-aneka prakArake zabdoMmeM DthA gayA hai-bhadrabAhu ke mujha ziSyane una bhASAsUtroM parase usako usI rUpameM jAnA hai aura ( jAnakara isa graMthameM ) kathana kiyA hai / ' isa ullekhaparase yaha spaSTa dhvani nikalatI hai ki 'bhadrabAhuziSya' . kA abhiprAya yahA~ graMthakartAse bhinna kisI dUsare vyaktikA nahIM hai, aura isaliye kundakunda bhadrabAhuke ziSya jAna par3ate haiN| unhoMne isa padyake dvArA-yadi sacamuca hI yaha isa graMthakA padya hai to-apane kathanake AdhArako spaSTa karate hue usakI vizeSa prAmANikatAko udghoSita kiyA hai| anyathA, kundakundase bhinna bhadrabAhuke ziSyadvArA jAne jAne aura kathana kiye jAnekI bAtakA yahA~ kucha bhI sambandha ThIka nahIM baiThatA / TIkAkAra zrutasAgara bhI usa sambaMdhako spaSTa nahIM kara sake; unhoMne 'bhadrabAhu-ziSya' ke liye jo 'vizAkhAcArya' kI kalpanA kI hai vaha bhI kucha yuktiyukta pratIta nahIM hotii| jAna par3atA hai TIkAkArane bhadrabAhuko zrutakevalI samajhakara vaise hI unake eka pradhAna ziSyakA ullekha kara diyA hai aura prakaraNake sAtha kathanake sambandhAdikakI ora koI vizeSa dhyAna nahIM diyA, isIse use par3hate hue gAthAkA koI sambandha spaSTa nahIM hotA / aba dekhanA cAhiye ki ye bhadrabAhu kauna ho sakate haiM jinakA kundakundane apaneko ziSya sUcita kiyA hai / zrutakevalI to ye pratIta nahIM hote; kyoMki bhadraba huzrutakevalIke ziSya mAne jAnese kundakunda vikramase prAyaH 300 varSa paha For Personal & Private Use Only
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ www samaya-nirNaya / 185 leke vidvAn Thaharate haiM aura usa vakta dazapUrvadhAriyoM jaise mahAvidvAn munirAjoMkI upasthitimeM 'kundakundAnvaya' ke pratiSThita honekI bAta kucha jIko nahIM lagatI / isa liye kundakunda unhIM bhadrabAhu dvitIyake ziSya hone cAhiye jinheM prAcIna graMthakAroMne 'AcArAMga' nAmaka prathama aMgake dhAriyoMmeM tRtIya vidvAn sUcita kiyA hai aura paTTAvalImeM jinake anantara guptigupta, mAghanaMdI aura jinacaMdrakI kalpanA kI gaI hai / parantu paTTAvalImeM inake AcAryapadapara pratiSThita honekA jo samaya vi0 saM0 4 diyA hai vaha kucha yuktiyukta pratIta nahIM hotA-vaha usa kAlagaNanAko lekara kAyama kiyA gayA mAlUma hotA hai jisake anusAra ekAdazAMgadhAriyoMkA samaya 220 varSakI jagaha 123 varSa mAnA gayA hai aura jisakA kisI prAcIna graMthase koI samarthana nahIM hotA / usa samaya paTToMkI aisI koI vyavasthA bhI nahIM thI jaisI ki vaha bAdakI paripATIko lakSyameM lekara likhI huI paTTAvaliyoM athavA gurvAvaliyoMse pAI jAtI hai; aura na aisA koI niyama thA jisase eka AcAryakI mRtyupara unake ziSyako cAhe vaha yogya ho yA na ho-virAsatameM AcArya pada diyA jAtA ho; balki usa samayakI sthitikA aisA bodha hotA hai ki jaba koI muni AcAryapadake yogya hotA thA tabhI usako AcAryapada diyA jAtA thA aura isa taraha para eka AcAryake samayameM unake kaI ziSya bhI AcArya ho jAte the aura pRthak rUpase aneka munisaMghoMkA zAsana karate the; athavA koI koI AcArya apane jIvanakAlameM hI AcArya padako chor3a dete the aura saMghakA zAsana apane kisI yogya ziSyake sapurda karake svayaM upAdhyAya yA sAdhu parameSThikA pada dhAraNa kara lete the| isa liye bahuta prAcIna AcAryoMke sambaMdhameM "paTTAvaliyoMmeM diye hue unake AcAryapada para pratiSThita honeke samaya For Personal & Private Use Only
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 svAmI samantabhadra / aura krama para ekAeka vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA / upalabdha jainasAhityameM, prakRta viSayakA ullekha karanevAle prAcInase prAcIna graMthoMparase ekAdazAMgadhAriyoMkA samaya vIranirvANase 565 varSa paryaMta pAyA jAtA hai / isake bAda 118 varSameM cAra ekAMgadhArI tathA kucha aMgapUrvoke ekadezadhArI bhI hue haiM aura inhIMmeM tIsare nambara para bhadrabAhu dvitIyakA nAma hai / ina cAroM AcAryoMkA, prAkRta paTTAvalImeM, jo pRthak pRthak samaya kramazaH 6,18,23, aura 50 varSa diyA hai usakI ekatra saMkhyA 97 varSa hotI hai / ho sakatA hai ki ina muniyoMke kAlaparimANakI yaha saMkhyA ThIka hI ho aura bAkI 21(118-97 ) varSa taka pradhAnataH aMgapUrvoke ekadezapAThiyoMkA samaya rahA ho| isa hisAbase bhadrabAhu (dvitIya ) kA samaya vIranirvANase 589 ( 565+6+18 ) varSake bAda prAraMbha huA aura 612 veM varSa taka rahA mAlUma hotA hai / aba yadi yaha mAna liyA jAve-jisake mAna lenemeM koI khAsa bAdhA mAlUma nahIM hotI--ki bhadrabAhukI samayasamAptise karIba pA~ca varSa pahale-vI0 ni0 se 607 varSake bAdahI kundakunda unake ziSya hue the, aura sAtha hI, paTTAvalImeM jo yaha ullekha milatA hai ki 'kundakunda' 11 varSakI avasthA ho jAne para muni hue, 33 varSa taka sAdhAraNa muni rahe aura phira 51 varSa 10 mahIne 10 dina taka AcArya pada para pratiSThita rahe ' use bhI prAyaH satya svIkAra kiyA jAve, to kundakundakA samaya vIranirvANa 608 se 692 ke karIbakA ho jAtA hai / isa samayake bhItara-vIra ni0 se 662 varSa taka antima AcArAMgadhArI ' lohAcArya'kA samaya bhI bIta jAtA hai, aura usake bAda 21 varSa takakA aMgapUrvaikadezadhAriyoMathavA aMgapUrvapadAMzavediyoMkA samaya bhI nikala jAtA hai, jisameM arha For Personal & Private Use Only
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 187 dvali, mAghanaMdi aura dharasenAdikakA samaya bhI zAmila kiyA jA sakatA hai; kyoMki trilokaprajJaptimeM aMgapUrvaikadezadhAriyoMke koI khAsa nAma nahIM diye, prAkRta paTTAvalI meM inake samaya kI gaNanA ekAMgadhAriyoMke samaya ( 566 se 683 taka ) meM hI kI gaI hai-- athavA yoM kahiye ki inheM hI ekAMgadhArI batalAyA hai-- nandisaMghakI 'gurvAvalI'maiM mAghanandIko 'pUrvapadAMzavedI' likhA hai * aura 'zrutAvatAra' meM arhadbali, mAghanandI tathA dharasena nAmake AcAryauko aMgapUrvI ke ekadezajJAtA sUcita kiyA hai / isake sivAya, zravaNabelagola ke zilA-lekha naM0 105 se, jisake padya Upara uddhRta kiye gaye haiM, mAlUma hotA hai ki puSpadanta aura bhUtabali arhadvalike ziSya the / inhIM puSpadanta aura bhUtabaliko dharasenane apanI mRtyu nikaTa dekhakara bulAyA thA aura karmaprAbhRta zAstrakA jJAna karAyA thaa| isase arhadvali, mAghanandi, dharasena, puSpadanta aura bhUtabAla, ye saba prAyaH eka hI samayake vidvAn mAlUma hote haiM / yaha dUsarI bAta hai ki inameM se koI koI eka dUsarese kucha varSa pIche taka bhI jIvita rahe haiM, aura samakAlIna vidvAnoMmeM aisA prAyaH huA hI karatA hai / bAkI 'tataH ' ' tadanantara' Adi zabdoMke dvArA jo inheM kahIM kahIM eka dUsa * yathA-- - 'zrImUla saMghe'jani nandisaMghastasminbalAtkAra gaNotiramyaH / tatrAbhavatpUrvapadAMzavedI zrImAghanandI naradevavaMdyaH // X yathA - "sarvAMgapUrva dezaikadeza vatpUrvadezamadhyagate / zrI puNDravardhanapure munirajani tato'rhadvalyAkhyaH " // 85 // " tasyAnantaramanagArapuMgavo mAghanandinAmAbhUt / sodhyaM pUrvadeza prAkAzya samAdhinA divaM yAtaH " // 102 // "aprAyaNIya pUrvasthita paMcamavastugatacaturthamahA--karmaprAbhRtakajJaH sUrirdharasenanAmAbhUt " // 104 // For Personal & Private Use Only
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 svAmI smntbhdr| rese bAdakA vidvAn sUcita kiyA hai usakA abhiprAya ekake maraNa aura dUsareke janmase nahIM balki inakI AcAryapadaprApti, jJAnaprApti Adike samayase yA bar3AI choTAIke khayAlase samajhanA cAhiye athavA use graMthakartAoMkI kramazaH kathana karanekI eka zailI bhI kaha sakate haiM / astu, kundakundake isa samayake pratiSThita honepara unake dvArA 'SaTkhaNDAgama' siddhAntakI TIkAkA likhA jAnA bana sakatA hai * aura paTTAcalIkI ukta bAtako chor3akara, aura bhI kitanI hI bAtoMpara acchA prakAza par3a sakatA hai| ___ vIranirvANase 470 varSa bAda vikramakA janma mAnane aura vikrama saMvatko rAjyasaMvat-janmase 18 varSa bAda pracalita huA-svIkAra karanepara kundakundakA saMpUrNa munijIvanakAla vi0 saM0 120 se 204 taka A jAtA hai| aura yadi pracalita vikrama saMvat mRtyusaMvat ho yA janmasaMvat to isa kAlameM 60 varSakI kamI yA 18 varSakI vRddhi karake use kramazaH 60 se 144 athavA 138 se 222 taka bhI kahA jA sakatA hai| kundakundake isa lambe munijIvanameM, jisameM karIba 52 varSakA unakA AcArya-kAla zAmila hai, kundakundakI do tIna pIr3hiyoMkA bIta jAnA-unake samayameM maujUda honA--koI asvAbhAvika nahIM hai| Azcarya nahIM jo samantabhadrakA munijIvana unakI vRddhAvasthAmeM hI prAraMbha huA ho aura isa taraha para donoMke samayameM prAyaH 60 varSakA antara ho| aisI hAlatameM samantabhadra kramazaH vikramakI dUsarI tIsarI, dUsarI, yA ___ * yadi kundakundane vAstavameM 'SaTkhaNDAgama' ko koI TIkA na likhI ho to unakA dIkSAkAla 10-15 varSa aura bhI pahale mAnA jAsakatA hai; aura taba unake pichale samayako 10-15 varSa kama karanA hogA / For Personal & Private Use Only
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... samaya-nirNaya / 189 tIsarI zatAbdIke vidvAn Thaharate haiM aura yaha samaya DAkTara bhAMDArakarakI riporTa meM ullekhita usa paTTAvalIkai samayake prAyaH anukUla par3atA hai jisameM samantabhadrako zaka saMvat 60 (vi0 saM0 195) ke karIbakA vidvAn batalAyA gayA hai aura jise levisa rAisa Adi vidvAnoMne bhI pramANa mAnA hai| yadi kisI taraha para prAkRta paTTAvalIkI gaNanA hI dUsare prAcIna graMthoMkI gaNanAke mukAbale meM ThIka siddha ho, aura usake anusAra bhadrabAhu dvitIyakA vi0 saM0 4 meM hI AcArya pada para pratiSThita honA karAra diyA jAve; sAtha hI, yaha mAna liyA jAve ki kundakundane vi0 saM0 17 meM unase dIkSA lI thI, to isase kundakundakA munijavinakAla vi0 saM0 17 saM0 101 taka ho jAtA hai, aura yaha vahI samaya hai jo nandisaMghakI dUsarI paTTAvalImeM diyA hai aura jisapara cakravartI mahAzayake kathana-sambaMdhameM Upara vicAra kiyA jA cukA hai| isa samayako mAna lene para samantabhadra to vikramakI dUsarI zatAbdIke vidvAn Thaharate hI haiM parantu una saba ApattiyoMke samAdhAnakI bhI jarUrata rahatI hai jo Upara khar3I kI gaI haiM, athavA yaha mAnanA par3atA hai ki kundakundAcArya arhadvali, mAghanaMdI, dharasena, puSpadanta, bhUtabali aura guNadhara Adi AcAryoMse pahale hue haiM aura unhoMne puSpadanta-bhUtabalike 'SaT khaNDAgama ' para koI 'TIkA nahIM likhI / tumbulUrAcArya aura zrIvarddhadeva / (Ga) zrutAvatArameM, samantabhadrase pahale aura padmanandi ( kundakunda ) muni tathA zAmakuNDAcArya ke bAda, siddhAntagraMthoMke TIkAkAra 1 kundakundAcAryakI banAI huI 'SaTkhaNDAgama' siddhAnta graMthapara koI TIkA upalabdha nahIM hai| For Personal & Private Use Only
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 svAmI samantabhadra / rUpase ' tumbulUrAcArya ' nAmake eka vidvAnakA ullekha kiyA hai jo ' tumbullUra ' grAmake rahanevAle the aura isIse " tumbullUrAcArya ' kahalAte the / sAtha hI, yaha batalAyA hai ki unhoMne vaha TIkA karNATa bhASA meM likhI hai, 84 hajAra zlokaparimANa hai aura usakA nAma 'cUDAmaNi' hai / tumbulUrAcAryakA asalI nAma 'zrIvarddhadeva' batalAyA jAtA hai-- levisa rAisa, eDavarDa rAisa aura esa0 jI0 narasiMhAcAryAdi vidvAnoMne apane apane graMthoMmeM x aisA hI pratipAdana kiyA hai-- parantu isa batalAnekA kyA AdhAra hai, yaha kucha spaSTa nahIM hotA / rAjAvalikathemeM 'cUDAmaNivyAkhyAna' nAmase isa TIkAkA ullekha hai, ise tumbalUrAcAryakI kRti likhA hai aura graMthasaMkhyA bhI 84 hajAra dI hai; karNATaka zabdAnuzAsanameM 'cUDAmaNi' ko kanar3I bhASAkA mahAn graMtha batalAte hue use tattvArthamahAzAstrakA vyAkhyAna sUcita kiyA hai, graMthasaMkhyA 96 hajAra dI hai paraMtu graMthakartA - kA koI nAma nahIM diyA, aura zravaNabelagolake 54 veM zilAlekhameM zrI * yathA--atha tumbulUranAmAcAryo'bhUttumbulUrasagrAme / SaSThena vinA khaNDena so'pi siddhAntayorubhayoH // 165 // caturadhikAzItisahasramantharacanayA yuktAm / karNATabhASayA'kRta mahatIM cUDAmaNiM vyAkhyAm // 166 // x dekho 'iMskripazaMsa aiTa zravaNabelagola' pR0 44, hisTarI Apha kanaDIja " liTarecara' pR0 24 aura 'karNATakakavicarite' ke AdhArapara paM0 nAthUrAmajI premI - likhita 'karNATaka jainakavi' pR0 5 / 1 dekho rAjAvalikathekA nimna avataraNa jise rAisa sAhabane zravaNabegola ke zilAlekhoM kI prastAvanA meM uddhRta kiyA hai'tumbulUrAcAryyara embhaTTa - nAlku - sAsira - grantha - kartRgalAgi karNATakabhASeyaM cUDAmaNi vyAkhyAnamaM mADidar / ' For Personal & Private Use Only
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 191 mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm varddhadevako 'cUDAmaNi' nAmaka sevya kAvyakA kavi batalAyA hai aura unakI prazaMsAmeM daNDI kavidvArA kahA huA eka zloka bhI uddhRta kiyA hai, yathA " cUDAmaNiH kavInAM cUDAmaNi-nAma-sevyakAvyakaviH / zrIvarddhadeva eva hi kRtapuNyaH kIrtimAhattuM // " ya evamupazlokito daNDinA" joH kanyAM jaTAgreNa babhAra prmeshvrH| zrIvarddhadeva saMdhatse jihvAgreNa sarasvatIM // " jAna par3atA hai itane parase hI-graMthake 'cUDAmaNi' nAmakI samAnatAko lekara hI--tumbulUrAcArya aura zrIvarddhadevako eka vyakti karAra diyA gayA hai| parantu rAjAvalikathe aura karNATakazabdAnuzAsanameM 'cUDAmaNi'ko jisa prakArase eka vyAkhyAna (TIkAgraMtha) prakaTa kiyA hai usa prakArakA ullekha zilAlekhameM nahIM milatA, zilAlekhameM spaSTa rUpase use eka 'sevya-kAvya' likhA hai aura vaha kAvya kanaDI bhASAkA hai aisA bhI kucha sUcita nahIM kiyA hai| isake sivAya rAjAvalikathe AdimeM ukta vyAkhyAnake sAtha zrIvarddhadevake nAmakA koI ullekha bhI nahIM hai / isa liye donoMko eka graMtha mAna lenA aura usake AdhArapara tumbuddharAcAryakA avirddhadevake sAtha samIkaraNa karanA saMdehase khAlI nahIM hai / Azcarya nahIM jo 'cUDAmaNi' nAmakA koI judA hI uttama saMskRta kAvya ho aura usIko lekara daNDIne, jo svayaM saMskRta bhASAke mahAn kavi the, zrIvarddhadevakI prazaMsAmeM ukta zloka kahA ho / parantu yadi yahI .. 1 arthAt-he zrIvarddhadeva ! mahAdevane to jaTAgrameM gaMgAko dhAraNa kiyA thA aura tuma sarasvatIko jihvAgrameM dhAraNa kiye hue ho| For Personal & Private Use Only
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 svAmI smntbhdr| mAna liyA jAya aura yahI mAnanA ThIka ho ki daNDIkavidvArA stuta zrIvarddhadeva aura tumbulUrAcArya donoM eka hI vyakti the to hameM isa kahanemeM jarAM bhI saMkoca nahIM hotA ki zrutAvatArameM samantabhadrako tumbulUrocAryake bAdakA jo vidvAn prakaTa kiyA gayA hai vaha ThIka nahIM hai; kyoMki daNDIke ukta zlokase zrIvarddhadeva daNDIke samakAlIna vidvAn mAlUma hote haiM, aura daNDI IsAkI chaThI athavA vikramakI sAtavIM zatAbdIke vidvAn the * | aisI hAlatameM zrIvarddhadeva kisI taraha para bhI samantabhadrase pahaleke vidvAn nahIM ho sakate; balki unase kaI zatAbdI pIcheke. vidvAn mAlUma hote haiN| gaMgarAjyake saMsthApaka siMhanandI / (ca) zimogA jileke nagara tAllukemeM hUmaca sthAnase milA huA 35 nambarakA eka bahuta bar3A kanar3I zilAlekha hai, jo zaka saM0 999 kA likhA huA hai aura epigrephiyA karNATikAko AThavIM jildameM prakAzita huA hai / isa zilAlekhaparase mAlUma hotA hai ki bhadrabAhu svAmIke bAda yahA~ kalikAlakA praveza huA-usakA vartanA AraMbha huA-gaNabheda utpanna huA aura phira unake vaMzakramameM samantabhadra svAmI udayako prApta hue, jA 'kalikAlagaNadhara' aura 'zAstrakAra' the / samantabhadrakI ziSya-saMtAnameM sabase pahale ' zivakoTi ' AcArya hue, unake bAda ' varadattAcArya, ' phira ' tattvArthasUtra' ke kartA __ * dekho levisa rAisadvArA saMpAdita 'iMskripazaMsa aiTa zravaNabelagola' pRSTha 44, 135; aura 'vebase hisTarI AphU iMDiyana liTarecara, pR0 213, 232 / / 1 malliSeNaprazastimeM Aryadevako 'rAddhAnta-kartA' likhA hai aura yahA~ 'tattvArthasUtrakartA / ' isase 'rAddhAnta ' aura 'tattvArthasUtra' donoM eka hI graMthake nAma mAlUma hote haiN| For Personal & Private Use Only
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 193 ' Aryadeva, ' Aryadeva ke pazcAt gaMgarAjyakA nirmANa karanevAle 'siMhanandi' AcArya aura siMhanandike pazcAt ekasaMdhi 'sumati bhaTTAraka' hue / inake bAda 'kamalabhadra' paryaMta aura bhI kitane hI AcAyake nAmoM tathA kahIM kahIM unake kAmoMkA bhI kramazaH ullekha kiyA / isa zilAlekhakA kucha aMza isa prakAra hai 66 - zrIvarddhamAnasvAmigala tIrthaM pravartise gautama gaNadharar netrajJanigala appa muNigala say avariM caturaMgulaRddhi prAptara enisida koNDakundAcAryyariM kelava- kAlaM yoge bhadrabAhusvAmigalind itta kalikAlavarttaneyiM gaNabhedaM puTTidud avara anvayakramadiM kalikAlagaNadharuM zAstrakarttugalam enisida samantabhadrasvAmigala avara ziSyasaMtAnaM zivakoTyAcAryyar avariM varadattAcAryyar avariM tatvArtha sUtrakarcugala enisid Aryyadevara avariM gaMgaMrAjyamaM mADida siMhanandyAcAryyar avarind ekasaMdhisumatibhaTTArakara avariM / .... "" - isa lekha parase yaha spaSTa ullekha milatA hai ki jina siMhanandi AcAkA gaMgarAjyakI saMsthApanA se sambaMdha hai ve samantabhadrasvAmI ke bAda hue haiM / yadyapi, isa zilAlekhameM kucha AcAryoM ke nAma Age pIche kramabhaMgako liye hue bhI pAye jAte haiM-- jisakA eka udAharaNa bhadrabAhu - svAmIko kundakundase kucha kAla bAdakA vidvAn sUcita karanA hai-aura isaliye AcAryoMke kramasambaMdha meM yaha zilAlekha sarvathA pramANa nahIM mAnA jA sakatA; phira bhI isameM siMhanandiko samantabhadrake bAdakA 1 siMhanandike isa vizeSaNa : gaMgarAjyama mADida' kA artha levisa rAisane who made the Ganga Kingdom diyA hai- arthAt yaha batalAyA hai ki 'jinhoMne gaMgarAjyakA nirmANa kiyA, ' ( ve sihanandI AcArya ). 13 For Personal & Private Use Only
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 svAmI samaMtabhadra / jo vidvAn sUcita kiyA hai usakA samarthana isI nagara tAllukeke dUsare zilAlekhoMse bhI hotA hai jinake nambara 36 aura 37 haiM / aura jo kramazaH 999,1069 zaka saMvatoMke likhe hue haiM / yathA"....zrutakevaligala enisida (enipa 37) bhadrabAhusvAmigalU (galaMga 37 ) modalAgi palambar ( halambara 37 ) AcAryara podimbaliyaM samantabhadrasvAmigalU udapisidara avara anvayadola (anantaraM 37) gaMgarAjyamaM mADida siMhanandyAcAryara avari....- " isake sivAya, dUsarA aisA koI bhI zilAlekha dekhanemeM nahIM AtA jisameM, samantabhadra aura siMhanandi donoMkA nAma dete hue, siMhanandiko samantabhadrase pahalekA vidvAn sUcita kiyA ho athavA kamase kama samantabhadrase pahale siMhanandike nAmakA hI ullekha kiyA ho| aisI hAlatameM samantabhadrake siMhanandise pUrvavartI vidvAn honekI saMbhAvanA adhika pAI jAtI hai / yadi vastusthiti aisI hI ho to isase levisa rAisa sAhabake usa anumAnakA samarthana hotA hai jise unhoMne kevala maliSeNaprazastimeM ina vidvAnoMke Age pIche nAmollekhako dekhakara hI lagAyA thA aura isaliye jo sadopa tathA aparyApta thA / ina bodako mile hue zilAlekhoMmeM 'avari' 'avara anvayadolU' aura 'avara anantaraM' zabdoMke dvArA 1 yaha 36 veM zilAlekhakA aMza hai, 37 veMmeM bhI yaha aMza prAyaH isI prakArase diyA huA hai, jahA~ kucha bheda hai use koSTakameM dikhalAkara usapara nambara 37 de diyA gayA hai| 2 malliSeNaprazasti zravaNabelgolakA 54 vA zilAlekha hai jo san 1889 meM prakAzita huA thA, aura nagara tAllukeke ukta zilAlekha san 1904 meM prakAzita hue haiM / ve san 1889 meM rAisa sAhabake sAmane maujUda nahIM the| For Personal & Private Use Only
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-nirNaya / 195 isa bAtakI spaSTa ghoSaNA kI gaI hai ki siMhanandi samantabhadrake bAda hue haiM / astu; ye siMhanandi gaMgavaMzake prathama rAjA 'koMguNivarmA ke samakAlIna the aura yaha bAta pahale bhI jAhira kI jA cukI hai / siMhanandine gaMgarAjyakI sthApanAmeM kyA sahAyatA kI thI, isakA kitanA hI ullekha aneka zilAlekhoMmeM pAyA jAtA hai, jise yahA~ para uddhRta karanekI koI jarUrata mAlUma nahIM hotii| yahA~ para hama sirpha itanA hI prakaTa kara denA ucita samajhate haiM ki koMguNivarmAkA samaya IsAkI dUsarI zatAbdI mAnA gayA hai| unakA eka zilAlekha zaka saM0 25 kA ' naMjanagUDha' tAllukese upalabdha huA hai, jisase mAlUma hotA hai ki koMguNivarmA vi0 saM0 160 (I0 san 103) meM rAjyAsana para ArUDha the / prAyaH yahI samaya siMhanandikA honA cAhiye, aura isa liye kahanA cAhiye ki samantabhadra vi0 saM0 160 se pahale hue haiM; paraMtu kitane pahale, yaha aprakaTa hai| phira bhI pUrvavartI mAna lene para kamase kama 30 varSa pahale to samantabhadrakA honA mAna hI liyA jA sakatA hai; kyoMki 35 veM zilAlekhameM siMhanandise pahale Aryadeva, varadatta aura zivakoTi nAmake tIna AcAryoMkA aura bhI ullekha pAyA jAtA hai, jinake liye 10-10 varSakA samaya mAna lenA kucha adhika nahIM hai| isase samantabhadra vikramako prAyaH dUsarI zatAbdIke pUrvArdhake vidvAn mAlUma hote haiM / aura yaha samaya usa samayake sAtha mela khAtA 1 isa zilAlekhakA naMbara 110 aura AdyAMza nimna prakAra hai " svasti zrImatkoMguNivarmadharmamahAdhirAja prathama gaMgasya dattaM zakavarSagateSu paMcaviMzati 25 neya zubhakritu saMvatsarasu phAlguna zuddha paMcamI zani rohnni......|' -epi0 karNA0, jilda 3 rI, san 1894 For Personal & Private Use Only
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 svAmI samaMtabhadra / hai jo kundakundako bhadrabAhukA ziSya mAnakara tathA vikramasaMvatako mRtyu'saMvat svIkAra karake Upara batalAyA gayA hai, athavA bhadrabAhuko vi0 saM0.4 AcArya pada para pratiSThita honevAlA mAna lene para nandisaMghakI paTTAvalImeM diye hue kundakundake samayAdhAra para jisakI kalpanA kI gaI hai / astu / samaya-sambaMdhI isa saba kathana athavA vivecana parase pAThaka svayaM samajha sakate haiM ki samantabhadra ke samaya - nirNaya- patha meM kitanI rukAvaTeM paidA ho rahI haiM-- kyA kyA dikkateM ArahI haiM -- aura kaisI kaisI kaThina athavA jaTila samasyAe~ upasthita haiM, jina sabako dUra athavA halakiye vinA samantabhadrake yathArtha samaya-sambandhameM koI ja~cI tulI eka bAta nahIM kahI jA sakatI / phira bhI itanA to sunizcita hai ki samantabhadra vikramakI pA~cavIM zatAbdIse pIche athavA IsavI san 450 ke bAda nahIM hue; aura na ve vikramakI pahalI zatAbdIse pahale ke hI vidvAn mAlUma hote haiM - pahalI se 5 vIM taka pA~ca zatAbdiyoMke madhyavartI kisI samaya meM hI ve hue haiM / sthUla rUpase vicAra karane para hameM samantabhadra vikramakI prAya: dUsarI yA dUsarI aura tIsarI zatAbdI ke vidvAn mAlUma hote haiM / parantu nizcayapUrvaka yaha bAta bhI abhI nahIM kahI jA sakatI / isa samayakA vizeSa vicAra avasarAdika milane para dUsare saMskaraNa ke samaya kiyA jAyagA / isameM sandeha nahIM ki kitane hI prAcIna AcAyau~kA samaya isI tarahakI anizcitAvasthA tathA gar3abar3a meM par3A huA hai aura uddhAra kiye jAneke yogya hai / samantabhadrakA samaya sunizcita honepara una sabhI ke samayoM kA bahuta kucha uddhAra ho jAyagA / sAtha hI, vIranirvANa, vikrama aura zaka saMvatoMkI samasyAe~ bhI hala ho jAya~gI; aisI dRDha AzA kI jAtI hai / samaya-nirNaya-viSayaka isa nibandhako par3hakara jo vidvAn hameM nirNaya meM sahAyaka aisI koI bhI khAsa bAta sujhAe~ge unakA hama hRdayase AbhAra mAneMge / For Personal & Private Use Only
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha-paricaya / svAmI samantabhadrAcAryane kula kitane graMthoMkI racanA kI, ve kisa "kisa viSaya athavA nAmake graMtha haiM, pratyekakI zlokasaMkhyA kyA hai, aura una para kina kina acAryoM tathA vidvAnoMne TIkA, TippaNa athavA bhASya likhe haiM; ina saba bAtoMkA pUrA vivaraNa deneke liye, yadyapi, sAdhanAbhAvase hama tayyAra nahIM haiM, phira bhI AcArya mahodayake banAye hue jo jo graMtha isa samaya upalabdha hote haiM, aura jinakA patA calatA yA ullekha milatA hai una sabakA kucha paricaya, athavA yathAvazyakatA una para kucha vicAra, nIce prastuta kiyA jAtA hai 1 aatmiimaaNsaa| samantabhadrake upalabdha graMthoMmeM yaha sabase pradhAna graMtha hai aura graMthakA yaha nAma usake viSayakA spaSTa dyotaka hai| ise 'devAgama' stotra bhI kahate haiM / ' bhaktAmara' Adi kitane hI stotroMke nAma jisa prakAra unake kucha AdyakSaroM para avalambita haiM usI prakAra 'devAgam ' zabdoMse prAraMbha honeke kAraNa yaha graMtha bhI * devAgama' kahA jAtA hai; athavA arhanta devakA Agama isake dvArA vyakta hotA hai-usakA tattva sApha taurapara samajhameM AjAtA hai-aura yaha usake rahasyako liye hue hai, isase bhI yaha graMtha 'devAgama' kahalAtA hai / isa graMthake zlokoM athavA kArikAoMkI saMkhyA 114 hai.| paraMtu 'itIyamAptamImAMsA' nAmake padya naM0 114 ke bAda 'vasunandi' AcAryane, apanI 'devAgamavRtti'meM, nIce likhA padya bhI diyA hai For Personal & Private Use Only
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra / jayati jagati klezAvezaprapaMca himAMzumAn vihataviSamaikAntadhvAntapramANanayAMzumAn / yatipatirajo yasyAdhRSTAnmatAmbunidhelavAn svamatamatayastIrthyA nAnA pare samupAsate / / 115 // yaha padya yadi vRttike aMtameM aise hI diyA hotA to hama yaha natIjA nikAla sakate the ki yaha vasunandi AcAryakA hI padya hai aura unhoMne apanI vRttike aMnta- maMgalasvarUpa ise diyA hai / paraMtu unhoMne isakI vRtti dI hai aura sAtha hI isake pUrva nimna prastAvanAvAkya bhI diyA hai-- 198 " kRtakRtyo nirvyUDhatatvapratijJa AcAryaH zrIsamantabhadrakesarI pramANa- nayatIkSNanakharadaMSTrA vidArita-pravAdikunaya madavihnalakuMbhikuMbhasthalapATanapaDuridamAha--- " isase do bAteM spaSTa ho jAtI haiM, eka to yaha ki yaha padya vasunandi AcAryakA nahIM hai, dUsare yaha ki vasunandine ise samantabhadrakA hI, graMthake anta maMgalasvarUpa, padya samajhA hai aura vaisA samajha kara hI.. ise vRtti tathA prastAvanAsahita diyA hai / paraMtu yaha padya, vAstavameM, mUla graMthakA antima padya hai yA nahIM yaha bAta avazya hI vicAraNIya hai aura usIkA yahA~ para vicAra kiyA jAtA hai isa graMthapara bhaTTAkalaMkadevane eka bhASya likhA hai jise ' aSTazatI' kahate haiM aura zrIvidyAnaMdAcAryane ' aSTasahasrI' nAmakI eka bar3I TIkA likhI hai jise ' AptamImAMsAlaMkRti ' tathA 'devAgamAlaMkRti " bhI kahate haiM / ina donoM pradhAna tathA prAcIna TIkAgraMthoM meM isa padyako mUla graMthakA koI aMga svIkAra nahIM kiyA gayA aura na isakI koI For Personal & Private Use Only
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ grnth-pricy| vyAkhyA hI kI gaI hai / 'aSTazatI' meM to yaha padya diyA bhI nhiiN| hA~, ' aSTasahasrI'meM TIkAkI samAptike bAda, ise nimna vAkyake sAtha diyA hai 'atra zAstraparisamAptau kecididaM maMgalavacanamanumanyate / ' ukta padyako deneke bAda 'zrImadakalaMkadevAH punaridaM vadanti' isa vAkyake sAtha * aSTazatI'kA antima maMgalapadya uddhRta kiyA hai; aura phira nimna vAkyake sAtha, zrIvidyAnaMdAcAryane apanA antima maMgalapadya diyA hai__" iti parAparagurupravAhaguNagaNasaMstavasya maMgalasya prasiddhevayaM tu svabhaktivazAdevaM nivedyaamH|" aSTasahasrIke ina vAkyoMse yaha spaSTa dhvani nikalatI hai ki 'aSTazatI' aura ' aSTasahasrI' ke antima maMgala vacanoMkI taraha yaha padya bhI kisI dUsarI purAnI TIkAkA maMgala vacana hai, jisase zAyada vidyAnaMdAcArya paricita nahIM the athavA paricita bhI hoMge to unheM usake racayitAkA nAma ThIka mAlUma nahIM hogaa| isIliye unhoMne, akalaMkadevake sadRza unakA nAma na dekara, 'kecit ' zabdake dvArA hI unakA ullekha kiyA hai / hamArI rAyameM bhI yahI bAta ThIka UMcatI hai| graMthakI paddhati bhI ukta padyako nahIM cAhatI / mAlUma hotA hai vasunandi AcAryako * devAgama' kI koI aisI hI mUla prati upalabdha huI hai jo sAkSAt athavA paramparayA ukta TIkA parase utArI gaI hogI aura jisameM TIkAkA ukta maMgala padya bhI galatIse utAra liyA gayA hogaa| lekhakoMkI nAsamajhIse aisA bahudhA graMthapratiyoMmeM dekhA jAtA hai| 'sanAtanagraMthamAlA' meM prakAzita 'bRhatsvayaMbhUstotra' ke antameM bhI TIkAkA 'yo niHzeSajinokta' For Personal & Private Use Only
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 svAmI smNtbhdr| nAmakA padya mUlarUpase diyA huA hai aura usapara naMbara bhI kramazaH 144 DAlA hai| paraMtu vaha mUlagraMthakA padya kadApi nahIM hai| ... 'AptamImAMsA kI jina cAra TIkAoMkA Upara ullekha kiyA gayA hai unake sivAya' 'devAgama-padyavArtikAlaMkAra' nAmakI eka pA~cavIM TIkA bhI jAna par3atI hai jisakA ulekha yuktyanuzAsana-TIkAmeM nimna prakArase pAyA jAtA hai 'iti devAgamapadyavArtikAlaMkAre niruupitpraaym'| isase mAlUma hotA hai ki yaha TIkA prAyaH padyAtmaka hai / mAlUma . nahIM isake racayitA kauna AcArya hue haiN| saMbhava hai ki ' tattvArthazlokacArtikAlaMkAra kI taraha isa 'devAgamapadyavArtikAlaMkAra ke kartA bhI zrIvidyAnaMda AcArya hI hoM aura isa tarahapara unhoMne isa graMthakI eka gadyAtmaka ( aSTasahasrI) aura dUsarI yaha padyAtmaka aisI do TIkAe~ likhI ho paraMtu yaha bAta abhI nizcayapUrvaka nahIM kahI jA sakatI / astu; ina TIkAoMmeM 'aSTasahasrI' para 'aSTasahasrIviSamapadatAtparyaTIkA' nAmakI eka TippaNI laghusamaMtabhadrAcAyene likhI hai aura dUsarI TippaNI zvetAmbarasampradAyake mahAn AcArya tathA naiyyAyika vidvAn upAdhyAya zrIyazovijayajIkI likhI huI hai| pratyeka TippaNI parimANameM aSTasahasrI jitanI hI hai- arthAt donoM ATha ATha hajAra zlokoMvAlI haiN| paraMtu yaha saba kucha hote hue bhIaisI aisI vizAlakAya tathA samartha TIkATippaNiyoMkI upasthitimeM bhI' devAgama' abhItaka vidvAnoMke liye dUrUha aura durbodhasA banA huA 1 dekho mANikacaMda-graMthamAlAmeM prakAzita 'yuktyanuzAsana' pRSTha 94 / For Personal & Private Use Only
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha- paricaya | 201 hai* isase pAThaka svayaM samajha sakate haiM ki isa graMthake 114 zloka kitane adhika mahattva, gAMbhIrya tathA gUDhArthako liye hue haiM; aura isa liye, zrIvIranaMdi AcAryane 'nirmalavRttamauktikA hArayaSTi' kI taraha aura nareMdrasenAcArya ne " manuSyatva' ke samAna samaMtabhadrakI bhAratIko jo 'durlabha' batalAyA hai usameM jarA bhI atyukti nahIM hai / vAstava meM isa graMthakI pratyeka kArikAkA pratyeka pada ' sUtra ' hai aura vaha bahuta hI jA~ca taulakara rakkhA gayA hai-- usakA eka bhI akSara vyartha nahIM hai / yahI vajaha hai ki samaMtabhadra isa choTese kUjemeM saMpUrNa matamatAntaroMke rahasyarUpI samudrako bhara sake haiM aura isa liye usako adhigata karaneke liye gahare adhyayana, gahare manana aura vistIrNa hRdayakI khAsa jarUrata hai / hindI meM bhI isa graMthapara paMDita jayacaMdarAyajIkI banAI huI eka TIkA milatI hai jo prAyaH sAdhAraNa hai / sabase pahale yahI TIkA hameM upalabdha huI thI aura isI parase hamane isa graMthakA kucha prAthamika paricaya prApta kiyA thA / usa vakta taka yaha graMtha prakAzita nahIM huA thA, aura isaliye hamane bar3e premake sAtha, ukta TIkAsahita, isa graMthakI pratilipi svayaM apane hAthase utArI thI / vaha pratilipi abhI * taka hamAre pustakAlaya meM surakSita hai / usa vakta se barAbara hama isa mUla graMthako dekhate A rahe haiM aura hameM yaha bar3A hI priya mAlUma hotA hai / isa graMthapara kanar3I, tAmilAdi bhASAoM meM bhI kitane hI TIkATippaNa, vivaraNa aura bhASya graMtha hoMge paraMtu unakA koI hAla hameM * isa viSaya meM, zvetAmbara sAdhu munijinavijayajI bhI likhate haiM "yaha dekhane meM 114 zlokoMkA eka choTAsA grantha mAlUma hotA hai, para isakA gAMbhIrya itanA hai ki, isa para saikar3oM-hajAroM zlokoMvAle bar3e bar3e gahana bhASya - vivaraNa Adi likhe jAne para bhI vidvAnoM ko yaha durgamyasA dikhAI detA hai |"jainhitaissii bhAga 14, aMka 6 / For Personal & Private Use Only
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 svAmI smNtbhNdr| mAlUma nahIM hai; isI liye yahA~para unakA kucha bhI paricaya nahIM diyA jA skaa| 2 yuktyanuzAsana / . . samantabhadrakA yaha graMtha bhI bar3A hI mahattvapUrNa tathA apUrva hai aura isakA bhI pratyeka pada bahuta hI arthagauravako liye hue hai| isameM, stotrapraNAlIse, kula 64 * padyoM dvArA, svamata aura paramatoMke guNadoSoMkA, sUtrarUpase, bar3A hI mArmika varNana diyA hai, aura pratyeka viSayakA nirUpaNa, bar3I hI khUbIke sAtha, prabala yuktiyoMdvArA kiyA gayA hai / yaha graMtha jijJAsuoMke liye hitAnveSaNake upAyasvarUpa hai aura isI mukhya uddezyako lekara likhA gayA hai; jaisA ki Upara samaMtabhadrake paricayameM isIke eka padyaparase, jAhira kiyA jA cukA hai / zrIjinasenAcAryane ise mahAvIra bhagavAnake vacanoMke tulya likhA hai| isa graMthapara abhItaka zrIvidyAnaMdAcAryakI banAI huI eka hI sundara saMskRtaTIkA upalabdha huI hai aura vaha 'mANikacaMda-graMthamAlA' meM prakAzita bhI ho cukI hai / isa TIkAke nimna prastAvanA-vAkyase mAlUma hotA hai ki yaha graMtha 'AptamImAMsA ke bAdakA banA huA hai "zrImatsamantabhadrasvAmibhirAptamImAMsAyAmanyayogavyavacchedAdavyavasthApitena bhagavatA zrImatArhatAntyatIrthaMkaraparamadevena mAM parIkSya kiM cikIrSavo bhavaMta iti te pRSTA iva prAhuH-" * san 1905 meM prakAzita 'sanAtanajainagranthamAlA'ke prathama gucchakameM isa graMthake padyoMkI saMkhyA 65 dI hai, paraMtu yaha bhUla hai| usameM 40 veM nambara para jo 'stotre yuktyanuzAsane' nAmakA padya diyA hai vaha TIkAkArakA padya hai, mUlagraMthakA nahIM / aura mA0 graMthamAlAmeM prakAzita isa graMthake padyoM para galata nambara par3a jAnese 65 saMkhyA mAlUma hotI hai| For Personal & Private Use Only
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha- paricaya | 3 'svayaMbhU' stotra | ise 'bRhatsvayaMbhU stotra' aura 'samantabhadrastotra' bhI kahate haiM / ' svayaMbhuvA' padase prAraMbha honeke kAraNa yaha ' svayaMbhU stotra', samAjameM dUsarA choTA 'svayaMbhU stotra' bhI pracalita honese yaha 'bRhatsvayaMbhU stotra' aura samantabhadradvArA viracita honese yaha 'samaMta - bhadrastotra' kahalAtA hai / isake sivAya, isameM caturviMzati svayaMbhuvoMkI - tIrthaMkaroM athavA jinadevoMkI stuti hai isase bhI isa stotrakA sArthaka nAma 'svayaMbhU-stotra' hai / isa graMtha meM ara, nemi aura mahAvIrako chor3akara zeSa 21 tIrthakaroM kI stuti pA~ca pA~ca padyoMmeM kI gaI hai aura ukta tIna tIrthaMkaroMkI stutike padya kramazaH 20,10 aura 8 diye haiM / isa tarahapara isa graMthakI kula padyasaMkhyA 143 hai / yaha graMtha bhI bar3A hI mahattvazAlI hai, nirmala sUktiyoMko liye hue hai, prasanna tathA svalpa padoMse vibhUSita hai aura caturviMzati jinadevoMke dharmako pratipAdana karanA hI isakA eka viSaya hai / isameM kahIM kahIM para -- kisI kisI tIrthaMkara ke sambandhameM --- kucha paurANika tathA aitihAsika bAtoM kA bhI ullekha kiyA gayA hai, jo bar3A hI rocaka mAlUma hotA hai / usa ullekhako chor3akara zeSa saMpUrNa graMtha sthAna sthAna para, tAttvika varNanoM aura dhArmika zikSAoMse paripUrNa hai / yaha graMtha acchI tarahase samajhakara nitya pATha kiye jAne ke yogya hai / isa graMtha para kriyAkalApake TIkAkAra prabhAcaMdra AcAryakI banAI huI abhI taka eka hI saMskRtaTIkA upalabdha huI hai / TIkA 203. 1 'jainasiddhAnta bhavana ArA' meM isa graMthakI kitanI hI aisI pratiyA~ kanar3I. akSaroMmeM maujUda haiM jina para graMthakA nAma 'samaMtabhadrastotra' likhA hai / For Personal & Private Use Only
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 svAmI samaMtabhadra | sAdhAraNatayA acchI hai paraMtu graMthake rahasyako acchI taraha udghATana karane ke liye paryApta nahIM hai / isa graMthapara avazya hI dUsarI koI uttama TIkA bhI hogI, jise bhaMDAroMse khoja nikAlane kI jarUrata hai / yaha stotra' kriyAkalApa ' graMtha meM bhI saMgraha kiyA gayA hai, aura kriyAkalApapara paM0 AzAdharajIkI bhI eka TIkA kahI jAtI hai, isase isa graMthapara paM0 AzAdharajIkI bhI TIkA honI cAhiye / 4 jinastutizataka | ' yaha graMtha ' stutividyA,' 'jinastutizataM ' ' jinazataka aura ' jinazatakAlaMkAra' nAmoMse bhI prasiddha hai / ' stutividyA ' yaha nAma graMtha ke 'stutividyAM prasAdhaye ' isa Adima pratijJAvAkya se nikalatA hai, 'jinastutizataM nAma graMthake antima kavikAvyanAmagarbhacakravRtta se pAyA jAtA hai, usIkA ' jinastutizataka' ho gayA hai / aura 'jinazataka' yaha saMkSipta nAma TIkAkArane apanI TIkAmeM sUcita kiyA hai / alaMkArapradhAna honese ise hI 'jinazatakAlaMkAra' bhI kahate haiM / yaha graMtha bhaktirasa se labAlaba bharA huA hai, racanAkauzala tathA citrakAvyoMke utkarSako liye hue haiM, sarva alaMkAroM se bhUSita hai aura itanA durgama tathA kaThina hai ki binA saMskRtaTIkAkI sahAyatAke acche acche vidvAn bhI ise sahasA nahIM lagA sakate / isa graMthakA kitanA hI paricaya pahale diyA jA cukA hai / isake padyoMkI saMkhyA 196 hai aura una para eka hI saMskRtaTIkA upalabdha hai jo narasiMha bhaTTakI banAI huI hai / narasiMha bhaTTakI TIkA se pahale isa graMthapara dUsarI koI TIkA nahIM thI, aisA TIkAkArake eka vAkyase pAyA jAtA hai; aura usakA yahI artha ho sakatA hai ki narasiMhajI ke samaya meM athavA unake dezameM, isa graMthakI koI TIkA upalabdha nahIM thI / usase pahale 1 For Personal & Private Use Only
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthaparicaya / 205 koI TIkA isa graMthapara banI hI nahIM, yaha artha samajhameM nahIM AtA aura na yuktisaMgata hI mAlUma hotA hai / astu, yaha TIkA acchI aura upayogI banI hai| ___ samaMtabhadrane, graMthake prathama padyameM, apanI isa racanAkA uddeza 'AgasAM jaye' padake dvArA pApoMko jItanA sUcita kiyA hai aura TIkAkArane bhI isa stutiko 'ghanakaThinaghAtikamadhanadahanasamarthA' likhA hai / isase pAThaka isa graMthake AdhyAtmika mahattvakA kitanA hI anubhava prApta kara sakate haiN| 5 'ratnakaraMDaka' upAsakAdhyayana / ise 'ratnakaraMDazrAvakAcAra' bhI kahate haiM / upalabdha graMthoMmeM, zrAvakAcAra viSayakA, yaha sabase pradhAna, prAcIna, uttama aura suprasiddha graMtha hai / zrIvAdirAjasUrine ise 'akSayasukhAvaha ' aura prabhAcaMdrane 'akhila sAgAramArgako prakAzita karanevAlA nirmala sUrya ' likhA hai / isakA vizeSa paricaya aura isake padyoMkI jA~ca Adi-viSayaka vistRta lekha isa graMthakI prastAvanAmeM diyA gayA hai / 1 yaha vizeSaNa 'pArzvanAthacarita' ke jisa padyameM diyA hai vaha pahale 'guNAdiparicaya'meM uddhRta kiyA jA cukA hai| . 2 dekho, ratnakaraNDakaTIkAkA antima padya, jo isa prakAra hai yenAjJAnatamo vinAzya nikhilaM bhavyAtmacetogataM / samyagjJAnamahAMzubhiH prakaTitaH saagaarmaargo'khilH| sa zrIratnakaraNDakAmalaraviH saMsRtsaricchoSako jIyAdeSa samantabhadramunipaH zrImAnprabhendurjinaH // 3 isa vistRta 'prastAvanA meM nIce likhe viSaya haiM For Personal & Private Use Only
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 svAmI smNtbhdr| yahA~para hama sirpha itanA hI batalA denA cAhate haiM ki isa graMthapara abhItaka kevala eka hI saMskRtaTIkA upalabdha huI hai, jo prabhAcaMdrAcAryakI banAI huI hai aura vaha prAyaH sAdhAraNa hai| hA~, 'ratnakaraMDakaviSamapadavyAkhyAna' nAmakA eka saMskRta TippaNa bhI isa graMthapara milatA hai, jisake kartAkA nAma usa parase mAlUma nahIM ho skaa| yaha TippaNa ArAke jainasiddhAntabhavanameM maujUda hai / kanar3I bhASAmeM bhI isa graMthakI kucha TIkAe~ upalabdha haiM paraMtu unake racayitAoM AdikA bhI kucha patA nahIM cala sakA / tAmila bhASAkA 'aruMgalacheppu' (ratnakaraMDaka) graMtha, jisakI padya-saMkhyA 180 hai, isa graMthako sAmane rakhakara banAyA gayA mAlUma hotA hai aura kucha apavAdoMko chor3akara isIkA prAyaH bhAvAnuvAda athavA sArAMza jAna par3atA hai * | paraMtu vaha kaba banA aura kisane banAyA, isakA koI patA nahIM calatA aura na use tAmila bhASAkI TIkA hI kaha sakate haiN| 6 jiivsiddhi| isa graMthakA patA zrIjinasenAcAryapraNIta 'harivaMzapurANa' ke usa padyase calatA hai jo 'guNAdiparicaya' meM uddhRta kiyA jA cukA hai / graMthakA viSaya usake nAmase hI prakaTa hai aura vaha bar3A hI upayogI viSaya hai / zrIjinasenAcAryane samaMtabhadrake isa pravacanako 1 granthaparicaya, 2 granthapara saMdeha, 3 graMthake padyoMkI jA~ca, 4 saMdigdha padya, 5 adhika povAlI pratiyA~, 6 jA~cakA sArAMza, 7 TIkA aura TIkAkAra prbhaacndr| * yaha rAya hamane isa graMthake usa aMgrejI anuvAdaparase kAyama kI hai jo gata varSa 1923-24 ke aMgrejI jainagajaTake kaI aMkoMmeM the Casket of Gems nAmase prakAzita huA hai| For Personal & Private Use Only
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha-paricaya / 207 bhI mahAvIra bhagavAnake vacanoMke tulya batalAyA hai| isase pAThaka svayaM samajha sakate haiM ki yaha graMtha kitane adhika mahattvakA hogaa|' durbhAgyase yaha graMtha abhItaka upalabdha nahIM huA / mAlUma nahIM kisa bhaMDArameM baMda par3A huA apanA jIvana zeSa kara rahA hai athavA zeSa kara cukA hai / isake zIghra anusaMdhAnakI bar3I jarUrata hai| 7 tattvAnuzAsana / 'digambarajainagraMthakartA aura unake graMtha' nAmakI sUcImeM diye hue samantabhadrake graMthoMmeM 'tattvAnuzAsana' kA bhI eka nAma hai / zvetAmbara kAnpharesadvArA prakAzita 'jainagraMthAvalI' meM bhI 'tattvAnuzAsana'ko samantabhadrakA banAyA huA likhA hai, aura sAtha hI yaha bhI prakaTa kiyA hai ki usakA ullekha sUratake una seTha bhagavAnadAsa kalyANadAsajIkI prAiveTa riporTameM hai jo piTarsanasAhabakI naukarImeM the| aura bhI kucha vidvAnoMne, samaMtabhadrakA paricaya dete hue, unake graMthoMmeM 'tattvAnuzAsana'kA bhI nAma diyA hai| isa taraha para isa graMthake astitvakA kucha patA calatA hai / paraMtu yaha graMtha abhI taka upalabdha nahIM huaa| aneka prasiddha bhaMDAroMkI sUciyA~ dekhanepara bhI hameM yaha mAlUma nahIM ho sakA ki yaha graMtha kisa jagaha maujUda hai aura na isake viSayameM hama abhItaka kisI zAstravAkyAdiparase yaha hI pUrI taurapara nizcaya kara sake haiM ki samaMtabhadrane, vAstavameM, isa nAmakA koI graMtha banAyA hai, phira bhI yaha khayAla jarUra hotA hai ki samaMtabhadrakA aisA koI graMtha honA cAhiye / khoja karanese itanA patA jarUra calatA hai ki rAmasenake usa 'tattvAnuzAsana se bhinna, jo mANikacaMdragraMthamAlAmeM 'nAgasena'ke nAmase mudrita huA hai, koI . 1 'nAgasena ' nAma galatIse diyA gayA hai / vAstavameM vaha grantha nAgasenake ziSya 'rAmasena' kA banAyA huA hai; aura yaha bAta hamane eka lekhadvArA siddha kI thI jo julAI san 1920 ke jainahitaSImeM prakAzita huA hai| For Personal & Private Use Only
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 svAmI smntbhdr| dUsarA 'tattvAnuzAsana' graMtha bhI banA hai, jisakA eka padya 'niyamasArakI 'padmaprabha' maladhArideva-viracita TIkAmeM, . 'tathA coktaM tattvAnuzAsane' isa vAkyake sAtha, pAyA jAtA hai aura vaha paya isa prakAra hai__" utsaya kAyakarmANi bhAvaM ca bhvkaarnnN| - svAtmAvasthAnamavyagraM kAyotsargaH sa ucyate // " yaha padya ' mANikacaMdagraMthamAlA meM prakAzita ukta tattvAnuzAsanameM nahIM hai, aura isa liye yaha kisI dUsare ho 'tattvAnuzAsana'kA padya hai, aisA kahanemeM kucha bhI saMkoca nahIM hotaa| padya parase graMtha bhI kucha kama mahattvakA mAlUma nahIM hotA / bahuta saMbhava hai ki jisa 'tattvAnuzAsana'kA ukta padya hai vaha svAmI samaMtabhadrakA hI banAyA huA ho| __isake sivAya, zvetAmbarasampradAyake pradhAna AcArya zrIharibhadrasUrine, apane 'anekAntajayapatAkA'meM 'vAdimukhya samaMtabhadra'ke nAmase nIce likhe do zloka uddhRta kiye haiM, aura ye zloka zAntyAcAryAviracita 'pramANakalikA' tathA vAdi devasUriviracita 'syAdvAdaratnAkara' meM bhI samaMtabhadrake nAmase uddhRta pAye jAte haiM* bodhAtmA cecchabdasya na syAdanyatra tacchratiH / yaboddhAraM parityajya na bodho'nyatra gacchati // na ca syAtpratyayo loke yaH zrotrA na pratIyate / zabdAbhedena satyevaM sarvaH syAtparacittavat // ___ * dekho jainahitaiSI bhAga 14, aMka 6 ( pR0 161) tathA 'jainasAhityasaMzodhaka' aMka prathamameM muni jinavijayajIkA lekha / For Personal & Private Use Only
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ . grantha-paricaya / 209 aura 'samayasAra'kI jayasenAcAryakRta ' tAtparyavRtti' meM bhI, samantabhadrake nAmase kucha zlokoMko uddhRta karate hue eka zloka nimna prakArase diyA hai dharmiNo'nantarUpatvaM dharmANAM na kathaMcana / anekAntopyanekAnta iti jainamataM tataH // ye tInoM zloka samaMtabhadrake upalabdha graMthoM ( naM0 1 se 5 taka ) meM nahIM pAye jAte aura isa liye yaha spaSTa hai ki ye samantabhadrake kisI dUsare hI graMtha athavA graMthoMke padya haiM jo abhI taka ajJAta athavA aprApta haiM / Azcarya nahIM jo ye bhI isa 'tattvAnuzAsana' graMthake hI padya ho / yadi aisA ho aura yaha graMtha upalabdha ho jAya to use jainiyoMkA mahAbhAgya samajhanA cAhiye / aisI hAlatameM isa graMthakI bhI zIghra talAza honekI bar3I jarUrata hai| 8prAkRta vyAkaraNa / _ 'jainagraMthAvalI' se mAlUma hotA hai ki samantabhadrakA banAyA huA eka 'prAkRtavyAkaraNa' bhI hai jisakI zlokasaMkhyA 1200 hai / ukta graMthAvalImeM isa graMthakA ullekha 'rAyala ezayATika sosAiTI' kI riporTa ke AdhAra para kiyA gayA hai aura ukta sosAiTImeM hI usakA astitva batalAyA gayA hai / paraMtu hamAre dekhane meM abhItaka yaha graMtha nahIM AyA aura na ukta sosAiTIkI vaha riporTa hI dekhaneko mila sakI hai; * isa liye isa viSayameM hama adhika . * riporTa Adiko dekhakara Avazyaka sUcanAe~ deneke liye kaI bAra bAbU choTelAlajI jaina, membara rAyala eziyATika sosAyaTI, kalakattA, ko likhA gayA aura prArthanAe~ kI gaI parantu unhoMne unapara koI dhyAna nahIM diyA, athavA aise kAmoM ke lie parizrama karanA ucita nahIM smjhaa| 14 For Personal & Private Use Only
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 svAmI samantabhadra / kucha bhI kahanA nahIM cAhate / hA~, itanA jarUra kaha sakate haiM ki svAmI samaMtabhadrakA banAyA huA yadi koI vyAkaraNa graMtha upalabdha ho jAya to vaha jainiyoMke liye eka bar3e hI gauravakI cIz2a hogI / zrI pUjyapAda AcAryane apane 'jaineMdra vyAkaraNa' meM 'catuSTayaM samaMtabhadrasya ' isa sUtra ke dvArA samantabhadrake matakA ullekha bhI kiyA hai, isase samaMtabhadra ke kisI vyAkaraNakA upalabdha honA kucha bhI asvAbhAvika nahIM hai / 9 pramANapadArtha | mUDabidrIke 'paDuvastibhaMDAra' kI sUcI se mAlUma hotA hai ki vahA~ para pramANapadArtha ' nAmakA eka saMskRta graMtha samaMtabhadrAcAryakA banAyA huA maujUda hai aura usakI lokasaMkhyA 1000 hai / sAtha hI, usake viSayameM yaha bhI likhA hai ki vaha adhUrA hai / mAlUma nahIM, graMthakI yaha zlokasaMkhyA usakI kisI TIkAko sAtha lekara hai yA mUlakA hI itanA parimANa hai / yadi apUrNa mUlakA hI itanA parimANa hai taba to yaha kahanA cAhiye ki samaMtabhadrake upalabdha mUlagraMthoMmeM yaha sabase bar3A graMtha hai, aura nyAyaviSayaka honese bar3A hI mahattva rakhatA hai / yaha bhI mAlUma nahIM ki yaha graMtha kisa prakArakA adhUrA hai-- isake kucha patra naSTa ho gaye haiM yA graMthakAra ise pUrA hI nahIM kara sake haiN| binA dekhe ina saba bAtoMke viSaya meM kucha bhI nahIM kahA jA sakatA * / hA~, itanA jarUra hama kahanA cAhate haiM ki yadi 1 yaha sUcI ArAke 'jainasiddhAnta bhavana' meM maujUda hai / * isa graMtha ke viSayameM Avazyaka bAtoMko mAlUma karaneke liye mUDavidrIke paM0 lokanAthajI zAstrIko do patra diye gaye / eka patrake uttarameM unhoMne graMthako nikalavAkara dekhane aura usake sambandhameM yatheSTa sUcanAe~ denekA vAdA bhI kiyA thA, paraMtu nahIM mAlUma kyA vajaha huI jisase ve hameM phira koI sUcanA nahIM de sake / yadi zAstrIjIse hamAre praznoMkA uttara mila jAtA to hama pAThakoM ko isa graMthakA acchA paricaya deneke liye samartha ho sakate the / For Personal & Private Use Only
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ prantha-paricaya / 211 yaha graMtha, vAstavameM, inhIM samaMtabhadrAcAryakA banAyA huA hai to isakA bahuta zIghra uddhAra karane aura use prakAzameM lAnekI bar3I hI AvazyakatA hai| 10 krmpraabhRt-ttiikaa| prAkRta bhASAmeM, zrIpuSpadanta-bhUtabalyAcAryaviracita 'karmaprAbhRta' athavA 'karmaprakRtiprAbhRta' nAmakA eka siddhAnta graMtha hai / yaha graMtha 1 jIvasthAna, 2 kSullakabandha, 3 bandhasvAmitva, 4 bhAvavedanA, 5 vargaNA aura 6 mahAbandha nAmake chaha khaMDoMmeM vibhakta hai, aura isa liye ise 'SaTrakhaNDAgama' bhI kahate haiN| samantabhadrane isa graMthake prathama pAMca khaMDoMkI yaha TIkA bar3I hI sundara tathA mRdu saMskRta bhASAmeM likhI hai aura isakI saMkhyA ar3atAlIsa hajAra zlokaparimANa hai; aisA zrIindranaMdyAcAryakRta * zrutAvatAra' graMthake nimnavAkyoMse pAyA jAtA hai / sAtha hI, yaha bhI. mAlUma hotA hai ki samantabhadra 'kaSAyaprAbhUta' nAmake dvitIya siddhAnta graMthakI bhI vyAkhyA likhanA cAhate the; paraMtu dravyAdi-zuddhikaraNa-prayatnoMke abhAvase, unake eka sadharmI sAdhune ( gurubhAIne ) unheM vaisA karanese roka diyA thAkAlAntare tataH punarAsandhyAM palari ( ? ) tArkikArkobhUt 167 zrImAnsamaMtabhadrasvAmItyatha so'pyadhItya taM dvividhaM / / siddhAntamataH SaTkhaMDAgamagatakhaMDapaMcakasya punaH // 168 // aSTau catvAriMzatsahasrasadraMtharacanayA yuktAM / viracitavAnatisundaramRdusaMskRtabhASayA TIkAm // 169 // vilikhan dvitIyasiddhAntasya vyAkhyA sadharmaNA svena / dravyAdizuddhikaraNaprayatna virhaatprtinissiddhH|| 170 // For Personal & Private Use Only
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 svAmI smntbhdr| isa paricayameM usa sthAnavizeSa athavA prAmakA nAma bhI diyA huA hai jahA~ tArkikasUrya svAmI samaMtabhadrane udaya hokara apanI TIkAkiraNoMse karmaprAbhUta siddhAntake arthako vikasita kiyA hai| paraMtu pAThakI kucha azuddhike kAraNa vaha nAma spaSTa nahIM ho sakA / ' AsandhyAM palari' kI jagaha 'AsIdyaH palari' pATha dekara paM0 jinadAsa pArzvanAthajI phaDakulene usakA artha 'AnaMda nAMvAcyA gAMvAMta 'AnaMda nAmake gA~vameM-diyA hai / paraMtu isa dUsare pAThakA yaha artha kaise ho sakatA hai, yaha bAta kucha samajhameM nahIM aatii| pUchane para paMDitajI likhate haiM " zrutapaMcamIkriyA isa pustakake marAThI anuvAdameM samaMtabhadrAcAryakA janma AnaMdameM honA likhA hai, " basa itane parase hI Apane ' palAra ' kA artha * AnaMda gA~vameM ' kara diyA hai, jo ThIka mAlUma nahIM hotA, aura na ApakA AsIdyaH' pATha hI hameM ThIka a~catA hai, kyoMki 'abhUta' kriyApadake honese 'AsIt kriyApada vyartha par3atA hai / hamArI rAyameM, yadi karNATaka prAntameM 'pallI' zabdake arthameM 'palara' yA isIse milatA julatA koI dUsarA zabda vyavahRta hotA ho aura saptamI vibhaktimeM usakA 'palari' rUpa banatA ho to yaha kahA jA sakatA hai ki 'AsandhyAM' kI jagaha 'AnaMdyAM' pATha hogA, aura taba aisA Azaya nikala sakegA ki samaMtabhadrane 'AnaMdI pallI' meM athavA 'AnaMdamaTha' meM Thaharakara isa TIkAkI racanA kI hai| 11 gandhahasti mahAbhASya / kahA jAtA hai ki svAmI samantabhadrane umAsvAti ke ' tattvArthasUtra' para 'gaMdhahasti' nAmakA eka mahAbhASya bhI likhA hai jisakI zloka 1' gaMdhahasti ' eka bar3A hI mahattvasUcaka vizeSaNa hai-gaMdhebha, gaMdhagaja aura gaMdhadvipa bhI isIke paryAya nAma haiN| jisa hAthIkI gaMdhako pAkara dUsare hAthI For Personal & Private Use Only
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha- paricaya | 213 saMkhyA 84 hajAra hai, aura ukta ' devAgama' stotra hI jisakA maMgalAcaraNa hai / isa graMthakI varSoMse talAza ho rahI hai / bambaI ke suprasiddhadAnavIra seTha mANikacaMda hIrAcaMdajI je0 pI0 ne isake darzana mAtra karA denevAleke liye pA~casau rupaye nakadakA paritoSika bhI nikAlA thA, aura hamane bhI, 'devAgama' para mohita hokara, usa samaya yaha saMkalpa kiyA thA ki yadi yaha graMtha upalabdha ho jAya to hama isake adhyayana, manana aura pracAra meM apanA zeSa jIvana vyatIta kareMge -- parantu Aja taka kisI bhI bhaNDAra se isa graMthakA koI patA nahIM claa| eka bAra akhabAroMmeM aisI khabara ur3I thI ki yaha graMtha AsTriyA dezake eka prasiddha nagara ( viyanA ) kI lAyabrerI meM maujUda hai / aura isa para do eka vidvAnoMko vahA~ bhejakara graMthakI kApI ma~gAneke liye kucha caMde vagairahakI yojanA bhI huI thI, paraMtu bAda meM mAlUma huA ki vaha khabara galata thI -- usake mUlameM hI bhUla huI hai--aura isa liye darzanotkaMThita janatA hRdaya meM usa samAcArase jo kucha maMgalamaya AzA ba~dhI thI vaha phira se nirAzA meM pariNata ho gaI / 1 hama jaina sAhitya parase bhI isa graMthake astitvakI barAbara khoja karate nahIM Thaharate- -bhAga jAte athavA nirmada aura nisteja ho jAte haiM-- use 'gaMdhahastI' kahate haiM / isI guNake kAraNa kucha khAsa khAsa vidvAn bhI isa pada se vibhUSita rahe haiM / samantabhadra ke sAmane prativAdI nahIM Thaharate the, yaha bAta pahale vistArake sAtha 'guNAdiparicaya' meM batalAI jA cukI hai; isase 'gaMdhahastI' avazya hI samantabhadrakA viruda athavA vizeSaNa rahA hogA aura isIse unake mahAbhASyako gaMdhahasti mahAbhASya kahate hoMge / athavA gaMdhahasti - tulya honese hI vaha gaMdhahasti mahAbhASya kahalAtA hogA aura isase yaha samajhanA cAhiye ki vaha sarvottama bhASya hai- dUsare bhASya usake sAmane phIke, zrIhIna aura nisteja jAna par3ate haiM / For Personal & Private Use Only
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 svAmI smntbhdr| www... A rahe haiM / abatakake mile hue ullekhoM dvArA prAcIna jainasAhitya parase isa graMthakA jo kucha patA calatA hai usakA sAra isa prakAra hai (1) kavi hastimallake 'vikrAnta kaurava' nATakakI prazastimeM eka padya nimna prakArase pAyA jAtA hai tattvArthasUtravyAkhyAnagaMdhahastipravartakaH / svAmI samantabhadro'bhUdevAgamanidezakaH // ___ yahI padya 'jinendrakalyANAbhyudaya' graMthakI prazastimeM bhI diyA huA hai, jise paM0 ayyapAryane zaka saM0 1241 meM banA kara samApta kiyA thA; aura usakI kisI kisI pratimeM 'pravartakaH' kI jagaha 'vidhAyakaH ' aura 'nidezakaH ' kI jagaha 'kavIzvaraH' pATha bhI pAyA jAtA hai; paraMtu usase koI arthabheda nahIM hotA athavA yoM kahiye ki padyake pratipAdya viSayameM koI antara nahIM par3atA / isa padyameM yaha batalAyA gayA hai ki " svAmI samantabhadra ' tattvArthasUtra' ke 'gaMdhahasti' nAmaka vyAkhyAna (bhASya) ke pravartaka-athavA vidhAyakahue haiM aura sAtha hI ve ' devAgama' ke nidezaka-athavA kavIzvara-- bhI the|" isa ullekhase itanA to spaSTa mAlUma hotA hai ki samantabhadrane 'tattvArthasUtra' para 'gaMdhahAsti' nAmakA koI bhASya athavA mahAbhASya likhA hai paraMtu yaha mAlUma nahIM hotA ki 'devAgama' (AptamImAMsA) usa bhASyakA maMgalAcaraNa hai| 'devAgama' yadi maMgalAcaraNa rUpase usa bhASyakA hI eka aMza hotA to usakA pRthak rUpase nAmollekha karanekI yahA~ koI jarUrata nahIM thI; isa padyameM usake pRthak nAmanirdezase yaha spaSTa dhvani 1 kavi hastimalla vikramakI 14 vIM zatAbdImeM hue haiN| For Personal & Private Use Only
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha- paricaya | 215 nikalatI haiM ki vaha samantabhadrakA eka svataMtra aura pradhAna graMtha hai / devAgama ( AptamImAMsA ) kI antima kArikA bhI isI bhAvako puSTa karatI huI najara AtI hai aura vaha nimna prakAra haitIyamAsamImAMsA vihitA hitamicchatAM / samyagmithyopadezArthavizeSapratipattaye // vasunandi AcAryane, apanI TIkAmeM isa kArikAko 'zAstrArthopasaMhAra- kArikA' likhA hai, aura isakI TIkAke antameM samaMtabhadrakA kRtakRtyaH nirvyUDhatattvapratijJaH' ityAdi vizeSaNoMke sAtha ullekha kiyA hai| vidyAnaMdAcAryane, aSTasahasrImeM, isa kArikA ke dvArA prArabdhanirvahaNa -- prAraMbha kiye hue kArya kI parisamApti - Adiko sUcita karate hue, devAgama ' ko ' svotapariccheda zAstra' batalAyA hai-- arthAt, yaha pratipAdana kiyA hai ki isa zAstrameM jo daza paricchedoMkA vibhAga pAyA jAtA hai vaha svayaM svAmI samantabhadrakA kiyA huA hai / akalaMkadevane bhI, aisA hI pratipAdana kiyA hai / aura isa saba kathanase " 1 jo loga apanA hita cAhate ha unheM lakSya karake, yaha 'AptamImAMsA' samyak aura mithyA upadeza ke arthavizeSakI pratipatti ke liye kahI gaI hai / 2 zAstra ke viSayakA upasaMhAra karanevAlI athavA usakI samAptikI sUcaka kArikA / 3 ye donoM vizeSaNa samantabhadrake dvArA prAraMbha kiye hue graMthakI parisamAko sUcita karate haiM / 4 " iti devAgamAkhye svoktaparicchede zAstre ( svenoktAH paricchedA daza yasmiMstat svoktaparicchedamiti grAhyaM tatra ) vihiteyamAptamImAMsA sarvajJavizeSa - parIkSA......" aSTasahastrI / 5 " iti svoktaparicchedavihiteyamAptamImAMsA sarvajJavizeSaparIkSA / " -aSTazatI / For Personal & Private Use Only
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 . svAmI samantabhadra / / ' devAgama'kA eka svataMtra zAstra honA pAyA jAtA hai, jisakI samApti ukta kArikAke sAtha ho jAtI hai; aura yaha pratIta nahIM hotA ki vaha kisI TIkA athavA bhASyakA Adima maMgalAcaraNa hai, kyoMki kisI graMthapara TIkA athavA bhASya likhate hue namaskArAdi rUpase maMgalAcaraNa karanekI jo paddhati pAI jAtI hai vaha isase vibhinna mAlUma hotI hai aura usameM isa prakArase paricchedabheda nahIM dekhA jaataa| isake sivAya ukta kArikAse bhI yaha sUcita nahIM hotA ki yahA~ taka maMgalAcaraNa kiyA gayA hai aura na graMthake tInoM TIkAkAroM-akalaMka, vidyAnaMda tathA vasunandI nAmake AcAryoM meMse hA kisIne apanI TIkAmeM ise 'gaMdhahasti mahAbhASyakA maMgalAcaraNa' sUcita kiyA hai, balki gaMdhahasti mahAbhASyakA kahIM nAma taka bhI nahIM diyA / aura bhI kitane hI ullekhoMse devAgama ( AptamImAMsA ) eka svataMtra graMthake rUpameM ullekhita milatA hai * / aura isa liye kavi hastimallAdikake ukta padya parase * yathA -govindabhaTTa ityaasiidvidvaanmithyaatvvrjitH| . devAgamanasUtrasya zrutyA saddarzanAnvitaH // -vikrAntakaurava pr.| 2-svAminazcaritaM tasya kasya no vismayAvaham / devAgamena sarvajJo yenAdyApi pradazyate // -vAdirAjasUri (pA0 ca0) 3-jIyAt samantabhadrasya devAgamanasaMjJinaH / stotrasya bhASyaM kRtavAnakalako maharddhikaH // alaM cakAra yassArvamAptamImAMsitaM mataM / svAmividyAdinaMdAya namastasmai mahAtmane // -nagaratAllukekA zi0 lekha naM0 46 (E.C,VIII.) For Personal & Private Use Only
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha-paricaya / 217 devAgamakI svataMtratAdi-viSayaka jo natIjA nikAlA gayA hai usakA bahuta kucha samarthana hotA hai| kavi hastimallAdikakai ukta padyase yaha bhI mAlUma nahIM hotA ki jisa tattvArthasUtra para samantabhadrane gaMdhahasti nAmakA bhASya likhA hai vaha umAsvAtikA 'tattvArthasUtra' athavA 'tattvArthazAstra' hai yA koI dUsarA tattvArthasUtra / ho sakatA hai ki vaha umAsvAtikA hI tattvArthasUtra ho, parantu yaha bhI ho sakatA hai ki vaha usase bhinna koI dUsarA hI tatvArthasUtra athavA tattvArthazAstra ho, jisakI racanA kisI dUsare vidvAnAcAryake dvArA huI ho; kyoMki tattvArthasUtroMke racayitA akele umAsvAti hI nahIM hue hai-dUsare AcArya bhI hue haiM aura na sUtrakA artha kevala gadyamaya saMkSipta sUcanAvAkya yA vAkyasamUha hI hai balki vaha ' zAstra' kA paryAya nAma bhI hai aura padyAtmaka zAstra bhI usase abhipreta hote haiM / yathA kAyasthapadmanAbhena racitaH puurvsuutrtH|-yshodhrcritr / tathoddiSTaM mayAtrApi jJAtvA shriijinsuutrtH|-bhdrbaahucritr / bhaNiyaM pavayaNasAraM paMcatthiyasaMgahaM suttaM / --paMcAritakAya / devAgamanasUtrasya zrutyA sddrshnaanvitH|-vi0 kaurava pra0 / etacca........mUlArAdhanATIkAyAM susthitasUtre vistarataH samarthitaM draSTavyaM |-angaardhrmaamRtttiikaa / ataeva tatvArthasUtrakA artha 'tattvArthaviSayaka zAstra' hotA hai aura isase umAsvAtikA tattvArthasUtra -- tattvArthazAstra' aura ' tattvArthAdhigamamokSazAstra' kahalAtA hai / siddhAntazAstra' aura 'rAddhAntasUtra' bhI . . 1 yaha gAthAbaddha 'bhagavatI ArAdhanA' zAstrake eka adhikArakA nAma hai / For Personal & Private Use Only
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 svAmI smntbhdr| tattvArthazAstra athavA tattvArthasUtrake nAmAntara haiM / isIse Aryadevako eka jagaha 'tattvArthasUtra' kA aura dUsarI jagaha 'rAddhAnta' kA kartA likhA hai * aura puSpadanta, bhUtabalyAdi AcAryoM dvArA viracita siddhAntazAstroMko bhI tattvArthazAstra yA tattvArthamahAzAstra kahA jAtA hai / ina siddhAnta zAstroMpara tumbuddharAcAryane kanar3I bhASAmeM 'cUDAmaNi' nAmakI eka bar3I TIkA likhI hai jisakA parimANa indranandi-'zrutAvatAra meM 84 hajAra aura 'karNATakazabdAnuzAsana ' meM 96 hajAra zlokoMkA batalAyA hai / bheTTAkalaMkadevane, apane 'karNATaka zabdAnuzAsana ' meM kanar3I bhASAkI upayogitAko jatalAte hue, isa TIkA kA nimna prakArase ullekha kiyA hai "na caiSa (karNATaka) bhASA shaastraanupyoginii| tattvArthamahAzAstravyAkhyAnasya SaNNavatisahasrapamitagraMthasaMdarbharUpasya cU. DAmaNyabhidhAnasya mahAzAstrasyAnyeSAM ca zabdAgama-yuktAgamaparamAgama-viSayANAM tathA kAvya-nATaka-kalAzAstra viSayANAM ca bahUnAM graMthAnAmapi bhASAkRtAnAmupalabdhamAnatvAt / " * yathA-(1)"......avari tatvArthasUtrakartugala enisid Aryadevara..." -nagaratAllukekA zi0 lekha naM0 350 / (2) "AcAryavararyo yatirAryadevo rAddhAntakartA dhriyatAMsa muurdhni|" zra0 be0 zilAlekha naM0 54 (67) / 1 ye 'aSTazatI' Adi graMthoMke kartAse bhinna dUsare bhaTTAkalaMka haiM, jo vikramakI 17 vIM zatAbdImeM hue haiN| inhoMne karNATakazabdAnuzAsanako I0 san 1604 ( zaka 1526 ) meM banAkara samApta kiyA hai| 2 dekho, rAisa sAhabakI 'iMskripzaMsa aiTa zravaNabelagola' nAmakI pustaka, san 1889 kI chapI huii| For Personal & Private Use Only
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha-paricaya / 219 isa ullekhase spaSTa hai ki ' cUDAmaNi ' jina donoM ( karmaprAbhUta aura kaSAyaprAbhRta ) siddhAnta zAstroMkI TIkA kahalAtI hai, unheM yahA~ ' tattvArthamahAzAstra' ke nAmase ullekhita kiyA gayA hai| isase ' siddhAntazAstra ' aura ' tattvArthazAstra' donoMkI, ekArthatAkA samarthana hotA hai aura sAtha hI yaha pAyA jAtA hai ki karmaprAbhRta tathA kaSAyaprAbhUta graMtha ' tattvArthazAstra' kahalAte the / tattvArthaviSayaka honese unheM ' tattvArthazAstra' yA ' tattvArthasUtra' kahanA koI anucita bhI pratIta nahIM hotaa| ___ inhIM tattvArthazAstroMmeMse 'karmaprAbhRta' siddhAntapara samantabhadrane bhI eka vistRta saMskRtaTIkA likhI hai jisakA paricaya pahale diyA jA cukA hai aura jisakI saMkhyA -- indranaMdi-zrutAvatAra' ke anusAra 48 hajAra aura -- vibudhazrIdhara-viracita zrutAvatAra' ke matase 68 hajAra zloka parimANa hai / aisI hAlatameM, Azcarya nahIM ki kavi hastimallAdikane apane ukta padyameM samantabhadrako tattvArthasUtrake jisa 'gaMdhahasti ' nAmaka vyAkhyAnakA kartA sUcita kiyA hai vaha yahI TIkA athavA bhASya ho / jaba taka kisI prabala aura samartha pramANake dvArA, binA kisI saMdehake, yaha mAlUma na ho jAya ki samantabhadrane umAsvAtike tattvArthasUtrapara hI ' gaMdhahasti ' nAmaka mahAbhASyakI racanA kI thI taba taka unake ukta siddhAntabhASyako bhI gaMdhahastimahAbhASya mAnA jA sakatA hai aura usameM yaha padya koI bAdhaka pratIta nahIM hotaa| . (2) ArAke jainasiddhAnta bhavanameM tAr3apatroM para likhA huA,, kanar3I bhASAkA eka apUrNa graMtha hai, jisakA tathA jisake kartAkA nAma mAlUma nahIM ho sakA, aura jisakA viSaya umAsvAtike tattvArthAdhigama For Personal & Private Use Only
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 svAmI smntbhdr| sUtrake tIsare adhyAyase sambaMdha rakhatA hai / isa graMthake prAraMbhameM nIce likhA vAkya maMgalAcaraNake taura para mauTe akSaroMmeM diyA huA hai___" tattvArthavyAkhyAnaSaNNavatisahasragandhahastimahAbhASyavidhAyata( ka )devAgamakavIzvarasyAdvAdavidyAdhipatisamantabhadrAnvayapenugoNDeyalakSmIsenAcAryara divyazrIpAdapadmagalige namostu / " __isa vAkyameM 'penugoNDe' ke rahanevAle lakSmIsenAcAryake caraNa kamaloMko namaskAra kiyA gayA hai aura sAtha hI yaha batalAyA gayA hai ki ve una samantabhadrAcAryake vaMzameM hue haiM jinhoMne tattvArthake vyAkhyAna svarUpa 96 hajAra graMthaparimANako liye hue gaMdhahasti nAmaka mahAbhASyakI racanA kI hai aura jo 'devAgama' ke kavIzvara tathA syAdvAdavidyAke adhIzvara ( adhipati ) the| yahA~ samantabhadrake jo tIna vizeSaNa diye gaye haiM unameMse pahale do vizeSaNa prAyaH ve hI haiM jo 'vikrAntakaurava' nATaka aura jinendrakalyANAbhyudaya' ke ukta padyoM-khAsakara usakI pAThAntarita zakalameM-pAye jAte haiM / vizeSatA sirpha itanI hai ki isameM 'tattvArthasUtravyAkhyAna' kI jagaha 'tattvArthavyAkhyAna' aura 'gaMdhahasti' kI jagaha 'gaMdhahastimahAbhASya' 'aisA spaSTolekha kiyA hai / sAtha hI, gaMdhahastimahAbhASyakA parimANa bhI 96 hajAra diyA hai, jo usake pracalita parimANa ( 84 hajAra ) se 12 hajAra adhika hai| 1 lakSmIsenAcAryake eka ziSya malliSaNadevakI niSadyAkA ullekha zravaNabelgolake 168 veM zilAlekhameM pAyA jAtA hai aura vaha zi. lekha I0 sa0 1400 ke karIbakA batalAyA gayA hai| saMbhava hai ki inhIM lakSmIsenake ziSyakI niSadyAkA vaha lekha ho aura isase lakSmIsena 14 vIM zatAbdIke lagabhagake vidvAn hoN| lakSmIsena nAmake do vidvAnoMkA aura bhI patA calA hai paraMtu ve 16 vIM aura 18 vIM zatAbdIke AcArya haiN| For Personal & Private Use Only
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ grnth-pricy| 221 isa ullekhase bhI 'devAgama' ke eka svataMtra tathA pradhAna graMtha honekA patA calatA hai, aura yaha mAlUma nahIM hotA ki gandhahastimahAbhASya jisa 'tattvArtha' graMthakA vyAkhyAna hai vaha umAsvAtikA 'tattvArthasUtra' hai yA koI dUsarA tattvArthazAstra; aura isaliye, isa viSayameM jo kucha kalpanA aura vivecanA Upara kI gaI hai use yathA-saMbhava yahA~ bhI samajha lenA cAhiye / rahI graMthasaMkhyAkI bAta, vaha bezaka usake pracalita parimANase bhinna hai aura karmaprAbhRtaTIkAke usa parimANase bhI bhinna hai jisakA ullekha indranandI tathA bibudha zrIdharake 'zrutAvatAra' nAmaka graMthoMmeM pAyA jAtA hai| aisI hAlatameM yaha khojanekI jarUrata hai ki kaunasI saMkhyA ThIka hai| upalabdha jainasAhityameM, kisI bhI AcAryake graMtha athavA prAcIna zilAlekha parase pracalita saMkhyAkA koI samarthana nahIM hotA-arthAt , aisA koI ullekha nahIM milatA jisase gaMdhahasti mahAbhASyakI zlokasaMkhyA 84 hajAra pAI jAtI ho;-balki aisA bhI koI ullekha dekhanemeM nahIM AtA jisase yaha mAlUma hotA ho ki samantabhadrane 84 hajAra zlokasaMkhyAvAlA koI graMtha nirmANa kiyA hai, jisakA saMbaMdha gaMdhahasti mahAbhASyake sAtha milA liyA jAtA; aura isaliye mahAbhASyakI pracalita saMkhyAkA mUla mAluma na honese usa para saMdeha kiyA jA sakatA hai / zrutAvatArameM 'cUDAmaNi' nAmake kanar3I bhASyakI saMkhyA 85 hajAra dI hai; paraMtu karNATaka zabdAnuzAsanameM bhaTTAkalaMkadeva usakI saMkhyA 96 hajAra likhate haiM aura yaha saMkhyA svayaM graMthako dekhakara likhI huI mAlUma hotI hai; kyoMki unhoMne graMthako 'upalabhyamAna' batalAyA hai| isase zratAvatArameM samaMtabhadrake siddhAntAgama-bhASyakI jo saMkhyA 48 hajAra dI hai usa para bhI saMdehako avasara mila sakatA hai, khAsakara For Personal & Private Use Only
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 svAmI samantabhadra / aisI hAlatameM jaba ki vibudha zrIdharake 'zrutAvatAra meM usakI saMkhyA 68 hajAra dI hai| saMbhava hai ki vaha saMkhyA 84 haz2Ara ho-aMkoMke Age pIche likhe jAnese kahIM para 48 hajAra likhI gaI ho aura usIke AdhArapara 48 hajArakA galata ullekha kara diyA gayA ho-yA 96 hajAra ho athavA 68 hajAra vagairaha kucha aura hI ho; aura yaha bhI saMbhava hai ki ukta vAkyameM jo saMkhyA dI gaI hai vahI ThIka na ho-vaha kisI galatIse 84 hajAra yA 48 hajAra AdikI jagaha likhI gaI ho / parantu ina saba bAtoMke liye vizeSa anusaMdhAna tathA khojakI jarUrata hai aura tabhI koI nizcita bAta kahI jA sakatI hai| hA~, ukta vAkyameM dI huI mahAbhASyakI saMkhyA aura kisI eka zrutAvatArameM dI huI samantabhadrake siddhAntAgama bhASyakI saMkhyA donoM yadi satya sAbita hoM to yaha jarUra kahA jA sakatA hai ki samantabhadrakA gaMdhahastimahAbhASya unake siddhAntAgamabhASya ( karmaprAbhRta-TIkA ) se bhinna hai, aura vaha umAsvAtike tattvArthasUtrakA bhASya ho sakatA hai| (3) umAsvAtike 'tattvArthasUtra' para 'rAjavArtika' aura 'zlokavArtika' nAmake do bhASya upalabdha haiM jo kramazaH akalaMkadeva tathA 1 aMkoMkA Age pIche likhA jAnA koI asvAbhAvika nahIM hai, vaha kabhI kabhI jaldI meM ho jAyA karatA hai / udAharaNake liye DA. satIzacaMdrakI 'hisTarI Apha iMDiyana lAjika'ko lIjiye, usameM umAsvAtikI AyukA ullekha karate hue 84 kI jagaha 48 varSa, isI aMkoMke Age pIcheke kAraNa, likhe gaye haiN| anyathA, DAkTara sAhabane umAsvAtikA samaya IsavI san 1 se 85 taka diyA hai| ve yadi ise na dete to vahA~ Ayuke viSayameM aura bhI jyAdA bhrama honA saMbhava thaa| For Personal & Private Use Only
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ grnth-pricy| 223 vidyAnaMdAcAryake banAye hue haiM / ye vArtikake DhaMgase likhe gaye haiM aura 'vArtika' hI kahalAte haiM / vArtikoMmeM ukta, anukta aura durukta-kahe hue, vinA kahe hue aura anyathA kahe hue-tInoM prakArake arthokI cintA, vicAraNA athavA abhivyakti huA karatI hai| jaisA ki zrIhemacaMdrAcAryapratipAdita ' vArtika'ke nimna lakSaNase prakaTa hai, 'uktAnuktaduruktArthacintAkAri tu vArtikam / ' isase vArtika bhASyoMkA parimANa pahale bhASyoMse prAyaH kucha bar3ha jAtA hai / jaise sarvArthasiddhise rAjavArtikakA aura rAjavartikase zlokavArtikakA parimANa bar3hA huA hai / aisI hAlatameM ukta tattvArthasUtra para samaMtabhadrakA 84 yA 96 hajAra zloka saMkhyAvAlA bhASya yadi pahalese maujUda thA to akalaMkadeva aura vidyAnaMdake vArtika bhASyakA alaga alaga parimANa usase jarUra kucha bar3ha jAnA cAhiye thA, paraMtu bar3hanA to dUra rahA vaha ulaTA usase kaI guNA kama hai| isase yaha natIjA nikalatA hai ki yA to samantabhadrane umAsvAtike tattvArthasUtra para vaisA koI bhASya nahIM likhA-unhoMne siddhAntagraMtha para jo bhASya likhA hai vahI 'gaMdhahasti mahAbhASya' kahalAtA hogA aura yA likhA hai to vaha akalaMkadeva tathA vidyAnaMdase pahale hI naSTa ho cukA thA, unheM upalabdha nahIM huaa| . 1 A rule which explains what is said or but imperfectly said and supplies omissions. -V. S. Apte's dictionary. - 2 vArtikabhASyoMse bhinna dUsare prakArake bhASyoM athavA TIkAoMkA parimANa bhI bar3ha jAtA hai, aisA abhiprAya nahIM hai| vaha cAhe jitanA kama bhI ho sakatA hai| For Personal & Private Use Only
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 svAmI smNtbhdr| ( 4 ) zAkaTAyana vyAkaraNake 'upejJAte' sUtrakI TIkAmeM TIkAkAra zrIabhaiyacandrasUri likhate haiM "tRtIyAntAdupajJAte prathamato jJAte yathAyogaM aNAdayo bhavanti // arhatA prathamato jJAtaM AhetaM pravacanaM / sAmantabhadraM mahAbhASyamityAdi // " 1 yaha tIsare adhyAyake prathama pAdakA 182 vA~ sUtra hai aura abhayacaMdrasUrike mudrita 'prakriyAsaMgraha meM isakA kramika naM0 746 diyA hai| dekho, kolhApurake 'jainendramudraNAlaya meM chapA huA san 1907 kA saMskaraNa / 2 ye abhayacaMdrasUri ve hI abhayacaMdra siddhAntacakravartI mAlUma hote haiM jo kezavavarNIke guru tathA 'gommaTasAra'kI 'mandaprabodhikA' TIkAke kartA the; aura 'laghIyastraya'ke TIkAkAra bhI ye hI jAna par3ate haiM / 'laghIyatraya'kI TIkAmeM TIkAkArane apaneko municaMdrakA ziSya prakaTa kiyA hai aura maMgalAcaraNameM municaMdrako bhI namaskAra kiyA hai; 'maMdaprabodhikA' TIkAmeM bhI 'muni'ko namaskAra kiyA gayA hai aura zAkaTAyana vyAkaraNakI isa prakriyAsaMgraha' TIkAmeM bhI 'munIndra'ko namaskAra pAyA jAtA hai aura vaha 'munIndu' (=municaMdra ) kA pAThAntara bhI ho sakatA hai| sAtha hI, ina tInoM TIkAoMke maMgalAcaraNoMkI zailI bhI eka pAI jAtI hai-pratyekameM apane guruke sivAya, mUlagraMthakartA tathA jinezvara (jinAdhIza ) ko bhI namaskAra kiyA gayA hai aura TIkA karanekI pratijJAke sAtha TIkAkA nAma bhI diyA hai| isase ye tInoM TIkAkAra eka hI vyakti mAlUma hote haiM aura municaMdrake ziSya jAna par3ate haiM / kezavavarNIne gommaTasArakI kanar3I TIkA zaka saM0 1281 (vi0 saM0 1416 ) meM banAkara samApta kI hai, aura municaMdra vikramakI 13 vI 14 vIM zatAbdIke vidvAn the| unake astitva samayakA eka ullekha sauMdattike zilAlekhameM zaka saM0 1151 (vi0 saM0 1286) kA aura dUsarA zravaNabelagolake 137 ( 347 ) naMbarake zilAlekhameM zaka saM0. 1200 (vi0 saM0 1335) kA pAyA jAtA hai / isa liye ye abhayacaMdrasUri vikramakI prAyaH 14 vIM zatAbdIke vidvAn mAlUma hote haiM / bahuta saMbhava hai ki ve abhayasUri saiddhAntika bhI ye hI abhayacaMdra hoM jo 'zrutamuni'ke zAstraguru the For Personal & Private Use Only
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ prantha-paricaya / 225 ___ yahA~ tRtIyAntase upajJAta arthameM aNAdi pratyayoMke honese jo rUpa hote haiM unake do udAharaNa diye gaye haiM-eka ' Aheta-pravacana' aura dUsarA ' sAmantabhadra-mahAbhASya' / sAtha hI, 'upajJAta'kA artha 'prathamato jJAta'-vinA upadezake prathama jAnA huA--kiyA hai / amarakozameM bhI 'Adya jJAna'ko ' upajJA' likhA hai / isa arthakI dRSTise arhantake dvArA prathama jAne hue pravacanako jisa prakAra Aheta pravacana' kahate haiM usI prakAra ( samantabhadreNa prathamato vinopadezena-jJAtaM sAmantabhadraM) samantabhadrake dvArA vinA upadezake prathama jAne hue mahAbhASyako 'sAmantabhadra mahAbhASya' kahate haiM, aisA samajhanA cAhiye; aura isase yaha dhvani nikalatI hai ki samantabhadrakA mahAbhASya unakA svopajJa bhASya hai-unhIMke kisI graMtha para racA huA bhASya hai / anyathA, isakA ullekha 'TaH prokte' sUtrakI TIkAmeM kiyA jAtA, jahA~ 'prokta' tathA 'vyAkhyAta' arthameM inhIM pratyayoMse banehue rUpoMke udAharaNa diye haiM aura unameM 'sAmantabhadra' bhI eka udAharaNa hai parantu usaka sAthameM 'mahAbhASyaM ' pada aura jinheM zrutamunike 'bhAvasaMgraha'kI prazastimeM zabdAgama, paramAgama aura tarkAgamake pUrNa jAnakAra ( vidvAn ) likhA hai| unakA samaya bhI yahI pAyA jAtA hai; kyoMki zrutamunike aNuvrataguru aura gurubhAI bAlacaMdra munine zaka saM0 1195 (vi0 saM0 1330) meM 'dravyasaMgraha'sUtra para eka TIkA likhI hai (dekho 'krnnaattkkvicrite')| parantu zrutamunike dIkSAguru abhayacaMdra saiddhAntika ina abhayacaMdrasUrise bhinna jAna par3ate haiM; kyoMki zravaNabelagolake zi* lekha naM. 41 aura 105 meM unheM mAghanaMdIkA ziSya likhA hai| lekina samaya unakA bhI vikramakI 13 vI 14 vIM zatAbdI hai / abhayacaMdra nAmake dUsare kucha vidvAnoMkA astitva vikramakI 16 vIM aura 17 vIM zatAbdiyoMmeM pAyA jAtA hai| paraMtu ve isa prakriyAsaMgraha ke kartA mAlUma nahIM hote| 1 yaha usI tIsare adhyAyake prathama pAdakA 169 vA~ sUtra hai; aura prakriyAsaMgrahameM isakA kramika naM. 743 diyA hai / For Personal & Private Use Only
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 svAmI smntbhdr| nahIM hai / kyoMki dUsareke graMtha para race hue bhASyakA athavA yoM kahiye ki usa graMthake arthakA prathama jJAna bhASyakArako nahIM hotA balki mUla graMthakArako hotA hai / parantu yahA~ para hameM isa carcA meM adhika jAnekI jarUrata nahIM hai / hama isa ullekha parase sirpha itanA hI batalAnA cAhate haiM ki isameM samantabhadrake mahAbhASyakA ullekha hai aura use 'gandhahasti' nAma na dekara 'sAmantabhadra mahAbhASya' ke nAmase hI ullekhita kiyA gayA hai| parantu isa ullekhase yaha mAlUma nahIM hotA ki vaha bhASya kaunase graMthapara likhA gayA hai / umAsvAtike tattvArthasUtrakI taraha vaha karmaprAbhata siddhAntapara yA apane hI kisI graMthapara likhA huA bhASya bhI ho sakatA hai| aisI hAlatameM, mahAbhASyake nirmANakA kucha patA calaneke sivAya, isa ullekhase aura kisI vizeSatAkI upalabdhi nahIM hotii| (5) syAdvAdamaMjarI nAmake zvetAmbara graMthameM eka sthAnapara 'gaMdhahasti' Adi graMthoMke havAlese avayava aura pradezake bhedakA nimna prakArase ullekha kiyA hai "yadyapyavayavapradezayorgandhahastyAdiSu bhedo'sti tathApi nAtra sUkSmekSikA cintyaa|" __ isa ullekhase sirpha 'gaMdhahasti' nAmake eka graMthakA patA calatA hai parantu yaha mAlUma nahIM hotA ki vaha mUla graMtha hai yA TIkA, digambara hai yA zvetAmbara aura usake kartAkA kyA nAma hai / ho sakatA hai ki, isameM 'gaMdhahasti' se samantabhadrake gaMdhahastimahAbhASya kA hI abhiprAya ho, jaisA ki paM0 javAharalAla zAstrIne graMthakI bhASATIkAmeM sUcita kiyA 1 yaha hemacandrAcArya-viracita 'anyayogavyavaccheda-dvAtriMzikA' kI TIkA hai jise malliSeNa sUrine zaka saM0 1214 ( vi0 saM0 ) 1349 meM banAkara samApta kiyA hai| For Personal & Private Use Only
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha- paricaya | 227 hai; parantu vaha zvetAmbaroMkA koI graMtha bhI ho sakatA hai jisakI isa prakArake ullekha-avasarapara adhika saMbhAvanA pAI jAtI hai / kyoMki donoM hI sampradAyoM meM eka nAmake aneka graMtha hote rahe haiM, aura nAmoMkI yaha paraspara samAnatA hinduoM tathA bauddhoMtaka meM pAI jAtI haiM / ataH isa nAmamAtra ke ullekhase kisI vizeSatAkI upalabdhi nahIM hotI / ( 6 ) ' nyoyadIpikA ' meM AcArya dharmabhUSaNane aneka sthAnoM para ' AptamImAMsA ' ke kaI padyoMko uddhRta kiyA hai, paraMtu eka jagaha sarvajJakI siddhi karate hue, ve usake 'sUkSmAntaritadUrArthAH ' nAmaka padyako nimna vAkyake sAtha udadhRta karate haiM " taduktaM svAmibhirmahAbhASyasyAdAvAptamImAMsAprastAve - " isa vAkyase itanA patA calatA hai ki mahAbhASya kI Adi meM ' AptamImAMsA ' nAmakA bhI eka prastAva hai - prakaraNa hai - aura aisA honA koI asvAbhAvika nahIM hai; eka graMthakAra, apanI kisI kRtiko upayogI samajhakara aneka graMthoMmeM bhI uddhRta kara sakatA hai / paraMtu isase yaha mAlUma nahIM hotA ki vaha mahAbhASya umAsvAtike tattvArthasUtrakA hI bhASya hai / vaha karmaprAbhUta nAmake siddhAntazAstrakA bhI bhASya ho sakatA hai aura usameM bhI prakaraNakA honA koI asaMbhava nahIM kahA ' AptamImAMsAprastAve ' padameM Ae hue 'AptamImAMsA ' zabdoM kA vAcya yadi samantabhadrakA saMpUrNa ' AptamImAMsA 6 AptamImAMsA' nAmake eka jA sakatA / isake sivAya nAmakA dezaparicche " 1 yaha graMtha zaka saM0 1307 ( vi0 saM0 1442 ) meM banakara samApta huA hai aura isake racayitA dharmabhUSaNa 'abhinava dharmabhUSaNa' kahalAte haiM / For Personal & Private Use Only
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 svAmI samaMtabhadra / dAtmaka graMtha mAnA jAya to ukta padase yaha bhI mAlUma nahIM hotA ki vaha AptamImAMsA grantha usa bhASyakA maMgalAcaraNa hai, balki vaha usakA eka prakaraNa jAna par3atA hai / prastAvanAprakaraNa honA aura bAta hai aura maMgalAcaraNa honA dUsarI bAta / eka prakaraNa maMgalAtmaka hote hue bhI TIkAkAroM ke maMgalAcaraNakI bhASA meM maMgalAcaraNa nahIM kahalAtA / TIkAkAroMkA maMgalAcaraNa, apane iSTadevAdikakI stutiko liye hue, yA to namaskArAtmaka hotA hai yA AzIrvAdAtmaka, aura kabhI kabhI usameM TIkA karanekI pratijJA bhI zAmila rahatI hai; athavA iSTakI stutidhyAnAdipUrvaka TIkA karane kI pratijJAko hI liye hue hotA hai; parantu vaha eka graMthake rUpameM aneka paricchedoM meM ba~TA huA nahIM dekhA jAtA / AptamImAMsAmeM aisA eka bhI padya nahIM hai jo namaskArAtmaka yA AzIrvAdAtmaka ho athavA iSTakI stutidhyAnAdipUrvaka TIkA karanekI pratijJAko liye hue ho; usake antima padyase bhI yaha mAlUma nahIM hotA ki vaha kisI graMthakA maMgalAcaraNa hai, aura yaha bAta pahale jAhira kI jA cukI hai ki usameM dazaparicchedoMkA jo vibhAga hai vaha svayaM samantabhadrAcAryakA kiyA huA hai / aisI hAlata meM yaha pratIta nahIM hotA ki, AptamImAMsA gaMdhahastimahAbhASyakA Adima maMgalAcaraNa hai-- arthAt, vaha bhASya 'devAgamanabhoyAnacAmarAdivibhUtayaH / mAyAviSvapi - dRzyaM te nAtastvamasi no mahAn // ' isa padyase hI AraMbha hotA hai aura isase pahale usameM koI dUsarA maMgala padya athavA vAkya nahIM hai / ho sakatA hai ki samantabhadrane mahAbhASyakI AdimeM Aptake guNoM kA koI khAsa stavana kiyA ho aura phira una guNoMkI parIkSA karane athavA unake viSayameM apanI zraddhA aura guNajJatAko saMsUcita karane Adike liye 'AptamImAMsA' nAmake prakaraNakI racanA kI ho athavA pahale se race For Personal & Private Use Only
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha- paricaya | 229 hue apane isa graMthako vahA~ uddhRta kiyA ho / aura yaha bhI ho sakatA hai ki mUlagraMthake maMgalAcaraNako hI unhoMne mahAbhASyakA maMgalAcaraNa svIkAra kiyA ho; jaise ki pUjyapAdakI bAbata kucha vidvAnoM kA kahanA hai ki unhoMne tattvArthasUtra ke maMgalAcaraNako hI apanI 'sarvArthasiddhi' TIkAkA maMgalAcaraNa banAyA hai aura usase bhinna TIkAmeM kisI naye maMgalAcaraNakA vidhAna nahIM kiyaa| donoM hI hAlatoM meM 'AptamImAMsA' prakaraNase pahale dUsare maMgalAcaraNakA -- AptastavanakA ---- honA ThaharatA hai, aura isIkI adhika saMbhAvanA pAI jAtI hai / ( 7 ) AptamImAMsA ( devAgama ) kI ' aSTasahastrI' TIkA para laghu samantabhadrane ' viSamapadatAtparyaTIkA ' nAmakI eka TippaNI likhI hai, jisakI prastAvanAkA prathama vAkya isa prakAra hai: * paraMtu kitane hI vidvAn isa matase virodha bhI rakhate haiM jisakA hAla Age calakara mAlUma hogA / 66 1 DA0 satIzacandrane, apanI 'hisTarI Apha iMDiyana laoNjika' meM, laghusamaMtabhadrako I0 san 1000 ( vi0 saM0 1057 ) ke karIbakA vidvAn likhA hai / paraMtu vinA kisI hetuke unakA yaha likhanA ThIka pratIta nahIM hotA; kyoMki aSTasahasrIke aMtameM ' kecit ' zabdapara TippaNI dete hue, laghusamantabhadra usameM vasunandi AcArya aura unakI devAgamavRttikA ullekha karate haiM / yathA--'vasunandi AcAryAH kecicchadena grAhyAH, yatastaireva svasya vRSyante likhitoyaM zlokaH" ityAdi / aura vasunandi AcArya vikramakI 12 vIM zatAbdIke antameM hue haiM, isaliye laghusamaMtabhadra vikramakI 13 vIM zatAbdIse pahale nahIM hue, yaha spaSTa hai / ratnakaraMDaka zrAvakAcArakI prastAvanAke pRSTha 6 para 'cika (laghu) samantabhadra' ke viSayameM jo kucha ullekha kiyA gayA hai use dhyAnameM rakhate hue ye vikramakI prAyaH 14 vIM zatAbdIke vidvAn mAlUma hote haiM aura yadi 'mAghanandI' nAmAntarako liye hue tathA amarakIrtike ziSya na hoM to jyAdese jyAdA vikramakI 13 vIM zatAbdIke vidvAn ho sakate haiM / For Personal & Private Use Only
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 svAmI smNtbhdr| ___ " ihaM hi khalu purA svakIya-niravadya-vidyA-saMyama-saMpadA gaNadhara-pratyekabuddha-zrutakevali-dazapUrvANAM sUtrakRnmaharSINAM mahimAnamAtmasAtkurvadbhirbhagavadbhimAsvAtipAdairAcAryavarAsUtritasya tatvArthAdhigamasya mokSazAstrasya gaMdhahastyAkhyaM mahAbhASyamupanivanaMtaH syAdvAdavidyAgraguravaH zrIsvAmisamantabhadrAcAryAstatra kila maMgalapurassara-stava-viSaya-paramApta-guNAtizaya-parIkSAmupakSiptavanto devAgamAbhidhAnasya pravacanatIrthasya sRssttimaapuuryaaNckrire|" isa vAkya dvArA, AcAryoMke vizeSaNoMko chor3akara, yaha khAsa taura para sUcita kiyA gayA hai ki svAmI samantabhadrane umAsvAtike 'tattvArthAdhigama-mokSazAstra' para 'gaMdhahasti' nAmakA eka mahAbhASya likhA hai, aura usakI racanA karate hue unhoMne usameM parama Aptake guNAtizayakI parIkSAke avasarapara 'devAgama' nAmake pravacanatIrthakI sRSTi kI hai / __ yadyapi isa ullekhase gaMdhahastimahAbhASyakI zlokasaMkhyAkA koI hAla mAlUma nahIM hotA aura na yahI pAyA jAtA hai ki devAgama ( AptamImAMsA ) usakA maMgalAcaraNa hai, paraMtu yaha bAta bilakula spaSTa mAlUma hotI hai ki samantabhadrakA gaMdhahasti mahAbhASya umAsvAtike 'tattvArthasUtra' para likhA gayA hai aura 'devAgama' bhI usakA eka prakaraNa hai| jahA~ taka hama samajhate haiM yahI isa viSayakA pahalA spaSTollekha hai jo abhItaka upalabdha huA hai / paraMtu yaha ullekha kisa 1 yaha prastAvanAvAkya munijinavijayajIne pUnAke 'bhaNDArakara insTiTayUTa'kI usa graMtha pratiparase uddhRta karake bhejA thA jisakA naMbara 920 hai| 2 "maMgalapurassarastavohi shaastraavtaar-rcit-stutirucyte| maMgalaM purassaramasyati maMgalapurassaraH zAstrAvatArakAlastatra racitaH stavo maMgalapurassarastava iti vyAkhyAnAt / " -assttshsrii| For Personal & Private Use Only
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ . grantha-paricaya / 231 AdhArapara avalambita hai aisA kucha mAlUma nahIM hotA / vikramakI terahavIM zatAbdIse pahaleke jainasAhityameM to gaMdhahastimahAbhASyakA koI nAma bhI abhItaka hamAre dekhanemeM nahIM AyA aura na jisa 'aSTasahasrI' TIkA para yaha TippaNI likhI gaI hai usameM hI isa viSayakA koI spaSTa vidhAna pAyA jAtA hai| aSTasahasrIkI prastAvanAse sirpha itanA mAlUma hotA hai ki kisI niHzreyasa zAstrake AdimeM kiye hue Aptake stavanako lekara usake AzayakA samarthana yA spaSTIkaraNa karaneke liyeyaha AptamImAMsA likhI gaI hai * / vaha niHzreyasazAstra kaunasA aura usakA vaha stavana kyA hai, isa bAtakI paryAlocanA karane para aSTasahastrIke antima bhAgase itanA patA calatA hai ki jisa zAstrake AraMbhameM AptakA stavana 'mokSamArgapraNetA, karmabhUbhRdbhattA aura vizvatattvAnAM jJAtA' rUpase kiyA gayA hai usI zAstrase 'niHzreyasa zAstra' kA abhiprAya hai / ina vizeSaNoMko liye hue Aptake stavanakA prasiddha zloka nimna prakAra hai mokSamArgasya netAraM bhettAraM karmabhUbhRtAm / jJAtAraM vizvatattvAnAM vande tadguNalabdhaye // Aptake isa stotrako lekara, aSTasahasrIke kartA zrIvidyAnaMdAcAryane isapara 'AptaparIkSA' nAmakA eka graMtha likhA hai aura svayaM usakI * "tadevedaM niHzreyasazAstrasyAdau tanibandhanatayA maMgalArthatayA ca munibhiH saMstutena niratizayaguNena bhagavatAptena zreyomArgamAtmahitamicchatAM samyagmithyopadezArthavizeSapratipattyarthamAptamImAMsAM vidadhAnAH zraddhAguNajJatAbhyAM prayuktamanasaH kasmAd devAgamAdivibhUtito'haM mahAnAbhiSTuta iti sphuTaM pRSThA iva svAmisamansabhadrAcAryAH prAhuH-" .. "zAstrAraMbhebhiSTutasyAptasya mokSamArgapraNetRtayA karmabhUbhRddhattRtayA vizva- . tattvAnAM jJAtatayA ca bhagavadarhatsarvajJasyaivAnyayogavyavacchedena vyavasthApanaparaparIkSeyaM vihitaa|" For Personal & Private Use Only
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 svAmI samaMtabhadra / TIkA bhI kI hai| isa graMtha meM parIkSAdvArA arhantadevako hI ina vizeSaNoMse viziSTa aura vaMdanIya ThaharAte hue, 120 veM naMbara ke pathameM, 'iti saMkSepatonvayaH' yaha vAkya diyA hai aura isakI TIkAmeM likhA hai " iti saMkSepataH zAstrAdau parameSThiguNastotrasya munipuMgavaividhIyamAnasyAnvayaH saMpradAyAvyavacchedalakSaNaH padArthaghaTanAlakSaNo vA lakSaNIyaH prapaMcatastadanvayasyAkSepasamAdhAnalakSaNasya zrImatsvAmIsamaMtabhadradevAgamAkhyAptamImAMsAyAM prkaashnaat....|" isa saba kathanase itanA to prAyaH spaSTa ho jAtA hai ki samantabhadrakA devAgama nAmaka AptamImAMsA graMtha 'mokSamArgasya netAraM ' nAmake padyameM kahe hue Aptake svarUpako lekara likhA gayA hai; paraMtu yaha padya kaunase niHzreyasa (mokSa ) zAstrakA padya hai aura usakA kartA kauna hai, yaha bAta abhI taka spaSTa nahIM huI / vidyAnaMdAcArya, AptaparIkSAko samApta karate hue, isa viSaya meM likhate haiMzrImattattvArthazAstrAdbhutasalilanidheriddharatnodbhavasya, protthAnAraMbhakAle sakalamalabhide zAstrakAraiH kRtaM yat / stotraM tIrthopamAnaM prathitapRthupathaM svAmimImAMsitaM tat, vidyAnaMdaiH svazaktyA kathamapi kathitaM satyavAkyArthasiddhayai 123 isa padyase sirpha itanA patA calatA hai ki ukta tIrthopamAna stotra, jisakI svAmI samaMtabhadrane mImAMsA aura vidyAnaMdane parIkSA kI, tattvArthazAstrarUpI adbhuta samudrake protthAnakA - use U~cA uThAne yA bar3hAnekAAraMbha karate samaya zAstrakAradvArA racA gayA hai / parantu ve zAstrakAra mahodaya kauna haiM, yaha kucha spaSTa mAlUma nahIM hotA / vidyAnandane AptaparIkSAkI TIkAmeM zAstrakArako sUtrakAra sUcita kiyA hai aura unhIM munipuMgava'kA banAyA huA ukta guNastotra likhA hai parantu unakA 6 For Personal & Private Use Only
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha- paricaya | 233 4 nAma nahIM diyaa| ho sakatA hai ki ApakA abhiprAya ' sUtrakAra' se umAsvAti ' mahArAjakA hI ho; kyoMki kaI sthAnoMpara Apane umAsvAtike vacanoM ko sUtrakArake nAmase uddhRta kiyA haiM paraMtu kevala sUtrakAra yA zAstrakAra zabdoMpara se hI - jo donoM eka hI arthake vAcaka haiM-- umAsvAtikA nAma nahIM nikalatA; kyoMki dUsare bhI kitane hI AcArya sUtrakAra athavA zAstrakAra ho gae haiM; samantabhadra bhI zAstra - kAra the, aura unake deveAgamAdi graMtha sUtragraMtha kahalAte haiM / isake sivAya, yaha bAta abhI vivAdaprasta cala rahI hai ki ukta 'mokSamArgasya netAraM ' nAmakA stutipadya umAsvAtike tattvArthasUtrakA maMgalAcaraNa hai / kitane hI vidvAn ise umAsvAtike tattvArthasUtrakA maMgalAcaraNa mAnate haiM; aura bAlacaMdra, yogadeva tathA zrutasAgara nAmake pichale TIkAkAroMne bhI apanI apanI TIkAmeM aisA hI pratipAdana kiyA hai / parantu dUsare kitane hI vidvAn aisA nahIM mAnate, ve ise tattvArthasUtrakI prAcIna TIkA ' sarvArthasiddhi ' kA maMgalAcaraNa svIkAra karate haiM aura yaha pratipAdana karate haiM ki yadi yaha padya tattvArthasUtrakA maMgalAcaraNa hotA to sarvArthasiddhi TIkAke kartA zrIpUjyapAdAcArya isakI jarUra vyAkhyA karate, lekina unhoMne isakI koI vyAkhyA na karake ise apanI TIkA ke maMgalAcaraNake taura para diyA hai aura isa liye yaha pUjyapAdakRta hI mAlUma hotA hai / sarvArthasiddhikI bhUmikAmeM, paM0 kalAppA bharamAppA niTave bhI, zrutasAgara ke kathanakA virodha karate hue apanA aisA hI mata prakaTa karate haiM, aura sAtha hI, eka hetu yaha bhI dete haiM ki tattvArthasUtra kI racanA dvaipAyakake " 1 "devAgamanasUtrasya zrutyA sadarzanAnvitaH " - vikrAntakaurava / 1 zrutasAgarI TIkAkI eka pratimeM 'dvaiyAka' nAma diyA hai, aura bAlacaMdra munikI TIkAmeM 'siddhappa' aisA nAma pAyA jAtA hai| dekho, janavarI san 1921 kA jaina hitaiSI, pR0 80, 81 / For Personal & Private Use Only
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 svAmI smNtbhdr| praznapara huI hai aura praznakA uttara dete hue bIcameM maMgalAcaraNakA karanA aprastuta jAna par3atA hai; dUsare vastunirdezako bhI maMgala bhAnA gayA hai jisakA uttaradvArA svataH vidhAna ho jAtA hai aura isa liye aisI paristhitimeM pRthak rUpase maMgalAcaraNakA kiyA jAnA kucha saMgata mAlUma nahIM hotA / bhUmikAke ve vAkya isa prakAra haiM-- " sarvArthasiddhigraMthAraMbhe 'mokSamArgasyanetAramiti " zloko vartate sa tu sUtrakRtA bhagavadumAsvAtinaiva viracita iti zrutasAgarAcAryasyAbhimatamiti tatpraNItazrutasAgaryAkhyavRttitaH spaSTamavagamyate / tathApi zrImatpUjyapAdAcAryeNAvyAkhyAtatvAdidaM zlokanirmANaM na mUtrakRtaH kiMtu sarvArthasiddhikRta eveti nirvivAdam / tathA eteSAM sUtrANAM dvaipAyaka praznoparyuttaratvena viracanaM tairevAGgIkriyate tathA ca uttare vaktavye madhye maMgalasyAprastutatvAdvastunirdezasyApi maMgalatvenAGgIkRtatvAcoparitanaH siddhAnta eva dAyamApnotItyUhyaM sudhIbhiH // " / ___ paM0 vaMzIdharajI, aSTasahasrIke svasaMpAdita saMskaraNameM, graMthakartAoMkA paricaya dete hue, likhate haiM ki samantabhadrane gaMvahastimahAbhASyakI racanA karate hue usakI AdimeM isa padyake dvArA AptakA stavana kiyA hai aura phira usakI parIkSAke liye 'AptamImAMsA' graMthakI racanA kI hai| yathA__" bhagavatA samantabhadreNa gandhahastimahAbhASyanAmAnaM tattvA rthopari TIkAgranthaM caturazItisahasrAnuSTubhmAnaM viracayata / tadAdau 'mokSamArgasya netAram' ityAdinaikena padyenAptaH stutaH / tatparIkSaNArthaM ca tatogre paMcadazAdhikazatapadyarAptamImAMsAgranthobhyadhAyi / " For Personal & Private Use Only
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha-paricaya / kucha vidvAnoMkA kahanA hai ki ' rAjavArtika ' TIkAmeM akalaMkadevane isa padyako nahIM diyA-isameM diye hue Aptake vizeSaNoMko carcA taka bhI nahIM kI aura na vidyAnaMdane hI apanI ' zlokavArtika' TIkAmeM ise uddhRta kiyA hai, ye hI sarvArthasiddhike bAdakI do prAcIna TIkAe~ upalabdha haiM jinameM yaha padya nahIM pAyA jAtA, aura isase yaha mAlUma hotA hai ki ina prAcIna TIkAkAroMne isa padyako mUlagraMtha (tattvA rthasUtra ) kA aMga nahIM maanaa| anyathA, aise mahattvazAlI padyako chor3akara khaNDarUpameM graMthake upasthita karanekI koI vajaha nahIM thI jisa para 'AptamImAMsA' jaise mahAn graMthoMkI racanA huI ho| ... sanAtanajainagranthamAlAke prathama gucchakameM prakAzita tattvArthasUtrameM bhI, jo ki eka prAcIna guTake parase prakAzita huA hai, koI maMgalAcaraNa nahIM hai, aura bhI bambaI-banArasa AdimeM prakAzita hue mUla tattvArthasUtrake kitane hI saMskaraNoMmeM vaha nahIM pAyA jAtA, adhikAMza hastalikhita pratiyoMmeM bhI vaha nahIM dekhA jAtA aura kucha hastalikhita pratiyoMmeM vaha padya ' traikAlyaM dravyaSaTuM,' 'ujjovaNamujavaNaM' ina donoM athavA inameMse kisI eka padyake sAtha upalabdha hotA hai aura : isase yaha mAlUma nahIM hotA ki vaha mUla graMthakArakA padya hai balki dUsare padyoMkI taraha graMthake zurU meM maMgalAcaraNake taurapara saMgraha kiyA huA jAna par3atA hai / sAtha hI zvetAmbara sampradAyameM jo mUla tattvArthasUtra pracalita hai usameM bhI yaha athavA dUsarA koI maMgalAcaraNa- nahIM pAyA jaataa| . aisI hAlatameM laghusamantabhadrake ukta kathanakA aSTasahasrI graMtha bhI koI spaSTa AdhAra pratIta nahIM hotA / aura yadi yaha mAna bhI liyA jAya ki vidyAnaMdane sUtrakAra yA zAstrakArase 'umAsvAti'kA Ara For Personal & Private Use Only
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 svAmI smNtbhdr| tattvArthazAstrase unake 'tattvArthAdhigamamokSazAstra'kA ullekha kiyA hai aura isa liye ukta padyako tattvArthAdhigamasUtrakA maMgalAcaraNa mAnA hai to isase aSTasahasrI aura AptaparIkSAke ukta kathanoMkA sirpha itanA hI natIjA nikalatA hai ki samantabhadrane umAsvAtike ukta padyako lekara usapara usI tarahase 'AptamImAMsA' graMthakI racanA kI hai jisa tarahase ki vidyAnaMdane usapara 'AptaparIkSA' likhI hai--athavA yoM kahiye ki jisa prakAra 'AtaparIkSA'kI sRSTi zlokavArtika bhASyako likhate hue nahIM kI gaI aura na vaha zlokavArtikakA koI aMga hai usI prakArakI sthiti gaMdhahasti mahAbhASyake sambaMdhameM 'AptamImAMsA' kI bhI ho sakatI hai, usameM aSTasahasrI yA AptaparIkSAke ukta vacanoMse koI bAdhA nahIM AtI; * aura na unase yaha lAjimI AtA hai ki samUce tattvArthasUtrapara mahAbhASyakI racanA karate hue ' AptamImAMsA' kI sRSTi kI gaI hai aura isa liye vaha usIkA eka aMga hai| hA~, yadi kisI taraha para yaha mAnA jA sake ki 'AptaparIkSA' ke ukta 123 veM padyameM 'zAstrakAra se samantabhadrakA abhiprAya hai aura isa liye maMgalAcaraNakA vaha stuti padya ( stotra ) unhIMkA racA huA hai to 'tattvArthazAstra kA artha umAsvAtikA tattvArthasUtra karate hue bhI ukta padyake 'protthAna' zabda parase mahAbhASyakA Azaya nikAlA jA sakatA hai; kyoMki tattvArthasUtrakA protthAna-use U~cA uThAnA yA bar3hAnAmahAbhASya jaise graMthoMke dvArA hI hotA hai / aura 'protthAna' kA Azaya __ * 'samantabhadra-bhAratI-stotra ke nimna vAkyase bhI koI bAdhA nahIM AtI, jisameM sAMketika rUpase samantabhadrakI bhAratI (AptamImAMsA) ko 'gRdhrapicchAcAryake kahe hue prakRSTa maMgalake Azayako liye hue' batalAyA hai "gRdhrapiccha-bhASita-prakRSTa-maMgalArthikAm / " For Personal & Private Use Only
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha-paricaya / 237 yadi graMthakI usa ' utthAnikA' se liyA jAya jo kabhI kabhI graMthakI racanAkA sambandhAdika batalAneke liye zurUmeM likhI jAtI hai, to usase bhI ukta AzayameM koI bAdhA nahIM AtI; balki 'bhASyakAra'ko 'zAstrakAra' kahA gayA hai yaha aura spaSTa ho jAtA hai; kyoMki mUla tattvArthasUtrameM vaisI koI utthAnikA nahIM hai, vaha yA to maMgalAcaraNake bAda 'sarvArthasiddhi' meM pAI jAtI hai aura yA mahAbhASyameM hogI / sarvArthasiddhi TIkAke kartA bhI kathaMcit usa 'zAstrakAra' zabdake vAcya ho sakate haiM / rahI bhASyakArako zAstrakAra kahanekI bAta, so isameM koI virodha mAlUma nahIM hotA-tattvArthazAstrakA artha honese jaba usake vArtika bhASya yA vyAkhyAnako bhI 'zAstra' kahA jAtA * hai taba una vArtika-bhASyAdike racayitA svayaM 'zAstrakAra' siddha hote haiM, usameM koI Apatti nahIM kI jA sktii| aura yadi umAsvAtike tattvArthasUtradvArA tattvArthazAstrarUpI samudrakA protthAna honese 'protthAna' zabdakA vAcya vahA~ ukta tattvArthasUtra hI mAnA jAya to phira usase pahale 'tattvArthazAstrAdbhutasalilanidhi' kA vaha vAcya nahIM rahegA, usakA vAcya koI graMtha vizeSa na hokara sAmAnya rUpase tattvArthamahodadhi, dvAdazAMgazruta yA koI aMga-pUrva ThaharegA, aura taba aSTasahasrI tathA AptaparIkSAke kathanoMkA vahI natIjA nikalegA jo Upara nikAlA gayA hai-gaMdhahasti mahAbhASyakI racanAkA lAjimI natIjA unase nahIM nikala skegaa| * ' * jaisA ki ' zlokavArtika meM vidyAnaMdAcArya ke nimna vAkyoMse bhI prakaTa hai "prasiddha ca tatvArthasya zAstratve tadvArtikasya zAstrasvaM siddhameva tadarthatvAt / .........tadanena tayAkhyAnasya zAstratvaM niveditam // " For Personal & Private Use Only
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 svAmI samantabhadra / isake sivAya, AptamImAMsAke sAhitya athavA saMdarbhaparase jisa prakAra ukta padyake anusaraNakI yA use apanA vicArAzrayaH banAnekI koI khAsa dhvani nahIM nikalatI usI prakAra 'vasunandi-vRtti' kI prastAvanA yA utthAnikAse bhI yaha mAlUma nahIM hotA ki AptamImAMsA ukta maMgala padya ( mokSamArgasya netAramiyAdi ) ko lekara likhI gaI hai, vaha isa viSayameM aSTasahasrIkI prastAvanAse kucha bhinna pAI jAtI hai aura usase yaha spaSTa mAlUma hotA hai ki samantabhadra svayaM sarvajJa bhagavAnakI stuti karaneke liye baiThe haiM-kisIkI stutikA samarthana yA spaSTIkaraNa karaneke liye nahIM unhoMne apane mAnasapratyakSadvArA sarvajJako sAkSAt karake unase yaha nivedana kiyA hai ki ' he bhagavan , mAhAtmyake Adhikya-kathanako stavana kahate haiM aura ApakA mAhAtmya atIndriya honese mere pratyakSakA viSaya nahIM hai, isa liye maiM kisa tarahase ApakI stuti karU~ ?' uttarameM bhagavAnkI orase yaha kahe jAnepara ki ' he vatsa, jisa prakAra dUsare vidvAn devoMke Agamana aura AkAzameM gamanAdika hetuse mere mAhAtmyako samajhakara stuti karate haiM usa prakAra tuma kyoM nahIM karate ?' samantabhadrane phira kahA ki ' bhagavan , isa hetuprayogase Apa mere prati mahAn nahIM Thaharate--maiM devoMke Agamana aura AkAzameM gamanAdikake kAraNa Apako pUjya nahIM mAnatA-kyoM ki yaha hetu vyabhicArI hai, ' aura yaha kaha kara unhoMne 1 aSTasahasrIkI prastAvanAke jo zabda pIche phuTanoTameM uddhRta kiye gaye haiM unase yaha pAyA jAtA hai ki niHzreyasazAstrakI AdimeM diye hue maMgala padyameM AptakA stavana niratizaya guNoMke dvArA kiyA gayA hai; isapara mAno Apta bhagavAnane samantabhadrase yaha pUchA hai ki maiM devAgamAdivibhUtike kAraNa mahAn hU~, isa liye isa prakArake guNAtizayako dikhalAte hue niHzreyasa zAstrake kartA munine merI stuti kyoM nahIM kI ? uttarameM samantabhadrane AptamImAMsAkA prathama padya kahA hai| For Personal & Private Use Only
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha- paricaya | 239 AptamImAMsAke prathama padya dvArA usake vyabhicArako dikhalAyA hai; Age bhI isI prakAra ke aneka hetuprayogoM tathA vikalpoMko uThAkara Apane apane graMthakI kramazaH racanA kI hai aura usake dvArA sabhI AptoMkI parIkSA kara DAlI hai / vasunandi - vRttikI prastAvanAke ve vAkya isa prakAra haiM " svabhaktisaMbhAraprekSApUrva kAritvalakSaNaprayojanavadguNastavaM kartukAmaH zrImatsamantabhadrAcAryaH sarvajJaM pratyakSIkRtyaivamAcaSTe - he bhaTTAraka saMstavo nAma mAhAtmyasyAdhikyakathanaM / tvadIyaM ca mAhAtmyamatIndiyaM mama pratyakSAgocaraM / ataH kathaM mayA stUyase || ata Aha bhagavAn nanu bho vatsa yathAnye devAgamAdihetormama mAhAtmyamavabudhya stavaM kurvanti tathA tvaM kimati na kuruSe || ata Aha-- asmAddhetorna mahAn bhavAn mAM prati / vyabhicAritvAdasya hetoH / iti vyabhicAraM darzayati "" isa taraha para, laghusamantabhadrake ukta spaSTa kathanakA prAcIna sAhityaparase koI samarthana hotA huA mAlUma nahIM hotA / bahuta saMbhava hai ki unhoMne aSTasahasrI aura AptaparIkSAke ukta vacanoM para se hI paramparA kathanake sahArese vaha natIjA nikAlA ho, aura yaha bhI saMbhava hai ki kisI dUsare graMtha ke spaSTollekhake AdhAra para, jo abhI taka upalabdha nahIM huA, ve gaMdhahasti mahAbhASyake viSaya meM vaisA ullekha karane athavA natIjA nikAlaneke liye samartha hue hoN| donoM hI hAlatoM meM prAcIna sAhitya parase ukta kathana ke samarthana aura yatheSTa nirNayake liye vizeSa anusaMdhAnakI jarUrata bAkI rahatI hai, isake liye vidvAnoM ko prayatna kara cAhie / For Personal & Private Use Only
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 svAmI smNtbhdr| ye hI saba ullekha haiM jo abhItaka isa graMthake viSayameM hameM upalabdha hue haiM / aura pratyeka ullekha parase jo bAta jitane aMzoMmeM pAI jAtI hai usapara yathAzakti Upara vicAra kiyA jA cukA hai| hamArI rAyameM, ina saba ullekhoMparase itanA jarUra mAlUma hotA hai ki 'gaMdhahasti-mahAbhASya' nAmakA koI graMtha jarUra likhA gayA hai, use 'sAmantabhadra-mahAbhASya' bhI kahate the aura khAlisa gaMdhahasti' nAmase bhI usakA ullekhita honA saMbhava hai / parantu vaha kisa graMthapara likhA gayA-karmaprAbhatake bhASyase bhinna hai yA abhinna--yaha abhI sunizcitarUpase nahIM kahA jA sakatA / hA~, umAsvAtike 'tattvArthasUtra'para usake likhe jAnekI adhika saMbhAvanA jarUra hai parantu aisI hAlatameM, vaha aSTazatI aura rAjavArtikake kartA akalaMkadevase pahale hI naSTa ho gayA jAna par3atA hai / pichale lekhakoMke graMthoMmeM mahAbhASyake jo kucha spaSTa yA aspaSTa ullekha milate haiM ve svayaM mahAbhASyako dekhakara kiye hue ullekha mAlUma nahIM hote-balki paraMparA kathanoMke AdhArapara yA una dUsare prAcIna graMthoMke ullekhoMparase kiye hue jAna par3ate haiM jo abhI taka upalabdha nahIM hue / unameM eka bhI aisA ullekha nahIM hai jisameM, 'devAgama' jaise prasiddha granthake padyoMko chor3akara, mahAbhASyake nAmake sAtha usake kisI vAkyako uddhRta kiyA ho| isake sivAya, 'devAgama' ukta mahAbhASyakA Adima maMgalAcaraNa hai yaha bAta ina ullekhoMse nahIM pAI jaatii| hA~, vaha usakA eka prakaraNa jarUra ho sakatA hai; parantu usakI racanA 'gaMdhahasti' kI racanAke avasarapara huI 1 samantabhadrakA 'karmaprAbhRta' siddhAntapara likhA huA bhASya bhI upalabdha nahIM hai| yadi vaha sAmane hotA to gaMdhahasti mahAbhASyake vizeSa nirNayameM usase bahuta kucha sahAyatA mila sakatI thii| For Personal & Private Use Only
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ grnth-pricy| 241 yA vaha pahale hI racA jA cukA thA aura bAdako mahAbhASyameM zAmila kiyA gayA isakA abhI taka koI nirNaya nahIM ho skaa| phira bhI itanA to spaSTa hai aura isa kahanemeM koI Apatti mAlUma nahIM hotI ki 'devAgama (AptamImAMsA )' eka bilakula hI svataMtra granthake rUpameM itanA adhika prasiddha rahA hai ki mahAbhASyako samaMtabhadrakI kRti prakaTa karate hue bhI usake sAthameM kabhI kabhI devAgamakA bhI nAma eka pRthaka kRtike rUpameM denA jarUrI samajhA gayA hai aura isa taraha para 'devAgama' kI pradhAnatA aura svataMtratAko udghoSita karaneke sAtha sAtha yaha sUcita kiyA gayA hai ki devAgamake paricayake liye gaMdhahasti mahAbhASyakA nAmollekha paryApta nahIM hai--usake nAma parase hI devAgamakA bodha nahIM hotaa| sAtha hI, yaha bhI kahA jA sakatA hai ki yadi 'devAgama' gaMdhahasti mahAbhASyakA eka prakaraNa hai to ' yuktyanuzAsana' graMtha bhI usake anantarakA eka prakaraNa honA cAhiye; kyoMki yuktyanuzAsanaTIkAke prathama prastAvanAvAkyadvArA zrIvidyAnaMda AcArya aisA sUcita karate haiM ki AptamImAMsA-dvArA AptakI parIkSA ho jAneke anantara yaha graMtha racA gayA hai, aura graMthake prathama padyameM Aye hue 'aca' zabda 1 TIkAkA prathama prastAvanAvAkya isa prakAra hai " zrImasamantabhadrasvAmibhirAptamImAMsAyAmanyayogavyavacchedAd vyavasthApitena bhagavatA zrImatAhatAntyatIrthakaraparamadevena mAM parIkSya kiM cikIrSavo bhavantaH iti te pRSThA iva praahu:-|" . . 2 yuktyanuzAsanakA prathama padya isa prakAra hai " kIrtyA mahatyA bhuvi varddhamAnaM svAM varddhamAnaM stutigocarasvaM / ninISavaH smo vayamadya vIraM vizIrNadoSAzayapAzabandhaM // " 3 adya asminkAle parIkSAvasAnasamaye ( -iti vidyAnaMdaH ) *. arthAt-isa samaya-parIkSAkI samAptike avasarapara-hama Apako-vIravarddhamAnako-apanI stutikA viSaya banAnA cAhate haiM-ApakI stuti karanA cAhate haiN| For Personal & Private Use Only
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 svAmI samantabhadra / parase bhI yaha dhvani nikalatI hai ki usase pahale kisI dUsare grantha athavA prakaraNakI racanA huI hai / aisI hAlata meM, usa grantharAjako " gaMdhahasti ' kahanA kucha bhI anucita pratIta nahIM hotA jisake ' devAgama ' aura ' yuktyanuzAsana ' jaise mahAmahimAsampanna maulika grantharatna bhI prakaraNa hoM / nahIM mAlUma taba, usa mahAbhASya meM aise kitane graMtharatnoMkA samAveza hogA / usakA lupta ho jAnA niHsandeha jainasamAjakA bar3A hI durbhAgya hai / rahI mahAbhASya ke maMgalAcaraNakI bAta, isa viSaya meM, yadyapi, abhI koI nizcita rAya nahIM dI jA sakatI, phira bhI 'mokSamArgasya netAraM ' nAmaka padya ke maMgalAcaraNa hone kI saMbhAvanA jarUra pAI jAtI hai aura sAtha hI isa bAta kI bhI adhika saMbhAvanA hai ki vaha samantabhadrapraNIta hai / paraMtu yaha bhI ho sakatA hai-- yadyapi usakI saMbhAvanA kama haiki ukta padya umAsvAtike tattvArthasUtrakA maMgalAcaraNa ho aura samantabhadrane use hI mahAbhASyakA Adima maMgalAcaraNa svIkAra kiyA ho / aisI hAlata meM una saba AkSepoM ke yogya samAdhAnakI jarUrata rahatI hai jo isa padyako tattvArthasUtrakA maMgalAcaraNa mAnane para kiye jAte haiM aura jinakA digdarzana Upara karAyA cukA hai / hamArI rAyameM, ina saba bAtoM ko lekara 1 aura sabakA acchA nirNaya prApta karane ke liye, mahAbhASyake sambaMdha meM prAcIna jainasAhityako TaTolane kI abhI aura jarUrata jAna par3atI hai, aura vaha jarUrata aura bhI bar3ha jAtI hai jaba hama yaha dekhate haiM ki Upara jitane bhI ullekha mile haiM ve saba vikramakI prAyaH 13 vIM, 14 vIM aura 15 vIM zatAbdiyoM ke ullekha haiM, unase pahale 1 dekho una ullekhoMke ve phuTanoTa jinameM unake kartAoMkA samaya diyA huA hai| For Personal & Private Use Only
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha- paricaya | 243 hajAra varSa ke bhItarakA eka bhI ullekha nahIM hai aura yaha samaya itanA tuccha nahIM ho sakatA jisakI kucha parvAha na kI jAya; balki mahAbhASyake astitva, pracAra aura ullekhakI isa samaya meM hI adhika saMbhAbanA pAI jAtI hai aura yahI unake liye jyAdA upayukta jAna par3atA hai / ataH pahale ullekhoM ke sAtha pichale ullekhoMkI zrRMkhalA aura saMgati ThIka biThalAneke liye isa bAtakI khAsa jarUrata hai ki 12 vIM zatAbdIse 3 rI zatAbdI takake prAcIna jainasAhityako khUba TaTolA jAyausa samayakA koI bhI graMtha athavA zilAlekha dekhanese bAkI na rakkhA jAya; aisA honepara ina pichale ullekhAkI zrRMkhalA aura saMgati ThIka baiTha sakegI aura taba ve aura bhI jyAdA vajanadAra ho jAya~ge / sAtha hI, isa DhU~r3ha-khojase samantabhadrake dUsare bhI kucha aise graMthoM tathA jIvanavRttAntoMkA patA calanekI AzA kI jAtI hai jo isa itihAsameM nibaddha nahIM ho sake aura jinake mAlUma honepara samantabhadra ke itihAsakA aura bhI jyAdA uddhAra honA saMbhava hai / AzA hai purAtattvake premI aura samantabhadra ke itihAsakA uddhAra karane kI icchA rakhanevAle vidvAn jarUra isa DhU~r3hakhoja ke liye acchA yatna kareMge aura isa tarahapara zIghra hI kucha vivAdagrasta praznoMko hala karanemeM samartha ho sakeMge / jo vidvAn apane isa viSayake parizrama tathA anubhavase hameM koI naI bAta sujhAe~ge athavA itihAsa meM nibaddha kisI bAtapara yuktipUrvaka koI khAsa prakAza DAlanekA kaSTa uThAe~ge ve hamAre vizeSa dhanyavAda ke pAtra hoMge aura unakI usa bAtako agale saMskaraNameM yogya sthAna diye jAnekA prayatna kiyA iti bhadram / I jAyagA / jugalakizora, mukhtAra / - sarasAvA, jiMo sahAranapura vaizAkha zuklA 2, saM0 1982 For Personal & Private Use Only
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa / itihAsake 'samaya-nirNaya ' nAmaka prakaraNameM carcita kaI viSa yoMke sambaMdhameM hameM bAdako kucha naI bAteM mAlUma huI haiM, jinheM pAThakoMkI anubhavavRddhi aura unake tadviSayaka vicAroMmeM sahAyatA pahu~cAneke liye yahA~para de denA ucita aura Avazyaka jAna par3atA hai / isI liye, isa pariziSTakI yojanA-dvArA, nIce usakA prayatna kiyA jAtA hai: (1) vibudha zrIdharake 'zrutAvatAra' * se mAlUma hotA hai ki kundakundAcAryane 'SaTkhaNDAgama' ke prathama tIna khaNDoM para koI TIkA nahIM likhI; unake nAmase indranandIne, apane 'zrutAvatAra meM, 12 hajAra zlokaparimANavAlI jisa TIkA athavA 'parikarma' nAmaka bhASyakA ullekha kiyA hai ( itihAsa pR0 160, 161, 163 phu0 no0 181 ) vaha unake ziSya 'kundakIrti' kI racanA hai| yathA "iti sUriparaMparayA dvividhasiddhAnto vrajan munIndrakundakundAcAryasamIpe siddhAntaM jJAtvA kundakIrtinAmA SaTkhaMDAnAM madhye prathamatrikhaMDAnAM dvAdazasahasrapramitaM parikarma nAma zAstraM krissyti|" parantu isa ullekhase itanA jarUra pAyA jAtA hai ki 'SaTUkhaMDAgama' kI racanA kundakundase pahale ho gaI thii| ve AcArya paramparAse donoM __* yaha 'zrutAvatAra' vibudha zrIdharake 'paMcAdhikAra' nAmaka zAstrakA eka prakaraNa ( cauthA pariccheda ) hai aura mANikacaMdra-graMthamAlAke 21 veM grantha 'siddhAntasArAdisaMgraha' meM prakAzita ho cukA hai| For Personal & Private Use Only
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| 245 siddhAntoMke-karmaprAbhRta nAmaka SakhaMDAgama aura kaSAyaprAbhRtake-jJAtA hue the aura isaliye una siddhAntoMkI racanAmeM kAraNIbhUta aise dharasena, puSpadanta, bhUtabali tathA guNadharAdi' AcAryoMko unase pahaleke vidvAn samajhanA cAhiye / ( 2 ) vibudha zrIdharane tumbulUrAcAryako SaTkhaNDAgamAdi siddhAntagraMthoMkA TIkAkAra nahIM mAnA / unhoMne, apane zrutAvatArameM 'kundakIrti' ke bAda 'zyAmakuNDa'ko, zyAmakuNDake bAda 'samantabhadra'ko aura samantabhadrake bAda 'vappadeva'ko TIkAkAra pratipAdana kiyA hai / yathA SaSThakhaMDena vinA teSAM khaMDAnAM sakalabhASAbhiH paddhatinAmagraMthaM dvAdazasahasrapramitaM zyAmakuNDanAmA bhaTTArakaH kariSyati tathA ca SaSThakhaNDasya saptasahasrapramitAM paMjikAM ca / dvividha siddhAntasya vrajataH samuddharaNe samantabhadranAmA munIndro bhaviSyati sopi punaH SaTrakhaNDapaMcakhaNDAnAM saMskRtabhASayASTaSaSThisahasrapramitAM TIkA kariSyati dvitIyasiddhAntaTIkA zAstre likhApayan sudharmanAmA munirvArayiSyati dravyAdizuddherabhAvAt / iti dvividhaM siddhAntaM vrajaMtaM zubhanandibhaTTArakapArzve zrutvA jJAtvA ca vappadevanAmA munIndraH prAkRtabhASayA aSTasahasrapramitAM TIkAM kariSyati" / itihAsake pRSTha 192 para dUsare vidvAnoMke kathanAnusAra tumbulUrAcArya aura zrIvarddhadevako eka vyakti mAnakara jo yaha pratipAdana kiyA 1 'Adi' zabdase 'nAgahasti' Adi jina cAra AcAryoMkA yahA~ abhiprAya hai unameM se 'AryamaMkSu'kA nAma isa 'zrutAvatAra meM nahIM diyA, tIsare 'yativRSabha' kA nAma 'yatinAyaka' aura cauthe uccAraNAcAryakA nAma 'samuddharaNa' muni batalAyA For Personal & Private Use Only
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 pariziSTa / gayA thA ki indranandikA taba apane 'zrutAvatAra' meM 'samantabhadrako tumbulUrAcAryake bAdakA vidvAn batalAnA ThIka nahIM hai' usako isa ulle- . khase kitanA hI poSaNa milatA hai aura indranandike ukta ullekha (i0 pR0 190 ) kI sthiti bahuta kucha saMdigdha ho jAtI hai / paraMtu tumbulUrAcAryako zrIvarddhadevase pRthak vyakti mAna lenepara, jisake mAna lenemeM abhI taka koI bAdhA mAlUma nahIM hotI, indranandIkA vaha ullekha eka matavizeSake taurapara sthira rahatA hai; aura isa liye isa bAtake khoja kiye jAnekI khAsa jarUrata hai ki vAstavameM tumbulUrAcArya aura zrIvarddhadeva donoM eka vyakti the yA alaga alg| , vibudha zrIdharane samantabhadrakI siddhAntaTIkAko indranandIke kathana ( 48 hajAra ) se bhinna, 68 hajAra zlokaparimANa batalAyA hai, yaha Uparake ullekhase-'aSTaSaSThisahasrapramitA' padase--bilakula spaSTa hI hai, isa viSayameM kucha kahanekI jarUrata nahIM / (3 ) vibudha zrIdharake 'zrutAvatAra ' se eka khAsa bAta yaha bhI mAlUma hotI hai ki bhUtabali nAmA muni pahale 'naravAhana' nAmake rAjA aura puSpadanta muni unakI vasuMdharA nagarIke 'subuddhi' nAmaka seTha the| magadhadezake svAmI apane mitrako muni huA dekhakara naravAhanane seTha subuddhisahita jina dIkSA lI thii| ye hI donoM dharasenAcAryake pAsa zAstrakI vyAkhyA sunaneke liye gaye the, aura use suna leneke bAdase hI inakI * bhUtabali ' aura 'puSpadanta ' nAmase prasiddhi huI / bhUtabaline ' SaTkhaNDAgama' kI racanA kI aura puSpadanta muni * viMzati prarUpaNA'ke kartA hue / yathA 1 isa prasiddhise pahale ina donoM AcAryoMke dIkSAsamayake kyA nAma the, isa bAtakI abhI taka kahIMse bhI koI upalabdhi nahIM huii| For Personal & Private Use Only
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ prishisstt| 247 'atra bharatakSetre vAMmideze vasuMdharA nagarI bhaviSyati / tatra naravAhano rAjA, tasya surUpA raajnyii......| nijamitraM magadhasvAminaM munIndraM dRSTvA vairAgyabhAvanAbhAvito naravAhanopi zreSThinA subuddhinAmnA saha jainI dIkSAM dhariSyati |.......dhrsenbhttttaarkH katipayadinairnaravAhanasubuddhinAmnoH paThanAkarNanaciMtanakriyAM kurvatorASADhazvetaikAdazIdine zAstraM parisamAptiM yAsyati / ekasya bhUtA rAtrau balividhiM kariSyaMti, anyasya dantacatuSka sundaraM / bhUtabaliprabhAvAdbhUtabalinAmA naravAhano munirbhaviSyati samadantacatuSTayaprabhAvAt sabuddhiH puSpadanta nAmA munirbhaviSyati |............ythaa SaTkhaNDAgamaracanAkArako bhUtabalibhaTTArakastathA puSpadantopi viMzatiprarUpaNAnAM kartA / " . isa saba kathanapara koI vizeSa vicAra na karake hama yahA~para sirpha itanA hI batalAnA cAhate haiM ki, yadyapi, bhAratIya prAcIna itihAsake pradhAna graMthoM-' arlI hisTarI oNpha iMDiyA' AdimeM ' naravAhana' nAmake rAjAkA koI ullekha nahIM milatA; parantu digambara sampradAyake do prAcIna graMthoM-'trilokaprajJapti' ( tiloya-paNNatti ) aura 'harivaMzapurANa' ( jinasenakRta ) meM usakA ullekha jarUra pAyA jAtA hai / sAtha hI bhASA harivaMzapurANakI zrInagendranAtha vasu-likhita prastAvanAse yaha bhI mAlUma hotA hai ki zvetAmbara saMpradAyake 'titthuguliya-payaNNa' aura 'tIrthoddhAraprakIrNa' nAmaka graMthoMmeM bhI -- naravAhana nAmake rAjAkA 1 dekho 'gAMdhI haribhAI devakaraNa jainagraMthamAlA' meM prakAzita bhASA harivaMzapurANakA san 1916 kA saMskaraNa / For Personal & Private Use Only
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 svAmI smNtbhdr| ullekha milatA hai aura use 'narasena' bhI likhA hai| donoM sapradAyake graMthoMmeM naravAhanakA rAjyakAla 40 varSakA batalAyA hai parantu usake AraMbha tathA samAptike samayoMmeM paraspara kucha matabheda hai / digambara graMthoMke anusAra naravAhanakA rAjyakAla vIranirvANase 445 (60+155+40+30 +60+100 ) varSake bAda prAraMbha hokara vIra ni0 saM0 485 para samApta hotA hai, aura zvetAmbara graMthoMke kathanase (nagendranAtha vasuke ullekhAnusAra) vaha vIranirvANase 413 (60+155+108+30+ 60) varSake bAda prAraMbha aura vIra ni0 saM0 453 para samApta hotA haiN| isa taraha para donoMmeM 32 varSakA kula antara hai| parantu isa antarako rahane dIjiye aura yaha dekhiye ki, yadi sacamuca hI isI rAjA naravAhanane bhUtabali muni hokara 'SaTkhaNDAgama' nAmaka siddhAntagraMthakI racanA kI hai aura usakA yaha samaya (donoMmeMse koI eka) ThIka hai to hameM kahanA hogA ki ukta siddhAnta graMthakI racanA usa vakta huI hai jaba ki ekAdazAMgazrutake gyAraha aMgoMke--pAThI mahAmuni maujUda the* aura jinakI upasthitimeM 'karmaprAbhRta'zrutake vyucchedakI koI AzaMkA nahIM thii| aisI hAlatameM, ukta AzaMkAko lekara, 'SaTkhaNDAgama' zrutake avatArakI jo kathA indranandI AcAryane apane 'zrutAvatAra meM likhI hai vaha bahuta kucha kalpita ThaharatI hai| unake kathanAnusAra bhUtabali AcArya vIranirvANa saM0 683 se bhI kitane hI varSa bAda hue haiM aura ina donoM samayoMmeM prAyaH 200 varSakA bhArI antara hai| ataH vibudha zrIdharake ukta kathanakI khAsa taurapara jA~ca honekI jarUrata hai aura vidvAnoMko isa navA * ina ekAdazAMgapAThI mahAmuniyoMkA astitva, trilokaprajJapti Adi prAcIna granthoM ke anusAra, vIranirvANase 565 varSaparyaMta rahA hai| For Personal & Private Use Only
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa / 249 hana rAjAke astitvAdi viSayaka vizeSa bAtoMkA patA calAnA cAhiye / vibudhazrIdharake isa zrutAvatArameM aura bhI kaI bAteM aisI haiM jo indranandIke zrutAvatArase bhinna haiM / yahA~para hama itanA aura bhI prakaTa kara denA ucita samajhate haiM ki, 'trilokaprajJapti' para likhe hue apane lekhameM, zrIyuta paM0 nAthUrAmajI premIne naravAhanako 'nahapAna' rAjA sUcita kiyA hai / paraMtu unakA yaha sUcita karanA kisa AdhArapara avalambita hai use jAnanekA prayatna karanepara bhI hama abhI taka kucha mAlUma nahIM kara sake aura na svayaM hI donoM kI ekatA kA hameM koI yatheSTa pramANa upalabdha ho sakA hai / astu / isameM saMdeha nahIM ki nahapAna eka itihAsaprasiddha kSatrapa rAjA ho gayA hai aura usake bahutase sikke bhI pAye jAte haiN| vinseMTa smitha sAhabane, apanI 'arlI hisTarI oNpha iMDiyA' meM nahapAnako karIba karIba IsavI san 60 aura 90 ke madhyavartI samayakA rAjA batalAyA hai aura paM0 vizvezvara-nAthajI, 'bhArata ke prAcIna rAjavaMza' meM use zaka kI prathama zatAbdI ke pUrvArdhakA rAjA prakaTa karate haiM / nahapAnake jAmAtA uSavadAta ( RSabhadatta ) kA bhI eka lekha zaka saM0 42 kA milA hai aura usase. nahapAna ke samayapara acchA prakAza par3atA hai / ho sakatA hai ki nahapAna aura naravAhana donoM eka hI vyakti hoM parantu aisA mAne jAne para trilokaprajJapti AdimeM naravAhanakA jo samaya diyA hai use yA to kucha galata kahanA hogA aura yA yaha svIkAra karanA par3egA ki ' triloka 1 dekho jainahitaiSI, bhAga 13, aMka 12, pRSTha 534 / 2 dekho tRtIya saMskaraNakA pR0 209 / For Personal & Private Use Only
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 pariziSTa / prajJapti ' meM zakarAjAkA vIranirvANase 461 varSa bAda honekA jo pradhAna ullekha milatA hai vaha prAyaH ThIka hai aura use saMbhavataH zaka rAjAke rAjyakAlakI samAptikA samaya samajhanA cAhiye / astu; ina saba bAtoMkI jA~ca par3atAla aura yathArtha nirNaya ke liye vizeSa anusaMdhAnakI jarUrata hai, jisakI ora vidvAnoMkA prayatna honA cAhiye / ( 4 ) DA0 harmana jaikobIne apane hAlake eka lekhameM, * likhA hai ki ' siddhasena divAkara ' IsAkI 7 vIM zatAbdI ke vidvAn the athavA unakA yahI samaya honA cAhiye - kyoMki ve bauddha tattvavettA ' 'dharmakIrti' ke nyAyazAstra se paricita the:-- "...The first Svetambara author of Sanskrit works which have come down to us was Siddhasen Divakara who must be assigned to the 7th century A. D. since he was acquainted with the logics of the Buddhist philosopher Dharmakirti." DAkTarasAhabane, yadyapi, apane prakRta kathanakA koI spaSTIkaraNa nahIM kiyA parantu unake isa hetuprayoga se itanA jarUra mAlUma hotA hai ki unhoMne siddhasena divAkarake ' nyAyAvatAra ' graMthakI khAsa taura se jA~ca kI hai| aura dharmakIrtike graMthoM ke sAtha usake sAhityakI bhItarI jA~ca parase hI isa natIje ko pahu~ce haiM / yadi sacamuca hI unakA yaha natIjA ve * yaha lekha bhA0 di0 jaina pariSadke pAkSikapatra 'vIra' ke gata 'mahAvIra jayantI aMka ' ( naM0 11-12 ) meM prakAzita huA hai / 1 bauddhAcArya dharmakIrti IsAkI 7 vIM zatAbdI ke vidvAn the, yaha bAta pahale ( pR0 123 ) jAhira kI jA cukI hai / For Personal & Private Use Only
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI smntbhdr| 251 sahI hai - to isa kahanemeM koI Apatti nahIM ho sakatI ki siddhasena divAkarako, vikramAdityakI sabhAke nava ratnoM se 'kSapaNaka' nAmake vidvAn mAnakara aura varAhamihirake samakAlIna ThaharAkara, jo IsAkI chaThI aura pA~cavIM zatAbdIke vidvAn batalAyA gayA hai, athavA x dharmakIrtike 'nyAyabindu' Adi graMthoMke sAmane maujUda na honese hama isa viSayakI koI jA~ca nahIM kara sake / ho sakatA hai ki 'nyAyAvatAra meM pratyakSa aura anumAna pramANoMke jo lakSaNa diye gaye haiM ve dharmakIrtike lakSaNoMko bhI lakSya karake likhe gaye hoN| 'pratyakSa kalpanApoDhamabhrAntaM' yaha 'pratyakSa kA lakSaNa dharmakIrtikA prasiddha hai| nyAyAvatArake cauthe padyameM pratyakSakA lakSaNa, akalaMkadevakI taraha 'pratyakSaM vizadaM jJAnaM' na dekara, jo 'aparokSatayArthasya grAhakaM jJAnamIdRzaM pratyakSaM' diyA hai, aura agale padyameM, anumAnakA lakSaNa dete hue, 'tadabhrAntaM pramANatvAtsamakSavat ' vAkyake dvArA use (pratyakSako) 'abhrAnta' vizeSaNase vizeSita bhI sUcita kiyA hai usase aisI dhvani jarUra nikalatI hai athavA isa bAtakI saMbhAvanA pAI jAtI hai ki siddhasenake sAmane-unake lakSyameM-dharmakIrtikA ukta lakSaNa bhI sthita thA aura unhoMne apane lakSaNa meM, 'grAhaka' padake prayogadvArA pratyakSako vyavasAyAtmaka jJAna batalAkara, dharmakIrtike 'kalpanApoDhaM' vizeSaNakA nirasana athavA vedhana kiyA hai aura, sAtha hI, unake 'abhrAnta' vizeSaNako prakArAntarase svIkAra kiyA hai / nyAyAvatArake TIkAkAra bhI 'grAhaka' padake dvArA bauddhoM (dharmakIrti) ke ukta lakSaNakA nirasana honA batalAte haiM / yathA " prAhakamiti ca nirNAyakaM dRSTavyaM, nirNayAbhAve'rthagrahaNAyogAt / tena yat tAthAgataiH pratyapAdi 'pratyakSaM kalpanApoDhamabhrAntamiti' tadapAstaM bhavati, tasya yuktiriktatvAt / " isI tarahapara 'trirUpAlliMgato liMgijJAnamanumAnaM' yaha dharmakIrtike anumAnakA lakSaNa hai / isameM 'trirUpAt ' padake dvArA liMgako trirUpAtmaka batalAkara anumAnake sAdhAraNa lakSaNako eka vizeSarUpa diyA gayA hai / ho sakatA hai ki isa para lakSya rakhate hue hI siddhasenane anumAnake 'sAdhyAvinA--- For Personal & Private Use Only
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 pariziSTa / vikramakI pahalI zatAbdIke vidvAn kahA jAtA hai vaha saba ThIka nahIM hai| sAtha hI yaha bhI kahanA hogA ki varAhamihira athavA * kAlidAsake samakAlIna 'kSapaNaka' nAmake yadi koI vidvAn hue haiM to ve ina siddhasena divAkarase bhinna dUsare hI vidvAn hue haiN| aura isameM to taba, koI saMdeha hI nahIM ho sakatA ki IsAkI pA~cavIM zatAbdIke vidvAn zrIpUjyapAda AcAryane apane 'jainendra' vyAkaraNake nimna sUtrameM, jina 'siddhasena'kA ullekha kiyA hai ve avazya hI dUsare siddhasena the vetteH siddhasenasya // 5-1-7 // ___ Azcarya nahIM jo ye dUsare siddhasena hoM jinakA digambara graMthoM meM ullekha pAyA jAtA hai aura jinakA kucha paricaya pRSTha 138-139 para diyA jA cukA hai-digambara graMthoMmeM siddhasenakA 'siddhasena divAkara' nAmase ullekha bhI nahIM milatA; aisI hAlatameM isa bAtakI bhI khoja lagAnekI khAsa jarUrata hogI ki siddhasenake nAmase jitane graMtha isa samaya upalabdha haiM unameMse kauna graMtha kisa siddhasenakA banAyA huA hai| AzA hai DAkTara mahodaya apane hetuko spaSTa karanekI kRpA kareMge aura dUsare vidvAn bhI isa jarUrI viSayake anusandhAnakI ora apanA dhyAna deNge| bhunoliMgAtsAdhyanizcAyakamanumAnaM' isa lakSaNakA vidhAna kiyA ho aura isameM liMgakA 'sAdhyAvinAbhAvI' aisA eka rUpa dekara dharmakIrtike trirUpakA kadarthana karanA hI unheM iSTa rahA ho / kucha bhI ho, isa viSayameM acchI jA~cake ,vinA abhI hama nizcitarUpase kucha kahanA nahIM caahte| For Personal & Private Use Only
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ HOM 050 6000 da 4.0900 ALTRAN zrIvItarAgAya nmH| zrIsamantabhadrasvAmi-viracito ratnakaraNDakazrAvakAcAraH / shriiprbhaacndraacaarynirmitttiikaalNkRtH| samantabhadraM nikhilAtmabodhanaM jinaM praNamyAkhilakarmazodhanam / nibandhanaM ratnakaraNDake paraM karomi bhavyapratibodhanAkaram // 1 // zrIsamantabhadrasvAmI ratnAnAM rakSaNopAyabhUtaratnakaraNDakaprakhyaM samyagdarzanAdiratnAnAM pAlanopAyabhUtaM ratnakaraNDakAkhyaM zAstraM kartukAmo . 1 ratnakaraNDakaM ga pustake / 2 bhaktayA kha pustake / For Personal & Private Use Only
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ratnakaraNDakazzrAvakAcAre nirvighnataH zAstraparisamAptyAdikaM phalamabhilaSanniSTadevatAvizeSaM namasku rvannAha; -- namaH zrIvarddhamAnAya nirdhUtakalilAtmane / sAlokAnAM trilokAnAM yadvidyA darpaNAyate // 1 // 1 'namo' namaskAro'stu / kasmai ? ' zrIvardhamAnAya' antimatIrthaGkarAya tIrthakarasamudAyAya vA / kathaM ? ava - samantAdRddhaM paramAtizayaprAptaM mAnaM kevalajJAnaM yasyAsau vardhamAnaH / ' avApyorallopaH' ityavazabdAkAralopaH / zriyA bahiraMgayA'ntaraMgayA ca samavazaraNAnantacatuSTayalakSaNayopalakSito vardhamAnaH zrIvardhamAna iti vyutpatteH tasmai kathaMbhUtAya ? 'nirdhUtakalilAtmane' nirdhUtaM sphoTitaM kalilaM jJAnAvaraNAdirUpaM pApamAtmana AtmanAM cA bhavyajIvAnAM yenAsau nirdhUtakalilAtmA tasmai / yasya vidyA kevala - jJAnalakSaNA kiM karoti ? ' darpaNAyate ' darpaNa ivAtmAnamAcarati / keSAM ? ' trilokAnAM ' tribhuvanAnAM / kathaMbhUtAnAM ? ' sAlokAnAM ' alokAkAzasahitAnAM / ayamarthaH yathA darpaNo nijendriyAgocarasya mukhAdeH prakAzakastathA sAlokatrilokAnAM tathAvidhAnAM tadvidyA prakAziketi / atra ca pUrvArddhena bhagavataH sarvajJatopAyaH, uttarArdhena ca sarvajJatoktA // 1 // atha tannamaskArakaraNAnantaraM kiM kartuM lagno bhavAnityAha;dezayAmi samIcInaM dharmaM karmanibarhaNam / saMsAraduHkhataH sactvAn yo dharatyuttame sukhe // 2 // ' dezayAmi ' kathaiyAmi / kaM ? 'dharma' / kathaMbhUtaM ? 'samIcInaM' abAdhitaM tadanuSThAtRNAmiha paraloke copakArakaM / kathaM taM tathA nizcitavanto bhavanta ityAha' karmanibarhaNaM ' yato dharmaH saMsAraduHkhasampAdakakarmaNAM 1 upAyakarma ga / 2 pratipAdayAmi kha / For Personal & Private Use Only
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH pricchedH| nibarhaNo vinAzakastato yathoktavizeSaNaviziSTaH / amumevArtha vyutpattidvAreNAsya samarthayamAnaH saMsAretyAdyAha saMsAre caturgAtake duHkhAni zArIramAnasAdIni tebhyaH 'satvAn' prANina uddhRtya 'yo dharati' sthApayati / ka ? 'uttame sukhe' svargApavargAdiprabhave sukhe sa dharma ityucyate // 2 // athaivaMvidhadharmasvarUpatAM kAni pratipadyanta ityAha;sadRSTijJAnavRttAni dharma dharmezvarA viduH / yadIyapratyanIkAni bhavanti bhavapaddhatiH // 3 // dRSTizca tattvArthazraddhAnaM, jJAnaM ca tattvArthapratipattiH, vRttaM cAritraM pApakriyAnivRttilakSaNaM / santi samIcInAni ca tAni dRSTijJAnavRttAni ca / 'dharma' uktasvarUpaM / 'viduH vadanti prtipaadynte| ke te? 'dharmezvarA' ratnatrayalakSaNadharmasya IzvarA anuSThAtRtvena pratipAdakatvena ca svAmino jinanAthAH / kutastAnyeva dharmo na punarmithyAdarzanAdInyapItyAha-yadIyetyAdi / yeSAM sadRSTyAdInAM sambandhIni yadIyAni tAni ca tAni pratyanIkAni ca pratikUlAni mithyAdarzanAdIni bhavanti' sampadyante / kA? 'bhavapaddhatiH' sNsaarmaargH| ayamarthaH--yataH samyagdarzanAdipratipakSabhUtAni mithyAdarzanAdIni saMsAramArgabhUtAni / ataH samyagdarzanAdIni svargApavargasukhasAdhakatvAddharmarUpANi siddhayantIti // 3 // tatra samyagdarzanasvarUpaM vyAkhyAtumAha zraddhAnaM paramArthAnAmAptAgamatapobhRtAm / trimUDhApoDhamaSTAGgaM samyagdarzanamasmayam // 4 // samyagdarzanaM bhavati / kiM ? 'zraddhAnaM' ruciH / keSAM ? 'AptAgamatapobhRtAM vakSyamANasvarUpANAM / na caivaM SaDdravyasaptatattvanavapadArthAnAM zraddhAnamasaMgRhItamityAzaMkanIyaM augamazraddhAnAdeva tacchraddhAnasaMgrahaprasiddhaH / 1 pramANaiH prasiddhAnyataH kAraNAt kha / 2 AptAgamazraddhAnAdeva kha / For Personal & Private Use Only
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDa zrAvakAcAre- I abAdhitArthapratipAdakamAptavacanaM hyAgamaH / tacchraddhAne teSAM zraddhAnaM siddhameva / kiM viziSTAnAM teSAM ? 'paramArthAnAM' paramArthabhUtAnAM na punarbIddhamata iva kalpitAnAM / kathaMbhUtaM zraddhAnaM ? 'asmayaM' na vidyate vakSyamANo jJAnadarpAdyaSTaprakAraH smayo garyo yasya tat / punarapi kiMviziSTaM ? 'trimUDhAporTa' tribhirmUDhairvakSyamANalakSaNairapoDhaM rahitaM yat / 'aSTAMgaM' aSTau vakSyamANAni niHzaMkitvAdInyaMgAni svarUpANi yasya // 4 // tatra saddarzanaviSayatayoktasyAptasya svarUpaM vyAcikhyAsurAhaHAptenotsannadoSeNa sarvajJenAgamezinA / bhavitavyaM niyogena nAnyathA hyAptatA bhavet // 5 // 'Aptena' bhavitavyaM, 'niyogena' nizcayena niyamena vA / kiMviziSTena ? 'utsannadoSeNa' naSTadoSeNa / tathA 'sarvajJena' sarvatra viSaye'zeSavizeSataH parisphuTaparijJAnavatA niyogena bhavitavyaM / tathA 'AgamezinA' bhavyajanAnAM heyopAdeyatattvapratipattihetubhUtAgamapratipAdakena niyamena bhavitavyaM / kuta etadityAha - 'nAnyathA hyAptatA bhavet ' 'hi' yasmAt anyathA uktaviparI - taprakAreNa, AptatA na bhavet // 5 // atha ke punaste doSA ye tatrotsannA ityAzaMkyAhaH kSutpipAsAjarAtaGkajanmAntakabhayasmayAH / na rAgadveSamohAca yasyAptaH sa prakIrtyate // 6 // kSucca bubhukSA / pipAsA ca tRSA / jarA ca vRddhatvaM / AtaGkazca vyAdhiH / janma ca karmavazAccaturgatiSUtpattiH / antakazca mRtyuH / bhayaM cehaparalokAtrANAguptimaraNavedanA''kasmikalakSaNaM / smayazca jAtikulA - 1 na vidyate smayA vakSyamANA yatra ityAdi pAThaHkha - pustake | 2 kathaMbhUtaM kh| 3 ' cchi ' pAThAntaraM / 4 niyogena, kha, ga / For Personal & Private Use Only
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH pricchedH| didarpaH / rAgadveSamohAH prasiddhAH / cazabdAJcintAratinidrAvismayamaMdasvedakhedA gRhyante / ete'STAdazadoSA yasya na santi sa AptaH 'prakIrtyate' prtipaadyte| nanu cAptasya bhavet kSut , kSudabhAve AhArAdau pravRttyabhAvAdehasthitirnasyAt / asti cAsau, tasmAdAhArasiddhiH / tathA hi / bhagavato dehasthitirAhArapUrvikA, dehsthititvaadsmdaadidehsthitivt| jainenocyateatra kimAhAramAtraM sAdhyate kavalAhAro vA ? prathamapakSe siddhasAdhanatA Asayogakevalina AhAriNo jIvA ityAgamAbhyupagamAt / dvitIyapakSe tu devadehasthityA vybhicaarH| devAnAM sarvadA kavalAhArAbhAve'pyasyAH sNbhvaat| atha mAnasAhArAsteSAM tatrasthitistairhi kevalinAM karmanokarmAhArAt sAstu / atha manuSyadehasthititvAdasmadAdivatsA tatpUrvikA iSyate tarhi tadvadeva tadehe sarvadA niHsvedatvAdyabhAvaHsyAt / asmadAdAvanupalabdhasyApi tadatizayasya tatra saMbhave bhuktyabhAvalakSaNo'pyatizayaHkiM na syAt / kiM ca asmadAdau dRSTasya dharmasya bhagavati samprasAdhane tajjJAnasyendriyajenitatvaprasaMgaH (syAt ) tathA hi-bhagavato jJAnamindriyajaM jJAnatvAt asmadAdijJAnavat / ato bhagavataH kevalajJAnalakSaNAtIndriyajJAnAsaMbhavAt sarvajJatvAya datto jalAJjaliH / jJAnatvAvizeSe'pi tajjJAnasyAtIndriyatve dehasthitittvAvizeSe'pi tadehasthiterakavalAhArapUrvakatvaM kiM na syAt / vedanIyasadbhAvAttasya bubhukssotpttbhojnaadau pravRttirityuktiranupapannA 1 asya sthAne 'viSAda' iti pAThaHkha g| 2 jainenocyate kha-pustake naasti| 3 Nokamma kammahAro kavalAhAro ya leppmaahaaro| oja maNo vi ya kamaso AhAro chabbiho nneo|| NokammaM titthayare kammaM NAreya mANaso amre| . . kavalAhAro parapasu ojo pkkhiinn......|| viggahagaimAvaNNA kevaliNo sammuhado ajogI y| siddhA ya aNAhArA sesA AhAriNo jIvA // 4 tarhi iti kha ga pustakayo nAsti / .......... For Personal & Private Use Only
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAra mohanIyakarmasahAyasyaiva vedanIyasya bubhukSotpAdane sAmarthyAt / bhoktumicchA bubhukSA sA mohanIyakarmakAryatvAt kathaM prakSINamohe bhagavati syAt ? anyathA . riraMsAyA api tatra prasaMgAt kamanIyakAminyAdisevAprasakterIzvarAdestasyAvizeSAdvItarAgatA na syAt / vipakSabhAvanAvazAdrAgAdInAM hAnyatizayadarzanAt kevalini tatparamaprakarSaprasiddhItarAgatAsaMbhave bhojanAbhAvaparamaprakarSo'pi tatra kiM na syAt tadbhAvanAto bhojanAdAvapi hAnyatizayadarzanAvizeSAt / tathA hi--ekasmin dine yo'nekavArAn bhukte, kadAt vipakSabhAvanAvazAt sa eva punarekavAraM bhuMkte / kazcit punarekadinAdyantaritabhojanaH, anyaH punaH pakSamAsasaMvatsarAdyantaritabhojana iti / ki c-bubhukssaapiiddaanivRttibhojnrsaasvaadnaadbhvet tadAsvAdanaM cAsya rasanendriyAt kevalajJAnAdvA ? rasanendriyAncet matijJAnaprasaMgAt kevalajJAnAbhAvaH syAt / kevalajJAnAJcet kiM bhojanena ? dUrasthasyApi trailokyodaravatino rasasya parisphuTaM tenAnubhavasaMbhavAt / kathaM cAsya kevalajJAnasaMbhavo bhuMjAnasya zreNItaH patitatvena pramattaguNasthAnavartitvAt / aprematto hi sAdhurAhArakathAmAtreNApi pramatto bhavati nArhanbhujAno'pIti mahaccitraM / astu tAvajjJAnasaMbhavaH tathApyasau kevalajJAnena pizitAdyazuddhadravyANi pazyan kathaM bhuMjIta antarAyaprasaMgAt / gRhasthA apyalpasatvAMstAni pazyanto'ntarAyaM kurvanti kiM punarbhagavAnanantavIryastanna kuryAt / tadakaraNe vA tasya tebhyo'pi hInasattvaprasaMgAt / kSutpIDAsaMbhave cAsya kathamanantasaukhyaM syAt yato'nantacatuSTayasvAmitAsya / na hi sAntarAyasyAnantatA yuktA jJAnavat / na ca bubhukSA pIDaiva na bhavatItyabhidhAtavyaM "kSudhAsamA nAsti zarIravedanA " itybhidhaanaat| tadalamatiprasaMgena prameyakamalamArtaNDe nyAyakumudacandre prapaJcataH prarUpaNAt // 6 // ___ athoktadoSairvivarjitasyAptasya vAcikA nAmamAlAM prarUpayannAha; 1 apramatto'pi kha / 2 sattvAni kha ga / 3 hInatva kh| For Personal & Private Use Only
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH / parameSThI paraMjyotirvirAgo vimalaH kRtI / sarvajJo'nAdimadhyAntaH sArvaH zAstopalAlyate // 7 // parame indrAdInAM vandye pade tiSThatIti 'parameSThI' / paraM nirAvaraNaM paramAtizayaprAptaM jyotirjJAnaM yasyAsau / 'virAgo' vigato rAgo bhAvakarma yasya / 'vimalo' vinaSTomalo dravyarUpo mUlottarakarmaprakRtiprapaMco yasya / 'kRtI' niHzeSaheyopAdeyatattve vivekasampannaH / 'sarvajJo' yathAvannikhilArthasAkSAtkArI / ' anAdimadhyAntaH ' uktasvarUpAptapravAhApekSayA AdimadhyAntazUnyaH / ' sArvaH ' ihaparalokopakArakamArga pradarzakatvena sarvebhyo hitaH / " zAstA ' pUrvAparavirodhAdidoSaparihAreNAkhilArthAnAM yathAvatsvarUpopadezakaH / etaiH zabdairuktasvarUpa Apta 'upaLAlyate' pratipAdyate ||7|| samyagdarzanaviSayabhUtAptasvarUpamabhidhAyedAnIM tadviSayabhUtAgama svarUpamabhidhAtumAhaH-. anAtmArthaM vinA rAgaiH zAstA zAsti sato hitam / dhvanan zilpikarasparzAnmurajaH kimapekSate // 8 // 'zAstA' AptaH / 'zAsti' zikSayati / kAn ? ' sataH' Avaparya - stAditvena samIcInAn bhavyAn / kiM zAsti ? 'hitaM' svargAditatsAdhanaM ca samyagdarzanAdikaM / kimAtmanaH kiMcit phalamabhilaSannasau zAstI - tyAha - 'anAtmArtha' na vidyate Atmano'rthaH prayojanaM yasmin zAsanakarmANi paropakArArthamevAsau tAn zAsti / " paropakArAya satAM hi ceSTitaM " ityabhidhAnAt / sa tathA zAstItyetat kutovagatAmityAha - .' vinA rAgaiH' yato lAbhapUjAkhyAtyabhilASalakSaNaparai rAgairvinA zAsti tato nAtmArthaM zAstItyavasIyate / asyaivArthasya samarthanArthamAha-dhvanannityAdi / shilpikrsprshaadvaadkkr| bhighAtAnmurajo mardalo dhvanan kimA - -- For Personal & Private Use Only
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDa zrAvakAcAre tmArthaM kiMcidapekSate naivApekSate / ayamarthaH yathA murajaH paropakArArthameva vicitrAn zabdAn karoti tathA sarvajJaH zAstrapraNayanamiti // 8 // kIdRzaM tacchAstraM yattena praNItamityAhaHAMptopajJamanullaMghyamadRSTeSTavirodhakam / tattvopadezakRtsArvaM zAstraM kApathaghaTTanam // 9 // ' AptopanaM ' sarvajJasya prathamoktiH / anulaMdhyaM yasmAttadAptopa tasmAdindrAdInAmanullaMghyamAdeyaM / kasmAt ? tadupajJatvena teSAmanuluMdhyaM yataH / 'adRSTeSTavirodhakaM'-- dRSTaM pratyakSaM, iSTamanumAnAdi, na vidyate dRSTe - STAbhyAM virodho yasya / tathAvidhamapi kutastatsiddhamityAha - ' tattvopadezakRt ' yatastasya saptavidhasya jIvAdivastuno yathAvatsthitasvarUpasya vA upadezakRt yathAvatpratidezakaM tato dRSTeSTAvirodhakaM / evaMvidhamapi kasmAdavagataM ? yataH 'sArve' sarvebhyo hitaM sArvamucyate tatkathaM yathAvattatsvarUpaprarUpaNamantareNa ghaTeta / etadapyasya kuto nizcitamityAha - ' kApathaghaTTanaM ' yataH kApathasya kutsitamArgasya mithyAdarzanAderghaTTanaM nirAkArakaM sarvajJapraNItaM zAstraM tatastatsArvamiti // 9 // athedAnIM zraddhAnagocarasya tapobhRtaH svarUpaM prarUpayannAha ;viSayAzAvazAtIto nirArambho'parigrahaH / jJAnadhyAnataporatnastapasvI sa prazasyate || 10 || 5 viSayeSu sragvanitAdiSvAzA AkAMkSA tasyA vazamadhInatA / tadatIto viSayAkAMkSArahitaH / ' nirArambhaH ' parityaktakRSyAdivyApAraH / ' aparigraho ' bAhyAbhyantaraparigraharahita: / ' jJAnadhyAnataporatna: ' jJAnadhyAna 1 siddhasena - divAkarasya nyAyAvatArepi navama evAyaM zlokaH / 2 tasmAditaravAdinA kha / 3 pratipAdakaM kha / 4 rAkaraNakAraNaM kha / 5 ' jJAnadhyAnataporakta ' ityapi prasiddhaH / For Personal & Private Use Only
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. prathamaH pricchedH| www tapAMsyeva ratnAni yasya etadguNaviziSTo yaH sa tapasvI guruH 'prazasyate' zlAdhyate // 10 // ___ idAnImuktalakSaNadevAgamaguruviSayasya samyagdarzanasya niHzaMkitatvaguNasvarUpaM prarUpayannAhA-- . idamevedRzameva tattvaM nAnyanna caanythaa| ..ityakampAyasAmbhovatsanmArge'saMzayA ruciH // 11 // ___ 'ruciH ' samyagdarzanaM / ' asaMzayA ' niHzaMkitatvadharmopetA / kiM viziSTA satI ? 'akampA' nizcalA / kiMvat ? 'AyasAmbhovat' ayasi bhavamAyasaM tacca tadambhazca pAnIyaM tadiva tadvat khaGgAdigatapAnIyavadityarthaH / ka sAkampetyAha- sanmArge' saMsArasamudrottaraNArtha sadbhirmugyate anveSyata iti sanmArga AptAgamagurupravAhastasmin / kenolekhenetyAha' idamevetyAdi ' idamevAptAgamatapasvilakSaNaM tattvaM / ' IdRzameva ' ukta prakAreNaiva lakSaNena lakSitaM / 'nAnyat ' etasmAdbhinnaM na / 'na cAnyathA' uktatallakSaNAdanyathA paraparikalpitalakSaNena lakSitaM, 'na ca' naiva tadghaTate ityevamullekhena // 11 // idAnIM niSkAMkSitatvaguNaM samyagdarzane darzayannAha;karmaparavaze sAnte duHkhairantaritodaye / pApabIje sukhe'nAsthA zraddhAnAkADakSaNA smRtA // 12 // 'anAkAMkSaNA smRtA ' niSkAMkSitatvaM nizcitaM / kAsau ? 'zraddhA' / kathaMbhUtA ? ' anAsthA ' na vidyate AsthA zAzvatabuddhiryasyAM / na AsthA anAsthA / tasyAM tayA vA zraddhA anAsthAzraddhA sA cApyanAkAMkSaNeti smRtA / ka anAsthA'ruciH ? 'sukhe ' vaiSayike / kathaMbhUte ? ' karmaparavaze' krmaaytte| tathA ' sAnte ' antena vinAzena saha vartamAne / tathA . 'duHkhairantaritodaye ' duHkhairmAnasazArIrairantarita udayaH prAdurbhAvo yasya / tathA ' pApabIje' pApotpattikAraNe // 12 // For Personal & Private Use Only
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAresamprati nirvicikitsAguNaM samyagdarzanasya prarUpayannAha;svabhAvato'zucau kAye rtntrypvitrite| . nirjugupsA guNaprItirmatA nirvicikitsatA // 13 // 'nirvicikitsatA matA' abhyupagatA / kAsau ? ' nirjugupsA' vicikitsa.bhAvaH / ka ? kAye / kiMviziSTe ? ' svabhAvato'zucau ' svruupennaapvitrite| itthaMbhUte'pi kAye ' ratnatrayapavitrite / ratnatrayeNa pavitrite pUjyatAM nIte / kutastathAbhUte nirjugupsA bhavatItyAha- guNaprIti: ' yato guNena ratnatrayAdhArabhUtamuktisAdhakalakSaNena prItirmanuSyazarIramevedaM mokSasAdhakaM nAnyadevAdizarIramityanurAgaH / tatastatra nirjugupseti // 13 // adhunA saddarzanasyAmUDhadRSTitvaguNaM prakAzayannAhaHkApathe pathi duHkhAnAM kApathasthe'pyasammatiH / asaMpRktiranutkIrtiramUDhA dRSTirucyate // 14 // amUDhA dRSTiramUDhatvaguNaviziSTaM samyagdarzanaM / kA ? ' asammatiH / na vidyate manasA sammatiH zreyaH sAdhanatayA sammananaM yatra dRSTau / ka ? 'kApathe' kutsitamArge mithyAdarzanAdau / kathaMbhUte ? ' pathi ' mArge / keSAM ? 'duHkhaanaaN'| na kevalaM tatraivAsammatirapi tu 'kApathasthe'pi' mithyAdarzanAdyAdhAre'pi jIve / tathA 'asaMpRktiH' na vidyate sampRktiH kAyena nakhacchoTikAdinA prazaMsA yatra / 'anutkIrtiH' na vidyate utkIrtirutkIrtanaM vAcA saMstavanaM yatra / manovAkkAyamithyAdarzanAdInAM tadvatAM cAprazaMsAkaraNamamUDhaM samyagdarzanamityarthaH // 14 // athopagRhanaguNaM tasya pratipAdayannAha; svayaM zuddhasya mArgasya bAlAzaktajanAzrayAm / vAcyatAM yatpramAjenti tadvadantyupagRhanam // 15 // For Personal & Private Use Only
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ - prathamaH paricchedaH / tadupagRhanaM vadanti yatpramArjanti nirAkurvanti pracchAdayantItyarthaH / kAM ? 'vAcyatAM' doSaM / kasya ? 'mArgasya' ratnatrayalakSaNasya / kiMviziSTasya ? 'svayaM zuddhasya' svabhAvato nirmalasya / kathaMbhUtAM ? 'bAlAzaktajanAzrayAM' bAlo'jJaH, azakto vratAdyanuSThAne'samarthaH sa cAsau janazca sa Azrayo yasyAH / ayamarthaH-hitAhitavivekavikalaM vratAdyanuSThAne'samarthajanamAzrityAgatasya ratnatraye tadvati vA doSasya yat pracchAdanaM tadupagRhanamiti // 15 // atha sthitIkaraNaguNaM samyagdarzanasya darzayannAha; darzanAcaraNAdvApi calatAM dhrmvtslaiH| pratyavasthApanaM prAjJaiH sthitIkaraNamucyate // 16 // 'sthitIkaraNa' asthitasya darzanAdezcalitasya sthitaM karaNaM sthitIkaraNamucyate / kaiH ? prAstadvicakSaNaiH / kiM tat ? 'pratyavasthApana' darzanAdau pUrvavat punarapyavasthApanaM / keSAM ? 'calatAM' / kasmAt ? darzanAccaraNAdvApi / kaisteSAM pratyavasthApanaM ? 'dharmavatsalaiH' dharmavAtsalyayuktaiH // 16 // atha vAtsalyaguNasvarUpaM darzane prakaTayannAha;: svayathyAnprati sadbhAvasanAthApetakaitavA / pratipattiryathAyogyaM vAtsalyamabhilapyate // 17 // vAtsalyaM ' sadharmiNi snehaH / 'abhilapyate ' pratipAdyate / kAsau ? ' pratipattiH ' pUjAprazaMsAdirUpA / kathaM ? ' yathAyogyaM , yogyAnatikrameNa aJjalikaraNAbhimukhagamanaprazaMsAvacanopakaraNasampradAnAdilakSaNA / kAn prati ? ' svayUthyAn / jainAn prati / kathaMbhUtA ? 'sadbhAvasanAthA ' sadbhAvenAvakratayA sahitA cittapUrviketyarthaH / ata eva 'apetakaitavA ' apetaM vinaSTaM kaitavaM mAyA yasyAH // 17 // For Personal & Private Use Only
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 ratnakaraNDakazrAvakAcAre --- atha prabhAvanAguNasvarUpaM darzanasya nirUpayannAha :ajJAnatimiravyAptimapAkRtya yathAyatham / jinazAsanamAhAtmyaprakAzaH syAtprabhAvanA // 18 // 'prabhAvanA' syAt / kAsau ? 'jinazAsanamAhAtmyaprakAzaH ' / * jinazAsanasya mAhAtmya prakAzastu tapojJAnAdyatizayaprakaTIkaraNaM / kathaM ? * yathAyathaM ' snapanadAnapUjAvidhAnatapomaMtrataMtrAdiviSaye Atmazaktyanati - krameNa / kiM kRtvA apAkRtya ' nirAkRtya / kAM ? ' ajJAnatimiravyAptiM ' * jinamatAtpareSAM yatsnapanadAnAdiviSaye'jJAnameva timiramandhakAraM tasya vyApti * prasaram // 18 // 6 idAnImuktaniHzaMkitatvAdyaSTAMgAnAM madhye kaH kena guNena pradhAnatayA prakaTita iti pradarzayan zlokadvayamAha ; tAvadaJjanacauro'Gge tato'nantamatiH smRtA / uddAyanastRtIye'pi turIye revatI matA // 19 // tato jinendrabhakto'nyo vAriSeNastataH paraH / viSNuzca vajranAmA ca zeSayorlakSyatAM gatAH // 20 // tAvacchabdaH kramavAcI, samyagdarzanasya hi niHzaMkitatvAdInyaSTAMgAnyutAni teSu madhye prathame niHzaMkitatveM 'gasvarUpe tAvallakSyatAM dRSTAntatAM gatoSJja coraH smRto nizcitaH / dvitIyeMge niSkAMkSitatve tato'Jjana corAdanyAnantamatirlakSyatAM gatA matA / tRtIyeMge nirvicikitsatve uddAyano lakSyatAM gato mataH / turIye caturthe'Gge amUDhadRSTitve revatI lakSyatAM gatA matA / tatastebhyazcaturthebhyo'nyo jinendrabhakta zreSThI upagUhane lakSyatAM gato mataH / tato jinendrabhaktAt paro vAriSeNaH sthitIkaraNe lakSyatAM gato mataH / 1 sampAdanAdilakSaNA kha / 2 puSpamadhyagataH pATha ka - pustake nAsti / For Personal & Private Use Only
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH / . viSNuzca viSNukumAro vajranAmA ca vajrakumAraH zeSayorvAtsalyaprabhAvanayo rlakSyatAM gatau matau / gatA iti bahuvacananirdezo dRSTAntabhUtoktAtmavyakti-bahutvApekSayA / 13. tatra niHzaMkitatveM janacoro dRSTAntatAM gato'sya kathAM / yathA dhanvaMtarivizvalomau sukRtakarmavazAdamitaprabhavidyutprabhadevau saMjAtau cAnyonyasya dharmaparIkSaNArthamatrAyAtau / tato yamadagnistAbhyAM tapasazcAlitaH / maigadhadeze rAjagRhanagare jinadattazreSTI kRtopavAsaH kRSNacaturda-zyAM rAtrau smazAne kAyotsargeNa sthito dRSTaH / tato'mitaprabhadevenoktaM dUre tiSThaMtu madIyA munayo'muM gRhasthaM dhyAnAccAlayeti, tato vidyutprabhadevenAnekadhA kRtopasargopi na calito dhyAnAt / tataH prabhAte mAyAmupasaM-hRtya prazasya cAkAzagAminI vidyA dattA / tasmai kathitaM ca taveyaM siddhA' nyasya ca paMcanamaskArArcanArAdhanavidhinA setsyatIti / somadattapuSpavaTukena caikadA jinadattazreSThI pRSTaH ka bhavAn prAtarevotthAya vrajatIti / tenoktamakRtrimacaityAlaya vaMdanAbhakti kartuM vrajAmi / mametthaM vidyAlAbhaH saMjAta iti kathite tenoktaM mama vidyAM dehi yena tvayA saha puSpAdikaM gRhItvA vaMdanAbhakti karomIti / tataH zreSThinA tasyopadezo dattaH / tena ca kRSNacaturdazyAM zmazAne vaTavRkSapUrvazAkhAyAmaSTottarazatapAdaM darbhazikyaMbandhayitvA tasya tale tIkSNasarvazastrANyUrdhvamukhAni dhRtvA gaMdhapuSpAdikaM dattvA zikyamadhye pravizya SaSThopavAsena paMcanamaskArAnuccArya churikayaikaikaM pAdaM chiMdatA'dho jAjvalyamAnapraharaNasamUhamAlokya bhItena tena saMcititaM yadi zreSThino vacanamasatyaM bhavati tadA maraNaM bhavatIti zaMki- 1katheyamasmatsuhRdvaryazrIvAsudeva paMDitaiH svahastenollikhite pustake sumahadrUpeNa vartate / 2 aGgadeze iti ga / For Personal & Private Use Only
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAre tamanA vAraMvAraM caTanottaraNaM karoti / etasmin prastAve prajApAlarAjJaH kanakarAjJIhAraM dRSTAMjanasuMdaryA vilAsinyA rAtrAvAgatoMjanacoro bhaNitaH / yadi me kanakarAjhyA hAraM dadAsi tadA bhartI tvaM nAnyatheti / tato gatvA rAtrau hAra corayitvAM'janacora Agacchan hArodyotena jJAto'garakSaiH koTTapAlaizca dhriyamANo hAraM tyaktvA praNazya gataH, vaTaMtale vaTukaM dRSTA tasmAnmatraM gRhItvA niHzaMkitena tena vidhinaikavAreNa sarvazikyaM chinnaM zastropari patitaH siddhayA vidyayA bhaNitaM mamAdezaM dehIti / tenoktaM jinadattazreSThipArzve mAM nayeti / tataH sudarzanamerucaityAlaye jinadattasyAne nItvA sthitH| pUrvavRttAMtaM kathayitvA tena bhaNitaM yatheyaM siddhA bhavadupadezena tathA paralokasiddhAvapyupadehIti / tatazcAraNamunisannidhau tapo gRhItvA kailAze kevalamutpAdya mokSaM gataH // 1 // niHkAMkSitattve'naMtamatIdRSTAMto'syAH kthaa| __ aMgadeze caMpAnaga- rAjA vasuvardhano rAjJI lakSmImatI / zreSThI priyadattastadbhAryA aMgavatI putryanaMtamatI / naMdIzvarASTamyAM zreSThinA dharmakIrtyAcAryapAdamUle'STadinAni brahmacaryaM gRhItaM / krIDayA'naMtamatI ca grAhitA / anyadA saMpradAnakAle'naMtamatyoktaM tAta ! mama tvayA brahmacarya dApitamataH kiM vivAhena ? zreSThinoktaM krIDayA mayA te brahmacarya dApitaM / nanu tAta ! dharme vrate kA krIDA / nanu putri! naMdIzvarASTadinAnyeva vrataM tava na sarvadA dattaM / sovAca nanu tathA bhaTTArakairavivakSitatvAditi / iha janmani pariNayane mama nivRttirastItyuktvA sakalakalAvijJAnazikSAM kurvatI sthitA yauvanabhare caitre nijodyAne AMdolayaMtI vijayArdhadakSiNazreNikinnarapuravidyAdhararAjena kuMDalamaMDitanAmnA sukezInijabhAryayA saha gaganatale gacchatA dRSTA / kimanayA vinA jIviteneti 1 gRhISyamANaH iti pAThAntaram / 2 dhRta ityanyatra / For Personal & Private Use Only
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH / saMcitya bhAryAM gRhe dhRtvA zIghramAgatya vilapaMtI tena sA nItA / AkAze gacchatA bhAryau dRSTvA bhItena parNalaghuvidyA: samarpya mahATavyAM muktA / tatra ca tAM rudantImAlokya bhImanAmnA bhillarAjena nijapalli - kAyAM nItvA pradhAnarAjJIpadaM tava dadAmimAmiccheti bhaNitvA rAtrAvanicchatIM bhoktumArabdhA / vratamAhAtmyena vanadevatayA tasya tADanAdyupasargaH kRtaH / devatA kAcidiyamiti bhItena tenAvAsitasArthapuSpakanAmnaH sArthavAhasya samarpitA / sArthavAho lobhaM darzayitvA pariNetukAmo na tayA vAJchitaH / tena cAnIyAyodhyAyA kAmasenAkuTTinyAH samarpitA, kathamapi vezyA na jAtA / tatastayA siMharAjasya rAjJo darzitA tena ca rAtrau haThAt sevitumArabdhA / nagaradevatayA tadratamAhAtmyena - tasyopasargaH kRtaH / tena ca bhItena gRhAnniH sAritA / rudatI sakhedaM sA kamalazrIkSAMtikayA zrAviketi matvA'tigauraveNa dhRtA / athAnaMtamatIzokavismaraNArthaM priyadattazreSThI bahusahAyo vaMdanAbhaktiM kurvannayodhyAyAM gato nijasyAlakAjinadattazreSThino gRhe saMdhyAsamaye praviSTo rAtrau putrIharaNavArtA kathitavAn / prabhAte tasmin vaMdanAbhaktiM kartuM gate atigauravitaprAghUrNa - kanimittaM rasavatIM kartuM gRhe catuSkaM dAtuM kuzalA kamalazrIkSAMtikA zrAvikA jinadattabhAryayA AkAritA / sA ca sarvaM kRtvA vasatikA gatA / vaMdanAbhAktaM kRtvA Agatena priyadattazreSThinA catuSkamAlokyAnaMtamatIM smRtvA gahvaritahRdayena gadgaditavacanenAzrupAtaM kurvatA bhaNitaM / yayA gRhamaMDanaM kRtaM tAM me darzayeti / tataH sA AnItA tayozca melApake jAte jinadattazreSThinA ca mahotsavaH kRtaH / anaMtamatyA coktaH tAta ! idAnIM me tapo dApaya dRSTamekasminneva bhave saMsAravaicitryamiti / tataH kamalazrIkSAMtikApArzve tapo gRhItvA bahunA kAlena vidhinA mRtvA tadAtmA sahasrArakalpe devo jAtaH // 2 // For Personal & Private Use Only
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAre nirvicikitsite uddAyano dRSTAMto'sya kathA / ekadA saudharmendreNa nijasabhAyAM samyaktvaguNaM vyAvarNayatA bharate vatsadeze raurakapure uddAyanamahArAjasya nirvicikitsitaguNaH prazaMsitastaM parIkSituM vAsavadeva uduMbarakuSThakuthitaM munirUpaM vikRtya tasyaiva hastena vidhinA sthitvA sarvamAhAraM jalaM ca mAyayA bhakSayitvAtidurgaMdhaM bahuvamanaM kRtavAn / durgaMdhabhayAnnaSTe parijane pratIcchato rAjJastaddevyAzca prabhAvatyA upari charditaM, hAhA ! viruddha AhAro datto mayetyAtmAnaM niMdayatastaM ca prakSAlayato mAyAM parihRtya prakaTIkRtya pUrvavRttAntaM kathayitvA prazasya ca taM, svarga gataH / uddAyanamahArAjo vardhamAnasvAmipAdamUle tapogRhItvA muktiM gtH| prabhAvatI ca tapasA brahmasvarge devo babhUva / amUDhadRSTitverevatI dRSTAnto'sya kathA | 16 vijayArdhadakSiNazreNyAM meghakUTe nagare rAjA candraprabhaH / candrazekharaputrAya rAjyaM datvA paropakArArthaM vandanAbhaktyarthaM ca kiyatIrvaidyA dadhAno dakSiNamathurAyAM gatvA guptAcAryasamIpe jhulako jAtaH / tenaikadA vandanAbhaktyarthamuttaramathurAyAM calitena guptAcAryaH pRSTaH kiM kasya kathyate ? bhagavatoktaM sutratamunervandanA varuNarAjamahArAjJIrevatyA AzIrvAdazca kathanIyaH tripRSTenApi tena etAvadevoktaM / tataH kSullake - noktaM / bhavyasenAcAryasyaikAdazAMgadhAriNo'nyeSAM nAmApi bhagavan na gRhNAti tatra kiMcitkAraNaM bhaviSyatIti sampradhArya tatra gatvA sutratamunerbhaTTArakIyAM vandanAM kathayitvA tadIyaM ca viziSTaM vAtsalyaM dRSTTA bhavyasenavasatikAM gataH / tatra gatasya ca bhavyasenena saMbhASaNamapi na kRtaM kuNDikAM gRhItvA, bhavya senena saha bahirbhUmiM gatvA vikurvaNayA harita komala tRNAMkuracchanno mArgo'gre darzitaH / taM dRSTA " Agame kilaite 1 kacchadeze ka, ga. 2 'kathate kha. / For Personal & Private Use Only
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH pricchedH| jIvAH kathyanta " iti bhaNitvA tatrIruciM kRtvA tRNopari gataH zaucasamaye kuNDikAyAM jalaM nAsti tathA vikRtizca kApi na dRzyate'to'tra svacchasarovare prazastamRttikayA zaucaM kRtvaan| tatastaM mithyAdRSTiM jJAtvA bhavyasenasyAbhavyasenanAma kRtaM / tato'nyasmin dine pUrvasyAM dizi padmAsanasthaM caturmukhaM yajJopavItAdyupetaM devAsuravandhamAna brahmarUpaM darzitaM / tatra rAjAdayo bhavyasenAdayazca janA gatAH / revatI tu ko'yaM brahmanAma devaH iti bhaNitvA lokaiH preryamANApi na gatA / evaM dakSiNasyAM dizi garuDArUDhaM caturbhujaM ca gadAzaMkhAdidhArakaM vAsudevarUpaM / pazcimAyAM dizi vRSabhArUDhaM sArdhacandrajaTAjUTagaurIgaNopataM zaMkararUpaM / uttarasyAM dizi samavazaraNamadhye prAtihAryASTakopetaM suranaravidyAdharamunivRndavandyamAnaM paryakasthitaM tIrthakaradevarUpaM drshitH| tatra ca sarvalokA gatAH / revatI tu lokaiH preryamANApi na gatA navaiva vAsudevAH, ekAdazaiva rudrAH, caturviMzatireva tIrthakarA jinAgame kathitAH / te cAtItAH ko'pyayaM mAyAvItyuktvA sthitA / anye dine caryAvelAyAM vyAdhikSINazarIrakSullakarUpeNa revatIgRhapratolIsamIpamArge mAyAmUrchayA patitaH / revatyA tamAkarNya bhaktyotthApya nItyopacAraM kRtvA pathyaM kArayitumArabdhaH / tena ca sarvamAhAraM bhuktvA durgandhavamanaM kRtaM / tadapanIya hA ! virUpakaM mayA'pathyaM datta. miti revatyA vacanamAkarNya teSAM mAyAmupasaMhRtya tAM devIM vandayitvA gurorAzIrvAdaM pUrvavRttAntaM kathayitvA lokamadhye tu amUDhadRSTitvaM tasyA uccaiH prazasya svasthAne gataH / varuNo rAjA zivakArtiputrAya rAjyaM datvA tapo gRhItvA mAhendrasvarge devo jAtaH / revatyapi tapaH kRtvA brahmasvarge devo babhUva / .1 aagme| ratna0-2 For Personal & Private Use Only
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAre upagUhane jinendrabhakto dRSTAnto'sya kathAsurASTradeze pATaliputranagare rAjA yazodharo rAjJI susImA putraH suvIraH saptavyasanAbhibhUtastathAbhUtataskarapuruSasevitaH / pUrvadeze gauDaviSaye tAmralisanagaryo jinendrabhakta zreSThinaH saptatalaprAsAdopari bahurakSakopayuktapArzvanApratimAchatra yopari viziSTatarAnardhyavaiDUryamaNi pAraMparyeNAkarNya lobhAttena suvIreNa nijapuruSAH pRSTAH taM mANaM kiM ko'pyAnetuM zakto'stIti / indramukuTamaNimapyahamAnayAmIti galagarjitaM kRtvA sUryanAmA cauraH kapaTena kSullako bhUtvA atikAyaklezena grAmanagarakSobhaM kurvANaH krameNa tAmaliptanagarauM gtH| tamAkarNya gatvA'lokya vanditvA saMbhASya prazasya kSubhitena jine - -ndrabhakta zreSTinA nItvA pArzvanAthadevaM darzayitvA mAyayA anicchannapi sa tatra maNirakSako dhRtaH / ekadA kSulakaM pRSTvA zreSThI samudrayAtrAyAM cali - to nagarAdvahirnirgatya sthitaH / sa caurakSullako gRhajanamupakaraNa nayanavya jJAtvA ardharAtre taM maNi gRhItvA calitaH / maNitejasA mArge koTTapAlairdRSTo dhartumArabdhaH / tebhyaH palAyitumasamarthaH zreSThina eva zaraNaM praviSTo mAM rakSa 1 rakSeti coktavAn koTTapAlAnAM kalakalamAkarNya paryAlocya taM cauraM jJAtvA darzaneopahAsapracchAdanArthaM bhaNitaM zreSThinA madvacanena ratnamanenAnItimiti virUpakaM bhavadbhiH kRtaM yadasya mahAtapasvinaurodghoSaNA kRtA / tataste tasya pramANaM kRtvA gatAH / sa ca zreSThinA rAtrau nirghATitaH / evamanyenApi samyagdRSTinA asamarthajJAnapuruSAdAgatadarzanadoSasya pracchAdanaM kartavyaM / sthitIkaraNe vAriSeNo dRSTAnto'sya kathA - magadhadeze rAjagRhanagare rAjA zreNiko rAjJI celinI putro vAriSeNaH uttamazrAvakaH caturdazyAM rAtrau kRtopavAsaH zmazAne kAyotsargeNa sthitaH / tasmi - I neva dine udyAnikAyAM gatayA magavasundarIvilAsinyA zrIkIrtizreSThinyAH 'parihito divyo hAro dRSTaH / tatastaM dRSTvA kimanenAlaGkAreNa vinA jIviteneti / -saMcintya zayyAyAM patitvA sA sthitA / rAtrau samAgatena tadAsaktena vidyu 18 For Personal & Private Use Only
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH pricchedH| numan coreNoktaM priye ! kimeve sthitAsIti / tayoktaM zrIkIrtizreSThinyA hAra yadi me dadAsi tadA jIvAmi tvaM ca me bhartA nAnyatheti zrutvA tAM samudIrya ardharAtre gatvA nijakauzalena taM hAraM corayitvA nirgataH / tadudyotena cauro'yamiti jJAtvA gRharakSakaiH koTTapAlaizca dhriyamANo palAyitumasamartho vAriSeNakumArasyAne taM hAraM dhRtvA'dRzyo bhUtvA sthitH| koTTapAlaizca taM tathAlokya zreNikasya kathitaM deva ! vAriSeNazcaura iti| taM zrutvA tenoktaM mUrkhasyAsya mastakaM gRhytaamiti| mAtaMgena yo'siH zirograhaNArtha vAhitaH sa kaNThe tasya puSpamAlA babhUva / tamatizayamAkarNya zreNikena gatvA vAriSeNaH kSamA kAritaH / labdhAbhayapradAnena vidyuccaureNa rAjJo nijavRttAnte kathite vAriSeNo gRhe netumArabdhaH / tena coktaM mayA pANipAtre bhoktavyamiti / tato'sau sUtasenamunisamIpe munirabhUt / ekadA rAjagRhasamIpe palAsakUTagrAme caryAyAM sa praviSTaH / tatra zreNikasyayo'gnibhUtimaMtrI / tatputreNa puSpajalena sthApitaM cayA kArayitvA sa somillAM nijabhAryA pRSTvA prabhu putratvAdvAlasakhitvAcca stokaM mArgAnuvrajanaM kartuM vAriSeNena saha nirgataH / Atmano vyAghuTanArtha kSIravRkSAdikaM darzayan muhurmuhurbandanAM kurvan haste dhRtvA nIto viziSTadharmazravaNaM kRtvA vairAgyaM nItvA tapo grAhito'pi somillAM na vismarati / tau dvAvapi dvAdazavarSANi tIrthayAtrAM kRtvA vardhamAnasvAmisamavazaraNaM gatau / tatra vardhamAnasvAminaH pRthi-. vyAzca sambandhigItaM devairgIyamAnaM puSpaDolena zrutaM / yathA " mailakucalI dummanI nauhe pavisiya eNa / kaha jIvesai dhaNiyaghara ujjhate hiyaeNa // " etadAtmanaH somillAyAzca saMyojya utknntthitshclitH| sa vAriSeNena jJAtvA sthirIkaraNAthai nijanagaraM nItaH / celinyA tau dRSTA vAriSeNaH kiM ... 1 lADena kha / 2 nAhee vasiyaeNa kha / For Personal & Private Use Only
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'ratnakaraNDakazrAvakAcAre-- cAritrAcalitaH AgacchatIti saMcintya parIkSaNArtha sarAgavItarAge dve Asane datte / vItarAgAsane vAriSeNenopavizyoktaM madIyamantaHpuramAnIyatA tatazcelinyA mahAdevyA dvAtriMzadbhAryAH sAlaGkArA AnItA / tataH puSpaDAlo vAriSeNena bhaNitaH striyo madIyaM yuvarAjapadaM ca tvaM gRhANa / tacchRtvApuSpaDAlo atIvalajjitaH paraM vairAgyaM gtH| paramArthena tapaH kartuM lagna iti / vAtsalye viSNukumAro dRSTAnto'sya kathAavantideze ujjayinyAM zrIvarmA rAjA tasya baliyRhaspatiH pralhAdo namucizceti catvAro maMtriNaH tatraikadA samastazrutAdhAro divyajJAnI saptazatamunisamanvito'kampanAcArya AgatyodyAnake sthitaH / samastasaMghazca vAritaH rAjAdike'pyAyate kenApi jalphnaM na kartavyamanyathA samastasaMghasya nAzo bhaviSyatIti / rAjJA ca dhavalagRhAsthitena pUjAhastaM nagarIjanaM gacchantaM dRSTyA maMtriNaH pRSTAH kAyaM loko'kAlayAtrAyAM gacchatIti / tairuktaM kSapaNakA bahavo bahirudyAne AyAtAstatrAyaM jano yAti vayamapi tAn dRSTuM gacchAma iti bhaNitvA rAjApi tatra maMtrisamanvito gataH / pratyeke sarve vanditAH / na ca kenApi AzIrvAdo dttH| divyAnuSThAnenAtinispRhAstiSThantIti saMcintya vyAdhuTite rAjJi maMtribhirduSTAbhiprAyairupahAsaH kRtaH balIvardA ete na kiMcidapi jAnanti mUrkhA dambhamaunena sthitAH / evaM bruvANaurgacchadbhirane caryA kRtvA zrutasAgaramunimAgacchantamAlokyoktaM "ayaM taruNabalIvardaH pUrNakukSirAgacchati / etadAkarNya tena te rAjAgre'nekAntavAdena jitAH / akampanAcAryasya cAgatya vArtA kthitaa| tenoktaM sarvasaMghastvayA mAritaH / yadi vAdasthAne gatvA rAtrau tvamekAkI tiSThasi tadA saMghasya jIvitavyaM tava zuddhizca bhavati / tato'sau tatra gatvA kAyotsargeNa sthitaH / maMtribhizcAtilajitaiH kruddhai rAtrau saMghaM mArayituM gacchadbhistamekaM munimAlokya yena paribhavaH kRtaH sa eva haMtavyaH iti For Personal & Private Use Only
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH / paryAlocya tadvadhArthaM yugapaccaturbhiH khaDgA udgIrNAH / kaMpitanagaradevatayA tathaiva te kIlitAH / prabhAte a ( ta ) thaiva te sarvalokairdRSTAH / ruSTena rAjJA kramAgatA iti na mAritA gardabhArohaNAdikaM kArayitvA nirghATitAH / atha kurujAMgaladeze hastinAgapure rAjA mahApadmo rAjJI lakSmImatI putrau padmo viSNuzca / sa ekadA padmAya rAjyaM datvA mahApadmo viSNunA saha zrutasAgaracaMdrAcAryasya samIpe muni - rjAtaH / te ca baliprabhRtaya Agatya padmarAjasya maMtriNo jAtAH / kumbhapuradurge ca siMhabalo rAjA durgabalAt padmamaNDalasyopadravaM karoti / tadgrahaNacintayA padmaM durbalamAlokya balinoktaM kiM deva ! daurbalye kAraNamiti / kathitaM ca rAjJA / tacchrutvA AdezaM yAcayitvA tatra gatvA buddhimAhAtmyena durge bhaMktvA siMhabalaM gRhItvA vyAghuyyAgataH / tena padmasyAsau samarpitaH / deva ! so'yaM siMhabala iti / tuSTena tenoktaM vAMchita varaM prArthayeti / balinoktaM yadA prArthayiSyAmi tadA dIyatAmiti / atha katipayadineSu viharantaste'kampanAcAryAdayaH saptazatayatayastatrAgatAH / purakSobhAdraliprabhRtistAn parijJAya rAjA etadbhakta iti paryAlocya bhayAttanmAraNArthaM padmaH pUrvavaraM prArthitaH saptadinAnyasmAkaM rAjyaM dehIti / tato'sau saptadinAni rAjyaM datvA'ntaHpure pravizya sthitaH / balinA ca AtApanagirau kAyotsargeNa sthitAn munIn vRtyA veSTaya maNDapaM kRtvA yajJaH kartumArabdhaH / ucchiSTasarAvacchAgAdijIva kalevarairdhUmaizca munInAM mAraNArthamupasargaH kRtaH / munayazca dvividhasaMnyAsena sthitAH / atha mathi - lAnagaryAmardharAtre bahirvinirgatazrutasAgaracandrAcAryeNa AkAzaM zravaNanakSatraM * kampamAnamAlokyAvadhijJAnena jJAtvA bhaNitaM mahAmunInAM mahAnupasargo vartate tacchrutvA puSpadharanAmnA vidyAdharakSulakena pRSTaM bhagavan ! ka keSAM munInAM mahAnupasargo vartate ? hastinApure akampanAcAryAdInAM saptazata For Personal & Private Use Only 21
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 ratnakaraNDa kazrAvakAcAre yatInAM / upasargaH kathaM nazyati ? dharaNibhUSaNagirau viSNukumAramunirvikriyasimpannastiSThati sa nAzayati / etadAkarNya tatsamIpe gatvA kSulla. kena viSNukumArasya sasmin vRttAnte kathite mama kiM vikriyA RddhirastIti saMcintya tatparIkSArtha hastaH prasAritaH / sa giri bhittvA dUre gataH / tatastAM nirNIya tatra gatvA padmarAjo bhaNitaH / kiM tvayA munInAmupasargaH kAritaH / bhavatkule kenApIdRzaM na kRtaM / tenoktaM kiM karomi mayA pUrvamasya varo datta iti / tato viSNukumAramuninA vAmanabrAhmaNaM kRtvA divyadhvaninA prAdhyayanaM kRtaM / balinoktaM ki tubhyaM diiyte| tenoktaM bhUmeH pAdatrayaM dehi / ahilabrAhmaNa bahutaramanyat prArthayeti vAraM vAraM lokairbhaNyamAno'pi tAvadeva yaacte| tato hastodakAdividhinA bhUmipAdatraye datte tenaikapAdo merau datto dvitIyo mAnuSottaragirau tRtIyapAdena devavimAnAdInAM kSobhaM kRtvA balipRSThe taM pAdaM datvA baliM vadhvA munInAmupasargo nivAritaH / tataste catvAro'pi maMtriNaH padmasya bhayAdAgatya viSNukumAramunerakampanAcaryAdInAM ca pAdeSu lgnaaH| te maMtriNaH zrAvakAzca jAtA iti / ___prabhAvanAyAM vajrakumAro dRSTAnto'sya kathAhastinApure balarAjasya purohito garuDastatputraH somadattaH tena sakalazAstrANi paThitvA ahicchatrapure nijamAmasubhUtipAiveM gatvA bhaNitaM / mAma ! mAM durmukharAjasya darzayet / na ca garvitena tene darzitaH / tato pahilo bhUtvA sabhAyAM svayameva taM dRSTvA AzIrvAdaM datvA sarvazAstrakuzalatvaM prakAzya maMtripadaM labdhavAn / taM tathAbhUtamAlokya subhUtimAmo yajJadattAM putrI pariNetuM dattavAn / ekadA tasyA 'garbhiNyA varSAkAle AmraphalabhakSaNe 1 darzayate kha, ga, 2 na. kha, ga, 3 gurviNyAH mUlapAThaH / For Personal & Private Use Only
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH / dohalako jAtaH / tataH somadattena tAnyudyAnavane anveSayatA yatrAmravRkSe sumitrAcAryo yogaM gRhItavAMstaM nAnAphalaiH phalitaM dRSTrA tasmAttAnyAdAya puruSahaste preSitavAn / svayaM ca dharmaM zrutvA nirviNNastapo gRhItvA AgamamadhItya pariNato bhUtvA nAbhigirau Atapanena sthitaH / yajJadattA ca putraM prasUtA nItaM zrutvA baMdhusamIpaM gatA / tasya zuddhiM jJAtvA bandhubhiH saha nAbhigiriM gatvA tamAtapanasthamAlokyAtikopAttatpAdopari bAlakaM dhRtvA durvacanAni datvA gRhaM gatA / atra prastAve divAkaradevanAmA vidyAdharo'marAvatIpuryAH purandaranAmnA laghubhrAtrA rAjyAnnirghATitaH / sakalatro muniM vanditumAyAtaH / taM bAlaM gRhItvA nijabhAryAyAH samaprpya vajrakumAra iti nAma kRtvA gataH / sa ca vajrakumAraH kanakanagare vimalavAhananijamaithunikasamIpe sarvavidyApArago yuvA ca krameNa jAtaH / atha garuDavegAGgavatyoH putrI pavanavegA hemantaparvate prajJapti vidyAM mahAzrameNa sAdhayantI pavanAkampitabadarIvajrakaMTakena locane viddhA / tatastatpIDayA calacittAyA vidyAM na siddhyati / tato vajrakumAreNa ca tAM tathA dRSTvA vijJAnena kNttkmuddhRtH| tataH sthiracittAyAstasyA vidyA siddhA / uktaM ca tayA bhavatprasAdena eSA vidyA siddhA tvameva me bharttetyuktvA pariNItA / vajrakumAreNoktaM tAta ! ahaM kasya putra iti satyaM kathaya tasmin kathite me bhojanAdau pravRttiriti / tatastena pUrvavRttAntaH sarvaH satya eva kathitaH / tamAkarNya nijaguruM draSTuM bandhubhiH saha mathurAyAM kSatriyaguhAyAM gataH / tatra ca somadattagurordivAkaradevena vaMdanAM kRtvA vRttAntaH kathitaH / samastabandhUn mahatA kaSTena visRjya vajrakumAro munirjAtaH atrAntara mathurAyAmanyA kathA - rAjA pUtigandho rAjJI urvilA / sA ca samyadRSTitIva jinadharmaprabhAvanAyAM ratA / nandIzvarASTadinAni prativarSe jine - ndrarathayAtrAyAM trIn vArAn kArayati / tatraiva nagaryo zreSThI sAgaradattaH I 1 taM kha, ga / 2 girau, kha, ga / 3 UrvI, ga / 23 For Personal & Private Use Only
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAre zreSThinI samudradattA putrI daridrA / mRte sAgaradatte daridrA ekadA paragRhe nikSiptasikthAni bhakSayantI carsa praviSTena munidvayena dRSTA tato laghumuninoktaM hA ! varAkI mahatA kaSTena jIvatIti / tadAkarNya jyeSThamuninoktaM atraivAsya rAjJaH paTTarAjJI vallabhA bhaviSyatIti / bhikSAM bhramatA dharmazrIvadaMkena tadvacanamAkarNya nAnyathA munibhASitamiti saMcintya svavihAre tAM nItvA mRSTAhAraiH poSitA / ekadA yauvanabhare caitramAse andolayantI tAM rAjA dRSTA atIba virahAvasthAM gataH / tato maMtribhistAM tadartha vaMdako yaacitH| tenoktaM yadi madIyaM dharma rAjA gRhNAti tadA dadAmIti / tatsarvaM kRtvA pariNItA / paTTamahAdevI tasya sAtivalubhA jAtA / phAlgunanandIzvarayAtrAyAmurvilA rathayAtrAmahAropaM dRSTA tayA bhaNitA deva ! madIyo buddharatho'dhunA puryA prathamaM bhramatu / rAjJA coktamevaM bhavatviti / tata urvilA vadati madIyo ratho yadi prathamaM bhramati tadAhAre mama pravRttiranyathA nivRttiriti pratijJAM gRhItvA kSatriyaguhAyAM somadattAcAryapAi~ gatA / tasmin prastAve vajrakumAramunervandanAbhaktyarthamAyAtA divAkaradevAdayo vidyAdharAstadIyavRttAntaM ca zrutvA vajrakumAramuninA te bhaNitAH / urvilAyAH pratijJArUDhAyA rathayAtrA kAritA tamatizayaM dRSTA pUtimukhA buddhadAsI anye ca janA jinadharmaratA jAtA iti // 20 // nanu samyagdarzanasyASTabhiraGgaiH prarUpitaiH kiM prayojanaM ? tadvikalasyApyasya saMsArocchedanasAmarthyasaMbhavAdityAzaMkyAhaH nAMgahInamalaM chettuM darzanaM janmasantatim / . na hi mantro'kSaranyUno nihanti viSavedanAM // 21 // ' darzanaM kartR / janmasantatiM / saMsAraprabandhaM / ' chettuM / ucchedayituM ' nAlaM' na samartha / kathaMbhUtaM sat , ' aMgahInaM ' aMgauniH For Personal & Private Use Only
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH pricchedH| 25 zaMkitatvAdisvarUpaihInaM vikalaM / asyaivArthasya samarthanArthaM dRSTAnta mAha-'nahI' tyAdi sarpAdidaSTasya prasRtasarvAMgaviSavedanasya tadapaharaNArtha prayukto maMtro'kSareNApi nyUno hIno 'nahi' naiva 'nihanti' sphoTayati viSavedanAM / tataH samyagdarzanasya saMsArocchedasAdhane'STAGgopetatvam / tasya saMsArocchedasAdhanaM syAditi ceducyate lokadevatApAkhaMDimUDhabhedAt trINi bhavanti / tatra lokamUDhaM tAvadarzayannAhaH ApagAsAgarasnAnamuccayaH sikatAzmanAm / giripAto'gnipAtazca lokamUDhaM nigadyate // 22 // 'lokamUDhaM ' lokamUDhatvaM / kiM ? ' ApagAsAgarasnAnaM ' ApagA nadI sAgaraH samudraH tatra zreyaHsAdhanAbhiprAyeNa yatsnAnaM na vapuH zarIraprakSAlanAbhiprAyeNa / tathA -- uccayaH ' stUpavidhAnaM / keSAM ? siMkatAzmanAM ' sikatA vAlukA, azmAnaH pASANAsteSAM / tathA ' giri. pAto ' bhRgupAtAdiH / * agnipAtazca ' agnipravezaH / evamAdisarve lokamUDhaM ' nigadyate ' pratipAdyate // 22 // devatAmUDhaM vyAkhyAtumAhaH-- varopalipsayAzAvAn raagdvessmliimsaaH| devatA yadupAsIta devatAmUDhamucyate // 23 // 'devatAmUDhaM ' ' ucyate / 'yadupAsIta' ArAdhayet / kAH devatAH' / kathaMbhUtAH, ' rAgadveSamalImasAH ' rAgadveSAbhyAM malImasA malinAH / kiM viziSTaH ? ' AzAvAn / aihikaphalAbhilASI / kayA ? -- varopalipsayA' varasya vAJchitaphalasya, upalipsayA praaptumicchyaa| nanvevaM zrAvakAdInAM zAsanadevatApUjAvidhAnAdikaM samyagdarzanamlAnatAhetuH prApnonIti cet evametat yadi varopalipsayA kuryAt / yadA tu saktadevatA For Personal & Private Use Only
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ ratnakaraNDakazrAvakAcAretvena tAsAM tatkaroti tadA na tanmlAnatAhetuH / tat kurvatazca darzanapakSa. pAtAdvaramayAcitamapi tAH prayacchantyeva / tadakaraNe ceSTadevatAvizeSAt phalaprAptinirvighnato jhaTiti na siddhayati / na hi cakravartiparivArApUjane sevakAnAM cakravartinaH sakAzAt tathA phalaprAptidRSTA // 23 // idAnIM saddarzanasvarUpe pASaNDimUDhasvarUpaM darzayannAhaH sagranthArambhahiMsAnAM saMsArAvarttavartinAm / pASaNDinAM puraskAro jJeyaM pApaNDimohanam // 24 // pASaNDimohanaM jJeyaM jJAtavyaM / ko'sau ? ' puraskAraH ' prazaMsA / keSAM ? 'pASaNDinAM' mithyAdRSTiliMginAM / kiM viziSTAnAM ? ' sagranthAraMbhahiMsAnA ' granthAzca dAsIdAsAdayaH, AraMbhAzca kRSyAdayaH hiMsAzca 'anekavidhAH prANivadhAH saha tAbhirvartanta ityevaM ye teSAM / tathA -- saMsArAvartavartinAM ' saMsAre AvartI bhramaNaM yebhyo. vivAhAdikarmabhyasteSu vartate. ityevaM zIlAsteSAM / etaitribhirmUDhairapoDhatvasampannaM samyagdarzanaM saMsArocchittikAraNaM asmayatvasampannavat // 24 // kaH punarayaM smayaH katiprakArazcetyAha:jJAnaM pUjAM kulaM jAti balamRddhiM tapo vapuH / aSTAvAzritya mAnitvaM smayamAhurgatasmayAH // 25 // 'Ahu'dhruvanti / kaM? 'smyN'| ke te? 'gatasmayAH' naSTamadAH jinaaH| kiM tat ? ' mAnitvaM / kiM kRtvA ? 'aSTAvAzritya ' / tathA hi| jJAnamA zratya jJAnamado bhavati / nanu zilpamadasya navamasya prasakteraSTAviti saMkhyAnutpannAH ityapyayuktaM tasya jJAne evAntAvAt anenASTavidhamadena ceSTamAnasya doSaM darzayannAha : smayena yo'nyAnatyeti dharmasthAn garvitAzayaH / so'tyeti dharmamAtmIyaM na dharmo dhArmikairvinA // 26 // For Personal & Private Use Only
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH pricchedH| 'smayena ' uktaprakAreNa 'garvitAzayo' darpitacittaH yo jIvaH / 'dharmasthAn ' ratnatrayopetAnanyAn / 'atyeti ' avadhIrayAti avajJayAtikrAmatItyartha : / ' so'tyeti ' avadhIrayati / kaM ! : dharma' ratnatrayaM / kathaMbhUtaM ? 'AtmIyaM jinapatipraNItaM / yato dharmo 'dhArmikai ' ratnatrayAnuSThAyibhirvinA na vidyate // 26 // nanu kulaizvaryAdisampannaiH smayaM kathaM niSeDhuM zakya ityAhaH-- yadi pApanirodho'nyasampadA kiM prayojanam / atha pApAsravo'styanyasampadA kiM prayojanam // 27 // pApaM jJAnAvaraNAdyazubhaM karma niruddhayate yenAsau ' pApanirodho ratnatraya-.' sadbhAvaH sa yadyasti tadA 'anyasampadA' anyasya kulaizvaryAdeH sampadA sampatyA kimapi prayojanaM, tannirodhe'to'pyadhikAyA viziSTatarAdetatsampadaH sadbhAvamavabuddhayamAnasya tannibandhanasmayasyAnutpatteH / 'atha pApAtravo'sti / pApasyAzubhakarmaNaH Asravo mithyAtvApiratyAdirAsta kiM prayojanaM ane durgatigamanAdikaM avabuddhayamAnasya tatsampadA prayojanAmA-. vastatsamayasya kartumanucitatvAt // 27 // amumevArtha pradarzayannAhaHsamyagdarzanasampannamapi mAtaGgadehajam / devA devaM vidurbhasmagUDhAMgArAntaraujasam // 28 // .. 'devaM ' ArAdhyaM / 'vidu mnynte| ke te ? 'devA' " devA vitassa" NamaMti jassa dhamme sayA maNo" ityabhidhAnAt / kamapi ? ' mAtaMgadehajamapi' caaNddaalmpi| kathaMbhUtaM ? -- samyagdarzanasampannaM ' samyagdarzanena sampannaM yuktaM / ataeva 'bhasmagUDhAGgArAntaraujasaM' bhasmanA gUDhaH pracchA-- ditaH sa cAsAvaGgArazca tasya antaraM madhyaM tatraiva ojaH prakAzo nirmalatA. yasya // 28 // For Personal & Private Use Only
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAre ekasya dharmasya vividhaM phalaM prakAzyedAnImubhayordhamAdharmayoryathAkrama phalaM darzayannAhaH zvApi devo'pi devaH zvA jAyate dharmakilbiSAt / kApi nAma bhavedanyA sampaddharmAccharIriNAm // 29 // 'zvApi' kukkaro'pi 'devo' jAyate / 'devo'pi' devaH 'zvA' jAyate / kasmAt ? 'dharmakilviSAt' dharmamAhAtmyAt khalu zvApi devo bhavati / kilviSAt pApodayAt punardevo'pi zvA bhvti| evaM tataH 'kApi ' vAcAmagocarA 'nAma' sphuTaM 'anyA' na pUrvA dvitIyA vA 'sampadvibhUtivizeSo bhavetU' / kasmAt ? dharmAt / keSAM ? ' zarIriNAM ' saMsAriNAM / yata * evaM tato dharmaeva prekSAvatAnuSThAtavyaH // 29 // te cAnuSThitA darzanamlAnatA mUlato'pi na kartavyetyAhaH bhayAzAsnehalobhAca kudevAgamaliMginAm / praNAmaM vinayaM caiva na kuyuH zuddhadRSTayaH // 30 // 'zuddhadRSTayo' nirmalasamyavattvAH na kuryuH / kaM ? 'pramANaM ' uttmaanggenopnti| 'vinayaM caiva' karamukulaprazaMsAdilakSaNaM / keSAM ? kudevAgamaliMginAM / kasmAdApi ? 'bhayAzAsnehalobhAcca' bhayaM rAjAdijanitaM, AzA ca bhAvino'rthasya pratyAkAMkSA, snehazca mitrAnurAgaH, lobhazca vartamAnakAle'rthaprAptigRddhiH, bhayAzAsnehalobhaM tasmAdapi / cazabdo'pyarthaH // 30 // nanu mokSamArgasya ratnatrayarUpatvAt kasmAddarzanasyaiva prathamataH svarUpAbhidhAnaMkRtamityAhaH * darzanaM jJAnacAritrAtsAdhimAnamupAznute / / darzanaM karNadhAraM tanmokSamArga pracakSyate // 31 // 'darzana' kartR 'upAznute' prApnoti / kaM ? 'sAdhimAna' sAdhutvamutkRSTatvaM -vA kasmAt ? jJAnacAritrAt / yatazca sAdhimAnaM tasmAddarzanamupA For Personal & Private Use Only
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH pricchedH| shnute| 'tat' tasmAt / 'mokSamArge' ratnatrayAtmake 'darzanaM karNadhAraM ' pradhAnaM pracakSyate / tathaiva hi karNadhArasya naukhevaTakaivartakasyAdhInA samudraparatIragamane nAvaH pravRttiH tathA saMsArasamudraparayaMtagamane samyagdarzana-- karNadhArAdhInA mokSamArganAvaH pravRttiH // 31 // __nanu cAsyotkRSTatve siddhe karNadhAratvaM siddhayati tasya ca kutaH siddha.. mityAhaH vidyAvRttasya sNbhuutisthitivRddhiphlodyaaH| na santyasatisamyaktve bIjAbhAve taroriva // 32 // 'samyaktve'sati' avidyamAne / 'na snti'| ke te ? saMbhUtisthitivRddhiphalodayAH / kasya ? vidyAvRttasya / ayamarthaH-vidyAyA matijJAnAdirUpAyAH vRttasyaca sAmAyikAdicAritrasya yA saMbhUtiH prAdurbhAvaH, sthitiryathAvatpadArthaparicchedakatvena karmanirjararAdihetutvena cAvasthAnaM, vRddhirutpannasya paratara utkarSaH phalodayo devAdipUjAyAH svargApavargAdezca phalasyotpattiH / kasyAbhAve kasyeva te na syurityAha-bIjAbhAve taroriva bIjasya mUlakAraNasyAbhAve yathA taroste na santi tathA samyaktvAsyapi mUlakAraNabhUtasyAbhAve vidyAvRttasyApi te na santIti // 32 // - yazca samyagdarzanasampanno gRhastho'pi tadasampannAnmunerutkRSTastato'pi smygdrshnmevotkRssttmityaahH| gRhastho mokSamArgastho nirmoho naiva mohavAn / anagAro gRhI zreyAn nirmoho mohino muneH||33|| 'nirmoho' darzanapratibandhakamohanIyakarmarahitaH saddarzanapariNata itya.. ' rthaH / itthaM bhUto gRhastho mokSamArgastho bhavati -- anagAro' yatiH punaH . 1 nauSeTakakaivartakasya k| For Personal & Private Use Only
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 ratnakaraNDakazrAvakAcAre 'naiva' mokSamArgastho bhavati / kiM viziSTaH ? 'mohavAn' drshnmohopetH| mithyAtvapariNata ityarthaH / yata evaM tato gRhastho'pi nirmohaH sa 'zreyAn utkRSTaH / kasmAt ? muneH / kathaMbhUtAt ? 'mohino' darzanamI: hayuktAt / // 34 // yata evaM tataH na samyaktvasamaM kiJcitkAlye trijgtypi| ... zreyo'zreyazca mithyAtvasamaM nAnyattanUbhRtAm // 34 // 'tanUbhatAM' saMsAriNAM / ' samyaktvasamaM' samyaktvena samaM tulyaM / 'zreyaH' zreSThamuttamopakArakaM / 'kiMcit' anyavastu nAsti / yatastasmin sati gRhastho'pi yaterapyutkRTatAM pratipadyate / kadA tannAsti ? 'kAlye' atItAnAyatavartamAnakAlatraya / tasmin ka tannAsti ? ' trijagatyapi ' AstAM tAvanniyatakSetrAdau tannAsti apitu trijagatyapi tribhuvane'pi tathA 'azreyo' anupakArakaM / mithyAtvasamaM kiMcidanyannAsti / yatastatsadbhAve yatirapi vratasaMyamasampanno gRhasthAdapi tadviparItatAM tadapakRSTatAM vrajatIti // 34 // itya ( to') pi saddarzanameva jJAnacAritrAbhyAmutkRSTamityAhaHsamyagdarzanazuddhA nArakatiryainapuMsakatrItvAni / duSkulavikRtAlpAyurdaridratAMca vrajanti nApyavratikAH // 35 // 'samyagdarzanazuddhA' samyagdarzanaM zuddhaM nirmalaM yeSAM te / samyagdarzanalAbhAtpUrva baddhAyuSkAn vihAya anye 'na vrajanti' na prApnuvanti / kAni / nArakatiryasapuMsakatrItvAni tvazabdaH pratyekamabhisambadhyate nArakatvaM tiryaktvaM napuMsakatvastrItvamiti / na kevalametAnyeva na vrajanti kintu "duSkulavikRtAlpAyurdaridratAMca' atrApi tAzabdaH pratyekamabhisambadhyate ye nirmalasamyaktvAH te na bhavAntare duSkule utpatti vikRtatAM kANakuM For Personal & Private Use Only
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH / 31 -ThAdirUpavikAraM alpAyuSkatAmantarmuhUrtAdyAyuSkotpatti, daridratAM dAridyotakulotpattiM / kathaMbhUtA api etatsarvaM vrajanti ' avratikA api ' aNuvrata rahitA api, sa na vrajanti tarhi bhavAntare kIdRzAste bhavantItyAha :ojastejovidyAvIryyayazovRddhivijayavibhavasanAthAH / mahAkulA mahArthA mAnavatilakA bhavanti darzanapUtAH // 36 // darzanapUtA ' darzanena pUtAH pavitritAH darzanaM vA pUtaM pavitraM yeSAM te bhavanti 'mAnavatilakA: ' mAnavAnAM manuSyANAM tilakA maNDanIbhUtA manuSyapradhAnAityarthaH / punarapi kathaMbhUtA ityAha 'oja' ityAdi oja utsAhaH tejaH pratApaH kAntirvA, vidyA sahajA ahAryA ca buddhi:, vIrye viziSTaM sAmarthya, yazo viziSTA khyAtiH vRddhiH kalatrapautrAdisampattiH, vijayaH paravibhavenAtmano guNotkarSaH, vibhavo dhanadhAnyadravyAdisampattiH, etaiH sanAthA sahitAH / tathA ' mahAkulA 'mahacca kulaM ca tatra bhavAH / ' mahArthA ' mahanto dharmArthakAmamokSalakSaNA yeSAm // 36 // tathA indrapadamapi samyagdarzanazuddhA eva prApnuvantItyAhaH - aSTaguNa puSTiSTA dRSTiviziSTAH prakRSTazobhAjuSTAH amarApsarasAM pariSadi ciraM ramante jinendrabhaktAH svarge // 37 // devadevInAM sabhAyAM / 'ciraM ' bahutaraM kAlaM / ' ramante ' krIDanti / kathaMbhUtA: ? ' aSTaguNapuSTituSTA: ' aSTaguNA aNimA, mahimA, laghimA, prAptiH, prAkAmyaM, IzitvaM, vazitvaM kAmarUpitvamityetallakSaNAste ca puSTiH svazarIrAvayavAnAM sarvadopacitaHcaM teSAM vA puSTiH paripUrNatvaM tayA tuSTAH sarvadA pramuditAH / tathA 'prakRSTazobhAjuSTA' itaradevebhyaH prakRSTA uttamA zobhA. tayA juSTA sevitAH sevAjuSTA sevitAH indrAH santa ityarthaH // 37 // tathA cakravartitvamapi ta eva prApnuvantItyAha : 6 For Personal & Private Use Only
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAre navanidhisaptadvayaratnAdhIzAH sarvabhUmipatayazcakram / vartayituM prabhavanti spaSTadRzaH ksstrmaulishekhrcrnnaaH||38|| ye ' spaSTadRzo' nirmalasamyaktvAH ta eva 'cakra' cakrasya ratnaM 'vartayituM' AtmAdhInatayA tatsAdhyanikhilakAryeSu pravartayituM 'prabhavanti' te samarthA bhavanti / kathaMbhUtAH ? sarvabhUmipatayaH sarvA cAsau bhUmizca SaDkhaNDa pRthvI tasyAH patayaH cakravartinaH / punarapi kathaMbhUtAH ? ' navanidhisaptadvaya ratnAdhIzA' navanidhayazca saptadvayaratnAni saptAnAM dvayaM tena saMkhyAtA caturdaza teSAmadhIzAH svAminaH / kSatramaulizakharacaraNAH kSatrAdoSAt trAyante rakSanti prANino ye te kSatrA rAjAnasteSAM maulayo mastakAni teSu zikharANi mukuTAni tAni caraNeSu yeSAM // 38 // tathA dharmacakriNo'pi saddarzanamAhAtmyAdbhavantItyAhaHamarAsuranarapatibhiryamadharapatibhizca nUtapAdAmbhojAH / dRSTayA sunizcitArthI vRSacakradharA bhavanti lokshrnnyaaH||39|| 'dRSTayA' samyagdarzanamAhAtmyena / ' vRSacakradharA bhavanti ' vRSo dharmaH tasya cakraM vRSacakraM taddharanti ye te vRssckrdhraastiirthkraaH| kiM viziSThAH ? 'nUtapAdAmbhojAH' pAdAvevAmbhoje, nUte stute pAdAmbhoje yeSAM / kaiH ? 'amarAsuranarapatibhiH ' amarapatayaH UrdhvalokasvAminaH saudharmAdayaH, asurapaMtayo'dholokasvAmino dharaNendrAdayaH, narapatayaH tiryaglokasvAminazcakravartinaH / na kevalametaireva, nUtapAdAmbhojAH kintu ' yamadharapatibhizca' yamaM vrataM dharanti ye te yamadharA munayasteSAM patayo gaNadharAstaizca / punarapi kathaMbhUtAste ? sunizcitArthA zobhano nizcitaH parisamApti gato'rtho dharmAdilakSaNo yeSAM / tathA 'lokazaraNyAH ' anekavidhaduHkhadAyibhiH karmArAtibhirupadratAnAM lokAnAM zaraNe sAdhavaH // 39 // tathA mokSaprAptirapi samyagdarzanazuddhAnAmeva bhavatItyAha; For Personal & Private Use Only
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH pricchedH| zivamajaramarujamakSayamavyAvAdhaM vizokabhayazaGkam / kASThAgatasukhavidyAvibhavaM vimalaM bhajanti darzanazaraNAH // 40 // 'darzanazaraNAH' darzanaM zaraNaM saMsArApAyaparirakSaNaM yeSAM darzanasya vA zaraNaM saMsArApAyaparirakSakaM yeSAM darzanasya vA zaraNaM rakSaNaM yatra te 'zivaM' mokSaM bhajantyanubhavanti / katham 'ajaraM' na vidyate rujA vyAdhiryatra / 'akSayaM na vidyate labdhAnantacatuSTayakSayo yatra / 'avyAbAdhaM na vidyate duHkhakaraNena kenacidvividhA vizeSeNa vA AbAdhA yatra / ' vizokabhayazaGka' vigatA zokabhayazaGkA yatra / 'kASThAgatasukhavidyAvibhavaM ' kASThAM paramaprakarSa gataH prAptaH sukhavidyayorvibhavo vibhUtiryatra / 'vimalaM' vigataM malaM dravyabhAvarUpakarma yatra // 40 // yatprAk pratyekaM zlokaiH samyagdarzanasya phalamuktaM tadarzanAdhikArasya samAptau saMgrahavRttenopasaMhRtya pratipAdayannAhaH devendracakramahimAnamameyamAnam rAjendracakramavanIndrazirorcanIyam / / dharmendracakramadharIkRtasarvalokam labdhvA zivaM ca jinabhAktarupaiti bhavyaH // 41 // 'zivaM' mokSaM / 'upaiti' prApnoti / ko'sau ? ' bhavyaH' smygdRssttiH| kathaMbhUtaH ? 'jinabhaktiH' jine bhaktiryasya / kiM kRtvA ? labdhvA / kaM ? 'devendracakramahimAna' devAnAmindrA devendrAsteSAM cakraM saMghAtastatra tasya vA mahimAnaM vibhUtimAhAtmyaM / kathaMbhUtaM ? 'ameyamAnaM' ameyaM aparyantaM mAnamasyAmeyamAnaM pUjAjJAnaM (?) vA yasya / tathA 'rAjendracakraM labdhvA' rAjJA. mindrAzcakravartinasteSAM cakraM cakraratnaM / kiM viziSTaM ? 'avanIndraziro' 1 kAraNena kh-g| rala0-3 For Personal & Private Use Only
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAre rcanIyaM' avanyAM nijanijapRthivyAM indrA mukuTabaddhA rAjAnasteSAM zirobhirarcanIyaM / tathA dharmendracakraM labdhvA dharmasyottamakSamAdilakSaNasya vA indrA anuSThAtAraH praNetAro vA tIrthakarAdayasteSAM cakraM saMghAto dharmiNAM vA tIrthakRtAM sUcakaM cakraM dharmacakraM / kathaMbhUtaM ? ' adharIkRtasarvalokaM' adharIkRtaH bhRtyatAM nItaH sarvalokastribhuvanaM yena / etatsarvaM labdhvA pazcAcchivaM copaiti bhavya iti // 41 // iti prabhAcandraviracitAyAM samantabhadrasvAmiviracito. pAsakAdhyayanaTIkAyAM prathamaH pricchedH||1|| . For Personal & Private Use Only
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnAdhikAro dvitiiyH| atha darzanarUpaM dharma vyAkhyAya jJAnarUpaM taM vyAkhyAtumAhaH anyUnamanatiriktaM yAthAtathyaM vinA ca viparItAt / niHsandehaM veda yadAhustajjJAnamAgaminaH // 1 // 'veda' vetti / 'yattadAhurbuvate / 'jJAna' 'bhAvazrutarUpaM' / ke te? 'AgAminaH' AgamajJAH / kathaM veda ? 'niHsandehaM' niHzaMsayaM yathA bhavati tathA / 'vinA ca viparItAt' viparItAdviparyayAdvinaiva viparyayavyavacchedenetyarthaH / tathA 'anyUna' paripUrNa sakalaM vastusvarUpaM yadveda 'tadjJAnaM na nyUnaM vikalaM tatsvarUpaM yadveda, tarhi jIvAdivastusvarUpe'vidyamAnamapi sarvathA nityatvakSaNikatvAdvaitAdirUpaM kalpayitvA yadvetti tadadhikAthai viditvA jJAnaM bhaviSyatItyatrAha-'anatiriktaM ' vastusvarUpAdanatiriktamanAdhikaM yadveda tajjJAnaM na punastadvatsvarUpAdadhikaM kalpanAzilpikalpitaM yadveda / evaM caitadvizeSaNacatuSTayasAmarthyAdyathAbhUtArthavedakatvaM tasya saMbhavati tadarza yati-yAthAtathyaM yathAvasthitavastusvarUpaM yadveda tadjJAnaM bhAvazrutaM / yadrUpasyaiva jJAnasya jIvAdyazeSArthAnAmazeSavizeSataH kevalajJAnavat sAkalyena svarUpaprakAzanasAmarthyasambhavAt / taduktaM:- . syAdvAdakevalajJAne sarvatatvaprakAzane bhedaH sAkSAdasAkSAcca vastvanyatamaM bhavet // 1 // iti / atastadevAnudharmatvenAbhipreyaM / bhedAttasyaiva mukhyato mUlakAraNabhUtatayA svargApavargasAdhanasAmarthyasaMbhavAt // 1 // 1 viditatvAt g| For Personal & Private Use Only
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ . ratnaka ratnakaraNDakazrAvakAcAre-- tasya viSayabhedAr3hedaprarUpayannAhaH. prathAnuyogamAkhyAnaM caritaM purANamapi puNyam / bodhisamAdhinidhAnaM bodhati bodhaH samIcInaH // 2 // 'bodhaH samIcIna:' satyaM zrutajJAnaM / 'bodhati' jaanaati|kN ? prathamAnuyogaM / kiM punaH prathamAnuyogazabdenAbhidhIyate ityAha-'caritaM purANamapi' ekapuruSAzritA kathA caritaM triSaSTizalAkApuruSAzritA kathA purANaM tadubhayamapi prathamAnuyogazabdAbhidheyaM / tatprakalpitatvavyavacchedArthamAkhyAnamiti vizeSaNaM, arthasya paramArthasya viSayasyAkhyAnaM yatra yena vA tN| tathA puNyaM prathamAnuyogaM hi zRNvatAM puNyamutpadyate iti puNyahetutvAtpuNyaM tadanuyogaM / tathA 'bodhisamAdhinidhAnaM ' aprAptAnAM hi samyagdarzanArdInAM prAptirbodhiH prAptAnAM tu paryantaprApaNaM samAdhiH dhyAnaM vA dharmazuklaM ca samAdhiH layonidhAnaM tadanuyogaM hi zRNvatAM darzanAdeH prAptyAdikaM dharmadhyAnAdikaM ca bhavati / tathAHaMha uDDutiriyaloe disi vidisaM japamANiyaM bhaNiyaM / karaNANi tu siddhaM dIvasamuhA jigagehA // 1 // lokAlokavibhakteryugaparivRttezcaturgatInAM ca / Adarzamiva tathAmatiravaiti karaNAnuyogaM ca // 3 // 'tathA' tena prathamAnuyogaprakaraNa / 'matirmananaM zrutajJAnaM' / avaiti jAnAti / kaM ? 'karaNAnuyoga' lokAlokavibhAgaM paMcasaMgrahAdilakSaNaM / kathaM bhUtamiva ? 'Adarzamiva' yathA Adarzo darpaNo mukhAderyathAvatsvarUpaprakAzakastathA karaNAnuyogo'pi svaviSayasyAyaM prakAzakaH / 'lokAloka. 1 iyaM gAthApi kha. ga. pustakayo sti / 2 matijJAnaM nazrutajJAnam iti ga pustke| For Personal & Private Use Only
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH pricchedH| vibhakteH' lokyante jIvAdayaH padArthA yatrAsau lokastricatvAriMzadadhikazatatrayaparimitarajjuparimANaH,---tadviparito'loko'nantamAnAvacchinnazuddhAkAzasvarUpaH tayovibhaktivibhAgo bhedastasyAH Adarzamiva tathA 'yugaparivRtteH' yugasya kAlasyotsarpiNyAdeH parivRttiH parAvartanaM tasyA Adarzamiva tathA 'caturgatInAM ca' narakatiryagmanuSyadevalakSaNAnAmAdarzamiva // 3 // tathAHtavacArittamuNINaM kiriyANaM riddhisahiyANaM / uvasagaM saNNAsaM saMcaraNANiupaM pasaMsaMti // 1 // gRhamedhyanagArANAM cAritrotpattivRddhirakSAGgam / caraNAnuyogasamayaM samyagjJAnaM vijAnAti // 4 // 'samyagjJAnaM' bhAvazrutarUpaM / vizeSeNa jAnAti / kaM ? caraNAnuyogasamayaM cAritrapratipAdakaM zAstrAmAcArAdi / kathaMbhUtaM ? cAritrotpattivRddhirakSAGgaM cAritrasyotpattizcavRddhizca tAsAmaGgaMkAraNaM aMgAni vaa| kAraNAni prarUpyante yatra / keSAM tadaGgaM ? 'gRhamedhyanagArANAM' gRhamedhinaH zrAvakAH anagArA munayasteSAM // 4 // jIvAjIvasutatve puNyApuNye ca bandhamokSau ca / - . dravyAnuyogadIpaH zrutavidyAlokamAtanute // 5 // 'dravyAnuyogadIpo' dravyAnuyogasiddhAntasUtraM tatvArthasUtrAdisvarUpo dravyAgamaH sa eva dIpaH sa 'Atanute' vistArayati azeSavizeSataH prruupyti| ke ? 'jIvAjIvasutattve ' upayogalakSaNo jIvaH tadviparIto'jIvaH tAveva zobhane abAdhite tatve vastusvarUpe Atanute / tathA 'puNyApuNye' sadvadyazubhAyurnAmagotrANi hi puNyaM tato'nyatkarmApuNyamucyate te ca mUlottaraprakRtibhedenAzeSavizeSato dravyAnuyogadIpa Atanute / tathA 'bandhamokSau ca' 1 gAtheyaM ka eva / 2 dravyAnuyogaH siddhAntaH kha / For Personal & Private Use Only
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakanAvakAcAremithyAtvAviratipramAdakaSAyayogalakSaNahetuvazAnupArjitena karmaNA sahAsmanaH saMzleSo bandhaH bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRlsakarma vipramokSalakSaNomo kSastAvapyazeSataH dravyAnuyogadIpa Atanute / kathaM ? zrutavidyAlokaM zrutavidyA bhAvazrutaM saivAlokaH prakAzo yatra tat / na kaNi tadyathA bhavatyevaM jIvAdIni sa prakAzayatIti // 5 // iMti prabhAcandraviracitAyAM samantabhadrasvAmiviracitopAsakAdhyayanaTIkAyAM dvitIyaH paricchedaH // 2 // 1 tena karmaNi ga. 2 prazastikeyaM kha-pustake naasti| ... For Personal & Private Use Only
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNavratAdhikArastRtIyaH // 3 // B EEEE atha caritrarUpaM dharma vyAkhyAsurAha;mohatimirApaharaNe darzanalAbhAdavAptasaMjJAnaH / rAgadveSanivRttyai caraNaM pratipadyate sAdhuH // 1 // 'caraNaM' hiMsAdinivRttilakSaNaM cAritraM / ' pratipadyate ' svIkaroti / ko'sau ? 'sAdhu'bhavyaH / kathaMbhUtaH ? avAptasaMjJAnaH / kasmAt ? darzanalAbhAt / tallAbho'pi tasya kasmin sati saMjAtaH ? ' mohatimirApaharaNe' mohodarzanamohaH sa eva timiraM tasyApaharaNe yathAsambhavamumazame kSaye kSayopazame vA / athavA moho darzanacaritramohastimiraM jJAnAvaraNAdi tayorapaharaNe / ayamarthaH-darzanamohApaharaNe darzanalAbhaH / timirApaharaNe sati darzanalAbhAdavAptasaMjJAnaH bhavatyAtmA jJAnAvaraNApagame hi jJAnamutpadyamAnaM saddarzanaprasAdAt samyagvyapadezaM labhate, tathAbhUtazcAtmA cAritramohApagame caraNaM pratipadyate / kimarthaM ? ' rAgadveSanivRttyai rAgadveSanivRttinimittaM // 1 // ... tasminnivRttAveva hiMsAdinivRtteH saMbhavAdityAhaH rAgadveSanivRttehiMsAdinivarttanA kRtA bhavati / __anapekSitArthavRttiH kaH puruSaH sevate nRpatIn // 2 // hiMsAdeH nivartanA vyAvRttiHkRtA bhavati / kutaH ? rAgadveSanivRtteH / ayamatra tAtparyArthaH-pravRttarAgAdikSayopazamAdeH hiMsAdinivRttilakSaNaM caritraM bhavati tato bhAvirAgAdanivRttereva prakRSTataraprakRSTatamAdi nivartate dezasaMyatAdiguNasthAne rAgAdihiMsAdiniItastAvadvartate yAvanniHze For Personal & Private Use Only
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 ratnakaraNDakazrAvakAcAre SarAgAdiprakSayaH tasmAcca niHzeSahiMsAdinivRttilakSaNa paramodAsInatAsvarUpaM paramotkRSTacAritraM bhavatIti / asyaivArthasya samarthanArthamarthAntaranyAsamAha-anapekSitArthavRttiH kaH puruSaH sevate nRpatIn anapekSitA'nabhilaSitA arthasya prayojanasya phalasya vRttiH prAptiryena sa tathAvidhaH puruSaH ko nako'pi prekSApUrvakArI sevate nRpatIn // 2 // __ atrAparaH prAha-caraNaM pratipadyata ityuktaM tasya tu lakSaNaM noktaM taducyatAM ? ityAzaMkyAha hiMsAnRtacauryebhyo maithunasevAparigrahAbhyAM ca / pApapraNAlikAbhyo viratiH saMjJasya cAritram // 3 // cAritraM bhavati / kAsau ? viratiAvRttiH / kebhyaH ? hiMsAnRtacauryebhyaH hiMsAdInAM svarUpakathanaM svayamevAne granthakAraH kariSyati / na kevalametebhya eva virati:-api tu maithunasevAparigrahAbhyAM / etebhyaH kathaMbhUtebhyaH ? pApapraNAlikAbhyaH pApasya praNAlikA iva pApapraNAlikA AzravaNadvArANi tAbhyaH / kasya tebhyo viratiH ? saMjJasya sasamyajAnA tIti saMjJaH tasya heyopAdeyatatvaparijJAnavatA // 3 // tacetthaM bhUtaM cAritraM dvidhA bhidyata ityAha; sakalaM vikalaM caraNaM tatsakalaM sarvasaMgaviratAnAm / anagArANAM vikalaM sAgArANAM sasaMgAnAm // 4 // hiMsAdiviratilakSaNaM yaccaraNaM prAkprarUpitaM tat sakalaM vikalaM ca bhvti| tatra sakalaM paripUrNa mahAvratarUpaM / keSAM tadbhavati? anagArANAM munInAM kiMviSTAnAM sarvasaMgaviratAnAM bAhyAbhyantaraparigraharahitAnAM / vikalamaparipUrNa aNuvratarUpaM / keSAM tadbhavati sAgArANAM gRhasthAnAM kathaMbhUtAnAM ? sasaMgAnAM sagranthAnAm // 4 // For Personal & Private Use Only
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH pricchedH| tatra vikalameva tAvadvataM vyAcaSTeH- gRhiNAM tredhA tiSThatyaNuguNazikSAvratAtmakaM caraNam / pazcatricaturbhedaM trayaM yathAsaGkhyamAkhyAtam // 5 // gRhiNAM sambandhi yat vikalaM caraNaM tattredhA triprakAraM tiSThati bhvti| kiMviziSTaM sat ? aNuguNazikSAvatAtmakaM sat aNuvratarUpaM guNavratarUpaM zikSAvratarUpaM sat / trayameva tatpratyekaM / yathAsaMkhyaM / paMcatricaturbhedamAkhyAtaM pratipAditaM / tathA hi / aNuvrataM paMcabhedaM guNavataM tribhedaM zikSAvrataM caturbhedamiti // 5 // tatrANuvratasya tAvatpaMcabhedAn pratipAdayannAhaH praannaatipaatvitthvyaahaarsteykaammuuchebhyH| sthUlebhyaH pApebhyo vyuparamaNamaNuvrataM bhavati // 6 // 'aNuvrata' vikalavrataM / kiM tat ? vyuparamaNaM vyAvartanaM yat / kebhyaH ityAha prANetyAdi prANAnAbhindriyAdikamatipAtazcAtipatanaM viyogakaraNaM vinAzanaM / 'vitathavyAhArazca' vitatho'satyaH sa cAsau vyAhArazca zabdaH / steyaM ca caurya / kAmazca maithunN| mUrchA ca parigrahaH mUrchA ca lobhAvezAt parigRhyate iti mUrchA iti vyutpateH / tebhyaH kathaMbhUtebhyaH ? sthUlebhyaH aNuvratadhAriNo hi sarvasAvadyaviraterasaMbhavAt sthUlebhya eva hiMsAdibhyo vyuparamaNaM bhavati / tarhi trasaprANAtipAtAnivRtto na sthAvaraprANAtipAtAt / tathA pApAdibhayAt parapIDAdikAraNamiti matvA sthUlAdasatyavacanivRtto na tadviparItAt / tathAnyapIDAkarAt rAjAdibhayAdinA pareNa parityaktAdapyadattArthAt sthUlAnivRtto na tadviparItAt / tathA upAttAyAzca parAGganAyAH pApabhayAdinA nivRtto nAnyathA itisthUlarUpA'brahma- 1 tada iti g-pustke| For Personal & Private Use Only
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 ratnakaraNDakazrAvakAcAre nivRttiH / tathA dhanadhAnyakSetrAdaricchAvazAt kRtaparicchedA iti sthUlarU pAt parigrahAnnivRttiH / kathaMbhUtebhyaH prANAtipAtAdibhyaH ? pApebhyaH. pApAzravaNadvArebhyaH // 6 // tatrAdyavrataM vyAkhyAtumAha : saGkalpAtkRtakAritamananAdyogatrayasya carasatvAn / " " 1 na hinasti yattadAhuH sthUlavadhAdviramaNaM nipuNAH // 7 // 'carasatvAn' trasajIvAn yanna hinasti tadAhuH sthUlavadhAdviramaNaM / ke te ? nipuNA: hiMsAdivirativratavicAradakSAH / kasmAnnahinasti ? saMkalpAt saMkalpaM hiMsAbhisaMdhyamAzritya / kathaMbhUtAt, saMkalpAt ! kRtakAritAnumananAt kRtakAritAnumananarUpAt / kasya sambandhinaH ? yogatrayasya manovAkkAyatrayasya / atra kRtavacanaM kartuH svAtaMtryapratipattyarthe / kAritAnuvidhAnaM paraprayogApekSamanuvacanaM / anumananavacanaM prayojakasya mAnasapariNAmapradarzanArthe / tathA hi manasA carasatvahiMsAM svayaM na karomi carasatvAn hinastI (smI ) ti manaH saMkalpaM na karomItyarthaH carasatvahiMsAmanyaM na kArayAmi carasatvAn hiMsaya hiMsayeti manasA prayojako na bhavAmItyarthaH / tathA anyaM carasatvahiMsAM kurvantaM manasA nAnumanye sundaramanyena kRtamiti manaH saMkalpaM na karomI tyarthaH / evaM vacasA svayaM carasatvahiMsAM na karomi carasatvAn himasmIti svayaM vacanaM noccArayAmItyarthaH / vacasA carasatvahiMsAM na kArayAmi carasa - tvAn hiMsaya hiMseti vacanaM noccArayAmItyarthaH / tathA vacasA carasa - tvahiMsAM kurvantaM nAnumanye sAdhukRtaM tvayeti vacanaM noccArayAmItyarthaH / tathA kAyena carasatvahiMsAM na karomi carasatvahiMsane dRSTimuSTisandhAne 1 saMkalpAta - hiMsAbhisandhimAzritya ga pustake / 2 kAritAbhidhAnaM ga pustake | 3 anuvacanaM kha- pustake | anumananaM vacanaM ga-pustake | For Personal & Private Use Only
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH pricchedH| 43. svayaM kAyavyApAraM na karomItyarthaH / tathA kAyena carasatvahiMsAM na kArayAmi carasatvahiMsane kAyasaMjJayA paraM naprerayAmItyarthaH / tathA carasatvahiMsAM kurvantamanyaM nakhacchoTikAdinA kAyena nAnumanye / ityuktamahiMsANuvratam // 7 // tasyedAnImatIcArAnAhaH chedanabandhanapIDanamatibhArA ropaNaM vyatIcArAH / AhAravAraNApi ca sthUlavadhAdavyuparateH paJca // 8 // vyAtIcArA vividhA virUpakA vA atAMcArA doSAH / kati ? paMca / kasya ? sthUlavadhAyuparateH / kathAmityAha chedanetyAdi karNanAsikAdInAmavayavAnAmapanayanaM chedanaM / abhimatadeze gatinirodhaheturbandhanaM pIDA daNDakazAdhabhivAtaH / atibhArAropaNaM / nyAyyabhArAdadhikabhArAropaNaM / na kevalametaccatuSTayameva kintu AhAravAraNApi ca AhArasyaannapAnalakSaNasya vAraNA niSedho dhAraNA vA nirodhaH // 8 // evamahiMsANuvrataM pratipAdyedAnImanRtaviratyaNuvrataM pratipAdayannAhaHsthUlamalIka na vadati na parAn vAdayati satyamapi vipade / yattadvadanti santaH sthUlamRSAvAdavairamaNam / / 9 // . sthUlazcAsaumRSAvAdazca tasmAdvairamaNaM viramaNamevabairamaNaM tadvadanti / ke te ? santaH stpurussaaH| gaNadharadevAdayaH / tatkiM santo vadanti kiM tat alIkamasatyaM / kathaMbhUtaM ? sthUlaM yasminnukte svaparayorvadhabandhAdikaM rAjAdibhyo bhavati / tatsvayaM tAvanna vadati / tathA / parAnanyAn tathAvidhama lIkaM na vAdayati / na kevalamalIka kintu satyamapi coro'yamiHyAdi. rUpaM na svayaM vadati na parAn vAdayati / kiM viziSTaM yaduktaM satyaM parasya vipade'pakArApa bhavati // 9 // 1 karomItyartha iti ka-kha-pAThaH / .......... For Personal & Private Use Only
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAre sAmprataM satyANuvratasyAtIcArAnAhaH parivAdarahobhyAkhyA paizUnyaM kUTalekhakaraNaM ca / nyAsApahAritApi ca vyatikramAH paJca satyasya // 10 // parivAdo mithyopadezo'bhyudayaniHzreyasArtheSu kriyAvizeSvanyasyAnyathApravartanamityarthaH / raho'bhyAkhyA rahasi ekAnte strIpuMsAbhyAmanuSTitasya kriyAvizeSasyAbhyAkhyA prakAzanaM / paizUnyaM aMgavikArabhUvikSepAdibhiH parAbhiprAyaM jJAtvA asUyAdinA tatprakaTanaM sAkAramatrabheda ityarthaH / kUTalekha karaNaM ca anyenAnuktamananuSThitaM yatkiMcideva tenoktamanuSThitaM ceti vaMca nAnimittaM kUTa ThekhakaraNaM kUTalekhakriyetyarthaH / nyAsApAhAritA dravyanikSepturvismRtasakhyasyAlpasaMkhyaM dravyamAdadAnasya evamevetyabhyupagamavacanaM / evaM parivAdayazcatvAro nyAsApahIratA paMcamIti satyasyANuvratasya paMca vyatikramAH atIcArA bhavanti // 10 // adhunA coryaviratyaNuvratasya svarUpaM prarUpayannAhaH... nihitaM vA patita vA suvismRtaM vA parasvamavisRSTaM / na harati yanna ca datte tadakuzacau-dupAramaNam // 11 // akRzacauryAt sthUlacauryAt / upAramaNaM tat / yat kiM yat naharati na gRNhAti / kiM tat ? parasvaM paradravyaM / kathaMbhUtaM ? nihitaM cA dhRtaM / tathA patitaM vA / tathA suvismRtaM vA atizayena vismRtaM / vA zabdaH sarvatra parasparasamuccaye / itthaMbhUtaM parastraM avisRSTaM adattaM yatsvayaM na harati na datte'nyasmai tadakRzacauryAdupAramaNaM pratipattavyam // 11 // tasyedAnImaticArAnAhaH cauraprayogacaurAdAnavilopasadRzasanmizrAH / hInAdhikavinimAnaM paJcAsteye vyatIpAtAH // 12 // For Personal & Private Use Only
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH pariccheda asteye cauryaviramaNe / vyatIpAtA atIcArAH paMca bhavanti / tathA hi / coraprayogaH corayataH svayamevAnyena vA preraNaM preritasya vA anyenAnumodanaM / caurArthAdAnaM ca apreritenAnanumatena ca coraNAnItasyArthasyagrahaNaM / vilopazca ucitanyAyAdanapetaprakAreNArthasyAdAnaM viruddharAjyAtikrama ityarthaH viruddharAjye hyAlpamUlyAni mahAyA'Ni dravyANIti / sadRzasanmizrazca pratirUpakavyavahAra ityarthaH sadRzena tailAdinA sanmitraM ghRtAdikaM karoti / kRtrimaizca hiraNyAdibhirvaMcanApUrvakaM vyavahAraM karoti / honAdhikavinimAnaM vividhaM niyamena mAnaM vinimAnaM mAnonmAnamityartha mAnaM hi prasthAdi, unmAnaM tulAdi tacca hInAdhikaM hInena anyasmai dadAti adhikena svayaM gRhAtIti // 13 // sAmpratamabrahmaviratyaNuvratasvarUpaM pratipAdayannAha: na tu paradArAn gacchati na parAn gamayati ca pApabhIteryat / sA paradAranivRttiH svadArasa ntoSanAmApi // 13 // 'sA parAdAranivRttiH yat paradArAn parigRhItAnaparigRhItAMzca svayaM 'na ca' naiva gacchati / tathA parAnanyAn paradAralampaTAn na gamayati * paradAreSu gacchato yatprayojayati na ca * / kuta ? pApabhIteH pApopArjanabhayAt na punaH nRpatyAdibhayAt / na kevalaM sA paradAranivRttirevocyate kintu svadArasantoSanAmApi svadAreSu santoSaH svadArasantoSastannAmayasyAH // 13 // . tasyAtIcArAnAhaH 1 paradArAn ka-kha-pAThaH / * puSpamadhyagato pAThaH ga-pustake nAsti / 2 api tu kha ga-pAThaH / 3 yasya ka-pAThaH / 4 asya g-paatthH| For Personal & Private Use Only
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAre anyavivAhAkaraNAnaGgakrIDAviTatvavipulatRSaH / itvarikAgamanaM cAsmarasya paJca vyatIcArAH // // 14 'asmarasyAbrahma nivRttyaNuvratasya' paMca vyatIcArAH / kathamityAhaanyetyAdi kanyAdAnaM vivAho'nyasya vivAho'nyavivAhaH tasya AsamantAt karaNaM tacca anaGgakrIDAca aMgaM liMgaM yonizca tayoranyatra mukhAdipraveze krIDA anaGgakrIDA / viTatvaM bhaNDimApradhAnakAyavAkprayogaH / vipulatRpazca kAmatItrAbhinivezaH / itvarikAgamanaM ca parapuruSAneti gacchatItyevaM zIlA itvarI puMzcalI kutsAyAM ke kRte itvarikA bhavati tatra - gamanaM ceti // 14 // 46 athedAnIM parigrahaviratyaNuvratasya svarUpaM darzayannAha :dhanadhAnyAdigranthaM parimAya tato'dhikeSu niHspRhatA / parimitaparigrahaH syAdicchAparimANanAmApi / / 15 / / 1 'parimitaparigraho' dezataH parigrahaviratiraNutrataM syAt / kAsau ? yA '' tato'vikeSu' 'nispRhatA' tatastebhya icchAvazAt kRtaparisaMkhyAtebhyo'rthebhyo'dhikeSvartheSu yA nispRhatA vAJchAvyAvRttiH / kiM kRtvA ? 'parimAya' devagurupAdAne parimitaM kRtvA / kaM ? dhanadhAnyAdigranthaM dhanaM gavAdi, dhAnyaM brahmAdi | AdizabdAddAsIdAsa bhAryAgRhakSetra dravyasuvarNarUpyAbharaNavastrAdisaMgrahaH / sa cAsau granthazca taM parimAya / sa ca parimitaparigrahaH icchA"parimANanAmApi syAt, icchAyAH parimANaM yasya sa icchAparimANasta-nAma yasya sa tathoktaH // 15 // tasyAticArAnAhaH -- ativAhanAti saMgraha vismayalobhAti bhAra vahanAni / parimita parigrahasya ca vikSepA paJca lakSyante // 16 // For Personal & Private Use Only *
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH pricchedH| 'vikSepA' atIcAraH / paMca 'lakSyante' nizcIyante / kasya ? parimitaparigrahasya na kevalamahiMsAdyaNuvratasya paMcAtIcArA nizcIyante api tu parimitaparigrahasyApi / cazabdo'trApizabdArthe / ke tasyAtIcArA ityAhaH-ativAhanetyAdi lobhAtigRddhivRttyarthaM parigrahaparimANe kRte. punarlobhAvezavazAdativAhanaM karoti yAvantaM hi mArga balIvardAdayaH sukhena gacchanti tato'pyatirekeNa vAhanamativAhanaM / atizabdaH pratyekaM lobhAntAnAM sambadhyate / idaM dhAnyAdikamadhe viziSTaM lAbhaM dAsyatIti lobhAvezAdatizayena tat saMgrahaM karoti / tatpratipannalAbhena vikrIte tasmin mUlato'pyasaMgrahIte vAdhike'rthe tatkRpANakena labdhe lobhAvezAdativismayaM viSAdaM karoti / viziSTe'rthe labdhe'pyadhikalAbhAkAMkSAvazAdatilobhaM karoti / lobhAvezAdadhikabhArAropaNama tibhAravAhanaM / te vikSepAH paMca // 16 // evaM prarUpitAni paMcANuvratani niraticArANi kiM kurvantItyAhaH pazcANuvratanidhayo niratikramaNAH phalanti suralokaM / yatrAvadhiraSTaguNA divyazarIraM ca labhyante // 17 // phalanti phalaM prayacchanti / ke te ? paMcANuvratanidhayaH paMcANuvratAnyeva nidhayo nidhAnAni / kathaMbhUtAni ? niratikramaNA niraticArAH / kiM phalanti ? suralokaM / yatra suraloke labhyante / kAni ? avadhiravadhijJAnaM / aSTaguNA aNimAmahimetyAdayaH / divyazarIraM ca saptadhAtuvivajitaM zarIraM / etAni sarvANi yatra labhyante // 17 // ___ iha loke kiM kasyApyahiMsAdyaNuvratAnuSThAnaphalaprAptidRSTA yena paralokArthaM tadanuSThIyate ityAzaMkyAhaH__ mAtaMgo dhanadevazca vAriSeNastataH paraH / nIlI jayazca saMprAptAH pUjAtizayamuttamam // 18 // ... For Personal & Private Use Only
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 ratnakaraNDakazrAvakAcAra hiMsAviratyaNuvratAt mAtaMgena cAMDAlena uttamaH pUjAtizayaH prAptaH / asya kthaa| suramyadeze podanapure rAjA mahAbalaH / nandIzvarASTamyAM rAjJA aSTadinAni jIvAmAraNaghoSaNAyAM kRtAyAM balakumAreNa cAtyantamAMsAsaktena kaMcidapi puruSamapazyatA rAjodyAne rAjakIyameNDhakaH pracchannena mArayitvA saMskArya bhakSitaH / rAjJA ca meNDhakamAraNavArtAmAkarNya ruSTena meNTakamArako gaveSayituM prArabdhaH / tadudyAnamAlAkAreNa ca vRkSoparicaTi. tena sa tanmAraNaM kurvANo dRSTaH / rAtrau ca nijabhAryAyAH kathitaM tataH pracchannacarapuruSeNAkarNya rAjJaH kathitaM / prabhAte mAlAkAro'pyAkAritaH / tenaiva punaH kathitaM / madIyAmAjJAM mama putraH khaNDayatIti / ruSTena rAjJA koTTapAlo bhaNito balakumAraM navakhaNDaM kArayeti tatastaM kumAraM mAraNasthAnaM nItvA mAtaGgamAnetuM ye gatAH puruSAstAn vilokya mAtaGgenoktaM priye ! mAtaGgo grAmaM gata iti kathaya tvameteSAmityuktvA gRhakoNe pracchanno bhUtvA sthitaH / talAraizcAkArite mAtaGge ! kathitaM mAtaMgyA so'dya grAmaM gataH / bhaNitaM ca talauraiH sa pApo'puNyavAnadya grAmaM gataH kumAsmAraNAttasya bahusuvarNaratnAdilAbho bhavet teSAM vacanamAkarNya dravyalubdhayA taiyA hastasaMjJayA sa darzito grAmaM gata iti punaH punarbhaNantyA / tatastaistaM gRhAnniHsArya tasya mAraNArtha sa kumAraH samarpitaH / tenoktaM nAsya (ya) caturdazIdine jIvaghAtaM karomi / tatastalAraiH sa nItvA rAjJaH kathitaH deva ! ayaM rAjakumAra na mArayati / tena ca rAjJaH kathitaM sarpadaSTo mRtaH zmazAne nikSiptaH sarvauSadhimunizararisya vAyunA punarjI vito'haM tatpArthe caturdazIdivase mayA jIvAhiMsAvrataM gRhItamato'dya 1 podanApure ka-ga-pAThaH / 2 rAjyodyAne kha-ga-pAThaH / 3 tayA mAtAbhItayA g-paatthH| For Personal & Private Use Only
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH / na mArayAmi devo yajjAnati tatkarotu | aspRzyacANDAlasya vratamiti saMcintya ruSTena rAjJA dvAvapi gADhaM bandhayitvA sumAredra he nikSepitau / tatra mAtaGgasya prANAtyaye'pyahiMsAtratamaparityajato vratamAhAtmyAjjaladevatayA jalamadhye siMhAsanaimaNimaNDapikAdundabhisAdhukArAdipratihAryAdikaM kRtaM / mahAbalarAjena caitadAkarNya bhItena pUjayitvA nijacchatrata lesnApayitvA sa spRzyo viviSTa kRta iti prathamANuvratasya / anRtaviratyaNuvratAddhanadevazreSThinA pUjAtizayaH prAptaH / asya kathA / jambUdvIpe pUrvavidehe puSkalAvatIviSaye puNDarIkiNyAM puryA vaNijau jinadevadhanadevau svalpadravyau / tatra dhanadevaH satyavAdI dravyasya lAbha dvArdhama guhISyAva iti niHsAkSikAM vyavasthAM kRtvA dUradezaM gatau bahudravyamupArNya vyAghuTya' kuzalena puNDarIkiNyAmAyAtau / tatra jinadevo lAbhArthI (f) dhanadevAya na dadAti / stokadravyamaucityena dadAti tato jhakacke nyAye ca sati svajanamahAjanarAjAgrato ni:sAkSikavyavahArabalAjinadevo vadati na mayA'sya lAbhArdhaM bhaNitamucitameva bhaNitaM / dhanadevazca satyameva vadati dvayorardhameva / tato rAjaniyamAttayordravyaM dattaM I dhanadevaH zuddho netaraH tataH sarve dravyaM dhanadevasya samarpitaM tathA sarvaiH pUjitaH sAdhukAritaceti dvitIyANuvratasya / 49 acauryaviratyaNuvratAdvAriSeNena pUjAtizayaH prAptaH / astha sthitikaraNaguNavyAravyAnapragaTTa ke 'kathite haiM dRSTavyeti tRtIyANuvratasya' / 1 zizumAra hRde pAThaH ga pustake / 2 siMhAsanamaNimaNDapikA devakAduMdubhisAdhukArAdiprAtihAryakRtaM pAThaH / 3 sthApayitvA ga 4 saMspRzyo viziSTaH kRtaH iti pAThaH / 5 kaTaketi pAThaH / 6 tatra, iti suSThu / ratna0-4 For Personal & Private Use Only
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAra tataH paraM nIlI jayazca / tatastebhyaH paraM yathA bhavantyevaM pUjAtizayaM prAptau / tatrAbrahmaviratyaNuvratAnnIlI vaNikaputrI pUjAtizayaM praaptaa| asyAH kthaa| loTadeze bhRgukacchapattane rAjA vsupaalH| vaNigjinadatto bhAryA jinadattA putrI nIlI atizayena ruupvtii| tatraivAparaH zreSThI samudradatto bhAryA sAgaradattA putraH saagrdttH| ekadA mahApUjAyAM vasantau kAyotsargeNa saMsthitAM sarvAbharaNavibhUSitAM nIlImAlokya sAgaradattenoktaM kimeSApi devatA kAcide tadAkarNya tanmitreNa priyadattena bhaNita-jinadattazreSThina iyaM putrI niilii| tadpAlokanAdatIvAsakto bhUtvA kathamiyaM prApyata iti tatpariNayanacintayA durbalo jAtaH / samudradattena caitadAkarNya bhaNita:-he putra ! jainaM muktvA nAnyasya jinadatto dadAtImAM putrikAM pariNetuM / tatastau kapaTazrAvako jAtau pariNItA ca sA tataH punastau buddhabhaktau jAto, nIlyAzca pitRgRhe gamanamapi niSiddhaM, evaM vaMcanejAte bhaNitaM jinadattena iyaM mama na jAtA kUpAdau vA patitA yamena vA nItA iti / nIlI ca zvazuragRhe bhartuH vallabhA bhinnagRhe jinadharmamanuSThatIti darzanAt saMsargAdvacanadharmadevAkarNanAdvA kAleneyaM buddhabhaktA bhaviSyatIti paryAlocya samudradattena bhaNitA nIlI-putri ! jJAninAM vandakAnAmasmadarthe bhojanaM dehi / tatastayA vandakAnAmAmaMtryAhUya ca teSAmekaikA prANahitAtipiSTA saMskArya teSAmeva bhoktuM dattA / tairbhojanaM bhuktvA gacchadbhiH praSTa-ka prANahitAH ? tayoktaMbhavanta eva jJAnena jAnantu yatra tAstiSThanti yadi punarjJAnaM nAsti tadA vamanaM kurvantu bhavatAmudare prANahitAstiSThantIti / evaM vamanaM kRtaM dRSTAni prANahitAkhaNDAni / tato ruSTazca zvazurapakSajanaH / tataH sAgaradattabhaginyA kopAttasyA asatyaparapuruSadoSodbhAvanA kRtA / tasmin prasiddhiM 1 lalATedeze ga. / 2 mRSTA ga. For Personal & Private Use Only
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH pariccheda / gate sA nIlI devAgre saMgRhItvA kAyotsargeNa sthitA doSottAre bhojanAdau pravRttirmama nAnyatheti / tataH kSubhitanagaradevatayA Agatya rAtrau sA bhaNitA- he mahAsati ! mA prANatyAgamevaM kuru ahaM rAjJaH pradhAnAnAM purajanasya svapnaM dadAmi / lagnA yathA nagarapratolyaH kIlitA mahAsatI vAmacaraNena saMspRzya uddhariSyantIti tAzca prabhAte bhavaccaraNaM spRSTvA evaM vA uddhariSyantIti pAdena pratolI sparze kuryAstvamiti bhaNitvA rAjAdInAM tathA svamaM darzayitvA pattanapratolI : kIlitvA sthitA sA nagaradevatA prabhAte kIlitAH pratolArdRSTvA rAjAdibhistaM svapnaM smRtvA nakharastrIcaraNatADanaM pratolInAM kAritaM / na caikApi pratolI kayAcidapyuddharitA / sarvAsAM pazcAnnIlI tatrotkSipya nItA / taccaraNasparzAt I sarvA apyuddharitAH pratolyaH, nirdoSA rAjAdipUjitA nIlI jAtA caturthA* vratasya / 51 parigrahaviratyaNuvratAjjayaH pUjAtizayaM prAptaH / asya kathA kurujAMgaladeze hastinAgapure kuruvaMze rAjA somaprabhaH putro jayaH parimitaparigraho bhAryAsulocanAyAmeva pravRttiH / ekadA pUrvavidyAdharabhavakathanAnantaraM samAyAtapUrva janmavidyo hiraNyadharmaprabhAvatI vidyAdhararUpamAdAya ca mervAda vandanAbhaktiM kRtvA kailAsagirau bharatapratiSThApitacaturviMzatiji nAlayAn vanditumAyAtau sulocanAjayau / tatprastAve ca saudharmendreNa jayasya svarge parigrahaparimANatrataprazaMsA kRtA / tAM parIkSituM ratiprabhadevaH samAyAtaH tataH strIrUpamAdAya catasRbhi vilAsinIbhiH saha jayasamIpaM gatvA bhaNito jayaH / sulocanAsvayaMvare yena tvayA saha saMgrAmaH kRtaH tasya namividyAdharapate rAjJIM surUpAmabhinavayauvanAM sarvavidyAdhAriNIM 1 janmAdyaH ga gha / 2 varma ga. gha. / For Personal & Private Use Only
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAretadviraktacittAmiccha yadi tasya rAjyamAtmajIvitaM ca vAJchasIti / etadAkarNya jayenoktaM he sundari ! maivaM brUhi parastrI mama jananIsamAneti / tatastayA jayasyopasarge mahati kRte'pi cittaM na calitaM / tato mAyAmupasaMhRtya pUrvavRttaM kathayitvA prazasya vastrAdibhiH pUjayitvA svarga gata iti paMcANuvratasya // 18 // ___ evaM paMcAnAmahiMsAdivratAnAM pratyekaM guNaM pratipAdyedAnIM tadvipakSabhUtAnAM hiMsAdhupetAnAM doSaM darzayannAha; dhanazrIsatyaghoSau ca tApasArakSakAvapi / upAkhyeyAstathA zmazrunavanIto yathakramam // 19 // dhanazrI zreSThinI hiMsAto bahuprakAraM duHkhaphalamanubhUtaM / satyaghoSapurohitenAnRtAt / tApasena cauryAt / ArakSakena koTTapAlena brahmaNi vRttybhaavaat| tato'vrataprabhavaduHkhAnubhavane upAkhyeyA dRSTAntatvena prtipaadyaaH| ke te / dhanazrIsatyaghoSau ca / na kevalaM etA eva kintu tApasArakSakAvapi / tathA tenaiva prasiddhaprakAreNa zmazrunavanIto vaNik, yatastenApi parigrahanivRtyabhAvato bahutaraduHkhamanubhUtaM / yathAkramaM uktakramAnatikramaNa hiMsAdiviratyabhAve ete upAkhyeyAH pratipAdyAH / tatra dhanazrI hiMsAto bahuduHkhaM prAptA asyAH kthaa| lATadeze bhRgukakacchapattane rAjA lokapAlaH / vaNigdhanapAlo bhAryA dhanazrI manAgapi jIvavadhe'viratA / tatputrI sundarI putro guNapAlaH / atra kAle dhanazriyA yaH putrabuddhayA kuNDalo nAma bAlakaH poSitaH, dhanapAle mRte tena saha dhanazrI kukarmaratA jAtA / guNapale ca guNadoSaparijJAnake jAte dhanazriyA tacchaMkitayA bhaNitaH prasare godhanaM cArayitumaTavyAM guNapAlaM preSayAmi lagnastvaM For Personal & Private Use Only
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH pricchedH| tatra mAraya yenAvayoniraMkuzamavasthAnaM bhavatIti bruvANAM mAtaramAkarNya sundaryA guNapAlasya kathitaM--adya rAtrau godhanaM gRhItvA prasare tvAmaTavyAM preSayitvA kuNDalahastena mAtA mArayiSyatyataH sAvadhAno bhavestvamiti / dhanazriyA ca rAtripazcimaprahare guNapAlo bhANito he putra kuMDalasya zarIraM virUpakaM vartate ataH prasare godhanaM gRhItvAdya tvaM vrajeti / sa ca godhanamaTavyAM nItvA kASThaM ca vastreNa pidhAya tirohito bhUtvA sthitaH / kuNDalena cAgatya guNapAlo'yamiti matvA vastrapracchAditakASThe ghAtaH kRto guNapAlena ca sa khaGgeNa hatvA maaritH| gRhe Agato guNapAlo dhanazriyA pRSTaH ka re kuNDalaH tenoktaM kuNDalavArtAmayaM khAGge'bhijAnAti / tato raktaliptaM bAhumAlokya sa tenaiva khaDnena mAritaH / taM ca mArayantI dharazriyaM dRSTvA sundA muzalena sA htaa| kolAhale jAte koTTapAlai dhanazrI dhutbA rAjJo'grenItA / rAjJA ca gardabhArohaNe karNanAsikAchedanAdinigrahe kArite mRtvA durgati gateti prathamANuvratasya / satyaghoSo'nRtAdvahuduHkhaM praaptH| . ityasya kthaa| jaMbUdvIpe bharatakSetre siMhapure rAjA siMhaseno rAjJI rAmadattaH, purohitaH zrIbhUtiH sa brahmasUtre kartikAM badhvA bhramati / vadati ca yadyasatyaM bravImi tadA'nayA katrikayA nijajivhAcchedaM karoti (mi ) / evaM kapaTena vartamAnasya tasya satyaghoSa iti dvitIyaM nAma saMjAtaH / lokAzca vizvastAstatpArzve dravyaM dharanti ca / tadravyaM kiMcitteSAM samarpya svayaM gRhNAti / pUtkartuM ca bibheti lokaH / na ca pUtkRtaM rAjA zRNoti / athaikadA padmakhaNDapurAdAgatya samudradatto vaNipuktrastaMtra satyaghoSapArve'narghANi paMca mANikyAni dhRtvA paratIre dravyamupArjayituM gataH / tatra ca tadupArya vyAdhuTitaH sphuTitapravahaNa For Personal & Private Use Only
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAre ekaphalekanArya samudraM dhRtamANikyavAMchayA siMhapure satyaghoSasamIpa mAyAtaH / taM ca raMkasamAnamAgacchantamAlokya tanmANikyaharaNArthinA satyaghoSeNa pratyayapUraNArtha samIpopaviSTapuruSANAM kathitaM / ayaM puruSaH sphuTitapravahaNaH tato pahilo jAto'trAgatya mANikyAni yAciSyati / tenAgatya praNamya coktaM bho satyaghoSa purohita! mamArthopArjanArtha gatasyopArjanArthasya mahAnathojAta iti matvA yAni mayA tava ratnAni dhartuM samarpitAni tAnIdAnI prasAdaM kRtvA dehi / yenAtmAnaM sphuTitapravahaNAt gatadravyaM samuddharAmi / tadvacanamAkarNya kapaTena satyaghoSeNa samIpopaviSTA janA bhaNitA mayA prathamaM yad bhaNitaM tad bhavatAM satyaM jAtaM / tairuktaM bhavanta eva jAnantyayaM prahilo'smAt sthAnAnniHsAryatAmityuktvA taiH samudradatto gRhAniHsAritaH grahila iti bhayaNmAnaH / pattane pUtkAraM kurvan mamAnaya'paMcamANikyAni satyaghoSeNa gRhItAni tathA rAjagRhasamIpe ciMcAvRkSamAruhya pazcimarAtre pUtkAraM kurvan SaNmasAn sthitaH tAM prakRtimAkarNya rAmadattayA bhaNitaH siMhasenaH--deva ! nAyaM puruSaH ahilaH / rAjJApi bhaNitaM kiM satyaghoSasya caurya saMbhAvyate / punaruktaM rAzyA deva ! saMbhAvyate tasya caurya yato'yametAdRzameva sarvadA vacanaM bravIti / etadAkarNya bhaNitaM rAjJA-yadi satyaghoSasyaitat saMbhAvyate tadA tvaM parIkSayeti / labdhAdezayA rAmadattayA satyaghoSo rAjasevArthamAgacchannAkArya pRSTaH-kiM bRhadvelAyAmAgato'si ! tenoktaM-mama brAhmaNIbhrAtAdya prAghUrNakaH samAyAtaste bhojayato bRhadvelA lagneti / punarapyuktaM tayA-kSaNamekamatropaviza mamAtikautukaM jAtaM / akSakrIDAM kurmaH / rAjApi tatraivAgatastenApyevaM kurvityuktaM / tato'kSayUte krIDayA saMjAte rAmadattayA nipuNamativilAsinI karNe lagitvA bhaNitA satyaghoSaH purohito rAjJIpArve tiSThati tenAhaM ahila For Personal & Private Use Only
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH pricchedH| mANikyAni yAcituM preSiteti tadbrAhmaNyo bhaNitvA tAni yAcayitvA ca zIghramAgaccheti / tatastayA gatvA yAcitAni / tadbrAhmaNyA ca pUrva sutarAM niSaddhayA na dattAni / tadvilAsinyA cAgatya devikaNe kathitaM sA na dadAtIti / tato jitamudrikA tasya sAbhijJAnaM dattA punaH preSitA tathApi tayA na dattAni / tatastasya katrikA yajJopavItaM jitaM sAbhijJAnaM dattaM darzitaM ca / tayA brAhmaNyA taddarzanADuSTayA bhItayA ca tayA samarpitAni mANikyAni tdvilaasinyaaH| tayA ca rAmadattAyAH samarpitAni / tayA ca rAjJo darzitAni / tena ca bahumANikyamadhye nikSepyAkArya ca prahilo bhaNitaH re nijamANikyAni parijJAya gRhANa / tena ca tathaiva gRhIteSu teSu rAjJA rAmadattayA ca putraH pratipannaH / tato rAjJA satyaghoSaH pRSTaH-idaM karma tvayA kRtamiti / tenoktaM deva ! na karomi kiM mamedRzaM kartuM yujyate ? / tato'tiruSTena tena rAjJA tasya daNDatrayaM kRtaM / gomayabhRtaM bhAjanatrayaM bhakSaya, mallamuSTighAtaM vA sahasva, dravyaM vA sarva dehi / tena ca paryAlocya gomayaM khAditumArabdhaM / tadazaktena muSTighAtaH sahitumArabdhaH / tadazaktena dravyaM dAtumArabdhaM / tadazaktena gomayabhakSaNaM punarmuSTighAta iti / evaM daNDatrayamanubhUya mRtvAtilobhavazAdrAjakIyabhAMDAgAre aMgadhanasarpo jAtaH / tatrApi mRtvA darghisaMsArI jAta iti dvitIyavratasya / - tApasazcauryAbahuduHkhaM prAptaH / . . ityasya kathA / vatsyadeze kauzAmbIpurI rAjA siMharatho rAjJI vijayA / tatraikazcauraH kauTilyena tApaso bhUtvA parabhUmimaspRzadavalambamAna zikyastho divase paMcAgnisAdhanaM karoti / tatra ca kauzAMbI muSitvA tiSThati / ekadA mahAjanAnmuSTaM nagaramAkarNya rAjJA koTTapAlo bhaNito re For Personal & Private Use Only
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ . ratnakaraNDakazrAvakAcAra saptarAtramadhye cauraM nijaziro vA''naya / tatazcauramalabhamAnazcintAparaH talAro'parAhne bubhukSitabrAhmaNena caikadAgatya bhojanaM prArthitaH / tenoktaMhe brAhmaNa ! chandaso'si mama prANasandeho vartate tvaM ca bhojanaM prArthayaseM etadvacanamAkarNya pRSTaM brAhmaNena kutaste prANasandehaH ? / kathitaM ca tena / tadAkarNya punaH pRSTaM brAhmaNena-atra kiM ko'pyatinispRhapuruSo' pyasti ? uktaM talAreNa-asti viziSTatapasvI, na ca tasyaitat sambhAvyate / bhaNitaM brAhmaNena sa eva cauro bhaviSyati atinispRhatvAt / zrUyatAmatra madIyAM kathAM-mama brAhmaNI mahAsatI parapuruSazarIraM na spRzatIti nijaputrasyApyatikukkuTAt karpaTena sarva zarIraM pracchAdya stanaM daadaati| rAtrau tu gRhapiNDAreNa saha kukama karoti / taddazanAt saMjAtavairogyA'haM saMvalArtha suvarNazalAkAM vaMzayaSTimadhye nikSipya tIrthayAtrAyAM nirgataH / apre gacchatazca mabhaikabaTuko milito na tasya vizvAsaM gacchAmyahaM yaSTirakSAM yatnataH karomi / tenA''kalitAM yaSTiM. saMge bibharmi / ekadA rAtrau kuMbhakAragRhe nidrAM kRtvA dUrAdgatvA tena nijamastake lagnaM kuthitatRNamAlokyAtikukkuTe mamAnato, hA hA mayA noktaM parataNamadattaM prasitamityuktvA vyAghuTaya tRNaM tatraiva kuMbhakAragRhe nikSipya divasAvasAne kRtabhojanasya mamAgatya militaH / bhikSArtha gacchatastasyAtizucirayamiti matvA vizvasitena mayA yaSTiH kukkurAdivAraNArtha samarpitA / tAM gRhItvA sa gataH ( 2 ) / tato mayA mahATavyAM gacchatAtivRddhapakSiNo'tikurkuTaM dRSTaM yathA ekasmin mahati vRkSe militAH pakSigaNo rAtrAvekenAtivRddhapakSiNA nijabhASayA bhaNito re re putrAH ? ahaM atIva gantuM na zaknomi bubhukSitamanAH kadAcidbhavatputrANAM bhakSaNaM karomi cittacApalyAdato mama mukhaM -- 1 zAmbalArthamiti kha, g| For Personal & Private Use Only
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH pricchedH| prabhAte badhvA sarve'pi gacchantu / tarukta hA hA tAta ! pitAmahastvaM kiM tavaitat saMbhAvyate ? tenoktaM-" bubhukSitaH kiM na karoti pApaM " iti / evaM prabhAte tasya punarvacanAt tanmukhaM baddhvA gatAH / sa ca baddho gateSu caraNAbhyAM mukhAdbandhanaM dUrIkRtvA tadbAlakAn bhakSayitvA teSAmAgamanasamaye punaH caraNAbhyAM bandhanaM mukhe saMyojyAtikurkuTena kSINodaro bhUtvA sthitaH (3 ) / tato nagaragatena caturthamatikurkuTaM dRSTaM mayA yathA tatra nagare ekazcaurastapasvirUpaM dhRtvA bRhacchilAM ca mastakasyopari hastAbhyAmUrdhva gRhItvA nagaramadhye divA rAtrau cAtikurkuTenApasarapAdaM dadAmIti bhaNan bhramati / 'apasarajIveti' cAsau bhaktasarvajanairbhaNyate / sa ca gartAdivijanasthAne digavalokanaM kRtvA suvarNabhUSitamekAkinaM praNamantaM tayA zilayA mArayitvA tadravyaM gRhNAti ( 4 ) / ityatikurkuTacatuSTayamAlokya mayA zloko'yaM kRtaH abAlasparzakA nArI brAhmaNastRNahiMsakaH / vane kASThamukhaH pakSI pure'pasarajIvakaH / iti iti kathAyitvA talAraM dhIrathitvA sandhyAyAM brAhmaNaH zikyatapasvisamIpaM gatvA tapasvipraticArakairnirdhAyyamANo'pi rAtryandho bhUtvA tatra patitvaikadeze sthitaH / te ca praticArakAH rAtryanvaparIkSaNArthaM tRNakaMDukAMgulyAdikaM tasyAkSisamIpaM nayanti / sa ca pazyannapi na pazyati / bRhadrAtrau guhAyAmandhakUpe nagaradravyaM dhriyamANamAlokya teSAM khAnapAnAdikaMvAlokya prabhAte rAjJA mAryamANastalArorakSitaH tena rAtridRSTamAvedya saMzikyatapasvI caurastena talAreNa bahukadarthanAdibhiH kadImAno mRtvA durgatiM gatastRtI'yavratasya / .. ArakSiNA'brahmanivRttyabhAvAduHkhaM prAptam / For Personal & Private Use Only
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAre asya kthaa| ATTIradeze nAzikAnagare rAjA kanakaratho rAjJI kanakamAlA, talAro yamadaNDastasya mAtA bahusundarI taruNaraNDA puMzcalI / sA ekadA vadhvA dhartuM ' samarpitAbharaNaM gRhItvA rAtrau saMketitajArapAyeM gacchantA yamadaNDena dRSTvA sevitA caikaante| tadAbharaNaM cAnIya tena nijabhAryAyA dattaM / tayA ca dRSTvA. bhaNitaM-madIyamidamAbharaNaM, mayA-zvazrUhaste dhRtaM / tadvacanamAkarNya tena cintitaM yA mayA savitA sA me jananI bhaviSyati / tatastasyA jArasaMketagRhaM gatvA tAM sevitvA tasyAmAsakto gUDhavRtyA tayA saha kukarmarataHsthitaH / ekadA tadbhAryayA asahanAditi ruSTayA rajakyA kthitN| mama bhartA nijamAtrA saha tiSThati / rajakyA ca mAlakAriNyAH kathitaM / ativizvastA mAlAkAriNI ca kanakamAlA rAjJInimittaM puSpANi gRhItvA gatA / tayA ca pRSTA sA kutUhalena, jAnAsi he kAmapyapUrvI vArtI / tayA talAradviSTatayA kathitaM rAyaH devi ? yamadaNDatalAro nijajananyA saha tiSThati / kanakamAlayA ca rAjJaH kathitaM / rAjJA gUDhapuruSadvAreNa tasya kukarma nizcitya talAro gRhIto durgatiM gataH caturthavratasya / parigrahanivRtyabhAvAt zmazrunavanItena bahutaraM duHkhaM prAptaM / asya kathA / astyayodhyAyAM zreSThI bhavadatto bhAryA dhanadattA putro lubdhadattaH vANijyena dUraM gataH / tatra svamupArjitaM tasya caurIMta / tato'tinirdhanena tena mArge AgacchatA tatraikadA goduhaH takraM pAtuM yAcitaM / takre pIte stokaM navanItaM kUrcelagnamAlokya gRhItvA cintitaM tena vANijyaM bhaviSyatyanena me, evaM ca tatsaMcitaM tat svasya zmazrunavanIta iti nAma jAtaM / evamekadA prasthapramANe ghRte jAte ghRtasya bhAjanaM pAdAnte / 1 ahIradeze kha, ga / 2 gokule. kha. ga. gh| For Personal & Private Use Only
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH pricchedH| dhRtvA zItakAle tRNakuTIrakadvAre agniM ca pAdAnte kRtvA rAtrau saMstare patitaH saMcintayati anena ghRtena bahutaramarthamumAya' sArthavAho bhUtvA sAmantamahAsAmantarAjAdhirAjapadaM prApya krameNa sakalacakravartI bhavidhyAmi yadA tadA ca me saptatalaprasAde zayyAgatasya pAdAnte samupaviSTaM strIratnaM pAdau muSTayA grahISyati na jAnAsi pAdamardanaM kartumiti snehena bhANatvA strIratnamevaM pAdena tADayiSyAmi evaM cintayitvA tena cakravartirUpAviSTana pAdena hatvA pAtitaM tadbhutabhAjanaM tena ca ghRtena dvArasaMdhukSito'gniH sutarAM prajvAlitaH / tato dvAre jvalite nisartumazakto dagdho mRto durgatiM gataH / icchApramANarahitapaMcamavratasya // 18 // yAni cemAni paMcANuvratAnyuktAni madyAditrayatyAgasamanvitAnyaSTau mUlaguNA bhavantItyAhaH madyamAMsamadhutyAgaiH sahANuvratapazcakam / aSTaumlaguNAnAhurgRhiNAM zramaNottamAH // 20 // gRhiNAmaSTau mUlaguNAnAhuH / ke te ? zravaNottamA jinAH / kiM tat ? aNuvratapaMcakaM / kaiH saha ? 'madyamAMsamadhutyAgaiH' madyaM ca mAsaM ca madhu ca teSAM tyAgAstaiH // 20 // evaM paMcaprakAramaNuvrataM pratipAdyedAnI triHprakAraM guNavrataM pratipAdayanAhaH .. digvatamanarthadaNDavrataM ca bhogopabhogaparimANam / / - anuvRMhaNAguNAnAmAkhyAnti guNavratAnyAyAH // 21 "AravyAnti" pratipAdayanti / kAni ? "guNavratAni" / ke te ? "AryA:" guNairguNavadbhirvAAryante prApyanta ityAryAstIrthakaradevAdayaH / kiM tadgaNavrata ? " digvataM" digvirati / na kevalametadeva kintu "anarthada 1 dhRtvA. g.| For Personal & Private Use Only
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAra NDavrata" cAnarthadaNDaviratiM / tathA "bhogopabhogaparimANaM" sakRddhajyata iti bhogo'zanayAnagandhamAlyAdiH punaH punarupabhujyata ityupabhogo vastrAbharaNayAnapAnAdistayoH parimANaM kAlaniyamanaM yAvajjIvanaMvA / etAni trINi kasmAdguNavratAnyucyante "anubRMhaNAta" vRddhiMnayanAt / keSAM "guNAnAm , aSTamUlaguNAnAm" // 21 // tatra digvratasvarUpaM prarUpayannAha;digvalayaM parigaNitaM kRtvAto'haM bahirna yAsyami / iti saGkalpo dikhatamAmRtyaNupApavinivRttyai / / 22 // 'digvataM' bhavati / ko'sau ? 'saMkalpaH' / kathaMbhUtaH ? 'ahaM bahirna yAsyAmI'tyevaM rUpaH / kiM kRtvA ? 'digvalayaM parigaNitaM kRtvA' samadiM kRtvA / kathaM ? 'AmRti' maraNaparyantaM yAvat / kimarthaM ? 'aNupApavinivRtyai' sUkSmasyApi pApasya vinivRtyartham // 22 // tatra digvalayasya parigaNitatve kAni maryAdA ityAhaH makarAkarasaridaTavIgirijanapadayojanAni maryAdAH / prAhurdizAM dazAnAM pratisaMhAre prsiddhaani||23|| prAhurmayAdAH / kAnItyAha-' makarAkare'tyAdi makarAkarazca samudraH, saritazca nadyo gaMgAdyAH, aTavI daMDakAraNyAdikA, girizca parvataH sahyavindhyAdiH, janapado dezo varATa vApItaTAdiH, yojanAni viMzatitriMzatAdisaMkhyAni / kiM viziSTAnyetAni ? prasiddhAni digviratimaryAdAnAM dAturgrahItuzca prasiddhAni / kAsAM maryAdAH ? dishaaN| katisaMkhyAvacchinnAnAM dazAnAM / kasmin kartavye sati maryAdAH ! pratisaMhAre itaH parato na yAsyAmIti vyAvRtau // 23 // evaM digvirativrataM dhArayatAM maryAdAtaH parataH kiM bhavatItyAhaH1 strIjanopasevanAdi kha. / 2 jampatyAdIti lakSyate / For Personal & Private Use Only
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH pricchedH| avadherbahiraNupApaprativiraterdivatAni dhArayatAm / / - paJcamahAvratapariNatimaNuvratAni prapadyante // 24 // aNuvratAni prapadyante / kAM ? paMcamahAvratapariNatiM / keSAM / dhArayatAM / kAni ? digvatAni / kutastatpariNatiM prapadyante ? anupApaM prati virate: sUkSmamatipApaM prati virateH vyAvRtteH / ka ? bahiH / kasmAt ? avadheH kRtamaryAdAyAH // 24 // tathA teSAM tatpariNatAvaparamapi hetumAhaH prtyaakhyaantnutvaanmndtraashcrnnmohprinnaamaaH| sattvena duravadhArA mahAvratAya prakalpyante // 25 // 'caraNamohapariNAmA' bhaavruupaashcaaritrmohprinntyH| 'kalpyante' upa.. caryante / kimarthaM ? mahAvratanimittaM / kathaMbhUtAH santaH ? 'satvena' 'duravadhArA' astitvena mahatA kaSTenAvadhAryamANAH santo'pi te'stitvena lakSayituM na zakyanta ityarthaH / kutaste duravadhArAH ? 'mandatarA' atizayenAnutkaTAH / mandataratvamapyeSAM kutaH! 'pratyAkhyAnatanutvAt' pratyAkhyAnazabdena pratyAkhyAnAvaraNAH / dravyakodhamAnamAyAlobhA gRhyante nAmaikadeze hi pravRttAH zabdA nAmnyapi vartante bhImAdivat / pratyAkhyAna hiMsAvilpena hiMsAdiviratilakSaNaH saMyamastadAvRNvanti ye te pratyAkhvAnA-- varaNA dravyakrodhAdayaH, yadudaye hmAtmA kAttidviratiM kartuM na zaknoti ato dravyarUpAdInAM krodhAdInAM tanutvAnmandodayatvAdbhAvarUpANAM mandataratvaM siddhaM nanu kutaste mahAvratAya kalpyante tataH sAkSAnmahAvratarUpA bhavantI. 'tyAhaH-. pazcanAM pApAnAM hiMsAdInAM mnovcHkaayaiH| kRtakAritAnumodaistyAgastu mahAvrataM mahatAm // 26 // For Personal & Private Use Only
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAre "tyAgastu" punarmahAvrataM bhavati / keSAM tyAgaH "hiMsAdInAM" "paMcAnAM" / kathaMbhUtAnAM "pApAnAM" pApopArjanahetubhUtAnAM / kaisteSAM tyAgaH "manovacaHkAyaiH / tairapi kaiH kRtvA tyAgaH "kRtakAritAnumodaiH / ayamarthaH-hiMsAdInAM manasA kRtakAritAnumodaistyAgaH / tathA vacasA kAyena ceti / keSAM taistyAgo mahAvrataM "mahatAM" pramattAdiguNasthAnavatinAM viziSTAtmanAm // 26 // idAnIM digvirativratasyAticArAnAhaHurdhvAdhastAttiryagvyatipAtAH kssetrvRddhirvdhiinaam| vismaraNaM digvirataratyAzAH pnycmnynte||27|| "digvirataratyAzA" atIcArAH "paMca manyante'bhyupagamyante / tathA hi / ajJAnAt pramAdAdvA Urdhvadizo'dhastAdizastiyagdizazca vyatIpAtA vizeSeNatikramaNani trayaH / tathA'jJAnAt pramAdAdvA 'kSetravRddhiH kSetrAdhikyAvadhAraNaM / tathA'vadhInAM' digvirateH kRtamaryAdAnAM 'vismaraNa miti // 27 // idAnImanarthadaNDadvitIyaM viratilakSaNaM guNavrataM vyAkhyAtumAha; abhyantaraM digavadherapArthikebhyaH spaapyogebhyH| viramaNamanarthadaNDavrata vidutadharAgraNyaH // 28 // _ 'anarthadaNDavrataM vidu'rjAnanti / ke te ? 'vratadharAnaNyaH' vratadharANAM yatInAM madhye'praNyaH pradhAnabhUtAstIrthakaradevAdayaH / 'viramaNaM' vyAvRttiH / kebhyaH ? 'sapApayogebhyaH' pApena saha yogaH sambandhaH pApayogastena saha vartamAnebhyaH pApopadezAdyanarthadaNDebhyaH kiM viziSTebhyaH ? 'apArthikebhyaH' niSprayojanebhyaH / kathaM tebhyo viramaNaM ? 'abhyantaraM digavadheH' digavadherabhyantaraM yathA bhavatyevaM tebhyo viramaNaM / ataeva digvirAtatratAdasya 1 idAnI dvItIyamanarthadaNDavrataM iti kha. For Personal & Private Use Only
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH / bhedaH / tate hi maryAdAto bahiH pApopadezAdiviramaNaM anarthadaNDavirativrate tu tato'bhyantaretadviramaNaM atha ke te anartha daNDA yato viramaNaM syAdityAha 63 popopadezahiMsAdAnApadhyAnaduH zrutIH paJca / -- prAhuH pramAdacaryyAmanarthadaNDAnadaNDadharAH // 29 // daMDA iva daNDA azubhamanovAkkAyAH parapIDAkaratvAt, tAnna dharantI tyadaNDadharA gaNadharadevAdayaste prAhuH | kAn ? anarthadaNDan / kati ? paMca / kathamityAha pApetyAdi / pApopadezazca hiMsAdAnaM ca apadhyAnaM ca duHzrutizca etAzcatasraH pramAdacaryA ceti paMcamI // 29 // tatra pApopadezasya tAvat svarUpaM prarUpapannAha :tiryyakakleza vaNijyAhiMsArambhapralambhanAdInAm / kathAprasaGgaprasavaH smarttavyaH pApa upadezaH // 30 // smartavyo jJAtavyaH / kaH ? pApopadezaH pApaH pApopArjanaheturupadeza: kathaMbhUtaH ? kathAprasaMga H kathAnAM tiryakklezAdivArtAnAM prasaMga: punaH punaH pravRttiH / kiM viziSTaH ? prasavaH prasUta iti prabhavaH utpAdakaH / keSAmityAha ----- tiryagityAdi tiryakklezazca hastidamanAdiH, vANijyA ca vaNijAM karma krayavikrayAdi, hiMsA ca prANivadhaH, AraMbhazca kRSyAdiH, 1 anarthadaNDaH paMcadhA'padhyAnapApo dezapramAdAcaritahiMsApradAnAzubhazrutimedAt // klezatiryagvaNijyAvadhakAraM bhakAdiSu pApasaMyutaM vacanaM pApopadezaH // tadyathA - asmin deze dAsA dAsyaH sulabhAstAnamuM dezaM nItvA vikrayakRte mahAnalAbho bhavatIti klezavaNijyA / gomahiSyAdInamutra gRhItvA'nyatra deze vyavahAre kRte bhUrivittalAbha iti tiryagvaNijyA / vAgurika saiau karikazAkunikAdibhyo mRgavarAha- zakuntaprabhRtayo'muSmin deze santIti vacanaM vadhakopadezaH / AraMbhakebhyaH kRSIvalAdibhyaH kSityudakajvalanapavanavanaspatyAraMbho'nenopAyena kartavya ityAkhyAnamAraMbhakopadezaH / ityevaM prakAraM pApasaMyuktaM vacanaM pApopadezaH / For Personal & Private Use Only
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 ratnakaraNDakazrAvakAcAre pralambhanaM ca vaMcanaM tAni AdiryeSAM manuSyaklezAdInAM tAni tathoktAni teSAm // 30 // atha hiMsAdAnaM kimityAha;-- parazukRpANakhanitrajvalanAyudhazRGgizRMkhalAdInAm / vadhahetUnAM dAnaM hiMsAdAnaMbruvanti budhAH // 31 // 'hiMsAdAnaM bruvanti' / ke te ? 'budhA' gaNadharadevAdayaH / kiM tat ? 'dAnaM' / yatkeSAM ? 'vadhahetUnAM hiMsAkAraNAnAM / keSAM ttkaarnnaanaamityaah-'prshvi'tyaadi| parazuzca kRpANazca khanitraM ca jvalanazcA''yudhAni ca kSurikAlakuTAdIni zRMgi ca viSaM sAmAnya zrRMkhalA ca tA Adayo yeSAM te tathoktAsteSAm // 31 // idAnImapadhyAnasvarUpaM vyAkhyAtumAha; vadhabandhacchedAdedveSAdrAgAcca prkltraadeH| AdhyAnamapadhyAnaM zAsati jinazAsane vizadAH // 32 // 'apadhyAnaM zAsati' pratipAdayanti / ke te? 'vizadA' vickssnnaaH| ka ? 'jinazAsane' / kiM tat ? 'AdhyAna' cintanaM / kasya ? 'vadhabaMdhacchedAdeH, / kasmAt ? 'dveSAt / na kevalaM dveSAdapi 'rAgAdvA'dhyAnaM / kasya ? 'parakalatrAdeH' // 32 // sAmprataM duHzrutisvarUpaM prarUpayannAha; aarmbhsnggsaahsmithyaatvdvessraagmdmdnaiH| cetaHkaluSayatAM zrutivaradhInAM duHzrutirbhavati // 33 // 1 viSazastrAgnirajjukazAdaNDAdihiMsopakaraNapradAnaM hiMsApradAnamityucyate // pareSAM jayaparAjayavadhA'GgacchedasvaharaNAdi kathaM syAditi manasA cintanamapadhyAnaM // . hiMsArAgAdipravArdhitaduSTakathAzravaNazikSaNavyAvRtirazubhazrutirityAkhyAyate // For Personal & Private Use Only
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH pricchedH| 'duHzrutirbhavati' / kAsau 'zrutiH zravaNaM / keSAM 'avadhInAM ' zAstrANAM kiM kurvatAM 'kaluSayatAM' malinayatAM / kiM tat 'cetaH' krodhamAnamAyAlobhAvAviSTaM cittaM kurvatAmityarthaH / kaiH kRtvetyAha-'AraMbhetyAdi Arabhazca kRSyAdiH saMgazca parigrahaH tayoH pratipAdanaM vArtA nItI vidhIyate "kRSiH pazupAlyaM vANijyaM ca vArtA" ityabhidhAnAt, sAhasaM cAtyadbhutaM karma vIrakathAyAM pratipAdyate, mithyAtvaM cAdvaitakSaNikamityAdipramANaviruddhArthapratipAdakazAstreNa kriyate, dveSazca vidveSIkaraNAdizAstreNAbhidhIyaterAgazca vazIkaraNAdizAstreNa vidhIyate, madazca varNAnAM brAhmaNo gururityAdigranthAjJAyate, madanazca ratiguNavilAsapatAkAdizAstrAdutkRSTo bhavati taiH etaiH kRtvA cetaH kaluSayatAM zAstrANAM zrutirduzruti bhvti||33|| adhunA pramAdacaryAsvarUpaM nirUpayannAha;kSitisaliladahanapavanArambhaM viphalaM vanaspaticchedaM / saraNaM sAraNamapi ca pramAdacayoM prabhASante // 34 // .. 'prabhASante' pratipAdayanti / kAM ? 'pramAdacau~ / kiM tadityAha 'kSitItyAdi / kSitizca salilaM ca dahanazca teSAmaraMbha kSitikhananasalilaprakSepaNa-dahanaprajvAlana-pavanakaraNalakSaNaM / kiM viziSTaM ? 'viphalaM' niSprayojanaM / tathA 'vanaspaticchedaM' viphalaM / na kevalametadeva kintu, 'saraNaM' 'sAraNamapica' saraNaM svayaM niSprayojanaM paryaTanaM sAraNamanyaM niSprayojanaM gamanapreraNaM // 34 // evamanarthadaNDavirativrataM pratipAdyedAnIM tasyAtIcArAnAha, kandarpa kautkucyaM maukharyamatiprasAdhanaM paJca / . asamIkSya cAdhikaraNaM vytiityo'nrthdnnddkRdvirteH||35|| 1 prayojanamantareNApi vRkSAdicchedana-bhUmikuTTana-salilasecanavadhakarma pramAdacaritamiti kathyate // ratna0-5 For Personal & Private Use Only
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAre___ vyatItayo'tIcArA bhavanti / kasya ! anarthadaNDakRdvirate: anartha niSprayojanaM daNDaM doSaM kurvantityanarthadaMDakRtaH pApopadezAdayasteSAMviratiryasya tasya / kati ? paMca / kathamityAha-kandarpatyAdi rAgovekAtprahAsamizro bhaNDimApradhAno vacanaprayogaH kaMdarpaH, prahAso bhaMDimAvacanaM bhaMDimopetakAyavyApAraprayuktaM kautukucyaM, dhASTaryaprAyaM bahupralApitatvaM maukhaye, yAvatArthenopabhogoparibhogau bhavatastato'dhikasya karaNamatiprasAdhanametAni catvAri, asamIkSyAdhikaraNaM paMcamaM asamIkSya prayojanamaparyAlocya Adhikyena kAryasya karaNamasamIkSyAdhikaraNaM // 35 // - sAmprataM bhogopabhogaparimANalakSaNaM guNavatamAkhyAtumAha; akSArthAnAM parisaMkhyAnaM bhogopabhogaparimANam / arthavatAmapyavadhau rAgaratInAM tanUkRtaye // 36 // 'bhogopabhogaparimANaM' bhavati / kiM tat ? 'yatparisaMkhyAna' parigaNanaM / keSAM ? 'akSArthAnA'mindriyaviSayANAM / kathaMbhUtAnAmapi teSAM ? 'arthava. tAmapi' sukhAdilakSaNaprayojanasaMpAdakAnAmapi athavA'rthavatAM sagranthAnAmapi zrAvakANAM / teSAM parisaMkhyAnaM kimartha ? 'tanUkRtaye' kRzataratvakaraNArtha / kAsAM ? 'rAgaratInAM' rAgeNa viSayeSu rAgodrekeNa ratayaH Asa tayastAsAM / kasmin sati ? avadhau viSayaparimANe // 36 // atha ko bhogaH kazcopabhogo yatparimANaM kriyate ityAzaMkyAha; bhuktvA parihAtavyo bhogo bhuktvA punazca bhoktavyaH / upabhogo'zanavasanaprabhRtiH paJcendriyo viSayaH // 37 // 1 bhogasaMkhyAnaM paMcavidhaM trasaghAtapramAdabahuvadhAniSTAnupasevyaviSayabhedAt / 2 madhumAMsaM sadA parihartavyaM trasaghAtaM prati nivRttacetasA / 3 madyamupasevyamAnaM kAryAkAryavivekasaMmohakaramiti tadvarjanaM pramAdavirahAya anuSTheyaM / For Personal & Private Use Only
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyA pricchedH| 67 'paMcendriyANAmaya' paMcendriNAM vissyH| 'bhuktvA' parihAtavya,stAjyaH sa bhogo'zanapuSpagaMdhavilepanaprabhRtiH / yaH pUrva bhuktvA punazca bhoktavyaH sa upabhogo vasanAbharaNaprabhRti vasanaM vastram // 37 // madyAdibhogarUpo'pi trasajantuvadhahetutvAdaNuvratadhAribhistyAjya ityAhaH sahatipariharaNArtha kSaudraM pizitaM pramAdaparihataye / madyaM ca barjanIyaM jinacaraNau zaraNamupayAtaiH // 38 varjanIyaM / kiM tat ? 'kSaudraM' madhu / tathA 'pizitaM' / kimarthaM ! 'trasahatipariharaNArtha trasAnAM dvIndriyAdInAM hatirvadha'statpariharaNArthe / tathA 'madyaM ca' varjanIyaM / kimarthaM ? 'pramAdaparihRtaye' mAtA bhAryeti vivekAbhAvaH pramAdasya parihRtaye parihArArthe / kairetadvarjanIyaM ! zaraNamupayAtaiH zaraNamupagataiH / ko ? jinacaraNau zrAvakaistatyAjyamityarthaH // 38 // tathaitadapi taistyAjyamityAha, alpaphalabahuvidhAtAnmUlakamANi zraGgaverANi / navanItanimbakusumaM kaitakamityevamavaheyam // 39 // 'avaheyaM' tyAjyaM / kiM tat ? 'mUlakaM' / tathA 'zRMgaverANi' AIkANi / kiM viziSTAni ? 'ArdrANi' apakkAni / tathA navanItanimbakusumamityupalakSaNaM sakalakusumavizeSANAM teSAM kaitakaM ketakyA idaM kaitakaM gudharA ityevaM, ityAdi sarvamavaheyaM kasmAt ' alpaphalabahuvighAtAt ' * alpaM phalaM yasyAsAvalphalaH bahUnAM trasajIvAnAM vighAto vinAzo bahuvighAtaH alpaphalazcAsau vighAtazca tasmAt // 39 // - prAsukamapi yadevaMvidhaM tattyAjyamityAha;.. 1 ketakyarjunapuSpAdIni bahujantuyonisthAnAni zRGgaveramUlakaharidrAnimvakusu mAdInyanantakAyavyapadezAANi eteSAmupasevane bahughAto'lpaphalamiti tatparihAraH zreyAn / For Personal & Private Use Only
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAreyadaniSTaM tadavratayedyaccAnupaisevyametadapi jahyAt / abhisandhikRtA viratirviSayAyogyAvrataM bhavati // 40 // 'yadaniSTaM udarazUlAdihetutayA prakRtisAtmyakaM yanna bhavati 'tabratayet' vrataM nivRtti kuryAt tyajedityarthaH / na kevalametadeva vratayedapitu 'yaccAnupasevyametadapi jahyAt' yacca yadapi gomUtra-karamdugdha-zaMkhacUrNa-tAmbUlodgalalAlA-mUtra-purISa-zleSmAdikamanupasevyaM prAsukamapi ziSTalokAnAM svAdanAyogyaM etadapi jahyAt vrataM kuryAt / kuta etadityAha-abhisandhI tyAdi aniSTayA anupasevyatayA ca vyAvRtteryogyAviSayAdabhisandhikRtA' bhiprAyapUrvikA yA viratiH sA yato vrataM bhavati // 40 // tacca dvidhA bhidyata itiH niyamo yamaca vihitau dvadhA bhogopabhogasaMhAre / niyamaH parimitakAlo yAvajIvaM yamo dhriyate // 41 // bhogopabhogasaMhArAt bhogopabhogayoH saMhArAt parimANAt tamAzritya / dvadhA vihitau dvAbhyAM prakArAbhyAM dvedhA vyavasthApitau / kau ? niyamo ymshcetyeto| tatra ko niyamaH kazca yama ityAha-niyamaH parimitakAlo vakSyamANaH parimitaH kAlo yasya bhogopabhogasaMhArasya sa niymH| yamazca yAvajjIvaM dhriyte| tatsaMhAralakSaNaniyamaM darzayannAhaH bhojanavAhanazayanasnAnapavitrAGgarAgakusumeSu / tAmbUlavasanabhUSaNamanmathasaMgItagIteSu // 42 // 1 zAtavAhanAbharaNAdiSu etAvadeveSTamato'nyadaniSTamityaniSTAnnivartanaM kartavyaM / 2 na hyasati abhisandhiniyame vratamitISTAnAmapi citravastravikRtavezAbharaNAdInAmanupasevyAnAM parityAgaH kaaryH| For Personal & Private Use Only
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH pricchedH| 69 ... adya divA rajanI vA pakSo mAsastatha rayanaM vaa| . iti kAlaparicchittyA pratyAkhyAnaM bhveniymH||43|| - yugalaM / niyamo bhavet / kiMtat ? pratyAkhyAnaM / kayA ? kAlaparicchityA / tAmeva kAlaparicchitiM darzayannAha-adyetyAdi adyeti pravartamAnaghaTikApraharAdilakSaNakAlaparicchityA pratyAkhyAnaM / tathA diveti / rajani rAtririti vA / pakSa iti vA / mAsa iti vA / Rturiti vA mAsadvayaM / ayanamiti vA SaNmAsA / ityevaM kAlaparicchityA pratyAkhyAnaM / keSvityAha-bhojanetyAdi bhojanaM ca, vAhanaM ca ghoTakAdi, zayanaM ca palyaGkAdi, snAnaM ca, pavitrAGgarAgazca pavitrazcAsAvaGgarAgazca kuMkumAdivilepanaM / upalakSaNametadaJjanatilakAdInAM pavitravizeSaNAdoSApanayanArthamauSadhAdyaGgarAgo nirastaH / kusumAni ca teSu viSayabhUteSu / tathA tAmbUlaM ca vasanaM ca vastraM bhUSaNaM ca kaTakAdi manmathazca kAmasevA saMgItaM ca gItanRtyavAditratrayaM gItaM ca kevalaM nRtyavAdyarahitaM teSu ca viSayeSu adyetyAdirUpaM kAlaparicchityA yatpratyAkhyAnaM sa niyama iti vyAkhyAtam // 42-43 // bhogopabhogaparimANasyedAnImatIcArAnAhaHviSayaviSato'nupekSAnusmRtiratilaulyamati tRSA'nubhavo / bhogopabhogaparimA vyatikramA paJca kathyante // 44 // - bhogopabhogaparimANaM tasya vyatikramA atIcArA paMca kathyante / ke te ityAha viSayetyAdi viSaya eva viSaM prANinAM dAhasaMtApAdividhAyitvAt teSu tato'nupekSA upekSAyAstyAgasyAbhAvo'nupekSA Adara ityarthaH / viSayavedanA pratikArArtho hi viSayAnubhavastasmAttatpratIkAre jAte'pi punaryatsaMbhASaNAliMganAdyAdara so'tyaasktijnktvaadtiicaarH| anusmR For Personal & Private Use Only
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 ratnakaraNDakazrAvakAcAre tistadanubhavAtpratIkAre jAte'pi punarviSayANAM sauMda ( ka ) yasukhasAdhanatvAdanukaraNamatyAsaktihetutvAdatIcAraH / atilaulamatigRddhistatpratIkAra jAte'pi punaH punastudanubhavAkAMkSetyarthaH / atitRSA bhAvibhogopabhogAderatigRhyA prAptyAkAMkSA / atyanubhavo niyatakAle'pi yadA bhogopabhogo' nubhavati tadA'tyAsaktyAnubhavati na punarvedanApratIkAratayA'to'tIcAraH // 44 // iti prabhAcandraviracitAyAM samantabhadrasvAmiviracitopAsakAdhyayanaTIkAyAM tRtIyaH paricchedaH // 3 // For Personal & Private Use Only
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ shikssaavrtaadhikaarshcturthH| sAmprataM zikSAvratasvarUpaprarUpaNArthamAhaH dezAvakAzikaM vA sAmAyika proSadhopavAso vA / vaiyAvRtyaM zikSAtratAni catvAri ziSTAni // 1 // ziSTAni pratipAditAni / kAni ? zikSAvratAni / kati ? catvAri kasmAt ! dezAvakAzikamityAdicatuHprakArasadbhAvAt / vAzabdo'tra parasparaprakArasamucyaye / dezAvakAzikAdInAM lakSaNaM svayamevAne granthakAraH kariSyati // 1 // tatra dezAvakAzikasya tAvalakSaNaM: dezAvakAzikaM syAtkAlaparicchedanena dezasya / pratyahamaNuvratAnAM pratisaMhAro vizAlasya // 2 // dezAvakAzikaM deze maryAdIkRtadezamadhye'pi stokapradeze'vakAzo niyatakAlamatasthAnaM so'syAstIti dezAvakAzikaM zikSAvrataM syAt / ko'sau ? pratisaMhAro vyaavRttiH| kasya ? dezasya / kathaMbhUtasya ? vizAlasya bhoH| kena ? kAlaparicchedanena divasAdikAlamaryAdA / kathaM ! pratyahaM pratidinaM / keSAM ? aNuvratAnAM aNUni sUkSmANi vratAni yeSAM teSAM zrAvakANAmityarthaH // 2 // atha dezAvakAzikasya kA maryAdA ityAha;-- gRhahArigrAmANAM kSetranadIdAvayojanAnAM ca / dezAvakAzikasya smaranti sImA tapovRddhAH // 3 // For Personal & Private Use Only
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAre 66 tapovRddhAzcirantanAcAryA gaNadharadevAdayaH / sImnAM smaranti maryAdA: pratipAdyante / sImnAmityatra " smRtyarthadayIzAM karma " ityanena SaSThI / keSAM sImAbhUtAnAM ? gRhahArigrAmANAM hAriH kaTakaM / tathA kSetranaMdI dAvayojanAnAM ca dAvo vanaM / kasyaiteSAM sImAbhUtAnAM dezAvakAzikasya dezanivRttivratasya / 72 evaM dravyAvadhi yojanAvadhiM pratipAdayannAha :saMvatsaramRturayanaM mAsacaturmAsapakSamRkSaM ca / dezAvakAzikasya prAhuH kAlAvadhiM prAjJAH // 4 // dezAvakAzikasya kAlAvadhiM kAlamaryAdaM prAhuH / prAjJaH gaNadharadevAdayaH / kiM tadityAha saMvatsaramityAdi saMvatsaraM yAvadetAvatyeva deze mayA'vasthAtavyaM / tathA RturayanaM vA yAvat / tathA mAsacaturmAsapakSaM yAvat / RkSaM ca candramuktyA AdityamuktyA vA idaM nakSatraM yAvat evaM dezAvakAzikavate kRte sati tataH parataH kiM syAdityAha : - sImantAnAM parataH sthUletarapaJcapApasaMtyAgAt / dezAvakAzikena ca mahAvratAni prasAdhyante / / 5 / / prasAdhyante vyavasthApyante / kAni ? mahAvratAni / kena ? dezAvakAzikena ca na kevalaM digviratyApi dezAvakAzikenApi / kuta: ? sthUletarapaMcapApasaMtyAgAt sthULetarANi ca tAni hiMsAdilakSaNapaMcapApAni ca teSAM samyak tyAgaM / ka ? sImAntAnAM parata: dezAvakazikatratasya sImAbhUtA ye 'antAdharmA' gRhAdayaH saMvatsarAdivizeSAH teSAM vA antAH paryantAsteSAM parata: yasmin bhAge idAnIM tadaticArAn darzayannAha :preSaNazadvAnayanaM rUpAbhivyaktipudgalakSepau / dezAvakAzikasya vyapadizyante'tyayAH paJca || 6 || For Personal & Private Use Only
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH pricchedH| 73 .. atyayA aticArAH / paMca vyapadizyante kthynte| ke te ityAhapreSaNetyAdi maryAdIkRte deze svayaM sthitasya tato bahiridaM kurviti viniyogaH preSaNaM / maryAdIkRtadezAbahiApAraM kurvataH karmakarAn prati khAtakaraNAdiH zabdaH / taddezAbahiH prayojanavazAdidamAnayetyAjJApanamAnayanaM / maryAdIkRtadeze sthitasya bahirdeze karma kuvatAM karmakaraNAM svavigrahapradarzanaM ruupaabhivyktiH| teSAmeva loSThAdinipAtaH pudglkssepH||6|| / evaM dezAvakAzikarUpaM zikSAvrataM vyAkhyAyedAnIM sAmAyikarUpaM tadvyAkhyAtumAha,: Asamayamukti muktaM pazcAghAnAmazeSabhAvena / sarvatra ca sAmayikAH sAmAyikaM nAma zaMsanti // 7 // sAmayikaM nAma sphuTaM zasaMnti pratipAdayanti / ke te ?. sAmayikAH samayamAgamaM vindanti ye te sAmAyikA gaNadharadevAdayAH / kiM tat ! muktaM mocanaM pariharaNaM yat tat sAmayikaM / keSAM mocanaM ? paMcAghAnAM hiMsAdipaMcapApAnAM / kathaM ? Asamayamukti vakSyamANalakSaNasamayamocanaM AsamantAdvayApyaM gRhItaniyamakAlamuktiM yAvadityarthaH / kathaM teSAM mocanaM ? azeSabhAvena samAstyena na punrdeshtH| sarvatra ca avadheH parabhAge ca anena dezAvakAzikAdasya bhedaH pratipAditaH // 7 // ... Asamayamuktimatra yaH samayazabdaH pratipAditastadartha vyAkhyAtumAha; mUrdharuhamuSTivAsobandhaM payaMkabandhanaM cApi / sthAnamupavezanaM vA samayaM jAnanti samayajJAH // 8 // * samayajJA AgamajJAH / samayaM jAnAnta / kiM tat ? mUrdharuhamuSTivAsobandhaM bandhazabdaH pratyekamAmisambaddhayate mUrdharUhANAM kezAnAM bandhaM bandhakAlaM samayaM jAnanti / tathA muSTibanvaM vAsobandhaM vastragranthi payaGkarbandhanaM For Personal & Private Use Only
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAre cApi upaviSTakAyotsargamapi ca sthAnamUrdhvakAyotsarga upavezanaM vA sAmAnyenopaviSTAvasthAnamapi samayaM jAnanti // 8 // evaM vidhe samaye bhavat yatsAmAyikaM paMcaprakArapApAt sAkalyena vyAvRttisvarUpaM tasyottarottarA vRddhiH kartavyetyAhaH ekAnte sAmayika nirvyAkSepe vaneSu vAstuSu ca / . caityAlayeSu vApi ca paricetavyaM prasannadhiyA // 9 // paricetavyaM vRddhi netavyaM / kiM tat ? sAmAyikaM / ka ? ekAnte strIpazupANDuvivarjite pradeze / kathaMbhUte ? nirvyAkSepe cittavyAkulatArahite zItavAtadezamazakAdibAdhAvarjita ityarthaH itthaMbhUte ekAnte / ka ? vaneSu aTavISu, vAstuSu ca gRheSu, caityAlayeSu ca apizabdAgirigavharAdiparigrahaH / kena cetavyaM ? prasannadhiyA prasannA avikSiptA dhIryasyAtmanastena athavA prasannAsau dhIzca tayA kRtvA AtmanA paricetavyamiti // 9 // itthaMbhUteSu sthAneSu kathaM tatparicetavyamityAhaH vyApAravaimanasyAdvinivRttyAmantarAtmavinivRttyA // sAmayikaM badhIyAdupAvAse caikabhukte vA // 10 // bannIyAdanutiSThet / kiM tat ? sAmayikaM / kasyAM ? vinivRttyA / kasmAt ? vyApAravaimanasyAt vyApAra:: kAyAdiceSTA vaimanasyaM manovyapratA cittakAluSyaM vA tasmAdvinivRtyAmapi satyAM antarAtmavinivRtyA kRtvA tadvanIyAt antarAtmano vikalpazca vizeSeNa vinivRtyA / kasmin sati tasyAM tadvanIyAt : upavAse caikabhukte vA // 10 // itthaM bhUtaM tatki kadAcitparicetavyamanyathA cetyatrAhaH sAmayikaM pratidivasaM yathAvadapyanalasena cetavyaM / vratapaJcakaparipUraNakAraNamavadhAnayuktena // 11 // For Personal & Private Use Only
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH pricchedH| 75 cetavyaM vRddhi netavyaM / kiM ? sAmAyikaM / kadA ? pratidivasamapi na punaH kadAcit parva divase eva / kathaM ? yathAvadapi pratipAditasvarUpAnatikrameNaiva / kathaMbhUtena ? analasenA''lAsyarahitena udyatenetyarthaH / tathA'vadhAnayuktenaikApracetasA / kutastaditthaM paricetavyaM ? vratapaMcakaparipUraNakAraNaM yataH vratAnAM hi saviratyAdInAM paMcakaM tasya paripUraNaM paripUraNatvaM mahAvratarUpatvaM tasya kAraNaM yathoktasAmAyikAnuSThAnakAle hi. aNuvratAnyapi mahAvratatvaM pratipadyante'tastatkAraNaM // 11 // etadeva samarthayamAnaH prAhaH sAmayike sArambhAH parigrahA naiva santi sarve'pi / celopasRSTamuniriva gRhI tadA yAti yatibhAvaM // 12 // sAmayike sAmAyikAvasthAyAM / naiva santi na vidyante / ke ! parigrahAH saGgAH / kathaMbhUtAH ? sArambhAH kRssyaadyaarmbhshitaaH| kati ! sarve'pi " bAhyAbhantarAzcetanetarAdirUpA" vA / yata eva tato yAti pratipadyate / kaM ? yatibhAvaM yatitatvaM / ko'sau ? gRhI zrAvakaH / kadA ? sAmAyikAvasthAyAM / kaiva ? celopasRSTamuniriva celena vasreNa upasRSTA upasargavazAdveSTitaH sa cAsau munizca sa iva tadvat // 12 // tathA sAmAyike svIkRtavanto ye te'paramapi kiM kurvantItyAhaH zItoSNadaMzamazakaparISahamupasargamapi ca maundhraaH| sAmAyika pratipannA adhikurvIranacalayogAH // 13 // adhikurin saheranityarthaH / ke te? sAmayikaM pratipannAH sAmAyika svIkRtavantaH / kiM viziSTAH santaH ? acalayogAH sthirasamAdhayaH pratijJAtAnuSThAnAparityAgino vA / tathA maunadharAstatpIDAyAM satyAmapi kIbAdivacanAnuccArakAH / kamadhikurinnityAha-zItetyAdi zItoSNa. For Personal & Private Use Only
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAre daMzamazakAnAM pIDAkAAraNAM tatparisamantAt sahanaM tatparISahastaM, na kevalaM tameva api tu upasargamapi ca devamanuSyatiryakRtaM // 13 // . taM cAdhikurvANAH sAmAyike sthitAH evaM vidhaM saMsAramokSayoH svarUpaM cintayeyurityAha; azaraNamazubhamanityaM duHkhamanAtmAnamAvasAmi bhavam / .. mokSastadviparItAtmeti dhyAyantu sAmayike // 14 // tathA sAmAyika sthitA dhyAyantu / kaM ? bhavaM svopAttakarmavazAccatugatiparyaTanaM / kathaMbhUtaM ? azaraNaM na vidyate zaraNamapApaparirakSakaM yatra / azubhamazubhakAraNaprabhavatvAdazubhakAryakAritvAcAzubhaM / tathA'nityaM catasRSvapi gatiSu paryaTanasya niyatakAlatayA'nityatvAdanityaM / tathA duHkhahetutvAduHkhaM / tathAnAtmAnamAtmasvarUpaM na bhavati / evaM vidhaM bhavamAvasAmi evaM vidhe tiSThAmItyarthaH / yadyevaM vidhaH saMsArastarhi mokSaH kIdRza ityAha-mokSastadviparItAtmA tasmAduktabhavasvarUpAdviparItasvarUpataH zaraNazubhAdi svarUpaH, ityevaM dhyAyantu cintayantu sAmAyike sthitAH // 14 // sAmprataM sAmAyikasyAtIcArAnAha; vAkkAyamAnasAnAM duHpraNidhAnAnyanAdarasmaraNe / sAmayikasyAtigamA vyajyante paJca bhAvena // 15 // vyajyante kathyante / ke te ? atigamA aticArAH / kasya ? sAmayikasya / kati ? paMca / kathaM ? bhAvena paramArthena / tathA hi / vAkkAyamAnasAnAM duSpraNidhAnamityetAni trINi / anAdaro'nutsAhaH / asmaraNamanaikAgram // 15 // athedAnIM proSadhopavAsalakSaNaM zikSAvrataM vyAcakSANaH prAhaH For Personal & Private Use Only
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH pricchedH| parvaNyaSTamyAM ca jJAtavyaH proSadhopavAsastu / caturabhyavahAryANAM pratyAkhyAnaM sadecchAbhiH 16 // proSadhopavAsaH punarjJAtavyaH / kadA parvaNi caturdazyAM na kevalaM parvaNi aSTamyAM ca / kiM punaH proSadhopavAsazabdAbhidheyaM ? pratyAkhyAnaM / keSAM ? caturabhyavahAryANAM catvAri azanapAnakhAdyalehyalakSaNAni tAni cAbhyavahAryANi ca bhakSaNIyAni teSAM / kiM kasyAM sadaivASTamyAM caturdazyAM ca teSAM pratyAkhyAnamityAha-sadA sarvakAlaM / kAbhiH icchAbhitavidhAnavAJchAbhisteSAM pratyAkhyAnaM na punarvyavahArakRtadharaNakAdibhiH // 16 // upavAsadine copoSitena kiM kartavyamityAhaH7/paJcAnAM pApAnAmalaMkriyArambhagandhapuSpANAm / sAnAJjananasyAnAmupavAse parihatiM kuryAt // 17 // upavAsadine parihRtiM parityAgaM kuryAt / keSAM ? paMcAnAM hiMsAdInAM / tathA alaMkriyAraMbhagaMdhapuSpANAM alaMkriyA maNDanaM AraMbho vANijyAdivyApAraH gandhapuSpANAmityupalakSaNaM rAgahetUn ? gItanRtyAdInAM / tathA snAnaMca aJjanaM ca vA nasyazca teSAm // 17 // eteSAM parihAraM kRtvA kiM tadine'nuSThAtavyetyAhaH dharmAmRtaM satRSNaH zravaNAbhyAM pibatu pAyayedvAnyAn / jJAnadhyAnaparo vA bhavatUpavasannata ndrAluH // 18 // - upavasannupavAsaM kurvan dharmAmRtaM pibatu dharma evAmRtaM sakalaprANinAmApyAyakatvAt tat pibatu / kAbhyAM ? zravaNAbhyAM / kathaMbhUtaH ? satRSNaH sAbhilASaH piban na punaruparodhAdivazAt / pAyayedvAnyAn svayamevAvagatadharmasvarUpastuM anyato dharmAmRtaM piban anyAnaviditatatsvarUpAn pAyayet tat jJAnadhyAnaparo bhavatu jJAnaparo vA dvAdazAnuprekSAdhupayoganiSThaH // For Personal & Private Use Only
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ '78 ratnakaraNDakazrAvakAcAre adhruvAzaraNe caiva bhava ekatvameva c| anyatvamazucitvaM ca tathaivAnavasaMvarau // 1 // nirjarAca tathAH loka bodhidurlabhadharmatA / dvAdazaitA anuprekSA bhASitA jinapuMgavaiH // 2 // AjJApAyavipAkasaMsthAnavicayalakSaNadharmadhyAnaparaH tanniSThaH bhavatu / kiM viziSTaH ? atandrAluH nidrAlasyarahitaH // 18 // adhunA proSadhopavAsastalakSaNaM kurvannAha: caturAhAravisarjanamupavAsaH proSadhaH skRdbhuktiH| : sa proSadhopavAso yadupoSyArambhamAcarati // 19 // catvArazca te AhArAzcAzanapAnakhAdyalehyalakSaNAH, azanaM hi bhaktamudgAdi, pAnaM hi peyamathitAdi, khAdyaM modakAdi, lehyaM rabrAdi teSAM visarjanaM parityajanamupavAso vidhIyate / proSadhaH punaH sakRdbhuktidhAraNakadine ekabhaktavidhAnaM yatpunarupoSya upavAsaM kRtvA pAraNakadine AraMbha sakRdbhuktimAcaratyanutiSThati sa proSadhopapAso'bhidhIyate iti // 19 // atha ke'syAtIcArA ityAhaH grahaNavisargAstaraNAnyadRSTamRSTAnyanAdarAsmaraNe / yatproSadhopavAsavyatilaGghanapaJcakaM tadidam // 20 // proSadhopavAsasya vyatilaMghanapaMcakamaticArapaMcakaM / tadidaM pUrvArdhapratipAditaprakAraM / tathA hi / grahaNavisargAstaraNAni trINi / kathaM bhUtAni ? adRSTamRSTAni dRSTaM darzanaM jantavaH santi na santIti vA cakSuSAvalokana sRSTa madunopakaraNena pramArjanaM tadubhau na vidyate yeSu grahANAdiSu tAni tathoktAni / tatra bubhukSApIDitasyAdRSTamRSTasyAIdAdipUjopakaraNasyAtmaparidhAnAdyarthasya ca grahaNaM bhavati / tathA adRSTamamRSTAyAM bhUmau mUtrapurISAderussargo bhavati / tathA adRSTamRSTe pradeze AstaraNaM saMstaropakramo bhavatItye. For Personal & Private Use Only
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH pricchedH| 79 tAni trINi / anAdarAsmaraNe ca dve / tathA AvazyakAdau hi bubhukSA pIDitatvAdanAdaro'nekAgratAlakSaNamasmaraNaM bhavati // 20 // idAnI vaiyAvRtyalakSaNazikSAvratasya svarUpaM prarUpayannAha; dAnaM vaiyAvRtyaM dharmAya tapodhanAya guNanidhaye / anapekSitopacAropakriyamagRhAya vibhavena // 21 // __ bhojanAdidAnamapi vaiyAvRtyamucyate / kasmai dAnaM ! tapodhanAya tapa eva dhanaM yasya tasmai / kiMviziSTAya ? guNanidhaye guNAnAM samyagdarzanAdInA nidhirAzrayastasmai / tathA'gRhAya bhAvadravyAgArarahitAya / kimartha ? dharmAya dhrmnimittN,| kiM viziSTaM taddAnaM ? anapekSitopacAropakriyaM upacAra pratidAnaM upakriyA maMtrataMtrAdinA pratyupakaraNaM te na apekSite yena kathaM / taddAnaM ! vibhavena vidhidravyAdisampadA // 21 // na kevalaM dAnameva vaiyAvRtyamucyate'pituHvyApattivyapanodaH padayoH saMvAhanaM ca guNarAgAt / vaiyAvRttyaM yAvAnupagraho'nyo'pi saMyaminAm // 22 // ___ vyApattayo vividhAbyAdhyAdijanitA ApadastAsAM vyapanodo vizeSeNApanodaH spheTanaM yattadvayAvRtyameva / tathA pAdayoH saMvAhanaM pAdayormardanaM / kasmAt ? guNarAgAt bhaktivazAdityarthaH-na punarvyavahArAt dRSTaphalApakSaNAdvA / na kevalametAvadeva vaiyAvRtyaM kintu anyo'pi saMyaminAM dezasakalavratAntaM sambandhI yAvAt yatparimANa upagraha upakAraH sa sarvo vaiyAvRtyamevocyate // 22 // .. atha kiM dAnamucyata ityata AhaH navapuNyaiH pratipattiH saptaguNasamAhitena zuddhena / apasUnArambhANAmAryANAmiSyate dAnam // 23 // For Personal & Private Use Only
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAre dAnamiSyate / kAsau ? pratipattiH gauravaM AdarasvarUpA / keSAM ! AryANAM saddarzanAdiguNopetamunInAM / kiMviziSTAnAM ? apasUnArambhANAM sUnAH paMcajIvaghAtasthAnAni / taduktam khaMDanI peSaNI cullI udakumbhaH pramArjanI / paMcasUnA gRhasthasya tena mokSaM na gacchati // 13 // khaMDanI ulUkhalaM, peSaNI. gharaTTa, cullI-culUkaH, udakuMbha:-udakaghaTaH, pramArjanI-bohArikA / sUnAzcAraMbhAzca kRSyAdayaste'pagatA yeSAM teSAM / kena pratipattiH kartavyA ? saptAguNasamAhitena. zraddhA tuSTirbhaktirvijJAnamalubdhatA kSamA satyaM / ____ yasyaite saptaguNAstaM dAtAraM prazaMsanti // ityetaiH saptabhirguNaiH samAhitena tu dAtrA dAnaM dAtavyaM / kaiH kRtvA ? nava puNyaiH paDigahamuccaThThANaM pAdodayamaccaNaM ca paNamaM ca / maNavapaNakAyasuddhI esaNasuddhI ya navavihaM puNNaM // etairnavabhiH puNyaiH puNyopArjanahetubhiH // 23 // itthaM dIyamAnasya phalaM darzayannAha; gRhakarmaNApi niciMtaM karma vimArTi khalu gRhavimuktAnAm / atithInAM pratipUjA rudhiramalaM dhAvate vAri // 24 / / vimArTi spheTayati / khalu sphuTaM / kiM tat ? karma pAparUpaM / kathaMbhUtaM ? nicitamapi upArjitamapi puSTamapi vA / kena ? gRhakarmaNA sAvadyavyApAreNa / ko'sau kartR ? pratipUjA dAnaM / keSAmapi ! atithInAM na vidyate tithiryeSAM teSAM / kiM viziSTAnAM gRhavimuktAnAM gRharahitAnAM asyaivArthasya samarthanArtha dRSTAntamAha-rudhiramalaM dhAvate vAri alaMzabdo For Personal & Private Use Only
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH / 81 yathArthe ayamartho rudhiraM yathA malinamapavitraM ca vAri kartR nirmalaM pavitraM ca dhAvate prakSAlayati tathA dAnaM pApaM vimArSTi // 24 // sAmprataM navaprakAreSu pratigrahAdiSu kriyamANeSu kasmAt kiM phalaM sampadyata ityAha : - uccairgotraM praNaterbhogo dAnAdupAsanAtpUjA / bhakteH sundararUpaM stavanAtkIrtistaponidhiSu // 25 // taponidhiSu yatiSu / praNateH praNAmakaraNAduccairgotraM bhavati / tathA dAnAddarzanazuddhilakSaNAdbhogo bhavati / upAsanAt pratigrahaNAdirUpAt sarvatra pUjA bhavati / bhakterguNAnurAgajanitAntaH zraddhAvizeSalakSaNAyAH sundararUpaM bhavati / stavanAt zrutajaladhItyAdistutividhAnAt sarvatra kIrtirbhavati // 25 // nanvevaMvidhaM viziSTaM phalaM svalpaM dAnaM kathaM sampAdayatItyAzaMkA'panodArthamAhaH- zarIrabhRtAM kSitigatamiva vaTavIjaM pAtragataM dAnamalpamapi kAle / phalaticchAyAvibhavaM bahuphalamiSTaM zarIrabhRtAm // 26 // alpamapi dAnamucitakAle pAtragataM satpAtre dattaM saMsAriNAmiSTaM phalaM bahvaneka prakAra suMdararUpaM bhogopabhogAdilakSaNaM phalati / kathaMbhUtaM ? chAyAvibhavaM chAyA mAhAtmyaM vibhavaM sampat tau vidyate yatra / asyaivArthasya samarthanArtha kSitItyAdidRSTAntamAha-- kSitigataM sukSetre nikSiptaM yathA alpamapi vaTabIjaM bahuphalaM phalati / kathaM ? chAyAvibhavaM 1 chAyA AtapanirodhinI tasyA vibhavaH prAcurye yathA bhavatyevaM phalati // 26 // taccaivaMvidhaphalasampAdakaM dAnaM caturbhedaM bhavatItyAhaH -- AhArauSadhayorapyupakaraNAvAsayozca dAnena / vaiyAvRttyaM bruvate caturAtmatvena caturasrAH || 27 // ratna 0- -6 For Personal & Private Use Only
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAre vaiyAvRtyaM dAnaM bruvate pratipAdayati ca kathaM caturAtmatvena ctu:prkaartven| ke te? caturasrAH paNDitAH / tAneva catuSprakArAn darzayannAhAretyAdyAha- AhArazca bhaktazanAdiH auSadhaM ca vyAvispheTakaM dravyaM tayordvayorapi dAnena / na kevalaM tayoreva api tu upakaraNAvAsayozca upakaraNaM jJAnopakaraNAdiH AvAso vasatikAdiH // 27 // 82 taccatuSprakAraM dAnaM kiM kena dattamityAha :zrISeNavRSabhasene kauNDeza: zUkaratha dRSTAntAH / vaiyAvRttyasyaite caturvikalpasya mantavyAH // 28 // caturvikalpasya caturvidhavaiyAvRtyasya dAnasyaite zrIpeNAdayo dRSTAntA mantavyAH / tatrAhAradAne zrISeNo dRSTAntaH / asya kathA - malayadeze ratnasaMcayapure rAjA zrISeNorAjJI siMhananditA dvitIyA aninditA ca / putrau krameNa tayorindropendrau / tatraiva brAhmaNaH sAtyakinAmA, brAhmaNI jambU, putrI satyabhAmA / pATaliputranagare brAhmaNo rudrabhaTTo vaTukAn vedaM pAThayati / tadIyaceTikAputrazca kapilanAmA tIkSNamatitvAt chadmanA vedaM zRNvantatpArago jAto rudrabhaTTena ca kupitena pATaliputrAnnirdhATitaH / sottarIyaM yajJopavItaM paridhAya brAhmaNo bhUtvA ratnasaMcayapure gataH / sAtyakinA ca taM vedapAragaM surUpaM ca dRSTvA satyabhAmAyA yogyo'yamiti matvA sA tasmai dattA / satyabhAmA ca ratisamaye viceSTAM tasya dRST kulajo'yaM na bhaviSyatIti sA sampradhArya citte viSAdaM vahantI tiSThati 1 etasmin prastAve rudrabhaTTastIrthayAtrAM kurvANo ratnasaMcayapure samAyAtaH / kapilena praNamya nijadhavalagRhe nItvA bhojanaparivAnAdikaM kArayitvA satyabhAmAyAH sakalalokAnAM ca madIyo'yaM piteti kathitam / satyabhAmayA caikadA rudrabhaTTasya viziSTaM bhojanaM bahusuvarNe ca datvA pAdayorlagitvA For Personal & Private Use Only
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH pricchedH| pRSTa-tAta ! tava zIlasya lezo'pi kapile nAsti tataH kimayaM tava putro bhavati na veti satyaM me kathaya / tatastena kathitaM putri ! madIyaceTikAputra iti / etadAkarNya tadupari viraktA sA haThAdayaM mAmabhigamiSyatIti matvA siMhananditAgramahAdevyAH zaraNaM praviSTA, tayA ca sA putrI jnyaataa| evamekadA zrISeNarAjena paramabhaktyA vidhipUrvakamarkakI.mitagaticAraNamunibhyAM dAnaM dattam / tatphalena rAjJA saha bhogabhUmAvutpannA / tadanumodanAt satyabhAmApi ttraivotpnnaa| sa rAjA zrISeNo dAnaprathamakAraNAt pAraMparyeNa zAntinAthatIrthakaro jAtaH / AhAradAnaphalam / auSadhadAne vRSabhasenAyA dRSTAntaH / asyAH kathAjanapadadeze kAverIpattane rAjograsenaH, zreSThI dhanapatiH, bhAryA dhanazrIH putrI vRSabhasenA, tasyA dhAtrI rUpavatI naamaa| ekadA vRSabhasenAsnAnajalagartAyAM rogagRhItaM kukkuraM patitaluThito'sthitaM rogarahitamAlokya cintitaM dhAtryA-putrIsnAnajalabhevAtrArogyatve kAraNam / tatastayA dhAtryA nijajananyA dvAdazavArSikAkSirogagRhItAyAH kathite tayA locane tena jalena parIkSArthamekadine dhaute dRSTI ca zobhane jAte tataH sarvarogApanayane sA dhAtrI prasiddhA tatra nagare sNjaataa| ekadonasenena raNapiMgalamaMtrI bahusainyopeto meghapiMgalopari pressitH| sa taM dezaM praviSTo viSodakasevanAt jvareNa gRhiitH| sa ca vyAghuTyAgataH rUpavatyA ca tena jalena nirogiikRtH| unaseno'pi kopAttatra gataH tathA jvarito vyAghuvyAyAto raNapiMgalAjalavRttAntamAkarNya tajjalaM yAcitavAn / tato maMtrI ukto dhanazriyA bhoH zreSThin ! kathaM narapateH zirasi putrIsnAnajalaM kSipyate ? dhanapatinoktaM yadi pRcchati rAjA jalasvabhAvaM tadA satyaM kathyate na doSaH / evaM bhaNite rUpavatyA tena jalena nIrogIkRta ugrasenaH tato nIrogeNa rAjJA pRSTA rUpavatI jalasya mAhAtmyam / tayA ca satyameva kathitaM / tato For Personal & Private Use Only
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAre rAjJA vyAhUtaH zreSThI, saca bhItaH rAjJaH samIpamAyAtaH / rAjA ca gaurava kRtvA vRSabhasenAM pariNetuM sa yAcitaH / tataH zreSThinA bhaNitaM deva ! yadyaSTAhnikAM pUjAM jinapratimAnAM karoSi tathA paMjarasthAn pakSigaNAn muJcasi tathA guptiSu sarvamanuSyAMzca muJcasi tadA dadAmi / ugrasenena ca tat sarvaM kRtvA pariNItA vRSabhasenA paTTarAjJI ca kRtA / ativalabhayA tayaiva ca saha vimuktAnAkArya krIDAM karoti / etasmin prastAve yo vArANasyAH pRthivIcandro nAma rAjA dhRta Aste so'tipracaNDatvAttadvivAhakAle'pi na muktaH / tatastasya yA rAjJI nArAyaNadattA tayA maMtribhiH saha maMtrayitvA pRthivIcandramocanArtha vArANasyAM sarvatrAvAAritasatkArA vRSabhasenArAjJI nAmnA kAritA, teSu bhojanaM kRtvA kAverIpattanaM ye gatAstebhyo brAhmaNAdibhyastaM vRttAntamAkarNya ruSTayA rUpavatyA bhaNitA vRSabhasene tvaM mAmapRcchantI vArANasyAM kathaM satkArAn kArayasi ? tayA bhaNitamahaM na kArayAmi kintu mama nAmnA kenacitkAraNena kenApi kAritAH teSAM zuddhiM kuru tvamiti carapuruSaiH kRtvA yathArtha jJAtvA tayA vRSabhasenAyAH sarvaM kathitam / tayA ca rAjAnaM vijJApya mocitaH pRthvIcandraH / tena ca citraphalake vRSabhasenograsenayo rUpe kaarite| tayoradho nijarUpaM sapraNAmaM kAritam / sa phalakastayordarzitaH bhaNitA ca vRSabhasenA rAjJI-devi! tvaM mama mAtAsi tvatprasAdAdidaM janma saphalaM me jaatN| tata ugrasenaH sanmAnaM datvA bhaNitavAn tvayA meghapiMgalasyopari gaMtavya. mityuktvA sa ca tAbhyAM vArANasyAM preSitaH / meghapiMgalo'pyetadAkarNya mamAyaM pRthvIcandro marmabhedIti paryAlocyAgatya cograsenasyAtiprasAditaH sAmanto jAtaH / ugrasenena cAsthAnasthitasya yange prAbhRtamAgacchati tasyArdhe meghapiMgalasya dAsyAmi ardhe ca vRSabhasenAyA iti vyavasthA kRtA / evamekadA ratnakaMbaladvayamAgatamekaikaM sanAmAkaM kRtvA tayordattaM / ekadA meghapiMgalasya For Personal & Private Use Only
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH pricchedH| 85 rAzI vijayAkhyA meghapiMgalakambalaM prAvRtya prayojanena rUpavatIpArve gtaa| tatra kambalaparivarto jAtaH / ekadA vRSabhasenAkambalaM prAvRtya meghapiMgala: sevAyAmugrasenasabhAyAmAgataH rAjA ca tamAlokyAtikopAdraktAkSo babhUva / meghapiMgalazca taM tathAbhUtamAlokya mamopari kupito'yaM rAjeti jJAtvA dUra nssttH| vRSabhasenA ca ruSTenograsenena mAraNArtha samudrajale nikssiptaa| tayA ca pratijJA gRhItA yadi etasmAdupasargAduddhariSyAmi tadA tapaH krissyaamiiti| tato vratamAhAtmyAjaladevatayA tasyAH siMhAsanAdiprAtihArya kRtam ! tacchrutvA pazcAttApaM kRtvA rAjA tamAnetuM gataH / AgacchatA vanamadhye guNadharanAmA'vadhijJAnI munirdRssttH| sa ca vRSabhasenayA praNamya nijapUrvabhavaceSTitaM pRSTaH / kathitaM ca bhagavatA yathA--pUrvabhave tvamatraiva brAhmaNaputrI nAgazrI nAmA jaataasi| rAjakIyadevakule sammArjanaM karoSi / tatra devakule caikadA'parAhne prAkArAbhyantare nirvAtagartAyAM munidattanAmA muniH paryakakAyotsargeNa sthitH| tvayA ca ruSTayA bhaNitaH kaTakAdrAjA samAyAto'trAgamiSyatItyuttiSThottaSTha sammArjanaM karomi lagneti bruvANAyAstatra munikAyotsarga vidhAya maunena sthitH| tatastvayA kacavAreNa pUrayitvopari sammArjanaM kRtam / prabhAte tatrAgatena rAjJA tatpradeze krIDatA ucchasitaniHzvasita-. pradezaM dRSTvA utkhanya niHsAritazca sa muniH / tatastvayAtmanindAM kRtvA dharme ruciH kRtA / paramAdareNa ca tasya munestvayA tatpIDopazamanArtha viziSTamauSadhadAna vaiyAvRttyaM ca kRtm| tato nidAnena mRtveha dhanapatidhanazriyoH putrI vRSabhasenA nAma jAtAsi / auSadhadAnaphalAt savauSadhaciphalaM jAtam / kacavArapUraNAt kalaGkitA ca / iti zrutvAtmAnaM mocayitvA vRSabhasenA tatsamIpe AryikA jAtA / auSadhadAnasya phalam / zrutadAne kauNDezo dRSTAntaH / asya kathA.. kurumaNigrAme gopAlo govindnaamaa| tena ca koTarAduddhatya cirantanapustakaM prapUjya bhaktyA padmanIndamunaye dattam / tena pustakena tatrATavyAM 1 kurumari iti ga, kumAra kha / For Personal & Private Use Only
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAra pUrvabhaTTArakAH kecit kila pUjAM kRtvA kArayitvA ca vyAkhyAnaM kRtavantaH koTare dhRtvA ca gatavantazca / govindena ca bAlyAtprabhati taM dRSTA nityameva pUjA kRtA vRkSakoTarasyApi / eSaM sa govindo nidAnena mRtvA tatraiva grAmakUTasya putro'bhUt / tameva padmanandimunimAlokya jAtismaro jAtaH / tapo gRhItvA koNDezanAmA mahAmuniH zrutadharo'bhUt / iti zrutadAnasya phalam / vasatidAne sUkaro dRssttaantH| asya kathAmAlavadeze ghaTagrAme kumbhakAro devilanAmA nApitazca dhemilanAmA / tAbhyAM pathikajanAnAM vasatinimittaM devakulaM kAritam / ekadA devilena munaye tatra prathamaM vasatirdattA dhamilena ca pazcAt parivrAjakastatrAnIya dhRtaH / tAbhyAM ca dhamilaparivrAjakAbhyAM niHsArita sa munivRkSamUle rAtrau daMzamazakazItAdikaM sahamAnaH sthitaH prabhAte deviladhamillau tatkAraNena parasparaM yuddhaM kRtvA mRtvA vindhye krameNa sUkaravyAghrau prauDhau jAtau / yatra ca guhAyAM sa sUkarastiSThati tatraiva ca guhAyAmekadA samAdhiguptatriguptamunI Agatya sthitau tau ca dRSTvA jAtismaro bhUtvA devilacarasUkaro dharmamAkarNya vrataM gRhItavAn / tatprastAve manuSyagandhamAghrAya munibhakSaNArtha sa vyAghro'pi tatrAyAtaH / sUkarazca tayo rakSAnimittaM guhAdvAre sthitaH / tatrApi tau parasparaM yudhvA mRtau / sUkaro munirakSaNAbhiprAyeNa zubhAbhisandhitvAt mRtvA saudharme mahaddhiko devo jAtaH / vyAghrastu munibhakSaNAbhiprAyeNAtiraudrAbhiprAyatvAnmRtvA narakaM gataH / vasatidAnasya phalam // 28 // ___ yathA vaiyAvRtyaM vidadhatA caturvidhaM dAnaM dAtavyaM tathA pUjAvidhAnamapi kartavyamityAhaH 1 vRkSasya iti ga. pUjAM kRtvA vRkSakoTare sthApitaM iti kha. 2 dhammila dhammilla iti ga. For Personal & Private Use Only
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH pricchedH| devAdhidevacaraNe paricaraNaM sarvaduHkhanirharaNam / / kAmaduhi kAmadAhini paricinuyAdAhato nityam // 29 // AdRtaH Adarayukto nityaM paricinuyAt puSTaM kuryAt / kiM ? paricaraNaM pUjAM / kiMviziSTaM ? sarvaduHkhanirharaNaM niHzeSaduHkhavinAzakaM / ka ? devAdhidevacaraNe devAnAmindrAdInAmadhiko vandyo devAdhidevastasya caraNaH pAdaH tasmin / kathaM bhUte ? kAmaduhi vAJchitaprade / tathA kAmadAhini kAmavidhvaMsake // 29 // pUjAmAhAtmyaM kiM vApi kena prakaTitamityAzaMkyAhaHarhaccaraNasaparyAmahAnubhAvaM mahAtmanAmavadat / bhekaH pramodamattaH kusumenaikena rAjagRhe // 30 // bheko maNDUkaH pramodamatto viziSTadharmAnurAgeNa hRSTaH avadat kathitavAn / kimityAha-arhadityAdi, arhatazcaraNau arhaccaraNau tayoH saparyA pUjA tasyAH mahAnubhAvaM viziSTaM mAhAtmyaM / keSAmavadat ? pahAtmanAM bhavyajIvAnAM / kena kRtvA ? kusumenaikena / ka ? rAjagRhe / . asya kathAmagadhadeze rAjagRhanagare rAjA zreNikaH zreSThI nAgadataH zreSThinI bhavadattA / sa nAgadattaH zreSThI sarvadA mAyAyuktatvAnmRtvA nijaprAGgaNavApyAM bheko jAtaH / tatra cAgatAmekadA bhavadattAzreSThinImAlokya jAtismaro bhUtvA tasyAH samIpe Agatya upayutmutya caTitaH / tayA ca puna:punarnirdhATito raTati, punarAgatya caTati ca tatastayA ko'pyayaM madIyo iSTo bhaviSyatIti sampradhAryAvadhijJAnI suvratamuniH pRSTaH / tena ca tadvattAnte kathite gRhe nItvA * paramagauraveNAsau dhRtaH / zreNikamahArAjazcaikadA vardhamAnasvAminaM vaibhAraparvate samAgatamAkarNya AnandabherI dApayitvA mahatA vibhavena taM vandituM gtH| zreSThinyAdau ca gRhajane vandanAbhaktyarthaM gate sa bhekaH prAMgaNavApIkamalaM pUjA For Personal & Private Use Only
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAre nimittaM gRhItvA gacchan hastinA pAdena cUrNayitvA mRtH| pUjAnurAgavazenopArjitapuNyaprabhAvAt saudharme mahardikadevo jAtaH / avadhijJAnena pUrvabhavavRttAntaM jJAtvA nijamukuTAne bhekacihnaM kRtvA samAgatya vardhamAnasvAminaM vandamAnaH zroNikena dRSTaH / tatastena gautamasvAmI bhekacihne'sya kiM kAraNamiti pRSTaH tena ca pUrvavattAntaH kathitaH / tacchatvA sarve janAH pUjAtizayavidhAne udyatAH saMjAtA iti // 30 // idAnImuktaptakArasya vaiyAvRtyasyAtIcArAnAhaHharitapidhAnanidhAne hyanAdarAsmaraNamatsaratvAni / / vaiyAvRttyasyaite vyatikramAH paJca kathyante // 31 // paMcaite AryApUrvArdhakathitA vaiyAvRttyasya vyatikramAH kathyante / tathA hi / haritapidhAnanidhAne haritena padmapatrAdinA pidhAnaM jhaMpanemAhArasya / tathA harite tasmin nidhAnaM sthApanaM / tasya anAdaraH prayacchato'pyAdarAbhAvaH / asmaraNamAhArAdidAnametasyAM velAyAmevaMvidhapAtrAya dAtavyamiti dattamadattamiti vAsmRterabhAvaH / matsaratvamanyadAtRdAnaguNAsahiSNutvamiti // 31 // iti prabhAcandraviracitAyAM samantabhadrasvAmiviracitopAsakAdhyayanaTIkAyAM caturthaH pricchedH| 1 bhavyajanA iti kha. 2 AcchAdana iti kha. For Personal & Private Use Only
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ sallekhanA-pratimAdhikAraH pNcmH| -dot-88-30atha sAgAriNANuvratAdivat sallekhanApyanuSThAtavyetyAhaH upasarge durbhikSe jarasi rujAyAM ca niHprtiikaare| dharmAya tanuvimocanamAhuH sallekhanAmAryAH // 1 // AryA gaNadharadevAdayaH sllekhnaamaahuH| kiM tat ? tanuvimocanaM zarIratyAgaH / kasmin sati ? upasarge tiryamanuSyadevakRte / niHpratIkAre pratIkArAgocare / etacca vizeSaNaM durbhikSajarArujAnAM pratyeka sambandhanIyaM / kimarthaM tadvimocanaM ? dharmAya ratnatrayArAdhanArtha na punaH parasya brahmahatyAdyarthe // 1 // sallekhanAyAM bhavyainiyamena prayatnaH kartavyo'ta AhaH antaHkriyAdhikaraNaM tapaHphalaM sakaladArzanaH stuvate / tasmAdyAvadvibhavaM samAdhimaraNe prayatitavyam // 2 // ___ sakaladarzinaH stuvate prazaMsanti / kiM tat ? tapaHphalaM tapasaH phalaM tapaHphalaM saphalaM tapa ityarthaH / kathaMbhUtaM sat ? antaHkriyAdhikaraNaM ante kriyA saMnyAsaH tasyA adhikaraNaM samAzrayo yattapastatphalaM / yata evaM, tasmAdyAvadvibhavaM yathAzakti samAdhimaraNe prayatitavyaM prakRSTo yatnaH kartavyaH // 2 // - tatra yatnaM kurvANa evaM kRtvedaM kuryAdityAhaH snehaM vairaM saGgaM parigrahaM cApahAya zuddhamanAH / svajanaM parijanamapi ca kSAntvA kssmyetpriyairvcnaiH||3|| 1 sA ca kiM svarUpA kadAcAnuSThAtavyetyAha iti ga. For Personal & Private Use Only
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAreAlocya sarvamenaH kRtakAritamanumataM ca nirvyAjam / AropayenmahAvratamAmaraNasthAyi nizzeSam // 4 // yugalaM / svayaM kSAntvA priyairvacanaiH svajanaM parijanamapi kSamayet / kiM kRtvA ? apahAya tyaktvA / kaM ? snehamupakArake vastuni prItyanubandhaM / vairamanupakArake dvessaanubndh| saMgaM putrastryAdikaM mamedaMmahamasyetyAdisambadhaM parigrahaM bAhyAbhyantaraM / etatsarvamapahAya zuddhamanA nirmalacittaH san kSamayat / tathA Aropayet sthaapyedaatmni| kiM tat ? mahAvratam kathaMbhUtaM ? AmaraNasthAyi maraNaparyantaM niHzeSaM ca paMca prkaarmpi| kiM kRtvA? Alocya / kiM tat ? eno dossN| kiM tat ? sarva kRtakAritAnumataM ca / svayaM hi kRtaM hiMsAdidoSaM, kAritaM hetubhAvena, anumatamanyena kriyamANaM manasA zlAvitaM / etatsarvameno nirvyAjaM dazAlocanAdoSavajitaM yathA bhavatyevamAlocayet / daza hi AlocanAdoSA bhavanti / taduktaM- . Akappiya aNumANiya jaMdiheM bA~daraM ca suhemaM ca / channaM saddA~ulayaM bahujaNamancatta tassevI // 1 // iti / evaM vidhAmAlocanAM kRtvA mahAvratamAropyaitat kuryAdityAha: zokaM bhayamavasAdaM kledaM kAluSyamaratimapi hitvaa| sattvotsAhamudIya ca manaH prasAdhaM zrutairamRtaiH // 5 // prasAdyaM prasanna kArya / kiMtat ? manaH / kaiH ? zrutairAgamavAkyaiH / kathaMbhUtaiH ? amRtaiH amRtopamaiH saMsAraduHkhasantApApanodakairityarthaH / kiM kRtvA ? hitvA / kiM tadityAha-zokamityAdi zoka-iSTaviyoge tadguNazocanaM, bhayaM-kSutpipAsAdipIDAnimittabhihalokAdibhayaM vA, avasAdaM viSAdaM khedaM vA, kledaM snehaM, kAluSyaM kvacidviSaye rAgadveSaparaNati / na kevalaM prAguktameva api tu aratimapi aprasaktimapi / na kevalametadeva kRtvA kintu udIrya ca prakAzya ca / kaM ? satvotsAhaM salekhanAkaraNe'kAta. ratvaM // 5 // For Personal & Private Use Only
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaH paricchedaH / idAnIM sallekhanAM kurvANasyAhAratyAge kramaM darzayannAha :-- AhAraM parihApya kramazaH snigdhaM vivarddhayetpAnam / snigdhaM ca hApayitvA kharapAnaM pUrayetkramazaH // 6 // snigdhaM dugdhAdirUpaM pAnaM vivardhayet paripUrNa dApayet / kiM kRtvA ? parihApya parityAjya / kaM ? AhAraM kavalAhArarUpaM / kathaM ? kramazaH prAgazanAdikrameNa pazcAt kharapAnaM kaMjikAdizuddha pAnIyarUpaM vA / kiMkRtvA ? hApayitvA / kiM ? snigdhaM ca snigdhamapi pAnakaM / kathaM ? kramazaH / snigdhaM hi parihApya kaMjikAdirUpaM kharapAnaM pUrayet vivardhayet / pazcAttadapi parihApya zuddha pAnIyarUpaM kharapAnaM pUrayediti // 6 // 1 --- kharapAnahApanAmapi kRtvA kRtvopavAsamapi zaktyA / paJcanamaskAramanAstanuM tyajetsarvayatnena // 7 // kharapAnahApanAmapi kRtvA / kathaM ? zaktyA svazaktimanatikrameNa stokastokatarAdirUpaM / pazcAdupavAsaM kRtvA tanumapi tyajet / kathaM ? sarvayatnena sarvasmin vratasaMyamacAritradhyAnadhAraNAdau yatnastAtparyaM tena / kiM viziSTaH san ? paMcanamaskAramanAH paMcanamaskArAhitacittaH // 7 // adhunA sallekhanAyA aticArAnAha :jIvitamaraNAzaMse bhayamitrasmRtinidAnanAmAnaH | sallekhanAticArAH paJca jinendraiH samAdiSTAH || 8 jIvitaM ca maraNaM ca tayorAzaMse AkAMkSe, bhayamihaparalokabhayaM ihalokabhayaM hi kSutpipAsApIDAdiviSayaM paralokabhayaM - evaMvidhadurdharAnuSThAnAdviziSTaM phalaM paraloke bhaviSyati na veti / mitrasmRti: bAlyAdyavasthAyAM sahakrIDitamitrAnusmaraNaM / nidAnaM bhAvibhogAdyAkAMkSaNaM / etAni paMcanAmAni yeSAM te tannAmAnaH sallekhAnAyAH paMcAticArA jinendraistIrtha karaiH samA-diSTA Agame pratipAditAH // 8 // For Personal & Private Use Only 91.
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAre evaMvidhairaticArai rahitAM salekhanAM anutiSThan kIdRzaM phalaM prApnotyAhaH... niHzreyasamabhyudayaM nistIraM dustaraM sukhAmbunidhim / .. niHpibati pItadharmA sarvairduHkhairanAlIDhaH // 9 // niSpibati AsvAdayati anubhavati vA kazcit sallekhanAnuSThAtA / kiM tat ? niHzreyasaM nirvANaM / kiMviziSTaM ? mukhAmbunidhi sukhasamudrasvarUpaM tarhi saparyantaM tadbhaviSyatItyAha-nistIraM tIrAtparyantAnniSkrAntaM kazcitpunastadanuSThAtA abhyudayamahamindrAdisukhaparaMparAM niSpibati / kathaMbhUtaM ? dustara mahatA kAlena prApyaparyantaM / kiMviziSTaH san ? sarvairduHkhairanAlIDhaH sarvaiH zArIramAnasAdibhirduHkhairanAlIDho'saMspRSTaH / kIdRzaH sannetadvayaM niSpibati ? pItadharmA pIto'nuSThito dharma uttamakSamAdirUpaH cAritrasvarUpo vA yena // 9 // kiM punarniHzreyasazabdenocyata ityAha;-. janmajarAmayamaraNaiH zokaiduHkhairbhayaizca parimuktam / nirvANaM zuddhasukhaM niHzreyasamiSyate nityam // 10 // niHzreyasamiSyate / kiM ? nirvANaM / kathaMbhUtaM zuddhasukhaM zuddha pratidvandvarahitaM sukhaM yatra / tathA nityaM avinazvarasvarUpaM / tathA parimuktaM rahitaM / kaiH ? janmajarAmayamaraNaiH, janma ca paryAyAntaraprArdubhAvaH jarA ca vArdhakyaM, AmayAzca rogAH, maraNaM ca zarIrAdipracyutiH / tathA zokairduHkhairbhayaizca parimuktaM // 10 // ___ itthaMbhUte ca niHzreyase kIdRzaH puruSAH tiSThantItyAha, vidyaadrshnshktisvaasthyprhlaadtRptishuddhiyujH| niratizayA niravadhayo niHzreyasamAvasanti sukham // 11 // niHzreyasamAvasanti niHzreyasi tiSThanti / ke te ityAha-vidyetyAdi vidyA kevalajJAnaM, darzanaM kevaladarzanaM, zaktiranantavIrya, svAsthyaM paramodAsanitA, For Personal & Private Use Only
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaH paricchedaH / pralhAdo'nantasaukhyaM, tRptirviSayAnAkAMkSA, zuddhirdavya bhAvasvarUpa karmamalarahitatA, etA yujanti AtmasambandhAH kurvanti ye te tathoktAH / tathA nira-tizayA atizayAdvidyAdiguNahInAdhikabhAvAnniSkrAntAH / tathA niravadhayo niyata kAlAvadhirahitAH / itthaMbhUtA ye te niHzreyasamAvasanti / sukhaM sukharUpaM niHzreyasaM / athavA sukhaM yathA bhavatyevaM te tatrAvasanti // 11 // anante kAle gacchati kadAcit siddhAnAM vidyAdyanyathAbhAvo bhaviSya-. tyataH kathaM niratizayA niravadhayazcetyAzaMkAyAmAha : -- kAle kalpazate'pi ca gate zivAnAM na vikriyA lakSyA / utpAto'pi yadi syAt trilokasaMbhrAntikaraNapaTuH // 12 // na lakSyA na pramANaparicchidyA / kAsau ? vikriyA vikAraH svarUpAnyaI thAbhAva: / keSAM ? zivAnAM siddhAnAM / kadA ? kalpazate'pi gate kAle / tarhi utpAtavazAtteSAM vikriyA syAdityAha -- utpAto'pi yadi syAt tathApi na teSAM vikriyA lakSyA / kathaMbhUtaH utpAtaH ? trilokasambhrAntikaraNapaTuH trilokasya sambhrAntirAvarttastatkaraNe paTuH samarthaH // 12 // te tatrAvikRtAtmAnaH sadA sthitAH kiM kurvantItyAha; -- 93 niHzreyasamadhipannAstrailokyazikhAmaNizriyaM dadhate / niSkiTTikAlikAcchavi cAmIkara bhAsurAtmAnaH // 13 // niHzreyasamadhipannAH prAptAste dadhate dharanti / kAM ? trailokyazikhAmaNizriyaM trailokyasya zikhA cUDA'prabhAgastatra maNizrIH cUDAmaNizrIH tAM / kiMviziSTAH santA ityAha -- niSkiTTetyAdi kiTTaM ca kAlikA ca tAbhyAM niSkrAntA sA chaviryasya taccAmIkAraM ca suvarNe tasyeva bhAsuro nirmalatayA prakAzamAna AtmasvarUpaM yeSAM // 13 // evaM sallekhanAmanutiSThatA niHzreyasalakSaNaM phalaM pratipAdya abhyudayalakSaNaM phalaM pratipAdayannAha : For Personal & Private Use Only
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAre pUjArthAjJaizvaryairbalaparijanakAmabhogabhUyiSThaiH / atizayitabhuvanamadbhutamabhyudayaM phalati saddharmaH // 14 // abhyudayaM indrAdipadAvAptilakSaNaM phalati abhyudayaphalaM ddaati| ko'sau ? saddharmaH salekhanAnuSThAnopArjitaM viziSTaM puNyaM / kathaMbhUtamabhyudayaM ? adbhutaM sAzcarya / kathaMbhUtaM tadadbhutaM atizayitabhuvanaM yataH / kaiH kRtvA ? pUjArthAjJaizvaryaiH aizvaryazabdaH pUjArthAjJAnAM pratyekaM sambadhyate / kiMviziSTaretarityAha-baletyAdi balaM sAmarthya parijanaH parivAraH kAmabhogau prasiddhau / etairbhUyiSThA atizayena bahavo yessu| etairupalakSitaiH puujaadibhirtishyitbhuvnmityrthH|| 14 // sAmprataM yo'sau salekhanAnuSThAtA zrAvakastasya kati pratimA bhavantItyAzaMkyAhaH zrAvakapadAni devairekAdaza dezitAni yeSu khalu / svaguNAH pUrvaguNaiH saha saMtiSThante kramavivRddhAH // 15 // dezitAni prtipaaditaani| kAni ? zrAvakapadAni zrAvakaguNasthAnAni zrAvakapratimA ityarthaH / kati ? ekAdaza / kaiH ? devaistIrthakaraiH / yeSu zrAvakapadeSu khalu sphuTaM santiSThante'vasthitiM kurvanti / ke te ? svaguNAH svakIyaguNasthAnasambaddhAH guNAH / kaiH saha ? pUrvaguNaiH pUrvaguNasthAnavartiguNaiH saha / kathaMbhUtAH ? kramavivRddhAH samyagdarzanamAdiM kRtvA ekAdazaparyantamekottaravRddhayA krameNa vizeSeNa vardhamAnAH // 15 // etadeva darzayannAhaH samyagdarzanazuddhaH sNsaarshriirbhognirvinnnnH| paJcagurucaraNazaraNo darzanikastattvapathagRhyaH // 16 // darzanamasyAstIti darzaniko darzanikazrAvako bhavati / kiMviziSTaH samyagdarzanazuddhaH samyagdarzanaM zuddhaM niraticAraM yasya asaMyatasamyagdRSTiH / ko'sya For Personal & Private Use Only
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaH pricchedH| 95 vizeSa ityatrAha-saMsArazarIrabhoganirviNNa ityanenAsya lezato vratAMzasaMbhavAttato vizeSaH pratipAditaH / etadevAha-tattvapathagRhyaH tattvAnAM vratAnAM paMthA mArgAH madyAdinivRttilakSaNA aSTamUlaguNAste gRhyAH pakSA yasya / paMcagurucaraNazaraNaH paMcaguravaH paMcaparameSThinasteSAM caraNAH zaraNamapAyaparirakSaNopAyo yasya // 16 // tasyedAnI paripUrNadezavrataguNasampannatvamAhaHniratikramaNamaNuvratapazcakamapi zIlasaptakaM cApi / dhArayate niHzalyo yo'sau vratinAM mato vratikaH // 17 // vratAni yasya sanniti vratiko mataH / keSAM ? tinAM gnndhrdevaadiinaaN| ko'sau ? niHzalyaH san yo'sau dhaaryte| kiM tat ? niratikramaNamaNuvratapaMcakamapi paMcApyaNuvratAni niraticArANi dhArayate ityarthaH / na kevalametadeva dhArayate api tu zIlasaptakaM cApi triHprakAraguNavratacatu:prakArazikSAvratalakSaNaM zIlam // 17 // adhunA sAmAyikaguNasampannatvaM zrAvakasya prarUpayannAhaHcaturAvarttatritayazcatuH praNAmaH sthito yathAjAtaH / sAmayiko dvinissdystriyogshuddhstrisndhymbhivndii||18|| sAmayikaH samayena prAkpratipAditaprakAreNa caratIti sAmayikaguNopetaH / kiMviziSTaH ? caturAvartatritayaH caturo vArAnAvartatritayaM yasya ekaikasya hi kAyotsargasya vidhAne 'Namo arahaMtANasya thosAme'zcAdyantayoH pratyekamAvartatritayamiti ekaikasya hi kAyotsargavidhAne catvAra aavrtaa| tathA tdaadyntyorekaikprnnaamkrnnaacctuHprnnaamH| sthita UrdhvakAyotsargopetaH / yathAjAto baahyaabhyntrpaarigrhcintaavyaavRttH| dviniSadyo dveniSadhe upavazene yasya devavandanAM kurvatA hi prAraMbhe samAptau copavizya praNAma: kartavyaH / triyogazuddhaH trayo yogA manovAkkAyavyApArAH zuddhA sAvadhavyApArahitA yasya / abhivandI abhivandata ityevaM zIlaH / kathaM ? trisaMdhyaM // 18 // sAmprataM proSadhopavAsaguNavrataM zrAvakasya pratipAdayannAhaH For Personal & Private Use Only
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAre parvadineSu caturvapi mAse mAse svazaktimaniguhya / proSadhaniyamavidhAyI praNadhiparaH proSadhAnazanaH // 19 // proSadhenAnazanamupavAso yasyAsau proSadhAnazanaH / kimaniyamenApi yaH proSadhopavAsakArI so'pi proSadhAnazanavratasampanna ityAha-proSadhaniyamavidhAyI proSadhasya niyamo'vazyaMbhAvastaM viddhaatiityevNshiilH| ka tanniyamavi. dhAyI ? parvadineSu caturdhvapi dvayozcaturdazyordvayozcASTamyoriti / kiM cAturmAsa. syAdau tadvidhAyItyAha-mAse mAse / kiM kRtvA ? svazaktimaniguhya tadvidhAne AtmasAmarthyamapracchAdya / kiM viziSTaH praNadhiparaH ekAgratAMgataH zubhadhyAnarata ityarthaH // 19 // idAnIM zrAvakasya sacittaviratisvarUpaM prarUpayannAhaH mUlaphalazAkazAkhAkarIrakandaprasUnavIjAni / nAmAni yo'tti so'yaM sacittavirato dyaamuurtiH||20|| so'yaM zrAvakaH sacittaviratiguNasampannaH yo nAti na bhakSayati / kAnItyAha -mUletyAdi mUlaM ca phalaM ca zAkazca zAkhAzca kopalAH karIrAzca vaMzakiraNAH kaMdAzca prasUnAni ca puSpANi bIjAni ca tAnyetAni AmAni apakkAni yo nAtti / kathaMbhUtaH san ? dayAmUrtiH dayAsvarUpaH sakaruNacitta ityarthaH // 20 // adhunA rAtribhuktiviratiguNaM zrAvakasya vyAcakSANaH prAha:---- annaM pAnaM khAdya leAM nAnAti yo vibhAvaryAm / sa ca rAtribhuktivirataH sattveSvanukampamAnamanAH // 21 // sa ca zrAvako rAtribhuktivirato'bhidhIyate yo vibhAvaryA rAtrau nAznAti na bhuMkte / kiM tadityAha-annamityAdi annaM bhaktamudgAdi, pAnaM drAkSAdi pAnakaM, khAdyaM modakAdi, lehyaM revAdi / kiviziSTaH ? anukampamAnamanAH sakaruNahRdayaH / keSu ? satveSu prANiSu // 21 // . 1 vaMzakiralA iti ga, 2 dravadravyaM AmrAdi iti kha, For Personal & Private Use Only
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamaH pricchedH| sAmpratamabrahmaviratatvaguNaM zrAvakasya darzayannAhaH malabIjaM malayoniM galanmalaM pUtigandhi biibhtsN| pazyanaGgamanaGgAdviramati yo brahmacArI saH // 22 // anaGgAt kAmAdyo viramati vyAvartate sa brahmacArI / kiM kurvan ! pazyan / kiM tat ? aGgaM zarIraM / kathaMbhUtamityAha-maletyAdi malaM zukrazoNitaM bIjaM kAraNaM yasya / malayoni malasya malinatAyAH apavitratvasya yoniH kAraNaM / galanmalaM galan sravan malo mUtrapurISasvedAdilakSaNo yasmAt / pUtigaMdhi durgandhopetaM / bIbhatsaM sarvAvayaveSu pazyatAM bIbhatsabhAvotpAdakaM // 22 // idAnImArambhavinivRttiguNaM zrAvakasya pratipAdayannAhaH sevAkRSivANijyapramukhAdArambhato vyupAramati / prANAtipAtahetoryo'sAvArambhavinivRttaH // 23 // yo vyupAramati vizeSeNa uparataH vyApArebhya AsamantAt jAyate asAvArambhavinivRto bhavati / kasmAt ! ArambhataH / kathaMbhUtAt ! sevAkRSivANijyapramukhAt,sevAkRSivANijyAHpramukhA AdyA yasya tsmaat| kathaMbhUtAt ? prANAtipAtahetoH prANAnAmatipAto viyojanaM tasya hetoH kAraNabhUtAt / anena snapanadAnapUjAvidhAnAdhAraMbhAduparatinirAkRtAH tasya prANAtipAtahetutvAbhAvAt prANipIDAparihAreNaiva tatsaMbhavAt / vANijyAdyArambhAdapi tathA saMbhavastarhi vinivRttirna syAdityapi nAniSTaM prANipIDAhetoreva tadArambhAt nivRttasya zrAvakasyArambhavinivRttatvaguNasampannatopapatteH // 23 // adhunA parigrahanivRttiguNaM zrAvakasya prarUpayannAhaHbAhyeSu dazasu vastuSu mamatvamutsRjya nirmamatvarataH / khasthaH santoSaparaH paricittaparigrahAdvirataH // 24 // Jain Education Internama.-7 For Personal & Private Use Only
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAre pari samantAt cittasthaH parigraho hi paricittaparigrahastasmAdvirataH zrAvako bhvti| kiMviziSTaH san ? svastho mAyAdirahitaH / tathA santoSaparaH parigrahAkAMkSAvyAvRttyA santuSTaH / tathA nirmamatvarataH / kiM kRtvA ? utsRjya parityajya / kiM tat ? mamatvaM mUrchA / ka ! bAhyeSu dazasu vastuSu / etadeva dazadhA parigaNanaM bAhyavastUnAM dRshyte| kSetraM vAstu dhanaM dhAnyaM dvipadaM ca catuSpadam / zayanAsanaM ca yAnaM kupyaM bhANDamiti daza // kSetraM sasyAdhikaraNaM vaDAlikAdi / vAstu gRhAdi / dhanaM suvarNAdi / dhAnyaM briihyaadi| dvipadaM daasiidaasaadi| catuSpadaM gavAdi / zayanaM khaTdAdi / AsanaM viSTarAdi / yAnaM DolikAdi / kupyaM kSaumakArpAsakauzeyakAdi / bhANDaM zrIkhaNDamaMjiSTAkAMsyatAmrAdi // 24 // sAmpratamanumativiratiguNaM zrAvakasyaprarUpayannAhaH anumatirArambha vA parigrahe aihikeSu karmasu vA / nAsti khalu yasya samadhIranumativirataH sa mantavyaH // 25 // so'numativirato mantavyaH yasya khalu sphuTaM nAsti / kA sau ? anumatirabhyupagamaH / ka ? AraMbhe kRSyAdau / vA zabdaH sarvatra prsprsmuccyaarthH| parigrahe vA dhAnyadAsIdAsAdau / aihikeSu karmasu vA vivAhAdiSu / kiMviziSTaH samadhIH rAgAdirahitabuddhiH mamatvarahitabuddhirvA // 25 // idAnImuddiSTaviratilakSaNayuktatvaM zrAvakasya darzayannAhaH gRhato munivanamitvA gurUpakaNThe vratAni parigRhya / bhaikSyAzanastapasyannutkRSTazcelakhaNDadharaH // 26 // utkRSTa uddiSTaviratilakSaNaikAdazaguNasthAnayuktaH zrAvako bhavati / kathaMbhUtaH ? celakhaNDadharaH kopInamAtravastrakhaNDadhArakaH aaryliNgdhaariityrthH| 1 ca DohalakAdi iti ga. dohalikAdi iti kha. 2 zikhaNDamaMjiSThAdi iti ga. For Personal & Private Use Only
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamaH paricchedaH / tathA bhaikSyAzano bhikSANAM samUho bhaikSyaM tadaznItauti bhaikSyAzanaH / kiM kurvan ? tapasyan tapaH kurvan / kiM kRtvA ? parigRhya gRhItvA / kAni ! vratAni / ka! gurUpakaNThe gurusamIpe / kiM kRtvA ? itvA gatvA kiM tat ! munivanaM sunyAzramaM / kasmAt ? gRhataH // 26 // 1 tapaH kurvannapi yo hyAgamajJaH sannevaM manyate tadA zreyo jJAtA bhavatItyAha; pApamarAtidharmo bandhurjIvasya ceti nizcinvan / samayaM yadi jAnIte zreyo jJAtA dhruvaM bhavati // 27 // yadi samayaM AgamaM jAnIte AgamajJo yadi bhavati tadA dhruvaM nizcayena zreyo jJAtA utkRSTa jJAtA sa bhavati / kiM kurvan ? nizcinvan / kathamityAha -- pApamityAdi -- pApamevArAtiH zatrurjIvasyAnekApakArakatvAt dharmasya bandhurjIvasyAnekopakArakatvAdityevaM nizcinvan // 27 // idAnIM zAstrArthAnuSThAtuH phalaM darzayannAha - - yena svayaM vItakalaGkavidyAdRSTikriyAratnakaraNDabhAvaM / nItastamAyAti patIcchayeva sarvArthasiddhistriSu viSTapeSu // 28 // yena bhavyena svayaM AtmA svayaM zabdo'trAtmavAcaka: nItaH prApitaH / kamityAha -- vItetyAdi, vizeSa ito gato naSTaH kalaMko doSo yAsAM tAzva tA vidyAdRSTikriyAzca jJAnadarzanacAritrANi tAsAM karaNDabhAvaM taM bhavyaM AyAti Agacchati / kAsau ? sarvArthasiddhiH dharmArthakAmamokSala-' kSaNArthAnAM siddhirniSpattiH kartrI / kayevAyAti ? patIcchayeva svayambaravidhAnecchayeva / ka ? triSu viSTapeSu tribhuvaneSu // 28 // ratnakaraNDakaM kurvatazca mama yAsau samyaktvasampattirvRddhiM gatA sA endeva kuryAdityAha - sukhayatu sukhabhUmiH kAminaM kAminIva, sutamiva jananI mAM zuddhazIlA bhunaktu / For Personal & Private Use Only
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 ratnakaraNDakazrAvakAcAra kulamiva guNabhUSA kanyakA saMpunItAjinapatipadapadmaprekSiNI dRSTilakSmIH / / 29 / / mAM sukhayatu sukhinaM karotu / kAsau ? dRSTilakSmIH samyagdarzanasampattiH / kiMviziSTetyAha- jinetyAdi jinAnAM dezataH karmonmUlakAnAM gaNadharadevAdInAM patayastIrthakara steSAM padAni subantatiGantAni padA vA tAnyeva padmAni tAni prekSate zraddadhAtItyevaM zIlA / ayamarthaH - lakSmIH padmAvalokanazIlA bhavati dRSTilakSmIstu jinoktapada padArthaprekSaNazIleti / kathaMbhUtA sA ? sukhabhUmiH / sukhotpattisthAnaM / keva ? kAminaM kAminIva yathA kAminI kAmabhUmiH kAminaM sukhayati tathA mAM dRSTilakSmIH sukhayatu / tathA sA mAM bhunaktu rakSatu / keva sutamiva jananI / kiMviziSTA ? zuddhazIlA jananI hi zuddhazIlA sutaM rakSati nAzuddhazIlA duzcAriNI / dRSTilakSmIstu guNatrata zikSAvrata lakSaNazuddhasaptarIlasamanvitA mAM bhunaktu / tathA sA mAM sampunItAt sakaladoSakalaGka nirAkRtya pavitrayatu / kimiva ? kulamitra guNabhUSA kanyakA / ayamarthaH- kulaM yathA guNabhUSA guNA'laGkAropetA kanyA pavitrayati zlAdhyatAM nayati tathA dRSTilakSmIrapi guNabhUSA aSTamUlaguNairalaGkRtA mAM samyakpu. nItAditi // 29 // yenAjJAnatamo vinAzya nikhilaM bhavyAtmacetogatam samyagjJAnamahAMzubhiH prakaTitaH sAgAramArgo'khilaH / se zrIratnakaraNDakAmalaraviH saMsRtsaricchoSako jIyAdeSa samantabhadramunipaH zrImAn prabhendurjinaH // 1 // iti prabhAcandraviracitAyAM samantabhadra svAmIviracitopAsakAdhyayanaTIkAyAM paMcamaH paricchedaH / 4004 1 nirasya iti kha. 2 zrImadratnakaraNDa iti ga. For Personal & Private Use Only
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 kApatha ratnakaraNDasya padyAnAM varNAnusAriNI sUcI / meonene akSArthAnAM parisaMkhyAnaM 66 | AhAraM parihApya ajJAnatimiravyApti 12 | idamevedazameva ativAhanAtisaMgraha 46 uccairgotraM praNataH adya divA rajanI vA upasarge durbhikSe anAtmArtha vinA rAgaiH 7 UdhvAdhastAttiryaga anumatirArambhe vA ekAnte sAmayika antaHkriyAdhikaraNaM ojastejovidyA annaM pAnaM khAyaM kandarpa kautkucyaM anyavivAhAkaraNA- 46 karmaparavaze sAnte anyUnamanatirika kApathe pathi duHkhAnAM abhyantaraM digavadheH kAle kalpazate'pi ca amarAsuranarapatibhiH kSitigatamiva vaTabIjaM arhaccaraNasaparyA . kSitisaliladahanapavanArambha alpaphalabahuvighAtAn kSutpipAsAjarAtaGkaavadherbahiraNupApaprati kharapAnahApanAmapi azaraNamazubhanityaM gRhakarmaNApi nicitaM aSTaguNapuSTiMtuSTA 31 | gRhamedhyanagArANAM ApaMgAsAgarasnAna gRhastho mokSamArgastho AptenotsannadoSeNa .. - 4 | gRhahArigrAmANAM AptopajJamanulaMdhya gRhiNAM tredhA tiSThatyaNuArambhasagasAhasa gRhito munivanamitvA Alocya sarvamenaH 89 | prahaNavisargAstaraNAnyaAsamayamukti mukaM caturAvartatritayazcatuH AhArauSadhayorapi 01/ caturAhAravisarjana For Personal & Private Use Only
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ cauraprayogacaurArthAchedanabandhanapIDana- janmajarAmayamaraNaiH jIvAjIva jIvitamaraNAzaMse jJAnaM pUjAM kulaM jAtaM tato jinendrabhakto'nyo tAvadajanacauro' tiryakklezavaNijyAsahati pariharaNArthaM darzanAccaraNAdvApi darzanaM jJAnacAritrAt dAnaM vaiyAvRttyaM digvalayaM parigaNitaM digvratamanarthadaNDavrataM ca devAdhidevacaraNe devendracakramahimAnamameyamAnam dezayAmi samIcInaM dezAvakAzikaM vA dezAvakA zikaM syAt dhanadhAnyAdipranthaM dhanazrIsatyaghoSau ca dharmAmRtaM satRSNaH na tu paradArAn gacchati namaH zrIvarddhamAnAya navanidhisaptadvaya navapuNyaiH pratipattiH . na samyaktvasamaM kiJcit nAMgahInamalaM chettuM niyamo yamazca vihitau 102 44 | niratikramaNamaNuvrata 43 | niHzreyasamadhipannAH 92 niHzreyasamabhyudayaM 37 nihitaM vA patitaM vA 91 pazcANuvratanidhayo 26 | pazcAnAM pApAnAM 12 pazcAnAM pApAnAM 12 parameSThI paraMjyotiH 63 parazukRpANakhanitrajvalanAyudha 67 11 parivAdara hobhyAkhyA parvaNyaSTamyAM ca 28 parvadineSu caturSvapi 79 | pApamarAtirdharmo 60 pApopadezahiMsA 59 pUjArthAzaizvarye 57 pratyAkhyAnatanutvAt 33 | prathamAnuyogamarthAkhyAnaM 2 prANAtipAtavitatha 71 preSaNazabdAnayanaM 71 | bAhyeSu dazasu vastuSu 46 | bhayAzAsnehalobhAca 52 bhuktvA parihAtavyo 77 | bhojana vAhanazayana 45 | makarAkarasaridaTavI 2 madyamAMsamadhutyAgaiH 32 malabIjaM malayoniM 79 | mArtago dhanadevazca 30 mUrdharuhamuSTivAso 24 mUlaphalazAkazAkhA 68 | mohatimirApaharaNe For Personal & Private Use Only 93. 91 44 47 61 77 44 77 96 99 63 93 61 36 41 72 97 28 66 68 60 59 97 47 73 96 39
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 yadaniSTaM tadavratayet yadi pApanirodho'nyayena svayaM vItakalavidyA rAgadveSanivRtteH lokAlokavibhaktaH vadhabandhacchedAdeH varopalipsAyAzAvAn kAkAyamAnasAnAM vidyAdarzanazaktivivAvRttasya saMbhUtiH viSayaviSato'nupekSA viSayAzAvazAtIto vyApattivyapanodaH vyApAravaimanasyAt vivamajaramarujamakSayazItoSNadaMzamazakazokaM bhayamavasAdaM zraddhAnaM paramArthAnAm / zrAvakapadAni devaiH zrISeNavRSabhasene vApi devo'pi devaH zvA | sakalaM vikalaM caraNaM saGkalpAtkRtakAritasagranthArambhahiMsAnAM sadRSTijJAnavRttAni samyadarzanazuddhA | samyadarzanazuddhaH samyadgadarzanasampannam sAmayike sArambhAH sAmayikaM pratidivasa sImAntAnAM parataH sukhayatu sukhabhUmiH sevAkRSivANijya| saMvatsaramRturayanaM sthUlamalIkaM na vadati snehaM vairaM saGgaM | smayena yo'nyAnatyeti svabhAvato'zucau kAye | svayUbhyAnprati sadbhAva | svayaM zuddhasya mArgasya 82 | haritapidhAnanidhAne 28 ' hiMsAnRtacauryebhyo 97 72 43 88 For Personal & Private Use Only
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhruvAzaraNe caiva abAlasparzakA nA aha uDDatiriyalo Apa aNumaNiya khaMDanI peSaNI cullI kamma kammahA NokammaM titthayare tavacArittamuNINaM TIkoddhRtapAnAM sUcI | 78 | nirjarA ca tathAloka 57 | paDigahamucANaM 36 90 80 mahalakucelI dummanI viggahagamAvaNA nAjJAnatama vinAzya zraddhAtuSTirbhaktiH 5 samantabhadraM nikhilAtmabodhanaM 5 sa zrI ratnakaraNDakAmalaraviH 37 syAdvAdakevalajJAne For Personal & Private Use Only 78 80 19 5 100 .80 1 100 35
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanAkA zuddhipatra / pRSTha 16 26 paMki azuddha gerusoppe 25 pahale sAmAyika 11 vihita kulako 2 mUlaguNaH 22 vyAcakSANAH 23 parigRha 26 ho sakate zuddha gesoppe 1 pahale sAmayika vihIna phalako mUlaguNAH vyAcakSANaH parigraha ho sakate haiM 24 32 35 634 " 15 38 102 . aho mukhe 29 stoyena 47 25 pathake 28 / yasmaite 12 prakAra 25 jainahitecchu 18 62 27 bheyAnanta __28 - yo'dre 63. 11 saiddhAntaka 76 7. banAI huI __78 15 karane 103 ahromukhe steyena padyako yasyaite aksara khaMDelavAla jainahitecchu 48 meyAnanta yo'dreH saiddhAntika banAI huI 'ekatvasaptati'meM karAne For Personal & Private Use Only
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadrakA zuddhi-patra / pRSTha paMkti azuddha zuddha jo guNAdi pratyayako jo ThIka honepara guNAdi-pratyayako utvalikA utkalikA ki kiyA hai nAmA nAmnA " 8. 24 22 suSTha 12 12 bhavAt yahI yuktyanuzAsana 21 18 18 19 kavinUtana mativyutpatti nizcayAtmaka sarasvati zvarNIcakAra sAdhana kalikAlameM AcAryasya uttIrNa aneka jinaikaguNasaMstuti alaMghyavIrya garala viSa dadAtIti bhayAt prAyaH yahI svayaMbhUstotra huA ho x) ( dUsarA phuTanoTa pahale * ) chapanA cAhiye thaa|) kavinUtana matiyutpatti nizcAyaka sarasvatI varNIcakAra koI sAdhana kalikAla ...AcAryassa utkIrNa unake jinendraguNasaMstuti alaMghyavIryA garala ( viSa) dadatIti zrI puNyAtravacampU phalAH 18 11 14 16 24 bhI 24 puNyasravacampU phala: For Personal & Private Use Only
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 107 pRSTha paMkti 75 15 azuddha karmaphalako karmamalako 18 taSo tRSo sivAya, sivAya duHkhoMkI sahanakara vidyate samantabhadrakA pravatti muniparAliye Uparase puNDrendra puNDrendra duHkhoMko sahanakA khidyate samantabhadrako pravRtti muniparaliye . Upara puNDrendu puNDarendu 117 125 128 usaMkA puNDrendra isakA use samaMtabhadrake sAdhAraNaM vArAhamihiro zakakAlamamAraNa ryavanapure indupura (zloka 1) meM unakA puNDrendu inakA samaMtabhadrako usake sAdhAraNaM lakSaNaM varAhamihiro zakakAlamapAsya yavanapure " mecakaH // 39 // bhinna haiM 14. mecakAH // 32 // bhinna svarUpase kozaMgraMthoMmeM paricaya 1 TIkAMza: 540 svasvarUpase kozagraMthoM meM isa pRSakI naM. paricaya kI TippaNI TIkAzaH...(140 pRSThakA TippaNIkA eka maMza hai| . For Personal & Private Use Only
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 pAMta 22. 142 158 azuddha jainendasaMjJa zilAlekhameM gRddhapicchaH saM0 94 donoM jainendrasaMjhaM zilAlekhoMmeM gRdhrapicchaH / saM0 49 una donoM " / 159 16 1611 . . :: . 182 : : 166 mithyA vaha mithyA kauNDakundAnvaya koNDakundAnvaya abhayaNaMdi abha[ya]NaMdi ullekha ullekha bhI pavayaNabhakti pavayaNabhatti 133 123 bhadrabAhussa bhaddavAhussa 17 saM. 17 se zrutAvatAra indranandi-zrutAvatAra 193 yoge poge 194 udapisidara udayisidara bhadrabAhukA bhadrabAhu dvitIyakA 118 naM0 350 naM. 15 prastAvanA prakaraNa prastAva yA prakaraNa zrImatsvAmIsamaMtabhadra zrImatsvAmisamaMtabhadra siddhappa.. siddhayya vircyt| viracayatA ___ mAhAtmyamatIndiyaM mAhAtmyamatIndriyaM 11. kimati kimiti * noTa-vindu-visarga aura vigama vihAdikI kucha dUsarI aisI sAdhAraNa azudiyoMko yahA~ denekI jarUrata nahIM samajhI gaI jo par3hate samaya sahaja hI meM mAlUma par3a jAtI haiN| ............... 17 128 24 For Personal & Private Use Only
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSThaM paMktiH 10 7 8 10 28 12 99 25 29 2 62 26 27 39 "" 29 " 28 " 39 "9 99 19 8 19 10 15 10 19 6 10-11 11 H saTIkaratnakaraNDakasya shuddhiptrm| azuddhapAThaH vadanti pratipAdayante zuddhapAThaH vidanti prapadyante bauddhAdimata bauddhamata va kadAcit yasyAsau paraMjyotiH yatastattvasya 11 17 .22 -00:0:0 kadAt yasyAsa yatastasya muktisAdhakalakSaNena prazaMsA muktisAdhakatvalakSaNena aGgalicAlanena zirodhUmanena vA TAMgAnAM madhye kaH kena guNena dyaSTaguNAnAM madhye kaH kena guNaH tau SSTAMgotatvam trINi bhavanti 13 14-15 prayojanAbhAvastatsamayasya na vapuH mAnitvaM smayaM sampattyA kimapi viziSTatarAdetat kiM evaM tataH na pUrvA dvitIyA te cAnuSThitA pratyAkAMkSA mokSamArga pracakSyate gatAH WA gopetatvam yuktameva trINi mUDhAni bhavanti na punaH mAnitvaM gavitatvaM smayaH sampatyA kiM prayojanaM ?: na kimapi viziSTatarAyAstat tathApyanyasampadA kiM prayojanAbhAvatasta tsmayasya yata evaM, tataH apUrvA dvitIyA taM cAnutiSThatA prAyAkAMkSA mokSamArge pracakSate For Personal & Private Use Only
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 pRSThaM paMktiH azuddhapAThaH zuddhapAThaH 29 5 tasya ca taca , 17 yazca yatazca gRhastho'pi gRhI gRhastho yo 14 tadviparItatAM tadapakRSTatAM tadviparItAdapakRSTatAM itya (toDa ) pi ito'pi 24 duSkale utpatti duSkalatAM duSkale utpatti vrajanti na vrajanti / 12 paravibhavenAtmano parAbhibhavenAtmano cakrasya ratnaM cakraratnaM saMkhyAtA saMkhyAtAni ratnAni 9-10 mastakAni teSu zikharANi ) mukuTAni teSu zekharA A mukuTAni tAni caraNeSu yeSAM) piitthaaH| tAni caraNAni yeSAM saMsArApAyaparikSaNaM yeSAM darzanasya vA zaraNaM . katham ajaraM na vidyate rujA kathaMbhUtaM ajaraM na vidyate jarA vRddhatvaM yatra / aruja na vidyate ruk lakSaNasya vA lakSaNasya cAritralakSasya vA tadadhikAtha viditvA tadadhikArthaveditvAt tadrU" 17 atastadevAnudharmatve atastadevAtra dhrmtvenaabhipretN| nAbhipreyaM / bhedAttasyaiva 36 7 tat tasya viSayasyAkhyAnaM viSayasyAkhyAnaM pratipAdanaM dharmazuklaM dharmya zukvaM darzanAdeHprAptyAdikaM dharma saddarzanAdeH prAptyAdikaM dharmya 37 13 vRddhizca vRddhizca rakSA ca 38 4 yatra taMt / na karmaNi yatra karmaNi guNavratAdhikAra cAritrAdhikAra " 12 tasyaiva 12 For Personal & Private Use Only
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. mUcchebhyaH paMktiH azuddhapAThaH zuddhapAThaH vyAkhyAsurAha vyAcikhyAsurAha me 20 prakRSTatara prakRSTatara 4. 14 sasabhyajAnA samyaka jAnAtAvadvataM tAvaccaraNaM 13 prANAnAmindriyAdikamati prANAnAmindriyAdInAmati mUrchAbhyaH 15 mUrchA va mUcchayete , 18 tarhi sahi 21-22 upAttAyAzca upAttAyA anupAttAyAzca 17 sundaramanyena sundaramanena ___ sthUlavadhAdavyuparateH sthUlavadhAd vyuparateH 17 sthUlazvAsI sthUlamRSAvAdavairamaNaM sthUlazcAsau , 18 vadanti kiM tat yanna vadanti 22-23 satyaM parasya vipade'pakArAya satyamapi parasya vipade'pakArAya 4 nyAyAdanapetaprakAreNa nyAyAdanyena prakAreNa " 5 'pAlpamUlyAni mahAyA'Ni svalpamUlyAni mahANi dravyANoti dravyANIti kRtvA svalpata reNArthena gRhNAti mukhAdipraveze mukhAdipradeze vipulatRSazca vipulatRda ca lobhAtigRddhivRttyartha lobhAtigRddhinivRttyartha 9 tatkRpANakena tatkrayANakena 21 kiM na 59 20 anubaMhaNAguNA anubaMhaNAdguNA guNavatAnyAyAH guNavratAnyAH 6. 9 ahaM ato'haM 61 . 5. sUkSmamatipApaM sUkSmamapi pApaM For Personal & Private Use Only
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 pRSThaM paMkiH azuddhapATha: 61 16-17 pratyAkhyAna hiMsAvilpena dravyarUpAdInAM bhAvarUpANAM tataH 12 vizeSeNatikramaNani dveSAdapi rAgAdvA zrutivaradhInAM lobhAvAviSTaM dutkRSTo teSAmaraMbha 18 sAraNamanyaM paJcendriyo paMcendriNAM 5 sahatipariharaNArtha pramAdasya apakkAni navanItanimba bhogopabhogasaMhAre 18 tatsaMhAra 10-11 pavitravizeSaNAdoSA panayanArthamauSadhA tRSA'nubhavo vyatikramA sAdhanatvAdanukaraNa gRhyA niyatakAlamatasthAnaM kAlamaryAdA sImA yojanAvadhi zuddhapAThaH pratyAkhyAnaM.hi savikalpena dravyarUpAnAM bhAvarUpANAM teSAM na punaH vizeSeNAtikramaNAni dveSAdapi tu rAgAca zrutiravadhInAM lobhAdyAviSTaM dutkaTo pavanazca teSAmAraMbha sAraNamanyasya pAzcendriyo pAJcendriyo trasahatipariharaNArthaM pramAdastasya azuSkAni navanItaM nimbabhogopabhogasaMhArAt tatra parimitakAle tatsaMhArapavitravizeSaNaM doSApanaya-- nArtha / tenauSadhA tRSA'nubhavau vyatikramAH sAdhanatvAdyanusmaraNa gRdhyA niyamatakAlamavasthAnaM kAlamaryAdayA sImnAM yojanAvadhiM cAsya pratipAya. kAlAvadhi 18 For Personal & Private Use Only
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSThaM paMktiH 72 7 2 73 "" 74 "9 "" " 75 wz 76 39 = 77 " "" "9 99 "9 78 123 14 10 16 8 16 19 59 .21 5 23 8 12 17 6 14 15 "" 22 23 5 " 79 19 x v ? azuddhapAThaH saMvatsara mRturayanaM muktayA sImantAnAM sAmAyikaM parabhAge ca pANDu atri ? vinA vikalpazca vizeSeNa vinivRttyA cetyatrAha sivira tyAdInAM vacanAnuccArakAH / zaraNamapApa parirakSakaM evaM vidhe nyanAdarasmaraNe ari sadaivASTamyAM hetUn ? tathA 113 vA svayamevAvagata piban 22. .. Masala ? dAnAddarzanazuddhi zukarakSa AjJApAya paraH tanniSThaH vratAntaMsambandhI yAvAt zuddhapAThaH saMvatsara mRtumayanaM bhuktyA sImAntAnAM sAmayikaM parabhAge aparabhAge ca SaNTha kasyAM satyAM ? vinivRttyAm vikalpasya vizeSeNa nivRttyA vetyatrAha hiMsAviratyAdInAM vacanAnuccArakAH dainyAdivaca nAnuccArakAH / zaraNamapAya parirakSakaM evaM vidhe bhave nyanAdasmaraNe kasyacidevASTamyAM rAtUna tathA snAnAjananasyAnAM x svayamanagata pibatu svayamavagatadharmasva rUpastu dhyAnaparaH AjJApAya niSThaH yatInAM sambandhI yAvAn Tarsal a dAnAdazanazuddhi sUkarazca For Personal & Private Use Only
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 pRSThaM paMktiH azuddhapAThaH 87 5 banyo 88 14 dattamadattamiti zuddhapATha: vandyo devo AhAryavastuSvidaM dattamadatta miti .. 10 6 devakRte 11 antaH kriyA AtmasambandhAH paricchidyA AtmasvarUpaM etairbhUyiSThA 3 paMthA sanniti 10 niHzalyaH 20.21 ekaikasya hi kAyotsarga-) vidhAne catvAra AvartA / 26 proSadhopavAsaguNavrataM praNadhiparaH 17-18 nirAkRtAH tasya 5 dRzyate 19 lakSaNayuktatva kopIna tadanItauti pApamevArAtiH dharmasya keva devAcetanakRte antakriyA AtmasambaddhAH paricchedyA AtmA svarUpaM etebhUyiSThA paMthAno samtIti niHzalyo mithyAnidAnamAyAzalyebhyo niSkrAnto niHzalyaH catvAra AvartAH proSadhopavAsaguNaM praNidhiparaH nirAkRtA tasyAH dazyate lakSaNaguNayuktatvaM kaupIna tadanAtIti pApamadharmo'rAtiH dharmazca kaM? 10 " For Personal & Private Use Only
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ mANikacaMdra - digambara jaina graMthamAlA / 1 laghIyaruyAdisaMgraha - ( 1 bhaTTAkalaMka devakRta laghIyastraya, anantakIrtikRta tAtparya vRttisahita, 2 bhaTTAkalaMkadevakRta svarUpasambodhana, 3-4 anantakI -- rtikRta laghu aura bRhatsarvajJasiddhi ) pRSThasaMkhyA 224 / mUlya 17 ) 2 sAgAradharmAmRta - paM0 AzAdharakRta, svopajJabhavyakumudacandrikA TIkA -- sahita / pRSThasaMkhyA 260 / mUlya || ) 3 vikrAntakauravIya nATaka - kavi hastimallakRta / pR0 176 / mU0 17 ) 4 pArzvanAthacarita -- zrIvAdirAjasUripraNIta / pR0 216 | mU0 // ) 5 maithilIkalyANa - kavivara hastimalakRta nATaka / pR0 104 / mU0 / ) 6 ArAdhanAsAra- AcAryadevasenakRta mUla prAkRta aura paNDitAcArya ratnakIrtidevakRta saMskRtaTIkA / pRSThasaMkhyA 132 / mU0 / ) // 7 jinadattacarita -zrIguNabhadrAcAryakRta kAvya / pR0 100 | mU0|) // 8 pradyumnacarita - paramAra rAjA sindhulake darabArI aura mahA mahattara zrIpapaTake guru AcArya mahAsenakRta kAvya / pR0 236 | mU0 // ) 9 cAritrasAra - zrIcAmuNDarAya mahArAjaracita / pR0 108 | mU0 / 8) 10 pramANa nirNaya -- zrIvAdisUrikRta nyAya / pR0 84 / mU0 / -) 11 AcArasAra - zrIvIranandi AcAryapraNIta / pR0 104 | mU0|) 12 trilokasAra - zrInemicandra siddhAntacakravartIkRta mUla gAthA aura mAdhavacandra traividyadevakRta saMskRtaTIkA / pR0 440 | mU0 1 // ) 13 tattvAnuzAsanAdisaMgraha - ( 1 zrInAgasenamunikRta tattvAnuzAsana, 2 zrI pUjyapAdasvAmIkRta iSTopadeza paM0 AzAdharakRta saMskRtaTIkAsahita, 3 zrIindranandikRta nItisAra, 4 mokSapaMcAzikA, 5 zrIindranandikRta zrutAvatAra, 6 zrI somadevapraNIta adhyAtmataraMgiNI, 7 zrIvidyAnandapraNIta pAtrikesarI stotra saTIka, 8 zrIvAdirAjapraNIta adhyAtmASTaka, 9 zrIamitagatisUrikRta dvAtriMzatikA, 10 zrIcandrakRta vairAgyamaNimAlA, 11 zrIdevasenakRta tattvasAra ( prAkRta ), 12 brahmahemacandrakRta zrutaskandha, 13 DhADhasI gAthA ( prAkRta ), 14 padmasiMhamunikRta jJAnasAra) pRSThasaMkhyA 184 | mU0|| ) anagAradharmAmRta - paM0 AzAdharakRta svopajJabhavya kumudacandrikATIkA -- sahita / pRSThasaMkhyA 696 / mUlya 3 // ) For Personal & Private Use Only
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 15 yukyanuzAsana-zrImatsamantabhadrasvAmikRta mUla aura vidyAnandasvAmikRta saMskRtaTIkA / pR0 196 / mU0 // -) 16 nayacakrasaMgraha-(1 zrIdevasenasUrikRta nayacakra, 2 mAila dhavalakRta nayacakra, 3 zrIdevasenasUrikRta AlApapaddhati) pRSThasaMkhyA 194 / mU0 // 3) 16 SaTprAbhRtAdisaMgraha-(0 zrImatkudakundasvAmIkRta SaTpAhur3a aura usakI zrutasAgarasUrikRta saMskRtaTIkA, 2 zrIkundakundakRta liMgaprAbhRta,3 zIlaprAbhRta, 4 rayaNasAra aura 5 dvAdazAnuprekSA saMskRtachAyAsahita) pRSThasaMkhyA 492 / mU03) prAyazcittasaMgraha-(1 indranandiyogIndrakRta chedapiNDa prAkRta chAyAsahita, 2 navativRttisahita chedazAstra, 3 zrIgurudAsakRta prAyazcittacUlikA, zrInandigurukRtaTIkAsahita, 4 akalaMkakRta prAyazcitta ) pRSTha 200 / mU0 10) 19 mUlAcAra-(pUrvArdha), zrIvaTTakerasvAmikRta mUla prAkRta, zrIvasunandizramaNakRta AcAravRttisahita / pR. 520 / mU0 2 // ), 20 bhAvasaMgrahAdi-(1 zrIdevasenaharikRta prAkRta bhAvasaMgraha chAyAsahita, 2 zrIvAmadevapaNDitakRta saMskRta bhAvasaMgraha, zrIzrutamunikRta bhAvatribhaMgI aura 4 AsravatribhaMgI ) pR. 328 / mU0 2 / ) 21 siddhAntasArAdisaMgraha-(1 zrIjinacandrAcAryakRta siddhAntasAra 'prAkRta, zrIjJAnabhUSaNakRta bhASyasahita, 2 zrIyogIndradevakRta yogasAra prAkRta, 3 amRtAzIti saMskRta, 4 nijAtmASTaka prAkRta, 5 ajitabrahmakRta kalyANAloyaNA prAkRta, 6 zrIzivakoTikRta ratnamAlA, 7 zrImAghanandikRta zAstrasArasamuccaya, 8 zrIprabhAcandrakRta arhatpravacana, 9 AptasvarUpa, 10 vAdirAjazreSThIpraNIta jJAnalocanastotra, 11 zrIviSNusenaracita samavasaraNastotra, 12 zrIjayAnandasUrikRta sarvajJastavanasaTIka, 13 pArzvanAthasamasyAstAtra, 14 zrAguNabhadrakRta citrabandhasto, 15 maharSistotra, 16 zrIpadmaprabhadevakRta pArzvanAthastotra, 17 neminAthastotra, 18 zrIbhAnukIrtikRta zaMkhadevASTaka, 19 zrIamitagatikRta sAmAyikapATha, 20 zrIpaanandiracita dhammarasAyaNa prAkRta, 21 zrIkulabhadrakRta sArasamuccaya, 22 zrIzubhacandrakRta aMgapaNNatti prAkRta; 23 vibudhazrodharakRta zrutAvatAra, 24 zalAkAvivaraNa, 25 paM0 AzAdharakRta kalyANamAlA ) / mU0 1 // ) / 22 nItivAkyAmRta-zrIsomadevasUrikRta mUla aura ajJAtapaNDitakRta saMskRtaTIkA, vistRta bhUmikA sahita / pR0 saM0 464 / mU0 1 // ) 23 mUlAcAra-( uttarArdha) zrIvakerasvAmIkRta mUla prAkRta aura zrIvasu. nandi AcAryakRta AcAravRtti / pR0 340 / mU0 1 // ) milane kA patA--jainagrantha-ratnAkara kAryAlaya, Thi. hIrAbAga, bambaI naM. 4. For Personal & Private Use Only