Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM.ratanacanda janamurantAra vyaktitva aura kRtitva sampAdakaH paM.javAharalAla jainasidhdAntazAstrI-DaoN.cetanaprakAzA pATanI
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM. ratanacanda jana pakhtAra vyaktitva aura kRtitva pRSTha saMkhyA- 28 -872=600 [vyA] * jIvanavRtta * chAyA chaviyA~ * AzIrvacana * zraddhAMjali * saMsmaraNa [kRtisva ] zaMkA-samAdhAna * prathamAnuyoga * karaNAnuyoga * caraNAnuyoga pRSTha saMkhyA 4+656660 * dravyAnuyoga * anekAnta syAdvAda * upAdAna nimitta * kAraNa kArya vyavasthA * nayanikSeNa artha evaM paribhASA * vividha * puNya kA vivecana 1700 se bhI adhika zaMkAoM kA pramApha yuddha samA ma: 150) eka usa rupae ww.jainelibrary.org
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra ! mAnyavara mAnanIya vidvadvara dharmapremI, nyAya nItivAna Apa guNa ke agAra haiM, dharmaratna karmaTha kRpAlu dhIravIra haiM, vicAra ke vizuddha duniyA ke prAra-pAra haiM / tattvamarmajJa haiM, ziromaNi siddhAnta ke haiM, moha ko nivAra jJAna-gaja pai savAra haiM, sahAranapura ke 'ratana' ko sarAhaiM kaise, hama para Apake apAra upakAra haiM / -dAmodaracanda Ayurveda zAstrI, 1-7-77 'zaMkA-samAdhAna' kI zailI, para tumane adhikAra kiyA, naya-nikSepa-pramANa Adi se, pratibhA kA zrRMgAra kiyaa| prAgrahayukta vacana kahIM bhI, kabhI na kahate sune gaye, samAdhAna saba zaMkAoM ke, milate rahate naye-naye // -mUlacanda zAstrI, zrI mahAvIrajI
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ *zrIvItarAgAya namaH * paM.ratanacandajaina mukhtAra vyaktitvIkRtitva sampAdaka : paM0 javAharalAla jaina siddhAntazAstrI, bhINDara DaoN. cetanaprakAza pATanI, jodhapura prakAzaka: bra0 lAr3amala jaina prAcAryazrI zivasAgara vi0 jaina pranthamAlA zAntivIranagara, zrImahAvIrajI ( rAjasthAna)
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ - paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : vyaktitva aura kRtitva - AzIrvacana : * (sva.) prAcAryakalpazrI zrutasAgarajI mahArAja * munizrI vardhamAnasAgarajI mahArAja * AyikAzrI vizuddhamatI mAtAjI - sampAdaka: * paM. javAharalAla jaina siddhAntazAstrI, bhINDara - DaoN. cetanaprakAza pATanI, jodhapura - prakAzaka: * bra. lAr3amala jaina prAcAryazrI zivasAgara di. jaina graMthamAlA zAntivIranagara, zrImahAvIrajI ( rAja0.) 322220 - prAptisthAna : * 1. prakAzaka ( uparyukta ) * 2. paM0 javAharalAla jaina sATar3iyA bAjAra, girivara pola bhINDara ( rAja0 ) 313603 - saMskaraNa: prathama : 1000 pratiyAM - prakAzana varSa : 1989 prakAzana - 150) mUlya : eka sau pacAsa rupaye; ( do jildoM kA eka saiTa ) - mudraka : kamala priMTarsa madanagaMja-kizanagar3ha ( rAjasthAna)
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ do zabda prastuta grantha kI kAyA prAzA se adhika sthUla ho jAne ke kAraNa ise do jildoM meM sa~vAranA par3A hai| zraddheya paM0 ratanacandajI jaina mukhtAra kA vyaktitva, chAyA-chaviyA~ aura prathamAnuyoga, ga se sambandhita zaMkA-samAdhAna kI vipula sAmagrI pahalI jilda ke 872 pRSThoM meM saMkalita hai, zeSa isa dUsarI jilda meN| dravyAnuyoga ke viSayoM se sambandhita kula 401 zaMkA-samAdhAna isa graMtha ke 384 pRSThoM meM madrita haiN| jaina nyAya se sambaddha anekAnta-syAdavAda, upAdAna-nimitta aura kAraNa-kArya vyavasthA kI kala 47canI haI zaMkAe~ yahA~ samAdhAna sahita saMkalita haiN| nayanikSepa. arthaparibhASA aura vividha zIrSaka ke antargata kula 170 zaMkAe~ isa grantha ko vizeSa gaurava pradAna kara rahI haiM / pUjya paNDitajI kA eka bahucarcita TraeNkTa 'puNya kA vivecana' etatsaMbandhI sphuTa zaMkA-samAdhAna sahita isa grantha ke 56 pRSThoM meM (1457-1512) sthAna pA sakA hai| paNDitajI kA eka dUsarA TrekTa 'kramabaddhaparyAya aura niyativAda' pRSTha 1207 se 1256 taka mudrita hai| isa prakAra paNDitajI kI lekhanI se prasRta vizAla sAmagrI meM se cayana kara kula 571 zaMkAe~ aura unake sarala prAmANika samAdhAna isa jilda meM prastuta haiN| grAzA hai, tattvajijJAsU anekAntI svAdhyAyI inase samucita lAbha prApta kara sva-para upakAra meM nirata hoMge; jJAna kA phala bhI yahI hai| pariziSTa meM saMdarbha grantha sUcI, zaMkAkAra sUcI aura arthasahayogiyoM kI nAmAvalI dI gaI hai| samAdhAnakartA (sva.) paM0 ratanacandajI mukhtAra kI pratibhA aura kSamatA kA savinaya sAdara puNya smrnn| zaMkAkAroM kI spRhaNIya jijJAsAvRtti ke phalasvarUpa hI isa grantha kI parikalpanA sambhava haI hai, ataH una sabhI kA savinaya abhinandana sabhI artha-sahayogiyoM kA sAdara AbhAra preraka (sva.) AcAryakalpazrI zrutasAgarajI mahArAja, munizrI vardhamAnasAgarajI mahArAja aura AyikAzrI vizuddhamatI mAtAjI ke caraNoM meM zata-zata namostu / bhUloM ke lie kSamAyAcanA sahita pauSa vadI ekAdazI bhagavAna pArzvanAtha janma-tapa kalyANaka divasa 3 janavaro, 1989 vinIta : javAharalAla jaina siddhAntazAstrI cetanaprakAza pATanI
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ kra. saM. * 1 2 3 5 8 9 10 11 12 13 * 15. 16 17 1 paM0 ratanacanda jaina mukhtAra vyaktitva aura kRtitva - 2 anukrama viSaya dravyAnuyoga dravya ( sAmAnya ) jIva upayoga : jIvatatva: samyagdarzana jIvatasva: samyagjJAna jIvatattva : vibhAva meM hetu jIvatattva : vividha pudgala pudgala : skandha dharma adharma, AkAza, kAla Asrava tattva bandha tattva saMvara tasva nirjarA tattva mokSatattva paramANu dravya guNa, paryAya guNa paryAya sAmAnya kramabaddhaparyAya niyativAda : jaina nyAya anekAnta aura syAdvAda upAdAna nimitta kAraNa kArya vyavasthA naya-nikSepa artha evaM paribhASA vividha puNya kA vivecana pariziSTa - 1 pariziSTa-2 pariziSTa-3 kula zaMkAe~ 401 7 21 37 18 32 28 19 15 18 15 31 5 18 32 35 33 37 47 25 10 12 48 54 68 sandarbha grantha sUcI zaMkAkAra sUcI artha- sahayogI pRSTha 873-1256 873 878 894 935 949 982 1004 1017 1025 1041 1053 1100 1104 111 1157 1182 1207 1257 - 1304 1257 1280 1209 1305 1370 1390 1457 1513 - 1514 1515-1523 1524-1525
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva / [873 dravyAnuyoga dravya (sAmAnya) 'tattvArthasUtra' meM dravyalakSaNa viSayaka do sUtra kyoM ? zaMkA-'satavya lakSaNam' aura 'guNaparyayavad adhyam' isa prakAra donoM kA eka artha hote hue bhI 'tattvArthasUtra' meM ye do sUtra kyoM kahe ? samAdhAna-anya matoM meM dravya ke viSaya meM bhinna mAnyatA hai ataH unameM koI dravya ko sarvathA kSaNika mAnate haiM aura koI dravya ko sarvathA nitya-kUTastha mAnate haiM, ina donoM ke nirAkaraNArtha 'sadravyalakSaNam / ' 'utpAdavyayadhrauvyayukta sata' aisA kahA hai| tathA koI dravya se guNa aura paryAyoM ko sarvathA bhinna mAnate haiM koI sarvathA abhinna mAnate haiM unake nirAkaraNa ke liye 'guNaparyayavadravyam' sUtra kahA hai / kahA bhI hai "matAntare hi dravyAvanye guNAH priklpitaaH| na caivaM teSAM siddhiH| sarvathA bhedenAnupapattaH / ataH dravyasya pariNamanaM parivartanaM paryAyastabhevA eva guNA nAtyantaM bhinnajAtIyA iti matAntaranivRtyartha vizeSaNaM kriyamANaM sArthakamiti / " [ sukhabodha tattvArthavRtti pR0 132 ] isakA abhiprAya yaha hai ki matAntara meM dravya se anya guNa kalpita kiye gaye haiM, kintu unakI kalpanA siddha nahIM hotI, kyoMki guNaguNI ke arthAt dravya-guNa ke sarvathA bheda kI utpatti nahIM hai / isaliye dravya kA jo pariNamana athavA parivartana hai vaha paryAya hai / usakA bheda hI guNa hai, kyoMki guNa kI bhinna jAti nahIM hai| isaprakAra matAntara ke nirAkaraNa karane ke liye vizeSa kathana sArthaka hai| -jaM. ga. 7-10-65/IX/premacanda dravyagatasvabhAva ko anyathA karane meM kevalI bhI samartha nahIM zaMkA-zrI arahaMta bhagavAna meM kyA yaha zakti hai ki ajIva ko jIva banA dekheM aura jIva ko ajIva banA deveM? samAdhAna-arahaMta bhagavAna meM yaha zakti nahIM hai ki jIva ko ajIva banA dekheM aura ajIva ko jIva banA deveM, kyoMki pratyeka dravya nitya aura avasthita hai| "nityAvasthitAnyarUpANi" mokSazAstra 5/4 arthAt-dravya nitya aura avasthita hai| "yena bhAvena upalakSitaM dravyaM tasya bhAvasyAvyayo nityatvamucyate / " rA. vA. 5 // 42 arthAt-jo dravya jisa lakSaNa se yukta hai usa dravya ke usa lakSaNa kA kabhI vinAza nahIM hotaa| isako nitya kahate haiN|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 874 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtaar| "tabhAvenAvyayaM tadabhAvAvyayaM nityamiti nishciiyte|" sarvArthasiddhi 5 / 31 artha-jisa vastu kA jo bhAva hai usarUpa se cyuta na honA tadbhAvAvyaya hai arthAt nitya hai aisA nizcita hotA hai| 'avasthita' zabda se yaha batalAyA gayA ki aneka pariNamana hone para bhI dharma, adharma, kAla, AkAza aura pudgala kabhI cetanarUpa nahIM pariNamate aura jI dravya kabhI pracetanarUpa nahIM pariNamate / rAjavAtika adhyAya 5 sUtra 4 vArtika 4 / isaprakAra jo dravyagata svabhAva hai usako anyathA karane meM koI bhI samartha nahIM hai / -jaM.ga. 21-12-67/VII/ mumukSa dravyoM meM eka pradeza svabhAva zaMkA-akhaMDatA hone ke kAraNa jIva ke eka pradezI svabhAva likhA thaa| parantu isa apekSA to dharma, adharma aura AkAza ke bhI eka pradeza svabhAva honA cAhiye kyoMki ve bhI to akhaMDa dravya haiM ? samAdhAna-dharma, adharma aura AkAzadravyoM meM bhI ekapradeza svabhAva hai| kahA bhI hai-'bhedakalpanAnirapekSeNetareSAM dharmAdharmAkAzajIvAnAM cAkhaNDatvAdekapradezatvam / ' bheda-kalpanA kI nirapekSatA se dharma, adharma, AkAza aura jIva dravyoM ke bhI akhaMDa hone ke kAraNa eka pradeza svabhAva hai| AlApa-paddhati / -jaM. ga. 23-4-64/1X/ madanalAla samI dravya AkAra sahita haiM zaMkA-kAladravya aura AkAzadravya AkArasahita hai yA AkArarahita hai, kyoMki maiMne ekasthAna para par3hA ki dravya meM sAmAnyaguNa hone ke kAraNa pravezatvaguNa kI apekSA AkArasahita hai| yadi yaha sAmAnyaguNa kI apekSA AkArasahita hai to niraMza paramANu ko bhI AkArasahita mAnanA par3egA athavA siddhoM meM bhI AkAra mAnanA par3egA? samAdhAna-pratyeka dravya prAkArasahita haiN| koI bhI dravya nirAkAra nahIM hai| nirAkAra dravya ho hI nahIM sktaa| paramANu kA AkAra gola hai| zrI jinasenAcArya ne kahA hai aNavaH kAryaliGgAH syuH dvisparzAH parimaNDalAH / ekavarNarasA nityAH syuranityAzca paryayaH // 148 // AdipurANa parva 24 paramANu atyanta sUkSma hote haiM, indriyoM se nahIM jAne jAte / ghaTa-paTa Adi paramANunoM ke kArya haiM unhIM se unakA anumAna kiyA jAtA hai / paramANu meM koI bhI do aviruddha sparza rahate haiM, ekavarNa, ekagaMdha, ekarasa, rahatA hai| ve paramANu gola aura nitya hote haiM tathA paryAya kI apekSA anitya bhI hote haiN| siddhoM kA bhI puruSAkAra hai jo antima zarIra se kucha kama hai| NikkamA aDhaguNA kiMcUNA caramadehado siddhaa| loyaggaThivA NiccA uppAdavaehi saMjuttA // 14 // purisAyAro appA siddho jhAeha loyasiharattho // 51 // dravyasaMgraha
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 875 kAlANu bhI pudgalaparamANu ke AkArarUpa hai, kyoMki donoM AkAza ke eka pradeza meM sthira hokara rahate haiM ataH kAlANu bhI gola hai| AkAzadravya bhI caurasa samadhana prAkAra vAlA hai| kahA bhI hai dhyomAmUrta sthitaM nityaM caturasrasamaM dhanam / bhAvAvagAhahetuzca naMtAnaMtapradezakam // 3 / 24 AcArasAra artha-AkAzadravya amUrta hai, kriyArahita hai, nitya hai, caturana-sama-dhanAkAra hai, anantapradezI hai, avagAha kA kAraNa hai| isaprakAra pudgalaparamANu, kAlANu, siddhajIva aura AkAzadravya ke AkAra kA kathana ArSagranthoM meM pAyA jAtA hai| -jaM. ga. 29-8-68/VI/ rozanalAla dravya (1) eka dravya kA prabhAva anya dravya para avazya par3atA hai| (2) jinasena kI varNa vyavasthA sarvAgama sammata hai| zaMkA-yaha to sarvamAnanIya hai ki eka dravya-guNa-paryAya kA dUsare dravya-guNa va paryAya para koI prabhAva yA asara nahIM par3atA, kyoMki pratyekadravya tathA usake guNa va paryAya svatantra haiN| eka ke kAraNa dUsare ko lAbha yA hAni nahIM phuNctii| pratyeka AtmA svataMtra hai usakI mukti meM paugalika zarIra bAdhA utpanna nahIM kara sktaa| isaliye zUdramukti kA niSedha nahIM kiyA jA sktaa| mahApurANa ke kartA zrI jinase svAmI ne manusmRti kA anusaraNa karake jainadharma ko tIna varNa kA dharma banA diyA hai| isIliye zrI paM0 kUlacandajI siddhAntazAstrI ko likhanA par3A ki AcArya jinasena ne jainadharma kI AdhyAtmikatA ko gauNa karake use tIna varNa kA sAmAjika dharma yA kuladharma banAne kA bharapUra prayatna kiyA hai| zUdra-mukti ke mAnane se digambara jainadharma meM kyA bAdhA AtI hai ? samAdhAna-digambaretara samAja meM to aisA mAnA gayA hai ki eka dravya-guNa-paryAya kA kisI apekSA se bhI koI prabhAva yA asara dUsare dravya, guNa-paryAyapara nahIM pdd'taa| isaliye digambaretara jainasamAja meM strImukti Adi mAnI gaI hai| digambarajainAcAryoM ne aisA svIkAra nahIM kiyA hai| zrI kundakundAcArya tathA TIkAkAra zrI amRtacandrAcArya ne spaSTarUpa se eka-dravya-guNa va paryAya kA dUsare drazya-guNa va paryAya para prabhAva va prasara svIkAra kiyA hai| rAgo pasatthabhUdo vaviseseNa phaladi vivarIdaM / gANAbhUmigadANiha bIjANiva sassakAlamhi // 25 // pravacanasAra / artha-jaise jagata meM nAnAprakAra kI bhUmiyoM ke kAraNa bIja ke phalakAla meM phala kI viparItatA ( vibhinatA ) dekhI jAtI hai usIprakAra prazastabhUtarAga vastu bheda se viparItatayA ( vibhinnatayA ) phalatA hai| TokA-yaphakeSAmapi bojAnA bhUmivaparItyaniSpattivaparItyaM tathaikasyapi prazastarAgalakSaNasya zubhopayogasya pAtravaparItyAraphalaparItyaM kAraNavizeSAtkAryavizeSasyAvazyaM mAvitvAta /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 876 / [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra / artha-jaise eka hI prakAra kA bIja hone para bhI bhUmi kI viparItatA se phala kI viparItatA hotI hai ( acchI bhUmi meM usI bIja kA acchA phala utpanna hotA hai aura kharAba bhUmi meM kharAba ho jAtA hai yA utpanna hI nahIM hotaa|) usI prakAra prazastarAgasahita zubhopayoga vahI kA vahI hotA hai phira bhI pAtra kI viparItatA se phala kI viparItatA hotI hai, kyoMki kAraNabheda se kAryabheda avazyaMbhAvI hai| isa gAthA meM zrI kundakundAcArya tathA TIkA meM zrI amRtacandrAcArya ne yaha spaSTa batalAyA hai ki bIja ke phala para bhUmi kA prabhAva va asara par3atA hai| phira yaha kahanA ki 'dUsare kA asara nahIM par3atA hai' ThIka nahIM hai| saMsAra meM kusaMgati se bacane kA upadeza isIliye diyA jAtA hai ki saMgati kA prabhAva par3atA hai| zrI kundakundAcArya ne isI bAta ko nimna gAthA meM kahA hai| tamhAsamaM guNAdo samaNo samaNaM gaNehi va ahiyaM / adhivasadu tamhi NiccaM icchavi jadi dukkhaparimokkhaM // 210 // pravacanasAra arthAt-laukika janoM kI saMgati se saMyata bhI asaMyata hotA hai isaliye yadi sAdhu duHkha se parimukta honA cAhatA hai to samAna guNavAle zramaNa ke athavA adhika guNavAle zramaNa ke saMga meM sadA nivAsa kre| TIkA-prAtmA pariNAma svabhAvavAlA hai isaliye laukikasaMgati se vikAra avazya AjAtA hai aura saMyata bhI asaMyata ho jAtA hai, jisaprakAra agni kI saMgati se jala vikArI arthAt garma ho jAtA hai| isaliye duHkhoM se makti cAhanevAle zramaNa ko samAnaguNavAle zramaNa ke sAtha athavA adhika guNavAle zramaNa ke sAtha nivAsa karanA cAhiye, jisase usake guNoM kI rakSA athavA guNoM meM vRddhi hotI hai| jaise zItala jala yadi zItala ghara ke kone meM rakhA haA hai to vaha jyoM kA tyoM banA rhegaa| yadi vaha jala adhika zItala sthAna para yA barapha para rakhA huA hai to adhika zItala ho jaaygaa| jaba dUsare kI saMgati kA prabhAva AtmA para par3atA hai to zarIra kA prabhAva prAtmA para avazya par3egA, kyoMki zarIra va AtmA kA paraspara bandhAnabaddha se sambandha hai| zArIrika saMhananAdi zakti ke abhAva meM mokSa nahIM hotaa| isI bAta ko zrI jayasenAcArya ne paMcAstikAya gAthA 170 va 171 TIkA meM kahA gayA hai "saMhananAdizaktyabhAvAcchuddhAtmasvarUpe sthAtumazakyatvAdvartamAna-bhave puNyabaMdha eva bhavAntare tu paramAtmabhAvanAsthiratve sati niyamena mokSo bhavati / " artha-saMhananAdi zakti ke prabhAva se zuddhAtmasvarUpa meM Thaharane meM asamartha hone ke vartamAna bhava meM pUNyabaMdha hotA hai, anya bhava meM paramAtmabhAvanA sthira hone para niyama se mokSa jAtA hai| muni dIkSA ke yogya kisaprakAra kA zarIra kula varNa vaya ( avasthA va Ayu ) honI cAhiye / usakA kathana zrI 108 kundakundAdi AcArya nimnaprakAra kahate haiM varaNesu tIsu ekko kallANaMgo tavosaho vayasA / sumuho kuchArahido liMgaggaharaNe havavi joggo // [ pravacanasAra ] artha-brAhmaNa kSatriya, vaizya ina tInavarNoM meM se koI eka varNavAlA ho, Arogya ho, tapa kI kSamatA rakhanevAlA ho, na ativRddha vayavAlA ho aura na prati bAla vayavAlA ho, aMtaraMga aura bahiraMga nirvikAra sumukha ho. durAcArAdi apavAda rahita ho, aisA guNa viziSTa puruSa jinadIkSA grahaNa karane ke yogya hotA hai|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 877 prAjena jJAtalokavyavahRtimatinA tena mohojjhitena, prAgvijJAtaH sudezo dvijanRpati vnnigvrnnvryongpuurnnH| bhUbhRllokA'viruddhaH svajanaparijanonmocito vItamohazcitrApasmArarogAdyapagata iti ca jnyaatisNkiirtnaady:||11|| AcArasAra arthAt-loka vyavahAra ko jAnanevAle moharahita aura buddhimAna AcAryoM ko jinadIkSA dene se pUrva yaha jJAta kara lenA cAhiye ki yaha sudeza kA hai / brAhmaNa, kSatriya, vaizya ina tInaprakAra ke dvijoM meM se kisa eka varNa kA hai arthAt zUdra to nahIM hai pUrNa aMgI hai, rAjya va loka ke viruddha to nahIM hai, kuTumbI aura parivAra ke logoM se dIkSA kI AjJA mAMga lI hai moha naSTa ho gayA hai, mRgI Adi kA roga to nahIM hai; kyoMki aisA puruSa hI dIkSA ke yogya hai, anya nhiiN| dIkSAyogyAstrayo varNAzcatvArazca vidhocitaaH| manovAkkAya dharmAya matAH srve'pijntvH||791|| upAsakAdhyayana arthAt-dIkSA ke yogya brAhmaNa, kSatriya, vaizya ye tIna varNa haiM / zrI mUlArAdhanA meM bhI isaprakAra hai / "karmabhUmiSu ca barbaracilAtakapArasIkApidezaparihAreNa aMgabaMgamagadhAdidezeSu utpattiH / labdhe'pi deze cAMDA. lAdikulaparihAreNa tapoyogye kulajAtau / " pR0 653 / arthAt-karma bhUmi meM barbara cilAta Adi dezoM ko chor3akara aMga, baMga, magadhAdi sUdezoM meM utpanna honA kaThina hai / yadi sudeza meM bhI utpanna ho gayA to cAMDAla Adi kuloM ko chor3a kara tapa ke yogya arthAt jinadIkSA ke yogya kula meM utpanna honA durlabha hai / isIprakAra anya AcAryoM ne bhI mAtra brAhmaNa, kSatriya, vaizya ina tIna kuloM meM utpanna hue manuSya ko jinadIkSA ke yogya batalAyA hai| kyA ye sabhI AcArya jainasiddhAnta ke viruddha manusmRti ke anusAra kathana karane vAle mAne jA sakate haiN| zrI kundakundAdi mahAnAcAryoM ke vAkyoM ko bhI yadi pramANa na mAnakara apane kapolakalpita isa siddhAnta 'eka dravya-guNa-paryAya kA dUsare dravya-guNa-paryAya para koI prabhAva nahIM par3atA', ke bala para digambarentara samAja kI taraha zUdra-mukti siddha karanA apane Apako durgati meM le jAnA hai| -jaM. ga. 4-2-65/1X/ indrasena eka dravya kA dUsare dravya para prabhAva zaMkA-kyA saMhanana kI kamI se vairAgya meM kamI ho jAve hai ? samAdhAna-'saMhanana' nAmakarma kA bheda hai / jo chahaprakAra kA hai-1. vanavRSabhanArAcamaMhanana 2. vajranArAcasaMhanana, 3. nArAcasaMhanana, 4. ardhanArAcasaMhanana, 5. kIlitasaMhanana, 6. asamprAptasRpATikAsaMhanana / jisake udaya se asthi bandhana meM vizeSatA hotI hai vaha saMhanana nAmakarma hai, ataH pudgalavipAkI hai| isakA phala zarIra meM hotA hai| yadyapi yaha karma aura zarIra donoM paudgalika haiM jIvadravya se anya haiM tathApi inakI vizeSatA se jIva kI gati meM vizeSatA ho jAtI hai / prathamasaMhananavAlA jIva hI mokSa prApta kara sakatA hai / prathama tIna saMhananavAle jIva
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 878 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra / hI upazama zreNI car3ha sakate / zrantima tIna saMhananavAle jIvoM ke sAtaveM guNasthAna se Age ke guNasthAna nahIM ho sakate / isaprakAra jIva aura pudgala meM pradeza bheda hote hue bhI ekadravya kA dUsare dravya para prabhAva par3atA hai, kintu ekadravya kabhI bhI palaTa kara dUsare dravyarUpa nahIM ho jAtA yahI dravya kI svataMtratA hai / - jai. ga. 25-4-63 / 1X / . pannAlAla jaina dravya-tatva jIva : upayoga darzanopayoga se abhiprAya zaMkA- darzanopayoga kA abhiprAya udAharaNarUpa meM batAne kI kRpA kIjie / samAdhAna -- khadyasthoM ke ( samyagdaSTi yA mithyAdRSTi, koI bhI ho ) jaba jJAna eka bAhyapadArtha kA pravalambana chor3akara jabataka dUsare padArtha kA avagraha na kare tabataka usakA upayoga apanI prAtmA meM rahatA huA dUsare bAhyapadArtha ko jAnane ke lie jo prayatna karatA hai, vaha darzana hai / " kevaladarzana kA svarUpa va kArya zaMkA - ananta catuSTaya meM se jJAna, sukha evaM vIrya to samajha meM Ate haiM, kintu darzana kA kyA kArya hai ? tathA kevalajJAna aura kevaladarzana meM kyA antara rahatA hai ? - patra 21-4-80 / ja. lA. jaina, bhINDara samAdhAna - antaraMga udyota kevaladarzana hai aura bahiraMga padArthoM ko viSaya karanevAlA prakAza kevalajJAna hai, aisA svIkAra kara lenA caahiye| donoM upayogoM kI ekasAtha pravRtti mAnane meM virodha bhI nahIM AtA hai, kyoMki upayoga kI kramavRtti karma kA kArya hai aura karma kA abhAva ho jAne se upayogoM kI kramavRtti kA bhI abhAva ho jAtA hai / 1. di0 3-8-77 ko eka palottara meM pUjya mukhtAra sAhaba zrI javAharalAlajI ko likhate haiM ki! " mAnAki hama uttara kI ora sthita padArtha ko dekha rahe the / phira dakSiNa kI ora sthita padArtha ko jAnane kI icchA huI / taba cakSu indriya uttara meM sthita padArtha kA grahaNa chor3a kara tathA dakSiNa kI ora sthita padArtha ke sAtha padArtha kA sannikarSa prArambha kare, isake bIca kA jo kAla hai ( yaha kAla saikaNDa thA usake bhI aMzarUpa hai), jisa kAla meM ki cakSuindriya dvArA bAhyapadArtha ke sAtha sannikarSa nahIM hai, vaha darzanopayoga kA kAla haiN| isa darzanopayoga ke kAla meM cakSuindriya kA koI vyApAra nahIM hai ( cakSuindriya ke dvArA jAnane kA prayatnamAla hai|" - ghe0 pra0 pA0
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 876 kevalajJAna sva aura para donoM kA prakAzaka hai isaliye kevaladarzana nahIM hai, aisA bhI nahIM kahanA cAhiye, kyoMki kevalajJAna svayaM paryAya hai, isaliye usakI dUsarI paryAya nahIM ho sakatI hai| yadi kevalajJAna ko sva-prakAzaka mAnA jAyagA to usakI eka kAla meM sva-prakAzakarUpa aura paraprakAzakarUpa do paryAyeM mAnanI par3eMgI, kintu kevalajJAna svayaM para-prakAzakarUpa eka paryAya hai, ataH usakI sva-prakAzakarUpa dUsarI paryAya nahIM ho sakatI hai| kevalajJAna aura kevaladarzana donoM prakAza eka haiM aisA bhI nahIM kahanA cAhiye, kyoMki bAhyapadArtha ko viSaya karanevAlA sAkAra upayoga aura antaraMgapadArtha ko viSaya karanevAlA anAkAra upayoga, ina donoM ko eka mAnane meM virodha AtA hai| vizeSa ke liye jayadhavala pu. 1, dhavala pu0 1, 6, 7, 13 dekhanI cAhiye / -ja. ga. 31-10-63/IX/ ra. lA. jaina, meraTha jJAna va darzana kI kramazaH sAkAratA evaM nirAkAratA zaMkA-kyA darzana nirAkAra hai ? kyA pAMcoM hI jJAna sAkAra haiM ? samAdhAna-darzana anAkAra aura jJAna sAkAra hai| zrI vIrasenAcArya ne kahA bhI hai "pamANado pudhabhUdaM kammamAyAro taM jammi Nasthi so uvajogo aNAyAroNAma, daMsaNuvajogo ti bhaNivaM hodi|" jayadhavala pu0 1 pR0 331 "aMtaraMgavisayassa uvajogassa annaayaarttbbhuvgmaado| Na aMtaraMga uvajogo vi sAyAro, kattArAdo damvAdo puha kmmaannuvlNbhaado|" dhavala pu0 13 pR0 207 "ko daMsaNovajogo NAma ? aNtrNguvjogo| kUdo? AgAro NAma kammakattAramAvo, teNa viNA jA uvaladdhI so annaagaaruvjogo| aMtaraMgauvajogo vi kamma-kattArabhAvo asthi ti NAsaMkaNijjaM, tattha kattArAdo davyakhettehi phttttkmmaamaavaado|" dhavala pu0 11 pR0 333 artha-pramANa se pRthagbhUta karma ko AkAra kahate haiM arthAt pramANa meM apane se bhinna bahirbhUta jo viSaya pratibhAsamAna hotA hai use AkAra kahate haiN| vaha prAkAra ( bAhyapadArtha ) jisa upayoga meM nahIM pAyA jAtA hai vaha upayoga anAkAra arthAt darzanopayoga hai / aMtaraMga ko viSaya karane vAle upayoga ko anAkAra upayoga svIkAra kiyA gayA hai| aMtaraMga upayoga viSayAkAra hotA hai, yaha bAta bhI nahIM hai, kyoMki isameM kartA dravya ( AtmA ) se pRthagbhUta karma (jJeya ) nahIM pAyA jAtA hai| __ aMtaraMga upayoga ko darzanopayoga kahate haiM, kyoMki prAkAra kA artha kartA-karmabhAva hai| usake binA jo arthopalabdhi hotI hai use anAkAra upayoga kahA jAtA hai| aMtaraMga upayoga meM kartA-karmabhAva hotA hai, aisI AzaMkA nahIM karanA cAhiye, kyoMki usameM dravya va kSetra kI apekSA kartA se bhinna karma kA abhAva hai| "AyAro kammakArayaM, teNa mAyAreNa saha taTTamANaM saayaarN| vijjujjoeNa jaM pumvadesAyAravisiTTha-sattAgahaNaM taM ga NANaM tasya visesaggahaNAbhAvAdo tti bhaNide, Na, taM vi gANaM ceva, gANAdo pudhbhuudkmmuvlNbhaavo| Na ca tattha eyaMteNa visesaragahaNAbhAvo, visaa-ves-sNtthaann-vnnnnaadivisittrsttvlNbhaado|" jayadhavala 1 pR0 338
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88.] [50 ratanacanda jaina mustAra "kammakattArabhAvo AgAro, teNa AgAreNa saha vaTTamANo uvajogo sAgAro tti / sAyAro gaannN|" dhavala pu0 13 pR. 207 "sAgAro gANIvajogo, tattha kmm-kttaarmaavsNbhvaado|" dhavala 1 pR0 334 artha-karma kAraka ( jJeya ) AkAra kahalAtA hai| usa prAkAra ke sAtha jo upayoga pAyA jAtA hai vaha sAkAra upayoga hai| bijalI ke prakAza se pUrva dizA va deza ke AkArarUpa sattA grahaNa hotI hai vaha jJAnopayoga nahIM hai. kyoMki usameM vizeSa padArtha kA grahaNa nahIM hotA aisI AzaMkA ThIka nahIM hai, kyoMki vahA~ jJAna se pRthagbhUta karma ( jJeya ) pAyA jAtA hai, isaliye vaha bhI jJAna hai, vahA~ para dizA, deza, AkAra aura varNa Adi viSayoM se yukta sattA kA grahaNa pAyA jAtA hai| karma-kartRbhAva kA nAma AkAra hai, usa AkAra ke sAtha jo upayoga rahatA hai, usakA nAma sAkAra hai| sAkAropayoga kA nAma jJAna hai / sAkAra abhiprAya jJAnopayoga kA hai, kyoMki usameM ( pRthak ) karma ( jJeya ) aura kartA ( jJAna ) ko sambhAvanA hai| -jeM. ga. 28-1-71/VII/ ro. lA. mittala darzana aura jJAna kA kArya zaMkA-'sattAvalokanam mAtram darzana'; 'darzanaM svaprakAzakamAtram' / darzana AtmAvalokana hai, jJAna paraprakAzaka hai athavA svapara prakAzaka hai, aisA kathana AyA hai / so yaha sattAvalokana mAtra darzana hamArI samajha meM saMsArI ( chamastha ) jIvoM ke lie hai aura AtmAvalokana mAtra arhantAdi va saMsArI ke lie hai, kyoMki tIna loka meM cetana-acetana jitane padArtha haiM unakI trikAlavartI ananta paryAyoM ke sAmAnya vizeSa kevalI ke jJAna meM pratisamaya jhalakate haiM, sAmAnya nhiiN| to kyA unake jJAna meM itanI kamI hai ki sAmAnya ko nahIM jAna sakate aura yadi sAmA pUrNa avasthA jhalaka gaI to phira kevaladarzana kA kyA bAkI rahatA hai ? jisa samaya unake zAnameM sampUrNa padArtha yugapat jhalakate haiN| usa samaya unakA darzana AtmAvalokana meM lagA hai, aisA mAnane meM kyA bAdhA hai| samAdhAna-jJAna kA viSaya vastu hai jo sAmAnya vizeSAtmaka hai / ( parIkSAmukha a* 4 sUtra 1) 'jJAna mAtra vizeSa ko jAnatA hai' aisA kahA nahIM jA sakatA, kyoMki sAmAnyarahita mAtra vizeSa pravastu hai| ataH sAmAnya ra ko grahaNa karane vAlA jJAna hai / sAmAnya-vizeSAtmaka sva ko grahaNa karane vAlA darzana hai| indriyajJAna se pUrva hI jo sAmAnya svazakti kA anubhava hai aura jo indriyajJAna kI utpatti meM nimittarUpa hai vaha darzana hai| vizeSa ke lie dekhie-dhavala pu01 pR0 145, 380; pu0 6, pR0 1,33, pu013 pR0 354; pu0 15 pR. 5-6; jayadhavala pu0 1 pR0 359-60 / tarka zAstroM meM sattAvalokana ko darzana kahA hai, kyoMki tarka meM mukhyatA se anya matoM kA vyAkhyAna hai| isalie usameM yadi koI anya matAvalambI pUche ki jainasiddhAnta meM jIva ke darzana pora jJAna jo do guNa kahe haiM, ve kaise ghaTita hote haiM, taba usake uttara meM anyamatiyoM ko kahA jAya ki 'jo AtmA ko grahaNa karane vAlA hai vaha darzana hai to ve anyamatI isako nahIM samajhate / taba bhAcAryoM ne unako pratIti karAne ke liye sthUla vyAkhyAna se
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 881 bAhyaviSaya meM jo sAmAnya kA grahaNa hai usakA nAma 'darzana' sthApita kiyaa| yaha sapheda hai-ityAdi rUpa se bAhya viSaya meM jo vizeSa kA jAnanA hai usakA nAma 'jJAna' sthApita kiyA ataH doSa nhiiN| siddhAnta meM mukhyatA se nija samaya kA vyAkhyAna hai isaliye siddhAnta meM sUkSma vyAkhyAna karane para prAcAryoM ne 'jo AtmA kA grAhaka hai, use darzana kahA hai ata: isameM bhI doSa nhiiN| (bRhada dravya saMgraha gAthA 44 kI saMskRta TIkA ) tarka zAstra meM jJAna ke madhya darzana ko antargata karake jJAna ko hI sva-para prakAzaka kahA hai| -ja.ga. 16-11-61/VI/ ela. ema.jana (1) aghAtiyA karmoM kA kSayopazama nahIM hotA (2) chamastha ke prAvaraNadvaya kA kSayopazama akramabhAvI hai| upayoga anamabhAvI nahIM zaMkA-chapasthoM ke AThoM karmoM kA udaya pratisamaya rahatA hai| jaba AThoM karmoM kA udaya prati samaya rahatA hai to AThoM karmoM kA kSayopazama bhI pratisamaya mAnanA pdd'egaa| jaba AThoM karmoM kA kSayopazama pratisamaya hai to varzanopayoga aura jJAnopayoga kama se kyoM mAne gaye haiM / yugapata hone cAhiye ? samAdhAna-dasaveM guNasthAna taka chadmastha ke AThoM karmoM kA udaya niraMtara rahatA hai| upazAMtamoha-gyArahaveMguNasthAna meM aura kSINamoha-bArahaveMguNasthAna meM vItarAgachamastha ke sAta karmoM kA udaya hotA hai mohanIyakarma kA udaya nahIM rahatA hai| pATha karmoM meM cAra ghAtiyAkarma haiM aura cAra aghAtiyAkama haiN| jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya, antarAya ye cAra ghAtiyA karma haiN| tathA vedanIya, Ayu. nAma, gotra ye cAra aghAtiyA karma haiN| jo ghAtiyA karma haiM unameM sarvaghAti aura dezaghAti do prakAra ke spaddhaka hote haiN| sarva. ghAtIspaddhakoM kA udayAbhAvarUpa kSaya aura sadavasthArUpa upazama tathA dezaghAti spaddhakoM kA udaya hone se karmoM kA kSayopazama hotA hai| karmoM ke kSayopazama hone se jo AtmA kA bhAva hotA hai vaha kSayopazamikabhAva hai| aghAtiyAkarmoM meM sarvaghAti aura dezaghAti sparddhaka nahIM hote, ataH adhAtiyA karmoM kA kSayopazama bhI nahIM hotA hai / mAtra cAra ghAtiyAkarmoM kA kSayopazama hotA hai| cAra ghAtiyAkarmoM meM se jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ina tIna ghAtiyAkarmoM kA to pratyeka jIva ke sarvadA kSayopazama rahatA hai / darzanamohanIyakarma kA kSayopazama samyagdaSTi jIva ke aura cAritramohanIyakarma kA kSayopazama saMyamI ke hotA hai| tIsare samyagmithyAtva-mizraguNasthAna meM bhI darzanamohanIyakarma kA kSayopazama aura saMyamAsaMyama-paMcamaguNasthAna meM cAritramohanIyakarma kA kSayopazama hotA hai| kintu yahA~ para mohanIyakarma kI vivakSA nahIM hai, kyoMki zaMkA mAtra darzanopayoga aura jJAnopayoga ke sambandha meM hai| yadyapi pratyeka jIva ke chamastha-avasthA meM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ina tIna ghAtiyAkarmoM kA sarvadA kSayopazama rahane se kSAyopazamikajJAna aura kSAyopaza mikadarzana bhI niraMtara rahate haiM, tathApi ina karmoM ke dezaghAti sparTakoM kA udaya hone ke kAraNa jJAnopayoga aura darzanopayoga yugapat nahIM hote, krama se hote haiM / kevalIjina ke sarvaghAti aura dezaghAti donoMprakAra ke sparTakoM kA atyanta kSaya ( nAza ) ho jAne se jJAnopayoga aura darzanopayoga yugapat hote haiN| kahA bhI hai
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 882 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra / baMsaNadhvaM jANaM chadamatthANaM Na doNNi uvmogaa| jugavaM, jahmA kebaliNAhe jagavaM tu te do vi // 44 // vR. pra. saM. artha-chamastha jIvoM ke darzanapUrvaka jJAna hotA hai, kyoMki chadmasthoM ke jJAna aura darzana ye donoM upayoga eka sAtha nahIM hote| kevalI bhagavAna ke jJAna aura darzana ye donoM hI upayoga eka sAtha hote haiN| -jaM. ga. 7-10-65/IX/ zAntilAla arhanta-siddha meM bhI upayoga hotA hai zaMkA-arahaMta aura siddha bhagavAna meM upayoga hai yA nahIM ? yadi hai to kaunasA upayoga hai ? samAdhAna-'upayoga' jIva kA lakSaNa hai, yadi zrI ahaMta va siddha bhagavAna meM upayoga na mAnA jAya to unake jIvatva ke prabhAva kA prasaMga A jaaygaa| kahA bhI hai "upayogo lakSaNam / sadvividho'STacaturbhedaH / " mokSazAstra 2 / 8 va 9 / TIkA-ubhayanimittavazAdutpadyamAnazcatanyAnuvidhAyI pariNAmaupayogaH / sa upayogo dvividhaH jJAnopayogI darzanopayogazceti / jJAnopayogo'STabhedaH matijJAnaM, zutajJAnamavadhijJAnaM, manaHparyayajJAnaM, kevalajJAnaM, tAjJAnaM, matya. jJAnaM, vibhaGgajAnaM ceti / varzanopayogazcaturvidhaH cakSudarzanamacakSurdazanamavadhidarzanaM kevaladarzanaM ceti / jIva kA lakSaNa upayoga hai / aMtaraMga aura bahiraMga nimitta ke vaza se caitanyAnuvidhAyI pariNAma upayoga kevara upayoga do prakAra kA hai (1) jJAnopayoga (2) darzanopayoga / jJAnopayoga ATha prakAra kA hai matijJAna, zratajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna, kevalajJAna, matyajJAna zru tAjJAna, vibhaMgajJAna / darzanopayoga cAra prakAra kA hai| cakSadarzana. avakSadarzana, avadhidarzana, kevaladarzana / zrI ahaMta aura siddha bhagavAna meM kevala jJAnopayoga aura kevaladarzanopayoga ye do upayoga hote haiN| kahA bhI hai "sajogikevalINaM ajogikevalINaM bhaNNamAraNe asthi kevalaNANa, kevaladasaNa, jugavaduvajuttA vA hoti / siddhANaM ti bhaNNamANe asthi kevalaNANiNo, kevalayaMsaNa, sAyAra-aNAgArehiM jugavaduvajuttA vA hoti / " dhavala pu0 2 oghAlApa / sayogakevalI, ayogakevalI arthAt zrI ahaMta bhagavAna tathA siddha bhagavAna kA AlApa kahane para inake kevalajJAna aura kevala darzana ye donoM upayoga yugapat hote haiN| athavA upayoga tIna prakAra kA hai-zubhopayoga, prazubhopayoga, zuddhopayoga / zrI ahaMta va siddha bhagavAna ke kaSAya kA abhAva hai, ata: unake zuddhopayoga pAyA jAtA hai| zrI kundakundAcArya ne pravacanasAra gAthA 14 meM [ 'vigadarAgo' 'samasta rAgAdi doSa rahitvAdvItarAgaH' ] vigatarAga arthAt samasta rAgAdi doSa se rahita jIva ke zuddhopayoga batalAyA hai| -jai. ga./18-12-75/VIII) labdhi va upayoga meM antara zaMkA-labdhi va upayoga meM kyA antara hai ? samAdhAna-matijJAna indriya va mana kI sahAyatA se utpanna hotA hai / indriya va mana kI racanA jJAnAvaraNakarma ke kSayopazamAnusAra hotI hai jisake mAtra eka sparzana-indriyAvaraNa kA kSayopazama hai usake mAtra eka sparzana
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 3 indriya kI racanA hogI anya indriyoM kI racanA nahIM hogii| jisa jIva ke sparzana-indriyAvaraNa aura rasanAindriyAvaraNa kA kSayopazama hai usa jIva ke sparzana aura rasanA do indriyoM kI hI racanA hogI, anya indriyoM kI racanA nahIM hogii| isa kSayopazama ko labdhi kahate haiM / " yatsannidhAnAdAtmA drazyendriyanivRti prati vyApriyate sa jJAnAvaraNakSayopazamavizeSo labdhiriti vijJAyate / " rA. vA. 2 / 18 1 jisake bala se AtmA dravyaindriyoM kI racanA meM pravRtta ho aise jJAnAvaraNakarma ke vizeSa kSayopazama kA nAma labdhi hai| jJAnAvaraNa ke kSayopazama rUpa labdhi tathA dravya-indriya va prakAza Adi nimittoM se jo jAnane rUpa AtmA kA pariNAma vizeSa hotA hai vaha upayoga hai| kahA bhI hai " tannimittaH pariNAma vizeSa upayogaH / " rA. vA. 2 / 18 / 2 jJAnAvaraNakarma ke usa viziSTa kSayopazama se jJAyamAna jo AtmA kA pariNAma vizeSa hai usakA nAma upayoga hai / jJAnAvaraNakarma ke kSayopazama se jJAyamAna jo prAtmA meM jAnane kI zakti vaha to labdhi hai| usa labdhi ko prayoga meM lAkara jo AtmA kA jAnane rUpa pariNAma vaha upayoga hai / labdhi kAraNa hai, upayoga kArya hai / -- jai. ga. 8-8 68 / VI / rozanalAla mana kA kArya zaMkA- mana jJAnopayoga aura darzanopayoga meM upakAraka hai yA nahIM ? yadi kahA jAya ki usakI sahAyatA binA indriyoM kI apane viSayoM meM pravRtti nahIM hotI to kyA mana kA itanA hI kArya hai ki indriyoM kI sahAyatA karatA rahe ? kyA isase atirikta mana kA anya kucha kArya nahIM hai ? samAdhAna- jo saMjJI jIva haiM unake indriyoM kA vyApAra manapUrvaka hotA hai| dhavala pR0 1 pR0 288 para kahA bhI hai "samanaskAnAM kSAyopazamikaM jJAnaM tammanoyogAtsyAditi caitra iSTatvAt" kintu jo amanaska jIva haiM unake mana ke binA indriyoM kI pravRtti ke dvArA jJAna kI utpatti hotI hai| zrI dhavala pu0 1 pR0 257 para kahA hai "vikalendriya jIvoM ke mana ke binA jJAna kI utpatti nahIM ho sakatI hai ? aisA nahIM hai, kyoMki mana se hI jJAna kI utpatti hotI hai, yaha koI ekAnta nahIM hai| yadi mana se hI jJAna kI utpatti hotI hai, yaha ekAnta mAna liyA jAtA hai, to sampUrNa indriyoM se jJAna kI utpatti nahIM ho sakegI / manase samutpannatvarUpa dharma indriyoM meM raha bhI to nahIM sakatA, kyoMki dRSTa, zruta, anubhUta ko viSaya karane vAle mAnasa jJAna kA dUsarI jagaha sadbhAva mAnane meM virodha AtA hai| yadi mana ko cakSu Adi indriyoM kA sahakArI kAraNa mAnA jAve so bhI nahIM banatA, kyoMki prayatna sahita AtmA ke sahakAra ko apekSA rakhane vAlI indriyoM se indriyajJAna kI utpatti pAI jAtI hai / "
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : samyakmatijJAna aura samyak zrutajJAna samanaska jIvoM ke hI hotA hai amanaska jIvoM ke kSAyopazamika samyagjJAna nahIM ho sakatA / ataH mana kA viSaya samyakdha tajJAna hai / kahA bhI hai 884 ] "zra tamanadriyasya" / [ 2 / 21, tatvArtha sUtra ] artha - mana kA viSaya zrutajJAna ke viSayabhUta padArtha hai / amanaska jIvoM meM mana ke binA bhI kuzrutajJAna kI utpatti hone meM koI virodha nahIM hai| dhavala pu0 1 pR0 361 para kahA bhI hai / "manarahita jIvoM ke zrutajJAna kaise saMbhava hai ? aisI zaMkA ThIka nahIM hai, kyoMki mana ke binA vanaspatikAyikajIvoM ke hita meM pravRtti aura ahita se nivRtti dekhI jAtI hai, isaliye manasahita jIvoM ke hI zrutajJAna mAnane meM unase anekAnta doSa AtA hai / " jJAnopayoga ke abhAva meM bhI jJAnaparyAya kA astitva samaya meM zaMkA - jisasamaya saMsArI jIvoM ke darzanopayoga rahatA hai taba jJAnopayoga nahIM hotA to usa vivakSita jJAnaguNa kI kaunasI paryAya vidyamAna rahatI hai, kyoMki yadi jJAnaguNa hai to vaha kisI na kisI paryAya meM rahanA cAhiye ? samAdhAna - chadmastha jIvoM ke jJAnaguNa kI do avasthAe~ hotI haiM:- 1. labdhi 2 upayoga / ' labdhyupayogoM bhAvendriyam / ' mo. zA. a. 2 sU. 18 / jJAnAvaraNa ke kSayopazama ko labdhi kahate haiM / labdhi ke nimitta se hone vAle pariNAma ko upayoga kahate haiM ( sarvArthasiddhi ) / ataH chadmastha ke jisasamaya darzanopayoga hotA hai usasamaya jJAnalabdhirUpa rahatA hai, kyoMki AvaraNa karmodaya ke kAraNa donoM upayoga darzanopayoga aura jJAnopayoga eka sAtha nahIM ho sakate, krama se hote haiM / kahA bhI hai - jaM. ga. 8 -8-68 / VI/ ro. lA. mittala artha - chadmasthoM ke darzanapUrvaka jJAna hotA hai kyoMki unake kevalajJAnI ke ve donoM hI upayoga ekasAtha hote haiM / "daMsaNapukhvaM NANaM, chadumatthANaM Na duSNi uvaogA / jugavaM jahmA kevaliNAhe jugavaM tu te do vi // 44 // ( bRhadravyasaMgraha ) donoM upayoga ekasAtha nahIM hote / kintu - jai. ga. 26-9-63 / IX / Ta. lA. jaina, meraTha jJAna svaprakAzaka nahIM hai, paraprakAzaka hai zaMkA- jJAna sva-prakAzaka hai yA para prakAzaka ? yadi para prakAzaka hai to kaise ? samAdhAna -- zrI vIrasena svAmI ke abhiprAyAnusAra jJAna sva-prakAzaka nahIM hai, kintu para- prakAzaka hai aura darzana sva-prakAzaka hai / isakA spaSTa ullekha bhI dhavala aura jayadhavala graMthoM meM aneka sthaloM para pAyA jAtA hai / unameM se kucha uddharaNa yahA~ para diye jAte haiM
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 885 dhavala pustaka 1-'antarmukha citprakAza ko darzana aura bahirmukha citprakAza ko jJAna mAnA hai ataH ina donoM ke eka hone meM virodha AtA hai|" [ pR0 145 ] yadi aisA kahA jAya ki aMtaraMga sAmAnya aura bahiraMga sAmAnya ko grahaNa karane vAlA darzana tathA antabarbAhya-vizeSa ko grahaNa karanevAlA jJAna hai to aisA mAnane meM do ApattiyA~ AtI haiN| prathama to chadmastha ke jJAnopayoga aura darzanopayoga ke yugapat hone kA prasaMga AjAyagA, kyoMki sAmAnya-vizeSAtmaka vastu kA krama ke binA hI grahaNa hotA hai| dUsare yaha ki sAmAnya ko chor3akara kevala vizeSa arthakriyA karane meM asamartha hai, aura jo arthakriyA karane meM asamartha hotA hai vaha avasturUpa par3atA hai, ataeva usakA grahaNa karanevAlA hone ke kAraNa jJAna pramANa nahIM ho sakatA tathA kevala vizeSa kA grahaNa bhI to nahIM ho sakatA hai, kyoMki sAmAnyarahita avasturUpa kevala vizeSa meM kartA, karmarUpa vyavahAra nahIM bana sakatA hai| isaprakAra kevala vizeSa ko grahaNa karanevAle jJAna meM pramANatA siddha nahIM hone se, kevala sAmAnya ko grahaNa karanevAle darzana ko pramANa nahIM mAna sakate haiN| pramANa ke abhAva meM prameya ( padArtha ) aura pramAtA ( AtmA ) Adi sabhI kA abhAva mAnanA par3egA, kintu unakA abhAva hai nahIM, kyoMki unakA sadbhAva dRSTigocara hotA hai [ pR0 146-147 ] / ataH sAmAnya-vizeSAtmaka bAhyapadArtha ko grahaNa karanevAlA jJAna hai aura sAmAnya vizeSAtmaka AtmarUpa ko grahaNa karane vAlA darzana hai, yaha siddha ho jAtA hai| "ja sAmaNNaM gahaNaM taM daMsaNaM" isa paramAgamavAkya ke sAtha bhI virodha nahIM AtA hai, kyoMki AtmA saMpUrNa bAhya padArthoM meM sAdhAraNarUpa se pAyA jAtA hai, isaliye ukta paramAgama vacana meM sAmAnya saMjJA ko prApta AtmA kA hI sAmAnyapada se grahaNa kiyA gayA hai| [ pR0 147 ] aMtaraMga padArtha ko viSaya karane vAle upayoga kA pratibandhaka darzanAvaraNakarma hai aura bahiraMga padArtha ko viSaya karane vAle upayoga kA pratibandhaka jJAnAvaraNakarma hai [ pR0 381 ] / isIprakAra dhavala pu0 6, 7, 11, 13 meM tathA jayadhavala pu. 1 meM kathana hai, vahA~ se dekha lenA cAhiye / yaha kathana siddhAntamaya anusAra hai, kintu tarka zAstra meM, anyamata vAloM ko samajhAne kI mukhyatA hone se, jJAna ko sva-para-prakAzaka kahA gayA hai| jaise parIkSAmukha ke prathamasUtra "svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANaM" meM kahA hai ki sva aura apUrvArtha ( para ) kA nizcaya karanA jJAna hai aura vahI pramANa hai| isaprakAra bhinna-bhinna dRSTiyoM se jJAna ko para-prakAzaka tathA sva-para-prakAzaka kahA hai| -jaM. ga. 5-8-65/IX/ zAntilAla 'karmakRta bhAva' se abhiprAya zaMkA-dhavala pu0 13 meM AkAra kA lakSaNa 'karmakRta mAva' kahA hai, kintu kevalI kA jJAna karmakRta bhAva nahIM hai kyoMki vahA~ para to jJAnAvaraNa Adi cAroM ghAtiyAkarmoM kA kSaya ho cukA hai / AkAra kA yathArtha lakSaNa kyA hai ? kevalajJAna sAkAra hai yA nahIM?
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 886 ] [paM* ratanacanda jaina mukhtaar| samAdhAna-zrI dhavala pu0 13 pR. 207 para jJAna ko sAkAropayoga aura darzana ko prAkAropayoga kahA hai vahA~ para AkAra kA lakSaNa 'kamma-kattAra-bhAvo AgAroM' kahA hai arthAt 'karma-kRta bhAva kA nAma AkAra hai'| dhavala pustaka 11 pR0 333 meM bhI 'AgAroNAma kmmkttaarbhaavo|' arthAt 'AkAra kA prathaM karma-kartRtvabhAva hai|' zaMkAkAra ne upayukta vAkyoM meM prayoga kiye gaye 'karma' zabda kA yathArtha artha nahIM smjhaa| yahA~ para 'karma' kA artha jJAnAvaraNAdi dravyakarma nahIM hai, kintu pramANa ( jJAna ) se pRthakbhUta-padArtha jo jJAna kA viSaya hotA hai usa padArtha ko karma kahA hai| usa padArtha ke dvArA kiyA huprA jo bhAva ( padArtha ke nimitta se utpanna hone vAlA jJeyAkAra ) hai, vaha AkAra hai / usa AkAra ke sAtha jo upayoga pAyA jAtA hai, vaha sAkAropayoga arthAt jJAna hai| kahA bhI hai "pamANavo pudhabhUdaM kammamAyAro" jayadhavala pu. 1 pR0 331 / "AyAro kammakArayaM sayalatyasasthAdo pudha kAUNa buddhigoyaramuvaNIyaM, teNa AyAreNa saha vaTTamANaM saayaarN| gaannaadopudhbhuudkmmuvlNbhaado|" jayadhavala pu0 1 pR0 338 / artha-pramANa se pRthagbhUta karma ko AkAra kahate haiM, arthAta pramANa meM apane se bhinna bahirbhUta jo viSaya pratibhAsamAna hotA hai, use AkAra kahate haiM athavA buddhi ( jJAna ) ke viSayabhAva ko prApta huA karmakAraka prAkAra kahalAtA hai / vahA~ para jJAna se pRthagbhUta karma pAyA jAtA hai| isase spaSTa ho jAtA hai ki jJAna kA pariNamana jJeyAdhIna hai isIliye jJAna ko sAkAropayoga kahA hai| kinta jJeyoM kA pariNamana jJAna ke AdhIna nahIM hai| jJeya padArthoM kA pariNamana apane-apane aMtaraga aura bahiraMga kAraNoM ke prAdhIna hai| darzanopayoga kA viSaya bAhya padArtha nahIM hai isIliye darzana ko anAkAropayoga kahA hai / isa prakRta meM 'karma' kA artha jJAna se pRthagbhUta bAhyapadArtha grahaNa karanA cAhiye, na ki jJAnAvaraNAdi dravyakarma / -jaM. ga. 5-8-65/IX/ zAntilAla cakSu Adi indriyoM ko antaraMga meM pravRtti nahIM hotI zaMkA-dhavala pu0 7 pR0 101 para samAdhAna naM0 2 meM bhASA meM likhA hai ki yathArtha meM to cAindriya ko antaraMga meM hI pravRtti hotI hai|" kyA yaha ThIka hai? samAdhAna-ukta abhiprAyavAle zabda prAkRta TIkA, arthAt dhavalA meM nahIM hai| anuvAdaka ne apanI mora se likha diye haiM; kyoMki hindI bhASA-paMkti 5 meM 'antaraMga' arthAt 'AtmapadArtha' kiyA hai| sAmAnya kA artha vahA~ AtmapadArtha kiyA gayA hai| saMskRta meM 'jIva' zabda hai / jIva yA Atma-padArtha indriya kA viSaya nahIM hai| -patAghAra 3-8-77/ ja. lA. jaina, bhINDara upayoga jIvoM kI samasta indriyA~ yugapat vyApAra nahIM kara sakatI zaMkA-samasta indriyoM ko apane apane viSayoM meM yugapat pravRtti ho sakatI hai yA nahIM ? samAdhAna-indriyajJAna chadmasthoM ke hotA hai / chadmasthoM ke jJAnAvaraNakarma kA udaya rahatA hai| matijJAnAvaraNakarma ke dezaghAtispardhakoM ke udaya ke kAraNa samasta indriyoM kI apane-apane viSaya meM yugapat pravRtti nahIM ho
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 887 sakatI hai / eka samaya meM eka indriya ke dvArA usake viSaya kA jJAna ho sakatA hai, kintu palaTana bahuta zIghra hotI rahatI hai ataH aisA pratIta hotA hai ki indriyoM kI yugapat pravRtti ho rahI hai| jaise kauve ke A~kha kI golaka to do hotI haiM, kintu putalI eka hotI hai / putalI itanI tejI se phiratI hai, jisase yaha pratIta hotA hai ki kauvA dono A~khoM se dekha rahA hai| pravacanasAra gAthA 56 va TIkA / -ne. ga. 28-1-71/VII/ ro. lA. mittala nidrAvasthA meM ubhayavidha upayoga kA abhAva sambhava hai zaMkA-tattvArthasUtra a0 2/ sUtra 8 meM upayogo lakSaNam kahA hai| lakSaNa ativyApti, avyApti va asambhava doSoM se rahita hotA hai ataH jIva supta, mUcchita Adi avasthA meM bhI jJAnopayoga va varzanopayoga meM se kisI eka upayoga se yukta hotA hai, yaha nizcaya huaa| yAnI nidrAvasthA meM bhI jJAnopayoga kA narantayaM uparokta sUtra se siddha hotA hai. parantu AcArya vIrasena svAmI ne to dhavala pu. 1 va pustaka 13 meM nidrA meM jJAnopayoga va varzanopayoga donoM hI nahIM ho, yaha bhI sambhava batalAyA hai| to kyA donoM AcAryoM meM matabheda hai ? samAdhAna-lamdhyupayogo bhAvendriyam, upayogarUpa na ho, labdhirUpa cetanA ( upayoga ) rahane meM koI bAdhA nhiiN| -patra 3-8-80/ ja. lA. jaina, bhINDara nidrAkAla meM kathaMcit upayoga rahatA bhI hai, kathaMcit nahIM bhI rahatA zaMkA-abhI mere jJAnopayoga varata rahA hai aura usI samaya mujhe nidrA AgaI to kyA vartatA huA jJAnopayoga naSTa ho jAegA? yAnI nidrA Ane ke kSaNa se pUrva ke kSaNa taka jo jJAnopayoga cala rahA thA vaha bhI anantara kSaNa meM nidrA A jAne se naSTa ho jAegA kyA? samAdhAna-nidrA ke viSaya meM do mata haiM / eka mata to dhavala pu0 1 sUtra 131 ko TIkA meM pR0 383 para hai aura dUsarA mata dhavala pu0 13 meM hai| -patra 8-7-80/ ja. lA. jaina, bhINDara labdhyaparyAptakoM ke bhI upayoga hotA hai zaMkA-labdhyaparyAptaka meM jJAnopayoga evaM darzanopayoga kaise sambhava hai ? kyoMki vahAM para dravya indriya va dravyamana hai hI nhiiN| samAdhAna-indriyoM se hI jIva ko jJAna hotA hai, aisA ekAnta niyama nahIM hai / kahA bhI hai "Na ca iMdiehito ceva jIve NANamuppajjadi, apajjattakAle iMdiyAbhAveNa nnaannaamaavppsNgaavo| Na ca evaM, jIvadavyAviNAbhAvi gANadaMsaNAbhAve jIvavavvassa vi vinnaasppsNgaado|" [-jayadhavala pu0 1 pR0 51-52] indriyoM se hI jIva meM jJAna utpanna hotA hai, yaha kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki aisA mAnane para aparyAptakAla meM indriyoM kA abhAva hone se jJAna-darzana ke abhAva kA prasaMga pAtA hai| yadi kahA jAya ki aparyApta avasthA
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 888 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra / meM jJAnadarzana kA prabhAva hotA hai to ho jAo so bhI kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki yAvata jIva dravya meM rahane vAle aura usake avinAbhAvI jJAna-darzana kA prabhAva mAnane para jIvadravya ke vinAza kA prasaMga prApta hotA hai| -pabAcAra/ja. lA. jaina, bhINDara labdhyaparyAptaka ke upayoga rahita avasthA bhI saMbhava hai zaMkA-kyA yaha bhI sambhava hai ki kisI labdhyaparyAptaka ko kabhI donoM meM se koI bhI upayoga na ho? samAdhAna-yaha bhI sambhava hai ki labdhyaparyAptaka ke kisI samaya jJAnopayoga yA darzanopayoga meM se koI bhI na ho, mAtra kSayopazama ( labdhirUpa ) ho| -pana 30-9-80/ ja. lA. jaina, bhINDara darzanopayoga va samyagdarzana meM bheda zaMkA-paMcAstikAya gAthA 40 meM darzanopayoga ko jIva se apRthagbhUta kahA hai| jaba darzanopayoga jIva se apRthagbhUta hai to samyagdarzana bhI jIva se apRthagbhUta hogaa| jaba darzanopayoga aura samyagdarzana donoM jIva se apRthagbhUta haiM taba ina donoM meM ekatva kA prasaMga kyoM nahIM AvegA? samAdhAna-yadyapi saMjJA, saMkhyA, lakSaNa, prayojana Adi kI apekSA se darzanopayoga guNa tathA jIvadravya sImeMTa tathApi pradeza kI apekSA darzanopayoga guNa aura jIvadravya guNI meM bheda nahIM hai, kyoMki jo pradeza gaNI ke haiM unhIM pradezoM meM guNa rahatA hai, guNa ke pRthak pradeza nahIM hote haiM / ataH darzanopayoga ko jIva se apRthagbhUta kahA hai / kahA bhI hai "guNaguNyAdisaMjJAdi-bhedAda bhedasvabhAvaH // 112 // guNaguNyAya kasvabhAvAvabheda-svabhAvaH // 113 // " samyagdarzana bhI jIva ke zraddhAguNa ko paryAya hai ataH samyagdarzana bhI jIvadravya se pradeza kI apekSA apRthAbhUta hai, kintu saMjJA, saMkhyA, lakSaNa, prayojana kI apekSA samyagdarzana va jIvadravya meM bheda hai| pratyeka guNa kA kArya bhinna-bhinna hai / darzanaguNa kA kArya sAmAnya avalokana hai| jaisAki kahA hai"sAmAnyagrAhi darzanam / " kintu samyagdarzana kA kArya tattvArthazraddhAna hai / jaisA kahA hai "tattvAryazraddhAnaM samyagdarzanam / " "darzanopayoga aura samyagdarzana meM lakSaNa bheda hone se donoM eka nahIM ho sakate haiM / kintu donoM jIvapradeza ke Azrita hone se donoM ke pradeza apRthagbhUta haiN|" -je. ga. 15-6-72/VII/ ro. lA. mittala jJAna kA para padArthoM ke sAtha jJeyajJAyaka tathA nimittanaimittika sambandha hai bAhya padArthoM meM upayoga ke jAne se jJAna kA nAza nahIM hotA zaMkA-kyA upayoga kA bAhya padArthoM ke sAtha koI saMbaMdha nahIM hai ? yadi upayoga bAhya padArthoM meM jAtA hai to kyA upayoga kA maraNa ho jAtA hai ?
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [889 samAdhAna-upayoga kA bAhya padArthoM ke sAtha jJeya-jJAyaka sambandha athavA jJAna-jJeya sambandha hai| zrImada devasenAcArya ne kahA bhI hai "sambandho'vinAbhAvaH saMzleSaH sambandhaH, pariNAma pariNAmi sambandhaH, zraddhAzraddhaya sambandhaH, jJAnajJeyasambandhaH, cAritracaryAsambandhazcetyAdi / " zrI vIrasenAcArya ne bhI 'jo neyekathamajJaH syAdasati pratibandhake / ' ina zabdoM dvArA yaha kahA hai ki pratibandhaka ke nahIM rahane para arthAt jJAnAvaraNakarma ke kSaya ho jAne para jJAtA jJeya ke viSaya meM ajJa kaise raha sakatA hai ? isase bhI spaSTa ho jAtA hai ki bAhya padArthoM ke sAtha upayoga kA jJAna-jJeyasambandha hai| yadi jJAnajJeyasambandha na mAnA jAya to jJAnAvaraNakarma ke ho jAne para bhI jJAnopayoga sarva padArthoM ko nahIM jAna sakegA isaprakAra sarvajJa ke prabhAva kA prasaMga mA jaaygaa| upayoga do prakAra kA hai(1) jJAnopayoga (2) darzanopayoga zrI pUjyapAda AcArya ne kahA bhI hai "sa upayogo dvividhaH jJAnopayogo darzanopayogazceti / ' ina donoM upayogoM kA pRthak-pRthak kArya zrI vIrasenAcArya ne nimna prakAra batalAyA hai"svasmAdbhinavastuparicchevakaM jJAnam svato'bhinnavastuparicchedakaM darzanam / " arthAt-apane se bhinna vastu kA paricchedaka jJAna hai aura apane se abhinna vastu kA paricchedaka darzana hai| isase spaSTa ho jAtA hai ki jJAnopayoga kA sambandha bAhyapadArthoM se hai| yadyapi kevalajJAna meM anaMtAnanta-lokAloka ko jAnane kI sAmarthya hai (yAvAMllokAloka svabhAvo'nanta tAvanto'nantAnaMtA yadyapi syuH tAnapi jJAtumasya sAmarthyamastItyaparimitamAhAtmyaM tat kevalajJAnaveditavyam ) tathApi zeyoM ke abhAva ke kAraNa vaha sAmathrya vyakta nahIM ho sktii| aiyAbhAve villI jima thakkai NANu valevi / mukkahaM jasu paya bibiyau parama saha u bhaNevi // 1 / 47 // ( paramAtmaprakAza ) TokA-"yathA maNDapAdyamAve vallI dhyAvRtya tiSThati tathA zeyAvalambanAbhAve jJAnaM vyAvRttya tiSThati na ca jnyaatRtvshktybhaavenetyrthH|" jaise maNDapa ke abhAva se bela (latA) Thahara jAtI hai, arthAt jahA~ taka maMDapa hai, vahAM taka to bela car3hatI hai aura usase Age maNDapa kA sahArA na milane se, sAmarthya hote hue bhI Age nahIM car3ha sakatI usI prakAra mukta jIvoM kA kevalajJAna bhI jahA~ taka jJeyapadArtha haiM vahA~ taka paricchedakarUpa se phaila jAtA hai, kintu zakti hote hae bhI jJeyoM kA prabhAva hone ke kAraNa Age phailane se ruka jAtA hai| zrI svAmikAtikeya ne bhI kahA hai-"raNeyeNa viNA kaheM gANaM / " jJeyoM ke binA jJAna kaise ho sakatA hai ? isI bAta ko zrI kundakundAcArya ne bhI kahA hai
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 890 ] "jANaM peyapyamANamuddiTTha / -jJAna jJeyoM ke barAbara hai / arthAt - zrI vIrasenAcArya ne bhI kahA hai "AtmArthavyatirikta sahAya nirapekSatvAdvA kevalamasahAyam / " arthAta - kevalajJAna AtmA aura zrathaM ( jJeyoM ) se atirikta anya kisI indriyAdika sahAyaka kI apekSA nahIM rakhatA, isaliye vaha kevala asahAya hai / isase spaSTa hai ki kevalajJAna arthoM ( jJeyoM ) kI sahAyatA kI apekSA rakhatA hai / ina [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra / vAkyoM se yaha siddha ho jAtA hai ki jJAna kI zakti kI vyaktatA meM parapadArtha sahAyaka hote haiM / isa prakAra jJAna kA parapadArthoM ke sAtha nimitta naimittika sambandha bhI hai / 'parapadArthoM ko jAnanA' jJAna kA svabhAva hai, kintu ekAMtavAdI aisA mAnatA hai ki parapadArthoM ko jAnane se ( parapadArthoM meM jJAnopayoga jAne se ) jJAna malina ho jAtA hai, ataH vaha ekAntavAdI parapadArthoM meM jJAna ko nahIM jAne detA ( parapadArthoM ko jAnane se jJAna ko rokatA hai| ) isaprakAra vaha ekAntavAdI jJAna-svabhAva kA nAza karatA hai / usa ekAntavAdI ko samajhAne ke liye AcArya kahate haiM jJeyAkArakalaMkamecakaciti prakSAlanaM kalpayannekAkAracikIrSayA sphuTamapi jJAnaM pazurnecchati / vaicitye'pyavicitratAmupagataM jJAnaM svataH kSAlitaM paryAyaistavamekatAM parimRzanu pazyatyanekAMta vit // 251 // ekAntavAdI pazu to jJAna meM jJeyAkAra ( jJeyoM ke jAnane ) ko maila samajha kara ekAkAra ( jJAna ko para padArthoM ke jAnane se rahita karane ) ke liye jJeyAkAra ko dhokara jJAna kA nAza karatA hai / anekAntavAdI jJeyAkAra se jJAna kI vicitratA hone para bhI jJAnAkAra se jJAna ko ekAkAra mAnatA hai arthAt anekAntavAdI parajJeyoM ke jAnane se jJAna meM malinatA nahIM mAnatA, kyoMki parapadArthoM kA jAnanA jJAnakA svabhAva hai / jo bAhyapadArthoM meM upayoga ke jAne se jJAna kA nAza mAnate haiM, unako jIvadravya kA bhI nAza mAnanA hogA, kyoMki jJAnarUpa lakSaNa kA nAza hone para jIvadravya lakSya kA bhI nAza honA zravazyambhAvI hai / zrI vIrasenAcArya ne to yahA~ taka kahA hai ki kisI bhI padArtha ke Alambana se dhyAna ho sakatA hai "AlaMbaNehi bhariyo logo jjhAidumaNassa khavagassa / jaM jaM maNasA peccheda taM taM AlaMbaNaM hoI || ( dhavala pu0 13 pR0 70 ') yaha loka dhyAna ke AlambanoM se bharA huA hai / dhyAna meM mana lagAne vAlA kSapaka mana se jisa-jisa vastu ko dekhatA hai vaha vaha vastu dhyAna kA Alambana hotA hai / - jai. ga. 19-12-74 / / rAjamala jaina "upayoga bAhara nikale to jama kA dUta hI zrAgayA" ityAdi vAkya prArSa vAkyoM se pratikUla haiM zaMkA- - kyA nimna bAteM AgraMthAnukUla haiM (1) upayoga apane se bAhara nikale to jama kA dUta hI AyA, bAhara meM cAhe bhagavAna bhI bhale ho / upayoga bAhara jAve usameM apanA maraNa ho rahA hai| bAhara ke padArtha se to apanA koI saMbaMdha hI nahIM /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 861 (2) sunane ke bhAva meM sunane vAle ko nukasAna hai aura sunAne ke bhAva meM sunAne vAle ko nukasAna hai| apanI apanI yogyatA ke anusAra donoM ko nukasAna hai| (3) deva, guru, zAstra kI ora lakSya jAtA hai usameM nukasAna hI hai, lAbha nahIM hai yaha bAta pakkI ho jAnI caahiye| samAdhAna-bAhya padArthoM ke sAtha jIva-AtmA kA jJeya-jJAyaka, nimitta-naimittika AdhAra-Adheya, zraddheyazraddhA ityAdi sambandha haiN| zrI samantabhadrAcArya ne kahA bhI hai zraddhAnaM paramArthAnAmAptA''gamatapobhRtAm / trimUDhApoDhamaSTAGga samyagdarzanamasmayam // 4 // paramArthasvarUpa Apta-Agama va tapasviyoM kA jo, aSTapraMga sahita, tInamUr3hatA rahita tathA madavihIna, zraddhAna hai vaha samyagdarzana hai| zrI kundakundAcArya ne bhI isI prakAra kahA hai attAgamataccANaM saddahaNAvo havaI sammattaM / vavagayaasesadoso sayalagRNappA have attA // Apta, Agama aura tattvoM ke zraddhAna se samyagdarzana hotA hai| jisake samasta doSa naSTa ho gaye haiM tathA jo samasta guNoM se tanmaya hai aisA puruSa Apta kahalAtA hai / chaha vazva NavapayatyA paMcatthI satta tacca nnihitttthaa| saddahaha tANa evaM so saddiTThI muNeyanvo // 19 // ( darzanapAr3a ) chahadravya, naupadArtha, pAMcastikAya aura sAtatatva jinendra dvArA kahe gaye haiN| jo unake svarUpa kA zraddhAna karatA hai, vaha samyagdRSTi hai| suttatyaM jiNabhaNiyaM jIvAjIvAdibahuvihaM atthaM / heyAheyaM ca tahA jo jANai so hu saTThiI // 5 // sUtrapAhur3a jo manuSya jinendra bhagavAna ke dvArA kahe hue sUtra ke artha ko, jIva-ajIva Adi bahuta prakArake padArthoM ko tathA heya-upAdeya ko jAnatA hai vaha vAstava meM samyagdRSTi hai| isI bAta ko zrI amRtacandrAcArya bhI kahate haiM / jIvAjIvAdInAM tattvArthAnAM sadaiva kartavyam / zraddhAnaM viparItAminivezavi viktamAtmarUpaM tat // puruSArtha siddhaca pAya jIva-ajIva Adi tattvArthoM kA viparItAbhinivezarahita zraddhAna karanA cAhie, kyoMki vaha zraddhAna AtmA kA guNarUpa samyagdarzana hai| zrI vIrasenAcArya ne bhI kahA hai "tattvArthabhavAnaM samyagdarzanaM / asya gamanikocyate, AptAgamapadArthastattvArthasteSu bhavAnamanuraktatA samyAdarzana miti lkssynirdeshH|"
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 892 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra / tattvArtha kA zraddhAna samyagdarzana hai / isakA artha yaha hai ki Apta, Agama aura padArtha tattvArtha haiN| unake viSaya meM zraddhAna arthAt anurakti samyagdarzana hai| yahA~ para samyagdarzana lakSya hai| prApta, Agama aura padArtha kA zraddhAna lakSaNa hai| zrI vasunandi siddhAntacakravartI AcArya ne bhI kahA hai attAgamataccANaM jaM saddahaNaM suNimmalaM hoi| saMkAidosa rahiyaM taM sammattaM muNeyavvaM // jIvAjIvAsava-baMdha saMvaro NijjarA tahA mokkho| eyAI satta taccAI saddahaMtassa sammattaM // Au-kula-joNi-maggaNa-guNa jIvuvaoga-pANa-saNNAhi / jAUNa jIvadagvaM sahahaNaM hoI kAyanvaM // Apta, Agama aura tattvoM kA zaMkAdi doSarahita jo ati nirmala zraddhAna hai vaha samyagdarzana hai| jIva, ajIva, mAnava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye sAta tattva haiM aura inakA zraddhAna samyaktva hai / prAyu, kula, yoni, mArgaNAsthAna, gaNasthAna, jIvasamAsa, upayoga, prANa aura saMjJA ke dvArA jIvadravya ko jAnakara usakA zraddhAna karanA caahiye| zrI guNabhadra AcArya ne bhI kahA hai sarvaH prepsati satsukhAptimacirAt sA sarvakarmakSayAt / sadavRttAt sa ca tacca bodha niyataM so'pyAgamAta sAtha teH|| sA cAptAt sa ca sarvadoSa rahito rAgAdayaste'pyataH / taM yuktyA suvicArya sarvasukhadaM santaH zrayantu zriye // AtmAnuzAsana sarvaprANI ati-zIghra yathArtha sukha prApta karane kI icchA rakhate haiM / vaha sukha karmakSaya se milatA hai| karmoM kA kSaya savrata se hotA hai| savrata samyagjJAna ke dvArA prApta hote haiM / samyagjJAna prAgama se prApta hotA hai| vaha Agama bhI dvAdazAMgarUpa zru ta ke sunane se hotA hai / vaha dvAdazAMgazru ta prApta se AvirbhUta hotA hai| rAgAdi samasta doSoM se rahita Apta hotA hai / isaliye sukha ke mUla kAraNabhUta Apta kA yuktipUrvaka vicAra karake sajjana manuSya sampUrNa sukha dene vAle usI Apta kA prAzraya lete haiN| anekAntAtmArthaprasavaphala bhArAtivinate, vacaH parNAkoNe vipula nayazAstrazatayute / samuttuGga samyak pratatamatimUle pratidinaM / zu taskandhe dhImAna ramayatu manomarkaTamamum // AsmAnuzAsana zrutaskandharUpa vRkSa aneka dharmAtmaka padArtharUpa phUla evaM phaloM ke bhAra se atizaya jhukA huaA hai, vacanarUpa pattoM se vyApta hai, vistRta nayoMrUpa saikar3oM zAkhAoM se yukta hai, unnata hai tathA samIcIna evaM vistRta matijJAnarUpa jar3a se sthira hai usa zru taskandharUpa vRkSa ke Upara buddhimAna ko apane manarUpI baMdara ko pratidina ramAnA cAhie / zAstrAgnau maNivadbhavyo vizuddho bhAti nirvRtH| zAstrarUpa agni meM praviSTa huA bhavyajIva maNi ke samAna vizuddha hokara mukti ko prApta karatA humA zobhAyamAna hotA hai| jisa prakAra padmarAgamaNi ko agni meM rakhane para vaha mala se rahita hokara atizaya nirmala
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 863 ho jAtA hai aura sadA vaisA hI rahatA hai, usIprakAra zrutaprabhyAsa karane para bhavya jIva bhI rAga-dveSAdi-malase rahita hokara vizuddha hotA huA mukta ho jAtA hai aura sadA usI avasthA meM rahatA hai| zrI kundakundAcArya ne bhI kahA hai suttaM jiNovaviTTha poggaladadhvappagehiM vayaNehiM / ta jANaNA hi NANa suttassa ya jANaNA bhaNiyA // 34 // pravacanasAra jina bhagavAna ne paudgalika divyadhvani vacanoM dvArA dravyazru ta kA upadeza diyA hai| usa dravyazru ta ke prAdhAra se jo jAnapanA hai vaha bhAva zru tajJAna hai / isa gAthA meM zrI kundakundAcArya ne yaha batalAyA hai ki divyadhvani ke dvArA dravyazruta kI racanA huI hai aura usa dravyazru ta ke AdhAra se bhAvazrutajJAna utpanna hotA hai / "NicchittI Agamado AgamacedvA tado jetttthaa|" TIkA-padArtha nizci tirAgamato bhavati / tataH kAraNAdevamuktalakSaNAgamaparamAgame ca ceSTA pravRttiH jyeSThA prazatyetyarthaH // 232 // ( pravacanasAra jayasenIya TIkA ) pAgama se padArthoM kA nizcaya hotA hai / isaliye zAstrAbhyAsa meM udyama karanA zreSTha hai / samve AgamasiddhA atthA guNapajjaehi citta hi / jANaMti AgameNa hi pecchittA te vi te samaNA // 235 // pravacanasAra nAnAprakAra guNa-paryAyoMsahita sarvapadArtha Agama se siddha haiN| Agama se zAstra ke dvArA una saba padArthoM ko yathArtha dekhakara jo jAnate haiM ve hI sAdhu haiM / ___ isa gAthA meM zrI kundakundAcArya ne yaha batalAyA hai ki Agama arthAt zAstra ke dvArA sarva padArthoM kA yathArtha jJAna hotA hai| isIliye, 'AgamacakkhU sAhU' arthAt sAdhu sarva padArthoM ko Agama ke dvArA jAnatA hai, aisA kahA gayA hai| ina ArSavAkyoM se yaha siddha ho jAtA hai ki vItarAgadeva, nirgranthaguru, dayAmayI dharma aura syAdvAdamayI jinavANI kA yathArtha jJAna va zraddhAna samyagdarzana hai / yadi deva, guru, zAstra meM upayoga nahIM jAyagA to unakA jJAna aura zraddhAna saMbhava nahIM hai| deva, guru, zAstra ke jJAnAbhAva meM samyagdarzana ke abhAva kA prasaMga AtA hai| samyagdarzana ke abhAva meM mokSamArga kA prabhAva ho jAyagA, kyoMki samyagdarzana-jJAna-cAritra kI ekatA hI mokSamArga hai| yadi yaha kahA jAya ki deva, guru, zAstra meM upayoga jAne se rAgotpatti kI sambhAvanA hai, isaliye deva, guru, zAstra meM upayoga nahIM jAnA cAhie; to aisA kahanA ThIka nahIM hai| deva, guru, zAstra meM yadi rAga kI utpatti bhI ho jAya to vaha rAga prazasta hai, kyoMki usakA Azraya vItarAgatA se hai| vaha prazastarAga mokSa mArga kA bAdhaka na hokara sAdhaka hai / kahA bhI hai vidhUtatamaso rAgastapaH zrutanivandhanaH / saMdhyArAga ivArkasya jantorabhyudayAya saH // 123 // [AtmAnuzAsana] tapa va zAstra viSayaka jo anurAga hai vaha ajJAnarUpa aMdhakAra ko naSTa karane vAlA hai, isaliye sUrya kI prabhAta kAlIna lAlimA ke samAna hai| usase svarga va mokSa sukha milatA hai| zrI kulabhadrAcArya ne saMsAra duHkhakSaya kA upAya batalAte hue kahA hai
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 864 ] |rtncnd jaina mukhtAra vrataM zIlatapovAnaM saMyamo'haMt-pUjanam / duHkha-vicchittaye sarva proktamatanna saMzayaH // 322 // (sAra samuccaya) saMsAra ke dukhoM kA nAza karane ke liye vrata, zIla, tapa, dAna, saMyama tathA ahaMta-pUjana ye saba upAya haiM isameM saMzaya nahIM karanA caahie| vItarAga nirgrantha mahAvratadhArI guruoM kA upadeza to isa prakAra hai| isake viparIta rAgI dveSI sagrantha asaMyamI guru kA upadeza mAnanIya nahIM ho sakatA hai / ArSa granthoM kI svAdhyAya se hI yathArtha jJAna ho sakatA hai / -je. ga. 20-3-75 va 27-3-75/VI/ rAjamala jaina jIva tattva : samyagdarzana 1. vyavahAra va nizcaya ke svarUpa tathA bheda-prati bheda 2. vyavahAra samyagdarzana bhI vAstavika samyagdarzana hai 3. vyavahAra samyaktva meM mithyAtva karma ke udaya kA prabhAva rahatA hai 4. nizcaya va vyavahAra samyaktva kA svarUpa evaM prakramAstitvavicAra zaMkA-vyavahAra samyagdarzana va nizcaya samyagdarzana, inakA kyA svarUpa hai? vyavahAra samyagdarzana ko nizcaya samyagdarzana kA kAraNa kahA hai, so vyavahAra samyagdarzana kyA kevala nizcaya samyagdarzana kA kAraNa hone se hI vyavahAra samyagdarzana hai, vaise vaha samyaktva nahIM ? karaNAnuyoga kI sUkSmadRSTi se vyavahAra samyagdarzana mithyAtva hI hai kyA? jise deva, zAstra, guru kI saccI zraddhA hai use dhyavahAra samyaktva kahA jAtA hai tathA jise Atma-zraddhA hai apane Apa meM ruci hai use nizcayasamyaktva kahA jAtA hai| taba vyavahArasamyaktva arthAta deva, guru, zAstra kI saccI zraddhAvAlA apane ApakI ruci rakhane vAlA hogA yA nahIM? aura apane Apa meM ruci rakhane vAlA deva, guru, zAstra kA saccA zraddhAnI hogA yA nahIM? kisI bhI jIva ke vyavahAra va nizcayasamyaktva donoM sAtha rahate haiM yA inameM se koI bhI raha sakatA hai ? yadi hai to kaunasA aura kyoM kara ? nizcaya samyaktva mokSa kA sAkSAt kAraNa hai taba vyavahAra samyaktva bhI paraMparA se kAraNa hai yA nahIM ? vyavahAra samyagdarzana hone para bhI saMsAra ardhapudgalaparivartanakAla mAtra raha jAtA hai yA nahIM? kyA nizcayasamyaktva va vyavahArasamyaktva eka hI samyaktva ke do prakAra kathana karane kI apekSA se haiM ? yadi aisA hai to nizcaya va vyavahAra donoM samyaktva eka dUsare ke sAtha hI raheMge, eka dUsare ke binA raheMge nahIM ? aura yaha bAta phira pratyeka kathana meM honI cAhie ki pratyeka vastu kA nizcaya aura vyavahAra donoM prakAra se nirUpaNa ho sakatA hai aura donoM hI dharma pratyeka vastu meM hone cAhiye taba donoM sAtha hI hoMge? samAdhAna-isa zaMkA kA samAdhAna karane se pUrva nizcaya aura vyavahAranaya kA svarUpa tathA unake bheda pratibhedoM kA kathana karanA Avazyaka hai| ataH sarva prathama naya kA lakSaNa aura nizcaya va vyavahAra kI apekSA usake bhedoM kA kathana kiyA jAtA hai|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 865 "pramANaprakAzitArthavizeSaprarUpako nayaH / " jayadhavala pu0 1 pR0 210 artha--jo pramANa ke dvArA prakAzita kiye gaye artha ke vizeSa kA arthAta kisI eka dharma kA kathana karatA hai, vaha 'naya' hai| "sakalAdezaH pramANAdhIno vikalAdezo nayAdhInaH iti / " sarvArtha si0 116 artha-sakalAdeza (sampUrNa dharmoM ko viSaya karanA) pramANa ke AdhIna hai aura vikalAdeza ( eka dharma ko viSaya karanA ) naya ke AdhIna hai| zrI svAmikAtikeya ne naya kA lakSaNa isa prakAra kahA hai NANA-dhamma-judaM pi ya evaM dhamma pi vuccade atthaM / tasseya vivakkhAdo gasthi vivakkhA hu sesANaM // 264 // artha-yadyapi padArtha nAnA dharmoM se yukta hai tathApi naya eka dharma ko hI kahatA hai, kyoMki usa dharma kI vivakSA hai, zeSa nayoM kI vivakSA nahIM hai| uccArayammi du pade NikkhevaM vA kayaM tu vaLUNa / atthaM NayaMti te taccado tti tamhA NayA maNidA // 118 // jayadhavala pu. 1 pR. 259 artha-pada ke uccAraNa karane para aura usameM kiye gaye nikSepa ko dekhakara arthAt samajhakara yahA~ para isa pada kA kyA artha hai isa prakAra ThIka rIti se artha taka pahuMcA dete haiM arthAt ThIka-ThIka artha kA jJAna karAte haiM isaliye ve 'naya' kahalAte haiN| isa pArSavAkya se itanA spaSTa ho jAtA hai ki nizcayanaya va vyavahAra naya ina donoM nayoM meM se pratyeka naya artha ( padArtha ) kA ThIka-ThIka bodha karAtA hai| ___ vastu ke kisI eka dharma kI vivakSA se jo loka vyavahAra ko sAdhatA hai vaha naya hai| jo loka vyavahAra kI siddhi meM sahAyaka nahIM, vaha naya nahIM hai / kahA bhI hai loyANaM vavahAraM dhammavivakkhAi jo pasAhedi / suya-NANassa viyappo so vi Nao liMga-saMbhUvo // 263 // svA. kA. artha-jo vastu ke eka dharma ko vivakSA se loka vyavahAra ko sAdhatA hai vaha naya hai| naya zrutajJAna kA bheda hai tathA liMga se utpanna hotA hai / 'nyAyazcaryate lokasaMvyavahAraprasiddhyartham, yatra sa nAsti na sa nyAyaH phalarahitatvAt / ' ja.dha.pu. 1 pR. 372 artha-naya kA anusaraNa bhI loka vyavahAra kI prasiddhi ke liye kiyA jAtA hai| parantu jo lokavyavahAra kI siddhi meM sahAyaka nahIM hai vaha naya nahIM hai, kyoMki usakA koI phala nahIM pAyA jAtA hai / samasta vyavahAra kI siddhi sunaya se hotI hai / sunaya aura kunaya kA lakSaNa isa prakAra hai te sAvekkhA suNayA hiravekkhA te vi dugNayA hoti / sayala-vavahAra-siddhI suNayAdo hodi NiyameNa // 266 / /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 866 ] [paM. ratanacanda jaina mukhtAra / artha-ye naya sApekSa hoM to sunaya hote haiM aura nirapekSa hoM to durnaya hote haiM, sunaya se hI samasta vyavahAroM kI siddhi hotI hai| adhyAtmabhASA meM mUla naya do haiM / (1) nizcayanaya aura vyavahAranaya / nizcayanaya kA abheda viSaya hai aura vyavahAranaya kA bheda viSaya hai| nizcayanaya ke do bheda haiM-zuddhanizcayanaya, azuddhanizcayanaya / vyavahAranaya bhI do prakAra kI hai-sadbhUtavyavahAranaya aura asadbhUtavyavahAranaya / eka hI vastu jisakA viSaya ho vaha sdbhuutvyvhaarny| bhinna vastu jisakA viSaya ho vaha asadbhUtavyavahAranaya hai| upacarita aura anupacarita ke bheda se ina donoM vyavahAranayoM ke bhI do-do bheda haiM / ( zrImada devasena AcArya viracita AlApapaddhati ) samayasAra meM nizcayanaya ke aura vyavahAranaya ke viSaya meM nimna prakAra kathana hai1. nizcayanaya se dravya meM paryAyakRta va guNakRta bheda nahIM hai / gAthA 6 va 7 vyavahAranaya se paryAyakRta va guNakRta bheda haiM / gAthA 6 va 7 2. nizcayanaya dravyAzrita hai aura vyavahAranaya paryAyAzrita hai / gApA 56 kI TIkA 3. nizcayanaya svAzrita hai aura vyavahAramaya parAzrita hai| zrI go. jIva. gAthA 572 meM bhI 'cavahAro ya viyappo bhevo taha pajjo ta ecaTTho' ina zabdoM dvArA yaha kahA hai ki vyavahAra, vikalpa, bheda tathA paryAya ina zabdoM kA eka hI artha hai / yadyapi vastu bhedAbhedAtmaka hai tathApi nizcayanaya abheda ko viSaya karatA hai aura vyavahAranaya kA viSaya 'bheda' hai| yadyapi vastu sAmAnya vizeSAtmaka hai tathApi sAmAnya (dravya) nizcayanaya kA viSaya aura vizeSa (paryAya) vyavahAranaya kA viSaya hai| yadyapi vastu svAzritaparAzritadharmamayI hai| tathApi nizcayanaya svAzrita hai| aura vyavahAranaya parAzrita aujise kevalajJAnI prAtmA ko jAnate haiM' yaha kathana svAzrita hone se nizcayanaya kA viSaya hai| kevalajJAnI sarva ko jAnate haiM yaha parAzrita hone se vyavahAranaya kA viSaya hai| sabhI naya apane-apane viSaya ke kathana karane meM samIcIna haiM aura dUsare nayoM kA nirAkaraNa karane meM mUr3ha haiN| anekAntarUpa samaya ke jJAtA puruSa 'yaha naya saccA hai aura yaha naya jhUThA hai' isa prakAra kA vibhAga nahIM karate haiN| gAthA isa prakAra hai NiyayavaNijjasaccA savvaNayA paraviyAlaNe mohaa| te uNa viTusamao vibhayaha sacce va alie vA // jayadhavala pu. 1 pR. 259 sabhI naya apane-apane viSaya kA kathana karane meM samIcIna (saccI) haiM, kisI bhI naya kA viSaya usa naya kI dRSTi se jhUThA nahIM hai| isIlie zrI vIrasena svAmI kahate haiM ki vyavahAranaya ko asatya kahanA ThIka nahIM hai| 'ca vavahAraNao cappalao, tatto vavahArANusAri sissANa puttisnnaavo| jo bahujIvANuggahakArIvavahAraNo so ceva samassidamvo tti maraNeNAvahAriya godamathereNa maMgalaM tasya kayaM / ' jayadhavala pu. 1 pR. 8
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva 1 [ 897 artha - yadi kahA jAya-vyavahAranaya asatya hai so bhI ThIka nahIM hai, kyoMki usameM vyavahAra kA anusaraNa karanevAle ziSyoM kI pravRtti dekhI jAtI hai / ataH jo vyavahAranaya bahuta jIvoM kA anugraha karane vAlA hai usIkA zrAzraya karanA caahiye| aisA mana meM nizcaya karake gautama sthavira ne caubIsa anuyoga dvAroM ke Adi meM maMgala kiyA hai / isa prakAra naya, nizcayanaya, vyavahAranaya kA svarUpa samajha lene se nizcaya samyagdarzana aura vyavahArasamyagdarzana kA svarUpa sarala ho jAtA hai / samma saNaNANaM caraNaM mokkhassa kAraNaM jANe / vavahArA Nicdo tattiyamaio jio appA // 39 // vRhada dravyasaMgraha artha-vyavahAranaya se samyagdarzana - jJAna cAritra ina tInoM ke samudAya ko mokSa kA kAraNa jAno aura nizcayanaya se ina tInoM mayI nija AtmA ko mokSa kA kAraNa jAno / samyagdarzana - jJAna cAritra mokSamArga haiM yaha satya hai, kintu bheda-vivakSA hone se isako vyavahAra mokSamArga kahA hai aura vivakSA se ina tInamayI zrAtmA ko mokSamArga kahA gayA hai / isI bAta ko zrI kuMku va bhagavAna ne paMcAstikAya gAthA 161 ke ina vAkyoM dvArA kahA hai"cicayaNayeNa bhaNido tihi tehi samAhidohu jo appA / " arthAt - nizcayanaya se samyagdarzana- jJAna cAritra ina tIna se yukta yaha AtmA mokSamArga kahA gayA hai / isI dRSTi se zrI nemicandrAcArya ne vRhadravyasaMgraha gAthA 41 meM nimna vAkyoM dvArA vyavahAra aura nizcaya samyagdarzana ko kahA hai "jIvAdIsahahaNaM sammattaM rUvamapaNo taM tu / " arthAt - jIvAdi padArthoM kA zraddhAna vyavahArasamyagdarzana hai / vaha samyagdarzana abhedanaya se AtmA kA svarUpa hai, isaliye samyagdarzana svarUpamayI AtmA nizcayasamyagdarzana hai / zrI kuMku va bhagavAna svAzrita aura parAzrita kI apekSA se nizcaya aura vyavahArasamyagdarzana kA svarUpa kahate haiM jaha seDiyA vuNa parassa seDiyA seDiyA ya sA hoi / taha vaMsaNaM du Na parassa daMsaNaM daMsaNaM taM tu // 359 // evaM tu NicchapaNayassa mAsiyaM NANadaMsaNacarite / sukha vabahAraNayahasa ya vattavyaM se samAseNa // 360 // jaha paradavvaM seDadi hu seDiyA adhpaNo sahAveNa / taha paravadhvaM saddahadda sammadiTThi sahAveNa // 364 // evaM vavahArasta du viNicchao NANadaMsaNacarite / bhaNio alesu vi pajjaesu evameva NAyavvo / 365 // [ samayasAra ] arthAt --- jaise seTikA ( khar3iyA) para kI nahIM hai, seTikA to seTikA hI hai| usI prakAra samyagdarzana para kA nahIM hai, darzana to darzana hai| isa prakAra jJAna darzana cAritra meM nizcayanaya kA kathana hai aura usa sambandha meM
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra ! saMkSepa se vyavahAranaya kA kathana suno| jaise seTikA apane svabhAva se paradravya ko sapheda karatI hai, usI prakAra samyagdaSTi apane svabhAva se paradravya kA zraddhAna karatA hai / isa prakAra jJAna, darzana, cAritra meM vyavahAranaya kA nirNaya kahA hai / anya paryAyoM meM isI prakAra jAnanA cAhie / ina gAthAoM kI TIkA meM yaha kahA hai ki nizcayanaya kI dRSTi meM svasvAmirUpa aMza ( AtmA kA zraddhAna) bhI vyavahAra hai / vyavahArasamyagdarzana nizcayasamyagdarzana kA kAraNa hai; mAtra isaliye usako ( vyavahArasamyagdarzana ko ) samyagdarzana kI saMjJA nahIM dI gaI hai / samyagdarzana kA jo lakSaNa 'tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam', vyavahArasamyagdarzana meM pAyA jAtA hai tathA samyagdarzana ke bAdhakakAraNa midhyAtvakarmodaya kA bhI abhAva hai / isaliye vyavahArasamyagdarzana mI vAstavika samyagdarzana hai / samayasAra gAthA 373 kI TIkA meM zrI jayasenAcArya ne kahA bhI hai " mithyAtvAdisapta prakRtInAM tathaiva cAritramohanIyasya copazamakSayopazamakSaye sati SadravyapaMcAstikAya satatattvanavapadArthAdi zraddhAnajJAnarAgadveSaparihArarUpeNa bhedaratnatrayAtmakavyavahAra mokSamArgasaMjJena vyavahArakAraNa samayasAreNa sAdhyena vizuddhajJAnadarzanasvabhAvazuddhAtmatatvasamyak zraddhAnajJAnAnucaraNarUpAbhevaratnatrayAtmaka nirvikalpasamAdhirUpeNAnaMtakevalajJAnAdicatuSTayavya ktirUpasya kAryasamayasArayotpAdakena nizcayakAraNasamayasAreNa vinA khalvajJA nijIvo ruSyati tuSyati ca / " isakA sArAMza yaha hai ki 'mithyAtvAdi sAta prakRtiyoM ke tathA cAritramohanIya ke upazama kSayopazama va kSaya hone se chaha dravya, paMcAstikAya, sAta tattva, navapadArtha Adi kA zraddhAna jJAna va rogadva eSa kA tyAga, yaha bhedarUpa samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra vyavahAramokSamArga hai / isake dvArA sAdhana yogya vizuddhajJAna-darzana svabhAvarUpa zuddha AtmIka tattvarUpa samyakjJAna cAritra abheda ratnatrayAtmaka nirvikalpasamAdhimaya nizcayamokSamArga hai / ' sAtaprakRtiyoM ke kSaya se utpanna huA kSAyikasamyagdarzana yadi savikalpAvasthA meM hai, to vaha bhI vyavahArasamyagdarzana hai / nirvikalpasamAdhi meM sthita arthAt zreNI meM sthita jIva ke upazamasamyagdarzana bhI nizcayasamyagdarzana hai / sAtaprakRtiyoM ke upazama, kSayopazama tathA kSaya se vyavahAra va nizcaya donoM samyagdarzana utpanna hote haiM, ataH karaNAnuyoga kI dRSTi se donoM hI samyagdarzana vAstavika haiM / zrI amRtacandrAcArya bhI paMcAstikAya gAthA 107 kI TIkA meM kahate haiM ki vyavahArasamyagdarzana meM mithyAtvakarma kA anudaya rahatA hai / "bhAvAH khalu kAlakalita paMcAstikAya vikalparUpA nava padArthAH teSAM mithyAdarzanovayA pAvitAzraddhAnAbhAvasvabhAvaM bhAvAMtaraM zraddhAnaM samyagdarzanaM zuddha-caitanyarUpAtmatasva vinizcaya bIjam / " artha - kAlasahita paMcAstikAya aura vikalpa rUpa nava padArtha inako bhAva kahate haiM / mithyAdarzana ke udaya se utpanna huA jo azraddhAna, usakA abhAva hone para paMcAstikAya aura nava padArtha kA zraddhAna vaha vyavahAra samyagdarzana hai aura yaha zuddha Atmatattva ke nizcaya kA bIja hai / zrI samantabhadra AcArya ne ratnakaraNDa zrAvakAcAra gAthA 4 meM 'sacce deva zAstra aura guru ke zraddhAna ko samyagdarzana' kahA hai /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 899 zrI vasunandi AcArya siddhAntacakravartI ne gAyA 6 meM Apta, prAgama aura tatvoM ke zraddhAna ko samyagdarzana vyaktitva dhora kRtitva ] kahA hai| zrI svAmi kArtikeya AcArya ne gAyA 311-12 meM anekAntarUpa tatvoM ko tathA jIva, prajIva Adi nava padArthoM kI zrutajJAna va nayoM ke dvArA jAnakara zraddhAna karanA samyagdarzana hai| tathA gAthA 324 meM kahA hai ki 'jo tatvoM ko nahIM jAnatA hai, kintu jina vacana para zraddhA rakhatA hai vaha bhI samyagdRSTi hai|' 'prathama, saMvega, anukampA aura dhAstikya kI pragaTatA hI jisakA lakSaNa hai usako samyaktva kahate haiN| yaha zuddha naya kI apekSA lakSaNa hai / dhavala pu0 1 pR0 151 / Apta Agama aura padArtha ko tatvAyaM kahate haiN| tatvArtha ke zraddhAna ko samyagdarzana kahate haiN| yaha azuddha naya ke Azraya se lakSaNa hai / dhavala pu0 1 pR0 151 / gommaTasAra jIvakANDa gAthA 561 meM kahA hai-- 'jinendra bhagavAna ke dvArA upadeza diye gaye chaha dravya pA~ca astikAya aura nava padArthoM kA AjJA athavA adhigama se zraddhAna karane ko samyagdarzana kahate haiN| zrI kumkunda AcArya ne samyagdarzana ke nimna lakSaNa kahe haiM " prApta Agama aura tasva kI zraddhA se sambagdarzana hotA hai|" ni0 sA0 gAthA 5 " taccaraI sammata" arthAt tatvaci samyagdarzana hai| mo0 pA0 gAyA 38 "hisArahitadharma, aThArahadoSarahita deva nityaguru kA zraddhAna samyagdarzana hai|' mo0 pA0 90 "kAlasahita paMcAstikAya aura navapadArtha kA zraddhAna samyaktva hai|" paM0 kA0 gA0 109 / "dharmAdi chaha dravyoM kA zraddhAna samyaktva hai / " paM0 kA0 gAthA 160 / "jIva, prajIva, puNya, pApa, Asava, saMvara, nirjarA, baMdha, mokSa ko bhUtArthaMrUpa se jAnanA samyagdarzana hai|" samayasAra gAthA 13 "chadravya navapadArtha pA~camastikAya sAtatasva ye jina vacana meM kahe haiN| tinake svarUpa ko jo zraddhAna kare so samyadaSTi hai|" darzana pAhU gAthA 19 jIvAdi kA zraddhAna samyagdarzana hai, aisA jinendra bhagavAna ne vyavahAra se kahA hai nizcaya se AtmA hI samyaktva hai Nicchayado appANaM havaI sammata " darzanapAhur3a gAthA 20 / jIva aura AtmA eka hI dravya ke nAma haiM / ataH jIvAdi ke zraddhAna meM AtmA kA zraddhAna bhI garbhita hai / 'zrAtmA kA zraddhAna samyagdarzana hai / ' yaha bhI bhedavivakSA se kathana hai, ataH vyavahAranaya kA viSaya hai / 'AtmA hI samyaktva hai, ' yaha abheda vivakSA se kathana hai / isameM guNa-guNI kA bheda nahIM hai, ataH nizcayanaya kA viSaya hai / jisako sacce - deva, guru, zAstra athavA dharma kA yathArthazraddhAna hai usako AtmA kA zraddhAna hotA hai / aisA zrI kundakunda bhagavAna ne pravacanasAra meM kahA hai jo jAdi arahaMta, damyattaguNalapajjayata hi / so jANavi appANaM moho khalu jAdi tassa layaM // 80 // artha-jo dharahaMta ko dravya, guNa, paryAyarUpa se jAnatA hai vaha AtmA ko jAnatA hai aura usakA moha ( midhyAtva ) avazya nAza ko prApta hotA hai| nizcayasamyagdarzana aura vyavahArasamyagdarzana kA kathana aneka dRSTiyoM se kiyA gayA hai| guNa-guNI kI prabhedaSTi se samyaktva kA kathana ( samyaktva hI AtmA hai yA zrAtmA hI samyaktva hai ) nizcayasamyagdarzana, aura jIvAdi tatvoM kA zraddhAna yA AtmA kA zraddhAna vyavahArasamyagdarzana hai, kyoMki yaha bhedadRSTi se kathana hai| nizcaya aura vyavahArasamyagdarzana kA isaprakAra lakSaNa karane meM donoM samyagdarzana sAtha raha sakate haiN|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 ] [paM. ratanacanda jaina mukhtAra ! jahA~ para sarAgasamyagdarzana ko athavA savikalpasamyagdarzana ko vyavahArasamyagdarzana kahA hai aura vItarAgasamyagdarzana ko athavA nirvikalpasamyagdarzana ko nizcayasamyagdarzana kahA hai vahAM para nizcaya aura vyavahAra donoM samyagdarzana sAtha nahIM raha skte| "dvidhA samyaktvaM bhaNyate sarAgavItarAga-bhedena / prazamasaMvegAnukampAstikyAbhivyaktilakSaNaM sarAgasamyaktvaM bhaNyate, tadeva vyavahArasamyaktvamiti tasya viSayabhUtAni SaDdavyANIti / vItarAgasamyaktvaM nijazuddhAtmAnubhUtilakSaNaM vItarAgacAritrAvinAbhUtaM tadeva nizcayasamyaktvamiti / " [ paramAtma-prakAza a0 2 gA0 17 TIkA ] artha-sarAga aura vItarAga ke bheda se samyagdarzana do prakAra kA hai| prazama, saMvega, anukampA Astikya ko pragaTatA jisakA lakSaNa hai vaha sarAgasamyagdarzana hai, vahI vyavahArasamyagdarzana hai| usakA viSaya chahadravya haiN| nijazuddhAtmAnubhUti jisakA lakSaNa hai vaha vItarAgasamyagdarzana hai aura vaha vItarAgacAritra ke sAtha hI rahatA hai usako nizcayasamyagdarzana kahA hai| zrI rAjavAtika adhyAya 1 sUtra 2 ko TIkA meM bhI kahA hai 'tada dvividhaM sarAgavItarAgavikalpAt // 29 // prazamasaMvegAnukampAstikyAbhivyaktilakSaNaM prathamam // 30 // AtmavizaddhimAtramitarat // 31 // saptAnAM karma prakRtInAm Atyantike'pagame satyAtmavizuddhimAtramitarada vItarAgasamyaktvamityucyate / atra pUrva bhavati sAdhanaM, uttaraM sAdhanaM sAdhyaM ca / ' artha-vaha samyagdarzana sarAga vItarAga ke bheda se do prakAra kA hai| prazama, saMvega, anukampA, Astikya kI pragaTatA hai lakSaNa jisakA vaha sarAgasamyagdarzana hai| prAtmavizuddhimAtra vItarAgasamyagdarzana hai| sAtaprakRtiyoM ke atyanta nAza hone para jo Atma-vizuddhi hotI hai vaha AtmavizuddhimAtra vItarAgasamyaktva kahA gayA hai| sarAgasamyaktva sAdhanarUpa hai| vItarAgasamyagdarzana sAdhana aura sAdhyarUpa hai| samayasAra gAthA 13 kI TIkA meM bhI zrI jayasenAcArya ne kahA hai "ArtarovaparityAgalakSaNanirvikalpasAmAyikasthitAnAM yacchuddhAtmarUpasya varzanamanubhavanamavalokanamupalabdhiH ni pratItiH khyAtiranubhutistadeva nizcayanayena nizcayacAritrAvinAmAvi nizcayasamyaktvaM vItarAgasamyaktvaM bhavyate / tadeva ca guNaguNyabhedarUpanizcayanayena zuddhAtmarUpaM bhavati / nizcayanayena tu svakIyazuddhapariNAma eva samyatvamiti / " artha-prAtaraudra pariNAmoM ke tyAgarUpa lakSaNa hai jisakA, aisI nirvikalpasAmAyika meM sthita jIva ke jo zAdAtmarUpa kA darzana, anubhavana, avalokana, upalabdhi, saMvitti, pratIti, khyAti, anubhUti hotI hai vahI nizcayanaya ciyacAritra kA avinAbhAvI nizcayasamyaktva-vItarAgasamyaktva kahA gayA hai| vahI guNaguNI ke abhedarUpa nizcayanaya se zuddhAtmarUpa hai / nizcayanaya se apane zuddha pariNAma hI samyaktva hai| zrI vRhad vyasaMgraha gAthA 22 kI TIkA meM bhI kahA hai"yatpunastadavinAbhUtaM tanizcayasamyaktvaM vItarAgasamyaktvaM ceti bhavyate / " artha-usa vItarAgacAritra kA avinAbhUta vItarAgasamyaktva hI nizcayasamyaktva kahA gayA hai| rAyacanda-paMthamAlA se prakAzita paMcAstikAya pR0 169 para kahA hai ki nirvikalpasamAdhi kAla meM nizcayasamyaktva to kabhI hotA hai, adhikatara to vyavahArasamyaktva rahatA hai|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 601 "yadyapi kvApi nirvikalpa samAdhikAle nirvikArazuddhAtma rucirUpaM nizcaya samyaktvaM spRzati tathApi pracureNa vahiraMgapadArthasacirUpaM yavyavahAra samyaktvaM tasyaiva mukhytaa|" bheda va abheda kI apekSA se vyavahAra-nizcayasamyaktva kA yadi kathana kiyA jAtA to donoM samyaktva eka sAtha raha sakate haiM, kyoMki eka hI samyaktva kA do dRSTiyoM se kathana hai / nirvikalpa-vItarAga aura savikalpa-sarAga kI apekSA se nizcaya tathA vyavahArasamyaktva kA kathana kiyA jAya to donoM samyaktva sAtha nahIM rhte| isa prakAra isa viSaya meM anekAnta hai, ekAnta nahIM hai| .. 19-11-64|VIII-IX|... " |10-17-12-64| IX-X | (1) upacAra samyagdarzana evaM vyavahAra samyagdarzana meM bheda (2) upacAra athavA vyavahAra mithyA nahIM hotA (3) upacarita naya kA kathana bhI amithyA hai zaMkA-upacAra samyagdarzana aura vyavahAra samyagdarzana meM kyA antara hai ? samAdhAna-upacAra samyagdarzana' Agama meM samyagdarzana kI aisI saMjJA mere dekhane meM nahIM AI hai| zrI amRtacandrAcArya ne puruSArthasiddhi upAya meM mukhya aura upacAra aise do prakAra kA mokSamArga batalAyA gayA hai| samyakttvacaritrabodhalakSaNo mokSamArga ityessH| mukhyopacArarUpaH prApayati paraMpadaM puruSam // 222 // samyagdarzana-cAritra-jJAna lakSaNavAlA tathA mukhya (nizcaya ) aura upacAra ( vyavahAra ) rUpa aisA mokSamArga AtmA ko paramAtmapada prApta karA detA hai| yahA~ para 'mukhya' zabda nizcaya ke liye prayoga haA hai aura 'upacAra' zabda vyavahAra ke liye prayoga haA hai, kyoMki zrI amRtacandrAcArya ne tattvArthasAra meM "nizcayavyavahArAbhyAM mokSamArgo dvidhA sthitH|" nizcaya aura vyavahAra kI apekSA mokSamArga do prakAra kA hai, aisA kahA hai / nizcayanaya kI dRSTi meM na to baMdha hai aura na mokSa hai, kyoMki baMdhapUrvaka mokSa hotA hai| jaba nizcayanaya meM baMdha va mokSa nahIM to mokSamArga bhI nahIM hai| Navi hodi appamatto Na pamatto jANamaodu jo bhAvo / evaM bhaNaMti suddhA NAvA jo so u so ceva // 6 // jIve kammaM baddha puDhe cedi vavahAraNaya bhaNivaM / suddhaNayassa du jIve abaddha-puDhe havai kammaM // 141 // samayasAra jo jJAyaka bhAva AtmA hai vaha apramatta ( sAtaveM se caudahavAM guNasthAna ) bhI nahIM hai aura pramatta ( pahale se chaThavA~ guNasthAna ) bhI nahIM hai ( arthAt guNasthAnAtIta hone se saMsArI bhI nahIM hai ) aura jo jJAtA (prAtmA) hai vaha to vahI hai aisA nizcayanaya kahatA hai / jIva meM karma baddha aura spRSTa hai yaha vyavahAranaya kA viSaya hai| jIva meM karma baMdhe hue nahIM haiM aura aspRSTa haiM yaha nizcayanaya kA pakSa hai|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 902 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : muktazcet prAkmaved bandho, no baMdho mocanaM katham / abaMdhe mocanaM maMtra muJcerartho nirarthakaH // [ vR0 dra0 saM0 "bandhazca zuddha nizcayena nAsti tathA baMdhapUrvako mokSo'pi / yadi punaH zuddha nizcayena baMdho bhavati tadA sarvadeva baMdha eva, mokSo nAsti / " [ vR0 dra0 saM0 ] artha-yadi jIva mukta hai to pahale isa jIva ke baMdha avazya honA cAhiye, kyoMki yadi baMdha na to mokSa (chUTanA ) kaise ho sakatA hai / isaliye abaMdha ( na baMdhe hue ) kI mukti nahIM huA karatI, usake to muJca dhAtu ( chUTane kA vAcaka zabda ) kA prayoga hI vyartha hai / koI manuSya pahale badhA huA kahalAtA hai / aise hI jo jIva pahale karmoM se baMdhA ho usI ko mokSa hotI hai| hai hI nahIM / isIprakAra zuddha nizcayanaya se baMdhapUrvaka mokSa bhI nahIM hai / yadi zuddha nizcayanaya kI apekSA baMdha hove to sadA hI baMdha hotA rahe, mokSa hI na ho / ho, phira chUTe, taba vaha mukta zuddha nizcayanaya ko apekSA se baMdha isa Agama se yaha siddha ho jAtA hai ki nizcayanaya se na baMdha hai, na mokSa hai aura na mokSamArga hai / baMdha, mokSa, mokSamArgaM ye paryAyeM haiM, jo vyavahAranaya kI viSaya haiM / nizcayanaya kA viSaya dravya sAmAnya hai, paryAya nahIM hai / NicchyavavahAraNayA mUlabheyA NayANa savvANaM / chisAhaNaheU davvayapajjasthiyA muNaha // 4 // [ AlApapaddhati ] sampUrNa nayoM ke nizcayanaya aura vyavahAranaya ye do mUla bheda haiM / nizcayanaya kA hetu dravyArthikanaya hai, aura sAdhana arthAt vyavahAranaya kA hetu paryAyArthikanaya hai / "samayasAra gAthA 56 kI TIkA meM zrI amRtacandrAcArya ne kahA hai- 'vyavahAranayaH kila paryAyAdhitvAt' 'nizcayanayastu dravyAdhitvAt' arthAt vyavahAranaya paryAya ke Azraya hai aura nizcayataya dravya ke Azraya hai / "vavahAro ya viyappo bhedo taha pajjao ti eyaTTho // 572 // [ go0 jI0 ] "vyavahAreNa vikalpena bhedena paryAyeNa / " [ samayasAra gA0 12 kI TIkA ] arthAt - vyavahAra, vikalpa, bheda aura paryAya ye saba ekArthavAcI zabda haiN| baMdha, mokSa aura mokSamArga paryAya hone se vyavahAranaya kA hI viSaya hai, nizcayataya kA viSaya nahIM hai / sadbhUtavyavahAranaya, asaddha tavyavahAranaya, upacAranaya ina tIna nayoM kI apekSAse mokSabhAgaM kI mImAMsA kI jAtI hai / "kavastuviSayaH sadbhUtavyavahAraH // 221 // bhinna vastuviSayo'sadbhUtavyavahAraH // 222 // [A. pa.]" eka vastu ko viSaya karane vAlA sadbhUtavyavahAranaya hai| bhinna vastuoM ko viSaya karanevAlA asadbhUta vyavahAranaya hai / "mukhyAbhAve sati prayojane nimitte copacAraH pravartate / / 212 / / so'pi sambandho'vinAbhAvaH saMzleSaH sambandhaH pariNAma. pariNAmisambandhaH, zraddhAzraddhaya sambandhaH, jJAnajJeyasambandhaH, cAritracaryAsambandhazcetyAdi / " [AlApapaddhati ]
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [603 mukhya ke abhAva meM prayojanavaza yA nimittavaza upacAra kI pravRtti hotI hai| avinAbhAva sambandha meM, saMzleSasambandha meM, pariNAma-pariNAmosambandha meM, zraddhA-zraddhayasambandha meM, jJAnajJeyasambandha meM, cAritra-caryA ityAdi sambandhoM meM, prayojana yA nimitta ke vaza upacAra hotA hai| prameya ratnamAlA pR0 176 para bhI kahA hai "mukhya kA abhAva hone para tathA prayojana aura nimitta ke hone para upacAra kI pravRtti hotI hai, aisA niyama hai| yahAM para vacana kA parArthAnumAnapane meM kAraNapanA hI upacAra kA nimitta hai / ataH pratipAdya jo ziSya usake liye jo anumAna so parArthAnumAna hai, usakA pratipAdaka vacana bhI parArthAnumAna hai / yahA~ anumAna ke kAraNa vacana meM jJAnarUpa kArya kA upacAra kiyA gayA hai|" isIprakAra tattvArthasUtra, adhyAya chaha, sUtra 2 meM jo yoga ko Asrava kahA hai, vahAM para bhI kAraNa meM kArya kA upacAra karake kathana kiyA gayA hai| yaha upacAra asatyArtha ( jhUTha ) bhI nahIM hai, kyoMki kArya aura kAraNa kA paraspara meM sambandha hai / vyavahAra va upacaritanaya kI apekSA samyagdarzana Adi kA vicAra kiyA jAtA hai / evaM hi jIvarAyA NAdavo taha ya sddhevnyo| aNucarivazvo ya puNo so ceva du mokkhakAmeNa // 21 // [ samayasAra ] mokSArthI puruSa ko nija zuddhajIvarUpI rAjA ko jAnanA cAhiye, zraddhAna karanA cAhiye aura nijazuddha AtmasvabhAva ke anukUla AcaraNa karanA cAhiye / mokSamArga kA yaha kathana nija jIvadravyAzrita hone se sadbha tavyavahAranaya kA viSaya hai tathApi asadbha tavyavahAranaya kI apekSA se isako nizcaya mokSamArga yA nizcaya ratnatraya kahA gayA hai| asadbha tavyavahAranaya kI apekSA 'nijazuddhAtmA ke zraddhAna' ko yadyapi nizcayasamyaktva kahA jAtA hai tathApi samyagdarzana kA yaha lakSaNa sadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hai, kyoMki yahAM para eka hI dravya meM, zraddhAna karanevAlA, zraddhAna aura jisakA zraddhAna kiyA jAye arthAt kartA, kriyA, karma, aise tIna bheda kara diye gaye haiN| "nizcayanayo'bhedaviSayo, vyavahAro bhedvissyH|" isa sUtra ke dvArA 'bheda' vyavahAranaya kA viSaya batalAyA gayA hai| nizcayanaya kA viSaya to abheda hai| ataH nijazuddhAtmA kA zraddhAna samyagdarzana hai| yaha kathana nizcayanaya kA viSaya nahIM ho sakatA hai| niyamasAra meM zrI kundakundAcArya ne vyavahArasamyagdarzana kA svarUpa nimna prakAra kahA hai attAgamataccANaM saddahaNAdo havei sammattaM / vavagayaasesa-doso sayalaguNappA have atto // 5 // "vyavahArasamyaktvasvarUpAkhyAnametat / " Apta, Agama aura tattvoM kI zraddhA se samyaktva hotA hai / yaha vyavahAra samyaktva ke svarUpa kA kathana hai| sammattaM sahahaNaM bhAvANaM tesi mdhigmonnaannN| cArittaM samabhAvo visayesu virUr3hamaggANaM // 107 //
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 904 ] [paM. ratanacanda jaina mukhtaar| jIvAjIvA bhAvA puNNaM pAvaM ca AsavaM tesi / saMvaraNijjarabaMdho mokkho ya havaMti te aTThA // 108 // [ paMcAstikAya ] TIkA-"paMcAstikAyaSaDadravyavikalparUpaM jIvAjIvadvayaM jIvapUgalasaMyogapariNAmotpannAtravAvipadArthasaptakaM cetyuktalakSaNAnAmAvAnAM jIvAdinava-padArthAnAM mithyAtvodayajanita-viparItAbhinivezarahitaM zraddhAnaM samyaktvaM bhavati / idaM tu navapadArthaviSayabhUtaM vyavahArasamyaktvam / zuddhajIvAstikAyarucirUpasya nizcayasamyaktvasya sAdhakaravena bIja-bhUtam / " jIva, ajIva aura inake saMyoga se utpanna honevAle puNya, pApa, prAsrava, saMvara, nirjarA, baMdha, mokSa ina padArthoM kA tathA paMcAstikAya va chahadravyoM kA, jo mithyAtvodayajanita viparItAbhinivezarahita zraddhAna hai vaha vyavahArasamyagdarzana hai| yaha vyavahArasamyagdarzana, zuddhajIvAstikAya kI rucirUpa nizcayasamyaktva kA sAdhaka hai, isaliye vyavahArasamyagdarzana nizcaya-samyagdarzana kA bIja hai / ___ yahA~ para navapadArtha ke zraddhAna ko jo vyavahArasamyagdarzana kahA gayA hai vaha asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hai, kyoMki do bhinna padArthoM meM zraddhAna va zraddheya saMbaMdha ko vyavahArasamyaktva kahA gayA hai / nija zuddhAtmA kI ruci ko jo nizcaya kahA gayA hai yaha sadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hai, kyoMki yahAM para eka hI padArtha meM zraddhAna va zraddheya kA bheda kiyA gayA hai| AyArAvI jANaM jIvAdI desaNaM ca viSNeyaM / chajjIvaNikaM ca tahA bhaNai caritaM tu vavahAro // 276 // [samayasAra] AcArAMgaAdi zAstra to jJAna haiM tathA jIvAditattva haiM ve samyagdarzana haiN| chahakAyake jIva cAritra haiM aisA vyavahAranaya kahatA hai / yaha upacaritanaya kA kathana hai, kyoMki yahAM para kAraNa meM kArya kA upacAra kiyA gayA hai / jJAnarUpa kArya ke AcArAMga Adi zAstra kAraNa haiN| ataH AcArAMga Adi zAstroM meM jJAnarUpa kArya kA upacAra karake AcArAMga prAdi zAstroM ko jJAna kahA gayA hai| jIvAditattva zraddhaya haiM aura inakA zraddhAna samyagdarzana hai| samyagdarzana aura jIvAdi padArthoM meM zraddhAna-zraddheya sambandha hai, ataH jIvAdi zraddheyapadArthoM meM samyagdarzanarUpa zradAna kA upacAra karake jIvAdi zraddheyapadArthoM ko samyagdarzana kahA gayA hai| ___chahakAya ke jIvoM kI rakSA cAritra hai / arthAt chahakAya ke jIva cAritra ke viSaya par3ate haiN| chahakAya ke jIvoM meM praura cAritra meM paraspara viSaya-viSayI sambandha hai| chahakAya ke jIvarUpa viSaya meM cAritrarUpa viSayI kA upacAra karake chahakAya ke jIvoM ko cAritra kahA gayA hai| yaha upacAra jhUTha bhI nahIM hai, kyoMki upacAra ko jhUTha mAnane para, "gANaM aiyappamANamuddidva"; jJAna jJeya. pramANa hai aisA jo jinendra bhagavAna ne kahA hai, yaha kathana arthAt sarvajJatA kA kathana bhI upacaritanaya kA viSaya hone se jhUTha ho jAyagA / do padArthoM kA paraspara sambandha nizcayanaya kA viSaya nahIM hai / ataH nizcayanaya-vyavahAranaya ke viSaya kA niSedha karatA hai| isaprakAra nijazuddhAtmA kA zraddhAna nizcaya samyagdarzana hai, yaha sadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hai| jIvAdipadArthoM kA zraddhAna vyavahArasamyagdarzana hai, yaha asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hai| jIvAdipadArtha samyagdarzana hai| yaha upacaritanaya kA viSaya hai ye tInoM kathana apanI-apanI naya kI apekSA satya haiN| -jaM. ga. 22-2-73/VII/ ga. ma. sonI, phulerA
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 605 samyagdarzana ke sarAga, vItarAga bheda prAgamokta hai| zaMkA-samyaktva sarAga va vItarAga kisI AcArya ne batalAyA hai yA nahIM ? samyaktva ko sarAga batalAne vAlA kyA mithyAhRSTi hai ? samAdhAna-digambara jaina mahAnAcArya zrI akalaMkadeva kahate haiM"samyagdarzanaM dvividham / kutaH ? sarAga-vItarAga-vikalpAt / " arthAta sarAgasamyagdarzana aura vItarAgasamyagdarzana ke bheda se samyagdarzana do prakAra kA hai| sarAga aura vItarAga ke bheda se samyagdarzana ko do prakAra kA batalAne vAlA mithyAdRSTi nahIM ho sakatA hai, kyoMki vItarAgI digambara jainAcArya kabhI mithyopadeza nahIM dete haiN| __ -. ga. 13-7-72/VII/ tArAcanda mahendrakumAra sarAga samyaktva zaMkA-maI 1965 ke sanmati saMveza pR0 63 para zrI paM0 kUlacandajI ne likhA hai tathA isake sahabhAva meM prazama, saMvega anukampA aura Astikya Adi bhAvoM ko jo abhivyakti hotI hai vaha sarAga samyaktva hai|' kyA prazama Adi bhAvoM kI abhivyakti sarAga samyagdarzana hai yA sarAga samyagdarzana kA lakSaNa hai ? kyA prazama aura Astikya bhAva sarAga bhAva hai ? samAdhAna-prazama, saMvega, Astikya, anukampA kI abhivyakti sarAgasamyagdarzana kA lakSaNa hai aura sarAgasamyagdarzana lakSya hai| yadi lakSya aura lakSaNa meM sarvathA prabheda mAna liyA jAye to 'lakSya aura lakSaNa' aisI do saMjJA hI nahIM bana sktii| isake atirikta anya bhI aneka doSa A jAveMge / lakSya aura lakSaNa meM sarvathA abheda mAnanA 'bhedAbheda viparyAsa' hai| 'prazamasaMvegAnukampAstikyAmivyaktilakSaNaM prathamam / ' sarvArthasiddhi 12 / arthAt-prazama, saMvega, anukampA, Astikya kI abhivyakti sarAgasamyagdarzana kA lakSaNa hai| prazama aura Astikya sarAgabhAva nahIM haiN| prazama kA lakSaNa nimnaprakAra hai"rAgAdi doSebhyazceto nirvatanaM prshmH|" tattvArthavRtti paa2| artha-prAtmA kI rAgAdi doSoM se virakti prazamabhAva hai| 'rAgAdi doSoM se virakti' sarAga bhAva kaise ho sakatA hai arthAt prazama sarAgabhAva nahIM hai / Astikya bhI sarAgabhAva nahIM hai, kyoMki jIvAdi padArthoM kA jaisA svabhAva hai vaisI buddhi honA Astikya hai / jaisA ki tatvAryavAtika meM kahA hai "jIvAdayo'ryA yathAsvaM bhAvaH santIti matirAsti zrImAn paM0 phUlacandajI ne san 1955 meM sarAgasamyagdarzana aura vItarAgasamyagdarzana ke viSaya meM nimna prakAra likhA thA
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 606 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : "sarAgI jIva ke samyagdarzana ko sarAgasamyagdarzana kahA hai aura vItarAgI jIva ke samyagdarzana ko vItarAgasamyagdarzana kahA hai / upazama Adi ke bheda se samyagdarzana ke tIna bheda batalAye haiM / inameM se vedaka samyagdarzana to sarAga avasthA meM hI pAyA jAtA hai, kintu zeSa do samyagdarzana sarAga aura vItarAga donoM avasthAoM meM pAye jAte haiM / rAjavArtika meM eka kSAyika samyagdarzana ko hI vItarAga samyagdarzana batalAyA hai / so yaha prApekSika kathana hai / cAritra mohanIya ke kSaya se honevAlI vItarAgatA kSAyikasamyagdarzana ke sadbhAva meM hI hotI hai, anyatra nahIM / yahI sababa hai ki rAjavArtika meM kSAyikasamyagdarzana ko hI vItarAgasamyagdarzana likhA hai / kintu kaSAyoM kI upazamajanya vItarAgatA upazamasamyagdarzana ke sadbhAva meM bhI pragaTa hotI huI dekhI jAtI hai| isase anyatra ise bhI vItarAgasamyagdarzana batalAyA hai| prazama, saMvega, anukampA aura Astikya ye cAra aise cihna haiM jo sarAgatA ke rahate hue bhI samyagdarzana ke sadbhAva ke jJAyaka haiM, ataH yahA~ sarAgasamyagdarzana ke lakSaNa meM ina dharmoM ko pramukhatA dI gaI hai / kintu vItarAgasamyagdarzana meM AtmA kI pariNati meM nirmalatA pAI jAtI hai, vahIM rAgAMza kA sarvathA abhAva ho jAtA hai | ataH vahA~ vItarAgasamyagdarzana ko AtmA kI vizuddhirUpa se lakSita kiyA gayA hai / " praznakartA ne jo zrI paM0 phUlacandajI ke vAkya maI 1965 ke sanmati saMdeza se uddhRta kiye haiM, ve zrI paM0 phUlacandajI ke uparyukta lekha se bhinna haiM pAThakagaNa zrI paM0 phUlacandajI ke san 1955 ke aura 1965 ke lekhoM para vicAra kareM ki eka viSaya para ina donoM lekhoM meM vibhinnatA kA kyA kAraNa hai ? - jai. ga. / 1-7-65 / VII / .... sarAga svasaMvedana evaM vItarAga svasaMvedana zaMkA- svAnubhUti nirvikalpa ho yA savikalpa ho, kintu samyaktva donoM avasthAoM meM ekasA rahatA hai / savikalpa avasthA meM bhI nirvikalpa avasthA ke samAna samyaktva raha sakatA hai yA nahIM ? samAdhAna - midhyAtvaprakRti, samyagmithyAtvaprakRti samyaktvaprakRti va anantAnubandhI krodha - mAna-mAyA-lobha ina sAta prakRtiyoM kA upazama, kSayopazama yA kSaya hai to samyagdarzana hai, anyathA nahIM hai / savikalpa aura nirvikalpa ina donoM avasthAnoM meM samyagdarzana ho sakatA hai, kintu vItarAganirvikalpa samAdhi kI avasthA meM samyagdarzana meM jo nirmalatA va vizuddhi hotI hai vaha savikalpa- sarAgaprAvasthA meM nahIM rahatI hai / yadyapi sAmAnya kI apekSA donoM avasthAoM ko samAna kahA jA sakatA hai, kintu nirmalatA va vizuddhatA kI apekSA taratamatA hai / sarAga va savikalpaavasthA meM vyavahArasamyagdarzana hai aura vItarAganirvikalpasamAdhi kI avasthA meM nizcayasamyagdarzana hai / "vizadAkhaNDekajJAnAkAre svazuddhAtmani paricchittirUpaM savikalpajJAnaM svazuddhAtmopAveyabhUta ruci vikarUparUpaM samyagdarzanaM tavAtmani rAgAdivikalpanivRttirUpaM savikalpacAritramiti trayam / tat trayaprasAdenotpanna yannivikalpasamAdhirUpaM nizcayaratnatrayalakSaNaM viziSTa svasaMvedanajJAnaM " nirmala akhaMDa eka jJAnAkArarUpa apane hI zuddhAtmA meM jAnane rUpa savikalpa jJAna tathA zuddhAtmA hI graharaNa karane yogya hai aisI ruci so vikalparUpa samyagdarzana aura isI AtmA ke svarUpa meM savikalpacAritra ina tInoM ke prasAda se vikalparahita samAdhirUpa nizcayaratnatrayamaya vizeSa sva-saMvedanajJAna utpanna hotA hai / isase spaSTa ho jAtA hai ki savikalpa avasthA ke svasaMvedanajJAna tathA nirvikalpaavasthA ke svasaMvedanajJAna ina donoM svasaMvedanajJAnoM meM bhI antara hai / jisaprakAra jala kI sataraMga avasthA meM apanA mukha spaSTa dikhalAI nahIM
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [107 detA usIprakAra savikalpaavasthA meM apanA svarUpa spaSTa dikhalAI nahIM detA hai| jala kI nistaraMga avasthA meM apanA mukha spaSTa dikhalAI detA hai usI prakAra nirvikalpaavasthA meM apanA svarUpa spaSTa dikhalAI detA hai| samayasAra meM zrI jayasenAcArya ne sarAgasvasaMvedanajJAna tathA vItarAgasvasaMvedanajJAna kI nimna prakAra vyAkhyA kI hai "viSayasukhAnubhavAnaMdarUpaM svasaMvedanajJAnaM sarvajanaprasiddha sarAgamapyasti / zuddhAtma sukhAvi bhUtirUpaM svasaMvedana jJAnaM vItarAgamiti / " samayasAra gA. 96 kI ttiikaa| artha-viSayasukha-anubhava ke AnandarUpa svasaMvedanajJAna hotA hai vaha sarvajana prasiddha hai| vaha sarAga svasaMvedana jJAna hotA hai, kintu jo zuddha-AtmA ke sukhAnubhavarUpa svasaMvedanajJAna hotA hai vaha vItarAga svasaMvedanajJAna hotA hai / -.ga. 18-3-71/VII/ ro. lA. mittala vItarAgasamyaktva zaMkA-zrI rAjavAtika adhyAya 1 sUtra 2 vA0 31 meM sAta prakRtiyoM ke atyanta nAza hone para vItarAga samyaktva hotA hai| aisA ullekha hai, so ye sAta prakRtiyAM kaunasI lenI ? samayasAra pR0 233 meM kahA hai ki vItarAga samyaktva hone para sAkSAt abandha hotA hai so sAkSAt abandha to bArahaveM guNasthAna se lenA caahie| samayasAra pR0 245 para chaThe guNasthAna taka sarAga samyaktva kahA hai, sAtaveM se vItarAga kahA hai| hamArI samajha meM vItarAga samyaktva AdhyAtmika bhASA meM sAtaveM guNasthAna meM aura Agama bhASA meM cAritra mohanIya kA sarvathA nAza hone para honA cAhie / vizeSa khulAsA kreN| samAdhAna-zrI rAjavAtika a01 sUtra 2 vArtika 29 meM samyagdarzana do prakAra kA kahA hai-sarAga samayAva aura vItarAga samyaktva / vArtika 30 meM sarAga samyaktva kA lakSaNa 'prazama, saMvega, anukampA, Astikya' kahA hai| vArtika 31 meM vItarAga samyaktva kA lakSaNa 'Atmavizuddhi' kahA hai| cauthe, pAMcaveM, chaThe guNasthAnoM meM buddhipUrvaka rAgarUpa pravRtti hotI hai ataH ina tIna guNasthAnoM meM sarAga samyaktva kahA hai / sAtaveM guNasthAna se buddhipUrvaka rAgarUpa pravRtti kA abhAva ho jAtA hai ataH sAtaveM se vItarAga samyaktva kahA hai / ( samayasAra gAthA 77 para zrI jayasenAcArya kRta TIkA ) vItarAga samyagdaSTi ko jo sAkSAt prabandhaka kahA hai vaha buddhipUrvaka bandha ke abhAva ko apekSA se kahA hai athavA adhastana guNasthAnoM kI apekSA uparitana guNasthAnoM meM bandha-vyUcchitti adhika-adhika hotI jAtI hai ataH vItarAga samyagdRSTi ko abandhaka kahA hai| __sAtavAM guNasthAna do prakAra kA hai-1. svasthAna apramattasaMyata; 2. sAtizaya apramattasaMyata / svasthAna apramattasaMyata to pramattasaMyata guNasthAna ko prApta hotA rahatA hai arthAt vItarAga samyaktva se sarAgasamyaktva meM A jAtA hai ataH rAjavAtikakAra ne aise svasthAna apramattasaMyata ko vItarAga samyaktva meM grahaNa nahIM kiyaa| sAtizaya apramattasaMyata bhI upazAmaka aura kSapaka ke bheda se do prakAra kA hai| upazAmaka bhI girakara yA marakara sarAgasamyaktva ko avazya prApta hotA hai| prataH rAjavAtika a0 1 sU02 vArtika 31 meM upazAmaka kI bhI apekSA nahIM hai, kintu sAtizaya apramattasaMyata-kSapaka kI apekSA hai, kyoMki vaha sarAga samyaktva ko kabhI prApta nahIM hotaa| sAtizaya-apramatasaMyata kSapaka arthAt kSapakoNI ko kSAyikasamyagdRSTi hI prArambha karatA hai aura usI ke vAstavika Atmavizuddhi hotI hai ataH vArtika 31 meM cAra anantAnubandhI aura tIna darzanamohanIya ye sAta prakRtiyA~ lenI caahiye| -ja.ga. 16-11-61/VI/ ela. ema. pna
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 608 ] samyaktvotpatti kI pAtratA zaMkA- AcaraNahIna va jJAnarahita manuSya ko bhI samyagdarzana utpanna ho sakatA hai kyA ? samAdhAna - prathamopazamasamyaktva hone se pUrva pA~ca labdhiyA~ hotI haiM / 1. kSayopazama, 2. vizuddhi, 3. dezanA, 4. prAyogya, 5. karaNa, ye pA~ca labdhiyA~ haiM / ina pA~ca labdhiyoM meM se prathama tIna labdhiyoM kA svarUpa isaprakAra hai "puthva saMcidakammamalapaDalassa aNubhAgaddayANi jadA visohIe paDisamayamaNaMtaguNahoNANi hovUNuvIrijjaMti tadA khaovasamaladdhI hodi / paDisamayamaNaMtaguNahINa kameNa udIridaM aNubhAgaphaddayajaNibajIvapariNAmo sAdAdisuha kammabaMdhanimitto asAdAdi asuhakammabaMdhaviruddho visohiNAma / tisse uvalaMbho visohiladdhI NAma / chaddavva NavapadasthovadesI desaNA NAma / tIe desaNAe pariNada- AiriyAdINamuvalaMbho; desidatthassa gahaNadhAraNa- vicAraNasattIe samAgamo desaNaladdhI NAma / " [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : pUrvasaMcita karmoM ke malarUpa paTala ke anubhAgaspardhaka jisasamaya vizuddhi ke dvArA pratisamaya anantaguNa hIna hote hue udIraNA ko prApta kiye jAte haiM, usasamaya kSayopazamalabdhi hotI hai / pratisamaya anantaguNitahIna kramase udIrata anubhAgaspardhakoM se utpanna, sAtA prAdi zubha karmoM ke baMdha ke kAraNa aura prasAtA Adi azubhakarmabaMdha ke virodhI, aise jIva pariNAmoM ko vizuddhi kahate / una pariNAmoM kI prApti kA nAma vizuddhilabdhi hai| chahadravyoM ora nopadArthoM ke upadeza kA nAma dezanA hai| usa dezanA se pariNata prAcArya Adi kI upalabdhi ko aura upadiSTa arthaM grahaNa, dhAraNa tathA vicAraNa kI zakti ke samAgama ko dezanAlabdhi kahate haiM / dhavala pu0 6 pR0 204 / isa dezanA labdhi kI pAtratA kA kathana karate hue zrI amRtacandrAcArya ne likhA hai aSTAva niSTastara duritAyatanAnyamUni parivarjya / jinadharmadezanAyA bhavanti pAtrANi zuddhadhiyaH // 74 // duHkhadAyaka, dustara aura pApoM ke sthAna prATha padArthoM ko (Umara, kaThUmara, pAkara phala, pIpala phala, bar3aphala madya, mAMsa, madhu ) parityAga karake, arthAt inake tyAga se utpanna huI nirmala buddhi ( vizuddha pariNAma ) jinake, aise nirmalabuddhi vAle puruSa jinadharma ke upadeza ke pAtra hote haiM / isase itanA spaSTa ho jAtA hai ki Umara Adi ATha padArthoM ke athavA saptavyasana ke tyAga se hI buddhi nirmala hotI hai / jisase vaha puruSa chahadravya navapadArthoM ke upadeza kA pAtra banatA hai| usa upadeza se jJAna kI prApti hotI hai / taba usa jIva meM samyagdarzana kI yogyatA AtI hai / arthAt itanA AcaraNa va jJAna hone para hI samyagdarzana kI utpatti saMbhava hai / saptavyasana kA sevana karate hue samyagdarzana utpanna nahIM ho sakatA hai / -- jai. ga. 18-2-71 / VIII / sultAnasiMha 1. jJAna kA phala samyagdarzana bhI hai aura samyakacAritra bhI 2. dravyalagI muniyoM meM samyaktvI bhI milate haiM 3. vidvattA kI saphalatA cAritra dhAraNa karane meM hai zaMkA- 18 disambara 1969 ke jainasaMdeza ke sampAdakIya lekha meM jo yaha likhA hai ki jJAna kA phala samyagdarzana hai, cAritra nahIM hai kyA yaha ThIka hai ? samAdhAna - jJAna kA phala samyagdarzana bhI hai aura cAritra bhI hai| parIkSAmukha meM kahA bhI hai"ajJAna nivRttinopAdAnopekSAzca phalam / "
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 909 prameya ke nizcayakAla meM ajJAna kI nivRtti hotI hai ataH ajJAnanivRtti ( samyagdarzana ) jJAna kA sAkSAt phala hai / hAna, upAdAna aura upekSA ( cAritra arthAt saMyama ) ye jJAna ke pArampayaM phala haiM, kyoMki ye prameya ke nizcaya karane ke uttarakAla meM hote haiN| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki jJAna aura samyagdarzana kI utpatti kA eka hI kAla hai| zrI akalaMkadeva ne bhI 'jJAnavarzanayoyugapadAtmalAbhaH / ' dvArA yahI kahA hai ki jJAna aura darzana kI eka sAtha utpatti hotI hai / isa sahacaratA ke kAraNa kisI eka ke grahaNa se donoM kA grahaNa ho jAtA hai| jaise parvata aura nArada meM sahacaratA ke kAraNa parvata ke grahaNa se nArada kA bhI grahaNa ho jAtA hai aura nArada ke grahaNa se parvata kA bhI grahaNa ho jAtA hai| zrI akalaMkadeva ne kahA bhI hai ___ "yathA sAhacaryAta parvatanAravayoH parvatagrahaNena nAradasya grahaNaM, nAradagrahaNena vA parvatasya tathA samyagdarzanasya samyagjJAnasya vaa|" jJAna aura darzana kI sahacaratA ke kAraNa kahIM para jJAna kA phala darzana kahA gayA hai aura kahIM para darzana kA phala jJAna kahA gayA hai| sahacaratA kI dRSTi meM jJAna aura darzana donoM ko kisI eka nAma ke dvArA bhI kahA gayA hai ata: vahA~ para kauna kisa kA phala hai yaha nahIM kahA jA sakatA hai| yadi cAritra ko jJAna kA phala na mAnA jAya to ajJAna kA phala mAnanA hogA jo ki lekhaka mahodaya ko bhI iSTa na hogaa| cAritra jJAna kA hI phala hai aisA mahAn AcAryoM ne kahA hai 'jJAtApi saMbhrAMtyA parakIyAnbhAvAnAvAyAsmIyapratipattyAtmanyadhyAsya zayAnaH svayamajJAnI san guruNA parabhAvavivekaM kRtyaikI kriyamANo makSa prativudhyasvIkaH khanvayamAtmetyasakRcchotaM vAkyaM zRNvannakhilazcinhaiH suSTu parIkSya nizcitameva paramAvA iti jJAtvA jJAnI san mucati sarvAna parabhAvAnacirAt / " samayasAra gAthA 35 TIkA / zrI paM0 jayacandajI kRta artha-jJAnI bhI bhrama se paradravya ke bhAvoM ko grahaNakara apane jJAna AtmA meM ekarUpa kara sotA hai, bekhabara humA ApahI se ajJAnI ho rahA hai| jaba zrI guru isako sAvadhAna kareM parabhAva kA bhedajJAna karAke eka AtmabhAva kareM aura kaheM ki tU zIghra jAga, sAvadhAna ho yaha terI AtmA hai vaha eka jJAnamAtra hai anya saba paradravya ke bhAva haiN| taba bArambAra yaha Agama ke vAkya sunatA huA samasta apane para ke cihnoM se acchI taraha parIkSAkara aisA nizcaya karatA hai ki maiM eka jJAnamAtra hU~ anya saba parabhAva haiN| aise jJAnI hokara saba parabhAvoM ko tatkAla chor3a detA hai| "ityevaM vizeSavarzanena yadevAyamAtmAsravayovaM jAnAti tadeva krodhAdibhya Asravebhyo nivartate / tebhyo'. nivartamAnasya prmaathiktbhevjnyaanaasiddhH| tataH krodhAdyAsravanivRttyavinAbhAvino jJAnamAtrAdevAjJAnajasya paugalikasya karmaNo baMdhanirodhaH siddhytu|" [ sa. sA. gA. 72 TIkA ] zrI paM0 jayacandrajI kRta artha-isa taraha AtmA aura AsravoM ke tIna vizeSaNoM kara bheda dekhane se jisasamaya bheda jAna liyA usI samaya krodhAdika AsravoM se nivRtta ho jAtA hai aura unase jaba taka nivRtta nahIM hotA taba taka usa AtmA ke pAramArthika saccI bhedajJAna kI siddhi nahIM hotii| isaliye yaha siddha huA ki krodhAdika prAsravoM kI nivRtti se avinAbhAvI jo jJAna usI se ajJAnakara haA paudgalikakarma ke baMdha kA nirodha hotA hai|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 610 [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : zrI amRtacandrAcArya ne samayasAra gAthA 35 va 72 kI TIkA meM yaha batalAyA hai ki jisa samaya svapara kA bhedavijJAna hotA hai usI samaya manuSya paradravyoM ko aura rAgAdi parabhAvoM ko tyAga detA hai arthAta saMyamI ho jAtA hai, kyoMki rAgadveSa kI nivRtti cAritra se hotI hai, jaisA ki zrI samantabhadrAcArya ne kahA hai-'rAgadvaSanivRtye caraNaM pratipadyate sAdhuH / ' jaba taka paradravyoM ko aura rAgAdi parabhAvoM ko nahIM chor3atA hai taba taka vaha saccA pAramArthika bhedavijJAna nahIM hai| krodhAdika kI nivRttirUpa cAritra se avinAbhAvI jo jJAna hai vahI kAryakArI hai| jJAna vahI sArthaka hai jo krodhAdi kI nivRttirUpa cAritra ko utpanna kre| . zrI amitagati AcArya ne bhI kahA hai paradravyabahirbhUtaM svasvabhAvamavaiti yaH / paradravye sa kutrApi na ca dveSTi na rajyati // 5 // jo apane svabhAva ko paradravyoM se bhinna jAnatA hai vaha paradravyoM meM kahIM bhI rAga nahIM karatA hai aura na dveSa karatA hai| yadi kahA jAya ki asaMyatasamyagdRSTi ke bhI bhedavijJAna hotA hai aura vaha bhI anaMtAnubaMdhI krodhAdi se nivRtta hotA hai isaliye jJAna kA phala saMyama kahanA ucita nahIM hai| aisI zaMkA ThIka nahIM hai, kyoMki samyagjJAna se rahita bahirAtmA bhI tIsare guNasthAna meM anantAnubaMdhI krodhAdi se nivRtta rahatA hai aura usake bhI unhIM 41 prakR. tiyoM kA saMvara hotA hai jinakA saMvara asaMyatasamyagdRSTi ke hotA hai / jisa samyagdRSTi ne anaMtAnubaMdhIkaSAya kI visaMyojanA kara dI hai aura vaha samyagdarzana se cyuta hokara jaba mithyAtva ko prApta hotA hai usa mithyADaSTi ke bhI eka AvalI taka anaMtAnubaMdhI kA udaya nahIM hotA hai| ataH vaha mithyAdRSTi bhI eka prAvalI taka anaMtAnubaMdhIkrodhAdi se nivRtta rahatA hai| samayasAra gAthA 35 va 72 kI TIkA meM zrI amRtacandrAcArya ne usI manuSya ko pAramArthika bhedavijJAnI kahA hai jisakA phala paradravyoM ke aura rAgAdi parabhAvoM ke tyAgarUpa saMyama hai, athavA jo bhedavijJAna saMyama kA avinAbhAvI hai vahI pAramArthika bhedavijJAna hai| mithyAdRSTi kI apekSA asaMyatasamyagdRSTi ko upAdeya batalAyA hai aura granthakAroM ne usakI bahuta prazaMsA bhI kI hai, kintu saMyamI kI apekSA asaMyatasamyagdRSTi heya hai| "bahirAtmAheyastadapekSayA yadyapi antarAtmopAdeyastayApi sarvaprakAropAveyabhUta paramAtmApekSayA sa heya iti|" ( paramAtmaprakAza gAthA 13 ko TIkA ) yahAM para bhI yahI batalAyA gayA hai ki yadyapi bahirAhmA ( mithyAdRSTi ) kI apekSA antarAtmA ( samyagdRSTi ) upAdeya hai tathApi paramAtmA kI apekSA antarAtmA heya hai / samyagdarzana to isa jIva ko cAroM gatiyoM meM utpanna ho sakatA hai, kintu ucca kulavAlA karma bhUmi kA manuSya hI saMyama dhAraNa kara sakatA hai| isIliye samyagdRSTideva bhI aisI manuSyaparyAya kI icchA karatA hai| durlabha aisI manuSyaparyAya ko aura zAstroM kA jJAtA hokara bhI jo sinemA Adi, abhakSya-bhakSaNa va rAtribhojana kA bhI tyAga nahIM karate ve mUr3ha divyarala ko pAkara use bhasma ke liye jalAkara rAkha kara DAlate haiN| zrI svAmikAtikeya AcArya ne kahA bhI hai| iya dulahaM maNayatta lahiUNaM je ramati visaesu / te lahie dinvarayaNaM bhUi Nimitta pajAlaMti / / 300 //
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 611 artha-isa durlabha manuSyaparyAya ko prApta karake bhI jo indriyoM ke viSayoM meM ramate haiM, ve mUr3ha divyaratna ko pAkara use bhasma ke liye jalAkara rAkha kara DAlate haiN| anukUla vAtAvaraNa arthAt kRTumba va AjIvikAdi kI cintA na hone para bhI aura zarIra ke niroga hone para bhI saMyama kI upekSAkara ekadezasaMyama bhI dhAraNa nahIM karate haiM, asaMyata rahakara apane Apako kRtkRtya mAnate haiM, ve manuSya viSayoM aura kaSAyoM ke dAsa haiN| kahA bhI hai avatitvaM pramAditvaM nirdayatvamRtRptatA / indriyecchAnuvatitvaM santaH prAhurasaMyamam // 117 // upAsakAdhyayana vratoM ko pAlana na karanA, acche kAmoM meM prAlasya karanA, nirdaya honA, sadA asaMtuSTa rahanA aura indriyoM kI ruci ke anusAra pravRtti krnaa| ina sabako santa puruSoM ne arthAt prAcAryoM ne asaMyama kA lakSaNa kahA hai| zrI amitagatiAcArya ne bhI asaMyama kA lakSaNa nimnaprakAra kahA hai hiMsane vitathesteye maithane ca prigrhe| manovRttiracAritraM kAraNaM karmasaMtateH // 30 // rAgato dvaSato bhAvaM paradravye zubhAzubham / AtmA kurvanacAritra svacAritraparAGa mukhaH // 31 // hiMsA meM, jhUTha meM, corI meM, maithuna meM aura parigraha meM manovRtti kA honA acAritra hai jo ki karmasaMtati kA kAraNa hai / paradravya meM rAga se yA dveSa se zubha yA azubhabhAvoM ko karanevAlA asaMyata hai aura vaha nijaguNa jo cAritra usase vimukha hai| yadyapi manuSya samyagdaSTi hai aura tapa bhI karatA hai, kintu aNuvrata yA mahAvrata dhAraNa na karane se asaMyata : hai to asaMyama ke kAraNa vaha samyagdRSTi manuSya bahutara aura dRr3hatara karmoM kA baMdha karatA hai| zrI kundakundAcArya ne tathA siddhAntacakravartI zrI vasunandi AcArya ne kahA bhI hai sammAdiddhissa vi aviradassa Na tavo mahAguNo hodi / hodi hu hasthiNhANaM cudacchidakamma taM tassa // 49 // mUlAcAra saMskRta TIkA-tapasA nirjarayati karmAsaMyamabhAvena bahutaraM gRhNAti kaThinaM ca karotIti / gajasnAna va lakar3I meM chidra karanevAle barmA ke samAna asaMyatasamyagdRSTi kA tapa bhI guNakArI nahIM hai, kyoMki tapa ke dvArA jitane karmoM kI nirjarA karatA hai, asaMyatabhAva ke dvArA usase adhika va dRr3hatara karmoM ko bAMdha letA hai| prAtma-ahitakArI viSayoM va kaSAyoM ke prAdhIna hokara saMyama meM aruci rakhanevAle kucha aise jJAnAbhAsI vidvAna haiM jo svayaM to aNuvrata yA mahAvrata dhAraNa nahIM karate haiM aura apanI pUjA va pratiSThA ko rakhane ke liye, saMyamiyoM ko hIna dikhalAne ke liye tathA apane ziSyoM ko saMyama dhAraNa se hatotsAha karane ke liye moTe akSaroM meM nimna padya likhate haiM munivrata dhAra ananta bAra grIvaka upjaayo| 4 nija-Atma jJAna binA sUkha leza na paayo||chhddhaalaa, daulatarAma
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : isa padya ko likhate samaya ve yaha bhUla jAte haiM ki AcAryoM ne jahA~ samyagjJAnarahita vrata Adi kriyAoM ko nirarthaka kahA hai vahA~ para cAritrarahita jJAnako bhI vyarthaM kahA hai / hRtaM jJAnaM kriyA honaM hatA cAjJAninAM kriyA / dhAvana kilAndhako dagdhaH pazyannapi ca paMgulaH ||1|| rAjavArtika yahA~ para zrI akalaMkadeva ne batalAyA hai ki cAritra ke binA jJAna kisI kAma kA nahIM hai aura jJAna ke binA vrataAdirUpa kriyA bhI vyartha haiM / vana meM Aga laga jAne para aMdhA puruSa idhara-udhara daur3atA to hai, kintu vana se nikalane kA yathArthaM mArga jJAta na hone ke kAraNa vana meM jalakara mara jAtA hai / usI prakAra A~khoM vAlA yathArtha kAraNa bhAgatA nahIM hai aura vana meM jalakara mara jAtA hai / jisa prakAra vrata hue bhI jJAna ke binA duHkhI hai usI prakAra asaMyatasamyagdaSTi bhI viSaya kaSAya ke kAraNa duHkhI hai / zrI akalaMka deva ne ina donoM prakAra ke jIvoM ko samakakSa rakhA hai / isI bAta ko zrI kundakundAcArya ne zIlapAhuDa meM kahA hai mArga jAnate hue bhI laMgar3A hone ke pAlana karate gANaM caritahINaM ligaggahaNaM ca daMsaNavihUNaM / saMjamahINI ya tavo jai carai NiratyayaM savvaM // 5 // jisa prakAra darzana rahita muni-liMga grahaNa karanA nirarthaka hai usI prakAra cAritrarahita samyagjJAna bhI nirarthaka hai / zrI kundakundAcArya ne 'daMsaNamUlo dhammo / cAritaM khaludhammo / ' ina zabdoM dvArA bhI yaha batalAyA hai ki vaha darzanarUpa jar3a vyathaM hai jo cAritrarUpa dharmavRkSa ko utpanna na kare / kyoMki, mokSarUpa phala cAritrarUpa dharmavRkSa para hI lagegA, na ki darzanarUpa dharmavRkSa kI jar3a para / zrI amRtacandrAcArya ne bhI kahA hai "yasvAsmAtrAvayorbhedajJAnamapi nAstravebhyo nivRttaM bhavati tajjJAnameva na bhavatIti jJAnAMzo jJAnanayopi nirastaH / " jo AtmA aura krodhAdi zrAsrava ke bheda ko jAnatA huprA bhI krodhAdi AsravoM se nivRtta na huA to vaha jJAna hI nahIM hai / aisA kahane se jJAna kA aMza aise jJAnanaya kA nirAkaraNa huA arthAt cAritrarahita jJAna kA nirAkaraNa huA / zrI jayasenAcArya bhI kahate haiM --- "yadi rAgAdibhyo nivRttaM na bhavati tatsamyagbhedajJAnameva na bhavati / " yadi rAgAdibhAvoM se nivRtta na huA arthAt yadi rAgAdibhAvoM kA tyAga nahIM karatA hai to usake samyak bhedajJAna hI nahIM hotA hai / "sakalapadArthajJeyAkArakarambita vizadekajJAnAkAramAtmAnaM zraddadhAno'pyanubhavannapi yadi svasminneva saMyamya na vartayati tadAnAdimoha rAgadva eSavAsanopaja nita paradravyacaGakramaNasvaM riSyAzci vRteH svasminneva sthAnAnnirvAsana ni: kampaika tatvamUcchita cityabhAvAt kathaM nAma saMyataH syAt / asaMyatasya ca yathoditAtmatattvapratIrUpabhaddhAnaM yathoditAtmatattvAnubhUtirUpaM jJAnaM vA ki kuryAt ? tataH saMyamazUnyAt zraddhAnAt jJAnAdvA nAsti siddhiH / "
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 613 pravacanasAra kI TIkA meM zrI amRtacandrAcArya ne kahA hai- sakala padArthoM ke jJeyAkAroM ke sAtha milita hotA huA bhI eka jJAna jisakA zrAkAra hai, aise AtmA kA zraddhAna karatA huA aura anubhava karatA huA bhI yadi AtmA apane meM hI saMyamita hokara nahIM rahatA, to vaha saMyata kaise hogA ? arthAt saMyata nahIM hogaa| kyoMki usakI caitanya pariNati anAdi moha, rAga, dveSa kI vAsanA se janita paradravya meM bhramaraNatA ke kAraNa svecchAcAriNI ho rahI hai aura usake aisI caitanya pariNati kA abhAva hai jo apane meM hI rahane se nirvAsana (viSaya- kaSAya se rahita ) va niSkamparUpa se eka tatva meM lIna ho / yathokta Atmatatva kI pratItirUpa zraddhAna va yathokta Atmatattva kA anubhUtirUpa jJAna asaMyata ke kyA karegA ? asaMyata ke zrAtmatattva kA zraddhAna va granubhUtirUpa jJAna vyartha hai, kyoMki saMyamarahita zraddhAna va jJAna se siddhi nahIM hotI hai / "yathA pradIpasahitapuruSaH svakIyapauruSabalena kUpapatanAdyadi na nivartate tadA tasya zraddhAnaM pradIpo dRSTirvA ki karoti na kimapi / tathAyaM jIvaH zraddhAnajJAnasahitopi pauruSasthAnIyacAritrabalena rAgAdivikalparUpAdasaMyamAdyadi na nivartate tadA tasya zraddhAnaM jJAnaM vA ki kuryAna kimapIti / " zrI amRtacandrAcArya ke kathana ko zrI jayasenAcArya dRSTAnta dvArA samajhAte haiM jaise dIpaka ko rakhane vAlA puruSa apane puruSArthaM ke bala se kUpa patana se yadi nahIM bacatA hai to usakA zraddhAna dIpaka va dRSTi kucha bhI kAryakArI nahIM huI / taise hI yaha jIva zraddhAna, jJAnasahita bhI hai, parantu pauruSa arthAt cAritra ke bala se rAgadveSAdi vikalparUpa asaMyamabhAva se yadi apane prApako nahIM haTAtA hai arthAt cAritra dhAraNa nahIM karatA hai to zraddhAna va jJAna usakA kyA hita kara sakate haiM ? kucha hita nahIM kara sakate haiM / zrI brahmadevasUri ne bhI kahA hai - "yastu rAgAdibhevavijJAne jAte sati rAgAdikaM tyajati tasya rAgAdibhedavijJAnaphalamastIti jJAtavyam / " arthAt rAgAdi aura AtmasvabhAva kA bhedavijJAna ho jAne para jo manuSya rAgAdika chor3ate haiM unhIM kA bhedavijJAna saphala hotA hai, aisA jAnanA cAhiye / zrI samantabhadrAcArya ne kahA hai ki rAgAdika cAritra dhAraNa karane se dUra hote haiM, ataH jo manuSya cAritra dhAraNa karatA hai usI kA bhedavijJAna saphala hotA hai / tattvArthasUtra meM yadyapi samyagdarzana, jJAna, cAritra aisA krama hai, kintu zrI kundakundAcArya ne mokSamAgaMcUlikA meM samyak cAritra, jJAna, darzana aisA bhI krama rakhA hai / jo gharavi NAvi pecchadi adhyANaM adhpaNA aNaNNamayaM / so cAritaM gANaM daMsaNamidi Nicchido hovi // jo AtmA ko AtmA se ananyamaya AcaratA hai, jAnatA hai dekhatA hai vaha cAritra hai, jJAna hai darzana hai aisA nizcita hai / manuSyoM meM cAritra, jJAna, darzana yugapat bhI hote haiM, kyoMki jo dravyalagI mithyAdRSTimuni prathamaguNasthAna se sAtaveM meM jAtA hai usake cAritra, jJAna, darzana yugapat hote haiN| zrI amRtacandrAcArya ne kahA bhI hai "yathA yathAlavebhyazca nivartate tathA tathA vijJAnaghanasvabhAvo bhavatIti / tAvadvijJAna- ghanasvabhAvo bhavati yAvatsamyagAtravebhyo nivartate / "
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 614 ] [paM. ratanacanda jaina mukhtAra : artha-jaisA-jaisA rAgAdi AsravoM se nivRtta hotA jAtA hai arthAt jaise-jaise cAritra meM vRddhi hotI jAtI hai vaisA-vaisA vijJAnaghana svabhAva hotA jAtA hai vijJAnaghana svabhAva utanA hotA hai jitanA rAgAdi AsravoM se nivRtta hotA hai arthAt jitanA cAritra hotA hai| bArahaveM guNasthAna kA yathAkhyAtacAritra hone para hI pUrNa jJAna arthAt kevalajJAna hotA hai / yathAkhyAtacAritra ke binA kevalajJAna nahIM ho sakatA hai| __yadi jainasaMdeza ke sampAdaka mahodaya mAtsaryabhAva se rahita hokara zaMkA ke samAdhAnoM kI AlocanA kareM to usase sampAdakajI ko tathA samAdhAna-kartA donoM ko lAbha hogaa| kiMtu jo samAdhAna ArSa granthoM ke AdhAra para kiye gaye haiM unakI AlocanA karane meM ve vyartha apanA samaya va zakti naSTa karate haiN| Apane eka bAra yaha AlocanA kI thI ki samyagdRSTi dravyaliMgImani nahIM hotA hai, mithyASTi hI dravyaliMgI mani hotA hai| taba gommaTasAra kI TIkA tathA trilokasAra kA pramANa dekara yaha siddha kiyA gayA thA ki apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa karmaprakRtiyoM ke udaya meM samyagdRSTi bhI dravyaliMgImuni hotA hai| eka bAra Apane yaha prAlocanA kI thI ki terahaveM guraNasthAna meM 'yoga' praudayikabhAva nahIM hai, kiMtu kSAyikabhAva hai aura apane kathana ko siddha karane ke liye rAjavArtika kI paMktiyoM kA artha galata bhI karanA par3A thaa| taba dhavala Adi grathoM kA pramANa dekara yaha batalAyA gayA thA ki zarIranAmakarmodaya ke kAraNa terahaveMguNasthAna meM yoga audayikabhAva hai, kSAyikabhAva nahIM hai| jina pArSanathoM kA pramANa isa lekha meM diyA gayA hai, yadi una granthoM kI svAdhyAya karalI gaI hotI to 18-12-69 ke jainasandeza meM isaprakAra kA lekha na likhA jaataa| vidvAna kI saphalatA cAritra dhAraNakara AtmadhyAna meM lInatA se hai, na ki mAtsyaM bhAva meN| AtmadhyAnaratijJeyaM vidvattAyAH paraM phalam / azeSazAstrazAstRtvaM saMsAro'bhASi dhodhnH|| isa zloka meM zrI amRtacandrAcArya ne kahA hai-eka vidvAna ko saphalatA isI meM hai ki prAtmadhyAna meM lInatA ho / yadi vaha nahIM hai to usakA sampUrNa zAstroM kA zAstrIpanA ( paThana-pAThana vivecanAdi kArya ) saMsAra ke sivAya aura kucha nahIM hai| use bhI sAMsArika dhaMdhA athavA saMsAra-paribhramaNa kA hI eka aMga samajhanA caahie| sAtha meM yaha bhI samajhanA cAhie ki usa vidvAna ne zAstroM kA mahAn jJAna prApta karake bhI apane jIvana meM vAstavika saphalatA prApta nahIM kii| -jaM.ga. 3-10/6/71/VI-VII/ jayacandaprasAda -jaM. ga. 20-1-72/VII/ subhASacanda paradravya meM rAga ( devAdika meM bhakti ) kathaMcit samyaktvAdi kA kAraNa hai zaMkA-paradravya meM rAga karane se kyA Atmatattva ko zraddhA va samyagdarzana kI utpatti ho sakatI hai ? samAdhAna--jisa prakAra sUrya kA rAga lAlimA do prakAra kI hotI hai (1) prAtaHkAla kA rAga (2) saMdhyA samaya kA rAga; usIprakAra jIva kA paradravya meM rAga do prakAra kA hotA hai (1) prazastarAga (2) aprazastarAga (jisa prakAra prAtaHkAlIna rAga prakAza kA kAraNa hai aura saMdhyA samaya kA rAga aMdhakAra kA kAraNa hai; ) usI prakAra vItarAgadeva, nigraMnthaguru, dayAmayI dharma meM prazastarAga samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa ratnatraya kA kAraNa hai tathA strI putrAdi meM aprazastarAga saMsAra kA kAraNa hai / zrI guNabhadrAcArya ne kahA bhI hai
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 615 vibhUtatamaso rAgastapaH zratanibandhanaH / saMdhyArAga ivArkasya jntorbhyudyaaysH|| vihAya vyAptamAlokaM puraskRtya punstmH| ravivadrAgamAgacchana pAtAlatalamRcchati // isakA bhAva Upara kahA jA cukA hai / zrI kuMdakuMdAcArya ne bhI kahA hai esA pasatthabhUdA samaNANaM vA pUNA gharasthANaM / cariyA paretti bhaNidA tAeva paraM lahadi sokkhaM // gAthA 254 pra0 sA0 zrI amRtacandrAcArya kRta TIkA-gRhiNAM tu samastaviraterabhAvena zuddhAtmaprakAzanasyAbhAvAtkaSAyasaddhAvAtpravataMmAno'pi sphaTikasaMparke tejasa ivaidhasA rAgasaMyogena zuddhAtmano'nubhavAtkramataH paramanirvANasaukhyakAraNatvAcca mukhyaH / zrI jayasenAcAryakRta TokA-viSaya kaSAyanimittotpanna nAtaMraudradhyAnadvayena pariNatAnAM gRhasthAnAmAtmAbhitanizcayadharmasyAvakAzo nAsti, vaiyAvRtyAdidharmeNa dunivaJcanA bhavati tapodhanasaMsargeNa nizcayavyavahAramokSamArgopadezalAbho bhavati / tatazca paraMparayA nirvANaM labhata ityabhiprAyaH / rAgo pasasthabhUdo vatthuviseseNa phaladi vivarIdaM / NANAbhUmigadANiha vIjANiva sassakAlamhi // 255 / / chadumatyavihidavatthusu vavaNiya mjjhynnjhaanndaannrdo| Na lahavi apuNaThamAvaM bhAvaM sAdappagaM lahadi // 256 // pra0 sA0 zrI amRtacandrAcArya kRta TIkA-zubhopayogasya sarvajJavyavasthApitavastuSu praNihitasya puNyopacayapUrvako'puna. rbhAvopalammaH kila phalaM tattu kAraNavaparItyAdviparyaya eva / tatra chadmasthavyavasthApitavastUni kAraNavaparItyaM, teSu vrataniyamAdhyayanadhyAnavAnaratatvapraNihitasya zubhopayogasyApunarbhAvazUnyakevala-puNyApasavaprAptiH phalavaparItyaM, tatsudeva. manujatvam // yahA~ para zrI kuMdakuMdAcArya ne kahA hai ki yaha prazastarAgarUpa vaiyAvRttyacaryA zramaNa ke gauNa hotI hai aura gRhastha ke to mukhya hotI hai, kyoMki isake dvArA gRhastha parama arthAt mokSasukha ko prApta hotA hai| isakI TIkA meM zrI amRtacandrAcArya ne kahA hai ki-sarvavirati ke na hone se zuddhAtmaprakAzana ke abhAva ke kAraNa kaSAya meM pravartamAna gRhastha ke vaha gaiyAvRttyarUpa zubhopayoga mukhya hai, kyoMki, jaise IMdhana ko sphaTika ke samparka se sUrya ke teja kA anubhava hotA hai aura kramazaH jala uThatA hai, usI prakAra gRhastha ko sAdhu meM rAga ke saMyoga se zuddhAtmA kA anubhava hotA hai aura vaha zubhopayoga kramazaH parama nirvANa saukhya kA kAraNa hotA hai / isako spaSTa karane ke liye zrI jayasenAcArya ne kahA hai-yadi gRhastha maiyAvRttyAdi zubhopayoga se vartana kareM to ve khoTe ( AtaM-raudra ) dhyAna se bacate haiM tathA sAdhuoM kI saMgati se unako nizcaya va vyavahAra mokSamArga kA upadeza milatA hai, isase ve gRhastha paramparA se nirvANa ko prApta karate haiM, aisA gAthA kA abhiprAya hai| zrI kucakuvAcArya kahate haiM-jaise eka hI bIja kA uttama bhUmi meM uttama phala hogA aura viparIta bhUmi meM viparIta phala hotA hai usIprakAra prazastarAga yadi vItarAgadeva, nigrantha guru, tathA dayAmayI dharma meM hotA hai to uttama phala detA hai yadi chadmastha kathita deva-guru-dharma ( kudeva kuguru kudharma ) meM hai to mokSa ( uttama phala ) ko nahIM detA hai sAtArUpa bhAva ko detA hai|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra / TIkA meM zrI amRtacandrAcArya kahate haiM-sarvajJa kathita vastuoM ( sudeva, suguru, sudharma ) meM prazastarAga kA phala puNya saMcaya pUrvaka mokSa kI prApti hai| vaha phala kAraNa kI viparItatA hone se viparIta hI hotA hai, jaise chadmastha kathita vastuyeM viparIta kAraNa haiN| chadmastha kathita upadeza ke anusAra vrata, niyama, adhyayana, dhyAna, dAna, ratarUpa prazastarAga kA phala mokSazUnya kevala adhamapuNya kI prApti hai, vaha phala kI viparItatA hai / zrI kundakundAcArya ne kahA hai arahaMtaNamokAraM bhAveNa ya jo karevi payaDamAdi / so samvadukkhamokkhaM pAvai acireNa kAleNa // jo bhAvapUrvaka arahaMta ko namaskAra karatA hai, vaha atizIghra samasta dukhoM se mukta ho jAtA hai| zrI vIrasenAcArya ne bhI kahA hai-"jibiMbadasaraNeNa Nidhatta-NikAcivasavi micchtsaadikmmklaavsskhydsnnaavo|" jinabiMba ke darzana se nidhatta aura nikAcitarUpa bhI mithyAtvakarmakalApa kA kSaya dekhA jAtA hai, jisase jinabiMba kA darzana samyakttva kI utpatti kA kAraNa hotA hai| zrI sakalakoAcArya ne bhI kahA hai svargazrIgRhasArasaukhyajanikAM zvabhrAlayeSvargalA / pApArikSayakArikA suvimalA, muktyaGganAdUtikAm // zrI tIryezvara saukhyavAna kuzalA, zrI-dharma saMpAdikA / bhrAtastvaMkuru vItarAgacaraNe, pUjAM guNotpAdikAm / / 157 // jinapUjA-bhakti svargalakSmI ke zreSTha sukhoM ko utpanna karane vAlI hai, narakarUpa ghara kA Agala hai, pAparUpa zatru ( mithyAtva ) kA kSaya karanevAlI hai, atyanta nirmala hai, mukti kI dUta hai, tIrthaMkara ke sukha ko dene vAlI hai, dharma ( samyaktva ) ko utpanna karane vAlI hai tathA guNoM kI utpAdaka hai, ataH he bhAI ! tU nirantara vItarAga bhagavAna ke caraNoM kI pUjA-bhakti kara / ina ArSavAkyoM se spaSTa ho jAtA hai ki vItarAga bhagavAna kI bhakti arthAt guNAnurAga se pApasvarUpa mithyAtvodaya kA kSaya hotA hai tathA samyaktvarUpa dharma kI utpatti hotI hai| isa prakAra vItarAga bhagavAna, nigraMthaguru aura dayAmayI dharma meM anurAga se samyaktvotpatti pAI jAtI hai| jinabimbadarzana, jinamahimA darzana ko samyaktvotpatti kA kAraNa sarvArthasiddhi grantha meM bhI kahA gayA hai| -je. ga. 11-7-74/VI/ ro. lA. mittala sacce deva, zAstra, guru kA zraddhAna samyagdarzanakA lakSaNa hai zaMkA-9 navambara 1967 ke jainasandeza ke sampAdakIya lekha meM likhA hai "jisa mithyAtva karma kA zAsana anAdi kAla se calA AtA hai eka antarmuhUrta ke lie usa zAsana ko samApta kara denA kyA koI sAdhAraNa bAta hai ? kevala deva, zAstra, guru kI zraddhA mAtra se aisI krAnti honA saMbhava nahIM hai| yadyapi deva, zAstra, guru kI zraddhA karma zatru ke viruddha bagAvata kA jhaNDA le lene kI nizAnI jarUra hai, kintu itane se hI purAnA zatru bhAgane vAlA nahIM hai|" isa para yaha zaMkA hotI hai ki kyA mAtra deva, guru, zAstra ko zraddhA samyagdarzana kA lakSaNa nahIM hai ?
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 617 samAdhAna-zrI samantabhadra svAmI mahAcArya ho gaye haiN| unhoMne samyagdarzana-jJAna-cAritra ko dharma batalAyA hai aura vaha dharma prANiyoM ko saMsAra ke kaSToM se nikAlakara uttama sukha meM dharatA hai| isa samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa dharma kA kathana karate hue samyagdarzana kA lakSaNa nimna prakAra kahA hai zraddhAnaM paramArthAnAmAptAgamatapo bhRtAm / trimUDhApoDhamaSTAMgaM samyagdarzanamasmayam // 4 // artha-sacce deva-zAstra-guruoM kA zraddhAna karanA samyagdarzana hai, kintu vaha zraddhAna tIna mUDhatArahita bhATha aGgasahita aura pATha madarahita honA cAhie / siddhAntacakravartI zrI vasunandi AcArya samyagdarzana kA lakSaNa nimna prakAra kahate haiM attAgamataccANaM jaM sadadvahaNaM suNimmalaM hoi| saMkAidosarahiyaM ta sammattaM muraNeyanvaM // 6 // artha-satyArtha deva, Agama aura tatvoM kA zaMkAdi (paccIsa) doSarahita jo atinirmala zraddhAna hotA hai, use samyaktva jAnanA caahie| zrI kundakundAcArya bhI mokSaprAbhRta meM samyagdarzana kA nimna lakSaNa kahate haiM hisArahie dhamme aTThAraha dosajjie deve / niggaMthe pAvayaNe saddahaNaM hoi sammattaM // 10 // artha-hiMsArahita dharma, aThAraha doSarahita deva, padArtha tathA nirgrantha guru kA zraddhAna karanA samyaktva hai| niyamasAra meM bhI zrI kundakundAcArya ne samyagdarzana kA lakSaNa nimna prakAra kahA hai attAgamataccANaM saddahaNAdo, havei sammattaM / vavagayaasesa doso sayalaguNappA have atto // 5 // Apta, Agama aura tattvoM ke zraddhAna se samyaktva hotA hai| jisake azeSadoSa dUra hue haiM aisA jo sakala guNamaya puruSa vaha Apta hai| zrI somadevAcArya ne upAsakAdhyayana meM samyagdarzana kA lakSaNa nimna prakAra kahA hai AptAgamapadArthAnAM zraddhAnaM kAraNadvayAt / maDhAdyapoDhamaSTAGga samyaktvaM prazamAdibhAk // 48 // pR. 13 zrI paM0 kailAzacandajI sampAdaka jainasandeza ne isakI TIkA meM nimna prakAra likhA hai "antaraMga aura bahiraMga kAraNoM ke milane para Apta (deva), zAstra aura padArthoM kA tIna mUDhatArahita ATha aGgasahita jo zraddhAna hotA hai use samyagdarzana kahate haiN| yaha samyagdarzana prazama, saMvega Adi guNavAlA hotA hai| samyagdarzana yA samyakttva antaraMga aura bahiraMga kAraNoM ke milane para prakaTa hotA hai| isakA antaraMga kAraNa to darzanamohanIyakarma kA upazama, kSaya athavA kSayopazama hai|"
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 918 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : Nijjiya-dosaM devaM savva jivANaM dayAvaraM dhamma / vajjiyagaMthaM ca guru jo maNNAdi so hu saddiTThI // 319 // svAmikArtikeya zrI paM. kailAzacandajI isakI TIkA meM likhate haiM -"jo vItarAga prahanta ko deva mAnatA hai saba jIvoM para dayA ko utkRSTadharma mAnatA hai aura parigraha ke tyAgI ko guru mAnatA hai vahI samyagdRSTi hai|" isaprakAra prAyaH sabhI AcAryoM ne samyagdarzana kA lakSaNa deva, guru, zAstra kI zraddhA ko kahA hai| svayaM zrI paM0 kailAzacandajI ne upAsakAdhyayana va svAmikArtikeyAnuprekSA kI TIkA meM likhA hai 'deva, zAstra aura padArthoM kA zraddhAna athavA deva, guru, dharma kA zraddhAna samyagdarzana hai aura usa samyagdarzana meM darzanamohanIyakarma kA upazama kSaya yA kSayopazama hotA hai|' deva, zAstra tathA guru kI zraddhA samyagdarzana kA lakSaNa hai / jahA~ lakSaNa ho vahA~ lakSya na ho aisA ho nahIM sktaa| ataH jahAM para deva, zAstra, guru kI zraddhA hai vahAM para samyagdarzana avazya hai, kyoMki deva, zAstra, guru kA zraddhAna samyagdarzana kA lakSaNa hai| itanA hI nahIM zrI paM0 kailAzacandajI isase bhI kucha adhika kahanA cAhate haiM "jo tattvoM ko nahIM jAnatA kintu jinavacana meM zraddhAna karatA hai ki jinavara bhagavAna ne jo kahA hai usa sabako maiM pasanda karatA huuN| vaha bhI zraddhAvAna hai| jo jIva jJAnAvaraNa karma kA prabala udaya hone se jina bhagavAna ke dvArA kahe hue jIvAdi tattvoM ko jAnatA to nahIM hai, kintu una para zraddhAna karatA hai ki jina bhagavAna ke dvArA tattva bahuta sUkSma hai yuktiyoM se usakA khaNDana nahIM kiyA jA sktaa| ataH jina bhagavAna kI AjJArUpa hone se vaha grahaNa karane yogya hai, kyoMki vItarAga jina bhagavAna anyathA nahIM kahate, aisA manuSya bhI AjJA samyakttvI hotA hai / " svAmikAtikeyAnuprekSA bhASA TIkA pR0 229 jo Na vijANavi tacca so jiNavayaNe karedi sahahaNaM / jaM jiNavarehi bhaNiyaM taM savvamahaM samicchAmi // -jeM. ga. 15-8-68/VIII/....... samyagdarzana kI prApti meM mandarAga bhI kathaMcit kAraNa hai zaMkA-kyA maMdarAga samyagdarzana kI prApti meM kAraNa hai ? samAdhAna-utkRSTa arthAt tIvra rAga ke hone para samyaktva kI prApti nahIM ho sakatI, kyoMki tIvrakaSAyarUpa pariNAma ke hone para jIva ke tattvaruci honA asambhava hai| kahA bhI hai 'utkRSTa sthitisattva aura utkRSTa anubhAgasattva ke hone para tathA utkRSTa sthiti aura utkRSTa anubhAga ke baMdhane para samyaktva, saMyama evaM saMyamAsaMyama kA grahaNa sambhava nahIM hai|' SaTakhaMDAgama pustaka 12 10303 kaSAya ke abhAva meM bhI samyagdarzana kI prApti saMbhava nahIM hai, kyoMki kaSAya (rAga) kA abhAva samyagdarzana hone ke pazcAt hotA hai| ataH pArizeSa nyAya se yaha siddha haA ki maMdakaSAya (rAga) ke sadbhAva meM ho samyagdarzana kI prApti hotI hai| kahA bhI hai 'prathamopazamasamyaktva ke abhimukha jIva ke jina aprazasta prakRtiyoM kA udaya hotA hai unake niMba aura kAMjIrarUpa dvisthAniya anubhAga kA vedaka hotA hai|' SaTkhaMDAgama pustaka 6 pR0 213, labdhisAra gAthA 29 / zrI mokSamArgaprakAzaka meM bhI kahA hai'koI maMda kaSAyAdi kA kAraNa pAya jJAnAvaraNAdi karmanikA kSayopazama bhayA. tAtai tattva vicAra karane kI zakti bhaI / ara moha maMda bhayA, tAta tattvAdi vicAra viSa udyama bhayA / '
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 616 anAdi mithyASTi jIva ke prathamopazamasamyaktva kI prApti meM kAraNa pA~ca labdhiyA~ kahI gaI haiN| kSayopazama labdhi, vizuddhalabdhi, dezanAlabdhi, prAyogyalabdhi, karaNalabdhi ina pAMca labdhiyoM ke binA prathamopazamasamyaktva kI prApti nahIM ho sktii| ina pA~calabdhiyoM meM se dUsarI vizuddhalabdhi kA svarUpa isaprakAra hai 'bahuri moha kA maMda udaya Avane te maMdakaSAyarUpabhAva hoya tahAM tattva vicAra hoya sake, so vizuddhalabdhi hai|' mokSamArga prakAza pR0 385 / ina upayukta Agama pramANoM se yaha siddha ho gayA ki tIvrarAga ( kaSAya ) kI avasthA meM samyaktvotpatti nahIM ho sakatI, kintu mandarAga ke samaya meM hI samyagdarzana kI prApti ho sakatI hai ataH anya kAraNoM ke sAtha mandarAga bhI samyagdarzana kI prApti meM kAraNa hai| samyagdarzana kI prApti meM mandarAga sarvathA akAraNa hai aisA mAnanA ucita nahIM hai, kintu kathaMcit kAraNa hai| -jai. saM. 19-12-57/V/ ratanakumAra jaina samyagdarzana kA viSaya dravya hai yA paryAya ? zaMkA-samyagdarzana kA viSaya dravya hai yA paryAya hai ? samAdhAna-"tatvAryazraddhAnaM samyagdarzanam / jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam / " arthAt jIva, ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa ina sAta tattvArtha ke zraddhAna ko samyagdarzana kahate haiN| ina sAta tattvArthoM meM dravya va paryAya donoM haiM, mAtra dravya nahIM hai| inameM se Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA, mokSa athavA puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, baMdha, mokSa ye tattvArtha na to mAtra jIva kI paryAya haiM aura na mAtra pudgala kI paryAyeM haiM, kintu donoM ke paraspara saMyoga se (baMdha se) ye paryAyeM utpanna huI haiN| yadi jIva pudgala kA paraspara bandha na ho to puNya-pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, bandha, mokSa ye paryAyeM hI utpanna na hoN| samayasAra kI TIkA meM kahA bhI hai __"yathA strIpuruSAbhyAM samutpannaH putro vivakSAvazena devadattAyAH putroyaM kecana vadaMti; devadattasya putroyamiti kecana vadaMti iti doSo nAsti / tathA jIvapugalasaMyogenotpannAH mithyAtvarAgAdibhAvapratyayA ashuddhnishcyenaashuddho| pAvAnarUpeNa cetanA jiivsmbddhaa| zuddhanizcayena zuddhopAdAnarUpeNA cetanAH paudgalikAH / "paramArthataH punarekAMtena na jIvarUpAH vA pudgalarUpAH sudhAharidrayoH saMyogapariNAmavat / " zrI jayasenAcArya kRta TIkA / "svamekasya puNyapApAtravasaMvaranirjarAbaMdhamokSAnupapatteH tadubhayaM ca jIvAjIvAviti / " zrI amRtacandrAcArya / jisaprakAra cUnA va haldI donoM ke milane se (paraspara baMdha se) lAlaraMga kI utpatti hotI hai, vaha lAla raMga na mAtra cUne kA pariNamana hai, kyoMki cUnA zveta hotA hai aura na mAtra haldI kA pariNamana hai, kyoMki haldI pIlI hotI hai / ataH vaha lAla vaNaM, cUne va haldI donoM ke paraspara bandha se hI utpanna huA hai| hAiDrojana aura AksI. jana ina do gaisoM ke milane se jala kI utpatti hotI hai| vaha jala na mAtra hAiDrojana gaisarUpa hai aura na mAtra AksIjanarUpa hai, kiMtu donoM ke milane se ( paraspara bandha se ) utpanna huprA hai| isI prakAra puNya, pApa, prAsrava, saMvara, nirjarA, bandha, mokSa meM eka hI jIva yA ajIva ke pariNamana nahIM haiM, kintu jIva-ajIva (pudgala) donoM se utpanna hote haiN| "ye kecana vadaMtyekAMtena rAgAdayo jIvasambandhinaH pudgalasambandhino vA tadubhayamapi vacana mithyaa| kasmAditi cet, pUrvoktastrIpuruSadRSTAMtena saMyogodbhavatvAt / "
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ e20 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : jo ekAMta se prasava Adi ko jIvasambandhI kahe yA ekAnta se pudgala ( ajIva ) sambandhI kahe to una donoM ke vacana mithyA haiM, kyoMki jisaprakAra putra kI utpatti strI-puruSa donoM ke saMyoga se hotI hai, usIprakAra zrAva Adi kI utpatti jIva aura pudgala donoM ke saMyoga se hotI hai / dravya kI zraddhA ke sAtha guNa va paryAya kI zraddhA anivArya hai, kyoMki "guNapayyaMyava dravyam / " arthAt guNaparyAyavAlA dravya hai, aisA sUtra hai / jo paryAya se rahita mAtra dravya kA zraddhAna karatA hai, usako bhI pravacanasAra meM paryAyavimUr3ha parasamaya ( mithyAdRSTi ) kahA hai / "nArakAdiparyAyarUpo na bhavAmyahamiti bhedavijJAnamUDhAzca parasamayA mithyAdRSTyo bhavantIti / " pravacanasAra maiM nArakI zrAdi paryAyarUpa nahIM hUM, aisA jo mAnatA hai vaha bhedavijJAna mUr3ha hai, parasamaya midhyAdRSTi hai / - jai. ga. 8-6-72 / VI / ro. lA. mittala jIva ko apane samyaktva kA jJAna kathaMcit ho sakatA hai zaMkA- apane ko samyaktva hone kA jJAna ho jAtA hai yA nahIM ? samAdhAna - apane ko samyaktva hone kA jJAna ho bhI sakatA hai aura nahIM bhI ho sakatA hai / samyaktva jIva kA sUkSma bhAva hai aura usakA jaghanyakAla eka sekanDa ke saMkhyAtaveM bhAga se bhI kama hai / ata: itane kama kAla ke pariNAma matijJAna ke dvArA grahaNa honA kaThina hai| jJAna se pUrva jo darzana hotA hai vaha yadyapi cetanA guNa kI paryAya hai tathApi usakA kAla itanA kama hai ki vaha jIva kI pakar3a meM nahIM AtA hai / zravratI samyaktvI zrAtmatattva ko nahIM dekha sakatA zaMkA - Atma-darzana kisako hotA hai ? kyA cauthe guNasthAna vAle asaMyatasamyagdRSTi ko sAkSAt Atmadarzana ho sakatA hai ? - - jai. ga. 6-7-72 / 1X / ra. lA. jaina, meraTha samAdhAna - yahI prazna zrI pUjyapAdAcArya ke sAmane upasthita huA thA / unhoMne adhyAtma grantha samAdhitantra meM nimnaprakAra uttara diyA hai - rAgadveSAdi kallolaMralolaM yanmanojalam / sapazyatyAtmanastattvaM tat tattvaM netaro janaH // 35 // artha - jisakA manarUpI jala rAgadveSa-kAma-krodha-mAna- mAyA lobha Adi taraMgoM se caMcala nahIM hotA vahI puruSa Atmatattva ko dekhatA arthAt anubhava karatA hai / usa Atma-tatva ko dUsarA manuSya ( arthAt jisakA mana rAgadveSa Adi taraMgoM se caMcala ho rahA hai aisA manuSya ) nahIM dekhatA / jisa prakAra taraMgita jala meM apanA pratibimba bhale prakAra na par3ane se apanA yathArthaM pratibhAsa nahIM hotA prarthAt apanA svarUpa ThIka nahIM dikhAI detA usIprakAra rAgadveSAdi kalloloM se caMcala mana meM AtmA kA yathArtha darzana nahIM hotA / jaba jala taraMgoM se rahita hokara sthira ho jAtA hai usameM apanA ThIka pratibimba par3ane se apanA svarUpa dikhalAI de jAtA hai / usIprakAra jaba mana meM rAgadveSAdi kalloloM kA abhAva ho jAtA hai usa samaya mana sthira ho jAtA hai aura usa nirvikAra sthira mana meM Atma-tattva dikhalAI dene lagatA hai /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 621 rAgadveSa Adi kSobha se rahita prAtma-pariNAma kA nAma hI svarUpAcaraNacAritra athavA yathAkhyAtacAritra hai / zrI kundakunda tathA amRtacandrAcArya ne pravacanasAra meM kahA bhI hai cArittaM khalu dhammo-dhammo jo so samo tti nnihittro| mohakkhoha vihINo pariNAmo appaNo hu smo||7|| TIkA-svarUpe caraNaM cAritraM / svasamayapravRttirityarthaH / tadeva vastusvabhAvatvAdharmaH / zuddha caitanyaprakAzanamityarthaH / tadeva ca yathAvasthitAtmaguNatvAt sAmyam / sAmyaM tu darzana cAritramohanIyodayApAvitasamasta mohakSobhAbhAvAdatyantanivikAro jIvasya pariNAmaH // 7 // artha-cAritra vAstava meM dharma hai jo dharma hai vaha sAmya hai| aisA jinendra bhagavAna ne kahA hai| sAmya mohakSobharahita Atma-pariNAma hai| TIkArtha-svarUpa meM ramaNa karanA so cAritra hai| apane svabhAva meM pravRtti karanA aisA isakA artha hai / yahI vastusvabhAva hone se dharma hai| zuddha caitanya kA prakAza karanA yaha isakA artha hai| vahI yathAvasthita prAtmaguNa hone se sAmya hai aura sAmya darzanamohanIya tathA cAritra mohanIya karmodaya se utpanna hone vAle samasta moha aura kSobha arthAt rAga-dveSakalloloM ke abhAva ke kAraNa atyanta nirvikAra Atma pariNAma hai / caturtha guNasthAnavartI asaMyatasamyagdaSTi ke apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana kaSAya arthAt cAritramohanIya karma kI ina bAraha prakRtiyoM kA nirantara udaya rahatA hai / usake kSaNabhara ke lie bhI rAgadveSa kalloloM se rahita mana nahIM ho sakatA hai, phira vaha Atma-tattva ko kaise dekha sakatA hai ? asaMyatasamyagdaSTi kI jinavacanoM para aTUTa zraddhA hotI hai aura vaha jinavacanoM ke AdhAra para hI sAtatattvoM kI tathA Atmatattva ko zraddhA karatA hai| jo Na vijANavi taccaM so jiNavayaNe karevi saddahaNaM / jaM jiNavarehi bhaNiyaM te savvamahaM samicchAmi // 324 // arthAta~jo tattvoM ko nahIM bhI jAnatA, kintu jinavacana meM zraddhAna karatA hai ki jina bhagavAna ne jo kahA vaha mujhako svIkAra hai / vaha jIva bhI samyagdRSTi hai| jisako jinavacana para zraddhA nahIM hai aura caturthaguNasthAna meM svarUpAcaraNacAritra batalAtA hai, vaha mithyAdRSTi hai| -. ga./28-8-69/VII/ balavaMtarAva caturtha guNasthAna meM nizcaya samyaktva paryAya nahIM hotI zaMkA-caturthaguNasthAna meM bhI kyA nizcayasamyaktva hotA hai ? samAdhAna-nizcayasamyaktva kA lakSaNa nimna prakAra hai "nizcayanayena nizcayacAritrAvimAmAvi nizcayasamyaktvaM vItarAgasamyaktvaM mnnyte|" ajamera se prakAzita samayasAra pR0 15 //
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 622 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : "paramasamAdhikAle navapadArthamadhye zuddhanizcayanayenaika eva zuddhAtmA pradyotate prakAzate pratIyate anubhUyate iti / yA cAnubhUtiH pratItiH zuddhAtmopalabdhiH sava nizcayasamyaktvamiti / " samayasAra pR0 16 'nizcayaratnatrayalakSaNazuddhopayogabalena nizcayacAritrAvinAmAvivItarAgasamyagdRSTibhUtvA nivikalpasamAdhirUpapariNAmapariNati karoti / " samayasAra pR0 65 "nizcayacAritrAvinAbhAvivItarAga samyagdRSTibhUtvA saMvaranirjarAmokSapadArthAnAM trayANAM kartA bhavatItyapi saMkSepeNa nirUpitaM pUrva, nizcayasamyaktvasyAbhAve yadA tu sarAgasamyaktvena pariNamati tadA zuddhAtmAnamupAdeyaM kRtvA paraMparayA nirvANakAraNasya tIrthakaraprakRtyAdipuNyapadArthasya kartA bhavatItyapi pUrva nirUpitaM / " samayasAra pR0 110 "nijaparamAtmopAdeyarucirUpaM vItarAgacAritrAvinAbhUtaM yanizcayasamyaktvaM tasyaiva mukhyatvaM / " -pravacanasAra pR0 380 ina ArSavAkyoM se yaha spaSTa hai ki nirvikalpasamAdhikAla meM vItarAgacAritra arthAt nizcayacAritra ke sAtha honevAlA samyaktva hI vItarAgasamyaktva arthAt nizcayasamyagdarzana hai| vItarAgacAritra ke binA nizcayasamyagdarzana nahIM ho sakatA / caturtha guNasthAna meM asaMyatasamyagdRSTi ke saMyama kA hI abhAva hai ataH usake vItarAgacAritra sambhava nahIM hai / vItarAgacAritra ke binA nizcayasamyaktva hotA nahIM hai ataH caturthaguNasthAna meM nizcayasamyaktva nahIM hotaa| vahA~ para sarAga-savikalparUpa vyavahArasamyagdarzana hotA hai| -jaM. ga. 23-9-71/VII/ ro. lA. mittala asaMyatAvasthA meM mAyA va nidAna zalya kA sadbhAva saMbhava hai zaMkA-niHzalya kA artha kyA samyagdarzana hai ? kyA caturthaguNasthAna meM hI jIva niHzalya ho jAtA hai ? samAdhAna-zalya tIna prakAra ke haiM "mAyAzalyaM nidAnazalyaM mithyAvarzanazalyamiti / mAyA nikRtirvnycnaa| nivAnaM vissybhogaakaakssaa| mithyAvarzanamatattvazraddhAnam / etasmAt trividhAcchalyAniSkrAnto niHzalyo vratI ityucyate" // 18 // sa0 si0 / artha-mAyAzalya, nidAnazalya aura mithyAdarzanazalya / mAyA, nikRti aura vaMcanA arthAt Thagane kI vRtti yaha mAyAzalya hai| bhogoM kI lAlasA nidAnazalya hai / pratattvoM kA zraddhAna mithyAdarzanazalya hai| ina tInoM zalyoM se jo rahita hai vaha niHzalya vratI kahA jAtA hai| No iMviyesu virado, No jIve thAvare tase vaapi| jo saddahadi jiNuta, sammAiTThI aviravo so // 29 // go. jI. jo indriya ke viSayoM se arthAta bhogoM se tathA trasa-sthAvara jIvoM kI hiMsA se virakta nahIM hai, arthAt pApoM se virakta nahIM hai, kintu jinendradeva dvArA kathita pravacana kA zradAna karatA hai vaha aviratasamyagdRSTi hai| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki caturthaguNasthAna meM yadyapi mithyAzalya kA abhAva hai tathApi mAyAzalya va nidAnazalya kA sadbhAva hai, kyoMki usake viSaya bhogoM kA tathA pAMca pApoM kA tyAga nahIM hai /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 623 mAyA, mithyA, nidAna ina zalyoM se rahita hone para niHzalya hotA hai ataH nizalya kA artha mAtra samyagdarzana nahIM ho sakatA hai| paMcamaguNasthAna meM hI jIva niHzalya ho sakatA hai, usase pUrva niHzalya nahIM ho sakatA hai / -jaM. ga. 26-10-72/VII/ ro. lA. mittala samyaktvI sarvathA nirbhaya nahIM hotA zaMkA-kyA samyagdaSTi sarvathA nirbhaya rahatA hai ? kyA samyagdRSTi ke AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha saMjJA nahIM hotI hai ? samAdhAna-caturthaguNasthAnavartI asaMyatasamyagdRSTi se lekara AThaveM apUrvakaraNaguNasthAna taka bhayaprakRti kA udaya rahatA hai ataH ina pAMca guNasthAnoM meM samyagdRSTi ko sarvathA nirbhaya nahIM kaha sakate / nauveM anivRttikaraNa guNasthAna se bhaya saMjJA nahIM rahatI hai ataH vahA~ para sarvathA nirbhaya ho jAtA hai / kahA bhI hai "apuvvakaraNassa carima samae mayassa udIraNodaya gaTTho teNa bhayasaNNA Nasthi / " dhavala pu. 2 pR. 435 "apUrvakaraNaguNasthAna ke antimasamaya meM bhaya kI udIraNA va udaya naSTa ho jAtA hai ataH anivRttikaraNaguNasthAna meM bhayasaMjJA nahIM hotI hai / cauthe, pAMcaveM, chaThe ina tIna guNasthAnoM meM samyagdRSTi ke AhArasaMjJA, bhayasaMjJA, maithunasaMjJA, parigrahasaMjJA ye cAroM saMjJA hotI haiM / sAtaveMguNasthAna se AhArasaMjJA nahIM rahatI aura zeSa tInasaMjJA bhI upacAra se rahatI haiN| NaTupamAe paDhamA, saNNA Nahi tasthakAraNAbhAvAt / sesA kammasthiteNuvayAreNasthi hi kajje // 139 // go0 jI0 artha-apramattAdi guNasthAnoM meM AhArasaMjJA nahIM hotI, kyoMki vahA~ para usakA kAraNa asAtAvedanIya kA tIvra udaya va udIraNA nahIM pAI jaatii| zeSa tIna saMjJA bhI vahAM para upacAra se hotI haiM, kyoMki unakA kAraNa tattatkoM kA udaya vahAM para pAyA jAtA hai phira bhI unakA vahA~ para kArya nahIM huA krtaa| -jaM. ga. 1-1-70/VIII/ ro. lA. mittala zaMkA-mithyAdRSTi ke bhayaprakRti kA udaya thA jaba samyagdRSTi huA bhayarahita ho gayA, aisA Agama meM kahA hai / kyA mithyAtvakarmodaya se bhaya hotA hai ? samyagdRSTi ke kyA bhayaprakRti kA udaya nahIM hotA? samAdhAna-cAritramohanIyakarma ke do bheda haiM / kaSAyavedanIya aura nokaSAyavedanIya / nokaSAyavedanIya ke nava bheda haiM hAsya, rati, parati, zoka, bhaya, jugupsA, napuMsakaveda, puruSaveda aura strIveda / ina nokaSAya meM se Adi kI chaha nokaSAya, AThaveM apUrvakaraNa guNasthAna ke anta meM udaya se vyucchinna hotI haiN| zrI nemicandra siddhAntacakravartI ne gommaTasAra jIvakANDa gAthA 268 meM kahA hai "apuvamhi chacceva nnoksaayaa|"
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 924 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : artha-AThoM apUrvakaraNa guNasthAna meM hAsyAdi chaha nokaSAya udayavyucchinna hotI haiM / prataH mAtra samyaktva ho jAne se bhayaprakRti ke udaya kA prabhAva nahIM ho jAtA hai, kyoMki bhayaprakRti kA udaya AThaveMguNasthAna taka rahatA hai / arthAt AThaveMguNasthAna taka samyagdRSTi ke bhayaprakRti kA udaya rahatA hai| -jai. ga. 27-1-70/VII/ kapUrabanda mAnanda samyaktvI ko bhI cintA hoto hai zaMkA-kyA samyagdRSTi jIva cintAtura yA khedakhinna bhI hotA hai ? samAdhAna-samyagdRSTijIva cauthe guNasthAna se siddha taka hote haiN| aviratasamyagdRSTi cAroM gatiyoM ke jIva hote haiM aura unake Arta-raudradhyAna bhI hote haiM ( mokSazAstra, adhyAya 9, sUtra 34 va 35) / ataH sAMsArika hAni ke samaya cintA Adi ho sakatI hai| 'dharma kA pratidina hrAsa ho rahA hai, dharma kA utthAna kisa prakAra ho' aisI cintA bhI samyagdRSTi ko ho sakatI hai| cintA Adika samyagdarzana ke ghAtaka nahIM haiM, kintu paradravya meM ekatva buddhi tathA anyAnya va abhakSya kA sevana, saMyama ke prati jugupsA bhAva; ye samyagdarzana ke ghAtaka haiN| -jeM. ga. 26-9-63/IX/pra. pannAlAla jJAnI jIva ke sImita padArthoM kA upabhoga bhI parati bhAva se hotA hai zaMkA-samayasAra nirjarA adhikAra meM AcArya zrI kundakunda ne kahA hai ki jisaprakAra koI puruSa arati bhAva se madya pokara matavAlA nahIM hotA usIprakAra dravyopabhoga viSaya arata-jJAnI-puruSa nahIM baMdhatA yaha kaise sambhava hai? kyoMki madya kI lata (vyasana) jisako par3a gaI hai aura arati bhAva se pItA hai vaha bhale hI matta na ho, parantu anya sabhI matta dekhe jAte haiN| samAdhAna-jisa manuSya ko madyapAna kA vyasana hai vaha itanI teja va adhika madya pItA hai jisase vaha unmatta ho jAve, kyoMki vaha unmatta avasthA ko acchI samajhatA hai isaliye vaha ratibhAva se teja va adhika madya kA pAna karatA hai| jaba usako yaha bodha ho jAtA hai ki madyapAna ke kAraNa jo unmatta avasthA hotI hai vaha burI hai, duHkharUpa tathA nindha hai to usako madyapAna se arati ho jAtI hai, kintu pUrva Adata (vyasana) ke kAraNa vaha madyakA sarvathA tyAga karane meM asamartha hai ataH vaha teja madirA kA to tyAga kara detA hai aura aratibhAva se itanI halakI tathA kama madirA kA pAna karatA hai jisase vaha unmatta nahIM hotA hai| yadi vaha pUrvavat teja madirA kA pAna karatA hai to usake aratibhAva hI nahIM hai aura vaha unmatta avazya hogaa| . anAdikAla se yaha ajJAnI jIva parapadArthoM kA ratibhAva se upabhoga kara rahA hai. kyoMki usameM isane sukha mAna rakhA hai / jaba isako jJAna ho jAtA hai to yaha parapadArthoM kA upabhoga karanA nahIM cAhatA, kintu sarvathA tyAga karane meM asamartha hone ke kAraNa parigraha parimANa tathA bhogopabhoga parimANa karake aNuvrata dhAraNa karatA hai / ataH vaha una alpa parapadArthoM kA upabhoga aratibhAva se karatA hai| yadi vaha parigraha parimANa Adi nahIM karatA, pUrvavat upabhoga karatA hai to vaha jJAnI hI nhiiN| --. ga. 15-1-70/VII/rAjakizora
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] zradayika pAriNAmika bhAvoM meM jIva ko samyaktva raha sakatA hai zaMkA-kyA pradhika pAriNAmika bhAvoM meM jIva samyagdRSTi nahIM rahatA ? samAdhAna- odayika aura pAriNAmika bhAvoM meM jIva samyagdaSTi ho sakatA hai / audayika aura pAriNAmikabhAva to caudahaveM guNasthAna taka rahate haiM / aNNaya raveyaNIyaM maNuyAU maNuyagaI ya bohavA / pA~cadiya jAI vi ya tasa subhagAdejja pajjataM // 42 // vAyarajasa kittI vi ya titthayare uccogAiyaM caiva / ee bAraha payaDI ujoimhi udayavocchiSNA // 43 // caudahaveM ayogikevalI guNasthAna meM koI vedanIya, manuSyAyu manuSyagati, paMcendriyajAti, trasa, subhaga, zrAdeya, paryApta, bAdara, yazaH kIrti, tIrthaMkara aura uccagotra ina bArahaprakRtiyoM kA udaya rahatA hai jo antimasamaya meM udaya se vyucchinna hotI haiM / ina bAraha karma-prakRtiyoM ke udaya se caudahaveMguNasthAna meM bhI zradayikabhAva hotA hai / jaise manuSyagati nAmakarma ke udaya se gati audayikabhAva hotA hai / caitanyarUpa jIvatva pAriNAmikabhAva bhI caudahaveM guNasthAna meM hotA hai / [ 925 " caitanyameva vA jIvazabdArthaH / " caitanyaM jIvazabdenAbhidhIyate taccAnAdi dravyabhavana nimittatvAt pAriNAmikam / rA0 vA0 22716 kSAyikasamyagdarzana to caudahaveMguNasthAna meM hotA hI hai / isa prakAra cautheguNasthAna se caudahaveM guNasthAna taka audayika va pAriNAmikabhAva ke sAtha samyagdazana pAyA jAtA hai / 'auvayikakSA kipAriNAmikasA nipAtikajIvabhAvo nAma manuSyaH kSINadarzana mohojIvaH / ' rA.vA. 27-22 manuSyagati zradayikabhAva, kSAyikasamyagdarzana kSAyikabhAva, jIvatva pAriNAmikabhAva isaprakAra audayika, kSAyika aura pAriNAmikabhAvoM kA sannikarSa pAyA jAtA hai / samyaktva ko vyavahAra sApekSa nizcaya kA bodha hotA hai| jai. ga. 11-3-71 / VII / sulatAnasiMha zaMkA-kyA utkRSTa Avaka ko nizcaya kA bodha nahIM hotA hai ? samAdhAna - samyagdaSTi ko nizcayanaya aura vyavahAranaya ina donoM nayoM kA paraspara sApekSarUpa se bodha hotA hai / ina donoM meM se mAtra kisI eka naya kA bodha hove aura dUsare naya kA sApekSarUpa se bodha na hove to vaha midhyAdRSTi hai / micchAdiTThI sacce viNayA sapakkha-paDibaddhA / aSNoSNaNissiyA uNalahaMti sammattasamAvaM // 102 // [ kaSAyapAhuDa pu0 1 pR0 249 ]
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 926 1 [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : ___ mAtra apane apane pakSa se pratibaddha ye sabhI naya mithyASTi haiM / parantu yadi ye sabhI naya paraspara sApekSa hoM to samIcInapane ko prApta hote haiM, arthAt samyagdRSTi hote haiM / jaha jiNamayaM pavajjai to mA vavahAraNicchae muyaha / ekkeNa viNA chijjai tisthaM aNNaNa pUNa taccaM // AcArya kahate haiM-he bhavya jIvo ! jo tuma jinamata ko pravartAnA cAhate ho to vyavahAra aura nizcaya ina donoM nayoM ko mata chor3o, kyoMki vyavahAranaya ke binA to tIrtha ( mokSamArga ) kA nAza ho jAyagA aura nizcayanaya ke binA tattva ( vastusvarUpa ) kA nAza ho jaaygaa| nizcayanaya kA viSaya sAmAnya-abheda hai aura vyavahAranaya kA viSaya vizeSa-paryAyabheda hai| vastu sAmAnyavizeSAtmaka hai tathA bhedAbheda svarUpa hai| ina donoM meM se kisI bhI eka naya ke viSaya ko grahaNa kara dUsare naya ke viSaya kA niSedha kiyA jAnA ThIka nahIM hogaa| prayojanavaza kisI eka naya ke viSaya ko mukhya aura dUsare naya ke viSaya ko gauNa kiyA jA sakatA hai| kahA bhI hai "anekAntAtmakavastunaH prayojanavazAdyasya kasyaciddharmasya vivakSayA prApti prAdhAnyamapitamupanItamiti yaavt| taviparItamapitam / prayojanAbhAvAtU sato'pyavivakSA bhavatItyupasarjanIbhUtamanapitamityucyate / apitaM cAnapitaM cApitAnapite / tAbhyAM siddharapitA-narpitasiddharnAsti virodhH|" sarvArthasiddhi a0 5 sU0 32 / -vastu anekAntAtmaka hai| prayojanavaza kisI eka dharma kI vivakSA se jaba pradhAnatA prApta hotI hai, to vaha apita yA upanIta hotA hai| prayojana ke abhAva meM jisa dharma kI pradhAnatA nahIM hotI vaha anapita hotA hai| kisI dharma ko rahate hue bhI usakI vivakSA nahIM hone se vaha gauNa yA anarpita ho jAtA hai| arpita aura anarpita ke dvArA vastu meM paraspara virodhI do dharmoM kI siddhi hotI hai, isaliye nizcayanaya aura vyavahAranaya paraspara sApekSa haiN| isameM koI virodha nahIM hai| zrI amRtacandrAcArya ne nizcaya aura vyavahAra ke bheda se mokSamArga do prakAra kA kahA hai nizcayavyavahArAbhyAM mokSamArgo dvidhA sthitH| tatrAdyaH sAdhyarUpaH, syAdvitayastasya sAdhanam // 2 // nizcaya aura vyavahAra ko apekSA mokSamArga do prakAra kA hai / unameM pahalA nizcaya mokSamArga sAdhyarUpa hai aura dUsarA vyavahAra mokSamArga usakA ( nizcaya kA ) sAdhana hai|" "na kevala bhUtArthonizcayanayo nirvikalpa samAdhiratAnAM prayojanavAnubhavati, kintu nirvikalpasamAdhirahitAnAMpunaHSoDazavaNikAsuvarNalAbhAbhAve adhastanavaNikAsuvarNalAbhavat keSAMcitprAthamikAnAM kadAcit savikalpAvasthAyAM mithyAtvaviSayakaSAyAnavaMcanA vyavahAranayopi prayojanavAna bhavati / " yahA~ para yaha batalAyA gayA hai ki mAtra nizcaya hI prayojanavAn nahIM hai| nirvikalpasamAdhi meM sthita muniyoM ke liye nizcaya prayojanavAna hai, kintu nirvikalpa samAdhi se rahita savikalpa avasthA meM vyavahAra prayojanavAna hai| -jai. ga. 1-5-75/VII/ ro. lA. mittala
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyaktitva aura kRtitva ] [ 627 "dravyadRSTi so samyagdRSTi tathA paryAyadRSTi so mithyAdRSTi"; yaha mAnyatA galata hai zaMkA- dravyadRSTi so samyagdRSTi, paryAyadRSTi so mithyAdRSTi / kyA yaha siddhAnta Thoka hai ? samAdhAna-vAstava meM sabhI vastu ke sAmAnya vizeSAtmaka hone se vastu ke svarUpa ko dekhanevAle ke kramazaH sAmAnya aura vizeSa ko jAnanevAlI do A~kheM (1) dravyAthikanaya aura (2) paryAyAthikanaya haiM / inameM se paryAyArthikacakSu ko sarvathA banda karake, jaba mAtra khulI huI dravyAthikacA ke dvArA dekhA jAtA hai, taba nArakatva, manuSyatva, devatva aura siddhatvaparyAyasvarUpa vizeSoM meM rahane vAle eka jIva sAmAnya ko dekhanevAle jIva ke vaha saba jIvadravya hai aisA bhAsita hotA hai| jaba, dravyAthikacakSu ko sarvathA banda karake, mAtra khulI huI paryAyAthikacakSu ke dvArA dekhA jAtA hai usa samaya jIva dravya meM rahanevAle nArakatva, tiyaMcatva, manuSyatva, devatva aura siddhatvaparyAyarUpa aneka vizeSoM ko dekhane vAle aura sAmAnya ko na dekhane vAle jIvoM ke anya anya bhAsita hote haiM kyoMki dravya kA una vizeSoM ke samaya-samaya meM una-una vizeSoM se tanmaya hone se ananyapanA hai, kaNDe, ghAsa patte aura kASThamaya agni kI bhA~ti / jaba una dravyAthika aura paryAyAthika donoM A~khoM ko eka hI kAla meM kholakara dekhA jAtA hai taba nArakatva, tiyaMcatva, manuSyatva, devatva aura siddhatvaparyAyoM meM rahane vAlA jIva sAmAnya tathA jIva sAmAnya meM rahane vAle nArakatva, tiyaMcatva devatva aura siddhatvaparyAyasvarUpa vizeSa eka hI kAla meM dikhAI dete haiN| donoM A~khoM se dekhanA arthAt sarvAvalokana meM dravya meM sAmAnya aura vizeSa virodha ko prApta nahIM hote haiN| pravacanasAra gA. 114 TIkA yahA~ para yaha batalAyA gayA hai ki pratyeka dravya sAmAnya-vizeSAtmaka hotA hai| dravyAthikanaya kA viSaya sAmAnya hai aura paryAyAyikanaya kA viSaya vizeSa hai| jaba sAmAnya para dRSTi hotI hai usa samaya vizeSa gauNa hotA hai, kintu vizeSa kA niSedha nahIM hotA hai| jisa samaya vizeSa para dRSTi hotI hai usa samaya sAmAnya gauNa hotA hai, kyoMki vizeSa ke binA sAmAnya kharaviSANavat hai aura sAmAnya ke binA vizeSa kharaviSANavata hai| AlApapaddhati' jo mAtra dravyAthikanaya ko hI mAnate haiM ve bhI mithyAiSTi haiM aura jo mAtra paryAyAthikanaya ko hI mAnate haiM ve bhI mithyAdaSTi haiM / kyoMki dravyAthikanaya se vastu nitya hai aura paryAyAthikanaya se vastu anitya hai / 'dravyAthikanayena nityatve'pi paryAyarUpeNa vinAzo'stIti / " pravacanasAra gAthA 119 TIkA ___ dravya ko sarvathA nitya mAnane para arthakriyAkAritva kA abhAva ho jAyagA, jisake abhAva meM vastu kA bhI abhAva ho jaaygaa| sarvathA anitya mAnane para bhI arthakriyAkAritva kA abhAva ho jAyagA, jisake abhAva meM dravya kA bhI prabhAva ho jAyagA / AlApapaddhati kevalI bhagavAna kI vANI meM bhI donoM nayoM ke AdhIna upadeza hotA hai, eka naya ke AdhIna upadeza nahIM hotA hai / zrI amRtacandrAcArya ne kahA bhI hai "dvau hi nayau bhagavatA praNItau dravyAthikaH paryAyAdhikazca / tatra na khalvekanayAyattA dezanA kintu tdubhyaayttaa|" paM0 kA0 gAthA 4 TokA 1 nivizeSaM hi sAmAnyaM bhavetkharaviSANavat / sAmAnyarahitatvAcca vizeSastadvadeva hi // 2 nitysyaikruuptvaadekruupsyaarthkriyaakaaritvaabhaavH| arthakriyAkAritvAbhAve dravyasyApyabhAvaH // 129 // [ A0 50 ]
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 628 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : __ artha-bhagavAna ne do naya kahe haiM-dravyAthika aura paryAyAthika / divyadhvani meM kathana eka naya ke prAcIna nahIM hotA hai, kintu donoM nayoM ke AdhIna hotA hai / dravyAthikanaya ko nizcayanaya bhI kahate haiM, kyoMki dravyAthika aura nizcayanaya ina donoM kA viSaya dravya arthAt sAmAnya hai| paryAyAthikanaya ko vyavahAranaya bhI kahate haiM, kyoMki donoM kA viSaya paryAya athavA vizeSa hai / kahA bhI hai NicchayavavahAraNayA mUlamabheyA NayANa sadhvANaM / Nicchaya sAhaNaheo dadhvayapajjasthiyA muNaha // 4 // AlApapaddhati / saba nayoM ke mUla bheda nizcayanaya aura vyavahAranaya haiM / nizcayanaya dravyAthika hai| sAdhanarUpa vyavahAranaya paryAyAthikanaya hai| jo mAtra nizcayanaya arthAt dravyAthikanaya ko hI svIkAra karate haiM aura vyavahAranaya arthAt paryAyAthikanaya ke viSaya ko svIkAra nahIM karate haiN| unako zrI kundakundAcArya ne paryAyavimUr3ha parasamaya kahA hai| "pajjayamUDhA hi parasamayA-nArakAviparyAyarUpo na bhavAmyahamiti bhedavijJAnamUDhAzca parasamayA mithyAdRSTayo bhavantIti / tasmAdiyaM pAramezvarI dravya guNaparyAyavyAkhyA samIcInA bhadrA bhvtiitybhipraayH|" pravacanasAra gAthA 93 TIkA paryAyamUr3ha jIva parasamaya hai-maiM nArakAdi paryAyarUpa nahIM hUM isa prakAra jo bhedavijJAna mUr3ha haiM ve parasamaya mithyADaSTi haiN| isaliye yahI jinendra paramezvara kI karI huI dravya-guNa-paryAya kI samIcIna vyAkhyA kalyANakArI hai| NiyayavayaNijjasaccA samvaNayA paraviyAlaNe mohaa| te uNa na viTThasamao vibhayai sacce va alIe vA // 117 // ja.dha. 1 / 233 ye sabhI naya apane-apane viSaya kA kathana karane meM samIcIna haiM aura dUsare nayoM ke nirAkaraNa meM mUr3ha haiN| anekAntarUpa samaya ke jJAtA puruSa 'yaha naya saccA hai aura yaha naya jhUThA hai' isaprakAra kA vibhAga nahIM karate haiM / jayadhavala pu01pR0 257 jaba koI bhI naya jhUThA nahIM hai to pratyeka naya se vastu kA yathArtha jJAna hotA hai| vastu kA yathArtha jJAna mokSa kA kAraNa hai / kahA bhI hai "pramANAdiva nayavAkyAvastvavagamamavalokya 'pramANanayarvastvadhigamaH' iti pratipAvitatvAt / kimartha naya ucyate ? sa eSa yAthAtmyopalabdhinimittatvAda bhAvAnAM yo'pdeshH|" ( jayadhavala pu0 1 pR0 209 va 211, nayA saMskaraNa pR0 191-92) jisaprakAra pramANa se vastu kA bodha hotA hai usI prakAra naya vAkya se bhI vastu kA jJAna hotA hai| yaha dekhakara tattvArthasUtra meM 'pramANa va naya se vastu kA jJAna hotA hai' aisA kahA gayA hai| padArthoM kA jaisA svarUpa hai usa rUpa se unake grahaNa karane meM naya nimitta hone se mokSa kA kAraNa hai| vastu ke grahaNa karane meM paryAyAthika athavA vyavahAranaya bhI kAraNa hai ataH vaha bhI mokSa kA kAraNa hai| -jaM. ga. 6-5-71/VII/ sulatAnasiMha
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva ra kRtitva ] samyaktvI va mithyAtvo ke pariNAmoM meM zrantara zaMkA-navarIveyaka meM prayaliMgI aura bhAvaliMgI donoM prakAra ke muni jAte haiN| vahA~ para una donoM ke bhAvoM meM kyA antara rahatA hai ? [ 629 samAdhAna - navagraiveyaka taka samyagdRSTi va midhyAdRSTi donoM prakAra ke deva hote haiM / mithyAdRSTi deva ke midhyAtvarUpa bhAva hote haiM arthAt atattva zraddhAna hotA hai / samyagvaSTi deva ko tattvoM kA yathArthaM zraddhAna hotA hai / jinako anekAnta kA yathArtha zraddhAna nahIM hai arthAt eka hI vastu meM paraspara do virodhI dharmoM ko svIkAra nahIM karate ve midhyAdRSTi haiM jo vastu ko bheda - abhedarUpa, nitya-anityarUpa ityAdika anekAntarUpa svIkAra nahIM karate ve midhyAdRSTi haiM / isI prakAra jo " savvapayasthA sapaDivakkhA" arthAt saba padArtha pratipakSasahita haiM isa siddhAnta kI zraddhA nahIM karatA, vaha mithyAdRSTi hai / jaise yadi jIva padArtha hai to usakA pratipakSI ajIva padArtha bhI avazya hai / yadi bhavya - jIva hai, to abhavyajIva bhI honA cAhiye / yadi mukta jIva hai to saMsArI jIva bhI avazya honA cAhiye / eka ke abhAva meM dUsare kA abhAva avazyaMbhAvI hai / isI prakAra yadi niyataparyAya hai to aniyataparyAya avazya hai / eka ke prabhAva meM dUsare kA abhAva ho jAyagA / aisA zrI jinendradeva ne kahA hai / 'jinhoMne atIta kAla meM kadAcit bhI trasa pariNAma nahIM prApta kiyA hai, vaise ananta jIva niyama se haiM, anyathA saMsAra meM bhavya jIvoM kA abhAva hotA hai / aura abhavyoM kA abhAva hone para abhavya jIvoM kA abhAva prApta hotA hai / aura vaha bhI hai nahIM, kyoMki unakA abhAva hone para saMsArI jIvoM kA bhI abhAva prApta hotA hai / aura yaha bhI nahIM saMsArI jIvoM kA prabhAva hone para asaMsArI (mukta) jIvoM ke abhAva kA prasaMga AtA hai / saMsArI jIvoM kA abhAva hone para asaMsArI jIva bhI nahIM ho sakate, kyoMki saba padArthoM kI upalabdhi sapratipakSa hotI hai / isa siddhAnta kI hAni ho jAyagI' savvassa sapappaDivakkhassa uvalaMmaNNahANuvavattIvo / ( dhavala pu0 14 pR0 234 ) isa prakAra midhyAdRSTi aura samyagdaSTi devoM ke pariNAmoM meM bahuta antara hotA hai / --- jai. ga. 4-9-69 / VII / rohataka samAja vyavahAra kriyAeM bhedavijJAna kI kathaMcit kAraNa haiM zaMkA- kyA vyavahArakriyA bhadavijJAna kA kAraNa hai, yadi hai to kaise ? samAdhAna - mithyAtva karmodaya ke kAraNa jIva ko bhedavijJAna nahIM ho sakatA hai / vyavahArakriyA se mithyAtva karma kA kSaya hotA hai ataH jinabimba darzana Adi vyavahArakriyA bhedavijJAna kA kAraNa hai / kahA bhI hai "kadhaM jibibasaNaM paDhamasammattappattIe kAraNaM ? jirNAbababaMsarageNa dhittaNikAcivatsa vi micchattAdikammakalAvastaM khayarva saNAdo / " dhavala 10 6 pR0 427 jinabimba kA darzana prathamasamyaktva kI utpatti kA kAraNa kisa prakAra hotA hai ? jinabiMba ke darzana se nighatta aura nikAcitarUpa bhI midhyAtvAdi karmakalApa kA kSaya dekhA jAtA hai, jisase jinabimba kA darzana prathamasamyaktva kI utpatti kA kAraNa hai / - jai. ga. 23-1-69 / VII / rozanalAla
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 630 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra / chaha dravya va nau padArthoM kA jAnanA heya nahIM hai zaMkA-kyA chahadravya navapadArthoM kA jAnanA heya hai ? yadi nahIM to vyavahAra ko heya kyoM kahA gayA hai ? vyavahAra kA viSaya jo chahadravya yA navapadArtha kyA inakA astitva nahIM hai? samAdhAna-chahadravya navapadArtha aura saptatattvoM kA jAnanA heya nahIM hai, apitu upAdeya hai, kyoMki inakA jAnanA tathA zraddhAna karanA samyagdarzana, samyagjJAna hai tathA ye mokSa ke mUla haiN| zrI kundakundAcArya tathA TIkAkAra zrI amRtacandrAcArya ne paMcAstikAya meM kahA hai sammattaM saddahaNaM bhAvANaM tesimadhigamo NANaM / cArittaM samabhAvo visayesu virUDhamaggANaM // 10 // TIkA-mAvA khalu kAlakalita paMcAstikAyavikalparUpa nvpdaarthH| teSAM mithyAdarzanodayApAvitAdhaddhAnAbhAvasvabhAvaM bhAvAMtaraM zraddhAnaM samyagdarzanaM, zuddha caitanyarUpAtmatattvavinizcayabIjam / teSAmeva mithyAvarzanodayAnasaMskArAdisvarUpaviparya yeNAdhyavasIyamAnAnAM tanivRttI samaJjasAdhyavasAya: samyagjJAnaM, manAjAnacetanApradhAnAtmatattvopalaMbhabIjam / kAlasahita paMcAstikAya arthAt chahadravya aura unake bhedarUpa navapadArthoM kA zraddhAna samyagdarzana hai unakA avabodha arthAt jAnanA samyagjJAna hai| ___ "dhammAbIsadahaNaM sammattaM" (gAthA 160) TIkA-dharmAdInAM dravyapadArthavikalpavatAM tattvArthabhaddhAnabhAvasvabhAvaM bhAvAntaraM zraddhAnAkhyaM samyaktvaM / arthAta-dharmAdi chahadravya, jIvAdi navapadArthoM kA zraddhAnarUpa bhAva samyagdarzana hai / jIvAjIvAbhAvA puNNaM pAvaM ca AsavaM tesi / saMvaraNijjarabaMdho mokkho ya havaMti te adrA // 108 // jIva-ajIva ye do mUla padArtha haiM tathA ina do ke bheda puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, bandha aura mokSa ye navapadArtha haiM jinake zraddhAna va jJAna se samyagdarzana va samyagjJAna hotA hai| isI bAta ko tattvArthasatra meM kahA gayA hai tattvAryazraddhAnaM samyagdarzanam // 2 // jIvAjIvAsravabandha-saMvara-nirjarAmokSAstattvam // 4 // artha-tattvArtha kA zraddhAna samyagdarzana hai / jIva, ajIva, prAsrava, baMdha, saMvara, nirjarA, mokSa ye tattva haiM / nakAlyaM dravyaSaTkanavapada sahitaM jIva SaTakAyalezyAH, paMcAnye cAstikAyA vratasamitigatijJAnacAritra bhedAH / ityetanmokSamUlaM tribhuvanamahitaH proktamahaMdbhirIzaiH, pratyeti zraddadhAti spRzati ca matimAna yaH sa vai zuddhadRSTiH // 1 // isa zloka meM yaha batalAyA gayA hai ki chahadravya, navapadArtha paMcAstikAya ye mokSa ke mUla haiM aisA jinendra bhagavAna ne kahA hai / jo matimAn inakI zraddhA karatA hai vahI samyagdRSTi hai|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 631 kharaviSANaiva ina chahadravya navapadArtha kA astitva na ho aisI bAta nahIM hai, yadi inakA astitva na hotA to jinendra bhagavAna inakA upadeza kyoM karate aura inake zraddhAna va jJAnako samyagdarzana va samyagjJAma kyoM kahate? - jinendra bhagavAna ne chahadravya va navapadArtha kA kathana kiyA hai, ataH vyavahAranaya kA viSayabhUta hote hue bhI inakA astitva hai| "vyavahAranayena bhinnasAdhyasAdhanabhAvamavalambyAnAdibhedavAsitabuddhayaH sukhenAvataranti tIrthaM praathmikaaH|" -paMcAstikAya gAthA 172 TIkA zrI amRtacandrAcArya ne kahA hai - anAdikAla se bhedavAsita buddhi hone ke kAraNa prAthamikajIva vyavahAranaya se bhinna sAdhya sAdhana bhAva kA avalambana lekara sugamatA se mokSamArga meM avataraNa karate haiN| 'vavahAraNayaM paDacca puNa godamasAmiNA cavIsahamaNiyoghArANamAdIe maMgalaM kavaM / Na ca vavahAraNo cappalao; tatto vavahArANusArisissANa puttidsnnaado| jo bahujIvANuggahakArI vavahAraNao so ceva samassi. vanyo tti maraNeNAvahAriya govamathereNa maMgalaM tattha kayaM / ' (jayadhavala pu0 1 pR0 8) artha-gautamasvAmI ne vyavahAranaya kA prAzraya lekara kRti Adi caubIsa anuyogadvAroM ke Adi meM Namo maMgala kiyA hai| yadi kahA jAya vyavahAranaya asatya hai, so bhI bAta nahIM hai, kyoMki usase vyavahAra kA anusaraNa karane vAle ziSyoM kI pravRtti dekhI jAtI hai| ataH jo vyavahAranaya bahuta jIvoM kA anugraha karane vAlA hai. usI kA Azraya karanA cAhie aisA mana meM nizcaya karake gautama sthavira ne caubIsa anuyogadvAroM ke Adi meM maMgala kiyaa| -jai. ga. 4-3-71/V/ sulatAnasiMha samyaktva ko pahicAna duHsambhava zaMkA-samyagdarzana huA yA nahIM ? athavA prAyogyalabdhi huI yA nahIM? kauna jAna sakatA hai ? samAdhAna-vAstava meM, samyagdarzana atyanta sUkSma hai jo yA to kevalajJAna kA viSaya hai yA avadhijJAna aura manaHparyaya jJAna kaa| yaha matijJAna aura zratajJAna ina donoM kA kicit bhI viSaya nahIM hai, sAtha hI yaha dezAvadhi jJAna kA bhI viSaya nahIM hai, kyoMki ina jJAnoM ke dvArA samyagdarzana kI upalabdhi nahIM hotii| darzanamohanIyakarma kI tIna prakRti aura cAra anantAnubandhI ina sAta karma prakRtiyoM ke upazama yA kSayopazama hone para samyagdarzana utpanna hotA hai / paudgalika karma sUkSma hai jo pAMca indriyoM va mana kA viSaya nahIM hai| ataH samyagdarzana mati yA tajJAna ke dvArA nahIM jAnA jA sakatA, kintu bAhya cihnoM se kucha anumAna kiyA jA sakatA hai| yaha anumAna yathArtha hai, aisA dRr3ha nizcaya ke sAtha nahIM kahA jA sktaa| -jaM. ga. 28-12-61 samyaktva ko bhAvanA zaMkA-hamAre cAritramohanIya karma kA udaya hai, so hama cAritra dhAraNa nahIM kara sakate, aisA kahane vAle puruSArtha se zrAvaka ke vrata dhAraNa karane kA bhAva kyoM nahIM karate ? aisA kahane vAle kyA pramAdI nahIM haiM ?
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 932 ] [ paM. ratanacanda jana mukhtAra : samAdhAna--jisa jIva ke saMyama dhAraNa karane kI caTApaTI arthAt nirantara vAJchA banI rahatI hai, kintu bAhya va antaraMga kAraNoM se saMyamadhAraNa karane meM asamartha hai phira bhI isa pratIkSA meM rahatA hai ki kaba vaha avasara Aye ki saMyama dhAraNa kara sakU aura yathAzakti vrata-niyamoM ko dhAraNa karatA rahatA hai, aise jIva ke cAritramoha kA udaya kahA jA sakatA hai / jo jIva vrata-niyama Adi ko mAtra puNyabandha kA kAraNa jAna saMyama se upekSAbUddhi rakhatA hai aisA jIva pramAdI to hai hI kintu samyagdRSTi bhI nahIM hai / aisA jIva hI cAritramoha kA udaya kahakara apanA doSa kamo ke Upara thopanA cAhatA hai| -pna.ga. 28-12-61 adhunA nirdoSa samyaktviyoM ko durlabhatA zaMkA-kyA paMcamakAla meM jo samaya aba bIta rahA hai usa kAla meM samyagdRSTi jIva samyagdarzana ke ATha aMga ko pUrNa dhAraNa kara sakatA hai yA nahIM? samAdhAna-bharatakSetra meM Ajakala upazama va kSayopazama samyaghaSTi birale hote haiM ( jJAnArNava ) / unameM se nirdoSa samyaktva ko dhAraNa karane vAle koI eka yA do jIva saMbhava haiN| kSAyikasamyagdarzana to bharatakSetra meM paMcamakAla meM utpanna honevAle jIvoM ke saMbhava hI nahIM (dhavala pu06) bharatakSetra meM Ajakala paMcama kAla meM ATha aMga ko pUrNa dhAraNa karane vAle samyagdRSTiyoM kA sarvathA niSedha nahIM kiyA jA sakatA, parantu durlabha haiN|' -jaM. ga. 21-3-63/IX/ jinezvaradAsa aMgahIna samyaktva, sAticAra samyaktva hai zaMkA-kyA aGgahIna samyagdarzana sambhava hai ? yadi hai to kisa prakAra ? samAdhAna-samyagdarzana ke pATha aMga hote haiN| una ATha aMgoM meM se kisI eka maMga kI hAni ke kAraNa samyagdarzana sAticAra ho jAtA hai| vaha sAticAra samyagdarzana 'aMgahIna samyagdarzana' kahalAtA hai| "NissaMkA jikkaMkhA, NividigicchA amUDhaviTTho ya / uvagRhaNa ThidiyaraNaM vacchalla, pahAvaNA cevA // 46 // " kha0 zrA0 niHzaMkA, niHkAMkSA, nirvicikitsA, amUDhadRSTi, upagRhaNa, sthitikaraNa, vAtsalya aura prabhAvanA, samyaktva ke 8 aMga haiN| "tasthA aSTAvaGgAni, niHzaGkitatva, niHkAi kSitA, vicikitsAvirahatA, amUDhadRSTitA, upavRhaNaM, sthitikaraNaM, vAtsalyaM, prabhAvanaM ceti / sarvArthasiddhi a. 6 sUtra 24 samyagdarzana ke ATha aMga haiM :-ni:zaMkitatva, niHkAMkSitA nirvicikitsitatva, amUDhadRSTitA, upavRhaNa, sthitikaraNa, vAtsalya aura prabhAvanA / 1. smaraNa rahe ki bharatakSetra ke AryakhaNDa meM kabhI sabake saba mithyAtyI jIva hI mile, eka bhI avatI samyaktvI yA vratI samyaktvI na mile yaha bhI sambhava hai| kahA bhI hai-paNa paNa ajjA khaMDe bharaherAvadhammi micchaguNavANaM, avre| [vi. pa. 4/135]-saM0
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 633 "zaGkAkAGkSA vicikitsA'nyadRSTiprazaMsAsaMstavAH smygdRsstterticaaraaH|" // 7 // 23 // tatvArtha sUtra "niHzaGkitatvAdayo vyAkhyAtA darzana vizuddhirityatra / tatpratipakSezaGkAdayo veditvyaaH| syAnmataM samyA. darzanamaSTAGga niHzaMkitatvAdi lakSaNamuktam / tasyA'ticArairapi tAvadbhireva bhavitavyamityaSTAvaticArA nirdeSTavyA iti / tatravAntarbhAvAt / ___ samyagdarzana ke zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, anyadRSTiprazaMsA, anyadRSTisaMstavana ye pAMca praticAra haiN| samyagdarzana ke niHzaMkitAdi ATha aMga kahe the, unake pratipakSabhUta zaMkA Adi samyagdarzana ke aticAra haiM / samyagdarzana ke pATha aMga haiM, ataH unake pratipakSabhUta ATha aticAra hote haiM jinakA antarbhAva ina pA~ca aticAroM meM ho jAtA hai| ATha aMgoM meM se kisI aMga kI hInatA va samyagdarzana kA aticAra hai aura jo samyagdarzana aticArasahita hai vaha samyagdarzana aMgahIna samyagdarzana kahalAtA hai| -jeM. ga. 23-3-78/VII/ ra. lA. jaina, ema. kaoNma samyagdarzana ke 25 doSa zaMkA-samyagdarzana ke 25 voSoM kA varNana kisa ArSa graMtha meM hai ? chahaDhAlA meM chaha anAya-tana aura tIna mUDhatA kA kathana hai, ve kauna sI haiM ? samAdhAna-cAritraprAbhRta gAthA 5 kI TIkA meM zrI zrutasAgarasUri ne samyagdarzana ke 25 doSoM kA kathana karane ke lie nimna zloka uddhRta kiyA hai mUDhatrayaM mavAzcASTau tathAnAyatanAni SaT / aSTau zaGkAdayazceti dRgdoSAH paJcaviMzatiH // tIna mUDhatA, ATha mada, chaha anAyatana aura zaGkA Adi ATha doSa ye samyagdarzana ke paccIsa doSa haiM / ___ yaha zloka svAmikAtikeyAnuprekSA gAthA 326 ko TIkA meM tathA jJAnArNava va prAtmAnuzAsana meM bhI uddhRta huA hai / loka mUDhatA, devamUDhatA aura gurumUDhatA kA svarUpa isa prakAra hai ApagAsAgarasnAnamuccayaH sikatAzmanAm / giripAto'gnipAtazca lokamUDhaM nigadyate // 22 // varopalipsayAzAvAna raagdvessmliimsaaH| devatA yadupAsIta devatAmUDhamucyate // 23 // sagranthArambhahiMsAnaM saMsArAvartavatinAm / pASaNDino puraskAro zeyaM pASaNDimohanam // 24 // ratnakaraNDa zrAvakAcAra artha-dharma samajhakara gaMgA Adi nadiyoM tathA samudra meM nahAnA, bAlU aura pattharoM kA Dhera karanA, pahAr3a se giranA aura agni meM jalanA prAdi kAma karanA lokamUDhatA kahI jAtI hai // 22 // dhana Adi cAhane vAlA manuSya vara pAne kI icchA se jo rAga dveSa se malina devatAoM ko pUjatA hai vaha devamUDhatA hai / / 23 / / parigraha prArambha aura hiMsA sahita saMsAra rUpa bhaMvara meM rahane vAle pAkhaNDI sAdhuoM kA Adara satkAra karanA guru mUDhatA hai / jJAnaM pUjAM kulaM jAti balamRddhi tapo vpuH| aSTAvAzritya mAnitvaM smayamArgatasmayaH // 25 // (ra.ka.)
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 934 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : artha-jJAna kA mada, pUjA kA mada kula kA mada, jAti kA mada, bala kA mada, dhana sampatti kA mada, tapa kA mada aura zarIra kA mada arthAta jJAna prAdi ina pATha ko pAzraya karake mAna karane ko mada kahate haiN| kudevaguruzAstrANAM tadbhaktAnAM gRhe gtiH| SaDanAyatanamityevaM vadanti viditaagmaaH|| artha- kuguru kudeva aura kuzAstra aura unake bhaktoM ke sthAna para jAnA ina chahoM ko Agama ke jJAtA puruSa chaha anAyatana kahate haiN| kuvevastasyabhaktazca kujJAnaM tasya pAThakaH / kUliGgI sevakastasya loko'naaytnaanisstt| artha-1 kudeva 2 kudeva ke bhakta 3. kuzAstra 4 kuzAstra ke bAMcane vAle manuSya, 5. kuguru, 6. kuguru ke sevaka ye chaha anAyatana haiM / 'prabhAcandrastvevaM vadati mithyAdarzanajJAnacAritrANi trINi trayazca tadvantaH puruSAH SaDanAyatAni / athavA asarvajJaH, asarvajJAyatanaM, asarvajJajJAnasamavetapuruSaH, asarvajJAnuSThAnaM, asarvajJAnuSThAnasamaveta puruSazceti / " // 6 // zrI prabhAcandra AcArya ne chaha anAyatana isa prakAra kahe haiM 1. mithyAdarzana, 2. mithyAjJAna, 3. mithyAcAritra, 4. mithyAdarzana kA dhAraka puruSa, 5. mithyAjJAna kA dhAraka puruSa, 6. mithyAcAritra kA dhAraka puruSa / athavA 1. asarvajJa, 2. asarvajJa kA Ayatana, 3. asarvajJa kA jJAna, 4. prasarvajJa ke jJAna se yukta puruSa, 5. prasarvajJa kA anuSThAna, 6. asarvajJa ke anuSThAna se sahita puruSa ye chaha anAyatana haiN| 'zaMkAkAMkSAvicikitsAmUDhadRSTiH anupagRhanaM asthitIkaraNaM avAtsalyaM aprabhAvanA ceti aSTau shNkaadyH|' -cAritra pAhuDa gA0 6 TIkA zaMkAdika pATha doSa nimna prakAra haiM-1. zaMkA, 2. kAMkSA, 3 vicikitsA, 4 mUDhadRSTi, 5. anupagRhana, 6. prasthitikaraNa, 7. avAtsalya, 8. aprabhAvanA / inase viparIta samyagdarzana ke ATha aMga haiN| hissaMkiya NikkaMkhiya NigvivigichA amUDhaviTThI ya / uvagRhaNa ThivikaraNaM vacchalla pahAvaNAya te aTTha // 7 // cAritra pAhuDa 1. niHzaGkita, 2. niHkAMkSita, 3. nirvicikitsA, 4. amUDha-dRSTi, 5. upagUhana, 6. sthitikaraNa, 7. vAtsalya, 8. prabhAvanA ye samyaktva ke ATha aMga haiN| -. ga. 24-12-70/VII/ra. lA. jaina
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 635 samyagjJAna jJAna va samyagjJAna meM hetu zaMkA-samyagjJAna hone meM anantAnubandhI kAraNa hai yA jJAnAvaraNakarma kA kSayopazama kAraNa hai ? samAdhAna-sAta tattvoM ke svarUpa ko samajha sake tathA jIva, ajIva Adi dravyoM ko jAna sake aise jJAnakI prApti to jJAnAvaraNa karma ke tathA vIryAntarAyakarma ke kSayopazama ke adhIna hai, kintu usa jJAnakA samyaktva yA mithyAtva vizeSaNa, mithyAtva va anantAnubandhI ke anudaya va udaya ke adhIna hai| mithyAtva va samyagmithyAtva tathA anantAnubandhI catuSka kA anudaya hone ke kAraNa samyagdarzana ho jAne se usa jJAnakI samyagjJAna saMjJA ho jAtI hai| yadi mithyAtva yA anantAnubandhI kA udaya hai to usa jJAnakI mithyAjJAna saMjJA ho jAtI hai / chahar3hAlA kA pAThI bhI isa bAta ko jAnatA hai, kyoMki chahar3hAlA meM kahA hai samyakasAtha jJAna hoya pai bhinna araadho| lakSaNa zraddhA jAna dahameM bheda abaadho|| samyak kAraNa jAna jJAna kAraja hai soii| yugapat hote hUM prakAza dIpakata hoi|| -jeM. ga. 9-4-70/VI/ ro. lA. mittala guraNasthAnoM meM cetanA zaMkA-pravacanasAra gAthA 123.124, paMcAstikAya gAthA 38-39 tathA dravyasaMgraha kI gAthA 15 meM jJAna, karma va karmaphala cetanAoM kA svarUpa diyA hai, kintu yaha spaSTa nahIM huA ki kaunasI cetanA kauna se guNasthAna meM hotI hai ? samAdhAna-zrI kundakundAcArya tathA zrI amRtacandrAcArya ke matAnusAra kevalajJAnI ke jJAnacetanA hotI hai aura usase pUrva karmacetanA va karmaphalacetanA hotI hai, kintu sthAvarajIvoM ke mAtra karmaphalacetanA hotI hai / kahA bhI hai samve khalu kammaphalaM thAvarakAyA tasA hi kajjajuvaM / pANittamadivakaMtA NANaM vidaMti te jIvA // 39 // paMcAstikAya TIkA-tatra sthAvarAH karma phalaM cetayaMte, trasAH kArya cetayaMte, kevalajJAnino jJAnaM cetayaMte iti / artha-sarva sthAvarajIva samUha vAstava meM karmaphala ko vedate haiN| trasa vAstava meM kArya sahita (karma cetanA sahita ) karmaphala ko vedate haiM aura jo prANoM kA atikrama kara gaye haiM ve jJAnako vedate haiM / TIkArya-sthAvara karmaphala ko cetate haiM, basa karma cetanA ko cetate haiM, kevalajJAnI jJAnako cetate haiN| isase itanA spaSTa ho jAtA hai ki kevalajJAnI arthAt terahaveM aura caudahaveMguNasthAna meM tathA siddhoM meM jJAnacetanA hai / bArahaveM guNasthAna taka, jJAnAvaraNakarma kA udaya hone ke kAraNa, ajJAnamizrita jJAna hotA hai / ataH bArahaveM guNasthAna taka zuddhajJAna cetanA nahIM hotI hai, unake to karmacetanA va karmaphalacetanA hotI hai| sthAvara jIvoM
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 636 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : ke jJAnAvaraNa aura vIryAntarAyakarmoM kA tIvra udaya hotA hai ataH unake mAtra karmaphalacetanA hotI hai| zreNI meM arthAt AThaveM Adi guNasthAnoM meM karmacetanA va karmaphalacetanA abuddhipUrvaka hotI hai / -jaM. ga. 25-3-71/VII/ ra. lA. jaina, meraTha jJAnacetanA kA svAmI zaMkA-jJAnacetanA kisa jIva ke hotI hai ? samAdhAna-'pANittama dikkatA jANaM vivaMti te jiivaa|' (paMcAstikAya gAthA 39 ) arthAt prANoM kA atikrama kara gaye haiM ve jIva jJAna ko vedate haiN| isI ko TIkA meM kahA hai ki kevalajJAnI jJAna ko cetate haiN| isI prakAra samayasAra gAthA 223 meM kahA hai| samayasAra gAthA 329 kI TIkA meM jJAnI ke jJAnacetanA kahI hai| isa sabakA tAtparya yaha hai ki jIva pahale to karmacetanA aura karmaphalacetanA se bhinna apanI jJAnacetanA kA svarUpa mAgama, anumAna, svasaMvedanapramANa se jAne aura usakA zraddhAna dRr3ha kare / so yaha to avirata, pramatta avasthA meM bhI hotA hai| apramatta-avasthA meM apane svarUpa kA dhyAna karatA hai jJAnacetanA kA jaisA zraddhAna kiyA thA usameM lIna hotA hai / taba zreNI caDha kevalajJAna upajAya sAkSAt jJAnacetanArUpa hotA hai (bhAvArtha kalaza 223 ) / pravacanasAra gAthA 123. 125 se bhI jJAnacetanA, karmacetanA, karmaphalacetanA kA svarUpa jAnanA / -jaM. ga 4-7-63/1X/ sukhadeva ratnatraya meM jJAna madhya meM kyoM ? zaMkA-samyagdarzana va samyakcAritra ke madhya meM samyagjJAna kyoM rakhA gayA ? samAdhAna-"jJAnasya samyagvyapadezahetutvAt / cAritrAtpUrva jJAna prayukta tatpUrvakatvAccAritrasya / " -sarvArthasiddhi samyagdarzana se jJAna meM samIcInatA pAtI hai, isaliye jJAna se pUrva samyagdarzana rakhA gyaa| cAritra jJAnapUrvaka hotA hai ataH cAritra se pUrNa jJAna kA prayoga kiyA gayA hai| ja'. ga. 15-6-72/VII/ ro. lA. mittala samyagjJAna kA lakSaNa zaMkA-sonagar3a se prakAzita jJAnasvabhAva zeyasvabhAva pustaka ke pR0 309 para likhA hai-'neya ke tInoM aMzoM-dravya, guNa, paryAya ko svIkAra kare vaha jJAna samyak hai / ' kyA yaha ThIka hai ? samAdhAna-samyagjJAna kA yaha lakSaNa ThIka nahIM hai, dravyaguNa-paryAya ko jAnatA huA bhI yadi kAryakAraNa bhAva athavA jJeyajJAyaka bhAva meM bhUla hai to vaha jJAna samyak nahIM ho sakatA hai| zrI samantabhadrasvAmI ne samyagjJAna kA lakSaNa nimnaprakAra kahA hai anyUnamanatirikta yathAtathyaM vinA ca viparItAt / niHsaMdehaM veda yadAhustajjJAnamAgaminaH // 42 // ratna. zrAva. jo vastusvarUpa ko nyUnatArahita adhikatArahita aura viparItatArahita saMdeharahita jaisA kA taisA jAnatA hai vaha jJAna samyak hai / zAstroM ke jJAtA puruSoM ne aisA kahA hai /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyaktitva aura kRtitva ] [937 dravya-guNa-paryAya ko jAnate hue bhI yadi jJAna nyUnatA, adhikatA, viparItatA yA saMdehasahita hai to vaha jJAna samyaka nahIM ho sakatA hai / -jai. ga./8-2-73/VII/ sulatAnasiMha (1) samyagjJAnI ke svAnubhUti, svAnubhava va svasaMvedana ke svarUpa evaM inake viSayo kA nirNaya (2) sukha-duHkha kA anubhava prAtmapratyakSa hai yA AtmaparokSa, isakA nirNaya zaMkA-samyagjJAnI ko svAnubhUti, svAnubhava va svasaMvedana atIndriyapratyakSa hote haiM yA mAnasapratyakSa hote haiM ? isI prakAra jo sukha duHkha kA anubhava hotA hai vaha mAnasapratyakSa hotA hai yA atIndriyapratyakSa ? svAnubhUti, svasaMvedana va svAnubhava ke kyA artha haiM ? spaSTa kreN| samAdhAna-AtmA kA mukhya guNa cetanA hai| isI cetanA ke paryAyavAcI nAma anubhava aura vedanA bhI haiM / anubhava yA anubhUti athavA saMvedana cetanA se bhinna nahIM haiN| kahA bhI hai -'cetayante anubhavanti upalabhante vindantItyekAryazcetanAnubhUtyupalabdhivedanAnAmekArthatvAt / ' paM0 kA0 pR0 130 artha-cetatA hai, anubhava karatA hai, upalabdha karatA hai aura vedana karatA hai| ye saba ekArtha vAcaka haiM, kyoMki cetanA, anubhUti, upalabdhi aura vedanA kA eka hI artha hai / caitanyamanubhavanam / anubhUti vAjIvAdipadAnAM cetanamAtram / A0 50 ___ artha-anubhavana hI caitanya hai / jIva, ajIva prAdi padArthoM kA cetanamAtra anubhUti hai / vaha cetanA, anubhava anabhati athavA saMvedana tIna prakAra kA hotA hai-karmaphalacetanA, karmacetanA aura jnyaancetnaa| samasta sthAvarajIva karmaphala ko cetate haiM, anubhava karate haiM vedana karate haiM / trasajIva karma ko cetate haiM aura kevalajJAnI jJAna ko cetate haiN| kahA bho hai-"sthAvarAH karmaphalaM cetayante, prasAH kArya cetayante, kevalajJAnino jJAnaM cetayante iti / [paM0 kA* pR0 13.] ___ artha-sthAvara karmaphala ( sukha-duHkha ) ko cetate haiM, trasa kArya ( karma-cetanA ) ko cetate ( vedana , karate ) haiM tathA kevalajJAnI jJAna cetanA ko cetate (vedana karate) haiN| zrI kundakundAcArya evaM zrI amRtacandrAcArya ne paMcAstikAya meM yaha spaSTa kara diyA hai ki kevalajJAnI ke mAtra jJAnacetanA kA saMcetana ( saMvedana, anubhavana yA anubhUti ) hotA hai| isa cetanAguNa kA pariNamana svarUpa upayoga do prakAra kA hotA hai-(1) jJAnopayoga (2) darzanopayoga kahA bhI hai-"uvaogo-AtmanazcatanyAnuvidhAyipariNAma upayogaH / caitanyamanavivadhAtyanvayarUpeNa pariNamati athavA padArthaparicchittikAle ghaToyaM paToyamityAdyarthagrahaNarUpeNa vyApArayati iticaitanyAnuvidhAyI sphuTa dvividhaH / savikalpaM jJAnaM nirvikalpaM darzanaM / " paM0 kA0 pR0 139 / AtmA kA vaha pariNAma jo usake caitanya guNa ke sAtha rahane vAlA hai usako upayoga kahate haiM athavA jo caitanyagaNa ke sAtha-sAtha anvayarUpa se pariNamana kare so upayoga hai athavA jo padArtha ke jAnane ke samaya yaha ghaTa hai yaha paTa hai ityAdi padArthoM ko grahaNa karatA humA vyApAra kare so upayoga hai, vaha upayoga do prakAra kA hai| 1. jJAnopayoga 2. darzanopayoga / savikalpa upayoga jJAnopayoga hai| nirvikalpa upayoga darzanopayoga hai|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : arthAt cetanA, anubhava, anubhUti, saMvedana do prakAra kA hai, eka darzanarUpa dUsarA jJAnarUpa / unameM se darzanarUpa svasaMvedana isa prakAra hai 38 ] AlokanavRttirvA darzanam / asya gamanikA, Alokana ityAlokanamAtmA, vartanaM vRttiH, Alokanasya vRttirAlokanavRttiH svasaMvedanaM tadRddarzanamiti lakSya nirdezaH / ' dhavala pu0 1 0 148 - 149 / artha - Alokana arthAt zrAtmA ke vyApAra ko darzana kahate haiM / isakA artha yaha hai ki jo avalokana karatA hai use Alokana yA zrAtmA kahate haiM / aura vartana arthAt vyApAra ko vRtti kahate haiM / tathA prAlokana arthAt grAtmA kI vRtti arthAt vedanarUpa vyApAra ko AlokanavRtti yA svasaMvedana kahate haiM aura usI ko darzana kahate haiM / "AtmaviSayopayogasya darzanatve'GgIkriyamANe Atmano vizeSAbhAvAccaturNAmapi darzanAnAmavizeSaH syAditi cennaMSa doSaH, yadyasya jJAnasyotpAdakaM svarUpasaMvedanaM tasyatadarzanavyapadezAnna darzanasya cAtuvidhyaniyamaH / " ( dhavala 1138 ) yadi koI yaha kahe ki AtmA ko viSaya karane vAle upayoga ko darzana svIkAra kara lene para AtmA meM koI vizeSatA nahIM hone se cAroM ( cakSu, acakSu, avadhi, kevala ) darzanoM meM bhI koI bheda nahIM raha jAvegA ? to prAcArya kahate haiM ki aisA nahIM hai, kyoMki jo jisa jJAna kA utpanna karanevAlA svarUpasaMvedana hai, usa svarUpa saMvedana ko usI nAma kA darzana kahA jAtA hai / "tataH svarUpasaMvedanaM darzanamityaGgIkartavyam / " dhavala pu0 1 pR0 383 / sva ( apane ) rUpa ke saMvedana ko darzana svIkAra kara lenA cAhiye / isaprakAra zrI vIrasena AcArya svasaMvedana arthAt AtmasaMvedana ko darzanarUpa cetana pariNAma kahate haiM / samyagjJAna ko pramANa kahate haiM aura mithyAjJAna ko pramANAbhAsa kahate haiM / pramANa kA lakSaNa nimna prakAra hai - svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam // 1 // hitAhitaprAptiparihArasamarthaM hi pramANaM tato jJAnameva tat | 2| svonmukhatayA pratibhAsanaM svasya vyavasAyaH ||6|| ( AtmAbhimukhatayA pratItiH pratibhAsanam arthasyaiva tadummukhatayA // 7 // ghaTamahAtmanA vedmi // 8 // karmavat kartRkaraNa kriyApratIteH // 9 // zabdAnuccAraNe'pi svasyAnubhavanamarthavat // 10 // - parIkSAmukha sva arthAt apane Apake nizcaya karane vAle jJAnako aura apUrva artha ke nizcaya karane vAle jJAnako ( samyagjJAna ko ) pramANa kahate haiN| kyoMki pramANa hita kI prApti aura zrahita kA parihAra karane meM samartha hai ataH pramANa samyagjJAna hI hai / jisaprakAra padArtha ke prabhimukha usake jAnane ko artha vyavasAya kahate haiM usI prakAra sva arthAt apane Apake prabhimukha hokara jo apane ApakA pratibhAsa hotA hai arthAt zrAtmapratIti yA Atma-nizcaya hotA hai vaha svavyavasAya hai arthAt samyagjJAna hai| maiM ghaTa ko apane Apake dvArA jAnatA hU~, isa vAkya meM 'ghaTa' karma ke samAna 'maiM' kartA, 'apane Apake dvArA' karaNa aura jAnane rUpa kriyA kI bhI pratIti hotI hai / padArtha ke samAna zabda kA uccAraNa nahIM karane para bhI samyagjJAnI ko ke uccAraNa nahIM karane para bhI ghaTa Adi kA anubhava para bhI 'ahaM' 'ahaM' isa prakAra antarmukhAkArarUpa se svavyavasAyAtmakarUpa pramANa hai arthAt samyagjJAna hai / apane ApakA anubhava hotA hai / arthAt jaise ghaTa Adi zabda hotA hai, usI prakAra bAhara meM zabda kA uccAraNa nahIM karane samyagjJAnI ko apane ApakA svayaM anubhava hotA hai| vahI
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 939 vaha pramANa arthAt samyagjJAna pratyakSa aura parokSa ke bheda se do prakAra kA hai / kahA bhI hai tavadhA // 1 // pratyakSatarabhedAt // 2 // vizadaM pratyakSam // 3 // indriyAnindriyanimittaM dezataH saMvyAvahArikam // 5 // sAmagrIvizeSavizleSitAkhilAvaraNamatIndriyamazeSatomukhyam // 11 // parIkSAmukha a0 2 pratyakSa aura parokSa ke bheda se vaha pramANa do prakAra kA hai| vizada samyagjJAna pratyakSapramANa kahalAtA hai| vaha pratyakSapramANa sAMvyAvahArika aura mukhya pratyakSa ke bheda se do prakAra kA hotA hai| idriya aura manake nimitta se hone vAle ekadezavizada jJAnako sAMvyAvahArika pratyakSa kahate haiN| sAmagrI kI vizeSatA se arthAt uttama saMhanana, yogya dravya-kSetra-kAla-bhAva Adi kI pUrNarUpa se prApti hone para jisake samasta prAvaraNa dUra ho gaye haiM aise atIndriya tathA pUrNatayA vizada samyagjJAna ko mukhyapratyakSa kahate haiM / Upara yaha batAyA jA cukA hai ki jisa samaya chadmastha yAtmA svonmukha hotA hai taba use para padArthoM ke samAna sva kA anubhava arthAt svAnubhava hotA hai| isa para yaha prazna hotA hai ki yaha svAnubhava pratyakSapramANa (pratyakSa samyagjJAna) hai yA parokSapramANa ( parokSa samyagjJAna ) ? yadi pratyakSapramANa hai to sAMvyAvahArika pratyakSa hai yA mukhya pratyakSa ? isake sambandha meM vRhadravyasaMgraha meM nimna prakAra likhA hai "zabdAtmakaM zra tajJAnaM parokSameva tAvat svargApavargAdibahiviSayaparicchittiparijJAnaM vikalparUpaM tadapi parokSam yatpunarabhyantare sukhaduHkhavikalparUpo'hamanantajJAnAdirUpohamiti vA tadISata parokSama yaccanizcaya bhAva zratajJAnaM tacca zuddhAtmAbhimukhasukhasavittisvarUpaM svasaMvittyAkAreNa savikalpamapIndriyamanoja nitarAgAdivikalpajAla rahitatvena nivikalpama, abhedanayena tadevAtma zabdavAcyaM vItarAgasamyakacAritrAvinAbhUtaM kevalajJAnApekSayA parokSamapi saMsAriNo kSAyikajJAnAbhAvAta kSAyopazamikamapi pratyakSamabhidhIyate / atrAha ziSyaH-Adya parokSamiti tattvArthasa mati tadvaya parokSaM bhaNitaM tiSThati kathaM pratyakSaM bhavatIti ? parihAramAha-tadutsargavyAkhyAnam, idaM punarapavAdavyAkhyAnama / yadi tatsargavyAkhyAnaM na bhavati tahi matijJAnaM kathaM tattvArthe parokSa bhaNitaM tiSThati / tarkazAstre sAMvyavahArika pratyakSaM kathaM jaatm| yathA apavAdavyAkhyAnena matijJAnaM parokSamapi pratyakSajJAnam tathA svAtmAbhimukhaM bhAvadha tajJAnamapi parokSaM sat pratyakSa bhnnyte| yadi punarekAntena parokSaM bhavati tahi sukhaduHkhAdisaMvedanamapi parokSaM prApnoti, na ca tthaa|" artha-jo zabdAtmaka zrutajJAna hai vaha to parokSa hai hI tathA svarga, mokSa Adi bAhya viSayoM kA bodha karA dene vAlA vikalparUpa jo jJAna hai vaha bhI parokSa hai aura abhyantara meM "sukha duHkharUpa maiM hU~ athavA maiM ananta jJAnAdi rUpa hU~" aisA jo vikalpa hai vaha bhI ISat parokSa hai| jo nizcaya bhAvatha tajJAna hai vaha zuddhAtmA ke abhimukha hone se sukhasaMvitti-sukhAnubhavarUpa hai| yadyapi vaha nijaAtmajJAnAkAra kI apekSA savikalpa hai tathApi indriya tathA mana janita rAgAdi vikalpasamUha se rahita hone ke kAraNa nirvikalpa hai aura abhedanaya se vahI jJAna 'AtmA' zabda se kahA jAtA hai tathA vaha vItarAga samyakacAritra ke binA nahIM hotaa| kevalajJAna kI apekSA yadyapi vaha jJAna parokSa hai tathApi saMsAriyoM ke kSAyika jJAna kA abhAva hone se kSAyopazamika hone para bhI pratyakSa kahA jAtA hai| yahA~ para ziSya zaMkA karatA hai ki "Adya parokSam", isa tattvArthasUtra meM mati aura zruta; donoM jJAnoM ko parokSa kahA hai / phira zrutajJAna pratyakSa kaise ho sakatA hai ? isa zaMkA kA samAdhAna karate hue kahate haiM ki tattvArthasUtra meM jo zrutajJAna ko parokSa kahA gayA hai vaha utsarga vyAkhyAna kI apekSA kahA hai aura bhAvazruta pratyakSa hai, aisA apavAda kI apekSA kathana hai| yadi tattvArtha sUtra meM utsarga kathana na hotA to matijJAna parokSa kase kahA jAtA? yadi matijJAna parokSa hI hotA to tarkazAstra meM use sAMvyavahArika pratyakSa kaise kahate ? isaprakAra jaise apavAda
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 640 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : vyAkhyAna se parokSarUpa matijJAna ko bhI sAMvyavahArikapratyakSa kahA hai vaise hI AtmA ke sammukha jo bhAva tajJAna hai vaha parokSa hone para bhI pratyakSa kahA gayA hai / yadi matijJAna va zrutajJAna ekAnta se parokSa hote to sukha-duHkha prAdi kA saMvedana bhI parokSa hI hotA, kintu vaha saMvedana parokSajJAna nahIM hai / - jai. ga. 10-10-68 / VII / ro. lA. mittala svAnubhava kA lakSaNa evaM svAmI zaMkA-svAnubhava kA lakSaNa kyA hai ? yaha kaunase guNasthAna se prArambha hotA hai ? samAdhAna - vedyatvaM vedakatvaM ca yatsvastha svena yoginaH / tatsva-saMvedanaM prAhurAtmano'nubhavaM dRzam // 161 // tattvAnuzAsana artha - yogI ko apane hI dvArA apane ko jJa eyapanA aura jJAnapanA hai usakA nAma svasaMvedana hai aura usI ko anubhava pratyakSa kahate haiM / " yadyapyanumAnena lakSaNena parokSajJAnena vyavahAranayena ghumAdagnivavazuddhAtmA jJAyate tathApi rAgAdivikalparahita svasaMvedanajJAnasamutpannaparamAnaMdarUpAnAkulatvasu sthita vAstava sukhAmRtajalena pUrNakalazavatsarva pradezeSu bharitavasthAnAM paramayoginAM yathA zuddhAtmA pratyakSo bhavati tathetarANAM na bhavatItyalagagrahaNaH / " paMcAstikAya gAthA 127 // arthAt -- azuddhAtmA anumAnasvarUpa parokSajJAna ke dvArA vyavahAranaya se usI taraha pahacAna liyA jAtA hai jisa taraha ghUmase agni kA anumAna karate haiM / yaha zuddhAtmA rAgAdi vikalpoM se rahita svasaMvedanajJAna se utpanna paramAnaMdamaI anAkulatA meM bhale prakAra sthita sacce sukhAmRtajala se pUrNakalaza kI taraha bhare hue paramayogiyoM ko pratyakSa hai, kintu jo aise yogI nahIM haiM unako anubhava pratyakSa nahIM hotA isaliye yaha jIva aligagrahaNa hai / isaprakAra svAnubhava kA lakSaNa tathA usake svAmI kA kathana upayukta prASagranthoM meM kiyA gayA hai / kintu guNasthAna kA ullekha nahIM hai, kyoMki dravyAnuyoga meM guNasthAna kI apekSA kathana nahIM hotA / phira bhI yogI kahane se saMyamI kA grahaNa ho jAtA hai aura anya vizeSaNoM se zreNI meM sthita yogI kA grahaNa hotA hai / yahI bAta nimna paMktiyoM se bhI spaSTa ho jAtI hai-- " nivikalpasamAdhibalena jAtamutpannaM vItarAgasahajaparamAnanva sukhasaM vityupalabdhipratItyanubhUtirUpaM yatsvasaMvedana - jJAnaM / " paMcAstikAya gAthA 13 TIkA / artha - nirvikalpasamAdhi ke bala se utpanna jo vItarAgasahajaparamAnandamayasukha; usakI saMvitti, prApti; pratIti va anubhUtirUpa svasaMvedanajJAna hai / yaha kathana adhyAtmagrantha kI apekSA se hai| tarka - zAstra kI apekSA se " jaise padArthoM kA jJAna hotA hai vaise hI sva kA bhI jJAna hotA hai usa jJAna ko svAnubhava kahA hai / vaha mAnasa - pratyakSa va indriya- pratyakSa meM garbhita hai / " svasyAnubhavanamarthavat / " parIkSAmukha 1 / 10 / artha - jaise artha kA nizcaya jJAna hotA hai vaise sva kA anubhavana ( jJAna ) hotA hai /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 641 "nana svasaMvedana-bhedamanyadapi pratyakSamasti, tarakathaM noktamiti na vAcyama, tasya sukhAvijJAnasvarUpasaMvedanasya mAnasapratyakSatvAta, indriyajJAnasvarUpasaMvedanasya cendriyasamakSatvAt / anyathA tasya svavyavasAyAyogAt / smRtyAdisvarUpa saMvevanaM mAnasameveti nAparaM svasaMvedanaM nAmAdhyakSamasti / " [ prameyaratnamAlA 225] artha-jo svasaMvedana nAma pratyakSa anya hai so kyoM na kahA? aise na kahanA, jAtai so saMvedana sukha prAdi kA jJAna svarUpa anubhavana hai so mAnasa pratyakSa meM A gayA aura indriyajJAnasvarUpa saMvedana hai so indriya pratyakSa meM A gayA jo aise na mAniye to tisa jJAnake apane svarUpa kA nizcaya karane kA ayoga Ave hai| bahari smaraNa Adi kA svarUpa kA saMvedana hai so mAnasapratyakSa hI hai anya nAMhI hai so svasaMvedana pratyakSa kahiye hai, parantu judA bheda nAMhIM / -je.ga. 20-3-67/VII/ ratanalAla jIva ke sUkSma pariNAmoM ko matizrutajJAnI nahIM jAna pAte zaMkA-jIva ke pariNAmoM ko ananta koTiyA~ haiM, kintu ve pariNAma hamArI jAnakArI meM kaise A ? apane pariNAmoM kA sUkSmajJAna kaise ho sakatA hai ? samAdhAna-matizruta ye donoM parokSajJAna indriya tathA manakI sahAyatA se utpanna hote haiM ataH ina donoM jJAnoM ke dvArA sUkSma pariNAmoM kA yA pariNAmoM meM sUkSma parivartana kA jJAna nahIM ho sakatA hai| ye donoM jJAna apane yA para ke sthUla pariNAmoM ko jAna sakate haiM tathA prAgama ke AdhAra se paramANu Adi sUkSma kA bhI jJAna ho jAtA hai| -jaM. ga. 28-1-71/VII/ ro. lA. gaina prAtmA aliMgagrahaNa, arthAt indriyoM se ajJeya hai zaMkA-'aliMgagrahaNa' se kyA prayojana hai ? AtmA kA lakSaNa upayoga aura upayoga lakSaNa ke dvArA mAtmA prAhya hai / samAdhAna-aliMgagrahaNa se prayojana yaha hai ki AtmA indriyoM ke dvArA grahaNa yogya nahIM hai| paMcAstikAya gAthA 127 kI TIkA meM kahA hai "nendriyagrahaNayogya" ___upayoga Adi lakSaNoM se anumAna ke dvArA AtmA parokSarUpa se grAhya bhI hai tathA kevalajJAnI pratyakSa jAnate haiN| -jaM. ga. 14-1-71/VII/ ro. lA. mittala 1. prAtmA aura padArthoM meM jJeya-jJAyaka sambandha hai 2. darzana ( darzanopayoga ) kA kArya prAtma-jJAna zaMkA-AtmA ke svapara dravyoM kA jJAnapanA aura dravyoM kA tathA AtmA kA jJeyarUpapanA kisa prakAra hai? samAdhAna-prAsmA kA lakSaNa upayoga hai aura vaha upayoga do prakAra kA hai-1. jJAnopayoga 2. darzanopayoga / ( tattvArthasUtra, adhyAya 2, sUtra 8 va 9) / AtmA jJAnopayoga ke kAraNa paradravyoM ko jAnatA hai aura darzanopayoga ke kAraNa AtmA (sva) ko dekhatA (jAnatA) hai / zrI vIrasena AcArya ne kahA bhI hai
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 942 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : "azeSabAhyArthagrahaNe satyapi na kevalinaH sarvajJatA, svarUpaparicchittyabhAvAdityukta Aha-'passadi' trikAlagocarAnantaparyAyopacitamAtmAnaM ca pazyati / " dhavala pU013 artha-kevalajJAna dvArA azeSa bAhya padArthoM kA grahaNa hone para bhI bhagavAna AtmA kA sarvajJa honA sambhava nahIM hai. kyoMki unake svarUpa paricchitti kA abhAva hai, aisI AzaMkA ke hone para satra meM 'pazyati' kahA hai, arthAt darzanopayoga ke dvArA ve trikAlagocara anantaparyAyoM se upacita prAtmA ko bhI dekhate haiN| jisaprakAra cumbaka meM AkarSaNa zakti hai usI prakAra loha meM AkarSaNIya zakti hai, anyathA lohe kA cumbaka dvArA AkarSaNa nahIM ho sakatA thaa| isI prakAra pratyekadravya meM jJeyazakti hai anyathA vaha jJAnakA viSaya nahIM ho sakatA thaa| kahA bhI hai "pramANena svapararUpaM paricchedya prameyam / " AlApapaddhati pramANa arthAt jJAna ke dvArA asti nAstirUpa paricchedya ( jAnA jAne yogya ) zakti ko prameya yA jJeya guNa kahate haiN| AtmA meM jJAna guNa hai aura padArthoM meM jJeya guNa hai ataH prAtmA aura padArthoM meM jJeya-jJAyaka sambandha hai| -jaM. ga. 28-1-71/VII/ ro. lA. (1) rAgadveSarUpa pravartana karane vAle kA jJAna-darzana kathaMcit ayathArtha hai| (2) cAritra se hI jJAna va darzana yathArthatA pAte haiM zaMkA-jaise bacce ko jJAna nahIM hai ki Aga se hAtha jala jAtA hai aura vaha bekhaTake Aga meM hAtha de detA hai| jaba usako yaha jJAna va zraddhAna ho jAtA hai ki Aga meM hAtha dene se hAtha jala jAtA hai to vaha Aga meM hAtha nahIM detA hai / isI prakAra jisako yaha jJAna va zraddhAna ho gayA ki rAgAdika bhAva Asrava va bandha ke kAraNa haiM usa puruSa ko rAgAdi nahIM karane cAhiye / yadi vaha puruSa rAgAdi bhAvarUpa pariNata hotA hai to usake zraddhAna va jJAna ko yathArtha kahA jA sakatA hai kyA ? samAdhAna-samyagdarzana do prakAra hai ( 1 ) sarAgasamyagdarzana aura ( 2 ) vItarAgasamyagdarzana / kahA bhI hai "tat dvividhaM sarAgavItarAgaviSaya bhedAt / " jabataka buddhipUrvaka rAga hai arthAt caturthaguNasthAna se sAtaveMguNasthAna taka sarAgasamyagdarzana hai, yahIM taka prAyu kA bandha hotA hai| AThaveMAdi guNasthAnoM meM arthAt kSapakazreNI meM buddhipUrvakarAga kA abhAva ho jAne se vItarAgasamyagdarzana hai, vahA~ para Ayu kA bandha nahIM hotA hai / "buddhipUrvakAste pariNAmA ye manodvArA bAhyaviSayAnAlaMkhya pravartate, pravartamAnAzca svAnubhavagamyAH anumAnena parasyApi gamyA bhavaMti / abuddhipUrvakAste pariNAmA indriyamanovyApAramaMtareNa kevalamohodaya nimittAste tu svAnubhavAgocarAtvAdabuddhipUrvakA iti vishessH|"
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 943 jabataka buddhipUrvaka rAga hai arthAt samyagdarzana hai tabataka zuddhAtmasaMvitti athavA vItarAgasvasaMvedanajJAna kA abhAva hai / vItarAgasvasaMvedanajJAna ke prabhAva ke kAraNa sarAgasamyagdaSTi ko ( kisI apekSA se ) kathaMcitU ajJAnI bhI kahA gayA hai / ArSapramANa isaprakAra hai 'ajJAninA nirvikalpa samAdhi bhraSTAnAm / ' ( samayasAra gA. 14 kI TIkA ) 'atha nizcayena vItarAga svasaMvedanajJAnasyAbhAva evAjAnaM bhavyate / ' ( sa. sA. gA. 92 kI utthAnikA) arthAt nivikalpasamAdhi se jo bhraSTa haiM ve ajJAnI haiN| vAstava meM vItarAgasvasaMvedanajJAna kA na honA hI prajJAna hai| phalaTana se prakAzita zrI motIlAla jaina ema. e. dvArA sampAdita samayasAra meM likhA hai-AcArya zrI jayasenajI ne 'tataH sthitaM zuddhAtmasaMviterabhAvarUpamajJAnaM karmakartRtvasya kAraNaM bhavati' isa vAkya ke dvArA ajJAna ko zuddhAtmasaMvitti kA abhAvarUpa batAyA hai| yaha unake dvArA batAyA gayA artha yathArtha hai, kyoMki cauthe se sAtaveM taka ke guNasthAnavAle jIva ke sarAga-samyaktva kA sadbhAva hone se usake manuSya gati kA aura devagati kA bandha hotA hai| pAThavA~ Adi guNasthAna prabaMdha na hone para bhI vaha kSapakazreNI vAle jIva ke gatibandha kA kAraNa nahIM hotaa| ataH gatibandha kA abhAva hone se zuddhAtmA kI anubhUti jIva ke karmakartRtva kA kAraNa nahIM hai| ataH sAtaveMguNasthAna taka ajJAna kA sadbhAva hotA hai yaha bAta spaSTa ho jAtI hai| athavA cauthe se sAtaveM guraNasthAna taka jIva vibhAvarUpa se pariNata honevAlA hone se vaha bhAva karmoM kA upAdAnakartA aura dravyakarmoM kA nimitta kartA hotA hai aura kartA hone se usakI avasthA eka prakAra se ajJAnamaya hI hai| ataH ajJAna zabda se zuddhAtmasaMvitti ke abhAvarUpa prajJAna kA grahaNa hI abhISTa hai|' (pR0 618 ) 'jIva ko jabataka vItarAgasvasaMvedanarUpa yA zuddhAtmasaMvittirUpa jJAna nahIM hotA taba taka usake darzana jJAna aura cAritra ekaprakAra se mithyA kahe jA sakate haiN| jIva ke jisakAla meM prathamopazamarUpa upazamasamyaktva bhUta hotA hai usakAla se Age ke kAla meM aura vItarAgasvasaMvedana kI prAdurbhUti ke pUrvakAla meM jabataka sarAgatA hotI hai tabataka jIva ko zuddha prAtmA ke yathArtha svarUpa kA jJAna nahIM ho sakatA, kyoMki rAgabhAva zuddhAtmasaMvitti kA pratibandhaka hotA hai| upazamasamyaktva kI utpatti hote samaya sirpha sAtaprakRtiyoM ke udayarUpa nimitta kA abhAva arthAta anadayarUpa nimitta kA sadbhAva hotA hai| usIprakAra zUddhAtmasaMvitti ke pratibandhaka apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana kA tIvra udaya hotA hai| inakA udaya hone se zuddhAtmA ke svarUpakA anabhavajanya parNajJAna nahIM hotaa| usasamaya AtmA kA jo kucha jJAna hotA hai vaha usake sirpha sAmAnyAMza kA hI hotA hai-vizeSAMza kA nahIM vastuke sAmAnya aura vizeSa ina donoM aMzoM kA jJAna hone para hI vastu ke svarUpakA jJAna pUrNarUpa se hotA hai, anyathA nhiiN| vastu ke vizeSoM kA jabataka jJAna nahIM hotA tabataka jJAna ke aMzabhUta darzana aura cAritra arthAt AtmasvarUpa viSayaka daDha nizcaya na hone se darzana, jJAna, cAritra aMzataH samyaka aura aMzata: mithyA hone se nizcayanaya kI dRSTi se mithyA hI haiN| yaha spaSTa ho jAtA hai| ataH zuddhAtmasaMvitti ke bAda hI ratnatraya ko yathArthatA kI siddhi hotI hai, usake pahale nhiiN| sArAMza, vItarAgaratnatraya hI yathArtha ratnatraya hai sarAgaratnatraya nhiiN| phira bhale hI vaha paramparA se mokSa kA kAraNa bana jAtA hai / isakA artha yaha nahIM samajhanA cAhie ki sarAga ratnatraya ke sarvathA abhAva meM bhI vItarAgaratnatraya kI yA abhedaratnatraya kI prApti hotI hai|' 331 /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra zrI amRtacandrAcArya ne bhI kahA hai ki jo rAgAdirUpa pravRtti karatA hai arthAt rAgAdi AsravabhAvoM se nivRtta nahIM huA hai / vaha pAramArthika jJAnI nahIM hai / kahA bhI hai 'tebhyo'nivartamAnasya pAramAthikatabhedajJAnAsiddhaH tataH krodhAdyAsravanivRttyavinAbhAvinI jJAnamAtrAdevA. jJAnajasya paudagalikasya karmaNo bandhanirodhaH siddhyeta / yattvAtmAravayorbhedajJAnamapi nAstravebhyo nivRttaM bhavati tajajJAnameva na bhavati / samayasAra gA072 TIkA artha-krodhAdi arthAt rAgAdi prAsravabhAvoM se jabataka nivRtta nahIM hotA, taba taka usa AtmA ke pAramArthika sacce bhedajJAna kI siddhi nahIM hotI hai| isaliye yaha siddha huA ki krodhAdika AsravoM kI nivRtti se arthAta vItarAgacAritra se avinAbhAvI jo saccA jJAna hai, usI se ajJAnajanya paugalika karmabandha kA nirodha hotA hai| jo AtmA aura rAgAdiprAsravoM kA bheda jJAna hai yadi vaha bhI rAgAdiAsravoM se nivRtta na huA to vaha jJAna hI nahIM hai| ina ArSavAkyoM se siddha hai ki jo rAga-dveSarUpa pravartatA hai usakA jJAna, zraddhAna paramArtha nahIM hai| jaM. ga. 25-2-71/IX/ sulatAnasiMha sakala jIvoM ke jJAyaka bhAva kI sattA zaMkA-AtmA kA jJAyakabhAva pAriNAmikamAva hai yA nahIM ? kyA jJAyakabhAva saMsAra avasthA meM bhI rahatA hai? samAdhAna-jIvasva, upayoga, cetanA, jJAyaka ye saba paryAyavAcI haiN| 'jIva bhavyA'bhavyatvAni ca // 27 // isa sUtra meM jIvatva ko pAriNAmikabhAva kahA gayA hai| isa sUtra kI TIkA meM zrI pUjyapAda AcArya ne 'jIvatva caitnymityrthH|' ina zabdoM dvArA jIvatva kA artha caitanya kiyA hai| 'caitanyAna vidhAyI pariNAma upyogH|' arthAt caitanya kA anvayI pariNAma upayoga hai| 'sa upayogI dvividhaH jJAnopayogaH darzanopayogazceti / ' arthAt vaha upayoga do prakAra kA hai jJAnopayoga aura darzanopayoga / jJAnopayoga hI jJAyakabhAva hai| isaprakAra jJAyakabhAva pAriNAmikabhAva hai| 'upayogo lakSaNama-upayoga jIva kA lakSaNa hai| ata: saMsAraavasthA meM bhI jIva meM jJAyakabhAva rahatA hai| -jaM. ga. 12-2-70/VII/ ra. lA. jaina samyagjJAna kI svAdhInatA parAdhInatA zaMkA-chamastha ke jisa jJAna ne karma kA yathArtha svarUpa jAna liyA hai vaha jJAna svataMtra hai yA karmAdhIna hai ? samAdhAna- chamastha kA vaha jJAna jisane karma kA yathArtha svarUpa jAna liyA hai, svataMtra bhI hai aura karmAdhIna bhI hai| jJAyakasvabhAva kI dRSTi se athavA sAmAnyajJAna kI dRSTi se vaha jJAna svataMtra hai| kSAyopazamikajJAna hone se vaha jJAna vibhAva hai, karmAdhIna hai / ekAnta niyama nahIM hai /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ safertva ra kRtitva ] kevalamadiya- rahiyaM asahAyaM taM sahAvaNANaMti / saSNANivara viyappe vihAvaNANaM have duvihaM // 11 // saNNANaM caubheyaM madisudiohI taheva maNapajaM / aNNANaM tiviyappaM madiyAI bhevado ceva ||12|| niyamasAra artha - jo jJAna kevala indriyarahita aura asahAya hai vaha svabhAvajJAna hai; samyagjJAna aura mithyAjJAna ke bheda se vibhAvajJAna do prakAra kA hai| vaha ( vibhAva) samyagjJAna cAra bheda vAlA hai- 1 mati, 2. zruta, 3 avadhi; 4. mana:paryaya, aura ( vibhAva) mithyAjJAna mati Adi ke bheda se tInaprakAra kA hai / "kevalajJAnAvayaH svabhAvaguNA matijJAnAdayo vibhAvaguNAH / " paM0 kA0 gAthA 5 TIkA arthAt - kevalajJAna, kevaladarzana Adi svabhAvaguNa haiM / mati Adi kSAyopazamikajJAna vibhAvaguNa haiM / "sarvaghAtisparddha kAnAmudayakSayAtteSAmeva sadupazamAdda zaghAtispaddha kAnAmudaye kSAyopazamikabhAvo bhavati / " - sa0 si0 215 arthAt - vartamAnakAla meM sarvaghAtIspaddha koM kA udayAbhAvI kSaya hone se aura AgAmI kAla kI apekSA unhIM kA sadavasthArUpa upazama hone se, dezaghAtI karmaspaddhakoM kA udaya rahate hue kSAyopazamikabhAva hotA hai / arthAt - kSAyopazamikajJAna karmoM ke kSayopazama ke prAdhIna hai, ataH karmAdhIna hai / chadmasthoM ke kevalajJAna kA abhAva hai unake mAtra kSAyopazamikajJAna hotA hai / dravyArthikanaya se jJAna anAdi-ananta hai, ataH svAdhIna hai| paryAyArthikanaya se jJAnakA upayoga pariNata hotA rahatA hai ataH parAdhIna hai / -- . ga. 27-6-66 / IX / jJAnacanda ema. esa. sI. samayasAra kalaza 116 kA abhiprAya / jJAno kA artha zaMkA- sonagar3ha se prakAzita samayasAra kalaza 116 ke bhAvArtha meM likhA hai - "paravRtti ( parapariNati ) do prakAra kI hai, azraddhArUpa aura asthiratArUpa / jJAnI ne azraddhArUpa paravRtti ko chor3a diyA hai aura vaha asthiratArUpa paravRtti ko jItane ke liye nijazakti ko bArambAra sparza karatA hai arthAt pariNati ko svarUpa ke prati bArambAra unmukha kiyA karatA hai / isaprakAra sakala paravRtti ko ukhAr3a karake kevalajJAna pragaTa karatA hai / " kalaza naM0 116 kA kyA aisA abhiprAya hai ? samAdhAna - samayasAra meM kalaza 116 isa prakAra hai [ 45 sanyasyannijabuddhipUrvama niza rAgaM samagraM svayaM, bArambAramabuddhipUrvamapi taM jetu svazakta spRzan / ucchidam paravRttimeva sakalAM jJAnasya pUrNo bhavan, nAtmA nityanirAsravo bhavati hi jJAnI yadA syAttadA // 116 // artha - isa prakAra hai "yaha AtmA jaba jJAnI hoya hai, taba apane buddhipUrvaka rAgakU to samastakU Apa dUrI karatA saMtA nirantara pravarte hai / bahuri abuddhipUrvaka rAgakU bhI jItane kU bArambAra apanI jJAnAnubhavanarUpa zaktikU sparzatA pravarta hai, bahuri jJAnakI palaThanI hai tAkU samasta hI kU dUri karatA saMtA jJAnakU svarUpa viSaM thAMbhatA pUrNa hotA saMtA pravarte hai / aisA jJAnI hoya taba zAzvata nirAsrava hoya hai / "
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 946 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : isa kalaza meM jisa jJAnI kA kathana kiyA gayA hai usake do vizeSaNa diye gaye haiN| 1. jJAnI hote hI samasta buddhipUrvaka rAga kA ( vaha rAga jo apane jJAna gocara hoya, usa rAga kA ) prabhAva ho jAya hai aura abuddhipUrvaka rAga ( apane jJAna meM na Ave tathA zreNo meM hone vAle aise karmodaya janita rAga) kA abhAva karane ke liye apanI jJAnAnubhavanarUpa zakti (jahAM para rAga-dveSa kA anubhavana na ho aisI zakti ) ko prayoga meM lAve hai| 2. jJAnI hote hI jJAnako palaTana ( vikalpa ) samApta ho jAtI hai aura nirvikalpasamAdhi ( zukladhyAna ) meM sthita ho jAtA hai| jJAnI ke ina donoM vizeSaNoM se spaSTa ho jAtA hai ki yahA~ para prasaMyatasamyagdRSTi kI apekSA kathana nahIM hai, kyoMki usake na to samasta buddhipUrvaka rAga kA abhAva hotA hai aura na samasta jJAna kI palaTana dUra hotI hai / yadyapi rAga ko heya jAnatA hai tathApi usakA rAga bAhya viSaya kA pAlambana lekara pravartatA hai aura svayaM usakA anubhava hotA hai tathA dUsare bhI usa rAga ko anumAna se jAna lete haiN| ataH vaha rAga buddhipUrvaka hai| samayasAra TippaNa meM kahA bhI hai ___ "buddhipUrvakAste pariNAmA ye manodvArA bAhyaviSayAnAlaMbya pravartate, pravartamAnazca svAnubhavagamyAH anumAnena prsyaapigmyaa| abuddhipUrvakAstu pariNAmA indriyamanovyApAramaMtareNa kevalamohodayanimittAste tu svAnubhavAgocarasvAdabuddhipUrvakA iti vishessH|" samayasAra pR0 246 rAyacanda graMthamAlA artha-jIva ke jo pariNAma bAhya viSaya kA Alambana lekara mana ke dvArA pravRtta hotA hai tathA svAnubhavagamya hai aura anumAna ke dvArA dUsaroM se bhI jAnA jAtA hai vaha prAtma-pariNAma buddhipUrvaka kahalAtA hai| kintu jo pariNAma indriya aura mana ke vyApAra ke binA mAtra mohodaya ke nimitta se hotA hai aura jo svAnubhava gocara bhI nahIM hai vaha abuddhipUrvaka pariNAma hai| isaprakAra svayaM kalaza 116 ke artha se tathA saMskRta TippaNI se kalaza 116 kA abhiprAya spaSTa ho jAtA hai| -jai. ga. 24-4-69/V/ra. lA. na "jJAna bina karma jharai je" padyAMza meM jJAnabina kA artha zaMkA-koTi janama tapa tapai jJAna bina karma jhare je / jJAnI ke chinamAMhi triguptitai sahaja Tarai te / chahaDhAlA ke uparyukta padya meM 'jJAna bina' arthAt ajJAnI se-mithyAdRSTi se prayojana hai ? yA pUrNa jJAna ke abhAvarUpa ajJAna se prayojana hai ? samyagdRSTi ke yadyapi pUrNajJAna kA abhAva hai, kintu samyagjJAna ke sadbhAva ke kAraNa vaha ajJAnI nahIM kahalA sakatA hai| samAdhAna-'jJAnI' zabda kA aneka artha meM prayoga huA hai / jaise jJAna aura prAtmA kA tAdAtmya sambandha hai, ataH pratyeka jIva jJAnI hai / pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla meM jJAna nahIM hai ataH ve jJAnarahita ( ajJAnIacetana ) haiN| kahIM para mithyAdRSTi ke jJAna ko ajJAna kahA gayA hai, kyoMki mithyAdRSTi kA jJAna, jJAna kA kArya nahIM karatA hai| kahA bhI hai 'jJAnAjJAnavibhAgastu mithyAtva krmodyaanudyaapekssH|' rA. vA0 2016 mithyAtva karmodaya ke kAraNa jJAna bhI ajJAna hai / mithyAtva karma kA anudaya hone para, vahI jJAna samyagjJAna ho jAtA hai|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 147 'mithyAtva samavetajJAnasyava jJAna kAryAkaraNAdajJAnavyapadezAt putrasyaiva putrakAryAkaraNAdaputravyapadezavat' -dhavalA pu0 1 pR0 353 artha-mithyAtvasahita jJAnako hI ajJAna kahA hai, kyoMki vaha jJAna kA kArya nahIM karatA hai jaise putrocita kArya ko nahIM karanevAle putra ko hI aputra kahA jAtA hai / 'kadhaM micchAviSTiNANassa aNNANataM ? nnaannkjjaakrnnaado| kiM NANakajjaM? NAvasthasahahaNaM / Na taM micchAviTimhi asthi / tado NANameva aNNANaM, aNNahA jiivvinnaasppsNgaa| Na ca esa vavahAro loge appasiddho, putrakajjamakuNate putte vi loge aputtvvhaarvNsnnaado|' dhavala pu0 5 pR0 224 artha-mithyASTijIvoM ke jJAnako ajJAnapanA kaise kahA ? mithyAdRSTi kA jJAna, jJAna kA kArya nahIM karatA hai isaliye usako ajJAna kahA hai| jJAna kA kArya kyA hai ? jAne hue padArtha kA zraddhAna karanA jJAna kA kArya hai| isa prakAra kA jJAna kArya mithyAdRSTi meM nahIM pAyA jAtA hai, isaliye mithyAdRSTi ke jJAna ko ajJAna kahA hai / yahA~ para ajJAna kA artha jJAna kA abhAva nahIM lenA cAhie anyathA jJAnarUpa jIva ke lakSaNa kA vinAza hone se lakSyarUpa jIva ke vinAza kA prasaMga prApta hogA / jJAna kA kArya nahIM karane para jJAna meM ajJAna kA vyavahAra loka meM aprasiddha bhI nahIM hai, kyoMki putrakArya ko nahIM karane vAle putra meM bhI loka meM aputra kahane kA vyavahAra dekhA jAtA hai| zrI vIrasenAcArya ne 'putrocita kArya na karanevAlA putra aputra hai' isa dRSTAnta dvArA yaha spaSTa kara diyA ki jJAna ke anukUla yadi kArya nahIM hai arthAt cAritra dhAraNa nahIM kiyA to vaha jJAna niSphala hone se ajJAna hI hai| isIliye jJAna kA phala cAritra bhI kahA hai| "ajJAnanivRttihAnopAvAnopekSAzca phalam // 5 // " parIkSAmukha artha-ajJAna kI nivRtti, hAna, upAdAna aura upekSA yaha jJAna kA phala hai| yahA~ para bhI zrImanmANikyanandiAcArya ne 'hAna'. 'upAdAna' aura 'upekSA' zabdoM dvArA cAritra ko jJAna kA phala batalAyA hai| isI bAta ko zrI vIrasena AcArya ne bhI kahA hai "kiM tadjJAnakAryamiti cettattvArthe ruciH pratyayaH zraddhA cAritrasparzanaM c|" artha-tattvArtha meM ruci. nizcaya, zraddhA aura cAritra kA dhAraNa karanA jJAna kA phala hai| ina ArSavAkyoM se bhI spaSTa hai ki cAritra dhAraNa kiye binA jJAna niSphala hai| isI bAta ko zrI brahmadevasUri ne vRhadravyasaMgraha ko TIkA meM kahA hai ki jabataka rAgAdi kA pUrNarUpa se tyAga nahIM hotA hai tabataka vaha jJAna niSphala hai / andhakAre puruSadvayam ekaH pradIpahastastiSThati, anyaH punarekaH pradIparahitastiSThati / sa ca kUpe patanaM sAdikaM vA na jAnAti, tasya vinAze doSo nAsti / yastu pradIpahastastasya kUpapatanAdivinAzepravIpaphalaM nAsti / yasta rupapatanAdikaM tyajati tasya prdiipphlmsti| tathA ko'pi rAgAdayo heyAmadIyA na bhavatIti bhedavijJAna jAnAti sa karmaNAbadhyate tAvata, anyaH ko'pi rAgAdibheda vijJAne jAte'pi yAvatAMzena rAgAdikamanabhavati tAvatAMzena so'pi badhyata eva, tasyApi rAgAdibhedavijJAnaphalaM nAsti / yastu rAgAdibhedavijJAne jAte sati rAgAdikaM tyajati tasya bhedavijJAnaphalamastIti jJAtavyam / vRhad dravyasaMgraha gAthA 36 TIkA
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 948 ] [paM. ratanacanda jaina mukhtAra / artha-andhakAra meM do manuSya haiM, eka ke hAtha meM dIpaka hai aura dUsarA binA dIpaka hai / usa dIpakarahita puruSa ko kue tathA sarpAdi kA jJAna nahIM hotA, isaliye kue Adi meM girakara nAza hone meM usakA doSa nahIM hai| hAtha meM dIpaka vAle manuSya kA kue meM girane Adi se nAza hone para usa dIpaka kA koI phala nahIM huaa| jo dIpaka ke prakAza dvArA kUpa-patanamAdi se bacatA hai usake dIpaka kA phala hai / isIprakAra jo koI manuSya 'rAga Adi heya haiM, mere nahIM haiM' isa bhedavijJAna ko nahIM jAnatA, vaha to karmoM se baMdhatA hI hai| dUsarA koI manuSya 'rAgAdi heya haiM, mere nahIM haiM' isa bhedavijJAna ke hone para bhI jitane aMzoM meM rAgAdika kA anubhava karatA hai, utane aMzoM se vaha bhedavijJAnI baMdhatA hI hai, usake rAgAdi ke bhedavijJAna kA bhI phala nahIM hai, arthAta usakA bhedavijJAna niSphala hone se ajJAna hI hai| jo rAgAdika bhedavijJAna hone para rAgAdi kA tyAga karatA hai, usake bhedavijJAna kA phala hai arthAta bhedavijJAna saphala hone se vaha vAstavika jJAnI hai| isI bAta ko zrI zivakoTi AcArya ne bhagavatI ArAdhanA meM kahA hai cakkhussa dasaNassa ya sAro sampAdi dosa pariharaNaM / cakkhU hoi NiratthaM daLUNa bile paDatassa // 12 // artha-netra aura usase hone vAlA jo jJAna hai usakA phala sarpa, khaDDA, kaMTaka-ityAdi dukhoM kA parihAra karanA hai, parantu jo bilAdi dekhakara bhI usameM giratA hai, usakA netrajJAna vyartha hai| isI bAta ko zrI kundakundAcArya ne samayasAra meM kahA hai NAdUNa AsavANaM asucittaM ca vivarIyabhAvaM ca / dukkhassa kAraNaM tti ya tado Niyatti kuNadi jIvo // 72 // rAgAdiAsravoM kA azucipanA, viparItapanA, aura duHkha kA kAraNapanA jAnakara una rAgAdiAsravoM se nivRtta hotA hai| saMskRta TIkA-'ityevaM vizeSadarzanena yadaivAyamAtmAsravayorbhedaM jAnAti tadeva krodhAdibhya Asravebhyo nivartate / tebhyo'nivartamAnasya paarmaarthiktjhaivjnyaanaasiddhH| yattvAtmAsravayorbhedajJAnamapi nAsravebhyo nivRttaM bhavati tajjJAnameva na bhavati / ' artha-isaprakAra AtmA aura prAsravoM ke tIna vizeSaNoM kara bheda dekhane se jisasamaya bheda jAna liyA usI samaya krodhAdika AsravoM se nivRtta ho jAtA hai aura unase jabataka nivRtta nahIM ho tabataka usa AtmA ke pAramArthika sacce bhedavijJAna kI siddhi nahIM hotii| jo prAtmA aura rAgAdiAsravoM kA bheda-jJAna hai vaha bhI yadi rAgAdiAsravoM se nivRtta na huA to vaha jJAna, jJAna hI nahIM hai| ina ArSavAkyoM se spaSTa ho jAtA hai ki nirvikalpasamAdhi meM sthita hokara rAgAdi se nivRtta hone para hI jIva jJAnI kahalAtA hai aura usase pUrva vaha jJAnI nahIM hai| ataH chahaDhAlA ke uparyukta padya meM 'jJAna bina' se mAtra mithyASTijIva ko na grahaNa karanA, kintu nirvikalpasamAdhi se rahita jitane bhI jIva haiM una sabako grahaNa karanA cAhiye kyoMki zrI kundakandAcArya kI dRSTi meM nivikalpasamAdhi se rahita jIva ajJAnI hai| isa bAta ko zrI pravacanasAra meM spaSTarUpa se kahA gayA hai jaM aNNANI kamma khavedi bhvsyshsskoddiihiN| taM gANI tihiM gutto khavedi ussAsametteNa // 23 //
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 949 artha-jo karma ajJAnI lakSakoTibhavoM meM khapAtA hai, una karmoM ko jJAnI (nirvikalpasamAdhi meM sthita ) trigupti ke dvArA ucchvAsa mAtra meM khapA detA hai / isa gAthA kA anuvAda chahaDhAlA meM nimna padya dvArA kiyA gayA hai| koTi janma tapa tapai, jJAna bina karma jhare je / jJAnI ke chinamAMhi, triguptite sahaja Tarai te // isa gAthA ko TIkA meM zrI jayasenAcArya ne jJAnI aura ajJAnI kI paribhASA nimna prakAra kI hai 'yannivikalpasamAdhirUpaM nizcayaratnatrayalakSaNaM viziSTasvaMsavedanajJAnaM tadabhAvAdajJAnIjIvo bahubhavakoTibhiryakarmakSapati tatkarmajJAnIjIvaH pUrvoktajJAnaguNasadbhAvAt triguptiguptaH sannucchvAsamAtreNa lIlayaiva kSapayatIti / ' yadi 'jJAna bina' arthAt "ajJAnI" kA artha mithyAdRSTi kiyA jAyagA to zrI kundakundAcArya kI upayukta gAthA kA artha ThIka nahIM baiThegA, kyoMki mithyAiSTi to karmoM kA kSaya nahIM karatA hai, kintu uparyukta gAthA meM ajJAnI ke karmoM kA kSaya batalAyA hai| karmoM kA kSaya samyagdRSTi ke hI sambhava hai ataH uparyukta gAthA va chahaDhAlA ke padya meM ajJAnI se abhiprAya una samyagdaSTi jIvoM kA hai jo nirvikalpasamAdhi se rahita haiN| jo samyagdRSTijIva nirvikalpasamAdhi meM sthita haiM ve hI jJAnI haiM / zrI kundakundAcArya kI yahI dRSTi samayasAra Adi granthoM meM bhI rahI hai ataH vahA~ para bhI 'jJAnI' zabda se vItarAgasamyagdRSTi arthAt nirvikalpasamAdhi meM sthita samyagdRSTi ko grahaNa karanA cAhiye, kyoMki jJAna zraddhAna ke anurUpa AcaraNa karane ke kAraNa nirvikalpasamAdhi meM sthita vItarAgasamyagdRSTi hI vAstavika jJAnI hai| nirvikalpasamAdhi se rahita savikalpacAritra vAle samyagdRSTi bhI vAstavika jJAnI nahIM haiM, ajJAnI haiN| phira jJAnI zabda se asaMyatasamyagdRSTi kA kaise grahaNa ho sakatA hai| isIliye zrI jayasenAcArya ne samayasAra kI TIkA meM likhA hai 'atra graMthe vastuvRttyA vItarAgasamyagdRSTegrahaNaM / ' (pR0 274 ) zrI kundakundAcArya ne nirvikalpasamAdhi meM sthita vItarAgasamyagdRSTi ko jJAnI kahA hai aura savikalpasamyagdRSTi ko ajJAnI kahA hai| -ja. ga. 4-12-69/VI/ jinendrakumAra jIvatattva vibhAva meM hetu adhyavasAna zaMkA-'samayasAra' meM adhyavasAna se kyA artha liyA hai ? samAdhAna-yadyapi adhyavasAna kA artha nirNayAtmaka jJAna hotA hai, parantu samayasAra kI TIkA meM adhyavasAna kA artha mithyAjJAna liyA hai / ( dekho kalaza 170) rAgadveSa para-vastu ke Azraya se hotA hai, ataH buddhipUrvaka rAgadveSa sahita jo jJAna hai vaha bhI adhyavasAna hai / [ samayasAra gAthA 172 ko TIkA ] -pavAghAra 6-9-80/ja. lA. jaina, bhINDara
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 950 ] [paM. ratanacanda jaina mukhtAra: vibhinna adhyAvasAnoM ke nAma zaMkA-samayasAra meM yatarebaMdhanimittAH tatare rAgadvaSamohAdyAH [ sa0 sA0 gA0 217 ] pada AyA hai| jisakA artha hai rAgadvaSamohAdi ( adhyavasAna prakaraNa ) yahA~ rAgadveSamohAvi meM 'Adi' zabda se kyA lenA cAhie ? samAdhAna-rAga, dveSa, moha ke atirikta lezyArUpa pariNAma pramAdarUpa pariNAma grahaNa kiye jA sakate haiN| baMdha ke kAraNoM meM kaSAya va mithyAtva se pRthaka pramAda ko grahaNa kiyA hai| prAta-raudrarUpa pariNAma bhI liye jA sakate haiN| -patrAcAra 30-9-80/ ja. lA.jaina, bhINDara zuddhAtmA meM rAgAdi zaktitaH bhI nahIM haiM tathA kriyAvatI zakti bhI prAtmA meM nahIM hai zaMkA-zuddhAvasthA meM zaktirUpa se rAga, yogAdi rahate haiM yA nahIM ? akelA ( svayaM ) jIva rAgAdi kA kartA hai yA nahIM ? jIva kI kriyAvatI zakti hai yA niSkriyatva zakti ? samAdhAna-rAga, yoga Adi vibhAvaparyAyeM haiM, jo ki azuddhadazA meM ho sakatI haiM / bandha hone para azuddhadazA hotI hai, ataH bandha kA nAza hone para rAga, yoga Adi zakti [ paryAyazakti ] rUpa se bhI nahIM rahate / dravya sAmAnyarUpa hai| vaha anAdi ananta hai / vaha na to saMsArI hai, na hI mukta / paryAyeM vizeSa haiM / ve utpanna hotI haiM aura vinaSTa hotI rahatI haiN| sAmAnya apane saba vizeSoM meM vyApta hokara rahatA hai, ataH usako tatpramANa kahA hai| jaise bAMsa ( veNudaNDa ) pratyeka porI meM bhinna-bhinna hai, kintu sAmAnya se veNudaNDa apanI poriyoM pramANa hai / vizeSa dRSTi se pratyeka porI kA veNudaNDa bhinna-bhinna hai| anyathA dravya kA lakSaNa utpAda vyaya dhrauvya ghaTita nahIM ho skegaa| akelA jIva svayaM rAgAdi kA akartA hai| samayasAra gA0 279 kI TokA meM zrI amRtacandrAcArya ne kahA bhI hai kevalaH kilAtmA pariNAmasvabhAvatve satyapi svasya zuddhasvabhAvatvena rAgAdinimittatvAbhAvAda rAgAdibhiH svayaM na pariNamate / samayasAra gAthA 51 meM zrI kundakundAcArya ne kahA hai-"jovassa patthi rAgo Navi doso Neva vijjade moho|" samayasAra-AtmakhyAti TIkA ke anta meM zrI amRtacandrAcArya ne 47 zaktiyoM kA kathana kiyA hai usameM jIva ke niSkriyatvazakti kahI hai, kintu kriyAvatI zakti nahIM khii| mAtra hAiDrojana meM yA mAtra AksIjana meM jalarUpa pariNamana karane kI zakti nahIM hai, kintu ina donoM kA bandha hone para havA se [ Gas se ] jalarUpa pariNamana ho jAtA hai| isIlie jala ko na kevala H kahA tathA na hI kevala 0 kahA, kintu H.0 kahA hai / AtmA svabhAva se amUrtika hai, kintu bandha hone para mUrtika ho jAtA hai| -pata 14-12-78/ ja. lA. jaina, bhINDara
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 151 jova va pudgala ke svabhAva va vibhAva pariNamana meM anya dravya hetutA zaMkA-jova aura pudgaloM ke vibhAva tathA kramabaddha paryAyoM meM dharma, adharma, AkAza aura kAladravyoM kI zuddha-kramabaddhaparyAya kaise nimitta ho sakatI haiM ? samAdhAna-dharmadravya jIva aura pUgala ke gamana meM sahakArI kAraNa hai| adharmadravya jIva aura pudgala ko Thaharane meM sahakArI kAraNa hai| AkAza dravya jIvAdidravyoM ko avakAza detA hai| kAladravya sarvadravyoM ke pariNamana meM sahAyaka hai| dravyasaMgraha gAthA 17, 18, 19 va 21 / jIva aura pudgala ke pariNamana meM ye cAroM dravya sAmAnya hetu haiN| inake kAraNa jIva aura pudgaloM kA svabhAva yA vibhAva pariNamana nahIM hotA hai / jIva aura pudgaloM kA paraspara baMdha ho jAne ke kAraNa athavA pudgala kA paraspara baMdha ho jAne ke kAraNa jIva aura pudgaloM meM vibhAva pariNamana hotA hai / baMdha se mukta ho jAne para svabhAva pariNamana hone lagatA hai| ataH jIva aura pudgaloM ke vibhAva aura svabhAva pariNamana meM paradravya ke sAtha baMdha-abaMdha avasthA kAraNa hai| dharma, adharma prAkAza aura kAla ye cAroMdradhya to anAdi kAla se zuddha haiM, ataH inakA pariNamana to svAbhAvika hI hotA hai / jIvadravya anAdi kAla se paudgalika karmoM se baMdhA huA hai ataH usakA pariNamana vibhAvarUpa ho rahA hai, kintu jo mukta ho gaye unakA pariNamana svAbhAvika ho jAtA hai| pudgala paramANu kA pariNamana svAbhAvika hai aura skaMdha kA vibhAva pariNamana hai| -jai. ga. 15-1-70/VII/ rAjakizora rAgAdi bhAva kisake haiM ? zaMkA-samayasAra gAthA 50-55 meM rAga, dveSa, moha, guNasthAna va jIvasthAna Adi ko nizcayanaya se pudgala ke kahA hai to kyoM ? rAga-dvaSAdi bhAva jIva aura pudgala ke saMyoga se utpanna hote haiM ataH nizcayanaya se ye bhAva na jova ke haiM, na pudgala ke haiM / samAdhAna-samayasAra gAthA 111 kI TIkA meM dhI jayasenAcArya ne isa viSaya ko bahuta spaSTa kiyA hai jo isa prakAra hai ___'ete mithyAtvAvibhAvapratyayAH zuddhanizcayenAcetanAH khalusphuTaM / kasmAt ? pudgalakarmodaya sambhavA yasmAditi / yathA strIpuruSAbhyAM samutpannaH putro vivakSA vazena devadattAyAH putroyaM kecana vadaMti, devadattasya putroyamiti kecana vadaMti iti doSo nAsti / tathA jIvapugala-saMyogenotpannAH mithyAtvarAgAdibhAvapratyayA azuddhanizcayenAzuddhopAdAnarUpeNa cetanAjIvasaMbaddhAH zunizcayena zuddhopAdAnarUpeNAcetanAH pauglikaaH| paramArthataH punarekAMtena na jIvarUpAH na ca pudgalarUpAH sudhAharidrayoH saMyogapariNAmavat / vastutastu sUkSmazuddhanizcayanayena na saMtyevAjJAnodbhavAH kalpitA iti / etAvatA kimukta bhavati / ye kecana vadaMtyekAMtena rAgAdayo jIvasambandhinaH pudgalasambandhino vA tadubhayamapi vacanaM mithyaa| kasmAditi ceta ? pUrvoktastrI puruSadRSTAMtena saMyogodbhavatvAt / ' ye mithyAtvAdi ( rAga, dveSa, moha Adi ) zuddhanizcayanaya ko apekSA acetana haiM, kyoMki pudgalakarmodaya se ina rAgAdikI utpatti hotI hai| jisa prakAra strI-puruSa ke saMyoga se utpanna huA putra apane bAbA ke ghara para vivakSAvaza devadatta-pitA kA kahA jAtA hai, mAtA kA nAma koI bhI nahIM jAnatA, kintu vahI putra nAnA ke ghara para
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 952 ] [paM. ratanacanda jaina mukhtAra : vivakSAvaza devadattA-mAtA kA kahA jAtA hai vahA~ para pitA kA nAma koI bhI nahIM jaantaa| isIprakAra jIva aura pudagala ke saMyoga se utpanna hue mithyAtvarAgAdibhAva azuddhanizcayanaya aura azuddhaupAdAna kI apekSA cetana haiM, kyoMki jIva ke haiN| zuddhanizcayanaya aura zuddha upAdAna kI apekSA ye rAgAdibhAva acetana haiM, paudgalika nizcayanaya kI vivakSA meM zuddha jIva ko grahaNa kara azuddhapudgala ko grahaNa kiyA gayA hai ) paramArtha se jIva aura pudgala ko pRthak-pRthak grahaNa karane para rAgAdi na jIvarUpa haiM aura na pudgalarUpa haiM, kyoMki cUnA aura haldI ke saMyoga se utpanna hue jAtyaMtara raktavarNa ke samAna ye rAgAdi jIva aura pudgala ke sambandha se utpanna haA jAtyaMtarabhAva hai| vastutaH sUkSmazuddhanizcayanaya kI dRSTi meM ina rAgAdi kA sadbhAva nahIM hai; ye rAgAdi kalpita haiM / ye rAgAdivibhAvabhAva hone ke kAraNa na to zuddha jIva ke haiM aura na zuddhapudgala ke haiN| isaliye zuddhajIva aura zuddhapudgala ko grahaNa karanevAlI sUkSmazuddhanizcayanaya kI dRSTi meM rAgAdivibhAvabhAvoM kA sadbhAva hI nahIM hai| isakA abhiprAya yaha hai ki jo ekAntataH rAgAdi ko jIva ke kahate haiM yA ekAnta se pudgala ke kahate haiM una donoM ke vacana mithyA haiM, kyoMki rAgAdi jIva aura pudgala ke saMyoga se utpanna hote haiM jaise putra, strI aura puruSa ke saMyoga se utpanna hotA hai| yahAM para naimittikabhAvoM ko nizcayanaya se nimitta ke batalAye gaye haiN| -jaM. ga. 12-2-70/VII/ ratanalAla rAgAdi kA prAtmA ke sAtha tAdAtmya saMbaMdha hai zaMkA-rAgAdi ke sAtha AtmA kA kaunasA sambandha hai ? tAdAtmyasaMbaMdha yA mAtra nimitta-naimittika sNbNdh| samAdhAna-jisa samaya yaha prAtmA apane pariNamana svabhAva se dravya karmodaya kA nimitta pAkara rAgAdirUpa pariNamatA hai usasamaya yaha jIva una rAgAdipariNAmoM se tanmaya ho jAtA hai| kahA bhI hai-pariNamadijeNa dagvaM takkAlaM tammayatti pnnnntt| (pravacanasAra gAthA 8) / arthAta-jisasamaya jisa bhAva se dravya pariNamana karatA hai usasamaya usI bhAvamaya dravya ho jAtA hai / isa AgamapramANa se yaha siddha huA ki rAgAdi kA AtmA ke sAtha tAdAtmyasaMbaMdha hai, kintu yaha tAdAtmyasaMbaMdha kAlika va svAbhAvika tAdAtmyasambandha nahIM hai jaisA ki agni aura uSNatA kA kAlika va svabhAvika tAdAtmya sambandha hai| isa apekSA se samayasAra gAthA 57 meM rAgAdi kA jIva ke sAtha tAdAtmyasambandha kA niSedha kiyA hai| prAtmA ke sAtha rAgAdi kA nimitta-naimittika saMbaMdha nahIM hai, kyoMki, rAgAdi prAtmA kI hI azuddha ( vibhAva ) paryAya hai| samayasAra kalaza 174 meM yaha prazna haA ki rAgAdi kA nimitta prAtmA hai yA koI anya / isake uttara meM gAthA 278-279 ke dvArA sphaTikamaNi kA dRSTAnta dekara yaha batAyA gayA ki AtmA rAgAdi kA nimitta nahIM hai, kintu anyadravya haiN| rAgAdi kA mohanIyadravyakarmodaya ke sAtha nimittanaimittikasaMbaMdha hai| jisasamaya jitane anubhAga ko liye hue cAritramohanIyadravyakarmodaya hotA hai usasamaya utane hI avibhAgapraticchedoM ko liye hue prAtmA ke rAgAdi avazya hote haiN| yadi cAritramohanIyadravyakarmodaya na ho to jIva ke rAgAdibhAva mAtra apane upAdAna se nahIM ho skte| isaprakAra dravya karmodaya kA aura AtmapariNAma kA anvayavyatireka ke kAraNa avinAbhAvisambandha pAyA jAtA hai| avinAbhAvisambandha ke kAraNa hI dravyakarmodaya AtmA ke tadrUpa pariNAmoM meM kAraNa ( hetu ) hote haiN| darpaNa ke sAmane jisaprakAra kA mayUra khar3A hai, darpaNa meM usIprakAra kA mayUra-pratibimba pdd'egaa| mayUra cetana hai aura pratibimba darpaNa kI svacchatA kA vikAra ( darpaNa kI paryAya ) hone se acetana hai| mayUra kA eka
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 953 aMza bhI mayUrapratibimba meM nahIM gayA, kintu pratibimba kA pariNamana mayUra kI prAkRti ke AdhIna hai| yadi mayUra eka TAMga uThAtA hai to pratibimba meM bhI usI samaya eka TAMga uTha jAtI hai| yadi mayUra nAcatA hai to pratibimba meM bhI mayUra nAcane lagatA hai| yadi darpaNa ke sAmane se mayUra kA abhAva ho jAtA hai to mayUrapratibimba kA bhI abhAva ho jAtA hai / darpaNa vargAkAra ho yA gola ho, darpaNa kI prAkRti ke kAraNa mayUra pratibimba meM koI antara nahIM par3atA, kintu mayUra kI AkRti meM antara par3ane se turanta mayUra pratibimba kI prAkRti meM antara par3a jAtA hai| yadyapi pratibimba kA upAdAnakAraNa darpaNa hai, kintu pratibimba darpaNa ke AkAra ke AdhIna na hokara mayUra ke AkAra ke AdhIna hai, pratibimba darpaNa kI vibhAvaparyAya hai| __ isIprakAra rAgAdi jIva kI vikArIparyAya haiM, inameM dravya karma kA eka paramANu bhI nahIM hai phira bhI jisajisaprakAra kA dravyakarmodaya hotA hai usa prakAra jIva apane pariNamana svabhAva ke kAraNa pariNama jAtA hai| yadi krodhadavyakarma kA udaya hai to jIva meM krodharUpa pariNAma avazya hoMge, mAna, mAyA yA lobharUpa nahIM ho skte| yadi tIvra anubhAga ko liye hue krodhadravyakarmodaya hai to jIva meM tIvrakrodharUpa pariNAma hoMge, maMdakrodharUpa nahIM ho skte| aisA bhI nahIM hai ki krodhadravyakarma kA udaya ho aura jIva meM krodha na ho, kyoMki 'udaya' kA artha hI phala denA hai ( paM0 kA0 gAthA 56 TIkA ) athavA karmasvarUpa se yA pararUpa se phala binA diye akarmabhAva (nirjarA ) ko prApta nahIM hotA ( jayadhavala pu. 3 pR0 245 ) / yadi dravyakarmodaya honepara bhI jIva ke tadrUpa pariNAma na hoM to apratyAkhyAna va pratyAkhyAnakaSAya ke udaya meM jIva ke saMyamabhAva kA tathA bAdarakaSAya ke udaya meM sUkSmasAmparAyasaMyamabhAva kA prasaMga A jAyagA, jo Agamaviruddha hai / jisaprakAra darpaNa kI mayUrabimbarUpa vikArIparyAya mayUra ke AdhIna hai usIprakAra jIva kI rAgAdi vikArIparyAya karmodaya ke AdhIna hai isIliye paMcAstikAya gAthA 57 meM jIva ke praudayikabhAvoM kA dravya karma hetukartA kahA gayA hai| rAgAdi ke sAtha prAtmA kA upAdAna kAraNa hone se, tAdAtmya saMbaMdha hai aura dravyakarma ke sAtha rAgAdi kA hetukartA hone se nimittanaimittikasambandha hai| -jaM. saM. 20-3-58/VI/ kapUrIdevI saMsArAvasthA meM jIva ko zuddha dravyaparyAya sambhava nahIM hai zaMkA-kyA AtmA saMsArAvasthA meM zuddha-azuddharUpa pariNamana kara sakatI hai ? yadi zuddharUpa pariNamana kara sakatI hai to phira usakA azuddha pariNamana kyoM hotA hai ? samAdhAna-jabataka saMsArAvasthA hai tabataka yaha jIva manuSya, naraka, tiryaMca, deva ina cAra gatiyoM meM se kisI na kisI gati meM avazya hogA, kyoMki ina cAra gatiyoM se rahita siddha bhagavAna hote haiN| manuSya, naraka, tiyaMca, deva meM jIva kI azuddhaparyAyeM haiM, kyoMki karmopAdhijanita haiN| karmopAdhi se rahita to siddhaparyAya hai jo jIva ko zuddhaparyAya hai| NaraNArayatiriyasUrA pajjAyA te vibhAvamivi bhaNivA / kammopAdhi vivajjiya te pajjAyA sahAvamidi bhaNivA // 1 // artha-zrI jinendra bhagavAna ne manuSya, nAraka, tiryaMca aura deva paryAyoM ko jIva kI vibhAva paryAyeM kahA hai| aura karmopAdhi se rahita paryAya ( siddha paryAya ) ko jIva kI svabhAva paryAya kahA hai|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 654 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : isa gAthA se spaSTa hai ki azuddhaparyAya kA kAraNa karmopAdhi hai / saMsArAvasthA meM karmopAdhi se rahita jIva kI avasthA hotI nahIM hai, ataH saMsArAvasthA meM jIva kI zuddhadravyaparyAya sambhava nahIM hai| -jeM.ga. 18-6-70/V/kA. nA koThArI prAtmA : zuddha/azuddha zaMkA-kyA rAgadveSa kA asara UparI hai ? kyA AtmA kA isa hAlata meM bhI kucha nahIM bigar3A? AtmA aba bhI zuddha hI hai kyA ? samAdhAna-krodha, mAna, mAyA aura lobha ke bheda se kaSAya cAra prakAra kI hai / hAsya, rati, parati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda, napusakaveda nau prakAra kI nokaSAya hai / inameM se mAyA, lobha, hAsya, rati, strIveda, puruSaveda va napusakaveda ye sAtoM rAga haiN| krodha, mAna, arati, zoka, bhaya aura jugupsA ye chaha dveSa haiN| ataH yaha siddha haA ki kaSAya hI rAga-dveSa hai / jahA~ kaSAya nahIM vahA~ rAga-dveSa bhI nahIM hai / aba yaha vicAranA hai ki kaSAya jIvakopariNati hai yA ajIva kI yA donoM kI aura kaSAyarUpa paryAya kA tAdAtmyasambandha hai yA saMyogasambandha hai: yadi tAdAtmyasambandha hai to kyA vaha nitya (trikAlika ) tAdAtmyasambandha hai yA anitya tAdAtmyasambandha hai / zrI sa0 sA0 gAthA 165 meM yaha batAyA gayA hai ki kaSAya kisa dravya kA pariNAma hai aura kisa prakAra kA sambandha hai| vaha gAthA isaprakAra hai micchattaM aviramaNaM kasAya jogA ya saNasaNNAda / bahuvihabheyA jIve, tasseva aNNaNNa pariNAmA // Asrava adhikAra prathama gaathaa|| artha-mithyAtva, avirata, kaSAya aura yoga yaha saMjJA (cetana arthAt jIva vikAra) aura asaMjJA (pudgala vikAra, dravya karma) bhI haiN| vividha bhedavAle (saMjJa) jo jIva meM utpanna hote haiM ve jIva ke hI ananya pariNAma haiM / zrI kundakundAcArya ne isa gAthA ke dvArA yaha upadeza diyA hai ki rAga dveSa prAtmA (jIva) kI nijapariNati hai aura vaha jIva se abhinna hai| isI bAta ko zrI umAsvAmI AcArya ne mo0 zA ke dUsare adhyAya meM kahA hai jo isa prakAra hai-aupazamikakSAyiko bhAvI mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmikau ca // 1 // gatikaSAyaliGgamithyA. varzanA'jJAnA'saMyatA'siddhalezyAzcatuzcatustyakaikaikaikaSaDbhedAH // 6 // prathamasUtra meM praudayikabhAva ko jIva kA svatattva kahA hai aura sUtra 6 meM kaSAya ( rAga-dveSa ) ko praudayika bhAva kahA hai / isaprakAra yaha siddha huA ki rAga-dveSa (kaSAya) jIva ke svatattva (nijaparyAya) haiM / zrI kundakunda bhagavAna pra0 sA0 meM yaha upadeza dete haiM ki jisasamaya jo dravya jisa paryAyarUpa pariNamatA hai, usa samaya usadravya kA usa paryAya se tAdAtmyasambandha hotA hai arthAt usa samaya dravya usa paryAya se tanmaya ho jAtA hai| gAthA isa prakAra hai pariNamadi jeNa davaM, takkAlaM tammaya tti paNNattaM / tamhA dhammapariNado, AvA dhammo muraNeyadhvo // 8 // jIvo pariNamadi jadA suheNa asuheNa vA suho asuho| suddhaNa tavA suddho, havadi hi pariNAma sambhAvo // 9 // artha-dravya jisa rUpa pariNamana karatA hai usa samaya usamaya hai aisA kahA gayA hai| isaliye dharmapariNata prAtmA ko dharma samajhanA cAhie // 8 // jIva pariNAmasvabhAvI hone se jaba zubha yA azubha bhAvarUpa pariNamana karatA hai taba zubha yA azubha ( svayaM hI ) hotA hai / aura jaba zuddhabhAvarUpa pariNamita hotA hai taba zuddha hotA hai| isa
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 655 gAthA kI TIkA meM zrI amRtacandrAcArya ne likhA hai ki jaba yaha prAtmA zubha yA azubha rAgabhAva se pariNamita hotA hai taba pariNAma svabhAva hone se zubha yA azubha hotA hai| ina gAthAoM se yaha siddha hotA hai ki jisa samaya jIva rAga (kaSAya) bhAva se pariNata hotA hai usa samaya vaha jIva rAgamayI ho jAtA hai / isa rAgamayI jIva ke jJAna kI kyA avasthA hotI hai ? use zrI akalaMkadeva svarUpa sambodhana meM batAte haiM kaSAya: raJjitaM cetastattvaM naivAvagAhate nolorakta 'mbare rAgo, durAdheyo hi kaukumaH // 17 // artha-jaise nIle kapar3e para kesara kA raMga nahIM car3ha sakatA vaise hI krodhAdi kaSAyoM se raMjAyamAna hue manuSya kA citta, vastu ke asalI svarUpa ko nahIM pahicAna sktaa| rAgI ( kaSAyI ) jIva ke yathAkhyAtasaMyataguNa kA abhAva rahatA hai| yadi koI yaha zaGkA kare ki saMyataguNa kA prabhAva hone para jIva kA bhI abhAva ho jAvegA / so aisI zaGkA ThIka nahIM hai, kyoMki jisaprakAra upayoga jIva kA lakSaNa kahA gayA hai isaprakAra saMyama jIva kA lakSaNa nahIM hotA hai / ataeva saMyama ke abhAva meM jIvadravya kA prabhAva nahIM hotA (10 kha0 7.96 ) / usa kaSAyI jIva meM uttama kSamAdi dasadharma pragaTa nahIM hote| isaprakAra Agama pramANoM se yaha siddha hotA hai ki rAga-dveSa jIva kI vikArI paryAya hai| jIva una paryAyoM se tanmaya hotA hai, una paryAyoM kA mAtra UparI asara nahIM hotA, kintu unase prAtmA kA darzana va cAritra ( saMyama ) guNa ghAtA jAtA hai jisase AtmA kA bahuta bigAr3a hotA hai / AtmA rAgAvasthA meM azuddha hotI hai, zuddha nahIM hotI, kintu zuddha hone kI zakti rahatI hai| yadi kaSAyAvasthA meM prAtmA zuddha hai to kyA akaSAya avasthA meM azuddha hogI ? rAga zabda hI prAtmA kI azuddha avasthA kA vAcaka hai| nayavivakSA samajhakara yaha samAdhAna grahaNa karanA caahie| -ja.saM. 26-7-56/VI/ lA. rA. dA. karAnA zaMkA-kyA jIva sadaiva (hara samaya ) saMsArI avasthA meM bhI zuddha nirvikAra rahatA hai athavA karmAdhIna avasthA meM vaha hara samaya azuddha hI rahatA hai ? tAtparya yaha hai ki yadi karmavaza saMsArI jIva meM eka samaya meM azuddha bhAva hote haiM to kyA usI samaya usameM zuddha bhAva kA rahanA bhI sambhava hai ? yadi hai to kisa prakAra ? yadi eka hI samaya meM vo paraspara virodhIbhAva zuddha va azuddha saMsArI jIva meM nahIM raha sakate to aisI avasthA meM jIva-jo nizcayanaya se sadaiva ( hara samaya ) zuddha va nirvikalpa kahA jAtA hai, vaha kisa prakAra hai ? samAdhAna-vRhad dravya saMgraha kI gAthA 13 ke 'samve suddhAhu suddhaNayA' zabdoM ko lekara yaha zaGkA kI gaI pratIta hotI hai ataH isakA samAdhAna vRhad dravya saMgraha ko saMskRta TIkA ke AdhAra se kiyA jAtA hai| gAthA 20 kI TIkA meM isa prakAra kahA hai-sarve jIvA yathA zuddhanizcayena zaktirUpeNa nirAvaraNAH shudhbudhksvbhaavstthaa| vyaktirUpeNa vyavahAranayenApi, na ca tathA pratyakSavirodhAdAgama virodhAcceti / artha:-jaise zaktirUpa zuddhanizcayanaya se saba jIva AvaraNarahita tathA zuddha-buddha eka svabhAva ke dhAraka haiM vaise hI vyaktirUpa vyavahAranaya se bhI ho jAya, kintu aisA hai nahIM, kyoMki aisA mAnane meM pratyakSa aura pAgama se virodha hai| isa Agama pramANa se yaha siddha hotA hai ki saMsArAvasthA meM bhI saba jIva zaktirUpa se zuddha haiM, kintu vyaktirUpa se azuddha haiN| yadi saMsAra avasthA meM jIva meM zuddha hone kI zakti na mAnI jAve to jIva kabhI zuddha nahIM ho sakegA ataH mokSamArga kA upadeza nirarthaka ho jaavegaa| yadi saMsAra avasthA meM bhI vyaktirUpa se zuddha mAna liyA
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra / isa prakAra to kadAcit kyoMki pUrva jAve to bhI mokSamArga kA upadeza nirarthaka ho jAyegA, kyoMki jisake zuddha avasthA (mokSa) vyakta hai arthAt prApta hai usako mokSa kI prApti ke upadeza se kyA lAbha? vartamAna paryAya se upalakSita dravya ko bhAva kahate hai ( pa0 saM0 5187 ) / vartamAnaparyAya ekasamaya kI eka hI hogI, kyoMki ekasamaya meM eka dravya kI do paryAya nahIM hotI / yadi zuddhaparyAya hai to usasamaya zuddhaparyAya nahIM ho sakatI aura yadi azuddhaparyAya hai to usasamaya zuddhaparyAya nahIM ho sakatI, kyoMki zuddha aura prazuddha paraspara virodhI haiN| athavA jisasamaya avasthA vizeSa meM mizra pariNAma hote haiM usa samaya zuddha va azuddhabhAva eka jIva meM eka sAtha bhI raha sakate haiN| anekAnta se yaha ghaTita ho jAtA hai| anekAnta kA artha hai - aneka virodhI dharma ekasAtha ekadravya meM rahate haiM / Sa0 khaM0 pu0 1 patra 167 para kahA bhI hai-- anekAnta kA yaha artha samajhanA cAhie ki jina dharmoM kA jisa AtmA meM pratyanta abhAva nahIM hai ve dharma usa AtmA meM kisI kAla aura kisI kSetra kI apekSA yugapat bhI pAye jA sakate haiM, aisA hama mAnate haiM jabaki samIcIna aura asamIcInarUpa ina donoM zraddhAoM kA krama se eka AtmA meM rahanA sambhava hai kisI AtmA meM eka sAtha bhI una donoM kA rahanA bana sakatA hai| yaha saba kathana kAlpanika nahIM hai, svIkRta anya devatA ke aparityAga ke sAtha-sAtha arihanta bhI deva haiM aisI samyagmithyArUpa zraddhAvAlA puruSa pAyA jAtA hai / anekAnta kA yaha bhI artha nahIM ki paraspara virodhI va avirodhI samasta dharmoM kA eka sAtha eka AramA meM rahanA sambhava ho / yadi sampUrNa dharmo kA eka sAtha rahanA mAna liyA jAve to paraspara viruddha caitanya acaitanya dharmoM kA eka sAtha eka AtmA meM rahane kA prasaMga zrA jAegA ( ba0 khaM0 50 1 / 166-167 ) isI prakAra zuddha va azuddhabhAva kA eka AtmA meM krama se rahanA sambhava hai to kadAcit kisI prAtmA meM eka sAtha bhI ekadeza zuddha-azuddha donoM kA rahanA bhI sambhava hai zakti aura vyakti ke kathana ko spaSTa karane ke liye vRhada dravya saMgraha ke TIkAkAra ne isa prakAra likhA hai- midhyAdRSTibhavye jIve bahirAtmA vyaktirUpeNa tiSThati antarAtmaparamAtmadvayaM zaktirUpeNa bhAvinagamanayApekSayA vyaktirUpeNa ca abhavyajIve punarvahirAtmA vyaktirUpeNa antarAtmaparamAtmavaM zaktirUpeNaiva na ca bhAvi naMgamanayeneti / yadyabhavyajIve paramAtmA zaktirUpeNa vartate tahi kathamamadhyatvamiti cet paramAtmazakta eH kevalajJAnAdirUpeNa vyaktinaM bhaviSyatItyabhavyatvaM zaktiH punaH zuddhanayenobhayatra samAnA yadi punaH zaktirUpeNApyabhavyajIve kevalajJAnaM nAsti tathA kevalajJAnAvaraNaM na ghaTate bhayyAbhavyadvayaM punarazudhanayeneti bhAvArtha: / evaM yathA mithyAdRSTisaMjJe] bahirAtmani nayavibhAgena darzitamAtmatrayaM tathA zeSaguNasthAneSvapi / tadyathA bhiraatmaavsyaayaamntraatmprmaatm| iyaM zaktirUpeNa bhAvinaMgamamayena vyaktirUpeNa ca vijJeyam antarAtmAvasthAyAM tu bahirAtmA bhUtapUrvanayena ghRtaghaTavat paramAtmasvarUvaM tu zaktirUpeNa bhAvinaMgamanayena vyaktirUpeNa ca paramAtmAvasthAyAM punarantarAtmavahirAtmadvayaM bhUtapUrvanayeneti / artha- miSyASTi bhavyajIva meM bahirAtmA to vyaktarUpa se rahatA hai mora antarAtmA va paramAtmA ye donoM zaktirUpa se rahate haiM evaM bhAvinaMgamanaya kI apekSA vyaktarUpa se bhI rahate haiN| midhyAdRSTi abhavya jIva meM bahirAtmA vyaktarUpa se aura prantarAtmA tathA paramAtmA ye donoM zaktirUpa se hI rahate haiM; bhAvI naigamanaya kI apekSA abhavya meM antarAtmA tathA paramAtmA vyaktarUpa se nahIM rhte| kadAcit koI kahe ki yadi bhavya jIva meM paramAtmA zaktirUpa se rahatA hai to usameM abhayyazva kaise hai ? isakA uttara yaha hai ki prabhavya jIva meM paramAtmazakti kI kevalajJAnAdirUpa se vyakti na hogI isalie usameM abhavyatva hai| zuddhanaya kI apekSA paramAtmA kI zakti to midhyAdRSTi bhavya aura abhavya ina donoM meM samAna hai| yadi abhavya jIvoM meM zaktirUpa se bhI kevalajJAna na ho to usake kevalajJAnAvaraNakarma siddha nahIM ho sakatA sArAMza yaha hai ki bhavya, prabhavya ye donoM azuddhanaya se haiN| isaprakAra jaise mithyAdRSTi bahirAtmA meM navavibhAga se tInoM AtmAoM ko batalAyA hai usI prakAra zeSa guNasthAnoM meM bhI ghaTita karanA caahie| jaise ki bahirAtmA kI dazA meM antarAtmA tathA paramAtmA ye donoM zaktirUpa se rahate haiM aura bhAvI naigamataya -
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 657 se vyaktarUpa se bhI rahate haiM, aisA samajhanA cAhiye / antarAtmA ko avasthA meM bahirAtmA bhUtapUrvanaya se ghRta ke ghaTa ke samAna aura paramAtmA kA svarUpa zaktirUpa se tathA bhAvI naigamanaya kI apekSA vyaktirUpa se bhI jAnanA cAhiye / paramAtmAvasthA meM antarAtmA tathA bahirAtmA bhUtapUrvanaya kI apekSA jAnane caahiye| isaprakAra anekAnta va nayoM ke dvArA vastu ke yathArtha svarUpa kA zraddhAna kAryakArI hai| -]. saM. 30-8-56/VI/ bI. ela. padma, zujAlapura (1) dravya karmodaya tathA rAgAdi kA avinAbhAva sambandha hai (2) kathaMcit rAgAdi bhAva jIva ke haiM, kathaMcit nahIM (3) rAgAdi bhAvoM kI utpatti meM dravyakarmodaya vAstavika hetu hai zaMkA-kyA nizcayanaya kI apekSA 'jJAna kI hAni ( AvaraNa ) va rAgAdi bhAva jIva ke mAtra apanI yogyatA se hI hote haiM aura dravyakarmodaya ke kAraNa nahIM hote, dravyakarmodaya para kAraNapane kA kevala Aropa kiyA jAtA hai aisA hai yA ajJAna Adi va rAgAdibhAvoM meM dravyakarmodaya vAstavika kAraNa hai ? zaMkA-ajJAna va rAgAvibhAvoM kA avinAmAvasambandha jIva se hai yA dravyakarmodaya se hai ? / zaMkA-ajJAna va rAgAdimAva jIva ke kyA nizcayanaya se haiM yA vyavahAranaya se ? samAdhAna-uparyukta tInoM zaMkAoM kA eka sAtha vicAra kiyA jAtA hai| paryAyAzrita 'vyavahAranaya' hai aura dravyAzrita 'nizcayanaya' hai / ( samayasAra gAthA 56, AtmakhyAti vRtti ) avinAbhAva sambandha ko 'vyApti' bhI kahate haiN| vyApti kA lakSaNa parIkSAmukha meM isaprakAra kahA gayA hai-"isake hote hI yaha hotA hai isake na hote hotA hI nahIM jaise agni ke hote hI dhuAM hotA hai, agni ke na hote dhuAM hotA hI nhiiN| ( a0 3 sUtra 12-13) jJAna ke AvaraNa ( ajJAna ) va rAgAdi kA AtmA ke sAtha to avinAbhAva sambandha yA tAdAtmyasambandha nahIM hai, kyoMki siddhaparyAya ( avasthA ) meM AtmA ( jIva ) to hai, kintu ajJAna ( jJAna kA AvaraNa ) va rAgAdi nahIM haiN| dravyakarmodaya ke sAtha ajJAna va rAgAdi kA avinAbhAva sambandha pAyA jAtA hai, kyoMki jahAM-jahAM vAtiyA dravyakarmodaya hai vahA~-vahA~ ajJAna Adi avazya haiM aura jahA~-jahA~ karmodaya nahIM hai vahA~-vahA~ ajJAnAdi bhI nahIM haiN| athavA jahAM-jahA~ ajJAna va rAgAdi haiM vahA~-vahA~ karmodaya hai aura jahA~ rAgAdi va ajJAna nahIM haiM vahA~ ghAtiyA karmodaya bhI nahIM hai / ( samayasAra AtmakhyAti gAyA 61 ) jaise sapheda ruI ke vastra ko lAla raMga se raMga lene para lAla raMga ke sambandha se vastra bhI vyavahAranaya se lAla vastra kahA jAtA hai, kyoMki nizcayanaya se lAlimA vastra kI nahIM hai kintu raMga kI hai| sambandha ke kAraNa raMga kI lalAI ko vastra kI lalAI vyavahAranaya se kahI gaI hai usI prakAra pudgala ke saMyogavaza anAdikAla se jisakI bandhaparyAya prasiddha hai aisA jIva vyavahAranaya se ajJAnI, rAgI, dveSI kahalAtA hai, kyoMki ajJAna, rAga, dveSa, jIva ke svabhAva nahIM haiM kintu pudgala karmodaya ke haiN| bandha ke kAraNa karmodaya ke ajJAna, rAga, dveSa ko jIva ke rAga ajJAna vyavahAranaya se kahA jAtA hai isalie prajJAna, rAga, dveSa jo bhAva haiM ve vyavahAranaya se jIva ke haiM aura nizcayanaya se jIva ke nahIM haiM aisA ( bhagavAna kA syAdvAda yukta) kathana yogya hai| ( samayasAra AtmakhyAti gAthA 56 kI TIkA ) samayasAra gAthA 6 meM bhI kahA hai ki 'jIvana pramatta hai na apramatta hai kyoMki nizcayanaya dravyAzrita hai aura pramata va apramattadazA jIva kI paryAya hai| nizcayanaya kI dRSTi meM paryAya gauNa haiN| samayasAra gAthA 46
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 658 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : meM bhI aupAdhikabhAvoM ko vyavahAranaya se jIva ke kahA gayA hai| nizcayanaya se ye aupAdhikabhAva pudgalamayI haiM, kyoMki pudgaladravya ke pariNAma se utpanna hue haiM / ( sa0 sA0 gAthA 44 ) gAthA 45 kI TIkA meM zrI jayasenAcArya ne likhA hai ki- 'ATha prakAra pudgalamayI dravyakarma kA kArya duHkha utpanna karanA hai jisakA lakSaNa AkulatArUpa hai tathA jo paramArthaM nizcaya Atmikasukha se vilakSaNa hai aura jo AkulatA ko bhI utpanna karatA hai / kyoMki rAgadveSAdi bhI AkulatA ke utpanna karanevAle haiM isase duHkhalakSaNa svarUpa haiM, isa kAraNa pudgala ke kArya haiM tisa kAraNa zuddha nizcayanaya kI apekSA yaha rAgAdika pudgalamayI haiN|' isI prakAra samayasAra gAthA 50-68 meM 'prajJAna rAgadveSAdi' ko nizcayanaya se pudgala ke dhaura vyavahAranaya se jItra ke kahe haiN| gAthA 74 kI TIkA meM zrI jayasenAcArya ne kahA hai 'yadyapi yaha jIva zuddha nizcaya karake apane svarUpa ko nahIM chor3atA tathApi vyavahAra karake karmoM ke vaza se rAgadveSa upAdhimayI bhAvoM ko grahaNa karatA hai / ' gAthA 75 kI TIkA meM zrImadamRtacandrasUri ne 'nizcaya se rAgadveSa kA pudgala karma ke sAtha ghar3e miTTI kI taraha, vyApyavyApaka kA sadbhAva hone se kartAkampanA' kahA hai / isa gAthA 75 ke pazcAt tAtparyavRtti meM gAthA isaprakAra hai kattA AdA bhaNido, Naya kattA keNa so uvAena / dhammAdI pariNAme jo jANadi so havadi NANI // 'AtmA puNya-pApa zrAdi karmoM se hone vAle aupAdhikabhAvoM kA karanevAlA vyavahAranaya se kahA gayA hai, parantu so AtmA kisI bhI upAya se nizcayanaya kI apekSA ina rAgAdi bhAvoM kA kartA nahIM hai / jo koI inakA svarUpa jAnatA hai so jJAnI hotA hai|' isI prakAra gAthA 199 va 115 kI TIkA meM bhI kahA hai / anyatra bhI aisA kathana pAyA jAtA hai / kvacit samayasAra meM nizcayanaya se bhI jIva ko rAgAdi kA kartA kahA hai / gAthA 102, 115, 138 kI tAtparyavRtti TIkA yaha kahA hai ki adbhUtavyavahAranaya kI apekSA se isako 'nizcaya' saMjJA dI gaI hai, zuddhanizcayanaya kI apekSA to vyavahAra hI hai / 'yaha saMsArI jIva dhanupacarita zrasadbhUtavyavahAranaya se jJAnAvaraNIya zrAdi dravyakarma kA kartA hai tathA azuddhanizcayanaya se rAgAdibhAvoM kA kartA hai / yadyapi dravyakarmoM ke kartApane ko kahate hue jaba anupacarita asadbhUtavyavahAranaya kA prayoga karate haiM taba isa apekSA se azuddha nizcayanaya ko nizcaya saMjJA dete haiM to bhI zuddhanizcayanaya kI apekSA se isa azuddhanizcaya ko vyavahAra hI kahate haiM / ' samayasAra gAthA 138 tAtparya vRtti / 'yahA~ ziSya ne zaMkA kI ki yaha jIva zuddhanizcaya se akartA hai jabaki vyavahAra se kartA hai / yaha bAta Apane bahuta prakAra se varNana kI hai / parantu aisA mAnane para jaise jIva ke vyavahAranaya se dravyakamoM kA kartApana hai vaise rAgadveSAdi bhAvakarmoM kA bhI hai / taba ye dravyakarma aura bhAvakarma donoM eka ho jaayeNge| isakA samAdhAna AcArya karate haiM ki aisA nahIM hai / rAgadveSAdi bhAvakarmoM kA kartApanA isa AtmA ke jisa vyavahAranaya se kahA jAtA hai usakI saMjJA azuddha nizcayanaya hai / yaha saMjJA isalie hai ki jisase rAgAdi bhAvakarma aura jJAnAvaraNAdi dravyakarma ina donoM kA tAratamya mAlUma pdd'e| vaha tAratamya kyA hai ? isake liye kahate haiM ki dravyakamaM to acetana jar3a haiM jabaki bhAvakarma cetana haiM, tathApi zuddha nizcayanaya kI apekSA inako acetana hI kahate haiM, kyoMki yaha prazuddha nizcayanaya bhI zuddha nizcayanaya kI apekSA vyavahAra hai / samayasAra gAthA 115 tAtparyavRtti / azuddha nizcayanaya kA lakSaNa isaprakAra hai- 'karmaupAdhi se utpanna hone se 'azuddha' kahalAtA hai aura usasamaya agni meM tape hue lohe ke gole ke samAna tanmaya hone se 'nizcaya' kahA jAtA hai / ' ( vRhad dravyasaMgraha gAthA 8 kI TIkA )
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 659 upayukta prAgama pramANoM se yaha siddha hotA hai ki ajJAna va rAgAdi isa jIva ke vyavahAranaya se athavA karmaupAdhisahita nizcayanaya se haiM, kintu zuddhanizcayanaya se ye prajJAna va rAgAdibhAva jIva ke nahIM haiN| nizcayanaya dravyAzrita hone se paryAya ko grahaNa nahIM krtaa| prajJAna va rAgAdi vikArIparyAya haiM ataH nizcayanaya kI apekSA se jIva ke rAgAdi va ajJAnabhAva nahIM haiM, vyavahAranaya kI apekSA se rAgAdi va ajJAnabhAva jIva ke haiN| -jai. saM. 28-11-57/VI/ ba. pra. sa. paTanA zaMkA naM01 meM zaMkAkAra ne 'yogyatA' va 'Aropa' zabdoM kA prayoga kiyA hai| yogyatA kA artha isa prakAra hai-'yogyasya bhAvaH yogyatA, sAmarthya' arthAt yogya kA bhAva yogyatA hai jisakA artha sAmarthya ( zakti ) hotA hai| Aropa kA zabdArtha hai-'pranyasmina anyadharmAvabhAse yathA rajjvA sarpajJAnam' arthAt jisameM anya dharma ( jo dharma na ho usakA ) avabhAsamAna ho jaise rassI meM sAMpa kA jJAna honA / ( jo vAstava meM na ho, kintu usa jaisI mAlUma par3atI ho| jaise rassI vAstava meM sAMpa nahIM hai, kintu sA~pa jaisI mAlUma par3ane lagatI hai ataH rassI meM sA~pa kA Aropa kiyA jAtA hai| ) pratyeka jIva meM 'kevalajJAna' zaktirUpa se sarvadA hai| abhavya jIva meM yadyapi kevalajJAna vyakta nahIM hogA, kintu kevalajJAna abhavyajIva meM bhI zaktirUpa se hai| yadi zaktirUpa se bhI kevalajJAna na ho to kevalajJAnAvaraNa karma siddha nahIM ho sktaa| kahA bhI hai-yadi punaH zaktirUpeNApyabhavyajIve kevalajJAnaM nAsti tadA kevalajJAnAvaraNaM na ghaTate / ( vRhad dravyasaMgraha gAthA 14 TIkA) yaha kathana dravyAthika (nizcaya ) naya kI apekSA se hai, kyoMki paryAyAthika ( vyavahAra ) naya se to kevalajJAna chadmastha ke hai hI nhiiN| chadmastha ke jaba prAviyamANa kevalajJAna hI nahIM hai to usakA AvAraka kevalajJAnAbaraNa bhI paryAyAthikanaya se sambhava nahIM hai| kahA bhI hai-NANAvaraNIyaM // 5 // dadhvadviNae avalaMvijjamAraNe AvaridaNANa bhAgAsAvaraNe vi jIve asthi / pajjavaTTiyaNae avalavijjamANe AvarijjamANaNANabhAgANatthi, tesi taduvalaMbhAbhAvA / Na ca evaM suttaM pajjavaTTiyaNamavalaMbiya dvidaM, tvaavrijjmaannaavaaryvvhaaraamaavaa| kiMtu davaTiyaNayamavalaMbiya suttamidamavadvidaM teNettha AvarijjamANAvAraya bhAvo ga virujjhade / artha-jJAnAvaraNIya karma hai ||suutr 5 // dravyAthikanaya kA avalambana karane para AvaraNa kiye gaye jJAna ke aMza sAvaraNa jIva meM bhI hote haiN| paryAyAthikanaya kA avalambana karane para AdriyamANa jJAnabhAga sAvaraNa jIva meM nahIM hote, kyoMki ve jJAnabhAga ukta jIva meM nahIM pAye jaate| yaha sUtra ( naM. 5) paryAyAthikanaya kA avalambana karake sthita nahIM hai, kyoMki usa naya meM AdriyamANa aura AvAraka ina donoM ke vyavahAra kA abhAva hai| kintu yaha sUtra ( naM. 5) dravyAthikanaya kA avalambana karake avasthita hai isaliye yahA~ para AviyamAraNa aura AvArakabhAva virodha ko prApta nahIM hote haiM / (SaTkhaNDAgama pustaka 6 ) nizcayanaya kI ( dravyAthikanaya ) apekSA pratisamaya pratyeka jIva meM kevalajJAna kI yogyatA hai jisako jJAnAvaraNakama ne prAvaraNa kara rakhA hai| yaha bAta upayukta AgamapramAraNa se bhale prakAra siddha ho jAtI hai| 'jJAna kA prAvaraNa ( prajJAnatA ) va rAgAdibhAva jIva ke mAtra apanI yogyatA se hI hote haiM aura dravyakarmodaya kAraNa nahIM hai, yaha kathana pAgama viruddha hai|' jJAna kA prAvaraNa ( ajJAnatA) va rAgAdibhAva jIva kI svabhAva paryAya nahIM haiM, kyoMki ye bhAva siddhoM meM nahIM pAye jAte ataH ye vibhAvaparyAya haiN| paryAya do prakAra kI hotI hai eka svapara apekSa aura dUsarI nirapekSa / jo paryAya svapara apekSa hai vaha vibhAvaparyAya hai| pajjAo duviyappo, sapadAvekkho ya Niravekkho // 14 // niyamasAra / vibhAva paryAyonAma rUpAvInAM jJAnAdInAM vA svaparapratyayavartamAna / (pravacanasAra gAthA 93 TIkA ) artha-rUpAdi ke yA jJAnAdi ke svapara ke kAraNa vibhAvaparyAya hai|
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra samayasAra gAthA 257-258 tathA AtmakhyAti TIkA meM bhI kahA hai 'jo maratA hai yA jItA hai duHkhI hotA hai yA sukhI hotA hai, yaha vAstava meM apane karmodaya se hI hotA hai, kyoMki apane karmodaya ke abhAva meM usakA vaisA honA azakya hai / ' samayasAra gAthA 199 meM bhI kahA hai 'rAga pudgala karma hai usake vipAkarUpa udaya se yaha rAga hai / TIkA - vAstava meM rAga nAmaka pudgalakarma hai, usake udaya vipAka se utpanna huA rAgarUpa bhAva hai / 660 ] saMyoga se utpanna yaha samayasAra gAthA 109-116 tAtparyavRtti TIkA meM yaha batalAyA hai ki rAgAdi kI utpatti vAstava meM jIva aura pudgala se hotI hai / TIkA artha isa prakAra hai - jaise strI aura puruSa donoM ke sambandha se utpanna huA putra hai / usako usakI mAtA kI apekSA se devadattA kA yaha putra hai aisA koI kahate haiM dUsare koI pitA kI apekSA se devadatta kA putra hai aisA kahate haiM / parantu isa kathana meM koI doSa nahIM taise hI jIva aura pudgala ke mithyAtva va rAgadveSAdi bhAva haiM so azuddhanizcaya va azuddhaupAdAna se to cetana haiM tathA zuddha nizcayanaya se va zuddha upAdAnarUpa se ye bhAva acetana haiM, paudgalika haiM / paramArthaM se vicArA jAya to ye bhAva ekAnta se na to jIva rUpa haiM na pudgalarUpa haiM, parantu jaise haladI aura phiTakarI ke saMyoga se eka judA pariNAma upajatA hai aise hI jIva aura pudgala ke saMyoga se vibhAvabhAva haiM / isa kathana se yaha kahA gayA hai ki jo koI ekAnta se aisA kahate haiM ki yaha rAgAdibhAva jIvasambandhI haiM athavA koI kahate haiM ki yaha pudgalasambandhI haiM ina donoM ke bhI vacana mithyA haiM, kyoMki pUrva meM kahe hue strI aura puruSa ke dRSTAnta ke samAna jIva aura pudgala ke saMyoga se utpanna hue haiN| samayasAra gAthA 121 - 125 kI tAtparyavRtti meM bhI isaprakAra kahA hai- 'yadi ekAnta se aisA mAnA jAya ki jIva svayaM pariNamana karatA huA udaya meM prApta dravyakrodha ke nimitta ke binA bhI, bhAva krodhAdirUpa pariNamana kara jAve, kyoMki vastu kI zaktiyA~ dUsare kI apekSA nahIM rakhatIM to aisA hone para muktAtmA ke bhI dravyakarmodaya kA nimitta na hone para bhI, bhAvakrodhAdirUpa prApta ho jAyeMge / yaha bAta mAnI nahIM jA sakatI, Agama se virodharUpa hai / se uparyukta Agama pramANoM se yaha bhalIbhA~ti siddha hotA hai ki jJAna kA AvaraNa va rAgAdibhAva mAtra jIva kI yogyatA se hI utpanna nahIM hote, kintu jIva meM dravyakarmodaya se utpanna hote haiM / ina vikArobhAvoM kI utpatti meM jIva va dravyakarmodaya donoM hI kAraNa haiM / jaise putra kI utpatti meM mAtA va pitA donoM kAraNa haiN| kevala eka putra kI utpatti nahIM ho sakatI, kintu jIva va dravyakarmodaya donoM upAdAnakAraNa nahIM haiM / bhAva krodhAdi kA upAdAnakAraNa to jIva hai aura pudgalakarmodaya nimittakAraNa haiN| binA nimitta ke bhAva krodhAdi kI utpatti nahIM ho sakatI / yadi binA nimitta ke bhI bhAvakrodhAdi kI utpatti hone lage to siddha ke bhI bhAvakrodhAdi kI utpatti kA prasaMga A jAvegA, jo iSTa nahIM hai / aisA bhI nahIM hai ki dravyakarmarUpa ghAtiyAprakRti kA to udaya ho aura usake anurUpa jIva ke bhAva na hoM, kyoMki aisA mAnane para dhyAnArUr3ha kSapakazreNIgata sUkSmasAmparAya guNasthAnavartI jIva meM sUkSmalobha kA udaya hone para bhI sUkSmalobhakaSAyarUpa bhAva ke abhAva kA prasaMga A jAegA jo Agamaviruddha hai | ataH dravyakarmodaya vAstava meM nimitta hai aura jJAna kA AvaraNa karanA tathA anya audayikabhAvoM ko utpanna karanA isakA kArya hai / yaha kathana dravyArthikanaya ( nizcayanaya ) se hai / dravyakarmodaya para nimitta kA Aropa kiyA jAtA hai, aisA kahanA ucita nahIM hai, kyoMki dravyakarmodaya vAstavika nimitta hai / -. saM. 5-12-57 / VI / ba. pra. sa., paTanA
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] (1) "paranimitta binA hoI tAhi kA nAma svabhAva hai" (2) karmodaya se hI jIva meM vikAra hotA hai| (3) kartA karma saMbaMdha kathaMcit eka dravya meM, kathaMcit bhinna dravya meM ( 4 ) nigoda se nikalane meM kAraNa [ puruSArtha va karmodaya ] zaMkA- AtmA ke bhAva hone se karmodaya hotA hai yA karmodaya hone se AtmA meM bhAva hote haiM ? nimittanaimittika aura kartA-karma sambandha meM kyA antara hai ? jo jIva nigova se nikalatA hai vaha zubha karmodaya se yA apane puruSArtha se ? [ 661 samAdhAna- isa saMsAra virSa eka jIvadravya aura anante karmarUpa pudgalaparamANu tinakA anAdi taM eka bandhana hai / tinameM keI karmaphala dekara nirjare ( bhinna hoya ) haiM aura rAgAdi kA nimitta pAye, keI karma navIna baMdhe haiM jo karma nimitta binA pahale jIva ke rAgAdi kahie to rAgAvika jIva kA nijasvabhAva ho jAya / jAteM pUra nimitta binA hoI tAhi kA nAma svabhAva hai ( mokSamArga prakAzaka ) / samayasAra gAthA 80 kI tAtparyavRtti TIkA meM bhI isIprakAra kahA hai- 'jisaprakAra kuMbhakAra ( kumhAra ) ke nimitta se miTTI ghar3erUpa pariNama jAtI hai taise hI jIva ke midhyAtvarAgAdi pariNAmoM ko nimitta pAkara karmavargagAyogya pudgala dravyakarmarUpa se pariNama jAte haiN| jisaprakAra se ghar3e ke nimitta se ghar3e ko maiM karatA hU~, isa pariNAmarUpa kuMbhakAra pariNamatA hai usIprakAra pudgalakarmodaya ke kAraNa jIva bhI midhyAtvarAgAdivibhAvarUpa pariNamatA hai / samayasAra gAthA 283-285 ko AtmakhyAti TIkA meM bhI isaprakAra kahA hai- 'AtmA svataH rAgAdi kA akAraka hI hai, kyoMki yadi aisA na ho to apratikramaNa aura apratyAkhyAna kI dvividhatA kA upadeza nahIM ho sakatA / prapratikramaNa aura apratyAkhyAna kA jo vAstava meM dravya aura bhAva ke bheda se do prakAra kA upadeza hai vaha dravya aura bhAva ke nimittanaimittikapane ko pragaTa karatA huA AtmA ke akartRsva ko ho batalAtA hai / isaliye yaha nizcita huA ki paradravya nimitta hai aura AtmA ke rAgAdibhAva naimittika haiN| yadi aisA na mAnA jAya to eka AtmA ke rAgAdibhAvoM kA nimittatva prAjAyegA, jisase nitya kartRtva kA prasaMga A jAyagA, jisase mokSa kA abhAva siddha ho jAyagA / isaliye paradravya hI prAtmA ke rAgAdibhAvoM kA nimitta ho, aura aisA hone para, yaha siddha huA ki AtmA rAgAdi kA prakAraka hI hai / samayasAra gAthA 279 ko AtmakhyAti TIkA meM bhI isaprakAra kahA hai 'vAstava meM kevala AtmA, svayaM pariNamana svabhAvavAlA hone para bhI apane zuddhasvabhAvatva ke kAraNa rAgAdi kA nimittatva na hone se apane Apa hI rAgAdirUpa nahIM pariNamatA, parantu jo apane Apa rAgAdibhAvoM ko prApta hone se ( rAgAdi pranubhAgazakti yukta dravyakarma ) AtmA ko rAgAdi kA nimitta hotA hai aise paradravya ke dvArA rAgAdirUpa pariNAmita kiyA jAtA hai| aisA vastusvabhAva hai / ' ina uparyukta AgamapramANoM se yaha siddha huA ki 'vastusvabhAva ( nizcayanaya ) kI prapekSA karmodaya se jIva meM vikArIbhAva hote haiM / ' yaha kathana upacAra yA vyavahAranaya se nahIM hai / 'karmodaya se jIva meM vikAra hotA hai' yaha kathana satyArthaM hai asatyArthaM nahIM hai /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : jisaprakAra strI va puruSa se putra kI utpatti hotI hai / usIprakAra jIva va dravyakarmodaya se rAgAdibhAvoM kI utpatti hotI hai / vivakSAvaza se putra kabhI strI kA kahA jAtA aura kabhI puruSa kA / nAnA ke ghara putra strI kA kahalAtA hai aura pitAmaha ( bAbA ) ke ghara puruSa kA kahalAtA hai / vivakSAvaza rAgAdi kabhI jIva ke kahe jAte haiM aura kabhI pudgalakarma ke / ekAnta se na jIva ke haiM aura na pudgalakarma ke / ( samayasAra gAthA 109-112 tAtparyavRtti TIkA ) samayasAra gAthA 89-90 meM rAgAdi kA kartA jIva ko kahA hai, kintu paMcAstikAya gAthA 58 meM rAgAdibhAvoM kA kartA karma ko kahA hai / 962 ] nimitta-naimittikasaMbaMdha to bhinna dravyoM kI paryAya meM hotA hai athavA bhinna guNoM meM hotA hai / kintu kartA karma sambandha upAdAna kI apekSA se eka hI dravya va usakI paryAya meM hotA hai aura nimitta kI apekSA se karttAkarmasaMbaMdha bhinna dravyoM ko paryAya meM hotA hai / jisasamaya nigodiyAjIva ke Ayu kA baMdha hotA hai yadi usasamaya kAlalabdhivaza va apane abuddhipUrvaka puruSArtha dvArA va maMdakarmodaya ke kAraNa usake maMdakaSAya hoya to usake nigodiyA Ayu kA baMdha nahIM hotA, kintu anya Ayu kA baMdha hotA hai / bhujyamAna nigoda Ayu ke pUrNa hone para badhyamAna navIna Ayu kA udaya hone se vaha jIva nigoda se nikala jAtA hai / abuddhipUrvaka puruSArthaM va karmodaya donoM kAraNa hote haiN| eka kArya aneka kAraNoM se hotA hai / una saba kAraNoM ke milane para hI kArya kI utpatti hotI hai / vivakSAvaza yadi kahIM eka kAraNa kI mukhyatA se kathana ho vahA~ anya kAraNoM ke abhAva se prayojana nahIM hai, kintu zranya kAraNa bhI gauNarUpa se haiM / koI bhI kAraNa akicitkara nahIM / kArya kI utpatti meM sabhI kAraNa apanA sahakAra dete haiM / - jai. saM. 2-1-58 / VI / lAlacanda nAhaTA 1. jIva apanI bhUla se ajJAnI banatA hai, karma para to zrAropamAtra zrAtA hai; aisI mAnyatA zrAgama pratikUla hai / 2. binA kisI dUsare ke sambandha ke, eka dravya meM azuddhatA nahIM zrA sakatI zaMkA - vyavahAra kahatA hai ki jJAnAvaraNIyakarma ne jJAna ko roka rakhA hai / nizcayanaya kahatA hai ki jaba jIva apanI bhUla se ajJAnI banatA hai taba jJAnAvaraNIyakarma ko nimitta kA Aropa kiyA jAtA hai / kAnajI svAmI ke isa kathana ko satyArtha kyoM nahIM mAnate ? vyavahAranaya ke kathana ko pUrNarUpa se vastu kA svarUpa kyoM samajhate ho ? samAdhAna - yahA~ para sarvaprathama yaha vicAranA hai ki vyavahArataya kA kyA viSaya hai aura nizcayanaya kA kyA viSaya hai ? prAgama ke AdhAra se vicAra kiyA jAtA hai / padArtha kA yathArtha nirNaya zrAgamacakSu dvArA ho sakatA hai AgamacakkhU sAhU iMviyacakkUNi samyabhUdANi / devAya ohicakkhU, siddhA puNa savvado cakkhU // 234 // pravacanasAra artha-sAdhu (mumukSu) ke AgamacakSu hai / sarvaprANI indriyacakSu vAle haiM / deva avadhicakSu vAle haiM aura siddhoM ke sarvataH cakSu haiM / zrI amRtacandrasUrijI TIkA meM likhate haiM- sarvamapyAgamacakSuSaiva mumukSuNAM draSTavyam mumukSunoM ko saba kucha AgamacakSu dvArA dekhanA cAhie /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 663 sarvaprathama naya kA lakSaNa vicArA jAtA hai - nAnAsvabhAvebhyaH vyAvRtya ekasminu svabhAve vastu nayatIti nayaH athavA NayavittiNayobhaNido bahuhiM guNavajjaehiM jaM dadhvaM / pariNAmakheta kAlaMtaresu aviNaTTha sambhAvaM // ( nayacakra ) arthAt jo vastu ko nAnAsvabhAvoM se haTAkara eka svabhAva meM nizcaya karatA hai vaha naya hai athavA jo bahuta se guNa, paryAyoM se pariNAma, kSetrAntara aura kAlAntaroM meM avinazvara sadbhAva vAle dravya ko nizcaya karatA hai, vaha naya hai / punarapyadhyAtmabhASayA nayA ucyante / tAvanmUlanayo dvau nizcayo vyavahArazca / tatra nizcayanayo'bheda viSayo vyavahAro bhedaviSayaH / tatra nizcayo dvividhaH zuddha nizcayo'zuddha nizcayazca tatra nirupAdhi viSayaH zuddha nizcayaH / athavA saMsAramukta paryAyANAmAdhAraM bhUtvApyAtmadravyakarmabandhamokSANAM kAraNaM na bhavatIti paramabhAvagrAhaka dravyAthikanayaH / zrathavA mithyAtvAdi guNasthAne siddhatvaM vadati sphuTaM / karmabhirnirapekSo yaH zuddhadravyArthiko hi sa / / azuddha nizcayanaya - audayikAditribhAvAn yo vrate sarvAtmasattayA / karmopAdhiviziSTAtmA syAvazuddhastu nizcayaH / 1 ( nayacakra ) athavA - sopAdhi viSayo'zuddha nizcaya yathA matijJAnAdayo jIva iti / artha -- aba adhyAtmabhASA kI apekSA se naya kahate haiM mUla naya do haiM-nizcaya aura vyvhaar| inameM se nizcayanaya kA viSaya abheda hai aura vyavahAranaya kA viSaya bheda / unameM se nizcayanaya do prakAra hai- zuddhanizcayanaya aura azuddhanizcayanaya / unameM se upAdhirahita ko viSaya karanevAlA zuddhanizcayanaya hai / kammopAdhivivajjiya, pajjAyA te sahAmidi bhaNidA / arthAt karmoM kI upAdhi se rahita haiM ve svabhAva paryAya haiM / ( niyamasAra gAthA 15 ) saMsAra aura mukta paryAyoM kA AdhAra hokara bhI prAtmadravya karmoM ke bandha aura mokSa kA kAraNa nahIM hotA hai / isa apekSA se paramabhAvagrAhaka dravyArthikanaya hai / Navi hodi adhyamatto Na pamatto jANao du jo bhAvo / evaM bhaNati suddha NAo jo sou so ceva ||6|| samayasAra // arthAt jo jJAyakabhAva hai vaha apramatta bhI nahIM hai aura na pramatta hI hai / jo naya mithyAtvAdi guNasthAnoM meM spaSTatayA siddhakhapane ko batalAyA hai, vaha karmoM kI apekSA se rahita zuddhadravyArthikanaya hai / [ sabbe suddhA hu suddhaNayA ||13|| ( dravyasaMgraha ) zuddhanaya se sabhI saMsArIjIva zuddha haiN| TIkA meM kahA hai ki 'zuddhanaya' se prayojana 'zuddha nizcayanaya' se hai / ] azuddha nizcayanaya - jo praudayika Adi tIna bhAvoM ko ( audayika, aupazamika, kSAyopazamika ) sampUrNaM AtmasattA se yukta batalAtA hai, vaha karmopAdhi sApekSa azuddha nizcayanaya hai athavA upAdhisahita ko viSaya karanevAlA zuddha nizcayanaya hai jaise matijJAnAdi jIvarUpa haiM / jIva kA svabhAva va lakSaNa jJAna hai tathApi saMsAra avasthA meM jIva ke kSAyopazamikajJAna ke sAtha-sAtha oyika prajJAna bhI pAyA jAtA hai / zaMkAkAra kA kahanA hai ki 'nizcayanaya kahatA hai ki jaba jIva apanI bhUla
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ e64 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra: ajJAnI banatA hai taba jJAnAvaraNa karmapara nimitta kA Aropa kiyA jAtA hai / ' zuddhanizcayanaya kI apekSA se to jIva ajJAnI banatA nahIM hai, kyoMki uparyukta lakSaNoM se siddha hai ki zuddha nizcayanaya kI dRSTi meM 'saba jIva siddha samAna zuddha haiM / AlApapaddhati meM kahA bhI hai karmopAdhinirapekSa zuddhadravyArthiko yathA saMsArIjIvaH siddhaharU zuddhAtmA / arthAt karmopAdhi se nirapekSa zuddhadravyArthika ( nizcayanaya ) naya hai jaise saMsArIjIva siddhasamAna zuddha AtmA hai / azuddhanizcayanaya kI apekSA se jIva ajJAnI hai / jaisA azuddha nizcayanaya ke lakSaNa meM Upara kahA gayA hai ki karmopAdha bhAvoM ko grahaNa karane vAlA azuddha nizcayanaya hai / AlApapaddhati meM bhI isI prakAra kahA hai- karmopAdhi sApekSo'zuddhadravyArthiko yathA krodhAdi karmajabhAyA AtmA / arthAt azuddhadravyArthika ( nizcayanaya kA viSaya karmopAdhi sApekSa bhAva haiM jaise karma se utpanna honevAle krodhAdikabhAvamayI AtmA hai / azuddha nizcayanaya kI apekSA se zrAtmA 'ajJAnI' to kahalAyA jA sakatA hai, kintu 'AtmA ajJAnI apanI bhUla se banatA hai' aisA azuddha nizcayanaya se bhI nahIM kahA jA sakatA, kyoMki azuddha nizcayanaya ke lakSaNa meM isa bhAva ko 'karma arthAt karma se utpanna hone vAle bhAva' kahA hai / yadi jIva apane jJAnaguNa kA ghAtaka svayaM ho jAve to jIvadravya kA hI abhAva ho jAvegA / dUsare, dravya apane svabhAva kA ghAtaka svayaM nahIM hotA jaisA samayasAra gAthA 279 meM kahA hai evaM NANI suddho Na sayaM pariNamaI rAyamAdIhi / rAijjadi ahiMdu so rAgAvIhi vosehi // jJAnI jIva zuddha hai vaha rAgAdibhAvoM se apane zrApa to nahIM pariNamatA, parantu anya rAgAdi doSoM se rAgAdirUpa kiyA jAtA hai / zrI samayasAra graMtha meM azuddhanizcayanaya ko nizcayanaya na kahakara vyavahAranaya kahA hai / gAthA 57 ko TIkA meM AcArya zrI jayasenajI ne likhA hai -vastustu zuddha nizcayApekSayA punarazuddha nizcayopi vyavahAra eveti bhAvArtha: / vAstava meM zuddha nizcayataya kI apekSA azuddhanizcayanaya vyavahAra hI hai / gAthA 68 kI TIkA meM isaprakAra likhA haiazuddha nizcayastu vastuto yadyapi dravyakamapikSayAbhyantara rAgAdayazcetanA iti matvA nizcayasaMjJA labhate tathApi zuddha nizvayApekSayA vyavahAra evaM iti vyAkhyAnaM nizcayavyavahAranaya vicArakAle sarvatra jJAtavyaM / arthAt dravyakameM kI apekSA se antaraMga rAgAdi cetana haiM aisA mAnakara ke yadyapi azuddhanizcayanaya kA nizcayasaMjJA dI jAtI hai, kintu zuddhanizcayanaya kI apekSA to vyavahAra hI hai / nizcayanaya va vyavahAranaya ke vicAra ke samaya sarvatra isaprakAra jAnanA cAhie / svayaM zrI kundakunda AcArya ne bhI 'rAgAdi zradhyavasAnabhAva ko jIva' vyavahAranaya se kahA hai- vavahArasta varIsaNa suvadeso vaSNido jiNavarehi / jIvA eve sadya ajjhavasANAdao bhAvA // 46 // sa0 sA0 vavahAreNa du ede, jIvassa havaMti vaNNamAvIyA / guNaThANaMtA bhAvA Na bu keI NicchayaNayassa // 57 // sa0 sa0 artha - ye saba adhyavasAnAdi bhAva haiM, ve jIva haiM aisA jinavaradeva ne jo upadeza diyA hai, vaha vyavahAranaya kA mata hai / / 46 / / ye varNAdi se lekara guNasthAnAdi paryanta jo bhAva kahe gaye haiM ve vyavahAranaya se to jIva ke hI hote haiM, isaliye sUtra meM kahe haiM, parantu nizcayanaya ke mata meM inameM se koI bhI jIva ke nahIM hai / 'jIva apanI bhUla se ajJAnI banatA hai' zaMkAkAra ke ina zabdoM meM ajJAna kA kAraNa 'jIva kI bhUla' kahA hai / yaha vicAranA hai ki 'jIva' meM bhUla sahetuka hai yA nirhetuka / yadi bhUla nirhetuka hai to bhUla jIva kA svabhAva ho
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 965 jaaygaa| yadi sahetuka hai to yaha vicAra karanA hai ki isameM hetu kyA hai ? yadi anya bhUla ko hetu kahA jAyagA to usa anya bhUla meM tIsarI anya bhUla hetu hogI, isaprakAra anavasthA doSa A jaaygaa| yadi bhUla meM dravyakarmodaya ko kAraNa kahA jAve to ajJAna meM bhI dravyakarmodaya ko kyoM na kAraNa mAna liyA jaave| yadi kahA jAya ki paMcAstikAya gAthA 57 meM audayika Adi bhAvoM kA kartA jIva ko kahA hai to isakA uttara yaha hai ki isI gAthA meM dravya karmodaya kA vedana karate hae jIva ko audayikabhAvoM kA kartA kahA hai| svayaM isa gAthA se spaSTa hai ki 'ajJAnatA' karmodaya ke kAraNa se huI hai, binA karmodaya ke nahIM huI hai / zrI jayasenAcAryajI ne TIkA meM likhA hai-azuddhanizcayena kartA bhavati arthAt azuddhanizcayanaya kI apekSA se kartA hotA hai| TIkA ke anta meM likhA hai-jIvo nizcayena karmajanitarAgAdivibhAvAnAM svazaddhAtmabhAvanAcyutaH san kartA bhoktA bhavatIti vyAkhyAna mukhyatvena gAthA gtaa| arthAt jIva svazuddha AtmabhAvanA se cyUta hokara karmajanita rAgAdibhAvoM kA nizcayanaya se kartA bhoktA hotA hai| isa gAthA vaTIkA se bhI yahI siddha hotA hai ki jIva meM ajJAnatA karmajanita hai| paMcAstikAya gAthA 62 kI TIkA meM zrImat jayasenajI ne likhA hai-azaddha SaTakArakIrUpeNa pariNamamAnaH sannazadhamAtmAnaM karoti / abheda SaTakArakIrUpeNa vyavatiSThamAnaH kArakAntaraM nApekSate arthAt azuddha SaTakArakarUpa pariNAma karatA huA azuddhajIva apane azuddhabhAvoM ko karatA hai / abheda SaTkAraka kI apekSA se anyakAraka kI apekSA nahIM krtaa| yaha kathana bhI azuddhanizcayanaya kI apekSA se hai / jIva kA vizeSaNa 'azuddhatA' zabda hI jIva ke sAtha anyadravya kA sambandha prakaTa karatA hai, kyoMki binA dUsare ke sambandha ke ekadravya meM azuddhatA prA nahIM sktii| SaTkAraka meM 'kAraNa' koI kAraka nahIM hai ataH abheda SaTkAraka ke kathana ke dvArA kAraNa kA niSedha nahIM hotA hai| isa gAthA va TIkA se bhI yaha siddha nahIM hotA ki jIva apanI bhUla se hI ajJAnI banatA hai| 'nizcayanaya kahatA hai ki jIva apanI bhUla se ajJAnI banatA hai taba jJAnAvaraNIyakarma ko nimitta kA Aropa kiyA jAtA hai / ' zrI kAnajI svAmI kA yaha kathana ho yA kisI anya kA ho, kintu yaha kathana upayukta Agama anukUla nahIM hai aura yukti se bhI bAdhita hai| -je. saM. 24-10-57/VI/ 1. krodhAdi jIva kA pAriNAmika bhAva nahIM hai, parantu audayika hai 2. jIva svatantra avasthA meM krodhAdi nahIM karatA 3. kaSAya niSkAraNa nahIM hotI 4. karma preraka nimitta haiM, isakA khulAsA zaMkA-gujarAtI Atmadharma varSa 3 aMka 12 pRSTha 220 para isa prakAra likhA hai-'jo bhAva parakAraNa kI apekSA nahIM rakhate haiM so pAriNAmikabhAva haiN| krodhAdi kaSAyabhAva bhI pAriNAmikabhAva hai kyoMki ye bhAva parakAraNa kI apekSA nahIM rakhate haiM, isase ve niSkAraNa haiN| krodhAdi saba bhAva svatantra akAraNIya haiM isaliye kharekhara vaha saba mAva pAriNAmikabhAva se haiN| kaSAya pAriNAmikabhAva haiM, kyoMki vaha jIva kI apanI yogyatA se hotA hai, paranta vAkA kAraNa koI para nahIM hai isaliye sva kI apekSA se kaho to ve niSkAraNa hai tAtai pAriNAmika hai| jaba paranimitta kI apekSA se lekara kaheM to vyavahAra se karmodaya ko tAkA kAraNa mAna karake vAko auyikabhAva kahA jAtA hai / parantu kharekhara to vibhAvajIvakI paryAyakI isa samaya kI svatantra yogyatA se vaha bhAva huA hai|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : 'hara samaya ko paryAya svatantraniSkAraNa hai' aisA pratIti karane ke bAda vikArasamaya meM nimitta kI hAjarI kA jJAna karAne ke liye audayikAdibhAva darzAyA hai-parantu krodha jIva kI yogyatA se hotA hai isaliye krodhAdibhAva pAriNAmikabhAva kA vikAra hai isase vAko pAriNAmikabhAva kahate haiM / 'krodha jIva kA trikAlikasvabhAva hai' aisA yahA~ jatAyA nahIM hai, parantu krodha koI parakAraNa se hotA nahIM hai, jIva ko apanI lAyakAta se hotA hai aisA batAne ke liye usako pAriNAmikabhAva kahA hai| isa para zaMkA hotI hai-(a) kyA krodhAdikaSAya mAtra vAstavika meM jIva ke pAriNAmikabhAva haiM ? (A) kyA karmodaya binA bhI jIva svatantrarUpa se ina krodhAvikaSAya bhAvoM ko kara sakatA hai ? (ka) kyA jIva kI kaSAyarUpa kI paryAya parakAraNa se nahIM hotI athavA niSkAraNa haiM ? (kha) kyA krodhAdikabhAva kahane mAtra se audayikabhAva haiM vAstava meM audayika bhAva nahIM / kintu pAriNAmikabhAva haiM ? samAdhAna-(a)-krodhAdika kaSAyarUpa bhAva jIva ke pAriraNAmikabhAva nahIM hai, kyoMki ina krodhAdibhAvoM meM pAriNAmikabhAva kA lakSaNa ghaTita nahIM hotA hai| jina bhAvoM ke hone meM mAtra prAtmadravya hI kAraNa ho, anya koI kAraNa na ho usako pAriNAmikabhAva kahate haiM ( paMcAstikAya gAthA 56 TIkA; sarvArthasidhi adhyAya 2 sUtra 1; rAjavAtika adhyAya 2 sUtra 1 vArtika 5 ) kintu krodhAdibhAva cAritraguNa kI vaibhAvikaparyAya hai aura vaibhAvikaparyAya svapara nimittika hote haiM ataH krodhAdibhAva pAriNAmika nahIM haiN| pAriNAmikabhAva anAdi-ananta, nirupAdhi aura svAbhAvika hotA hai / ( paMcAstikAya gAthA 58 TIkA), kintu krodhAdibhAva sAdisAMta haiM sopAdhika haiM va vaibhAvika haiM ataH krodhAdikabhAva pAriNAmika nahIM haiN| pAriNAmikabhAva karma ke udaya, upazama, kSaya aura kSayopazama ke binA hote haiM ( sarvArthasiddhi adhyAya 2 sUtra 7, rAjavAtika adhyAya 2 sUtra 7 vArtika 2) kintu krodhAdibhAva binA karmodaya ke hote nahIM haiM ( paMcAstikAya gAthA 58 va ubhaya TIkA) ataH krodhAdi pAriNAmikabhAva nahIM haiN| ina upayukta AgamapramANoM se yaha siddha hotA hai ki krodhAdi pAriNAmikabhAva nahIM haiN| zrI samayasAra gAthA 74 meM batalAyA hai ki ye kaSAyAdika prAsravabhAva jIva ke sAtha nibaddha haiM, adhrava haiM, anitya hai, azaraNa hai, duHkharUpa haiM. duHkha hI inakA phala hai|' ataH ye krodhAdikaSAyabhAva jIva ke pAriNAmikabhAva kaise ho sakate haiM ? ____samAdhAna-(prA)-jIva karmodaya ke binA svatantra rUpa se ina krodhAdibhAvoM ko nahIM kara sktaa| dravyakrodha ke udaya ke nimitta binA bhI yadi jIva bhAvakrodhAdirUpa pariNama jAve to dravyAdhAdi udaya ke nimitta ke binA mukta jIvoM ke bhI bhAvakrodha ho jAvegA, kintu aisA svIkAra nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki Agama se virodha AvegA ( samayasAra gAthA 121-125 zrI jayasenAcArya ko TIkA) kaSAyarUpa pariNamana karane kI zakti svayaM jIva kI hai,kisI anya ne yaha zakti nahIM dI hai, kintu vaha zakti parasApekSa hai| yadi para nirapekSa ho to krodhAdikaSAya kA kabhI bhI prabhAva nahIM hogaa| kahA bhI hai-samarthasya ? karaNe sarvadotpattiranapekSatvAt ( parIkSAmukha 6/63 ) tasyAkArakatve sarvadA sarvatra sarvasya sadbhAvAnuSaGgaH, parApekSArahitatvAditi ( aSTasahasrI ) ___saMsAra-pravasthA meM jIva karmabandhanabaddha hone ke kAraNa svatantra bhI nahIM hai, kintu paratantra hai / jo paratantra hai vaha svatantrarUpa se krodhAdi kase kara sakatA hai| kahA bhI hai-jo jIva ko paratantra karate haiM athavA jIva jinake dvArA paratantra kiyA jAtA hai unheM 'karma' kahate haiN| krodhAdi jIva ke pariNAma haiM isaliye ve paratantratArUpa haiN| paratantratA meM kAraNa nhiiN| dravyakarma jIva meM paratantratA meM kAraNa hai jaise ki jar3a / prasiddha hai ki karma vahI hai jo AtmA ko parAdhIna banAtA hai| yadi AtmA ko parAdhIna na banAne para usako karma mAnA jAya to hara koI bhI padArtha karma ho jAyagA ( AptaparIkSA pRSTha 246-248 vIrasevA maMdira se prakAzita ) / samayasAra kalaza naM0 174 meM yaha prazna kiyA gayA ki 'rAgAdi baMdha ke kAraNa kahe gaye to isa rAgAdi kA nimitta prAtmA hai yA anya koI hai ?' isake uttara ke svarUpa gAthA 279 meM kahA gayA-AtmA zuddha hone se
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva [ 667 svayaM rAgAdirUpa nahIM pariNamatI, parantu anya rAgAdidoSoM ( dravyakarma ) se rAgI kiyA jAtA hai / isa gAthA kI TIkA meM zrI amRtacandrasUri ne likhA hai - vAstava meM akelA AtmA, svayaM pariNamana svabhAvavAlA hone para bhI apane zuddhasvabhAva ke kAraNa rAgAdi kA nimittattva na hone se apane zrApa hI rAgAdirUpa nahIM pariNamatA, parantu dravyakarma jo rAgAdi ke nimitta hote haiM, aise paradravya ke dvArA hI AtmA rAgAdirUpa pariNamita kiyA jAtA hai / gAthA 283285 kI TIkA meM bhI likhA hai ki AtmA svataH rAgAdi kA prakAraka hI hai / ina uparyukta AgamapramAraNoM se siddha hai ki jIva svatantra hokara arthAt svatantrAvasthA meM krodhAdikaSAya karane meM asamartha hai / jIva paratantra hokara krodhAdikaSAya ko karatA hai / zrI amRtacandrAcArya ne kahA hai- mohanIyodayAnuvRttivazAdrajyamAnopayogaH ( paMcAstikAya gAthA 156 TIkA ); samullasatyavazato yatkarma ( samayasAra kalaza maM0 110 ) zrI paM0 jayacandajI ne bhI samayasAra gAthA 130 va 166 Adi ke bhAvArtha meM va anya aneka sthaloM para kahA hai ki cAritramoha ke udaya kI balavattA se rAgAdi hote haiM / samAdhAna- - (ka) yadi jIva ke kaSAyabhAva ko niSkAraNa mAnA jAvegA to ye kaSAyabhAva 'nitya' ho jAyeMge, kyoMki jisakA koI kAraNa (hetu) nahIM hotA aura 'sat' rUpa hotA hai vaha 'nitya' hotA hai ( AptaparIkSA pR0 4 dehalI se prakAzita ) / jIva ke krodhAdikaSAyabhAva anitya haiM, vinAzIka haiM, sadA sthita rahane vAle nahIM haiM ataH kArya haiM / jo kArya hotA hai usakA kAraNa avazya hotA hai / jaise ajJAnAdi bhI kArya haiM aura unakA kAraNa jJAnAvaraNAdikarma, usIprakAra krodhAdikaSAyabhAva kA bhI kAraNa avazya honA cAhiye aura inakA kAraNa kaSAyakarma arthAt cAritramohanIya karma hai / ( AptaparIkSA pR0 247 ) / jo jisakA kAraNa hotA hai, usa kAraNa kA usa kArya ke sAtha anvayavyatireka zravazya hotA hai / zranvayavyatireka ke dvArA hI kAryakAraNabhAva supratIta hotA hai / ( AptaparIkSA pR0 40-41 ) jahA~-jahA~ cAritramoha kA udaya hai vahA~-vahA~ kaSAyabhAva avazya hai jaise sakaSAya jIva / jahA~jahA~ kaSAyabhAva nahIM haiM vahA~-vahA~ cAritramoha kA udaya bhI nahIM hai jaise prakaSAyI jIva / jisasamaya krodharUpI cAritramoha kA udaya hai usa samaya jIva ke kaSAyarUpa bhAva avazya hote haiM / jisasamaya mAna kA udaya hai usasamaya jIva meM mAnakaSAyarUpa bhAva pravazya hote haiM / isaprakAra anya kaSAyoM ke viSaya meM bhI jAna lenA cAhiye / krodhakaSAyabhAva kA koSarUpI cAritramohanIyakarma ke udaya ke sAtha kAryakAraNa-sambandha na ho to mAna ke udaya meM bhI athavA cAritramoha ke anudaya meM bhI krodha kaSAyabhAva kI utpatti kA prasaGga zrA jAvegA / isa sambandha meM vizeSa ke liye samayasAra gAthA 61-68 taka tathA gAthA 75 para zrI amRtacandrAcArya kI saMskRta TIkA dekhanI cAhie / bhAvabandha ( kaSAyabhAva ) dravyabandha ( cAritramoha ) ke binA nahIM hotA anyathA muktajIvoM ke bhI bhAvabaMdha kA prasaMga aa jAvegA ( AptaparIkSA pR0 5 ) zrI samayasAra, pravacanasAra aura paMcAstikAya Adi granthoM meM aneka sthaloM para yaha likhA hai ki kaSAyabhAva karmodaya ke kAraNa hI hote haiM niSkAraNa nahIM hote haiN| vizeSa ke liye zrImAn paM0 zikharacandajI likhita 'samAdhAna candrikA' dekhanI cAhiye / samAdhAna- - ( kha ) - yadyapi isa prazna kA samAdhAna uparyukta samAdhAnoM se ho jAtA hai, samAdhAna ( a ) meM yaha siddha kiyA jA cukA hai ki krodhAdikaSAyabhAva pAriNAmika nahIM haiM, samAdhAna ( A ) va (ka) meM yaha siddha kiyA jA cukA hai ki AtmA svataMtra hokara ina bhAvoM ko nahIM karatA aura ye bhAva niSkAraNa bhI nahIM haiM, kintu ina bhAvoM kA karmodaya kAraNa hai / jo bhAva karmodaya ke nimitta se hote haiM unako pradayika kahate haiN| paMcAstikAya gAthA 60 ko TIkA meM kahA bhI hai-karmoM kA phaladAna samartha se pragaTa honA 'udaya' hai / usa udaya se jo yukta ho
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 968 ] [ 50 ratanacanda jaina mukhtAra : use praudayika kahate haiN| ata: krodhAdi kaSAyabhAva vAstava meM praudayika haiM / kahane mAtra se audayikabhAva to vaha ho sakate haiM jinameM karmodaya kAraNa na ho| parantu krodhAdikaSAyabhAva meM to karmodaya preraka-nimittakAraNa hai, udAsIna ( apreraka ) nimitta nahIM hai, kyoMki kaSAyakarmodaya hone para aisA nahIM ho sakatA ki jIva kaSAyabhAva na kre| dharmadravya apreraka nimitta hai, kyoMki usake sadbhAva meM yadi jIva gamana kare to dharmadravya sahakArI hotA hai, kintu preraNA nahIM krtaa| iSTopadeza gAthA 35 kA saMbaMdha dravyakarma se nahIM hai, kintu bAhya nokarmoM se hai| nokarmarUpa bAhyakAraNa rahane para bhI yadi aMtaraMga meM tajjAtIya kaSAya kA udaya nahIM hai to jIva ke isa prakAra ke kaSAyabhAva nahIM hoNge| krodhAdikaSAyabhAva hone meM mukhya kAraNa karmodaya hai ataH ye bhAva vAstava meM praudayika haiN| pratyekabhAva yadyapi pariNamana se hotA hai, kintu pratyeka bhAva pAriNAmika nahIM ho sktaa| pAriNAmikabhAva vaha hai jisameM karma kA udaya upazama, kSaya tathA kSayopazama kAraNa na ho| paMcAdhyAyI adhyAya 2, gAthA 130 meM jo yaha kahA gayA hai-'paraguNoM ke AkAra pariNamanazIla kriyA baMdha hai'-vaha pAriNAmikabhAva nahIM ho sakatA, kyoMki isameM pUrvakarmodaya kAraNa hai| caudahagaNasthAnoM meM se Adi ke cAra guNasthAnasambandhI bhAvoM kI prarUpaNA meM darzanamohanIyakarma kI vivakSA hai| sAsAdanaguNasthAna meM darzanamohanIya kA udaya, upazama, kSaya tathA kSayopazama nahIM hai ataH darzanamohanIyasambandhI lakSaNa ghaTita hone se usa sAsAdanaguNasthAna ko pAriNAmika kaha diyA hai, kintu cAritramohanIya kI apekSA sAsAdanaguNasthAna prodayikabhAva hai (SaTkhaDAgama pu0 5 pR0 197 ) kintu krodhAdi kaSAyabhAva meM cAritramohanIya ke udaya kA abhAva nahIM hotA ataH krodhAdi kaSAyabhAva meM sAsAdanaguNasthAnavAlI vivakSA ghaTita nahIM hotI aura na aisI vivakSA kA kisI AcArya ne prayoga kiyA / do yA do se adhika dravyasaMbaMdhI hInAdhikapanA ( alpabahutva ) kisI bhI karma ke udaya, upazama, kSayopazama athavA kSaya se nahIM hotA, kyoMki alpabahutva pArasparika ApekSikadharma hai / ataH alpabahutva, prameyatva, sattvAdika anekoMbhAva pAriNAmika haiM, kintu krodhAdi kaSAyabhAva karmodaya se hote haiM unako alpabahutva ke samAna pAriNAmika nahIM kaha sakate haiN| yadi zabdanaya ( zabdanaya, samabhiruDhanaya va evaMbhUtanaya ) kI apekSA se krodhAdikaSAya ko pAriNAmikabhAva kahA jAve, kyoMki ina tInoM zabdanayoM kI dRSTi meM kAryakAraNabhAva nahIM hai arthAt kaSAyabhAva kA na koI upAdAna kAraNa hai na koI nimittakAraNa hai| donoM hI kAraNoM kA abhAva hai| ina tInoM nayoM kI dRSTi meM yaha pAriNAmikabhAva jIva kA yA dravyakarma kA nahIM kahA jA sakatA, kyoMki ina tInoM nayoM kA viSaya 'dravya' nahIM hai| isIliye ina nayoM kI dRSTi meM krodhAdikaSAya kA na to koI svAmI hai aura na koI AdhAra hai| ataH ina nayoM kI dRSTi meM bhI krodhAdikaSAya jIva ke yA dravyakarma ke pAriNAmikabhAva nahIM kahe jA sakate ( kaSAyapAhar3a pustaka 11.318 va 320) 'krodhAdikaSAyabhAva, jIva ke pAriNAmikabhAva haiM aisA kahanA ayathArtha hai, aAgamaviruddha hai / mokSazAstra ( tattvArya sUtra adhyAya 2 ) meM tathA anyagranthoM meM bhI kaSAyabhAva ko jIva kA audayikabhAva kahA hai, kyoMki karma ke udaya se hotA hai| ataH krodhAdikaSAyabhAva ko jIva kA prauda. yikabhAva kahanA vAstavika hai aura AgamAnukUla hai / -ja.saM. 3-7-58/V/ saradAramala karmodaya tathA vikArImAva meM kAraNakArya sambandha hai zaMkA-kyA karmodaya aura AtmA ke vikArI-bhAva meM kAraNa kArya bhAva nahIM hai ? yadi hai to kisa prakAra kA hai ?
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 666 vyaktitva aura kRtitva ] samAdhAna -- karmodaya ke aura jIva-vikArI pariNAmoM ke kAraNakArya bhAva sughaTita haiM / yadi karmodaya kAraNa ke binA jIva ke vikArI pariNAma hone lage to zuddha jIvoM ke bhI vikArI pariNAma hone kA prasaMga prApta ho jAyagA / ekassa va pariNAmo jAyadi jIvassa rAgamAdIhi / du tA kammoda hi viNA jIvassa pariNAmo // 146 // ( samayasAra ) saMskRta TIkA - jIvasyaikatinopAdAnakAraNasya rAgAdi-pariNAmo jAyate sa ca pratyakSavirodha Agama virodhazca / yadi akele jIva ke hI rAgAdi pariNAma mAna liye jAveM to karmodaya ke binA bhI rAgAdi vikArI pariNAma ho jAne cAhiye / isase yaha dUSaraNa AtA hai ki karmahetu binA zuddha jIvoM ( siddhoM) meM rAgAdi vikArapariNAma pAyA jAnA cAhie / zuddhajIvoM meM rAgAdi vikArIpariNAma pAyA jAnA, pratyakSa va zrAgama ina donoM se viruddha hai / sammata paDiNibaddha micchatta jiNavarehi parikahiyaM / tassovayeNa jIvo micchAdiTThiIti NAya vo // 169 // NANassa paDiNibaddha aNNANaM jiNavarehiM parikahiyaM / tassodayeNa jIvo aNNANI hodi NAyavo // 170 // cArita paDiNibaddha kasAya jiNavarehi parikahiye / tassovayeNa jIvo acarito hodi NAvo ||17|| ( samayasAra tAtparya vRtti) artha - zrAtmA ke samyaktvaguNa ko rokanevAlA midhyAtvakarma hai, jisake udaya se yaha jIva mithyAdRSTi ho jisake udaya se yaha jIva ajJAnI ho jisake udaya se yaha jIva pracAritrI rahA hai / AtmA ke jJAnaguNa kA pratibandhaka ajJAna arthAt jJAnAvaraNakarma hai| rahA hai / cAritraguNa kA pratibandhaka kaSAyakarma arthAt cAritramohanIya karma hai| ( cAritrarahita ) ho rahA hai| aisA jinendra bhagavAna ne batalAyA hai / "kevala kilAramA pariNAmasvabhAvatve satyapi svastha zuddhasvabhAvatvena rAgAdinimittatvAbhAvAt rAgAdibhiH svayaM na pariNamate paradravyeNaiva svayaM rAgAdibhAvApannatayA svasya rAgAdinimittabhUtena zuddhasvabhAvAtpracyavamAna eva rAgAdibhiH pariNamyate iti tAvadvastusvabhAvaH / " ( samayasAra gAyA 279 AtmakhyAti TIkA ) pariNamana svabhAva hone para bhI apane zuddhasvabhAvapane kara rAgAdi nimittapane ke prabhAva se Apa hI rAgAdibhAvarUpa nahIM pariNamatA, apane zrApa hI rAgAdi pariNAma kA nimitta nahIM hai, parantu paradravya svayaM rAgAdibhAva ko prApta hokara AtmA ke rAgAdi vikArIpariNAmoM kA nimitta hai / aisA vastusvabhAva hai / "AtmA anAtmanAM rAgAdInAmakAraka evaM apratikramaNApratyAkhyAnayodve vidhyopadezAnyathAnupapatteH / yaH khalu apratikramaNApratyAkhyAnayovraM vyabhAvabhedena dvividhopadezaH sa dravyabhAvayonimittanaimittikamAvaM prathayannakartR tvamAtmano jJApayati / tata etat sthitaM, paradravyaM nimittaM naimittikA Atmano rAgAvibhAvAH / yadyadevaM neSyeta tavA pradhyApratikramaNApratyAkhyAnayoH kartRtvanimittatvopavezo'nathaMka eva syAt tavanarthakatve svekasyaivAtmano rAgAvibhAvanimittatvApattau freekartRtvAnuSagAnmokSAbhAvaH prasajecca / tataH paradravyamevAtmano rAgAdibhAvanimittamastu / tathAsati tu rAgAdInAmakAraka evAtmA / " ( samayasAra 283- 285 AtmakhyAti )
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 ] [ paM. ratanacanda jaina mukhtAra 1 AtmA Apa se rAgAdibhAvoM kA akAraka hI hai, kyoMki Apa hI kAraka ho to apratikramaNa aura pratyAsvAna inake dravyabhAva ina donoM bhedoM ke upadeza kI aprApti AtI hai jo nizcayakara apratikramaNa aura prapratyAkhyAna ke do prakAra kA upadeza hai, vaha upadeza dravya aura bhAva ke nimittanaimittikabhAva ko vistAratA huA AtmA ke akartApane ko jatalAtA hai / isaliye yaha siddha huA ki paradravya to nimitta hai aura naimittika AtmA ke rAgAdikabhAva haiM / yadi aisA na mAnA jAya to dravyaapratikramaNa aura dravyaapratyAkhyAna ina donoM ke kartApana ke nimittapane kA upadeza hai vaha vyartha hI ho jAyagA aura upadeza ke anarthaka hone se eka AtmA ke hI rAgAdikabhAva ke nimittapane kI prApti hone para nitya kartApana kA prasaMga aajaaygaa| jisase mokSa kA abhAva siddha hogaa| isaliye AtmA ke rAgAdibhAvoM kA nimitta paradravya hI rhe| aisA hone para AtmA rAgAdibhAvoM kA akAraka hI hai, yaha siddha huA / "aNNaNirAvekho jo pariNAmo so sahAvapajjAvo / " ( niyamasAra ) artha - anya nirapekSa jo pariNAma hai vaha svabhAvaparyAya hai| yadi rAgAdiparyAya ko karmodaya nirapekSa mAna liyA jAya to rAgAdi ko svabhAvaparyAya kA prasaMga AjAyagA, kintu rAgAdi vikArIparyAya hai| "kammopAdhivivajjivapajjAyA te sahAvamidi bhaNivA ||15|| niyamasAra karmopAdhirahita jo paryAyeM haiM ve svabhAvaparyAyeM haiM aisA kahA gayA hai| rAgAdi vikArIparyAya hone se karmodaya sApekSa haiM / ataH karmodaya aura rAgAdi vikArI pariNAmoM meM nimittanaimittikarUpa kAraNa kArya bhAva hai| - jai. ga. 18-1-73/V / va cunnIlAla desAI jIva meM ajJAnatA va rAgAdi paradravyoM ke nimitta se utpanna hote haiM zaMkA- yaha kahA jAtA hai ki jIva mAtra apanI bhUla ke kAraNa apane jJAyakasvabhAva se yuta hokara rasAdirUpa pariNamatA hai / isa para prazna yaha hai ki jaba jIva jJAyakasvabhAvavAlA hai to vaha bhUlatA kyoM hai ? rAgadveSaparigati meM mAtra jIva hI kAraNa hai yA anya bhI koI kAraNa hai ? samAdhAna-bhUla arthAt ajJAnatA va rAgadveSarUpa pariNati jIva ke svabhAva to nahIM haiM, vikArIbhAva hai| karmodaya ke binA jIva meM vikArIbhAva nahIM ho skte| yadi karmodaya ke binA bhI jIva meM vikArIbhAva ho jAyeM to jIvoM meM bhI koSAdi vikArI bhAvoM kA prasaMga aajaavegaa| samayasAra meM kahA bhI hai mukta "arthakAMtana pariNamamAnAM vA taha udayAgatadravyako dhanimittamaMtareNApi bhAvakodhAdibhiH pariNamaMtu kasmAditi cetu na hi vastuzaktayaH paramapekSate / tathA ca sati muktAtmanAmapi dravyakodhAdikamavayanimittAbhAvepi bhAvakrodhAdayaH prApnuvaMti / na ca tadiSTamAgamavirodhAtR" artha - yadi koI ekAntavAdI yaha kahe ki udayAgata dravyakrodha ke nimitta binA bhI jIva svayaM bhAvakrodhAdirUpa pariNamana kara jAtA hai, kyoMki jIva kA pariNamana svabhAva hai aura vastu-zaktiyA~ dUsare kI apekSA nahIM rakhatI haiM to zrI AcAryadeva kahate haiM ki ekAnta se aisA mAnane para to muktAtmA siddha jIvoM ke bhI dravyakamoMdavarUpa nimitta ke binA bhAvakrodhAdi prApta ho jAyeMge, kintu siddhoM ke bhAva krodha mAnA nahIM jA sakatA, kyoMki Agama se virodha AtA / samayasAra meM bhI prazna uThAyA gayA hai
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 971 rAgAdayo baMdhanidAnamuktAste zuddhacinmAtramaho'tiriktAH / AtmA paro vA kimu tannimittamiti praNunnAH punarevamAhuH ||klsh 174 / / artha:-yahA~ ziSya kahatA hai ki rAgAdika haiM ve to baMdha ke kAraNa kahe aura ve zuddha caitanyamAtra AtmasvabhAva se jude kahe / prazna yaha hai ki una rAgAdi hone meM AtmA nimittakAraNa hai yA anya koI dUsarA nimittakAraNa hai| zrI kundakunvAcArya isa prazna kA nimna prakAra uttara dete haiM jaha phalihamaNI suddho Na sayaM pariNamai raaymaaiihiN| regijjadi aNNehi du so rattAdohi damvehiM // 278 / / evaM NANI suddho Na sayaM pariNamai rAyamAIhiM / rAijjavi aNNehi du so rAgAvIhiM dosehiM // 279 / / artha-jaise sphaTikamaNi Apa zuddhasvabhAvI hai vaha paradravya ke nimitta ke binA apane Apa lalAIrUpa nahIM pariNamatI, kintu anya lAlAdidravyoM se lalAI AdirUpa pariNamAI jAtI hai / isIprakAra jJAnI arthAt jIva zuddhasvabhAvI hai vaha svayaM apane Apa paradravya ke nimitta binA rAgAdibhAvarUpa nahIM pariNamatA, kintu anya rAgAdirUpa. dravyakoM ke dvArA rAgAdirUpa kiyA jAtA hai| zrI amRtacandrAcArya gAthA 279 kI TIkA meM kahate haiM "kevalaH kilAtmA pariNAmasvabhAvarave satyapi svasya zuddhasvabhAvatvena rAgAdinimittatvA bhAvAta rAgAdibhiH svayaM na pariNamate paradravyeNaiva svayaM rAgAvibhAvApannatayA svasya rAgAdinimittabhUtena zuddhasvabhAvAtpracyavamAna eva rAgAdibhiH pariNamyate, iti tAvadvastu svabhAvaH / " artha-akelA AtmA pariNamana svabhAva rUpa hone para bhI apane zuddha-svabhAva kara rAgAdi nimittapane ke abhAva se grApa hI rAgAdi bhAvoM kara nahIM pariNamatA, apane prApahI rAgAdi pariNAma kA nimitta nahIM hai paranta jo para dravya rAgAdi bhAva ko prApta ho gayA hai aura AtmA ke rAgAdi kA nimittabhUta hai, usa para dravya ke nimitta se apane zuddha svabhAva se cyuta huprA yaha AtmA rAgAdibhAva rUpa pariNamatA hai, aisA vastu svabhAva hai| zrI amRtacandra AcArya ne samayasAra gAthA 283.284 kI TIkA meM kahA hai "AtmA anAtmanAM rAgAvInAmakAraka eva, apratikramaNApratyAkhyAnayo dvaM vidhyopadezAnyathAnupapare / yaH khalu apratikramaNApratyAkhyAnayodhyabhAva-bhedena dvividhopadezaH sa dravyabhAvayonimittanaimittikabhAvaM prathayanakartRtva. mAtmano jJApayati / tata etat sthitaM, paradravyaM nimittaM naimittikaM Atmano raagaadimaavaaH| yadyavaM neSyate tadA dravyApratikramaNApratyAkhyAnayoH kartRtvanimittatvopadezo'narthaka eva syAt, tavanarthakatve tvekasyaivAtmano rAgAvibhAvanimittatvApattau nityakartRtvAnuSaMgAnmokSAbhAvaH prasajecca / tataH paradravyamevAtmano rAgAvibhAvanimittamastu / tathA sati tu rAgAvInAma kAraka evaatmaa|" ____ artha-AtmA apane prApa se anAtmabhUta ( AtmA ke svabhAva nahIM ) rAgAdi bhAvoM kA akAraka hI hai, kyoMki yadi apane Apa hI rAgAdi bhAvoM kA kAraka ho to apratikramaNa aura apratyAkhyAna inake dravya aura bhAva ina donoM bhedoM ke upadeza kI aprApti AtI hai| nizcayakara apratikramaNa aura apratyAkhyAna ye jo do prakAra kA upadeza hai, vaha upadeza dravya aura bhAva ke nimitta-naimittika bhAva ko vistAratA huA mAtmA ko rAgAdi ke prakartApane ko pragaTa karatA hai / isalie yaha siddha huA ki paradravya to nimitta hai aura naimittika AtmA ke rAgAvibhAva haiN|
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 972 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : yadi aisA na mAnA jAya to dravya-apratikramaNa aura dravyamapratyAkhyAna ina donoM ke kartRtva ke nimisapane kA upadeza vyartha ho jAyagA / kartRtva ke nimittapane kA upadeza vyartha hone se eka AtmA ke hI rAgAdika bhAva ke nimittapane kI prApti ho jAyagI, jisase AtmA ko rAgAdi ke nitya kartRtva kA prasaMga aajaaygaa| AtmA ko nitya kartRtva kA prasaMga A jAne se mokSa kA abhAva siddha hogA, isaliye AtmA ke rAgAdibhAvoM kA nimitta paradravya hI hai| rAgAdi bhAvoM kA nimitta para dravya siddha ho jAne para AtmA rAgAdi bhAvoM kA akAraka siddha ho jAtA hai| ___ samayasAra ke upayukta uddharaNoM se yaha spaSTa ho jAtA hai ki ajJAnatA va rAgAdi paradravyoM ke nimitta se hI utpanna hote haiN| -pna. ga. 28-5-70/VII/ ro. lA. mittala karma ke udaya se vikAra bhAva mAnanA satya zraddhAna hai zaMkA-bIrasevAmaMdira sastIgraMthamAlA se prakAzita hindI AvRtti mokSamArga prakAzaka pR0 148 para likhA hai ki karmake udaya se jIva ko vikAra hotA hai aisI mAnyatA bhrama mUlaka hai / kyA yaha kathana satya hai ? kyA karmodaya ke binA bhI jIva meM vikAra ho sakatA hai ? samAdhAna-vIra sevA maMdira sastI granthamAlA se prakAzita mokSamArga prakAzaka meM to kathana isaprakAra kA pAyA jAtA hai "bahuri so karma jJAnAvaraNAdi bhedanikari ATha prakAra hai tahAM cyAri ghAtiyA karmanike nimittatrauM to jIva ke svabhAva darzana jJAna tiniko vyaktatA nahIM ho hai tini karmanikA kSayopazama ke anusAra kiMcit jJAna darzana kI vyaktatA rahai hai| bahuri mohanIya kari jIva ke svabhAva nAhIM aise mithyAzraddhAna va krodha, mAna, mAyA, lobhAdikakaSAya tinikI vyaktatA ho hai| bahari aMtarAyakari jIva kA svabhAva dIkSA lene kI samarthatArUpa vIrya tAkI vyaktatA na ho hai tAkA kSayopazama ke anusAra kiMcit zakti ho hai| aise ghAtiyAkarmanike nimitta" jIva ke svabhAva kA ghAta anAdi hI te bhayA hai|" (pR0 35) __"jIva virSa anAdihIta aisI pAie hai jo karma kA nimitta na hoi to kevalajJAna Adi apane svabhAvarUpa pravata, paraMtu anAdihIta karmakA saMbaMdha pAie haiN| tAtai tisa zakti kA vyaktapanA na bhyaa|" (pR0 36 ) "bahuri mohanIyakarmakari jIva ke ayathArtharUpato mithyAtvabhAva ho hai vA krodha, mAna, mAyA, lobhAdikakaSAya hoya hai| te yadyapi jIva ke astitvamaya haiM jIva te jude naahiiN| jIva hI inakA kartA hai jIva ke pariNamanarUpa hI ye kArya haiM tathApi inakA honA mohakarma ke nimittate hI hai karma nimittakari bhaye inakA prabhAva hI hai tAte e jIva ke nijasvabhAva nAhIM upAdhika bhAva hai|" (pR. 38 ) "bahari isa jIva ke moha ke udayata mithyAtva va kaSAyabhAva ho haiM tahAM darzanamoha ke udayate to mithyAtvabhAva ho hai tAkari yaha jIva anyathA pratItirUpa atattvazraddhAna kara hai| jaise hai taise to na mAneM hai ara jaise nAhIM hai taise mAne haiM / " (pR0 54 ) "bahuri cAritramoha ke udayateM isa jIva ke kaSAyabhAva ho haiM / taba yaha dekhatA jAnatA saMtA para padArthanivirSa iSTa aniSTapanau mAni krodhAdika kara hai|" (pR0 55)
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [673 "yA prakAra isa anAdi saMsAra viSa ghAti-praghAti karmanikA udaya ke anusAra AtmA ke avasthA ho hai so he bhavya ! apane antaraMgaviSa vicAri dekhi aise hI hai ki naahiiN|" (pR. 64) "doU viparIta zraddhAnate rahita bhaye satyazraddhAna hoya, taba aisA mAna-e rAgAdikabhAva prAtmA kA svabhAva to nAhIM hai karma ke nimitta AtmA ke astitva viSa vibhAvaparyAya nipaje haiN| nimitta miTai inakA nAza hote svabhAvabhAva raha jAya hai / tAtai inike nAza kA udyama krnaa|" (pR0 289) "jAta rAgAdikabhAva AtmA kA svabhAvabhAva to hai naahiiN| upAdhikabhAva haiM, para nimittatai bhaye haiM, so nimitta mohakama kA udaya hai / tAkA abhAva bhaye sarvarAgAdika vilaya hoya jAya, taba pAkulatA kA nAza bhaye dukha dUri hoya, sukha kI prApti hoya / " (pR0 451 ) mokSamArgaprakAzaka meM to sarvatra karma ke udaya te vikArabhAva mAnanA satya zraddhAna kahA hai| -jaM. ga. 28-5-70/VII/ ro. lA. mittala "rAgAdimAga mAtra jIva kI yogyatA se utpanna hote haiM"; aisA ekAnta kathana anAhata hai zaMkA-samayasAra meM yaha likhA hai ki AtmA karma nahIM krtaa| bhAvakarma bhI paugalika haiN| yaha samajha meM nahIM AtA ki pudgala bejAna hote hue binA AtmA ke karma kaise kara sakatA hai ? aura bhAvakarma arthAt rAgadveSa to AtmA meM hote haiM pudgala meM nahIM hote / paudgalika kaise ? ___ samAdhAna-samayasAra gAthA 5 meM bhI kundakundAcArya ne yaha kahA hai ki 'maiM ekatvavibhakta AtmA ko dikhAUMgA' isa pratijJA ke phalasvarUpa gAthA 68 taka ekatva vibhakta ( zuddha ) AtmA kA kathana hai| zuddhAtmA ke kathana meM yaha kahA gayA hai ki AtmA karma kA kartA nahIM hai aura rAgadveSarUpa bhAvakarma bhI AtmA ke nahIM haiN| yaha kathana zuddhanizcayanaya kI apekSA se hai| AtmA bhI eka vastu hai aura pratyeka vastu aneka dharmAtmaka ( anekAnta ) hotI hai| pratyeka dharma kisI na kisI apekSA ko liye hue hai| jaise svacatuSTaya kI apekSA asti, paracatu apekSA nAsti / ananta dharmoM kA eka sAtha kathana karanA asaMbhava hai| eka samaya meM eka hI dharma kA kathana apanI apekSA se ho sakatA hai| usa samaya anya dharma va anya apekSA gauNa rahatI haiM / kintu unakA niSedha nahIM hotA ataH jisasamaya zuddhanizcayanaya kI apekSA se yaha kahA jAtA hai ki 'AtmA kama nahIM kartA aura rAgadveSa Adi bhAvakarma paudagalIka haiM usasamaya azuddha nizcayanaya kI apekSA yaha kathana 'AtmA karma kartA hai, rAgadveSa Adi bhAvakarma AtmA ke' gauNa haiN| athavA usa samaya yaha kathana bhI gauraNa hai ki 'rAgadveSa Adi na kevala AtmA ke haiM aura na kevala paudgalIka haiM kintu donoM ke saMbaMdha se utpanna hue haiN| jaise ki putra na kevala pitA kA hai, na kevala mAtA kA hai, kintu mAtApitA ke saMyoga se utpanna huA hai|" zrI vRhad dravyasaMgraha kI saMskRta TIkA meM kahA bhI hai-"yahA~ ziSya pUchatA hai-rAgadveSAdi bhAvakoM se utpanna hue haiM yA jIva se ? AcArya uttara dete haiM-strI aura puruSa ina donoM ke saMyoga se utpanna hue putra ke samAna tathA cUnA tathA haldI ina donoM ke mela se utpanna hue lAla raMga kI taraha, yaha rAgadveSa Adi kaSAyabhAva jIva aura karma ina donoM ke saMyoga se utpanna hue haiN| naya kI vivakSA anusAravivakSita ekadeza zaddhanizcayanaya se to ye rAgadvaSAdi kaSAya karma se utpanna hae kahalAte haiN| azaddhanizcayanaya se jIvajanita kahalAte haiM / sAkSAt zuddhanizcayanaya kI apekSA se ye utpanna hI nahIM hote| jaise strI va puruSa ke saMyoga binA patra kI utpatti nahIM hotI, tathA cUnA va haldI ke saMyoga binA lAla raMga utpanna nahIM hotA isIprakAra jIva tathA karma ina donoM ke saMyoga binA rAgadveSAdi kI utpatti hI nahIM hotii|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 974 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : "jaise putra yadyapi pitA-mAtA ke saMyoga se utpanna huA hai phira bhI pitAmaha ( bAbA ) ke ghara para vaha putra pitA kA kahalAtA hai, kintu nAnA ke ghara para vaha hI putra mAtA kA kahalAne lagatA hai / isIprakAra rAgadveSa kaSAya. bhAva yadyapi jIva aura pUgala ke saMyoga se utpanna hue haiN| phira bhI azuddhanizcayanaya kI apekSA prazaddha-upAdAna se cetana arthAta jIva saMbaddha kahalAte haiM, kintu zuddhanizcayanaya kI apekSA zuddhaupAdAna se acetana paudgalika haiM / vAstava meM ekAnta se rAgadveSa na jIvasvarUpa haiM aura na pudgalasvarUpa haiM, kintu cUnA haldI ke saMyoga ke samAna, jIva pudgala ke saMyogarUpa haiM / vastutaH sUkSmazuddhanizcayanaya kI apekSA se yaha mithyAtva rAgAdibhAva asala meM kucha bhI nahIM haiM, prajJAna se utpanna hue kalpitabhAva haiN| isa kathana se yaha kahA gayA ki jo koI ekAMta se aisA kahate haiM ki yaha rAgAdibhAva jIva saMbaMdhI haiM athavA koI kahate haiM ki ye pudgalasambandhI haiM ina donoM ke vacana mithyA haiM, kyoMki pUrva meM kahe hue strI-puruSa ke dRSTAnta ke samAna jIva aura pudgala ke saMyoga se utpanna hue haiN| sUkSmazuddhanizcayanaya kI apekSA se ina rAgAdibhAvoM kA astitva hI nahIM hai|" (samayasAra gAthA 109-112 tAtparyavRtti ttiikaa)| isa uparokta AgamapramANa se yaha bhI siddha hogayA ki jo yaha kahate haiM ki 'rAgadveSabhAva mAtra jIva kI yogyatA se utpanna hote haiM karmodaya ke nimitta se utpanna nahIM hotA' unakA aisA kathana bhI mithyA hai| nayavivakSA va anekAntadRSTi se rAgAdibhAva ke viSaya meM yathArtha samajha lene se hI AtmA kA kalyANa hai| -ja. saM. 9-10-58/ / i. se. jaina, murAdAbAda rAgAdibhAva jIva aura pudgala donoM ke sambandha se utpanna hue haiM zaMkA-mithyAtva, rAga-dveSa Adi 29 bhAva, jinakA kathana samayasAra gAthA 50-55 meM hai, una bhAvoM kA nizcayanaya se kauna kartA hai aura vyavahAranaya se kauna kartA hai ? samAdhAna-sarvaprathama vyavahAranaya aura nizcayanaya kA lakSaNa vicAranA hai| vyavahAranaya paryAyAzrita hone se dUsare ke bhAva ko dUsare kA kahatA hai, jaise lAlaraMga se raMge hue sapheda vastra ko lAla kahanA / nizcayanaya dravyAzrita hone se dUsare ke bhAva ko kiMcitamAtra bhI dUsare kA nahIM kahatA; jaise lAlaraMga se rage hue sapheda vastra ko sapheda khnaa| vyavahAranaya va nizcayanaya kI isa vyAkhyA anusAra, mithyAtva-rAgadveSAdi 29 bhAva vyavahAranaya se jIva ke haiN| kyoMki anAdikAla se kamabaddha jIva va pudagala ke saMyogavaza ye mithyAtva rAgadvaSAdi aupAdhikabhAva hote haiN| nizcayanaya kI apekSA se mithyAtva, rAgadveSa prAdi 29 aupAdhikabhAva jIva ke nahIM haiM, kyoMki ye aupAdhikabhAva jIva ke svAbhAvikabhAva nahIM, kintu dravyakarma janita haiN| nizcayanaya dUsare ke bhAvoM ko dUsare ke kiMcitmAtra bhI nahIM kahatA; ataH nizcayanaya kI dRSTi meM ye propAdhikabhAva jIva ke kaise ho sakate haiM, kyoMki ye rAgAdi aupAdhikabhAva pudgalakarma kA anukaraNa karanevAle haiN| ye rAgAdibhAva podgalika mohakarmakI prakRti ke udayapUrvaka hone se acetana haiM, kyoMki kAraNa jaisA hI kArya hotA hai, jaise jau se jI hI utpanna hotA hai| ( samayasAra gAthA 56-68 taka AtmakhyAti TIkA ) kalaza naM. 44 meM zrI 108 amRtacandrAcArya ne bhI isaprakAra kahA hai-'rAgAdi pudgalavikAraviruddhazuddhacaitanyadhAtumayamUrti rayaM ca jiivH|' artha-yaha jIva to rAgAvi pudgala vikAroM se vilakSaNa, zuddhacaitanya dhAtumayamUrti hai / paMDitavara ne bhI kahA hai 'rAgAdi vikAra pudgala ke, inameM nahIM caitanya nizAni / ' nizcaya se moha, rAgadveSAdi karma kA pariNAma hone se pudgala hone ke kAraNa ina rAgadveSa prAdi kA pudgala ke sAtha vyApyavyApaka saMbaMdha hai, jaise ghar3e aura miTTI kA vyApyavyApakabhAva hai / vyApyadhyApakabhAva meM kartAkarma
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva prora kRtitva ] [ 975 nA hai, binA vyApyavyApakabhAva kartAkampanA saMbhava nahIM hai / ataH nizcayanaya se mithyAtva ( moha ) rAgadveSa kA kartA pudgalakarma hai, jIva to rAgAdi kA jJAtA hai / ( samayasAra gAthA 75 AtmakhyAti TIkA ) zrI jayasenajI ne bhI kahA hai- 'nizcayanayena rAgAdayaH karmodayajanitA' artha - nizcayanaya se rAgAdi karmodayajanita haiM ( samayasAra pRSTha 382 rAyacandra jaina zAstramAlA ) / vyavahAranaya se rAgAdi jIva ke haiM, jIva kI avasthA hai aura jIva inakA kartA hai| 'rAgI dveSI, mohI jIvakarma se baMdhatA hai, use chur3AnA hai' ityAdika upadeza vyavahAranaya ke anusAra banatA hai, kyoMki nizcayanaya se to jIva baMdhA nahIM hai / ( samayasAra gAthA 46 AtmakhyAti TIkA ) / yaha uparyukta kathana zuddhanizcayanaya kI dRSTi se prAgamAnusAra kiyA gayA hai| azuddha nizcayanaya kI apekSA se kathana isaprakAra hai-- jIva, azuddha nizcayanaya se rAgAdi audayikabhAvoM kA kartA hai, aura ye rAgAdi zradayikabhAva karmodaya ke binA nahIM hote isaliye vyavahAranaya se dravyakarmakRta haiM / ( paMcAstikAya gAthA 57-58 tAtparyavRttiH TIkA ) / vAstava meM rAgAdi na kevala jIvakRta haiM aura na kevala pudgalakRta haiM / yadi rAgAdi kevala jIvakRta hote to siddhabhagavAna meM bhI hone cAhiye the / yadi rAgAdi kevala pudgalakRta hote to pustaka Adi meM bhI pAye jAne cAhiye the / yataH rAgAdi jIvapudgala ( dravyakarma ) ke saMbaMdha se utpanna hote haiM / jaise putra na kevala mAtA kA hai aura na kevala pitA kA hai, kintu mAtA aura pitA ke sambandha se putra kI utpatti hotI hai / vivakSAvaza putra kabhI mAtA kA kahalAtA hai aura kabhI pitA kA kahalAtA hai, jaise nAnA ke ghara putra mAtA kA kahalAtA hai aura bAbA ke ghara para vahI putra pitA kA kahalAtA hai| mAtA yA pitA kA kahalAtA huA vaha putra mAtA zraura pitA donoM kA samajhA jAtA hai / isIprakAra rAgAdi jIva ke yA pudgala ke vivakSAvaza kahe jAte haiM kintu rAgAdi ko jIva yA pudgala meM se kisI eka ke kahe jAne para bhI samajhanA yahI cAhie ki rAgAdi jIva zraura pudgala donoM ke saMbaMdha se utpanna hue haiM, mAtra jIva kI yogyatA se pudgalakarmodaya binA utpanna nahIM hue haiM / ( samayasAra gAthA 111 tAtparya vRtti TIkA ) meM bhI kahA hai - 'yathA strIpuruSAbhyAM samutpannaH putro vivakSAvazena devadattAyAH putroyaM kecana vadaMti, devadattasya putroyamiti kecana vadati iti doSo nAsti / tathA jIvapudgalasaMyogenotpannAH mithyAtvarAgAdibhAvapratyayA azuddha nizcayenAzuddhopAdAnarUpeNa cetanA jIvasaMbaddhAH zuddha nizcayena zuddhopAdAnarUpeNAcetanAH paramArthataH punarekAMtena na jIvarUpAH na ca pudgalarUpA sudhAharidrayoH saMyogapariNAmavatu / ' isoprakAra vRhadravyasaMgraha gAthA 48 kI saMskRta TIkA meM bhI kahA hai / - jaM. saM. 21-858 / V / maukhika carcA rAgAdika kA svarUpa yA inake utpAdaka kAraNa zaMkA - rAgAdika meM kucha jJAnAMza bhI hotA hai, aisA anubhava meM AtA hai / rAgAdi AtmA ke karma haiM yA AtmA rAgAdi kA utpAdaka hai ? samAdhAna -- ' rAgAdi' cAritraguNa kI vikArIparyAyeM haiM; 'jJAna' cetanAguNa kI paryAya hai / " dravyAzrayA nirguNA guNAH || 5|41 || " sUtra dvArA yaha kahA gayA hai ki ekaguNa meM dUsarAguNa nahIM rahatA hai / isIliye zrI kundakundAcArya ne samayasAra saMvarAdhikAra meM nimnaprakAra kahA hai / uvaoge uvaogo kohAdisu Natthi kovi uvaogo / kohe koho ceva hi ubaoge Natthi khalu koho / / 1869 //
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 676 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : upayoga (jJAna) upayoga meM hai, krodhAdi ( rAgadveSa ) upayoga nahIM hai / krodha krodha meM hai, upayoga meM krodha nahIM hai / isase spaSTa ho jAtA hai ki rAgAdi meM jJAnAMza nahIM haiM / "yathA strIpuruSAbhyAM samutpannaH putro vivakSAvazena devadattAyAH putroyaMkecana vadaMti devadattasya putro'yamitikecanaM vadatItidoSI - nAsti / tathA jIvapudgalasaMyogenotpannAH mithyAtvarAgAdibhAvapratyayA azuddha nizcayenAzuddhopAvAnarUpeNa cetanA jIvasaMbaddhAH, zuddha nizcayena zuddhopAdAnarUpeNA cetanAH paudgalikAH paramArthataH / punarekAMtena na jIvarUpAH na ca pudgalarUpAH sudhAharidrayoH sayogapariNAmavat / vastutastu sUkSmazuddha nizcayanayena na saMtyevAjJAnodbhavAH kalpitA iti / etAvatA kimuktaM bhavati ? ye kecana vadatyekAMtena rAgAdayo jIvasaMbaMdhinaH pudgala saMbaMdhino vA tadubhayamapi vacanaM mithyA / kasmAditi cet pUrvoktastrIpuruSadRSTAMtena saMyogodbhavatvAt / " ( samayasAra pR0 101 ) jaise putra jo utpanna hotA hai vaha strI dhIra puruSa donoM ke saMyoga se hotA hai / ataH vivakSAvaza se usakI mAtA kI apekSA se devadattA kA yaha putra hai aisA koI kahate haiM, dUsare pitA kI apekSA yaha devadatta kA putra hai aisA kahate haiM / parantu ina kathanoM meM koI doSa nahIM hai, kyoMki vivakSAbheda se donoM hI ThIka haiM / vaise hI jIva aura pudgala ina donoM ke saMyoga se utpanna honevAle mithyAtvarAgAdirUpa jo bhAvapratyaya haiM ve prazuddha upAdAnarUpa azuddhanizcayanaya se cetanarUpa haiM, kyoMki jIva se sambaddha haiM, kintu zuddhaupAdAnarUpa zuddha nizcayanaya se ye sabhI acetana haiM, kyoMki paudgalikakarmodaya se hue haiM / kintu vastusthiti meM ye sabhI na to ekAMta se jIvarUpa hI haiM aura na pudgala rUpa hI haiM / kintu cUnA aura haldI ke saMyoga se utpanna huI kuMkuma ke samAna ye rAgAdipratyaya bhI jIva aura pudgala ke saMyoga se utpanna hone vAle saMyogIbhAva haiM / sUkSmarUpa zuddhanizcayanaya kI dRSTi meM inakA astitva hI nahIM hai, kyoMki prajJAna dvArA utpanna hue kalpita haiM / isa sabakA sAra yaha hai jo ekAnta se rAgAdi ko mAtra jIvasambandhI kahate haiM yA mAtra pudgalasambandhI kahate haiM una donoM kA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki ye jIva aura pudgala ke saMyoga se utpanna hue haiM, jaisA strI puruSa ke saMyoga se utpanna hue putra ke dRSTAMta dvArA batAyA jA cukA hai / . ga. 2-12-71 / VIII / ro. lA. mittala karmodaya va vibhAva pariNAmoM meM nimitta naimittika sambandha hai| zaMkA - jIva kA rAgAdi bhAvarUpa pariNamana aura pudgala kA jJAnAvaraNAdi karmarUpa pariNamana kyA eka dUsare ke nirapekSa hotA hai ? kyA rAgAdibhAvoM ke liye karmodaya ko nimitta mAnanA mithyAtva hai ? samAdhAna - " yathA balIvadaMparibhramaNApAditAragartabhrAnti ghaTiyantrabhrAMtijanikAM balIvadaMparibhramaNAbhave cAragataMbhrAntyabhAvAd ghaTiyantrasrAntinivRtti ca pratyakSata upalabhya sAmAnyatodRSTAvanumAnAd balIvardatulyakarmodayApAditAM catugaMtya ragataM bhrAnti zarIramAnasa vividhavedanAghaTIyantra bhrAntijanikAM pratyakSata upalabhya jJAnadarzanacAritrAgnirdagdhasya karmaNa udayAbhAve caturgatyaragarta bhrAntyabhAvAt saMsAraghaTIyantrastrAntinivRtyA bhavitavyanumIyate / " - rAjavArtika; prAraMbhikA, vA0 9 pR0 2 jaise ghaTIyantra kA ghUmanA usake dhure ke ghUmane se hotA hai aura ghure kA ghUmanA usameM jute hue baila ke ghUmane para hotA / yadi baila kA ghUmanA banda ho jAya to ghure kA ghUmanA ruka jAtA hai aura dhure ke ruka jAne para ghaTIyantra kA ghUmanA banda ho jAtA hai / usIprakAra karmodayarUpa baila ke calane para cAragatirUpI dhure kA cakra calatA hai aura caturgati ghurA ho aneka prakAra kI zArIrika-mAnasikAdi vedanAoMrUpI ghaTIyantra ko ghumAtA rahatA hai / samyagdarzana
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [677 jJAna-cAritra ke dvArA dagdha ho jAne se karmodaya kI nivRtti hone para caturgati kA cakra ruka jAtA hai aura usake rukane se saMsArarUpI ghaTIyantra kA paricalana samApta ho jAtA hai| zrI svAmikArtikeya ne bhI kahA hai moha-aNNANa-mayaM diya pariNAma kuNavi jIvassa // 209 // saMskRta TIkA-jIvasya mohaM mamatvalakSaNaM pariNAma pariNati pudgalaH karoti / ca punaH ajJAnamayaM ajJAna. nirvRttaM mUDhaM bahirAtmAnaM karoti / artha-pudgala-jIva ke moha arthAt mamasvarUpa pariNAma tathA prajJAnamayo mUr3habhAvoM ko karatA hai / kA vi auvA dIsavi puggaladadhvassa erisI stto| kevala-NANa-sahAvo viNAsido jAi jIvassa // 211 // artha-pudgaladravya kI koI aisI apUrvazakti hai jisase jIva kA kevalajJAna svabhAva bhI naSTa ho jAtA hai / kammaI viDhaghaNacikkaNaigaruvai bajja samAi / NANa-viyakkhaNa jIvaDau uppahi pAhi tAi / / 7 / / artha-ve jJAnAvaraNAdikarma isa jJAna-vicakSaNa jIva ko khoTe mArga meM paTakate haiM ve karma balavAna haiM, bahuta haiM, jinakA vinAza karanA kaThina hai, guru haiM tathA vajra ke samAna abhedya haiN| kammAI valiyAI balio kammAda jasthi koi jge| samvabalAi kammaM alevi hasthavi galiNivaNaM // 1621 // ( mUlArAdhanA ) artha-jagata meM karma hI atizaya balavAna hai, usase dUsarA koI bhI balavAna nahIM hai| jaise hAthI kamala vana kA nAza karatA hai vaise hI yaha balavAna karma bhI jIva ke samyakttva-jJAna-cAritraguNoM kA nAza karatA hai| jIva pariNAmahebukammattaM pudgalA pariNamaMti / puggalakammaNimitta taheva jIvo vi pariNamai // 50 // ( samayasAra ) artha-jIvapariNAmoM ko nimitta pAkara yaha pudgala karmarUpa pariNamatA hai| usIprakAra paudgalIkakarmodaya kA nimitta pAkara jIva vibhAvarUpa pariNamatA hai| "tahi jIva nimittakartAramaMtareNApi svayameva karmarUpeNa pariNamatu / tathA ca sati ki dUSaNaM ? ghaTapaTastabhAvi pudgalAnAM jJAnAvaraNAvikarmapariNatiH syAt / sa ca pratyakSa virodhAta / " ( samayasAra pR0 182) arthAta-yadi jIva pariNAmoM ke nimitta binA bhI pudgala karmarUpa pariNamane lage to ghaTapaTa staMbha Adi pudgala bhI jJAnAvaraNAdikarmarUpa pariNama jaayeNge| aisA hone se pratyakSa se virodha A jaaygaa| yaha doSa aaygaa| "tahi udayAgatadravyakodhanimittamaMtareNApi bhAvakrodhAdibhiH pariNamatu / tathA ca sati muktAtmanAmapi dravyakrodhAvikarmodayanimittAbhAvepi bhAvakrodhAvayaH prApnuvaMti / na ca taviSTamAgama virodhAta / " ( samayasAra pR0 184 )
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : arthAt - yadi dravya krodhAdi karmodaya ke binA jIva bhAvakrodhAdirUpa pariNama jAve to muktajIva bhI dravyadhAdi karmodaya ke nimitta ke binA bhAvakrodharUpa pariNama jAveMge; kintu yaha iSTa nahIM hai, kyoMki Agama se virodha zrA jAyegA | ina ASaM pramANoM se yaha siddha ho jAtA hai ki jIva ke vibhAvapariNAma ke liye karmodaya nimitta hotA hai aura kAmaNavagaMNA ko jJAnAvaraNAdi karmarUpa pariNamana karane meM jIvake rAgAdipariNAma nimitta hote haiM / isaprakAra nimitta- namittika sambandha mAnanA samyaktva hai, mithyAtva nahIM hai / - jai. ga. 4-6-70/ VII / ro. lA. mittala 1. jIva ke vikAroM meM karma kI kAraNatA 2. kundakunda ne bhI karma ke hetu se hI jIva-vikAra kA honA kahA zaMkA-kucha samayasAra graMtha ke vettA isaprakAra kahate haiM - (ka) jJAnAvaraNa ke kAraNa jJAna aTakA ? nahIM; apanI yogyatA ke kAraNa hI jJAna aTakA hai / (kha) karma ke udaya ke kAraNa jIva ko vikAra huA ? nahIM; jIva ko paryAya meM vaisI yogyatA ke kAraNa hI vikAra huA hai / (ga) guru ke kAraNa jJAna huA ? nahIM; apanI yogyatA se hI jJAna huA hai / kyA unakA aisA kahanA yukta hai ? samAdhAna --- samayasAragrantha ke vettAoM ne isaprakara nahIM kahA hai aura na ve aisA kaha sakate haiM, kyoMki vAkya "yogyatA ke kAraNa hI" meM zabda "ho" anya kAraNoM kA niSedhaka hone se ekAnta kA dyotaka hai / midhyAtva ke pA~ca bhedoM (saMzaya, viparIta, ekAnta, ajJAna aura vinaya ) meM se 'ekAnta' bhI midhyAtva kA eka bheda hai / zrAgama aura yukti se isa zaMkA para vizeSa vicAra kiyA jAtA hai / Agama isaprakAra hai- zrI samayasAra ke racayitA zrI kundakundAcArya ne isa viSaya meM yaha kahA hai (1) jIvapariNAmahetu kammattaM puggalA pariNamati / puggalakammaNimittaM taheva jIvo vi pariNama // 80 // [ samayasAra ] artha -- jIva ke pariNAma ke kAraNa se pudgala karmarUpa pariNamate haiM, usIprakAra pudgalakarma ke nimitta kAraNa se jIva bhI pariNamana karatA hai / (2) vatthassa seda-bhAvo jahaNAsedI malamelaNAsatto / micchattamalocchaNNaM taha sammatta khu NAyavvaM // 157 // varathassa seva - mAvo jahaNAsedI malamelaNAsatto / aNNANamalocchaSNaM taha NANaM hodi NAyavvaM // 158 / / vatthassa seva-bhAvo jahaNAsevI malamelaNAsatto / kasAyalocchaSNaM taha cAritaM vi NAyadhvaM / / 159 // [ samayasAra ]
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva / [ 979 artha-jaise vastra kA zvetabhAva maila ke milane se lipta hotA huA naSTa ho jAtA hai, usIprakAra mithyAtvarUpI maila se vyApta hotA huA ( lipta hotA huA ) samyaktva vAstava meM naSTa ho jAtA hai, aisA jAnanA caahiye| jaise vastra kA zvetabhAva maila ke milane se lipta hotA haA nAza ko prApta hotA hai usIprakAra ajJAnarUpI maila se vyApta hotA huA jJAna naSTa ho jAtA hai, aisA jAnanA cAhiye / jaise vastra kA zvetabhAva maila ke milane se lipta hotA huA nAza ko prApta hotA hai, usIprakAra kaSAyarUpI maila se vyApta ( lipta ) hotA huA cAritra bhI naSTa ho jAtA hai, aisA jAnanA cAhiye // 157-159 // (3) sammattapaDiNibaddha micchattaM jiNavarehiM parikahiyaM / tassodayeNa jIvo, micchAdiTThiti NAyabvo // 161 // NANassa paDiNiba aNNANaM jiNavarehi parikahiyaM / tassokyeNa jIvo aNNANI hovi NAyambo // 162 // cArittapaDiNibaddha kasAyaM jiNavarehi parikahiyaM / tassovayeNa jIvo acaritto hovi NAyavo // 163 // [samayasAra] artha-samyaktva ko rokanevAlA mithyAtva hai| aisA sarvajJa ne kahA hai, usake udaya se jIva mithyASTi hotA hai aisA jAnanA cAhiye / jJAna ko rokane vAlA ajJAna hai aisA sarvajJa ne kahA hai, usake udaya se jIva ajJAnI hotA hai aisA jAnanA cAhiye / cAritra ko rokane vAlA kaSAya ( krodha, mAna, mAyA, lobha ) hai, aisA sarvajJa ne kahA hai, usake udaya se yaha jIva acAritravAna hotA hai aisA jAnanA cAhiye // 161-162-163 // (4) jaha phalihamaNI suddho Na sayaM pariNamai rAyamAIhi / raMgijjadi aNNehiM du so rattAdIhiM damvehi // 278 // evaM gANI suddho na sayaM pariNamai rAyamAI hiN| rAijjavi aNNehi du so rAgAdIhi bosehiM // 279 // [samayasAra] artha- jaise sphaTikamaNi zuddha hone se rAgAdirUpa se ( lalAIAdirUpa se ) apane Apa nahIM pariNamatI, parantu anya raktAdidravyoM se vaha lAla-Adi kiyA jAtA hai isIprakAra prAtmA zuddha hone se rAgAdirUpa apane prApa nahIM pariNamatA, anya rAgAdidoSoM se vaha rAgI Adi kiyA jAtA hai / / 278-279 // (5) jaha phalihamaNi visuddho paravabvajudo havei aNNaM so|| taha rAgAdi-vijutto jIvo havadi hu aNaNNaviho // 51 // [mokSapAhuGa] artha-jaise sphaTikamaNi vizuddha hai vaha paradravya ke saMyoga se pranyarUpa ho jAtI hai, usIprakAra jIva bhI rAgAdi ke saMyoga se anya-anya prakAra hotA hai| [ strIbhiyoge rAgavAn bhavati, zatrubhiryoga dveSavAn bhavati, putrAdibhiryoge mohavAn bhavatIti tAtparyArthaH ] strI ke saMyoga se rAgI, zatru ke saMyoga se dveSI aura putra ke saMyoga se mohI hotA hai, yaha tAtparya hai / [ saMskRta TIkA ] (6) ceyA u payaDI-a, uppajjai viNassai / payaDIvi ceyaya8 uppajjai viNassai // 312 // evaM baMdho u vuNhaM vi aNNoNNappaccayA have / appaNo payaDIe ya saMsAro teNa jAyae // 313 // (samayasAra)
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 680 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra! artha-cetana arthAt AtmA prakRti ( dravyakarma ) ke nimitta se utpanna hotA hai aura naSTa hotA hai, tathA prakRti bhI cetana ( AtmA ) ke nimitta se utpanna hotI hai tathA naSTa hotI hai / isaprakAra paraspara nimitta se donoM hI AtmA aura prakRti kA baMdha hotA hai aura isase saMsAra utpanna hotA hai / upayukta gAthAoM tathA anya bhI gAthAoM se yaha spaSTa hai ki zrI kundakunda bhagavAna ne jIva ke vikAra apanI yogyatAmAtra se nahIM kahA, kintu karmoM ko bhI kAraNa kahA hai / samayasAra ke TIkAkAra zrI amRtacandrasUri isa viSaya meM kyA kahate haiM, isa para vicAra kiyA jAtA hai(1) parapariNati heto mohanAmno'nubhAvAvaviratamanubhAvyavyAptakalmASitAyAH / mama paramavizuddhiH zuddhacinmAtramUrte bhavatu samayasAra vyAkhyayavAnubhUteH // 3 // artha-isa samayasAra kI vyAkhyA ( TIkA ) se hI merI anubhUti kI paramavizuddhi ho yaha merI pariNati, parapariNati ke kAraNabhata jo mohanAmaka karma hai| usake anubhAva se ( udaya-vipAka se ) jo pra vikArI pariNAmoM ) kI vyApti hai, usase nirantara kalmASita arthAt mailI hai, aura maiM dravyadRSTi se zuddhacaitanyamAtra mUrti hU~ // 3 // (2) yadA tvanAdyavidyAkaMdalImUlakaMdAyamAnamohAnuvRttitantratayA dRzijJaptisvabhAvaniyatavRttirUpAdAtmatattvAtpracyutya, paradravyapratyayamoharAgadvaSAdibhAvakagatatvena vartate tadA pudgalakarmapravezasthitatvAtparamekatvena yugapajjAnan gacchaMzca parasamaya iti pratIyate / ( samayasAra AtmakhyAti TokA gAthA naM0 2) / artha-jaba vaha anAdi avidyArUpI kele ke mUla kI gAMTha kI bhAMti moha usake udayAnusAra pravRtti kI prAdhInatA se darzana, jJAnasvabhAva meM nizcita pravRtirUpa Atmatattva se anAdi se chUTakara paradravya ke nimitta se utpanna moha, rAga-dveSAdibhAvoM meM ekatArUpa se lIna hokara pravRtta hotA hai pudgalakarma ke pradezoM meM ( kArmANaskandharUpa ke phala meM ) sthita hone se paradravya ko apane sAtha ekarUpa se ekakAla meM jAnatA hai aura rAgAdirUpa ( vikArIbhAva ) pariNamita hotA huA "parasamaya" hai / samayasAra gAthA naM0 2 / (3) "ekacchatrIkRtavizvatayA mahatAmohagraheNa goriva bAhyamAnasya ............." / idaM tu nityavyaktatayAMtaHprakAzamAnamapi kaSAyacakreNa sahaikI kriyamANatvAvatyaMtatirobhUtaM sat ....................." (samayasAra gAthA naM0 4 AtmakhyAti TIkA ) / artha-samasta vizva ko ekachatra rAjyavaza karane vAlA mahA moharUpI bhUta jisake pAsa yaha samasta jIvaloka bala kI bhAMti bhAra vahana karatA hai| AtmA sadA prakaTarUpa se antaraMga meM prakAzamAna hai, tathApi kaSAyoM ke sAtha ekarUpa jaisA kiyA jAtA hai isaliye atyanta tirobhAva ko prApta huA hai / samayasAra mAthA 4 kI TIkA (4) niravadhibaMdhaparyAyavazena pratyastamitasamasta svaparavibhAgAni ................." samayasAra gAthA 31 AtmakhyAti ttiikaa| artha-anAdi amaryAdarUpa baMdhaparyAya ke vaza samasta svapara kA vibhAga asta ho gayA hai| (5) "phaladAnasamarthatayA prAdurbhUya bhAvakatvena bhavaMtamapi dUrata eva tadanuvRttarAtmano bhAvyasya .........." artha-mohakarma phala dene kI sAmarthya se pragaTa udayarUpa hokara bhAvakapane se pragaTa hotA hai aura tadanusAra jisakI pravRtti hai aisA jo AtmA bhAvya" ( samayasAra gAthA 32 ko TIkA)
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 681 (6) 'yato jovapariNAmaM nimittIkRtya pudgalAH karmatvena pariNamaMti pudgalakarmanimittIkRtya jIvopi pariNamatI tijIvapudgalapariNAmayoritaretara hetutvopanyAse'pi jIva pudgalayoH parasparavyApyavyApakabhAvAbhAvAjjIvasya pudgalapariNAmAnAM pudgalakarmaNopi jIvapariNAmAnAM kartuM karmatvAsiddhau nimittanaimittikamAvamAtrasyApratiSiddhatvAvitaretara nimittamAtrIbhavanenaiva dvayorapi pariNAmaH ' ( samayasAra gAthA 80 va 81 kI AtmakhyAti TIkA ) / artha - jIva pariNAma ko nimitta karake pudgalakarmarUpa pariNamita hote haiM aura pudgalakarma ko nimitta karake jIva bhI pariNamita hote haiM, isaprakAra jIva ke pariNAma ke aura pudgala ke pariNAma ke paraspara hetutva kA ullekha hone para bhI jIva aura pudgala meM paraspara vyApyavyApakabhAva kA abhAva hone se jIva ko pudgala pariNAmoM ke sAtha aura pudgalakarma ko jIvapariNAmoM ke sAtha kartAkampane kI prasiddhi hone se, mAtra nimitta naimittikabhAva kA niSedha na hone se, paraspara nimittamAtra hone se hI donoM kA pariNAma hotA hai / (7) "upayogasyAnAdivastvaMtara bhUta mohayuktatvA mithyAdarzanamajJAnamaviratiriti trividhaH pariNAmavikAraH / sa tu tasya sphaTikasvacchatAyA iva paratopi prabhavan dRSTaH / " ( samayasAra gAthA 89 TIkA AtmakhyAti ) / artha - anAdi se anya vastubhUta moha ke sAtha saMyoga hone se upayoga kA mithyAdarzana, prajJAna aura pravirati ke bheda se tInaprakAra pariNAmavikAra haiM / upayoga kA vaha pariNAmavikAra, sphaTika kI svacchatA ke pariNAmavikAra kI bhA~ti para ke kAraNa utpanna hotA huA dikhAI detA hai / (8) AtmA anAtmanA rAgAdInAmakAraka eva apratikramaNApratyAkhyAnayodvaM vidhyopadezAnyathAnupapatteH / ya khalu pratikramaNApratyAkhyAnayordravyabhAva bhedena dvividhopadeza: sadravyabhAvayonimittanaimittikabhAvaM prathayannakartRtvamAtmano jJApayati / tata etat sthitaM paradravyaM nimittaM naimittikA Atmano rAgAdibhAvAH / yadya evaM neSyet tadA dravyAtikramaNApratyAkhyAnayoH kartuM tvanimittatvopadezo'narthaka eva syAt / tadanarthakatve tvaikasyaivAtmano rAgAdibhAvanimittatvAttanityakartRtvAnuSaMgAnmokSAbhAvaH prasajecca / tataH paradravyamevAtmano rAgAdibhAvanimittamastu / tathA sati tu rAgAdInAmakAraka evAtmA, tathApi yAvannimittabhUtadravyaM na pratikrAmati na pratyAcaSTe ca tAvannaimittikabhUtaM bhAvaM na pratikrAmati na pratyAcaSTe ca yAvattu bhAvaM na pratikrAmati na pratyAcaSTe tAvatkattava syAt / yadevaM nimittabhUtaM dravyaM pratikrAmati prazyAcaSTe ca tadaiva naimittikabhUtaM bhAvaM pratikrAmati pratyAcaSTe ca / yadA tu bhAvaM pratikrAmati pratyAcaSTe tadA sAkSAdakarteva syAt / ( samayasAra AtmakhyAti TIkA gAthA 283 285 ) artha - AtmA Apase rAgAdibhAvoM kA prakAraka hI hai, kyoMki Apa hI kAraka ho to apratikramaNa aura apratyAkhyAna inake dravya bhAva ina donoM bhedoM ke upadeza kI praprApti AtI hai| jo nizcayakara prapratikramaNa aura pratyAkhyAna ke do prakAra ( bheda) kA upadeza hai vaha upadeza dravya aura bhAva ke nimitta naimittikabhAva ko vistAratA huA AtmA ke akartApana ko jatalAtA hai / isaliye yaha siddha huA ki paradravya to nimitta haiM aura naimittika zrAtmA ke rAgAdikabhAva haiM / yadi aisA na mAnA jAya to dravya apratikramaNa aura dravya apratyAkhyAna ina donoM ke kartApana ke nimittapane kA upadeza hai, vaha vyartha hI ho jAyagA / aura upadeza ke anarthaka hone se eka AtmA ke hI rAgAdika bhAva ke nimittapane kI prApti hone para sadA kartApana kA prasaMga AyegA, usase mokSa kA prabhAva siddha hogA / isaliye AtmA ke rAgAdibhAvoM kA nimitta paradravya hI rahe / aisA hone para zrAtmA rAgAdibhAvoM kA akAraka hI hai yaha siddha huaa| to bhI jaba taka rAgAdika kA nimittabhUta paradravya kA pratikramaNa tathA pratyAkhyAna na kare tabataka naimittikabhUta rAgAdibhAvoM kA pratikramaNa, pratyAkhyAna nahIM hotA aura jabataka ina bhAvoM kA pratikramaNa, pratyAkhyAna ' tabataka rAgAdibhAvoM kA kartA hI hai| jisasamaya rAgAdibhAvoM ke nimittabhUta dravyoM kA pratikramaNa, pratyAkhyAna na
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 982 ] [ paM. ratanacanda jaina mukhtAra : karatA hai usIsamaya naimittikabhUta rAgAdibhAvoM kA pratikramaNa, pratyAkhyAna hotA hai / tathA jisasamaya ina bhAvoM kA pratikramaNa, pratyAkhyAna huA usasamaya sAkSAt akartA ho jAtA hai| isI prakAra gAthA 157, 158, 156, 161, 162, 163, 278, 279, 312 va 313 kI AtmakhyAti TIkA se yaha siddha hai ki rAgAdika ko paradravya (dravya karma ) nimitta hai| aura gAthA 50-68 taka, tathA 75 va 78 meM ajIvadravya nimitta hone ke kAraNa ina rAgAdika kA ajIva ke sAtha tAdAtmya sambandha va vyApya-vyApakabhAva kahA hai| jaM.ga. 7-2-63/VII va IX/ AtmArAma jIva dravya : vividha jIva ke astitva kI siddhi zaMkA-jIva kA astitva kaise siddha kiyA jA sakatA hai jabaki manuSya ko ghar3I Adi mazInoM se upamA vI jAtI hai ? yadi jJAna ko vizeSatA jatAI jAya to usakA uttara yaha hotA hai ki vaha bhI mazIna kA kArya hai jo mazIna Thappa hote hI samApta ho jAtI hai ? . samAdhAna-acetana pudagaladravya to indriyagocara hai| usakA astitva svIkAra karane ke liye kisI yakti yA Agama pramANa kI AvazyakatA nahIM hai| isaprakAra acetanadravya kA astitva siddha ho jAne para usake pratipakSa padArtha cetanapadArtha kI siddhi ho jAtI hai, kyoMki samasta padArtha apane pratipakSa sahita hI upalabdha hote haiN| yadi azuddha ghI na ho to zuddha ghI kI bhI upalabdhi nahIM ho sktii| Aja se pacAsa varSa pUrva jaba taka vanaspati ghI kI utpatti nahIM huI thI taba taka kisI kI dukAna para bhI 'zuddha ghI' kA sAinaborDa ( pATiyA) lagA huA nahIM hotA thaa| 'acetana' zabda yaha siddha kara rahA hai ki koI na koI cetana vastu bhI hai| acetanadravya se cetanadravya kI utpatti nahIM ho sakatI, kyoMki cetanadravya anAdi hai| yadi cetanadravya ko sAdi mAna liyA jAve to usase pUrva arthAt cetanadravya kI utpatti se pUrva jJAnapramANa kA abhAva prApta hotA hai| jJApakapramANa ke abhAva meM samasta jJeya va prameyoM arthAta samasta acetanadravyoM ke prabhAva kA prasaMga paajaaygaa| pracetana ke abhAva meM cetana kI utpatti bhI nahIM ho skegii| cetana eka svataMtradravya hai, kyoMki vaha utpAda, vyaya aura dhra varUpa hai / cetana kI dhra vatA asiddha bhI nahIM hai, kyoMki jaba jIva marakara dUsarI paryAya meM utpanna hotA hai to usako apane pUrvabhava kA jJAna rahatA hai| jAtismaraNa kI tathA punarjanma kI anekoM ghaTanAyeM samAcAra patroM meM prakAzita hotI rahatI haiM / sahAranapura kA manoharalAla vyakti marakara barelI meM eka prophesara ke putra huaa| vaha bAlaka sahAranapura meM AyA aura usane pUrvabhava ke sambandhiyoM mitroM tathA makAna Adi sabako pahicAna liyA aura vaha bAlaka unake sAtha vaisA hI vyavahAra karatA thA jaisA ki vaha manoharalAla kI paryAya meM karatA thaa| yadi cetanadravya dhrava na hotA aura mAtra acetanadravya kI vizeSa paryAya hotI to pUrvaparyAya kI smRti kisako rahatI ? mASaM pramANa bhI isa prakAra hai
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [983 "poggalavavvaMpi jIvo hoja; aceyaNataM paDi visesaabhaavaado| ............Na ca ceyaNadavAbhAvo, paccakkheNa bAhubalaMbhAdo, samdhassa sappaDivakkhassuvalaMbhAvo ca / Na cAjIvAvo jIvassuppattI, vanyasseaMteNa sppttivirohaado| Naca jIvassa vavattamasiddha, majjhAvasthAe akkameNa vavattAviNAbhAvi tilakkhaNatta vlNbhaavo| [ ja. dha. 1 pR0 52.54, navIna saMska0 pR0 47.49 ] __ artha- yadi jIva kA lakSaNa acetana mAnA jAyagA to pudgaladravya bhI jIva ho jAyagA, kyoMki acetanatva kI apekSA ina donoM meM koI vizeSatA nahIM raha jAtI hai| cetanadravya kA prabhAva kiyA nahIM jA sakatA hai, kyoMki pratyakSapramANa ke dvArA spaSTarUpa se cetanadravya kI upalabdhi hotI hai| tathA samastapadArtha apane pratipakSasahita hI upalabdha hote haiM, isaliye bhI acetanapadArtha ke pratipakSI cetanadravya ke astitva kI siddhi ho jAtI hai| yadi kahA jAya ki ajIva se jIva kI utpatti hotI hai, so bhI kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki dravya kI sarvathA utpatti mAnane meM virodha AtA hai| yadi kahA jAya ki jIva kA dravyapanA kisI bhI pramANa se siddha nahIM hai, so bhI kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki madhyama-avasthA meM dravyatva ke avinAbhAvI utpAda vyaya aura dhra varUpa vilakSaNatva kI yugapat upalabdhi hone se jIva meM dravyapanA siddha hI hai| cArvAkamata ajIva se jIva kI utpatti mAnatA hai usakA khaNDana vRhadvavyasaMgraha kI TIkA Adi anekoM bhASagranthoM meM hai| vahAM se vizeSa kathana dekha lenA caahiye| -jaM. ga. 20-3-67/VII/ ra. lA. jaina, meraTha mAtra eka hI AkAza pradeza meM eka jIva nahIM TikatA zaMkA-AkAza ke eka pradeza para ananta jIva batalAye haiM aura eka jIva kama se kama asaMkhyAta pradezoM para rahatA hai| phira donoM bAta kaise ? samAdhAna-nigodiyAjIva kI jaghanyaavagAhanA ghanAMgula ke asaMkhyAtaveMbhAgapramANa hai jisameM AkAza ke asaMkhyAtapradeza hote haiN| prataH eka jIva kama se kama asaMkhyAtapradezoM para AtA hai| kiMtu usa nigodiyAzarIra meM anantAnanta jIva rahate haiN| AkAza ke pratyeka pradeza para jahA~ eka nigodiyA ke prAtmapradeza haiM vahIM para anantAnanta jIvoM ke bhI prAtmapradeza haiM / isaprakAra donoM bAtoM meM paraspara koI virodha nahIM hai| -Ne. ga. 10-7-67/VII/ ra. lA. jaina jIva kA ekapradezatva zaMkA-jIva kA ekapravezI svabhAva AlApapaddhati meM kahA, so kaise ? samAdhAna-pratyeka jIva eka prakhaMDadravya hai| jisaprakAra bahupradezI pudgalaskandha ke khaMDa ho jAte haiM, usa prakAra bahupradezI eka jIvadravya ke khaNDa nahIM ho sakate kyoMki vaha eka akhaNDadravya hai| kintu pudgalaskandha nAnA padagala dravya ( paramANamoM kA baMdha hokara eka piNDa banA hai| ataH bhedakalpanA nirapekSadaSTi se prakhaNDa ekadavya hone ke kAraNa jIva ekapradeza svabhAva vAlA hai| kahA bhI hai-bhevakalpanAnirapekSeNetareSAM dharmAdharmAkAzajIvAnAM cAkhaNDatvAvekapradezasvam / -jaM. ga. 18-6-64/IX/ pra. lAbhAnanda
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : 1. vigrahagati meM sukha-duHkha, rAga tathA zrAtrava - bandha 2. sukha-duHkha kA saMvedana AtmA ko pratyakSa hotA hai / zaMkA- vigrahagati meM mana aura indriyA~ haiM nahIM, phira jIva rAga buddhipUrvaka yA abuddhipUrvaka kara hI nahIM sakatA, kintu vigrahagati meM kahA hai| to kyA vigrahagati meM rAga hotA hai yA binA rAga ke kevala karmodaya se hI baMdha ho jAtA hai ? samAdhAna - vigraha kA artha 'deha' bhI hai aura vyAghAta yA kuTilatA bhI hai| dUsare zarIra ke liye saMsArI jIva ke jo mor3evAlI gati hotI hai, vaha vigrahagati hai / vigrahagati meM indriyaprAraNa hotA hai, kyoMki vahA~ para jJAna kA kSayopazama pAyA jAtA hai| dUsare bAhyapadArthoM ko grahaNa karane ke liye indriyoM ke vyApAra kI AvazyakatA hai, kintu svayaM ke sukha-duHkha kA anubhava to svayaM jJAna ke dvArA ho jAtA hai, usameM indriyajJAna kI AvazyakatA nahIM hotI / kahA bhI hai- 'yadi ekAnta se ye mati, zruta donoM parokSa hI hoM to sukha-duHkha Adi kA jo svasaMvedanasvAnubhava hai vaha bhI parokSa hI hogA / kintu vaha svasaMvedana parokSa nahIM hai / ' ( vRhada dravyasaMgraha gAyA 5 kI saMskRta TIkA ) / sukha-duHkha kA anubhava hone para rAga-dveSa avazya utpanna hote haiM / rAga-dveSa ke utpanna hone para karmoM kA baMdha bhI avazya hotA hai, yadi yaha kahA jAya ki Asrava ke binA karmabandha kaise hogA ? isakA uttara yaha hai ki vigrahagati meM kArmaNakAyayoga hotA hai jisake kAraNa karmAsrava hotA hai| kahA bhI hai- 'vigrahagato karmayogaH / ' ( tasvArthasUtra adhyAya 2 sUtra 25 ) / isI prakAra tatvArthasAra zloka 97 meM bhI kahA hai / - jai. ga. 14-11-63 / VIII / paM. saranArAma zrAtmapradezoM ke bhramaraNa ko siddhi zaMkA- AtmA ke pradeza bhramaNa karate haiM, isameM Agama pramANa kyA hai ? samAdhAna - prabhedanaya kI apekSA AtmA eka akhaMDa padArtha hai / akhaMDapadArtha meM pradezoM kA bhramaNa saMbhava nahIM hai, kintu bheda dRSTi meM AtmA asaMkhyAta pradezI hai aura pratyeka pradeza kI sattA bhinna-bhinna hai / anAdikAla se yaha AtmA karmoM se baMdhA huA hone ke kAraNa apane svabhAva se cyuta ho rahA hai / jaisA jaisA karmodaya hotA hai vaisAvaisA AtmA kA pariNamana hotA hai| zarIranAmakarma ke udaya se AtmA ke pradeza saMkoca va vistArarUpa hote rahate haiM / saMkoca va vistAra ke kAraNa AtmapradezoM kA bhramaNa hotA rahatA hai / yadi jIvapradezoM kA bhramaNa nahIM mAnA jAve, to pratyanta drutagati se bhramaNa karate hue jIvoM ko bhramaNa karatI huI pRthvI Adi kA jJAna nahIM ho sktaa| isaliye prAtmapradezoM ke bhramaNa karate samaya dravyendriya pramANa AtmapradezoM kA bhI bhramaraNa hotA hai / jIva ke ATha madhyapradezoM kA saMkoca athavA vistAra nahIM hotA ata: ve sthita rahate haiM / ayogakevalI jinameM samasta yogoM ke naSTa ho jAne se jIvapradezoM kA saMkoca va vistAra nahIM hotA hai ataeva vahA~ para bhI ( sarva ) Atmapradeza avasthita rahate haiM / vizeSa ke lie dhavala pustaka 1 pR0 232-234; dhavala pu0 12 pR0 264-268 dekhanA cAhiye / zrI rAjavArtika adhyAya 5 sUtra 8 vArtika 16 meM AcArya zrI akalaMkadeva ne isaprakAra kahA hai- " Agama meM jIva ke pradezoM ko sthita bhaura asthita dorUpa meM batAyA hai / duHkha kA anubhava paryAya parivartana yA krodhAdi dazA
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 985 meM jIva ke pradezoM kI uthala-puthala ko asthita tathA uthala-pathala na hone ko sthita kahate haiN| jIva ke pATha madhyapradeza sadA nirapavAdarUpa se sthita hI rahate haiN| ayogakevalI aura siddhoM ke sabhI pradeza sthita haiN| vyAyAma ke samaya yA duHkha paritApa prAdi ke samaya jIvoM ke ukta ATha madhyapradezoM ko choDakara bAkI pradeza asthita hote haiN| zeSa jIvoM ke sthita aura asthita donoM prakAra ke haiN|" savvamarUvI davaM, avaDivaM acaliA padesA vi| khvI jIvA caliyA, tiviyappA hoMti hu padesA // 592 // (gommaTasAra jIvakAMDa ) artha-sampUrNa arUpIdravya avasthita haiM tathA inake pradeza bhI calAyamAna nahIM hote, kintu rUpI jIva arthAta saMsArIjIva ke pradeza calAyamAna hote haiM jisake tIna prakAra haiN| 1 acala, 2 cala,3 calAcala / -Ne. ga. 10-10-63/IX/ ba. lA. zarIrA'bhAva hone para bhI jIvapradezoM kA vistAra nahIM hotA zaMkA-lokAkAza bhI asaMkhyAtapravezI hai aura jIva ke bhI utane hI pradeza haiM, phira jIva loka ke asaMkhyAtaveMbhAga meM rahatA hai, yaha kaise sambhava hai ? samAdhAna-jIva yadyapi lokapramANa asaMkhyAtapradezI hai tathApi anAdikAla se karmabandha hone ke kAraNa jIvapradeza zarIrapramANa saMkoca-vistAra hote rahate haiN| zarIra kI avagAhanA lokAkAza ke asaMkhyAtabhAgapramANa hai ataH jIva bhI loka ke asaMkhyAtaveMbhAga meM rahatA hai| "yadyapi nizcayena sahajazuddhalokAkAzapramitAsaMkhyeyapradezastathApi vyavahAreNAnAdikarmabandhAdhInatvena zarIranAmakarmodayajanitopasaMhAra vistArAdhInatvAt ghaTAdibhAjanasthapradIpavata svadehaparimANaH / -vRhada dravyasaMgraha gA0 2 TIkA - artha-yadyapi jIva nizcayanaya se lokAkAza ke pramANa prasaMkhyAta svAbhAvika zuddhapradezoM kA dhAraka hai, to bhI vyavahAra se anAdi karmabaMdhavazAt zarIrakarma ke udaya se utpanna saMkoca tathA vistAra ke AdhIna hone se,ghaTa prAdi meM sthita dIpaka kI taraha, apanI deha ke barAbara hai| . "kazcidAha yathA pradIpasya bhAjanAdyAvaraNe gate prakAzasya vistAro bhavati tathA vehAmAve lokapramANena ? tatra parihAramAha-pravIpasambandhI yo'sau prakAzavistAraH pUrvasvabhAvenaiva tiSThati pazcAvAvaraNaM jAtaM, jIvasya lokamAtrAsaMkhyeyapradezatvaM svabhAvo bhavati yasta pradezAnAM sambandhI vistAraH sa svamAvo na bhavati / kasmAditi cet ? pUrva lokamAtrapradezA vistIrNA nirAvaraNAstiSThanti pazcAta pradIpavavAvaraNaM jAtameva / tanna, kintu pUrvamevAnAdisaMtAnarUpeNa zarIreNAvRtAstiSThanti tataH kAraNAtpravezAnAM saMhAro na bhavati, vistArazca zarIranAmakarmAdhIna eva, na ca svabhAvastena kAralena zarIrAbhAve vistAro na bhavati / " vRhaha dravyasaMgraha gA. 14 TIkA artha-koI zaMkA karatA hai ki jaise dIpaka ko DhakanevAle pAtrAdi ke haTA lene para usa dIpaka ke prakAza kA vistAra ho jAtA hai, usIprakAra deha kA abhAva ho jAne para siddhoM kI AtmA bhI phailakara lokapramANa honI cAhiye ? isa zaMkA kA uttara yaha hai-dIpaka ke prakAza kA jo vistAra hai, vaha to pahale hI svabhAva se dIpaka meM rahatA hai, pIche usa dIpaka ke AvaraNa se saMkucita hotA hai, kintu jIva kA lokapramANa asaMkhyAtapradezatva to svabhAva
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 ] [paM. ratanacanda jaina mukhtAra : hai. pradezoM kA lokapramANa vistAra svabhAva nahIM hai| yadi yaha kahA jAya ki jIva ke pradeza pahale loka ke barAbara phaile hue prAvaraNa rahita rahate haiM phira jaise pradIpa ke AvaraNa hotA hai usIprakAra jIvapradezoM kA bhI bhAvaraNa huA hai? aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki jIvapradeza to pahale anAdikAla se santAnarUpa se cale Aye hue zarIra ke prAvaraNasahita hI rahate haiM, isakAraNa jIvapradezoM kA saMhAra nahIM hotA / vistAra va saMhAra zarIranAmakarma ke AdhIna hai, jIva kA svabhAva nahIM hai| isakAraNa zarIra kA abhAva hone para bhI jIva pradezoM kA vistAra nahIM hotA hai| ja'. ga. 29-6-72/IX/ ro. lA. mittala siddhoM meM rAgAdirUpa pariNata hone kI zakti hai yA nahIM ? zaMkA-siddha paramAtmA meM rAgAdi tathA mithyAtvarUpa pariNamana karane kI zakti hai yA nahIM ? kyA zakti kA kabhI nAza ho sakatA hai ? samAdhAna-binA paradravya ke nimitta ke kevala ( akelA ) prAnmA apane Apa rAgAdi tathA mithyAtvarUpa pariNamana nahIM kara sktaa| kahA bhI hai-yathA khalu kevala sphaTIkopalaH pariNAmatvasvabhAvatve satyapi svasya zuddhasvabhAvatvena rAgAdinimittatvAbhAvAt rAgAdibhiH svayaM na pariNamate / paradravyeNava svayaM rAgAdibhAvApannatayA svastha rAgAdinimittabhUtena, zaddhasvabhAvAtpracyavamAna eva, rAgAdibhiH pariNamyate; tathA kevala: kilAsmA, pariNAmasvabhAvatve satyapi, svasya zuddhasvabhAvatvena rAgAdinimittatvAbhAvAt rAgAdibhiH svayaM na pariNamate, paradravyaNava svayaM rAgAdibhAvApannatayA rAgAdinimittabhUtena, zuddhasvabhAvAtpracyavamAna eva, rAgAvibhiH pariNamyate / iti taavdvstusvbhaavH| samayasAra gAthA 278-279 A0 khyA0 artha-jaise vAstava meM kevala ( akelA ) sphaTikamaNi, svayaM pariNamana svabhAvavAlA hone para bhI, apane ko zuddhasvabhAvatva ke kAraNa rAgAdi kA nimittatva na hone se apane Apa rAgAdirUpa nahIM pariNata hotA, kintu jo apane Apa rAgAdibhAva ko prApta hone se sphaTikamariNa ke rAgAdi kA nimitta hotA hai, aise paradravya ke dvArA hI zuddhasvabhAva se cyuta hotA huA rAgAdirUpa pariNamita kiyA jAtA hai| isIprakAra vAstava meM kevala [ akelA ] AtmA, svayaM pariNamanasvabhAvavAlA hone para bhI apane zuddhasvabhAva ke kAraNa rAgAdi kA nimittatva na hone se apane pApa hI rAgAdirUpa nahIM pariNamatA, parantu jo apane Apa rAgAdibhAva ko prApta hone se AtmA ko rAgAdi kA nimitta hotA hai aise paradravya ke dvArA hI, zuddhasvabhAva se cyuta hotA huA hI, rAgAdirUpa pariNamita kiyA jAtA hai| aisA vastusvabhAva hai| aura bhI kahA hai AtmAtmanArAgAdInAmakAraka eva, apratikramaNApratyAkhyAnayo vidhyopdeshaanythaanuppttH| yaH khalu apratikramaNApratyAkhyAnayodhyabhAvabhedena dvividhopadezaH sa, dravyamAvayonimittanaimittikabhAvaM prathayana, akartRtvamAtmano jJApayati / tata etat sthitama-paradravyaM nimittaM, naimittikA Atmano rAgAdibhAvA: / yadyavaM neSyeta tadA dradhyApratikramaNApratyAkhyAnayoH kartRtvanimittatvopadezo'narthaka eva syAta, tadanarthakatve tvekasyaivAtmano rAgAdibhAvanimittatvApattau nityakartRtvAnusaGgAta mokSAbhAvaH prasajecca / tataH paradravyamevAtmano rAgAdibhAvanimittamastu / tathA sati tu rAgAdInAmakAraka eva aatmaa| samayasAra 283-285 A0 khyA. artha-AtmA svataH rAgAdi kA akAraka hI hai, kyoMki yadi aisA na ho to apratikramaNa aura pratyAkhyAna kI dvividhatA kA upadeza nahIM ho sktaa| apratikramaNa aura apratyAkhyAna kA jo vAstava meM dravya aura bhAva ke bheda se do prakAra kA upadeza hai vaha dravya aura bhAva ke nimitta-naimittikatva ko pragaTa karatA huA AtmA ke akartRtva ko
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva praura kRtitva ] [987 hI batalAtA hai| isaliye yaha nizcita haA ki paradravya nimitta hai aura AtmA ke rAgAdibhAva naimittika haiN| yadi aisA na mAnA jAya to dravyaapratikramaNa aura dravyaapratyAkhyAna kA kartRtva ke nimittarUpa kA upadeza nirarthaka hI hogA aura nirarthaka hone para eka hI AtmA ko rAgAdibhAvoM kA nimittatva A jAyegA, jisase nityakartRtva kA prasaMga A jAyegA, jisase mokSa kA abhAva siddha hogaa| isaliye paradravya hI AtmA ke rAgAdibhAvoM kA nimitta hai aura aisA hone para, yaha siddha huA ki AtmA rAgAdi kA akAraka hI hai| ina mAgamapramANoM se yaha siddha huA ki AtmA meM pariNamana karane kI zakti hai jisakA nAza nahIM hotaa| jaba taka mohanIyakarma kA udaya hai aura nokarma kA saMyoga hai usasamaya taka jIva kA pariNamana rAgAdirUpa hotA hai aura sidoM meM ukta paradravya kA nimitta nahIM hai ataH siddha jIvoM kA pariNamana rAgAdirUpa na hokara svAbhAvika hai| siddhoM meM pariNamana karane kI zakti hai aura pariNamana bhI hai, kintu paradravya kA nimitta na hone se rAgAdi tathA mithyAtvarUpa pariNamana karane kI zakti nahIM hai| -ja.saM. 20-6-57/ ...... | di. jaina svAdhyAya maNDala 1. siddhoM meM vaibhAvika paryAya zakti nahIM hai 2. mAtra jJAna se baMdhA'bhAva nahIM hotA zaMkA-AtmaprabodhanAmaka pustaka meM kahA gayA hai ki 'yadyapi vaibhAvikazakti siddhoM meM dravyarUpa se hai, kiMtu mevajJAna honepara baMdha nahIM hotA hai| kyA siddhoM meM vaimAvikazakti hai ? yadi mAtra bheda-jJAna ho jAne para hI karmabaMdha eka jAtA hai to cAritra kI kyoM AvazyakatA rahegI? samAdhAna-bandha ke kAraNa dravya azuddha ho jAtA hai aura azuddhadravya meM vibhAvarUpa pariNamana hotA hai / bandha kA abhAva ho jAne para dravyazuddha ho jAtA hai aura vibhAvarUpa pariNamana kA abhAva hokara svabhAvarUpa pariNamana hone lagatA hai / kahA bhI hai "samAnajAtIyA asamAnajAtIyAzca anekadravyAtmikaikarUpA dravyaparyAyA jIvapudagalayoreva bhavanti azuddhA eva bhavanti / kasmAditi cet ? anekadravyANAM paraspara-saMzleSarUpeNa saMbaMdhAtU / " paMcAstikAya gA. 16 TIkA samAnajAtIya tathA asamAnajAtIya aneka dravyoM kI ekarUpa dravyaparyAyeM jIva aura pudgaloM meM hI hotI haiM tathA ye azuddha (vibhAvarUpa) hI hotI haiM, kyoMki bhaneka dravyoM ke paraspara saMzleSasambandha arthAt baMdha se huI haiN| kisI bhI ArSa grantha meM vaibhAvikadravyazakti kA kathana nahIM hai / azuddhadravyoM kA vibhAvarUpa pariNamana hone se vaibhAvikaparyAyazakti sambhava ho sakatI hai| azuddhaavasthA kA prabhAva ho jAne para vaibhAvikaparyAyazakti kA bhI prabhAva ho jAtA hai| "AnavanirodhaH saMvaraH // 1 // sagupti samitidharmAnuprekSApariSahajayacAritraH // 2 // tapasA nirjarA gh|" -tattvArthasUtra adhyAya 9 zrI umAsvAmibhAcArya ne tatvArthasUtra kI racanA karake sAgara ko gAgara meM banda kara diyA hai| usa tattvArthasUtra ke uparyukta tIna sUtroM dvArA cAritra ko saMvara ( karmoM kA bandha ruka jAnA ) tathA nirjarA ( purAne ko kA jhar3anA ) kA kAraNa kahA hai|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra cAritra ke binA mAtra bhedajJAna se mokSa prApti nahIM hotI hai, kyoMki samyagdarzana- jJAna cAritra ina tInoM kI ekatA hI mokSamArga hai / kahA bhI hai "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH // 11 // ( tattvArtha sUtra ) "asaMyatasya ca yathoditAtmatatvapratItirUpa zraddhAnaM yathovitAtmatatvAnubhUtirUpajJAnaM vA ki kuryAt / tataH saMyamazUnyAt zraddhAnAt jJAnAdvA nAsti siddhiH / ataH AgamajJAnatattvArthazraddhAnasaMyatatvAnAmayogapadyasya mokSamArgatvaM vighaTetava / " pravacanasAra gAthA 237 TokA PS55 ] Atmatattva kI pratItirUpa zraddhAna va Atmatattva kA anubhUtirUpa jJAna asaMyata ( saMyamarahita ke ) kyA lAbha karegA ? isaliye saMyamarahita zraddhAna va jJAna se siddhi nahIM hotI ataH zrAgamajJAna, tattvArthaM zraddhAna va saMyatatva kI ayugapatvAle ke mokSamArgatva ghaTita nahIM hotA hai / ata: mAtra bhedajJAna se sampUrNa karmoM kA baMdha nahIM rukatA, yathAkhyAtacAritra ho jAne para karmabandha nahIM hotA / --- jaM. ga. / 6-1-72 / VII / jIva nirAkAra yAnI sparzAdiguNarahita hai| zaMkA- jIva ko nizcayanaya se nirAkAra ( amUrtika ) mAnA hai, kintu muktAvasthA meM jIva ko usake antima zarIra se kucha nyUna AkAravAlA batalAyA hai / ataH isaprakAra to zuddhamuktajIva bhI sAkAra ho siddha huA taba vaha amUrtika kaise kahA jA sakatA hai ? samAdhAna - jisa dravya meM sparza, rasa, gandha aura vaNaM guNa pAye jAte haiM, vaha dravya mUrtika kahalAtA hai aura jisa dravya meM sparza, rasa, gandha naura varNaM guNa na hoM vaha dravya pramUrtika hai / sparza, rasa, gandha aura varNa guraNa sparzana, rasanA, ghrANa aura cakSu indriyoM dvArA grAhya hai ataH mUrtikadravya ko indriyagrAhya kahA hai| pudgaladravya meM sparzAdi guNa pAye jAte haiM ata: pudgaladravya mUrtika hai aura jIvAdi zeSa pA~ca dravyoM meM sparzAdi guNa nahIM pAye jAte zrataH ve amUrtika haiM / kahA bhI hai ...... muttA iMdiyagejjhA poggaladavyapagA arogavidhA / vANamamuttANaM guNA amuktA mukhevvA // 131 pra. sA. // artha- indriyagrAhyamUrtaguNa pudgaladravyAtmaka aneka prakAra ke haiM, amUrta dravyoM ke guNa amRtaM jAnane cAhie / kahIM-kahIM para mUrta ko sAkAra aura amUrta ko nirAkAra kahA hai / vahA~ para AkAra zabda dvArA sparzAdi guNoM ko grahaNa karanA / AtmA kA koI nizcita prAkAra nahIM hai / siddhoM ( mukta jIvoM) meM bhI nAnA AkAra haiM ataH jIva zranirdiSTasaMsthAna hai / anirdiSTasaMsthAna hone ke kAraNa bhI jIva ko nirAkAra kahA hai / nirAkAra kA yaha artha nahIM hai ki dravya kA koI AkAra nahIM hai| hara eka jIvadravya kA koI na koI AkAra avazya hai, jIva meM pradezatva guNa vidyamAna hai| yahA~ para nirAkAra kA artha 'sparzAdiguNarahita' hai / --jai. saM. 23-8-56/VI/ bI. ela. padma, zujAlapura
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] paramANu kI taraha siddha ( zuddhajIva ) kA zrAkAra niyata nahIM zaMkA- siddhoM kA zuddhaAkAra zuddhanizcayanaya se kaisA hai ? jaisA ki pudgala kA SaTkoNa AkAra batalAyA hai / samAdhAna- - zuddha nizcaya kA viSaya 'vizeSa' yA 'bheda' nahIM hai / 'siddhoM kA AkAra' yaha bheda vivakSA ko lie hue hai / isalie yaha nizcayanaya kA viSaya nahIM hai / kahA bhI hai "nizcayanayo'bhedaviSayo vyavahAro bhedaviSayaH / " ( AlApapaddhati ) artha - nizcayanaya kA viSaya abheda hai zrora vyavahAranaya kA viSaya bheda hai / zrataH siddhoM ke AkAra kA kathana vyavahAranaya kA viSaya hai / pratyeka siddha bhagavAna kA AkAra apane-apane caramazarIra se kucha nyUna hotA hai / kahA bhI hai freemmA aTThaguNA kiMcuNA caramadehavo siddhA / loyaggaThiyA vicA utpAda vaha saMjutA // 14 // ( vR. dra. saM.) artha - siddhabhagavAna jJAnAvaraNAdi AThakamoM se rahita haiM, samyaktvAdi AThaguNoM ke dhAraka haiM praura antima zarIra se kucha kama AkAravAle haiM, loka ke agrabhAga meM sthita haiM tathA utpAda vyaya se saMyukta haiM / jisaprakAra zuddha pudgalaparamANu kA prAkAra niyata hai usaprakAra zuddha jIva kA AkAra niyata nahIM hai / [ ese arasamarUvamagaMdhaM azvattaM ceyaNAguNamasacha / jANa aliMgaggahaNaM jIvamaNidiTTha- saMdvANaM ||5|| [ laghu dravyasaMgraha ] artha - jIva arasa, arUpa, agaMdha, avyakta ( asparza ), azabda, aliMgagrahaNa hai tathA anirdiSTa saMsthAna vAlA hai arthAt jIva kA koI saMsthAna ( AkAra ) nirdiSTa ( niyata ) nahIM hai| cetanA guNavAlA hai / jIva ko aisA jAno / -- jai. ga. 1-11-65/VII / omaprakAna 1. zrAtmA kA zrAkAra vyavahAra se hai 2. pramUrtika dravyoM kA bhI pradezatva guNa ke kAraNa AkAra hotA hai| zaMkA- yaha jIva jisa gati meM jAtA hai usa gati ke anukUla pudgala vargaNAoM ke dvArA zarIra kI racanA hotI hai aura usa zarIra ke anukUla Atma-pradezoM kA prasAra hokara jo AtmA kA AkAra banA vaha nizcaya se hai yA vyavahAra se ? samAdhAna - AtmapradezoM kA saMkoca honA va vistAra honA Atma-dravya kA svabhAva nahIM hai kintu zarIra nAmakarma ke AdhIna hai arthAt zarIranAmakarmodaya ke AdhIna hokara AtmA ke pradeza saMkoca va vistAra avasthA ko dhAraNa karate haiM / aisA nahIM hai ki AtmadravyasvabhAva ke kAraNa AtmapradezoM kA saMkoca vistAra hotA hai / yadi aisA na mAnA jAve arthAt dravyasvabhAva ke kAraNa saMkoca vistAra mAna liyA jAve to siddhoM ke bhI saMkoca - vistAra kA prasaMga A jAne se Agama se virodha A jAyagA / zrataH jIvapradezoM kI saMkoca vistArarUpa kriyA pudgalakRta hai / isa sambandha meM zrArSavAkya isaprakAra hai
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16.] [ paM. ratanacanda jaina mukhtAra / 'saMhAravistArazca zarIranAmakarmAdhIna eva, na ca svabhAvastena kAraNena zarIrAbhAve vistAro na bhavati / ' -bR.dra0saM0 gAthA 14 kI TIkA artha-saMhAra va vistAra to zarIranAmakarma ke AdhIna haiM, jIva kA svabhAva nahIM hai| isa kAraNa zarIra kA abhAva hone para jIvapradezoM kA vistAra nahIM hotaa| 'upasaMhAraprasarpataH shriirnaamkrmjnitvistaaropsNhaardhrmaabhyaamityrthH|' bR.va. saM. gA. 10 TokA artha-zarIranAmakarma se utpanna huA vistAra tathA saMkocarUpa jIva ke dharma haiM / isI bAta ko zrI kundakunda bhagavAna tathA zrI amRtacandrAcArya kahate haiM jIvA puggalakAyA saha sakkiriyA havaMti ya sesA / puggalakaraNA jIvA khaMdhA khalu kAlakaraNA du||9||.kaa. TIkA-"pradezAMtaraprAptihetuH parispaMdanarUpaparyAyaH kriyaa| tatra sakriyA bahiraMgasAdhanena sahabhUtA jovAH / jIvAnAM sakriyatvasya bahiraGgasAdhanaM kamanokarmopacayarUpAH pugalA iti te pudglkrnnaaH| tavabhAvAnni: kriyatvaM sivaanaaN|" gAthArya-jIva aura pudgala bahiraMga kAraNoM ke milane para sakriya hote haiM / zeSa dravya kriyAvAna nahIM haiN| jIva kI kriyA meM bahiraMgasAdhana pudgala hai aura pudgalaskandha kI kriyA meM bahiraMgasAdhana kAla hai| TIkArga-kSetrAntara prApti kA kAraNa aisI parispandanarUpa paryAya ko kriyA kahate haiM / bahiraMgasAdhana ke sAtha jIva sakriya hotA hai| jIva kI kriyA ke bahiraMga sAdhana kama aura nokarma kA samUha pudgala hai| isaliye jIvoM ko pudgala kAraNa kahA gyaa| una karma-nokarmoM ke prabhAva meM arthAt pudgala ke rUpI bahiraMga sAdhana ke prabhAva meM siddha jIva niSkriya hai| jIvapradezaparispandarUpa kriyA se hI prAtmapradezoM kA saMkoca-vistAra hotA hai athavA zarIra ke AkArarUpa hote haiN| jisa zarIra ko yaha jIva grahaNa karatA hai usa zarIra ke AkArarUpa Atmapradeza ho jAte haiN| yaha kriyArUpa paryAya jIva kI svAbhAvikaparyAya nahIM hai, kintu karmAdhInaparyAya hai arthAt vibhAvaparyAya hai| kahA bhI hai maNiyA je vimAvA jIvANaM tahaya poggalANaM ca / kammeNa ya jIvANaM kAlAvo poggalANeyA // 7 // nayacakra saMgraha artha-jIva aura pudgala meM jo vibhAvabhAva athavA paryAya hotI haiM unameM jIva ko pudgala karma kAraNa jAnanA cAhiye aura pudgala ko kAla kAraNa jAnanA caahiye| kyoMki ye paryAya sva-para nimittaka haiM aura parAzrita haiM, isaliye vyavahAranaya kA viSaya haiN| nizcayanaya se to jIva asaMkhyAtapradezI hai / kahA bhI hai aNugurudehapamANo uvasaMhArappasappado cevA / asamuhavo vavahArA NicchayaNayado asaMkhadeso vA // 10 // (vR.pra.saM.)
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 661 ___ artha-vyavahAranaya ke viSaya kI apekSA yaha jIva, samudghAta ke binA, saMkoca-vistAra ke kAraNa apane choTe-bar3e zarIra ke pramANa rahatA hai| aura nizcayanaya ke viSaya kI apekSA asaMkhyAtapradeza kA dhAraka hai| 'yadyapi nizcayena sahajazuddhalokAkAzapramitAsaMkhyeyapradezastathApi vyavahAreNAnAdikarmabandhAdhInatvena zarIranAmakarmodayajanitopasaMhAra vistArAdhInatvAt ghaTAdibhAjanastha pravIpavat svdehprimaannH|' artha -yadyapi jIva nizcayanaya se lokAkAza ke pramANa prasaMkhyAta svAbhAvikazuddhapradezoM kA dhAraka hai, to bhI vyavahAra se anAdikarmabaMdhavazAt zarIra karmodaya se utpanna saMkoca tathA vistAra ke AdhIna hone se, ghaTAdi meM sthita dIpaka kI taraha apanI deha ke barAbara hai| bR0 dra0 saM0 gAthA 2 kI TIkA zarIrapramANa hokara jIva kA jo prAkArarUpa saMsthAna banatA hai vaha bhI vyavahAranaya kA viSaya hai| jIva anirdiSTasaMsthAnavAlA hai, yaha nizcayanaya kA viSaya hai| kahA bhI hai arasamarUvamagaMdhaM avvattaM cednnaagunnmsii| jANa aliMgaggahaNaM jIvamaNiTTisaMThANaM / / 40 // samayasAra ___ artha-nizcayanaya ke viSaya kI apekSA jIva arasa, arUpa, agaMdha, avyakta, cetanAguNavAlA, azabda, aliMgagrahaNa aura anirdiSTasaMsthAna ( AkAra ) vAlA hai| isakI TIkA meM zrI amRtacandrAcArya saMsthAna ke viSaya meM nimnaprakAra likhate haiM "dravyAMtarArabdhazarIra saMsthAnenaiva saMsthAna iti nirdeSTumazakyatvAt niyatasvabhAvenAniyatasaMsthAnAnaMtazarIravatitvAtsaMsthAnanAmakarmavipAkasya pudagaleSu nivizyamAnatvAta, prativiziSTasaMsthAnapariNatasamastavastutattvasaMvalitasahajasaMvedanazaktisvepi svayamakhilalokasaMvalanazUnyopajAyamAna nirmlaanubhuutitaatyNtmsNsthaantvaaccaanidissttsNsthaanH|" artha-(1) pudgala dravya kara race hue saMsthAnoM (prAkAroM ) kara kahA nahIM jAtA ki aisA AkAra hai| (2) apane niyata svabhAvakara aniyata saMsthAnarUpa anaMta zarIroM meM vartatA hai, isaliye bhI AkAra nahIM kahA jaataa| (3) 'saMsthAna' nAmakarma kA vipAka (phala) hai vaha bhI pudgaladravya meM hai, usake nimitta se bhI prAkAra nahIM kahA jA sktaa| (4) jude 2 AkArarUpa pariNamate jo samasta vastu unake svarUpa se tadAkAra huA jo apanA svabhAvarUpa saMvedana usa zaktirUpapanA isameM hone para bhI Apa samasta loka ke milApa kara zUnya huI jo apanI nirmalajJAna mAtra anubhUti usa anubhUtipane kari kisI bhI AkArarUpa nahIM hai, isakAraNa bhI anirdiSTa saMsthAna hai| aise cAra hetUmoM se nizcayanaya kI apekSA saMsthAna kA niSeSa khaa| yadyapi siddha bhagavAna ke AtmapradezoM kA prAkAra hai tathApi vaha AkAra pUrvazarIra ke AkArarUpa hotA hai isaliye vaha prAkAra bhI nizcayanaya kA viSaya nahIM hai| jisaprakAra samasta siddha bhagavAnoM ke jJAnAdi anantagaNa tathA AtmapradezoM kI saMkhyA samAna hotI hai usaprakAra AkAra va avagAhanA samAna nahIM hotI, kyoMki jaghanyaavagAhanA se utkRSTa-avagAhanA taka avagAhanA ke asaMkhyAta bheda hote haiN| koI padmAsana se siddha hote haiM, koI khaDgAsana se siddha hote haiM, isaliye bhI siddhoM ke AkAra meM samAnatA nahIM hai| saMsthAna ke mUlabheda chaha haiM aura sUkSmadRSTi se uttarabheda asaMkhyAta haiN| ina saba saMsthAnoM se siddha hote haiN| isa kAraNa bhI siddhoM ke prAkAroM meM vibhinnatA hai| isaprakAra siddhoM kA bhI koI niyatasaMsthAna nahIM hai, kintu unakA AkAra bhI pUrvazarIra ke AkAra para AdhArita hai| isaliye siddhoM kA AkAra bhI nizcayanaya kA viSaya nahIM hai| lokAkAza ke barAbara asaMkhyAtapradezIpanA saba siddhoM meM hai ataH yaha nizcayanaya kA viSaya hai|
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAraH siddhoM kA AkAra nizcayanaya kA viSaya nahIM hai isakA yaha abhiprAya nahIM hai ki siddhoM kA AkAra eka kalpanA mAtra haiM, jhUTha hai-asatya hai; kintu siddhoM kA AkAra vAstavika hai jo pUrvazarIra se kiMcit Una hai / kahA bhI hai 62 ] NikkamA aTTha guNA kiMcUNA caramadehavo siddhA / loyaggaThidA NiccA utpAdavaehi saMjuttA ||14|| [ bR0 dra0 saM0] artha - siddha bhagavAna jJAnAvaraNAdi AThakarmoM se rahita haiM, samyaktva Adi bhAThaguNoM ke dhAraka haiM / antimazarIra se kucha kama AkAra vAle haiN| Age dharmAstikAya kA prabhAva hone se loka ke agrabhAga meM sthita haiM, nitya haiM tathA utpAda vyaya se yukta haiM / siddha bhagavAna nirAkAra bhI haiN| isakA yaha abhiprAya hai ki siddha bhagavAna pramUrtika haiM arthAt ATha karmoM kA abhAva ho jAne se siddhoM meM zramUrtikapanA vvakta ho gayA hai, kintu saMsAra avasthA meM vaha amUrtikapanA karmoM se tirohita hone ke kAraNa saMsArI jIva kathaMcit arthAt karmabaMdha ko apekSA se mUrtika hai / zrI amRtacandrAcArya ne samayasAra kI TIkA ke anta meM zaktiyoM kA varNana karate hue kahA bhI hai- "karmabaMdhavyapagamavyaM jita sahaja sparzAdizUnyAtmapradezikA amUrtatvazaktiH / " artha - karmabaMdha ke abhAva se vyakta kiye gaye sahaja sparzAdi zUnya AtmapradezasvarUpa amUttaMtva zakti hai ? "kasma NokammANamaNAvisaMbaMgheNa muttattamuvagayasta jIvassa ghaNalogamettapavesassa jogavaseNa saMghAra visappaNadhammiyassa avayavANaM parataMtalakkhaNasaM baMdhe gachaTTabhaMguppattIe / " dhavala 14 pR0 45 / artha- jo karma naukarmoM kA anAdi sambandha hone se mUrtapane ko prApta huA hai aura jisake ghanalokapramANa jIvapradeza yoga ke vazase saMkoca - vistAra dharmavAle haiM aise jIva ke avayavoM ke paratantra lakSaNa sambandha se zarIrabaMdha ke chaThe maMga kI utpatti hone meM koI virodha nahIM hai / "muttaTukammajaNiva sarIreNa aNAiNA saMbaddhassa jIvasta saMsArAvasthAeM savvakAlaM tato apudhabhUvassa tassaMbaMgheNa mUttabhAvamuvagayassa sarIreNa saha saMbaMdhassa virohAmAvAvo / " dhavala 16 pR0 512 / artha - mUrta prATha karma janita anAdi zarIra se saMbaddha jIva saMsAra avasthA meM sadA kAla usase apRthak rahatA hai | ataeva usake sambandha se mUrtabhAva ko prApta hue jIva kA zarIra ke sAtha sambandha hone meM koI virodha nahIM hai / nirAkAra kA yaha artha nahIM hai ki siddha jIvoM kA koI AkAra nahIM hai, kyoMki pramUrtika dravyoM kA bhI pradezatvaguNa ke kAraNa AkAra avazya hotA hai| jaise AkAza kA AkAra samaghanarUpa hai / dharma, adhamaMdravya, puruSAkArarUpa haiM / - jai. ga. 1-10-64/VIII-IX / jayaprakAza jIva aura pudgala kI kriyAzIlatA zaMkA - jIva kriyAzIla hai athavA nahIM ? kRpayA nizcayanaya se btlaaiye| yadi kriyAzIla hai to mukta (zuddha) avasthA meM use niSkriya ( akartA ) kyoM mAnA hai ?
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 663 zaMkA-pudagala kriyAzIla hai athavA nahIM ? kRpayA nizcayanaya se btlaaiye| yadi kriyAzIla hai to samAdhAna kIjie ki pudagala paramANu jo eka jar3a padArtha hai-svataH ( binA jIva ke saMyoga ke) kriyA kaise kara sakatA hai ? samAdhAna-nizcayanaya do prakAra haiM-zuddhanizcayanaya aura azuddhanizcayanaya / yahA~ donoM nayoM kI apekSA samAdhAna kara rahe haiN| sarvaprathama kriyA kA lakSaNa kyA hai ? isakA vicAra karanA hai-kriyA- kSetrAtkSetrAntaragamanarUpA parispandavatI calanavatI kriyA sA vidyate yayosto kriyAvanto jIvapudgalau / artha : jinake kSetra se kSetrAntara parispandanavAlI va calanavAlI gamanarUpa kriyA vidyamAna hai ve jIva-pudagala donoM kriyAvAle haiN| parispandana paNa kriyA. kriyA kA lakSaNa parispanda (kampana ) hai| (pra. sA. gAthA 129 ko TIkA) pradezAntaraprApti heta: parispandanarUpaparyAyaH kriyaa| artha-eka pradeza se pradezAntara meM gamana karanA usakA nAma kriyA hai| (paM0 kA0 gAthA 98 kI ttiikaa)| ubhayanimittApekSaH vazAdutpadyamAnaH paryAyo dravyasya dezAntaraprAptihetuH kriyA / ( sa0 si. a05 sa07) ubhayanimittApekSaH paryAyavizeSo dravyasya dezAntara prAptihetuH kriyaa| (ta0 rA. vA0 a0 5 sU 7 vA01) artha : ubhayanimitta ke ( abhyantara aura bAhya kAraNa ) dvArA jisakI utpatti hai aura jo dravya ko eka deza se dUsare deza meM lejAne meM kAraNa hai, aisI paryAya kA nAma kiyA hai| abhyantaraM kriyApariNAmazaktiyukta dravyaM bAhya ca preraNAbhighAtAdikaM nimittamapekSyotpadyamAnaH paryAyavizeSo dravyasya dezAntaraprAptihetuH kriyeti vyapadizyate / artha : kriyArUpa pariNamanazakti kA dhAraka dravya abhyantara vikAraNa, preraNA kA honA evaM abhidhAta (dhakkA prAdi ) bAhyakAraNa hai ina donoM kAraNoM ke dvArA jisakI utpatti hai aura jo dravya ko ekadeza se dUsare deza lejAne meM kAraNa hai aisI vizeSaparyAya kA nAma kriyA hai| ( sukhabodha tattvAryavRtti a0 5 sUtra 7) isaprakAra kriyA kA lakSaraNa kahA gyaa| jIva kriyAzIla hai aura nahIM bhI jIvA .......... sahasakkiriyA havaMti ....."puggalakaraNa jovA ........| paM0 kA0 gA0 98 isa para TIkA isa prakAra hai-jIvAnAM sakriyatvasya bahiraMga sAdhanaM karmanokarmopacaya ruupaaH| te pudgalakaraNAH tatbhAvAniH kriyatvaM siddhAnAM / artha : jIva bAhya pudgala kAraNoM ke sAtha sakriya hote haiN| jIvoM ke kriyApane meM bAhyasAdhana karma aura nokarmarUpa pudgala haiN| ve jIva-pudgala kA nimitta pAkara kriyAvanta hote haiN| karma-nokarmarUpa pudagalanimitta ke abhAva meM siddha niSkriya haiN| yahA~ para jIva kI vibhAvarUpa kriyA kA bAhya kAraNa kI mukhyatA se kathana hai aura vibhAva ke prabhAva meM siddhoM ko niSkriya kahA hai| pra0 sA0 gAthA 129 kI TIkA meM isaprakAra kahA hai-jIvA api parispandasvabhAvatvAtU parispandena nRtanakamanokarmapudagalebhyo bhinnAstaiH saha saMghAtena saMhatAH punarbhedenotpadyamAnAvatiSThamAna bhajyamAnAH kriyAvantazca bhavanti / artha-jIva bhI kriyAvAle hote haiM, kyoMki parispanda svabhAvavAle hone se parispanda ke dvArA navIna karmanokarmarUpa pudgaloM se bhinna jIva unake sAtha ekatra hone se aura karma nokarmarUpa pudgaloM ke sAtha ekatra hae jIva bAdameM pRthaka hone se ( isa apekSA se ) ve utpanna hote haiM, Tikate haiM aura naSTa hote haiN| yahAM para kriyA kI apekSA meM azubha jIva meM utpAda, vyaya aura dhrauvya batAyA hai| ataH kriyA jIva kA svabhAva kahA hai| yaha azuddha kriyA kA antaraMga kAraNa kI mukhyatA se kathana hai / ta. rA. vA. a. 5 sUtra 7 ko prathama vAtika ko TIkA meM zrImada bhaTTAkalaMkadeva ne isa prakAra kahA hai-ubhayanimitta iti vizeSaNaM dravyasvabhAvanivRttyartha / yadi hi dravyasvabhAvaH syAta kriyA pariNAminodravyasthAnuparata kriytvprsNgH| dravyasya paryAya vizeSa iti vizeSaNaM arthAntara bhAvanivRttyartha / yadi hi kriyA dravyAvarthAntara bhUtA syAtU vyanizcalatva prasaMgaH / artha-ubhaya nimittApekSa yaha vizeSaNa diyA gayA hai|
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ e94 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : vaha kriyA dravya kA svabhAva na samajhA jAya isa bAta kI nivRtti ke lie hai| yadi kriyA ko dravya kA svabhAva mAna liyA jAve to phira dravya sadA sthira na rahakara halana calanarUpa hI rahegA / paryAya vizeSa yaha jo kriyA kA vizeSaNa vaha kriyA dravya se bhinna padArthaM nahIM samajhA jAya, isa bAta kI dyotanA ke lie hai| yadi kriyA bhinna padArtha ho jAve to dravya sarvathA nizcala ho jAvegA / yahA~ para bAhyakAraraNa nirapekSa trikAlikasvabhAva ko apekSA se kriyA ke jIva ke svabhAvavane kA niSedha kiyA, kintu kriyA jIva kI paryAya hai, koI bhinna vastu nahIM hai, vArtika 14 va usakI TIkA isa prakAra hai - zarIraviyoge niSkriyatvaprasaMga iti cenna abhyupagamAt / athavA, paranimitta kriyAnivRttAvapi svAbhAvikI muktasyordhvagatirabhyupagamyate pradIpavat / athavA, syAccharIraviyoge muktasya niH kriyatvaM yadyanantavIryajJAnadarzanAcintya sukhAnubhavanAdayaH kriyA na abhyupagamyeran / abhyupagamyante tu tasmAdayamadoSaH zarIraviyogAdAtmano niHkriyatvaprasaGga iti / artha : zarIra ( kArmANazarIra ) ke viyoga ho jAne para jIva kriyArahita hotA hai, aisA kahane meM koI doSa nahIM, kyoMki yaha iSTa hai / prathavA, paranimittakakriyA kA abhAva ho jAne para bhI, dIpaka ke samAna muktajIva ke UrdhvagamanarUpa svAbhAvika kriyA mAnI gaI hai / athavA, yadi zarIra ke viyoga meM muktajIva ko kriyArahita mAnA jAyagA to anantavIrya, anantajJAna, anantadarzana evaM acintyasukha kA anubhava karanA Adi kriyAeM mAnI gaI haiM ve na mAnanA caahie| kintu ve mAnI gaI haiM, isalie zarIra ke prabhAva meM AtmA niSkriyapadArtha hai yaha doSa yahA~ lAgU nahIM ho sakatA / paM0 kA0 gAthA 28 ko TIkA meM zrI amRtacandrasUrijI ne isa prakAra kahA hai- - AtmA hi paradravyatvAtkarmarajasA sAkalyena yasminna eva kSaraNe mucyate tasminnevodhvaM gamanasvabhAvatvAllokAntamadhigamyaH parato gatihetorabhAvAdavasthitaH / jisa kSaNa meM samasta karmoM se AtmA mukta hotA hai usI kSaraNa meM AtmA UrdhvagamanasvabhAva hone ke kAraNa loka ke zrantataka jAkara Thahara jAtA hai, kyoMki Age gatihetu ( dharmadravya ) kA prabhAva hai / vRhadravyasaMgraha gAthA 2 meM bhI kahA hai-vissa souDha gaI arthAt jIva svabhAva se Urdhvagamana karane vAlA hai / isa gAthA kI TIkA meM isaprakAra kahA hai - yadyapi vyavahAreNa caturgatijanaka karmodayavazenoSvadhistiryaggati svabhAvastathApi nizcayena kevala jJAnAdyanantaguNAvApti lakSaNa mokSagamanakAle visrasA svabhAvenodRrdhvagatizceti / artha : yadyapi vyavahAra se cAroM gatiyoM ko utpanna karanevAle karmoM ke udayavaza U~cA, nIcA tathA tirachA gamana karanevAlA hai phira bhI nizcayanaya se kevalajJAnAdi anantaguNoM kI prAptisvarUpa jo mokSa usameM jAne ke kAla meM svabhAva se Urdhvagamana karane vAlA / isa prakAra azuddha nizcayanaya se parispandarUpa kriyA jIva kA svabhAva hai aura zuddhanizcayanaya se UrdhvagatirUpa kriyA jIva kA svabhAva hai; kintu parispandarUpa kriyA jIva kA svabhAva nahIM hai| zuddhapravasthA meM muktajIva ko parispandarUpa vaibhAvikakriyA ke abhAva kI apekSA niSkriya kahA hai / pudgaloM meM kriyAzIlatA pudgaloM kI kriyA meM kAlanimitta kAraNa hai aura kAla kA abhAva nahIM hotA ataH pudgala siddhoM ke samAna niSkriyapane ko prApta nahIM hotA jaisA ki paM0 kA0 gAthA 98 kI TIkA meM kahA hai-pudgalAnAM sakriyatvasya bahiraMgasAdhanaM pariNAma nirvartakaH kAla iti te kAlakaraNAH / na ca karmAdInAmiva kAlasyAbhAva: / tato na siddhAnAmiva niSkriyatvaM pudgalAnAmiti / pudgaloM kI kriyA svAbhAvika aura prAyogika do prakAra kI hotI hai jaisA ta0 rA0 vA0 a0 5 sU0 7 kI vArtika 16 meM kahA hai- pudgalAnAmapi dvividhA kriyA visrasA prayoganimittA ca ataH ko svAbhAvikakriyA ke lie jIva ke saMyoga kI AvazyakatA nahIM hai| pudgalaparamANu kA jIva pudgalaparamANu ke sAtha saMyoga bhI nahIM ho sakatA, kyoMki jIva kA saMyoga skandha ke sAtha ho sakatA hai / - jaM. saM. 23-8- 56 / VI / bI. ela. padma, zujAlapura
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 665 svasamaya-parasamaya zaMkA-svasamaya aura parasamaya kauna-kauna jIva haiM ? samAdhAna-zrI kudakuvAcArya ne svasamaya aura parasamaya jIvoM kI vyAkhyA nimnaprakAra kI hai bahiraMtarappabheyaM parasamayaM bhaNNaya jiNidehi / paramappA sagasamayaM tanbheyaM jANa guNaTThANe // 148 // missotti bAhirappA taratamayA tariya atrppjhnnnnaa| saMttotti majjhimaMtara khoNuttama parama-jiNasiddhA / / 149 // ' rayaNasAra artha-bahirAtmA aura antarAtmA bhedarUpa parasamaya, aisA jinendra bhagavAna ne kahA hai| paramAtmA svasamaya hai / guNasthAnoM kI apekSA unake bheda jAnane cAhiye // 148 / / taratamatA liye hue mizra-tIsare guNasthAnataka bahirAtmA hai| caturthaguNasthAna meM jaghanyaantarAtmA hai / upazAnta moha-gyArahaveM guNasthAna taka madhyamaantarAtmA hai| kSINamoha-bArahaveM guNasthAna meM utkRSTaantarAtmA hai / jina aura siddha paramAtmA hai / arthAt bArahaveMguNasthAna taka antarAtmA hone ke kAraNa parasamaya hai / terahaveM-caudahaveM guNasthAnavartI jina tathA guNasthAnAtIta siddhabhagavAna svasamaya haiN| mithyAiSTi athavA samyagdRSTi jo ghAtiyA karmodaya meM sthita haiM, ve parasamaya haiM aura jo kSAyikasamyagadarzana-jJAna-cAritra meM sthita haiM ve svasamaya haiN| ___ isI bAta ko unhIM kundakunda bhagavAna ne samayasAra graMtha meM kahA hai| jIvo carittavaMsaNaNANadiu taM hi sasamayaM jANa / puggala kammapadesaTTiyaM ca taM jANa parasamayaM // 2 // artha-jo jIva ( kSAyika ) cAritra, jJAna, darzana meM sthita haiM, unako svasamaya jAnanA cAhiye aura jo ghAtiyAkarmodayarUpa pudgala pradezoM meM sthita haiN| unako parasamaya jAnanA cAhiye / noTa-yaha prathaM rayaNasAra gAthA 148 va 149 kI dRSTi se kiyA gayA hai| -jaM. ga. 7-10-65/IX/ premacanda svasamaya tathA parasamaya kA svarUpa zaMkA-kauna jIva sva-samaya hai aura kauna jIva para-samaya hai ? sva-samaya aura para-samaya kisako kahate haiM ? kevalI bhagavAna ke yoga tathA karmAsrava haiM kyA ve bhI para-samaya haiM ? samAdhAna-zrI kundakundAcArya ne sva-samaya aura para-samaya kA svarUpa nimnaprakAra kahA hai je pajjayesu giradA jIvA parasamayiga tti NiviTThA / AvasahAvammi ThivA te saga samayA muraNedavvA // 94 ||pr. sA. artha-jo paryAya meM nirata haiM ve para-samaya haiM aisA kahA gayA hai| jo prAtma-svabhAva meM sthita haiM unako sva-samaya jAnanA caahiye| 1. DA0 devendrakumAra zAstrI dvArA anUdita 'rayaNasAra' meM ina gAthAoM kI gAthA saMkhyA 118.12 hai|
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ [paM. ratanacanda jaina mukhtAra : jIvo carittadasaNaNANadiu taM hi sasamayaM jANa / puggalakammapadesaTThiyaM ca taM jANa parasamayaM // 2 // samayasAra artha-jo jIva darzana, jJAna, cAritra meM sthita hai usako sva-samaya jAno aura jo pudgalakamaMpradeza meM sthita hai usako para-samaya jaano| ina donoM gAthAoM se yaha spaSTa ho jAtA hai ki jo prAtmasvabhAva arthAta darzana-jJAna-cAritra meM sthita hai vaha svasamaya hai| aisA jIva paramAtmA ho sakatA hai| aura isase bhinna arthAt jo AtmasvabhAva yA darzana-jJAnacAritra meM sthita nahIM hai arthAt jo paramAtmA nahIM hai vaha parasamaya hai| isaprakAra antarAtmA samyagdRSTi bhI parasamaya kahA gayA hai| isI bAta ko zrI kundakunda bhagavAna rayaNasAra graMtha meM isa prakAra kahate haiM bahiraMtarappameyaM parasamayaM bhaNNae jiNidehi / paramappo sagasamayaM tanbheyaM jANa guNaThANe // 14 // ' artha-bhagavAna jinendradeva ne bahirAtmA aura antarAtmA ko parasamaya kahA hai aura paramAtmA ko svasamaya kahA hai| inake vizeSa bheda guNasthAna kI apekSA samajha lenA cAhiye / missotti bAhirappA taratamayA turiyA aMtarappajahaNNA / saMtotti majjhimaMtara khonnuttmprmjinnsiddhaa|| 149 // 2 artha-mithyAtva nAmaka pahile guNasthAna se samyagmithyAtva nAmaka tIsare mizraguNasthAnataka taratamatA se bahirAtmA hai| avirata samyagdRSTi cautheguNasthAnavAlA jaghanya antarAtmA hai, upazAnta moha [gyArahaveM guNasthAna] taka madhyamamantarAtmA hai aura kSINa moha [ bArahaveM guNasthAna ] vAlA utkRSTa antarAtmA hai| jina aura siddha paramAtmA haiN| ina pArSavAkyoM se yaha spaSTa ho jAtA hai ki kSINamoha [ bArahaveM guNasthAna ] taka ghAtiyAkarmoM kA udaya rahatA hai arthAta pudgalakamaMpradeza meM sthita rahate haiM, kyoMki kevalajJAna prAdi svabhAva vyakta nahIM huA hai, ataH ve para-samaya haiN| jinendra bhagavAna ke yadyapi yoga ke kAraNa sAtAvedanIyakarma kA IryApathAsrava ho rahA hai tathApi samasta ghAtiyAkarmoM kA nAza ho jAne se svAbhAvika kevalajJAna, kSAyikasamyaktva va kSAyikacAritra vyakta ho gaye haiM, isaliye jinasvabhAva meM sthita hone se sva-samaya haiN| jai.ga. 10-9-64/IX/jayaprakAza jIvatattva va jIvadravya meM antara zaMkA-jIvatattva aura jIvadravya meM kyA antara hai? tattva aura dravya kA alaga-alaga lakSaNa karate hae donoM kA antara smjhaaiye| samAdhAna-'tattva' zabda bhAvasAmAnya vAcaka hai, kyoMki 'tat' yaha sarvanAmapada hai aura sarvanAma sAmAnya artha meM rahatA hai ataH usakA bhAva tattva khlaayaa| ( sarvArtha siddhi adhyAya 1 sUtra 2) / 'dravya' zabda meM 'drava' 1., 2. ye donoM gAthAeM DaoN0 devendrakumAra zAstrI dvArA sampAdita rayaNasAra meM gAthAMka 118-29 para haiN|
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 697 dhAtu hai jisakA artha prApta karanA hotA hai / jo yathAyogya apanI-apanI paryAyoM ke dvArA prApta hotA hai yA paryAya ko prApta hotA hai vaha dravya' hai ( sarvArthasiddhi 5-2) / 'tatva' meM bhAva kI mukhyatA hai aura 'dravya' meM pariNamana kI mukhyatA hai| jIvapadArtha jisarUpa se pravasthita hai usakA usarUpa se honA yaha jIvatattva hai| jIvapadArtha satarUpa hai yaha jIvadravya hai| -p. saM. 6-3-58/VI/ gu ca. zAha, lazkaravAle tattvacintana meM mana va indriyoM kA sAhAyya apekSita hai zaMkA-karmoM se malina AtmA kyA binA dravyamana ke tattvoM kA yathArtha citana kara sakatA hai ? mana to jar3a padArtha hai / vaha to citana kara nahIM sakatA hai phira usake abhAva meM tattvoM kA ciMtana kyoM nahIM kara sakatA hai ? samAdhAna-saMsArI jIvoM ke jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura vIyA~tarAyakoM kA udaya hone ke kAraNa, unake jJAna kA pUrNa vikAsa nahIM ho pAtA hai| jJAnAvaraNAdi karmoM ke kSayopazama ke kAraNa jitanA bhI jJAna labdhirUpa se pragaTa hotA hai usako upayogAtmaka hone ke lie indriya va mana kI sahAyatA kI AvazyakatA hotI hai, kyoMki vaha jJAna apUrNa hone ke kAraNa kamajora hai / isaliye zrI umAsvAmI AcArya ne tattvArthasUtra meM kahA hai "tadindriyAnindriyanimittaM // 1 // 14 // taM matipUrva dvayanekadvAdazabhevaM / " usa matijJAna ke indriya aura mana nimittakAraNa hote haiM aura zrutajJAna matijJAnapUrvaka hotA hai / isakA yaha artha nahIM hai ki indriyAM yA mana padArthoM ko jAnate haiN| AtmA hI padArthoM ko jAnatA hai, kintu jAnane ke liye indriya va mana ko sahAyatA kI prAvazyakatA hotI hai / binA indriya va mana kI sahAyatA ke matijJAna va zrutajJAna jAnane meM asamartha haiN| jisaprakAra A~kheM dekhatI haiM, kintu jaba ve kamajora ho jAtI haiM to unako cazme kI sahAyatA kI prAvazyakatA hotI hai| yaha bAta satya hai ki dekhatI pA~kha hai cazmA nahIM dekhatA, kintu binA cazme ke kamajora A~kha nahIM dekha sktii| isIprakAra AtmA bhI paudgalika indriya va mana kI sahAyatA ke binA mati va zruta jJAna dvArA tattvoM ko nahIM jAna sktii| ja.ga. 11-7-69/"| ro. lA. mittala samyaktva rahita AtmA meM bhI kathaMcit jinatva hai zaMkA-samyaktva rahita AtmA meM jinatva nahIM hai, isameM anekAnta kyA hai ? samAdhAna-samyaktvarahita AtmA arthAt mithyAiSTi bahirAtmA meM bhI jinatva zaktirUpa se tathA bhAvInaigamanaya kI apekSA vyaktirUpa se bhI hai| zrI vRhadravyasaMgraha kI saMskRta TIkA meM kahA bhI hai "mithyAdRSTibhavyajIve bahirAtmA vyaktirUpeNa tiSThati, antarAtmAparamAtmAdvayaM zaktirUpeNa bhAvinagamanayApekSayA vyaktirUpeNa ca / abhavyajIva pUnahirAsmA vyaktirUpeNa antarAtmA paramAtmAdvayaM zaktirUpeNava, na ca bhAvinaMgamanayeneti / yadyabhaSyajIve paramAtmA zaktirUpeNa vartate tahi kathamamadhyasvamiti cet ? paramAtmazakta: kevalajJAnAdi. rUpeNa vyaktirna bhaviSyatItyamavyatvaM, zaktiH punaH zuddhanayenobhayatra smaanaa| yadi punaH zaktirUpeNApyamavyajIve kevalajJAnaM nAsti tadA kevalajJAnAvaraNaM na ghttte|" gAthA 14 ttiikaa|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 998 ] [ paM* ratanacanda jaina mukhtAra : artha-mithyADaSTi bhavyajIva hai usameM kevala bahirAtmA to vyaktirUpase rahatA hai, antarAtmA tathA paramAtmA ye donoM zaktirUpa se rahate haiM, bhAvInaigamanaya kI apekSA vyaktirUpa se bhI rahate haiN| mithyADaSTi abhavyajIva meM bahirAtmA vyaktirUpa se tathA antarAtmA tathA paramAtmA ye donoM zaktirUpa se hI rahate haiN| bhAvI naigamanaya kI apekSA abhavya meM aMtarAtmA tathA paramAtmA vyaktirUpa se nahIM rhte| kadAcit koI kahe ki yadi prabhavya jIva meM paramAtmA zaktirUpa se rahatA hai to usameM abhavyatva kaise? isakA uttara yaha hai ki prabhavyajIva meM paramAtmazakti kI kevalajJAnAdirUpa se vyakti na hogI isaliye usameM abhavyatva hai| zuddhanaya kI apekSA paramAtmA kI zakti to mithyASTibhavya aura abhavya ina donoM meM samAna hai| yadi prabhavyajIva meM zaktirUpa se bhI kevalajJAna na ho to usake kevalajJAnAvaraNa karma siddha nahIM ho sktaa| isaprakAra samyaktvarahita jIva meM jinatva zaktirUpa se siddha ho jAne se anekAnta siddhAnta meM koI bAdhA nahIM AtI hai| -jaM. ga. 8-1-70/VII/ ro. lA. jana cetana va caitanya meM kauna kisake pAzraya se rahatA hai ? zaMkA-cetana ke Azraya caitanya rahatA hai yA caitanya ke Azraya cetana rahatA hai ? samAdhAna-cetanadravya aura acetanadravya isaprakAra dravya ke do bheda haiN| jisa dravya meM cetanA yA caitanya guNa pAyA jAve vaha cetanadravya hai| jisa dravya meM cetanA arthAt caitanyaguNa na ho vaha acetanadravya hai| isaprakAra cetanadravya ke caitanyaguNa rahatA hai / kahA bhI hai"yazcetano'yamityanvayastadadravyaM yaccAnvayAdhitaM caitanyamiti vizeSaNaM sa gunnH|" -pravacanasAra gA0 80 TIkA artha-jo yaha cetana hai, yaha anvaya hai, vaha dravya hai / jo anvaya ke Azraya rahanevAlA caitanya hai, yaha vizeSaNa hai vaha guNa hai| "vravyAzrayA nirguNA guNAH // 5 // 41 // " ( mokSa zAstra ) yahA~ para bhI yaha batalAyA gayA hai ki guNa sadA dravya ke Azraya rahate haiN| isase bhI yaha siddha huA ki caitanyaguNa nirantara cetanadravya ke Azraya rahatA hai| -Ne. ga. 16-7-70/...... | ro. lA. jaina ekazarIrastha nigodoM ke sukhaduHkhAnubhava asamAna hote haiM zaMkA-eka nigoda zarIra meM rahane vAle ananta jIvoM ko duHkhAnubhava eka prakAra kA hotA hai yA usameM kucha antara hai ? samAdhAna-ekanigoda zarIra meM rahane vAle sabhI jIvoM ke eka jaise pariNAma nahIM hote haiN| kisI ke tIvrapariNAma hote haiM aura kisI ke maMdapariNAma hote haiM aura una tIvra va maMda pariNAmoM ke anusAra hI tIna va maMda pranabhAgasahita karmabandha hotA hai| jaisA ki "tIvamanvajJAtAjJAta bhAvAdhikaraNavIyaM vizeSebhyastadvizeSa" isa satra meM kahA gayA hai| jaisA-jaisA anubhAga udaya meM AtA hai, usake anurUpa hI sukha-duHkha kA vedana hotA hai, kyoMki "vipAko'nubhavaH" aisA sUtra hai / ataH sabhI nigodiyA jIva eka hI prakAra ke duHkha kA anubhava nahIM karate haiN|
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] nigodiyA jIvoM ke pariNAmoM meM vibhinnatA honA aprasiddha bhI nahIM hai / " NigodajIvA bAvarA suhumA tirikkhehi kAlagadasamANA kavigadio gacchati ? duve gadIo gacchanti tirikkhargAdi masagA~va cedi / " dhavala pu0 6 pR0 457 / [ eee nigoda jIva- bAdara yA sUkSma tiryaMcaparyAya se maraNa karake kitanI gatiyoM meM jAte haiM ? do gatiyoM meM jAte haiM (1) tiyaMcagati ( 2 ) manuSyagati / pariNAmoM kI vibhinnatA ke kAraNa hI nigoda jIva vibhinna gatiyoM meM jAte haiN| yadi eka se pariNAma hote to eka hI gati meM jAne kA niyama hotA, kiMtu aisA niyama hai nahIM / ataH sabhI nigoda jIvoM ke sadRza pariNAma nahIM hote haiM, isIliye ve eka hI prakAra ke duHkha kA anubhava nahIM karate haiM / --- jai. ga. 1-1-76 / VIII / ... AtmA va jIva meM kathaMcit antara hai zaMkA- AtmA aura jIva meM kyA koI antara batAyA jA sakatA hai ? yadi hai to kyA aura kaise ? samAdhAna - " prAtmA" zabda kA artha isa prakAra hai - "atu dhAtuH sAtatyagamane'rthe vartate / gamanazabdenAtra jJAnaM bhavyate, sarve gatyarthA jJAnArthAH" iti vacanAt / tena kAraNena yathAsaMbhavaM jJAnasukhAdi guNeSu AsamantAt atati vartate yaH sa AtmA bhavyate / athavA zubhAzubhamanovacanakAvyApArairyathAsambhavaM tIvramandAdirUpeNa AsamantAdatati vartate yaH sa AtmA / athavA utpAdavyayadhrauvya rAsamantAvatati vartate yaH sa AtmA / " vR dra. saM. gAthA 57 kI TIkA / ....... artha - 'at' dhAtu niraMtara gamana karane rUpa artha meM hai aura "saba gamanArthaka dhAtu jJAnArthaka hotI haiM" isa vacana se yahA~ para 'gamana' zabda se jJAna kahA jAtA hai| isakAraNa jo yathAsambhava jJAna, sukhAdi guNoM meM sarvaprakAra tA hai, vaha AtmA hai / athavA zubhAzubha mana, vacana, kAya kI kriyA dvArA yathAsambhava tIvramaMdaAdirUpa se jo pUrNa rUpeNa vartatA hai vaha AtmA / athavA utpAda-vyaya- dhrauvya ina tInoM dharmoM ke dvArA jo pUrNarUpa se vartatA hai, vaha AtmA hai / jIva zabda kA artha isa prakAra hai- "AuAdivANANaM dhAraNaM jIvANaM taM ca ajogicarimasamayAvo variNatthi siddha su pANaNibaMdhaNaTukammAbhAvAdI, tamhA siddhA Na jIvA, jIvidapuvvA idi / " dhavala pu0 14 pR0 13 / artha - AyuprAdi prANoM ko dhAraNa karanA jIvana hai / vaha prayogI ke antima samaya se Age nahIM pAyA jAtA, kyoMki siddhoM ke prANoM ke kAraNabhUta AThoM karmoM kA abhAva hai / isaliye siddha jIva nahIM haiM / zradhika se adhika ve jIvitapUrva kahe jA sakate haiM / isa apekSA se jIva aura AtmA meM antara hai, kintu jo cetana pariNAmoM se jItA hai vaha jIva hai aura jo jAne so zrAtmA isa apekSA jIva aura AtmA meM antara nahIM, ekArthavAcI hai / - jai. ga. 10-8-72/X/ ra. lA. jaina, meraTha
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1000 1 [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : prAtmA kathaMcit sarvagata hai zaMkA-AtmA sarvavyApI kisaprakAra hai ? samAdhAna-AtmA ke pradeza yadyapi lokAkAza pramANa asaMkhyAta haiM tathApi jJAna kI apekSA sarvavyApI haiM, kyoMki jJAna lokAloka sarvapadArthoM ko jAnatA hai| kahA bhI hai AdA NANapamANaM gANaM aiyppyaannmudditttt| peyaM loyAloyaM tamhA NANa tu savvagayaM // 23 // pravacanasAra jJAnapramANamAtmAnaM jJAnaM jJeyaprama vidaH / lokAlokaM yato jJeyaM jJAnaM sarvagataM ttH||1||19|| yogasAra prAbhUta pR0 12 jinendra deva ne AtmA ko jJAna pramANa aura jJAna ko jJeyapramANa kahA hai| jJeya cUki lokAlokarUpa hai ata: jJAna sargagata hai| prAtmA jJAna pramANa hone se AtmA bhI sarnagata hai| siddho bodhamitiH sa bodha udito jJeyapramANo bhaveta / jJeyaM lokamalokameva ca vadantyAtmeti srvsthitH||pgrnndipN0 8.5 artha-siddhajIva apane jJAna ke pramANa haiM aura vaha jJAna jJeya pramANa hai jJeya bhI loka-alokasvarUpa haiN| isase AtmA sarva vyApaka kahA jAtA hai| ( pradeza kI apekSA AtmA sarvavyApaka nahIM hai)| -naM.ga. 23-9-71/VII/ ro. lA. mittala zuddhanizcayanaya se prAtmA ko kucha bhI heya-upAdeya nahIM zaMkA-adhyAtmarahasya graMtha ke 65 veM zloka meM kahA gayA hai ki 'paramazuddha nizcayanaya kI dRSTi se AtmA ke liye na kucha heya aura na upAdeya hai|' prazna yaha hai-kyA ucca zreNI kA yogI apanI pravRtti meM heya upAdeya buddhi nahIM rakhatA hai ? kyA AhAra lete samaya bhI vaha abhakSya bhakSya meM heya upAdeya buddhi nahIM rakhatA? samAdhAna-paramazuddhanizcayanaya kI dRSTi meM AtmA zuddha hai, usameM na rAga-dveSa hai aura na kriyA hai| ataH zuddhAtmA ke liye na kucha heya hai aura na kucha upAdeya, kyoMki zuddhAtmA grahaNa nahIM karatA hai| jo grahaNa karatA hai usI ke liye grAhya-agrAhya kA vikalpa hotA hai| zuddhanizcayanaya kI dRSTi meM AhAra lenA hI sambhava nahIM hai ataH abhakSya-bhakSya kA prazna hI utpanna nahIM hotaa| "jIvapudgalasaMyogenotpannAH mithyAtvarAgAdibhAvapratyayA azuddha nizcayenAzuddhopAdAnarUpeNa cetanA jIvasambaddhAH zuddhanizcayena zuddhopAdAnarUpeNAcetanAH paugalikAH paramArthataH punarekAMtena na jIvarUpAH na ca pudgalarUpAH sadhAharidrayoH saMyoga pariNAmavat / vastutastusUkSmazuddha nizcayanayena na santyeva / " samayasAra pR0 175-176 / artha-jIva aura pudgala ke saMyoga (baMdha ) se utpanna honevAle mithyAtva, rAgAdi bhAvapratyaya azuddhanizcayanaya va azuddha-upAdAna kI apekSA jIvarUpa haiM aura zuddhanizcayanaya va zuddha upAdAna kI apekSA mithyAtva va rAgAdi acetana haiM paudgalika haiN| paramArtha ekAnta se na jovarUpa haiM aura na pudgalarUpa haiM, jaise cunA-haldI ke saMyoga se utpanna honevAlA lAlaraMga na cUnArUpa hai na haldIrUpa hai| vastutaH sUkSma-zuddhanizcayanaya (parama zuddhanizcayanaya ) kI apekSA se mithyAtva, rAgadveSa haiM hI nahIM, kyoMki paramazUddhanizcayanaya kI raSTi meM saba dravya apane-apane svabhAva meM Thahare hue zuddha haiM, bandha nahIM haiM / -ja. ga. 29-1-70/VII/ zAsvasabhA, grInapArka, dehalI
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] Urdhvagamana zrAtmadravya kI zuddha paryAya hai, yaha zrAtmA kA svabhAva hai, guraNa nahIM zaMkA - Urdhvagamana yadi AtmA kA svabhAva hai to UdhvaMgamana guNa hai yA paryAya ? yadi guNa hai to usa guNa kI zuddha tathA azuddha kaunasI paryAya hai ? yadi Urdhvagamana paryAya hai to vaha kisa guNa kI hai aura vaha Urdhvagamana paryAya zuddha yA azuddha hai ? [ 1001 samAdhAna- Urdhvagamana grAtmA kA svabhAva hai, kintu yaha guNa nahIM hai, paryAya hai aura vaha jIvadravya kI zuddha paryAya hai / isa viSaya meM prAgama isa prakAra hai "tathAgatipariNAmAccAgnizikhAvat // 6 // ( TIkA ) yathA tiryakplavanasvabhAva samIraNa saMbaMdhanirutsukA pradIpazikhA svabhAvAdutpatati tathA muktAtmApi nAnA gativikAraNa karma nivAraNaM sati UrdhvagatisvabhAvatvAdRdhvaMmevArohati / ( vArtika ) UrdhvagatyabhAve tamAva prasaMgo'gneroSyAbhAve'bhAvavaditi cena gatyaMtara nivRtyarthatvAt // 9 // ( TIkA ) sthAnmataM yathoSNasvabhAvasyAgne rauSNayAbhAve'mAvastathA muktasyordhvagamanaM svabhAvastadabhAve'bhAvaH prApnotIti cenna / kiM kAraNaM ? gatyaMtara nivRtyarthatvAt / tathA ca muktasyordhvamevagamanaM na digaMtaragamanamityayaM svabhAvo nordhvaM gamanameveti / ( vArtika ) UrdhvajvalanavadvA // 10 // ( TIkA ) yayorvajvalanasva bhAvatve'pyagne baeNgavaD dravyAbhighAtAttiryagjvalane'pi nAgnevinAzo dRSTastathA muktasyodhvaMgati-svabhAvatvepi tadabhAve bhAva iti / atrAha - UDavaMjvalana svabhAvasyAgnervegavadabhi ghAtAttiryagjvalane sati virodhAdUdhvaM jvalanAbhAvo yuktaH / muktasya tu punaH svabhAvagatilo pahetvabhAvAdUrdhvagatyupa ra monupapanna ityucyate lokAMtAnno'gatirmuktasya kuta: ? ( sUtra ) dharmAstikAyAbhAvAt // 9 // ( TIkA ) gatyupagrahakAraNabhUtodharmAstikAyo noparyastItyaloke gamanAbhAvaH / tadabhAve ca lokAloka vibhAgAbhAvaH prasajyate / " artha - agnizikhA ke samAna jIva kA gati svabhAva hai ||6|| jisa prakAra tirachA bahane kA svabhAva rakhanevAlI vAyu dIpaka kI zikhA ko bhI tirachI kara detI hai, parantu jaba isa vAyu kA saMbaMdha nahIM rahatA hai taba dIpaka kI zikhA apane svabhAva se Upara ko hI jAtI rahatI hai, kyoMki, Upara ko jAnA hI dIpazikhA kA svabhAva hai / usI prakAra nAnA gatiyoM meM le jAne meM kAraNabhUta karma kA sarvathA nivAraNa ho jAne para vaha apane Urdhvagati svabhAva ke kAraNa niyama se Upara ko hI sIdhA gamana karatA hai / saMsAra meM karmoM kI parataMtratAvaza vaha Urdhvagamana nahIM kara pAtA thA, parantu usa parataMtratA ke dUra ho jAne para vaha apane svabhAvAnusAra vAyuvega se rahita dIpakazikhA ke samAna niyama se Urdhvagamana karatA hai / Urdhvagati ke abhAva meM jIva ke abhAva kA prasaMga A jAyagA, kyoMki, uSNatA ke abhAva meM agni kA abhAva ho jAtA hai / yaha ThIka nahIM hai, kyoMki jIva kA Urdhvagamana svabhAva dUsarI gati ke niSedha ke liye hai || || jisaprakAra agni kA uSNa svabhAva hai / yadi vaha uSNasvabhAva nahIM rahe to agni kA bhI abhAva ho jAya usI prakAra muktajIva kA yadi UrdhvagamanasvabhAva mAnA jAtA to usakA jaba Urdhvagamana hotA ruka jAtA hai taba usa UrdhvagamanarUpa svabhAva kA abhAva ho jAne se jIva kA bhI abhAva siddha hotA hai ? yaha kahanA ThIka nahIM hai kAraNa ki dUsarI gati ke niSedha ke liye mukta jIva kA UrdhvagamanasvabhAva kahane kA prayojana yaha hai ki muktajIva kA Upara hI niyama se gamana hotA hai aura kisI bhI dizA meM usakA gamana nahIM ho sakatA hai / yahI mukta jIva kA svabhAva hai, parantu Upara usakA sadaiva gamana hI hotA rahe yaha svabhAva nahIM mAnA gayA hai| isa viSaya meM dRSTAnta dete haiM- jisa prakAra agni kA svabhAva niyama se Upara jAnA hai, parantu vegavAna dravya ke abhighAta se a kA tirachA gamana hone para bhI usakA nAza nahIM ho jAnA hai usIprakAra mukta jIva kA UdhvaMgamana svabhAva hone para bhI anyatra usa Urdhvagamana kA abhAva hone para bhI jIva kA abhAva nahIM ho sakatA hai| prazna - yadyapi agni kA Urdhvagamana karanA svabhAva hai to bhI vegavAn dravya ( vAyu ) kI preraNA se usakI tirachI jvAlA ke jalane para Urdhvagamana kA virodha ho jAtA hai / isaliye Urdhvagamana agni kA nahIM ho pAtA hai, parantu muktajIva ke to Udharva
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1002 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra / gamanasvabhAva ke lopa hone kA koI kAraNa nahIM hai| binA kisI bAdhaka kAraNa ke muktajIva kI Urdhvagati kyoM ruka jAtI hai? muktajIva kI Urdhvagati loka ke aMtataka hI hotI hai, usase Age aloka meM muktajIva kI gati nahIM hotii| Age usakI gati kyoM nahIM hotI hai isake liye sUtra kahA gayA hai-dharmAstikAya kA abhAva hone se loka ke aMta se prAge mukta jIva kA gamana nahIM hotaa| gati ke upakAra meM kAraNabhUta dharmAstikAya kA Upara abhAva hai, aloka meM mukta jIva ke gamana kA abhAva hai| yadi dharmAstikAya kA gati meM upakAra nahIM mAnA jAve to lokapraloka vibhAga ke abhAva kA prasaMga pA jaaygaa| isase yaha bhI siddha hotA hai ki nimitta kAraNa ke abhAva meM mukta (zuddha) jIva kI Urdhvagati ruka jAtI hai| -jaM. saM. 13-6-57/.../ zrI di.jaina svAdhyAya maMDala prAtmA kA svabhAva Urdhvagamana zaMkA-kyA AtmA kA svabhAva Urdhvagamana karanA hai yA AtmA kA svabhAva niSkriya hai ? samAdhAna AtmA kA svabhAva Urdhvagamana hai| kahA bhI hai-vissasoDDhagaI/yadyapi vyavahAreNa caturgatijanakakarmodayavazenorvAdhastiyaMggatisvamAvastathApi nizcayena kevalajJAnAdyanantaguNAvApti lakSaNamokSagamanakAle vitrasAsvabhAvenorvagatizceti (vRhadravyasaMgraha gAthA 2 vaTIkA ) artha-jIva svabhAva se Udhrvagamana karane vAlA hai| yadyapi vyavahAra se cAroM gatiyoM ko utpanna karane vAle karmoM ke udayavaza U~cA, nIcA tathA tirachA gamana karane vAlA hai phira bhI nizcayanaya se kevalajJAnAdi ananta guNoM kI prAptisvarUpa jo mokSa hai usameM pahu~cane ke samaya svabhAva se Urdhvagamana karane vAlA hai| zrI rAjavAtika adhyAya 10 sUtra 7 kI vArtika 6 va TIkA isa prakAra haitathAgatipariNAmAccAgnizikhAvata yathA tiryakaplavanasvabhAvasamIraNasambandha nirassukA pradIpazikhA svabhAvAnutpatati tathA muktAtmApi nAnAgativikAraNakarmanivAraNaM sati UrdhvagatisvabhAvatvAvamevArohati / artha-jisaprakAra tirachI bahane kA svabhAva rakhane vAlI vAyu, dIpaka kI zikhA ko bhI tirachI kara detI hai, parantu jaba usa vAyu kA sambandha nahIM rahatA hai arthAt vAyu kA bahanA jaba banda ho jAtA hai taba dIpaka kI zikhA apane svabhAva se Upara ko hI jAtI rahatI hai. kyoMki Upara ko jAnA hI dIpazikhA kA svabhAva hai usI prakAra nAnAgatiyoM meM le jAne meM kAraNabhUta karmoM kA sambandha rahane para yaha AtmA bhI gatiyoM meM gamana karatA rahatA thA, parantu una gatiyoM ke kAraNabhUta karmoM kA sarvathA nivAraNa ho jAne para vaha apane UrdhvagatisvabhAva ke kAraNa niyama se Upara ko hI sIdhA gamana karatA hai arthAt jIva kA Urdhvagamana karanA hI svabhAva hai| zrI paMcAstikAya gAthA 28 kI TIkA meM isaprakAra hai AtmA hi paradradhyatvAtkarma rajasA sAkalyena yasminneva kSale mucyate tasminnevordhvagamanasvabhAvatvAllokAntamadhigamya parato gtihetorbhaavaadvsthitH| AtmA jisasamaya samasta paradravya kamaraja se mukta hotA hai usI samaya Urjagamana svabhAva se loka ke anta meM jAtA hai usake Age gatihetu (dharmAstikAya) kA abhAva hone se avasthita hai| kriyA kA lakSaNa parispanda (kampana) hai arthAt pradezoM meM halana-calana honaa| isa lakSaNa ko pudgala aura jIva meM ghaTita karake batAyA hai-pra. sA. gAthA 129 ttiikaaprispndnlkssnnkriyaa|.......pudglaastu parispandasvabhAvatvAtparispandena bhinnAH saMghAtena saMhatAH punarbhedenotpadyamAnAvatiSThamAnabhajyamAnAH kriyAvantazca bhavanti / tathA jIvA api parispandasvabhAvatvAtparispandena nUtanakarmanokarmapudagalebhyo bhinnAstaiH sahasaMghAtena saMhatA: punarbhedenospadyamAnAvatiSThamAnabhajyamAnAH kriyAvantazca bhavanti / artha-pudgala to kriyAvAle bhI hote haiM, kyoMki parispanda dvArA pRthaka pudgala ekatra hote haiM aura ekatra mile hue pudgala punaH pRthaka ho jAte haiM isaliye ve utpanna hote haiM, Tikate haiM aura naSTa hote haiM / tathA jIva bhI kriyAvAle bhI hote haiM, kyoMki parispanda svabhAva vAle hone se parispanda
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1003 ke dvArA karma-nokarma pudgaloM se bhinna jIva unake sAtha ekatra hone se aura karma nokarmarUpa pudgaloM ke sAtha ekatra hue jIva bAda meM pRthak hone se ve utpanna hote haiM, Tikate haiM aura naSTa hote haiN| zrI paMcAstikAya gAthA 98 meM bhI kriyA ke viSaya meM zrI pravacanasAra ke anukUla hI kahA hai jo isa prakAra hai jIvA puggalakAyA saha sakkiriyA havaMti Na ya sesA / puggalakaraNA jIvA khaMdhA khalu kAlakaraNA du||98|| TIkA-pradezAntaraprAptihetuH parispandanarUpaparyAyaH kriyaa| tatra sakriyA bahiraMgasAdhanena sahabhUtAH jIvAH sakriyAbahiraMga sAdhanena sahabhUtAH pudglaaH| jIvAnAM sakriyatvasya bahiraMgasAdhanaM karmanokarmopacayarUpAH pudgalA iti te pudglkrnnaaH| tavabhAvAgniHkriyatvaM siddhAnAM / artha-jIva dravya aura pudgalakAya nimittabhUta paradravya kI sahAyatA se kriyAvanta hote haiM aura zeSa ke jo cAra dravya haiM ve kriyAvanta nahIM haiN| jIva to pudgala kA nimitta pAka kriyAvanta hote haiM aura padagalaskandha nizcaya karake kAladravya ke nimitta se kriyAvanta hote haiM // 98 // pradeza se pradezAntara hone meM kAraNabhUta jo parispandanarUpa paryAya hai vaha kriyA hai| bahiraMga sAdhanoM se hone vAlI kriyAsahita jIva hai aura bahiraMga sAdhanoM se hone vAlA kriyAsahita pudgala haiN| jIvoM ke kriyAsahitapane ke bahiraMgasAdhana karma aura nokarma kA samUharUpa pudgala haiM isaliye ve jIva-pudgaloM kA nimitta pAkara kriyAvanta hote haiN| karma nokarmarUpa pudgala kA abhAva hone se siddhoM ke niHkriyapanA hai / zrI mokSazAstra meM bhI dharma, adharma aura AkAzadravya ko ni:kriya kahakara yaha bhAva prakaTa kiyA hai ki zeSa pudgalAstikAya aura jIvAstikAya kriyAvanta haiN| zrI rAjavAtika a0 5 sUtra 7 kI TIkA va vArtika 1 meM kriyA kA lakSaNa isaprakAra kahA hai-upayanimittApekSaH paryAya vizeSo dravyasya dezAntaraprAptihetuH kriyA // 1 // abhyantaraM kriyApariNAmazaktiyukta dravyama, bAhyaca nodanAbhighAtAdyapekSyotpadyamAnaH paryAyavizeSaH dravyasya dezAntaraprApti hetaH kriyetyupadizyate / ubhayanimitta iti vizeSaNaM dravyasvabhAvanivRttyartham / yadi hi dravyasvabhAvaH syAt pariNAmino dravyasyA'nuparatakriyatvaprasaGgaH / dravyasya paryAya vizeSa iti vizeSaNam arthAntaramAvanivRttyartham / yadi hi kriyA dravyA. varthAntarabhUtA syAt dravyasya nishclntvprsnggH| dezAntara prAptiheturiti vizeSaNaM jJAnAdirUpAvinivRttyartham / artha-ubhayanimitta kA artha abhyantara aura bAhya kAraNa hai| vahA~ para kriyArUpa pariNamanazakti kA ghAraka dravya antaraMga kAraNa hai aura nodana arthAt preraNA kA honA evaM abhighAta Adi arthAt dhakkA Adi bAhya kAraNa haiN| ina donoM prakAra ke kAraNoM ke dvArA jisakI utpatti hai aura jo dravya ke eka deza se dUsare deza meM le jAne meM kAraNa hai aisI vizeSa paryAya kA nAma kiyA hai| yahA~ kriyA padArthavizeSa hai evaM ubhayanimittApekSa, paryAya vizeSa aura dravyastha dezAntara prApti hetu ye tIna usake vizeSaNa haiN| kisI bAta kI vyAvRtti karanA athavA use vyavahAra meM le AnA yaha vizeSaNa prayoga kA prayojana hai / yahAM para jo ubhayanimittApekSa yaha vizeSaNa diyA hai vaha kriyA, dravya kA svabhAva na samajhA jAve, isa bAta kI nivRtti ke liye hai| yadi kriyA ko dravya kA svabhAva mAna liyA jAegA to usa kriyA kA kabhI abhAva to hogA nahIM phira dravya sadA sthira na rahakara halanacalanarUpa hI rahegA isaliye kriyA ko dravya ke svabhAva kI nivRtti ke liye ubhayanimittApekSa vizeSaNa kAryakArI hai| paryAyavizeSa jo kriyA ko vizeSaNa diyA gayA hai vaha kriyA dravya se bhinna padArtha na samajhA jAe isa bAta ko batAne ke liye hai| yadi kriyA vathA bhinna padArtha mAnA jAegA to dravya sarvathA nizcala ho jaaegaa| dezAntara prApti hetu jo vizeSaNa hai vaha AtmA ke anAdi guNoM kI aura pudgaloM ke rUpAdi guNoM kI nivRtti ke liye hai| upayukta tIna granthoM meM kriyA kA jo lakSaNa kahA hai usase spaSTa hai ki 'kriyA' se abhiprAya vabhAvikakriyA kA hai athavA samAnajAti va asamAnajAti dravya-paryAya meM parispandarUpa yA halana-calanarUpa jo kriyA hotI hai
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1004 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : usase hai| jIva va pudgala meM hI vibhAvarUpa pariNamana karane kI zakti hai ataH ina donoM hI dravyoM ko sakriya kahA hai / parispandarUpa zakti ko zrI amRtacandrAcArya ne svabhAva kahA hai, kintu zrI akalaMkasvAmI ne ise zakti to kahA hai parantu svabhAva svIkAra nahIM kiyA hai, kyoMki yaha vaibhAvika zakti hai| isa bAta ko vArtika 15 meM spaSTa karate haiM zarIraviyoge niSkriyatvaprasaGga iti cet, na, abhyupagamAt // 15 // syAnmatam - yasya kAmaM NazarIrasambandhe sati tatpraNAlikApAditA kriyA Atmano'bhipretA tasyASTavidhakarmasaMkSaye zarIraviyogAt azarIrasthAtmano niHkriyatvaM prasaktamiti; tanna, frkAraNam ? abhyupagamAt kAraNAbhAvAt kAryAbhAva iti / karmanAkarmanimittA yA kriyA sA tadabhAve nAstIti niSkriyatvaM muktasyAbhyupagamyate'smAbhiH / athavA paranimitta kriyAnivRttAvapi svAbhAvikI muktayoga tirabhyupagamyate pradIpavat / artha- zarIra kA viyoga ho jAne para niSkriyapane kA prasaMga A jAyagA ! yadi aisA kahate ho to yaha zaMkA ThIka nahIM hai, kyoMki yaha bAta hameM svIkAra hai / / 15 / / jo kArmaNazarIra kA sambandha rahane para AtmA meM kriyA hotI hai aisA mAnate haiM unake mata meM AThoM prakAra ke karmoM kA kSaya hone para jisasamaya AtmA zarIra se judA hokara azarIrI hogA usasamaya vaha niSkriya mAnA jAyagA ? aisA nahIM hai, kyoMki yaha bAta hameM iSTa hai / kAraNa ke abhAva meM kArya kA prabhAva hotA hai / karma va nokarma ke nimitta se honevAlI kriyA karma - nokarma ke abhAva meM nahIM hotI, ataH mukta jIvoM ko hama niSkriya mAnate hI haiM / jisaprakAra dIpaka kI lo vAyu kA nimitta dUra ho jAne para Upara ko svabhAva se jAtI hai usI prakAra mukta jIvoM ke bhI karmoM kA nAza ho jAne se paranimittaka kriyA to nahIM ho sakatI, kintu svabhAva siddha UrdhvagamanarUpa kriyA mAnI jAtI hai / isaprakAra paranimitta kriyA kI apekSA se zuddhajIva kA svabhAva niSkriya hai, kintu svAbhAvikakriyA kI apekSA zuddhajIva kA svabhAva sakriya hai; aisA anekAnta se siddha ho jAtA hai / --. saM. 10-1-57/VI-VII / di. ja. sa. etmAdapura pudgala : paramANu anAdi paramANu koI nahIM zaMkA-kyA aise zuddhapudgala bhI haiM jo anAdi se zuddha hI haiM aura anantakAla taka zuddha hI raheMge ? samAdhAna - jo zuddhapudgala hai vaha paramANurUpa hai / kahA bhI hai- zuddhaparamANurUpeNa avasthAnaM svabhAvadravyaparyAya: / " ( paMcAstikAya gAthA 5 para zrI jayasenAcArya kRta TIkA ) koI bhI pudgala paramANu anAdikAla se paramANurUpa sthita rahA ho, aisA nahIM hai / " na cAnAviparamANurnAma kazcidasti / " ( rAjavArtika adhyAya 5 sUtra 25 vArtika 10 TIkA ) arthAt anAdikAla se aba taka paramANu kI avasthA meM hI rahane vAlA koI aNu nahIM hai / ataH aisA koI bhI zuddha pudgala nahIM hai jo anAdi se zuddha hI ho aura anantakAla taka zuddha hI rahegA / " nahIM 1. parantu zlokavArtika 2/173 meM likhA hai "anantAnanta paramANu aise haiM jo skandha avasthA meM prApta hue haiM, ve anAdi se paramANurUpa haiM / " parantu vahA~ yaha kathana bhASA TIkA meM hai / www. - jai. ga. 5-4-62 / / nAnakacanda [ bhASATIkAkAra - mANikacandajI kAMdeya, nyAyAcArya ]- sampAdaka
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1005 zuddha pudgala eka samaya se adhika kAlataka bhI rahatA hai zaMkA-kyA zuddhapudgala kevala ekasamaya mAtra hI zuddha raha sakatA hai ? kAraNa ki SaTguNI vRddhi se azuddhi A jAtI hai| samAdhAna-paramANu zuddhapudgala dravya hai| jaba taka vaha paramANu dvacaNukAdi skandharUpa se na pariNamana kare usa samaya taka mAtra guNa meM SaTguNavRddhi ho jAne se azuddhatA nahIM aatii| azuddhatA dvayaNuka Adi skandharUpa pariNamana karane para prAtI hai| "pudagalasya kathyante / zuddhaparamANavau varNAdayaH svabhAvaguNA: dvayaNakAdi skandhe varNAdayo vibhAvaguNAH zuddhaparamANarUpeNAvasthAnaM svabhAvadravyaparyAyaH varNAdibhyo varNAntarAdipariNamanaM svabhAvaguNaparyAyaH / dvayaNakAviskandharUpeNa pariNamanaM vibhaavdrdhypryaayaaH| teSveva dvayaNakAdi skandheSuvarNAntarAdipariNamanaM vibhaavgunnpryaayaaH|" (paMcAstikAya gAthA 5 zrI jayasenAcArya kRta TIkA ) arthAt-'pudgala ke viSaya meM kahate haiN| zuddha paramANu ke varNAdika svabhAvaguNa haiM aura yaNuka Adi skandha meM varNAdi vibhAvaguNa hai| zuddhaparamANurUpa se rahanA svabhAvadravyaparyAya hai aura usa paramANu ke varNAdi kA anya varNAdirUpa pariNamana karanA svabhAvaguNa paryAya hai| dvayaNa kAdi skandharUpa pariNamana vibhAva dravyaparyAya hai aura una dvayaNukAdi skandha meM varNAdi se anya varNAdirUpa vibhAva guNaparyAya hai|' "svabhAvaguNaparyAyA agurulaghukaguNaSaDDhAnivRddhirUpAH / .......................... zuddhArthaparyAyA agurulaghukaguNaSaDDhAnivRddhirUpeNa svabhAvaguNaparyAya vyAkhyAnakAle pUrvameva sarvavyANAM kthitaaH|" ( paMcAstikAya gAthA 16 zrI jayasenAcArya kRta TIkA ) agurulaghuguNa ke dvArA SaTguNahAnivRddhirUpa svabhAva guNaparyAya hai / yaha hI zuddha arthaparyAya hai jo kSaNakSayI hai, ataH paramANu meM jo SaTaguNavRddhi hotI hai vaha svabhAvaguNaparyAya hai| ataH aisA niyama nahIM ki zuddha pudgala ekasamaya mAtra hI zuddha rahatA ho / jaba taka vaha dvayaNukAdi skandharUpa nahIM pariNamana karatA, vaha zuddha rahatA hai aura usake guNoM meM pariNamana bhI svAbhAvika arthAt zuddha guNa paryAya haiN| je.ga.5-4-62/"| nAnakacanda 'tattvArthasUtra' meM bandhaviSayaka niyama paramANuoM ke lie haiM zaMkA-sarvArtha siddhi a. 5 sUtra 36 meM baMdha ke liye do adhika guNa kA niyama batalAyA hai vaha skandha ke liye bhI hai yA mAtra paramANa ke liye hai ? samAdhAna-tattvArthasUtra ( mokSazAstra ) adhyAya 5 meM sUtra 33 se 37 taka pudgala paramANuoM ke paraspara baMdha kA kathana hai / sUtra 33 meM baMdha kA sAdhAraNa niyama hai aura sUtra 36 meM vizeSa niyama hai / sUtra 33 kI utthAnikA meM ( tattvArthavRtti TIkA meM ) zrI atasAgara sUri ne ye sUtra paramANu baMdha viSayaka batalAye haiN| vaha utthAnikA isaprakAra hai "atha paramANUnAM parasparabaMdha nimittasUcanaparaM sUtramucyate / " artha-aba paramANuoM ke paraspara baMdha ke kAraNoM ko batalAne ke liye Age kA sUtra kahate haiM / -Ne. ga. 7-8-67/VII/ 2. lA jaina kArya paramANu kAraNa paramANu bana sakatA hai / kArya paramANu ko jaghanyatA kA niyama nahIM zaMkA-kyA bheva se hone vAle zuddha paramANu kA bhI punaH kabhI baMdha ho sakatA hai ? kyA kArya paramANu jaghanya paramANa hI hotA hai ? kyA jaghanya paramANu ( kAryaparamANu ) badalakara kabhI bhI baMdhayogya nahIM hotA, arthAt jaghanyaparamANu kabhI bhI kAraNaparamANu nahIM banatA ?
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ paM. ratanacanda jaina mukhtAra : ___samAdhAna-'bhedAvaNa', isa sUtra dvArA yaha kahA gayA hai ki skaMdha ke bheda se aNu kI utpatti ho sakatI hai| yaha aNu bhedarUpI kriyA kA kArya hone se 'kAryaparamANu' kahA jAtA hai| isameM snigdha yA rUkSa ke jaghanya avibhAgapariccheda hoM, aisA koI ekAnta niyama nahIM hai| yadi jaghanya avibhAgapariccheda bhI hoM to ve bhI kAla pAkara vRddhi ko prApta ho jAte haiM / kahA bhI hai "snehAdayo hi guNAH paramANau prAdurbhavanti viyanti ca / " [ raa-vaa-5|257 ] arthAt paramANu meM snigdha Adi guNa hAnivRddhi ko prApta hote rahate haiN| isase spaSTa ho jAtA hai ki jaghanyaguNa vAlA paramANu bhI, snigdha yA rUkSaguNa meM vRddhi ho jAne para, baMdhayogya ho jAtA hai| zrI paMcAstikAya gAthA 98 kI TIkA meM bhI kahA hai| "cakarmAdInAmiva kaalsyaabhaavH| tato na siddhAnAmiva niSkriyatvaM pudagalAnAmiti "atra yathA zraddhAtmAnubhUtibalena karmakSaye jAte karma nokarma pugalanAmabhAvAt siddhAnAM niHkriyatvaM bhavati na tathA pudgalAnAm / kasmAt ? kAlasya sarvadeva sarbhanava vidymaantvaadityrthH|" arthAt jIvoM ke bandha kA kAraNa karmodaya hai aura pudgala ke bandha kA kAraNa kAladravya hai| jisaprakAra zuddhAtmAnubhUti se karmoM kA kSaya ho jAne para karmanokarmarUpa pudgaloM kA jIvoM se prabhAva ho jAtA hai aura siddhajIva punaH bandha ko prApta nahIM hote; usaprakAra pudgalaparamANu skandha se pRthak ho jAne para punaH bandha ko prApta na ho aisA nahIM hai, kyoMki kAladravya sarvadA aura sarvatra vidyamAna rahatA hai, jisake kAraNa kAryapadgalaparamANu punaH bandha ko prApta ho jAtA hai| jaM. ga. 12-6-67/IV/ ma. gha. sAstI bhinna-bhinna paramANuoM meM bhinna-bhinna varNa zaMkA-varNaguNa ke avibhAgapraticcheda bhI paramANu meM hote haiM aura vaha bhI sparza kI taraha ananta taka bar3hate haiM yA nhiiN| varNaguNa kI pAMca paryAyeM haiM, una pAMca paryAyoM meM se sparzagaNa ko kaunasI paryAya hotI hai ? kyA sabhI paramANuoM meM ekasA varNa hotA hai yA bhinna-bhinna varNa hote haiM / samAdhAna-varNaguNa ke avibhAgapraticcheda bhI paramANu meM ghaTate-bar3hate rahate haiM / "zuddhaparamANarUpeNAvasthAna svabhAvadravyaparyAyaH varNAdibhyo varNAntarAdipariNamanaM svabhAvaguNaparyAyaH / " ( paMcAstikAya gAthA 5 ko TokA) arthAta-zuddhaparamANu meM varNa se varNAntararUpa pariNamana honA svabhAvaguNaparyAya hai| isase siddha hotA hai eka hI varNa ke avibhAgapraticchedoM meM hInAdhika honA athavA ekavarNa se dUsare varNarUpa honA yaha paramANu meM svabhAva-guNa-paryAya hai / paramANu meM eka hI varNa ke jaghanyaavibhAgapraticcheda se bar3hakara utkRSTaavibhAgapraticcheda bhI ho sakate haiM aura varNaguNa kI ekaparyAya se dUsarIparyAya bhI ho sakatI hai| sabhI paramANuoM meM varNaguNa kI eka hI paryAya ho aisA niyama nahIM hai| bhinna-bhinna paramANu bhinna-bhinna varNavAle ho sakate haiN| -jaM. ga. 26-6-67/IX/ ra. lA. jaina
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] paramANu meM zaktirUpa se bhI guru laghu prAdi nahIM zaMkA - jainasaMdeza meM likhA hai ki "guru, laghu, mRdu, kaThinasparzarUpa pariNata hue skandharUpa hone ko zakti ke yoga se paramANu ko ina sparzavAlA bhI kahA jA sakatA hai / paramANu meM sarvathA inakA niSedha karane se to skandha meM bhI unakA darzana honA sambhava nahIM hai" kyA paramANu meM guru, laghu, mRdu, kaThinasparza hai ? [ 1007 samAdhAna - zrI kuMdakuMdAcArya ne paMcAstikAya gAthA 81 meM paramANu meM do-do sparza batalAye haiM / zItauSNa meM se koI eka tathA snigdha rUkSa meM se koI eka / isaprakAra paramANu meM do sparza hote haiN| kisI bhI AcArya ne paramANu meM zakti yA vyaktirUpa se gurulaghu yA mRdu-kaThina sparza kA nirdeza nahIM kiyA hai| eka paramANu meM dUsare paramANuoM ke sAtha bandha ko prApta hone kI zakti hai, kyoMki usameM snigdha yA rUkSaguNa hai| skaMdha avasthA meM gurulaghu yA mRdu-kaThinasparza hote haiM / paramANu meM ina guru Adi sparza ko mAnane se Agama se virodha A jAyagA / zrAgama kA kutarka ke dvArA khaNDana karanA ucita nahIM hai, kyoMki Agama tarka kA viSaya nahIM hai ? (dhavala pu. 14 pR. 151 ) / - jai. ga. 7-2-66/X/ra. lA. jaina paramANu kA svarUpa se rahane kA kAla zaMkA- pudgalaparamANu kyA kabhI skandha se pRthak hotA hai ? usakA paramANurUpa se rahane kA utkRSTa kAla kitanA hai ? samAdhAna - pudgalaparamANu skandha se pRthak hotA hai kyoMki tasvArtha sUtra adhyAya 5 sUtra 27 'bhedAvaNaH' se siddha hai ki skandha ke bheda se aNu kI utpatti hotI hai / aNu skandha ko bhI prApta hote haiM aura pRthak hokara aNurUpa ho jAte haiM / anAdikAla se aba taka paramANu kI avasthA meM hI rahanevAlA koI praNu nahIM hai ( rAjavArtika adhyAya 5 sUtra 22 vArtika 10 ) / pudgalaparamANu kA paramANurUpa se rahane kA koI niyatakAla nahIM hai / koI paramANu dUsare samaya meM skandha se baMdha jAtA hai aura koI bahuta kAlataka skandhapane ko prApta nahIM hotA / - jai. ga. 4-4-63 / IX / zAntilAla paramANu meM karNendriyagrAhyatva nahIM / zabdaguNa nahIM paryAya hai| zaMkA- 'jainasaMdeza' meM pravacanasAra gAthA 2140 kI TIkA uddhRta karake likhA hai- "yahA~ paramANu meM zaktirUpa se indriyagrAhyatA svIkAra kI hai / ataH jaise paramANu meM zaktirUpa se anya iMdriyasaMbaMdhI grAhyatA hai jaise hI karNendriyasaMbaMdhI grAhyatA bhI hai / " kyA yaha niSkarSa ThIka hai ? samAdhAna- pravacanasAra gAthA 2 / 40 meM paramANu kI iMdriyagrAhyatA kA kathana hI nahIM hai, kintu vahA~ para to sparza rasa gaMdha varNaM, ina cAra guNoM kI iMdriya grAhyatA kA kathana hai jo isa prakAra hai - "iMdriyagrAhyAH kila sparzarasagaMdhavarNAstadviSayatvAt, te cendriyagrAhyatvavyaktizaktivazAt grAhyamANA agrAhyaHere A ekadravyAtmaka sUkSmaparyAyAtparamANoH A anekadravyAtmakasthUlaparyAyAtpRthivIskandyAcca sakalasyApi pudgalasyAvizeSeNa vizeSaguNatvena vidyante / " arthAt sparza, rasa, gaMdha aura varNaM iMndriyagrAhya haiM, kyoMki ve indriyoM ke viSaya haiN| iMdriyagrAhyatA kI vyakti aura zakti ke vaza se bhale hI ve sparza Adi guNa iMdriyoM ke dvArA grahaNa kiye jAte hoM yA grahaNa na kiye jAte hoM
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1008 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : tathApi ve eka dravyAtmaka sUkSma paryAyarUpa paramANu se lekara aneka dradhyAtmaka sthUla paryAyarUpa pRthvI skandhataka ke samasta pudgaloM ke sAdhAraNarUpa se pAye jAte haiM, kintu anya dravyoM meM nahIM rahane se ye sparza Adi vizeSa guNa haiM / isI TIkA meM zrI amRtacandrAcArya likhate haiM ki zabda yadyapi iMdriyagrAhya hai tathApi vaha guNa nahIM hai, kintu zabda to padgala kI skaMdhaparyAya hai| paryAya kA lakSaNa kAdAcitkatva hai arthAta anityatva hai aura guNa kA lakSaNa nityatva hai / zabda nitya nahIM hai isaliye zabdaguNa nahIM hai, kintu pudgala kI paryAya hai / yadi zabda pudgala ko paryAya hai to vaha samasta iMdriyoM ke dvArA grAhya honA cAhiye jaise pRthivI pudgala kI paryAya hai aura samasta indriyoM dvArA grAhya hai, aisI zaMkA ThIka nahIM hai, kyoMki jaise jala ghrANaiMdriya kA viSaya nahIM hai agni ghrANa aura rasanA indriyoM kA viSaya nahIM hai, aura vAyu ghrANa, rasanA tathA cakSuiMdriya kA viSaya nahIM hai vaise hI zabda bhI karNa ke atirikta anya indriyoM kA viSaya nahIM hai, kintu jala, agni, vAyu aura zabda meM sparza prAdi cAroM hI guNa vidyamAna haiM / isa TIkA se yaha niSkarSa nahIM nikalatA ki paramANu meM karNaiMdriyasambandhI grAhyatA hai| pudgala kI zabda. rUpa skaMdha paryAya meM karNaindriyasambandhI grAhyatA hai| paramANu meM zabdarUpa skaMdhaparyAya kA abhAva hai isaliye usameM karNa indriyasambandhI grAhyatA nahIM hai, kintu usameM sparza, rasa, gaMdha, varNaguNa vidyamAna haiM, isaliye paramANu ke sparza mAdi guNoM meM sparzanAdi iMdriyoM dvArA grAhyatA hai / yaha bAta satya hai ki pudgala meM zabdarUpa pariNamana karane kI zakti hai, anya pA~cadravyoM meM prarthAt jIva, dharma, adharma, AkAza, kAladravyoM meM zabdarUpa pariNamana karane kI zakti nahIM hai, isIliye 'zabda' padgala kI paryAya hai| kintu isakA yaha artha bhI nahIM hai ki pratyeka pudgaladravya meM zabdarUpa pariNamana karane kI zakti hai| yadi aisA mAna liyA jAya to avyavasthA ho jaaygii| upAdAna kA niyama na tthhre| yadyapi mRttikA aura tantu donoM padagala hai. kinta matikA meM ghaTarUpa pariNamana zakti hai, tantu meM ghaTarUpa pariNamana zakti nahIM hai isIprakAra bhASA-vargaNAoM meM zabdarUpa pariNamana karane kI zakti hai anya pudgala 22 vargaNAoM meM zabdarUpa pariNamana karane kI zakti nahIM hai, anyathA kArmANavargaNA bhI zabdarUpa pariNama jAyegI, mRttikA se paTa ( kapar3A) bana jAyagA aura tantu se ghaTa bana jaaygaa| pudgala paramANu meM zabdarUpa pariNamana karane kI zakti nahIM hai / bandha hone para jaba pudgala paramANuoM kA samaha bhASAvargaNArUpa pariNama jAtA hai taba unameM zabdarUpa pariNamana karane kI paryAya-zakti utpanna ho jAtI hai| __ -taM. ga. 7.2-66/X/ra. lA. jaina paramANu meM sparzAdi cAroM guNa vyakta haiM skandha meM koI guNa vyakta tathA koI avyakta hote haiM zaMkA-"kinhIM paramANuoM meM koI guNa vyakta hotA hai aura kinhI meM koI guNa avyakta rahatA hai" aisA 'jaina saMveza' meM likhA hai / paramANu meM rUpa, rasa, gaMdha, sparza inameM se koI guNa vyakta aura koI guNa avyakta rahate haiM kyA? kaise? samAdhAna-paramANu meM sparza, rasa, gaMdha, varNa meM cAroM guNa vyakta rahate haiN| inameM se koI bhI avyakta nahIM rahatA hai| paramANu jaba pRthvI, jala, agni aura vAyurUpa skandha meM pariNamana kara jAtA hai taba usameM koI guNa mukhya (vyakta ) ho jAtA hai aura koI guNa gauNa ( avyakta ) ho jAtA hai / sparzaguNa ke pATha bheda haiM snigdha-rUkSa, zIta-uSNa, halkA-bhArI, komala-kaThora / sparzaguNa ke ina cAra yugaloM meM paramANuoM meM snigdha-rUkSa zItoSNa, ye do yugala pAye jAte haiM aura halkA-bhArI tathA komala kaThora ina do yugaloM kA abhAva hai / baMdha hone para skandha avasthA
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [1006 meM halakA-bhArI komala-kaThora ye guNa utpanna hoNge| dravyAthikanaya kI apekSA se sat kA nAza aura asat kA utpAda nahIM hotA, kintu paryAyAthikanaya kI apekSA se sat kA vinAza aura asat kA utpAda hotA rahatA hai| zrI kundakunda bhagavAna ne kahA bhI hai evaM sado viNAso asado, jIvassa hoI uppaado| idi jiNavarehi bhaNivaM, aNNoSNaviruddhamaviruddha // 54 // bhAvoM ke dvArA jIva ke sat kA vinAza aura asat kA utpAda hotA hai, aisA jinendra bhagavAna ne kahA hai| pUrva meM jo yaha kahA gayA hai ki sat kA vinAza nahIM hotA aura asat kA utpAda nahIM hai, yadyapi yaha kathana usake viruddha hai tathApi naya vivakSA se viruddha nahIM bhI hai arthAt dravyAthikanaya se sata dravya kA vinAza aura asat dravya kA utpAda nahIM hotA, kintu paryAyAthikanaya se sat paryAya kA nAza aura asata paryAya kA utpAda hotA hai| donoM naya paraspara sApekSa haiN| jinake mAtra dravyAthikanaya kA ekAnta hai arthAt aise ekAnta mithyASTiyoM ke mata meM asat kA utpAda aura sat kA vinAza nahIM hotaa| kintu syAdvAdiyoM ko donoM iSTa haiM, unako kisI kA ekAnta Agraha nahIM hai| dravyAthikanaya kI apekSA pudgalaparamANu kA utpAda bhI nahIM hai aura vinAza bhI nahIM hai, kintu paryAyAthika naya se baMdha ho jAnepara skaMdha avasthA meM paramANu avasthA ( paryAya ) kA nAza ho jAtA hai aura skandha se pRthak hone para arthAt bheda hone para paramANu kA utpAda hotA hai / tattvArthasUtra adhyAya 5 meM kahA bhI hai "bhedAdaNuH" paramANu acAkSuSa hai, kintu sthUla skandhaparyAya hone para cAkSuSa ho jAtA hai| paramANu meM halakA-bhArI komala-kaThora sparzaguNoM kA abhAva hai, kintu skandhaparyAya meM ye guNa utpanna ho jAte haiM / paramANu meM ye guNa avyakta bhI nahIM haiN| yadi paramANu meM komala-kaThora halakA-bhArI avyakta hote to kevalajJAnI ko to ye vyaktarUpa se dikhAI dete, kintu sarvajJa ne paramANU meM komala-kaThora halakA-bhArI guNoM kA abhAva batalAyA hai| -ja'. ga.7-2-66/IX/ ra. lA. jana paramANu kI snigdhatA-rUkSatA kI hAni-vRddhi bhI zuddha pariNamana hai zaMkA-jaba jaghanya aMzavAlA zuddha paramANu do aMzarUpa pariNamatA hai to nimitta kauna hotA hai ? eNaM yaha pariNamana svabhAva hai athavA vibhAva ? samAdhAna-jaba jaghanya aMzavAlA paramANu do aMzarUpa pariNamatA hai to usa pariNamana meM kAladravya nimitta hotA hai / paMcAstikAya meM kahA bhI hai"pudgalAnAM sakriyatvasya bahiraMga sAdhanaM pariNAma nivartakaH kAla iti te kaalkrnnaaH|" (gAthA 98 TIkA) artha-pudgaloM ko sakriyapane kA bahiraMga sAdhana pariNAma niSpAdakakAla hai, isaliye pudgala kAlakaraNa vAle haiN| paramANu ke guNoM meM jo pariNamana hotA hai / vaha svabhAva pariNamana hai / 'zuddha paramANurUpeNAvasthAnaM svabhAvadravyaparyAyaH varNAdibhyo varNAntarAvipariNamanaM svbhaavgunnpryaayH|' ( paMcAstikAya gAthA 5 kI TIkA)
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 1010 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : artha- zuddha paramANurUpa se rahanA so svabhAvadravyaparyAya hai / zuddhaparamANu meM varNAdi se anya varNAdirUpa pariNamanA svabhAvaguNaparyAya hai / paramANu zuddhadravya hai, ataH usake guNa bhI zuddha haiM, ataH una guNoM meM jo pariNamana hotA hai vaha svabhAvapariNamana hai / jaba vaha paramANu anya paramANu ke sAtha bandha ko prApta ho jAtA hai to vaha dvayaNuka Adi skandharUpa zuddha pudgaladravyaparyAya ho jAtI hai ataH usake guNa bhI azuddha ho jAte haiM aura una guNoM kA pariNamana bhI vibhAva pariNamana hotA hai / isI prakAra zrAtmA kI bhI saMsAra avasthA meM paudgalika karmoM se baMdha ke kAraNa asamAnajAti azuddhadravyaparyAya ho rahI hai / saMsArI jIva ke guNa aura una guNoM kA pariNamana bhI prazuddha ho rahA hai, kyoMki Atmadravya azuddha ho rahA hai / dravya ke zuddha hone para guNa zuddha hoMge aura dravyaparyAya va guNaparyAyeM zuddha hoNgii| jabataka paramANu baMdha ko prApta nahIM huA arthAt abaMdha avasthA hai vaha svayaM zuddha hai aura usake guNoM kA pariNamana svAbhAvika pariNamana hai / vanaspati ke kAraNa ko kAraNa paramANu nahIM kahA zaMkA- niyamasAra gAthA 25 meM kahA hai 'jo pRthvI, jala, agni aura vAyu kA kAraNa hai, vaha kAraNa paramANu hai' jo vanaspati kA kAraNa hai, use kAraNa paramANu kyoM nahIM kahA jabaki vanaspatirUpa skandha kA bhI kAraNa niyama se paramANu hI hai / samAdhAna - niyamasAra gAthA 25 isa prakAra hai - jai. ga. 15-1-70/ VII / rAjakizora ghAuca ukkassa puNo jaM heU kAraNaMti taM royo / khaMdhANAM avasANo NAdavo kajjaparamANu ||25|| ni. sA. cAra dhAtunoM kA jo kAraNa hai, usako kAraNa paramANu kahA hai| pRthvI, jala, agni, vAyu cAra dhAtuyeM mAnI gaI haiM / ina cAroM dhAtumroM kA kAraNaparamANu eka hI prakAra kA hai / jaisA bAhya nimitta milatA hai vaha paramANu usa dhAturUpa pariNama jAtA hai / cAra dhAtuoM ke liye bhinna-bhinna prakAra ke paramANu kAraNa nahIM haiM jaisA ki anya matavAloM ne mAnA hai / paramANu eka hI prakAra kA hai, vaha bAhya nimittoM ke kAraNa pRthvI, jala, agni- vAyurUpa pariNamana kara jAtA hai / vanaspati dhAtu nahIM hai / vanaspati ke liye pRthvI prAdi dhAtue~ kAraNa hotI haiM / ataH vanaspati ke lie jo kAraNa hai, use kAraNa paramANu nahIM kahA gayA / skandha va paramANu donoM dravya haiN| sarva paramANuoM kI samAna paryAyeM nahIM hotI haiM zaMkA- pudgaladravya paramANu ko kahA yA skaMdha ko ? yadi skandha bhI pudgaladravya hai to kyA vaha zuddha hai ? pratyeka paramANu meM ekasI zakti hotI hai ? samAdhAna - paramANu bhI pudgaladravya hai aura skandha bhI pudgaladravya hai / " aNavaskandhAzca ||25|| ( tattvArtha sUtra adhyAya 5 ) - patrAcAra / ja. lA. jaina, bhINDara
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] isa sUtra dvArA aNa aura skandha donoM ko pudgaladravya batalAyA hai / paramANa pudgala kI zuddhaparyAya arthAt svabhAvaparyAya hai / skandha pudgaladravya ko vibhAvaparyAya arthAt azuddhaparyAya hai / paMcAstikAya meM kahA bhI hai "zuddhaparamANu rUpeNAvasthAnaM svabhAvatavyaparyAyaH varNAvibhyo varNAntarAdipariNamanaM svamAvaguNaparyAyaH, pa. gukAviskandharUpeNa pariNamanaM vibhAvadravyaparyAyAH teSveva ghaNukAviskandheSu varNAntarAdipariNamanaM vibhaavgunnpryaayaaH|" (paMcAstikAya gAthA 5 ko TIkA ) zuddhaparamANu pudgala kI svabhAvadravyaparyAya hai aura yaNa ka prAdi skandha pudgala kI vibhAva arthAt azuddhaparyAya hai| ___ sarva paramANu proM meM guNaparyAya eka prakAra kI nahIM hotI hai| koI paramANa snigdha hai, koI rUkSa hai| koI paramANa zIta hai, koI paramANa, uSNa hai| isIprakAra rasa, gaMdha, varNaguNoM kI paryAyoM meM bhI antara sambhava hai| -ja. ga. 13-8-70/1X/....... 1. paramANu svayaM prazabda hai 2. eka paryAya meM dUsarI paryAya nahIM hotI zaMkA- paramANu jaba sparza, rasa, gaMdha, varNavAlA hai to vaha zabdarUpa kyoM nahIM pariNamana karatA hai ? samAdhAna-pudgala kI aNu aura skaMdha ye do paryAyeM haiM / zrI kubakuMdAcArya ne niyamasAra meM kahA bhI hai aNNaNirAvekkho jo pariNAmo so shaavpjjaavo| khaMghasarUveNa puNo pariNAmo so vihAvapajjAyo // 28 // saMskRta TIkA-paramANuparyAyaH pudgalasya zuddhaparyAyaH / skandhaparyAyaH svajAtIyabandhalakSaNalakSitvAvazuddhaH iti // yahAM para yaha batalAyA gayA hai ki anyadravya nirapekSa hone se paramANu rUpa paryAya pudgala kI svabhAva arthAt zuddhaparyAya hai / svajAtIyabaMdha ke kAraNa skaMgharUpa paryAya pudgala kI vibhAva arthAt azuddhaparyAya hai| aNa rUpa paryAya meM skaMgharUpa paryAya kA abhAva hai, kyoMki bhinna-bhinna paryAyoM meM paraspara itaretaraabhAva hotA hai / kahA bhI hai sarvAtmakaM tadekaM syAvanyApohavyatikrame / anyatrasamavAye na vyapavizyeta sarvathA // 10 // (jayadhavala pu. 1 pR. 251) zrI paM0 kailAzacandrajI kRta artha-ekadravya kI ekaparyAya kA usakI dUsarI paryAya meM jo abhAva hai use anyApoha yA itaretarAbhAva kahate haiN| isa itaretarAbhAva ke apalApa karane para pratiniyata dravya kI sabhI paryAyeM sarvAtmaka ho jAtI haiN| vizeSArtha-prAzaya yaha hai ki itaretarAbhAva ko nahIM mAnane para ekadravya kI vibhinna paryAyoM meM koI bheda nahIM rahatA, saba paryAyeM saba rUpa ho jAtI haiN| jisasamaya paramANa rUpa paryAya hai usasamaya skandharUpa paryAya nahIM hai, kyoMki paryAyeM krama-krama se hotI haiM / kahA bhI hai
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1012 ] [paM. ratanacanda jaina mukhtAra : kramavatinaH paryAyAH // 92 // ( AlApapaddhati ) kramabhAvinaH paryAyAH ( nayacakra pR. 57 ) zabda skandharUpa paryAya hai, jaisA ki zrI kudakuvAcArya ne paMcAstikAya meM kahA hai saddo khaMdhappabhavo, khaMdho prmaannusNgsNghaado| paTThasu tesu jAyadi, saddo uppAdigo Niyado // 79 // zrI amRtacandrAcArya kRta TIkA-"iha hi bAhya AvaraNendriyAvalambito bhAvendriyaparicchedyo dhvaniH shbdH| sa khalu svarUpeNAnaMtaparamAranAmekaskaMdho nAma pryaayH|" zrI jayasenAcArya kRta TIkA-"dvividhA skaMdhA bhavanti bhASAvargaNAyogyA ye te'bhyaMtare kAraNabhUtAH sUkSmAste ca niraMtaraM loke tiSThanti, ye tu bahiraMgakAraNabhUtAstAlvoSThapuTavyApAraghaMTAbhighAtameghAvayaste sthUlAH kvApi kvApi tiSThanti na sarvatra yaneyamubhayasAmagrI samuditA tatra bhASAvargaNAH zabdarUpeNa pariNamanti na srvtr|" yahA~ para yaha batalAyA gayA hai ki zabda skandha-prabhava hai arthAt bhASAvargaNArUpa skaMdha kI paryAya hai aura anantaparamANa proM ke paraspara baMdha hone para prarthAt ekIbhAva ko prApta hone para bhASA-vargaNArUpa skaMdha hotA hai. kyoMki 'ekIbhAvo bandhaH' ekIbhAva ko prApta honA baMdha hai ye bhASA vargaNAyeM saMsAra meM sarvatra tiSTha rahI haiN| kintu bhASAvargaNA ko zabdarUpa pariNamAne meM bahiraMga kAraNa oMTha Adi kA vyApAra tathA ghaMTA Adi kA hilanA va meghAdika kA saMyoga loka meM sarva ThikAne nahIM hai, kahIM-kahIM para hai| jahAM para yaha bahiraMga kAraNa milatA hai vahA~ para hI bhASAvargaNA zabdarUpa pariNama jAtI hai| Adesamettamutto ghAducatukkassa kAraNaM jo du| * so aio paramANU, pariNAmaguNo sayamasaho // 7 // paramANa AdezamAtra se mUrta hai, cAra dhAtunoM kA (pRthvI, jala, vAyu, agni ) kAraNa hai, pariNamana svabhAvavAlA hai (vaNaM se varNAntara, rasa se rasAntara ityAdi) aura svayaM azabda hai ( bhASAvargaNArUpa skaMdha na hone se paramANa zabdarUpa nahIM pariNama sakatA ) apadeso paramANu padesameto ye sayamasaddI jo // 163 // [ pravacanasAra ] saMskRta TIkA-"svayamaneka paramANudravyAtmakazabdaparyAyavyaktyasaMbhavAdazabdazca / " paramANa apradezI hai tathA pradezamAtra hai aura aneka paramANa dravyAtmaka skaMdharUpa zabda paryAyarUpa svayaM pariNamana na hone se azabda hai| paramANa rUpa paryAya meM bhASAvargaNArUpa skandhaparyAya kA abhAva hone se paramANu svayaM azabda hai| -ja. ga. 6-7-72/IX/ra. lA. jana zabda guNa nahIM hai, kintu paryAya hai zaMkA-zabda ko yadi guNa mAnA jAya to kyA yaha yogya nahIM hai ?
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1013 samAdhAna-zabda ko yadi guNa mAnA jAya to usakA kabhI nAza nahIM honA cAhiye / sparza, rasa, gaMdha, varNa ke sadRza zabda bhI pudgala kI pratyeka avasthA meM rahanA cAhiye, kintu aisA nahIM hai / skandhoM ke paraspara TakarAne se zabda utpanna hotA hai| zrI kundakundAcArya ne kahA bhI hai samvesi khaMdhANaM jo aMto taM viyANa paramAraNa / so sassado asaddo ekko avibhAgI muttibhavo // 77 / / Adesamettamutto chAducadukkassa kAraNaM jo du| so aio paramANU pariNAmaguNo saMyamasaddo // 7 // saddo khaMdhappabhavo paramANu saMgasaMghAvo / puDhe su tesu jAyadi saddo uppAdigo Niyado // 79 // paMcAstikAya yahAM para gAthA 77 va 78 meM yaha batalAyA gayA hai ki paramANa svayaM azabda hai / gAthA 76 meM batalAyA hai ki zabda skandhajanya hai| skandhoM ke paraspara TakarAne se zabda utpanna hotA hai| zrI amRtacandrAcArya ne kahA hai-"zabdayogyavargaNAbhiranyonyamanupravizya samaMtato'bhivyApya pUrite'pi sakale loke yatra tatra bahiraMgakAraNasAmagrIsamudeti tatra tatra tAH zabdatvena svayaM vipariNamaMta iti zabdasya niyatamutpAdyatvAta skaMdhaprabhavatvamiti / " [paM0 kA0 gA0 79 ta0 bI0 ] zabdayogya vargaNAoM se samasta loka bharapUra hone para bhI jahA~-jahA~ bahiraMga kAraNasAmagrI udita hotI hai vahA~-vahA~ ve bhASA vargaNAeM zabdarUpa se svayaM pariNamita hotI haiM / isaprakAra zabda avazya hI utpAdya hai isaliye vaha skandha-janya hai| yahA~ para yaha batalAyA gayA hai ki zabda ke yogya pudgalavargaNAe~ arthAt zabda kA upAdAna kAraNa to loka meM sarvatra hai, kintu nimitta-kAraNa ke abhAva meM ve upAdAna-kAraNarUpa vargaNAeM zabdarUpa svayaM nahIM pariNama sktiiN| jahA~ jahA~ nimittakAraNa milatA hai vahA~-vahA~ vaha upAdAnakAraNarUpa vargaNA hI zabdarUpa pariNamatI haiM, anya pudgala skandha zabdarUpa nahIM pariNamatA isaliye svayaM pariNamatI haiM aisA kahA gayA hai| aMtaraMga aura bahiraMga kAraNoM se zabda kI utpatti hotI hai, isaliye zabda guNa nahIM ho sakatA vaha paryAya hai, kyoMki guNa ko utpatti yA vinAza nahIM hotA hai| saddo baMdho suhumo pUlo saMThAna bhevatamachAyA / ujjodAdavasahiyA puggaladavvassa pajjAyA // 16 // dravyasaMgraha yahA~ para 'saddo' zabda dvArA yaha batalAyA gayA hai ki zabda pudgaladravya kI paryAya hai isase zabda ke guNa hone kA niSedha ho jAtA hai| -gai. ga. 15-6-72/VII/ ro. lA. jaina pudgala paramANu meM vaibhAvika paryAya zakti nahIM hai zaMkA-paramANa pudgaladravya ko svabhAvaparyAya hai tathA yaNaka Adi pudgala ko vibhAvadravyaparyAya hai| yadi pudgala meM vibhAvazakti na hotI to pudgalaparamANa, kA bandha hokara vibhAvarUpa pariNamana nahIM ho sakatA thaa| ataH putgaladravya meM vaibhAvikadravyazakti hai aisA kyoM na mAnA jAya?
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1014 ] samAdhAna - paramANu ke bandha kA kAraNa snigdha va rUkSa guNa hai / kahA bhI hai " snigdharUkSatvA bandhaH ||5|3|| " ( tasvArtha sUtra ) [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : snigdhatva aura rUkSatva ke kAraNa pudgalaparamANaoM kA paraspara bandha hotA hai aura isameM sahakArIkAraNa kAladravya hai / kahA bhI hai "khaMdhA khalu kAla karaNA vu / " pudgala paramANuoM kA paraspara baMdha ho jAne para dvayaNaka prAdi skandharUpa samAnajAti - dravya-paryAya utpanna ho jAtI hai jo vibhAvaryAya hai / paramANa meM narama, kaThora, halakA, bhArI sparza nahIM hai, kintu baMdha hokara sthUla skandha bana jAne para unameM narama-kaThora tathA halakA- bhArI sparza utpanna ho jAte haiM isIprakAra pudgalaparamANu meM jala dhAraNa karane kI zakti yA karNaindriya kA viSaya hone kI zakti nahIM hai, kintu pudgala paramANa uoM kA bandha hokara ghaTarUpa pariNamana hone para jala dhAraNa karane kI navIna paryAyazakti utpanna ho jAtI hai tathA bhASAvargaNAskandharUpa pariNamana hone para karNa - indriya kA viSaya hone ko navIna paryAyazakti utpanna ho jAtI hai / ghaTaparyAya kA vyaya ho jAne para jala dhAraNa karane kI paryAyazakti naSTa ho jAtI hai / bhASAvagaMNArUpa skandha kA vighaTana ho jAne para karaNaM indriya ke viSaya hone kI zakti kA bhI prabhAva ho jAtA hai| isaprakAra paryAyazakti utpanna hotI rahatI hai, aura vinaSTa hotI rahatI hai / paramANuoM kA paraspara baMdha ho jAne para pudgalaparamANu rUpa zuddhaparyAya kA abhAva hokara ( vyaya hokara ) skandharUpa azuddhaparyAya utpanna ho jAtI hai| aura vibhAvarUpa pariNamana hone lagatA hai / vibhAvarUpa pariNamana ko vaibhAvikazakti bhI kaha diyA to koI vizeSa Apatti nahIM hai, kintu azuddhadravya kI paryAyazakti hai dravyazakti nahIM hai / azuddhaparyAya kA vyaya hone para aura azuddhaparyAya kA utpAda hone para isa paryAyazakti kA bhI prabhAva ho jAtA hai| kisI bhI ArSa grantha meM vabhAvika - dravyazakti kA ullekha nahIM hai phira usako kaise svIkAra kiyA jA sakatA hai ? paryAyazakti ke liye prameyakamalamArtaNDa pR0 200 dekhanA cAhiye / - jai. ga. 25-6-70/ VII / kA. nA. koThArI pudgaloM (paramANu) ke bandha kA niyama evaM matabhinna zaMkA- paramANa ke bandha ke viSaya meM tattvArtha sUtrakAra se dhavala kA mata bhinna hai yA tasvArthasUtra ke TIkAkAroM se dhavala kA mata bhinna hai ? sarvArthasiddhi meM sampAdaka paM0 phUlacandrajI siddhAnta zAstrI ne pR0 230 para batAyA hai ki "tattvArtha sUtra [ 5 / 33 - 37 ] evaM pravacanasAra gAthA 166 kI TIkAdvaya ] kA mata eka hai, parantu SaTkhaMDAgama [ dhavala pu0 14 pR0 33 gAthA 36 ] meM kahI gaI bandha-vyavasthA isase kucha bhinna hai / " isa para vizeSa spaSTIkaraNa dene kI kRpA kareM / samAdhAna- - 'tattvArtha sUtra' meM paramANa uoM ke bandha hone meM do sUtra [ niSedhAtmaka ] haiM / jaghanya guNa ( pravibhAga praticcheda ) vAle paramANuoM kA bandha nahIM hotaa| dUsare, jina sadRzaparamANaoM ke guNasamAna hoM unakA paraspara bandha nahIM hotA / sadaza paramANa noM meM yadi do guNa adhika hoM to bandha ho sakatA hai| rUkSa va rUkSa paraspara sadRza haiM / snigdha va snigdha paraspara sadRza haiM, kintu rUkSa va snigdha paraspara sadRza nahIM haiM, kintu videza haiM /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva dhora kRtitva ] [ 1015 parantu dho pUjyapAda AcArya aura inake pazcAt hone vAle akalaMkadeva Adi ne bhI "sadRza" ko goNa karake " sakSa tathA viza donoM meM guNoM kI samAnatA hone para bandha nahIM hotA" aisA artha kara diyA hai| parantu mUla sUtrakAra ke sUtra se yaha artha nahIM nikalatA / apane abhiprAya ko prakaTa karane ke lie zabda hI mAdhyama hai / zabdoM kA jo artha hotA hai vahI granthakAra kA abhiprAya hai / 'dhavala' se tasvAyaMsUtrakAra kA mata bhinna nahIM hai, kintu TIkAkAroM kA mata bhinna hai; aisA paM0 phUlacandra jI sA0 ko likhanA cAhie thaa| zrI amRtacandrAcArya ne bhI 'tattvArthasUtra' para 'tattvArthasAra' likhA hai| unhoMne bhI zrI pUjyapAdAcArya ko Follow kiyA hai| zrI vIrasenAcArya ne zrI pUjyapAda ko Follow nahIM kiyA, kintu mUla granthakarttA ( umAsvAmI ) ke zabdoM kA dharya kiyA hai| athavA isa sambandha meM AcAryoM ke do bhinna mata haiM / " jaghanyaguNa aura do guraNa adhika" samajhane ke lie dhavala pu0 14 pR0 450 va 451 dekhane cAhie / - pakSa 15-4-79/ na. lA. jaina, bhINDara zaMkA- 'tasvArthasUtra' kA 'dhavalA' se bandhaniyamaviSayaka matabheda ho, aisA najara nahIM aataa| " sadRzAnAM" zabda bhI avalokanIya hai| isa viSaya meM kRpayA Apa spaSTIkaraNa deveN| sAtha hI dhavalAkAra ke matAnusAra vizoM meM aba samaguNabandha evaM advayadhika bandha svIkRta hai to "banye'dhiko pAriNamiko ca [ 537 ta0 sU0 ]" yaha sUtra vahA~ kyA kAma karegA ? samajhAne kI kRpA kareM / samAdhAna -- paramANa uoM ke paraspara bandha ke viSaya meM jo dhavalAkAra kA [ 60 pu0 14 meM varmaNA khaNDa meM] mata hai vahI mata tasvArthasUtrakAra kA hai / kintu zrImatpUjyapAda Adi AcAryoM kA bhinna mata hai / 'tattvArtha sUtra', adhyAya 5 meM sUtra 33 se 37 taka paramANuoM ke paraspara bandha kA niyama batAyA gayA hai| sUtra 33 meM kahA gayA hai ki snigdha va rUkSaguNa ke kAraNa paramANuoM kA paraspara bamdha hotA hai| 34 veM evaM 35 veM sUtra meM yaha batAyA gayA hai ki kina-kina avasthAoM meM paramANuoM kA paraspara bandha sambhava nahIM hai| cauMtIsaveM sUtra meM batAyA gayA hai ki jaba snigdha yA rUkSaguNa ke avibhAgapraticcheda ghaTakara itane kama ho jAte haiM ki unameM bandhazakti kA prabhAva ho jAtA hai to una paramANu proM kA bandha nahIM hotaa| jaba snigdha yA rUkSaguNa ke avibhAgapraticcheda bar3hakara jaghanyetara ho jAte haiM to unameM bandha zakti kA prAdurbhAva ho jAtA hai aura unakA bandha sambhava ho jAtA hai / paiMtIsaveM sUtra meM batAyA hai| ki yadi ve paramANa sara haiM-- arthAt eka paramANu snigdha hai aura dUsarA paramANa bhI snigdha hai [ athavA eka paramANu, rUkSa hai aura dUsarA paramANu bhI rUkSa hai ] tathA una donoM paramANaoM ke avibhAgapraticcheda bhI samAna hoM to unakA paraspara bandha nahIM hotA / guNoM ( avibhAgapraticchedoM ) kI samAnatA kA niyama videza ( snigdha kA rUkSa yA rUkSa kA snigdha ke sAtha ) bandha meM bAdhaka nahIM hai| yadi guNa-samAnazva kA niyama vizoM meM bhI vanya kA bAdhaka ho jAve to sUtra 35 meM prayukta 'sahazAnAm' zabda nirarthaka ho jaaygaa| chattIsaveM sUtra meM batAyA gayA hai ki saroM [ snigdha kA snigdha ke sAtha athavA rUkSa kA rUkSa ke sAtha ] kA bandha do guNa adhika hone para hI sambhava hai / 9 / tIsaveM sUtra meM yaha batAyA gayA hai ki bandha hone para adhika guNavAle rUpa pariNamana ho jaaygaa| snigdha kA snigdha ke sAtha yA rUkSa kA rUkSa ke sAtha hone para hInaguNa ( avibhAga praticcheda ) vAlA paramANa bhI adhika snigdha yA adhika rUkSa ho jaavegaa| isIprakAra snigdha va rUkSa paramANuoM kA paraspara bandha hone se yadi donoM ke
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1016 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : avibhAga praticcheda samAna haiM to unake guNoM meM pariNamana nahIM hogaa| yadi donoM ke avibhAgapraticcheda asamAna hoM to honaguNa vAlA paramANu adhikaguNa vAle paramANurUpa pariNamana kregaa| isaprakAra saiMtIsarvA sUtra bandha-abandha kA niyAmaka nahIM hai / isameM to yaha batAyA gayA hai ki hInAdhika guNavAle paramANuoM kA paraspara bandha hone para kasA pariNamana hotA hai| --- patrAcAra/agasta 87 ja. lA. jana, bhINDara jJAnAvaraNAdi karmoM ko tosa koDAkor3I sAgara sthiti kaise sambhava hai ? zaMkA-sarvArthasiddhi grantha a0 5 satra 7 kI TIkA kI antima paMkti meM likhA hai-"ukta vidhi se bandha ne para jJAnAvaraNAdi karmoM kI tIsakor3Akor3IsAgara sthiti bana jAtI hai|" tIsakor3Akor3IsAgara kI sthiti kaise sambhava hai? kyA dvi-adhika guNa paramANu 30 koDAkor3IsAgara taka guNAntara ko saMkramaNa nahIM karate ? samAdhAna--'tattvArthasUtra' a0 5 meM sUtra 33 se 37 paramANa proM ke paraspara bandha kA kathana hai| paraspara skandhoM ke bandha kA yA jIva pudgala ke paraspara bandha kA kathana nahIM hai / "bandha ke samaya do adhika guNavAlA paramANu pariNamana karAne vAlA hotA hai|" aisA 37 veM sUtra meM kahA gayA hai / 'bandha' kI vyAkhyA karate hue zrI pUjyapAdAcArya ne kahA hai-"pUrvAvasthApracyavanapUrNakaM tArtIyikamavasthAntaraM prAdurbhavatItyekatvamupapadyate / itarathA hi zuklakRSNatantuvata saMyoge satyapyapAriNAmikatvAtsarga viviktarUpeNaivAvatiSTheta / uktena vidhinA bandhe punaH sati jJAnAvaraNAdInAM karmaNAM triMzatsAgaropamakoTAkoTyAdisthitirupapannA bhavati / " isakA artha zrI paNDita phUlacandrajI ne isaprakAra kiyA hai "isase pUrva avasthAnoM kA tyAga hokara unase bhinna eka tIsarI avasthA utpanna hotI hai| ataH unameM ekarUpatA prAjAtI hai / anyathA sapheda aura kAle tantu ke samAna saMyoga ke hone para bhI pAriNAmika na hone se saba alaga-alaga hI sthita rheNge| ukta vidhi se bandha ke hone para jJAnAvaraNAdi karmoM kI tIsakoDAkoDIsAgaropama sthiti bana jAtI hai|" yahA~ bandha aura saMyoga kA antara dikhalAyA gayA hai| bandha ke hone para pAriNAmikatA hone se una donoM dravyoM meM ekarUpatA AjAtI hai| ta0 sa0 217 kI TIkA meM prAcIna gAthA uddha ta kI gaI hai| jisameM likhA haibaMdhaM paDi eyattaM lakkhaNado tassa havai NANattaM / " arthAta bandha kI apekSA paudgalika karmoM aura AtmA meM ekarUpatA AjAtI hai| kintu lakSaNa kI apekSA una donoM meM nAnArUpatA hai / mAtra saMyoga hone para pAriNAmika na hone se ekarUpatA nahIM paatii| isa ekarUpatA ko samajhAne ke lie prAcArya mahArAja ne jJAnAvaraNAdi karma aura jIva ke bandha kA dRSTAnta diyA hai| ekarUpatA ho jAne ke kAraNa karmoM kI 30 koDAkor3IsAgara sthiti bana jAtI hai| sparzAdi guNoM meM pariNamana hone para bhI jJAnAvaraNAdi karmAvasthA 30 kor3Akor3IsAgara taka banI rahatI hai| usameM koI bAdhA nahIM paatii| jaise meruparvata ... ....... ... anAdikAla se sthita hai| -patrAcAra 1978/ja.lA. ptana, bhINDara
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1017 pudgala : skandha skandha rUpa pariName binA zabda paryAya nahIM utpanna hogI zaMkA-mandha hone para kyA koI navInatA A jAtI hai ? samAdhAna-bandha hone para eka tIsarI hI vilakSaNa avasthA hokara eka skandha bana jAtA hai / zrI akalaMkadeva ne bhI kahA hai-'pUrvAvasthA prAcyavapUrNakaM tArtIyakamavasthAntaraM prAdurbhavatItyeka skandhatvamupapadyate / " isa prakAra ananta paramANumoM ke baMdha hone para bhASA vargaNArUpa skaMdha kI eka tIsarI vilakSaNa avasthA ho jAtI hai| jisameM zabdarUpa pariNamana karane kI zakti utpanna ho jAtI hai| baMdha ke dvArA tIsarI vilakSaNa avasthA ko prApta hae binA mAtra paramANU zabdarUpa nahIM pariNamana kara sktaa| -jaM. ga. 7-2-66/X/ra. lA. jaina pudgala ke bheda : chAyA eka sthAna se dUsare sthAna taka bhejI nahIM jAtI zaMkA-svAmi kArtikeyAnuprekSA gAthA 206 kI saMskRta TIkA meM likhA hai-'chAyA bAdarasUkSmam, yacchettu bhettum anyatra netum azakyaM tavAvarasUkSmamityarthaH arthAt chAyA ko bAdarasUkSma kahA hai, kyoMki jo chevA-bhedAna jA sake aura na eka jagaha se dUsarI jagaha lejAyA jA sake use bAvarasUkSma kahate haiM / aba yahA~ para zaMkA hotI hai ki mAja jo TelIvijana meM chAyA bhI eka sthAna se dUsare sthAna para yaMtroM dvArA bhejI jAtI hai vaha kaise siddha hogA ? samAdhAna-TelIvijana meM yantra dvArA chAyA eka sthAna se dUsare sthAna para nahIM bhejI jaatii| kintu chAyA ko yaMtroM dvArA Electric Waves meM saMkramaNa karake Electric Waves eka sthAna se dUsare sthAna para jAtI haiM jahAM para Electric Waves ko yaMtroM dvArA punaH chAyArUpa meM saMkramaNa kara dete haiN| chAyA bhI pudgala hai aura Electric Waves bhI pudgala haiM, ataH ina donoM ke paraspara saMkramaNa hone meM koI bAdhA nahIM aatii| -p.ga. 17-5-62/VII/ nAnakacanda pudgala dravya ke gamana meM dharma va kAla kAraNa haiM zaMkA-pudgala ke gamana meM dharma sahakArI kAraNa hai, kintu dravyasaMgraha meM kAla ko bhI likhA hai so kaise ? samAdhAna-jIva aura pudgala ke gamana meM dharmadravya sAdhAraNa sahakArI kAraNa hai yaha bAta satya hai, kintu eka kArya ke hone meM aneka sahakArI kAraNa hote haiN| jaise machalI ke gamana meM dharmadravya ke atirikta jala bhI sahakArI kAraNa hotA hai| 'mokSazAstra adhyAya 5 sUtra 22 meM kAladravya kA upakAra batalAyA gayA hai| usameM "kriyA' bhI eka upakAra batalAyA gayA hai| isI prakAra 'paMcAstikAya' gAthA 98 meM bhI kahA gayA hai|' eka kArya ke hone meM aneka sahakArI kAraNa hone meM koI bAdhA nahIM / 'vRhadravyasaMgraha' gAthA 25 kI saMskRta TIkA meM isa zaMkA kA samAdhAna svayaM TIkAkAra ne kiyA hai vahA~ se vizeSa dekha lenA caahiye| -jai. ga. 17-5-62/VII/ rAmadAsa
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1018 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : lohe kA svarNarUpa pariNamana zaMkA-yaha ThIka hai, ki rasAyana ke yoga se lohA bhI sonA bana jAtA hai, kintu jisaprakAra agni ke saMyoga haTane para jala apane vAstavika svarUpa para A jAtA hai / to kyA sonA bhI rasAyana kA prabhAva haTane para apane vAstavika svarUpa ko grahaNa kara letA hai / yadi sonA bhI apanA vAstavika svarUpa grahaNa kara letA hai to yahI siddha hotA hai ki anyadraSya kI paryAya anyadravya ko ekasamaya mAtra hI prabhAvita karatI hai sarvadeza nahIM tathA upacAra se hI use sonA kaha sakate haiM / rasAyana ke yoga se lohA sonA bana jAnA koI Azcarya nahIM, kintu yaha kitane pAzcarya kI bAta hai ki jo zaktirUpa se sonA hai, vaha to parake saMyoga se lohA banA huA hai aura jo zaktirUpa se lohA hai vaha parake saMyoga se sonA banA huA hai| lohe se sonA banane meM nimittakAraNa tathA upAdAnakAraNa kyA hai ? arthAt svarNarUpa kArya ke nimitta va upAdAna eka dUsare ke pratikUla haiM / Agama meM kArya kI utpatti anukUla nimitta anukUla upAdAna tathA bAdhaka kAraNa ke abhAva hone para mAnI hai| ataH spaSTa kreN| punazca isake antargata bIja va bhUmi kA dRSTAnta viyA, inameM nimitta va upAdAna kaunasA hai? ___samAdhAna-rasAyana ke prayoga se jo lohA suvarNa ho jAtA hai yaha pudgala kI dravyaparyAya hai maura agni ke saMyoga se jo jala kA sparzaguNa zItala se uSNarUpa pariNamana kara jAtA hai vaha guNaparyAya hai / pagni kA saMyoga dUra ho jAne para jala meM navIna uSNatA pAnI banda ho gaI aura usameM se uSNatA nikala kara havA meM milane lagI, kyoMki bhautika parivartana thaa| lohe kA suvarNa banane meM rAsAyanika parivartana ho jAtA hai arthAt lohA aura rasAyana ye donoM milakara suvarNarUpa pariNamana kara jAte haiM / ataH rasAyana ke pRthak hone kA prazna hI utpanna nahIM hotA hai| -jaM. ga. 17-7-69/""| ro. lA. jaina sone aura tAMbe kA bhI [ bandha ho jAne para ] ekatva sambhava hai zaMkA-sonagar3ha se prakAzita 'jJAnasvabhAva jJeyasvabhAva' pustaka ke pR0 330 para likhA hai 'sonA aura tAMbA kabhI ekameka hotA hI nhiiN|' kyA yaha ThIka hai ? samAdhAna-upayukta kathana ThIka nahIM hai, kyoMki sone aura tAMbe kA baMdha ho jAne para donoM meM ekatva ho jAtA hai / zrI vIrasena mahAnAcArya ne kahA bhI hai "baMdho NAma dubhAvaparihAreNa eyttaavttii|" dhavala pu0 13 pR0 7 / artha-dvitva kA tyAgakara ekatva kI prApti kA nAma baMdha hai| "ekobhAvo baMdhaH sAmIpyaM saMyogo vA yutiH|" dhavala pu0 13 pR0 358 / artha- ekIbhAva kA nAma baMdha hai / samIpatA yA saMyoga kA nAma yuti hai| isI bAta ko zrI pUjyapAda AcArya kahate haiM
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1016 "yathA klino gur3o'dhikamadhurarasaH parItAnAM reNyAdInAM svaguNApAdanAta pAriNAmikaH / tathA'nyo'pyadhikaguNaH alpIyasaH pAriNAmika iti kRtvA dviguNAvisnigdharUkSasya caturgaNAdisnigdharUkSaH pAriNAmiko bhavati / tataH pUrvAvasthApracyavanapUrvakaM tAyikamavasthAnataraM prAdurbhavatItyekatvamupapadyate / itarathA hi zuklakRSNatantuvat saMyoge satyapyapAriNAmikatvAtsarva viviktarUpeNavAvatiSTheta / " sarvArtha siddhi 137 / / zrI paM0 phUlacandajI kRta artha-jaise adhika mIThe rasavAlA gIlA gur3a usa para par3I huI dhUli ko apane guNarUpa se pariNamAne ke kAraNa pAriNAmika hotA hai, usIprakAra adhikaguNavAlA anya bhI alpaguNavAle kA pAriNAmika hotA hai / isa vyavasthA ke anusAra do zakttyaMzavAle snigdha yA rUkSa paramANu kA cAra zakttyaMzavAlA snigdha yA rUkSa paramANu pAriNAmika hotA hai| isase pUrva avasthAoM kA tyAga hokara unase bhinna eka tIsarI avasthA hI prApta hokara unameM ekarUpatA A jAtI hai| anyathA sapheda aura kAle tantu ke samAna saMyoga ke hone para bhI pAriNAmika na hone se saba alaga-alaga hI sthita rhegaa| isaprakAra yaha batalAyA gayA ki baMdha hone para ekatva ho jAtA hai, kintu saMyoga meM ekatva nahIM hotA hai / zrI amRtacandrAcArya bhI baMdha meM ekatva svIkAra karate haiM bandhaM pratibhavatyaikyamanyonyAnupavezataH / yugapada draavitsvrnnraupyvjjiivkrmnnoH||18|| tatvArthasAra a.5 jisaprakAra ekasAtha pighalAye hue suvarNa aura cAMdI kA eka piNDa banAye jAne para paraspara pradezoM kA eka dUsare meM pravezAnupraveza ho jAne se ekarUpatA AjAtI hai usIprakAra baMdha kI apekSA jIva aura podgalIka karmoM ke pradezoM kA paraspara meM pravezAnupraveza ho jAne se donoM meM ekarUpatA ho jAtI hai| jo ekarUpatA svIkAra nahIM karate ve baMdhatattva ko svIkAra nahIM karate / baMdhatattva ko na mAnane se mokSatattva ke asvIkAratA kA prasaMga AjAyagA, kyoki baMdhapUrvaka hI mokSa hotA hai / jo baMdhA nahIM usake liye mokSa kA prazna hI utpanna nahIM hotA hai| muktazcet prAkabhavedvandho no bandho mocanaM katham / abandhe mocanaM naiva muJceroM nirarthakaH // yadi jIva mukta hotA hai to isa jIva ke bandha avazya honA cAhiye, kyoMki yadi bandha na ho to mokSa (chUTanA ) kaise ho sakatA hai| ataH prabandha kI mukti nahIM huA karatI, usake to muJc dhAtu kA prayoga hI vyartha hai| na. ga. 8-2-83/VII/ zrI sulatAnasiMha Tona va pleTinama mizrita dhAturUpa haiM tathA pRthvIrUpa hI haiM zaMkA-TIna, pleTinama mAvi ko pRthvI ke 36 bhedoM meM kyoM nahIM ginAyA ? dhavala 12274-275 prAkRta paMcasaMgraha 177 tathA mUlAcAra adhikAra 5 gAyA 8-12 athavA gAthA 206-209 meM chattIsa bheva pRthviyoM ke batAye haiN| parantu unameM TIna va pleTinama ke nAma nahIM kahe / samAdhAna-TIna, pleTinama Adi zuddha dhAtu nahIM haiM, mizrita haiM; ataH pRthiviyoM ke 36 bhedoM meM unheM nahIM ginaayaa| -pana 13-2-79/" / ja. lA. jaina, zrINDara
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1020 ] kA bandha- vidhAna zaMkA-skandhoM meM bandha kisa niyama se hotA hai ? samAdhAna - skandha meM sabhI prAThoM sparza, do gandha, pA~ca rasa evaM pA~ca varNa hote haiN| do skandhoM meM paraspara bandha ke lie dvadhika guraNa kA niyama nahIM hai / unameM paraspara bandha rAsAyanika niyama se ho jAtA hai / " - patra 16-2-78 / / ja. lA. jaina, bhINDara [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : pudgala skandha kAlakaraNa hai, jova pudgalakaraNa hai samayasAra, zaMkA- paMcAstikAya gAthA 98 meM pudgaloM ko kAlakaraNa kahA, para jIva ko kAlakaraNa nahIM kahA kyoM ? samAdhAna - jIva svabhAva se niSkriya hai / karmodaya ke kAraNa jIva meM gati hotI hai, jo vibhAva hai / AtmakhyAti TIkA ke anta meM pariziSTa meM 47 zaktiyoM kA kathana hai / usameM jIva ke gati yA kriyAtI zakti nahIM kahI gaI; niSkriyatva zakti ( 23 vIM zakti ) to kahI hai ] ataH kAraNa na kaha kara pudgala dravya ko kAraNa kahA hai| [ paM0 kA0 98 ] yadi mAtra dhamaM dravya va kAladravya ko kAraNa kahA jAtA to pudgala [ arthAt zuddhapudgala ] ke samAna jIva ( zuddha jIva ) meM bhI gati ke nitya sadbhAva kA prasaMga A jAyagA / ataH jIva ko kAlakaraNa na kahakara " puggalakaraNA" arthAt pudgalakaraNa kahA hai / jIva kI gati meM kAladravya ko - patra 21-4-80/- / ja. lA. jaina, bhINDara pudgaloM kI vibhAva paryAya kAla- prerita hotI hai zaMkA- galadravya kI vibhAvaryAya kAlaprerita hotI hai / so kAlaprerita se kyA abhiprAya hai ? samAdhAna - pudgaladravya meM baMdha ke kAraNa vibhAvaparyAya hotI hai| pudgala meM bandha snigdha va rUkSaguNa ke kAraNa hotA hai / jaisA ki 'mokSazAstra' meM 'snigdharUkSatvAda baMdha:' isa sUtra dvArA kahA gayA hai / pudgala paramANutroM kA yA sUkSmaskandhoM kA baMdha meM kAla ke atirikta anyadravya kAraNa nahIM ho sakatA hai / isIlie zrI kundakundAdi AcAryoM ne pudgala kI vibhAvaparyAya ko kAlakRta yA kAlaprerita kahA hai / jIvApuggala kAyA saha savikariyA havaMti Na ya sesA / buggala - karaNa jIvA, khaMdhA khalu kAlakaraNA tu // 98 // [ paM. kA. ] 1. (a) dvayoH snigdhakSayoraNvoH parasparAzleSalakSaNe bandhe sati dvayaNukaH skandho bhavati / evaM saMkhyeyAsaMkhyeyAnantapradezaskandho yojyaH / rA. vA. 5 / pR 468 (ba) snigdhalakSaguNanimittaH vidyudulkAjaladhArAgmindradhanurAdiviSayaH rA. vA. 5247 487 (sa) evamuktena vidhinA bandhesatyaNUnAM dvayaNukAdyanantAnantapradezAvasAnaskandhotpattirveditavyA / rA. yA. 53dhArA 466 ina ukta tInoM prakaraNoM se lagatA hai ki skandhoM kA paramANu se tathA skandha kA skandha se bhI snigdharUkSa guNa nimittaka hI bandha hotA hai / --sampAdaka
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1021 TIkA-" skaMdhazabdenAtra skaMdhANubhedabhinnaH dvidhA pudgalA gRhyante / te ca kathaMbhUtA ? sakriyAH / kaH kRtvA ? kAla karaNehi, pariNAma nirvartakakAlA zudrabhyaH, khalu sphuTaM / " pariNAma nirvartaka kAladravya dvArA pudgalaparamANu va skandhoM meM pradeza parispaMda paryAyarUpa kriyA kI jAtI hai| puggaladave jo puNa vinmAo, kAla perio hodi / so Niddhakkha sahido bandho, khalu hoi tasseva // 20 // pudgaladravya meM jo vibhAvaparyAya hotI hai, vaha kAlaprerita hai| snigdha va rUkSasahita bandharUpa pudgala kI vibhAvaryAya hotI hai / abhiprAya yaha hai ki kAla ke abhAva meM pudgaladravya meM vibhAva pariNamana nahIM ho sakatA hai / kAla kI preraNA se pudgala meM vibhAva hotA hai / - jai. ga. 9-10-75 // ra. lA. jaina, meraTha "karma yogya pudgala" kA artha zaMkA - tatvArtha sUtra a0 8 sUtra 2 'sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAnpudgalAnAvattaM sa bandhaH / ' yaha likhA hai| yahA~ para 'karmayogya pudgala' kA kyA abhiprAya hai / samAdhAna - pudgala kI teIsa prakAra kI vargaNA haiM / unameM se eka kArmANavargaNA bhI hai| yaha kArmANaaNA hI karmayogya pudgala hai / SaTkhaNDAgama ke pA~caveM vargaNAkhaNDa ke nimnalikhita sUtroM meM kahA bhI hai "kammaiyavabvavaggaNA NAma kA // 756 // kammaiyadavyavaggaNA aTUvihassa kammassa gahaNaM pavattavi / / 757 // NANAvaraNIyalsa daMsaNAvaraNIyassa veyaNIyassa mohaNIyassa Aussa NAmassa godasta aMtarAiyassa jANi davvANi ghetUna jANAvaraNIyattAe daMsaNAvaraNIyattAe veyaNIyattAe mohaNIyattAe AuattAe nAmattAe godattAe aMtarAiyattAe pariNAmeNa pariNati jIvA lANi vavvANi kammaiyadazvavaggaNA NAma / / 758 // artha --- kArmAraNa dravyavargaMNA kyA hai ? / / 756 / / kAmaNadravyavagaMNA AThaprakAra ke karma kA grahaNakara pravRtta hotI hai / / 757 / / jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya ke jo dravya haiM unheM grahaNa kara jJAnAvaraNarUpa se darzanAvaraNarUpa se, vedanIyarUpa se, mohanIyarUpa se, AyurUpa se, nAmarUpa se, gotrarUpa se aura antarAyarUpa se pariNamAkara jIva pariNamana karate haiM, ataH una pudgala dravyoM kI kAmaNadravyavagaMraNA saMjJA hai / / 758 || rUpa tathA varNa meM bheda zaMkA-samayasAra gAthA 392 va 393 meM 'rUpa' aura 'varNa' zabda pRthak-pRthak prayukta hue haiN| inakA pRthakpRthak kyA tAtparya hai, kyoMki vaise to ye donoM paryAyavAcI haiN| - jai. ga. 26-2-70 / 1X / ro. lA. jaina samAdhAna - 'rUpa' zabda se prayojana mUrti se hai / sarvArthasiddhi a. 5 sUtra 5 kI TIkA meM, 'rUpaM mUrtirityarthaH' rUpa aura mUrti inakA eka artha hai, aisA kahA hai /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1022 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : "vaya'te varNamAnaM vA varNaH sa paJcavidhaH kRSNa nIla-pIta zukla-lohitamevAt" ( sa. si. 5 // 23) jisakA koI vaNaM hai yA varNamAtra ko varNa kahate haiN| kAlA, nIlA, pIlA, sapheda aura lAla ke bheda se vaha varNa pAMca prakAra kA hai| kAlA, nIlA Adi varNa ke bheda haiM, kintu rUpa ke bheda nahIM haiM, kyoMki sparzAdi sAmAnya pariNAmamAtra ko rUpa kahate haiM / kahA bhI hai 'yatsparzAvisAmAnyapariNAmamAtraM rUpaM / ' ( samayasAra gA0 50 ko TIkA ) isaprakAra 'rUpa' aura 'varNa' paryAyavAcI nahIM haiN| -ja. ga. 24-12-70/VII/ ra. lA. jaina, meraTha 'rUpAdika guNa amUrta haiM"; isakA abhiprAya zaMkA-sarvArtha siddhi a0 1 sUtra 17 kI TIkA meM 've rUpAdika guNa amUrta haiM ? isakA kyA tAtparya hai ? yadi rUpAdika guNa amUrta haiM to rUpAdika kA dhAraka pudgala mUrta kaise ho sakatA hai ? samAdhAna-guNa kA lakSaNa isa prakAra hai"dravyAzrayA nirguNA guNAH // 41 // [ tattvArthasUtra 541 ] jo nirantara dravya ke Azraya se rahate haiM aura guNoM se rahita haiM ve guNa haiN| pudgala meM 'mUrta' eka pRthakguNa hai jisake kAraNa pudgala mUrta hotA hai| kintu pudgala ke aMga rUpAdika guNoM meM mUrtaguNa nahIM rahatA, kyoMki ekaguNa meM anyaguNa nahIM rahate anyathA vaha guNa bhI eka svatantradravya ho jaaygaa| isakAraNa rUpAdi guNoM ko mUrta nahIM kahA jA sktaa| isaprakAra rUpAdi guNa mUrta nahIM haiM arthAt amUrta haiM / aisA abhiprAya pratIta hotA hai| -pa. ga. 25-3-76/VII/ 2. lA. jaina, meraTha pudgala ke bhI kathaMcit amUrta svabhAva hai zaMkA-jaise pudgala ke sambandha se jIva ko 'mUrtika' kahA gayA hai, kyA usIprakAra jIva ke sambandha se pudgala ko amUrtika kaha sakate haiM ? samAdhAna-jIva ke sAtha bandha ko prApta humA sUkSmakArmaNavargaNArUpa pudgala bhI upacAra se amUrtikabhAva ko prApta kara letA hai / AlApapaddhati sUtra 28 meM 21 svabhAvoM kA nAma nirdeza kiyA gayA hai jisameM 14 3, 153 krama para mUrta svabhAvaH amUrtasvabhAvaH ina do svabhAvoM kA nAma hai| sUtra 29 jIvapugalayorekaviMzatiH dvArA yaha kahA gayA hai ki jIva aura pudgala ina donoM dravyoM meM 21 svabhAva haiM / arthAt jIva meM bhI mUrta-amUrta donoM svabhAva haiN| pudgala meM bhI mUrta-amUrta donoM svabhAva haiM / AlApapaddhati grantha ke nayayojanA adhikAra sUtra 166 meM 'pudgala ke upacAra se pramUrtatva svabhAva' kahA gayA hai| pudgalasyopacArAdevAstyamUrtatvam / -patAcAra | ja. lA. jaina, bhINDara
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1023 (1) prazuddha nizcayanaya se pudgala kyA hai ? (2) vividha prapekSAoM se vyavahAra bhI nizcaya tathA nizcaya bhI vyavahAra ho jAte haiN| zaMkA-'niyamasAra' gAyA 29 meM pudgalaparamANu ko pudgala zuddhanizcayanaya se kahA aura skandha ko vyavahAranaya se aisA kyoM ? phira azuddhanizcayanaya se pudgala kyA hai ? samAdhAna-'niyamasAra' gAthA 29 meM nizcayanaya kA zabda hai, zunizcayanaya kA zabda nahIM hai| 'niyama. sAra' gAthA 29 nimna prakAra hai poggalavavvaM uccai paramANU NicchaeNa idareNa / poggalavavvotti puNo vavadeso hodi khaMdhassa // 29 // artha-paramANu ko pudgaladravya nizcaya se kahA jAtA hai aura skandha kA pudgaladravya aisA nAma vyavahAra se hai| zrI kundakundAcArya ne nizcaya aura vyavahAra aise do zabdoM kA prayoga kiyA hai| nizcaya ke zuddhanizcaya yA azuddhanizcaya tathA vyavahAra ke sadbhUtavyavahAra, asadbhUtavyavahAra tathA upacaritasadbhUtavyavahAra va anupacaritasadbhUtavyavahAra, upacaritaprasadbhUtavyavahAra va anupacaritaasadbhUtavyavahAra aise bheda-prabheda kI apekSA kathana nahIM kiyA hai / isIliye zuddhanizcaya kI apekSA azuddhanizcayanaya ko vyavahAra kahA gayA hai| asadbhUtavyavahAra kI apekSA sadbhUtavyavahAra ko nizcaya kahA gayA hai| upacaritasadbhUtavyavahAra ko apekSA anupacaritasadbhUtavyavahAra ko nizcaya kahA gayA hai| upacaritAsadbhUtavyavahAra kI apekSA anuparitAsadbhUtavyavahAra ko nizcaya kahA gayA hai / ___ eka jIva dUsare ko sukhI duHkhI karate haiM athavA mArate yA jilAte haiM, yaha kathana upacaritAsadbhUtavyavahAranaya kI apekSA se hai / apane karmodaya se hI jIva sukhI duHkhI hotA hai athavA maratA jItA hai, yaha kathana anupacaritA sadabhUtavyavahAranaya kI apekSA se hai, kintu samayasAra kalaza 168 meM upacaritAsabhUtavyavahAra kI apekSA anupacaritAsadbhuta ke kathana ko nizcaya kahA hai| isI prakAra samayasAra gAthA 83.84 meM asadbhUtavyavahAra kI apekSA sadbhUtavyavahAra ke kathana ko nizcaya kahA hai| aNu aura skandha donoM pudgaladravya kI paryAyeM haiN| kahA bhI hai "Aha kimeSAM pudgalAnAmaNuskandhalakSaNaH pariNAmo'nAvikata AdimAnityucyate / sa khalutpattimattvAdAdimAna pratijJAyate / " [ sarvArthasiddhi 5225 ] ina pudgaloM kA aNu aura skandharUpa pariNAma honA anAdi hai yA sAdi hai| aNu aura skandharUpa pariNAma utpanna hotA hai isaliye sAdi hai / "paramANu poggalANaM so vanyasahAva pajjAo // 30 // " ( nayacakra ) artha-paramANu pudgala kI svabhAvadravyaparyAya hai| paryAya vyavahAra naya kA viSaya hai| kahA bhI hai "vavahAro pa viyappo bhevo taha pajjao ti eyaTTho // 572 // " ( go. jI.) "vyavahAreNa vikalpena bhedena pryaayenn|" ( samayasAra gA. 12)
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1024 // [ paM. ratanacanda jaina mukhtAra : ataH aNu-skandha donoM paryAya vyavahAranaya ke viSaya haiM / aNu zuddhaparyAya hai, ataH anupacaritasadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hai| skandha azuddhaparyAya hai ataH upacaritAsabhUtavyavahAranaya kA viSaya hai| "zuddhaparamANurUpeNAvasthAnaM svabhAvatavyaparyAyaH varNAdibhyo varNAntarAdipariNamanaM svabhAvaguNaparyAyaH vRSaNakAdiskandharUpeNa pariNamanaM vibhAvatavyaparyAyAH teSveva dvacaNukAviskaskandheSu varNAntarAvipariNamanaM vibhaavgunnpryaayaaH|" (paMcAstikAya gA0 5 TIkA) yahA~ para yaha kahA gayA hai ki zuddhaparamANu svabhAvadravyaparyAya hai aura dvaghaNuka bhAdi skandha vibhAvadravyaparyAya hai| pudgalaskandha vibhAvadravyaparyAya hone se upacaritasadbhUtavyavahAra kA viSaya hai| pudgalaparamANu svabhAva. dravyaparyAya hone se anuparitasadbhUtavyavahAra kA viSaya hai| niyamasAra gAthA 29 meM upacaritasadbhUtavyavahAra kI apekSA anupacaritasadbhUta ko nizcaya kahakara pudgalaparamANu ko nizcaya kA viSaya kahA hai| zrI kundakundAcArya ke grantha meM kisa sthala para nizcaya se kyA prayojana hai, isako jAnane ke liye nayacakra, bAlApapaddhati prAdi granthoM se nizcaya aura vyavahAra ke bheda-prabheda tathA unake lakSaNoM ko jAnane kI atyanta AvazyakatA hai| anyathA kundakundAcArya ke granthoM kA yathArtha bhAva samajha meM AnA kaThina hai| -taM. ga. 1-6-72/VII/ ra. lA. jaina, meraTha jIva va pudgala kI gati va sthiti bhI paryAyarUpa hai zaMkA-kyA gati va sthiti paryAya hai? samAdhAna-gati va gatipUrvaka sthiti paryAyeM haiN| anyathA sthiti paryAya nahIM hai|' -patra 21-4-80/ja. lA. jema, bhINDara zabda va prakAza kisa indriya ke viSaya haiM ? zaMkA-zabdavargaNA kisa indriya ko viSaya hai tathA kA? prakAza kisa indriya kA viSaya hai| Aja ke vaijJAnika to kahate haiM ki prakAza svayaM adRzya hai, kintu prakAza meM vastue dikhatI haiM ? kyA yaha ThIka hai / Agama meM to likhA hai ki "chAyA, cAMdanI, Atapa, dhUpa, aMdhakAra Adi cAindriya ke dvArA dikhAI dene ke kAraNa sthUla haiN|" arthAt sUrya kA prakAza cakSuindriya se prAhya hai ( mahApurANa 24.150-153 ) samAdhAna kreN| samAdhAna-zabdavargaNA karaNaM indriya se grAhya hai, kintu kaba? jaba ve zabdarUpa pariNata ho jAyeM taba karNendriya ko viSaya hotI haiM / chAyA, prakAza, andherA Adi cakSurindriya se grAhya haiM / ApakA kathana samIcIna hai / Agama hI sarvopari mAnya hai| -pana 31-3-79/ja. lA.jaina, bhINDara 1. isako vizeSa samajhane ke lie paM0 kAya gA0 8 va usakI TIkA dekhanI paahie|
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva ra kRtitva ] dharma, adharma, AkAza aura kAladravya pratyekadravya dravyadRSTi se svataMtra hai, paryAyadRSTi se paratantra hai zaMkA- kyA dharmAvidhya bhI dravyadRSTi se svataMtra evaM paryAyadRSTi se parataMtra haiM ? dharmAdi bhI paryAyadRSTi se parataMtra hI hone cAhiye, kyoMki kAladravya ke binA unake bhI pariNamana sambhava nahIM / AkAza ke binA avagAhanarUpa avasthA bhI dharmAdi ke sambhava nahIM ataH dharmAdi bhI paryAyadRSTi se parataMtra hone cAhiye / [ 1025 samAdhAna-prApane ThIka likhA hai / dharmAdi bhI dravyadRSTi se svataMtra haiM aura paryAyadRSTi se parataMtra haiM / - patra 8-7-80 / ja. lA. jaina, bhINDara dharma Adi dravyoM se prayukarma kA sambandha zaMkA- 'rAjavArtika' adhyAya 2 sUtra 7 kI TIkA meM kahA hai ki 'AyukamaM kA sambandha to dharma, adharma Adi acetana padArthoM ke sAtha bhI hai; yaha kaise ? samAdhAna - jahA~ para Ayukarma ke pudgalaparamANu haiM vahA~ para dharma, adhamaM aura AkAzadravya ke pradeza tathA bhI haiM / ataH Ayukarma kA dharma, adharma Adi dravyoM se ekakSetrAvagAhI sambandha hai / kAlANu - jai. ga. 23-5-63 / 1X / pro. manoharalAla dharmAdika cAroM dravyoM kA svabhAva-pariNamana hI hotA hai| zaMkA- dharmadravya, adharmadravya, AkAzadravya aura kAladravya kA kyA azuddha yA vibhAvarUpa pariNamana bhI hotA hai yA mAtra svAbhAvikapariNamana hotA hai ? samAdhAna- dharmadravya, adhamaMdravya, prAkAzadravya aura kAladravya inameM vibhAvasvabhAva va azuddhasvabhAva nahIM hai, ataH ina cAra dravyoM kA azuddharUpa yA vibhAvarUpa pariNamana nahIM hotA hai / "cetanasvabhAvaH mUrtasvabhAvaH vibhAvasvabhAvaH upacaritasvabhAvaH azuddhasvabhAvaH etaM paMcabhiH svabhAvavinA dharmAditrayANAM ( dharmAdharmAkAzAnAM ) SoDaza svabhAvAH santi / tatra bahupradezaM vinA kAlasya paMcadaza svabhAvAH / " AlApapaddhati / yahA~ para dharmadravya, adhamaMdravya, AkAzadravya aura kAladravya ina cAroM dravyoM meM azuddhasvabhAva va vibhAvasvabhAva kA abhAva batalAyA gayA hai / - jai. ga. 23-7-70/VII / To. lA. mittala jo dravya hai vaha guraNa yA paryAya nahIM hai zaMkA- zrI paM0 mANikacandajI ne zlokavArtika pu0 6 adhyAya 5 sUtra 2 kI TIkA meM likhA hai -dharmAfae cAradravya guNa yA paryAya svarUpa nahIM haiN| yaha kaise saMbhava hai kyoMki 'guNa paryayavada dravyaM' aisA sUtra hai ? samAdhAna - dravya, guNa aura paryAya meM yadyapi pradeza bheda nahIM hai tathApi saMjJA, saMkhyA, lakSaNa Adi kI apekSA to bheda hai / kahA bhI hai
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1026 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : guNaguNyAdisaMjJAdibhevAda bhedasvabhAvaH // 112 // pAlApapaddhati dravya, guNa aura paryAya ye tInoM pRthak-pRthak saMjJAe~ haiM / guNa aneka haiM, paryAyeM aneka haiM aura dravya eka hai / dravya kA lakSaNa sat hai, guNa kA lakSaNa-'dravyAzrayA niguNA guNA: hai arthAta jo dravya ke prAzraya ho aura svayaM nirguNa ho vaha guNa hai| paryAya kA lakSaNa-'davvavikAro hi pajjavo bhnniyo'| arthAta dravya ke vikAra ko paryAya kahate haiN| isaprakAra saMjJA, saMkhyA, lakSaNa kI apekSA jo dravya hai vaha guNa yA paryAya nahIM hai| -jeM. ga. 30-3-72/VII/ deharA ti bArA se prApta zaMkA cAra dravyoM ko niSkriyatA zaMkA-jIva aura pragala ke atirikta kyA zeSa cAradravya bhI apanI zuddhaavasthA meM svataH kriyAzIla ( active ) haiM ? yadi nahIM to pratyeka dravya parivartanazIla kaise hai, kyoMki jo svayaM niSkriya hai usameM apanI paryAyoM kA sadaiva parivartana hote rahanA kaise sambhava hai ? yadi dravya meM usakI paryAyeM pratikSaNa parivartita hotI rahatI haiM to yaha avazya usa dravya meM eka kriyA kA honA kahA jAegA aura aisI dazA meM dharmAdi ko niSkriya tathA nirAkAra saMjJAe~ kaise kI jA sakatI haiN| kyoMki dravyoM ko paryAya dravya se bhinna nahIM ho sakatI haiM ? samAdhAna-dharmAdi cAra dravyoM ko mokSazAstra adhyAya 5 sUtra 7 meM 'niSkriya' kahA hai so vahA~ para parispanda vacalanarUpa kriyA ke abhAva kI apekSA se 'niSkriya' kahA hai| niSkriya hote hae bhI dharmAdi dravyoM meM svanimittaka utpAda-vyaya hote rahate haiM ataH paryAya hotI rahatI haiM jaisA zrI rAjavAtika paMcama adhyAya sUtra 7 vArtika 3 kI TIkA meM kahA hai-anantAnAmagurulaghuguNAnAmAgamaprAmANyAdabhyupagamyamAnAnAM SaTsthAna pratitayA vRddhaghA hAnyA ca vartamAnAnAM svabhAvAdeSAmutpAdo vyayazca / prAgama pramANa se jAnane yogya aura jo SaTasthAna vRddhi-hAnirUpa vartana kara rahe haiM aise anantAnanta agurulaghu guragoM ke svabhAva se ina (dharmAdi dravyoM ) kA utpAda va dhyaya hotA hai ataH dharmAdi zuddha dravyoM meM svanimittaka utpAda vyayarUpa kriyA mAnane meM koI virodha nahIM pAtA, kintu pradeza parispanda va calanarUpa kriyA dharmAdi zuddhadravyoM meM nahIM hai| -jaM. saM. 6-9-56/VI/ bI. ela. padama, zujAlapura jIva pudgala kI zakti to lokAkAza se bAhara jAne kI hai zaMkA-dharmAstikAya ke abhAva se jIva loka ke bAhara nahIM gayA, yaha vyavahAranaya kA kathana hai| nizcayanaya kahatA hai ki jIva lokAkAza kA dravya hai, usameM loka ke bAhara jAne kI upAdAnazakti hI nahIM hai| vizeSa kathana sonagaDha ke mokSazAstra adhyAya 10, sUtra 8 kI TIkA meM hai| phira Apa zrI kAnajIsvAmI ke nizcayanaya ke kathana kA kyoM virodha karate ho? samAdhAna-sonagar3ha se prakAzita mokSazAstra patra 791 para likhA hai "jIva aura pudgala kI gati svabhAva se itanI hai ki vaha loka ke anta taka hI gamana karatA hai| yadi aisA na ho to akele prAkAza meM lokAkAza aura pAlIkAkAza aise do bheda hI na rheN| gamana karanevAle dravya kI upAdAnazakti hI loka ke agrabhAga taka gamana karane kI arthAta vAstava meM jIva kI apanI yogyatA hI aloka meM jAne kI nahIM hai ataeva vaha aloka meM nahIM jAtA. dharmAstikAya kA abhAva to isameM nimittamAtra hai|"
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktisva aura kRtitva ] [ 1027 sonagar3havAloM ne apanI TIkA meM isa sambandha meM koI AgamapramANa nahIM diyA hai aura na yaha likhA hai ki vaha kisa grantha ke AdhAra para jIva kI gamanazakti ko sImita karate haiN| yadi kisI grantha kA ullekha hotA to usapara avazya vicAra kiyA jaataa| mere dekhane meM aisA koI AgamapramANa nahIM pAyA jisameM jIva kI gamanazakti ko loka ke anta taka hI batAyA gayA ho| anya vidvAnoM se bhI isa sambandha meM carcA kI, kintu unhoMne bhI aise AgamapramANa kA niSedha kiyaa| dharmAstikAya ke kAraNa lokAkAza aura alokAkAza aisA vibhAga ho rahA hai| jIvadravya kI upAdAna gamanazakti sImita na hote hue bhI dharmAstikAya ke prabhAva ke kAraNa jIva lokAkAza se bAhara gamana nahIM krtaa| kisI bhI kArya ke lie antaraMga aura bahiraMga ( upAdAna va nimitta ) kAraNoM kI AvazyakatA hotI hai| kisI eka kAraNa ke abhAva meM kArya kA prabhAva rahatA hai arthAt kArya nahIM hotaa| jIvadravya ke gamana meM dharmadravya sahakArI kAraNa hai, jisa prakAra machalI ke gamana meM jala kAraNa hai| alokAkAza meM dharmadravya kA prabhAva hone ke kAraNa ( arthAt bAhyakAraNa kA abhAva hone se ) jIva alokAkAza meM gamana nahIM kara sakatA jaise tAlAba se bAhara jala na hone ke kAraNa machalI tAlAba se bAhara gamana nahIM kara sktii| varSAkAla meM jaba jala tAlAba se bAhara umar3a AtA hai to sahakArI kAraNa milajAne se machalo tAlAba ke bAhara bhI gamana kara jAtI hai| machalI meM tAlAba ke bAhara bhI gamanazakti rahate hue bhI sahakArI kAraNa ke prabhAva meM bAhara gamana kA prabhAva pAyA jAtA hai| yaha pratyakSa dekhA jAtA hai| zaGkAkAra kA ukta kathana pratyakSa se bAdhita hote hue bhI aba usa para Agama kI apekSA se vicAra kiyA jAtA hai| sonagar3havAloM ko zrImada kundakunda bhagavAna ke vacana adhika iSTa haiM ataH sarvaprathama zrImat kundakundAcAryaviracita granthoM ke anusAra loka va aloka ke vibhAga ke kAraNa aura jIva va pudgala kI gamanazakti para vicAra kiyA jAtA hai| jAdo alogalogo, jesi sambhAvado ya gamaNaThidI / do vi ya mayA vibhattA, avibhattA loyamettA y||7|| paM0 kA0 / arthAt-jina dharma-adharmadravya ke astitva hone se loka aura aloka huA hai aura jinase gati sthiti hotI hai, ve donoM hI apane-apane svarUpa se jude-jude kahe gae haiM, kintu ekakSetrAvagAha se jude-jude nahIM haiN| TIkA-dharmAdhamauM vidyate lokAlokavibhAgAnyathAnupapatteH / jIvAdisarvapadArthAnAmekatra vRttirUpo lokaH / zuddha kAkAzavRttirUpo'lokaH / tatra jIvapudgalo svarasata eva gatitatpUrvasthitipariNAmApannau / tayoryadi gatipariNAma tatpUrvasthitipariNAma vA svayamanubhavatobahirAheta dharmAdhamauM na bhavetAma, tavA tayonirargalagatisthiti pariNAmasvAdaloke'pi vattiH kena vAryata / tato na lokAlokavibhAgaH sidhyeta / dharmAdharmayosta jIvapaLagalayoga bahiraGgahetutvena sAve abhyupagamyamAne lokAlokavibhAgo jAyata iti / artha-dharma aura adharma vidyamAna haiM kyoMki anya prakAra se loka va aloka kA bheda nahIM ho sakatA thaa| jahA~ jIvAdi saba padArtha hoM vaha loka hai, jahA~ eka AkAza hI ho so aloka hai| una jIvAdi dravyoM meM se jIva aura pudgala ye donoM dravya apane svabhAva se gati aura gatipUrvaka sthiti ko prApta hote haiM / una donoM (jIva aura pudgala )kA gatirUpa pariNamana va gatipUrvaka sthitirUpa pariNamana apane Apa hone para yadi dharma va adharmadravya bahiraMga kAraNa na hoM to una donoM kI gati va sthiti niragala ( binA rokaToka ke ) hone se aloka meM bhI una donoM kI sthiti ko kauna roka sakegA? isaliye loka-aloka kA vibhAga nahIM ho skegaa| jIva va pudgala kI gati va
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1028 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : tipUrvaka sthiti ke bahiraMgakAraNa dharma-adharma ko aMgIkAra karane para hI loka praloka kA vibhAga hotA hai / - zrI 108 AcArya amRtacandrasUri kI TIkA zrImad jayasenajI ne bhI apanI TIkA meM isa prakAra kahA hai- dharmAdharmo vidyate lokAloka sadbhAvAt SaDdravyasamUhAtmako lokaH tasmAdbahirbhUtaM zuddhamAkAzamalokaH tatra loke gatitatpUrvaka sthitimAskandatoH svIkurvatorjIvapudgalayoryadi bahiraGgahetubhUtadharmAdharmo na svatAM tadA lokAdbahibhuM tabAhyabhAge'pi gatiH kena nAma niSidhyate na kenApi tato lokAloka vibhAgAdeva jJAyate dharmAdharmo vidya 1 artha -- loka aura aloka kI sattA hai, isase dharma aura adharma kI sattA siddha hai / jo chaha dravyoM kA samUha hai| use loka kahate haiM, usase bAhara jo zuddha AkAzamAtra hai usako aloka kahate haiM / yadi isa loka meM jIva aura pudgaloM ke calane meM aura calate-calate Thahara jAne meM bAharI nimitta kAraNa dharma aura adharmaM dravya na hoveM to loka ke bAharI bhAga meM gamana ko kauna niSedha kara sakatA hai ? yadi koI bhI rokanevAlA na ho taba loka aura aloka kA vibhAga hI na rahe, parantu jaba loka aura aloka hai taba yaha jAnA jAtA hai ki avazya dharma aura adharmadravya haiM / isa gAthA va TIkA se siddha hai ki jIva aura pudgala meM to lokAkAza se bAhara jAne kI bhI zakti hai, kintu dharmadravya ke abhAva ke kAraNa una donoM dravyoM kI gati loka ke anta meM ruka gaI arthAt dharmAstikAya ke prabhAva ke kAraNa hI jIva aura pudgala kI gati aloka meM nahIM ho sakI / loka aura aloka kA vibhAga bhI dharmadravya ke kAraNa / isa viSaya meM zrI 108 AcArya kundakunda kA anya pramANa isa prakAra hai jIvANaM puggalANaM gamaNaM jANehi jAva dhammatthaM / dhammasthikAyAbhAve, ttatto parado Na gacchati // 184 // ni0 sA0 artha - jahA~ taka dharmAstikAya dravya hai vahA~ taka jIva aura pudgaloM kA gamana hotA hai aisA maiM ( zrI kundakundAcArya ) jAnatA hU~ / dharmAstikAya ke abhAva se usake Upara koI nahIM jA sakatA hai / noTa - isa gAthA meM yaha nahIM kahA hai ki Age alokAkAza meM jIva ko jAne kI zakti svabhAva se hI nahIM hai, kiMtu dharmAstikAya kA abhAva hai isaliye Age nahIM jAtA / TIkA- yathA jalAbhAve matsyAnAM gatikriyA nAsti ataeva yAvaddharmAstikAyastiSThati tatkSetraparyantaM svabhAva vibhAva gatikriyA pariNatAnAM jIvapudgalAnAM gatiriti / artha - jaise jala ke abhAva meM machalI kI calana rUpa kriyA nahIM ho sakatI isaliye jahA~ taka dharmAstikAya hai usa kSetra taka hI cetana va acetana jar3a pudgala gamana kareMge, isake Age nahIM / isaprakAra sonagar3ha kI mAnyatA zrI kundakundAcArya ke siddhAnta ke viruddha hai / aba zrI mokSazAstra ke TIkAkAroM kA pramANa isa prakAra hai - mokSazAstra adhyAya 10, sUtra 8 kI sarvArthasiddhi TIkA meM zrI pUjyapAdAcArya likhate haiM-gatyupagraha kAraNabhUto dharmAstikAya noparyastItyaloke gamanAbhAvaH / tadabhAve ca lokAlokavibhAgAbhAvaH prasajyate / artha- gatirUpa upakAra kA kAraNabhUta dharmAstikAya lokAnta ke Upara nahIM hai isaliye aloka meM gamana nahIM hotA / dharmAstikAya ke abhAva meM bhI gamana mAnA jAve to lokAloka ke vibhAga kA abhAva prApta hotA hai /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] / 1029 tattvAryavRtti meM zrI zrutasAgarasUrijI isa prakAra likhate haiM- 'gatyupakArakAraNaM dharmAstikAya' sa tu dharmAstikAyo lokAntAta parato'loke na vartate tena muktajIvaH parato'pi na gacchati / ' artha-calane meM upakAra kA kAraNa dharmAstikAya hai| baha dharmAstikAya loka ke anta taka hai, loka se pare nahIM hai isaliye mukta jIva kA bhI loka se pare gamana nahIM hotA hai| zrI bhAskaranandI AcArya sukhabodha TIkA meM isa prakAra likhate haiM - gatyupagrahakAraNabhUto dharmAstikAyo noparyastItyaloke gmnaabhaavH| tadabhAve ca lokAlokavibhAgAbhAvaH prasajyate / artha-gatirUpa upakAra kA kAraNabhata dharmAstikAya lokAnta ke Upara nahIM hai isaliye aloka meM gamana nahIM hotaa| dharmAstikAya ke abhAva meM bhI gamana mAnA jAve to lokAloka ke vibhAga kA abhAva prApta hotA hai| isI TIkA ke adhyAya 5 satra 17 meM likhA hai-dharmAdharmA'nabhyupagame sarvatrAkAze sarva jIva pudagalagatisthiti prasaMgAllokAlokavyavasthA na syAt / tato lokAlokavyavasthA'nyathA'nupapattedharmAdharmAstitva siddhiH| arthadharma va adharma dravya ke na mAnane para prakAza meM sarvatra saba jIva aura pudgaloM kI gati va sthiti kA prasaMga prApta hone se loka aura aloka ko vyavasthA na rhegii| isaliye anya prakAra se lokAloka kI utpatti na hone se dharma va adharma dravya kI siddhi hotI hai| dhImad bhaTTAkalaMkadeva ne rAjavAtika a0 5 sU0 17 TIkA meM isa viSaya ko bahuta spaSTa kiyA haigatisthitipariNAminAM AtmapudgalAnAM dharmAdharmopagrahAt gatisthiti bhavato nAkAzopagrahAtU gatisthitAM syAtAM alokAkAze'pi bhavetAM / atazca lokAlokavibhAgAbhAvaH syAt / artha-calane aura Thaharane vAle jIvoM aura padagaloM ke calane va Thaharane meM dharma tathA adharma kA upakAra na ho aura AkAza kA upakAra ho to alokAkAza meM bhI jIva aura pudgaloM kI gati va sthiti ho jAyagI isalie loka aura aloka ke vibhAga kA abhAva ho jaaegaa| noTa-yadi gamana karane vAle dravyoM kI upAdAnazakti hI loka ke agrabhAga taka gamana karane kI hai aura unameM yogyatA hI praloka meM jAne kI nahIM hai / jaisA ki sonagar3ha mokSazAstra patra 791 para likhA hai) to dharmadravya kI kyA AvazyakatA raha jAtI hai ? AkAzadravya ko hI gati meM upakArI mAna lete / jIva aura pudgala kI upAdAnazakti ke kAraNa aloka meM jIva va pudgala kA abhAva bhI bana jAtA, kiMtu mahAnAcArya zrImadbhaTTAkalaMka svAmI ne jIva va pudgala kI gamana zakti to alokAkAza meM bhI jAne kI svIkAra karake, dharmAstikAya ke abhAva ke kAraNa alokAkAza meM jIva aura pudgaloM kA abhAva mAnA hai| sonagar3havAloM kI zakti ke abhAva' kI mAnyatA ukta prAgamaviruddha hai| sambhavataH nimitta ke prasaMga ke bhaya se unako ( sonagar3havAloM ko ) upAdAnazakti sImita karanI par3I, kintu zrImad bhaTTAkalaMkadeva isI sUtra 17 adhyAya 5 ko vArtika 31 kI TIkA meM isa prakAra likhate haiM kAryasyAnekopakaraNasAdhyatvAt tasiddha // 31 // iha loke kAryamanekopakaraNasAdhyaM dRSTa yathAmRtpiNDo ghaTakAryapariNAmaprApti pratigRhItAbhyantarasAmarthyaH bAhyakulAladaNDacakra sUtrodakakAlAkAzAdyanekopakaraNApekSaH ghaTaparyAyeNA''virbhavati / nakaevamRpiNDaH kulAlAvibAhyasAdhana sannidhAnena vinA ghaTAtmanAvirbhavituM smrthH| tathA patri. prabhRtidravyaM gatisthitipariNAmaprApti pratyabhimukhaM nAntareNa bAhyAnekakAraNa sanidhigatisthiti prAptumalamititadupagraha. kAraNa dharmAdharmAstikAyaH siddhiH| __arthAt saMsAra meM yaha pratyakSa dIkha par3atA hai ki eka kArya kI siddhi meM aneka kAraNoM kI prAvazyakatA par3atI hai| jisataraha miTTI kA piNDa jisasamaya ghaTakAryarUpa pariNata hotA hai usa samaya ghaTasvarUpa pariNata hone kI antaraMga sAmarthya to usa miTTI ke andara hI hai, parantu bAhya meM kumbhakAra, daNDa, cAka, DorA, jala, kAla aura
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1030 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : AkAza ( kSetra ) Adi aneka sahAyaka kAraNoM kI bhI use apekSA karanI par3atI hai taba vaha miTTI kA piNDa ghaTasvarUpa hotA hai| kumbhakAra, cAka Adi bAhyakAraNoM kI sahAyatA ke binA akele miTTI ke piNDa meM ghaTasvarUpa pariNata hone kI sAmarthya nhiiN| usIprakAra pakSI Adika dravya jisasamaya calane va Thaharane ke lie udyata haiM, bAhyakAraNoM kI apekSA ke binA unakI gati va sthiti nahIM ho sktii| pakSI Adi kI gati aura sthiti meM sahAyaka bAhyadharma aura adharmadravya haiN| tattvArthasAra mokSatattva adhikAra ke zloka 44 meM zrI amRtacandrasUrijI likhate haiM-tato'pyUrdhvagatisteSAM kasmAnAstIti cenmtiH| dharmAstikAyasyAbhAvAtsa hi heturgateH paraM // 44 // arthAt aisA pUchA jAne para ki una siddha jIvoM ko usa lokAkAza se Upara gati kyoM nahIM hotI? ( yahI uttara hai ki ) gati meM hetu kAraNa dharmAstikAya kA mAge abhAva hone se lokAkAza ke Upara siddhajIvoM kI gati nahIM hotii| upayukta Agama pramANoM se yaha bhalI prakAra siddha ho gayA hai ki jIva va pudgala meM pralokAkAza meM bhI jAne kI zakti hai, kintu bAhya sahakArIkAraNa dharmadravya kA alokAkAza meM abhAva hone ke kAraNa jIva aura padagaloM kA alokAkAza meM gamana nahIM hai| __ sonagar3havAloM kI, zaMkAkAra kI yA anya kisI vyakti kI jo yaha mAnyatA hai ki 'jIva va pudgala meM loka ke anta taka hI gamana karane kI upAdAnazakti hai' yaha zrImad bhagavAna kundakunda, zrImadamRtacandrasUri, zrI pajyavAda svAmI, zrImadbhadrAkalaMka deva prAdi mahAnAcAryoM ke siddhAnta ke viruddha hai| yadi sonagar3ha matAnusAra yaha mAna liyA jAve ki jIva va pudgala meM lokAkAza taka hI gamana karane kI upAdAnazakti hai to 'dharmAstikAyAbhAvAt sUtra 8 a0 10 mo0 zA0' nirarthaka ho jAegA aura sUtra anarthaka hotA nahIM hai, kyoMki vacanavisaMvAda ke kAraNabhUta rAgadveSa va moha se rahita jinabhagavAna ke vacana ke anathaMka hone kA virodha hai / SaTkhaNDAgama pu0 10 patra 280 -jaM. saM. 31-10-57 tathA 7-11-57/ ...... siddhoM meM niHsIma zakti hote hue bhI dharma dravya ke prabhAva se prAge gamana nahIM hotA jIva kI gati meM jIva aura dharma donoM kAraNa haiM zaMkA-jIva lokAkAza kA dravya hai| siddha bhagavAna bhI jIva hone se loka ke dravya haiM, unameM loka se bAhara jAne kI zakti kA abhAva hai isaliye siddha bhagavAna loka ke anta meM Thahara jAte haiM, kucha aisA kahate haiN| kucha ausakara ki dharmadravya ke abhAva ke kAraNa siddhajIva loka se Age nahIM jaate| ina donoM meM se kaunasA kathana ThIka hai ? samAdhAna-jIva kA UdhvaMgamana svabhAva hai| vRhadvyasaMgraha gAthA 2 meM zrI nemicandra AcArya ne "vissasoDDhagaI" pada dvArA jIva kA Urdhvagamana svabhAva batalAyA hai, kintu Ayukarma ne jIva ke Udhrvagamana svabhAva kA pratibandha kara rakhA hai| kahA bhI hai "mAyuSyavedanIyodayayorjIvordhvagamanasukhapratibandhakayoH sttvaat"| jIva ke Urdhvagamana svabhAva kA pratibandhaka Ayukarma kA udaya aura sukhaguNa kA pratibandhaka vedanIyakarma kA udaya prarahaMtoM ke pAyA jAtA hai|
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1031 siddha bhagavAna ke prAyukarma kA kSaya ho jAne se prAyukarma kA udaya nahIM pAyA jAtA hai / pratibandhaka ke abhAva ke kAraNa siddhoM kI USvaMgamanazakti asIma ho jAtI hai ataH yaha kahanA ki siddhoM meM lokAkAza meM hI jAne kI zakti hai, ucita nahIM hai kintu zrArSa grantha viruddha hai / gamana meM sahakArI kAraNa dharmadravya hai / isIliye jinendra bhagavAna ne dharmadravya kA lakSaNa gatihetusva kahA hai / gaipariNayANa dhammo puggalajIvANa gamaNasahayArI / toyaM jaha macchANaM acchaMtAmeva so roI // 17 // ( vR.dra. saM. ) gamana karate hue jIva aura pudgaloM ko dharmadravya gamana karane meM usIprakAra sahakArI kAraNa hotA hai jisa prakAra jala machaliyoM ke gamana meM sahakArI kAraNa hai, kintu ye jabaradastI gamana nahIM karAte / AcArya maharAja ne machaliyoM kA dRSTAMta dekara yaha batalAyA hai ki zakti hote hue bhI jisa prakAra machaliyA~ jala kI sahAyatA ke binA gamana nahIM kara sakatI haiM usIprakAra zakti hote hue bhI jIva dharmadravya kI sahAyatA binA gamana nahIM kara sktaa| tAlAba prAdi meM jahA~ taka jala hotA hai vahA~ taka hI machaliyA~ gamana kara sakatI haiM / varSAkAla meM jaba tAlAba Adi meM jala kI vRddhi ho jAtI hai to machaliyAM pUrva kI apekSA adhika dUra taka gamana kara sakatI haiN| grISmaRtu meM jaba jala sUkhakara bahuta kama raha jAtA hai to machaliyoM kA gamana bhI utane hI alpakSetra meM hotA hai| isase spaSTa hai ki zakti hote hue bhI machaliyA~ vahA~ taka hI gamana kara sakatI haiM jahA~ taka jala hotA hai, jala se bAhara gamana nahIM kara sakatI haiM / isIprakAra asIma zakti hote hue bhI siddha bhagavAna vahA~ taka gamana kara sakate haiM, dharmadravya ke abhAva meM usase Age gamana nahIM kara sakate haiM / dharmadravya loka ke aMta taka hai, ataH siddhabhagavAna kA gamana bhI loka ke anta taka hI hotA hai| usase aAge dharmadravya kA abhAva hai, ataH siddha bhagavAna kA usase Age gamana nahIM ho sakatA hai / kahA bhI hai jIvANaM puggalANaM gamaNaM jANehi jAva dhammattho / dhammatthikAyabhAve tatto parado Na gacchati // 184 // ( niyamasAra ) TIkA - ato'mISAM triloka zikharAdupari gatikriyA nAsti parato gatihetordhamrmAstikAyAbhAvAt / yayA jalAbhAve matsyAnAM gatikriyA nAsti / ataeva yAvaddharmAstikAyastiSThati tatkSetraparyantaM svabhAvavibhAvagati kriyApariNatAnAM jIvapudgalAnAM gatiriti / jahA~ taka dharmAstikAya hai vahA~ taka jIvoM kA gamana hotA hai| dharmAstikAya ke prabhAva meM usase prAge gamana nahIM hotA hai / loka zikhara taka hI dharmAstikAya hai usase Age dharmAstikAya kA abhAva hai / ataH siddha bhagavAna kI gati lokazikhara taka hI hotI hai tathA dharmAstikAya ke prabhAva meM usase Age nahIM hotI hai / jaise jala ke prabhAva meM machaliyoM kA gamana nahIM hotA hai / isa gAthA dvArA kundakundAcArya ne yaha spaSTa kara diyA hai ki siddhoM kA lokAkAza se Age gamana ke prabhAva meM zakti kA abhAva kAraNa nahIM hai, kintu gatihetutva lakSaNavAle dharmAstikAya kA prabhAva kAraNa hai / isI bAta ko zrI amRtacandrAcArya ne nimna zloka meM kahA hai tato'pyUrdhvagatisteSAM kasmAnnAsti cenmatiH / dharmAstikAyasyAbhAvatsa hi hetugaMteH paraH // 44 //
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1032 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra / lokazikhara se Upara siddhoM kI gati kyoM nahIM hotI ? gati kA sahakArI kAraNa jo dharmAstikAya usakA abhAva hone se lokazikhara se prAge sidoM kI gati nahIM hotii| zrI akalaMkadeva ne bhI rAjavAtika meM kahA hai "gatyupagrahakAraNabhUto dharmAstikAyo gha noparyastItyaloke gamanAmAvaH / tavabhAve lokAlokavibhAgAbhAvaH / prsjyte|" artha-lokAkAza se Age gatiupagraha meM kAraNabhUta dharmAstikAya nahIM hai| ataH Age siddhoM kI gati nahIM hotii| Age dharmadravya kA sadbhAva mAnane para lokAloka vibhAga kA abhAva hI ho jaaygaa| loyAloyavibheyaM gamaNaM ThANaM ca jANa hedrahi / jai nahi tANaM heU kiha loyAloyavavahAre // 135 // ( nayacakra ) gamana paura sthiti ke hetubhUta dharma-adharmadravya hI loka aloka ke vibhAga ke kAraNa haiN| isase siddha hotA hai ki jIvadravya yA siddhajIva loka-aloka ke vibhAga ke kAraNa nahIM haiN| yadi dharmadravya loka se bAhara bhI hotA to jIva kA gamana loka se bAhara avazya ho jaataa| gamanarUpa kriyA meM jIva aura dharmadravya donoM hI kAraNa haiM / jo kArya do kAraNoM se hotA hai vaha kArya eka kAraNa se nahIM ho sktaa| "bohito cevuppajjamANakajjasa tatthekkAko smuppttivirohaavo|" artha-donoM se utpanna hone vAle kArya kI unameM se eka ke dvArA utpatti kA virodha hai / siloM meM gamanazakti hote hae bhI dharmAstikAya ke abhAva meM lokazikhara se Age siddhoM kA gamana nahIM hotA hai| -ja.ga. 26-12-68/VII/maganamAlA kyA pudgala paramANu 14 rAjU se bAhara nahIM jA sakatA hai ? zaMkA-kyA zIghragati se gamana karane vAlA pRdgala paramANu 14 rAjU se bAhara nahIM jA sakatA hai ? yadi nahIM to kyoM? samAdhAna-14 rAjU arthAt lokAkAza se bAhara jIva yA pudgala koI bhI dravya nahIM jA sakatA hai, kyoMki gamana meM sahakArI kAraNa dharmadravya kA abhAva hai| siddhoM meM anantavIyaM va UdhvaMgamana svabhAva hone ke kAraNa ananta rAja taka gamana zakti hai, kintu dharmadravya nimitta ke prabhAva meM upAdAna meM yogyatA hote hue bhI gamanarUpa kArya nahIM ho rahA hai / zrI kubakuvAcArya ne kahA bhI hai jIvANaM puggalANaM gamaNaM jANehi jAva dhmmsthii| dhammasthikAyabhAve tatto parado Na gacchati // 184 // ni.sA. artha-jahAM taka dharmAstikAya hai vahA~ taka jIvoM kA aura pudgaloM kA gamana jAnanA cAhie / dharmAstikAya ke abhAva ke kAraNa usase Age jIva-pudgala gamana nahIM karate haiN|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva ra kRtitva ] [ 1033 yadi dharmadravya ko jIva pudgala ke gamana meM sahakArI kAraNa na mAnA jAya aura usake abhAva meM jIvapudgaloM ke gamana kA abhAva na mAnA jAya to sarvotkRSTa svAbhAvika UdhvaMgati se pariNata siddha bhagavAna lokAkAza ke anta meM kyoM ruka jAte ? kahA bhI hai "uDuMga dippadhANA siddhAciTThati vidhatattha / " ( paM0 kA0 ) tatvArtha sUtra meM bhI 'dharmAstikAyAbhAvAt / ' sUtra dvArA yaha batalAyA hai ki dharmAstikAya ke abhAva ke kAraNa siddhajIva loka ke anta meM Thahara jAte haiM / kucha anya matiyoM kA yaha kahanA hai ki jIva va pudgala lokAkAza ke dravya haiN| unameM lokAkAza se bAhara jAne kI zakti nahIM hai, kintu unakI yaha mAnyatA jaina mAnyatA se viruddha hai, kyoMki siddhoM meM sarvotkRSTa svAbhAvika Urdhvagamanazakti hai / kahA bhI hai "sarvotkRSTa svAbhAvikodharvagatipariNatA bhagavaMtaH siddhAH / " loka- aloka kA vibhAjana bhI dharma-adharma ke kAraNa huA hai / loyAloyavibheyaM gamaNaM ThANaM ca jANa hedUhi / jaha Nahi tANaM heU kiha loyAloyavavahAraM / / 135|| nayacakra loka- aloka ke vibhAjana meM dharma-adharmadravya kAraNa hai yadi dharma-adharmadravya kA vibhAjana na mAnA jAya to loka- aloka kA vyavahAra nahIM ho sakatA hai / - jai. ga. 14-1-71 / VII / ro. lA. jaina jIva kI lokAkAza se bAhara jAne kI zakti to hai; para vyakti nahIM; yaha trikAla satya hai zaMkA- zrI kAnajI svAmI paramArtha se zuddha nizcayanaya kI apekSA 'jIva meM lokAkAza taka hI jAne kI zakti hai, alokAkAza meM jAne kI zakti nahIM hai' kahate haiN| phira 31 akTUbara 1957 ke jaina saMdeza meM vyavahAranaya kA Azraya lekara isa nizcayanaya ke pakSa kA khaMDana karanA ucita nahIM hai / eka vidvAna ne apane upaveza meM svAmIjI ke isa mata kA maMDana karate hue eka dRSTAnta bhI diyA hai jo isa prakAra hai - 'dUrAndUra madhya ke mokSa jAne kI zakti ke vyakta hone kA prasaMga kabhI nahIM AvegA / isase nizcayanaya se dUrAnadUra bhavya ke mokSa jAne kI zakti kA abhAva hI mAnanA par3egA / isIprakAra jIva kI alokAkAza meM jAne ko zakti ke vyakta hone kA prasaMga kamI AvegA nahIM ataH nizcayanaya se jIva meM alokAkAza meM jAne kI zakti kA abhAva svIkAra karanA par3egA / ' yA to Apa apanI bhUla ko svIkAra kareM yA nizcayanaya kI apekSA se isa viSaya ko spaSTa karane kI kRpA kareM ? samAdhAna - maiMne 31 akTUbara 1957 ke samAdhAna meM aneka digambara jaina AgamoM kA pramANa dekara yaha siddha kiyA hai ki jIva meM pralokAkAza meM jAne kI zakti hai, kintu lokAkAza se zrAge dharmadravya jo ki gamana meM sahakArIkAraNa hai, kA prabhAva hone se vaha zakti vyakta nahIM hone pAtI / ataH dharmadravya ke prabhAva ke kAraNa jIva lokAkAza ke bAhara gamana nahIM kara pAtA, lokAkAza ke anta meM ruka jAtA hai /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1034 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAraH naramamA saMsArI jIvoM kA karma ke nimitta se chahoM dizAnoM meM gamana hotA hai, kintu mukta jIvoM ke svAbhAvika Urdhvagati hotI hai ( paMcAstikAya gAthA 73 kI TIkA) karmoM ke prAdhIna hone ke kAraNa saMsArI jIvoM kI gati to sAvadhi ho sakatI hai, kintu mukta jIvoM ke karmoM kA sarvathA kSaya ho jAne ke kAraNa unakI ( mukta jIvoM kI ) svA. bhAvika UdhvaMgamanazakti sAvadhi na hokara niravadhi hogI, kyoMki virodhI kAraNa kA sarvathA abhAva hai| zrI paMcAstikAya gAthA 92 kI TIkA meM kahA hai ki siddha bhagavAna sarvotkRSTa svAbhAvika Urdhvagati pariNata hote haiM 'sarvotkRSTa svAbhAvikordhvagatipariNata bhagavaMtaH siddhaaH| zrI amRtacandrAcArya paMcAstikAya gAthA 94 kI TIkA meM likhate haiM 'jIva pudgalAnAM gatisthityoniHsImatvAt' arthAt jIva va pudgaloM kI gati sImArahita hai| 'jIva meM upAdAnazakti hI lokAkAza taka gamana karane kI hai| ye vAkya upayukta AgamapramANoM se tathA 31 akTUbara va 7 navambara 1957 ke jaina-saMdeza meM diye gaye Agama pramANoM se viruddha hai| ataH zaMkAkAra svayaM vicAra kare ki ukta samAdhAna meM merI bhUla hai yA 'jIva kI gamana zakti ko sImita' mAnanevAle kii| bhUla svIkAra karanA dUSaNa nahIM, kintu bhUSaNa hai / yadi merI bhUla hotI to maiM turaMta svIkAra kara letaa| nizcayanaya zakti kA vivecana karatA hai na ki zakti kI vyakti kA kahA hai-'savve zuddhA hu suddhaNayA-ta eva sarve saMsAriNaH zuddhA sahajazuddha kekasvabhAvAH / ' arthAt ve hI saba saMsArIjIva nizcayanaya kI apekSA se zuddha yAnI svAbhAvika zUddhajJAyakarUpa svabhAva dhAraka haiN| yaha nizcayanaya kA kathana zakti kI apekSA se hai, kyoMki saMsArI jIva azuddha haiM phira bhI unako nizcayanaya kI dRSTi meM zakti kI apekSA zuddha kahA hai| ( vRhad vyasaMgraha gAthA 12 va isIprakAra siddhabhagavAna kA alokAkAza meM gamana na hone para bhI nizcayanaya kI dRSTi meM asImita zakti kI apekSA yaha hI kahA jAvegA ki siddhabhagavAna meM pralokAkAza meM gamana karane kI upAdAna zakti hai| ataH nizcaya naya kI apekSA bhI siddhoM kI zakti ko sImita mAnanA AgamAnukUla nahIM hai| siddhabhagavAna meM alokAkAza meM gamana karane ko upAdAnazakti kA abhAva siddha karane ke liye jo dUrAnadUra bhavya kA dRSTAnta diyA gayA hai vaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki 'dUrAnadUra bhavya meM mokSa jAne kI zakti kA abhAva hai' sA Agama vAkya nahIM hai, kintu unameM mokSa jAne kI zakti kA sadbhAva hai, jaisA ki SaTkhaMDAgama pustaka 7 pR0 176 para kahA hai-anAdi se anantakAla taka rahanevAle bhavya jIva haiM to sahI para unameM saMsAra avinAzazakti kA prabhAva hai arthAt saMsAra vinAzazakti kA sadbhAva hai / vartamAna meM digambara jaina vANI ke atirikta isa jIva kA hitu anya koI nahIM hai| zAstroM ke dvArA hI deva, guru, dharma va navapadArtha va nija ke vAstavika svarUpa kA bodha hotA hai, jisase samyaktva kI prApti hotI hai| zrI pravacanasAra meM kahA bhI hai-jinazAstra dvArA pratyakSAdi pramANoM se padArthoM ko jAnanevAle ke niyama se mohasamaha kSaya ho jAtA hai isaliye zAstra kA samyakprakAra se adhyayana karanA cAhiye / (gAyA 86 ) zramaNa (mani ) ekAgratA ko prApta hotA hai ekAgratA padArthoM ke nizcayavAna ke hotI hai| padArthoM kA nizcaya Agama dvArA hotA hai isaliye Agama mukhya hai ( gA0 232 ) AgamahIna zramaNa AtmA ko, para ko nahIM jaantaa| padArthoM ko nahIM jAnatA huA bhikSu karmoM ko kisaprakAra kSaya kara sakatA hai (gA0 233) isaloka meM jisakI AgamapUrvaka dRSTi nahIM hai, usake saMyama nahIM hai, isaprakAra sUtra kahatA hai aura vaha asaMyata zramaNa kaise ho sakatA hai ( gA0 236 ) prAgama se yadi padArthoM kA zraddhAna na ho to mukti nahIM ho sakatI ( gA0 237 ) pratyeka digambara jaina ko Agama para jA zraddhAna rakhanA caahiye| jisako Agama para zraddhAna hai usako Agamaviruddha upadeza nahIM denA caahiye| usako to aise vAkya bhI nahIM uccAraNa karane cAhiye jinakA prAgama se virodha hotA ho| Agama se viruddha bolanevAlA mAgama kA zraddhAlu kaise ho sakatA hai ? jisako digambara jaina Agama para zraddhA nahIM vaha kyA hai, svayaM pAThakagaNa
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1035 vicAra krleN| hamArI to jinaAgama para aisI dRr3ha zraddhA honI cAhiye ki svapna meM yA bhUla meM bhI koI vAkya Agamaviruddha na nikle| -ja.saM.7-8-58/V/ hulAsacanda dharmAdika dravyoM ke kArya zaMkA-dharma, adharma, AkAza aura kAla ye cAra dravya ajIva hote hue bhI arUpI haiN| ina cAroM meM se pratyeka dravya kA kArya bhinna bhinna hai, kintu inakA kArya jIva aura pudgaladravya kI taraha anubhava meM nahIM AtA ? samAdhAna-dharma, adharma, AkAza aura kAla ye cAroM dravya prarUpI haiM ataH ye dravya indriyagocara to ho nahIM sakate, kintu inake kAryoM se inakA anumAna kiyA jA sakatA hai| ataH inake astitva kA jJAna hotA hai| jIva aura pudgala yadyapi sakriya dravya haiM, kintu binA dharmadravya ke unakI kriyA nahIM ho sakatI, kyoMki dharmadravya jIva aura pudgala ke gamana meM sahAyaka hai jisaprakAra jala machalI ke calane meM sahAyaka hai| dharmadravya jIva aura pudgala ke calane meM preraka kAraNa nahIM hai jisaprakAra jala machalI ke calane meM preraka kAraNa nahIM hai| yadi dharmadravya preraka kAraNa hotA to koI bhI jIva yA pudgala sthira na pAyA jAtA / zakti hote hae bhI dharmadravya ke binA jIva aura pudgala gamana bhI nahIM kara sakate / jIva kA Urdhvagamana svabhAva hai siddha bhagavAna meM ananta zakti hai, kintu dharmadravya ke abhAva ke kAraNa alokAkAza meM gamana nahIM kara skte| dharmadravya ke abhAva ke atirikta anya koI bhI kAraNa nahIM jo ananta zaktivAle siddha bhagavAna ke gamana ko roka de, kyoMki siddha bhagavAna meM karmoM kA sarvathA abhAva hai| tatvArthasUtra adhyAya 5 sUtra 17 'gatisthityupagrahau dhrmaadhrmyorupkaarH| meM jo 'upagraha' zabda AyA hai usakA artha 'dravyoM kI zakti kA AvirbhAva karane meM kAraNa honA hai rAjavAtika a. 5 sUtra 17 vArtika 3 / isI sUtra ko vArtika 31 meM kahA hai- "jaise akele mRtpiDa se ghar3A utpanna nahIM hotA; usake liye kumhAra, cakracIvara Adi aneka bAhyakAraNa apekSita hote haiM usI taraha gati aura sthiti bhI aneka bAhya kAraNoM kI apekSA karatI hai| inameM saba kI gati aura sthiti ke liye sAdhAraNakAraNa kramazaH dharmadravya aura adharmadravya hote haiN| isataraha anumAna se dharma aura adharmadravya prasiddha haiN|" paMcAstikAya gAthA 87 meM kahA gayA hai ki loka aura aloka kA vibhAga hI dharma aura adharma ke kAraNa huA hai| yadi dharma aura adharmadravya gati va sthiti meM kAraNa na hote to alokAkAza meM bhI jIva aura pudgala pAye jAte paMcAstikAya gAthA 92, 93, 94 va unakI ttiikaa| isIprakAra avagAhanahetutvaguNa ke dvArA AkAzadravya kA bhI anumAna hotA hai| kAladravya kA bhI vartanAhetutva guNa ke dvArA anumAna hotA hai| yadyapi pariNamana karane kI zakti pratyekadravya meM hai, parantu yadi kAladravya na hotA to una dravyoM kI pariNamanazakti vyakta nahIM ho sakatI thii| kAladravya ko 'samaya' paryAya hai asaMkhyAta samayoM kI Avali aura saMkhyAta AvaliyoM kA eka muharta hotA hai| yaha kAla anubhava meM AtA hai| isaprakAra kAla kA bhI anumAna hotA hai| -jaM. ga. 4-4-63/IX/ zAntilAla prAkAza sarvavyApaka tathA do bhedavAlA kaise hai ? zaMkA-AkAza sarva vyApaka kaise hai ? yadi AkAza sarvavyApaka hai to usake lokAkAza aura alokA. kAza aise bo khaNDa nahIM ho sakate, kyoMki sarvavyApaka akhaNDa hotA hai ? samAdhAna-AkAza prakhaNDa ekadravya hai / tattvArtha sUtra meM kahA bhI hai
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1036 ] "A AkAzAdekadravyANi // 6 // " AkAza paryanta arthAt dharmadravya adhamaMdravya aura AkAzadravya ye tInoM eka-eka dravya haiM / ye tInoM dravya kI apekSA se eka eka hai, kintu kSetra, kAla, bhAva kI apekSA se aneka haiN| kahA bhI hai [ paM. ratanacanda jaina mukhtAra : "avagAhyanekadravya vividhAvagAhanimittatvena anantamAvasve'pi pradezabhedAt sati cAnantakSetratve dravyataH ekamevAkAzamiti / " rA. vA. adhyAya 5 sUtra 6 vArtika 6 / artha-AkAza ko avagAhana karanevAle aneka dravyoM ke anaMta avagAhana hote haiM isaliye ananta zravagAhanoM ke kAraNa bhAva kI apekSA yadyapi AkAzadravya ananta hai evaM AkAza ke anantapradeza hai isaliye kSetra kI apekSA bhI AkAza ananta hai, parantu dravya kI apekSA prAkAza eka hI hai| eka dravya meM pradeza ( khaNDa ) kalpanA mAtra ho so bhI bAta nahIM hai aura pradeza bheda hone se arthAt khaNDa hone se eka dravyapane kI hAni ho jAtI ho so bhI bAta nahIM hai| kahA bhI hai "ekadravyasya pravezakalpanopacAra iti cet na, mukhya kSetravibhAgAt / mukhya evaM kSetravibhAgAH abhyo hi ghaTAvaAkAzapradezaH itarAvagAhyazcAnya iti / yadi anyatvaM na syAt; vyAptitvaM vyAhanyate / niravayavatvAnupapattiriti cet na, dravyavibhAgAbhAvAt / yathA ghaTo dravyato vibhAgavAn sAvayavaH, na ca tathaiSAM dravyavibhAgo'stIti niravayavatvaM prayujyate / " ( rA. vA. a. 5 sUtra 8 ) gAhyaH eka prakhaNDadravya meM pradeza kalpanA arthAt laNDa kalpanA upacAra mAtra se hai, aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki kSetra kI apekSA se alaNDadrazya meM vibhAga mukhyarUpa se haiM jisako ghaTa ne avagAhana kara rakhA hai vaha AkAza pradeza anya hai aura jisako prabhya padArtha ne avagAhana kara rakhA hai ve prAkAza pradeza anya haiM aisI pratIti hai| yadi mukhyarUpa se kSetra kA vibhAga na mAnA jAyagA to AkAza kA vyApakapanA hI na siddha hogA arthAt pradezoM ko bhinna bhinna na mAnakara yaha ghaTAkAza hai yaha paTAkAza hai yaha maThAkAza hai isaprakAra prAkAza hI bhinna-bhinna mAnA jAyagA to prAkAza kA vyApakapanA na bana sakegA jisaprakAra ghaTarUpa dravya ke jude jude Tukar3e ho jAte haiM isaliye vaha sAvayava arthAt avayavaviziSTa padArtha hai usaprakAra dharma-adharma prAkAza dravyoM ke vibhAga nahIM kisI bhI kAraNa se ghaTa ke samAna usake jude jur3e Tukar3e nahIM ho sakate, isaliye unakA nizvayavapanA bAdhita nahIM hai| prAkAzAdravya ke pradeza anya saba dravyoM aura unake pradezoM se anantaguNe haiM, ataH AkAzadravya sabase bar3A hone ke kAraNa vyApaka hai / AkAzadravya ke pradezoM kI gaNanA isaprakAra hai "savyajIvarAsI vaggajamAnA vaggijamANA anaMtalogamettavaggaNadvAgANi uvarigaMtRRNa savyapoggalavabvaM pAvadi / puNo sadhvayogAlavamyaM vaggijjamAnaM vaggijjamAnaM anaMta logamesavaggaNANANi ubarigaMtRRNa sadAkAlaM pAvadi / puNo savakAlA vaggajmANA vaggajjamAnA anaMtalogame tavaggaNadvANANi uvarigaMtUna sabhyAgAsaseDi paaryaadi|" ( parikarma sUtra evaM trilokasAra gAthA 69 kI TIkA ) artha sarva jIvarAzikA uttarottara varga karane para anantalokapramANa vargasthAna dhAge Akara pudgala ibhya prApta hotA hai| punaH saba pudgaladravya kA uttarottara varga karane para ananta lokamAtra vargasthAna pAye jAkara saba kAla ke samaya prApta hote haiM / punaH saba kAlasamayoM kA uttarottara varga karane para ananta lokamAtra vargasthAna Age jAkara sarva AkAza ke pradeza prApta hote haiN|
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyaktitva aura kRtitva ] [1037 parikarma ke ina ArSa vacanoM se jAnA jAtA hai ki AkAzadravya sabase bar3A hai ataH vaha vyApaka hai| -. ga. 23-9-71/VII/ ro. lA. mittala avakAzadAna AkAza kA hI asAdhAraNa guNa ho sakatA hai zaMkA-avakAza denA AkAza kA hI asAdhAraNa guNa kyoM ? kyoMki anya dravya bhI paraspara eka dUsare ko sthAna dete haiN| sikhoM ke avagAhanatva guNa kA kyA prayojana hai ? samAdhAna-isa prakAra kI zaMkA sarvArthasiddhi meM bhI uThAI gaI hai| usakA samAdhAna nimna prakAra kiyA gayA hai "yadyavaM nedamAkAzasthAsAdhAraNaM lakSaNama, itareSAmapi tata saddhAvAditi ? tanna, sarvapadArthAnA sAdhAraNAvagAhanahetatvamasyAsAdhAraNa lakSaNamiti nAsti dossH| sarvArtha siddhi 5 // 18 / "yadi dharmAdInAM lokAkAzamAdhAraH AkAzasyaka AdhAra iti ? AkAzasya naastynyaadhaarH| svapratiSThamAkAzam / yadyAkAzaM svapratiSTham ; dharmAdInyapi svapratiSThAnyeva / atha dharmAdInAmanya AdhAraH kalpyate, AkAzasyApyanya AdhAraH kalpyaH / tathA satyanavasthAprasaGga iti cet ? naiSa doSaH nAkAzAvanyadadhikaparimANaM dravyamasti yatrAkAzaM sthitimityuceta sarvato'nantaM hi tt|" sarvArthasiddhi 112 / artha-yadi aisA hai to 'avakAzadAna' AkAza kA asAdhAraNa lakSaNa nahIM rahatA, kyoMki dUsare dravyoM meM bhI avakAzadAna pAyA jAtA hai ? yaha kahanA ThIka nahIM hai kyoMki AkAzadravya saba padArthoM ko avakAza dene meM sAdhAraNa kAraNa hai, yahI isakA asAdhAraNa lakSaNa hai, isaliye koI doSa nahIM hai| yadi dharmAdikadravyoM kA lokAkAza prAdhAra hai to AkAza kA kyA prAdhAra hai ? AkAza kA anya AdhAra nahIM hai, kyoMki prAkAza svapratiSTha hai| yadi AkAza svapratiSTha hai to dharmAdikadravya bhI svapratiSTha hone caahiye| yadi dharmAdikadravyoM kA anya AdhAra mAnA jAtA hai to prAkAza kA bhI anya prAdhAra mAnanA cAhiye aura aisA mAnane para anavasthA doSa prApta hotA hai| yaha doSa denA ThIka nahIM hai, kyoMki AkAza se adhika parimANavAlA anya dravya nahIM hai, vaha sabase ananta hai| yahA~ para yaha batalAyA gayA hai ki yadi AkAza ke atirikta anya dravyoM meM bhI 'avakAzadAna' asAdhAraNa guNa mAnA jAyagA to unako bhI samasta dravyoM ko avakAza denA cAhiye, kintu ve samasta AkAzadravya ko avakAza dene meM asamartha hai, kyoki kSetra kI apekSA prAkAza se baDA anya nahIM hai| AkAza hI sabase bar3A dravya hone se AkAza to anya dravyoM ko avakAza detA hai, kintu anyadravya sampUrNa AkAza ko avakAza dene meM asamartha haiN| prataH avakAzadAna anyadravyoM kA asAdhAraNa Na nahIM ho sakatA hai, mAtra AkAza kA hI hai| -jai.ga. 1-6-72/VII/ra.lA. jaina loka-aloka kI vyAkhyA tathA inake vibhAjana kA hetu zaMkA-loka aura aloka kI vyAkhyA kyA hai aura inake vibhAjana kA kyA kAraNa hai ? samAdhAna-prAkAza eka akhaMDadravya hai / usa AkAza ke jitane kSetra meM jIva, pudgala, dharma, adharma aura kAladravya pAye jAte haiM vaha lokAkAza hai aura usase Age alokAkAza hai| zrI kundakundAcArya ne kahA bhI hai
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1038 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : samavAo paMcaNhaM samau tti triNuttamehi paNNattaM / so ceva havadi loo tatto amio aloo khaM ||3||pNcaastikaay artha-pAMca jIvAdi dravyoM kA samUha samaya hai aisA jinendra ne kahA hai| vahI pAMcoM kA samudAya loka hai, isase bAhara apramANa alokamAtra zuddhaAkAza hai| "lokyante dRzyante jIvAdi padArthA yatra sa lokaH tasmAdvahi tamanantazudvAkAzamaloka iti / " artha-jahA~ jIva Adi padArtha dikhalAI par3e so loka hai, isake bAhara ananta zuddhaprAkAza hai so aloka hai| loyAloyavibheyaM gamaNaM ThANaM ca hehi / ai gahi tANaM heU kiha loyAloyavavahAraM // 135 // (nayacakra) gamana aura sthiti ke hetubhUta dharmadravya aura adharmadravya ke dvArA loka aura aloka kA vibhAjana kiyA gayA hai| yadi dharma aura adharmadravya na hote to loka aura aloka kA vyavahAra hI sambhava nahIM ho sktaa| "jAdo alogalogo tesi sabbhAvado ya gamaThidI // 17 // " (paMcAstikAya) dhamaMdravya aura adharmadravya kI sattA hone se hI loka aura aloka kA vibhAjana huA hai tathA jIva pudgala ko gamana va sthiti hotI hai| "lokAlokadvayaM kasmAjjAtaM? yayodharmAdharmayoH svabhAvatazca / " TIkA-dharmadravya aura adharmadravya ke svabhAva se hI loka aura aloka ina donoM kI utpatti hotI hai| "dharmAdharmo vidya te, lokAlokavibhAgAnyathAnupapatteH / jIvAdipadArthAnAmekatra vRttirUpo lokaH / zuddha kA. kaashvRttiruupo'lokH|" TIkA-yadi dharmadravya aura adharmadravya na hoM to loka aura aloka kA vibhAga nahIM ho sktaa| dharma aura adharma vidyamAna haiM, kyoMki loka aura aloka kA vibhAga pAyA jAtA hai / jIvAdi sarva padArthoM ke ekatra astitvarUpa loka hai, zuddhaekaAkAza se astitvarUpa aloka hai| __ina pArSavAkyoM se yaha spaSTa ho jAtA hai ki loka-aloka kA vibhAjana dharma adharmadravyoM ke kAraNa hai| jA taka jIva Adi padArtha pAye jAte haiM vaha loka hai| jahA~ para kevala AkAza hI dravya hai vaha aloka hai| -. ga. 23-9-71/VII/ro. lA. mittala samaya kathaMcit avibhAgI va kathaMcit savibhAgI hai zaMkA-AkAza ke eka pradeza se dUsare pradeza para jAne meM paramANu ko jitanA kAla lagatA hai, usako samaya kahate haiM / kintu tIvragati se ekasamaya meM 14 rAjU gamana karatA hai / 14 rAjU ke jitane pradeza' haiM, samaya ke utane bhAga ho jAte haiM kyoMki pratyeka pradeza ko paramANu bhinna-bhinna kAla meM sparza karatA hai phira samaya ko avibhAgI kyoM kahA jAtA hai| samAdhAna-isa viSaya meM anekAMta hai| samaya avibhAgI bhI hai, savibhAgI bhI hai| koI bhI kArya eka samaya se kama kAla meM samApta nahIM hotA hai, isa apekSA se samaya avibhAgI hai, kintu eka samaya meM 14 rAjU gamana
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1039 karane para samaya savibhAgI hai| isIprakAra paramANu bhI sAvayava bhI hai aura niravayava bhI hai| paramANu kA vibhAga nahIM ho sakatA isa apekSA se niravayava hai, kintu do paramANuoM kA paraspara dezasparza hotA hai, anyathA sthUla skandhoM kI utpatti nahIM bana sakatI, isa apekSA se paramANu sAvayava hai| dhavala pu0 13 pR0 21-24 / vAlA ho samyagdaSTi hai jisako kisI - lai. ga. 7-8-67 / VII / zAntilAla jainadharma kA mUla siddhAMta anekAMta hai| anekAnta kA zraddhAna karane bhI viSaya meM ekAMta kA Agraha hai, vaha midhyAdRSTi hai| kAla kI sattA hai| zaMkA- bhAvasaMgraha pR0 205 gAthA 316 ke artha meM likhA hai ki kAladravya sattArUpa se nahIM hai, isaliye use astikAya bhI nahIM kahate kyA jina dravyoM kI sattA maujUda hai yahI astikAya dravya haiM so khulAsA karanA ? samAdhAna - bhAvasaMgraha gAthA 205 nimna prakAra hai eyaM tu vavya chakkaM jiNehi paMcatthikAiyaM bhaNiyaM / vajjiya kArya kAlo kAlassa paesayaM Natthi // 316 // pR0 205 para artha isaprakAra likhA hai - " isaprakAra bhagavAna jinendradeva ne chahadravyoM kA svarUpa kahA hai / ina chahoM dravyoM meM se kAla ko chor3akara zeSa pA~cadravya astikAya kahalAte haiN| jinakI sattA ho unako astikahate haiM aura jo kAya va zarIra ke samAna aneka pradezavAlA ho usako kAya kahate haiM / jIva, pudgala, dharmaM, pradharma aura AkAza ye pA~coM dravya bahupradezI haiM isaliye astikAya kahalAte haiN| kAla ke pradeza nahIM haiM vaha eka hI pradezI hai isaliye astikAya nahIM kahate haiN|" yahA~ para 'kAla kI sattA nahIM hai' aisA nahIM kahA hai kintu 'vaha eka hI pradezI hai' isase kAla kI sattA svIkAra kI gaI hai, kintu bahupradezI na hone ke kAraNa isa ko kAya nahIM kahA gayA hai| 'kAla astikAya nahIM hai' ina zabdoM se zaMkAkAra ko bhrama ho gayA hai| kintu kAla eka hI pradezI hai isase kAla kI sattA svIkAra kI gaI hai / - jai. ga. 12-6-69 / VII / ro. lA mittala pratyeka kAlANu kI pRthak-pRthak samayarUpa paryAya hotI hai zaMkA- 'samaya' paryAya kAlAoM kI eka samayavartI dazA kA hI nAma hai yA aura kucha ? kyA vaha pratyeka kAlAca pRthaka 2 paryAya hogI ? samAdhAna - kAlANu kI samayarUpa paryAya hai aura samayarUpa paryAya kI jo sthiti hai, vaha samayarUpa vyavahArakAla hai| paMcAstikAya gAyA 26 kI TIkA meM kahA hai "samayastAvatsUkSmakAlarUpaH prasiddhaH eva paryAyaH na ca dravyaM kathaM paryApatvamiti cet ? utpannapradhvaMsitvA paryAyasya samao utpanna paddha MsIti vacanAt / " samaya sabase sUkSmakAlarUpa prasiddha eka paryAya hai, vaha dravya nahIM hai| utpanna honA aura vinAza honA paryAya kA lakSaNa hai| samaya bhI utpanna hotA hai aura vinAza hotA hai| isaliye paryAya hai|
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1040 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : "sthitiH kAlasaMhakA tasya paryAyasya sambandhinI vA'sau samayaghaTikAdirUpA sthiti sA vyavahArakAlasaMhA bhavati na ca paryAya ityabhiprAyaH " dravyasaMgraha gAyA 21 TIkA / , jo sthiti hai vaha kAla saMjJaka hai| arthAt dravya kI paryAya se sambandha rakhanevAlI jo samaya ghar3oAdirUpa sthiti hai; vaha sthiti hI vyavahArakAla hai, kintu paryAya vyavahArakAla nahIM hai / pratyeka kAlA pRthaka 2 drazya hai ataH pratyeka kAlANu kI pRthak-pRthak samayarUpa paryAya hotI hai| - jai. ga. 24-8-72 / VII / ra. lA. jaina nahIM hotA samasta paryAyoM meM kAladravya kAraNa zaMkA-kyA samasta paryAyoM meM kAladravya kAraNa nahIM hotA ? samAdhAna - sarva paryAyoM meM kAladravya kAraNa nahIM hotaa| jaise jamavyatva paryAya hai tathA isI taraha anya anAdi ananta paryAyoM meM kAladravya kAraNa nahIM hotA / sAdi zranantaparyAyoM kI sthiti meM kAladravya kAraNa nahIM hotA / kAladravya kA lakSaNa vartanA meM kAraNapanA hai, jo zuddhadravya meM agurulaghuguNa ke kAraNa hotI hai aura mazuddhadravyoM meM bandha ke kAraNa va kAla ke kAraNa hotI haiN| zaMkA-anya thyoM ke pariNamana meM kAladravya sahakArI kAraNa hai, kintu kAladravya ke pariNamana meM kauna sahakArI kAraNa hai ? - patra 21-4-80 / ja. lA. jaina, bhINDara kAla ke pariNamana meM sahakArI kAraNa kAla hai jisaprakAra jJAna ko jAnane ke liye anya jJAna kI AvazyakatA nahIM hotI hai, kyoMki jJAna jisaprakAra para ko jAnatA hai usIprakAra apane ko bhI jAna letA hai, isIliye jJAna ko dIpaka ke samAna sva-para prakAzaka kahA gayA hai| AkAzadravya anya samasta dravyoM ko avagAhana detA hai aura sva ko bhI avagAhana detA hai, AkAza ko avagAhana dene ke liye anyadravya kI AvazyakatA nahIM hotI hai| isIprakAra kAla bhI dhanya dravyoM ke pariNamana tathA apane pariNamana meM kAraNa hai / kahA bhI hai - na caivamanavasthA syAtkAlasyAnyAnyAvyapekSaNAt / svavRttau tatsvabhAvasyAtsvayaM vRze prasiddhitaH // 12 // zlokavArtika 5122 yadi koI yoM kahe ki dharmAdika kI vartanA karAne meM kAladravya sAdhAraNa hetu hai aura kAladravya kI vartanA meM bhI vartayitA kisI anya dravya kI AvazyakatA par3egI aura usa dhanya dravya kI vartanA karane meM bhI dravyAntaroM kI AkAMkSA bar3ha jAne se anavasthA doSa hogA ? granthakAra kahate haiM-hamAre yahA~ isa prakAra anavasthA doSa nahIM AtA hai, kyoMki kAla ko anya dravya kI vyapekSA nahIM hai, apanI vartanA karane meM usa kAla kA vahI svabhAva kAraNa hai, kyoMki dUsaroM ke vartana karAne ke samAna kAladravya kI svayaM nija meM vartanA karane kI prasiddhi ho rahI hai| jaise AkAza dUsaroM ko avagAha detA huA svayaM ko bhI bhavagAha de detA hai tathA jJAna anya padArthoM ko jAnatA huA bhI svayaM ko jAna letA hai| zlokavArtika chaThA khaMDa pR. 160 161 / - jai. ga. 7-1-71 / VII / ro. lA. micala
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1041 prAsava tattva prAstrava kA kAraNa zaMkA-Asrava kA kAraNa yoga hai yA kaSAya va yoga hai ? samAdhAna-Asrava kA kAraNa yoga hai / tattvArthasUtra adhyAya 6 sUtra 1 va 2 meM yoga ko Asrava kahA hai| sAmparAyikaAsrava meM kaSAyasahita yoga prAsrava kA kAraNa hai / sAmparAya kA artha kaSAya hai| -ja. ga. 31-10-63/IX/ra. lA. jaina, meraTha eka hI samaya meM bhAvAnava, dravyAsrava va bandha hote haiM zaMkA-jisasamaya bhAvAsrava hotA hai kyA usI samaya dravyAtrava hotA hai yA uttara samaya meM ? bandha bhI kyA usIsamaya meM hotA hai yA anantara samaya meM ? samAdhAna-yoga ke nimitta se dravyAsrava hotA hai / dravyAsrava kA yaha artha nahIM hai ki kArmANavargaNA kahIM bAhara se AtI hai, kintu jahA~ para jIva hai vahIM para baMdhayogya kArmANa-vargaNArUpa pudgalaskaMdha bhI hai| kahA bhI hai "yanava zarIrAvagADhakSetrejIvastiSThati bandhayogyapudgalA api tatraiva tiSThanti na ca bahirbhAgAjjIva AnayatIti / " pravacanasAra gAthA 168 ttiikaa| arthAta-jahAM para jIva sthita hai vahIM para bandhayogya pudgala bhI sthita haiM bAhara se jIva nahIM laataa| isI bAta ko mokSazAstra adhyAya 8 sUtra 24 meM 'sUkSmaikakSetrAvagAhasthitAH' dvArA kahA gayA hai| zrI akalaMkadeva ne bhI isa sUtra kI TIkA meM kahA hai "AtmapradezakarmapudagalakAdhikaraNavyatiriktakSetrAntaranivRtyarthamekakSetrAvagAha iti vacanaM kriyte|" arthAta-Atmapradeza aura karmayogya pudgaloM kA eka adhikaraNa hai tathA anya kSetra ke nirAkaraNa ke liye sUtra meM eka kSetrAvagAha vacana diyA gayA hai| yaha karmayogya pudgaladravya pATha prakAra kA hotA hai SaTkhaMDAgama meM kahA bhI hai "NANAvaraNIyassa basaNAvaraNIyassa veyaNIyassa mohaNIyassa Auassa NAmassa govassa aMtarAiyassa jANi davANighetUNa NANAvaraNIyattAe daMsaNAvaraNIyattAe veyaNIyattAe mohaNIyattAe mAuattAe NAmattAe godattAe aMtarAiyattAe pariNAmedUNa pariNamaMti jIvA tANi vavvANi kammaiyavazvavaggaNA NAma // 758 // " vargaNA khaMDa bandhana-anuyogadvAra dhUlikA TIkA-NANAvaraNIyassa jANi pAoggANi vasvANi tANi ceva micchattAdipaccaehi paMcaNANAvaraNIyasahaveNa pariNamaMti Na aNNesi sahaveNa / kuto ? appAoggattAyo / evaM sandhesi kammANaM vattavvaM, aNNahA NANAvaraNIyassa jANi babvANi tANi micchAvipaccaehi NANAvaraNIyattAe pariNAmedUNa jIvA pariNamaMti ti suttANu. vvttiido| sUtra-artha-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, prAyu, nAma, gotra aura antarAya ke jo dravya haiM, unako grahaNakara jJAnAvaraNarUpa se, darzanAvaraNarUpa se, vedanIyarUpa se, mohanIyarUpa se, AyurUpa se, nAmarUpa se,
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1042 ] [ 50 ratanacanda jaina mukhtAraH gotrarUpa se aura antarAyarUpa se pariNamAkara jIva pariNamana karate haiM, ataH una dravyoM kI kArmANa-dravya vargaNA saMjJA hai / / 758 // TIkArtha-jJAnAvaraNIya ke yogya jo dravya haiM ve hI mithyAtva prAdi pratyayoM ke kAraNa pA~ca jJAnAvaraNIyarUpa se pariNamana karate haiM, pranyarUpa se ve pariNamana nahIM karate, kyoMki ve anya ke ayogya hote haiN| isIprakAra saba karmoM ke viSaya meM kahanA cAhie, anyathA jJAnAvaraNIya ke jo dravya haiM unheM grahaNakara mithyAtva Adi pratyayavaza jJAnAvaraNIyarUpa se pariNamAkara jIva pariNamana karate haiM, yaha sUtra nahIM bana sakatA hai| isase siddha hai ki jisa samaya bhAvAsrava ( yoga ) hai usIsamaya dravyAsrava hai, kyoMki kArmANavargaNA ( baMdha pudgaladravya ) bAhara se nahIM aataa| mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye pAMca karmabaMdha ke pratyaya arthAta hetu ( kAraNa ) haiN| jahA~ para ye pAMcoM, cAra, tIna, do yA eka kAraNa haiM vahAM para karmabaMdha hotA hai| kahA bhI hai "mithyAdarzanAvirati pramAvakaSAyayogA bandhahetavaH // 8 // 1 // " mokSazAstra TIkA-"mithyAvarzanAdInAM bandhahetutvaM samudAye'vayave ca veditavyam / " sUtrArtha-mithyAdarzana, pravirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye bandha ke hetu haiM / TIkArya-mithyAdarzanAdi samudita aura pRthak pRthak bhI bandha ke hetu hote haiM / "sakaSAyatvAjjIvaH karmaNoyogyAnpuragalAnAvate sa bandhaH // 8 // 2 // " artha-kaSAyasahita hone se jIva arthAt kaSAyasahita jIva karma ke yogya ( kArmANa vargaNA ) pudgaloM ko grahaNa karatA hai vaha bandha hai / arthAt kaSAyasahita jIva kA karma ke yogya pudgalavargaNAoM ko grahaNa karanA hI bandha hai| isase spaSTa hai ki Asrava aura bandha kA bhinnasamaya nahIM hai / jisasamaya meM karma-Asrava hai usIsamaya meM bandha hai / anyathA sakaSAyajIva ke dasaveM guNasthAna ke anta samaya meM jo karmAnava huA hai, yA to usakA bandha akaSAya jIva arthAt gyArahaveM yA bArahaveM guNasthAna ke prathamasamaya meM bandha kA prasaMga pAjAyagA yA usake bandha ke abhAva kA prasaMga aajaaygaa| jisase upayukta sUtra se virodha paajaaygaa| ina donoM zaMkAoM se aisA pratIta hotA hai ki zaMkAkAra kA yaha vicAra hai ki kAraNa aura kArya kA bhinnabhinna samaya honA cAhiye, kintu aisA ekAnta nahIM hai / jisaprakAra dIpaka aura prakAza ina donoM kI yugapat utpatti hotI hai phira bhI dIpaka kAraNa hai aura prakAza kArya hai| samyak kAraNa jAna, jJAna kAraja hai soii| yugapata hote hu prakAza, dIpaka te hoI // chahakAlA baulatarAma isaprakAra eka hI samaya meM bhAvAnava, dravyAsrava aura bandha Adi aneka kArya hone meM koI bAdhA nahIM hai| -. ga. 3-1-66/VIII/ ma. lA. jaina
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva pora katitva ] [ 1043 jIva ke vibhAva pariNamana meM dravyakarma hI hetu hai zaMkA-jIva meM vibhAva pariNamana pugala-dravyakarma ke baMdha ke kAraNa hai yA anya koI kAraNa hai ? samAdhAna-jaba taka dUsare dravya ke sAtha baMdha na ho usa samayataka koI bhI dravya azuddha nahIM ho sakatA hai / svarNa kA kiTrimA ke sAtha baMdha hone se svarNa azuddha hotA hai| usIprakAra jIva kA dravyakarma ke sAtha baMdha hone se jIva azuddha hotA hai / akelA jIva azuddha nahIM ho sakatA aura na usameM rAgadveSa Adi vibhAva pariNati ho sakatI hai| zrI kundakundAcArya ne kahA bhI hai jaha phalihamaNI suddho Na sayaM pariNamai rAyamAIhiM / raMgijjavi aNNehi du so rattAvIhiM damvehi // 278 // evaM gANI suddho 1 sayaM pariNamai rAyamAIhiM / rAijjadi aNNehiM tu so rAgAdIhiM dosehiM / / 279 // artha-jaise sphaTikamaNi pApa zuddha hai vaha lalAI Adi raMgasvarUpa Apa to nahIM paraNamatI, parantu vaha sphaTikamaNi Apa dUsare lAlaAdi dravyoM se mela honepara lalAIAdi raMgasvarUpa paraNamatI hai| isIprakAra jIva prApa zuddha hai, vaha rAga Adi vibhAvarUpa Apa nahIM pariNamatA, parantu anya rAga Adi doSarUpa ( krodha, mAna, mAyA, lobha kaSAyarUpa ) dravyakarmoM se rAgAdi vibhAvarUpa kiyA jAtA hai| isakI TIkA meM zrI amRtacandrAcArya ne kahA hai-jaise akelA sphaTikamaNi pariNamana svabhAva hone para bhI dUsare dravya ke binA Apa lAlarUpa nahIM pariNamatA, parantu paradravya kA mela hone para sphaTikamaNi apane svabhAva se cyuta hokara lAlaraMga Adi vibhAvarUpa pariNamatA hai, kyoMki apane vibhAvarUpa pariNamane meM svayaM nimitta kAraNa nahIM hai| isIprakAra akelA AtmA pariNAmasvarUpa hone para bhI Apa hI rAgAdi vibhAvarUpa nahIM pariNamatA, kyoMki apane rAgAdi vibhAva ke liye Apa hI kAraNa nahIM hai| parantu pudgalarUpa dravyakarma ke mela se prAtmA apane sva: se cyuta hokara rAgAdi vibhAvarUpa pariNamatA hai| isase siddha hai ki jIva ke vibhAvarUpa pariNamana meM dravyakarma kAraNa hai, kyoMki samasta dravyakarma kA kSaya ho jAne para jIva mukta ho jAtA hai arthAt jIva kA zuddha pariNamana ho jAtA hai aura vibhAvarUpa pariNamana kA prabhAva ho jAtA hai| jaM.ga.24-7-67/VII/ ja. pra. ma. ku. prAstrava ke adhikaraNa zaMkA-jJAnapITha rAjavArtika dUsarA bhAga pR0 513 paMkti 22, 23, 24 meM adhikaraNa ke 10 bheda batalAye haiM unameM 7 ajIva adhikaraNa aura 3 jIva adhikaraNa jAna par3ate haiN| ye bheda kucha samajha meM nahIM aaye| kRpayA spaSTa kreN| hamAre vicAra se to ananta bheva hone caahie| kyA ina bhedoM kA dhavalAdi granthoM meM bhI kahIM kapana AyA hai ? samAdhAna-tattvArthasUtra adhyAya 6 sUtra 7 meM "jIva aura ajIva ye Asrava ke adhikaraNa haiM" aisA kahA gayA hai| rAjavAtika TIkA meM ina donoM adhikaraNoM ke 10 bheda isaprakAra kahe haiM-viSa, lavaNa, kSAra, kaTuka, amla, sneha. agni aura khoTerUpa se yukta mana, vacana, kAya / ' inameM sAta acetana aura tIna cetana haiN| ye 10 bheda
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1044 ] [paM0 ratanacanda jana mukhtAra / upalakSaNa mAtra haiN| inake atirikta anya bhI Asrava ke adhikaraNa haiM, jinakA kathana sUtra8 va 9 meM hai| yaha saba saMkSepa se kathana hai| yadi sUkSmadRSTi se vistArapUrvaka vicAra kiyA jAve to adhikaraNa ke aneka bheda ho sakate haiN| dhavalagraMtha meM isa dRSTi se Asrava ke adhikaraNa kA kathana nahIM hai| -jaM. ga. 27-2-64/1X/paM0 saranArAma jaina pApapuNya kathaMcita jIva ke haiM, kathaMcit pudgala ke zaMkA-10 navambara 1966 ke janasaMveza pR0 309 kAlama do meM likhA hai-"zubhAzubha pariNAma (bhAva. puNya bhAvapApa) kA kartA to jIva hai," kintu isI lekha ke phalitArya meM pR0 313 para likhA hai-"puNya aura pApa cAhe ve bhAvAtmaka hoM aura cAhe dravyarUpa hoM donoM hI pudagala kI upaja haiN|" kyA ina donoM kathanoM meM paraspara virodha nahIM hai ? samAdhAna-zubhAzubhabhAva na to kevala jIva ke pariNAma haiM, kyoMki siddhoM meM nahIM hote aura na kevala pudgala ke haiM, kyoMki meja, kursI Adi meM nahIM pAye jAte / jIva aura pudgala kI baMdha pravasthA meM hote haiN| ataH kahIM para upAdAna kI mukhyatA se zubhAzubha bhAvoM ko jIva ke kaha die jAte haiM aura kahIM para nimitta kI mukhyatA se pudgala ke kaha die jAte haiN| zuddhanizcayanaya kI dRSTi meM puNya-pApa avastu haiN| -jeM. ga. 5-10-67/VII/ 2. lA. jana (1) zarIra prAdi ko kriyA se prAtmA ko prAsrava hotA hai (2) kathaMcit bhAvazUnya kriyA kA bhI phala (3) digambaretara dazana meM kriyAnirapekSa bhAva mAnA hai (4) nagnatA mokSamArga hai zaMkA-bhAvasahita kriyA kA phala hotA hai, bhAvarahita kriyA kA phala nahIM hotA; kyA yaha kathana sarvathA satya hai ? vistRta samAdhAna diijiye| samAdhAna-"kAya-vA-manaH karmayogaH // 1 // saH AsravaH // 2 // zubhaH puNyasyAzubhaH pApasya // 3 // " ta0 sU0 a06| arthAt-zarIra, vacana aura mana kI kriyA yoga hai| vaha yoga hI mAnava hai / zubha yoga se puNyAsava aura azubha yoga se pApAsava hotA hai / mana, vacana aura kAya kI kriyA bhAvasahita bhI hotI hai aura bhAvazUnya bhI hotI hai, kintu karmoM kA Asava hara hAlata meM hotA hai aura vaha karmAsava kama se kama eka samaya kI sthitivAlA avazya hotA hai aura apanA phala dekara jAtA hai| yadi yaha kahA jAve ki 'zarIra vacana mana' pudgalamayI haiM, kyoMki "zarIravAGa manaH prANApAnAH pudgalAmAm // 19 // ta0 sU0 a0 5 meM inako pudgala kA kArya kahA hai aura pudgalamayI zarIra prAdi kI kriyA se jIva ke pAsava nahIM honA cAhiye ( 'zarIra vacana aura mana paudgalika hai' ) yaha satya hote hue bhI zarIra Adi kA AtmA ke sAtha baMdha hone ke kAraNa ekatva horahA hai| jaisA ki sarvArthasidi dUsare adhyAya sUtra 7 ko TokA
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1045 meM kahA hai-"baMdhaM paDieyattaM" arthAt -baMdha kI apekSA se jIva aura pudgala kA ekatva horahA hai, isaliye zarIra mAdi jar3a kI kriyA se jIva ke Asava hotA hai / yadi yaha kahA jAve ki bhAvazUnya kriyAoM kA phala nahIM hotaa| so aisA ekAnta bhI nahIM hai, kyoMki kahIM para bhAvazUnya kriyAnoM kA bhI phala dekhA jAtA hai / jaise zrI ahaMta bhagavAna kI karmodayajanita vihAra Adi bhAvazUnya zArIrika kriyA kA phala mokSa dekhA jAtA hai| zrI amRtacandrAcArya ne pravacanasAra gAthA 45 kI TIkA meM kahA hai "kriyA tu teSAM yA kAcana sA sarvApi tadudayAnubhAvasaMbhAvitAtmasaMbhUtitayA kilodayikyeva / " nisyamauvayiko kAryabhUtasya baMdhasyAkAraNabhUtatayA kAryabhUtasya mokSasya kAraNabhUtatayA ca kSAyikyeva kathaM hi nAma nAnumanyeta / " ___ arthAta-una ahaMta kI jo bhI kriyA hai vaha saba usa puNya ke udaya ke prabhAva se utpanna hone ke kAraNa audayikI hai| vaha nitya praudayikI kriyA baMdha kA to kAraNa nahIM hai, kintu mokSarUpI kArya kA kAraNa hai isaliye vaha kriyA kSAyikI hai| isa prakAra zrI amRtacandrAcArya ne bhAvazUnya kriyA kA phala mokSa svIkAra kiyA hai| pravacanasAra gAthA 211 meM zrI kundakundAcArya ne tathA usakI TIkA meM zrI amRtacandrAcArya ne bhAvazUnya mAtra kAyaceSThA kA phala 'saMyama kA cheda' svIkAra kiyA hai| payavamhi samAraddha chevo samaNassa kAya-ceTumhi / jAyadi jadi tassa pUNo AloyaNapabviyA kiriyA // 211 // artha-yadi zramaNa ( muni ) ke prayatnapUrvaka kI jAnevAlI kAyaceSTA meM cheda hotA hai to use to Alo. canA pUrvaka apane doSa ko dUra karanA cAhiye / "saMskRta TIkA-"dvividhaH kila saMyamasya chevaH bahiraGgo'ntaraGgazca / tatra kAyaceSTAmAtrAdhikRto bahiraGga, upayogAdhikRtaH punarantaraMgaH / tatra yadi samyaguNayuktasya zramaNasya prayatnasamArabdhAyAHkAyaceSTAyAH kathaMcidahiraMgacchedo jAyate tadA tasya sarvathAntaraMgacchedajitatvAdAlocanApUvikayA kriyayaiva prtikaarH| yadA tu sa evopayogAdhikRtacchevatvena sAkSAccheda evopayukto bhavati tavA jinoditavyavahAravidhividagdhazramaNAzrayayAlocamapUrvakatadupadiSTAnuSThAnena pratisaMdhAnam / " artha-saMyama kA cheda do prakArakA hai| bahiraMga aura antaraMga ( usameM mAtra kAyaceSTA saMbaMdhI bahiraMga hai aura upayoga saMbaMdhI aMtaraMga hai| usameM yadi bhalIbhAMti upayukta zramaNa ke prayatnakRta kAyaceSTA se kathaMcit bahiraMga cheda hotA hai, to vaha sarvathA aMtaraMgacheda se rahita hai isaliye AlocanApUrvaka kriyA se hI usakA pratikAra hotA hai| kintu yadi vahI zramaNa upayoga saMbadhI cheda hone se sAkSAt cheda meM hI upayukta hotA hai to jinokta vyavahAra vidhi meM kuzala zramaNa ke prAzraya se, AlocanApUrvaka, unase upadiSTa anuSThAna dvArA pratisaMdhAna hotA hai / __ yaha jo kahA gayA hai ki bhAvazUnya kriyA kA phala nahIM hotA, isakA abhiprAya yaha hai ki bhAvasahita hone se usa kriyA kA phala jitanA honA cAhiye thA, bhAva rahita hone se utanA phala nahIM hotaa| kintu isakA yaha abhiprAya nahIM hai ki bhAvazUnyakriyA kA phala bilakula nahIM hotaa| yadi sarvathA aisA mAna liyA jAve to mAtra
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1046 ] [paM. ratanacanda jaina mukhtAra / kAyaceSTA se saMyama kA cheda nahIM honA cAhiye thA tathA ahaMta bhagavAna kI kriyA mokSa kI kAraNa nahIM honI cAhiye thI, kintu zrI pravacanasAra meM bhAvazUnya mAtra kAyaceSTA se saMyama kA cheda tathA mahaMta bhagavAna kI kriyA ko mokSa kI kAraNIbhUta svIkAra kiyA hai| zrI padmanandi AcArya bhI padmanandi pavizatikA meM kahate haiN| viTTa tumammi jiNavara cammamaeNacchiNAvi taM puNNaM / jaM jaNai puro kevaladasaNa NANAi gayaNAiM // 757 // artha he jinendra ! carmamaya netra se bhI ApakA darzana hone para vaha puNya prApta hotA hai jo ki bhaviSya meM kevaladarzana aura kevalajJAnarUpa netra ko utpanna karatA hai| 45 dina ke bAlaka ko mAtA jinamaMdira meM lejAkara bhagavAna ke darzana karAtI hai aura usasamaya se pratidina vaha bAlaka maMdirajI meM bhagavAna ke darzanArtha lejAyA jAtA hai, kintu kaI varSa taka usa bAlaka kI vaha kriyA bhAvazUnya hI rahatI hai| kyA usa bAlaka kA maMdirajI meM lejAyA jAnA sarvathA nirarthaka hai? vidvAna isa para vicAra kreN| yadi isa kriyA ko sarvathA nirarthaka mAna liyA jAvegA to jaina samAja meM jinadarzana kI paramparA uTha jaavegii| jisase jainadharma kA lopa ho jaavegaa| Aja jitane bhI bhAvapUrvaka darzana karanevAle vyakti dRSTigocara ho rahe haiM una sabane sarvaprathama jinadarzana kI kriyA bhAvazUnya prArambha kI thii| jinamaMdira meM jAne se tathA jinendra ke darzana karane se prakriyA bhAvapUrvaka hogii| yadi ve bhAvazUnyakriyA ko na karate to unako bhAvapUrvaka jinendradeva ke darzana prApta na hote / ataH 'bhAvazUnyakriyA kA kucha bhI phala nahIM hotA, aisA ekAnta mAnanA ucita nahIM hai| digambaretara samAja meM zArIrikakriyA nirapekSa mAtra bhAvoM se mokSa kI prApti svIkAra kI hai jisakA khaNDana zrI kundakundAcArya ne 'jaggo hI mokkha maggo' arthAt 'nagnatA mokSamArga hai' ina vAkyoM dvArA kiyA hai| unhIM zrI kundakunda ke nAma para adhyAtma kI Ar3a meM ekAntamithyAtva kA pracAra ucita nahIM hai| -taM. ga. 12-3-64/IX/ sa. ku. seThI puNya kI kathaMcit heyatA, kathaMcit upAdeyatA; puNya mokSapada meM bhI sahAyaka hai zaMkA-samyagdarzana kyA binA tattvazraddhAna ke ho sakatA hai aura agara tattvazraddhAna se hotA hai to jaisA tattva hai vaisA hI samajhane se hotA hai yA pahale tattva ko kisI prakAra samajhA jAya phira aura prakAra jAne jaise Asrava tatva ko prathama avasthA meM upAdeya mAne bAda meM heya; kyA yahI krama paripATI hai ? samAdhAna-jo saMjJI paMcendriya paryAptajIva jJAnAvaraNakarma kA vizeSa kSayopazama na hone ke kAraNa tattvoM ko nahIM jAna sakate, unako bhI samyagdarzana ho sakatA hai| zrI svAmikArtikeyAnuprekSA meM kahA bhI hai jo Na vi jANai taccaM so jiNavayeNa karei sahahaNaM / jaM jiNavarehiM bhaNiyaM taM savvamahaM samicchAmi // 324 // jo jIva apane jJAnAvaraNa ke viziSTa kSayopazama binA tathA viziSTa gurusaMyoga binA tattvArtha ko nahIM jAna sake haiM so jinavacana virSe aise zraddhAna kare hai ki jinezvaradeva ne jo tattva kahA hai, so sarva hI maiM bhale prakAra iSTa karUM hU~ aise bhI zraddhAvAna hoya haiN| aise sAmAnya zraddhAteM bhI AjJAsamyaktva kahA hai|
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] / 1047 sammAiTThI jIvo uvahaTTa pakyaNaM tu sahahadi / saddahavi asambhAvaM ajANamANo guruNiyogA // 27 // go.jI. samyagdRSTi jIva jinendra bhagavAna ke upadeza kA zraddhAna karatA hai, kintu kisI tattva ko ajJAnatAvaza guru ke upadeza se viparIta artha kA bhI zraddhAna kara letA hai| 'arahaMta deva kA aisA hI upadeza hai' aisA samajhakara yadi kadAcit kisI padArtha kA viparIta zraddhAna bhI karatA hai to bhI vaha samyagdaSTi hai. kyoMki usane arahaMta kA upadeza samajhakara usa padArtha kA vaisA zraddhAna kiyA hai| heya aura upAdeya ye tattva nahIM haiM, kintu ApekSika haiM jaise bahirAtmA ( mithyASTi ) ko apekSA antarAtmA ( chaprastha samyagdRSTi ) upAdeya hai, kintu paramAtmA kI apekSA vahI antarAtmA heya hai| jaisA ki paramAtmA prakAza gAthA 13 ko TIkA meM kahA hai "atra bahirAtmA heyastavapekSayA yadyapyantarAtmopAdeyastathApi sarvaprakAropAdeyabhUtaparamAtmApekSayA sa heya iti taatpryaaH|" isIkA bhAva Upara kahA jA cukA hai| isIprakAra nirAsrava ayogIjina kI apekSA zubhAsava heya hai, kintu sAdhaka ke zubhAsava arthAt puNya upAdeya hai / kahA bhI hai-puNyaprakRtayastIrthapadAvisukhAnayaH / mUlAcAra-pradIpa pR0 200 / arthAt puNyaprakRtiyAM tIrthakara Adi padoM ke sukha ko denevAlI haiN| ye puNyaprakRtiyA~ siddhagati arthAt mokSa ke liye sahakArI kAraNa haiN| paMcAstikAya gAthA 85 ko TIkA meM kahA bhI hai ___"nivAnarahitapariNAmopAjita tIrthakaraprakRtyuttamasaMhananAdiviziSTa puNyarUpadharmo'pi sahakArikAraNaM bhavati / " nidAnarahita pariNAmoM se upAjita tIrthaka ra prakRti va uttamasaMhanana Adi viziSTa puNyarUpa karma bhI siddhagati kA sahakArI kAraNa hotA hai / zrI vidyAnanda AcArya ne aSTa sahasrIkArikA 88 kI TIkA meM kahA hai "mokSasyApi paramapUNyAtizayacAritra vizeSAtmaka paurUSAbhyAmeva sNbhvaat|" mokSa kI prApti bhI parama puNya aura cAritrarUpa puruSArtha ke dvArA hI saMbhava hai| mokSa ke liye jisaprakAra cAritrakI AvazyakatA hai usI prakAra puNyakarmodaya kI bhI AvazyakatA hai / puNyAccakradharabhiyaM vijayinI maindrI ca divya zriyaM / puNyAttIrthakaradhiyaM ca paramAM naHzreyasI cAznute // puNyAdityasubhRcchriyAM catasaNAmA vibhaveda bhAjanam / tasmAt puNyamupArjayantu sudhiyaH puNyAjjinendrAgamAt // 129 // mahApurANa sarga 30 artha-pUNya se sabako bijaya karanevAlI cakravartI kI lakSmI milatI hai, indra kI divya lakSmI bhI puNya se milatI hai, puNya se tIrthakara kI lakSmI bhI milatI hai, aura parama kalyANarUpa mokSalakSmI bhI puNya se milatI hai / yaha jIva puNya se hI cAroM prakAra kI lakSmI kA pAtra hotA hai| isaliye he sudhijana ! tuma loga bhI puNya kA upArjana kro|
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1048 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : zrI kundakunvAcArya ne bhI kahA hai-"puNNaphalA arhtaa|" arthAt puNyakarma kA phala arahaMta pada hai| zrI jayasena AcArya ne bhI kahA hai| "yattIrthakaranAma puNyakarma tatphalabhUtA ahaMnto bhavanti / " zrI kundakundAcArya pravacanasAra meM zubhopayoga kI mukhyatA va gauNatA batalAte haiM esA pasatthabhUvA samaNANaM vA puNA gharatthANaM / cariyA pareti maNivA tA eva paraM lahadi sokkhaM // 254 // artha-yaha prazastabhUta caryA ( zubhopayoga ) zramaNoM ke hotI hai, kintu gRhasthoM ke to mukhya hotI hai, kyoMki isa prazastabhUta caryA ke dvArA gRhastha paramasaukhya arthAt nirvANasaukhya ko prApta hotA hai| zrI amRtacandrAcArya iMdhana ke dRSTAnta dvArA samajhAte haiM-jaise iMdhana ko sphaTika ke samparka se sUrya ke teja kA anubhava hotA hai aura isalie vaha kramazaH jala uThatA hai usIprakAra gRhastha ko rAga ke saMyoga se zuddhAsmA kA anubhava hotA hai aura kramazaH paramanirvANa saukhya ko prApta kara letA hai| ina pArSagranthoM se spaSTa hai ki puNyakarma va zubhopayoga mokSamArga meM sahakArI kAraNa haiM ataH ve sarvathA heya nahIM haiM / ataH puNyAsUva kathaMcita upAdeya hai kathaMcit heya hai aisA zradAna karane vAlA samyagdRSTi hai| -. ga. 15-1-70/VII/ pa. pa. jaina strIparyAya ( strIveda ) ke prAsrava ke kAraNa tathA usake nAza kA upAya zaMkA-strIparyAya kauna se pApa se athavA kina-kina bhAvoM se bandha karane para milatI hai ? strIparyAya ke nAza karane kA mukhya upAya kyA hai ? samAdhAna-asatya bolane kI Adata, pratisandhAnaparatA ( ghokhA, chala, kapaTa ) dUsaroM ke chidra DhUMDhanA aura bar3hA humA rAga Adi strIveda ke pAsava haiN| kahA bhI hai "malokAmichAyitAtisandhAnaparatvapararandhraprekSitvapravRtarAgAviH strIvevanIyasya / " sarvArtha siddhi 6 / 14 / isakA artha Upara A cukA hai| strIparyAya meM utpanna na hone kA mukhya upAya samyagdarzana hai, kyoMki samyagdRSTijIva marakara striyoM meM utpanna nahIM hotA hai aisA pArSavacana hai chasu heDhimAsu puDhavI joisavaNabhavaNa savvaitthIsu / raNedesu samuppajjai sammAiTThI ku jo jIvo // 133 // ityArSAta dhavala pu01 pR0 209 evaM dhavala 11339 artha-jo samyagdRSTijIva hotA hai, vaha prathamapRthivI ke binA nIce kI chaha pRthiviyoM meM, jyotiSI vya. stara, bhavanavAsI devoM meM aura sarvaprakAra kI striyoM meM utpanna nahIM hotA hai / yaha kathana pUrva baddhAyuSka kI apekSA hai| pUrva abaDhAyuSka kI apekSA kathana nimna prakAra hai
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] samyagdarzanazuddhA nArakatiryaGanapuMsakastrItvAni / duSkula vikRtAlpAyurdaridratAM ca vrajanti nApyavratikAH / / 35 / / ( ratnakaraNDa zrAvakAcAra ) nirdoSa samyagdRSTijIva vratarahita hone para bhI nAraka, tiyaMca, napuMsaka aura strIpane ko nIcakula, vikalAGga, alpAyu tathA daridrapane ko prApta nahIM hotA hai / [ 1046 - jai. ga. 14-12-72 / VII / kamalAdevI zrAva tattva kA vartamAna meM bhI kinhIM ke vinAza dekhA jAtA hai| zaMkA- dhavala pu0 7 pR0 74 para likhA hai ki mithyAtva asaMyama aura kaSAyarUpa AsravoM kA vartamAnakAla meM bhI kisI jIva ke vinAza dekhA jAtA hai / vartamAnakAla meM to mithyAtva kA bhI kSaya nahIM hotaa| phira kisaprakAra likhA hai ? samAdhAna- dhavala 7 pR0 73 para yaha batalAyA gayA hai ki - 'AsUva kUTastha zranAdisvabhAva vAlA nahIM hai, kyoMki pravAhaanAdirUpa se prAye hue mithyAtva asaMyama aura kaSAyarUpa AsUvoM kA vartamAnakAla meM bhI kisI-kisI jIva meM vinAza dekhA jAtA hai / yahA~ para yaha nahIM kahA ki bharatakSetra meM vartamAna meM vinAza dekhA jAtA hai / videhakSetra meM vartamAna meM bhI midhyAtva asaMyama aura kaSAyarUpa AsUvoM kA vinAza dekhA jAtA hai / ' ataH ukta kathana samIcIna hai / - jai. ga. 17-4-69 / VII / ra. lA. jaina dravyakarma / bhAvakarma zaMkA- pulajanya karma do prakAra ke mAne haiM - ( 1 ) dravyakarma aura (2) bhAvakamaM / jaba bhAvakarma bhI pudagala kI hI paryAya hai to ve cetana va amUrtika kaise ho sakate haiM ? yadi ve bhAvakarma cetana va amUrtika haiM to spaSTataH jIvajanya, jIva ke hI bhAva siddha hue / ataH jIva ke bhAva ( Feelings ) bhAvamAtra hI ho sakate haiM, unheM pudagala athavA pudgala kI paryAya kaise kahA jA sakatA hai ? auvadhikabhAva kevala jIva meM utpanna hote haiM ataH unakA kartA jIva hI hai, taba ve paugalika kaise ho sakate haiM ? pudgala jar3a padArtha meM bhAva ( Thoughts and Feelings ) kaise sambhava hai ? bhAvakarma pudgala kisaprakAra haiM ? bhAvakarma kI utpatti meM upAdAnakAraNa jIva hai athavA pudgala ? yadi jIba hai to rAgadveSAdi bhAva jIva ke kArya athavA bhAva siddha hue| yadi puGgaladravyakarma ko upAdAna kAraNa mAnA jAve to pugala dravyakarma sAkAra mUrtika va acetana jar3a hone se bhAvakarma rAgadveSAdi bhI mUrtika va acetana hI hone caahie| ina donoM meM se satya kyA hai ? samAdhAna - jainAgama meM rAgadveSarUpa bhAvakarma ke viSaya meM aneka vivakSAoM se kathana hai| zuddha nizcayanaya, azuddha nizcayanaya, parama athavA sUkSmazuddhanizcayanaya, svabhAva, vibhAva, upAdAna, nimitta, bheda, abhedAdi / ina bhinnabhinna apekSAoM kI dRSTi se bhAvakarma pudgalakRta bhI haiM, jIvakRta bhI haiM, pudgala jIvakRta bhI hai athavA nahIM hai; cetana amUrti bhI hai aura acetana mUrtika bhI hai / syAdvAda se eka ko mukhya karane se zeSa kathana usameM gauNarUpa se rahatA hai, kyoMki ekakA mukhyarUpa se kathana karane para zeSa kA abhAva nahIM hotA-avitAnapita siddha eH ||32|mo. zA. aisA tatvArtha sUtra kA vAkya hai| ekAnta se ekarUpa mAnakara anya kA niSedha karanA ucita nahIM hai, kyoMki vastu anekAntAtmaka hai / rAga-dveSarUpa bhAvakarma kA upAdAnakAraNa jIva hai; azuddhanizcayanaya se jIva inakA kartA hai, ye jIva ke svabhAva nahIM haiM, kintu vibhAva haiM / dravya aura paryAya kI abhedadRSTi se ye bhAvakarma cetana amUrtika haiM, kyoMki jIva kI azuddhaparyAya hai /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1050 ] [ paM0 ratanacanda jaina mustAra : rAgadveSarUpa bhAvakarma kA nimittakAraNa pudgala dravyakamaM hai / zuddhanizcayanaya se ye jIvakRta nahIM haiM, kintu bhAvakarma kArya haiM inakA kartA avazya honA cAhie ataH pArizeSa nyAya se pudgaladravyakarma inakA kartA hai / rAgAdika, pudgala kI vibhAvaparyAya dravyakarma ke udaya se utpanna hote haiM ataH rAgAdi pudgala ke vibhAvabhAva haiM ( yahA~ para bhAva kA artha paryAya hai ) pUgala kI paryAya hone se rAgAdika acetana-mUrtika haiM athavA cetana ko pariNati jJAna-darzanarUpa hai aura rAgAdika jJAnadarzanarUpa nahIM hai / ataH cetanaguNa se bhinna hone ke kAraNa acetana haiN| rAgAdi, na zuddha jIva kA svabhAva hai aura na zuddha pudgala paramANu kA svabhAva hai prataH zuddha svabhAva kI dRSTi meM rAgAdika nahIM haiN| zrI jayasenAcAryajI ne samayasAra ko TIkA meM kahA bhI hai-ete mithyAtvarAgAdibhAvapratyayAH zuddhanizcaye. nAcetanAH / kasmAt ? pudgalakarmodayasammavA yasmAditi / yathA strIpuruSAbhyAM samutpannaH patro vivakSAvazena vevadattAyAH putro'yaM kecana vadanti, devadattasya putro'yamiti kecana vadanti, doSo nAsti / tathA jIvapadagalasaMyogenotpannAH mithyAsvarAgAdibhAvapratyayA azuddha nizcayenAzuddhopAdAnarUpeNa cetanA jIvasambaddhAH / zuddha nizcayena zuddhopAvAnarUpeNAcetanAH paugalikAH prmaarthtH| punarekAntena na jIvarUpAH na ca pudgalarUpAH sudhAharidrayoH saMyogapariNAmavat / vastutastu sakSmazanizcayanayena na saMtyevAjJAnodabhavAH kalpitA iti / etAvatA kimuktaM bhavati? ye kecana vavantyekAntena rAgAiyo jIvasambandhinaH pudgalasambandhinaH vA tadubhayamapi vacanaM mithyaa| kasmAditi cet ? pUrvoktastrIpuruSadRSTA. ntena saMyogobhavatvAt / atha mataM sUkSmazuddha nizcayanayena kasyeti prayacchAmo vayaM sUkSmazunizcayena teSAmastitvameva nAsti pUrvameva bhaNita // 116-116 // artha-ye mithyAtvarAgAdi bhAvapratyaya, zuddhanizcayanaya kI apekSA se acetana haiM / acetana kyoM haiM ? kyoMki ye bhAva pudgalakamaM ke udaya se hote haiM, isaliye acetana haiN| jaise strI aura puruSa donoM ke sambandha se utpanna huA pUtra hai usako usakI mAtA kI apekSA se devadattA kA yaha putra hai, aisA koI kahate haiN| dUsare koI pitA kI apekSA se yaha devadatta kA putra hai, aisA kahate haiN| isa kathana meM koI doSa nahIM hai, ( donoM hI ThIka haiM ) taise hI jIva aura pudgala ke saMyoga se utpanna yaha mithyAdarzana va rAgAdibhAva pratyaya haiM so azuddhanizcayanaya va azuddha upAdAnarUpa se to cetana haiM ( jIvasambandhI hone se ) tathA zuddha nizcayanaya se va zuddhaupAdAnarUpa se ye acetana haiM, paudgalika haiM, jar3a haiM, kyoMki zuddhaAtmA meM inakA sambandha nahIM pAyA jAtA / tathA paramArtha se vicArA jAya to yaha ekAnta se na to jIvarUpa haiM na pudgalarUpa haiM, parantu jaise cUnA aura haldI ke saMyoga se eka judA pariNAma upajatA hai aise hI jIva aura pudgala ke saMyoga se utpanna hue vibhAvabhAva haiM / vAstava meM sUkSmazuddhanizcayanaya kI apekSA se yaha mithyAtva va rAgAdibhAva asala meM kucha bhI nahIM haiM, ye ajJAna se utpanna kalpitabhAva haiN| isa kathana se kyA kahA gayA ? isa kathana se yaha kahA gayA ki jo koI ekAnta se aisA kahate haiM ki yaha rAgAdika bhAva jIva sambandhI hai athavA koI kahate haiM ki yaha pudgala sambandhI haiM, ina donoM ke bhI bacana mithyA haiN| mithyA kyoM haiM ? kyoki pUrva meM kahe hue strI aura puruSa ke dRSTAnta ke samAna jIva aura pudgala ke saMyoga se utpanna hue haiN| yadi koI prazna kare ki sUkSma zuddha nizcayanaya se ye bhAva kisake haiM to yahI kahA jA sakatA hai ki sUkSma zuddhanizcayanaya se inakA astitva hI nahIM hai| bhAva kA lakSaNa pa0 kha0 pu0 5 patra 187 para isaprakAra kahA hai-bhAvo gAma kiM ? dazvapariNAmo pRthva. barakoDivavirita vadramANa pariNAmavalakkhiyadavvaM vaa| kassa bhAvo? chaNhadavANaM / artha-bhAva nAma kisa vastu kA hai? dravya pariNAma ko athavA pUrvApara koTi se vyatirikta vartamAna paryAya se upalakSita dravya ko bhAva kahate haiM / bhAva kisake hotA hai ? chahoM dravyoM ke bhAva hotA hai / isa Agama vAkya se yaha siddha huA ki "vicAra yA anubhava ( Thoughts and Feelings )" ko bhAva nahIM kahate kintu dravya ke
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1051 pariNAma ko bhAva kahate haiM kyoMki pariNAma ( paryAya ) chahoM dravyoM meM hote haiM ataH pudgala meM bhI bhAva hote haiN| bhAva pA~ca prakAra ke hote haiM jaisA Sa0 khaM0 10 5 patra 188 para kahA hai-kadividho bhAvo? ovaio uvasamio khaio khaovasamio pAriNAmio tti paMcaviho / keNa bhAvo ? kammANamudaeNa khaeNa khaovasameNa kammANamuvasameNa sabhAvado vA / tattha jIvadadhvassa bhAvA uttapaMcakAraNehito hoMti / poggaladasvabhAvA paNa kammodaeNa vissasAvo vA uppajjati / sesANaM caduNhaM vavyANaM bhAvA sahAvado uppajjati / artha-bhAva kitane prakAra kA hai ? audayika, aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika ke bheda se bhAva pA~ca prakAra kA hai| bhAva kisase hotA hai ? bhAva karmoM ke udaya se, kSaya se, kSayopazama se, upazama se athavA svabhAva se hotA hai| unameM jIvadravya ke bhAva, ukta pAMcoM hI kAraNoM se hote haiM, kintu pudgaladravya ke bhAva, kau ke udaya se utpanna hote haiM tathA zeSa cAra dravyoM ke bhAva svabhAva se hI utpanna hote haiN| isa AgamavAkya se pudgaladravya ke bhI audayikabhAva sambhava haiM, kyoMki pUrvamohanIya dravyakarma ke udaya se navIna dravyakarma kA bandha hotA hai athavA pUrva zarIranAmA nAmakarma ke udaya hone para navInakarma kA bandha hotA hai| -jaM. saM. 23-8-56/VI/ bI ela. padma, zujAlapura bhAvAtrava kisa guNa kI vikArIparyAya hai ? zaMkA-bhAvAsrava AtmA kI kisa guNa kI kisaprakAra kI vikArIparyAya kA nAma hai ? una guNoM meM aMzaaMza meM zuddhatA AtI hai yA nahIM? yadi AtI hai to pratipakSI kaunase karma kA abhAva hone se AtI hai ? samAdhAna-bhAvAnava do prakAra kA hai ? sAmparAyika aura IryApatha / "sakaSAyAkaSAyayoH sAmparAyike. paryAyathayoH // 4 // (mokSazAstra adhyAya 6, sUtra 4 ) isameM se sAmparAyikabhAvaprAsava ke 1 mithyAtva, 2 avirati, 3 pramAda,4 kaSAya, 5 yoga, pAMca bheda haiN| "micchattAviravipamAdajogakohAvao'tha vissnneyaa| paNa paNa paNavasa tiyacadu kamasobhevA du puvassa // 20 // " vRhadravyasaMgraha inameM se 'mithyAtva' prAtmA ke darzana zraddhAna guNa ko vikArIparyAya hai| 'avirati' 'pramAda' 'kaSAya' ye tInoM AtmA ke cAritraguNa kI vikArIparyAya haiM / 'yoga' AtmA kI vikArIdravyaparyAya hai| IryApathaAsava kA bheda "yoga" hai / "darzana" ( zraddhAna ) va "cAritra" guNa meM aMza-aMza zuddhatA AtI hai| darzanamohanIya aura cAritramohanIyakarma ke abhAva se zuddhatA pAtI hai| -jaM. saM. 6-6-57/VIII/ je. svA. maM. kucAmana siTI puNya ke phala meM arhanta pada kI prApti hotI hai, yaha kathana traikAlika satya hai zaMkA-'samayasAra-vaibhava' kI bhUmikA meM paM0 jaganmohanalAlajI ne likhA hai-'puNNaphalA arihantAH' pravacanasAra kI isa gAthA meM puNya ke phala se arihanta pada prApta huA hai, aisA samajhanA nitAnta bhrama hai| arihanta vazA to cAra ghAtiyA karmoM ke vinAza se prApta hotI hai|" prazna yaha hai arihanta pada prApta karane meM kyA puNyakarma sahakArI kAraNa nahIM hai ? samAdhAna-pravacanasAra gAyA 45 meM zrI kundakundAcArya ne 'puNNaphalA arahaMtA' aisA likhA hai| isI kI TIkA karate hue zrI jayasenAcArya ne likhA hai
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1052 ] [ 50 ratanacanda jaina mukhtAra : "paJcamahAkalyANapUjAjanaka balokyavijayakaraM yattIrthakaranAmapaNyakarma tatphalabhUtA ahaMnto bhavanti / " paMcamahAkalyANaka ko pUjA ko utpanna karanevAlA tathA tInaloka ko jItanevAlA jo tIrthakaranAma puNyakarma usake phalasvarUpa arahanta hote haiM / "ahaMntaH khalu sakalasamyakparipakva puNyakarUpapAdapaphalA eva bhavanti / " yahA~ para bhI zrI amRtacandrAcArya ne kahA hai ki vAstava meM puNyarUpI kalpa vRkSa ke phala arahanta bhagavAn haiN| isI bAta ko zrI vIrasenAcArya ne dhavala graMtharAja meM kahA hai"kANi puNNa-phalANi ? titthyr-gnnhr-risi-ckktttti-bldev-vaasudev-sur-vijjaahritiio|" dhavala pR0 10 105 / artha-puNya ke phala kaunase haiM ? tIrthakara, gaNadhara, RSi, cakravartI, baladeva, vAsudeva, deva aura vidyAdharoM kI RddhiyA~ puNya ke phala haiN| zrI vidyAnanda AcArya aSTasahasrI jaise mahAna grantha meM likhate haiM - "mokSasyApi paramapuNyAtizayacAritravizeSAtmaka pauruSAbhyAmeva saMbhavAt / " parama puNyase tathA atizaya cAritrarUpa vizeSa puruSArtha se mokSa hotA hai| yahA~ para bhI cAritra ke sAtha paramapuNya ko mokSa kA kAraNa svIkAra kiyA gayA hai| zrI paM0 jayacandajI ne bhI AptamImAMsA kI TIkA meM likhA hai- 'mokSa bhI hoya hai so paramapuNya kA udaya ara cAritra kA vizeSa AcaraNa rUpa pauruSa te hoya hai| zrI devasena AcArya bhI bhAvasaMgraha meM kahate haiM sammAviTThI puNNaM Na hoi saMsAra kAraNaM NiyamA / mokkhassa hoi heuM jai vi NiyANaM Na so kuNaI // 404 // samyagdRSTi ke dvArA kiyA huA puNya saMsAra kA kAraNa kabhI nahIM hotA, yaha niyama hai| yadi samyagdRSTi puruSa ke dvArA kiye hue puNya meM nidAna na kiyA jAya to vaha puNya niyama se mokSa kA hI kAraNa hotA hai| tamhA sammAviTThI puNNaM mokkhassa kAraNaM hvii| iya NAkaNa gihattho puNNaM cAyarau jatteNa // 424 // samyagdRSTi kA puNya mokSa kA kAraNa hotA hai| yahI samajhakara gRhasthoM ko yatnapUrvaka puNya kA upArjana karate rahanA caahiye| jaba bhI parahaMtapada prApta hogA vaha uccagotra, vajravRSabhanArAca saMhanana, manuSyagati, paMcendriyajAti nAmakarma tathA manuSyAyu ke udaya meM hogaa| inake abhAva meM arahaMtapada prApta nahIM ho sktaa| ataH ina puNyaprakRtiyoM ke udaya ke sAtha parahaMtapada kA anvaya vyatireka ghaTita ho jAne se kAryakAraNabhAva siddha ho jAtA hai| kahA bhI hai "jeNa viNA jaM Na hovi ceva taM tassa kAraNaM / " dhavala pu. 14 pR0 90 /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1053 artha-jisake binA jo nahIM hotA hai, vaha usakA kAraNa hai| "yadyasya bhAvAbhAvAnuvidhAnatobhavati tattasyeti vadanti tadviva itinuyAyAt / " dhavala pu0 14 pR0 13 / / artha-jo jisake sadbhAva aura asadbhAva kA avinAbhAvI hotA hai vaha usakA hai aisA kArya-kAraNa ke jJAtA kahate haiM yaha nyAya hai| ina ArSagranthoM se siddha hai ki puNyodaya se tathA cAraghAtiyAkarmoM ke kSaya se parahaMtapada prApta hotA hai| puNyodaya ke binA cAraghAtiyAkarmoM kA kSaya bhI nahIM ho sakatA hai| ataH zrI kundakundAdi AcAryoM ne puNya kA phala arahaMta pada kahA hai| jinakI buddhi ina ArSa granthoM ke viparIta hai unakI buddhi meM bhrama ho sakatA hai| -jai.ga. 11-1-73/ 1..... bandha tattva (1) yoga va kaSAya ke samaya meM hI kramazaH prAsrava va bandha ho jAte haiM (2) paramANu, pradeza aura samaya tInoM kathaMcit sAvayava haiN| (3) eka dravya-paryAya para anya dravya-paryAya kA prabhAva par3atA hai zaMkA-jisa eka avibhAgIsamaya meM AtmA meM yoga hotA hai kyA usI eka avibhAgIsamaya meM karmAnava hotA hai athavA ThIka agale samaya meM ? jisa avibhAgIsamaya meM AtmA kA kaSAyapariNAma hotA hai kyA usI avi. bhAgIsamaya meM pudgalavargaNAoM meM karmabaMdha par3a jAtA hai athavA ThIka agale avimAgIsamaya meM ? eka hI avibhAgI. samaya meM ekadravya kI paryAya kA prabhAva dUsare dravya ko usI avibhAgIsamaya meM hone vAlI paryAya para kaise par3a sakatA hai? samAdhAna-jisa eka avibhAgIsamaya meM yoga hotA hai usI eka avibhAgIsamaya meM pudgala-dravya-karmAsava hotA hai| yadi yaha mAnA jAya ki dravyakarmAsava anantara agale samaya meM hotA hai to sayogakevalI arthAta terahaveM guNasthAna ke antimasamaya ke yoga se caudahaveM guNasthAna ke prathamasamaya meM prayogakevalI ke pagala dravyakarma va AhAravargaNAoM ke Asava kA prasaMga A jaaygaa| isaprakAra yoga se anantara dUsare samaya meM Asava mAnane se pArSavAkyoM kA virodha hotA hai| ve ArSavAkya nimnaprakAra haiM "yujyata iti yoga" dhavala pu0 1 pR0 139 / arthAta jo saMyoga ko prApta ho vaha yoga hai| "trividhavargaNAlambanApekSaH pravezaparispando yogaH sayogakevalino'sti / tavAlambanAbhAvAvayogakevalisivAnA yogAbhAvaH // " [ sukhabodha tattvArthavRtti 61] arthAta-mana, vacana, kAya ina tInaprakAra kI vargaNAoM ke Alambana kI apekSA se jo prAtma pradezoM kA parispanda hotA hai vaha yoga hai jo sayogakevalI ke bhI hotA hai| mana, vacana, kAyarUpa vargaNAnoM ke Alambana kA abhAva hone se ayogakevalI aura sidoM ke yoga kA prabhAva hai|
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1054 1 [paM. ratanacanda jaina mukhtAra : yadi ayogakevalI ke prathamasamaya meM prAsava mAnA jAvegA to unake ukta vargaNAoM kA prabhAva nahIM rhegaa| "vargaNAlambananimitto yoga Asrava iSyate / " rAjavAtika 6 / 2 / arthAta-vargaNAoM ke nimitta se honevAle yoga ko Asava svIkAra kiyA gayA hai| ayogakevalI ke vargaNAoM kA nimitta nahIM hai ataH vahA~ para yoga bhI nahIM aura Asava bhI nahIM hai / jesi Na saMti jogA suhA sahA puNNa-pAva sNjnnyaa| te hoMti ajoijiNA aNovamANaMta-bala-kaliyA ||dhvl pu. 1 pR0 280 / arthAta-jina jIvoM ke puNya aura pApakarma ke Asava karane vAle zubha aura azubha yoga nahIM pAye jAte, ve anupama aura anantabalasahita prayogIjina kahalAte haiN| sayogakevalI ke antasamaya ke yoga se anantarasamaya meM prAsava nahIM hotaa| isase yaha bAta siddha ho jAtI hai ki jisasamaya meM yoga hai, usIsamaya meM pAsava hai / 'sa AsavaH' sUtra se yaha bAta jAnI jAtI hai, kyoMki isa sUtra meM yoga ko pAsava batalAyA hai| jisasamaya meM kaSAyarUpa pariNAma hote haiM, usIsamaya karmabandha hotA hai| karmabandha kA lakSaNa nimnaprakAra hai "sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAna padgalAnAdatte sa baMdhaH // 8 // 2 // " mokSazAstra artha-kaSAyasahita hone se jIva karma ke yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai vaha baMdha hai| yadi kaSAyarUpa pariNAma ke anantara samaya meM baMdha mAnA jAvegA to dasaveM guNasthAna ke antasamaya ke kaSAyarUpa pariNAma se anantarasamaya meM akaSAyajIva ke bhI baMdha kA prasaMga A jaavegaa| parantu bandha ke lakSaNa meM kaSAyasahita jIva ke hI baMdha hotA hai, aisA kahA gayA hai| yadi akaSAyajIva ke baMdha svIkAra kara liyA jAve to karmabandha kA kabhI abhAva nahIM hogaa| isake atirikta jo gyArahaveM guNasthAna se girA hai usake prathamasamaya meM kaSAya ke hote hue bhI baMdha ke prabhAva kA prasaMga A jAvegA, kyoMki prathamasamaya kI kaSAya se anantara dUsare samaya meM baMdha hogaa| isaprakAra bhI kaSAyasahita jIva ke baMdhAbhAva ho jAne se ukta baMdha ke lakSaNa meM bAdhA AtI hai| isase siddha hotA hai ki jisa avibhAgIsamaya meM kaSAya hotI hai, usI avibhAgIsamaya meM karmabandha bhI hotA hai| dIpakarUpa paryAya jisa avibhAgIsamaya meM pragaTa hotI hai usI avibhAgIsamaya meM pudgala kI aMdhakAraparyAya naSTa hokara prakAzarUpa paryAya usa dIpakarUpa paryAya ke prabhAva se ho jAtI hai| jisa avibhAgIsamaya meM agni aura jala ke pAtra kI saMyogarUpa paryAya pragaTa hotI hai, usI avibhAgIsamaya meM agni ke prabhAva se jala meM uSNatA A jAtI hai / darpaNa ke sAmane sthita meM jisa avibhAgI samaya meM jo paryAya hogI usI avibhAgI samaya meM darpaNa meM sthita mayUra pratibimba meM bhI usake anurUpa pariNamana ho jAtA hai| ____eka avibhAgIsamaya meM ekendriyajIva marakara caudaharAjU gamana karatA hai / caudaharAjU ke asaMkhyAtapradeza haiM pratyeka pradeza ko usI eka avibhAgIsamaya meM kramazaH sparza karatA huA jAtA hai| pratyeka AkAza-pradeza ke sparza
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1055 kA bhinna-bhinnakAla hote hue bhI sabakA kAla milakara ekasamaya hai arthAt LEAST UNIT OF TIME hai| kevalajJAnI pratyeka AkAzapradeza ke sparza kA bhinna-bhinna kAla pratyakSa dekhate haiM aura chadmastha AgamapramANa tathA anumAna se parokSarUpa se jAnatA hai / isaprakAra eka avibhAgIsamaya meM anekoM kArya hone meM koI bAdhA nahIM AtI hai phira bhI eka samaya se koI bhI jaghanya kAla nahIM hai / marakara Rjugati meM utpanna hone vAlA jIva usI eka avibhAgIsamaya meM caudaharAjU gamanakara utpanna ho AhAravargaNAoM ko grahaNakara unase zarIra, indriyAdi paryApti prArambha kara letA hai| gyArahaveM guNasthAna se mara kara devoM meM utpanna honevAlA manuSya prathamasamaya meM cAritramohanIyakarma kI prakRtiyoM kA apakarSaNakara udaya meM le pAtA hai| apakarSaNa honA aura udaya honA tathA udaya ke anurUpa prAtmapariNAma honA ( gyArahaveM se caturtha guNasthAna meM A jAnA ) ye saba kArya eka avibhAgIsamaya meM hote haiN| samaya isa apekSA se avibhAgI hai ki usase jaghanya anya koI kAla nahIM hai, kintu sarvathA avibhAgo nahIM hai| yadi sarvathA avibhAgI mAna liyA jAye to ekAntavAda kA prasaMga pA jaavegaa| parasamayANaM vayaNaM micchaM khalu hodi savvahA vayaNA / jaiNANaM puNa vayaNaM sammaM khu kahaci vynnaadii|| pravacanasAra TIkA artha-parasamayoM ( mithyAmatiyoM ) kA vacana 'sarvathA' kahA jAne se vAstava meM mithyA hai| aura jainoM kA vacana kathaMcit ( apekSAsahita ) kahA jAne se vAstava meM samyak hai / aneka kAryoM kI apekSA se samaya kA jJAna dvArA vibhAjana bhI kiyA jA sakatA hai anyathA ekasamaya meM caudaharAjU ke asaMkhyAta AkAzapradezoM ko kramaza: sparza karake gamana nahIM bana sakatA hai| jisaprakAra paramANu kathaMcit niravayava praura kathaMcit sAvayava haiM usoprakAra samaya bhI kathaMcit avibhAgI aura kathaMcit savibhAgo hai| yadi koI ekAntavAdI paramANu ko sarvathA niravayava mAnatA hai to usako ArSa graMthoM para athavA jinavANI para zraddhA nahIM hai| "pajjavaTiyaNAe avalaMbijjamANe siyA egadeseNa samAgamo / Na ca paramAragaNamavayavA gasthi, uvarimahedimamajjhimovarimovarimabhAgANamabhAveparamANussa vi abhaavppsNgaado| Na ca eve bhAgA saMkappiyasarUvA; uDDAdhomajjhimabhAgANaM urimovarimabhAgANaM ca kappaNAe viNA uvlNbhaado| Na ca avayavANaM samvattha vibhAgaNa hodavvameve tti Niyamo, sylvtyuunnmmaavppsNgaado| Na ca bhiSNavamANagejjhANaM bhiNNa disANaM ca eyattamasthi, virohaado| Na ca avayavehi paramANU NAraddho, avayavasamUhasseva prmaannuttdNsnnaado| Na ca avayAvANaM saMjogaviNAseNa hodazvameve tti Niyamo, aNAdisaMjoge tvbhaavaado|" dhavala pu0 14 pR0 56-57 / artha-paryAyAthikanaya kA avalambana karane para kathaMcit ekadezena samAgama hotA hai| paramANu ke avayava nahIM hote, yaha kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki yadi usake uparima, adhastana, madhyama aura uparimoparima bhAga na hoM to paramANu kA hI abhAva prApta hotA hai| ye bhAga kalpita hote haiM yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki paramANu meM UdhrvabhAga, adhobhAga aura madhyabhAga tathA uparimoparima bhAga kalpanA ke binA bhI upalabdha hote haiN| tathA paramANu ke avayava haiM isaliye unakA sarvatra vibhAga hI honA cAhiye, aisA koI niyama nahIM hai, kyoMki isa taraha mAnane para to saba vastuoM ke abhAva kA prasaMga prApta hotA hai| jinakA bhinna-bhinna pramANoM se grahaNa hotA hai aura jo bhinnabhinna dizAvAle haiN| ve eka haiM yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai| kyoMki aisA mAnane para virodha pAtA hai| pravayavoM
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2056 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra se paramANu nahIM banA hai yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki avayavoM ke samUharUpa hI paramANu dikhAI detA hai| tathA avayava saMyoga kA vinAza honA cAhiye yaha bhI koI niyama nahIM hai, kyoMki anAdisaMyoga ke hone para usakA vinAza nahIM hotA / jaba paramANu ke avayava haiM to pradeza ke bhI pravayava hoMge, kyoMki eka paramANu jitane AkAza meM rahatA hai utane kSetra ko AkAza pradeza kahate haiN| zrI kundakundAcArya ne kahA bhI hai "AgAsamaNividu' AgAsapavesa saNNayA-maNidaM / " pravacanasAra gAthA 140 // artha - eka paramANu jitane AkAza aMza meM rahatA hai, utane AkAza kI AkAzapradeza saMjJA hai / jaba paramANu aura AkAza-pradeza ke avayava haiM to samaya ( sabase jaghanyakAla ) ke bhI avayava hoMge, kyoMki jisane kAla meM paramANu eka prAkAzapradeza ko maMdagati se ullaMghana karatA hai vaha kAla 'samaya' hai / artha - paramANu eka AkAza ke pradeza ko ( maMdagati se ) ullaMghana karatA hai, usake barAbara jo kAla hai arthAt usa ullaMghana karane meM jo kAla lagatA hai vaha samaya ( sarva jaghanyakAla ) hai / vijaya taM besaM tassama samatro tabo paro pRthyo / jo atyo so kAlo samao uppaNNapaddhatI / / 139 / / pravacanasAra isaprakAra paramANu, pradeza dhaura samaya ye tInoM kathaMcit sAvayava hai isaliye eka hI samaya meM yoga, ghAlava va baMdha, tathA eka hI samaya meM kaSAyabhAva kA honA aura usake nimitta se kArmAraNavagaMgAoM meM sthiti anubhAgAdirUpa baMdha ho jAnA athavA ekadravya kI paryAya kA dUsaredravya kI usI samaya meM honevAlI paryAya para prabhAva par3a jAnA asaMbhava nahIM hai / aisA bhI nahIM hai ki ekadravya kI paryAya kA dUsare dravya kI paryAya para prabhAva na par3atA ho / zrI kundakundasvAmI ne bhI isaprakAra ke prabhAva kA kathana kiyA hai| evasthAt rAmo pasatyabhUvo vatyuviseseNa NANAbhUmigadANiha bIjANiva artha- jaise jagata meM vo kA vo hI bIja hone para bhI nAnAprakAra kI bhUmiyoM ke kAraNa niSpattikAla meM nAnAprakAra ke dhAnya phalita hote hai ( arthAt acchI bhUmi meM usI bIja se acchA anna utpanna hotA hai aura kharAba bhUmi meM vahI bIja kharAba na detA hai yA phala hI nahIM detA ) usIprakAra prazastabhUta rAga vastubheda se viparIta phalatA hai| phaladi vivarI / sassakAlamhi || 255 || pravacanasAra "yataH pariNAmasvabhAvatvenAtmanaH saptAciH saMgataM toyamivAvazyaMbhAvivikArazvAllaukikasaMgAtsaMpato'pyasaMyata [ pravacanasAra gAthA 270 TIkA ] arthAt -- jaise agni kI saMgati se jala apane zItalasvabhAva ko chor3akara uSNa ho jAtA hai, kyoMki agni uSNa hotI hai, usIprakAra saMyata bhI laukikajanoM kI saMgati se asaMyata ho jAtA hai, kyoMki laukikajana asaMpata hote haiN| zrI kubAcArya ne bIja aura bhUmi kA tathA jala aura agni kA dRSTAnta dekara yaha siddha kiyA hai ki dhAramA para bhI parapadArthoM kA prabhAva par3atA hai|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva paura kRtitva ] [1057 zrI anantavIrya AcArya ne bhI prameyaratnamAlA meM pudgala kA cetanA para prabhAva par3atA hai yaha siddha kiyA hai "amUrtAyA api cetanazakta madirAmadanakotavAdibhirAvaraNopapatteH / indriyANAmacetanAnAmApyanAvRtaprakhyA tvAtU smRtyAvipratibandhAyogAt / nApi manasastairaviraNam, AtmavyatirekeNAparasya manaso niSetsyamAnatvAt / " 2012 __ arthAta-amUrta bhI caitanyazakti kA madirA, madanakodrava Adi mUtaMpadArthoM se AvaraNa hotA humA dekhA jAtA hai| yadi kahA jAya ki madirA Adi se indriyoM kA prAvaraNa hotA hai, so bhI kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki indriyA~ acetana haiM, so unakA AvaraNa bhI anAvaraNa ke tulya hai| yadi indriyoM kA AvaraNa mAnA jAya to madirA pAna karane vAle puruSa ke smRti pratyabhijJAna Adi jJAnoM kA arthAta smaraNa Adi kA prabhAva nahIM honA cAhiye / yadi kahA jAya ki madirA Adi se mana kA AvaraNa hotA hai, so bhI kahanA ThIka nahIM kyoMki AtmA se atirikta bhAvamana kA niSedha hai| isaliye amUrta cetanazakti kA AvaraNa nahIM hotA, yaha kahanA ThIka nahIM hai| [isaprakAra madirA prAdi kA prabhAva prAtmA para par3atA hai ] -jaM. ga. 16-1-67/VII/ pro. la. ca. jana manda kaSAyarUpa vizuddha pariNAma hI mithyAtvI muni ke greveyaka-prAyu kA bandha karAte haiN| ye hI pariNAma samyaktva meM bhI kathaMcit kAraNa haiM zaMkA-kyA Arta-raudra pariNAmoM meM mithyAdRSTi drAlagomuni uparima praveyaka taka jAtA hai yA dharmadhyAna se? samAdhAna-mithyADaSTi ke dharmadhyAna nahIM hotA hai| sakaSAya samyagdRSTijIva ke dharmadhyAna hotA hai| AtaM aura rodradhyAna yA pariNAma bhI uparimagra veyaka kI devAyu ke bandha kA kAraNa nahIM ho skte| mithyAdRSTi dravyaliMgImuni ke jo maMdakaSAyarUpa vizuddhapariNAma hote haiM ve hI devAyu ke bandha ke kAraNa haiN| ye maMdakaSAyarUpa vizuddhapariNAma samyagdarzana kI utpatti meM bhI kAraNa ho sakate haiM, kyoMki manuSya yA tithaMca ke saMklezapariNAmoM meM samyagdarzana kI utpatti nahIM hotii| kahA bhI hai "yadyapi tiryagmanuSyo vA mandavizuddhistathApi tejolezyAyA jaghanyAMze vartamAna eva prathamopazamasamyaktvaprArambhako bhavati |"lbdhisaar gA0 101 ttiikaa| artha-yadi tiyaMca yA manuSya ke mandavizuddhatA ho to bhI prathamopazamasamyaktva kI utpatti ke liye tejolezyA ke jaghanyamaMza to hone hI caahiye| arthAt kRSNa, nIla, kApotalezyA meM tithaMca yA manuSya ke prathamopazamasamyaktva kA prArambha nahIM ho sktaa| zrI jayadhavala meM bhI kahA hai "tirikkha-magussesu kiNhaNIla-kAulessANaM sammattuppattikAle paDiseho kado, visohikAle asuhatilessApariNAmassa sNbhvaannuvvttiibro|" artha-tiyaMca aura manuSyoM meM kRSNa, nIla, kApotalezyA kA samyaktvautpattikAla meM niSedha kiyA gayA hai, kyoMki vizuddhikAla meM tIna azubhalezyArUpa pariNAma saMbhava nahIM haiN|
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1058 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : ina ArSavAkyoM se siddha hai ki maMdakaSAyarUpa vizuddha pariNAmoM meM hI samyagdarzana kI utpatti sambhava hai| isaliye samyaktvautpatti meM vizuddhapariNAma bhI eka kAraNa hai| anyAyarUpa pravRtti tathA abhakSya manuSyoM ke samyagdarzana kI utpatti saMbhava nahIM hai| jina jIvoM ko zarIra se itanA moha hai ki za liye azuddha auSadhi kA sevana karate haiM bAjAra kI banI huI dahI prAdi vastu kA sevana karate haiM kisI prakAra kA tyAga nahIM hai ve samyagdaSTi kaise ho sakate haiM ? samyagdRSTi ke anyAya aura abhakSya donoM kA tyAga hotA hai| -p. ga. 23-9-65/IX/ a. pannAlAla samyaktva prakRti kA kArya prAdi mohodaya hone para bhAvamoha se apariNata jIva ke bandhAbhAva kaise ? zaMkA-zrI pravacanasAra gAthA 45 jayasenasvAmI kI TIkA 'dravyamohovaye sati zuddhAtmabhAva-balena bhAvamohena na pariNamati tavA bandho na bhavati / ' isakA jayadhavala pu0 3 pR0 245 ke kathana se virodha mAlUma hotA hai| spaSTIkaraNa kreN| samAdhAna-mithyAtvaprakRti karma ke dravyakA udaya do prakAra se hotA hai| arthAt mithyAtva prakRti kA svamukha ( nija yAnI mithyAtva ) se udaya hotA hai yA ( paraprakRtirUpa ) paramukha se udaya hotA hai| yadi svamukha udaya hai to mithyAtvarUpa phala degaa| yadi stibukasaMkramaNa dvArA paramukha arthAt samyamithyAtva yA samyaktva prakRtirUpa udaya meM prAtA hai to una prakRtirUpa phala degA, kintu svarUpa se yA pararUpa se phala diye binA koI bhI karmaprakarmabhAva ko prApta nahIM hotA arthAt nahIM jhdd'taa| yaha pAgama kA mUla siddhAMta hai jisako jayadhavala pu0 3 pR0 245 para kahA gayA hai / mithyAtvaprakRti kA mithyAtvarUpa se udaya mithyAdRSTijIva ke hotA hai, kyoMki mithyAtvakarma kI udayavyucchitti mithyAtvaguNasthAna meM kahI gaI hai ( gommaTasAra karmakAMDa gAthA 265 ) / mithyAiSTijIva ke zuddhAtmabhAvanA saMbhava nahIM hai / cAra anantAnubandhIkaSAya aura tIna darzanamoha ina sAta prakRtiyoM ke upazama yA kSaya hone para athavA kSayopazama hone para (cAra anantAnubandhIkaSAya aura mithyAtva va samyagmithyAtva ina chahaprakRtiyoM kA pararUpa se udaya hone para aura darzanamoha ko samyaktvaprakRti kA svamukha udaya hone para ) zuddhAtmabhAvanA hotI hai| kahA bhI hai'yadi vaha vyavahAra mokSamArgI bhavya mithyAtva Adi sAta prakRtiyoM ke upazama kSaya yA kSayopazama se zuddhAtmA ko upAdeya mAnakara vartana karatA hai taba use avazya mokSa hogaa| yadi vaha sAta prakRtiyoM kA upazama, kSaya yA kSayopazama nahIM kara sakatA to zuddhAtmA hI upAdeya hai isarUpa bhI vartana nahIM kara sakatA taba use kadApi mokSa nahIM ho sktaa| isakA bhI yahI kAraNa hai ki sAta prakRtiyoM ke upazama kSaya yA kSayopazama ke abhAva hone para anantajJAnAdisvarUpa AtmA hI upAdeya hai aisA vartana nahIM karatA, kyoMki yaha avazya hai ki jo koI anantajJAnAdisvarUpa prAtmA ko upAdeya mAnakara zraddhAna karatA hai usake sAta prakRtiyoM kA upazama, kSaya yA kSayopazama avazyameva vidyamAna hai aura vaha avazya bhavya hai| jisake pUrva meM kahe pramANa zuddhAtmA hI upAdeya haiM aisA zraddhAna nahIM, usake sAta prakRtiyoM kA upazamAdika bhI nahIM hai aisA jAnanA yogya hai| isaliye yaha mithyAiSTi hI hai|' samayasAra gAthA 277 para zrI jayasenAcArya kI TIkA / pravacanasAra gAthA 45 kI TIkA meM "dravya-mohodaye sati yadi zuddhAtma-bhAvanA-balena bhAvamohena na pariNa. mati tadA bandho na bhavati" kA abhiprAya yaha hai ki zuddhAtmabhAvanA ke bala se mithyAtvaprakRti va mizraprakRti kA dRSya yadi svamukha se udaya na Akara stibukasaMkramaNa dvArA pararUpa se udaya meM Ave arthAta samyaktvaprakRtirUpa udaya meM Ave to samyaktvaprakRtirUpa dravyamoha ke udaya meM yaha sAmarthya nahIM ki jIva usake udaya ke nimitta se bhAvamoha arthAta
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1056 mithyAtvarUpa pariNama jAve aura na samyaktvaprakRti ke udaya se darzanamoha kA bandha hotA hai, kyoMki samyaktvaprakRti / aura samyagmidhyAtvaprakRti baMdhayogya nahIM hai, mAtra mithyAtvaprakRti hI bandha yogya hai| jisakA bandha mithyAtvaguNasthAna meM hotA hai| samyaktvaprakRti ke udaya se samyagdarzana kA ghAta bhI nahIM hotA, kyoMki isameM sarvadhAtI sparTakoM kA abhAva hai| kahA bhI hai-"yadi yaha kahA jAve ki samyaktvaprakRti darzanamoha karma ke tIna bhedoM meM se eka bheda hai-karma vizeSa hai| yaha samyagdarzanarUpa kaise ho sakatA hai, kyoMki samyaktva to bhavyajIva kA pariNAma hai aura vaha pariNAma vikArarahita sadA prAnandamayI eka lakSaNa ko rakhanevAle paramAtmatattva Adi ke zraddhAnasvarUpa hai tathA mokSa kA bIja hai| aisA kahanA ThIka nahIM hai| yadyapi samyaktvaprakRti darzanamohakarma kA hI bheda hai, tathApi jaise viSa kA viSa mara jAne para arthAt phUkA hamA saMkhiyA kisI ke maraNa kA kAraNa nahIM ho sakatA, taise hI maMtra ke samAna zuddhAtmabhAvanArUpa pariNAma vizeSa kI zuddhi se mithyAtvakarma meM mithyAbhAva karane kI zakti ko naSTa kara detI hai| taba usa karma samUha ko, jisameM mithyAtvabhAva naSTa ho gayA hai, samyaktvaprakRti kahate haiM / yaha samyaktvakarmaprakRtivizeSa, kSayopazama, vizuddhi, dezanA, prAyogya aura karaNa labdhiyoM se utpanna prathamopazama samyagdarzana ke pazcAt hone vAle vedakasamyagdarzana svabhAvarUpa tattvArthazraddhAnarUpa, jIva ke pariNAma ko nahIM mAra sakatA hai|" samayasAra gAyA 328 ke pazcAt tAtparyavRtti meM dI huI gAthA para zrI jayasenasvAmI kI ttokaa| kaSAyapAhuDasutta pR0 634 para gAthA 102 meM kahA hai-"vedakasamyagdRSTi arthAt darzanamoha kI samyaktvaprakRti ke udaya ko vedana karanevAlA jIva darzanamoha kA prabandhaka hai|" darzanamoha kI samyaktvaprakRtirUpa dravyamoha ke udaya hone para bhI jIva vedakasamyagdRSTi hotA hai; kyoMki usake bhAvamoha arthAt mithyAtva nahIM hotA aura darzanamoha kA bandha bhI nahIM hotaa| isaprakAra jayadhavala aura pravacanasAra ke kathana meM koI matabheda nahIM hai| -jai. ga. 28-3-63/nX/pyArelAlamI karmabandha kathaMcit anAdi, kathaMcit sAdi/karmabandha ahetuka nahIM zaMkA-karmabandha ko yadi sAdi mAnA jAya to yaha doSa AtA hai ki mAramA karmabandha se pUrva zuddha thI aura zuddhAtmA ke karmabandha hotA nahIM hai, anyathA siddha bhagavAna ke karmabandha kA prasaMga aajaaygaa| isase siddha hotA hai ki jIva ke sAtha karmabandha anAdi hai aura anAdi meM hetu arthAt kAraNa kA prazna nahIM hotA hai, kyoMki jo sahetu hotA hai vaha anAdi nahIM ho sakatA jaise ghaTa Adi / jo anAdi hote haiM ve nihetu hote haiM jaise meru Adi / ataH karmabaMdha anAdi va ahetuka haiM / yahI zrI paM0 kailAzacandrajI ne 'janasaMdeza' meM likhA thaa| zrI paM0 jIvandharajo ne isakA khaNDana kyoM kiyA hai ? samAdhAna-yaha satya hai ki karmabaMdha ko sarvathA sAdi mAnane se zuddhAsmA arthAt siddha bhagavAna ke karmabaMdha kA prasaMga AtA hai athavA rAgadveSa Adi ko akAraNapane kA tathA jIvasvabhAva kA prasaMga aajaaygaa| zuddha-prAtmA ke karmabaMdha nahIM hotA, kyoMki siddhaparyAya sAdi-ananta hai| kahA bhI hai 'sAdinityaparyAyAthiko yathA siddhaparyAyo nityH|' AlApapaddhati 'ta eva kSAyika mAvena sAdyanidhanAH na ca sAvitvAtsanidhanatvaM kSAyikabhAvasyAzakyam / sa khalapAdhinivRttI pravartamAnaH siddhabhAva iva sadbhAva eva jIvasya, sadbhAvena cAnaMtA eva jIvAH pratijJAyate / paMcAstikAya gAthA 53 TIkA yahA~ yaha batalAyA gayA hai ki siddhaparyAya ke samAna kSAyika bhAva kA bhI kabhI nAza nahIM hotA hai, kyoMki upAdhi kI ( karmabaMdha kI ) nivRtti hone para kSAyikabhAva utpanna hotA hai /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1060 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : yaha siddha ho jAne para bhI ki zuddhAtmA ke karmabaMdha nahIM hotA hai, karmabaMdha sarvathA anAdi nahIM hai, kintu saMtAna kI apekSA anAdi hai / jaise aMkura boja pUrvaka hone se sAdi hai, kintu saMtAna kI apekSA anAdi hai| kahA bhI hai 'yayAMkuro bIjapUrvakaH sa ca santAnApekSayA anAdi iti / sarvArthasiddhi yadi saMtAna kI apekSA bhI jIva aura karma kA baMdha anAdi na mAnA jAya to vartamAnakAla meM bhI jIva aura karma kA baMdha siddha nahIM ho sktaa| kahA bhI hai'jIvakammANaM aNAdio baMdho tti kathaM Navvade ? vaTumANakAle uvalanbhamANajIvakammabaMdhaNNa haannuvvttiivo|' ( jayadhavala pu0 1 pR0 56 ) artha-jIva aura karmoM kA anAdikAlIna saMbaMdha hai, yaha kaise jAnA jAtA hai ? yadi jIva kA karmoM ke sAtha anAdikAlIna saMbaMdha svIkAra na kiyA jAya to vartamAnakAla meM jo jIva aura karmoM kA sambandha upalabdha hotA hai vaha bana nahIM sakatA hai / isa anyathAnupapatti se jIva aura karmoM kA anAdikAla se saMbaMdha hai, yaha jAnA jAtA hai / isI bAta ko zrI pUjyapAdAcArya ne sarvArtha siddhi meM isaprakAra kahA hai 'anAdisambandha sAvisambandhe ceti / kAryakAraNa-bhAvasantatyA anAdisambandhe, vizeSApekSayA sAvisambandhe ca bIjavRkSavat / ' arthAta-jIva aura karmoM kA anAdisambandha bhI hai aura sAdisambandha bhI hai| kAryakAraNabhAva kI paramparA kI apekSA anAdisambandha hai aura vizeSa ko apekSA sAdisaMbaMdha hai| yathA bIja aura vRkSa kaa| bIja se vRkSa aura vRkSa se bIja anAdikAla se cale A rahe haiM, kintu bIja ke binA vRkSa nahIM hotA aura vRkSa ke binA bIja nahIM hotaa| isa apekSA se pratyeka bIja aura vRkSa sAdi va sahetuka haiN| isIprakAra jIva pariNamana se dravyakarma baMdha aura karmodaya se jIva-pariNAma anAdikAla se cale A rahe haiM, kintu koI bhI jIva kA vikArI pariNAma karmodaya ke binA nahIM hotA aura koI bhI karmabaMdha jIva ke pariNAma binA nahIM hotaa| isaprakAra pratyeka karmabaMdha va jIva kA vikArIpariNAma sahetuka va sAdi hai, kintu saMtAna paraMparA kI apekSA anAdi hai| yadi kisI bhI karmabaMdha ko anAdi aura ahetuka mAna liyA jAya to usake avinAza kA prasaMga pAjAyagA, kintu kisI bhI jIva ke sAtha koI bhI karma 70 koDAkor3I sAgara se pUrva kA baMdhA humA nahIM pAyA jAtA aura karma svamukha yA paramukharUpa se phala dekara nirjarA ko arthAt vinAza ko prApta ho jAtA hai, kahA bhI hai 'kamma pi saheuaMtaviNAsaSNahANuvavattIdo nnvvde| Naca kammaviNAso asiddho; bAla-jovaNa-rAyAdi pajjAyANaM viNAsaNNahANuvavattIe tmvinnaassiddhiivo| kammakaTTimaM kiNNa jAyade ? Na; akaTTimassa viNAsANuvava. tIvo / tamhA kammeNa kaTTimeNa ceva hodavvaM / ( jayadhavala pu0 1 pR. 56.57 ) artha-yadi karmoM ko ahetuka mAnA jAyagA to unakA vinAza bana nahIM sakatA hai, isa anyathAnupapatti ke bala se karma bhI sahetuka haiM yaha jAnA jAtA hai| yadi kahA jAya ki karmoM kA vinAza kisI bhI pramANa se siddha nahIM hai, so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki karmoM ke kAryabhUta bAla, yauvana aura rAjAdi paryAyoM kA vinAza, karmoM kA vinAza hae binA bana nahIM sktaa| isalie karmoM kA vinAza siddha hai| karma akRtrima bhI nahIM haiM, kyoMki prakRtrima padArtha kA vinAza nahIM bana sakatA, isalie karmoM ko kRtrima hI honA cAhie / AptaparIkSA meM bhI kahA hai
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] bandhasya prasiddhau taddhaturapi sinaH tasyAhetukatve nityatvaprasaGgAt sato heturahitasya nityasyavyavasthiteH / (pR0 4) na cAyaMmAvabaMdho dravyabandhamaMtareNa bhavati, muktasyApitatprasaGgAditi dravya baMdhaH siddhH| sopi mithyAvarzanAviratipramAdakaSAyayogahetuka eva baMdhatvAta bhAvabaMdha vaditi mithyAdarzanAdirbandhahetuH siddhH| (pR0 5) kArikA 2 / ____ artha-karmabaMdha siddha ho jAne para usake hetu ( kAraNa ) bhI siddha ho jAte haiM, kyoMki karmabandha ko ahetuka (niSkAraNa ) mAnane para karmabaMdha ko nitya mAnanA par3egA, kyoMki jo sat hai aura kAraNarahita hai vaha nitya vyavasthita kiyA gayA hai| bhAvabaMdha bhI dravyabaMdha ke binA nahIM hotaa| anyathA mukta jIvoM ke bhI bhAvabaMdha kA prasaMga aaygaa| dravyabaMdha bhI mithyAdarzana avirati, pramAda, kaSAya aura yoga se utpanna hotA hai, kyoMki baMdha hai, jaise bhAvabaMdha / isaprakAra dravyabaMdha ke mithyAdarzana Adi kAraNa haiM, vaha ahetuka nahIM hai| -jaM. ga. 14-8-67/VII/ ........" 1. mAtra yoga bandha kA kAraNa nahIM hai 2. kaSAya sahita yoga athavA kaSAya bandha kA kAraNa hai 3. mAtra yoga vAloM ke bho sthiti-anubhAga bandha zaMkA-kyA yoga se baMdha hotA hai yA yoga se mAtra Asrava hotA hai aura kaSAya se baMdha hotA hai ? mAtra mAnava to ho jAve aura baMdha na ho kyA aisA bhI sambhava hai ? samAdhAna-sarva prathama yoga ke lakSaNa para vicAra kiyA jAtA hai-pradezaparispandarUpa AtmA kI pravRtti ke nimitta se karmoM ke grahaNa karane meM kAraNabhUta vIrya kI utpatti ko yoga kahate haiN| prAtmA ke pradezoM ke saMkoca aura vistArarUpa hone ko yoga kahate haiN| athavA jIva ke prANiyoga ko yoga kahate haiM (dha. pu. 1 pR. 140) / bhAvamana kI utpatti ke liye jo prayatna hotA hai use manoyoga kahate haiN| vacana kI utpatti ke liye jo prayatna hotA hai use vacanayoga kahate haiM aura kAya kI kriyA kI utpatti ke liye jo prayatna hotA hai use kAyayoga kahate haiM (dha. pu. 1 pR. 279) / manovargaNA se niSpanna hue dravyamana ke avalambana se jo jIva kA saMkoca-vikoca hotA hai vaha manoyoga hai| bhASAvagaMNA sambandhI pudgalaskandhoM ke avalambana se jo jIva pradezoM kA saMkoca-vikoca hotA hai vaha vacanayoga hai / jo caturvidha zarIroM ke avalambana se jIvapradezoM kA saMkoca-vikoca hotA hai vaha kAyayoga hai (dhavala pu. 7 pR. 76 ) / kAyavAk (vacana) aura mana ke karma ko yoga kahate haiM (ta. sU. a. 6 sUtra 1) / yaha yoga Asrava hai ( tasvArtha sUtra a. 6 sUtra 2) / jaise jalAgamana dvAra se jala AtA hai usI taraha yoga praNAlI se AtmA meM kama Ate haiM ataH isa yoga ko Asrava kahate haiM (rAja. vA. a. 5 sU. 2 vA. 4) / 'kammAgamakAraNaM jogoM' parthAt karma ke Agamana ke kAraNa ko joga kahate haiM ( go. jI. gA. 216) / ina pramANoM se jAnA jAtA hai ki yoga se prAsrava hotA hai| yaha Asrava do prakAra ke jIvoM ke hotA hai| eka kaSAyasahita jIvoM ke aura dUsare akaSAyajIvoM ke| sakaSAya jIvoM ke sAmparAyikaAsrava hotA hai aura akaSAya jIvoM ke IryApathaAsrava hotA hai (ta. sU. adhyAya 6 sUtra 4) / isI sUtra kI TIkA meM zrI akalaMkadeva likhate haiM ki 'krodhAdi pariNAma prAtmA ke svarUpa kI hiMsA karate haiM, mataH ye kaSAya haiN| athavA jase vaTa vRkSa Adi kA cepa cipakane meM kAraNa hotA hai usI taraha krodha Adi bhI karma bandhana ke kAraNa hone se kaSAya haiM / mithyAraSTi se lekara dasaveM guNasthAna taka kaSAya kA cepa rahane se yoga ke dvArA Aye hue karma gIle camar3e para dhUla kI taraha cipaka jAte haiM, unameM sthiti baMdha ho jAtA hai, yaha sAmparAyika
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1062 ] [ paM. ratanacanda jaina mukhtAra : pAnava hai| upazAntakaSAya, kSINakaSAya ora sayogakevalI ke yoga kriyA se Aye hae karma kaSAya kA cepa na hone se sUkhI dIvAla para par3e hue patthara kI taraha anantara samaya meM akarma bhAva ko prApta ho jAte haiM, baMdhate nahIM haiM, para IryApathamAsrava haiN| sUtra 2 kI bArtika 5 meM bhI kahA hai 'jaise gIlA kapar3A vAyU ke dvArA lAI gaI dhUli ko cAroM pora se cipaTA letA hai usItaraha kaSAyarUpI jala se gIlA mAtmA yoga ke dvArA lAI gaI karmaraja ko sabhI pradezoM se grahaNa karatA hai|' ta. sU. a.8 sU. 2 meM kahA hai-'jIva sakaSAya hone se karmayogya pUdagaloM ko grahaNa karatA hai. vahI baMdha hai' isI prakAra zrI amRtacandrAcArya ne bhI tatvArthasAra bandhatattva varNana ke zloka 13 meM kahA hai| zrI kundakundAcArya ne bhI samayasAra meM kahA hai ki rAgIpuruSa karma se baghatA hai| ina saba AgamapramANoM se siddha hai ki mAtra yoga baMdha kA kAraNa nahIM hai, kintu kaSAyasahita yoga baMdha kA kAraNa hai / athavA kaSAya se sthiti anubhAgabaMdha hotA hai, ( go. ka. ) ataH kaSAya bandha kA kAraNa hai / ___jaisA sthiti, anubhAga kA bandha kaSAya se hotA hai vaisA sthiti, anubhAga IryApathaAsrava meM nahIM hotA, ataH sthiti, anubhAgabandha nahIM hotaa| tathApi ekasamaya kI sthiti kA nivartaka IryApathakarmabandha anubhAgasahita hai hI, aisA grahaNa karanA caahie| isI kAraNa se IryApathakarma sthiti aura anubhAga kI apekSA alpa hai aisA kahA hai| (dhavala pu. 13 pR. 49) / -jai.ga. 16-4-64/ esa. ke. jaina eka hI bhAva se bandha tathA mokSa zaMkA-jo pariNAma devendra Adi pada ke kAraNa haiM ve pariNAma saMvara aura nirjarA ke kAraNa kaise ho sakate haiM, kyoMki jina pariNAmoM se baMdha hotA hai una pariNAmoM se saMvara-nirjarA nahIM ho sakatI ? samAdhAna-jo pariNAma devendra Adi pada ke kAraNa haiM, ve pariNAma saMvara aura nirjarA ke kAraNa nahIM ho sakate aisA ekAMta niyama nahIM hai| mithyAdRSTi ke jo pariNAma devendra prAdi pada ke kAraNa haiM ve pariNAma saMvara maura nirjarA ke kAraNa nahIM ho sakate, kyoMki niratizayamithyASTi ke saMvara aura nirjarA kA abhAva hai. kintu samyagdRSTi kA tapa abhyudayasukha aura saMvara-nirjarA ina donoM kA kAraNa hotA hai, jaise eka hI bijalI se nAnA kArya dekhe jAte haiN| yadi yaha kahA jAve ki isa kathana se kucha vidvAnoM ke mata kA khaNDana hotA hai to aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai kyoMki isa kathana kA samarthana pArSavAkyoM se hotA hai / prArSa vAkya hI prAmANika haiM, kyoMki ve vItarAga nigraMntha guru ke vAkya haiN| zrI pUjyapAda svAmI mahAna AcArya hue haiM jinhoMne samAdhizataka aura iSTopadeza nAma se AdhyAtmika grantha likhe haiM / unhIM AcAryavara ne sa. si. graMtha a0 9 sUtra 3 kI TIkA meM isaprakAra likhA hai "manu ca tapo'bhyudayAGgamiSTaM devendrAdisthAnaprAptihetutvAbhyupagamAta, kathaM nirjaraGgasyAditi ? naSadoSaH, ekasyAnekakAryadarzanAdagnivata / yathA'gnireko'pi viklevana bhasmAGgArAviprayojana upalabhyate tathA tapa'bhyudayakarmakSayaheturityatra ko virodhH|" artha-koI zaMkA karatA hai ki tapa ko abhyudaya kA kAraNa mAnanA iSTa hai, kyoMki vaha devendra Adi sthAna vizeSa kI prApti ke heturUpa se svIkAra kiyA gayA hai, isaliye vaha nirjarA kA kAraNa kaise ho sakatA hai ? isakA samAdhAna karate hae prAcArya mahArAja likhate haiM-yaha koI doSa nahIM hai, kyoMki agni ke samAna eka hote hae bhI isake aneka kAyaM dekhe jAte haiN| jaise agni eka hai to bhI usake vikledana, bhasma aura aMgAra Adi aneka kArya
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1063 upalabdha hote haiM, vaise hI tapa abhyudaya ( sAMsArika vaibhava ) aura karmakSaya ina donoM kA kAraNa hai aisA mAnane meM kyA virodha hai arthAt koI virodha nhiiN| isI bAta ko iSTopaveza graMtha meM bhI kahA hai yatra bhAvaH zivaM vatte, dyoH kiyttrvtinii| yo nyatyAzu gavyUti, krozArdhe ki sa sIvati // 4 // artha-jo bhAvamokSa de sakatA hai usake liye svarga denA kitanI dUra hai ? vaha to usake nikaTa hI smjho| jaise jo bhAra ko do kosa taka AsAnI aura zIghratA ke sAtha le jA sakatA hai to kyA vaha apane bhAra ko AdhA kosa le jAte hue khinna hogA ? nahIM, bhAra ko le jAte hue khinna na hogaa| bar3I zakti ke rahate hue malpa kArya kA honA sahaja arthAt sarala hI hai| . isI kI TIkA meM nimna zloka diyA gayA hai "gurUpadezamAsAdya, dhyAyamAnaH smaahitH| anantazaktirAtmA saH bhukti mukti ca yacchati // " artha-garu ke upadeza ko prAptakara sAvadhAna hae prANiyoM ke dvArA cintavana kiyA gayA yaha ananta zaktivAlA AtmA citavana karane vAle ko bhukti aura mukti pradAna karatA hai / zrI kundakunda bhagavAna bhI kahate haiM zubhopayoga se devendra Adi ke sukha tathA nirvANa kI prApti hotI hai saMpajjadi NigvANaM devAsuramaNuyarAyavihavehiM / jIvassa carittAdo dasaNaNANappahANAdo // 6 // pravacanasAra artha-jIva ko darzana-jJAna pradhAna cAritra se devendra asurendra aura narendra ke vaibhavoM ke sAtha nirvANa prApta hotA hai| esA pasatyabhUvA samaNANaM vA puNo gharasthANaM / cariyA paretti bhaNivA tAeva paraM lahadi sokkhaM // 254 // pravacanasAra arya-yaha prazastacaryA ( zubhopayoga ) zramaNoM ke gauNa hotI hai aura gRhasthoM ke mukhya hotI hai| aisA jina Agama meM kahA hai| usI se gRhastha paramasaukhya ko prApta hote haiN| isakI TIkA meM zrI amRtacandra sUri kahate haiM "gRhiNo tu samasta viraterabhAvena zuddhAtmaprakAzasyAbhAvAta kaSAyasadabhAvAta pravartamAno'pi sphaTikasaMparkegAkaMtejasa ibaiMdhasA rAgasaMyogadhe zuddhAtmano'nubhavanAtkramataH paramasaukhyakAraNatvAcca mukhyH| ___ artha-vaha zubhopayoga gRhasthoM ke to, sarvavirati ke abhAva se zuddhAtma prakAzana kA abhAva hone se kaSAya ke sadbhAva ke kAraNa pravartamAna hotA huaA bhI, mukhya hai, kyoMki jaise iMdhana ko sphaTika ke samparka se sUrya ke teja kA anubhava hotA hai, aura kramaza: paramanirvANasaukhya kA kAraNa hotA hai /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.64 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : isaprakAra eka hI bhAva se bandha aura mokSa ArSa granthoM meM spaSTatayA kahA gayA hai| ina pArSagranthoM ke anusAra hI apanI zraddhA banAnI cAhiye / vaha hI samyagdarzana hai| -jeM. ga. 6-8-64/IX/ Ara. DI.jana bandha, sambandha, tAdAtmya saMbaMdha evaM saMyoga saMbaMdha zaMkA-baMdha, saMbaMdha, tAdAtmyasaMbaMdha aura saMyogasaMbaMdha inake lakSaNa kyA haiM ? samAdhAna-do dravyoM kA paraspara zleSa honA baMdha kA lakSaNa hai / kahA bhI hai "paraspara zleSalakSaNe bandhe satidvaSaNukaskandho bhavati / " sarvArtha siddhi 5333 ___ isase pUrva avasthAoM kA tyAga hokara unase bhinna eka tIsarI avasthA utpanna hotI hai ataH unameM ekarUpatA A jAtI hai / kahA bhI hai "tataH pUrvAvasthApracyavanapUrvakaM tAyikamavasthAntaraM prAdurbhavatItyekatvamupapadyate / " sa0 si0 5 // 37 hAiDrojanahavA tathA mAksIjanahavA kA baMdha hokara jala bana jAtA hai| jIva-kama kA baMdha sambandha hai| jinake pradeza to bhinna na hoM, kintu saMjJA, saMkhyA lakSaNa se bhinna ho vaha tAdAtmya-saMbaMdha hai| jaise agni aura uSNatA kA sambandha / guNa-guNI kA saMbaMdha, paryAya aura paryAyI kA tAdAtmya sambandha hai, kyoMki inake pradeza bhinna nahIM haiN| do dravyoM kA paraspara isa prakAra milanA ki tIsarI avasthA prApta na ho usako saMyogasambandha kahate haiM / jaise kapar3e meM tAnA aura bAnA kA saMyogasambandha hai| -je'. ga. 19-12-66/VIII/ ratanalAla samakito ke bandha kA kAraNa cAritramoha zaMkA-kalaza naM0 11 puNya-pApa adhikAra samayasAra meM kahA hai-"karma ke udaya kI barajorI se kaSAya binA jo karmaudaya hoya hai so to bandha ko hI kAraNa hai" samyaktvaprakRti kA udaya bandha kA kAraNa kyoM nahIM ? samAdhAna-samayasAra puNya-pApa adhikAra kalaza naM0 11 meM jo karma ke udaya ko bandha kA kAraNa kahA vahAM para cAritramoha karmodaya se abhiprAya hai, kyoMki samyagdRSTi ke dasaveM guNasthAnataka cAritramohakarma ke udaya ke kAraNa bandha hotA rahatA hai| mithyAtvakarma aura cAritramohanIyakarma kA udaya hI bandhakA kAraNa hai, zeSa karmoM kA udaya bandha kA kAraNa nahIM hai| kahA bhI hai-"sabhI audayikabhAva bandha ke kAraNa nahIM haiN| mithyAtva, asaMyama, kaSAya aura yoga ye cAra praudayikabhAva bandha ke kAraNa haiN|" dhavala pu02 pR09| mAtra audayikabhAva bandha kA kAraNa nahIM, yadi vaha mohanIyakarma udayasahita hai to bandha hAtA hai anyathA bandha nahIM hotA hai| [pravacanasAra gAyA 41 / jayasena AcArya kI TIkA 1 -jai.ga. 28-3-63/IX/ pyArelAla
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [1065 bhAvabandha kA upAdAna kAraNa zaMkA-"bhAvabaMdha ke vivakSita samaya se anantarapUrvakSaNavartI yoga-kaSAyarUpa AtmA kI paryAya vizeSa ko bhAva baMdha kA upAdAna kAraNa kahA hai / " anantarapUrvavartIkSaNa se kyA Azaya hai ? samAdhAna-jina cetanabhAvoM se dravyakarma ba~dhate haiM vaha bhAvabaMdha hai / "bajjhavi kammaM jeNa du cedaNa bhAveNa bhAvabaMdho so|" artha-jisa cetanabhAva se karma baMdhatA hai vaha bhAvabandha hai| mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga ina cetanabhAvoM se karma baMdhatA hai| mithyAvarsanAviratipramAdakaSAyayogA bandhahetavaH // 8 // 1 // mokSazAstra artha-mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ( ye cetanabhAva ) karmabaMdha ke kAraNa haiN| vaha karmabaMdha prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza baMdha ke bheda se cAra prakAra kA hai / unameM se prakRtibaMdha va pradezabaMdha kA yoga kAraNa hai aura sthiti va anubhAgabaMdha kA kaSAya kAraNa hai / zrI dravyasaMgraha meM kahA bhI hai paDidivi aNubhAgappadeza bhedAdu caduvidho baMdho / jogA paDi padesA ThidiaNubhAgA kasAyado hoti // 33 // artha-prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ina bhedoM se dravyabaMdha cAraprakAra kA hai| yogarUpa cetanabhAva se prakRtibaMdha va pradezabaMdha hotA hai aura kaSAyarUpa cetanabhAva se sthiti, anubhAgabaMdha hotA hai| isase siddha hotA hai ki bhAvabaMdha meM yoga aura kaSAyarUpa bhAvoM kI mukhyatA hai| pratikSaNa kI yoga-kaSAyarUpa AtmA kI paryAya bhAvabaMSarUpa hai| isIlie dasaveM guNasthAnataka pratyeka samaya jIva ke karmabaMdha hotA rahatA hai| vivakSitakSaNa se milA huA pUrvakSaNa arthAt Just Before kSaNa ko anantarapUrvavartIkSaNa kahate haiM / -je. ga. 4-7-66/IX/ma. lA. jaina mithyAtvAdi pRthak-pRthak bhI bandha ke kAraNa haiM zaMkA-pAMca mithyAtva, bAraha avirati, paccIsa kaSAya pandrahayoga ina kA samudAya hI baMdha kA kAraNa hai athavA ye pRthak-pRthak bhI baMdha ke kAraNa haiM ? samAdhAna-pAMca mithyAtva, bAraha avirati, paccIsa kaSAya aura pandraha yoga ye pRthak-pRthak bhI baMdha ke kAraNa haiN| caturthaguNasthAna meM asaMyatasamyagdRSTi ke mithyAtvodayAbhAva ho jAne se bAraha avirati, paccIsa kaSAya aura pandraha yoga inase baMdha hotA hai| saMyata ke bAraha avirati kA bhI abhAva ho jAne se kaSAya va yoga se baMdha hotA hai| chadmasthavItarAga va sayogakevalI ke kaSAya kA bhI prabhAva ho jAne se mAtra yoga se baMdha hotA hai| isaprakAra mithyAtva, avirati, kaSAya va yoga pRthak-pRthak bhI baMdha ke kAraNa haiM / -po. ga. 26-2-70/IX/ro lA.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1066 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : dravya evaM bhAva baMdha ke hetu zaMkA-AtmA ke azuddha pariNAma hI dravyakarma ke baMdha ke hetu haiM, taba azuddhapariNAma kA kauna hetu hai ? yadi kahA jAya ki vaha azuddhapariNAma dravyakarma ko saMyuktatA se hote haiM, kyoMki yaha usake karma hai, kintu jIva ke azuddhapariNAma to pratikSaNa hote rahate haiM to inameM kauna-sA dravyakarma hetu par3atA hai ? samAdhAna-jIva ke aupazamika, kSAyika, zAyopazamika audayika aura pAriNAmika ye pAMcabhAva haiN| ta0 sU0 a0 2 sU01 inameM se aupazamika, kSAyika, kSAyopazamikabhAva to mokSa ke kAraNa haiN| praudayikabhAva baMdha ke kAraNa haiM: pAriNAmikabhAva na baMdha ke kAraNa haiM aura na mokSa ke kAraNa haiN| kahA bhI hai ovaiyA baMdhayarA uvasama khayamissayA ya mokkhyraa| bhAvo du pAriNAmio karaNomayavajjio hodi / / dha0 pu0 7 pR0 9 artha-audayikabhAva baMdha karane vAle haiM / aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamikabhAva mokSa ke kAraNa haiM tathA pArivAmikabhAva baMdha aura mokSa donoM ke kAraNa se rahita haiN| "movaiyA baMdhayarA ti vRtte Na samvesimovaiyANaM bhAvANaM gahaNaM gavi-jAviAdINaM pi modaiyabhAvANaM bNdhkaarnnttppsNgaa| ..." jassa aNNaya vadiregehi NiyameNa jassaNNaya-vadiregA uvalaMmaMti taM tassa kajjamiyaraM ca kAraNaM idi NAyAvo micchattAdINi ceva baMdhakAraNANi / " (dha. pu.7 pR.10) "audayikabhAva baMdha ke kAraNa haiM, aisA kahane para sabhI audayikabhAvoM kA grahaNa nahIM samajhanA cAhiye, kayoMki vaisA mAnane para gati, jAti Adi nAmakarmasambandhI audayikabhAvoM ke bhI baMdha ke kAraNa hone kA prasaMga prA jaaygaa| jisake anvaya aura vyatireka ke sAtha niyama se jisake anvaya aura vyatireka pAye jAveM vaha usakA kArya aura dUsarA kAraNa hotA hai / isa nyAya se mithyAtva Adi ( mithyAtva, kaSAya ) hI baMdha ke kAraNa haiN|" mithyAdarzanAviratipramAvakaSAyayogA bandha-hetavaH // 1 // sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAnpudgalAnAdatta sa bandhaH // 2 // (ta0 sU0 a08) mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye baMdha ke kAraNa haiM / pUrvakarmodaya se jIva kaSAyasahita hotA hai arthAt aisA sakaSAyajIva karmoM ke yogya navIna pudgaloM ko grahaNa karatA hai vaha baMdha hai| dasaveMguNasthAnataka kaSAya kA udaya niraMtara rahatA hai jisase jIva niraMtara sakaSAya hotA rahatA hai aura sakaSAya hone ke kAraNa usake navInakarmoM kA baMdha pratikSaNa hotA rahatA hai| -jaM. ga. 18-3-71/VII/ ro. lA. jaina sabhI jIvoM ke anAdikAlIna bandha hai jo kathaMcit asamAna hai zaMkA-jIva ke karma kA sambandha anAdikAla se hai vaha saba jIvoM ke eka-sA hI hotA hai yA kama-jyAdA? agara eka-sA hI hotA hai to anAdi se cAroM gatiyAM na hokara eka hI gati siddha hotI hai aura agara kama-jyAdA hotA hai to isakA kyA kAraNa ? samAdhAna-anAdisambandha meM yaha prazna hI nahIM hotA ki saba jIvoM ke eka-se hI karmoM kA sambandha hotA hai yA kama-jyAdA / cAroM gatiyoM ke jIva athavA siddhajIva nigoda se hI nikale haiM phira bhI ve anAdi se haiN|
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva praura kRtitva ] [ 1067 anAdi se siddha haiM aura anAdi se hI cAroM gatiyoM meM jIva haiN| jIvoM ke vartamAna meM jo baMdha pAyA jAtA hai vaha sAdi hai, sakAraNa hai aura nAnAjIvoM kI apekSA usameM hInAdhikatA hai / -jaM. saM. 19-3-57/V/ *. lA. jaina, kucAmana siTI jIva va pudgala bhinna-bhinna dravyoM kA anAdikAlIna sambandha hai, isakA udAharaNa zaMkA-mokSamArga prakAzaka ke pRSTha 33 para zaMkA uThAI gaI hai ki jIvadravya va pudgaladravya jo nyAre. nyAre dravya aura anAdi se tinikA sambandha aise kaise saMbhave ? isake samAdhAna meM tila tela, jala-dUdha, sonA kiTTikA va tuSa-kaNa kA udAharaNa dekara samajhAyA gayA hai| para ve udAharaNa to pudgaladravya ke pudgaladravya meM ho haiN| zaMkA jIva va pudgala alaga-alaga dravya kI hai / ataH pUrI taraha se samajha meM nahIM baitthaa| aise hI jIva va pudagala alaga-alaga dravyoM kA udAharaNa dekara smjhaa| samAdhAna-pratyakSa padArthoM kA udAharaNa diyA jAtA hai| tilatala, sonA kiTTikA Adi pratyakSa dekhane meM Ate haiM, prataH inakA udAharaNa diyA gayA hai| udAharaNa ekadeza hotA hai, sarvAMga nahIM hotA hai| jIva aura pudgala kA sambandha hai yaha pratyakSa anubhava meM A rahA hai| yaha sambandha yadi sAdi hotA to siddha bhagavAna ke bhI ho jAnA cAhiye thaa| kintu siddha bhagavAna ke pudgala kA sambandha hotA nahIM ataH jIva-pudgala kA sambandha anAdi kA hai| isakA udAharaNa jIva-pudgala hI hai| jaise rAma-rAvaNa yuddha kA udAharaNa rAma-rAvaNa yuddha hI hai| sarvAMga anya udAharaNa nahIM ho sakatA hai| -jaM. saM. 19-3-59/V/ .. lA. jaina, kuvAmanasiTI jIva kA karmoM ke sAtha samavAya saMbaMdha hai zaMkA-dhavala siddhAnta grantha pustaka 1 pRSTha 233 va 234 para likhA hai-'jIva ke sAtha karmoM kA samavAyasaMbaMdha hotA hai|' so kaise hai ? samAdhAna-jIva aura karmoM kA anAdi kAla se baMdhanabaddha saMbaMdha hai / isa baMdhanabaddha saMbaMdha ke kAraNa jIva aura padagala donoM apane-apane svabhAva se cyuta ho rahe haiN| karmodaya ke kAraNa jIva vibhAvarUpa pariNamana karatA hai| jIva meM rAgadveSa hone para pudgala dravya-karmarUpa pariNama jAtA hai / isaprakAra ke baMdhanabaddha saMbaMdha ko saMyogasaMbaMdha to kahA nahIM jA sakatA, kyoMki pRthak prasiddha padArthoM ke mela ko saMyoga kahate haiM / ayuta siddha padArthoM kA ekarUpa se milane kA nAma samavAya hai (dha0 pu. 15 pR0 24 ) / ataH jIva aura karmoM kA samavAyasaMbaMdha hai / -je.saM. 25-12-58/V/ka. de. gayA (1) puNya bandha kisase hotA hai ? (2) saMkleza va vizuddhi kA lakSaNa zaMkA-"rAga ghAtikarma ko pApaprakRti hai ataH usase puNyabaMdha nahIM ho sakatA, puNyabaMdha to vizuddharUpa pariNAmoM se hotA hai|" kyA aisA siddhAnta Agama anukUla hai ? saMkleza aura vizuddhi kA kyA lakSaNa hai ? bhavya jIvoM ke utkarSa kA kAraNa vizuddhi hai yA saMkleza hai ?
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1068) [paM. ratanacanda jaina mukhtAra / samAdhAna-rAga yadyapi cAritramohanIya ghAtiyAkarma kA bheda hai, aura ghAtiyAkarma pAparUpa hai tathApi vaha rAga prazasta aura aprazasta ke bheda se do prakAra kA hai| inameM se prazastarAga. ghAtiyAkarmarUpa pApaprakRti hone para bhI puNyabaMdha kA kAraNa hai / zrI kundakundAcArya ne paMcAstikAya meM kahA bhI hai rAgo jassa pasatyo aNukaMpA saMsido ya prinnaamo| cittamhi patthi kalusaM puNNaM, jIvassa Asavadi // 135 // -jisa jIva ke prazasta rAga hai, anukampAyukta pariNAma haiM aura citta meM kaluSatA ( saMkleza ) kA abhAva hai usa jIva ke puNya kA pAnava hotA hai / isa gAthA meM zrI kundakundAcArya ne puNyAsrava ke tIna kAraNa batalAye haiM (1) prazastarAga (2) anukampA (3) aklusstaa| inameM se akaluSatA kA svarUpa batalAte hue zrI amRtacandrAcArya paMcAstikAya gAthA 138 kI TIkA meM nimnaprakAra likhate haiN| "krodha-mAnamAyAlomAnAM tIvodaye cittasya kSobhaH kAluSyama / teSAmeva maMdoSaye tasya prasAdo'kAluSyam / " yahAM para yaha batalAyA gayA hai ki krodha, mAna, mAyA, lobha kA tIvraudaya kaluSatA ( saMkleza ) hai aura unhIM krodhAdi kaSAyoM kA maMdodaya akaluSatA hai / kaSAyoM kA maMda udaya arthAt prakaluSatA puNyAsava va baMdha kA kAraNa hai| kahA bhI hai - "taccAkAluSyaM, puNyAsravakAraNa bhUtaM / " kaSAyoM ke maMdodayarUpa akaluSatA ( vizuddhi ) bhI puNyAnaba evaM baMdha kA kAraNa hai| pravacanasAra meM bhI zrI kundakundAcArya ne kahA hai appA uvaogappA uvaogo, NANasaNaM bhaNiyo / sovi suho asuho vA uvabhogo, appaNo havavi // 155 // (pra0 sA0 ) TIkA-jJAnadarzanopayogadharmAnurAgarUpaH zubhaH viSayAnurAgarUpo dvaSamohapazcAzubhaH / azukhaH soparAgaH / sa ta vizuddhisaMklezarUpatvena vaividhyoduparAgasya dvividhaH zubho'zubhazca / uvaogo javi hi suho puNNaM, jIvassa saMcayaM jAdi / asuho vA tadha pAvaM tesima bhAve cayamasthi // 156 // (pra. sA0 ) yahAM para yaha batalAyA gayA hai ki jJAna-darzanamayI upayoga yadi dharmAnurAgarUpa hai to zubha hai yadi viSayAnurAga hai to azubha hai / azuddhopayoga rAgasahita hone ke kAraNa vizuddhi aura saMkleza se do prakAra kA hai / zubhopayoga vizuddhirUpa hai aura azubhopayoga saMklezarUpa hai| prazastarAgarUpa zubhopayoga arthAt vizuddhi meM kAraNa (pAzraya ) kA viparItatA se prazastarAga ke phalasvarUpa pUNya meM bheda ho jAtA hai| isa bAta ko zrI kundakundAcArya tathA zrI amRtacandrAcArya ne isa gAthA va TIkA meM kahA hai rAgo pasatthabhUvo vatyuvisesaiNa, phalavi vivarIdaM / gANAbhUmigavANiha bIjANiva, sassakAlamhi // 255 // ( pra0 sA0 )
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1069 chatumayavihivavatthusu vadaNi yamajjhayaNajhANadANaravA / Na lahavi apuNabbhAvaM bhAvaM, sAvappagaM lahavi / / 256 // (pra0 sA0 ) TIkA-zubhopayogasya sarvajJavyavasthApitavastuSu praNihitasya puNyopacayapUrvako'punarbhAvopalambhaH kilaphalaM, tatta kAraNavaparItyAdviparyaya eva / tatra chamasthavyavasthApitavastUni kAraNavaparItyaM, teSu vrataniyamAdhyayanadhyAnavAnaratasvapraNihitasya zubhopayogasyApunarbhAva zUnya kevalapuNyApasavaprAptiH phalavaparItyaM tassudevamanujasvam / / 256 // prazastarAgavipAkAta pabhopayuktAH / / 256 // prazasta rAga ke vipAka se hone vAlA zubhopayoga athavA vizuddhi vastubheda se viparItarUpa phalatA hai / yadi vaha prazastarAgarUpa zubhopayoga sarvajJa vItarAga dvArA kathita vastu meM upayukta hai to usakA phala puNyasaMcaya pUrvaka mokSa kI prApti hai| yadi vaha prazastarAgarUpa zubhopayoga chadmastha kathita vastu meM upayukta hai aura usake anusAra vrata, niyama, adhyayana, dhyAna, dAna Adi kI kriyA bhI karatA hai to usakA phala mokSazanya mAtra niratizayapUNya kI prApti hai| jisase sUdeva manuSyatvaparyAya to mila jAyagI, kintu mukti nahIM hogii| isaprakAra nimittakAraNa kI viparItatA se upAdAna ke phala ( kArya ) meM viparItatA avazyambhAvI hai / dhavala adhyAtmapratha meM saMkleza va vizuddhi pariNAmoM kA lakSaNa isaprakAra kahA hai"ko saMkilesoNAma? asAvabaMdhajoggapariNAmo saMkilesoNAma | kA visohI ? sAbabaMdha joggprinnaamo|" dha0 pu0 6 pR. 180 asAtA ke baMdha yogya pariNAmoM ko saMkleza kahate haiN| sAtA ke baMdha yogya pariNAmoM ko vizuddhi kahate haiN| "sAbabaMdhapAoggakasAuvayadANANi visohI, asAvabaMdhapAoggakasAudayadrANANi sNkilesotti|" 30 pu0 11 pR0 209 sAtAvedanIya ke bandhayogya kaSAyodaya sthAnoM ko vizuddhi kahate haiM aura prasAtAvedanIya ke baMdhayogya kaSAyodaya sthAnoM ko saMkleza grahaNa karanA caahiye| "sAdabaMdhayA idi uttesAva-thirasubha-sussara subhaga Adejja-jasakitti-uccAgovANamaTaNNaM suhapayaDINaM pariyata. mANoNaM gahaNaM kAyavvaM, annnnonnnnaavinnaabhaavibNdhaavo| asAvabaMdhayA ivi utte asAva-athira-asuha-dumaga-dussaraaNAvejjaajasagitti-NIcAgodaM baMdhayANaM gahaNaM kAyavvaM, baMdheNa apnnossnnaavinnaabhaavittdNsnnaado|"dh0 pU0 1110312 sAtAbaMdha yogya kahane para sAtA, sthira, zubha, susvara, subhaga, Adeya, yazakIti aura uccagotra ina mATha parivartamAna prakRtiyoM kA grahaNa karanA cAhiye, kyoMki inake baMdha meM paraspara avinAbhAva sambandha hai| prasAtAbaMdhayogya kahane para asAtA, sthira, azubha, durbhaga, dusvara, anAdeya, ayazakIti aura nIcagotra ke baMdha kA grahaNa karanA cAhiye, kyoMki baMdha kI apekSA unakA avinAbhAva saMbaMdha hai| sarvajJa vItarAga kathita vastu meM upayukta prazastarAga-zubhopayogarUpa vizuddhi bhavya jIvoM ke utkarSa kA kAraNa hai| chamastha kathita vastu meM upayukta prazastarAgarUpa vizuddhi aura saMkleza jIvoM ke utkarSa kA kAraNa nahIM hai| -Ne. ga. 27-5-76/VI/ rAjamala jaina
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1070 ] buddhipUrvaka bandha va udaya kA svarUpa, kAraNa tathA rokane ke upAya zaMkA -- abuddhipUrvaka baMdha tathA udaya kise kahate haiN| abuddhipUrvaka baMdha kA kAraNa kyA hai ? jaba isakA udaya hotA hai to hameM isakI anubhUti yA jJAna hotA hai yA nahIM ? AtmA kA isase kitanA sambandha hai ? ise kaise rokA jA sakatA hai jaba ki buddhi kA vahA~ upayoga hI nahIM hai ? [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : samAdhAna - samayasAra gAthA 172 kI TIkA meM kahA hai ki jaba taka jJAna sarvotkRSTabhAva ( kevalajJAna zravasthA ) ko prApta nahIM hotA taba taka vaha jJAna jaghanyarUpa hotA hai / moha ke udaya ke binA jJAna kI jaghanyatA ho nahIM sakatI isase abuddhipUrvaka moha ke udaya kA sadbhAva pAyA jAtA hai| paM0 jayacandajI ne isa TIkA ke bhAvArtha meM 'abuddhipUrvaka' ke do artha kiye haiM - "Apa to karanA nahIM cAhatA aura paranimitta se jabaradastI se ho, usako Apa jAnatA hai / to bhI usako prabuddhipUrvaka kahanA caahiye| dUsarA vaha ki apane jJAnagocara hI nahIM, pratyakSajJAnI use jAnate haiM tathA usake avinAbhAvI cihna kara anumAna se jAniye hai use abuddhipUrvaka jAnanA / " paM0 rAjamalajI ne bhI gAthA 172 ke kalaza kI TIkA meM isaprakAra likhA hai - " prabuddhipUrvaka pariNAma kahatI paMcendriya mana ko vyApAra binA hI mohakarma ko udaya nimitta pAya moha, rAga-dveSarUpa azuddhavibhAva pariNAmarUpa jIva prasaMkhyAtapradeza pariNave so yaha pariNAma jIva kI jAna meM nahIM aura jIva kA sArAko ( anubhava ) nahIM / " samayasAra gAthA 172 kI nIce TippaNI dI hai jisakA artha bhI yahI hai / abuddhipUrvaka baMdha kA kAraNa rAga-dveSa athavA kaSAyabhAva hai / jaba prapramattadazA meM cAritramoha ke maMdaudaya abuddhipUrvaka rAgadveSa hotA hai to usakA jJAna va anubhava nahIM hotaa| rAgadveSa AtmA ke cAritraguNa kI vaibhAvikaparyAya hai ata: zrAtmA kA isase tAdAtmya sambandha hai, kintu traikAlika tAdAtmya sambandha nahIM hai kathaMcit tAdAtmya sambandha hai / abuddhipUrvaka rAgadveSa ke meTive ko niraMtarapane zuddhasvarUpa ko anubhave, zuddhasvarUpa ko anubhava karane se sahaja hI miTa jAya hai / - jai. saM. 2-1-58 / VI / lAlacanda nAhaTA, kekar3I jaghanya ratnatraya kathaMcit bandha kA kAraNa hai zaMkA- 'mokSamAgaM prakAzaka' meM devoM kA kathana karate hue likhA hai-- "bahuri Ayu bar3I hai / jaghanya dazahajAravarSa, utkRSTa ikatIsasAgara hai| yAte adhika Ayu kA dhArI mokSamArga pAe binA hotA nAhIM / ' " yahA~ para prazna yaha hai ki mokSamArga to samyagdarzana jJAna cAritra ratnatrayasvarUpa hai, kyA ratnatraya bhI devAyu ke baMdha kA kAraNa hai ? samAdhAna- - devAyu puNyaprakRti hai / usakI utkRSTasthiti taiMtIsa sAgara kA baMdha karanevAlA manuSya ratnatraya kA dhArI honA cAhiye / kahA bhI hai "devAyu. ukka. dvidibaMdha kassa ? aNNadarassa pamattasaMjadassa sAgAra jAgArasudovajogajuttassa tapyAoggavisuddhassa ukkassiyAe AbAdhAe ukka. dvivibaM vaTTa. " mahAbaMdha pu0 2 0 256
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1071 artha-devAyu ke utkRSTa sthitibaMdha kA svAmI kauna hai ? zrRtopayoga se upayukta, tatprAyogya vizuddhapariNAma vAlA hai aura utkRSTa AbAdhA ke sAtha utkRSTa sthitibaMdha kara rahA hai, anyatara pramattasaMyata sAdhu devAyu ke utkRSTa sthiti arthAt taitIsasAgara sthitibaMdha kA svAmI hai| pramattasaMyatasAdhu mokSamArgI hai isIliye 'mokSamArga prakAzaka' meM likhA hai ki 31 sAgara se adhika Ayu kA dhArI deva vahI manuSya hogA jo mokSamArgI hai / yadi kahA jAve ki ratnatraya se baMdha nahIM hotA hai, so bhI bAta nahIM hai, kyoMki jaghanyaratnatraya se devAyu Adi puNyaprakRtiyoM kA baMdha honA sambhava hai / zrI amRtacandrAcArya ne kahA bhI haisarAgasaMyamazcaiva samyaktvaM dezasaMyamaH / iti devAyuSo hyate bhavantyAnavahetavaH // 4 // 43 // tattvArthasAra sarAgasaMyama, samyaktva aura dezasaMyama ye saba devAyu ke Asrava ke kAraNa haiM / zrI kundakundAcArya bhI kahate haiM dasaNaNANacaritANi mokkhamaggotti sevidadhvANi / sAhiM idaM maNivaM tehiM du baMdho va mokkho vA // 164 // (paM0 kA0 ) samyagdarzana-jJAna-cAritra mokSamArga hai, isaliye ve sevane yogya haiM aisA sAdhu puruSoM ne kahA hai| una samyaradarzana-jJAna cAritra se baMdha bhI hotA hai aura mokSa bhI hotA hai / nirjarA karmaNAM yena tena vRttistapo matam / catvAryetAni mizrANi kaSAyaiH svargahetavaH // 307 // niSkaSAyANi nAkasya mokSasya ca hitaiSiNAm / catuSTayamidaM varma mukte prApamaGgibhiH // 309 // mahApurANa sarga 47 artha-jisase karmoM kI nirjarA ho aisI vRtti dhAraNa karanA tapa kahalAtA hai| ye cAroM hI ( samyagdarzanajJAna-cAritra-tapa ) guNa yadi kaSAyasahita hoM to svarga ke kAraNa haiM aura kaSAyarahita hoM to Atmahita cAhanevAle logoM ko svarga-mokSa donoM ke kAraNa haiN| ye cAroM hI mokSamArga haiM aura prANiyoM ko bar3I kaThinAI se prApta hote haiN| ja'. ga. 4-5-72/VII/ sulatAnasiMha mahAvrata bandha ke kAraNa nahIM haiM zaMkA-sonagar3ha ke pracAraka "samyaktvaM ca / " isa sUtra kA artha to isaprakAra karate haiM ki samyaktva devAyu kA kAraNa nahIM hai, apitu usake sAtha jo rAga hai vaha devAyu kA kAraNa hai, kintu jahA~ mahAvata va tapa kA prakaraNa AtA hai vahAM para ve pracAraka yaha artha karate haiM ki mahAvrata va tapa Asrava ke kAraNa haiM, saMvara nirjarA ke kAraNa nahIM haiN| ve yaha nahIM kahate ki mahAvrata va tapa Asrava kA kAraNa nahIM haiM, kintu mahAvata Adi ke sAtha jo rAga hai vaha Asrava kA kAraNa hai / isaprakAra artha karake kyA sonagar3ha ke pracAraka cAritrarUpa dharma kA avarNavAda nahIM karate haiM ?
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1072 ] [ paM* ratanacanda jaina mukhtAra: ___samAdhAna-digambara mahAnAcArya zrImadumAsvAmiviracita ta0 sU0 a0 6 sU0 21 "samyaktvaM ca" meM yaha kahA gayA hai ki samyagdarzana devAyu ke mAsrava kA kAraNa hai / isa sUtrapara thI pUjyapAva, zrI akalaMkadeva, zrI vidyAnandAvi mahApuruSoM ne TIkAyeM racI haiM, kintu kisI bhI AcArya ne isa sUtra kA yaha artha nahIM kiyA ki samyavatva devAyu ke Asrava kA kAraNa nahIM, kintu rAga devAyu ke Asrava kA kAraNa hai| zrI vidyAnanda AcArya ne zlokavArtika meM isa sUtra kI TIkA meM likhA hai pRthaksUtrasya nirdezAddha turvaimAnikAyuSaH / samyakttvamiti vijJeyaM saMyamAsaMyamAdivat // 5 // isa sUtra kA pRthak nirUpaNa karane se samyaktva vaimAnika devoM kI Ayu kA hetu hai, yaha samajha lenA cAhiye jaise ki saMyamAsaMyama va sarAgasaMyama vaimAnikadevoM ko Ayu kA prAsrava karAte haiM / samayasAra ke TIkAkAra zrI amRtacandrAcArya ne bhI tattvArthasAra meM kahA hai sarAgasaMyamazcaiva samyaktvaM deshsNymH| iti devAyuSo hyate bhvntyaasrvhetvH|| 43 // sarAgasaMyama, samyaktva aura dezasaMyama ye devAyu ke prAsrava ke hetu haiM / yahA~ para bhI samyaktva ko devAyu ke pAsrava kA kAraNa kahA haizrI kundakundAcArya ne bhI samayasAra meM kahA hai dasaNaNANacaritaM jaM pariNamade jahaNNabhAveNa / gANI teNa du bajjhavi puggala kammeNa viviheNa // 172 // jaba taka darzana-jJAna-cAritra jaghanyabhAvarUpa pariNamate haiM tabataka una jaghanyabhAvarUpa pariNata darzana-jJAnacAritra ke kAraNa jJAnI jIva aneka prakAra ke pudgalakarmoM se ba~dhatA hai| isaprakAra yathAkhyAtacAritra se pUrvAvasthA meM prarthAt dasaveM guNasthAnataka samyagdarzana-zAna cAritra se baMdha bhI hotA hai aura saMvara-nirjarA bhI hotI hai| yathAkhyAtacAritra ho jAne para sAmparAyikaAsrava va baMdha ruka jAtA hai| mAtra sAtAvedanIya kA IryApathaAsrava hotA hai aura saMvara-nirjarA vizeSa hone lagatI hai / yadi kahA jAya ki samyagdarzana-jJAna-cAritra to mAtra mokSa ke kAraNa haiM unase bandha sambhava nahIM hai so aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki zrI kundakundAcArya ne paMcAstikAya meM isaprakAra kahA hai dasaNaNANacarittANi mokkhamaggo tti sevivazvANi / sAhiM idaM bhaNivaM tehiM du baMdho va mokkho vA // 164 // samyagdarzana-jJAna cAritra mokSamArga hai isaliye ve sevana yogya haiM, aisA sAdhuoM ne kahA hai, parantu una samyagdarzana-jJAna-cAritra se bandha bhI hotA hai va mokSa bhI hotA hai / yadi yaha kahA jAya samyagdarzana-jJAna-cAritra eka hI kAraNa se bandha aura mokSa aise do kArya sambhava nahIM hai so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki eka hI dIpaka kajjala ( kAlimA ) va prakAza donoM kA kAraNa dekhA jAtA hai|
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva ra kRtitva ] zrI pUjyapAdAcArya ne kahA bhI hai " ekasyAnekakAryadarzanAdagnivat / yathA'gnireko'pi vikledana masmAGgArAdiprayojana upalabhyate tathA taposbhyudayakarmakSaya heturityatra ko virodhaH / " ( sarvArthasiddhi 9-3 ) agni ke samAna eka hI kAraNa se aneka kArya dekhe jAte haiM / jaise agni eka hai to bhI usake vikledana bhasma aura aMgAra Adi aneka kArya upalabdha hote haiM vaise hI samyaktapa abhyudaya ( sAMsArika sukha ) aura karmakSaya ina donoM kA hetu hai, aisA mAnane meM koI virodha nahIM hai / nirjarA karmaNAM yena tena vRttistapo matam / catvAryetAni mizrANi kaSAryaH svargahetavaH // 307 // froserofNa nAkasya mokSasya ca hitaiSiNAm / catuSTayamivaM varamaM muktetuM prApamaGgibhiH // 308 // ( mahApurANa parva 47 ) jisase karmoM kI nirjarA ho aisI vRtti dhAraNa karanA tapa kahalAtA hai| ye ratnatraya va tapa cAroM hI guNa yadi kaSAyasahita hoM to svarga ke kAraNa haiM aura yadi kaSAyarahita hoM to Atmahita icchuka puruSoM ko svarga-mokSa donoM ke kAraNa haiM / jayadhavala jaise mahAna grantha ke karttA zrI bhagavajjinasenAcArya ne uparyukta zloka meM niSkaSAya, ratnatraya va tapa ko bhI svarga kA kAraNa kahA hai, kyoMki upazAMta mohajIva marakara svarga meM utpanna hotA hai / sakaSAya ratnatraya va tapa svarga kA kAraNa hone se devAyu ke bandha kA kAraNa hai / isIliye zrI amRtacandrAcArya ne tattvArthasAra meM sarAgasaMyama ko devAyu ke bandha kA kAraNa kahA hai| [ 1073 yadvizuddhaH tavavRttaM paraMdhAma yadyogijanajIvitam / sarvasAdya vAlakSaNam // 1 // artha- jo vizuddhatA kA utkRSTa dhAma hai tathA yogIzvaroM kA jIvana hai aura samasta prakAra kI pAparUpa pravRttiyoM se dUra rahanA jisakA lakSaNa hai vaha samyakcAritra hai / paJca mahAvratamUlaM samitiprasaraM nitAntamanavadyam / guptiphalabhAranatra sanmatinA kortitaM vRttam // 3 // mUla zrI vaddhamAnasvAmI tIrthaMkara bhagavAna ne terahaprakAra kA cAritra kahA usa cAritra ke paMcamahAvrata to hai paMcasamiti prasara ( phailAva ) hai zrIra tIna gupti phala hai / paJcavrataM samirapaMca guptitrayapAvetritam / zrIvIravavanogdIrNacaraNaM candranirmalam // 5 // zrI vIra bhagavAna ne terahaprakAra kA cAritra kahA hai- 5 mahAvrata, 5 samiti aura tIna gupti / hiMsAyAmanRte steye maithune ca parigrahe / virati tamityuktaM sarvasattvAnukamparkaH // 6 // jJAnArNava sarga 8
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1074 ] [ pa0 ratanacanda jaina mukhtAra 1 samasta jIvoM para dayAlu tIrthaMkara bhagavAna ne hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha ina pApoM se virati ko mahAvrata kahA hai / zrI kundakundAcArya ne bhI cAritrapAhuDa meM kahA hai sArhati jaM mahallA AyariyaM jaM mahallapuvahi / jaM ca mahatlANi tado mahallayA itteha tAI // 30 // artha -- mahAvratoM kA zraddhAna mahApuruSa karate haiM, pUrvavartI mahApuruSoM ne inakA AcaraNa kiyA hai aura svayaM bhI mahAn haiM ataH mahAvrata nAma sArthaka hai | vAkyoM se yaha spaSTa ho jAtA hai ki mahAvrata cAritra / samaMtabhadrAcArya ne bhI ina uparyukta kahA hai hisAnRtacIryebhyo maithunasevAparigrahAbhyAM ca / pApapraNAlikAbhyo viratiH saMjJasya cAritram // 46 // ( 20 ka0 zrA0 ) artha - pApa kI nAlIsvarUpa hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla tathA parigraha se virata honA arthAt ye paMcavrata samyagjJAnI kA cAritra hai / vrata cAritra hai | cAritra saMvara aura nirjarA kA kAraNa hai ataH mahAvrata bhI saMvara- nirjarA ke kAraNa haiM / isake viparIta kathana karanA arthAt mahAvrata ko saMvara-nirjarA kA kAraNa na mAnanA dharma aura zruta kA avazaMvAda hai / - jai. ga. 25-6-70/VII / kA. nA. koThArI bhAvaliMga mahAvratarUpa bhAva bandha ke kAraNa haiM yA mokSa ke ? zaMkA- bhAvalaMgI mahAvratI chaThe guNasthAnarUpa bhAva baMdha ke kAraNa haiM yA mokSa ke ? samAdhAna - jIva ke zubha, azubha tathA zuddha tIna prakAra ke pariNAma hote haiM / jIva ke jisa samaya jo pariNAma hote haiM usa samaya vaha jIva una pariNAmoM se tanmaya hotA hai / kahA bhI hai pariNamavijeNa davvaM, takkAlaM tammayanti paNNattaM / tamhA dhammapariNado, AdA dhammo muledathvI // 8 // jIvo pariNamavi jadA, suheNa asuheNa vA suho asuho / suddheNa tadA suddho havadi, hi pariNAmasamAvo ||9|| pravacanasAra artha - jisasamaya jisabhAva se dravya pariNamana karatA hai usa samaya dravya usI bhAvamaya jAtA hai aisA jinendradeva ne kahA hai / isa kAraNa dharma se pariNata AtmA dharma jAnanA / jaba yaha jIva zubha prathavA azubha pariNAmoM kara pariNamatA hai taba yaha zubha va azubha hotA hai / jaba yaha jIva zuddhabhAvarUpa pariNamatA hai taba zuddha hotA hai / isa gAthA 9 kI TIkA meM zrI jayasenAcArya ne isaprakAra kahA hai- "mithyAtva, sAsAdana, mizra ina tIna guNasthAnoM meM jIva ke tAratamya se azubhopayoga hotA hai / usake pazcAt asaMyatasamyagdRSTi, dezavirata, pramattasaMyata ina tIna guNasthAnoM meM tAratamya se zubhopayoga hotA hai / usake pazcAt apramatta se kSINakaSAyaguNasthAnataka tAratamya
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] se zuddhopayoga hotA hai / sayogi va prayogi ina do guNasthAnoM meM zuddhopayoga kA phala hai / " ukta grAgamapramAraNoM se yaha siddha huA ki bhAvaliMgI mahAvratI pramattasaMyata ( chaThe guNasthAnavAle muni ) ke zubhopayoga hotA hai / vaha zubhopayoga ina tIna ( samyaktva, saMyama va buddhi pUrvaka zubharAga ) bhAvoM se milakara banA hai | yadi zubhapayoga kA arthaM kevala zubharAga hI liyA jAve to chaThAguNasthAna nahIM banatA, kyoMki chaThe guNasthAna meM samyaktva va saMyama avazya hotA hai / yadyapi chaTheguNasthAnavAle muni ke zubhopayoga hai, zuddhopayoga nahIM hai aura vaha usa kAla meM zubhopayoga se tanmaya hai, kintu usake pratisamaya saMvara, nirjarA hotI hai, kyoMki usake zubhopayoga kA aMza samyaktva va saMyama maujUda hai / saMvara va nirjarA mokSa ke kAraNa haiM / chaThe guNasthAnavartI muni ke zubhopayoga kA eka aMza zubharAga bhI hai, usake kAraNa saMyama kI rakSArtha AhAra, vihAra, dharmopadeza, stuti, vaMdanA, paMcaparameSThi guNasmaraNa Adi zubha kAryoM meM pravRtti bhI hotI hai, kintu yaha pravRtti viSaya - kaSAyarUpI duyana-nAza kA kAraNa saMsArasthiti ko chedane ke liye hai| kahA bhI hai 'saMsAra sthiti vicchedakAraNaM, viSayakaSAyotpanna durdhyAna vinAzahetubhUtaM ca parameSThisaMbandhiguNasmaraNadAnapUjAdi kuryuH / ( pa. pra. gA. 61 TIkA ) [ 1075 chaThe guNasthAnavAle ke asampUrNa ratnatraya hai ataH usake zubharAga bhI hai jisake kAraNa usake puNyabaMdha hotA hai vaha baMdha bhI mokSa kA upAya hai, saMsAra kA upAya nahIM hai / kahA bhI hai " sammAdiTThIpuSNaM Na hoi saMsAra kAraNaM niyamA / mokrasahoi he jai vi NiyANaM Na so kuNai // 404 // bhAvasaMgraha asamagraM bhAvayato ratnatraya mastika maMbaMdho yaH / sa vipakSakRto'vazyaM mokSopAyo na bandhanopAyaH / / 2110 // puruSArtha siddhaya pAya artha - samyagdRSTi ke dvArA kiyA huA puNya saMsAra kA kAraNa kabhI nahIM hotA, yaha niyama hai / yadi samfSTa dvArA kiye hue puNya meM nidAna na kiyA jAve to vaha puNya niyama se mokSa kA hI kAraNa hai / / 404 // bhAvasaMgraha | asampUrNa ratnatraya ko bhAvanevAle ke jo karmabandha hai vaha vipakSa ( rAga ) kRta hai aura mokSa kA upAya avazya hai, baMdha kA upAya nahIM hai / / 211 / / puruSArtha siddhaya pAya / chaThe guNasthAna meM nidAna kA abhAva hai ata: chaThe guNasthAna meM zubharAga ke kAraNa jo puNyabaMdha hotA hai vaha mokSa kA hI kAraNa hai aisA uparyukta prAgama meM kahA hai / ka. pA. pu. 1 pR. 6 para bhI kahA hai 'yadi zubha aura zuddha pariNAmoM se karmoM kA kSaya na mAnA jAya to phira karmoM kA kSaya ho nahIM sakatA / ' ( suhasuddha pariNAmehi kammakkhayA bhAve takkhayANuvavatsIdo / ) guNasthAnavAle ke bhAvamokSa ke kAraNa haiM, kyoMki vahA~ para ratnatraya mokSamArga hai / ---. saM. 9-1-58/VI / rA. dA. kairAnA (1) vrata bandha ke kAraNa nahIM haiN| (2) samyagdarzana zrAdi se kadApi bandha nahIM hotA; unake sAtha rahane vAlA rAga hI bandhakA kAraNa hai zaMkA - vrata to baMdha ke kAraNa haiM / jainazAstroM meM vrata ko grahaNa karane kA kyoM upadeza diyA gayA ?
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : samAdhAna-hiMsA, satya, corI, abrahma aura parigraha se nivRta honA vrata hai| pratijJA karake jo niyama liyA jAtA hai vaha vata hai| manuSya vicAra karatA hai ki jo ye hiMsAdika pariNAma haiM ve pApa ke kAraNa haiN| jo pApakArya meM pravRtta hote haiM, unheM isI bhava meM rAjA daNDa dete haiM aura pApAcArI paraloka meM duHkha uThAte haiM, isaprakAra vaha buddhi se samabhakara hiMsAdika se virata ho jAtA hai / sa. si. a.7 sU. 1 kI ttiikaa| pApoM se nivRtti athavA virati to baMdha kA kAraNa nahIM ho sktii| yadi pApoM se nivRtti yA virati baMdha kA kAraNa mAnA jAve to kyA pApoM meM pravRtti yA rati saMvara-nirjarA kA kAraNa hogI ? saba pApoM se nivRtta honA sAmAyika saMyama nAmaka eka vrata hai| vahI vrata chedopasthApanA saMyama kI apekSA pA~ca prakAra kA hai| dasa dharmoM meM se saMyama bhI eka dharma hai| cAritra ke pAMca bhedoM meM se prathama va dvitIya bheda sAmAyika cAritra va chedopasthApanA cAritra hai| tattvArthasatra adhyAya 9 meM dharma va cAritra ko saMvara kA kAraNa kahA hai to phira vrata baMdha yA Asrava ke kAraNa kaise ho sakate haiM ? ta. sU a. 8 sUtra 1 meM mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ko baMdha kA kAraNa kahA hai| vrata na to mithyAdarzanarUpa haiM, na aviratirUpa haiM, na pramAdarUpa na kaSAyarUpa haiM aura na yogarUpa haiM, phira vrata baMdha ke kAraNa kaise ho sakate haiM ? baMdha kA kAraNa jo avirati usakA pratipakSI vrata hai| jaise baMdha kA kAraNa mithyAdarzana kA pratipakSI samyagdarzana baMdha kA kAraNa na hokara saMvara va nirjarAkA kAraNa hai usIprakAra baMdha ke kAraNabhUta avirati kA pratipakSI vrata bhI saMvara aura nirjarA kA kAraNa hai| ta sU.a. 6 sUtra 21 meM samyaktva arthAt samyagdarzana ko devAyU ke Asrava kA kAraNa kahA hai| usakA yaha artha hai ki samyagdarzana ke sadbhAva meM kaSAya va yoga ke kAraNa jo prAyukarma kA Asrava hogA vaha mAtra saudharma prAdi vizeSa devoM kI Ayu kA Asrava hogaa| samyagdarzana to svayaM prAsrava yA baMdha kA kAraNa nahIM hai| kahA bhI hai-'jitane aMza se samyagdarzana hai utane aMza se baMdha nahIM hai jitane aMza se rAga hai utane aMza se baMdha hotA hai|' puruSArthasiddhaya pAya zloka 212 / isIprakAra ta. sU a. 6 sUtra 12 va 20 meM sarAga saMyama ko sAtA vedanIya va devAyu ke baMdha kA kAraNa kahA hai vahA~ para bhI saMyama arthAt cAritra ko baMdha kA kAraNa kahane kA abhiprAya nahIM hai, kintu saMyama ke hote hue rAga Adi ke dvArA jo vedanIyakarma va Ayukarma kA Asrava hogA usameM sAtAvedanIya va devAyu kA prAsravabaMdha hogaa| puruSArthasiddhaya pAya zloka 214 va 215 meM kahA bhI hai-'jitane aMza se cAritra hai usa aMza se baMdha nahIM hai tathA jitane aMza se rAga hai utane aMza se baMdha hotA hai| yoga se pradezabaMdha tathA kaSAya se sthitibaMdha hotA hai / samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra na yogarUpa hai na kaSAyarUpa hai ataH samyagdarzana samyagjJAna va samyakacAritra se baMdha nahIM hotaa|' tattvArthasUtra a07 meM jo vrata ko puNyAsrava kA kAraNa kahA hai usakA yaha abhiprAya hai ki vrata ke samaya yadi ahiMsA, satyavacana paura dI huI vastu ke grahaNarUpa pravRtti hotI hai to vaha pravRtti baMdha kA kAraNa hai| vrata to caudahaveM prayogakevalI guNasthAna meM bhI hai, kyoMki pramattasaMyataguNasthAna se mAge saba jIva saMyata hote hai| kintu caudahaveM ayogakevalI guNasthAna meM prAsrava va baMdha nahIM hai, kyoMki vahA~ vrata kA sadbhAva hote hue bhI pravRtti kA abhAva hai| ataH pApoM se nivRtti yA virati baMdha kA kAraNa nahIM hai, kintu pravRtti prAsrava kA kAraNa hai / 1. 'saMyamAnuvAdena saMyatAH prmttaadyogkevlyntaaH|' sa0 si0 11
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1077 sa. si. a. 7 sUtra 1 kI TIkA meM yaha zaMkA uThAI gaI hai ki vrata Asrava kA kAraNa nahIM hai, kyoMki / saMvara ke kAraNoM meM isakA antarbhAva hotA hai / isakA uttara dete hue zrI pUjyapAdAcArya ne kahA hai-'yaha koI doSa nahIM, vahA~ nivRttirUpa saMvara kA kathana kareMge aura yahAM pravRtti dekhI jAtI hai hiMsA, asatya aura adattAdAna Adi kA tyAga karane para ahiMsA, satyavacana aura dI huI vastu kA grahaNaAdirUpa kriyA dekhI jAtI hai| dUsare ye vrata guptiprAdirUpa saMvara ke aGga haiM / jisa sAdhu ne vratoM kI maryAdA karalI hai vaha sukhapUrvaka saMvara karatA hai|' svAmikAtikeyAnuprekSA gAthA 95 meM bhI kahA hai-samyaktva, dezavata, mahAvata, kaSAyoM kA jItanA aura yogoM kA abhAva ye saba saMvara ke nAma haiM / samyagdarzana ke hone para mithyAsva aura anantAnubandhI kaSAyodaya kA abhAva ho jAne se mithyAtva ke udaya se baMdhanevAlI 16 prakRti aura anantAnubandhI ke udaya se baMdhanevAlI 25 prakRti isa prakAra 41 prakRtiyoM kA saMvara ho jAtA hai| dezavata ke grahaNa karane para apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya kA abhAva ho jAne se, apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyodaya se bandhanevAlI dasa prakRtiyoM kA saMvara hojAtA hai| mahAvrata ke grahaNa karane para pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya kA abhAva ho jAne se pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyodaya se baMdhanevAlI cAra prakRtiyoM kA saMvara ho jAtA hai| sarvArthasiddhi adhyAya 9 sUtra 1 kI TIkA / ataH aNuvrata va mahAvrata 10 va 4 prakRti ke saMbara ke kAraNa haiN| samayasAra gAthA 264 meM bhI vratoM ko bandha kA kAraNa nahIM kahA hai, kintu 'vratoM meM jo adhyavasAna kiyA jAtA hai usase puNyabandha hotA hai aisA kahA hai| gAthA 262 meM bhI kahA hai nizcayanaya se jIva ko mAro yA mata mAro jIvoM ke karmabaMdha adhyavasAya kara hI hotA hai yaha hI baMdha kA saMkSepa hai|' naya ke jAnane vAle ko anekAnta aura syAdvAda ke dvArA aneka kathanoM kA samanvaya kara lenA koI kaThina nahIM hai| kahA bhI hai-'tIrthaMkaroM aura AhAraka karmoM kA bhI jo badha samyaktva aura cAritra se Agama meM kahA hai vaha bhI naya vettAoM ko doSa ke liye nahIM hai ( pu0 si0 u0 zlo0 217) / ekAntI isa kathana meM viparIta dhAraNA kara lete haiN| -ja. ga. 25-1-64/VII/ kAntilAla "mithyAtvAdi ke sadabhAva meM bhI rAgAdi na kareM to bandha nahIM hotA" isakA spaSTIkaraNa zaMkA-paMcAstikAya gAthA 149 meM likhA hai ki mithyAtvAdi karmoM kA sadbhAva rahate hue bhI yadi jIva rAgAdi na kare to bandha nahIM hogA, yaha kaise saMbhava hai ? samAdhAna-upazamasamyagdRSTi jIva upazamazreNI car3hakara jaba upazAMtamoha gyArahaveM guNasthAna meM pahuMcatA hai, taba usake mithyAtvakarma, apratyAkhyAnAvaraNAdikarma ( dravyaasaMyama), krodhAdikaSAyakarma, yoga kA sadbhAva to hai, kintu darzanamohanIyakarma va cAritramohanIyakarma kA pUrNarUpa se upazama ho jAne ke kAraNa rAga-dveSa utpanna nahIM hotA hai, isIliye usakI 'chadmasthavItarAga' saMjJA hai ataH usake karmabaMdha arthAt sthiti, anubhAgabaMdha nahIM hotA hai, kyoMki sakaSAya arthAt rAgI-dveSI jIva hI kamoM se baMdhatA hai| 1. 'sammattaM deza vayaM mahatyayaM taha jao kasAyANaM / ___ ede saMvaraNAmA jogA bhAyo tahA ceva // 5 // 2. tahavi accojje sacce baMbhe aparigmahattaNe caiva / kIra aNjhayasANaM jaMteNa du baNmae puNNaM / / 264 //
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1078 ] [paM. ratanacanda jaina mukhtAra / isa upazAMta mohachamasthavItarAga gyArahaveMguNasthAna kI avasthA ko dhyAna meM rakhakara zrI amRtacandrAcArya ne paMcAstikAya gAthA 149 kI TIkA meM isaprakAra likhA hai| "rAgAvibhAvAnAmabhAvedavyamithyAtvAsaMyamakaSAyayogasaddhAve'pi jIvA na bdhynte"| rAgAdi bhAvoM kA prabhAva hone se dravyamithyAtva ( mithyAtvakarma), dravya asaMyama ( apratyAkhyAnAvaraNAdi karma ), dravyakaSAya ( krodhAdikarma ), dravyayoga ke sadbhAva ( sattva ) meM jIva baMdhate nahIM haiM / dasaveM guNasthAnataka cAritramohanIyakarma kA udaya rahatA hai, usa udaya ke anurUpa jIva ke rAgAdirUpa pariNAma bhI hote haiM aura rAgAdi pariNAmoM ke kAraNa jIva ke baMdha bhI hotA hai| aisA saMbhava nahIM hai ki dravyamithyAtva kA to udaya ho aura jIva ke mithyAsvarUpa bhAva na ho| mithyAtvakarmodaya hone para jIva ke mithyAtvabhAva avazya hoMge, kyoMki apane phala ko utpanna karane meM samartha jo karma kI avasthA hai, vaha udaya hai| zrI amRtacandrAcArya ne gAyA 53 kI TIkA meM kahA bhI hai "yAni svaphalasaMpAdanasamarthakarmAvasthAlakSaNAnyukyasthAnAni / " dasaveMguNasthAna meM AtmapariNAmoM meM vizuddhatA bahuta adhika hotI hai aura cAritramohanIyakarmodaya bahuta sUkSma hotA hai tathApi usa sUkSmalobha karmodaya ke anurUpa usa zaktizAlI samyagdRSTijIva ko sUkSyalobharUpa pariNamana karanA hI par3atA hai, isIliye isa dasaveMguNasthAna kA nAma sUkSmasAmparAya hai / "yadi jIvagatarAgAdyamAvepi dravyapratyayodayamAtreNa baMdho bhavati tahi sarvadeva baMdha eva / kasmAt ? saMsAriNAM sarvavaiva karmodayasya vidyamAnatvAditi / " ( zrI jayasenAcAryakRta TIkA ) "yadi jIva ke rAgapariNAma ke abhAva meM dravyapratyayodaya (dravyayogodaya ) mAtra se baMdha hone lage to sarvadA baMdha hogA, kyoMki saMsArIjIva ke sarvadA karmodaya rahatA hai|" isake AdhAra para yadi koI yaha kahe ki mAtra mithyAtvAdi karmodaya se baMdha nahIM hotA to usakA aisA kahanA ucita nahIM, kyoMki zrI jayasenAcArya ne svayaM gAthA 157 kI utthAnikA meM isaprakAra likhA hai ki mithyAtvAdi karmodaya hone para jIva ke samyaktvAdi guNoM kA ghAta ho jAtA hai arthAt mithyAtvAdi pragaTa ho jAte haiN| "atha mokSa hetubhUtAnAM samyagdarzanajJAnacAritrAnAM jIvaguNAnAM vastrasya maleneva mithyAtvAvikarmaNA pratipakSa. bhUtena pracchAdane darzayati / " prata: 'dravyapratyayovayamAtraNa' se dravyayoga kA grahaNa karanA cAhiye, mohanIyakarmodaya ko nahIM grahaNa karanA cAhiye, kyoMki mohanIyakarmodaya hone para rAgAdika avazya hoMge aura karmabandha bhI avazya hogaa| mohanIyakarma ke atirikta anya karmodaya se baMdha nahIM hotA hai| kahA bhI hai "odaiyA baMdhayarA tti vatte Na samvesimovaiyANaM bhAvANaM gahaNaM, gadi-jAvibhAvINaM vi odaiyabhAvANaM bNdhkaarnnttppsNgaa| jassa aNNayavadiregehi NiyameNa jassaNNayavadiregA uvalaMbhaMti taM tassa kAjamiyaraM ca kAraNaM idi NAyAdo migchatAdINi ceva baMdhakAraNANi / " dhavala 7 pR0 10 / audayikabhAva bandha ke kAraNa haiM aisA kahane para sabhI audayika bhAvoM kA grahaNa nahIM samajhanA cAhiye, kyoMki vaisA mAnane para gati, jAti Adi nAmakarmasambandhI prodayikabhAvoM ke bhI baMdha ke kAraNa hone kA prasaMga
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1079 AjAyagA / 'jisake anvaya aura vyatireka ke sAtha niyama se jisake anvaya aura vyatireka pAye jAyeM vaha usakA kArya aura dUsarA kAraNa hotA hai,' isa nyAya se mithyAtvAdika hI baMdha ke kAraNa haiM / " sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAnpudgalAnAdatte sa bandhaH / " ta0 sU0 a0 8 sU0 2 / "karmaNaH iti hetu nirdeza: karmaNo heturjIvaH sakaSAyo bhavati, nAkarmasya kaSAyalepo'sti / " karmodaya se jIva kaSAya sahita hotA hai / kaSAya sahita hone se jIva karma ke yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai vaha baMdha hai / mohanIya karmodaya hone se jIva ke rAgAdibhAva hote haiM aura rAgAdibhAva hone se jIva navInakarmoM ko tA hai / isaprakAra mohanIya karmodaya baMdha kA kAraNa hai anya karmodaya baMdha ke kAraNa nahIM haiM, kyoMki gyArahaveM Adi guNasthAnoM meM anya karmodaya hone para bhI mohanIya karmodaya na hone se baMdha nahIM hotA hai / dasaveM guNasthAna taka mohanIyakarmodaya hai jisase rAgAdibhAva utpanna hote haiM aura karmabandha bhI hotA hai / - jai. ga. 30-3-72 / VII / deharA tijArA zubhopayoga se bandha ke sAtha-sAtha saMvara- nirjarA bhI hote haiM zaMkA- 'zubhopayoga mAtra baMdha kA kAraNa hai / ' kyA yaha nizcaya kA kathana hai ? samAdhAna - nizcayanaya kI dRSTi meM jIva ke na bandha hai aura na mokSa hai| zrI kundakundAcArya ne zrI samayasAra graMtha meM kahA bhI hai jove kammaM baddha puTTu cedi vavahAraNayabhaNivaM / subraNayassa vu jIve abaddhapuTThe havai kammaM // 141 // arthAt - jIva meM karma baddha hai tathA sparzatA hai aisA vyavahAranaya kA vacana hai jIva karmoM se baddha nahIM aisA nizcayanaya kA vacana hai / muktazcet prAkbhavedabandho no bandho mocanaM katham / abaMdhe mocanaM naiva mucerartho nirarthakaH // yadi jIva mukta hai to pahale isa jIva ko baMdha avazya honA cAhiye, kyoMki yadi baMdha na ho to mokSa kaise ho sakatA hai ? isaliye abaddha ( nahIM baMdhe hue ) kI mukti nahIM huA karatI / usake to muc ( chUTane kI vAcaka ) dhAtu kA prayoga hI vyartha hai / arthAt koI jIva pahale baMdhA huA ho phira chUTe taba vaha mukta kahalAtA hai, usI prakAra jo jIva pahale karmoM se baMdhA ho usI kI mokSa hotI hai / "baMdhazca zuddha nizcayena nAsti tathA baMdhapUrvako mokSo'pi / yadi punaH zuddha nizcayena baMdho bhavati tadAsarvadevabaMdha eva mokSo nAsti / " zuddhanizcayanaya kI apekSA se baMdha hai hI nahIM, isaprakAra zuddha nizcayanaya se baMdhapUrvaka mokSa bhI nahIM hai / yadi zuddha nizcayanaya kI apekSA baMdha hove to sadA hI baMdha, hotA rahe, mokSa hI na ho / ataH nizcayanaya kI dRSTi meM 'zubhopayoga baMdha kA kAraNa hai' yaha kathana saMbhava nahIM hai /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1080 [ paM0 ratanacanda jaina muntAraH zubhopayoga se mAtra baMdha hI hotA ho aisA ekAnta nahIM hai| zubhopayoga se saMvara va nirjarA bhI hote haiN| dhavala va jayadhavala jaise mahAn graMthoM ke kartA zrI bIrasenAcArya ne kahA bhI hai "suhasuddha pariNAmehi kammakkhayAmAve tkkhyaannvvttiido| ( ja0 dha0 pu0 1 pR06) artha-yadi zubha pariNAmoM se aura zuddha pariNAmoM se karmoM kA kSaya na mAnA jAya to phira karmoM kA kSaya ho hI nahIM sktaa| "arahaMtaNamokAro saMpahiyabaMdhAdo asaMkhejjaguNa kmmkkhykaarotti|" artha-arahaMta namaskAra tatkAlIna baMdha kI apekSA asaMkhyAtaguNI karmanirjarA kA kAraNa hai| arahaMta NamokkAraM bhAveNa ya jo karevi pyddmvii| so savvadukkhamokkhaM pAvai acireNa kAleNa // artha-jo vivekI jIva bhAvapUrvaka marahata ko namaskAra karatA hai, vaha atizIghra saba duHkhoM se mukta ho jAtA hai arthAt mokSapada prApta kara letA hai / dharmadhyAna zubhopayoga hai / usa dharmadhyAna ke dvArA darzanamohanIya aura cAritramohanIyakarma kA kSaya hotA hai isIliye dharmadhyAna mokSa kA kAraNa hai| bhAvaM tivihapayAraM suhAsuhaM suddhameva gAyabvaM / asuhaM ca aTTaruha suha dhamma jiNavAradehi // 76 // bhAvapAhuDa artha-zubha, azubha aura zuddha ye tInaprakAra ke bhAva jAnane cAhiye / mAtaM-raudradhyAna azubha haiM aura dharmadhyAna zubha hai, aisA jinendradeva ne kahA hai| ___ "mohaNIyaviNAste puNa dhammajjhANaphalaM, suhamasAparAyacarimasamae tassa vinnaasuvlNbhaavo|" gha. pu0 13 pR0 81 artha-mohanIya kA nAza karanA dharmadhyAna kA phala hai, kyoMki sUkSmasAmparAyaguNasthAna ke antimasamaya meM usakA vinAza dekhA jAtA hai| "pare mokSa hetu // 9 // 29 // " mokSazAstra isa sUtra meM zrImadumAsvAmI AcArya ne dharmadhyAna aura zukladhyAna donoM ko mokSa kA kAraNa batalAyA hai| yadi zubhopayoga se mAtra karmabaMdha hI hotA aura saMvara-nirjarA na hote to dharmadhyAna, jo zubhopayogarUpa hai, mokSa kA kAraNa na hotA / ataH zubhopayoga se mAtra baMdha hI hotA ho aisA ekAnta nahIM hai, kyoMki zubhopayoga saMvaranirjarA kA bhI kAraNa hai| -jeM. ga. 15-5-69/X/ sumataprasAda (1) zubhopayoga bandha va saMvara-nirjarA donoM kA hetu hai (2) zuddhopayoga se prAsrava bhI hotA hai zaMkA-zubhopayoga se to karmabandha hotA hai, usase saMvara, nirjarA kaise ho sakatI hai ? caturtha Adi guNasthAnoM meM jitane aMzoM meM zubhopayoga hai usase hI una guNasthAnoM meM saMvara, nirjarA hotI hai, zubhopayoga se to mAtra bandha hI hotA hai, aisA kyoM na mAnA jAve ?
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] samAdhAna - zrI kundakundAcArya ne zuddhopayoga kA lakSaNa isa prakAra kahA hai - suvividapayatthasutto saMjamatavasaMjudo vigavarAgo / samaNo samasuhadukkho, bhaNido suddhovaogo ti // 14 // pravacanasAra jisa muni ne padArthoM ko, sUtroM ko bhalIbhAMti jAna liyA hai, jo saMyama-tapa se yukta hai, vItarAga hai aura jisako sukha duHkha samAna hai, aisA muni zuddhopayogarUpa hotA hai / [ 1081 isa gAthA se itanA spaSTa ho jAtA hai ki muni ke hI zuddhopayoga ho sakatA hai, zrAvaka ke zuddhopayoga nahIM ho sakatA hai aura vaha muni ( samastarAgAdidoSa rahitvAdvItarAgaH ) buddhipUrvaka samasta rAgAdi doSoM se rahita hone ke kAraNa, vItarAgI honA cAhiye / "nivikalpa samAdhikAle tu nizcayeneti taveva ca nAmAntareNa paramasAmyamiti tadeva paramasAmyaM paryAyanAmAntareNa zuddhopayogalakSaNaH zrAmaNyAparanAmA mokSamArgo jJAtavya iti / " ( pravacanasAra gAthA 242 jayasenA0 pR0 583 ) samyagdarzana- jJAna-cAritra kI ekAgratA nizcaya se nirvikalpasamAdhi meM hotI hai usIkA nAma parama sAmya hai aura vaha sAmya hI zuddhopayoga kA lakSaNa hai / vaha sAmya hI zrAmaNya hai athavA mokSamArga hai / isa kathana se itanA aura spaSTa ho jAtA hai ki 'zuddhopayoga' nirvikalpasamAdhi meM hotA hai aura nirvikalpasamAdhi muni ke hI hotI hai / "sarva parityAgaH paramopekSA saMyamo vItarAgacAritraM zuddhopayoga iti yAvavekArthaH / " pravacanasAra pR. 592 / sarvaparityAga ( aMtaraMga va bahiraMga samasta parigraha kA pUrNarUpeNa buddhipUrvaka parityAga ), paramopekSAsaMyama, vItarAga cAritra aura zuddhopayoga ye ekArthavAcI haiM / arthAt apahRtasaMyama yA sarAgacAritra meM zuddhopayoga nahIM ho sakatA hai / jaba sarAgacAritra vAle ke zuddhopayoga nahIM ho sakatA taba ekadezasaMyata va asaMyata ke zuddhopayoga kaise ho sakatA hai ? arthAt nahIM ho sakatA / "atha prAmRta zAstre tAnyeva guNasthAnAni saMkSepeNa zubhAzubhazuddhopayogarUpeNa kathitAni / kathamiti cet ? mithyAtva - sAsAdana mizraguNasthAnatraye tAratamyenA zubhopayogaH, tadanantaramasaMyata samyagdRSTi deza virata pramattasaMyataguNasthAnatraye tAratamyena zubhopayogaH, tadanantaramapramattAdikSINakaSAyAntaguNasthAnaSaTke tAratamyena zuddhopayogaH tadanantaraM sayogyayogI jina guNasthAnadvaye zuddhopayogaphalamiti bhAvArthaH ||9|| pravacanasAra prAbhRtazAstra meM una zubha, azubha va zuddhopayoga kA saMkSeparUpa kathana 14 guNasthAnoM kI apekSA kiyA gayA hai, jo isa prakAra hai- midhyAtva, sAsAdana aura mizra ina tInaguNasthAnoM meM tAratamya meM ghaTatA humA prazubhopayoga hai / prasaMyatasamyagdRSTi, dezavirata tathA pramattasaMyata ina tIna guNasthAnoM meM tAratamya se bar3hatA huA zubhopayoga hai / prapramatta se lekara kSINakaSAya taka chaha guNasthAnoM meM tAratamya se bar3hatA huA zuddhopayoga hai / sayogijina aura ayogijina ina do guNasthAnoM meM zuddhopayoga kA phala hai / isa vAkya se spaSTa hai ki prathamopazamasamyaktvotpatti ke samaya cauthe guNasthAna ke prArambha meM tathA pAMcaveM va chaThe guNasthAnoM meM vratoM ke kAraNa pratisamaya jo nirjarA hotI hai vaha zubhopayoga kA hI phala hai, kyoMki ina tIna guNasthAnoM meM zuddhopayoga nahIM hotA hai, jaisA ki uparyukta ApramANoM meM kahA gayA hai /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1082 [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : cauthe, pAMcaveM, chaThe ina tInaguNasthAnoM meM samyaktva tathA samyaktva va vratoM ke sAtha-sAtha buddhipUrvaka rAga bhI hai| ataH isa mizrabhAva ko zubhopayoga kahA gayA hai, isase baMdha bhI hotA hai aura saMvara, nirjarA bhI hotI hai / yadi kahA jAya ki eka hI kAraNa se do bhinna-bhinna viparItakArya nahIM ho sakate haiM so aisA aikAnta bhI nahIM hai, kyoMki ghI ke dIpakarUpa eka hI kAraNa se prakAza va aMdhakArarUpa dhUmra eka hI samaya meM do viparIta kArya utpanna hote hae dikhAI dete haiN| kahA bhI hai "tapaso'bhyudaya hetutvA nirjarAGgatvAbhAva iti cet na ekasyAnekakAryArambhadarzanAt / " [rA0 vA. 9 // 3 // 4] yahA~ para zaMkAkAra kahatA hai ki tapa se to puNyabaMdha hokara indra Adi ke sAMsArikasukha milate haiM, jaisA ki paramAtmaprakAza 2172 meM 'ivatta vitaveNa' dvArA kahA hai| phira tatvArtha sUtra "tapasA nirjarA ca // 9 // 3 // " arthAta tapa se saMvara nirjarA hotI hai aisA kyoM kahA gayA hai ? AcArya kahate haiM ki aisI zaMkA ThIka nahIM hai, kyoMki eka kAraNa se aneka kArya pAye jAte haiM arthAta tapa se indrAdi pada kA kAraNa pUNyabaMdha bhI hotA hai aura saMvara-nirjarA bhI hotI hai| dharmadhyAna zubhopayoga hai jaisA ki zrI kundakunvAcArya ne bhAvapAhur3a meM "suha dhammaM jiNavAradehi" pada dvArA kahA hai / isa zubhopayogarUpa dharmadhyAna se saMvara-nirjarA bhI hotI hai, isIliye tattvArthasUtra adhyAya 9 meM "pare mokSahetU // 29 // " sUtra dvArA zubhopayogarUpa dharmadhyAna ko mokSa kA kAraNa kahA hai / arthAt zubhopayogarUpa dharmadhyAna se saMvara va nirjarA hotI hai isIlie mokSa kA kAraNa batalAyA gayA hai / zrI vIrasenAcArya bhI jayadhavala meM kahate haiM"suhasuddhapariNAmehi kammakkhayAmAve tkkhyaannuvvttiido|" [ pu0 1 pR0 6 ] artha-yadi zubhapariNAmoM se aura zuddhapariNAmoM se karma kA kSaya na mAnA jAya to phira karmoM kA kSaya ho nahIM sakatA hai| prathamopazamasamyaktva se pUrva pAMca labdhiyAM hotI haiN| unameM se pAMcavIM jo karaNalabdhi hai, usameM prati samaya asaMkhyAtaguNI-prasaMkhyAtaguNI karmoM kI nirjarA hotI hai aura usake pazcAt caturtha prAdi guNasthAnoM meM karmoM kI nirjarA hotI hai vaha zubhopayoga se hI hotI hai, kyoMki zuddhopayoga to sAtizayaapramattasaMyata-sAtaveM guNasthAna se hotA hai athavA gyArahaveM guNasthAna se hotA hai| yadi zubhopayoga se nijarA na mAnI jAya to karaNalabdhi meM nirjarA ke abhAva meM samyaktvotpatti ke abhAva kA prasaMga mA jAyagA jisase mokSa kA bhI prabhAva ho jaaygaa| zubhopayoga mizrita pariNAma hone ke kAraNa viziSTa puNyabaMdha va saMvara-nirjarA ina donoM kA kAraNa hotA hai| yadi kahA jAya ki zubhopayoga meM jitane aMzoM meM samyaktva va cAritra hai utane aMzoM meM saMvara, nirjarA hotI hai aura jitane aMzoM meM rAga hai utane azoM meM baMdha hotA hai. kyoMki samyagdarzana va samyakacAritra mokSa ke hI kAraNa haiM baMdha ke kAraNa nahIM haiM, tathA rAga-dveSa bandha kA hI kAraNa hai, saMvara-nirjarA kA kAraNa nahIM hai| so aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki aisA ekAntaniyama nahIM hai| yadyapi zuddhanizcayanaya se samyagdarzana-cAritra saMvara va nirjarA ke kAraNa haiM aura rAga baMdha kA kAraNa hai tathApi tIrthakara mAdi kucha aisI viziSTa karma-prakRtiyAM haiM jinake bandha meM samyaktva athavA samyaktva va cAritra kAraNa hote haiM tathA viziSTa prazastarAga bhI mokSa kA paramparA kAraNa ho jAtA hai|
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1083 dvAdazAMgasUtroM ke ekadeza kA jJAna guruparamparA se zrI dharasenAcArya ko prApta huA thaa| zrI dharasenAcArya se yaha jJAna zrI puSpavaMta va zrI bhUtabali ko prApta huA thA, jinhoMne una dvAdazAMgasUtroM ko lipibaddha kara diyA aura zAstra kA nAma SaTkhaMDAgama rkhaa| isa SaTkhaNDAgama ke chaThe khaNDa mahAbaMdha meM mithyAtva, asaMyama, kaSAya aura yoga ko karmaprakRtiyoM ke bandha kA kAraNa kahA hai, kintu AhArakadvika aura tIrthakara ina tInaprakRtiyoM ke liye, mithyAtva Adi ko bandha kA kAraNa na kahakara, samyagdarzana Adi ko bandha kA kAraNa kahA hai| ve dvAdazAMga ke :sUtra isaprakAra haiM "AhAradurga saMjamapaccayaM / titthayaraM sammattapaccayaM / " ( ma. baM. pu. 4 pR. 186 ) dvAdazAMga ke ina sUtroM se yaha spaSTa ho jAtA hai ki samyagdarzana va saMyama viziSTa-karma-prakRtiyoM ke liye bandha kA bhI kAraNa hai, isIliye ina prakRtiyoM ke bandha kA kAraNa mithyAtvAdi ko nahIM kahA gayA hai| dvAdazAMga ke sUtroM kA anusaraNa karate hue zrI kundakundAcArya ne bhI kahA hai sAmaNNapaccayA khalu cauro bhaNNaMti bNdhkttaaro| micchatta aviramaNaM kasAyajogA ya boddhavvA // 109 // ( samayasAra ) bandha ke karanevAle sAmAnyarUpa se cArapratyaya ( kAraNa ) kahe gaye haiM / ve cAra pratyaya mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga jAnane caahie| jahmA du jahaNNAdo gANaguNAvo puNovi pariNamadi / aNNa gANaguNo teNa du so baMdhago bhaNivo // 171 // vaMsaNaNANacaritaM ja pariNamade jahaNNabhAveNa / NANI teNa tu bajjhavi puggala kammeNa viviheNa // 172 // ( samayasAra ) yadyapi samayasAra gAthA 109 meM mithyAtvAdi ko bandha kA kAraNa kahA hai, kintu samyagdarzana samyagjJAna aura samyakcAritra bhI jaba taka jaghanyabhAva se pariNamate haiM arthAt apanI utkRSTadazA ko prApta nahIM hote haiM tabataka unase bhI bancha hotA hai| dasaNaNANacarittANi mokkhamaggo tti sevivavvANi / sAhiM idaM maNidaM tehi du bandho va mokkho vA // 164 // paMcAstikAya darzana, jJAna, cAritra mokSamArga haiM isalie ve sevanayogya haiM aisA sAdhunoM ne kahA hai| una darzana-jJAnacAritra se bandha bhI hotA hai aura mokSa bhI hotA hai| isaprakAra ekakAraNa se dokArya batalAye haiN| zrI samaMtabhadrA. cArya ne ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM nimna prakAra kahA hai dezayAmi samIcInaM, dharma karmanivahaNam / saMsAraduHkhataH sattvAn, yo dharatyuttame sukhe // 2 // saMskRta TIkA-'uttame sukhe svargApavargAdi prabhave sukhe, sa dharma ityucyate / ' maiM samaMtabhadrAcArya samIcInadharma ko kahatA hai| vaha dharma karmoM kA nAza karanevAlA hai tathA prANiyoM ko janma-maraNarUpI duHkhoM se chur3Akara uttamasukha arthAt svarga va mokSa sukha meM rakhane vAlA hai|
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1084 / [paM. ratanacanda jaina mukhtAra : yahA~ para bhI dharma ko puNyabandha ke dvArA svargasukha ko denevAlA aura karmoM ke nAza se mokSasukha ko denevAlA batalAyA gayA hai| oMkAraM bindusaMyukta nityaM dhyAyanti yoginaH / kAmavaM mokSadaM caiva oMkArAya namo namaH / / bindu saMyukta oMkAra kA yogijana nityadhyAna karate haiN| vaha oMkAra puNyabandha ke dvArA sAMsArikasukha kA tathA mokSasukha kA denevAlA hai| isaliye proMkAra ke liye namaskAra ho| catvAryetAni mizrANi kaSAyaH svargahetavaH // 307 // nikaSAyANi nAkasya mokSasya ca hitaiSiNAm / catuSTayamiva vama muktedu prApamaGgibhiH // 308 // mahApurANa parva 47 zrI paM0 pannAlAlajI kRta artha-"cAroM hI guNa ( samyagdarzana-jJAna-cAritra-tapa ) yadi kaSAyasahita hoM to ( puNyabaMdha hone se ) svarga ke kAraNa haiM aura kaSAyarahita hoM to prAtmahita cAhanevAle logoM ko svarga aura mokSa donoM ke kAraNa haiN| ye cAroM hI mokSamArga haiM aura prANiyoM ko bar3I kaThinAI se prApta hote haiN|" yahAM para kaSAyarahita samyagdarzana-jJAna-cAritra-tapa ye cAroM svarga ke kAraNa haiM, yaha bAta dhyAna dene yogya hai / tattvArthasUtra meM yadyapi samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH // 11 // sUtra dvArA samyagdarzana-jJAna-cAritra ko mokSamArga tathA "mithyAvarzanAviratipramAvakaSAyayogA bNdhhetvH||81||" sUtra dvArA mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya, yoga ko baMdhakA kAraNa kahA hai tathApi pradhyAya chaha meM, jahAM para Asrava ke vizeSa kAraNoM kA kathana hai, vahA~ para sUtra 21 meM samyaktva tathA sUtra 24 meM darzanavizuddhi Adi ko bhI baMdha kA kAraNa kahA hai| puruSArtha siddhaya pAya ke kartA zrI amRtacandrAcArya ne bhI tasvArthasAra meM isaprakAra kahA hai sarAgasaMyamazcaiva samyaktvaM dezasaMyamaH / iti vevAyuSo haya te bhavantyAsravahetavaH // 4 // 43 // vizadivaMrzanasyoccastapastyAgauca shktitH| nAmnastIrthakaratvasya bhavantyAsravahetavaH // 4149-52 // sarAgasaMyama, samyagdarzana, dezasaMyama ye devAyU ke Asrava ke kAraNa haiN|| 43 / / samyagdarzana kI utkRSTavizuddhatA, zakti anusAra tapa va tyAga ityAdi solaha tIrthaMkara nAmakarma prakRti ke Asrava ke kAraNa haiM / / 46-52 / / yahA~ para samyagdarzana ke sAtha yA samyagdarzana kI utkRSTa vizuddhatA tathA tapa va tyAga ke sAtha rAga vizeSaNa nahIM lagAyA hai| yadi kahA jAya ki tIrthakara va AhArakadvika ke bandha kA kAraNa mAtrarAga hai, samyaktva va cAritra tIrthakaraprakRti va AhArakadvika ke baMdha ke kAraNa nahIM haiM, so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki nayazAstra tathA dvAdazAMgasUtroM se virodha AtA hai| tIrthaMkara kA bandha samyagdarzana ke sadbhAva meM hotA hai aura samyagdarzana ke abhAva meM tIrthaMkaraprakRti kA bandha nahIM hotA hai| tIrthaMkaraprakRti ke bandha kA samyaktva ke sAtha anvaya-vyatireka sughaTita ho jAne se kArya-kAraNabhAva siddha ho jAtA hai|
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1085 "anvaya-vyatireka-samadhigamyo hi sarvatra kAryakAraNa bhaavH| tau ca kAryaprati kAraNa-vyApAra-savyapekSAvevopapadyate kulAlasyeva kalazamprati / yathA kulAlasya kalazaM pratyanvayadhyatirekatvaM vartate, yataH sati kulAle kalazasyotpattirjAyate, anyathA na jAyate / vyApArasyavyapekSau ythaa|"(pr. ratnamAlA) sarvatra kArya-kAraNabhAva anvaya-vyatireka se jAnA jAtA hai / so ye donoM ( anvaya aura vyatireka ) kArya ke prati kAraNa ke vyApAra kI apekSA meM hI ghaTita hote haiN| jaise ki kumbhakAra kA ghaTa ke prati anvaya-vyatireka pAyA jAtA hai / kumbhakAra hone para hI kalaza kI utpatti hotI hai aura kumbhakAra ke abhAva meM kalaza kI utpatti nahIM hotI hai / ( prameya ratnamAlA pR0 185) "anvayavyatirekasamadhigamyo hi hetaphalabhAvaH sarvam / " ( mUlArAdhanA pR0 23 ) jagat meM padArtha kA sampUrNa kArya-kAraNabhAva anvaya-vyatireka se jAnA jAtA hai| isa anvaya-vyatireka kI dRSTi se hI zrI amRtacandrAcArya ko puruSArthasiddhaya pAya zloka 218 meM samyaktva aura cAritra ko tIrthakara va AhArakazarIra ke bandha ke lie udAsIna arthAt apreraka kAraNa svIkAra karanA pdd'aa| jaba bhI amRtacandrAcArya svayaM tattvArthasAra meM baMdha ke prati samyaktva kI hetutA ( kAraNatA ) svIkAra kara cuke haiM phira puruSArthasiddhaya pAya meM ve usakA virodha kaise kara sakate the| yadyapi putra kI utpatti mAtA va pitA do ke saMyoga se hotI hai, na mAtra mAtA se putrotpatti hotI hai aura na mAtra pitA se putrotpatti hotI hai, kintu jaba vaha putra apane pitAmaha ( bAbA ) ke yahA~ rahatA hai to vaha apane pitA kA putra kahalAtA hai aura jaba vahI putra apane nAnA ke yahA~ calA jAtA hai to vaha apanI mAtA kA kahalAtA hai| ( yathA strI-puruSAbhyAM samutpannaH putrovivakSAvazena devavattAyAH putroyaM kecana vadaMti, devadattasya putro'yamiti kecana vavaMti doSo nAsti ( samayasAra pR0 101 ) isIprakAra samyakttva aura rAga donoM ke saMyoga se tIrthaMkaraprakRti kA bandha hotA hai aura cAritra va rAga ina donoM ke saMyoga se AhArakazarIra kA bandha hotA hai| mAtra rAga se yA mAtra cAritra va samyaktva se bandha nahIM hotA hai| inaprakRtiyoM ke bandha kAraNoM meM kahIM para rAga ko gauNa karake samyaktva va cAritra ko mukhya karake kathana kara diyA jAtA hai aura kahIM para samyaktva va cAritra ko gauNa karake rAga ko mukhya karake kathana kara diyA jAtA hai / nayavettAnoM ke liye ina donoM kathanoM meM koI virodha nahIM hai / kahA bhI hai samyaktvacAritrAbhyAM tIrthakarAhArakarmaNo bandhaH / yo'pyupaviSTaH samaye na mayavivAM so'pi doSAya // 217 // puruSArtha siddhaca pAya dvAdazAMga meM athavA tattvArthasArAdi zAstroM meM jo yaha upadeza diyA gayA hai ki tIrthakaraprakRti va AhArakazarIraprakRti kA bandha samyaktvacAritra se hotA hai, vaha upadeza bhI nayavettAoM ko doSa ke liye nahIM hai| tIthaMkaraprakRti kA bandha samyaktva va rAga donoM se hotA hai aura AhArakadvika kA bandha saMyama va rAga ina do se hotA hai, na mAtra rAga se yA mAtra samyagdarzana va saMyama se bandha nahIM hotA hai, kyoMki donoM se hI utpanna hone vAle kArya kI unameM se eka ke dvArA utpatti kA virodha hai| "dohito cevuSpajjamANakajjasta tatthekkAdo samuppatti virohaado|" ( dhavala pu0 8 0 83 ) vItarAga nirvikalpa samAdhi meM buddhipUrvaka rAga kA abhAva ho jAne se vahA~ para jo bandha hotA hai vaha karmodayavaza se utpanna hue prabuddhipUrvakarAga se hotA hai| vItarAgasamyagdarzana-jJAna-cAritra se bandha nahIM hotA hai| isI dRSTi se puruSArthasiddhaya pAya meM zloka 211 se 222 taka kathana kiyA gayA hai|
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1086 [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : varzanamAtmavinizcitirAtma parijJAna miSyate bodhaH / sthitirAtmani cAritraM kuta etebhyo bhavati bandhaH // 216 // puruSArgasipa pAya apanI AtmA kA vinizcaya samyagdarzana, prAtma-parijJAna samyagjJAna aura AtmA meM sthiratArUpa samyakacAritra aise vItarAga-nirvikalparUpa zuddharatnatraya se bandha kaise ho sakatA hai arthAt nahIM ho sakatA hai| yaha zuddhanaya kA kathana hai| asamanaM bhAvayato ratnatrayamasti karmabandho yH| sa vipakSakRto'vazyaM mokSApAyona bandhanopAyaH // 211 // yenAMzena sadRSTistenAMzenAsya bandhanaM nAsti / yenAMzena tu rAgastenAMzenAsya bandhanaM bhavati // 212 / / yenAMzena jJAnaM tenAMzenAsya bandhanaM nAsti / yenAMzena ta rAgastenAMzenAsya bandhamaM bhavati // 21 // yemAMzena caritraM tenAMzenAsya bandhanaM mAsti / yenAMzena tu rAgastenAMzenAsya bandhanaM bhavati // 214 // ( puruSArtha siddhaya pAya ) asampUrNa ratnatraya kI bhAvanA karanevAle ke jo zubhakarma kA bandha hai, vaha bandha vipakSa-kRta arthAt sampUrNa ratnatraya se vipakSa asamagra ratnatrayakRta hone se avazya hI mokSa kA upAya hai, bandha ( saMsAra ) kA upAya nahIM hai, yaha kathana mazuddhanizcayanaya kI dRSTi se hai / vikalaratnatraya se jo puNyabandha hotA hai vaha mokSa kA kAraNa hai, saMsAra kA kAraNa nahIM hai| sammAviTThI puNNaM Na hoi saMsAra kAraNaM nniymaa| mokkhassa hoi heDa jai vi NiyANaM Na so kuNaI // 404 // ( bhAvasaMgraha) jitane aMza se samyagdarzana hai utane aMza se bandha nahIM, jitane aMza se jJAna hai utane aMza se bandha nahIM, jitane aMza se cAritra hai utane aMza se bandha nahIM tathA jitane aMza se rAga hai utane aMza se baMdha hotA hai| yaha kathana zuddhanaya kI dRSTi se hai| jisa vItarAganirvikalpazuddha (pUrNa) ratnatraya kA kathana zloka 216 meM hai usI zuddhaSTi se zloka 212. 214 meM kathana hai, anyathA 'tattvArthasAra' ke kathana se arthAta svavacana se virodha aajaaygaa| di. jaina AcAryoM ke vacanoM meM paraspara virodha hotA nahIM hai / puruSArthasiddhaya pAya gAthA 220 ke prathaM para vicAra kiyA jAtA hai ratnatrayamiha hetunirvANasyaiva bhavati nAnyasya / Asravati yattu puNyaM zubhopayogo'yamaparAdhaH // 220 // zuddharatnatraya nirvANa kA hI kAraNa hai anya kA kAraNa nahIM hai| jo puNya kA prAsrava hotA hai, yaha zubhopayoga arthAt asamagraratnatraya kA aparAdha hai / "ekadezaparityAgastathA cApahRtasaMyamaH sarAgacAritraM zubhopayoga iti yaavdekaarthH| sarvaparityAgaH paramo. pekSAsaMyamo vItarAgacAritraM zuddhopayoga iti yaavdekaarthH|" ( pravacanasAra pR0 552 )
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ) [ 1087 ekadeza parityAga, apahRtasaMyama, sarAga cAritra, zubhopayoga ye ekArthavAcI zabda haiM / sarva parityAga paramopekSA saMyama vItarAga cAritra zuddhopayoga ye ekArthavAcI zabda haiM / vItarAganivikalpasamAdhikAla meM sarva rAgadveSaparityAgarUpa jo vItarAgaratnatraya hai vaha zuddhopayoga hai maura savikalpAvasthA meM jo ekadeza rAgadveSa parityAgarUpa sarAgaratnatraya hai vaha gubhopayoga hai| zuddhopayogarUpa ratnatraya kI uttama dazA hai| aura zubhopayogarUpa-ratnatraya jaghanyaratnatraya hai / samayasAra gAthA 172 meM jaghanyaratnatraya se baMdha kA honA batalAyA hai| jaghanyaratnatraya zubhopayogarUpa hai ataH baMdha ko zubhopayoga kA aparAdha batalAyA hai| yadi prazastarAga ko hI zubhopayoga kahA jAve to zubhopayoga kA lakSaNa prapahRtasaMyama yA sarAgacAritra nahIM ho sakatA thaa| prathamopazamasamyaktva ke sammukha karaNalabdhi meM prathamopazamasamyaktvo.pattikAla meM tathA paMcama, SaSThaguNasthAna meM jo pratisamaya asaMkhyAtaguNI karmanirjarA hotI hai vaha bhI zubhopayoga kA phala hai| svasthAnaaprattasaMyata ke zubhopayogarUpa dharmadhyAna se nirjarA hotI rahatI hai| isa prakAra zubhopayoga se saMvara-nirjarA bhI tathA baMdha bhI donoM paraspara viruddha kArya hone meM koI bAdhA nahIM hai / kahA bhI hai ekasmin samavAyAvatyanta viruddhakAryayorapi hi / iha vahati dhRtamiti yathA vyavahArastAdRzo'pi rUDhimitaH ||221||[p. si. u.] yahA~ para yaha batalAyA gayA hai ki zuddha ghI jalAne kA kAraNa nahIM hai usoprakAra pUrNaratnatraya bhI baMdha kA kAraNa nahIM hai| agni ke saMyoga se jaba ghI kA sparzaguNa vikArI ho jAtA hai arthAt uSNa ho jAtA hai to usa ghI se jalAne kA vyavahAra ( kArya ) dekhA jAtA hai / usIprakAra mohanIyakarmodaya ke saMyoga se ratnatraya jaba asamagratA ko prApta ho jAtA hai arthAt jaghanyabhAva ko prApta ho jAtA hai to vaha jaghanyaratnatraya baMdha kA bhI kAraNa ho jAtA hai| zrI amRtacandrAcArya gRhastha ke prazastarAga ko paramparAmokSa kA kAraNa batalAte haiM "sphaTikasamparkeNAkaMtejasa ivaidhasAM rAgasaMyogena zuddhAtmano'nubhavAtkramataH paramanirvANasaukhyakAraNasvAcca mukhyH|" pravacanasAra pR0 601 / jaise Idhana ko sphaTika ke saMparka se sayaM ke teja kA anubhava hotA hai aura isalie vaha kramazaH jala uThatA hai, usIprakAra gRhastha ko rAga ke saMyoga se zuddhAtmA kA anubhava hotA hai aura isalie vaha rAga kramazaH paramanirvANasaukhya kA kAraNa hotA hai| aisA prAcArya ne pravacanasAra meM kahA hai| vidhUtamaso rAgastapaH zratanibandhanaH / saMdhyArAga ivAkaMsya jantorabhyudayAya sH||123|| AtmAnuzAsana andhakAra ko naSTa kara dene vAle prANI ke jo tapa aura zAstra viSayaka anurAga hotA hai vaha sUrya kI prabhAtakAlIna lAlimA ke samAna hai usase svarga va mokSa hotA hai| isaprakAra yaha ekAnta nahIM hai ki rAga se baMdha hI hotA hai aura ratnatraya se baMdha nahIM hotA hai| AzA hai vidvata maNDala zAMta citta se dvAdazAMga ke sUtroM para jo 'mahAbaMdha' meM lipibaddha haiM, vicAra karane kI kRpA kreNge|
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.88] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : ___ isa sambandha meM nimnalikhita gAthAe~ dhyAna dene yogya haiM kyoMki inameM zuddhAtmadhyAna se, zuddhopayoga se samyagdarzana-jJAna-cAritra, kaSAyanigraha, indriyanirodha, pravacanaabhyAsa, inase puNyabaMdha bhI hotA hai aura mokSasukha bhI milatA hai, aisA batalAyA gayA hai| jiNavara maraNa joI jhAraNe jhAei suddhamappANaM / jeNa lahai NivyANaM lahai ki teNa sura loyaM // 20 // jo jAi joyaNa sayaM viyahe aikkeNa levi gurubhaarN| so ki kosaddha pi hu Na sakkae jAhu bhuvaNayale // 21 // mokSapAhur3a ina do gAthAoM dvArA zrI kundakundAcArya ne batalAyA hai-jo yogI dhyAna meM jinendradeva ke matAnusAra zuddhAtmA kA dhyAna karatA hai, vaha svargaloka ko prApta hotA hai, so ThIka hI hai ki jisa dhyAna se nirvANa prApta ho sakatA hai usadhyAna se kyA svarga loka prApta nahIM ho sakatA? arthAt avazya prApta ho sakatA hai, kyoMki jo manuSya bahuta bhArI bhAra ko eka dina meM sau yojana le jAtA hai to vaha kyA prAdhA koza bhI nahIM le jA sakatA? avazya hI le jA sakatA hai|' saMpajjavi NigvANaM devAsura maNuyarAyavihavehi / jIvassa carittAdo saNANappahANAdo // 6 // pravacanasAra zrI kundakundAcArya kahate haiM-samyagdarzana va samyagjJAna kI pradhAnatAyukta cAritra se jIvoM ko devendra, basurendra cakravartI kI vibhUtiyoM ke sAtha nirvANa bhI prApta hotA hai / puNNassAsavabhUdA aNukaMpA suddhamao va uvjoo| vivarIo pAvassa hu Avasahe viyANAhi // 52 // kaSAyapAhuDa pu01pR0 105 aNukaMpA suddha vaogo vi ya puNNassa asavaduvAraM / taM vivarIdaM AsavadAraM pAvassa kammassa // 1834 // mUlArAdhanA saMskRta TIkA-"suddha vaogo zuddhazca prayogaH prinnaamH|" yahA~ para zuddhopayoga se puNyakarmaAsrava batalAyA gayA hai| sammatteNa sudesa ya viradIe kasAyaNiggahaguraNehi / jo pariNado sa puNNo tavivarIdeNa pAvaM tu // 47 // mUlAcAra saMskRta TIkA - "samyaktvAvikAraNena yaH karmabandhaH sa puNyamityucyate / " yahA~ para zrI kundakundAcArya ne batalAyA hai-samyagdarzana, zruta, vrata, kaSAyoM kA nigraha, indriyanirodha se jo karmabaMdha hotA hai vaha puNyakarma hai| tatto ceva suhAI sayalAI theva maNaya khayarANaM / ummUliyaTukammaM phuDa siddhasuhaM pi pavayaNAdo // 49 // dhavala pR0 1 0 59 .
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtizva ] [ 1089 artha --pravacana ke abhyAsa se deva, manuSya aura vidyAdharoM ke sarvasukha prApta hote haiM tathA siddhasukha bhI prApta hotA hai| zumopayoga ( zubhaparigati ) se bandha ke sAtha saMvara va nirjarA bhI hotI hai zaMkA- zubha bhAvakarma nirjarA meM kAraNa nahIM hote aisA kyoM ? - ga. 5 va 12-10-72 / IX-X-VI-IX / TolA. na samAdhAna- - zubhabhAvoM se karmanirjarA bhI hotI hai| yadi zubhabhAvoM se karmanirjarA na ho to kabhI mokSa nahIM ho sakatA hai / anAdimidhyAdRSTi jaba prathamopazamasamyaktva ke prabhimukha hotA hai to usake kSayopazama, vizuddhi, dezanA, prAyogya, karaNa ye pA~ca labdhiyA~ hotI haiM / adhaHkaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa ke bheda se kararaNatIna prakAra kI hai| unameM se apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa ina do karaNalabdhi meM guNazreNI nirjarA, sthitikhaMDana aura anubhAgakhaNDana hotA rahatA hai / kahA bhI hai- guNaseDhIguNasaMkama dvivirasakhaMDA guNasaMkamaNa samA missANaM pUrvakaraNa ke prathamasamaya se lekara jabataka samyaktvamohanIya mizramohanIya kA pUrNakAla hai tabataka guNazreNInirjarA, guNasaMkramaNa, sthitikhaMDana, anubhAgakhaMDana ye cAra Avazyaka hote haiM / apuSvakaraNAvo / pUraNoti have || 53 || ( labdhisAra ) ataH yahA~ para midhyAdaSTi ke guNa zreNI nirjarA ke kAraNa zubhopayoga arthAt zubhabhAva hI ho sakate haiM, kyoMki mithyASTi ke zuddhopayoga prarthAt zuddhabhAva nahIM ho sakatA hai| aura azubhabhAva saMvara va nirjarA kA kAraNa hotA nahIM / yadi zubhabhAva ko nirjarA kA kAraNa na mAnA jAya to anAdimidhyAdRSTi ke prathamopazamasamyaktva kI utpatti nahIM hone se karmoM kA kSaya arthAt mokSa ho nahIM sktaa| kahA bhI hai -- "suha- suddha pariNAmehi kammakkhayAbhAve takkhayANuvavattado / " [ jayadhavala pu0 1 0 6 ] yadi zubhapariNAmoM se aura zuddhapariNAmoM se karmoM kA kSaya na mAnA jAya to phira karmoM kA kSaya ho hI nahIM sakatA / yAna zubhopayoga hai| zrI kundakundAcArya ne bhI kahA hai vinAza hotA hai / jinavaradeva ne bhAva tInaprakAra kahA hai-zubha, azubha aura zuddha / yahA~ azubhabhAva to Arttaraudra ye dhyAna haiM aura zubha hai so dhamaMdhyAna hai / bhAvaM tivipayAraM suhAnuhaM suddhameva NAyavyaM / asuhaM ca aTTarudda suha dhammaM jiNarvAridehi // 76 // dharmadhyAnarUpa zubha pariNAmoM meM hI mohanIyakamaM kA kSaya karane kI sAmarthya hai / kahA bhI hai"mohaNIya vinAso puNa dhammajjhANaphalaM, suhumasAMparAyacarimasamaya tassa viNAvalaMbhAdo / " mohanI kA vinAza karanA dharmadhyAna kA phala hai, kyoMki sUkSmasAmparAyaguNasthAna ke aMtimasamaya meM usakA dhavala pu0 13 pR0 81
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1060 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra: isIliye zrImadumAsvAmI AcArya ne "pare mokSahetU // 29 // " sUtra dvArA dharmadhyAna ko mokSa arthAt karmakSaya kA kAraNa batalAyA hai| di. jaina prAcIna AcAryoM kA itanA spaSTa kathana hone para jo zubhabhAva ko mAtra baMdha kA hI kAraNa haiM karmanirA kA kAraNa nahIM mAnate, unake mata meM mokSa kabhI prApta ho hI nahIM sakatA, kyoMki zuddhabhAva to mohanIyakarma ke abhAva meM hI sambhava hai, kyoMki mohanIyakarma ke abhAva meM hI vItarAgabhAva hotA hai| suvivivapayatyamutto saMjamatava saMjado vigdraago| samaNo samasuhadukkho bhaNiyo suddhovaogo tti // 14 // pravacana jinhoMne padArthoM ko aura sUtroM ko bhale prakAra jAna liyA hai, jo saMyama aura tapa yukta haiM, jo vigatarAga haiM aura jinake sukha-duHkha samAna haiM aise zramaNa ko zuddhopayogI kahA hai / arthAt jinake rAga kI kaNikA bhI vidyamAna hai ve zuddhopayogI nahIM haiM, zubhopayogI ho sakate haiM / jisa jIva ke mithyAtva aura kaSAya donoM pApa vidyamAna haiN| usake zubha bhAva arthAt AtmakalyANarUpa bhAva nahIM hote| samyagdRSTi ke mithyAtva pApa kA abhAva ho gayA hai ata usake zubhopayoga hotA hai / jisake mithyAtva aura kaSAya donoM pApoM kA abhAva ho gayA hai aise vItarAgasamyagdRSTi ke zuddhopayoga hotA hai| -Ne. ga. 11-9-69/VII/ basantakumAra kathaMcit avata samyagdRSTi prabandhaka hai zaMkA-avrata samyagdRSTi ke bandha nahIM hotA hai, aisA 'samayasAra' graMtha meM kahA hai so kaise ? samAdhAna-Agama meM aneka dRSTiyoM se kathana haiN| jahAM para samyagdaSTi ko abandha kahA hai vahA~ para yaha samajhanA cAhie ki samyagdRSTi ke anantasaMsAra kA kAraNa aisA bandha nahIM hotA, kyoMki usake mithyAtva va anantAnubandhIkaSAya kA udaya na hone se mithyAtva va anantAnubandhIcatuSka kA bagdha nahIM hotA hai| ina pAMca prakRtiyoM ke atirikta usake anya chattIsaprakRtiyoM kA bhI bandha nahIM hotA hai, kyoMki unakI bandhavyacchitti pahale aura dUsare guNasthAna meM ho jAtI hai| samyagdRSTi ke kevala 41 prakRti kA bandha nahIM hotA hai| zeSa prakRtiyoM kA bandha to apane-apane guNasthAna anusAra pratisamaya dasaveMguNasthAna ke antataka hotA rahatA hai| sUkSmasAmparAyaguNa ka samyagdRSTi sarvathA abandhaka nahIM hai| avrata samyagdRSTi ko sarvathA abandhaka mAnanA prAgamaviruddha hai| anantasaMsAra kA kAraNa aisA bandha samyagdRSTi ke nahIM hotA hai, isa apekSA se kahIM-kahIM para avratasamyagdRSTi ko abandhaka kahA hai| -je'. saM. 2-8-56/VI) mo lA. urasevA 'dravyamoha' va "bhAvamoha" se abhiprAya zaMkA-pravacanasAra gAthA 45 ko tAtparyavRtti TIkA meM zrI janasenAcArya ne likhA hai-"dravyamohodayepi sati yadi zuddhAtmabhAvanAbalena mAvamohena na pariNamati tavAvandho na bhavati / " yahA~ para 'dravyamoha' se 'samyaktva prakRti' aura 'bhAvamoha' se 'mithyAtva' grahaNa karanA cAhiye yA anya kucha gUr3ha rahasya hai ? kisakA bandha nahIM hotA hai ?
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1061 ___samAdhAna-darzanamohanIyakarma kI tInaprakRtiyAM haiM-(1) mithyAtvaprakRti, (2) samyagmithyAtvaprakRti, (3) samyaktvaprakRti / kahA bhI hai "tatra varzanamohanIyaM tribhedam samyaktvaM mithyAtvaM tadubhayamiti / tatra yasyodayAt sarvajapraNItamArgaparAGgamukhastattvArthabaddhAna nirutsuko hitAhitavicArAsamoM mithyAvRSTirbhavati tanmithyAtvam / tadeva samyaktvaM zubhapariNAma. niruddhasvarasaM yavodAsInyenAvasthitamAtmanaH zraddhAnaM na niruNaddhi, tadvadayamAnaH puruSaH samyagdRSTirityabhidhIyate / tadevamithyAtvaM prakSAlana vizeSAtkSINamavazakti kodravavatsAmizuddhasvarasaM tadubhayamityAkhyAyate / samyaGamithyAtvamiti yAvat / yasyodayAvAtmano'rdhazuddhamadakodravauvanopayogApAditamizrapariNAmavadubhayAtmako bhavati prinnaamH|" sarvArthasiddhi 89 / artha-darzanamohanIya ke tInabheda haiM-samyaktva, mithyAtva aura samyagmidhyAtva / jisake udaya se yaha jIva sarvajJapraNIta mArga se vimukha, tattvArthoM ke zraddhAna karane meM nirutsuka, hitAhita kA vicAra karane meM asamartha aisA mithyASTi hotA hai, vaha mithyAtva darzanamohanIya hai| vahI mithyAtva jaba zubhapariNAmoM ke kAraNa apane svarasa vipAka ko roka detA hai maura udAsInarUpa se avasthita rahakara AtmA ke zraddhAna ko nahIM rokatA hai taba vaha samyaktva darzanamohanIya hai| isa samyaktva darzanamoha ke udaya kA vedana karanevAlA samyagdRSTi kahA jAtA hai| vahI mithyAtva prakSAlana vizeSa ke kAraNa kSINAkSINa madazakti vAle kodoM ke samAna ardhazuddha svarasa vAlA hone para tadu. bhaya kahA jAtA hai| isI kA dUsarA nAma samyagmithyAtva hai / isake udaya se adhaMzuddha madazakti vAle kodoM aura odana ke upayoga se prApta hue mizra pariNAma ke samAna ubhayAtmaka pariNAma hotA hai| pravacanasAra gAthA 45 kI TIkA meM jo 'dravyamoha' pada AyA hai, sonagar3ha vAle yadyapi usakA artha mithyAtva prakRti karate haiM, tathApi unakA aisA artha karanA Agama anukUla nahIM hai, kyoMki mithyAtva ke udaya meM yaha jIva sarvajJa praNIta mArga se vimukha rahatA hai tathA tattvArthoM ke zraddhAna karane meM nirutsuka rahatA hai| prataH mithyAtva prakRti ke udaya meM zuddhAtma bhAvanA sambhava hI nahIM hai / prataH 'dravyamoha' se samyaktva prakRti darzana mohanIya karma grahaNa karanA caahiye| maMtra zakti ke dvArA niviSa kiyA huA viSa jaise mArane vAlA nahIM hotA hai, vaise hI zubha pariNAmoM ke dvArA jaba mithyAtva kA svarasa vipAka ruka kara samyaktva prakRti rUpa ho jAtA hai to vaha samyaktva kA ghAtaka nahIM hotA hai| ataH isa samyaktva prakRti darzana mohanIya karmodaya kA vedana karane vAlA jIva vedaka samyagdRSTi hotA hai| "kadhamevassa kammassa sammatavavaeso ? smmttshcaaraado|" dhavala pu0 13 pR0 358 / artha-isa darzanamoha karma kI samyaktva saMjJA kaise hai ? samyagdarzana kA sahacArI hone se isa darzanamoha dravyakarma kI samyaktva saMjJA hai| vedaka samyaktva ke kAla meM mithyAtva va mizra prakRti kA svamukha udaya nahIM hotA hai, kintu saMkramaNa dvArA samyaktva prakRti rUpa paramukha udaya hotA rahatA hai| isaliye prAtmA bhAvamoha arthAt mithyAtva rUpa nahIM pariNamana karatI hai| mithyAtva prakRti ke udaya se hone vAle 16 prakRti-baMdha tathA anantAnubandhI ke udaya se hone vAlA 25 prakRti-baMdha arthAta nimna 41 prakRtiyoM kA baMdha nahIM hotA hai|
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1062 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra / mithyAtva napuMsaka veda, narakAyu, narakagati, ekendriya jAti, dvIndriyajAti, zrotriya jAti, caturindriya jAti, huNDakasaMsthAna, asaMprAptAspATikA saMhanana, narakagatiprAyogyAnupUrvI Atapa, sthAvara, sUkSma, aparyAptaka aura sAdhAraNa zarIra, yaha 16 prakRti karma haiM jo mithyAtvodaya se baMdhate haiM / nidrA nidrA, pracalApracalA, styAnagRddhi, anantAnubandho krodha mAna-mAyA-lobha, strIveda, tiyaMcAyu, tiyaMcagati, madhya ke cAra saMsthAna, madhya ke cAra saMhanana, tiryaMcagati prAyogyAnupUrvI, udyota, aprazasta vihAyogati, dubhaMga, duHsvara, anAveya aura nIca gotra ina 25 karma prakRtiyoM kA baMdha anantAnubandhI kaSAyodaya meM hotA hai / isa samyaktva prakRti rUpa dravya moha ke udaya se samyagdarzana meM zithilatA va asthiratA A jAtI hai / kahA bhI hai "sammattassa siDhilabhAvuSpAyayaM athiratakAraNaM ca kammaM sammattaMNAma / " samyaktva meM zithilatA kA utpAdaka aura usakI prasthiratA kA kAraNabhUta karma samyaktva prakRti darzanamoha hai / aisA sambhava nahIM hai ki kisI bhI dravyamoha kA udaya ho aura usake anurUpa Atma-pariNAma na ho / nirvikalpa samAdhi meM sthita sAdhu ke bhI dasaveM guNasthAna meM sUkSma lobha karmodaya ke anurUpa sUkSma sAmparAya rUpa pariNAma hote haiM / aisA nahIM hai ki vaha uccakoTi kA sAghu sUkSma lobhodaya meM na jur3e aura sUkSma kaSAya rUpa na pariNama kara pUrNa akaSAya ho jAya / cAritra mohodaya ke abhAva meM hI jIva gyArahaveM zrAdi guNasthAnoM meM akaSAya hotA hai / -- jai. ga. 18-1-73/V/ bra. cunnIlAla desAI vratI samyaktvI ke bandha, saMvara va nirjarA kisa-kisa kaSAya kI hotI hai zaMkA-avratasamyagdRSTi ke kisa kaSAya kA saMbara hotA hai / kisa jAti kI kavAya kI nirjarA hotI hai aura kisa jAti kI kaSAya kA puNya tathA pApa kA baMdha hotA hai ? samAdhAna - avratasamyagdRSTijIva ke cAra pranantAnubandhI koSa, zranantAnubandhI mAna, anaMtAnubaMdhI mAyA, anaMtAnubandhI lobha, aura napuMsakaveda kA saMvara hotA hai| pravratasamyagdRSTi jaba anantAnubandhI kaSAya kI visaMyojanA karatA hai taba usake anaMtAnubaMdhI caukar3I kI pUrNa nirjarA hotI hai / anya avasthA meM anantAnubandhI kaSAya kI stibuka saMkramaNa dvArA nirjarA karatA hai / avratasamyagdRSTi ke sAtizaya puNyabaMdha hotA hai 'zubhogyogasya puSyopacayapUrvako'punarbhAvopalambhaH / ' arthAt - zubhopayoga kA phala puNyasaMcayapUrvaka mokSa kI prApti hai / avratasamyagdRSTi ke anantAnubandhIkaSAya kA udayAbhAva ho jAne se anantasaMsAra kA kAraNa aisA pApabaMdha nahIM hotA / tathA 25 pApaprakRtiyoM kA saMvara ( baMdhavyucchitti ) ho jAne ke kAraNa bhI tIvrapApa kA baMdha nahIM hotA / kahA bhI hai samyagdarzanazuddhA nAraka tiryaGa napuMsakastrItvAni | duSkula vikRta rUpAyurvaridratAM ca vrajanti nApyavratikAH // ( ra. ka. bhA. ) artha - jo jIva samyagdarzana kari zuddha hai te vratarahitahU nArakIpaNA, tiyaMcaparaNA, napuMsakaparaNA strIpaNA kU nAhI prApta hoya hai / ara nIcakula meM janma ara vikRta nAhIM hoya tathA alpa Ayu kA dhAraka ara daridrIpanA ku nahIM prApta hoya hai / - jaM. saM. 6-6-57/ / jai. svA. ma. kucAmanasiTI
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1093 svarUpAvalambana ke kAla meM bhI karma avazya nimitta banatA hai zaMkA-'samayasAravaibhava' ko bhUmikA meM paM0 jagamohanalAlajI zAstrI ne likhA hai-'karmodaya kA avalambana na kara apane svarUpa kA avalambana kare to karma nimitta nahIM bana sakatA hai / " isa para prazna hotA hai -kyA mohanIya kA Alambana na ho to bandha bhI nahIM honA cAhiye ? kintu prathama guNasthAna se dazama guNasthAna taka koI aisA samaya nahIM hai, jisameM karma baMdha nahIM hotA ho| samAdhAna - zrI bhagavadumAsvAmipraNIta 'tattvArthasUtra' eka aisA grantha hai, jisameM prAyaH sarva jaina siddhAntoM kA sAra bharA huA hai| isIliye di0 jaina samAja meM isakA bahuta pracAra hai, aisA koI bhI gurukula, vidyAlaya yA pAThazAlA nahIM jisameM chAtroM ko 'tattvArtha sUtra' kA adhyayana na karAyA jAtA ho| jinhoMne svayaM saMskRta vidyAlaya meM adhyayana kiyA ho aura usake pazcAt 40-50 varSa se vidyAlaya meM adhyayana karA rahe hoM, unako 'tattvArthasUtra' vizeSajJa honA cAhiye / usI 'tattvArtha sUtra' ke AdhAra para isa viSaya kA vicAra kiyA jAtA hai / "vipAko'nubhavaH // 21 // sa yathAnAma // 22 // tatazca nirjarA // 23 // adhyAya 8 / saMskRta TIkA-"viziSTo vividho vA pAka udayaH vipAkaH, yo vipAkaH sa anubhava ityucyate / sa anubhavaH prakRtiphalaM jIvasya bhavati / kayam ? yathAnAma prakRtinAmAnusAreNa / tena jJAnAvaraNasya phalaM jJAnAbhAvo savi. kalpasyApi / evaM sarvatra savikalpasya karmaNaH phalaM savikalpaM jJAtavyam / darzanAvaraNasya phalaM drshnshktiprcchaavntaa| mohanIyasyaphalaM mohotpAdanam / mAyuSaH phalaM bhavadhAraNalakSaNam / tatastasmAdvipAkAdanantaramAtmane pIDAnugrahavAnA. nantaraM duHkhasukhavAnAnantaraM nirjarA bhavati / " 'vi' arthAt vizeSa aura vividha, 'pAka' arthAt karmoM ke udaya yA phala dene ko anubhava kahate haiN| prakRti ke nAma ke anusAra vaha anubhava arthAt prakRtiphala jIva ke hotA hai| jJAnAvaraNakarma ke phala se jJAna kA prabhAva hotA hai| prAtmA kI darzanazakti ko pracchAdana karanA darzanAvaraNa kA phala hai| AtmA meM moha ko utpanna karanA mohanIyakarma kA phala hai| bhava meM roke rakhanA Ayukarma kA phala hai| karma kI vipAka ( phala dene ) ke pazcAt arthAt prAtmA kA bhalA-burA karake athavA sukha-duHkha dekara karma kI nirjarA ho jAtI hai / isI bAta ko zrI amRtacandrAcArya ne bhI kahA hai"svaphalasaMpAvanasamarthakarmAvasthAlakSaNAnyukyasthAnAni / " samayasAra / vipAkaH prAgupAttAno yaH zubhAzubhakarmaNAm / asAvanabhavo jJeyo yathAnAma bhavecca sH|| tattvArthasAra kSapaka zreNI meM karmoM kA kSaya karanevAle jIva ke sarvotkRSTa svarUpa kA avalambana hotA hai aura dasaveM guNasthAna meM mohanIyakarma sUkSma hotA hai, kintu sUkSmamohanIyakarma bhI usa svasvarUpa kA avalambana karanevAlI prAtmA ko sUkSmakaSAya utpanna karAtA hai| isIliye isa guNasthAna kA nAma sUkSmasAmpa rAya rakhA gayA hai| zrI amRtacandrA. cArya ne isa sUkSmasAmparAyaguNasthAna kA svarUpa isa prakAra kahA hai sUkSmatvena kaSAyANAM zamanAkSapaNAttathA / syAtsUkSmasAparAyo hi sUkSmalobhodayAnugaH // 27 // tattvArthasAra
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1064 ] [pa0 ratanacanda jaina mukhtAra / zrI paM0 pannAlAlajI kRta artha-jo kaSAyoM ke upazamana athavA kSapaNa karane ke kAraNa unakI sUkSmatA se sahita hai vaha sUkSmasAmparAya nAmaka guNasthAnavartI kahalAtA hai| isa guNasthAna meM rahanevAlA jIva sirpha saMjvalanalobha ke sUkSma udaya se yukta hotA hai| ghudakosubhayavatthaM, hodi jahA suhamarAyasaMjutaM / evaM suhamakasAo suhamasarAgottiNAdabbo // 58 // [ go0 jI0 ] jisaprakAra dhule hue kasUmI vastra meM lAlimA sUkSma raha jAtI hai, usI prakAra jo jIva atyanta sUkSmarAgalobha kaSAya se yukta hai usako sUkSmasAmparAyanAmaka dazamaguNasthAnavartI kahate haiM / 'gommaTasArakarmakANDa' meM isa dasaveM guNasthAna meM 17 prakRtiyoM kA baMdha batalAyA hai, kyoMki vahA~ para sUkSmasaMjvalanalobha ke udaya se sUkSmarAga hotA hai / "paJcAnAM jJAnAvaraNAnAM yazaH kIrteruccairgotrasya paJcAnAmantarAyANAM ca mandakaSAyAtravANAM sUkSmasAmparAyo bandhakaH / tavabhAvAvuttaratrateSAM sNvrH|" ( sarvArtha siddhi 9 / 1 ) zrI paM0kulacandajIkRta artha-mandakaSAya ke nimitta se prAsrava ko prApta honevAlI pAMca jJAnAvaraNa. cAra darzanAvaraNa, yaza:kIti, uccagotra aura pAMca antarAya ina solahaprakRtiyoM kA sUkSmasAmparAyajIva baMdha karatA hai, ataH mandakaSAya kA abhAva hone se Age inakA saMvara hotA hai| haalaah| bArahaveM kSINamohaguNasthAna meM 'karmodaya kA avalambana nahIM hai, apane svarUpa kA avalambana hai' phira bhI kevalajJAna ke prabhAva ke liye jJAnAvaraNAdikarma nimitta bane hue haiN| zrI arahaMta bhagavAna kI vihAra Adi kriyA meM nAma karma tathA zarIra sthita rahane meM prarthAt UdhvaMgamana svabhAva kA ghAta karane meM prAyukarma nimitta kAraNa haiM / kundakunvAcArya ne kahA bhI hai __ "puNNaphalA arahaMtA tesi kiriyA puNo hi odiyaa|" arahaMta bhagavAna kI kriyA nizcaya se audayikI haiM arthAt karmodaya se hotI haiM / pAussa khayeNa puNo NiNNAso hoi sesapayaDINaM / pacchA pAvaha sigcha loyaggaM samayametteNa // 176 // niyamasAra Ayukarma ke kSaya se zeSa prakRtiyoM kA sampUrNa nAza hotA hai, phira ve zIghra samayamAtrameM lokAgrameM pahu~cate haiN| "AyuSyavedanIyodayayorjIvovaMgamanasukhapratibandhakayoH sattvAt / " ( dhavala 1 / 47 ) jIva ke Urdhvagamana. svabhAva kA pratibandhaka prAyukarma hai / avatI samyaktvI prAtmA ko prabandhaka mAnanA bandha tatva viSayaka bhUla hai zaMkA-kAnajIsvAmI ke abhinandana graMtha pR0 162 para zrI rAmajImAI ne likhA hai ki "aviratasamyagdRSTi ke kaSAyoM kI pravRtti nahIM hone se abandha hai aura dravyaliMgI ke kaSAya hone se bandharUpa hai|"kyaa yaha kathana ThIka hai? yadi ThIka hai to mizraguNasthAna meM bhI anantAnubaMdhI va mithyAtva kA bhI abhAva hai ataH vahA~ bhI abaMdha mAnanA par3egA jo ki kisI ko bhI iSTa nahIM hai /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1065 samAdhAna-aviratasamyagdRSTi ke kaSAyoM meM pravRtti nahIM hai, aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki 'avirata' zanda hI kaSAyoM meM pravRtti kA dyotaka hai| kahA bhI hai jo iMdiyesa viravo, No jIve thAvare tase vApi / jo sahahadi jiNuttaM sammAiTI aviravo so // 29 // go0 jI0 artha-jo indriyoM ke viSayoM se tathA trasa-sthAvarajIvoM kI hiMsA se virakta nahIM hai, kintu jinavANI para zraddhA karatA hai vaha aviratasamyagdRSTi hai| cAritta Nasthi jado avirada aMtesa ThANesu // 12 // go0 jI0 artha-aviratasamyagdRSTi arthAt caturtha guNasthAnataka cAritra ( saMyama ) nahIM hotA hai| zrI kundakundAcArya, zrI amRtacandrAcArya tathA zrI jayasenAcArya 'pravacanasAra' gAthA 237 meM kahate haiM ki asaMyata prarthAt avirata kA zradAna arthAt samyagdarzana vyartha hai. kyoMki vaha nirvANa ko prApta nahIM karAtA hai| "sahamANo atthe asaMjadA vA Na NivvAdi // 237 // " pravacanasAra saMskRta TIkA-"asaMyatasya ca yathoditAtmatattvapratItirUpazraddhAnaM yathovitAtmatattvAnubhUtirUpaM jJAnaM vA kiM kuryAt / " yathA pradIpasahitapuruSaH svakIyapauruSabalena kUpapatanAdyavi na nivartate tadA tasya zraddhAnaM pradIpo dRSTirvA ki karoti na kimapi / tathA jIvaH zraddhAnajJAnasahito'pi pauSasthAnIyacAritrabalena rAgAdivikalparUpAvasaMyamAdyAvina nivartate tadA tasya zraddhAnaM jJAnaM vA kiM kuryAnna kimapIti / " artha-padArthoM kA zraddhAna karanevAlA samyagdRSTi bhI yadi asaMyata ho to nirvANa ko prApta nahIM hotA hai| Atmatattva pratItirUpa zraddhAna tathA yathokta Atmatattva kI anubhUtirUpa jJAna asaMyata ke kyA karegA? arthAta asaMyata ke Atmatattva kA zraddhAna va jJAnarUpa samyagdarzana va samyagjJAna nirarthaka hai / jaise dIpaka ko rakhanevAlA svAMkhA puruSa apane puruSArtha ke bala se kUpapatana se yadi nahIM bacatA hai to usakA zraddhAnarUpa dIpaka va dRSTirUpa jJAna kucha bhI kAryakArI nahIM huA taise hI yaha jIva samyakazraddhAna va jJAnasahita bhI hai, parantu pauruSa ke sthAnabhUta cAritra ke bala se rAgadveSAdi vikalparUpa asaMyama ( avirati ) bhAva se yadi apane ko nahIM bacAtA hai to samyagdarzana tathA samyagjJAna kyA hita kara sakate haiM kucha bhI nahIM kara sakate / yahA~ para yaha spaSTa kara diyA hai ki nija Atmatattva kI zraddhArUpa samyagdarzana va nijAtmAnubhUtirUpa samyagjJAna bhI ho, kintu cAritra na ho to usa aviratasamyagdRSTijIva kA samyagdarzana va jJAna nirarthaka hai| aviratasamyagdRSTi yadi upavAsa Adi tapa bhI kare to vaha bhI upakArI nahIM hai kyoMki tapa ke dvArA jitanI karma nirjarA hogI, avirati ke kAraNa usase adhika bandha ho jAtA hai| zrI kundakanvAcArya tathA zrI vasunandi siddhAnta cakravartI ne kahA bhI hai sammAdihissa vi aviradassa Na tavo mahAguNo hodi / hodi hu hatthiNhANaM cuMbacchida kammaM ta tassa // 10 // 52 // mUlAcAra saMskRta TIkA -"apagatArakarmaNo bahutaropAdAnamasaMyamanimittasyeti pradarzanAya hastisnAnopanyAsaH / cuda. cchivaH karmava ekatra veSTayatyanyatro STayati, tapasA nirjarayati karmAsaMyamabhAvena bahutaraM gRhNAti kaThinaM ca krotiiti|"
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra 1 1096 ] artha - avirata ( vratarahita ) samyagdRSTi kA tapa mahopakAraka nahIM hai, kyoMki tapa ke dvArA jitanA karma AtmA se chUTatA hai usase bahutara karma prasaMyama se baMdha jAtA hai aisA abhiprAya nivedana ke liye hastisnAna kA dRSTAnta hai / cudacchida ( lakar3I meM cheda karane vAlA barmA ) kA eka pArzva bhAga rajju se mukta hotA hai to dUsarA pArzvabhAga rajju se dRr3ha veSTita hotA hai, vaise hI tapa se aviratasamyagdaSTi karma kI nirjarA karatA hai, parantu praviratabhAva ke kAraNa usa nirjarA se adhika bahutara karmoM kA grahaNa hotA hai tathA vaha karmabaMdha adhika dRr3ha bhI hotA hai / isa prakAra zrI kundakundAcArya aura unake TIkAkAra zrI amRtacandrAdi AcAryoM ne yaha spaSTarUpa se batalAyA hai ki aviratasamyagdRSTi kA zraddhAna va jJAna lAbhadAyaka nahIM hai, kyoMki nirjarA se adhika karmabaMdha hotA hai / zrI gautama gaNadhara ne bhI dvAdazAMga ke 'mahAkamaMprakRtiprAbhRta' meM kahA hai - "jete baMdhanA NAma tesimimo gidda e so / gadiyANuvAveNa nirayagadIeraiyA bNdhaa| tirikkhAbaMdhA | deva baMdhA / masA baMdhA vi asthi, abaMdhA vi asthi / " artha- jo ve baMdhaka jIva haiM unakA yahA~ nirdeza kiyA jAtA hai| gatimAgaMgA ke anuvAda se narakagati meM nArakIjIva baMdhaka haiM, tithaMca baMdhaka haiM, deva baMdhaka haiM, manuSya baMdhaka bhI haiM, prabaMdhaka bhI haiM / yahA~ para zrI gautama gaNadhara ne yaha batalAyA hai ki aviratasamyaNDaSTi caturthaguNasthAnataka ke sarvaM nArakI, sarvadeva tathA saMyatAsaMyata paMcama guNasthAna taka ke sarva tiryaMca baMdhaka hI haiM, koI bhI nArakI, deva yA tiyaMca prabaMdhaka nahIM haiN| manuSyoM meM baMdhaka bhI haiM, prabaMdhaka bhI haiN| zrI vIrasenAcArya batalAte haiM ki kauna manuSya baMdhaka haiM aura kauna abandhaka haiM- "micchatA saMjama kaSAyanogANaM bandhakAraNANaM sadhvesimajo gimhi abhAvA ajogiNo abaMdhayA / sesA sabvemanussA baMdhayA, micchatA vibandhakAraNa saMjuttattAdo / " artha - karmabandha ke kAraNabhUta mithyAtva asaMyama, kaSAya aura yoga haiN| ayogakevalI caudahaveM guNasthAna meM ina saba bandha kAraNoM kA abhAva hone se ayogojina prabandhaka haiM, zeSa saba manuSya bandhaka haiM, kyoMki mithyAtvAdi bandhakAraNoM se saMyukta pAye jAte haiM / gyArahaveM, bArahaveM guNasthAnoM meM chadyasthavItarAgI ke aura terahaveM guNasthAna meM sayogakevalI ke yadyapi mithyAtva, avirata aura kaSAya ina bandha-kAraNoM kA abhAva ho gayA hai tathApi bandha ke kAraNa yoga kA sadbhAva hone se ve bhI bandhaka haiM / kahA bhI hai -- " je kammabandhayA ve duvihA - iriyAvahabaMdhayA sAMparAiyabandhayA cedi / tattha je iriyAvahabandhayA te duvihA- dumatthA kevaliNo cedi / je chadmatthA te duvihA-uvasaMtakasAyA khINakasAyA cedi / na sAMparAiyabandhayA te dubihA - sahumasAM parAiyA bAdarasAMparAiyA cedi / " artha- jo karmoM ke bandhaka haiM, ve do prakAra ke haiM - IryApathabaMdhaka aura sAmparAyikabaMdhaka / inameM se jo free haiM ve do prakAra ke haiM-chadmastha aura kevalI / jo chadyastha IryApathabandhaka haiM ve do prakAra ke haiMupazAntakaSAya- gyArahaveM guraNasthAnavAle aura kSINakaSAya- bArahaveM guNasthAnavAle / jo sAmparAyikabandhaka haiM ve do prakAra ke haiM - sUkSmasAmparAyika aura bAdarasAmparAyika | asaMyatasamyagdRSTi ke avirati, kaSAya aura yoga ina tIna baMdha ke kAraNoM kA sadbhAva hai phira asaMyatasamyagdRSTi prabandhaka nahIM sakatA / yadi aviratasamyagdRSTi ko abaMdhaka mAnA jAyegA to uparyukta dvAdazAMga ke sUtroM se virodha prA jAyagA /
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] yasya rAgo'NumAtreNa vidyate'nyatra vastuni / Atmatatva-parijJAnI badhyate kalilerapi // 147 // yogasAra prAbhRta artha - jisake para vastu meM aNumAtra arthAt atisUkSma bhI rAga vidyamAna hai, vaha Atmatattva kA jJAtA hone para bhI kamaMprakRtiyoM se baMdhatA hai / isa padya meM zrI amitagati AcArya ne yaha batalAyA hai ki jo yogI ( muni ) Atmatattva kA parijJAtA to hai, parantu para-vastu meM bahuta sUkSmarAga bhI rakhatA hai to vaha avazya karmabandhana se baMdha ko prApta hotA hai, mAtra samyagdarzana karmabaMdha rokane meM samartha nahIM hai, usake liye rAgadveSa ke prabhAvarUpa samyakcAritra kA honA bhI jarUrI hai / [ 1067 caturthaguNasthAnavAle avirata samyagdaSTi ke lezamAtra bhI cAritra nahIM hai aura rAgadveSa kI bahulatA hai ataH vaha karmoM se avazya baMdhatA hai / aviratasamyaSTi ke karmabaMdha nahIM hotA hai aisA kahanA eka bar3I bhArI bhUla hai / daMsaNaNANacaritaM jaM pariNamade jahaNNabhAveNa / gANI teNa tu bajjhavi puggalakammeNa vivaheNa // / 172 / / samayasAra artha - jaba taka samyagdarzana - jJAna - cAritrarUpa ratnatraya jadhanyabhAva se pariNamatA hai, tabataka jJAnI ( muni ) bhI nAnAprakAra ke pudgalakarmoM se baMdhatA hai / isa gAthA meM batalAyA gayA hai ki yathAkhyAtacAritra se pUrva samyagdaSTimuni ke samyagdarzana - jJAna- cAritra jaghanyabhAva se pariNamate haiM ataH usa muni ke pudgalakarmoM kA sAmparAyikabaMdha hotA rahatA hai / aviratasamyagdRSTi ke to cAritra bhI nahIM hai, usake to karmoM kA baMgha honA zravazyaMbhAvI hai / aviratasamyagdaSTi prabaMdhaka nahIM ho sakatA hai| daMsaNaNANacaritANi mokkhamaggo ti se vidaNyANi / sAhi ivaM maNidaM tehi du baMdho va mokkho vA // 164 // paMcAstikAya artha - samyagdarzana- jJAna - cAritra mokSamArga hai isaliye ve sevane yogya haiN| aisA sAdhuoM ne kahA hai / parantu una samyagdarzana- jJAna cAritra se baMdha bhI hotA hai aura mokSa bhI hotA hai / isa gAthA meM bhI zrI kundakundAcArya ne batalAyA hai ki samyagdarzana-jJAna-cAritra yadyapi mokSamArga haiM tathApi jabataka ve jaghanyabhAva se pariNamate haiM una samyagdarzana - jJAna - cAritra se sAmparAyika karmabaMdha hotA hai| aviratasamyagdaSTike to mAtra samyagdarzanajJAna hai bhora vaha bhI jaghanyabhAva se pariNata hai usake to sAmparAyika karmabaMdha avazya hotA hai / jo zrI gautama gaNadhara ne dvAdazAMga ke 'mahAkamaMprakRtiprAbhRta' meM kahA hai isI ko bhI kundakundAdi AcAryoM ne kahA hai / phira bhI yadi koI praviratasamyagdRSTi ke karmabaMdha svIkAra nahIM karatA to yaha usakI bhUla hai / - jai. ga. 31-5-70 / VII / ro. lA. mittala (1) bamdha hone para svataMtratA naSTa hokara paratantratA utpanna ho jAtI hai (2) zarIra paramANurUpa nahIM, skandharUpa hai zaMkA- sonagar3ha se prakAzita 'jJAnasvabhAva - jJeyasvabhAva' pustaka ke pR0 71 kA pratyeka paramANu svataMtrarUpa se pariNamita ho rahA hai, use koI dUsarA babala ve aisA para likhA hai- "zarIrAvika tInakAla meM bhI nahIM ho
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1068 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : sakatA / " kintu isake viparIta zrI paM0 ToDaramalajI ne likhA hai-"kabahU~ to jIva ko icchA ke anusAra zarIra pravarteM hai / kabahU~ zarIra kI avasthA ke anusAra jIva pravarteM hai| kabahU~ jIva anyathA icchArUpa pravarteM hai, pugala anyathA avasthArUpa pravarteM hai / ihA~ aisA jAnanA, jaise boyapuruSanikai ikabaMDI ber3I hai| tahA~ eka puruSa gamanAdi kiyA cAhe ara dUsarA bhI gamanAdi kareM to gamanAdi hoya sakeM, voUniviSaM eka baiThi rahe to gamanAdi hoya sake nAhIM ara doUniviSai eka balavAna hoya to dUsare ko bhI ghIsi lejAya / taise AtmA ke ara zarIrAvikarUpa pudagala ke eka kSetrAvagAharUpa baMdhAna hai tahA~ AtmA halana calanAdi kiyA cAhai ara paGgalu tisa zakti kari rahita huA halanacalana na kareM vA pudgalaviSaM zakti pAie hai AtmA ko icchA na hoya to halanacalanAvi na hoya sakeM / bahuri ini viSaM pudgala balavAna hoya hAla-cAla to tAkI sAthi vinA icchA bhI AtmA Adi hAla cAleM / " prazna yaha hai ki zarIra kyA paramANurUpa hai yA skandharUpa hai ? aura zarIra kA pariNamana kisa rUpa ho rahA hai ? samAdhAna - zrI umAsvAmI AcArya ne " aNavaH skandhAzca // |5|25|| " sUtra dvArA yaha batalAyA hai ki pudgaladravya do prakAra kA hai athavA pudgala kI do paryAyeM haiM eka praNurUpa aura dUsarI skandharUpa / isI bAta ko zrI kundakundAcArya ne niyamasAra meM kahA hai paramANu ra skandha ke bheda se pudgaladravya do prakAra kA hai| "aNukhaMdhaviyappeNa du poggaladavvaM havei duviyadhvaM / " zuddhaH iti / saMskRta TIkA - paramANuparyyAya: pudgalasya zuddhaparyyAyaH / skandhaparyyAyaH svajAtIyabandhalakSaNalakSitatvAda aNNaNirAvekkho jo pariNAmo so sahAvapajjAvo / khaMdhasarUveNa puNo pariNAmo so vihAvapajjAyo // 28 // [ niyamasAra ] yahA~ para yaha batalAyA gayA hai ki manyadravya nirapekSa hone se paramANurUpa paryAya pudgala kI svabhAvaparyAya arthAt zuddhaparyAya hai / svajAtIyabaMdha ke kAraNa skandharUpa paryAya pudgala kI vibhAvaparyAya arthAt azuddhaparyAya hai / zrI amRtacandrAcArya bhI 'tattvArthasAra' ke tIsare adhikAra meM kahate haiM-- dvyaNukAdyAH kilAnantAH pudgalAnAmanekadhA / santyacittamahAskandhaparyantA bandhaparyAyAH // 76 // artha - dvaNuka ko Adi karake pracittamahAskandhaparyanta pudgala kI anekaprakAra kI baMdhaparyAyeM haiM / zarIrabaMgharUpa skandhaparyAya haiM / jaba pudgala kI zarIrarUpa skandhaparyAya hotI hai usasamaya paramANurUpa paryAya kA abhAva rahatA hai, kyoMki paryAyeM kramavartI hone se ekakAla meM eka hI paryAya vidyamAnarUpa rahatI hai| ekakAla meM ekadravya kI eka se adhika dravyaparyAya vidyamAna nahIM raha sakatI / ataH zarIrarUpa skandhaparyAya meM paramANurUpa paryAya kI vidyamAnatA aura usakI svataMtratA kA svapna dekhanA ucita nahIM hai / zarIra pudgala kI baMgharUpa paryAyeM haiN| zrI umAsvAmi AcArya ne tattvArthasUtra adhyAya 5 meM "baMdhe'dhiko pAriNAmikau ca / / 37 / / " isa sUtra dvArA yaha batalAyA hai ki baMdha hone para jo adhika guNavAlA hai vaha pAriNAmika arthAt pariNamana karAne vAlA hotA hai /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva / [ 1099 "yathA Ao guDaH adhikamadhurarasaH sa pAriNAmikaH tadupari ye raNvAdaya patanti te bhAvAntaram teSAmupAdAnaM klinno guDaH karoti, anyeSA regvAdInAM svaguNamutpAyati pariNAmayatIti pAriNAmikaH, pariNAmaka eva pAriNAmikaH / " tattvArthavRtti pR0 206 / jaise adhika madhurarasavAlA gIlA gur3a pAriNAmika ( pariNamana karAne vAlA ) hotA hai usa gIle gur3a para jo dhUla Adi giratI hai ve dhUla-kaNa bhAvAntara arthAt gur3arUpa pariNama jAte haiM gIlA gur3a una dhUla-kaNa ko grahaNa karake apane guNarUpa arthAt madhurarasarUpa pariNamAtA hai isaliye gIlA gur3a pariNAmaka arthAt pAriNAmika hai| jaise vaha adhika guNavAlA gur3a pAriNAmika pariNamana karAnevAlA hotA hai usIprakAra anya bhI adhikaguNa vAle alpa guNavAle ko pariNamAte haiN| zrI amRtacandrAcArya ne bhI 'tattvArthasAra' meM kahA hai bandhe'dhikaguNo yaH syAtso'nyasyapAriNAmikaH / reNora dhikamAdhuryo dRSTaH milana guDo yathA // 75 // [tattvArthasAra ] baMdha hone para jo adhika guNavAlA hai vaha hIna guNavAle ko apane rUpa pariNamA letA hai| jaise adhika miThAsa se yukta gIlA gur3a dhUli ko apanerUpa pariNamAtA huA dekhA jAtA hai / prataH sonagar3ha vAloM kI yaha mAnyatA ki 'zarIrAdika kA pratyeka paramANu svataMtrarUpa se pariNamita ho rahA hai, use koI dUsarA badala de aisA tInakAla meM bhI nahIM ho sakatA, upayukta Agama se viruddha hai| bandha ho jAne para svatantratA naSTa ho jAne se parataMtra ho jAtA hai| zarIra bhI pudgala kI baMdharUpa skandha paryAya hai| ja. ga. 8-2-73/VII & VIII/ sulatAnasiMha do pramUrtika dravyoM kA bandha ( saMbandha ) nahIM hotA zaMkA-do athavA do se adhika amUrtika dravyoM ke paraspara sambandha hone para kyA koI tIsarI amUrtika vastu utpanna ho sakatI hai, jisa prakAra ki mUrtika paramANuoM ke paraspara bandha se vibhinna mUrtika vastuoM kA udbhava hotA hai| samAdhAna-do amUrtika dravyoM kA paraspara bandha nahIM hotA prataH tIsarI amUrtika vastu ke utpanna hone kA prazna hI nahIM utthtaa| zrI pravacanasAra gAthA 93 kI TIkA meM kahA bhI hai-anekadravyAtmakaMkyapratipattinibandhano dravyaparyAyaH / sa dvividhaH, samAnajAtIyo'samAnajAtIyazca / tatra samAnajAtIyo nAma yathA anekapudgalAtmako ghaNakastyaNukaH ityAdi asamAnajAtIyo nAma yathA jIvapudgalAtmako devo manuSya ityAdi / ____ artha-aneka dravyAtmaka ekatA ko pratipattikA kAraNabhUta dravyaparyAya hai| vaha do prakAra hai(1) samAnajAtIya (2) asamAnajAtIya / samAnajAtIya vaha hai jaise ki aneka pudgalAtmaka dvi-aNuka, tripraNuka ityAdi / prasamAnajAtIya vaha hai jaise ki jIva pudgalAtmaka deva, manuSya ityAdi -noTa:-yahA~ para do yA adhika pramUrtika dravyAtmaka ekatA kI pratipatti ko kAraNabhUta aisI koI dravyaparyAya nahIM kahI hai| pudgala kI pudgala ke sambandha se tathA jIvapudgala ke sambandha se do prakAra kI hI dravyaparyAya kahI gaI hai, tIsare prakAra kI koI dravyaparyAya nahIM kahI hai| ataH do amUrtika dravyoM ke sambandha se koI dravyaparyAya utpanna nahIM hotii| -je. saM. 6-9-56/VI/ bI. ela. padma zujAlapura
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ [paM. ratanacanda jaina mukhtAra : 1100 ] saMvara tattva saMvara nirjarA ke hetu zaMkA-saMvara aura nirjarA karane ke liye kyA-kyA karanA hogA ? usake liye kyA-kyA Avazyaka hai ? samAdhAna-saMvara aura saMvarapUrvaka nirjarA ye donoM mokSamArga haiM, kyoMki baMdha ke kAraNoM kA abhAva tathA nirjarA ina donoM ke dvArA samastakarmoM kA atyanta kSaya ho jAnA hI to mokSa hai| kahA bhI hai "baMdhahetvAbhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokSaH // 2 // " ( ta0 sU0 a0 10) baMdha ke hetu ( kAraNa ) ke abhAva hI kA nAma saMvara hai| jina-jina prakRtiyoM ke baMdha ke hetu kA prabhAva ho jAyagA una-una prakRtiyoM kA saMvara ho jAyagA, jaise mithyAtvodaya se solaha prakRtiyoM kA baMdha hotA hai aura anantAnubaMdhI kaSAyacatuSka ke udaya meM 25 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| samyagdarzana ho jAne para mithyAtva aura anantAnubaMdhI kaSAyacatuSka ke udaya kA abhAva ho jAne ke kAraNa, unake hetu se baMdhane vAlI 41 prakRtiyoM kA baMdha ruka jAtA hai arthAt saMvara ho jAtA hai / isIprakAra anya kaSAyodaya tathA yoga inake abhAva meM bhI saMvara ho jAtA hai| mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye pAMca baMdha ke kAraNa haiM jaisA tattvArthasUtra aSTama adhyAya meM kahA hai "mithyAdarzanAviratipramAvakaSAyayogA baMdhahetavaH // 1 // " jaba ye pAMca baMdha ke kAraNa haiM to unake pratipakSI 'samyagdarzana, virati, apramAda, akaSAya aura ayoga' mokSa ke kAraNa hone cAhiye arthAt saMvara aura nirjarA ke kAraNa hai| zrI vidyAnanda svAmI ne zlo. vA. ma.8 sUtra 1 ko TIkA meM kahA hai tadviparyayato mokSahetavaH paMcasUtritAH / sAmarthyAvatra nAtosti virodhaH sarvathA girAm // 3 // artha-mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga inase ulaTe samyagdarzana, virati, apramAda, akSaya aura prayoga ye pAMca mokSa ke kAraNa kahe gaye haiN| yahA~ para yaha artha sAmarthya se nikalatA hai, isameM koI virodha nahIM hai| aisA divyadhvani meM kahA gayA hai| samyagdarzana ho jAne para 41 prakRtiyoM kA saMvara ho jAtA hai| dezavrata ho jAne para dasa prakRtiyoM kA, mahAvrata hone para cAra prakRtiyoM kA, apramatta hone para 6 prakRtiyoM kA, akaSAya hone para 56 prakRtiyoM kA aura ayoga hone para eka prakRti kA saMvara ho jAtA hai| isaprakAra samyagdarzanAdi pAMca kAraNoM ke dvArA samasta 120 baMdhayogya prakRtiyoM kA saMvara ho jAtA hai| athavA samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ye tInoM saMvara aura nirjarA ke kAraNa haiN| tattvArthasUtra prathama adhyAya meM kahA bhI hai
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] 'samyagvarNanajJAnacAritrANi mokSamArgaH // 1 // artha - samyagdarzana, samyagjJAna va samyakcAritra ina tInoM kI ekatA mokSamArga hai, arthAt samyagdarzana samyagjJAna aura samyakcAritra ke dvArA saMvara zrIra nirjarA hotI hai / samyagdarzana aura cAritra kI prApti kA upAya nimnaprakAra hai jaba taka yathArtha jJAna, zraddhAna kI prAptirUpa samyagdarzana kI prApti na huI ho taba taka to jinase yathArtha upaveza milatA hai aise jina vacanoM kA sunanA, dhAraNa karanA tathA jinavacana ke kahane vAle zrI jina guru kI bhakti, jinabida kA darzana ityAdi vyavahAra mArga meM pravRtta honA prayojanavAna hai aura jisake dhaddhAna jJAna to huA tathA sAkSAt prApti na huI taba taka pUrva kathita kArya, paradravya kA Alambana chor3anerUpa aNuvrata mahAvrata kA grahaNa samiti, gupti, paMcaparameSThI kA dhyAnarUpa pravartana, usItaraha pravartana vAloM kI saMgati karanA aura vizeSa jAnane ke liye zAstroM kA abhyAsa karanA ityAdi vyavahAramArga meM Apa pravartanA tathA anya ko pravartAnA aise vyavahAranaya kA upaveza aMgIkAra karanA prayojanavAna hai| vyavahAramaya ko kathaMcit asatyArtha kahA gayA hai| yadi saba asatyArtha jAnakara chor3a to zubhopayogarUpa vyavahAra chor3e aura zuddhopayoga kI sAkSAt prApti huI nahIM isaliye ulaTA azubhopayoga meM Akara bhraSTa huA yathA kathacit svecchArUpa pravarte taba narakAdigati tathA paramparA nigoda ko prApta hokara saMsAra meM hI bhramaNa karatA hai| isa kAraNa sAkSAt zuddhanayakA viSaya jo zuddha AtmA usakI prApti jabataka na ho tabataka vyavahAranaya bhI prayojanavAna hai aisA syAdvAdamata meM zrI guru kA upadeza hai| ( samayasAra pR0 27 rAyacandra pranthamAlA ) isI bAta ko bhI amRtacandra AcArya nimna kalaza ke dvArA kahate haiM umayanayavirodha dhvaMsini syAtpadake, jinavacasi ramaMte ye svayaM yaaNtmohaa| sapadi samayasAraM te paraM jyotirucce, yamanayapakSAkSuNNamAMta eva // 4 // [ 1101 paM0 jayacandrajI kRta artha - nizcaya vyavahArarUpa jo do naya unake viSaya ke bheda se Apasa meM virodha hai / usa virodha ke dUra karanevAlA syAspada kara cihnita jo jina bhagavAna kA vacana, usameM jo puruSa ramate haiM-pracura prItisahita abhyAsa karate haiM ve puruSa binA kAraNa apane Apa mithyAsya karma ke udaya kA camanakara isa atizayarUpa paramajyoti prakAzamAna zuddhaAtmA ko zIghra hI avalokana karate haiM / kaisA hai samayasArarUpa zuddhAtmA ? navIna nahIM utpanna huA hai - pahile karma se AcchAdita thA vaha pragaTa vyaktarUpa ho gayA hai / phira kaisA hai- sarvathA ekAntarUpa kunaya kI palakara khaMDita nahIM hotA, nirvAdha hai / samyagdarzana kI prApti ke liye nizcaya yA vyavahAra ke ekAnta pakSa kA tyAgakara arthAt kisI bhI eka naya kA sarvathA ekAntapakSa grahaNa nahIM karake syAdvAdamayI jinavacanarUpa AgranthoM kA adhyayana karanA cAhie tathA jina - guru (nirgranthaguru ) va jinadeva ke darzana aura bhakti karanI cAhiye / athavA paMcamahAvrata, tIna gupti, pA~ca samiti, dasa dharma dvAdaza anuprekSA vAIsa pariSahoM ko jItanA, pA~ca pApoM ke tyAgarUpa cAritra aura aMtaraMga va bahiraMga tapa dvArA saMvara va nirjarA hotI hai| kahA bhI hai
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1902 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra ! vavasamidIguttIo dhammANapehA pariSahajao y| cArita bahubheyA NAyavvA bhAva saMvaravisesA // 35 // ( vR0 va0 saM0 ) artha-pAMca vrata, pAMca samiti, tIna gupti, dasa dharma, bAraha anuprekSA bAIsa parISaha-jaya tathA aneka prakAra kA cAritra isa taraha ye saba bhAvasavara ke vizeSa bheda jAnane / inase dravyasaMvara hotA hai| -jeM.ga. 13-8-64/1X/basaMtakumAra pratimAdhArI evaM prAyikAoM ke saMvara meM vizeSatA zaMkA-pharavarI 1966 ke 'sanmati saMdeza' meM pR0 12 para yaha prazna hai ki "jitanA saMvara pahalI pratimA vAle ke hotA hai utanA hI saMvara Age kI pratimA vAloM ke va AyikAoM ke hotA hai so kaise ?" isake uttara meM zrI paM0 kUlacandajI ne yaha likhA hai ki "pAMcaveM guNasthAna meM cAritrasambandhI vizuddhi meM tAratamya hai, sabake eka samAna vizuddhi nahIM hotii| isalie uttarottara saMvara meM bhI vizeSatA jAna lenI caahiye|" caturNa guNasthAna meM 41 prakRtiyoM kA saMvara hai aura isameM manuSyagati Adi dasa prakRtiyoM ke mila jAne se pAMcaveMguNasthAna meM 51 prakR. tiyoM kA saMvara hotA hai| aba prazna yaha hai kyA prathama pratimA meM 51 prakRtiyoM se kucha kama prakRtiyoM kA saMvara rahatA hai aura gyArahavIM pratimA meM yA AryikAoM ke 51 se adhika prakRtiyoM kA saMvara hotA hai / samAdhAna-mithyAtvakarma se 16 prakRtiyoM kA Asrava hotA hai, anantAnubandhI kaSAya se 25 prakRtiyoM kA Asava hotA hai aura apratyAkhyAnAvaraNakaSAya se 10 prakRtiyoM kA Asrava hotA hai| dUsare guNasthAna meM mithyAtva karmodaya kA abhAva hai, isaliye mithyAtvakarmasambandhI 10 prakRtiyoM kA Asrava na hone se dUsare guNasthAna meM 10 patiyoM kA saMvara hai| tIsare va cauthe guraNasthAnoM meM mithyAtva va anantAnubandhIkaSAya inakA udaya nahIM hai, ata: ina donoM gANasthAnoM meM mithyAtva va anantAnubandhIsambandhI 41 prakRtiyoM kA Asrava nahIM hotA hai, arthAta tIsare aura cauthe guNasthAnoM meM 41 prakRtiyoM kA saMbara hai| pAMcaveM guNasthAna meM arthAt prathama pratimA se gyArahavIM pratimA taka sabhI pratimAnoM meM apratyAkhyAnAvaraNakaSAya kA udaya bhI nahIM rahatA ataH ina saba pratimAoM meM apratyAkhyAnAvaraNakaSAyasambandhI 10 prakRtiyoM kA prAsrava bhI nahIM hotaa| paMcamaguNasthAnavartI sabhI pratimA vAloM ke tathA AryikAoM ke 51 prakRtiyoM kA hI saMvara hotA hai, hInAdhika prakRtiyoM kA saMvara nahIM hotA hai / dhavala pu0 8 sUtra 7 va 8 tathA 15, 16, 17, 18 meM ina prakRtiyoM ke nAma kA nirdeza hai| yadyapi pacama guNasthAna meM prati pratimA uttarottara vizuddhatA bar3hatI jAtI hai, jisake kAraNa sthitibandha aura anubhAgabandha meM aMtara par3atA hai tathApi saMvarasaMbaMdhI 51 prakRtiyoM kI saMkhyA meM koI vizeSatA nahIM hai| -ja'. ga. 4-4-66/IX/ra. lA. jaina nivikalpa dhyAna ke binA bhI saMvara-nirjarA zaMkA-kyA nirvikalpa dhyAna ke binA saMvara tathA nirjarA nahIM hotI? samAdhAna-zubha pariNAmoM se bhI karmoM kA saMvara va nirjarA hotI hai| kahA bhI hai'suha-suddhapariNAmehi kammakkhayAbhAve tkkhyaannuvvttiido|' jayadhavala pu0 106 artha-yadi zubha aura zuddha pariNAmoM se karmoM kA kSaya ( nirjarA ) na mAnA jAya to phira karmoM kA kSaya ho nahIM sktaa|
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] .. [ 1103 'arahaMtaNamokkAro saMpahibaMdhAdo asaMkhejjaguNakammakkhayakArao ti tattha vi muNoNaM pvRttippsNgaado|' jayadhavala pu. 109 artha-arahaMta-namaskAra tatkAlInabandha kI apekSA asaMkhyAtaguNI karmanirjarA kA kAraNa hai, isaliye usameM bhI ( arahaMta-bhakti meM bhI ) muniyoM kI pravRtti hotI hai| ina AgamavAkyoM se siddha hai ki nirvikalpadhyAna ke binA bhI arahaMtabhakti Adi ke dvArA bhI karmoM kA saMvara va nirjarA hotI hai| -pa. ga. 4-1-68/VII/ zA. ku. bar3ajAtyA (1) saMvara kA svarUpa, hetu, prAsrava ke hetu (2) gupti prAdi se puNya va pApa donoM kA saMvara zaMkA-Asrava ke nirodha ko saMvara kahate haiM / kyA bandha ke nirodha ko bhI saMvara kaha sakate haiM ? yadi hA~ to donoM meM kauna adhika ThIka hai ? saMvara kA kAraNa gupti, samiti, dharma, parISahajaya va cAritra kahA hai / so kyA ye puNya Asrava ke bhI kAraNa haiM ? yadi nahIM to puNyAsrava kA kona kAraNa hai ? yadi hA~ to saMvara aura puNya Asrava ke eka hI kAraNa kaise hote haiM ? samAdhAna-Asrava ke nirodha ko saMvara kahate haiM / mokSazAstra a06 sUtra 1 / bandha ke nirodha ko bandhamyucchitti kahate haiM / AsravapUrvaka bandha hotA hai / saMvara ho jAne para bandha-vyucchitti to binA kathana kiye bhI siddha ho jAtI hai / sAta tattvoM meM isI kAraNa saMvara tattva kahA hai| gupti Adi saMvara ke kAraNa haiN| jisa karmodaya se jina-jina prakRtiyoM kA bandha hotA hai usa-usa prakRti ke udaya ke prabhAva meM usase baMdhane vAlI prakRtiyoM kA saMvara ho jAtA hai| jaise mithyAtvodaya se 16 prakRtiyoM kA aura anantAnubandhIcatuSka ke udaya se 25 prakRtiyoM kA bandha hotA thaa| inake udaya ke abhAva meM 16 va 25 prakRtiyoM kA saMvara va bandha-vyucchitti ho jAtI hai| mithyAtva va anantAnubandhIcatuSka kA abhAva puNyaprakRtiyoM ke Asrava ke kAraNa nahIM hai| jisa-jisa guNasthAna meM jo kaSAya va yoga hai vaha Asrava kA kAraNa hai aura jitanI kaSAya kA abhAva hai vaha saMvara va nirjarA kA kAraNa hai| gupti Adi kaSAyoM ke prabhAva svarUpa haiM, ataH ve saMvara kA kAraNa haiM, kintu usa samaya jo kaSAya va yoga haiM ve puNyAsrava ke kAraNa haiN| dasaveM guNasthAna taka puNya va pApa donoM prakAra kI prakRtiyoM kA Asrava hotA rahatA hai| 11 veM 12 veM 13 veM ina tIna guNasthAnoM meM kevala sAtAvedanIyarUpa puNyaprakRti kA Asrava hotA hai; kyoMki vahA~ para kaSAyodaya kA abhAva hai| gupti Adi se mAtra pApaprakRtiyoM kA saMvara hotA ho so bhI bAta nahIM, kintu devAyu va devagati Adi puNyaprakRtiyoM kA bhI saMvara sAtaveM, AThaveMguNasthAna meM hotA hai| pAMcaveM guNasthAna meM manuSyAyu va manuSyagati Adi chaha puNya prakRtiyoM kA saMvara hotA hai aura cauthe guNasthAna meM tiryaMcAyurUpa puNyaprakRti kA saMvara ho jAtA hai| -jaM. ga. 9-1-64/IX/ ra. lA. jaina savikalpAvasthA meM bhI saMvara tattva sambhava hai zaMkA-saMvara tatva kyA savikalpa avasthA meM bhI saMbhava hai ? . samAdhAna-savikalpa avasthA meM bhI saMvaratattva saMbhava hai| mithyAtva karmodaya se jinaprakRtiyoM kA Asrava hotA thA, sAsAdanAdi guNasthAnoM meM mithyAtvodaya ke prabhAva meM unakA saMvara ho jAtA hai| isIprakAra anantAnabandhI Adi karmodaya ke kAraNa jina karmaprakRtiyoM kA Asrava hotA hai, una-una karmodaya ke abhAva meM una-una prakRtiyoM kA saMvara ho jAtA hai|
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1104 ] [ paM. ratanacanda jaina mukhtAra " mithyAdarzana prAdhAnyena yatkarma Astravati tannirodhAcchepe sAsAdana samyagdRSTyAdau tatsaMvaro bhavati / ki punastat ? mithyAtvamapusakaveva narakAyurnarakagatyeka dvitricaturindriyajA tihuNDa saMsthAnAsamprAptAsRpA TikAsaMhanana narakagatiprAyogyAnupUrvyAtapasthAvara sUkSmAparyApta kAsAdhAraNazarIrasaMjJaka SoDazaprakRti lakSaNam / " sarvArthasiddhi 9 / 1 / artha - mithyAdarzana kI pradhAnatA se jina karmoM kA Asrava hotA hai, unakA mithyAdarzana ke prabhAva meM sAsAdana Adi zeSa guNasthAnoM meM saMvara hotA hai| mithyAtva napuMsakaveda, narakAyu, narakagati, ekendriyajAti, dvaundriyajAti, zrIndriyajAti, caturindriyajAti, huNDasaMsthAna, asaMprAptAsRpATikAsaMhanana, narakagatiprAyogyAnupUrvI, Atapa sthAvara, sUkSma, aparyAptaka aura sAdhAraNazarIra ina solaha karmaprakRtiyoM kA dUsare Adi guNasthAnoM meM saMvara hotA hai / nidrAnidrA Adi 25 prakRtiyoM kA Asrava anantAnubandhIkarmodaya se hotA / tIsare Adi guNasthAnoM meM anantAnubandhI udayAbhAva meM ina 25 karma prakRtiyoM kA saMvara ho jAtA hai arthAt samyagmithyAdRSTi tIsare guNasthAna meM aura asaMyatasamyagdaSTi cauthe guNasthAna meM ( 16 + 25 ) 41 karmaprakRtiyoM kA saMvara hotA hai / dUsare, tIsare, cauthe guNasthAnoM meM savikalpaavasthA hote hue bhI saMvaratattva pAyA jAtA hai / nirjarAtatva udaya nirjarA ke bhedopabhedoM kA vivecana zaMkA- dravyanirjarA ke kitane meva hote haiM ? savipAka-avipAka kisake bheva haiM, dravyanirjarA ke vA bhAvanirjarA ke ? kyA bhAvanirjarA ke savipAka - avipAka bheda nahIM kiye jA sakate haiM ? sthitikANDakaghAta tathA anumAgakANDaka se saMjAta nirjaraNa kisameM antata kiyA jA sakatA hai ? dhavala pu0 12 / 468 para jo kathana hai vaha atizaya vizuddhiyukta midhyAtviyoM kI apekSA hai / yahA~ 'atizayavizuddhiyukta' se kyA abhiprAya ? samAdhAna - nimnalikhita vivaraNa se etadviSayaka spaSTIkaraNa ho jAyagA - nirjarA savipAka ( akAma ) dravya nirjarA udIraNA avipAka ( sakAma ) - jai. ga. 2-11-72 / VII / rozanalAla avipAka savipAka bhAva nirjarA nahIM hotI sthiti va anubhAga apakarSaNa bhAva nirjarA sthitikANDakaghAta va anubhAga kANDakaghAta
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] / 1105 dhavala pu0 12 pR0 468 para jo nirjarA kA kathana hai vaha samyagdRSTi tathA atizayavizuddhiyukta, arthAt samyaktva ke abhimukha mithyAdRSTi kI apekSA kathana hai / samyaktva ke abhimukha mithyADaSTi ke prAyogyalabdhi meM 46 prakRtiyoM kA saMvara ho jAtA hai / tathA apUrvakaraNa va anivRttikaraNa ( karaNalabdhi ) meM avipAkadravyanirjarA vizuddhapariNAmoM dvArA hotI hai| anya mithyASTiyoM ke udaya va udIraNA dvArA savipAkanirjarA hotI hai| -patra 27-4-74/..."| ja. lA. jaina bhINDara avipAka nirjarA kA svarUpa, utpatti-guNasthAna tathA dravyanirjarA ke bhedoM ke vivecana zaMkA-avipAka bhAva nirjarA kise kahate haiM ? kauna se guNasthAna se cAlU hotI hai ? samAdhAna-AtmA ke jina bhAvoM arthAt pariNAmoM ke dvArA anudaya prApta karmoM kA gAlana kiyA jAtA hai, una pariNAmoM ko avipAkanirjarA kahate haiN| ina pariNAmoM meM tapa kI mukhyatA hai| samyagdarzana-jJAna cAritra, dvAdaza anuprekSA, parISahajaya, upasarga-jaya, viSaya-kaSAya-jaya prAdi bhAvoM ke dvArA avipAkanirjarA hotI hai, svAmikArtikeyAnuprekSA gA0 106 se 114 / yaha nirjarA prathamopazamasamyaktva ke abhimukha jIva ke apUrvakaraNa se prArambha hotI hai| kahA bhI hai "prathamopazamasamyaktvotpattI karaNatraya pariNAma caramasamaye vartamAnavizuddhiviziSTa-mithyAdRSTeH Ayurvajita jJAnAvaraNAdi saptakarmaNo yadguNazreNinirjarAdravyam / " isa mithyASTi ke viziSTa vizuddha pariNAma avipAkanirjarA ke kAraNa haiM / isa pravipAka nirjarA meM karma nirjIrNa rasa hokara jhar3ate haiM / zaMkA-savipAkanirjarA aura avipAkanirjarA ye vo bheda dravyanirjarA aura bhAvanirjarA ina donoM ke haiM yA kisI eka ke? samAdhAna-savipAkanirjarA aura avipAkanirjarA aise do bheda dravya karma-nirjarA ke haiN| kahA bhI hai"nirjarA vedanA vipAka ityuktam / sA dvadhA abuddhipUrvA kuzalamUlA ceti / tatra narakAdiSu karmaphalavipAkajA abuddhipUrvA, sA akuzalAnubandhI pariSahajaye kRte kuzalamUlA, sA zubhAnubandhA niranubandhA ceti / " ta. rAja. 977 / vedanA ke vipAka ko nirjarA kahate haiM / nirjarA do prakAra kI hai (1) abuddhipUrvA (2) kuzalamUlA / narakAhi gatiyoM meM karmaphala vipAka se honevAlI abuddhipUrvA nirjarA hotI hai, jisase prakuzala ( akalyANakArI karmoM ) kA baMdha hotA hai| parISahajaya Adi se kuzalamUlA ( kalyANakArI ) nirjarA hotI hai, jo zubha kA baMdha karAtI hai yA baMdha bilakula hI nahIM kraatii| "pUjitakarma parityAgo nirjarA / sA dviprakArA veditavyA / kutaH ? vipAkajetarA ceti / tatra caturgatA. banekajAtivizeSAvapUNite saMsAramahArNave ciraM paribhramataH zubhAzubhasya karmaNa auyikamAvovIritasya krameNa vipAkakAlaprAptasya yasya yathA savasa ghatAnyataravikalpavaddhasya tasya tena prakAreNa vidyamAnasya yathAnubhavokyAvalisroto'nupraviSTasyArabdhaphalasya sthitikSayAdudayAgataparibhuktasya yA nivRttiH sA vipAkajA nirjraa| yaskarmAprApta vipAkakAlamopakramika kriyAvizeSasAmarthyAvanuvINaM balAdudIrya udayAvali pravezya vedyate AmrapanasAdiSAkavatasA avipaaknirjraa| ( rA. vA0 8 / 23) 'tapasA hi abhinavakarmasabandhAbhAvaH pUrvopacitakarmakSayazca mavipAkanirjarApratijJAnAt / " rA0 vA0 9 / 3 /
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 50 ratanacanda jaina mukhtAra : pUrvopAjitakarma kA jhar3ajAnA nirjarA hai| vaha nirjarA do prakAra kI hai (1) vipAkajA (2) avipaakjaa| caturgatimahAsAgara meM cira paribhramaNazIla prANI ke zubhAzubha karmoM kA audayikabhAvoM se udayAvali meM yathAkAla praviSTa hokara, jisakA jisarUpa se bandha hayA hai usakA usI rUpa se svAbhAvika krama se phala dekara sthiti samApta karake, nivRtta ho jAnA vipAkajA nirjarA hai| jina karmoMkA udayakAla nahIM pAyA hai. unheM bhI tapa vizeSa Adi se balAt udayAvali meM lAkara pakA denA avipAka nirjarA hai| jaise ki kacce Ama yA panasaphala ko prayoga se pakA diyA jAtA hai / tapa ke dvArA nUtana karmabandha rukakara pUrvopacita karmoM kA kSaya bhI hotA hai, kyoMki tapa se avipAkanirjarA hotI hai| isaprakAra jo karma apane udayakAla meM udaya meM Akara phala dekara jhar3a jAtA hai, vaha vipAkajA nirjarA hai| yaha vipAkajA nirjarA saba saMsArIjovoM ke abuddhipUrvaka hotI hai aura isase akalyANakArI karmoM kA bandha hotA hai / tapa Adi ke dvArA jo karma udayakAla se pUrva udaya meM lAkara nirjarA ko prApta karA diye jAte haiM, vaha avipAkajA nirjarA hai| yaha avipAkanirjarA buddhipUrvaka hotI hai aura kuzalamUlA hai, kyoMki isa nirjarA se yA to zubhakarma kA bandha hotA hai yA bandha nahIM hotaa| vipAkajA nirjarA abuddhipUrvaka hotI hai ataH usameM prAtmA ke tapa Adika bhAva kAraNa nahIM hote haiN| avipAkajA nirjarA meM prAtmA ke tapa Adi bhAva kAraNa par3ate haiM, atA bhAvanirjarA bhavipAkanirjarA hai| kintu isake atirikta anya prakAra se vipAka aura avipAkanirjarA kA kathana pAyA jo isaprakAra hai prakSayaH pAkajAtAyAM pakvasyava prjaayte| nirjarAyAmapakvAyAM pakvApakvasya karmaNaH // 2 // yogasAra prAbhUta vipAkajA nirjarA meM pake hue karmoM kI nirjarA ( kSaya ) hotI hai / pravipAkajA nirjarA meM pake hue aura binA pake hae karmoM kI nirjarA hotI hai| avipAkanirjarA meM, pakvakarma aura apakvakarma, ina donoM prakAra ke karmoM kA rasa (anubhAga) nirjIrNa kara diyA jAtA hai ataH usako pravipAkanirjarA kahA hai, kintu pakvakarma kI apekSA vaha pravipAkanirjarA savipAka bhI hai, kyoMki karma yathAkAla udaya meM A rahA hai| -je. ga. 31-10-74/X/ ja. lA. jana bhINDara guNazreNInirjarA avipAka nirjarA hai zaMkA-guNa zreNI meM jo dravya nirjarA hotI hai, kyA vaha avipAkanirjarA hai ? samAdhAna-guNazreNI nirjarA meM anubhAga kSaya hokara pradeza ( dravya ) nirjarA hotI hai ataH asaMkhyAtaguNazreNInirjarA meM avipAkanirjarA saMbhava hai / kahA bhI hai "visohIhi aNubhAgakkhaeNa padesa nnijjraa|" dha0 pu0 12 pR. 79 / vizuddhiyoM ke dvArA anubhAgakSaya hotA hai aura usase pradezanirjarA hotI hai| isake nimnalikhita 11 sthAna haiM sammutsappattI vi ya sAvaya virave aNaMtakammaMse / dasaNamohakkhavae kasAya uvasAmae ya uvasaMte // 7 //
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] khavae ya khINamohe jiraNe ya NiyamA bhave asaMkhejjA / (1) samyaktvAtpatti (2) zrAvaka, (3) mahAvratI, (4) anantAnubandhIkaSAya kA visaMyojaka, (5) darzanamokSapaka, (6) cAritramoha upazAmaka, (7) upazAnta kaSAya, (8) kSapaka, (9) kSINamoha, ( 1 ) svasthAna jina, (11) yoganirodha meM pravRtta jina ina gyAraha sthAnoM meM uttarottara prasaMkhyAtaguNInirjarA hotI hai / yaha avipAkanirjarA hai / - ja. ga. 19-9-74 /X/ ja. lA. jaina, bhINDara zravipAka zraura savipAka nirjarA kA svarUpa zaMkA-akAma aura sakAmanirjarA kA kyA svarUpa hai ? savipAka aura avipAkanirjarA meM se kisabheva meM zAmila ho sakatI hai ? samAdhAna - kAma kA prathaM icchA hai aura pUrvakAla meM ba~dhe hue karmoM kA jhar3anA nirjarA hai / ataH jo karma binA icchA ke jhar3ate haiM vaha akAmanirjarA hai| jo karma icchApUrvaka tapa Adi ke dvArA nirjINaM kiye jAte haiM vaha sakAma nirjarA hai / savipAka nirjarA ko prakAmanirjarA kahate haiM aura zravipAkanirjarA ko sakAmanirjarA kahate haiM, kyoMki avipAkanirjarA icchApUrvaka tapa Adi ke dvArA kI jAtI hai aura savipAka nirjarA meM karma binA icchA yathAkAla jhar3ate jAte haiM / kahA bhI hai [ 1107 cirabaddha kammaNivahaM jIva pavesA hu jaM ca parigalai / sA NijjarA pattA duvihA savipakka avipakkA // 157 // sayameva kammagalaNaM icchArahiyANa hoi sattANaM / savipakka NijjarA sA avipakka uvAyakhavaNAdo || 158 || ( nayacakra ) cirakAla se ba~dhe hue karmoM kA jIvapradeza se jo parigalana hai vaha nirjarA kahI gaI hai| savipAka aura vipAka ke bheda se vaha nirjarA do prakAra kI hai / jIvoM ke icchArahita jo karmoM kA svayameva galanA hai vaha savipAkanirjarA hai| jo upAya dvArA karmoM kI nirjarA kI jAtI hai vaha avipAkanirjarA hai / upAya icchA pUrvaka hotA hai / phalaTana se prakAzita kundakundasvAmI viracita 'mUlAcAra' meM bhI likhA hai puSvakammasauNaM tu NijjarA sA puNo have duvihA / paDhamA vivAgajAvA vidiyA avivAgajAvA ya // 58 // kANa uvAeNaya pacaMti jadhA vaNavphaviphalANi / tadha kAlena taveNa ya pacacaMti kadANi kammANi / / 59 // pRSTha 146 para artha isaprakAra likhA hai - pUrvakAla meM ba~dhe hue karma kA AtmA se thor3A-thor3A jo nikala jAnA usako nirjarA kahate haiM / isa nirjarAtattva ke do bheda haiN| pahalI vipAkanirjarA tathA dUsarI avipAkanirjaza / udaya hone para jo karmAnubhava jIva ko AtA hai usako savipAkanirjarA kahate haiM / anubhava ke binA tapazcaraNAdi kAraNoM ke dvArA karma kA vinAza honA yaha avipAkanirjarA kA lakSaNa hai // 58 //
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1108 ] paM0 ratanacanda jaina mukhtAra / dravyanirjarA ke vipAkajA aura avipAkajA aise do bheda haiN| vipAkajA kA akAmanirjarA aisA bhI nAma hai / tathA avipAkajAnirjarA ko sakAmanirjarA bhI kahate | yogyakAla meM karma kA udaya hokara usakI nirjarA hotI hai usako vipAkajA akAmanirjarA kahate haiM tathA tapazcaraNAdika upAyoM se apakvakarma ko pakvAvasthA meM lAkara usakA eka deza naSTa honA vaha sakAmanirjarA hai| inako aupakramikanirjarA bhI kahate haiM / pahilI ko vipAkanirjarA anaupakramika nirjarA aisA bhI kahA jAtA hai / ina do nirjarAmroM kA spaSTIkaraNa udAharaNa dvArA kiyA jAtA hai - jaise Amraphala, panasaphala vagairaha kI pakvatA arthAt madhurarasAdi pariNati yogyakAla meM hotI hai tathA puruSa prayatna se bhI vaha kI jAtI hai / tathA jJAnAvaraNAdikarma yogya samaya para udayAvali meM prAkara phala dene lagatA hai / jisakAla meM jo karmaphala dene yogya haiM usIkAla meM usakA udaya hokara phala prApti honA yaha vipAkanirjarA hai / aura jo karma tapobala se tathA samyaktva, jJAna aura cAritra ke bala se udayAvali meM lAkara upabhogA jAtA hai vaha zravipAka nirjarA hai / mumukSu logoM ko zubhAzubha pariNAmoM ke abhAva se karmoM kA saMvara hokara zuddhopayoga yukta tapa se avipAka nirjarA hotI hai| tathA itara logoM ko yogyakAla meM karma udaya meM Akara apanA sukha-duHkhAdi rasa dekara nirjINaM hotA hai vaha savipAka nirjarA hai / vratasamyaktva ke zravipAkanirjarA kaba hotI hai, isakA vivecana zaMkA-samyagdRSTi ke binA tapa ke kyA avipAkanirjarA saMbhava hai ? - jai. ga. 3-9-70 / VI/ ba. choTelAla samAdhAna - samyagdaSTi ke binA tapa ke bhI vrata dhAraNa karane se tathA anantAnubandhI kI visaMyojanA va darzanamoha ke kSapaNA ke samaya tInakaraNa dvArA avipAkanirjarA saMbhava hai / kahA bhI hai " samyagdRSTibhAvaka viratAnta viyojakadarzanamohakSapakopazamako pazAMtamohakSapakakSINamohajinAH kramazo'saMkhyeyaguNa nirjarAH / / 45 / / " ( tattvArthasUtra adhyAya 9 ) miJchAvo saddiTThI asaMkha guNakamma- NijjarA hodi / tatto aNuvayadhArI tatto ya mahasvaI NANI // 106 // paDhama kasAya - caunhaM vijojao taha ya khavaya solo ya / daMsaNa-moha-tiyassa ya tatto uvasamaga cattAri // 107 // khavago ya khINa-moha sajoi-jAho tahA ajoIyA | ede uvara urvAra asaMkha guNa-kamma- NijjarayA || 108 || (svAmikArtikeyAnuprekSA) midhyAdRSTi anivRttikaraNa ke caramasamaya meM jo nirjarA hotI hai usase prasaMkhyAtaguNI nirjarA samyaktvopatti ke samaya hotI hai / usase asaMkhyAtaguNI aNuvratadhArI ke, usase asaMkhyAtaguNI mahAvratI ke, usase asaMkhyAta - anantAnubandhakA visaMyojana karanevAle ke, usase asaMkhyAtaguNI darzanamohanIya kI kSapaNA karanevAle ke karmanirjarA hotI hai / asaMkhyAtaguNitazreNI se karmanirjarA ke kAraNa vrata haiM / "asaMkhejjaguNAe seDIe kamma NijjaraNahedU vadaM NAma / " (dhavala pu0 8 pR0 83)
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1106 isaprakAra vrata ke dvArA nirjarA hote hue bhI tapa ke dvArA vizeSa nirjarA hotI hai, isIliye 'tapasA nirjarA ca // 9 // 3 // ' arthAt tapa se nirjarA hotI hai, aisA sUtra hai| -jaM. ga. 30-3-72/VII/ deharA tijArA asaMyata samyaktvI ko nityanirjarA nahIM hotI zaMkA-cauthe guNasthAna meM avipAkanirjarA kucha samaya hotI hai aura harasamaya savipAkanirjarA hai yaha kisa taraha se hai ? pAMcaveM guNasthAna meM pratisamaya honevAlI guNazreNI nirjarA kA samyagdarzana to cauthe guNasthAna meM bhI hai phira vahAM ( cauthe guNasthAna meM ) pratyekasamaya guNazreNI nirjarA kyoM nahIM hai ? samAdhAna-mithyAtva avasthA se jaba jIva samyaktva avasthA ko prApta hotA hai, taba samyagdarzana prApta karane ke pazcAt pariNAmoM kI vizuddhatA ke kAraNa eka antarmuhUrtataka prasaMkhyAtaguNazreNI nirjarA hotI rahatI hai| isako avipAkanirjarA bhI kaha sakate haiM, kyoMki pratisamaya asaMkhyAtaguNAdravya, uparitana niSekoM se apakarSaNa karake udayAvalI meM va usake bAhira ke eka a. tamaharta ke niSaikoM meM diyA jAtA hai isa dravya kA anubhAga bhI kRza ho jAtA hai| samyagdarzana prApta karane ke eka antarmuhUrta pazcAt yaha asaMkhyAtaguNazreNInirjarA nahIM hotii| isIprakAra paMcamaguNasthAna ke prathama antarmuhUrta meM asaMkhyAtaguNInirjarA hotI hai / caturthaguNasthAna meM saMyama kA abhAva hone ke kAraNa saMyamasambandhI guNazreNInirjarA nahIM hotI, kintu asaMyama ke kAraNa usakI saba dhArmika kriyA bhI gajasnAnavat athavA mathenI kI rajju ke samAna hotI hai| mUlAcAra samayasAra adhikAra gAthA 49 va usakI saMskRta TIkA meM isa prakAra kahA hai-'aviratasamyagdRSTi ke kAMza nirjIrNa hone para bhI asaMyama ke dvArA punaH bahatara karmAza ko grahaNa karatA hai / gajasnAna iSTAnta kA yaha abhiprAya hai ki jitanA karma prAtmA se chUTatA hai usase bahutatara karma asaMyama se jIva ko baMdha jAtA hai| mathenI ke haSTAnta kA bhI yaha abhiprAya hai ki jitanI kamanirjarA haI asaMyamabhAva se usase adhika karmoM kA grahaNa ho jAtA hai| pAMcaveM guNasthAna meM saMyama kA ekadeza pragaTa ho jAtA hai prataH usake pratisamaya guNazreNInirjarA hotI rahatI hai| -ja. saM. 11-12-58/V/ rAmadAsa kaeNrAmA pravatIsamakitI ke nirjarA ( guNazreNinirjarA ) kA prabhAva zaMkA-asaMyatasamyagdRSTi ke jo pratisamaya asaMkhyAtagaNI nirjarA hotI hai vaha cAritra ke binA kaise saMbhava hai ? samAdhAna-mithyAdRSTijIva jaba prathamopazamasamyagdarzana ko grahaNakara asaMyatasamyagdRSTi hotA hai usake prathama antamuharta meM asaMkhyAtaguNI nirjarA hotI hai, kintu asaMyata samyagdRSTi ke sarvakAla meM asaMkhyAtaguNInirjarA nahIM hotI hai| jitanA karma phala dekara jhar3atA hai, asaMyamabhAva ke kAraNa usase adhika karmabaMdha ho jAtA hai| zrI kundakundAcArya ne mUlAcAra meM kahA bhI hai sammAnidvissa vi aviradassa Na tavo mahAguNo hodi / hovi hu hasthivhANaM cudacchivakamma taM tassa // 1049 // zrI vasunandi AcArya kRta saMskRta TIkA-"apagatArakarmaNo bahutaropAdAnamasaMyamanimittasyeti pradarzanAya hastisnAnopanyAsaH / cuMbacchivaH karmava-ekatra veSTayatyanyatro STayati tapasA nirjarayati, karmAsaMyamabhAvena bahutaraM gRhNAti kaThinaM ca karotIti /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1110 / [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : aviratasamyagdRSTi kA tapa mahopakAraka nahIM hai, usakA tapa gajasnAna tathA varmA (kASTha meM cheda karane kA ke samAna hai| jitanA karma tapa ke dvArA AtmA se chaTa jAtA hai usase bahatara karma asaMyama ke kAraNa jIva ke ba~dha jAtA hai| aisA abhiprAya batalAne ke liye hastisnAna kA dRSTAnta hai| varmA kA eka pArzvabhAga rajjU se dRr3ha veSTita hotA hai aura dUsarA pArzvabhAga mukta hotA hai vaise hI tapa se asaMyatasamyagdaSTi karma kI nirjarA karatA hai parantu asaMyama bhAva usase (nirjarA se) adhika bahutarakarma grahaNa kiyA jAtA hai tathA vaha karma adhika dRr3ha bhI hotA hai| isa ArSa vAkya se yaha spaSTa ho jAtA hai ki prasaMyatasamyagdaSTi ke tapa ke dvArA bhI asaMkhyAtaguNInirjarA nahIM hotI hai, kyoMki asaMyamabhAva ke kAraNa usake bahutara aura dRr3hakarma baMdha hotA rahatA hai| -po. ga. 8-1-70/VII/ro. lA. jaina asaMyata ke nitya nirjarA nahIM hotI zaMkA-kyA sarvArtha siddhi, navama adhyAya, sUtra 45 kA yaha abhiprAya hai ki caturtha Adi guNasthAnoM meM pratisamaya guNaNinirjarA hotI rahatI hai ? samAdhAna-mokSazAstra a045 meM asaMkhyAtaguNazreNinirjarA ke sthAnoM kA kathana hai| vaha dhavala pu0 12178 gAthA 7 va 8 ke AdhAra para likhA gayA hai| vahA~ para gAthA 8 meM "tagvivarIvo kAlo" se spaSTa ho jAtA hai ki satra 45 meM mAtra ina sthAnoM ko prApta hone ke samaya meM honevAlI guNazreriNanirjarA kA kathana hai| caturthaguNasthAna meM prathamopazamasamyaktva ke samaya, anantAnubandhIkaSAya kI visaMyojanA ke samaya athavA namoha kI kSapaNA ke samaya asaMkhyAtaguNazreNinirjarA hotI hai| kintu vratoM ke abhAva meM pratisamaya asaMkhyAtagaNabhaNinirjarA nahIM hotI hai| pAMcaveM Adi guNasthAnoM meM vrata kA sadbhAva hone ke kAraNa pratisamaya guNaNi nirjarA hotI rahatI hai| kahA bhI hai asaMkhejjagaNAe seDIe kammaNijjaraNahedU vadaM NAma / (dha0 8 / 83) artha-vrata karmoM kI prasaMkhyAtaguNazreNi nirjarA kA kAraNa hai / -palAvalI | ja. lA. jana, bhINDara saMyata se asaMyata ke asaMkhyAtaguNI nirjarA zaMkA-tattvAryasUtra, gommaTasAra Adi granthoM meM krama se asaMkhyAtaguNInirjarA ke gyArahasthAna batalAye haiN| unameM tIsarA sthAna virata arthAt muni kA hai aura pAMcavAM sthAna kSAyikasamyagdRSTi kA hai| yahAM para avirata kSAyika samyagdRSTi kA grahaNa nahIM ho sakatA, kyoMki virata se avirata ke adhika nirjarA saMbhava nahIM hai / ataH muni kSAyikasamyagdRSTi grahaNa karanA cAhiye ? samAdhAna-virata ( mahAvratI ) tIsarA sthAna hai usase asaMkhyAtaguNI nirjarA cauthe sthAna meM anantAnubandhI kI visaMyojanA karanevAle ke hai aura usase asaMkhyAtaguNI nirjarA pAMcaveM sthAna meM darzanamohanIya kI kSapaNA karanevAle ke hai / ta0 sU0 a0 9 sUtra / 45 tathA go0 jIva gA066-67 meM cauthe sthAna aura pAMcaveM sthAna meM asaMyata-samyagdRSTi saMyatAsaMyata yA saMyata meM se kisI bhI anantAnubandhI kI visaMyojanA karanevAle athavA darzanamohanIya kI kSapaNA karane vAle puruSa ke virata ( mahAvratI ) se asaMkhyAtaguNI nirjarA saMbhava hai| kahA bhI hai
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1111 "sasthANasaMjavaupakassaguNase DiguNAgArAdo asaMjabasammAvidvisaMjavAsaMjavasaMjavesu aNaMtANubaMdhi visaMyojae tassa jahaNNaguNaseDiguNagAro asNkhjjgunno|" dha0 pu0 12 pR0 82 / artha-svasthAnasaMyata ke utkRSTa guNazreNi-guNakAra kI apekSA asaMyatasamyagdRSTi, saMyatAsaMyata aura saMyata jIvoM meM se visaMyojanA karanevAle jIva kA jaghanyaguNazreNIguNakAra asaMkhyAtaguraNA hai| isIprakAra darzanamohanIyakarma kI kSapaNA karanevAle ke viSaya meM jAnanA caahiye| anaMtAnabaMdhI kI visaMyojanA meM anantAnubandhI prakRtiyoM kA aura darzana mohanIya karma ke dravya kA sattva se kSaya hotA hai isaliye cauthe va pAMcaveM sthAna meM mahAvratI kI apekSA asaMkhyAtaguNI nirjarA kahI hai| -jaM. ga. 26-6-67/IX/ ratanalAla sAtizayamithyAtvI kI guNazreNinirjarA se samakitI ke asaMkhyAtaguNI nirjarA zaMkA-kyA aviratasamyagdaSTi ko sAtizayamithyAdRSTi kI apekSA asaMkhyAtaguNInirjarA hotI hai ? samAdhAna-sAtizaya mithyADaSTi kI apekSA aviratasamyagdRSTi arthAta prathamopazamasamyagdRSTi ko prathama antamUharta meM asaMkhyAtaguNI nirjarA hotI hai| haripu0 sarga 64 zloka 52 va 53 meM kahA bhI hai-"sarvaprathama saMjJI cendriya paryAptaka bhavya jIva jaba karaNalabdhi se yukta ho, aMtaraMgazuddhi ko vRddhiMgata karatA hai taba usake bahata ko kI nirjarA hotI hai| usake bAda jaba yaha jIva prathamopazamasamyaktva kI prApti ke yogya kAraNoM ke milane para samyagdRSTi hotA hai taba usake pUrvasthAna kI apekSA asaMkhyAtaguNInirjarA hotI hai|" aviratasamyagdRSTi ke prathama antamuhUrta ke pazcAt yaha nirjarA ruka jAtI hai / zaMkA-kyA sAtizaya mithyAdRSTi ke mithyAvRSTi kI apekSA asaMkhyAtaguNI nirjarA hotI hai ? samAdhAna-sAdhAraNa mithyAiSTi kI apekSA apUrvakaraNa va anivRttikaraNavAle sAtizayamidhyAdRSTi ke asaMkhyAtaguNInirjarA hotI hai / prapUrvakaraNa ke prathamasamaya meM vaha guNazreNI pAyAma banAtA hai / usa guNazreNI AyAma ke prathamasamaya meM vaha jitanA dravya detA hai usase asaMkhyAtaguNA vaha dvitIyasamaya meM detA hai isaprakAra guNazreNI AyAma ke antasamaya taka detA hai / yaha guNazreNI pAyAma apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa ke kAla se kucha adhika hotA hai| isaprakAra pratisamaya asaMkhyAtaguNA-prasaMkhyAtaguNA dravya apakarSaNakara isa galitAvazeSaguNazreNIAyAma meM detA hai ( la. sA0 gAthA 53, 73, 74 tathA dha0 pu06 pR0 224-227 ) / jaba guNazreNI AyAma ke niSeka udaya meM Ate haiM usakAla meM pratisamaya asaMkhyAtaguNI nirjarA sAtizayamithyASTi ke hotI hai| -jaM. ga. 4-4-63/IX/ mAntilAla pravipAkanirjarA kA hetu, saMvarapUrvakatva tathA guNasthAna sambandhI vivecana zaMkA-avipAkanirjarA kA kAraNa tapa ho hai yA aura kucha bhI ? yaha nirjarA saMvarapUrvaka hI hotI hai yA saMghara ke binA bhI ? saMvara hone para hotI hI hai yA nahIM bhI? kauna se guNasthAna se Arambha hotI hai ? samAdhAna-avipAkanirjarA kA mukhya kAraNa tapa hai| isIliye ta0 sa0 a0 9 meM 'tapasA nirjarA ca // 3 // ' arthAt tapa se pravipAkanirjarA hotI hai, aisA pRthak sUtra likhA hai|
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1112 / [paM. ratanacanda jaMna mukhtAra : kAleNa uvAeNa ya paccaMti jadhA vaNaphaviphalANi / taghakAleNa taveNa ya paccaMti kavANi kammANi / / 249 // mUlAcAra zrI kunvakUvAcArya ne isa gAthA meM tapa ke dvArA avipAkanirjarA batalAI hai| zrI vasunandi siddhAntacakravartI AcArya ne isakI TIkA meM "samyaktvajJAnAcAritratapobhiH kRtAni karmANi pacyante vinazyanti dhvastIbhavantI. tyarthaH / arthAta samyagdarzana-jJAna-cAritra-tapa inake dvArA karmoM ko nirjarA hotI hai, aisA kahA hai| arthAta tapa ke atirikta samyagdarzana-jJAna va cAritra bhI avipAkanirjarA ke kAraNa haiM / yaha bAta tattvArtha sUtra ke nimnalikhita sUtra se bhI siddha hotI hai| "samyagdRSTidhAvakaviratAnanta viyojakadarzanamohakSapakopazamakopazAntamohakSapakakSINamohajinAH kramazo'saMkhyeyaguNanijarAH // 45 // " ___ isa sUtra se yaha bhI jJAta hotA hai ki prathamopazamasamyaktva se pUrva karaNalabdhi meM avipAkanirjarA hotI hai, usase asaMkhyAtagaNI prathamopazamasamyaktvotpatti ke samaya hotI hai| anantAnubandhIkaSAya kI visaMyojanA kA samaya tathA darzanamoha kI kSapaNA ke samaya jo karaNalabdhi hotI hai usase bhI avipAkanirjarA hotI hai| cAritra ke binA eka antamuharta pazcAt yaha avipAkanirjarA ruka jAtI hai| kucha adhika tetIsasAgara avirata samyagdRSTi kA kAla hai, kintu cAritra ke binA avipAkanirjarA nahIM hotI hai| sA puNa duvihA gayA sakAlapattA taveNa kymmaannaa| cAdUgadINaM paDhamA vayajattANaM have vidiyaa||104|| svA0 kA0 a0 vaha nirjarA do prakAra kI hai-eka svakAlaprApta nirjarA aura dUsarI tapa ke dvArA kI jAnevAlI avipAkanirjarA / pahalI vipAkanirjarA cAroM gati ke jIvoM ke hotI hai aura dUsarI nirjarA vratIjIvoM ke hotI hai| zrI paM0 kailAzacandajI isake anuvAda meM likhate haiM-"dUsare prakAra kI nirjarA vratadhAriyoM ke hI hotI hai|" "micchAdo saddiTTI asaMkhaguNakammaNijjarA hodi|" ( svA0 kA0 a0) TIkA-"prathamopazamasamyaktvotpattI karaNatrayapariNAmacaramasamaye vartamAnavizuddhaviziSTa mithyAdRSTeH AyupaMjitajJAnAvaraNAvisaptakarmaNAM yadguNa zreNinirjarAdravyaM / " isase siddha hotA hai ki sAtizayamithyADaSTi ke bhI prathamopazamasamyaktva se pUrva karaNalabdhi ke dvArA bhavipAkanirjarA hotI hai| ghaDiyAjalaM va kamme aNusamayamasaMkhagaNiyaseDhIe / NijjaramAraNe saMte vi mahavvaINaM kudopAvaM // 60 // jayadhavala pu01 yahA~ para yaha batalAyA hai ki mahAvratiyoM ke pratisamaya ghaTikA yaMtra ke jala ke samAna asaMkhyAtaguNita zreNIrUpa se karmoM kI nirjarA hotI rahatI hai| vrata va tapa ke atirikta jinendrabhakti bhI avipAkanirjarA kA kAraNa hai| kahA bhI hai"arahaMtaNamokAro saMpahiya baMdhAdo asaMkhejjaguNakammakkhayakAraotti / " jayadhavala pu. 1 pR0 9 artha-arahaMta namaskAra tatkAlIna bandha kI apekSA asaMkhyAtaguNI karmanirjarA kA kAraNa hai|
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1113 yaha nirjarA mAtra bhAvapUrvaka bhakti ke kAla meM hI hotI hai / vratadhAriyoM ke pratisamaya avipAkanirjarA 1 hotI zravipAka nirjarA saMvarapUrvaka hotI hai, saMvara ke binA nahIM hotI hai- saMvareNa binA sAdhornAsti pAtaka-nirjarA / nUtanAmbhaH pravezo'sti saraso riktatA kutaH || 6 || yogasAra saMbara ke binA avipAkanirjarA nahIM bntii| jaba naye jala kA praveza kaise bana sakatI hai ? nahIM bana sakatI / "mokSakAraNaM yA saMvarapUvikA saMva grAhyA / " ( dravyasaMgraha gA0 36 TIkA ) mokSa ke prakaraNa meM jo saMvarapUrvaka nirjarA hai usI ko grahaNa karanA cAhiye, kyoMki vahI mokSa kA kAraNa hai / rahA hai taba sarovara kI riktatA eka dezavrata paMcamaguNasthAna meM hote haiM, prataH pA~caveM guNasthAna se pratisamaya hone vAlI avipAkanirjarA prArambha ho jAtI hai / mAtra eka antarmuhUrta taka hone vAlI avipAka nirjarA sAtizayamidhyAdRSTi va asaMyata samyagdRSTi ke bhI hotI hai / - jai. ga. 10-12-70/VI / ra. lA. jaina savipAka dravya nirjarA se samutpAdita kaSAya bhAva savipAka bhAvanirjarA nahIM kahalAte zaMkA- savipAka dravyanirjarA ke samaya jo kaSAyabhAva utpanna hokara naSTa ( nirmANaM ) hote haiM, kyA una kaSAyabhAvoM ke naSTa hone ko savipAka bhAvanirjarA nahIM kaha sakate ? samAdhAna- - vRhadravyasaMgraha gAthA 36 meM 'kamma puggalaM jeNa bhAveNa saDavi' ina zabdoM dvArA bhAvanirjarA kA svarUpa isaprakAra batalAyA hai ki-mAtmA ke jinabhAvoM se pudgala dravyakarma jhar3ate haiM, AtmA ke ve pariNAma bhAva nirjarA haiM / dravyakarma ke udaya meM lAkara jhar3ane se AtmA meM jo kaSAyAdika audayikabhAva utpanna hote haiM ve to bandha ke kAraNa haiM, kyoMki 'odaiyA bandhayarA' arthAt audayikabhAva bandha karanevAle haiM aisA zrArSavAkya hai / dravyakarmodaya se hone vAle AtmA ke audayikabhAva dravyakarmanirjarA meM kAraNa nahIM haiM, ataH audayikabhAvoM ko bhAvanirjarA kI saMjJA nahIM dI gaI / - jai. ga. 21-11-74 / VIII / ja. lA. jaina, bhINDara "koTi janama tapa tapa, jJAna binu karma bhare jaM zaMkA- 'koTijanama tapa tapeM, jJAna bina karma jhareM jeM / ' isameM 'jJAna bina' kA artha mithyAdRSTi aura 'tapa' kA artha bAlatapa kara diyA jAya to kyA hAni hai / 13 samAdhAna - zaMkAkAra ke anusAra zabdoM kA artha karane para isakA artha yaha hogA - " bAlatapa ke dvArA midhyAdRSTi jIva karor3a janma meM jitanI karmanirjarA karatA hai utanI karmanirjarA samyagdRSTi trigupti arthAt nirvi karUpasamAdhi ke dvArA ekakSaNa meM kara detA hai / " arthAt " mithyAdRSTi kI bAlatapa ke dvArA eka janma kI nirjarA ko karor3a se guNita karane para jo karmanirjarA kA pramANa prApta hotA hai, vaha nirvikalpasamAdhi arthAt kSapakazreNI kI ekasamaya kI nirjarA ke barAbara hai / "
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1114 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra: isaprakAra artha karane para siddhAMta se bAdhAeM AtI haiN| prathama to yaha hai ki mithyAdaSTi ke bAlatapa dvArA AMzika avipAka karmanirjarA mAnane para, mithyAdRSTi kA bAlatapa upAdeya ho jAyegA, kyoMki siddhAnta meM nirjarAtattva upAdeya mAnA gayA hai| zrI kundakundAcArya ne jaba asaMyatasamyagdRSTi ke tapa ko guNakArI nahIM batalAyA hai, to mithyAdRSTi jo niyama se asaMyata hotA hai, usakA bAlatapa kaise guNakArI ho sakatA hai ? arthAt pravipAkanirjarA kA kAraNa nahIM ho sakatA hai| kisI bhI di0 jainAcArya ne mithyAdRSTi ke bAlatapa dvArA avipAka karmanirjarA kA kathana nahIM kiyA hai| bAlatapa ke dvArA mithyAtvaprakRti kA dRr3ha baMdhana hotA hai aura anantakAla taka saMsAra meM paribhramaNa karanA par3atA hai| isaprakAra mithyAdRSTi ke bAlatapa ke dvArA avipAkanirjarA kA niSedha ho jAne para prazna yaha hotA hai ki samyagdRSTi jisako samyagjJAna hai usako 'jJAna bina' yA ajJAnI kaise kahA jA sakatA hai ? samyagdarzana va samyagjJAna hote hue bhI jabataka krodhAdi kaSAyoM se nivRtta nahIM hotA hai usasamaya taka usake pAramArthika sacce bhedavijJAna kI siddhi nahIM hotI hai| isa apekSA se zrI amRtacandrAcArya ne tathA zrI jayasenAcArya ne usako ajJAnI bhI kaha diyA hai| jaise koI svAMkhA manuSya prakAza ke hote hue bhI kUpa meM giratA hai to usako aMdhA kahA jAtA hai zrI amRtacandrajI ne samayasAra ko TIkA meM kahA hai "ityeyaM vizeSadarzanena yadaivAyamAtmAsravayorbhe jAnAti tadaiva krodhAdibhya Asravebhyo nivartate, tebhyo'nivarta. mAnasya paarmaathiktbhevjnyaanaasiddhH| tataH krodhAdyAsravanivRttyavinAmAvino jJAnamAtrAdevAjJAnajasya paudgalikasya karmaNo baMdhanirodhaH siddha yeta kiM ca yadidamAtmAsravayorbhavajJAnaMtarikam jJAnaM kiM vAjJAna ? yadyajJAnaM tavA tadabhevajJAnAnna tasya vizeSaH / jJAnaM cet kimAsraveSu pravRttaM kiM vAsravebhyo nivRttaM ? AsraveSu pravRttaM cettadapi tadbhedajJAnAnna tasya vishessH| yattvAtmAravayorbhedajJAnamapi nAsravebhyo nivRttaM bhavati tajjJAnameva na bhavati / " isa taraha prAtmA aura AsravoM ke tIna vizeSaNoMkara bheda dekhane se jisa samaya bheda jAna liyA usI samaya krodhAdika prAsravoM se nivRtta ho jAtA hai| unase ( krodhAdi Asrava bhAvoM se ) jabataka nivRtta nahIM hotA, tabataka usa AtmA ke pAramArthika sacce bhedavijJAna kI siddhi nahIM hotii| isIliye yaha siddha hunA ki krodhAdika prAsravoM kI nivRtti meM avinAbhAvI jo jJAna usI se ajJAna kara haA jo paudgalika karmoM kA baMdha, usa baMdha kA nirodha hotA hai| yahAM yaha vizeSa jAnanA-AtmA aura Asrava kA bheda hai vaha ajJAna hai ki jJAna ? yadi ajJAna hai to Asrava se abheda haa| yadi jJAna hai to AsravoM meM pravartatA hai ki unase nivRttirUpa hai ? yadi mAnavoM meM pravartatA hai to vaha jJAna AsravoM se abhedarUpa prajJAna hI hai| tathA jo AtmA aura AsravoM kA bheda jJAna hai, vaha bhI AsravoM se nivRtta na huA to vaha jJAna hI nahIM / isakA tAtparya yaha hai ki bhedajJAna ho jAne para bhI yadi krodha Adi bhAvoM se nivRtta nahIM ho jAtA to vaha ajJAnI hai, kyoMki samyagjJAna aura zraddhAna hone para bhI vaha krodhAdi meM pravartatA hai / isaprakAra zrI amRtacandrAcArya ne bhI samyagjJAnI ko ajJAnI kahA hai| pAramArthika jJAnI vahI hai jo nirvikalpasamAdhi meM sthita hokara krodhAdika AsravabhAvoM se nivRtta hotA hai / ( ajamera samayasAra pR0 19 ) zrI jayasenAcArya ne bhI 'ajJAninA nirvikalpasamAdhibhraSTAnAM' zabdoM dvArA nirvikalpasamAdhi se rahita ko ajJAnI kahA hai isIprakAra samayasAra gAthA 161 ko TokA meM bhI kahA hai-"triguptasamAdhilakSaNAbhedajJAnAbAhyA
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1115 ye te vrataniyamAnu dhArayaMtaH, zIlAni tapazcaraNaM ca kurvANA api mokSaM na labhate / kasmAditicet ? yena kAraNena pUrvokta bhavajJAnAbhAvAt paramArthabAhyAstena kArakhena te bhavaMtyajJAninaH / " jo triguptirUpa samAdhi lakSaNa jisakA aise bhedavijJAna se rahita haiM ve vrata va niyama ko dhAraNa karane para bhI tathA zIla va tapazcaraNa ko karate hue bhI mokSa ko prApta nahIM hote kyoMki unake pUrvokta ( triguptirUpa samAdhi lakSaNavAlA bhedavijJAna kA abhAva hai / ukta bhedavijJAna ke abhAva ke kAraNa ve paramArtha bAhya haiM isaliye ve ajJAnI haiM / yahA~ para bhI zrI jayasenAcArya ne triguptirUpa samAdhi zrathavA nirvikalpasamAdhi se rahita ko prajJAnI kahA hai usake tapa ko sAkSAt mokSa kA sAdhana nahIM batalAyA hai / itanA hI nahIM, unake tapa ko bAlatapa aura vrata ko bAlavrata kahA hai - "paramAtmasvabhAve sthitA vItarAgasvasaMvedanajJAnaratA puNyAstapodhanAnirvANaM prApnuvaMti labhaMte ityarthaH / paramAtmasvarUpe asthito rahito yastapazcaraNaM karoti vratAdikaM ca dhArayati tatsarvaM bAlatapazcaraNaM bAlavrataM bruvaMti kathayaMti ke te ? sarvajJAH kasmAt ? iti cet puNyapApokyajanitasamastendriya sukhaduHkhAdhikAraparihArapariNatAmevaratnatrayalakSaNena viziSTabhevajJAnena rahitatvAd iti / " paramAtmasvabhAva meM sthita rahanevAle arthAt vItarAga svasaMvedanajJAna meM lIna muni tapodhana hI nirvANa ko prApta karate haiM / jo paramAtmasvabhAva meM sthita nahIM haiM / ( vItarAga svasaMvedanajJAna meM lIna nahIM haiM) samasta indriyajati sukha-duHkha ke adhikAra se rahita abhedaratnatraya ( nirvikalpasamAdhi ) lakSaNavAle viziSTa bhedavijJAna se rahita hone ke kAraNa, unakA tapa karanA va vrata dhAraNa karanA vaha saba bAlatapa va bAlavrata hai, aisA sarvajJa ne kahA hai- zrI jayasenAcArya kI dRSTi meM jo vItarAganirvikalpasamAdhi se rahita hai vaha ajJAnI ( jJAna bina ) hai aura usakA tapa bAlatapa hai / isI dRSTi se zrI jayasenAcArya ne pravacanasAra meM isaprakAra kahA hai "athaparamAgamajJAnatattvArtha zraddhAnasaMyatatvAnAM bhavaratnatrayarUpANAM melApake'pi yadabhevaratnatrayAtmakaM nivikalpa. samAdhilakSaNamAtmajJAnaM nizcayena tadeva muktikAraNamiti pratipAdayati / nivikalpa samAdhirUpa nizcaya ratnatrayAtmakaviziSTabhedajJAnAbhAvAdajJAnI jIvo yatkarma kSapayati bhavazatasahasrakoTibhiH, tatkarma jJAnI jIvastriguptiguptaH san kSapayatyucchvAsamA kheti / tadAthA - bahiviSaye paramAgamAbhyAsabalena yatsamyakparijJAnaM tathaivazraddhAnaM vratAdyanuSThAnaM ceti trayaM tat trayAdhAreNotpanna siddhajIvaviSaye samyakparijJAnaM / zraddhAnaM tadguNasmaraNAnukUla manuSThAnaMceti trayaM tattrayAdhAreNotpanna vizadAkhaMDa kajJAnAkAre svazuddhAtmani paricchittirUpaM savikarUpajJAnaM svazuddhAtmopAveyabhUta ruci vikalparUpaM samyagdarzanam tatraivAtmani rAgAvivikalpanivRttirUpaM savikalpacAritramiti trayam / tat trayaprasAdenotpanna yanivikalpasamAdhirUpaM nizcayaratnatrayalakSaNaM viziSTasvasaMvedanajJAnaM tadabhAvAvajJAnI jIvo bahubhavakoTibhiryatkarma kSapayaMti tatkarmajJAnI jIvo pUrvoktajJAnaguNasadbhAvAt triguptiguptaH samnucchvAsamAtreNa lIlayaiva kSapayatIti / " Age kahate haiM ki paramAgama jJAna, tattvArthazraddhAna tathA saMyamIpanA ina bhedarUpa ratnatraya ke milApa hone para bhI jo abhedaratnatrayasvarUpa nirvikalpasamAdhimaya AtmajJAna vahI nizcaya se mokSa kA kAraNa hai / nirvikalpasamAdhirUpa nizcayaratnatrayAtmaka viziSTa bhedajJAna ke abhAva ke kAraNa jo jIva ajJAnI hai vaha jitane karmoM ko ekalAkha
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1116 ] [paM. ratanacanda jaina mukhtAra / karor3abhava ke dvArA kSaya karatA hai, trigupti se gupta jJAnI jIva utane karmoM ko ucchvAsamAtra meM kSaya kara detA hai| tadyathA-paramAgama ke abhyAsa ke bala se bAhya padArthoM kA jo samyagjJAna hotA hai tathA unhIM kA jo zraddhAna hotA hai vata AdirUpa cAritra pAlA jAtA hai, ina tInarUpa meM ratnatraya ke AdhAra se siddha paramAtmA ke svarUpa meM samyagjJAnazraddhAna aura unake guNasmaraNa anukUla cAritra hotA hai| ina tInoM ke AdhAra se, nirmala-akhaMDa-eka jJAnAkAra nija zavAtmA meM jAnanerUpa savikalpajJAna tathA zuddhAtmA hI grahaNa karane yogya hai 'aisI ruci so savikalparUpa samyagdarzana aura isI AtmasvarUpa meM rAgAdi vikalparahita aisA savikalpacAritra utpanna hotA hai| isa samyagdarzana-jJAna-cAritra hamAda se nirvikalpasamAdhirUpa nizcayaratnatraya lakSaNavAlA viziSTa svasaMvedanajJAna utpanna hotA hai| isa nirvikalpasamAdhirUpa nizcayaratnatrayAtmaka viziSTa svasaMvedanajJAna ke prabhAva ke kAraNa ajJAnIjIva karoDoMbhava ke dvArA jisakarma kA kSaya karatA hai, pUrvokta jJAnaguNa ke sadbhAva ke kAraNa trigupti meM gupta jJAnI jIva usakarma ko lIlAmAtra se ucchavAsamAtra meM kSaya kara detA hai|" asaMyatasamyagdRSTi se asaMkhyAtaguNInirjarA aNuvratI zrAvaka ke hotI hai arthAt asaMkhyAtabAra samyagdarzana ko pasA karane se asaMyata ke jitanI karmoM kI nirjarA hotI hai, utane karmoM kI nirjarA samyagdRSTi ekabAra aNavata dhAraNa karane se kara detA hai| isIprakAra asaMkhyAtabAra aNuvrata ko dhAraNa karane se samyagdRSTi jitanI nirjarA karatA hai utanI karmanirjarA usa samyagdRSTi ke ekabAra mahAvrata dhAraNa karane se ho jAtI hai| arthAta zrAvaka se asaMkhyAtagaNInirjarA mahAvratI ke hotI hai| asaMkhyAtabAra mahAvrata dhAraNa karane meM jitanI karmanirjarA hotI hai utanI karmanirjarA eka ucchvAsamAtra meM nirvikalpasamAdhi arthAt zreNI meM ho jAtI hai| arthAt nirvikalpasamAdhi se rahita mahAvratI ke asaMkhyAtaguNI nirjarA nirvikalpasamAdhi meM hotI hai| lagAtAra karor3oMbhava taka mithyAdaSTi ke bhI kutapa saMbhava nahIM hai| kutapa ke prabhAva se devAyu kA badha hotA hai| eka manuSyabhava meM kutapa ke pazcAt marakara deva hogA aura devoM meM kutapa saMbhava nahIM hai| devagati se cayakara manuSya ho to kutapa saMbhava ho sakatA hai yadi anyagati meM calA gayA to vahAM para bhI kutapa saMbhava nahIM hai / manuSya ke bhI bacapana meM kutapa sambhava nahIM hai / karor3oMbhava taka manuSya marakara manuSya hI hotA rahe aisA honA bhI kaThina hai| ata: mithyAdRSTi ke bhI lagAtAra karor3oMbhava taka kutapa saMbhava nahIM hai bIca-bIca meM vyuccheda hogA hii| eka jIva asaMkhyAtabAra samyagdarzana dhAraNa kara sakatA hai tathA asaMkhyAtabAra aNuvrata dhAraNa kara sakatA hai| asaMyatasamyagdRSTi aura zrAvaka ke nirvikalpasamAdhi nahIM ho sakatI hai| ataH asaMyatasamyagdRSTi yA zrAvaka ke tapa ke sAtha jitanI kamanirjarA hotI hai usase asaMkhyAtaguNI karmanirjarA nirvikalpasamAdhi meM ucchavAsamAtra meM ho jAtI hai| athavA prasaMkhyAtabhavoM meM samyagdarzana ko utpanna karane se yA asaMkhyAtabhavoM meM praNuvrata ko dhAraNa karake tapa se jitanI koM kI nirjarA hotI hai utanI nirjarA nirvikalpasamAdhi meM trigupti ke dvArA ucchvAsamAtra meM ho jAtI hai| isase siddhAnta meM koI bAdhA nahIM AtI hai| -je. ga. 3-5-73/VII/ ra. lA. jaina dAna se mithyAtvI ke nirjarA nahIM hotI zaMkA-sAdhAraNa saMjJo paMcendriyaparyApta mithyAtvIjIva varSapRthaktva kI Ayu ho jAne para yadi vizuddha pariNAmoM se dAna deve to kyA usake avipAka dravyanirjarA nahIM hogI ? samAdhAna-AtmA ke kama se kama aise vizuddha pariNAma jo samyaktva ko utpanna kara deveM, una vizuddha pariNAmoM ke dvArA jo dravyakarma nirjIrNarasa hokara khirate haiM, una dravyakarmoM ke jhar3ane ko avipAka dravyanirjarA kahA
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1117 gayA hai| sAdhAraNa mithyAtvIjIva ke aise vizuddhapariNAma, jo dravyakarmoM ko nirjIrNarasa kara deveM, nahIM hote haiM ataH usake pravipAkadravyanirjarA saMbhava nahIM hai| isake liye tattvArtha rAjavAtika adhyAya 1, sUtra 4 vAtika 19 kI TIkA, dekhanI caahiye| -jaM. ga. 5-12-74/VIII/ ja. lA. jaina, bhINDara avipAka nirjarA puNya bhAva nahIM hai zaMkA-Apane likhA hai ki AtmA ke jo pariNAma (avipAkanirjarA ke nAma se pukArI jAnevAlI) dravyanirjarA ke kAraNa haiM unako bhAvanirjarA kahate haiM / zaMkA-avipAka nirjarA to puNyamAva se hotI hai, usako bhAvanirjarA kaise kahA jA sakatA hai / puNyabhAva se to puNyabandha par3atA hai aura bhAvanirjarA to svabhAvabhAva hai / puNyabhAva ko svabhAvabhAva kahanA kahA~ taka satya hai ? Apa hI sociye| bhAvanirjarA to cAritraguNa kI aMza meM zuddha avasthA hai aura cAritraguNa meM zraddhA tathA jJAnaguNa kA abhAva hai / taba zraddhA ( darzana ) tathA jJAna se nirjarA mAnanA kahAM taka yogya hai ? khulAsA kreN| samAdhAna-pravipAkanirjarA puNyabhAva nahIM hai| avipAkanirjarA ko zubhabhAva likhA ho aisA mere dekhane meM nahIM aayaa| pravipAkanirjarA samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra se hotI hai, yaha tInoM prAtmA ke nijabhAva / bhAvanirjarA samyagdarzana aura samyagjJAna se bhI gauNarUpa se hotI hai| asaMyatasamyagdRSTi ke anantAnabaMdhI caukaDI kI visaMyojanA ke lie jo tIna karaNarUpa pariNAma hote haiM unake kAraNa nirjarA hotI hai| ata: ye tIna karaNarUpa pariNAma nirjarA ke hetu hone se bhAvanirjarA kahalAte haiN| isIprakAra jaba asaMyatasamyagdRSTi ke mithyAtva mizra aura samyaktvaprakRtiyoM ko kSapaNA hotI hai usasamaya bhI tIna karaNarUpa pariNAma hote haiM jo nirjarA ke deta haiN| ataH ukta tIna karaNarUpa pariNAma bhI nirjarA haiN| isaprakAra asaMyatasamyagdRSTi ke bhI samyagdarzana aura samyagjJAna se bhAvanirjarA gauNarUpa se hotI hai| -ja.sa. 7-6-56/VI/ka. de. gayA samyaktvI ke bhoga bhI nirjarA kA kAraNa ? zaMkA-samyagdRSTi ke bhoganirjarA kA kAraNa batalAyA hai| yahAM bhoga se bhogopabhoga kI sAmagrI se abhiprAya hai yA karma kA udaya AnA? kyA usasamaya lezamAtra bhI bandha nahIM hotA? samAdhAna-vItarAgasamyagdRSTi ke bhoga nirjarA ke kAraNa haiM aisA samayasAra meM kahA gayA hai uvabhogamiviyahi davANamacedaNANa midarANaM / jaM kuNadi sammaviTThI taM, savvaM NijjaraNimittaM // 193 // artha-samyagdRSTi jIva jo indriyoMkari cetana aura acetana dravyoM kA upabhoga karatA hai ve saba hI nirjarA ke nimitta haiN| isakI TIkA meM zrI 108 amRtacandrAcArya likhate haiM-"vItarAgasyopabhogo nirjarAyAyaiva / " arthAtavItarAga ke upabhoga nirjarA ke liye haiN|
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1118 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : isI gAthA kI TIkA meM zrI jayasenAcArya likhate haiM-"atrAha ziSyaH rAgaDhaSamohAmAve sati nirjarA. kAraNaM bhaNitaM samyagdRSTastu rAgAvayaH saMti, tataHkathaM nirjarAkAraNaM bhavatIti / asminpUrvapakSe prihaarH| atra prathe vastuvRtyA vItarAgasamyagdRSTegrahaNaM / " arthAta-ziSya pUchatA hai ki-rAga-dveSa moha kA abhAva nirjarA kA kAraNa kahA gayA hai, kintu samyaghaSTi ke rAgAdi hote haiM usake nirjarA kaise ho sakatI hai ? AcArya uttara dete haiM ki isa samayasAra graMtha meM vAstava meM vItarAgasamyagdRSTi ko grahaNa karanA cAhiye ( isa samayasAra graMtha meM vItarAgasamyagdRSTi kI apekSA se kathana hai ) / isase siddha hai ki vItarAgasamyagdRSTi ke bhogasAmagrI meM rAga nahIM hai, ataH vItarAgatA ke kAraNa nirjarA hotI hai, kintu sarAgIjIva ke bhogasAmagrI meM rAga hai ataH rAga ke kAraNa usake baMdha bhI hotA hai|" -jaM. ga. 14-10-65/X/pra. pannAlAla mokSatattva nityanigoda se nikalakara sIdhe manuSya banakara mokSa kI prApti zaMkA-aisA kathana kahA~ milegA jisase yaha siddha ho sake ki nityanigova se nikalakara jIva sIdhA manuSya hokara kevalajJAna prApta kara mokSa jA sakatA hai ? samAdhAna-"anAdikAle mithyAtvodayo kAnnityanigovaparyAyamanubhUya bharatacakriNaH putrA bhUtvA bhadravivaddhanAdayastrayovizatyadhikanavazatasaMkhyAH purudevapAvamUle dhatadharmasArA: samoropitaratnatrayAH alpakAlenaiva siddhAH saMprAptAnaMtajJAnAvisvabhAvAzcazabdAnnirasta-dravya-bhAva-karmasaMhatapazca / " ( mUlArAdhanA pR0 66 ) artha-anAdikAla se mithyAtva kA tIvra udaya hone se anAdi kAla paryaMta jinhoMne nitya nigoda paryAya kA anabhava liyA thA aise 923 jIva nigoda paryAya chor3akara bharata cakravartI ke bhadra vivardhanAdi nAma dhAraka patra utpanna hue the| unako AdinAtha bhagavAna ke samavasaraNa meM dvAdazAMga vANI kA sAra sunane se vairAgya ho gyaa| ye rAjapatra isI bhava meM saparyAya ko prApta hue the| inhoMne jinadIkSA lekara ratnatrayArAdhanA se alpakAla meM hI mokSa lAbha liyaa| -je. ga. 12-12-66/VII/ ra. lA. jaina, meraTha siddhoM kI avagAhanA ke pramANa meM do mata zaMkA-tiloyapaNNattI bhAga 2 pR0 873 zloka 6 meM siddhoM kI utkRSTa avagAhanA 525 dhanuSa jaghanya 3 // hAtha batalAI hai, kintu gAyA 11 meM utkRSTa avagAhanA 350 dhanuSa jaghanya hAya batalAI hai, aisA kyoM? 1. samyagdRSTi kI mahimA dikhAvane ko je tIvrabaMdha ke kAraNa bhogAdika prasiddha the, tina bhogAdika koM hote saMta zrI zraddhAnanakti ke bala te mandabandha hone lagA tAoM to ginyA nAhIM ara tisahI bala te nirjarA vizeSa hone lAgI; tAteM upacAra te bhoga ko bhI bandha kA kAraNa na kahayA nirNarA kA kAraNa kahyA vicAra kie bhoga niza ke kAraNa hoya, to tisakau choDi samyaghaSTi manipada kA grahaNa kAhe ko kreN| mo0 10 pra0a0 8 pR0 416
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1119 samAdhAna-isa viSaya meM do mata haiM / kucha AcArya to caramazarIra kI pravagAhanA se kiMcit Una siddhoM kI avagAhanA kA kathana karate haiN| anya AcArya caramazarIra kI avagAhanA kA do tihAI (3) siddhoM kI avagAhanA kA kathana karate haiN| zarIra ko utkRSTa avagAhanA 525 dhanuSa hai ata: sidoM kI utkRSTa avagAhanA 525 dhanuSa batalAI / 525 dhanuSa kA do tihAI (3) 350 dhanuSa hotA hai, ataH dUsare AcArya ne siddhoM kI utkRSTa pravagAhanA 350 dhanuSa batalAI / isIkAra jaghanya avagAhanA 3 hAtha kA 3 bhAga 3 hAtha hotA hai| tiloyapaNNattI meM ukta donoM matoM kA ullekha hai / isasamaya kevalI zrutakevalI kA prabhAva yahA~ para hai, ataH yaha nahIM kahA jA sakatA ki ina donoM meM kaunasA satya hai| -ja. ga. 25-7-66/IX/pra. saccidAnanda kumhAracakra tathA muktoM ko Urdhvagati meM ekadeza sAmya hai zaMkA-sarvArtha siddhi pR0 470 pR0 20 "isIprakAra saMsAra meM sthita AtmA ne mokSa kI prApti ke liye jo aneka bAra praNidhAna kiyA hai usakA abhAva hone para bhI usake AvezapUrvaka muktajIva kA gamana nizcita hotA hai|" prazna yaha hai ki mokSa ke liye jo prayatna kiyA usakA Aveza kyA rahatA hai ? kumhAra kA cakra to lagAtAra vahI kriyA karatA rahatA hai, kiMtu isa dRSTAnta meM yaha bAta nahIM, taba isakA kyA tAtparya hai ? samAdhAna-pUrvaprayoga ke liye kumhAra-cakra kA dRSTAnta dekara yaha batalAyA gayA hai ki cakra ke bhramaNa kA kAraNa jo DaMDA usake na rahane para bhI athavA haTa jAne para bhI jisaprakAra cakra ghUmatA hai usIprakAra mokSa ke praNidhAna kA prabhAva ho jAne para bhI jIva mokSa ke liye gamana karatA hai| yahA~ para mAtra bhramaNa ke kAraNa kA prabhAva ho jAne para bhramaNa kA honA, itanA dRSTAnta aura dArTAnta kI samAnatA grahaNa krnii| yadi dRSTAnta aura dASTIta sarvathA samAna ho jAya to dRSTAnta hI dArTAnta ho jaaygaa| kahA bhI hai "na hi sarvodRSTAntadharmo dArTAntike bhavitumarhati / anyathA dRSTAnta eva na syAditi / " prameyaratnamAlA 2 / 2 / artha-dRSTAnta kA sarva hI dharma to dASTanti virSa hoya nAhIM, jo sarva hI dharma mila to dRSTAnta nahIM, dArTAnta hI hoya hai| ataH kumhAracakra aura muktajIvoM ko Urdhvagati ina donoM meM ekadeza samAnatA hai sarvathA samAnatA nahIM hai| -. ga. 27-12-65/VIII/ 2. lA. jana siddha bhI kathaMcit sukhI kathaMcit sukhI nahIM, kathaMcit mukta kathaMcit amukta zaMkA-anekAnta to khicar3IvAda hai| kyA jIva bhI kayaMcit ajIva ho sakatA hai ? kyA siddha bhagavAna kathaMcit 'sukhI' aura kathaMcit 'sukhI nahIM haiM ? kyA siddha bhagavAna kathaMcita mukta kathaMcit amukta haiM ? yadi jIva sarvathA jIva hI hai, siddha bhagavAna sarvathA sukhI hI haiM aura mukta hI haiM to phira 'kramabaddha paryAya' ko sarvathA mAnane meM ekAnta mithyAtva kyoM kahate ho ? 'vastu aisI bhI hai aura aisI nahIM bhI hai' isaprakAra kA khicar3IvAda janamata meM nahIM hai|
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1120 ] [ pa0 ratanacanda jaina mukhtAra samAdhAna - eka jIvadravya meM 'prameyatva' 'vastutva' 'agurulaghutva' 'amUrtasva' 'jIvatva' 'cetanatva' 'astitva' Adi aneka dharma haiM / pratyeka dharma kA lakSaNa bhinna hai / ataH bhinna-bhinna guNoM kI apekSA se eka hI dravya ko 'AtmA' 'prANI' 'satva' 'bhUta' 'jIva' Adi aneka saMjJAe~ dI gaI haiM / bhinna dharmoM kI dRSTi se hI siddha bhagavAna kI 'sahasranAma stotra' meM eka hajAra nAmoM dvArA stuti kI gaI hai| ataH 'jIvatva' dharma kI apekSA se jo dravya 'jIva' hai vaha hI dravya anya dharmo kI apekSA se prajIva hai / yadi anya dharmoM kI apekSA se bhI usa dravya ko jIva svIkAra kiyA jAvegA to anya dharmaM bhI 'jIvatva' dharmarUpa ho jAne se saMkaradoSa kA prasaMga prAjAyagA athavA anya dharmoM ke abhAva kA prasaMga zrAjAyagA / aura 'astitva' Adi anya dharmoM ke prabhAva meM dravya ke prabhAva kA prasaMga AjAyagA / ataH eka hI AtmA kathaMcit jIva hai aura kathaMcit prajIva hai arthAt jIva-ajIva svarUpa hai / zrI akalaMkadeva ne svarUpasambodhana meM kahA bhI hai prameyatvAdibhirdha meM racidAtmA cidAtmakaH / jJAnadarzanatastasmAccetanAcetanAtmakaH // 3 // arthAt - prameyatvAdika dharmoM kI prapekSA se vaha paramAtmA acetanarUpa hai aura jJAnadarzana kI apekSA se cetanarUpa bhI hai / donoM apekSAoM se cetana-acetana svarUpa hai / isIprakAra Atmadravya jIva bhI hai aura prajIva bhI hai / siddhabhagavAna kathaMcit sukhI bhI haiM aura kathaMcit sukhI nahIM bhI haiN| pratIndriya Atmika sukha kI apekSA siddha bhagavAna sukhI haiM, kintu indriyajanita sukha se rahita hone ke kAraNa ve hI siddha bhagavAna sukhI nahIM bhI haiM / kahA bhI hai ------ jassovaeNa jIvo suhaM va dukkhaM va duvihamakhubhavaI / tarasodayakkhaeNa du suha dukkha vivajjio hoI // arthAt -jisake udaya se jIva sukha aura duHkha ina donoM kA anubhava karatA hai, usake udaya kA kSaya hone se vaha sukha aura duHkha donoM se rahita ho jAtA hai / siddhabhagavAna mukta bhI haiM aura pramukta bhI haiN| yadi sarvathA mukta mAnA jAyagA to jJAna prAdi se bhI mukta ho jAne ke kAraNa dravya ke abhAva kA prasaMga AjAyagA aura yadi sarvathA amukta mAnA jAve to dravyakarma, bhAvakarma, nokarma se bhI mukta na hone ke kAraNa 'siddhatva' ke abhAva kA prasaMga A jAyagA / ataH siddha bhagavAna kathaMcit mukta kathaMcit amukta haiM / kahA bhI hai muktAmuktaikarUpo yaH karmabhiH saMvidAdinA / akSayaM paramAtmAnaM jJAnamUrtiM namAmi tam // 1 // svarUpa saMbodhana maMgalAcaraNa karate hue AcArya zrI akalaMkamaTTa kahate haiM ki jo avinazvara jJAnamUrti paramAtmA jJAnAvaraNAdi dravyakarmoM se, rAgAdika bhAvakarmoM se va zarIra prAdi nokarmoM se mukta hai aura samyagjJAna Adi svAbhAvikaguNoM se mukta hai usa paramAnaMdamaya paramAtmA ko maiM namaskAra karatA hU~ / isIprakAra kisI apekSA niyati ( kramabaddha paryAya) aura kisI apekSA se aniyaMti (akramabaddha paryAya ) hai / anekAnta khicar3IvAda nahIM hai jaisA ki zAstrIjI ne kahA hai / anekAnta vastusvarUpa hai / vastusvarUpa ko khicar3IvAda kahanA zAstrIjI ko kahIM taka zobhA detA hai| jisaprakAra pIliyA roga vAle ko sapheda vastu bhI pIlI
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1121 dikhAI detI hai, usIprakAra ekAnta mithyAtva se grasita prANI ko anekAntAtmaka vastu bhI ekAnta hI dikhAI detI hai| aise prANI ke liye syAdvAda se mudrita jinavANI parama auSadhi hai| yadi vaha ekAntavAda se dUSita zrutarUpI kUpatha kA sevana karegA to saMsArarUpI roga bar3hatA hI jaavegaa| -jai. ga. 13-12-62/X/ DI. ela. zAstrI mAtra prAtmayogyatA se hI mokSa mAnanA ekAnta mithyAtva hai zaMkA-kyA mAtra AtmayogyatA se hI mokSa kI prApti ho jAtI hai yA anukUla bAhya nimittoM kI bhI AvazyakatA hai ? samAdhAna-mAtra AtmayogyatA se hI mokSa kI prApti ho jAtI hai, aisA ekAntaniyama nahIM hai| mokSaprApti ke liye aneka kAraNoM meM se eka kAraNa AtmayogyatA bhI hai| kArya kI siddhi aneka kAraNoM se ho kAraNa se kArya kI siddhi nahIM hotii|' jitane bhI bhavyajIva haiM una sabameM mokSaprApti kI yogyatA hai| kahA bhI hai-'jo jIva siddhatva arthAt sarvakarma se rahita muktirUpa avasthA ke pAne ke yogya haiM ve bhavya siddha haiN|" vizeSArtha meM paM0 kulacandajI ne 1939 meM likhA hai-'siddha avasthA kI yogyatA rakhate hue bhI tadanukUla sAmagrI ke nahIM milane se siddha pada kI prApti nahIM hotI hai| yadi mAtra AtmayogyatA se hI mokSaprApti hotI to saba hI bhavya jIva mokSa meM hote aura saMsAra meM bhavyoM kA abhAva ho jAne se abhavyoM ke prabhAva kA prasaMga A jaaygaa| isaprakAra saMsArI jIvoM ke abhAva se mukta jIvoM ke prabhAva kA bhI prasaMga A jAyagA kyoMki samasta padArtha apane pratipakSasahita upalabdha hote haiM isa niyama ke anusAra pratipakSa ke abhAva meM vivakSita padArtha kA bhI abhAva ho jAyagA (dha0 pu. 14 pR0 234; ja0 dha0 pu. 1 pR0 52-53 ) / muktiprApti ke liye prAtmayogyatA ke sAtha-sAtha manuSyaparyAya, dravya puruSaveda, vajravRSabhanArAcasaMhanana, uttama kUla Adi dravya, kSetra, kAla aura samyagdarzanAdi bhAva kI bhI AvazyakatA hai / aSTasahasrI kArikA 88 meM bhI kahA hai ki deva aura puruSArtha donoM se mokSa kI siddhi hoya hai| ataH mAtra upAdAna kI yogyatA se kArya kI siddhi mAnane vAloM ke ekAnta mithyAtva kA dUSaNa pAtA hai| jainadharma kA mUla siddhAnta anekAnta hai| usako nahIM chor3anA caahiye| mAtra Atma-yogyatA se mukti mAnane para strI ( mahilA ) kI mukti kA niSedha nahIM ho sakegA, jinake pUrva saMskAra mahilA-mukti ke haiM ve hI saMskAravaza mAtra AtmayogyatA se mukti mAnate haiM / -po. ga. 5-12-63/IX/ pannAlAla mlecchoM ke mokSa kA prabhAva zaMkA-mleccha usI bhava se mokSa jA sakatA hai yA nahIM ? samAdhAna-karmabhUmija mleccha do prakAra ke haiN| pAMca mleccha khaMDoM meM utpanna hone vAle mleccha aura prAryakhaNDa meM utpanna honevAle zaka, yavana Adi mleccha / AryakhaNDa ke mleccha to munidIkSA ke bhI yogya nahIM haiM, kyoMki pAkhaNDa ke cAra vargoM meM se uttama tInavarNa vAle dIkSA ke yogya haiM [ pravacanasAra ] mleccha khaNDa meM utpanna hone 1. "sAmagrI janikA, naeNkaM kAraNaM" (rA. vA. a. 5 sU. 17) 2. "siddhattaNassa joggA je jIvA te havaMti bhvsiddhaa| [dha. pu. 1 pR. 151 tathA go. jI. 550 ]
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1122 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : vAle mlecchamanuSya cakravartI ke sAtha AryakhaNDa meM AveM aura mleccha rAjAoM kA cakravartI Adi ke sAtha vivAhAdi saMbaMdha pAie hai tinake dIkSA kA grahaNa saMbhave hai| [la. sA0 gAthA 195 ko saMskRta TIkA ] ina mleccha ke bhI aise utkRSTasaMyama labdhisthAna nahIM hote jo usI bhava se mokSa ho ske| aisA labdhisAra gAthA 195 kI saMskRta TIkA se pratIta hotA hai| vidvatmaMDala isa para vizeSa vicArane kI kRpA kreN| -. ga. 5-12-66/VIII/ ra. lA. jaina gaNadharoM ke tadbhava mokSagAmI hone kA niyama nahIM zaMkA-kyA gaNadhara tadbhava mokSagAmI hI hote haiM ? samAdhAna-sabhI gaNadharoM ke tadbhava mokSagAmI hone kA niyama nahIM hai| -jaM. ga. 23-5-63/ /pro. manoharalAla 6 mAsa 8 samaya ke 608 veM bhAga meM eka jIva kI mukti kA niyama nahIM zaMkA-6 mahine 8 samaya meM 605 jIva nigova se nikalate haiM aura itane samaya meM itane hI jIva mokSa jAte haiM, yaha niyama hai| yaha 6 mahInA 8 samaya kA kAla kaba se kaba taka kA hai| arthAta kaba se Arambha hokara calatA hai arthAt utsapiNI-avasarpiNI Adi koI kAla Arambha hone ke sAtha yA aura kisI prakAra / yadi aisA na ho aura kabhIkA 6 mahInA 8 samaya mAnA jAya taba to 6 mahIne 8 samaya ke pUre kAla meM barAbararUpa se vibhakta samayoM meM mokSa honA va nigoda se nikalanA honA cAhiye ? samAdhAna-chaha mahine aura AThasamaya kI gaNanA anAdikAla se calI pA rahI hai| chahamahine pAThasamaya kI aisI saMkhyA hai ki jisase ekavarSa yA kalpakAla pUrA vibhAjita nahIM hotaa| ata: chayastha yaha nahIM jAna sakatA ki chaha mahine aura pAThasamaya kAla kisa samaya prArambha huA aura kisa samaya samApta hogaa| kintu mAtra chadmastha ke na jAnane se, ArSa graMtha kA kathana bhUTha yA apramANa nahIM ho sktaa| jisaprakAra hama yaha nahIM jAnate ki amuka nizcita samaya hamako darzanopayoga hotA hai yA isasamaya ho rahA hai to kyA darzanopayoga kA prabhAva hai? darzanopayoga avazya hai, kintu hamArA jJAna itanA kama hai ki hama usako nahIM jAna skte| zrI gautama gaNadhara ne divyadhvani ke AdhAra para dvAdazAGga meM nAnAjIvoM kI apekSA mokSa jAne kA uskRSTa antara chaha mahinA kahA hai aura niraMtara mokSa jAne kA utkRSTa kAla 8 samaya kahA hai ataH chahamahine AThasamaya kA kAla 608 barAbara bhAgoM meM vibhakta nahIM hai / kahA bhI hai caduNhaM khavagANaM ajogikevaloNamataraM kevaciraM kAlAdo hovi, NANAjIvaM paDucca jahaNeNa egasamayaM // 16 // ukkasseNa chammAsaM ||17||dh0 pu0 5 pR0 20-21 / cAroM kSapaka aura ayogikevalI kA antara kitane kAla hotA hai ? nAnAjIvoM kI apekSA jaghanya se ekasamaya hotA hai aura utkRSTa antarakAla chahamAsa hotA hai| "aTTasamayAhiya-cha-mAsambhatare khavagaseDhi pAoggA aTThasamayA havaMti / " [dha0 pu0 3 pR0 92 ]
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1123 artha-pAThasamaya adhika chaha mahine ke bhItara nirantara kSapakazreNI ke yogya AThasamaya hote haiN| sAdhupuruSoM ke liye bhASagraMtha hI cakSu haiM / usI ke AdhAra para kucha kahA jA sakatA hai mAtra mana ko kalpanAoM para ArSavAkyoM kA virodha nahIM honA cAhiye / -jaM. ga. 27-12-65/VIII/ ra. lA. jaina 6 mAsa 8 samaya meM 608 yA 562 jIva mokSa jAte haiM zaMkA-608 jIvoM ke 6 mahine 8 samaya meM niyama se mokSa meM jAne aura itane hI jIvoM kA nitya nigoda se nikalane kA kathana kahA~ pAyA jAtA hai ? kyA yaha saMkhyA nizcita hai yA isameM hIna adhikatA bhI ho sakatI hai ? samAdhAna-zrI ja0 dha0 pu0 4 pR0 100 para kahA hai ki chaha mahInA AThasamaya meM chahasauATha jIva jAte haiM aura utane hI jIva nityanigoda se nikalate haiN| kyoMki prAya ke anusAra vyaya hotA hai| "aayaannusaarivyttaado| aThuttarachassavajIvesu cadugadiNigodehito NivANaM gavesu NiccaNigodehito cadugadiNigovesu ettiyA ceva jIvA asamayAhiyachammAsaMtareNa pavissaMti tti prmguruvdesaado|" ja0 dha0 pu0 4 pR. 100 kintu zrI yativRSabhAcArya ke matAnusAra 592 jIva 6 mahInA AThasamaya meM mokSa jAte haiN| tIdasamayANa saMkhe paNasayavANauviruvasaMgraNi / ausamayAdhiya chammAsaya bhajidaM NivvadA samve / / 4 / 2960 // (ti050) artha-atItakAla ke samayoM kI saMkhyA ko pAMcasau bAnaveM rUpoM se guNita karake usameM ATha samaya adhika chahamAsoM ke samayoM kA bhAga dene para labdharAzi pramANa saba muktajIvoM kI saMkhyA hai| yaha to nizcita hai ki chaha mahIne AThasamaya meM 608 yA 562 jIva nityanigoda se nikalakara vyavahArarAzi meM AveMge kintu, yaha nizcita nahIM hai ki vivakSita chaha mahInA ATha samaya meM amuka-amuka jIva nityanigoda se nikaleMge aura na isaprakAra kA kathana ArSagranthoM meM pAyA jAtA hai| -jaM. ga. 4-1-68/VII/ prAM. ku. bar3ajAtyA saMhanana mokSa meM sAdhaka zaMkA-yadi saMhanana kI kamIvAle ko vairAgya A jAtA hai| to usako mokSa kyoM nahIM hotaa| samAdhAna-saba prANI sukha kI icchA karate haiN| vaha sukha spaSTatayA mokSa meM hai, vaha mokSa samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritrasvarUpa ratnatraya ke siddha hone para hotA hai / vaha ratnatraya digambarasAdhu ke hotA hai| ukta sAdhU kI sthiti zarIra ke nimitta hotI hai| loka meM mokSa ke kAraNIbhUta jisa ratnatraya kI stuti kI jAtI hai 1. sarvo vAJchati saukhyameva tanubhRttanmosa eva sphuTam / dRSTyAdivaya eva sidhyati sa tanniyantha eva sthitam / tavRttirvapuSo'sya vRttirazanAtahIyate zrAvakaH, kAlekliSTatare'pi mokSapadavIprAyastatovartate ||8[pdmnndipvishti a.7]
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1124 ] [paM. ratanacanda jaina mukhtAra : baha maniyoM ke dvArA zarIra kI zakti se dhAraNa kiyA jAtA hai| samyagdarzana saMjJI arthAta manavAle ke hI hotA hai prasaMjJI jIva ke samyagdarzana nahIM hotaa| dravyamana ke binA bhAvamana hotA nahIM (dha. pu. 1 pR. 26. ) / isaprakAra zArIrika zakti tathA dravyamana bhI mokSa prApti meM sahakArIkAraNa hai| antamuhataM kI sthitivAle dhyAna ke liye bhI uttamasaMhanana kI AvazyakatA kahI gaI hai| ataH jisake saMhanana kI kamI hai usake vairAgya to ho sakatA hai, kintu zakti ke abhAva meM kAraNa zuddhAtmasvarUpa meM sthita nahIM raha sakatA, ataH usako mokSa nahIM hotaa| kahA bhI hai"viziSTa saMhananAdi zaktayabhAvAgniraMtaraM tatra sthAtuM na zaknoti / " "saMhananAdizaktayAbhAvAcchuddhAtmasvarUpaM sthAtuma. zakyatvAdvartamAnabhave puNyabaMdha eva, bhavAntare tu paramAtmabhAvanAsthiratve sati niyamena mokSo bhavati // " (paMcAstikAya gAyA 170 aura 171 para zrI jayasenAcArya kI TIkA ) arthAta-saMhananAdi kI zaktike abhAva ke kAraNa zuddha AtmasvarUpa meM sthita hone ke liye azakya hone se vartamAnabhava meM puNyabandha karake bhavAntara meM niyama se mokSa jAtA hai| yadyapi saMhanana pudgalavipAkI karmaprakRti hai tathApi sarvotkRSTa saMhanana binA mokSa nahIM jA sktaa| ataH saMhananakI kamI mokSa ke liye bAdhaka kAraNa hai| -jaM. ga. ............."/""| a. pannAlAla chahoM saMsthAnoM se mokSa zaMkA-chahoM saMsthAnoM meM se kaunase saMsthAna se mokSa hai ? kyA vAmanasaMsthAna se bhI mokSa hai ? samAdhAna-chahoM saMsthAna kA udaya terahaveMguNasthAna taka hai kyoMki saMsthAnanAmakarmapudgala vipAkI hai| terahaveMguNasthAna ke anta meM chahoMsaMsthAnoM kI udayavyucchitti hojAtI hai ( go. ka. gAthA 271 ttiikaa)| caudahaveMguNasthAna meM kisI bhI saMsthAna kA udaya nahIM rahatA aura mokSa caudahaveMguNasthAna se hotA hai| terahaveMguNasthAna meM jaba chahoMsaMsthAnoM meM se kisI bhI eka saMsthAna kA udaya saMbhava hai to vAmanasaMsthAna kA udaya bhI ho sakatA hai| kintu usase zarIra meM itanA sUkSma vAmanapanA hotA hai ki zarIra viDarUpa nahIM ho jAtA / karma kA anubhava udaya hai|| prAkRta paMcasaMgraha pR0 676 ) / karma phala dene ke samaya meM 'udaya' saMjJA ko prApta hotA hai ( jayadhavala pu0 1 pR0 291) / -Ne. ga. 4-7-63/IX/ a. sukhadeva siddhoM meM utpAda, vyaya, dhrauvya zaMkA-siddhoM meM bhI utpAda, vyaya, dhruva kahA jAtA hai| vyaya kisaprakAra hai ? samAdhAna-siddhajIva dravya ko zuddha avasthA hai| usa zuddhaavasthA meM jIvadravya bhI to hai hii| dravya kA lakSaNa 'sat' kahA gayA hai aura 'sat' ko utpAda, vyaya, dhrauvyasvarUpa kahA hai ( ta. sU. adhyAya 5 sUtra 29, 30) / prataH siddhaavasthA meM bhI jIva ke agurulaghuguNa dvArA pratisamaya pariNamana hotA rahatA hai / jisake kAraNa pratisamaya - 1. mokSasya kAraNamabhiSTutamata loke taddhAryate munibhiTaMgabalAttadantAt / [paM. paM. 1/11 pUrvArdha ] 2. eiMdiyA bIiMdiyA tIiMdiyA cariMdiyA asaNNipaMcidiyA ekami ceva micchAidviguNaTThANe // 38 // [dhayala 1/2:1] 3. uttamasaMhananasyakAcintAnirodho dhyAnamAntamuhUrtAt / [ ta. sU. 6/27 ]
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva dhaura kRtitva ] [ 1125 pUrva - pUrva paryAya kA vyaya aura navIna navInaparyAya kA utpAda hotA rahatA hai / yaha pariNamana zuddha hone ke kAraNa sazapariNamana hotA hai| AtmA meM pratisamaya jAnane kI kriyA hotI rahatI hai| athavA jJeyapadArthoM meM pratikSaNa utpAda vyaya hotA rahatA hai ataH kevalajJAna meM bhI jJeyoM kI apekSA pratisamaya pariNamana ( utpAda, vyaya) hotA rahatA hai ( pra. sA. gA. 19, zrI jayasenAcArya kI TIkA; ja. dha. pu 1 pR. 51 va 55 vRhadravyasaMgraha pR. 46 saMskRta TIkA ) pUrva-pUrva paryAya ke vyaya kI apekSA siddhoM meM bhI pratisamaya utpAda va vyaya siddha ho jAtA hai / - ga. 13-6-63 / 1X / bra. sukhadeva zuddhAtmA meM yogazakti kA prabhAva zaMkA yoga AtmA kI zakti hai aura zakti kA kabhI abhAva hotA nahIM hai| ataH muktajIvoM meM bhI yogazakti honA cAhiye ? samAdhAna- siddhoM meM yogazakti nahIM hai, kyoMki prAtma-parispandarUpa kiyA kA prabhAva hai| siddhoM meM to niSkriyazakti hai| zrI samayasAra meM bhI kahA hai-" sakalakarmoparamapravRttAtmapradeza naM vyadyarUpA niSkriyatvazaktiH " arthAt samastakamoM ke uparama se pravRtta grAtmapradezoM kI niSpandatA svarUpa niSkriyatvazakti hai| isakA abhiprAya yaha hai ki karmoM ke kAraNa AtmapradezoM meM parispaMda hotA thA, karmoM kA abhAva ho jAne para muktaAtmA meM svAbhAvikaniSkriyatvazakti pragaTa ho jAtI hai| siddhoM meM jaba niSkriyatvazakti hai to yogazakti arthAt kriyAvatIzakti nahIM ho sktii| yahA~ para bhI parispaMda ko kriyA kahA hai| go0 jIvakANDa meM nimnalikhita gAthA AI hai; jisake AdhAra para muktajIvoM meM yogazakti kahI jAtI hai| poggalavivAI dehodayeNa maNavayaNa - kAya - juttassa / jIvassa jA hu sattI kammAgamakAraNaM jogo // arthAt - pudgalavipAkI zarIranAmakarmodaya se, mana, vacana, kAyayukta jIva kI usazakti ko yoga kahate haiM jo karmoM ke Agamana meM kAraNa hai / isa gAthA meM "mana, vacana, kAya se yukta jIva kI zakti hai" isa padapara se spaSTa kara diyA ki yaha zakti saMsArIjIva kI hai, muktajIva kI nahIM hai, kyoMki muktajIva mama, vacana, kAyayukta nahIM hote haiN| " vudgala vipAkI nAmakarma ke udaya se" isa pada se yaha spaSTa karA diyA ki saMsArI jIva kI yaha zakti svAbhAvika zakti nahIM hai, kintu karmodayakRta hai| kyoMki jahA~ taka zarIra nAmakarma kA udaya rahatA hai vahA~ taka arthAt terahaveM guNasthAna taka karmoM ke Agamana meM kAraNarUpa zakti arthAt yoga rahatA hai| caudahaveM guNasthAna meM zarIranAma karmodaya kA prabhAva ho jAtA hai ataH isa zaktirUpa upayoga kA bhI abhAva ho jAtA hai| isI prakAra mukta jIvoM meM bhI karmoM ke bhAgamana meM kAraNarUpa zakti kA prabhAva hai| zrI kundakundAdi AcAryoM ne mukta jIvoM meM yogazakti kA sadbhAva nahIM batalAyA hai| Arya grantha ke AdhAra ke binA muktajIvoM meM yogazakti kahanA ucita pratIta nahIM hotA siddha bhagavAna meM cAritra kA abhAva aura yoga kA sadbhAva mAnanA kahA~ taka ThIka hai ? vidvAna isa para gambhIratA se vicAra kreN| - jai. ga. 28-2-66/IX / ra. lA. jaina
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1126 ] [paM. ratanacanda jaina mukhtAra / mokSamArga meM avalambana zaMkA-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kI ekatArUpa jo mokSamArga hai vaha kisake avalambana se hotA hai ? kyA pAriNAmikamAva ke avalambana se hotA hai ? samAdhAna-sAta tatvoM ke zraddhAna va jJAna se samyagdarzana va samyagjJAna utpanna hotA hai kahA bhI hai 'tattvArtha zraddhAnaM samyagdarzanam // 2 // 'jIvAjIvAtravabandha-saMbara-nirjarA-mokSAstatvam // 4 // ( mo. zA. prathama adhyAya) isIprakAra samayasAra meM bhI kahA hai 'bhUyastheNAbhigavA jIvAjIvA ya puNNapAvaM ca / AsavasaMvaraNijjara baMdhomokkho ya sammatta // 13 // ' niyamasAra gAthA 5 meM bhI kahA hai 'attAgamataccANaM saddahaNAvo havei sammattaM / ' bRhadvavyasaMgraha meM bhI kahA hai jIvAvIsahahaNaM sammatta svamappaNo taM tu / duramiNivesa-vimukkaM gANaM samma khu hodi sadi jamhi // 41 // isaprakAra se jIvAdi sAta tattvoM ke zraddhAna ko samyagdarzana kahA hai aura vaha samyagdarzana nizcaya se AtmA kA hI pariNAma hai ataH nizcaya se AtmA hI samyagdarzana hai aura durabhiniveza ( saMzaya, viparyaya, anadhyavasAya ) se rahita samyagjJAna hai| vRhadradhyasaMgraha gAthA 45 va 36 meM cAritra kA lakSaNa kahA hai / nizcayasamyakcAritra kA lakSaNa isaprakAra kahA hai-'saMsAra ke kAraNoM ko naSTa karane ke liye jJAnI jIva ke jo bAhya aura antaraMga kriyA kA nirodha hai vaha nizcayacAritra hai|' cAritra meM bhI dhyAna kI mukhyatA hai kyoMki karmoM kI vizeSa nirjarA dhyAna se hotI hai| isa dhyAna meM kisakA avalambana hotA hai dhyeya kyA hotA hai ? isa viSaya meM vRhadravyasaMgraha gAthA 55 meM kahA hai jisa kisI padArtha kA dhyAna karate hue sAdhu jaba nispRhavRtti ( samasta icchArahita ) hote hue ekAgracitta hote haiM taba unakA vaha dhyAna nizcayadhyAna hotA hai|' dha. pu. 13 pR 70 para dhyeya kA kathana karate hue kahA hai ki 'jinadeva, dvArA upadiSTa nI padArtha, bAraha anuprekSA, zreNI ArohaNa vidhi, teIsa vargaNAyeM, pA~ca parivartana, prakRti, pradeza, sthiti, anubhAga athavA yaha loka dhyAna ke pAlambana se bharA huA hai, kyoMki kSapaka mana se jisa-jisa vastu ko dekhatA hai vaha vaha vastu dhyAna kA Alambana hotI hai|' AjJAvicaya, vipAkavicaya aura saMsthAna vicaya ye saba dharmadhyAna haiN| mAtra pAriNAmikabhAva ke Alambana se dhyAna hotA hai, aisA ekAnta nahIM hai, kintu nIcalI arthAta prArambhika avasthA meM AtmA ke zUddha svarUpa arthAta paramAtmA ke svarUpa ko dhyeya banAnA cAhiye, kyoMki vahAM para anya dhyeyoM meM rAgAdi kI utpatti kI sambhAvanA hai| pAriNAmikabhAva to na bandha kA kAraNa hai aura na mokSa kA kAraNa hai| kyoMki pAriNAmikabhAva anAdiananta hone se nitya haiN| nitya meM artha-kriyA banatI nhiiN| spaSTa hai ki prakriyA kramazaH yA yugapat hotI hai aura krama tathA yogapadya nitya meM banate nhiiN| pAriNAmikabhAva na zuddha haiM, na hI prazuddha haiM, kyoMki vaha nitya haiN| nitya hone se na vaha kAraNa hai aura na kArya hai / kahA bhI hai
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1127 ovaiyA baMdhayarA uvasama khaya-missayA ya mokkhayarA / bhAvo du pAriNAmio karaNobhaya-vajjiyo hovi // 3 // artha-audAyakabhAva baMdha karanevAle haiM; aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamikabhAva mokSake kAraNa haiM, tathA pAriNAmikabhAva bandha aura mokSa donoM ke kAraNa se rahita haiM (dha pu. 7 pR 9) isa sabakA sAra yaha hai ki rAgabhAva bandha kA kAraNa hai aura vItarAgatA mokSa kA kAraNa hai| kahA bhI hai ratto baMdhAdi kamma mucadi jIvo virAga sNptto| eso jiNovadeso tamhA kammesu mA rajja // 150 // ( samayasAra ) arthAt-rAgI karmoM ko bAMdhatA hai, vItarAgI karmoM se chUTa jAtA hai, yaha jina bhagavAna kA upadeza hai| -jaM. ga. 23-5-63/IX| pro. manoharalAla jaina siddhoM meM kisa karma ke kSaya se kaunase guNa kA prAdurbhAva hotA hai ? zaMkA-kisa karma ke kSaya se kaunasA guNa siddhoM meM pragaTa hotA hai ? siddhoM meM avagAhanasva nAmakA guNa kisa karma ke kSaya se utpanna hotA hai ? aura usakA kyA kArya hai ? samAdhAna-zrI amRtacandrAcArya ne 'tattvArthasAra' ke mokSatattva varNana ke zloka 37.40 meM karmakSaya kI apekSA siddhoM ke guNoM kA kathana kiyA hai| jJAnAvaraNahAnAnte, kevalajJAnazAlinaH / darzanAvaraNacchedAdudyat kevalavarzanAH // 37 / / vedniiysmucchedaaddhyaanaadhtvmaashritaaH| mohanIyasamucchevAtsamyaktvamacalaM zritAH // 38 // AyuH karmasamucchedAt, paramaM saumymaashritaaH| nAmakarmasamucchevAdavagAhanazAlinaH // 39 // gotrakarmasamucchedAtsadA'gaurava lAghavAH / antarAyasamucchedAdanantavIryamAzritAH // 40 // ina zlokoM meM yaha batalAyA gayA hai-jJAnAvaraNakarma ke nAza se kevalajJAna, darzanAvaraNa ke nAza se kevala darzana, vedanIyakarma ke nAza se avyAbAdha, mohanIyakarma ke nAza se samyaktva, Ayukarma ke nAza se saumya, nAmakarma ke nAza se avagAhana, gotrakarma ke nAza se agurulaghU praura antarAyakarma ke nAza se anantavIrya isaprakAra AThakoM ke nAza se siddhoM meM ATha guNa hote haiN| yaha kathana paramAtmaprakAza gAthA 61 kI TIkA meM bhI hai| tathA dha.pU. 7 pR. 14 para bhI hai| siddhoM meM avagAhanagaNa nAmakarma ke kSaya se hotA hai| isakA kArya anantAnantasiddhoM ko pravagAha denA hai| usa kSetra meM sthita ekendriyajIvoM ko tathA pudgala Adi pA~cadravyoM ko avagAhana denaa| kintu samasta jIvoM ko samasta pudgaloM ko, sampUrNa dharmadravya ko, sampUrNa adharmadravya ko, samasta kAladravyoM ko, sampUrNa AkAzadravya ko avakAza dene meM asamartha hone ke kAraNa siddhoM kA avagAhanahetatva lakSaNa nahIM kahA gayA hai| AkAzadravya sampUrNa
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1128 ] [ pa0 ratanacanda jaina mukhtAra 1 aura samasta dravyoM ko avagAhana detA hai, isaliye AkAzadravya kA avagAhanahetutva lakSaNa kahA gayA hai| siddhoM meM guNoM ke atirikta anya bhI anantaguNa haiM / jaise--- akaSAyatva, vItarAgatA, nirnAmatA Adi / --../......../............- / ........ zaMkA- siddhoM meM sukha kisa karma ke abhAva se hotA hai ? samAdhAna- isa sambandha meM koI ekAnta niyama nahIM hai / zrI padmanandi AcArya ne moha ke kSaya se siddha bhagavAna meM sukha svIkAra kiyA hai- 'saukhyaM ca mohakSayAtu / ' saMskRta TIkA- 'siddhAnAM saukhyaM vartate / kasmAt ? mohakSayAt / ' artha - mohanIya karma ke kSaya se sukha pragaTa hotA hai / siddha bhagavAna ke moha kA kSaya ho jAne se sukha vartatA hai| zrI sAgara AcArya ne bhI kahA hai- 'nirvANasukham tatsukhaM mohakSayAt / ' arthAta - nirvANasukha mohakSaya se hotA hai / sukha kA lakSaNa anAkulatA hai (anAkulatvalakSaNaM saukhyaM ) / rAgadveSa arthAt kaSAya se AkulatA hotI hai / cAritramoha kA kSaya ho jAnepara rAgadveSa kaSAya kA prabhAva ho jAne se anukUlatA svayameva ho jAtI hai| isa apekSA se cAritramoha ke kSaya se sukha pragaTa hotA hai, aisA ASavAkya hai / zrI amRtacandrAcArya ne 'svabhAvapratighAtAbhAva hetukaM hi saukhyaM' arthAt sukha kA kAraNa svabhAva ( jJAna darzana ) ke ghAtaka ( jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa ) karmoM kA kSaya hai, aisA sukha kA lakSaNa kiyA hai / ataH inake tathA zrI kundakundAcArya ke matAnusAra cAroM ghAtiyAkarmoM ke kSaya se sukha hotA hai, kyoMki jahA~ para svabhAva kA ghAta hai vahA~ para sukha nahIM ho sakatA / ayAbAdhaguNa kI apekSA, vedanIyakarma ke kSaya se sukha utpanna hotA hai, kyoMki vedanIyakarma sukha guNa kA pratibandhaka hai| 'AyuSya vedanIyodayayojavordhvagamanapratibandhakayoH sattvAt / ' arthAt- - UrdhvagamanasvabhAva kA pratibandhaka Ayukarma kA udaya zrIra sukhaguNa kA pratibandhaka vedanIyakamaM kA udaya arihaMtoM ke pAyA jAtA hai / jassodaeNa jIvo suhaM va dukkhaM va duvihamaNuhavai / tarasodayavakharaNa du jAyadi adhyasthaNaMtasuho // artha - jisa vedanIyakarma ke udaya se jIva sukha aura dukha isaprakAra kI do avasthAoM kA anubhava karatA hai, usI vedanIyakarma ke kSaya se Atmastha anantasukha utpanna hotA hai / 'siddhAnAm akSajam indriyautpannam sukhaM duHkhaM na / kasmAt ! vedanIyakarmavirahAt nAzAt // ' arthAt -- siddha bhagavAna ke indriyajanita sukha duHkha nahIM hai, kyoMki vedanIyakarma kA kSaya ho gayA hai / isaprakAra bhinna- ninna apekSAoM se sukhotpatti ke viSaya meM aneka kathana haiM jo vAstavika haiN| jo moha ke kSaya se sukha nahIM mAnatA usane 'syAdvAda' ko nahIM samajhA / - jaM. 1. 6-2-67/18/ .. ***: 2000
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva ra kRtitva ] kathaMcit cAroM gatiyoM se siddhi zaMkA- tattvArtha sUtra vasamaadhyAya meM gati Adi kI apekSA ATha bheda kaise sambhava hai, kyoMki siddha to mAtra manuSyagati se hote haiM ? samAdhAna- dravyArthikanaya kI apekSA na to baMdha hai, na mokSa hai, na manuSya Adi gati hai / vyavahAranaya kI apekSA baMdha, mokSa Adi saba avasthAe~ haiM / manuSyagati nAmakarma ke udaya se jIva aura pudgala ina donoM dravyoM kI jo samAnajAti dravyaparyAya utpanna hotI hai, vaha manuSyagati hai / manuSyagati meM hI tapa hotA hai / manuSyagati meM hI samasta mahAvrata hote haiM, manuSyagati meM hI zukladhyAna hotA hai aura manuSyagati se hI mokSa kI prApti hotI hai ( svAmikArtikeyAnuprekSA, gAthA 299 ) / bhUtanaya ( bhUtapUrva prajJApananaya ) kI dRSTi se anantara gati kI apekSA kevala manuSyagati se siddha hotA hai, kintu ekAntaragati kI apekSA cAroM gatiyoM se siddha hote haiM; kyoMki, kisI bhI gati se manuSya hokara siddha ho sakatA hai| pratyutpannadRSTi se siddhagati meM siddha hote haiM ( rA0 vA0 a0 10 sUtra 9 vArtika 4 / reradRSTi se Agama meM koI bAdhA nahIM AtI, kyoMki Agama meM kathana anekAntadRSTi se hai / [ 1129 - jai. ga. 10-10-63 / 1X / gulajArIlAla sAkSAt aura paramparA mokSamArga zaMkA- saMsAra aura mokSa kA kyA kAraNa hai ? samAdhAna - rAga-dveSa saMsAra ke kAraNa 'aura vItarAgatA mokSa kA kAraNa hai, zrI kundakundAcArya ne bhI kahA hai- rattobaMdhadi kammaM muMcadi jovo virAgasaMpatto / eso jiNovaveso tamhA kammesu mA rajja / / 150 / / samayasAra artha-rAgI jIva to karma ko bAMdhatA hai tathA vairAgya ko prApta huA jIva karma se chUTa jAtA hai arthAt mokSa ko prApta ho jAtA hai| yaha jina bhagavAna kA upadeza hai| isa kAraNa karmoM meM prIti mata karo, rAgI mata hozro / zrI amRtacandrAcArya isakI TIkA meM likhate haiM "ya khalu rakto'vazyameva karma bahanIyAt virakta evaM mucyetetyamAgamaH / " artha- jo rAgI hai vaha avazya karmoM ko bA~dhatA hI hai aura virakta hai vahI karmoM se chUTatA hai arthAt mokSa ko prApta hotA hai, aisA yaha prAgama kA vacana hai / rattobaMdhadi kammaM muccadi kammehiM rAmarahitatpA / eso baMghasamAso jIvANaM jANa Nicchayado // 178 // pravacanasAra artha - rAgI zrAtmA karmoM ko bAMdhatA hai aura rAgarahita AtmA karmoM se mukta hotA hai| yaha jIvoM ke baMdha kA saMkSepa kathana hai, aisA nizcaya se jAna |
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1130 ] [ paM0 ratanacanda jaina mumtAraH tamhA NivudikAmo rAgaM savattha kuNadi mA kici / so teNa vIvarAgo bhaviyo bhavasAyaraM taravi // 172 // (paMcAstikAya) artha-isaliye mokSAbhilASI jIva sarvatra kiMcit bhI rAga na kro| aisA karane se vaha bhavya jIva vIta. rAgI hokara bhavasAgara se tiratA hai| isakI TIkA meM zrI amRtacandrAcArya ne kahA hai"sAkSAtmokSamAgaMpurassaro hi vItarAgatvam / " arthAta-sAkSAtmokSamArga meM sacamuca vItarAgatA hI agrasara hai / zaMkA-paMcAstikAya gAthA 172 kI TIkA meM zrI amRtacandra AcArya ne vItarAgatA ko sAkSAta mokSamArga kahA hai to kyA usakA pratipakSI paramparA mokSamArga bhI hai / yadi paramparA mokSamArga nahIM to sAkSAta mokSamArga bhI nahIM ho sakatA, kyoMki 'sarva sapratipakSa hai' aisA siddhAnta hai| vaha paramparA mokSamArga kyA hai? samAdhAna-sAkSAt mokSamArga kA pratipakSI paramparA mokSamArga hai| zrI amRtacandrAcArya ne isa paramparA. mokSamArga kA kathana kiyA hai| jo isaprakAra hai "ahaMdAdibhaktirUpaparasamayapravRtteH sAkSAnmokSahetutvAbhAve'pi paramparayA mokSahetutvasamAvadyotanametat / " sapayatyaM titthayaraM abhigadabuddhissa suttaroissa / dUrataraM NivvANaM saMjamatava saMpaottassa // 170 // (paMcAstikAya) "yaH khalu mokSArthamudyatamanAH samupAjitAcintyasaMyamatapobhAro'pyasaMbhAvita-parama-vairAgya bhUmikAdhirohaNasamarthaprabhuzaktiH piJjanalagnatUlanyAsanyAyena navapadArthaH sahAhaMvAdicirUpA paransamayapravRtti parityakttu notsahate, sa khala na nAma sAkSAnmokSaM labhate suralokAdiklezaprAptirUpayA paramparayA tamavApnoti / " ___ artha-ahaMtAdi kI bhaktirUpa para-samaya pravRtti meM sAkSAta mokSamArga kA abhAva hone para bhI paramparA mokSamArga ke sadbhAva kA dyotana karate haiM gAthArtha-saMyamatapa saMyukta hone para bhI, nava-padArtha tathA tIrthakara ke prati jisakA jhukAva hai aura jinasUtroM meM jisako prIti hai, vaha jIva abhI nirvANa se dUra hai| arthAt vaha paramparA se nirvANa ko prApta kregaa| TIkArtha-jo jIva vAstava meM mokSa ke liye udyamI hai aura acintya saMyama va tapa kA dhAraka hai phira bhI parama vairAgya ko prApta karane meM asamartha hai isaliye navapadArtha tathA ahaMtAdi kI prItirUpa para-samaya pravRtti ko tyAga nahIM sakatA, vaha jIva vAstava meM sAkSAt mokSa ko prApta nahIM karatA arthAt usI bhava se mokSa nahIM jAtA, kintu devaloka Adi kI paramparA dvArA nirvANa ko prApta kara letA hai| zrI jayasenAcArya ne bhI isa gAthA kI utthAnikA meM kahA hai"athAhaMvAdi-bhaktirUpaparasamayapravRttapuruSasya sAkSAnmokSahetutvAbhAvepi paramparayA mokSahetutvaM dyotayan / " arthAt -ahaMta Adi bhakti sAkSAt mokSamArga nahIM hai, kintu paramparA mokSa kA kAraNa hai|
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva pora kRtitva ] [ 1131 saMpajjavi NivANaM devAsura maNyarAyavihavehi / jIvassa carittAdo daMsaNaNANappahANAdo // 6 // ( pravacanasAra ) arthAt--darzana aura jJAna kI mukhyatAsahita cAritra se jIva ko indra, asurendra aura cakravartI prAdi kI sampadAsahita nirvANa milatA hai / zrI jayasenAcArya bhI isakI TIkA meM likhate haiM "sarAgacAritrAt punarvevAsuramanuSyarAjavibhUtijanako mukhyavRtyAviziSTa puSyabandho bhavati, paramparAnirvANaMceti / " arSa-sarAgacAritra se mukhyarUpa se viziSTapuNya baMdha hotA hai jisase devendra, asurendra aura cakravartI kI vibhUti milatI hai tathA paramparAse nirvANa milatA hai| "tapodhanAH zeSatapodhanAnA yAvatyaM kurvANA santaH kAyena kimapi niravadyayAvRtyaM kurvanti / vacanena dharmopadezaM ca zeSamauSadhAnapAnAdikaM gRhasthAnAmAdhInaM tena kAraNena vaiyAvRtyarUpo dharmo gRhasthAnAM mukhyaH tapodhanAnAM gaunnH| dvitIyaM ca kAraNaM nirvikAraciccamatkArabhAvanA pratipakSabhUtena viSayakaSAyanimittotpannenAtaraudradhyAnadvayena pariNatAnA gRhasthAnAmAtmAzritanizcayadharmasyAvakAzo nAsti yAvRtyAdi dharmeNa dAnavaJcanA mavati tagodhanasaMsargeNa nizcayavyavahAramokSamArgopadezalAmo bhavati / tatazca paraparayA nirvANaM labhaMta ityabhiprAyaH / " [pravacanasAra gAthA 254 TIkA ] artha-zeSa tapodhana kI vaiyAvRtti karanevAlA muni kAya se pAparahita vaiyAvRtti kA kArya karatA hai aura vacana se dharmopadeza detA hai| prauSadhi aura bhojana prAdi gRhasthoM ke AdhIna hai| isaliye muniyoM ke vayAvatti gauNa hai aura gRhasthoM ke mukhya hai| viSaya-kaSAya ke nimitta se utpanna honevAle AtaM-rodra khoTe dhyAna se bacane ke lie tathA muniyoM ke saMsarga se nizcaya va vyavahAra mokSamArga ke upadeza ke lAbha ke liye bhI gRhastha vaiyAvRtti karatA hai| isaliye vaiyAvRtti se paramparayA nirvANa kI prApti hotI hai / "samyaktvapUrvakaH zubhopayogo bhavati tavA mukhyavRtyA puNyabandho bhavati paramparayA nirvANaM ca / no puNyabandha. mAtrameva / " [ pravacanasAra gAthA 255 kI TIkA ] artha-samyaktvapUrvaka zubhopayoga se mukhyapane puNyabaMdha hotA hai, kintu paramparA se nirvANa kI prApti hotI hai, mAtra puNyabaMdha nahIM hotaa| ina pArSa vAkyoM se siddha hai ki pUrva avasthA meM ratnatraya sAkSAt mokSa kA kAraNa nahIM hai, kintu paramparA se mokSa kA kAraNa hai| zaMkA-vItarAgatA ko mokSa kA sAkSAta kAraNa batalAyA vItarAgatA, ratnatraya aura samyakcAritra meM kyA antara hai yA ye tInoM eka hI haiM? samAdhAna -vItarAgatA, ratnatraya aura samyakacAritra ina tInoM kA eka hI abhiprAya hai| zrI kunvandAcArya ne kahA bhI hai cArittaM khalu dhammo dhammo jo so samoti Niddivo / mohakkhoha-vihINo pariNAmo appaNo hu samo // 7 // pravacanasAra
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1132 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra / artha-cAritra vAstava meM dharma hai, aisA zrI sarvajJadeva ne kahA hai| sAmya moha-kSobharahita AtmA kA pariNAma hai| isakI TIkA meM zrI amRtacandrAcArya ne sAmyarUpa cAritra kA lakSaNa isaprakAra kahA hai'sAmyaM tu darzanacAritramohanIyodayApAditasamastamohakSomAbhAvAvatyantanirvikAro jIvasya pariNAmaH / ' artha-darzanamohanIya tathA cAritramohanIya ke udaya se utpanna hone vAle samasta moha aura kSobha ke abhAva ke kAraNa atyanta nirvikAra aisA jIva kA pariNAma sAmya arthAt vItarAgatA hai| zrI paMcAstikAya gAthA 154 ko TIkA meM bhI kahA hai 'rAgAvipariNatyabhAvAvaninvitaM taccaritaM; tadeva mokSamArga iti / tatra yatsvabhAvAvasthitAstitvarUpaM parabhAvAvasthitAstitvavyAvRttatvenAtyantamaninvitaM tadatra sAkSAnmokSamArgatvenAvadhAraNIyamiti / ' arthAta-rAgAdipariNAma ke abhAva ke kAraNa jo anidita hai vaha cAritra hai, vahI mokSamArga hai| svabhAva meM pravasthita astitvarUpa cAritra.jo ki parabhAvoM meM avasthita astitva se bhinna hone ke kAraNa atyanta pranidita hai, vaha sAkSAt mokSamArgarUpa se avadhAranA / vItarAgacAritra meM hI baMdha ke hetu ( rAga-dveSa ) kA prabhAva hai aura isase hI karmoM kI nirjarA hotI hai isIliye vItarAgacAritra ko sAkSAt mokSa mArga kahA gayA hai| zrI umAsvAmi ne kahA bhI hai bandhahesvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokSaH // 10 // 2 // artha-baMdha hetupoM ke prabhAva aura nirjarA se saba karmoM kA Atyantika kSaya honA hI mokSa hai| zaMkA-pUrNa vItarAgatA kaunase guNasthAna meM ho jAtI hai ? samAdhAna-mohanIyakarma rAgadveSa kI utpatti meM mukhya kAraNa hai / bArahaveM kSINamohaguNasthAna meM mohanIyakarma kA kSaya ho jAne se rAgadvaSa kA abhAva ho jAne ke kAraNa pUrNa vItarAgatA ho jAtI hai / isIliye pravacanasAra gAthA ko TIkA meM aura paMcAstikAya gAthA 154 kI TIkA meM zrI amRtacandrAcArya ne likhA hai ki 'mohanIyakarma se utpanna hone vAle samasta moha kSobha ( rAgadveSa ) ke abhAva ke kAraNa jIva ke atyanta nirvikAra pariNAma hote haiN| aura vaha pariNAma hI cAritra haiM tathA mokSamArga hai| zaMkA-jaba kSINamoha guNasthAna meM pUrNa vItarAgacAritra ho jAtA hai to usI samaya mokSa kyoM nahIM ho jAtI? __samAdhAna-yaha satya hai ki vItarAgatA athavA sAmya bhAva kI pUrNatA kSINamoha guNasthAna meM ho jAtI hai aura yaha vItarAgatA hI sAkSAt mokSa kA kAraNa hai| jaisA ki zrI amRtacandrAcArya ne paMcAstikAya gAthA 172 meM kahA hai "sAkSAnmokSamArgapurassaro hi vItarAgatvam / " arthAt-- sAkSAt mokSamArga meM sacamuca vItarAgatA hI agrasara hai|
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1133 phira bhI usako zarIra avasthA utpanna karane ke liye sahakArIkAraNoM kI aura bAdhakakAraNoM ke abhAva kI apekSA rahatI hai / kahA bhI hai 'kSINakaSAye varzana - cAritrayoH kSAyikatvepi muktatyutpAdane kevalApekSitvasya suprasiddhatvAt / ' zlo0 vA0 pR0 487 pra0 pu0 arthAt - kSINakaSAya nAmaka bArahaveM guNasthAna kI Adi meM samyaktva aura cAritra kSAyika ho jAne para bhI muktirUpa kArya kI utpatti karane meM kevalajJAna kI prapekSA rahatI hai, yaha bhale prakAra prasiddha hai / manuSyAyu kI zeSa sthiti muktirUpa kArya kI utpatti meM bAdhakakAraNa hai / kevalajJAna ke ho jAne para bhI vItarAgacAritra meM muktirUpa kArya ko utpanna karane kI zakti manuSyAyu ke zeSa sthiti-kAla dvArA bAdhita ho rahI hai| jo Ayu ke antima samaya meM athavA caudahaveM guNasthAnavartI AyogI jinendra ke antima samaya meM bAdhaka kAraNoM kA abhAva ho jAne para apanA kArya arthAt mukti ko utpanna kara detA hai / tenAyo gijinasyAntyakSaNavata prakIrtitam / ratnatrayamazeSAdyavidhAtakaraNaM dhruvam // 47 // ( zlo0 vA0 pra0 pu0 pR0 489 ) isaliye ayogIjina ke caudahaveM guNasthAna ke aMtima samayavartI ratnatraya sampUrNa karmoM kA vighAta karane vAlA kahA gayA hai / kevalajJAna Adi sahakArI kAraNoM se athavA bAdhakakAraNoM ke abhAva se bArahaveMguNasthAna ke kSAyika cAritra ke zravibhAgI praticchedoM meM athavA kSAyikacAritra meM koI vRddhi nahIM hotI hai, jaisA ki kahA bhI hai " kSAyika bhAvAnAM hAnirnApi vRddhiriti / " artha - kSAyika bhAvoM ke hAni bhI nahIM hotI aura vRddhi bhI nahIM hotI / bhAvoM meM hAni-vRddhi kA kAraNa pratipakSIkarma hai ata karma kA kSaya ho jAne para kSAyika bhAva meM hAni-vRddhi nahIM hotI / isa apekSA se bArahaveM guNasthAna meM vItarAgacAritra kI pUrNatA ho jAtI hai| phira bhI vaha, sahakArI kAraNoM ke abhAva meM zraura bAghaka kAraNoM ke sadbhAva meM anantara samaya meM muktirUpa kArya utpanna nahIM kara sakatA, isaliye sAkSAt kAraNa kI apekSA caudahaveM guNasthAna ke antima samayavartI vItarAgacAritra ko samarthaM kAraNa athavA sAkSAt kAraNa kahA gayA hai| usase pUrva kA ratnatraya paramparAkAraNa athavA asamartha kAraNa hai| ina donoM kathanoM meM koI vivAda nahIM hai, kyoMki mAtra vivakSA bheda hai / donoM hI kathana apanI apanI vivakSA se yathArtha haiM / zaMkA- jaba sabhI jIvoM ke bArahaveM guNasthAna meM pUrNavItarAgacAritra ho jAtA hai to sabhI jIvoM ko samAna kAla ke pazcAt hI mokSa ho jAnA cAhiye thA, kintu kucha to antarmuhUrta pazcAt ho mukta ho jAte haiM aura kucha ATha varSa kama eka koTi pUrva pazcAt mokSa ko prApta hote haiM aura kucha ina donoM ke madhyakAloM meM mukta hote haiM / isa kAla kI bhinnatA se yaha jJAta hotA hai ki terahaveMguNasthAna meM sabhI jIvoM ke vItarAga- pariNAma samAna nahIM hote / terahaveM guNasthAna meM vItarAga- pariNAmoM kI vibhinnatA se yaha siddha hotA hai ki bArahaveM - guNasthAna meM vItarAgacAritra pUrNa nahIM hotA / samAdhAna - bArahaveM Adi tInoM guNasthAnoM meM sabhI jIvoM ke vItarAgapariNAma samAna hote haiM, unameM vibhinnatA nahIM hai kyoMki vItarAgatA meM vibhinnatA kA kAraNa mohanIyakarma thA, jisakA bArahaveMguNasthAna ke prathama - samaya meM abhAva ho jAtA hai /
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1134 ] [ 50 ratanacanda jaina mukhtAra / bArahaveMguNasthAna meM pUrNa vItarAgakSAyikacAritra ho jAne para bhI muktikAla meM jo vibhinnatA pAI jAtI hai usameM vItarAgapariNAmoM kI hInAdhikatA kAraNa nahIM hai| kintu muktikAla kI vibhinnatA kA kAraNa manuSyAyu kA zeSa sthitikAla hai| zaMkA-mokSa kA sAkSAt kAraNa kyA hai ? samAdhAna - mokSa kA sAkSAt kAraNa nizcayanaya se caudahaveM guNasthAna ke antimasamaya kA ratnatraya hai, kintu vyavahAranaya se usase pUrva kA ratnatraya bhI mokSa kA kAraNa hai; syAdvAdiyoM ko isameM koI vivAda nahIM hai| zrI vidyAnanda AcArya ne kahA bhI hai ratnatritayarUpeNAyogakevalinoMtimekSaNe vivataMte hya tadabAdhyaM nizcitAnayAt // 14 // vyavahAranayAzrityA svetatprAgeva kAraNam / mokSasyeti vivAdena paryAptam tattvavevinAm // 95 // ( zlo. vA. 11) "jeyapadArthAH pratikSaNaM maGgatrayeNa pariNamanti tathA jJAnamapi paricchityapekSayA bhaGgAtrayeNa prinnmti|" [pravacanasAra pR0 25 rAyacana prathamAlA ] artha-jJeyapadArtha pratikSaNa utpAda, vyaya, dhrauvya tInarUpa se pariNamana karate haiM usI ke anusAra arthAt jJeyoM ke pariNamana ko jAnane kI apekSA se jJAna bhI utpAda, vyaya, dhrauvya ina tInarUpa pariNamana karatA hai| yena yenotpAdanyayadhrauvyarUpeNa pratikSaNaM jeyapadArthAH pariNamanti tatparicchityAkAreNAnihitavRtyA siddhajJAnamapi pariNamati / vRhadavyasaMgraha gAthA 14 ttiikaa| artha-jJeyapadArtha apane jisa-jisa utpAda, vyaya, dhrauvyarUpa se pratisamaya pariNamate haiM una-una ke jAnanerUpa AkAra se niricchukavRtti se ( binA icchA ke ) siddhoM kA jJAna bhI pariNamatA hai / "Na ca gANavisesadvAreNa upajjamANassa kevalaNANaMsassa kevalaNANattaM phiTTavi, pameyavaseNa pariyattamANamita-jIvaNANaMsANaM pi kevl-nnaannttaabhaavppsNgaado|"j.dh.puu.11.51 / . arthAta-yadi kevalajJAna ke aMza matijJAnAdi jJAna vizeSarUpa se utpanna hote haiM, isaliye unameM kevalamAnava nahIM mAnA jA sakatA hai to prameya ke vaza se siddhajIvoM ke bhI jJAnAMzoM meM parivartana dekhA jAtA hai. ata: una maMzoM meM bhI kevalajJAnatva nahIM bnegaa| padArthoM ke pariNamana ke AdhAra se kevalajJAna kA pariNamana hotA hai isIliye kevalajJAma ko padArthoM kI sahAyatA kI AvazyakatA hai isake atirikta indriyAdi ko sahAyatA kI bhAvazyakatA nahIM hai| isI bAta ko dhI vIrasenasvAmI ne kahA hai "AtmArthadhyatiriktasahAyanirapekSatvAdvA kevalamasahAyam / " ja. dha pu. 1 pR. 23 / upayukta sarvajJavANI ke viruddha jo anyamatoM kI taraha kevalajJAna ke AdhIna padArthoM kA pariNamana mAnatA hai vaha samyamdaSTi nahIM ho sakatA, kyoMki sarvajJavANI para usakI zraddhA nahIM hai| -jaM. ga. 15-4-65/29-4-65/VII/m...
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva / [ 1135 nava kevala labdhi zaMkA-zrI. daulatarAmajI kRta bhASA stuti meM 'nava kevala labdhi ramA ghrNt|' likhA hai| ye nau kevala labdhiyAM kauna-kauna sI haiM ? samAdhAna-1. kevalajJAna, 2. kevaladarzana, 3. kSAyikasamyaktta 4. kSAyikacAritra, 5. anantadAna, 6. anantalAbha, 7. anantabhoga, 8. ananta upabhoga, 9. anantavIrya: ye nau kevala labdhiyA~ haiN| kahA bhI hai "jJAnadarzanadAnalAbhamogopabhogavIryANi ca // 24 // " mokSazAstra / artha-kSAyika bhAva ke nau bheda haiM-kSAyikajJAna, kSAyikadarzana, kSAyikadAna, kSAyikalAbha, kSAyikabhoga, kSAyikaupabhoga, kSAyikavIrya, kSAyikasamyaktva aura kSAyikacAritra / dhI sarvArthasiddhi TIkA meM zrIpUjyapAdasvAmI ne bhI kahA hai "satra meM ca' zabda samyaktva aura cAritra ke grahaNa karane ke liye prAyA hai| jJAnAvaraNakarma ke atyantakSaya se kSAyikakevalajJAna hotA hai / isIprakAra darzanAvaraNakarma ke atyantakSaya se kSAyikakevaladarzana hotA hai| dAnAntarAyakarma ke atyantakSaya se ananta prANiyoM ke samudAya kA upakAra karanevAlA kSAyikaabhayadAna hotA hai| samasta lAbhAntarAyakarma ke kSaya se kavalAhAra kriyA se rahita kevaliyoM ke kSAyikalAbha hotA hai jisase unake zarIra ko balapradAna karane meM kAraNabhUta, dUsare manuSyoM ko asAdhAraNa parama zubha aura sUkSma aise ananta paramANu pratisamaya sambandha ko prApta hote haiN| samasta bhogAntarAyakarma ke kSaya se atizaya vAle kSAyikamanantabhoga kA prAdurbhAva hotA hai, jisase kusumadRSTi Adi Azcarya vizeSa hote haiM / samasta upabhogAnta rAya ke naSTa ho jAne se ananta kSAyika upabhoga hotA hai, jisase siMhAsana, camara aura tInachatra Adi vibhUtiyA~ hotI haiN| vIryAntarAyakarma ke pratyantakSaya se kSAyikAnantavIrya pragaTa hotA hai| pUrvokta sAta prakRtiyoM ( mithyAtva, samyagmithyAtva, samyaktva anantAnubandhIko-mAna-mAyA-lobha ) ke atyanta vinAza se kSAyikasamyaktva hotA hai| isIprakAra cAritramohanIyakarma ke pratyanta vinAza se kSAyikacAritra hotA hai|' siddhoM ke bhI kSAyaka labdhiyA~ zaMkA-ye nava kevala labdhi arahaMta bhagavAna kI haiM, kintu siddha bhagavAna meM ye nava kevala landhi nahIM pAI jAtI haiN| "aupazamikAvibhadhyatvAnAM ca / 3 / anyatra kevalasamyaktvajJAnavarzanasiddhasvebhyaH // 4 // " mo0 zA0 a0 10 arthAta aupazamikaAdi bhAvoM se bhavyatva taka bhAvoM kA abhAva hone se mokSa hotA hai, para kevala samyaktva kevalajJAna kevaladarzana aura siddhatvabhAva kA abhAva nahIM hotaa| ina sUtroM se bhI spaSTa hai nau kevalalabdhi meM se siddhoM meM mAtra tInalabdhi rahatI haiN| kevalajJAna ke sAtha anantavIrya bhI liyA jA sakatA hai kyoMki jJAna aura vIrya kA avinAbhAvI sambandha hai, kintu kSAyika cAritra dAna lAma bhoga-upabhoga to kisI bhI apekSA nahIM grahaNa ho sakate / sikhoM meM mAtra cAra kevalalabdhi hotI haiM, isase adhika kisI bhI AcArya ne nahIM kahI haiM, siddhoM ke guNa nimna prakAra samyavarzana jJAna, agurulaghu avagAhanA / sUkSma vIrajavAna, nirAbAdha guNa siddhake /
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1136 ] [ paM. ratanacanda jaina mukhtAra / tathA gommaTasAra jIvakAMDa meM bhI siddhoM ke siddhagati, kevalajJAna; kevaladarzana, kSAyikasamyaktva aura anAhAraka; ye pAMca mArgaNA hotIM haiM, zeSa mArgaNA nahIM hotI, aisA kahA hai| ina saba pramANoM se siddha hotA hai ki siddhoM meM kSAyika cAritra, kSAyikadAna, kSAyikalAbha, kSAyikabhoga, kSAyikaupabhoga ye pA~ca labdhi nahIM hotI; zeSa are kSAyika labdhiyA~ hotI haiM aura arahaMta bhagavAna meM no kSAyika labdhi hotI haiM; arthAt siddhoM se arahaMtoM meM adhika kilabdhi hone ke kAraNa hI siddhoM se pUrva arahaMtoM ko namaskAra kiyA hai| kyA yaha ThIka nahIM hai ? samAdhAna -- zaMkAkAra ne paramArtha nahIM samajhA hai isIliye siddha bhagavAna meM cAritra Adi pAMca kSAyika * labdhiyoM kA abhAva batalAyA hai / ghAtiyA karmoM ke kSaya se jo nau kSAyikalabdhiyoM pragaTa huI haiM vaha AtmA kA nijabhAva haiM arthAt svabhAva haiM, unakA siddha bhagavAna meM kaise abhAva ho sakatA hai / jo karma kSaya ko prApta ho gayA hai usakI punaH sattA saMbhava nahIM hai, aura binA sattA ke karmodaya ho nahIM sakatA aura pratipakSI karmodaya ke binA kSAyika bhAva kA abhAva nahIM ho sakatA / " khavivANaM punarutpattI, nibuANaM pi puNo saMsAritapyasaMgAdo / " ( ja0 60 pu0 5 pR0 207 ) arthAt-kSaya ko prApta huIM prakRtiyoM kI punaH utpatti nahIM hotI, yadi hone lage to mukta hue jIvoM kA puna: saMsArI hone kA prasaMga upasthita hogA / binA pratipakSI karmodaya ke yadi siddha bhagavAna meM kSAyikacAritra Adi kA abhAva mAnA jAve to kSAyikasamyaktva jJAna darzana vIrya kA bhI abhAva kyoM na mAna liyA jAya ? isa prakAra siddha bhagavAn meM sabhI guNoM kA prabhAva mAna lene para jIvatva ke prabhAva kA prasaMga AjAyagA / siddhabhagavAna meM kSAyikacAritralabdhi ke abhAva hone kA koI hetu bhI nahIM diyA hai aura binA kAraNa ke cAritra Adi kA abhAva hotA nahIM hai / "parApekSa pariNAmitvamanyathA tadabhAvAt // 6 / 64 ||" parIkSAmukha arthAt -- dUsare sahakArI kAraNoM kI apekSA rakhane para pariNAmIpanA prApta hotA hai pranyathA kArya nahIM ho sakegA / isase siddha hotA hai ki siddha bhagavAn meM cAritra kA abhAva nahIM hai / zaMkAkAra ne mokSazAstra adhyAya 10 kA sUtra, 'anyatra kevalasamyaktvajJAnadarzana siddhatvebhyaH // 4 // uddhRta kiyA hai so yaha sUtra dezAmarzaka hai| jisaprakAra 'tAlapralaMba' eka vanaspati ke nAma se samasta vanaspatikAyika kA grahaNa ho jAtA hai, usIprakAra kevala samyaktva jJAna - darzana ke nAmollekha se zeSa chaha kSAyikakevalalabdhiyoM kA bhI grahaNa ho jAtA hai| zrI akalaMkadeva ne kahA bhI hai -- "anantavIryAdinivRtti prasaGga iti cet na, atraivAntarbhAvAt // 3 // " rA0 vA0 10 / 4 / arthAt - kevala samyaktva, jJAna, darzana, siddhatva ke kahane se kSAyika anantavIrya Adi kI nivRtti kA prasaMga zrAjAyagA ? aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki ina kSAyikasamyaktva-jJAna-darzana meM zeSa kSAyikala viSayoM kA antarbhAva ho jAtA hai, arthAt grahaNa ho jAtA hai / siddha bhagavAna ke jo samyaktva, jJAna, darzana, vIrya, pragurulaghu, avagAhanA, sUkSma, nirAbAdha, ATha guNa kahe haiN| ve ATha karmoM ke abhAva kI apekSA kahe haiN| mohanIyakarma samyaktva aura cAritra do guNoM ko ghAtatA hai / karmodaya sAmAnya siddhatvabhAva ko ghAtatA hai /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] "karmodayasAmAnyApekSo'siddhaH auvadhikaH / " sarvArthasiddhi 26 / artha - karmodaya sAmAnya kI apekSA se prasiddhatvabhAva hotA hai, isaliye audayika hai / mokSazAstra adhyAya 10 sUtra 4 meM bhI siddhabhagavAna ke kSAyikasiddhatva bhAva kA ullekha hai, kintu uparyukta ATha bhAvoM meM bhI nahIM ginAyA hai / [ 1137 iSTa chattIsI Adi meM jo ATha guNoM kA kathana hai vaha bhI dezAmarzaka hai / ina prATha ke atirikta anya bhI ananta guNa siddha bhagavAna meM pAye jAte haiM, jaise kSAyikacAritra siddhatva, Urdhvagamana, kSAyikadAna, kSAyikalAbha, kSAyikabhoga, kSAyikaupabhoga Adi / zrI vIrasenAcArya prAcIna gAthAoM ko uddhRta karate hue kahate haiM-- "ekssa kammassa khaeNa siddhANameso guNo samutpaNo tti jANAvaNaTumedAo gAhAo ettha parUvijjati micchatta kasAyAsaMjamehi jassodaeNa pariNamai / jIvo tasseva khayAttavvivarIde guNe lahai // 7 // viriyovabhoga bhoge vAle lAbhe jadudayado vigdhaM / paMcavihaladdhi jutto takkammakhayA have siddho // 11 // artha - isa karma ke kSaya se siddhoM ke yaha guNa utpanna huprA hai, isa bAta kA jJAna karAne ke liye ye gAthAyeM yahA~ prarUpita kI jAtI haiM jisa mohanIyakarmodaya se jIva midhyAtva, kaSAya aura asaMyamarUpa se pariNamana karatA hai, usI mohanIyakSaya se inake viparIta guNoM ko prarthAt samyaktva akaSAya aura saMyama ko prApta kara letA hai // 7 // jisa antarAyakarma ke udaya se jIva ke vIrya, upabhoga, bhoga, dAna aura lAbha meM vighna utpanna hotA hai, usI karma ke kSaya se siddha paMcavidha labdhi se saMyukta hote haiM // / 11 // ina vAkyoM se siddha bhagavAna meM kSAyikacAritra aura kSAyikadAna, kSAyikalAbha, kSAyika upabhoga, kSAyikabhoga siddha ho jAte haiM / ina prArSagAthAoM kA anya granthoM se virodha bhI nahIM hai, kyoMki kSAyika samyaktva meM kSAyikacAritra kA prora kSAyikavIyaM meM kSAyikadAna, kSAyikalAbha, kSAyikabhoga aura kSAyikaupabhoga kA antabhava ho jAtA hai / gommaTasAra jIvakAMDa meM siddhabhagavAna ke siddha gati, kevalajJAna, kevaladarzana, kSAyikasamyaktva aura anAhAraka ina pA~ca mArgaNAtroM kA to ullekha kiyA hai, kintu saMyama Adi mArgaNA kA niSedha kiyA hai isakA kAraNa yaha nahIM hai ki siddhabhagavAna meM kSAyikacAritra nahIM hotA, kintu isakA kAraNa nimnaprakAra hai dvAdazAGga meM gatimAgaMNA ke narakagati, tiyaMcagati, manuSyagati, devagati aura siddhagati aise pA~ca bheda kiye ! vaha sUtra nimna prakAra hai 'AveseNa gadiyA khuvAveNa asthi NirayagadI, tirikkhagadI, maNusagaDhI, devagadI, siddhagadI, cedi // 24 // / ' [ Sa. khaM. jIva. satpra ]
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1138 ] [ paM0 ratanacanda jaina mustAra: artha-Adeza prarthAt mArgaNAprarUpaNA kI apekSA gatyAnuvAda se narakagati, tiyaMcagati, manuSyagati, devagati aura siddhagati hai| kyoMki gatimArgaNA kA eka bheda siddhagati bhI hai ataH siddhabhagavAna meM gatimArgamA kA ullekha hai| NANANuvAdeNa asthi maviaNNANI suda-aNNANI vibhaMgaNANI, AbhiyaNibohiyaNANI, sudaNANI, ohiNANI maNapajjavaNANI kevalaNANI cedi // 115 // artha-jJAnamArgaNA ke anuvAda se matiajJAnI, zrutAjJAnI, vibhaMgajJAnI, prAbhinibodhaka jJAnI zrutajJAnI, avadhijJAnI, manaHparyayajJAnI aura kevalajJAnI jIva hote haiN| jJAnamArgaNA ke ATha bhedoM meM se kevalajJAna bhI eka bheda hai jo kSAyika hI hotA hai aura siddhabhagavAna meM kevalajJAna hotA hai, isaliye siddhabhagavAna meM jJAnamArgaNA kA kathana kiyA gayA hai| vaMsaNANavAveNa asthi cakkhuvaMsaNI acavakhubaMsaNI odhivaMsaNI kevaladasaNI cedi // 131 // artha-darzanamArgaNA ke anuvAda se cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana ke dhAraNa karane vAle jIva hote haiM / 131 / / yahAM bhI kevaladarzana kI apekSA se siddhabhagavAna ke darzanamArgaNA kahI gaI hai| sammattANuvAdeNa atthI sammAiTThI khaiyasammAiTThI vevagasammAiTThI uvasama-sammAiTThI sAsaNasammAiTThI sammA. micchAiTThI micchAiTThI cedi // 144 // artha-samyaktvamArgaNA ke anuvAda se samyagdRSTi, kSAyikasamyagdRSTi, vedakasamyagdaSTi, upazamasamyagdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi, samyagmithyAiSTi aura mithyASTijIva hote haiM // 144 / / samyaktvamArgaNA ke kSAyikasamyaktva Adi chaha bhedoM meM se kSAyikasamyaktva siddhabhagavAna ke pAyA jAtA hai isaliye samyaktvamArgaNA kA astitva kahA gayA hai| AhArANuvAdeNa asthi AhArA maNAhArA // 175 // artha-AhAramArgaNA ke anuvAda se AhAraka aura anAhArakajIva hote haiM // 175 / / siddhabhagavAna anAhAraka haiM, ataH unameM AhArakamArgaNA kA bhI kathana saMbhava hai| upayukta pAMca mArgaNAoM meM se pratyeka kA eka bheda sidabhagavAna meM pAyA jAtA hai ataH unake astitva kA ullekha kiyA gayA hai kintu zeSa 9 mArgaNAoM ke avAntara bhedoM meM se koI bhI bheda siddhabhagavAna meM nahIM pAyA jAtA hai ataH zeSa mArgaNAoM kA niSedha kiyA gayA hai| jaise saMyamamArgaNA ke anuvAda se 1-sAmAyikazuddhi saMyata, chedopasthApanAzuddhi saMyata, parihArazuddhi saMyata, sUkSmasAMparAyazuddhi saMyata, yathAkhyAtavihArazuddhi saMyata, ye pAMca prakAra ke saMyata tathA saMyatAsaMyata aura asaMyata jIva hote haiN| saMyamamArgaNA ke uparyukta sAta bhedoM meM se kSAyikasaMyama koI bheda nahIM hai aura navakevalalabdhi meM kSAyikacAritra hai, prataH siddhabhagavAna meM saMyamamArgaNA kA niSedha kiyA gayA / jipakAra samyaktvamArgaNA kA avAntara bheda kSAyikasamyaktva hai usaprakAra saMyamamArgaNA ke pravAntara bheToM meM se
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1139 afraiyama koI bheda nahIM hai / yadi kSAyikasaMyama avAntara bheda hote hue, siddhabhagavAna ke saMyamamArgaNA kA niSedha hotA to yaha niSkarSa nikAlanA saMbhava thA ki siddhabhagavAna meM kSAyikasaMyama nahIM hotA / siddhabhagavAna va arahanta bhagavAna meM navakevalalabdhi kI apekSA koI bheda nahIM hai / vIrasenAcArya ne bhI zrI siddha bhagavAna tathA zrI arihaMtoM meM guNakRta bheda kI carcA karate hue kahA hai "astvevameva nyAyaprAptatvAt / kintu salepanilaeNpatvAbhyAM dezabhedAcca tayorbheda iti siddham / " [ dhavala pu0 1 pR0 47 ] artha - yadi aisA hai to raho, arthAt arihaMta aura siddhoM meM guNakRta bheda siddha nahIM hotA hai to mata hopro, kyoMki vaha nyAya saMgata hai| phira bhI salepatva aura nirlepatva kI apekSA una donoM parameSThiyoM meM bheda hai / yadi donoM parameSThiyoM meM guNakRta bheda nahIM hai, mAtra salepatva aura nirlepatva kI apekSA bheda hai to sarvaprakAra ke karmalepa se rahita zrI siddhaparameSThI ke vidyamAna rahate hue aghAtiyAkarmoM ke lepa se yukta zrI arihaMtoM ko Adi meM namaskAra kyoM kiyA jAtA hai ? isa prazna kA uttara zrI vIrasenAcArya ne isa prakAra diyA hai 'naiSa doSaH guNAdhika siddha eSu zraddhAdhivayanibandhanatvAt / asatyasyAptAgamapadArthAvagamo na bhavedasmAdAdInAm, saMjAtazcaitatprasAdAdityupakArApekSayA vAdAvarhanamaskAraH kriyate / ' [ dha0 50 1 pR0 53 ] / artha - yaha koI doSa nahIM hai, kyoMki sabase pradhikaguNavAle siddhoM meM zraddhA kI adhikatA ke kAraNa zrI arihaMta parameSThI hI haiM, arthAt zrI arihaMtaparameSThI ke nimitta se hI adhika guNavAle siddhoM meM sabase adhika zraddhA utpanna hotI hai / yadi zrI arihaMtaparameSThI na hote to hama logoM ko Apta, Agama aura padArthoM kA parijJAna nahIM ho sakatA thA, kintu zrI arihaMtaparameSThI ke prasAda se hameM isa bodha kI prApti huI hai, isaliye upakAra kI apekSA bhI prAdi meM arihaMtoM ko namaskAra kiyA jAtA hai / na pakSapAto doSAya zubhapakSavRtteH bhayeohetutvAt / advaitapradhAne guNIbhUtate tanibandhanasya pakSapAtasyAnupapattezca / AptazraddhAyA AptAgamapadArthaviSayazraddhAdhikya nibandhanatvakhyApanArtha vArhatAmAdau namaskAraH / ' [ dhavala pu0 1 pR0 54 ] artha-yadi koI kahe ki isaprakAra Adi meM arihaMtoM ko namaskAra karanA to pakSapAta hai ? isapara zrAcArya uttara dete haiM ki aisA pakSapAta doSotpAdaka nahIM hai, kintu zubhapakSa meM rahane se vaha kalyANa kA hI kAraNa hai tathA dvaita ko gauNa karake advaita kI pradhAnatA se kiye gaye namaskAra meM dvaMtamUlaka pakSapAta bana bhI to nahIM sakatA hai / Apta kI zraddhA se hI prApta Agama aura padArthoM ke viSaya meM dRr3ha zraddhA utpanna hotI hai, isa bAta ko siddha karane ke liye bhI Adi meM arihaMtoM ko namaskAra kiyA gayA hai / - pa. ga. 24-6-65/VI-VII / nizcayavyavahAra mokSamArga kA svarUpa zaMkA- nizcaya mokSamArga terahaveM - caudahaveM guNasthAna meM hotA hai aura vyavahAramokSamArga cauthe se bArahaveM ke zuddha bhAva ko kahate haiN| kyA yaha ThIka hai ? *** S
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1140 ] [ paM. ratanacanda jaina mukhtAra: samAdhAna-nizcaya va vyavahAra mokSamArga kA svarUpa zrI nemicandra siddhAntideva ne vRhadvyasaMgraha meM isaprakAra kahA hai sammasaNaNANaM caraNaM mokkhassa kAraNaM jaanne| vavahArA Nicchayado, tattiyamaio Nio appA // 39 // artha-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ( ina tInoM ke samudAya ) ko vyavahAranaya se mokSa kA kAraNa jaano| samyagdarzana-samyagjJAna-samyakcAritramayI nija prAtmA ko nizcaya se mokSa kA kAraNa jAno / 36 / / saMskRta TIkArtha-zrI vItarAga sarvajJadeva kathita chahadravya, pA~caastikAya, sAtatattva aura navapadArthoM kA samyazraddhAnajJAna aura vratAdirUpa AcaraNa, ina vikalpamayI vyavahAra mokSamArga hai| nija niraMjana zuddha-buddha Atma. tattva ke samyaka zraddhAna-jJAna tathA AcaraNa meM ekAgra pariNatirUpa nizcaya-mokSamArga hai| athavA svazuddhAtmabhAvanA kA sAdhaka va bAhya padArtha ke Azrita vyavahAramokSamArga hai| mAtra svAnubhava se utpanna va rAgAdivikalpoM se rahita sukhAnubhavana rUpa nizcayamokSamArga hai / prathavA dhAtupASANa se suvarNa prApti meM agni ke samAna jo sAdhaka hai, vaha to vyavahAramokSamArga hai tathA suvarNa samAna nirvikAra nija-AtmA ke svarUpa kI prAptirUpa sAdhya vaha nizcayamokSamArga hai // 36 // (TIkA ) punaH nizcayamokSamArga kA svarUpa vRhadravyasaMgraha meM isaprakAra kahA hai rayaNattayaM Na vaTTai appANaM, muitta aNNadaviyasi / tamhA tattiyamaiu hodiha mukkhassa kAraNaM AdA // 40 // artha-AtmA ko chor3akara anyadravya meM ratnatraya nahIM rahatA, isakAraNa ratnatrayamayI vaha AtmA hI nizcaya se mokSa kA kAraNa hai // 40 // saskRta TIkA-jo ratnatraya haiM ve zuddhaAtmA ke sivAya anya ghaTa, paTAdi bAhyadravyoM meM nahIM rahate, isa kAraNa abheda se vaha AtmA hI samyagdarzana hai / vaha prAtmA hI samyagjJAna hai, vaha AtmA hI samyakcAritra hai tathA vahI nija Atmatattva hai / isa prakAra kahe hue lakSaNavAle nijazuddhAtmA ko hI mukti kA kAraNa jAno // 40 / / isaprakAra vRhadravyasaMgraha ko gAthA 39 va 40 se spaSTa ho jAtA hai ki guNa-guNI ke bhedarUpa samyagdarzanajJAna-cAritra vyavahAramokSamArga hai aura guNa-guNI ke abhedarUpa 'AtmA' nizcayamokSamArga hai| saMskRta TIkAkAra ne anya dRSTiyoM se bhI vyavahAra va nizcayamokSamArga kA kathana kiyA hai| zrI kundakundAcArya ne bhI paMcAstikAya meM nizcayavyavahAra mArga kA kathana isa prakAra kiyA hai dhammAdI saddahaNaM sammattaM NANamaMgapuSvagadaM / ceTTA tavaMhi cariyA vavahAro mokkhamaggo ti // 160 // NicchayaNayeNa bhaNido tihi tehi samAhido hu jo appaa| Na kuNadi kiMci vi aNNaM Na muyadi so mokkhamaggo tti // 161 / / artha---dharmAstikAyAdi kA zraddhAna so samyaktva aGga pUrvasambandhI jJAna aura tapa meM ceSTA so cAritra isaprakAra vyavahAramokSamArga hai / / 160 // jo prAtmA vAstava meM ina tInoM ( samyaktva, jJAna, cAritra ) se samAhita
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] / 1141 ( tanmayo ) hai tathA anya kucha bhI karatA nahIM hai yA chor3atA nahIM hai, vaha prAtmA nizcaya se mokSamArga kahA gayA hai / / 161 / / jisako samyagdarzana hogA usako paMcAstikAya, chahadravya, sAtatattva aura navapadArthoM kA zraddhAna avazya hogaa| ataH paMcAstikAya Adi ke zraddhAna kI apekSA samyagdarzana kA kathana karanA vyavahArasamyagdarzana hai, kyoMki yaha parAzrita kathana hai| kintu vaha samyagdarzanarUpa jo bhAva hai. usakA AtmA se tAdAtmya sambandha hai| ata: AtmA hI samyagdarzana hai, aisA kayana nizcayanaya se samyagdarzana hai, kyoMki yaha svAzrita hai| isIprakAra samyagjJAna aura samyakacAritra ke viSaya meM jAnanA / samyagdarzana jJAna-cAritra vyavahAramokSamArga hai aura tanmayI prAtmA nizcayasamyagdarzana hai| nizcaya aura vyavahArarUpa samyagdarzana-jJAna-cAritra lakSaNavAlA mokSamArga AtmA ko mokSapada prApta karAtA hai| kahA bhI hai samyaktva-cAritra-bodha-lakSaNo mokSamArga ityessH| mukhyopacArarUpaH prApayati paramapadaM puruSam // 222 // (pu0 si0 u0 ) -jaM. ga. 14-11-63/VIII-IX/ saranArAma jaina nizcaya mokSamArga sAdhya evaM vyavahAra mokSamArga sAdhana hai zaMkA-bheda-vyavahAra kA Azraya chur3Ane ke hetu 'Atmadharma' patrikA meM kahA gayA hai-"nizcaya ko mukhya kahanA ThIka nahIM hai, kintu mukhya ko nizcaya kahanA ThIka hai / " kyA yaha ThIka hai ? samAdhAna-sAdhya-sAdhana ke bheda se mokSamArga nizcaya ( mukhya ) vyavahAra ( upacAra ) do prakAra kA hai| zrI amRtacandra AcArya ne kahA bhI hai nizcayavyavahArAbhyAM, mokSamArgo dvidhA sthitaH / tatrAdyaH sAdhyarUpaH syAda dvitIyastasya sAdhanam / / 2 // tattvArthasAra upasaMhAra artha-nizcaya aura vyavahAra kI apekSA mokSamArga do prakAra kA hai| unameM pahalA arthAt nizcayamokSamArga sAdhyarUpa hai aura dUsarA arthAt vyavahAramokSamArga usakA sAdhana hai| "nacetadvipratiSiddha nizcayavyavahArayoH sAdhyasAdhanabhAvatvAt suvarNa-suvarNapASANabat / ataH evobhanayAyattA pAramezvarI tIrthapravartaneti / " paMcAstikAya gAthA 159 ttiikaa| nizcayamokSamArga aura vyavahAramokSamArga meM paraspara virodha prAtA ho aisA bhI nahIM hai, kyoMki suvarNa aura suvarNapASANa kI bhAMti nizcaya-vyavahAra ko sAdhya sAdhanapanA hai| jina bhagavAna kI tIrthapravartanA donoM nayoM ke prAdhIna hai| samyaktva bodha cAritralakSaNo mokSamArga ityeSaH / mukhyopacArarUpaH prApayati paraM padaM puruSam // 222 // puruSArthasiddhi upAya isaprakAra yaha nizcaya aura vyavahArarUpa samyagdarzana-jJAna-cAritra lakSaNavAlA mokSamArga AtmA ko paramAtmapada prApta karAtA hai|
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1142 [paM. ratanacanda jaina mukhtAra ! zrI kundakundAcArya ne tathA unake TIkAkAra zrI amRtacandrAcArya ne nizcayamokSamArga aura vyavahAramokSamArga ke bheda se mokSamArga do prakAra kA batalAyA hai| nizcayamokSamArga sAdhyarUpa hai aura vyavahAramokSamArga sAdhanarUpa hai| zrI amRtacandrAcArya ne svayaM nizcayamokSamArga ko mukhya mokSamArga kahA hai aura vyavahAramokSamArga ko upacAra mokSamArga kahA hai| -jai. ga. 6-1-72/VII/....... (1) samyagdarzana prAdi tInoM kI yugapattA se hI mokSa sukha sambhava hai (2) prakaraNavaza kahIM samyagdarzana ko, kahIM jJAna kI aura kahIM cAritra ko mukhyatA rahatI hai zaMkA-samyagdarzana, jJAna, cAritra ina tInoM ko ekatA hI mokSamArga hai ? ina tInoM meM kisakI mukhyatA hai ? samAdhAna-samyagdarzana-jJAna-cAritra ina tInoM kI ekatA mokSamArga hai / ina tInoM meM se kisI eka ke abhAva meM mokSa kI prApti nahIM ho sakatI hai| kahA bhI hai Na hi AgameNa sijjhadi sahahaNaM jadi vi tthi atthesa / saddahamANo atthe asaMjado vA Na NivAdi // 237 / / pravacanasAra zrI amRtacandrAcArya kRta TIkA"zraddhAnazUnyenAgamajanitena jJAnena tadavinAbhAvinA zraddhAnena ca saMyamazUnyena na tAvasiddhyati / " yahAM para zrI kundakundAcArya ne tathA zrI amRtacandrAcArya ne yaha spaSTa kara diyA hai-Agamajanita jJAna yadi zraddhAnazUnya hai to usa jJAna se siddhi nahIM hotI hai| Agama jJAna aura usakA avinAbhAvI zraddhAna ina donoM se bhI yadi saMyama ( cAritra ) zUnya hai to mukti nahIM hotI hai / 'ataH etadAyAti paramAgamajJAnatattvArthazraddhAna saMyatatvAnAM madhye dvayenakena vA nirvANaM nAsti kintu trayeNeti / ' artha-isase yaha bAta siddha huI ki paramAgamajJAna tattvArthazraddhAna tathA saMyamapanA ina tInoM meM se mAtra eka se va kevala do se nirvANa ho nahIM sakatA, kintu tInoM se hI mokSa hotA hai| jahA~ para jJAnarahita vratAdika kI bhatsanA ko gaI hai vahIM para cAritrarahita jJAna-zraddhAna kI bhI bhatsanA kI gaI hai| hataM jJAnaM kriyA honaM hatA cAjJAninAM kriyaa| dhAvana kilAndhako dagdhaH pazyannapi ca paGgalaH ||t. rA0yA0 cAritra ke binA samyagjJAna kisI kAma kA nahIM hai| jaba samyagjJAna kisI kAma kA nahIM hai taba usakA sahacArI samyagdarzana bhI cAritra ke binA kisI kAma kA nahIM hai| jaise vana meM prAga laga jAne para svAMkhA laMgaDA manuSya usa Aga se baca jAne kA mArga to jAnatA hai aura yaha zraddhA bhI hai ki isa mArga se jAne para agni kI dAha se baca sagA, parantu calanerUpa kriyA (AcaraNa) nahIM kara sakatA isaliye agni meM jalakara naSTa ho jAtA hai|
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1143 usIprakAra saMsArarUpa vana meM rAgadveSarUpa Aga laga rahI hai| asaMyata samyagdRSTi ko rAgadveSarUpa prAga se bacane ke mArga kA jJAna bhI hai, zraddhAna bhI hai, kintu cAritrarUpa kriyA na karane se rAgadveSa kI agni meM jalatA rahatA hai aura saMsAra meM nAnAprakAra ke kaSTa uThAtA humA duHkhI rahatA hai| vana meM Aga laga jAne para aMdhA puruSa jahAM-tahA~ daur3anerUpa kriyA to karatA hai, kintu yathArtha mArga kA jJAna na hone se Aga se baca nahIM sakatA, usI prakAra mithyAiSTi pratAdirUpa kriyA to karatA hai. kintu mokSamArga kA yathArthajJAna va zraddhAna na hone se rAga-dveSarUpa Aga se baca nahIM sakatA aura saMsAra meM nAnAprakAra ke dAkha sahatA hai| isaprakAra cAritrarahita asaMyatasamyagdRSTi kI aura dravyaliMgI mithyASTi kI eka sI dazA hai / saMsAra meM rAga-dveSarUpa jvAlA se bacane kA upAya mAtra eka samyakacAritra hai| zrI samantabhadrAcArya ne ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM kahA bhI hai "rAgadvaSanivRtyai caraNaM pratipadyate saadhuH|" arthAta-sAdhu puruSa rAga dveSa ko dUra karane ke liye samyaka cAritra ko dhAraNa karatA hai| cAritra ke binA mAtra samyagdarzana va samyagjJAna se rAga-dveSa dUra nahIM hote haiM / samyagdarzana va samyagjJAna ke binA samyakacAritra nahIM ho sktaa| ataH tInoM kI yugapattA se hI mokSasukha kI prApti hotI hai| phira bhI kahIM para samyagdarzana kI mukhyatA se kathana hai aura kahIM para samyagjJAna kI mukhyatA se kayana hai aura kahIM para samyakcAritra kI mukhyatA se kathana hai| -. ga. 18-2-71/VIII/ sultAnasiMha ratnatraya ( tInoM milakara ) hI mokSa ke mArga haiM zaMkA-"samyagdarzanajAnacAritrANi mokSamArgaH" yaha sUtra hai| ye tInoM bhinna bhinnarUpa se mokSamArga haiM yA ina tInoM ko ekatA mokSamArga hai ? mAha samAdhAna-'samyagdarzana-jJAnacAritrANi mokSamArgaH' isa sUtra meM 'mokSamArga:' zabda eka vacana hai| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki samyagdarzana-jJAna-cAritra ina tInoM kI ekatA mokSamArga hai| "mArga iti caikavacananirdezaH samastasya mArga bhaavjnyaapnaarthH| tena vyastasya mArgasvanivRttiH kRtA bhavati / ataH samyagdarzanaM samyagjJAnaM samyakcAritramityetat tritayaM samuditaM mokSasya sAkSAnmArgo veditvyH|" sarvArthasiddhi / sUtra meM mArgaH isa prakAra jo ekavacanarUpa se nirdeza kiyA hai vaha saba milakara mokSamArga hai, isa bAta ko jatAne ke liye kiyA gayA hai| isase pratyeka meM mArgapanA hai, isa bAta kA nirAkaraNa ho jAtA hai| ataH samyagdarzana samyagjJAna aura samyakacAritra ye tInoM milakara mokSa kA sAkSAt mArga haiM aisA jAnanA caahiye| pravacanasAra meM bhI zrI amRtacandrAcArya ne kahA hai "mAgamajJAnatattvArthadhadAnasaMyatatvAnAM yogapadyasyaiva mokSamArgasvaM niyamyeta / "
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1144 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtaar| AgamajJAna ( samyagjJAna ), tattvArthazraddhAna aura saMyatatva kI yugapattAvAle ko hI mokSamArgatva hone kA niyama siddha hotA hai| -jai. ga. 15-6-72/VII/ ro. lA. mittala mokSamArga hetu jJAna [ bhAvazrutajJAna ] atyAvazyaka hai zaMkA-kahA jAtA hai 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' kintu bhImakevalI ko akSaramAtra kA jJAna nahIM thaa| yadi yaha bAta ( samyagjJAna ) anivArya hotI to bhImakevalI ko kevalajJAna kyoM huA? ataH mokSamArga ke liye mAtra samyagdarzana Avazyaka hai| samAdhAna-akSara yA zabda kA jJAna dravyazrutajJAna hotA hai / padArtha kA jJAna bhAvazrutajJAna hotA hai / jaise tiyaMca ko yaha zabda jJAna nahIM ki yaha merI saMtAna hai aura yaha merA mitra hai aura yaha merA zatru hai phira bhI saMtAna ke prati saMtAnarUpa pravRtti, mitra ke prati mitrarUpa pravRtti aura zatru ke prati zatrurUpa pravRtti hotI hai| isa pravRtti kA mUla kAraNa bhAvazrutajJAna hai / zabda jJAna ke binA bhI bhAvazrutajJAna hotA hai| aisA hI "mokSamArgaprakAzaka" grantha meM kahA hai-"jIva ajIvAdika kA nAmAdika jAno vA mati jAnau, unakA svarUpa yathArtha pahicAna zraddhAna kiye samyaktva ho hai / tAtai tuccha jJAnI tithaMca prAdi samyagdRSTi haiM, so jIvAdi kA nAma na bhI jAne haiM tathApi unakA sAmAnyapane svarUpa pahicAna zraddhAna kare haiN| tAte unako samyaktva kI prApti ho hai| jaise koI tiyaMca apanA vA auranikA nAmAdi to nAhIM jAne, parantu Apa hI viSa Apo mAne hai, auraniko para mAne hai; taise tucchajJAnI jIva ajIva kA nAma na jAne, parantu jJAnAdi svarUpa AtmA hai, tisa viSai ApI mAne hai aura zarIrAdi ko para mAne hai| aisA zraddhAna jAke ho hai, sohI jIva ajIva kA zraddhAna hai| jaise soI tiyaMca sukhAdika kA nAmAdika na jAne hai, tathApi sukha avasthA ko pahicAna tAke athi AgAmI duHkha kA kAraNa ko pahicAna tAko tyAge hai / bahuri jo duHkha kA kAraNa bani rahayA hai, tAke prabhAva kA upAya kare hai| tucchajJAnI mokSa prAdi kA nAma na jAne, tathApi sarvathA sukharUpa mokSa pravasthA ko zradAna kari tAke athi aAgAmI baMdhakAraNa rAgAdi ko tyAge hai| bahuri jo saMsAra duHkha kA kAraNa hai, tAko zuddha bhAva kari nirjarA kiyA cAhe hai / " isase siddha hotA hai ki zabdajJAna binA bhAvajJAna se mokSa kI prApti ho sakatI hai| aisA hI vRhadravyasaMgraha gAthA 57 kI TIkA meM kahA-"yadi zivabhUti muni pAMcasamiti aura tInaguptiyoM kA kathana karanevAle dravyazruta ko jAnate the to unhoMne 'mA tUsaha mA rUsaha' isa eka pada ko kyoM nahIM jAnA / isI kAraNa se jAnA jAtA hai ki pAMca samiti aura tInaguptirUpa ATha pravacanamAtRkA pramANa hI unake bhAvajJAna thA aura dravyazra ta kucha bhI nahIM thaa|" prataH 'samyagdarzana-jJAnacAritrANi mokSamArga:' isa sUtra meM jJAna zabda se bhAva zrutajJAna grahaNa karanA cAhiye na ki dravyazruta ( zabdazruta ) jJAna / jIva, ajIva prAdi sAta tattvoM ke jJAna ke binA athavA svapara ke bhedajJAna binA samyagdarzana kI prApti nahIM ho sktii| kahA bhI hai 'bhedavijJAnataH siddhAH siddhAye kila kecana / asyevA bhAvato baddhA baddhA ye kila kecana // ' (sa. sA. saMvara adhi.) artha-jo koI siddha hue haiM ve isa bhedavijJAna se hI hue haiM aura jo karma se ba~dhe haiM ve isI bhedavijJAna ke prabhAva se baMdhe haiN| yadyapi samyagdarzana tattvajJAna pUrvaka hoya hai, kintu jJAna ko samyaka vizeSaNa samyagdarzana hone para hI hoya hai, jJAna kA samyaktva va mithyAtva vizeSaNa samyagdarzana ba mithyAdarzana kI sahacaratA se hoya hai| athavA jo jIvAdi padArthoM kA yathArtha zraddhAna usa svabhAva se jJAna kA pariNamanA vaha to samyagdarzana hai aura usI taraha jIvAdi padArthoM kA jJAna usa svabhAva kara jJAna kA honA vaha samyagjJAna hai tathA jo rAgAdi kA tyAganA usa svabhAvakara
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1145 jJAna kA honA vaha samyakacAritra hai| isaprakAra samyagdarzana-jJAna-cAritra ye tInoM hI jJAna ke pariNamana meM A jAte haiM / isakAraNa abheda vivakSA meM jJAna hI paramArtharUpa mokSa kA kAraNa siddha huaa| samayasAra gAyA 155 ko ttiikaa| -jaM. saM. 26-2-59/V/ a. kIrtisAgara sApekSa paryAyadRSTi se mokSamArga sambhava hai zaMkA-kyA paryAyadRSTi se mokSamArga sambhava hai ? samAdhAna-jo vastu jisarUpa se hai usa vastu kA usIrUpa se zraddhAna karanA samyagdarzana hai| AlApapaddhati sUtra 95 meM kahA hai ki vastu sAmAnya-vizeSAtmaka hai / "sAmAnyavizeSAtmakaM vastu // 95 // sAmAnya-vizeSAtmaka vastu meM 'sAmAnya' ko dravya kahate haiM aura vizeSa ko paryAya kahate haiM / zrI pUjyapAdAcArya ne kahA bhI hai "dravyaM sAmAnyamutsargaH anuvRttirityarthaH / tadviSayo dravyAthikaH / paryAyo vizeSo'pavAdo vyaavRttirityrthH| tadviSayaH pryaayaathikH|" sarvArtha siddhi 1133 / davya kA artha sAmAnya, utsarga aura anuvRtti hai| isa sAmAnya ko viSaya karanevAlA naya athavA dRSTi dravyAthikanaya athavA dravyadRSTi hai| paryAya kA artha vizeSa apavAda aura vyAvRtti hai| isa vizeSa ko viSaya karanevAlA paryAyAthikanaya athavA paryAyadRSTi hai| zrI amRtacandrAcArya ne bhI isIprakAra kahA hai anupravRttiH sAmAnya dravyaM caikaarthvaackaaH| nayastadviSayo yaH syAjjJayo dravyAthiko hi sH||36|| vyAvRttizca vizeSazca paryAyazcakavAcakAH / paryAyaviSayo yastu sa paryAyAthika mtH|| 40 // ( tattvArthasAra prathamAdhikAra ) anapravRtti, sAmAnya aura dravya ye tInoM zabda ekArthavAcI haiN| jo naya dravya ko viSaya karatA hai vaha dravyAthikanaya arthAt dravyadRSTi hai / dhyAvRtti, vizeSa aura paryAya ye tInoM zabda ekArthavAcI haiM / jo naya paryAya ko viSaya karatA hai vaha paryAyAthikanaya arthAta paryAyaSTi hai| dravyadRSTi meM paryAya gauNa hone se jIvana saMsArI hai aura na mukta hai, kyoMki saMsArI aura makta ye donoM paryAyeM haiM / ataH dravyadRSTi meM mokSa aura mokSa-mArga, ye donoM paryAya saMbhava nahIM haiM / isIprakAra zraddhAguNa kI mithyA. darzana va samyagdarzana ye donoM paryAyeM haiM / samayasAra kI tAtparyavRtti TIkA meM kahA bhI hai "zuddhadravyAthikanayena zubhAzubhapariNamanAbhAvAnna bhavatyapramattaH pramattazca / pramattazamdena mithyAdRSTyAvipramattA. tAni SaDguNasthAnAni, apramattazabdena punarapramattAdyayogyAMtAnyaSTaguNasthAnAni gRhyte|" sa. sA. pR07 ajamera se prakAzita /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1146 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra: zuddhadravyAthikanaya se jIva meM zubha yA azubharUpa pariNamana karane ko abhAva hai| isaliye jIva na to pramatta hI hai aura na apramatta hI hai / mithyAdRSTiguNasthAna se lekara pramattavirata guNasthAna taka chaha guNasthAnoM meM jIva kI jo avasthA hai vaha pramatta avasthA hai| apramatavirata guNasthAna se lekara ayoga kevalI guNasthAnataka pATha TNasthAnoM meM jIva kI jo paryAyeM haiM ve apramata avasthA hai / isaprakAra dravyaSTi meM na baMdhamArga hai aura na mokSamArga hai / yaha paryAyadRSTi meM hI saMbhava hai, jaisA kahA bhI hai pADubbhavadi ya aNNo pajjao, pajjao vayadi annnno| davvassa taM pi davvaM seva paNaTuM Na uppaNNaM ||pr. sA. gA0 103 "prAdurbhavati ca jAyate anyaH kazciddarzanAntajJAnasukhAdiguNAspadabhUtaH zAzvatikaH paramAtmAvAptirUpaH svamAvadravyaparyAyaH paryAyo vyeti vinazyati anyaH pUrvoktamokSaparyAyAdbhinno nizcayaratnatrayAtmakanirvikalpasamAdhirUpa mokSaparyAyasyopAdAnakAraNabhUtaH, tadapizuddhadravyAthikanayena paramAtmadravya nava naSTaM na cotpnnm|" yahAM para yaha batalAyA gayA hai ki paryAyaSTi se jIva ko anantajJAna-sukha prAdi guNavAlI zAzvatika maktAvasthArUpa svabhAvadravyaparyAya utpanna hotI hai aura usa muktAvasthA (paryAya ) se bhinna nizcayaratnatrayAtmaka nivikalpasamAdhirUpa tathA mokSaparyAya kI upAdAna kAraNa aisI mokSamArgaparyAya kA vyaya (nAza ) hotA hai, kintu dravyAthikadRSTi se jIvadravya na utpanna hotA hai aura na naSTa hotA hai| ti vyadRSTi meM na mokSa hai aura na mokSamArga hai tathA na samyagdRSTi hai aura na mithyASTi hai, kyoMki ye saba paryAyeM haiN| yadyapizavAtmaruciparicchitinizcalAnubhUti lakSaNasya saMsArAvasAnotpanna kAraNa samayasAraparyAyasya vinAzo bhavati. tathaiva kevalajJAnAvidhyaktirUpasya kAryasamayasAraparyAyasyompA rUpasya kAyasamayasArapoyasyotpAvazca, bhavati tathApyubhayaparyAyapariNatArama pani dravyatvena dhrauvyatvaM padArthatvAditi / " (pra. sA. gA. 18 TIkA ) zadAtmA kI rucirUpa samyakzraddhAna, usI kA samyagjJAna tathA usI kI anubhUti meM nizcalatArUpa cAritra; natrayamaya lakSaNa ko rakhanevAle saMsAra ke prati meM honevAle kAraNasamayasArarUpa mokSamArgaparyAya kA yadyapi nAza hotA hai aura usIprakAra kevalajJAna Adi kI pragaTatArUpa kAryasamayasArarUpa mokSaparyAya kA utpAda hotA hai to bhI donoM hI paryAyoM meM rahanevAle prAtmadravya kA dhrauvyapanA rahatA hai| yahA~ para bhI yahI batalAyA gayA hai ki paryAyadRSTi meM hI mokSamArgaparyAya kA vyaya aura mokSaparyAya kA sapA saMbhava hai| dravyadRSTi meM, utpAda va vyaya na hone ke kAraNa na mokSa hai aura na mokSamArga hai| uppattIva viNAso dasvassa ya Nasthi asthi sbbhaavo| vigamuppAdadhuvattaM kareMti tasseva pajjAyAH // 11 // ( paM0 kA0) TIkA-"dravyApaNAyAmanutpAvamanucchedaM satsvabhAvamevadravyaM / tadeva paryAyApiNAyAM sotpAdaM socchedaM cAvaboddhavyam / " dravyadRSTi se dravya ko utpAdarahita, vinAzarahita satsvabhAva vAlA jAnanA cAhiye, kintu paryAyaSTi se utpAdavAlA, vinAzavAlA jAnanA cAhiye /
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1147 "jJAnAvaraNAvibhAvAHdravyakarmaparyAyAH suSThu saMzleSarUpeNAnAdisaMtAnena baddhAstiSThanti tAvat, yadA kAlAdilabdhivazAdbhadA-bheda ratnatrayAtmaka vyavahAranizcayamokSamArgalabhate tavA teSAM jJAnAvaraNAdi bhAvAnAM dravyamAvakarmarUpa. paryAyANAmabhAvaM vinAzaM kRtvA paryAyAyikanayenAbhUtapUrvasiddho bhavati, dravyAthikanayena pUrvameva siddharUpa iti vaartikN|" (paM. kA. gA. 20 ko tA. vR TIkA) isa saMsArIjIva kA anAdipravAharUpa se jJAnAvaraNAdi AThoM karmoM ke sAtha saMzleSarUpa baMdha calA A rahA hai| jaba koI bhavyajIva kAlAdi labdhi ke vaza se bhedaratnatrayasvarUpa vyavahAramokSamArga ko aura abhedaratnatrayasvarUpa nizcayamokSamArga ko prApta karatA hai taba vaha bhavya jIva una jJAnAvaraNAdi karmoM kI dravya aura bhAvarUpa avasthAoM kA nAzakarake paryAyadRSTi se siddha bhagavAna ho jAtA hai| vaha siddhaparyAya pUrva meM kabhI prApta nahIM huI thI, usa siddhaparyAya ko prApta kara letA hai| dravyadRSTi se to pahile se hI yaha jIva svarUpa se hI siddharUpa hai| arthAt dravyadRSTi meM mokSamArga saMbhava nahIM hai| ekAMta paryAyadRSTi se bauddhamatarUpa dUSaNa prAtA hai aura ekAnta dravyadRSTi se sakhyimatarUpa dUSaNa prAtA hai, kyoMki 'kSaNikaikAMtarUpaM bauddhamataM nityakAMtarUpaM sAMkhyamataM / ' aisA ArSavacana hai| 'jainamate punaH parasparasApekSadravyaparyAyasvAnnAsti dUSaNaM / ' kintu jainamata meM paraspara sApekSa dravyadRSTiparyAya daSTi mAnane se koI dUSaNa nahIM aataa| "yadyapi zuddhanizcayena zuddhojIvastathApiparyAyAthikanayena kathaMcitpariNAmitve satyanAdikarmodayavazAdAmAdya * pAdhipariNAmaM gRhNAti sphaTikavat / yadi punarekAMtenapariNAmI bhavati tadopAdhi pariNAmo na ghttte|" ajamera se prakAzita samayasAra pR0 301 / yadyapi zuddhanizcayanaya se jIva zuddha hai phira bhI paryAyaSTi se kathaMcit pariNAmIpanA honepara anAdikAla se dhArApravAharUpa se cale Aye karmodaya ke vaza se yaha jIva sphaTika pASANa ke samAna hI rAgAdirUpa upAdhi pariNAma ko grahaNa karatA hai| yadi dravyadRSTi ke ekAnta se yaha jIva apariNAmI hI ho to isa jIva kA rAgAdi upAdhirUpa pariNAma kabhI ghaTita nahIM ho sakatA hai| jaba ekAntadravyadRSTi meM isa jIva ke rAgAdi pariNAma ghaTita nahIM ho sakate to mokSamArga bhI ghaTita nahIM ho sktaa| "paryAyAthikanayavibhAgaitamanuSyAvirUpavinazyati jIvaH / na nazyati kazcidravyAthikanaya vibhAgaH / yasmAdevaM nityAnityasvabhAvaM jIvarUpaM / " yaha jIva paryAyaSTi se deva, manuSya Adi paryAyoM ke dvArA vinAza ko prApta hotA hai| dravyadRSTi se jIva nAza ko prApta nahIM hotA hai| isaprakAra jIva nitya anityasvabhAvavAlA hai| dravya daSTi se jIva nitya apariNAmI hai aura paryAya dRSTi se anitya pariNAmI hai| jo ekAMta se jIva ko nitya apariNAmI mAnate haiM ve sAMkhyamatavAloM ke samAna mithyADaSTi haiN| "sa jIvo mithyAvRSTiranAhato jJAtavyaM / kathaM mithyAdRSTiH ? iti cet yadekAMtena nityakuTasyodapariNAmI TaMkotkIrNaH saaNkhymtvt|" jo ekAMtadravyadRSTi se jIva ko nitya kUTastha apariNAmI aura TaMkotkIrNa mAnatA hai to vaha sAMkhyamatavAloM ke samAna midhyAdRSTi hai ahaMtamata kA mAnane vAlA nahIM hai / yadyapi dravyadRSTi se sarva jIva eka samAna haiM unameM koI bheda nahIM hai tathApi paryAyaSTi se jIva tInaprakAra kA hai / zrI kundakundAcArya mokSaprAbhRta meM kahate haiM
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1148 ] [paM. ratanacanda jaina mukhtAra / tipayAro so appA paramaMtara vAhiro du dehINaM / tattha paro jhAijjai aMto bAeNa cayahi bahirappa // 4 // ( mokSaprAbhRta ) bahirantaH parazceti tridhAtmA sarvadehiSu / upeyAttatra paramaM madhyopAyAtta bahistyajet // 4 // ( samAdhitaMtra ) sarvaprANiyoM meM bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA isaprakAra tInaprakAra kI AtmA hai| prAtmA ke una tIna bhedoN| paryAyoM ) meM se bahirAtmA ko chor3akara antarAtmA ke upAya se paramAtmA avasthA kA dhyAna kro| usa paramAtmArUpa paryAya ke dhyAna se jIva ko mokSa kI prApti hotI hai| taM savvasthavariTuM, iTheM amarAsurappahANehi / ye saddati jIvA vesi dukkhANi khoyaMti // 19.1 // pravacanasAra "evaM nirdoSaparamAtmazraddhAvAnmokSo bhavatIti kathanarUpeNa tRtIyasthale gAthA gtaa|" svargavAsI deva tathA bhavanatrika ke indroM se pUjanIya aura sarva padArthoM meM zreSTha aise paramAtmA kA jo bhavyajIva zradAna karate haiM unake saba du.kha nAza ko prApta ho jAte haiN| isataraha nirdoSa paramAtmA ke zraddhAna se mokSa hotA hai, aisA kahate hue tIsaresthala meM gAthA pUrNa huii| paramAtma avasthA jIva kI paryAya hai, usa paramAtmaparyAya ke zraddhAna va dhyAna ko mokSamArga batalAyA gayA hai| zrI amRtacandrAcArya kA nimna kalaza bhI dRSTavya hai parapariNati hetormohanAmno'nubhAvAdaviratamanubhAvya vyAptikalmASitAyAH / mama paramavizuddhiH zuddhacinmAtramUrte rbhavatu samayasAra vyAkhyayaivAnubhUtaiH // 3 // zrI amRtacandrAcArya kahate haiM-yadyapi zuddhadravyadRSTi kara to maiM zuddha hUM caitanyamAtra mUrti hai| parantu merI zAti ( paryAya ) mohakarma ke udaya ke kAraNa mailI rAgAdirUpa ho rahI hai| zuddhAtmA kI kathanIrUpa jo yaha samayasAragrantha hai, usakI TIkA karane kA phala yaha cAhatA hU~ ki merI pariNati ( paryAya ) rAgAdi se rahita hokara zuddha ho arthAt mere zuddhasvarUpa ko prApti ho / isa kalaza meM zrI amRtacandrAcArya kI vartamAna azuddhaparyAya para dRSTi rahI hai, jisakI zuddhi ke liye TIkA racI gaI hai| yahI mokSamArga hai| tattvArthasatra meM zrImadumAsvAmI AcArya ne samyagdarzana kA lakSaNa isaprakAra kiyA hai"tatvAryazraddhAnaM samyagdarzanam // 2 // jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam // 4 // jIva ajIva. Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ina sAta tattvoM kA zraddhAna samyagdarzana hai| samIra paryAyaSTi mithyASTi' ke siddhAMta ko mAnanevAlA kahatA hai ki 'jIva aura ajIva ina do kA zraddhAna samyagdarzana hai' isaprakAra sUtra kI racanA honI cAhiye thI, kyoMki Asrava, baMdha, saMvara. nirjarA aura mokSa ye to paryAyeM haiM / isapara zrI akalaMkadeva uttara dete haiM
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyaktitva aura kRtitva ] [ 1149 "anekAntAcca / dravyAthikaparyAyAthikayorguNapradhAnamAvena arpaNAnarpaNabhedAt jIvAjIvayorAsravAdInAM sthAvantarbhAvaH syAdanantarbhAvaH / paryAyAthikaguNabhAve dravyAthikaprAdhAnyAta AtravAdipratiniyataparyAyAnapaNAtU anAdi pAriNAmikacaitanyAcaitanyAdi dravyApiNAda AsravAdInAM syAjjIve'jIve vaantrbhaavH| tathA dravyAthikaguNabhAve paryAyAthikaprAdhAnyAd AsravAdipratiniyataparyAyAthikArpaNAd anAdipAriNAmikacaitanyAcaitanyAdidravyArthA'narpaNAd AtravA. bInA jIvAjIvayoH syAvanantarbhAvaH / tadapekSayA syAdupadezo'rthavAn / " [ta. rA. vA. ] vastuta: jIva, ajIva aura Asrava Adi meM paraspara bheda bhI hai aura prabheda bhI hai aisA anekAMta hai, ataH anekAMtadRSTi se vicAra karanA cAhiye / paryAyaSTi gauraNa hone para aura dravyadRSTi kI pradhAnatA rahane para anAdi pAriNAmika jIva aura ajIvadravya kI mukhyatA hone se AsravAdi paryAyoM kI vivakSA na hone para una Asrava prAdi paryAyoM kA jIva aura ajIva meM antarbhAva ho jAtA hai, ataH jIva aura ajIva ina do padArthoM kA zraddhAna samyagdarzana hai| kintu jisasamaya una prAsravAdi paryAyoM ko pRthaka-pRthak grahaNa karanevAlI paryAyArthikadRSTi kI mukhyatA hotI hai tathA dravyadRSTi gauNa hotI hai taba AsravAdi paryAyoM kA jIva aura ajIva meM antarbhAva nahIM hotaa| ataH paryAyaSTi se ina Asrava Adi paryAya kA upadeza sArthaka hai nirarthaka nahIM hai / arthAt Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA, mokSa ina paryAyoM kA zraddhAna samyagdarzana hai, yaha upadeza paryAyadRSTi se yathArtha hai| ekAnta mithyA matoM kA samUha anekAnta nahIM hai, kyoMki unake matoM meM nayoM meM paraspara sApekSatA nahIM hai| kahA bhI hai te sAvekkhA suNayA NiravekkhA te vi dugNayA hoti / sayala vavahAra-siddhi su NayAdo hovi NiyameNa // 266 // [svA. kA. a.] saMskRta TIkA-"sApekSAH svavipakSApekSA shitaaH|" jo naya sApekSa hoM arthAta apane vipakSa kI apekSA karate haiM ve sunaya hote haiN| yadi naya nirapekSa hoM arthAta vipakSa kI apekSA se rahita hoM to dunaMya hote haiM / dravyadRSTi yadi paryAyaSTi sApekSa hai to sudRSTi hai yadi dravyadRSTi paryAyaSTi se nirapekSa hai to kudRSTi hai / zrI amRtacandrAcArya ne bhI kahA hai ete parasparApekSA: samyagjJAnasya hetavaH / nirapekSAH punaH santo mithyAjJAnasya hetavaH // 51 // [ta. sA. pra. a. ] ye naya yadi paraspara sApekSa rahate haiM arthAt apane vipakSa kI apekSA rakhate haiM to samyagjJAnake hetu hote haiM aura yadi nirapekSa rahate haiM arthAt apane vipakSa kI apekSA nahIM rakhate haiM to mithyAjJAna ke hetu hote haiM / yadi dravya dRSTi paryAyadRSTi sApekSa hai aura paryAyaSTi dravyadRSTi sApekSa hai to samyagdarzana va samyagjJAna kI kAraNa hai| yadi dravyadRSTi paryAyadRSTi nirapekSa hai aura paryAyahaSTi dravyadRSTi nirapekSa hai to mithyAdarzana va midhyAjJAna ke kAraNa haiM / jisaprakAra "na devaaH|" isa sUtra ke AdhAra para yadi koI devaparyAya kA niSedha karane lage to vaha vidvAn nahIM kahA jA sakatA, kyoMki usane pUrvApara prakaraNa anusAra sUtra kA artha nahIM smjhaa| isIprakAra 'maiM sukhI-du:khI, maiM raMka rAva' chahaDhAlA ke isa vAkya ke AdhAra para sampAdaka jaina sandeza 'paryAyaSTi mithyASTi' aisA siddhAnta banA leveM to yaha usakI bhUla hai, kyoMki unhoMne pUrvApara prakaraNa para dRSTi nahIM dii| prakaraNa isaprakAra hai
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1950 / paM. ratanacanda jaina mukhtAra! cetana ko hai upayogarUpa vinamUrati cinamUrati anUpa / pudgala nabha dharma adharma kAla, inateM nyArI hai jIva cAla // tAko na jAna viparIta mAna, kari kara deha meM nija pichAna / maiM sukhI duHkhI maiM raMka rAva, mero dhana gRha godhana prabhAva // mere suta tiya maiM sabaladona, berUpa subhaga mUrakha pravIna / tana upajata apanI upaja jAna, tana nazata Apako nAzamAna / jo koI jIva ke lakSaNa upayoga ko svIkAra nahIM karatA, kintu zarIra ko hI ApA mAnatA hai, zarIra kI utpatti se apanI utpatti aura zarIra ke nAza se apanA nAza mAnatA hai| zarIra ke sukha meM apane Apako sukhI aura zarIra ke duHkha meM apane Apako duHkhI mAnatA hai usako yahAM para mithyAdRSTi kahA hai| jisako apanI jJAnanidhi kI khabara nahIM hai, bAhyanidhi ke kAraNa apane Apako raMka va rAva mAnatA hai, usako yahAM para mithyAdaSTi kahA hai| _chahaDhAlA meM paryAyadRSTi ko mithyAdRSTi nahIM kahA hai balki paryAyadRSTi kA upadeza diyA gayA hai aura paryAyadRSTi se mukti batalAI hai / vaha kathana isaprakAra hai "yaha mAnuSa parajAya, sukula sunivo jinvaanii| iha vidhi gaye na mile, sumaNi jyoM udadhi samAno // " "bahirAtamatA heya jAni taji, antara Atama hUje / paramAtama ko dhyAya niraMtara, jo nita Ananda pUje // " vajranAbhi cakravartI paryAya dRSTi se vicAra karate haiM "maiM cakrI pada pAya nirantara bhoge bhoga ghanere, to bhI tanika bhaye nahIM pUrNa, bhoga manoratha mere / " isa paryAyadRSTi ko rakhate hue bhI vajranAbhicakravartI mithyAdRSTi nahIM hue| 'paryAyaSTi mithyAdRSTi' yadi isa siddhAMta ko mAna liyA jAya to anitya, azaraNa, saMsAra, azuci zAdi bhAvanAoM kA zraddhAna karanevAloM ke mithyAtva kA prasaMga A jAyegA, kyoMki ye bhAvanA paryAyadRSTi kI apekSA se saMbhava hai| dravyadRSTi kI apekSA se anitya Adi bhAvanA saMbhava nahIM hai, kyoMki dravyadRSTi meM nityatA svIkAra kI gaI hai| rAjA rANA chatrapati, hAthina ke asavAra / maranA sabako eka dina, apanI apanI bAra // bala bala deI devatA, mAta pitA parivAra / maratI viriyAM jIva ko, koI na rAkhanahAra // dAma binA nirdhana duHkhI, tRSNAvaza dhanavAna / kahUM na sukha saMsAra meM, saba jaga dekhyo chAna // isaprakAra paryAyadRSTi se zraddhA karanevAlA midhyAdaSTi nahIM hai, apitu samyagdRSTi hai|
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1151 sAmAyika pATha meM apane doSoM kI paryAyadRSTi se nimnaprakAra prAlocanA karanevAlA mithyAdRSTi nahIM ho sakatA vaha to samyagdRSTi hai - hA hA! maiM duTha aparAdhI, usa jIvana rAzi virAdhI / thAvara kI jatana na kInI, ura meM karanA nahIM lIno // ekaH sadA zAzvatiko mamAtmA, vinirmalaH sAdhigama svbhaavH| bahirbhavAH santyapare samastA, na zAzvatAH karmabhavAH svkiiyaaH|| sAmAyikapATha ke isa zloka meM yaha nahIM kahA gayA ki dravyadRSTi so samyagdRSTi aura paryAyadRSTi so mithyAdRSTi / yahA~ para yaha batalAyA gayA hai ki merI AtmA eka hai aura sadA zAzvata hai| yaha dravyadRSTi se kathana hai| merI AtmA nirmala aura sAdhigama hai. yaha svabhAvadaSTi se kathana hai| karmajanita praupAdhikabhAva mere svabhAva nahIM haiM aura nAzavAna haiM yaha vibhAvaparyAyadRSTi se kathana hai / yahA~ para dravyadRSTi se AtmA sadA zAzvata arthAt anAdi-ananta batalAyA gayA hai| prAtmA anAdikAla se karmoM se baMdhI huI hai ataH zuddha nahIM hai| ataH dravyAthikanaya kA viSaya zuddha yA azuddhAtmA nahIM hai, kintu zuddha va azuddha vizeSaNoM rahita sAmAnya AtmA hai / zrI devasena AcArya ne AlApa paddhati meM kahA bhI hai- . "nijanijapradezasamUherakhaNDavRtyA svabhAva vibhAva paryAyAn dravati droSyati adudravaditi dravyam / " jo apane-apane pradezasamUha ke dvArA akhaNDapane se apanI-apanI svabhAva-vibhAvaparyAyoM ko prApta hotA hai, hovegA aura ho cukA hai, vaha dravya hai / yadi dravyadRSTi kA viSaya zuddhadravya mAnA jAya to vaha vibhAvaparyAyoM ko prApta nahIM ho sktaa| ataH dravyadRSTi kA viSaya, zuddhAzuddha vizeSaNoM se rahita sAmAnya prAtmA hai / zrI amRtacandrAcArya ne bhI pravacanasAra gAthA 10 ko TIkA meM 'UrdhvatAsAmAnyalakSaNe dravye' zabdoM dvArA dravya kA lakSaNa UrdhvatAsAmAnya batalAyA hai / 'parAparavivartavyApi dravyamUrdhvatA mRviva sthAsAdiSu / ' parIkSAmukha pUrva aura uttara paryAyoM meM rahanevAle dravya ko UrvatA sAmAnya kahate haiN| jaise sthAsa, koza, kuzUla, ghaTa Adi paryAyoM meM miTTI rahatI hai| yadi dravyadRSTi ke viSayabhUta Atmadravya ke sAtha zuddha vizeSaNa lagA diyA jAye to vaha azuddhaparyAyoM meM nahIM raha sakegA, kintu saMsArI azuddhaparyAya meM Atmadravya rahatA hai| ataH zuddhAzuddha vizeSaNoM se rahita sAmAnya AtmA dravyadRSTi kA viSaya hai| 'sAmAnyanayena hArasragdAmasUtradravyApi / ' pravacanasAra pariziSTa sAmAnyadRSTi arthAt dravyadRSTi se AtmA savaM paryAyoM meM vyApta hokara rahatA hai jaise motI kI mAlA kA DorA mAlA ke kAle, pIle, zukla varNa vAle saba dAnoM meM vyApta hokara rahatA hai / yaha sAmAnya prAtmA jaba zuddhaparyAya ko vyApta karake rahatA hai taba zuddhaparyAya se tanmaya hone ke kAraNa zuddhAtmadravya kahalAtA hai| jaba azuddhaparyAya ko vyApta karake rahatA hai, taba prazUddhaparyAya se tanmaya hone ke kAraNa azuddha Atmadravya kahalAtA hai| zrI kundakundAcArya ne pravacanasAra meM kahA bhI hai
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1152 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra / pariNadi jeNa davvaM takAlaM tammayaM ti paNataM / tamhA dhammapariNado AdA dhammo muNyanvo // 8 // jIvo pariNamadi jadA suheNa asuheNa vA suho asuho| suddhaNa tadA suddho havadi hi pariNAmasambhAvo // 9 // dravya jisakAla meM jisaparyAya se pariNamana karatA hai arthAt jisaparyAya ko vyApta karatA hai usakAla meM vaha davya usakA rUpa hai aisA jinendra dvArA kahA gayA hai| isaliye dharmaparyAya ko prApta AtmA ko dharmAtmA jAnanA zubhaparyAya se pariNamana karatA hai arthAt zubhaparyAya ko prApta karatA hai, taba vaha jIva svayaM zubha ho jAtA hai| vahI jIva jaba azubhaparyAya se pariNamana karatA hai arthAt azubhaparyAya ko prApta karatA hai taba vaha jIva svayaM prazabha ho jAtA hai| jaba vahI jIva zuddhabhAva se pariNamana karatA hai arthAt zuddhaparyAya ko vyApta karake rahatA hai taba vaha jIva svayaM zuddha ho jAtA hai, kyoMki jIva pariNamana svabhAvavAlA hai| ina tInoM avasthAoM meM rahanevAlA jo sAmAnya Atmadravya hai vaha dravyadRSTi kA viSaya hai| "tAta dravya dRSTi kari eka dazA hai. paryAyaSTi ra aneka avasthA ho hai, aisA mAnanA yogya hai| so zuddha-azuddhaavasthA paryAya hai| isa paryAya apekSA ( saMsArI va siddha meM ) samAnatA mAnie so yahu mithyAdRSTi hai| tAteM ApakA dravya paryAyarUpa avlokegaa| dravyakari sAmAnya svarUpa avalokanA, paryAyakari vizeSa avdhaarnaa| aise hI citavana kie samyagdRSTi ho hai| jAta sAMcA avaloke binA samyagdRSTi kaise nAma pAve" ( mo. mA. pra.) zrI gautamagaNadhara prathamopazamasamyaktva ko utpanna karanevAle jIva kI yogyatA kA kathana isapra karate haiM avasAto kamhi uvasAmedi / cadusu vi gadIsu uvasAmevi / cadusu vi gadIsu uvasAto paMcidiesu ubasAmedi, No eiMdiya viliviyesu / paMcidiesu uvasAto saNNIsu uvasAmedi, No asaNNIs / sagNIsu uvasAto gamovakkatiesa uvasAmedi, No sammucchimesu / gambhovakkatiesu uvasAto pajjattaesu uvasAmedi jo apajjattaesa / pajjattaesa uvasAto saMkhejjavassAumesu vi uvasAmedi, asaMkhejjavassAugesa vi // dhavala pu. 6 pR. 238 artha-darzanamohanIyakarma ko upazamAtA huA yaha jIva kahA~ upazamAtA hai ? cAroM hI gatiyoM meM ApaNamAtA hai| cAroM hI gatiyoM meM upazamAtA hA paMcendriyoM meM upazamAtA hai, ekendriya aura vikalendriyoM meM nahIM apamAtA hai| paMcendriyoM meM upazamAtA huA saMjJiyoM meM upazamAtA hai, asaMjJiyoM meM nahIM upshmaataa| saMjiyoM meM upazamAtA huA garbhopakrAntikoM (garbhajajIvoM ) meM upazamAtA hai, sammUcchimoM meM nahIM garbhopakrAntikoM meM upazamAtA haA paryAptakoM meM upazamAtA hai, aparyAptakoM meM nahIM, paryAptakoM meM upazamAtA huA saMkhyAtavarSa kI prAyavAle jIvoM meM bhI upazamAtA hai aura asaMkhyAtavarSa kI AyuvAle jIvoM meM bhI upazamAtA hai| arthAt upazamasamyaktva utpanna karatA hai| gaNadhara ne samyaktvotpatti kA yaha saba kathana paryAyadRSTi se kiyA hai / 'paryAyadRSTi mithyASTi' yadi yaha siddhAnta hotA to gaNadhara mahArAja paryAyaSTi se kyoM kathana karate ? zrI guNadharAcArya kaSAyapAhuDa meM kahate haiM-- samvaNiraya bhavaraNesa dIva-samudde guha jodisa vimANe / abhijogga - abhijogge uvasAmo hoi boddhbvo|| sAgAre paDhavago NiTuvago majjhimo ya bhjiyvvo| joge aNNadaramhiya jahaNNago teulessAe // [ka. pA. 430 va 432 ]
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1153 sarva narakoM meM, sarvaprakAra ke bhavanavAsI devoM meM, sarvadvIpa aura samudroM meM, sarva vyantaradevoM meM, samasta jyotiSkadevoM meM vimAnavAsIdevoM meM zrAbhiyogya jAti ke zraura pratAbhiyogya jAti ke devoM meM darzanamohanIyakarma kA upazama hotA hai / sAkAropayoga meM vartamAna jIva hI darzanamohanIyakarma ke upazamana kA prasthApaka hotA hai, kintu niSThApaka aura madhyama avasthAvartI jIva bhajitavya hai / tInoM yogoM meM se kisI eka yoga meM vartamAna aura tejolezyA ke jaghanya aMza ko prApta jIva darzanamoha kA upazAmaka hotA hai| arthAt upazamasamyaktva ko utpanna karatA hai / samyaktvotpatti kA yaha saba kathana bhI paryAyadRSTi se kiyA gayA hai / isase spaSTa hai ki sApekSa paryAyadRSTi se samyaktva utpanna hotA hai / draSTi so sAmAnyadRSTi, kyoMki "sAmAnyaM dravyaM caikArthavAcakAH / " tattvArthasAra "paryAyadRSTi so vizeSadRSTi, kyoMki vizeSazca paryAyazcakavAcakAH / " tattvArthasAra kintu sAmAnya kI apekSA vizeSa balavAna hotA hai| kahA bhI hai "sAmAnyazAstrato nUnaM vizeSo balavAn bhavet / " sAmAnya zAstra taiM vizeSa balavAn hai, kyoMki vizeSa hI taM nIkai nirNaya ho hai / isIliye kundakundAcArya ne paMcAstikAya ke mokSamArga prarUpaka dUsare adhikAra meM jIvatattva kA paryAyoM kI apekSA vizeSa kathana kiyA hai / gAthA 106 meM saMsArI va mokSaparyAya kI apekSA se jIvatattva kA kathana hai / gAthA 110 se 122 taka indriya, gati, bhavya, abhavya, karttA, bhoktA Adi paryAyoM kI apekSA saMsArIjIva kA vizeSa kathana hai / jIvapadArtha ke kathana kA upasaMhAra karate hue zrI kundakundAcArya likhate haiM - evamabhigamma jIvaM aohi vi pajjaehi bahuge / abhigacchatu ajjIvaM jANaM tarihi liMgehi // 123 // ( paMcAstikAya ) isaprakAra anya bhI bahutasI paryAyoM dvArA jIva ko jAnakara, jJAna se anya aise jar3a liMga dvArA ajIvapadArtha ko jAno / yadi dravyadRSTi samyagdRSTi tathA paryAyadRSTi midhyAdRSTi aisA siddhAnta hotA to zrI kundakundAcArya mokSamArUpaka adhikAra meM jIvapadArtha kA paryAyoM kI apekSA kyoM kathana karate tathA zrI amRtacandrAcArya 'bahubhiH paryAyaH jIvamadhigacchet / ' arthAt bahutaparyAyoM dvArA jIva ko jAno aisI AjJA kyoM dete ? yathArtha dRSTi se padArtha sAmAnya vizeSAtmaka hai / jisakI mAtra sAmAnya para dRSTi hai, vizeSa ( paryAya ) para dRSTi nahIM hai, vaha samyagdRSTi nahIM ho sakatA hai / 27 maI 1971 ke jainasandeza ke sampAdakIya lekha meM jo pravacanasAra kA ullekha hai aba usapara vicAra kiyA jAtA hai / ukta sampAdakIya lekha meM pravacanasAra gAthA 189 kI TIkA kA kucha bhAga uddhRta kiyA gayA hai, kintu isa TIkA kA dravyadRSTi yA paryAyadRSTi se koI sambandha nahIM hai aura na isa TIkA kA midhyAdRSTi yA samyagdRSTi se koI sambandha hai, vaha TAkA isaprakAra hai
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : "rAgAdipariNAma evAtmanaH karma, evaM puNyapApadvaM tam / rAgapariNAmasyaivAtmA karttA tasyaivopAdAtA hAtA cetyeSa zuddhadravyanirUpaNAtmako nizcayanayaH yastu pudgalapariNAma AtmanaH karma saH eva puNyapApa taM pudgalapariNAmasyAtmA karttA tasyopAdAtA hAtA ceti so'zuddhadravyanirUpaNAtmako vyavahAranayaH / ubhAvaNyetau staH, zuddhAzuddhatvenobhayathA dravyasya pratIyamAnatvAt / kintvatra nizcayanayaH sAdhakatamatvAdupAttaH sAdhyasya zuddhatvena dravyasya zuddhatvadyotakatvanizcayanaya eva sAdhakatamo na punarazuddhatva dyotako vyavahAranayaH // 189 / / " pravacanasAra | 1154 ] yahA~ para rAgAdi pariNAmoM ko AtmA ke karma aura AtmA una rAgAdi kA karttA Adi hai aisA kathana karanevAle naya ko zuddhadravya kA nirUpaNa karanevAlA nizcayanaya kahA hai / paugalika karma AtmA ke karma aura AtmA una paudgalika karmoM kA karttA Adi hai aisA kathana karanevAle naya ko azuddhadravya kA nirUpaNa karanevAlA vyavahAranaya kahA hai / yahA~ para zuddhadravya va nizcayanaya tathA azuddhadravya va vyavahAranaya ye zabda kisa abhiprAya se prayoga kiye gaye haiM, isako samajhane ke liye adhyAtmanayoM ke svarUpa kA jJAna honA atyanta zrAvazyaka hai / adhyAtmanayoM kA kathana isaprakAra hai "punarapyadhyAtmabhASayA nayA ucyante / tAvanmUlanayau dvau nizcayo vyavahArazca / tatra nizcayanayo'bhedaviSayo, vyavahAro bhedaviSayaH / tatra nizcayo dvividhaH zuddha nizcayo'zuddha nizcayazca / tatra nirupAdhikaguNaguNyameva viSayakaH zuddhanizcayo yathA kevalajJAnAdayo jIva iti / sopAdhikaviSayo'zuddha nizcayo yathA matijJAnAdayo jIva iti / vyavahAro dvividhaH sadbhUtavyavahAro'sadbhUtavyavahArazca tatra ka vastuviSayaH sadbhUtavyavahAraH / bhinnavastuviSayo'sadbhUta vyavahAraH / " artha - phira bhI adhyAtmabhASA se nayoM kA kathana karate haiM / nayoM ke do mUla bheda haiM, eka nizcayanaya aura dUsarA vyavahAranaya / nizcayanaya kA viSaya abheda hai aura vyavahAranaya kA viSaya bheda hai / nizcayataya do prakAra kA 1. zuddha nizcayanaya, 2 . azuddha nizcayanaya / unameM se jo naya karmajanita rAgAdivikAra se rahita guNa-guraNI ko prabhedarUpa se grahaNa karatA hai vaha zuddha nizcayanaya hai / jaise kevalajJAnAdisvarUpa jIva hai / jo naya karmajanita rAgAdi vikArasahita guNa aura guNI ko abhedarUpa se grahaNa karatA hai vaha azuddha nizcayanaya hai / jaise matijJAnAdisvarUpa jIva hai vyavahAranaya do prakAra kA hai / 1. sadbhUtavyavahAranaya, 2 zrasadbhUtavyavahAranaya / eka vastu ko viSaya karanevAlA sadbhUtavyavahAranaya hai / bhinna vastunoM ko viSaya karanevAlA asadbhUtavyavahAranaya hai / pravacanasAra gAthA 189 kI TIkA meM jo zrAtmA ko rAgAdi pariNAmoM kA karttA aura rAgAdi pariNAmoM ko karma kahA gayA hai, vaha eka hI vastu meM kartA karma ke bhedarUpa se kathana hai ataH vaha sadbhUtavyavahAranaya kA kathana hai / paugalika AtmA ke karma aura AtmA paudgalika karmoM kA karttA hai, yaha kathana asadbhUta vyavahAra kA hai, kyoMki pudgala aura AtmA ye do bhinna vastu haiN| zuddha nizcayanaya kA viSaya to rAgAdi vikArI bhAvoM se rahita zuddha AtmA hai / zrI kundakundAcArya ne tathA unake TIkAkAra zrI amRtacandrAcArya ne nizcaya aura vyavahAra ina do hI zabdoM kA prayoga kiyA hai / bheda prati-bhedoM kA nirdeza nahIM kiyA hai / jahA~ para zuddha nizcayanaya ko nizcaya kahA gayA hai, vahA~ para zuddha nizcayanaya kI apekSA azuddha nizcayanaya ko vyavahAra kaha diyA gayA hai| jahA~ para asadbhUtavyavahAranaya ko vyavahAra kahA gayA hai, vahA~ para asadbhUtavyavahAra kI apekSA sadbhUtavyavahAranaya ko nizcaya kahA gayA hai /
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1155 pravacanasAra gAthA 189 ko TIkA meM 'zuddhadravya' kA prayojana nirupAdhi- Atmadravya se nahIM hai, kyoMki nirupAdhi- Atmadravya rAgAdi vikAropariNAmoM kA karttA nahIM ho sakatA hai, kintu 'ekadravya' se prayojana hai, kyoMki rAgAdi pariNAma kA karttA va karma donoM ekadravya kI paryAyeM haiM / 'nizcayanaya' kA prayojana sadbhUtavyavahAranaya hai, kyoMki ekadravya meM karttA karma kA bheda sadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hai / 'vyavahAranaya' kA prayojana asadbhUtavyavahAranaya se hai, kyoMki sopAdhi AtmA aura paudgalikakamoM meM arthAt do bhinna vastuoM meM karttA karma kA sambandha batalAnA asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hai / isaprakAra pravacanasAra gAthA 189 kI TIkA kA dravyadRSTi va paryAyadRSTi se koI sambandha nahIM hai ataH dravyadRSTi va paryAyadRSTi kI carcA meM pravacanasAra gAthA 189 kI TIkA kA ullekha karanA zraprAsaMgika hai / 27 maI 1971 ke jainasaMdeza ke sampAdakIya lekha meM pravacanasAra gAthA 94 kA ullekha hai / isa gAthA meM 'je pajjayesu NiravA jIvA parasamayiga ti NiddiTThA / ' jo yaha kahA gayA hai, vaha ekAnta paryAyadRSTivAloM kI apekSA se kathana hai / jaisA ki zrI amRtacandrAcArya kI TIkA ke 'niragaMlaikAntadRSTayo' zabdoM se spaSTa hai / sApekSa paryAyadRSTivAlA bhI midhyAdRSTi hai, aisA nahIM kahA gayA hai / yadi dravyadRSTi bhI nirapekSa paryAya dRSTi hai to vaha bhI mithyAdRSTi hai / zrI jayasenAcArya ne pravacanasAra gAthA 93 kI TIkA meM kahA hai - " vajjayamUDhA hi parasamayA - yasmAditthaMbhUta dravyaguNaparyAyaparijJAnamUDhA bhavAmyahamiti bhedavijJAnamUDhAzca parasamayA mithyAdRSTayo bhavantIti / " pajjayamUr3hA hi parasamayA arthAt jo isaprakAra dravya, guraNa, paryAya ke yathArthajJAna se mUr3ha hai, zrathavA maiM nArakI Adi paryAyarUpa sarvArthaM nahIM hU~ isaprakAra bhedavijJAna meM mUr3ha hai vaha vAstava meM midhyAdRSTi hai / ataH sApekSa dravyadRSTi sudRSTi, nirapekSa dravyadRSTi mithyAdRSTi / sApekSa paryAyadRSTi sudRSTi, nirapekSa paryAyadRSTi midhyAdRSTi | pravacanasAra gAthA 10 meM kahA bhI hai "nasthi viNA pariNAmaM atyo atthaM viraha pariNAmo / " athavA nArakAdiparyAyarUpo na isa loka meM paryAya ke binA padArtha nahIM hai aura padArtha ke binA paryAya nahIM hai / pradeza kI apekSA paryAya aura paryAyI apRthak haiM / ataH sApekSa paryAyadRSTi se mokSamArga saMbhava hai / - jai. ga. maI-jUna 1973 / mukuTalAla, bulandazahara bhAvastrI ko mokSa sambhava, dravya strI ko nahIM zaMkA- bhAstrI ko mokSa kahA gayA hai / yahA~ para bhAvastrI se kyA prayojana hai ? samAdhAna - jina manuSyoM kA zarIra to dravyapuruSarUpa ho, kintu unake strIveda nokaSAya kA udaya ho. aisI bhAvastriyoM ko mokSagati sambhava hai / jina manuSyoM kA zarIra bhI dravya strIrUpa hai / aisI striyoM arthAt mahilAoM
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1156 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : ko mokSa nahIM hotA hai. kyoMki unake uttamasaMhanana kA abhAva hai tathA ve vastra kA tyAga nahIM kara sakatIM aura vastra kA grahaNa bhAva prasaMyama kA avinAbhAvI hai| aMtimatiya saMhaNNassudao puNa kammabhUmimahilANaM / AdimatigasaMhaDaNaM gatyitti jiNehiM NiddiTuM // 32 // go. pha. artha-karmabhUmiyoM kI striyoM ke anta ke tIna arddhanArAcAdi saMhananoM kA hI udaya hotA hai / vajravRSabhanArAcasaMhanana Adi prathama tInasaMhanana karma-bhUmiyA striyoM ke nahIM hote haiN| aisA jinendradeva ne kahA hai| 'na tAsAM bhAvasaMyamo'sti bhAvAsaMyamAvinAbhAvi vastrAdya pAdAnAnyathAnupapatte / ' dhavala pu. 1 pR. 333 / una dravya striyoM ke bhAva saMyama nahIM hai, kyoMki bhAvasaMyama ke mAnane para, unake bhAva asaMyama kA avinAbhAvI vastrAdika kA grahaNa karanA nahIM bana sakatA hai| -po. ga. 23-12-71/VII/ jai. ma. jaina nirantara mokSa jAne para bhI jIvarAzi kA kamo prabhAva nahIM hogA zaMkA-videhakSetra se sadA AtmA mukti ko jAne kA krama satata cAlU hai / ataH isa taraha mukti jAne kA krama cAla rahA to eka dina jagat kyA jIva AtmA se khAlI nahIM ho jAvegA? samAdhAna-jIvoM kA pramANa anantAnanta hai| jisameM se vyaya hone para bhI jisakA anta na ho usako anantAnanta kahate haiM, anyathA eka ko bhI ananta ko saMjJA ho jAyegI / SaTkhaNDAgama pustaka 1, pRSTha 392 para kahA bhI hai-'yadi savyaya aura nirAya rAzi ko bhI ananta na mAnA jAve to eka ko bhI ananta ke mAnane kA prasaMga A jaayegaa| vyaya hote hue bhI ananta kA kSaya nahIM hotA hai, yaha ekAnta niyama hai|' SaTkhaNDAgama pustaka 4, pRSTha 338 para kahA hai-'vyaya ke hote rahane para bhI anantakAla ke dvArA bhI jo rAzi samApta nahIM hotI hai, use maharSiyoM ne 'ananta' isa nAma se vinirdiSTa kiyA hai|' -p. saM. 30-1-58/VI/ ma. rA. ghor3ake; paralI baijanAtha saMsArI jIvarAzi kA kamI prabhAva nahIM hogA zaMkA-loka meM jIva anantAnanta haiM phira bhI ve apane pramANa meM jitane haiM utane hI haiN| nUtana jIva utpanna nahIM hotA hai| inameM se 608 jIva 6 mAha 8 samaya meM niraMtara mokSa jA rahe haiM jisake kAraNa ina jIvoM kI saMkhyA meM nyUnatA avazya pdd'egii| isa krama se ananta kalpakAla vyatIta honepara saMsAra se jIvoM kA abhAva honA caahiye| samAdhAna-yadyapi jIva dutana utpanna nahIM hote aura mokSa jAne se saMsArI jIvoM ke pramANa meM nyUnatA bhI AtI hai, kintu jIvoM kA pramANa anantAnanta hone se saMsAra se jIvoM kA kabhI bhI prabhAva nahIM hogaa| Aya binA vyaya hone para bhI jo rAzi samApta na ho usako anantAnanta kahate haiM yadi aisA na mAnA jAve to 'eka' saMkhyA ko bhI anantAnanta hone kA prasaMga A jAvegA / dhavala pustaka 1 pR. 392, pustaka 4 pR0 338 / -jaM. saM. 27-11-58/V/ A. ku. jaina, bar3agAMva ( TIkamagar3ha)
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [1157 dravyaguraNa paryAya-guNa dravya va guNa zaMkA-dravya kI siddhi guNoM ke samudAya se hotI hai yA kaise, kyoMki guNoM ke samudAya ko dravya kahate haiM aura aisA bhI kahate haiM ki dravya ke ASaya guNa haiM para ekaguNa meM dUsarAguNa nahIM hai to kyA guNa dravya ke Azrita hai yA guNoM kA samudAya so dravya hai ? samAdhAna-dravya kA lakSaNa 'sat' kahA hai| ta0 sU0 5 / 29 / 'sat' kA lakSaNa utpAda, vyaya, dhrauvya' hai sUtra 30 / prataH dravya kI siddhi 'sattA' se athavA eka hI samaya meM honevAle utpAda-vyaya-dhrauvya se hotI hai| dravya to akhaNDa hai jisameM pratisamaya utpAda-vyaya-dhrauvya hotA hai| dhrauvya aMza ko guNa tathA utpAda, vyaya aMza ko paryAya kahate haiN| ataH dravya ko guNaparyAyavAlA kahA hai| haraeka dravya meM ananta zaktiyA~ hotI haiM. kyoMki eka dravya se nAnAkArya hote hue dekhe jAte haiM jaise agni ke dAha, tApa, pAcana, prakAza prAdi kArya aura ye zaktiyAM kabhI naSTa nahIM hotii| eka zakti dUsarI zaktirUpa nahIM ho jAtI aura na eka zakti dUsarI zakti kA kArya karatI hai| ata: eka zakti meM dUsarI zakti kA abhAva hai athavA eka zakti anya dUsarI zakti se rahita hai| ina zaktiyoM kA nAma guNa hai / ataH mokSazAstra a0 5 sUtra 41 meM guNa kA lakSaNa dravyAzrayAnirguNAH guNAH kahA hai / ina guNoM kI aura guNoM kI sattA bhinna-bhinna nahIM hai| jo dravya ke pradeza haiM ve hI pratyeka guNa ke pradeza haiM, kintu saMjJA, saMkhyA, lakSaNa pAdi kI apekSA se dravya aura guNa meM bheda hai| dravya avayavI aura guNa avayava hai| avayava-avayavI se sarvathA bhinna nahIM hotA hai| ina apekSAoM ko rakhakara yadi yaha kahA jAve ki guNoM kA samudAya dravya hai to koI bAdhA nahIM hai, kintu isakA abhiprAya yaha nahIM hai ki pratyekaguNa kI sattA bhinna-bhinna thI aura inako milAkara dravya banA hai jisaprakAra IToM ke milane se makAna banatA hai| -jaM. saM. 4-10-56/VI/ ka. de. gayA dharma va guNa meM antara zaMkA-dharma aura guNa meM kyA antara hai ? samAdhAna-vastu meM guNa bhI hote haiM aura dharma bhI / guNa svabhAvabhUta haiM / inakI pratIti para-nirapekSa hotI hai| dharmoM kI pratIti parasApekSa hotI hai| paryAyAnusAra dharmoM kA AvirbhAva va tirobhAva yathAsaMbhava hotA rahatA hai| jIva meM jJAnadarzana, sukha, vIrya Adi asAdhAraNaguNa va vastutva, sattva, prameyatva Adi sAdhAraNaguNoM kI sattA aura pratIti paranirapekSa va svAbhAvika hai| choTA-bar3A, pitRtva, putratva, gurutva-ziSyatva Adi dharma sApekSa hai| yadyapi ina dharmoM kA sadbhAva jIva meM hai para jJAna Adi ke samAna svarasataH guNa nahIM hai| isaprakAra guNa aura dharma meM antara hai| guNoM ko bhI 'dharma' zabda ke dvArA kahA jA sakatA hai isaprakAra guNa to dharma ho sakate haiM, kintu sabhI dharma guNa nahIM ho skte| -jaM. saM. 27-11-58/V/ kapUrIdevI gayA
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1158 ] [paM. ratanacanda jaina mukhtAra / guNI va guNa meM tAdAtmyatA tathA kathaMcit bhedA bheda zaMkA-guNI meM guNa sarvAMga meM vyApakarUpa se rahate haiM yA eka deza meM ? yadi guNI meM guNa sarvAMga meM vyApaka haiM to guNa meM guNI vyApaka mAnanA par3egA, guNa aura guNI meM bhinnatA kisaprakAra hai ? samAdhAna-guNa aura guNI kA tAdAtmyasambandha hai / ataH guNI meM guNa sarvAMga vyApaka hai| kahA bhI hai'AramA hi samagaNaparyAyaM dravyam iti vacanAta jJAnena sahahInAdhikatva-rahitatvena prinnttvaatttprimaannH|' pravacanasAra gA. 23 ttiikaa| dravya guNa aura paryAya ke barAbara hai hInAdhika nahIM hai isa ArSavacana ke anusAra prAtmA apane jJAna guNa se hIna adhikarUpa na hokara pariNamita hotA hai, ata: prAtmA jJAnapramANa hai| yadi jJAna ko AtmA ke barAbara na mAnA jAya to hIna hone para AtmA ke acetanapanA aajaayegaa| yadi adhika mAnA jAya to jJAna ke acetanapanA aajaaygaa| zrI kundakundAcArya ne bhI isI bAta ko kahA hai NANappamANamAdA Na havadi jasseha tassa so aavaa| hINo vA ahio vA gANAvo havavi dhuvameva // 24 / / hINo javi so AdA taNNANamavedaNaM Na jaannaadi| ahio vA NANAvo gANeNa viNA kaha jANAdi // 25 // pra0 sA0 isa jagata meM jisake mata meM AtmA jJAnapramANa nahIM hai, usake mata meM vaha AtmA avazya jJAna se hIna ho athavA adhika honA cAhiye / yadi vaha prAtmA jJAna se hIna ho to vaha jJAna acetana hone se nahIM jAnegA aura yadi jJAna se adhika ho to jJAna ke binA acetana ho jAne se AtmA kaise jAnegA? guNI meM ananta guNa haiM ataH guNI kisI bhI eka guNa ke Azraya hokara nahIM rahatA hai, kintu guNa-guNI ke Azraya hokara rahatA hai| dravyAzrayA niguNA guNAH // // 41 // [ tattvArthasUtra ] jo nirantara dravya meM rahate haiM aura svayaM anya guNoM se rahita haiM ve guNa haiM / "yadyapi kathaJcid vyapadezAvibheda-hetvapekSayA dravyAvanye, tathApi tavavyatirekA tatpariNAmAcca / " [sa. si. 542 ] yadyapi saMjJA, saMkhyA, lakSaNa tathA prayojana kI apekSA guNa-guNI meM kathaMcit bheda hai tathApi dravya ke pariNAma kI apekSA guNa-guNI meM bheda nahIM hai| "guNa guNIkoH pravibhakta pradezatvAbhAvAt / " [ pravacanasAra gA0 106 TokA ] guNa aura guNI meM bhinna pradezatva kA abhAva hai arthAt jo guNI ke pradeza haiM ve hI guNa ke pradeza haiM / "evamapi tayoranyatvamasti tallakSaNa sadbhAvAt / " [ pravacanasAra gA0 106 ] guNa-guNI meM pradeza bheda na hone para bhI guNa-guNI meM anyatva hai, kyoMki anyatva kA lakSaNa asadbhAva unameM pAyA jAtA hai| -jaM. ga. 6-11-69/VII/ ro. lA. jana
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] kisI bhI guNa kI eka samaya meM do paryAya nahIM hotI zaMkA- cetanAguNa kI ekasamaya meM jJAna aura darzanarUpa do paryAyeM hotI haiN| inameM se jJAna kI pratyekasamaya meM pAMca paryAyeM aura darzana kI cAraparyAyeM hotI haiN| ataH eka guNa kI ekasamaya meM ekaparyAya hotI hai yaha siddhAnta galata hai / ( sonagar3ha se prakAzita saiddhAntika carcA ) | samAdhAna - AtmA meM jJAna aura darzana aise do bhinna-bhinna guNa haiM / ina donoM guNoM kA kArya prakAza karanA hai | ataH sAmAnya se ina donoM guNoM kI cetanA saMjJA de dI gaI / jJAna aura darzana cetanA kI paryAyeM nahIM haiM kintu cetanA ke bheda haiN| jJAna yadyapi eka guraNa hai kintu jJAnAvaraNakarma ke kAraNa usake pA~ca bheda ho jAte haiM / jaise kamare meM prakAza eka hI hai, kintu dIvAra meM cAra khir3akiyoM ke dvArA Ane ke kAraNa vaha prakAza cAraprakAra kA ho jAtA hai| dIvAra haTa jAne para pUrNa prakAza hai aura vaha prakAza ekaprakArarUpa ho jAtA hai ! dIvAra ke kAraNa jitanA aMdhakAra thA vaha bhI samApta ho jAtA hai / isIprakAra jJAnAvaraNa karma ke kSaya ho jAne para kevalajJAna ekaprakArarUpa raha jAtA hai| cAra khir3akiyoM meM se jisa-jisa khir3akI ke kapATa banda ho jAte haiM una una khir3akiyoM meM se prakAza zrAnA banda ho jAtA hai aura zeSa khir3akiyoM ke Age par3adA lagA hone ke kAraNa alpa prakAza zrAtA hai / yadi par3adA gaharA hotA hai, to prakAza alpatara ho jAtA hai / [ 1159 isIprakAra matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna aura mana:paryayajJAna ye cAra khir3akiyA~ usa jJAnAvaraNarUpa dIvAra meM haiM / inake dvArA chadmasthAvasthA meM jJAna hotA hai| ina cAra khir3akiyoM meM se yadi avadhijJAna yA mana:paryayajJAna yA donoM ke sarvaghAtiyA spadhaMkodayarUpa kapATa banda haiM to inake dvArA jJAna nahIM hogA / matijJAna aura zrutajJAna ke sarvathA sarvaghAtiyAspardhakodayarUpa kapATa banda nahIM hote, kintu dezaghAtispardhakodayarUpa pardA par3A huA hai / usa par3ade kI vibhinnatA ke kAraNa matijJAna aura zrutajJAna meM bhI vibhinnatA ho jAtI hai / jJAna ke matijJAna Adi cAroM bheda karmakRta haiM, svAbhAvika nahIM haiM / svAbhAvika to eka kevalajJAna hai / zrI kundakundAcArya ne kahA bhI hai jIvo uvaogamao, uvaogo NANadaMsaNI hoI / NAvaoogo vuviho, sahAvaNANaM vibhAvaNANaM ti // 10 // kevalamibiyara hiyaM, asahAyaM taM sahAvaNANaM tti / saNNANivara vippe vihAvaNANaM have duvihaM // 11 // saNNANaM cau bheyaM, madisuda ohI taheva maNa pajjaM / aNNANaM tiviyatyaM madiAi bheda do ceva // 12 // taha daMsaNauvaoogo, sasahAvedara - viyatpado duviho / kevalamaMdira hiyaM taM sahAva midi bhaNidaM // 13 // cava acaSakhU oho tiSNivi bhaNidaM vibhAvadicchitti // 14 // [ niyamasAra ] jIva upayogamaya hai / upayoga jJAna aura darzana ke bheda se doprakAra kA hai| jJAnopayoga doprakAra kA hai, eka svabhAvajJAna, dUsarA vibhAvajJAna atIndriya asahAya jo kevalajJAna hai so svabhAvajJAna hai / samyagjJAna aura mithyA jJAna ke bheda se vibhAvajJAna upayoga doprakAra kA hai / mati, zruta, avadhi aura mana:paryaya ke bheda se samyagjJAnopayoga cAraprakAra kA hai / kumati, kuzruta, kupravadhi ke bheda se mithyA jJAnopayoga tInaprakAra kA hai / isIprakAra darzanopayoga
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1160 ] [ paM. ratanacanda jaina mukhtAra bhI doprakAra kA hai, eka svabhAva dUsarA vibhAva atIndriya aura asahAya kevala darzanasvabhAva darzanopayoga hai| cakSu, acakSu aura avadhi darzana ke bheda se vibhAvadarzanopayoga tInaprakAra kA hai| isaprakAra jJAnopayoga aura darzanopayoga ke karmakRta bhedoM meM se pratyeka bheda eka-eka vaibhAvikaguNa ho jAtA hai| pratyeka bheda kI ekasamaya meM eka hI paryAya hotI hai, kisI bhI bheda kI ekasamaya meM doparyAya nahIM hotI hai| jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNakarmoM kA kSaya ho jAne se svAbhAvikajJAna aura svAbhAvikadarzana eka ekarUpa ho jAtA hai / karmakRta bhedoM kA abhAva ho jAtA hai / jaise eka bar3e kamare ko dIvAroM ke dvArA vibhAjana karane para pratyeka bhAga eka bhinna kamarA bana jAtA hai| eka hI samaya meM unameM se kisI bhAga meM aMdhakAra ho sakatA hai aura dUsare bhAga meM prakAza ho sakatA hai aMdhakAra aura prakAzarUpa ye do paryAya kyA usa bar3e kamare kI haiM ? ye paraspara virodhI donoM paryAyeM usa bar3e kamare kI nahIM hai, kintu bhinna-bhinna bhAgoM kI haiN| ina donoM paryAyoM ko eka hI bar3e kamare kI kahanA mahAna bhUla hai ataH ekaguNa kI ekasamaya meM eka hI paryAya hotI hai yaha nirvivAda siddhAnta hai jo kuyukti ke dvArA khaMDita nahIM ho sakatA hai| dIvAroM ke kSaya ho jAne para vaha bar3A kamarA ekarUpa ho jAtA hai, taba usa bar3e kamare kI ekasamaya meM eka hI paryAya hogI, do paryAyeM nahIM ho sakatIM / ' - jai. ga. 24-6-76/VI / ja. lA. jaina zakti va vyakti zaMkA- janasaMdeza meM likhA hai- "vyazakti kI vyaktatA paryAyazakti hai|" isa lakSaNa meM kyA Apatti hai ? samAdhAna-zakti kA kAryakArIrUpa pariNata ho jAnA zakti kI vyaktatA hai| anya paramANuoM ke sAtha baMdha ko prApta hone para paramANu meM skandharUpa pariNamana karane kI zakti kI vyaktatA hai| zakti ko vyakti kI zakti kahanA kahA~ taka ucita hai, Apa svayaM vicAra kara leveM / bhavyajIva meM mokSa jAne kI zakti hai / jaba jIva mokSa ko prApta hotA hai taba usa dravya-zakti kI vyakti hotI hai| - jaM. ga. 7-2-66 / 1X / ra. lA. jaina, meraTha zaMkA- janasaMdeza meM aSTasahasrI kArikA 42 meM se 'sabaMdhA' zabda para TippaNI "zaktirUpeNa dravyaparyAyarUpeNa thaa|" uddhRta karate hue likhA hai- "isase spaSTa hai dravyazakti kI vyakti kA nAma hI paryAyazakti hai|" kyA isa TippaNI kA yaha abhiprAya hai ? 1 1. di028-8-74 ko eka patra meM zrI javAharalAlajI ko Apane likhA thA-- jo sparzana indriya ke dvArA jAnA jAya yaha sparzana guNa hai| usa guNa ke 4 bheda hai| pratyeka bheda kI do paryAyeM hotI hai| cAra prakAra ke sparza guNa kI 4 paryAyeM eka samaya meM ho sakatI hai te cAra paryAyeM eka guNa kI nahIM hai| sAmAnya se cetanA guNa eka hai| kintu usake do bheda hai, ataH pratyeka bheda kI bhinna-bhinna paryAya hogI / sAmAnya se mUrtika guNa eka hai ? kintu usake sparza, rasa, gandha va varNaH ye cAra bheda hote haiN| ata: cAroM kI pRthaka-pRthaka paryAyeM hogii| kyA ye cAroM eka mUrtika guNa kI haiM yA bhinna-bhinna do bhedoM kI kalpanA kI hai ? eka guNa ke pratyeka bheda kI eka samaya meM eka hI paryAya hogI, anyathA paryAya kA lakSaNa bAdhita ho jAyagA [ kramavartinaH paryAyaH na tu sahavartinaH ] sUkSma tatya taka pahu~ca na hone ke kAraNa isaprakAra kI aneka bhUle hotI hai "ratanacanda mukhtAra" 1
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] samAdhAna-aSTasahasrI pR. 188 TippaNa naM. 5 'sarvathA' zabda ke spaSTIkaraNa ke lie hai jo isa prakAra hai'zaktivyaktirUpeNa dravyaparyAyarUpeNa vaa|' 'yadyasatU sarvathA kAryakArikA 42 meM 'sarvathA' zabda kA abhiprAya yaha hai ki jo kArya zaktirUpa se bhI asat hai vyaktirUpa se bhI asata hai, dravyarUpa se bhI prasat hai paryAyarUpa se bhI asat hai vaha kArya sarvathA asat hotA hai| kArikA 42 meM sarvathA zabda kA yaha abhiprAya nahIM hai ki dravyazakti kI vyakti kA nAma hI paryAyazakti hai, kyoMki yahA~ dravyazakti va paryAyazakti kA prakaraNa hI nahIM hai / dravya zakti kI vyakti paryAyazakti hai, aisA nahIM kahA gayA hai aura na yaha sambhava hai| bhavya jIva meM mokSa jAne kI dravyazakti hai / jaba vaha mokSa pahu~ca jAtA hai to dravyazakti vyakta hotI hai to kyA mokSa paha~cane para mokSa jAne kI paryAyazakti utpanna huI ? aisA koI nahIM kaha sakatA hai| -jai. ga. 7-2-66/X/ra. lA. jaina, meraTha skandha indriyagAhya hotA hai paramANu nahIM / zabda skandhajanya hai zaMkA-janasaMdeza meM likhA hai-"ataH paramANu meM zabdarUpa pariNata hone kI zakti vidyamAna hai, vahI zabda paryAyarUpa se vyakta hotI hai| isI taraha paramANu meM indriya prAhya hone kI bhI yogyatA hai| tabhI to skandharUpa hone para ve indriya grAhya hote haiN|" isa kathana meM kyA Apatti hai ? samAdhAna-pudgala kI paramANu aura skandha do paryAyeM haiM / pudgala kI paramANurUpa paryAya sUkSma-sUkSma hai jo paramAvadhijJAna kA viSaya bhI nahIM hai, kintu sarvAvadhijJAna kA viSaya hai| "paramANuH sUkSma-sUkSmam, yatsarvAvadhiviSayaM ttsuukssmsuukssmmityrthH|" svA. kAti. pR0 140 / isaliye paramANu indriya grAhya nahIM ho sktaa| baMdha ke dvArA paramANurUpa paryAya kA vyaya hokara sthUlaskandhaparyAya kA utpAda hone para vaha skandhaparyAya indriyagocara hotI hai, paramANu indriyagocara nahIM hotA hai / usa skandha meM pRthak-pRthak paramANu indriyagocara hote hoM, aisA bhI nahIM hai| paramANurUpa paryAya meM indriya grAhya hone kI yogyatA nahIM hai, kintu sthUlaskandha meM indriya grAhya hone kI yogyatA hai aura jo indriyoM dvArA grahaNa hone para vyakta hotA hai / paramANU meM baMdha ke dvArA bhASAvargaNArUpa pariNata hone kI zakti hai| bhASAvargaNArUpa skandha meM zabdarUpa pariNamana karane kI yogyatA hai, kintu paramANu meM zabdarUpa pariNata hone kI zakti nahIM hai, kyoMki zabda skandhajanya hai| (paMcAstikAya gAthA 79 ) / -jaM. ga. 7-2-66/X/ra. lA. jana, meraTha paramANu mASAvargaNArUpa skandha kA kAraNa zaMkA-paMcAstikAya gAthA 78 ko TIkA meM AcArya zrI amRtacandra sUri paramANu meM zabda ko avyaktarUpa se bhI nahIM mAnate haiN| kintu gAthA 1 kI TIkA meM ve bhI tathA AcArya zrI japasena bhI zaktirUpa se zabda kA kAraNabhUta kahate haiM / isa sabakA kyA tAtparya hai ? isase kyA yaha siddha nahIM hotA ki paramANu meM zabdarUpa pariNamana karane kI zakti hai ? samAdhAna-paMcAstikAya gAyA 76 meM spaSTarUpa se kahA hai ki "saddo khaMdhappabhavo, khaMdho paramANusaMga sNghaado|" arthAt zabda skaMdhajanya hai aura skaMdha pudgalaparamANuoM ke samUha kA saMghAta hai / bhASAvargaNArUpa skandha jinameM zabdarUpa pariNamana karane kI zakti hai ve to zabda ke aMtaraMga kAraNa haiM jo samastaloka meM vyApta haiM aura tAlu,
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1162 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : oSTha, ghaMTA Adi skandha zabda ke bahiraMga kAraNa haiN| ina donoM kAraNoM ke milane se zabda pragaTa hotA hai| ekapradezI paramANu zabda kA na to aMtaraMga kAraNa hai aura na bahiraMga kAraNa hai, kintu bhASAvargaNArUpa skandha kA kAraNa hai, kyoMki paramANusamUha kA saMghAta hI to bhASAvargaNArUpa skandha hai / arthAt paramANu meM bhASAvargaNArUpa pariNamana karane kI zakti hai aura bhASAvargaNA zabda kA aMtaraMgakAraNa hai| isa paramparA se paramANu ko zabda kA kAraNa kahA gayA hai| "paramANaH zabdaskandha, pariNati zakti svabhAvAt zabdakAraNam / " paramANusamUha bhASAvargaNAskandharUpa pariNamana kiye binA pratyeka paramANu pRthak-pRthak zabdarUpa pariNamana karane meM azakya hai isIliye gAthA 78 kI TIkA meM kahA hai ki ekapradezI paramANU ko anekapradezAtmaka zabda ke sAtha ekatva hone meM virodha hai| paramANu eka pradezAtmaka hone se jaladhAraNa karane meM azakya hai| kintu paramANusamUha kA baMdha hokara jaba ghaTaparyAyarUpa pariNamana ho jAtA hai to ghaTa meM jala dhAraNa karane kI zakti utpanna ho jAtI hai / ghaTa meM jala bhara dene se ghaTa kI jaladhAraNa zakti vyakta ho jAtI hai| ghaTa meM jala nikAla lene para jaladhAraNazakti to rahatI hai, kintu zakti kI vyakti nahIM rahatI hai| ghaTaparyAya naSTa ho jAne para jaladhAraNa zakti bhI naSTa ho jAtI hai| ghaTaparyAya utpanna hone para jaladhAraNazakti utpanna hotI hai aura jala bhara dene para jala dhAraNa zakti kI vyaktatA hotI hai| yadi kisI kI yaha mAnyatA ho ki ekapradezI paramANu meM jaladhAraNa kI zakti hai jo ki ghaTaparyAyarUpa utpanna hone para vyakta hotI hai to usane zakti aura vyakti kA yathArtha svarUpa hI nahIM smjhaa| -ja'. ga.7-2-66/IX/ ra. lA. jana jJAnadarzanaguNa, unako paryAya va upayoga zaMkA-jJAna aura darzana kyA cetanAguNa kI paryAya haiM yA cetanAguNa ke do bheva haiM? yadi jJAna aura varzana ko cetanA guNa ke bheda mAnakara donoM ko bhinna guNa mAnA jAve to chamastha avasthA meM jJAna aura varzana donoM yugapata hone cAhiye the, kyoMki inameM donoM ko koI na koI paryAya pratisamaya rahanI cAhiye aura yadi jJAna va darzana ke cetanAguNa ko paryAya mAnI jAve to kevalIbhagavAna meM jJAna va darzana yugapata nahIM hone cAhiye, kyoMki ekasamaya meM eka guNa kI do paryAya nahIM ho sktii| samAdhAna-jJAna aura darzana ye donoM jIva ke svatantra bhinna-bhinna guNa haiM / jIva ke ye do guNa hI aise haiM jo cetanArUpa haiM anya guNa cetanArUpa nahIM haiM ataH ina jJAna va darzana donoM guNoM ko cetanA saMjJA dI gaI hai| pATha. prakAra ke karmoM meM jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa do pRthaka-pRthak karmoM kA nirdeza kiyA gayA hai| yadi ye donoM pRthaka guNa na hote aura eka cetanA guNa hI hotA to jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa ke sthAna para eka cetanAvaraNa karma kA nirdeza hotaa| ataH jJAna aura darzana do pRthaka-pRthak guNa haiN| ina donoM guNoM kA viSaya bhI bhinna-bhinna hai / jJAna kA viSaya bAhyapadArtha hai aura darzana kA viSaya aMtaraMga. pavArya hai| jJAna sAkAra hai aura darzana nirAkAra hai| chamastha avasthA meM bhI jJAna kI kSAyopazamikaparyAya aura darzana kI kSAyopaza mikaparyAya yugapat pAI jAtI hai| matijJAna, zrutajJAnAdi rUpa jJAna kI kSAyopaza mikaparyAya pAI jAtI hai / acakSudarzana cakSudarzanAdirUpa darzanaguNa
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1163 kI paryAya chadmastha jIva ke pAI jAtI hai / kevalI bhagavAna ke jJAnaguNa kI kSAyikaparyAya kevalajJAnarUpa zrIra darzanaguNa kI kSAviparyAya kevaladarzanarUpa ekasamaya meM ekasAtha pAI jAtI hai| kevalI bhagavAna ke AvaraNakarma kA sarvathA kSaya hogayA hai ataH unake darzanopayoga aura jJAnopayoga bhI yugapat hote haiM, kintu upastha ke AvaraNa karma kA udaya hai ataH usa udaya ke kAraNa donoM upayoga ekasAtha na hokara kramazaH hote haiM / parantu kSAyopazamikajJAna aura darzanalabdhirUpa se chadmasthAvasthA meM bhI eka sAtha hotA hai / vizeSa ke lie dha. pu. 1, 6, 7 va 13 dekhanA cAhiye / - paoN. ga. 20-6-63 / IX / pra emacanda jJAna guNa paraprakAzaka hai zaMkA- kyA jJAna sva ko nahIM jAnatA ? phira ise sva para prakAzaka kaise kahA jAtA hai / spaSTa kareM / samAdhAna - jJAna sAkAra hotA hai jaise darpaNa meM parapadArthoM kA AkAra to par3atA hai, kintu sva kA AkAra nahIM par3atA / jJAna meM sva kA AkAra nahIM par3atA, isalie vaha sva ko nahIM jAnatA darzana nirAkAra hotA hai / isalie vIrasenAcArya ne antarmukhacitprakAza ko darzana tathA bahirmukhacitprakAza ko jJAna kahA hai / yadi jJAna sva para prakAzaka ho to darzana ke lie koI viSaya nahIM rahatA / anyamata vAloM ne darzana guNa nahIM mAnA hai / ataH nyAya granthoM meM bhI darzana guNa kA kathana nahIM kiyA gyaa| una granthoM meM jJAna ko hI sva para prakAzaka kahA hai| isakA vizeSa kathana dhavala pu0 7 meM hai / - patra 19-280 / ja. lA. jaina, bhINDara darzanaguNa hI zrAtmA ko jAnatA hai zaMkA- jJAna svayaM AtmA ko nahIM jAnatA, darzanaguNa ho AtmA ko jAnatA hai to darzanaguNa isaprakAra se jAnatA hai kyA ki yaha merI AtmA hai, ye usake guNa haiM, yaha guNI hai, yaha usakI vartamAnaparyAya hai aadi-aadi| yAnI darzanaguNa kA viSaya 'sva' hai, so to ThIka hai, parantu vaha sva ko guNa-guNI mevarUpa bhI jAna sakatA hai yA nhiiN| yadi hA~ to varzana kA viSaya 'vizeSa' bhI huA tathA yadi guNa-guNI kA bheda karake darzana AtmA ko nahIM jAne to phira to AtmA ke pUre-pUre jJAna kA hI abhAva ThaharatA hai| kyoMki AtmA ko jJAnaguNa to jAnatA hai nahIM, aisA svIkAra kiyA jArahA hai ki kevalI kI 'AtmA ko AtmaparyAyoM ko va ananta AtmaguNoM ko unakA darzanaguNa jAna rahA hai yA jJAnaguNa ? jaina nyAyazAstroM meM jJAna ko svaparaprakAzaka kahA gayA hai to phira isa taraha to jaina nyAyazAstra galata ho gae, kyoMki vAstava meM to AtmA kA jJAna paraprakAzaka ( para jJAtA ) hI hai tathA nyAya meM kahA gayA hai sva para prakAzaka yaha uttara to ThIka nahIM hogA ki abhyamatiyoM ko samajhAne ke lie aisA kiyA gayA hai, kyoMki anyamatiyoM ko samajhAne ke lie kahIM siddhAnta ko galata karake unake sAmane nahIM rakhA jA sakatA hai ? aisA karane se to hamAre zrAvaka bhI bhramita ho jAeMge / samAdhAna - jainAgama meM zaMkAkAra ke kathanAnusAra hI kathana hai| jainAgama kA mukhya abhiprAya ziSya ko pratibodha karAne kA hai, kyoMki anyamatI AtmA meM darzanaguNa hai, aisA nahIM jAnatA / use samajhAne ke lie cetanAguNa ko jJAnaguNa ke nAma se kahakara jJAna ko sva para prakAzaka kahA gayA hai jaise bAlakoM yA bAlajanoM ko sama jhAne ke lie 'jo calatA hai, bolatA hai vaha jIva hai' aisA lakSaNa kahA jAtA hai / jaba vaha kucha pratibuddha ho jAtA hai
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1164 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra / to jIva kA anya lakSaNa batAyA jAtA hai| aise hI kSayopazama, yoga va lezyA Adi ke bhinna-bhinna lakSaNa pAye jAte haiN| dhavala pustaka 1 meM pR0 147 para kahA hai "tataH sAmAnya vizeSAtmakaM bAhyArtha grahaNaM jJAnaM, tavAtmaka svarUpagrahaNaM darzana miti siddham" ataH sAmAnya vizeSAtmaka bAhyapadArtha ko grahaNa karanevAlA jJAna hai aura sAmAnyavizeSAtmaka prAtmasvarUpa ko grahaNa karanevAlA darzana hai| kintu jJAna savikalpa hai aura darzananirvikalpa hai ata: usameM guNaguNI kA bheda-vikalpa nahIM hotA, jaise kevalajJAna dravya-guNoM-paryAyoM ko jAnatA to hai, kintu usameM aisA vikalpa nahIM hotA ki yaha dravya hai, yaha guNa hai, yaha paryAya hai| kevalajJAna bAhyapadArthoM ko jAnatA hai aura kevaladarzana AtmA ko jAnatA hai aisA spaSTa kathana jayadhavala pu0 1, pRSTha 301 se 318 meM gAyA saMkhyA 15 se 20 meM AyA hai| jayadhavala pustaka eka ke pR0 325-326 para tathA dhavalA pustaka 6 ke pRSTha 34 para bhI aisA kathana hai| jaina nyAyazAstroM meM cetanA ko jJAna kahakara jJAna ko svaparaprakAzaka kahA gayA hai| jaise jIva kA lakSaNa cetanA na kahakara jJAna kaha dete haiM / cetanA kA usake mukhya bhedajJAna meM upacAra kiyA gayA hai| cetanA jJAna-darzanarUpa hai atA cetanA sva-para prakAzaka hai / cetanA kA upacAra jJAna meM karane se jJAna bhI sva-para prakAzaka ho jAtA hai| nimitta va prayojana hone para upacAra hotA hai / ( AlApa paddhati ) / yahA~ anyamatI ko pratibodha karAnA prayojana hai: ataH cetanA kA upacAra jJAna meM karane se siddhAnta se koI bAdhA nahIM aatii| -paba 1-3-80/ ja. lA. jana, bhINDara darzanaguNa kA kArya zaMkA-darzana ko svagrAhaka ( AtmagrAhaka ) dhavala pu0 1, 7 mAdi meM kahA hai / to kyA 'AtmA kA jJAna' darzanaguNa ko paryAya hai ? kyA kevaladarzanaparyAya AtmA ke samasta guNoM va paryAyoM ko jAnatI hai aura kevalajJAna AtmA ko nahIM jAnatA hai ? samAdhAna -'Antarika AtmajJAna' darzanaguNa kI paryAya hai, kyoMki vaha antarmukha citprakAza hai, kintu 'parIkSAmukha' Adi nyAyazAstroM meM darzanaguNa kA kayana na hone se AtmajJAna ko bhI jJAnaguNa kI paryAya kahA hai| kevaladarzana prAtmA ke sarvaguNa va sadbhAvAtmaka paryAyoM ko jAnatA hai / [ dhavala pu0 11385 ] ' -pala 21-4-80/ja. lA. jaina, bhINDara svakIya rAgadveSa darzana ke viSaya haiM zaMkA-apane svayaM ke rAgadvaSoM kA jJAna ( chadmasya avasthA meM ) jJAna guNa ko hotA hai yA darzana guNa ko? samAdhAna-apane rAga-dveSa kI jAnakArI darzanaguNa ke dvArA hogI, kyoMki jJAna sAkAra hone se parapadArthoM ko jAnatA hai| -pana 6-5-80/ ja. lA. jana, bhINDara 1. "jJAna AtmA ko nahIM jAmatA, darzana mAnatA hai|" isa viSaya ko spaSTa samajhane ke lie dhavala 11385, dha. 1 / 148; vRhadavyasaMgraha gAthA 44 kI TIkA, jayadhavala 11326 Adi dekhane caahie|
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyaktitva aura kRtitva ] [ 1165 zaMkA-kyA ye kathana ThIka haiM ? (1) apanA jJAna svayaM khuda jJAna ko nahIM jAnatA (2) apanA jJAna svayaM khuda apanI AtmA ke sivAya anya AtmAoM ko jAna sakatA hai samAdhAna-dhavalamatAnusAra ApakA kathana ThIka hai| -patra 22-6-80/ja. lA. jaina, bhINDara anujIvI va pratijIvI, aise guNoM ke bheda pArSa nahIM haiM zaMkA-anujIvI guNa tathA pratijIvI guNa; aise gaNoM ke do bheda paMcAdhyAyI uttarArdha 741379 meM dekhane meM Ate haiN| jainasiddhAntapravezikA meM isI kA anusaraNa vidita hotA hai| zlokavAtika ke hindI anuvAda meM bhI pratijIvIgaNa va anujIvIguNa; ye zabda dekhane meM Ate haiM [ zlo0 114153 / 158 ] parantu vaha bhI spaSTa hai ki paJcAdhyAyI kA athavA tadanusartA kA anusaraNa hai| parantu kisI ArSagranya meM ye nAma dekhane ko nahIM milate haiN| taba kyA AcAryoM ke granthoM se apramANita ye bheda grAhya haiM athavA nahIM; spaSTa kareM ? samAdhAna - anujIvI va pratijIvI; ye ArSazabda nahIM haiM, kisI ke manadhar3anta haiM / hameM sadA ArSavAkyoM ko pramANa karanA caahiye| -patrAcAra 22-10-79/ I. lA. gena bhINDara (1) nAstitvaguNa kA sadbhAva siddhoM meM kaise ? (2) nAstitvasvabhAva anantavidha hotA hai| (3) nAstitva; yaha svabhAva bhI hai tathA kathaMcit guNa bhii| (4) kisI bhI pArSa grantha meM pratijIvo-anujIvI; aise guNoM ke bheda nahIM milate zaMkA-siddhoM ke pratijIvI guNa meM nAstitvaguNa kahA / saMsAra kA nAza kara diyA isa abhiprAya se nAstitvaguNa kahA yA kisI anya abhiprAya se? samAdhAna-ArSagranthoM meM kisI bhI guNa kI 'pratijIvI' aisI saMjJA nahIM hai aura na guNoM ke bhedoM meM se koI 'pratijIvI' aisA bheda hai / ata: 'pratijIvIguNa' yaha saMjJA ArSagranthAnukUla nahIM hai| mArSagranthoM meM sAmAnya-guNa va vizeSa-guNa isaprakAra guNa ke do bheda haiM / astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva, agurulaghutva, pradezatva, cetanatva, acetanatva, mUrtatva, amUrtatva ye dravyoM ke sAmAnya guNa haiN| jJAna, darzana, sukha, vIrya, sparza, rasa, gaMdha, varNa, gatihetutva, sthitihetutva avagAhanahetutva, vartanAhetutva, cetanatva, acetanatva, mUrtatva, amUrtatva ye dravyoM ke vizeSa guNa haiM / kahA bhI hai 'astitvaM vastutvaM bravyatvaM prameyatvaM agurulaghutvaM pravezatvaM cetanatvamacetanatvaM mUtatvamamUrtatvaM bravyANAM daza sAmAnya guNAH / jJAnadarzanasukhavIryANi sparzarasagandhavarNAH gatihetutvaM sthiti hetutvamavagAhanahetutvaM vartanAhetutvaM cetana. svamacetanatvaM mUrtatvamamUrtasvaM dravyANAM SoDaza vizeSaguNAH / ' AlApapaddhati ina guNoM meM nAstitva kA ullekha nahIM hai, kintu sAmAnya svabhAvoM meM nAstitva kA ullekha hai
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1166 ] [pa0 ratanacanda jaina mukhtaar| 'svabhAvAH kathyante / astisvabhAvaHnAstisvabhAvaH nityasvabhAvaH anityasvabhAvaH ekasvabhAvaH anekasvabhAvaH bhedasvabhAvaH abhedasvabhAvaH bhavyasvabhAvaH abhavyasvabhAvaH paramasvabhAvaH dravyANAmekAdaza saamaanysvbhaavH| cetana. svabhAvaH acetanasvabhAvaH mUrtasvabhAvaH amUrtasvabhAvaH ekapradezasvabhAvaH anekapradezasvabhAvaHvibhAvasvabhAvaH zuddhasvabhAvaH azuddhasvabhAvaH upacaritasvabhAvaH ete dravyANAM daza vizeSasvabhAvAH / jIva pudglyorekviNshtiH|' AlApapaddhati yahA~ para cetanasvabhAva, acetanasvabhAva, mUrtasvabhAva, amUrtasvabhAva ye cAroM svabhAva bhI jIva aura pudgala donoM meM hote haiM aisA kahA gayA hai| arthAt jIva meM acetanasvabhAva va mUrtasvabhAva to kisI apekSA saMbhava hai, kiMtu acetanaguNa aura mUrtaguNa jIva meM nahIM hote haiN| isI prakAra pudgala meM kisI apekSA cetana va amUrta svabhAva sambhava hai kintu cetanaguNa va mUrtaguNa sambhava nahIM hai| baMdha kI apekSA jIva meM ajJAna audayika bhAvarUpa acetana svabhAva hai aura sthUla pariNamana rUpa mUrtasvabhAva hai| dravya meM para catuSTaya kI apekSA se nAsti svabhAva hai| para catuSTaya ananta haiM isaliye nAstisvabhAva bhI ananta prakAra kA ho jAtA hai| dravya meM nAsti svabhAva para kI apekSA se mAnA gayA hai ataH isakA gaNoM meM ullekha nahIM kiyA gayA hai / kintu nAsti-svabhAva dravya meM sadA rahatA hai isa apekSA se isako guNa bhI kaha diyA jAtA hai| jaise pravacanasAra gAthA 95 ko TIkA meM kahA gayA hai "guNAH vistAravizeSAH, te dvividhAH sAmAnya vizeSAtmakatvAt / tatrAstitvaM nAstitvamekatvamanyatvaM dravyatvaM paryAyatvaM sarvagatatvamasarvagatatvaM sapradezatvamapradezatvaM mUrtatvamamUrtatvaM sakriyatvamakriyatvaM cetanatvamacetanatvaM kartRtvamakartRtvaM bhoktRtvamabhoktRtvamagurulaghutvaM cetyAdayaH sAmAnyaguNAH / avagAhahetutvaM gatinimittatA sthitikAraNatve vartanAyatanatvaM rUpAvimattA cetanatvamityAdayo vishessgunnaaH|" yahAM para bhI zrI amRtacandrAcArya ne 'nAstitva' ko sAmAnyaguNa to kahA hai, kintu pratijIvI guNa nahIM kahA hai| nAstisvabhAva kA lakSaNa nimnaprakAra kahA gayA hai"parasvarUpeNAbhAvAn nAstisvabhAvaH" ( AlApa paddhati ) parasvarUpa se nahIM honA nAstisvabhAva hai| nAstisvabhAva sAmAnyasvabhAva hone se saba dravyoM meM pAyA jAtA hai, kyoMki koI bhI dravya paradravyasvarUpa nahIM pariNamatA / siddha bhI dravya haiM aura ve bhI paradravyasvarUpa nahIM hote, ata: unameM bhI nAsti svabhAva hai| -ja.ga. 19-12-68/VIII/ maganamAlA sukha guNa kA prAvAraka karma mohanIya athavA vedanIya hai zaMkA-pharavarI 1966 ke sanmatisaMdeza meM zrI 50 phUlacandajI ne likhA hai ki "koI eka karma sukha guNa kA pratipakSI svIkAra nahIM kiyA gayA hai / " isa para prazna hai ki sukhaguNa kA ghAtaka kyA koI eka karma nahIM hai ? samAdhAna-sukha kA lakSaNa anAkulatA hai| zrI amRtacandrAcArya ne pravacanasAra gAthA 18 ko TIkA meM 'anAkulatvalakSaNaM saukhyaM' zabdoM dvArA sukha kA lakSaNa anAkulatA batalAyA hai| gAthA 26 va 59 kI TIkA meM bhI anAkulatA ko sukha kA lakSaNa kahA hai|
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1167 AkulatA kI utpAdaka icchA hai aura icchA cAritramohanIya karmodaya se utpanna hotI hai / ata: digambara jainAcAryoM ne mohanIya karma ke kSaya se sukha kI utpatti honI batalAI hai - hambodho paramau tadAvRtihateH, saukhyaM ca mohakSayAt / vIryaM vighnavighAtato'pratihataM mUrtinaM nAmakSateH // AyurnAzavAna janmamaraNe gotre na gotraM vinA / siddhAnAM na ca vedanIyavirahA duHkhaM sukhaM cAkSajam ||8|6|| padma. paMca. artha - siddhoM ke darzanAvaraNa ke kSaya se utkRSTa arthAt kevaladarzana, jJAnAvaraNa ke kSaya se utkRSTa arthAt kevalajJAna, mohanIyakarma ke kSaya se sukha, antarAya ke vinAza se anantavIrya, nAmakarma ke kSaya se mUrtikA prabhAva hokara amUrtatva, prayukarma ke naSTa ho jAne se janma-maraNa kA abhAva hokara avagAhanatva, gotra karma ke kSINa ho jAne para ucca evaM nIca kA prabhAva hokara agurulaghutva, tathA vedanIya karma ke naSTa ho jAne se iMdriyajanya sukha duHkha kA abhAva hokara anyAbAdha guNa prakaTa hotA hai / zrI tattvArthavRtti adhyAya 9 sUtra 44 ko TIkA meM bhI "tatsukhaM mohakSayAt / " zabdoM dvArA yaha batalAyA hai ki nirvANasukha moha ke kSaya se utpanna hotA hai / ina vAkyoM se siddha hotA hai ki mohanIyakarma ke kSaya se AkulatA kA abhAva hotA hai aura anAkulatA lakSaNavAlA sukha utpanna hotA hai / isaliye mohanIya karma sukhaguNa kA pratipakSI hai / zranantajJAna aura anantavIryaM pragaTa ho jAne para anAkulatArUpa sukha pranantasukha saMjJA ko prApta ho jAtA hai / aura vedanIyakarma ke kSaya ho jAne para isa sukha kI avyAvAdha saMjJA jAtI hai / isIliye kucha AcAryoM ne vedanIyakarma ke kSaya se sukhaguNa batalAyA hai / jassodaeNa jIvo suhaM ca dukkhaM va duvihamaNuhavai / RestauraeNa tu jAyadi adhyazyaNaMtasuho // 6 // dha. pu. 7 pR. 14 artha - jisa vedanIyakarma ke udaya se jIva sukha aura dukha isa do prakAra kI avasthA kA anubhava karatA hai, usI karma ke kSaya se Atmastha anantasukha utpanna hotA hai / isaprakAra di0 jaina AcAryoM ne to mohanIyakamaM athavA vedanIyakarma ko Atmastha sukha kA pratipakSI batalAyA hai / - jai. ga. 11-4-66/ IX / Ta. lA. ptena meraTha 1. vIrya guNa se yoga meM kAraNa kArya sambandha hai 2. paramArthataH yoga zradayika hai aura upacArataH kSAyopazamika zaMkA- vIrya AtmA kA svatantraguNa hai taba usakA yoga se kyA sambandha hai ? samAdhAna - kSAyopazamikavIrya kI vRddhi se yoga meM vRddhi hotI hai, ataH kSAyopazamikavIrya va yoga meM kAraNa- kArya sambandha hai / kahA bhI hai
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1968 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : "viriyaMtarAiyassa sadhvadhAdiphayANamudayAbhAveNa tesi saMtovasameNa desaghAdiphayANamadaeNa samubhavAdo laddhakhaovasamavavaesaM viriyaM vadi taM viriyaM pappa jeNa jIvapadesANaM saMkocavikoco vaDDhadi teNa jogo khaovasamio ti vRtto| viriyaMtarAiyakhaovasama jaNidabalavaDihANIhito jadi jIvapadesaparipphaMdassa vaDihANIo hoMti to khINaMtarAiyammi siddha jogabahattaM pasajjade ? Na khovasamiyabalAdo khaiyassa balassa pudhttdNsnnaado| Na ca khaovasamiyabalavaDi-hANI-hito vaDihANINaM gacchamANo jIvapadesaparipphaMdo khaiyabalAdo vaDihANINaM gacchadi, aippsNgaado| jadi jogo vIriyaMtarAiya khaovasamajaNido to sajogimhi jogAbhAvo pasajjave ? Na. uvayAreNakha. ovasa miyaM bhAvaM pattassa odaiyassa jogassa tsthaabhaavvirohaado|" (dha. pu. 7 pR. 75-76 ) artha-vIryAntarAyakarma ke sarvaghAtIspardhakoM ke udayAbhAva se va unhIM spardhako ke sattvopazama se tathA dezaghAtIsparghakoM ke udaya se utpanna hone ke kAraNa kSAyopazamika kahalAne vAlA vIrya (bala) bar3hatA hai taba usa vIyaM ko pAkara prarthAt usa vIrya ke kAraNa cUki jIvapradezoM kA saMkoca-vikoca bar3hatA hai, isaliye yoga kSAyopazamika kahA gayA hai| yahAM para yaha zaMkA hotI hai-yadi vIryAnta rAya ke kSayopazama se utpanna hue bala kI vRddhi aura hAni se pradezoM ke parispaMda kI vRddhi aura hAni hotI hai, taba to jisake antarAyakarma kSINa ho gayA hai aise siddha jIva meM yoga kI bahalatA kA prasaMga AtA hai ? prAcArya kahate haiM-siddha jIva meM yoga kI bahulatA kA prasaMga nahIM AtA hai, kyoMki kSAyopazamikabala se kSAyikabala nirantara bhinna dekhA jAtA hai, kSAyopazamikabala kI vRddhi-hAni se vRddhihAni ko prApta hone vAlA jIvapradezoM kA parispanda kSAyikabala se vRddhi-hAni ko prApta nahIM hotA; kyoMki aisA mAnane se to pratiprasaMga doSa pA jaaygaa| pUnaH zaMkA-yadi yoga vIryAntarAyakarma ke kSayopazama se utpanna hotA hai to sayogikevalI meM yoga ke abhAva kA prasaMga AtA hai, AcArya kahate haiM ki sayogikevalI meM yoga ke abhAva kA prasaMga bhI nahIM AtA hai| kyoMki yoga meM kSAyopazamikabhAva to upacAra se mAnA gayA hai, asala meM to yoga audayikabhAva hI hai aura praudayika yoga kA sayogikevalI meM abhAva mAnane meM virodha AtA hai| SaTkhaNDAgama meM vIryAnta rAyakarma ke kSayopazama ke kAraNa hI yoga ko kSAyopaza mikabhAva kahA gayA hai, kyoMki vIryAntarAyakarma ke kSayopazama se vIrya meM hAni-vRddhi hotI hai aura vIrya kI hAni-vRddhi se yoga meM hAni vRddhi hotI hai. isaprakAra yoga aura kSAyopazamikavIrya meM kArya kAraNasambandha hai| -au. ga. 16-7-70/VII/ ro. lA. yoga jIva se kathaMcit ananya hai, kathaMcit anya zaMkA-23 disambara 1965 ke jainasandeza meM samayasAra gAthA 164 ke AdhAra para yaha kahA gayA ki yoga ko dravyapratyayarUpa aura bhAvapratyayarUpa se acetana aura cetana kahA hai| isaliye yoga jIvarUpa hone se jIva kI nijazakti hai| samAdhAna-samayasAra gAthA 164 meM 'mithyAtva, avirati, kaSAya ye cetana aura acetana ke bheda se do prakAra ke haiM aura jIva ke ananya pariNAma haiM' yaha kahA gayA hai| parantu yahA~ para yaha vicAraNIya hai ki jisaprakAra upayoga jIva kA nijapariNAma hone se ananyapariNAma hai kyA usI prakAra ye pratyaya bhI jIva ke ananya pariNAma haiN| zrI kundakundasvAmI ne isakA vivecana gAthA 109 se 115 taka kiyA hai jo isa prakAra hai pratyaya arthAt baMdha ke kAraNa jo prAsrava ve sAmAnya se cAra baMdha ke kartA kahe haiM ve mithyAtva avirata kaSAya aura yoga jAnane aura unake phira teraha bheda arthAt teraha guNasthAna mithyAvaSTi ko Adi lekara sayogake valI taka haiM / ye nizcaya hI acetana haiM, kyoki pudgalakarma ke udaya se hue haiM / ve karma ko karate haiM, unakA bhoktA AtmA
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 1169 vyaktitva dhaura kRtitva ] nahIM hotaa| ye pratyaya guraNa ( guNasthAna ) nAma vAle haiM, kyoMki ye karma ko karate haiM, isakAraNa jIva to karma kA kartA nahIM hai / ye guNa ( guNasthAna ) hI karmoM ko karate haiM / jaise jIva se upayoga ananya ( ekarUpa ) hai / usI taraha yadi krodha bhI jIva se ananya ho jAya arthAt ekarUpa ho jAya to isataraha jIva bhora ajIva ke ekapanA prApta huaa| aisA hone se isa loka meM jo jIva hai vahI niyama se vaisA hI dhajIva huaa| aise donoM ke ekasva hone meM yaha doSa prApta huA / isI taraha pratyaya, nokamaM aura karma ina donoM meM bhI yahI doSa jAnanA / ataH krodha anya hai aura upayogasvarUpa AtmA anya hai, jisa taraha krodha hai usItaraha pratyaya ( mithyAtva avirati kaSAya va yoga ), karma aura nokarma se bhI dhAramA se anya hai| yahA~ para zrI kundakundAcArya ne yogapratyaya ko bhI acetana kahA hai, kyoMki pudgala kamadaya se huA hai aura yaha bhI kahA ki yadi upayoga ke samAna yoga pratyaya ko bhI jIva se ananya mAna liyA jAya to jIva aura prajIva ke ekapane kA dUSaNa A jAyagA / zrataH yogapratyaya AtmA se anya hI hai| " yoga pudgalakarmodayakRta prauparAdhikabhAva hai aura samayasAra gAthA 57 meM jIva kA aura aupAdhikabhAvoM yA sambandha jala aura dUdha ke samAna batalAyA hai aura yaha bhI kahA hai ki ye jIva ke nahIM hai kyoMki jIva upayoga guNakara adhika hai| jala aura dUdha ke sambandha ke samAna jIva aura yogapratyaya kA sambandha hai isa dhapekSA se yoga jIva se kathaMcit anamya hai tathA cidAbhAsa hai kiMtu yoga kA aura jIva kA kAlika tAdAtmya sambandha nahIM hai| aisA zrI kundakundAcArya kA kahanA hai -- je. ga. 14-2-66/1X / ra. lA. jaina avagAhanaguNa zaMkA- avagAhanazakti AkAza meM hai yA aura dravyoM meM bhI hai| agara kevala AkAza meM hai to kisa prakAra se ? yadi anya dravyoM meM bhI hai to AkAza ko sthAna denevAlA kyoM batAyA gayA hai ? athavA AkAza kA lakSaNa avakAzadAna kyoM kahA hai ? samAdhAna - AkAza kA lakSaNa avakAza denA hai| kahA bhI hai- avakAsadANajogaM jIvAdINaM viyANa AyAsaM - vR0 dra0 saM0 gAthA 19 jo jIvAdi dravyoM ko avakAza dene vAlA hai use jinendradeva dvArA kahA huA AkAza dravya jAno / anya dravyoM meM dravyoM ko avakAza dene kI zakti nahIM hai| yadi kahA jAve ki 'dharmadravya' tathA 'adhamaM dravya' meM anya samasta dravyoM ko avakAza dene kI zakti hai kiMtu 'alokAkAza' ko avakAza dene kI zakti 'dharmadravya' tathA 'adharmadravya' meM bhI nahIM hai / ataH sarvadravyoM ko avakAzadAna zrAkAza kA asAdhAraNaguNa hai / pravacanasAra gAthA 133 ko TIkA meM zrI amRtacandrasvAmI ne isaprakAra kahA hai- vizeSaguNo hi yugapatsarvadravyANAM sAdhAraNAvagAhahetutvamAkAzasya takakAlameva sakaladravyasAdhAraNAvagAhasampAdana] masabaMgata tyA diva zeSadravyANAmasambhavadAkAzamadhigamayati yugapat sarvadravyoM ke sAdhAraNa avagAha kA hetutva AkAza kA vizeSaguNa hai| eka kAla meM samasta drathyoM ko sAdhAraNa avagAha kA sampAdana ( avagAha hetusvarUpa liMga ) AkAza ko batalAtA hai, kyoMki zeSadravyoM ke sarvagata na hone se hI unake vaha ( bhavagAha guNa ) sambhava nahIM hai| - jai. saM. 14-3-57 / / lA. rA. dA. kairAnA
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1170 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra ! zaMkA-siddhoM meM bhI avagAhana dene kI zakti hai, kyoMki eka siddha meM ananta siddha haiM, aisA zAstroM meM kathana pAyA jAtA hai| samAdhAna-siddhoM meM bhI avagAhana-dAna zakti hai / jahA~ para eka siddha bhagavAna haiM, vahAM para anya chahadravya bhI haiN| kinta siddhoM meM anya samasta dravyoM ko avagAhanadAna kI zakti nahIM hai ataH sidoM kA pravagAhanadAna prasAdhAraNaguNa nahIM hai| -jaM. saM. 14-3-57/ |lA. rA. dA. karAnA siddhoM va nigodajIvoM meM avagAhanA kA hetu zaMkA-siddha bhagavAna ke AtmapradezoM meM avagAhanaguNa hone ke kAraNa ananta siddha samA jAte haiM. isItaraha nigodajIva ke zarIra meM ananta nigodiyA rahate haiM kyA usameM bhI avagAhanaguNa kAraNa haiM yA donoM meM kauna se kAraNa haiM ? siddhabhagavAna ke aura nigodiyA ke avagAhanaguNa meM kyA antara hai ? samAdhAna-nAmakarma ke kSaya se svAbhAvika avagAhana guNa siddhoM meM hotA hai| saMsArAvasthA meM zarIranAmakarmodaya ke kAraNa vaha avagAhana guNa AcchAdita rahatA hai| sAdhAraNanAmakarmodaya ke kAraNa eka nigodazarIra meM anantAnanta jIva rahate haiM / kahA bhI hai'bahUnAmAtmanAmupabhogahetutvena sAdhAraNaM zarIraM yato bhavati tat sAdhAraNazarIranAma // ' sa. si. 8-11 arthAta-eka sAdhAraNazarIra kA bahuta jIva upabhoga karate haiN| jisa karma ke nimitta se yaha sAdhAraNa zarIra hotA hai vaha sAdhAraNazarIranAmakarma hai| 'ni niyatAM gAM bhUmi kSetraM davAtIti anantAnantajIvAnAm iti nigovAH saadhaarnnjntvH|' -svA0 kA0 gA0 150 kI TIkA artha-jo eka kSetra meM anantAnanta jIvoM ko avagAhana dete haiM unheM nigodiyA athavA sAdhAraNajIva kahate haiN| isaprakAra siddhoM meM svAbhAvika avagAhanaguNa ke kAraNa ekakSetra meM anantAnanta siddha rahate haiM aura nigodazarIra meM sAdhAraNazarIra nAmakarmodaya ke kAraNa ekakSetra meM anaMtAnaMta jIva rahate hai| -jeM. ga. 8-2-68/IX| dha. lA. seThI eka dravya meM agurulaghu guNa kI saMkhyA zaMkA- pratyeka dradhya meM kitane agurulaghuguNa hote haiM ? kyA kisI dravya meM ananta agurulaghuguNa bhI hote haiM ? samAdhAna-pratyeka dravya meM eka hI pragurulaghuguNa hotA hai| paMcAstikAya meM jo ananta agurulaghuguNa likhe haiM vahA~ guNa se abhiprAya avibhAgapraticcheda kA hai| tattvArthasUtra meM bhI dvayadhikAviguNAnAM tu [ ta0 sU0 // 36 ] isa sUtra meM 'guNa' zabda pAyA hai vaha avibhAgapraticcheda ke liye hI AyA hai| -patrAcAra/17-2-80/na. lA. gena, bhINDara
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] 1. pragurulaghuguNa kA svarUpa evaM usako prApti kA upAya 2. saMsArI jovoM meM pragurulaghuguraNa vibhAva pariNamana kiye hue hai zaMkA-agurulaghuguNa kyA hai aura vaha kaise prApta hotA hai ? samAdhAna-zrI devasenAcArya ne agurulaghuguNa kA lakSaNa AlApapaddhati meM nimnaprakAra kahA hai'sUkSmA avAggocarAH pratikSaNaM vartamAnA AgamapramANAd abhyupagamyA agurulaghuguNAH / ' AlApapaddhati agurulaghuguNa sUkSma hai, vacana ke agocara hai, pratikSaNa pariNamanazIla hai AgamapramANa se jAnA jAtA hai| yaha agurula ghaguNa sAmAnyaguNa hai saba dravyoM meM pAyA jAtA hai aura isa agurulaghu ke pariNamana ke kAraNa zuddhadravyoM meM SaD vRddhirUpa aura SaDhAnirUpa pariNamana pAyA jAtA hai| pudgalaparamANu ke atirikta pratyeka zuddhadravya meM pratisamaya jo svabhAvaarthaparyAya ho rahI hai vaha agurulaghuguNa ke kAraNa hI ho rahI hai, kyoMki zuddhadravya ke anya guNoM ke avibhAgapraticchedoM meM hAni-vRddhi nahIM hotI hai mAtra agurulaghuguNa ke avibhAgapraticchedoM meM hAni-vRddhi hotI hai aura yahI svabhAvaarthaparyAya hai| 'guNavikArAH paryAyAste dvadhA arthavyaMjanaparyAyabhedAt / arthaparyAyAste dvadhA svabhAvavibhAvaparyAyabhavAt / agullaghuvikArAH svabhAvArthaparyAyAste dvAdazadhA SaDvRddhirUpAH ssddddhaaniruupaaH|' AlApapaddhati guNavikAra ko guNaparyAya kahate haiN| arthaparyAya va vyaMjanaparyAya ke bheda se vaha do prakAra kI hai| svabhAvaarthaparyAya aura vibhAvaarthaparyAya ke bheda se arthaparyAya bhI do prakAra kI hai| agurula ghuguNavikAra svabhAvaarthaparyAya hai jo bAraha prakAra kI hai, kyoMki usa agurula ghuguNa ke avibhAga praticchedoM meM (anantaveMbhAga, asaMkhyAtaveMbhAga, saMkhyAtaveMbhAga, saMkhyAtaguNo, asaMkhyAtaguNI aura anantaguNI ) chaha prakAra ko vRddhi va chaha prakAra kI hAni niyatakrama se hotI rahatI hai| saMsArAvasthA meM jIva ke karmodaya ke kAraNa isa agurulaghuguNa kA abhAva rahatA hai kyoMki karmodaya ke kAraNa jJAnAdi guNoM meM hAni-vRddhirUpa pariNAma hotA hai / dhavalagraMtha meM kahA bhI hai 'agullaghatta NAma jIvassa sAhAviyamasthi ce Na saMsArAvasthAe kammaparataMtammi tssaabhaavaa| Na ca sahAvaviNAse jIvassa viNAso, lakkhaNaviNAse lakkhaviNAssa jaaiytaado| Na ca NANa daMsaNe muccA jIvassa agUrulahaattaM lakkhaNaM, tassa AyAsAdIsu vi uvlNmaa|' agurulaghu jIva kA svAbhAvikaguNa nahIM hai, kyoMki saMsArAvasthA meM karma-parataMtra jIva meM svAbhAvikaagurula ghuguNa kA prabhAva hai| yadi kahA jAya ki svabhAva kA vinAza mAnane para jIva kA vinAza prApta hotA hai so aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki lakSaNa kA vinAza hone para lakSya kA vinAza hotA hai aisA nyAya hai, kintu jJAnadarzana ko chor3akara anya jIva kA lakSaNa nahIM hai| agurulaghu bhI jIva kA lakSaNa nahIM hai, kyoMki vaha AkAza Adi anya dravyoM meM bhI pAyA jAtA hai ataH agurula ghuguNa kA prabhAva ho jAne para bhI ( vibhAvarUpa pariNamana ho jAne para bhI ) jIva kA abhAva nahIM hotA hai / karmoM kA nAza karane para svAbhAvika agurulaghuguNa prApta hotA hai| zrI aMkalaMkadeva ne bhI rAjavAtika meM kahA hai
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1172 ] [paM. ratanacanda jaina mukhtAra / 'muktajIvAnAM kathamiticet ? anAvikamanokarmasaMbandhAnAM karmodayakRtamagurulaghutvam, tadatyantavinivRttau tu svabhAvikamAvirbhavati / ' muktajIvoM ke agurula ghutva kase sambhava hai ? saMsArI jIvoM ke anAdikAla se karma-nokamaM kA sambandha pravAharUpa se calA A rahA hai, muktajIvoM ke karma-nokarma udayajanita pragurula ghutva kI atyanta nivRtti ho jAne se svAbhAvikaagurulaghuguNa kA AvirbhAva ho jAtA hai / isI bAta ko zrI bhAskaranandi AcArya ne bhI kahA hai'muktAtmAnAM tu karmakRtAgurulaghutvAbhAve'pi svabhAvikaM tadAvirbhavati / ' -ja.ga. 22-10-70/VIII/ padamacaMdra zaMkA-sonagar3ha se prakAzita 'laghRjanasiddhAntapravezikA' meM agurulaghuguNa kA svarUpa isaprakAra kahA hai"jisa zakti ke kAraNa se dravya meM dradhyapanA kAyama rahatA hai, arthAta eka dravya dUsare dradhyarUpa nahIM hotA hai, eka guNa dUsare guNarUpa nahIM hotA hai aura dravya meM rahane vAle anantagaNa vikhara kara alaga-alaga nahIM ho jAte haiM, usa zakti ko agarulaghutvaguNa kahate haiN|' isakA abhiprAya kyA svarUpa pratiSThatva nahIM hai jaisA ki samayasAra ko sattarahavIM zakti meM kahA gayA hai ? samAdhAna-AlApapaddhati sUtra 993 zloka 5 meM agurula ghugaNa kA svarUpa isaprakAra kahA gayA hai'agarulaghorbhAvo'garulaghutvam sUkSmA avAggocarAH pratikSaNaM vartamAnA AgamapramANyAvabhyupagamyA agaralaghagaNAH // 19 // sUkSma jinovitaM tattvaM, hetubhi va hanyate / AjJAsiddha tu tadgrAhya, nAnyathAvAdino jinAH // 5 // jo sUkSma hai, vacanoM ke agocara hai, pratisamaya pariNamanazIla hai tathA AgamapramANa se jAnA jAtA hai, vaha agurulaghuguNa hai| agurula ghuguNa cUki pratisamaya pariNamanazIla hai isIlie zuddhadravyoM meM SaTsthAnapatita vRddhi hAnirUpa svabhAvaparyAya hotI rahatI haiM / zrI amRtacandrAcArya ne kahA bhI hai 'svAbhAvaparyAyo nAma samasta dravyANAmAtmIyAtmIyAgurulaghugaNadvAreNa prtismysmudiiyaamaansssthaanptitvRddhihaaninaanaatvaanubhuutiH|' samasta dravyoM meM apane-apane agurulaghuguNadvArA pratisamaya pragaTa hone vAlI SaTasthAnapatita hAni-vaddhirUpa anekatva kI anubhUti svabhAvaparyAya hai / zrI akalaMkadeva ne bhI kahA hai 'yasyodayAdayaspiNDavata gurutvAnAdhaH patati na vA'rkatUlavallaghutvAvaM gacchati tadgurulaghunAma / dharmAdInAmajIvAnAM kathamagurulaghutvamiti cet ? anAdipAriNAmikAgurulaghutvaguNayogAt muktajIvAnAM kathamiti cet ? anAdikarmanokarmasambandhAnAM karmodayakRtamagurulaghutvam, tadatyantavinivRttau tu svAbhAvikamAvirbhavati / ' --rA0 vaa08|11|12
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1173 jisake udaya se itanA bhArI nahIM ho jAtA ki lohapiNDa kI taraha nIce pRthivI meM ghUmatA calA jAya aura itanA halkA nahIM hotA ki zrarkatUla ( A~khoM kI ruI) ke samAna idhara-udhara ur3atA phire| dharma, adharma, prakAza, kAla meM anAdi svAbhAvika agurulaghuguraNa ke kAraNa agurulaghupanA hai / anAdikAla se karma va nokarma se bandhe hue saMsArI jIvoM meM karmodayakRta agurulaghupanA hai / karma-nokarma se atyanta nivRtta hone para muktajIvoM meM svAbhAvika gurulaghuguNa kA AvirbhAva ho jAtA hai / samayasAra meM agurulaghuzakti kA svarUpa isaprakAra kahA hai - 'baT sthAnapatitavRddhihAnipariNatasvarUpapratiSThatvakAraNaviziSTaguNAtmikA agurulaghutvazaktiH / ' svarUpapratiSThatva meM kAraNarUpa SaTsthAnapatitavRddhi hAnivAlI viziSTaguNasvarUpa agurulaghutvazakti hai / arthAt yadi SaTasthAnapatitavRddhi-hAni na ho to zuddhadavyoM meM pariNamana na hone se dravya kUTastha ho jAyagA / dravya kUTastha hotA nahIM, ataH SaTsthAnapatitavRddhi-hAni dravyake svarUpa pratiSThatva meM kAraNa hai / yahA~ para yaha nahIM kahA gayA ki agurulaghu ke kAraNa eka dravya dUsare dravyarUpa yA eka guNa dUsare guNarUpa nahIM hotA, kyoMki yaha kArya to astitva guNa kA hai / laghujaina siddhAnta pravezikA meM 'SaTsthAna patitahAni-vRddhi agurulaghuguNa kA kArya hai' aisA kathana nahIM hai / ataH laghujaina siddhAntapravezikA meM agurulaghuguNa kA jo svarUpa batalAyA gayA hai vaha Agrantha anukUla nahIM hai / - jai. ga. 9-10-75 /ra. lA. jainaH ema. kaoNma. siddhoM meM gurulaghuguNa zaMkA- 'siddhoM meM gotrakarma ke nAza se agurulaghuguNa prakaTa hotA hai,' yahA~ agurulaghu kA kyA tAtparya hai ? 'anyatra kevalasamyaktvajJAnadarzana siddhatvebhyaH' sUtra meM siddhoM ke agurulaghuguNa kA koI jikra nahIM hai, siddhoM meM agurulaghuguNa kyoM mAnA jAya ? samAdhAna - pratyeka dravya meM agurulaghu sAdhAraNa guNa hotA hai jisake dvArA SaTguNI hAni-vRddhirUpa pariNamana arthAt svabhAva artha paryAya zuddhadravyoM meM pratisamaya hotI rahatI hai| kahA bhI hai "astitvaM, vastusvaM dravyatvaM, prameyatvaM agurulaghutvaM, pradezatvaM, cetanatvamacetanatvaM mUrtasvamamUrtatvaM dravyANAM daza sAmAnyaguNAH pratyeka maSTAvaSTau sarveSAm / agurulaghuvikArAH svabhAvArthaparyAyAstedvAdazadhA SaDvRddhirUpAH SaDDhArUpAH / sUkSmA avAggocarAH pratikSaNaM vartamAnA AgamapramANAdabhyupagamyA agurulaghuguNAH / AlApapaddhati "svabhAva paryAya nAma samastadravyANAmAtmIyAtmIyAgurulaghuguNadvAreNa pratisamayasamudIyamAna SaTsthAnapatitavRddhihAninAnAtvAnubhUtiH / " pravacanasAra gAthA 93 TIkA yahA~ para yaha batalAyA gayA hai ki agurulaghu sAmAnyaguNa hai jo sUkSma hai, vacana ke agocara hai, jisameM pratisamaya vartanA hotI rahatI hai tathA AgamapramANa se jAnA jAtA hai / samasta dravyoM meM apane-apane agurulaghuguNa ke dvArA pratisamaya SaTsthAnapatita vRddhihAnirUpa svabhAvaarthaparyAya hotI rahatI hai / saMsArAvasthA meM dravyakarmabandha ke kAraNa jIva azuddha ho rahA hai ataH usameM svabhAvika agurulaghuguNa kA tirobhAva ho rahA hai, kyoMki usakA vibhAvarUpa pariNamana rahA hai /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1174 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtaar| "aguruvalahuattaM NAma jIvassa sAhAviyamasthi ce Na, saMsArAvasthAe kammaparatatammi tssaamaavaa|" dhavala pu.6 pR058 agurulaghutva jIva kA svAbhAvikaguNa hai aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki saMsArAvasthA meM kama-paratantra jIva meM usa svAbhAvika agurulaghuguNa kA abhAva hai| "muktajIvAnAM kamiti cet ? anAdikarmanokarma sambandhAnAM karmodayakRtamagurulaghutvam, tavasyantavinivRttautu svAbhAvikamAvirbhavati / " (rA. vA. 8 / 11 / 12) pranAdi karma-nokarmabaddha jIvoM ke arthAt saMsArIjIvoM ke karmodayajanita agurulaghupanA hai| usa karmodayakRta agurulaghu se atyanta nivRtta ho jAne para muktajIvoM ke svAbhAvikaagurulaghuguNa kA prAvirbhAva hotA hai / "muktajIve SaTsthAnagatAgurulaghukaguNavRddhihAnyapekSayAbhaGgatrayamavaboddhavyamiti sUtratAtparyam / " (pravacanasAra gA0 18 TIkA) muktajIvoM meM agurulaghugaNa meM SaTsthAnavRddhi-hAni ko apekSA utpAda, vyaya, dhrauvya jAnanA cAhiye aisA sUtra kA tAtparya hai| tasvArtha sUtra a0 10 sUtra 4 meM siddhoM ke samasta guNoM ke nAma nahIM diye gaye haiM mAtra kucha guNoM kA nAma dekara anyaguNoM kA saMketa kiyA gayA hai / zrI amRtacandra AcArya ne tattvArthasAra meM "gotrkrmsmucchedaatsdaa'gaurvlaaghvaaH|" ina zabdoM dvArA siddhoM meM pragurulaghuguNa kA kathana kiyA hai| -jaM. ga. 19-11-70/VII/ zrAM. ku. bar3ajAtyA zaMkA-siddhoM meM agurulaghugaNa meM hAni vRddhi kI apekSA yA anya kinhIM guNoM kI apekSA bheva kiyA jA sakatA hai yA nahIM? samAdhAna-svAbhAvika agurula ghuguNa meM niyata krama anusAra pravibhAgapraticchedoM meM hAni-vRddhi hotI rahatI hai| ataH siddhoM meM agurulaghugaNa meM hAni-vRddhi kI apekSA se koI bheda nahIM hai / siddhoM meM anya guNakRta bheda bhI nahIM hai, kyoMki sabhI guNa zuddha svAbhAvika avasthA ko prApta ho gaye haiN| kSetra, kAla va avagAhanA saMbaMdhI bheda hai| pUrvaparyAya kI apekSA siddhoM meM bheda kiyA jA sakatA hai jisakA kathana sa. si. a 10 sUtra kI TIkA meM kiyA gayA hai| vaha sUtra nimnaprakAra hai-"kSetrakAlagati liGgatIrthacAritrapratyekabuddhabodhitajJAnAvagAhanAntarasaMkhyAlpabahutvataH sAdhyAH / " -jaM. ga. 1-4.71/VII/ra. lA. jaina agurulaghuguNa meM eka hI samaya meM pUrI SaTsthAna patita vRddhi hAni nahIM ho sakatI zaMkA-AtmA meM eka agurulaghaguNa bhI hai, jisameM pratisamaya SaTsthAnapatitahAni vRddhi hotI hai tathA yaha svabhAvaparyAya hai, siddhoM meM bhI hoya hai / isake viSaya meM paM0 dIpacandajI zAha ne cidvilAsanAmaka pustaka ke pR0 86 para likhA hai-"SaTaguNI vRddhi hAni ekasamaya meM sadhaM hai|" isameM mujhe zaMkA hai ki azuddha jIva meM svabhAvaparyAya kaise saMbhava hai ? eka hI samaya meM SaTsthAna-hAni aura SaTsthAnavRddhi arthAt chahaprakAra kI hAniyoM aura chahaprakAra kI vRddhiyA~ eka hI agurulaghaguNa kI bAraha paryAyeM eka hI samaya meM kaise saMbhava haiM ?
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 1175 samAdhAna - AtmA meM jo agurulaghuguNa hai vaha svAbhAvikaguNa hai, kintu saMsArAvasthA meM kamaMparatantrajIva meM - usa svAbhAvikaagurulaghuguNa kA abhAva hai / jaisA ki dhavala pu0 6 meM kahA hai # vyaktitva aura kRtitva ] "aguruvala attaM NAma jIvassa sAhAviyamatthi ce Na, saMsArAvasthAe kammaparataMtammi tassAbhAvA / " [ pR0 [ 58 ] isakA bhAva Upara kahA jA cukA hai / mukta ( siddha ) jIvoM meM isa svAbhAvika agurulaghuguNakA AvirbhAva hotA hai / jaisA ki kahA gayA hai - "muktajIvAnAM kathamiti cet ? anAdikamanoka maMsaMbaMdhAnAM karmodaya kRtamagurulaghutvam, tadatyantavinivRttau tu * svAbhAvikamAvirbhavati / " [ rA. vA. a. 8 sUtra 11 vArtika 12 TIkA ] anAdikAla se karma va nokarma se baddha jIvoM ke ( saMsArI jIvoM ke ) karmodaya ke dvArA kiyA huA agurulaghutva hotA hai / karmodaya se atyanta mukta hue jIvoM ke ( siddhoM ke ) svAbhAvika agurulaghutva AvirbhUta ho jAtA hai arthAt svAbhAvika agurulaghuguNa ke dvArA agurulaghutva hone lagatA hai / isa agurulaghuguNa meM chahaprakAra kI vRddhi aura chaha prakAra kI hAni hotI hai, ( 1 ) anantabhAga- vRddhi, (2) asaMkhyAta bhAga- vRddhi, (3) saMkhyAta bhAga- vRddhi, (4) saMkhyAtaguNa - vRddhi, (5) asaMkhyAtaguNa-vRddhi, (6) anantaguNa - vRddhi / (7) pranantabhAga-hAni, (8) asaMkhyAta bhAga- hAni, ( 1 ) saMkhyAta bhAga-hAni, (10) saMkhyAtaguNa-hAni, (11) prasaMkhyAta guNa-hAni, (12) anantaguNa-hAni / ina bArahaprakAra kI vRddhi hAni meM se ekasamaya meM apane niyatakrama se eka hI prakAra kI vRddhi yA hAni hogii| eka hI samaya meM chahoM prakAra kI vRddhi-hAni kA honA sambhava nahIM hai / chahoM prakAra kI vRddhi kA niyatakrama isaprakAra hai "heTThAdvANaparUvaNAe anaMtabhAganmahiyaM kaMvayaM gaMtUNa asaMkhejjabhAganma hiyaMdvANaM / / 215 / / kiM kaMdayapamANaM ? aMgula asaMkhejjadibhAgo / asaMkhejjabhAgambhahiyaM kaMdayaM gaMtUNa saMkhejjabhAganmahiyaM dvANaM // 216 // saMkhejjabhAgamahiyaM kaMDayaM gaMtUNa saMkhejjaguNagbhahiyaM dvANaM / / 217 // saMkhejjaguNanmahiyaM kaMdayaM gaMtUna asaMkhejjaguNa mahiyaM dvANaM | 218 | asaMkhejjaguNanbhahiyaM kaMDayaM gaMtaNa anaMtaguNanmahiyaM dvANaM // 219 // anaMtabhAganbhahiyANaM kaMDayavaggaM kaMdayaM ca gaMtUNa saMkhejjabhAga bhahiyadvANaM // 220 // asaMkhejjabhAganmahiyANaM kaMvayavaggaM kaMdayaM ca gaMtUNa saMkhejjaguNa bhahiyadvANaM // 221 // saMkhejjabhAgagbhahiyANaM kaMDayavaggaM kaMdayaM ca gaMtUna asaM khejjaguNanbha hiyadvANaM / / 222 / / saMkhejjaguNanmahiyANaM kaMbayavaragaM kaMdayaM ca gaMtUNa anaMtaguNanbha hiyaM dvANaM / / 223 // saMkhejjaguNassa heTThadI anaMtabhAganmahiyANaM kaMdayaghANo bekaMdayavaggA kaMdayaM ca / / 224 // asaMkhejjaguNassa hedudo asaMkhejjabhAganmahiyANaM kadayaghaNo bekaMdayavaggA kadayaM ca / / 225 // aMtaguNassa heTThado saMkhejjabhAganmahiyANaM kadayaghaNo bekadayavaggA kaMdaya ca / / 226 / / asaMkhejjaguNassa heTThavo anaMtabhAgamahiyANaM kaMvayavaggAvaggo tiSNikaMdayaghaNA tiSNikaMdayavaggA kaMdayaM ca // 227 // anaMtaguNassa heTThavo asaMkhejjabhAganmahiyANaM kaMdayavaragAvaggo tiSNikaMdayaghaNA tiSNikaMdayavaggA kadayaM ca // 228 // anaMta guNassa heTThado anaMtabhAgauhiyANaM kaMdayo paMcahado cattArikaMvayavaggA vaggA chakaMdayaghaNA cattArikaMdayavaggA kaMdayaM ca / / 229 / / [ dha. pu. 12 pR. 193-202 ] adhastanasthAna prarUpaNA meM anantabhAgavRddhi kANDakapramANa jAkara prasaMkhyAta bhAgavRddhi kA sthAna hotA hai / / 215 / / aMgula kA asaMkhyAtavabhAga kAMDaka kA pramANa hai / kAMDaka pramANa asaMkhyAta bhAgavRddhi jAkara saMkhyAtabhAga vRddhi kA sthAna hotA hai / / 216 / / kANDakapramANa saMkhyAta bhAgavRddhi jAkara saMkhyAtaguNavRddhi kA sthAna hotA hai / / 217 / / kANDakapramANa saMkhyAta guNavRddhi jAkara asaMkhyAta guNavRddhi kA sthAna hotA hai / / 218 / / kANDakapramANa
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1176 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : asaMkhyAtaguNavRddhi jAkara anantaguNavRddhi kA sthAna utpanna hotA hai / / 219 / kANDaka kA varga aura eka kANDaka pramANabAra anantabhAgavRddhiyoM ke hone para ekabAra saMkhyAtabhAgavRddhi hotI hai / / 220 / / kAMDakavarga va eka kAMDakabAra asaMkhyAtabhAgavRddhiyoM ke hone para ekabAra saMkhyAtaguNavRddhi hotI hai // 221 / kANDaka varga aura eka kAMDakabAra saMkhyAtabhAgavaddhiyoM ke hone para ekabAra asaMkhyAtaguNavRddhi hotI hai / / 222 // kAMDakavarga aura eka kAMDakabAra saMkhyAtaguNavRddhiyoM ke hone para ekabAra anantaguNavRddhi kA sthAna hotA hai // 223 // saMkhyAtaguNavRddhi ke nIce, kA~Daka kA ghana+do kAMDakavarga+eka kAMDaka itanI bAra anantabhAgavRddhiyA~ hotI haiM / / 224 // eka bAra prasaMkhyAta guNavRddhisthAna ke nIce, kAMDakaghana+kAMDakavarga+kAMDaka, itanI bAra asaMkhyAtabhAgavRddhi hotI hai / / 225 // anaMtagaNavRddhisthAna ke nIce, eka kAMDaka ghana+do kAMDakavarga+ eka kAMDaka, itanI bAra saMkhyAtabhAgavRddhi hotI hai / 226 // asaMkhyAtagaNavRddhi ke nIce, eka kAMDakavarga kA varga+tIna kAMDakaghana+tInakAMDaka varga+ ekakAMDaka, itanI bAra anantabhAgavaddhi hotI hai // 227 // anantaguNavRddhi ke nIce, eka kAMDakavarga kA varga+tIna kAMDakaghana + tIna kAMDaka varga+eka kAMDaka, itanI bAra asaMkhyAtabhAgavRddhi hotI hai / / 228 // anantabhAgavRddhi ke nIce, kAMDaka kI ghAta5+ cAra kAMDakavarga kA varga + chaha kAMDakaghana + cAra kAMDakavarga+eka kAMDaka, itanI bAra anantabhAgavRddhi hotI hai / / 229 // upasaMhAra-eka SaTsthAnapatita vRddhi meM panantaguNavRddhi eka bAra, asaMkhyAtaguNavRddhikAMDaka (aMgula kA asaMkhyAtavA~bhAga ) pramANabAra ( sUtra 219 ), saMkhyAtaguNavRddhi kAMDakavarga mora eka kAMDakapramANabAra hotI hai ( sUtra 223 ), saMkhyAtabhAgavRddhi eka kAMDakaghana+do kAMDakavarga+eka kAMDakapramANabAra hotI hai ( sUtra 226 ), asaMkhyA tabhAgavRddhi eka kAMDakavarga kA varga + tIna kAMDakaghana + tIna kAMDakavarga + eka kAMDakapramANabAra hotI hai (sUtra 228) pranamtabhAgavaddhi kAMDakaghAta 5+ cAra kAMDaka varga kA varga+ chaha kAMDakadhana + cAra kAMDaka varga+ eka kAMDakapramANabAra hotI hai| isIprakAra chaha hAnisthAna ke viSaya meM jAna lenA caahiye| ye saba hAni va vRddhi prasaMkhyAta samayoM meM hotI hai| siddhAnta ke viruddha ekasamaya meM SaTsthAnavRddhi va hAni kA kathana ucita nahIM hai| anArSa-graMthoM meM siddhAnta-viruddha kathanoM kI saMbhAvanA rahatI hai / ataH ArSa granthoM kA svAdhyAya karanA ucita hai| anArSa pustakoM ko paDhane se siddhAnta viruddha dhAraNA bana jAtI hai, jaisA ki prAyaH dekhA jAtA hai| -pna.ga. 12-2-76/VI/ja.lA. pna prAtmA meM vaibhAvika zakti nahIM; svAbhAvika zakti hai zaMkA-AtmA meM svAbhAvika zakti hai yA vaimAvikazakti hai yA donoM zaktiyAM haiM ? samAdhAna-AtmA meM vaibhAvikazakti to hai nahIM, kyoMki kisI bhI di. jainAcArya ne prAtmA meM vaibhAvikazakti kA kathana nahIM kiyA hai| samayasAra kI AtmakhyAti saMskRta TIkA ke anta meM zrI amRtacandrAcArya ne AtmA kI 47 zaktiyoM kA kathana kiyA hai, usameM bhI vaibhAvikazakti kA kathana nahIM kiyA gayA, kintu nimna svAbhAvika zaktiyoM kA kathana pAyA jAtA hai "sakalakarmakRtajJAtRtvamAtrAtiriktapariNAmakaraNoparamAtmikA akrtRtvshktiH| sakalakarmakRta, jJAtRtvamAtrAtiriktapariNAmAnubhavoparamAtmikA abhoktRtvshktiH| sakalakarmoparamapravRttAtmapravezanaSpadyarUpA nisskriytvshktiH|"
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1177 kartRtvazakti, bhoktRtvazakti, niSkriyatvazakti ye svAbhAvikazakti haiM, inake viparIta kriyAvatI Adi vizakti kA kathana ArSa granthoM meM nahIM pAyA jAtA hai / karmodaya ke kAraNa ina zaktiyoM kA viparIta pariNamana sambhava hai / jaisA ki zrI amRtacandrAcArya ne kahA hai "yataH pariNAmasvabhAvatvenAtmanaH saptAciH saMgataM toyamivAvazyaM mAvivikAratvallaukikasaMgAtsaMyato'pyasaMyata eva syAt ,"1 kyoMki AtmA pariNAmasvabhAvavAlA hai isaliye laukikasaMga se vikAra avazyambhAvI hai ataH saMyata bhI asaMyata ho jAtA hai / jaise agni ke saMyoga se jala uSNa ho jAtA hai / isaprakAra AtmA meM svAbhAvikazakti to hai, kintu vaibhAvikazakti yA kriyAvatIzakti nahIM hai / - ga. 1-1-76 / VIII/........ zuddha jIva meM paryAyarUpa vaibhAvika zakti hotI hai; dravyarUpa nahIM zaMkA- samayasAra ke anta meM 47 zaktiyoM kA kathana hai| ve zuddhajIva kI hI zaktiyA~ haiM yA saMsArI kI bhI ? vibhAvarUpa pariNamana karane kI zakti bhI koI vizeSa hotI hai kyA ? samAdhAna - 47 zaktiyA~ pratyeka jIva meM haiM / unameM se kucha aisI zaktiyA~ haiM jo saMsArIjIva ke pragaTa nahIM huiiN| zrI arahaMta bhagavAna va siddhabhagavAna ke pragaTa ho gaI haiM jaise sarvadazasva zakti, sarvajJatvazakti | kucha aisI zaktiyA~ haiM jo mAtra zrI siddhabhagavAna ke vyakta haiM jaise amUrtasvazakti | vibhAvarUpa pariNamana karane kI zakti arthAt vaibhAvikazakti paryAyazakti hai / jo prazuddha jIva ke hotI hai / jIva kI azuddha avasthA kA abhAva hone para vaibhAvikazakti kA bhI prabhAva ho jAtA hai / kahA bhI hai - " bhavyajIva kI azuddhapariNati ko prazuddhazakti kAraNa kahanA ho to use jIva ke vibhAvapariNAma kI yA zuddhajIva kI zakti kahanA hogA, kyoMki usake vibhAvoM kA abhAva hote hI usakI prazuddhi kA bhI prabhAva ho jAtA hai / dUsarI bAta yaha hai ki jisaprakAra zuddhazakti kI abhivyakti ho jAne para vaha pAriNAmika nitya hone se kAladravya ke nimitta se usakA zuddha pariNamana hotA rahatA hai, usIprakAra azuddhi kA abhAva hone para bhI azuddhazakti jIva ke sAtha tAdAtmyasambandha ko prApta huI hone se jIva kI zuddhAvasthA meM bhI jIvAzrita rahatI hai| aisA mAnA to jIva kI zuddha avasthA meM bhI usa zakti kA kAladravya ke nimitta se azuddhapariNamana hotA hI rahegA, kintu zuddhajIva ke azuddhapariNamana kA sadbhAva na zAstra sammata hai aura na yukti siddha hai / isase spaSTa ho jAtA hai ki azuddha ba 'hue bhavyajIva kI azuddhazakti zranAdisAMta hai, vaha azuddhajIva ke vibhAvapariNAma kI zakti hai, zuddhajIva kI nahIM hai / " ( phalaTana nagarastha zrI vRSabhanAtha digambara jaina granthamAlA se prakAzita samayasAra pR0 125 ) - jai. ga. 4-2-71 / VII / kastUracanda vaibhAvikazakti tathA vaibhAvika guNa zaMkA- bhAvikazakti tathA vaibhAvikaguNa meM kyA antara hai ? kyA ye donoM padArtha meM nityarUpa se rahate haiM ? kyA vaibhAvikaguNa nizvarUpa se dravya meM rahatA hai aura vaibhAvikazakti anityarUpa se rahatI hai ?
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1178 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : samAdhAna -ASaMgranthoM meM vabhAvikaguNa yA vaibhAvikadravya zakti kA kathana nahIM hai, yadi anArSa granthoM meM aisA kathana ho to vaha usasamaya taka mAnanIya nahIM ho sakatA jaba taka ki usakA samarthana kisI pArSavAkya ke dvArA na ho jaave| pranArSagrantha meM yadi eka bhI kathana siddhAMtaviruddha pAyA jAtA hai to usake anya kathana ko bhI zraddhASTi se nahIM dekhA jA sakatA, jaba taka yaha siddha na ho jAve ki vaha kathana prArSAnukUla hai| vaibhAvikagaNa to ho nahIM sakatA hai, kyoMki dravya ke zuddhasvabhAva ke anusAra dravya kA pariNamana hone para vaibhAvikaguNa nirarthaka ho jaaygaa| vaibhAvikadravyazakti bhI nahIM ho sakatI hai kintu azuddhadravya kI paryAyazakti ho sakatI hai| dravya ke zuddha ho jAne para usa vabhAvikaparyAyazakti kA abhAva ho jAtA hai| prAtmA meM kriyAvatIzakti nahIM hai, kintu niSkriyatvazakti hai| zrI amRtacandrAcArya ne samayasAra ke anta meM 47 zaktiyoM kA kathana kiyA hai usameM 23 vI niSkriyatvazakti hai| niSkriyatvazakti kA svarUpa isaprakAra hai 'sakalakarmoparamapravRttAtmapradezanaSpaMdyarUpA nisskriytvshktiH|' samasta karmoM ke upazamase pravRtta AtmapradezoM kI nispandatA svarUpa niSkriyatva zakti hai| jaba taka zarIranAmakarmodaya rahatA hai usake nimitta isa niSkriyatvazakti kA kriyArUpa (pradeza parispandarUpa ) vibhAvapariNamana hotA hai / karmoM kA kSaya ho jAne para niSkriyatvazakti kA nispandatA svAbhAvikasvarUpa ho jAtA hai / yadi zrI amRtacandrAcArya ko vaibhAvikadravya zakti kI mAnyatA iSTa hotI to 47 zaktiyoM meM vaibhAvikazakti kA bhI avazya kathana karate / isase spaSTa hai ki vaibhAvikazakti kI mAnyatA zrI amRtacandrAcArya ko iSTa na thii| ananta pudgalaparamANuoM kA paraspara baMdha se ghaTaparyAya utpanna hone para usameM jaladhAraNarUpa paryAyazakti utpanna hotI hai, kintu ghaTa ke naSTa hone para jaladhAraNarUpa paryAyazakti bhI naSTa ho jAtI hai| usIprakAra jIva aura pUgala ke parasparabaMdha se vibhAvarUpa pariNamanazakti hai, mukta ho jAne para vibhAvapariNamanarUpa vaibhAvikaparyAyazakti kA bhI abhAva ho jaaygaa| -. ga. 6-1-72/VII/.......... siddhoM meM bhoktRtva kA sadbhAva kaise ? zaMkA-ta. rA. vA. adhyAya 2 sUtra 7 vArtika 13 meM 'bhoktRtva' ko jova kA sAdhAraNa pAriNAmikabhAva kahA gayA hai| isa bhAva kA sadbhAva siddhoM meM kaise sambhava hai ? samAdhAna-siddha bhagavAna pratisamaya avyAbAdhasukha ko bhogate haiM isaliye siddhoM meM bhoktRtva pAriNAmikabhAva hai / bhavyasiddhika pAriNAmikabhAva kA to, sAkSAda siddha ho jAne para, abhAva ho jAtA hai, kyoMki ve aba hone vAle siddha nahIM haiM, kintu siddha ho cuke haiN| -patAcAra/ja. lA. jana; bhINDara sAdhAraNa saMsArI jIva ke astitva vastutvAdi guNa azuddha pariNamana karate haiM zaMkA-miNyAdRSTi arthAta sAdhAraNa saMsArIjIva ke nimnaguNa kyA zuddharUpa pariNamana karate haiM--(1) astitva arthAta sattA guNa, (2) vastutva, (3) pradezatva, (4) agurulaghutva, (5) prameyasva, (6) akArya-kAraNatva, (7) nityatva, (8) guNasva?
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva prora kRtitva ] samAdhAna- guNa kA lakSaNa isa prakAra hai "vyAzrayA nirguNA guNA: " mokSazAstra 5 / 41 jo dravya ke Azraya hoM aura svayaM nirguNa hoM ve guNa haiM / paryAyAzrita guNa nahIM hote, kyoMki paryAya kAdAcitka hotI hai / tattvArthavRtti meM kahA bhI hai "ye nityaM dravyamAzritya vartante ta eva guNA bhavanti na tu paryAyAzrayaguNA bhavanti, paryAyASitAH guNAH kAdAcitkaH kadAcit bhavA vartante iti / " isakA bhAva Upara kahA gayA hai / (1) astitva arthAt sadguNa kA lakSaNa isaprakAra hai- "utpAdavyayazravyayuktaM sat // 5 / 29 // saMsArI caturgati meM bhramaNa ke kAraNa vikArIparyAyoM kA utpAda va vyaya ho rahA hai / zrI kundakundAcArya ne kahA bhI hai [ 1179 NaraNArayatiriyasurA pajjAyA te vibhAvamiti bhaNivA / kammopAdhi vivajjiya pajjAyA te sahAvamiti bhaNidA || 15 || niyamasAra manuSya, nAraka, tiyaMca, deva ye vibhAvaparyAyeM haiM tathA karma rahita jo paryAya hai vaha svabhAvaparyAya hai yadi kahA jAya ki paryAya azuddha hai kintu dravya to zuddha hai so bhI kahanA ucita nahIM hai, kyoMki dravya ne hI to azuddhaparyAyarUpa pariNamana kiyA hai, aura usasamaya vaha dravya usa azuddhaparyAya se tanmaya hai / pariNamadi jeNa davvaM, takkAlaM tammayaM tti paNNattaM / tamhA dhammapariNado, AdA dhammo muNeyadhvo // 8 // pravacanasAra dravya jisasamaya meM jisaparyAya se pariNamana karatA hai, usasamaya vaha dravya usaparyAyarUpa hai aisA zrI jinendradeva ne kahA hai / isaliye dharmapariNata zrAtmA ko dharma jAnanA cAhiye / ataH saMsArI jIva kA sattAguNa vibhAvarUpa ho rahA hai / (2) vastutvaguNa kA lakSaNa isaprakAra hai- "vasanti dravyaguNaparyAyA asminniti vastu / " svAmikArtikeyAnuprekSA gA. 242 kI TIkA / jisameM dravyaguNaparyAya basate haiM ( rahate haiM ) vaha vastu hai / saMsArI jIva kA dravya, guNa aura paryAya tInoM vikArI arthAt azuddha ho rahe haiM ataH vastusvaguNa bhI azuddha pariNamana kara rahA hai / (3) pravezatvaguNa - saMsArIjIva ke pradezoM meM nirantara saMkoca vikoca hotA rahatA hai| kabhI saMsArIjIva adhikakSetra meM vyApta hokara rahatA hai, kabhI stokakSetra vyApta kara rahatA hai ataH pradezatvaguNa azuddha ho rahA hai, kyoMki 'pradezatvaM kSetratvaM' aisA zrI devasenAcArya ne AlApapaddhati meM kahA hai / (4) agurulaghutva - agurulaghutvaguNa kA AvirbhAva siddhoM meM hotA hai, saMsArAvasthA meM to karmodaya ke dvArA agurulaghutva hotA hai / kahA bhI hai- "muktajIvAnAM kathamiti cet ? anAvikarmano karma saMbandhAnAM karmodayakRtamagurulaghusvam, tatyanta vinivRttau tu svAbhAvikamAvirbhavati / " [ rA0 vA0 8 / 11 / 12 ] ataH saMsArIjIva ke agurulaghutva - guNa bhI azuddha ho rahA hai / (5) prameyatva - mithyAdRSTijIva ko sva kA yathArthaM bodha nahIM hotA hai ataH svajJAna kA viSaya na hone se yadyapi prameyatvaguNa ko azuddha kahA jA sakatA tathApi svAbhAvikajJAna kA viSaya hone kI apekSA azuddha nahIM bhI kahA jA sakatA hai| midhyAdRSTijIva azuddha hone ke kAraNa azuddharUpa hI prameya hogA /
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1180 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra / 6) akArya-kAraNatva dharma hai, guNa nahIM hai / dravyAthikanaya kI apekSA pratyekadravya akArya va akAraNa hai, kintu paryAyAthikanaya kI apekSA kArya-kAraNa bhI hai| dravya pUrvaparyAyasahita kAraNa hai aura uttaraparyAya kArya hai| svAmikArtikeyAnuprekSA meM kahA bhI hai puthvapariNAmajataM kAraNa, bhAveNa vaTTale bancha / uttarapariNAmajuda taM ciya, kajja have NiyamA // 222 // (7) nityatva bhI dharma hai, guNa nahIM hai / dravyadRSTi se dravya nitya hai, kintu paryAyAthikanaya se dravya anitya hai| zrI kundakunda AcArya ne kahA bhI hai uppattI va viNAso davvassa. ya patthi asthi smbhaavo| vigamuSpAvadhuvata kareMti, tasseva pajjAyA ||11||pNcaastikaay TIkA-"dravyApiNAyAmanutpAdamanucchedaM sarasvabhAvameva dravyaM, tadeva paryAyArthAparyaNAyAM sotpAvaM socchevaM cAvaboddhavyam / " ___dravya kA utpAda yA vinAza nahIM hai sadbhAva ( nitya ) hai / usI kI paryAya utpAda, vinAza aura dhra vatA ko karatI rahatI haiM / isaliye dravyAthikanaya se dravya utpAdarahita, vinAzarahita, sat ( nitya ) svabhAvavAlA jAnanA cAhiye / aura vahI drazya paryAyAthika naya se utpAdavAlA tathA vinAzavAlA ( anitya ) jAnanA cAhiye / (8) guNasva koI guNa nahIM hai / AlApapaddhati sUtra 9 va 11 meM sAmAnya guNoM va vizeSa guNoM kA kathana hai| usameM 'guNatva' bhI koI guNa hai, aisA kathana nahIM pAyA jAtA hai| dravya guNavAna hai aisA kathana to mArSagranthoM meM pAyA jAtA hai, kintu guNatva bhI koI svayaM pRthak guNa hai| aisA ArSagranthoM meM dekhane meM nahIM AyA hai| -je. ga. 26-2-76/VIII/ 01. lA. gaina, bhINDara mithyAtvI ke samasta guNa azuddha pariNamana hI karate haiM zaMkA-sampAdaka sanmatisaMdeza ne likhA hai ki "samasta saMsAriyoM ke anantabhAgapramANa guNa zuddha bhI haiM, bAkI saba guNa azuddha haiN|" kyA saMsArI mithyAdRSTi jIvoM ke guNa zuddha ho sakate haiM ? samAdhAna-saMsArI mithyAdRSTi jIva ke sabhI bhAva azuddha hote haiN| zrI amRtacandrAcArya ne samayasAra yAti meM kahA bhI hai-"sarvaevAjJAnamayA ajJAnino bhaavaaH|" ajJAnI midhyAdRSTi ke sarvabhAva ( dravya. gaNa. paryAya ) ajJAnamaya arthAt azuddha hote haiM / yadi zaMkAkAra yaha likha detA ki mithyAdRSTi ke kauna-kauna guNa zuddha hote to vizeSa vicAra ho sakatA thaa| sanmatisaMdeza bhI mere pAsa nahIM hai| mAtra zaMkA ke AdhAra para uttara diyA gayA hai| -ja'. ga. 22-4-76/VIII/ je. ela. jaina
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1981 (1) saMsArI jIvoM ke kevalajJAna kA prabhAva hai (2) matizruta kevalajJAna ke kathaMcit aMza haiM (3) vedaka samyaktva, rAga Adi paryAyeM haiM zaMkA-kyA saMsArI jIvoM ke kevalajJAna kI abhI auvayikaparyAya cala rahI hai ? kyA matidha tajJAna kevalajJAna ke aMza haiM ? yadi haiM to kisa apekSA se? kyA kSayopazamasamyaktva va cAritrarUpa haiM, athavA paryAyarUpa? vistRta smjhaaiye| samAdhAna-jaise sparza guNa eka hai, kintu usake 8 bheda haiN| unameM se 4 bheda eka sAtha rahate haiM / audArikazarIravargaNA, vaikriyikazarIravargaNA aura AhArakazarIravargaNA to AThasparza vAlI hotI hai; kintu tejasa, bhASA, mana va kArmaNavargaNA 4 sparzavAlI hotI hai / [ dhavala pu0 14 pR0 555-559 ] isIprakAra jJAna ke 5 bheda haiM / unameM se 4 jJAnoM kI kSAyopazamikaparyAya tathA kevalajJAna kI audayikaparyAya hotI hai| kSAyopazamika jJAna tabhI taka sambhava hai jaba taka ki jJAnAvaraNakarma hai, kintu isa karma kA kSaya ho jAne para kSAyika kevalajJAna kI kSAyikaparyAya prakaTa hotI hai tathA jJAna kI kSAyopazamikaparyAya naSTa ho jAtI hai| jJAna ke ye pA~ca bheda bhedavivakSA se hai| abhedavivakSA meM jJAna eka hai| chadmasthaavasthA meM usake kucha bhavibhAgapraticcheda prakaTa rahate haiN| aura zeSa avibhAgapraticchedoM para AvaraNa rahatA hai| nigodiyA labdhyaparyAptaka ke sarvajaghanya jJAna ke jitane avibhAgapraticcheda prakaTa haiM ve pUrNajJAna ke avibhAgapraticchedoM ke aMza haiN| ve hI bar3hate-bar3hate pUrNajJAna ( kevalajJAna ) ke avibhAgapraticcheda ho jaayeNge| jaise dvitIyA kA candramA bar3hate-bar3hate pUrNimA kA candramA ho jAtA hai usI prakAra yahA~ bhI jJAtavya hai| jaise dvitIyA kA candra pUrNimA ke candra kA aMza hai usI prakAra avibhAgapraticchedoM kI apekSA sUkSma labdhyaparyAptaka kA paryAyajJAna bhI kevalajJAna kA aMza hai| kevalajJAna maMgala rUpa hai; isaliye usakA aMzaparyAyajJAna bhI maMgalarUpa hai| kSAyopazamikajJAna va kSAyikajJAna kI apekSA paryAyajJAna kevalajJAna kA aMza nahIM hai| guNa anAdi-ananta haiM, aisA bhI ekAnta niyama nahIM hai| svAbhAvika agurulaghuguNa kA saMsArI jIva ke prabhAva pAyA jAtA hai| jisakA ki AThoM karmoM kA bhaya hone para AvirbhAva hotA hai / [rAjavAtika a0 8 sUtra 11 vA0 12 evaM dhavala pu0 6 / 58 ] avibhAgapraticchedoM kI apekSA matijJAna Adi pUrNa jJAna ke aMza haiM / isa apekSA se ye guNa haiN| kSAyopazamikajJAna kI dRSTi se ye vibhAvaparyAyeM haiN| isIprakAra kSAyopamikasamyaktva va kSAyopazamikacAritra bhI vibhAva. paryAyeM haiM, vibhAvaguNa nhiiN| jaise ki rAga-dveSa guNa nahIM haiM, kintu cAritraguNa kI vibhAvaparyAyeM haiN| kSAyopazamikajJAna kI apekSA matijJAna prAdi jJAnaguNa kI vibhAvaparyAyeM haiM, kyoMki inameM dezaghAtikarmodaya kI apekSA hai / isa dRSTi se ye guNa nahIM haiN| vibhAgapraticcheda kI apekSA ye svabhAva [ guNa ] haiM, kyoMki pUrNajJAna ke aMza haiN| pArSagranthoM meM jitanA bhI kathana hai vaha saba kisI na kisI prapekSA ko lie hue hai / koI vivakSita kathana kisa apekSA se hai, vaha apanI buddhi se samajhane kI bAta hai| -pana 9-10-80/I-II/ ja. lA. jaina, bhINDara jJeyatva athavA prameyatva zaMkA-yAva aura prameyasva meM zaba bheva hai yA bhAva (artha) bheda bhI hai ?
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1182 / [paM. ratanacanda jaina mukhtAra samAdhAna-jJAna ko hI pramANa kahA hai / 'matitha tAvadhimanaHparyayakevalAni jJAnam / tatpramANe // 10 // ' ( mokSazAstra adhyAya 1) / artha-mati, zru ta, avadhi, manaHparyaya aura kevala ye pAMca jJAna haiM / ve pA~coM hI pramANa haiN| jJAna hai so hI pramANa hai ( parIkSAmukha adhyAya 1 sUtra 1) / jJAna kA jo viSaya usako 'jJeya' kahate haiM aura pramANa kA jo viSaya usako 'prameya' kahate haiN| jJAna aura pramANa meM jaba bheda nahIM to usake viSaya meM bhI bheda kaise ho sakatA hai| yahA~ para saMzaya vibhrama, vimoharahita jJAna se prayojana hai| ( ataH jJeyatva va prameyatva meM mAtra zabda bheda hai, artha bheda nhiiN)| -je. saM. 22-1-59/V/ ghA. lA. jaina, alIgar3ha ( TaoNka ) paryAya-sAmAnya paramANu meM zabdarUpa pariNata hone kI zakti nahIM zaMkA-'janasaMdeza' meM likhA hai-'ataH paramANu meM dradhyarUpa se zabdarUpa pariNata hone kI zakti vidyamAna hai| yahI dravyazakti hai / ' kyA yaha kathana ThIka hai ? samAdhAna-ekapradezI paramANu meM zabdarUpa pariNata hone kI zakti vidyamAna nahIM hai, kintu ananta paramANamoM ke sAtha baMdha ko prApta hokara bhASAvargaNArUpa skandha meM pariNata ho jAne kI zakti hai| bhASAvargaNArUpa skandha meM zabdarUpa pariNamana karane kI zakti hai jo bahiraMga kAraNoM ke milane para vyakta hotI hai arthAta bhASAvargaNA zabdarUpa pariNama jAtI hai| zrI kundakundAcArya ne bhI likhA hai "saddo khaMdhappabhavo" arthAt zabda skandhajanya hai| -f. ga. 7-2-66/IX/ ra. lA. jaina, meraTha jIva kI vibhAvazakti paryAyarUpa tathA anitya hai zaMkA-kyA jIva meM vibhAvazakti nitya hai, kyoMki vaha anAdi hai ? samAdhAna-jIva meM jo vibhAvazakti hai vaha anitya hai kyoMki paryAyazakti hai, dravyazakti nahIM hai| jabataka jIva karma se ba~dhA huA hai arthAt azuddha avasthA hai tabhI taka jIva meM vibhAdarUpa pariNamana karane kI zakti hai| dravyakarma se mukta ho jAne para jaba jIva kI zuddhaavasthA ho jAtI hai taba jIva meM vibhAvarUpa pariNamana karane kI zakti bhI nahIM rahatI hai| puggalavivAivehodayeNa maNavayaNakAyajuttassa / jIvassa jA hu sattI kammAgamakAraNaM jogo // 216 // ( jIvakANDa ) arthAta pagalavipAkI zarIra-nAmakarma ke udaya se mana, vacana, kAya se yukta jIva ke karmoM ke grahaNa karane kI zakti yoga hai, arthAta kriyAvatIzakti hai| kintu zarIranAmakarma ke prabhAva meM aura samastakarma kSaya ho jAne se svAbhAvika niSkriyatva zakti vyakta ho jAtI hai / kahA bhI hai "sakalakarmoparamapravRttAtmAtma pradezanaSpaMdyarUpA niSkriyatvazaktiH / " ( samayasAra mAtmakhyAti )
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] 1983 ___ karmabandha anAdi kA hai isaliye vaibhAvikazakti bhI anAdi se hai| kintu karmoM kA kSaya ho jAne para vaibhAvikazakti kA bhI abhAva ho jAtA hai / -jaM. ga. 24-7-67/VII/ ja.pra. ma. ku. vibhAva nAma kI koI bhinna dravya-zakti nahIM hai, yaha paryAyazakti hai zaMkA-guNoM meM vibhAvarUpa pariNamana hotA hai vibhAvazakti se / to vibhAvanAmako zakti guNoM se bhinna hai yA guNoM meM hI vibhAvarUpa pariNamana hone kI zakti hai| samAdhAna-jabataka dravya zuddha hai usake guNa bhI zuddha haiM aura usa zuddhadravya kA pariNamana tathA usake guNoM kA pariNamana bhI zuddha hotA hai arthAt svabhAvapariNamana hotA hai| baMdhadazA meM dravya azuddha ho jAtA hai, kyoMki usakA dUsare dravya se mela arthAt baMdha ho gayA hai| prazuddhadravya kA vibhAvapariNamana hotA hai aura usake guNoM kA bhI vibhAvapariNamana hotA hai kahA bhI hai "zuddhaparamANau varNAdayaH svbhaavgunnaaH| dvaghaNukAviskandhe varNAdayo vibhaavgunnaaH| zuddha paramAgRrUpeNAva. sthAnaM svabhAvadravyaparyAyaH varNAdibhyo varNAntarAdipariNamanaM svabhAvaguNaparyAyaH / dvayaNukAviskandharUpeNa pariNamanaM vibhAvadravyaparyAyAH / teSveva vayaNukAviskandheSu varNAntarAdipariNamanaM vibhaavgunnpryaayaaH|" paMcAstikAya gAthA 5 / arthAt-zuddha paramANu meM jo varNAdiguNa haiM ve svabhAvaguNa haiM / dvi-praNukAdi skandhoM meM jo varNAdiguNa haiM ve vibhAvaguNa haiM / zuddhaparamANurUpa svabhAvadravyaparyAya hai / aura usake guNoM meM pariNamana svabhAva guNaparyAya hai| dviaNuka Adi skandha vibhAvadravyaparyAya haiM aura una skandhoM ke guNoM meM pariNamana vibhAvaguNaparyAya hai| vibhAvanAma kI koI bhinna dravyazakti nahIM hai / dUsare dravya ke sAtha bandha ho jAne para dravyaprazuddha ho jAtA hai aura usameM vibhAvanAmakI paryAyazakti utpanna ho jAtI hai| baMdha kA abhAva ho jAne para vaha vibhAvazakti bhI samApta ho jAtI hai| -jeM. ga. 12-6-67/IV/ ma. ca zAstrI kathaMcit vyaMjana paryAya avinAzI hai zaMkA- vyaMjanaparyAya ko yadi cirakAla sthita rahane vAlI mAna lI jAve to dravya meM pratisamaya utpAda, vyaya, dhrauvya kaise saMbhava hogA ? samAdhAna-dravya meM arthaparyAya aura vyaMjanaparyAya do prakAra kI paryAyeM hotI haiN| unameM se arthaparyAya samayavartI arthAta ekasamaya kI sthitivAlI hotI hai| isa arthaparyAya kI apekSA dravya meM pratisamaya utpAda va vyaya hotA rahatA hai| vyaMjanaparyAya cirakAla taka rahanevAlI hotI hai| koI-koI vyaMjanaparyAya nAzavAna bhI nahIM hotI. anAdi-ananta kAlataka rahatI hai| zrI jayasenAcArya ne paMcAstikAya gAthA 16 kI TIkA meM kahA bhI hai "tatrArthaparyAyAH sUkSmAH kSaNakSayiNastathAvAggocarAviSayA bhavanti / vyaMjanaparyAyAH punaH sthUlAzcirakAlasthAyino vAggocarAzyagrasthadRSTiviSayAzca bhavanti / samayavatino'ryaparyAyA maNyate cirakAlasthAyino vyaMjanaparyAyA bhvyte|"
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1184 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra / arthAt --'artha paryAyeM' sUkSma hotI haiM, kSaNa-kSaNa meM nAzavAn, vacana ke agocara zrIra chadyastha kI dRSTi kA viSaya nahIM hotIM / 'vyaMjanaparyAyeM' sthUla hotI haiM, cirakAla taka rahanevAlI, vacanagocara aura chadyastha kI dRSTi kA viSaya hotI haiM / eka samayavAlI paryAya ko artha paryAya kahate haiM aura cirakAlataka rahanevAlI paryAya ko vyaMjanaparyAya kahate haiM / " Na ca viyaMjaNapajjAyassa sadhvasta viNAseNa hodavvamidi niyamo asthi, eyaMtavAvatpasaMgAdo / " dhavala pu0 7 pR0 178 / arthAt -- sabhI vyaMjana paryAyoM kA avazya nAza honA cAhiye, aisA koI niyama nahIM hai, kyoMki aisA mAnane se ekAntavAda kA prasaMga AjAyagA / - jai. ga. 17-1-66/ VIII / la. gha. jaina paryAya kA lakSaNa zaMkA- arthaparyAya kA kyA lakSaNa hai ? samAdhAna - ' arthaparyAyAH sUkSmAH kSaNakSayiNastathAvAggocarAviSayA bhavanti / ' paMcAstikAya gAthA 16 zrI jayasenAcArya kI TIkA / arthaparyAya sUkSma hotI hai, kSaNa-kSaNa meM nAza ko prApta hone vAlI hai / vacana ke agocara hai aura kisI indriya kA viSaya nahIM hai / arthAt eka samayavartI paryAya ko artha paryAya kahate haiM / - jai. ga. 18-6-64 / IX / bra. lAbhAnanda (1) utpAdandhyaya- dhrauvya yukta dravya (2) paryAya - paryAyoM ke bheda evaM meru Adi paryAyoM kI nityAnityAtmakatA kA pradarzana zaMkA- mokSazAstra adhyAya 5 sUtra 30 meM "utpAda vyaya- dhrauvya-yukta satu" kahA hai| dravya jo hai provya rUpa hai, kintu paryAya kI apekSA utpAda aura vyaya hote hue hI dhogya hai / jo vastu kI paryAya utpanna hotI hai usakA vinAza bhI hotA hai, lekina jo anAdinidhana tathA anantAnta kAla se dhrauvya hai usameM utpAda aura vyaya kisa apekSA se samajhA jAya ? utpAda kisa paryAya kA hotA hai aura vyaya kisa paryAya kA hotA hai ? jaise ki sUrya candramA aura vimAnAdika, dvIpa, samudrAdika, akRtrimacaityAlaya pratimAdika anAdi se haiM aura anantakAla taka raheMge, to inameM kaunasI paryAya kI utpatti hotI hai aura kaunasI paryAya kA vyaya hotA hai ? samAdhAna - divyadhvani meM bhagavAna kA upadeza do nayoM ke AdhIna huA hai ( 1 ) dravyArthika naya ( 2 ) paryAyArthikaya / isI bAta ko zrI paMcAstikAya gAthA 4 kI TIkA meM zrI amRtacandrAcArya ne kahA hai " dvau hi nayau bhagavatA praNItaudravyArthikaH paryAyArthikazca / tatra na khalvekanayAyattA dezanA kiMtu tdubhyaayttaa|" artha - bhagavAna ne do naya kahe haiM -dravyArthika aura paryAyAthika / vahA~ ( divyadhvani meM ) kathana eka naya ke adhIna nahIM hotA, kintu donoM nayoM ke adhIna hotA hai / - dravya nitya -- nityAtmaka hai / dravyArthikanaya kA viSaya dravya kI nityatA hai aura paryAyArthikanaya kA viSaya dravya kI anityatA hai /
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ pyaktitva aura kRtitva / [1185 upajjati viyaMtIya bhAvA NiyameNa pajjavaNayasta / vavaTTiyassa savvaM sadA aNuppaNNamaviNaTuM // 8 // dhavala pu. 1 pR0 13 artha-paryAyAthikanaya kI apekSA padArtha niyama se utpanna hote haiM aura nAza ko prApta hote haiM, kintu dravyAthikanaya kI apekSA sarvapadArtha sadA anutpanna aura avinaSTa svabhAvavAle haiN| jo apanI paryAyoM ko prApta ho vaha dravya hai| zrI kundakundAcArya ne paMcAstikAya gAthA 9 meM kahA bhI hai "vaviyadi gacchadi tAI tAI sambhAvapajjayAI / daSiyaM taM bhaNNaMte aNaNNabhUvaM tu sattAvo // 9 // arthAta-jo una-una apanI paryAyoM ko dravita hotA hai prApta hotA hai use dravya kahate haiM aura vaha sattA se ananyabhUta hai| dravya apanI paryAyoM se ananya hai, isIliye dravya apanI paryAyoM ke pramANasvarUpa hai| pajjayavijudaM dadhvaM vavva vijuttA ya pajjayA Nasthi / doNhaM aNaNNabhUvaM bhAvaM samaNA parUvati // 12 // paMcAstikAya artha-paryAyoM se rahita dravya aura dravya se rahita paryAya nahIM hotI, donoM kA anantabhAva hai, aisA zramaNa arthAt mahAzramaNa sarvajJadeva ne kahA hai| eya-vaviyammi je atthapajjayA kyaNa-pajjayA vAvi / tIdANAgaya bhUvA tAvadiyaM taM havai dadhvaM // artha-ekadravya meM atIta, anAgata aura vartamAnarUpa jitanI arthaparyAyeM aura vyaMjanaparyAyeM haiM tatpramANa vaha dravya hotA hai| "arthavyaMjanaparyAyarUpeNa dvidhA paryAyA bhavanti / tatrArthaparyAyAH sUkSmA kSaNakSayiNastathAvAggocarAviSayA bhavanti / vyaMjanaparyAyAH punaH sthalAzcirakAlasthAyino vAggocarAzchadmastha dRSTiviSayAzca bhavanti / ete vibhAvarUpA vyaMjanaparyAyA jIvasya naranArakAdayo bhavanti, svabhAvavyaMjanaparyAyo jIvasya siddhruupH| azuddhArthaparyAyA jIvasya SaTasthAnagatakaSAyahAnivRddhivizuddhisaMklezarUpazubhAzubhalezyAsthAneSu jnyaatvyaaH| pudgalasya vibhAvArthaparyAyA dvayaNukAdiskandheSu vrnnaantraadiprinnmnruupaaH| vibhAvavyaMjanaparyAyAzca pudgalasya dvayaNukAviskaMdheSveva cirakAlasthAyino jJAtavyAH / zuddhArthaparyAyA agurulaghuka guNaSaDDhAnivRddhirUpeNa pUrvameva sarvavyANAM kthitaaH| ............. ekasamayatino'rthaparyAyA bhayaMte cirakAlasthAyino vyaMjanaparyAyA bhayaMte / " paMcAstikAya gAthA 16 TIkA / arthAta-arthaparyAya aura vyaMjanaparyAya ke bheda se paryAya do prakAra kI hotI haiM / arthaparyAya sUkSma hai, kSaNakSaNa meM nAza ko prApta hone vAlI hai tathA vacana ke agocara hai| vyaMjanaparyAya sthUla hai, cirakAla taka rahanevAlI hai| vacanagocara hai tathA chadmastha ke indriya kA viSaya hai / jIva kI vibhAvavyaMjanaparyAyeM nara, nAraka Adi haiM aura siddharUpa jIva kI svabhAvavyaMjanaparyAya hai / jIva kI azuddha arthaparyAya, vizuddhi aura saMklezarUpa zubha-azubhalezyAsthAnoM meM kaSAya kI SaTsthAnapatita hAni-vRddhirUpa jAnanA cAhiye / vyaNukAdi skandhoM meM varNAntara Adi pariNamanarUpa pudgala kI vibhAva arthaparyAya hai| pudgala kI vyaNuka Adi skandharUpa cirakAlataka rahanevAlI paryAya pudgala kI
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1156 ] [ paM. ratanacanda jaina mukhtAra / vibhAvavyaMjana paryAya jAnanI cAhiye / pragurulaghukaguNa kI SaTsthAnapatita hAni-vRddhirUpa sarvadravyoM kI zuddhaartha paryAya hai / ekasamayataka rahanevAlI arthaparyAya hai aura cirakAla taka rahanevAlI vyaMjanaparyAyeM haiM / sabhI vyaMjanaparyAyoM kA nAza avazya honA cAhiye, aisA niyama nahIM hai, kyoMki aisA mAnane para ekAntavAda ( ekAnta mithyAtva ) kA prasaMga A jAyagA / kahA bhI hai "Na ca viyaMjaNapajjAyassa sambassa viNAseNa hovagyamidi niyamo asthi, eyaMtavAdappa saMgAdo / " isaliye amAdi-ananta aura sAdi-ananta bhI vyaMjanaparyAyeM hotI haiM, jaise meru Adi pudgala kI anAdiananta vyaMjanaparyAyeM haiM aura 'siddha' jIva ko sAdi-anantaparyAya hai arthAt karmoM ke kSaya se siddhaparyAya utpanna hotI hai, ataH baha sAdi hai / kintu siddhaparyAya kA vyaya ( nAza ) nahIM hotA isaliye ananta hai / "anAdinitya paryAyArthiko yathA pugalaparyAyo nityo mervAdiH / sAdinityaparyAyArthiko yathA siddhaparyAyo nityaH / " ( AlApapaddhati ) dhavala pu0 7 pR0 178 yadyapi vyaMjanaparyAya kI apekSA meru zrAdirUpa pudgala nitya hai tathApi artha paryAya kI apekSA usameM pratikSaNa pariNamana ho rahA hai / kyoMki arthaparyAya sUkSma hai aura vacana agocara hai, ataH usakA kathana honA sambhava nahIM hai / zrarthaparyAya tathA vyaJjanaparyAya kA zrAgamokta svarUpa zaMkA- 'jaina siddhAntapravezikA' pR0 35 va 36 para arthaparyAya va vyaMjanaparyAya kA svarUpa batalAyA hai ki pradeza svaguNa ke vikAra ko vyaMjanaparyAya va anya samasta guNoM ke vikAra ko arthayaryAya kahate haiN| aisA hI kathana svAmIkArtikeyAnuprakSA pR. 57 para diyA hai| kyA ye kathana ThIka haiM ? kahA hai samAdhAna - svAmIkArtikeyAnuprakSA pR0 57 para bhI paM0 kailAzacandajI ne pradezatva guNa ke vikAra ko vyaMjanaparyAya aura anya zeSa guNoM ke vikAra ko arthaparyAya kahate haiM, jo yaha likhA hai vaha unakA nijImata hai / mUlagAthA yA saMskRta TIkA meM aisA kathana nahIM hai / isoprakAra pR0 153 para bhI paM0 kailAzacandajI ne apanI kalpanA se kathana kiyA hai / svAmIkArtikeyAnuprakSA ke saMskRta TIkAkAra zrI zubhacandrAcArya ne to zrarthaparyAya kA lakSaNa nimnaprakAra batalAyA hai - jai. ga. 11-8-66/ VII / ma. lA jaina "artha paryAya: sUkSmaH pratikSaNadhvaMsI utpAdavyayalakSaNaH / sUkSmapratikSaNadhvaMsI paryAyazcArthasaMjJakaH itivacanAt / " svA0 kA0 a0 gA0 274 TokA sUkSma, pratikSaNa nAza honevAlI utpAda vyaya lakSaNavAlI arthaparyAya hai / AcArya zrI vasunambi ne bhI suhamA avAyavisyA khaNakhaNo asthA pajjayA viTThA / vaMjaNapajjAyA puNa bulA giragoyarA ciravivasthA ||25|| vasunandi zrAvakAcAra
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1187 - paryAya sUkSma hai, jJAna kA viSaya hai aura kSaNa-kSaNa meM nAza ko prApta hotI rahatI hai / vyaMjanaparyAya sthUla hai, zabdagocara hai, parthAt zabdoM dvArA kahI jA sakatI hai aura cirasthAyI hai / zrI zubhacandrAcArya ne bhI jJAnArNava meM kahA hai mUrtI vyaMjanaparyAyo vAggamyo'nazvaraH sthiraH / sUkSmaH pratikSaNadhvaMsI paryAyazcArthasaMjJikaH / / 6 / 45 / / yaM paryAya mUrtika hai, vacana ke gocara hai, anazvara hai, sthira hai / arthaparyAya sUkSma hai kSaNavidhvaMsI hai / zrI jayasenAcArya ne bhI kahA hai "tatrArtha paryAyAH sUkSmAH kSaNakSayiNastathA'vAggocarA'viSayA bhavanti / vyaMjana paryAyAH punaH sthUlAzcirakAlasthAyino vAggocarAzyasthadRSTiviSayAzca bhavanti / samayavartino'yaM paryAyA bhavyaMte cirakAlasthAyino vyaMjanaparyAyA bhavyaMte iti kAlakRto bhevaH / " ( paMcAstikAya gA0 16 kI TIkA ) aparyAya sUkSma hai, pratikSaNa nAza honevAlI hai tathA vacana ke agocara hai / vyaMjanaparyAya sthUla hotI hai, cirakAlataka rahanevAlI hai, vacanagocara va alpajJAnI ke dRSTigocara bhI hotI hai / arthaparyAya aura vyaMjanaparyAya meM kAlakRta bheda hai, kyoMki ekasamayavartI arthaparyAya hai aura cirakAlasthAyI vyaMjanaparyAya hai / svAmIkArtikeyAnuprakSA pR0 57 va pR0 153 para hindI TIkA meM athaMparyAya va vyaMjanaparyAya kA lakSaNa jo zrI paM0 kailAzacandajI ne likhA hai vaha unakA apanA mata hai, jo ASaMvacanAnukUla nahIM hai / - jai. ga. 2-3-72 / VI / kastUracanda jaina zrartha paryAya evaM vyaMjana paryAya kA svarUpa evaM bheda zaMkA- arthaparyAya aura vyaMjanaparyAya kA kyA-kyA lakSaNa hai ? zuddhajIvadravya meM aura azuddhajIvadravya meM kaunasI arthaparyAya hai aura kaunasI vyaMjanaparyAya hai ? samAdhAna - paryAya do prakAra kI hai 1 arthaparyAya 2 vyaMjanaparyAya | "paryAyAste dva edhA arthathyaMjanaparyAya bhedAt / / 15 / / " ( AlApapaddhati ) suhamA avAyavisayA khaNakhaiNo asthapajjayA diTThA / vaMjaNapajjAyA puNa thUlA giragoyarA ciravivasthA / / 25 / / vasunandi zrAvakAcAra paryAya ke do bheda haiM (1) artha paryAya (2) vyaMjanaparyAya / inameM artha paryAya sUkSma hai, pratyakSajJAna kA viSaya hai, zabdoM se nahIM kahI jA sakatI aura kSaNa-kSaNa meM nAza ko prApta hotI rahatI hai, kintu vyaMjanaparyAya sthUla hai, zabdagocara hai aura cirasthAyI hai / "tatrArthaparyAyAH sUkSmAH kSaNakSayiNastathA'vAggocarA viSayA bhavanti / vyaMjanaparyAyAH punaH sthUlAzcirakAlasthAyino vAggocarAzyagrasthadRSTiviSayAzca bhavanti / samayavartino'rtha paryAyA maNyaMte cirakAlasthAyino vyaMjana paryAyAbhayaMte iti kAlakRta mevaH / ' paMcAstikAya gA. 16 TIkA
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1188 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra / arthaparyAya sUkSma hai pratikSaNa nAtha hone vAlI hai tathA vacana ke pragocara hai aura vyaJjanaparyAya sthUla hotI hai cirakAla taka rahanevAlI, vacanagocara va alpajJAnI ke dRSTigocara hotI hai| prathaMparyAya aura vyaJjanaparyAyoM meM kAlakRta bheda hai, kyoMki samayavartI prarthaparyAya hai paura cirakAlasthAyI vyaJjanaparyAya hai| matoM vyaJjanaparyAyo vAggamyo'nazvaraH sthirH| sUkSmaH pratikSaNadhvaMsI paryAyazcAryasaMjJikaH // 6 // 45 // jJAnArNava artha-vyaMjanaparyAya mUrtika hai, vacanagocara hai, avinazvara hai, sthira hai, kiMtu arthaparyAya sUkSma hai aura kSaNavidhvaMsI hai| 'arthaparyAyAste dvadhA svabhAvavibhAvaparyAyamevAta // 16 // ' AlApapaddhati arthaparyAya do prakAra kI hotI haiM 1. svabhAvaparyAya 2. vibhAvaparyAya / bavvaguNANa sahAvA pajjAyaM taha vihAvado raNeyaM / jIve jIvasahAvA te vi vihAvA hu kammakadA // 19 // (mayacakra) dravyaparyAya va guNaparyAya donoM svabhAva va vibhAva ke bheda se do prakAra kI haiN| jIva meM jIvatva svabhAvaparyAya aura karmakRta vibhAvaparyAya hai| 'kammopAdhivivajjiya pajjAyA te sahAvamivibhaNivA / ' (ni. sA. gA. 15) jo paryAyeM karmopAdhi se rahita haiM ve svabhAvaparyAya haiN| 'agurulaghuvikArAH svbhaavaarthpryaayaaH|' zuddhadravya meM jo agurula ghuguNa kA pariNAma hai vaha svAbhAvika arthaparyAya hai| saMsArAvasthA meM isa svAbhAvika pragurulaghuguNa kA abhAva hai isaliye saMsArAvasthA meM agurula ghuguNakRta svabhAvaparyAya nahIM hotI hai| kahA bhI hai'aguruvalahaattaM NAma jIvassa sAhAviyamasthi ce Na saMsArAvasthAe kammaparataMtammi tssaabhaavaa|' -dhavala pu. 6 pR. 58 artha-agurula ghutva to jIva ko svAbhAvika guNa hai, vaha nAmakarma kI prakRti kaise ho sakatA hai ? nahIM, kyoMki saMsArAvasthA meM karmaparatantra jIvake usa svAbhAvika agurula ghuguNa kA prabhAva hai| lezyA meM pratisamaya SaTsthAnagata hAni yA vRddhi hotI rahatI hai, yaha jIva ko vibhAvaarthaparyAya hai| kahA bhI hai 'vibhAvArthaparyAyaH SaDvidhAH mithyAtvakaSAyarAgadveSapuNyapAparUpAdhyavasAyAH // 18 // AlApapaddhati artha-vibhAvaprarthaparyAya chaha prakAra kI haiM 1. mithyAtva 2. kaSAya 3. rAga 4. dveSa 5. puNya 6. pAparUpa chaha adhyavasAya haiN| arthAt saMsArI jIva meM mohanIyakarmodaya ke kAraNa jo pratisamaya pariNamana hotA hai vaha jIva kI vibhAvaarthaparyAya hai|
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1186 'azuddhArthaparyAyA jIvasya SaTsthAnagatakaSAyahAnivRddhi vizuddhasaMklezarUpazubhAzubhalezyAsthAneSu jnyaatvyaaH|' -paMcAstikAya gAthA 16 TIkA artha-kaSAyoM ko SaTsthAnagata hAni-vRddhi vizuddha yA saMklezarUpa zubha-azubha lezyAnoM ke sthAnoM meM jIva kI vibhAvaarthaparyAyeM jAnanI cAhiye / dravya aura guNa ina donoM kI svabhAva aura vibhAva donoM prakAra kI paryAyeM hotI haiN| 'vyaJjana paryAyAste dvadhA svabhAvavibhAvaparyAyabhedAt / ' svabhAvavyaMjanaparyAya aura vibhAvavyaJjanaparyAya ke bheda se vyaJjanaparyAya do prakAra kI hai| 'vibhAvadravyavyaJjanaparyAyAzcatuvidhA naranArakAviparyAyA athavA caturazItilakSAyonyaH ||19||'maalaappddhti nara, nArakAdirUpa cAra prakAra kI athavA caurAsIlAkha yonirUpa jIva ko vibhAvadravyavyaJjanaparyAya hai| 'vimAvaguNavyaJjanaparyAyAmatyAdayaH // 20 // ' AlApapaddhati artha-matijJAnAdika jIva kI vibhAvaguNavyaJjanaparyAya hai| 'svabhAvadravyadhyaJjanaparyAyAzcaramazarIrAta kiJcinyUna sivaparyAyAH // 21 // ' AlApapaddhati artha-antimazarIra se kucha kama jo siddhaparyAya hai vaha jIva kI svabhAvadravyamyaJjanaparyAya hai| 'svabhAvaguNavyaJjanaparyAyA anantacatuSTayarUpA jIvasya // 22 // ' AlApapaddhati artha-anantajJAna, anantadarzana, anantasukha, anantavIyaM isa ananta catuSTaya rUpa jIva kI svabhAvaguNavyaJjana paryAya hai| -jai. ga. 31-7-69/V/........ zuddha dravyoM meM svabhAvavyaMjanaparyAya viSayaka UhApoha zaMkA-zuddhadravyoM meM vyaJjanaparyAya hotI hai yA nahIM ? AlApapaddhati meM to 'vyaJjanena tu sambaddhau anyo dvau jIvapudgalo' kahakara dharmAdika ke vyaMjanaparyAya kA niSedha kiyA hai| parantu jaina siddhAMta pravezikA meM vyaMjanaparyAya ko jo paribhASA kI hai usake anusAra to dharmAdika ke bhI svabhAvavyaMjanaparyAya siddha ho jAtI hai, kyoMki dharmAvika vravyacatuSTaya kA apanA niyata AkAra avazya hai| isaliye sabhI zuddhadravyoM meM bhI svabhAvavyaMjanaparyAya siddha ho jAtI hai ? 'abhavya' guNaparyAya hai yA nyaparyAya ? zuddha dravyoM meM arthaparyAya kA hetu kyA hai ? samAdhAna-pravacanasAra gAthA 93 kI zrI amRtacandrAcArya kRta TIkA tathA paMcAstikAya gAthA 16 kI zrI jayasenAcArya kRta TIkA se spaSTa ho jAtA hai ki dravyavyaMjanaparyAya vibhAvarUpa hI hotI hai, kyoMki samAna jAtIya mora asamAnajAtIya dravyavyaMjanaparyAya vibhAvarUpa hai| isIliye cAra zuddhadravyoM meM vibhAvadravyaparyAya arthAta dravyavyaMjanaparyAya kA niSedha kiyA hai| ina 4 zuddha dravyoM meM svabhAvavyaMjanaparyAya hotI hai, aisA kisI bhI grantha meM nahIM kahA gayA hai| paramAtmaprakAza a0 2 gAthA 28 kI TIkA meM bhI svabhAvavyaMjanaparyAya nahIM kahI gii| abhavya anAdi-ananta vyaMjanaparyAya hai, kintu yaha vibhAvaguNa paryAya hai| zuddhadravyoM meM agurulaghuguNa ke kAraNa svabhAva arthaparyAya hotI hai| -pana 25-11-79| ja. lA. jana, bhINDara
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1160 ] jJAna sambandhI vibhAva guNa zrartha paryAya zaMkA- antarmuhUrta paryanta kisI vastu kA matijJAna ( matijJAnopayoga) hotA hai, yaha vibhAvaguNavyaMjana paryAya hai; kyoMki chasthoM ke antarmuhUrta binA mAtra eka samaya meM vivakSita vastu se upayoga nahIM haTatA / isI vibhAvavyaMjana paryAya ke anmuhUtaM kAlarUpa avadhi meM jo pratisamaya ( kevalI gamya ) matijJAna kA sUkSma pariNamana hai vaha vibhAvaguNa arthaparyAya hI huI; mere khayAla se to yaha ThIka hai| kRpayA samAdhAna kareM / [ paM0 ratanacanda jaMna mukhtAra : samAdhAna - pratisamaya navIna-navIna dezaghAtI matijJAnAvaraNakarma kA udaya hone kI apekSA arthaparyAya ( guNaarthaparyAya ) ghaTita ho jAtI hai / dravyaparyAya evaM guNaparyAya ke do-do bheda zaMkA-AlApapaddhati kI TIkA ke pR0 52 para likhA hai- 'dravyaparyAyeM aura guNaparyAyeM donoM hI artha evaM vyaMjana paryAya ke bheda se do-do prakAra kI hotI haiN| ina paryAyoM kA kathana sUtrakAra svayaM kreNge|' isa kathana ke anusAra dravyaparyAya ke bhI do bheda hote haiM - 1. dravyavyaMjanaparyAya 2 . dravyaarNaparyAya / parantu AlApapaddhati meM dramyaarthaparyAya kA kathana nahIM hai / dravyadhyaMjanaparyAya kA kathana to hai, kyoMki dravyaparyAya vyaMjanaparyAyarUpa hotI hai / dravyaarthaparyAya kA kathana AlApapaddhati meM kahA~ para hai ? - pala 25-11-79 / ja. lA. jaina, bhINDara samAdhAna - AlApapaddhati gAthA saMkhyA 1 meM zrI devasenAcArya ne arthaparyAya kA kathana kiyA hai| gAthA isaprakAra se hai anAdyanidhane dravye svaparyAyAH pratikSaNam / unmajjanti nimajjanti jalakallolavajjale ||1|| anAdi-ananta dravya meM apanI-apanI paryAyeM pratikSaNa ( pratisamaya ) utpanna hotI rahatI haiM aura vinazatI rahatI haiM jaise jala meM lahareM utpanna hotI rahatI haiM aura vinazatI rahatI haiN| 'jalakallola' dravyaparyAya hai tathA 'dravye svaparyAyA:' dravya meM apanI-apanI paryAya; ina vAkyoM se spaSTa ho jAtA hai ki gAthA 1 meM dravyaparyAya kA kathana hai / 'pratikSaNaM ummajjanti nimajjanti' arthAt ve paryAyeM pratikSaNa ( pratisamaya ) utpanna hotI haiM aura vinazatI rahatI haiM, yaha vAkya arthaparyAya kA dyotaka hai kyoMki ekasamayavartI paryAya prathaMparyAya hotI hai aura cirasthAyI paryAya vyaMjana paryAya hotI hai / samayavatano'paryAyA bhavyaMte, ri/rakAlasthAyino vyaMjanaparyAyA bhaNyaMte / paM0 kA0 gAyA 16 / kintu itanI bhUla huI ki TIkA meM yaha abhiprAya spaSTa nahIM kiyA gayA / dravya kA lakSaNa utpAda, vyaya, provya hai / AlApapaddhati sUtra 6 ra 7 isaprakAra haiM saddravyalakSaNam // 6 // utpAdavyaya dhaumyayuktaM sat // 7 // yadi pratisamaya dravya kA utpAda-vyaya na ho to dravya ke abhAva kA prasaMga thA jAegA / dravya kA pratisamaya utpAda vyaya honA hI artha dravyaparyAya ko siddha karatA hai| sudarzanameru prAdi pudgaladravya bhI anAdi-ananta vyaJjanadravyaparyAya haiM, kintu pratisamaya usameM se kucha paramANu nikalate rahate haiM bhora navIna paramANu Ate rahate haiM, yaha adravyaparyAya hai / - patrAcAra / ja. lA. jaina, bhINDara
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1191 paryAya tathA dravya kA lakSaNa zaMkA-'jaina siddhAntapravezikA' meM guNoM ke samUha ko dravya kahate haiM aura guNoM ke vikAra ko paryAya kahate haiN| aisA likhA hai / yaha lakSaNa ThIka hai kyA ? ___ samAdhAna-tattvArtha sUtra meM 'sadvyalakSaNam // 29 // utpAdavyayaprauvyayukta sat // 30 // guNaparyayavadravyam // 38 // ' dravya ke 'sat', 'utpAda, vyaya, dhrauvya' 'guNa-paryAyavAlA' ye tIna lakSaNa diye haiN| zrI kundakundAcArya ne paMcAstikAya gAthA 10 meM bhI ye hI tInoM lakSaNa diye haiM / tathA / guNo dravyavidhAnaM syAt paryAyo draSya vikriyA / dravyaM ha tasiddha syAtasamudAyastayoddhayoH // 6/6 // tasvArthasAra zrI amRtacandrAcArya ne bhI isa zloka meM guNa aura paryAya ina donoM ke samUha ko dravya kahA hai| pravacanasAra gAthA 93 kI TIkA meM zrI amRtacandrAcArya ne dravyaparyAya va guNaparyAya do prakAra kI paryAyeM batalAI haiN| guNoM ke samUha ko dravya aura guNavikAra ko paryAya kahane se dravyaparyAya chUTa jAtI hai / guNoM ke binA dravya nahIM ho sakatA aura dravya ke binA guNa nahIM ho sakate haiM isa apekSA se guNa ke samUha ko dravya kahA jA sakatA hai| guNa vikAra ko guNaparyAya kahate haiN| sAmAnya paryAya kA lakSaNa kramavartI hai| 'kramavatinaH paryAyAH' (AlApapaddhati ) / 'vyatireko vizeSazca bhevaH paryAyavAcakAH / ' arthAt vyatireka, vizeSa, bheda ye paryAya ke vAcaka zabda haiM-tattvArthasAra / vidvAn isa para vizeSa prakAza DAlane kI kRpA kreNge| -je. ga. 1-4-71/VII/ ra. lA. jaina, meraTha vibhAvarUpa guNa nahIM hotA, vibhAvarUpa to paryAya hotI hai zaMkA-guNa to anAdi ananta haiM phira saMsArAvasthA ke vibhAvaguNoM kA mokSa avasthA meM nAza kyoM ho jAtA hai, kyoMki matijJAnAdi guNoM kA mokSa meM to nAza mAnA hai hii| taba to phira guNa anAdi-sAnta hue nA ? na ki anAdi ananta / samAdhAna-vibhAvaguNa nahIM hote / vibhAvaparyAya haiM / -pata 6-5-80/ja. lA. jaina, bhINDara kramAkramavartI paryAyoM se abhiprAya zaMkA--kramavartIparyAya aura akramavIparyAya se kyA abhiprAya hai? samAdhAna-'guNaparyayavadravyam / ' arthAt dravya guNaparyAyavAlA hai| 'sahabhuvo guNAH, kramavartinaH paryAyAH' // 92 // ( AlApapaddhati ) arthAt dravya ke sAtha rahanevAlA guNa hai aura krama se hone vAlI paryAya hai| ___ akramavartI kA artha hai krama se na ho arthAt sahavartI ho atA prakramavartI se guNa kA grahaNa hotA hai| pariNAma do prakAra ke haiM-anAdi pariNAma aura sAdi pariNAma / 'pariNAmo vidhA bhidyate / anAdirAvimAMzceti / tatrAmAvi dharmAdInAM gatyupagrahAdiH / AvimAMzca bAhya. prtyyaapaavitotpaadH|' rA.vA.5423
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1192 1 [paM. ratanacanda jaina mukhtaar| dravya kA pariNamana do prakAra kA hai| anAdipariNamana, dUsarA AdipariNamana / dharmAdi dravyoM kA gatiupagraha prAdi jo guNa hai vaha anAdipariNamana hai| bAhya nimittoM ke kAraNa jo utpAda hotA hai arthAta jo paryAya utpanna hotI hai aura vyaya ( nAza ) hotI hai vaha AdimAna pariNamana hai| isa kathana se bhI yaha jJAta hotA hai ki anAdipariNamana arthAt prakramavartIparyAya guNa hai| aura krama-krama se utpanna hone vAlI arthAt AdimAn pariNamana kramavartIparyAya hai| -jaM. ga. 18-12-75/VIII/eka samaya meM eka guNa kI eka hI paryAya hotI hai zaMkA-ekasamaya meM ekaguNa kI eka hI paryAya hotI hai / kyA yaha akATaya nirapavAva niyama hai| samAdhAna-paryAya kramavartI hotI hai aura guNa sahavartI hote haiN| ataH ekadravya meM ekasamaya meM anekaguNa yugapat rahate haiM, kintu paryAya eka hI hogI, kyoMki paryAya kramavartI hai sahavartI nahIM hai / ataH yaha akATaya nirapavAda niyama hai ki ekaguNa kI ekasamaya meM eka hI paryAya hogii| guNa kI paryAya kA lakSaNa isaprakAra hai ___ 'guNavikArAH paryAyAH // 15 // kramavartinaH paryAyAH // 92 // ( AlApapaddhati ) kramamAvinaH pryaayaaH| ( nayacakra ) paryeti samaye samaye utpAdavinAzaM ca gacchatIti pryaayH| (svA. kA. TIkA) guNa kA vikAra paryAya hai| krama-krama se honevAlI paryAya hai| athavA jo samaya-samaya meM utpanna ho aura vinAza ko prApta ho vaha paryAya hai| -je. ga. 29-1-76/VI/I. lA. geMna, bhINDara rAgAdi bhAva aura vikalpa bhAva meM antara zaMkA-rAgAvibhAva aura vikalpabhAvoM meM kyA antara hai ? samAdhAna-rAgAdi bhAva vikalparUpa hI haiM / jaise kahA bhI hai'abhyantare sukhyahaM duHkhyahamiti harSaviSAdakAraNaM vikalpa iti / ' ( vR. dra. saM. gA. 41 TIkA ) aMtaraMga meM 'maiM sukhI hU~, maiM duHkhI hU~' isaprakAra kA harSa-viSAda vikalpa hai| 'viSayAnandarUpaM svasaMvedanaM rAgasamvittivikalparUpeNa savikalpama / ' viSayAnandarUpa jo svasaMvedana hai vaha rAga ke jAnane rUpa vikalpasvarUpa hone se savikalpa hai| vRhadravyasaMgraha gAthA 42 kI TIkA meM 'sammaNNANaM sAyAra' kI vyAkhyA isaprakAra kI hai 'samyagjJAnaM bhavati / tacca kathaMbhUtaM ? ghaTo'yaM paTo'yamityAdi grahaNaNyApArarUpeNa sAkAraM savikalpaM vyavasAyAtmakaM nishcyaatmkmityrthH|' yahA~ para ghaTa-paTa Adi ke nizcayAtmaka jAnanerUpa jo sAkAra jJAnopayoga hai usako bhI vikalpa kahA hai| darzana ko nirvikalpa kahA hai, usakI apekSA jJAna ko savikalpa kahA gayA hai| -ja.ga.2-12-71/VIII/ ro. lA. mittala
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1193 anubhUti jJAna ko paryAya hai zaMkA--anubhUti kisako kahate haiM ? samAdhAna-cetanA athavA jJAna ko anubhUti kahate haiN| kahA bhI hai"cetayaMte anubhavanti upalabhate vivaMtItyekArthAzcetanAnubhUtyupalabdhivedanAnAmekArthatvAt / " paMcAstikAya gA0 39 TIkA artha-cetatA hai, anubhava karatA hai, upalabdha karatA hai aura vedatA hai ye ekArtha haiM, kyoMki cetanA, anubhUti; upalabdhi aura vedanA kA eka artha hai| "jJeyajJAtRtattvatathAnubhUtilakSaNena jJAnaparyAyeNa / " pravacanasAra gA0 242 ttiikaa| jJeyatattva praura jJAtRtattva kI tathA prakAra anubhUti jisakA lakSaNa hai vaha jJAnaparyAya hai| isaprakAra bhI amRtacandrAcArya ne cetanA ko anubhUti kahA hai| caitanyamanubhUtiH syAt sA kriyArUpameva ca / kriyA manovacaHkAyeSvanvitA vartate dhvama // 6 // AlApapaddhati TippaNa-"anubhUtirjIvAjIvAdi padArthAnAM cetanamAtram / " yahAM para bhI zrImaddevasena AcArya ne caitanya kI anubhUti kahA hai / yaha anubhUti jJAna kI paryAya hai| -. ga. 23-7-70/VII/ ro. lA. mittala eka paryAya dUsarI bAra nahIM utpanna hotii| prAgabhAva, pradhvaMsAbhAva tathA pratyaMtAmAva kI paribhASA zaMkA-kyA dravya meM anAdi se bhUtakAla meM jo paryAyeM abhI taka utpanna nahIM huI aisI navIna navIna paryAyoM ko pratisamaya utpatti hotI hai yA ye paryAya dubArA bhI utpanna ho sakatI haiM ? yadi aisA hai to svAmikAtikeyAnuprekSA kI gAthA 243 va 244 se bhArI virodha paidA hotA hai kyA? samAdhAna-pratisamaya navIna-navIna paryAyeM utpanna hotI haiM / jo paryAya utpanna ho cukI haiM unakA to pradhvaMsa hokara abhAva ho cukA hai, ve paryAyeM punaH utpanna nahIM ho sakatI haiM kintu unake sahaza paryAyeM utpanna ho sakatI haiN| dravya kI eka paryAya kA dUsarI paryAya meM adhyApoha arthAt itaretarAbhAva hai, anyathA pratiniyata dravya kI sabhI paryAya sarvAtmaka ho jAyeMgI arthAt ekadravya kI vibhinna paryAyoM meM koI bheda nahIM rhegaa| zrI samantabhadrAcArya ne devAgama stotra meM isaprakAra kahA hai kArya-dravyamanAdi syAtprAgabhAvasya nihave / pradhvaMsasya ca dharmasya pradhyave'nantAtAM vrajet // 10 // sarvAtmakaM tadekaM syAvanyA'pohaM-dhyatikrame / anyatra samavAye na vyapadizyate sarvathA // 11 // paryAya ke utpanna hone ke pUrva meM jo prabhAva hai vaha prAgabhAva hai| isa prAgabhAva ko na mAnane para ghaTapaTAdi paryAyeM apane-mapane svarUpa lAbha ( utpAda ) ke pUrva meM bhI sadbhAvarUpa se vidyamAna hI rahanI cAhiye /
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1194 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra / prAgabhAva ko na mAnane para ghaTAdi paryAyoM ke anAdi ho jAne kA prasaMga A jAtA hai jo iSTa nahIM hai, kyoMki pratyakSa se virodha prAtA hai| paryAya kA vinAza pradhvaMsAbhAva hai| isa pradhvaMsAbhAva ko svIkAra na karane para ghaTAdi paryAyoM kA utpAda hone ke pazcAt kabhI vinAza ( vyaya ) na hone se unake anantatva kA prasaMga AtA hai| parantu aisA hai nahIM kyoMki ghaTAdi paryAyoM kA apane-apane utpAda ke pUrva meM aura vinAza ( vyaya ) ke pazcAt avasthAna ( sadbhAva ) dekhA nahIM jAtA hai| ekadravya kI ekaparyAya kA usakI dUsarI paryAya meM jo abhAva hai, vaha itaretarAbhAva hai| isa itaretarAbhAva ko na mAnane para pratiniyata kI sabhI paryAya sarvAtmaka ho jAtI haiN| ekadravya meM dUsare dravyoM ke asAdhAraNa guNoM kA jo traikAlika prabhAva hai vaha atyantAbhAva hai / jaise pudgaladavya meM caitanyagaNa kA abhAva hai| isako na mAnane para ekadravya kA dUsare dravya meM tAdAtmyasambandha ho jAne se cetanaacetanadravyoM kI koI vyavasthA nahIM rhegii|' -jaM. ga. 18-6-70/V/ kA. nA. koThArI zuddha guNa ko paryAya eka-aneka bhI hotI haiM tathA eka bhI ? zaMkA-guNa kI zuddha paryAya eka hotI hai yA aneka ? yadi aneka hotI haiM to kaunase guNa ko zuddhaparyAya aneka hotI haiM ? samAdhAna-haraeka guNa kI zuddhaparyAya eka bhI hotI hai aura aneka bhI hotI haiN| anekAnta se donoM kathana ghaTita ho jAte haiN| -. ga./...................... bhavyatva va abhavyatva prAtmA ke guNa haiM yA paryAya ? zaMkA-bhavyatva va abhavyatva AtmA ke guNa haiM yA paryAya ? yadi guNa haiM to ukta paryAya zuddha yA azuddha, kaunasI haiM ? yadi paryAyeM haiM to kisa guNa ko paryAyeM haiM tathA ve zuddhaparyAyeM haiM yA azuddhaparyAya ? samAdhAna-'siddhaparyAya' jIva kI svabhAvavyaJjanaparyAya hai| zrI jayasenAcArya ne paMcAstikAya meM gAthA 16 ko TIkA meM kahA bhI hai-'svabhAvavyaMjanaparyAyo jIvasya siddharUpaH / ' saMsArAvasthA meM jIva kI 'prasidaparyAya' vibhAvavyaMjana paryAya hai| jIva kI asiddhaparyAya kA kAla do prakAra kA hai-anAdi-ananta a jina jIvoM ke asiddha paryAya kA kAla anAdi-sAnta hai ve bhavya haiM aura jinake anAdi-anantakAla hai ve abhavya haiN| kahA bhI hai-aghAikammaca ubakodayajaNidamasiddhattaM NAma / taM vihaM-aNAdi apajjavasidaM aNAdisapajjavasivaM cedi / tattha jesimasiddhattamaNAdi-apajjavasidaM te abhavA NAma / jesimavaraM te bhvdhjiivaa| artha-cAra-aghAtikarmoM ke udaya se utpanna hamrA asiddhabhAva hai| vaha do prakAra kA hai-anAdi-ananta aura anaadi-saant| inameM se jinake prasiddhabhAva anAdi-ananta hai ve abhavya jIva haiM aura jinake dUsare prakAra kA hai ve bhavya jIva haiN| [ dhavalA pu. 14 patra 13 ] asiddhaparyAya jIva kI vyaJjanaparyAya hai, ata: usa vyaMjanaparyAya 1. dhavala 11/28-30 tathA jayadhavala 1251 bhI dekheN| .. saM0
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] / 1995 kA kAla [ bhavya va abhavya ] bhI vyaMjanaparyAya hai| kahA bhI hai-"abhaviyabhAvo NAma viyaMjaNapajjAo, teraNevassa viNAseNa hodazvamaNNahA davvattappasaMgAdo tti ? hodu viyaMjaNapajjAo, Na ca viyaMjaNapajjAyassa sancassa viNAseNa hodamvamivi Niyamo asthi, eyNtvaavppsNgaado| Na ca Na viNassavi ti davaM hovi, upAya-dvivi-bhaMgasaMgayassa bsvbhaavgbhuvgmaado|" [ dhavalA 7.178 ] zaMkA-abhavyabhAva jIva kI eka vyaMjanaparyAya kA nAma hai, isaliye usakA vinAza avazya honA cAhie, nahIM to abhavyatva ke dravya hone kA prasaMga A jAyagA? samAdhAna-abhavyatva jIva kI vyaJjanaparyAya bhale hI ho, para sabhI vyaJjanaparyAya kA nAza avazya honA caahie| aisA koI niyama nahIM hai, kyoMki aisA mAnane se ekAntavAda kA prasaMga A jaaygaa| aisA bhI nahIM hai ki jo vastu vinaSTa nahIM hotI vaha dravya honI hI cAhie, kyoMki jisameM utpAda-vyaya aura dhrauvya pAye jAte haiM use dravyarUpa se svIkAra kiyA gayA hai|' -je. saM. 20-6-57/--."" | zrI di0 jaina svAdhyAya maNDala, kucAmana (1) bhavyamAva va prabhavyabhAva paryAyeM haiN| (2) sadA mokSa jAte rahane para bhI akSaya ananta hone se bhavyoM kA prabhAva nahIM hotaa| zaMkA-nizcayanaya meM jIvatva, bhavyatva, abhavyatva, pAriNAmikabhAva kisa rUpa meM haiM ? AtmA-AtmA ko samAna batAte hae bhI unakI zakti meM bhavyatva abhavyatva ko vibheda rekhA kyoM DAlI gaI hai ? bhavyoM ke mokSagamana uparAMta kyA sabhI abhavya nahIM raha jaaveNge| samAdhAna -nizcayanaya kI apekSA se 'zuddha caitanyarUpa jo jIvatva hai' vaha avinazvara hone ke kAraNa zuddhapAriNAmikabhAva kahA jAtA hai| nizcaya kI apekSA se bhavyatva-abhavyatvabhAva hI nahIM haiM, kyoMki ye donoM paryAya ke Azrita hone se paryAyAthika ( vyavahAra ) naya kI apekSA pAriNAmikabhAva kahe jAte haiN| (vR0 dravyasaMgraha gAthA 13 TIkA ) / dravyAthika ( nizcaya ) naya kI apekSA bhavya va abhavya donoM jIvoM meM zakti samAna hai ( vR0 dravya. saMgraha gAthA 14 kI TIkA) kintu paryAyAthikanaya kI apekSA bhavya meM kevalajJAnAdi vyakta ho jAveMge aura kevalajJAnAdi jo abhavya meM zaktirUpa se haiM, vyakta nahIM hoNge| bhavyatva va abhavyatvabhAva guNa yA zakti nahIM hai, kintu vyaMjanaparyAya hai| zrI SaTkhaMDAgama pustaka 7 pRSTha 178 para kahA hai 'abhavyatvajIva kI vyaMjanaparyAya bhale hI ho, para sabhI vyaMjanaparyAya kA avazya nAza honA cAhiye, aisA koI niyama nahIM hai, kyoMki aisA mAnane para ekAntavAda kA prasaMga A jAyagA / aisA bhI nahIM hai ki jo vastu vinaSTa nahIM hotI vaha dravya hI honI cAhiye, kyoMki jisameM utpAda dhrauvya aura vyaya pAye jAte haiM use dravyarUpa se svIkAra kiyA gayA hai|' jIva meM bhavya va abhavya kA bheda dravyadRSTi se nahIM hai aura na zakti kI apekSA se bhavya-abhavya kA bheda hai| paryAyaSTi se jIvoM ke bhavya va abhavya aise do bheda haiN| paryAya aneka hotI haiN| paryAya kI apekSA se aneka bheda haiN| jaise saMsArI va mukta; trasa va sthAvara; ekendriya, dvIndriya, tendriya, cauindriya, paMcendriya; nArakI, tiyaMca, manuSya va deva; ityAdi / 1. noTa- bhavyatva va abhavyatva donoM azuddhavyaMjanaparyAyeM haiN|
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1196 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra: bhavyajIvoM kA pramANa ananta hai| aura ananta bahI kahalAtA hai jo saMkhyAta yA asaMkhyAtapramANarAzi ke vyaya hone para bhI anantakAla se bhI samApta nahIM hotA hai| kahA bhI hai-vyaya ke hote rahane para bhI anantakAla ke dvArA bhI jo rAzi samApta nahIM hotI, use maharSiyoM ne 'ananta' isa nAma se vinirdiSTa kiyA hai| (SaTakhaMDAgama pastaka 4 pRSTha 338) / bhavyajIva ananta hote haiM / sAntarAzi ko anantapanA nahIM bana sakatA, kyoMki sAMta ko prananta mAnane meM virodha AtA hai| yadi savyaya aura nirAya rAzi ko bhI ananta na mAnA jAve to eka ko bhI ananta mAnane kA prasaMga A jAyagA / vyaya hote hue bhI ananta kA kSaya nahIM hotA hai, yaha ekAntaniyama hai, (SaTkhaMDAgama pustaka 1 pRSTha 392 ) / isa pAgama pramANa se yaha siddha ho gayA ki mokSa jAte hue bhI bhavyajIvoM kA anta nahIM hogaa| prataH saMsAra meM bhavya tathA abhavyajIva sadA bane rheNge| ina donoM meM se kisI eka kA kabhI bhI vyuccheda nahIM hogaa| -je.saM. 2-1-58/V/lA. gha. nAhaTA bhavyabhAva va prabhavyabhAva paryAya haiM, guraga nahIM zaMkA-20 jUna 1957 ke janasaMdeza meM bhavya va abhavyabhAva ko paryAya batAyA hai, kintu sonagar3ha se prakAzita mokSazAstra meM pR0 227 para bhavya sva va abhavyatvabhAva ko anujIvI guNa kahA hai| phira ukta janasaMdeza meM kiye gaye samAdhAna meM Agama se virodha kyoM AtA hai ? samAdhAna-20 jUna 1957 ke jainasaMdeza meM kiye gaye ukta samAdhAna meM 'SaTkhaMDAgamarUpI mahAngrantha dvArA yaha siddha kiyA gayA hai ki bhavyatva-abhavyatvabhAva paryAya haiM guNa nahIM haiN| kisI AcArya racita grantha meM 'bhavyatva va prabhavyatvabhAva ko anujIvI guNa kahA ho' mere dekhane meM nahIM AyA hai / sonagar3ha se prakAzita mokSazAstra TIkA meM bhavyatva va prabhavyatvabhAva ko anujIvIguNa kahA hai, kintu vahA~ para bhI kisI digambara jainAcArya racita grantha kA pramANa nahIM diyA hai| sonagar3ha kI mokSazAstra TIkA meM aneka aisI bAteM likhI gaI haiM jo digambara jainAcAryoM ke mata se viruddha haiN| ataH ukta TIkA ko Agama kahanA ucita nahIM hai| zrI samayasAra ko TIkA meM bhI zrI jayasenAcArya ne bhI bhavyatva-abhavyatvabhAva ko guNa nahIM mAnA hai| vahA~ isaprakAra kahA hai 'dazaprANarUpaMjIvatvaM bhavyAmavyatvadvayaM tatparyAyAthika nayAzritatvAdazaddhapAriNAmikabhAvasaMjJamiti / ' artha-dazaprANarUpI jIvatvabhAva, bhavyatvabhAva va abhavyatva ye tInoM azuddhapariNAmika bhAva haiM, kyoMki ye bhAva paryAyAthikanaya ke Azrita haiM / ( gAthA 320 para tAtparyavRttiH TokA pRSTha 423 rAyacandra prthmaalaa)| vRhadravyasaMgraha gAthA 13 kI saMskRta TIkA meM bhI isaprakAra kahA hai-'kamajanita dazaprANarUpaM jIvatvaM bhavyatvama abhavyatvaM cetitrayaM, tadvinazvaratvena paryAyAdhitatvAtparyAtvAtparyApAthikasaMjJatvAzaddhapAriNAmikabhAvaM ucyte|' artha-karma se utpanna dazaprakAra ke prANoMrUpa jIvatva, bhavyatva tathA abhavyatva ye tInoM vinAzazIla hone ke kAraNa paryAya ke Azrita hone se paryAyAthikanaya kI apekSA azuddhapAriNAmikabhAva kahe jAte haiM / ina uparyukta do AdhyAtmika granthoM ke AdhAra se bhI yaha siddha hotA hai ki bhavyatva va prabhavyatvabhAva paryAya haiM / yadi ye donoM bhAva guNa hote to inako vinAzazIla na likhate / abhavyatvabhAva vinAzazIla hote hue bhI usakA vinAza nahIM hotA, kyoMki pratyeka paryAya kA vinAza avazya honA cAhiye aisA ekAnta nahIM hai ( SaTkhaMDAgama pustaka 7 pRSTha 178) / bhavyatvabhAva kA abhAva hotA hai aisA mokSazAstra adhyAya 10 sUtra 3 meM zrImadumAsvAmI AcArya ne kahA hai tathA rAjavAtika TIkA meM zrI akalaMkadeva ne bhI isIprakAra kahA hai| ataH bhavyatva-abhavyatvabhAva guNa nahIM hai|
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1197 yadi bhavyatva va abhavyatvabhAva ko guNa mAnA jAve to dravya kI saMkhyA chaha na rahakara sAta ho jAvegI arthAta dravya ko sAtaprakAra kA mAnanA pdd'egaa| jisaprakAra dharma aura adharmadravya meM saba guNa to ekasAra arthAt barAbara haiM, kintu mAtra eka guNa meM antara hai| eka meM gatihetutvaguNa hai dUsare meM sthiti hetutva guNa hai| eka guNa ke bhinna hone se bhinna-bhinna jAti ke do dravya jainAgama meM mAne gaye haiN| isaprakAra bhavya aura abhavya meM samasta guNa ekasAra arthAt barAbara hote hue bhI eka meM bhavyatva guNa mAnane se aura dUsare meM usase bhinna abhavyatvaguNa mAnane se inako bhinna do jAti ke dravya mAnane par3eMge, kyoMki 'guNa vizeSa se dravyavizeSa jAnanA cAhiye aisA AgamavAkya hai (pravacanasAra gAthA 134, tatvapradIpikA vRtti ) / zrImAna siddhAntamahodadhi takaratna paM0 mANikacandajI nyAyAcArya ne 'bhavya' zabda kA nirukti artha isaprakAra kiyA hai-"bhaviyA, siddhI jesi" "bhavitu yogyo bhavyaH" isaprakAra 'bhU' dhAtu se 'yat' pratyaya kara bhaviSya yogyatA anusAra banAyA gayA zabda hI bhavya ko antasahita kara rahA hai, kyoMki siddhi ho jAne para bhavyatA marakara bhUtatA upaja cukI hai| (janadarzana solApura, 10 janavarI 1958 pRSTha 5 ) yadi 'bhavyatva' ko zakti bhI svIkAra kiyA jAve to yaha paryAyazakti yA anityazakti hai / nitya yA dravyatvazakti nahIM hai / isaprakAra 20 jUna 1957 ke jaina-saMdeza meM prakAzita samAdhAna meM jo likhA gayA hai vaha AgamAnukUla hai, yadi usakA sonagar3ha mokSazAstra TIkA se virodha pAtA hai to Aye, kyoMki ukta TokA Agama anukUla nahIM hai| -ja.saM. 31-7-58/7-8-58/V/ hulAsacanda zuddha dravyoM meM arthaparyAya kA astitva zaMkA-kyA zuddhadravyoM meM bhI nirantara arthaparyAyarUpa parivartana hotA rahatA hai ? vistAra se spaSTa kreN| samAdhAna-zuddhadravyoM meM bhI arthaparyAya hotI hai, anyathA dravya kUTastha ho jAyagA aura utpAda vyayarahita ho jAne se dravya ke prabhAva kA prasaMga aaygaa| zuddhadravyoM meM agurulaghuguNa ke dvArA pratisamaya niyata krama se SaTasthAnapatita hAni-vRddhirUpa pariNamana hotA rahatA hai| yadi ekaguNa meM bhI pariNamana hotA hai to dravya meM pariNamana honA avazyambhAvI hai, kyoMki dravya aura guNa kA kAlika tAdAtmya-sambandha hai| yahI kathana AlApapaddhati, pravacanasAra gAthA 93 tathA paMcAstikAya gAthA 5 evaM 16 kI jayasenAcArya kRta TIkA meM hai| -patra 16-11-79/ ja. lA.jana, bhINDara (1) parispanda va kriyA kathaMcit bhinna haiM (2) siddhoM va paramANuoM meM gati sambhava hai, para parispanda nahIM zaMkA-kriyA tathA parispanda meM kyA antara hai ? gati tathA parispanda meM kyA antara hai? pUdagalaparamANu meM kisarUpa kriyA hotI hai ? parispandarUpa yA mAtra gatirUpa athavA ubhayasvarUpa ? siddhoM kI UdhvaMgati meM parispanda hotA hai yA nahIM ? samAdhAna-kriyA tathA parispanda kathaMcit eka haiM, kathacit bhinna haiN| isIprakAra gati va parispanda ke viSaya meM jAnanA caahie| sudarzana meru tathA akRtrima catya-caityAlayoM meM gati rUpa kiyA to nahIM hotI, paranta pradeza-parispanda hotA hai| pudgalaparamANu meM gatirUpa kriyA hotI hai, kintu pradeza-parispanda nahIM hotA, kyoMki vaha eka-pradezI hai| paMcAstikAya meM likhA hai-jIvAnAM sakriyatvasya bahiraMgasAdhanaM karmanokarmopacayarUpAH pudagalA iti
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1198 ] [paM. ratanacanda jaina mukhtAra / te pudgalakaraNAH / tadabhAvAniSkriyatvaM siddhAnAm [paM0 kA0 98 TIkA ] / samayasAra meM kahA hai-sakalakarmo. paramapravRttAtmapradezanaSpaMdyarUpA niSkriyatvazaktiH [ sa0 sAra; A0 khyA0, pariziSTa, zakti saM0 23 ] isase jAnA jAtA hai ki siddhoM ke pradeza-parispanda nahIM hotA; parantu Urdhvagamana to prathamasamayavartI siddha ke hai hii| dhavalA meM bhI kahA hai-siddhoM kI UdhvaM gati meM parispanda nahIM hotaa| dha. pu. 7 pR. 17, 18, 77 tathA pu0 10 pR. 437 / -patra 8-1-79/ja. lA. jaina bhINDara samyagdarzana va jJAna paryAya cAritra binA bhI utpanna hotI haiM zaMkA-tattvArthasUtra meM "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH" sUtra hai / yahA~ jisa samyagjJAna kA ullekha hai, kyA vaha samyagjJAna cAritra ke abhAva meM saMbhava hai ? kyA jainAcAryoM ko yaha mAnya rahA hai ki kisI cAritrahIna vyakti ko samyagdarzana jJAna prApta ho jAtA hai ? samAdhAna-eka nahIM aneka mahAna digambarAcAryoM kA mata rahA hai ki cAritrahIna arthAt cAritrarahita vyakti ko samyagdarzana va samyagjJAna prApta ho jAtA hai / asaMkhyAta nArakI, tithaMca aura deva aise haiM jinako samyagdarzana-jJAna to prApta hai, kintu cAritra nahIM hai arthAt cAritrahIna haiM / samyagdRSTi-jJAnI bhogabhUmiyA manuSya bhI cAritrahIna arthAt cAritrarahita haiM / asaMyatasamyagdaSTi guNasthAnavAle ke samyagjJAna to hai, kyoMki samyagdarzana va samyagjJAna yugapat hote haiM, kintu samyakcAritra nahIM hotA hai / samyagdarzana aura samyagjJAna yugapat hote haiM ataH pasaMyata-samyagdRSTi kahane se asaMyatasamyagjJAnI kA bhI grahaNa ho jAtA hai| zrI akalaMkadeva ne rAjavAtika meM kahA bhI hai "yugapadAtmalAbhe sAhacaryAdubhayorapi pUrvatvam, yathA sAhacaryAta parvatanAradayoH, parvatagrahaNena nAradasya grahaNaM nAravagrahaNena vA parvatasya tathA samyagdarzanasya samyagjJAnasya vA anyatarasyAtmalAbhe caritramuttaraM bhajanIyam / " nyAyadivAkara zrI paM0 pannAlAlajI kRta artha-"samyagdarzana va samyagjJAna ina donoM kA eka hI kAla meM Atma-lAbha hai / tAteM samyagdarzana samyagjJAna ina donoM ko pUrvapanA hai / jaise sAhacaryateM parvata aura nArada ina doUnikA eka ke grahaNa se grahaNapanA hoya hai| parvata ke grahaNa kari nArada kA grahaNa hoya hai, ara nArada kA grahaNa kari parvata kA grahaNa hoya hai sAhacarya hetu teM eka ke grahaNa teM doUnikA grahaNa hoya hai| taise hI samyagdarzana, samyagjJAna ina doUnikA sAhacarya saMbaMdhateM eka ke grahaNa kiye tina doUnikA grahaNa hoya hai yAteM samyagdarzana, samyagjJAna ina doUnikA yA ina doUni meM se eka kA Atma-lAbha kahane para uttara jo cAritra so bhajanIya nyAyatIrya zrI paM0 gajAdharalAlajI tathA nyAyAlaMkAra zrI paM0 makkhanalAlajI dvArA kRta arya-"parvata aura nArada donoM ekasAtha rahate haiM isaliye unakA sAhacaryasambandha hai| parvata ke grahaNa karane para nArada kA aura nArada ke grahaNa karane para parvata kA bhI grahaNa ho jAtA hai| usI prakAra samyagdarzana aura samyagjJAna ra hote haiM isalie unakA bhI sAhacayaMsaMbaMdha hai| samyagdarzana aura samyagjJAna ina donoM meM se kisI eka ke hone para samyakacAritra bhajanIya hai| isa rIti se 'pUrvasya' isa ekavacana nirdeza se samyagdarzana kA bhI grahaNa ho sakatA hai aura sAhacaryasambandha se samyagdarzana aura samyagjJAna donoM kA bhii| kavivara zrI paM0 daulatarAmajI ne bhI chahaDhAlA meM kahA hai
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] samyaksAthai jJAna hoya meM lakSaNa zraddhA jAna duhUmeM samyak kAraNa jAna jJAna yugapada hoteM hU prakAza bhinna ArAdho / bheda abAdho // kAraja hai soI / dIpakateM hoi // 24 // jisako chahaDhAlA kA bhI bodha hai vaha yaha nahIM kaha sakatA ki zAstroM meM prasaMyatasamyagdRSTi kA to ullekha hai asaMyatasamyagjJAnI kA ullekha nahIM hai / sAhacayaM hetu se asaMyata samyagdRSTi kahane se hI asaMyatasamyagjJAnI kA grahaNa ho jAtA hai / " samyakjJAnI hoi bahuri dir3ha cArita lIjai / " ina zabdoM dvArA zrI paM0 daulatarAmajI ne chahaDhAlA meM yaha spaSTa kara diyA ki jaba taka dRr3ha cAritra nahIM letA tabataka vaha samyagjJAnI asaMyatasamyagjJAnI hai / " samyagdarzana jJAna cAritrANi mokSamArgaH / " isa sUtra dvArA yaha batalAyA gayA hai jo jIva samyagdRSTi va samyagjJAnI to hai, kintu samyakcAritrI nahIM hai vaha nirvANa prApta nahIM kara sakatA / kahA bhI hai "asaMyatasya ca yathoditAtmatatvapratItirUpazraddhAnaM yathoditAtmatattvAnubhUtirUpajJAnaM vA kiM kuryAt / tataH saMyamazUnyAt zraddhAnAt jJAnAdvA nAsti siddhiH / " ( pravacanasAra gAthA 237 TIkA ) [ 11ee yathokta Atmatattva kI pratItirUpa zraddhAna yA yathokta Atmatattva kI anubhUtirUpa jJAna asaMyata ko kyA karegA ? isaliye saMyamazUnya AtmazraddhAna ( samyagdarzana ) va prAtmajJAna (samyagjJAna se siddhi ( mukti ) nahIM hotii| isI bAta ko zrI akalaMkadeva ne kahA hai nANaM caritahoNaM ligaggahaNaM ca daMsaNavihUNaM / saMjamahoNo ya tavo jai carai NiratyayaM savvaM // 5 // zIlapAhuDa zrI kundakundAcArya ne batalAyA hai ki cAritrahIna ( cAritrarahita ) samyagjJAna, samyagdarzana rahita ( samyagjJAnarahita ) muniliMga ( dravyacAritra ) aura saMyama hIna ( saMyamarahita ) tapa ye tInoM nirarthaka haiM, kyoMki ina tInoM meM se kisI ko bhI mokSa prApta nahIM hogA / hataM jJAnaM kriyAhInaM hatA cAjJAninAM kriyA / dhAvan kilAndhako dagdhaH pazyannapi ca paGgulaH // nyAya tIrtha zrI paM0 gajAdharalAlajI tathA nyAyAlaMkAra zrI paM0 makkhanalAlajI kRta artha - "cAritra ke binA jJAna kisI kAma kA nahIM, jaba jJAna kisI kAma kA nahIM taba usakA sahacArI darzana ( samyagdarzana ) bhI kisI kAma kA nahIM / jisa taraha vana meM Aga laga jAne para usameM rahanevAlA laMgar3A manuSya nagara ko jAnevAle mArga ko jAnatA hai, 'isa mArga se jAne para agni se baca sakUMgA' isa bAta kA use zraddhAna bhI hai, parantu calanerUpa kriyA nahIM kara sakatA, isaliye vahIM jalakara naSTa ho jAtA hai| jJAna ( aura darzana ) rahita kriyA bhI nirarthaka hai| jisataraha vana meM Aga laga jAne para usameM rahanevAlA aMdhA jahA~-tahA~ daur3anerUpa kriyA karatA hai, kintu usako nagara meM jAnevAle mArga kA jJAna nahIM aura na usako yaha zraddhAna hI hai ki amuka mArga nagara meM pahu~cAne vAlA hai, isaliye vaha vahIM jalakara naSTa ho jAtA hai| isa rIti se samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra tInoM hI mAkSamArga haiN|"
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1200 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra | yahA~ para 'jJAna' zabda se samyagdarzana va samyagjJAna ina donoM ko grahaNa kiyA gayA hai, kyoMki ina donoM meM sAhacarya hai / ina granthoM se yaha spaSTa ho jAtA hai ki cAritrahIna athavA ( cAritrarahita ) ke bhI samyagdarzana va samyagjJAna hotA hai athavA cAritra ke prabhAva meM bhI vaha samyagjJAna hotA hai jisakA tatvArthasUtra meM kathana hai / ina prAgranthoM kI di0 jainAcAryoM dvArA racanA huI hai, ataH di0 janAcAryoM ko yaha mAnya rahA hai ki 'kisI cAritrahIna ( cAritrarahita ) vyakti ko bhI samyagdarzana, samyagjJAna prApta ho jAtA hai / kintu vaha samyagjJAna pAramArthika nahIM hai| zrI amRtacandrAcArya ne kahA bhI hai "thavA eva ayaM AzmAsravayoH bhedaM jAnAti tadA eva krodhAdibhyaH AtravebhyaH nivartate tebhyaH anivartamAnasya pAramArthika tadbheda vijnyaanaasiddh||" prasaMyatasamyagjJAnI kA samyagjJAna hote hue bhI pAramArthika jJAna nahIM hai, isIliye zrI kundakundAcArya ne zIlapAhur3a gAthA 5 meM tathA zrI akalaMkadeva ne 'hataM jJAnaM kriyAhInaM' ina zabdoM dvArA usa samyagjJAna ko bhI nirarthaka batalAyA hai / zrI amRtacandrAcArya ne to usa samyagjJAna ko ajJAna hI kaha diyA hai, kyoMki vaha rAgAdi mAnavoM se nivRtta nahIM hai / "yatu tu AtmAstravayoH bhedajJAnaM api na AsravebhyaH nivRtaM bhavati tat jJAnaM eva na bhavati / " - ja. ga. 2-7-70 / VII / jJAnacanda, dehalI utpAda vyaya nirapekSa nahIM hote zaMkA- zrI kAnajI svAmI abhinandana grantha pR0 166 para zakA-samAdhAna ke antargata likhA hai ki pratyeka dravya ke utpAda, vyaya, dhauvya nirapekSa hote haiM, kyA yaha ThIka hai ? samAdhAna - zrI jinasenAcArya ne utpAda aura vyaya kA lakSaNa isaprakAra batalAyA hai "abhUtvAbhAva utpAdo bhUtvA cAbhavane vyayaH / " arthAt jo paryAya pahale nahIM thI usakA utpanna honA utpAda hai / kisI paryAya kA utpanna hokara naSTa ho jAnA 'vyaya' hai / aisA zrI AdinAtha bhagavAna ne divyadhvani meM kahA hai / ( AdipurANa parva 24 zloka 110 ) yahA~ para paryAya kI apekSA utpAda va vyaya batalAyA hai / yadi utpAda va vyaya ko nirapekSa arthAt ahetuka mAnA jAyagA to paryAya ke nityapane kA prasaMga A jAyagA, kyoMki zrI vidyAnanda AcArya ne 'AptaparIkSA' meM kahA hai - "sato heturahitasya nityatvavyavasthiteH / " arthAt - jisakA koI kAraNa ( hetu ) nahIM hotA aura maujUda hai vaha nitya vyavasthita kiyA gayA hai / isIliye zrI svAmIsamaMtabhadra AcArya ne AptamImAMsA kArikA 24 meM kahA hai- "naikaM svasmAt prajAyate / " zrI paM0 jayacandajI kRta TIkA- 'Apa hI taiM ApakI utpatti hU~ nAMhI hoya / tathA upajanA vinazanA eka hI ke Apa hI te anya kAraNa binA hoya nAhIM / '
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1201 prameyaratnamAlA adhyAya 4 sUtra 1 ko TIkA meM bhI kahA hai "tatrAnyAnapekSatvaM tAvadasiddham, ghagadyabhAvasya mudgarAdidhyApArAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAt / ttkaarnnsvopptteH|" zrI paM0 jayacandajI kRta artha-nAza ( vyaya ) virSe anya kI apekSAta rahitapaNA hetu kahyA so prasiddha hai jAtai ghaTAdika kA abhAva (vyaya) ke mugdara prAdi ke vyApAra kA anvaya vyatireka kA anusArIpaNAta tisake prabhAva ( ghaTa ke vyaya ) ke prati kAraNapaNA hai / mugdara kI diye ghaTa phUTa, na de to na phUTa hai| zrI svAmisamantabhadrAcArya ne prAptamImAMsA meM kahA hai ahetukatvAnnAzasya hiMsAheturna hisakAH / " zrI paM0 jayacandajI kRtaM artha-kSaNakSaya ekAntavAdI nAza ( vyaya ) kU ahetuka kahe haiN| jo vastu vinasa hai so svayameva vinA hetu vinase ( vyaya hoya ) hai / so aisA kahate hai to jo hiMsA karane vAlA hiMsaka hai so hiMsA kA hetu na tthhryaa| isaprakAra yaha batalAyA hai ki yadi paryAya kA vyaya ahetuka mAnA jAyagA to hisArUpa pApa kA prabhAva ho jaaygaa| zrI pUjyapAdAcArya ne bhI sarvArthasiddhi adhyAya 5 satra 30 kI TIkA meM kahA hai "ubhayanimittavazAdmAvAntarAvAptikalpAvanamutpAdaH / " bhantaraMga aura bahiraMga nimitta ke vaza se jo nadIna avasthA kI utpatti vaha utpAda hai| "tathA pUrvabhAvavigamanaM vyyH|" usIprakAra arthAt aMtaraMga aura bahiraMga nimitta ke vaza se pUrva avasthA ke nikala jAne ko arthAt nAza ko vyaya kahate haiN| isase spaSTa ho jAtA hai ki utpAda aura vyaya bahiraMga nimittoM kI bhI apekSA rakhatA hai| bahiraMga nimitta do prakAra ke haiM-sAmAgya va vizeSa / sabhI utpAda aura vyayoM meM sAmAnya bahiraMga nimitta kAladravya hai aura pratyeka utpAda va vyaya ke liye vizeSa nimitta bhinna-bhinna haiN| kahA bhI hai "dharmAdInAM dravyANAM svaparyAyanivRtti prati svAtmanaMva vartamAnAnAM bAhyopamahAdvinA tavRttyamAvAttatpravartanopalakSitaH kAla iti kRtvA vartanA kaalsyopkaarH| ko NijarthaH? vartate dravyaparyAyastasya vartayitA kaalH|" (sa. si. 222 ) artha-yadyapi dharmAdikadravya apanI-apanI navInaparyAya ke utpanna karane meM svayaM pravRtta hote haiM to bhI vaha utpatti bAhya sahakArIkAraNa ke binA nahIM ho sakatI isIliye use pravartAnevAlA kAla hai, aisA mAnakara vartanA kAla kA upakAra kahA hai| nijathaM kyA hai? dravya kI paryAya badalatI hai aura use badalanevAlA kAla hai|
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1202 1 [paM. ratanacanda jana mukhtaar| paMcAstikAya gAthA 23 kI TIkA meM zrI amRtacandrAcArya ne bhI kahA hai "iha hi jIvAnAM puhagalAnAM ca sattAsvabhAvatvAvasti pratikSaNamutpAdadhyayadhrauvyakavRttirUpaH pariNAma / sa khalu sahakArikAraNasadbhAve dRssttH| yastu sahakArIkAraNaM sa kAlaH / tatpariNAmAnyathAnupapattigamyamAnatvAvanukto'pi nizcayakAlo'stIti nishciiyte|" isa jagat meM vAstava meM jIvoM ko aura pudgaloM ko sattAsvabhAva ke kAraNa pratikSaNa utpAda, vyaya dhrauvya kI eka vRttirUpa pariNAma vartatA hai / vaha utpAda, vyayarUpa pariNAma vAstava meM sahakArI kAraNa ke sadbhAva meM dikhAI detA hai| usa utpAda, vyayarUpa pariNAma meM jo sahakArIkAraNa hai vaha kAla hai / jIva aura pudgala ke utpAda-dhyayarUpa pariNAma kI sahakArikAraNa ke binA utpatti nahIM ho sakatI isa anyathA anupapattidvArA 'kAla' jAnA jAtA hai| parIkSAmukha meM bhI kahA hai "samarthasya karaNe sarvadotpattiranapekSatvAt // 6 // 63 / / saMskRta TIkA-"nirapekSasamarthatattvasya kAryajanakasve sarvadA kAryotpattiprasaGgasya dunivAratvAt / " yadi ghaTa Adi vizeSa paryAyarUpa kArya kA utpAda va vyaya nirapekSa mAnA jAyagA to niraMtara ghaTa kI utpatti honI cAhiye, kyoMki ghaTarUpa utpAda anya kI apekSA nahIM rakhatA, kintu ghaTa ko nirantara utpatti nahIM hotI, prataH vaha kumbhakAra Adi kI apekSA rakhatA hai| -ja. ga. 4-6-70/VII/ ro. lA. mittala (1) eka dravya kI paryAya dravyAntara kI paryAya kI nimittakartA hotI hai| (2) puNya viSThA nahIM hai zaMkA-sonagar3ha se prakAzita zrI samayasAra meM prArambhika maMgalAcaraNa isaprakAra hai-bhavyajIvamanaH pratibodhakArakaM puNyaprakAzakaM pApapraNAzakamidaM zAstraM zrI samayasAranAmadheyaM asya mUlagraMthakartAraH zrI sarvajJavevAstaduttaragraMthakartAraH zrIgaNadharadevAH pratigaNadharadevAsteSAM vacanAnusAramAsAdya AcAryazrI kundakundAcArya devaviracitaM" isa para yaha zaMkA utpanna hotI hai dhI samayasAra zAstra to paudgalika hai jar3a hai vaha bhavya jIvoM ko pratibodha karanevAlA kaise ho sakatA hai ? puNya to viSTA hai jisako jJAnI puruSa dUra se hI chor3a dete haiM phira puNya ko prakAza karanevAle zrI samayasArazAstra kI svAdhyAya kyoM karanI cAhiye puNya praNAzaka zAstra kI svAdhyAya karanI cAhiye ? pudagalamayI zAstra ke kartA zrI sarvajJadeva tathA gaNadharadeva tathA usake racanevAle zrI kundakundAcArya jo cetana haiM; kaise ho sakate haiM ? pudgalamayI zAstra kA kartA to pudgala honA cAhiye, na ki cetanamayo jIvadravya / prArambhika maMgalAcaraNa meM jo isaprakAra kahA gayA hai, vaha kyA vAstavika hai yA mAtra logoM ko bahakAne ke liye likhA gayA hai ? yadi vAstavika hai to aisA kyoM kahA jAtA hai ki ekadravya kI paryAya dUsare dravya ko paryAya ko kartA nahIM hai ? yadi avAstavika hai to jisa zAstra ke prArambhika maMgalAcaraNa meM hI avAstavikatA hai to usa graMtha meM avAstavikatA kyoM nahIM hogI?
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1203 ___ samAdhAna -zrI samayasAra zAstra yadyapi pudgalamayI jar3a hai tathApi akSara, zabda, pada aura vAkyoM kA samUha hai| artha aura zabda meM vAcya aura vAcakasambandha hai| kahA bhI hai-"jisaprakAra pramANa, pradI sUrya, maNi, candramA Adi ghaTa-paTa Adi prakAzyabhUta padArthoM se bhinna rahakara bhI una padArthoM ke prakAzaka dekhe jAte haiM, usIprakAra zabda artha se bhinna hokara bhI artha kA vAcaka hotA hai| jayadhavala pu010241|" "bAhya zabdAtmaka nimittoM se krama se jo varNajJAna hotA hai aura jo akrama se sthita rahate haiM unase utpanna honevAle pada aura vAkyoM se artha-viSayaka jJAna kI utpatti dekhI jAtI hai-jayadhavala pu01pR0 268 / " "zabda se pada kI siddhi hotI hai pada kI siddhi se usake artha kA nirNaya hotA hai, arthanirNaya se tattvajJAna kI prApti hotI hai| aura tattvajJAna se paramakalyANa hotA hai|"-dhvl pu0 1 pR0 10 / pada vAkyoM se padArthoM kA bodha hotA hai ataH nimitta kartA kI apekSA zrI samayasAra zAstra 'mavyajIvamanaH pratibodhakAraka' (bhabyajIvoM ko pratibodha karanevAlA) hai| padArtha ke boSa se tattvajJAna hotA hai aura usa tattvajJAna se paramakalyANa hotA hai ataH samayasArazAstra puNyaprakAzaka hai| vyavahAranaya se yaha saba kathana vAstavika hai, kyoMki do bhinna dravyoM kA paraspara sambandha upacaritaasadbha tavyavahAranaya kA viSaya hai| yadi upacaritaasadbhUtavyavahAranaya ko sarvathA avAstavika mAnA jAya yA paMcAdhyAyI grantha ko prAmANika mAnakara nayAbhAsa mAnA jAve to samayasArazAstra 'bhavyajIvamanaHpratibodhakArakaM va puNyaprakAzaka' nahIM ho sktaa| _ 'puNya' viSThA nahIM hai / kisI bhI AcArya ne 'puNya' ke liye viSThA jaise apavitra zabda kA prayoga nahIM kiyA, kintu jo AtmA ko pavitra karatA hai yA jisase AtmA pavitra hotI hai vaha puNya hai ( sa0 si. a06 sUtra 3) / prAtmA ko pavitra karanevAlA puNya jJAnIjIvoM ke liye tyAjya kaise ho sakatA hai ? a ko naSTa karanevAle zAstroM kI svAdhyAya jJAnIjana kaise kreNge| 'vAkya' svayaM yaha batalA rahA hai ki merA 'vaktA' arthAta kA koI avazya honA caahiye| yadi pudgala ko kartA mAnA jAve to pudgala to jar3a hai vaha pramANabhUta nahIM ho sakatA, ata: samayasArazAstra ko pramANatA prApta nahIM hogii| kintu samayasArazAstra prAmANika hai, ataH usakA kartA bhI pramANa arthAt jJAna honA cAhiye / kahA bhI hai -'vacana jJAna kA kArya hai|' dha0 pu. 1 pR. 368 / jJAna jIva ke Azraya se rahatA hai ataH samayasArazAstra ke mUlagraMtha kartA sarvajJadeva, uttaragratha kartA zrI gaNadharadeva aura racayitA zrI kundakundAcAryadeva haiM kyoMki ve samayasArazAstra ke nimittakartA haiN| nimitta kartA prasiddha bhI nahIM hai, kyoMki AgamapramANa se nimitta-kartA siddha hai| kahA bhI hai-'zAstra kI pramANatA ko dikhalAne ke liye kartA kA prarUpaNa kiyA gayA hai, kyoMki vaktA ko pramANatA se hI vacana meM pramANatA AtI hai aisA nyAya hai|' (dha0 pu0 1 pR0 72 ) / jaise darpaNa meM mayUra kA pratibimba par3a rahA hai| vaha pratibimba mayUra kA hai yA darpaNa kI svacchatA kA vikAra hai / upAdAna kI dRSTi se dekhA jAve to vaha pratibimba darpaNa kI svacchatA kA vikAra hai; anyathA patthara Adi meM bhI pratibimba ho jAnA cAhiye thaa| kintu vaha pratibimba mayUra ke nimitta se huA hai, mayUra ke abhAva meM pratibimba nahIM ho sktaa| jisake hone para jo hotA hai aura jisake binA jo niyama se nahIM hotA vaha usakA kArya aura dUsarA kAraNa hotA hai dha0 pu. 12 pR0 288-289, AptaparIkSA 40.41 / pratibimba kA pariNamana bhI mayara ke pariNamana ke adhIna hai| ataH pratibimba kA kartA mayUra hai| jisakI sahAyatA yA katatva se koI vasta bane, vaha nimitta kAraNa hai ( sNskRt-shbdaarth-kaustubh)| zAstraracanArUpa pariNamana zrI sarvajJadeva tathA zrI gaNadharadeva tathA kundakundAcArya ke jJAna ke anusAra huaA hai ataH ve granthakartA haiM / yaha vAstavika hai| kathana-mAtra nahIM hai yA avAstavika nahIM hai| anekAnta meM yaha saba satya hai| -jaM. ga. 25-1-64/VII/ ma. pa. jaina
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1204 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra / kriyAvatI zakti paramANu meM hai, para siddhoM meM nahIM zaMkA-kyA pudagala paramANu aura siddhoM meM bhI kriyAvatIzakti hotI hai ? samAdhAna-kriyA kA lakSaNa parispaMdana hai athavA parispaMdanarUpa paryAya ko kriyA kahate haiN| zrI amRta. candrAcArya ne kahA hai "parispandanalakSaNA kriyaa|" pra. sA. gA. 126 TIkA "parispandanarUpaparyAyaH kriyaa|" paM. kA. gAthA 98 TIkA pradeza-parispandanarUpa paryAya azuddhajIvoM aura pudgaloM meM hI hotI hai ataH kriyAvatIzakti azuddhajIvoM aura pudgaloM meM hone se yaha paryAyazakti hai, dravyazakti nahIM hai / zuddhajIva meM niSkriyatvazakti hai| zrI amRtacandrAcArya ne kahA bhI hai "sakalakarmoparamapravRttAtmapradezanaSpaMdyarUpA nisskriytvshktiH|" ( sa. sA. AtmakhyAti ) artha-samasta karmoM ke uparama se pravRtta AtmapradezoM kI nispandatAsvarUpa niSkriyatvazakti hai / "jIvAnAM sakriyatvasya bahiraMgasAdhanaM karmanokarmopacayarUpAH pudagalA iti te pudglkrnnaaH| tadamAvAnni:kriyatvaM siddhAnAm / pudgalAnAM sakriyatvasya bahiraMgasAdhanaM pariNAmanivartakaH kAla iti te kAlakaraNAH / na ca kauvInAmiva kAlasyAbhAvaH / tato na siddhAnAmiva niSkriyatvaM pudgalAnAmiti / " ( paM. kA. gAthA 98 TIkA) artha-jIvoM ke sakriyapane kA bahiraMga sAdhana karma-nokarma kA saMcayarUpa pudgala hai, isaliye jIva pudgala karaNavAle haiN| usake prabhAva ke kAraNa siddhoM ke niSkriyapanA hai| pudagaloMko sakriyapane kA bahiraMga sAdhana pari. NAma niSpAdaka kAla hai, isaliye pudgala kAla karaNa vAle haiM ! karmAdi kI bhAMti kAla kA abhAva nahIM hotA, isaliye siddhoM kI bhAMti pudgaloM ko niSkriyapanA nahIM hotaa| pudgala paramANu yadyapi ekapradezI hai tathApi vaha bandha ko prApta ho sakatA hai, isaliye usako astikAya kahA hai| isI apekSA se vaha sakriya bhI hai| abhavyajIva kI azuddhapariNati ko azuddhazaktikAraNaka kahanA ho to use jIva ke vibhAva pariNAma kI yA azuddhajIva kI zakti kahanA hogA, kyoMki usake vibhAvabhAvoM kA abhAva hote hI usakI azuddhi kA bhI abhAva ho jAtA hai / isase spaSTa ho jAtA hai ki azuddha bane hue bhavyajIva ke azuddhazakti anAdi-sAMta hai| vaha azuddhabhavyajIva ke vibhAvapariNAma kI zakti hai, zuddhajIva kI nahIM hai| ( paM0 motIlAla jaina dvArA sampAdita samayasAra) isase spaSTa ho jAtA hai ki kriyAvatIzakti arthAt yogazakti zuddhajIvoM meM nahIM hai, kyoMki yoga vibhAvaparyAyarUpa zakti hai| -po. ga. 6-5-71/VII/ sultAnasiMha prajJAna paryAya kisa dravya tathA guNa ko hai ? jIva ko vibhinna avasthAnoM meM usakA astitva zaMkA-majJAna kyA hai ? kauna se dravya tathA guNa ko paryAya hai ? usako guNasthAnoM para ghaTAkara btlaaiye|
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktiva praura kRtisva ] [ 1205 samAdhAna - mithyAtvasahita kSAyopazamikajJAna ko bhI prajJAna kahate haiM aura jJAnAvaraNakarma ke udaya se jJAna ke abhAva ko bhI ajJAna kahate haiM ( mo. zA. a. 2, sU. 5 va 6 ) / 'ajJAna' jIvadravya va jJAnaguNa kI paryAya hai / pahale aura dUsare guNasthAna meM donoM prakAra kA prajJAna hai / cauthe se bArahaveM guNasthAnataka jJAnAvaraNakarmodaya se honevAlA ajJAna hai / cauthe guNasthAna meM midhyAtvodaya kA abhAva hai ataH vahA~ se mithyAjJAnarUpI ajJAna kA abhAva hai / terahaveM guNasthAna meM jJAnAvaraNa kA kSaya ho jAne se sarvathA ajJAna kA prabhAva hai / -- jai. saM. 6-3-58/VI / gu. gha. zAha, lazkaravAle (1) vicAra tathA anubhava jJAnaguNa kI paryAyeM haiM (2) pA~ca bhAvoM meM jar3a-cetanarUpa vibhAjana zaMkA- tA0 23-8-56 ke jainasaMdeza meM Apane bhAva ko pariNAma ( paryAya ) siddha kiyA hai| phira vicAra evaM anubhava ( Thoughts and feelings ) kyA haiM ? vicAroM evaM pariNAmoM meM kyA antara ? donoM ke kyA kAraNa haiM ? rAgadveSabhAva evaM pariNAma meM kyA antara hai ? bhAva jar3a hai yA cetana ? pA~ca prakAra ke bhAvoM meM kauna se jar3a haiM kauna se cetana ? samAdhAna- vicAra evaM anubhava ( Thoughts and feelings ) chadmastha avasthA meM jJAnaguNa kI paryAya haiM / haraeka dravya va guNa kI paryAya ko pariNAma kahate haiM, kintu vicAra jJAnaguNa kI paryAya hai / antaraMga meM pariNamanazakti bAhya meM kAladravya isake kAraNa haiM / rAgadveSabhAva cAritraguNa kI vaibhAvikaparyAya hai jo ki cAritramohanIya dravyakarma ke udaya hone para avazya hotI hai / pariNAma vyApaka hai aura rAgadveSabhAva vyApya haiM / bhAva jar3a bhI haiM aura cetana bhI haiM / acetanadravya ke sarvabhAva jar3arUpa haiM / cetanadravya ke bhAva cetana bhI haiM, kisI apekSA se kucha bhAva acetana bhI haiM / zaMkAkAra ne pAMcabhAvoM ke nAma nahIM likhe ki usakA kina pA~cabhAvoM se prayojana hai / pAriNAmika jIvatvabhAva va kSAyikabhAva, kSayopazamika va propazamikabhAva cetanA hai / bhavyatva, abhavyatva va audayikabhAva cetana bhI haiM aura jar3a bhI haiM / nigodaparyAya karmabhAra ( karmodaya ) se huI hai zaMkA - AtmadhamaM varSa 9 aMka 2 pRSTha 33 para zrI kAnajIsvAmI isa prakAra likhate haiM- "siddha vA nigova hareka AtmA apane svacatuSTaya se astirUpa hai aura karma ke catuSTaya kA vAmeM abhAva hai| nigoda jIva kI atyanta hona paryAya hai so unako apanA svakAla ke kAraNa se hI hai karmabhAra se nahIM hai, aisA jo koI na mAne to unameM asti nAsti dharma hI siddha nahIM hogA / ' zrI kAnajI svAmI kA aisA kahanA kyA AgamaanukUla hai ? -- jai. saM. 2-1-58 / VI/ lA. gha. nAhaTA samAdhAna - zrAtmA kI svabhAva aura vibhAva do prakAra kI paryAya hotI haiM, unameM se siddharUpa svabhAvaparyAya hai aura nara, nArakAdi vibhAvaparyAya hai ( paMcAstikAya gAthA 5 va 16 tAtparyavRtti ) / paradravya ke saMbaMdha se nivRtta hone ke kAraNa hI nara, nArakAdi paryAya azuddha haiM / zrI amRtacandrAcArya ne kahA bhI hai- 'suranArakatiryaGa manuSyalakSaNAH paradravyasaMbaMdha nirvR ttatvAdazuddhAzceti' ( paMcAstikAya gAthA 16 TIkA ) jIva kI deva, manuSya, tithaMca va narakaparyAya gatinAmA nAmakarma tathA Ayukarma ke udaya se hotI haiM; jaisA ki paMcAstikAya gAthA 118 kI TIkA meM tathA pravacanasAra gAthA 118 kI TIkA meM kahA hai- 'devagatinAmno devAyuSazcodayAddevAH manuSyagatinAmno manuSyA
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1206 ] [paM. ratanacanda jaina mukhtAra / yussshcokyaanmnussyaaH| tiyNggtinaamnstiyNgaayussshcodyaattirynycH| narakagatinAmno narakAyuSazca udyaanaarkaaH| amI manuSyAvayaH paryAyA nAmakarmanirvRttAH santi tAvat / ' nigoda bhI tithaMcaparyAya hai jo tiryaggati nAmakarma va niyaMgAyakama ke udaya se hotI hai jaisA ki zrI paMcAstikAya va pravacanasAragraMtha se spaSTa hai| zrI kAnajI svAmI kA yaha kahanA ki 'AtmA kI nigodaparyAya karmabhAra se nahIM hai' kaise AgamAnukUla ho sakatA hai ? karmodaya se jIva kI nigodaparyAya mAnane se asti-nAsti prAdi saptabhaMgI ke siddhAnta meM koI bAdhA nahIM aatii| yadi karmodaya se jIva kI nigodaparyAya mAnane se asti-nAsti ke siddhAnta meM bAdhA AtI hotI to AcAryazrI pravacanasAra va paMcAstikAya meM aisA upadeza kyoM dete ? zrI kAnajIsvAmI kI yUkti bhI Agama viruddha hai| -ja.saM. 15-1-59/V/ so. a. zAha, kalola (gujarAta) paryAya ahetuka nahIM hotI zaMkA-zrI kAnajIsvAmI ne Asmadharma varSa 8 aMka 3 pRSTha 52 para isaprakAra likhA hai-"pravAha kA vartamAna aMza hai so vaha apane aMza se hI hai| samaya-samaya kA aMza ahetuka hai, saba padArthoM kA trikAla kA vartamAna harekaaMza nirapekSasat hai / vartamAnapariNAma pUrvapariNAma kA vyayarUpa hai, isaliye vartamAnapariNAma ko pUrvapariNAma kI apekSA hI rahI nahIM to phira parapadArtha ke kAraNa se usameM kucha bhI ho jAya, yaha bAta hI kahA~ rhii|" kyA pratyeka samaya kI paryAya kA utpAda ahetuka hai ? kyA uttaraparyAya pUrvaparyAya kI apekSA rakhatI hai arthAt pUrvaparyAyasahita dravya uttaraparyAya ko kAraNa hai yA nahIM? samAdhAna-utpanna honevAlA vartamAna harekaaMza ( pAya ) kArya hai| kAraNa ke binA kArya kI utpatti kahIM bhI nahIM ho sakatI, kyoMki vaisA honepara atiprasaMga doSa bhAtA hai (Sa. khaM. gha. pu. 12 pR. 382 ) jo kArya hotA hai vaha kAraNa ke binA nahIM ho sakatA ( AptaparIkSA pRSTha 247) / kAraNa ke abhAva meM kArya (paryAya ) kI anutpatti hai ( aSTasahasrI pRSTha 159 ) / upajanA va vinazanA eka hI ke Apa hI te anya kAraNa binA hoya nAhIM ( AptamImAMsA kArikA 24 paM0 jayacandajI kRta bhASA TIkA ) ataH ina AgamapramANoM se siddha hai ki hareka samaya ke aMza kA utpAda ( sata ) ahetuka nahIM hai| pUrvaparyAya kI apekSA se hI uttaraparyAya kI utpatti hotI hai| jaise pIpala meM pUrva 63 puTa AjAne ke pazcAt hI 64 vIM puTa A sakatI hai| yadi pIpala meM pUrva 63 pRTa na dI jAve to 64 vIM puTavAlI caraparAhaTa kI utpatti ho hI nahIM sktii| yadi 64 vIM puTavAlI caraparAhaTa 63 vIM puTa kI apekSA nahIM rakhatI to pIpala meM prathama puTa dene para hI 64 vIM puTa vAlI caraparAhaTa kyoM utpanna nahIM ho jaatii| prAgama meM bhI kahA hai-'pUrvapariNAmasahita dravya hai so kAraNarUpa hai bahuri uttarapariNAma yukta dravya hai so kAryarUpa niyamakari hai|' svAmikAtikeyA. naprekSA gAthA 222 / vartamAnapariNAma kevala pUrvaparyAya kI hI apekSA nahIM rakhatA, kintu bAhya sahakArIkAraNoM kI bhI apekSA rakhatA hai| kahA bhI hai--'bAhyasahakArIkAraNa aura aMtaraMga upAdAna kAraNa se kAryako siddhi hoya hai ( aSTasahasro pRSTha 149 ) / ___ sphaTikamaNi svayaM zuddha hai vaha svayaM lAla, pIlA AdirUpa pariNamane meM asamartha hai, kintu lAla, pIle Adi paradravya kA saMyoga hone para vaha sphaTikamaNi lAla, pIlIrUpa pariNamatI hai| yaha pratyakSa dekhane meM AtA hai| zrI samayasAra gAthA 278 meM bhI zrI 108 kundakundAcArya ne kahA hai-"jaise sphaTikamaNi Apa zuddha hai vaha lalAI Adi raMgasvarUpa Apa to nahIM pariNamatI, parantu vaha dUsare lAla, kAle Adi dravyoM se lalAI Adi raMgasvarUpa pari
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1207 NamAI jAtI hai / ataH parapadArtha ke kAraNa se bhI pariNAma para asara par3atA hai aura usake anukUla pariNamana bhI ho jAtA hai| -jaM. saM. 22-1-59/V/so. a. zAha kalola, gujarAta kramabaddhaparyAya (niyativAda) kramabaddha paryAya zaMkA-dravya kI pratyeka paryAya kramabaddha hI hotI hai yA akrama bhI ? ekaguNa kI ekasamaya meM eka hI paryAya hotI hai yA adhika bhI? yadi nahIM hotI to eka sparza guNa kI eka samaya meM do paryAya hotI haiM jaise zIta, snigdha yA rUkSa, uSNa / aura pratyakSa dekhate bhI haiM jo Ama 10 dina bAda pakatA hai vaha Ama pAla Adi meM bacA dene se samaya se pahale bhI taiyAra ho jAtA hai, isalie paryAya kramapUrvaka hI hotI hai, yaha samajha meM nahIM aataa| samAdhAna-dravya kI pratyeka paryAya krama se hI hotI hai, kyoMki sahabhAvI ko guNa aura kramabhAvI ko paryAya kahA hai, kintu pratyeka paryAya kA kAla niyata hai yA aniyata, isa viSaya meM ekAnta nahIM hai| zrI pravacanasAra graMtha kI zrImadamRtacandrasarikRta tattvapradIpikAvRtti ke anta meM pariziSTa rUpa se 47 nayoM kA kathana kiyA hai| una 47 mayoM meM se 30 veM kAlanaya kA kathana isaprakAra kiyA hai-kAlanayena nidAdyadivasAnusAripacyamAna shkaarphlvtsmyaayttsidiH||30|| artha-prAtmadravya kAlanaya se jisakI siddhi samayapara AdhAra rakhatI hai. garmI ke dinoM ke anusAra pakane vAle prAmraphala kI bhAMti hai| 31 veM akAlanaya kA kathana isaprakAra hai-akAlanayena kRtrimoSmapAcyamAna sahakAraphalavat samayAnAyattasiddhiH // 31 // artha-Atmadravya akAlanaya se jisakI siddhi samaya para AdhAra nahIM rakhatI. kRtrima garmI se pakAye gaye prAmraphala kI bhA~ti hai| vastusvarUpa anekAntAtmaka hai ataH ekAnta pakSa kA Agraha karanA ucita nahIM hai| gommaTasAra karmakANDa meM kahA hai jattu javA jeNa jahA, jassa ya NiyameNa hodi tattu tdaa| teNa tahA tassa have, idi vAdo NiyadidhAvo dU // 882 // artha-jo jisa samaya, jisase, jaise, jisake niyama se hotA hai, vaha usa samaya, usase, taise, usake hI hotA hai| aise niyama se saba vastuoM kA mAnanA use niyativAda kahate haiM / ( yaha gAthA ekAnta mithyAtva ke bheda kahate hue kahI hai / ) vastusvarUpa nityAnityAtmaka hote hue bhI vairAgya bar3hAne ke lie pranityabhAvanA kahI hai, nityabhAvanA nahIM kahI hai| isIprakAra vastusvarUpa niyata ( kAlanaya ), aniyata ( akAlanaya ) hote hue bhI svAmIkArtikeyAnakSA meM isaprakAra kahA hai jaM jassa jammidese, jeNa vihArapeNa tammikAlammi / NAdaM jiroNa NiyadaM, jammava ahava maraNaM vA // 321 // taM tassa tammi dese, teNa vihAraNeNa tammi kAlammi / ko sakkai cAledu, iMdo vA aha jigido vA // 322 / /
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1208 ] [ paM0 ratanacanda jaina muktAra 1 artha - jo jisa jIva ke jisa deza viSai, jisa kAla viSe, jisa vidhAna kara, janma tathA maraNa sarvajJadeva ne jAyA hai, so tisa prANI ke tisa hI deza meM, tisa hI kAla meM, tisa hI vidhAna kari niyama taiM hoya hai, tAko indra tathA jinendra koI bhI nivAra nAhIM sake hai / bhASA ke kavi ne bhI kahA hai - jo jo dekhI vItarAga ne, so so hosI vIrA re / anahonI kabahU nahI hotI, kAhe hota adhIrA re // jo sparzana indriya kA viSaya ho athavA jo sparza kiyA jAtA hai vaha sparza guNa hai / ( SaTkhaNDAgama 1 / 238 ) zIta, uSNa, snigdha, rUkSa, narma, kaThora, halakA, bhArI sparza ke dvArA jAne jAte haiM / ataH bhinna-bhinna hote hue bhI inako eka sparzanaguNa meM garbhita kiyA hai| eka sparzanaguNa hote hue bhI kAryaM bhinna-bhinna ataH pratyeka kI bhinna-bhinna paryAya hai| jisaprakAra cetanA eka guNa hote hue bhI usake jJAna aura darzana do bhinna-bhinna kArya dikhAI dete haiM / ata: jJAna aura darzana kI paryAya bhI pRthak-pRthak hai / isI kAraNa kahIM-kahIM para to jJAna aura darzana ko bhI guNa mAna liyA hai| ekaguNa kI ekasamaya meM eka hI paryAya hotI hai aura sparzana yA cetanA guNa ke dvArA isameM vyabhicAra bhI nahIM AtA, kyoMki unake dvArA ekasAtha aneka kArya hote hue dikhAI dete haiM / - jai. saM. 31-5-56 / VI / ka. de. gayA kyA hamArI pariNati kevalajJAna ke zrAdhIna hai ? zaMkA- jaisA kevalajJAnI ne dekhA hai vaisA hI hama kreNge| kyA hamArI pariNati kevalajJAna ke AdhIna hai ? samAdhAna - kevalajJAna kA dravya, guNa aura paryAyoM ke sAtha jJeyajJAyakasambandha hai arthAt dravya, guNa va paryAya jJeya haiM aura kevalajJAna unakA jJAyaka hai / dravya, guNa aura paryAyoM ke sAtha kevalajJAna kA kAryakAraNasambandha nahIM hai / aMtaraMga va bAhya kAraNoM se kArya hotA hai / jaise aMtaraMga va bAhya kAraNa hoMge vaisA hI kArya hogA; ataH yaha siddha huA ki hamArI pariNati bAhya aura aMtaraMga kAraNoM ke prAdhIna hai| hamako bAhya aMtaraMga kAraNa uttama milAne cAhiye jisase hamArI pariNati uttama ho / - jai. saM. 25-7-57 / / ba. pra. sarAvagI paTanA (1) niyati viSayaka kathana gommaTasAra meM yA kArtikeyAnuprekSA meM paraspara zraviruddha hai (2) jIva puruSArtha dvArA zrapane janma-maraNa ko TAla sakatA hai| (3) kathaMcit niyati hai, kathaMcit zraniyati zaMkA- tArIkha 26-9-57 ke aMnasaMdeza meM niyativAda, sarvajJa sambandhI praznoM kA samAdhAna kiyA hai usameM niyativAda kA nimnasvarUpa batAyA hai- jo jisasamaya, jisase, jaise, jisake niyama se hotA hai vaha usasamaya, usase usake vaisA hotA hai| aisA niyama se hI saba vastu ko mAnanA use niyativAda kahate haiN| phira likhA hai ki isaprakAra kI zraddhA karanevAlA gRhIta mithyAdRSTi hai| ataH isaprakAra niyati kI zraddhA nahIM karanI cAhiye / jise niyativAda kahakara mithyAdarzana batAyA hai use hI svAmI kArtikeya ne samyagdarzana kahA hai| 'jaM jassa ammise jeNa vihAyeNa jammi kAlammi / NAdaM jiroNa niyadaM jamma vA ahava maraNaM vA // 321 // taM tassa
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva / [ 1206 tammivese teNa vihAraNa tammikAlammi ko sakkaha cAledu iMdo aha jiNivo vA / / 322 // aisA nizcaya karanevAle ko hI samyagdRSTi kahate haiM, saMzaya karane vAle ko mithyAdRSTi-'evaM jo Niccayado jANadivyANi sabda pjjaae| so saviTThI suddho jo saMkadi so hu kuTThio / / 323 // upayukta janasaMdeza ke uttara meM isase virodha lakSita hotA hai, kyoMki niyativAda kA lakSaNa to zrI paMcasaMgraha aura gommaTasAra se batAyA hai aura use SaTkhaMDAgama meM mithyAtva ghoSita kiyA hai / isaliye virodha yaha AyA hai| uparyukta gAthA se jasA niyativAda kA svarUpa batAyA hai vaisA hI svarUpa siddha hotA hai| phira AcArya ne isakI zraddhA karanevAle ko samyagdRSTi aura zaMkA karanevAle ko mithyAdRSTi batAyA hai ? aisA kyoM? kevalIbhagavAna saba dravyoM ko kAlika sabaparyAyoM ko jAnate haiM to hama usameM kucha bhI parivartana kara sakate haiM yA nahIM / agara hA~ to unakA jAna samyak nahIM rahegA aura nahIM to phira niyativAda Thahara jAyagA yA nahIM jo ki samAdhAna ke zabdoM meM gRhItamithyAtva hai| aisI sthiti meM sarvajJatA bhI yathArtha siddha nahIM hotii| samAdhAna-zaMkAkAra ko yaha bhrama ho gayA ki 'niyativAda' kA svarUpa jo paMcasaMgraha va gommaTasAra graMthoM meM kahA gayA hai, kintu una granthoM meM niyativAda ko mithyAtva nahIM kahA hai / janasaMdeza 26-9.57 meM samAdhAna ke prAraMbha meM likhA hai-'paMcasaMgraha graMtha ke prathama pariccheda ko gAthA 308 se 317 taka mithyAtva kA kathana hai| grahItamithyAtva ke bhedoM meM se 'niyati' mithyAtva bhI hai jisakA svarUpa gAthA 312 meM isaprakAra diyA hai|' samA. dhAna ke ina zabdoM se spaSTa hai ki 'paMcasaMgraha' graMtha meM bhI niyativAda ko mithyAtva kahA hai| samAdhAna ke ina zabdoM se 'isIprakAra gommaTasAra karmakAMDa meM kahA hai|' yaha siddha hai ki gommaTasAra meM bhI niyati ko mithyAtva kahA hai| zaMkAkAra kA yaha kahanA-'uttara meM isase virodha lakSita hotA hai, kyoMki niyativAda kA lakSaNa to zrI paMcasaMgraha aura gommaTasAra se batAyA hai aura use mithyAtva SaTakhaMDAgama se ghoSita kiyA hai| isaliye virodha yaha mAyA hai|' kahA~ taka ucita hai svayaM zaMkAkAra vicAra kara leN| yadi paMcasaMgraha va gommaTasAra se ukta prakaraNa dekha liyA jAtA to saMbhavataH zaMkAkAra kA bahuta kucha samAdhAna ho jaataa| 26-6-57 ke janasaMdeza meM samAdhAnarUpa se jo likhA gayA hai vaha dhI paMcasaMgraha, gommaTasAra, karmakAMDa va SaTakhaMDAgama ke zabda likhe gaye haiN| zrI amitagati AcArya ne tathA zrI nemicandrasiddhAntacakravati ne niyati' ko spaSTa zabdoM meM mithyAtva kahA hai| unhIM prAcAryo ke zabda samAdhAna meM likhe gaye haiN| mUla prazna yaha raha jAtA hai ki paMcasaMgraha gAthA 312 va go0 ka. gA0882 kA aura svAmi kArtikeyAnaprekSA kI gAthA 321-322-323 kA paraspara virodha kyoM hai? isa prazna kA samAdhAna bhI 26-9-57 ke janasaMdeza meM gauNarUpa se diyA huA hai phira bhI saMkSepa se punaH vicAra kiyA jAtA hai / __ jitane nayavAda haiM utane hI parasamaya ( mithyAtva ) haiM, kyoMki parasamayoM ( mithyAsviyoM) kA vacana sarvathA ( apekSArahita ) kahA jAne se vAstava meM mithyA hai aura janoM kA vacana kathaMcit ( apekSAsahita ) kahA jAne se vAstava meM samyak hai ( pravacanasAra pariziSTa, go0 ka0 gAthA 894-895) / jisaprakAra dravya 'nisyAnityAtmaka' hai| yadi pranityanirapekSa dravya ko sarvathA nitya mAnA jAve to mithyASTi hai| yadi anityasApekSa dravya kI nityatA meM saMdeha yA zaMkA kI jAve to mithyAdRSTi hai| isIprakAra anyanayasApekSa vastu ko 'niyatisvarUpa' mAnanevAlA samyagdRSTi hai aura zaMkA ( saMdeha ) karanevAlA mithyAdRSTi hai / anyanaya nirapekSa vastu ko niyatisva. rUpa' mAnanevAlA mithyADaSTi hai|
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1210 ] [paM. ratanacanda jaina mukhtAra / jIvoM kA maraNa Ayukarma ke kSaya se hotA hai aisA jinendradeva ne kahA hai| tU (anya koI bhI dravya yA jinenTa) para jIvoM ke Ayukarma ko to haratA nahIM hai to tUne ( yA anya kisI ne ) unakA maraNa kaise kiyaa| gAthA 248 jIva AyUkarma ke udaya se jIte haiM aisA sarvajJadeva kahate haiN| tU ( yA anya koI bhI ) jIvoM ko Ayukarma to nahIM de sakatA to tune ( yA anya kisI ne ) unakA jIvana kaise kiyA ? gAthA 251 / sabhI jIva karma ke udaya se sukhI duHkhI hote haiM tU ( yA anya koI ) kamaM detA nahIM to tU ( yA anya koI ) unheM duHkhI-sukhI kaise kara sakatA hai ? // gAthA 254 / / jo yaha mAnatA hai maiM ( yA anya koI ) para jIvoM ko mAra, bacA sakatA hai, duHkhI yA sukhI kara sakatA hai vaha prajJAnI hai| gAthA 247-250, 253, ( samayasAra ) bhava, kSetra, kAla aura pudgaladravya kA prAzraya lekara karma udaya meM AtA hai ( ka. pA0 su0 pR0 465 ) / ina upayukta prAgamakathanoM kA yaha abhiprAya hai ki-'jinendra deva ne aisA kahA hai yA dekhA hai ki jisa kSetra ( deza ) jisa kAla aura jisa pudgala dravya ko Azraya lekara udaya meM pAne vAle karma dvArA jisa jIva ke jo maraNa, jIvana, sukha yA duHkha hotA hai usa kSetra kAla aura dravya ke prAzraya se udaya meM Ane vAle karma ke phalasvarUpa jIvana-maraNa sukha yA du kha ko anya koI bhI yahA~ taka indra yA jinendra bhI nivAra / TAla ) mahIM sakate. kyoMki, koI eka kisI anya ko karma nahIM de sktaa| jo aisA zraddhAna karatA hai vaha samyagdaSTi hai aura jo isameM zaMkA karatA hai arthAt yaha mAnatA hai ki maiM yA indra athavA jinendra karma de sakate haiM aura sukhI dUHkhI kara sakate haiM, jilA yA mAra sakate haiM vaha mithyAdRSTi hai| zrI svAmI kArtikeyAnuprekSA gAthA 318.323 meM kudevapUjana khaMDana ke liye yaha kahA hai ki koI bhI anya jIva ko lakSmI nahIM de sakatA aura na upakAra kara sakatA hai, kyoMki, zubha azubha (puNya-pApa) karma upakAra yA apakAra karate haiN| yadi bhakti yA pUjA karane se vyantaradeva lakSmI detA hai to dharma kyoM kiyA jAve // 316-320 // isake pazcAt gAthA 321 va 322 meM isa viSaya ko puSTa karane ke liye kahate haiM ki vyantaradeva kI to bAta hI kyA. indra yA jinendra bhI jIva ke sukha, duHkha jIvana yA maraNa TAlane meM samartha nahIM haiM, gAthA 323 meM yaha kahA ki isaprakAra kI zraddhA karanevAlA samyagdRSTi hai aura jo isameM zaMkA karake yaha mAnatA hai ki vyantaradeva mujhako lakSmI yA sakha Adi de sakate haiM vaha mithyAdaSTi hai|' gAthA 318-323 meM eka hI prakaraNa hai jisakA 'niyati' se kucha nahIM hai| gAthA 321-322 meM 'niyati' kA kathana nahIM hai, kyoMki ina do gAthAoM meM yaha niSedha nahIM kiyA gayA ki jIva svayaM bhI apane puruSArtha dvArA apane janma-maraNa sukha ko nahIM nivAra sakatA; kintu anya koI nahIM TAla sakatA yaha kahA gayA hai| ataH svAmikArtikeya gAthA 321-323 kA paMcasaMgraha Adi granthoM se virodha nahIM hai| zrI rAjavAtika meM bhI isIprakAra kahA hai-'bhavya ke niyamitakAla kari hI mokSa kI prApti hai aisA kahanA bhI anavadhAraNarUpa hai jAteM karma kI nirjarA ko kAla niyamarUpa nahIM hai yAta bhavyani ke samasta karma kI nirjarApUrvaka mokSa kI prApti meM kAla kA niyama nahIM saMbhave hai| koI bhavya to saMkhyAtakAla kari mokSa prApta ho gaye aura koI asaMkhyAtakAla kari praura koI anantakAla kari siddha hoyage bahari anya koI bhavya haiM te anantAnantakAla kari ke bhI siddha na hoMyage / tAte niyamitakAla hI kari bhavya ke mokSa kI utpatti hai aisA kahanA yukta nahIM, aisA jAnanA / niyamitakAla hI kari mokSa hai yaha kahanA yukta naahiiN| nizcaya kari jo sarvakArya pratikAla iSTa pratyakSa ke viSayasvarUpa athavA anumAna ke viSayasvarUpa bAhya-prAbhyaMtara kAraNa ke niyama kA virodha Ave (zrI rA0 vA0 a0 1, sUtra 3, pR0 115.116 hastalikhita paM0 pannAlAla nyAyadivAkara kRta anuvAda )
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva paura kRtitva ] [ 1211 - yadi yaha bhI mAna liyA jAve ki zrI svAmikAtikeyAne prekSA gothA 321-322 meM 'niyata' kA kathana hai to vaha abhyanaya sApekSa 'niyati' kA kathana hai| ekAnta yA sarvathAniyati kA kathana nahIM hai| isaprakAra bhI svAmikAtikeyAnaprekSA ke kathana meM virodha nahIM hai / / : kevalajJAnI, anantajJAnI, kSAyikajJAnI yA sarvajJa ye saba paryAyavAcI nAma haiN| jo sarvadravyoM kI sarva paryAyoM ko yugapat ekasamaya meM jAnate haiM aura jinake jJAna se bAhara kucha zeSa nahIM rahA ve sarvajJa haiM / sarvajJa kA yaha lakSaNa prAyaH sabhI di. jaina granthoM meM pAyA jAtA hai aura sarvajJa kI siddhi bhI nAnA hetaoM dvArA kI gaI hai phira aisA kauna di jaina hogA jo sarvajJa ke astitva ko svIkAra na kre| isa sarvajJatA kI Ar3a meM anekoM yuktiyoM dvArA di0 janAgama ke mUla siddhAntoM kA khaMDana kiyA jA rahA hai tathA ekAnta kA poSaNa kiyA jA rahA hai / jo isaprakAra hai paryAyoM kI saMtatiapekSA prathavA dravyadRSTi se pratyekadravya anAdi ananta hai, kyoMki prasat kA utpAda nahIM aura sat kA vyaya ( nAza ) nahIM hotA ( paMcAstikAya gAthA 11-15) / kintu nimna yukti ke bala para sarvajJatA kI ADa meM dravya ko paryAya saMtati apekSA bhI mAdi sAMta siddha kiyA jA rahA hai, jo Agama viruddha hai| vaha yUkti isa prakAra hai-sarvajJa ne pratyeka dravya kI savaparyAyoM ko jAna liyA hai aura ve saba paryAya kramabaddha haiN| koI bhI paryAya sarvajJa ke jJAna se bAhara rahI nhiiN| ata: kramabaddhatA meM par3I huI prAdi va anta kI paryAya ko sarvajJa ne jAna lii| isaliye pratyeka dravya sAdi-sAnta hI hai, anAdi-ananta kisI bhI apekSA se nahIM hai| yadi sarvajJa ne Adi va anta kI paryAya ko nahIM jAnA to sarvajJatA kA abhAva hotA hai| dravya ko anAdi-ananta kahanevAle sarvajJatA kA lopa karate haiN| aisA isa yukti ke bala para kahA jAtA hai, kintu unako yaha yukti Agama viruddha hai| sarvajJa ne bhI dravya ko anAdi-ananta kahA hai aura anAdi-mananta rUpa se jAnA hai| yadi dravya ko sarvathA sAdi-sAMta mAna liyA jAve to yaha prazna hotA hai ki vivakSita dravya kA utpAda sat padArtha se huA yA asat se| yadi asat kA utpAda hone lage to avyavasthA ho jaavegii| yadi anya sat padArtha se vivakSitadravya kA utpAda haA to usa anya sata padArtha kA kisI anya sat padArtha se utpAda mAnA jaavegaa| isaprakAra anavasthA doSa yA jaavegaa| isa yakti ke bala se bhI dravya paryAya-saMtati-apekSA anAdi-ananta siddha hotA hai / isapakAra dravya ko kathaMcit anAdi ananta kahane vAle sarvajJatA kA lopa karanevAle nahIM haiN| dUsarI kuyukti isaprakAra hai-'sarvajJa ne samasta AkAzadravya ko jAna liyA hai to AkAzadravya kA anta bhI jAnanA caahiye| AkAzadravya kA anta jAna lene para AkAza dravya ananta na hokara sAnta ho jAtA hai| yadi AkAza dravya kA anta nahIM jAnA to sarvajJatA kA abhAva ho jAtA hai|' isa yukti ke bala para yaha kahA jAtA hai ki AkAzadravya ko ananta kahanevAle sarvajJatA ko svIkAra nahIM karate, kintu unakI yaha yukti prAgamAnukUla na hone se kuyukti hai| kahA bhI hai sUtraviruddha yukti hotI nahIM hai, kyoMki vaha yuktyAbhAsarUpa hogii| (10 khaM0 pu0 9 pR. 32) sarvajJa ne AkAzadravya ko anantarUpa se jAnA hai aura prAgama meM bhI AkAzadravya ananta kahA gayA hai| yadi prAkAza dravya ko sAnta mAna liyA jAve to yaha prazna hotA hai, AkAza ke pazcAt (bAhara ) kyA hai ? yadi kucha hai to vaha sAtavAM dravya kaunasA hai / isa prakAra sAtaveM dravya ke pazcAt bAhara AThavA~ aura AThaveM ke pazcAta nauvA~ mAdi kahanA pdd'egaa| jisase anavasthA doSa AtA hai| ataH prAkAzadravya ananta hai yaha siddha ho jAtA hai| AkAzadravya ko ananta kahanevAle sarvajJatA ko asvIkAra karanevAle nahIM haiN|
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1212 [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra / isIprakAra sarvajJatA kI Ar3a meM aisI yuktiyoM dvArA niyativAda kI siddhi kI jA rahI hai / usa niyati ko zrI amitagati AcArya ne paMcasaMgraha meM gRhItamithyAtva kahA hai| 'niyati' jisako paMcasaMgraha meM gRhItamithyAtva kahA hai usakA svarUpa gAthA 312 meM isaprakAra diyA hai-'jaba jaise jahA~ jisa hetu se jisake dvArA jo honA hai, tabhI, taise hI, vahA~ ho usI hetu se usI ke dvArA vaha hotA hai / yaha sarva niyati ke AdhIna hai| dUsarA koI kucha bhI nahIM kara sktaa|' niyati kI siddhi ke liye jo yuktiyA~ dI gaI haiM ve Agamaviruddha hone se yuktyAbhAsa haiN| (10 kha0 pu0 9 pR. 32) sarvajJabhagavAna ne padArtha ko 'niyati-aniyatisvarUpa' dekhA hai| zrI pravacanasAra meM bhI niyatinaya aura aniyatinaya donoM nayoM kA kathana hai / yadi sarvathA 'niyati' svIkAra karalI jAve to puruSArtha kA abhAva ho jAyagA aura upadeza nirarthaka ho jaavegaa| puruSArtha va upadeza ke nirarthaka ho jAnepara mokSamArga kA prabhAva ho jaaygaa| darAcAra phaila jaavegaa| durAcArI kA spaSTa yaha uttara hogA ki isameM merA kyA doSa, sarvajJa ke jJAna meM aisA hI bhalakA thaa| maiM usako anyathA kaise kara sakatA thA ? prAyazcitta Adi kA abhAva ho jaavegaa| sarvathA niyati svIkAra karane para anekoM doSoM kA prasaMga A jAyagA aura Agama se virodha ho jaaygaa| kevalajJAna samyagjJAna hai, pramANa hai| kevalajJAna se jaisA vastu kA svarUpa hai usIprakAra se jAnA, anyathA nahIM jAnA / vivakSitaparyAya athavA pratyekaparyAya kI apekSA dravya anitya arthAt sAdi-sAnta hai, kintu paryAya-saMtatiapekSA athavA dravyadRSTiapekSA dravya anAdi-ananta arthAta nitya hai| isIprakAra kevalI ne jAnA hai| AkAzadravya akhaMDa kSetra kI apekSA ananta hai, kintu pratyeka pradeza kI apekSA sAnta hai| kevalajJAnI ne bhI AkAzadravya ko isIprakAra jAnA hai| niyatinaya, kAlanaya, svabhAvanaya, devanaya kI apekSA se 'niyati' hai; kintu aniyatinaya, akAlanaya, prasvabhAvanaya aura puruSArthanaya kI apekSA 'aniyati' hai / aisA hI vastusvarUpa kevalajJAnI arthAt sarvajJa ne dekhA hai / -jai. saM. 6/13-2-58/VI/ baMzIdhara zAstrI, kalakattA kevalI kA bhAvijJatva viSayaka prapaJca zaMkA-kevalI ke pAsa koI manuSya jAkara yaha pUche ki-merI yaha baMda muSTi kitanI dera meM khulegI to kevalI kyA nizcita uttara deMge? jabaki muSTi kA kholanA aura banda karanA usa manuSya kI icchA para nirbhara hai| syAdavAdI kevalI kyA bhaviSya kA apekSAkRta uttara nahIM dete ? agara bhaviSya ko nizcita mAna liyA jAtA hai to phira manuSya kA puruSArtha kyA artha rakhatA hai ? kisI adRSTa nizcitazakti ke anusAra hI manuSya ko pravartanA par3atA hai yA manaSya kucha svataMtra bhI hai ? zarAba ke pIne se nazA car3hatA hai yA zarAba ko pInA hI thA aura naze ko car3hanA hI thA isaliye nazA car3hatA hai ? agara kevalI ke bhaviSyajJAna ko apekSAkRta nizcita mAna liyA jAya to kyA bAdhA hai ? jaise kisI ko mAyu 60 varSa ko nizcita hone para bhI akAlamRtyu pahile bhI saMbhava ho sakatI hai| uttarapurANa parva 76 meM batAyA hai ki-gautama gaNadhara ne ghoNika ke pUchane para kahA 'agara tuma ina muni ko antamuhUrta ke pahale jAkara saMbodhita kara doge to mukta ho jAyeMge, nahIM to naraka jA sakate haiN| isase bhaviSyajJAna ke viSaya meM hameM kina niSkarSoM ko sUcanA milatI hai ? kyA kevalI ke bhaviSyajJAna meM pratisamaya kI paryAya nizcita hai ? agara hai to phira upadeza saMyamAdi vyavahAra kyoM ? aura manuSya ko vyartha puruSArtha karane kI bhI jarUrata kyA? aisI hAlata meM anAcAra kI pravRtti kyoM saMbhava nahIM ? jJAna meM paryAyoM kA jhalakanA dUsarI bAta hai para binA vikalpa ke dUsaroM
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1213 ko lakSya karake unheM batAnA kisa taraha saMbhava hai ? tiloyapaNNattI adhikAra 4 gAthA 808 aura 926 meM batAyA hai ki 'samavasaraNa sthita vApikAoM ke jala meM aura bhagavAna ke prabhAmaNDala meM avalokana karane para manuSyoM ko apane sAtamavoM kA darzana ho jAtA hai| agara aisI bAta hai to phira bhava jAnane ke liye zrotA prazna hI kyoM karate haiM aura bhagavAna bhI uttara kyoM dete haiM ? samavasaraNa vApikAoM meM aura prabhAmaMDala meM jo bhava dikhAI dete haiM ve kisarUpa meM dikhate haiM unakI kyA saba bhUta bhaviSya kI paryAya dikhatI haiM ? ve krama se dikhatI haiM yA eka sAtha ? Adi / etad viSayaka saba bAtoM kA pUrNa spaSTIkaraNa kreN| samAdhAna-kevalIbhagavAna ke mohanIyakarma kA abhAva ho jAne se icchA kA bhI prabhAva hai ataH prazna ke pazcAta uttara dene kI icchA na hone se kevalIbhagavAna uttara nahIM dete| phira bhI prathamAnuyoga meM jo yaha kathana mAtA hai ki kevalIbhagavAna ne uttara diyA usakA yaha abhiprAya hai ki bhagavAna kI divyadhvani ke bIjAkSara, atizaya ke kAraNa praznakartA ke kAnoM meM praveza karate samaya prazna ke uttarasvarUpa pariNama jAte haiM athavA divyadhvani ke nimitta se praznakartA ke jJAna kA kSayopazama aisA ho jAtA hai ki usako apane prazna kA uttara svayaM samajha meM mA jAtA hai| ataH muSTisaMbaMdhI kevalI bhagavAna koI uttara nahIM deNge| kevalI syAdvAdI avazya haiM, kintu bhaviSya kA apekSAkRta yA kisI prakAra bhI uttara denA saMbhava nahIM hai / bhaviSya ko sarvathA nizcita yA niyata mAna liyA jAve to manuSya kA puruSArtha nirarthaka ho jaavegaa| manuSya svataMtra bhI hai| karma ke tIva udaya meM parataMtra hai, kintu maMdaudaya meM puruSArtha dvArA bhaviSya meM udaya meM prAne vAle karma kA saMkramaNa, sthitighAta, anubhAgaghAta kara sakatA hai| zarAba ko pIne se nazA car3hatA hai, na ki zarAba ko pInA hI thA aura nazA car3hanA hI thaa| 'kevalI kA bhaviSyasaMbaMdhI jJAna apekSAkRta hai' aisA kathana aAgama meM nahIM pAyA jaataa| bAhya kAraNoM ke milane para pora mAyukarma kI udIraNA hone para karmabhUmija manuSyoM va tiyaMcoM kI akAlamRtyu ho sakatI hai| uttarapurANa parva 76 ke prakaraNa kA kevalI se koI sambandha nahIM hai / kinu parva 72 zloka 180 meM kahA hai-'bAraha varSa ke bAda madirA kA nimitta pAkara yaha dvArAvatIpurI dvIpAyana ke dvArA nirmUla naSTa ho jaayegii|' yaha hI kathana harivaMzapurANa ikasaThavA sarga zloka 22.23 meM hai| kevalI ko bhaviSya kA jJAna niyati-aniyatirUpa se hai| zrI gautamagaNadhara ne sarvAvadhi dha vipulamati manaHparya yajJAna ke dvArA zrI zvetavAhanamuni ke viSaya meM yaha to batalA diyA ki-bAhyakAraNoM ke milane se inake antaHkaraNa meM tIvra anubhAgavAle krodhakaSAya ke spardhakoM kA udaya ho rahA hai| saMklezarUpa pariNAmoM se unake tIna azubha lezyAmoM kI vRddhi ho rahI hai| jo mantrI prAdi pratikUla ho gaye haiM unameM hiMsAdi sarvaprakAra ke nigrahoM kA citavana karate hue ve saMrakSaNAnanda nAmaka raudradhyAna meM praviSTa ho rahe haiN| kintu bhaviSya ke viSaya meM yaha kahA-yadi aba pAge antamuMhataM taka unakI aisI hI sthiti rahI to ve narakaprAyU kA baMdha karane ke yogya ho jaaveNge|' (uttarapurANa parva 76 zloka 21-23 ) isa kathana se yaha vidita hotA hai ki bhaviSya kI paryAya sarvathA niyata nahIM hai anyathA zrI gautamagaNadhara bhaviSya ke liye 'yadi' zabda kA prayoga na karate / jisaprakAra zrI gautamasvAmI ne bhUta va vartamAna ke liye nizcitarUpa se uttara diyA thA usIprakAra bhaviSya ke liye nizcitarUpa se uttara na dekara apekSAkRta uttara diyaa| yadyapi unako avadhi va manaHparyayajJAna ke dvArA aneka bhavoM kA tathA bhaviSyasambandhI prodayika, kSAyopazamika va bhaupazamikabhAvoM kA jJAna thaa| kevalI ko jaba saba paryAyoM kA jJAna hai ataH bhaviSya kI pratyeka samaya kI paryAya kA bhI jJAna hai| kintu bhaviSya kI paryAya niyata bhI haiM aniyata bhI haiM, ataH jisarUpa se bhaviSya kI paryAya haiM usIrUpa se una paryAyoM kA kevalI ko jJAna hai| paryAya sarvathA niyata nahIM hai ata: upadeza va saMyamAdi kA vyavahAra hai| yadi paryAyoM ko sarvathA
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1214 ] [ paM. ratanacanda jaina mukhtArA niyata mAna liyA jAve to upadeza, saMyamAdi va puruSArtha kI nirarthakatA va anAcAra kI pravRtti saMbhava hai| bhagavAna kI vANI binA icchA ke nikalatI hai prataH usameM kisI vyakti vizeSa kA lakSya nahIM hotaa| tipa0a0 4 gAthA 808 va 926 meM jo sAtabhavoM ke dikhane kA kathana hai, usakA abhiprAya yaha haivApikAjala va bhAmaMDala meM sAtabhava likhe nahIM rahate, kintu bhagavAna kI nikaTatA ke kAraNa vApikAjala va bhAmaNDala meM itanA atizaya ho jAtA hai ki unake avalokana se apane sAta bhavoM ke jJAna kA kSayopazama ho jAtA hai| sthUlarUpa se sAtabhavoM ke jJAna kA kSayopazama ho jAne para bhI jisakA usa kSayopazama kI tarapha upayoga nahIM jAtA yA jo sUkSmarUpa se jAnanA cAhatA hai vaha prazna kara letA hai aura divyadhvani ke sunane se usakA svayameva samAdhAna ho jAtA hai / bhagavAna ke mohanIyakarma kA prabhAva ho jAne se ve icchApUrvaka kisI ke prazna kA uttara nahIM dete / -jaM. saM. 27-2-58/VI/ ra. lA. kaTAriyA, kekar3I sRSTi ko prAdi tathA ananta rAzi ke anta ko prasattva ke kAraNa kevalI nahIM jAnate zaMkA-sRSTi anAdi hai aura isakA kabhI anta nahIM hogaa| manuSya jJAna ko apekSA se anAdi hai yA sarvajJa-jJAna kI apekSA se bhI anAdi hai ? sRSTi ko Avi ko sarvajJa jAnate haiM athavA nahIM jAnate / ananta kA aMta sarvajJa jAna lete haiM yA nahIM? sarvajJa ke jJAna kI apekSA 'ananta' sAnta hai yA ananta hI hai? ___ samAdhAna-'sRSTi' anAdi hai' isameM zaMkAkAra ko vivAda nahIM hai, kyoMki sRSTi ko Adi mAnane meM aneka prazna uThate haiM, jaise-kyoM banI ? kisane banAI ? kisase banAI ? kahA~ banAI ? kaba banAI ? ityAdi / ina praznoM kA uttara dene se phira prazna hote haiM-jisane banAI usako kisane banAyA ? jisa padArtha se banI vaha padArtha kisase banA? ina praznoM ke uttara para puna: ye hI prazna ho jAyeMge isaprakAra anavasthA doSa maajaaygaa| atA 'sRSTi saMtatiapekSA anAdi hai' yaha nirvivAda siddha hai| kevalajJAna samyagjJAna hai aura pramANa hai / samyagjJAna usako kahate haiM-jo jJAna padArtha ko jaisA kA taisA jAnatA ho. nayana jAnatA ho, na adhika jAnatA ho aura saMzaya viparIta anadhyavasAya se rahita ho (200 thA. lo0 42 ) ataH kevalajJAna bhI padArtha ko saMzaya, vibhrama, vimoha se rahita jaise kA taisA jAnatA hai| sRSTi bhI eka padArtha hai jisako kevalajJAna saMzaya, viparIta aura anadhyavasAya se rahita jAnatA hai| sRSTi anAdi hai| yadi kevalajJAnI saSTi ko Adi rUpa se jAna le to usakA jJAna viparIta jJAna ho jAyagA aura kevalajJAna meM samyagjJAna ke lakSaNa kA abhAva hone se mithyAjJAna ho jaavegaa| mithyAjJAna hone se apramANika ho jaaygaa| bahuta se yaha mAnate haiM ki "kevalajJAnI sRSTi kI prAdi ko jAnatA hai| yadi kevalajJAnI sRSTi kI prAdi ko na jAne to 'sarvajJatA' kA abhAva ho jAyagA / 'sRSTi anAdi hai' aisA chaprasthoM kI apekSA se kahA gayA hai, maja kI apekSA se to sRSTi sAdi hai|" kintu usakA aisA kahanA sarvajJatA ko nahIM sthApita karatA apita khaMDita karatA hai kyoMki saSTi ko sAdi mAnane se anavasthAdoSa AjAvegA aura sarvajJa kA jJAna viparIta jJAna ho jAne se samyagjJAna nahIM rhegaa| chadmastha va sarvajJa donoM kI apekSA se sRSTi anAdi hai / sRSTi kA anAdipanA saMtati kI apekSA se hai / saMtati kI apekSA sRSTi kA Adi hI nahIM hai, to sarvajJa sRSTi kI Adi ko kaise jAna sakate haiM ? aupacArika ananta kA anta to sarvajJa jAnate haiM, kyoMki vaha rAzi sAnta hai| chadmastha ke jJAna kA viSaya na hone se aura mAtra kevalajJAna kA hI viSaya hone se usa sAnta rAzi ko bhI upacAra se ananta kahA gayA hai|
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1215 kyoMki vaha anantamayI kevalajJAna kA viSaya hai / jo rAzi vyaya hote rahane para bhI samApta nahIM hotI vaha rAzi vAstavika ananta hai | aisI anantarAzi kA anta hai hI nahIM / jisa rAzi kA anta hai hI nahIM usa rAzi ke anta ko sarvajJa kaise jAna sakate haiN| kucha sajjana aisA kahate haiM ki 'sarvajJa vAstavika ( akSaya ) anantarAzi ke anta ko bhI jAnate haiM, anyathA sarvajJatA kA abhAva' ho jAyagA / ' kintu unakA aisA kahanA, sarvajJatA ke abhAva ko siddha karatA hai / jisa rAzi kA anta nahIM hai, usa rAzi ke anta ko kevalajJAna jAnatA hai' isa kathana se 'kevalajJAna' mithyAjJAna ho jAyagA / akSaya prananta rAzi sarvajJa aura chadmastha donoM kI apekSA se 'ananta' hai; 'sAnta' nahIM hai / sarvajJatA ke abhAva ke bhaya se vastusvarUpa kA pranyathA kathana karanA ucita nahIM hai / isa zranyathA kathana meM niyativAda kA kathana bhI garbhita hai / - jaM. saM. 6-11-58/V/ siremala jaina (1) kathaMcit paryAya kramabaddha kahI jA sakatI hai (2) kramabaddhaparyAya sarvathA pUrvanizcayAnusAra nahIM hotI zaMkA- vibhAva yA bhAvabandha kyA yaha kramabaddhaparyAya hai ? samAdhAna - vibhAva yA bhAvabandha ( bhAvakarma ) paryAya haiN| paryAya krama se hotI haiM, ekaguNa kI ekasamaya meM eka se adhika paryAya nahIM hai ataH pUrva paryAya kA nAza ( vyaya ) aura uttaraparyAya kA utpAda pratisamaya hotA rahatA hai / paryAya kramavata haiM / ataH paryAya ( vibhAva ) isa apekSA se kramabaddha kahI jA sakatI hai / zaMkA - kramabaddhaparyAya kyA pUrva nizcayAnusAra hotI hai ? samAdhAna - dharmadravya, adharmadravya, zrAkAzadravya, kAladravya, siddhajIva meM agurulaghuguNa va kAladravya ke nimitta se jo pratisamaya zuddha pariNamana hotA hai yaha niyata hai / apane niyata kramAnusAra hotA rahatA hai, kintu yaha niyama vibhAvaryAya meM sarvathA lAgU nahIM hotA hai, kyoMki vibhAva paryAya meM kAladravya ke atirikta aneka bAhyakAraNa hote haiM / una saba bAhyakAraNoM va aMtaraMga kAraNa ke milane para hI kArya kI utpatti hotI hai, anyathA nahIM / ( AptaparIkSA kArikA kI TIkA ) kArya kA krama, akrama, kAraNa ke krama, akrama anusAra hai - 'kAraNa kramAkramAnuviaftarkArya kramAkramasya / ' kArya kA honA, na honA vilamba se honA va jaldI honA saba kAraNa ke vyApAra para nirbhara hai - ' tad vyApArAdhitaM hi tadbhAvabhAvitvam |' parIkSAmukha 3 / 56 / ataH vibhAva paryAya sarvathA pUrva nizcayAnusAra hotI hai aisI bAta nahIM hai / yadi kramabaddhaparyAya ko sarvathA pUrva nizcayAnusAra mAna lI jAve to tattvopadeza vrata, saMyama, tapa, auSadhi sevana, sarpa-siMha prAdi se bacanA saba vyarthaM ho jAyagA / akAlamRtyu bhI siddha nahIM ho skegii| jisase Agama se virodha A jAyagA / zrI rAjavArtika meM isaprakAra kahA hai- 'jaise amra ke pakane kA niyamarUpa kAla hai / tArte pahile bhI upAya kari kriyA kA AraMbha hote sete, AmraphalAdi ke pakanA dekhiye hai / tase hI prAyubaMdha ke anusAra niyamita maraNakAla te pahile udIraNA ke bala se Ayukarma kA ghaTanA hoya hai / jaise vaidyakazAstra ke jAnane meM catura vaidya, cikitsA meM atinipuNa, vAyu Adi roga kA kAla Ae binA hI pahile vamana virecana Adi prayoga kari nahIM udIraNA ko prApta bhaye zleSmAdika kA nirAkaraNa kare hai / bahuri akAlamaraNa ke prabhAva ke artha rasAyana ke sevana kA upadeza de hai prayoga kare hai| aisA na hoya to vaidyakazAstra ke vyarthapanA tthhre| so vaidyakazAstra mithyA hai nAhIM / yAteM vaidyakazAstra kI sAmarthaM teM akAlamRtyu hai aisA siddha hoya hai / vaidyakazAstra kA prayoga akAlamaraNa na hone ke artha bhI prayoga kare haiM / ' (paM0 pannAlAla nyAyadivAkara kRta anuvAda) / yadi mRtyu kA samaya pUrva nizcita thA to
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1216 ] / paM0 ratanacanda jaina mukhtaar| akAlamRtyu auSadha Adi ke dvArA kase Tala sakatI thI ? paryAya kA honA athavA na honA bAhya-prAbhyaMtarakAraNoM para nirbhara hai| una kAraNoM meM 'kAla' bhI eka kAraNa hai / isa viSaya meM paM0 ToDaramalajI ne isaprakAra likhA hai'tina kAraNa virSe kAlalabdhi vA honahAra to kichu vastu naahiiN| jisa kAla virSe kArya bane, soI kAlalabdhi aura jo kArya bhayA soI honahAra / ( mokSamArgaprakAzaka adhyAya 9) / zrI rAjavAtikajI adhyAya 1 sUtra 3 kI Toka meM kahA hai-'nizcaya kari jo sarvakArya prati kAla iSTa hoya to, pratyakSa ke viSaya svarUpa athavA anumAna ke viSaya svarUpa bAhya-AbhyaMtarakAraNa ke niyama kA virodha Ave hai / bhAvArtha-kAryamAtra kA bhAtmalAbha hai so bAhya tathA prAbhyaMtarakAraNa ke nikaTa hote hoya / tAte mokSa kArya pratikAla hI ko kAraNa kahanA yaha niyama nAhIM saMbhave hai|' ina AgamapramANoM se yaha siddha hai kramabaddhaparyAya sarvathA pUrnanizcayAnusAra nahIM hotii| yadi kramabaddhaparyAya ko sarvathA pUrva nizcayAnusAra mAna liyA jAve to niyativAda kA prasaMga A jAvegA aura niyativAda gRhIta mithyAtva hai| niyativAda kA svarUpa isaprakAra hai-'jaba jaise jahA~ jisa hetu se jisake nAma johonA hai. tabhI taise hI tahA~ hI usI hetu se usI ke dvArA vaha hotA hai| dUsarA koI kucha bhI nahIM kara namosA mAnate haiM ki kramabaddhaparyAya pUrva nizcayAnasAra hotI hai unakI yaha mAnyatA mithyA hai ( paMcasaMgraha gAthA 312) aura isa mAnyatA kA lopa karate haiM kyoki sarvajJa ne kAla va akAla donoM nayoM kA upadeza diyA hai| zaMkA-kramabaddhaparyAya kyA vibhAvabhAva mAnI gayI hai ? samAdhAna-paryAya krama se hotI haiN| paryAya svabhAva va vibhAva donoM prakAra kI hotI haiN| kramabaddhaparyAya pati krama se honevAlI paryAya na kevala svabhAva hI haiM aura na kevala vibhAva hI haiM ataH kramabaddhaparyAya ko mAtra vibhAva mAnanA ucita nahIM hai| zaMkA-zAstroM meM yaha batalAyA hai ki 'kramamAvino paryAyAH, sahabhAvino guNAH' yAnI paryAya kramabhAvI hai| kyA yaha ThIka hai aura kisa AdhAra para hotI haiM ? samAdhAna-eka gaNa yA eka dravya kI paryAya krama se hotI haiM yaha kathana ThIka aura AgamAna kala hai| pratyeka paryAya apane anukUla ataraMga va bahiraMga samarthakAraNoM ke milane para hotI hai. kAraNoM ke abhAva meM nahIM hotii| yadi anukUla samarthakAraNa mileMge to paryAya hoMgI yadi kAraNa nahIM mileMge to paryAya nahIM hogii| 'kAraNa ke abhAva meM kArya ( paryAya ) kI utpatti nahIM hotI' (pa0 kha0 pu0 12 pRSTha 382, aSTasahasrI pRSTha 159 ) / -jaM. saM. 20-11-58/V/ choTAlAla ghelAmAI gAMdhI; aMkalezvara kisI bhI zAstra se krama-niyata paryAya kI siddhi nahIM hotI zaMkA-zrI samayasAra gAthA 308-311 kI TIkA meM isaprakAra likhA hai--'jIvo hI tAvakramaniyamitA. smapariNAmarutpadyamAno' jIva eva nAjIvaH, evamjIvo'pi kramaniyamitAtmapariNAmatpadyamAno'jIva eva na jiivH|' yahA~ para 'kramaniyamita' se kyA kramabaddhaparyAya arthAt pratyeka paryAya kA kAla niyata hai aisA artha nikalatA hai| zrI kAnajIsvAmI isake AdhAra para kramabaddhaparyAya' arthAta niyati kA upadeza dete haiN| isIprakAra zrI pra0 sA0ma02, gApA 7 kI TIkA meM Aye hue 'svAvasare svarUpa pUrvarUpAbhyAmutpannocchannatvAtsarvatra parasparAnusyuti' ina zabdoM se nayA gAthA 21 meM Aye hue 'kramAnupAtI svakAle prAdurbhAva:' zabdoM se kramabaddhaparyAya kA abhiprAya nikAlate haiN| ukta zabdoM se 'kramabaddhaparyAya' kI puSTi hotI hai kyA ?
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1217 samAdhAna-zrI samayasAra gAthA 308-311 kI TIkA meM 'kramaniyamita' zabda kA artha kramavartI hai, kramabaddha nahIM hai / paryAya kramavartI hotI haiM yugapat nahIM hotI ataH TIkAkAra ne 'kramaniyamita' zabda diyA hai / athavA 'niyamita' zabda 'krama' kA vizeSaNa nahIM hai kintu 'prAtmapariNAma' kA vizeSaNa hai jaisA ki paM0 jayacandajI ke artha se vidita hotA hai| paM0 jayacandajI ne isa paMkti kA artha isa prakAra kiyA hai-'jIva hai so to prathama hI aura niyata nizcita apane pariNAma tinikari upajatA saMtA jIva hI hai, prajIva nahIM hai|' ('niyamita' zabda dene kA prayojana yaha hai ki jIva ke pariNAma jIvarUpa hI haiM majIvarUpa nahIM haiN| ) paM0 jayacandajI ne bhAvArtha meM bhI kahA hai-'sarvadravyani ke pariNAma nyAre nyAre haiM' paM. jayacandajI ke zabda jyoM ke tyoM kalakattA se prakAzita samayasAraprAbhUta meM diye hue haiM / ataH zrI samayasAra AtmakhyAti gAthA 308-311 se 'kramabaddhaparyAya arthAt ekAntaniyati' kA siddhAMta siddha nahIM hotaa| zrI pravacanasAra gAthA 7 va 21 adhyAya 2 kI TIkA se bhI 'kramabaddha paryAya' kI puSTi nahIM hotI hai| gAthA 21 meM 'asat utpAda' kA kathana hai| jisa kAla meM jo paryAya utpanna huI hai usase pUrvakAla meM vaha paryAya AvidyamAna thI ataH asat kA utpAda hai| jisakAla meM jo paryAya apane anukUla aMtaraMga va bahiraMga kAraNoM se utpanna hotI hai vaha kAla usa paryAya kA svakAla kahalAtA hai| yahA~ para paryAya ke svakAla se yaha abhiprAya nahIM hai ki pratyeka paryAya kA kAla nizcita hai| gAthA 7 meM yaha batalAyA gayA hai-"utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka hone para bhI dravya satarUpa hai| svabhAva meM nitya avasthita hone se dravya sat hai / dhrauvya-utpAda vinAza kI ekatArUpa pariNAma dravya kA svabhAva hai| pravAhakrama meM pravartamAna dravya ke sUkSma-aMza pariNAma haiM ve pariNAma paraspara vyatireka ( bhinna-bhinna bheda lie hue) haiM, anyathA pravAhakrama nahIM ho sakatA thaa| pariNAmoM kI paraspara vyatirekatA siddha karane ke lie ina paMktiyoM meM yaha kahA gayA hai ki pratyeka pariNAma kA apanA-apanA kAla bhinna hai ataH pratyeka pariNAma apaneapane kAla para utpanna hotA hai usasamaya pUrva pariNAma nAza ho jAte haiN| yadi usasamaya pUrvapariNAma nAza na ho to pariNAmoM meM vyatirekatA nahIM ho sktii| yahA~ para 'svAvasare' kA artha 'niyatakAla' nahIM hai| aMtaraMga aura bahiraMga nimittoM se jisa avasara yA kAla meM jo paryAya pragaTa ho gaI vaha hI usaparyAya kA kAla hai| paM. ToDaramalajI ne bhI mokSamArgaprakAzaka meM aisA hI kahA hai-'kAlalabvi vA honahAra to kichu vastu naahiiN| jisa kAla viSa kArya banai soI kAlalabdhi aura jo kArya bhayA soI honahAra / ' zrI pravacanasAra ke pariziSTa meM zrI amRtacandrAcAryadeva ne kahA hai 'Atmadravya akAlanaya se jisakI siddhi samaya para prAdhAra nahIM rakhatI aisA hai, kRtrima garmI se pakAye gaye prAmraphala kI bhAMti / ' zrI AcArya akalaMkadeva ne bhI zrI rAjavAtika meM isIprakAra kahA hai-bhavya ke niyamita kAla kari hI mokSa kI prApti hai aisA kahanA bhI anavadhAraNarUpa hai, jAta karma kI nirjarA ko kAla niyamarUpa nahIM hai, bhavyani ke samasta karma kI nirjarA pUrvaka mokSa kI prApti meM kAla kA niyama nahIM saMbhava hai| koI bhavya to saMkhyAta kAla kari prApta ho gaye, koI asaMkhyAtakAla kari aura koI anantakAla kari siddha ho gye| bahuri anya koI bhavya haiM te anantakAla kari ke bhI siddha na hoMyage / tAte niyamitakAla hI kari bhavya ke mokSa kI utpatti hai, aisA kahanA yukta nAhI, aisA jAnanA / niyamitakAla hI kari mokSa hai, yaha kahanA yukta nhiiN| nizcaya kari jo sarvakArya pratikAla iSTa hoya to pratyakSa ke viSaya svarUpa athavA anumAna ke viSaya svarUpa bAhya prAbhyatara kAraNa ke niyama kA virodha Ave ( zrI rAjavAtika adhyAya 1, sUtra 3 svargIya paM0 pannAlAla nyAyavivAkara kRta anuvAda hastalikhita pR0 115.116) / " zrI rAjavAtika adhyAya 2 sUtra 53 kI TIkA meM bhI praznottararUpa isaprakAra "prazna-Ayu baMdha meM jitanI sthiti par3I hai, tAkA aMtima samaya Aye binA maraNa kI anupalabdhi hai, jAta kAla
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1218 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra / Aye binA kArya hoya nAhIM, tAta Ayu ke apavartana kahanA nAhIM saMbhave hai ? uttara-aisA kahanA ThIka nAhIM hai, jAta prAmraphala Adi kI jyoM aprAptakAla vastu kA udIraNA kari pariNamana dekhie hai| jaise Ama kA phala pAla meM diye zIghra pake hai, taise kAraNa ke vazateM, jitanI sthiti ko liye Ayu bAMdhyA thA, tAkI udIraNA kari apavartana hoya pahale hI maraNa ho jAya / cikitsA meM atinipuNa maidya akAlamaraNa ke abhAva ke artha rasAyana ke sevana kA upadeza kare hai. prayoga kare hai, aisA na hoya to maidyakazAstra ke vyarthapaNA Thahare hai kintu maidyazAstra mithyA hai naahiiN| akAlamRtyU ko dUra karane artha cikitsA dekhiye hai|" ina prAgamapramANoM se spaSTa hai ki pratyeka paryAya kA koI niyatasamaya ho aisA nahIM hai, kintu bAhya aura aMtaraMgakAraNoM ke anusAra kArya kI utpatti hotI hai| zrI samayasAra va pravacanasAra yA unake TIkAkAra ne yaha nahIM kahA ki pratyeka dravya kI pratyekaparyAya kA kAla niyata hai, kyoMki ve vItarAga guru the ataH mAgama viruddha kaise upadeza de sakate the| -jai. saM. 15-1-59/V/ sopacaMda amathAlAla zAha kalola (gujarAta) uparyukta zaMkA ke sambandha meM paM0 munnAlAlajI rAMdhelIya, nyAyatIrtha, sAgara dvArA bhejA gayA samAdhAna isaprakAra hai-saM0 samayasAra gAthA 308 AtmakhyAti TIkA meM aisA uddharaNa hai| usake artha evaM rahasya meM kucha vivAda sA hai| zrI kAnajIsvAmI aura paNDitavarga bhinna-bhinna artha lagAte haiN| yadyapi kSAyopazamikajJAna meM yaha asambhava nahIM hai parantu satya vahI hai jo Agama pora yukti se puSTa hokara anubhava meM utara jaane| usameM pakSapAta ko guMjAyaza nahIM rahatI, na rahanA caahiye| buddhi kA koI ThekA nahIM hai / prAdi prAdi / merI samajha meM pUrvokta vAkyoM kA ( zabdoM kA ) artha isa taraha AtA hai ki jIvadravya vA ajIvadravya sabhI kA pariNamana ( pariNAma yA paryAya ) do taraha kA hotA hai ( 1 ) kramika ( 2 ) niyamita / arthAt 1 kramabaddha (kramavartI) 2 niyamabaddha ( niyamavartI ) / so kramabaddha yA kramika use kahate haiM jo krama se ho yAne bhUta-vartamAnabhaviSyata ( utpanna-utpadyamAna-utpatsyamAna ) ke rUpa meM ho| jaisAki hotA rahatA hai-zA niyamabaddha yA niyamita use kahate haiM jo usIdravya kA usI meM ho ( niyata yA nizcita pariNAmarUpa ) jaise jIva vya kA jIva meM. jIvadravya kA ajIvadravya meM hotA rahatA hai| anya kA anya meM nhiiN| so aisA ubhayarUpa pariNAma jIvadravya meM evaM ajIvadravya meM sadaiva honA pAyA jAtA hai| aura nizcaya meM svataH siddha hai| vyavahAra meM parataH (nimitta se ) siddha kahate haiM / basa, yahI kramabaddha yA kramika tathA niyamita yA niyamabaddha paryAya kA artha hai| na ki usakA artha niyatavAda ( niyatakAla ) yA ekAntavAda hai, jaisAki bahudhA binA vicAre samajhe, loga yadvAtadA artha kara dete haiM / mUla meM zabdabheda bhI hai-niyamitazabda hai, niyatazabda nahIM hai| yaha tattvavicAra bar3A gahana hai, isameM kaThinAI se praveza hotA hai / so jaba yathArtha meM bhItara praveza hotA hai tabhI usako syAdvAdarUpa milatA hai tathA ekAMtavAda haTa jAtA hai| noTa-isI prakAra samAdhAna pravacanasAra kI gAthA naM07, adhyAya 2 tathA rAjavAtika ke uddharaNoM bhI samajhanA upayukta hogaa| isake sivAya niyatakAla mAnane para sabase bar3I hAni zrI kAnajIsvAmI ko hI hogii| isaliye ki ve svayaM nimittakAraNoM ko akiMcitkara mAnate haiM / upAdAnakAraNa ko hI mukhya sargasva kahate haiN| taba niyatakAla mAnane para kAladravya bhI nimittakAraNarUpa mukhya siddha ho jAvegA / evaM vaha kiMcitkara Thahara jaaegaa| ityAdi doSotpatti hogii| 1. parvaparyAya kA vyaya va uttaraparyAya kA utpAda kAlika krmruup|
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1219 kramabaddhaparyAya athavA niyativAda ekAnta mithyAtva hai zaMkA-zrI kAnajIsvAmI ne varSa 8 aMka 3 ke Atmadharma pRSTha 49.50 para isaprakAra kahA hai-'aho ! dekho to sahI ! kramabaddhaparyAya ke nirNaya meM kitanI gaMbhIratA hai ! dravya kI paryAya parase phira jAtI hai yaha bAta to hai nahIM, parantu dravya svayaM apanI paryAya ko kramabaddha ke niyama viruddha pheranA cAhe to bhI vaha phira sakatI nhiiN|' zrI kAnajosvAmI kA ukta kathana kyA samIcIna hai ? samAdhAna-zrI kAnajIsvAmI kA upayukta kathana samyaka nahIM hai, kintu 'niyativAda' ekAntamithyAtva kA poSaka hai| zrI paMcasaMgraha meM ekAnta mithyAtva ke kathana ke prakaraNa meM niyativAda ekAntamithyAtva kA svarUpa isa prakAra kahA hai-"jaba jaisA jahA~ jisa hetu se jisake dvArA jo honA hai| tabhI taise hI vahA~ hI usI hetu se usI ke dvArA vaha hotA hai| yaha saba niyati ke adhIna hai| dUsarA koI kucha bhI nahIM kara sakatA / / 312 // " zrI kAnajIsvAmI ke kramabaddhaparyAya ke siddhAnta meM aura niyativAda ke siddhAnta meM koI antara nahIM hai mAtra zabdabheda hai| isaprakAra ke mithyAtva ke pracAra se jIva puruSArthahIna ho rahe haiM aura unakA akalyANa ho rahA hai| eka sajjana ne jo zrI kAnajIsvAmI ke bhakta haiM aura kramabaddhaparyAya para aTala zraddhA rakhate haiM, zrI jinamadira meM prAnA chor3a diyaa| jaba anya sajjanoM ne maMdira meM Ane ke lie unase preraNA kI to uttara yaha milA ki kramabaddhaparyAya ke anusAra saba kArya hote haiM, maiM usameM heraphera kaise kara sakatA haiN| -jeM. saM. 22-1-59/V/ so. a. zAha, kalola, gujarAta (1) moTara apanI yogyatA se nahIM rukatI, kintu peTrola ke prabhAva se rukatI hai (2) "sarvajJa ne sabako jAnA" isakA khulAsA zaMkA-'vastuvijJAnasAra' meM zrI kAnajIsvAmI ne likhA hai ki moTara peTrola samApta hone ke kAraNa nahIM rukatI hai, apitu moTara rukane kI yogyatA usasamaya hone se moTara rukatI hai / bhagavAnasarvajJa ke jJAna meM bhaviSya jaisA pratibimbita hotA hai, vaisA hI bhaviSya meM hogA bhii| usameM parivartana nahIM hogaa| hamaloga bhI mAnate haiM ki bhagavAna ke jJAna meM jo pratibhAsita hapA hai usase bhinna nahIM hogaa| phira kAnajIsvAmI kA virodha kyoM? samAdhAna-saMsAra meM pratyeka kArya apane antaraGga aura bahiraGga kAraNoM ke milane para hotA hai| binA kAraNa ke koI bhI kArya nahIM hotaa| yadi kAraNa ke binA kArya hone lage to atiprasaGgadoSa A jaayegaa| (Sa. kha. pu. 12, pR0 382, AptaparIkSA pR0 247, AptamImAMsAkArikA 21, aSTasahasrI pR0 159) / yadi upAdAnakAraNa hI kArya meM sahakArIkAraNa bhI ho jAve to loka meM jIva aura pudgalamAtra do hI dravya raha jaayeNge| kyoMki, dharmAdidravyoM kA jo gati Adi meM sahakArIkAraNa hai, kyA prayojana raha jAvegA (paM0 kA0 gA0 24 para zrI jayasenaAcAryakRta TIkA)? yadi upAdAnakAraNa hI svayaM apanA sahakArIkAraNa bhI ho jAve to dUsarA doSa yaha AvegA ki nitya hI kArya hotA rahegA, kyoMki, upAdAna aura sahakArIkAraNoM ke hone para kArya avazya hotA hai| ataH moTara ke calane yA rukane meM anya koI sahakArIkAraNa nahIM hai to moTara nitya calanA cAhie yA rukA rahanA cAhie / kAraNa ke sadbhAva meM kArya kA honA kAraNa ke vyApAra ke AdhIna hai (prameyaka sUtra 59) jaba moTara calatI hai taba moTara meM peTrola avazya hotA hai aura peTrola ke abhAva meM moTara nahIM cltii| isaprakAra peTrola kA moTara ke calane ke sAtha anvaya-vyatireka hai / anvaya aura vyatirekake dvArA hI kAryakAraNabhAva supratIta hotA hai (AptaparIkSA pR0 40-41) / yadi yaha mAna liyA jAve ki peTrola ke abhAva ke kAraNa binA hI moTara rukI
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1220 ] [ paM0 ratanacanda jaina mustAra to moTara kA rukanA akAraNa ho gyaa| jisakA koI kAraNa ( hetu ) nahIM hotA aura maujUda hai vaha nitya hoto hai / sat aura kAraNarahita ko nitya kahate haiM ( AptaparIkSA pRSTha 4 ) moTara kA rukanA paryAya hai ataH vaha nitya nahIM hai| isaliye moTara ke rukane meM peTrola kA abhAva hai| yogyatA - moTara rukane kI yogyatA rukane se pUrva meM thI yA moTara rukane ke pazcAt bhAI ? yadi moTara meM rukane kI yogyatA pUrva meM hI thI to usa samaya moTara kyoM calatI rahI ? yadi moTara rukane ke pazcAt yogyatA AI to usa yogyatA ne kyA kiyA, kyoMki moTara to pUrva meM hI ruka cukI thI / yadi moTara rukane kI yogyatA aura moTara kA rukanA ye donoM paryAya eka sAtha utpanna huI to ekadravya kI do paryAya ekasamaya meM nahIM hotI / paryAya kramavartI hotI haiM / moTara meM rukane kI yogyatA nitya hotI hai yA anitya / yadi nitya hai to moTara nitya hI rukI rahanI caahie| yadi anitya hai to usa yogyatA kA utpAda kisa kAraNa se huaa| yadi binA kAraNa utpAda hone lage to 'gadhe ke sIMga' ke bhI utpAda kA prasaMga A jaayegaa| prathavA gehUM ke bone para jo ugane kA prasaMga A jAyegA | ataH utpAda niHkAraNa nahIM hotaa| kahA bhI hai- 'ubhayanimittavazAdbhAvAntarAvAptirutpAdanamutpAdaH ' (sa0 si0 [a05, sU0 30 kI TIkA ) artha - ubhayanimitta ( bAhya abhyantara prathavA upAdAna nimitta ) vaza se bhAvAntara ( navIna bhAva ) kI utpatti ko utpAda kahate haiN| jisakA utpAda hai usakA vyaya bhI hotA hai vyaya bhI niHkAraNa nahIM hotA ( AptamImAMsAkArikA 24, paM0 jayacandajIkRta bhASA TIkA pR0 34 ) / ataH moTara meM rukane kI yogyatA utpanna huii| vaha bhI binA kAraNa nahIM huI, kintu usameM bhI peTrola kA prabhAva kAraNa huA / 'vastu vijJAnasAra' meM zrI kAnajIsvAmI ne jo yaha likhA hai ki 'moTara peTrola samApta hone ke kAraNa nahIM rukatI hai|' yaha likhanA Agama va yukti se viruddha hai evaM upahAsa ke yogya hai / sarvajJa sarva prathama to yaha bAta hai ki sarvaMza kA jJAna padArtha ke pariNamana meM kAraNa nahIM hai, kintu padArtha kA pariNamana sarvaza ke jJAna ko kAraNa hai ( ja0 0 50 1) padArtha kA pariNamana sarvajJa- jJAna ke AdhIna nahIM hai| kintu pratyeka padArthaM apane-apane aMtaraMga va bahiraMga nimittoM ke AdhIna pariNamatA hai| ataH 'sarvajJajJAna ke kAraNa moTara rukI yA moTara meM rukane kI yogyatA AI' aisA kahanA kArya kAraNabhAva kI nAsamajhI hai / sarvadravya ko aura unakI saparyAyoM ko sarvajJa vyavahAra athavA upacAranaya se jAnatA hai, aisA zrAgamavAkya hai aura isameM kisI ko vivAda bhI nahIM hai| yadi yaha mAnA jAye ki sarvajJa sarvadravya aura sarNaparyAyoM ko nahIM jAnatA to sarvajJa kA prabhAva ho jAyegA, kintu 'sargaza hai' aisA hetu dvArA Agama meM siddha kiyA jA cukA hai aura sarvajJa ke prabhAva kA khaNDana kiyA gayA hai kevalajJAna, samyagjJAna hai yataH sarvajJa padArtha ko hIna adhika nahIM jAnate kintu jisarUpa padArtha hai usarUpa hI jAnate haiM / sarva padArtha ko jAnane kA yaha artha nahIM hai ki sarvajJa ne samasta prAkAzadravya ko jAna liyA arthAt alokAkAza kA anta jAna liyaa| kyoMki pralokAkAza ananta hai usako sAMtarUpa se sarvajJa kaise jAna sakate haiN| isaprakAra saparyAyoM ko jAnane kA bhI yaha artha nahIM ki sarvajJa pratyekadravya kI sampUrNa paryAya ko jAna le, kyoMki, dravya anAdi anaMta hai sampUrNaparyAya jAnane se dravya sAdi-sAnta ho jAtA hai| mataH sarvajJa anAdi anaMta padArtha ko sAdi sAntarUpa kaise jAna sakate haiN| aisA bhI nahIM hai ki prAkAza grasvajJAna kI apekSA anaMta hai aura sargajJajJAna kI apekSA sAnta ho athavA pratyeka dravya kI paryAyeM chadmasthajJAna kI apekSA manAdi-ananta ho, kintu sargazajJAna kI apekSA sAdisAnta hoM / drazya nityamanitya hai sarvajJa bhI nisya anityarUpa se jAnate haiM, mAtra nityarUpa yA mAtra pranityarUpa hI nahIM jAnate isoprakAra kAla va prakAlanaya kI apekSA paryAva niyata va aniyata hai| sarvajJa bhI niyata aniyatarUpa se jAnate haiN| sarvajJajJAna meM paryAya niyata hoM aisA nahIM hai| ekAntaniyata (arthAt jisasamaya jo honA hai usasamaya vaha avazya hogA usameM koI kucha bhI parivartana nahIM kara
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1221 sakatA) ke siddhAMta ko jinaprAgama meM mithyAtva kahA hai ( paJca0 zlo0 312, prathama adhyAya pR0 110; go0 ka0 gAthA 882) ataH aisI mAnyatA ki 'sanadravyoM ko bhaviSya kI sarnaparyAya niyata haiM usameM parivartana nahIM ho sakatA' manuSya ko puruSArthahIna kara detI hai| pratyeka manuSya apane puruSArtha dvArA karmoM ko nAzakara mokSa prApta kara sakatA hai / mokSa jAne kA koI kAla niyata nahIM hai / ( rA. vA. ma. 1, sUtra 3 ko TIkA ) -jai. saM. 5.3-59/VI/ rAmakalAza, paTanA (1) paryAyeM kathaMcit miyata va kathaMcit aniyata haiM (2) paramANu kathaMcit niravayava tathA kathaMcit sAvayava (3) "samaya" kathaMcit niravayava kathaMcit sAvayava zaMkA-jaba kevalajJAnI ne pratyekadravya kI bhaviSya va bhUta kI saba paryAyoM ko jAna liyA hai to kevalajJAnI ne jisa samaya jisaparyAya ko dekhA hai usasamaya usadravya ko vaha paryAya hI hogii| phira sarvathA kramabaddha paryAya mAnane meM kyA hAni hai ? samAdhAna-'kramabaddha paryAya kA zabda kisI bhI di. jaina Agama meM nahIM hai| prAyaH sabhI mahAna prAcAryo ne yaha kathana kiyA hai ki kevalajJAnI pratyekadravya kI samastaparyAyoM ko jAnate haiM, kintu phira bhI kisI AcArya ne kramabaddhaparyAya kA kathana kyoM nahIM kiyA ? prAgama meM 'niyati' kA kathana avazya pAyA jAtA hai jise kevalajJAnI ne apanI divyadhvani meM ekAntamithyAtva kahA hai| isa divyadhvani ke anusAra gaNadhara mahArAja ne dvAdazAMga ko racanA kI hai, jisake bArahaveM dRSTivAda aMga ke 'sUtra' nAmaka adhikAra ke tIsare adhikAra meM niyati' paramata kA khaMDana hai|' isa 'niyati' kA svarUpa isa prakAra batalAyA hai-"jaba jaise jahA~ jisa heta se jisake dvArA jo tabhI taise hI, vahA~ hI, usI hetu se usIke dvArA vaha hotA hai / yaha sarva niyati ke adhIna hai dUsarA koI kucha bhI nahIM kara sktaa| ( saMskRta paMcasaMgraha a0 1 zloka 312; go0 ka0 gA0 882, prAkRta paMcasaMgraha pR0 547 / ) yadi kevalajJAnI ne pratyekadravya kI paryAyoM ko sarvathA 'niyatarUpa' se dekhA hotA to ve 'niyati' ko ekAnta mithyAtva kyoM kahate / isase siddha hai ki kevalajJAnI ne paryAyoM ko kathaMcit niyatirUpa aura kathaMcit aniyatirUpa dekhA hai| yadi kahA jAya ki svAmikAtikeyAnuprekSA gAthA 321.322 meM 'niyati' kA upadeza diyA gayA hai| so yaha bhI ThIka nahIM hai| vahA~ para samyagdRSTi ko vyaMtara prAdi kudevoM ke pUjane ke niSedha ke liye yaha batalAyA gayA hai ki "koI bhI vyaMtara Adika kisI jIva kA upakAra yA apakAra nahIM kara sakatA, zubha yA azubhakarma ho jIva kA upakAra yA apakAra karate haiM | vyaMtara Adi yadi jIva ko lakSmI Adi de sakate haiM to phira dharmAcaraNa ke dvArA zubha karma se kyA lAbha ? (gAthA 316.320) / dhyaMtara Adi kSudradeva hI nahIM kintu bar3e-bar3e indra yA svayaM jinendra bhI usa sukha-du kha ko TAlane meM asamartha haiM ( gAthA 321-322 ) / ' kyoMki koI bhI anyajIva ke karmoM meM 1. aTThAsI-ahiyAresu ghauNhamAhiyArANamasthi Ni so| paThamo abaMdhayANaM vidiyo terAsiyANa boddyo| tadiyo ya NiyaDa-pakkhe havaDa yauttho sasamyammi /
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1222 ] [ 50 ratanacanda jaina mukhtaar| parivartana karane meM asamartha hai| kintu vaha jIva svayaM to apane karmoM meM zubha yA azubha pariNAmoM ke dvArA utkarSaNa apakarSaNa athavA saMkramaNarUpa parivartana kara sakatA hai / ataH gAthA 321-322 meM eka bhI zabda aisA nahIM likhA gayA ki jaisA jinendra ne dekhA hai vaisA avazya hogaa| kyoMki svAmikAtikeyAcArya jAnate the ki aisA likha dene se usa ekAntaniyati kA prasaMga AjAyagA, jisa ko dvAdazAMga ke dRSTivAda aMga meM ekAMtamithyAtva kahA hai| samyagdarzana pariNAmoM ke dvArA yaha jIva anantAnanta saMsAraparyAyoM ko kATakara arthAt miTAkara; ardhapudgalaparivartanamAtra kara detA hai (dha0 pu07 pR. 11, 14, 15, paM0 kA0 gA0 20 para zrI jayasenAcAryakRta ttiikaa|') kisI bhI di0 janAgama meM ekAntamithyAtva kA samarthana nahIM milegaa| zrI amRtacandrAcArya ne paMcAstikAya kA maMgalAcaraNa karate hue dUsare zloka meM kahA hai ki jainasiddhAntapaddhati kA prANa 'syAtkAra' hai tathA samayasAra gAthA 5 ko TIkA meM bhI jinAgama 'syAt' pada se mudrita kahA hai| phira aise jinAgama meM sarvathAniyati ( kramabaddhaparyAya ) kA samarthana kaise ho sakatA hai| yadyapi paramANu niravayava hai, kyoMki vaha bhedA nahIM jA sakatA aura na usase choTA koI anya pudgaladravya hai phira bhI kevalajJAna meM pratyakSarUpa se aura zrutajJAna meM parokSarUpa se vaha paramANu sAvayavarUpa se pratibhAsita hotA hai. kyoMki yadi paramANu ke uparima, adhastana bhAga na hoM to paramANu kA hI prabhAva ho jAyagA / vivakSita paramANu ko pUrva kI ora eka anya-paramANu ne sparza kiyA, pazcima kI aora dUsare anya paramANu ne sparza kiyA, uttara kI ora tIsare anya paramANu ne sparza kiyA, dakSiNa kI ora cauthe anya paramANu ne sparza kiyA, Upara kI ora anya pA~caveM paramANu ne sparza kiyA, nIce kI ora anya chaThe paramANu ne sparza kiyaa| isaprakAra eka hI vivakSita paramANu ke chaha vibhinna bhAgoM ko chaha bhinna-bhinna anya paramANuoM ne sparza kiyA hai| ye bhAga kalpitarUpa bhI nahIM haiM, kyoMki paramANU meM ye bhAga upalabdha hote haiN| kevalajJAna tathA zratajJAna meM ina avayavoM ke pratibhAsamAna hone para bhI kyA paramANu sarvathA sAvayava hogyaa| yadi paramANu ko sarvathA sAvayava mAnA jAyagA to paramANu ko niravayava kahanevAle jinAgama se virodha aavegaa| ataH paramANu kathaMcit niravayava aura kathaMcit sAvayava hai aura aisA hI kevalajJAnI ne dekhA hai, kyoMki vastu anekAntAtmaka hai / (dha0 pu. 14 pR0 56-57 ) / yadyapi 'samaya' vyavahArakAla kA sabase choTA aMza hone se pravibhAgI hai tathApi jaba pudgalaparamANu tIvra- ' gati se usa ekasamaya meM caudaharAjU gamana karatA hai taba usa pudgalaparamANu ke caudaharAjU ke asaMkhyAtapradezoM meM se pratyeka pradeza ko sparza karane kA bhinna-bhinnakAla arthAt 'samaya' ke aMza, kevalajJAna meM pratyakSarUpa se aura zrutajJAna meM parokSarUpa se pratibhAsamAna hotA hai| kevalajJAna meM 'samaya' ke vibhAgI pratibhAsamAna ho jAne se kyA ukta 'samaya' sarvathA vibhAgI hogyaa| yadi 'samaya' ko sarvathA vibhAgI mAnA jAvegA to avyavasthA ho jAyagI tathA avibhAgI kahanevAle Agama se virodha AvegA / prataH 'samaya' kathaMcit avibhAgI, kathaMcit savibhAgI hai, aisA mAnanA samyak anekAnta hai| __ isIprakAra paryAyoM ko bhI kathaMcit niyatirUpa kathaMcit aniyatirUpa mAnanA samyak anekAnta hai aura sarvajJa ne bhI isIprakAra dekhA va jAnA hai / rA. vA0 a0 1 0 3 kI TIkA meM yaha prazna uThAyA gayA ki 'bhavyajIva apane samaya ke anusAra hI mokSa jaaygaa| yadi samaya ( niyatakAla ) se pUrva mokSaprApti kI saMbhAvanA ho tabhI adhigamasamyakttva kI sArthakatA 1; yathA veNudaNDo vicita-citraprakSAlane kRte zuddho bhavati tathA ayaM jIvopi ..."
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1223 hai' isakA uttara dete hue mahAnAcArya akalaMkadeva likhate haiM- 'bhavyoM kI karmaniza kA koI samaya nizcita nahIM hai aura na mokSa kA hI / ataH bhavya ke mokSa ke kAlaniyama kI bAta ucita nahIM hai| yadi sabakA kAla hI kAraNa mAna liyA jAya to bAhya aura AbhyaMtara kAraNa sAmagrI kA hI lopa ho jAyagA / ' zrI akalaMkadeva yaha bhI jAnate ye ki 'kevalajJAnI tInakAla kI paryAyoM ko jAnate haiM; jaisA ki unhoMne rA0 vA0 a0 eka sUtra 29 kI TIkA meM kahA hai, phira bhI unhoMne yaha spaSTa zabdoM meM kahA ki 'bhanyajIva ke mokSaprApti kA koI samaya nizcita nahIM hai' dhAgamavAkya itane spaSTa hone para bhI jo ekAnta kramabaddhaparyAya kA DaMkA bajA rahe haiM ve vicAra kareM ki unako digambara jainAgama para zraddhA hai yA nahIM / - pa. ga. 29-11-62 / VIII / DI. ela. zAstI sarvathA "kramabaddhaparyAya", yaha mithyA ekAnta hai zaMkA--' vastu anekAntAtmaka ho hai' yaha bhI to ekAnta huaa| bhale hI Apa apane ko anekAntavAdI kahate hoM, vAstava meM to Apa bhI ekAntavAdI haiM, phira ekAnta ko sarvathA mithyA kyoM kahate ho ? samyagekAnta kA kathana bhI to bhI samantabhadrAcArya ne kiyA hai| jisaprakAra 'sarvathA anekAnta hai,' isa ekAnta ko samyagekAnta kahate ho, usIprakAra sarvathA kramabaddha paryAya ko samyagekAnla kyoM nahIM mAna lete ? samAdhAna - pranekAnta ko sarvadhA ekAntarUpa kahanA ucita nahIM hai, kyoMki anekAnta bhI pramANa aura naya se siddha hotA huA anekAntarUpa hai, pramANa kI apekSA vaha anekAntarUpa hai aura arpitanaya kI apekSA ekAntarUpa bhI hai / gRhasvayambhU stotra zloka 103 / vastu pramANa kI apekSA nitya-anizvarUpa anekAntAtmaka hai kintu vahI vastu dravyAthikanaya kI mukhyatA se nitya hI hai aura paryAyArthikanaya kI mukhyatA se anitya hI hai| pramANa sakalAdeza aura nae vikalAdeza hai' nitya- anitya ubhayarUpa pramANa kA viSaya hai kintu kevala nitya athavA kevala anitya, yaha naya kA viSaya hai / pratA pramANa kI apekSA vastu nitya-anityAtmaka hai yaha to anekAnta hai, kyoMki isameM paraspara do virodhI dharmoM kA grahaNa hai| dravyAvikanaya kI apekSA vastu 'nitya' hI hai yaha samyanekAnta hai, kyoMki dravyAcikanaya kA viSaya mAtra 'nitya' hai prata dravyAcikanaya 'anizyatA' ko grahaNa karane meM asamartha hai| yadi dravyAthika naya kA viSaya bhI nispa anitya ho jAya to pramANa va naya meM koI antara nahIM rahegA athavA paryAyArthikanaya kA koI viSaya na rahane se paryAyArthikanaya ke abhAva kA prasaMga AvegA / paryAyArthikanaya kA abhAva hai nahIM, kyoMki sarvajJa ne do naya kahe haiMyAcika aura paryAyArthika ( paMcAstikAya gApA 4 samaya vyAkhyA TIkA ) yadi ityAdhikanava kI apekSA binA 'dravya nitya hI hai' aisA kahA jAyagA to vaha midhyA ekAnta ho jaaygaa| isIprakAra vinA kisI apekSA ke 'paryAya kramabaddha' arthAt niyata haiM aisA kahanA bhI mithyA ekAnta hai samyagekAnta nahIM hai| yadi yaha kahA jAya ki kevalajJAna kI apekSA se paryAyeM kramabaddha arthAt niyata haiM, so yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki kevalajJAna pramANa hai aura pramANa sakalAdeza hai, usakI apekSA to paryAyeM niyata zraniyata ubhayAtmaka hoMgI, mAtra niyata ( kramabaddha ) nahIM ho sakatIM / kevala niyata vikalAdeza hone se naya kA viSaya hai| paryAyoM ko kevala niyata kahane ke lie kisI naya kI zaraNa lenA hogA aura yadi vaha naya apane pratipakSanaya se nirapekSa hai to vaha 1. sakalAdeza: pramANAdhIna: vikalAdezo nayAdhInaH / ( sa. si. a. 1 )
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1224 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra / naya bhI mithyA hogA / ataH samyagekAnta ke liye bhI arpitanaya kI apekSA se niyata ( kramabaddha paryAya ) aura anapitanaya kI apekSA se aniyata ( akramabaddha paryAya ) svIkAra karanA hogA / aniyata ( kramabaddhaparyAya ) nirapekSa niyata kramabaddhaparyAya ) mithyA ekAnta hai / bhrataH mithyA ekAnta kA durAgraha chor3akara jaina dharma ke mUla siddhAnta anekAnta athavA pratipakSa sApekSa samyagekAnta kI zraddhA grahaNa karane se samyagdarzana kI prApti ho sakatI hai / zaMkA- 'kramabaddha paryAya' paryAya nAzavAna hai, aisA ekAnta hai to phira paryAya niyata ( kramabaddha ) hai aisA bhI ekAnta kyoM nahIM mAna lete ? samAdhAna - ' paryAya nAzavAna hai' aisA sarvathA nahIM hai arthAt aisA ekAnta nahIM hai ki ' paryAya nAzavAna hai / ' kucha paryAyeM 'anAdi zrananta' haiM, jaise prakRtrima caityAlaya sudarzanameru Adi pudgala kI paryAyeM, abhavyatva jIva ko paryAya / kucha paryAyeM sAdi-ananta bhI haiM, jaise siddhaparyAya Adi / kucha paryAyeM sAdi- sAnta haiM; unameM se kucha paryAyeM eka samayavartI haiM aura kucha paryAyeM saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta samayavAlI haiN| zrI vIrasenAcArya ne bhI kahA hai " prabhavyatva jIva kI vyaMjanaparyAya bhale hI ho, para sabhI vyaMjanaparyAya kA zravazya vinAza honA cAhiye, aisA koI niyama nahIM hai / kyoMki aisA mAnane se ekAntavAda kA prasaMga A jAyagA / " ( dha0 pu0 7, pR0 178 ) paryAya kA vinAza avazya honA cAhiye, jaba aisA bhI ekAnta nahIM hai; phira paryAyoM kA krama niyata ( kramabaddha ) honA cAhiye aisA ekAnta kaMse svIkAra kiyA jA sakatA hai| jaina prAgama meM ghapekSA binA ekAnta ko to midhyAekAnta kahA hai / anekAnta jainAgama kA prANa hai / kramabaddha paryAya mAnane para Ane vAle doSa: - ja. ga. 20-12-62 / / DI. ela. zAstrI (1) vyasana tyAga ke upadeza kI anAvazkatA (2) dravyAnuyoga va caraNAnuyoga kI vyarthatA (3) zrakAlanaya va zraniyati naya kA prabhAva ( 4 ) pranyAya poSaNa kA prasaMga (5) zralocana pratikramaNa Adi kA prabhAva zaMkA -- kevalajJAnI ne jisapadArtha ko jisasamaya, jisasthAna para jisakedvArA sevana honA dekhA hai vaha padArtha usI samaya usI sthAna para usIke dvArA avazya bhogA jAyagA / usako koI bhI nivAraNa karane meM samartha nahIM hai arthAt dAne-dAne para mohara hai| taba madya, mAMsa, madhu Adi ke tyAga se kyA lAbha ? kevalI ne hamAre dvArA jisa - mAMsa-madhu Adi kA sevana jisa samaya jisa sthAna para honA dekhA hai, usa madya mAMsa Adi kA hamAre dvArA usI samaya usI sthAna para sevana avazya hogA / usa sevana ko hama tyAga ke dvArA nivAraNa nahIM kara sakate / hamArI saba pariNati kevalajJAna ke dvArA niyata ho cukI hai phira bAhyavastu kA tathA antaraMga rAgadveSa kA tyAga karanA hamAre vaza meM kaise hai ?
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1225 samAdhAna-zaMkAkAra ne tyAga na karane ke liye jo hetu diyA hai yadyapi vaha sthUladRSTi se ucita pratIta hotA hai| kintu sUkSmadRSTi se vicAra karane para usameM koI sAra nahIM hai / zaMkAkAra kA siddhAnta svIkAra kara liyA jAve to caraNAnuyoga kA upadeza nirarthaka ho jAyagA / caraNAnuyoga kA hI nahIM, kintu dravyAnayoga kA upadeza bhI akiMcit kara ho jAyagA, kyoMki jisa jIva ko jisasamaya jisa sthAnapara samyagdarzana honA hai, usa jIva ko usosamaya usI sthAna para samyagdarzana avazya hogA usase pUrva yA usake pazcAt nahIM ho sktaa| padArtha anekAntasvarUpa hai / paryAyoM meM bhI sarvathA ekAnta ghaTita nahIM hotaa| yadi kahA jAve ki saba hI paryAya nAzavAna haiM to aisA bhI ekAnta nahIM hai kyoMki pudgala kI meru paryAya anAdi-ananta hai| siddha paryAya sAdiananta hai ityAdi / kahA bhI hai-"anAdinitya paryAyAthiko yathA pudgalaparyAyo nityomervAdiH / sAdinityaparyAyAthiko yathA siddhaparyAyonityaH !' ( AlApapaddhati ) / isIprakAra kAlanaya kI apekSA kArya kI siddhi samayapara nirdhArita hai, jaise Amraphala garmI ke dinoM ke anusAra pakatA hai, kintu akAlanaya se kArya kI siddhi samayapara prAdhAra nahIM rakhatI hai, jaise kRtrima garmI se grAmraphala paka jAtA hai (pravacanasAra ) / samavasaraNa ke prabhAva se athavA kisI vizeSamuni ke Agamana se bhI chahoM Rtu ke phala-phala ekasAtha A jAte haiM tathA jAti baira virodhI jIva bhI paraspara baira-bhAva chor3akara eka sthAna para prema bhAva se baiTha jAte haiN| jisaprakAra 'kAlanaya' 'akAlanaya' haiM usIprakAra 'niyatinaya' aura 'aniyatinaya' bhI haiN| jaise agni ke sAtha uSNatA niyata hai, kintu jala ke sAtha uSNatA aniyata hai| jaba kabhI jala ko agni kA saMyoga milegA taba jala uSNa ho jAvegA; yadi agni prAdi kA saMyoga prApta nahIM hogA to jala uSNa nahIM hogA, (pravacanasAra ) / ___ isaprakAra AgamapramANa se jAnA jAtA hai ki koI paryAya kAla ke anusAra hotI hai koI paryAya akAla meM bhI hojAtI hai| koI paryAya niyata hai aura koI paryAya aniyata hai| yadi aisA na mAnA jAve to 'anAdi midhyAdaSTi jIva tInoM karaNa karake prathamopazamasamyaktva prApta hone ke prathamasamaya meM anantasaMsAra ko chinnakara ardhapudgalaparivartanamAtra saMsAra kA kAla kara letA hai|' Agama se isa kathana kI kaise saMgati baiTha sakatI hai? zrI paMcAstikAya gAthA 20 kI TIkA meM zrI jayasenAcArya ne bhI kahA hai-'jisa prakAra nAnAprakAra ke citroM se citrita veNu daNDa ( bAMsa ) ko dhone se bAMsa zuddha ho jAtA hai usIprakAra nAnA sAMsArikaparyAyoM se citrita jIva bhI una sAMsArika paryAyoM ko samyagdarzanAdi ke dvArA naSTa karake zuddha ( siddha ) ho jAtA hai / '2 zrI kundakundAcArya ne bhI bhAvapAhur3a gAthA 82 meM kahA hai-'jiNadhammo bhAvibhavamahaNaM / ' arthAt jinadharma bhAvibhava maMthana kahie prAgAmI saMsAra kA nAza karane vAlA hai| zrI mUlAcAra a0 2 gAthA 77 meM bhI kahA hai-'ekkaM paMDivamaraNaM vivi jAvosayANi bahugANi / ' arthAt jAte ekahU paMDitamaraNa hai so bahuta janma ke saikaMr3eni kU chede hai| ina bhAgamapramANoM se bhI siddha hai ki jIva samyagdarzana prAdi ke dvArA AgAmI saMsAra kA nAza kara akAla meM hI siddha hojAtA hai| yadi yaha kahA jAve ki mokSa lo apane niyatakAla para hI hA kyoMki usa jIva ke prAgAmosaMsAra nahIM thA so aisA kahanA upayukta Agama se viruddha hai| isI bAta ko AcArya akalaMkadeva ne zrI rAjavAtika pra0 a0 sUtra 3 ko TIkA meM kahA hai-'bhavyoM kI karmanirjarA kA koI samaya nizcita nahIM hai / atA bhavya ke mokSa ke kAlaniyama kI bAta ucita nahIM hai jo vyakti mAtra jJAna se yA cAritra se yA do se yA tIna kAraNoM se mokSa mAnate haiM unake yahA~ kAlAnusAra mokSa hogA, yaha prazna hI nahIM hotaa| yadi sabakA kAla hI 1. 'ekkeNa aNAdiya-micchAdiSTiNA tiNNi karaNANi kAdUNa uvasamasammattaM paDivaNNapaDhamasamae aNaMto saMsAro chiNNo addhpogglpriyttttmettokdo|' (dhavala pu. 5 pR. 11, 12, 14, 15, 16) 2. 'yathA veNudaNDo vicitra-cina-prakSAlane kRte zuddho bhavati tathAyaM jIvopi / ' (paMcAritakAya gA 20 TIkA)
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1226 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra kAraNa mAna liyA jAve to bAhya aura mAbhyantarakAraNa sAmagrI kA hI lopa ho jAyagA / ' zrI rAjavArtika ke isa kathama se yaha spaSTa ho jAtA hai ki 'kAraNa kArya kI dRSTi meM niyativAda kA koI sthAna nahIM hai aura 'niyativAda' kI dRSTi meM 'kAraNoM' kA koI sthAna nahIM hai / jaise dravyArthikanaya kI dRSTi meM 'pranityatA' kA koI sthAna nahIM hai aura paryAyArthikanaya kI dRSTi meM 'nizyatA' kA koI sthAna nahIM hai / Agama meM jisaprakAra kahIM para dravyArthikanaya kI mukhyatA se kathana hai kahIM para paryAyAdhikamaya kI mukhyatA se kathana hai usIprakAra Agama meM kahIM para 'niyativAda' kI apekSA se kathana hai aura kahIM para kAraNa kArya kI apekSA kathana hai, kintu ekAntapakSa kI haTa kahIM para nahIM hai, kyoMki digambara jainAgama meM sarvayA ekAntapakSa ko ekAnta midhyAtva kahA hai| ataH 'dAne dAne para mohara' aisA sarvathA ekAnta siddhAnta digambara jainAgama meM kahIM para bhI nahIM kahA gayA hai| digambara jainAgama meM to sarvajJa ne padArtha ko anekAntAtmaka kahA hai, aura syAdvAda ke dvArA vastusvarUpa kA pratipAdana kiyA hai, isa Agama ke viruddha sarvajJajJAna ke AdhAra para sarvathA ekAnta niyativAda ko ef samyak nahIM hai / jisane madya, mAMsa, madhu Adi ko AtmA ke ghAtaka bhale prakAra samajhakara Atmahita ke liye inakA tyAga kiyA hai unakI ina pariNAmoM dvArA AgAmI madya Adi sevana kI paryAya naSTa ho jAtI hai, jisaprakAra samyagdarzanarUpa pariNAmoM ke dvArA anantasaMsAra kA nAza ho jAtA hai| isa sambandha meM khadirasAra bhIla kI kathA prathamAnuyoga se jAnI jA sakatI hai| jisake madya, mAMsa, madhu Adi kA tyAga hai ve nirmala buddhi vAle puruSa jinadharma ke upadeza ke pAtra hote haiM ( pu0 si0 u0 zlo0 74) / arthAt binA madya, mAMsa, madhu Adi ke tyAga kiye samyagdarzana bhI manuSya ko nahIM ho sakatA / sarvajJa kA phalitArtha 'ekAnta niyativAda' ko kahane se zithilAcAra kA poSaNa hotA hai, jisase dharma kI hAni hotI hai| sarvajJa kA phalitArtha manekAnta hai aura dhanekAnta sarvajJa ne upadeza diyA hai| zaMkAkAra ne jo ekAnta niyativAda ( kramabaddhaparyAya ) ke AdhAra para madya, mAMsa, madhu ke tyAga kA niSedha kiyA thaa| anekAnta dRSTi dvArA usakA khaNDana ho jAtA hai / - ga. 19-12-63 / 1X / premacanda zaMkA-bhArata para AkramaNa ke kAraNa saMsAra cIna ko burA kahatA hai| hama jaina bhI cIna kI nindA karate haiM to hamako kyA sarvajJa ko zraddhA hai ? sarvajJa ke jJAna ke anusAra cIna kA AkramaNa huA yA sarvajJajJAna ke viruddha cInakA AkramaNa huA ? yadi sarvajJajJAna ke anusAra cIna kA AkramaNa huA to isameM cIna kA kyA doSa ? kyoMki yaha to sarvajJajJAna ke anusAra pariNamana karane ke liye bAdhya thA, anyathA pariNamana nahIM kara sakatA thaa| isameM cIna kA kyA doSa ? jisaprakAra anyamatavAle yaha mAnate haiM ki Izvara kI icchA ke viruddha pattA nahIM hila sakatA, usIprakAra hama yaha mAnate haiM ki sarvajJajJAna ke viruddha bhI pattA nahIM hila sktaa| ina donoM siddhAntoM kA abhiprAya eka hai, mAtra kucha zabdoM kA antara hai| samAdhAna- pUrva zaMkA naM 1 dhaura isa zaMkA naM0 2 kA AdhAra ekAnta niyativAda ( kramabaddhaparyAya ] hai / ekAnta niyativAda ke balapara isa zaMkA meM anyAya kA poSaNa hai| jainadharma kA mUlasiddhAnta anekAnta hai jisameM niyativAda aura niyativAda donoM kI svIkAratA hai| aniya tinirapekSa 'niyati' ghora niyatinirapekSa 'bhaniyati' donoM hI sarvathA ekAnta hone se mithyA haiM / kahA bhI hai- ye sabhI naya yadi paraspara nirapekSa hokara vastu kA nizcaya karate haiM to midhyAdRSTi hai, kyoMki eka dUsare kI apekSA ke binA ye naya jisaprakAra ko vastu kA nizcaya karAte haiM, vastu vaisI nahIM hai ( ja0 dha0 pu0 1 pR0 245 / )
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1227 sarvajJadeva ne sarvathA niyativAda ko ekAntamithyAtva kahA hai| kahA bhI hai-'jisakA, jahA~, jaba, jisaprakAra, jisase, jisake dvArA, jo honA hotA hai, taba, tahA~, tisakA, tisaprakAra, tisase, tisake dvArA, vaha honA niyata hai; anya kucha nahIM kara sktaa| yaha sarvathA niyativAda ekAntamithyAtva hai (amitagati paMcasaMgraha 11312, go0 sA. ka.kAM. gAthA 882, prAkRtapaMcasaMgraha pR0 547 ) / yadi cIna nyAyamArga ko na chor3atA to bhArata para cIna kA AkramaNa nahIM ho sakatA thaa| sarvajJajJAna kI prAdhInatA ke kAraNa nahIM, kintu buddhi-pUrvaka cIna ne nyAyamArga chor3A hai ataH vaha nindA kA pAtra huaa| cIna nyAyamArga ko grahaNa karane tathA chor3ane meM svatantra thA, niyati ( kramabaddhaparyAya ) kI koI parAdhInatA nahIM thii| 'niyati' kA siddhAnta kisI apekSA se hai, sarvathA nahIM hai| yadi niyati kA siddhAnta aniyati nirapekSa hotA to zaMkAkAra kI zaMkA ucita thii| zaMkAkAra svayaM vicAra kare ki ukta zaMkA kAgaja para isaliye likhI gaI ki usa kAgaja kalama tathA hAtha prAdi kA usaprakAra kA pariNamana usasamaya aisA honA niyata thA, yA zaMkAkAra ne apanI svatantra icchApUrvaka ukta zaMkAoM ko apane puruSArtha dvArA likha kara bhejA hai| zaMkA-zrI kevalIbhagavAna samasta dravyoM ko sarvaparyAyoM ko jAnate haiM, aisA Agama meM kahA hai| samasta. paryAyoM ke krama ko bhI jAnate haiM ki amukaparyAya se pUrva va pazcAta amukaparyAya huI thI aura amukaparyAya hogI tabhI to ve bhUta va bhaviSyaparyAyoM ko batalA dete haiN| aisA hone se kevalIbhagavAna pratyeka pudgaladravya kI anantAnantakAla pUrva arthAta prathamaparyAya ko aura anantAnanta kAla pazcAt honevAlI arthAt antimaparyAya ko bhI jAnate hoMge to kyA kisI bhI kevalIbhagavAna ne Aja kisI bhI dravya kI prathama aura aMtimaparyAya kA kathana kiyA hai ? samastaparyAyoM ke krama ke jJAtA zrIkevalIbhagavAna se kisI pudagaladravya kI prathamaparyAya va antimaparyAya kA prazna kare to kyA ve batalA sakate haiM? isIprakAra prathama honevAle siddhajIva kA kyA nAma yA kisa gati, kSetra se tathA kAla meM siddha hue the aura antima siddha kauna jIva hogA; kyA kevalIbhagavAna yaha batalA sakate haiM ? samAdhAna-kevalIbhagavAna pratyeka dravya ko jAnate haiN| dravya meM atIta, anAgata aura vartamAna rUpa jitanI arthaparyAyeM aura vyaMjana paryAyeM hotI haiM, vaha dravya tatpramANa hai ( go0 sA0 jI0 kA* gAthA 582) ataH kevalI pratyekadravya kI samastaparyAyoM ko jAnate haiM yadi kevalI samasta paryAyoM ke samUha ko na jAneM to ve dravya ko nahIM jAna sakate / kevalajJAna meM aisA vikalpa sambhava nahIM hai ki amukaparyAya ke pUrva aura pazcAt kauna-kauna paryAya hoMgI, yA haI thI, isaprakAra kA vikalpa chadmastha-jJAna meM sambhava hai| isalie kevalajJAna meM yaha bhI vikalpa sambhava nahIM hai ki prathamaparyAya kyA thI aura antimaparyAya kyA hogii| kevalajJAnI prazna sunakara uttara dete hoM, aisA bhI sambhava nahIM hai kyoMki kevalajJAnI ke indriyajJAna kA prabhAva hone ke kAraNa 'sunakara' aisA kahanA hI ucita nahIM hai| dUsare 'icchA kA abhAva hone ke kAraNa 'uttara dete haiM' yaha bAta nahIM siddha hotii| isIprakAra samasta siddhoM ko jAnate haye bhI kevalajJAna meM yaha vikalpa nahIM hotA ki prathama siddha kauna huA aura antimasiddha jIva kauna hogA? Agama meM aisA kathana hai ki 'kevalIbhagavAna prathamaparyAya yA antimaparyAya ko athavA prathamasiddha aura antimasiddha ko jAnate haiM,' mere dekhane meM nahIM aayaa| 'kevalajJAnI samasta paryAyoM aura samasta siddhoM ko jAnate haiM.' aisA kathana Agama meM avazya pAyA jAtA hai| kevalIbhagavAna kisarUpa se aura kisaprakAra jAnate haiM ye to hama nahIM jAnate, prataH kevalobhagavAna ne jisa Agama kA artha rUpa se vyAkhyAna kiyA hai, jisako gaNadharadeva ne dhAraNa kiyA hai|
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra jo guruparamparA se calA dhArahA hai, jisakA pahile kA vAcya vAcaka bhAva abhI taka naSTa nahIM huA hai aura jo doSAvaraNa se rahita tathA niSpratipakSa satya svabhAvavAle puruSa ke dvArA vyAkhyAna hone se zraddhA ke yogya hai aise Agama kI bhAja bhI upalabdhi hotI hai| pramANatA ko prApta AcAyoM ke dvArA isake artha kA vyAkhyAna kiyA gayA hai, isaliye upalabdha dhAgama pramANa hai| (dhavala 1 pR0 166-197 ) ataH hamako Agama para zraddhAna kara apanA kalyANa karanA caahiye| sAdhu puruSoM kI cakSu Agama hai ( pravacanasAra gAthA 234 ) pora vaha bhAgama 'syAt' zabdarUpI amRta se garbhita honA cAhiye / 1220 'dravya nitya bhI hai, pranitya bhI hai, sAdi bhI hai, anAdi bhI hai, ananta bhI hai, sAnta bhI hai, niyata bhI hai, niyata bhI hai, kAla bhI hai, akAla bhI hai / ' ityAdi anekAntarUpa se zrAgama meM kahA hai| mAtra ekAnta 'niyati' yA 'kAla' Adi kA kisI bhI di0 jainAgama meM upadeza nahIM pAyA jaataa| prata hamako Agama vAkyoM para zraddhAna karanA cAhiye / zaMkA- kisI manuSya ne vrata grahaNa kiye| unameM aticAra lagane para vaha vicAra karatA hai ki 'kevalajJAnI ne merI aisI paryAya dekhI thI ataH anyathA ho nahIM sakatI thI / ' yaha vicAra kara aticAra yA anAcAra ke viSaya meM AlocanA yA pratikramaNa nahIM karatA / isIprakAra dUsaroM ke viSaya meM vicArakara vaha dUsaroM kA sthitikaraNa bhI nahIM krtaa| yadi koI usa manuSya se AlocanA, pratikramaNa yA sthitikaraNa kI bAta bhI karatA hai to vaha manuSya uttara detA hai ki 'tuma sarvajJa ko nahIM mAnate, ataH aisI bAteM karate ho / ' kyA usa manuSya kA Alocana-pratikramaNa tathA sthitikaraNa na karanA ucita hai ? samAdhAna - jo sarvajJajJAna ke prAdhAra para niyati-nirapekSa sarvathA ekAnta-niyativAda ( kramabaddhaparyAya ) ko mAnate haiM ve hI uparokta vicAra kara Alocana pratikramaNa tathA sthitikaraNa mAdi nahIM karate, kintu anekAntavAdI samyagDaSTi to usa samaya aniyaMtinaya ke anusAra una kAraNoM kI khoja karatA hai jinakAraNoM se svayaM ko yA para ko aticAra Adi lage haiN| Alocana pratikramaNa tathA pratyAkhyAna ke dvArA tathA upadezAdi ke dvArA nija aura para kA sthitikaraNa karatA hai| 'sthitikaraNa' samyagdarzana kA bhaGga hai| aniyati sApekSa niyatinaya ke dvArA kathana samyayekAnta hai aniyati nirapekSa niyatinaya midhyAekAnta hai jo anekAnta ko mAnatA hai vaha kevalajJAna ko mAnanevAlA hai, kyoMki kevalI ne anekAnta ke upadeza ke dvArA ekAnta kA khaNDana kiyA hai / - jai. ga. 26-12-63 / 1X / premacanda kArtikeyAnuprakSA kI 321-22-23 vIM gAthAoMoM kA khulAsA zaMkA- svAmIkArtikeyAnuprekSA gAyA 321 va 322 ko milAkara bhI paM0 jayacabhyajI ne ikaTThA artha kiyA hai aura gAthA 323 meM likhA hai ki jo yaha nahIM mAnatA ki jaisA jinendradeva ne dekhA hai vaMsA hI hogA, aisA niyata hai vaha midhyAdRSTi hai| phira Ajakala gAthA 321-323 ko milAkara artha kyoM nahIM kiyA jAtA hai ? kyA 323 gAthA kA 321 va 322 se sambandha nahIM hai ? kyA gAthA 321 va 322 meM sarvajJa kA lakSaNa nahIM hai ? yadi gAthA 321 va 322 kA sambandha gAthA 323 se nahIM hai to kina gAthAoM se sambandha hai ? samAdhAna- zrI paM0 jayacandajI chAbar3A ne svAmikArtikeyAnuprekSA gAyA 321, 322 artha nahIM kiyA hai | gAthA 321 va 322 ko milAkara athaM kiyA hai aura 323 kA pRthak zrarthaM va 323 kA ikaTThA kiyA hai | gAthA
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva pora katitva ] [ 1226 321 va 322 meM, vyaMtara Adi devoM kI pUjA na karane ke saMskAroM ko dRr3ha karane ke liye samyagdRSTi kyA vicAra karatA hai, samyagdRSTi ke una vicAroM kA kathana hai| gAthA 323 meM yaha kahA hai ki jo jinAgama parthAt sarvaza ke Agama anusAra dravya nikI sarvaparyAyoM ko jAne hai, zradAna kare hai vaha samyagdRSTi hai / isaprakAra gAthA 321 va 322 kA sambandha gAthA 323 se nahIM hai| ___ gAthA 321 va 322 meM sarvajJa kA lakSaNa nahIM hai| zrI paM0 jayacandajI ko TIkA pramANasvarUpa no uddhRta kI gaI, kintu usa para vicAra nahIM kiyA gyaa| yadi usa para vicAra kara liyA jAtA to ekAntaniyativAda kI dRSTi samApta ho jaatii| zrI paM0 jayacandajI ne gAthA 321 va 322 ke zIrSaka meM likhA hai, 'mAge samyagdRSTi ke vicAra hoya so kahe haiN|' isa zIrSaka ke hote hue yaha kahanA ki 'gAthA 321 va 322 meM sarvajJa kA svarUpa kahA gayA hai', ThIka nahIM hai| gAthA 321 va 322 kA sambandha gAthA 320 se hai kyoMki gAthA 320 meM bhI samyagdRSTi ke vicAroM kA kathana hai| bhattIe pujjamANo vitaradevo vivedi jdilcchii| to ki dhamma kIradi evaM ciMtei saddiTThI // 320 / / zrI paM0 jayacandajI kRta artha- samyagdRSTi aise vicAra hai jo 'vyaMtaradeva hI bhakti kari pUjyA humA lakSmI de hai to dharma kAhe kU kIjiye / ' ___ gAthA 320, 321 va 322 meM samyagdRSTi ke vicAroM kA kathana eka dRSTi se hai kintu sarvathA aisA nahIM hai| kyoMki jainadharma kA mUla siddhAnta 'anekAnta tathA sarvasapratipakSa' hai| zrI akalaMkaveva tathA vidyAnandasvAmI ne devoM ke prabhAva kA lakSaNa isaprakAra kiyA hai-'Rddha hokara kisI ko aniSTa prApta karA denA zApa svarUpa prabhAva hai aura kisI ke Upara prasanna hote hue iSTa prApta karA denA anugraha nAmaka prabhAva hai| 'zApAnugrahalakSaNaH prabhAvaH / zApo'niSTApAvanam, anugraha iSTapratipAdanam / ' ina sarvajJavAkyoM para samyagdRSTi kI dRr3ha zraddhA hai, kintu vyaMtara deva kI pUjA-niSedha ke liye vaha upayukta sarvajJa vAkya ko gauNa karake yaha vicAratA hai ki vyaMtara Adi lakSmI nahIM de sakate, kiMtu dharma karane se lakSmI kI prApti hotI hai| zrI kundakundAcArya ne bhI pravacanasAra gAthA 6 meM kahA hai ki samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpI dharma se nirvANa bhI milatA hai tathA devendra, prasurendra aura cakravartI Adi kI sampadA prApta hotI hai| gAthA isaprakAra hai saMpajjavi NijvANaM devAsura maNuyarAyavihavehi / jIvarasa carittAdo dasaNa gANappahANAdo // 6 // samyagdRSTi yaha bhI jAnatA hai ki sarvajJadeva ne dvAdazAMga ke dRSTivAdanAmaka bArahaveM aMga meM yaha kahA hai'jisakA, jahA~, jaba, jisaprakAra, jisase, jisake dvArA jo honA hai taba, tahA~, tisakA, tisaprakAra, usase, usake dvArA vaha honA niyata hai, anya kucha nahIM kara sakatA aisI mAnyatA ekAMtamithyAtva hai| isa sarvajJavAkya para samparadRSTi kI pUrNa zraddhA hai, kintu vyaMtaradeva kI pUjA ke niSedha ko dRr3ha karane ke lie isa sarvajJavAkya ko gauNa karake vaha samyagdRSTi niyatanaya ke anusAra vicAra karatA hai ki jo jisa jIva ke, jisa dezavirSa, jisa kAla virSa, jisa vidhAnakari, jamma tathA maraNa sarvajJadeva ne jANyA hai jo aise hI niyamakari hoyagA, so hI tisa prANI ke, tisa hI deza meM, tisa hI kAla meM tisa ho vidhAna kari niyamata hoya hai tAkU indra tathA jinendra tIrthaMkaradeva koI bhI nivAri nahIM sake hai|
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1230 ] / 50 ratanacanda jaina mukhtAra / koI jIva gAthA 321 va 322 ko par3hakara niyativAdI ekAMtamithyAdRSTi na bana jAve aisA vicArakara zrI svAmI kAtikeya ne gAyA 323 va 324 meM kahA ki 'jo sarvajJa ke AgamAnusAra dravya ko savaM paryAyaniko jAraNa hai. zradAna kare hai athavA jo jina vacana meM zraddhA kare hai jo jinendradeva ne kahA hai vaha sarva hI hai, bhale prakAra iSTa kara haiM' vaha samyagdRSTi hai / sarvajJa ke mAgama meM paryAyoM ko zuddha-azuddha, svabhAva-asvabhAva kAla-akAla, niyata-aniyata artha-vyaMjana ityAdi sapratipakSa kahA hai| samyagdRSTi kI sapratipakSaparyAyoM para sarvajJamAgama anusAra zraddhA hai kintu prayojanavaza kahIM para kisI ko gauNa aura kisI ko mukhya kara letA hai| jaise anitya, prazaraNa prAdi bhAvanAoM ke samaya daNyAthika naya ko gauNa karake paryAyAthika naya kI mukhyatA se, 'vastu ko nAzavAna, apane Apa ko zaraNa rahita' Adi vicAra karatA hai| samyagdRSTi ko kisI ekAnta kA pakSa nahIM hotA, usako syAdvAdamayI sarvajJavANI athavA prAgama para pUrNa zraddhA hotI hai| isaliye samyagdRSTi mAnatA hai ki paryAya niyata bhI haiM aura aniyata bhI haiM / -jaM. ga. 6-3-66/IX/........... (1) paraspara viruddha nayayugala ke grahaNa se anekAnta hotA hai (2) akAlanaya se kAryasiddhi samayAdhIna nahIM hai (3) gaNadhara deva ne bhI aniyata paryAya kA kathana kiyA thA zaMkA-kyA "kAla, svabhAva, niyati, pUrvakRta ( adRSTa ) aura puruSa" ina pAMcoM ke mAnane se anekAnta hotA hai ? yA kAla akAla, svabhAva asvabhAva, niyati aniyati, deva-puruSArtha ke mAnane se anekAMta hotA hai| samAdhAna-paraspara viruddha do dharmoM ko mAnane se anekAMta hotA hai| jo dharma paraspara viruddha nahIM hai aise praneko ke mAnane se anekAMta nahIM hotA hai| zrI kundakundAcArya ne paMcAstikAya meM 'savya sapaDivakkhA' siddhAMta kA upadeza diyA hai arthAta 'sarvapratipakSasahita hai', aisA upadeza zrI kundakundAcArya ne diyA hai jisakA anusaraNa zrI amRtacandrAcArya tathA zrI vIrasenAdi AcAryoM ne kiyA hai| zrI pravacanasAra meM kAlanaya akAlanaya, svabhAvanaya-prasvabhAva naya, niyatinaya-aniyatinaya, devanaya-puruSArtha naya. Izvaranaya-anIzvaranaya isaprakAra paraspara viruddhanayoM kA kathana hai| yadi ina paraspara viruddhanaya yugaloM meM se kisI eka naya ko to mAnA jAve aura usakI pratipakSI dUsarI naya ko svIkAra na kiyA jAya to ekAMtamithyAtva kA prasaMga A jAtA hai| jaise kAMTA to svabhAvanaya se tIkSNa hai, kintu Alapina to svabhAvanaya se tIkSNa nahIM, usameM mINAtA utpanna kI jAtI hai| ataH Alapina asvabhAvanaya se tIkSNa hai| yadi prasvabhAvanaya ko svIkAra na kiyA jAto Alapina meM tIkSNatA kA abhAva mAnanA pdd'egaa| isI prakAra koI kArya apane vyavasthita samayapara utpanna somA aura kisI kArya kA kAla vyavasthita nahIM hotA hai, kintu kAraNoM ke dvArA utpanna kiyA jAtA hai| vizeSa bAhya kAraNoM se nirapekSa hone vAlI mRtyu kA mRtyukAla vyavasthita ( nizcita ) hai / kintu zastraprahArAdi kAraNoM se honevAlI apamRtyu kA mRtyukAla zastraprahAra Adi ke dvArA utpanna hotA hai| (zlo0 vA0 2 / 53 ) isaliye pravacanasAra meM kahA hai ki kAlanaya se kArya kI siddhi samaya ke prAdhIna hotI hai, aura akAlanaya se kArya kI siddhi samaya ke prAdhIna nahIM hai| ataH 'kAla, svabhAva, niyati, pUrvakRta ( adRSTa ) aura puruSArtha' ina pA~coM kI paraspara sApekSatA se anekAMta nahIM hotA, ekAMtamithyAtva hI rahatA hai| kintu kAla akAla kI sApekSatA se, svabhAva-asvabhAva kI sApekSatA se. niyati aniyati kI sApekSatA se, deva aura puruSArtha kI sApekSatA se anekAMta hotA hai|
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva / [ 1231 zaMkA-17 jUna 1965 ke janasaMdeza pR0 98 para 'kAlo sahAva NiyaI uvvakaya purisa kAraNe gNtaa| micchattaM te cevA samAsao hoti sammatta / gAthA uddhRta kI gaI hai jisase yaha siddha kiyA gayA hai ki jo kAla, svabhAva, niyati pUrvakRta ( adRSTa ) aura puruSArtha ina pAMcoM se kArya ko siddhi mAnatA hai vaha samyagdRSTi hai aura jo ina pAMcoM meM se kisI eka se kArya kI siddhi mAnatA hai vaha mithyAdRSTi hai, kyA yaha ThIka hai ? samAdhAna-yaha ThIka nahIM hai / isa gAthA kA abhiprAya yaha hai ki jo makAla se nirapekSakAla ko, asva. bhAva se nirapekSa svabhAva ko, aniyati se nirapekSa niyati ko, puruSArtha se nirapekSa devako, devase nirapekSa puruSArtha se kArya kI siddhi ( utpatti ) mAnatA hai vaha ekAnta mithyASTi hai aura jo kAla-akAla, svabhAva-asvabhAva, niyatianiyati, daiva-puruSArthako paraspara sApekSa mAnatA hai vaha samyagdRSTi hai| __ zaMkA-ArSa graMthoM meM bhaviSya meM honevAle 24 tIrthaMkaroM kA, paMcamakAla ke anta meM honevAle muni-AyikA zrAvaka-zrAvikA Adi kA kathana pAyA jAtA hai| kyA yaha kathana asatya hai ? yadi satya hai to niyativAda siddha ho jAtA hai| aniyati kA koI sthAna nahIM rahatA? samAdhAna--jo sarvathA aniyati mAnatA hai aise ekAnta-aniyativAdI mithyAdRSTi ke liye to upayukta Apatti prAtI hai, kintu syAdAdI ke liye koI Apatti nahIM hai kyoMki vaha to niyativAda aura aniyativAda donoM ko mAnatA hai / bhAvI 24 tIrthaMkaroM kI tathA paMcamakAla ke anta meM honevAle muni Adi ko paryAya niyata haiM unakA pArSagranthoM meM kathana pAyA jAtA hai, kintu jo paryAya niyata hai unakA ArSa granthoM meM kathana honA asaMbhava hai| isa huDAvasa piNI kAla ke pazcAt jo huMDAvasarpiNI AyegA usameM prathamatIrthakara kisakA jIva hogA yaha kathana ArSagranthoM meM kyoM nahIM miltaa| ityAdi / jo paryAya aniyata hotI hai unhIM ke sAtha 'yadi' prAdi zabdoM kA prayoga hotA hai| jaise koI pUche ki kyA tuma kala dillI jAoge ?' yadi dillI jAne kI paryAya niyata hai to yaha uttara hogA ki 'maiM kala dillI jaauuNgaa'| yadi dillI jAne kI paryAya aniyata hai to yaha uttara hogA ki 'yadi dillI se sUcanA na AI to dillI jaauuNgaa|' cAra jJAna ke dhArI zrI gautamagaNadhara ne samavazaraNa meM rAjA zreNika ko nimnaprakAra uttara diyA thA. jisase siddha hai ki paryAya aniyata bhI hotI hai| ataH paraM muhUtaM cedeva meva sthiti bhajet / AyuSo nArakasyApi prAyogyo'yaM bhaviSyati / / artha-yadi aba Age aMtarmuhUrta taka unakI aisI hI sthiti rahI to ve narakAyu kA baMdha karane yogya ho jaaveNge| jo mAtra ekAMtaniyativAda ko mAnane vAle haiM unake abhiprAyAnusAra zrI gaNadharadeva kA uparyukta utara ThIka nahIM baitthegaa| koI paryAya niyatanaya se hotI hai jaise agni kI uSNaparyAya aura koI paryAya-aniyati naya se hotI hai jaise jala kI uSNaparyAya, kyoMki yadi kAraNa mileMge to jala uSNa ho jAvegA anyathA nhiiN|
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ paM. ratanacanda jaina mukhtAra / zaMkA - janasandeza meM likhA hai ki zrI sarvArthasiddhi adhyAya 9 sUtra 7 ko TIkA meM dharma kA lakSaNa niyati kahA hai| phira aniyatimaya kyoM mAnA jAye ? 1232 samAdhAna - sarvArthasiddhi adhyAya 9 sUtra 7 meM dharma ko niyati lakSaNaH' kahA hai vahA~ para 'niyati' kA artha 'saMyata' hai arthAt dharma kA lakSaNa 'saMyama' hai| 'niSparigraha tAlambanaH' arthAt paripaharahitapanA usakA Alambana hai isase bhI spaSTa ho jAtA hai ki 'niyati' se saMyata' grahaNa karanA cAhiye / isakA 'nizcita' abhiprAya lenA ucita nahIM hai - prakaraNa viruddha hai / zaMkA- yadi koI mAtra 'niyati' mAne aura anya kAraNoM ko na mAne to mithyAdRSTi hai, kintu niyati ke sAtha anya kAraNoM ko bhI mAne vaha samyagdRSTi hai| jaise koI yaha mAne ki agni ke saMyoga se amukajala kI amukasamaya meM uSNaparyAya kA honA niyata hai vaha samyagdRSTi hai kyoMki usane agni ke saMyoga ko kAraNa svIkAra kiyA hai / samAdhAna - aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai ? vivakSitasamaya meM vivakSitajala ke sAtha magni kA saMyoga honA niyata hai yA aniyata ? prathamapakSa mAnane para to kAraNa kA milanA bhI niyata ke AdhIna hI rhaa| isaliye saba niyati ke AdhIna haiM aisA ekAntaniyativAdamidhyAtva zrA gayA, dUsarA pakSa mAnane para, jaba agni kA saMyoga honA aniyata hai to vivakSitajala kI vivakSitasamaya meM uSNaparyAya kaise niyata ho sakatI hai ? eka prazna yaha bhI utpanna hotA hai ki vivakSitajala ke sAtha vivakSitasamaya meM vivakSitamagni kA hI saMyoga hogA yA avivakSitaagni kA ? yadi vivakSitaagni kA saMyoga mAnA jAve to kAraNa bhI niyata hone se saba kucha niyati ke AdhIna ho jAtA hai aura ekAntaniyativAda kA prasaMga A jAtA hai| yadi yaha mAnA jAya ki kisI bhI agni kA saMyoga ho sakatA hai to jala se agni kI saMyogarUpa paryAya aniyata ho gaI isase aniyataparyAya siddha ho jAtI hai / zaMkA- eka sajjana manuSya zAMta baiThA huA hai| eka guMDe ne Akara usa sajjana ke lAThI maardii| vaha 'DA vicAra karatA hai ki isasamaya mere hAtha ke dvArA isa lAThI kI aisI paryAya honA niyata thI tathA isa sajjana ke bhI isa lAThI ke dvArA coTa laganA niyata thaa| maiM to kyA indra yA jinendra bhI isako anyathA karane meM samartha nahIM the, isaliye merA kyA doSa ? kyA usakA aisA vicAra karanA ucita hai ? kyA yaha usa guMDe kI icchA para nirbhara thA ki vaha usa sajjana ke lAThI mAre athavA na mAre yA kramabaddhaparyAya ke siddhAntAnusAra vaha guMDA lAThI mArane ke liye majabUra thA ? samAdhAna- guMDe kA aisA vicAra karanA ki "lAThI, hAtha aura piTanevAle sajjana kI isasamaya apaneapane kAraNoM ke dvArA isa isaprakAra kI paryAya honA niyata thI jisako vaha svayaM indra yA jinendra bhI TAla nahIM sakate the," ucita nahIM hai; kyoMki yaha usa guMDe kI icchA para nirbhara thA ki vaha usa niraparAdhI sajjana ko lAThI mAre athavA na mAre / vaha guMDA kramabaddhaparyAya ( niyativAda ) anusAra lAThI mArane ke liye bAdhya bhI nahIM thA aisA mAnane se sarvajJatA kA bhI khaMDana nahIM hotA, kyoMki sarvajJa ne hiMsA Adi pA~ca pApoM ke tyAga kA svayaM upadeza diyA hai aura jinako sarvazavANI para zraddhA hai ve ekadeza vA sarvadeza hiMsA Adi pApoM kA tyAga bhI karate haiN| yadi kisI kAraNavaza svayaM tyAga karane meM asamartha haiM, to jinhoMne hiMsA Adi pApoM kA tyAga kiyA hai unakI anumodanA
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1233 karate haiM, nindA nahIM krte| jinako sarvajJavANI para zraddhA nahIM hai aura ekAntaniyativAda midhyAtva kI zraddhA hai hiMsA Adi ke tyAgarUpa vratoM ko heya batalAte haiM sarvathA baMdha ke kAraNa batalAte haiM / jisa sajjana ke coTa lagI hai usako dveSa dUra karane ke lie yahI vicAra karanA cAhiye ki aisA hI honA niyata thA isameM anya kisI kA koI doSa nahIM hai / - je. ga. 13-3-67 / VII / ( 1 ) eka kA dUsare para prabhAva par3atA hai| (2) niyativAda zrAgama meM niSiddha hai zaMkA- zrI vAdImasiMhasUri ne kSatracUr3AmaNi meM kahA hai ki rasAyana ke prayoga se lohA bhI sonA bana jAtA hai, kintu sonagar3ha siddhAMta kahatA hai ki eka kA dUsare para prabhAva yA asara nahIM par3atA hai / ina donoM meM kauna siddhAMta ThIka hai ? samAdhAna - zrI vAvorbhAsaha sUri ko jo jJAna guruparamparA se prApta huA thA vahI kSatracUr3AmaNi meM likhA gayA hai ataH unake vAkya kaise anyathA ho sakate haiM ? sonagar3ha vAle pravirata haiN| jinake hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla zraura parigraha pApoM kA ekadeza bhI tyAga nahIM hai zrataH unakA siddhAMta kaise satya ho sakatA hai ? zrI kundakundAcArya ne pravacanasAra meM nimnaprakAra kahA hai ******* rAgo pasatthabhUdo vatyuviseseNa phalavi vivarIdaM / NANAbhUmigavANiha bojANiva sassakAlanhi / / 255 / / saMskRta TIkA- yathaiSAmapi bojAnAM bhUmirvaparItyA niSpattirvaparIzyaM / tathaikasyApi prazasta rAga lakSaNasya zubhopayogasya pAtrarvaparItyAtphalavaiparItyaM kAraNavizeSAt kAryavizeSasyAvazyaM bhAvitvAt / yathA jaghanyamadhyamotkRSTabhUmivazena tAnyeva bIjAni bhinnabhinnaphalaM prayacchanti tathA sa eva bIjasthAnIya zubhopayogo bhUmisthAnIya pAtrabhUta vastuvizeSaNaM bhinna-bhinna phalaM dadAti / tena ki siddham / yavA pUrvasUtrakathitanyAyena samyaktva pUrvaka zubhopayogo bhavati tathA mukhyavRtyA puNyabandho bhavati paramparA nirvANaM ca / no ceranuSya bandhamAtrameva / " isa gAthA va saMskRta TIkA meM batalAyA gayA hai ki 'eka hI bIja hone para bhI yadi usako jaghanyabhUmi meM boyA jAyagA to jaghanyabhUmi ke nimitta ke vaza se usa bIja kA phala niHkRSTa hogA yadi usa bIja ko madhyama bhUmi boyA jAya to madhyamabhUmi ke nimitta ke vaza se usI bIja kA phala madhyama hogA / yadi usI bIja ko utkRSTa bhUmi meM boyA jAya to utkRSTabhUmi ke nimitta ke vaza se usI bIja kA phala uttama hogA, kyoMki nimittakAraNa kI vizeSatA se kArya meM vizeSatA avazyaMbhAvI hai / isIprakAra nimittabhUta pAtroM kI vizeSatAoM se zubhopayoga ke phala meM vibhinnatA ho jAtI hai| zubhopayoga mAtra puNyabandha kA kAraNa nahIM hai, kintu paramparA mokSa kA kAraNa bhI hai / zrI kumkumbAcArya, zrI amRtacandrAcArya tathA zrI jayasenAcArya ke uparyukta vAkyoM se yaha spaSTa ho jAtA hai ki eka kA dUsare para prabhAva yA asara par3atA hai aura jisase kArya meM bhI antara par3anA zravazyaMbhAvI hai /
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1234 [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : isI sambandha meM pravacanasAra kI dUsarI gAthA nimna prakAra hai tamhA samaM guNAdo samaNo samaNaM guNehi vA ahiyaM / adhivasatu tamhi NiccaM icchadi javi dukkhaparimokkhaM // 270 // saMskRta TIkA-yataH pariNAmasvabhAvatvenAtmanaH saptAciH saMgataM toyamivAvazyaMbhAvi vikAratvAllaukika. saMgAtsaMyato'pyasaMyata eva syAt / tato duHkhamokSArthinA guNaH samo'dhiko vA zramaNaH zramaNena nityamevAdhivasanIyaH tathAsya zItApavarakakoNanihitazItatoyavat samaguNasaMgAdguNarakSA zItataratuhinazarkarAsaMpRktazItatoyavat guNAdhikasaMgAta gunnvRddhiH|| 270 // ___isaprakAra zrI kundakundAcArya tathA zrI amRtacandrAcArya ne batalAyA hai-"jIva pariNAmasvabhAvavAlA hai isaliye laukikajanoM kI saMgati se vikAra kA honA avazyaMbhAvI hai arthAt saMyata manuSya bhI bhasaMyata ho jAtA hai| jaise agni ke saMyoga se jala meM vikAra honA avazyaMbhAvI hai arthAt apane zItalasparza ko chor3akara uSNa ho jAtA hai| isaliye sAMsArika duHkhoM se mukti cAhanevAle zramaNa ( muni ) ko (1) samAnaguNavAle zramaNoM ke sAtha athavA (2) adhikaguNavAle zramaNa ke sAtha sadA hI nivAsa karanA caahiye| (1) jaise zItalaghara ke kone meM rakhe hae zItalajala ke zItalaguNa kI rakSA hotI hai, usIprakAra samAna guNavAle muniyoM kI saMgati se usazramaNa ke guNoM kI rakSA hotI hai (2) jaise adhika zItala hima (barapha) ke saMparka se zItalajala ke zItalaguNa meM vRddhi hotI hai, usIprakAra adhika guNavAle muniyoM kI saMgati se zramaNake guNoM meM vRddhi hotI hai|" isa gAthA va TIkA meM zrI kundakundAcArya tathA zrI amRtacandrAcArya ne tIna siddhAnta batalAye haiM (1) eka kA dasare para prabhAva par3atA hai, (2) dravya kA pariNamana svabhAva hone para bhI vaha pariNamana kisaprakAra kA ho vaha nimittAdhIna hai arthAta nimitta ke kAraNa pariNamana meM vizeSatA kA honA avazyaMbhAvI hai / (3) kramabaddhaparyAya arthAta ekAMtaniyativAda kA niSedha, kyoMki muni kI icchA para nirbhara hai ki vaha laukika jaga kI saMgatikara apane saMyamaguNa kA nAza kara deve athavA samAna-guNavAloM kI saMgati karake saMyamaguNa kI rakSA kara leve, yA adhikaguNavAloM kI saMgati kara apane saMyama guNa meM vRddhi kara leve| ina gAthAoM se bhI siddha hotA hai ki pariNAma svabhAvavAlA lohA bhI rasAyana ke prayoga arthAt saMgati se suvarNa bana jAtA hai| -jaM. ga. 14-5-70/IX/ rozanalAla mittala kramabaddha-niyata paryAya ko mAnyatA prAgama-viruddha hai zaMkA-jitanI tInoM kAla kI paryAyeM haiM utanA hI dravya hai / ve paryAyeM krama se hotI haiM arthAt ekake bAda dUsarI huA karatI hai| paryAyeM kyoMki kAlakramase hotI haiM, isaliye ve niyata haiM ataH unako kramabaddha mAnane meM kyA hAni hai ? samAdhAna-paryAya kA lakSaNa kramavartI hai| 'kramavatinaH paryAyAH' AlApapaddhati / bhakhaNDa pradezasamUhavAlA dravya paryAyoM ko prApta humA thA, prApta ho rahA hai aura prApta hogaa| kahA bhI hai-"nijanija pradezasamUhairakhaNDavRtyA. svabhAvavibhAvaparyAyAna dravati droSyati adudravaviti dravyam / " AlApapaddhati arthAt jo apane-apane pradezasamUha ke dvArA prakhaMDarUpa se svabhAva-vibhAva paryAyo ko prApta hotA hai, prApta hogA aura prApta huA thA vaha dravya hai| isI.
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1235 liye dravya ko apanI trikAlavartI paryAyoM ke samUha ke barAbara kahA gayA hai| kintu itane mAtra se yaha siddha nahIM ho jAtA ki paryAyeM niyata haiM yA kramabaddha haiM / isase to yaha siddha hotA hai ki pUrva pUrva paryAyoM kA vyaya hotA rahatA hai aura uttara-uttara paryAyeM utpanna hotI haiN| amukasamaya meM amukaparyAya hI utpanna hogI, aisA koI ekAnta niyama nahIM hai, jo aisA niyama mAnatA hai vaha mithyAdRSTi hai / kahA bhI hai - yadA yathA yatra yato'sti yena yat, tadA tathA tatra tato'sti tena tat / sphuTaM niyatyeha niyaMtrayamANaM, paro na zaktaH kimapIha kartum // 312 // (paMcasaMgraha) jisakA, jahA~, jaba, jisaprakAra, jisase, jisake dvArA, jo honA hai, taba, tahA~, tisakA, tisaprakAra, usase, usake dvArA vaha honA niyata hai, anya kucha hera phera nahIM kara sktaa| aisA jo mAnatA hai vaha ekAntamithyAdaSTi hai / uttara paryAya kI utpatti aMtaraMga aura bahiraMga kAraNoM ke prAdhIna hai / dravya meM nAnAprakArarUpa pariNamana karane kI zakti hone para bhI, jisake anukUla dravya, kSetra, kAla, bhava, bhAva mila jAyagA usa paryAvarUpa pariNamana hogA / usako rokane meM koI bhI samartha nahIM hai / kahA bhI hai kAlAi laddhi juttA jANA satIhi saMjudA atthA / pariNamamANA hi sayaM Na sakkade ko vi vAredu // 219 // svAmikArtikeyAnuprekSA yahA~ yaha batalAyA gayA hai ki dravya meM nAnAparyAyarUpa pariNamana karane kI zakti hai| jisake anukUla dravya, kSetra, kAla, bhava, bhAva mila jAyeMge usa paryAyarUpa usadravya kA pariNamana ho jAyagA / aMtaraMga dhaura bahiraMga donoM kAraNoM ke mila jAne para usa paryAya ke utpAda ko koI nahIM roka sakatA hai / kucha kI aisI mAnyatA hai ki "jisaprakAra sinemA ke philma kI rIla para nAnAcitra kramazaH bane rahate haiM maura sinemA ke parde para una citroM kA niyatakrama se AvirbhAva va tirobhAva hotA rahatA hai aura philma utanI hI hai jitanI ki rIla para citroM kI saMkhyA hai / isIprakAra dravya bhI utanA hI hai jitanI ki usakI kAlikaparyAyeM haiM jo ki dravya ke andara vidyamAna haiM aura apane niyatakrama se una paryAyoM kA AvirbhAva va tirobhAva hotA rahatA hai / " kintu unakI yaha mAnyatA jaina siddhAnta ke anukUla nahIM hai / jaina siddhAntameM paryAyoM kA AvirbhAva va tirobhAva svIkAra nahIM kiyA gayA hai, kintu asat-paryAya kA utpAda aura satparyAya kA vyaya ( nAza ) mAnA gayA hai / jadi dadhve pajjAyA vi vijjamANA tirohidA saMti / tA utpattI bihalA paDipihide devadatte va // 243 // savvANa pajjayANaM avijjamANANa hodi utpattI / kAlAI - laDhIe aNAihiNammi vavvammi / / 244 // artha - jisaprakAra devadatta vidyamAna hai, kintu parde ke pIche chipA huA hai, pardA haTane para pragaTa ho jAtA / usI prakAra dravya meM sarvaM paryAyeM vidyamAna haiM kintu tirohita (chipI ) haiM / yadi aisA mAnA jAya to 'paryAyoM kA utpAda hotA hai' aisA kahanA vyartha ho jAyagA / anAdi-nidhana dravya meM kAlAdi (dravya, kSetra, kAla, bhava, bhAva ) ke milane para avidyamAna ( asat ) paryAyoM kI utpatti hotI hai / ( svAmikArtikevAnuprakSA )
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1236 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : jaina siddhAnta ke anusAra asatparyAya kA utpAda hotA hai jo paryAyeM prasaturUpa haiM unakA niyatakrama yA unameM kramabaddhapanA saMbhava nahIM hai / isIliye jaina darzana meM 'niyativAda' ko ekAnta mithyAtva kahA gayA hai / adhIratA ko dUra karane ke liye yA kudeva prAdi kI pUjA ke niSedha ke liye kahIM-kahIM para honahAra ko mukhya karake usakA upadeza diyA jAtA hai, kintu itane mAtra se 'niyativAda' kA ekAntaniyama siddha nahIM ho jAtA hai / - jai. ga. 28-1-71 / VII / ro. lA. jaina (1) jJeya kA svarUpa (2) jJeyatva dravya meM hI hotA hai (3) dravya kI kathaMcit traikAlika paryAyoM se zrabhinnatA (4) dravya kI pratisamaya kathaMcit pUrNatA (5) kAlika paryAyoM kA dravya meM vyaktitaH prasadbhAva zaMkA- jJeya kise kahate haiM ? samAdhAna -- jisake Azraya jJeyatva ( prameyatva ) guNa rahatA hai vaha jJeya hai / jisa zakti ke nimitta se dravya kisI bhI jJAna ( pramANa ) kA viSaya zravazya hotA hai vaha jJeyatva ( prameyatva ) guNa hai / kahA bhI hai "prameyasya bhAvaH prameyatvam, pramANena svapararUpa paricchedya N prameyam / " ( AlApapaddhati ) jo sva aura parasvarUpa pramANa ( jJAna ) ke dvArA jAnane ke yogya ho vaha prameya ( jJeya ) hai / usa prameya (jJeya ) kA bhAva prameyatva (jJeyatva ) hai / " pramANagocarAH jIvAdipadArthAH prameyAni / " ( pra0ra0 mA0 pR0 5 ) yadi jJeyatva ( prameyatva ) guNa dravya meM na ho to dravya jJAna kA viSaya nahIM ho sakatA / zaMkA - guNa aura paryAyeM bhI to jJAna ke dvArA jAnI jAtI haiM, ataH unameM bhI zeyatva guNa honA cAhiye ? mAtra vramya meM jJeyazva guNa kyoM kahA gayA ? samAdhAna - dasa sAmAnya guNoM meM pAMcavAM prameyatva bhI sAmAnyaguNa hai / una sAmAnyaguNoM ke nAma nimnaprakAra haiM 'astitvaM, vastutvaM dravyatvaM, prameyatvaM agurulaghutvaM, pradezatvaM, cetanatvamacetanaevaM mUrttatvamabhUrtazvaM dravyANAM daza sAmAnyaguNAH / ( AlApapaddhati ) guNadravya ke Azraya rahatA hai, anya guNa va paryAya ke zrAzraya se nahIM rahatA hai, kyoMki guNa kA lakSaNa isa prakAra hai "dravyAzrayA nirguNA guNAH // 41 // " ( ta0 sUtra a0 5 ) jo niraMtara dravya meM rahate haiM maura guNarahita haiM, ve guNa haiM /
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva paura kRtitva ] [ 1237 ___ yadi anyaguNoM meM prameyatva ( zeyatva ) guNa mAnA jAve to guNa ke uparyukta lakSaNa meM bAdhA AtI hai, kyoMki guNa kA Azraya dravya hai, ekaguNa dUsareguNa kA Azraya nahIM hai| dUsare guNa meM anyaguNa rahane se mirguNA guNAH' vyartha hotA hai| prataH prameyatva ( jJeyatva ) guNa ke atirikta anya guNoM meM prameyatva ( jJeyatva ) guNa nahIM rahatA hai| yadi paryAya ke prAthaya jJeyatva ( prameyatva ) guNa ko mAnA jAyagA to paryAya pratisamaya utpanna hotI hai aura vinazatI hai (paryeti samaye samaye utpAdaM vinAzaM ca gacchatIti paryAyaH ) ataH guNa ke bhI pratisamaya utpanna hone aura vinaSTa hone kA prasaMga A jAyagA, kintu 'sahamuvo guNAH' guNa to sadA dravya ke sAtha rahate haiM arthAta guNa anvayI haiN| "andhayino guNA vyatirekiNaH paryAyAH / " ( sarvArthasiddhi 5 / 38 ) pradezatva kI apekSA guNa aura paryAya dravya se bhinna hai ataH dravya ke jJeya honepara usase abhinna guNa aura paryAya bhI jJAna kA viSaya bana jAtI haiN| zrI kundakundAcArya ne bhI paMcAstikAya meM kahA hai pajjayavijudaM davvaM damvavijuttA ya pajjayA patthi / donhaM aNaNNabhUdaM bhAvaM samaNA paviti / / 12 // vanveNa viNA guNA guNehiM, davvaM viNA Na saMbhavadi / avvadiritto bhAvo, davyaguNANaM havavi tamhA // 13 // paryAya se rahita dravya paura drazya se rahita paryAyeM nahIM hotii| dravya aura paryAya kA ananyabhAva hai arthAt donoM meM bhinnatA nahIM hai| dravya binA guNa nahIM hote aura guNoM ke binA dravya nahIM hotaa| isaliye dravya aura guNoM kA avyatirikta (abhinna ) bhAva hai| paM0 darabArIlAla koThiyAjI ne bhI likhA hai-"yathArtha meM guNa-karmAdi dravya ke vibhinna dharma athavA pariNamana mAtra haiM, ve svatantra padArtha nahIM haiM / ve dravya ke sAtha hI upalabdha hote haiM, dravya ko chor3akara nahIM paura isaliye ve dravya ke Azrita haiM aura dravya ke paratantra haiN| padArtha to Thosa aura apanA svatantra astitva rakhanevAlA hotA hai| yadi guNakarmAdi (paryAyAdi ) dravya se bhinna padArtha hoM to 'prasya dravyasya ayaM guNaH' isa dravya kA yaha guNa hai, ityAdi vyapadeza nahIM ho sakatA, kyoMki unakA koI niyAmaka nahIM hai / " zaMkA-kyA kAlikaparyAyoM se dravya kI abhinnatA hai yA mAtra eka paryAya se ? samAdhAna-dravya kA svabhAva pariNamanazIla hai / kAlikaparyAyoM meM pariNamana karane ke kAraNa kAlikaparyAyoM se prabhinnatA ko prApta hotA hai| kyoMki dravya se rahita paryAya aura paryAya se rahita dravya nahIM hotaa| zaMkA-dravya kyA eka samaya meM tIna kAla ko samasta paryAyoM se abhinnatA ko prApta hotA hai ?
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1238 [paM. ratanacanda jaina mukhtAra / samAdhAna-dravya jisasamaya meM jisaparyAyarUpa pariNamana karatA hai usasamaya usaparyAya se tanmayatA ko prApta hone ke kAraNa mAtra usaparyAya se abhinnatA ko prApta hotA hai| zrI kundakundAcArya ne pravacanasAra meM kahA bhI hai pariNamavi jeNa davvaM tatkAlaM, tammaya ti paNNattaM / tamhA dhammapariNado AdA, dhammo murnneyvyo||8|| jIvopariNamavi jabA suheNa, asuheNa vA suho asuho| suddhaNa tavA suddho havadi hi, pariNAmasabhAvo // 9 // ina do gAthAoM meM yaha batalAyA gayA hai ki dravya jisasamaya meM jisaparyAyarUpa pariNamana karatA hai usasamaya usaparyAyarUpa hI hai aisA jinendra dvArA kahA gayA hai| jaba mAtmA dharmaparyAyarUpa pariNamana karatA hai, usasamaya dharmarUpa paryAya se tanmaya hone ke kAraNa prAtmA ko dharmarUpa jAnanA caahiye| jIva jaba zubhaparyAyarUpa pariNamana karatA hai taba zubharUpa paryAya se tanmaya hone ke kAraNa jIva zubharUpa hotA hai / jIva jaba azubhaparyAyarUpa pariNamana karatA hai taba azubhaparyAya se tanmaya hone ke kAraNa jIva azubharUpa hai jIva jaba zuddha paryAyarUpa pariNamana karatA hai taba zuddharUpa paryAya se tanmaya hone ke kAraNa jIva zuddha hotA hai, kyoMki jIva pariNamanasvabhAvI hai| zrI kundakundAcArya kI upayukta gAthAoM se yaha spaSTa hai ki dravya mAtra vartamAnaparyAya se tanmaya hotA hai| zeSaparyAyoM se usasamaya tanmaya nahIM hotA hai, kyoMki vartamAnaparyAya ke atirikta usasamaya zeSaparyAyoM kA pradhvaMsAbhAva va prAgabhAva hai arthAt abhAva hai / isIliye zrI vIrasenAcArya ne vartamAnaparyAya ko hI artha (jJeya) kahA hai| zrI vIrasenAcArya ke vAkya nimnaprakAra haiM "vartamAnaparyAyANAmevakimityarthatvamiSyata iti cet, na, maryate paricchidyate iti nyAyatastatrArthatvopalambhAta tavanAgatAtItaparyAyeSvapi samAnamiti cet, na, tagrahaNasya vrtmaanaarthgrhnnpuurvktvaat|" [ ja0 gha* pu0 1 pR0 22 ] jo jAnA jAtA hai use artha ( jJeya ) kahate haiM isa vyutpatti ke anusAra vartamAnaparyAya meM hI arthapanA (jJeyatva ) pAyA jAtA hai| yadi yaha kahA jAya ki vyutpatti ke anusAra jisaprakAra vartamAnaparyAya meM arthapanA / jJeyatva ) pAyA jAtA hai usIprakAra anAgata aura pratItaparyAyoM meM bhI arthapanA ( jJeyatva ) saMbhava hai| AcArya kahate haiM ki aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki anAgata aura atItaparyAyoM kA grahaNa vartamAna artha ke grahaNapUrvaka hotA hai| arthAt atIta aura anAgata paryAyeM bhUta zakti aura bhaviSyat zakti rUpa se vartamAna artha (jJeya ) meM hI vidyamAna rahatI haiN| ataH unakA grahaNa vartamAna artha (jJeya ) ke grahaNapUrvaka hI ho sakatA hai, isaliye bhUta aura bhaviSyat paryAyoM ko artha ( jJeya ) yaha saMjJA nahIM dI jA sakatI hai| isase spaSTa ho jAtA hai ki vartamAna paryAya jJeya hai kintu usameM anya paryAyeM bhUta zakti aura bhaviSyat zakti rUpa se vidyamAna haiM ataH ve paryAyeM bhUta aura bhaviSyat zakti rUpa se jAnI jAtI haiM / zaMkA-pratyeka samaya meM dravya pUrNa hai yA apUrNa ? samAdhAna -pratyeka samayameM dravya pUrNa bhI hai aura apUrNa bhI hai /
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhyaktitva aura kRtitva ] [ 1236 jisasamaya meM jo dravya jisaparyAya rUpa pariNamana kara rahA hai usasamaya vaha dravya usa paryAya se tanmaya hai| usaparyAya se hInAdhika nahIM hai ( pravacanasAra gA08) / yadi dravya ko paryAya se adhika mAnA jAye to paryAya se rahita hone ke kAraNa usa adhika ke dravyatva kA abhAva ho jAyagA, kyoMki paryAya ke binA dravya nahIM raha sakatA ( paMcAstikAya gA0 12) / yadi dravya ko paryAya se hIna mAnA jAya arthAta paryAya ko dravya se adhika to usa adhikaparyAya kA bhI, prAzrayabhUta dravya ke abhAva hone se, abhAva ho jAyagA ( paMcAstikAya gAthA 12 ) / pratyeka samaya meM dravya apanI paryAya se tanmaya hone ke kAraNa pUrNa hai| jaise 10 grAma suvarNa kuNDalaparyAya meM usa kuNDala paryAya se tanmaya hone ke kAraNa pUrNa hai aura vahI 10 grAma suvarNa kar3erUpa paryAya meM usa kar3erUpa paryAya se tanmaya hone ke kAraNa 10 grAma pUrNa hai, hInAdhika nahIM hai| yadi dravya ko pratyeka samaya apanI usasamaya kI paryAya se sarvathA tanmaya mAnakara sarvathA pUrNa mAna liyA jAya to usa paryAya kA abhAva hone para dravya ke bhI abhAva kA prasaMga pAyagA, kintu dravya kA prabhAva hotA nahIM hai, kyoMki usaparyAya kA vyaya hone para dravya anya navIna paryAya rUpa pariNama jAyagA aura usa navIna paryAya se tammaya ho jaaygaa| isaliye dravya kA lakSaNa nimnaprakAra kahA gayA hai"dravati droSyati adudra va svaguNa paryAyAna iti dradhyam / " ( svA0 kA0 a0 gA0 240 TIkA) jo apane guNa aura paryAyoM ko prApta hotA hai vaha dravya hai| eyavaviyammi je asthapajjayA vayaNapajjayA vA vi / tIdANAgadabhUvA tAvaiyaM taM havai bavvaM // 108 // (na. dha0 pu01pR0 253 ) eka dravya meM pratIta, anAgata aura vartamAnarUpa jitanI arthaparyAya aura vyaMjanaparyAya hotI haiM, tat pramANa vaha dravya hotA hai| pratyekasamaya meM mAtra vartamAnaparyAya sadbhAvarUpa vidyamAna rahatI haiM aura zeSaparyAyeM asadbhAvarUpa avidyamAna rahato haiM mataH pratyeka samaya meM dravya kathaMcit apUrNa hai| zaMkA-kucha jaina bhAI dravya meM vekAlika paryAyoM ko sadbhAvarUpa vidyamAnatA mAnate haiM aura isaprakAra pratyeka samaya meM dravya ko sarvathA pUrNa mAnate haiM / kyA yaha mAnyatA ThIka nahIM hai ? samAdhAna-dravya meM traikAlika paryAyoM kI sadbhAvarUpa vidyamAnatA jo bhI mAnate haiM ve jainasiddhAnta ke mAnane vAle nahIM haiM, kintu sAMkhyamata ke mAnane vAle haiM / jaina siddhAnta meM to pUrva paryAya kA vyaya aura uttara paryAya kA utpAda batalAyA gayA hai| jadi dave pajjAyA vivijjamANA tirohidA sati / tA utpatti vihalA paDipihide devadatte va // 243 // ( svA0 kA0 a0 ) TIkA-atha sAMkhyAdayaH evaM vadanti / dravye jIvAdipavAyeM sarve paryAyAH tirohitAH AcchAditAH vidyamAnAH santi /
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124. ] / paM0 ratanacanda jaina muntaar| samvANa pajjayANaM avijjamANANa hovi uppttii| kAlAI laddhIe aNAi NihaNammi babvammi // 244 // ( svA0 kA0 a0) TokA-avidyamAnAnAm asatAM dravye paryAyANAmutpatti syAt / sAMkhyamatavAle aisA mAnate haiM ki jIvAdi dravya meM trikAlavartI saba paryAyeM sat rUpa vidyamAna rahatI haiM, kintu DhakI huI rahatI haiM. jaise satrUpa vidyamAna devadatta kapar3e ke pIche DhakA humA rahatA hai| isa para prAcArya kahate haiM ki sAMkhyamata meM paryAya kI utpatti kahanA niSphala hai arthAt sAMkhya matAnusAra paryAya kA utpAda ghaTita nahIM hotA hai| prataH anAdinidhana dravya meM yogya dravya, kSetra, kAla, bhava, bhAva kA lAbha hone para avidyamAna asatparyAyoM kI utpatti hotI hai arthAt utpAda hotA hai / sAMkhyamata vAle traikAlika paryAyoM ko vidyamAna satrUpa mAnate haiM, kintu unameM se ekaparyAya prakaTa rahatI hai aura zeSa paryAyeM tirohita rahatI haiN| kintu jainasiddhAnta vartamAna paryAya ke atirikta zeSa paryAyoM kA abhAva ( pradhvaMsAbhAva-prAgabhAva ) mAnatA hai| pUrva paryAya kA vyaya ( nAza ) aura avidyamAna-prasat navIna-paryAya kA (pradhvaMsAbhAva-prAgamAlA utpAda mAnatA hai| yaha donoM siddhAntoM meM antara hai| ataH kAlikaparyAyoM ko vidyamAna-sat mAnaka patakAlikaparyAyoM ko vidyamAna-sat mA sarvathA pUrNa mAnanA ThIka nahIM hai| -ja. ga. 18-11-71/VII/ ajitakumAra "kramabaddhaparyAya" koI vastu nahIM, puruSArtha se kalyANa (mokSa ) sambhava hai zaMkA-yaha durlabha manuSyaparyAya va jinavANI zravaNa ityAdika nimitta pAkara bhI yaha prANI apanA kalyANa kyoM nahIM karatA hai ? kyA isameM karmovaya kAraNa hai yA puruSArtha kI kamI hai yA abhI kalyANa kI kramabaddhaparyAya nahIM AI? . samAdhAna-'kramabaddha paryAya' to koI vastu nahIM hai aura na ArSa granthoM meM kramabaddhaparyAya kA ullekha hai, yaha to mAtra managhaDanta hai| saMjJI-paMcendriya-paryAptamanuSya, indriyoM ko pUrNatA, jJAnAvaraNakarma kA kSayopazama jinavANI zravaNa ityAdika sAmagrI jisako prApta ho usake karma kA tIvra udaya to saMbhava nahIM hai| jisa saMlagnatA se dhanopArjana ke lie niraMtara puruSArtha kiyA jAtA hai, yadi usI tatparatA ke sAtha Atma-kalyANa ke lie puruSArtha kare to kalyANa ho sakatA hai| hama svayaM to Atma-kalyANa ke lie yathArtha puruSArtha nahIM karate kintu kAlalabdhi, honahAra, kramabaddhaparyAya ityAdi ke bharose chor3a dete haiN| bahutoM ko to aisI zraddhA bana gaI hai ki kevalI ne hamArA AtmakalyANa jaba honA dekhA hai usasamaya svayameva ho jaaygaa| usake pazcAt karane meM na hama svayaM samartha haiM aura na anya koI samartha hai| upadezaka dharmopadeza dekara svayaM apanA samaya barabAda karate haiM aura dUsaroM kA barabAda karate haiN| tavama jina manuSyoM ko yathArtha tattvopadeza upalabdha hai aura usa upadeza ko dhAraNa karane kI yogyatA ( jJAnAbaraNakarma kA kSayopazama ) bhI hai, una manuSyoM kA karmazatru soyA huA hai ( karma kA maMdodaya hai ) yadi ve jinavANI rUpI zastra kA prayoga kareM prarthAt jinavANI ke anusAra zraddhAna va pAcaraNa kareM to ve kamaMtra para vijaya prApta kara sakate haiN| tIvavega meM nadI se pAra honA yadyapi duHsAdhya hai, kintu mandavega meM pAra honA sarala hai| yadi maMdavega meM
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1241 bhI koI puruSArtha na kare to isameM usa manuSya kA hI doSa hai| vartamAna meM hamAre karmodaya maMda hai| yadi hama . jinavANo ke upadezAnusAra zraddhAna va pAcaraNa kareM to saMsAra samudra se pAra ho sakate haiN| yadi kramabaddhaparyAya ke bharose par3e raheMge to hamArA kalyANa hone vAlA nahIM hai / puruSArtha kI hInatA mukhya kAraNa hai aura karmodaya gauNa hai| kahA bhI hai "yathA zatroH kSINAvasyAM dRSTvA ko'pi dhImAn paryAlocayatyayaM mama hanane prastAvastataH paurUSaM kRtvA zava hanti tathA karmaNAmapyekarUpAvasthA nAsti, hIyamAnasthityanubhAgatvenaM kRtvA yadA laghutvaM kSINatvaM bhavaMti tadA dhImAna bhadhya nirmala bhAvanAvizeSakhaGgana pauruSaM kRtvA karmazat hantIti / " vRhad dravyasaMgraha gA0 37 TIkA -ja'. ga. 29-6-72/IX/ ro. lA. jana 'sarvathA kramabaddhaparyAya', yaha ekAnta mithyAtva hai zaMkA-sonagar3ha se prakAzita jJAnasvabhAva va jJeyasvabhAva pustaka ke pR07 para likhA hai-gommaTasAra meM niyativAda ko mithyAtva kahA hai| jaisA honA hogA vaisA hogA, aisA kahakara svacchanda hokara mithyAtva kA poSaNa kareM, use niyativAda kahA hai| yadi jJAna svabhAva kA nirNaya karake kramabaddha paryAya ko samajheM to isa puruSArtha se mithyAtva aura svacchandatA chUTa jAve / kyA yaha likhanA ThIka hai ? samAdhAna-jinavANIrUpa dvAdazAMga ke bArahaveM dRSTivAda aMga ke sUtranAmaka arthAdhikAra meM 363 matoM kA pUrvapakSarUpa se varNana hai| isa sUtra nAmaka arthAadhikAra ke aTTAsI adhikAroM meM se tIsare adhikAra meM niyativAda' ekAMta mithyAtvakA pUrvapakSa se kathana hai / kahA bhI hai aTThAsI ahiyAresu cauNDamahi yArANamattha Nidde so| paDhamo abaMdhayANaM vidiyo terA siyANa boddhathvA / / 76 // tadiyo ya Niya i-pakkhe havadi cauttho sasamayammi / sUtranAmaka prAdhikAra ke aTTAsI adhikAroM meM se cAra adhikAroM kA nAma nirdeza milatA hai| unameM pahalA adhikAra abandhakoM kA, dUsarA zikavAdiyoM kA, tIsarA niyativAda kA isaprakAra ye tIna paramatoM ke adhikAra samajhane cAhiye / cauthA adhikAra svasamaya kA prarUpaka hai| jisa niyativAda ekAntamithyAtva kA kathana pUrvapakSarUpa se tIsare adhikAra meM hai, usakA svarUpa gommaTasAra Adi granthoM meM nimnaprakAra kahA hai jatta javA jeNa jahA jassa ya NiyameNa hodi tatta tdaa| teNa tahA tassa have idi vAdo NiyadivAdo du // jo, jisasamaya, jisase, jaise, jisake niyama se hotA hai, vaha, usasamaya, usase, taise, usake hotA hI hai| aisA niyama se sabake mAnanA, vaha niyativAda ekAnta mithyAtva hai|
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1242 ] [10 ratanacanda jaina mukhtaar| sonagar3ha siddhAnta meM isa niyativAda ekAnta mithyAtva ko hI kramabaddhaparyAya ke nAma se kahA gayA hai| yadi sonagar3havAle niyativAda arthAt kramabaddha-paryAya kA pratipakSI aniyatavAda arthAt kramaprabaddhaparyAya ko bhI svIkAra kara lete to ekAnta mithyAtva kA dUSaNa na AtA, kintu sonagar3havAle to sarvathA niyativAda arthAt kramabaddhaparyAya ko hI mAnate haiM ataH unakI kramabaddhaparyAya kI mAnyatA ekAnta mithyAtva hai, kyoMki mithyAmatiyoM kA vacana 'sarvathA' kahA jAne se vAstava meM mithyA hai aura jainoM kA vacana 'kacit' kahA jAne se vAstava meM samyaka hai| kahA bhI hai parasamayANaM vayaNaM micchaM khalu hodi samvahA vayaNA / jaiNANaM puNa vayaNaM samma khu kahaMci vayaNAdo // pravacanasAra isakA artha Upara likhA jA cukA hai| zrI kundakundAcArya ne 'sadhvapayasthA sappaDivaSakhA' arthAt sarva padArtha sapratipakSa upalabdha hote haiN|' aise siddhAnta kA upadeza diyA hai jaisA muktaparyAya kA pratipakSa saMsAraparyAya hai| abhavyaparyAya kA pratipakSa bhavyaparyAya hai| saMsAraparyAya ke abhAva meM muktaparyAya ke abhAva kA prasaMga AtA hai| bhavyoM ke abhAva meM prabhavyoM ke prabhAva kA prasaMga AtA hai| "jehi avIvakAle kavAci vi tasapariNAmo Na patto te tArisA aNaMtA jIvA NiyamA asthi, aNNahA saMsAre bhava jiivaannmbhaavaavttiido| Na cAbhAvo, tadabhAve abhadhvajIvANaMpi abhaavaavttiivo| Na ca taM pi, sNsaariinnmbhaavaavttiido| Na cedaM pi, tadabhAve asaMsArINaM pi abhaavppsNgaado| saMsArINamabhAve saMte kathaM asaMsArINama. bhAvo ? vuccade, taM jahAsaMsArINamabhAve sate asaMsAriNo vi Nasthi, savvassa sappaDivakkhassa uvlNbhnnnnhaannuvvttiido| ___ artha-jinhoMne pratItakAla meM kadAcit bhI trasaparyAya prApta nahIM kI hai vaise ananta jIva niyama se haiM, pratyathA saMsAra meM bhavya jIvoM kA abhAva prApta hotA hai, bhavyajIvoM kA abhAva hai nahIM, kyoMki unakA abhAva hone para abhavyajIvoM kA bhI abhAva prApta hotA hai| abhavyajIvoM kA bhI abhAva nahIM hai, kyoMki unakA prabhAva hone para saMsArIjIvoM kA bhI abhAva prApta hotA hai| saMsArIjIvoM kA bhI abhAva nahIM hai, kyoMki saMsArIjIvoM kA prabhAva hone para muktajIvoM ke abhAva kA prasaMga AtA hai| saMsArI jIvoM kA abhAva hone para muktajIva bhI nahIM ho sakate, kyoMki saba sapratipakSa padArthoM kI upalabdhi anyathA bana nahIM sktii| sAdiparyAya kI pratipakSI anAdiparyAya hai| sAntaparyAya kI pratipakSI anaMtaparyAya hai| sUkSmaparyAya kI pratipakSI bAdaraparyAya hai| pratipakSIparyAya ke abhAva meM vivakSitaparyAya ke bhI prabhAva kA prasaMga AtA hai| dhavala Agama meM kahA bhI hai "jadi suhumaNAmakamma Na hojja, to suhumajIvANamabhAvo hojja / Na ca evaM, sappaDiyakkhAbhAve bAdaraNaM pi abhaavppsNgaado|" yadi sUkSmanAmakarma na ho to sUkSmaparyAyavAle jIvoM kA abhAva ho jAyagA, kiMtu aisA hai nahIM, kyoMki bAdaraparyAya kI pratipakSI sUkSmaparyAya ke abhAva meM bAdaraparyAya vAle jIvoM ke abhAva kA bhI prasaMga prAtA hai / yadi kramabaddhaparyAya ko svIkAra na kiyA jAyagA to usake abhAva meM, usake pratipakSarUpa kramabaddhaparyAya kA bhI prabhAva ho jAyagA aura paryAya kA prabhAva ho jAne para dravya kA bhI prabhAva ho jaaygaa| dravya ke prabhAva ho jAne para sarvazUnyavAda kA prasaMga A jAyagA, kiMtu aisA hai nahIM, kyoMki pratyakSa se virodha prAtA hai|
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva mora kRtitva ] [ 1243 sonagar3ha kA jo sarvathA kramabaddhaparyAya kA siddhAMta hai vaha ekAMtamithyAtva hai, kyoMki sonagar3havAle kramaabaddhaparyAya ko svIkAra nahIM karate haiM / durnivAranayAnIka virodhadhvaMsa nauSadhiH / syAtkAra jIvitA jIyAjjano siddhAntapaddhatiH // 'syAtkAra' jisakA jIvana hai jo nayasamUha ke dunivAra virodha kA nAza karanevAlI auSadhi hai aisI jainI ( jina bhagavAna kI ) siddhAntapaddhati jayavanta ho / zaMkA- sonagar3ha se prakAzita 'jJAna svabhAva jJeya svabhAva' pustaka ke pRSTha 280 para likhA hai " jisaprakAra jIne kI sIDhiyA~ kramavAra hotI haiM, usIprakAra AtmA asaMkhyapradezoM meM phailA huA eka hai / usake kSetra kA pratyeka aMza so pradeza hai / saMpUrNa dravya kA astitva pravAharUpa se eka hai / usa pravAha ke pratyekasamaya kA aMza so pariNAma hai| una pariNAmoM kA pravAhakrama jIne kI sIr3hiyoM kI taraha kramabaddha hai| unakA krama Age pIche nahIM hogA / " pR0 292 para likhA hai - " dravya svayaM apanI paryAya ko ulaTA-sIdhA karanA cAhe to nahIM ho sakatA / " pR0 294 para likhA hai - " pUrvapariNAma kA abhAvarUpa vartamAnapariNAma hai, isaliye pUrva ke saMskAra vartamAna meM nahIM Ate aura na pUrva kA vikAra vartamAna meM AtA hai / " prazna yaha hai ki pratyeka dravya kI paryAyoM kA koI niyatakrama hai jo sunizcita hai ? samAdhAna - paryAya do prakAra kI haiN| eka svapara - sApekSa aura dUsarI nirapekSa / "pajjAo duviyappo saparAvekkho ya Niravekkho // 14 // [ niyamasAra ] jo paryAya paranirapekSa hai vaha svabhAva paryAya hai / kahA bhI hai 'aNNaNirAvekkho jo pariNAmo so sahAvapajjAyo / / 28 / " [ niyamasAra ] vaha svabhAvaparyAya agurulaghuguNa meM SaTsthAnapatita hAnivRddhi ke kAraNa hotI hai / kahA bhI hai agurulagA anaMtA, samayaM samayaM samubbhavA je vi / davvANaM te bhaNiyA, sahAvaguNapajjayA jANa // 22 // [ nayacakra ananta zravibhAgapraticchedavAle agurulaghuguNa meM pratisamaya hAni yA vRddhirUpa paryAya utpanna hotI rahatI hai / ve dravya kI svabhAvaguNaparyAya kahI gaI haiM / "svabhAvaguNaparyAyA agurulaghuka guNaSaT hA nivRddhirUpAH sarvadravya sAdhAraNAH / [ paM0 kA0 gA0 16 TIkA ] gurulaghuguNa meM hAni SaTvRddhirUpa sarvadravyoM meM sAdhAraNa svabhAvaguNaparyAya hai / isa agurulaghuguNa meM SaThA nivRddhi kA sunizcita niyatakrama hai| jaise aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgabAra anantayeMbhAgavRddhi hone para ekabAra asaMkhyAtaveM bhAga vRddhi hotI hai / punaH agula ke prasaMkhyAtaveM bhAgavAra mananta veM bhAgavRddhi hone para ekabAra prasaMkhyAtave bhAgavRddhi hotI hai| isaprakAra punaH punaH prasaMkhyAtaveM bhAgavRddhi hote hue jaba aMgula ke asaMkhyAtaveMbhAgavAra asaMkhyAtaveM bhAgavRddhiyAM ho jAtI haiM taba ekabAra saMkhyAtaveM bhAga vRddhi hotI hai / ityAdi /
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1244 ) [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : agurulaghuguNa meM hAni-vRddhi kA sunizcita niyatakrama hone ke kAraNa svabhAvaparyAyoM kA bhI sunizcita niyata krama hai, kintu saMsAra avasthA meM karmaparataMtra-jIvoM meM usa svAbhAvika agurulaghuguNa kA abhAva hone ke kAraNa karmodayakRta agurulaghutva hai| ataH saMsArI jIvoM meM svAbhAvika agurulaghugaNa ke abhAva ke kAraNa paryAyoM kA bhI sunizcita niyatakrama nahIM rhaa| kahA bhI hai "saMsArAvasthAe kammaparataMtammi tssaabhaavaa|" [ dhavala pu. 6 pR0 58 ] "anAdikamanokamasambandhAnakarmodayakRtAgurulaghutvam, tavatyantavinivRttau tu svabhAvikamAvirbhavati / " [ rAjavAtika ma0 8 sUtra 11 vArtika 12 ] jIne kI sIr3hiyoM kA jo dRSTAnta diyA gayA hai vaha bhI viSama hai, kyoMki jIne kI sIr3hiyAM sadbhAvarUpa haiM vidyamAna haiM, kintu dravya meM AgAmI paryAyoM kA abhAva hai, ve avidyamAna haiM / yadi aAgAmI paryAyoM kA prAgabhAva (prAk + prabhAva ) na mAnA jAya to unakA utpAda siddha nahIM ho sakatA hai / kyoMki sadbhAva kA utpAda nahIM hotA hai| kahA bhI hai jadi bavve pajjAyA vi vijjamANA tirohidA saMti / tA uppattI vihalA paDipihile devavette va // 243 / / savvANa pajjayANaM avijjamANANa hodi uppttii| kAlAI labIe aNAi-NihaNammi dasvammi // 244 // [svA. kA. a.] saMskRta TIkA-"anAdinidhane avinazvare padArtha kAlAvilabdhyA pratyakSetrakAlamAvalAbhena utpattirbhavati utpAvaH syAt / kiMbhUtAnAm avidyamAnAnAm asatAM dravye paryAyANAmutpattiH syaat|" yadi dravya meM paryAyeM vidyamAna hote hue bhI DhakI huI haiM to unakI utpatti niSphala hai| jaise vastra se Dhake hue devadatta kA vastra ke haTa jAne para devadatta kA mAvirbhAva to hotA hai, kintu utpatti ( utpAda ) nahIM hotI hai, kyoMki devadatta to vidyamAna thA hI / prataH anAdinidhana dravya meM bAhya dravya, kSetra, kAla, bhAva Adi ke milane para dravya meM avidyamAna asatparyAyoM kI utpatti arthAt utpAda hotA hai| jIne kI sIr3hiyAM vidyamAna sadrUpa haiM ataH unameM kramabaddhatA saMbhava hai, kintu jo paryAyeM avidyamAna-asadrUpa haiM paura jinakI utpatti bAhya dravya, kSetra, kAla, bhAvoM ke lAbha para nirbhara hai unameM kramabaddhatA saMbhava nahIM ho sakatI hai| yadi kahA jAya ki jJAna meM sarva bhAgAmI paryAyeM vidyamAna haiM so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki jo paryAya svayaM dravya meM vidyamAna satrUpa nahIM haiM ve jJAna meM bhI vidyamAna satrUpa nahIM ho sakatI haiM, kyoMki jJAna bhUtArtha kA prakAza karanevAlA hotA hai| "bhUtArthaprakAzakaM jJAnam / athavA sadbhAvavinizciyopalambhakaM jJAnam / " [dhavala pu. 1 pR. 142 va 143] bhUtArtha arthAta satrUpa artha kA prakAza karanevAlA jJAna hotA hai / athavA sadbhAva ke vinizcaya karanevAle dharma ko jJAna kahate haiN| anyUnamanatiriktaM yathAtathyaM vinA ca viparItAta / nisandehaM veda yavAhastajjJAnamAgaminaH // 42 // [ ra. ka. pA. ]
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ) [ 1245 __ jo jJAna nyUnatArahita, adhikatArahita, viparItatArahita aura sandeharahita jaisA kA taisA jAnatA hai, zAstra ke jJAtA puruSa usako samyagjJAna kahate haiM / ataH jo paryAyeM dravya meM avidyamAna-prasatrUpa haiM ve samyagjJAna meM vidyamAna-satrUpa nahIM ho sakatI haiN| ___ jo bhAvI paryAya dradhya meM vidyamAna asatrUpa haiM unameM kramabaddhatA nahIM ho sakatI arthAt unakA niyatakrama nahIM ho sakatA hai| isIliye dRSTivAda aMga meM niyativAda ko ekAntamithyAtva kahA hai| jaba taka aniyati ko bhI svIkAra nahIM kiyA jAyagA usa samaya taka niyativAda athavA paryAyoM kI kramabaddhatA meM ekAnta mithyAtva kA doSa dUra nahIM ho sakatA hai| -p. ga. 26-1-73/VIII & IX/ sulatAnasiMha __"kramabaddha va niyata paryAya" kA siddhAnta prAgama viruddha hai zaMkA-zrI jayadhavala TIkA ke AdhAra para mApane yaha likhA aura usameM ki-'sarvajJa atIta anAgataparyAyoM ko pavidyamAna hone se unheM vartamAnaparyAyayukta dravya ke AdhAra se jAnate haiM, kyoMki bhUta-bhaviSyatparyAyoM ko ayaMpanA nahIM hai|' isase yaha bAta siddha kI gaI hai ki sarvajJAna meM bhUta-bhaviSyatparyAya cUMki abhAvAtmaka hone se taharUpa ho arthAta abhAvAtmakarUpa se hI jJAta hotI haiN| agara vartamAna artha ke grahaNapUrvaka bhUta bhaviSyatparyAyoM kA jJAna hotA hai to yaha jJAna to aisA hI huA jaise avagraha ke grahaNapUrvaka IhAdikajJAna hote haiM taba yaha kevalajJAna pratyakSa kaise mAnA jAyagA? zrI jayadhavalA meM zaktirUpa se mAnA hai to zaktirUpa meM to usakA mAkAra nahIM hotA hai ve zaktirUpa paryAya vartamAna meM vyaktarUpa se nahIM jhalaka sakatI haiN| kintu dhI pravacanasAra jo zrI mahAvIrajI se TIkA sahita prakAzita huA hai usakI gAthA R0 37 se lekara kevalajJAna meM prApta haye zeyoM kA kathana isaprakAra hai ki kevalajJAna meM atIta-anAgata-padArtha vartamAna kI taraha pratyakSarUpa se pratibhAsita hote haiM, jaise citrapaTa meM citra pratibhAsita hote haiM / to citrapaTa meM citroM kA AkAra hotA hai tabhI ve pratibhAsita hote haiM isIprakAra kevalajJAna meM bhI bhUta-bhAvIparyAoM kA AkAra vartamAna kI bhAMti jhalakatA hai, kintu zrIjayadhavala ke anusAra bhUta-bhAvIparyAyoM kA AkAra hI jaba banA nahIM phira ve kaise jhalakate haiM aura zrI pravacanasAra ke anusAra avidyamAnapadArtha vidyamAna kI taraha jhalakate haiM isakA kyA matalaba hai? vidyamAna kI taraha jhalakanA to yahI ho sakatA hai jaise vidyamAnapadArtha kA AkAra banA huA hai aura vaha kevalajJAna meM jhalakatA hai| yadi aisA mAnA jAve to bhUta-bhAvIparyAya jo anAkArarUpa se haiM ve sAkArarUpa se kaise jJAta hoMgI? kRpayA isakA ThokaprakAra se spaSTIkaraNa karane kA kaSTa kareM tAki zaMkA samAdhAna hokara hRdaya svaccha ho jaay| samAdhAna-ja.dha.pu01 pR. 22 va 23 para, zrI paM0 kailAzacandajI va zrI paM0 phUlacandajI banArasa ne anuvAda karate hue, isa prakAra likhA hai prazna-yadi vinaSTa aura anutpannarUpa se prasatpadArtha meM kevalajJAna kI pravRtti hotI hai to kharaviSANa meM bhI usakI pravRtti hoo ? uttara-nahIM, kyoMki kharaviSANa kA jisaprakAra vartamAna meM sattva nahIM pAyA jAtA hai,
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1246 ) [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra / usIprakAra usakA bhUtazakti aura bhaviSyatzakti rUpa se bhI sattva nahIM pAyA jAtA hai| arthAta jaise vartamAnapadArtha meM usakI atItaparyAyeM, jo ki pahale ho cukI haiM, bhUta zaktirUpa vidyamAna haiM aura anAgataparyAyeM, jo ki prAge honevAlI haiM. bhaviSyazaktirUpa se vidyamAna haiM, usataraha kharaviSANa-gadhe ke sIMga yadi pahale kabhI ho cUkA hotA to bhUta zaktirUpase usakI sattA kisI padArtha meM vidyamAna hotI, athavA vaha Age honevAlA hotA to bhaviSyatzaktirUpa se usakI sattA kisI padArtha meM vidyamAna rahatI, kintu kharaviSANa na to kabhI haA hai aura na kabhI hogaa| ata: jasameM kevalajJAna kI pravRtti nahIM hotI hai| prazna-jabaki artha meM bhUtaparyAya aura bhaviSyataparyAyeM bhI zakti rUpase vidyamAna rahatI haiM to kevala vartamAnaparyAyoM ko hI artha kyoM kahA jAtA hai ? uttara-nahIM, kyoMki 'jo jAnA jAtA hai use prathaM kahate haiM' isa vyutpatti ke anusAra vartamAnaparyAyoM meM hI arthapanA pAyA jAtA hai / prazna-yaha vyutpatyartha anAgata aura atIta paryAyoM meM bhI samAna hai / arthAt jisaprakAra Upara kahI gaI vyutpatti ke anusAra vartamAnaparyAyoM meM arthapanA pAyA jAtA hai usIprakAra anAgata aura atItaparyAyoM meM bhI arthapanA sambhava hai ? uttara-nahIM, kyoMki anAgata aura atItaparyAyoM kA grahaNa vartamAna artha ke grahaNapUrvaka hotA hai| arthAt atIta aura anAgata-paryAyeM bhUtazakti aura bhaviSyat-zaktirUpase vartamAna artha meM hI vidyamAna rahatI haiM / ataH unakA grahaNa vartamAnaartha ke grahaNa-pUrvaka hI ho sakatA hai, isaliye unheM artha yaha saMjJA nahIM dI jA sakatI hai| athavA kevalajJAna AtmA aura artha se atirikta kisI indriyAdika sahAyaka kI apekSAse rahita hai, isaliye bhI vaha kevala arthAta asahAya hai| isaprakAra kevala arthAt asahAya jo jJAna hai use kevalajJAna samajhanA caahiye|" "tadgrahaNasya vartamAnArthagrahaNa pUrvakatvAt / " arthAt anAgata aura pratItaparyAyoM kA grahaNa vartamAna artha ke grahaNapUrvaka hotA hai / isa vAkya meM pUrvakA artha nimitta yA kAraNa hai, kyoMki vartamAnaparyAya binA bhUta zaktirUpa bhRtaparyAyoM kA aura bhAvizaktirUpa bhaviSyatparyAyoM kA grahaNa nahIM ho sakatA hai / kahA bhI hai "pUrva nimittaM kAraNamityanarthAntaram / " [ sa0 si0 1 / 20 ] "mavipugvaM sudaM, madiNANeNa viNA sudaNAzuppattIe avalaMbhAvo / " [ ja0 dha0 pu0 1 pR. 24 ] inakA bhAva Upara kahA jA cukA hai / bhUta bhaura bhaviSyatparyAyeM avidyamAna haiM, aisA zrI svAmikArtikeya ne bhI kahA hai javi dave pajjAyA vi vijjamANA tirohiyA saMti / tA uppattI vihalA paDipihide devadatte dhva // 243 / / saMskRta TIkA-atha sAMkhyAdayaH evaM vadanti / dravye jIvAdipadArtha sarve paryAyAH tirohitA! AcchAditAH vidyamAnAH santi, ta eva jAyante utpadyante, sarva sarvatra vidyate, iti tanmataM samutpAdha dUSayati / dravye jIvapudgalAdivAstani paryAyAnaranArakAvibudhyAdayaH skandhAdayaH pariNAmA vidyamAnAH saharUpAH astirUpA: tirohitA: antInA aprAvubhUtAH santi vidyante yadi cet tahi paryAyANAmutpattiH utpAvaH niSpattiH viphalA niSphalA nirarthakA bhavati / paTapihite devadatte iva, yathA vastrAcchAdite devavatte tasya devadattasya vastre utpattinaM ghaTate yathA tathA sarve naranArakabuddhyAdayaH padArthAH prakRtI lInAH tahi aMgulyane hastizatayUthaM kathaM na jAyate iti dUSaNasahabhAyAta avidyamAnAH paryAyAH jAyante // 243 //
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva / [ 1247 samvANa pajjayANaM avijjamANANa hodi uppttii| kAlAI laddhIe aNAi-NihaNammi davammi // 244 // saMskRta TIkA-sarveSAM paryAyANAM naranArakAdipudgalAdInAM dravye jIvAdivastuni / kibhUte ? anAdinidhane avinazvare padArthe kAlAdilabdhyA dravya kSetrakAlabhavabhAvalAbhena utpattibhavati utpAda: syAt / ki bhUtAnAm ? avidyamAnAnAm asatAM dravye paryAyANAmutpattiH syAt / yathA vidyamAne mRdravye ghaTotpattyucitakAle kumbhakArAdau satyeva ghaTAdayaH paryAyA jAyante tathA // 244 // svAmikArtikeyAnuprekSA meM uparyukta do gAthAoM tathA una para saMskRta TIkA ke dvArA yaha batalAyA gayA hai ki jaise vastra se DhakA huA devadatta athavA parde ke pIche baiThA huA devadatta vastra yA parde ke haTate hI prakaTa ho jAtA hai yadi usIprakAra dravya meM paryAya vidyamAna hote hue bhI DhakI huI haiM to utpAda arthAt paryAya kI utpatti niSphala hai, kyoMki parde ke pIche jisaprakAra devadatta pahile se hI vidyamAna thA, isItaraha sAMkhyamatAnusAra yadi dravya meM paryAya pahale se hI vidyamAna hai aura pIche prakaTa ho jAtI hai to usakI utpatti kahanA ucita nahIM hai| utpatti to avidyamAna kI hI hotI hai| ataH pravinazvara anAdinidhana dravya meM dravya-kSetra-kAla-bhava aura bhAva ke milane para dravya meM avidyamAna arthAt asatparyAya kI utpatti hotI hai| ucita kAla tathA kumhAra Adi ke dvArA hI vidyamAna miTTI meM asatrUpa ghaTa Adi paryAya kI utpatti hotI hai| miTTI ke piMDa ghaTa, zikorA, gilAsa Adi paryAyeM zaktirUpa se haiM arthAt miTTI ke piMDa meM ghaTa zikorA gilAsaAdirUpa pariNamana karane kI nAnAzaktiyA~ vidyamAna haiN| vartamAnaparyAya sahita dravya aura usameM par3I huI nAnAzaktiyA~ hI samyagjJAna kA viSaya ho sakatI haiN| avidyamAnaparyAya arthAt asatarUpa paryAya kA vidyamAna yA satrUpase grahaNa nahIM ho sakatA hai| jo jJAna avidyamAna ko vidyamAnarUpase, asat ko satarUpase jAnatA hai vaha samyagjJAna nahIM ho sakatA hai, kyoMki jaisA padArtha thA vaisA nahIM jAnA, anyathA jAnA hai| "sahabhuvo guNAH kramavatinaH pryaayaaH|" [ AlApapaddhati ] sadA sAtha meM rahane vAle guNa haiM aura krama-krama se honevAlI paryAyeM haiM / paryAya ke isa lakSaNa se bhI spaSTa hai ki dravya meM bhUta aura bhAviparyAyeM vidyamAnarUpa se yA sadbhAvarUpa se nahIM rahatI haiN| bhUtaparyAyoM kA pradhvaMsAbhAva hai aura bhAviparyAyoM kA prAgabhAva hai| isaprakAra dravya meM bhUta aura bhAvi donoM paryAyoM kA abhAva hai| isa vastusthiti ko dhyAna meM rakhate hue pravacanasAra kI gAthAnoM kA artha karanA caahiye| takakAligeva sabve sadasambhUdA hi pajjayA tAsi / vaTTate te gANe visesado damvajAdINaM // 37 // [ pravacanasAra ] una samasta dravyoM kI sadbhUta aura asadbhUta sarvaparyAyeM, vartamAnaparyAya ke samAna, vizeSarUpa se jJAna meM vartatI haiN| isa gAthA meM zrI kundakundAcArya ne do prakAra kI paryAyoM kA ullekha kiyA hai| (1) sadbhUta arthAt vartamAnaparyAya, (2) asadbhUtaparyAyeM arthAt bhUta va bhAviparyAyeM / ye donoM prakAra kI paryAyeM, vartamAnaparyAya ke samAna, jJAna meM vartatI haiM / arthAt asadbhUtaparyAyoM ke liye vartamAnaparyAya kI upamA dI hai| upamA aura upameya meM ekadeza sadRzatA hotI hai, sarvathA sadRzatA nahIM hotii| yadi sarvathA sadRzatA ho jAya to upamA aura upameya aise do bheda nahIM ho sakate haiM /
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1248 ] [paM. rasanacanda jaina mukhtAra / jisaprakAra vartamAnaparyAya ko, indriya Adi kI sahAyatA ke binA, kevalajJAna jAnatA hai, usIprakAra indriya Adi kI sahAyatA ke binA prasad bhUtaparyAyoM ko bhI jAnatA hai| itanI sadazatA kI apekSA 'takkAligeva' vartamAna paryAya 'iva' zabda kA prayoga kiyA hai| kintu isakA yaha artha nahIM hai ki kebala jJAna ( samyagjJAna ) jisaprakAra vartamAnaparyAya ko sadbhuta rUpase jAnatA hai, usI prakAra asadbhuta ( bhUta-bhAvi ) paryAyoM ko bhI sadbhUtarUpase jAnatA hai| yadi aisA artha kiyA jAyagA to vaha jJAna samyagjJAna nahIM rahegA, kyoMki jaisA padArtha hai usako vaisA hI jAne vaha jJAna samyagjJAna hotA hai| kahA bhI hai anyanamanatirikta, yAthAtathyaM vinA ca vipriitaat| niHsaMdehaM veda yadAhustajjJAnamAgaminaH // 42 // [ ra0 ka. zrA0 ] jo nyanatArahita adhikatArahita viparItatArahita aura sandeharahita jaisA kA taisA jAnatA hai vaha samyagjJAna hai, aisA zAstroM ke jJAtA puruSa kahate haiM / pravacanasAra gAthA 37 kI TIkA meM zrI amRtacandrAcArya ne bhI paryAyoM ke chaha vizeSaNa diye haiM (1) jitane tInakAla ke samaya haiM utanI hI pratyeka dravya kI paryAyeM haiM, (2) ve paryAyeM krama se utpanna hotI haiM, (3) ve paryAyeM sadbhUta-asadbhUta ke bheda se do prakAra kI haiM, (4) ve donoMprakAra kI paryAya atyanta mizrita haiM (5) kintu vizeSa ( bhinna-bhinna ) lakSaNa ko dhAraNa kiye huye haiM, (6) vartamAnaparyAya iva ( ke samAna ) eka samaya meM hI jJAnamandira meM sthiti ko prApta hotI hai arthAt jAnI jAtI haiN| prathama vizeSaNa hai-"jitane tInakAla ke samaya haiM, utanI hI pratyeka dravya kI paryAyeM haiN|" tInakAla prarthAta bhata-vartamAna-bhAvi-kAla ke samaya haiM pratyeka dravya kI utanI paryAyeM haiN| bhUtakAla ke samaya anAdi-sAnta haiM ataH bhUtakAla kI paryAya bhI anAdi-sAnta haiN| kevalajJAna bhI bhUtakAla kI paryAyoM ko anAdi-sAntarUpa se jAnatA hai, kyoMki kevalI ne bhUta kAla ke anAditva kA upadeza diyA hai| bhUtakAla kI paryAyoM ko pravAharUpa se anAdirUpa jAnanA hI sarva bhUtaparyAyoM ko jAnanA hai| bhUtakAla ko yA bhUtaparyAyoM ko sAdirUpa jAnanA to anyathA jAtA hai| vartamAnakAla sAdi-sAnta hai ataH vartamAnaparyAya bhI sAdi-sAnta hai| bhAvikAla sAdi ananta hai ata! bhAviparyAya bhI sAdi-ananta haiN| kevalajJAna bhI bhAviparyAyoM ko sAdi-ananta rUpa se jAnatA hai| yadi sAntarUpa jAne to pranyathA jAnanA ho jAve / __dUsarA vizeSaNa hai-"ve paryAyeM kramase utpanna hotI haiM" arthAt jisaprakAra samastaguNa ekadravya meM ekasAtha rahate haiM usIprakAra samastaparyAyeM yA ekase adhika dravyaparyAyeM ekasAtha eka dravya meM nahIM rahatI haiM / una paryAyoM meM se parva-pUrva paryAya vyaya ( maSTa ) hotI rahatI hai aura uttara-uttara paryAya utpanna hotI rahatI hai| eka dravya meM ekasamaya meM eka hI dravyaparyAya rahatI hai| kevalajJAna bhI paryAyoM ko isIprakAra jAnatA hai| tIsarA vizeSaNa hai-"ve paryAya sadbhuta va asadbhUta ke bheda se do prakAra kI haiN| arthAta vartamAnaparyAya sadbhUta hai aura bhUta va bhAviparyAya asadbhUta haiM / ___ cauthA vizeSaNa hai-"sadbhUta paryAya aura asadbhUtaparyAya atyanta mizrita haiM / " vartamAnaparyAya, jo sadbhuta hai, usa vartamAnaparyAya meM hI prasadbhUta-bhUtaparyAyeM bhUtazaktirUpase par3I huI haiM aura asadbhUta bhAviparyAya bhI bhaviSyatzaktirUpase usa vartamAnaparyAya meM par3I huI haiM / eka hI sadbhUta vartamAnaparyAya meM asadbhUtaparyAyeM zaktirUpa se hone ke kAraNa sadbhutaparyAya aura asadbhUtaparyAyoM ko pratyanta mizrita kahA hai|
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva 1 [ 1249 pAMcavAM vizeSaNa hai - " ve sadbhuta aura prasadbhUta paryAyeM vizeSa lakSaNa ko prarthAt bhinna-bhinna lakSaNa ko dhAraNa kiye hue haiN|" arthAt vartamAnaparyAya sadbhUta hone se vyaktalakSaNa ko dhAraNa kiye hue hai| bhUta va bhAviparyAyeM prasadbhUta hone se zaktilakSaNa ko dhAraNa kiye hue haiM / chaThA vizeSaNa hai - " vartamAna paryAyavat ekasamaya meM hI jJAnamandira meM sthiti ko prApta hotI hai / " jisaprakAra indriyAdi kI sahAyatA binA sadbhUta vartamAnaparyAya jJAnamandira meM sthiti ko prApta hotI haiM, usIprakAra indriyAdi kI sahAyatA binA bhUta aura bhAviasadbhUtaparyAyeM bhI, jo ki vartamAnaparyAya meM bhUtazaktirUpa aura bhaviSyat zaktirUpa se par3I huI haiM, vartamAnaparyAya ke sAtha-sAtha jJAnamandira meM sthiti ko prApta hotI haiM / 'iva' zabda se yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki sadbhUtaparyAya asadbhUta nahIM hojAtI yA prasadbhUtaparyAyeM sadbhUta nahIM ho jAtI haiM / jo paryAya jisarUpa hai vaha usIrUpa rahatI hai aura ve paryAyeM apane-apane svarUpa se hI jJAnamandira meM sthiti ko prApta hotI haiM anyasvarUpa se nahIM / sadbhUta aura asadbhUtaparyAyoM kA jJAnamandira meM sthiti ko prApta honA ayukta nahIM hai, usake liye zrI amRtacandrAcArya ne tIna dRSTAnta diye haiM (1) khadmastha kA jJAna, (2) citrapaTa (3) AlekhyAkAra | (1) chadmastha apane smRtirUpa parokSajJAna ke dvArA asadbhUta bhUtaparyAyoM ke prAkAroM kA citavana kara sakatA hai athavA anumAna parokSajJAna ke dvArA bhUta tathA bhAviparyAyoM ke zrAkAra citavana kara sakatA hai / kyA kevalajJAna bhI isIprakAra citavana dvArA bhUta aura bhAvi prasadbhUtaparyAyoM ko jAnatA hai ? kevalajJAna nirvikalpa aura sakalapratyakSa hai / dyastha kA mati zrutajJAna savikalpa aura parokSa hai / kahA bhI hai "savikalpaM mAnasa taccatuvidham matizra tAvadhimanaH paryayarUpam / nirvikalpaM manorahitaM kevalajJAnamiti pramANasya vyutpattiH / " [ AlApapaddhati ] mati zruta, avadhi, manAparyaMya meM cAroM jJAna savikalpa haiM aura kevala jJAna nirvikalpa hai / jisaprakAra kevalajJAniyoM ke sukha ko samajhAne ke liye yaha kahA jAtA hai ki samasta chadyasthajIvoM ke tIna kAla ke sukha ko ekatrita kara liyA jAya, vaha sukha jitanA ho usase bhI anantaguNA sukha ekakSaNa meM kevalajJAnI ko hai / chadmastha kA sukha indriyajanita hai aura kevalajJAniyoM kA sukha antIndriya hai / donoM sukhoM kI jAti bhinna hai / indriyajanita vAstava meM sukha nahIM sukhAbhAsa hai / isIprakAra chadmastha kA jJAna kSAyopazamika hai savikalpa hai, kintu kevalajJAna kSAyika hai aura nirvikalpa hai| donoM kI jAti bhinna hai / kSAyika-nirvikalpakevalajJAna bhUta dhora bhAvi adbhUta paryAyoM ko jAnatA hai, isako samajhane ke liye savikalpa kSAyopazamikajJAna kA dRSTAnta diyA hai| donoM ke jAnane meM mahAn antara hai / dUsarA dRSTAnta citrapaTa kA diyA gayA hai| citrapaTa mUrtIka hai, jar3a hai usapara citra bana sakatA hai / kyA amUrtika caitanyamayI jJAna para bhI citra arthAt jJeya kA AkAra banatA hai ? mUlArAdhanA meM nimnaprakAra kahA hai "viSayAkArapariNatirAtmano yadi syAdra parasagandhasparzA dyAtmakatAsyAttathA ca 'arasamarUvamagaMdha abhyasta cevaNAguNamasacha / ' ityanena virodhaH / viruddhazca nIlapItAvipariNAmo naikatra yujyate / ekadA AkAradvaya saMvedanaprasaMgazca / bAhyasyaikanIlA vivijJAnagatamaparaM / " yadi jJAna viSaya (jJeya ) ke AkAra se pariNamegA to vaha sparza, rasa, gaMdha, varNAtmaka hogA, aisI avasthA ho jAne para, samayasAra meM jo yaha kahA gayA hai ki 'prAtmA bharasa hai, prarUpa hai, pragaMdha hai, prasparza hai, pramUrtika hai,
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 125.1 [50 ratanacanda jaina mukhtaar| prazabda hai, cetanAguNayukta hai' usase virodha ho jAyagA / tathA ekapadArtha meM viruddha aise nIla va pIta pariNAma nahIM raha sakate haiM / ekasamaya meM do prAkAroM ke anubhava kA prasaMga AvegA arthAta eka bAhyapadArtha (jJeya ) kA AkAra aura dUsarA jJAnAkAra aise do AkAroM ke saMvedana kA prasaMga aavegaa| citrapaTa para jo citra hai vaha citrapaTa kI vartamAnaparyAya hai usako dekhakara parokSarUpasadazapratyabhijJAna ke dvArA usa jaise prAkAravAlI anyaparyAya kA jJAna ho jAtA hai / kevalajJAna sadRzapratyabhijJAnarUpa nahIM hai / pratyabhijJAna indriyajanita kSAyopazamikajJAna hai aura kevalajJAna pratIndriya kSAyikajJAna hai| donoM jJAnoM meM mahAna antara hai / kevalajJAna asad mUtarUpa bhUta aura bhAviparyAyoM ko jAnatA hai, mAtra itanA samajhAne ke liye citrapaTa kA iSTAnta diyA gayA hai| tIsarA dRSTAnta pAlekhyAkAra kA hai / vartamAnarUpa prAlekhyAkAra vartamAna hai, kintu naSTa aura anutpanna pAlekhyAkAra to vartamAna nahIM hai| vartamAna AlekhyAkAra ko dekhakara sadRzatA ke kAraNa usa prAkAravAlI anya paryAyoM ke mAtra AkAra kA pratyabhijJAna ho sakatA hai| pratyabhijJAna kevalajJAnarUpa nahIM hai| dekhakara bhUtazaktirUpa se bhUtaparyAya kA aura bhaviSyat zakti rUpa se bhAviparyAya kA jJAna ho sakatA hai, kyoMki vartamAnaparyAya meM usaprakAra kI zaktiyAM par3I huI haiN| pravacanasAra gAthA 38 isaprakAra hai je raNeva hi saMjAdA je khala NaTrA bhavIya pjjaayaa| te hoMti asambhUdA pajjAyA jANa paccakkhA // 38 // artha-jo paryAyeM vAstava meM utpanna nahIM huI haiM tathA jo paryAyeM vAstava meM utpanna hokara naSTa ho gaI haiM ve asadbhUta paryAyeM haiN| ve paryAya jJAna meM pratyakSa hotI haiM arthAt jJAna unako pratyakSarUpa se jAnatA hai / pratyakSa jAnatA hai arthAt indriyamAdi kI sahAyatA ke binA jAnatA hai / saMskRta TIkA meM jo 'sadbhUtA eva bhavanti' vAkya hai usakA artha hotA hai ki ve vyaktarUpa se asadudbhutaparyAya zaktirUpa se sadbhuta hI haiN| yadi zaktirUpa se bhI sadbhUta na hoM to anukUla sAmagrI milane para bhI unakI vyaktatA nahIM ho sakatI hai jaise reta meM ghaTaparyAyarUpa pariNamana karane kI zakti nahIM hai, kumbhakAra Adi anukUla sAmagrI mila jAne para bhI reta meM ghaTaparyAya vyakta nahIM ho sakatI hai| yadi mRtikApiNDa meM bhAvighaTaparyAya kA vyaktarUpa se sadbhAva mAna liyA jAya to kumbhakAra ko ghaTAnukUla vyApAra karane kI koI prAvazyakatA na rhegii| tathA eka hI samaya meM piNDarUpa aura ghaTarUpa do dravya paryAyoM ke sadbhAva kA prasaMga A jAyagA aura 'kramavartinaH paryAyAH' isa ArSa vAkya se virodha A jaaygaa| pravacanasAra gAthA 39 isa prakAra hai javi paccakkhamajAyaM pajjAyaM pala iyaM ca gANassa / Na havadi vA taM gANaM divvaM ti hi ke paviti // 39 // artha-jo anutpannaparyAyeM arthAt bhAviparyAya tathA naSTaparyAyeM tathA bhUtaparyAyeM kevalajJAna ke pratyakSa na hoN| arthAt kevalajJAna una paryAyoM ko pratyakSarUpa se na jAne to vaha jJAna divya hai aisA kauna kahegA?
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1251 jo jJAna indriyoM kI sahAyatA se jAnatA hai vaha divyajJAna nahIM ho sakatA / kevalajJAna divyajJAna hai isIliye yaha kahA gayA hai ki vaha kevalajJAna pratyakSa jAnatA hai arthAt indriya Adi kI sahAyatA ke binA jAnatA hai / yadi bhUta aura bhAvi ko bhI sadbhAvarUpa mAnA jAya to nimna doSa prAte hai kArya dravyamanAvi syAtprAgabhAvasya nihnave / pradhvaMsasya ca dharmasya pracyave'nantatAM vrajet // 10 // [ devAgama ] artha- prAgabhAva kA AlApa hone para kAryarUpa dravya ke anAdi ho jAne kA prasaMga AtA hai tathA pradhvaMsarUpa dharma kA ( pradhvaMsAbhAva kA ) abhAva hone para vaha dhanantatA ( avinazvaratA ) ko prApta ho jAyagA / vizeSArtha kArya ke utpanna hone ke pUrva meM jo usakArya kI avidyamAnatA hai, use prAgabhAva ( prAk + prabhAva ) kahA jAtA hai / isa abhAva ko na mAnane para ghaTapaTAdi kArya ( paryAyeM ) apane svarUpalAbha ( utpatti ) ke pUrva meM bhI vidyamAna ( sadbhAva ) hI rahanA cAhiye / isaprakAra prAgabhAva ( prAk + abhAva ) ke abhAva meM ghaTAdi kAryo ( paryAyoM ) ke anAdi ho jAne kA aniSTa prasaMga AtA hai / kAryaM ( paryAya ) ke vinAza kA nAma pradhvaMsAbhAva (pradhvaMsa prabhAva ) hai isa abhAva ko svIkAra na karane para cUMki ghaTAdi kAryoM (paryAyoM ) kA utpanna hone ke pazcAt kabhI vinAza to hogA hI nahIM, prataeva una ( paryAyoM ) ke ananta ( antarahita ) ho jAne kA prasaMga AtA hai, parantu aisA sambhava nahIM hai, kyoMki ghaTAdi paryAya vizeSoM kA apanI utpatti ke pUrva meM dhaura vinAza ke pazcAt una-una AkAra vizeSoM meM avasthAna dekhA nahIM jAtA [ gha0 pu0 15 pR0 29 ] isa zloka se yaha spaSTa ho jAtA hai ki dravya meM bhUtaparyAyoM (praura bhaviSyatparyAyoM kA sadbhAva nahIM hotA taba kevalI prasadbhUta ko jAna bhI kaise sakate ? ) - paM. ga. 1/8-3-73 / candanamala gAMdhI "kramabaddha niyata paryAya" siddhAnta prAgama se pratikUla hai / thya kI bhAviparyAya niyata ( nizcita ) nahIM hotI / zaMkA - zlokavArtika pu0 4 pR0 74 para tathA sarvArthasiddhi Adi graMthoM meM kevalI ko trikAlajJa mAnA gayA hai so siprakAra ? samAdhAna - mAtra kevalajJAna hI nahIM, kintu pratyekajJAna kAlajJa hai, kyoMki jJAna kA lakSaNa nimnaprakAra kahA gayA hai. jANas tikAla sahie, dadhva-guNe-pajjae ya bahu mee / pacakhaM ca parokkhaM apeNa NAle si Na veti / / 91 // [ dha. pu. 1. 144 ] jisake dvArA jIva trikAlaviSayaka samasta dravya, unake guNa aura unakI anekaprakAra kI paryAyoM ko pratyakSa ( indriyAdi kI sahAyatA ke binA ) aura parokSa ( indriyAdi kI sahAyatA se ) jAne vaha jJAna hai / 1. koSThakastho'yaM pAThaH samAdhAtuH anyalekhastha bhAvAnusAreNa saMlagnIkRtaH / saM0
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1252 1 [paM0 ratanacanda jaina mustaa| mithyAdarzana aura samyagdarzana kI sahacaratA ke kAraNa jJAnake bhI mithyAjJAna aura samyagjJAna aise do bheda ho gaye haiM / samyagjJAna kA lakSaNa batalAte hue zrI samaMtabhadrAcArya ne kahA hai anyUnamanatirikta yAthAtathyaM, vinA ca viparItAt / niHsandehaM veda yadAhustajjJAnamAgaminaH // 42 // [ ra.ka. bhA. ] jo nyUnatArahita, adhikatArahita, viparItatArahita aura saMdeharahita tathA jaisA kA taisA jAnatA hai vaha samyagjJAna hai| sarvajJadeva kevalIbhagavAna ne dravya kA lakSaNa sat, utpAda-vyaya-dhrauvya tathA guNa, paryAyavAlA kahA hai| danvaM sallakkhaNaya, utpAvanvaya dhuvattasaMjarsa / guNapajjayAsayaM vA, jaM taM bhaNNaMti savvaNhU // 10 // [ paMcAstikAya ] sarvajJadeva ne dravya ko sat lakSaNavAlA, utpAda vyaya dhrauvya se saMyukta athavA jo guNa-paryAyoM ko Azraya AdhArasvarUpa kahA hai / isIprakAra mokSazAstra meM bhI kahA gayA haisaMskRta TIkA-"pUrvabhAvavinAzaH samucchevaH" "sadravyalakSaNam // 26 // utpAvavyayadhrauvyayukta sat // 30 // guNaparyayavadravyam // 38 // " [ mokSazAstra ] evaM bhAvamabhAvaM mAvAmA abhAvabhAvaM ca / guNapajjayehi sahido, saMsaraNamANo kuNavi jIvo // 21 // zrI amRtacandrAcAryakRta TIkA sato devAdiparyAyasyocchedamAramamANasya bhAvAbhAvakartRtvamupapAvitaM / tasyaiva cAsataH punarmanuSyAdiparyAyasyotpAdamArabhamANasyA bhAvabhAva kartRtvamabhihitaM / " evaM sado viNAso asado, jIvassa hoi uppAyo / idi jiNavarehiM bhaNi, aNNoNNaviruddhamaviruddhaM // 54 // [ paMcAstikAya ] isaprakAra kevalIbhagavAna jinendradeva ne yaha kahA ki paryAyAthikanaya se satparyAya kA vinAza hotA hai aura asatparyAya kA utpAda hotA hai, dravyAthikanaya se dravya kA na utpAda hai aura na vyaya hai kyoMki dravyAthikanaya kI apekSA dravya nitya hai mora paryAyArthika kI apekSA anitya hai / ataH dravya nityAnityAtmaka hai| kucha kI aisI mAnyatA hai ki asatparyAya kA utpAda nahIM hotA aura na satparyAya kA vyaya hotA hai aisI mAnyatAvAle jainadharma arthAt ahaMta ke matase bAhya hai, kyoMki, yadi paryAya kA apane utpAda se pUrva usa paryAyarUpa se sadbhAva thA to vaha ghaTa va zabdAdi paryAya anAdi ThaharatI hai, so hai nhiiN| yadi vivakSitaparyAya kA usa paryAyarUpa se vinAza na mAnA jAya to ghaTa va zabda Adi paryAya ke avinAzitAkA prasaMga AtA hai so hai nahIM, kyoMki ghaTa va zabda Adi paryAya kA ghaTarUpa se tathA zabdarUpa se vinAza pAyA jAtA hai| kahA bhI hai
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1253 kArya-dravyamanAdi, syAtprAgabhAvasya nihnave / pradhvaMsasya ca dharmasya, pracyave'nantatAM vrajet // [ aSTasahasro pR0 97 ] isakA bhAva Upara kahA jA cukA hai| yadi sAMkhyamatAvalambI kI taraha dravya meM atIta anAgatavartamAna sabaparyAyoM kA sadbhAva mAna liyA jAya to vyaya va utpAda kahanA nirarthaka ho jAyagA / utpAda-vyaya ke abhAva meM dravya ke abhAva kA prasaMga pA jAyamA, kyoMki lakSaNa ke abhAva meM lakSya kA sadbhAva nahIM ho sktaa| prataH pravidyamAnaparyAya kA utpAda hotA hai, vidyamAna paryAya to pahale se hI vidyamAna thI usakA utpAda saMbhava nahIM hai, zrI svAmikArtikeya AcArya ne kA jadi dave pajjAyA vi, vijamANA tirohidA saMti / tA uppattI vihalA paDipihide, devadatte va // 243 // samvANa pajjayANaM, avijjamANANa hodi utpttii| kAlAI laDIe aNAiNihaNammi davammi // 244 // [svA. kA. a.] ina pArSavAkyoM se yaha siddha ho jAtA hai ki atIta va anAgataparyAyeM anAdinidhana dravyameM vartamAnaparyAya ke samAna vidyamAna, sadrUpa yA astitvarUpa se nahIM hai| kintu vartamAnaparyAyasahita anAdinidhana dravya meM zaktirUpa se par3I huI haiN| zakti ko vyakti nimittAnusAra hotI hai| zrI kundakundAcArya ne kahA bhI hai rAgo pasatyabhUvo, vatthuviseseNa phaladi vivarI / jANAbhUmigavANiha, bIjANiva sassakAlamhi // 255 // [pravacanasAra] dhIjayasenAcArya kRta TIkA-"nAmAbhUmigatAnIha bIjAni iva sasyakAle dhAnyaniSpattikAla iva jaghanyamadhyamotkRSTabhUmivazena tAnyeva bIjAni bhinna bhinnaphalaM prayacchanti / " zrIamRtacandrAcAryakRta saMskRta TIkA-yarthakaSAmapi bojAnAM bhUmipaMparItyAniSpattivaparItyaM takasyApi prazastarAgalakSaNasya zubhopayogasya pAtravaparItyAtphalavaparItyaM, kAraNavizeSAtkAryavizeSasyAvazyaMbhAvitvAt / eka hI bIja hone para bhI nAnAbhUmiyoM ke kAraNa usake phala meM vibhinnatA mA jAtI hai| uttamabhUmi meM usa bIja se uttamaphala utpanna hogA, madhyamabhUmi meM usI bIja se madhyamaphala utpanna hogA, jaghanyabhUmi meM usI bIja se jaghanya phalarUpa paryAya utpanna hogii| baMjara-kharAba bhUmi meM vahI bIja kharAba ho jAyagA, usase koI phala utpanna nahIM hogA, kyoMki nimittakAraNa kI vizeSatA se paryAyarUpa kArya meM vizeSatA honA avazyaMbhAvI hai| isa dRSTAnta se yaha spaSTa ho jAtA hai ki eka hI bIja athavA padArtha meM nAnA-nAnA prAgAmI paryAyarUpa pariNamana karane kI zakti hai| vaha bIja yA padArtha kisa paryAvarUpa pariNamana karegA yaha nizcita nahIM hai kyoMki yaha bhUmi Adi nimittakAraNoM para nirbhara hai| isI bAta ko dUsare dRSTAnta dvArA pravacanasAra kI TokA meM siddha kiyA gayA hai "yayAgnisaMyogAjjalasya zItalaguNavinAzobhavati tathA vyAvahArika janasaMsargAta saMyatasya saMyamaguNavinAzo bhavatIti jJAtvA tapodhanaH kartA samagRNaM gRNAdhikaM vA tapodhanamAdhayati tadAsya tapodhanasya yathA zItalabhAjanasahitazItalajalasya zItalaguNarakSA bhavati tathA samaguNasaMsargAta guNarakSA bhavati / yathA ca tasyaiva jalasya kapUrazarkarAdi
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1254 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : zItaladravya nikSepe kRte sati zItalaguNavRddhirbhavati tathA nizcayavyavahAraratnatrayaguNAdhikasaMsargAvaguNavRddhirbhavatIti suutraarthH|" jisaprakAra agni ke nimitta se jala kA zItalaguNa naSTa ho jAtA hai, usIprakAra laukikajana ke saMsarga se saMyamI kA saMyamaguNa naSTa ho jAtA hai| yadi usI jala ko zItala bhAjana meM makAna ke zItala kaune meM rakha diyA jAya to usa jalakA zItalaguNa jyoM kA syoM banA rahatA hai| yadi usI jala ko makAna ke kone meM kapUra Adi zItala padArtha nikSipta karake rakha diyA jAye to jala ke zItala guNa meM vRddhi ho jaaygii| yahA~ para yaha batalAyA gayA hai ki eka hI jala meM uSNarUpa, jyoM kA tyoM zItalarUpa tathA adhika zItalarUpa pariNamana karane kI zakti hai| yaha nizcita nahIM ki ina tInaparyAyoM meM se kaunasI paryAyarUpa jala kA prAgAmI pariNamana hogaa| jisaprakAra ke padArtha kA saMsarga ho jAyagA vaisA hI jala kA bhAgAmI pariNamana ho jAyagA / ina donoM dRSTAntoM se spaSTa ho jAtA hai ki bIja va jalAdi padArthoM kI prAgAmI paryAya nizcita nahIM hai, jaisA kAraNa milegA vaisI paryAya utpanna ho jAyagI, aisA jinendra bhagavAna kA upadeza hai jisako zrI kunvandAcArya ne pravacanasAra gAyA 255 va 270 meM lipibaddha kiyA hai| itanA hI nahIM, yadi AgAmI zaktirUpa paryAya ke anakala bAhyasAmagrI na mile to vaha zaktirUpa paryAya utpanna nahIM hogii| zrI akalaMkadeva ne kahA bhI hai-"svapara-pratyayau utpAda vigamo yeSAM te svprprtyyotpaavvigmaaH| ke punaste ? paryAyAH / dravyakSetrakAlabhAvalakSaNo bAhyaH pratyayaH paraH pratyayaH tasmin satyapi svayamatapariNAmo'yoM na paryAyAntaram Askandati iti / tatsagarthaH svazca prtyyH| tAvubhau saMbhUya bhAvAnAm utpAdavigamayohaMtu bhavataH nAnyatarApAye kushuulsthmaassaa-pcymaanodksthghottkmaassvt|" sva aura para kAraNoM se honevAlI utpAda aura vyayarUpa paryAya haiM / dravya, kSetra, kAla aura bhAvarUpa bAhyapratyaya haiM arthAt parakAraNa haiM / tathA usarUpa pariNamana karane kI apanI zakti svakAraNa hai| bAhya kAraNoM ke rahane para bhI yadi usa paryAya rUpa pariNamana karane kI zakti na ho to vaha paryAya utpanna nahIM hogii| yadi usa paryAyarUpa pariNamana karane kI apane meM zakti ho, kintu usa paryAya ke anukUla bAhyadravya, kSetra, kAla, bhAva na ho to vaha paryAya utpanna nahIM hogii| sva aura para donoM kAraNoM ke milane para hI paryAya utpanna hotI hai, kisI eka kAraNa ke abhAva meM paryAya utpanna nahIM hotii| jaise pakane kI zakti rakhanevAlA ur3ada yadi bore meM par3A huA hai to zakti hote hue bhI pakanerUpa paryAya utpanna nahIM hogI, kyoMki baTaloI prAdi bAhya (para) kAraNoM kA abhAva hai| na pakanevAle uDada ko yadi baTaloI meM ubalate hue pAnI meM bhI DAla diyA jAya to bhI pakanerUpa paryAya utpanna nahIM hogI, koki svazakti kA abhAva hai isase spaSTa hai ki zaktirUpa paryAya kA utpAda honA nizcita nahIM hai| jaba kevalI bhagavAna ne yaha upadeza diyA hai ki dravya meM bAgAmI paryAya asata-avidyamAna, prAgabhAva aura anizcita rUpa se hai, taba yaha kahanA ki kevalobhagavAna AgAmI paryAya ko sat, vidyamAna, sadabhAva va nizcita rUpa se jAnate haiN| kyA kevalI pravarNavAda nahIM hai ? kevalIbhagavAna jisarUpa se padArtha, paryAya, guNa ko jAnate haiM, kyA usarUpa se upadeza nahIM dete arthAt kyA kevalI anyathAvAdI haiM? _kevalIbhagavAna tInoMkAla kI paryAyoM ko jAnate haiM, kintu jo paryAya jisarUpa se hai, usarUpa se jAnate haiM aura usIrUpa se usakA upadeza diyA hai| jo paryAya sadrUpa vidyamAna hai unako usarUpa se jAnate haiM aura usIrUpa se upadeza diyA hai| jo paryAya asadurUpa haiM avidyamAna haiM, prAgabhAva, pradhvaMsAbhAvarUpa haiM unako asat, mavidyamAna
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1255 aura prAgabhAva-pradhvaMsAbhAvarUpa se jAnate haiM, anyathA nahIM jAnate kyoMki ve samyagjJAnI haiM, aura na manyathA upadeza diyA hai, kyoMki ve vItarAga-sarvajJa haiN| sarva AcAryoM ne kevalajJAnI ko trikAlajJa kahA hai, kintu kisI bhI AcArya ne unako anyathA jJAtA yA anyathAvAdI nahIM kahA hai / asat, avidyamAna, prAgabhAva, pradhvaMsAbhAvarUpa paryAyoM ko usIrUpa se jAnane meM sarvajJatA ko hAni bhI nahIM hotI hai| jaise ki asaMkhyAta ko asaMkhyAtarUpa aura ananta ko anantarUpa jAnane meM sarvajJatA kI hAni nahIM hotI, kyoMki sarvajJa anyathA jJAtA nahIM haiN| ve to yathArtha jJAtA haiN| yathAanantamanantAtmanopalabhamAnasya na sarvajJatvaM hIyate tathA asaMkhyeyamasaMkhyeyAtmanA'vabudhyamAnasya nAsti sarvajJatvahAniH / na hi anyathA'vasthitamarthamanyathA vetti sarvajJo yathArthajJatvAt / " [ rAjavAtika ] isakA bhAva Upara mA cukA hai| -jaM. ga. 6-3-75/ | bhAsvasabhA manaHparyaya jJAno bhUta bhaviSya ko kaise jAnatA hai ? zaMkA-kyA manaHparyayajJAnI jo ki hamAre 8-9 bhava jAnatA hai tathA una ATha bhavoM meM eka bhava yadi lokAntasya nigoda kA hai to kyA usa bhava ko manaH payaMyajJAnI nahIM jAnatA? yadi nahIM to jaghanya se 8-9 bhava vipalamati manaHparyayajJAnI jAnatA hai, yaha bAta galata ThaharatI hai| tathA 'hA~' kahA jAtA hai to "vicAryamANa padArtha manaHparyaya ko prabhA se avaSTabdha kSetra ke bhItara ho to jAnA jAyagA" (dhavalA 13 / 344 ) yaha upadeza galata ThaharatA hai| kRpayA spaSTa kreN| samAdhAna-manaHparyayajJAnI 7-8 bhava jAnatA hai isake dvArA kAla kA jJAna karAyA gayA hai| itane kAla ke andara vartana karane vAle dravyoM ko jAnatA hai| jinakA prAgabhAva yA pradhvaMsAbhAva hai una prabhAvAtmaka bhavoM ko manaHparyayajJAnI kaise jAna sakatA hai ? vartamAna paryAya kA hI dravya ke sAtha tAdAtmyasambandha hai na ki bhUta yA bhAvI paryAyoM kaa| vartamAnaparyAya meM jo bhUtaparyAyeM yA bhAvIparyAya zaktirUpa se vidyamAna haiM ve paryAya zaktirUpa se jAnI jA sakatI haiM / zratajJAna savikalpa hai ataH vaha naigamanaya se nimittajJAnAdi dvArA asat paryAyoM ko bhI jAna letA hai| jaise-eka bIja hai, yadi use uttamabhUmi meM bo diyA jAve to uttama phala lagegA aura jaghanyabhUmi meM bo diyA jAe / ata: usa bIja kI paryAya nimittAghona hone ke kAraNa anizcita hai usako mana:paryayajJAnI gAthA kA zabdArtha bhinnaprakAra kA hotA hai aura paramArtha bhinna prakAra kA hotA hai| dhavala pustaka 7 meM cakSudarzana ke prakaraNa meM yaha spaSTa kiyA hai| -patra 1-3-80/ /ja. lA. ja'na, bhINDara
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1256 ] * "niyativAda kA kAlakUTa IzvaravAda se bhI bhayaMkara hai / IzvaravAda meM itanA avakAza hai ki yadi Izvara kI bhakti kI jAya to Izvara ke vidhAna meM heraphera ho jAtA hai| Izvara bhI hamAre satkarma aura duSkarmoM ke anusAra hI phala kA vidhAna karatA hai para niyativAda abheya hai, Azcarya yaha hai ki ise ananta puruSArtha kA nAma diyA jAtA hai| yaha kAlakUTa kundakunda, adhyAtma, sarvaza, samyapradarzana aura dharma kI zakkara meM lapeTa kara diyA jAtA hai| IzvaravAdI sA~pa ke jahara kA eka upAya ( Izvara ) to hai para isa niyativAda kAlakUTa kA isa bhISaNa dRSTiviSa kA koI upAya nahIM, kyoMki hara eka dravya kI hara samaya kI paryAya niyata hai|" 1 tatvAryavRtti bhUmikA pR0 48 se 50; pro. mahendrakumAra jaMna nyAyAcArya *** * "jisa samaya jo paryAyeM Ane vAlI haiM, unameM phera-badala nahIM ho sktaa|" ise maiM unakI ( kAnajI svAmI kI ) bhramabuddhi kA pariNAma mAnatA hU~ / " - paryAya kramabaddha bhI hotI haiM aura akramabaddha bhI pR0 16 paM0 vaMzIdhara zAstrI, vyAkaraNAcArya [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra / *** " kramabaddha paryAya kA pracAra karanA, mithyAtva kA pracAra karanA hai, isameM sandeha nahIM / " - kramabaddha paryAya samIkSA pR0 151 paM0 motIcanda koThArI, vyAkaraNAcArya
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina nyAya anekAnta aura syAdvAda anekAnta kA svarUpa evaM niyativAda zaMkA-anekAnta meM 'aneka' kA artha 'bahuta' aura 'anta' kA artha dharma hai| jo vastu meM anekadharma svIkAra karatA hai vaha samyakanekAMta dRSTivAlA hai aura jo apanI icchAnusAra eka yA do dharmoM ko svIkAra karatA hai arthAt vastu meM bahutadharmoM ko svIkAra nahIM karatA, vaha ekAntamithyAdRSTi hai| aisA hI gommaTasAra karmakAMDa meM ekAntamithyAtva ke 363 bhedoM ko dikhAte hue kahA hai jo (1) svabhAvavAda (2) AtmavAda (3) IzvaravAda (4) kAlavAda (5) saMyogavAda (6) puruSArthavAda (7) niyativAda (8) devavAda; ina AThavAdoM meM se apanI ruci ke anusAra eka yA do vAdoM ko to svIkAra kare aura anya kA niSedha kare to vaha ekAntamithyAdRSTi hai| yadi aisA na mAnA jAve to jainAgama ke sabhI tattvoM ko mithyAtva kA prasaMga A jAyagA, kyoMki 'gommaTasAra' meM uktasthala para mAtra 'niyati' ko nahIM, kintu 'svabhAva' 'puruSArtha' saptabhaMga' 'navapadArtha' 'sAtatattva' sabhI ko mithyAtva kahA hai| dekho bra0 jinendrakumAra kA lekha 19-7-62 kA jainasandeza / 'anekAnta' meM koI bhI aisA zabda nahIM jisakA artha "virodhI' ho ske| phira do virodhI dharmoM ko anekAnta kaise kahate ho ? 'satya' to eka hI hotA hai| do ho hI nahIM skte| aisA bhI hai aura aisA bhI; isaprakAra vastu-svarUpa hai hI nhiiN| jaise vastu 'nitya' bhI hai 'anitya' bhI hai, aisA vastusvarUpa nahIM hai| vaha to saMzayavAdI hai| kintu vastu nitya hai, anitya nahIM hai, aisA vastusvarUpa hai aura yahI anekAnta hai| samAdhAna- yahA~ para 'anekAnta' pada kA zabdArtha nahIM grahaNa karanA cAhiye, kintu grAgama meM jo artha prAcIna mahAnAcAryoM ne kiyA hai vaha artha grahaNa karanA caahiye| zrI samayasAra ke pariziSTa meM zrI amRtacandrAcArya ne kahA hai 'syAdvAda samasta vastuoM ke svarUpa ko siddha karanevAlA ahaMta sarvajJa kA eka askhalita zAsana hai| vaha sarvavastu anekAntAtmaka hai, isaprakAra upadeza karatA hai, kyoMki samasta vastu anekAnta svabhAvavAlI haiN| anekAnta kA aisA svarUpa hai, jo vastu tat hai vahI atat hai, jo eka hai vahI aneka hai, jo sat hai vahI asat hai, jo nitya hai vahI anitya hai / isaprakAra eka vastu meM paraspara viruddha do zaktiyoM kA prakAzita honA anekAnta hai|' pramANadaSTi se dravya anekAMtAtmaka jAtyantara ko prApta ekarUpa hai ja.dha. pu. 1 pR. 55 ) / dravya na sarvathA nitya hai aura na sarvathA anitya hai, kintu jAtyantararUpa nityAnityAtmaka hai| sarvathA nityavAda ke pakSa meM jIva kA sUkha aura duHkha se sambandha nahIM bana sakatA / tathA sarvathA anityavAda ke pakSa meM bhI sukha aura duHkha kI kalpanA nahIM bana sakatI' / cUki vastu ko sarvathA nitya athavA sarvathA anitya mAnane para bandha Adi ke kAraNarUpa yoga aura 1. suhadukkha-saMpanoo saMpavaI Na NityavArapakvammi / eyaMtucchedammi vi suhadukkhaviyappaNamanuttaM / / (ja.dha. pu. 1 pR. 249 tathA sa. ta 11)
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1258 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : kaSAya nahIM bana sakate haiM tathA yoga aura kaSAya ke na mAnane para vastu sarvathA nitya athavA sarvathA anitya nahIM bana sakatI hai| isaliye kevala apane-apane pakSa se pratibaddha ye sabhI naya mithyAdRSTi haiM / parantu yadi ye sabhI naya paraspara sApekSa hoM to samIcInapane ko prApta hote haiN| zAstrIjI ne jo, 'vastu nitya hai, anitya nahIM hai' aisA anekAnta banAyA vaha to 'nitya' ekAnta hai| zAstrIjI ne to 'anitya' kA niSedha kiyA hai| 'anitya' kI svIkAratA kiye binA anekAnta kA svarUpa nahIM bana sktaa| jisa prakAra 'asti' vastu kA dharma hai usI prakAra 'nitya' bhI vastu kA dharma hai| 'asti' kA pratipakSI 'nAsti' dharma bhI asti ke sAtha vastu meM pAyA jAtA hai| usI prakAra 'nitya' ke pratipakSI 'anitya' dharma kA vastu meM honA avazyaMbhAvI hai / 'vastu nityAnityAtmaka hai athavA dravyAthikanaya se vastu nitya hai aura paryAyAthikanaya se vastu anitya hai', yaha anekAnta hai| yadi bhinna-bhinnanayoM kI apekSA ke binA vastu ko nitya bhI aura anitya bhI kahA jAtA to samyaganekAnta na rahakara saMzaya kI koTi meM praajaataa| bhinna-bhinnanayoM kI apekSA vastu aisI bhI hai aura aisI bhI hai; kahane meM koI bAdhA nhiiN| jaise eka hI devadatta-nAmaka puruSa apane putra yajJadatta kI apekSA pitA hai aura apane pitA rAmadatta kI apekSA putra hai / ataH yajJadattanAmaka puruSa pitA bhI hai aura putra bhI hai, aisA kahane meM koI bAdhA nahIM hai| jo jJAnI haiM ve to yathArtha samajha jAte haiM, kintu jo ajJAnI haiM unako to 'anekAnta' saMzaya rUpa dikhalAI detA hai| gommaTasArakarmakANDa meM gAthA 676 se gAthA 889 taka ina 14 gAthAoM meM grahItamithyAtva ke 363 bhedoM kA kathana hai| una mithyAdRSTiyoM kI jIva Adi navapadArthoM athavA jIvAdi sAtatattvoM meM se pratyeka ke viSaya meM kisa-kisaprakAra ekAnta mAnyatA hai tathA asti-nAsti Adi sAtabhaMga meM se pratyeka ke viSaya meM kisaprakAra kI ajJAnatA hai tathA deva-rAjA Adi ke sambandha meM kisaprakAra vanayika-mithyAtva hai; ina sabakA kathana hai| gAthA 890 ekAntapauruSavAda, gAthA 891 meM ekAntadaivavAda, gAthA 892 meM ekAntasaMyogavAda aura gAthA 893 meM ekAntalokavAda kA kathana hai| yadi zAstrIjI ne yA mere parama mitra zrI bra. jinendra kumAra pAnIpata ne dhyAnapUrvaka gommaTasAra karmakANDa ke ukta prakaraNa ko par3hakara samajhane kA prayatna kiyA hotA to ve kabhI yaha likhane kA sAhasa na karate ki gommaTamAra meM 'navapadArtha', 'saptatattva', 'saptabhaMga' ko mithyAtva kahA hai| zrI 108 nemicandrasiddhAntacakravartI mahAna prAcArya ke sambandha meM hama jaise tuccha prANiyoM ko isaprakAra ke zabdoM kA prayoga zobhA nahIM detaa| gommaTasArakarmakANDa gAthA 877 meM jIvAdi navapadArthoM meM pratyeka padArtha ke astitva ke sambandha meM 'kAlavAda' 'IzvaravAda', 'AtmavAda', 'niyativAda' 'svabhAvavAda' ina pA~coM vAdoM meM se pratyeka vAdavAle 'svata:' 'parataH' 'nityapane' 'anityapane se ekAnta mithyAkalpanA karate haiN| isakA kathana hai| kyA isa gAthA meM navapadArthoM ko mithyA kahA hai yA navapadArthoM ke astitva ke sambandha meM bhinna-bhinna 180 ekAnta mAnyatAoM ko mithyA kahA hai| ina pA~cavAdoM meM se ekavAda 'niyativAda' bhI hai jisakA svarUpa gAthA 882 meM kahA hai| isa 'niytibaad| jisako vartamAna meM 'kramabaddha paryAya' se kahA jAtA hai ) ko bhI ekAntamithyAtva kahA hai| ekAntamithyAtva kahane kA abhiprAya yaha hai ki vaha 'niyativAda' apane pratipakSI virodhI 'aniyativAda' kI apekSA nahIM rkhtaa| 1. tamhA mitchAdidvI sadhye vi NayA spkkhpddibddhaa| aNNoNNaNissiyA uNa lahaMtisammattasambhAvaM / / (ja.dha.pu.1 pR. 24 )
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1259 'niyati' nirapekSa sarvathA 'niyati' ekAntamithyAtva hai, kintu sarvathAniyati na mAnakara yadi 'syAt niyati' 'syAtaniyati' mAnA jAve to 'niyati' apane virodhI 'niyati' kI sApekSatA ke kAraNa 'samyakniyati' hai / yadi 'niyati' ke virodhI dharma 'niyati' ko to svIkAra na kareM, kintu niyati ke sAtha 'kAlanaya' 'Izvaranaya' 'svabhAvanaya' Adi aneka nayoM ko svIkAra kareM to bhI mithyAekAnta kA dUSaNa dUra nahIM hogA, kyoMki eka hI padArtha meM do viruddhadharmo ko svIkAra karanA anekAnta hai na ki anekadharmoM ko svIkAra karanA anekAnta hai / isIprakAra 'niyati' bhI yadi 'niyati' se nirapekSa hai to vaha bhI mithyAekAnta hai / isIprakAra 'kAlanaya' 'akAlanaya' 'Izvaranaya' 'anIzvaranaya' 'svabhAvanaya' 'asvabhAvanaya' 'puruSArtha naya' 'devanaya' prAdi paraspara viruddha do nayoM ko sApekSatA kI dRSTi meM samyak kahe haiM aura nirapekSatA kI dRSTi meM mithyAekAMta kahA hai / uparyukta parasparaviruddha do nayoM kA kathana pravacanasAra pariziSTa meM hai; vahA~ se jAna lenA / jainasiddhAnta kA mUla tattva samyaganekAnta hai, usako 'niyatinirapekSa praniyati ityAdi' se to bAdhA prAtI hai, kintu 'niyatisApekSa praniyati' se bAdhA nahIM hotI, apitu puSTi hotI hai / - jaM. ga. 6-12-6 / V/ DI. ela. zrAstI (1) pranekAnta kA svarUpa va sapta bhaMgI (2) samyagekAnta va mithyaikAnta kA svarUpa (3) do aura do cAra hote haiM; sarvathA aisA kahanA bhUla hai zaMkA - vastu ko arthAt dravya ko 'nitya aura anitya' aisA kahA jAtA hai, kintu ina donoM meM eka hI satya hogA, aura anya kevala Aropa mAtra hogA, jo asatya hogaa| ina donoM meM 'nitya' satya hai, kyoMki dravyAthika arthAt nizcayanaya kA viSaya hai| 'anitya' kahanA asatya hai, kyoMki paryAyArthika arthAt vyavahAranaya kA viSaya hai / samayasAra meM bhI nizcayanaya ko bhUtArtha aura vyavahAranaya ko abhUtArthaM kahA hai / jaise do aura do 4 hI hote haiM, '5' yA anya saMkhyArUpa nahIM hote, kyoMki kisI bhI prazna kA ThIka-ThIka uttara eka hI hotA hai, do nahIM hote; isIprakAra vastusvarUpa kyA hai isakA ThIka-ThIka uttara eka yahI hogA ki 'vastu nitya hI hai, anitya nahIM hai' / 'nitya bhI hai', 'anitya bhI hai' aise do uttara ThIka-ThIka nahIM ho sakate, yaha to saMdehAtmaka uttara hai| yadi yaha kahA jAve ki isa uttara se ( vastu nitya hI hai, anitya nahIM hai ) ekAMta mithyAtva kA poSaNa hotA hai aura anekAnta kA khaMDana hotA hai, so bhI bAta nahIM hai, kyoMki 'nitya hai' isase 'asti' dharma ko svIkAra kiyA gayA hai, 'anitya nahIM' isase 'nAsti' dharma ko svIkAra karane se astinAstirUpa anekAnta ko svIkAra kiyA gayA athavA 'vastusvarUpa nitya hI hai' yaha samyagekAnta hai / yadi samyagekAnta ko svIkAra na kiyA jAvegA to 'vastusvarUpa anekAntAtmaka hI hai aisA ekAnta A jAyagA / samAdhAna - zaMkAkAra ne isa zaMkA meM mAtra apanI eka mAnyatA rakkhI hai jisako yukti va dRSTAnta ke bala para siddha karane kA prayatna bhI kiyA hai kintu 'granekAnta' tathA 'samyagekAnta' kA yathArthasvarUpa na samajhane ke kAraNa ApakI aisI eka bhramAtmaka mAnyatA hogaI hai / zrI samayasAra grantha ke syAdvAdAdhikAra meM kahA hai - " syAdvAda saba vastu ke sAdhanevAlA eka nirbAdha arhatsarvajJa kA zAsana hai, vaha syAdvAda saba vastuoM ko anekAMtAtmaka kahatA hai, kyoMki sabhI padArthoM kA anekadharmarUpa svabhAva hai / vastu ko jJAnamAtrapane anekAMta kA aisA svarUpa hai ki 'jo vastu satsvarUpa hai, vahI vastu asatsva
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1260 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : rUpa hai, jo vastu nityasvarUpa hai vahI vastu anityasvarUpa hai', isaprakAra ekavastu meM vastupane kA niSpAdana karanevAlI paraspara do viruddha zakti kA prakAzana 'anekAnta' hai|" zrI samayasAra grantha meM dI huI anekAnta kI vyAkhyA anusAra 'jo vastu nityasvarUpa hai vahI vastu anityasvarUpa hai arthAt vastu nitya bhI hai anitya bhI hai / ' aisA kahanA hogaa| 'vastu nitya hI hai, anitya nahIM' isameM to mAtra 'nitya' dharma ko to svIkAra kiyA gayA hai aura usake virodhIdharma 'anitya' kA niSedha karane se ekAntamithyAtva kA doSa prA jAtA hai| 'vastu nitya hai' isa vAkya meM vastu ke 'nitya' dharma kA kathana kiyA gayA hai, 'asti' dharma kA kathana nahIM kiyA gayA / anekAnta ke liye 'nitya' dharma ke virodhI 'anitya' dharma ko svIkAra karanA hI hogaa| vastu syAdnitya hai. syAdagranitya hai, syAdanityAnitya hai, syAdvaktavya hai, syAnityAvaktavya hai, syAd nityAnityavaktavya hai, syAdanityAnityapravaktavya hai, isaprakAra 'nitya' dharma kI apekSA syAdvAda saptabhaMgI bana jAtI hai| .... 'vastu asti hai' isa vAkya meM 'asti' dharma kI vivakSA hai| 'asti' kA virodhI 'nAsti' hai| anekAnta ke liye 'vasta asti bhI hai nAsti bhI hai', aisA svIkAra karanA hogaa| astidharma kI apekSA se bhI saptabhaMgI bana jAtI hai| pratyekavastu meM anantadharma haiM aura pratyekadharma apane virodhIdharma ko liye hue vastu meM rahatA hai| aisA anekAntAtmaka vastu svabhAva hai jo jainadharma kA mUla siddhAMta hai| ___ vastusvarUpa sarvathA anekAntAtmaka ho aisA bhI nahIM hai kyoMki 'anekAMta' bhI 'anekAMtarUpa hai| pramANa kI apekSA anekAntarUpa hai aura arpitanaya kI apekSA ekAMtarUpa hai| (ja.dha. pu. 1 pR. 207 ) zrI jayasenAcArya ne pravacanasAra kI TIkA ke anta meM bhI kahA hai-'paraspara sApekSAnekanayaH pramIyamANaM vyavahriyamANaM krameNa mecakasvabhAva vivakSitakadharmavyApakatvAdekasvabhAvaM bhavati / tadeva jIvadravyaM pramANena pramIyamANaM mecakasvabhAvAnAmanekadharmANAM yagapadavyApakacitra paTavadanekasvabhAvaM bhavati / ' arthAt-paraspara sApekSanayoM kI apekSA krama se vivakSita eka-eka dharma ko dhAraNa karane se ekasvabhAvavAlA hai aura pramANa se yugapadanekadharma dhAraNa karane se aneka svabhAvavAlA hai| isaprakAra 'anekAnta' meM ekAnta kA doSa nahIM paataa| yadi vivakSitanaya apane virodhInaya kI apekSA rakhatA hai, bhale hI vaha virodhInaya gauNa ho, to vaha sunaya hai| yadi vaha naya paraspara sApekSa nahIM hai to vaha kunaya hai| sunaya kA viSaya samyagekAnta hai, kyoMki vaha apane viruddhadharma kI apekSA rakhatA hai| binA apekSA ke sarvathA ekAnta kahanA samyagekAnta na hokara mithyAekAnta hai| kahA bhI hai-'samyagekAMto hetuvizeSasAmarthyApekSaH prmaannprruupitaarthNkdeshaadeshH| ekAtmAvadhAraNena anyaashessniraakrnn-prvnnprnnidhimithykaantH|' ( rA. vA. a. 1 sU. 6 vA. 6) zaMkA-kyA vyavahAranaya asatyArtha hai ? samAdhAna-dravyAthika aura paryAyAthika donoM hI naya apane-apane viSayabhUta ekadharma kI mukhyatA se vastu kA bodha arthAt jJAna karAte haiN| kahA bhI hai-'pramANanayaradhigamaH / ' (ta. sU.pra. a. sU. 6 ) 'jisaprakAra pramANa se vastu kA bodha hotA hai usIprakAra nayavAkyoM se bhI vastu kA bodha hotA hai / ' ( ja.dha. pu. 1 pR. 209 ) / sabhI naya apane-apane viSaya kA kathana karane meM samIcIna haiM aura dUsare nayoM kA nirAkaraNa karane meM mUr3ha haiM ataH anekAnta ke jJAtA puruSa 'yaha naya saccA aura yaha naya jhUThA hai' isaprakAra kA vibhAga nahIM krte| (ja.dha. pu. 1 pR. 257 )
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1261 vastu kA lakSaNa 'sat' hai aura 'sat' utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka hotA hai ( ta. sU. a. 5 sUtra 29-30) / isameM se dhrauvya kA ( jo dravyAthikanaya kA viSaya hai ) vastu ke sAtha traikAlika tAdAtmyasaMbaMdha hai, kyoMki yaha vasta kI sarvaavasthAoM meM tAdAtmya rUpa se vyApta hokara rahatA hai| paryAyAthikanaya kA viSaya, utpAdavyayAtmaka paryAyakA vastu ke sAtha kathaMcit tAdAtmyasaMbaMdha hai, kyoMki vaha vastu kI mAtra eka avasthA meM tAdAtmyarUpa se vyApta hokara rahatI hai sarvaavasthA meM vyApta hokara nahIM rhtii| dravyArthika athavA nizcayanaya kA viSayabhUta 'dhrauvya' arthAt 'sAmAnya' kA vastu ke sAtha traikAlika tAdAtmyasambandha hone se vaha traikAlika satyArtha hai arthAt kAlika rahanevAlA hai / paryAyAthika athavA vyavahAranaya kA viSayabhUta 'paryAya' arthAt 'vizeSa' kA vastu ke sAtha kathaMcit tAdAtma sambandha hone se asatyArtha, ( kathaMcit satyArtha hai ) arthAt hamezA rahane vAlA nahIM hai / yahA~ para 'asatyArtha' meM 'a' kA niSedhAtmaka artha nahIM grahaNa karanA cAhiye kintu 'ISat' artha meM grahaNa karanA cAhiye (rA. vA. a. 8 sU. 9 vaa.3)| isa dRSTi se samayasAra gAthA 11 meM vyavahAranaya ko abhUtArtha aura nizcayanaya ko bhUtArtha kahA hai| sa. sA. gAthA 61 kI TIkA tathA pra. sA. gAthA 8 ke svAdhyAya se samajha meM AjAtA hai| ataH isa viSaya ko samajhane ke liye ukta gAthAoM kA adhyayana avazya karanA cAhiye / vastu kA svarUpa kyA hai ? 'anekAnta' isakA yaha eka satya uttara hai| anvayadharma aura vyatirekadharma ke tAdAtmyarUpa hone se 'anekAnta' jAtyantararUpa hai ( ja.dha. pu0 1 pR0 256 ) / jIva anekAntAtmaka hai, jAtyAntarabhAva ko prApta hai ( ja0 dha0 pu0 1 pR0 55) / zaMkAkAra ne 'do aura do cAra' kA dRSTAnta dekara ekAnta ko siddha karane kA prayatna kiyA hai, kintu yaha dRSTAnta bhI ekAnta ko siddha karane meM asamartha hai| do aura do jor3ane kI apekSA athavA guNA kI apekSA cAra hote haiM, kintu sarvathA 'do aura do' 'cAra' nahIM hote, kyoMki ghaTAne kI apekSA 'do' aura 'do' zUnya hotA hai athavA 'do' aura 'do' paraspara milane kI apekSA ( 22 ) bAIsa ho jAte haiM, bhAga kI apekSA 'do' aura 'do' eka ho jAtA hai / ataH 'do' aura 'do' ko sarvathA cAra kahanA bar3I bhArI bhUla hai|| hai' yaha satya hai. 'vasta anitya hai' yaha asatya hai, isaprakAra kI kalpanAmAtra ekAntamithyAdRSTiyoM ke hRdaya meM utpanna hayA karatI hai / anekAntavAdI arthAt samyagdRSTi to vastu ko nityAnityAtmaka jA ntarasvarUpa mAnatA hai| anekAnta jainadharma kA mUla siddhAnta hai / ataH niyati ( kramabaddhaparyAya ) aniyati Adi kisI eka viSaya meM bhI ekAnta kA Agraha nahIM karanA caahie| -jeM. ga. 27-12-62/IX/ hIrAlAla tarka se prasiddha bAta bhI pramANa ho sakatI hai zaMkA-jo bAta tarka se siddha na ho use kyoM mAnA jAve ? samAdhAna-jo bAta pramANa siddha hai usako mAnanA cAhiye / vaha pramANa pratyakSa aura parokSa do prakAra kA hai|' parokSapramANa bhI smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura Agama ke bheda se pA~ca prakAra kA hai / jisaprakAra tarka va anumAna pramANa haiM usIprakAra pratyakSa, smRti, pratyabhijJAna aura pAgama bhI pramANa haiN| jaise koI bhoga se 1. "vadhA / / 1 // pratyakSatara bhedAt // 2 // " ( parIkSAmukha adhyAya 1) / 2. pratyakSAdinimittaM smRtipratyabhitrAnatarkAnumAnAgamabhedam ! [ 312 40 mu0]
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1262 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : prApta hue apane pUrva prAnanda kA smaraNa kara rahA ho, aise smRtijJAna ko kyA tarka dvArA siddha kiyA jA sakatA hai ? 'agni uSNa hai' yaha pratyakSapramANa se jAnA jAtA hai / kyA agni kA uSNapanA kisI tarka se siddha ho sakatA hai ? tarka se siddha na hone para bhI pratyakSa va smRtipramANa ke dvArA siddha hai, ataH svIkAra karanA cAhiye / usIprakAra paramANu Adi sUkSmapadArtha tathA rAma, rAvaNa Adi kAlAntaritapadArtha, meru-svarga-naraka Adi kSetrAntaritapadArtha bhI tarka ke viSaya nahIM haiN| ve AgamapramANa se mAnane yogya haiM / prAgama tarka kA viSaya nahIM hai / (dha0 pu0 1 pR0 206 va 171; pu0 14 pR0 151) sarvajJa ke vacana ko pAgama kahate haiN| jisa Agama kA arahaMta ne artharUpa se vyAkhyAna kiyA hai, jisako gaNadhara ne dhAraNa kiyA hai, jo jJAna-vijJAna guru-paramparA se calA pA rahA hai, jisakA pahale kA vAcyavAcaka bhAva abhI taka naSTa nahIM huA hai aura jo doSAvaraNa se rahita tathA nipratipakSa satya svabhAvavAle puruSoM ke dvArA vyAkhyAna hone se zraddhA ke yogya hai aise Agama kI prAja bhI upalabdhi hotI hai / (dha. pu. 1 pR. 196) mAtra tarka se siddha vastu hI mAnane yogya nahIM hai, kintu pratyakSa AgamapramANa ke dvArA jAnI gaI vastu bhI mAnane yogya hai| yadi aisA na mAnA jAvegA to mAtra tarka-pramANa hI raha jAvegA aura isake atirikta anya pramANoM kA abhAva ho jaaygaa| aura jo vastu tarka kA viSaya nahIM usake bhI prabhAva kA prasaMga AjAyagA, kintu unakA abhAva hai hI nahIM, kyoMki pratyakSa Adi pramANoM se unakA sadbhAva siddha hai| -je. ga. 10-10-63/1X/ gulajArIlAla samyaktvAbhAva tucchAbhAvarUpa nahIM hai zaMkA-anAdikAla se samyakaparyAya kA abhAva hai / usa abhAva kA abhAva hone para samyaktva kI utpatti hotI hai / abhAva to avastu hai phira abhAva kA abhAva kaise sambhava hai ? samAdhAna-abhAva tucchAbhAvarUpa nahIM hai, kintu bhAvAntara se sadbhAvarUpa hai| "bhAvAntarasvabhAvatvAdabhAvasya bhAvantarasvabhAvo hi kvacitta vyapekSayA ghaTAbhAvasya kapAlasvabhAvavat" -pra. ra. mA. pR. 37 abhAva bhI bhAvAntarasvabhAvavAlA hotA hai, tucchAbhAvarUpa nhiiN| ghaTa kA abhAva kapAla ke sadbhAvarUpa hai| isIprakAra samyaktva kA abhAva mithyAtva ke sadbhAvarUpa hai / ataH mithyAtva ke abhAva se samyaktva kI utpatti hotI hai| -jaM. ga. 7-1-71/VII/ ro. lA. mittala dravyatva, satva tathA jIvasva meM paraspara bhinnatvA'minnatva zaMkA-dravyatva, sattA aura jIvatva ye tInoM abhinna haiM yA inameM koI bheda hai ? samAdhAna-dravyatva, sattA aura jIvatva ye tInoM jIvadravya ke pAriNAbhikabhAva haiN| ina tInoM meM saMjJA, lakSaNa, prayojana kI apekSA paraspara bheda hai, kintu pradezabheda nahIM hai, kyoMki ye tInoM jIvadravya ke prAzraya haiM / / 1. 'marvavacanaM taavdaagmH| (samayasAra gAthA 44 AtmakhyAti ttiikaa)|
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1263 (1) dravyatva, sattA, jIvatva ye tInoM zabda bhinna-bhinna haiM ataH saMjJA kI apekSA ina tInoM meM bheda hai| (2) 'dravyatva' kA lakSaNa isaprakAra hai-'dravyasya bhAvo dravyatvam, nijanijapradezasamUhairakhaNDavRtyA svabhAvavibhAvaparyAyAn dravatidroSyati adudra vaditi dravyam / ' AlApapaddhati sUtra 96 ___ artha-jo apane-apane pradezasamUha ke dvArA akhaNDapane se apane svabhAva-vibhAvaparyAyoM ko prApta hotA hai, hovegA, ho cukA hai, vaha dravya hai| usadravya kA jo bhAva hai vaha dravyatva hai| yahAM para vastu ke sAmAnyaaMza ko dravyatva kahate haiM, kyoMki vaha sAmAnya hI vizeSoM ( paryAyoM ) ko prApta hotA hai| 'svabhAvalAbhAvacyutatvAdasti svabhAvaH // 106 // ' AlApapaddhati artha-jisadravya kA jo svabhAva hai usa svabhAva se kabhI bhI cyuta nahIM honA, vaha asti svabhAva ( sattAsvabhAva ) hai| 'jIvatvaM caitnymityrthH|' sa. si. 217 / jIvatva kA artha caitanya hai| isaprakAra ina tInoM ke lakSaNa bhinna-bhinna haiN| dravyatva se prayojana vastu ke sAmAnya aMza se hai| sattA se prayojana vastu ke astitva kA hai / jIvatva se prayojana caitanyabhAva kA hai| ataH ina tInoM kA prayojana bhinna-bhinna hai / tathApi ina tInoM meM pradezabheda nahIM hai / kahA bhI hai guNapajjayado davvaM davvAdo Na guNapajjayA bhinnnnaa| jahmA tahmA bhaNiyaM davvaM guNapajjayamaNaNaM // 42 // [nayacakra] artha-guNa va paryAya se dravya aura dravya se guNa va paryAya bhinna nahIM hai arthAt pradezabheda nahIM hai| isaliye guNa va paryAya se dravya ko ananya kahA hai, arthAt guNa aura guNI meM abhedasvabhAva kahA hai| -jaM. ga. 11-5-72/VII/........ "prasattA" vastu kA dharma kaise hai ? zaMkA-pararUpa se jo vastu kI asattA mAnI gaI hai vaha sva kA dharma kaise ho sakatA hai ? samAdhAna-pratyeka vastu anekAntAtmaka hai| kahA bhI hai "syAdvAdo hi samasta vastutattvasAdhakamekamaskhalitaM zAsanamarhatsarvajJasya / sa tu sarvamanekAMtAtmakamityanuzAsti, sarvasyApi vastuno'nekAMtasvabhAvatvAt / " sa. sA. AtmakhyAti syAdvAdAdhikAra artha-syAdvAda samasta vastuoM ke svarUpa ko siddha karanevAlA, arhatsarvajJa kA eka askhalitazAsana hai| vaha syAdvAda upadeza karatA hai ki sarva anekAntAtmaka hai, kyoMki samasta vastu anekAnta svabhAvavAlI haiN| anekAnta kA lakSaNa nimnaprakAra hai---- "ekavastuvastutvaniSpAdaka parasparaviruddhazaktidvayaprakAzanamanekAntaH / artha--eka vastu meM vastutva ko upajAnevAlI parasparaviruddha do zaktiyoM kA prakAzita honA anekAMta hai|
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1264 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : jaise 'yadevaikaM tadevAnekaM yadeva sattadevAsat / ' arthAt jo vastu eka hai vahI vastu aneka hai / jo vastu satrUpa hai vahI vastu asatarUpa hai / yadi dravya kI apekSA vaha vastu eka hai to guNaparyAya kI apekSA vahI vastu aneka haiM / svacatuSTaya kI apekSA jo vastu satarUpa hai, vahI vastu paracatuSTaya kI apekSA asat hai / yadi paracatuSTaya kI apekSA vastu satrUpa ho jAve to saMkaradoSa AjAyagA / paDharUpa paracatuSTaya kI apekSA bhI ghaTa satarUpa ho jAve to ghaTa aura paTa donoM eka ho jaayeNge| donoM meM koI bheda nahIM rahegA / paTa kI apekSA ghaTa asat hai / " vastu eka hai, aneka nahIM hai" aisA anekAnta kA svarUpa nahIM hai / pratyakSa padArthoM kA jJAna bhI pratyakSa hai zaMkA- AptaparIkSA kArikA 88 ke artha meM pR. 206 para tathA kArikA 96 ke artha meM pR. 214 para 'nizcita' zabda AyA hai / vahA~ para nizcita kA kyA artha hai ? - jaM. ga 26-2-70/1X / ro. lA. mi. samAdhAna --- pR. 206 para 'sunizcita pratyakSapadArtha' zabda hai / arthAt pratyakSapadArthoM kA nizcitarUpa se pratyakSajJAna hai / pR. 214 para prameyapanA hetu kA anvaya acchI taraha nizcita hai / 'ina donoM sthaloM para nizcita' se abhiprAya ' niHsaMdeha' kA hai / .. 6-1-72, VII/ zaMkA- 'hI' zabda ekAnta kA dyotaka hai athavA anekAnta kA ? 'hI' zabda ekAnta kA dyotaka hai athavA anekAnta kA ? samAdhAna- 'eva' arthAt 'hI' zabda ekAnta kA dyotaka hai aura 'syAt' 'kathaJcit' zabda anekAnta ke dyotaka haiN| kyoMki inameM anyadharmo kI sApekSatA rahatI hai| paM. kA. gAthA 14 kI TIkA meM zrI jayasenAcArya ne kahA bhI hai - "syAdasti dravyamiti paThanena pramANasaptabhaMgI jJAyate / kathamiti cet ? syAdastIti sakalavastu grAhakatvApramANavAkyaM syAda' tyeva dravyamiti vastvekadezagrAhakatvanniyavAkyaM / tathAcoktaM- sakalAdezaH pramANAdhIno vikalAdeza nayAdhIna iti asti dravyamiti duHpramANa - vAkyaM / astyeva dravyamiti durnayavAkyaM / evaM pramANAdivAkyacatuSTayavyAkhyAnaM boddhavyaM / " 'syAt dravya hai' ityAdi, aisA par3hane se pramANa saptabhaMgI jAnI jAtI kyoMki 'syAdasti' yaha vacana sakala vastu ko grahaNa karanevAlA hai, isaliye pramANa vAkya hai| 'syAdasti eva dravyam' arthAt 'dravya syAt astirUpa hI hai' aisA vacana vastu ke ekadeza ko arthAt usake mAtra 'astitva - svabhAva' ko grahaNa karanevAlA haiM, yaha naya vAkya hai / kahA bhI hai-sakalAdeza pramANAdhIna hai aura vikalAveza nayAdhIna hai| 'asti dravyaM' yaha duHpramANa vAkya hai va 'asti eva dravyaM' yaha durnaya vAkya hai, kyoMki anyadharmoM kI sApekSatA kA dyotaka aise 'syAt' zabda ke prayoga kA abhAva hai yahA~ pramANa, duHpramANa, naya, durnaya ke cAra vAkyoM kA vyAkhyAna hai / anekAnto'pyanekAntaH pramANanayasAdhanaH / anekAntaH pramANAte tadekAnto'pitAnnayAt // ( vRhatsva. zloka 103 )
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1265 he jina ! Apake mata meM pramANa aura naya se siddha hotA huA anekAnta bhI anekAntarUpa hai, kyoMki pramANa kI apekSA vaha anekAntarUpa hai aura arpitanaya kI apekSA ekAntarUpa hai / samyaganekAnta, samyagekAnta, mithyA-anekAnta, mithyA-ekAnta ke bheda se vacana cAra prakAra ke hote haiN| jo vacana anyadharmoM va anyanayoM se nirapekSa hote haiM ve mithyA haiM aura jo sApekSa hote haiM ve samyaka haiN| zrI samantabhadrAcArya ne kahA bhI hai--- "nirapekSA nayA mithyAsApekSA vAstu te'rthakRt / " jo naya nirapekSa ( pratipakSI dharma ke sarvathA nirAkaraNarUpa ) hote haiM ve hI mithyAnaya ( durnaya ) hote haiN| sApekSanaya ( jo ki pratipakSIdharma kI upekSA athavA use gauNa kiye hote haiM ) mithyA na hokara samyaknaya hote haiM, unake viSaya artha-kriyAkArI hote haiM, isaliye unake samUha ke vastupanA sughaTita hai| micchAdiTThI savve vi gayA spkkhpddibddhaa| aNNoNNaNissiyA uNa lahaMti sammattasambhAvaM / / kevala apane-apane pakSase pratibaddha ye sabhI naya mithyAdRSTi haiM; parantu yadi ye sabhI naya paraspara sApekSa hoM to samIcIna pane ko prApta hote haiM arthAta samyagdRSTi hote haiN| ___'jaise pitA hI hai' yaha vacana mithyA hai, kyoMki yaha vacana nirapekSa hone se isameM anya dharmoM kA nirAkaraNa hai / yadi yaha kahA jAve ki 'putra kI apekSA pitA hI hai' yaha vacana samyaka hai, kyoMki yaha kathana putra kI sApekSatA lie hue hai| isalie vahI manuSya apane pitA kI apekSA putra bhI hai yaha bAta anarpita arthAt gauNa hai| 'pitA bhI hai' yaha vacana samyaganekAnta hai, kyoMki 'bhI' zabda se pitA ke atirikta anya samasta dharmoM kA grahaNa ho jAtA hai / 'putra kI apekSA pitA bhI hai' yaha mithyAanekAnta hai, kyoMki putra kI apekSA 'pitA' dharma ke atirikta anyadharma saMbhava nahIM hai aura 'bhI' zabda anyadharmoM kA dyotaka hai| isaprakAra pramANa, duHpramAraNa, naya, durna ya vAkyoM ko jAnakara samyaganekAnta aura samyaknaya vAkyoM kA prayoga honA cAhiye / -jaM. ga. 26-10-72/VII ro. lA. mi. syAdvAda va anekAnta meM antara zaMkA-syAdvAda aura anekAnta meM kyA antara hai ? naya kI apekSA donoM rakhate haiM ? samAdhAna-'anekAnta' kA artha hai 'aneka' bahata ananta / 'anta' kA artha 'dharma' hai| jisameM bahuta se virodhI dharma hoM usako 'anekAnta' kahate haiM / 'syAdvAda'-'syAta' kA artha 'kathaMcita' 'kisI apekSA se'| 'vAha kA artha 'kahanA' / 'syAdvAda' kA artha ho gayA kathaMcit athavA kisI apekSA se khnaa| yadyapi naya kI apekSA se syAdrAda aura anekAnta donoM haiM, kintu 'anekAnta' vastusvabhAva ko dyotana karatA hai aura 'syAdvAda' ina aneka dharmoM meM se kisI ekadharma ke kahane ke DhaMga ko batalAtA hai| 'syAt' zabda yaha nizcitarUpa se batAtA hai ki vastu kevala isa dharmavAlI hI nahIM hai usameM isake atirikta anya bhI dharma haiM / isaprakAra syAdvAda aura anekAnta meM aMtara hai / anantadharmAtmaka vastu kA nirduSTarUpa se kathana karanevAlI bhASA syAdvAdarUpa hotI hai| -jaM. sa. 20-11-58/V/ kapUrIdevI, gayA
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1266 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : 1. kathaMcit agni pAnI ko garma karatI hai, kathaMcita nhiiN| 2. kathaMcit kundakunda samayasAra ke kartA haiM, kathaMcit nhiiN| 3. kathaMcit eka dravya kI kriyA dUsarA dravya karatA hai| zaMkA-agni pAnI ko garma nahIM karatI, kyoMki eka dravya dUsare dravya kI kriyA ko nahIM karatA? samAdhAna-agni pAnI ko garma nahIM karatI aisA ekAnta nahIM hai, kyoMki ekagrAma pAnI ko ekaDigrI senTIgreDa garma karane ke liye eka kalarI tApamAna kI AvazyakatA hotI hai| yaha eka kalarI tApamAna jala meM to hai nhiiN| isake liye isako to agni Adi uSNapadArthoM kI AvazyakatA hogii| agni Adi uSNapadArthoM ke binA jala svayaM garma nahIM ho sakatA / ataH agni pAnI ko garma karatI hai isameM koI bAdhA bhI nahIM hai| yaha vyavahAranaya kA viSaya hai, kyoMki 'uSNa' jala kI paryAya hai aura paryAya vyavahAranaya kA viSaya hai| zrI jinendra bhagavAna divyadhvani ke kartA haiM aura zrI kundakundAcArya samayasAra prAdi grantha ke kartA haiM anyathA inameM pramANatA kA abhAva ho jaaygaa| isa para bhI yadi kisI ko zaMkA ho to madirApAna karake dekha lete ki madirA usako unmatta karatI hai yA nhiiN| isaprakAra eka dravya kI kriyA ko dUsarA dravya karatA hai, kinta upAdAnarUpa se ekadravya dusare dravya kI kriyA ko nahIM karatA, kyoMki ekadravya dUsare dravyarUpa nahIM ho jaataa| -ja.ga. 12-12-66/VII/ ja. pra. ma. ku. kathaMcit asat kA utpAda va sat kA vinAza zaMkA-asat kA kabhI utpAda nahIM hotA aura sat kA kabhI vinAza nahIM hotaa| yaha siddhAMta kisa apekSA se hai ? samAdhAna-asatadravya kA kabhI utpAda nahIM hotA aura satadravya kA kabhI vinAza nahIM hotA hai, kyoMki vya anAdiananta hai kinta paryAyeM utpanna bhI hotI haiM aura naSTa bhI hotI haiM, ataH paryAya kI apekSA asata kA utpAda aura sata kA vinAza bhI hotA hai / dravya aura paryAya kI sApekSatA se ina donoM kathanoM meM koI virodha nahIM hai ? zrI kundakundAcArya ne kahA bhI hai| evaM sado viNAso asado jIvassa hoi uppaado| idi jiNavarehi bhaNidaM annnnonnnnviruddhmviruddh| isaprakAra paryAyadRSTi se jIva ke sat kA vinAza aura asat kA utpAda hotA hai aisA jinendra bhagavAna ne kahA hai| yadyapi yaha kathana dravyadRSTi ( sat kA nAza nahIM; asat kA utpAda nahIM ) ke viruddha hai, tathApi sApekSatA meM yaha kathana viruddha bhI nahIM hai| isaprakAra asat kA utpAda nahIM hotA aura sat kA nAza nahIM hotA, aisA ekAnta nahIM hai| apanI-apanI apekSA se donoM kathana satya haiM / 'sAMkhya' yaha mAnate haiM ki asat kA utpAda nahIM hotA aura sat kA nAza nahIM hotA hai, isaliye ve dravya ko kUTastha nitya mAnate haiM, kintu anekAntavAdI jaina to dravya nityAnityAtmaka mAnate haiN| -ja.ga. 14-2-66/IX/ra. lA. jaina
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1267 1. eka dravya kA dharma kathaMcit dUsare dravya meM ho jAtA hai| 2 saMsArI jIva kathaMcit rUpI prayavA mUrtika yA pudgala hai / zaMkA-jIva aura pudgala ke nimitta-naimittikasambandha ke viSaya meM kucha ko aisA bhrama kyoM hotA hai ki jIva ke guNa va dharma pudgala meM cale jAte haiM aura pudgala ke guNa-dharma jIva meM cale jAte haiM ? samAdhAna-bhrama kA kAraNa mithyopadeza kI prApti tathA mithyA mAnyatA hai| aisA bhI ekAnta nahIM hai ki jIva ke dharma pUdagala meM na jAte hoM aura pudagala ke dharma jIva meM na jAte hoN| jaba hama prAtaH jinamandira meM jAte haiM to vahA~ para hamako jinabimba meM vItarAgatA ke darzana hote haiN| yadi jinabimba meM vItarAgatA ke hamako darzana na hote to ArSa granthoM meM jinabimba sthApanA kA upadeza na diyA jaataa| vItarAgatA prAtmA kA dharma hai jisakA darzana pudgalamayI jinabimba meM hotA hai| 'mUrta' pudgala dravya kA guNa hai, kyoMki 'rUpiNaH pudgalAH // 5 // 5 // ' aisA sUtra vAkya hai| kintu jIva anAdikAla se karmabandhana se baMdhA huA hai isaliye vaha mUrtabhAva ko prApta ho jAtA hai| zrI amRtacandrAcArya ne tattvArthasAra meM kahA bhI hai tathA ca mUrtimAnAtmA, surAbhibhavadarzanAt / nahyamUrtasya nabhaso, madirA madakAriNI // 19 // baMdha-adhikAra AtmA mUrtika hai, kyoMki usa para madirA kA prabhAva dekhA jAtA hai, amUrtika AkAza meM madirA mada ko utpanna nahIM karatI hai| zrI nemicandra siddhAntacakravartI AcArya ne bhI go. sA. jI. gA. 563 meM kahA hai 'saMsAratthA rUvA kammavimukkA arUvagamA / ' saMsArIjIva rUpI ( mUrtika ) haiM, aura karmarahita siddhajIva amUrtika haiM / 'rUpiSvavadheH' isa sUtra dvArA yaha batalAyA gayA hai ki avadhijJAna kA viSaya mUrtapadArtha hai| saMsArIjIva bhI karmabaMdha ke vaza se pudgalabhAva ko prApta ho jAne se arthAt mUrta ho jAne se avadhijJAna kA viSaya bana jAtA hai / kahA bhI hai"kammasaMbaMdhavaseNa poggalabhAvamuvagaya jIvadavvANaM ca paccakkheNa paricchitti kuNai ohiNANaM / " ja. dha. pu. 1 pR. 43 artha-karmasambandha ke vaza se pudgalabhAva ko prApta hue jIvoM ko jo pratyakSarUpa se jAnatA hai vaha jIva hai| 'aNaMtANaMtavissAsuvacayasahidakammapoggalakkhaMdho siyA jIvo, jIvAdo pudhabhAveNa tdnnuvlNbhaado|' dha. pu. 12 pR. 296 artha-anantAnanta visrasopacayasahita karmapudgalaskandha kathaMcit jIva hai, kyoMki vaha jIva se pRthak nahIM pAyA jAtA hai| - 'sarIrAgAreNa dvidakammaNokammakkhaMdhANi NojIvA, NicceyaNattAdo / tattha dvivajIvA vi NojIvA, tesi tatto bhedaabhaavaado|' dha. pu. 12 pR. 297
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1268 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : . artha-zarIrAkAra se sthita karma va nokarma svarUpa skandhoM ko ajIva kahA jAtA hai, kyoMki ve caitanyabhAva se rahita haiN| unameM sthita jIva bhI ajIva hai, kyoMki usakA unase bheda nahIM hai| isaprakAra karmapudgalaskandhoM ko kathaMcit jIva aura jIvako kathaMcit ajIva batalAyA hai| zrI devasenAcArya ne AlApapaddhati meM bhI kahA hai ki jIva aura pudgala donoM ke cetana-acetana, mUrta-amUrta ina cAroM svabhAvoM sahita 21 svabhAva hote haiM / 'jIvapudgalayorekaviMzati // 29 // jIva meM aura pudgala meM ikkIsa-ikkIsa svabhAva hote haiM / isaprakAra ekadravya kA dharma kathaMcit dUsare dravya meM bhI ho jAtA hai| -jaM.ga.2-12-71) 1. lA.mi. saMsArI jIva kathaMcita mUrta hai, kathaMcit pramUrta zaMkA-maI 1965 ke sanmatisandeza pR. saM. 62 para likhA hai-'vyavahAranaya se saMsArI jIva ko mUrsa batalAyA hai, kintu usako na samajhakara yaha mAnanA ki yathArtha meM jIva mUrta hai, svarUpaviparyAsa hai / ' kyA saMsArIjIva mUrta nahIM hai ? yadi saMsArI jIva yathArtha meM mUrta nahIM hai to pUrvakAlIna AcAryoM ne ayathArtha kathana kyoM kiyA? samAdhAna- bhagavAn kI divyadhvani meM do nayoM ke adhIna kathana huA hai-'dvau hi nayau bhagavatA praNItau dravyAthikaH paryAyAthikazca / tatra na khalu ekanayAyattA dezanA, kiMca tdubhyaayttaa|' [paM. kA. gA. 4 TIkA ] artha-bhagavAn ne do naya kahe haiM / dravyAthika (nizcaya ) aura paryAyAthika ( vyavahAra ) / vahA~ kathana ekanaya ke adhIna nahIM hai, kintu donoM nayoM ke adhIna hotA hai / saMsAriNo muktAzca [ ta. sU. 2-10 ], sUtra dvArA jIvoM ke saMsArI aura mukta; ye do bheda paryAya kI apekSA kahe haiM / yaha bhI vyavahAranaya kA viSaya hai, nizcayanaya kA viSaya nahIM hai| vavahAreNa du ede jIvassa havaMti vaNNamAdIyA / guNaTThANaMtA bhAvA Na du keI NicchayaNayassa // [ sa. sA. gA. 56 ] artha-ye jo varNAdi guNasthAnaparyanta 29 bhAva kahe gaye haiM, ve vyavahAra naya se to jIva ke hote haiM, parantu nizcayanaya se inameM se koI bhI jIva ke nahIM haiN| jIve kammaM baddha puTTha cedi vavahAraNaya bhaNidaM / ( sa. sA. 141) artha-jIva meM karma baddha tathA spRSTa ( spazita ) haiM, aisA vyavahAranaya kA vacana hai, arthAt vyavahAranaya se jIva saMsArI hai, parantu nizcayanaya se jIva saMsArI nahIM hai / jIva kI baddha avasthA athavA saMsArI avasthA vAstava meM sarvathA ayathArtha nahIM hai| yadi saMsArI avasthA sarvathA ayathArtha ho to mokSa aura mokSamArga ke abhAva kA prasaMga paajaaygaa| isalie vyavahAranaya kA viSaya karmabaddha avasthA athavA saMsArI avasthA sarvathA ayathArtha nahIM hai|
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1269 "Atmano'nAdibaddhasya baddhaspRSTatvaparyAyeNAnubhUyamAnatAyAM baddhaspRSTatvaM bhUtArthamapyekAntataH pudgalAspRzyamAsmasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtham / " [ sa. sA. gA. 14 A. khyA. ] artha-AtmA ke anAdi pudgala karma se baddhaspRSTapane kI avasthArUpa se anubhava kiye jAne para baddhaspRSTapanA bhUtArtha hai, satyArtha hai-yathArtha hai / pudgala ke sparzana yogya nahIM aise AtmasvabhAva ko lekara anubhava kiye jAne para baddhaspRSTapanA asatyArtha ( ayathArtha ) hai| jIva ke mUrtatva aura amUrtatva ke viSaya meM bhI isIprakAra jAnanA caahie| AtmA ke anAdi pudgalakarma se baddhaspRSTapane kI avasthA se anubhava kiye jAne para mUrtapanA bhUtArtha hai, satyArtha hai-yathArtha hai| AtmasvabhAva ko lekara anubhava kiye jAne para mUrtapanA asatyArtha hai-ayathArtha hai| isalie prAtmA ke mUrtatva ke viSaya meM anekAnta hai / kahA bhI hai ........karmabandhApekSayA hi te bhAvAH / na cAmUrteH karmaNAM bandho yujyate iti ? tanna, anekAntAt / nAyamekAntaH amUtirevAtmeti / karmabandhaparyAyApekSayA tadAvezAt syaanmuurtH| yadyevaM karmabandhAvezAdasyakatve satyaviveka prApnoti ? naiSa doSaH, bandhaM pratyekasve satyapi lakSaNabhedAdasya nAnAtvamavasIyate / ukta ca baMdhaM paDi eyatta lakkhaNado havai tassa NANattaM / tamhA amuttibhAvo'yaMto hoI jIvassa // sa. si. 27 / artha-prazna-praupazamikAdi pA~ca bhAva nahIM bana sakate, kyoMki AtmA amUrta hai| ye aupazamikAdibhAva karmabandha kI apekSA hote haiM, parantu amUrtazrAtmA ke karmoM kA bandha nahIM banatA hai ? uttara-prAtmA ke viSaya meM anekAnta hai / yaha koI ekAnta nahIM ki AtmA amUrta hI hai| karmabandharUpa paryAya kI apekSA usase yukta hone ke kAraNa kathaMcit mUrta hai aura zuddhasvarUpa kI apekSA kathaMcit amUrta hai| prazna-yadi aisA hai to karmabandha ke Aveza se prAtmA kA aikya ho jAne para prAtmA kA usase bheda nahIM rhtaa| uttara--yaha koI doSa nahIM / yadyapi bandha kI apekSA abheda hai, to bhI lakSaNa ke bheda se karma aura prAtmA kA bheda jAnA jAtA hai| gAthArtha AtmA baMdha kI apekSA eka hai tathApi lakSaNa kI apekSA vaha bhinna hai| isalie jIva kA amUrtikabhAva anekAntarUpa hai / vaha eka apekSA se hai aura eka apekSA se nahIM hai| "kammasaMbaMdhavaseNa poggalabhAvamuvagaya jIvAjIvadavvANaM ca paccakkheNa paricchitti kuNai ohiNANaM / [ ja.dha. pu. 1 pR. 43 ] artha-karma ke sambandha se pudgalabhAva ko prApta hue jIvoM ko jo pratyakSarUpa se jAnatA hai use avadhijJAna kahate haiN| "kadhaM muttANaM kammANamamutteNa jIveNa saha saMbaMdho ? Na, aNAdibaMdhaNabaddhassa jIvassa saMsArAvatthAe amuttttaabhaavaado|" [ dhavala 15 // 32 ] prazna-mUrta karmoM kA amUrtajIva ke sAtha sambandha kaise ho sakatA hai ?
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1270 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : uttara-nahIM, kyoMki anAdikAlIna bandhana se baddha rahane ke kAraNa jIva ke saMsArAvasthA meM amUrtatva kA abhAva hai| "dvayomartayoH saMghaTane virodhAbhAvAcca / " [ dha. pu. 1 pR. 234 ] artha-do mUrta padArtha ( jIva aura pudgala ) ke sambandha hone meM koI virodha bhI nahIM pAtA hai / yadi saMsArI jIva kA mUrtapanA sarvathA ayathArtha mAnA jAya to madirA Adi ke sevana karane para jJAna meM mUrchA nahIM honI cAhie thI, kintu jJAna meM mUrchA dekhI jAtI hai| isase siddha hotA hai ki saMsArI prAtmA mUrtika hai / [ tattvArthasAra ] "amutto jIvo kadhaM maNapajjavaNAraNa muttaTThaparicchediyohiNANAdo heTThimaNa paricchijjade ? Na, muttaTThakammehi aNAdibaMdhabaddhamsa amuttattANu vvttiido|" zaMkA-kyoMki jIva amUrta hai, ataH vaha mUrta artha ko jAnanevAle avadhijJAna se nIce ke manaHparyayajJAna ke dvArA kaise jAnA jA sakatA hai ? samAdhAna nahIM, kyoMki saMsArIjIva ATha mUrtakarmoM ke dvArA anAdikAlIna bandhana se baddha hai, isaliye vaha amUrta nahIM ho sakatA / kahA bhI hai jIvAjIvaM davaM rUvArUvi tti hodi patteyaM / saMsAratthA rUvA kammavimukkA arUvagayA // [ go. jI. 563 ] artha-dravya sAmAnya ke do bheda haiN| eka jIvadravya, dUsarA ajIvadravya / inameM se pratyeka do-do prakAra kA hai---rUpI tathA arUpI / vahA~ saMsArI jIva rUpI haiM aura karma se mukta siddhajIva arUpI haiN| isI kathana ko devasenAcArya ne isaprakAra kiyA hai mUrtasyai kAntenAtmano na mokSasyAvAptiH syAt / sarvathA'mUrtasyApi tathAtmanaH saMsAravilopaH syAt / artha--ekAnta se prAtmA ko mUrtika mAnane para mokSa kA abhAva ho jaaygaa| ( isIprakAra ) prAtmA ko sarvathA amUrta mAnane para prAtmA ke saMsAra kA lopa ho jaaygaa| ataH mUrta-amUrta ke isa anekAnta meM kisI eka ko ayathArtha kahanA ekAntamithyAtva hai| -. ga. 8-7-65/1X/............ prAtmA kathaMcit mUrtika hai - zaMkA-mokSamArgaprakAzaka dUsarA adhikAra pR0 35 para isaprakAra likhA hai-"jo mUrtIka-mUrtIka kA to bandhAna honA bane, amUrtIka mUrtIka kA bandhAna kaise bane ? tAkA samAdhAna-jaise indriyagamya nahIM aise sUkSma pudagala aura vyakta indriyagamya haiM aise sthUla pudgala, tisakA bandhAna honA mAniye hai / taise indriyagamya hone yogya nAhIM aisA amUrtIka AtmA aura indriyagamya hone yogya mUrtIka karma inakA bandha maannaa|" isapara yaha zaMkA hai ki dRSTAnta mUrtika-mUrtika kA diyA gayA hai isase mUrtika aura amUrtika kA bandha kaise siddha hove ? kyA mUrtikakarma indriyagamya haiM ?
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1271 samAdhAna-pudgala ke 6 bheda haiM-'sthUlasthUla, sthUla, sthUlasUkSma, sUkSmasthUla, sUkSma, sUkSmasUkSma / ina chaha bhedoM meM se sUkSmabhedarUpa kArmANavargagAyeM haiM / ve kArmANavargaNAe~ hI jIva ke sAtha karmarUpa se ba~dhatI haiN| karma kisI bhI indriya ke dvArA gamya nahIM hai| jaisA ki go. sA. jI. gA. 602 va 603 se siddha hai| paMcAstikAya gAthA 76 kI TIkA meM to zrI amRtacandra svAmI ne spaSTa kahA hai ki 'karmavargaNA sukSma hai jo indriyagamya nAhIM hai| AtmA amUrtika hai, kyoMki AtmA meM mUrtatva ke hetubhUta sparza, rasa, gaMdha, varNa nahIM pAye jaate| yaha kathana nizcayanaya kI apekSA se hai, kyoMki nizcayanaya kI dRSTi meM prAtmA prabandha hai / mokSamArga meM ukta kathana nizcayanaya kI apekSA se to hai nahIM, kyoMki ukta kathana meM prAtmA aura padagalamayI dravya ka karake yaha kahA gayA hai ki mUrtika amUrtika kA bandha hotA hai| zrI vIrasenasvAmI ne mUrta aura amUrta ke bandha kA niSedha kiyA hai, jaisA ki dha. pu. 6 pR. 52 para kahA-'zarIrarahita hone se amUrta AtmA ke karmoM kA honA bhI sambhava nahIM hai kyoMki mUrtapudgala aura amUrta AtmA ke sambandha hone kA abhAva hai|' ___ 'karma mUrta haiM aura jIva amUrta hai, ina donoM kA sambandha kaise ho sakatA hai ?' yaha prazna prAcAryoM ke sAmane bhI rahA hai| zrI vIrasenasvAmI ne to isa prazna kA yaha uttara diyA hai ki "jIva anAdikAla se karmabandhana se baMdhA huA hai isaliye kathaMcit mUrtapane ko prApta hue jIva ke sAtha mUrtakarmoM kA sambandha bana jAtA hai|" ( ja.dha. pu. 1 pR. 288 ) / anAdikAlIna bandhana se baddha rahane ke kAraNa jIva ke saMsArAvasthA meM amUrtatva kA abhAva hai| (dha. pu. 15 pR. 32) / mUrta ATha karmajanita anAdizarIra se saMbaddha jIva saMsArAvasthA meM sadAkAla isase apRthak rahatA hai / ataeva usake sambandha se mUrtabhAva ko prApta hue jIva kA zarIra ke sAtha sambandha hone meM koI virodha nahIM hai ( dha. pu. 16 pR. 512 ) / " zrI jayasenAcArya ne bhI isIprakAra kahA hai-'yadyapi yaha prAtmA nizcayanaya se amUrta hai tathApi anAdi karmabandha ke vaza se vyavahAranaya se mUrta hotA huaA dravyabandha ke nimittabhUta rAgAdivikalparUpa bhAvabaMdhopayoga ko karatA hai| isase mUrta dravyakarmoM ke sAtha saMzleSasaMbaMdha hotA hai (pra. sA. gA. 174 ko TIkA) nizcayanaya se jIva yadyapi amUrta hai tathApi vyavahAranaya se mUrtapane ko prApta jIva ke baMdha sambhava hai ( paM. kA. gAthA 134 kI TIkA ) / " zrI kundakundAcArya ne isa sambandha meM isaprakAra kahA hai| "mUrta, mUrta ko sparza karatA hai, mUrta, mUrta ke sAtha bandha ko prApta hotA hai; mUrtatvarahita jIva mUrtakarmoM ko avagAha detA hai aura martakarma jIva ko avagAha dete haiM ( paM. kA. gAthA 134 ) jaise rUpAdirahita jIva rUpIdravyoM ko tathA guNoM ko dekhatA jAnatA hai usIprakAra usake sAtha baMdha jAno (pra. sA. gAthA 174 ) / " jIva aura karmoM kA anAdisaMbaMdha svIkAra kiyA hai, yadi sAdi sambandha svIkAra kiyA hotA to yaha doSa pA sakatA thA ki amUrta jIva ke sAtha mUrtakarma kA baMdha kaise ho sakatA hai ? ( ja. dha. pu. 1 pR. 59) / 'karma baMdha avasthA meM jIva mUrtika hai' isa sambandha meM eka prAcIna gAthA hai jisako sarvArthasiddhi, paMcAstikAya, dravyasaMgraha prAdi granthoM kI TIkA meM uddhRta kiyA gayA hai| vaha gAthA isaprakAra hai "baMdhaM paDi eyattaM lakkhaNado, havai tassa NANattaM / tamhA amutti bhAvI'Ne yaMto hoi jIvassa // " 1. sUkSmatve'pi hi karaNAnupalabhyAH karmavargaNAdayaH sUkSmAH / 1. vRhada vyasaMgraha gAthA 7 / 3. samayasAra gAthA 141 /
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1272 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : zrI amRtacandrAcArya ne bhI paM. kA. gA. 27 va 97 ko TIkA meM tathA samayasAra meM zaktiyoM ke kathana meM bIsavIM zakti meM saMsArAvasthA meM prAtmA ko kathaMcit mUrtika svIkAra kiyA hai| ataH uparyukta Agama pramANoM se yaha siddha hai ki prAtmA karmasambandha ke kAraNa kathaMcit mUrtika hai ataH mUrtika AtmA kA mUrtika karma se bandha honA sambhava hai / -jaM. ga. 6-6-63/Page/IX/ prakAzacandra (1) anekAnta kA svarUpa evaM udAharaNa [ kathaMcit prAtmA cetana hai, kathaMcit pracetana ] (2) "niyati" ekAnta mithyAtva hai zaMkA-anekAnta kise kahate haiM ? AgamAnusAra anekAnta kA lakSaNa kyA hai ? asti-nAsti ye do bhaMga anekAnta ke karate haiM taba unakA kyA artha hotA hai ? Atmadharma mArca 1964 ke aGka meM aisA diyA hai ki sva-svarUpa kI asti aura viruddha svabhAva kI nAsti aisA anekAntasvarUpa padArtha hotA hai / yaha kathana Agama sammata hai yA nahIM? 'mokSamArgaprakAzaka' ke anusAra bhI kucha aisA hI lagatA hai ki 'aise bhI hai, aise bhI hai' aisA anekAnta kA svarUpa nahIM hai, kyoMki yaha to bhrama hai| 'aise hI hai, anya nahIM hai' anekAnta kA aisA svarUpa kaI jana mAnate haiM / sva-svarUpa se asti pararUpa se nAsti aisA mAnane para bhI pratipakSapanA pragaTa nahIM hotaa| taba asti-nAsti meM pratipakSapanA kaise siddha hotA hai ? samAdhAna-'anekAnta' do zabdoM se milakara banA hai, aneka + anta / 'aneka' kA artha 'eka se adhika' . hai| 'anta' kA artha 'dharma' hai| 'anekAnta' kA artha 'aneka dharmAtmaka' hai / yahA~ aneka dharma se paraspara pratipakSI do dharma liye gaye haiN| jaise 'astitva' kA pratipakSI 'nAstitva', nityatva kA pratipakSI anityatva, aneka kA pratipakSI eka, bheda kA pratipakSI abheda, kAla kA pratipakSI akAla, niyati ( kramabaddhaparyAya ) kA pratipakSI aniyati (akramabaddhaparyAya, kramAbaddhaparyAya ), tat kA pratipakSI atat ityAdi / ye saba dharma apekSA bheda se pratyekavastu meM avazya pAye jAte haiM / isaliye pratyeka vastu ko anekAnta kahA jAtA hai / pratyekavastu meM anekadharma to prAyaH sabhI matavAle mAnate haiM, kintu usako anekAnta nahIM kahate / paraspara do virodhI dharmoM kA eka vastU meM pAyA jAnA anekAnta hai| zrI amRtacandra ne bhI samayasAra kI TIkA meM kahA hai "ekvstuvstutvnisspaadkprsprviruddhshktidvyprkaashnmnekaaNtH|" artha-ekavastu meM vastutva kI upajAnevAlI paraspara-viruddha do zaktiyoM kA prakAzita honA mAne. kAnta hai| pratyekavastu sAmAnya-vizeSAtmaka hai| sAmAnya aura vizeSa donoM paraspara virodhIdharma haiN| ataH vastu ko jAnanevAle ke kramazaH sAmAnya aura vizeSa ko jAnanevAlI do A~kheM ( naya ) haiM dravyAthika aura paryAyAthika / inameM se paryAyAthikacakSu ko sarvathA banda karake jaba mAtra dravyArthikacakSu ke dvArA dekhA jAtA hai to mAtra eka prAtmA hI dRSTigocara hotA hai / nAraka, tiryaMca, manuSya, devAdiparyAya ( vizeSa ) dRSTigocara nahIM hote arthAta dravyAthikanaya kI apekSA usa jIvadravya meM nAraka, tiryaca, manuSya, devaparyAyeM nahIM haiM, kintu paryAyArthikanaya kI dRSTi
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1273 se usa jIva dravya meM naraka, tiryaMca, manuSya aura devAdiparyAyoM kA astitva pAyA jAtA hai| arthAt paryAyAthika naya kI apekSA narakAdiparyAyoM kI asti hai, dravyAthikanaya kI apekSA narakAdiparyAyoM kI nAsti hai| pra. sA. gAthA 114 paMcAstikAya meM bhI kahA hai sattA savvapayatthA savissarUpA annNtpjjaayaa| bhaMguppAvadhuvattA sappaDivakkhA havadi ekkA // 8 // artha-sattA utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka hai, eka hai, sarvapadArthasthita hai, savizvarUpa hai, anantaparyAyamaya hai aura sapratipakSa hai| TIkA--"dvividhA hi sattAmahAsattAvAntarasattA ca / tatra sarvapadArthasArthavyApinI sAdRzyAstitva sUcikA mahAsattA / anyA tu pratiniyatavastutinI svarUpAstitvasUcikA'vAntarasattA / tatra mahAsattA'vAntarasattArUpeNA'sattA'vAntarasattA ca mahAsattArUpeNA'sattetyasattA sttaayaa|" artha--sattA do prakAra hai--mahAsattA aura avaantrsttaa| unameM sarvapadArthasamUha meM vyApta honevAlI svarUpaastitva ko sUcita karanevAlI mahAsattA ( sAmAnyasattA ) hai / dUsarI pratiniyata vastu meM rahanevAlI svarUpaastitva ko sUcita karanevAlI avAntarasattA (vizeSasattA) hai| vahA~ mahAsattA avAntarasattArUpa se (avAntarasattA kI apekSA ) asattA hai| avAntarasattA mahAsattArUpa se ( mahAsattA kI apekSA ) asattA hai| isaliye sattA ( asti ) kA pratipakSI asattA ( nAsti ) hai| isa sambandha meM anya bhI udAharaNa diye jA sakate haiM jaba vastra meM tantu anapekSita rahate haiM taba kevala ekavastrarUpa astitva pratIta hotA hai aura jaba vastra kI apekSA na rahakara tantuoM kI pradhAnatA ho jAtI hai taba vastra kI pratIti na hokara kevala tantuoM kI hI pratIti hotI hai arthAt tantuoM kI apekSA vastra kI nAsti hai| zrI akalaMkadeva 'svarUpasambodhana' meM isaprakAra kahate haiM prameyatvAdibhirdhamara cidAtmA cidAtmakaH / jJAnadarzanatastasmAc cetanAcetanAtmakaH // 3 // artha--prameyatvAdi dharmoM kI apekSA acetanarUpa hai aura jJAnadarzana kI apekSA cetanarUpa bhI hai| ataH AtmA cetana-acetanarUpa hai| jJAnAbhinnaM na ca bhinno, bhinnAbhinnaH kathaJcana // 4 // artha-AtmA jJAna se bhinna hai, arthAt saMjJA, saMkhyA, lakSaNa, prayojana kI apekSA jJAna se prAtmA bhinna hai| AtmA jJAna se bhinna nahIM hai, arthAt prAtmA aura jJAna ke pradeza bhinna nahIM haiM, isaliye jJAna se AtmA abhinna hai| isaprakAra jJAna se prAtmA kathaMcita abhinna hai| svavehana mittazcArya, jJAnamAtro'pi naivsH| tataH sarvagatazcAyaM, vizvavyApI na sarvathA // 5 //
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1274 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : artha- vaha AtmA apane zarIra ke barAbara nahIM bhI hai, arthAt samudghAtazravasthA meM mUlazarIra se bAhara bhI AtmA ke pradeza nikala jAne se mUlazarIra ke barAbara nahIM rahatA / vaha AtmA jJAnamAtra hai aura jJAnamAtra nahIM bhI hai / arthAt jJAnaguraNa ko mukhya karake anyaguNoM ko gaurA karake yadi vicArA jAya to AtmA jJAnamAtradRSTimeM AtA hai aura yadi zranyaguNoM ko mukhya kiyA jAya to jJAnamAtra dRSTi meM nahIM bhI zrAtA / lokapUraNa kevalIsamudraghAta kI apekSA zrAtmA vizvavyApI hai anya avasthA meM vizvavyApI nahIM hai / athavA kevalajJAna ke dvArA sampUrNa lokAloka ko jAnane kI apekSA zrAtmA sarvagata hai, kyoMki sampUrNapadArtha AtmA se gata arthAt jJAta hai / sampUrNa padArthoM ko jAnate hue bhI prAtmapradeza vizva meM vyApta nahIM hue isaliye vizvavyApI nahIM bhI haiM / zrI akalaMkadeva ne zrAtmA ko cetana bhI kahA hai aura acetana bhI kahA hai| yaha nahIM kahA ki AtmA cetana hai, acetana nahIM hai, kyoMki cetana ke pratipakSIdharma pracetana ko svIkAra nahIM karane se ekAnta kA pakSa A jo mithyAtva hai / jAyagA, isIprakAra jIva svadehapramANa bhI hai aura svadehapramANa nahIM bhI, jJAna se jIva bhinna bhI aura jJAna se jIva abhinna bhI hai / parasparavirodhI dodharmoM meM se kisI ekadharma ko to svIkAra kare aura unake pratipakSI dUsare dharma ko asvIkAra kare to ekAntamithyAtva kA doSa A jAyagA / aneka vidvAna anekAnta ke isa yathArthasvarUpa ko na samane se yaha kaha dete haiM ki 'aise bhI hai aise bhI hai' yaha anekAnta bhramarUpa hai| kiMtu unakA aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki eka hI vastu ko bhinna-bhinnadRSTiyoM ke dvArA dekhane se vaha anekaprakAra dRSTigocara hotI hai / eka hI manuSya apane pitA kI dRSTi se 'putra' hai, kintu vahI manuSya apane putra kI apekSA se 'pitA' hai arthAt eka hI manuSya meM 'putra aura pitArUpa' donoM dharma haiM / ye donoM dharma bhinna-bhinna apekSAoM se haiM, eka apekSA se nahIM haiM / bauddhamata ko aura sAMkhyamata ko calAnevAle sAdhAraNavyakti nahIM the, kyoMki sAdhAraNa vyakti eka navInamata nahIM calA sakatA inhoMne bhI anekAnta ( aise bhI hai aura aise bhI hai ) ko bhrama batalAyA kyoMki ve yaha samajha nahIM pAye ki yaha bhinna apekSAoM se kathana kiyA gayA hai aura ve donoM apekSAe~ satya haiM / jaise saMsArI jIva paryAyArthikanaya ( vyavahAranaya ) se rAgI-dveSI hai, kintu svabhAvanaya ( nizcayanaya ) se rAgI -dveSI nahIM hai / ye donoM hI bAteM apanI-apanI apekSA se satya haiM / inameM se kisI eka ko satya mAnanA dUsarI ko asatya mAnanA eka bhrama hai / isIprakAra vyavahAranaya se dravya anitya hai aura nizcayanaya se dravya nitya hai / paryAyoM kA utpAda tathA nAza pratyakSa dRSTigocara hotA hai paryAyoM se bhinna dravya dRSTigocara hotA nahIM ataH bauddhamatavAloM ne dravya ko sarvathA anitya mAna liyA / paryAya vyavahAranaya kA viSaya hai, aura dravya nizcayanaya kA viSaya hai / ataH bauddhoM ne vyavahAranaya ko satyArtha aura nizcayanaya ko asatyArtha mAna liyaa| sAMkhya ne vyavahAranaya ko asatyArtha mAna aura nizcayanaya ko satyArtha mAna dravya ko sarvathA nitya mAna liyA / yadi ve donoM nayoM ke viSayoM ko apanI-apanI apekSA se satyArtha mAnakara dravya ko nitya bhI hai pranitya bhI hai aisA svIkAra kara lete to yathArtha vastusvarUpa samajha meM zrAjAtA / vartamAna meM eka navInamata calA hai jo ekAntaniyati kA pracAra kara rahA hai / ' paryAyeM sarvathA niyata haiM aniyata nahIM haiM' yaha anekAnta hai / isaprakAra anekAnta kA viparItasvarUpa batalAkara digambara jaina samAja ko kumArga arthAt ekAntamithyAtva meM le jA rahA hai / isa navInamata meM "paryAyeM niyata bhI haiM aniyata bhI haiM / " isa yathArtha anekAnta ko bhrama batalAyA jAtA hai / sarvajJavANI ke anusAra zrI gautamagaNadhara ne dvAdazAMga kI racanA kI *
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1275 thii| usa dvAdazAMga ke dRSTivAdanAmaka bArahaveM aMga meM isa 'niyati' ko ekAntamithyAtva kahA hai| jinako sarvajJavANI para zraddhA nahIM hai arthAt sarvajJa para zraddhA nahIM hai ve isa mata ko mAnane lage haiN| -jai. ga. 12-11-64/IX-X/ra. lA. jaina, meraTha kathaMcit karmoM ne jIva ko rokA hai zaMkA-kyA karmoM ne jIva ko nahIM rokA, kintu jIva apane viparIta puruSArtha se rukA ? samAdhAna-viparIta puruSArtha meM kAraNa kyA kevala jIva hI hai yA jIva ke atirikta anya koI bhI kAraNa hai ? yadi kevala jIva hI kAraNa hotA to siddhoM meM bhI viparItapuruSArtha honA cAhiye thA, kyoMki kAraNa ke honepara kArya kI utpatti avazya hotI hai / yadi kAraNa ke hone para bhI kArya kI utpatti na ho to kArya kI sarvathA anutpatti kA prasaMga A jAyegA, kintu siddhoM meM viparItapuruSArtha nahIM pAyA jaataa| ataH siddha huA ki mAtra jIva hI viparItapuruSArtha kA kAraNa nahIM hai, kintu jIva ke atirikta anya dravya bhI viparItapuruSArtha meM kAraNa hai, jisakA abhAva hone para siddhoM meM viparItapuruSArtha nahIM hotaa| kahA bhI hai-'yadi ekAnta se aisA mAnA jAya ki jIva svayaM krodhAdirUpa pariNamana kara jAtA hai to yaha doSa hogA ki udaya meM prApta dravya krodha ke nimitta ke binA bhI yaha jIva bhAvakrodhAdirUpa ( viparIta puruSArtha rUpa ) pariNamana kara jAve, kyoMki vastu kI zaktiyA~ dUsare kI apekSA nahIM rakhatIM / aisA hone para muktAtmA siddhajIva bhI dravyakarma ke udaya na hone para bhI krodhAdirUpa ( vikArIpariNatirUpa ) prApta ho jAveMge / yaha bAta mAnI nahIM jA sakatI, Agama se viruddha hI hai|' ( sa. sA. gA. 121-125 zrI jayasenAcArya kI TIkA ) / yaha kathana upacAra se nahIM hai, kintu vAstavika kathana hai, kyoMki vastusvarUpa hI aisA hai| jIva meM viparItapuruSArtha kA kAraNa bhI karmodaya hai| karmodaya ke ( mohanIyakarmodaya ) hone para hI viparIta puruSArtha pAyA jAtA hai aura mohanIyakarmodaya ke abhAva meM viparItapuruSArtha nahIM pAyA jaataa| kahA bhI hai-jeNaviNA jaM NiyameNa govalambhave taM tassa kajjamiyaraM 'ca kAraNamidi / ' arthAt-jisake binA jo niyama se nahIM pAyA jAtA hai vaha usakA kArya va dUsarA kAraNa hotA hai, ( Sa. kha. pu. 12 pR. 288 ) 'yadyasmin satyevabhavati nAsati tasasya kAraNamiti nyAyAt / ' arthAt-jo jisake hone para hI hotA hai aura jisake na hone para nahIM hotA vaha usakA kAraNa hotA hai / aisA nyAya hai / ( Sa. kha. pu. 12 pR. 289 ) / ataH viparItapuruSArtha kA kAraNa karmodaya hai| jina jIvoM ke mohanIyakarma kA abhAva ho jAne ke kAraNa viparItapuruSArtha kA bhI abhAva' ho aise zrI arahaMta bhagavAna bhI 8 varSa kama ekakoTIpUrva taka ruke rahate haiM isase jJAta hotA hai ki rukane meM kAraNa kevala viparItapuruSArtha nahIM hai, kintu karmodaya bhI kAraNa hai anyathA terahaveMguNasthAna ke prathamasamaya meM hI mokSa ho jAnI cAhiye thii| nyAyazAstra dvArA kAryakAraNabhAva ko bhalIbhA~ti samajhakara uparyukta kathana ThIka-ThIka samajha meM prA sakatA hai| -jai. saM. 19-12-57/V/ ratanakumAra jaina mAtmA maura indriyoM meM kathaMcit ekatva kathaMcit anekatva zaMkA-AtmA aura indriyoM meM ekatva hai yA anyatva ?
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : samAdhAna-indriyA~ do prakAra kI haiM- ( 1 ) bhAvendriya, (2) dravyendriya / ( sa. si. 2/17-18) unameM selabdhi va upayogarUpa bhAvendriya to prAtmA ke jJAnaguNa kI paryAya haiM, ataH AtmA kA aura bhAvendriya kA pradezabheda nahIM hai, kintu saMjJA, saMkhyA, Adi kI apekSA bheda bhI hai / 1276 ] nirvRtti aura upakaraNarUpa dravyendriya hai / unameM se antaraMganivRtti to grAtmapradezoM kI vizeSa racanA hai jo AtmapradezarUpa hone se zrAtmA se abhinna hai, kintu paryAya aura paryAyI sarvathA abhinna nahIM haiM kathaMcit bhinna bhI haiM, kyoMki paryAya nAzavAna hai aura paryAyIrUpa dravya dravyArthikanaya se avinAzI hai / bahiraMganivRtti aura upakaraNarUpa dravyendriya zarIrarUpa pudgaladravya kI paryAyeM haiM isa apekSA se AtmA se bhinna haiM, kintu zarIra aura AtmA kA paraspara baMdha na hokara eka samAnajAti dravyaparyAya banI hai isa apekSA se abhinna 1 "baMdha paDi eyataM lakkhaNado havai tassa NANattaM / " artha - zarIra aura AtmA baMdha kI apekSA eka haiM, kintu lakSaNa kI apekSA ve bhinna haiM isaprakAra AtmA aura indriyoM meM ekatva yA anyatva ke viSaya meM ekAnta nahIM hai anekAnta hai / kathaMcit bhinna hai, kAMcit abhinna hai / bhAvAbhAva prabhAva ke kathaMcit bheda va prabheda zaMkA-tattvArtha rAjavArtika pR0 1144 para likhA hai- 'jo padArtha nahIM hai usakA abhAva hai / vaha abhAva ekasvarUpa hai, kyoMki abhAvasvarUpa se abhAva kA bheda nahIM, abhAvasvarUpa se vaha eka hI hai| usa abhAva se bhinnabhAva hai aura vaha anekasvarUpa hai|' yahA~ prazna hai ki vaha abhAvarUpa padArtha kyA hai tathA usakA kyA svarUpa hai ? yadi kahA jAya ki svameM parakA abhAva hai, kintu vaha abhAva bhI anekasvarUpa hai, phira ekasvarUpa kyoM kahA ? - jai. ga. 9-4-70/ VI/ ro. lA. mittala samAdhAna -- vastu bhAvAbhAvAtmaka hai / yadi abhAva na mAnA jAya to vastu ke vastugrantara arthAt anyavasturUpa hone kA prasaMga A jAyagA, jisase saMkarAdi doSoM kI sambhAvanA ho jAyagI / zrataH pratyekavastu meM usase bhinna sarvavastunoM kA abhAva hai / vastu meM vaha abhAva ekarUpa hai / sva kI apekSA se usa prabhAva ke bheda nahIM kiye jA sakate haiM, ataH sva kI apekSA se vaha abhAva ekarUpa kahA gayA hai / kintu para kI apekSA se vaha abhAva anekarUpa hai jaise ghaTa-paTAbhAva, pustakAbhAva Adi anekarUpa haiM / jainadharma meM tucchAbhAva svIkAra nahIM kiyA gayA hai / jaise jIva kA abhAva prajIva nahIM hai, kintu pudgalAdi ajIvadravya haiM jinameM jIvatvaguraNa kA prabhAva hai / grataH pudgala bhAvAtmaka dravyoM ko ajIva kahA gayA hai / - - jaM. ga. 8-1-70 / VII / ze. lA mittala dharmAtmA kathaMcit duniyA meM adhika samaya nahIM rahate haiM; kathaMcit rahate bhI haiM zaMkA- hamArA khyAla to yaha thA ki jo dharmAtmA jIva haiM ve duniyA meM jyAdA dina nahIM rahate, na sukha bhogate haiM aura na duHkha bhogate haiN| magara IsarI jAne para yaha mAlUma huA ki dharmAtmA AdamI jyAdA dina taka jindA rahatA hai / yaha kahA~ taka ThIka hai ?
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1277 samAdhAna-pApakA khyAla ThIka hai ki dharmAtmAjIva duniyA ( saMsAra ) meM adhikakAlataka bhramaNa nahIM karatA usakI saMsArasthiti alpa raha jAtI hai / ekabAra samyaktva ho jAne para vaha jIva ardhapudgalaparAvartana se adhika saMsAra meM bhramaNa nahIM krtaa| kisI apekSA yaha bAta bhI satya hai ki dharmAtmA ( samyagdRSTi ) jIva na ( sAMsArika ) sukha duHkha bhogatA hai / paM0 daulatarAmajI ne kahA bhI hai--'vAhira nAraka kRta dukha bhoge, aMtara sukharasa gttaagttii| ramata aneka suranisaMga paM tisa, paranatite nita httaahttii| cinmUrata dRgdhArI kI mohi, rIta lagata hai attaapttii||' kintu IsarI meM jo yaha bAta kahI gaI 'dharmAtmA ( samyagdRSTi ) manuSya jyAdA dina taka jindA rahatA hai| arthAt adhika AyuvAlA hotA hai' so bhI satya hai / manuSya Ayu zubha prAyu hai athavA puNyaprakRti hai / yaha niyama hai ki atisaMklezapariNAmoM se zabhAya kI karmasthiti alpa paDatI hai aura vizaddha pariNAmoM se adhika paDatI hai| samyagdRSTi ke atisaMklezarUpa pariNAma nahIM hote ataH samyagdRSTi ke manuSya Ayu kI alpasthiti nahIM ba~dhatI hai| zrI ratnakaraMDa zrAbakAcAra zloka 35 meM kahA bhI hai-'jo jIva samyagdarzana kari zaddha haiM ve vratarahita haM nArakIpaNA, tiryacapaNA, napusakapaNA, strIpaNA ko nAhIM prApta hoya haiN| ara nIca kula meM janma, vikRtaaMga tathA alpaAyu kA dhAraka aura daridrI nahIM hoya hai|" isa apekSA se yaha kahA gayA hai ki dharmAtmA AdamI jyAdA dina taka jindA rahatA hai| - -jaM. saM. 9-10-58/VI/itarasena jaina, murAdAbAda prAtmA meM "nAstitva' dharma sva kI apekSA bhI evaM para kI apekSA bhI zaMkA-AtmA meM jo 'nAstitva' dharma hai vaha sva kA abhAva sUcita karatA hai yA para kA? ' samAdhAna prAtmA meM jo 'nAstitva' dharma hai vaha para kI apekSA se bhI hai aura svakI apekSA se bhI hai| 'AtmA' svacatuSTaya ( dravya, kSetra, kAla bhAva ) kI apekSA se asti hai aura paracatuSTaya arthAt paradravya, kSetra, kAla, bhAva kI apekSA se nAsti hai / 'AtmA' zabda kA vyutpatti artha isaprakAra hai-'at' dhAtu niraMtara gamana karanerUpa artha meM hai| saba gamanArthaka dhAtue~ jJAnArthaka hotI haiM / ataH yahA~ para 'gamana' zabda se jJAna kahA jAtA hai| isakAraNa jo jJAnaguNa meM sarvaprakAra vartatA hai vaha AtmA hai| prAtmA meM jJAna ke atirikta anantaguNa haiN| anyaguNoM ko apekSA 'AtmA' saMjJA saMbhava nahIM hai / ataH 'prAtmA' jJAnaguNa kI apekSA se hai anyaguNoM kI apekSA se prAtmA nahIM hai / isaprakAra AtmA meM svaguNoM kI apekSA se 'nAstitva' hai| -jaM. saM. 22-1-59/V/ ghAsIlAla jaina; alIgar3ha (ToMka) saMsArI jIva kayaMcit zuddha hai tathA kathaMcit azuddha zaMkA-saMsArIjIva ko kyA kisI bhI naya se zuddha kahA jA sakatA hai ? samAdhAna-AlApapaddhati meM dravyAthikanaya ke dasa bheda kahe gaye haiN| unameM se pahalA bheda karmopAdhinirapekSazaddhadravyAthikanaya hai| isa karmopAdhinirapekSazuddhadravyAthikanaya kI apekSA saMsArIjIva ko siddhasamAna zuddha kahA jA sakatA hai / kyoMki isanaya kI dRSTi meM karmopAdhi kI vivakSA na hone se gauNa hai| kahA bhI hai-- "dravyArthikasya daza bhedAH / / 46 // karmopAdhinirapekSAH zuddhadravyAthikaH yathA saMsArIjIvaH siddhasadRzazuddhAtmA // 47 // "
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1278 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : kammANaM majhagayaM jIvaM, jo gahai siddhasaMkAsaM / bhaNNai so suddhaNao khalu, kammovAhi Ni ravekkho // 18 // [ nayacakra ] karmopAdhinirapekSazuddhadravyAthikanaya kI apekSA jIvadravya zuddha hai jaise saMsArIjIva siddhasamAna zuddhaprAtmA hai| karmoM ke bIca meM par3e hue jIva ko siddhasamAna zuddha grahaNa karane vAlA karmopAdhinirapekSazuddhanaya hai / vRhadvavyasaMgraha gAthA 13 meM bhI "savve suddhA hu suddhaNayA" ina zabdoM dvArA yaha kahA gayA hai, zuddhanaya ( zuddhadravyAthikanaya ) kI apekSA saba jIva zuddha haiN| yadyapi zuddhadravyAthikanaya kI dRSTi se karmopAdhi ko gauNa karake saMsArIjIvoM ko bhale hI siddhasamAna zuddha kaha diyA jAve tathApi jabataka saMsArIjIva karmoM se ba~dhA huA hai tabataka to karmopAdhisApekSaprazuddhadravyAthikanaya kI apekSA saMsArIjIva azuddha hai, kyoMki usake anantadarzana, anantajJAna, anantasukha, anantavIryarUpa zuddhasvabhAva kA prabhAva hai tathA pracakSu Adi tIna darzana, mati Adi cAra jJAna, kSAyopazamika vIrya, indriyasukha ( sukhAbhAsa ) kA sadbhAva hai| yadi saMsArIjIva ko siddhasamAna sarvathA zuddha mAna liyA jAya to 'saMsAriNo muktAzca' yaha sUtra tathA saMsAriNazca muktAzca jIvAstu dvividhAH smRtAH' zrI amRtacandrAcArya ke ye vAkya vyartha ho jaayeNge| "saMsAro vidyate yeSAM te sNsaarinnH| muktAH saMsAranivRttA ityrthH|" jinake paMcaprakAra parivartanarUpa saMsAra vidyamAna hai ve jIva saMsArI haiM aura jo saMsAra se nivRtta ho gaye haiM arthAt aSTakarmoM kA kSayakarake siddha ho gaye haiM ve mukta jIva haiM / isaprakAra saMsArIjIva aura muktajIva meM mahAn antara hai / saMsArIjIva bhI paMcamahAvrata, paMcasamiti aura tInagupti isa terahaprakAra ke cAritra dvArA karmoM kA kSaya karake siddhasamAna zuddha ho sakatA hai / vartamAna meM to saMsArIjIva zuddha nahIM hai / yadi saMsArIjIva ko vartamAna meM bhI zuddha mAna liyA jAya to mokSamArga kA upadeza nirarthaka ho jaaygaa| dravya jisasamaya jisaparyAyarUpa pariNamana karatA hai usasamaya vaha dravya usaparyAya se tanmaya ho jAtA hai| zrI kundakundAcArya ne kahA bhI hai pariNamadi jeNa davvaM, takkAlaM tammayaM tti paNNatta / tamhA dhammapariNado AdA, dhammo muNyavvo // 8 // jIvo pariNamadi jadA suheNa, asuheNa vA suho asuho| suddhaNa tadA suddho havadi, hi pariNAmasambhAvo // 9 // dravya jisaparyAyarUpa pariNamana karatA hai usIsamaya vaha dravya usaparyAya ke sAtha tanmaya ho jAtA hai| isaliye dharmaparyAyarUpa pariNamana karatA huA AtmA dharmarUpa ho jAtA hai / pariNamana svabhAvadhArI yaha jIva jaba zubhabhAva se athavA azubhabhAva se pariNamana karatA hai taba zubha yA azubha ho jAtA hai aura jaba zuddhabhAva se pariNamana karatA hai taba nizcaya se zuddha hotA hai|
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1279 isIprakAra yaha pariNamana svabhAvadhArIjIva jaba saMsAra paryAyarUpa pariNamana karatA hai taba yaha jIva saMsArI hotA hai, kintu jaba yaha jIva cAritra ke dvArA aSTakarmoM kA kSayakara zuddha siddhaparyAyarUpa pariNamana karatA hai taba yaha jIva zuddha ho jAtA hai| eka jIva kI eka hI samaya meM saMsArI aura siddha aisI do paryAyeM nahIM ho sakatI haiN| saMsArarUpa pUrvaparyAya kA vyaya ( nAza ) hone para apUrva navIna siddha zuddhaparyAya kA utpAda hotA hai / jabataka saMsArarUpa paryAya vidyamAna hai tabataka siddhaparyAya kA utpAda nahIM ho sakatA / - -jaM. ga. 22-5-75/VIII/ zAntilAla pratyeka dravya kathaMcit svataMtra hai, kathaMcit paratantra zaMkA-pratyeka dravya kathaMcit parataMtra va kathaMcit svataMtra hai / kyA yaha kathana satya hai ? samAdhAna-pratyeka dravya dravyadRSTi se svataMtra hai, paryAya dRSTi se parataMtra hai, yaha bAta siddhoM meM bhI lAgU hotI hai| -patra 28-6-80/ / ja. lA. jaina, bhINDara syAvAda adhUrA satya nahIM hai zaMkA-zrI hemacandrAcArya ne syAdvAda ko adhUrAsatya batalAyA hai| athavA yoM kahA jAya ki syAdvAda apuresatya para le jAkara chor3a detA hai / so yadi vAstava meM syAdvAda adhurAsatya hai to pUrNasatya kaunasA hai ? batAne kI kRpA kreN| samAdhAna-kisI bhI di0 jainAcArya ne syAdvAda ko adhUrAmatya nahIM batalAyA hai| sabhI ne pUrNamatya batalAyA hai| vastusvarUpa kA arthAt usake guNoM aura paryAyoM kA pramANa ke dvArA ekasAtha jJAna to ho sakatA hai, kintu usakA ekasAtha vivecana nahIM ho sakatA hai, kyoMki vacanoM kI pravRtti krama se hotI hai| 'kramapravatinI bhAratI' ( svAmikAtikeya saMskRta TIkA pR0 222 ) isIliye kevalI kI divyadhvani meM kama se hI prAcArAMga Adi kA upadeza hotA hai / akramajJAnAtkathaM kramavatAvacanAnAmutpattiriti cenna ghaTaviSayAkramajJAnasamavetakumbhakArAdghaTasya krameNotpatyupalambhAt / " (dha. pu. 1 pR. 368 ) kevalI ke akramajJAna se kramikavacanoM kI utpatti kaise ho sakatI hai ? aisI zaMkA ThIka nahIM hai, kyoMki ghaTaviSayaka akramajJAna se yukta kumbhakAra dvArA krama se ghaTa kI utpatti dekhI jAtI hai / isaliye akramavartI jJAna se RmikavacanoM kI utpatti mAna lene meM koI virodha nahIM pAtA hai| yadyapi vastu meM anekadharma haiM, kintu vacanoM ke dvArA ekasamaya meM eka hI dharma kA kathana ho sakatA hai| jisadharma kA kathana ho rahA hai usake atirikta anyadharma bhI vastu meM haiM isa bAta ko batalAne ke liye 'syAt' zabda kA prayoga kiyA jAtA hai|
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1280 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : ___'syAta' zabda ke prayoga ke binA vivakSitadharma ko chor3akara zeSa dharmoM ke abhAva kA prasaMga aajaaygaa| unakA prabhAva mAnane para dravyake lakSaNa kA abhAva ho jAyagA aura lakSaNa kA prabhAva ho jAne para dravyake abhAva kA prasaMga pAtA hai| isaliye dravya meM anukta samasta dharmoM ke ghaTita karane ke liye 'syAt' zabda kA prayoga karanA cAhiye / ( ja. pa. pu. 1 pR. 307 ) / ___ "syAdvAda saba vastuoM ko sAdhanevAlA eka nirbAdha arhatasarvajJa kA zAsana hai, vaha syAdvAda saba vastuoM ko anekAMtAtmaka kahatA hai, kyoMki sabhI padArthoM kA anekadharmarUpa svabhAva hai|" ( samayasAra ) / isaprakAra syAdvAda adhUrA satya nahIM hai, kintu sarvAMga satya hai| -o. ga. 29-8-68/VI/ rolanalAla upAdAna nimitta nimitta kA lakSaNa; nimitta upAdAna kI asamarthatA kA nAzaka hotA hai zaMkA-nimitta kA kyA lakSaNa hai ? samAdhAna-phalaTana se prakAzita samayasAra pR. 12 para nimitta kA lakSaNa nimnaprakAra diyA gayA hai "upAdAnasya pariNamanakriyayA sahaiva tatpariNamanAnukUlaM pariNamanaM yasya bhavati tasyaiva nimittatvaM, nimedati sahakarotIti nimittamiti nimittazabdasya vyutpatta, bhavitRbhavanavyApArAnukUlavyApAravanimittamityevaMvidhalakSaNatvAnimittasya, evaMvidhasya nimitta lakSaNasyAmRcandrAcAryaiH svopajJaTIkAyAM samarthitatvAcca / " upAdAna ke pariNamana kI kriyA ke sAtha upAdAna ke pariNamana ke anukUla jisakA pariNamana hotA hai usI ko nimittapanA prApta hai| nimedati arthAt jo upAdAna ke sAtha meM sAhAyya karatA hai vaha nimitta hai| isa prakAra nimitta zabda kI vyutpatti hai| hone vAle kA ( upAdAnakA ) honerUpa ( pariNamanarUpa ) vyApAra ke anukUla jisakA vyApAra hotA hai vaha nimitta hai| isaprakAra ke nimitta kA lakSaNa zrI amRtacandrAcArya ne svopajJa TIkA meM kahA hai| "tadasAmarthyamakhaNDayadakiJcitakaraM kiM sahakArIkAraNaM syAt / " aSTasahasrI jo upAdAna kI asamarthatA ko khaNDita nahIM karatA vaha sahakArI kAraNa ( sAthameM karanevAlA nimittakAraNa ) kaisA ? arthAt sahakArI kAraNa ( nimittakAraNa ) upAdAnakI asamarthatAko khaMDita karatA hai athavA jo upAdAna kI asamarthatA ko khaMDita kare vaha sahakArIkAraNa arthAt nimittakAraNa hai| -. ga. 1-4-71/VII/ ra. lA. gaina nimitta binA upAdAna meM parivartana sambhava nahIM zaMkA-kyA nimitta ke binA upAdAna meM parivartana ho sakatA hai ? . samAdhAna-koI bhI pariNamana nimitta ke binA nahIM ho sakatA hai| saba hI pariNamanoM meM kAladravya sAdhAraNanimita hai| azuddhaparyAyoM meM kAladravya ke atirikta anya bhI nimitta kAraNa hote haiN| zrI amRtacandrAcArya ne tattvArthasAra dvitIyAdhikAra meM kahA bhI hai
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1281 AtmanA vartamAnAnAM dravyANAM nijaparyayaH / vartanAkaraNAtkAlo bhajate hetukartR tAm // 42 // na cAsya hetukartRtvaM niHkriyasya virudhyate / yato nimittamAtre'pi hetukartRtvamiSyate // 43 // apanI-apanI paryAyoM ke dvArA pariNamana karanevAle dravyoM ke kAladravya hetukartRtA ko prApta hotA hai, kyoMki vaha kAladravya vartanA karAne vAlA hai / yadyapi kAladravya niSkriya hai, tathApi isa kAladravya kI hetukartRtA viruddha nahIM hai, kyoMki nimittamAtra meM bhI hetukartRtA mAnI jAtI hai / prazna yaha hotA hai ki kAladravya ke pariNamana meM kauna nimitta hai ? aisI zaMkA ThIka nahIM hai, kyoMki kAladravya svayaM ke pariNamana meM aura dUsare dravyoM ke pariNamana meM nimitta hai| na caivamanavasthA syAtkAlasyAnyAvyapekSaNAt / svavRttau tatsvabhAvatvAtsvayaM vRtteH prasiddhitaH / / 22 / 12 // zlokavAtika yadi koI yoM kahe ki dharmAdika kI vartanA karAne meM kAla dravya sAdhAraNahetu hai to kAladravya kI vartanA meM bhI vartayitA kisI anyadravya kI AvazyakatA par3egI aura usa anyadravya kI vartanA karAne meM bhI dravyAntaroM kI AkAMkSA bar3ha jAne se anavasthAdoSa hogA / zrI vidyAnanda AcArya kahate haiM ki hamAre yahA~ isaprakAra anavasthAdoSa nahIM pAtA hai, kyoMki kAladravya ko anyadravya kI vyapekSA nahIM hai| apanI vartanA karane meM usa kAla kA vahI svabhAva hai, kyoMki dUsaroM kI vartanA karAne ke samAna kAladravya kI svayaM nija meM vartanA karane kI prasiddhi ho rahI hai, jaise AkAza dUsaroM ko avagAha detA huA svayaM ko bhI avagAha detA hai, jJAna anya padArthoM ko jAnatA huaA bhI svayaM ko jAna letA hai / ( zlokavArtika pu. 6 pR. 160 ) yadi yaha kahA jAya ki jisaprakAra kAladravya nija pariNamana meM svayaM nimitta hai usIprakAra anya dravya bhI apane pariNamana meM apane Apa nimitta kyoM na ho jAveM? aisA kahanA ThIka nahIM hai| jisaprakAra ghaTa sva-paraprakAzaka nahIM hai, kintu jJAna sva-paraprakAzaka hai usIprakAra anyadravya sva-para pariNamana meM nimitta nahIM hai, kintu kAladravya sva-parapariNamana meM nimitta hai / kahA bhI hai tathaiva sarvabhAvAnAM svayaM vRttina yujyate / dRSTeSTabAdhanAtsarvAdInAmiti vicititam // 5 // 22 / 13 // (zlokavAtika) yahA~ kisI kA yaha kaTAkSa karanA yukta nahIM hai ki jisaprakAra kAla svayaM apanI vartanA kA prayojakaheta hai, usIprakAra sampUrNa padArthoM kI svayameva vartanA ho jAyagI, kAraNa ki ghaTa-paTAdi sampUrNa padArthoM ko svayaM vartanA kA prayojakahetupanA mAnane para pratyakSa, anumAnAdi pramANoM karake bAdhA AtI hai| pradIpa kA svaparodyotana svabhAva hai, ghaTa kA nhiiN| vibhAvapariNamana meM kAladravya ke atirikta anyadravya bhI kAraNa par3ate haiN| kArya kI utpatti eka kAraNa se nahIM hotI hai, kintu anekakAraNoM se hotI hai| 'kAryasyAnekopakaraNasAdhyatvAt ttsiddhH||31|| iha loke kAryamanekopakaraNasAdhyaM dRSTam, yathA mRtpiNDo ghaTakAryapariNAmaprAptipratigRhItAbhyantarasAmarthyaH bAhyakulAladaNDacakrasUtrodakakAlAkAzAdyanekopakaraNApekSaHghaTa paryA
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1282 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : yeNA''virbhavati, naika eva mRtpiNDaH kulAlAdi bAhyasAdhana sannidhAnena vinA ghaTAtmanAvirbhavitu smrthH| rA. vA. // 17 // 31 isa loka meM kArya anekakAraNoM se siddha hotA huA dekhA jAtA hai| jaise mRta piNDa meM ghaTarUpa pariNamana karane kI aMtaraMga zakti hai tathApi ghaTotpatti ke liye bAhya kulAla, daNDa, cakra, cIvara, jala, AkAza, kAla Adi aneka kAraNoM kI apekSA rakhatA hai| kulAlAdi bAhyasAdhanoM ke binA akelA mRta piNDa ghaTotpatti karane meM samartha nahIM hai| isaprakAra koI bhI pariNamana kyoM na ho, usako bAhya nimitta kI apekSA rahatI hai| ---jaM. ga. 14-12-72/VII/ kamalAdevI nimitta evaM usake bheda tathA udAharaNa zaMkA-'iSTopadeza' meM nimitta ko dharmAstikAyavat kahA hai| isakA artha yaha huA ki jaise jIvadravya cale to dharmadravya nimitta hai, nahIM cale to nhiiN| taba isaprakAra kI sthiti anya nimitoM kI hai yA nahIM ? samAdhAna-'iSTopadeza' meM saba nimittoM ko dharmAstikAyavat nahIM kahA hai| nimitta do prakAra ke haiM(2) raka (2) apreraka ( jaina siddhAMtadarpaNa ) jo aparakanimitta haiM, unako hI iSTopadeza meM dharmAstikAyavata kahA hai, kyoMki, dharmAstikAya aprerakanimitta hai ( sarvArthasiddhi adhyAya 5 sUtra 1)|prerknimitt ko aprerakanimitta dharmAstikAyavata kaise kahA jA sakatA hai ? dharmAstikAya, adharmAstikAyAdi aprerakanimitta haiM / aprerakanimitta kI sahakAritA binA bhI kArya nahIM hotaa| prerakanimitta ke kucha udAharaNa isaprakAra haiM-'bhAvavacana kI sAmarthya se yukta AtmA ke dvArA prerita hokara pudgagala vacanarUpa se parigamana karate haiM ( sarvArthasiddhi a. 5 sU. 19, rAjavAtika a. 5 sU. 19 ) / acetana jar3azarIra kA viSaya ceSTA hai, tisa ceSTA kA preraka koI nimitta prAtmA hai (gommaTasAra bar3I TIkA pR. 1062, 1064 ) / cAka ke eka daMDa kI preraNA se kumhAra kA sArA cakra ghUmane lagatA hai ( vRhadravyasaMgraha gAthA 22 TIkA ) 'pavana dhvajA ko preraka kAraNa hai' ( paMcAstikAya gAthA 88 TIkA) 'ayaskAMta patthara ( makanAtIsa ) lohe kI sUI ko prerita karatA hai' ( samayasAra gAthA 167 tAtparya vRtti) 'karmoM ke dvArA prerita hokara' ( samayasAra pR. 322 ba. zItalaprasAdajI kRta anuvaad)| prerakanimitta kI sthiti aprerakanimitta samAna nahIM hai| jisasamaya jisaprakAra ke karma kA udaya hogA usasamaya usa udaya ke anusAra jIva ke pariNAma avazya hoNge| jisasamaya mithyAtvaprakRti kA udaya hogA usasamaya jIva ke mithyAtvabhAva avazya hoMge, jIva kI icchA para nirbhara nahIM hai ki vaha mithyAtvabhAva kare yA na kare / kahA bhI hai' jo jIva ko parataMtra karate haiM athavA jIva jinake dvArA parataMtra kiyA jAtA hai unheM karma kahate haiM' (AptaparIkSA kArikA 114-115 ttiikaa)| dharmAstikAya prAdi aprerakanimitta jIva ko parataMtra nahIM karate / isase siddha haA ki dravyakarmodaya Adi prerakanimitta dharmAstikAyavata nahIM hai| -jaM. saM. 18-9-58/V/baMzIdhara nimitta va naimittika kA svarUpa, donoM paryAya haiM zaMkA nimitta zabda kA kyA tAtparya hai ? kisI vivakSitakArya meM jo dravya kAryarUpa pariNamana karatA hai, vaha dravya naimittika kahA jAtA hai yA kArya ko hI naimittika kahA jAtA hai ? jaise miTTI ghaTarUpa pariNamana karatI
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] hai| to miTTI naimittika hai yA ghaTaparyAya naimittika hai ? samAdhAna --- phalaTana se prakAzita samayasAra pR0 12 para nimitta kA vyutpatti artha isaprakAra diyA hai" upAdAnasya pariNamanakriyayA sahaiva tatpariNamanAnukUlaM pariNamanaM kasya bhavati tasyaiva nimizatvaM, nimedati saha karotIti nimittamiti nimittazabdasya vyutpatteH bhavitRbhavanavyApArAnukUla vyApAravannimittamiti / " nimitta zabda kI nirukti 'nimedati saha karotIti nimittaM" aisI hai / isa nirukti meM 'karoti' isa miGanta yA tiGantapada se pariragamanakriyA kA bodha hotA hai, kyoMki pariNamana ke binA 'karoti' isa pada kI vAcyabhUta kriyA nahIM ho sakatI / isa pariNamanakriyA kA Azraya nimittasaMjJaka padArtha hotA hai / isa kriyA kA Azraya hone se vaha nimittasaMjJaka padArtha kartR saMjJA ko prApta hotA hai / yaha usakI saMjJA anupacarita arthAt yathArtha hai / upAdAna kI pariNatikriyA ke nimitta kI pariNati anukUla hone se nimitta ko dI jAnevAlI kartR saMjJA upacarita arthAt vyavahAranaya ko dRSTi se dI gaI hai, kyoMki nimitta kI pariNatikriyAko utpatti kI dRSTi se prAzraya nimittabhUta padArtha se bhinna jo upAdAnabhUta padArtha hotA hai vaha nahIM hotA / nirukti meM prayukta kiyA gayA 'saha' yaha zabda 'yaugapadya' isa artha kA dyotaka athavA vAcaka hai / isa zabda se do padArthoM kA yA unakI pariNatiyoM kA astitva dhvanita hotA hai, kyoMki do padArthoM ke yA pariNatiyoM ke binA yaugapadya isa zabda kA yA sAhacarya isa zabda kA bhAva vyakta nahIM hotA / isase jaba do padArthoM kI pariNitiyA~ samakAlabhAvinI honepara jisakI pariNati upAdAnabhUta anyapadArthoM kI pariNatikriyA meM sahAyaka hotI hai taba usa padArtha ko nimitta yaha saMjJA prApta hotI hai, yaha bAta spaSTa ho jAtI hai / upAdAna kI kAryarUpa pariNati meM sahAyaka honevAlI anyadravya kI pariNati ko sahAyakapariNati kahane kA kAraNa yaha hai ki vaha upAdAna kI viziSTa kAryarUpase pariNati hone kI zakti ko apanI zakti ke dvArA uttejita prabodhita karatA hai / samayasAra phalaTana pR. 26 / isase spaSTa ho jAtA hai ki utpanna honevAlI paryAya to naimittika hai / usa paryAya kI utpatti meM anya dravya kI jo paryAya sahakArIkAraNa hotI hai vaha paryAya nimitta hotI hai / miTTIdravya kI ghaTarUpa paryAya to mittikaparyAya hai tathA kumbhakAra jIvadravya kI ghaTotpatti ke anukUla yoga - upayogarUpa paryAya nimitta hai| miTTIrUpa pudgaladravya naimittika nahIM hai aura kumbhakAra jIvadravya nimitta nahIM hai, kyoMki dravya to dravyadRSTi se anAdi-nidhana hone ke kAraNa prakArya kAraNa hotA hai, kyoMki dravyArthikanaya kI apekSA dravya kA na utpAda hai aura na vyaya hai / paryAyadRSTi se utpAda va vyaya hotA hai ataH upAdAna kI paryAya naimittika hai aura anyadravya kI sahakArIparyAya nimitta hai / yadi dravya ko hI naimittika aura nimitta mAna liyA jAya to nimitta naimittikabhAva kA kabhI vinAza nahIM hone kA prasaMga A jAyagA / zrI kundakundAcArya ne kahA bhI hai jIvo Na karedi ghaDaM leva paDaM rova joguvaogA uppAdagA ya tesi TIkA- Atmano vikalpavyApArarUpau vinazvarau yogopayogAveva tatrotpAdakau bhavataH / Na kudoci vi uppaNo jahmA kajjaM Na teNa so AdA / uppAdedi Na kiMcivi, kAraNamavi teNa Na so hoi // 310 // sa. sA. sesage davve / havadi kattA // 100 // samayasAra uppattI va viNAso davvassa ya Natthi asthi sambhAvo / vigamuppAdadhuvarAM kareMti tasseva [ 1283 pajjAyA // 11 // paM0 kAya0
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1284 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : jIvadravya, ( jo anAdi - ananta hai ) ghaTa ko nahIM karatA aura na paTa ko karatA hai tathA anya dravyoM ko bhI nahIM karatA hai / jIvadravya kI jo upayoga yogarUpa vinAzIkaparyAya hai, vaha ghaTAdi ( pudgaladravya kI paryAyoM ) kI utpAdaka arthAt utpanna karane meM nimitta hai / zrAtmadravya kisI se bhI utpanna nahIM huA hai ( anAdi hai ) isaliye kisI kA kiyA huA kArya nahIM hai / vaha Atmadravya kisI anyadravya ko utpanna nahIM karatA ( avinAzI hai ), isaliye vaha Atmadravya kisI anyadravya kA kAraNa bhI nahIM hai / dravya kA utpAda va vinAza nahIM hai sadbhAva ( nitya ) hai / usadravya kI paryAyeM vinAza - utpAda karatI haiM / isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki nimittanaimittikasambandha do dravyoM kI paryAyoM meM hai / - jai. ga. 24-8-72 / VII / ra. lA. jaina; meraTha nimitta ke haTa jAne para naimittika kriyA kA aniyamataH honA zaMkA-kyA nimitta ke haTa jAne para bhI naimittikavastu meM kriyA hotI rahatI hai ? samAdhAna - nimitta ke haTa jAne para naimittikakriyA rahatI bhI hai aura nahIM bhI rahatI, ekAnta niyama nahIM hai| DaMDe ke haTa jAne para bhI cAka meM kriyA hotI rahatI hai arthAt vaha ghUmatA rahatA hai| ghor3e ke haTa jAne para gAr3I kA calanA ruka jAtA hai / mumukSu jIva ko dRSTi nimitta va upAdAna donoM ko sudhArane kI hotI hai zaMkA- mumukSujIva ko upAdAna ko sudhArane kI ora dRSTi rakhanI cAhiye yA nimitta ko sudhArane kI ora ? apane ko na sudhArakara nimitta hI sudhArane se kAma cala jAyagA ? kyoMki nimitta hI ke AdhIna hai / - jai. ga. 23-9-71 / VII / ro. lA. micala samAdhAna - mumukSujIva ko upAdAna aura nimitta donoM ko sudhArane kI ora dRSTi rakhanI cAhiye / uttama upaja ke liye bIja va pRthvI Adi donoM hI uttama hone cAhiye anyathA paidAvAra uttama nahI ho sakatI / eka hI bIja hone para bhUmi kI viparItatA se niSpatti kI viparItatA hotI hai / kAraNa ke bheda se kArya meM bheda pravazyambhAvI hai (pra. sA. gA. 255 ) jabataka jIva nimittabhUtadravya kA ( paradravya kA ) pratikramaNa tathA pratyAkhyAna nahIM karatA tabataka naimittika bhUtabhAvoM kA ( rAgAdibhAvoM kA ) pratikramaNa tathA pratyAkhyAna nahIM karatA ( samayasAra gAthA 283 285 TIkA ) / ja. dha. pustaka 1 pRSTha 104 para bhI kahA hai - 'sAdhujana, jo tyAga karane ke liye zakya hotA hai, usake tyAga karane kA prayatna karate haiM aura jo tyAga karane ke liye azakya hotA hai usameM nirmama hokara rahate haiM, isaliye tyAga karane ke liye zakya bhI hiMsAyatna ke parihAra karane para ahiMsA kaise ho sakatI hai ? arthAt nahIM ho sakatI hai / ' yadi nimitta ko sudhArane kI AvazyakatA na hotI to susaMgati va abhakSya Adi ke tyAga kA upadeza kyoM diyA jAtA ? upAdAna ko na sudhArakara kevala nimitta ko sudhArane se kAma nahIM calegA / upAdAna ko sudhArane ke liye hI to nimitta ko sudhArA jAtA hai| yadi upAdAna ke sudhArane kI ora lakSya nahIM to kevalanimitta ko sudhArane se kyA lAbha ? arthAt kucha lAbha nahIM / - jai. saM. 25-9-58 / V / baMtrIghara
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1285 upAdAnakAraNa evaM kArya (pUrvottaraparyAyeM ) zaMkA-kyA upAdAnakAraNa evaM kArya meM samayabheda honA Avazyaka nahIM ? samAdhAna-pUrvapariNAmasahita dravya kAraNarUpa hai aura uttara pariNAmasahita dravya kAryarUpa hai| 'puvva pariNAmajuttaM kAraNabhAveNa vade davvaM / . uttara pariNAmajuvaM taM ciya kajja haveNiyamA // 222 // ( svA. kA.) __TIkA-"dravyaM jIvAdi vastu pUrvapariNAmayukta pUrva paryAyAviSTaM kAraNabhAvena upAdAnakAraNatvena vartate / tadeva dravyaM jIvAdivastu uttarapariNAmayuktam uttaraparyAyAviSTaM / tadeva dravyaM pUrvaparyAyAviSTaM kAraNabhUtaM maNimaMtrAdinA apratibaddhasAmarthya kAraNAntarAvaiklayena uttarakSa kArya niSpAdayatyeva / '' TIkArtha-pUrvapariNAmasahita jIvAdivastu upAdAnakAraNa hai aura vahI jIvAdi vastu uttaraparyAyasahita kAryarUpa hotA hai / kAraNabhUta pUrvaparyAyasahita vahI dravya, jisakI sAmarthya maNi-maMtrAdi ke dvArA rokI nahIM gaI hai, anya kAraNoM kI sahakAritA se uttarakSaNa meM kArya ko utpanna karatA hai| pUrvapariNAma aura uttarapariNAma kI dRSTi se upAdAna kAraNa aura kArya meM samaya bheda hai| -jaM. ga. 4-7-66/IX/ pro. manoharalAla zaMkA-upAdAna kamajora hotA hai usameM karma kA nimitta hai yA nahIM ? athavA yaha AtmA ke puruSArtha kI nabalAI hai / AtmA meM nabalAI yA sabalAI kyoM hotI hai, kucha Abhyantara nimitta hai yA nahIM ? samAdhAna-'upAdAna kA kamajora honA' upAdAna kI svAbhAvika avasthA hai yA vaibhAvika avasthA hai| 'kamajorI' arthAt 'vIryaguNa kI apUrNatA' svAbhAvika avasthA to ho nahIM sakatI, kyoMki svAbhAvika avasthA meM guNa apUrNa nahIM hotA, pUrNa hotA hai| do bhinna dravyoM ke bandha hone para vibhAva ( azuddhadazA ) hotA hai| kevala eka dravya meM vibhAva nahIM hotA jaise-dharma, adharma, AkAza, kAlANu, siddhajIva, pudgalaparamANu meM vibhAva nahIM hai| pUgala paramANu kA dUsare paramANu ke sAtha bandha ho jAne para vibhAva ho jAtA hai / saMsArIjIvameM bhI anAdikAla se karmabandha hone ke kAraNa vibhAva hai / ( paM0 kA. gAthA 5 va 16 para zrI jayasenAcArya kRta TIkA ) prAtmA kI kamajorI meM dravya karmodaya avazya nimitta hai| yadi dravya karmodaya ko nimitta na mAnA jAve to 'kamajorI' jIva kA svabhAva ho jAyagI aura siddhoM meM bhI kamajorI mAnanI pdd'egii| kamajorI kArya hai aura koI bhI kArya antaraMga va bAhya kAraNoM ke bimA nahIM hotA, aisA jainAgama kA kathana hai| jo isa prAgama ke ki bAhyakAraNa ko kArya kI utpatti meM akicitkara (Good for Nothing ) kahate haiM, ve jainamata se bAhya haiN| -je. ga. 28-12-61 zaMkA--per3a se TUTA huA Ama par3A-par3A bar3A kyoM nahIM hotA ? - samAdhAna-usa grAma meM yadyapi bar3hane kI antaraMga zakti vidyamAna hai tathApi vRkSa se pRthaka ho jAne ke bAda una bAhya kAraNoM kA abhAva ho gayA jo usa grAma ke bar3hane meM nimitta the / ataH TUTA grAma bar3A nahIM hotaa| kArya kI siddhi bAhyasahakArIkAraNa aura antaraMgaupAdAnakAraNa se hotI hai| (aSTasahasrI pR. 149 kArikA 21) jo kArya do kAraNoM se utpanna hotA hai vaha eka kAraNa se kabhI utpanna nahIM ho sakatA / kahA bhI hai----
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1286 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : kAraNadvayaM sAdhyaM na, kAryamekena jAyate / dvandvotpAdyamapatyaM kimekenotpadyate // ArAdhanAsAra gAthA 13 / strI aura puruSa donoM se utpanna honevAlI santAna kevala strI va kevala puruSa se utpanna nahIM hotii| antaraMga aura bahiraMga nimittoM se utpanna honevAlA kArya kevala antaraMganimitta se yA kevala bahiraMganimitta se utpanna nahI ho sktaa| bahiraMganimitta ke abhAva meM vRkSa se TUTA huaA aAma vRddhi ko prApta nahIM hotaa| -le. ga. 28-12-61 (1) nimitta ke artha, prakAra evaM paribhASA (2) preraka nimitta kArya kA kartA hotA hai / apreraka nimitta kArya meM sahAyaka hotA hai zaMkA-aMgrejI meM nimitta kAraNa ke liye kyA NOMINATIVE-CAUSE zabda kA prayoga ho sakatA hai ? upAdAnakAraNa ko antaraMgahetu yA aMtaraMgakAraNa aura nimittakAraNa ko bahiraMgahetu yA bahiraMgakAraNa kahanA kyA ThIka hai ? samAdhAna--pratyeka kArya arthAta paryAya kI utpatti mAtra eka kAraNa se nahIM hotI hai, kintu samasta anukUlasAmagrI se aura bAdhakakAraNoM ke abhAvase hotI hai| kahA bhI hai--- "sAmagrI janikA kAryasya naikaM kAraNam / " Apta-parIkSA arthAta-sAmagrI kArya kI utpAdaka hai, eka kAraNa nhiiN| (eka kAraNa se kArya kI utpatti nahIM hotI, kintu samasta kAraNoM se kArya kI utpatti hotI hai ) / "kAraNasAmaggIdo upajjamANassa kajjassa viyalakAraNAdo smuppttivirohaa|" dha. pu. 6 pR. 141 / arthAta--kArya kAraNasAmagrI se utpanna hotA hai, usakI vikalakAraNa se utpatti kA virodha hai| "kAryasya anekkaarnntvsiddhiH|" rAjavAtika arthAta-anekakAraNoM se kAryotpatti hotI hai, yaha bAta siddha hai| ina ArSa granthoM se yaha to spaSTa ho jAtA hai ki mAtra upAdAnakAraNa se kArya kI utpatti nahIM hotii| usa, upAdAnakAraNa ke sAtha anyasahakArIkAraNa bhI kAryotpatti meM kAraNa hote haiN| una sahakArI kAraNoM ko hI 'nimittakAraNa' yaha saMjJA hai| yaha sahakArIkAraNa ( nimittakAraNa ) upAdAna kAraNa ke sAtha kArya ko karatA hai| zrI vidyAnanda AcArya ne zlokavArtika meM kahA bhI hai "na caikakAraNaniSpAdya kArya kasvarUpe kAraNAntare pravartamAnaM saphalam / sahakAritvAtsaphalamiti cet, ki punaridaM sahakArikAraNamanupakArakamapekSaNIyam ? tadupAdAnasyopakArakaM taditi cenna, tatkAraNatvAnuSaMgAt, sAkSAtkArye vyApriyamANamupAdAnena saha tatkAraNazIlaM hi sahakAri na punaH kAraNamupakurvANam / "
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1287 isakA abhiprAya yaha hai ki "kArya eka kAraNa se niSpanna nahIM hotA, kyoMki pravartamAna anya kAraNoM ko saphalapanA hai / jaba sahakArIkAraNa haiM to kyA ve kArya ke prati upakAra na karate hue hI kArya ko prapekSita ho rahe haiM / yadi yaha kahA jAye ki ve upAdAnakAraNa ke sahAyaka yaha ThIka nahIM hai, kyoMki vaha upAdAnakAraNa bana jAyagA, kArya kA sahakArI na bana sakegA / jo upAdAnakAraNa kI paramparA na lekara sIdhA hI kArya meM upAdAnakAraNa ke sAtha vyApAra karatA hai, ataH upAdAna ke sAtha usa kArya ko karane kA svabhAva hone se vaha sahakArI kAraNa hai| kArya karane meM akelA upAdAna asamartha hai / nimittakAraNa arthAt sahakArIkAraNa ke sAtha hI upAdAna kArya karane meM samartha hotA hai / isaprakAra sahakArIkAraNa kI kArya meM sahAyatA hone se upAdAna kI samarthatA khaNDita ho jAtI hai / isI bAta ko zrI vidyAnandasvAmI aSTasahastrI meM nimnaprakAra karate haiM-- " tadasAmarthya makhaNDadakiJcitkaraM ki sahakArikAraNaM syAt ? "1 arthAt -- jo upAdAna kI asamarthatA ko khaNDita karane meM akiMcitkara hai, kyA vaha sahakArI kAraNa ho sakatA hai ? 'apitu na syAdeva' vaha sahakArI kAraNa nahIM ho sakatA / isase siddha hai ki nimittakAraNa kAryotpatti meM sahAyaka hotA hai / koSa meM bhI nimitta kAraNa kA artha'vaha kAraNa jisakI sahAyatA yA kartRtva se koI vastu bane' isaprakAra kiyA hai| ataH nimitta kAraNa ko HELPER, APPARENT CAUSE, DEPENDENCE ON A SPECIAL CAUSE, INSTRUMENTAL OR EFFICIENT CAUSE kaha sakate haiM / nimittakAraNa do prakAra kA hai, eka preraka dUsarA apreraka arthAt udAsIna / jaise AtmA ke liye dravyakarma prerakanimittakAraNa hai aura pavana dhvajA ke lie prerakanimittakAraNa hai / appA paMguha aNuharai appu Na jAi Na ei / bhuvaNattayahaM vi majjhi jiya vihi ANai vihi roi ||1|66 | | ( paramAtmaprakAza ) arthAt - AtmA paMguke samAna hai, grApa na kahIM jAtA hai na AtA hai| tInoM loka meM isa jIva ko karma hI le jAtA hai karma hI le AtA hai / " prabhaJjano vaijayaMtInAM gatipariNAmasya hetukarttA'valokyate / " paM. kA. arthAt -- pavana apane caMcala svabhAva se dhvajAoM kI halana calanarUpa kriyA kA kartA dekhane meM AtA hai / ina vAkyoM se siddha hotA hai ki prerakanimittakAraNa kArya kA kartA hotA hai ataH prerakanimittakAraNa Nominative-Cause hai, kintu aprerakanimittakAraNa upAdAna ke sAtha kAryotpatti meM sahAyaka hotA hai / jaise machaliyoMko jala tathA pakSiyoM ko pavana Adi calane meM sahakArI hote haiM, kintu jala machaliyoM aura pavana pakSiyoM ko calAtA nahIM hai / jala ke binA machaliyA~ aura pavana ke binA pakSI gamana nahIM kara sakate, ataH gamanarUpa kArya meM inakI sahAyatA kI AvazyakatA hotI hai| kahA bhI hai "udayaM jaha macchANaM gamaNANuggahayaraM havadi loe / " paM. kA. arthAt -- jaise isa lokameM jala machaliyoM ke gamana ke upakAra ko sahAya hotA hai /
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1288 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : TIkA-"yathA hi jalaM svayamagacchanmatsyAnaprerayattateSAM svayaM gacchatAM gateH sahakArikAraNaM bhavati / " arthAt-jaise jala na to svayaM calatA hai aura na machaliyoM ko calane kI preraNA karatA hai ( calAtA hai ), kintu jaba svayauM machaliyAM calatI haiM to jala sahakArIkAraNa hotA hai| "patatniprabhRtidravyaM gatisthitipariNAmaprApti pratyabhimukhaM nAntareNa bAhyAnekakAraNasannidhi gati sthiti caavaaptum............|" ( rAjavAtika ) arthAt --pakSI Adi gati yA sthiti ke sammukha hote hue bhI bAhya anekakAraNoM ( nimitta kAraNoM ) ke binA cala aura Thahara nahIM skte| isaprakAra jo aprerakanimittakAraNa hai vaha Nominative Cause nahIM ho sakatA / vaha to Dependence on a Special cause yA Helper cause hotA hai| nimittakAraNa ko prAyaH bAhyakAraNa kahA jAtA hai jaisA ki uparyukta rAjavAtika kI paMkti se spaSTa hai / zlokavAtika meM bhI nimittakAraNa ko bAhyakAraNa aura upAdAna ko antaraMgakAraNa kahA hai jaise "bahirantarupAdhiH yathAsaMkhyaM sahakAryupAdAnakAraNaranavasthitaM rahitaM kArya yathArthakRnna / " arthAta-bAhyaupAdhi sahakArIkAraNa aura aMtaraMgaupAdhi upAdAnakAraNa ke binA kArya nahIM kiyA jA sktaa| samyaktvotpatti meM darzanamohanIyakarma ke upazama Adi nimittakAraNa ko aMtaraMgakAraNa aura jinasUtra tathA unake jJAtApuruSa Adi nimittakAraNoM ko bahiraMgakAraNa kahA hai sammattassa NimittaM jiNasuttaM tassa jANayA purisaa| aMtaraheU bhaNivA saNamohassa khayapahudI // 53 // [niyamasAra] arthAt-jinasUtra aura unake jJAtApuruSa samyagdarzana ke bAhyanimitta kAraNa haiN| darzanamohanIya dravyakarma ke kSaya Adi aMtaraMganimitta kAraNa haiM / "sAdhanaM dvividhaM abhyantaraMbAhya ca / abhyantaraM darzanamohasyopazamaH kSayaH kSayopazamovA bAhya nArakANAM prAkcaturthyAH samyagdarzanasya sAdhanaM keSAJcijjAtismaraNaM keSAJciddharma zravaNaM keSAJcidva vnaabhibhvH|" (sa0 si0) artha- samyagdarzana ke sAdhana do prakAra haiM / 1. abhyaMtara 2. bAhya / darzana mohanIya kA upazama, kSaya yA kSayopazama abhyantarasAdhana hai / nArakiyoM meM cauthe naraka se pahale kinhIM ke jAtismaraNa, kinhIM ke dharmazravaNa aura kinhIM ke vedanAbhibhava bAhyasAdhana haiM / ( yahA~ para aMtaraMga aura bahiraMga do prakAra kA nimittakAraNa kA kathana hai upAdAnakAraNa prAtmapariNAma inase atirikta hai|) -jaM. ga. 17-1-66/XII/ po. lakSmIpana
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1289 kAraNa-kArya vyavasthA (1) kathaMcit kumbhakAra ghaTa kA kAraNa hai (2) "kAraNa" kI paribhASA zaMkA-'kumbhakAra ghaTa kA kAraNa hai' kyA aisA mAnanA kAraNaviparyAsa hai ? samAdhAna sarvaprathama yaha jAnanA jarUrI hai ki 'kAraNa' kise kahate haiM ? prameya ratnamAlA meM likhA hai 'jisake sadabhAva meM jisakArya kI utpatti ho aura jisake abhAva meM kArya kI utpatti na ho vaha padArtha usa kArya kA kAraNa hotA hai|' "yabhAvAbhAvAbhyAM yasyotpatyanutpattI tat tatkAraNamiti / " [ 1 / 13 ] zrI vIrasenasvAmI ne jo dha. pu. 12 meM kahA hai"yabasmin satyeva bhavati nAsati tasasya kAraNamiti nyAyAt / " dha. 12 pR. 289 / artha-jo jisake hone para hI hotA hai aura jisake hone para nahIM hotA hai vaha usakA kAraNa hotA hai, aisA nyAya hai| Apta-parIkSA meM bhI kahA hai-- "yana yadanvayavyatirekAnupalambhastatra na tannimittakatvaM dRSTam / " "tarakAraNakatvasyatadanvayavyatirekopalambhena vyAptatvAt kulAlakAraNakasya ghaTAdeH kulAlAnvayavya tirekopalambhaprasiddha / pR. 40-41 / arthAt-jisakA jisake sAtha anvaya-vyatireka kA abhAva hai vaha usajanya nahIM hotA aisA dekhA jAtA hai| jaise julAhAdi kA ghaTaAdi ke sAtha anvaya-vyatireka nahIM hai| isaliye ghaTAdi julAhAdi-nimittakAraNajanya nahIM hai arthAt julAhAdi ghaTAdi ke nimittakAraNa nahIM hai aura yaha nizcit hai ki jo jisakA kAraNa hotA hai usakA usake sAtha anvaya-vyatireka avazya pAyA jAtA hai| jaise kumhAra se utpanna hone vAle ghaTAdi meM kumhAra kA anvayavyatireka spaSTataH prasiddha hai| zrI rAjavAtika meM bhI kahA hai "yathA mRtpiNDo ghaTakAryapariNAmaprApti prati gRhItAbhyantarasAmarthyaH bAhyakulAladaNDacakrasUtrodakakAlAkAzAdhanekopakaraNApekSaH ghaTaparyAyeNA''virbhavati, naika eva mRtpiNDaH kulAlAdibAhya sAdhanasannidhAnena vinA ghaTAtmanAvirbhavitu samarthaH / " [ 5 // 19 // 31 ] arthAt-mRtapiNDa meM ghaTarUpa pariNamane kI sAmarthya hote hue bhI ghaTaparyAya ke liye bAhya kumhAra, daNDa, cakra, cIvarAdi kI apekSA rakhatA hai / kulAlAdi bAhyasAdhana ke binA eka mRtapiMDa hI ghaTarUpa pariNamane meM samartha nahIM hai|
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1290 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : zrI vIrasenAcArya ne dha. pu. 13 pR. 349 para bhI kahA hai "evaM dusejogAdiNA aNubhAtA parUvaNA kAyavA jahA maTTiA-piMDa-daMDa-cakka-cIvara-jala-kubhAradINaM ghdduppaaynnaannubhaago|" arthAt-jisaprakAra pratyeka dravya kI zakti kA kathana kiyA gayA hai, usIprakAra dvi Adi saMyogIdravyoM kI zakti kA kathana karanA cAhiye / jaise mRttikA piNDa, daNDa, cakra, cIvara, jala, kumhArAdi kI saMyogIzakti se ghaTa kI utpatti hotI hai| ina pArSavAkyoM se siddha hai ki jisaprakAra mRtikApiNDa upAdAna kAraNa ke binA ghaTa kI utpatti nahIM ho sakatI usIprakAra kumhArAdi nimittakAraNoM ke binA bhI ghaTakI utpatti nahIM ho sakatI hai| mAtra mRtikApiMDa ko ghaTa kI utpatti kA kAraNa mAnanA aura kumhArAdi ko kisI bhI apekSA kAraNa na mAnanA kAraNa viparyAsa hai| kyoMki jaba taka kAryotpAdaka hetu kA parijJAna nahIM ho jAtA tabataka kArya kA parijJAna yathArthatA ko prApta nahIM hotA, aisA ArSa vAkya hai"Na ca kArale aNavagae kajjAvagamo sammattaM pddivjjde|" [ dha. pu. 11 pR. 205 ] -. ga. 8-7-65/IX/......... upAdAna kAraNa kArya se kathaMcit bhinna hotA hai, kathaMcit anurUpa ( abhinna ) yAnI sarvathA kAraNa ke samAna hI kAya nahIM hotA zaMkA-jo guNa kAraNa meM hote haiM ve hI kArya meM Ate haiM arthAt kAraNa ke anusAra hI kArya kI niSpatti dekhI jAtI hai| jisaprakAra jJAnAvaraNakarma ke vizeSa kSayopazama ko labdhi aura usase jAyamAna pariNAmoM ko upayoga / yadi labdhi ko kAraNa aura upayoga ko kArya mAnA jAya to donoM ke guNa eka hone se upayoga ko labdhirUpa hI mAnA jaaygaa| samAdhAna-kAraNa ke sadRza hI sarvathA kArya ho aisA ekAnta niyama nahIM hai / pUrvaparyAyasahita dravya uttaraparyAya kA kAraNa hotA hai| puzvapariNAma-juttaM kAraNa bhAveNa vaTTade davvaM / uttarapariNAmajudaM taM ca kajjaM have NiyamA // 222 // svAmikAtikeya artha-pUrvapariNAmasahita dravya kAraNarUpa hai aura uttaraparyAyasahita dravya niyama se kArya rUpa hai| "yathAmRdravya mRtpiNDaH upAdAnakAraNabhUtaH ghaTa lakSaNaM kAryaM janayati / " jaise miTTI kI pUrvapiNDaparyAya upAdAnakAraNa hotI hai aura vaha uttararUpa ghaTaparyAya ko utpanna karatI hai, kinta miTTI piNDa aura ghaTa sarvathA samAna nahIM hai, ekadeza bhinna hai / miTTIpiNDa jaladhAraNa nahIM kara sakatA, kintu ghaTa jaladhAraNa kara sakatA hai| kahA bhI hai
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1291 "kazcidAha-kevalajJAnaM sakalanirAvaraNaM zuddha tasya kAralenApi sakalanirAvaraNena zuddha na bhAvyam, upAdAnakAraNa sadRzaM kArya bhavatIti vacanAt / tatrottaraM dIyate--yuktamukta bhavatA paraM kintUpAdAnakAraNamapi SoDazavaNikAsuvarNakAryasyAdhastana vaNikopAdAnakAraNavat, mRnmayakalazakAryasya mRtpiNDasthAsakozakuzUlopAdAna kAraNavaditi ca kAryAdekadezena bhinnaM bhavati / tahi pUrvokta savarNamatikAdRSTAntadvayavatkAryakAraNabhAvo na ghaTate / tataH ki siddha ? ekadezena nirA varaNatvena kSAyopazamikajJAnalakSaNamekadezavyaktirUpaM vivakSitakadeza zuddhanayena saMvarazabdavAcya zuddhopayogasvarUpaM muktikAraNaM bhavati / " vR. dra. saM. gA. 34 ttiikaa| koI zaMkA karatA hai kevalajJAna samasta prAvaraNa se rahita zuddha hai, isaliye kevalajJAna kA kAraNa bhI samasta prAvaraNarahita zuddha honA cAhie, kyoMki 'upAdAnakAraNa ke samAna kArya hotA hai' aisA Agamavacana hai ? isa zaMkA kA uttara dete haiM-pApane ThIka kahA, kintu solahavAnI ke suvarNarUpa kArya kA adhastana variNakAyeM upAdAnakAraNa hotI haiM tathA miTTIrUpa ghaTakArya kA mRtikApiNDa, sthAsa, koza, kuzUla Adi upAdAnakAraNa hotA hai| ina donoM dRSTAntoM se yaha spaSTa ho jAtA hai ki upAdAnakAraNa bhI kArya se ekadeza bhinna hotA hai / (solahavAnI sone ke prati jaise pUrva kI saba pandrahariNakArya upAdAna kAraNa haiM aura ghaTa ke prati miTTI-piNDa sthAsa, koza, kuzUla Adi upAdAna kAraNa haiN| so ye kAraNa solahavAnI ke suvarNa aura ghaTarUpa kArya se ekadeza bhinna haiM, bilakula solahavAnI ke suvarNarUpa aura ghaTarUpa nahIM haiM / isIprakAra saba upAdAnakAraNa kArya se ekadeza bhinna hote haiN| ) yadi upAdAnakAraNa kA kArya ke sAtha ekAnta se sarvathA abheda yA bheda ho to kArya-kAraNa-bhAva siddha nahIM hotA hai, jaisA ki uparyukta suvarNa aura miTTI ke dRSTAntoM dvArA spaSTa hai| isase yaha siddha huA ki kSAyopazamikajJAna kSAyikajJAna kA upAdAnakAraNa hotA hai| isase zaMkAkAra ko spaSTa ho jAyagA ki labdhi aura upayoga meM kAraNa-kArya bhAva hone para bhI kathaMcit bheda hai ataH upayoga labdhirUpa nahIM ho sakatA / labdhi aura upayoga donoM kSAyopazamikajJAna kI paryAya haiM isa apekSA abheda hai, kintu donoM paryAya bhinna-bhinna haiM isa apekSA bheda hai| zrI pUjyapAdasvAmI ne bhI kahA hai-- "yadi matipUrva zrutaM tadapi matyAtmakaM prApnoti kAraNasadRzaM hi loke kAryadRSTam iti naitadekAntim / daNDAdikAraNo'yaM ghaTo na daNDAdyAtmakaH / " sarvArtha siddhi yadi zru tajJAna matipUrvaka hotA hai to vaha zra tajJAna bhI matyAtmaka hI prApta hotA hai, kyoMki loka meM kAraNa ke samAna hI kArya dekhA jAtA hai ? yaha koI ekAntaniyama nahIM hai ki kArya ke samAna kAraNa hotA hai| yadyapi ghaTa kI utpatti daNDAdika se hotI hai to bhI ghaTa daNDAdisvarUpa nahIM hotaa| -jaM. ga. 23-1-69/VII/ ro. lA. mittala nimitta va upAdAna donoM kAraNoM se kArya hotA hai zaMkA-jaba ratha eka cakra se cala sakatA hai jaise sUrya ratha kevala eka sUrya rUpI cakra ( cakkA, pahiyA) para calatA hai to kArya bhI kevala eka kAraNa se ho jAve aMtaraMga aura bahiraMga do kAraNoM kI mAnane kI kyA AvazyakatA ? samAdhAna-eka cakra se ratha nahIM calatA, kahA bhI hai--'nahya kacakreNa rathaH pryaati|' ( rAjavAtika ) / sUrya ratha nahIM hai / sUrya vimAna bhI cakra nahIM hai / sUrya to ardha golaka ke sadRza hai| sUrya bimba ke uparima tala kA
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1292 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : vistAra eka yojana ke ikasaTha bhAga meM se ar3atAlIsa bhAga pramANa hai aura bAhalya usase AdhA hai| pratyeka sUrya ke solaha hajAra pramANa Abhiyogya deva hote haiM jo nitya hI vikriyA karake sUrya nagara tala ko le jAte haiM (tiloyapaNatI adhikAra 7 gAthA 66, 68, 80) / isaprakAra sUrya kA dRSTAnta viSama hai| anUkUla samasta sAmagrI ke hone para aura bAdhaka kAraNoM ke abhAva meM kArya hotA hai| mAtra eka kAraNa se kArya nahIM hotA / kahA bhI hai-'sAmagrI janikA, naikaM kAraNaM / ' ( rAjavAtika a0 5 sUtra 17 vAtika 31 va 33 ) / arthAt kArya kI aneka kAraNoM se siddhi hotI hai| zrI svAmI samantabhadra AcArya ne bhI bRhasvayaMbhU stotra meM kahA hai yadvastu bAhya guNadoSasUtenimittamabhyantaramUlahetoH / adhyAtmavRttasya tadaMgabhUtamabhyantaraM kevalamapyalaM te // 59 // arthAta antaraMga meM vidyamAna mUlakAraNa ke guNa aura doSa ko prakaTa karane meM jo bAhyavastu kAraNa hotI hai vaha usa mUlakAraNa ke aMgabhUta arthAta sahakArIkAraNa hai| kevala abhyantarakAraNa apane gaNadoSa kI utpatti meM samartha nahIM hai| bhale hI adhyAtmavRtta puruSa ke liye bAhyanimitta gauNa ho jA~ya para unakA prabhAva nahIM ho sktaa| anya sthala para bhI kahA hai-'yathA kArya bahirantarupAdhibhiH' arthAta-kArya bAhya-abhyantara donoM kAraNoM se hotA hai| zrI sarvArthasiddhi adhyAya 2 sUtra 8 kI TIkA meM bhI kahA hai-'jo antaraMga aura bahiraMga donoMprakAra ke nimittoM se hotA hai aura caitanya kA anvayI hai vaha pariNAma upayoga kahalAtA hai|' isIprakAra adhyAya 5 satra 30 kI TIkA meM bhI kahA hai-'antaraMga aura bahiraMganimitta ke vazase pratisamaya jo navIna avasthA prApta hotI hai vaha utpAda hai / ataH mAtra eka kAraNa se kArya kI siddhi nahIM hotI hai| -jaM.ga. 21-5-64/IX/surezacandra mokSa rUpo kArya meM karmodaya va puruSArtha ko kAraNatA zaMkA--mokSa kA puruSArtha pahile karmoM ke udaya se hotA rahatA hai yA isa jIva ko vaise kAraNa banAne par3ate haiM ? zAna mokSa bhI paryAya hai| pratyeka paryAya ke liye aMtaraMga aura bahiraMga aneka kAraNoM kI AvazyakatA yA karatI hai| ataH mokSaprApti ke liye bhI anekakAraNoM kI AvazyakatA hotI hai / yadyapi yaha jIvAtmA zuddhanizcayanaya se eka zuddha-buddha jJAnAnandamayI hai tathApi vyavahAranaya se anAdikarmabandhavazAt nigodAdi paryAyoM meM mAvA kara rahA hai jahA~ para manarahita hone ke kAraNa itanA bhI jJAna kA kSayopazama nahIM hotA ki vaha apane hitaahita ke upadeza ko grahaNa kara sake / isaprakAra bhramaNa karate hue kabhI aisA yoga milatA hai ki prAyabandhakAla ke samaya cAritramoha ke mandodaya ke kAraNa isake manuSyaprAyu kA bandha ho jAve / yahA~ taka puruSArtha kI mukhyatA nahIM ke karmoM kI makhyatA hai| saMjJI-paMcendriya-paryApta ho jAne para yadi yaha jIvAtmA anekAntamayI vastu ke yathArthasvarUpa ko samajhane kA prayatna kare aura usamamaya jJAnAvaraNAdi karmoM kA pratisamaya anantaguNA-anantaguNAhIna anubhAgo ho tathA pariNAmoM meM pratisamaya anantaguraNI vizuddhatA ho to isako mokSamArga kI prathama sIDhI samyagdarzana kI pati ho sakatI hai| isa samyagdarzana kI prApti ke liye tattvoM ke yathArthasvarUpa ke upadeza kI bhI AvazyakatA hotI hai| ataH jahA~ para yathArtha upadeza prApta ho sake aise nimittoM ko milAnA isakA kartavya hai| mAtra upadeza se
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1293 samyagdarzana nahIM ho jAtA hai usa upadeza ke sAtha-sAtha kaSAya kA maMdodaya tathA tattvavicAra karane kI zaktirUpa jJAnAvaraNa kA kSayopazama bhI honA cAhiye / isa jIvAtmA kA tattvaparIkSA tathA tattvaavadhAraNarUpa puruSArtha bhI honA caahiye| ata: mokSaprApti ke liye anukUla bAhya aura aMtaraMgakAraNoM kI apekSA rahatI hai| kahA bhI hai'yadyapi siddhagati meM upAdAnakAraNa bhavyajIva hotA hai tathApi tIthaMkaraprakRti uttamasaMhananAdi viziSTapUNyarUpa dharma sahakArIkAraNa hote haiN| (paMcAstikAya gAthA 85 kI ttiikaa)'|' 'nizcaya va vyavahArarUpa mokSakAraNoM ke hone para hI mokSakArya hotA hai / ( paMcAstikAya gAthA 106 TIkA ) / ' 'mokSa bhI hoya hai so parama puNya kA udaya aura cAritra kA vizeSa AcaraNarUpa pauruSate hoya hai ( aSTasahasrI kArikA 88 pR. 257 )3 / ' 'sahakArIkAraNarUpa manuSyagati ke udaya se rahita akelI vizuddhi una prakRtiyoM ke bandhavyuccheda karane meM samartha nahIM hai, kyoMki kAraNasAmagrI se utpanna honevAle kArya kI vikalakAraNa se utpatti kA virodha hai ( dha. pu. 6 pR. 141 ) isaprakAra pUrva karmodaya aura isa jIvakA buddhipUrvaka samIcInapuruSArtha donoM hI mokSakArya ke liye upayogI hai| -ja. ga. 21-3-63/IX/ jinezvaradAsa prAtmA ( kathaMcit ) niSkAraNa nahIM hai, usakA utpAdaka kAraNa hai zaMkA-saMsAra meM jitane bhI padArtha haiM ve saba kAraNavAn haiM arthAt saba padArthoM meM kArya-kAraNa-bhAva hai| kArya kI niSpatti kAraNoM dvArA hI hotI hai / AtmA bhI eka padArtha hai parantu usakI utpatti meM koI kAraNa nahIM hone se vaha niSkAraNa hai| isaliye jabaki kAraNa ke abhAva meM kArya kI utpatti nahIM hotii| rA. vA. a. 2 / samAdhAna-zaMkAkAra ne jo rAjavAtika se uddhata kiyA hai vaha bauddhoM kA pUrvapakSa hai| jisameM AtmA ko niSkAraNa kahakara AtmA kA abhAva batalAyA gayA hai| zrI akalaMkadeva bauddhoM ke isa matakA khaNDana karate hue likhate haiM "naraka. devAdi paryAya Atmadravya se bhinna nahIM, AtmadravyasvarUpa hI haiN| nArakaparyAyAdi ke utpAdaka mithyAdarzana, avirata Adi kAraNa zAstroM meM varNita haiN| isarIti se jaba prAtmA kA utpAdakakAraNa siddha hai taba akAraNatvarUpa hetu prAtmArUpa pakSa meM na rahane ke kAraNa svarUpasiddha hai| [ rA. vA. a. 2 pR. 603 ] ---jaM. ga. 23-1-69/VII/ ro lA. mittala kArya siddhi meM deva va puruSArtha donoM kAraNa haiM zaMkA-pratyeka dravya ko paryAya apanI-apanI yogyatA se prakaTa hotI hai| dravyakA usasamaya usaparyAyarUpa pariNamana honA yaha hI dravya kA puruSArtha hai / paryAya arthAt kArya kI siddhi apanI yogyatA ke anusAra hI hotI hai| aisA mAnane meM kyA hAni hai ? 1. yadyapi siddhagatarupAdAnakAraNaM bhavyAnAM bhavati tathA nidAnarahitapariNAmopArjitatIrthaMkara prakRtyuttamasaMhananAdiviziSTapaNyarUpadharmopi sahakArikAraNa bhavati / 2. nimyayavyavahAramokSakAraNe sati mokSakArya sNpvtiiti| 3. mokSasyApiparamapuNyAtinayavAritavizeSAtmaka pauruSAbhyAmeyasaMbhavAt /
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1294 ] samAdhAna- - 'yogyatA' ke paryAyavAcI nAma 'pUrvakarma' 'daiva' 'pradRSTa' haiM ' / 'puruSArtha' - isabhava meM jo puruSa ceSTA kari udyama kare so pauruSa hai so yaha dRSTa hai ( AptamImAMsA pR. 40 ) / anyatra bhI 'puruSArtha' ko isaprakAra kahA hai AlasaDDho NirucchAho phalaM kiMci Na bhujade / thaNakkhIrAdipANaM vA pauruseNa viNA Na hi // [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : artha -- jo prAlasyakara sahita ho tathA udyama karane meM utsAharahita ho vaha kucha bhI phala nahIM bhoga sakatA / jaise binA puruSArtha ke stanoM kA dUdha pInA kabhI nahIM bana sktaa| isaprakAra 'puruSArtha' kA prayojana ceSTA karanA, udyama karanA hai / 'dravyakA paryAyarUpa pariNamana karanA' puruSArtha hai, yaha eka naI sUjha hai jo zrAgamAnukUla nahIM hai / yogyatA athavA daiva yaha to adRSTa aura puruSArtha hRSTa ina donoM dRSTa-gradRSTa se kArya kI siddhi athavA paryAya pragaTa hotI hai / kevala yogyatA athavA kevala puruSArtha se jIvakI paryAya prakaTa nahIM hotI / ( aSTasahastrI ) / devAgama kI kArikA 91 meM zrI svAmI samantabhadrAcArya ne deva va puruSArtha kA samanvaya karate hue kahA bhI hai - 'jo puruSa kI buddhipUrvaka na hoya tisa apekSA viSai to iSTAniSTa kArya haiM so apane deva hI teM bhayA kahiye tahA~ pauruSapradhAna nahIM, daiva kA hI pradhAnapanA hai / bahuri jo kArya puruSa kI buddhipUrvaka hoya tisa apekSA viSai pauruSa bhayA iSTAniSTa kArya kahiye / tahA~ daitra ko gauNa bhAva hai pauruSa hI pradhAna hai / jabaki kArya kI siddhi deva va puruSArtha ina donoM se athavA nimitta - upAdAna, ina donoM se hotI hai to vaha kArya arthAt paryAya eka se nahIM ho sakatA hai / kahA bhI hai kAraNadvayasAdhyaM kArya mekena jAyate / dvandvotpAdyamapatya' kimekenotpadyate kvacit // arthAt -- jisaprakAra strI-puruSa donoM se honevAlI saMtAna kevala strI yA kevala puruSa se utpanna nahIM ho sakatI usI prakAra jo kArya do kAraNoM se utpanna hotA hai vaha kArya arthAt paryAya eka kAraNa se kabhI utpanna nahIM ho sakatI / saMtAnotpatti meM jisaprakAra nAnA ke yahA~ strI kI mukhyatA aura puruSa kI gauNatA hotI hai tathA bAbA ke yahA~ puruSa kI mukhyatA strI kI gauNatA hotI hai usIprakAra nimitta va upAdAnakAraNoM kI bhI mukhyatA va gauNatA jAnanI cAhiye / kisI bhI ekAnta kA kadAgraha nahIM honA cAhiye / - . ga. 13-12-62/X/ DI. ela. bhAratI (1) eka kArya aneka kAraNa sAdhya hotA hai (2) anukUla bAhya sAmagrI kI prApti meM sAtodaya, lAbhAntarAya kA kSayopazama prAdi aneka kAraNa cAhiye zaMkA- 'lAbhAntarAyakarma ke kSamopazama se sAmagrI milatI hai' aisA Agama meM kathana hai| dUsarA kathana yaha bhI hai ki sAtA ke udaya se sAmagrI milatI hai / sAtA kA udaya para hai lAbhAntarAya kA kSayopazama AtmA kA svabhAva hai tathA Atmazakti kA vikAsa hai / ataH kSayopazama se sAmagrI milatI hai, yaha samajha meM nahIM AtA ? 1 yogyatA ( bhavyatA ), pUrvakarmadevamadRSTamiti ghaTakalazayatparyAyanAmAni / ( aSTasahasrI pR. 256 )
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1295 samAdhAna-eka kArya hone meM aneka kAraNoM kI AvazyakatA hotI hai| anukUla bAhyasAmagrI ke milane meM lAbhAntarAyakarma kA kSayopazama, sAtA kA udaya aura puruSArthAdi saba kAraNa hone cAhiye / sAtAvedanIya ke udaya se duHkha upazamane ke kAraNabhUta sudravyoM kA sampAdana hotA hai (dha. pu. 6 pR. 36, pu. 13 pR. 357, pu. 15 pR. 6) abhilaSita artha kI prApti honA lAbha hai (dha. pu. 13 pRSTha 389) / abhilaSita artha kI prApti meM vighna karanevAlA lAbhAntarAya karma hai| lAbhAntarAyakarma ke kSayopazama se kicit vighna kA abhAva hone se kicit artha kI prApti ho jAtI hai| saMsAra meM aneka nimitta-naimittikasambandha bane hue haiN| madirApAna se jJAna kA viparItapariNamana ho jAtA hai| maMtra se viSa dUra ho jAtA hai| isIprakAra jIva kA pudgala karmoM se nimitta-naimittikasaMbaMdha hai| paM0 banArasIdAsajI ne kahA bhI hai-'zakti maror3e jIvako udaya mahA blvaan|' AptaparIkSA meM karma kA lakSaNa isaprakAra kahA hai-"jo jIva ko paratantra karate haiM athavA jIva jinake dvArA parataMtra kiyA jAtA hai unheM karma kahate haiN|" -jaM. sa. 25-12-58/V/ kapUrIdevI, gayA pUrvakRta karma tathA vartamAna puruSArtha; donoM se kAryasiddhi sambhava hai zaMkA-bhAgya kA vidhAtA kauna hai ? kyA bhAgya ke bharose baiThe rahanA cAhiye ? kyA puruSArtha ke dvArA bhAgya TAlA bhI jA sakatA hai ? samAdhAna-bhAgya kA vidhAtA svayaM jIva hai / mAtra bhAgya ke bharose nahIM baiThe rahanA cAhie, kyoMki puruSArtha ke dvArA pUrvopArjitakarmoM kA saMkramaNa va khaNDana ho sakatA hai| zrI samantabhadrAcArya ne AptamImAMsA meM kahA hai daivAdevArthasiddhizceddavaM pauruSataH kathaM / daivatacedanirmokSaH pauruSaM niSphalaM bhaveta // 88 // jo deva ( bhAgya ) hI te ekAntakari sarva prayojanabhUta kArya siddhi hai aisa mAnie to tahA~ kahiye hai, jo puNya-pApakarma so puruSa ke zubha-azubha AcaraNasvarUpa vyApAra tai upaje hai| yadi yaha kahA jAya ki anya deva jo pUrva thA tisata upaje hai pauruSa te nahIM upaje tAko kahie aise to mokSa hone kA abhAva Thahare hai| yadi pUrva-pUrva devate uttarottara deva upajA kare to mokSa kaise hoya; pauruSa karanA niSphala tthhregaa| tAtai deva ekAnta zreSu nAhIM isI kathana kari koI aisA ekAnta kare jo dharma kA abhyudaya tai mokSa hoya hai tAkA bhI niSedha jAnanA / sAtai aisA hai yogyatA athavA pUrvakarma so to deva ( bhAgya ) hai| yaha to adRSTa hai / isa bhavameM jo puruSa ceSTA kare udyama kare so pauruSa hai yaha dRSTa hai| tina doU te kArya kI siddhi hoya hai| mokSa bhI hoya hai so paramapuNya kA udaya aura cAritra kA vizeSa prAcaraNarUpa pauruSata hoya hai / tAta deva ( bhAgya ) kA ekAnta zreSu nAhIM hai| -jaM. ga. 8-1-70/VII/ ro. lA. micala mAtra upAdAna se kAryasiddhi nahIM hotI zaMkA-kyA kArya upAdAna se hI hotA hai ? nimitta-kAraNa mAnanA kyA mithyAtva hai ? samAdhAna-kArya ke sAtha jisakA anvaya-vyatireka ho vaha kAraNa hotA hai| anukUla kAraNoM se aura pratibaMdhakAraNoM ke abhAva meM kArya kI siddhi hotI hai / kahA bhI hai
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1296 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : ___"anvayavyatirekasamadhigamyo hi hetuphalabhAvaH sarva eva tAvateraNa hetutA pratijJAmAnata eva kasyacitsA vastucitAyAmanupayoginIti / pratibaMdhakasadbhAvAnumAnamAgame'bhimataM tAvadasati na ghttte|" mUlArAdhanA pR. 23 / jagat meM padArtha kA sampUrNa kAryakAraNabhAva anvaya-vyatireka se jAnA jAtA hai / anvaya-vyatireka ke binA koI padArtha kisI kA kAraNa mAnanA kevala pratijJAmAtra hI hai| aisI pratijJA vastu ke vicArasamaya meM kucha bhI upayogI nahIM hai| pratibaMdhakakAraNa se kArya kI utpatti nahIM hotI hai| jaise sahakArI ( nimitta ) kAraNa nahIM hone se kArya kI siddhi nahIM hotI, vaise pratibaMdhaka kA sadbhAva hone se bhI kArya hotA nhiiN| sahakArikAraNa hote hue pratibaMdhakakAraNoM ke abhAva meM kArya hotA hai, anyathA nhiiN| zrI akalaMkadeva ne rAjavAtika meM bhI kahA hai "iha loke kAryamanekopakaraNasAdhyaM dRSTam, yathA mRtpiNDo ghaTakAryapariNAmaprApti prati gRhItAbhyantarasAmarthyaH bAhyakulAladaNDacakrasUtrodakakAlAkAzAdyanekopakaraNApekSaH ghaTaparyAyeNA''virbhavati, naika eva mRtpiNDaH kulAlAvibAhyasAdhanasannidhAnena binA ghaTAtmanAvirbhavitu samarthaH / kAryasya anekkaarnnsvsiddhiH|" yahA~ para yaha batalAyA gayA hai ki kArya kI siddhi aneka kAraNoM se hotI hai| jaise ghaTakArya kI prApti meM mRta piNDa to aMtaraMgakAraNa hai aura bAhya meM kubhakAra prAdi bAhyasAdhanoM ke binA mAtra akelA mRt piNDa ghaTarUpa pariNamana karane meM samartha nahIM hai / kArya kI aneka kAraNoM se siddhi hotI hai; mAtra upAdAna se kArya kI siddhi nahIM hotI hai| zrI kundakundAcArya ne tathA zrI amRtacandrAcArya ne bhI pravacanasArAdi granthoM meM isIprakAra kahA hai| .. -. ga. 26-4-73/VII/....... ghAtiyA karma evaM kevalajJAna meM kauna kAraNa va kauna kArya hai ? zaMkA-jaise prakAza hote hI andhakAra dUra ho jAtA hai vaise hI kevalajJAna utpanna hone se tIna ghAtiyAkarmoM kA kSaya ho jAtA hai, aisA kyoM nahIM kahate ? samAdhAna-prakAza se andhakAra dUra ho jAtA hai, usIprakAra kevalajJAnarUpa prakAza se ajJAnarUpa andhakAra dUra ho jAtA hai / jisaprakAra dIpaka prakAza kA kAraNa hai, usIprakAra cAra ghAtiyAkarmoM kA prakAza kI utpati meM kAraNa hai| kahA bhI hai "mohakSayAjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalam // 10 // 1 // tatkSayo hetuH kevalotpatteriti hetulakSaNo vibhaktinirdezaH kRtH|" ( sarvArthasiddhi // 10 // 1 // ) artha-moha kA kSaya hone se tathA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAyakarma kA kSaya hone se kevalajJAna prakaTa hotA hai| ina ghAtiyAkarmoM kA kSaya kevalajJAnotpatti kA hetu ( kAraNa ) hai aisA jAnakara 'heturUpa' vibhakti kA nirdeza kiyA hai| jisaprakAra prakAza dIpaka ko kAraNa nahIM hai usIprakAra kevalajJAnotpatti bhI ghAtiyAkarmoM ke kSaya ko kAraNa nahIM hai| -jaM. ga. 30-11-72/VII/ ra. lA gaina; meraTha
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1297 (1) ubhayavidha kAraNa binA kArya nahIM hotA (2) svabhAva niSkAraNa hotA hai zaMkA-jIva aura karma kA saMbaMdha sAdi mAnane se pahale to zuddhAtmA meM baMdha ho nahIM sakatA, kyoMki binA kAraNa ke kArya hotA hI nhiiN| thor3I dera ke liye yaha bhI mAna liyA jAya ki binA rAgadveSarUpa kAraNa ke zuddhAtmA bhI baMdha karatA hai to phira binA kAraNa se honevAlA vaha baMdha kisataraha chUTa sakatA hai ? yadi rAgadveSarUpa kAraNoM se baMdha mAnA jAya taba to una kAraNoM ke haTAne para baMdharUpa kArya bhI haTa jAtA hai, parantu binA kAraNa se honevAlA baMdha dUra ho sakatA hai yA nahIM aisI avasthA meM isakA koI niyama nahIM hai| isalie mokSa hone kA bhI koI nizcaya nahIM hai / isataraha yadi binA kAraNa ke kArya hotA hI nahIM to suprabhAtastotra ke antima zloka ke antima caraNa meM "niSkAraNaM ca karuNAkaratAM dadhAnaH / sa zrIjino janayatAnmama suprabhAtam / " aisA kyoM kahA hai ? isItaraha tIrthakarabhagavAna ke samavasaraNa kA vihAra honA aura eka jagaha ThaharanA Adi bhI niSkAraNa hotA rahatA hai, aisA batalAte haiN| yaha kaise saMbhava hai ? kyoMki kAraNasAmagrI ke abhAva meM kArya kI prApti kabhI nahIM ho sakatI hai, yaha ApakA siddhAnta hai| ___samAdhAna-koI bhI kArya antaraMga aura bahiraMga ina donoM kAraNoM ke binA utpanna nahIM hotA hai| sarvArthasiddhi meM utpAda kA lakSaNa nimnaprakAra kahA hai "ubhaya-nimittavazAd bhAvAntarAvAptirutpAdanamutpAdaH // 5-30 // " artha-ubhaya ( aMtaraMga aura bahiraMga ) nimitta ke vaza se jo navInaavasthA kI prApti hotI hai vaha utpAda hai| 'karuNA' jIva kA svabhAva hai / svabhAva kAraNa ke binA hotA hai / kahA bhI hai "karuNAe kAraNaM kammaM karaNe ti ki Na vRttaM ? Na karaNAe jIvasahAvassa kmmnnidttvirohaado| akaraNAe kAraNaM kammaM vattavvaM ? Na esa doso, saMjamaghAdikammANaM phalabhAveNa tisse abbhuvgmaado|" [dha. pu. 13 pR. 361-362 ] artha-karuNA kA kAraNabhUta karma karuNAkarma hai, aisA kyoM nahIM kahA ? aisA nahIM kahA, kyoMki karuNA jIva kA svabhAva hai, ataeva use karmajanita mAnane meM virodha pAtA hai| isapara prazna hotA hai ki akaruNA kA kAraNa kahanA cAhie? yaha koI doSa nahIM hai, kyoMki akaruNA ko saMyamaghAtI karmoM ke phalarUpa se svIkAra kiyA gayA hai| arthAt akaruNA kA kAraNa cAritramohanIyakarmodaya hai| -jeM. ga. 22-3-73/V/ muni zrI AdisAgarajI mahArAja, zeDavAla (1) aneka kArya kAritva (2) ratnatraya se bandha va mokSa donoM sambhava zaMkA-'anekakAryakAritva' ko spaSTa kIjiye / samAdhAna-eka padArtha sahakArIkAraNoM ke vaividhya se anekakAryoM kA sampAdana karatA hai, ataH vaha aneka kArya-kAritva kahA jAtA hai| jaise eka hI dIpaka eka hI samaya meM andhakAra kA nAza karatA hai, prakAza phailAtA
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1298 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : hai, battI kA mukha jalAtA hai, taila zoSaNa karatA hai, dhUmrarUpa kAlimA ko utpanna karatA hai, isaprakAra eka hI dIpaka se ekasamaya meM anekakArya ho rahe haiM / prakAza tathA dhUmrarUpa kAlimA yadyapi ye donoM parasparaviruddha kArya haiM tathApi eka hI samaya meM eka dIpaka se ho rahe haiM / "samastaviruddhAviruddha kAryahetutayA zazvadeva vishvmnugRhnnto|" samayasAra gA. 3 ko ttiikaa| sarvapadArtha viruddhakArya tathA aviruddhakArya donoM kI hetutA se sadA vizva kA upakAra karate haiN| isa siddhAnta ke anusAra AtmA ke eka hI bhAva se karma nirjarA hone aura zubha ( puNya ) bandha hone meM koI doSa nahIM hai| "nanu ca tapo'bhyudayAGgamiSTaM devendrAvisthAnaprAptihetutvAbhyupagamAt, tat kathaM nirjarAGga syAditi ? neSa doSaH, ekasyAnakakAryadarzanAdagnivat / " sarvArthasiddhi 9 / 3 / "pariSahajaye kRte kuzalamUlA sA zubhAnubandhA niranubandhA ceti / " sarvArthasiddhi 97 / ta. sU. a. 9 sUtra 3 meM jo yaha kahA gayA hai ki tapa se nirjarA hotI hai, usapara yaha zaMkA kI yaI ki tapa nirjarA kA kAraNa kaise ho sakatA hai, kyoMki tapa se puNya hotA hai jisase devendrAdi vizeSapadoM kI prApti hotI hai / AcArya uttara dete haiM ki yaha koI doSa nahIM hai, kyoMki eka se aneka kArya hote hue dekhe jAte haiN| jaise eka agni se anekakArya dekhe jAte haiM, usIprakAra eka tapa se bhI devendrAdi pada kI prApti va nirjarA mAnane meM koI virodha nahIM hai / sUtra 7 kI TIkA meM pUjyapAdAcArya tathA zrI akalaMkadeva likhate haiM ki parISaha jItane para jo nirjarA hotI hai| vaha kuzalamUlA nirjarA hai| vaha kuzalamUlA nirjarA zubhAnubandhA aura niranubandhA hotI hai| arthAt 10 veM guNasthAna taka zubhAnubandhA nirjarA hotI hai aura gyArahaveM Adi guNasthAnoM meM niranubandhA nirjarA hotI hai| yadyapi samyagdarzana-jJAna-cAritra mokSamArga haiM (dasaNaNANacarittANi mokkhamaggaM jiNA viti / " samayasAra gAthA 410 ) tathApi jabataka ye samyagdarzana-jJAna-cAritra jaghanyabhAva se pariNamate haiM taba taka inase puNyabaMdha bhI hotA hai| dasaNaNANacaritta jaM pariNamade jahaNNabhAveNa / NANI teNa du bajjhavi puggalakammeNa viviheNa // 172 // samayasAra jo samyagdarzana-jJAna-cAritra arthAt ratnatraya jaghanyabhAva se pariNamana karatA hai, usa ratnatraya se jJAnI anekaprakAra ke pudgalakarmoM se ba~dhatA hai| daMsaNaNANacarittANi mokkhamaggo tti sevidagvANi / sAhiM idaM bhaNidaM tehiM du baMdho va mokkho vA // 164 // paMcAstikAya samyagdarzana-jJAna-cAritra mokSamArga hai isaliye sevane yogya hai, aisA sAdhuaoM ne kahA hai| una samyagdarzanajJAna-cAritra se baMdha bhI hotA hai aura mokSa bhI hotA hai| yadi koI yaha AzaMkA kare ki samyagdarzana-jJAna-cAritra to saMvara-nirjarA va mokSa ke hI kAraNa haiM, baMdha ke kAraNa to rAga-dveSa hI haiM to sarvathA aisA ekAnta bhI ThIka nahIM hai / yadi sarvathA aisA mAna liyA jAya to
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1299 tIrthaMkarAdi prakRtiyoM ke baMdha ke abhAva kA prasaMga A jAyagA, kyoMki mAtra sthUla yA sUkSma rAga-dveSarUpa azubhabhAva se mokSa kI sahakArIkAraNabhUta upAdeyarUpa tIrthaMkaraprakRti kA baMdha nahIM ho sakatA hai| rAgo doso moho hssaadii-nnoksaayprinnaamo| dhUlo vA suhumo vA asuhamaNo tti ya jiNA veti // zrI kundakundAcArya ne kahA hai ki rAgarUpa pariNAma, dveSarUpa pariNAma, moharUpa pariNAma tathA hAsyAdirUpa pariNAma tIvra hoM yA maMda hoM ye saba azubhabhAva haiM aisA zrI jinendra ke dvArA kahA gayA hai| "tIrthakaranAmakarma mokSahetuzcaturvidho'pi bandha upaadeyH|" ( bhAvapAhuDa gAthA 113 TIkA ) mokSa kA hetu hone se tIrthaMkara nAmakarma ke cAroM prakAra kA baMdha upAdeya hai| SaTkhaMDAgama jisameM dvAdazAMga ke mUlasUtroM kA saMkalana hai usameM "tisthayaraM sammattapaccayaM' sUtra dvArA tIrthaMkaraprakRti ke baMdha kA kAraNa samyagdarzana ko batalAyA hai / dvAdazAMga ke isa mUtra ke anusAra hI zrImadumAsvAmI AcArya ne mo. zA. a. 6 sU. 24 meM tathA zrI amRtacandrAcArya ne tattvArthasAra caturthAdhikAra zloka 49 meM darzanavizuddhi arthAt samyagdarzana ko tIrthaMkaraprakRti ke Asrava kA mukhya kAraNa kahA hai / tIrthakaraprakRti kA baMdha samyagdarzana ke sadbhAva meM hI hotA hai aura samyagdarzana ke abhAva meM tIrthakaraprakRti kA baMdha nahIM hotA hai / isaliye samyagdarzana ko tIrthaMkaraprakRti ke baMdha kA kAraNa dvAdazAMga meM kahA gayA hai| 'yadyasya bhAvA bhAvAnuvidhAnato bhavati tattasyeti vadanti tadvida iti nyAyAt / " dha. pu. 14 pR. 13 jo jisake sadbhAva aura asadbhAva kA avinAbhAvI hotA hai, vaha usakA hai, aisA kArya-kAraNabhAva ke jJAtA kahate haiM, aisA nyAya hai / "anvayavyatirekasamadhigamyo hi hetuphalabhAvaH sarva eva / " mUlArAdhanA pR. 23 jagata meM padArtha kA saMpUrNa kArya-kAraNabhAva anvayavyatireka se jAnA jAtA hai| "anvaya-vyatirekasamadhigamyo hi sarvatra kaarykaarnnbhaavH|" prameyaratnamAlA 3259 sarvatra kAryakAraNabhAva anvaya-vyatireka se jAnA jAtA hai / yadyapi isaprakAra tIrthaMkaraprakRti ke baMdha kA kAraNa samyagdarzana siddha ho jAtA hai, tathApi mAtra samyagdarzana hI tIrthaMkaraprakRti ke baMdha kA kAraNa nahIM hai, usake sAtha usaprakAra kA rAga bhI honA cAhiye, anyathA mAThaveM Adi guNasthAnoM meM tIrthaMkara prakRti kI baMdha-vyucchitti ho jAne ke pazcAt bhI samyagdarzana ke sadbhAva meM tIrthakara prakRti kA baMdha hotA rahanA cAhiye thaa| tIrthakaraprakRti ke baMdha kA kAraNa na mAtra rAga hai aura na mAtra samyagdarzana hai, kintu samyagdarzana va rAga donoM haiM / jaise putrotpatti meM mAtA aura pitA donoM kAraNa haiM / "yathA strIpuruSAbhyAM samutpannaH putro vivakSAvazena devadattAyAH putroyaM kecana vadaMti, devadattasya putroyamiti kecana vadaMti iti doSo nAsti / tathA jIvapudgalasaMyogenotpannAH mithyAtvarAgAdibhAvapratyayA azuddha nizcayenAzuddhopAdAnarUpeNa cetanA jIvasaMbaddhAH zuddha nizcayena zuddhopAdAnarUpeNAcetanAH paudglikaaH| paramAryataH punarekAMtena na
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1300 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : jIvarUpAH na ca pudgalarUpAH sudhAharidrayoH saMyogapariNAmavat / " ye kecana vadaMtyekAMtena rAgAdayo jIvasaMbaMdhinaH pudgalasaMbaMdhino vA tadubhayamapi vacanaM mithyA / kasmAditi cet pUrvokta strIpuruSadRSTAMtena saMyogodbhavatvAt / samayasAra gAthA 118 tAtparyavRtti TIkA putrotpatti strI va puruSa donoM ke saMyoga se hotI hai| vivakSAvaza mAtA kI apekSA koI putra ko devadattA kA kahate haiM aura anya koI pitA kI apekSA putra ko devadatta kA kahate haiN| isameM koI doSa nahIM hai, vivakSAbheda se donoM hI ThIka haiM vaise hI jIva aura pudgala ina donoM ke saMyoga se utpanna honevAle mithyAtva-rAgAdirUpa bhAvapratyaya azuddhanizcayanaya se cetana haiM, kyoMki jIva se sambaddha haiM, kintu zuddha nizcayanaya se acetana haiM, kyoMki paudgalikakarmodaya se hue haiM; kintu vastusthiti meM ye ekAnta se na to jIvarUpa hI haiM, aura na pudgala hI haiN| cUnA aura haldI ke saMyoga se utpanna huI kukuma ke samAna ye rAgAdi bhI jIva aura pudgala ke saMyoga se utpanna honevAle haiN| jo ekAMta se rAgAdika ko jIva saMbaMdhI yA pudgalasaMbaMdhI kahate haiM una donoM kA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki ye jIva aura pudgala ke saMyoga se utpanna hue haiM jaisA ki strI-puruSa ke saMyoga se putrotpattikA dRSTAnta diyA jA cukA hai| isIprakAra samyaktva aura rAga ke saMyoga se tIrthakaraprakRti kA baMdha hotA hai / zuddhanizcayanaya se tIrthaMkaraprakRti kA baMdha rAga se hotA hai aura azuddhanizcayanaya se samyaktva ke kAraNa tIrthaMkaraprakRti kA bandha hotA hai| pramANa se tIrthaMkaraprakRti ke bandha kA kAraNa samyaktva aura rAga ke saMyoga se utpanna huA AtmapariNAma hai| jo ekAnta se tIrthakarabandha kA kAraNa mAtra samyaktva ko mAnate haiM yA mAtra rAga ko kAraNa mAnate haiM una donoM kA vacana ThIka nahIM hai, kyoMki tIrthaMkaraprakRti ke bandha kA kAraNa to samyaktva aura rAga kA saMyogIbhAva hai| jaise haldI va cUne kA saMyogI kukumavarNa hai| zrI amRtacandrAcArya kRta puruSArthasiddhyupAya zloka 212-213-214 ke AdhAra para yadi koI aisA ekAntapakSa letA hai ki samyagdarzana, samyagjJAna va samyakcAritra kisI bhI avasthA meM tathA kisI bhI apekSA se bandha ke kAraNa nahIM haiM, kyoMki jitane aMzoM meM samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyakcAritra haiM utane aMza meM bandha nahIM hai. kintu jitane aMzoM meM rAga hai utane aMzoM meM bandha hai, to usakA yaha ekAntapakSa ThIka nahIM hai, kyoMki ukta zlokoM meM zuddhanizcayanaya ke Azraya se kathana kiyA gayA hai| zrI amRtacandrAcArya ne svayaM tattvArthasAra ke nimna zloka meM samyaktva ko devAyu ke prAsrava kA kAraNa kahA hai| sarAgasaMyamazcaiva samyaktvaM dezasaMyamaH / iti devAyuSo hyate bhavantyAvahetavaH // 4 / 43 // sarAgasaMyama, samyaktva aura dezasaMyama ye saba devAyu ke Asrava ke kAraNa haiN| ( noTa-yahAM para samyaktva ke sAtha sarAga vizeSaNa nahIM hai / ) puruSArthasiddhyupAya meM azuddhanizcayanaya kI apekSA se kathana karate hue likhate haiM asamagra bhAvayato ratnatrayamasti karmabandho yaH / sa vipakSakRto'vazyaM mokSopAyo na bndhnopaayH|| 211 //
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1301 sampUrNa ratnatrayabhAva na karanevAle puruSa ke jo puNyakarmabaMdha hotA hai vaha baMdha vipakSakRta hai arthAt sampUrNaratnatraya kA vipakSa jo asampUrNaratnatraya tatkRta hai| vaha puNyabaMdha avazya hI mokSa kA upAya arthAt saMsAra kA kAraNa nahIM hai / samayasAra 171 kI TIkA meM bhI "sa tu yathAkhyAtacArivAvasthAyA adhastAdavazyaMbhAvirAgasadbhAvAt baMdhahetureva syAt / " dvArA yaha kahA gayA hai ki yathAkhyAtacAritrAvasthA se pUrva rAga kA avazya sadbhAva hone se jaghanya jJAnaguNa baMdha kA kAraNa hai / puruSArtha siddhyupAya zloka 211 meM azuddhanizcayanaya kI apekSA kathana hai aura zloka 212 se 216 taka zuddhazciyana kI apekSA kathana hai / phira bhI koI zuddhanizcayanaya kA ekAMtapakSa na grahaNa karale usake liye nimnalikhita do zloka diye haiM samyaktvacAritrAbhyAM tIrthakarAhArakarmmaNo baMndhaH / yo'pyupadiSTaH samaye na nayavidAM so'pi doSAya // 217 // sati samyaktvacaritre tIrthaMkarAhArabandhakau bhavataH / yogakaSAya nAsati tatpunarasminnudAsInam // 218 // samaya arthAt dvAdazAMga meM jo samyaktva ke dvArA tIrthaMkaraprakRti kA baMdha aura cAritra ke dvArA AhArakazarIra nAmakarma kA baMdha kahA gayA hai vaha bhI nayavettAoM ko doSa ke liye nahIM hai, kyoMki eka naya ke dvArA vaha kathana bhI ThIka hai / samyaktva ke hone para yoga aura kaSAya tIrthaMkaraprakRti ke baMdhaka hote haiM aura cAritra ke hone para yoga aura kaSAya AhAraka ke baMdhaka hote haiM / samyaktva va cAritra ke abhAva meM tIrthaMkara va AhAraka kA baMdha nahIM hotA hai / isaprakAra tIrthaMkara ra prahArakaprakRti ke baMdha ke sAtha samyaktva aura cAritra kA anvayavyatireka siddha ho jAne se, samyaktva aura cAritra ke baMdha kA kAraNapanA siddha ho jAtA hai / " yadyasya bhAvAbhAvAnuvidhAnato bhavati tattasyeti vadanti tadvida iti nyAyAt / " (dha. pu. 14 pR. 13 ) " anvayavyatirekasamadhigamyo hi hetuphalabhAvaH sarva eva / " ( mUlArAdhanA pR. 23 ) " anvayavyatirekasamadhigamyo hi sarvatra kAryakAraNabhAvaH / " ( prameyaratnamAlA 3359 ) ina nyAyazAstroM ke anusAra yadyapi samyaktva aura cAritra ke baMdha kA kAraNapanA siddha ho jAtA hai tathApi ve udAsIna kAraNa haiM / puruSArthasiddhyupAya zloka 220 ke pUrvArdha meM zuddha nizcayanaya kI apekSA se kathana hai aura uttarArdha meM zuddhanizcayarya kI apekSA kathana hai / zloka isaprakAra hai ratnatrayamiha hetunirvANasyaiva bhavati nAnyasya / Asravati yattu puNyaM zubhopayogo'yamaparAdhaH // 220 // isa zloka meM zuddharatnatraya nirvANa kA hI kAraNa hai anya kA kAraNa nahIM hai / jo puNya kA zrAsrava hotA hai vaha zubhopayoga arthAt asamagraratnatraya kA aparAdha hai /
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1302 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : ' zubhopayoga caturthaguNasthAna se prArambha hotA hai usase pUrva azubhopayoga hotA hai / (pravacanasAra gA0 9 TIkA ) kintu zabharAga prathamAdi guNasthAnoM meM bhI saMbhava hai| isa bAta ko dRSTi meM rakhate hue zloka 220 meM zubharAga nahIM kahA hai kintu zubhopayoga kahA hai ekasmin samavAyAdatyantaviruddha kAryayorapi hi| iha vahati ghRtamiti yathA vyavahArastAdRzopi rUDhimitaH // 221 // yadyapi zuddha ghI jalAne meM asamartha hai, kintu jaba agni ke samavAya saMsarga se ghI kA sparzaguNa USNa ho jAtA hai to usa ghI se jalane kA vyavahAra (kArya) dekhA jAtA hai / isaprakAra saMsarga ke kAraNa eka hI dhI meM viruddha kArya honA sambhava hai / usIprakAra yadyapi pUrNaratnatraya karmabandha karAne meM asamartha hai tathApi rAga ke saMsarga se vaha ratnatraya asamagratA ko prApta ho jAne ke kAraNa karmabandha kA kArya karane meM samartha ho jAtA hai| zrI kundakunda tathA zrI pUjyapAda AcArya kahate haiM jo jAi joyaNasayaM diyaherokkeNa levi gurubhaarN| so ki kosaddha pi hu Na sakkae jAhu bhuvaNayale // 21 // ( mokSapAhuDa) yatra bhAvaH zivaM datte dyauH kiyadUravatinI / yo nayatyAsu gavyUti krozArddha kiM sa sIdati // ( iSTopadeza) jo manuSya kisI bhAra ko svecchA se do kosa le jAtA hai to vaha kyA usa bhAra ko AdhA kosa bhI nahIM le jA sakatA? avazya le jA sakatA hai| usI taraha jisa ratnatraya meM mokSa prApta karAne kI sAmarthya hai to kyA usa ratnatraya se svarga sukha kI prApti dUravartI hai ? arthAt usa ratnatraya se devAyu puNyaprakRti kA bandha hokara svargasukha kA milanA sahaja hai / anya prAcAryoM ne bhI dharma se svarga va mokSa donoM kI prApti kahI hai| jaise dezayAmi samIcInaM dharma karmA saMsAraduHkhataH sattvAn yo dharatyuttame sukhe // 2 // (ra. ka. zrA.) saMskRta TIkA-"prANina uddhRtya sthApayati svargApavargAdiprabhave sukhe sa dharma ityucyate / " zrI samantabhadrAcArya tathA zrI prabhAcandrAcArya ne dharma kA phala batalAte hue kahA hai ki jo prANiyoM kA uddhAra karake svargasukha tathA mokSasukha meM rakha de vaha dharma hai| jIvassa NicchayAdo dhammo dahalakkhaNo have suynno| so roi devaloe so ciya dukkhakkhayaM kuNai // 78 / / [svAmi kArtikeya] zrI paM0 kailAzacandajI kRta artha-yathArtha meM jIva kA AtmIyajana uttamakSamAdirUpa dazalakSaNadharma hI hai| vaha dazalakSaNadharma saudharmAdi svarga meM le jAtA hai aura vahI cAroM gatiyoM ke dukhoM kA nAza karatA hai| gAthA 393 kI TIkA meM zrI zubhacandrAcArya ne likhA hai-"saukhyena zarmaNA svargamuktyAdijena sAraiH shresstthH|"
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1303 zrI paM0 kailAzacandajI ne likhA hai-ina dasadharmoM kA sAra sukha hI hai, kyoMki inakA pAlana karane se svarga mora mokSa kA sukha prApta hotA hai| gAthA 395 kI TIkA-"tatazca samagrajJAnAdInAM pAnI bhavati / ataH svrgaapvrgphlpraaptiH|" zrI paM0 kailAzacandajI likhate haiM-"samyagjJAna kA pAtra hone se use svarga aura mokSa kI prApti hotI hai| pUyAdisu jiravekkho jiNasatthaM jo paDhei bhattIe / kammamalasohaNa8 suyalAho suhayaro tassa // 462 // saMskRta TIkA-"zrutalAbhaH sukhakaraH svargamuktyAdizarmaniSpAdakaH / " zrI paM0 kailAzacandajI kRta artha-"Adara, satkAra, prazaMsA aura dhanaprApti kI vAMchA na karake jJAnAvaraNAdi karmarUpI mala ko dUra karane ke liye jo jainazAstroM ko par3hatA par3hAtA hai, use svarga aura mokSa kA sukha prApta hotA hai| svAmikArtikeyAnuprekSA gAthA 76 kI TIkA meM puNya kA lakSaNa isaprakAra kahA gayA hai "puNyaM zubhakarma samyaktvaM vratadAnAdilakSaNaM saMcinoti sNgrhiikroti|" yahA~ para samyaktva ko puNya athavA zubhakarma kahA gayA hai| zrI paM0 kailAzacandajI pR. 23 para likhate haiM- "ina samyaktva, vrata, nindA gardA Adi bhAvoM se puNyakarma kA baMdha hotA hai|" zrI vIranandi siddhAntacakravartI AcArya AcArasAra meM 'dharma svargarmokSazarmapradamapi' zabdoM dvArA likhate haiM ki dharma svarga va mokSasukha kA denevAlA hai| zrI somadeva AcArya yazastilakacampU meM 'dharmaH parAparaphalaH parAparaphalaprAyaHdharmaH' ina zabdoM dvArA likhate haiM ki dharma para-apara arthAt svarga mokSa kA denevAlA hai| zrI sakalakotiAcArya praznottarazrAvakAcAra meM 'darzanam svargasopAnaM; darzanaM svargamokSakamUlaM' zabdoM dvArA samyaktva ko svarga kI sopAna athavA svarga-mokSa kA kAraNa batalAyA hai| isaprakAra zrI kundakunda, amRtacandrAdi prAyaH sabhI prAcAryoM ne samyaktvAdi se puNya baMdha spaSTa zabdoM meM svIkAra kiyA hai| prazna yaha ho sakatA hai ki jo puNyabaMdha kA kAraNa hai vaha mokSa kA kaise kAraNa ho sakatA hai ? badanti phalamasyaiva dharmasya zrIjinezvarAH / nityAbhyudayasvargAdisukhaM sAkSAddhi muktijam // 3 // 104 // praznottara zrAvakAcAra artha-zrI jinendra ne dharma kA phala sadA aizvarya-vibhUtiyoM kA prApta honA, svargasukha prApta honA aura sAkSAt mokSasukha prApta honA batalAyA hai / sthUladRSTi se yaha bAta ThIka hai ki jo bhAva bandha ke kAraNa haiM, usa bhAva se saMvara nirjarA va mokSa nahIM ho sakatA hai, kintu samyagdRSTi ke jaghanyaratnatraya arthAt asamagraratnatraya se jo puNyabandha hotA hai vaha puNyabandha bhI mokSa kA kAraNa hai saMsAra kA kAraNa nahIM hai|
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1304 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : zrI amRtacandrAcArya ne "sa vipakSakRto'vazyaM mokSopAyo na bndhnopaayH|" ina zabdoM dvArA batalAyA hai ki asamagraratnatraya se honevAlA bandha mokSa kA kAraNa hai, saMsAra kA kAraNa nahIM hai| isI bAta ko zrI devasenAcArya ne nimna do gAthAtroM dvArA spaSTa kiyA hai| sammAdiTThI puNNaM Na hoi saMsArakAraNaM nniymaa| mokkhassa hoi heu jai vi NiyANaM Na so kuNaI // 404 // tamhA sammAdiTrI puNNaM mokkhassa kAraNaM havaI / iya pAUNa gihatyo puNNaM cAyarau jatteNa // 424 // (bhAvasaMgraha) ina do gAthAoM dvArA yaha batalAyA gayA hai ki samyagdRSTi kA puNya niyama se saMsAra kA kAraNa nahIM hai mokSa kAraNa hai| aisA jAnakara gRhastha ko puNya kA upArjana karate rahanA caahiye| "bhedajJAnI svakIyaguNasthAnAnusAreNa paramparayA muktikAraNabhUtena tIrthakaranAmakarmaprakRtyAdipudgalarUpeNa vividhapuNyakarmaNA badhyate / " ( sa. sA. gA. 180 TIkA pR. 155 ) bhedajJAnI apane guNasthAna ke anusAra tIrthaMkarAdi puNyakarma ko bAMdhatA rahatA hai, vaha puNyakarma paramparA se mukti kA kAraNa hai| yathA rAgAdidoSarahitaH zuddhAtmAnubhUtisahito nizcayadharmo yadyapi siddhagaterupAdAnakAraNaM bhavyAnAM bhavati tathApi nidAnarahitapariNAmopArjitatIrthakaraprakRtyuttamasaMhananAdiviziSTapuNyakarmApi sahakArIkAraNaM bhavati / ( paMcAstikAya gAthA 85 TIkA) yadyapi rAga-dvoSarahita nizcayadharma siddhagati ke liye upAdAnakAraNa hai tathApi tIrthaMkaraprakRti uttamasaMhananAdi viziSTa puNyakarma bhI siddhagati ke liye sahakArIkAraNa haiM / AptamImAMsA zloka kI TIkA meM zrI akalaMkadeva tathA zrI vidyAnanda AcArya "mokSasyApi paramapuNyAtizayacAritravizeSAtmakapauruSAbhyAmeva saMbhavAt / " ina zabdoM dvArA paramapuNya tathA atizayacAritrarUpa vizeSa paruSArtha ina donoM ke dvArA mokSa kI prApti batalAte haiN| isaprakAra ina ArSavacanoM dvArA yaha spaSTa ho jAtA hai ki samyaktva Adi ke dvArA badalanevAlA tIrthakarAdi paNyakarma mokSa kA kAraNa hai bandha arthAt saMsAra kA kAraNa nahIM hai| samyaktvabodhacArivalakSaNo mokSamArga ityeSaH / mukhyopacArarUpaH prApayati parapadaM puruSam // 222 // ( puruSArtha sidhyupAya ) isaprakAra mukhya ( pUrNa samagra ) aura upacAra ( jaghanya asamagra ) samyagdarzana-jJAna-cAritralakSaNavAlA mokSamArga prAtmA ko paramAtmapada prApta karAtA hai| ekenAkarSantI zlathayantI vastutattvamitareNa / antena jayati jainI nItirmanthAnanetramiva gopI // 22 // ( puruSArtha siddhyupAya)
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1305 isaprakAra azuddha nizcayanaya se samyaktvAdi ratnatraya se baMdha siddha ho jAne para aura zuddha nizcayanaya se baMdha nahIM hone se kisI kA ekAMtapakSa nahIM grahaNa karanA cAhiye / gopI kI mathAnI kA dRSTAnta dete hue zrI amRtacandrAcArya ne kahA hai ki yadi ekAMtapakSa grahaNa kiyA jAyagA to mokSa prApta nahIM hogA / isaprakAra ratnatraya se baMdha va mokSa donoM kArya hote haiM / -.. 15 a 29-4-71/ 5-6/7-5/...... naya, nikSepa vyavahAranaya kA artha zaMkA - vyavahAranaya kA kyA artha hai ? samAdhAna- vyavahAra kA artha hai vikalpa, bheda tathA paryAya / kahA bhI hai"vavahAro ya viyappo bhedo taha pajjao tti eyaTTho / " go. jI. 572 "vyavahAreNa vikalpena bhedena paryAyeNa dezitaH kathita iti vyavahAradezito vyavahAranayaH / " vyavahAra, vikalpa, bheda, paryAya ye eka artha ke vAcaka zabda haiM / vyavahAranaya kA viSaya vikalpa, bheda tathA paryAya hai / jo bheda se, vikalpa se yA paryAya se kathana kare vaha vyavahAranaya hai / chau. ga. 4-3-71 / V / sulatAnasiMha samayasAra pR. 14 ajamera se prakAzita / nizcaya aura vyavahAranaya kA svarUpa zaMkA - nizcayanaya aura vyavahAranaya kA vAstavika svarUpa kyA hai ? kyA donoM nayoM kA grahaNa karanA upAdeya hai ? yadi hai to kyoM aura nahIM hai to kyoM ? samAdhAna-naya ke dvArA padArtha kA jJAna hotA hai| jaise kahA bhI hai - " pramANanayairadhigamaH " / / 16 / / ta. sU. 1 artha - pramANa aura nayoM se padArthoM kA jJAna hotA hai / "pramANAdiva nayavAkyAdvastvavagamamavalokya 'pramANanaye radhigamaH / ' iti pratipAditatvAt / " artha -- jisaprakAra pramANa se vastu kA bodha hotA hai usIprakAra naya vAkya se bhI vastu kA jJAna hotA hai, yaha dekhakara tattvArthasUtra meM pramANanayairadhigamaH, isaprakAra pratipAdana kiyA hai / " kimarthaM naya ucyate ? sa eva yathAtmyopalabdhinimittatvAdbhAvAnAM zreyo'padezaH / " ja. dha. pu. 1 pR. 209 /
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1306 ] asyArthaH - zreyaso mokSasya apadezaH kAraNam; bhAvAnAM yathAtmyopalabdhinimittabhAvAt / " [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : artha :- naya kA kathana kisaliye kiyA jAtA hai ? yaha naya padArthoM kA jaisA svarUpa hai usarUpa se unake grahaNa karane meM kAraNa hai, isaliye naya kA kathana kiyA jAtA hai / zabdArtha yaha hai ki naya zreyas arthAt mokSa ke upadeza kA kAraraNa hai, kyoMki vaha padArthoM ke yathArtharUpa se grahaNa karane meM nimitta hai / " sa eSa nayo dvividhaH dravyArthikaH paryAyArthikazceti / " artha -- vaha naya do prakAra kA hai- dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya / zrI amRtacandrAcArya ne bhI paMcAstikAya gAthA 4 kI TIkA meM kahA hai- "dvau hi nayau bhagavatA praNItau dravyArthikaH paryAyArthikazca / tatra na khalvekanayAyattA dezanA, kintu tdubhyaayttaa|" ja. dha. pu. 1 pR. 211 / artha - - bhagavAna ne do hI naya kahe haiM -dravyArthika aura paryAyArthika / divyadhvani meM kathana ekanaya ke prAdhIna nahIM hotA hai, kintu do nayoM ke prAdhIna hotA hai / " dravyamevaprayojanamasyeti dravyArthikaH / paryAya evArthaH prayojanamasyeti paryAyArthikaH / " (AlApapaddhati) jisa naya kA prayojana ( viSaya ) dravya hI hai vaha dravyArthikanaya hai / jisa naya kA prayojana paryAya hI hai, vaha paryAyArthikana hai / NicchayavavahAraNayA mUlamabheyA gayANa savvANaM / Nicchaya sAhaNaheo davvapajjatthiyA muNaha // AlApapaddhati / artha --nayoM meM mUlabhUta nizcaya aura vyavahAra ye do naya mAne haiM / unameM se nizcaya naya dravyAzrita aura vyavahAraya paryAyAzrita hai aisA samajhanA cAhiye / isa prakAra dravyArthikanaya kA hI nAmAntara nizcayanaya hai aura paryAyArthikanaya kA hI nAmAntara vyavahAranaya hai / ina donoM hI nayoM ke dvArA vastu kA yathArthajJAna hotA hai / vyavahAranaya asatya ( jhUTha ) bhI nahIM hai, kyoMki isakA zrI gautama gaNadhara ne kathana kiyA hai / ja. dha. pu. 1 pR. 8 para kahA bhI hai "vavahAraNayaM paucca puNa godamasAmiNA cavIsahamaNiyogaddArANamAdIe maMgalaM kadaM / Na ca vavahAraNao cappalao; tatto sissANa pauttidaMsaNAdo / jo bahujIvANuggahakArI vavahAraNao so ceva samassidavvotti maraNeNAvahAriya godamathereNa maMgalaM tastha kayaM / " artha - gautama gaNadhara ne vyavahAranaya kA Azraya lekara kRti Adi caubIsa anuyoga dvAroM ke Adi meM 'mo jiNANaM ityAdirUpa se maMgala kiyA hai| yadi kahA jAya vyavahAranaya asatya hai, so bhI ThIka nahIM hai, kyoMki usameM ziSyoM kI pravRtti dekhI jAtI hai / ataH jo vyavahAranaya bahuta jIvoM kA anugraha karane vAlA hai usI kA Azraya karanA cAhiye, aisA mana meM nizcaya karake gautamasthavira ( gaNadhara ) ne caubIsa anuyogadvAroM ke Adi meM maMgala kiyA hai /
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1307 zrI amRtacandrAcArya ne bhI samayasAra gAthA 46 kI TIkA meM kahA hai "tamaMtareNa tu zarIrAjjIvasya paramArthato bhedadarzanAt basasthAvarANAM bhasmana iva niHzaMkamupamardanena hiMsA'bhAvAdbhavatyeva baMdhasyAbhAvaH / tathA raktodviSTovimUDho jIvo badhyamAno mocanIya iti tamantareNa tu rAgadveSa mohebhyo jIvasya paramArthato bheva darzanena mokSopAya parigrahaNAbhAvAt bhavatyeva moksssyaabhaavH|" yadi vyavahAranaya ko na kahA jAve arthAt yadi vyavahAranaya kA upadeza na diyA jAya aura paramArthanaya (nizcayanaya ) jo jIva ko zarIra se bhinna kahatA hai, yaha ekAMta kiyA jAya to niHzaMkapane se trasa-sthAvara jIvoM kA ghAta karanA siddha ho jAyagA / jaise bhasma ke mardana karane meM hiMsA kA abhAva hai, usI taraha basa-sthAvara jIvoM ke mArane meM bhI hiMsA siddha nahIM hogI, apitu hiMsA kA prabhAva ThaharegA taba jIvoM ke ghAta hone se bandha kA bhI abhAva tthhregaa| paramArtha (nizcaya ) naya se rAgadveSamoha se jIva ko bhinna dikhAyA hai, ataH rAgI-dveSI, mohIjIva karma se ba~dhatA hai, usako chur3AnA hai aisA mokSamArga kA upadeza vyartha ho jaaygaa| taba mokSa kA bhI prabhAva tthhregaa| nizcayanaya se na bandha hai aura na mokSa hai isase jinendra dvArA diyA gayA mokSamArga kA upadeza vyartha ho jAtA hai| paMcAstikAya meM bhI kahA hai"vyavahAranayena bhinnasAdhya sAdhanabhAvamavalambyAnAdibhedavAsitabuddhayaH sukhenaivAvataranti tIrtha prAthamikAH / " artha-anAdikAla se bhedavAsita buddhi hone ke kAraNa prAthamikajIva vyavahAranaya se bhinna sAdhya-sAdhanabhAvakA avalambana lekara sukha se ( sugamarUpa se ) tIrtha ( mokSamArga ) avataraNa karate haiM / -je. ga. 11-12-69/VI/ ra. lA jaina (1) nizcaya vyavahAra kA svarUpa-vivecana (2) dravyoM ke sAmAnya tathA vizeSa svabhAva zaMkA-AtmA kA nizcaya to AtmA meM hai, kintu AtmA kA vyavahAra para meM hai ? yA AtmA kA nizcaya-vyavahAra AtmA meM hai aura pudgala kA nizcaya-vyavahAra pudgala meM hai, jaise AtmA meM jJAna to nizcaya aura jAnanA usakA vyavahAra hai, tathA pudgala meM varNa so nizcaya aura pIta-panapanA so vyavahAra arthAt dravya so nizcaya aura pariNamana so vyavahAra, kyA aisA nizcayavyavahAra kA svarUpa hai ? samAdhAna-'nizcaya yA vyavahAra' dravya, guNa yA paryAya nahIM hai| ataH yaha prazna hI nahIM uThatA ki AtmA kA nizcaya to AtmA meM hai aura prAtmA kA vyavahAra para meM hai, athavA pudgala kA nizcaya-vyavahAra pudgala meM hai| nizcaya aura vyavahAra ye do naya haiN| isaliye sarva prathamanaya kA lakSaNa kahA jAtA hai uccAriyamatthapadaM NikkhevaM vA kayaM tu daNa / atthaM jayaMti taccatamidi tado te NayA bhaNiyA ||dh. pu. 1 pR. 10 artha-uccAraNa kiye gaye arthapada aura usameM kiye gaye nikSepa ko dekhakara arthAt samajhakara padArtha ko ThIka nirNaya taka pahuMcA detA hai, isaliye ve naya kahalAte haiN| mokSazAstra meM bhI "pramANanayaradhigamaH" dvArA yaha kahA gayA hai ki naya se vastu kA bodha hotA hai|
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1308 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : "teSAmarthAnAmastitvanAstitvanityAnityAdyanantAtmanAM jIvAdInAM ye vizeSAH paryAyAH, teSAM prakarSeNa rUpakaH prarUpakaH niruddhadoSAnuSaGgAdvAreNetyarthaH sa nayaH / " [ ja.dha. pu. 1 pR. 210 ] artha-astitva, nAstitva, nityatva, anityatva Adi anantadharmAtmaka jIvAdipadArthoM kA jo vizeSa arthAt paryAya hai unakA prakarSa se ( doSa ke sambandha se rahita hokara ) jo prarUpaNa karatA hai vaha naya hai| "pramANaprakAzitArthavizeSaprarUpako nayaH / " arthAta-jo pramANa ke dvArA prakAzita kiye gaye artha ke kisI eka dharma kA kathana karatA hai vaha naya hai| kisI ekadharma kI mukhyatA se jo vastu kA jJAna hotA hai vaha naya hai / loyANaM vavahAraM dhamma vivakkhAi jo pasAhedi / suya-NANassa viyappo so vi Nao liMga-sabhUdo // 263 // [ kA. a.] artha-~-jo vastu ke ekadharma kI vivakSA se lokavyavahAra ko sAdhatA hai vaha naya hai / naya zra tajJAna kA bheda hai tathA liMga se utpanna hotA hai / adhyAtma meM usa naya ke do bheda kahe haiM nizcaya aura vyvhaar| nizcayanaya bhI zuddhanizcayanaya aura azuddhanizcayanaya ke bheda se do prakAra kA hai| vyavahAranaya bhI sadbhuta aura asadbhUta ke bheda se do prakAra kA hai| AlApapaddhati meM zrI devasenAcArya ne isaprakAra kahA hai "tAvanmUlanayo dvau nizcayo vyavahArazca / tatra nishcynyo'bhedvissyo| vyavahAro bhedvissyH| tatra nizcayo dvividhaH zuddhanizcayo'zuddha nizcayazca / vyavahAro dvividhaH sadbhUtavyavahAro'sadbhUtavyavahArazca / tatraikavastuviSayaH sadbhUtavyavahAraH, bhinna vastuviSayo'sadbhUtavyavahAraH / " artha-mUlanaya do haiM nizcaya aura vyavahAra / nizcayanaya abheda aura vyavahAranaya bheda ko viSaya karanevAlA hai| nizcayanaya ke do bheda haiM zuddhanizcayanaya aura azuddha nizcayanaya / vyavahAranaya do prakAra kA hai sadbhUtavyavahAra aura asadbhUtavyavahAra / eka hI vastu ko bhedarUpa grahaNa kare to sadbhutavyavahAranaya hai tathA bhinna-bhinna vastuoM ko sambandharUpa grahaNa kare so asadbhUtavyavahAranaya hai / "asadbhUtavyavahAro vividhaH upacaritAnupacaritabhedAt / tatrasaMzleSarahitavastusaMbaMdhaviSaya upacaritAsadbhUtavyavahAro yathA devadattasya dhanamiti / saMzleSasahitavastusambandhaviSayo'nupacaritAsadbhUtavyavahAro yathA jIvasya zarIramiti / " artha-asadbhUtavyavahAranaya do prakAra kA hai upacarita anupacaritabhedase / ekakSetrAvagAhasambandharahita vastuoM ko sambandharUpa se grahaNa kare so upacarita-asadbhUta vyavahAranaya hai| jaise devadatta kA dhana ityAdi / ekakSetrAvagAha padArthoM ko sambandharUpa grahaNa kare so anupacarita-asadbhuta-vyavahAranaya hai| jaise jIva kA zarIra ityAdi / zaMkAkAra kA yaha likhanA AtmA meM jJAna to nizcaya tathA pudgala meM varNa so nizcaya / yaha ucita nahIM hai, kyoMki ye vAkya guNa-guNI meM bheda ke dyotaka haiM / 'bheda' vyavahAranaya kA viSaya hai jaisA ki uparyukta Agama meM kahA gayA hai athavA samayasAra meM bhI kahA gayA hai|
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] vavahAreNuvadissara NANissa carittadaMsaNaM gANaM / vi gANaM Na caritaM Na daMsaNaM jANago suddho // 7 // artha - jIva ke cAritra, darzana, jJAna vyavahAra se kahe haiM / jJAna bhI nahIM hai, cAritra nahIM, darzana nahIM / jJAyaka hai isaliye zuddha hai / jAnanA tathA pIta - padmapanA ye jJAnaguNa aura varNaguNa kI paryAya haiM / ye bhI isaprakAra 'jIva meM jJAna aura jAnanA tathA pudgala meM varNa aura pIta- padmapanA yaha saba nizcayanaya kA viSaya nahIM hai / [ 1309 jinabimba ke darzana, pUjana zrAdi karate samaya bhakta ke upayoga meM vaha jinabimba pudgala hai yA jinendra bhagavAna hai / usa jinabimba meM bhakta ko vItarAgatA kA darzana ho rahA hai yA zvetAdivarNa kA darzana ho rahA hai ? vyavahAranaya kA viSaya hai / vyavahAranaya kA viSaya hai, yadi nibimba meM vItarAgatA kA darzana na hotA to jinabimbadarzana samyagdarzanotpatti kA kAraNa nahIM ho sakatA thA, kintu aisA hai nahIM, kyoMki zrI pUjyapAda tathA zrI vIrasenAcArya ne jinabimbadarzana ko samyagdarzanotpatti kA kAraNa batalAyA hai / sa. si. meM a. 1 sUtra 7 kI TIkA meM samyagdarzana ke sAdhana kA kathana karate hue 'tirazcAM keSAJcit jAtismaraNaM, keSAJciddharmazravaNaM, keSAJcijjinabimbadarzanam / ' ina vAkyoM dvArA yaha kahA hai ki tiyaMcoM meM kinhIM ke jAtismaraNa, kinhIM ke dharmazravaNa aura kinhIM ke jinabimbadarzana se samyagdarzana utpanna hotA hai / zrI gautama gaNadhara ne bhI dvAdazAMga meM nimna sUtra kathana kiyA hai " tirikkhA micchAiTThI kadihi kAraNehi paDhamasammattaM uppAdeti ? // 21 // tIhi kAraNehi paDhamasammattamuppAdeti kei jAissarA, kei soUNa, kei jirNAbadaTThUNa // 23 // [ Sa. kha. pu. 6 pR. 427 ] artha - tiryaMca mithyAdRSTi jIva kitane kAraNoM se prathamasamyaktva ko utpanna karate haiM ? tiryaMca tInakAraNoM se prathamasamyaktva ko utpanna karate haiM, kitane hI jAtismaraNa se, kitane hI dharmopadeza sunakara aura kitane hI jinabimba ke darzana karake / isa dvAdazAMga ke sUtra para zrI vIrasenAcArya ne nimnaprakAra TIkA racI hai "kathaM bibasaNaM paDhamasammattappattIe kAraNaM ? jirNAbabadaMsaNeNa vidhattaNikAcidassa vi micchattAdikammakalAvasta khayadaMsaNAdo / " artha - jinabimbadarzana prathamasamyaktva kI utpatti kA kAraNa kisaprakAra hotA hai ? jinabimbadarzana se nitti aura nikAcitarUpa bhI mithyAtvAdi karmakalApakA kSaya dekhA jAtA hai, jisase jinabimbakA darzana prathamasamyaktva kI utpatti kA kAraNa hotA hai / 'vItarAgatA' jIva kA guNa hai aura vItarAgatA kA darzana pracetana jinabimba meM hotA hai /
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1310 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : zrI devasenAcArya ne AlApapaddhati meM dravya ke 21 svabhAva kahe haiM " svabhAvAH kathyante / astisvabhAvaH, nAstisvabhAvaH, nityasvabhAvaH, nityaanityasvabhAvaH, eka svabhAvaH, anekasvabhAvaH, bhedasvabhAvaH, abhedasvabhAvaH, bhavyasvabhAvaH, abhavyasvabhAvaH, paramasvabhAvaH dravyANAmekAdazasAmAnyasvabhAvAH, cetanasvabhAvaH acetanasvabhAvaH, mUrtasvabhAvaH, amUrta svabhAva:, ekapradezasvabhAva:, anekapradezasvabhAva:, vibhAvasvabhAvaH, zuddhasvabhAva:, azuddhasvabhAva:, upacaritasvabhAvaH, ete dravyANAM daza vizeSasvabhAvAH / jIvapudgalayorekaviMzatiH / " artha -- svabhAva kA kathana kiyA jAtA hai / astisvabhAva, nAstisvabhAva, nityasvabhAva, anityasvabhAva, ekasvabhAva, anekasvabhAva, bhedasvabhAva, abhedasvabhAva, bhavyasvabhAva, abhavyasvabhAva, paramasvabhAva, dravyoM ke ye gyAraha sAmAnyasvabhAva haiM / cetanasvabhAva, acetanasvabhAva, mUrtasvabhAva, amUrtasvabhAva, eka pradezasvabhAva, aneka pradezasvabhAva vibhAva svabhAva, zuddha svabhAva, azuddha svabhAva, upacarita svabhAva ye dravyoM ke daza vizeSasvabhAva haiM / jIva aura pudgala meM ye 21 svabhAva hote haiM / yahA~ para jIva meM bhI acetana va mUrtasvabhAva kahA gayA hai jaba ki acetanatva aura mUrtasva pudgala ke guNa haiM / padgala meM cetanasvabhAva aura amUrtasvabhAva kahA gayA hai| jabaki cetanatva aura amUrtatva jIva ke guNa haiM / zrI pravacanasAra gAthA 93 kI TIkA meM zrI amRtacandrAcArya ne bhI kahA hai "tatrAnekadravyAtmake kyapratipattinibandhano dravyaparyAyaH / sa dvividhaH, sAmAnyajAtIyo'samAnajAtIyazca / tatra samAnajAtIyo nAma yathA aneka pudgalAtmakodvayaNukastrayaNuka ityAdiH, asamAnajAtIyo nAma jIvapudgalAtmako devo manuSya ityAdiH / " artha - zranekadravya milakara jo eka paryAya hotI hai so dravyaparyAya hai / yaha dravyaparyAya do prakAra hai, eka samAnajAtIya, dUsarA zrasamAnajAtIya / samAna jAtIya jaise aneka pudgalarUpa dvayaNuka, trizraNuka Adi / zrasamAnajAtIya jaise jIva aura pudgala milakara deva, manuSya Adi paryAya / isase siddha hotA hai ki jIva aura pudgala kI milakara ekaparyAya hotI hai jo asamAnajAti dravyaparyAya hai / naya vivakSA se ArSa granthoM ke uparyukta vAkyoM kA kathana siddha ho jAtA hai / anekAntadRSTi meM yaha saba sughaTita ho jAtA hai aura ekAntadRSTi se ina saba ArSavAkyoM meM virodha dikhAI detA hai / - jai. ga. 15-11-65/9-10 / jJAnacanda kisI naya ko paramArthabhUta tathA kisI ko praparamArthabhUta kahanA ThIka nahIM zaMkA- tattvamImAMsA meM zrI paM0 phUlacandajI ne mahAsattA ko viSaya karane vAle parasaMgrahanaya ko paramArthabhUta kahA aura aparasaMgrahanaya ko aparamArthabhUta kahA hai / isakI samIkSA meM yaha kahA gayA hai 'parasaMgrahanaya ke udAharaNa meM mahAsattA ko svIkAra kara aparasaMgrahanaya ko aparamArthabhUta ThaharAnA sarvathA Agamaviruddha hai, kyoMki jisa mahAsattA meM avAntarasattA vidyamAna nahIM hai, vaha mahAsatA bhI kaisI / ' isa para zaMkA yaha hai ki avAntara sattA kaunasI hai ? samAdhAna - vizva meM jitane bhI padArtha haiM ve saba sapratipakSa haiN| isIliye zrI kundakundAcArya ne paMcAstikAya gAthA 8 meM 'savvapayatthA sappaDivakkhA' kahA hai| isa siddhAnta ke anusAra mahAsattA kI pratipakSa pravAntarasattA hai /
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1311 mahAsattA kI apekSA avAntara sattA asat hai aura avAntara sattA kI apekSA mahAsattA asat hai| isaprakAra sattA kI pratipakSa asattA bhI hai| patrakAra sattA zrI amRtacandrAcArya ne isa gAthA 8 kI TIkA meM kahA bhI hai "dvividhA hi sattA mahAsattAvAntarasattA ca / tatra sarvapadArthasArthavyApinI sAdRzyAstitvasUcikA mahAsattA proktava / anyA tu pratiniyatavastuvartinI svruupaastitvsuucikaa'vaantrsttaa| tatra mahAsattA'vAntarasattArUpeNa'sattA'vAntarasattA ca mahAsattArUpeNAsatta tyasattAsattAyAH / artha-sattA do prakAra kI hai--mahAsattA aura avAntara sttaa| unameM sarvapadArtha samUha meM vyApta hone vAlI, sAdRzyAstitva ko sUcita karanevAlI mahAsattA athavA sAmAnyasattA athavA sAdRzyasattA hai| dUsarI pratyeka padArtha meM athavA vasta meM nizcitarUpa se rahanevAlI, svarUpa astitva ko sUcita karanevAlI avAntarasattA athavA vizeSasattA hai| vahA~ mahAsattA avAntarasattArUpa se asattA haiM aura avAntarasattA mahAsattArUpa se asattA hai| isaliye sattA kA pratipakSa asattA hai / zrI jayasenAcArya ne bhI kahA hai--'zuddhasaMgrahanaya vivakSAyAmekA mahAsattA azuddhasaMgrahanaya vivakSAyAM vyavahAranayavivakSAyAM vA sarvapadArthasavizvarUpAdyavAntarasattA |....athvaikaa mahAsattA zuddhasaMgrahanayena, sarvapadArthAdyavAntarasattA vyavahAranayeneti nayadvayavyAkhyAnaM kartavyaM / " arya-zuddhasaMgrahanaya kI apekSA eka mahAsattA hai, azuddhasaMgrahanaya kI arthAt vyavahAranaya kI apekSA se sarvapadArthoM meM apane-apanerUpa se rahanevAlI arthAta nAnArUpa vAlI avAntara sattA hai| athavA mahAsattA zuddhasaMgrahanaya kA viSaya hai tathA sarvapadArthoM meM pRthak-pRthakarUpa se rahanevAlI avAntarasattA vyavahAranaya kA viSaya hai| aise donoM nayoM se vyAkhyAna karanA yogya hai| zuddhasaMgrahanaya ko parasaMgraha naya aura azuddhasaMgrahanaya ko aparasaMgrahanaya bhI kahate haiN| ye donoM naya yadi paraspara sApekSa haiM to samyak haiM yadi nirapekSa haiM to mithyA haiM / zrI samantabhadrAcArya ne zrI vimalajina kA stavana karate hue svayambhUstotra meM kahA bhI hai ya eva nitya-kSaNikAdayo nayA, mitho'napekSAH svapara-praNAzinaH / ta eva tattvaM vimalasya te muneH parasparekSAH svaparopakAriNaH // 60 // nitya, kSaNikAdi naya paraspara meM nirapekSa hone se svapara donoM kA nAza karanevAle haiM isaliye durnaya arthAta mithyA haiM / ve hI naya paraspara sApekSa hone se ( eka dUsare kI apekSA rakhane se ) apanA aura para kA bhalA karane vAle haiM, isaliye samyagnaya haiN| "nirapekSAH nayAH mithyAsApekSA vastute'rthakRt / " ( svA0 kA0 anu0 gA0 262 kI TIkA ) nirapekSanaya mithyA aura sApekSanaya vastusAdhaka haiN| tamhA micchAdiTTI savve vi NayA sapakkhapaDibaddhA / aNNoNNANissiyA uNa lahaMti sammatta sambhAvaM // 102 // ja.dha.pu.1pR. 249 /
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1312 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : kevala apane-apane pakSa se pratibaddha ye sabhI naya mithyA haiM, parantu yadi ye sabhI naya paraspara sApekSa hoM to samIcInapane ko prApta hote haiM ( taba samyak haiM ) / NiyayavayaNijjasaccA savvaNayA paraviyAlaNe mohaa| te uNa Na disamao vibhayaI sacce va alie vA // ja.dha.pu. 1 pR. 357 taNanA ye sabhI naya apane-apane viSaya ke kathana karane meM samIcIna haiM aura dUsare nayoM ke nirAkaraNa meM mUr3ha haiN| anekAntarUpa samaya ke jJAtA puruSa 'yaha naya saccA hai aura yaha jhUThA hai'; isaprakAra kA vibhAga nahIM karate haiN| ataH kisI naya ko paramArthabhUta aura kisI naya ko aparamArthabhUta kahanA ArSagrantha viruddha hai / -jaM. ga. 8-8-68/VI/ rozanalAla sabhI sApekSa naya samyak haiM / zaMkA--vyavahAranaya bhUtArtha hai yA abhUtArtha hai ? yadi bhUtArtha hai to kyoM ? yadi abhUtArtha hai to kyoM ? bhUtArtha aura abhUtArtha se kyA abhiprAya hai ? samAdhAna-zaMkA se aisA pratIta hotA hai ki zaMkAkAra kA abhiprAya adhyAtma vyavahAranaya se hai| ataH adhyAtmadRSTi se isa zaMkA kA samAdhAna hogA / sarva prathama nayake lakSaNa para vicAra kiyA jAtA hai| pramANa ke dvArA grahaNa kiye gaye padArtha ke ekadeza meM vastu ke nizcaya karane ko naya kahate haiN| anantaparyAyAtmaka vastu kI kisI ekaparyAya kA jJAna karate samaya nirdoSa yukti kI apekSA se jo doSarahita prayoga kiyA jAtA hai vaha naya hai| jo pramANa ke dvArA prakAzita kiye gaye artha ke vizeSa kA kathana karatA hai vaha naya hai| yaha naya, padArthoM kA jaisA svarUpa hai usarUpa se unake grahaNa karane meM nimitta hone se mokSa kA kAraNa hai / jisaprakAra pramANa se vastu kA bodha hotA hai usIprakAra naya vAkya se bhI vastu kA jJAna hotA hai, yaha dekhakara tattvArya sUtra meM 'pramANanayairadhigamaH' isaprakAra pratipAdana kiyA hai (ja.dha. pu. 1 pR. 209 ) pada ke uccAraNa karane para aura usameM kiye gaye nikSepa ko dekhakara ( samajhakara ) yahA~ para isa pada kA kyA artha hai isaprakAra ThIka rIti se artha taka pahu~cA dete haiM arthAta ThIka-ThIka artha kA jJAna karAte haiM, isaliye ve naya haiM / (dha. pu. 1 pR. 10) jitane vacanamArga haiM utane hI nayavAda haiM aura jitane nayavAda haiM utane hI parasamaya haiM / parasamayoM kA vacana sarvathA kahA jAne se mithyA hai aura jainoM kA vacana kathaMcit kahA jAne se samyak hai| (pravacanasAra pariziSTa ) 1. "pramANaparigRhItArthekadezevastvaSyavasAyo nyH|" ( pu. 1 pR. 83; pa. pa. pu. 1 pR. 1 pa 16) / 2 "anantaparyAyAtmakasya vastuno'gyatamaparyAyAdhigame kartavye jAtyayuktyapekSo nirapadyaprayogo nyH| (ja. pa. pu. 1 pR. 110) 3. "pramANapakAritArthavizeSaprarUpako nayaH / " ( ja. pa. pu. 1 pR. 210) / 4. "sa eSa yAthAtmyopalabdhinimittatvAdabhAvAnAM zreyopadenaH / " ( ja. pa. pu. 1 pR.11)
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1313 ye sabhI naya yadi paraspara nirapekSa hokara vastu kA nizcaya karAte haiM to mithyAdRSTi haiM, kyoMki eka dUsare kI apekSA ke binA ye naya jisaprakAra kI vastu kA nizcaya karAte haiM vastu vaisI nahIM hai' / dravyArthika aura paryAyAthikanaya kA, arthAt nizcayanaya aura vyavahAranaya kA jo judA-judA viSaya hai vaha dravya kA lakSaNa nahIM hai, isaliye alaga-alaga lanaya mithyAdRSTi haiN| sarvathA dravyAthika ( nizcaya ) naya yA sarvathA paryAyAthika ( vyavahAra ) naya ke mAnane para saMsAra, sukha, dukha, baMdha, mokSa kucha bhI nahIM bana sakatA hai / kevala apane-apane pakSa se pratibaddha ye sabhI naya mithyASTi haiN| parantu yadi ye sabhI naya sApekSa hoM to samIcIna haiN| ghaTAdi padArtha kevala anvayarUpa nahIM haiM. kyoMki unameM bheda bhI pAyA jAtA hai tathA kevala bhedarUpa bhI nahIM haiM kyoMki unameM anvaya bhI pAyA jAtA hai| dravyAthika ( nizcaya ) naya niyama se apane virodhInayoM ke viSaya sparza se rahita nahIM hai aura usIprakAra paryAyAthikanaya ( vyavahAranaya ) bhI niyama se apane virodhInaya ke viSayasparza se rahita nahIM hai| kintu vivakSA se ina donoM meM bheda pAyA jAtA hai| dravyAthika ( nizcaya ) aura paryAyAthika ( vyavahAra ) naya ekAnta se mithyAdRSTi hI haiM aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki jo naya parapakSa kA nirAkaraNa nahIM karate hae hI apane pakSa ke astitva kA nizcaya karane meM vyApAra karate haiM unameM kathaMcit samIcInatA pAI jAtI hai / ye sabhI naya apane-apane viSayake kathana karane meM samIcIna haiM aura dUsare nayoM ke nirAkaraNa karane meM mUr3ha haiN| anekAntarUpa samaya ke jJAtA puruSa 'yaha naya saccA hai aura yaha naya jhUThA hai', isaprakAra kA vibhAga nahIM karate haiM / sunayoM kI pravRtti sApekSa hotI hai isaliye unameM kucha bhI kaThinAI nahIM hai / jo naya pratipakSanaya ke nirAkaraNa meM pravRtti karatA hai vaha naya samIcIna nahIM hotA hai| naya kA lakSaNa tathA sApekSanaya samIcIna aura nirapekSanaya asamIcIna, isaprakAra naya kA sAmAnya kathana ho jAne ke pazcAt vyavahAranaya ke viSayoM para vicAra hotA hai| samayasAra AtmakhyAti meM vyavahAranaya ke tIna viSaya kahe gaye haiM, 1. dravya meM guNakRta bheda ( gAthA 7 ) 2. dravya meM paryAyakRta bheda ( gAthA 46 va 56 ), 3. parAzrita kathana ( gAthA 272 ko ttiikaa)| vyavahAranaya ke ina tIna viSayoM kI apekSA se prAtma ( jIva ) dravya kA vicAra karane para ye tInoM viSaya prAtmadravya meM pAye jAte haiN| 1. AtmA meM darzana, jJAna aura cAritra ye tIna guNa pAye jAte haiM / yadi dravya meM guNakRtabheda svIkAra na kiyA jAve to, prathama kSAyikasamyagdarzana ( cauthe se sAtaveM guNasthAna taka ), usake pazcAt kSAyikacAritra (bArahaveM guNasthAna meM ) aura usake pazcAt kSAyikajJAna ( terahaveM guNasthAna meM ) hotA hai, aisA tInoM guNoM ke kSAyika hone meM kAlakRta bheda sambhava nahIM ho sakatA / Aja taka kisI bhI jIvake, darzana, cAritra, jJAna ye tInoM guNa yugapat kSAyika nahIM hue aura na bhaviSya meM hoMge, kramazaH kSAyika hote haiM, hue the aura hoNge| darzana, jJAna aura cAritra kA lakSaNa tathA kArya bhI bhinna-bhinna hai| isase yaha siddha ho jAtA hai ki prAtma-dravya meM ye tIna pRthakapRthak guNa haiM / ataH vyavahAranaya kA viSaya 'guNakRta bheda' prAtmadravya meM kisI apekSA se pAyA jAtA hai| pravacanasAra gAthA 93 meM bhI kahA hai ki dravyaguNAtmaka haiN| abheda kI dRSTi meM guNakRta bheda dikhAI nahIM detA hai| 1. ja.dha. pu. 1 pR. 245 / 4. ja.dha.pu. 1 pR. 255 / 7. ja.dha. pu. 1 pR.10| 2. ja.dha.pu. 1 pR. 248 | 5. ja. pa. pu. 1 pR. 156 / 8. ja.dha pu. 3 pR. 262 / 3. ja. pa. pu. 1 pR. 246-40 / 6. ja.dha.pu. 1 pR. 157 /
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1314 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : 2. yadyapi svabhAva kI apekSA se sabhI prAtmAe~ samAna haiM tathApi kinhIM jIvoM ke vaha svabhAva vyakta ho gayA hai aura kinhIM jIvoM ke vaha svabhAva vyakta nahIM huA hai / sabhI jIvoM ke vaha svabhAva vyakta hai, yadi aisA mAna liyA jAve to dharmopadeza va dharmAcaraNa kI koI AvazyakatA na rahegI tathA sabhI kevalajJAnI va sUkhI hone cAhiye, kintu vartamAna meM hama saba na to kevalajJAnI haiM aura na sukhI haiN| pratisamaya apane hI antaraMga meM hone vAle sUkSmapariNamana hamako jJAta nahIM hote tathA nAnAprakAra kI prAkulatAoM ke kAraNa hama nirantara duHkhI rahate haiN| isase siddha ho jAtA hai ki vaha svabhAva hamameM abhivyakta nahIM huA hai svabhAva kI vyaktatA aura avyaktatA ye do avasthAe~ prAtmadravya kI haiN| ataH vyavahAranaya kA viSaya 'paryAyakRta bheda' Atmadravya meM kisI apekSA pAyA jAtA hai| pravacanasAra gAthA 10 vIM meM svayaM zrI kundakundAcArya ne kahA ki paryAya ke binA padArtha nahIM aura padArtha ke binA paryAya nahIM hai| padArtha dravya, guNa aura paryAya meM rahanevAlA aura astitva se banA hayA hai| isIprakAra zrI umAsvAmI zrAcArya ne bhI mo. zA. a. 5 sUtra 38 meM kahA hai ki 'dravya guNa paryAya vAlA hai| ata: ina Agama pramANoM se bhI dravya meM guNaapekSita va paryAyApekSita bheda siddha ho jAte haiN| 3. vyavahAranaya ke tIsare viSaya 'parAzrita' para vicAra karane se vaha bhI jIvAtmA meM pAyA jAtA hai| jJAnAvaraNAdi cAra ghAtiyAkarmoM kA nAza ho jAne para prAtmA meM kevalajJAna pragaTa hotA hai| vaha kevalajJAna samasta lokAloka ko aura tInoM kAnoM ke samasta padArthoM ko eka sAtha jAnatA hai kyoMki bAdhaka kAraNoM kA abhAva ho gayA hai| arthAt kevalajJAna ho jAne para sarvajJa ho jAtA hai| sampUrNa parapadArthoM ko jAnane vAlA sarvajJa hone se sarvajJatA bhI vyavahAranaya kA viSaya hai| zrI 108 kundakunda bhagavAna ne samayasAra gAthA 356 aura 361 meM kahA hai ki jJAyaka nizcanaya se para kA jJAyaka nahIM hai, kintu vyavahAranaya se paradravya ko jAnatA hai| niyamasAra gAthA 159 meM zrI 108 kundakunda bhagavAna ne kahA ki 'vyavahAranaya se kevalI bhagavAna saba jAnate aura dekhate haiM, nizcaya se kevalajJAnI AtmA ko jAnatA aura dekhatA hai|' isaprakAra vyavahAranaya ke tInoM viSaya prAtmA meM vidyamAna haiN| vyavahAranaya ke dvArA jIva dravya ke guNa aura paryAyoM kA jJAna ho jAne se jIva prAtmA kA hI jJAna ho jAtA hai kyoMki gaNa aura paryAyoM ke samUha kA nAma to dravya hai' athavA dravya apanI atIta, anAgata aura vartamAna paryAya kA pramANa hai| jisako jIva AtmA kA bodha ho gayA usako sva kA nizcaya ho gayA aura 'sva kA nizcaya' samyagdarzana hai| jIva ajIva Adi tattvoM kA tathA sva kA bodha karAne meM vyavahAranaya kAraNa hai, ataH vyavahAranaya jIva ke liye prayojanavAna hai| isI bAta ko zrI padyanandi AcArya ne padmanandi paJcaviMzatikA zloka 606 meM isa prakAra kahA hai vyavahAro bhUtArtho bhUtArtho dezitastu zuddha nayaH / zuddhanayamAzritA ye prApnuvanti yatayaH padaM paramam // saMskRta TIkA-vyavahAraH bhUtArthaH bhUtAnAM prANinAm arthaH bhUtArthaH vyavahAraH dezitaH kathitaH / zuddhanayaH satyArthaH kathitaH / ye yatayaH munayaH zuddhanayam AzritAH te munayaH paramaM padaM prApnuvanti / 1. "guNaparyayavada dravya" || 3 || mokSazAstra adhyAya / / 5 // 2. 'eca-davimmi je attha-pajjayA vayaNa-pajjayA cAvi / tIdANAgaya-bhUdA tAvadiyaM taM havaDa daravaM / / " (gommaTasAra ppIvakAMDa gAthA pR82)
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1315 arthAta-vyavahAranaya prANiyoM ke prayojana kA kathana karatA hai aura zuddhanaya satyArtha kA kathana karatA hai jo muni zuddhanaya kA prAzraya karate haiM ve muni parama pada ko prApta karate haiN|' yaha hI samayasAra gAthA 11 meM kahA gayA hai' / kyoMki gAthA 12 ke 'vyavahAradesidA puNa jedu aparameTThidAbhAve' ina zabdoM dvArA yaha kahA gayA hai ki 'jo anutkRSTa avasthA meM Thahare hue haiM ve vyavahAra dvArA upadeza karane yogya haiM / ' jayadhavala pustaka 1 pR.8 para bhI kahA hai "gautamasvAmI ne vyavahAranaya kA Azraya lekara caubIsa anuyoga dvAroM ke Adi meM 'NamojiNANaM' ityAdi rUpa se maMgala kiyA hai| yadi kahA jAya ki vyavahAranaya asatya hai so bhI ThIka nahIM hai / jo vyavahAranaya bahuta jIvoM kA anugraha karane vAlA hai, usI kA Azraya karanA cAhiye, aisA mana meM nizcaya karake gautama sthavira ne caubIsa anuyoga dvAroM ke prAdi meM maMgala kiyA hai|' vyavahAranaya kA Azraya karanA cAhiye aisA mana meM nizcaya karake zrI kundakunda AcArya ne samayasAra Adi pratyeka grantha ke prArambha meM tathA zrI amRtacandra AcArya ne TIkA ke tathA puruSArtha siddhaya pAya Adi granthoM ke prArambha meM 'maMgala' kiyA hai / jina prAcAryoM ne svayaM vyavahAranaya kA prAzraya lekara maMgala kiyA hai, ve prAcArya vyavahAranaya asatya hai, aisA kaise kaha sakate haiM ? yadi kahA jAya ki zrI amRtacandra AcArya ne puruSArthasiddhaya pAya ke zloka 5 meM vyavahAranaya ko jhUThA kahA hai, so aisA kahanA bhI ucita nahIM hai| zloka 5 ke zabda isaprakAra haiM-'nizcayamiha bhUtArtha vyavahAraM varNayantya-bhUtArtham / ' arthAt-isa saMsAra meM nizcayanaya ko bhUtArtha aura vyavahAranaya ko abhUtArtha kahate haiN|' bhUta zabda ke aneka artha haiM, jaise- ve mUladravya jinakI sahAyatA se sArI sRSTi kI racanA huI hai, dravya, mahAbhUta, sRSTi kA koI jar3a yA cetana, acara yA cara padArtha yA prANI, jIva, satya, bItA huaA samaya, ekaprakAra pizAca yA deva, mRtazarIra, zava, mRtaprANI kI prAtmA, preta, jina, zaitAna / ( nAgarI pracAriNI sabhA kAzI se prakAzita koSa ) / yadi yahA~ para 'bhUtArtha kA artha 'satyArtha' kiyA jAya aura abhUtArtha kA artha asatyArtha kiyA jAya to yaha artha hotA hai ki nizcayanaya satyArtha ( saccI ) aura vyavahAranaya asatyArtha ( jhUThI ) kahI jAtI hai kintu zrI amRtacandrAcArya kA lakSya 'vyavahAranaya ko jhUTha' kahane kA nahIM rahA hai kyoMki zloka 6 meM ve kahate haiM-'abudhasya bodhanAthaM munIzvarA dezyantyabhUtArtham / arthAt-'prAcArya prajJAnI jIvoM ko samajhAne ke liye abhUtArtha ko kahate haiN| aura jhUTha ke dvArA ajJAnI nahIM samajhAyA jA sakatA hai| ataH yahA~ para 'bhUta' kA artha 'dravya' honA cAhiye, kyoMki samayasAra gAthA 56 ko TIkA meM svayaM zrI amRtacandrAcArya ne nizcayanaya ko dravyAzrita kahA hai aura vyavahAranaya ko paryAyAzrita kahA hai / 'abhUta' kA artha 'adravya' arthAt paryAya ho jAtA hai / pu. si. zlo. 8 meM zrI amRtacandAcArya ne kahA hai ki-'vyavahAra aura nizcaya ko tattva ( yathArtha ) rUpa se jAnakara jo madhyastha ho jAtA hai vahI ziSya upadeza ke samasta phala ko prApta karatA hai| yadi nizcayanaya saccA aura vyavahAra naya jhUThA hotA to zrI amRtacandrAcArya zlo. 8 meM yaha kahate ki jo nizcayanaya ko saccA aura vyavahAranaya ko jhUThA jAnakara, vyavahAranaya ko chor3a detA hai aura nizcayanaya ko grahaNa karatA hai vahI ziSya upadeza ke samasta phala ko prApta karatA hai, kintu zloka 8 meM aisA nahIM kahA gayA hai isase spaSTa hai ki nizcayanaya saccA aura vyavahAranaya jhUThA; aisA abhiprAya AcArya mahArAja kA nahIM thA, kintu unakA abhiprAya nizcaya bhUtArtha ( dravyAthika ) aura vyavahAranaya abhUtArtha ( paryAyAthika ) hai, aisA rahA hai / samayasAra meM bhI yaha hI kahA gayA hai 1. vavahArobhUyattho bhUtayatyodesido du suddhnno| bhUpatthamassido khalu sammAiTThI havaI jiivo|| (samayasAra gAthA 11)
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1316 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : jIve kammaM baddhapuDhe cedi vavahAraNaya bhaNidaM / suddhaNayassa du jIve abaddha puTTha' havaI kammaM // 141 // kammaM baddhamabaddha jIve evaM tu jANa NayapakkhaM / pakkhAtikkato puNa bhaNNadi jo so samayasAro // 142 // doNhavi NayANa bhaNiyaM jANai Navari tu samayapaDibaddho / Na du Naya pakkhaM giNhadi kicivi Nayapakkha parihINo // 143 / / sammadasaNaNANaM eso lahaditti Navari vavadesa / savvaNayapakkharahido bhaNido jo so samayasAro // 144 / / artha-jIva meM karma ba~dhA huA hai aura sparzita hai, aisA vyavahAranaya kA kathana hai aura jIva meM karma abaddha aura asparzita hai, aisA zuddhanaya kA kathana hai / / 141 // jIva meM karmabaddha hai athavA abaddha hai isaprakAra to nayapakSa jAno; kintu jo pakSAtikrAnta hai vaha samayasAra kahalAtA hai // 142 // nayapakSa se rahita jIva samaya se pratibaddha hotA huA donoM nayoM ke kathana ko mAtra jAnatA hI hai, parantu nayapakSa ko kiMcit mAtra bhI grahaNa nahIM karatA // 143 // jo sarva nayapakSoM se rahita kahA gayA hai vaha samayasAra hai / yaha samayasAra hI samyagdarzana samyagjJAna isa saMjJA ko prApta hotA hai // 144 // gAthA 141 se yaha spaSTa hai ki vyavahAranaya paryAya kA kathana karatA hai, kyoMki paryAya kI apekSA yaha jIva saMsArI hai aura karmoM se ba~dhA huA hai, kintu nizcayanaya dravya arthAt sAmAnya kA kathana karatA hai, kyoMki sAmAnya kI apekSA jIva abaddha ba~dhA huA nahIM hai| gAthA 142 se 144 taka yaha kahA gayA hai ki samayasAra donoM nayoM se atikrAnta hai / arthAt dravyAthika ( nizcaya ) naya aura paryAyAthika ( vyavahAra ) naya kA jo judA-judA viSaya hai vaha dravya kA lakSaNa ( svarUpa ) nahIM hai ( ja. dha. pu. 1 pR. 248 ) / vyavahAranaya ko, sarvathA jhaTha mAnane para mo. zA. a. satra 6 'pramANanayaradhigamaH' se virodha AtA hai, kyoMki jhUTha ke dvArA vastu kA bodha nahIM ho sktaa| deva ke svarUpa ko nahIM jAnanevAle ko yadi deva kA jhUThA svarUpa isaprakAra kahA jAve ki jisake saptadhAtumaya zarIra hai aura usazarIra meM nAnAprakAra ke ghAva ( jakhma ) haiM jinameM se durgaMdha AtI hai, eka paira, do sIMga, duma hai, nAka nahIM hotI vaha deva hai, to vaha svarUpa samajha jAvegA? yadi vyavahAranaya bhI isaprakAra jhUTha kathana karane vAlA hotA to usake dvArA ajJAnI samajhAe nahIM jA sakate the, kintu vyavahAranaya ke dvArA ajJAnI samajhAe jAte haiN|' ataH vyavahAranaya jhUThA nahIM hai| vyavahAranaya ko asatya kahanA ThIka nahIM hai / vyavahAranaya bahuta jIvoM kA upakAra karane vAlA hai, ataH usakA Azraya karanA cAhiye / itanA hI nahIM, zrI padmanandiAcArya ne to vyavahAra ko pUjya kahA hai| mukhyopacAra vivRti, vyavahAropAyato yataH santaH / jJAtvAzrayanti zuddhatattvamiti vyavahRtiH pUjyA // 608 // artha-kyoMki sajjana manuSya vyavahAranaya ke Azraya se mukhya aura upacAra kathana ko jAnakara zuddhatattva kA Azraya lete haiM ataeva vyavahAra pUjya hai| zrI amRtacandrAcArya ne bhI puruSArthasiddhaya pAya meM kahA hai ki yaha 1. 'abudhastha bodhanArthaM munIzvarA dezayantya bhUtArtham / ( puruSArthasiddhya pAtha gAthA ) 1. taha vacahAreNa viNA paramatthuvaesaNamasakka // 8 // ( samayasAra gAthA - 3. jayadhavala pu01 pR. 7 /
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1317 nizcaya-vyavahArarUpa samyagdarzana, cAritra, jJAnalakSaNavAlA mokSamArga prAtmA ko paramapada prApta karAtA hai| arthAta vyavahAra samyagdarzana-jJAna-cAritra bhI mokSa ke liye kAraNa haiM / samayasAra gAthA 46 kI TIkA meM zrI amRtacandrAcArya ne kahA hai "nizcayanaya se zarIra aura jIva ko bhinna-bhinna batAyA jAne para trasa-sthAvara jIvoM ko ni:zaMkatayA masaladene kUcaladene (ghAta karane ) meM hiMsA kA abhAva ThaharegA, jaise bhasma ko masaladene se hiMsA kA abhAva ThaharatA hai, aura hiMsA ke abhAva meM baMdha kA prabhAva ho jaaygaa| dUsare nizcayanaya ke dvArA jIva ko rAga-dveSa, moha se bhinna batAyA jAne para rAgI-dvaSI-mohI jIva karmase ba~dhatA hai, use chaDAtA hai| isaprakAra mokSa ke upAya ke grahaNa kA prabhAva ho jAyagA aura isase mokSa kA hI prabhAva ho jaaygaa| isaprakAra yadi vyavahAranaya na mAnA jAve to baMdha-mokSa kA hI prabhAva ThaharatA hai|" ina AgamapramANoM se yaha siddha ho jAtA hai ki vyavahAranaya jhUThA nahIM hai, vaha bhI apane viSaya ke dvArA vastu kA yathArthajJAna karAtA hai| yadi koI bhI naya apane viSaya ke dvArA vastu kA yathArtha jJAna nahIM karAtA to vaha naya nahIM hai, kintu nayAbhAsa hai| yadi koI naya para nirapekSa hai to vaha mithyA hai| kahA bhI hai-ye sabhI naya yadi paraspara nirapekSa hokara vastu kA nizcaya karAte haiM to mithyAdRSTi haiM, kyoMki eka dUsare kI apekSA ke binA ye naya jisaprakAra vastu kA nizcaya karAte haiM, vastu vaisI nahIM hai| isIliye paMcAstikAya ke anta meM zrI amRtacandrAcArya ne kevala nizcayAvalambI jIva aura kevala vyavahArAvalambI jIva donoM ko mithyAdRSTi kahA hai, kintu nizcayAvalambI ko durgati kA pAtra aura vyavahArAvalambI ko sugati kA pAtra kahA hai| sabhI naya samyak haiM yadi ve sApekSa haiM aura sabhI naya mithyA haiM yadi ve nirapekSa haiN| 'amuka naya satya hai dUsarA naya mithyA hai', aisA kahanA AgamAnukUla nahIM hai| nayoM kI pradhAnatA se vacana bolA jAya vaha vyavahAra satya hai, yaha satya kA sAtavA~ bheda hai / naya kA lakSaNa isaprakAra hai-pramANa ke dvArA grahaNa kI gaI vastu ke eka aMza ke grahaNa karanevAle jJAna ko naya kahate haiN| athavA zra tajJAna ke vikalpoM ko naya kahate haiM / athavA jJAtA ke abhiprAya ko naya kahate haiM / athavA jo nAnA-svabhAvoM se haTAkarake kisI eka svabhAva meM vastu ko prApta karAtA hai, usako naya kahate haiN| dravyoM ke daza vizeSa svabhAva haiM--cetanasvabhAva, acetanasvabhAva, mUrtasvabhAva, amUrtasvabhAva, ekapradezasvabhAva anekapradezasvabhAva, vibhAvasvabhAva, zuddhasvabhAva, azuddhasvabhAva, upacaritasvabhAva / ( AlApapaddhati ) / inameM se 'upacarita svabhAva' asadbhUtavyavahAranaya kI apekSA se hai / upacAra pRthaknaya nahIM hai, isaliye usako pRthaka svatantranaya nahIM kahA hai| mukhya ke abhAva (gauraNa ) hone para aura prayojana va nimitta hone para upacAra kI pravRtti hotI hai| vaha bhI avinAbhAvasambandha, saMyogasambandha, pariNAma-pariNAmIsambandha, zraddhA-zraddhayasambandha, jJAna-jJeya 1. jayadhayala pu. 1 pR. 245 / 2. 'pramANena vastusagRhItArthekAMno nayaH, atavikalpo vA, jJAturabhiprAyo yA nayaH, nAnAsvabhAvagyo ghyAvayaM ekasmisvabhAve vastu nayati prApayatIti thA nyH|' (AlApapaddhati ) 3. 'asdbhuutthyvhaarennopcaartsvbhaavH|' ( AlApapaddhati ) *
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1318 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : sambandha cAritra - caryA sambandha, ityAdi tathA satyArtharUpa, asatyArtharUpa, satyAsatyArtharUpa hotA hai / isaprakAra upacarita prasadbhUtavyavahAranaya kA viSaya samajhanA cAhiye / ' pariNAma- pariNAmIsambandha kI dRSTi meM 'miTTI kA ghar3A' aura saMyogasambandha kI dRSTi meM 'ghI kA ghar3A' donoM hI naya ke vacana haiM / ataH 'miTTI kA ghar3A' aura 'ghI kA ghar3A' donoM vyavahAra satya haiM / upacarita yA anupacarita ke ekAnta pakSa meM isaprakAra doSa AtA hai- " upacaritaekAMtapakSa meM bhI niyamita pakSa hone se AtmA ke AtmajJatA sambhava nahIM aura anupacArita ekAMtapakSa meM bhI zrAtmA ke parajJatA ( sarvajJatA ) zrAdi kA virodha ho jAyagA / " eka kamare meM miTTI ke cAra ghar3e rakhe hue the usameM se eka meM taila, dUsare meM ghI, tIsare meM pAnI aura cauthe meM cAvala the | yadi Apa kisI se yaha kaheM ki 'miTTI kA ghar3A' le Ao, to vaha nahIM samajha sakegA ki ina cAroM ghar3oM meM se kaunasA ghar3A lejAyA jAve parantu 'ghI kA ghar3A' kahane para vaha turanta ghI se bhare hue ghar3e ko le zrAyegA / 'ghI kA ghar3A' kahanA satyArtha hai; tabhI to vaha 'ghI kA ghar3A' kahane para ghar3A le AyA / / jaise 'bandhyA ke lar3ake ko lAo' aisA vacana kahane para vaha kisI lar3ake ko nahIM lA sakatA kyoMki 'bandhyA kA lar3akA' kahanA asatyArtha hai / isaprakAra yadi ghI kA kA ghar3A' asatyArtha hotA to vaha ghar3A nahIM lA sakatA thA / pratyekavastu meM anekadharma hote haiM, kyoMki vastu anekAMtAtmaka hai / pratyeka naya se vastu ke kisI na kisI dharma kI mukhyatA se vastu kA jJAna hotA hai / kahA bhI hai-dravyoM kA jisaprakAra svarUpa hai, loka meM bhI vaha dravyoM kA svarUpa usIprakAra se sthita hai tathA jJAna se usIprakAra jAnA jAtA hai tathA naya se bhI niyama karake usIprakAra jAnA jAtA hai ( AlApapaddhati gAthA 11 ) / nizcayanaya se dravya nitya hai aura vyavahAranaya se dravya anitya hai / kyA ina donoM nayoM ke vyAkhyAnoM ko satyArthaM na jAneM ? vastu nitya bhI hai aura anitya bhI hai; kyA yaha bhramarUpa hai / vastu nitya bhI hai aura anitya bhI hai yaha nizcaya aura vyavahAranaya kA yathArtha grahaNa hai / jIva ke guNa cetanA tathA upayoga hai aura jIva kI paryAyeM deva, manuSya, nAraka, tiryaMcarUpa aneka haiM ( paMcAstikAya gAthA 16 ) / ' paryAya rahita dravya aura dravyarahita paryAyeM nahIM hotI / dravya aura paryAya ina donoM kA ananyabhAva hai ( paMcAstikAya gAthA 12 ) / dravyabinA guNa nahIM hote aura guNoM binA dravya nahIM hotA, isaliye dravya aura guNoM kA avyatirikta bhAva ( prabhinnapanA ) hai ( paMcAstikAya gAthA 13 ) | zrI kundakundAcArya ne dravya aura paryAya ina donoM meM paraspara ananyabhAva batalAyA aura manuSya, deva, tiryaMca, nArakayAdi jIva kI paryAyeM batalAI, ataH manuSya jIva hai, tiryaMca jIva hai, kyA yaha satyArtha nahIM hai ? kyA manuSya, tithaMca prajIva haiM ? 'manuSya, 1. 'upacAra: pRthag nayo nAstIti na pRthag kRtaH / mukhyAbhAve sati prayojane nimitte dhopacAra: pravartate / sopi sambandho'vinAbhAvaH saMzleSaH sambandhaH, pariNAmapariNAmisambandhaH, zraddhA zraddheyasambandhaH jJAnazeyasambandhaH, cAritacaryA sambandhazvetyAdi satyArthaH asatyArtha satyAsatyArthazcetyupacari tAsadbhUtavyavahAra nayasyArthaH / 2. 'upaparita kAnta pakSe'pi nAmatratA sambhavati nimittapakSatvAt / tathA'tmano'nupacastipakSe'pi parajJatAdInAM virodha: syAt / ( AlApapaddhati )
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 1319 vyaktitva aura kRtitva ] tiryatra jIva haiM' yadi aisA na mAnA jAvegA to manuSya, tiryaMca zrAdi ke mardana se hiMsA kA prabhAva ho jAyagA aura hiMsA ke abhAva meM baMdha kA prabhAva hojAyagA / baMdha ke prabhAva meM mokSa kA bhI prabhAva ho jAyagA ( samayasAra gAthA 46 ter ) / yadi manuSya, tiryaMcAdi paryAyeM jIva kI na mAnI jAve to jIvadravya ke prabhAva kA prasaMga A jAyagA kyoMki jitanI trikAlasambandhI arthaparyAya yA vyaMjanaparyAya haiM utanA hI dravya hai / ( go. sA. jI. gA. 582 ) pratyeka dravya bhedAbhedAtmaka hai / mAtra abhedAtmaka nahIM hai / 'sarvathA prabhedapakSa mAnane para saba dravyoM ke ekatva kA prasaMga zrAvegA aura ekatva ke hone se arthakriyAkArI pane kA prabhAva ho jAyagA tathA usake abhAva meM dravya kA bhI abhAva ho jAyagA ( AlApapaddhati ) ' ataH jIva dekhane-jAnanevAlA hai arthAt upayogamayI hai yaha bhI satyArtha hai; kyoMki 'upayoga' jIva kA lakSaraNAtmaka guNa hai / vyavahAranaya kA viSaya dravya ke bhedasvabhAva, anekasvabhAva, upacArasvabhAva ityAdika haiM / yadi vyavahAranaya ko asatyArtha mAnA jAve to usake viSayabhUta dravya ke bheda svabhAva, anekasvabhAva, upacaritasvabhAva Adi ko bhI asatyArtha mAnanA par3egA / vastusvabhAva asatyArtha nahIM hotA / ataH vyavahAranaya bhI satyArtha nahIM hai / yadyapi 'ghI kA ghar3A' va 'miTTI kA ghar3A' donoM vyavahAranaya ke viSaya haiM tathApi apanI vivakSA se donoM satya haiM / vyavahAranaya bhI bhUtArtha hai zaMkA-samayasAra 11 meM jo vyavahAra ko abhUtArthaM kahA hai aura gAthA 12 meM vyavahAra ko bhUtArthaM kahA hai so gAthA 11 kA vyavahAra mithyAdRSTi kA aura gAthA 12 kA vyavahAra samyagdRSTi kA hai / zrI amRtacandra aura jayasena donoM AcAryoM kI TIkA se aisA samajha meM AtA hai; kyA yaha ThIka hai ? - jaM. ga. 1, 15-8-63 / IX / pra emacanda samAdhAna -- zaMkAkAra ne jo niSkarSa nikAlA hai, vaha ThIka hai / samayasAra gAthA 11 kI TIkA meM zrI amRtacandrAcArya ne isaprakAra likhA hai - ' prabalakarmasaMjvalanatirohitasahajai kajJAyakabhAvasyAtmano'nubhavitAraH puruSA AtmakarmaNo vivekamakurvato vyavahAravimohitahRdayA : pradyotamAnabhAvavaizvarUpyaM tamanubhavati / ' artha - 'prabalakarmoM ke milane se jisakA eka jJAyakasvabhAva tirobhUta hogayA hai, aisI AtmA kA anubhava karanevAle puruSa AtmA aura karma kA viveka na karanevAle vyavahAra meM vimohita hRdayavAle to usa AtmA ko jisameM bhAvoM kI vizvarUpatA pragaTa hai aisA anubhava karate haiM / ' 'prAtmA aura karma kA viveka na karane vAle, vyavahAra meM vimohita hRdayavAle to prAtmA ko jisameM bhAvoM kI vizvarUpatA ( anekarUpatA ) pragaTa hai aisA mAnate haiN|' TIkA ke ina zabdoM se pragaTa hai ki yahA~ para mithyAvyavahAranaya arthAt nizcayanaya nirapekSa mAtra vyavahAranaya ko mAnanevAle kA kathana hai aura isIliye aise vyavahAranaya ko abhutArtha kahA hai / zrI jayasenAcArya ne bhI TIkA meM isaprakAra likhA hai - svasaMvedanarUpabheda bhAvanAzUnyajano mithyAtvarAgAdivibhAvapariNAmasahitamAtmAnamanubhavati / ' yahA~ para bhI 'svasaMvedanarUpa bhedabhAvanAzUnyajana:' ina zabdoM se spaSTa hai ki yahA~ para bhI mithyAdRSTipuruSa kI vyavahAranaya ko athavA nizcayanaya nirapekSa vyavahAranaya ko prabhUtArtha kahA hai /
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1320 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : samayasAra gAthA 12 kI TIkA meM zrI amRtacandrAcArya ne yaha kahA hai-'ye tu prathamadvitIyapAdhanekapAkaparamparApacyamAnakAta svarasthAnIyamaparamaMbhAvamanubhavaMti teSAM paryaMtapAkottIrNajAtyakArIsvarasthAnIyaparamabhAvAnubhavanazUnyatvAdazuddhadravyAdezitayopazitaprativiziSTakabhAvAnekabhAvo vyavahAranayo vicitravarNamAlikAsthAnIyatvAtparijJAyamAnastadAtve prayojanavAn / ' artha-'jo puruSa prathama, dvitIyAdi aneka pAkoM kI paramparA se pacyamAna azuddhasvarNa ke samAna jo anuskRSTamadhyamabhAva kA anubhava karate haiM unheM antimatAva se utare hae zuddhasvarNa ke samAna utkRSTabhAva kA anubhava nahIM hotA, isaliye azuddhadravya ko kahane vAlA hone se jisane bhinna-bhinna eka-eka bhAvasvarUpa anekabhAva dikhAye haiM aisA vyavahAranaya vicitra aneka varNamAlA ke samAna hone se, jAnane meM prAtA hayA usa kAla kA prayojanavAna hai|' yahA~ para yaha batalAyA gayA hai ki jo saMsArAvasthA ( azuddha-avasthA ) meM sthita hai vaha siddha-avasthA (zuddhaavasthA) kA anubhava ( svAda ) nahIM kara sakatA, kintu jo nizcayAbhAsI saMsAra avasthA meM bhI apane Apako zuddha mAna letA hai usake liye jIva kI nAnAparyAyoM ko batalAnevAlA vyavahAranaya prayojanavAna hai / ataH yahA~ para samayasAra gAthA 12 meM nizcayasApekSa vyavahAranaya arthAt samyagvyavahAranaya kA kathana hai / zrI jayasenAcArya ne samayasAra gAthA 12 kI TIkA meM isaprakAra kahA hai-'aparame azuddha asaMyatasamyaradRSTayapekSayA zrAvakApekSayA vA sarAgasamyagdRSTilakSale zubhopayoge pramattApramattasaMyatApekSayA ca bhedaratnatrayalakSaNe vA ThidA sthitaaH|' artha-'aparame arthAt azuddha arthAt asaMyatasamyagdRSTi zrAvaka-sarAgasamyagdRSTi lakSaNavAle zubhopayogI pramatta, apramattaguNasthAnavAle athavA bhedaratnatraya vAle / ' isase bhI spaSTa hai ki yahA~ para samyagvyavahAranaya kA kathana hai| aura usako prayojanavAna kahA hai| zrI padmanandipaJcaviMzatikA meM kahA hai vyavahArobhUtArtho bhUtArthodezitastu zuddhanayaH / zuddhanayamAzritA ye prApnuvanti yatayaH padaM paramam // 606 // -jaM. ga. 5-3-64/IX/ sa. ku. seThI vyavahAranaya yA usakA viSaya jhUTha nahIM hai zaMkA-zAstroM meM vyavahAranaya ko abhUtArtha kahA gayA hai isakA abhiprAya kyA hai ? kyA vyavahAranaya kA viSaya abhUtArtha hai isalie isako abhUtArtha kahA gayA hai ? abhUtArtha kA artha kyA jhUTha hai ? gadhe ke sIMga ke samAna kyA vyavahAranaya kA viSaya hai ? samAdhAna vyavahAranaya kA viSaya paryAya hai jo kAlika mata arthAta bhUta nahIM hai isaliye vyavahAranaya ko abhUtArtha kahA gayA hai / "vavahAro ya viyappo bhedo taha pajjao tti eyttttho|" ( go0 jI0 572 ) "vyavahAreNa vikalpena bhedena paryAyena / " ( sa. sA. gAthA 12 TIkA )
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1321 vyavahAra, vikalpa, bheda tathA paryAya ina zabdoM kA eka hI artha hai| NicchayavavahAraNayA mUlamabheyANayANa savvANaM / NicchayasAhaNaheo davapajjatthiyA muNha // 4 // ( AlApapaddhati ) TippaNI-nizcayanayA dravyasthitAH vyavahAranayAH paryAyasthitAH / "vyavahAranayAH kila paryAyAdhitatvAt.......... nizcayanayaH tu drvyaashrittvaat|" ( sa. sA. gA0 56 TIkA ) vyavahAranaya kA viSaya paryAya hai aura nizcayanaya kA viSaya dravya hai| jisa naya kA viSaya paryAya hai vaha vyavahAranaya hai, kyoMki paryAya va vyavahAra ekArthavAcI haiN| paryAya sarvadA sata nahIM hai, kintu kAdAcitka sat hai ataH paryAya abhUtArtha hai| parantu khara-viSANavat sarvathA avastu nahIM hai| ataH vyavahAranaya yA usakA viSaya jhUTha nahIM hai / vyavahAranaya kA viSaya paryAya kAdAcitka hone se dravya kA svabhAvabhUta bhAva nahIM ho sakatA hai, ataH vyavahAranaya ko abhUtArtha kahA gayA hai| yadi vyavahAranaya ke yA usake viSaya ko jhUTha mAnA jAya to nimna ArSa granthoM se virodha A jaaygaa| gautamasvAmI ne vyavahAranaya kA Azraya lekara kRti Adi caubIsa anuyogadvAroM ke Adi meM Namo jiNANaM' ityAdirUpa se maMgala kiyA hai| yadi kahA jAya vyavahAranaya asatya ( jhUTha ) hai, so bhI ThIka nahIM hai, kyoMki usase vyavahAra kA anusaraNa karanevAle ziSyoM kI pravRtti dekhI jAtI hai / ataH jo vyavahAranaya bahuta jIvoM kA anugraha karanevAlA hai usI kA Azraya karanA cAhiye aisA mana meM nizcaya karake gautamasthavira ne caubIsaanuyogadvAroM ke Adi meM maMgala kiyA hai / ( ja. pa. pu. 1 pR. 8 ) "tamaMtareNa tu zarIrAjjIvasya paramArthato bhedadarzanAt basasthAvarANAM bhasmana iva niHzaMkamupamardanena hiMsA'bhAvAdbhavatyeva baMdhasyAbhAvaH / tathA raktodviSTovimUDho jIvo baddhayamAno mocanIya iti tamaMtareNa tu rAgadvaSamohebhyo jIvasya paramArthato bhedadarzanena mokSopAyaparigrahaNAbhAvAt bhavatyeva moksssyaabhaavH|" (sa. sA. gAthA 46 TIkA ) yahA~ para zrI amRtacandrAcArya ne batalAyA hai ki vyavahAranaya ke binA hiMsA kA abhAva ho jAyagA aura hiMsA kA abhAva hone se baMdha kA bhI prabhAva ho jAyagA, kyoMki nizcayanaya jIva ko zarIra se bhinna kahatA hai aura usakA ekAMta karane se trasa-sthAvara jIvoM kA ghAta niHzaMkapane se karanA siddha ho jaaygaa| jaise bhasma ke mardana karane meM hiMsA kA abhAva hai usItaraha se nizcayanaya se trasa-sthAvarajIvoM ke mArane meM bhI hiMsA nahIM siddha hogI aura hiMsA ke abhAva meM baMdha kA bhI abhAva tthhregaa| vyavahAranaya ke binA rAgI-dveSI-mohIjIva karma se baMdhatA hai aura usako chur3AtA hai arthAt mokSa ke upAya kA upadeza vyartha ho jAyagA aura isase mokSa kA bhI abhAva ho jAyagA, kyoMki nizcayanaya rAga-dveSa-moha se jIva ko bhinna dikhAtA hai ataH nizcayanaya se na mokSa hai aura na mokSamArga hai| vyavahAranaya se hI baMdha, mokSa aura mokSamArga hai| ___ yadi vyavahAranaya yA usake viSaya ko asat mAnA jAyagA to uparyukta donoM dUSaNa A jAyeMge arthAt mokSa aura mokSamArga kA abhAva ho jAyagA / vyavahAranaya se mokSa aura mokSamArga donoM siddha hote haiM ataH vyavahAranaya
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1322 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : prayojanavAna hai / zrI amRtacandrAcArya ne paMcAstikAya kI TIkA meM kahA bhI hai ki vyavahAranaya ke dvArA prAthamika sukha se mokSamArga ke pAragAmI hote haiM / "vyavahAranayena bhinnasAdhyasAdhanabhAvAnavalambyAnA vibhedavAsitabuddhayaH sukhenAvataranti tIrthaM prAthamikAH / " ( paM. kA. gA. 172 TIkA ) cUMki vyavahAranaya ke dvArA prAthamika sukha se mokSamArga ke pAragAmI hote haiM, isIliye zrI padmanandiAcArya ne 'vyavahAro bhUtArthaH ' tathA saMskRta TIkAkAra ne 'vyavahAro bhUtArthaH, bhUtAnAM prANinAm arthaH bhUtArtha: / ' ina zabdoM dvArA vyavahAranaya ko bhI bhUtArtha kahA hai / ( pa0 paM0 119 ) yadi vyavahAranaya aura usake viSaya ko jhUTha yA asatU mAnA jAyagA to uparyukta doSoM ( baMdha kA abhAva tathA mokSa va mokSamArga kA abhAva ) ke atirikta sarvajJatA kA bhI prabhAva ho jAyagA, kyoMki zrI kundakundAcArya ne 'jAdi pasavi savvaM vavahAraNaeNa kevalI bhagavaM / ' ina zabdoM dvArA yaha batalAyA hai ki kevalI bhagavAna sarva ko vyavahAranaya se ( upacarita zrasadbhUtavyavahAranaya se ) dekhate jAnate haiM / nayazAstra se anabhijJa bahuta se asadbha Uta kA artha asat arthAt jhUTha karate haiN| unakA aisA artha karanA ThIka nahIM hai / jinakI eka sattA nahIM hai arthAt tAdAtmya sambandha nahIM hai unako adbhuta kahate haiM / guraNa aura guNI kI eka sattA hai, kyoMki unakA tAdAtmyasambandha hai ataH guNa-guNI kA sambandha sadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hai / kintu jJAna aura jJeya kA tAdAtmyasambandha na hone se eka sattA bhI nahIM hai, ataH jJAna aura jJeya kA sambandha adbhUta vyavahAranaya kA viSaya hai / isIprakAra ve upacarita kA artha kahane mAtra ko karate haiM so bhI ThIka nahIM hai / 'upacarita prasadbhUtavyavahAranaya' meM upacarita zabda saMzleSasambandha ke niSedha kA dyotaka hai| jisaprakAra zarIra aura zrAtmA kA saMzleSasambandha hai usaprakAra kA saMzleSasambandha jJAna aura jJeya meM nahIM hai ataH yaha upacarita-prasadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hai| jJAna aura jJeya kA sambandha kahane mAtra kA nahIM hai, kintu yathArtha hai / yadi jJAna aura jJeya kA sambandha yathArtha na ho to donoM ke abhAva kA prasaMga A jAyagA / jJAna aura jJeya kA prabhAva hai nahIM, ataH jJAna aura jJeya kA sambandha yathArtha hai / isaprakAra ArSa granthoM ke pramANoM se yaha siddha ho gayA ki vyavahAranaya tathA usakA viSaya jhUTha, prasat yA yathArtha nahIM hai kintu yathArtha hai aura isa vyavahAranaya se hI mokSa aura mokSamArga kI suvyavasthA hotI hai aura bahuta jIvoM kA upakArI hai, ataH yaha vyavahAranaya prayojanavAna hai zrI gautama gaNadhara ne bhI isa vyavahAranaya kA zrAzraya liyA hai / - jai. ga. 3-12-70/X/ ro. lA. mittala vyavahAra sarvathA abhUtArtha nahIM aura nizcaya sarvayA bhUtArtha nahIM zaMkA- yadi vyavahAranaya kA kathana vAstavika hai to mokSamArgaprakAzaka ke sAtaveM adhikAra meM paM0 ToDaramalajI ne aisA kyoM kahA - 'nizcayanaya dvArA jo nirUpaNa kiyA ho use to satyArtha mAnakara usakA zraddhAna aMgI - kAra karanA cAhiye aura vyavahAranaya dvArA jo nirUpaNa kiyA ho use asatyArtha mAnakara usakA zraddhAna chor3anA cAhiye / vyavahAranaya svadravya-paradravya ko tathA usake bhAvoM ko tathA kAraNakAryAdika ko kisI ke kisI meM milA
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1323 kara nirUpaNa karatA hai / isaliye aise hI zraddhAna se mithyAtva hai, isaliye usakA tyAga karanA cAhiye / ' sonagar3hasAhitya meM isa kathana para bahuta jora diyA gayA hai aura kahA gayA hai ki jainazAstroM ke artha karane kI yaha paddhati hai aura saccI zraddhA karane kI rIti hai| ataH isakA khulAsA kisaprakAra hai ? samAdhAna- yadi uparyukta siddhAMta ko sarvatra lagAyA jAve jo 'sarvajJatA tathA saMsAra va mokSa' kA sarvathA abhAva ho jAyagA / 'sarvajJatA' vyavahAranaya se hai, kyoMki 'sva' arthAt 'jJAyaka' aura 'para' arthAt 'jJeya' ke sambandha ko batalAyA hai, jaise 'ghI kA ghar3A' AdhAra - prAdheyasambandha ko batalAtA hai| isIprakAra 'saMsAra' bhI vyavahAranaya se hai, kyoMki karmajanita rAgAdibhAvoM ko jIva ke kahakara 'jIva' ko saMsArI kahA hai ( sa. sA. gA. 46 ) aura saMsAra ke abhAva meM mokSa kA bhI prabhAva ho jAyagA / mokSa ke abhAva meM mokSamArga aura mokSamArga ke upadeza kA bhI prabhAva ho jAyagA / ataH 'vyavahAranaya dvArA jo nirUpaNa kiyA ho use asatyArtha mAnakara isako chor3anA cAhiye' isa siddhAMta dvArA 'sarvajJa, saMsAra va mokSa' ko asatyArtha mAna usakA zraddhAna chor3anA par3egA / jisa jIva ko mokSa kA zraddhAna nahIM hai vaha mithyAdRSTi hai ( sa. sA. gA. 274 ) jisaprakAra nizcayanaya dvArA nirUpaNa kiyA huA, 'nizcayanaya' kI apekSA se satyArtha hai, usIprakAra vyavahAranaya ke dvArA nirUpaNa kiyA huA 'vyavahAranaya' kI apekSA se satyArtha hai / yadi vyavahAranaya ke' nirUpaNa' ko asatyArtha zraddhAna kara chor3A jAve to 'sa-sthAvarajIvoM ko masala dene meM bhI' hiMsA kA abhAva hogA ( sa. sA. gA. 46 AtmakhyAti TIkA ) / 'vyavahAranaya asatya hai' aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki usase vyavahAranaya kA anusaraNa karanevAle ziSyoM kI pravRtti dekhI jAtI hai / ataH jo vyavahAranaya bahutajIvoM kA anugraha karanevAlA hai usI kA Azraya karanA cAhiye / ( ka. pA. ja. dha. pu. 1, pR. 8 ) / sabhI naya apane-apane viSaya ke kathana karane meM samIcIna haiM aura dUsare nayoM ke nirAkaraNa karane meM mUr3ha haiM / anekAntarUpa samaya ke jJAtA 'yaha naya saccA hai aura yaha naya jhUThA hai' isaprakAra kA vibhAga nahIM karate haiM / vyavahAranaya kA viSaya vyavahAranaya kI dRSTi se bhUtArtha hai, kintu nizcayanaya kI dRSTi se abhUtArtha hai; jaise padArtha ko nAnAparyAyoM se anubhava karane para anyatva bhutArtha hai tathApi dravyasvabhAva se anubhava karane para anyatva prabhUtArtha hai ( sa. sA. gA. 14, AtmakhyAti TIkA ) / nizcaya yA vyavahAra ina donoM nayoM meM se kisI ekanaya kI dRSTi se padArtha ko dekhane para anyanaya kA viSaya dRSTigocara nahIM hotA hai arthAt usa na kI dRSTi meM anya naya kA viSaya avidyamAna hai athavA asatyArtha hai / ataH ekanaya kI dRSTi se padArtha ko dekhanA ekadeza avalokana hai aura donoM nayoM kI dRSTi se padArtha ko dekhanA sarvAvalokana hai / sarvAvalokana ( anekAntadRSTi ) se padArtha meM donoM virodhIbhAva arthAt donoM nayoM kA viSaya ( anyatva aura ananyatva ) virodha ko prApta nahIM hote ( pra. sA. gA. 114 kI TIkA ) / ataH vyavahAranaya sarvathA abhUtArtha nahIM hai aura nizcayanaya sarvathA bhUtArtha nahIM hai / koI-koI vyavahAranaya aura nizcayanaya ke nirUpaNa meM vizeSatA na jAnakara donoM nirUpaNa ko eka hI apekSA se mAnate haiM, unako samajhAne ke liye mokSamArgaprakAzaka adhyAya sAta meM vyavahAranaya dvArA nirUpaNa asatyArtha hai aisA kahA hai / jaise nizcayanaya se miTTI kA ghar3A' kahA jAtA hai; aura vyavahAranaya se 'ghI kA ghar3A' kahA jAtA hai / 'miTTI kA ghar3A' kahane kA abhiprAya yaha hai ki 'ghar3A miTTI kA banA huA hai, miTTImaya hai aura miTTI se abhinna hai / ' 'ghI kA ghar3A' kahane kA abhiprAya yaha hai 'ghar3e meM ghI rakhA hai, arthAt ghar3e aura ghI ke AdhAra prAdheyasambandhako batalAyA hai' yadi koI 'ghI kA ghar3A' aura 'miTTI kA ghar3A' ina donoM vAkyoM meM 'kA' zabda kA samAna prayoga dekhakara aura vaktA ke abhiprAya ko na samajhakara yaha mAna lete ki 'ghI kA ghar3A' kahane kA bhI yaha abhiprAya hai ki 'ghar3A ghI kA banA huA hai, ghImaya hai, ghI se abhinna hai' usako samajhAne ke liye mokSamArga prakAzaka meM yaha kahA
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1324 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : ki vyavahAranaya se jo 'ghI kA ghar3A' kahA hai vaha asatyArtha hai kyoMki ghI kA banA huA ghar3A nahIM hai, kintu nizcayanaya kA nirUpaNa 'miTTI kA ghar3A' satyArtha hai, kyoMki miTTI kA banA huA ghar3A hai| mokSamArga prakAzaka kA ukta upadeza usa jIva ke liye nahIM hai jo vyavahAranaya ke nirUpaNa 'ghI kA ghar3A' kA abhiprAya yaha jAnatA hai ki ghar3e ke andara ghI rakhA huA hai arthAt prAdhAra-prAdheyasambandha kI apekSA se 'ghI kA ghar3A' kahA jAtA hai| yadi mokSamArgaprakAzaka ke ukta kathanAnusAra 'ghI aura ghar3e ke AdhAra-prAdheyasambandha' ko bhI asatyArtha mAna leve to pratyakSa se virodha prA jaavegaa| ataH mokSamArgaprakAzaka kA ukta upadeza sarvatra sarvajIvoM ke liye nahIM diyA gayA hai, aura na sarvatra 'mokSamArgaprakAzaka' ke ukta siddhAMta kA prayoga karanA ucita hai| 'rAgAdibhAvoM kA aura jIva kA vyApyadhyApaka va kartAkarmasambandha vyavahAranaya se hai aura nizcayanaya se rAgAdi aura pudgalakarma kA vyApyavyApaka va kartAkarmasambandha hai' aisA sa. sA. gA. 39-68 va gAthA 75 kI AtmakhyAti TIkA meM kahA hai; kintu paMcAstikAya gAthA 57 va 58 meM yaha kahA hai ki-'nizcayanaya se rAgAdi kA kartA jIva hai aura vyavahAranaya se rAgAdi kA kartA pudgalakarma hai|' yadi vyavahAranaya ko sarvathA asatyArtha mAnA jAve to rAgAdi kA kartA na jIva hai aura na pudagala hai| ataH vyavahAranaya ko sarvathA asatyArtha mAnane meM bahata doSa pAte haiN| -jai.saM. 28-8-58/V/mokhikagharcA zuddha nizcayanaya bho sarvathA bhUtArtha nahIM hai zaMkA-jaba nizcaya kI dRSTi se vyavahAra ko abhUtArtha ( asatyArtha ) kahA jAtA hai to vyavahAra kI pradhAnatA se nizcayanaya ko bhI abhUtArtha ( asatyArtha ) kahanA cAhiye, kyoMki sa. sA. gA. 53-54-55 meM batAyA hai ki udayasthAna, baMdhasthAna, guNasthAnAdi saba pudgala ke haiM jIva ke nahIM haiN| yadi sarvathA aisA hI mAna liyA jAve to mokSapuruSArtha kI tathA saMvara aura nirjarA kI koI AvazyakatA nahIM rhegii| siddha aura saMsArI AtmA sarvathA samAna ho jAveMgI, parantu dhavalA Adi kisI grantha meM vyavahAranaya kI mukhyatA se saMsArIjIvoM ko paryAyadRSTi se kathaMcit mUrtika mAnA gayA hai / isIkAraNa vyavahAra kI mukhyatA se nizcayanaya kyA abhUtArtha hai ? ___samAdhAna-samayasAra gAthA 11 meM 'zuddhanaya' ko 'bhUtArtha' 'vyavahAranaya' ko 'abhUtArtha' kahA hai, usakA abhiprAya yaha hai 'jo zuddhajIva meM na ho vaha abhUtArtha hai' aura usakA varNana karanevAlA vyavahAranaya hai| jaise rAgAdi zuddhajIva meM nahIM hai ataH 'rAgAdi jIva ke haiM' yaha vyavahAranaya kA kathana hai| 'jo zuddhajIva meM ho vaha bhUtArtha haiM' usakA varNana karane vAlA zuddhanizcayanaya hai| zuddhajIva meM rAgAdi udayasthAna, baMdhasthAna va guNasthAna nahIM haiM, kyoMki zUddhajIva guNasthAna Adi se atIta haiM ataH zuddha (nizcaya) naya kI dRSTi meM ye guNasthAnAdi jIva ke nahIM haiN| zuddhanaya kA viSaya zuddhajIva hai azuddhajIva nahIM hai / vyavahAranaya kA viSaya karmopAdhisahita jIva hai ataH vyavahAranaya se jIva ke guNasthAnAdi haiM / samayasAra gAthA 11 para zrI jayasenAcAryakRta saMskRta TIkA meM nizcayanaya ko bhI bhUtArtha aura abhUtArtha do prakAra kA aura vyavahAranaya ko bhI bhUtArtha aura abhUtArtha do prakAra kA batalAyA hai / zuddha nizcayanaya bhUtArtha hai aura azuddhanizcayanaya abhUtArtha hai, kyoki azuddhanizcayanaya kA viSaya azuddhajIva hai| zuddhanizcayanaya kI apekSA azuddhanizcayanaya ko bhI vyavahAra kaha diyA gayA hai / anupacaritasadbhUtavyavahAranaya bhUtArtha hai, kyoMki isakA viSaya zuddhajIva hai / upacaritasadbhUta vyavahAranaya abhUtArtha hai, kyoMki isakA viSaya azuddha jIva hai / samayasAra gAthA 5 meM yaha pratijJA kI gaI hai ki 'ekatvavibhaktamAtmA' kA svarUpa dikhAyA jaavegaa| 'ekatvavibhaktaAtmasvarUpa' meM guNasthAna Adi nahIM haiM ataH samayasAra gAthA 50-55 meM ina guNasthAnAdi 29 bhAvoM
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1325 ko pud gala ke ' kahA gayA hai, kintu ye bhAva sarvathA pudgala ke hoM aisA nahIM hai / vyavahAranaya se ye bhAva jIva ke haiM jaisA ki gAthA 56 samayasAra meM kahA gayA hai / vyavahAranaya ko yadi svIkAra na kiyA jAye aura paramArthanaya kA hI ekAnta kiyA jAya to trasa sthAvarajIvoM kA ghAta ni:zaMkapane se karanA siddha ho sakatA hai| jaise bhasma ke mardana karane meM hiMsA kA abhAva hai usItaraha trasa - sthAvarajIvoM ke mArane meM bhI hiMsA siddha nahIM hogI, kiMtu hiMsA kA prabhAva ThaharegA, taba unake ghAta hone se baMdha kA bhI abhAva ThaharegA / usI taraha rAgI, dveSI, mohIjIva karma se baMdhatA hai usako chur3AnA hai vaha bhI paramArtha se rAga, dveSa, moha se jIva bhinna dikhAne para to mokSa ke upAya kA upadeza vyartha ho jAyagA / taba mokSa kA bhI prabhAva ThaharegA, isaliye vyavahAranaya kahA gayA hai (sa. sA. gA. 46 kI TIkA ) ataH vyavahAranaya sarvathA prabhUtArtha nahIM hai / vyavahAranaya ko bhI samayasAra gAthA 12 meM prayojanavAna kahA hai| zuddha nizcayanaya kI dRSTi meM jIva saMsArI nahIM hai, kintu vAstava meM jIva saMsArI bhI hai jo pratyakSa anubhava meM AtA hai | ataH zuddhanizcayanaya bhI sarvathA bhUtArtha nahIM / yadi kathana meM nizcaya - vyavahAra kI sApekSatA rahatI hai to saba kathana samyak hai / yadi nizcayanirapekSa vyavahAra hai yA vyavahAranirapekSanizcaya hai to saba kathana mithyA hai| - jaM. sa. 1-1-59 / V / siTemala jaina, siroja 1. kisI bhI naya upadeza ko sarvathA (satya) nahIM samajha lenA cAhiye 2. nizcaya ke hI kathana ko grahaNa karane vAlA mithyAdRSTi hai| 3. bhagavAn gautama svAmI ne bhI vyavahAra kA zrAzraya liyA thA 4. vyavahAra sarvathA jhUTha yA heya ( chor3ane yogya ) nahIM hai zaMkA- mo0 mA0 pra0 pR0 366 'vyavahAra abhUtArtha hai satyasvarUpa ko na nirUpe hai kisI apekSA upacAra kari anyathA nirUpa hai / bahuri zuddhanaya jo nizcaya hai so bhUtArtha hai / jaisA vastu kA svarUpa hai taisA nirUpaM hai / ' prazna- yaha kathana kyA sarvathA ThIka hai ? kyA nizcaya yA aura koI naya vastu ke satya arthAt yathArtha vAstavikasvarUpa kA nirUpaNa kara sakatA hai ? yadi hA~ to naya kA viSaya dravyAMza ( ekadharma ) hotA hai sampUrNa dravya ( dharma ) nahIM ! phira usa anekAntAtmaka ( anekadharmAtmaka ) dravya kA naya dvArA kaise nirUpaNa ho sakatA hai ? pramANa vAkya aura nayavAkya meM kyA antara hai ? zaMkA- mo0 mA0 pra0 pR0 366 'bahuri nizcaya vyavahAra doUni ko upAdeya mAne haiM so bhI bhrama hai / ' yaha kahAM taka ThIka hai ? phira kyA nizcaya upAdeya va vyavahAra heya samajhanA cAhiye ? heya upAdeya kA vikalpa kyA nizcaya hai yA vyavahAra hai ? zaMkA mo0 mA0 pra0 pR0 369 'tAteM vyavahAranaya kA zraddhAna chor3i nizcayanaya kA zraddhAna karanA yogya hai / ' yaha kathana kahAM taka ThIka hai ? zaMkA- mo0 mA0 pra0 pR0 369 'tAkA samAdhAna - jinamArga viSe kahIM to nizcaya kI mukhyatA liye vyAkhyAna hai tAkau to satyArtha aise hI hai aisA jAnanA / bahuri kahIM vyavahAranaya kI mukhyatA liye vyAkhyAna hai tAkoM aisA nahIM hai nimitta kI apekSA upacAra kiyA hai isaprakAra jAnane kA nAma hI doU nayani kA grahaNa hai / bahuri ats aft ke vyAkhyAna ko samAna satyArtha jAni jo aise bhI haiM aise bhI haiM aise bhramarUpa pravartanakari to doU nayani kA grahaNa karanA kahyA hai nAhIM / ' yaha kathana bhI kyA ThIka hai ? yadi hai to phira anekAnta 'aise bhI hai, aise bhI hai' na hokara 'aise hI hai, anya nahIM'; isarUpa honA cAhiye ?
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1326 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : samAdhAna-mo0 mA0 pra0 meM hI likhA hai isaliye jo upadeza ho usako sarvathA na samajha lenA caahie| upadeza ke artha ko jAnakara vahA~ itanA vicAra karanA cAhie ki yaha upadeza kisaprakAra hai kisa prayojana ko lekara hai aura kisa jIva ko kAryakArI hai|' pR0 288 para kahA hai-'jaise vaidya roga meTayA cAhe hai| jo zIta kA Adhikya dekhe, to uSNa auSadhi batAvai aura pAtApa kA Adhikya dekhai to zItala auSadhi batAvai / taise zrI guru rAgAdika chaDAyA cAhe hai| jo rAgAdika para kA mAni svacchanda hoya nirudyamI ho tAko upAdAnakAraNa kI mukhyatA kari rAgAdika prAtmA kA hai aisA zraddhAna kraayaa| bahuri jo rAgAdika prApakA svabhAva mAni tinikA nAza kA udyama nAhIM kare haiM, tAko nimittakAraNa kI mukhyatA kari rAgAdika parabhAva haiM aisA zraddhAna karAyA hai|' mo0 mA0 pra0 ke uparyukta donoM vAkyoM se yaha spaSTa ho jAtA hai ki nAnA jIvoM ko nAnAprakAra kA mithyAtva roga laga rahA hai / kyoMki mithyAtva roga nAnAprakAra kA hai, ataH usakA upacAra bhI nAnA upadezarUpI auSadhiyoM dvArA batalAyA gayA hai| isaliye kisI bhI upadeza ko sarvathA na samajha lenA cAhiye / apane mithyAtvarUpI roga ke kAraNa ko pahicAna kara, una nAnA upadezarUpI auSadhiyoM meM se usa kAraNa ko dUra karanevAlI auSadhi kA sevana karegA to roga upazAMta ho jaaygaa| yadi viparIta auSadhi kA sevana karegA to mithyAtvarUpI roga puSTa ho jaaegaa| samayasAra gAthA 50 se 55 taka meM nizcayanaya kI apekSA rAgAdi ko pudgalamaya kahe aura gAthA 56 meM vyavahAranaya kI apekSA jIva ke kahe hai| yadi koI nizcayanaya ke kathana ko satyArtha mAna aura vyavahAranaya ke kathana ko asatyArtha mAna apane-Apako rAgAdi se sarvathA bhinna anubhava hai| tisako vyavahAranaya kI upadeza rUpI prauSadhi kA sevana karanA cAhiye, arthAt vyavahAranaya ke upadeza ko satyArtha mAna arthAt rAgAdi ko AtmA ke bhAva mAnakara unako dUra karane kA upAya karanA cAhiye / anyathA usakA mithyAtvarUpI roga dUra nahIM hogaa| kintu nizcayanaya ke upadezarUpI auSadhi sevana karane se usakA mithyAtvarUpI roga puSTa hotA jaaygaa| isI bAta ko mo0 mA0 pra0 pR0 291 para kahA hai| 'yahA~ koU kahe-hamako to baMdha mukti kA vikalpa karanA nAhIM jAnai zAstra viSai aisA kaha 'jo baMdhau mukkau muNai, so baMdhai nnimNtu|' yAkA artha-jo jIva baMdhyA, mukta bhayA mAne hai, so niHsaMdeha baMdhe hai| tAko kahiye hai--jo jIva kevala paryAyadRSTi hoya baMdha muktaavasthA ko hI mAne hai, dravyasvabhAva kA grahaNa nAhIM kare hai, tinako aisA upadeza diyA hai, jo dravyasvabhAva ko na jAnatA jIva baMdhyA mukta bhayA mAna, so baMdhe hai / bahuri jo sarvathA hI baMdha mukti na hoya, to so jIva baMdhe hai, aisA kAhe ko khai| aura baMdha ke nAza kA mukta hone kA udyama kAhai ko kariye hai| kAhe ko prAtmAnUbhava karie hai| tAtai dravyadRSTi kari ekadazA hai| paryAyaSTi kari aneka avasthA ho haiM, aisA mAnanA yogya hai, aise hI anekaprakAra kari kaivala nizcaya kA abhiprAyata viruddha zraddhAnAdi karai aura jinavAnI viSa to nAnA apekSA, kahIM kaisA kahIM kaisA kahIM kaisA nirUpaNa kiyA hai| yaha apane abhiprAyatai nizcayanaya kI mukhyatA kari jo kathana kiyA hoya, tAhi kauM grahikari mithyAdRSTi ko dhAra hai|' pR0 292 para kahA hai-'yahu citavana jo dravyadRSTi kari karo ho, to dravya to zuddha-azuddha sarvaparyAyanikA samadAya hai| tuma zaddha hI anubhava kAhe ko karI ho| ara paryAyadRSTi kari karo ho to tumhAre to vattamAna azaddhaparyAya hai| tuma Apako zuddha kaise mAnau ho ? bahuri jo zakti apekSA zuddha mAno hau tau maiM aisA hone yogya hU~, aisA mAno / aise kAhe ko mAnau ho / tAta Apako zuddharUpa citavana karanA bhrama hai / kAhe tai-tuma Apako siddha samAna mAyA to yaha saMsAra-avasthA kauna ke hai| ara tumhAre kevalajJAnAdika haiM to ye matijJAnAdika kauna ke haiN| ara
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva ra kRtitva ] [ 1327 dravyakarma nokarma rahita ho to jJAnAdika kI vyaktatA kyoM nahIM ? paramAnandamaya ho to aba kartavya kahA~ rahyA ? janma-maraNa dukha hI nAhI to dukhI kaise hote ho ? tAtaM anya avasthAviSe anya avasthA mAnanA bhrama hai| pR0 293 para kahA hai- Apako dravyaparyAyarUpa avloknaa| dravyakari sAmAnya svarUpa avalokanA paryAyakari vizeSarUpa avdhaarnaa| aise hI citavana kiye samyaSTi hoya hai|' ina uparyukta kathanoM meM yaha kahA gayA hai 'nizcaya kI mukhyatA kari jo kathana kiyA hoya tAhi ko grahaNa kari mithyAdRSTi hoya hai / ' yadi nizcayanaya bhUtArtha hai aura vastu kA jaisA svarUpa hai taisA nirUpa hai ( pR0 366 ), to nizcayanaya ke kathana ko grahaNa karanevAlA mithyAdRSTi kyoM ? 'zuddharUpa citavana karanA bhrama hai' ( pR0 292 ) aisA kyoM ? vyavahAraya kari jIva kI mukta avasthA hai| nizcavanaya kari to jIva na pramatta hai aura na prapramatta hai, kintu eka avasthArUpa hai / vyavahAranaya kA kathana jo muktapravasthA ko upAdeya na mAne arthAt yadi vyavahAranaya ko upAdeya na mAne to 'bandha ke nAza kA mukta hone kA udyama kAhe ko kariye hai kAhai ko zrAtmAnubhava kariye hai / ' pR0 291 ke isa kathana se spaSTa hai ki vyavahAranaya ke kathana ko bhI upAdeya mAnA gayA hai / pR0 298 para bhI kahA hai- bahuri jo tU kahegA, kaI sabhyamTaSTi bhI tapazcaraNa nAhIM kare haiN| tAkA uttara--yaha kAraNa vizeSa taM tapa na ho sake hai / parantu zraddhAnaviSai to tapa ko bhalA jAne hai / tAke sAdhana kA udyama rAkhe hai / ' yahA~ para bhI vyavahAranaya ke kathana jo tapa, samyagdaSTi usako zraddhAni viSaM bhalA jAna hai (arthAt upAdeyarUpa zraddhAna kare hai|) aura tapa ke sAdhana kA udyama rAkhe hai ( arthAt sambandaSTi anazanAdi tapa kA upAdeyarUpa se zraddhAna kare hai aura usa tapa ko upAdeya mAna usake sAdhana kA prayatna kare hai) yahA~ para bhI vyavahAranaya ke kathana anazanAdi tapa ko upAdeya rUpa se zraddhAna karane ko aura grahaNa karane ko kahA hai| pR0 293 para dravyakari sAmAnya svarUpa avalokanA, paryAyakari vizeSa avdhaarnaa| aise hI citavana kiye samyagdaSTi hoya hai|' vastu sAmAnyarUpa bhI hai aura vizeSarUpa bhI hai 'sAmAnya' nizcayanaya kA viSaya hai, 'vizeSa' vyavahAranaya kA viSaya hai| sAmAnya vizeSa donoM rUpa arthAt 'aise bhI hai, aise bhI hai' isarUpa citavana karanevAlA samyaSTi hai| yaha isa kathana kA tAtparya hai| yadi koI nizcayanaya ke kathasa 'sAmAnya' ko satyArtha mAne aura vyavahAranaya ke viSaya vizeSa ( pariNamana ) ko asatyArtha mAnegA to usake mata meM vastu nitya kUTastha ho jAne se arthakriyAkArI nahIM rahegI, jisase vastu ke abhAva kA prasaMga AjAyagA aura sAMkhyamata kI taraha ekAntamithyAdRSTi ho jaaygaa| isIliye nizcayanaya ke kathana 'sAmAnya' aura vyavahAranaya kA kathana 'vizeSa' donoM kI zraddhA karanevAle ko samyagdaSTi kahA hai / - / pR0 296 para bhI kahA hai kevala AtmajJAna hI te to mokSamArga hoi nAhIM / sapta tattvanikA zraddhAna jJAna bhae va rAgAdika dUra kiye mokSamArga hogaa| so saptatasvanikA vizeSa jAnane kI jIva ajIva ke vizeSa va karma ke zrAsrava-bandhAdika kA vizeSa avazya jAnanA yogya hai, jAtai samyagdarzana-jJAna kI prApti hoya bahuri tahA~ pIche rAgAdi dUra karane, so je rAgAdika baMdhAvane ke kAraNa tinako chor3i je rAgAdika ghaTAvane ke kAraNa hoya tahA~ upayogako lagAvanA' yahA~ para nizcayanaya kA kathanarUpa jo prAtmajJAna usake to mokSamApane kA niSedha kiyA / aura vyavahAranaya kA kathana 'sAta tattva kA zraddhAna jJAna va rAgAdi zropAdhika bhAvoM kA dUra karanA' isako mokSamArga kahA hai /
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1328 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki mo0 mA0pra0 meM svayaM do prakAra kA kathana pAyA jAtA hai| ataH pR0 366 va 369 ke upadeza ko sarvathA na samajha lenA caahiye| mo0 mA0pra0 meM svayaM kahA hai-'isaliye jo upadeza ho usako sarvathA na samajha lenA caahiye| upadeza ke artha ko jAnakara vahA~ itanA vicAra karanA cAhiye ki yaha upadeza kisaprakAra hai, kisa prayojana ko lekara hai aura kisa jIva ko kAryakArI hai|' jo pR0 366 va 369 ke kathana ko sarvathA mAna baiThe haiM kyA ve mokSamArgaprakAzaka kI svAdhyAya karanevAle kahe jA sakate haiM ? ___ yahA~ taka nizcayanaya va vyavahAranaya ke sambandha meM mokSamArgaprakAzaka ke anusAra kathana huA / aba pArSagrantha ke anusAra kathana kiyA jAtA hai| yadi yaha kahA jAya ki nizcayanaya kI dRSTi meM vyavahAranaya kA viSaya abhUtArtha hai, to isase yaha siddha nahIM hotA ki vyavahAranaya kA viSaya sarvathA abhUtArtha hai| dUsare jisaprakAra nizcayanaya kI dRSTi meM vyavahAranaya kA viSaya abhUtArtha hai usIprakAra vyavahAranaya kI dRSTi meM nizcayanaya kA viSaya abhUtArtha hai| ina donoM kathanoM ke samarthana meM pArSavAkya isaprakAra haiM ____ 'nanu saugatopi bra te vyavahAreNa sarvajJaH, tasya kimiti dUSaNaM dIyate bhavadbhiriti ? tantra parihAramAhasaugatAdimate yathA nizcayApekSayA vyavahAro mRSA, tathA vyavahArarUpeNApi vyavahAro na satya iti / janamate punarvyavahAranayo yadyapi nizcayApekSayA mRSA tathApi vyavahArarUpeNa satya iti / yadi punarlokavyavahArarUpeNApi satyo na bhavati tahi sarvopi lokavyavahAro mithyA bhavati, tathA satyatiprasaMgaH / evamAramA vyavahAreNa paradravyaM jAnAti pazyati nizcayena punaH svadravyameveti' / ( samayasAra gAthA 361 TIkA ) artha isaprakAra hai prazna-jaise kundakundabhagavAna ne gAthA 361 meM 'paradravya ko vyavahAranaya se jAnatA hai|' usIprakAra bauddha bhI vyavahAranaya se sarvajJa kahate haiM / phira Apa bauddhoM kA kyoM khaNDana karate haiN| uttara-jaise nizcayanaya kI apekSA bauddha vyavahAranaya ko jhUTha mAnate haiM usIprakAra vyavahArarUpa se bhI vyavahAra ko satya nahIM mAnate, kintu jainamata meM yadyapi nizcayanaya kI apekSA vyavahAranaya jhaThA hai tathApi vyavahArarUpa se satya hai| yadi vyavahAranaya loka vyavahArarUpa se bhI satya na ho to samastaloka vyavahAra mithyA ho jAyagA aura aisA hone se atiprasaMgadoSa paajaaygaa| yaha prAtmA vyavahAranaya se paradravya ko jAnatA dekhatA hai aura nizcayanaya se svadravya ko jAnatA dekhatA hai / zrI samayasAra gAthA 14 kI TIkA meM bhI kahA hai-'Atmano'nAdibaddhasya baddhaspRSTatvaparyAyenAnubhUyabhAvatAyAM baddhaspRSTatvaM bhUtArthamapyekAMtataH pudgalAspRzyamAtmasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtha .....' artha-anAdikAla se baMdhe hue prAtmA kA paryAya se ( vyavahAranaya se ) anubhava karane para baddhaspRSTatA bhatArtha hai, tathApi pudagala se kiMcitamAtra bhI spazita na hone yogya prAtmasvabhAva ke samIpa jAkara anabhava karane para ( nizcayanaya se ) baddhaspRSTatA abhUtArtha hai| jinako uparyukta ArSa para zraddhA nahIM hai aura yaha mAnate haiM ki jaisA vyavahAranaya kA kathana hai vaisA nahIM hai unake mata meM sarvajJatA siddha nahIM hotI aura na jinavANI siddha hotI hai tathA dvAdazAMga kI racanA, zAstraracanA bhI siddha nahIM hotI, kyoMki yaha saba vyavahAranaya kA viSaya satya nahIM hai arthAta avastu hai|
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1329 jisaprakAra nizcayanaya kI apekSA vyavahAranaya kA viSaya satya nahIM hai arthAt avastu hai, usIprakAra vyavahAranaya kI apekSA nizcaya kA viSaya bhI avastu hai / kahA bhI hai davvaTThiyavattavvaM avatthu NiyameNa pajjavaNayassaM / taha pajjavavatthu avatthumeva davaTThiyaNayassa // 10 // [saM0 ta0] artha-jisaprakAra paryAyaSTivAle ke arthAta vyavahAranayAvalambI ke nizcayanaya arthAta dravyAthikanaya kA kathana niyama se avastu hai usIprakAra dravyAthikadRSTivAle ke nizcayanayAvalambI ke paryAyAthika arthAt vyavahAranaya kA viSayabhUta padArtha avastu hai / / kahIM-kahIM para pAgama meM yaha kahA gayA hai ki nizcayanaya bhUtArtha kA kathana karatA hai aura vyavahAranaya abhUtArtha kA kathana karatA hai / jaise samayasAra gAthA 11 meM kahA hai-- 'vavahAro'bhUyatyo bhUyattho desido du suddhnno|' arthAt-vyavahAranaya abhUtArtha hai aura nizcayanaya bhUtArtha hai| zrI amRtacandrAcArya ne bhI puruSArthasiddhiupAya zloka 5 meM kahA hai nizcayamiha bhUtArtha vyavahAraM varNayantyabhUtArtham / arthAt-nizcayanaya bhUtArtha hai aura vyavahAranaya abhUtArtha hai / yahA~ para bhUtArthaM aura prabhUtArtha zabdoM kA artha vicArA jAtA hai / bhUtArtha zabda 'bhUta' aura 'artha' ina do zabdoM se milakara banA hai| 'bhUta' zabda kA artha 'dravya' bhI hai (hindI zabdasAgara pR0 760) aura existing (vidyamAna) bhI hai ( Sanskrit-English dictionary P 409 ) / - 'artha' zabda kA artha 'prayojana, abhiprAya' bhI hai aura 'padArtha' bhI hai| isIprakAra 'bhUtArtha' zabda kA artha 'dravya prayojanavAlA' athavA 'vidyamAna padArtha' isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki nizcayanaya kA prayojana (viSaya ) dravya hai isaliye nizcayanaya bhUtArtha hai| athavA nizcayanaya kA viSaya 'sadA vidyamAna padArtha' hai arthAt vastu kA dhra va aMza hai isaliye nizcayanaya bhUtArtha hai / abhUtArtha zabda meM 'a' ke artha isaprakAra haiM pratiSedhayati samastaM prasaktamathaM tu jagati nozabdaH / sa punastadavayave vA tasmAdarthAntare va syAt // ( dha. pR. 5 pR. 44 ) artha-jagat meM 'na' yaha zabda prasakta samasta artha kA to pratiSedha karatA hai| kintu va prasakta artha ke avayava arthAt ekadeza meM athavA usase bhinna artha meM rahatA hai / ataH 'abhUta' kA artha 'dravya se bhinna artha arthAt paryAya' / athavA 'ISat vidyamAna padArtha arthAt pryaay'| vastu ke dravya aMza (dhra va aMza ) ke samAna paryAya sadA vidyamAna nahIM rahatI, kintu kiMcit kAla taka vidyamAna rahatI hai| vyavahAranaya kA viSaya yA prayojana paryAya hai ataH vyavahAranaya abhUtArtha hai /
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1330 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : yahA~ para bhUtArtha kA artha jhUTha nahIM hai| yadi abhUtArtha kA artha jhUTha mAna liyA jAve to vyavahAranaya jhUTha ho jaaygii| jhUTha ke dvArA ajJAnI jIvoM ko yathArtha nahIM samajhAyA jA sakatA aura na jhUTha ke dvArA paramArtha kA upadeza diyA jA sakatA hai| jhUTha kisI ko bhI prayojanavAna nahIM ho sakatA aura na pUjya ho sakatA hai, kintu pArSagranthoM meM kahA hai ki vyavahAra ke dvArA ajJAnI jIva saMbodhe jAte haiM, paramArtha kA upadeza diyA jAtA hai tathA vyavahAranaya prayojanavAna hai aura pUjya hai / 'abudhasya bodhanArtha munIzvarA dezayantya bhUtArtham / ' (pu0 si0 u0 zloka 6 ) / AcArya mahArAja ajJAnI jIvoM ko saMbodhane ke liye vyavahAranaya kA upadeza dete haiN| 'taha vavahAreNa viNAparamatyuvaesaNamasakkaM // 8 // ( samayasAra ) arthAt-vyavahAra ke binA paramArtha kA upadeza denA azakya hai| ( isakA yaha artha kabhI nahIM ho sakatA ki 'jhUTha ke binA paramArtha kA upadeza denA azakya hai|' ) vavahAradesidA puNa je tu aparameTTidA bhAve // 12 // ( samayasAra ) / arthAt-jo anutkRSTa avasthA meM sthita haiM unako vyavahAranaya kA upadeza prayojanavAna hai| jai jiNamayaM pavajjai to mA vavahAra Nicchae muyaha / ekkeNa viNA chijjai titthaM aNNeNa uNa taccaM // arthAt-yadi tuma jinamata kI pravartanA karanA cAhate ho to vyavahAra aura nizcaya donoM ko chodd'o| kyoMki vyavahAra ke binA mokSamArga (tIrtha) kA nAza ho jAyagA aura nizcaya ke binA tattva ( tIrthaphala ) kA nAza ho jaaygaa| 'tIrthatIrthaphalayoritthameva vyavasthitatvAt / ' tIrtha aura tIrthaphala kI aisI vyavasthA hotI hai| ( samayasAra gAthA 12 ttiikaa)| isaliye zuddhanaya kA viSaya jo zuddhAtmA, usakI prApti jaba taka na ho taba taka vyavahAranaya prayojanavAna hai| padmanandi paJcaviMzati kA zloka 608 meM 'vyavahRtiH puujyaa|' ina zabdoM dvArA 'vyavahAranaya pUjya hai', aisA kahA hai| ina pArSavAkyoM ke viruddha 'vyavahAranaya' ko jhUTha, heya, chor3ane yogya kase kahA jA sakatA hai| nizcaya aura vyavahAra kI apekSA vastu ko syAd nitya, syAdanitya mAnanevAle kA jJAna bhramAtmaka kaise ho sakatA hai / anekAnta aura syAdvAda ke dvArA hI isa jIva kA kalyANa ho sakatA hai| ----jaM. ga. 31-12-64; 14-1-64/Pages 9-12, 9-10 ra. lA. jaina, meraTha nayoM kI heyopAdeyatA; vyavahAra ko heya mAnane meM doSa zaMkA-kyA nizcayanaya upAdeya aura vyavahAranaya heya hai ? samAdhAna-adhyAtma meM dravyArthikanaya ko nizcayanaya aura paryAyAthikanaya ko vyavahAranaya kahate haiN|
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] 'vyavahAranayaH kila paryAyAzritatvAt.... nizcayanayastu dravyAzritvAt ' ( samayasAra TIkA ) arthAt vyavahAranaya paryAyAzrita hai / nizcayanaya dravyAzrita hai / bhagavAna ne donoM ( dravyArthika, paryAyArthika ) nayoM kA kathana kiyA hai| bhagavAna kA upadeza bhI donoM nayoM ke AdhIna hai, eka naya AdhIna nahIM hai / isI bAtako zrI amRtacandrAcArya ne kahA hai 'dvau hi nayau bhagavatA praNItau dravyArthikaparyAyArthikazca tatra na khalvekanayAyattAdezanA kiMtu tadubhayAyattA / ' arthAt dravyArthika aura paryAyArthika donoM hI naya bhagavAna ne kahe haiM / bhagavAna kA upadeza eka naya ke adhIna nahIM hai, kintu donoM nayoM ke adhIna hai / yadi nizcaya ( dravyArthika ) naya ko upAdeya aura vyavahAra ( paryAyArthika ) naya ko heya mAna liyA jAye to nimna doSoM kA prasaMga A jAegA -- 1. 'mokSa kA prabhAva ho jAegA / ' nizcayanaya kA viSaya dravya arthAt sAmAnya hai paryAyeM nahIM haiM / bandhamokSa, saMsArI aura siddha paryAyeM haiM jo nizcayanaya kA viSaya nahIM, kiMtu bandhamokSa ke vikalpa se rahita sAmAnyaAtmA arthAt abandha AtmA hai| zrI kundakunda bhagavAna tathA zrI amRtacandrAcArya ne samayasAra meM kahA bhI hai vi hodi appamatto Na, pamaso jANao du jo bhAvo / evaM bhaNati suddha NAo jo, so u so ceva || 6 || artha - jo jJAyakabhAva ( AtmA ) hai vaha apramatta ( mukta ) bhI nahIM aura pramatta ( saMsArI ) bhI nahIM hai / isaprakAra ise zuddha kahate haiM aura jo jJAtA ( zrAtmA ) hai, vaha to vahI hai / [ 1331 jIve kammaM baddha N puTTha N cedi vavahAraNayabhaNidaM / suddhaNayassa du jIve abaddhapuTTha havai kammaM // 141 // artha-jIva meM arthAt jIva ke pradezoM ke sAtha karma ba~dhA huA hai aura sparzita hai aisA vyavahAranaya kA kathana hai aura jIva meM karma zrabaddha aura asparzita haiM aisA nizcayanaya kA kathana hai / ina mokSa kA prazna hI kahA bhI hai 'ekasya baddho na tathA parasya' [ kalaza 70 ] arthAt - jIva karma se bandhA hai aisA vyavahAranaya kA pakSa hai aura nahIM ba~dhA huA hai aisA nizcayanaya pakSa hai| jo passadi appANaM, abaddhapuTThe aNaNNayaM NiyadaM / avisesamasaMjuttaM taM suddhaNayaM viyANAhi // 14 // artha- jo naya AtmA ko baMdharahita, para ke sparza se rahita, anyatvarahita, acala, vizeSarahita, anya ke saMyoga se rahita aise pA~ca bhAvarUpa se dekhatA hai vaha nizcayanaya hai / vAkyoM se spaSTa ho jAtA hai ki nizcayanaya kI dRSTi meM zrAtmA abaddha hai / jo abaddha hai usake utpanna nahIM hotA, kyoMki baMdha se chUTane kA nAma mokSa hai, arthAt mokSa to bandhapUrvaka hai /
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1332 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : muktazcet prAkbhavedbandho no baMdho mocanaM katham / abandhe mocanaM naiva muJcerartho nirarthakaH // artha-yadi jIva mukta hai to pahale isa jIva ke bandha avazya honA cAhie, kyoMki yadi bandha na ho to mokSa (chUTanA ) kaise ho sakatA hai / isaliye abandha ( na bandhe hue ) kI mukti nahIM huA krtii| koI manuSya pahale ba~dhA huA ho, phira chUTe, taba vaha mukta kahalAtA hai| aise hI jo jIva pahale karmoM se ba~dhA ho usIko mokSa hotI hai / nizcayanaya kI apekSA bandha hai hI nhiiN| isaliye nizcayanaya se bandhapUrvaka mokSa bhI nahIM hai| 'baMdhazca nizcayanayena nAsti, tathA baMdhapUrvako mokSo'pi / ' isaprakAra nizcayanaya ko upAdeya aura vyavahAranaya ko heya mAnane se saMsAra aura mokSa ke abhAva kA prasaMga aajaaygaa| isake atirikta 'mokSamArga ke abhAva' kA dUsarA dUSaNa A jaaygaa| 2. 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' [ mokSazAstra ] arthAt samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ye tInoM mokSamArga haiN| parantu nizcayanaya kA viSaya bhabheda hai ataH nizcayanaya kI dRSTi meM na darzana hai, na jJAna hai aura na cAritra hai / zrI kundakundAcArya ne kahA bhI hai vavahAreNuvadissai NANissa carittadasaNaM gANaM / Navi NANaM Na carittaM Na dasaNaM jANago suddho // 7 // [samayasAra] arthAt-AtmA ke cAritra, darzana, jJAna ye tInoM bhAva vyavahAranaya se haiN| nizcayanaya se jJAna bhI nahIM hai, darzana bhI nahIM hai, cAritra bhI nahIM hai, AtmA to jJAyakazuddha hai / / nizcayanaya kI dRSTi meM jaba jJAna-darzana-cAritra hI nahIM haiM to samyagdarzana-jJAna-cAritra mokSamArga hai yaha sUtra vyartha ho jAtA hai| isa sambandha meM prAcIna gAthA bhI hai jaha jiNamayaM pavajjai to mA vavahAra Nicchae muyh| ekkeNa viNA chijjai titthaM aNNeNa puNa taccaM // arthAta-jo tuma jinamata ko pravartAnA cAhate ho to vyavahAra aura nizcaya ina donoM nayoM ko mata chor3o, kyoMki eka vyavahAranaya ke binA to tIrtha arthAt mokSamArga aura dUsare nizcayanaya ke binA tattva arthAt vastusvabhAva kA nAza ho jAyagA / ina pArSavAkyoM se yaha spaSTa ho jAtA hai ki ratnatrayAtmaka mokSamArga vyavahAranaya ke Azrita hai| nizcayanaya ke Azrita mokSamArga nahIM hai| nizcayanaya kA viSaya jaba bandha aura mokSa hI nahIM hai to mokSamArga kaise ho sakatA hai ? arthAt nahIM ho sakatA hai| isaprakAra vyavahAranaya ke heya mAna lene se mokSamArga ke abhAva kA prasaMga AtA hai| tIsarA dUSaNa 'sarvajJatA' ke abhAva kA AtA hai jo nimna prakAra hai jANadi passadi savve vavahAraNaeNa kevalI bhagavaM / kevalaNANI jANadi passadiNiyameNa appANaM // 159 // [niyamasAra]
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1333 __ artha-vyavahAranaya se zrI kevalI bhagavAna sarvajJeyoM ko dekhate aura jAnate haiM, kintu nizcayanaya se kevalajJAnI mAtra AtmA arthAt apane Apa ko dekhate jAnate haiN| suNu vavahAraNayassa ya vattanvaM se samAseNa // 360 // jaha paradavvaM seDidi hu seDiyA appaNo sahAveNa / taha paradavvaM jANai NAyA vi sayeNa bhAveNa // 361 // [samayasAra] artha-vyavahAranaya ke vacana saMkSepa se kahe jAte haiM unako suno| jaise khar3iyA apane svabhAva se bhItagrAdi para dravya ko sapheda karatI hai usIprakAra prAtmA bhI paradravya ko apane svabhAva se jAnatA hai| zrI jayasenAcArya bhI TIkA meM likhate hai 'yathaiva ca zvetamRttikA kuDacaM zvetaM karotIti vyavahriyate tathaiva ca jJAnaM jJeyaM vastu jAnAtyevaM vyavahAro'stIti / kica yadi vyavahAreNa paradravyaM jAnAti tahi nizcayena sarvajJo na bhavati / saugato'pi bra te vyavahAreNa sarvajJaH tasya kimiti dUSaNaM dIyate bhavadbhiriti ? tatra parihAramAhasaugatAdimate yathA nizcayApekSayA vyavahAro mRSA, tathA vyavahArarUpeNa vyavahAro na satya iti, janamate punarvyavahAranayo yadyapi nizcayApekSayA mRSA tathApi vyavahArarUpeNa satya iti / evamAtmA vyavahAreNa paradravyaM jAnAti pazyati nizcayena punaH svadravyameveti / ' artha-jisaprakAra zvetamRtikA khar3iyA bhIta Adi ko zveta karatI hai aisA vyavahAra hotA hai usIprakAra jJAna-jJeya vastuoM ko jAnatA hai aisA vyavahAra hotA hai / prazna-yadi vyavahAranaya se paradravya ko jAnatA hai to nizcayanaya se sarvajJa kA abhAva hai| bauddha bhI vyavahAranaya se sarvajJa kahate haiM / to phira Apa unako kyoM dUSaNa dete haiM ? uttara-bauddha jisaprakAra nizcayanaya kI apekSA vyavahAra ko mRSA ( jhUTha ) mAnate haiM usIprakAra ve vyavahAranaya ko vyavahAradRSTi se bhI satya nahIM mAnate, kintu jainamata meM yadyapi nizcayanaya kI apekSA vyavahAra mRSA hai tathApi vyavahAranaya kI apekSA satya hai| isaprakAra vyavahAranaya se prAtmA paradravya ko jAnatA-dekhatA hai nizcayanaya se apane ko hI jAnatA hai / ataH vyavahAranaya ko heya mAnane se sarvajJatA kA lopa ho jAtA hai, mokSa aura mokSamArga ke abhAva kA prasaMga A jAtA hai| -jaM. ga. 2-1-67/VII-VIII/ lakSmIcada jaina mokSamArga meM vyavahAranaya kyA sarvathA heya hai ? zaMkA-mokSamArga meM vyavahAranaya kyA sarvathA heya hai ? samAdhAna-zrI ahaMta bhagavAna kI divyadhvani ke dvArA mokSamArga kA upadeza diyA gayA hai| vaha upadeza dravyAthika (nizcaya ) naya aura paryAyAthika ( vyavahAra ) naya ke adhIna diyA gayA hai kisI eka naya ke adhIna nahIM diyA gayA hai / zrI amRtacandrAcArya paMcAstikAya gAthA 4 kI TIkA meM likhate haiM-'bhagavAna ne do naya kahe 1. "ho hi nayo bhagavatA praNItAdamyArthikaH paryAyAthikamya / taba na khalvekanayAyattAdekhanA, kiMtu tdubhvaayttaa|'
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1334 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : haiM-dravyAthika aura paryAyAthika / vahA~ (divyadhvani meM ) kathana eka naya ke adhIna nahIM hotA, kintu donoM nayoM ke adhIna hotA hai|' zrI paMcAstikAya meM zrI kundakundabhagavAna ne bhI mokSamArga kA upadeza donoM nayoM ke adhIna diyA hai sammattaNANajuttaM cAritta rAgadosaparihINaM / mokkhassa havadi maggo bhavvANaM laddhabuddhINaM // 10 // sammatta sahahaNaM bhAvANaM tesimdhigmonnaannN| cAritta samabhAvo visayesu virUr3hamaggANaM // 107 // dhammAdI saddahaNaM sammatta nnaannmNgpuvvgdN| ceTThA tavaMhi cariyA vavahAro mokkhamaggo tti // 10 // artha-samyaktva aura jJAna se saMyukta aisA cAritra jo ki rAgadveSa se rahita ho vaha labdhabuddhi bhavyajIvoM ko mokSa kA mArga hotA hai / navapadArthoM kA zraddhAna samyagdarzana hai, unakA avabodha samyagjJAna hai, mArga meM virUr3havAloM kA viSayoM meM jo samabhAva hai vaha cAritra hai / dharmAdi astikAya kA zraddhAna samyagdarzana hai, aGga pUrva sambandhI jJAna so samyagjJAna hai aura tapa meM ceSTA so cAritra hai| isaprakAra zrI kundakundAcArya ne ukta tIna gAthAoM meM vyavahAra mokSamArga kA upadeza diyA hai| ve hI kundakundAcArya nizcayamokSamArga kA upadeza isaprakAra dete haiM NicchayaNayeNa bhaNivo tihi, tehiM samAhido hu jo appA / Na kuNadi kiMcivi aNNaM Na, muyadi so mokkhamaggo tti // 161 // artha-jo prAtmA samyagdarzanajJAna-cAritra ina tInoM dvArA vAstava meM samAhita hotA huA anya kucha bhI karatA nahIM yA chor3atA nahIM hai vaha nizcaya se mokSamArga kahA gayA hai| paMcAstikAya pR0230 para zrI amRtacandrAcArya kahate haiM'--'isaprakAra vAstava meM zuddhadravya ke prAzrita, abhinna sAdhya-sAdhanabhAvavAle nizcayanaya ke prAzraya se mokSamArga kA prarUpaNa kiyA gyaa| aura jo pahale darzAyA gayA thA vaha svaparahetuka paryAya ke Azrita, bhinna sAdhya-sAdhanabhAvavAle vyavahAranaya ke Azraya se prarUpita kiyA gayA thaa| isameM paraspara virodha AtA hai aisA bhI nahIM hai, kyoMki suvarNa aura suvarNapASANa kI bhA~ti nizcayavyavahAra kA sAdhya-sAdhanapanA hai| isIliye jina bhagavAna kA mArga, upadeza yA zAsana nizcaya va vyavahAra, donoM nayoM ke AdhIna hai| gAthA 160 kI TIkA meM bhI zrI amRtacandrAcArya kahate haiM--'vyavahAra mokSamArga nizcaya mokSamArga ke sAdhanapane ko prApta hotA hai| jaise suvarNapASANa agni ke dvArA zuddha hotA hai usI prakAra vyavahAra mokSamArga ke dvArA AtmA zuddha hotI hai| jisaprakAra suvarNa ko zuddhatA svayaM suvarNa kI hai anya dravya meM se nahIM AI usIprakAra nizcayanaya se vaha zuddhatA AtmA kI hai anya dravya meM se nahIM aatii|' 1 'evaM hi zuddhadravyAzritapabhinnasAdhyasAdhanAvaM nizvayanayamAzritya mokSamArgaprarUpaNam / yattu pUrvamuddiSTaM vAyaparapratyayaparyAyAzritaM bhinnasAdhyasAdhanabhAvaM vyavahAranayamAzritya prarUpitam / na tadvipratiSiddha nizcayavyavahArayoH mAdhyasAdhanabhAvatvAsavarNasuvarNapASANapat / ataevobhayanavAyattA paramezvarI tIrthapavartaneti / ' [ rAyathAda thamAlA paMcAstikAya pR. 230]
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1335 gAthA 161 kI TIkA ke anta meM bhI amRtacandrAcArya likhate haiM ki nizcaya mokSamArga aura vyavahAra mokSamArga kA sAdhya-sAdhanapanA atyanta ghaTita hotA hai| isIliye zrI kundakunda bhagavAna ne vyavahAranaya ko prayojanavAna kahA hai suddhosuddhAdeso NAdazvoparamabhAvadarisIhi / vavahAradesidA puNa je du aparameTidA bhAve // 12 // [ sa. sA. ] __ artha-jo paramabhAva ko prApta ho gaye arthAt pUrNajJAna-cAritravAna hogaye unako to zuddha kA upadeza karane vAlA zuddhanaya jAnane yogya hai aura jo jIva aparamabhAva arthAt zraddhAna-jJAna-cAritra ke pUrNabhAva ko nahIM pahu~ca sake sAdhakaavasthA meM hI Thahare hue haiM, ve vyavahAra dvArA upadeza karane yogya haiN| isakI TIkA meM suvarNa kA dRSTAnta dekara yaha kahA gayA hai ki jinako zuddhasuvarNa samAna zuddhAtmA kI prApti ho gaI hai unako utkRSTa asAdhAraNabhAvoM kA anubhava hone se zuddhanaya (nizcayanaya ) hI prayojanavAna hai; kintu jo puruSa prathama dvitIyAdi aneka pAkoM kI paramparA se pacyamAna azuddha suvarNa ke samAna anutkRSTa-madhyama bhAvoM meM sthita haiM, unako anutkRSTabhAvoM kA anubhava hone se vyavahAranaya prayojanavAna hai, kyoMki tIrtha ke phala kI aisI hI vyavasthA hai / TIkA meM isIke pramANa svarUpa yaha gAthA bhI uddhRta kI gaI hai jai jiNamayaM pavajjaha, to mA vavahAraNicchae muyaha / ekeNa viNA chijjai, titthaMaNNeNa puNa taccaM // artha he bhavya jIvo ! jo tuma jina matako pravartAnA cAhate ho to vyavahAra aura nizcaya ina donoM nayoM ko mata chor3o, kyoMki vyavahAranaya ke chor3ane se to tIrtha ( mokSa-mArga ) kA nAza ho jAyagA aura nizcayanaya ke chor3ane se tattva (mokSa) kA nAza ho jaaygaa| samyagdarzana kI prApti ke liye jinavacanoM ko sunanA, dhAraNa karanA, gurubhakti, jinabimba-darzana Adi vyavahAramArga meM pravRtta honA prayojanavAna hai| jinako samyagdarzana to ho gayA, kintu sAkSAt zuddhAtmA kI prApti nahIM huI, unako aNuvrata-mahAvrata kA grahaNa, samiti-gupti pAlana paMcaparameSThI kA dhyAna, zAstra-abhyAsa Adi vyavahAramArga prayojanavAna hai| mokSamArga meM prAthamika jIvoM ke liye vyavahAranaya hI prayojanavAna hai, isa bAtako zrI 108 amRtacandrAcArya paMcAstikAya gAthA 172 kI TIkA meM isaprakAra kahate haiM 'vyavahAranayena bhinnasAdhyasAdhanabhAvamavalambyAnAdibhedavAsitabaddhayaH sukhenaivAvataranti tIthaM prAthamikAH / ' artha-anAdikAla se bhedavAsita buddhi hone ke kAraNa prAthamika jIva vyavahAranaya se bhinnasAdhya-sAdhanabhAva kA avalambana lekara sukha se tIrtha ( mokSamArga ) kA prArambha karate haiN| vyavahAranaya se bahuta se jIvoM kA upakAra hotA hai ataH vyavahAranaya kA anusaraNa karanA cAhiye / svayaM gautama gaNadhara ne vyavahAranaya kA prAzraya liyA hai| zrI vIrasenasvAmI ne bhI ja.dha. pu. 1 meM isaprakAra kahA hai - 'jo bahujIvANuggahakArI vavahAraNao so caiva samassidavvo ti maNeNAvahAriya godamathereNa maMgalaM tastha kyN|'
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1336 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : artha-jo vyavahAranaya bahuta jIvoM kA anugraha karanevAlA hai usIkA Abhaya karanA cAhiye, aisA mana meM nizcaya karake gautama sthavira ne caubIsa anuyogadvAroM ke Adi meM maMgala kiyA hai| jaba ina Agama pramANoM se yaha siddha ho jAtA hai ki vyavahAranaya bhI mokSamArga meM prayojanavAna hai to vyavahAranaya sarvathA heya kaise ho sakatA hai ? zaMkA-kyA vyavahAranaya sarvathA asatya ( bhUTha ) hai ? samAdhAna-pratyeka naya apane viSaya meM satya hotA hai, kyoMki naya dvArA kisI eka dharma kI mukhyatA se vastu kA kathana hotA hai, kintu vivakSitanaya kA viSaya apane pratipakSInaya kI dRSTi se asat hai| jaise vyavahAranaya kI dRSTi se 'jIva karmoM se ba~dhA haA hai' yaha satya hai, kintu nizcaya kI dRSTi se abaddha hai arthAta karmoM se ba~dhA hA nahIM hai / isI bAtako zrI amRtacandrAcArya samayasAra kI TIkA meM kahate haiM-'Atmano'nAdi baddhasya baddhaspRSTatvaparyAyaNAnubhUyamAnatAyAM baddhaspRSTatvaM bhUtArthamapyekAMtataH pudgalAspRzyamAtmasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtha / ' artha-anAdikAla se ba~dhe hue prAtmA kA pudgalakarmoM se ba~dhane-sparzita honerUpa avasthA kA anubhava karane para ( vyavahAranaya se ) baddhaspRSTatA bhUtArtha hai satyArtha hai, tathApi prAtmA pudgala se kicitmAtra bhI sparzita hone yogya nahIM hai aise AtmasvabhAva ko anubhava karane para ( nizcayanaya se ) baddha-spRSTatA abhUtArtha hai, asatyArtha hai| isase spaSTa ho jAtA hai ki vyavahAranaya kA viSaya satyArtha hai, kintu mAtra nizcayanaya kI dRSTi se asatyArtha kahA gayA hai| jahA~ kahIM para vyavahAranaya ko abhUtArtha yA asatyArtha kahA gayA hai vahA~ para mAtra kI dRSTi se asatyArtha kahA gayA hai| vyavahAranaya sarvathA asatyArtha nahIM hai| yadi vyavahAranaya sa hotA to usakA upadeza kyoM diyA jAtA athavA gautama gaNadhara usakA prAzraya kyoM lete ? kintu sarvajJadeva ne vyavahAranaya kA upadeza diyA tathA zrI gautama gaNadhara ne usakA Azraya lekara maMgala kiyA hai isase yaha siddha hotA hai ki vyavahAranaya bhUtArtha-satyArtha hai / zrI vIrasenAcArya ne jayadhavala meM kahA bhI hai vavahAraNayaM paDucca puNa godamasAmiNA caduvIsahamaNiyogaddArANamAdIe maMgalaM kadaM Na ca vavahAraNao cappalao; tatto vavahArANusArisissANa pauttidasaNAdo / ja.dha. pu. 1 pR.8 artha-yadi kahA jAya ki vyavahAranaya asatya hai, so bhI ThIka nahIM hai, kyoMki usase vyavahAra kA anasaraNa karanevAle ziSyoM kI pravRtti dekhI jAtI hai| zrI gautama svAmI ne vyavahAranaya kA Azraya le anuyogadvAroM kI Adi meM maMgala kiyA hai| jainadharma ke mUla siddhAnta 'anekAnta' ko samajhane vAle vidvAn kabhI kisI naya ko sarvathA asatyArtha yA heya nahIM kahate haiM / apitu apane-apane viSaya kI apekSA unako satyArtha mAnate haiM / jaisA ki ja0 dha0 pu0 1 pR0 257 para kahA gayA hai NiyayavayaNijja saccA, savvaNayA paraviyAlaNe mohA / te uNa Na disamao vibhayai sacce va alie vaa|| [sanmati tarka 1 / 28] ye sabhI naya apane-apane viSaya ke kathana karane meM samIcIna haiM aura dUsare nayoM ke nirAkaraNa karane meM mUr3ha haiN| anekAntarUpa samaya ke jJAtA puruSa 'yaha naya saccA hai aura yaha naya jhUThA hai', isaprakAra kA vibhAga nahIM karate haiN|
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1337 jisaprakAra nizcayanaya kI dRSTi se vyavahAranaya ke viSaya asatya haiM usI prakAra vyavahAranaya kI dRSTi se nizcayanaya kA viSaya bhI asatya hai / nizcayanaya bhI sarvathA satya nahIM hai / davaThThiyavattavvaM avatthu NiyameNa pajjavaNayassa / taha pajjavavatthu avatthumeva damvaTThiyanayassa // artha-paryAyAthika ( vyavahAra ) naya kI apekSA dravyArthika (nizcaya) naya kA viSaya avastu ( asatyArtha) hai aura dravyAthika (nizcaya) naya kI apekSA paryAyAthika (vyavahAra) naya kA viSaya avastu ( asatyArtha hai)| vyavahAranaya ko sarvathA asatyArtha tathA heya mAnane kA duSpariNAma jo ina pArSavAkyoM kI zraddhA nahIM karate aura vyavahAranaya ko sarvathA abhUtArtha va heya mAnakara vyavahAranaya ko chor3a dete haiM aura nizcayanaya ko sarvathA satyArtha va upAdeya mAnakara usakA pakSa grahaNa karate haiM, unako mokSa kI prApti nahIM hotI, kintu naraka aura nigoda jaisI kugatiyoM meM bhramaNa karanA par3atA hai| zrI amRtacandrAcArya kahate haiM'-'yadi vyavahAra kA upadeza na diyA jAve aura mAtra nizcayanaya kA ekAnta kiyA jAya to basa-sthAvara jIvoM kA ghAta niHzaMkapane se karanA siddha ho jAyagA, kyoMki nizcayanaya jIva ko zarIra se bhinna kahatA hai| jaise bhasma ke mardana karane meM hiMsA kA abhAva hai usItaraha unake mArane meM bhI hiMsA nahIM siddha hogI, kiMtu hiMsA kA abhAva ThaharegA / taba unake ghAta hone se baMdha kA bhI abhAva ThaharegA / rAgI-dveSI, mohI jIva karma se baMdhatA hai aura usa karma baMdha se chUTanA mokSa kahA gayA hai, kintu nizcayanaya kI apekSA, rAgadvaSa, moha se jIva bhinna hone ke kAraNa, baMdha aura mokSa kA abhAva hai| baMdha aura mokSa ke abhAva meM mokSa ke upAya kA upadeza vyartha ho jAyagA / isaliye vyavahAranaya ko upAdeya kahA hai|' sa. sA. gAthA 46 ttiikaa| zrI paMDitavara jayacandajI chAbar3A samayasAra kI gAthA 12 kI TIkA kA anuvAda karate hue likhate haiM'yadi vyavahAranaya ko saba (sarvathA) asatyArtha jAnakara chor3adeM to zubhopayogarUpa vyavahAra chor3e aura zuddhopayoga kI sAkSAt prApti huI nahIM isaliye ulaTA azubhopayoga meM hI Akara bhraSTa huA yathAkathaMcit svecchArUpa pravarte tava narakAdigati tathA paramparA nigoda ko prApta hokara saMsAra meM hI bhramaNa karatA hai|' sa0 sA0 pR0 17, rAyacandra granthamAlA zrI amRtacandrAcArya zrI paMcAstikAya gAthA 172 kI TIkA meM kahate haiM-'jo jIva kevala nizcayanaya ke hI avalambI haiM, ve vyavahArarUpa svasamayamayI kriyA-karmakANDa ko ADambara jAna vratAdika meM virAgI ( udAsIna ) ho rahe haiM aura arddha unmIlita locana se UrdhvamukhI hokara svacchaMdavRtti ko dhAraNa karate haiN| koI-koI apanI buddhi se aisA mAnate haiM ki hama svarUpa ko anubhavate haiM aisI samajha se sukharUpa pravarte haiM / bhinna sAdhya-sAdhanarUpa vyavahAra ko to mAnate nahIM, nizcayanayarUpa abhinna sAdhya-sAdhana ko apane meM mAnate hue yo hI bahaka rahe haiM, vastu ko pAte nahIM, na nizcayapada ko prApta hote haiM, na vyavahArapada ko grahaNa karate haiM; kintu bIca meM hI pramAdIrUpa madirA ke prabhAva se citta meM matavAle hue mUrchita se ho rahe haiM / jaise koI bahuta ghI, khANDa, dugdha ityAdi gariSThavastu 1. tamaMtareNa tu barIrAjjIvasya paramArthato bhedadarzanAt basasthAvarANAM bhagamana va ni:saMkamupamardanena hisA'mAyAghavatyeva baMdhasyAbhAvaH / tathA raktodviSTavimUDho jIyo badhyamAno mocanIya iti tamaMtareNa tu rAgadveSamohejyo jIvasya paramArthato bhedadarbhamena mokSopAyaparigrahaNAbhAvAt bhavatyeva mokSasyAbhAya / '
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1338 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : ke pAna-bhojana se suthira ho aise AlasI ho rahe haiM, athavA apane utkRSTadeha ke bala se jar3a ho rahe haiM athavA bhayAnaka manakI bhraSTatA se mohita-vikSipta ho gaye haiM yA caitanyabhAva se rahita vanaspati se ho rahe haiN| tathA muni avasthA meM karane yogya karmacetanA ( SaDAvazyaka ) puNyabaMdha ke bhaya se,avalambana nahIM karataM aura parama niHkarmadazArUpa jJAnacetanA ( vItarAganivikalpasamAdhi avasthA ) ko aMgIkAra karI nAhIM, isakAraNa atizaya caMcalabhAvoM ke dhArI haiM aura pragaTa-apragaTarUpa pramAda ke prAdhIna ho rahe haiN| 've nizcayAvalambI mahA azuddhopayoga se karmaphalacetanA se pradhAna hote hue vanaspati ke samAna jar3a haiM aura kevala pApa hI ke bA~dhane vAle haiN|' paMcAstikAya pR0 250-251 rAyacandra granthamAlA mokSamArga do naya AdhIna hai do nayarUpa hai anekAntAtmaka hone se jisaprakAra vastu kI siddhi nizcaya-vyavahAranaya ke avirodha dvArA hotI hai usI prakAra mokSarUpI iSTa siddhi bhI nizcaya-vyavahAra ke virodha dvArA hotI hai| zrI paMcAstikAyazAstra kA tAtparya likhate hue zrI amRtacandrAcArya kahate haiM-'isa yathArtha pAramezvarazAstra kA paramArtha se vItarAgapanA hI tAtparya hai / so isa vItarAgapane kA vyavahAra-nizcaya ke avirodha dvArA hI anusaraNa kiyA jAya to iSTasiddhi hotI hai, anyathA nhiiN|' paMcAstikAya gAthA 192 TIkA . rAyacandra granthamAlA se prakAzita samayasAra pR0 27 para bhI likhA hai-sAkSAt zuddhanaya (nizcayanaya ) kA viSaya jo zuddha prAtmA usakI prApti jaba taka na ho taba taka vyavahAra prayojanavAna hai| aisA syAdvAdamata meM zrI guru kA upadeza hai|' isI viSaya kA nimna kalaza hai---- ubhayanayavirodhadhvaMsini syApadAMke, jinavacasi ramante ye svayaM vaaNtmohaaH| sapadi samayasAraM te paraM jyotirucca, ranavamanayapakSAkSuNNamIkSanta eva // 4 // artha-nizcaya-vyavahArarUpa jo do naya unake viSaya ke bheda se Apasa meM virodha hai / usa virodha ko dUra karanevAlA syAtpada kara cihnita jo jinabhagavAna kA vacana usameM jo puruSa ramate haiM--pracura prItisahita abhyAsa karate haiM ve puruSa hI mithyAtvakarma ke udaya kA vamanakara isa atizayarUpa paramajyoti prakAzamAna zuddhamAtmA kA zIghra hI avalokana karate haiN| yaha samayasArarUpa zuddhAtmA navIna nahIM utpanna huA hai--pahale karma se AcchAdita thA vaha pragaTa vyaktarUpa ho gayA / sarvathA ekAntarUpa kunaya kI pakSakara khaMDita nahIM hotA-nirbAdha hai / mokSamArga nizcaya va vyavahAra se do svarUpa hai / tattvAnuzAsana meM bhI kahA hai 1. 'ye'a kevala nizcayAvalambinaH sakalakriyAkarmakANDAhambaraviraktabuvayo'rdhamIlitavilopanapuTA: kimapi svabuddhyAvalokyAvalokya yathA sukhAmAste; te khalvavIritabhinnasAdhyasAdhanabhAva abhinnasAdhyasAdhanAbhAvamalabhamAnA antarAla eva pramAdakAdambarImadabharAlasacaMtaso bhattA iya, marchitA iya saSaptA iya, prabhUtaghatasitopalapAyasAsAdita sAhityA iva, samulyaNabalasanitajADyA iva, daarunnmnobhruuprvihitmoh| iya mudritaviziSTa caitanyA vanaspataya iva, maunIndrI karmacetanA puNyabaMdhabhayenAnavalambamAnA anAsAditaparamanaMSkarmyarUpatrAnacetanAvizrAntayoM vyaktAdhyaktapramAdatandrA paramAgatakarmaphala cetanApradhAnapravRtayo vanaspataya iva kevala pApamaya bdhnaanti|' 2. 'paramArthato vItarAgatyameva tAtparyamiti / tadidaM vItarAgatvaM vyavahAra nizvayAyidheneyAnugamyamAnaM bhavati samIhitasiddhaye na punrnythaa|'
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1339 mokSahetuH punadhA nizcaya-vyavahArataH / tavAdyaH sAdhyarUpaH syAdvitIyastasya sAdhanaH // 28 // artha-mokSamArga nizcaya aura vyavahAra se do prakAra kA hai| pahalA sAdhyarUpa aura dUsarA sAdhanarUpa hai| nizcaya aura vyavahAra donoM prakArarUpa mokSamArga se rahita mokSa kI siddhi nahIM hai| isI bAtako zrI jayasenAcArya paMcAstikAya gAthA 106 ko TIkA meM kahate haiM-'nizcayavyavahAramokSakAraNe sati mokSakArya saMbhavati, tatkAraNAbhAve mokSakArya na saMbhavati / ' arthAta-nizcaya aura vyavahAra mokSamArga ke hone para hI mokSakArya honA sambhava hai aura nizcayavyavahAra mokSamArga ke abhAva meM mokSakArya saMbhava nahIM hai| isI bAtako zrI amRtacandrAcArya bhI kahate haiM samyaktvacAritrabodha-lakSaNo mokSamArga ityeSaH / mukhyopacArarUpaH prApayatiparamapadaM puruSam // 222 // pu0 si0 u0 artha-nizcaya-vyavahArarUpa samyagdarzana-jJAna-cAritra vAlA mokSamArga prAtmA ko paramapada prApta karAtA hai| 'nizcayavyavahArAbhyAM sAdhyasAdhakarUpeNa parasparasApekSAbhyAmeva bhavati mukti siddhaye na ca punanirapekSAbhyAmiti vaatik|' paMcAstikAya gAthA 172, zrI jayasenAcArya kRta TIkA artha-paraspara sApekSa sAdhyasAdhakarUpa nizcaya-vyavahAra ke dvArA mokSa kI siddhi hotI hai, nirapekSa nizcaya-vyavahAra ke dvArA mokSa kI siddhi nahIM hotI, yaha vArtika hai| jisaprakAra manuSya ke zarIra meM praoNparezana hone para jakhma (ghAva ) ko dhonA tathA paTaTI bA~dhanA Avazyaka hai usIprakAra sephTika ke nirAkaraNa ke liye davAI lenA bhI utanA hI Avazyaka hai| ina aMtaraMga aura bahiraMga donoM prakAra kI davAI meM se yadi kisI bhI ekaprakAra kI davAI kA prayoga na kiyA jAve to jakhama ko pArAma nahIM hogA, kyoMki ye donoM prakAra kI davAI eka dUsare kI apekSA rakhatI haiN| mokSamArga meM bhI nizcaya aura vyavahAra donoM ratnatraya kI AvazyakatA hai| nizcaya aura vyavahAra ina donoM ratnatraya meM se kisI bhI eka ralatraya ke abhAva meM mokSa kI siddhi nahIM ho sktii| yaha bAta upayukta pArSavAkyoM meM kahI gaI hai| isI bAtako paMDitavara daulatarAmajI chahar3hAlA meM ina zabdoM dvArA kahate haiM mukhyopacAra du bheda yauM, bar3abhAgi ratnatraya dharai / aru dhareMge te ziva lahaiM, tina sujasa jala jagamala hre|| arthAta-jo bhAgyazAlI puruSa nizcaya aura vyavahAra ina do prakAra ke ratnatraya ko dhAraNa karate haiM yA dhAraNa kareMge unako mokSa kI prApti hotI hai / unakA suyazarUpI jala saMsArarUpI mala ko haratA hai| isaprakAra vyavahAra ratnatraya bhI mokSamArga meM prayojanavAna tathA upayogI hai| jo manuSya vyavahAra ko sarvathA heya jAna grahaNa nahIM karate haiM, ve naraka-nigoda prAdi durgati meM bhramaNa karate haiM / -jaM. ga. 19, 26-3-64/IX, IX/ce. pra. pA.
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1340 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : vyavahAranizcaya naya kI upayogitA zaMkA-zuddha nizcayanaya kisa avasthA meM prayojanavAna hai aura vyavahAranaya kisa avasthA meM prayojanavAna hai? samAdhAna-isa sambandha meM zrI samayasArajI meM gAthA saM0 12 isaprakAra hai suddho suddhAdeso NAyavvo paramabhAvadarisIhi / vavahAradesivA puNa je du aparameTidA bhAve // artha-jo ( antima pAka se utare hue zuddha svarNa ke samAna ) utkRSTa bhAva kA anubhava karane vAle haiM unako to zuddhanaya-jo zuddha kA upadeza karanevAlA hai, jAnane yogya hai / jo puruSa (prathama, dvitIya Adi aneka pAkoM kI paramparA se pacyamAna azuddhasvarNa ke samAna ) anutkRSTabhAva meM sthita haiM, ve vyavahAra kA upadeza karane yogya haiN| jinake tIna makAra ( madya, mAMsa, madhu ) pA~ca udambaraphala ina pATha kA tyAga nahIM hai arthAt jo madhu prAdi kA tathA sUkhe hue pA~ca udambara phaloM kA auSadhi Adi meM prayoga karate haiM ve jinadharma ke upadeza dene vAle to kyA, upadeza sunane ke bhI pAtra nahIM haiM / zrI amRtacandrAcArya ne puruSArtha siddhyupAya meM isaprakAra kahA hai aSTAvaniSTadustaraduritAyatanAnyamUni parivartya / jinadharmadezanAyA bhavanti pAtrANi zuddhadhiyaH // 74 // artha-aniSTa, dustara aura pApoM ke sthAna ina AThoM kA tyAga karake nirmala buddhivAle puruSa jinadharma ke upadeza ke pAtra hote haiM / --jaM. saM. 22-11-56/VI/ de. ca. 1. bheda nizcaya kA viSaya nahIM hai 2. koI bhI naya athavA naya kA viSaya asamIcIna nahIM hotA zaMkA-'zuddha nizcayanaya kI dRSTi meM bheda nahIM hai|' kyA isakA yaha abhiprAya hai ki padArtha meM hI bheda nahIM hai ? Agama meM jo bheda kA kathana hai kyA vaha avAstavika, jhUTha, kAlpanika hai ? yadi vastu sarvathA abheva akhaMDarUpa hai to kyA aisI vastu satarUpa ho sakatI hai ? samAdhAna- 'zuddhanizcayanaya kI dRSTi meM bheda nahIM hai' isakA yaha abhiprAya hai ki 'bheda' zuddha nizcayanaya kA viSaya nahIM hai, kintu isakA yaha abhiprAya nahIM hai ki vastu meM bheda hI nahIM hai, kyoMki pratyeka vastu anekAntAtmaka hai| __ anekAnta meM aneka kA artha eka se adhika aura 'anta' kA artha 'dharma' hai, ataH pratyeka vastu meM aneka arthAta eka se adhika dharma hote haiN| athavA eka hI vastu meM paraspara virodhI do dharmoM ko anekAnta kahate haiM / zrI amRtacandrAcArya ne samayasAra TIkA ke syAdvAdAdhikAra meM kahA bhI hai-- 'ekavastuvastutvaniSpAdakaparasparaviruddhazaktidvayaprakAzanamanekAtaH / ' artha-eka vastu meM vastutva kI upajAnevAlI paraspara viruddha do zaktiyoM kA prakAzita honA anekAMta hai|
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1341 arthAt-yadi eka vastu meM paraspara viruddha do dharmoM ko na mAnA jAve to vastu kA hI lopa ho jAyagA / janetara samAja ekavastu meM do viruddhadharmoM ko svIkAra nahIM karatI, kyoMki paraspara viruddha do dharmoM ko svIkAra karane se vastu nitya bhI hai anitya bhI hai ( aisA bhI hai, aisA bhI hai ) aisA bhramAtmaka jJAna hone se pramANa jJAna na rahakara saMzaya jJAna ho jAyagA / anekAnta kA yathArtha samajhe binA jainetara aura kucha jaina vidvAnoM ko bhI anekAnta ke viSaya meM aisA bhramAtmaka jJAna ho gayA hai, isaliye ve anekAnta kA svarUpa 'nitya hai anitya nahIM hai; niyati ( paryAyoM kA kramaniyata ) hai, aniyata nahIM hai; kAla hai ( sarvakArya apane niyatakAla para hote haiM ), prakAla nahIM hai' kahakara eka hI dharma ko siddha karate haiM, kyoMki 'nitya hai' isameM 'nitya' dharma ko svIkAra kiyA gayA hai, 'anitya nahIM hai' isameM 'anitya' dharma ko svIkAra nahIM kiyA, kintu usakA niSedha kara nityadharma ke hI astitva kA kathana kiyA gayA hai / anekAnta kA aisA svarUpa mAnane vAle 'anekAnta' ke mAnane vAle nahIM haiM, kintu ekAnta mithyAtva ko mAnane vAle haiM / vastu anekAntAtmaka hai, isakA artha yaha hai ki vastu bhedAbhedAtmaka, nityAnityAtmaka, niyati-aniyatiAtmaka ityAdirUpa hai / paraspara viruddha do dharmoM meM se ekadharma dravyArthika ( nizcaya ) naya kA viSaya hai aura dUsarA paryAyArthika ( vyavahAra ) naya kA viSaya hai, kyoMki naya kA lakSaNa 'vikalAdeza' hai arthAt naya ekadharma ko grahaNa karatI hai / bheda - abheda ina paraspara virodhI do dharmoM meM se yadyapi 'bheda' nizcayanaya kA viSaya nahIM hai, tathApi isakA yaha artha nahIM ki 'bheda' sarvathA nahIM hai, jhUTha hai, kAlpanika hai, avAstavika hai ityAdi / bheda ke abhAva meM prabheda ke prabhAva kA prasaMga A jAyagA, kyoMki 'sarva sapratipakSa' hai / aisA jainadharma kA mUla siddhAnta hai / kahA bhI hai 'savvasta sampakkhisvalaMbhAdo / ' [ ja. dha. pu. 1 pR. 53 ] artha - samasta ( padArtha ) apane pratipakSa sahita hI upalabdha hote haiM / 'pavikkhAbhAve appidassa vi abhAvapyasaMgA / ' [dha. pu. 6 pR. 63 ] artha -- pratipakSI ke abhAva meM vivakSita ke abhAva kA prasaMga prApta hotA hai / 'savvassa sappaDivakkalsa uvalaM bhaNNahANuvavattado / ' [dha. pu. 14 pR. 234 ] artha -- saba sapratipakSa padArthoM kI upalabdhi anyathA bana nahIM sakatI / ina saba vAkyoM se siddha ho jAtA hai ki yadi 'abheda' hai to usakA pratipakSI bheda avazya hai / 'bheda' vyavahAranaya kA viSaya hai, kyoMki vyavahAra, vikalpa, bheda tathA paryAya ina zabdoM kA eka hI artha hai / go. sA. jI. gAthA 502 meM kahA bhI hai 'vavahAro ya viyappo bhedo taha pajjao ta eyaTTho / ' vastu meM paraspara virodhI do dharma haiM / unameM se ekadharma nizcayanaya kA viSaya hai aura dUsarA dharma vyavahAranaya kA viSaya hai / donoM dharma satyArtha haiM, isaliye donoM nayoM kA viSaya bhI satyArtha hai / jaba donoM nayoM kA viSaya bhI satyArtha hai to donoM naya bhI satyArtha haiM /
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1342 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : . donoM nayoM ke vyAkhyAna ko samAna satyArtha mAnane ko jo bhrama batalAte haiM ve svayaM bhrama meM par3e hue haiM, kyoMki unhoMne naya ke yathArthasvarUpa ko nahIM samajhA hai athavA ve ekAMta mithyAdRSTi haiN| kahA bhI hai NiyayavayaNijjasaccA savvaNayA paraviyAlaNe mohA / . te uNa Na viTThasamao vibhayaha sacce va alie vA // ja.dha. pu. 1 pR. 257 artha-ye sabhI naya apane viSaya ke kathana karane meM samIcIna haiM aura dUsare nayoM ke nirAkaraNa meM mUr3ha haiN| anekAMtarUpa samaya ke jJAtA puruSa 'yaha naya saccA hai aura yaha naya jhUThA hai' isaprakAra kA vibhAga nahIM krte| zrI amRtacandra AcArya ne bhI samayasAra gAthA 14 kI TIkA meM kahA hai 'AtmanonAdibaddhasya baddhaspRSTatvaparyAyeNAnubhUyamAnatAyAM baddhaspRSTatvaM bhUtArthamapyekAMtataH pudglspRshymaatmsvbhaavmupetyaanubhuuymaantaayaambhuutaarnn........|' artha-anAdikAla se baMdha ko prApta hue prAtmA kA, pudgala se spazitarUpa paryAya kI apekSA (vyavahAranaya kI dRSTi se ) anubhava karane para baddhaspRSTatA bhUtArtha hai, tathApi pudgala se kiMcitmAtra bhI spazita na hone yogya AtmasvabhAva kI apekSA ( nizcayanaya se ) anubhava karane para baddha-spRSTatA abhUtArtha hai| yahA~ para abhUtArtha kA artha sarvathA jhUTha hai aisA nahIM hai, kintu nizcayanaya kA viSaya nahIM hai| yaha artha grahaNa karanA caahiye| 'bheda' vastu kA dharma hai jo vAstavika hai jhUTha nahIM hai aura vyavahAranaya kA viSaya hai| -jaM. ga. 8-10-64/IX/ jayaprakAna sApekSanaya mokSa kA kAraNa hai nizcaya nirapekSa vyavahAra vyavahArAbhAsa hai, arahaMta kA svarUpa jAnakara unakI pUjA karanA vyavahArAmAsa nahIM hai zaMkA vyavahAra aura nizcayanaya kA paraspara svarUpa kyA viparIta hai yA eka dUsare kA pUraka hai ? kaI logoM kI aisI mAnyatA hai ki yadi dRSTi meM nizcayanaya kA lakSya nahIM hai to vaha 'vyavahAra' vyavahArAbhAsa hai| hamAre bahuta se pUrvaja nizcayanaya ko nahIM jAnate to kyA unakI pUjanAdi saba kriyAyeM vyavahArAbhAsakoTi kI haiM ? Apa uktamata se kahA~ taka sahamata haiM ? vistArapUrvaka samajhAiye / ___samAdhAna-naya kA lakSaNa isaprakAra hai-'uccAraNa kiye gaye arthapada aura usameM kiye gaye nikSepa ko dekhakara ( samajhakara ) padArtha ko ThIka nirNayataka pahu~cA dete haiM, isaliye ve 'naya' kahalAte haiM // 3 // aneka guNa aura anekaparyAyosahita, athavA unake dvArA eka pariNAma se dUsare pariNAma meM, ekakSetra se dUsare kSetra meM aura ekakAla se dUsare kAla meM avinAzI svabhAvarUpa se rahanevAle dravya ko le jAtA hai arthAt dravya kA jJAna karA detA hai use naya kahate haiM // 4 // ' Sa0 kha0 pu0 10 10-11 / nayakA kathana isaliye kiyA jAtA hai ki-'yaha naya padArthoM kA jaisA svarUpa hai usarUpa se unake grahaNa karane meM nimitta hone se mokSa kA kAraNa hai // 8 // naya zreyas arthAt mokSa kA apadeza arthAt kAraNa hai, kyoMki vaha padArthoM ke yathArtharUpa se grahaNa karane meM nimitta hai / ' (ja. dha. pu. 1 pR. 211) mo. zA. a. 1 sUtra 6 meM bhI
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva / [ 1343 kahA hai-'pramANanayairadhigamaH / ' arthAt 'pramANa aura naya se vastu kA jJAna hotA hai / ' pramANa aura naya se utpanna vAkya bhI upacAra se pramANa aura naya hai, una donoM se utpanna ubhayabodha vidhi-pratiSedhAtmaka vastu ko viSaya karane ke kAraNa pramANatA ko dhAraNa karate hae bhI kArya meM kAraNa kA upacAra karane se pramANa va naya hai, isaprakAra sUtra meM grahaNa kiye gaye haiN| nayavAkya se utpannabodha pramANa hI hai, naya nahIM hai, isa bAta ke jJApanArtha "una donoM se vastu kA jJAna hotA hai' aisA kahA jAtA hai / (10 kha0 pu0 9 pR0 164 ) / ukta AgamapramANoM se yaha spaSTa hai ki naya ke dvArA vastu kA yathArtha jJAna hotA hai isalie 'naya' mokSa kA kAraNa hai| yahA~ para yaha nahIM kahA gayA ki nizcayanaya to mokSa kA kAraNa hai aura vyavahAranaya mokSa kA kAraNa nahIM hai / nizcaya yA vyavahAra koI bhI naya ho yadi anyanaya sApekSa hai to sunaya hai, mokSa kA kAraNa hai yadi anyanaya nirapekSa hai to mithyAtva va saMsAra kA kAraNa hai| vyavahAranaya aura nizcayanaya kA svarUpa aneka prakAra se kathana kiyA gayA hai una sabakA yahA~ para likhanA asambhava hai phira bhI kucha lakSaNa isaprakAra haiM baMdhaka aura mocaka anya paramANu ke sAtha saMyukta honevAle aura usase viyukta honevAle paramANu kI bhA~ti Atmadravya 'vyavahAranaya' se baMdha aura mokSa meM hU~ta kA anusaraNa karanevAlA hai| akele badhyamAna aura mucyamAna aise baMdhamokSocita snigdhatva-rUkSatvaguNarUpa pariNata paramANu kI bhA~ti prAtmadravya nizcayanaya se baMdha aura mokSa meM advaita kA anusaraNa karanevAlA hai| (pra. sA. pariziSTanaya naM0 44 va 45) / yahA~ para yaha kathana kiyA gayA hai ki prAtmA dravyakarmoM se baMdhatA aura mukta hotA hai yaha to vyavahAranaya kA viSaya hai| isa kathana meM yaha gauNa hai ki AtmA apane rAgAdibhAvoM se dravyakarma se baMdhatA aura vItarAgabhAva ke kAraNa dravyakarma se mukta hotA hai, kyoMki rAgAdi va vItarAgabhAvoM ke binA AtmA karmoM se baddha va mukta nahIM ho sakatA jaisA ki samayasAra gAthA 150 meM kahA hai--'rattobaMdhadi kamma mucadi jIvo viraagsNptto|' nizcayanaya ke isa kathana meM 'ki AtmA apane rAgAdibhAvoM se baMdhatA hai aura vItarAgabhAvoM se mukta hotA hai' yaha bAta gauNa hai ki AtmA apane bhAvoM ke kAraNa karmoM se baMdhatA va mukta hotA hai, kyoMki dUsare dravya ke saMyoga ke binA akelA dravyabaMdha ko prApta nahIM ho sakatA hai| 'mokSa' baMdhapUrvaka hotA hai / jaba akele dravya meM baMdha hI nahIM to mokSa kA kathana hI nahIM ho sakatA hai| isaprakAra nizcayanaya va vyavahAranaya ke dvArA eka hI padArtha kA vahAranaya meM 'dravyabaMdha' mukhya hai 'bhAvabaMdha' gauraNa hai| nizcayanaya ke kathana meM 'bhAvabaMdha' makhya hai 'dravyabaMdha' gauraNa hai| kahA bhI hai-'apitAnapitAsiddhaH // 32 // ' ( mo. zA. a. 5) mukhya va gauNa se vastu kI siddhi hotI hai| sAmAnya ( dravya ) vizeSa ( paryAya ) rUpa vastu hai / vizeSoM (paryAyoM ) meM anuvRtta (anvaya) rUpa se sthita rahanevAlA 'sAmAnya' ( dravya ) hai / kahA bhI hai--'parAparavivartavyApi dravyamUrddhatA mRdiva sthAsAviSu // 5 // ' arthAt-pUrvakAlabhAvI aura uttarakAlabhAvI vizeSa-paryAya tinaviSa vyApane vAlA jo dravya so UrdhvatA sAmAnya hai / jaise sthAsa, koza, kusUla Adi mRtikA kI avasthAvi mRtikA vyApI hai| usa sAmAnya (dravya) kA krama se honevAlA pariNamana so vizeSa (paryAya) hai / kahA bhI hai-'ekasmin dravye kramabhAvinaH pariNAmAH paryAyA Atmani harSaviSAdAdivat // 8 // ( parIkSA mukha adhyAya 4 ) :
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1344 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : arthAt ekadravya virSe kramabhAvI pariNAma haiM te paryAya haiM jaise prAtmA viSa harSa-viSAda anukramata hoya haiM te paryAya haiN| isa kathana se yaha spaSTa hai ki sAmAnya ke binA 'vizeSa' aura vizeSa ke binA 'sAmAnya' nahIM hotaa| ekakA kathana karane para dUsare kA kathana ho hI jAtA hai| paryAya ( vizeSa ) kA kathana karane vAlA 'vyavahAranaya' hai aura dravya ( sAmAnya ) kA kathana karanevAlA 'nizcayanaya' hai / kahA bhI hai-'vyavahAranayaH kila paryAyAzritatvAt / nizcayanayastu dravyAdhitatvAt / ' ( sa. sA. gAthA 56 AtmakhyAti TIkA) 'paryAya' kA mukhyarUpa se kathana karane para 'dravya' kA gauNarUpa se kathana ho jAtA hai aura 'dravya' kA mukhyarUpa se kathana karane para 'paryAya' kA gauNarUpa se kathana ho jAtA hai ataH vyavahAranaya se bhI vastu kA jJAna nizcayanaya se bhI vastu kA jJAna hotA hai kyoMki donoM naya sApekSa haiN| nizcayanaya va vyavahAranaya ina donoM nayoM se vastu kA jJAna hotA hai to samayasAra meM 'nizcayanaya' ko bhUtArtha aura 'vyavahAranaya' ko abhUtArtha kyoM kahA gayA ? 'bhUtArtha' kA artha hai jo 'eka' meM ho aura 'abhUtArtha' kA artha jo 'eka' meM na ho kintu apane hone meM dUsare (anya ) kI bhI apekSA rakhatA ho| nizcayanaya kA viSaya 'sAmAnya' hai| 'sAmAnya' anAdi-ananta hone se akArya-akAraNa hai aura utpAda-vyayarahita hai| ataH nizcayanaya kA viSaya 'sAmAnya' mAtra eka dravya meM hone se aura anya kI apekSA na rakhane se bhUtArtha hai| kintu vyavahAranaya kA viSaya 'paryAya' hai / 'paryAya' kI utpatti pratisamaya hotI hai| vaha utpatti aMtaraMga ( sva ) aura bahiraMga (para) ke nimittavaza hotI hai| kahA bhI hai-'ubhayanimittavazAda bhAvAntarAvAptirutpAdanamutpAdaH / mRtpiNDasya ghaTaparyAyavat / ' ( sa. si. a. 5 sU. 30 / ) arthAta antaraMga aura bahiraMga nimitta ke vazase pratisamaya jo navInaavasthA kI prApti hotI hai use utpAda kahate haiN| jaise miTTI ke piMDa kI ghaTaparyAya / isaprakAra vyavahAranaya ke viSaya 'paryAya' kI utpatti mAtra eka 'sva' se na hokara sva aura para ina do ke nimitta se hone ke kAraNa 'abhUtArtha' hai| nizcayanayanirapekSa 'vyavahAra' vyavahArAbhAsa hai, kintu nizcayanayasApekSa vyavahAranaya sunaya hai| arahaMtabhagavAna kI pUjana hotI hai| arahaMta kA svarUpa binA jAne parahaMtapUjana hotI nahIM hai| jo arahaMta ko dravyapane, gaNapane aura paryAyapane se jAnatA hai vaha apanI AtmA ko jAnatA hai aura usakA moha hotA hai| (pra. sA. gaa.80)| jo arahaMta kA svarUpa jAnakara pUjana karatA hai usakI kriyAyeM vyavahArAbhAsa kaise ho sakatI haiM ? samayasAra to sarvanayapakSa se rahita hai| kahA bhI hai-'savaNayapakkharahido bhaNido jo so samayasAro' aura isa samayasAra ko samyagdarzana kahate haiM / ( samayasAra gAthA 144 ) / -ja.sa. 13-3-58/VI/ galAbacanda zAha, lAkara 1. 'prathama nizcaya, phira vyavahAra'; yaha mAnyatA jinavANI ke viruddha hai 2. kArya ko nahIM utpanna karane para bhI kAraNapane kA astitva zaMkA-vyavahAra pUrvaka nizcaya athavA nizcaya pUrvaka vyavahAra ? kyA prathama vyavahAra hotA hai ? phira nizcaya hotA hai yA prathama nizcaya phira vyavahAra hotA hai ? samAdhAna-prathama vyavahAra phira nizcaya hotA hai, kyoMki vyavahAra kAraNa aura nizcaya kArya hai| anAdikAla se mithyAtva ke kAraNa paribhramaNa karate hue isa jIva ko sarvaprathama prathamopazama samyaktva hotA hai|
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1345 / kSayopazama yA kSAyikasamyaktva nahIM hotA kAraNa yaha hai ki kSAyikasamyaktva to kSayopazamasamyaktva ke pazcAt hotA hai aura kSayopazamasamyaktva usI jIva ke hotA hai, jisake samyaktva prApti ke dvArA mithyAtva ke tIna Tukar3e (samyaktva, mizra prakRti aura mithyAtvaprakRtirUpa ) ho gaye hoM, prathamopazamasamyaktva se pUrva pA~ca labdhiyA~ hotI haiM / unameM tIsarI 'dezanAlabdhi' hai / dezanAlabdhi kA artha hai tattvopadeza kI prApti / ye pA~ca labdhiyA~ mithyAtvaguNasthAna meM hotI haiM, anivRttikaraNa ke anantara samaya meM mithyAtvakarma ke udayAbhAva se aura mithyAtva va cAra anantAnubandhIkaSAya ke upazama se prathamopazamasamyaktva kI prApti hotI hai / dezanAlabdhi kI prApti vyavahAra hai, kyoMki kAraNa hai aura prathamopazamasamyaktva kI prApti nizcaya hai / dezanAlabdhi se pUrva anAdimithyAdRSTi ko yaha bhI jJAna nahIM hotA ki jIva ( AtmA ) bhI koI padArtha hai / AtmA kA nAma taka sune binA usako jAnane kI ruci kaise ho sakatI hai / AtmAsambandhI upadeza binA 'AtmA koI vastu hai' aisA jJAna nahIM ho sakatA / zrataH prathama dezanAlabdhi (vyavahAra) pazcAt upazamasamyaktva ( nizcaya ) hotA hai / dekho - Sa. kha. pu. 6, pR. 204 / pratizaMkA- yaha to siddhAnta granthoM kI apekSA se kahA hai, parantu AdhyAtmika granthoM meM to aisA nahIM hai / samAdhAna - AdhyAtmikagranthoM meM bhI yahI kahA gayA hai ki prathama vyavahAra pazcAt nizcaya hotA hai / zrI samayasAra gAyA 38 kI TIkA meM zrI amRtacandrasUri ne isaprakAra likhA hai- 'yo hi nAmAnAdimohonmattatayAtyantamapratibuddhaH san nirviNNena guruNAnavarataM pratibodhyamAnaH kathaMcanApi pratibudhya nijakaratalavinyastavismRtacAmIkarAvalokanyAyena paramezvaramAtmAnaM jJAtvA zraddhAyAnucaryaM ca samyagekAtmArAmo bhUtaH sa khalvahamAtmAtma pratyakSaM pratyakSaM cinmAtraMjyotiH ' ........ / artha - jo pranAdi-moharUpa ajJAna se unmattatA ke kAraNa atyanta pratibuddha thA aura viraktaguru se niraMtara samajhAye jAne para jo kisIprakAra se samajhakara jaise koI muTThI meM rakhe hue sone ko bhUla gayA ho aura sone ko dekhe isa nyAya se AtmA ko jAnakara usakA zraddhAna aura prAcaraNa karake jo samyakprakAra se eka zrAtmArAma huA vaha 'maiM' aisA anubhava karatA hU~ ki 'maiM anubhava - pratyakSa cetanamAtra jyoti hU~ / yahA~ para prathama guruupadeza Adi arthAt vyavahAra pazcAt AtmazraddhAna arthAt nizcaya kahA hai / isIprakAra gAthA naM0 35 kI TIkA meM kahA hai jaise koI puruSa dhobI ke ghara se bhramavaza dUsare kA vastra lAkara use apanA samajha pror3hakara sote hue svayaM prajJAnI ho rahA hai, kintu jaba dUsarA vyakti kahatA hai- 'maMkSu pratibudhya svAparya parivartitametadvastraM mAmakamityasakRdvAkyaM zRNvannakhilaizcihna : suSThu parIkSya nizcitametatparakIyamiti jJAtvA jJAno sanmu cati taccacivaramacirAt ' tu zIghra jAga, sAvadhAna ho, yaha merA vastra badale meM AA gayA hai, yaha merA hai so mujhe de de / taba bArambAra kahe gaye isa vAkya ko sunatA huA vaha sarvacihnoM se bhalI-bhA~ti parIkSA karake avazya hI yaha vastra dUsare kA hI hai, aisA jAnakara jJAnI hotA huA usa vastra ko zIghra hI tyAga detA hai / isIprakAra grAtmA bhI bhramavaza paradravya ke bhAvoM ko graharaNa karake unheM apanA jAnakara apane meM hI eka rUpakara so rahA hai aura svayaM ajJAnI ho rahA hai / jaba zrIguru kahate haiM'maMkSu pratibudhyasvaikaH khalvayamAtmetyasakRcchrautaM vAkyaM zRNvannakhilaizcihnaH suSThu parIkSya nizcitamete parabhAvA iti jJAtvAjJAnI san mucati sarvAparabhAvAnacirAt' tU zIghra jAga, sAvadhAna ho, yaha terA AtmA vAstava meM eka hI hai / taba bArambAra kahe gaye isa zrAgama ke vAkya ko sunatA huA vaha jJAnI samasta cihnoM se bhalI-bhA~ti parIkSA karake avazya hI ye parabhAva haiM, yaha jAnakara jJAnI hotA huA sarva parabhAvoM ko tatkAla chor3a detA hai / yahA~ para bhI prathama guru kA upadeza Adi arthAt vyavahAra, pazcAt jJAnI huA arthAt nizcaya huA / zrI samayasAra kI gAthA naM0 12 meM to isa viSaya ko spaSTa hI kara diyA hai
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1346 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : suddho suddhAdeso, NAyavyo paramabhAvadarisIhi / vavahAradesidA puNa, je du aparameTThidA bhAve // 12 // artha-jo zuddhanaya taka pahu~cakara zraddhAvAna hue tathA pUrNajJAna cAritravAna ho gaye unheM to zuddhAtmA kA upadeza karanevAlA zuddhanaya jAnane yogya hai| aura jo jIva aparamabhAva arthAt zraddhA tathA cAritra ke pUrNabhAva ko nahIM pahu~ca sake haiM, sAdhaka avasthA meM hI sthita haiM ve vyavahAra dvArA upadeza karane yogya haiM / vyavahAra ko tIrtha aura nizcaya ko tIrthaphala kahA hai 'tIrthatIrthaphalayoritthameva vyavasthitatvAt' / [samayasAra gAthA naM0 12 para AtmakhyAti TIkA] ukta hindIanuvAda meM isakA bhAvArtha koSThaka meM isaprakAra diyA hai "jisase tirA jAya vaha tIrtha hai aisA vyavahAradharma hai aura pAra honA vyavahAra dharma kA phala hai|' jo manuSya pAra ho gayA usako tirane kI kyA AvazyakatA hai| ataH nizcaya ke pazcAt vyavahAra hotA hai, aisA kahanA nirarthaka hai| pratizaMkA-jisa manuSya ko zuddha AtmasvarUpa kA hI nizcaya nahIM huA vaha usakI prApti kA upAya kaise kregaa| jisaprakAra bambaI kA nizcaya ho jAne para hI bambaI jAne kA prayatna hotA hai| ataH prathama nizcaya pazcAt vyavahAra hotA hai| samAdhAna-yaha dRSTAnta viSama hai| isa dRSTAntadvArA nizcayasamyaktva ke pazcAt vyavahAracAritra siddha kiyA gayA hai, parantu isa dRSTAnta se yaha siddha nahIM hotA ki nizcayasamyaktva ke pazcAta vyavahArasamyaktva yA nizcayacAritra ke pazcAt vyavahAracAritra hotA hai| jisa hetu dvArA bambaI kA nizcaya kiyA gayA vaha hetu hI to vyavahAra hai| isIprakAra jo tattvopadezAdi prAtmasvarUpa ke nizcaya meM kAraNa hai vaha vyavahAra hai, kyoMki, paMDitavara daulatarAmajI ne chahaDhAlA kI tIsarIDhAla meM vyavahAra ko 'hetu niyata ko hoI' aisA kahA hai| isIprakAra ArAdhanAmAra gAthA 12 meM kahA hai ki vyavahAra-pArAdhanA nizcaya-pArAdhanA kA kAraNa hai| ataH prathama tattvopadezAdi kI prApti ( vyavahAra ) pazcAt AtmasvarUpa kA nizcaya hotA hai| pratizaMkA-nizcaya ho jAne para hI para meM kAraNapane kA upacAra kiyA jAtA hai| jaba taka nizcaya kI prApti na ho jAve taba taka kisI meM kAraNapane kA Aropa karanA kaise sambhava hai ? ataH prathama nizcaya pazcAt vyavahAra hotA hai| samAdhAna-jisa padArtha meM 'kAraNapane' kA upacAra kiyA jAtA hai, usa padArtha meM kAraNapane kI zakti pahale se hI thI yA kArya hone ke pazcAt AI hai ? yadi kAraNapane kI zakti pahale se hI thI to kArya pazcAta kAraNapane kA Aropa kiyA jAtA hai, yaha kahanA nahIM bntaa| yadi kArya ke pazcAt kAraNazakti utpanna huI to vaha kAraNazakti kArya kI utpatti meM akicit kara rahI; kyoMki kArya to pahale hI ho cukA thaa| yadi yaha kahA jAve vikArApane kI koI zakti nahIM hai, kAraNapane kI kevala kalpanA karalI jAtI hai| to usa para yaha prazna uThatA hai ki prativiziSTa padArtha meM hI kAraNapane kI kalpanA kyoM kI jAtI hai| ghaTa kI utpatti meM kumbhakAra ko hI kyoM kAraNa kahA jAtA hai? usake choTe-choTe bAlakoM ko jo ghaTa kI utpatti ke samaya vahA~ khela rahe the. ghaTa kI utpatti meM kAraNa kyoM nahIM kahA jAtA / ataH yaha siddha ho jAtA ki kArapanA kAlpanika nahIM hai| jisameM kAraNapane kI zakti hotI hai usI ko kAraNa kahA jAtA hai| dharmadravya kA lakSaNa gatihetutva, adharmadravya kA lakSaNa sthitihetutva aura AkAzadravya kA avagAhanahetutva kahA hai-- gamaNaNimittaM dhammamadhamma Thidi jIvapuggalANaM ca / avagahaNaM AyAsaM, jIvAdI savvadadhvANaM // 30 // niyamasAra
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1347 yadi jisasamaya jIva aura pudgala gamana karate haiM, kevala usI samaya dharmadravya meM gatihetutva kA upacAra kiyA jAtA hai, to dharmadravya kA lakSaraNa 'gatihetutva' nahIM kahA jA sakatA hai, kyoMki traikAlika asAdhAraNaguNa ko lakSaraNa kahate haiM / anyathA zrativyApti - zravyAptidoSa zrA jAyagA / isIprakAra jIvAdi ko avagAhana dene ke samaya hI AkAza meM zravagAhana hetutva kahA jAya to alokAkAza ke prabhAva kA prasaMga zrA jAyagA, kyoMki zralokAkAza to jIvAdi ko avagAhana nahIM detA aura avagAhana na dene ke kAraNa alokAkAza meM avagAhanahetutva bhI nahIM kahA jA sakegA aura avagAhana hetutva lakSaNa ke prabhAva meM alokAkAza lakSya ke prabhAva kA bhI prasaMga A jAyagA / zrataH viziSTapadArtha kA hetutva vidyamAna hai| kArya hone para hI kAraNa kA upacAra hotA hai, aisI bAta nahIM hai / ataH prathama nizcaya phira vyavahAra; yaha siddha nahIM hotA hai / pratizaMkA - jahA~ kAraNa hote hue bhI kArya nahIM hotA vahA~ kAraNapane ne kyA kiyA ? jaise kisI ko tattvopadeza sunane para bhI samyaktva kI prApti nahIM hotI hai / samAdhAna-kArya ko utpanna na karane para bhI kAraNatvazakti kA prabhAva siddha nahIM hotA hai| zrI vIrasena svAmI ne isa viSaya ko bahuta spaSTa kiyA hai 'maMgalaM kAUNa pAraddha kajjANaM kaha pi vigghuvalaMbhAdo tamakAuNa pAradvakajjANaM pi kattha vi vigdhAbhAvadaMsaNAdo jiNidaNamokkAro Na vigdhaviNAsaotti ? Na esa doso kayAkayabhesayANaM vAhINamaviNAsaviNAsadaMsaNeNAvayaviyahicA rassa vi mAricAdi-guNassa bhesayattuvalaMbhAdo / osahANamo sahattaM Na viNassadi, asajhavAhivadirittasajjhavAhivisae ceva tesi vAvArabbhuvagamAdotti ce jadi evaM to jiNidaNamokkAro vi vigdhaviNAsao, asajjhavigdhaphalakammamujjhiNa sajjhavivigdhaphalakammaviNAse vAvAradaMsaNAdo / Na ca osaheNa samANo jiMNadaNamokkAro, NANajhANasahAyasta saMtassa Nigvigyaggissa ardAjjhadhaNANa va asajjhavigdhaphalakammANamabhAvAdo / ' zaMkA- maMgala karake bhI prArambha kiye gaye kAryoM meM kahIM para vighna pAye jAne se, aura use na karake bhI prArambha kiye gaye kAryoM ke kahIM para vighnoM kA abhAva dekhe jAne se jinendra namaskAra vighnavinAzaka nahIM hai ? samAdhAna- yaha koI doSa nahIM hai, kyoMki, jina vyAdhiyoM kI prauSadhi kI gaI hai unakA avinAza aura jinakI auSadhi nahIM kI gaI hai unakA vinAza dekhe jAne se vyabhicAra jJAta hone para bhI marIca arthAt kAlImirca zrauSadhidravyoM meM prauSadhitvaguNa pAyA jAtA hai / yadi kahA jAya ki auSadhiyoM kA zrauSadhitva [ unake sarvatra acUka na hone para bhI ] isakAraNa naSTa nahIM hotA, kyoMki, asAdhyavyAdhiyoM ko chor3akarake kevala sAdhyavyAdhiyoM ke viSaya meM hI unakA vyApAra mAnA gayA hai, to jinendra - namaskAra bhI usIprakAra vighnavinAzaka mAnA jA sakatA hai, kyoMki, usakA bhI vyApAra asAdhyavighnoM ke kAraNabhUta karmoM ko chor3akara sAdhyavighnoM ke kAraNabhUta karmoM ke vinAza meM dekhA jAtA hai| dUsarI bAta yaha hai ki sarvathA prauSadhi ke samAna jinendranamaskAra nahIM hai, kyoMki jisa - prakAra nirvighna agni ke hote hue na jala sakane vAle indhanoM kA prabhAva rahatA hai usIprakAra ukta namaskAra ke jJAna va dhyAna kI sahAyatA yukta hone para asAdhya vighnotpAdaka karmoM kA bhI prabhAva hotA hai / Sa. khaM. pu. 9 pR. 5 eka kArya ke liye aneka kAraNa hote haiM jaise roTI banAne meM ATA, jala, agni Adi aneka kAraNa hote haiM / yadi unameM se kisI eka kAraNa arthAt prATA, jala yA agni kA prabhAva ho to kArya arthAt roTI nahIM bana sakatI / isIprakAra samyaktvotpatti meM tattvopadeza ke atirikta jJAnAvaraNakarma kA vizeSa kSayopazama, mithyAtva kA maMdodaya pariNAmoM meM vizuddhatA, tathA tatvAbhyAsarUpa puruSArtha kI bhI zrAvazyakatA hotI / ina kAraNoM meM se kisI bhI eka kAraNa ke abhAva meM mAtra tattvopadeza sunane se samyaktva kI utpatti nahIM ho sakatI /
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1348 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : pratizaMkA-eka kAraNa se bhinna-bhinna kAryoM kI utpatti kaise ho sakatI hai ? vezyA ke mRtakazarIra ke dekhane se sAdhu, kAmIpuruSa va kutte ke bhinna-bhinna bhAva pAye jAte haiN| kArya ke ho jAne para hI kAraNa kA kevala Aropa kiyA jAtA hai / ataH kArya arthAt nizcaya prathama hotA hai aura kAraNa kA upacAra arthAt vyavahAra, nizcaya ke pazcAt hotA hai| samAdhAna-ekadravya meM ananta guNa pAye jAte haiN| ataH bhinna-bhinna guNoM kI apekSA eka kAraNa se anekakAryoM kI utpatti meM koI virodha nahIM hai| jaise ekaagni ke nimitta se bhAta kA pakanA, kapar3e kA jalanA aura prakAza Adi aneka kArya hote hue pAye jAte haiM / athavA anyadravya ke saMyoga se eka hI kAraNa se anekakArya hone meM koI virodha nahIM hai| eka hI auSadhi ko yadi uSNajala ke sAtha sevana kiyA jAve to usakA pariNAma pratya prakAra kA hogA, yadi usI auSadhi ko zItalajala ke sAtha sevana kiyA jAve to usakA pariNAma anyaprakAra kA hogaa| vezyA ke mRtakazarIra ke dRSTAnta meM sAdhu ko asamAna jAti manuSyaparyAya kAraNa par3I ki yaha amUlya manuSya bhava vRthA viSaya bhogoM meM kho diyA / kAmI puruSa ko vezyA kA rUpa kAraNa par3A jisase usake viSaya sevana kI icchA huI aura kutte ko rasa guNa kAraNa par3A jisase usake mAMsa-bhakSaNa ke bhAva hue| athavA sAdhu, kAmI puruSa aura kutte ke bhinna-bhinna prakAra kI kaSAya thI jinake saMyoga se eka hI kAraNa se aneka kAryoM kI utpatti hii| zrI vIrasena svAmI ne bhI kahA hai-'kadhaM puNa eso jiNidaNamokkAro ekko ceva saMto aNeyakajjakArao? Na, aNeyavihaNANacaraNa sahejjassa anneykjjuppaaynnevirohaabhaavaado|' artha-to phira yaha jinendra namaskAra eka hI hokara anekakAryoM kA karanevAlA kaise hogA? nahIM. kyoMki aneka prakAra ke jJAna va cAritra kI sahAyatA yukta hote hue usake anekakAryoM ke utpAdana meM koI virodha nahIM hai (Sa.khaM. pu. 9 pR. 4) / ataH kArya (nizcaya) ke pazcAt kAraNa (vyavahAra) kahanA kisI bhI pAgama yA yukti se siddha nahIM hotA / yadi kahIM para kisI prAgama meM 'prathama nizcaya phira vyavahAra', aisA kahA ho to zaMkAkAra usa Agama ko pramANasvarUpa meM upasthita kare, jisase usa para vicAra ho ske| -f. ga. 14, 21-2-63/IX/ harIcanda vyavahArapUrvaka nizcaya hotA hai zaMkA-loga mokSa ke asalI svarUpa ko nahIM samajhate ataH vAstavikasvarUpa kA jJAna karAne ke liye nizcayapUrvaka hI vyavahAra ke dvArA zuddhasvarUpa kA jJAna karAne vAste unhoMne ( zrI kAnajIsvAmI ne ) granthoM kI racanA kii| phira bhI paNDita unase binA kAraNa dvaSabuddhi kara manojJavaktA kI nindA kara karma kA khoTA bandha kara rahe haiN| . samAdhAna-zaMkAkAra ke kahane kA prAzaya yaha hai ki nizcayapUrvaka hI vyavahAra hotA hai| jaisA ki zrI kAnajIsvAmI ne caitra 2480 ke vizeSAGka Atmadharma pR0 423 para isaprakAra likhA hai-'pahale vyavahAra aura phira nizcaya aisA mAnanevAloM ke abhiprAya meM aura anAdikAlIna mithyAdRSTi ke abhiprAya meM koI antara nahIM hai, donoM vyavahAramUr3ha haiM / ' phira paNDita loga zrI kAnajIsvAmI ke isa matakA khaNDana kyoM karate haiM ? 1. noTa-nimitta-dRSTi se dekhane para ise aisA bhI kahA jA sakatA hai ki eka vezyA ke mRtArIrarUpa nimitta meM kitanI zakti hai ki usane tIna janoM meM tIna bhinna-1 pariNAma karA diye| -sampAdaka
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1349 isa sambandha meM sarvaprathama yaha kahanA hai ki zrI kAnajIsvAmI ke isa matakA khaNDana sonagar3ha se prakAzita mokSazAstra pRSTha 137 ke ina zabdoM dvArA ho rahA hai / ve zabda isaprakAra haiM- ' vyavahAra samyagdarzana nizcaya samyagdarzana kA kAraNa nahIM ho sakatA kintu usakA vyaya ( abhAva ) hokara nizcaya samyagdarzana kA utpAda supAtra jIvoM ko apane puruSArtha se hotA hai / ' sonagar3ha mokSazAstra ke ukta vAkyoM se spaSTa hai ki prathama vyavahAra samyagdarzana hotA hai usake bAda nizcayasamyagdarzana hotA hai jabaki ukta grAtma dharma meM nizcaya ko pUrva meM kahA hai aura vyavahAra ko usake ( nizcayake ) pazcAt kahA hai / svayaM zrIkAnajIsvAmI ne Atmadharma naM 0 134, pRSTha 39, kAlama 2 meM isaprakAra kahA hai- 'nizcayaratnatraya vaha mokSamArga hai aura vyavahAraratnatraya usase viparIta arthAt bandhamArga hai|' yahA~ para vyavahAraratnatraya ko bandhamArga arthAt saMsAramArga athavA saMsAra-kAraNa kahA hai aura nizcayaratnatraya ko mokSamArga kahA hai / saMsArapUrvaka mokSa hotA hai aisA siddhAMta hai, kyoMki jIva anAdikAla se nigoda meM par3A huA thaa| jaba saMsAra pahale hai aura phira mokSa hai to saMsAra kAraNa arthAt vyavahAraratnatraya bhI pahale hogA aura mokSamArga arthAt nizcayaratnatraya usake bAda meM hogA / yadi nizcayaratnatraya ko pahale aura nizcaya ke pazcAt vyavahAra ko mAnA jAve to mokSapUrvaka saMsAra hone kA prasaMga yA jAvegA arthAt mukta jIva bhI karmabandha se sahita hokara saMsAra meM bhramaNa karane lageMge / isaprakAra zrI kAnajIsvAmI kA uktamata svavacanabAdhita hai / isa viSaya meM mahAn prAcAryoM kA kahanA hai ki vyavahAra sAdhana hai aura nizcaya sAdhya hai / sAdhana se hI sAdhya kI siddhi hotI hai, kyoMki sAdhana ke hone para hI sAdhya kI prApti hotI hai ataH sAdhana va sAdhya kA avinAbhAvI sambandha hai / sAdhana pUrva meM hotA hai arthAt vyavahAranaya pUrva meM hotA hai / zrAgamapramANa isaprakAra haitIrtha tIrthaphalayoritthameva vyavasthitatvAt / uktaM ca jar3a jiNamayaM pavajjaha tA mA vavahAraNicchae muyaha / ekeNa viNA chijjai titthaM aNleNa uNa taccaM // sa. sA. 12 AtmakhyAti TIkA // artha -- tIrtha aura tIrthake phalakI aisI hI vyavasthA hai / ( jisase tirA jAe vaha tIrtha hai, aisA vyavahAra dharma hai aura pAra honA vyavahAra dharma kA phala hai / ) anyatra bhI kahA hai - prAcArya kahate haiM ki he bhavyajIvoM ! yadi tuma jinamata kA pravartana karanA cAhate ho to vyavahAra aura nizcaya donoM ko mata chor3o, kyoMki vyavahAra ke binA tIrtha kA nAza ho jAyagA aura nizcaya ke binA tattva kA nAza ho jAyagA / [ noTa- yaha kisI paNDita kI nijI bAta nahIM hai, kintu samayasAra kI bAta hai| aba nizcaya ko pahale kahane vAle vicAra kareM ki tIrthaphala pahale hotA hai yA tIrtha / ] zrI paramAtmaprakAza adhyAya 2 gAyA 12 kI TIkA meM kahA hai-bhedaratnatrayAtmako vyavahAramokSamArgo sAdhako bhavati, abheda ratnatrayAtmakaH punanazcaya mokSamArgaH sAdhyo bhavati, evaM nizcayavyavahAra mokSamArgayoH sAdhyasAdhakabhAvo jJAtavyaH suvarNasuvarNapASANavat iti / artha - bhedaratnatrayAtmaka vyavahAramokSamArgasAdhaka hotA hai aura abhedaratnatrayAtmaka nizcayamokSamArga sAdhya hotA hai / isaprakAra nizcaya va vyavahAramokSamArga ke sAdhya - sAdhakabhAva jAnanA cAhiye jisaprakAra suvarNapASANa sAdhaka hai aura suvarNa sAdhya hai /
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1350 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : zrI paramAtmaprakAza a0 2 gAthA 14 ( athavA gAthA 140 ) kI TIkA meM isaprakAra kahA hai- sAdhako vyavahAramokSamArgaH, sAdhyo nizcayamokSamArgaH / atrAha ziSyaH / nizcayamokSamArge nirvikalpaH tatkAle savikalpamokSamArge nAsti kathaM sAdhako bhavatIti ? ana parihAramAha- bhUtanaigamanayena paramparayA bhavatIti / artha - vyavahAramokSamArga sAdhaka hai aura nizcayamokSamArga sAdhya hai / yahAM para ziSya prazna karatA hai ki nizcayamokSamArga nirvikalpa hai usa samaya ( kAla ) savikalpamokSamArga nahIM hotA phira savikalpa (vyavahAra) mokSa - mArga kaise sAdhaka ho sakatA hai? AcArya mahArAja uttara dete haiM--bhUtanaigamanaya kI apekSA se ( vyavahAraratnatrayAtmakamokSamArga nizcayaratnatrayAtmakamokSamArga kA ) paramparayA sAdhaka hai / [ noTa - yahAM para bhI vyavahAramokSamArga ko nizcayamokSamArga kA sAdhaka kahA hai / isake AdhAra para isase viruddha kathana karanA ucita nahIM hai jaisA sonagar3ha mokSazAstra pR0 123 para kiyA / ] isa gAthA kI bhASA TIkA meM isaprakAra likhA hai- 'jo anAdikAla kA yaha jIva viSaya kaSAyoM se malina ho rahA hai, so vyavahAra sAdhana ke binA ujjvala nahIM ho sakatA, jaba mithyAtva vrata kaSAyAdika kI kSINatA se deva- guru-dharma kI zraddhA kare, tattvoM kA jAnapanA hove, prazubhakriyA miTa jAve, taba vaha adhyAtma kA adhikArI ho sakatA hai / jaise malina kapar3A dhone se raMgane yogya hotA hai, binA dhoye raMga nahIM lagatA isaliye paramparayA mokSa kA kAraNa vyavahAraratnatraya kahA hai / [ noTa- yadi vyavahAraratnatraya kA prabhAva nizcayaratnatraya kA sAdhaka hai to vyavahAraratnatraya kA prabhAva to nigodiyA jIva ke bhI hai, kyA vahA~ bhI nizcayaratnatraya ho jaaegaa| phira mokSazAstra ( sonagar3ha se prakAzita ) ke patra 137 para 'vyavahAraratnatraya nizcaya kA sAdhana nahIM hai, kintu vyavahAra kA abhAva nizcaya kA sAdhana hai' aisA likhanA kahA~ taka ucita hai / sAdhana kise kahate haiM, yaha kathana Age kiyA jAvegA / ] mokSamArga sAdhana hai aura mokSa sAdhya hai / mokSamArga tIrtha hai aura mokSa tIrthaphala hai| mokSaavasthA meM mokSamArga kA sadbhAva nahIM apitu abhAva hai / yadi isase yaha niSkarSa nikAlA jAve ki mokSa kA sAdhana mokSamArga kA abhAva hai, mokSamArga sAdhana nahIM hai to mithyAtva ko bhI mokSa ke sAdhanapane kA prasaMga zrA jAyegA / ataH mokSamArga kA abhAva mokSa kA sAdhana nahIM hai, kintu mokSamArga mokSa kA sAdhana hai / isIprakAra vyavahAraratnatraya nizcayaratnatraya kA sAdhana hai / zrI amRtacandrasUrijI ne bhI samayasAra - AtmakhyAti TIkA ke anta meM 'upAya - upeya' bhAva kA kathana karate hue isaprakAra likhA hai- 'anAdikAla se mithyAdarzana - jJAna - cAritra dvArA svarUpa se cyuta hone ke kAraNa saMsAra meM bhramaNa karate hue, sunizcalatayA grahaNa kiye gaye vyavahAra samyagdarzanajJAnacAritra ke pAka prakarSa kI paramparA se kramazaH svarUpa meM ArohaNa karAye jAte AtmA ke antarmagna jo nizcayasamyagdarzanajJAnacAritrarUpa bheda hai ' ke dvArA svayaM sAdhakarUpa se parigamita hotA huA tathA paramaprakarSa kI parAkASThA ko prApta ratnatraya pravartita tadrUpatA jo sakala karma ke kSaya usase prajvalita hue jo askhalita vimala svabhAvabhAvatva dvArA svayaM siddharUpa se pariNamatA aisA eka hI jJAna mAtra upAya - upeyabhAva ko siddha karatA hai / arthAt vyavahAraratnatraya kI vRddhi kI paramparA se jaba svarUpa anubhava hotA hai taba nizcayaratnatraya hotA hai / nizcayaratnatraya vRddhi ko prApta hotA huA pUrNa hone para mokSa hotA hai| zrI paMcAstikAya kI tattvapradIpikA vRtti meM 159 gAthA kI TIkA ke pazcAt isaprakAra likhA hainizcayavyavahArayoH sAdhyasAdhanabhAvatvAt suvarNasuvarNapASANavat arthAt nizcaya aura vyavahAra ke sAdhya - sAdhanabhAva hai jaise suvarNa aura suvarNapASANa ke sAdhya-sAdhanabhAva hotA hai, ( vyavahAra sAdhana hai aura nizcaya sAdhya hai / )
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1351 zrI vRhadravyasaMgraha gAthA 141 kI TIkA meM isaprakAra likhA hai-atra vyavahArasamyaktvamadhye nizcayasamyaktvaM kimarthaM vyAkhyAtamiticeda ? vyavahArasamyavatvena nizcayasamyaktva sAdhyate iti sAdhyasAdhanabhAvajJApanArthamiti / artha - prazna yahA~ isa vyavahArasamyaktva ke vyAkhyAna meM nizcayasamyaktva kA varNana kyoM kiyA ? uttara - vyavahArasamyaktva se nizcayasamyaktva sAdhA jAtA hai / isa sAdhyasAdhanabhAva ko batalAne ke liye vyavahArasamyaktva ke vyAkhyAna meM nizcayasamyaktva kA varNana kiyA hai / zrI vRhadravyasaMgraha gAthA 13 kI TIkA meM bhI isaprakAra likhA hai - arhatsarvajJapraNIta nizcayavyavahAranaya sAdhyasAdhakabhAvena manyate ityaviratasamyagdRSTerlakSaNam / artha -- aviratasamyaktvI yaha mAnatA hai ki tU sarvajJa ke kahe hue nizcayanaya sAdhya haiM, vyavahAranaya sAdhaka hai / sAdhana kA artha isaprakAra hai-- kriyotpAdaka hetubhede / kriyAyAH pariniSpattiryad vyApArAdanantaram, vivakSyate yadA yatrakaraNa tattadAsmRtam / arthAt kriyA kI utpatti meM jo hetu ( kAraNa ) hotA hai vaha 'sAdhana' athavA jisa vyApAra ke anantara ( pazcAt ) kriyA kI niSpatti hotI hai vaha vyApAra sAdhana kahalAtA hai / athavA jisa bhAva pravarte binA jo agalA bhAva na pravarte vaha bhAvasAdhana kahalAtA hai / uparyukta zrAgamapramANoM se yaha siddha hotA hai ki vyavahAra sAdhana hai jo pahale hotA hai aura nizcaya sAdhya hai jo vyavahAra ke hone para hotA hai / arthAt vyavahAra ke anantara hotA hai / zrataH sonagar3ha ke nimna matoM kA svataH khaNDana ho jAtA hai-- ( 1 ) pahale vyavahAra phira nizcaya aisA mAnane vAlA mithyAdRSTi | ( Atmadharma vizeSAMka, varSa 9 ) (2) nizcayaratnatraya mokSamArga hai aura vyavahAraratnatraya usase viparIta arthAt bandhamArga hai / ( Atmadharma naM 0 134 pRSTha 39 ) (3) vyavahAra karate-karate usake zrAzraya se nizcayaratnatraya ho jAegA, aisA jo mAnatA hai, usakI zraddhA viparIta hai / ( Atmadharma naM0 134 pR0 39 ) (4) vyavahArasamyagdarzana nizcayasamyagdarzana kA kAraNa nahIM hai ( sonagar3ha mokSazAstra pR0 137 ) [ paNDita loga kisI dveSabuddhi se zrI kAnajIsvAmI ke mata kA khaNDana nahIM karate / ve to prAmANika prAcIna prAcArya racita di0 jainazAstra ke anukUla vyAkhyAna karate / yadi zrAgama anukUla vyAkhyAna se digambara jaina zrAgamaviruddha mAnyatAoM kA khaNDana hotA ho to isameM paNDitoM kA kyA doSa / isameM to zrAgamaviruddha kathana karane vAloM kA doSa hai / ] vyavahAraratnatraya pahale hotA hai, tatpazcAt nizcayaratnatraya zaMkA -- vyavahAra samyagdarzana- jJAna cAritra nizcaya samyagdarzana-jJAna- cAritra kA kAraNa hai yA nahIM ? vyavahAraratnatraya pahale hotA hai yA nizcayaratnatraya pahale hotA hai ? -jai. saM. 14-11-57 / ........
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1352 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : samAdhAna - suvarNa aura suvarNapASANa meM jisaprakAra sAdhya - sAdhanabhAva hai, usIprakAra nizcayaratnatraya aura vyavahAraratnatraya meM sAdhya sAdhanapanA hai / zrI amRtacandrAcArya ne paMcAstikAya meM kahA bhI hai 'na caitadvipratiSiddha' nizcayavyavahArayoH sAdhyasAdhanabhAvatvAt suvarNa-suvarNapASANavat / ataevobhayanayAyattA pAramezvarI tIrthapravartaneti / / (gA. 159 TIkA ) nizcayamokSamArga sAdhanabhAvena pUrvoddiSTavyavahAramArga nirdezo'yam // ( gAthA 160 kI utthAnikA) ato nizcayavyavahAramokSamArgayoH sAdhyasAdhanabhAvo nitarAmupapanna iti / ( gA. 161 TIkA ) / artha--- nizcayaratnatraya aura vyavahAraratnatraya meM paraspara virodha AtA hai, aisA bhI nahIM hai, kyoMki suvarNa aura suvarNapASANa kI bhAMti nizcaya aura vyavahAra kA sAdhya-sAdhanapanA hai, isIliye pAramezvarI arthAt jinabhagavAna kI tIrthapravartanA donoM nayoM ke prAdhIna hai / ( gA. 159 TIkA ) nizcayamokSamArga ke sAdhanarUpa se pUrvoddiSTa vyavahAramokSamArga arthAt vyavahAraratnatraya kA yaha nirdeza hai / ( gA. 160 kI utthAnikA ) nizcayamokSamArga arthAt nizcayasamyagdarzana- jJAna - cAritra aura vyavahAramokSamArga arthAt vyavahAra samyamdarzana - jJAna - cAritra kA sAdhya - sAdhanapanA atyanta ghaTita hotA hai / jisaprakAra suvarNapASANa sAdhana hai aura suvarNa sAdhya hai usIprakAra vyavahArasamyagdarzana - jJAna - cAritra arthAt vyavahAraratnatraya sAdhana hai aura nizcaya samyagdarzana - jJAna - cAritra arthAt nizcayaratnatraya sAdhya hai| jisaprakAra suvarNapASANa pahale hotA hai, pazcAt usake dvArA suvarNa prApta kiyA jAtA hai, isIprakAra vyavahAra pahale hotA hai, pazcAt usake dvArA nizcaya prApta kiyA jAtA hai / - cha. ga. 4-3-71 / V / sulatAnasiMha nizcaya va vyavahAra meM sAdhyasAdhaka mAva mAnane se hI mukti kI siddhi hotI hai zaMkA- 'vyavahAraratnatraya karate-karate nizcayaratnatraya ho jAyegA' aisA jo mAnatA hai kyA vaha mithyAdRSTi hai ? samAdhAna ---vyavahAraratnatraya pUrvaka hI nizcayaratnatraya kI prApti hotI hai / vyavahAraratnatraya ke binA nizcayaratnatraya kI prApti nahIM ho sakatI ataH vyavahAraratnatraya nizcayaratnatraya kA kAraNa hai / 'vyavahAraratnatraya kA prabhAva hone para nizcayaratnatraya kI utpatti hotI hai ataH vyavahAraratnatraya nizcayaratnatraya kA kAraNa nahIM hai kintu vyavahAraratnatraya kA abhAva nizcaya ratnatraya ke liye kAraNa hai / ' aisI mAnyatA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki mithyAdRSTi ke vyavahAraratnatraya kA abhAva hone para nizcayaratnatraya kA prasaMga yA jAvegA, kintu mithyAdRSTi ke nizcayaratnatraya hotA hI nahIM / yathArthazraddhAna, jJAna va cAritrarUpa sAmAnyaratnatraya ubhaya ( vyavahAra va nizcaya ) ratnatraya meM samAnarUpa se pAyA jAtA hai ataH 'vyavahAraratnatraya kA sarvathA abhAva nizcaya kA kAraNa hai' aisA kahanA ucita nahIM hai / yadyapi kAraNasamayasAra ke vinAza hone para kAryasamayasAra kA utpAda hotA hai, kintu una donoM kA AdhArabhUta paramAtmadravya dhrauvyarUpa se rahatA hai / ( vR0 dravyasaMgraha gAthA 22 TIkA ) 'vyavahAraratnatraya kAraNa hai aura nizcayaratnatraya usa ( vyavahAraratnatraya ) kA kArya zrAgama pramAraNa isaprakAra hai / ' isa viSaya meM
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1353 (1) saMvara aura nirjarA kA kAraNa, vizuddha-jJAna darzana svabhAva nija AtmA hai, usake svarUpa kA samyakazraddhAna, jJAna tathA prAcaraNarUpa nizcayaratnatraya hai, tathA usa nizcayaratnatraya kA sAdhaka vyavahAraratnatraya hai| (vR0 dravyasaMgraha dUsare adhikAra ke prArambha meM chahadravyoM kI cUlikArUpa vistAra vyAkhyAna ) (2) vyavahArasamyaktva se nizcayasamyaktva sAdhA jAtA hai / isaprakAra nizcaya va vyavahAra meM sAdhya-sAdhakabhAva hai| (vR0 dravyasaMgraha gAthA 41 TIkA ) (3) nizcayacAritra ko sAdhanevAlA vyavahAracAritra kA vyAkhyAna (vR. dravyasaMgraha gAthA 45 ko ttiikaa)| (4) vyavahAracAritra se sAdhya jo nizcayacAritra hai usakA nirUpaNa karate haiN| (vR0 dravyasaMgraha gAthA 46 kI utthAnikA) (5) nizcayaratnatrayasvarUpa nizcaya mokSakAraNa nizcayamokSamArga aura isItaraha vyavahAraratnatrayarUpa vyavahAramokSahetu vyavahAramokSamArga, ina donoM ke pahale sAdhya-sAdhakabhAva se ( nizcayamokSamArga sAdhya hai, vyavahAramokSamArga sAdhaka hai ) pahale kahA hai / ( vR0 dravyasaMgraha gAthA 47 kI TIkA ) (6) nizcaya va vyavahAra kA svarNa aura svarNapASANa ke samAna sAdhya-sAdhanabhAva hai| (paMcAstikAya gAthA 106 ko utthAnikA ) / (7) nijazuddhAtmA kI ruci, jJAna aura nizcala anubhavarUpa nizcayamokSamArga hai / isakA sAdhaka vyavahAramokSamArga hai jo kisI apekSA anubhava meM AnevAle ajJAna kI vAsanA ke vilaya hone se bhedaratnatraya svarUpa hai| isa vyavahAra mokSamArga kA sAdhana karatA huA guNasthAnoM ke car3hane ke krama se jaba yaha AtmA apane zuddha mAtmikadravya kI bhAvanA se utpanna nitya mAnanda sukhAmRtarasa ke svAda se tRptirUpa paramakalA ke anubhava karane ke dvArA apane hI zuddha AtmA ke Azrita nizcayanaya se bhinnasAdhya bhinnasAdhakabhAva ke abhAva se yaha AtmA hI mokSamArgarUpa ho jAtA hai| (paMcAstikAya gAthA 161 zrI jayasena TIkA athavA gAthA 172 para zrI amRtacandra svAmI kI ttiikaa)| (8) anAdikAla se mithyAdarzana jJAnacAritra dvArA svarUpacyuta hone ke kAraNa saMsAra meM bhramaNa karate hue, sunizcalatA grahaNa kiye gaye vyavahAra-samyagdarzana-jJAna-cAritra ke pAka ke prakarSa kI paramparA se kramazaH svarUpa meM prArohaNa karAye jAte AtmA ko antarmagna jo nizcayasamyagdarzana, jJAna, cAritrarUpa bheda hai tadrUpatA ke dvArA svayaM sAdhakarUpa se pariNamita hotA hai, tathA paramaprakarSa kI parAkASThA ko prApta ratnatraya kI atizayatA se pravartita jo sakalakarma ke kSaya usase prajvalita hue jo atavalita vimala svabhAvabhAvatva dvArA svayaM siddharUpa se pariNamatA aisA eka hI jJAnamAtra upAya-upeyabhAva ko siddha karatA hai / ( samayasAra, upAya-upeyabhAva ) / (9) samayasAra gAthA 12 tathA paMcAstikAya gAthA 160 ina donoM kI TIkA meM zrI jayasenAcArya ne 'apramattaguNasthAna taka vyavahAraratnatraya hotA hai' aisA kahA hai| isase bhI siddha hotA hai vyavahAraratnatraya sAdhaka paura nizcayaratnatraya sAdhya hai AcArya kahate haiM ki 'nizcaya va vyavahAra ko sAdhyasAdhakarUpa se mAnane se hI mukti kI siddhi tathA samyagdarzana kI prApti hotI hai' jo aisA nahIM mAnatA usako mukti kI siddhi nahIM hotii|
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1354 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : (a) 'vItarAgatA' nizcaya tathA vyavahAranaya ke sAdhya-sAdhakarUpa se paraspara eka dUsare kI apekSA se hI hotI hai| binA apekSA ke ekAnta se mukti kI siddhi nahIM ho sktii| jo nizcaya-vyavahAra ko paraspara sAdhya-sAdhaka samajhakara vyavahAra karate haiM ve hI mukti ke pAtra hote haiN| (paMcAstikAya gAthA 172 zrI jayasena svAmI kI ttiikaa)| (ba) sarvajJadeva praNIta nizcaya-vyavahAranaya ko sAdhya-sAdhakabhAva se mAnatA hai, parantu bhUmi kI rekhA ke samAna krodha Adi apratyAkhyAna kaSAya ke udaya se AtmanindAsahita hokara iMdriyasukha kA anubhava karatA hai vaha 'aviratasamyagdRSTi' cauthe guNasthAnavartI hai / ( vRhadravyasaMgraha gAthA 13 kI TIkA ) / ___ yadi yahA~ para tarka kI jAve ki vyavahAraratnatraya to svapara-pratyaya Azrita, bhinna sAdhya-sAdhanabhAvI bhedamayI aura rAgasahita hai, kintu nizcayaratnatraya to nijazuddhAtmAzrita, abhinna sAdhya-sAdhanabhAvI, abhedamayI hai aura rAgarahita hai ataH 'vyavahAraratnatraya' nizcayaratnatraya kA kAraNa nahIM ho sktii| kAraNa ke samAna kArya hotA hai aisA nyAya hai| isakA samAdhAna yaha hai ki-kAraNa ke samAna kArya hotA hai, kintu kAraNa-kArya sarvathA samAna nahIM hote, ekadeza samAna hote haiN| yadi kAraNa-kArya sarvathA samAna ho jAveM to kAraNa-kArya meM bheda kA abhAva ho jAne se donoM eka ho jaaveNge| isaprakAra kAraNa-kArya kA hI prabhAva ho jaavegaa| ataH kAraNa-kArya kathaMcit samAna kathaMcit asamAna hote haiM aisA anekAnta hai ekAnta nahIM hai / jaise mRtikA (miTTI kA ) piMDa tathA miTTI ke ghar3e meM miTTI kI apekSA se samAnatA hai kintu piMDa va ghaTa paryAya kI apekSA se asamAnatA hai| yadi isa apekSA se bhI asamAnatA na ho to miTTI ke piMDa se hI jaladhAraNa kriyA hone lgegii| jaise 15 vAnI kA svarNa 16 vAnI ke svarNa ke liye kAraNa hai| svarNa kI apekSA se 15 vAnI svarNa va 16 vAnI ( zuddha ) svarNa meM samAnatA hai, kintu zuddhatA aura azuddhatA kI apekSA donoM meM asamAnatA hai| yadi isa apekSA se bhI donoM samAna hoM to svarNa ko solahavAM tApa dene kI AvazyakatA nahIM thii| isIprakAra vyavahAraratnatraya va nizcayaratnatraya meM kathaMcit asamAnatA hai, kintu ratnatraya kI apekSA samAnatA hai| vyavahAraratnatraya ke pAka kI prakarSatA hI to nizcayaratnatraya hai| ( isa viSaya ke sambandha meM vR0 vyasaMgraha gAthA 34 kI TIkA dekhanI cAhiye ) / uparyukta prAgama pramANoM se yaha siddha ho gayA ki nizcayaratnatraya ( kArya ) sAdhya hai aura vyavahAraratnatraya sAdhaka ( kAraNa ) hai| aisA zraddhAna karane se hI samyagdarzana tathA mukti kI prApti hogii| anya prakAra zraddhAna karane se samyagdarzana tathA mukti kI siddhi nahIM ho sktii| -jaM. saM. 26-12-57/ pavanakumAra jaina yAvata chamastha jIvoM ke prazuddhanizcayanaya hotA hai zaMkA-mithyAhRSTi guNasthAna se kSINakaSAya guNasthAna taka azuddhanizcayanaya athavA vyavahAranaya hotA hai yaha kathana kisaprakAra ThIka hai ?
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1355 samAdhAna-jIva kA svabhAva cetanA hai| cetanA ke do bheda haiM jJAna aura darzana | bArahaveM gUNasthAna taka jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNakarma kA udaya rahatA hai jisake kAraNa jIva ke svabhAva kA ghAta rahatA hai| svabhAvaghAta kI apekSA se hI jIva bArahaveM guNasthAnataka parasamaya kahA gayA hai, isIliye azuddha nizcayanaya athavA vyavahAranaya hotA hai aisA kathana kiyA gayA hai| bahiraMtarappabheyaM parasamayaM bhaNNaye jiNidehi / paramapyo sagasamayaM tabbheyaM jANa guNaThANe // 148 // missotti bAhirappA taratamayA turiya aMtarappajahaNNA / saMtotti majjhimaMtara khINuttama parama jiNasiddhA // 140 // ( rayaNasAra ) zrI kundakundAcArya ne ina do gAthAoM meM yaha batalAyA hai prathama tInaguNasthAnoMtaka jIva taratamatA se bahirAtmA hai| cauthe guNasthAna meM jaghanya antarAtmA hai| upazAMtamoha guNasthAnataka madhyama-antarAtmA hai, kSINakaSAya guNasthAna meM utkRSTa antarAtmA hai / zrI arahaMta va siddha bhagavAna paramAtmA haiN| jinendra bhagavAna ne bahirAtmA aura antarAtmA ko parasamaya kahA hai, paramAtmA ko svasamaya kahA hai / isaprakAra bArahaveMguNasthAna taka jIva parasamaya hai, aisA vyAkhyAna spaSTa rUpa se pAyA jAtA hai| suddho suddhAdeso NAyavvo paramabhAva darisohi / vavahAradesidA puNa je du aparame TidA bhAve // 12 // ( samayasAra ) jo pUrNa jJAna-cAritravAna ho gaye haiM unako to eka zuddhanizcayanaya prayojanavAna hai aura jo aparamabhAva arthAt zraddhA, jJAna, cAritra ke pUrNa bhAva ko nahIM pahu~ca sake arthAt paramAtmapada ko nahIM pahu~ca sake unake liye vyavahAranaya hI prayojanavAna hai| bArahaveMguNasthAna taka jJAna pUrNa nahIM hotA hai isIlie paramAtma pada ko prApta nahIM hue haiM, kyoMki chadmastha haiM / chadmastha avasthA meM anekabheda hone ke kAraNa vyavahAranaya prayojanavAna hai| -jaM. ga. 15-6-72/VII/ ro. lA. mittala samyagdarzanAdi mokSamArga haiN| isa vAkya kA grAhaka vyavahAranaya hai zaMkA-'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' yaha sUtra vyavahAranaya kI apekSA hai yA nizcayanaya kI apekSA hai ? samAdhAna-yaha sUtra vyavahAranaya kI apekSA se hai / kahA bhI hai vavahAreNuvadissai NANissa caritta saNaM NANaM / Navi NANaM Na carittaNa saNaM jANago suddho // 7 // ( samayasAra ) jJAnI ( jIva ) ke cAritra, darzana, jJAna ye tInabhAva vyavahAranaya se kahe jAte haiM / nizcayanaya kara jJAna bhI nahIM hai cAritra bhI nahIM hai darzana bhI nahIM hai, eka jJAyaka hai, isalie zuddha kahA gayA hai| 'punarapyadhyAtmabhASayA nayA ucyante / tAvanmUlanayo dvau nizcayo vyavahArazca / tatra nizcayanayo'bhedaviSayo vyvhaarobhedvissyH|' ( AlApapaddhati )
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1356 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : / adhyAtmabhASA kI apekSA naya kA kathana karane para nizcayanaya aura vyavahAranaya isaprakAra do mUlanaya haiN| nizcayanaya abheda viSaya ko grahaNa karatA hai aura vyavahAranaya bheda viSaya ko grahaNa karatA hai| samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aisA bheda karanA vyavahAranaya kA viSaya hai, nizcayanaya kI dRSTi meM darzana-jJAna-cAritra aisA bheda nahIM hai, kintu usakA viSaya eka akhaNDa AtmA hai / -jaM. ga. 13-5-71/VII/ ra. lA. jaina vyavahAra-nirapekSa nizcaya mithyA hai tathA nizcaya nirapekSa vyavahAra mithyA hai zaMkA-'nirapekSA nayA mithyAH sApekSA vastu te'rthkRt||' isakA kyA artha hai aura nizcayanaya va vyavahAranaya para kaise ghaTita hotA hai ? samAdhAna-yaha vAkya devAgama kArikA 108 kA uttarArdha hai| zrI paM0 jayacandajI ne isakA artha isaprakAra kiyA hai-'je paraspara apekSArahita naya haiM te to mithyA haiM / bahuri je paraspara apekSAsahita naya haiM, te vastu svarUpa haiN| te artha-kriyA ko kareM aisA vastukU sAdhe haiM / nirapekSapaNA hai so to pratipakSIdharma kA sarvathA nirAkaraNa svarUpa hai / bahuri pratipakSI dharma tai upekSA kahie udAsInatA so sApekSapaNA hai| pratipakSI dharma te upekSA so sunaya bahari pratipakSI dharma kA sarvathA tyAga so durnaya hai aisa sarva kA upasaMhAra saMkSepa sameTanA jaannaa| vyavahAranaya se nirapekSa nizcayanaya mithyA hai isIprakAra nizcayanaya se nirapekSa vyavahAranaya bhI mithyA hai| vyavahAranayasApekSa nizcayanaya sunaya hai / nizcayanayasApekSa vyavahAranaya sunaya hai| nizcayanaya yadi vyavahAranaya kA nirAkaraNa kare to durnaya hai / yadi gauNa kare to sunaya hai| isIprakAra vyavahAranaya yadi nizcayanaya kA nirAkaraNa kare to durnaya hai, yadi gauNa kare to sunaya hai / kahA bhI hai 'apitAnarpitasiddhaH // 32 // ' tattvArthasUtra mukhyatA aura gauNatA kI apekSA eka vastumeM paraspara do virodhI-dharmoM kI siddhi hotI hai / -Ne. ga. 13-8-70/IX/........ vyavahAranaya mI kathaMcit satyArtha hai zaMkA-'digambara jaina granthoM meM jo vyavahAranaya kA kathana hai, vaha vAstavika nahIM hai kintu abhUtArtha hai|' yA isaprakAra kI cAbI ( Master Key ) ke dvArA digambara jaina AgamagranthoM kA artha kholane se mokSamArga kI prApti hotI hai ? samAdhAna-nizcayanaya dravyAzrita hone se svAbhAvika bhAva kA avalambana lekara pravartamAna hotA hai aura vyavahAranaya paryAyAzrita hone se aupAdhikabhAva kA avalambana lekara pravartamAna hotA hai| ( samayasAra gAthA 56 AtmakhyAti TIkA) 'nizcayanaya karake yaha jIva na kartA hai, na bhoktA hai tathA krodhAdi bhAvoM se bhinna hai' taba dUsare pakSa meM vyavahAranaya kI apekSA isa jIva ke kartApana, bhoktApanA tathA krodhAdika se abhinnapanA hai, kyoMki nizcaya aura zavadvAranaya eka dUsare kI apekSA rakhane vAle haiN| parantu jo koI nizcayavyavahAra ke paraspara apekSArUpa nayavibhAgoM ko nahIM mAnate; unake mata meM jaise nizcayanaya se jIva kA nahIM hai aura krodhAdi se bhinna hai taise vyavahAra sabhI akartA va krodhAdi se bhinna hai| aisA mAnane para jaise siddhoM ke karbhabandha nahIM hotA vaise anya jIvoM ke
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 1357 vyaktitva aura kRtitva ] dhAdi pariNamana na hone se karmabandha nahIM hogaa| jaba jIvoM ke karmabandha nahIM taba saMsAra kA abhAva ho jAyagA / saMsAra kA abhAva hone para isI jIva ke sadA muktapanA prApta ho jaaegaa| yaha bAta pratyakSa se virodharUpa hai / isase nizcayaekAnta mAnanA mithyA hai / ' ( samayasAra gAthA 113 115 tAtparyavRtti TIkA ) mokSamArgaprakAzaka - adhyAya sAta meM bhI isaprakAra kahA hai- 'dravyadRSTi kari eka dazA hai / paryAyadRSTi kara aneka avasthA ho hai / aisA mAnanA yogya hai / aise hI aneka prakAra kari kevala nizcayanaya kA abhiprAyata viruddha zraddhAnAdika kare haiN| jinavANI viSaM nAnA nava apekSA kahIM kaisA, kahIM kaisA nirUpaNa kiyA hai| yaha apane abhiprAyataM nizcayanaya kI mukhyatA kari jo kathana kiyA hoya, tAhI ko grahi kari mithyAdRSTi ko dhAre hai| dravyakari sAmAnyasvarUpa avalokanA, paryAya kari vizeSa zravadhAranA / aise hI citavana kiye samyagdRSTi ho hai / jAteM sAMcA avaloke binA samyagdaSTi kaise nAma pAve / ' samayasAra gAthA 6 bhAvArtha meM bhI isaprakAra kahA hai- 'jIva meM jo pramatta prapramatta ke bheda haiM ve paradravya ke saMyogajanitaparyAya haiM / yaha azuddhatA dravyadRSTi meM gauraNa hai, vyavahAra hai, abhUtArtha hai, asatyArtha hai, upacAra hai / dravyadRSTi zuddha hai, nizcaya hai, bhUtArtha hai, paramArtha hai, satyArtha hai| isaliye sAtmA jJAyaka hai, usameM bheda nahIM hai| isalie vaha pramatta prapramatta nahIM hai| yahA~ yaha bhI jAnanA cAhiye ki jinamata kA kathana syAdvAdarUpa hai, isalie azuddhana ko sarvathA asatyArtha na mAnA jAve, kyoMki svAdvAda pramANa se zuddhatA aura azuddhatA donoM vastu ke dharma haiM aura vastudharma vastu kA satva hai; antara mAtra itanA hI hai ki azuddhatA paradravya ke saMyoga se hotI hai / samayasAra gAyA 46 kI AtmakhyAti TIkA meM vyavahAranaya ke kathana ko vAstavika svIkAra kiye binA kyA doSa A jAyeMge, unako batAte haiM - 'vyavahAranaya ke binA, paramArtha se zarIra ko bhinna batAyA jAne para, jaise bhasma ko masala dene se hiMsA kA abhAva hai, usI prakAra trasa sthAvara jIvoM ko niHzaMkatayA masala dene ( ghAta karane ) meM bhI hiMsA kA abhAva ThaharegA aura isa kAraNa bandha kA hI abhAva siddha hogaa| dUsare paramArtha ke dvArA jIva rAga-dveSa moha se mitra batAyA jAne para bhI rAgI-dveSI, mohI jIva karma se ba~dhatA hai, use chur3AnA hai-aise mokSa ke upAya ke grahaNa kA prabhAva ho jAegA aura isase mokSa kA hI abhAva hogaa|' isa kathana ke anusAra vyavahAranaya at vAstavika svIkAra kiye binA bandha ( saMsAra ) va mokSa donoM ke abhAva kA prasaMga AjAegA jo pratyakSa viruddha hai / kisI ne prazna kiyA ki isa jIva se prANa bhinna haiM ki abhinna, yadi abhinna kaheM to jaise jIva kA nAza nahIM hai vaise prANoM kA bhI vinAza nahIM hogA to phira hiMsA kyA hogI ? yadi jIva se prANoM ko bhinna mAneM to phira jIva ke prANoM kA ghAta karane para jIva kA kyA bigAr3a ? kucha nahIM isase isa taraha bhI hiMsA na huI / isakA AcArya samAdhAna karate haiM ki kAyAdi prANoM ke sAtha kisI apekSA bheda hai aura kathaMcit abheda hai| kisa kAraNa se hai ki jaise garama lohe ke piNDa meM se usa vartamAnakAla meM agni alaga nahIM kI jA sakatI isItaraha zarIra meM jaba dhAramA tiSThA hai taba usa vartamAnakAla meM use alaga nahIM kara skte| isakAraNa vyavahAranaya se prANoM ke sAtha jIva kA abheda hai / nizcaya se bheda hai, kyoMki maraNa ke samaya kAya, prANa Adi jIva ke sAtha nahIM jAte / yadi ekAnta se jIva aura prAraNoM kA sarvathA bheda mAnA jAya to jaise dUsaroM ke zarIra ko chedate bhedate hue bhI apane ko duHkha nahIM hotA taise apanI kAya ko bhI chidate hue duHkha nahIM honA cAhiye so bAta nahIM hai, kyoMki hiMsA huI nizcaya se nahIM huI / isa para pratyakSa se virodharUpa hai / phira praznakartA kahatA hai ki vyavahAra se hI to mAcArya kahate haiM ki yaha bAta tumane satya khii| jaise vyavahAra se hiMsA hai vaise pApa bhI vyavahAra se hai tathA naraka Adi ke du:kha bhI vyavahAra se hai, yaha bAta hamako sammata hai| yadi narakaAdi ke duHkhoM se tumako prIti hai to hisA
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1358 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : karo, yadi bhaya hai to hiMsA ko chor3o' ( samayasAra gAthA 344 tAtparyavRtti TIkA ) isa kathana se yaha siddha huA ki jo vyavahAranaya ko vAstavika nahIM mAnate unako naraka ke duHkhoM se bhaya nahIM, kintu prIti hai isaliye ve hiMsAdipApoM kA tyAga nahIM karate / niyamasAra gAthA 159 meM kahA hai ki kevalI bhagavAna sarvapadArthoM ko jAnate dekhate haiM yaha kathana vyavahAranaya se hai, parantu niyama karake arthAt nizcayakarake kevalajJAnI apane AtmasvarUpa ko hI jAnate-dekhate haiM jANadi passadi savvaM, vavahAraNaeNa kevalIbhagavaM / kevalaNANI jANadi, passadi niyameNa appANaM // ni. sA. 159 // yadi zaMkAkAra kathita cAbI ( Master Key ) ke dvArA isa gAthA kA artha kholA jAve to vyavahAranaya kA yaha kathana 'ki kevalI bhagavAna sarvapadArthoM ko dekhate jAnate haiM' asatyArtha hai, pravAstavika hai jisase sarvajJatA kA abhAva ho jAtA hai / saugata- bauddha bhI vyavahAranaya se sarvajJa ko svIkAra karate haiM aura vyavahAranaya ko asatyArtha mAnate haiM, phira saugata aura jainadharma meM koI antara nahIM rahegA / isa viSaya meM samayasAra gAthA 365 kI TIkA meM zrI jayasenAcArya ne isaprakAra kahA hai- 'yahA~ para ziSya ne kahA ki saugata bhI kahatA hai ki vyavahAra se sarvajJa hai, usako dUSaNa kyoM diyA jAtA hai ? isakA samAdhAna AcArya karate haiM ki bauddhAdikoM ke mata meM jaise nizcaya kI apekSA vyavahAra mithyA hai vaise vyavahArarUpa se bhI vyavahAra satya nahIM hai parantu, jainamata meM vyavahAranaya yadyapi nizcayanaya kI apekSA se mithyA hai to bhI vyavahArarUpa se satya hai / yadi lokavyavahAra vyavahArarUpa se bhI satya na hoya to sarva hI lokavyavahAra mithyA ho jAve, aisA hone para atiprasaMga ho jAya arthAt prasaMga se bAhara ho jAya isase yaha kahanA ThIka hai ki yaha AtmA vyavahAranaya se paradravya ko dekhatA jAnatA hai, parantu nizcaya se to apane hI Atmadravya ko dekhatA - jAnatA hai / ' jaba vyavahAranaya ko sarvathA asatyArthaM kahane vAlA yaha vicArakara ki 'prANa prANa haiM / anna anna hai / anna prAraNa nahIM, prAraNa anna nahIM / anna ko prAraNa kahanA sarvathA asatyArtha hai / ' anna tyAga detA hai aura apane prANoM kA nAza karane lagatA hai arthAt maraNa ko prApta hone lagatA hai taba anekAntavAdI kAryakAraNa kI yathArthatA ke dvArA vyavahAranaya ko satyArthaM dikhAkara usake prANoM kI rakSA karatA hai arthAt nAza nahIM hone detA / jaba vyavahAranaya ko asatyArtha kahanevAlA yaha vicArakara ki 'ghI kA ghar3A kahanA upacAra hai, sarvathA zrasatyArthaM / ghI to ghI hai aura ghar3A ghar3A hai| ghI ghar3A nahIM hai aura ghar3A ghI nahIM hai / ghar3e ke nAza se ghI kA nAza nahIM aura ghI ke nAza se ghar3e kA nAza nahIM hai / ' ghI se bhare hue miTTI ke ghar3e ko grISmakAla kI dopahara kI dhUpa meM reta para rakhakara aura ghar3e ko phor3akara ghI ko reta meM milAne ko taiyAra hotA hai taba anekAntavAdI zrAdhArazradheya kI yathArthatA ke dvArA vyavahAranaya ko satyArtha dikhAkara ghI kI rakSA karatA hai / jaba vyavahAranaya ko asatyArtha kahanevAlA yaha kahakara 'arhanta kI divyadhvani kahanA asatyArtha hai, divyadhvani to zabdamayI pudgala jar3a hai aura arhanta cetanamayI AtmA hai / eka dravya dUsare dravya kA karttA nahIM hotA ataH divyadhvani kA karttA pudgala hai aura arhanta nahIM hai, divyadhvani ( jinavANI ) kI pramANatA kA nAza ( prabhAva ) karatA hai taba anekAntavAdI nimitta naimittika kI yathArthatA ke dvArA vyavahAranaya ko satyArtha dikhAkara jinavANI kI pramANatA kI rakSA karatA hai /
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1359 samayasAra kalaza 70 se 79 taka vyavahAra va nizcayanaya ke viSaya 'baddha-prabaddha, mUr3ha-pramUr3ha, rAgI-parAgI, dvaSI-adveSI, kartA-akartA, bhoktA-abhoktA, jIva-ajIva, sUkSma-sthUla, kAraNa-akAraNa, kArya-prakArya, bhAva-abhAva, eka-aneka, sAnta-ananta, nitya-anitya, vAcya-avAcya, nAnA-anAnA, cetya-acetya, dRzya-adRzya, bhAva-prabhAva' batAkara donoM nayoM kA pakSapAta batAyA hai aura donoM nayoM ke pakSapAta chor3ane kA upadeza diyA hai| vyavahAranaya ke kathana ko avAstavika mAnane se na to bandha ( saMsAra ) siddha hotA hai na mokSa siddha hotA hai, na hiMsA siddha hotI hai, sarvajJatA kA abhAva hotA hai, jinavANI kI pramANatA kA abhAva hotA hai| isaprakAra aneka dUSaNa Ate haiN| vyavahAranaya ke kathana ko vAstavika mAnanerUpa cAbI ( Master Key ) ke dvArA yadi digambarajainAgama kA artha kholA jAvegA to mokSamArga kI prApti na hokara naraka-nigodamArga kI prApti avazya ho jaavegii| vyavahAra va nizcaya donoM apane-apane viSaya kA yathArtha pratipAdana karate haiN| donoM kI sApekSatA se hI vastusvarUpa kI siddhi hotI hai| jaise nizcayanaya kI apekSA se vastu nitya hai, vyavahAranaya se vastu anitya hai, vizeSa hai| vastusvarUpa na kevala nitya hI hai aura na kevala anitya hai, na kevala sAmAnya hI hai aura na kevala vizeSa hI hai| kintu kathaJcit nitya hai, kathaJcit anitya hai, kathaJcit sAmAnya hai, kathaJcit vizeSa hai athavA vastusvarUpa nityAnityAtmaka hai / sAmAnyavizeSAtmaka hai| zrI pravacanasAra ke pariziSTa meM zrI amRtacandrAcAryadeva ne kahA hai-'jitane vacanapantha haiM, utane vAstava meM nayavAda haiM aura jitane nayavAda haiM, utane hI parasamaya haiN| parasamayoM ( mithyAmatiyoM) kA vacana sarvathA ( arthAta apekSArahita ) kahA jAne se vAstava meM mithyA hai aura jainoM kA vacana kathaJcit apekSAsahita kahA jAne se vAstava meM samyak hai|' digambara jainAgama meM jo vyavahAranaya se kathana hai vaha avAstavika nahIM hai, kintu vyavahAranaya kI apekSA se vaha kathana vAstavika hai| isaprakAra di0 jainAgama kA artha karane se mokSamArga kI siddhi hogii|' -jai. saM. 12-12-57/VI/ba. pra. sa. paTanA upacarita svabhAva kA grAhaka vyavahAra naya bhI samIcIna hai zaMkA-kyA vyavahAra-upacAra kA varNana karane vAlA mithyAdRSTi hai ? samAdhAna--AlApapaddhati svabhAvaadhikAra meM dravya ke svabhAva kA kathana zrI devasenAcArya ne nimnaprakAra kiyA hai 1. (a) vyavahAra apane artha meM utanA hI satya hai, jitanA ki nizcaya / zrIyut paM. phUlacandrajI si. bhAratI [ kAlI ] [ varNI abhinaMdana graMtha pR. 354-55] (ba) 'zrImada rAjacandra' meM likhA hai-nayanizcaya ekAMta thI, AmAM nathI kahela / ekAMte vyavahAra mahi, bane sAtha rahela ||132 / / Atmasiddhi pa. 121 artha-zAstroM meM ekAMta se nimpayanaya ko nahIM kahA, athavA ekAMta se vyavahAra naya ko bhI nahIM khaa| donoM hI jahA~-jahAM jisa jisa taraha ghaTate haiM, usa taraha sAtha rahate hai|
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1360 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : 'svabhAvA kathyante-astisvabhAvaH, nAstisvabhAvaH, nityasvabhAvaH, anityasvabhAvaH, ekasvabhAvaH, anekasvabhAvaH bhedasvabhAvaH, abhedasvabhAvaH, bhavyasvabhAvaH, abhadhyasvabhAvaH, paramasvabhAvaH, ete dravyANAmekAdaza sAmAnyasvabhAvAH, cetanasvabhAvaH, acetanasvabhAvaH, mUrtasvabhAvaH, abhUrtasvabhAvaH, ekapradezasvabhAvaH, anekapradezasvabhAvaH vibhAvasvabhAvaH, zuddhasvabhAvaH, azuddhasvabhAvaH, upacaritasvabhAvaH ete dravyANAM daza vizeSasvabhAvAH // 28 // jIva pudgalayorekaviMzatiH // 29 // artha-svabhAva kA kathana kiyA jAtA hai-astisvabhAva, nAstisvabhAva, nityasvabhAva, anityasvabhAva, ekasvabhAva, anekasvabhAva, bhedasvabhAva, abhedasvabhAva, bhavyasvabhAva, prabhavyasvabhAva, paramasvabhAva ye dravyoM ke 11 sAmAnya svabhAva haiM / cetanasvabhAva, acetanasvabhAva, mUrtasvabhAva, amUrtasvabhAva, ekapradezasvabhAva, anekapradezasvabhAva, vibhAvasvabhAva, zUddhasvabhAva, azuddhasvabhAva, upacaritasvabhAva, ye dravyoM ke dasa vizeSasvabhAva haiN| jIva aura padagala meM uparyukta 21-21 ( 11 sAmAnya aura 10 vizeSa svabhAva pAye jAte haiM / ___ ina sUtroM se yaha spaSTa ho jAtA hai ki 'upacAra' bhI dravya kA svabhAva hai| dravya ke svabhAva kA kathana karanevAlA naya mithyA nahIM ho sakatA hai| zrI devasenAcArya upacaritasvabhAva kI vyutpatti tathA bheda kahate haiM 'svabhAvasyApyanyatrocArAdupacaritasvabhAvaH // 123 // sa dvadhA karmaja-svAbhAvikabhedAt / yathA jIvasya mUrtatvamacetanatve / yathA siddhAtmanAM parajJatA paradarzakatvaM ca // 124 // ___ artha-svabhAva kA bhI anyatra upacAra karanA upacaritasvabhAva hai // 123 // vaha upacaritasvabhAva karmaja aura svAbhAvika ke bheda se do prakAra kA hai| jaise jIva ke mUrtatva aura acetanatva karmajaupacaritasvabhAva haiN| tathA jaise-siddha AtmAoM ke para kA jAnapanA tathA para kA darzakatva svAbhAvika upacaritasvabhAva hai // 124 // yahA~ para yaha batalAyA gayA hai ki parapadArthoM ko jAnanA va dekhanA upacarita svabhAva hai| samasta parapadArthoM ko jAne binA sarvajJa ho nahIM sakatA, ataH sarvajJatA upacaritasvabhAva hai| isIprakAra arthAt upacaritasvabhAva ke kAraNa saMsArIjIva mUrtika hai, kahA bhI hai 'saMsArathA rUvA kammavimukkA arUvagayA // ' go. jI. gA. 563 karma-baMdha ke kAraNa saMsArIjIva mUrtika hai| karmabaMdha se mukta siddhajIva amUrtika hai| zrI amRtacandrAcArya ne bhI kahA hai tathA ca mUrtimAnAtmA surAbhirbhavadarzanAt / nahyamUrtasya nabhaso madirA madaMkAriNI // 19 // [tattvArthasAra, baMdha adhikAra] AtmA ( jIva ) mUrtika hone ke kAraNa madirA se pAgala ho jAtI hai, kintu amUrtika AkAza meM madakAriNI nahIM hotI hai| yadi upacarita svabhAva aura anupacaritasvabhAva ina donoM meM se kisI eka kA ekAMta pakSa liyA jAve arthAta pratipakSI ko svIkAra na kiyA jAya to aisA ekAntapakSa grahaNa karane se kyA doSa pAtA hai isakA kathana zrI devasenAcArya karate haiM
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1361 'upacaritakAntapakSe'pi nAtmajJatA sambhavati niyamitapakSatvAt // 14 // tathAtmano'nupacaritapakSe'pi parajJatAdInAM virodhaH syAt // 149 // ' [AlApapaddhati] upacaritasvabhAva ke ekAntapakSa meM prAtmajJatA sambhava nahIM hai kyoMki upacaritasvabhAva kA parajJAna niyatapakSa hai / AtmajJatA to anupacaritasvabhAva hai, kintu upacaritaekAntapakSa meM anupacarita kA niSedha hai| usIprakAra pakSa meM AtmA ke parajJatA arthAt sarvajJatA kA abhAva ho jaaygaa| sarvajJatA kA abhAva iSTa nahIM hai ataH upacarita svabhAva ko svIkAra karanA hogA aura anupacarita ekAntapakSa kA niSedha karanA hogaa| upacaritasvabhAva kisa naya kA viSaya hai isake liye zrI devasenAcArya nimnasUtra kahate haiM - 'asadbhUtavyavahAreNa upacaritasvabhAvaH // 176 // ' [AlApapaddhati] upacaritasvabhAva asadbhUtadhyavahAranaya kA viSaya hai / jo naya dravyagatasvabhAva ko viSaya karatA hai vaha naya mithyA nahIM ho sakatA hai / samyaknaya se to vastu kA yathArthajJAna hotA hai / kahA bhI hai dravyANAM tu yathArUpaM talloke'pi vyavasthitam / tathA jJAnena saMjJAte nayo'pi hi tathAvidhaH // 11 // [AlApapaddhati] dravyoM kA jisaprakAra kA svarUpa hai, vaha loka meM vyavasthita hai| jJAna se dravyoM kA svarUpa usIprakAra jAnA jAtA hai, naya bhI usIprakAra jAnatA hai| - sadbhUtavyavahAranaya, asadbhUtavyavahAranaya, zuddhanizcayanaya, azuddhanizvayanaya, koI bhI naya ho yadi vaha sApekSa hai to samyak hai, yadi nirapekSa hai to mithyA hai| durnayaikAntamArUDhA bhAvA na svAthikAhitAH / svArthikAstadaviparyastA niHkalaMkAstathA yataH // [nayacakra pR0 63] durnaya ekAMta ko liye hue bhAva samyagarthavAle nahIM hote arthAt mithyArthavAle hote haiN| jo naya ekAnta se rahita bhAvavAle haiM arthAt sApekSa haiM ve samIcIna (samyak) artha ko batalAne vAle haiM / vyavahAra-nirapekSa nizcayanaya samyagarthavAlA nahIM hai arthAt mithyArthavAlA hai| nizcaya-sApekSa vyavahAranaya samyagarthavAlA hai mithyAarthavAlA nahIM hai| -jaM. ga. 26-4-73/VII/........ anekAntarUpI cAbI ke dvArA jaina zAstroM kA artha kholanA cAhie zaMkA-kyA vyavahAranaya ke kathana dvArA vastu svarUpa kA nirNaya nahIM karanA cAhie ? samAdhAna-sarvaprathama 'naya' ke svarUpa va phala para vicAra kiyA jAtA hai| naya kA svarUpa isaprakAra hai'uccAraNa kiye gaye arthapad aura usameM kiye gaye nikSepa ko dekhakara arthAt samajhakara padArtha ko ThIka nirNaya taka pahu~cA dete haiM isalie ve naya kahalAte haiM / ' Sa. khaM. pu. 1 pR. 10 naya kA phala-'yaha naya, padArthoM kA jaisA svarUpa hai usarUpa se unake grahaNa karane meM nimitta hone se mokSa kA kAraNa hai| isalie naya kA kathana kiyA jAtA hai|' ja. dha. pu. 1 pR. 211 / 'pramANanayaradhigamaH // 6 // '
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1362 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : mo. zA. sU. 6 a. 1 arthAt samyagdarzanAdi ratnatraya aura jIvAditattvoM kA jJAna pramANa aura naya se hotA hai| isa sutra kI vyAkhyA karate hue Sa. khaM. pu. 9 pR. 164 para likhA hai-'nayavAkyoM' se utpanna bodha pramANa hI hai, naya nahIM hai, isa bAta ke jJApanArtha 'una donoM pramANa-naya se vastu kA jJAna hotA hai' aisA kahA jAtA hai|' zrI ja. dha.pra. 1 pR. 209 para bhI kahA hai 'jisaprakAra pramANa se vastu kA bodha hotA hai usIprakAra nayavAkya se bhI vastu kA jJAna hotA hai, yaha dekhakara tattvArtha sUtra meM 'pramANanayaradhigamaH' isaprakAra pratipAdana kiyA hai|' ukta prAgamapramANoM kA sArAMza yaha hai ki 'pratyakSa-parokSaprAdi pramANoM meM se pratyeka pramANa ke dvArA tathA nizcaya, vyavahAra Adi nayoM meM se pratyeka sunaya ke dvArA vastu kA yathArthajJAna hokara ajJAna kI nivRtti hotI hai|' ina AgamapramAraNoM meM yaha nahIM kahA gayA ki pratyakSapramANa ke dvArA yA nizcayanaya ke dvArA hI vastu kA bodha ( adhigama-jJAna ) hogA, parokSaprAdi pramANoM ke dvArA yA vyavahAramAdi nayoM ke dvArA vastu kA adhigama (nirNaya) nahIM hogaa| ataH pratyeka pramANa ke dvArA athavA pratyekanaya ke dvArA vastu kA nirNaya ho sakatA hai| vastu nityAnityAtmaka hai / jisaprakAra nizcayanaya nityaaMza ke kathana ke dvArA nityAtmaka vastu kA nirNaya karAtA hai usIprakAra vyavahAranaya anitya-aMza ke kathana ke dvArA nityAnityAtmaka vastu kA nirNaya karAtA hai| yadi vyavahAranaya dvArA kathita anitya-aMza ke dvArA vastu kA yathArthanirNaya na hotA to 'anityabhAvanA' dvArA saMvara nahIM ho sakatA thaa| mo. zA. a. 9 sU. 1,2 va 7 ke dvArA anityabhAvanA se saMvara kahA hai| vastusvarUpa kA anirNaya to mithyAtva hai usake dvArA saMvara asambhava hai| __ jo mAtra eka ( nizcayanaya ) naya ke pakSapAtI haiM unake liye samayasAra kalaza 70-89 ke dvArA upadeza diyA gayA hai isameM kalaza naM0 83 isaprakAra hai ekasya nityo na tathA parasya citidvayoviti pksspaatii| yastattvavedI cyutapakSapAta stasyAstinityaM khala ciccideva // 83 // artha-jIva nitya hai aisA eka naya kA pakSa hai aura jIva nitya nahIM hai aisA dUsare naya kA pakSa hai, isaprakAra citsvarUpa jIva ke sambandha meM do nayoM ke do pakSapAta haiN| jo tattvavettA pakSapAtarahita hai use niraMtara citasvarUpa jIva citsvarUpa hI hai| / ataH kisI eka naya ke pakSapAta ko chor3akara 'syAt' ( kathaMcit ) pada ke dvArA nizcaya va vyavahAranaya ke virodha ko dUra kara jainAgama kA artha kholanA cAhiye / dunivAranayAnIka virodha-dhvaMsanauSadhiH / syAtkArajIvitA jIyAjjainIsiddhAMtapaddhatiH // 2 // (paMcAstikAya tattva pradIpikA) artha-jinendra se AI huI siddhAMtapaddhati jayavanta ho| kaisI hai siddhAMtapaddhati ? jo nayasamUha ke dunivAra virodha ko dUra karane ke liye auSadhi hai aura 'syAt' pada jisakA prANa hai| ataH anekAntarUpI cAbI ( Master Key ) ke dvArA jaina zAstroM kA artha kholanA cAhiye, mAtra nizcayanayarUpI cAbI ke dvArA jainazAstroM kA artha kholane se athavA vastu nirNaya karane se ekAntamithyAtva kI utpatti hogI jisase anantasaMsAra meM bhramaNa karanA pdd'egaa|
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva 1 [ 1363 ataH 'syAt' pada sApekSa vyavahAranaya se bhI vastu kA nirNaya ho sakatA hai / kintu vyavahAranaya kA ekAMtapakSa bhI grahaNa nahIM karanA caahiye| -jaM. saM. 19-12-57/V-VI/ ratanakumAra jaina 1. duniyA ke mithyA ekAnta milakara anekAnta ko janma nahIM dete 2. nirapekSa nayoM kA samUha samyaganekAnta nahIM hai zaMkA- jainasandeza 1-1-70 ke sampAdakIya meM paM0 darabArIlAlajI koThiyA kA mata hai ki duniyA ke mithyAekAnta milakara anekAnta ko janma dete haiN| isapara AcAryoM kA mata kyA hai ? samAdhAna-isa sambandha meM zrI samantabhadrAcArya viracita AptamImAMsA kA nimnalikhita zloka prastuta kiyA jAtA hai, jisase yaha viSaya spaSTa ho jAyagA mithyAsamUho mithyA cenna mithyakAntatAsti naH / nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastu te'rthakRt // 10 // zrI paM0 jayacandajI chAbar3A kRta artha - ihAM anyavAdI tarka karai jo tumane vastu kA svarUpa naya aura upanaya kA ekAnta kA samUhakU dravyakari kahyA, so nayana kA ekAntakUtau tuma mithyA kahate prAvo ho, so mithyA nayanakA samUha bhI mithyA hI hoya ? tAkU prAcArya kahe haiM jo mithyA nayanakA samUha hai so tau mithyA hI hai| bahuri hamAre jainIni ke nayana ke samUha haiM so mithyA naahiiN| jAte aisA kahyA hai-je paraspara apekSA rahita naya haiM, te to mithyA haiM, bahuri je paraspara apekSAsahita naya haiM, te vastusvarUpa haiM, te artha-kriyA kU kara aisA vastukU sAdhe haiM / nirapekSapaNA hai, yo to pratipakSIdharma kA sarvathA nirAkaraNa svarUpa hai| bahuri pratipakSIdharma tai upekSA kahiye udAsInatA so sApekSapaNA hai| upekSA na hoya para pratipakSI dharmakU mukhya kareM to pramANa-naya meM vizeSa na Thahare hai| pramANa-naya aura durnaya kA aisA hI lakSaNa baNa hai / dou dharma kA samAna grahaNa so to pramANa, bahuri pratipakSI dharma te upekSA so sunaya, bahuri pratipakSI dharma kA sarvathA tyAga so durnaya aise sarvakA upasaMhAra saMkSepa se jAnanA / / 108 // zrI paM0 jugalakizorajI mukhtArakRta vyAkhyA-yahA~ anekAnta ke pratipakSI dvArA yaha Apatti kI gaI hai ki jaba ekAntoM ko mithyA batalAyA jAtA hai taba nayoM aura upanayoMrUpa ekAntoM kA samUha jo anekAnta aura tadAtmaka vastutattva hai vaha bhI mithyA ThaharatA hai, kyoMki mithyAoM kA samUha mithyA hI hotA hai| isa para granthakAra mahodaya kahate haiM ki yaha aApatti ThIka nahIM hai, kyoMki hamAre yahAM koI vastu mithyA ekAnta ke rUpa jaba vastu kA ekadharma dUsare dharma kI apekSA nahIM rakhatA, usakA tiraskAra kara detA hai to vaha mithyA kahA jAtA hai aura jaba vaha usakI apekSA rakhatA hai, usakA tiraskAra nahIM karatA, to vaha samyak mAnA jAtA hai| vAstava meM vastu nirapekSa ekAnta nahIM hai, jise sarvathA ekAntavAdI mAnate haiM, kintu sApekSaekAnta hai aura sApekSaekAntoM ke samaha kA nAma hI anekAnta hai, taba use aura tadAtmakavastu ko mithyA kaise kahA jA sakatA hai ? nahIM kahA jA sktaa| zrI paM0 baragarIlAlajI koThiyA isase pUrNa sahamata hoMge ki mithyAnayoM kA samUha samyaganekAnta nahIM hai, kintu sunayoM kA samUha hI samyaganekAnta hai, kyoMki koThiyAjI svayaM zrI jugalakizorajI kRta vyAkhyA ke prakAzaka haiN|
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1364 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : zrI pUjyapAdAcArya ne bhI kahA hai-- 'ta ete guNapradhAnatayA parasparataMtratAH samyagdarzanahetavaH puruSArthakriyAsAdhanasAmarthyAttantvAdaya iva yathopAyaM vinivezyamAnAH paTAdisaMjJAH svtntraashcaasmrthaaH|' artha-ye saba naya gauNa-mukhyarUpa se eka dUsare kI apekSA karake hI samyagdarzana ke hetu haiN| jisaprakAra puruSa kI artha kriyA aura sAdhanoM kI sAmarthyavaza yathAyogya nivezita kiye gaye tantu Adi paTAdika saMjJA ko prApta hote haiM aura svatantra rahane para ( paTarUpa ) kAryakArI nahIM hote haiM, usIprakAra ye naya samajhane cAhie / tantu aura paTa ke dRSTAMta dvArA zrI pUjyapAdAcArya ne yaha spaSTa kara diyA ki jisaprakAra nirapekSa tantuoM kA samaha paTarUpa kArya ko karane meM asamartha hai| usIprakAra nirapekSanayoM kA samaha arthAta mithyAnayoM kA anekAntarUpa vastusvarUpa ko siddha karane meM asamartha hone se samyagdarzana ko utpanna nahIM kara sakatA hai| tantuoM kA samUha paraspara eka dUsare kA sApekSa hI kara hI paTarUpa kArya ko karane meM samartha hotA hai| usIprakAra sApekSanayoM kA samUha hI anekAntarUpa vastusvarUpa ko siddha karane meM samartha hone se samyagdarzana kA hetu hai / ekAntavAdiyoM ke nirapekSa (mithyA ) nayoM kA samUha samyaganekAnta nahIM hotA hai, kintu sApekSa (samyak) nayoM kA samUha hI samyaganekAnta hotA hai| -po. ga. 19-3-70/IX-X/........ yadi dravyadRSTi meM maraNa nahIM to 'jImo aura jIne do' kA upadeza kyoM ? zaMkA-dravyadRSTi se eka vyakti na to dUsare ko mAra sakatA hai aura na bacA sakatA hai, taba 'jIo aura jIne do' kA upadeza kyoM diyA gayA ? samAdhAna-padArtha sAmAnya-vizeSAtmaka hai| zrI mANikyanandi AcArya ne kahA bhI hai-- 'sAmAnyavizeSAtmA tadartho viSayaH // 1 // ' sUtra meM 'sAmAnya-vizeSAtmA' aisA vizeSaNa padArtha ke lie diyA gayA hai, jisakA abhiprAya yaha hai ki padArtha na kevala sAmAnyarUpa hai, na kevala vizeSarUpa hai, aura na svatantra udayarUpa hai, apitu ubhayAtmaka hai / 'anuvRtavyAvRtapratyayagocaratvAtpUrvottarAkAra parihAravAptisthitilakSaNapariNAmenArthakriyopapattezca' // 2 // vastu sAmAnya-vizeSa dharmavAlI hai, kyoMki vaha anuvRttapratyaya aura vyAvRttapratyaya kI viSaya hai, tathA parvAkAra kA parihAra uttarAkAra kI prApti aura sthitilakSaNa pariNAma ke sAtha usameM arthakriyA pAI jAtI hai| sAmAnyadRSTi kI mukhyatA meM vastu anuvRttapratyaya kI viSaya hotI hai tathA sthiti lakSaNavAlI hotI hai, usameM sadA ekarUpatA rahatI hai| vyAvRttapratyaya pUrvAkAra kA parihAra, uttara AkAra kI prApti tathA anekarUpatA gauNa rahatI haiN| isa sAmAnyaSTi ko dravyadRSTi bhI kahate haiM aura vizeSadRSTi ko paryAyaSTi kahate haiN| cUki vastu sAmAnya vizeSAtmaka hai isIliye bhagavAna ne dravyAthika aura paryAyAthika aise do naya kahe haiN| vastu kA kathana donoM nayoM ke AdhIna hotA hai, kisI eka naya ke prAdhIna nahIM hotA hai / zrI amRtacandrAcArya ne paMcAstikAya meM kahA bhI hai 'dvau hi nayau bhagavatA praNItau dravyAthikaH paryAyAthikazca / tatra na khalvekanayAyattA dezanA kintu tdubhyaaytaa|'
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1365 artha-bhagavAna ne do naya kahe haiM-dravyAthika aura paryAyAthika / divyadhvani meM upadeza ekanaya ke prAdhIna , nahIM hotA, kintu donoM nayoM ke prAdhIna hotA hai / 'dravyamarthaH prayojanamasyetyasaudravyAthikaH / dravyam sAmAnyamutsargaH anuvRttirityarthaH / tadviSayo drvyaathikaaH|' [sa. si. 1/6 va 33 ] dravya jisakA prayojana hai vaha dravyAthikanaya hai| dravya kA artha sAmAnya, utsarga aura anuvRtti hai, inako viSaya karAne vAlA dravyAthikanaya hai| 'paryAya evArthaH prayojanamasyeti paryAyAthikaH / paryAyo vizeSo'pavAdo vyAvRttirityarthaH / tadviSayaH paryAyAthikaH [sa. si. 1/6 va 33] __ paryAya jisa naya kA prayojana hai, vaha paryAyAthikanaya hai| paryAya kA artha vizeSa, apavAda aura vyAvRtta hai / isako viSaya karane vAlA paryAyAthikanaya hai| ina uparyukta prArSapramANoM se yaha siddha hai ki dravyadRSTi arthAt dravyAthikanaya kA viSaya sAmAnya hai, paryAya nahIM hai, kyoMki paryAyeM paryAyAthikanaya kA viSaya haiN| ataH dravyadRSTi meM na baMdha hai, na mokSa hai, na mokSamArga hai, na manuSya hai, na tithaMca hai, na deva hai, na nArakI hai, na janma hai, na maraNa hai, na jIva hai, na prANI hai, kyoMki ye saba vizeSa haiM, paryAya haiM, vyAvRttirUpa haiM / jaba jIvana, maraNa dravyadRSTi kA viSaya nahIM hai taba dravyadRSTi meM jIro aura jIne do yaha prazna hI utpanna nahIM hotA hai| jaise rasanAiMdriya kA viSaya khaTTA, mIThA grAdi rasa kI paryAyeM haiM, kintu kAlA, nIlA Adi varNaguNa kI paryAya rasanAindriya kA viSaya nahIM haiM, cakSuiMdriya kA viSaya haiN| netraiMdriya se rahita rasanAindriya se yaha prazna karanA ki amuka padArtha kisa varNa kA hai, eka mUrkhatA hai / paryAyadRSTinirapekSa mAtra dravyadRSTi mithyAdRSTi hai| pravacanasAra meM kahA bhI hai-- 'nArakAviparyAyarUpo na bhavAmyahamiti parasamayA mithyAdRSTayo bhavantIti / ' 'maiM sarvathA nArakAdi paryAya rUpa nahIM hU~' aisA mAnane vAle parasamaya mithyAdRSTi haiM, kyoMki paryAya ke binA dravya kA astitva siddha nahIM ho sakatA hai / zrI kundakundAcArya ne kahA bhI hai Natthi viNA pariNAma attho atthaM viraNeha prinnaamo| damvaguNapajjayastho attho asthittaNivvatto // 10 // [pravacanasAra] loka meM pariNAma (paryAya) ke binA padArtha nahIM hai aura padArtha ke binA paryAya nahIM hai| dravya, guNa va paryAya meM rahanevAlA padArtha utpAda, vyaya, dhrauvyasvarUpa astitattva se banA huaA hai| zrI amRtacandrAcArya ne bhI kahA hai-'na khalu pariNAmamantareNa vastu sattAmAlaMbate vastuno dravyAdibhiH pariNAmAt pRthagupalambhAbhAvAnniHpariNAmasya kharazRGgakalpatvAt / ' nizcaya se paryAya ke binA vastU astitva ko dhAraNa nahIM krtii| paryAya se bhinna vastu kI upalabdhi nahIM hotI, kyoMki paryAyarahita vastu gadhe ke sIMga ke samAna hai|
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1366 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : zrI vevasenAcArya ne bhI kahA hai--nivizeSa hi sAmAnyaM bhavet kharaviSANavat / ' vizeSarahita sAmAnya nizcaya se gadhe ke sIMga ke samAna hai| isIliye zrI kundakundAcArya ne kahA hai ki dravya aura paryAya ina donoM kA ananyapanA hai| pajjayavijudaM danveM dazvavijuttA ya pajjayA Natthi / doNhaM aNaNNabhUdaM bhAveM samaNA parUvitti // paMcAstikAya gAthA 12 paryAya ( vizeSa ) se rahita dravya ( sAmAnya ) aura dravya ( sAmAnya ) se rahita paryAya ( vizeSa ) nahIM hotI, kyoMki donoM kA ananyapanA hai| -Ne.ga. 12-12-74/VI/gaM. ma. sonI prazuddhatara naya kA abhiprAya zaMkA-dhavala pustaka 1 para samyaktva ke tIna lakSaNa diye haiM, unameM azuddhanaya se kyA tAtparya hai ? samAdhAna-dha.pu. 1 pR. 151 para (1) zuddhanaya ke Azraya se samyaktva kA lakSaNa prazama, saMvega, anukampA aura Astikya kI prakaTatA hai; (2) tattvArtha arthAt Apta, prAgama aura padArtha ke zraddhAna ko samyagdarzana kahate yaha lakSaNa azuddhanaya kI apekSA se hai; (3) azuddhataranaya kI apekSA tattvaruci ko samyaktva' kahate haiN| prazama, saMvega, anukampA aura pAstikya ye jIva ke pariNAma haiN| samyagdarzana bhI jIva ke zraddhAgUNa kI paryAya hai / prazama, saMvega, anukampA, prAstikyalakSaNa aura samyagdarzana lakSaNa ekadravya ke prAzraya hone se sadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hai, kyoMki 'tatraikavastuviSayaH sadbhUtavyavahAraH' aisA sUtravAkya hai| dha. pu. 1 pR. 151 para asadbhUtavyavahAranaya kI apekSA se sadbhUtavyavahAranaya ko zuddhanaya kahA gayA hai / nizcayanaya kI apekSa sambhava nahIM hai, kyoMki "nizcayanayo'bheda viSayaH' aisA sUtra hai| yahA~ para zuddhanaya se prayojana nizcayanaya se nahIM ho sakatA hai| Apta, pAgama, padArtha kA zraddhAna samyagdarzana hai, yaha lakSaNa asadbhUtavyavahAranaya kI apekSA se hai, kyoMki prApta, pAgama, padArtha zraddhaya aura jIva kI paryAya zraddhAna, ye donoM bhinnavastu haiM / 'bhinnavastuviSayo'sadbhUtavyavahAraH' aisA ArSavAkya hai / sadbhUtavyavahAranaya kI dRSTi se asadbhUtavyavahAranaya ko azuddha kahA gayA hai| yadyapi tattvaruci lakSaNa bhI asadbhUtavyavahAranaya kI apekSA se hai, kintu zraddhA aura ruci zabdoM ke arthabheda ke kAraNa 'tattvaruci' lakSaNa ko azuddhataranaya kahA gayA hai| zraddhAna kA artha hai viparItA-bhiniveza se rahita honA / icchA prakaTa karanA ruci hai| kahA bhI hai mAtiya adhAti ca tatra viparItAbhinivezarahito bhavati / rocedi ya rocate ca mokSakAraNatayA tatrava rucikaroti / ' ruci kI apekSA zraddhA zabda samyagdarzana ke ati nikaTa hai, ataH tattvazraddhAnalakSaNa kI apekSA tattvarucilakSaNa ko azuddhataranaya se kahA gayA hai| nayazAstra ke jJAna binA Agama kA yathArthabodha nahIM ho sakatA hai| -jaM. ga. 10-12-70/VI/ ra. lA. jaina .
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] 'sapheda patthara', yaha sadbhUta vyavahAra kA udAharaNa hai zaMkA- sapheda patthara meM varNaguNa kI sapheda paryAya ko 'vRhad dravya-svabhAva- prakAzaka nayacakra' meM sadbhUtavyavahAra kA viSaya kaise kahA ? spaSTa kareM ? samAdhAna- -azuddhadravyoM meM guraNa- guraNI yA paryAya- paryAyI ko bhedarUpa se grahaNa karanA upacaritasadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hai / zuddhadravyoM meM guNa- guNI yA paryAya- paryAyI ko bhedarUpa se grahaNa karanA anupacaritasadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hai / bandharUpa se prApta eka kSetrAvagAhI do dravyoM ke sambandha ko grahaNa karanA anupacaritaprasadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hai| pRthagbhUta do dravyoM ke sambandha ko grahaNa karanA upacaritagrasadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hai / sapheda patthara meM patthara ke varNaguraNa kI sapheda paryAya se prayojana hone ke kAraNa yaha sadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hai / varNaguNa kI sapheda paryAya aura patthara ke pradeza bhinna-bhinna nahIM haiM / yadi bhinna pradeza hote to zrasadbhUtavyavahAra kA viSaya hotA / [ 1367 - pala 16-11-79 / ja. lA. jaina, bhINDara saMzleSa sambandha kisa naya kA viSaya hai ? zaMkA- AlApapaddhati sUtra 213 meM saMzleSasambandha ko upacarita asadbhUta vyavahAranaya kA viSaya kahA gayA hai, kintu sUtra 228 meM saMzleSasambandha ko anupacaritaasadbhUtavyavahAranaya kA viSaya kahA gayA hai, so kaise ? samAdhAna-AlApapaddhati meM nayoM kA kathana siddhAMta kI apekSA aura adhyAtma kI apekSA do prakAra se kiyA gayA hai| sUtra 213 meM siddhAMta kI apekSA se kathana hai / siddhAnta meM anupacaritaasadbhUtavyavahAranaya nahIM hai / 1 sUtra 228 meM adhyAtma kI apekSA se kathana hai / adhyAtma meM prasadbhUtavyavahAranaya ke upacarita aura anupacarita aise do bheda haiM / isaprakAra vivakSAbheda se donoM sUtroM ke kathana - antara ho gayA hai| donoM hI apanIapanI apekSA se yathArtha haiM / --jai. ga. 22-4-76 / VIII / je. ela., jaina zrAgamanaya va adhyAtmanaya kI taraha pramANa ke do bheda nahIM haiN| zaMkA- jaise adhyAtma bhASA se naya kahe jAte haiM tathA Agama bhASA ( Agama-paddhati ) se bhI; vaise hI kyA pramANa ke bhI do bheda kiye jA sakate haiM yA nahIM ? zaMkA kA abhiprAya yaha hai ki AgamapramANa tathA adhyAtmapramANa; aise do bheda bhI kiye jA sakate haiM yA nahIM ? kRpayA spaSTa kareM ki dhavala kaunasA grantha hai ? samAdhAna-AgamapramANa tathA adhyAtmapramANa aise pramANa ke do bheda mere dekhane meM nahIM Aye / dhavala bhI adhyAtmagrantha hai, aisA dhavala, pustaka saMkhyA 13 meM kahA hai / patra 28-12-78 / ja. lA. jaina, bhINDara naya - nikSepa meM antara zaMkA- nikSepa aura naya meM kyA antara hai ? samAdhAna-nAmAdika ke dvArA vastu meM bheda karane ke upAya ko nyAsa yA nikSepa kahate haiM aura jJAtA ke abhiprAya ko na kahate haiM ( dhavala pu. 1 pR. 17 ) / arthAt nikSepa viSaya hai aura naya viSayI hai, isaprakAra ina donoM meM bheda hai / - ja. ga. 28-11-63 / IX / ra. lA. jaina, meraTha
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1368 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : nAma nikSepa kI paribhASA [matadvaya] zaMkA-nAma nikSepa kI sahI paribhASA kyA samajheM? samAdhAna-nAma-nikSepa kI paribhASA ke viSaya meM prAcAryoM meM matabheda hai| zrI vIrasenAcArya ne nAmanikSepa kI paribhASA isaprakAra kI hai--'anya nimittoM kI apekSArahita kisI kI 'maMgala' aisI saMjJA karane ko nAmamaMgala kahate haiM / nAma nikSepa meM saMjJA ke cAra nimitta hote haiM, jAti, dravya, guNa aura kriyA (pR0 17 ) / vAcyArtha kI apekSArahita 'maMgala' yaha zabda nAma maMgala hai (pR0 19) / (dhavala pu0 1) zrI pUjyapAdAcArya ne nAmanikSepa kI paribhASA isaprakAra kI hai-'saMjJA ke anusAra guNarahita vastu meM vyavahAra ke liye apanI icchA se kI gaI saMjJA ko nAma kahate haiM / ' (sa. si. a. 1 sUtra 5) / ina donoM prAcAryoM ko guru paramparA se bhinna-bhinna upadeza prApta hue the ataH una upadezoM ke anusAra nAma-nikSepa kI bhinna-bhinna paribhASA ho gaI / kevalI va zru takevalI kA vartamAna meM abhAva hone ke kAraNa yaha nahIM kahA jA sakatA ki kaunasA upadeza yathArtha hai / (dha. pu. 1. pR. 222 ) / ___ zaMkA-yadi kisI manuSya kA nAma 'zerasiMha' rakhA jAve to kyA yaha nAmanikSepa nahIM hai ? yadi nahIM, to kyA hai ? samAdhAna-zrI pUjyapAdAcArya ke matAnusAra manuSya kA nAma 'zerasiMha' yaha nAma nikSepa hai, kyoMki vyavahAra ke lie apanI icchA se kI gaI saMjJA hai / zrI vIrasenAcArya ke matAnusAra yadi usa manuSya meM 'siMha' jaisI kriyA pAI jAtI hai to usa manuSya kI 'zerasiMha' saMjJA, kriyA nimittaka hone se, nAmanikSepa ho sakatI hai| yadi usa manuSya meM siMha jaise guNa yA kriyA nahIM haiM to vaha nAmanikSepa kI paribhASA meM nahIM pAtA, mAtra loka vyavahAra hai| -jaM. ga. 18-6-64/IX/ra. lA. jaina, meraTha sthApanAnikSepa kisa naya kA viSaya hai ? zaMkA-sthApanAnikSepa kaunase naya kA viSaya hai ? aura usa naya kA svarUpa kyA hai ? samAdhAna-sthApanAnikSepa naMgamasaMgraha aura vyavahAra ina tInoM nayoM kA viSaya hai, kyoMki ina tInoM dravyAthikanayoM ke chahoM nikSepa viSaya haiN| isa bAta ko svIkAra karane meM koI virodha nahIM paataa| kahA bhI hai'davvaTiyANaM tiSNamedesi NayANaM visae chaNNaM NikkhevaNamatthittaM paDi virohaabhaavaado|' Sa. khaM. pu. 14 pR. 52 // ina tInoM nayoM kA lakSaNa sa. si. a. 1, pR. 33 kI TIkA anusAra isaprakAra hai-'anabhinirvRttArthasaMkalpanAgrAhI naigmH| svajAtyavirodhenaikatyamupAnIya paryAyAnAkrAntabhedAnavizeSeNa samastagrahaNAtsaMgrahaH / saMgrahanayAkSiptAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM vyavahAraH / ' artha-aniSpannaartha meM saMkalpamAtra ko grahaNa karanevAlA naya naigama hai / bhedasahita saba paryAyoM ko apanI jAti ke avirodha dvArA eka mAnakara sAmAnya se sabako grahaNa karanevAlA naya saMgrahanaya hai| saMgrahanaya ke dvArA grahaNa kiye gaye padArthoM kA vidhipUrvaka avaharaNa arthAt bheda karanA vyavahAranaya hai| -ja. saM. 6-6-57/..../ jana svAdhyAya maNDala, vAmana
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1369 sthApanA nikSepa zaMkA -cetana kI cetana meM sthApanA hotI hai yA nahIM ? nATaka meM jo pArTa karate haiM vaha kaunasA nikSepa hai? samAdhAna-cetana to guNa hai / cetanaguNa kI cetanaguNa meM sthApanA se kyA prayojana siddha hotA hai ? arthAt kucha bhI nhiiN| nATaka meM jo rAjA kA bheSa dhAraNa kiyA jAtA hai vaha eka avasthA kI sthApanA hai| isakA sthApanA nikSepa meM hI antarbhAva hotA hai| -jaM. ga. 16-5-63/IX/ pro. manoharalAla jaina anya pratimA ke sAmane anya bhagavAna kI sthApanA kisa nikSepa se? zaMkA-sAkSAt pratimA ko bhagavAna mAnA jAtA hai so sthApanA nikSepase aura pArzvanAtha kI pratimA ke sAmane zAMtinAtha kI sthApanA, AhvAnana kiyA jAtA hai so kauna se nikSepa se, Aja ye bhagavAna mokSa gaye yA janme so kauna se nikSepa se ? samAdhAna-pArzvanAtha kI pratimA ke sAmane zAMtinAthabhagavAna kA AhvAnana Adi kiyA jAtA hai so bhI sthApanAnikSepa hai| paMDitavara sadAsukhadAsajI ne zrI ratnakaraNDa zrAvakAcAra kI TIkA meM likhA hai 'eka tIrthaMkara meM eka kA bhI saMkalpa aura caubIsa kA bhI saMkalpa saMbhava hai| ara pratimA ke cihna haiM so pratimA ke caraNacaukI meM nAmAdika vyavahAra ke athi haiM para eka arahanta paramAtmA svarUpakari eka rUpa hai para nAmAdika kari aneka svarUpa hai| satyArtha jJAnasvabhAva tathA ratnatrayarUpakari vItarAgabhAvakari paMcaparameSThIrUpa eka hI pratimA jaannii| vizeSa ke liye paM0 sadAsukhadAsajI kI TIkA sahita ratnakaraNDa zrAvakAcAra pRSTha 316-321 'sastI granthamAlA' dekhanA caahie| 'prAja ye bhagavAna mokSa gaye yA janme' aisA kathana naMgamanaya kI apekSA se hai athavA sthApanAnikSepa kI apekSA se hai, kyoMki bhUtakAla kI sthApanA vartamAnakAla meM kI jAtI hai| -jai. saM. 15-8-57/..../zrImatI kapUrIdevI bhAvI no bhAgamadravya nikSepa viSayaka svarUpa-spaSTIkaraNa zaMkA-dhavala pu0 9 pR07para bhAvI noAgamadraSyanikSepa kA lakSaNa isaprakAra kiyA gayA hai-'bhaviSyakAla meM jinaparyAya se pariNamana karanevAlA bhAvIdravyajina hai|' isake sAtha-sAtha bhaviSyakAla meM jinaprAbhata ko jAnanevAle jIva ke noAgamabhAvIjinatva kA niSedha isaliye kiyA hai ki Agama saMskAra paryAya kA AdhAra hone se atIta-anAgata va vartamAna Agamadravya ke no Agamadravyatva kA virodha hai, kintu dha. pu. 3 pR. 15 para likhA hai'jo jIva bhaviSyakAla meM anantaviSayaka zAstra ko jAnegA use bhAvI noAgamadravyAnanta kahate haiN|' eka hI AcArya ke vacanoM meM bhAvI noAgama-dravya-nikSepa ke lakSaNa meM paraspara virodha kyoM hai ? samAdhAna-paraspara virodha nahIM hai, vivakSA bheda se donoM lakSaNoM meM bheda ho gayA hai / dhavala pu0 9 pR07 para 'jina' kI apekSA se bhAvI no Agamadravya nikSepa kA lakSaNa kiyA gayA hai| 'jina' jIva dravya kI paryAya vizeSa hai| ataH jIva jinaparyAya se pariNamana kara sakatA hai, kintu saMkhyA na dravya hai, na guNa hai, na paryAya hai| jinoM kI saMkhyA hInaadhika ho sakatI hai, isIlie jaghanya, utkRSTa va madhyama tInaprakAra kI saMkhyA kA kathana kiyA gayA hai| saMkhyA parasApekSa dharma hai| ananta bhI saMkhyA hai| ataH anantasaMkhyA jIvadravya nahIM hai, na jIvadravya kI paryAya hai aura
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1370 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : na guNa hai / saMkhyA zrutajJAna kA viSaya hone se anantabhAvInoprAgamadravyanikSepa kA lakSaNa zrutajJAna kI apekSA se kiyA gayA hai / 'jina' jIvadravya kI paryAya hai ataH jinabhAvI no zrAgamadravyanikSepa kA lakSaNa zra tajJAna kI apekSA se na karake jIva kI paryAya kI apekSA se kiyA gayA hai / - jaiga. 6-5-76 / VIII / ja. lA. jaima, bhINDara artha evaM paribhASA zrAgama meM 'antara' zabda kA artha zaMkA- prakArAntara, bhavAntara, arthAntara, samayAntara, AtmAntara, padArthAntara isaprakAra ke aneka zabda Agama meM pAye jAte haiN| yahAM para 'antara' zabda kisa artha kA sUcaka hai ? samAdhAna--yahA~ para 'antara' zabda kA abhiprAya ' bhinna, dUsarA yA zranya' se hai / jaise 'prakArAntara' arthAt vivakSita prakAra se bhinna anyaprakAra se / 'bhavAntara' vivakSita bhavake atirikta anyabhava yA dUsarAbhava / ' arthAntara' vivakSitaartha ke atirikta anya artha / 'samayAntara' vivakSitasamaya se dUsarA samaya / isaprakAra anyatra bhI jAna lenA cAhie / - jai. ga. 16-7-70 /ro lA. mi. 'akSara' se abhiprAya zaMkA--- sUkSmanigodiyA ke akSara ke anantaveM bhAga jJAna honA batalAyA hai| yaha akSara kaunasA hai ? kyA prAcIna akSara yA koI dUsarA akSara yA akSara kA artha kevalajJAna bhI ho sakatA hai ? samAdhAna - dha0 pu0 13 pR0 262 para isa sambandha meM nimnaprakAra kathana hai 'sUkSmanigoda labdhyaparyAptaka ke jo jaghanyajJAna kevalajJAna kA anantavAMbhAga hai / yaha jJAna nirAvaraNa hai, aisA Agamavacana hai, athavA isake prAvRtta hone para jIva ke prabhAva kA prasaMga nAtA hai / ' hotA hai usakA nAma 'labdhyakSara' hai / isakA pramANa kyoMki akSara ke anantavabhAga nitya udghATita rahatA hai, isaprakAra zrI vIrasenAcArya ne 'akSara' zabda se kevalajJAna ko grahaNa kiyA hai, kyoMki kevalajJAna meM vRddhi aura hAni nahIM hotI, isalie kevalajJAna ko akSara kahA hai / praNu-paramANu prameya pramANa meM antara zaMkA - prameya aura pramANa meM kyA antara hai ? aise hI aNu aura paramANu meM kyA antara hai ? samAdhAna- pramANa kA jo viSaya hai vaha prameya hai / padArtha prameya hai / padArtha kA yathArtha jJAna pramANa hai / prameya aura pramANa meM viSaya aura viSayI kA antara hai / aNu aura paramANu donoM zabdoM kA eka artha hai / jisakA bhAga na ho sake aise avibhAgI pudgala ko aNu yA paramANu kahate haiM / kAladravya bhI apradezI athavA ekapradezI hai usakI avagAhanA bhI pudgalaparamANu ke barAbara hai, zrataH kAladravya ko bhI kAlA kahate haiM / lai. ga. 6-13-5-65 / XIV / maganamAlA -- jai. ga. 8-2-68 / IX / dha lA. seThI
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1371 'anirvatitA' kA artha zaMkA-sarvArthasiddhi 1 / 23 meM 'kasmAdanirvatitA' zabda AyA hai / isameM anirvatitA kA kyA artha hai ? samAdhAna-saMskRta-zabdArtha-kaustubha meM nirvRtti kA artha niSpatti, samApti diyA hai / yahA~ para acintitaartha va ardhacintitamartha grahaNa karanA cAhie, kyoMki parapadArtha ke cintanakArya kI samApti nahIM huI hai, athavA niSpatti nahIM huI hai / vipulamatimanaHparyaya jJAna kA viSaya cintita padArtha to hai hI, kintu jina padArthoM kA abhI cintana nahIM huA, aise acintita artha ko aura jo padArtha abhI arddha cintita haiM arthAt jina padArthoM ke cintana kI abhI taka niSpatti yA samApti nahIM huI, unako bhI vipulamatimanaHparyayajJAnI jAnatA hai / -pasAcAra 77-78/ja. lA. jaima, zrINDara 'anubhUti' zaMkA-puruSArthasiddhaca pAya bhavya prabodhinI TIkA meM anubhUti landhirUpa bhI aura upayogarUpa bhI dI hai| kyA anubhUti labdhirUpa bhI mAnI jAegI ? / samAdhAna-anubhUti ke aneka artha haiM(1) anubhUti kA artha pratIti ( zraddhA ) hai / kahA bhI hai--'saMvittyupalabdhi pratItyAnubhUti rUpaM / ' -paMcAstikAya pR.29-30 rAyacandra granthamAlA (2) anubhUti kA artha cetanA va vedanA bhI hai| kahA bhI hai-'cetanAnubhUtyupalabdhi vedanA nAmekArthatvAt / ' -paM0 kA0 pR0 79 (3) apane ApakA jAnanA, anubhavana (anubhUti) hai / kahA bhI hai-'svsyaanubhvnmrthvt|' parIkSAmukha / artha-ApakA anubhava prApake hai jaise anyaartha kA anubhavana hai taise hI ApakA hai| arthAt anubhava ( anubhUti ) kA arthajJAna hai| (4) anubhavana ( anubhUti ) kA artha darzanopayoga bhI hai, kahA bhI hai (a) 'AlokanavRttirvAdarzanam / asya gamanikA, Alokata ityAlokanamAtmA, vartanaM vRttiH Alokanasya vRttirAlokanavRttiH svasaMvedanaM, taddarzanamiti / ' dha. 1 pR0 148-149 / artha-pAlokana arthAt prAtmA ke vyApAra ko darzana kahate haiN| jo avalokana karatA hai, use pAlokana yA AtmA kahate haiN| vartana arthAta vyApAra ko vRtti kahate haiN| Alokana kI vRtti ko svasaMvedanA kahate haiM aura vahI darzana hai| (A) 'yadyasya jJAnasyotpAdakaM svarUpasaMvedanaM tasya taddarzanavyapadezAt / ' dha. 1 pR0 381 artha-jisa jJAna ko utpanna karanevAlA svarUpasaMvedana ( anubhUti ) hai vahI darzana kahA jAtA hai / (i) 'tataH svarUpasaMvedanaM darzanamityaGgIkartavyam / ' gha. 1 pR. 383 / artha-isaliye svarUpasaMvedana darzana hai, aisA svIkAra kara lenA caahie|
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1372 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : jahA~ para anubhUti ko labdhiupayoga rUpa kahA ho vahA~ para anubhUti kA artha 'jJAna' jAnanA cAhie / kyoMki pratIti arthAt zraddhA labdhiupayoga rUpa nahIM hotI / - baeN. ga. 14-10-65/X/ bra. pannAlAla zravasthAna kAla va pravezAntara kAla kI sodAharaNa paribhASAe~ zaMkA- dha0 pu0 7 pR0 469 ke 'jisa mArgaNA va jisa guNasthAna kA avasthAna kAla se pravezAntara kAla dIrgha hotA hai|' isa vAkya kA kyA abhiprAya hai ? samAdhAna - labdhyaparyAptaka manuSya mArgaNA meM ekajIva kA avasthAnakAla kSudrabhava hai aura pravezAntarakAla palyopama kA zrasaMkhyAtavabhAga hai jo avasthAnakAla se adhika hai / yadi koI bhI jIva labdhyaparyAptakamanuSyoM meM utpanna na ho ( praveza na kare ) to utkRSTa se palyopama ke asaMkhyAtaveMbhAgakAlataka utpanna na ho zrataH pravezAMtara kAla patyopama kA asaMkhyAtavA~bhAga batalAyA hai / dha. pu. 7 pR. 481 sUtra 10 / isIprakAra vaikriyikamizrakAyayogI kA eka jIva kA avasthAna kAla antarmuhUrta hai aura pravezAMtara kAla utkRSTa rUpa se 12 muhUrta hai- dhavala pu. 7 pR. 485 sUtra 26 / isIprakAra AhArakakAyayogI zrAhArakamizra kAyayogI ke viSaya meM pR0 48 sUtra 29 se jAna lenA cAhiye / dUsare guNasthAna meM eka jIva kA avasthAnakAla chahazrAvalI hai aura tIsareguNasthAna meM zravasthAnakAla antarmuhUrta hai, kiMtu pravezAMtarakAla donoM kA palya kA asaMkhyAtavA~ bhAga hai / dha. pu. 7 pR. 493 sUtra 62 / isIprakAra bArahaveMguNasthAna va caudahaveMguNasthAna meM eka jIvakA avasthAnakAla antarmuhUrta hai aura pravezAMtarakAla chaha mAha hai / dha. pu. 5 pR. 21 sUtra 17 / vivakSitamArgaNA yA guNasthAna meM ekajIva kA utkRSTakAla avasthAnakAla hai aura nAnAjIvoM kI apekSA utkRSTa antarakAla 'pravezAMtarakAla' hai / - baeN. ga. 20-4-72 / IX / yatrapAla vahArakAla evaM pratibhAga zaMkA- avahArakAla, pratibhAga kA kyA artha hai ? samAdhAna- 'avahArakAla' jisase bhAga diyA jaay| jisa saMkhyA se guNA yA bhAga diyA jAya usa saMkhyA kA jo bhAga hotA hai usako pratibhAga kahate haiM / jaise--dha. pu. 3 pR. 298 para likhA hai - ' AvalI ke asaMkhyAtaveMbhAga kA saMkhyAtavAM bhAga guNAkAra hai / ' yahAM para 'saMkhyAtavAM bhAga' pratibhAga hai / -jai. ga. 7-12-67/ VII / ra. lA. jaina 'iryAta paryAyAn' kA artha zaMkA-sa0 si0 a0 1 sUtra 17 kI TIkA ke navInasaMskaraNa meM kintu pUrvasaMskaraNa meM ' paryAyoM ko prApta hotA hai' aisA likhA hai| ina donoM meM kaunasA artha ThIka hai ? samAdhAna - sarvArthasiddhi meM mUlapATha isaprakAra hai 'iryAta paryAyAMstavate ityartho dravyam ' likhA hai 'paryAyoM se prApta hotA hai',
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1373 isakA artha 'jo paryAyoM ko prApta karatA hai' aisA hotA hai, kyoMki 'paryAyAn' dvitIyA kA bahuvacana hai / 'R' dhAtu se 'iyati' banA hai jo laTlakAra meM prathamapuruSa kA ekavacana hai| 'R' dhAtu kA artha 'prApta karanA hai| ataH 'iyati paryAyAn' kA artha 'paryAyoM ko prApta karatA hai' aisA hotA hai| -ja'. ga. 25-3-76/VII/ ra. lA. jaina "jiNuddiTTa" kA artha zaMkA-hAla ke kisI eka lekha meM rayaNasAra gAthA 125 ke 'jiNuddidru' kA artha 'jinendra ke dvArA dekhA gayA hai' aisA kiyA gayA hai / kyA yaha artha ThIka hai ? samAdhAna-dihra' zabda kA artha 'darzana' va 'kathana' donoM hote haiM kintu "jiNuddi8' meM 'uddiTTha' zabda kA artha 'kathitam' hotA hai|' jinendra bhagavAna ne kisaprakAra dekhA hai yaha to chadmastha ke dvArA jAnA yA kahA nahIM jA sakatA hai usako to kevalajJAnI hI jAnate haiN| jaise kevalI ne kAla ke sabase choTe aMza 'samaya' ko niraMza dekhA hai yA ekasamaya meM 14 rAjU gamana kI apekSA sAMza dekhA hai athavA paramANu ko sAvayava dekhA hai yA niravayava dekhA hai| 'naya' zru tajJAna kA bheda hai / [svAmI kArtikeyAnuprekSA gAthA 263 / ] jinendra ne vastu ko bhinna-bhinnanayoM ke dvArA dekhA hai yA pramANa ke dvArA dekhA hai yA pramANa va naya donoM ke dvArA dekhA hai| chadmastha apane jJAna ke dvArA jinendra ke jJAna ko nahIM dekha sktaa| isIliye kisI bhI AcArya ne yaha nahIM kahA ki 'maiM vaha kahUMgA jo jinendra ne dekhA hai'; kintu AcAryoM ne to yaha likhA hai ki 'maiM vaha kahUMgA jo jinendra bhagavAna ne kahA hai / ' zrI kundakundAcArya svayaM samayasAra kI prathama gAthA meM kahate haiM-'vocchAmi samayapAhuDamiNamo suyakevalIbhaNiyaM / ' arthAt 'aho ! kevalI zra takevalI ke dvArA kathita vaha samayasAraprAbhRta khuuNgaa|' 'ekadravya dUsaredravya kA kartA nahIM hai / ' jinakA aisA ekAnta siddhAnta hai unako to yaha iSTa hai ki kevalI yA zra takevalI ne zabdarUpa kucha bhI nahIM kahA / kyoMki kevalI yA zru takevalI cetanarUpa hone se paradravyarUpa pudgalamayI zabdoM ke kartA nahIM ho sakate / isaliye jinendra ne aisA kahA hai isako pramANa na mAnakara 'jinendra ne aisA dekhA hai' isIko pramANa mAnate haiM aura isa AdhAra para jinendra kathita 'anekAnta', 'syAdvAda' tathA 'saba sapratipakSa hai' ina siddhAntoM kA khaNDanakara 'ekAnta niyativAdarUpa mithyAtva' kA 'kramabaddhaparyAya' ke nAma re pra0 sA0 gAthA 23 meM bhI 'uddiThaM' zabda kA prayoga huaA hai aura zrI jayasenAcArya ne 'uhiTaThaM' zabda kA artha 'kathita' kiyA hai| ataH rayaNasAra gAthA 125 meM uddiThaM kA artha 'dekhanA' na hokara kathi yastha to vahI jAna sakatA hai aura usI kI zraddhA kara sakatA hai jo zrI jinendra ne kahA hai| zrI jinendra ne jitanA dekhA hai usa sabako zrI gaNadhara bhI nahIM jAna sakate haiN| . vyApya-vyApakarUpa se ekadravya kI paryAya dUsaredravya kI paryAya kI kartA nahIM ho sakatI, kintu nimittanaimittikarUpa leM to ekadravya kI paryAya dUsaredravya kI paryAya kI kartA hotI hai| yadi aisA na mAnA jAve to divyadhvani yA dvAdazAGga yA samayasArAdi granthoM ko apramANatA kA prasaGga A jaaygaa| jaise vyApya-vyApaka sambandha se upAdAnakartA hotA hai vaise hI nimitta-naimittika sambandha se nimittakartA bhI hotA hai| nimittakartA 1. aisA hI artha, arthAt jiNuhidoM-jinakathitam: DaoN devendrakumAraNI zAstrI nImaca ne bhI rayaNasAra ke anuvAda meM gAthA 106 pRSTha 151 meM kiyA hai| -sampAdaka
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1374 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : kI mukhyatA se samayasAra gAthA 50-55 meM rAgAdika ko nizcaya se pudgaladravya kI paryAya kahA hai| isIprakAra samayasAra gAthA 278 va 279 meM sphaTikamaNi kA dRSTAnta dekara yaha kahA gayA hai ki jIva svayaM rAgAdirUpa nahIM pariNamatA, kintu anya ( pudgala karmoM ) ke dvArA rAgI kiyA jAtA hai| prArSagranthoM meM kahIM para upAdAnakartA kI mukhyatA se kathana hai, kahIM para nimittakartA kI mukhyatA se kathana hai / inameM se kisI eka kA ekAntAgraha karanA mithyAtva hai| -jaM. ga. 13-12-65/VIII/ ra. lA. jaina 'upakAra' zaMkA-'zarIra vAGamanaH prANApAnAH pudgalAnAM' isa sUtrAnusAra zarIra, vacana, mana Adi pudgaloM kA upakAra hai, kintu yaha hI to saMsAra-duHkha kI jar3a hai phira inheM upakAra kisa apekSA kahA? samAdhAna-adhyAya pA~ca meM 'upakAra' se prayojana nimitta yA sahakArIkAraNa se hai / upakAra kA artha yahA~ iSTakAraka nahIM grahaNa krnaa| -jaM. ga. 31-10-63 /IX/ ra. lA. jaina, meraTha upakramaNa kAla kI paribhASA zaMkA-upakramaNakAla kise kahate haiM ? samAdhAna-nirantara utpanna hone ke kAla ko athavA nirantara praveza hone ke kAla ko athavA nirantara Ayake kAla ko upakramaNakAla kahate haiM / jaise devagati meM jIvoM ke nirantara utpanna hone ke kAla ko upakramaNakAla kahate haiM / anya guNasthAna se Akara tIsareguNasthAna meM jIvoM ke nirantara pravezakAla ko upakramaNakAla kahate haiN| -0.ga. 20-4-72 /IX/yapAla 'kAMjI' kA artha zaMkA-ratnakaraNDa zrAvakAcAra zloka 140 kI TIkA meM 'kAMjI' zabda AyA hai| isakA kyA artha hai ? samAdhAna-khaTAsa se yukta peya ko 'kAMjI' kahate haiM, jaise imalI Adi kA pAnI yA takra Adi / - -je. ga. 27-7-72 |IX/ ra. lA. gaina kAla kSaya zaMkA-dha0 pu08 pR0 17 hindI paMkti 12 para aura pR0 44 hindI paMkti 10 para 'kAlakSaya' zabda AyA hai / isakA kyA abhiprAya hai ? samAdhAna-jo sapratipakSa baMdhaprakRtiyA~ haiM, unakA baMdha apane niyatakAlataka hotA hai| niyatakAla ke samApta hone para vivakSitaprakRti kA baMdha ruka jAtA hai aura pratipakSaprakRtiyoM kA baMdha prArambha ho jAtA hai| jaise asAtAvedanIyakarmaprakRti kI pratipakSa sAtAvedanIya karmaprakRti hai / sAtA va asAtAvedanIya karmaprakRtiyoM meM se pratyeka kA jaghanyabaMdhakAla ekasamaya hai aura utkRSTabaMdhakAla antarmuhUrta hai ( mahAbaMdha pu0 1pR0 47 ) / sAtaveMguNasthAna se mAtra sAtA kA hI baMdha hotA hai| chaTheguNasthAnataka asAtAvedanIyakarma kA baMdhakAla kSaya ( samApta ) ho jAne para
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1375 sAtAvedanIya kA baMdha prArambha ho jaavegaa| sAtAvedanIyakarma kA baMdhakAla kSaya ho jAne para asAtA kA baMdha hone lgegaa| chaTheguNasthAnataka sAtA yA asAtA karmaprakRti kA eka antarmuhUrtakAla se adhika kAlataka baMdha nahIM ho sakatA hai| -jeM.ga. 20-4-72 |IX/ yatrapAla 'kuzIla' kA abhiprAya zaMkA-tattvArthasUtra meM nimranthamuni ke pulAka Adi pA~ca bheda batalAye haiN| unameM se eka bheda kuzIla bhI hai| yahAM para 'zIla' zabda kA kyA artha hai ? samAdhAna-zIla kA artha prAtmA kA vItarAgasvabhAva hai ( aSTapAhuDa pR0 608 ) / dasaveM guNasthAna taka sUkSmarAga rahatA hai vahA~ taka nirgranthamuni kI kuzIla saMjJA hai| dasaveMguNasthAna ke prAge cAritramohanIya karmodaya ke prabhAva ke kAraNa jIva pUrNa vItarAga ho jAtA hai arthAt antaraMga va bahiraMga donoM prakAra ke parigraha se rahita ho jAtA hai, ataH usakI nirgrantha ( vItarAgachamastha ) saMjJA ho jAtI hai| -jeM. ga. 16-7-70/ ro lA mi. kSapaNA va visaMyojanA meM antara zaMkA-visaMyojanA aura kSapaNA kyA paryAyavAcI zabda haiM ? yadi haiM to kisa grantha meM kahA~ para likhA hai ? samAdhAna-visaMyojanA aura kSapaNA paryAyavAcI zabda nahIM haiM / jisa karma kI kSapaNA ho jAtI hai usakI punaH sattA yA baMdha nahIM ho sakatA, kintu jisakI visaMyojanA hotI hai usakI punaH sattA va baMdha sambhava hai| visaMyojanA mAtra anantAnubaMdhIkaSAya kI hotI hai anyaprakRtiyoM kI visaMyojanA nahIM hotii| ja.dha. pu. pR. 219 para kahA bhI hai-'anantAnubaMdhI catuSka ke skandhoM ko paraprakRtirUpa se pariNamA dene ko visaMyojanA kahate haiM / visaMyojanA kA isaprakAra lakSaNa karane para nijakarmoM kI paraprakRti ke udayarUpa se kSapaNA hotI hai, unake sAtha vyabhicAra A jAyagA so bhI bAta nahIM hai, kyoMki anantAnubaMdhI ko chor3akara pararUpa se pariNata hae anya karmoM kI punaH utpatti nahIM pAI jAtI / ataH visaMyojanA kA lakSaNa anyakarmoM kI kSapaNA meM ghaTita na hone se ativyApti doSa nahIM paataa| -Ne saM. 25-12-58/V/ bra. rAvamala 1. kSaya, visaMyojanA evaM udayAbhAvI kA svarUpa 2. 'kSaya' ko prApta karma kA punaH prAstrava nahIM hotaa| zaMkA-karmoM kA kSaya yA prakRtiyoM kA kSaya kahA jAtA hai| usakA yahI tAtparya hai ki una karma yA prakRtiyoM kA udaya, baMdha va satva se abhAva hotA hai ? yA udaya ke abhAva arthAt anudaya ko kSaya kahA jAtA hai ? yadi udaya ke abhAva ko kSaya kahate haiM taba udayAbhAvI kSaya kA kyA artha hai ? kSaya kA lakSaNa sa. si. pR. 149 para 21 kI TIkA meM diyA hai-'kSaya AtyantikI nivRttiH', arthAt karmoM kA AtmA se sarvathA dUra ho jAnA kSaya hai| kSaya ho jAne para kyA kisI pharma kA dubArA Asrava ho sakatA hai| samAdhAna-jinakarmoM kA kSaya hotA hai una karmoMkA arthAt karma prakRtiyoM kA kama se kama eka prAvalI pUrva baMdha-vyucchitti arthAt saMvara ho jAtA hai, kyoMki karmabaMdha ke pazcAt ekAvalI kAlataka usa karma kA
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1376 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : utkarSaNa, apakarSaraNa, saMkramaNa, udIraNA, upazama yA kSaya Adi kucha nahIM ho sakatA ataH isa prAvalIkAla ko baMdhAvalI yA pracalAvalI kahA gayA hai / sattA, vyucchitti kA nAma 'kSaya' hai / jisakarma kI sattA ( sattva ) nahIM hai usakarma kA udaya bhI nahIM ho sakatA / ataH karmaprakRti kA kSaya ho jAne para usaprakRti kA udaya kSaya ho hI jAtA hai / kinhIM karma prakRtiyoM kI udaya - vyucchitti aura sattva-vyucchitti ekasAtha hotI hai aura kinhIM karma prakRtiyoM kI udayavyucchitti pUrva meM ho jAtI hai aura usake pazcAt sattvavyucchitti hotI hai / karmaprakRtiyoM kA zrAtmA se sarvathA dUra ho jAnA 'kSaya' hai| isakA abhiprAya yaha hai ki jina karmaprakRtiyoM kA sattva naSTa ho jAne para punaH utpatti nahIM hotI usa sattva ke nAza kA nAma 'kSaya' hai / anantAnubandhIkaSAya kA sattva naSTa ho jAne para punaH utpatti pAI jAtI hai / isIliye anantAnubandhIkaSAya ke sattva nAma kA nAma 'kSaya' na dekara 'visaMyojanA' kahA hai| kahA bhI hai ' kA visaMyojaNA ? anaMtANubaMdhica ukkarakhaMdhANaM parasaruveNa pariNamaNaM visaMyojaNA; Na padodayakammakkhaarry vihivAro, tesa parasaruveNa pariNadANaM puNaruppattIe abhAvAdo / ' ja. dha. pu. 2 pR. 219 artha-visaMyojana kise kahate haiM ? anantAnubandhIcatuSka ke skandhoM ke paraprakRtirUpa se pariNamA dene ko visaMyojanA kahate haiM / visaMyojanA kA isaprakAra lakSaNa karane para jina karmoM kI paraprakRti ke udayarUpa se kSaparaNA hotI hai unake sAtha vyabhicAra prajAyagA so bhI bAta nahIM hai, kyoMki anantAnubandhI ko chor3akara pararUpa se pariNata hue anya karmoM kI punaH utpatti nahIM pAI jAtI / 'khavidANamatANubaMdhINaM va puNaruppattI edAsi' payaDINamaNubhAgassa kiSNa jAyade ? Na, anaMtANubaMdhINaM va saMjaNAdIrNa visaMjayoNAbhAveNa puNaruSpattIe virohaado| Na khavidANaM puNaruppattI, NiANaM pi puNo saMsAritapasaMgAdo / Na ca evaM NirAsavANaM saMsArUppattivirohAdo / ' ( ja. dha. pu. 5 pR. 207 ) artha --- jaise anantAnubandhI kI kSapaNA ho jAne para usakI punaH utpatti ho jAtI hai vaise hI anyaprakRtiyoM ke anubhAga kI punaH utpatti kyoM nahIM hotI ? anyaprakRtiyoM kI kSapaNA ke pazcAt punaH utpatti nahIM hotI / kyoMki anantAnubandhIkaSAyoM kI taraha saMjvalana Adi kI visaMyojanA kA abhAva hokara unakI punaH utpatti hone meM virodha hai / yadi yaha kahA jAve ki naSTa hone para bhI unakI punaH utpatti ho jAya to kyA hAni hai ? kintu aisA kahanA yogya nahIM hai, kyoMki kSaya ko prApta huI prakRtiyoM kI punaH utpatti nahIM hotI, yadi hone lage to mukta hue jIvoM kA punaH saMsArI hone kA prasaMga upasthita hogA, kintu mukta jIva punaH saMsArI nahIM hote, kyoMki jinake karmoM kA Asrava nahIM hotA unake saMsAra kI utpatti mAnane meM virodha AtA hai / arthAt jina karmoM kA kSaya ho cukA hai unakA punaH Asrava nahIM hotA / jaba sarvaghAtIspardhakoM kA anubhAga anantaguNA kSIraNahokara dezaghAtIrUpa se udaya meM AtA hai aura sarvaghAtIrUpa udaya kA abhAva hai / isaprakAra una sarvaghAtI spardhakoM kI udayabhAvI kSaya saMjJA hai / kahA bhI hai 'savvaghAdiphaddayANi anaMtaguNahINANi hovUNa desaghAdiphaddayattateNa pariNamiya udayabhAjaM gacchati, te simaNaMtaguNahINasaM khao NAma / ' [ dhavala pu. 7 pR. 92]
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1377 artha-sarvaghAtispardhaka anantaguNe hIna hokara aura dezaghAtispardhakoM meM pariNata hokara udaya meM Ate haiN| una sarvaghAtI spardhakoM kA anantaguNahInatva hI kSaya kahalAtA hai| (yahI udayAbhAvI kSayakA svarUpa hai)| -jaM. ga. 27-12-65/VIII/ra. lA. jaina 'caturyama' kA abhiprAya zaMkA-tattvArtharAjavAtika a0 1 sUtra 7 vA0 14 meM 'caturyama' zabda AyA hai / isakA kyA abhiprAya hai ? samAdhAna-sAmAyikasaMyama aura chedopasthApanAsaMyama Adi ke bheda se cAritra pA~ca prakAra kA hai kintu sAmAyikasaMyama aura chedopasthApanAsaMyama-ye donoM saMyama eka haiM kyoMki inameM anuSThAnakRta bheda nahIM hai| usI saMyama kA dravyAthikanaya kI apekSA se sAmAyikasaMyama nAma hai aura paryAyAthikanaya kI apekSA se chedopasthApanAsaMyama nAma hai / dhavala pu01 sUtra 123 kI TIkA meM kahA bhI hai-'sakalavatAnAmekatvamApAdya ekayamo'pAdAnAda dravyAthikanayaH saamaayikshuddhisNymH| tadevaikaM vrataM paJcadhA bahudhA vA vipAdya dhAraNAt paryAyAthikanayaH chedopasthApanazaddhisaMyamaH / nizitabuddhi janAnugrahArya dravyAthikanayadezanA, mandadhiyAmanugrahArtha pryaayaathiknydeshnaa| tato nAnayoH saMyamayoranuSThAnakRto vizeSo'stIti / dvitaya dezanAnugRhIta eka eva saMyama iti cennaiSa doSaH iSTatvAt / ' sampUrNavratoM ko sAmAnya kI apekSA eka mAnakara ekayama ko grahaNa karanevAlA hone se sAmAyikazuddhisaMyama dravyAthikanayarUpa hai| usI eka vrata ko pAMca athavA anekaprakAra ke bheda karake dhAraNa karanevAlA hone se chedopasthApanAzuddhisaMyama paryAyAthikanayarUpa hai| yahA~ para tIkSNabuddhi manuSyoM ke anugraha ke lie dravyArthikanaya kA upadeza diyA gayA hai / mandabuddhi prANiyoM kA anugraha karane ke liye paryAyAthikanaya kA upadeza diyA gayA hai| isalie ina donoM saMyamoM meM anuSThAnakRta koI vizeSatA nahIM hai / upadeza kI apekSA sAmAyika va chedopasthApanA ke bheda se saMyama do prakAra kA hai; vAstava meM to vaha eka hI hai / isaprakAra sAmAyikasaMyama, parihAravizuddhisaMyama, sUkSmasAmparAyazuddhisaMyama, yathAkhyAtazuddhisaMyama, yama cAra prakAra kA ho jAtA hai / athavA sAmAyikasaMyama pramatta Adi guNasthAnoM meM bhinna-bhinna hotA hai ataH ina cAroM guNasthAnoM kI apekSA yama cAraprakAra kA hai| -patAvAra/na. lA. jaina, bhINDara janmasaMtati tathA karmanibahaNa kA artha zaMkA-janmasaMtati va karmanibarhaNaM meM kyA antara hai ? samAdhAna-'janmasaMtati' kA artha hai janma kA pravAha arthAt saMsAra / 'karma nibarhaNa' kA artha hai paudgalika karmoM kA nAza / kahA bhI hai 'karmanibarhaNaM-saMsAraduHkhasampAdakakarmaNAM nibarhaNo vinAzakaH / ' saMsAra ke duHkhoM ko dene vAle jo karma unakA nAza karane vAlA 'karma nibarhaNa' hai / arthAt karma janmasaMtati ke kAraNa haiM / una karmoM kA vinAzaka karmanibarhaNa hai| -po. ga. 23-7-70/VII/ro. lA. mittala
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1378 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : jIva aura antarAtmA meM antara zaMkA-jIva aura antarAtmA meM kyA antara hai ? samAdhAna-'indriya, bala, Ayu aura zvAsocchvAsa ina cAraprANoM se athavA caitanyarUpa prANa se jo jItA hai, jItA thA aura jIvegA' usako jIva kahate haiM-dravyasaMgraha gAthA 3 citta ke rAgadveSAdika doSoM ke aura prAtmA ke viSaya meM jisakI bhrAnti dUra ho gaI hai vaha antarAtmA hai-samAdhitaMtra zloka 5 / isaprakAra jIva va antarAtmA ke lakSaNoM se donoM kA antara jAnA jAtA hai / 'jIva' zabda meM bahirAtmA ( pahile se tIsare guNasthAna taka ke jIva) antarAtmA ( cauthe se bArahaveMguNasthAna taka ke jIva) va paramAtmA ( terahaveM-caudahaveM guNasthAnavAle jIva va siddhajIva ) tInoMprakAra ke jIva garbhita ho jAte haiM kintu 'antarAtmA' zabda se bahirAtmA aura paramAtmA jIvoM se rahita, kevala samyagdRSTijIva ( cauthe se bArahaveM taka ) hI grahaNa hote haiN| isaprakAra 'jIva' va 'antarAtmA' meM antara jAnanA caahiye| -ja.saM 4-9-58/V/ bhAgabanda jaina, banArasa jJAna sAmAnya kA artha zaMkA-'jJAnasAmAnya ko dekhate hue kevalajJAna ke mati Adi avayava mAnane meM koI virodha nahIM AtA; jJAna vizeSa kI apekSA se ye avayava nahIM haiN|' yaha dhavala 13 pR0 215 kA vAkya hai ? yahA~ jJAna sAmAnya kA kyA matalaba hai ? samAdhAna-dhavala pR0 13 pR0 215 para jJAna sAmAnya se abhiprAya jJAna ke avibhAga praticcheda se hai| -pata 28-6-80/ja lA. jaina, bhINDara 'trizuddhA mikSA' evaM uddiSTa pAhAra kA artha zaMkA-upAsakAdhyayana zloka 890 meM kSullaka ke liye vizuddhA bhikSA batalAI hai| yahA~ para 'trizuddhA' se kyA abhiprAya hai ? samAdhAna-kRta, kArita, anumodanA se rahita bhikSA, trizuddhA bhikSA hai| yaha to dasavIM pratimA meM ho jAtI hai / gyArahavIM pratimA (kSullaka ) ke to uddiSTAhAra kA tyAga hai, vaha to bhikSuka hai / jo Nava koDi visuddha, bhikkhAyareNa bhujade bhojjaM / jAyaNa-rahiyaM joggaM, uddiTTAhAra-virado so // 390 // [svAmi kArtikeya anuprekSA] jo zrAvaka bhikSAcaraNa ke dvArA binA yAcanA kiye, navakoTi se zuddha yogyamAhAra ko grahaNa karatA hai vaha uhiSTAhAra kA tyAgI hai / apane uddezya se banAye hue AhAra ko grahaNa na karanA uddiSTaAhAra kA tyAga hai| -jaM. ga. 5-9-74/VI/A. phUlacanda 'nArakAnityAzubhataralezyA'.... meM nitya kA artha zaMkA-'nArakAnityAzubhataralezyApariNAmadehavedanAvikriyAH', isa sUtra meM 'nitya' zabda kA kyA artha hai ? 'nitya' kA artha kUTastha hotA hai to kyA nArakiyoM ko lezyA va vedanA Adi meM hIna adhikatA nahIM hotI ?
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1379 samAdhAna-isa sUtra meM nitya' zabda 'pAbhIkSNya' artha meM prayoga huA hai| isa sUtra meM nitya zabda kA artha kUTastha yA avicala nahIM grahaNa karanA cAhiye / kahA bhI hai - 'AbhIkSNyavacanAnnitya prahasitavat / yathA nityaprahasito devadatta ityucyate yo'bhIkSNaM prahasati, na ca tasya prahasanAnivRttiH, kAraNe sati bhAvAt / tathA azubhakarmodayanimittavazAt lezyAdayo'nArataM prAdurbhavantIti AbhISaNya vacano nityazabdaH prayukta / ' rA. vA. 3-3-4 arthAt-'pAbhIkSNya' artha meM nitya zabda kA prayoga huA hai jaise nitya ha~sanevAlA ( sadA ha~sane vAlA ) puruSa / hAsya ke kAraNoM ke upasthita rahane para bAra-bAra ha~sane ke kAraNa devadatta jisaprakAra nitya prahasita arthAta sadA ha~sanevAlA kahA jAtA hai, kintu isakA yaha artha nahIM ki devadatta kA ha~sanA kabhI baMda na hotA ho yA ha~sane meM hIna adhikatA na hotI ho / kAraNa kI upasthiti meM sadA ha~sane ke kAraNa nitya ha~sanevAlA kahA jAtA hai, kintu kAraNoM ke abhAva meM usakA ha~sanA banda ho jAtA hai| usI prakAra jaba taka azubha-lezyA Adi ke kAraNa azubha karmodaya Adi vidyamAna rahate haiM taba taka sadA azubha lezyA Adi utpanna hote rahate haiM, kintu kAraNoM ke abhAva ho jAne para unakI bhI nivRtti ho jAtI hai tathA unakI nivRtti hone para naraka nivAsa chor3a denA par3atA hai| isaliye isa sUtra meM nitya zabda pAbhIkSNya artha kA dyotaka hai| -jeM. ga. 7-11-68/XIV/ro. lA. jaina prakRtibandha kA lakSaNa zaMkA-prakRtibaMdha kA lakSaNa kyA hai| samAdhAna-prakRti kA artha svabhAva hai / kahA bhI hai 'prakRtiH svabhAvaH nimbasya kA prakRti ? tikttaa| guDasya kA prakRtiH ? mdhurtaa| tathA jJAnAvaraNasya kA prakRtiH ? arthaanvgmH| darzanAvaraNasya kA prkRtiH| arthAnAlokanam / vedyasya sadasallakSaNasya sukhaduHkhasaMvedanam / varzanamohasya ttvaarthaashrddhaanm| caaritrmohsyaasNymH| AyuSo bhavadhAraNam / nAmno nArakAdinAmakaraNam / gobasyocca niHsthAnasaMzabdanam / antarAyasya dAnAdivighnakaraNam / tadevaMlakSaNaM kArya prakriyate prabhavatyasyA iti prkRtiH|' sarvArtha siddhi 3 artha--'prakRti' kA artha svabhAva hai / jisaprakAra nIma kI kyA prakRti hai ? kaDuvApana / gur3akI kyA prakRti hai ? mIThApana / usIprakAra jJAnAvaraNakarma kI kyA prakRti hai ? artha kA jJAna na honA / darzanAvaraNakarma kI kyA prakRti hai ? artha kA avalokana nahIM honA / sukha-duHkha kA saMvedana karAnA sAtA aura asAtAvedanIya kI prakRti hai| tattvArtha kA zraddhAna na hone denA darzanamoha kI prakRti hai| asaMyamabhAva cAritramoha kI prakRti hai| bhavadhAraNa prAyakarma kI prakRti hai| nArakAdi nAmakaraNa nAmakarma kI prakRti hai| ucca aura nIca sthAna kA saMzabdana gotrakarma kI prakRti hai tathA dAnAdi meM vighna karanA aMtarAyakarma kI prakRti hai| isaprakAra kA kArya kiyA jAtA hai arthAt jisase hotA hai vaha prakRti hai / jisasamaya taka baMdha nahIM hotA hai usasamaya taka una kArmaNavargaNAnoM meM uparyukta kArya karane kA svabhAva utpanna nahIM hotA hai / kArmaNavargaNAoM meM uparyukta kArya karane kA svabhAva utpanna ho jAnA prakRtibaMdha hai| -jaM. ga. 14-1-71/VII/ ro. lA. mittala
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1380 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : pApa aura kaSAya meM antara zaMkA-pApa aura kaSAya meM kyA antara hai ? samAdhAna-'pAti rakSati AtmAnaM zubhAditi pApam / ' jo prAtmA ko zubha se bacAtA hai vaha 'pApa' ( sarvArthasiddhi ) / 'suhadukkhasubahasassaM kammakkhettaM kasedi jiivss| saMsAradUrameraM teNa kasAyo tti NaM baiMti // 282 // (go0 jI0) artha-sukha duHkha Adi aneka prakAra ke dhAnya ko utpanna karanevAle tathA jisakI saMsArarUpa maryAdA atyanta dUra hai aise karmarUpI kSetra ko jo karSaNa karatI hai unheM kaSAya kahate haiM / isaprakAra pApa aura kaSAya ke lakSaNa bheda se donoM kA antara sahaja jJAta ho jAtA hai| kaSAya pApa hai kintu 'pApa' mAtra kaSAya nahIM hai / kaSAya ke atirikta mithyAdarzana Adi bhI pApa haiN| -. saM. 28-8-58/V/ bhAgacaMda jaina, banArasa puNya-pApa ke bheda va paribhASAe~ zaMkA-pApAnubandhI puNya, pApAnubandhI pApa, puNyAnubandhI puNya va pApa kise kahate haiM ? samAdhAna-puNya ke udaya meM azubha bhAvoM dvArA pApa kA bandha karanA pApAnubandhIpuNya hai / pApa ke udaya meM azubha bhAvoM ke dvArA pApa kA bandha karanA pApAnubandhIpApa hai| puNya ke udaya meM zubhabhAvoM dvArA puNyabandha karanA puNyAnubandhI puNya hai| pApa ke udaya meM zubha bhAvoM dvArA puNyabandha karanA puNyAnubandhI pApa hai| puNya tathA pApa ke udaya meM samatAbhAva dvArA bandha kA abhAva karate hae nirjarA karanI kAryakArI hai| ___ -je. saM. 17-5-56/VI/ ma... mujaphpharanagara pRthaktva =65, 47, 23, 15 prAdi bhI hote haiM zaMkA-tiryaMcagati meM paMcendriya tiyaMcaparyAptakoM ke samyaktva prakRti va samyagmithyAtvaprakRti ke sattva kA utkRSTakAla pUrvakoTi pRthaktva se adhika tInapalya hI kyoM kahA hai ? 47 pUrvakoTi adhika tInapalya kyoM nahIM kahA? jaba ki paMcendriyatiyaMcaparyAptakoM meM eka jIva kA utkRSTa avasthAna itanA pAyA jAtA hai| samAdhAna-'pUrvakoTi prathaktva' se yahA~ 47 pUrvakoTi grahaNa karanA cAhiye / 'pRthaktva' zabda 'vipula' arthAt 'bahuta' kA vAcI hai ataH 'pRthaktva' zabda se yathAsaMbhava 95, 47, 23, 15 Adi saMkhyA grahaNa kI jA sakatI haiM / 'pRthaktva' zabda se 47 saMkhyA grahaNa kara lene para zaMkAkAra kA prazna samApta ho jAtA hai / (10 khaM0 pu0 7, pR0 122-123 sUtra 15 va TIkA, ka0 pA0 pu0 2 pR0 262) -*. saM. 24-7-58/V/ ji. ku. jaina, pAnIpata pratigaNadhara deva zaMkA-pratigaNadharadeva kauna haiM ? kyA ArAtIya AcArya hI pratigaNadharadeva haiM?
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1381 samAdhAna-'prati' zabda ke aneka artha haiM / yahAM prati zabda kA prayoga 'samAna' artha meM huA hai / jo mukhya gaNadhara ke samAna ho vaha prati gaNadharadeva arthAt mukhya gaNadhara ke atirikta jo anya gaNadhara haiM ve pratigaNadharadeva kahalAte haiM / unake vacanoM ke anusAra prArAtIya prAcAryoM ne granthoM kI racanA kI hai| -panAcAra/ja. lA. jaina, bhINDara pratIti ( zraddhA) ke paryAyavAcI zabda zaMkA-mithyAvRSTijIva bhI samAdhi lagAtA hai tathA dUsare bhii| taba kyA dhyAnAvasthA meM usa mithyAdRSTi ko AtmA kA bhAna hai ? cauthe guNasthAna meM kyA AtmAnubhava hotA hai ? samAdhAna-cauthe guNasthAna meM prAtmA kI pratIti, ruci athavA zraddhA hotI hai| pratIti ke hI paryAyavAcI nAma 'saMvitti, upalabdhi, pratIti, anubhUti, svasaMvedana' hai ( paMcAstikAya pR0 29-30 rAyacandra granthamAlA ) / parIkSAmukha meM bhI kahA hai-'svasyAnubhavanamarthavat' arthAt-jaise artha kA nizcayajJAna hoya hai vaise hI sva kA anubhavana ( nizcayajJAna ) hotA hai / nizcayajJAna (zraddhAna) ko anubhavana kahate haiM / -jeM. ga. 31-10-63/IX/ su. AdisAgara pAtanikA zaMkA-vRhadravyasaMgraha meM pR0 3 para 'samudAya pAtanikA' zabda AyA hai / pAtanikA zabda kA kyA artha hai? samAdhAna-'pAtana' zabda se pAtanikA banA hai| 'pAtana' kA artha DAlanA hai| Age kahA jAnevAlA zloka, gAthA, sUtra kisa viSaya meM DAlA jAve usakI sUcanA dene vAlA 'pAtanikA' zabda hai| ataH yahAM para 'pAtanikA' kA artha bhUmikA hai / ise aMgrejI meM Head Note kahate haiN| --Ne ga. 13-5-76/VI/2.lA. jaina 'pradeza' kA lakSaNa zaMkA-(1) khaMdha sayala samatthaM, tassa ya addha bhaNaMti desotti / - addha ca padeso, avibhAgI hodi paramANu // (ti.pa., go.sA.jI., paM.kA., bhA.saM., vasu. zrA.) (2) jAvaviyaM AyAsaM, avibhAgI puggalANa vaTThaddha / taM khu padesa jANe, savvAzuTANa dANarihaM // (dra0 saM0 ) uparyukta donoM gAthAoM meM vaNita pradeza ke lakSaNa meM AkAza-pAtAla kA antara hai, eka ke anusAra skandha kA cauthAI 'pradeza' hotA hai aura dUsarI ke anusAra pudgala ke avibhAgI Tukar3e dvArA rokA huA kSetra 'pradeza' hotA hai, donoM meM itanA pharka kyoM ? pahalI meM avibhAgI paramANu aura pradeza ko eka na batAkara alaga-alaga batAyA hai jabaki dUsarI meM paramANu aura pradeza ko eka ( avinAbhAvI ) batAyA hai, aisA kyoM ? ____ samAdhAna-uparyukta pahalI gAthA meM jo 'padeso' zabda AyA hai usakA artha skandha kA cauthAI bhAga hai aura dUsarI gAthA meM jo 'padesa' zabda AyA hai usakA artha hai pudgala paramANu ke dvArA rokA hunA eka zabda ke aneka artha hote haiN| isameM koI bAdhA nahIM hai| jisaprakAra 'darzana' zabda kA artha 'dekhanA' bhI hai. 'zraddhAna' bhI hai aura 'mata' bhI hai| zabda saMkhyAta haiM aura padArtha ananta haiM ataH eka zabda ke aneka artha hote haiN| -. saM. 21-6-56/VI/ra. lA. je. kekar3I
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1382 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : 'prastAra' kA artha zaMkA-sarvArtha siddhi a0 4 sUtra 20 meM prastAra zabda AyA hai| isa zabda kA kyA abhiprAya hai ? samAdhAna-sarvArtha siddhi adhyAya 4 sUtra 20 meM prastAra kA artha paTala hai| pUrva paTala se uttara paTala meM sukha, Ayu Adi kI vRddhi hotI jAtI hai| vizeSa ke liye tiloyapaNNattI a. 8 gA. 463-509 dekhanA caahie| -patAvAra agasta 77/ ja. lA. gaina, bhINDara bhakti aura zraddhA meM antara zaMkA--bhakti aura zraddhA meM kyA antara hai ? zAstrokta vidhi se spaSTa kIjiye / samAdhAna-- 'guNoM meM anurAga' bhakti hai / 'pratIti, ruci' zraddhA hai| samyagdRSTi zrAvaka ke tattvazraddhAna hara samaya rahatA hai, kintu bhakti harasamaya nahIM hotii| -jaM. saM. 4-9-58/V/ bhAgaghada jaina, banArasa bhAvaparamANu kA artha zaMkA-sarvArtha siddhi pR0 456 paMkti 16 meM 'bhAvaparamANu' kA kyA artha hai ? samAdhAna-bhAvaparamANu kA artha 'paryAya kI sUkSmatA' hai / kahA bhI haibhAvaparamANu paryAyasya sUkSmatvaM' [tattvArthavRtti pR0 312 ] -jaM. ga. 10-6-65/IX/ Ta. lA. jaina, meraTha maraNAvalI kA artha zaMkA-paMcasaMgraha peja 53 para likhA hai ki-'mizraguNasthAna ko chor3akara Age se lekara pramattasaMyata taka ke jIvoM ke maraNAvalI ke zeSa rahane para Ayukarma kI udIraNA nahIM hotii|' yahAM maraNAvalI kA kyA matalaba hai ? samAdhAna-udayAvalI se uparitana niSekoM ke dravya kA udayAvalI meM diyA jAnA udIraNA hai| jisakarma kI sthiti ekAvalI mAtra raha gaI hai usakI udIraNA saMbhava nahIM hai| Ayu kI jaba eka prAvalI mAtra zeSa sthiti raha jAtI hai arthAt maraNa hone se eka prAvalI pUrva ( maraNAvalI ) aAyukarma kI udIraNA ruka jAtI hai, yAnI usa antima prAvalI yA maraNAvalI meM Ayu kI udIraNA nahIM hotii| Ayu kI jaba antima prAvalI zeSa raha jAtI hai usa antimaAvalI ko maraNAvalI kahate haiN| -ja. ga. 20-8-64/IX/ dha. lA. seThI 'yavamadhya siddha' kA artha zaMkA-ta. rA. vA0 (jJAnapITha) ke pR0 648 para avagAhanAnuyoga meM jo 'yavamadhyasiddhAH saMkhyeyaguNAH' aisA likhA hai isakA spaSTArtha kyA hai ? samAdhAna-ta. rA0 vA0 adhyAya 10 sUtra 9 vArtika 14 kI TIkA meM siddhoM kI utkRSTa avagAhanA 525 dhanuSa aura jaghanya avagAhanA 33 hAtha batalAI hai|
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] 'tanotkRSTaM paJcadhanuH zatAni paJcaviMzatyuttarANi / jaghanyam arddha caturthAratnayaH dezonAH / 525 dhanuSa ke 2100 hAtha hote haiM, kyoMki 4 hAtha kA eka dhanuSa hotA hai / 2100 hAtha meM se 33 hAtha kama karane para 20963 hAtha hote haiM jinakA madhya 10484 hAtha hote haiM athavA 262 dhanuSa se kucha adhika hotA hai / 10484 ko avagAhanA vAle siddha yavamadhya siddha haiM / - ja ga 27-3-69 / IX / kSu. zrIlasAgara [ 1383 yoga-saMkrAnti zaMkA--sarvArthasiddhi pR0 455 paMkti 27 para yogasaMkrAnti kA lakSaNa batalAte hue kahA hai- 'kAyayoga ko chor3akara dUsare yoga ko svIkAra karatA hai aura dUsare yoga ko chor3akara kAyayoga ko svIkAra karatA hai|' isase kyA yaha bhI phalita hotA hai ki mana, vacana, kAya tInoM kA palaTana ho sakatA hai ? arthAt mana ho phira vacana ho phira kAya ho phira mana yA vacana ho, Adi Adi ? samAdhAna-saMkrAnti kA artha palaTana hai / mana, vacana, kAya ina tInoM yogoM meM se koI ekayoga chUTakara anya koI aisA yoga ho jAve vaha bhI palaTakara anya yoga ho jAve / isaprakAra palaTana ko yogasaMkrAnti kahate haiM / zaMkAkAra ne yoga-saMkrAnti kA artha ThIka samajhA hai / -ja. ga. 3-6-65/XV/ ra. lA jaina, meTha moha aura rAga meM antara zaMkA- 'moha' aura 'rAga' ina zabdoM ko kaise samajhA jA sakatA hai ? ina donoM meM kyA antara hai ? samAdhAna - samyagdarzana va cAritra kA ghAta kare vaha mohanIyakarma hai kahA bhI hai 'mohayati muhyate'neneti vA mohanIyam / ' sa0 si0 84 jo mohita karatA hai vaha mohanIyakarma hai athavA jisake dvArA jIva mohita ho vaha mohanIyakarma hai / 'jaM taM mohaNIyaM kammaM taM duvihaM, daMsaNamohaNIyaM cAritramohaNIyaM ceva // 20 // dha. pu. 6 pR. 60 vaha mohanIya karma doprakAra kA hai -darzanamohanIya aura cAritramohanIya | rAga tathA dveSa ye donoM cAritramohanIyarUpa haiM, kyoMki krodha va mAna dveSarUpa haiM mAyA va lobha rAgarUpa haiM / 'isaprakAra yadyapi moha zabda se rAga-dveSa kA bhI grahaNa ho jAtA hai tathApi samayasAra Adi granthoM meM jahA~ para moha rAga-dveSa zabda kA prayoga huA hai vahA~ para mohazabda se darzana - moha aura rAgAdi zabda se cAritramoha isaprakAra grahaNa karanA caahiye| 'mohazabdena darzanamoho rAgAdizabdena cAritramoha iti sarvatra jJAtavyaM / ' isaliye samayasAra gAthA 36 kI TIkA meM kahA hai 'evameva moha padaparivarttanena rAgadveSa-krodha-mAna- mAyA-lobha-karmano karma-manovacanakAya zrotracakSu praNirasanasparzanasUtrANi SoDaza vyAkhyeyAni / '
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1384 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : isaprakAra gAthA 36 meM jo mohapada hai use palaTakara rAga, dveSa, krodha, mAna, mAyA, lobha, karma, nokarma, mana, vacana, kAya, zrotra, cakSu, ghrANa, rasanA, sparzana ye solaha jude-jude solaha gAthA sUtroM kara vyAkhyAna karane / ina 16 meM mithyAtva nahIM liyA gayA hai, kyoMki moha zabda se mithyAtva kA grahaNa ho jAtA hai| rAgAdi ko pRthak likhA hai / isase jJAta hotA hai ki moha zabda se rAgAdi kA grahaNa nahIM hotA hai| -jaM.ga. 20-8-70/VII/ra.lA.jana meraTha rAjU kA artha zaMkA-eka rAjU meM kitane yojana hote haiM ? arddha rajjU meM kitane yojana baneMge ? samAdhAna-eka rAjU meM asaMkhyAta yojana hote haiM / arddha rAjU meM bhI asaMkhyAta yojana hote haiM / -patra 28-1-79/ja. lA. jana, bhINDara 'labdhi' ke vibhinna artha zaMkA-labdhi kA kyA matalaba hai ? samAdhAna-lAbha ko labdhi kahate haiM ( rA. vA. a. 2 sUtra 18 ) vizeSa tapa se jo Rddhi prApta hotI hai vaha labdhi hai ( rA. vA. a. 2 sUtra 47 ) dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya ye pA~ca labdhiyA~ haiM ( rA. vA. a. 2 sUtra 5) / jJAnAvarNakarma ke kSayopazamavizeSa ko labdhi kahate haiM (rA. vA. a. 2 sUtra 18) / kSayopazama, vizuddhi, dezanA, prAyogya va karaNa ye pA~ca labdhiyA~ haiN| (labdhisAra ) isaprakAra aneka anya sthaloM para 'labdhi' zabda kA bhinna-bhinna abhiprAyoM ko lekara prayoga kiyA gayA hai / jahA~ jaisA abhiprAya ho vahA~ vaisA jAna lenA cAhiye / -4.ga. 2-4-64/IX/ maganamAlA loka kI paribhASA zaMkA-puNya-pApa ke sukha-duHkharUpa phala jisake dvArA dekhe jAyeM usakA nAma loka hai athavA jo padArthoM ko dekhe-jAne usakA nAma loka hai| ina donoM prakAra ke arthoM se to AtmA ke hI lokapanA siddha hotA hai| isa para zaMkA hotI hai ki Agama meM jo chaha dravyoM ke samUha ko loka kahA hai vaha kisaprakAra hai ? samAdhAna-loka kA vyutpatti-artha isaprakAra bhI hai'lokyante dRzyante jIvAdipadArthA yatra sa lokaH tasmAdvahirbhUtamanantazuddhAkAzamalokaH' -paMcAstikAya gAthA 3 TIkA jahA~ jIvAdi padArtha ( chaha dravya ) dikhalAI par3eM vaha loka hai, isake bAhara ananta zuddhaAkAza hai so aloka hai| zrI kundakundAcArya ne loka kA lakSaNa isaprakAra kahA hai poggalajIvaNibaddho dhmmaadhmmsthikaaykaalddddho| vaTTadi AgAse jo logo so savvakAle du // 128 // ( pravacanasAra )
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1385 TIkA-'svalakSaNaM hi lokasya SaDdravyasamavAyAtmakatvaM, alokasya punaH kevalAkAzAtmakatvam / ' gAthArtha AkAza meM jo bhAga pudgala aura jIva se saMyukta hai tathA dharmAstikAya, adharmAstikAya evaM kAla se samRddha hai vaha kSetra sarvakAla meM loka hai / TIkArtha-loka kA svalakSaNa SaDdravya-samavAyAtmakatva hai arthAt chahadravyoM kA samudAyarUpa hai aura praloka kevala AkAzAtmaka hai| dhammAdhammA kAlo puggalajIvA ya santi jaavdiye| AyAse so logo tatto parado alogutti // 20 // ( vRhad dravyasaMgraha) TIkA--'lokyante dRzyante jIvAdipadArthA yatna sa loka iti|' gAthArtha-dharma, adharma, kAla, pudgala aura jIva ye pAMco dravya jitane AkAza meM haiM vaha 'lokAkAza' hai aura usa lokAkAza ke bAhara 'alokAkAza' hai| TIkArtha-jahAM jIvAdi padArtha lokyante arthAta dekhane meM pAte haiM vaha loka hai| athavA 'loka' kA rUr3hibala se artha karane para chahadravyoM ke samudAya ko loka kahA hai aisA artha ho jAtA hai| kahA bhI hai 'SaDdravyasamUho lokaH ityArSasya virodha iti, tanna kiM kAraNam ? rUr3hau kriyAyA vyutpattimAtranimittatvAt / ' ( rA0 vA0 5 // 12 ) -Ne. ga. 2-11-72/VII/ro lA. mittala lokapAla kA artha parameSThI zaMkA-sanmatisaMdeza navambara 1966 meM 'ghaDida paMca logapAla' yaha vAkya uddhRta kiyA gayA hai| isameM 'paMca logapAla' kA kyA artha hai ? kyA kSetrapAla artha karanA ThIka hai ? samAdhAna-yaha vAkya dha0 pu0 13 pR0 202 kA hai / paMkti 4 meM yaha likhA hai "silAsu pudhabhUdAsu ukkacchiNNAsu vA kadaarahatAdipaMcalogapAlapaDimAo selakammANi NAma jiNaharAdINaM caMdasAlAdisu abhedeNa ghaDidapaDimAo gihakammANi NAma / kuDDesu abhedeNa ghaDidapaMcalogapAlapaDimAo bhittikammANiNAma / ' artha-alaga rakhI huI zilAnoM meM yA ukhAr3akara alaga kI gaI zilAoM meM jo arahanta Adi pA~ca lokapAloM ( paMca parameSThiyoM ) kI pratimAyeM banAI jAtI haiM ve zailakarma haiN| jina mandira Adi kI candrazAlA AdikoM meM abhinnarUpa se ghar3I gaI pratimAyeM gRhakarma haiN| bhItoM meM unase abhinna banAI gaI pAMca lokapAloM (paMca parameSThiyoM) kI pratimAyeM bhitti karma haiN| yahA~ para 'paMcalogapAla' kA prayojana paMcaparameSThI se hai| -jaM. ga. 5-10-67 /VII/ ra. lA. jaina, meraTha
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1386 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : 'viDambanA' kA artha zaMkA-samayasAra gAthA 91 je kuNai bhAvamAdA"kI AtmakhyAti TIkA meM 'viDambyaMte yoSito' zabda AyA hai yahAM viDambanA se kyA artha lenA cAhie? uttara-viDambanA kA artha vikArI ceSTA hai| -patAcAra 8-7-80/ja. lA. jaina, bhINDara visaMyojanA kA artha zaMkA-samyagdRSTi ke anantAnubaMdhI catuSka kI visaMyojanA hotI hai| visaMyojanA kA kyA artha hai ? samAdhAna-ja0 40 meM zrI vIrasenAcArya ne visaMyojanA kA lakSaNa nimnaprakAra kahA hai 'kA visaMjoyaNA ? aNaMtANubandhi caukkakkhakhaMdhANaM parasarUveNa pariNamaNaM visNjoynnaa| Na parodayakammakkhavaNAe viyahicAro, tesiM, parasarUveNa pariNadANaM puNaruppattIe abhaavaado|' (ja.dha. pu. 2 pR. 219) artha-visaMyojanA kise kahate haiM ? anantAnubandhIcatuSka ke skandhoM ke paraprakRtirUpa se pariNamA dene ko visaMyojanA kahate haiM ? visaMyojanA kA isaprakAra lakSaNa karane para jinakarmoM kI paraprakRti ke udayarUpa se kSapaNA hotI hai unake mAtha vyabhicAra ( prativyApti ) AjAyagA so bhI bAta nahIM hai, kyoMki anantAnUbandhI ko chor3akara pararUpa se parizAta hae anya karmoM kI pUnaH utpatti nahIM pAI jAtI hai| ataH visaMyojanA kA lakSaNa anya karmoM kI kSapaNA meM ghaTita na hone se ativyApti doSa nahIM AtA hai| -Ne.ga. 9-4-70/VIP lA. mittala saMkara doSa zaMkA-saGkaradoSa kyA hai ? samAdhAna-zrI paM0 hIrAlAlajI dvArA saMpAdita prameyaratnamAlA pR0 277 para saGkaradoSa kA lakSaNa nimna prakAra likhA hai 'sarveSAM yugapat prAptiH sngkrH| parasparAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNayodharmayorekavasamAvezaH sngkrH|' sabake ekasAtha prApta hone ke prasaMga kA nAma saMkara hai| jaise zarIra ko prAtmA mAnane para usameM ekasAtha jJAyaka-svabhAvatA va jar3asvabhAvatA donoM kA prasaMga prApta hotA hai, yaha saMkaradoSa hai| -je.ga. 19-12-68/VIII/maganamAlANana vatAdi zabdoM kI vyutpatti zaMkA-vrata, saMyama aura cAritra meM kyA antara hai ? kyA ye paryAyavAcI zabda haiM ? samAdhAna-hiMsAdika pApoM se virata honA 'vrata' kahalAtA hai| pratijJA karake jo niyama liyA jAtA hai vaha vrata hai / yaha karane yogya hai aura yaha nahIM karane yogya hai, isa prakAra niyama karanA vrata hai / ( sa. si.71)|
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1387 'sam' upasarga samyak artha kA vAcI hai isaliye samyagdarzana aura samyagjJAnapUrvaka 'yatAH' arthAt jo bahiraMga aura antaraMga prAsravoM se virata haiM, unheM 'saMyata' kahate haiM / (10 khaM0 11369 ) prANIndriyeSvazubhapravRtteviratiH saMyamaHprANI aura indriyoM ke viSaya meM azubhapravRtti ke tyAga ko saMyama kahate haiM / (sa. si. 6 / 12) / jo prAcaraNa karatA hai, jisake dvArA prAcaraNa kiyA jAe yA pAcaraNa karanA mAtra 'cAritra' hai| ( sa0 si0 11) / svarUpe caraNaM cAritraM svasamayapravRttirityarthaH apane svarUpa meM AcaraNa cAritra hai, vahI AtmapravRtti hai| pravacanasAra gAthA 7 / isaprakAra vrata, saMyama va cAritra kA vyutpattiparaka artha hai / sthUladRSTi se ye tInoM zabda paryAyavAcI haiM / -0. saM. 10-5-56/VI/ ka. de. yA 'saMkleza' se abhiprAya zaMkA-sAtaveM guNasthAnavAlA jaba chaThe guNasthAna ke sanmukha hotA hai to usake saMklezapariNAmoM kI adhikatA se AhArakadvaya prakRti kA utkRSTasthitibaMdha hotA hai| yahA~ para saMklezapariNAma kA kyA abhiprAya hai ? samAdhAna-tIna zubhaprAyu ke atirikta anyaprakRtiyoM kA utkRSTasthitibaMdha tatprAyogya saMklezapariNAmoM se hotA hai / AhArakadvaya prakRtiyoM kA baMdha sAtaveM-AThaveM guNasthAna meM hotA hai| AhArakadvaya prakRtiyoM ke baMdha karane vAle jIva ke utkRSTasthitibaMdha ke prAyogya saMkleza pariNAma apramattasaMyata nAmaka sAtaveM guNasthAna se girate samaya hI sambhava haiN| kahA bhI hai _ 'AhAra0 AhAra0 aMgI0 ukka0 dvidi0 kassa0 ? aNNadarassa appamattasaMjadassa sAgAra0 jAga0 tappAoggasaMkiliTTha0 pmttaabhimuhss|' [mahAbaMdha pu0 2 pR0 257] artha AhArakazarIra aura pAhArakazarIraaGgopAGga ke utkRSTasthitibaMdha kA svAmI kauna hai ? jo sAkAra, jAgRta hai tatprAyogya saMklezapariNAmavAlA hai aura pramattasaMyataguNasthAna ke abhimukha hai, aisA anyatra apramattasaMyatajIva ukta do prakRtiyoM ke utkRSTasthitibaMdha kA svAmI hai| yahA~ para saMklezase abhiprAya vizuddhi kI hInatA se hai| -jaM. ga. 10-7-67/VII/ ra. lA jaina samavAya sambandhakA svarUpa zaMkA-samavAyasambandha kise kahate haiM ? samAdhAna-dha. pu. 15 pR. 24 para zrI vIrasenAcArya ne samavAya kA svarUpa nimnaprakAra batalAyA hai-- 'ko samavAo ? egaleNa ajudasiddhANaM melaNaM / ' ayutasiddha padArthoM kA ekarUpa se milane kA nAma samavAya hai / 'karmaskandheH saha sarvajIvAvayaveSu bhramatsu tatsamavetazarIrasyApi tadvaddhamo bhavediti cenna, tabhramaNAvasthAyAM tatsamavAyAbhAvAt / zarIreNa samavAyAbhAve maraNamaDhaukata iti cenna, AyuSaH kSayasya maraNahetutvAt / punaH kathaM saMghaTata iti cennAnAbhedopasaMhRtajIvapra dezAnAM punaH saMghaTanopalambhAt / ' (dha. pu. 1 pR. 234 ) yahA~ para jIvapradezoM kA aura paudgalikazarIra kA samavAyasambandha batalAyA hai|
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1388 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : 'zarIranAmakarmodayAt pudgalavipAkina AhAravargaNAgatapudgalaskandhAH samavetAnantaparamANuniSpAditA AtmAvaSTabdhakSetrasthAH karmaskandha sambandhato mUrtibhUtamAtmAnaM samavetatvena samAzrayanti / ' (dha. pu. 1 pR. 254) yahA~ para AhAravargaNA sambandhI pudgalaskandha kA aura AtmA kA samavAyasambandha batalAyA hai, kintu zrI kundakundAcArya ne guNa-guragI ke tAdAtmyasambandha ko samavAyasambandha kahA hai| samavattI samavAo apudhabbhUdo, ya ajudasiddho ya / tamhA davvaguNANaM ajudA, siddhitti NihiTThA // 50 // ( paMcAstikAya ) TIkA-dravyaguNAnAmekAstitvanivRttitvAdanAdiranidhanA sahavattihi samavatitvam / sa eva samavAyo jainAnAma, tadeva saMjJAdibhyo bhede'pi vastutvenAbhedAdapRthagbhUtatvam, tadeva yutasiddhi nibaMdhanasyAstitvAntarasyAbhAvAdayutasiddhatvam / tato dravyaguNAnAM samavartitvalakSaNasamavAyabhAjAmayutasiddhireva, na pRthagbhUtatvamiti // samavartIpanA vaha samavAya hai, vahI apRthakpanA hai aura ayutasiddhapanA hai| isaliye dravya aura guNoM kI prayatasiddhi kahI gaI hai| dravya aura guNa eka astitva se racita haiM, isalie unakI jo anAdi-ananta sahavRtti hai vahI vAstava meM samavartIpanA hai, vahI jainoM ke mata meM samavAya hai, saMjJA Adi bheda hone para bhI vasturUpa se abheda hone se vahI apRthakpanA hai, yutasiddhi ke kAraNabhUta astitvAMtara kA prabhAva hone se vahI ayutasiddhipanA hai / isaliye samavartitvasvarUpa samayavAle dravya aura guNoM ko ayuta siddhi hI hai, pRthakpanA nahIM hai| isaprakAra zrI vIrasenAcArya ne anAdinidhana do dravyoM ke baMdha-sambandha ko samavAyasambandha kahA hai aura zrI kundakundAcArya ne dravya aura gaNa ke tAdAtmyasambandha ko samavAyasambandha kahA hai| - ga. 4-12-75/........ ... 'samyagdarzana' kA vyutpattilabhya artha zaMkA-'samyagdarzana' meM 'samyak' zabda kA kyA artha hai aura 'darzana' zabda kA kyA artha hai ? samAdhAna-'samyak' zabda kA artha prazaMsA ( samIcIna ) hai / samyagityavyutpannaH zabdo vyutpanno vaa| aJcateH kvau samaJcatIti samyag / asyArthaHprazaMsA ( sa. si. 11) artha-'samyak' zabda avyutpanna arthAt raur3hika aura vyutpanna arthAt vyAkaraNasiddha hai| jaba yaha vyAkaraNa se siddha kiyA jAtA hai taba sam upasarga pUrvaka aJcadhAtu se kvip pratyaya karane para 'samyak' zabda banatA hai| saMskRta meM isakI vyutpatti 'samaJcati iti samyak' isaprakAra hotI hai| prakRta meM isakA artha prazaMsA hai| 'darzana' zabda kA artha zraddhAna hai| sarvArtha siddhi grantha meM kahA bhI hai 'dRzerAlokArthatvAt zraddhAnArthagatirnopapadyate ? dhAtUnAmanekArthatvAdadoSaH / prasiddhArthatyAgaH kuta iti cenmokSamArgaprakaraNAt / ' 'dRzi' dhAtu se bane hue darzana zabda kA yadyapi prasiddha artha Aloka ( dekhanA ) hai tathApi mokSamArga kA prakaraNa hone se 'dRzi' dhAtu kA artha 'zraddhAna' karane meM koI doSa nahIM hai| 'bhAvAnAM yathAtmyapratipattiviSayazraddhAnasaMgrahArtha darzanasya samyagvizeSaNam / '
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1389 artha - padArthoM ke yathArtha jJAnamUlaka zraddhAna kA saMgraha karane ke liye darzana ke pahale samyak vizeSaNa diyA hai / padArthoM kA yathArtha jJAna hone para jo padArthoM kA zraddhAna hotA hai vaha samyakdarzana hai / - jai. ga. 25-2-71 / IX / sulatAnasiMha jaina samyagdarzana evaM samyaktva meM kathaMcit prantara zaMkA- cAritrapAhur3a gAthA 18 meM 'sammadaMsaNa passadi' arthAt samyagdarzana ko dekhanevAlA batalAyA hai, so kaise ? vahA~ samyagdarzana aura samyaktva kA alaga-alaga abhiprAya liyA gayA hai jabaki ye donoM paryAyavAcI haiM ? samAdhAna - cAritrapAhur3a kI gAthA 18 nimnaprakAra hai samma saNa padi jANadi NAmeNa davvapajjAyA / sammeNa yaddahadi ya pariharadi caritaje dose ||18|| isa gAthA meM samyagSTi ke darzanopayoga arthAt sAmAnyAvalokana ko samyagdarzana kahA hai isIliye usakA kArya passadi batalAyA hai| 'sammeNa ya saddahadi' arthAt midhyAtva ke prabhAva meM honevAlA samyaktvaguraNa usakA kArya zraddhAna batalAyA hai / isa gAthA meM samyagdarzana aura samyaktva paryAyavAcI nahIM hai / - ga. 26-10-67/ VII / ra. lA. jaina 'sarvagata caitra' kA zrabhiprAya zaMkA- sa. si. a. 7 sUtra 21 pR. 272 (sampA. paM. phU. ca. si. zA. ) meM likhA hai ki 'jaise rAjakula meM caitra ko upacAra se sarvagata kahA jAtA hai; isakA kyA abhiprAya hai ? samAdhAna - sa. si. a. 7 sUtra 21 pR0 272 meM 'caitra' se abhiprAya bauddhasAdhu kA hai| unake liye rAjamahala meM koI roka Toka nahIM / tathApi saMDAsa Adi aise sthAna haiM jahAM bauddhasAdhu nahIM jAte tathApi upacAra se unako sarvagata kahA gayA hai / " - patrAcAra agasta, 77 / ja. lA. jaina, bhINDara sallekhanA / samAdhimaraNa zaMkA - sallekhanA tathA samAdhimaraNa meM kevala paryAya bheda hI hai yA artha bheda bhI hai / samAdhAna - sat aura lekhanA ina do zabdoM se sallekhanA zabda banA hai / arthAt kAya aura kaSAya ko bhale prakAra kRza karanA | samAdhi kA artha tyAga hai arthAt kAya se mamatvabhAva va kaSAya kA tyAga karanA samAdhi hai / samAdhi kA artha kaThina samaya meM dhairya dhAraNa karanA bhI hai, arthAt maraNa samaya meM dhairya dhAraNa karake ArtaraudrarUpa pariNAma na hone denA / isaprakAra sallekhanA aura samAdhimaraNa kA prAyaH eka hI bhAva hai / - ga. 20-3-67/ VII / jagannAtha 1. vizeSa ke lie zloka vArtika bhAga 6 pR. 610, prathama anuccheda par3hanA caahie| -sampAdaka
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1390 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : sahavartI paryAya arthAt guNa zaMkA-guNa ko sahavartI paryAya kahA hai so kaise ? ___ samAdhAna-paryAya kA artha guNa bhI hai, dharma bhI hai / (saMskRta-hindI koza pR. 595) / yahA~ para paryAya kA artha 'dharma' lenA / sahavartI paryAya ( dharma ) ko guNa kahate haiM / isameM koI bAdhA nahIM aatii| --Ne. ga. 26-10-67/VII/ ra. lA. jaina sUcyaMgula arthAt pauraNa inca zaMkA-'sUcyaMgula' kA inca yA senTImITara meM kyA pramANa hai ? samAdhAna-24 sUcyaMgula kA eka hAtha arthAt prAdhA gaja yA 18 iMca hote haiM / ihiM agule hivAdo bevAdehi, vihasthiNAmAya / doNi vihatthI hattho, dehatthehi have rikkU // 114 // (ti. pa. pra. a.) chaha aMguloM kA pAda, do pAdoM kA vitasti ( bAlista ) do vitasti kA hAtha isa mApa ke dvArA eka sUcyaMgula pauna-inca ke barAbara hotI hai| pauna-inca 15 seMTImITara ke barAbara hotA hai| isaprakAra sUcyaMgula kA pracalita mApa meM jJAna ho jAtA hai| -je. 22-4-76/ ja lA. jaina, bhINDara syAdAkUtam kA artha zaMkA-syAdAkUtam kA kyA artha hai ? samAdhAna-'syAt' kA artha 'prAkRtam' kiyA hai / 'syAt' kA artha kathaMcit arthAt vaktA ke abhiprAya kI apekSA 'AkRtam' kA artha bhI vaktA kA abhiprAya hai| vaktA ke abhiprAya ko naya bhI kahate haiM athavA apekSA bhI kahate haiN| isaprakAra syAt zabda kA jo prayojana hai vahI AkRtama zabda kA prayojana hai| -patAvAra |ja lA gaina, bhINDara vividha namaskAra svarUpa mahAmaMtra anAdyananta hai parantu prakRta NamokAramaMtra ke kartA puSpadantAcArya haiM zaMkA-dha. pu. saM. 3 kI prastAvanA se pratIta hotA hai ki NamokAramaMtra kA vartamAnarUpa anAdi nahIM hai| kyA yaha ThIka hai ? kyA isa maMtra ke racayitA zrI puSpadanta AcArya the? samAdhAna-paMca namaskAra maMtra anAdi hai / kahA bhI hai eso paMcaNamokAro sbvpaavppnnaasnno| maMgalesu ca savvesu paDhama hodi maMgalaM // 7 // 13 // [mUlArAdhanA]
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1391 artha --- yaha paMcanamaskAramaMtra sarvapApoM kA nAza karanevAlA hai aura saba maMgaloM meM prathamamaMgala hai / 'saba maMgaloM meM prathamamaMgala hai' isase jJAta hotA hai ki paMcanamaskAra maMtra anAdi hai / maMtra va anibaddha maMgala zlokarUpa nahIM hote / jaise ' Namo jiNANaM' pranibaddha maMgala hai, kintu zlokarUpa nahIM hai / SaTkhaMDAgama ke jIvasthAna kA maMgalarUpa jo NamokAra hai vaha zlokarUpa hai / isaliye zrI vIrasenAcArya ne dha0 pu0 1 pRSTha 41 para likhA hai 'tacca maMgalaM duvihaM NibaddhamaNibaddha midi / tattha Nibaddha N NAma, jo suttassAdIe sutakattAreNa Nibaddha- devadANamokkAro taM nibaddhamaMgalaM / jo suttassAdIe suttakattAreNa kayadevadA - NamokkAro tamaNibaddha maMgalaM / idaM puNa jIvadvANaM nibaddha - maMgalaM / yato 'imesi coddasahaM jIvasamAsANaM' idi edassa suttassAdIe nibaddha 'Namo arihaMtANaM' iccAdi devadANamokkAraM daMsaNAdo / ' artha -- vaha maMgala do prakAra kA hai, nibaddha - maMgala aura zranibaddha - maMgala / jo grantha ke Adi meM granthakAra ke dvArA iSTa devatA namaskAra nibaddha kara diyA jAtA hai arthAt zlokAdirUpa se racA jAtA hai, use nibaddha-maMgala kahate haiM / aura jo granthakAra ke dvArA devatA ko namaskAra kiyA jAtA hai ( kintu zlokAdi ke dvArA saMgraha nahIM kiyA jAtA hai ) use nibaddha - maMgala kahate haiM / usameM se yaha paMcanamaskAra maMtra 'jIvasthAna' nAmakA prathamakhaMDAgama nibaddhamaMgala hai, kyoki 'imesi coddasahaM jIva samAsANaM' ityAdi jIvasthAna ke prathamasUtra ke pahale ' Namo arihaMtANaM' ityAdirUpa se devatA - namaskAra nibaddharUpa se dekhane meM AtA hai / dha0 pu0 9 pR0 103 para bhI kahA hai 'NibaddhANibaddhabherNa duvihaM maMgalaM / tatthedaM ki NibaddhamAho aNibaddhamidi ? Na tAva NibaddhamaMgalamidaM, mahAkammapaya DipAhuDassa kadiyAdi cauvIsaaNiyogAvayavasta AdIe godamasAmiNA paravidassa bhUdabalibhaDAraeNa drNAkhaMDasa Adoe maMgalaTTha tattI AledNa Thavivassa NibaddhattavirohAdo / Na ca veyaNAkhaMDaM mahAkammapayaDipAhuDaM, avayavasta avayavitta-virohAdo / na ca bhUdabalI godamo, viyalasudadhArayassa dharaseNAiriyasIsassa bhUdabalissa sylsuddhaarybdddduumaagNtevaasigodmttvirohaado| Na cANNo payAro NibaddhamaMgalattassa hedubhUdoasthi / tamhA aNibaddha maMgalamidaM / ' artha - nibaddha aura nibaddha ke bheda se maMgala do prakAra hai| unameM se 'Namo jiNANaM' yaha maMgala nibaddha hai zrathavA anibaddha ? yaha 'Namo jiNANaM' nibaddhamaMgala to ho nahIM sakatA, kyoMki, kRti Adi caubIsapranuyogadvAroMrUpa avayavoM vAle mahA karmaprakRtiprAbhRta ke Adi meM zrI gautamasvAmI ne isakI prarUpaNA kI hai aura zrI bhUtabali bhaTTAraka ne vedanAkhaMDa ke Adi meM maMgala ke nimitta ise vahA~ se lAkara sthApita kiyA hai, ataH ise nibaddha mAnane meM virodha hai / aura vedanAkhaMDa mahAkarma prakRtiprAbhRta hai nahIM, kyoMki avayava ke zravayavI hone kA virodha hai / aura na zrI bhUtabali zrI gautama hI haiM, kyoMki vikala zrutadhAraka aura zrI dharasenAcArya ke ziSya zrI bhUtabali ko sakala ta dhAraka aura zrI vardhamAnasvAmI ke ziSya zrI gautama hone kA virodha hai / isake atirikta nibaddhamaMgalatva kA hetubhUta aura koI prakAra hai nahIM / ataH 'namo jiNANaM' yaha zranibaddhamaMgala hai / yadyapi paMcanamaskAra maMtra anAdi hai tathApi usI kI zlokarUpa racanA zrI puSpadaMta AcAryakRta hai, aisA pratIta hotA hai| kyoMki zrI vIrasenAcArya ne isa paMcanamaskAramaMtra ke zloka ko jIvasthAna kA nibaddhamaMgala kahA hai / yaha prazna bahuta gaMbhIra hai, pUrva meM isa para carcA bhI ho cukI hai / AzA hai vidvatmaMDala isa viSayapara gaMbhIratA se vicArakara niSpakSadRSTi se zAMtipUrvaka prakAza DAlane kI kRpA kregaa| isa samAdhAna meM zrI vIrasenAcArya kA prAzaya prakaTa kiyA gayA hai| - jaM. ga. 4 - 7 - 66 / IX / ra. lA jaina ema. kaoNma
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1392 ] arihaMta yA arahaMta; donoM ThIka haiM zaMkA- 'Namo arihaMtANaM' pada ke viSaya meM 'bhUvalaya' grantha meM batAyA gayA hai ki-maMgala kI Adi meM zatruvAcI ( ari ) amaMgala zabdoM kA prayoga ThIka nahIM ataH 'arahaMtANaM' pATha jyAdA ucita hai| prAcIna granthoM meM bhI 'arahaMtANa' pATha hI pAyA jAtA hai, kintu dhavalA meM 'arihaMtANa' pATha diyA gayA hai aisI hAlata meM 'bhUvalaya' kI yukti kahA~ taka ThIka hai ? samAdhAna -- 'bhUvalaya' grantha mere pAsa nahIM hai aura na vaha mere dekhane meM AyA hai / 'arihaMta' va 'arahaMta' ke artha meM antara nahIM hai / svayaM dhavalaTIkA meM 'arihaMta' ke tIna artha kiye gaye haiN| 'ari' ( mohanIya karma ) athavA 'raja' ( jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa va mohanIyakarmo ) athavA 'rahasya' ( aMtarAyakarma ) ke nAza se tathA ( sAtizayapUjA ke yogya hone se ) 'arhan' hone se 'arihaMta' haiM ( Sa0 khaM0 pu0 1 pR0 42-44 ) / mUlAcAra meM bhI ' ahaMta' pada kA isIprakAra nirukti dvArA artha kiyA hai [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : 'arihaMti NamokAra arihA pUjA suruttamA loe / rajahaMtA arihaMti sa arahaMto teNa uccaMde // 4 // artha - zrahaMta parameSThI namaskAra ke yogya hone se unako arhat kahate haiM / ve pUjA ke yogya haiM zrataH zrarhata haiM / 'rajas' kA ( jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa kA ) unhoMne nAza kiyA hai ataH ve zrahaMta haiM / 'ari' ( moha kA aura antarAya kA hantA - nAza karanevAle hone se ve ahaMta / aise kAraNoM se ve aisI avasthA ko prarhatpadavI ko prApta hue haiM ataH ve ahaMta - sarvajJa haiM, sarvalokoM ke - trailokya ke nAtha haiM aise unakA svarUpa kahA jAtA hai / 'arihaMta' va 'arahaMta' donoM zabdoM ke artha meM antara na hone se donoM meM se kisI eka zabda ke likhane meM koI bAdhA pratIta nahIM hotI / - jai. saM. 6-3-58 / VI / ra. lA. kaTAriyA, kekar3I NamokAra maMtra kA uccAraNa kAla 3 ucchvAsa zaMkA - NamokAra maMtra kA uccAraNa kyA tIna zvAsa jitane kAla meM karanA cAhiye ? samAdhAna - NamokAra maMtra yadyapi gAthArUpa hai tathApi isakA uccAraNa tInaucchvAsa kAla meM honA cAhie / NamokAra maMtra kI gAthA nimnaprakAra hai Namo arihaMtANaM NamosiddhANaM NamoAiriyANaM / Namo uvajjhAyANaM Namo loe savvasAhUNaM // 1 // dha. pu. 1 pR. 8 artha - loka meM sarvaprarihaMtoM ko namaskAra ho, loka meM sarvasiddhoM ko namaskAra ho, loka meM sarvaprAcAryoM ko namaskAra ho, loka meM sarva upAdhyAyoM ko namaskAra ho, loka meM sarvasAdhuyoM ko namaskAra ho / 'sarva namaskAreSvavatana sarvaloka zabdAvantadIpakatvAdadhyAhartavyau sakalakSetragatavikAlagocarArhadA videvatA praNamanArtham / dha. pu. 1 pR0 52
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1393 paMcaparameSThiyoM ko namaskAra karane meM, isa NamokAramaMtra meM jo 'sarva' aura 'loka' pada haiM. ve antadIpaka haiM, ataH sampUrNakSetra meM rahanevAle trikAlavartI arihaMta Adi devatAoM ko namaskAra karane ke liye unheM pratyeka namaskArAtmakapada ke sAtha jor3a lenA caahie| 'chattIsagAhuccAraNa kAleNa (36) asadusAsakAleNa vA kAlasuddhI samappadi // 10 // -dha0 pu0 9 pR0 254 'chattIsa (36) gAthAoM ke uccAraNa kAla se athavA eka sau ATha (108) ucchvAsakAla se kAlazuddhi samApta hotI hai| yahA~ para NamokAramaMtra kI gAthA ke 36 bAra uccAraNakAla ko 108 ucchvAsakAla ke barAbara kahA hai| ataH NamokAra maMtra kI gAthA kA eka bAra uccAraNakAla tIna ucchvAsa ke barAbara hotA hai| -jaM. ga. 25-11-71/VIII/ ra. lA. jaina paMca parameSThI meM pAMcoM devatva ko prApta hote hue bhI samI caramazarorI nahIM haiM zaMkA-namaskAramaMtra pA~coM parameSThiyoM ko namaskArarUpa mahAmaMtra kahA hai| isameM pAMcoM hI caramazarIrI hote haiM yA zrI ahaMta va siddhabhagavAna ke atirikta anya tIna caramazarIrI nahIM hote ? khulAsA likhane kI kRpA kareM / jo caramazarIrI nahIM, usako namaskAra kyoM kI jAve ? samAdhAna-namaskAramaMtra meM caramazarIrI yA acaramazarIrI kI apekSA se namaskAra nahIM kiyA gayA hai| vItarAgatA va vijJAnatA athavA samyakaratnatrayaguNa kI apekSA namaskAra kiyA gayA hai| zrI dhavala grantha prathama pustaka meM isakA vizeSa vivecana hai| usakA kucha bhAga yahA~ para diyA jAtA hai-'pAMca parameSThiyoM ko namaskAra karane meM, isa NamokAra maMtra meM jo 'sarva' aura 'loka' pada haiM ve antadIpaka haiN| ataH sampUrNa kSetra meM rahanevAle trikAlavartI arihaMta Adi devatAoM ko namaskAra karane ke lie unheM pratyeka namaskArAtmakapada ke sAtha jor3a lenA caahie| zaMkA-jinhoMne AtmasvarUpa ko prApta kara liyA hai aise arihaMta aura siddhaparameSThI ko namaskAra karanA yogya hai, kintu AcAryAdika tInaparameSThiyoM ne AtmasvarUpa ko prApta nahIM kiyA, isaliye unameM devapanA nahIM A sakatA hai / ataeva unheM namaskAra karanA yogya nahIM? isakA uttara isaprakAra diyA gayA hai samAdhAna-aisA nahIM hai, kyoMki, apane bhedoM meM anantabhedarUpa ratnatraya hI deva hai, ataeva ratnatraya se yukta jIva bhI deva hai, anyathA sampUrNa jIvoM ko devapanA prApta hone kI Apatti A jaaygii| isalie yaha siddha huA ki prAcAryAdika bhI ratnatraya ke yathAyogya dhAraka hone se deva haiM, kyoMki arihaMtAdika se prAcAryAdika meM ratnatraya ke sadbhAva kI apekSA koI antara nahIM hai| prAcAryAdika parameSThiyoM meM sthita tIna ratnoM kA siddhaparameThI meM sthita ratnoM se bheda bhI nahIM hai| yadi donoM ke ratnatraya meM sarvathA bheda mAna liyA jAve, to prAcAryAdika meM sthita ratnoM ke abhAva kA prasaMga aavegaa| prAcAryAdika aura siddhaparameSThI ke samyagdarzanAdi ratnoM meM kAraNa-kArya ke bheda se bheda nahIM mAnA jA sakatA hai, kyoMki prAcAryAdika meM sthita ratnoM ke avayavoM ke rahane para hI tirohita dUsare ratnAvayavoM kA apane prAvaraNakoM ke abhAva ho jAne ke kAraNa AvirbhAva pAyA jAtA hai|
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1394 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : prAcAryAdika aura siddhoM ke ratnoM meM parokSa aura pratyakSa janya bheda bhI nahIM mAnA jA sakatA hai, kyoMki, vastu ke jJAnasAmanya kI apekSA donoM eka haiN| kevala eka jJAna ke avasthA bheda se bheda nahIM mAnA jA sktaa| yadi jJAna meM upAdhikRta avasthAbheda se bheda mAnA jAve, to nirmala aura malinadazA ko prApta darpaNa meM bhI bheda mAnanA pddegaa| prAcAryAdika aura siddhoM ke ratnoM meM avayava aura avayavIjanya bhI bheda nahIM hai, kyoMki, avayava avayavI se sarvathA alaga nahIM rahate haiN| zaMkA-sampUrNaratnatraya ko hI deva mAnA jA sakatA hai, ratnoM ke ekadeza ko deva nahIM mAnA jA sakatA ? samAdhAna-aisA kahanA bhI ucita nahIM hai, kyoMki, "ratnoM ke eka deza meM devapane kA prabhAva mAna lene para ratnoM kI samagratA meM devapanA nahIM bana sakatA hai / " dha. pu. 1 pR. 52-53 / -jaM. ga. 2-4-64/IX| maganamAlA kevalajJAna hone para muni ke kamaNDalu picchikA kA kyA hotA hai ? zaMkA-Ajataka ananta kevalI hue| kevalajJAna ke bAda unake picchI-kamaNDalu kahA~ jAte haiM kyoMki samavasaraNa meM kevalI ke pAsa kamaNDalu-picchI najara nahIM Ate haiM ? samAdhAna-kSapaka zreNI prArambha ho jAne ke pazcAta hI kamaNDalu-picchikA kI AvazyakatA nahIM rhtii| kevalajJAna hone ke pazcAt kyA hotA hai, yaha kathana pAgama meM dekhane meM nahIM paayaa| -ja. lA. gana, bhINDara/pana-8-7-80 prApta ke prabhAva-prApta 18 doSoM ke nAma zaMkA-18 dauSa kauna se haiM ? isa viSaya meM kucha bhinna mata bhI pAye jAte haiM kyA ? kyoMki kahIM ratiarati bhI doSa meM batAyA gayA hai aura kahIM nhiiN| samAdhAna-zrI kundakundAcArya ne prAptasambandhI 18 doSoM kA kathana isaprakAra kiyA hai| chuhataNha bhIraroso rAgomohociMtAjarArajAmiccU / svedaM khedaM mado rai vimhiyaNiddA jANuvveggo // 6 // niyamasAra kSudhA, tRSA, bhaya, roSa, rAga, moha, cintA, jarA, roga, mRtyu, sveda, kheda, mada, rati, vismaya, nidrA, janma, udvaga; ye 18 doSa prApta meM nahIM hote haiN| zrI samantabhadrAcArya ne 18 doSa nimna prakAra kahe haiM kSutpipAsAjarAta janmAntakabhayasmayAH / na rAgadbaSamohAzca vasyAptaH sa prakIrtyate ||6||r. ka. zrA. jisake bhUkha, pyAsa, jarA, roga, janma, maraNa, bhaya, mada, rAga, dveSa, moha aura ca zabda se cintA, rati, arati, kheda, sveda, nidrA, vismaya ye 18 doSa nahIM haiM vaha prApta hai|
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva zrIra kRtitva ] saMskRta TIkA -'ca zabdAccintArati nidrA vismayaviSadasvedakhedA gRhyante / ' zrI kundakundAcArya ne 'roSa' kahA hai usake sthAna para zrI samantabhadrAcArya ne 'dveSa' kahA hai| zrI kundakundAcArya ne 'udvega' kahA hai, usake sthAna para zrI samantabhadrAcArya ne 'arati' kahA hai| mAtra nAma bheda haiM, abhiprAya eka hai / roSa kA artha krodha hai / krodha dveSarUpa hai / iSTaviyoga meM vikalabhAva ( ghabarAhaTa ) udvega hai / niSTa kA saMyoga prati hai / inameM bhI vizeSa antara nahIM hai / 'davya lesa-kAla- bhAvesu jesimudaeNa jIvassa araI samuppajjai tesimaradi ti saNNA / ' dha. pu. 6 pR. 47 dravya, kSetra, kAla aura bhAva meM jIva ke aruci utpanna honA prarati hai / (1) sAmAnya kevaliyoM ke do kalyANaka hote haiM (2) videha meM 8 prAyaM khaNDoM meM eka tIrthaMkara niyama se sadA rahate haiM - jai. ga. 27-7-72/IX / ra. lA. baeNna, ema. kaoNma. [ 1395 zaMkA - videhakSetra meM jo bIsa bhagavAna hamezA usI nAma ke rahate haiM to eka bhagavAna ke mukta hone ke bAda usI nAma ke dUsare bhagavAna ke janma meM kitanA antarAla par3atA hai, kyoMki kama se kama garbha ke nau mAha kA antarAla to avazya par3anA cAhiye ? unake kitane kalyANaka hote haiM ? sAmAnyakevaliyoM ke kitane kalyANaka hote haiM ? samAdhAna - videhakSetra meM 160 praryakhaNDa haiM aura 20 zAzvata tIrthaMkara | ataH zrATha AryakhaNDoM meM eka tIrthaMkara hotA hai / ATha AryakhaNDoM meM se kisI eka zrAkhaNDa meM kevalajJAnasahita eka tIrthaMkara vidyamAna haiM to anya zeSa sAta zrAryakhaNDoM meM se kisI eka zrAryakhaNDa meM tIrthaMkara kA garbha janma tathA tapakalyANaka ho jAtA hai / vidyamAna tIrthaMkara ke mokSa hone para turanta dUsare tIrthaMkara kI kevalajJAnotpatti ho jAtI hai| isaprakAra ATha prAryakhaNDoM meM se kisI eka prAkhaNDa meM tIrthaMkara avazya vidyamAna rahatA hai| inake pA~coM hI kalyANaka hote haiM / sAmAnyakevaliyoM ke kevalajJAna aura nirvANa ye do kalyANaka hote haiM / tIrthaMkarakevalI yA sAmAnyakevalI ke anantacatuSTaya meM kucha antara nahIM hotA / -ja. ga. 6-5-65 / XIV / maganamAlA sAmAnya kevaliyoM ke do kalyANaka hote haiN| zaMkA- sAmAnyakevaliyoM ke kalyANaka hote haiM yA nahIM ? samAdhAna -- sAmAnyake valiyoM ke garbha va janma va tapakalyANaka to nahIM hote, kintu prathamAnuyoga granthoM meM kevalajJAna va mokSa ke samaya devoM kA jAnA batAyA hai| unakI gaMdhakuTI bhI hotI hai / jisase jJAta hotA hai ki sAmAnyake valiyoM ke kevalajJAna va mokSakalyANaka hote haiM, kintu ye kalyANaka tIrthaMkaroM ke kalyANaka ke samAna nahIM hote, kyoMki unake tIrthaMkaraprakRti kA udaya nahIM hotA hai / -. ao. 30-1-58/VI/ ZIHTIA SZ141
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1396 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : kyA tIrthakara kI vANI se kisI ko lAma nahIM hotA? zaMkA-kyA tIrthakara kI vANI se kisI ko lAbha nahIM hotA? samAdhAna-kArya-kAraNa siddhAnta kI bhUla ke kAraNa sonagar3ha ke netA 'tIrthakara kI vANI se kisI ko lAbha nahIM hotA', aisA mAnate haiM / unakI yaha mAnyatA prArSagrantha viruddha hai| isIliye maI 1965 meM zAstripariSad ke adhivezana meM 21 bAtoM ko lekara sonagaDhasAhitya ke virodha meM prastAva pAsa hayA thaa| jinavANI se bhavyajIvoM ko lAbha hotA hai / isa sambandha meM yahA~ para kucha ArSapramANa diye jAte haiN| paMcAstikAya prathama gAthA meM zrI kundakundAcArya ne 'tihuaNahidamadhuravisadavakkANaM' ina zabdoM dvArA yaha batalAyA hai ki jinendradeva kI vANI tIna loka kA hita karanevAlI hai tathA madhura evaM vizada hai| isakI TIkA meM zrI amRtacandrAcArya likhate haiM "tribhuvanamUdhiomadhyalokavartIsamastaeva jIvalokastasmai nirvyAbAdhavizuddhAtmatattvopalambhopAyAbhidhAyisvAddhitakaram / ____ artha-jinendravANI arthAt divyadhvani lokavartI samasta jIvasamUha ko nirbAdha vizuddha prAtmatattva kI upalabdhi kA upAya kahane vAlI hai, isaliye hitakara hai| isI gAthA kI TIkA meM zrI jayasenAcArya ne nimnalikhita gAthA uddhRta kI hai abhimataphalasiddha rabhyupAyaH subodhaH / sa ca bhavati zuzAstrAttasya cotpattirAptAt / / arthAta-iSTa phala ( mokSa ) kI siddhi kA upAya samyagjJAna hai| vaha samyagjJAna yathArtha pAgama se hotA hai| usa Agama kI utpatti prApta (jinavAraNI) se hotI hai / jinavANI se ajJAna kA nAza hokara sabhya jJAna kI utpatti hotI hai tathA asaMkhyAtaguNazreNIrUpa karmoM kI nirjarA hotI hai| jiya-mohiMdhaNa jalaNo annnnaanntmNdhyaar-dinnyro| kamma-mala-kalusa-pusao jiNavayaNamivovahI suhayo // 50 // [dha. 1 pR. 59 ] artha-jinAgama jIvake moharUpI IMdhana ko bhasma karane ke liye agni ke samAna hai, ajJAnarUpI gAr3ha andhakAra ko naSTa karane ke liye sUrya ke samAna hai, karmamala ( dravyakarma ) aura karma kaluSa ( bhAvakarma ) ko mArjana karanevAlA samudra ke samAna hai aura parama subhaga hai| zrI kundakundAcArya paMcAstikAya kI dUsarI gAthA meM jinavANI se nirvANa batalAte haiM / samaNamuhuggadamaTTha caduggadiNivAraNaM sa nnivvaannN|' arthAt-jinavANI padArthoM kA kathana karanevAlI hai, cAragati kA nivAraNa karanevAlI hai aura nirvANa ko dene vAlI hai|
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. vyaktitva aura kRtitva ] [ 1397 zrI narendrasenAcArya siddhAMtasAra meM kahate haiM ajnyaanaandhtmstomviddhvstaashessdrshnaaH| bhavyAH pazyanti sUkSmArthAngurubhAnuvacoM'zubhiH // 1-27 // mithyAvarzanavijJAnasannipAtanipIDanAt / guruvAkyaprayogeNa sarve muJcanti mAnavAH // 1 // 28 // artha-prajJAnarUpa aMdhakAra samUha se vastuoM ko avalokana karane kI jinakI zakti naSTa ho gaI hai aise bhaktajIvoM ko guruvacana hI sUkSmapadArtha ko dikhAte haiM / gurupadeza ke prayoga se saba manuSya mithyAdarzana, mithyAjJAnarUpI jvara kI pIr3A se mukta hote haiM / arthAt jinavANI se mithyAtva kA nAza hokara prajJAnIjIva jJAnI bana jAtA hai / - ina prAcAryavAkyoM ke viruddha sonagar3havAle yaha kahate haiM ki jinavANI se kisI ko lAbha nahIM hotaa| vidhAya mAtaH prathamaM tvadAzrayaM zrayanti tanmokSapadaM maharSayaH / pradIpamAzritya gRhe tamastate yadIpsitaM vastu labhate mAnavaH // 15 // 12 // artha he jinavANI mAtA ! mahAmuni jaba pahile terA avalambana lete haiM taba kahIM mokSa ko pAte haiM / ThIka bhI hai ki manuSya andhakAra se vyApta ghara meM dIpaka kA avalambana lekara hI icchita vastu prApta karatA hai / agocare bAsarakRnnizAkRtorjanasya yaccetasi vartate tamaH / vibhidyate vAgadhivevate tvayA tvamuttamajyotiriti praNIyase // 15 // 20 // artha-he jinavANI ! manuSyoM ke citta meM jo ajJAna sthita hai use na to sUrya naSTa kara sakatA hai aura na candramA hI / parantu he devI ! usako tU naSTa karatI hai, isaliye jinavANI ko uttamajyoti kahA jAtA hai / sonagar3havAloM kA mUla AdhAra iSTopadeza zloka 35 hai, jisameM 'nAjJo vijJatvamAyAti arthAt mUrkha jJAnI nahIM ho sakatA' aisA kahA hai| yahA~ para 'ajJaH' arthAt mUrkha se abhiprAya prabhavyajIva se hai| saMskRta TIkA meM kahA bhI hai-'ajJastatvajJAnotpatyayogyo'bhavyAdiH / ' arthAt 'ajJaH' se abhiprAya prabhavya kA hai, jo tattvajJAnotpatti ke ayogya hai| yadi iSTopadeza zloka 35 kA yaha artha kara diyA jAya ki koI bhI ajJAnI jJAnI nahIM ho sakatA to mokSamArga kA hI abhAva ho jAyagA, kyoMki pratyeka jIva anAdi se mithyASTi hai| jitane bhI siddha hae ve bhI anAdi se ajJAnI the aura upadezAdi ke dvArA unako samyagdarzana kA lAbha huA arthAt jJAnI bane haiN| yadi upadeza ko samyagdarzana meM hetu na mAnA jAya to adhigamaja samyagdarzana ke abhAva kA prasaMga prA jaaygaa| mokSazAstra adhyAya 1 sUtra 3 'tanisargAdadhigamAdvA' meM yaha batalAyA hai ki vaha samyagdarzana nisarga aura paropadeza se hotA hai| isakI TIkA meM zrI pUjyapAdaAcArya ne likhA hai ki nisargaja aura adhigamaja donoM samyagdarzana meM darzanamohanIyakarma kA upazama, kSaya, kSayopazamarUpa antaraMgakAraNa samAna hai, kintu jo bAhya upadeza ke binA hotA hai vaha naisargika hai aura jo paropadezapUrvaka jIvAdipadArthoM ke jJAna ke nimitta se hotA hai vaha adhigamaja samyagdarzana hai| yahI ina donoM meM bheda hai|
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1398 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : 'yatparopadezapUrvakaMjIvAdyAdhigamanimittaM taduttaram / ityanayorayaMbhedaH / ' apane ina vacanoM kA virodha zrI pUjyapAda AcArya iSTopadeza gAthA 35 meM nahIM kara sakate the, isaliye unhoMne gAyA 35 meM anya padArthoM ko kArya kI utpatti meM nimittakAraNa svIkAra kiyA hai| upadeza se bhavya jIvoM ko lAbha hotA hai aisA spaSTa kathana zrI pUjyapAda AcArya ne sa. si. a. 5 sUtra 21 kI TIkA meM kiyA hai, jo nimnaprakAra hai "AcArya ubhayaloka-phala-pradopadezadarzanena tadupadezavihitakriyAnuSThApanena ca ziSyANAmanugrahe vrtte|" artha-prAcArya donoM loka meM sukhadAyI upadeza dvArA tathA usa upadeza ke anusAra kriyA meM lagAkara ziSyoM kA upakAra karatA hai / "jinavANI se kisI ko lAbha nahIM hotaa|' isa dhAraNA se sonagar3havAloM kA dUsarA prAdhAra yogasAra gAthA 53 hai / kintu mUlagAthA uddhRta nahIM kI gaI hai / isa gAthA meM "satyapaDhaMtaha te vi jaDa appA je Na munnti|" ina zabdoM dvArA yaha batalAyA hai ki abhavyaprANI zAstra ko to par3ha lete haiM, kintu prAtmA ko nahIM jAnate, kyoMki ve abhavya haiM / isI bAta ko zrI kundakundAcArya ne samayasAra meM kahA hai mokkhaM asaddahato abhaviyasatto du jo adhIejja / pATho Na karedi guNaM asaddahaMtassa gANaM tu // 294 // artha-abhavyajIva ko mokSa kI zraddhA nahIM hotI vaha abhavya zAstra ko par3hatA hai, parantu zAna kI zraddhA na hone se usako zAstra paThana kA phala nahIM hotaa| jo prabhavyajIva hote haiM unako abhavyasambandhI gAthAyeM iSTa hotI haiN| kintu zrI yogIndradeva tathA zrI kundakunda AcArya bhavya the isaliye unhoMne upadeza se lAbha honA svIkAra kiyA hai| saMsArahaM bhaya-bhIyahaM mokkhahaM laalsyaahN| appA-sabohaNa-kayai kaya dohA ekkamaNAhaM // 3 // [ yogasAra ] artha-jo saMsAra se bhayabhIta haiM aura mokSa ke liye jinakI lAlasA hai arthAt bhavyajIvoM ko saMbodhana ke liye ekAgra citta se maiMne ina dohoM kI racanA kI hai| zrI kundakundAcArya bhI mokSamArga meM prAgama kI pradhAnatA batalAte haiM / ___Nicchitti Agamado Agama ceTThA tado jeTThA // 3 // 32 // arthAt-sarvajJa-vItarAga praNIta Agama se padArthoM kA yathArtha jJAna hotA hai, isakAraNa prAgamAbhyAsa kI pravRtti pradhAna hai| AgamahINo samaNo NevappANaM paraM viyANAdi // 3 // 36 // arthAt-pAgamAbhyAsa se rahita muni bhI sva aura para ko nahIM jaantaa| "AgamacakkhU sAhU" // 3 // 34 //
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1399 arthAt -- muni ke mokSamArga kI siddhi ke liye zrAgamarUpI netra hote haiM / muni mokSamArga kI siddhi zrAgama ke dvArA karate haiM / yadi upadeza se bhavyajIvoM kA bhalA na hotA to zrI kundakundAdi AcArya granthoM kI racanA kyoM karate zraura upadeza kyoM dete ? zabdAtpadaprasiddhiH arthAtattvajJAnaM padasiddha rathaM nirNayo jJAnAtparaM bhavati / zrayaH // 2 // ( dhavala pu0 1 ) tattva artha - zabda se pada kI siddhi hotI hai pada kI siddhi se usake artha kA nirNaya hotA hai / artha-nirNaya se tattvajJAna kI prApti hotI hai aura tattvajJAna se parama kalyANa hotA hai / ja.dha. pu. 1 pR. 6 para zrI vIrasenAcArya ne kahA ki paramAgama ke upayoga se karmoM kA nAza hotA hai / "saM ca paramAgamuvajogAdo ceva Nassadi / Na cedamasiddha; suha-suddhapariNAme hi kammakkhayAbhAve takkhayAvavatsIdo / " artha -- yadi koI kahe ki paramAgama ke abhyAsa se karmoM kA nAza hotA hai yaha bAta asiddha hai so bhI ThIka nahIM hai, kyoMki yadi zubha yA zuddha pariNAmoM se karmoM kA kSaya na mAnA jAya to phira karmoM kA kSaya ho hI nahIM sakatA / ina vAkyoM se siddha hai ki jinavANI se bhavyajIvoM kA bhalA hotA hai, inakA khaMDana anArSavAkyoM se nahIM ho sakatA / kyA upadeza denA jar3a kI kriyA hai ? zaMkA- mokSamArgaprakAzaka kI kiraNeM ( sonagar3ha se prakAzita ) ke pR. 178 para likhA hai- "upadeza denA muni kA lakSaNa nahIM hai, upadeza to jar3a kI kriyA hai AtmA use kara nahIM sakatA / kyA yaha mata ThIka hai ? -. ga. 12-6-66 / IX / ........ samAdhAna--- sonagar3ha kA yaha mata "upadeza to jar3a kI kriyA hai, AtmA use kara nahIM sakatA" ArSa grantha viruddha hai / mUla upadeza ke kartA zrI tIrthaMkara arihaMta bhagavAna haiM, kyoMki unake upadeza ke AdhAra se zrI gaNadhara deva dvAdazAMga kI racanA karate haiM / tIrthaMkara bhagavAna kA upadeza guruparamparA se zrI kundakundAdi AcAryoM ko prApta huA thA, jisake AdhAra para unhoMne samayasAra, paMcAstikAya, pravacanasAra, dhavala, jayadhavala Adi granthoM kI racanA kI / Aja jo hamako jJAna prApta hai vaha ina prArSa granthoM ke svAdhyAya se hI utpanna huA hai / jinavANIrUpa upadeza ko yadi mAtra jar3a kI kriyA mAna liyA jAya zrIra zrI tIrthaMkara bhagavAna ko usakA karttA na mAnA jAve to meghagarjanA ke samAna jinavANI ke bhI prAmANikatA ke abhAva kA prasaMga A jAyagA / jinavANI kI prAmANikatA ke abhAva meM dvAdazAGga tathA samayasAra Adi anya saba ArSagrantha bhI prAmANika nahIM rheNge| zrI pUjyapAda AcArya ne kahA bhI hai-
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1400 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : yo vaktAraH sarvajJastIrthakara itaro vA zrutakevalI ArAtIyazceti / tatra sarvajJena paramarSiNAparamAcintya kevalajJAnavibhUtivizeSeNa arthata Agama uddiSTa: / tasya pratyakSadarzitvAtprakSINadoSatvAcca prAmANyam / tasya sAkSAcchiSyarbuddhyatizaddhiyukta gaNadharaiH zrutakevalibhiranusmRtagrantharacanamaGgapUrva lakSaNam / tatpramANam tatpramANyAt ArAtIyaH punarAcAryaiH kAladoSAtsaMkSiptAyurmatibalaziSyAnugrahArtha dazavakAlikAdyupanibaddham / tatpramANamarthatastadevedamiti kSIrArNavajalaM ghaTagRhItamiva / " sa. si. 1 / 20 artha-vaktA tIna prakAra ke haiM--sarvajJa tIrthakara yA sAmAnya kevalI tathA zra takevalI aura pArAtIya / inameM se paramaRSi sarvajJa utkRSTa aura acintyakevalajJAnarUpa vibhUtivizeSa se yukta haiM, isa kAraNa unhoMne artharUpa se pAgama kA upadeza diyA hai / ye sarvajJa pratyakSadarzI aura doSa mukta haiM, isaliye pramANa haiN| inake sAkSAt ziSya aura buddhi kI atizayarUpa Rddhi se yukta gaNadhara-zra takevaliyoM ne artharUpa prAgama kA smaraNa kara aMga aura pUrvagranthoM kI racanA kii| sarvajJadeva kI pramANatA ke kAraNa ye bhI pramANa haiN| ArAtIya prAcAryoM ne kAladoSa se jinakI Ayu, mati aura bala ghaTa gayA hai aise ziSyoM kA upakAra karane ke lie dazavakAlika Adi grantha race / jisaprakAra kSIrasAgara kA jala ghaTa meM bhara liyA jAtA hai| usIprakAra ye grantha bhI artharUpa se ve hI haiM, isaliye pramANa haiN| paMcAstikAya ko prathama gAthA meM jinendrabhagavAna ko namaskAra karate hue zrIkundakundAcArya likhate haiM"tihaaNahidamadhuravisada vakkANaM / " arthAt jinendra bhagavAna kI vANI tInaloka ko hitakara madhura evaM vizada hai| isakI TIkA meM zrI amRtacandrAcArya likhate haiM "samastavastuyAthAtmyopadezitvAt prekSAvatpratIkSyatvamAkhyAtam / " arthAt-jinadeva samasta vastu ke yathArtha svarUpa ke upadezaka hone se vicAravaMta buddhimAna puruSoM ke bahumAna ke yogya haiN| zrI kundakundAcArya ne samayasAra kI prathama gAthA meM "vocchAmi samayapAhuDa, miNamo suyakevalI bhnniyN|" ina zabdoM dvArA yaha kahA hai ki 'kevalIzra takevalI ke dvArA upadiSTa yaha samayasAra prAbhRta khuuNgaa|" samayasAra gAthA 5 kI TIkA meM zrI amRtacandrAcArya ne batalAyA ki zrI kundakundAcArya ke paibhava kA janma, sarvajJadeva gaNadhara prAdi tathA pUrvAcArya ke upadeza se haA thaa| dha. pu. 1 pR0 368 para zrI vIrasenAcArya ne "tasyajJAnakAryatvAt" ina zabdoM dvArA yaha batalAyA hai ki divyadhvani (jina-upadeza) jJAna kA kArya hai / ina saba mahAnAcAryoM ne upadeza ko jar3a kI kriyA nahIM batalAyA hai, kintu sarvajJadeva ko upadezadAtA batalAyA hai athavA kevalajJAna kA kArya batalAyA hai| zAstripariSad ke prastAva kA uttara dete hue janavarI 1966 ke hindI Atmadharma pR0 565 uttara pR0 29 para sonagaDha ke netAoM ne likhA hai-'zrI kundakandAcAryadeva sargajJabhagavAna kI sAkSI dekara kahate haiN|" yahA~ sonagaDha vAloM ne upadeza denA zrI kundakundAcArya kI kriyA svIkAra kI hai| phira unakA yaha likhanA "upadeza to jaDa kI kriyA hai / prAtmA use kara nahIM sktaa|" sva vacana-bAdhita hai| sonagaDhavAloM ne uttara meM zAstrAdhAra naM01 meM mAtra samayasAra gAthA naM.86,87, 321, 322, 323 kA ullekha kiyA hai, kintu mUla gAthA yA unakA artha unakI TIkA uddhRta nahIM kI hai / gAthA 87 meM to mithyAtva, ajJAna Adi jIva, ajIva ke bheda se do prakAra ke batalAye haiM jisakA isa prakaraNa se koI sambandha nahIM
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1401 hai| aura gAthA 321 se 323 meM yaha batalAyA hai ki nara-nArakAdi jIva kI paryAyoM kA prAtmA kartA nahIM hai, kintu pravacanasAra gAthA 117-118 meM 'NaraNAratiriyasUrA jIvA khalu NAma kmmnnivttaa|' jIva kI nara, nAraka, tiyaMca, devaparyAyoM kA kartA nAmakarmarUpa pudgala ko batalAyA hai / isaprakAra zrI kundakundAcArya ne jIvadravya kI nara, nArakAdi paryAyoM kA kartA AtmA ko na mAnakara paugalika nAmakarmako svIkAra kiyA hai aura samayasAra va paMcAstikAya kI prathama gAthAnoM meM arahaMta bhagavAna ko paudgalika vacanoM ( upadeza ) kA kartA batalAyA hai / samayasAra gAthA 86 meM jo dvikriyAvAdI ko mithyAdRSTi kahA hai vahA~ para upAdAna kI apekSA se kathana hai| isa gAthA ma 'upadeza' ke viSaya meM kucha varNana nahIM hai / ataH yaha gAthA bhI prakaraNa se bAhara hai| sabhI prAcAryoM ne zrI arahaMtabhagavAna ko zrI gaNadharadeva tathA anya prAcAryoM ko upadezadAtA batalAyA hai, kisI bhI AcArya ne upadeza ko mAtra jaDa kI kriyA nahIM btlaayaa| ArSavAkyoM kA khaNDana anArSavAkyoM dvArA nahIM ho sakatA hai| mokSamArga prakAzaka kA pramANa sonagar3havAloM ne diyA hai, kintu mokSamArgaprakAzaka meM to 'upadeza ko arahaMta bhagavAna kI kriyA' batalAyA hai jo nimnaprakAra hai mokSamArga prakAzaka pR0 2 para 'arahaMta' kA svarUpa batalAte hue likhA hai-bahuri jinake vacananita lokavirSa dharmatIrtha pravarte hai, tAkari jIvani kA kalyANa ho hai| mokSamArgaprakAzaka pR05 para AcArya kA svarUpa batalAte hue likhA hai-'dharmopadeza dete haiN|' mokSamArgaprakAzaka pR0 15 para likhA hai-'tIrthaMkara kevalInikA, jAkari anya jIvanika padanikA artha nikA jJAna hoya aisA, divyadhvanikari upadeza ho hai / ' 'so kevalajJAnI virAjamAna hoi jIvaniko divyadhvanikari upadeza detA bhayA / ' mokSamArga-prakAzaka pR0 18 para likhA hai-'prathama mUla upadezadAtA to tIrthakara kevalI bhaye so to sarvathA moha ke nAzate sarva kaSAyani kari rahita haiN|' mokSamArgaprakAzaka pR0 19 para likhA hai-'mUla grantha karttA to gaNadhara haiM te Apa cAra jJAna ke dhAraka haiM para sAkSAt kevalI kA divyadhvani upadeza sune haiM tAkA atizayakari satyArtha hI bhAsa haiM ara tAhI ke anusAra grantha banAva haiM / ' sonagar3havAloM ne svayaM apane uttara pR0 29 tathA Atmadharma pR0 565 para 'zrI kundakundAcArya sarvajJa bhagavAna kI sAkSI dekara kahate haiM ki eka dravya dUsare dravya kI kriyA kA kartA ho sakatA hai, aisA mAnanevAle dvikriyAvAdI mithyASTi haiN|' yaha likhakara svIkAra kara liyA ki zrI kundakundAcArya to jIvadravya haiM aura unhoMne pudgalarUpa vacanoM ko kahA arthAt upadeza zrI kundakundabhagavAna kI kriyA thI, jar3a kI kriyA nahIM thii| isaprakAra sonagaDhavAloM ke uttara se sonagar3ha kI mAnyatA kA khaMDana hotA hai| Aja to digambaretara samAja ke granthoM ke AdhAra para jainadharma kA upahAsa hotA hai, kala ko sonagar3ha ke sAhitya para se jainadharma kA upahAsa hogA, kyoMki sonagar3hasAhitya meM kArya-kAraNabhAva ke viSaya meM mahAna bhUla hai| usa bhUla ke kAraNa hI sonagaDha ke netA upadeza ko jar3a kI kriyA' kahate haiM / jainetara samAja meM kyA yaha upahAsa kA kAraNa nahIM banegA? -je. ga. 6-6-66/IX/.......
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1402 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : mokSa kA kAraNa kaunasA ratnatraya ? zaMkA-sAkSAt mokSa kA kAraNa kyA terahaveM guNasthAna kA ratnatraya hai yA caudahaveM guNasthAna kA ratnatraya hai athavA 143 guNasthAna ke antimasamaya kA ratnatraya sAkSAt mokSa kA kAraNa hai ? samAdhAna- isa sambandhI koI ekAMta nahIM hai / zrI kundakundAcArya aura unake TIkAkAra zrI amRtacandrAcArya ne vItarAgatA ko sAkSAt mokSa kA kAraNa kahA hai, unakA kahanA hai ki rAgI karma se baMdhatA hai aura virAgI ( vItarAgI) karma se chUTatA hai / 'ratto baMdhadi kammaM muJcati jIvo viraagsNptto|' 'yaH khalu rakto'vazyameva karma badhnIyAta virakta eva mucyetetyayamAgamaH / ' arthAt-rAgI karma bAMdhatA hai aura vItarAgI karmoM se mukta hotA hai, yaha pAgama hai / zrI umAsvAmI ne mokSazAstra meM bhI kahA hai ki 'bandha ke kAraNoM ke prabhAva hone aura nirjarA se sabako kA prAtyaMtikakSaya honA hI mokSa hai tathA kaSAya ke abhAva meM mAtra IryApathaprAsrava hotA hai, jo ki 12 13veM guNasthAna meM hotA hai / mokSazAstra meM 12veM guNasthAnavAle ko vItarAga chadmastha kahA hai / zrI pUjyapAdasvAmI tathA zrI akalaMkadeva ne 14veM guNasthAna meM sAkSAt mokSa kA kAraNa mAnA hai, kyoMki 14veM guNasthAna meM prAsrava kA bhI nirodha ho jAtA hai / kahA bhI hai 'samucchinnakriyAnivati' dhyAna meM sarvaprakAra ke karmabandha ke kAraNarUpa prAsrava kA bhI nirodha ho jAne se tathA bAkI ke bace saba karmoM ko nAza karane kI zakti ke utpanna ho jAne se prayogakevalI ke saMsAra ke sarvaprakAra ke duHkhajAla ke sambandha kA uccheda karanevAlA sampUrNa yathAkhyAta cAritra-jJAnadarzanarUpa sAkSAt mokSa kA kAraNa utpanna hotA hai| zrI vidyAnandaAcArya ne nizcayanaya se ayogakevalI ke antimasamaya ke ratnatraya ko mokSa kA kAraNa mAnA hai, kintu vyavahAranaya se usase pUrva kA arthAt 13veM Adi guNasthAna ke ratnatraya ko bhI mokSa kA kAraNa mAnA hai aura sAtha meM yaha bhI sUcanA dI hai ki tattvavediyoM ko isameM koI vivAda nahIM hai| ratnatritayarUpeNAyoga kevalinoM'time / kSaNe vivartate otavabAdhyaM nizcitAnayAt // vyavahAranayAzrityA svetatprAgeva kAraNama / mokSasyeti vivAdena paryAptaM tattvavedinAm / / isaprakAra bhinna-bhinna dRSTikoNoM se bhinna-bhinna kathana hai| syAdvAdiyoM ko isameM koI vivAda nahIM hai, kintu jo ekAMtamithyAiSTi haiM ve durAgraha ke kAraNa apane ekAMtapakSa ko puSTa karate jAte haiM, syAdvAda ko ve par3hanA yA sunanA bhI nahIM cAhate / isa ekAMta pakSa ke durAgraha ke kAraNa saMsAra meM nAnA mithyAmatoM kI utpatti huI hai, ho rahI hai aura hovegii| -jeM. ga. 20-2-67 /VI/........ kyA prArSagrantha kuzAstra haiM ? zaMkA-kyA di0 jaina ArSagrantha kuzAstra haiM ?
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 1403 samAdhAna -- chahaDhAlA kI dUsarI DhAla ke terahaveM padya meM kuzAstra ke lakSaNa kA kathana / yathA ekAntavAda dUSita samasta viSayAdika poSaka aprazasta / kapilAdi racita zrata ko abhyAsa so hai kubodha bahu dena vAsa // vyaktitva aura kRtitva ] isa padya meM kapilAdi dvArA racita zAstroM ko kuzAstra batalAyA gayA hai, kyoMki unameM ekAnta arthAt nirapekSadRSTi se ekAnta kA kathana hai tathA unameM pA~caindriyoM ke viSayoM ke poSaNa kA upadeza hai / isa chahaDhAlA kI TIkA sonagar3ha se prakAzita huI hai| jisameM uparyukta padya kI vyAkhyA karate hue nimnaprakAra likhA hai 'dayA, dAna, mahAvratAdi ke zubhabhAva jo ki puNyAsrava haiM usase tathA muni ko AhAra dene ke zubhabhAva se saMsAraparita ( zralpamaryAdita ) honA batalAye, tathA upadeza dene ke zubhabhAva se dharma hotA hai Adi jinameM viparIta kathana hoM ve zAstra ekAnta aura prazasta hone ke kAraNa kuzAstra haiM, kyoMki unameM prayojanabhUta sAtatattvoM kI yathArthatA nahIM hai / '' di0 jaina granthoM meM dayA dAna mahAvrata ko dharma tathA saMsAra ke abhAva kA prarthAt mokSa kA kAraNa kahA gayA hai aura sonagar3ha kI vyAkhyA ke anusAra ve bhI kuzAstra haiM isalie zrI mahAvIrajI meM paMcakalyANaka - pratiSThA ke zubha avasara para maI 1964 meM zAstripariSad ke adhivezana meM sonagar3ha kI uparyukta vyAkhyA ke virodha meM prastAva pAsa huA thA / sonagar3ha se prakAzita janavarI 1966 ke hindI zrAtmadharma meM isa prastAva kA uttara dete hue pR0 551 para likhA hai- 'zvetAmbara zAstroM meM vrata, dAna, dayAdi ke zubhabhAvoM se saMsAra parita honA likhA hai, digambarazAstra to dayAdi ke zubhabhAvoM se puNya honA mAnate haiM, saMsAra kA prabhAva honA nahIM mAnate ataH uparokta dRSTi se kathana zrAyA hai|' dayA, dAna, vrata ko dharma tathA inase saMsAra kA abhAva va mokSa kI prApti prAyaH sabhI digambara jaina ArSagranthoM meM batalAI gaI hai / unameM se kucha kA ullekha yahA~ para bhI kiyA jAtA hai| zrI kundakundAcArya mUlAcAra paryApti adhikAra meM kahate haiM saNa savvajIve damidUNa ya iMdiyANi taha paMca / aTThavihakammarahiyA NivvANamaNuttaraM jAtha // 238 // artha - sarva jIvoM para dayA tathA sparzanAdi pA~ca iMdriyoM ke damana dvArA grAThakarmoM se rahita hokara sabase utkRSTa mokSa kI prApti hotI hai / AdyA sadvratasaMcayasya jananI saukhyasya satsaMpadA / mUlaM dharmaM taroranazvarapadArohaka niHzreNikA // padmanandi. paMca. 18 artha - yahA~ dharmAtmA sajjanoM ko sabase pahile prANiyoM ke viSaya meM nitya hI dayA karanI cAhiye, kyoMki vaha dayA samIcIna vratasamUha sukha evaM utkRSTa sampadAnoM kI mukhya jananI hai, tathA dayAdharmarUpI vRkSa kI jar3a hai aura mokSamahala para car3hane ke liye apUrva nasainI hai /
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1404 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : dayAmUlastu yo dharmo mahAkalyANakAraNam / dagdha-dharmeSu so'nyeSu vidyate naiva jAtucit // 23 // jinendravihite so'yaM mArge paramadurlabhe / sadA sannihitA yena trailokyAgramavApyate // 24 // padmapurANa parva=5 artha-jo dharma dayAmUlaka hai vahI mahAkalyAraNa (mokSa) kA kAraNa hai| saMsAra ke anya adhamadhamoM meM vaha dayAmUlaka dharma nahIM pAyA jaataa| vaha dayA mUlaka dharma, jinendrabhagavAna ke dvArA praNIta parama durlabha mArga meM sadA vidyamAna rahatA hai aura dayAdharma ke dvArA mokSa prApta hotA hai| . pUyAphaleNa tiloe surapujjo havei suddhmnno| dANaphaleNa tiloe sArasuhaM bhujade NiyadaM // 14 // rayaNasAra artha-pUjA ke phala se devatAoM ke indra dvArA pUjita triloka kA adhIza arthAt arahaMta hotA hai aura dAna ke phala se triloka meM sArabhUta uttamasukha arthAt mokSasukha ko bhogatA hai| digNai supattadANaM visesado hoi bhog-sggmhii| . NivvANasuhaM kamaso NihiTTha jiNaridehiM // 16 // artha-supAtra ko dAna pradAna karane se bhogabhUmi tathA svarga ke sukhako prApta hokara anukrama se mokSasukha pAtA hai jinendra ne aisA dAna kA phala kahA hai| pAvabhUtAnnadAnAcca zaktyADhyAstarpayanti te / te bhogabhUmimAsAdya prApnuvanti para padam // 106 // bAnato sAtaprAptizca svargamokSakakAraNam // 108 // padmapurANa parva 123 artha-jo zaktisampanna manuSya, pAtroM ke liye anna dekara santuSTa karate haiM ve bhogabhUmi pAkara parama pada mokSapada ko prApta hote haiM / dAna se sukhakI prApti hotI hai aura dAna svarga tathA mokSa kA pradhAna kAraNa hai / aNadharmo'adharmazca zreyasaH mahAvistAra-saGgataH / paro nirgranthazUrANAM kIrtito'tyantaduHsahaH // 8 // 18 // padmapurANa arthAt-aNuvrata aura mahAvrata ye donoM mokSa ke mArga haiN| aNuvrata paramparA se mokSa kA kAraNa hai aura mahAvrata sAkSAt mokSa kA kAraNa hai| 'bhavyAnAmabhirva tairanaNubhiH sodhyo'tra mokSaH paraM' / padmanandi 726 arthAt-bhavyajIvoM ko aNuvrata athavA mahAvratoM ke dvArA kevala mokSa hI siddha karane yogya hai| taviparyayato mokSahetavaH paMca sUvitAH / sAmarthyAdana nAtosti virodhaH sarvathA girAm // 1 // 3 // zlokavAtika
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1405 isa zloka meM zrI mahAnAcArya vidyAnandajI ne yaha batalAyA ki baMdha ke kAraNa mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga sUtra meM batalAye gaye haiN| isa sUtra kI sAmarthya se yaha bhI siddha hotA hai ki inake ulaTe samyagdarzana, vrata, apramatta, akaSAya aura prayoga ye pAMca mokSa ke kAraNa haiN| isaprakAra isa zloka meM vrata ko mokSa kA kAraNa batalAyA gayA hai| inake atirikta aneka digambara jaina pArSagrantha haiM jinameM zrI kundakundAdi digambara jaina prAcAryoM ne dayA, dAna, mahAvratarUpa bhAvoM ko mokSa kA kAraNa batalAyA hai / sonagar3hasiddhAnta anusAra ye saba kuzAstra haiM / anArSagranthoM ke AdhAra para pArSagranthoM kA khaNDana nahIM ho sakatA hai| sonagar3ha ke netAoM ne apane kathana ke samarthana meM eka bhI pArSagrantha kA pramANa nahIM diyA hai| jisa sAhitya meM digambara jainAcAryoM ke kathana kA virodha ho vaha digambarajainasAhitya nahIM ho sakatA hai| sonagar3ha ke netAoM se nivedana ki yadi ve sva-para kA kalyANa cAhate haiM to unako apane sAhityameM parivartana karanA hogaa| pArSagrantha viruddha bAtoM ko nikAlanA hogaa| zAstripariSad ke prastAva kA sundara uttara bhUla ko svIkAra karanA thA, na ki usa bhUla kI punarukti krnaa| -Ne. ga. 2-5-66/VII/........ hiMsA aura sonagar3ha siddhAnta zaMkA-di0 jainadharma meM 'ahiMsA paramo dharmaH' eka mUla siddhAMta mAnA jAtA hai, kintu yaha jainadharma kA nija kA siddhAMta nahIM hai, kyoMki jainiyoM ke bhagavAna mahAvIra ne ahiMsA yA jIvadayA kA upadeza nahIM diyA hai, aisA jaina sAhitya se spaSTa hai / jaina sAhitya ke ve vAkya nimna prakAra haiM 'bhagavAna ne para-jIvoM kI dayA pAlane ko kahA hai yA ahiMsA batalAI hai athavA karmoM kA varNana kiyA haiisaprakAra mAnanA na to bhagavAna ko pahicAnane kA vAstavika lakSaNa hai aura na bhagavAna ke dvArA kahe gaye zAstroM ko hI pahicAnane kaa| yaha bAta mithyA hai ki bhagavAna ne dUsare jIvoM kI dayA sthApita kI hai|' [sonagar3ha-mokSazAstra] isase jJAta hotA hai ki mainadharma meM ahiMsA va jIvadayA kA siddhAMta vaidikadharma se liyA gayA hai, kyoMki usameM kahA hai dayA dharma ko mUla hai, pApa mUla abhimAna / tulasI dayA na chor3iye, jaba laga ghaTa meM prANa // noTa-yaha eka ajaina kA prazna hai jisa para gambhIra vicAra honA cAhiye / zaMkAkAra kA bahuta AbhAra hai ki di0 jainadharma ke nAma para prakAzita hone vAle aise sAhitya ko vaha di0 jainoM kI dRSTi meM lAyA hai / ___samAdhAna-mokSazAstra, mUla jo saMskRta meM hai vaha to zrI umAsvAmI viracita hai jisameM ahiMsA aura jIvadayA kA upadeza hai| isa para jo bhASA TIkA sonagar3ha se prakAzita huI hai, jisake vAkya zaMkAkAra ne uddhRta kiye haiM, yaha di0 jaina siddhAntAnukUla nahIM hai| kyoMki zrI kundakundAdi prAcAryoM ne bhagavAna ke upadeza anusAra ahiMsA va jIvadayA ko dharma batalAyA hai|
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1406 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : dhammo dayAvisuddho, pamvajjA smvsNgprictaa| devo vavagayamoho udayakaro bhavvajIvANaM // 25 // bodhapAhur3a artha-dayAkari vizuddha to dharma hai, pravrajyA sarvaparigrahate rahita hai, jisakA moha naSTa ho gayA vaha deva hai| ye bhavyajIvoM ke manoratha pUrNa karanevAle arthAt mukti denevAle haiN| chajjIva chaDAyadaNaM NiccaM maNavayaNakAyajoehi / kuru daya parihara muNivara bhAvi apuvvaM mahAsatta // 131 // bhAvapAhar3a isa gAthA meM bhI zrI kundakundAcArya ne chahakAya ( pAMca sthAvara aura eka trasa ) arthAt saba jIvoM para mana, vacana, kAya se dayA karane kA Adeza diyA hai| jIvadayA dama saccaM acoriyaM baMbhacera-saMtose / samma saNa gANe tao ya sIlassa parivAro // 19 // zIlapAr3a artha-jIvadayA, iMdriyoM kA damana, satya, acaurya, brahmacarya saMtoSa, samyagdarzana, samyagjJAna aura tapa ye . sarvazIla ( jIvasvabhAva ) ke parivAra haiM / AyA savatasaMcayasya jananI saukhyasya satsaMpadAM, mUlaM dharmataroranazvara-padArohaika niHshronnikaa| kAryA sadbhirihAGgiSu prathamato nityaM dayA dhArmikaH dhiGa nAmApyadayasya tasya ca paraM sarvatra zUnyA dizaH // 1-8 // pa. naM. paM. vi. artha-yahAM dharmAtmA sajjanoM ko sabase pahile prANiyoM ke viSaya meM nitya hI dayA karanI cAhiye, kyoMki vaha dayA samIcIna vratasamUha sukha evaM utkRSTa sampadAoM kI mukhya jananI arthAt utpAdaka hai| dayA dharmarUpI vRkSa ko jar3a hai, tathA avinazvarapada arthAt mokSamahala para car3hane ke liye nasainI kA kAma karatI hai / nirdaya puruSa kA nAma lenA bhI nindAjanaka hai, usake liye sarvatra dizAyeM zUnya jaisI haiN| jantukRpAditamanasaH samitiSu sAdhoH pravartamAnasya / prAraNendriya-parihAraM saMyamamAhumahAmunayaH / / 1 / 96 // padma0 paM0 artha-jisakA mana jIva-anukampA se bhIga rahA hai tathA jo IryA, bhASA Adi ( dekhakara calanA, dekhakara vastu ko rakhanA uThAnA jisase jIvoM ko bAdhA na ho tathA hita-mita-vacana bolanA, kaThoravacana nahIM kahanA) pA~casamitiyoM meM pravartamAna hai aise sAdhu ke dvArA SaTkAya ( sarva ) jIvoM kI rakSA aura apanI indriyoM kA damana kiyA jAtA hai use gaNadharadevAdi mahAmuni saMyama kahate haiN| yeSAM jinopadezena kaarnnyaamRtpuurite| citte jIvadayA nAsti teSAM dharmaH kuto bhavet // 6 // 37 // mUlaM dharmatarorAdyA vratAnAM dhAma saMpadAm / guNAnAM nidhirityaGgindayA kAryA vivekibhiH // 6 // 38 // sarve jIvadayAdhArA guNAstiSThanti mAnuSe / sUtradhArAH prasUnAnAM hArANAM ca sarA iva // 39 // padma0 50
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1407 artha-jinabhagavAna ke dayAlutArUpa amRta se paripUrNa upadeza se jina zrAvakoM ke hRdaya meM prANidayA pragaTa nahIM hotI hai unake dharma kahA~ se ho sakatA hai / arthAt nahIM ho sakatA ? isakA abhiprAya yaha hai ki jinagRhasthoM kA hRdaya jinAgama kA abhyAsa karane ke kAraNa dayA se zrota-prota ho cukA hai ve hI gRhastha vAstava meM dharmAtmA haiM / jinakA citta dayA se zrArdra nahIM huA hai ve kabhI bhI dharmAtmA nahIM ho sakate, kAraNa ki dharma kA mUla dayA hai / / 6 / 37 / / to prANidayA dharmarUpI vRkSa kI jar3a hai, vratoM meM mukhya hai, sampattiyoM kA sthAna hai aura guNoM kA bhaNDAra hai / isaliye vivekI jIvoM ko prANidayA avazya karanI cAhiye || 6 |38|| manuSyoM meM saba hI guNa jIva dayA ke grAzraya se isaprakAra rahate haiM jisaprakAra puSpoM kI lar3iyA~ sUta ke zrAzraya se rahatI haiM / arthAt samyagdarzana Adi guNoM ke abhilASI zrAvaka ko prANiyoM ke viSaya meM dayAlu avazya honA cAhie / Nijjiya-dosaM devaM sabva-jivANaM dayAvaraM dhammaM / vajjiya- gaMthaM ca guru N jo maNNadi so hu saddiTThI // 317 // svA. kA. a. artha- jo doSarahita ko deva zraura saba jIvoM para dayA ko utkRSTadharma tathA parigraharahita ko guru mAnatA hai vahI samyagdRSTi hai arthAt jo jIvadayA ko dharma nahIM mAnatA vaha samyagdRSTi nahIM hai / hiMsA pAvaM tti mado dayA pahANI jado dhammo ||406 // svA. kA. artha - hiMsA pApa hai aura dharma dayApradhAna hai / dayA bhAvo viya dhammo hiMsAbhAvo Na bhaNNade dhammo / idi saMdehAbhAvo nissaMkA NimmalA hodI ||415 // svA. kA. artha - dayAbhAva dharma hai hiMsAbhAva dharma nahIM hai jisako isameM sandeha nahIM hai usIkA nirmala niHzaMkita samyagdarzana hotA hai / dhammo vatsahAvo khamAdibhAvo ya dasaviho dhammo / rayaNattayaM ca dhammo jIvANaM rakkhaNaM dhammo ||478 // svA. kA. artha ---vastu kA svabhAva dharma hai, kSamAdi dasabhAva dharma haiM, ratnatrayadharma hai, aura jIvoM kI rakSA dharma hai / mohamayagAvahiM yamukkA je karuNabhAva saMjuttA / te savva duriyakhaM maM hati cArittakhaggeNa // 159 // bhAvapAhur3a artha- jo muni moha, mada, gaurava inikari rahita hai aura karuNA bhAvakari sahita hai cAritrarUpI khaDgakari pAparUpI staMbha hai tAhi haNe hai / so dhammo jattha dayA sovi tavo visayaNiggaho jattha / dasa aTThadosa rahio so devo Natthi saMdeho || niyamasAra gAthA 6 kI TIkA artha - vaha dharma hai jahA~ dayA hai, isameM saMdeha nahIM hai /
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1408 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra / yatsyApramAdayogena prANiSu prANahAyanam / sA hiMsA rakSaNaM teSAmahisAM tu satAM matA // 318 // ekA jIvadayaikana paratra sakalAH kriyaaH| paraM phalaM tU sarvatra kRSezcintAmariva // 361 // upAsakAdhyayana artha-pramAda ke yoga se prANiyoM ke prANoM kA ghAta karanA hiMsA hai aura unakI rakSA karanA ahiMsA hai // 318 // artha-akelI jIva dayA eka aora hai aura bAkI kI saba kriyAe~ dUsarI ora haiN| arthAt anya saba kriyAnoM se jIvadayA zreSTha hai| anya saba kriyAoM kA phala khetI kI taraha hai aura jIvadayA kA phala citAmaNi ke samAna hai // 36 // 'dharma zarmakaraM dayAguNamayaM' // 7 // AtmAnuzAsana arthAt-dayAmayI dharma sukha karane vAlA hai| dayAdamatyAgasamAdhisaMtateH pathi prayAhi praguNaM prayatnavAn / nayatyavazyaM vacasAmagocaraM, vikalpadUraM paramaM kimapyasau // 107 // AtmAnu0 artha-he bhavya ! tU prayatna karake saralabhAva se dayA, iMdriyadamana, dAna aura dhyAna kI paramparA ke mArga meM pravRtta ho| vaha mArga nizcaya se kisI aise mokSa ko prApta karAtA hai jo vacanAtIta hai aura samasta vikalpoM se rahita hai| dharmonAma kRpAmUlaM sA tu jIvAnukampanA / azaravyazaraNyatvamato dhArmika-lakSaNam // 5 // 35 // kSatracUr3AmaNi artha-dharma kA mUla dayA hai aura vaha dayA jIvoM kI anukampArUpa hai| prarakSitaprANiyoM kI rakSA karanA hI dharmAtmA kA lakSaNa hai| sammatassa pahANo aNukaMvA vaNio guNo jamhA / pAraddhiramaNasIlo sammattanirAhao tamhA // 94 // vasu0 zrAvakAcAra artha-samyagdarzana kA pradhAnaguNa anukampA arthAt dayA hai, ataH zikAra khelanevAlA manuSya samyagdarzana kA virAdhaka hotA hai| pavitrIkriyate yena yenavodriyate jagat / namastasmai dayAya dharmakalpAMghripAyavai // 1 // (jJAnArNava/dharmabhAvanA) ___ artha-jisadharma se jagat pavitra kiyA jAtA hai, tathA uddhAra kiyA jAtA hai aura jo dharma dayArUpI rasase pAdita (gIlA) aura harA hai usa dharmarUpI kalpavRkSa ke liye merA namaskAra hai| tannAsti jIvaloke jinendradevendracakrakalyANam / yatprApnuvanti manujA na jIvarakSAnurAgeNa // 57 // jJAnArNava sarga 8 artha-isa jagata meM jIvarakSA ke anurAga se manuSya kalyANarUpa pada ko prApta hotA hai| jinendra, devendra, cakravartI Adi aisA koI bhI kalyANapada nahIM hai jo dayAvAna nahIM pAte /
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [1409 sUnRtaM karuNAkAntamaviruddhamanAkulam / agrAmyaM gauravAzliSTaM vacaH zAstre prazasyate // 9 // 5 // (jJAnArNava) artha-jo vacana satya hoM, karuNA se vyApta hoM ve hI vacana prazaMsanIya haiN| dhyAne hya parate dhImAn manaHkuryAtsamAhitam / nirvedapadamApannaM magnaM vA karuNAmbudhau // 19 // jJAnArNava sarga 31 artha-dhyAna ko pUrNa hone para dhImAn puruSa mana ko sAvadhAnarUpa vairAgyapada ko prApta kareM athavA karuNArUpI samudra meM magna kreN| guttI joga-niroho samidI yaM pamAda-vajjaNaM ceva / dhammo vayApahANo sutattacitA aNuppehA // 97 // svAmi. kA. saMvarAnuprekSA arthAt-dayApradhAnadharma saMvara kA kAraNa hai / zrI vIrasenAcArya dhavala adhyAtmagrantha meM karuNA ko jIvasvabhAva kahate haiM / "karaNAe kAraNaM kammaM karuNe tti kiNa yutaM? Na, karuNAe jIvasahAvassa kmmjnnivttvirohaado| akaraNAe kAraNaM kammaM vattavvaM ? Na esa doso, saMjamaghAdikammANaM phala bhAveNa tisse abbhuvgmaado|" (dha. pu. 13 pR. 361-362 ) artha- karuNA kA kAraNabhUta karma karuNAkarma hai, yaha kyoM nahIM kahA ? nahIM, kyoMki karuNA jIvasvabhAva hai, usa karuNA ko karmajanita mAnane meM virodha prAtA hai| to phira akaruNA kA kAraNa karma kahanA cAhiye ? . yaha koI doSa nahIM, kyoMki akaruNA saMyamaghAtI ( cAritramohanIya ) karma kA phala hai| dhavala ke uparyukta kathana se tathA padmanandipaMcaviMzati zloka 196 se spaSTa hai ki jIvadayA saMyama hai aura saMyama prAtmasvabhAva tathA saMvara-nirjarArUpa hai / manuSyaparyAya kI saphalatA saMyama se hai| dazalakSaNa pUjana meM bhI jIvadayA ko saMyama kahA hai kAya chahoM pratipAla, paMcendriya mana vaza kro| saMjama ratna saMbhAla, viSaya cora bahu phirata haiM / tattvacarcA meM jaba pArSagranthoM ke pramANa diye gaye to sonagar3ha vAloM ne isakA nimnaprakAra uttara diyA hai jo vizeSa vicAraNIya hai| "zAstroM ke upayukta pramANa upasthita kara yaha siddha karane kI ceSTA kI gaI hai ki jIvadayA ko dharma mAnanA mithyAtva nahIM hai| isameM sandeha nahIM ki unameM kucha aise bhI pramANa haiM jinameM saMvara ke kAraNoM meM dayA kA antarbhAva huA hai| aise hI yahA~ jo aneka pramANa saMgraha kiye gaye haiM unake vividha prayojana batalAkara unake dvArA paryAyAMtara meM dayA ko puNya aura dharma ubhayarUpa siddha kiyA hai| ye saba pramANa to lagabhaga bIsa hI haiN| yadi pure jinAgama meM se aise pramANoM kA saMgraha kiyA jAya to eka svatantra vizAlagrantha ho jaay| para ina pramANAta se kyA puNyabhAvarUpa dayA ko itane mAtra se mokSa kA kAraNa mAnA jA sakatA hai|"
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1410 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : isaprakAra sonagar3ha vAle pArSagranthoM ke pramANoM kI avahelanA karake jina-siddhAMta viruddha naye siddhAnta kA pracAra kara rahe haiN| prAcAryaracita granthoM kI TIkA meM una siddhAMtoM ko likha diyA hai jo di0 jaina siddhAMta ke anukUla nahIM haiM aura yaha sAhitya di0 jaina dharma para ekaprakAra kA kalaMka hai| isI sAhitya ke kAraNa ajanoM ko jainadharma ke viSaya meM nAnA zaMkAyeM utpanna hone lagI haiN| uparyukta zaMkA isakA eka udAharaNa hai| jainadharma meM dayA kA sarvatra upadeza hai aura dayA ko mokSa kA kAraNa mAnA gayA hai / dayA puNyabhAva bhI hai, kyoMki yaha AtmA ko pavitra karatI hai| "punAtyAtmAnaM pUyate'neneti vA puNyam" ( sa. siddhi 63 ) artha-jo prAtmA ko pavitra karatA hai yA jisase AtmA pavitra hotA hai vaha puNya hai / 'dayAdharma hai', isaliye kahA gayA hai ki dayA jIva ko saMsAra duHkhoM se nikAlakara mokSasukha meM dharatI hai| zrI samantabhadrAcArya ne dharma kA lakSaNa isaprakAra kahA hai "saMsAraduHkhataH sattvAn yo dharatyuttame sukhe / " arthAt-jo jIvoM ko saMsAra ke duHkhoM se nikAlakara uttamasukha meM pahu~cAtA hai vaha dharma hai| jina bhAiyoM ne sonagar3hasAhitya ko par3hakara 'dayAdharma hai', aisA mAnanA chor3a diyA ho unase prArthanA hai ki ve uparyukta ArSavAkyoM ke anukUla apanI yathArtha zraddhA banAne kI kRpA kreN| jisaprakAra mokSazAstra adhyAya 6 meM samyaktva ko baMdha kA kAraNa kahA gayA hai usIprakAra yadi karuNA ko bhI baMdha kA kAraNa kaha diyA gayA ho to usakA yaha abhiprAya hai ki karuNA to jIva svabhAva hone se baMdha kA kAraNa nahIM hai, kintu nicalIavasthA meM usake sAtha jo rAgAMza haiM vaha pUNyabaMdha kA kAraNa hai| karuNA arthAt jIvarakSA saMyama hai aura saMyama baMdha kA kAraNa nahIM hai vaha saMdara-nirjarA kA kAraNa hai| digambaretara-samAja meM jIvadayA ko dharma nahIM mAnA gayA, usIke saMskAravaza sonagar3ha-mokSazAstra meM kta vAkya likhe gaye haiM jisase eka ajaina ko yaha likhanA par3A ki jina bhagavAna ne dayA kA upadeza nahIM diyaa| isaprakAra ke sAhitya ke liye hI mahAsabhA ne bahiSkAra kA nirNaya liyA hai| -jeM. ga. 21-1-65/VIII/ vI. pI. zarmA vAnara | vanamAnuSa zaMkA-vAnara, vanamAnuSa Adi tiryaJca haiM yA manuSya ? inake nAma se aura AkAra Adi se to inameM manuSyatva siddha hotA hai / sapramANa batAiye / samAdhAna-ma0 pu08/230-233 meM vAnara ko tiryaJca kahA hai| vAnara aura manuSya ke AkAra meM bhI antara hai| vAnara ko kisI bhI prakAra se manuSya kahanA ucita nahIM hai| vanamAnuSa manuSya hote haiM, kintu vana meM rahane ke kAraNa nAgarika manuSyoM jaise nahIM hote haiN| unakI bolacAla, rahanasahana ke DhaMga Adi meM vizeSa antara hotA hai jaise kisI manuSya ke bacce ko bheDiyA uThAkara le jAve aura usako pAla le to usa bacce kI bolacAla. rahana-sahana prAdi saba bheDiyA jaisI hotI hai| -jaM. saM. 28-6-56/VI/ra. lA. gaina, kekar3I
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1411 eka kutte ke zarIra meM do kuttoM ke jIva nahIM raha sakate __zaMkA-eka kutte kI garadana kATakara dUsare kutte kI garadama para jor3a dI gii| vaha kuttA donoM muha se khAtA pItA bhoMkatA hai, aisA rUsI samAcAra hai| eka vRkSa kI DAlI kATakara dUsare vRkSa para lagA dI jAtI hai phala bhI Ate haiN| gardana kaTe kutte kI AtmA kyA dUsare kutte meM praveza kara gii| yA donoM kuttoM kI AtmAyeM eka zarIra meM jur3a gaI ? yadi sampUrNa kutte kI AtmA gardana meM hI raha gaI to kisa karma ke udaya se kyA huA ? ___samAdhAna-jisa kutte kI gardana kATI gaI, usa kutte kI AtmA to mRtyu ko prApta ho gaI aura karmodaya anusAra anya paryAya meM utpanna ho gii| jisa kUtta ke yaha gardana jor3I gaI usa kutte ke prAtmapradeza isa gardana meM praveza kara ge| donoM muha meM eka hI kutte kI AtmA hai| saMsArI jIva ke pradezoM meM saMkoca-vistAra karane kI zakti hai ataH usa kutte kI AtmA ke pradezo kA dUsarI gardana meM praveza karane meM koI bAdhA nahIM hai / jisa vRkSa kI DAlI kATI gaI hai usa vRkSake prAtmapradeza usa DAlI meM se nikalakara aura saMkucita hokara usa vRkSa meM hI samA gye| jisa vRkSa para vaha DAlI lagAI gaI hai usa vRkSa ke prAtmapradeza vistAra karake usa DAlI meM praveza kara gae athavA eka vRkSa meM nAnA ekendriya jIva bhI raha sakate haiM, kintu eka kutte ke zarIra meM do kuttoM ke jIva nahIM raha sakate / -jai. sa. 1-1-59/V/ siremala jaina, siroja 1. kAnajI svAmI ke janma ke samaya indra kA prAsana kampAyamAna nahIM huaA, na hI janmotsava hunA 2. paMcamakAla meM samyagdRSTi janma nahIM letA zaMkA-gujarAtI Atmadharma jyeSTha / vI. ni. saM. 2474 meM yaha likhA hai ki jisasamaya gurudeva zrI kAnajIsvAmI kA janma huA usasamaya svargaloka meM indra kA Asana kammAyamAna huA aura devoM ne janmotsava mnaayaa| isaprakAra kA DAmA bhI sonagar3ha meM khelA gyaa| kyA vartamAna meM jambUdvIpa, bharatakSetra, AryakhaMDa meM aisA koI viziSTapuruSa janma le sakatA hai ki jisakA janmotsava deva svargaloka meM manAyeM ? kyA paMcamakAla meM samyagdRSTi jIva janma le sakatA hai ? samAdhAna vartamAnakAla hu~DA avasarpaNI kA paMcama duHkhamAkAla hai / bharatakSetra meM isakAla meM samyagdRSTi yA vizeSa pUNyazAlIjIvoM kA janma nahIM hoya hai| mithyASTijIvoM kA hI janma hoya / ataH aise jIvoM ke janma ke samaya svarga meM devoM ne janmotsava manAyA ho yA iMdra kA Asana kampAyamAna huA ho asambhava va prAgamaviruddha hai| zrI ratnakaraNDa zrAvakAcAra kI TIkA meM paMDitavara sadAsukhadAsajI ne likhA bhI hai-'isa duHkhamakAla meM je manuSya upaje haiM' te pUrvajanma meM mithyAdRSTi, vrata-saMyamarahita hoya te bharata kSetra meM paMcamakAla ke manuSya hoya haiM para koU mithyAdharmI kutapa, kudAna, mandakaSAya prabhAva sUAveM so rAjya aizvarya dhanabhoga sampadA nIrogatA pAya alpAya ityAdika bhoga pApa-upArjana karanevAle anyAya-abhakSya mithyAmArga meM pravartanakari saMsAraparibhramaNa kareM haiN|' samyaradarzana ke viSaya meM zrI samantabhadrasvAmi ne isaprakAra kahA hai-'jo vratI nahIM hai aura samyakdarzana karake zuddha haiM ve narakagati ko, tiryaMcagati ko, napuMsakapane ko, strIpane ko, duSkula ko, roga ko, alpAyu ko aura daridratA ko nahIM prApta hote haiN| samyagdarzana se sahita prANI marakara manuSyoM meM tilaka ke samAna zreSTha ( rAjA ) hote haiN|' ataH zrI kAnajIsvAmI kA janma mithyAtvasahita mithyAtvakula meM huA, ataH unake janma ke samaya indra kA Asana kampAyamAna honA yA svarga meM janmotsava honA asambhava hai| -jai. saM. 6-11-58/V] saradAramala jaina, siroMja
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1412 ] vibhinna anuyogoM kI apekSA parigraha kI vyAkhyA zaMkA- bharata mahArAja ke pAsa meM tIna khaNDa kI sAmagrI tathA chiyAnave hajAra striyA~ hote saMte unako vairAgI kaunasA anuyoga kahatA hai ? aura eka bhikhArI ke pAsa meM parigraha nahIM hai to bhI unako mahAparigrahadhArI kaunasA anuyoga kahatA hai ? [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : kSetra, vAstu, hiraNya aura suvarNa Adi dasa prakAra kA parigraha kaunase anuyoga kI apekSA se kiyA gayA hai aura mUrcchA parigraha kauna se anuyoga kI apekSA se kiyA hai ? samAdhAna-bharatajI mahArAja cakravartI the ataH ve tInakhaNDa ke nahIM, kintu bharatakSetra ke chahoM khaNDoM ke rAjA the / bharatajI mahArAja samyagdRSTi the, ve bAhya parigraha meM lIna nahIM the / isa apekSA se prathamAnuyoga meM unako vairAgI ( vItarAgI ) kahA hai / mo0 mA0 pra0 a0 8 meM isaprakAra kahA hai- "bahuri kahIM jo zabda kA artha hotA hoI so to na grahaNa karanA / zrara tahA~ jo prayojanabhUta artha hoya so grahaNa karanA jaise kahIM kisI kA abhAva kA hoya ra tahA~ kicit sadbhAva pAie, tau tahA~ sarvathA abhAva grahaNa na karanA / kiMcit sadbhAva ko na giNa abhAva kA hai, aisA artha jAnanA / samyakadRSTi ke rAgAdika kA prabhAva kahyA tahA~ aisA zrarthaM jAnanA / " bhikhArI ke pAsa parigraha na hote hue bhI parigraha kI icchA adhika hai ataH usako prathamAnuyoga, caraNAnuyoga Adi granthoM meM parigrahI kahA hai / kSetra, vAstu Adi ko aura mUrcchA ko parigraha, caraNAnuyoga kahatA hai / sarvArthasiddhi a0 7 0 17 meM kahA hai mUrchA parigrahaH ||17|| kA mUrchA ? bAhyAnAM gomahiSamaNimuktAphalAdInAM cetanAcetanAnAmAbhyantarANAM ca rAgAdInAmupAdhinAM saMrakSaNArjanasaMskArAdilakSaNAvyAvRttimUrchA / artha- mUrchA parigraha hai // 17 // mUrchA kyA hai ? gAya, bhaiMsa, mariNa aura motI Adi cetana pracetana bAhyaupAdhi kA tathA rAgAdirUpa zrAbhyantara upAdhi kA saMrakSaNa, arjana aura saMskAra zrAdi vyApAra hI mUrchA hai / kSetra, vAstu Adi bAhyapadArtha mUrchA ke zrAzrayabhUta haiM ataH inako parigraha kahA hai aura inakA niSedha kiyA hai| kahA bhI hai-- taha kimarthI bAhyavastupratiSedhaH / adhyavasAna pratiSedhArthaH / adhyavasAnasya hi bAhyavastu AzrayabhUtaM / na hi bAhyavastvanAzritya adhyavasAnamAtmanaM labhate / arthabAhyavastu kA niSedha kisaliye kiyA jAtA hai ? zradhyavasAna ke niSedha ke liye bAhyavastu kA niSedha kiyA jAtA hai / adhyavasAna ko bAhyavastu prAzrayabhUta hai, bAhyavastu kA prAzraya kiye binA zradhyavasAna apane svarUpa ko prApta nahIM hotA ( utpanna nahIM hotA ) / - jai. saM. 23-5-57 / .... / jaina. sthA. maNDala, kucAmana dharma se vAstavika zAnti tathA bhoga-sAmagrI donoM milate haiM zaMkA- dharma se kyA vAstavika zAMti hI milatI hai, bhoga sAmagrI kyA nahIM milatI ? samAdhAna -- dharma se vAstavika zAMti to milatI hI hai, kintu bhoga sAmagrI bhI milatI hai| jina bhAvoM se mokSasukha milatA hai una bhAvoM se svargasukha milanA to koI kaThina bAta nahIM hai / jisameM do kosa le calane kI zakti hai vaha AdhA kosa to sukhapUrvaka le cala sakatA hai| kahA bhI hai 'yatra bhAvaH zivaM datta dyauH kiyaddUravartinI / yo nyatyAzu gati kozAdheM ki sIdati ? // 4 // ' ( iSTopadeza )
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] isIprakAra tattvAnuzAsana meM bhI kahA hai 'dhyAto'rhatsiddharUpeNa caramAGgasya muktaye / tadvayAnopAttapuNyasya sa evAnyasya bhuktaye // 194 // ' arthAta-arahanta aura siddha ke rUpa meM dhyAyA gayA yaha prAtmA, caramazarIra dhAraNa karanevAle ko mukti dene meM samartha hotA hai aura jo caramazarIrI nahIM hai, kintu usadhyAna se jisane puNya paidA kiyA hai use bhukti (bhogoM ko ) denevAlA hotA hai / isIprakAra mUlAcAra adhikAra 5 gAthA 38 meM kahA hai| -. saM 4-12-58/V/ rAmadAsa karAnA pAgama va pratyakSa pramANa se punarjanma siddha hai zaMkA-punarjanma hai yaha ThIka kaise mAna ? koI pramANa ho to btaao| samAdhAna-kisI bhI prasatdravya kA utpAda va satdravya kA vyaya nahIM hotA, kintu dravyasat rahate hue bhI apanI avasthA meM pariNamana karatA rahatA hai| zrI paMcAstikAya meM kahA bhI hai uppattIva viNAso damvasa ya Nasthi asthi sambhAvo / vigamuppAvadhavatta kareMti tasseva pajjAyA // 11 // bhAvassa patti NAso patthi abhAvassa ceva uppaado| guNapajjayesu bhAvA uppAdavae pakumvati // 15 // maNusattaSaNa NaTTho dehI havedi idaro vaa| ubhayatta jIvabhAvo Na jassadi ga jAyade aNNo // 17 // artha-dravya kA upajanA athavA vinAza nahIM hai sattAmAtra svarUpa hai| tisahI dravya ke pariNAma utpAda, vyaya, dhauvya ko karate haiN| satarUpa padArtha kA nAza nahIM hai aura avastu kA upajanA nahIM hai| jo padArtha hai baha guNaparyAyoM meM hI utpAda aura vyaya ko karate haiN| manuSyaparyAya kA vinAza hokara jIva devaparyAyarUpa pariNamatA ( utpanna hotA yA janmatA ) hai / donoM paryAyoM meM jIva hI hai / anya kucha na nAza hai aura na janma hai| vartamAna vijJAna ne bhI yahI svIkAra kiyA hai ki sat kA vyaya nahIM aura asat kA utpAda nahIM hai| samAcArapatroM meM aise aneka samAcAra prakAzita hote haiM ki amuka bAlaka ne apane pahale bhava kI bAteM batalAI jo satya huIM / 1949 ke samAcAra patroM meM paramAnanda ke viSaya meM prakAzita huA thA jisakI sahAranapura va murAdAbAda meM soDA phaikTrI thI, marakara barelI meM eka prophesara ke putra utpanna huaa| vaha murAdAbAda va sahAranapura AyA aura apane makAna, bhAI, strI, putra, mitra, mistrI Adi ko pahacAna liyA / yaha saba pratyakSa dekhA gayA hai| ataH prAgama pramANa va pratyakSa pramANa se punarjanma siddha hai| -je. saM. 30-1-58/VI/manohara rAjArAma ghor3ake, paralIbaijanAtha
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1414 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : dezabhUSaNa va kulabhUSaNa kI mUrti bana sakatI hai ? vaha pUjanIya hai zaMkA-tIrthaMkaroM ke sivA kyA kisI mokSagAmI kI mUrti nahIM banAI jA sakatI? yadi nahIM to siddhakSetra kuMthalagiri kSetra para zrI 1008 dezabhUSaNa aura kulabhUSaNa kI mUrti kaise banAI gaI ? samAdhAna-zrI arahaMta bhagavAna kI pratimA sthApita ho sakatI hai aura hotI hai| zrI dezabhUSaNa va kulabhUSaNa bhI parahaMta hue haiM ataH unakI bhI pratimA ho sakatI hai / zrI siddhabhagavAna kI pratimA bhI hotI hai| zrI vezabhUSaNa va kulabhUSaNa isasamaya siddhaavasthA ko prApta haiM ataH unakI pratimA bana sakatI hai aura vaha pUjanIka hai| -je. sa. 30-1-58/VI/manohara rANArAma ghor3ake paralI baijanAtha (bIDa) mUrti-nirmANa zaMkA-dhAtu kI 5 inca padmAsana mUrti gRhastha ke caityAlaya meM pratiSThA karAke virAjamAna kI jAtI hai yA nahIM ? kyoMki Ajakala iMcoM ke pramANa se hI mUrtiyA~ banAI jAtI haiN| samAdhAna-pratimA aMgula ke pramANa se bananI caahie| gRha caityAlaya meM 1, 3, 5, 7, 9 va 11 aMgula kI pratimA virAjamAna ho sakatI hai / eka aMgula 3/4 iMca kA hotA hai, ataH pratimA 7 aMgula arthAt 5 iMca kI honI cAhie, pAMca iMca kI nhiiN| -jaM. saM. 24-5-56/VI/ a. nA. RSabhadeva Izvara | mUrtipUjA zaMkA-Izvara nirAkAra hai to phira unheM AkAra dekara arthAt unakI mUrti banAkara kyoM pUjA jAtA hai ? samAdhAna-AkAra kA artha mUrtika hai| sparza, rasa, gandha aura varNasahita ko mUrtika kahate haiN| Izvara arthAt siddha bhagavAna ke karmoM kA sambandha nahIM rahA hai ataH ve sarvaprakAra se amUrtika ho gaye haiN| amUrtika ho jAne ke kAraNa siddhabhagavAna ko amUrtika kahA hai| athavA siddhabhagavAna ananta haiM aura unakA AkAra bhinna-bhinna hai / koI eka pratiniyata AkAra nahIM hai| isaprakAra Izvara kA koI eka niyata AkAra nahIM kahA jA sktaa| isa apekSA se bhI Izvara ko anirdiSTa saMsthAna arthAt nirAkAra kahA hai, kintu hara eka tIrthaGkara bhagavAna kA AkAra hai, kyoMki binA AkAra ke kisI bhI dravya kI sattA nahIM hotI hai| una tIrthaGkara bhagavAna kI mUrti meM sthApanA karake mUrti kI pUjA kI jAtI hai / jinendra bhagavAna kI mUrti kI yathArthapUjA se pariNAmoM meM vizuddhatA AtI hai, pariNAma nirmala hote haiM / una aAtma pariNAmoM ke nimitta se karmoM kI nirjarA hotI hai| -jeM. saM. 2-8-56/VI/ni. ku. DramarItalaMyA pratimA para cihna-nirNaya kA prAdhAra zaMkA-bhagavAna kI pratimA para cihna kisa AdhAra para banAye gaye ? samAdhAna-abhidhAna cintAmaNi ( hemakoza ) meM ina cihnoM ko tIrthaMkaroM kI dhvajAoM ke cihna batAye haiM tathA bhASya meM yaha aura vizeSa batAyA hai ki ye cihna tIrthaMkaroM ke dakSiNa aMga meM hote haiN| (pR0 17, kANDa 1,
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1415 zloka 47-48 ) / pUjAsAra samuccaya grantha meM bhI ina cihnoM ko dhvajA ke cihna hI pratipAdana kiyA hai| jo mUrtiyA~ binA cihnoM kI hotI haiM, ve tIrthakaroM se bhinna sAmAnya kevaliyoM kI hotI hai / anekAnta varSa 1, kiraNa 2 meM paM0 jugalakizorajI mukhtAra ne bhI likhA hai ki "yaha mAnanA jyAdA acchA hogA ki ye cihna tIrthaMkaroM kI dhvajAroM ke cihna haiM aura zAyada isI se mUrti ke kisI aga para na die jAkara pAsana para diye jAte haiN|" carcA samAdhAna meM paM0 bhUdharadAsajI ne likhA hai ki "tIrthaGkara ke dAhine pA~va meM jo cihna janma so hoI soI pratimA ke prAsana viSa jAnanA" jammaNakAle jassa du dAhiNa pAyammi hoI jo cihna / taM lakkhaNa pAutta, Agamasutta su jiNadehaM // _ -.saM. 21-11-57/ pa. lA., ambAlA mahApurANa, harivaMzapurANa prAdi prAmANika haiM zaMkA-mahApurANa, padmapurANa, harivaMzapurANa Adi grantha prAmANika haiM yA nhiiN| bahuta se vyakti inako prAmANika nahIM mAnate / kyA yaha ThIka hai ? samAdhAna--mahApurANa, padmapurANa, harivaMzapurANa prAcIna prAmANika vItarAga AcAryoM dvArA viracita haiM, ataH prAmANika haiM / anya grantha bhI jo prAcIna prAmANika vItarAga AcArya dvArA race gaye haiM ve saba prAmANika haiN| prAgamaviruddha yukti hotI nahIM hai, kyoMki vaha yuktyAbhAsarUpa hogii| ( Na ca suttaviruddhAjuttI hodi tisse juttiyaabhaasttaado| SaTkhaNDAgama pu0 9 pR0 32 ) / jo vyakti ina granthoM ko prAmANika nahIM mAnate ve svayaM vicAra kareM ki unakI yaha mAnyatA kahA~ taka ThIka hai ? -je. saM. 9-1-58/VI/ lA. pa. nAhaTA, kekar3I prAgama/prAmANika aura aprAmANika zaMkA-Agama kI prAmANikatA, aprAmANikatA kA nirNaya kaise hotA hai ? samAdhAna-pramANa ke aneka bhedoM meM se prAgama bhI pramANa kA eka bheda hai| ( parIkSAmukha a. 3 sU. 2 ) mokSamArga meM Agama kI sarvotkRSTa AvazyakatA hai| kyoMki mukti kA kAraNIbhUta jo tattvajJAna hai vaha AgamajJAna se . prApta hotA hai| kahA bhI hai-saba prANI zIghra hI yathArtha sukhako prApta karane kI icchA karate haiN| sukha kI prApti samasta karmoM kA kSaya ho jAne para hotI hai, karmoM kA kSaya vratoM se hotA hai / ve samyaka vrata samyagjJAna ke adhIna haiN| samyagjJAna Agama se prApta hotA hai / ( AtmAnuzAsana zloka 9) zramaNa ratnatraya kI ekAgratA ko prApta hote haiN| kintu vaha ekAgratA sva-para padArtha ke nizcayavAna ke hotI hai| padArthoM kA nizcaya Agama dvArA hotA hai| isaliye Agama abhyAsa makhya hai| (pra. sA. gA.232) mAgama hIna zramaNa nija para ko nahIM jaantaa| padArthoM ko nahIM jAnatA huA bhikSu karmoM kA kisa prakAra kSaya kara sakatA hai| (pra. sA. gAthA 233 ) isIlie sAdhuoM ko pAgama cakSu vAle kahA hai| kyoMki kevalajJAna kI siddhi ke lie bhagavanta zramaNa prAgama-cakSu hote haiM / (pra. sA. gAthA 234 )
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1416 ] - [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : Agama kA lakSaNa: jo kevalajJAnapUrvaka utpanna huA hai, prAyaH atIndriya padArthoM ko viSaya karane vAlA hai, macintya svabhAvI hai aura yukti ke viSaya se pare hai, usakA nAma Agama hai (dhavala pu06 pR0 151) kaunasA Agama pramANa hai: jisa pAgama kA doSa aura pAvaraNa se rahita arahaMta parameSThI ne artharUpa se vyAkhyAna kiyA hai, jisako nirmala baddhirUpa atizaya se yukta aura nirdoSa gaNadharadeva ne dhAraNa kiyA hai, jo calA A rahA hai, jisakA pahale kA vAcyavAcaka bhAva abhI taka naSTa nahIM huA hai aura jo doSAvaraNa se rahita tathA niSpratipakSa satya svabhAvavAle puruSa ke dvArA vyAkhyAta hone se zraddhA ke yogya hai; aise Agama kI Aja bhI upalabdhi hotI hai| kAlasambandhI jJAna-vijJAna se sahita hone ke kAraNa pramANatA ko prApta prAcAryoM dvArA isake artha kA vyAkhyAna kiyA gayA hai| isaliye Adhunika prAgama bhI pramANa hai| (dhavala pU0 110 196-97) gaNadharadeva ne jinakI grantharacanA kI, aise aMga prAcArya paramparA se nitya cale A rahe haiN| parantu kAla ke prabhAva se uttarottara kSINa hote hue pA rahe haiM / ataeva jina prAcAryoM ne Age zreSTha buddhi vAle puruSoM kA abhAva dekhA, jo svayaM atyanta pApabhIru the, aura jinhoMne guru paramparA se zra tArtha grahaNa kiyA hai yA tIrtha-viccheda ke bhaya se usa samaya avaziSTa rahe hue aMga sambandhI artha ko pothiyoM meM lipibaddha kiyA hai, ataeva unameM asUtrapanA nahIM pA sakatA hai| ataH pAgama kI pramANatA ke lie yaha atyanta Avazyaka hai ki usakA kartA prAcArya ho aura usako guru-paramparA se zra tArtha prApta hanA ho| yadi ina donoM meM se eka kI bhI kamI hai to vaha grantha pAgama yA pramANatA kI koTi ko prApta nahIM ho sktaa| aprAmANika grantha : jo grantha prAcAryoM dvArA nahIM race gae haiM athavA una prAcAryoM dvArA race gaye haiM, jinako guru paramparA se zra tArtha prApta nahIM huA hai, athavA pArSa-paramparA ke viccheda ho jAne ke pazcAt race gae haiM, ve grantha pramANatA ko kaise prApta ho sakate haiM ? vItarAgatA aura vijJAnatA se puruSa meM pramANatA AtI hai| isIlie una prAcAryoM ko prAmANika mAnA hai jinhoMne guru paramparA se zru tArtha grahaNa kiyA hai| zrImAn paM0 rAjamalajI, zrImAn paM0 ToDaramalajI, zrImAn paM0 AzAdharajI Adi sambhava hai apane samaya ke uccakoTi ke vidvAn hoM, kintu na to ve prAcArya the aura na ArSa paramparA se unhoMne zru tArtha grahaNa kiyA thaa| isalie ve pramANa puruSa nahIM the| ataeva unake dvArA race gae svatantra grantha pramANa koTi ko prApta nahIM ho sakate haiN| yadi svArthavaza yA pakSapAtavaza unake graMthoM ko pramANa mAna liyA jAvegA, to Ajakala muniyoM, kSallakoM, brahmacArI tathA paNDitoM dvArA race gae graMthoM ko kyoM na pramANatA prApta hogI, itanA hI nahIM zaMkhanAdI, zrI svAmI dayAnaMda prAdi dvArA racita granthoM ko bhI pramANatA kA prasaMga pA jAvegA, kyoMki unhoMne bhI jaina prAgama ko paDhA thaa| kahA bhI hai-vaktA kI pramANatA se vacana meM pramANatA AtI hai| isa nyAya ke anusAra apramANabhUta puruSa ke dvArA vyAkhyAta kiyA gayA pAgama apramANatA ko kaise nahIM prApta hogaa| arthAt avazya prApta hogA (dhavalA pu01 pR0 196 ) / ArSaparamparA ke viccheda ko yA apramANa vacana racanA ko prArSapanA prApta nahIM ho sktaa| paMcAdhyAyAdi graMtha prAcAryoM dvArA nahIM race gae aura na unake kartAoM ko guruparamparA se upadeza prApta huA thA, isI kAraNa yaha grantha prAmANika nahIM hai| dUsare ina granthoM meM eka sthala para hI nahIM, kintu aneka sthaloM para Agama anusAra kathana nahIM pAyA jaataa| apitu dhavala prAdi va nayacakra Adi Agama granthoM ke viruddha kathana
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1417 pAyA jAtA hai / yadi unakA ullekha kiyA jAve to eka pustaka bana jaavegii| ataH jinameM aneka sthaloM para Agama anusAra kathana nahIM haiM, ve grantha prAmANika kaise ho sakate haiM ? pramANatA Agama kI hai| AzA hai ki vidvatpariSad ina graMthoM kA sUkSma dRSTi se adhyayana kara aura prAcArya-racita Agama se milAna karane ke pazcAt inake sambandha meM niSpakSa aura ni:svArtha bhAva se apane vicAra prakaTa karane kI kRpA kregii| prAcAryaracita grantha prAmANika haiM zaMkA-jisaprakAra Ajakala aneka muni va AcArya zithilAcArI haiM, kyA yaha nahIM ho sakatA ki 8001000 varSa pUrva bhI koI AcArya dravyaliMgI rahe hoM, aise AcArya dvArA racita grantha Agama kI koTi meM kaise ? kyoM na kevala tIrthakara aura zrutakevalI kI racanA hI prAmANika mAnI jAya ? samAdhAna-tIrthakara kI divyadhvani prAmANika hai kyoMki vaha kevalajJAna kA kArya hai| 'tasya jJAnakAryatvAta' dhavala 1pR0368 / isa divyadhvani ke AdhAra se zrI gaNadharadeva ne dvAdazAGga kI racanA kii| isa dvAdazAGga kA upadeza guruparamparA se prAcAryoM ko prApta huA aura usa upadeza ke anusAra graMthoM kI racanA huii| zrI samayasAra gAthA 5kI TIkA meM bhI zrI amRtacandrAcArya ne 'nirmala vijJAnaghanAMtaranimagnaparAparaprasAdIkRtazaddhAtmatattvAnazAsana janmA' ina zabdoM dvArA yaha batalAyA hai ki sarvajJadeva aura gaNadharadeva se lekara apane guru paryaMta jo upadeza tathA pUrva AcAryoM ke anusAra jo upadeza hai, usase mere jJAnakA janma huA hai usa jJAna se graMtha kI racanA zrI kundakandAcArya ne kI hai / pUrva prAcAryoM ke paramparA se prApta upadeza anusAra graMthoM kI racanA kI hai ataH ve prAmANika haiM / zrI vIrasenAcArya ne bhI kahA hai| 'nApyArSasantatevicchedo vigatadoSAvaraNAhavyAkhyAtArthasyArSasya caturamalabuddhyatizayopetanirdoSagaNabhRdava. dhAritasya jJAnavijJAnasampannaguruparvakrameNAyAtasyAvinaSTaprAktanavAcyavAcakabhAvasya vigatadoSAvaraNaniSpratipakSasatyasvabhAvapuruSavyAkhyAtatvena, zraddhApyamAnasyopalaMbhAt / apramANamidAnIntana AgamaH ArAtIya puruSavyAkhyAtArthatvAditi cenna, aidaMyugInajJAnavijJAnasampannatayA prAptapramANyairAcAryAkhyAtArthatvAt / kathaM chadmasthAnAM satyavAditvamiti cenna, yathAzrutavyAkhyAtRNAM tadvirodhAt / dhavala 1pR0 196-197 artha-pArSaparamparA kA viccheda bhI nahIM hai, kyoMki, jisakA doSa aura prAvaraNa se rahita arahaMta parameSThI ne artharUpa se vyAkhyAna kiyA hai, jisako cAra nirmala buddhirUpa atizaya se yukta aura nirdoSa gaNadharadeva ne dhAraNa kiyA hai, jo jJAna-vijJAna sampanna guruparamparA se calA A rahA hai, jisakA pahale kA vAcya-vAcaka abhI taka naSTa nahIM huA hai aura jo doSAvaraNa se rahita tathA niSpratipakSa satyasvabhAvavAle puruSa ke dvArA vyAkhyAta hone se zraddhA ke yogya hai aise Agama kI aAja bhI upalabdhi hotI hai / yadi kahA jAya ki Adhunika prAgama apramANa hai, kyoMki arvAcIna puruSoM ne isake artha kA vyAkhyAna kiyA hai| yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki isa kAlasambandhI jJAnavijJAna se sahita hone ke kAraNa pramANatA ko prApta prAcAryoM ke dvArA isake artha kA vyAkhyAna kiyA gayA hai, isaliye prAgama bhI pramANa hai| yadi yaha zaMkA kI jAya ki chadmasthoM ke satyavAdIpanA kaise mAnA jA sakatA hai ? to yaha zaMkA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki zru ta ke anusAra vyAkhyAna karanevAle AcAryoM ke pramANatA mAnane meM koI virodha nahIM hai| prAcAryoM ke satyamahAvata hotA hai ataH unake asatyabhASaNa kA abhAva hotA hai, isaliye asatyabhASaNa kA prabhAva bhI Agama kI pramANatA kA jJApaka hai-'tadabhAvo vi Agamassa pamANaM jaannaavedi|' dhavala pu. 9 pR. 109 /
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1418 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : jinake itanI bhI kaSAya kama nahIM huI ki asatyabhASaNa kA sarvathA tyAgakara mahAvrata gahaNa kara sakeM aise gRhasthoM ke vacana kaise pramANakoTi ko prApta ho sakate haiM ? kahA bhI hai 'Na ca rAga-dosa mohovahao jahuttasthaparUvao, tattha sccvynnnniymaabhaavaado|' arthAt-rAga-dveSa va moha se yukta jIva yathokta arthoM kA prarUpaka nahIM ho sakatA, kyoMki usameM satyavacana ke niyama kA abhAva hai / ( dhavala pu0 9 pR0 127 ) / rAgAvidoSAkulamAnaseryai granthaH kriyate viSayeSu lolaiH / kAryAH pramANaM na vicakSaNaste jidhRkSubhirdharmamagarhaNIyam // 31 // artha-rAgAdi doSanikari vyAkula aura viSayanivirSa caMcala jo puruSa ( gRhastha ) tinakari je grantha kahiye haiM te grantha aniMdya dharma kU grahaNa karane ke vAMchaka pravINa puruSanikari pramANa karanA yogya naahiiN| -amitagati zrAvakAcAra 1139 dravyaAgama rAga-dveSa, bhaya se rahita AcAryaparaMparA se prAyA huA hai, isaliye use apramANa mAnane meM virodha prAtA hai (ja. dha. 1 pR.83)| vaktA kI pramAraNatA se vacana kI pramANatA hotI hai| aisA nyAya hone se prAcAryoM ke vyAkhyAna aura unake dvArA upasaMhAra kiyA gayA grantha pramANa hai, anyathA atiprasaMga doSa AjAyagA / ( ja0 dha0 pu0 1 pR0 85) / -jaM. ga. 6-12-65/VIII/ ra. lA. jaina, meraTha paMcAdhyAyI ke praNetA paM0 rAjamalajI haiM zaMkA-paMcAdhyAyI kauna se AcAryakRta hai ? samAdhAna-paMcAdhyAyI kisI prAcArya kI kRti nahIM hai, kintu isake kartA kavi rAjamallajI haiN| isameM sandeha kA koI sthAna nahIM hai| zrI paM0 rAjamallajIkRta lATIsaMhitA kA paMcAdhyAyI se nikaTa kA sambandha hai| samyaktva ke prakaraNa ke saikar3oM zloka lATIsaMhitA aura paMcAdhyAyI donoM meM ekase haiN| kucha dUsare zloka bhI milate-julate haiN| yaha sAdRzya paMcAdhyAyI ke dUsare adhyAya ke 372 veM zloka aura lATIsaMhitA ke tIsare sarga ke 27 veM zloka se cAlU hokara paMcAdhyAyI ke 399 veM zloka para aura lATIsaMhitA ke 54 veM zloka para samApta hotA hai| isake pazcAta paMcAdhyAyI ke 410 veM zloka se aura lATIsaMhitA ke 55 veM zloka se yaha sAdRzya cAlU hokara paMcAdhyAyI ke 434 veM zloka para aura lATIsaMhitA ke 79 veM zloka para pUrA hotA hai| paMcAdhyAyI ke zloka 435-436 tathA lATIsaMhitA ke zloka 80 va 81 ye do zloka ekase haiN| paMcAdhyAyI ke 439 veM zlokase aura lATIsaMhitA ke 82 veM zlokase punaH sAdRzya cAlU hokara paMcAdhyAyI ke 476 veM zloka para aura lATIsaMhitA ke 119 veM zloka para samApta hotA hai| Age paMcAdhyAyI ke 477 veM zlokase aura lATIsaMhitA ke cauthe adhyAya ke prathamazloka se yaha sAdRzya cAlU hokara paMcAdhyAyI ke 720 veM zloka para aura lATIsaMhitA ke 242 veM zloka para samApta hotA hai / paMcAdhyAyI meM 743 veM zloka se aura lATIsaMhitA ke 243 veM zloka se yaha sAdRzya cAlU hokara paMcAdhyAyI ke 771 veM zloka para aura lATIsaMhitA ke 272 veM zloka para samApta hotA hai| Age paMcAdhyAyI meM 772 veM zloka se aura lATIsaMhitA meM 276 veM zloka se yaha sAdRzya cAlU hokara paMcAdhyAyI meM 817 veM zloka para aura lATIsaMhitA meM 322 veM zloka para samApta hotA hai|
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1419 vizeSa ke liye 'vIra' nAmaka patra ke varSa 3 aMka 11-12 meM zrI jugalakizorajI mukhtAra kA lekha dekhanA cAhie / isa lekha ke prakAzita ho jAne ke pazcAt paMcAdhyAyI ke karttA viSayaka bhrama dUra ho gayA hai aura yaha nirvivAda mAna liyA gayA hai ki paMcAdhyAyI ke karttA zrI paM0 rAjamalajI hI haiM / - jai. ga. 13-7-72 / VII / tA. ca. ma. ku. upasarga prAdi ke samaya devoM dvArA rakSA kA hetu zaMkA- kisI ko duHkha sukha ho rahA hai, kyA deva usako avadhijJAna dvArA jAna jAte haiM ? taba jo rakSArtha Ate haiM to kyA pahale janma ke sambandha se Ate haiM yA koI aura kAraNa hai ? samAdhAna-- dUsare jIvoM ko jo sukha - duHkha ho rahA hai, deva usako avadhijJAna dvArA jAna sakate haiM / pUrvabhava ke sambandha se bhI deva usa jIva kI rakSArtha A sakatA hai / aura anya kAraNoM se bhI A sakatA hai| koI ekAnta niyama nahIM hai / jaise deva kA karuNAbhAva, usa jIva kA puNya udaya zrAdi aneka kAraNa ho sakate haiM / - jai. ga. 17-7-67/ VI/ ja. pra. ma. ku. tIrthaMkara va sAmAnya kevalI kI pratimA meM prantara zaMkA- caubIsa tIrthaMkaroM kI pratimA meM aura kevalI kI pratimA meM kucha antara hai yA nahIM ? samAdhAna - caubIsa tIrthaMkaroM kI pratimAoM para unake cihna hote haiM, kintu sAmAnyakevalI kI pratimA para koI cihna nahIM hotA hai| tIrthaMkarakevalI va sAmAnyakevalI donoM arhanta hote hai ataH donoM kI arhanta pratimA kA prAkAra hotA hai / - jai. saM. 17-1-57/VI / ba. bA. hajArIbAga dhavalA ke dravyapramANAnugama meM nirdiSTa saMkhyA utkRSTata: haiM zaMkA-dhavalA pu0 3 dravyapramANAnugama meM jo saMkhyAe~ dI gaI haiM ve niyata haiM yA utkRSTa haiM yA tadvyatirikta ? samAdhAna - dhavala pu0 3 meM jo saMkhyAe~ dI gaI haiM ve utkRSTata: haiM / abhiprAya yaha hai ki usase adhika nahIM ho sakate, kiMcidUna ho sakate haiM / 'bhaktAmara stotra' ke 17veM 18veM zloka meM 'rAhu' zabda ucita hai zaMkA- bhaktAmara stotra ke 17 veM va 18veM zloka meM zrI jinendradeva kI upamA kramazaH sUrya aura candramA se dI gaI hai kintu jinendra ko rAhu ke grahaNa se rahita batalAyA gayA hai| donoM saMskRta zlokoM meM 'rAhu' zabda kA hI prayoga kiyA gayA hai jo isa prakAra hai- 17veM zloka meM 'na rAhugamya: / ' tathA 18veM zloka meM 'gamyaM na rAhuvacanasya / ' kintu candramA aura sUrya ke grahaNa ke hetu kramazaH rAhu aura ketu haiM / 'ketu' ke sthAna para 'rAhu' kA prayoga kyoM kiyA gayA ? -panAdhAra / ja. lA. jaina, bhINDara
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1420 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : samAdhAna saMskRta-hindI koza meM rAhu ko sUrya va candramA donoM ko grasta karane vAlA likhA hai / harivaMzapurANa parva 6 meM bhI sUrya va candramA donoM ke nIce rAhu kA vimAna batalAyA hai| ariSThamaNimUrtIni smaanynyjnpunyjkH| bhAnti rAhu vimAnAni candrArkAdhaH sthitAni tu // 10 // artha-rAhu ke vimAna ariSTa maNimaya haiM, aJjana kI rAzi ke samAna zyAma haiM tathA candramA aura sUrya ke vimAnoM ke nIce sthita haiN| upayukta dRSTi se hI bhaktAmara stotra ke 17 18veM donoM zlokoM meM 'rAhu' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| -ge. ga. 3-9-70/VI/anilakumAra guptA 1 apane yogya sarva guNasthAnoM ke kSAyika samyaktva, kSAyikacAritra va kevalajJAna meM samAnatA 2. ratnatraya ko pUrNatA hI mokSa ko sAkSAt hetu hai zaMkA-'ayogikevalinaH sampUrNayathAkhyAtacAritrajJAnadarzanaM sarvasaMsAra-duHkhajAlapariSvaGgocchedajananaM saakssaanmoksskaarnnmupjaayte|' aisA zrI pUjyapAdasvAmI va zrI akalaMkadeva kA vAkya hai| isameM 'sampUrNa' vizeSaNa mAtra 'yathAkhyAtacAritra' ke liye hai yA 'yathAkhyAtacAritra-jJAna-darzana' ina tInoM ke liye hai ? / samAdhAna-isa vAkya meM mokSa ke kAraNa arthAt mokSamArga kA prakaraNa hai| samyagdarzanazAnacAritra ina tInoM kI ekatA mokSamArga hai kyoMki 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH,' aisA sUtra hai| isalie 'sampUrNa' cAritra-jJAna-darzana ina tInoM kA arthAt ratnatraya kA vizeSaNa hai, mAtra cAritra kA vizeSaraNa nahIM hai| zrI bhAskaranandiAcArya ne bhI isa sUtra kI vyAkhyA meM 'sampUrNa' ko darzana-jJAna-cAritra tInoM ke vizeSaNa rUpa se likhA hai| 'tataH samucchinnasarvAtmapradeza parispando nivRttA'zeSayogaH samucchinnakriyA nivRttidhyAnasvabhAvo bhavati / tataH sampUrNakSAyikadarzanajJAnacAritraH kRtakRtyo viraajte|' __isaliye 'sampUrNa' samyagdarzana jJAna-cAritra tInoM kA vizeSaNa hai, kyoMki ye tInoM hI mokSa ke kAraNa ( mokSamArga ) haiM / 'sampUrNa' ko mAtra yathAkhyAtacAritra kA vizeSaNa kahanA bhUla hai| zaMkA-samucchinna kriyAnivRtti zukladhyAna 14 veM guNasthAna meM hotA hai| 8 julAI 1965 ke janasaMdeza meM bhI caudahaveMguNasthAna meM ratnatraya kI pUrNatA batalAI hai / kyA caudahaveM guNasthAna se pUrva kA samyagdarzana-samyagjJAna aura samyagcAritra apUrNa hai ? kyA terahaveM guNasthAna ke kSAyikasamyagdarzana, kevalajJAna aura kSAyikacAritra meM koI kamI raha jAtI hai ? kyA terahaveM guNasthAna ke ratnatraya ke avibhAgapraticcheda kI saMkhyA se caudahaveMguNasthAna ke ratnatraya ke avibhAgapraticchedoM kI saMkhyA adhika hai ? samAdhAna-eka hI bIja yadi jaghanya, madhyama yA utkRSTa bhUmi meM bo diyA jAya to usa bIja ke phala meM vibhinnatA ho jAtI hai| zrI kundakundAcArya prAdi mahAn granthakAroM ne bhI isI bAta ko kahA hai|
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] 'NANAbhUmigadANiha bIjANiva / ' saMskRta TIkA- 'yathA jaghanyamadhyamotkRSTabhUmivazena tAnyeva bIjAni bhinnabhinnaphalaM prayacchanti / ' yadyapi mithyAtvanAdi sAtaprakRtiyoM ke kSaya hone para kSAyikasamyagdarzana pUrNa ho jAtA hai phira bhI vaha avagADha va paramAvagADha saMjJA ko prApta nahIM hotA / pUrNazra utajJAna hone para usI kSAyikasamyagdarzana kI avagADha saMjJA ho jAtI hai aura kevalajJAna hone para paramAvagADha saMjJA ho jAtI hai / dRSTiH sAGgAGgavAhyapravacanamavagAhyotthitA yAvagADhA / kaivalyAlokitAyeM ruciriha paramAvAdigADhaitirUDhA // [ 1421 arthAt -- aMga aura aMgabAhyasahita jainazAstra tAko avagAhi kari jo nipajI dRSTi so avagADhadRSTi hai / yahu zravagADha samyaktva jAnanA / bahuri kevalajJAna kari jo zravalokyA padArtha viSaM zraddhAna so ihAM paramAvagADhadRSTi prasiddha hai / yaha paramAvagAr3ha samyaktva jAnanA / kyA kSAyika va avagADhasamyagdarzana apUrNa hai aura paramAvagADha samyagdarzana pUrNa hai ? kyA kSAyikasamyagdarzana, pravagADha samyagdarzana aura paramAvagADha samyagdarzana ke avibhAga praticchedoM meM taratamatA hai ? samyagdarzana meM taratamatA utpanna karanevAle darzanamohanIya karma ke kSaya ho jAne para kSAyikasamyagdarzana ke avibhAgapraticchedoM meM taratamatA kA abhAva ho jAtA hai / isIprakAra cAritramohanIya karma kA kSaya ho jAne para kSAyikacAritra ke avibhAgapraticchedoM kI taratamatA kA prabhAva ho jAtA hai / jisaprakAra kSAyikasamyagdarzana, jJAna kI apekSA, avagADha va paramAvagADha saMjJA ko prApta hote haiM, kSAyikacAritra bhI prayogI kI apekSA paramayathAkhyAtacAritra saMjJA ko prApta ho jAtA hai / kSAyikacAritra aura paramayathAkhyAtacAritra ke pravibhAgapraticchedoM meM hInAdhikatA nahIM hai / terahaveM sthAna ke kSAyikajJAna ( kevalajJAna ) aura caudahaveMguNasthAna ke kevalajJAna ke avibhAgapraticchedoM meM bhI koI antara nahIM hai / isaprakAra terahaveM aura caudahaveMguraNasthAna ke ratnatraya meM koI antara nahIM hai / jisaprakAra vahI kA vahI bIja kintu bhUmi kI vibhinnatA ke vaza se phala meM vibhinnatA ho jAtI hai, usIprakAra vahI kA vahI kSAyikaratnatrayarUpI bIja sayogakevalI aura prayogakevalIrUpa bhUmi kI vibhinnatA se phala kI niSpatti meM vibhinnatA ho jAtI hai / usa phala kI vibhinnatA ke kAraNa hI usa kSAyikaratnatraya kI 'pUrNa' Adi vibhinna saMjJA hai / jo vidvAna apekSAoM ko na samajhakara caudahaveMguNasthAna ke ratnatraya ko pUrNa mAnakara kSAyikaratnatraya meM taratamatA mAnate haiM unako, 'kSAyika bhAvAnAM na hAnirnApi vRddhiriti / ' arthAt 'kSAyikabhAvoM kI hAni nahIM hotI aura vRddhi bhI nahIM hotI' ina zrArSavAkyoM kA bhI zraddhAna karanA cAhiye / 1 yadyapi kSAkiratnatraya kSAyikarUpa se sampUrNa hai tathApi vaha mukti ko utpAdana karane ke liye zrAyukarma kI zeSa sthiti (kAla) kI apekSA rakhatA hai / kArya kI utpatti kI apekSA se caudahaveMguNasthAna ke ratnatraya ko sampUrNa kahane meM syAdvAdiyoM ko koI bAdhA nahIM hai / zrI akalaMkadeva ne kahA bhI hai
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : 'dravyAdibAhyanimittasannidhAne satyAbhyantarasamyagdarzanAdimokSamArgaprakarSAvAptau kRtsnakarmasaMkSayAt mokSo vivakSitastato na doSaH / ' 1422 ] kSAyikaratnatraya honepara zrAtmA ghAtiyA karmoM se pratyanta nivRtta ho jAtA hai aura prAtmA meM zrAtyantikavizuddha jAtI hai isaliye kSAyika kI apekSA kSAyikaratnatraya apUrNa nahIM ho sakatA / zrI akalaMkadeva ne bhI kahA hai / 'Atmano'pi karmaNo'tyantavinivRttau vizuddhirAtyantikI kSaya ityucyate / ' zrI vidyAnandasvAmI ne bhI kahA hai-- 'sayogakevaliratnatrayamayogikeva licaramasamayaparyantamekameva / ' terahaveMguNasthAna kA ratnatraya zraura caudahaveMguNasthAna ke antimasamayataka kA ratnatraya eka hI hai| .. 30-1-67/IX/........ siddhoM ke 14 guraNa zaMkA- anantavrata kathA meM siddhoM ke 14 guNoM kA varNana AyA hai| ve 14 guNa kauna se haiM ? isa kathA meM 14 avadhijJAnI muniyoM kA bhI varNana hai / una 14 avadhijJAnI muniyoM ke nAma kyA haiM ? samAdhAna -- siddhoM ke anantaguNa haiM unameM se koI se 14 guNoM ke nAma uccAraNa kiye jA sakate haiM / samyaktva jJAna, darzana, vIrya, sUkSma, zravagAhana, agurulaghu, avyAbAdha, gatirahitatA, indriyarahitatA, zarIrarahitatA, yogarahitatA, vedarahitatA, kaSAyarahitatA 14 guNoM kA athavA anya 14 guNoM kA varNana ho sakatA hai / ( vRhad - dravyasaMgraha, gAthA 14, TIkA ) / zravadhijJAnImuni bhI ananta ho cuke haiM / gata caturthakAla meM bhI asaMkhyAta zravadhijJAnImuni hue haiN| inameM se kinhIM 14 kA nAma liyA jA sakatA hai | -oNN. saM. 8-1-59/V / TIkamacaMda jaina, pacevara nirvAraNa ke samaya bhagavAn nIce ( pRthvI para ) prA jAte haiM zaMkA- kevalajJAna hone para kevalI bhagavAna bhUbhAga se 5 hajAra dhanuSa U~ce uTha jAte haiN| yoga nirodha hone para samavasaraNa gaMdhakuTI Adi vighaTa jAte haiM, to kyA ve adhara hI rahate haiM athavA nirvANa ke samaya nIce pRthvI para A jAte haiM arthAt mukti kisa sthAna se hotI hai ? samAdhAna - nirvANa ke samaya kevalI bhagavAna nIce zrA jAte haiM anyathA 'sthalagata ' siddhoM kA kathana nahIM bana sakegA / sthalagata jalagata va AkAzagata siddha hote 1 -jai. saM. 4-12-58 / V / ..... karmabhUmi kI prAdi meM dhAnyAdi kI svayaM utpati zaMkA-amRtAdi kI sAta-sAta dina varSA hone ke bAda bhUmi meM latA, gulma Adi svayaM utpanna ho jAte haiN| to bIjaraha zabda kI koI jarUrata nahIM rahI / jaise bIja se vRkSa aura vRkSa se boja aisA anAdikAla se calA AtA hai / samAdhAna - latA, gulma Adi sammUcrchana haiM / ataH inakI utpatti bIja se hI ho, aisA ekAMtaniyama nahIM hai / bAhyadravyoM ke saMyoga se yadi inake yogya yonisthAna bana jAve to inakI utpatti meM koI bAdhA nahIM hai / dvandriyAdi jIvoM kI bhI isaprakAra utpatti dekhI jAtI hai / karmabhUmi kI Adi meM bhI dhAnya Adi kI svayaM utpatti dekhI jAtI hai / - jaM. saM. 5-2-59 / V / mA. su. ravikA, byAvara
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1423 kaba kaunasA parivartana prAramma hotA hai, yaha nahIM kahA jA sakatA zaMkA-yaha ajJAnIjIba anAdi se isa paMcaparivartanarUpa saMsAra meM bhramaNa kara rahA hai| inameM kaba kisaparivartana kA prArambha aura anta hotA hai isakA bhI ullekha kisI anya meM hai kyA ? samAdhAna-paMca parivartana meM se kisI bhI parivartana kA kAla niyata nahIM hai, kintu itanA niyata hai ki vaha kAla ananta hai aura hInAdhikatA ke kAraNa vaha anantakAla bhI aneka prakAra kA hai| ataH yaha nahIM kahA jA sakatA ki kisa jIva kA parivartana kAla kaba prArambha hogA aura kaba samApta hogA ? -. ga. 31-7-69/V/........ mastiSka evaM mana meM antara zaMkA-mastiSka manakA hI eka aMga samajhanA cAhie yA svatantra aMga hai ? samAdhAna-mastiSka aura mana ina donoM ke sthAna bhinna-bhinna haiM / ataH mastiSka svatantra aMga hai / 'hRdaya meM pATha pAMkhurIvAle kamala samAna bana rahA dravyamana bhI manovargaNA nAmaka pudgaloM se nirmita hai|' ( zlokavAtika khaMDa 6 pR0 149 ) kintu mastiSka lalATa meM hotA hai / mastiSka kA kArya hitAhita kA vicAra tathA smRti Adi hai| mana kA kArya zikSA va pAlApa ko grahaNa karanA hai| sikkhA-kiriyuvedasAlAvaggAhI maNovalaMbeNa / jo jIbo so saNNI tagvivarIdo asaNNI du // 661 // (go0 jI0 ) jo jIva mana ke dvArA zikSA upadeza AlApa ko grahaNa karatA hai vaha saMjJI arthAt manasahita jIva hai / jo zikSA upadeza AlApa ko grahaNa nahIM kara sakatA manarahita arthAt asaMjJIjIva hai| 'saMjhinaH samanaskAH |'is sUtra dvArA yaha batalAyA hai ki jina jIvoM ke mana hai ve saMjJI haiM / -jaM. ga. 10-12-70/VI/ra. lA. jaina zAstroM kA mUla se [saMskRta yA prAkRta se] svAdhyAya hI uttama hai zaMkA-zAstroM kI racanA adhikatara prAkRta va saMskRta bhASA meM huI hai| paMDitoM dvArA jinakA hindI anuvAda huA hai / kyA hindI anuvAda mAtra par3hane se zAstra kA yathArtha va pUrNa jJAna ho sakatA hai ? samAdhAna-pArSagranthoM kA yathArtha va pUrNa jJAna karane ke liye saMskRta va prAkRta kA bodha honA Avazyaka hai| vidvAnoM ne granthoM kA hindI anuvAda karake bahuta upakAra kiyA, kyoMki jinako saMskRta va prAkRta kA jJAna nahIM hai, ve bhI hindI anuvAda se granthoM kI svAdhyAya kara sakate haiN| phira bhI anuvAda to anuvAda hI hai| kisI ne kahA bhI hai-'Translation is after all translation. It looses its half charm.' -jaM. ga. 2-12-71/VIII/ro. lA. mittala
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1424 ] dUsaroM ke pariNAmoM ko kabhI malina nahIM karanA cAhie zaMkA-svargo ke deva rAma, lakSmaNa ke prema kI parIkSA karane ke liye madhya loka meM Aye / lakSmaNa ko kahA 'rAma mara gayA / ' itane meM lakSmaNa ne prANa tyAga kara diyA / devoM ko pApabaMdha huA yA nahIM ? [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : samAdhAna- zubha, azubha aura zuddha ina tInaprakAra kA jIvapariNAma hotA hai / uparyukta pariNAma zuddha aura zubha, ina do prakAra kA to nahIM ho sakatA, kyoMki, zubha pariNAma to maMdakaSAya ke sadbhAva meM hotA hai aura zuddhapariNAma kaSAya ke abhAva meM hotA hai / ataH pArizeSanyAya se devoM ke ukta pariNAma azubha hI ho sakate haiM aura zubhopayoga meM pApabaMdha hotA hai / 'zubhaH puNyasyAzubha: pApasya' zubha se puNya baMdha hotA hai aura azubha se pApa baMdha hotA hai / mo. zA. a. 6 sUtra 3 ) / ataH hamako kautUhala yA parIkSArUpa se bhI aise vacana uccAraNa nahIM karane cAhiye jisase dUsaroM ke pariNAma ko kaSTa hove / - jai. saM. 18-10-56 /VI / jainavI Tadala; zivAr3a kisI kI kRti meM kisI anya ko parivartana karane kA koI adhikAra nahIM hai zaMkA- zrI paM0 munnAlAla rAMdheliyA sAgara ne chahaDhAlA meM nimna parivartana kiyA hai| kyA unakA aisA karanA ThIka ? mUla pATha ( 1 ) jo satyAratharUpa sunizcaya kAraNa so vyavahAro (2) hetu niyata ko hoI / parivartita pATha (1) jo satyAratharUpa su nizcaya kAraNa se vyavahAro / ( 2 ) hetu niyata ke hoI / samAdhAna - rAMdheliyAjI ho yA anya koI sajjana ho, kisI ko bhI dUsare kI kRti meM eka akSara kA bhI hera-phera karane kA adhikAra nahIM hai / chahaDhAlA zrI paM0 daulatarAmajI kRta hai jisameM prAya: AcArya kRta saMskRta zlokoM kA padyarUpa meM anuvAda haiM / ataH chahaDhAlA ke akSaroM meM hera-phera karanA mahAn anucita va anyAya hai / yadi chahaDhAlA kI kathanI se koI vidvAn sahamata nahIM hai to bhI usako chahaDhAlA meM parivartana karane kA adhikAra nahIM hai / -- jai. ga. 13-8-70 / 1X / .... 1. pravacanasAra ke anuvAda viSayaka kisI sthala para prAkSepa kA parihAra 2. "artha zrAgama se abAdhita hone cAhie" zaMkA- mahAvIrajI se prakAzita pravacanasAra ke sambandha meM janasandeza meM yaha likhA jA rahA hai ki kucha sthaloM para zabda ke anusAra anuvAda nahIM kiyA gayA hai| Apane aisA kyoM kiyA ? samAdhAna - -zrI mahAvIrajI se jo pravacanasAra prakAzita huA hai usakA anuvAda svargIya paM0 ajitakumArajI ne kiyA thA / maiMne to mAtra viSaya sUcI, vizeSa - zabda sUcI, zuddhipatra taiyAra kiyA hai / tathA prakAzana ke liye bhinna saMsthAnoM se prakAzita pravacanasAra va brahmacArI zItalaprasAdajI kA bhASAnuvAda yaha sAmagrI zrI paM0 ajitakumArajI ke pAsa bheja dI thI jisase unake mUla pATha ko zuddha karane tathA bhASAnuvAda meM kaThinAI na ho / mUlapATha bhedoM kI sUcI bhI sAtha meM prakAzana se pUrva bheja dI gaI thii| zrI bra0 lADamalajI ne grantha ke Arambha meM isa bAta kA spaSTa ullekha bhI kara diyA hai
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1425 'zrI badrIprasAdajI sarAvagI paTanA ne dravya sahAyatA dI hai tathA zrI ratanacandajI mukhtAra sahAranapura ne viSayasUci, vizeSa-zabda-sUcI Adi banAI hai| zrI paM0 saranArAmajI ne hindI anuvAda meM aneka sujhAva diye haiM aura svargIya paM0 ajitakumArajI ne isake sampAdana kA kArya apane hAtha meM liyA thaa| ataH maiM ina sabakA AbhArI huuN|' jainasandeza meM pravacanasAra sambandhI jo lekha prakAzita hue haiM ve mAtra IrSyA bhAva ko lekara likhe gaye haiM, isIliye una lekhoM ke prativAda kI koI AvazyakatA nahIM samajhI gii| yadi IrSyAbhAva se na likhe jAte to jahA~ kahIM azuddhi thI to usake sthAna para zuddha pATha kyA honA cAhie, aisA bhI ullekha una lekhoM meM honA cAhie thaa| dhavala, jayadhavala, mahAbaMdha, sarvArthasiddhi Adi granthoM meM jahA~-jahA~ para anuvAda Adi meM azuddhapATha milA usake sthAna para zuddhapATha kyA honA cAhie usakA sujhAva bhI diyA jAtA jisase svAdhyAya premI va sampAdaka usa para vicAra kara skte| kahIM kahIM para mAnA ki zabdoM kA anuvAda kara dene se siddhAMta se virodha A jAtA hai, isalie isaprakAra anuvAda likhA jAtA hai jisase siddhAMta se virodha na Aye / jaise tattvArthasUtra dUsare adhyAya meM sUtra 51 hai 'na devaaH|' isakA zabdAnuvAda hotA hai 'deva nahIM hote haiM / ' kintu aisA artha karane se siddhAMta se virodha AtA hai ataH zabdAnuvAda na karake isakA artha kiyA jAtA hai| 'devoM meM napuMsaka veda nahIM hotA hai|' yaha artha siddhAMta ke aviruddha hai| ___itanA hI nahIM, kahIM-kahIM para zabda kA anyathA bhI artha karanA par3atA hai, kyoMki zabdakoSa ke anusAra artha karane para siddhAMta se virodha AtA hai| zrI kandakandAcArya kI bArasa aNuvekkhA meM nimna gAthA pAI hai savve vi poggalA khalu ege bhuttujhiyA hu jIveNa / asaI aNaMtakhutto poggalapariyaTasasAre // zrI paM0 ugrasaina jaina ema0 e0 ela0 ela0 bI0 dvArA isa gAthA kA artha nimnaprakAra kiyA gayA hai 'pudgalaparAvartanarUpa saMsAra meM isa eka jIva ne sampUrNa pudgalavargaNAoM ko nizcaya se bAra bAra (anaMtabAra) grahaNa kara aura bhogakara chor3A hai| zrI paM0 phUlacandajI ne isa gAthA kA artha isaprakAra kiyA hai-'isa jIva ne sabhI pudgaloM ko krama se bhogakara chor3a diyA aura isaprakAra yaha jIva anantabAra pudgalaparivartanarUpa saMsAra meM ghUmatA rahatA hai|' anya vidvAnoM dvArA bhI isakA artha yaha kiyA gayA hai---'isa pudgalaparivartanarUpa saMsAra meM samasta pudgala isa jIva ne eka eka karake punaH punaH anantabAra bhoga kara chor3e haiN|' prAyaH sabhI vidvAnoM ne 'savva' zabda kA artha koSa ke anusAra 'samasta' 'sampUrNa' 'sabhI' Adi kiyA hai jo siddhAMta sammata nahIM hai, kyoMki Aja taka samasta jIvoM dvArA bhI sampUrNa pudgala dravya nahIM bhogA gayA hai| samasta jIvoM dvArA bhUtakAla meM jo pudgaladravya bhogA gayA hai usakA pramANa samasta jIvarAzi guriNata bhUtakAla ke samaya gaNita ekasamayaprabaddha arthAta ananta se bhAjita samasta jIvarAzi kA vrg| isako gaNita meM isaprakAra likha sakate haiM samasta jIva' : ananta / sampUrNa pudgala dravya kA pramANa hai-samastajIvarAzi guNita samastajIvarAzi gaNita ananta arthAt ananta se guNita samastajIvarAzi kA varga athavA ananta x (samasta jIva ) isase jJAta hotA hai ki samasta jIvoM dvArA bhI bhUtakAla meM Aja taka pudgaladravya kA mAtra anantavA~bhAga bhogA gayA hai| ataH uparyukta gAthA meM pudgaladravya ke ekadeza ke lie 'savva' zabda kA prayoga huA hai| [dhavala 41326]
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1426 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : zrI guNadharAcArya viracita kaSAyapAhur3a meM nimna gAthA pAyI hai sammattapaDhamalaMbhassa'NaMtaraM pacchado ya micchtt| laMbhassa apaDhamassadu bhajiyavvo pacchado hodi // 10 // zabdakoSa ke anusAra vidvAnoM ne isa gAthA kA artha nimnaprakAra kiyA hai 'samyaktva kI prathamabAra prApti ke anantara pazcAt mithyAtva kA udaya hotA hai| kintu aprathamabAra samyaktva kI prApti ke pazcAt vaha bhajitavya hai|' yadyapi zabdakoSa anusAra yaha artha ThIka hai, kintu siddhAMta se yaha artha bAdhita hotA hai; kyoMki anAdi mithyASTi bhI prathamabAra samyaktva ko prAptakara mithyAtva ko na bhI prApta ho, kintu kSayopazamasamyaktva ko prApta hokara dvitIyopazama ko prApta kara leve| uparyukta gAthA meM 'paDhama' kA artha 'prathamopazama' aura 'apaDhama' kA artha 'kSayopazama' tathA 'aNaMtaraM pacchado' kA artha 'anaMtara pUrva' karanA hogA jo kisI bhI zabda-koSa meM nahIM milegaa| ina zabdoM kA aisA artha karane se gAthA kA artha isa prakAra ho jAtA hai--'prathamopazamasamyaktva kI prApti se anaMtara pUrva mithyAtva niyama se hotA hai, kiMtu kSayopazamasamyaktva kI prApti se pUrva mithyAtva bhajitavya hai arthAt mithyAtva ho bhI aura na bhI ho / 'sAmaNNa' arthAt sAmAnya zabda kA artha koSa meM 'samAna yA sAdhAraNa' diyA hai| kisI bhI koSa meM 'sAmAnya' kA artha 'prAtmapadArtha' nahIM diyA gayA hai kintu 'jaM sAmaNNaggahaNaM' meM 'sAmAnya' zabda kA prayoga 'AtmapadArtha' ke liye kiyA gayA hai| ina udAharaNoM se yaha spaSTa ho jAtA hai ki zabdoM kA artha isaprakAra honA cAhie jisase siddhAnta khaNDita na hotA ho, apitu siddhAnta ke anukUla ho| samyagdarzana kA antaraMga sAdhana darzanamohanIyarUpa dravyakarma kA upazama, kSaya yA kSayopazama hai / darzanamoDatIyadhyakarma tIna prakAra kA hai--samyaktvaprakRti, mithyAtvaprakRti aura samyagmithyAtvaprakRti / darzanamohanIya vyakarma kI ina tInoM prakRtiyoM ke upazama hone para AtmA meM upazama-samyagdarzana utpanna hotA hai, aura ina tInoM prakRtiyoM ke kSaya hone para AtmA meM kSAyikasamyagdarzana pragaTa hotA hai, tathA inake kSayopazama arthAt mithyAtva prakatirUpa dravyamoha aura samyagmithyAtvaprakRtirUpa dravyamoha inake svamukha anudaya hone para aura samyaktvaprakRtirUpa dravyamoha ke udaya hone para prAtmA meM kSayopazamasamyagdarzana kI utpatti hotI hai| yadi mithyAtvaprakRtirUpa dravyamoha yA samyagmithyAtvaprakRtirUpa dravyamoha kA svamukha udaya ho to prAtmA meM samyagdarzanaguNa prakaTa nahIM ho sktaa| yaha digambara jainadharma kA mUla siddhAnta hai| zrI jayasenAcArya ne pravacanasArAdi granthoM kI TIkA meM moha, rAga-dveSa ina tIna zabdoM kA prayoga kiyA hai| inameM se mohazabda kA prayoga mithyAtvabhAva ke liye aura rAga-dveSa zabda kA prayoga kaSAya va nokaSAyarUpa bhAvoM ke liye huA hai| pravacanasAra gAthA 45 kI TIkA ke 'dravyamohodaye'pi sati yadi zuddhAtmabhAvanAbalena bhAvamohena na pariNamati / ' ina zabdoM ke artha para vicAra karanA hai|
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1427 dravyamoha tInaprakAra kA hai midhyAtva, samyaktva, samyagmithyAtva | 'dravyamohodaya' kA artha 'mithyAtva - prakRtirUpa dravyamoha' to kiyA nahIM jA sakatA, kyoMki isake udaya meM jIva mithyAdRSTi hotA hai tathA sarvajJapraNIta mArga se vimukha, tattvArthoM ke zraddhAna karane meM nirutsuka, hitAhita ke vicAra karane meM asamartha hotA hai / athavA Apta Agama aura padArthoM meM zrazraddhA ko utpanna karanevAlA karma mithyAtvakarma kahalAtA hai / ata: mithyAtvaprakRtirUpa dravyamoha kA to udaya ho aura jIva bhAvamoha arthAt mithyAtvabhAvarUpa na pariName aisA mAnane se siddhAMta se virodha AtA hai / 'dravya - mohodaya' kA artha 'samyagmithyAtva prakRtirUpa dravya moha' bhI nahIM kiyA jA sakatA, isake udaya meM jIva ke samyaktva aura mithyAtva ina donoM ke saMyogarUpa bhAva hote haiN| kahA bhI hai 'sammata-micchattabhAvANaM saMjogasamudgadabhAvassa utpApayaM kammaM samattamicchataMNAma / ' ataH samyagmithyAtva prakRtirUpa dravyamoha ke udaya hone para jIva bhAvamoha ( mithyAtvabhAva) rUpa na pariName aisA mAnane para bhI siddhAMta se virodha prAtA hai, kyoMki samyagmithyAtva ke udaya meM samyaktva ke sAtha mithyAtvabhAva bhI hote haiM / ata: pArizeSanyAya se 'dravyamohodaye' kA artha 'samyaktva prakRtirUpa dravyamoha' hotA hai / jisake udaya hone para mithyAtva samyagmithyAtvarUpa dravyamoha svamukha se svarasarUpa udaya meM nahIM Ate haiM isalie AtmA bhAvamoha arthAt mithyAtvarUpa nahIM pariNamatA hai / yaha samyaktvaprakRtirUpa dravyakarma samyaktva kA sahakArI hai isIlie isakA nAma: samyaktvaprakRti karma rakhA gayA hai / baMdha kI apekSA se darzanamohanIyakarma mithyAtvarUpa eka hI prakAra kA hai, kintu samyaktva pariNAma ke dvArA athavA karaNalabdhi ke dvArA usa mithyAtvarUpa dravyakarma ke tIna Tukar3e ho jAte haiM / unameM samyaktvaprakRti dravyamoha tattvArthazraddhAnarUpa vedakasamyaktvarUpa grAtmapariNAmoM ko naSTa karane meM samartha nahIM hai, jaise mantroM dvArA nirviSa kiyA huA viSa mAranevAlA nahIM hotA hai / kahA bhI hai- 'samyaktva prakRtistu karmavizeSobhavati tathApi yathA nirviSIkRtaM viSaM maraNaM na karoti tathA zuddhAtmAbhimukhapariNAmena maMtrasthAnIya vizuddha vizeSamAtreNa vinAzitamithyAtvazaktiH yat kSAyopazamikA dilabdhipaM ca kajanitaprathamopazamika samyaktvAnaM tarotpannavedaka samyaktvasvabhAvaM tattvArthazraddhAnarUpaM jIvapariNAmaM na haMti tenakAraNenopacAreNa samyaktvahetutvAtkarmavizeSo'pi samyaktvaM bhavyate / ' ajamera kA samayasAra pR. 301 yadi 'dravyamahodaya' kA artha ' cAritramohanIya dravyakarma ke udaya karake yaha kahA jAya ki cAritramohanIya karmodaya hote hue bhI jIva bhAvamoha arthAt rAgadveSarUpa na pariName to bhI siddhAMta se virodha AtA hai, kyoMki cAritramohanIya karma kA udaya dasaveMguNasthAnataka rahatA hai aura dasaveMguNasthAna meM bhI jIva ke sUkSmasAMparAya arthAt sUkSmalobha yA bhAvarAgarUpa pariNAma abuddhipUrvaka hote haiM / yadi koI bhI sajjana pravacanasAra gAthA 45 TIkA ke ukta vAkyoM kA anyaprakAra se aisA artha kare jisase siddhAMta bAdhita nahIM ho to usa artha kA saharSa svAgata kiyA jAyagA aura yathAsambhava isa artha meM sudhAra bhI kara diyA jAyagA / pravacanasAra meM pradesa kI aneka azuddhiyA~ raha gaI haiM jinakA zuddhi-patra banAkara zrI paM0 ajitakumArajI anuvAdaka va sampAdaka mahodaya ke pAsa bhejA bhI gayA thA, kintu paMDitajI kA acAnaka svargavAsa ho jAne ke kAraNa
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1428 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : vaha nahIM milA isalie isa grantha ke sAtha prakAzita nahIM ho sakA / yadi koI sajjana zuddhipatra banAkara zrI bra0 lAr3alajI ke pAsa bhejane kA kaSTa kareM to vaha zuddhipatra prakAzita ho sakatA hai / - jai. ga. 15-3-73 / VI / Ta. lA. jaina, meraTha zAntinAthapUjA ke prathama chanda kA artha zaMkA- zrI paM0 vRndAvanakRta bhagavAna zAMtinAthapUjA ke isa prathamachaMda kA kyA artha hai yA bhava kAnana meM caturAnana, pApa panAnana gheri hamerI / Atama jAnana mAnana ThAnana, vAnana hona daI saTha merI // tAmada bhAnana Apa hI ho yaha, chAnana Ana na Anana derI / Ana gahI zaranAgata ko, aba zrIpatijI pata rAkhahu merI // samAdhAna -- isa chanda kA bhAva isaprakAra ho sakatA hai-- isa saMsArarUpa vana meM cAroM ora pAparUpI siMha ne mujhe ghera rakhA hai| isa zaTha ( pApI ) ne zrAtmA kA jAnanA, mAnanA aura zrAcaraNa ( jJAna, darzana, cAritra ) nahIM hone diyA / usa zaTha ke mada ko cUra karane meM ApahI samartha ho anya koI samartha nahIM hai / UhApoha kara maiMne yaha nizcaya kara liyA hai| ataH Apake sanmukha pukAra kara rahA hU~ aura aba ApakI zaraNa grahaNa karalI hai / he zrIpatijI zrApa merI Teva ( bAta ) ko rAkho / - jai. ga. 17-11-77 / VIII / paM. naMdanalAla 'ca karma kI tresaTha prakRti nAzi' kA artha zaMkA- cAra ghAtiyA karmoM kI 47 prakRtiyA~ hotI haiN| kintu pUjana meM 'caukarma kI tresaTha prakRti nAza' kyoM kahA hai ? samAdhAna-karma kI kula 148 prakRtiyA~ phaladAna kI apekSA nimnalikhita cAraprakAroM meM vibhakta kI gaI haiM / 1. jIva vipAkI, 2. pudgala vipAkI, 3. bhavavipAkI, 4. kSetra vipAkI / jIvavipAkI 78 prakRtiyA~ - 5 jJAnAvaraNa, 9 darzanAvaraNa, 5 aMtarAyakarma, 28 mohanIyakarma, nAmakarma kI 27 tIrthaMkara prakRti, ucchvAsa, bAdara, sUkSma, paryApta, aparyApta, susvara, duHsvara, Adeya, anAdeya, yazaH kIrti, ayaza: kIrti, trasa, sthAvara, prazastavihAyogati, aprazasta vihAyogati, subhaga, dubhaMga, gati 4, jAti 5, 2 gotrakarma, 2 vedanIya karma | pudgalavipAkI 62 prakRtiyA~ - 5 zarIra, 3 aMgopAMga, 1 nirmANa, 5 bandhana, 5 saMghAta, 6 saMsthAna, 6 saMhanana, 5 varNa, 5 rasa, 8 sparza, 2 gaMdha, 1 agurulaghu, 1 upaghAta, 1 paraghAta, 1 Atapa 1 udyota, 1 pratyeka, 1 sAdhAraNa 1 sthira, 1 asthira, 1 zubha, 1 azubha / Hafaint 4 prakRtiyA~ - narakAyu, tiyaM cAyu, manuSyAyu, devAyu / kSetravipAkI 4 prakRtiyA~ - narakagatyAnupUrvI, tiryaMcagatyAnupUrvI, manuSyagatyAnupUrvI, devagatyAnupUrvI /
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1429 vipAka kI apekSA ina cAraprakAra ke karmoM meM se, jIvavipAkI 55 prakRtiyAM ( 5 jJAnAvaraNa, 9 darzanAvaraNa, 5 aMtarAya, 28 mohanIyakarma, 2 gati, 4 jAti, 1 sthAvara, 1 sUkSma ), pudgalavipAkI 3 prakRtiyA~ ( 1 udyota, 1 prAtapa, 1 sAdhAraNa ), bhavavipAkI kI 3 prakRtiyAM (narakAyu, tiryaMcAyu, manuSyAyu) aura kSetravipAkI 2 prakRtiyA~ ( narakagatyAnupUrvI, tiyaMcagatyAnupUrvI ) ina ( 55+3+3+2) 63 prakRtiyoM ke nAza hone para terahaveMguNasthAna meM arahaMtAvasthA pragaTa hotI hai / jIva vipAkI, pudgalavipAkI, bhavavipAkI, kSetravipAkI ina cArakarmoM kI ye 63 prakRtiyA~ haiM ataH pUjana meM 'caukarma kI tresaTha prakRti nAza / ' yaha pATha ThIka pratIta hotA hai / vidvAn isa para vizeSa vicArane kI kRpA kreN| -. ga. 17-6-71/IX/ro lA. mittala dha0 pu. 1 pR0 208 para uddhRta sUtra zaMkA-dha0 pu0 1 pR0 208 para 'paMcidiya-tirikkha apajjatta-micchAiTThI davvapamAraNa kevaDiyA, asaMkhejjA idi / ' sUtra kahA~ se uddhRta kiyA gayA ? samAdhAna-yaha sUtra dhavala pu0 3 pR0 239 para sUtra 37 hai, kintu vahA~ 'micchAiTThI' zabda nahIM hai / aura vahA~ anya guNasthAnoM kI saMkhyA ko batAne vAle sUtra bhI nahIM haiM, isase siddha hotA hai ki yaha sUtra mithyASTi ke sambandha meM hai, kyoMki pratyeka gatimArgaNA meM mithyAtvaguNasthAna avazya hotA hai / -jaM. ga. 19-10-67/VIII/ ra. lA. jaina; meraTha aSTamI va caturdazI kA mahattva zaMkA-aSTamI aura caturdazI kA mahattva kyA hai aura kyoM hai ? zAstroktavidhi se spaSTa kIjiye / yadi pakSa meM ukta donoM divasoM ko chor3akara koI bhI do dina dharmotsava ke liye nizcita kara liye jAve to Agama meM kyA bAdhA AtI hai ? spaSTa kiijiye| samAdhAna-mokSamArga meM cAritra kA bahuta mahattva hai / kahA bhI hai 'cArittaM khalu dhammo' arthAt cAritra hI dharma hai / cAritra kI sarva jaghanyaavasthA zrAvaka ke niraticAra aSTamUlaguNa haiM aura sarvotkRSTa avasthA caudahaveM guNasthAna meM paramayathAkhyAtacAritra hai| ataH aSTamUlaguNa kI sUcaka aSTamI aura caudahaveM guNasthAna kI sUcaka caudasa parva divasa hamezA se manAye jA rahe haiN|' anya divasa kI apekSA parva ke dina cAritra meM vizeSa pravRtti hotI hai| aSTamI, caturdazI ko parva mAnane meM anya bhI kAraNa ho sakate haiN| hamezA se aSTamI, caturdazI parva mAne jA rahe haiM inako chor3akara anya dina ko parva mAnanA svecchAcArI bananA hai| jisase pUrvAcAryoM kI AjJA kI avahelanA athavA prAcAryoM kI pravinaya kA doSa pAtA hai| phira jo bhI parva divasa mAnA jAvegA usameM bhI 'kyoM' kA prazna khar3A rhegaa| ataH aSTamI caturdazI ko paramparA anusAra parva divasa mAnanA ucita hai| -Ne. saM. 4-9-58/V/ bhAgacaMda jaina, banArasa 1. agyana bhI eka zaMkA-samAdhAna meM AyA thA ki aSTa karmoM kA nAma karane kA sandeza aSTamI dvArA tathA caturdana guNasthAnoM se pAra hone kA saMdeza caturdazI dvArA ( yathAsaMkhyA ) prApta hotA hai; ataH aSTamI vayA caturdazI kA mahatva hai|
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1430 ] dazalakSaNa parva bhAdrapada, mAgha va caitra mAsa meM hI kyoM manAye jAte haiM ? zaMkA- zrI aSTAhnikApavaM krama se cAra-cAra mAsa bAda hotA hai, parantu dasalakSaNa parva bhAvoM mAsa ke bAda mAghamAsa meM AtA hai, jo ki pA~ca mAsa bAda AtA hai| isake bAda caitramAsa meM AtA hai, jo kevala do mAsa bAva hI A jAtA hai| isakA kyA kAraNa hai ? [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : samAdhAna -- avasarpiNI ke duHkhamA duHkhamA chaThAkAla ke anta viSai 49 dina taka pavana atyantazIta, kSArarasa, viSa, kaThora agni, dhUli, dhruva kI varSA hoI hai-- jisase avazeSa rahe manuSyAdika te bhI naSTa ho haiM / bahuri viSa aura agni kI varSAni kari dagadha bhaI pRthvI so eka yojana mAtra nIcI tAMI kAla ke vazate cUrNa hoI hai / tatpazcAt utsarpiNI kA pratiduSamA nAmA prathamakAla kI Adi meM 49 dina taka kramateM jala, dugdha, ghI, amRta di rasana kI varSA hoI hai| jisase pRthvI uSNatA ko chor3a zItala sugandha ho jAya hai aura vijayArdha kI guphA se jIva to nikala pRthvI para AjAyeM haiN| trilokasAra gAthA 866-870 jisa dina ye jIva guphA se pRthvI para prAye vaha dina bhAdrapada zuklA paMcamI thA, kyoMki yuga athavA utsa piNI kI Adi zrAvaNakRSNA pratipadA ko hotI hai| zrAvaNa ke tIsa dina aura bhAdrapada zuklA cautha taka 19 dina isaprakAra bhAdrapada zuklA cautha taka jala, dUdha, ghI Adi kI varSA samApta ho jAtI hai / isa upalakSa meM bhAdrapada zuklA paMcamI se dasalakSaNa prArambha hotA hai / dasoM dharmadvArA va ratnatraya ke dvArA pariNAmoM meM itanI vizuddhatA zrA jAtI hai ki asojakRSNA pratipadA ko vaha jIva anya saba jIvoM se dveSabhAva tyAgakara kSamA dhAraNa karatA hai / anya jIvoM se bhI aura vizeSakara una jIvoM se, jinase kisI kAraNa kucha manamuTAva ho gayA ho, bairabhAva tyAga apane prati kSamAbhAva dhAraNa karane kI prArthanA karatA hai, jisase kaSAyabhAvoM ke saMskAra bhAge na calane pAveM / isaprakAra isa parNa meM kSamAvANI kA bahuta mahatva hai, jo prAyaH dazalakSaNaparNa ke pazcAt hara sthAna meM manAI jAtI hai| pratyeka kathAya cAraprakAra kI hotI hai--1 anantAnubandhI, 2 apratyAkhyAna 3 pratyAkhyAna, 4 saMjvalana | inameM se ghanantAnubandhIkaSAya samyaktva aura cAritra kI ghAtanevAlI hai, apratyAkhyAnAvaraNIkaSAya deNasaMyama ko, pratyAkhyAnAdaraNIkaSAya sakalasaMyama ko aura saMjvalanakaSAya yathAkhyAtacAritra kA ghAta karatI hai| ( SaTkhaMDAgama pustaka 6, pRSTha 42 se 44 taka va jIvakANDa gommaTasAra gAthA 282 ) yadi kisI bhI kaSAya ke saMskAra 6 mAsa se adhika rahate haiM to vaha kaSAya samyaktva kA ghAta karanevAlI anantAnubandhI kaSAya hotI hai ( gommaTasAra karmakANDa gAyA 46 ) kisI bhI kaSAya ke saMskAra 6 mAsa se adhika na hone pAyeM, kintu 6 mAha se pUrva hI ve saMskAra dasalakSaNa va kSamAvaNI parNa dvArA naSTa ho jaayeN| ataH bhAdamAsa se 5 mAha pUrva caitra mAsa meM aura bhAdomAsa se 5 mAha pazcAt mAghamAsa meM dasalakSaNa va kSamAvANI parva manAye jAte haiN| dasalakSaNa parNa bhAdoM, mAgha va caitramAha meM cirakAla se manAye jA rahe haiN| ataH isameM 'kyoM' kA prazna hI nahIM hotaa| jinanagaroM meM mAgha va caitramAsa meM dasalakSaNa parva na manAyA jAtA ho vahA~ ke bhAiyoM ko mAgha va caitra meM bhI dasalakSaNaparva manAnA caahie| - jai. saM. 19-6-58 / V / harIcaMda jaina, eTA
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1431 mAvoM se pugya-pApa / nicalI dazA meM vyavahAranaya kA upadeza karane yogya hai zaMkA-eka bhUkhe jIva ko duHkhI dekhakara khAne ke liye roTI de dI jaave| usa bhUkhe ne vaha roTI na khAkara usa roTI se jAnavaroM ko mArane kA kArya kiyA to vaha hiMsArUpI pApa kisako lagegA? samAdhAna-bhUkhe ko roTI denevAle ne to roTI dekara tyAga kiyaa| tyAga AtmA kA svabhAva hai / dasadharma meM tyAga bhI eka dharma hai| tyAgadharma pApabandha kA kAraNa nahIM ho sakatA hai| jisa bhUkhe ne roTI svayaM na khAkara usa roTI dvArA jIvaghAta kA kArya kiyA, usa bhUkhe ko pApa lgegaa| yadyapi nizcayanaya se jIva na maratA hai aura na dUsaroM ke dvArA mArA jA sakatA hai, kintu vyavahAranaya se jIva maratA bhI hai aura dUsaroM ke dvArA mArA bhI jAtA hai| yadi vyavahAranaya ko sarvathA asatyArtha mAnA jAve to jaise bhasma ko masala dene meM hiMsA kA abhAva hai usIprakAra basa-sthAvara jIvoM ko niHzaMkatayA masala dene meM bhI hiMsA kA abhAva ThaharegA aura isa kAraNa bandha kA hI prabhAva siddha hogaa| bandha ke abhAva meM mokSa kA bhI prabhAva ho jaavegaa|( sa0 sA0 gA046 kI AtmakhyAti ttiikaa)| nicalIavasthA arthAt aparamabhAva meM sthita jIvoM ke lie vyavahAranaya kA upadeza karane yogya hai (sa.sA.gA. 12) / -. ga. 24-1-63/VII/ mo. lA. samyagdarzana kA lakSaNa zaMkA-samyagdarzana kA lakSaNa bhinna-bhinna kahA gayA hai jaise(ka) sacce deva-zAstra-guru kA zraddhAna (kha) tattvoM kA zraddhAna (ga) bhedavijJAna (gha) svAnubhava ina cAroM meM se samyagdarzana kA yathArtha lakSaNa kyA hai ? samAdhAna-bheda-vijJAna aura svAnubhava ye donoM to jJAna kI paryAya haiM ataH ye donoM samyagdarzana ke lakSaNa nahIM ho sakate / kahA bhI hai-~ 'jJeyajJAtRtattvatayA pratItilakSaNena samyagdarzanaparyAyeNa jJeya jJAtRttva tathAnubhUti-lakSaNena jJAnaparyAyeNa / ' (pravacanasAra gAthA 242 kI TIkA) jJeyatattva aura jJAtRtattva kI yathArtha pratIti jisakA lakSaNa hai vaha samyagdarzana paryAya hai, jJeyatattva aura jJAtRtattva kI yathArtha anubhUti jisakA lakSaNa hai vaha jJAnaparyAya hai / isaprakAra zrI amRtacandrAcArya ne anubhUti arthAt anubhava ko jJAnakI paryAya kahA hai aura pratIti ko darzana kI paryAya kahA hai| bhedavijJAna meM to 'vijJAna' zabda svayaM jJAna kA dyotaka hai| 'tattvAryazraddhAnaM samyagdarzanam / asya gamanikocyate, AptAgamapadArthastattvArthasteSu, zraddhAnajamanuraktatA samyagdarzanamiti lakSyanirdezaH / ' (dha0 pu. 1 pR0 151)
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1432 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : tattvArtha zraddhAna ko samyagdarzana kahate haiM, isakA artha yaha hai ki prApta, Agama, padArtha ko tattvArtha kahate haiM / yahA~ para samyagdarzana lakSya hai / isaprakAra tattvArthaM zraddhAna kaho yA saccedeva, guru, zAstra kA zraddhAna kaho dono eka hI 1 zabda bheda hai, abhiprAya bheda nahIM hai / dravya meM bhUtabhAviparyAya vidyamAna nahIM haiN| zaMkA--asat paryAya utpanna nahIM ho sakatI, kyoMki asat kA utpAda nahIM ho sakatA / isaliye pratyeka dravya meM usakI sarva paryAyeM vidyamAna rahatI haiM aura unameM se eka-eka krama se pragaTa hotI haiM aura zeSa paryAyeM tirohita rahatI haiN| jaise sinemA kI sarva tasavIreM rIla para vidyamAna rahatI haiM, kintu unameM se kramAnusAra eka-eka tasavIra pragaTa hotI rahatI hai aura zeSa tasavIreM tirohita rahatI haiN| jisaprakAra samasta tasavIroM ke samUha kA nAma eka sinemA hai usIprakAra sarva paryAyoM ke samUha kA nAma dravya hai / - ga. 10-4-69 / V / indaurIlAla samAdhAna--asatU dravya kA utpAda nahIM ho sakatA / jitane bhI jIvoM kI saMkhyA hamezA se hai, utanI hI saMkhyA prAja bhI hai / usapramAraNa meM eka jIvadravya kI vRddhi na Aja taka huI aura na hogii| kyoMki asat dravya kA utpAda nahIM hotA / pratyeka dravya kI eka samaya meM vartamAna paryAya vidyamAna rahatI hai zeSa paryAyoM kA usa samaya pradhvaMsAbhAva yA prAgabhAva hai arthAt abhAva hai / dravya kA lakSaNa sat hai aura 'sat' utpAda, vyaya, dhrauvyayukta hai / zrI kundakundAcArya ne kahA bhI hai 'davyaM sallakkhaNaM uppAdavvaya dhruvattasaMjutta' paMcAstikAya, gAthA 10 yadi sarva paryAyoM ko sarvathA sat mAnA jAya to utpAda aura vyaya ghaTita nahIM hoMge / utpAda-vyaya ke na hone para sat bhI siddha nahIM ho sakegA / sat ke abhAva meM dravya ke abhAva kA prasaMga zrA jAyagA / zrI vIrasenAcArya ne kahA bhI hai 'savvahA saMtassa saMbhavavirohAdo, savvahA saMte, kajjakAraNabhAvAyuvavasIdo / kiM cavippaDisehAdo Na saMtassa uppalI / jadi asthi, kathaM tassuppattI ? aha uppajjai; kathaM tassa asthittamidi / ' [ dhavala pu. 15 pR. 18 ] / artha - sarvathA sat kI utpatti kA virodha hai / sarvathA sat hone para kArya kAraNabhAva hI ghaTita nahIM hotA / isake atirikta asaMgata hone se sat kI utpatti sambhava nahIM hai, kyoMki yadi paryAya kAraNa vyApAra ke pUrva meM bhI vidyamAna hai to phira usakI utpatti kaise ho sakatI hai ? aura yadi vaha paryAya kAraNa-vyApAra se utpanna hotI hai to phira usakA pUrva meM vidyamAna rahanA kaise saMgata kahA jAvegA ? isa vAkya se siddha hai ki eka vartamAnaparyAya vidyamAna hai bhAvIparyAya vartamAna meM vidyamAna nahIM hai, kintu dravya meM unarUpa pariNamana karane kI zakti hai / jaisA kAraNa milegA vaisI paryAya utpanna ho jAvegI / kahA bhI hai 'tadavyapAzritaM hi tadbhAvabhAvitvam ||3|59 // ' artha - usa kAraNa ke sadbhAva meM usa paryAya kA honA kAraNa ke vyApAra ke AdhIna hai / - baeN. ga. 26-12-66 / VII / devakumAra
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] anyonyAbhAva saba dravyoM meM hotA hai zaMkA- zrI paM0 gopAladAsajI varaiyA ne do pudgaloM kI do paryAyoM meM anyonyAbhAva batAyA hai, pudgala ke alAvA anya jIvAdi dravyoM meM anyonyAbhAva hotA hI nahIM hai aisA likhA hai| jabaki kaSAyapAhur3a-jayadhavala prathamabhAga pR0 250 va 251 para yaha anyonyAbhAva pratyeka dravya meM batalAyA hai aura na mAnane para sarvAtmakatA kA doSa batalAyA hai / kRpayA spaSTa kareM donoM meM kyA ThIka hai ? [ 1433 samAdhAna -- jayadhavala pu0 1 pR0 251 para 'abhAvaikAntapakSe'pi bhAvApahnavavAdinAm |' kA artha zrI paM0 phUlacandajI tathA zrI paM0 kailAzacandajI ne isaprakAra kiyA hai - 'ekadravya kI ekaparyAya kA usakI dUsarIparyAya meM jo abhAva hai use anyApoha yA itaretarAbhAva kahate haiM / isa itaretarAbhAva ke apalApa karane para pratiniyatadravya kI sabhI paryAyeM sarvAtmaka ho jAtI haiN|' vizeSArtha meM bhI likhA hai - ' Azaya yaha hai ki itaretarAbhAva ko nahIM mAnane para eka dravya kI vibhinna paryAyoM meM koI bheda nahIM rahatA -- saba paryAya sabarUpa ho jAtI hai / ' dhavala pu. 15 pR. 30 para isI kArikA ke vizeSArtha meM zrI paM0 bAlacaMdajI ne likhA hai- 'ataeva ekadravya kI vibhinna paryAyoM meM paraspara bheda ko prakaTa karanevAle anyonyAbhAva ko svIkAra karanA hI cAhiye / ' zrI aSTasahasrI meM bhI kahA hai- 'svabhAvAntarAtsvabhAvavyAvRttiranyApohaH / yathA vartamAne ghaTa svabhAvavatpaTasvabhAvasya vyAvRttiH / ' isase siddha hotA hai ki anyonyAbhAva saba dravyoM meM hotA hai / -- jaM. ga. 7-8-67/ VII / ra. lA. mandirastha pratimApaMcaparameSThI kI hotI hai| zaMkA- jinamandira meM jo pratimAjI virAjamAna hai vaha pratimAjI jainasiddhAMta ke anusAra kisa avasthA kI samajhanI cAhiye ? samAdhAna -- jinamandira meM jo pratimA haiM ve mukhyarUpa se arihaMta va siddha avasthA kI haiM, kintu gauNarUpa se pA~coM parameSThiyoM kI haiM, kyoMki pA~coM parameSThI pUjanIka haiM / namaskAramaMtra meM pA~coM parameSThiyoM ko namaskAra kiyA gayA hai / yadi yaha kahA jAve ki zrAcAryAdika tIna parameSThiyoM ne aAtmasvarUpa ko prApta nahIM kiyA hai, isaliye unameM devapanA nahIM A sakatA hai, ataeva unako namaskAra karanA yogya nahIM hai ? isakA uttara zrI vIrasena AcArya ne nimna prakAra diyA hai 'devohi nAma trINi ratnAni svabhedato'nanta-bhedabhinnAni tadviziSTo jIvo'pi devaH, anyathAzeSajIvAnAmapi devatvApatta eH tataH AcAryAdayo'pi devA ratnatvayAstitvaM pratyavizeSAt / ' artha - apane-apane bhedoM se anantabhedarUpa ratnatraya hI deva haiM, zrataeva ratnatraya se yukta jIva bhI deva haiM, yadi ratnatraya kI apekSA devapanA na mAnA jAve to sampUrNa jIvoM ko devapanA prApta hone kI prapatti zrA jAegI / isaliye yaha siddha huA ki AcAryAdika bhI deva haiM, kyoMki arihaMtAdika se prAcAryAdika meM ratnatraya ke sadbhAva kI apekSA koI antara nahIM hai / arthAt jisaprakAra arihaMta aura siddhoM ke ratnatraya pAyA jAtA hai, usI prakAra AcAryAdika ke bhI ratnatraya kA sadbhAva pAyA jAtA hai / isaliye prAMzika ratnatraya kI apekSA inameM devapanA .. bana jAtA hai / - jai. ga. 1-11-65 / VII / gulAbacaMda remacaMda
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1434 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : dravya pUjA-vidhAna Agamokta hai zaMkA-kyA zAstroM meM dravyapUjA kA kathana nahIM hai ? samAdhAna-dravyapUjA kA savistAra kathana ArSagraMthoM meM pAyA jAtA hai| zrI kundakundAcArya ne bhI dravyapUjA kA kathana kiyA hai| usahAdi jiNavarANaM NAmaNitti guNANukitti ca / kAUNa accidUNa ya tisuddhi paNamo thavo roo // 1-26 // mUlAcAra zrI vasunandi siddhAntacakravartI prAcAryakRta saMskRtaTIkA 'accidUNa ya arcayitvA ca gandhapuSpadhUpAdibhiH prAsukairAnItaidivyarUpaizca vivyanirAkRtamalapaTalasugandhezcatuvizatitIrthakarapadayugalAnAmarcanaM kRtvA / ' arthAt-lAye hue prAsuka gaMdha puSpa dhUpAdikoM se jinezvaroM ke caraNoM ko pUjanA cAhie / abbhudANaM aMjali AsaNavANaM ca atihipUjA ya / logANuvitti viNo devadapUyAsavihaveNa // 7-93 // AcArya vasunandi kRta TIkA--'stravibhavena svvittaanusaarenndevpuujaa|' arthAt-apane vitta ke anusAra deva pUjA karanA / isake pazcAt zrI somadeva Adi prAcAryoM ne dradhyapUjA kA vizada vivecana kiyaa| -. ga. 26-10-67/VII/ pUrNacaMdra eDavokeTa zUdramukti / strImukti __ zaMkA-Agama meM manuSya ke sampUrNa kula aura yoniyoM meM caudahoM guNasthAnoM kI yogyatA pratipAdita kI hai to kyA zUdramukti aura strImukti sambhava hai ? spaSTa kreN| samAdhAna-zUdra va striyoM kI kulasaMkhyA tathA yoni pRthak nahIM hai| jo manuSyoM ke kula va yoni haiM vaha zadroM va striyoM kI bhI haiM / ataH sampUrNa manuSya kuloM va yoniyoM ke mokSa kahane se zUdra arthAt nIca gotrI va strI arthAt mahilA ( dravyastrI ) ko mukti siddha nahIM hotii| nIca gotra vAle ke pAMcavA~ guNasthAna taka ho sakatA hai, kyoMki usase Upara ke chaThe Adi guNasthAnoM meM nIcagotra kA udaya nahIM hai| dravyastrI ( mahilA) ke bhI savastra hone ke kAraNa paMcama guNasthAna se adhika nahIM ho sktaa| -gai.saM. 28-6-56/VI/ra. lA. gaina, kekar3I caraNAnuyoga | anagAra caritra / nizcala citta banAne kA upAya zaMkA-citta kI nizcala avasthA kaise prApta ho ? samAdhAna-nizcala rahanA to citta kA svabhAva hai| usa nizcalatA kA ghAtaka jo karma hai usa karma kA kSaya karane se citta kI nizcala avasthA svayameva ho jaavegii| pravacanasAra gAthA 7 kI TIkA meM kahA bhI hai
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1435 nirvikAranizcalacittavRttirUpacAritrasya vinAzakazcAritramohabhidhAnaH kSobha ityucyate / ' nivikAra nizcala cittavRttirUpa cAritra kA vinAzaka cAritramoha ke nAma se kahA jAnevAlA kSobha hai| yaha kSobha cAritramohanIyakarma se utpanna hotA hai| cAritramohanIyakarma ke abhAva meM nizcala cittavRtti ke vinAzaka kSobha kA bhI prabhAva ho jaaygaa| 'darzanacAritramohanIyodayApAditasamastamohakSobhAbhAvAvasyantanirvikAro jIvasya pariNAmaH / ' -pravacanasAra gAthA 7 TIkA darzanamohanIyakarmodaya se moha utpanna hotA hai aura cAritramohanIyakarmodaya se kSobha utpanna hotA hai / darzanamohanIyakarma aura cAritramohanIyakarmodaya ke abhAva meM moha aura kSobha ( caMcala cittavRtti ) kA abhAva ho jAtA hai / inake abhAva meM jIva kA atyanta nirvikAra ( nizcala ) pariNAma hotA hai| -Na. ga. 2-11-72/VII/ro. lA. jaina azokavRkSa jIva ke zoka ko dUra karatA hai zaMkA-azokavRkSa meM dUsare jIvoM ke zoka ko dUra karane kI vizeSatA hotI hai kyA? samAdhAna-azokavRkSa meM dUsare jIvoM ke zoka ko dUra karane kI zakti hotI hai, isI kAraNa usako azokavRkSa kI saMjJA dI gaI hai / reje'zokatarurasau rundhanmArga vyomacaramahezAnAm / tanvanyojanavistRtAH zAkhA dhunvana zokamayamado dhvAnAm // 23/39 // (mahApurANa) artha-AkAza meM calane vAle deva aura vidyAdharoM ke svAmiyoM kA mArga rokatA huaA apanI eka yojana vistAravAlI zAkhAoM ko phailAtA huA aura zokarUpI andhakAra ko naSTa karatA huA vaha azokavRkSa bahuta hI adhika zobhAyamAna ho rahA thaa| sarvatu kusumenAnyasarvazokApahAritAm / azokenAbhipUjyatvaM sumanovRSTi pUjayA // 57/164 // (harivaMzapurANa) artha-saba RtuoM ke phUloM se yukta azokavRkSa ke dvArA anya samasta jIvoM ke zoka dUra karane kI sAmarthya ko, puSpavRSTirUpa pUjA ke dvArA pUjyatA ko prakaTa kara rahe the| -jeM. ga. 23-7-70/VII/ ratanalAla jaina satya artha savathA prajJAta nahIM ho sakatA zaMkA-satya ajJAta hai, usa satya ko una vicAroM se kaise jAnA jA sakatA hai jo vicAra jJAta haiM ? samAdhAna-koI bhI sat rUpa artha ( vidyamAna artha, sadbhAvAtmaka artha ) aisA nahIM hai jo ki kisI na kisI jJAna kA viSaya na ho, kyoMki artha usako hI kahate haiM jo jAnA jAya / kahA bhI hai ___'vartamAnaparyAyANAmevakimityarthatvamiSyata iti cet ? na 'aryate paricchidyate' iti nyAyatastavArthatvopalambhAt / ' jayadhavala pu01 pR0 22-23 -
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1436 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : artha - kevala vartamAnaparyAya ko hI artha kyoM kahA jAtA hai ? aisI zaMkA ThIka nahIM hai, kyoMki jo jAnA jAtA hai usako artha kahate haiM, isa vyutpatti ke anusAra vartamAnaparyAyoM meM hI apanA pAyA jAtA hai / jitane bhI satrUpa artha haiM unakA koI na koI jJAtA avazya hai anyathA usakI artha saMjJA nahIM bana sakatI, kyoMki jo jAnA jAtA hai vaha artha hai / isaliye yaha kahanA ki 'satyArtha' prajJAta hai ucita nahIM hai / yadi satyArthaM kisI vyakti vizeSa ko ajJAta hai to jJAtA puruSoM ke upadeza dvArA usa ajJAta ko bhI vaha satyArtha jJAta ho sakatA hai| isaliye satyArtha sarvathA ajJAta nahIM ho sakatA / - ja. ga. 7-11-68 / XIV-XV / rozanalAla mithyAdRSTi manuSya-tiyaMca ke avadhijJAna kI saMjJA vibhaMgAvadhi yA kuzravadhi hai zaMkA- dezAvadhijJAna kyA samyagdRSTi manuSya tiryaMcoM ke hI hotA hai yA mithyAdRSTi ke bhI ho sakatA hai ? samAdhAna - dezAvadhijJAna manuSya, tiryaMca, deva va nArakI cAroM gatiyoM meM midhyAdRSTi saMjJI paMcendriya paryApta ke ho sakatA hai, kintu usakI saMjJA dezAvadhi na hokara vibhaMgAvadhi yA ku-avadhi hotI hai / kahA bhI hai'vibhaMgaNANaM saNi micchAiTTINaM vA sAsaNasamma iTTINaM vA // 117 // pajjattANaM asthi, apajjattANaM t // 118 // ' ( dhavala pu. 1 pR. 362 ) artha - vibhaMgAvadhijJAna saMjJImidhyAdRSTijIvoM ke tathA sAsAdanasamyagdRSTijIvoM ke hotA hai, kintu vaha paryAptakoM ke hI hotA hai aparyAptakoM ke nahIM hotA hai / --jai. ga. 26-11-70/ VII / gambhIramala sonI prAjakala zuddhopayoga nahIM hai zaMkA- kalikAla meM vItarAgacAritra kI asambhavatA kisa anuyoga kI apekSA se hai| binA zuddhopayoga ke bhI samyagdarzana ho sakatA hai yA nahIM ? yadi hotA hai to kisa prakAra - samAdhAna - zrAjakala paMcamakAla meM bharatakSetra meM zukladhyAna kA niSedha hai, kintu dharmadhyAna kA niSedha nahIM hai / dharmadhyAna zubhabhAva hai| zrI kundakunda bhagavAna ne kahA hai bharahe dussamakAle dhammajjhANaM havei sAhussa / taM appasahAvaThide Na hu maNNai sovi aNNANI // 76 // mo. pA. artha - isa bharatakSetra viSai duHSamakAla jo paMcamakAla tA viSai sAdhu-muni ke dharmadhyAna hoya hai, so yaha dharmaMdhyAna AtmasvabhAva ke viSaM sthita haiM / tisa muni ke hoya hai / yaha na mAne so ajJAnI hai jAkU dharmadhyAna ke svarUpa kA jJAna nAhIM hai / atredAnoM niSedhanti zukladhyAnaM jinottamAH / dharmyadhyAnaM punaH prAhu zreNibhyAM prAgvivartanAm // 83 // tavAnuzAsana artha - yahA~ bharatakSetra meM isa paMcamakAla meM jinendradeva zukladhyAna kA niSedha karate haiM parantu donoM zra eNiyoM se pUrvavartI hone vAle dharmadhyAna kA niSedha nahIM hai /
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1437 bhAvaM tivihapayAraM suhAsuhaM suddhameva NAyadhvaM / asuhaM ca aTTaradda suhadhamma jiNavariMdehiM // 76 // bhAvapAhur3a artha- zubha, azubha va zuddha aise tInaprakAra ke bhAva jAnane caahie| Arta aura raudradhyAna azubha hai aura dharmadhyAna zubhabhAva hai / aisA jinendradeva ne kahA hai| 'sarvaparityAgaH paramopekSAsaMyamo vItarAgacAritraM zuddhopayoga iti yAvadekArthaH' pravacanasAra pR0 315 artha-sarvaparityAga, paramopekSA saMyama, vItarAgacAritra aura zuddhopayoga meM ekArthavAcI haiN| Ajakala paramopekSA saMyama nahIM hai, isalie zuddhopayoga bhI nahIM hai| zuddhopayoga ke binA samyagdarzana hotA hai, kyoMki mithyAtvaguNasthAna meM zuddhopayoga nahIM ho sakatA hai / yadi zuddhopayoga pUrvaka hI samyagdarzana kI utpatti mAnI jAvegI to mithyAtvaguNasthAna meM bhI zuddhopayoga kA prasaMga pA jAvegA, jisase Agama se virodha A jaaygaa| -jaM. ga. 24-10-66/VI/ paM. zAMtikumAra vaiyAvRtti evaM sAdhu-samAdhi bhAvanA zaMkA-yAvRtya evaM sAdhu-samAdhi meM kyA antara hai| samAdhAna-tIrthaMkaraprakRti ke baMdha ke liye solaha bhAvanAoM kA kathana mokSazAstra adhyAya 6 sUtra 24 meM hai tathA dhavala pustaka 8 sUtra 41 pR. 79 para hai| ina solaha bhAvanAoM meM sAdhu-samAdhi aura vaiyAvRtyakaraNa ye do bhAvanAe~ bhI haiN| sarvArthasiddhi TIkA meM sAdhu-samAdhi kA artha isaprakAra kahA hai -- 'jaise bhaNDAra meM Aga laga jAne para bahata upakArI hone se prAga ko zAMta kiyA jAtA hai usIprakAra aneka prakAra ke vrata aura zIloM se samRddha muni ke tapa karate hue kisI kAraNa se vighna utpanna hone para saMdhAraNa karanA zAnta karanA sAdhu-samAdhi hai|' dhavala pustaka 8 meM isa bhAvanA kA nAma 'sAdhu-samAdhi saMdhAraNatA' diyA hai| isakA svarUpa pR0 88 para isaprakAra kahA gayA hai'darzana, jJAna va cAritra meM samyak avasthAna kA nAma samAdhi hai| samyaka prakAra se dhAraNa yA sAdhana kA nAma saMdhAraNa hai| samAdhi kA sadhAraNa samAdhi-saMdhAraNa hai aura usake bhAva kA nAma samAdhi saMdhAraNatA hai| kisI bhI kAraNa se giratI haI samAdhi ko dekhakara samyagdRSTi pravacanavatsala pravacanaprabhAvaka vinayasampanna zIlavratAticAravajitaaura arahaMtAdikoM meM bhaktimAna hokara cUki use dhAraNa karatA hai isalie vaha samAdhi saMdhAraNa hai|' vaiyAvRtya kA lakSaNa sarvArthasiddhi meM isaprakAra hai-'guNI puruSa ke duHkha meM prA par3ane para nirdoSa usa dukha kA dUra karanA vaiyAvRtya hai / ' dhavala pustaka 8 meM isa bhAvanA kA nAma 'sAdhuoM kI vaiyAvRtyayoga yuktatA' diyA hai aura pR0 88 para isakA svarUpa isa prakAra kahA gayA hai-'vyAvRtya arthAt-rogAdi se vyAkula sAdhu ke viSaya meM jo kiyA jAtA hai usakA nAma vaiyAvRtya hai| jisa samyaktva, jJAna, prarahaMtabhakti, bahuzru tabhakti, evaM pravacanavatsalatvAdi se jIva vaiyAvRtya meM lagatA hai vaha vaiyAvRtyayoga arthAt darzanavizuddhatAdi guNa haiN| unase saMyukta hone kA nAma vaiyAvRtyayogayuktatA hai|' isaprakAra dhavalAkAra ke mata se giratI huI samAdhi ko dekhakara svayaM usako dhAraNa karatA hai' vaha sAdhu samAdhi hai / 'rogAdi se vyAkula sAdhu kA dukha dUra karanA' vaiyAvRtya hai / ataH sva aura para kA bheda hai| -jaM. ga. 16-5-63/IX/ pro. ma. lA.jaina
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1438 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : saMyojanA satya kA svarUpa zaMkA-'saMyojanA satya' kA kyA svarUpa hai ? samAdhAna-14 pUrvo meM se chaThA satyapravAdapUrva hai usameM dasaprakAra ke satya kA kathana hai| usa dasaprakAra ke satya meM se chaThA satya saMyojanAsatya hai| isa saMyojanA satya kA svarUpa dhavalasiddhAMtagrantha meM nimna prakAra diyA hai 'ghupacUrNavAsAnulepanapragharSAdiSu padmakarahaMsasarvatobhadrakrauJcavyuhAdiSu itaretaradravyANAM yathAvibhAgasannivezAvirbhAvakaM yadvacastatsaMyojanAsatyam / ' artha-dhUpa ke sugandhI-cUrNa ke anulepana aura pragharSaNa ke samaya, athavA padma, makara, haMsa, sarvatobhadra aura krauMcaAdirUpa vyUha racanA ke samaya sacetana athavA acetana dravya ke vibhAgAnusAra vidhipUrvaka racanA prakAzaka jo vacana vaha saMyojanAsatya hai| harivaMzapurANa meM saMyojanAsatya kA svarUpa nimnaprakAra kahA hai cetanAcetanadravyasannivezA vibhAgakRt / vacaH saMyojanA-satyaM kauJcavyUhAdigocaram // 10/103 // zrI paM0 pannAlAla sAhityAcArya kRta artha 'jo cetana-acetana dravyoM ke vibhAga ko karanevAlA na ho use saMyojanAsatya kahate haiN| jaise krauJcavyUha Adi / bhAvArtha-krauJcavyUha, cakravyUha Adi senAoM kI racanA ke prakAra haiM aura senAe~ cetanAcetana padArthoM ke samUha se banatI haiM, para jahA~ acetana padArthoM kI vivakSA na kara kevala krauJcAkAra racI huI senA ko krauJcavyUha aura cetana padArthoM kI vivakSA na kara kevala cakra ke prAkAra racI huI senA ko cakravyUha kaha dete haiM; vahAM saMyojanA satya hotA hai|' isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki yahA~ para 'cetana-acetana dravyoM ke vibhAga ko karanevAlA na ho' isakA abhiprAya hai-'cetana acetana dravyoM kI vivakSA karanevAlA na ho|' cetana-acetana dravyoM kA saMkara karane vAlA ho' aisA abhiprAya na grahaNa karanA caahie| -jaM. saM. 16-7-70/ro. lA. jaina zuddhopayoga ke guNasthAna zaMkA-cauthe guNasthAnavAle ko jaba zuddhopayoga hotA hai to usake usasamaya kisI prakAra kA vicAra hotA hai yA nahIM ? yadi hotA hai to kyA AtmA ko chor3akara paravravya kA dravyadRSTi se vicAra karate hue bhI usake khopayoga ho sakatA hai yA nahIM ? jitanI dera yaha AtmA kA yA paradravya kA dravyadRSTi se vicAra karatA hai utanI dera kyA niyama se zuddhopayoga hotA hI hai ? samAdhAna-cauthe guNasthAna meM zuddhopayoga nahIM hotA hai / yathArtha zuddhopayoga to akaSAya avasthA meM hotA hai jo gyArahaveM Adi guNasthAnoM meM hotA hai| upazama va kSapakazreNI meM bhI zuddhopayoga kI mukhyatA hai| upacAra se apramatta-sAtaveM guNasthAna meM bhI zuddhopayoga kaha diyA jAtA hai, kyoMki vahA~ para bhI kaSAya ( saMjvalana ) kI
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ W vyaktitva ra kRtitva ] [ 1439 mandatA hai / go0 mA0 pra0 a0 7 meM kahA hai- 'tAkA abhAva mAne jJAna kA abhAva hoya taba jar3apanA bhayA so AtmA ke hotA nahIM / tAteM vicAra to rahe hai, bahuri jo kahie, eka sAmAnya ( dravyadRSTi ) kA hI vicAra rahatA hai, vizeSa ( paryAya ) kA nAhIM to sAmAnya kA vicAra to bahuta kAla rahatA nAhIM vA vizeSa kI apekSA sAmAnya kA svarUpa bhAsatA nAhIM / bahuri kahie - prApahI kA vicAra rahatA hai, para kA nAhIM, to para viSai para buddhi bhaye binA Apa viSa nijabuddhi kaise aave|' isI adhikAra meM yaha bhI kahA hai- 'cauthA guNasthAna viSai koI apanA svarUpa cintavana kare hai tAke bhI prasrava bandha adhika hai, vA guNazreNI nirjarA nAhIM hai / paMcama SaSThama guNasthAna viSa AhAra-vihArAdi kriyA hote paradravya citavana teM bhI AsravabaMdha thorA hI hai vA guNazra eNI nirjarA huA kare hai / tAtaiM svadravya-paradravya ke citavanateM nirjarAbandha nAhIM / rAgAdi ghaTe nirjarA hai, rAgAdika bhaye baMdha hai / ' - jai. saM. 19-7-56 / VI / .... cANDAla ko deva kahanA naigamanaya evaM dravya nikSepa kA viSaya zaMkA- zrI ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM samyagdarzanasahita cANDAla kA deha bhI pUjanIya hai aisA likhA hai, isa para Apa pUrNarUpa se prakAza DAleM / samAdhAna-yaha zaMkA paryAyadRSTi se kI gaI hai, kyoMki cANDAla, deha, samyagdarzana, zAstra, pUjanIya ye saba paryAyeM haiM / zaMkAkAra ne 15 maI ke patra meM likhA thA ki dravyadRSTi hI mokSamArga hai / zrI ra. ka. zrI. ke jisa zloka se zaMkAkAra kA abhiprAya hai, vaha zloka isaprakAra hai / samyagdarzanasampannamapi mAtaGgadehajam / devA devaM vidurbhasmagUDhAMgArantaraujasam // 28 // 'mAtaGga - dehajam' kA abhiprAya cANDAla zarIra nahIM hai, kintu cANDAla putra se hai, kyoMki zarIra jo jar3a hai vaha samyagdarzana se sampanna nahIM ho sakatA hai / 'samyagdarzana sahita cANDAla kA deha bhI pUjanIya hai' aisA zrI ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM nahIM kahA gayA hai / ataH zrI mukuTalAla kI zaMkA meM koI sAra nahIM hai| phira bhI isa zloka naM0 28 ke abhiprAya para prArSagranthAnusAra vicAra kiyA jAtA hai artha isa prakAra hai - antaraMga meM projavAle bhasma se Dhake hue aMgAre ke samAna, samyagdarzana se sampanna cANDAla putra ko bhI deva ( gaNadharadeva ) ne deva kahA hai / 'cANDAla putra ko deva kahA hai' isameM jo 'deva' zabda hai usake artha para tathA nayavibhAga para vicAra honA cAhie / paMcanamaskAramaMtra meM arahaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya, aura sAdhu ko namaskAra kiyA gayA hai, kintu aviratamyaSTi yA deza viratasamyagdRSTi ko namaskAra nahIM kiyA gayA hai| yadi aviratasamyagdRSTi yA dezaviratasamyagdRSTi paMcaparameSThiyoM ke samAna deva hote to unako bhI namaskAra kiyA jAtA, kintu unako namaskAra nahIM kiyA gayA ataH ve deva nahIM haiM, kyoMki ve samyagdarzana - jJAna - cAritrarUpa ratnatraya se yukta nahIM haiN| zrI vIrasenAcArya ne kahA bhI hai 'devo hi nAma trINi ratnAni svamevato'nantabhedabhinnAni tadviziSTo jIvo'pi devaH anyathAzeSajIvAnAmapi devasvApatteH / '
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1440 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : artha -- apane-apane bhedoM se zranantabhedarUpa ratnatraya hI deva hai, ataeva ratnatraya se ( samyagdarzana - jJAna-cAritra se ) yukta jIva deva hai / yadi ratnatraya kI apekSA devapanA na mAnA jAve to sampUrNa bhavyajIvoM ko devapanA prApta hone kI prApatti A jAyagI / zrI kundakundAcArya bhI pravacanasAra meM kahate haiM 'sahamANo atthe asaMjadA vA Na NivvAdi ' padArthoM kA yathArtha zraddhAna karanevAlA arthAt samyagdRSTi yadi saMyata ho to nirvANa ko prApta nahIM hotA hai / zrI amRtacandrAcArya ne bhI kahA hai - 'asaMyatasya ca yathoditAtmatattvapratItirUpaM zraddhAnaM yathoditAtmatattvAnubhUtirUpaM jJAnaM vA kiM kuryAt ? tataH saMyamazUnyAt zraddhAnAt jJAnAdvA nAsti siddhiH / ataH AgamajJAnatattvArthazraddhAnasaMyatatvAnAmayaugapadyasya mokSamArgatvaM vighaTertava ' asaMyata ko, yathokta Atmatattva kI pratItirUpa zraddhAna yathokta zrAtmatattva kI anubhUtirUpa jJAna kyA karegA ? arthAt kucha nahIM karegA athavA kucha kAryakArI nahIM hai / isaliye saMyamazUnya ( cAritrarahita ) zraddhAna-jJAnase siddhi nahIM hotI / zrAgamajJAna, tattvArthazraddhAna, saMyatatva ke ayugapatva ke mokSamArgatva ghaTita nahIM hotA / arthAt samyagdarzana- jJAna cAritra kI yugapattA hI mokSamArga hai, mAtra samyagdarzana - jJAna mokSamArga nahIM hai| jahAM mokSamArga nahIM hai vahAM devatva bhI nahIM hai / cANDAlaputra ke cAritra nahIM ho sakatA, kyoMki UMca varNavAlA hI munidIkSA ke yogya hai| zrI kundakundAcArya ne kahA bhI hai aujde tI ekko kallAgaMgo tavosaho vayasA / sumuho kuchArahido liMgaggahase havadi joggo // 'brAhmaNa, kSatriya, vaizya tInavarNoM meM se koI eka varNadhArI ho, jisakA zarIra roga rahita ho, tapasyA ko sahUna karanevAlA ho, sundara mukhavAlA ho tathA lokApavAda se rahita ho vaha puruSa jinadIkSA grahaNa karane ke yogya hotA hai / ' yadi kahA jAya ki cANDAla ke dravyacAritra na ho, bhAvacAritra to ho sakatA hai, kyoMki dravyacAritra zarIrAzrita hai aura bhAvacAritra jIvAzrita hai / so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai| zrI kundakundAcArya ne sUtraprAbhRta meM kahA bhI hai NiccelapANipatta uvaiTTha parama jiNavaradehi / ekko vi mokkhamaggo sesA ya amaggayA savve // 10 // 'tIrthaMkara paramadeva ne nagnamudrA ke dhArI nirgranthamuni ko hI pANipAtra meM prAhAra lene kA upadeza diyA hai / yaha eka nimudrA hI mokSamArga hai, isake atirikta zeSa saba zramArga haiM mokSamArga nahIM hai / ' Na vi sijjhai vatyadharo jiNasAsale jai vi hoi titthayaro / Naggo vimokkhamaggo sesA ummaggayA savve // 23 //
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1441 'jinazAsana meM kahA hai ki vastradhArI puruSa siddhi ko prApta nahIM hotA, bhale hI vaha tIrthakara bhI kyoM na ho ? nagna veSa hI mokSamArga hai, zeSa saba unmArga ( mithyAmArga ) haiN|' paMcamahanvayajutto tihiMguttihiM jo sa saMjado hoii| NiggaMthamokkhamaggo so hodi hu vaMdaNijjo ya // 20 // 'jo pAMcamahAvrata aura tInaguptiyoM se sahita hai vahI saMyata arthAt saMyamI-muni hotA hai| nirgrantha hI mokSamArga hai / nimrantha sAdhu hI vandanA arthAt namaskAra ke yogya hai|' isase spaSTa ho jAtA hai ki jo nimranthasAdhu nahIM haiM ve vandane yogya nahIM haiM / cANDAla putra nirgranthasAdhu nahIM ho sakatA, isaliye vaha vandane yogya nahIM hai| ekkaM jiNassa evaM vIyaM bidiyaM ukkisAvayANaM tu|| avaraTThiyANa taiyaM cauttha puNa liMgadaMsaNaM patthi // 18 // (darzanapAhur3a) 'eka jinamudrA arthAt nagnarUpa, dUsarA utkRSTa zrAvakoM kA arthAt kSullaka yA ailaka aura tIsarA AryikAnoM kA, isaprakAra jinazAsana meM tIna liGga kahe gaye haiN| cauthA liMga jinazAsana meM nahIM hai|' cANDAlaputra ke ye tInoM liMga nahIM haiM ataH vaha icchAkAra ke yogya bhI nahIM hai| 'na tAsAM bhaavsNymo'stibhaavaasNymaavinaabhaavivstraayupaadaanaanythaanupptteH|' 'unake ( vastradhAriyoM ke) bhAvasaMyama nahIM hai, kyoMki bhAvasaMyama ke mAnane para unake bhAva-asaMyama kA avinAbhAvI vastrAdika kA grahaNa karanA nahIM bana sakatA hai|' dravyaligaM samAsthAya bhAvaligo bhavedyatiH / vinA tena na vandyaH syAnnAnAvatadharo'pi san / drayaliMgamidaM jJeyaM bhAvaliMgasya kAraNaM / ( aSTapAhuDa pR0 207) 'muni dravyaliMga dhAraNakara bhAvaliMgI hotA hai| nAnAvratoM kA dhAraka hone para bhI dravyaliMga ke binA vandanIya nahIM hai, namaskAra ke yogya nahIM hai| isa dravyaliMga ko bhAvaliMga kA kAraNa jAnanA caahie|' cANDAla putra drayaliMga ko dhAraNa nahIM kara sakatA, ataH vaha vandanIya nahIM hai| 'deva' zabda kA dUsarA artha isaprakAra hai'aNimAdyaSTaguNAvaSTambhabalena dIvyanti krIr3antIti devaaH|' (dha. pu. 1 pR. 203) jo aNimAdi pAThaRddhiyoM kI prApti ke bala se krIr3A karate haiM unheM deva kahate haiN| cANDAlaputra ke aNimAdi pAThaRddhiyoM kI prApti nahIM hai ata: cANDAlaputra deva nahIM hai| cANDAlaputra ke devagati nAma karma kA udaya nahIM hai, isalie bhI vaha deva nahIM hai| prazna yaha hotA hai ki samyagdarzanayukta cANDAlaputra ko zrI samaMtabhadrAcArya ne ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM deva kyoM kahA hai ? jainAgama meM nAma, sthApanA, dravya, bhAva ye cAra nikSepoM tathA naigama Adi sAtanayoM ke dvArA kathana kiyA gayA hai|
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1442 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : cANDAlaputra yadyapi vartamAnaparyAya meM deva nahIM hai tathApi samyagdarzanasahita hone ke kAraNa agalI paryAya meM deva hogA, kyoMki samyagdarzana devAyu ke bandha kA kAraNa hai, aisA 'samyaktvaM ca' sUtra dvArA kahA gayA hai| ataH dravyanikSepa se samyagdRSTicANDAlaputra ko deva kahane meM koI Apatti nahIM hai / kahA bhI hai 'aNAgaya pajjAya visesaM paDucca gahiyAhimuhiyaM dadhvaM atabbhAvaM vA / ' / Age honevAlI paryAya ko grahaNa karane ke sanmukha hue dravya ko, usa AgAmIparyAya kI apekSA dravya nikSepa kahate haiM athavA vartamAnaparyAya kI vivakSA se rahita dravya ko hI dravyanikSepa kahate haiM / samyaktvasahita cANDAlaputra naigamanaya se deva hai / jaise kisI manuSya ko pApIlogoM kA samAgama karate hue dekhakara, naigamanaya se kahA jAtA hai ki yaha puruSa nArakI hai; vaise hI samyagdRSTicANDAlaputra ko satsamAgama karate hue dekhakara naigamanaya se kahA jAtA hai ki yaha puruSa deva hai| kahA bhI hai ke pi NaraM daThThaNa ya pAvajaNasamAgamaM karemANaM / gamaNaeNa bhaNNai raio esa pUriso tti // zrI samaMtabhadrAcArya ne dravya nikSepa tathA naigamanaya kI apekSA samyagdRSTicANDAlaputra ko deva kahA hai / athavA zakti kI apekSA deva kahA hai| kahA bhI hai 'bahirAtmAvasthAyAmantarAtmaparamAtmadvayaM zaktirUpeNa bhAvinagamanayena vyaktirUpeNa ca vijJeyam / antarAtmAvasthAyAM tu bahirAtmA bhUtapUrvanayena ghRtaghaTavat, paramAtmasvarUpaM tu zaktirUpeNa bhAvinagamanayena vyaktirUpeNa ca / paramAtmAvasthAyAM punarantarAtmabahirAtmadvayaM bhUtapUrvanayeneti / ' ( dravyasaMgraha pR. 47 ) bahirAtmA ( mithyAdRSTi ) kI dazA meM antarAtmA tathA paramAtmA ye donoM zaktirUpa se rahate haiM aura bhAvInaMgamanaya se vyaktirUpa se bhI rahate haiM aisA samajhanA cAhie / antarAtmA kI avasthA meM bahirAtmA ghRta-ghaTa ke samAna bhUtapUrvanaya se rahatA hai aura paramAtmA kA svarUpa zaktirUpa se rahatA hai tathA bhAvInaigamanaya kI apekSA rUpa se bhI jAnanA cAhiye / paramAtmaavasthA meM antarAtmA tathA bahirAtmA bhUtapUrvanaya kI apekSA jAnane cAhiye / samyagdRSTicANDAlaputra antarAtmA hai, ataH usameM paramAtmApana arthAt devatvazaktirUpa se hai| bhAvanikSepa tathA evaM bhUtanaya kI apekSA samyagdRSTicAMDAlaputra meM devatva nahIM hai| kahA bhI hai'vartamAnaparyAyopalakSitaM dravyaM bhAvaH / ' [dha. pu. 1 pR. 29] vartamAnaparyAya se yukta dravya ko bhAvanikSepa kahate haiN| samyagdRSTicAMDAlaputra ke vartamAna meM manuSyaparyAya hai, devaparyAya nahIM hai, ataH vaha deva nahIM hai / jaise manaSya jaba narakagati meM pahuMcakara naraka ke duHkha anubhava karane lagatA hai tabhI vaha nArakI hai aisA evaMbhUtanaya kahatA hai, vaise hI samyagdRSTi cAMDAlaputra jaba devagati meM pahuMcakara deva ke mukha kA anubhava karane lagatA hai tabhI vaha deva hai aisA evaMbhUtanaya kahatA hai / kahA bhI hai NirayagaI saMpatto jaiyA aNuhavai NArayaM dukkhaM / taiyA so raio evaMbhUdo Nao bhaNadi //
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1443 cANDAla yadi mAtra samyagdarzanasa hita hone ke kAraNa pUjanIya ho jAtA hai to jinhoMne tIrthaMkara Adi ke upasarga ko dUra kiyA tathA samavazaraNa meM sAkSAt tIrthaMkarabhagavAna ke darzana karate haiM aura divyadhvani sunate haiM aise uccagotrI vyaMtaradeva va devAMganAe~, bhavanavAsI deva va devAMganAe~, sUrya candramA prAdi deva va devAMganAe~ samyagdarzana ke kAraNa bhI pUjanIya ho jaayeNge| zrI mahAvIrasvAmI ke jIva ko zera kI paryAya meM tathA zrI pArzvanAtha ke jIva ko hAthI kI paryAya meM samyagdarzana ho gayA thA, kintu kisI bhI manuSya yA deva ne zera va hAthI kI aSTadravya se pUjA nahIM kI aura na namaskAra kiyaa| rAjA zreNika kA jIva kSAyikasamyagdRSTi tIrthaMkaraprakRti kA nirantara bandha karanevAlA prathama naraka meM hai, kintu koI bhI deva usa nArakI kI pUjA yA namaskAra karane nahIM gyaa| svarga se zrI baladeva kA jIva zrIkRSNa ke jIva ko milane ke liye adholoka meM gayA thaa| yadyapi zrIkRSNa kA jIva samyagdRSTi hai aura nirantara tIrthaMkaraprakRti kA bandha kara rahA hai tathApi zrI baladeva ke jIva ne na to aSTadravya se pUjA kI aura na namaskAra kiyaa| . ye kucha dRSTAnta bAlajanoM ko samajhAne ke lie die gaye haiN| koI bhI manuSya yA tiryaca mAtra samyagdarzana ke kAraNa deva nahIM ho jAtA hai, marakara devagati va devAyu ke udaya hone se devaparyAya meM utpanna hone para deva hogaa| naigamanaya se usa manuSya yA tiryaMca ko deva kaha sakate haiM, jaise rasoI ke lie jala lAnevAlA kahatA hai ki rasoI banA rahA hUM, mAtra jala lAne se rasoI nahIM bana jaatii| vartamAna meM jo bhojana hai vaha naigamanaya se viSTA hai aura kheta meM par3A huvA viSTArUpI khAda naigamanaya se anna hai| yadi mAtra naigamanaya ko dhyAna meM rakhA jAve to bhojana karanA saMbhava nahIM hai| bhojana to bhAvanikSepa tathA evaMbhUtanaya kI dRSTi se hI saMbhava hai| ataH naya aura nikSepa ko dhyAna meM rakhakara pArSagranthoM kA artha samajhanA cAhie / -Ne. ga. 29-7-71/VII/ mukuTalAla, bulandazahara 1. satyAsatya vacana evaM unake bheda-prabheda . 2. dasa satyoM meM vyavahAranaya ke viSaya nihita haiM, ataH vyavahAra satya hai zaMkA-satya-asatya kA kyA lakSaNa hai ? jaina AgamAnusAra vAstavika vacana hI kyA satya vacana haiM ? samAdhAna-mokSazAstra adhyAya 7 sUtra 14 meM asatyavacana kA lakSaNa nimnaprakAra kahA hai 'asadabhidhAnamanatam / artha-aprazasta vacana kahanA asatya hai| zrI sarvArthasiddhi TIkA meM kahA hai jisase prANiyoM ko pIr3A hotI hai use aprazasta kahate haiM, bhale hI vaha vidyamAna padArtha ko viSaya karatA ho yA avidyamAna padArtha ko viSaya karatA ho| jisase hiMsA ho vaha vacana asatya hai, aisA nizcaya karanA cAhiye / '
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1444 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : zrI tattvArthavRtti TIkA meM likhA hai- 'pramAda ke yoga se aprazasta vacana kahanA zrasatya hai / prANiyoM ko pIr3AkAraka vacana satya hai / hiMsAkAraka vacana satya hai / karNakarkaza, hRdayaniSThura, manameM pIr3A karanevAlA, vipralApayukta, virodhayukta, prANiyoM ke vadha - baMdhana Adi ko karanevAle, vaira utpanna karanevAle, kalaha zrAdi karanevAle, trAsa karanevAle, guru Adi kI avajJA karanevAle Adi vacana bhI asatya haiM / 'yaha kartavya hai, yaha heya hai, tyAjya hai / ' pramattayoga ke abhAva meM yathArtha svarUpa ke kahane se isaprakAra ke aprazasta vacana bhI satya haiM / zrI amRtacandra AcArya ne puruSArthasiddhiupAya zloka 91 se 100 taka asatya vacana kA kathana kiyA hai, jo isa prakAra hai- artha - jo kucha bhI pramattayoga se yaha asat vacana kahA jAtA hai use zranRta ( asatya ) jAnanA cAhiye / usake cAra bheda haiM / yadidaM pramAdayogAdasadabhidhAnaM vidhIyate kimapi / tadanutamapi vijJeyaM tadbhedAH santi catvAraH // 91 // artha -- jisavacana meM apane kSetra, kAla, bhAva karake vidyamAna vastu niSedhI jAtI hai, vaha prathama asatya hotA hai, jaise yahAM devadatta nahIM hai / svakSetra kAlabhAvaiH sadapi hi yasminniSiddhyate vastu / tatprathamamasatyaM syAnnAsti yathA devadatto'tra // 92 // artha - nizcaya kari jisa vacana meM para kSetra, kAla, bhAvoM karake avidyamAna vastu kA astitva pragaTa kiyA jAtA hai vaha dUsarA asatya hai / jaise yahAM para ghaTa hai / kA mAnA gayA asadapi hi vasturUpaM yattra, parakSettrakAlabhAvataH / udbhAvyate dvitIyaM tadanRtamasminyathAsti ghaTaH // 93 // arthaM - apane svarUpa se sat vastu bhI pararUpa se kahI jAtI hai, yaha tIsarA asatyavacana jAnanA cAhie / jaise gAya ko ghor3A kahanA isaprakAra | vastu sadapi svarUpAtpararUpeNAbhidhIyate yasmin / anRtamidaM ca tRtIyaM vijJeyaM gauriti yathAzcaH // 94 // artha - yaha cauthA asatya sAmAnyapane se garhita, sAvadya ( pApa sahita ) aura zrapriyavacanarUpa se tIna prakAra / garhitamavadyasaMyutamapriyamapi bhavati vacanarUpaM yat / sAmAnyena tredhA matamidamanRtaM turIyaM tu // 95 // paizunyahAsagarbha karkazamasamaJjasaM pralapitaM ca // anyadapi yadutsUtraM tatsarvaM garhitaM gaditam // 96 // artha-cugalI, hAsyayukta, kaThora, mithyAtva, pralApa ( gappa-zappa ) aura zAstraviruddhavacana ye saba gati ( niMdya ) vacana kahe gaye haiM /
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] chedana-bhedana- mAraNakarSaNavANijya-vIryavacanAdi / tatsAvayaM yasmAtprANivadhAdyAH pravartante // 97 // artha- jo chedana, bhedana, mAraNa, karSaNa ( khetI ) vyApAra corI Adi ke vacana ve saba sAvadya vacana hai, kyoMki prANihiMsA kI pravRtti karate haiN| aratikaraM bhItikaraM vedakaraM vaMrazokakalahakaram / yadaparamapi tApakaraM parasya tatsarvamapriyaM jJeyam // 98 // artha- jo vacana dUsaroM ko dharati kA karane vAlA ho, bhaya karane vAlA ho, kheda karane vAlA ho, varazoka kalaha kA karane vAlA ho tathA aura bhI AtApa kA karane vAlA hove vaha saba apriya vacana jAnanA / hetau pramattayoge niviSTe sakalavitathavacanAnAm / yAnuSThAnAderanuvadanaM bhavati nAsatyam // 100 // [ 1445 artha- samasta hI prasatya vacanoM kA kAraNa pramattayoga kahA gayA hai, kintu heya va kartavya Adi ke vacana asatya nahIM hai| isaprakAra asatyavacana kA kathana hai| satyavacana dasa prakAra kA hai jaNavadasammadiThavaNA NAme have pahuccavavahAre / saMbhAvale va bhAve, udamAe isavihaM sacvaM // 222 // bhataM devI cappa paDimA ta haya hodi jiNadatto / sedo digdho rajjhadi kUroti ya jaM have vayaNaM // 223 // sakko jaMbUdIna palladRdi pAvavajjavayaNaM ca / pallovamaM ca kamaso jaNavavasaccAdiditA // 224 // go0 jI0 artha - janapadasatya, sammatisatya, sthApanAsatya, nAmasatya, rUpasatya, pratItyasatya, vyavahArasatya, saMbhAvanAsatya, bhAvasatya, upamAsatya isaprakAra satya ke dasabheda haiM / ukta dasaprakAra ke satyavacana ke ye dasa dRSTAnta haiM / bhakta, devI, candraprabhapratimA, jinadatta, zveta, dIrgha, bhAta pakAyA jAtA hai, zakra (iMdra) jambUdvIpa ko palaTa sakatA hai, 'yaha prAsuka hai' aisA vacana aura patyopama / 3 bhAvArtha - tat tat dezavAsI manuSyoM ke vyavahAra meM jo zabda rUr3ha ho rahA hai usako janapadasatya kahate haiN| jaise bhakta, bhATu, vaTaka prAdi bhinna-bhinna zabdoM se eka hI cIja ko kahA jAtA hai| 2. bahuta manuSyoM kI sammati se jo sarva sAdhAraNa meM rUr3ha ho usako sammatisatya kahate haiM / jaise paTTarANI ke atirikta kisI sAdhAraNa strI ko / 3 1 bhI devI kaha denaa| 3. kisI vastu meM usase bhinna vastu ke jaise zrI candraprabha bhagavAna kI pratimA ko candraprabha kahanA liye jo kisI kA saMjJAkarma karanA isako nAmasatya kahate haiM tathApi vyavahAra ke liye use jinadatta kahate haiN| 5. pudgala ke rUpAdika aneka vacana kahA jAya usako rupasatya kahate haiN| jaise kisI manuSya ko zveta khnaa| bhI pAye jAte haiN| athavA usake zarIra meM samAropa karane vAle vacana ko sthApanAsatya kahate haiN| dUsarI koI apekSA na rakhakara kevala vyavahAra ke jaise jinadatta yadyapi usako jinendra ne nahIM diyA guNoM meM se rUpa kI pradhAnatA se jo yadyapi usake zarIra meM anya varNa rUpaguNa kI apekSA usako zveta rasAdika ke rahane para bhI Upara se
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1446 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : kahanA / 6. kisI vivakSita padArtha kI apekSA se dUsare padArtha ke svarUpa kA kathana karanA isako pratItyasatya kahate haiM / jaise kisI choTe yA patale padArtha kI apekSA se dUsare padArtha ko dIrgha (bar3A lambA sthUla) kahanA / 7 naigamAdi nayoM kI pradhAnatA se jo vacana bolA jAya usako vyavahArasatya kahate haiN| jaise naigamanaya kI pradhAnatA se-bhAta pakatA hai| 8. asaMbhavatA kA parihAra karate hue vastu ke kisI dharma kA nirUpaNa karane meM pravRtta vacana ko saMbhAvanAsatya kahate haiN| jaise zaka ( iMdra ) jambUdvIpa ko ulaTa sakatA hai| 9. pAgamokta vidhi-niSedha ke anusAra atIndriya padArthoM meM saMkalpita pariNAmoM ko bhAva kahate haiM, usake Azrita jo vacana hoM usako bhAvasatya kahate haiN| jaise zuSka, pakva, tapta aura namaka, mirca, khaTAI Adi se acchI taraha milAyA hayA dravya prAsUka hotA hai| yahAM para yadyapi sUkSma jIvoM ko iMdriyoM se dekha nahIM sakate tathApi Agama-pramANa se usakI prAsukatA kA varNana kiyA jAtA hai| 10. prasiddha sadRza padArtha ko upamA kahate haiN| isake prAzraya se jo vacana bolA jAya usako upamAsatya kahate haiN| jaise palya / yahAM para romakhaNDoM kA AdhArabhUta khaDDA 'palya' hotA hai| isaliye usako palya kahate haiM / isa saMkhyA ko upamAsatya kahate haiM / ye dasa prakAra ke satya ke dRSTAnta haiN| anya bhI isI taraha jAnanA caahie| vyavahAranaya ke viSaya bhI ina dasaprakAra ke satya meM prAjAte haiN| vyavahAranaya ko asatya kahanA ucita nahIM hai| -jaM. ga. 24-12-64/VIII-XI/ ra. lA. jaina, meraTha sApekSa paryAya dRSTi se mokSamArga sambhava hai zaMkA-kyA paryAyadRSTi se mokSamArga sambhava hai ? samAdhAna--jo vastu jisarUpa se hai usa vastu kA usIrUpa se zraddhAna karanA samyagdarzana hai| AlApapaddhati sUtra 95 meM kahA hai ki vastu sAmAnya vizeSAtmaka hai| 'sAmAnyavizeSAtmaka vastu // 9 // ' sAmAnya-vizeSAtmaka vastu meM se 'sAmAnya' ko dravya kahate haiM aura 'vizeSa' ko paryAya kahate haiN| zrI pUjyapAdAcArya ne kahA bhI hai 'dravyaM sAmAnyamutsargaH anuvRttirityrthH| tadviSayo drvyaathikH| paryAyo vizeSo'pavAdo vyAvRttirityarthaH / tadviSayaH paryAyAthikaH / ' sarvArtha siddhi 1133 dravya kA artha sAmAnya, utsarga aura anuvRtti hai| isa sAmAnya ko viSaya karanevAlA naya athavA dRSTi dravyAthikanaya athavA dravyadRSTi hai| paryAya kA artha vizeSa apavAda aura vyAvRtti hai| isa vizeSa ko viSaya karane vAlA paryAyAthikanaya athavA paryAyaSTi hai| zrI amRtacandrAcArya ne bhI isI prakAra kahA hai anupravRttiH sAmAnyaM dravyaM caikArthavAcakAH / nayastadviSayo yaH syAjjayo dravyAthiko hi sH||39|| vyAvRttizca vizeSazca paryAyazcaikavAcakAH / paryAyaviSayo yastu sa paryAyAdhika mataH // 40 // tattvArthasAra prathamAdhikAra
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1447 anupravRtti, sAmAnya aura dravya meM tInoM zabda ekArthavAcI haiN| jo naya dravya ko viSaya karatA hai vaha dravyAthikanaya arthAt dravyadRSTi hai / vyAvRtti, vizeSa aura paryAya ye tInoM zabda ekArthavAcI haiN| jo naya paryAya ko viSaya karatA hai vaha paryAyAthikanaya arthAt paryAyadRSTi hai / dravyadaSTi meM paryAyeM gauraNa hone se jIva na saMsArI hai aura na mukta hai, kyoMki saMsArI aura mukta ye donoM paryAyeM haiM / ataH dravyadRSTi meM mokSa aura mokSamArga ye donoM paryAya honA sambhava nahIM hai| isIprakAra zraddhAguNa kI mithyAdarzana va samyagdarzana ye donoM paryAyeM haiM / samayasAra kI tAtparyavRtti TIkA meM kahA bhI hai 'zuddhadravyAthikanayena zubhAzubhapariNamanAbhAvAnna bhavatyapramattaH pramattazca / pramattazabdena mithyAdRSTyAdi pramattAMtAni Sar3aguNasthAnAni, apramattazabdena punarapramattAdyayogyAMtAnyaSTa guNasthAnAni gRhyte|' --samayasAra pR0 7 ajamera se prakAzita zuddhadravyAthikanaya se jIva meM zubha yA azubharUpa pariNamana karane kA abhAva hai, isaliye jIva na to pramatta hI hai aura na apramatta hI hai| mithyASTiguNasthAna se lekara pramattavirataguNasthAna taka ina chaha guNasthAnoM meM jIva kI jo avasthA hai vaha pramatta avasthA hai| apramattavirata guNasthAna se lekara prayogakevalI guNasthAnataka ina ATha guNasthAnoM meM jIva kI jo paryAyeM haiM ve apramattAvasthA haiN| isaprakAra dravyadRSTi meM na baMdhamArga hai aura na mokSamArga hai| yaha paryAyadRSTi meM hI sambhava hai, jaisA kahA bhI hai pADubbhavadi ya aNNo pajjAo pajjao vayadi annnno| davvassa taM pi damyaM va paNa8 Na uppaNNaM (pra. sA. 2011) 'prAdurbhavati ca jAyate anyaH kazcidarzanantajJAnasukhAdiguNAspadabhUtaH zAzvatikaH paramAtmAvAptirUpaH svabhAvadravyaparyAyaH / paryAyo vyeti vinazyati anyaH pUrvoktamokSaparyAyAdbhinno nizcayaratnatrayAtmakanirvikalpasamAdhirUpasyaiva mokSaparyAyasyopAdAnakAraNabhUtaH tadapi zuddhadravyAthikanayena paramAtmadravyaM naiva naSTaM na cotpannam / ' yahAM para yaha batalAyA gayA hai ki paryAyadRSTi se jIva kI anantajJAna-sukha Adi guNavAlI zAzvatika muktapravasthArUpa svabhAvadravyaparyAya utpanna hotI hai aura usa muktaavasthA ( paryAya ) se bhinna nizcaya ratnatrayAtmaka nirvikalpa samAdhirUpa tathA mokSaparyAya kI upAdAnakAraNa aisI mokSamArgaparyAya kA vyaya ( nAza ) hotA hai, kintu dravyAthikadRSTi se jIva dravya na utpanna hotA aura na naSTa hotA hai| arthAt dravyadRSTi meM na mokSa hai aura na mokSamArga hai tathA na samyagdRSTi hai aura na mithyAdRSTi hai kyoMki ye saba paryAyeM haiN| yadyapi zaddhAtmaruciparicchittinizcalAnubhUtilakSaNasya saMsArAvasAnotpannakAraNasamayasAraparyAyasya vinAzo bhavati tathaiva kevalajJAnAdivyaktirUpasya kAryasamayasAraparyAyasyotpAdazca bhavati, tathApyubhaya paryAyapariNatAtmadradhyatvena dhrauvyatvaM pdaarthtvaaditi|' pravacanasAra gA0 18 TIkA zuddhAtmA kI rucirUpa samyak zraddhAna, usI kA samyagjJAna tathA usI kI anubhUti meM nizcalatArUpa cAritra isa ratnatrayamaya lakSaNa ko rakhanevAle saMsAra ke anta meM honevAle kAraNa samayasArarUpa mokSamArga paryAya kA yadyapi nAza hotA hai aura usIprakAra kevalajJAna prAdi kI pragaTatArUpa kAryasamayasArarUpa mokSaparyAya kA utpAda hotA hai to bhI donoM hI paryAyoM meM rahane vAle Atmadravya kA dhrauvyapanA rahatA hai| yahAM para bhI yahI batalAyA gayA ki paryAyadRSTi meM hI mokSamArgaparyAya kA vyaya aura mokSaparyAya kA utpAda sambhava hai| dravyadRSTi meM utpAda va vyaya na hone ke kAraNa na mokSa hai aura na mokSamArga hai|
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1448 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : uppattIva viNAso davvassa ya Natthi asthi sambhAvo / vigamuppAdadhuvatta kareMti tasseva pajjAyAH // 11 // paM0 kA0 TIkA - dravyArthArpaNAyAmanutpAdamanucchedaM satsvabhAvameva dravyam / tadeva paryAyArthApaNAyAM sotpAdaM socchedaM cAvavoddhavyam / ' dravyadRSTi se dravya ko utpAdarahita, vinAzarahita satsvabhAvavAlA jAnanA cAhie, kintu paryAyadRSTi se utpAdavAlA, vinAzavAlA jAnanA caahie| 'jJAnAvaraNAdibhAvadravyakarmaparyAyAH suSThu saMzleSarUpeNAnAdisaMtAnena baddhAstiSThanti tAvat, yadA kAlAdilabdhivazAdbha edAbhedaratnatrayAtmaka vyavahAranizcaya mokSamArga labhate tadA teSAM jJAnAvaraNAdi bhAvAnAM dravya-bhAvakarmarUpaparyAyANAmabhAgaM vinAzaM kRtvA paryAyArthikanayenA bhUtapUrNasiddho bhavati, dravyArthikanayena pUrNameva siddharUpa iti vArtikam / ' paM0 kA0 gA0 20 isa saMsArIjIva kA anAdipravAharUpa se jJAnAvaraNAdi AThoM karmoM ke sAtha saMzleSarUpa baMdha calA nA rahA | jaba koI bhavyajIva kAlAdilabdhi ke vaza se bhedaratnatrayasvarUpa vyavahAramokSamArga ko aura abhedaratnatrayasvarUpa nizcaya mokSamArga ko prApta karatA hai taba vaha bhavyajIva una jJAnAvaraNAdikarmoM kI dravya aura bhAvarUpa avasthAnoM kA nAza karake paryAyadRSTi se siddhabhagavAna ho jAtA hai / vaha siddhaparyAya pUrva meM kabhI prApta nahIM huI thI, usa siddhaparyAya ko prApta kara letA hai / dravyadRSTi se to pahile se hI yaha jIva svarUpa se hI siddharUpa hai arthAt dravyadRSTi meM mokSa mArga sambhava nahIM hai / ekAntaparyAyaSTa se bauddhamatarUpa dUSaNa AtA hai aura ekAnta dravyadRSTi se sAMkhyamatarUpa dUSaraNa AtA hai| kyoMki 'kSaNikAntarUpaM bauddhamataM nityaikAntarUpaM sAMkhyamataM / ' aisA ArSavacana hai / 'jainamate punaH parasparasApekSadravyaparyAyatvAnnAsti dUSaNaM / ' kintu jainamata meM paraspara sApekSa dravyadRSTi paryAyadRSTi mAnane se koI dUSaNa nahIM AtA / 'yadyapi zuddha nizcayena zuddhojIvastathApi paryAyArthikanayena kathaMcitpariNAmitve satyanAdikarmodayavazAdrAgAdyupAdhipariNAmaM gRhNAti sphaTikavat / yadi punarekAMtenApariNAmI bhavati tadopAdhi pariNAmo na ghaTate / ' -- ajamera se prakAzita samayasAra pR0 301 / yadyapi zuddha nizcayana se jIva zuddha hai phira bhI paryAyadRSTi se kathaMcit pariNAmIpanA hone para anAdikAla se dhArA pravAharUpa se cale Aye karmodaya ke vaza se yaha jIva sphaTika pASANa ke samAna hI rAgAdirUpa upAdhi pariNAma ko grahaNa karatA hai / yadi dravyadRSTi ke ekAnta se yaha jIva apariNAmI hI ho to isa jIva ke rAgAdi upAdhirUpa pariNAma kabhI ghaTita nahIM ho sakatA hai / jaba ekAnta dravyadRSTi meM isa jIva ke rAgAdipariNAma ghaTita nahIM ho sakate to mokSa bhI ghaTita nahIM ho sakatA / 'paryAyAthikanavibhAgairdevamanuSyAdirUpaM vinazyati jIvaH / na nazyati kaizcidravyArthika nayavibhAgaH / yasmAvegaM nityAnityasvabhAgaM jIvarUpaM / ' yaha jIva paryAyadRSTi se deva, manuSyAdi paryAyoM ke dvArA vinAza ko prApta hotA hai / dravyadRSTi se jIva nAza ko prApta nahIM hotA hai / isaprakAra jIva nitya, anitya svabhAvavAlA hai / dravyadRSTi se jIva nitya apariNAmI hai aura paryAya se anitya pariNAmI hai / jo ekAnta se jIva ko nitya apariNAmI mAnate haiM ve sAMkhyamatavAloM ke samAna mithyAdRSTi haiM /
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1449 'sa jIvo mithyAvRSTiranAhato jJAtavyam / kathaM mithyAvRSTiH ? iti cet yadekAMtena nityakUTastho'pariNAmI TaMkotkIrNaH sAMkhyamatavat / ' jo ekAMta dravyadRSTi se jIva ko nitya kUTastha apariNAmI aura TaMkotkIrNa mAnatA hai to vaha sAMkhyamatavAloM ke samAna mithyAdRSTi hai, ahaMtamata kA mAnanevAlA nahIM hai| yadyapi dravyadRSTi se sarva jIva eka samAna haiM unameM koI bheda nahIM hai tathApi paryAyaSTi se jIva tIna prakAra ke haiM / zrI kundakundAcArya mokSaprAbhRta meM kahate haiM tipayAro so appA paramaMtara bAhiro du dehINaM / tastha parojhAijjai aMtobAeNa cayahi vahirappA // 4 // mokSaprAbhUta bahirantaH parazceti vidhAtmA sarvadehiSu / upeyAttatra paramaM madhyopAyAta bahistyajet // 4 // samAdhi tantra sarva prANiyoM meM bahirAtmA antarAtmA aura paramAtmA isa taraha tInaprakAra kA prAtmA hai| prAtmA ke una tIna bhedoM ( paryAyoM ) meM se bahirAtmA ko chor3akara antarAtmA ke upAya se paramAtmA avasthA kA dhyAna kro| usa paramAtmArUpa paryAya ke dhyAna se jIva ko mokSa kI prApti hotI hai| taM savvasthavariTa, i8 amarAsurappahANehi / ye saddahati jIvA, tesi dukkhANi khIyaMti // 19-1 // pravacanasAra 'evaM nirdoSa paramAtmazraddhAnAnmokSo bhavatIti kathanarUpeNa tRtIyasthale gAthA gtaa|' svargavAsI deva tathA bhavanatrika ke indroM se pUjanIya aura sarva padArthoM meM zreSTha aise paramAtmA kA jo bhavya jIva zraddhAna karate haiM unake saba duHkha nAza ko prApta ho jAte haiN| isataraha nirdoSa paramAtmA ke zraddhAna se mokSa hotI hai, aisA kahate hue tIsare sthala meM gAthA pUrNa huii| paramAtmAavasthA jIva kI paryAya hai, usa paramAtmaparyAya ke zraddhAna va dhyAna ko mokSamArga batalAyA gayA hai| zrI amRtacandrAcArya kA nimna kalaza bhI dRSTavya hai parapariNatihetormohanAmno'nubhAvA / dvirtmnubhaavyvyaaptklmaassitaayaaH|| mama paramavizuddhiH zuddha cinmAtramUrte rbhavatu samayasAravyAkhyayavAnubhUteH // 3 // zrI amRtacandrAcArya kahate haiM--yadyapi zuddhadravyadRSTi kara to maiM zuddha hU~ caitanyamAtra mUrti hU~, parantu merI pariNati ( paryAya ) mohakarma ke udaya ke kAraNa mailI rAgAdirUpa ho rahI hai / zuddhAtmA kI kathanIrUpa jo yaha samayasAra prantha hai, usakI TIkA karane kA phala yaha cAhatA hU~ ki merI pariNati (paryAya ) rAgAdi se rahita hokara zuddha ho arthAt mere zuddha svarUpa kI prApti ho|
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1450 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : isa kalaza meM zrI amRtacandrAcArya kI vartamAna azaddhaparyAya para dRSTi rahI hai, jisakI zuddhi ke liye TIkA racI gaI hai| yahI mokSamArga hai| zaMkA-kyA paryAyadRSTi mithyAdRSTi hai ? samAdhAna-tattvArthasUtra meM zrImadumAsvAmI AcArya ne samyagdarzana kA lakSaNa nimnaprakAra kahA hai 'tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam // 2 // jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam // 4 // ' jIva, ajIva, prAsrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ina sAta tattvoM kA zraddhAna samyagdarzana hai| yahA~ para 'paryAyadRSTi mithyASTi' ke siddhAMta ko mAnanevAlA kahatA hai ki 'jIva aura ajIva ina do dravyoM kA zraddhAna samyagdarzana hai' isaprakAra sUtra kI racanA honI cAhiye thI, kyoMki prAsrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye to paryAyeM haiM / isapara zrI akalaMkadeva nimna uttara dete haiM 'anekAntAcca / dravyAthikaparyAyAthikayorguNapradhAnabhAvena arpaNAnarpaNabhedAt jIvAjIkyorAstravAdInAM syAdantarbhAvaH syAdanantarbhAvaH / paryAyAthikaguNabhAve dravyAthikaprAdhAnyAt AsravAvipratiniyataparyAyAnarpaNAta anAdipAriNAmikacaitanyAcaitanyAdi dravyApiNAda AtravAdInAM syAjjIve'jIve vAntarbhAvaH / tathA dravyAthikaguNabhAle paryAyAthikaprAdhAnyAva AtravAdipratiniyataparyAyArthapaNAda anAdipAriNAmikacaitanyAcaitanyAvidravyArthA'narpaNAda AtravAdInAM jIvAjIvayoH syAdantarbhAvaH / tadapekSayA syAdupadezo'rthavAn / ' ta0 rA0 vA. vastutaH jIva, ajIva aura prAsrava Adi meM paraspara bheda bhI hai aura abheda bhI hai aisA anekAnta hai, ataH anekAntadRSTi se vicAra karanA caahiye| paryAyadRSTi gauraNa hone para aura dravyAthikadRSTi kI pradhAnatA rahane para anAdi pAriNAmika jIva aura ajIvadravya kI mukhyatA hone se prAsravAdi paryAyoM kI vivakSA na hone para una prAsravAdi paryAyoM kA jIva aura ajIva meM antarbhAva ho jAtA hai, ataH jIva aura ajIva ina do padArthoM kA zraddhAna samyagdarzana hai| kintu jisasamaya una prAsravAdi paryAyoM ko pRthaka-pRthak grahaNa karanevAlI paryAyAthikadRSTi kI mukhyatA hotI hai tathA dravyadRSTi gauNa hotI hai taba Asrava Adi paryAyoM kA jIva aura ajIva meM antarbhAva nahIM hotaa| ataH paryAyadRSTi se ina prAsrava Adi paryAya kA upadeza sArthaka hai nirarthaka nahIM hai / arthAt Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA, mokSa ina paryAyoM kA zraddhAna samyagdarzana hai, yaha upadeza paryAyaSTi se yathArtha hai| ekAnta mithyAmatoM kA samuha anekAnta nahIM hai, kyoMki unake matoM meM nayoM meM paraspara sApekSatA nahIM hai / kahA bhI hai te sAvekkhA suNayA NiravekkhA te vi dugNayA hoti / sayala-vavahAra-siddhI suNayAdo hodi NiyameNa // 266 // svA. kA. a. saMskRta TIkA-'sApekSAH svavipakSApekSAsahitAH / ye naya sApekSa hoM arthAt apane vipakSa kI apekSA karate haiM to sunaya hote haiM / yadi naya nirapekSa hoM arthAt vipakSa kI apekSA se rahita hoM to durnaya hote haiN| dravyadRSTi yadi paryAyadRSTi se sApekSa hai to sudRSTi hai| yadi dravyadRSTi paryAyadRSTi se nirapekSa hai to kudRSTi hai|
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1451 zrI amRtacandrAcArya ne bhI kahA hai . ete parasparApekSAH samyagjJAnasya hetavaH / nirapekSAH punaH santo mithyAjJAnasya hetavaH // 51 // ta. sA. prathamAdhikAra .. ye naya yadi paraspara sApekSa rahate haiM arthAt apane vipakSa kI apekSA rakhate haiM to samyagjJAna ke hetu hote haiM aura yadi nirapekSa rahate haiM arthAt apane vipakSa kI apekSA nahIM rakhate haiM to mithyAjJAna ke hetu hote haiN| yadi dravyadRSTi paryAyadRSTi sApekSa hai aura paryAyadRSTi dravyadRSTi sApekSa hai to samyagdarzana va samyagjJAna kI kAraNa hai| yadi dravyadRSTi paryAyadRSTi nirapekSa hai aura paryAyadRSTi dravyadRSTi nirapekSa hai to mithyAdarzana va mithyAjJAna ke kAraNa haiM / jisaprakAra 'na devAH' isa sUtra ke AdhAra para yadi koI deva paryAya kA niSedha karane lage to vaha vidvAn nahIM kahA jA sakatA, kyoMki usane pUrvApara prakaraNa anusAra sUtra kA artha nahIM samajhA / isI prakAra 'maiM sukhI dukhI maiM raMka rAva' chahar3hAlA ke isa vAkya ke AdhAra para janasandeza ke sampAdaka ne 'paryAyadRSTi mithyAdRSTi' aisA siddhAMta batalAne kA prayatna kiyA hai so yaha usakI bhUla hai, kyoMki unhoMne pUrvApara prakaraNa para dRSTi nahIM dii| prakaraNa isaprakAra hai cetana ko hai upayoga rUpa, vinamUrati cinamUrati anUpa / pudagala nabha dharma adharma kAla, inateM nyArI hai jIva cAla / tAko na jAna viparIta mAna, kari kara deha meM nija pichAna / maiM sukhI duHkhI maiM raMka rAva, mero dhana gRha godhana prabhAva / / mere suta tiya maiM sabala dIna, berUpa subhaga mUrakha pravIna / tana upajata apanI upaja jAna, tana nazata Apako nAza mAna / / jo koI jIva ke lakSaNa upayoga ko svIkAra nahIM karatA, kintu zarIra ko hI prApA mAnatA hai, zarIra kI utpatti se apanI utpatti aura zarIra ke nAza se apanA nAza mAnatA hai| zarIra ke sukha meM apane Apa ko sukhI aura zarIra ke duHkha meM apane Apako duHkhI mAnatA hai, usako yahA~ para mithyAdRSTi kahA hai, jisako apane jJAna nidhi kI khabara nahIM hai, bAhya nidhi ke kAraNa apane Apako raMka va rAva mAnatA hai usako yahA~ para mithyAdRSTi kahA hai| chahar3hAlA meM paryAyadRSTi ko mithyAdRSTi nahIM kahA hai balki paryAyadRSTi kA upadeza diyA gayA hai aura paryAyaSTi se mukti batalAI gaI hai / vaha kathana isaprakAra hai 'yaha mAnuSa parajAya sukula sunivo jinvaanii| iha vidhi gaye na milai sumaNi jyoM udadhi samAnI // ' 'bahirAtamatA heya jAni taji, antara pAtama hUje / paramAtama ko dhyAya niraMtara jo nita Ananda pUjai // ' vajanAbhi cakravartI paryAyadRSTi se vicAra karate haiM _ 'maiM cakrI pada pAya nirantara bhoge bhoga ghanere / to bhI tanika bhaye nahIM pUraNa bhoga manoratha mere / '
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1452 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : isa paryAyaSTi ko rakhate hue bhI vajranAbhicakravartI mithyAdRSTi nahIM hue| 'paryAyadRSTi mithyAdRSTi' yadi isa siddhAMta ko mAna liyA jAya to anitya, azaraNa, saMsAra, azuci Adi bhAvanAoM kA zraddhAna karanevAloM ke mithyAtva kA prasaMga A jAyagA, kyoMki ye bhAvanA paryAya dRSTi kI apekSA se sambhava hai, dravyadRSTi kI apekSA se anitya prAdi bhAvanA sambhava nahIM hai, kyoMki dravyadRSTi meM nityatA svIkAra kI gaI hai| rAjA rANA chatrapati, hAthina ke asavAra / maranA sabako eka dina, apanI apanI bAra / / dala bala deI devatA, mAta pitA parivAra / maratI viriyA~ jIva ko, koI na rAkhana hAra // dAma binA nirdhana dukhI, tRSNAvaza dhanavAna / kahU~ na sukha saMsAra meM, saba jaga dekhyo chAna / / isaprakAra paryAya dRSTi se zraddhA karanevAlA mithyAdRSTi nahIM hai apitu samyagdRSTi hai / sAmAyikapATha meM apane doSoM kI paryAyaSTi se nimnaprakAra AlocanA karanevAlA mithyASTi nahIM ho sakatA, vaha to samyagdRSTi hai| hA hA ! maiM dRTha aparAdhI, trasa jIvana rAzi viraadhii| thAvara kI jatana na kInI, ura meM karuNA nahIM lInI // 27 maI 1971 ke jainasandeza ke sampAdakIya lekha meM nimna zloka uddhRta kiyA gayA hai| ekaH sadA zAzvatiko mamAtmA, vinirmalaH sAdhigama svabhAvaH / bahirbhavAH santyapare samastA, na zAzvatAH karmabhavAH svakIyAH // sAmAyikapATha ke isa zloka meM yaha nahIM kahA gayA ki dravyadRSTi so samyagdRSTi aura paryAyaSTi so mithyAdRSTi / yahA~ para yaha batalAyA gayA hai ki merI prAtmA eka hai aura sadA zAzvata hai| yaha dravyadRSTi se kathana hai| merI AtmA nirmala aura sAdhigama hai, yaha svabhAvadRSTi se kathana hai| karmajanita praupAdhika bhAva mere svabhAva nahIM haiM aura nAzavAna haiM yaha vibhAvaparyAyadRSTi se kathana hai / yahA~ para dravyadRSTi se AtmA ko sadA zAzvata arthAta anAdi ananta batalAyA gayA hai| prAtmA-anAdikAla se karmoM se ba~dhI huI hai ataH zuddha nahIM hai / ataH dravyAthikanaya kA viSaya zuddha yA azuddhAtmA nahIM hai, kintu zaddha va azuddha vizeSaNoM rahita sAmAnya prAtmA hai| zrIdevasena AcArya ne AlApapaddhati meM kahA bhI hai yahAx 'nijanijapradezasamUhairakhaNDavRtyA svabhAvavibhAvaparyAyAn dravati droSyati adudra vaviti dravyam / ' jo apaneapane pradeza samUha ke dvArA akhaNDapane se apanI-apanI svabhAva-vibhAvaparyAyoM ko prApta hotA hai, hovegA aura ho cukA hai vaha dravya hai| yadi dravyadRSTi kA viSaya zuddhadravya mAnA jAya to vaha vibhAvaparyAyoM ko prApta nahIM ho sktaa| ataH dravyadRSTi kA viSaya, zuddhAzuddha vizeSaNoM se rahita sAmAnya prAtmA hai| .
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1453 zrI amRtacandrAcArya ne bhI pravacanasAra gAthA 10 kI TIkA meM 'UrvatA sAmAnyalakSaNe dravye' zabdoM dvArA dravya kA lakSaNa UrdhvatAsAmAnya batalAyA hai| 'parAparavivartavyApidravyamUrdhvatA mRviya sthAsAdiSu / ' parIkSAmukha pUrva aura uttara paryAyoM meM rahanevAle dravya ko UrdhvatAsAmAnya kahate haiN| jaise sthAsa, koza, kuzUla ghaTAdi paryAyoM meM miTTI rahatI hai| yadi dravyadRSTi ke viSayabhUta prAtmadravya ke sAtha zuddha vizeSaNa lagA diyA jAye to vaha azuddhaparyAyoM meM nahIM raha sakegA, kintu saMsArI azuddhaparyAya meM prAtmadravya rahatA hai| ataH zuddhAzuddha vizeSaNoM se rahita sAmAnya prAtmA dravyadRSTi kA viSaya hai| 'sAmAnyanayena hAratragdAmasUtravavyApi / ' // 16 // pravacanasAra pariziSTa sAmAnyadRSTi arthAt dravyadRSTi se prAtmA sarvaparyAyoM meM vyApta hokara rahatA hai jaise motI kI mAlA kA DorA mAlA ke kAle, pIle, zukla varNavAle saba dAnoM meM vyApta hokara rahatA hai| yaha sAmAnya prAtmA jaba zuddha paryAya ko vyApta karake rahatA hai taba zuddha paryAya se tanmaya hone ke kAraNa zuddhAtmadravya kahalAtA hai| jaba azuddhaparyAya ko vyApta karake rahatA hai taba azuddhaparyAya se tanmaya hone ke kAraNa azuddhaAtmadravya kahalAtA hai / zrI kundakundAcArya ne pravacanasAra meM kahA bhI hai pariNamadi jeNa dadhvaM takkAlaM tammayaM tti pnnnntt| tamhA dhammapariNado AdA dhammo mukhyavvo // 6 // jIvo pariNamadi jadA suheNa asuheNa vA suho asuho| suddhaNa tadA suddho hadi hi pariNAmasambhAvo // 9 // dravya jisakAla meM jisaparyAya se pariNamana karatA hai arthAt jisaparyAya ko vyApta karatA hai usakAla meM vaha dravya usarUpa hai aisA jinendra dvArA kahA gayA hai| isaliye dharmaparyAya ko prApta AtmA ko dharmAtmA jAnanA cAhiye / jIva jaba zubhaparyAya se pariNamana karatA hai arthAt zubhaparyAya ko prApta karatA hai taba vaha jIva svayaM zubha ho jAtA hai| vahI jIva jaba azubhaparyAya se pariNamana karatA hai arthAt azubhaparyAya ko prApta karatA hai taba vaha jIva svayaM azubha ho jAtA hai| jaba vahI jIva zuddhabhAva se pariNamana karatA hai arthAt zuddhaparyAya ko vyApta karake rahatA hai taba vaha jIva svayaM zaddha ho jAtA hai, kyoMki jIva pariNamana svabhAvavAlA hai| ina tInoM avasthAnoM meM rahanevAlA jo sAmAnya prAtmadravya hai vaha dravyadRSTi kA viSaya hai|' tAtai dravyadRSTi kari eka dazA hai, paryAyadRSTi kari aneka avasthA ho hai, aisA mAnanA yogya hai| so zaddha, azuddha avasthA paryAya hai| isa paryAya apekSA ( saMsArI va siddha meM ) samAnatA mAniye so yaha mithyAdRSTi hai| tAtai ApakauM dravyaparyAyarUpa avloknaa| dravyakari sAmAnya svarUpa avalokanA, paryAya kari vizeSa avadhAranA / aise hI citavana kiye samyagdRSTi ho hai| jAta sAMcA avaloke binA samyagdRSTi kaise nAma pAve / ' bhI gautamagaNadhara prathamopazamasamyaktva ko utpanna karanevAle jIva kI yogyatA kA kathana nimnaprakAra karate haiM
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1454 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : uvasAto kamhi uvasAmedi ? cadusu vi gadIsu uvasAmedi / cadusu vi gadosu uvasAmeMto paMcidiesu uvasAmedi, jo eiMdiya vilidiyesu / paMcidiesu uvasAto saNIsu uvasAmedi, No asaNNIsu / sagNIsu uvasAmedi, No asaNNIsu / saNIsu uvasAto gambhovavakaMtiesu uvasAmedi, No sammucchimesu / gambhovakkaMtiesu uvasAto pajjattaesu uvasAmedi No apajjattaesu / pajjattaesu uvasAto saMkhejjavassAugesu vi uvasAmedi, asaMkhejjavassAugesu vi / dhavala pu06 pR0 238 artha-darzanamohanIyakarma ko upazamAtA hA yaha jIva kahA~ upazamAtA hai ? cAroM hI gatiyoM meM upazamAtA hai| cAroM hI gatiyoM meM upazamAtA hA paMcendriyoM meM upazamAtA hai, ekendriya aura vikalendriyoM meM nahIM upazamAtA hai| paMcendriyoM meM upazamAtA humA saMjJiyoM meM upazamAtA hai, asaM ziyoM meM nahIM upshmaataa| saMjJiyoM meM upazamAtA huA garbhopakrAntikoM meM (garbhajajIvoM meM) upazamAtA hai, sammUcchimoM meM nahIM / garbhopakrAntikoM meM upazamAtA huA paryAptakoM meM upazamAtA hai, aparyAptakoM meM nhiiN| paryAptakoM meM upazamAtA humA saMkhyAtavarSa kI AyuvAle jIvoM meM bhI upazamAtA hai aura asaMkhyAtavarSa kI AyuvAle jIvoM meM bhI upazamAtA hai / arthAt upazamasamyaktva utpanna karatA hai| ___ gaNadhara ne samyaktvotpatti kA yaha saba kathana paryAyadRSTi se kiyA hai| 'paryAyadRSTi mithyAdRSTi' yadi siddhAMta hotA to gaNadhara mahArAja paryAyadRSTi se kyoM kathana karate ? zrI guNadharAcArya kaSAyapAhur3a meM kahate haiM samvaNiraya bhavaraNesu dIvasamUhe gRha jodisa vimaarnne| abhijogga-aNabhijogge uvasAmo hoi boddhavyo / sAgAre paTuvago giDhavago majjhimo ya bhjiyvyo| joge aNNadaramhi ya jahagNago teulessAe // (ka.pA. 430 va 432) sarva narakoM meM, sarvaprakAra ke bhavanavAsI devoM meM, sarvadvIpa aura samudroM meM, sarvavyantaradevoM meM, samasta jyotiSkadevoM meM, vimAnavAsIdevoM meM, abhiyogyajAti ke tathA anabhiyogyajAti ke devoM meM darzanamohanIyakarma kA upazama hotA hai| sAkAropayoga meM vartamAnajIva hI darzanamohanIyakarma ke upazamana kA prasthApaka hotA hai, kintu niSThApaka aura madhyamaavasthAvartI jIva bhajitavya hai| tInoM yogoM meM se kisI ekayoga meM vartamAna aura tejolezyA ke jaghanya aMga ko prApta jIva darzanamoha kA upazAmaka hotA hai| arthAt upazamasamyaktva ko utpanna karatA hai| tpatti kA yaha saba kathana bhI paryAyadRSTi se kiyA gayA hai| isase spaSTa hai ki sApekSa paryAyadaSTi se samyaktva utpanna hotA hai| dravyadRSTi so sAmAnyadRSTi, kyoMki 'sAmAnyaM dravyaM caikaarthvaackaaH|' tattvArthasAra kintu sAmAnya kI apekSA vizeSa balavAna hotA hai / kahA bhI hai'sAmAnyazAstrato nUnaM vizeSo balavAn bhavet / ' sAmAnya zAstra te vizeSa balavAna hai, kyoMki vizeSa hI te nIkai nirNaya ho hai| isIlie zrI kundakundAcArya ne paMcAstikAya ke mokSamArgaprarUpaka dUsare adhikAra meM jIvatattva kA paryAyoM kI apekSA vizeSa kathana kiyA hai| gAthA 109 meM saMsArI va mokSaparyAya kI apekSA se jIvatattva kA kathana hai / gAthA 110 se 122 taka indriya, gati. bhavya, abhavya kartA, bhoktA Adi paryAyoM kI apekSA saMsArIjIva kA vizeSa kathana hai| jIvapadArtha ke kathana kA upasaMhAra karate hue zrI kundakundAcArya likhate haiM
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] evamabhigamma jIvaM apehi vi pajjaehi bahugehi / abhigaccha ajjIvaM gANaMtaridehi liMgehi // 123 // paMcAstikAya isaprakAra anya bhI bahuta sI paryAyoM dvArA jIva ko jAnakara, jJAna se anya aise jar3a liMga dvArA ajIvapadArtha ko jAno / [ 1455 yadi dravyaSTi samyagdRSTi tathA paryAyadRSTi mithyAdRSTi aisA siddhAMta hotA to zrI kundakundAcArya mokSamArgaprarUpaka adhikAra meM jIvapadArtha kA paryAyoM kI apekSA kyoM kathana karate ? zrI amRtacandrAcArya 'bahubhiH paryAyaH jIvamadhigacchet / ' arthAt bahuparyAyoM dvArA jIva ko jAno aisI AjJA kyoM dete ? dRSTi so samyagdRSTi / padArtha sAmAnya vizeSAtmaka hai| jisakI mAtra sAmAnya para dRSTi hai vizeSa (paryAya) para dRSTi nahIM hai, vaha samyagdRSTi nahIM ho sakatA hai / 27 maI 1971 ke 'jainasandeza' ke sampAdakIya lekha meM jo pravacanasAra kA ullekha hai aba usa para vicAra kiyA jAtA hai / ukta sampAdakIya lekha meM pravacanasAra gAthA 189 kI TIkA kA kucha bhAga uddhRta kiyA gayA hai, kintu isa TIkA kA dravyadRSTi yA paryAyadRSTi se koI sambandha nahIM hai aura na isa TIkA kA mithyAdRSTi yA samyagdRSTi se koI sambandha hai / vaha TIkA isaprakAra hai 'rAgAdipariNAma evAtmanaH karma, sa eva puNyapApadva tam / rAgapariNAmasyaivAtmA karttA tasyaivopAdAtA hAtA cetyeSa zuddhadravya nirUpaNAtmako nizcayanayaH yastu pudgala pariNAma AtmanaH karma sa eva puNyapApadvaM taM pudgalapariNAmasyAtmA kartA tasyopAdAtA hAtA ceti so'zuddhadravyanirUpaNAtmako vyavahAranayaH / ubhAvapyetau staH, zuddhAzuddhatvenobhayathA dravyasya pratIyamAnatvAt / kintvava nizcayanayaH sAdhakatamatvAdupAttaH, sAdhyasya hi zuddhatvena dravyavya zuddhatvastartarfarartya eva sAdhakatamo na punarazuddhatvadyotako vyavahAranayaH // 189 // ' pravacanasAra yahA~ para rAgAdi pariNAmoM ko AtmA ke karma aura zrAtmA una rAgAdi kA karttA Adi hai aisA kathana karanevAle naya ko zuddhadravya kA nirUpaNa karanevAlA nizcayanaya kahA hai| paudgalikakarma AtmA ke karma aura AtmA una paudgalikakarmoM kA kartA Adi hai aisA kathana karanevAle naya ko azuddhadravya kA nirUpaNa karanevAlA vyavahAranaya kahA hai / yahA~ para 'zuddhadravya va nizcayanaya tathA azuddhadravya va vyavahAranaya' ye zabda kisa abhiprAya se prayoga kie gae haiM, isako samajhane ke lie adhyAtmanayoM ke svarUpa kA jJAna honA atyanta Avazyaka hai / adhyAtmanayoM kA kathana isaprakAra hai 'punarapyadhyAtma bhASayA nayA ucyante / tAvanmUlanayau dvau nizcayo vyavahArazca // tatra nizcayanayo'bhedaviSayo, vyavahAro bhavaviSayaH // tatra nizcayo dvividhaH zuddha nizcayo'zuddha nizcayazca // tatra nirupAdhikaguNaguNya bhedaviSayakaH zuddha nizcayo yathA kevalajJAnAdayo jIva iti // sopAdhika viSayo'zuddha nizcayo yathA matijJAnAvayo jIva iti / / vyavahAro dvividhaH san tavyavahAro'saddha tavyavahArazca // tatraikavastuviSayaH sadbhUtavyavahAraH // bhinna vastuviSayo'sadbhUtavyavahAraH // '
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1456 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : artha-phira bhI adhyAtmabhASA se nayoM kA kathana karate haiM / nayoM ke do mUla bheda haiM, eka nizcayanaya aura dUsarA vyavahAranaya / nizcayanaya kA viSaya abheda hai aura vyavahAranaya kA viSaya bheda hai| nizcayanaya do prakAra kA hai| 1. zuddhanizcayanaya, 2. azuddhanizcayanaya / unameM se jo naya karmajanita rAgAdi vikAra se rahita guNa-guNI ko abhedarUpa se grahaNa karatA hai vaha zuddhanizcayanaya hai / jaise kevalajJAnAdi svarUpa jIva hai / jo naya karmajanita rAgAdivikArasahita guNa aura guNI ko abhedarUpa se grahaNa karatA hai vaha azuddhanizcayanaya hai / jaise matijJAnAdi svarUpa jIva / vyavahAranaya do prakAra kA hai, 1. sadbhUtavyavahAranaya, 2. asadbhUtavyavahAranaya / eka-eka vastu ko viSaya karanevAlA sadbhUtavyavahAranaya hai / bhinna vastuoM ko viSaya karanevAlA asadbhUtavyavahAranaya hai| pravacanasAra gAthA 189 kI TIkA meM jo prAtmA ko rAgAdi pariNAmoM kA kartA aura rAgAdi pariNAmoM ko karma kahA gayA hai, vaha eka hI vastu meM kartA-karma ke bhedarUpa se kathana hai ataH vaha sadbhUtavyavahAranaya kA kathana hai| pauda galikakarma prAtmA ke karma aura AtmA paudgalikakarmoM kA kartA hai, yaha kathana asadbhUtavyavahAranaya kA hai, kyoMki pudgala aura AtmA ye do bhinna vastu haiM / zuddhanizcayanaya kA viSaya to rAgAdivikArIbhAvoM se rahita zuddhamAtmA hai| zrI kundakundAcArya ne tathA unake TIkAkAra zrI amRtacandrAcArya ne nizcaya aura vyavahAra ina do hI zabdoM kA prayoga kiyA hai / bheda-pratibhedoM kA nirdeza nahIM kiyA hai / jahA~ para zuddhanizcayanaya ko nizcaya kahA gayA hai, vahA~ para zuddhanizcayanaya kI apekSA azuddhanizcayanaya ko vyavahAra kaha diyA gayA hai| jahA~ para asadbhUtavyavahAranaya ko vyavahAra kahA gayA hai, vahAM para asadbhUtavyavahAra kI apekSA sadbhUtavyavahAranaya ko nizcaya kahA gayA hai| pravacanasAra gAthA 189 kI TIkA meM 'zuddhadravya' kA prayojana nirupAdhi prAtmadravya se nahIM hai, kyoMki nirupAdhi prAtmadravya rAgAdivikArIpariNAmoM kA kartA nahIM ho sakatA hai, kintu 'ekadravya' se prayojana hai, kyoMki rAgAdipariNAma kA kartA va karma donoM ekadravya kI paryAyeM haiM / 'nizcayanaya' kA prayojana sadbhUtavyavahAranaya hai, kyoMki eka dravya meM kartA karma kA bheda sadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hai| 'vyavahAranaya' kA prayojana asadabhUtavyavahAranaya se hai, kyoMki sopAdhi AtmA aura paudgalikakarmoM meM arthAt do bhinna vastuoM meM kartA-karma kA sambandha batalAnA asadbhUtavyavahAra kA viSaya hai| azuddhadravya kA prayojana prAtmA aura pudgala ke paraspara sambandha se hai| ___ isaprakAra pravacanasAra gAthA 189 kI TIkA kA dravyadRSTi va paryAyadRSTi se koI sambandha nahIM hai ataH dravyadRSTi va paryAyaSTi kI carcA meM pravacanasAra gAthA 189 kI TIkA kA ullekha karanA aprAsaMgika hai| 27 maI 1971 ke jainasandeza ke sampAdakIya lekha meM pravacanasAra gAthA 94 kA ullekha hai| isa gAthA meM 'je pajjayesu giradA jIvA parasamayigA ti nnihitttthaa|' [ gA0 94 pUrvArdha ] jo yaha kahA gayA hai, vaha ekAnta dRSTivAloM kI apekSA se kathana hai| jaisA ki zrI amRtacandrAcArya kI TIkA ke 'nirargalaikAntadRSTayo' zabdoM se spaSTa hai / sApekSa paryAyadRSTi vAlA bhI mithyAdRSTi hai, aisA nahIM kahA gayA hai / yadi dravyadRSTi bhI paryAyadRSTi nirapekSa hai to vaha bhI mithyAdRSTi hai| zrI jayasenAcArya ne pravacanasAra gAthA 93 kI TIkA meM kahA hai 'pajjayamuDhA hi parasamayA-yasmAvitthaMbhUta dravya-guNa-paryAya parijJAnamUDhA athavA nArakAviparyAyarUpo na bhavAmyaha miti bhedavijJAnamUDhAzca parasamayA mithyAdRSTayo bhavantIti / '
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1457 'pajjayamUDhA hi parasamayA' arthAt jo isaprakAra dravya, guNa, paryAya ke yathArthajJAna se mUr3ha hai athavA maiM nArakI Adi paryAyarUpa sarvathA nahIM hU~ / isaprakAra bhedavijJAna meM mUr3ha hai, vaha vAstava meM mithyAdRSTi hai / I zrataH sApekSa dravyadRSTi sudRSTi, nirapekSa dravyadRSTi midhyAdRSTi / sApekSa paryAyadRSTi sudRSTi, nirapekSa paryAyadRSTi mithyAdRSTi / pravacanasAra gAthA 10 meM kahA bhI hai-- ' Natthi viNA pariNAma attho atthaM virateha pariNAmo / ' isa loka meM paryAya ke binA padArtha nahIM hai aura padArtha ke binA paryAya nahIM hai / pradeza kI apekSA padArtha aura paryAya apRthak haiM / ataH sApekSa paryAyadRSTi se mokSamArga sambhava hai / - jai. ga. 8-15-22/7-71 / mukuTalAla bulandazahara puNya kA vivecana (1) puNya kI vyAkhyA zrI pUjyapAda mahAn AcArya hue haiM jinhoMne 'samAdhizataka', 'iSTopadeza' jaise granthoM kI racanA kI hai| jinameM ekatva avibhakta grAtmA kA kathana hai / inhIM zrI pUjyapAda AcArya ne 'sarvArthasiddhi' grantha meM puNya kI vyAkhyA isaprakAra kI hai- 'punAtyAtmAnaM pUyate'neneti vA puNyam, tatsaddyAdi / ' [sa.si. 63 ] artha - jo AtmA ko pavitra karatA hai yA jisase zrAtmA pavitra hotA hai, vaha puNya hai / jaise sAtA vedanIya Adi / 'puNya' aura 'maMgala' ekArthavAcI haiM / isaliye jo maMgala ke paryAyavAcI zabda haiM ve hI puNya ke bhI paryAyavAcI zabda haiM / zrI vIrasena svAmI mahAna AcArya hue haiM jinhoMne 'dhavala' va 'jayadhavala' adhyAtma granthoM kI racanA kI hai / jinako samajhane vAle virale hI puruSa haiM / una vIrasena AcArya ne dhavala pu0 1 pR0 31-32 para nimnaprakAra se likhA hai 'maMgalasyaikArtha ucyate, maMgalaM puNyaM pUtaM pavitraM prazasta zivaM zubha kalyANaM bhadraM saukhyamityevamAdIni maMgalaparyAyavacanAni / ekArthaprarUpaNaM kimiti cet, yato maMgalArtho'nekazabdAbhidheyastato'nekeSu zAstreSu nekAbhidhAnaM : maMgalArtha: prayuktazcirantanAcAryaiH / so'yAmohena ziSyaiH sukhenAvagamyata ityekArtha ucyate / 'yadyekazabdena na jAnAti tato'nyenApi zabdena jJApayitavyaH' iti vacanAdvA / ' maMgalasya niruktirucyate, malaM gAlayati vinAzayati ghAtayati vahati hanti vizodhayati vidhvaMsayatIti maMgalam / tanmalaM dvividhaM dravyabhAvamalabhedAt / dravyamalaM dvividhaM, bAhyamabhyaMtaraM ca / tatra sveva rajomalAdi bAhyam / ghana- kaThina jIva- pravezanibaddha-prakRti-sthiti- anubhAga- pradeza vibhakta-jJAnAvaraNAdyaSTavidha karmAbhyantara dravyamalam / ajJAnAdarzanAdipariNAmo bhAvamalam / '
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1458 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : arthAt -- maGgala, puNya, pUta, pavitra, ziva, zubha, kalyAraNa bhadra aura saukhya ityAdi maGgala ke paryAyavAcI nAma haiM / zaMkA- maGgala ke ekArthavAcaka aneka zabdoM kA pratipAdana kisaliye kiyA jAtA hai ? uttara - aneka paryAyavAcI nAmoM ke dvArA maGgalarUpa artha kA pratipAdana kiyA jAtA hai, isaliye prAcIna AcAryoM ne aneka zAstroM meM bhinna-bhinna zabdoM ke dvArA maGgala rUpa artha kA prayoga kiyA hai / jo mala kA gAlana kare, vinAza kare, dahana kare, ghAta kare, zodhana kare, vidhvaMsa kare, use maMgala kahate haiM / vaha mala do prakAra kA hai / dravyamala, bhAvamala / jJAnAvaraNa zrAdi zrATha prakAra ke karma dravyamala haiM / ajJAna aura adarzana Adi ( rAga, dveSa, moha zrAdi ) pariNAmoM ko bhAvamala kahate haiM / zrI yativRSabha AcArya ne bhI tiloyapaNNatti (1 8,9,14 ) meM puNya aparanAma maGgala ke paryAyavAcI nAma batalAkara yaha kahA hai ki puNya, dravya aura bhAva donoM prakAra ke maloM ko galAkara zrAtmA ko pavitra karatA hai / gAthA isa prakAra hai puSNaM pUdapavittA pasatya sivabhadakhe makallANA / suhasokkhAdI savveNiviTTA maMgalassa pajjAyA // 8 // gAyadi viNA sayade ghAvedi vahevi haMti sodhayade / viddha sedi malAI jamhA tamhA ya maMgalaM bhaNidaM // 9 // ahavA bahubheyagayaM NANAvaraNA didavvabhAvamalabhedA / tAI gAi puDhaM jado tado maMgalaM bhaNidaM // 14 // artha -- puNya, pUta, pavitra, prazasta, ziva, bhadra, kSema, kalyANa zubha aura saukhya ityAdika saba maMgala ke hI samAnArthaka zabda kahe gaye haiM / ( puNya aura maMgala ina donoM zabdoM ke artha meM koI antara nahIM hai / jo maMgala kA artha hai, vahI puNya kA artha hai | ) ||8|| kyoMki yaha maloM ko galAtA hai, vinaSTa karatA hai, ghAtatA hai, dahana karatA hai, hanatA hai, zuddha ( pavitra ) karatA hai aura vidhvaMsa karatA hai, isaliye ise maMgala arthAt puNya kahate haiM ||9|| aneka bheda-yukta jJAnAvaraNAdi karmarUpa dravya maloM aura ajJAna pradarzana Adi bhAvamaloM ko yaha galAtA hai isaliye yaha maMgala athavA puNya kahA gayA hai / ina vAkyoM se spaSTa ho jAtA hai ki 'maMgala' aura 'puNya' ye donoM ekArthavAcI haiM / jo AtmA ke dravyakarma aura bhAvakarma rUpI mala kA nAza karake AtmA ko pavitra karatA hai, use 'puNya' kahA gayA hai| ArSa granthoM meM 'puNya' kI paribhASA isa prakAra dI gaI hai / puNya kI uparyukta paribhASA dhyAna meM rahane se puNya - sambandhI carcA ThIka-ThIka saralatA se samajha meM zrA sakatI hai / arthAt jo zrAtmA ko pavitra kare aisA puNya kyA sarvathA tyAjya athavA heya hai yA AtmA ke pavitra ho jAne para yaha puNya svayaM chUTa jAtA hai / 'maiM hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla, parigraha Adi pApoM kA tyAga karatA hU~ / ' isaprakAra pratijJA pUrvaka pApa kA tyAga kiyA jAtA hai kyA isI prakAra pratijJA - pUrvaka puNya kA bhI tyAga kiyA jAtA hai ? kyA kisI ne aisI pratijJA kI hai ? kyA isa prakAra kI pratijJA karane kA kisI ArSa grantha meM upadeza hai ? pAThakoM ke liye yaha saba vicAraNIya hai / zaMkA- paMcAstikAya gAthA 132 meM to zubha pariNAma ko puNya aura azubha pariNAma ko pApa kahA hai aura ina donoM ko bandha kA kAraNa kahA hai / isa prakAra zubha pariNAma puNya kA lakSaNa hai ?
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1459 samAdhAna-jIva kA zubha pariNAma puNya hai, kyoMki puNya kA paryAyavAcI zubha hai, aisA zrI yativRSabhAcArya va zrI vIrasena AcArya ne tiloyapaNNatti va dhavala meM kahA hai| jIva ke zubhapariNAma kA lakSaNa gAthA 132 paMcAstikAya meM nahIM diyA gayA hai| zubha bhAva kA lakSaraNa zrI kundakunda AcArya ne gAthA 64 va 65 meM isa prakAra kahA hai davvatthakAyachappaNataccapayatthesu sattaNavaesu / baMdhaNamukkhe takkAraNarUve vArasaNuvekkhe // 64 // rayaNatayassa rUve ajjAkammo vayAisaddhamme / iccevamAigo jo baTThai so hoi suhabhAvo // 65 // artha-chaha dravya, paMcAstikAya, sAta tatva, nava padArtha, baMdha, mokSa, baMdha ke kAraNa, bAraha bhAvanA, ratnatraya, Arya karma, dayA Adi dharma, ityAdika bhAvoM meM jo vartana karatA hai, vaha zubha bhAva hai| zubha bhAva se dasaveM guNasthAna taka yadyapi karma-bandha hotA hai tathApi usa bandha se karma-nirjarA ati-adhika hotI hai / isaliye zubha bhAvarUpa jIva puNya prAtmA kI pavitratA kA kAraNa hai| (2) jIva puNya upari ukta puNya do prakAra kA hai| eka jIva puNya, va dUsarA ajIva puNya / jo jIva puNya-bhAva arthAt zubha-bhAva se yukta ho vaha jIva-puNya hai| jo pudgala puNya bhAva se yukta ho vaha ajIva-puNya hai / puNya kA paryAyavAcI zubha bhI hai / isaliye puNyabhAva ko zubha bhAva bhI kaha sakate haiM / jIva tIna prakAra ke haiM-(1) bahirAtmA, (2) antarAtmA, (3) paramAtmA / mithyAdRSTi bahirAtmA hai / chadmastha samyagdRSTi antarAtmA hai / arahanta aura siddha paramAtmA haiM / inameM se bahirAtmA pApa-jIva haiM / antarAtmA puNya-jIva haiM / paramAtmA puNya pApa se rahita haiM / 'jIvidare kammacaye puNNaM pAvotti hodi puNNaM tu / ' [go0 jI0 gA0 643] zrI paM0 ToDaramalajI ne isakI bhASA TIkA meM likhA hai - 'jIva padArtha-sambandhI pratipAdana viSaM sAmAnyapanai guNasthAna viSa mithyAdRSTi aura sAsAdana etau pApa jIva haiN| bahuri mizra hai ( tIsare mizra guNasthAna-vartI jIva ) te puNya-pAparUpa mizra jIva haiN| jAte yugapat samyaktva para mithyAtvarUpa pariNae haiN| bahuri asaMyata to samyaktva kari saMyukta haiM, dezasaMyata samyaktva para dezavata kari saMyukta haiM, para pramattAdika samyaktva para sakala vrata kari saMyukta haiM, tAtai ye puNya jIva haiN|' svAmikAtikeyAnuprekSA gAthA 190 kI saMskRta TIkA meM likhA hai 'apizabdAdvA puNyapAparahito jIvo bhavati / ko'sau ? arhan siddhaparameSThI jIvaH / ' isa gAthA kI bhASA TIkA meM zrImAn paNDita kailAzacandrajI ne likhA hai
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1460 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : 'api zabda se yaha jIva jaba arhanta athavA siddha parameSThI ho jAtA hai to yaha pUNya aura pApa donoM se rahita ho jAtA hai| jIva padArtha kA varNana karate hue sAmAnya se guNasthAnoM meM se mithyAdRSTi aura sAsAdana guNasthAnavI jIva to pApI haiN| mizraguNasthAna vAle jIva puNya-pAparUpa haiM; kyoMki unake eka sAtha samyaktva aura mithyAtva rUpa mile hue pariNAma hote haiM tathA asaMyata samyagdRSTi samyaktva sahita hone se, dezasaMyata samyaktva aura vrata se sahita hone se aura pramatta saMyata Adi guNasthAna-vartI jIva samyaktva aura mahAvrata se sahita hone se puNyAtmA jIva haiN|' jIvAjIvau purA proktau, samyaktvavratajJAnavAn / jIvaH puNyaM tu pApaM, syAnmithyAtvAdikalaMkavAn // AcArasAra 327 artha-samyagdarzana-jJAna-cAritra ko dhAraNa karane vAlA antarAtmA puNyarUpa hai aura jo mithyAtva Adi se kalaMkita haiM ve pAparUpa haiN| yadi yaha zaMkA kI jAya ki antarAtmA puNya-pApa donoM hI prakAra ke karmoM kA bandha karatA hai phira bhI uparyukta ArSa graMthoM meM usako puNya jIva kyoM kahA gayA hai ? to yaha zaMkA ThIka nahIM hai, kyoMki antarAtmA ke karma-bandha hone para bhI saMvara-pUrvaka karma-nirjarA adhika hotI hai| isalie antarAtmA ke dvArA jIva pavitra hokara paramAtmA bana jAtA hai / ataH uparyukta ArSa granthoM meM antarAtmA ko puNya kahA jAnA ucita hai / kyoMki puNya vaha hai jisake dvArA AtmA pavitra hotI hai| zrI pUjyapAda AcArya ne 'samAdhitantra' meM kahA bhI hai bahirantaH parazcepi vidhAtmA sarvadehiSu / / upeyAttatra paramaM madhyopAyAn bahistyajet // 4 // saMskRta TIkA-'upeyAditi / tatra teSu vidhAtmasu madhye upeyAt svIkuryAt paramaM paramAtmAnaM / kasmAt ? madhyopAyAt madhyo'ntarAtmA sa evopAyastasmAt tathA bahiH bahirAtmAnaM madhyopAyAdeva tyajet // 4 // arthAt-sarva saMsArI jIva tIna prakAra ke haiM, bahirAtmA, antarAtmA, prmaatmaa| AtmA kI ina tIna prakAra kI avasthAnoM meM aMtarAtmA ke dvArA paramAtmAavasthA ko prApta karanA cAhiye aura bahirAtma-avasthA ko chor3anA caahiye| zrI pUjyapAda AcArya ne 'samAdhitaMtra' meM 'antarAtmA' dvArA paramAtma-avasthA ko prApta karanA caahie|' ina zabdoM dvArA yaha batalAyA hai ki 'antarAtmA dvArA prAtmA pavitra hotI hai| aura 'sarvArthasiddhi' meM 'puNya' ke dvArA prAtmA pavitra hotI hai' yaha kahA hai| ina donoM kathanoM se yaha spaSTa ho jAtA hai ki antarAtmA paNya hai| upayukta zloka meM bahirAtmA arthAt pApa ko to tyAjya batalAyA hai| isakA kAraNa yaha hai ki paNya ke dvArA AtmA pavitra hotI hai arthAt paramAtma-pada prApta hotA hai, usako tyAjya kase kahA jA sakatA hai / yadi koI vyakti puNya ko heya jAna grahaNa na kare to usakI AtmA pavitra nahIM ho sakatI arthAt vaha paramAtma-pada prApta nahIM kara sktaa| zrI paM0 daulatarAmajI ne bhI uparyukta zloka ke anusAra bahirAtmA ko heya batalAyA hai aura antarAtmA ko upAdeya batalAyA hai bahirAtamatA heya jAni taji, antara Atama huuje| paramAtama ko dhyAya nirantara, jo nita Ananda pUje // chahar3hAlA 316
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva ra kRtitva ] [ 1461 antarAtmA zrathavA puNya ko upAdeya batAne kA kAraNa yaha hai ki isake dvArA AtmA pavitra hotI hai aura paramAtma-pada prApta hotA hai / kintu paramAtma-pada prApta ho jAne para antarAtmA arthAt puNya kA svayameva abhAva ho jAtA hai, kyoMki paramAtmA puNya-pApa ( antarAtmA, bahirAtmA ) se rahita haiM / aisA eka bhI jIva nahIM jisane puNya arthAt antarAtmA ke binA paramAtma-pada prApta kiyA ho, kyoMki kAraNa ke binA kArya kI siddhi nahIM hotI / zrArSa granthoM meM bahirAtmA ko pApa jIva kahA gayA hai| niratizaya bahirAtmA yadyapi pApa jIva hai tathApi bhrama se usako puNya jIva mAnakara puNya kA sarvathA niSedha karanA ucita nahIM hai / puNyabhAva arthAt zubhabhAva mokSa kA bhI kAraNa hai / zrI vIrasena AcArya tathA zrI yativRSabhAcArya ne maMgala ke paryAyavAcI nAmoM kA ullekha karate hue puNya aura zubha ko paryAyavAcI kahA hai| zrI kundakunda AcArya ne zubha bhAva kA lakSaraNa 'rayaNasAra' meM isaprakAra kahA hai artha - chaha dravya, paMcAstikAya, sAta tattva, nava padArtha, baMdha, mokSa, baMdha ke kAraNa, mokSa ke kAraNa, bAraha bhAvanA, ratnatraya Arya ( zubha, zra eSTha ) karma, dayA grAdi dharma, ityAdika bhAvoM meM jo vartana karatA hai vaha zubha bhAva hotA hai / zrI pravacanasAra gAthA 230 kI TIkA meM zubhabhAva ke kucha paryAyavAcI nAma diye haiM jo isa prakAra haiM dazvatthi kAyachapaNataccapayatthesu sattaNavaesu / baMdhaNamokkhe takkAraNarUve vArasavekkhe ||64 || rayaNattayassarUve ajjAkamme dayAisaddhamme / icce mAigo jo vaTTai so hoi suhabhAvo // 65 // apahRtasaMyamaH sarAgacAritraM zubhopayoga iti yAvadekArthaH / artha - apahRta - saMyama, sarAgacAritra aura zubhopayoga ye ekArthavAcI zabda haiM / uparyukta lakSaNoM se yaha spaSTa ho jAtA hai ki zubha bhAva samyagdRSTi ke saMbhava haiM, mithyAdRSTi ke zubha bhAva saMbhava nahIM haiM / puNya bhAva se arthAt zubhabhAva se jahA~ puNya karma kA baMdha hotA hai vahA~ saMvara aura nirjarA bhI hotI hai / yahI kAraNa hai ki antarAtmA arthAt jIva puNya ko paramAtmA kA kAraNa batalAyA gayA hai jisakA ullekha sapramANa pIche kiyA jA cukA hai| zrI vIrasena AcArya ne spaSTa zabdoM meM zubha bhAva se saMvara aura nirjarA kA ullekha kiyA hai / 'suha-suddha - pariNAmehi kammakkhayAmAve takkhayAnuvavattIdo / ' ( jayadhavala pu0 1 106 ) artha -- yadi zubha va zuddha pariNAmoM se karmoM kA kSaya na mAnA jAya to phira karmoM kA kSaya ho hI nahIM sakatA hai| zrI kundakunda AcArya ne bhI isI bAta ko 'pravacanasAra' meM kahA hai esA pasatthabhUvA samANANaM vA puNo gharatthANa / cariyA paretti bhaNidA tA eva paraM lahavi sokkhaM // 45 //
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1462 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : artha-yaha prazastabhUta caryA arthAt puNya, zubha bhAva muniyoM ke hote haiM aura gRhasthoM ke to mukhya rUpa se hote haiM aura usI se parama saukhya ko arthAt mokSa ko prApta hote haiM, aisA jinendra bhagavAna ne kahA hai| zrI amRtacandra AcArya ne bhI isa gAthA kI TIkA meM yahI kahA hai 'gRhiNAM tu samastaviraterabhAvena zuddhAtma-prakAzanasyAbhAvAtkaSAya-sabhAvArapravartamAno'pi sphaTika-samparkagAtejasa ivaidhasA rAgasaMyogena zuddhAtmanonubhavAtkramataH paramanirvANasaukhyakAraNatvAcca mukhyH|' arthAta-zubhopayoga gRhastha ke to, sarvavirati ke prabhAva se zuddhAtmaprakAzana kA prabhAva hone se, kaSAya ke sadbhAva ke kAraNa pravartamAna hotA huA bhI zubhabhAva mukhya hai| kyoMki gRhastha ko rAga ke saMyoga se zuddhAtmA kA anubhava hotA hai, jisa prakAra Indhana ko sphaTika ke samparka se sUrya ke teja kA anubhava hotA hai| isaliye vaha zubhopayoga kramazaH parama-nirvANa ke saukhya kA kAraNa hotA hai| zrI amRtacandra AcArya punaH 'pravacanasAra' gAthA 256 kI TokA meM zubhopayoga arthAt puNya-bhAva ko mokSa kA kAraNa batalAte haiN| 'zubhopayogasya sarvajJavyavasthApitavastuSu praNihitasya punnyopcypuurvkopunrbhaavoplmbhH|' artha sarvajJa-kathita vastuoM meM uparyukta zubhopayoga kA phala puNya-saMcaya-pUrvaka mokSa kI prApti hai| 'samayasAra' gAthA 145 kI TIkA meM bhI zrI amRtacandra AcArya ne isI prakAra kahA hai 'zubhAzubhau mokSabandhamAgauM tu pratyeka kevalajIvapudgalamayatvAdaneko tadanekatve satyapi kevalapudgalamayabandhamArgAzritatvenAzrayAbhedAdekaM karma / ' yahA~ para jIva ke zubha bhAva ko mokSamArga kahA gayA hai| jiNavaracaraNaMburuhaM NamaMti je paramamattirAyeNa / te jammavelimUlaM khaNaMti varabhAvasattheNa // 153 // ( bhAvapAhuDa) isa gAthA meM zrI kundakunda AcArya ne kahA hai ki jo bhavya jIva uttama bhakti aura anurAga se jinendra bhagavAna ke caraNakamaloM ko namaskAra karate haiM, ve usa bhakti-mayI uttama zubhabhAvarUpa hathiyAra ke dvArA saMsArarUpI bela ko jar3a se khoda dete haiM arthAt saMsAra kA jar3a mUla se nAza kara dete haiN| taM devAdhidevadevaM jadivaravasahaM guru tiloyassa / paNamaMti je maNussA te sokkhaM akkhayaM jaMti // 6 // (zrIkundakunda kRta pravacanasAra pR0 90) arthAt-jo manuSya devAdhideva, yativaravRSabha, tIna loka ke guru zrI jinendra bhagavAna kI ArAdhanA karatA hai vaha ArAdhanArUpa zubha-bhAva se akSaya ananta sukha arthAt mokSa sukha ko prApta karatA hai| arahaMtaNamokAraM bhAveNa ya jo karevi payadamadI / so savvadukkhamokkhaM pAvadi acireNa kAleNa // 7-5 // [mU. cA.]
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1463 __ isa gAthA meM zrI kundakunda AcArya ne batalAyA hai ki jo bhakta bhAvapUrvaka arahaMta ko namaskAra karatA hai vaha zIghra hI namaskAra rUpa zubha bhAva se sampUrNa dukhoM se mukta hotA hai arthAt mokSa ko prApta karatA hai| bhattIe jiNavarANaM khIyadi jaM pRthvasaMciyaM kamma, AyariyapasAeNa ya vijjA maMtA ya sijhaMti / / 7-81 // [mU. cA.] zrI kundakunda AcArya ne isa gAthA ke pUrvArdha meM batalAyA hai ki jinezvara kI bhakti rUpa zubha bhAva se saMcita karma kA nAza hotA hai| jamhA viraNedi kammaM aTuvihaM cAuraMgamokkho ya / tamhA vadaMti viduso viNaotti vilINasaMsArA // 7-90 // [mU. cA.] isa gAthA meM zrI kundakunda AcArya kahate haiM-'vinaya rUpa zubha bhAva se ATha prakAra ke karmoM kA nAza hokara caturgati saMsAra se prAtmA mukta hotA hai| viNaeNa vippahINassa havadi sikkhA NiratthiyA savvA / viNao sikkhAe phalaM viNayaphalaM savvakallANa // 7-105 // kanda AcArya ne isa gAthA meM batalAyA hai ki vinaya rUpa zUbhabhAva kA phala sarva kalyANa arthAt mokSa hai| viNao mokkhaddAro viNayAdo saMjamo tavo gANaM / viNaeNArAhijjadi Airio savvasaMgho ya // 7-106 // [mU. cA.] zrI kundakunda AcArya ne vinaya rUpa zubhabhAva ko mokSa kA dvAra batalAyA hai| tamhA savvapayatto viNayattaM mA kadAi chNddejjo| appasudovi ya puriso khavedi kammANi viNaeNa // 7-18 // zrI kundakunda AcArya kahate haiM-kabhI vinaya kA tyAga nahIM karo, pUrNa prayatna se vinaya kA pAlana karo, kyoMki alpa jJAnI bhI vinaya rUpa zubha bhAva se karmoM kA kSaya karatA hai| isaprakAra zrI kundakunda AcArya ne tathA zrI amRtacandra AcArya ne 'pravacanasAra', 'aSTapAhuDa' va 'mUlAcAra' Adi graMthoM meM zubhopayoga se tathA bhaktirUpa zubhopayoga se va vinayarUpa zubhopayoga se mokSa kI prApti batalAI hai| jisase paramAtma-pada prApta hotA ho aisA zubhopayoga rUpa puNya sarvathA heya nahIM ho sakatA, vaha kathaMcit upAdeya bhI hai, isIliye zrI kundakunda AcArya ne isako pAlana karane kA upadeza diyA hai| bhAvaM tivihapayAraM suhAsuhaM suddhameva NAyavvaM / asuhaM ca aTTharudda suha dhammaM jiNaridehi // 76 // [bhAva pAhuDa] bhAva tIna prakAra kA jAnanA cAhiye, zubha, azubha aura zuddha / pArtadhyAna, raudradhyAna azubha bhAva haiM, dharmadhyAna zubha bhAva hai, aisA jinendra deva ne kahA hai|
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1464 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : jisa dharmadhyAna ko zrI umAsvAmI AcArya ne tatvArthasUtra meM 'pare mokSahetU' sUtra dvArA, mokSa kA kAraNa kahA hai, usa dharmadhyAna ko zrI kundakunda AcArya ne uparyukta gAthA meM zubhopayoga kahA hai / arthAt zubhopayoga mokSa kA kAraNa hai aisA zrI kundakunda AcArya kA kahanA hai / bhAva pAhuDa gAthA 76 meM jisa dharmadhyAna ko zubhopayoga kahA hai usI dharmadhyAna se mohanIya karma kA kSaya hotA hai / zrI vIrasena AcArya ne kahA bhI hai 'mohanIyaviNAso paNa dhammajjhANaphalaM, suhumasAMparAyacarimasamae tassa viNAsuvalaMbhAdo / ' [ dhavala pu0 - artha -- mohanIya karma kA vinAza karanA dharmadhyAna ( zubha bhAva, puNya bhAva ) kA phala hai, sAmparAya dasaveM guNasthAna ke antima samaya meM mohanIya karma kA vinAza dekhA jAtA hai / zrI vIrasena AcArya ne jinapUjA Adi zubha bhAvoM se karma - nirjarA kA kathana kiyA hai aura karmoM kI nirjarA mokSa kA kAraNa hai / 'jiNapUjA-vaMdaNa NAmaM saraNehi ya bahukammapadesa NijjaravalaMbhAdo / ' ( dhavala pu. 10 pR. 289 ) artha - jinapUjA, vaMdanA aura namaskAra Adi zubhabhAvoM se bhI bahuta karmapradezoM kI nirjarA pAI jAtI hai / nirjarA mokSa kA sAdhana hai / isaliye jinapUjA prAdi zubha bhAva mokSa ke kAraNa haiN| aisA zrI kundakunda AcArya ne bhI 'rayaNasAra' meM kahA hai- samAna hai / pUyAphaleNa tiloe surapujyo havei suddhamaNo / dANaphaleNa tiloe sArasuhaM bhujade giyadaM // 14 // arthAt - yadi koI zuddha mana arthAt iMdriya sukha kI abhilASA se rahita jinapUjA karatA hai to usa pUjA rUpa zubhabhAva kA phala tIna loka meM devoM se pUjita arahaMta pada hai aura dAna rUpa zubha bhAva kA phala tInaloka kA sAra-sukha arthAt mokSa kA sukha milatA hai / 13 pR0 81 ] kyoMki sUkSma zrI samantabhadra AcArya ne bhI stutividyA meM, jinabhakti rUpa zubha bhAva se saMsAra kA nAza hotA hai aisA kahA hai janmAraNyazikhI stavaH smRtirapi klezAmbudhenau pade / bhaktAnAM paramau nidhI pratikRtiH sarvArthasiddhiH parA // 115 // artha - jinendra bhagavAna kA stavana rUpa zubhabhAva saMsAra rUpI aTavI ko naSTa karane ke liye agni ke arthAt jisa prakAra agni aTavI ko naSTa karatI hai usI prakAra jinendra kA stavana rUpa zubha bhAva bhI saMsAra ke bhramaraNa ko naSTa kara detA hai aura mokSa ko prApta karA detA hai / jinendra kA smaraNa dukharUpa samudra se pAra hone ke liye naukA ke samAna hai /
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva / [ 1465 arthAta jinendra ke smaraNa mAtra se yaha jIva saMsAra ke dukhoM se chUTa jAtA hai| jinendra ke caraNakamala bhaktapuruSoM ke liye utkRSTa khajAne ke samAna haiM / jinendra kI zreSTha pratimA saba kAryoM kI siddhi karanevAlI hai| gatvakastutameva vAsamadhunA, taM ye cyutaM svagate / yannatyati suzarmapUrNamadhikA zAnti ajitvAdhvanA // yabhaktyA zamitAkRzAdhayamaruja tiSThajjanaH svaalye| ye sababhoga kadAyativa yajate, te me jinA suzriye // 116 // isa zloka meM zrI samantabhadra AcArya ne yaha batalAyA hai ki jinendra ko namaskAra karane mAtra se pUrNa-anaMta sukha prApta ho jAtA hai aura bhakti se yaha jIva adhika zAMti ko pAkara ratnatraya rUpa mArga ke dvArA svAlaya arthAt mokSa meM jAkara nivAsa karatA hai| ina donoM zlokoM meM zrI samantabhadra AcArya ne bhakti rUpa zubhopayoga kA phala mokSaprApti batalAyA hai| bhinnAtmAnamupAsyAtmA paro bhavata tAdRzaH / vatirvIpaM yathopAsya bhinnA bhavati tAdRzI // 97 // [samAdhitaMtra] zrI pUjyapAda AcArya ne isa zloka meM kahA hai-apane se bhinna arahaMta paramAtmA kI upAsanA-prArAdhanA karake unhIM ke samAna paramAtmA ho jAtA hai| jaise dIpaka se bhinna astitva rakhane vAlI battI bhI dIpaka kI ArAdhanA karake ( usakA sAmIpya prApta karake ) dIpaka-svarUpa ho jAtI hai / siddhajyotiratIva nirmalatarajJAnakamUrti-sphurad vatirvIpamivopasevya labhate yogI sthiraM tatpam / / 8 / 12 // [padya-nandi paMcaviMzati] artha-jisa prakAra battI dIpaka kI upAsanA karake usake pada ko prApta kara letI hai, arthAt dIpakasvarUpa pariNama jAtI hai, usI prakAra atyanta nirmala jJAna-svarUpa siddha-jyoti kI ArAdhanA karake yogI bhI svayaM siddhapada ko prApta kara letA hai| pavitraM yannirAtaMka siddhAnAM padamavyayam / duSprApyaM viduSAmarthya prApyate tajjinArcakaH // 12 // 39 // [amitagati zrAvakAcAra] arthAt-jinadeva ke pUjaka puruSa siddha pada ko prApta hote haiN| ekA'pi samartheyaM jinabhaktirdurgati nivArayitum / puNyAni ca pUrayituM dAtumuktizriyaM kRtijanam // 155 // [upAsakAdhyayana] zrI paM0 kailAzacandajI isI 'upAsakAdhyayana' grantha meM isakA artha likhate haiM 'akelI eka jinabhakti hI jJAnI ke durgati kA nivAraNa karane meM, puNya kA saMcaya karane meM aura mukti rUpI lakSmI ko dene meM samartha hai| ekA'pi zaktA jinadevabhaktiryA durgatervArayitu hi jIvAn / AsIdvitatsaukhyaparaM parArthapuNyaM navaM pUrayitu samarthA // 22 // 38 // (varAMgacarita) isa zloka meM bhI yaha kahA gayA hai ki jinadeva kI bhakti se utkRSTa sukha arthAt mokSasukha prApta hotA hai /
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1466 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : sarvAgamAvagamataH khalu tattvabodho, mokSAya vRttamapi saMprati durghaTanaH / jADyAttathA kutanutastvayi bhaktireva devAsti saiva bhavatu kramatastadartham // 21 // 6 // ( pa. paM.) artha-he deva ! mukti kA kAraNabhUta jo tattvajJAna hai vaha jJAna nizcayataH samasta pAgama ke jAna lene para prApta hotA hai / so jar3abuddhi hone se vaha hamAre lie durlabha hai| isI prakAra usa mokSakA kAraNabhUta jo caritra hai vaha bhI zarIra kI durbalatA se isa samaya hameM nahIM prApta ho sakatA hai / isa kAraNa prApa meM jo merI bhakti rUpa zubha pariNAma hai, vahI kramaza: mujhako mukti kA kAraNa hai| cAritraM yadabhANi kevaladRzA deva tvayA muktaye, pusA tatkhalu mAdRzena viSame kAle kalau durdharam / bhaktiryA samabhUdiha tvayi dRDhA puNyaiH puropAjitaH, saMsArArNavatAraNe jina tataH saivAstu poto mama // 9 // 30 // ( 50 paM0 ) artha-he jinadeva ! Apane jo mukti ke lie cAritra batalAyA hai, use nizcaya se mujha jaisA puruSa isa viSama paMcama kAla meM dhAraNa nahIM kara sakatA hai| isalie pUrvopAjita mahAna pUNya se jo merI ApameM raDha bhakti haI vahI majhe isa saMsAra rUpI samadra se pAra hone ke lie jahAja ke samAna hai| jisa prakAra jahAja se samadra pAra kiyA jAtA hai, usI prakAra yaha jIva jinendra-bhakti rUpa zubha bhAva se saMsAra se pAra hokara mokSa pahu~ca jAtA hai| saMvegajaNidakaraNA NissallA maMdarovva nnikkNpaa| jassa daDhA jiNabhattI tasya bhavaM patthi saMsAre // 745 // (mUlArAdhanA) artha-saMsArabhaya se utpanna huI, mithyAtva-mAyA-nidAna se rahita, meru parvatake samAna nizcala aisI jinabhakti jisake aMtaHkaraNa meM hai usa puruSa ko saMsAra meM bhava dhAraNa nahIM karane par3ate arthAt usakA saMsAra naSTa hokara use mukti-lAbha hotA hai| taha siddhacedie pavayaNe ya AiriyasavvasAdhusu / . bhattI hodi samatthA saMsArucchedaNe tivvA // 747 / / vijjA vi bhattivaMtassa siddhimuvayAdi hodi saphalA y| kiha puNa vivvudibIjaM sijjhahidi abhattimaMtassa // 748 // artha-siddha parameSThI, unakI pratimA, Agama, prAcArya, sarvasAdhu, inameM kI huI tIvra bhakti saMsAra kA nAza karane meM samartha hotI hai, jo bhaktimAn hai usako iSTa padArtha arthAt mokSa milatA hai aura jo siddhAdi kI bhakti nahIM karatA usako mukti bIja arthAt ratnatraya prApta nahIM hotaa| ___ 'cediyabhattA ya caityAni jinasiddhapratibibAni kRtrimAkRtimANi teSu bhktaaH| yathA zatrUNAM mitrANAM vA pratikRtidarzanAd dvaSo rAgazca jAyate / yadi nAma upakAro'nupakAro vA na kRtastayA pratikRtyA tatkRtApakArasyopakArasya vA anusmaraNe nimittatA'sti tadvajjinasiddhaguNAH anantajJAnadarzana-samyaktva-vItarAgatvAdayastatra yadyapi na saMti, tathApi tadguNAnusmaraNaM saMpAdayanti, sAdRzyAttacca guNAnusmaraNa anurAgAtmakaM jJAnadarzane sannidhApayati / te ca saMvaranirjare mahatyau saMpAdayataH / tasmAccaityabhaktimupayoginI kuruta / ' (mUlArAdhanA gAthA 300 TIkA)
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1467 artha-he munigaNa ! mApa arahanta aura siddha kI prakRtrima aura kRtrima pratimAoM kI bhakti kro| jaise zatruoM kI athavA mitroM kI phoTo dIkha par3ane para dveSa aura prema utpanna hotA hai, yadyapi usa phoTo ne upakAra athavA anupakAra kucha bhI nahIM kiyA hai tathApi vaha zatrukRta-apakAra aura mitrakRta-upakAra kA smaraNa hone meM kAraNa hai| vaise hI jinezvara aura siddhoM ke ananta jJAna, anantadarzana, samyagdarzana, vItarAgatAdika guNa yadyapi arahaMta pratimA meM aura siddha pratimA meM nahIM haiM tathApi una guNoM kA smaraNa hone meM ve pratimA kAraNa hotI haiM, kyoMki prarahaMta aura siddhoM kA una pratimAoM meM sAdRzya hai| yaha guNasmaraNa anurAgasvarUpa hone se jJAna aura zraddhAna ko utpanna karatA hai aura isase navIna karmoM kA aparimita saMvara aura pUrva ba~dhe hue karmoM kI mahAnirjarA hotI hai / isaliye zuddhAtma-svarUpa kI prApti hone meM sahAyaka aisI caityabhakti hamezA kro| karma bhaktayA jinendrANAM, kSayaM bharata gacchati / kSINakarmA padaM yAti yasminnanupamaM sukham // 32 // 183 // padmapurANa artha-he bharata ! jinendradeva kI bhaktirUpa zubhabhAva se karma kSaya ko prApta ho jAte haiM aura jisake karma kSINa ho jAte haiM, vaha anupanaM ( ataM.ndriya ) sukha se sampanna parama-pada arthAt mokSa prApta karatA hai| "jinabibAni bhavyajanabhaktayanusAreNa gIrvANanirvANapada-pradAyIni garuDamudrayA yathA garalApaharaNaM tathA caityalokanamAtreNeva duritApaharaNaM bhavatyatazcatyasyApi vandanA kAryA' // ( cAritrasAra pR0 150) artha-jinabiMba bhavya logoM kI bhakti ke anusAra svarga aura mokSa pada dete haiN| jisa prakAra garur3amudrA se viSa dUra ho jAtA hai, usI prakAra jinabiMba ke darzana mAtra se pApoM kA nAza ho jAtA hai| isaliye jinabiMba kI vandanA karanI cAhiye aura jinabiMba ke Azraya hone se caityAlaya kI bhI vandanA karanI caahiye| prazastAdhyavasAyena saMcitaM karma nAzyate / kASThaM kASThAMtakeneva dIpyamAnena nizcitam // 8 // 5 // amitagati zrAvakAcAra artha-jaise jAjvalyamAna Aga se kATha kA nAza hotA hai vaise hI zubha pariNAma arthAt puNya rUpa jIva pariNAma se saMcita karma nAza ko prApta hotA hai| 'Apta-mImAMsA' kArikA 95 kI TIkA meM 'aSTazatI' aura 'aSTasahasrI' ke AdhAra para isa prakAra likhA to maMda kaSAya rUpa pariNAma kU kahiye hai| bahuri saMkleza tIvra kaSAya rUpa pariNAma kU kahie hai| tahA~ vizuddhi kA kAraNa, vizuddhi kA kArya, vizuddhi kA svabhAva ye to vizuddhi ke aMga haiM, bahuri prAta-raudra dhyAna kA prabhAva so vizaddhi kA kAraNa hai| bahari samyagdarzanAdika vizuddhi ke kArya haiN| bahari dharma, zukla dhyAna ke pariNAma haiM, te vizuddhi ke svabhAva haiM / tisa vizuddhi ke hote hI prAtmA prApa virSe tiSThe hai / ' ina tIsa pArSagranthoM ke pramANoM se yaha siddha hai ki zubhopayoga, zubha bhAva, vizuddha bhAva yA puNyabhAva inase mokSa kI prApti hotI hai| inase adhika pramANa bhI diye jA sakate the kintu kalevara bar3ha jAne ke bhaya se nahIM diye gye| jinako pArSagranthoM para zraddhA hai unake lie upayukta tIsa pramANa bhI paryApta haiM / (3) ajIva puNya (paudgalika puNyakarma) mokSamArga meM sahakArIkAraNa hai puNya kI paribhASA 'punAtyAtmAnaM pUyate'neneti vA puNyam, tatsadvadyAdi / '
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1468 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : artha - jo AtmA ko pavitra karatA hai yA jisase AtmA pavitra hotA hai, vaha puNya hai, jaise sAtAvedanIya Adi / 'tattvArtha sUtra' ke chaThe adhyAya ke sUtra tIna meM pApa va puNyakarma ke Asrava kA kathana hai / isa sUtra kI 'sarvArthasiddhi' TIkA meM zrI pUjyapAda mahAnAcArya ne sAtAvedanIya Adi puNya karmoM ke dvArA AtmA pavitra hotA hai, aisA uparyukta vAkya meM spaSTa rUpase kathana kiyA hai| isa para zaMkA svAbhAvika hai ki pudgala karma to baMdha-rUpa hai / vaha AtmA kI pavitratA kA kaise kAraNa ho sakatA hai ? kintu yaha zaMkA ThIka nahIM hai / kyoMki puNyodaya ke binA mokSamArga ke yogya ( uttama saMhanana, uccagotra prAdi ) sAmagrI nahIM mila sktii| isaliye ArSa granthoM meM puNyakarma ko mokSaprApti meM sahakArI kAraNa batalAyA hai / 'mokSasyApi paramapuNyAtizaya- cAritra vizeSAtmaka pauruSAbhyAmeva saMbhavAt / ' ( aSTasahastrI pR0 257 ) artha - parama puNya ke pratizaya se tathA cAritra rUpa puruSArthaM se ( ina donoM se) mokSa kI prApti hotI hai / yahA~ para zrI vidyAnanda mahAn tArkika prAcArya ne yaha batalAyA hai ki mokSa mAtra ratnatraya se hI nahIM prApta hotA kintu ratnatraya rUpI puruSArtha ko parama puNyakarmodaya kI sahakAritA kI bhI AvazyakatA hai| isa prakAra puNyakarma bhI mokSa prApti meM atyanta upayogI hai / yahI bAta zrI kundakunda AcArya kRta 'paMcAstikAya' gAthA 85 kI TIkA meM bhI kahI gayI hai - 'yathA rAgAdi doSa rahitaH zuddhAtmAnubhUti sahito nizcaya dharmo yadyapi siddhagaterupAdAnakAraNaM bhavyAnAM bhavati tathApi nidAna - rahita pariNAmopArjita tIrthaMkara prakRtyuttama saMhananAdi - viziSTapuSyarUpakarmApi sahakArI kAraNaM bhavati, tathA yadyapi jIvapudgalAnAM gatipariNateH svakIyopAdAnakAraNamasti tathApi dharmAstikAyo'pi sahakArI kAraNaM bhavati / ' artha - jisa prakAra rAgAdi doSa rahita zuddhAtmAnubhUti rUpa nizcayadharma bhavyoM ko siddhagati ke liye yadyapi upAdAna kAraNa hai tathApi nidAna - rahita pariNAmoM se upArjita tIrthaMkara prakRti, uttama saMhanana Adi viziSTa puNyakarma bhI siddhagati ke liye sahakArI kAraNa haiM, ( yadi viziSTa puNyakarma kI sahakAritA na ho to bhavya jIva siddhagati ko prApta nahIM ho sakate ) usI prakAra gatipariNata jIva pudgala, apanI-apanI gati ke liye, yadyapi svayaM upAdAna kAraNa tathApi usa gati meM dharmadravya sahakArI kAraNa hotA hai arthAt dharmadravya ke binA jIva zraura pudgaloM kI gati nahIM ho sakatI, jaise Urdhvagamana svabhAvI siddha jIva bhI loka ke anta taka hI gamana karate haiM, kyoMki usake Age dharmadravya kA abhAva hai / uttama saMhanana Adi viziSTa puNyakarmodaya ke binA Aja taka koI bhI jIva mokSa nahIM gayA aura na jA sakatA hai / isaliye mokSa ke liye puNyakarma sahakArI kAraNa hai / 'mUlAcAra pradIpa' pR0 200 para bhI kahA hai 'puNya - prakRtayastIrtha padAdi- sukha-khAnayaH / ' arthAt - ye puNyakarma prakRtiyA~ tIrthaMkara Adi padoM ke sukha dene vAlI 1 puNyAt surAsuranaroragabhogasArAH zrIrAyurapramitarUpasamRddhayo gIH /
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1469 sAmrAjyamandramapunarbhavabhAvaniSTha- . mArhantyamantyarahitAkhilasaukhyamagra yaM // 16-272 // [mahApurANa] artha--sura, asura, manuSya aura nAga inake indra Adi ke uttama-uttama bhoga, lakSmI, dIrgha Ayu, anupama rUpa, samRddhi, uttama vANI, cakravartI kA sAmrAjya, indrapada, jisako pAkara punaH saMsAra meM janma nahIM lenA par3e-aisA arahaMta pada aura ananta samasta sukha denevAlA zretra nirvANapada ina sabako prApti puNyakarma se hI hotI hai| puNyAccakradharazriyaM vijayinImaindrI ca divyazriyaM, puNyAttIrthakarazriyaM ca paramAM naHzreyasIJcAznute / puNyAdityasubhRcchiyAM catasRNAmAvirbhaved bhAjanaM, tasmAtpuNyamupArjayantu sudhiyaH puNyAgjinendrAgamAt // 30 // 129 // (ma0 pu0) artha-puNyakarma se sabako vijaya karanevAlI cakravartI kI lakSmI prApta hotI hai, iMdra kI divya-lakSmI bhI puNyakarma se milatI hai, pUNyakarma se hI tIrthaMkara kI lakSmI prApta hotI hai aura parama kalyANa rUpa mokSa-lakSmI bhI puNyakarma se hI milatI hai / isa prakAra yaha jIva puNyakarma se hI cAroM prakAra kI lakSmI kA pAtra hotA hai / isaliye he sudhI ! tuma bhI jinendra bhagavAn ke pavitra Agama ke anusAra puNya kA upArjana kro| zrI kundakunda AcArya ne bhI 'pravacanasAra' gAthA 45 meM 'puNyaphalA arahaMtA' zabdoM dvArA yaha kahA hai ki arahaMta pada puNya karma kA phala hai| nakAkSavikalAkSapaMcakaraNAsaMjJavajairjAta yA, labdhA bodhiragaNyapuNyavazataH saMpUrNaparyAptibhiH / bhavyaH saMjJibhirAptalabdhividhibhiH kazcitkadAcitkvacita, prApyA sA ramatAM madIyahRdaye svargApavargapradA // 10 // 43 // (AcArasAra) arthAta-ratnatraya kI prApti ko bodhi kahate haiM / yaha bodhi arthAt ratnatraya kI prApti ekendriya, vikalatraya aura asaMjJI paMcendriya jIvoM ko kabhI prApta nahIM hotI hai| paryApta saMjJI paJcendriya bhavya jIva ko labdhi kI vidhi prApta ho jAne para bhI yaha bodhi kisI ko kabhI kisI kSetra meM mahAna puNya karma ke vaza se prApta hotI hai| svarga va mokSa ko denevAlI vaha bodhi ( ratnatraya ) prApta hone para mere hRdaya meM sadA virAjamAna rahe / 'uktarekAdazopAsakairvakSyamANa-dazadharmAdhArazca manuSyagatau kevalajJAnopalakSitajIvadravyasahakArikAraNasaMbaMdhaprAraMbhasthAnAnaMtAnupamaprabhAvasyAcintyavizeSavibhUtikAraNasya trailokyavijayakarasya tIrthakaranAmagotrakarmaNaH kAraNAni SoDazabhAvanA bhAvayitavyA iti / ' ( cAritnasAra pR0 50 ) artha-isa saMsAra meM tIrthakara nAmakarma aura gotrakarma manuSyagati meM utpanna hue jIvoM ko kevalajJAna se upalakSita karane meM sahakArI kAraNa hai| tIrthaMkara karma ke udaya kA prabhAva ananta aura upamA rahita hai| vaha svayaM jisakA citavana bhI nahIM kiyA jA sakatA, aisI vizeSa vibhUti kA kAraNa hai aura tInoM lokoMkA vijaya karane vAlA hai| isaliye jina gyAraha prakAra ke zrAvakoM kA varNana kiyA gayA hai unako Age kahe jAne vAle uttama kSamA, Adi daza dharmoM ko dhAraNa kara usa tIrthaMkara nAmakarma kI kAraNa-bhUta solaha bhAvanAoM kA citavana karanA caahiye|
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1470 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : uparyukta pramANoM ke atirikta isa sambandha meM anya aneka ArSa graMthoM ke pramANa haiM jinako vidvanmaNDala bhale prakAra jAnatA hai / una sabameM yaha viSaya vizada rUpa se spaSTa kiyA gayA hai ki puNyakarma kI sahakAritA ke binA koI bhI jIva mokSa nahIM jA sakatA / nIca gotra rUpa pApa karmodaya meM saMyama dhAraNa nahIM ho sakatA hai / ucca gotra vAle ke hI saMyama hotA hai aura saMyama ke binA mokSa nahIM hotA / (4) kyA puNya bhI pApa ke samAna sarvathA heya hai ? samayasAra, pravacanasAra, paMcAstikAya, paramAtma-prakAza, aSTapAhuDa Adi granthoM ke AdhAra para yadyapi yaha kahA jA sakatA hai ki puNya va pApa samAna haiM, heya haiM, tyAjya haiM, tathApi yaha vicAraNIya hai ki jIvapuNya va jIvapApa tathA ajIvapuNya va ajIvapApa kyA sarvathA samAna haiM, yA kisI apekSA se unameM vizeSatA bhI hai athavA puNya sarvathA heya hI hai yA kisI apekSA se upAdeya bhI hai ? prathama cAra prakaraNoM ke par3hane se yaha spaSTa ho jAtA hai ki jIva-puNya zraura prajIva - puNya mokSamArga meM upayogI hone ke kAraNa upAdeya bhI haiM phira bhI isa prakaraNa meM isa para vizeSa vicAra kiyA jAtA hai, kyoMki vartamAna meM yaha prazna bahuta hI mahattvapUrNa hai / harAtmA [ jIva pApa ] aura antarAtmA ( jIvapuNya ) donoM saMsArI haiM, kyoMki - 'Atmopacitakarma vazAdAtmano bhavAntarAvAptiH saMsAraH // rA. vA. 2 / 10 / 1 // ' apane kiye hue karmoM se svayaM paryAyAntara ko prApta honA saMsAra hai / isaliye saMsArI jIva kI apekSA se bahirAtmA [jIvapApa] aura antarAtmA [ jIvapuNya ] donoM samAna haiM athavA bahirAtmA [ jIva pApa] aura zrantarAtmA [ jIva- puNya ] donoM para samaya haiM, isaliye bhI samAna haiM / zrI kundakunda AcArya ne kahA bhI hai bahiraMtarampameyaM parasamayaM bhaNNaye jiNidehi / paramappA sagasamayaM tabbheyaM jANa guNaThAle // 148 // ( rayaNasAra ) arthAt -- bahirAtmA aura antarAtmA parasamaya hai aura paramAtmA svasamaya hai, aisA jinendra bhagavAn kahA hai / isaliye antarAtmA ( jIvapuNya ) ko heya kahA gayA hai / zrI 'paramAtmaprakAza' gAthA 14 kI TIkA meM kahA bhI hai- 'vItarAganirvikalpa sahajAnandaikazuddhAtmAnubhUtilakSaNaparamasamAdhisthitaH san paNDito'ntarAtmA vivekI sa eva bhavati / iti antarAtmA heya-rUpo, yo'sau paramAtmA bhaNitaH sa eva sAkSAnupAdeya iti bhAvArthaH // 14 // arthAt -- vItarAga nirvikalpa sahajAnanda eka zuddha AtmA kI anubhUti hai lakSaNa jisakA, aisI nirvikalpa samAdhi meM jo muni sthita hai, vahI paNDita hai, antarAtmA hai athavA vivekI hai / isa prakAra antarAtmA heya hai aura paramAtmA sAkSAt upAdeya hai /
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1471 isa prakAra nirvikalpa samAdhi meM sthita antarAtmA ( puNyajIva ) ko heya batalAyA gayA hai| yadi koI isa upadeza ko ekAnta se grahaNa karale aura puNyajIva arthAt antarAtmA ko heya jAna tyAga karade to usakA pariNAma yaha hogA ki vaha svayaM to bahirAtmA arthAt mithyAdRSTi athavA pApAtmA ho jAyagA aura puNya ko heya batalAkara dUsaroM ko bhI mithyAdRSTi banA degA | syAdvAdI isa upadeza ko anekAnta dRSTi se grahaNa karake antarAtmA arthAt puNyajIva ko paramAtmA kI pekSA heya mAnate hue bhI bahirAtmA arthAt mithyAtva athavA pApa kI apekSA paramopAdeya mAnatA hai / usako prApta karane athavA usameM sthita rahane kA nirantara vaha prayatna karatA hai / kyoMki antarAtmA ( puNya ) paramAtmA hone kA sAdhana hai / jitanA mithyAtva aura samyaktva meM antara hai utanA hI pApa aura puNya meM antara hai / puNya aura pApa ke lakSaNa meM bheda hai isaliye bhI puNya aura pApa meM antara hai / jo AtmA ko pavitra karatA hai yA jisase zrAtmA pavitra hotI hai vaha puNya hai / jo AtmA ko zubha se bacAtA hai vaha pApa hai / ( sarvArthasiddhi 6 / 3 ) " zaMkA- samyaSTi nArakI pApI hai aura mithyAdRSTi deva puNyAtmA hai / ataH samyagdRSTi ko puNyajIva aura mithyAdRSTi ko pApa jIva kahanA ucita nahIM hai / samAdhAna - samyagdRSTi naraka ke dukha bhogatA huprA bhI puNyAtmA hai, kyoMki usako vastusvarUpa kA yathArtha jJAna hai aura mithyAdRSTi svarga ke sukha bhogatA huA bhI pApAtmA hai, kyoMki usako vastusvarUpa kA yathArtha zraddhAna nahIM hai / isI bAta ko 'paramAtmaprakAza' gAthA 2258 kI TIkA meM kahA hai 'samyaktvarahitA jIvAH puNyasahitA api pApajIvA bhavyante / samyaktvasahitAH punaH pUrvabhavAntaropArjita pApaphalaM bhuJjAnA api puNyajIvA bhaNyante / ' zrajIvapuNya aura ajIvapApa donoM pudgala dravyamaya haiM aura jIva ke pariNAmoM se inakA baMdha hotA hai, isaliye prajIva - puNya aura ajIva pApa donoM samAna haiM / kintu ajIva puNya mokSamArga meM sahakArI kAraNa hai, kyoM uccagotra ke udaya ke binA sakalacAritra dhAraNa nahIM ho sakatA aura vajravRSabhanArAca saMhanana ke binA mokSa nahIM prApta ho sakatA, jabaki ajIvapApa mokSamArga meM bAdhaka hai, kyoMki nIcagotra ke udaya meM sakalacAritra nahIM ho sakatA aura hIna - saMhananavAlA karmoM kA kSaya nahIM kara sakatA / mokSamArga meM sahakAritA aura bAdhakatA ke kAraNa 'puNya' aura 'pApa' karma prakRtiyoM meM antara hai / yahI kAraNa hai ki samyagdRSTi deva bhI yaha vAMchA karatA hai ki kaba uttama saMhananavAlA manuSya banU aura sakalacAritra dhAraNa kara mokSa prApta karU / mavaIe vi tao, manuvagaIe mahatvadaM sayalaM / mavaIe zANaM, maNuvagaIe vi NivvANaM // 290 // ( svA0 kA0 ) artha - manuSyagati meM hI tapa hotA hai / manuSyagati meM hI samasta mahAvrata hote haiN| manuSyagati meM hI dhyAna hotA hai / manuSyagati se hI mokSa hotA hai / isa prakAra samyagdRSTi bhI mokSa ke sAdhanarUpa manuSyagati Adi ajIvapuNya kI icchA karatA hai / vaha icchA sAMsArika sukha kI vAMchA na hone se nidAna nahIM hai, kintu mokSa kI kAraNa hai| kahA bhI hai
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1472 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : azubhAcchubhamAyAtaH zuddhaH syAdayamAgamAt / raveraprAptasaMdhyasya tamaso na smudgmH||122|| nanu jJAnArAdhanApariNatasya tapaH zruta-viSayarAgena rAgitvAtkathaM muktatvaM syAt ityAzaMkyAha vidhUtatamaso rAgastapaH zrutanibandhanaH / sadhyArAga ivArkasya jantorabhyudayAya saH // 123 // ( AtmAnuzAsana ) zlokArtha-yaha bhavya Agama jJAna ke prabhAva se azubha se zubha ko prApta hotA huA samasta karma-mala se rahita hokara zuddha ho jAtA hai| jaise sUrya jaba taka prabhAta kAla kI lAlimA ko nahIM prApta hotA hai taba taka vaha andhakAra ko naSTa nahIM krtaa| yahA~ prazna hotA hai ki jJAna-ArAdhanA-pariNata jIva ke tapa aura zruta sambandhI rAga hone se, usako mukti kaise ho sakatI hai, kyoMki vaha rAgI hai ? isa zaMkA kA prAcArya uttara dete haiM zlokArtha-mithyAjJAna rUpI andhakAra ko naSTa kara denevAle prANI ke arthAt samyagdRSTi ke jo tapa aura zAstra-viSayaka anurAga hotA hai, vaha rAga usa samyagdRSTi ke svarga va mokSa ke liye hotA hai arthAt svargamokSa kA kAraNa hai| jisa prakAra sUrya kI prabhAtakAlIna lAlimA usa sUrya kI abhivRddhi kA kAraNa hotI hai // 123 / / zrI vIrasena AcArya ne bhI 'jayadhavala' grantha meM yahI bAta kahI hai 'loho siyA pejjaM, tirayaNa sAhaNavisayalohAdo saggApavaggANamuppatti-dasaNAdo avasesavatthu-visayaloho No pejjaM, tatto pAvuppattidaMsaNAdo // (ja0 dha01pR0 369) zrI 50 kailAzacandrajI tathA zrI paM0 phUlacandrajI kRta artha-lobha kathaMcit pejja ( rAga ) hai, kyoMki ratnatraya ke sAdhaka-viSayaka lobha se svarga aura mokSa kI prApti dekhI jAtI hai tathA zeSa padArtha-viSayaka lobha pejja nahIM hai, kyoMki usase pApa kI utpatti dekhI jAtI hai / ina prArSa pramANoM se siddha hai ki samyagdRSTi bhI mokSa ke sAdhanabhUta puNya kI icchA karatA hai / zrI kundakunda AcArya svayaM puNya-pApa kA antara batalAte hue kahate haiM varaM vayatavehi saggo mA dukkhaM hou NiraI iyarehiM / chAyAtavaTThiyANaM paDivAlaMtANa gurubheyaM // 25 // ( mokSa-pAhur3a) artha-vrata aura tapa rUpa zubha bhAvoM se [ pRNya bhAvoM se ] svarga prApta honA uttama hai tathA pravrata aura pratapa [ azubha bhAva, pApa bhAva ] se naraka meM dukha prApta honA ThIka nahIM hai| jaise chAyA aura dhUpa meM baiThane vAloM meM mahAn antara hai, vaise hI vrata [zubha] aura avrata [azubha] pAlane vAloM meM mahAn antara hai / __ yadyapi jIvatva bhAva kI apekSA se saMsArI aura mukta jIva samAna haiM tathApi karma-baMdha aura prabandha kI prapekSA se saMsArI jIva aura makta jIva meM mahAn antara hai| usI prakAra yadyapi parasamaya kI apekSA bahirAtmA arthAta mithyASTi athavA pApI jIva aura antarAtmA arthAta samyagdRSTi athavA puNyAtmA samAna haiM tathApi mithyAtvabhAva-ayathArthazraddhAna aura samyaktva-bhAva yathArtha-zraddhAna kI apekSA bahirAtmA aura antarAtmA meM mahAn aMtara hai|
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1473 isI prakAra zubha aura azubha karma paudgalika hone kI apekSA yadyapi samAna haiM tathApi mokSamArga meM sAdhakatA aura bAdhakatA kI apekSA tathA sukha aura duHkha kI prapekSA ina ( puNya karma aura pApa karma ) meM mahAn antara hai ataH - antarAtmA, puNyajIpa aura puNyakarma kathaMcit upAdeya haiM, sarvathA heya nahIM haiM / yadi yaha kahA jAya ki vyavahAranaya se puNya kathaMcit upAdeya ho sakatA hai kintu nizcayanaya se to puNya sarvathA heya hI hai / so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki nizcaya naya meM heya - upAdeya kA vikalpa nahIM hotA / zrI kundakunda AcArya ne 'vArasa aNuvekkhA' gAthA 86 meM 'heyamuvAdeya Nicchaye Natthi' ina zabdoM dvArA batalAyA hai ki nizcayanaya se na koI heya hai aura na koI upAdeya hai / isa prakAra anekAnta kA Azraya lekara puNya aura pApa kA yathArtha svarUpa samajhanA cAhie / yadi koI ekAnta kI haTha grahaNa karegA to usako saMsAra meM bhramaNa karanA par3egA / (5) eka hI pariNAma se do vibhinna kArya yahA~ prazna hotA hai ki zubhopayoga ( puNya bhAva ) se baMdha hotA hai aura jo baMdha kA kAraNa hai vaha mokSa - kA kAraNa nahI ho sakatA hai, kyoMki baMdha aura mokSa donoM kA eka kAraNa nahIM ho sakatA hai ? isa prazna meM do bAteM vicAraNIya haiM (1) jo mokSa kA kAraNa hai kyA usase baMdha nahIM ho sakatA ? ( 2 ) zubhopayoga arthAt puNya-bhAva vAle jIva ke athavA puNya-jIva ke jo baMdha hotA hai vaha kisa prakAra kA hotA hai ? inameM se prathama vArtA para vicAra kiyA jAtA hai zrI kundakunda zrI pUjyapAda zrAdi prAcAryoM ne spaSTa rUpa se kahA hai ki eka hI kAraNa se mokSa bhI ho sakatA hai aura puNyabaMdha hokara sAMsArika sukha bhI mila sakate haiM / jiNavaramayeNa joI hArate jAeha suddhamapANaM / jeNa lahai NivvANaM Na lahai ki teNa suraloyaM // 20 // jo jAi joyaNasayaM viyahetekkeNa lei gurubhAraM / so ki kopi hu Na sakkara jAhu bhuvaNayale // 21 // ( mokSa pAhuDa ) zrI kundakunda AcArya kahate haiM ki jina bhagavAn ke mata se yogI zuddha zrAtmA kA dhyAna karatA hai jisase vaha mokSa pAtA hai; usI prAtmadhyAna se kyA svargaloka prApta nahIM karatA ? arthAt avazya prApta kara sakatA hai // 20 // jaise jo puruSa bhArI bojha lekara eka dina meM sau yojana jAtA hai; vahI puruSa kyA bhUmi para AdhA kosa bhI nahIM cala sakatA arthAt saralatA se cala sakatA hai ||21|| ( yahAM para yaha batalAyA gayA hai ki jisa AtmadhyAna se mokSa kI prApti hotI hai usI AtmadhyAna se puNyabaMdha hokara usake phalasvarUpa svarga meM deva hotA hai / ) yatra bhAvaH zivaM datte, dyauH kiyaddUravartinI / yo nayatyAzu gavyUti, kozAdheM ki sa sIdati ? // 4 // ( iSTopadeza ) artha - jo pariNAma bhavya prANiyoM ko mokSa pradAna karate haiM, mokSa dene meM samartha haiM, aise AtmapariNAmoM ke liye svarga kitanI dUra hai ? kucha dUra nahIM hai, vaha to usake nikaTa hI samajho arthAt svarga to svAtmadhyAna se
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1474 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : paidA kiye hue puNya kA eka phala mAtra hai| jaise jo bhAra DhonevAlA apane bhAra ko do kosa taka AsAnI aura zIghratA ke sAtha le jA sakatA hai, to kyA vaha apane bhAra ko prAdhA kosa le jAte hue khinna hogA ? nahIM hogA // 4 // yahA~ para bhI yahI kahA gayA hai-AtmA ke jo pariNAma mokSa ke kAraNa haiM unhIM prAtmapariNAmoM se puNyabaMdha hokara svargaloka milatA hai / gurUpadezamAsAdya dhyAyamAnaH samAhitaH / anantazaktirAtmAyaM bhukti mukti ca yacchati // ( ta. a. gA. 196) artha-guru kA upadeza milane para ekAgra-dhyAniyoM ke dvArA yaha ananta zakti-yukta arhan prAtmA kA dhyAna kiyA jAtA hai jo mukti tathA bhukti ( puNya ke phala rUpa bhogoM) ko pradAna karatA hai| oMkAraM bindu-saMyukta nityaM dhyAyanti yoginaH / kAmadaM mokSadaM caiva oMkArAya namo nmH|| arthAt---munijana bindusahita oMkAra kA nitya dhyAna karate haiN| vaha oMkAra puNya ke phalasvarUpa bhogoM tathA mokSa ko dene vAlA hai / isaliye proMkAra ko namaskAra ho / zrI vIrasena AcArya bhI kahate haiM ki ratnatraya svarga kA bhI mArga hai aura mokSa kA bhI mArga hai'svargApavargamArgatvAdratnatrayaM pravaraH / sa udyate nirUpyate aneneti pravaravAdaH // ' (dha0 13 / 287 ) artha-svarga kA mArga aura mokSa kA mArga hone se ratnatraya kA nAma pravara hai| usakA vAda arthAt kathana isake dvArA kiyA jAtA hai, isaliye isa Agama kA nAma pravaravAda hai| (yahA~ para bhI yahI kahA gayA hai ki ratnatraya mokSa kA bhI kAraNa hai aura puNyabaMdha kA bhI kAraNa hai, jisase svarga milatA hai / ) eka hI AtmapariNAma se mokSa aura puNyabandha kaise ho sakatA hai ? isakA vizada vivecana zrI pUjyapAda AcArya ne sarvArthasiddhi meM isa prakAra kiyA hai 'nanu ca tapo'bhyudayAGgamiSTaM devendrAdisthAnaprAptihetutvAbhyupagamAt, tat kathaM nirjarAGga syAditi ? naiSa doSaH, ekasyAnekakAryadarzanAdagnivat / yathA'gnireko'pi viklevanabhasmAGgArAdiprayojana upalabhyate tathA tapo'bhyudayakarmakSayaheturityatra ko virodhaH / ' artha-tapa ko abhyudaya kA kAraNa mAnanA iSTa hai, kyoMki vaha devendra Adi sthAna-vizeSa kI prApti ke hetu rUpa se svIkAra kiyA gayA hai arthAt tapa ko puNyabaMdha kA kAraNa mAnA gayA hai| isaliye vaha nirjarA kA kAraNa kaise ho sakatA hai ? yaha koI doSa nahIM hai, kyoMki agni ke samAna tapa eka hote hue bhI isake aneka kArya dekhe jAte haiN| jaise agni eka hai tathApi usake vikledana, bhasma aura aMgAra Adi aneka kArya upalabdha hote haiM vaise hI tapa abhyudaya aura karmakSaya [mokSa] ina donoM kA kAraNa hai| aisA mAnane meM kyA virodha hai ? yahA~ para agni kA dRSTAnta dekara yaha spaSTa kara diyA gayA hai ki jaise eka agni se aneka kArya dekhe jAte haiM usI prakAra eka hI tapa se puNyabaMdha aura karma nirjarA donoM kArya dekhe jAte haiM / isI bAta ko zrI vIrasena AcArya bhI kahate haiM
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1475 'arahaMtaNamokAro saMpahiya baMdhAdo asaMkhejjaguNakammakkhayakArao tti tatya vi muNINaM pavRttippasaMgAvo / ukta ca arahaMtaNamokkAraM bhAveNa ya jo karedi payaDamadI / so samvadukkhamokkhaM pAvas acireNa kAleNa // ( jayadhavala pu. 1 pR. 9 ) --- artha - prarahaMta - namaskAra tatkAlIna bandha kI apekSA asaMkhyAtaguNI karmanirjarA kA kAraNa hai, usameM bhI muniyoM kI pravRtti prApta hotI hai| kahA bhI hai- jo vivekI jIva bhAvapUrvaka arahaMta ko namaskAra karatA hai vaha pratizIghra samasta dukhoM se mukta ho jAtA hai arthAt mokSa ko prApta hotA hai / yahI bAta zrI paM0 kailAzacandrajI va paM0 phUlacandrajI ne 'jayadhavalA' meM likhI hai / yadyapi arahaMta namaskAra se kucha baMdha bhI hotA hai tathApi usa baMdha kI apekSA karma-nirjarA asaMkhyAtaguNI hai, isIliye arahaMta- namaskAra karanevAlA prati zIghra mokSa ko prApta ho jAtA hai / isa prakAra eka hI pariNAma ke bandha aura nirjarA donoM kArya hote haiM tathA mokSa bhI hotA hai / zrI kundakunda AcArya ne 'darzanapAhur3a' meM kahA hai seyAseyavida uddhavassIla sIlavaMto vi / sIlaphaleNabhudayaM tatto puNa lahai NivvANaM // 16 // artha -- zraya aura prazraya ko jAnanevAlA mithyAtva ko naSTa karake samyagdRSTi ho jAtA hai / samyagdarzana ke phalasvarUpa abhyudayasukha pAkara phira mokSasukha pAtA hai / yadyapi samyaktva mokSamahala kI prathama sIr3hI hai tathApi vaha bhI bandha kA kAraNa hai| zrI umAsvAmi AcArya 'tattvArtha sUtra' adhyAya 6 meM likhate haiM " samyaktvaM ca // 21 // " arthAt samyagdarzana devAyu ke bandha kA kAraNa hai / isa 'tasvArthasUtra' para bhI pUjyapAda AcArya viracita sarvArthasiddhi TIkA hai / usameM likhA hai / 'kim ? devasyAyuSa Alava ityanuvartate, ' artha isa prakAra hai zaMkA- samyaktva kyA hai ? samAdhAna- devAyu kA Asrava hai / isa pada kI pUrva sUtra se anuvRtti hotI hai / yahI bAta zrI akalaMkadeva ne 'rAjavArtika' TIkA meM kahI hai / zrI zrutasAgara AcArya 'tatvArthavRtti' meM kahate haiM 'samyaktvaM tattva zraddhAnalakSaNaM devAyurAtravakAraNaM bhavati / ' artha -- tattvArthazraddhAna lakSaNa rUpa samyagdarzana devAyu ke prAsrava kA kAraNa hai| isI sUtra kI TIkA meM zrI vidyAnanda AcArya 'zlokavAtika' meM likhate haiM
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1476 ] samyagdRSTeranaMtAnubaMdhi-krodhAdyabhAvataH / jIveSvajIvatA zraddhApAyAnmithyAtvahAnitaH // 6 // hiMsAyAstatsvabhAvAyA nivRtta eH zuddhivRttitaH / prakRSTasyAyuSo devasyAnavo na virudhyate // 7 // artha - zranantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha kaSAyoM kA prabhAva ho jAne se, jIva meM ajIva kI zraddhA kA nAza ho jAne se, midhyAtva cale jAne se, hiMsA aura usake svabhAva kA tyAga kara dene se aura zuddha pravRtti se samyagdaSTi ke utkRSTa devAyu kA bandha hone meM koI bAdhA nahIM hai / zrI pUjyapAda Adi sabhI mahAnAcAryoM ne 'samyaktva se hI utkRSTa devAyu kA bandha hotA hai', aisA kahA hai| inameM se kisI bhI prAcArya ne yaha nahIM kahA ki mAtra rAga se utkRSTa devAyu kA bandha hotA hai / yadi mAtra rAga se utkRSTa devAyu kA bandha hone lage to 'samyaktvaM ca' yaha sUtra nirarthaka ho jAyegA / paMcAstikAya ke TIkAkAra ) ne bhI 'tattvArthasAra' meM zrI amRtacandra AcArya ( samayasAra, pravacanasAra, samyaktva Adi se devAyu ke prAsrava kA kathana kiyA hai / sarAgasaMyatazcaiva, samyaktvaM dezasaMyamaH / iti devAyuSo hyate bhavantyAtravahetavaH // 34 // artha -- sarAgasaMyama, samyaktva aura dezasaMyama ye devAyu ke prAsrava ( bandha ) ke kAraNa haiM / [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : inhIM samyagdarzana, dezasaMyama aura saMyama ko nirjarA kA kAraNa batalAyA gayA hai| zrI amRtacandra sUri ne kahA bhI hai samyagdarzanasampannaH saMyatAsaMyatastataH / saMyatastu tato'nantAnubandhi- praviyojakaH // 55 // mokSapakastasmAttathopazamakastataH / upazAntakaSAyo'tastatastu kSapako mataH // 56 // tataH kSINakaSAyastu ghAtimuktastato jinaH / dazaite kramataH santyasaMGa khyeyaguNa nirjarAH // 57 // yahA~ para asaMkhyAtaguNI nirjarA ke dasa sthAna batalAye gaye haiM / inameM se prasaMkhyAtaguNI nirjarA ke prathama tIna sthAna samyaktva, deza saMyama aura saMyata ke haiM / isa prakAra samyagdarzana Adi nirjarA ke kAraNa bhI haiM aura baMdha ke kAraNa bhI haiN| zrI kundakunda AcArya ne 'rayaNasAra' meM aura 'darzana- pAhuDa' meM kahA hai ki samyagdarzana se sugati prApta hotI hai sammattaguNAi suggai micchAdo hoi duggaI NiyamA / sa jANa kimiha vahuNA jaM te rucei taM kuNaho // 66 // arthAt - samyaktva guraNa se indra, cakravartI Adi sugati niyama se milatI hai aura mithyAtva se narakAdi durgati milatI hai / aisA jAnakara jo tumako ruce so karo /
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1477 samyagdarzana se nirjarA bhI hotI hai aura vaha sugati ke bandha kA kAraNa bhI hai| zrI samantabhadrAcArya ne samyagdarzana kA phala varNana karate hae 'ratnakaraNDazrAvakAcAra' meM kahA hai ki samyagdarzana ke prabhAva se jIva naraka, tiryaca gati ko, napusaka aura strI paryAya ko tathA niMdya kula ko, aGgoM kI vikalatA ko, alpAyu tathA daridratA ko prApta nahIM hotA kintu devendra, cakravartI tathA tIrthaMkara pada ko prApta hotA hai| nava-nidhi-saptadvaya-ratnAdhIzAH sarvabhUmipatayazcakram / vartayitu prabhavanti spaSTa dRzaH kSatramaulizekha racaraNAH // 38 // amarA'suranarapatibhiryamadharapatibhizca nUtapAdA'mbhojAH / dRSTayA sanizcitArthA vaSacakradharA bhavanti loka-zaraNyAH // 39 // artha-jo nirmala samyagdarzana ke dhAraka haiM ve navanidhiyoM tathA caudaha ratnoM ke svAmI aura SaTkhaMDa ke adhipati hote haiM, cakraratna ko pravartita karane meM samartha hote haiM aura unake caraNoM meM rAjAoM ke mukuTa-zekhara jhukate haiM arthAt mukuTabaddha rAjA unheM sadA praNAma kiyA karate haiN| ve dharmacakra ke dhAraka tIrthakara hote haiM jinakI devendra, asurendra, narendra tathA gaNadhara stuti karate haiM aura jo laukika janoM ke liye zaraNabhUta hote haiN| zrI samantabhadra AcArya ke uparyukta kathana se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki samyagdarzana se vaha puNya-baMdha hotA hai jisake phalasvarUpa cakravartI, devendra, tIrthaMkara Adi pada prApta hote haiM, kyoMki mithyAdRSTi jIva isa prakAra kA puNyakarmabaMdha nahIM kara sakatA jisakA phala cakravartI, tIrthaMkara Adi pada ho| 'dhavala' pu0 8 tathA 'tattvArthasUtra' Adi sabhI ArSa granthoM meM darzanavizuddhi Adi solaha bhAvanAoM ko tIrthaMkaraprakRti ke baMdha kA kAraNa batalAyA hai| zrI bhAskaranandi AcArya ne darzana vizuddhi kI vyAkhyA karate hue likhA hai 'darzanaM tattvArtha-zraddhAnalakSaNaM prAguktam / tasya vizuddhiH srvaaticaarvinimuktirucyte| darzanasya vizuddhidarzanavizuddhiH / ' artha-darzana kA lakSaNa tattvArthazraddhAna hai| jo samyagdarzana sarva aticAroM se rahita hai vaha vizuddha samyagdarzana hotA hai / samyagdarzana kI vizuddhi darzanavizuddhi hai| yaha darzanavizuddhi yadyapi mokSa kA kAraNa hai, kyoMki isake binA samyagjJAna va samyakcAritra nahIM hotA tathApi tIrthaMkaraprakRti ke baMdha kA mukhya kAraNa hai / 'sukhabodha-tattvArthavRtti' meM kahA bhI hai 'darzanavizuddhisahitAni tIrthakaratvasya nAmnastrijagadAdhipatyaphalasyAsrava-kAraNAni bhavanti / tata eva darzanavizuddhiH prathamamupAttA prAdhAnyakhyApanArtha tadabhAve tadanupapatteH / ' artha-ye solaha bhAvanAe~ pRthak-pRthak bhI darzanavizuddhi se sahita, tIna jagat ke adhipatirUpa phalavAlI tIrthakaraprakRti ke prAsrava kA kAraNa hotI haiM / darzanavizuddhi tIrthaMkara prakRti ke bandha kA pradhAna kAraNa hai| kyoMki darzanavizuddhi ke abhAva meM tIrthaMkaraprakRti kA bandha nahIM hotaa| isaliye solaha kAraNa bhAvanAoM meM darzana vizuddhi ko prathama kahA gayA hai|
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1478 ] (6) ratnatraya se bandha zaMkA-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra ye to saMvara, nirjarA va mokSake kAraNa haiM aura rAga-dveSa Alaya tathA bandha ke kAraNa haiM / samyagdarzana-jJAna-cAritra rAga-dveSa rUpa nahIM haiM, ataH ye bandha ke kAraNa nahIM ho sakate / zrI amRtacandra AcArya ne kahA bhI hai [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : yogAtpradezabandhaH, sthitibandho bhavati tu kaSAyAt / darzanabodhacaritraM, na yogarUpaM kaSAyarUpaM ca // 215|| ( pu0 si0 u0 ) arthAt - yoga se pradeza -bandha tathA kaSAya se sthiti-bandha hotA hai, samyagdarzana-jJAna cAritra na yogarUpa haiM aura na kaSAya rUpa haiM isaliye ye bandha ke kAraNa nahIM haiM / samAdhAna- inhIM amRtacandra AcArya ne 'tattvArthasAra' ke Alava adhikAra zloka naM0 43 meM samyagdarzana va saMyama se devAyu kA bandha aura zloka saMkhyA 49 se 52 meM samyagdarzana, jJAna tathA tapa Adi se tIrthaMkara prakRti ke bandha kA kathana kiyA hai / ve zloka isa prakAra haiM sarAgasaMyamazcaiva samyaktvaM dezasaMyamaH / iti devAyuSo hyete bhavantyAtravahetavaH // 43 // vizuddhi darzanasyoccaistapastyAgau ca zaktitaH / mArgaprabhAvanA caiva saMpattivinayasya ca // 49 // zIlavratAnatIcAro nityaM saMvegazIlatA / jJAnopayuktatAbhIkSNaM, samAdhizca tapasvinaH // 50 // vaiyAvRttyamanirhANiH SaDvidhA'vazyakasya ca / bhaktiH pravacanAcArya - jinapravacaneSu ca // 51 // vAtsalyaM ca pravacane SoDazaite yathoditAH / nAmnastIrtha karatvasya bhavantyAtravahetavaH // 52 // eka hI prAcArya 'puruSArthasiddhaya pAya' meM to yaha kathana kareM ki samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra se bandha nahIM hotA hai aura 'tattvArthasAra' meM yaha kathana kareM ki samyagdarzanajJAna cAritra se tIrthaMkaraprakRti zrAdi kA bandha hotA hai / eka hI zrAcArya dvArA isaprakAra parasparaviruddha kathana hone meM kyA kAraNa hai yaha bAta vizeSa vicAraNIya hai / isake liye sarva prathama 'kAraNa' kI vyAkhyA jAnanA atyanta zrAvazyaka hai / jisakA kArya ke sAtha zranvaya va vyatireka ho, vaha kAraNa hotA hai| kahA bhI hai'yadbhAvAbhAvAbhyAM yasyotpattyanutpattI tat tatkAraNamiti loke'pi suprasiddhatvAt / ' ( prameya ratnamAlA 1 / 13 )
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1479 artha-jisake sadbhAva meM jisa kArya kI utpatti ho aura jisake prabhAva meM kArya kI utpatti na ho, vaha padArtha usa kArya kA kAraNa hotA hai, yaha bAta loka meM bhI suprasiddha hai| 'yadyasmin satyeva bhavati cAsati na bhavati tattasya kAraNamiti nyAyAt / ' ( dhavala pu. 12 / 289) artha-jo jisake hone para hI hotA hai aura jisake na hone para nahIM hotA hai, vaha usakA kAraNa hotA hai| 'yadyasya bhAvAbhAvAnuvidhAnato bhavati tattasyeti vadanti tadvida iti nyAyAt / ' (dhavala pu. 14 pR. 13) artha-jo jisake sadbhAva aura asadbhAva kA avinAbhAvI hotA hai vaha usakA hai| yaha kAryakAraNa bhAva ke jJAtA kahate haiM, aisA nyAya hai| kArya-kAraNa bhAva kI isa vyAkhyA se siddha hotA hai ki tIrthaMkara Adi prakRtiyoM kA baMdha samyagdarzana Adi ke sadbhAva meM hotA hai aura samyagdarzana Adi ke abhAva meM mithyAdRSTi ke tIrthakara Adi prakRtiyoM kA bandha nahIM hotA hai isIliye zrI amRtacandra Adi prAcAryoM ne tIrthaMkara Adi prakRtiyoM ke bandha kA kAraNa samyagdarzana Adi ko batalAyA hai| tIrthakara mAdi prakRtiyoM kA kAraNa mAtra samyagdarzana nahIM hai kintu rAga kA sadbhAva bhI kAraNa hai, kyoMki rAga ke sadbhAva meM hI tIrthaMkara prakRti Adi kA bandha hotA hai, rAga ke abhAva meM vItarAga samyagdRSTi ke tIrthaGkara prakRti kA bandha nahIM hotaa| yadi kahA jAya ki eka kArya kA eka hI kAraNa hotA hai, so bhI ThIka nahIM hai, kyoMki kArya mAtra eka kAraNa se utpanna nahIM hotA kintu aneka kAraNoM rUpa akhila anukUla sAmagrI se aura pratikUla kAraNoM ke abhAva meM utpanna hotA hai / kahA bhI hai 'sAmagrI janikA kAryasya neka kAraNam / ' ( Apta-parIkSA kArikA 9) arthAta sAmagrI (jitane kArya ke janaka hote haiM una sabako sAmagrI kahA jAtA hai) kArya kI utpAdaka hai, eka hI kAraNa kArya kA utpAdaka nahIM hai| 'kAraNa-sAmaggIdo uppajjamANassa kajjassa viyalakAraNAdo smuppttivirohaa|' artha-kAraNasAmagrI se utpanna honevAle kArya kI vikala kAraNoM se utpatti kA virodha hai / 'kAryasthAnekopakaraNasAdhyatvAt / ' ( rA. vA. 5 // 17 // 31) artha-kArya kI utpatti aneka kAraNoM se hotI hai / aneka kAraNoM se kArya siddha hotA hai / isa prakAra tIrthaMkara prakRti Adi ke bandha meM rAga bhI kAraNa hai aura samyagdarzana Adi bhI kAraNa hai| jaise machalI kI gati meM jala bhI kAraNa hai aura dharma-dravya bhI kAraNa hai, rAgAdi kI utpatti meM azuddha jIva bhI kAraNa hai aura karmodaya bhI kAraNa hai| aneka kAraNoM meM se kahIM para kisI eka kAraNa kI mukhyatA se kathana hotA hai aura kahIM para anya kAraNa kI mukhyatA se kathana hotA hai, kintu isa mukhyatA kA yaha abhiprAya hai ki anya kAraNa gauNa haiM athavA unakI vivakSA nahIM hai, una anya kAraNoM kA prabhAva iSTa nahIM hotA hai / 'apitAnarpitasiddhaH // 5 // 32 // ' (ta. sU.)
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1480 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : jaise mAtA-pitA donoM ke saMyoga se putra kI utpatti hotI hai / kintu vivakSA-vaza koI usa putra ko pitA kA kahatA hai aura koI usako mAtA kA kahatA hai| zrI 'samayasAra' kI TIkA meM kahA bhI hai / 'ete mithyAtvAdibhAvapratyayAH zuddha nizcayenAcetanAH khalu sphuTaM / kasmAt ? pudgalakarmodaya saMbhavA yasmAditi / yathA strIpuruSAbhyAM samutpannaH putro vivakSAvazena devadattAyA: putro'yaM kecana vadanti vevadattasya putro'yamiti kecana vadanti iti doSo nAsti / tathA jIvapudgalasaMyogenotpannAH mithyAtvarAgAdibhAvapratyayA azuddha nizcayenAzuddhopAdAnarUpeNa cetanA jIvasaMbaddhAH zuddha nizcayena zuddhopAdAnarUpeNAcetanAH paudgalikAH / paramArthataH punarekAMtena na jIvarUpAH na ca pudgalarUpAH zuddhAharidrayoH saMyogapariNAmavat, ye kecana vadantyekAMtena rAgAdayo jIvasambandhinaH pudgalasambandhino vA tadubhayamapi vacanaM mithyA / kasmAditi cet pUrvoktastrIpuruSadRSTAntena saMyogodbhavatvAt // ' ( samayasAra gA. 111 kI TIkA ) yahA~ para putra kA dRSTAnta dekara yaha batalAyA hai ki 'jisa prakAra se strI tathA puruSa donoM ke saMyoga se utpanna hue eka hI putra ko vivakSA ke vaza se koI to usa putra ko devadattA - mAtA kA kahatA hai aura koI devadatta pitA kA kaha detA hai / isameM koI doSa nahIM hai / usI prakAra jIva aura pudgala ke saMyoga se utpanna hue mithyAtvarAgAdi bhAva azuddha nizcaya naya se cetana rUpa haiM, jIva ke haiM, aura zuddha nizcaya naya se pracetana haiM, paudgalika haiM / ekAnta se na jIvarUpa haiM aura na pudgala rUpa haiM, jaise cUnA aura haldI ke saMyoga se rakta varNa utpanna ho jAtA hai / jo ina mithyAtva - rAgAdi ko jIvarUpa hI haiM yA pudgala hI haiM, aisA ekAnta se kahate haiM, unake vacana mithyA ( jhUThe ) haiM, kyoMki strI-puruSa ke dRSTAnta ke samAna ina rAgAdi kI utpatti jIva aura pudgala donoM ke saMyoga huI hai| isI prakAra samyaktva Adi aura rAgAdi ke saMyoga se tIrthaMkara Adi karmoM kA bandha hotA hai / vivakSAvaza kahIM para samyaktva Adi se tIrthaMkara Adi karmoM kA bandha kahA gayA hai aura kahIM para rAgAdi se tIrthaMkara zrAdi IT bandha kahA gayA hai, naya-jJAtAoM ke lie isameM koI doSa nahIM hai / ekAnta se tIrthaMkara zrAdi karmoM kA bandhana mAtra samyaktva Adi se hotA hai aura na mAtra rAgAdi se hotA hai / zrI amRtacandra AcArya ne svayaM 'puruSArthasiddhaya pAya' meM kahA bhI hai samyaktvacaritrAbhyAM tIrthaMkarAhArakarmaNo bandhaH / yosyupadiSTaH samaye na nayavidAM so'pi doSAya // 217 // artha - samyaktva aura cAritra se tIrthaMkara aura AhAra zarIra kA bandha hotA hai, aisA jo zrAgama meM upadeza diyA gayA hai, vaha naya ke jAnane vAloM ko doSa ke lie nahIM hai arthAt naya ke jAnanevAloM ko usameM koI zaMkA utpanna nahIM hotI hai / sati samyaktvacaritre tIrthakarAhA rabandhakau bhavataH / yogasarat tasmAtpunarasminnudAsInam // 128 // artha -- samyaktva aura cAritra ke hone para hI yoga aura kaSAya tIrthaMkara va prAhAraka kA bandha karate haiM, kintu samyaktva va cAritra na hone para yoga aura kaSAya tIrthaMkara va AhAra kA bandha nahIM kara sakate / isalie samyaktva va cAritra isameM udAsIna haiM preraka nahIM haiM /
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1481 jIva aura pudgala dharmadravya ke sadbhAva meM hI gamana karate haiM, usake abhAva meM ve gamana nahIM kara sakate isaliye gatihetutva lakSaNa vAlA dharmadravya jIva aura pudgala kI gati meM udAsIna kAraNa hai, preraka kAraNa nahIM hai| usI prakAra samyaktva va cAritra ke sadbhAva meM hI yoga aura kaSAya tIrthaMkara prakRti Adi kA bandha kara sakate haiM aura samyaktva va cAritra ke prabhAva meM yoga va kaSAya usakA bandha nahIM kara sakate, isIliye dharmadravya ke samAna samyaktva va cAritra ko udAsIna kAraNa kahA hai, preraka kAraNa nahIM kahA hai| isa prakAra zrI amRtacandra AcArya ke 'tattvArthasAra' va 'puruSArthasiddhaya pAya' ina donoM granthoM ke kathanoM meM koI virodha nahIM hai / jinako naya-vivakSA kA jJAna nahIM hai athavA jinakI ekAntadRSTi hai, unako hI zrI amRtacandra AcArya ke donoM kathanoM meM virodha pratibhAsita hotA hai| zaMkAkAra ne jo 'puruSArthasiddhaca pAya' kA zloka 215 apanI zaMkA meM uddhRta kiyA hai usase bhI 'tattvArthasAra' ke isa kathana meM ki darzana va cAritra se tIrthaMkara Adi kA bandha hotA hai, koI bAdhA nahIM AtI, kyoMki zloka 215 meM zuddha nizcaya naya kI apekSA kathana hai / 'savve suddhAhu suddhaNayA' arthAt zuddha nizcaya nayase saba jIva zuddha haiM athavA 'suddhaNayA suddhabhAvANaM' zuddha naya se jIva zuddha bhAvoM kA kartA hai arthAt bandha kA kartA nahIM hai| zrI kundakunda AcArya ne bhI kahA hai ki ratnatraya se baMdha bhI hotA hai aura mokSa bhI hotA hai dasaNaNANacarittANi mokkhamaggo tti sevidavyANi / sAdhUhi idaM maNivaM tehiM du baMdho va mokkho vA // 164 // ( paMcAstikAya ) artha-darzana-jJAna-cAritra mokSamArga haiM, isaliye ve sevane yogya haiM aisA sAdhuoM ne kahA hai parantu unase baMdha bhI hotA hai aura mokSa bhI hotA hai / isakI TIkA meM amRtacandrAcArya ne kahA hai 'yaha darzana-jJAna-cAritra yadi alpa bhI para-samaya pravRtti ke sAtha milita hoM ( yadi darzana-jJAna-cAritra para-samaya arthAt ye tInoM antarAtmA ke Azraya hoM ) to, agni ke sAtha milita ghRtakI bhAMti, kathaMcit viruddha kArya ke kAraNapane kI vyApti ke kAraNa, bandha ke kAraNa bhI haiN| jaba ve darzana-jJAna-cAritra samasta parasamaya ( antarAtmA ) kI pravRtti se nivRtta hokara svasamaya ( paramAtmA ) kI pravRtti ke sAtha saMyukta hote haiM taba, agni ke milApa se nivRtta ghI ke samAna, viruddha kArya-kAraNa bhAva kA prabhAva hone se, sAkSAt mokSa kA kAraNa hote haiN| _isa prakAra antarAtmA ke Azrita jo samyagdarzana-jJAna-cAritra haiM, ve baMdha ke bhI kAraNa haiM aura saMvaranirjarA ke bhI kAraNa haiM tathA paramparayA mokSa ke bhI kAraNa haiN| zaMkAkAra kA yaha kahanA ki samyagdarzana-jJAna-cAritra mokSa ke hI kAraNa haiM, baMdha ke kAraNa nahIM haiM, ThIka nahIM hai, kyoMki aisA ekAnta nahIM hai| (7) zubha pariNAmoM se atizaya puNyabaMdha zaMkA-zubha pariNAmoM se puNyabandha hotA hai / puSya se bhogopabhoga kI sAmagrI milatI hai| bhogopabhoga meM Asakta hokara jIva saMsAra meM bhramaNa karatA hai, ataH puNya heya hai ?
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1482 ] samAdhAna -- mithyAdRSTi ke to azubha pariNAma hotA hai| kahA bhI hai 'mithyAtvasAsAdana mizra guNasthAnatraye tAratamyenAzubhopayogaH / ' ( pravacanasAra gA0 9 TIkA ) artha - mithyAtva guNasthAna, sAsAdana guNasthAna aura samyagmithyAtva guNasthAna ina tInoM guNasthAnoM meM taratamatA se azubhopayoga hai / isase siddha hai ki zubhopayoga samyagdRSTi ke hotA hai / samyagdRSTi ke zubhopayoga se jo pratizaya puNyabaMdha hotA hai vaha mokSa kA kAraNa hai, saMsAra kA kAraNa nahIM hai / kahA bhI hai sammAdidvipuSNaM Na hoi saMsArakAraNaM NiyamA / mokkhassa hoi heu' jai vi NiyANaM Na so kuNaI // 404 // [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : akaNiyANasammo paNNaM kAUNa NANacaraNaTTho / uppajjai divaloe suhapariNAmo suleso vi / / 405 // ( bhAvasaMgraha ) artha - samyagdRSTi ke dvArA kiyA huA puNya saMsAra kA kAraNa kabhI nahIM hotA, yaha niyama hai | yadi nidAna na kiyA jAya to vaha puNya niyama se mokSa kA hI kAraNa hotA hai / jisa samyagDaSTi ke zubha pariNAma haiM aura zubha lezyAe~ haiM tathA jo samyagjJAna aura samyakcAritra ko dhAraNa karanevAlA hai, aisA samyagDaSTi yadi nidAna nahIM karatA hai to vaha marakara svargaloka meM hI jAtA hai / ki dANaM me diSNo kerisapattANa kAya su bhattIe / jeNAhaM kayapuNNo uppaNNo devaloyammi // 417 || iya citatopasaras ohoNANaM tu bhavasahAveNa / jANai so Aivabhava vihiyaM dhammappahAvaM ca // 418 // paravi tameva dhamma maNasA saddahai sammadiTThI so / vaMbe jiNavarANaM NaMdIsara pahui savvAI // / 419 // iya bahukAlaM sagge bhogaM bhujaMtu viviharamaNIyaM / atUNa Ausakhara uppajjai maccaloyammi // 420 // uttamakule mahaMto bahujaNaNamaNIya saMpayAure / hoUNa ahirUvo balajovvaNa riddhisaMpa SNo // 421 // tattha vi vivihe bhoe Narakhettabhave aNovame parame / bhujjittA NiviSNo saMjamayaM ceva giNheI ||422 // laddha jai caramataNu cirakayapa koNa sijjhae NiyamA / pAviya kevalaNANaM jahakhAiyaM saMjamaM suddha // 423 // tamhA sammAdidvIpa SNaM mokkhasta kAraNaM havaI / iya NAUNa gityo puSNaM cAyarau jatteNa // 424 // artha- deva vicAratA hai ki maiMne pUrva bhava meM kisa pAtrako aura kaisI bhakti ke sAtha dAna diyA thA, jisake puNya-upArjana se devaloka meM utpanna huA hU~ isa prakAra cintavana karake vaha deva bhavapratyaya avadhijJAna se pUrva bhava /
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1483 ko aura kI gaI dharma prabhAvanA ko jAna letA hai / vaha samyagdRSTi deva punaH apane manameM usI dharma kA zraddhAna karatA hai jisa dharma ke prabhAva se vaha deva huA thA aura nandIzvara dvIpa Adi meM jina pratimAnoM kI vaMdanA karatA hai / isa prakAra vaha svarga meM bahuta kAla taka aneka prakAra ke sundara bhogoM ko bhogatA hai aura Ayu pUrNa hone para cyuta hokara isa manuSya loka meM utpanna hotA hai / bahu-jana- mAnanIya mahatvazAlI, dhanavAn kula meM utpanna hotA hai aura bahuta sundara zarIra tathA bala, Rddhi, yauvana Adi se paripUrNa hotA hai / manuSyaloka meM bhI sarvotkRSTa anupama tathA nAnA prakAra ke bhogoM kA bhoga karake virakta ho saMyama dhAraNa kara letA hai| yadi cirakAla ke saMcita kiye hue puNyakarmodaya se caramazarIrI huA to zuddha yathAkhyAta cAritra ko dhAraNa karake kevalajJAna ko prApta kara niyama se siddha hotA hai / isa kathana se yaha siddha hotA hai ki samyagdRSTi kA puNya mokSa kA kAraNa hotA hai, yaha jAnakara gRhastha ko yatnapUrvaka puNya upArjana karate rahanA cAhie // 434 // 'nizcayasamyaktvasyAbhAve yadA tu sarAgasamyaktvena pariNamati tadA zuddhAtmAnamupAdeyaM kRtvA paramparayA nirvANakAraNasya tIrthaMkaraprakRtyA di-pa vyapadArthasyApi kartA bhavati / ' ( samayasAra pR0 186 ) artha - nizcayasamyagdarzana ke abhAva meM jaba sarAga samyaktva ko dhAraNa karatA hai taba zuddhAtmA ko upAdeya karake paraMparA mokSa ke kAraNabhUta tIrthaMkara Adi puNyakarmoM ko bA~dhatA hai / anuprekSA imAH sadbhiH, sarvadA hRdaye dhRtAH / kurvate tatparaM pa uNyaM heturyatsvargamokSayoH || 6 | 58 || ( pa. pa. vi. ) artha- sajjanoM ke dvArA sadA hRdaya meM dhAraNa kI gaI ye bAraha bhAvanAe~ usa utkRSTa puNya kA upArjana karatI haiM jo svarga aura mokSa kA kAraNa hotA hai / viTThe tumammi jiNavara cammamaraNacchiNA vi taM puNNaM / jaM jaNa puro kevala saNaNANAI gayaNAI || 14 | 16 | | ( pa. paM. vi. ) artha - he jinendra ! carmamaya netra se bhI ApakA darzana hone para vaha puNya prApta hotA hai, jo bhaviSya meM kevala darzana aura kevalajJAna ko utpanna karatA hai / 'puNNa-kamma-baMdhatthIrNa besavvayANaM maMgalakaraNaM juttaM, Na muNINaM kammakkhayakaMkkhuvANamidi Na va ttu jutta puNNabaMdha-utta' paDi visesAbhAvAdo, maMgalasseva sarAgasaMjamasta vi pariccAgappasagAdo / Na ca evaM teNa saMjamapariccApasaMga bhAveNa Nivvui-gamaNAbhAvapyasaMgAdo ||' ( jayadhavala pu0 1, pR0 8 ) artha-yadi kahA jAya ki puNyakarma bA~dhane ke icchuka dezavratiyoM ko maMgala karanA yukta hai, kintu karmoM ke kSaya ke icchuka muniyoM ko maMgala karanA yukta nahIM hai ? so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki puNyabaMdha ke kAraNoM ke prati dezavratI aura muni meM koI vizeSatA nahIM hai / arthAt puNya ke bandha ke kAraNabhUta kAryoM ko jaise dezavratI karatA hai vaise hI muni bhI karatA hai / yadi aisA na mAnA jAya to jisa prakAra muniyoM ko maMgala ke parityAga ke liye kahA jA rahA hai, usI prakAra unake sarAgasaMyama ke bhI parityAga kA prasaMga prApta hotA hai, kyoMki dezavrata ke samAna sarAgasaMyama bhI puNyabandha kA kAraNa hai / yadi kahA jAya ki muniyoM ke sarAgasaMyama ke parityAga kA prasaMga prApta hotA hai to hone do ? so bhI bAta nahIM hai, kyoMki muniyoM ke sarAgasaMyama ke parityAga kA prasaMga prApta hone se unake muktigamana ke prabhAva kA bhI prasaMga prApta hotA hai /
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1484 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : yahA~ para zrI vIrasena AcArya ne yaha spaSTa kara diyA hai ki sarAgasaMyama ke binA viziSTa pUNyabandha nahIM ho sakatA hai| aura viziSTa puNyodaya ke abhAva meM mokSa bhI nahIM ho sakatI hai| isIliye yaha kahA gayA hai ki 'sarAgasaMyama ke parityAga kA prasaMga prApta hone se maktigamana ke abhAva kA bhI prasaMga prApta hotA hai|' isI bAtako zrI amRtacandra AcArya ne 'puruSArthasiddhyupAya' meM kahA hai - asamana bhAvayato ratnatrayamasti karmabandho yH| savipakSakRto'vazyaM mokSopAyo na bandhanopAyaH // 211 // artha-sampUrNa ratnatraya ke bhAvane vAle ( dhAraNa karane vAle ) ke jo karmabandha hotA hai, vaha karmabandha vipakSa (asampUrNatA jaghanyatA) kRta hai / vaha karma-bandhana avazya hI mokSa kA upAya hai, bandha kA upAya nahIM hai| asamagra ratnatrayavAloM ke tIrthaMkara Adi karmaprakRtiyoM kA bandha hotA hai| ve tIrthakara prAdi karma-prakRtiyAM mokSa kA upAya hai, bandha kA upAya nahIM hai, jaisA ki 'paMcAstikAya gAthA' 85 kI TIkA meM kahA bhI hai 'rAgAdidoSa-rahitaH zuddhAtmAnubhUti-sahito nizcayadharmo yadyapi siddhagaterupAdAnakAraNaM bhavyAnAM bhavati tathApi nidAnarahita-pariNAmopAjita-tIrthakaraprakRtyuttamasahananAdiviziSTa-puNyarUpa-dharmopi sahakArikAraNaM bhavati / ' artha-yadyapi bhavya ko rAgAdi doSa rahita zuddhAtmAnubhUti sahita nizcaya dharma siddha gati ke liye upAdAna kAraNa hai tathApi nidAnarahita, pariNAmoM se upArjita, tIrthakara karma prakRti, uttama saMhanana Adi viziSTa puNya rUpa dharma bhI siddha gati ke lie sahakArI kAraNa hotA hai| isa Agama pramANase bhI siddha hai ki asamagra ratnatrayavAloM ke jo viziSTa puNya karma, bandha hotA hai- vaha mokSa kA upAya ( kAraNa ) hai, bandha kA upAya (kAraNa) nahIM hai / isakA vizeSa kathana prakaraNa saMkhyA meM hai| (8) 'samayasAra' granthakI apekSA puNya-pApa vicAra zaMkA--1. zrI 'samayasAra' ke puNya-pApa adhikAra meM tathA gAthA 13 kI TIkA meM puNya-pApa donoM ko samAna kahA hai, phira puNya-pApa meM bheda kyoM dikhAyA jA rahA hai ? samAdhAna-1. AcArya pratyeka grantha ke prArambha meM yaha batalA dete haiM ki isa grantha meM kisakA kathana kiyA jaaygaa| yadi use dRSTi meM rakhakara grantha kA adhyayana kiyA jAya to grantha kA yathArtha artha samajhane meM kaThinAI nahIM hotii| jaise 'SaTkhaMDAgama' ke prArambha meM yaha spaSTa kara diyA hai ki isa grantha meM bhAva-mArgaNA kI apekSA kathana hai / yadi ise bhUlakara 'SaTakhaMDAgama' ke kathana ko dravya mArgaNAoM meM lagAne lageM to vaha 'SaTakhaMDAgama' kA yathArtha artha nahIM samajha sktaa| isI prakAra 'samayasAra' kI gAthA 5 meM zrI kundakunda AcArya ne yaha pratijJA kI hai ki isa grantha meM ekatvavibhakta AtmA kA kathana hogA, kyoMki kAma-bhoga aura bandha kA kathana sulabha hai kintu ekatva vibhakta AtmA kI kathA sulabha nahIM hai| ekatvavibhakta prAtmA ke kathana ke sAtha bandha kA kathana karanA ucita nahIM hai ('samayasAra' gAthA 3 va 4) / yadi gAthA 3.4-5 ko dhyAna meM rakhakara 'samayasAra' kA adhyayana kiyA jAya to 'samayasAra' kA yathArtha bhAva samajha meM A sakatA hai, anyathA nhiiN|
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1485 'samayasAra' gAthA 6 meM kahA hai ki 'jIva na pramatta hai aura na apramatta hai arthAt na saMsArI aura na mukta hai|' yaha kathana ekatvavibhakta prAtmA kI apekSA to satya hai, bhUtArtha hai, kintu sarvathA satya nahIM hai, kyoMki saMsArI jIva pratyakSa dekhane meM A rahe haiN| zrI umAsvAmI AcArya ne bhI 'tatvArthasUtra' ke dUsare adhyAya meM 'saMsAriNo muktAzca / ' sUtra dvArA jIva saMsArI aura mukta aise do prakAra ke batalAye haiM tathA 'rayagasAra' meM zrI kundakunda AcArya ne jIva ko bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA tIna prakAra kA batalAyA hai| yadi 'samayasAra' gAthA 6 ke kathana ko ekatva vibhakta prAtmA kI apekSA na lagAkara sarvathA satya mAna liyA jAya to mokSamArga kA upadeza vyartha ho jaaygaa| 'samayasAra' gAthA 7 meM kahA hai ki 'jIva ke na jJAna hai, na darzana hai, na cAritra hai / vyavahAranaya se jJAna kahe gaye haiN|' gAthA 11 meM vyavahAranaya ko abhUtArtha kahA hai, yaha kathana ekatvavibhakta-prAtmA kI apekSA satyArtha hai| yadi isa kathana ko sarvathA satyArtha mAna liyA jAya to zrI umAsvAmI AcArya kA 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' yaha sUtra vyartha ho jaaygaa| 'samayasAra' gAthA 13 kI TIkA meM jahA~ para puNya-pApa ko jIva ke vikAra kahA hai, vahA~ para mokSa ko bhI jIva kA vikAra kahA hai / vaha vAkya isa prakAra hai 'kevalajIvavikArAzca puNyapApAsravasaMvaranirjarAbaMdhamokSalakSaNAH / ' artha-puNya-pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, bandha aura mokSa jisakA lakSaNa hai aisA kevala ( akele ) jIva kA vikAra hai| yadi koI isa vAkya se yaha phalitArtha kare ki puNya-pApa sarvadA samAna haiM to usako yaha bhI svIkAra karanA hogA ki prAsrava-baMdha-saMvara-nirjarA-mokSa ye saba bhI sarvathA samAna haiN| kintu jisa prakAra jIva vikAra kI apekSA Asrava-bandha-saMvara-nirjarA-mokSa ye saba samAna haiM, usI prakAra jIvavikAra kI apekSA puNya-pApa bhI samAna haiN| jisa prakAra Asrava-bandha-saMvara-nirjarA-mokSa meM antara hai, sarvathA samAna nahIM haiM, usI prakAra puNya-pApa meM bhI antara hai, sarvathA samAna nahIM haiM / 'samayasAra' puNya-pApa adhikAra meM dRSTAnta diyA hai ki eka hI mAtA ke udara se do putra utpanna hue| unameM se eka brAhmaNa ke yahA~ palA aura dUsarA zUdra ke yahA~ palA / jo brAhmaNa ke yahA~ palA vaha to madya Adi kA tyAga kara detA hai arthAt zrAvaka ke praSTa mUlaguNa pAlana kara dharma-mArga para laga jAtA hai aura jo zUdra ke yahA~ palA thA vaha nitya madirA prAdi kA sevana karatA hai arthAt jainadharma se vimukha rahatA hai tathA dharmopadeza kA pAtra bhI nahIM hotA / eka hI mAtA ke udara se utpanna hone ke kAraNa samAna hote hue bhI, donoM meM bahuta antara hai, kyoMki eka dharmamArgI hai aura eka dharma se vimukha hai| isa prakAra puNya aura pApa donoM kA upAdAna kAraNa eka hone para bhI unameM bahuta antara hai, kyoMki puNyodaya [ uttama saMhanana, uccagotra, tIrthaMkara prakRti Adi ] mokSamArga meM sahakArI hai aura pApodaya [ hIna saMhanana, nIca gotra Adi ] mokSamArga meM bAdhaka hai| zrI amRtacandrAcArya ne 'samayasAra' gAthA 145 kI TIkA meM kahA bhI hai "zubhAzubhI mokSabaMdhamAgauM" arthAt-zubha (puNya) mokSamArga hai aura azubha (pApa) bandhamArga hai /
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1486 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : isa prakAra 'samayasAra' grantha meM puNya va pApa ko kinhIM apekSAnoM se samAna batalAte hue bhI unameM mokSamArga va sasAramArga kI apekSA antara batalAyA hai| (E) paMcAstikAya' grantha kI apekSA puNya-pApa vicAra zrI kundakunda AcArya ne 'paJcAstikAya' gAthA 132 meM zubha se puNya prAsrava kA kathana karake gAthA 135 meM zubha ke tIna bheda kiye haiM--(1) prazasta rAga, (2) anukampA, (3) aklusstaa| ina tInoM kA svarUpa gAthA 136, 137 va 138 meM kahA gayA hai| ve gAthAe~ isa prakAra haiM rAgo jassa pasattho aNukaMpAsaMsido ya pariNAmo / cittamhi Natthi kalusaM puNNaM jIvassa Asavadi // 13 // arahaMta-siddha-sAhusu bhattI dhammammi jA ya khalu cetttthaa| aNugamaNaM pi gurUNaM pasattharAgo tti buccaMti // 136 // tisidaM bubhukkhidaM vA duhivaM daLUNa jo du duhidamaNo / paDivajjadi taM kivayA tassesA hodi aNukapA // 137 // kodho va jadA mANo mAyA lobhIva cittmaasejj|' jIvassa kuNadi khohaM kaluso ti ya ta budhA veti // 138 // artha-jisa jIva ke prazasta rAga, anukampAyukta pariNAma aura akaluSatA hai usa jIva ke puNya kA Asrava hotA hai // 135 / / ahaMtasiddha-sAdhu kI bhakti, sarAgacAritra rUpa pravRtti, guruoM ke anukUla calanA yaha prazastarAga hai, aisA prAcArya kahate haiM / / 136 // jo koI pyAse-bhUkhe tathA dukhI ko dekhakara dukhI hotA huA dayAbhAva se usakA dukha dUra karatA hai usake yaha anukampA hotI hai / / 137 // jisa samaya krodha, mAna, mAyA, lobha cittameM utpanna ho karake AtmA ke bhItara AkulatA paidA kara dete haiM, vaha prAkulatA kaluSatA hai, isa kaluSatA kA prabhAva akaluSatA hai / / 138 // zrI kundakunda AcArya ne 'paJcAstikAya' kI upayukta gAthAnoM meM puNya prAsrava ke tIna kAraNa batalAye haiM(1) prazastarAga, (2) anukampA, (3) aklusstaa| tInoM hI samyagdarzana ke guNa haiM / 'prazasta rAga' saMvega aura bhakti kA nAmAntara hai / 'akaluSatA' upazama yA prazama kA paryAyavAcI hai / samyagdarzana ke pATha guNa isaprakAra haiM saMvego Nivveo jiMdA garahA umasamo bhttii| vacchallaM aNukampA aTTha guNA huti sammatta // 49 // (vasu. zrAva.) artha-samyagdarzana ke hone para saMvega, nivega, nindA, garhA, upazama, bhakti, vAtsalya aura anukampA ye pATha guNa utpanna hote haiM // 49 // inakA lakSaNa isa prakAra hai dharma dharmaphale ca paramA prItiH sNvegH| samyagdarzanajJAnacAritreSu tadvatsu ca bhktiH| rAgAdInAmanudra kaH prazamaH / jIveSu dayAlutA'nukampA / arthAt-dharma aura dharma ke phala meM utkRSTa prIti arthAt anurAga saMvega guNa hai / samyagdarzanajJAna-cAritrameM aura inake dhAraNa karane vAloM meM bhakti kA honA so bhakti guNa hai| rAgAdi arthAt krodha-mAna-mAyA-lobha kaSAya
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1487 kA anudreka arthAt kaluSatA kA na honA vaha prazama athavA upazama guNa hai| jIvoM ko dukhI dekhakara una-una ke duHkha dUra karane ke liye jo dayArUpa pariNAma hai, vaha anukampA guNa hai| samyagdarzana ke jo saMvega-bhakti, prazama-upazama tathA anukampA guNoM ke jo lakSaNa Upara kahe gaye haiM, zrI kundakundaAcArya ne ve hI lakSaNa puNya prAsrava ke kAraNabhUta prazasta rAga, anukampA aura akaluSatA ke 'paMcAstikAya' gAthA 136, 137, 138 meM kahe haiM / isase jJAta hotA hai ki puNya-Asrava ke kAraNabhUta prazastarAga, anukampA aura akaluSatA ye samyagdarzana ke guNa hone se mokSa-mArga meM sahakArI kAraNa haiN| arthAta-puNya mokSa-mArga meM sahakArI kAraNa hai| yahI bAta 'samayasAra' meM 'zubhAzubhau mokSabaMdhamAgauM' ina zabdoM dvArA kahI gaI hai| (10) pravacanasAra kI apekSA puNya-pApa vicAra 'paJcAstikAya' gAthA 132 meM zrI kundakunda AcArya ne 'suhapariNAmo pugNa' ina zabdoM dvArA jIva ke zubha pariNAmoM ko puNya kahA hai / usa zubhopayoga kA lakSaNa 'pravacanasAra' meM isa prakAra kahA hai-- arahaMtAdisu mattI vacchaladA pavayaNAbhijutta su / vijjadi jadi sAmaraNe sA suhajuttA bhave cariyA // 246 // artha-arahaMta Adi ke prati bhakti tathA pravacanarata jIvoM ke prati vAtsalya yaha zubhopayogI zramaNa kA lakSaNa hai| aba zrI kundakunda AcArya kahate haiM ki zubhopayogI zramaNa jIvoM ko saMsAra se tAra dete haiM / asubhovayogarahidA suddha vajuttA suhovajuttA vaa| NitthArayaMti logaM tesu pasatyaM lahadi bhatto // 260 // (pravacanasAra ) artha-azubhopayoga se rahita, zuddhopayogI athavA zubhopayogI zramaNa logoM ko [saMmAra se] tAra dete haiM / isI bAta ko 'pravacanasAra' (rAya candragranthamAlA), pRSTha 90 para nimnalikhita gAthA meM kahA hai taM devadevadevaM jadivaravasahaM guru tiloyassa / paNamaMti je maNussA te sokkhaM akkhayaM jaMti // artha-jo manuSya arahantadeva ko namaskAra karatA hai vaha manuSya akSaya sukha arthAt mokSasukha ko prApta karatA hai| arahanta deva indroM dvArA prArAdhya haiM, yativaravRSabha haiM, aura tIna loka ke guru haiN| arthAt zubhopayoga mokSa ke liye kAraNa hai| zaMkA-'pravacanasAra' gAthA 77 meM to yaha kahA hai ki 'puNya-pApa meM bheda nahIM hai, jo aisA nahIM mAnatA vaha moha se AcchAdita hotA huA bhayAnaka apAra saMsAra meM bhramaNa karatA hai|' phira puNya mokSa ke liye kisa prakAra kAraNa ho sakatA hai ? gAthA 77 isa prakAra hai Na hi maNNadi jo evaM gasthi viseso ti puSNapAvANaM / hiMdi ghoramapAraM saMsAraM mohasaMchaNNo // 77 //
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1488 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : samAdhAna -- pravacanasAraM gAthA 77 meM kathana zuddha nizcaya naya kI apekSA se hai / zuddha nizcayanaya kA viSaya puNya-pApa se rahita paramAtma jIva dravya hai / kintu zrazuddha nizcaya naya kI apekSA bheda hai / isa gAthA kI TIkA meM kahA bhI hai 'dravyapuNyapApayorvyavahAreNa bhedaH, bhAvapuNyapApayostatphalabhUta sukhaduHkhayozcAzuddha nizcayena bhedaH / zuddha nizcayena tu zuddhAtmano bhinnatvAt bhedo nAsti / ' artha-vyavahAranaya se dravya puNya-pApa meM unake phala sukha-duHkha meM bhI bheda hai| puNya aura pApa donoM hI puNya aura pApa ina donoM meM bheda nahIM hai / bheda hai / azuddha nizcayanaya se bhAva puNya-pApa meM bheda hai aura zuddha AtmA se bhinna haiM isaliye zuddha- nizcaya naya se isa kathana se TIkAkAra ne spaSTa kara diyA hai ki puNya aura pApa meM bheda bhI hai aura zrabheda bhI hai, sarvathA samAna nahIM haiM / yadyapi puNya zuddhAtmA kA svarUpa nahIM hai, tathApi zuddhAtma-prApti meM sahakArI avazya hai / kyoMki jisake dvArA zrAtmA pavitra hotI hai vaha puNya hai / (11) 'aSTapAhuDa' kI apekSA puNya-pApa vicAra zaMkA- 'bhAvaprAbhUta' gAthA 81 va 82 meM batalAyA gayA hai ki jisase sAMsArika sukha kI prApti hotI hai, vaha puNya hai aura jisase karmakSaya hokara mokSa milatA hai, vaha dharma hai| isase yaha spaSTa hai ki puNya yA zubhopayoga mokSa kA kAraNa nahIM hai| ( dekho jaina saMdeza 24-11-66 ) samAdhAna - 'bhAvaprAbhRta' gAthA 81 isa prakAra hai pUyAdisu vayasahiyaM puSNaM hi jitehi sAsarate bhaNiyaM / mohakkhahavihINI pariNAmo appaNo dhammo // 81 // isa gAthA meM zrAtmA ke moha va kSobha se rahita pariNAmoM ko dharma kI saMjJA dI hai / 'pravacanasAra' gAthA 7vIM meM bhI yahI kahA hai ki caritra vAstava meM dharma hai, jo darzanamohanIya karma aura cAritra mohanIya karma ke udaya se hone vAle moha aura kSobha se rahita prAtmA kA atyanta nirvikAra pariNAma hai| AtmA ke yaha moha-kSobha se rahita atyanta nirvikAra pariNAma kSINamoha nAmaka bArahaveM guraNasthAna meM hotA hai, kyoMki samasta mohanIya karma kA kSaya (nAza) bArahaveM guNasthAna meM hotA hai arthAt bArahaveM guNasthAna meM kSAyika cAritrarUpa dharma hotA hai / bArahaveM guNasthAna se adhastana guNasthAnoM meM ratnatraya hai usako 'bhAvapAhuDa' kI gAthA 8 meM puNya kI saMjJA dI hai| kyoMki sUkSmasAmparAya dasaveM guNasthAna taka ratnatraya se puNyabandha hotA hai / yadyapi dasaveM guNasthAna taka ratnatraya se hotA hai tathApi vaha ratnatraya isa jIva ko saMsAra ke duHkhoM se nikAlakara uttama sukha meM dharatA hai, vaha bhI dharma hai / isIlie zrI padmanandi AcArya ne dharma kI vyAkhyA isa prakAra kI hai dharmo jIvadayA gRhasthaya minorbhedAdvidhA ca trayaM / ratnAni parama tathA dazavidhotkRSTakSamA vistataH // mohobhUta vikalpajAlarahitA vAgaGgasaMgojjhitA / zuddhAnandamayAtmanaH pariNatirdharmAkhyayA gIyate // 1|7|| (padmanandi paMcaviMzati ) puNya baMdha isa apekSA se :
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1489 artha-prANiyoM para dayA bhAva rakhanA, yaha dharma kA svarUpa hai / vaha dharma gRhastha (zrAvaka ) aura muni ke bheda se do prakAra kA hai| vahI dharma samyagdarzana, samyagjJAna evaM samyakacAritra rUpa utkRSTa ratnatraya ke bheda se tIna prakAra kA hai| vahI dharma uttama kSamAdi ke bheda se dasa prakAra kA hai| mohanIya karma ke nimitta se utpanna hone vAle mAnasika vikalpasamUha ( moha-kSobha ) se rahita tathA vacana evaM zarIra ke saMsarga se bhI rahita jo zuddha prAnanda rUpa mAtmA kI pariNati hotI hai, vaha dharma nAma se kahI jAtI hai / "bhAvapAhur3a' gAthA 81 meM zrI kundakunda AcArya ne dasaveM guNasthAna taka ke ratnatraya rUpI dharma ko puNya kI saMjJA dI hai, kyoMki isase sAtizaya puNya kA bandha hotA hai aura vaha tIrthakara prakRti prAdirUpa puNya-bandha mokSa ke liye sahakArI hotA hai / gAthA 81 kI TIkA meM zrI zrutasAgara AcArya ne kahA hai 'sarvajJavItarAga-pUjAlakSaNaM tIrthakaranAmagona-baMdhakAraNaM viziSTaM ninidAna-puNyaM pAramparyeNa mokSa-kAraNaM gRhasthAnAM shriimdbhirbhnnitN|' artha-AcAryoM ne gRhasthiyoM ke aisA viziSTa puNya batalAyA hai jo tIrthaMkara nAmakarma ke bandha kA kAraNa hai aura paramparA se mokSa kA kAraNa hai / usa viziSTa puNya kA lakSaNa sarvajJa vItarAga kI pUjA hai| isa prakAra 'bhAvapAhu' gAthA 81 se yaha siddha hotA hai ki puNya mokSa kA kAraNa hai| 'bhAvapAhuDa' kI gAthA 82 isa prakAra hai saddahadi ya pattediya rocedi ya taha puNo vi phAsedi / puNNaM bhoyaNimittaM Na hu so kammakkhayaNimitta // 2 // isakI saMskRta TIkA yoM hai 'baddadhAti ca tatra viparItAbhinivezarahito bhavati / pratyetti ca mokSahetubhUtatvena yathAvattatpratipadyate / rocate ca mokSakAraNatayA tatraiva ruci karoti / mothitvAttatsAdhanatayA spRzati avagAhayati / etatpUjAvilakSaNaM puNyaM mokSAthitayA kriyamANaM sAkSAt bhogakAraNaM svargastrINAmAliMganAdikAraNaM tRtIyAdibhave mokSakAraNaM nirgaligena / na bhavati sphuTaM nizcayena sAkSAttadbhave gRhaligena karmakSayanimitta-tadbhave kevalajJAnapUrvakamokSanimitta puNyaM na bhavatIti jJAtavyaM / ' arthAt-gRhastha zraddhAna karatA hai, ruci karatA hai, pratIti karatA hai, sparza karatA hai, ki puNya mokSa kA hetu hai, kAraNa hai, sAdhana hai| mokSArthI dvArA kiyA gayA pUjA Adi rUpa puNya sAkSAt svargAdi ke bhogakA kAraNa hai| tIsare bhava meM nirgrantha liMga dvArA mokSa kA kAraNa hai| yaha nizcita hai ki grahastha ke usI bhavase vaha paNya karma nimitta nahIM hotA hai / arthAt usI gRhastha bhavase kevalajJAnapUrvaka mokSa nahIM hotA hai, aisA jAnanA cAhiye / mokSa kA sAkSAt kAraNa muniliMga-nirgrantha liMga hai, gRhasthaliMga sAkSAt kAraNa nahIM hai| isa gAthA meM to yaha batalAyA hai ki gRhastha kA jinapUjAdirUpa puNya paramparAse mokSa kA kAraNa hai, kyoMki gRhasthaliMga se mokSa nahIM ho sakatA, isaliye vaha puNya sAkSAt mokSakA kAraNa nahIM hai| isI 'bhAvapAr3a' kI gApA 151 meM zrI kundakunda AcArya ne kahA hai ki jinendra kI bhakti rUpI puNya se saMsAra ke mUla kA nAza hotA hai / vaha gAthA isa prakAra hai
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1490 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : jiNavaracaraNaMburuhaM NamaMti je prmbhttiraaenn| / te jammavelimUlaM khaNaMti varabhAvasattheNa // 151 // artha-jo bhavya puruSa uttama bhakti aura anurAga se jinabhagavAna ke caraNakamaloM ko namaskAra karate haiM, ve uttama bhAvarUpa hathiyAra se saMsAra rUpa bela ko jar3a se ukhAr3a dete haiN| pUyaphaleNa tiloe surapujjo havei suddhmnno| dANaphaleNa tiloe sArasuhaM bhujade NiyadaM // 14 // (rayaNasAra) artha-jo zuddha mana se pUjA karatA hai tathA dAna detA hai vaha jinapUjA rUpI puNya ke phala se tInaloka se tathA devoM se pUjA jAtA hai arthAt arahaMta deva hotA hai aura dAnarUpa puNya se tIna loka kA sAra sukha arthAt mokSasukha bhogatA hai| aisA zrI kundakunda AcArya ne isa gAthA meM kahA hai / zrI kundakunda AcArya kA itanA spaSTa kathana hote hue bhI 'bhAvapAhur3a' gAthA 82 kI saMskRta TIkA ke anusAra artha na karake jinapUjA, dAna Adi puNya ( dharma ) kAryoM se zrAvakoM ko vimukha karanA ucita nahIM hai| (12) 'paramAtmaprakAza' kI apekSA puNya-pApa vicAra zaMkA-'paramAtmaprakAza' dUsarA adhikAra gAthA 53-55, 57-58 aura 60 meM yaha batalAyA gayA hai ki jo puNya-pApa ko samAna na jAnakara puNya se mokSa mAnatA hai vaha mithyAdRSTi hai| kyA yaha kathana ThIka nahIM hai ? samAdhAna-'paramAtmaprakAza' dUsare adhikAra meM gAthA 53 se gAthA 63 taka nizcayanaya kI apekSA puNyapApa kA kathana hai aura gAthA 64-66 meM vyavahAra aura nizcaya pratikramaNa kA kathana hai, kahA bhI hai 'athAnantaraM nizcayanayena puNyapApe dva samAne ityAdhupalakSaNatvena caturdazasUtraparyantaM vyAkhyAnaM kriyate / ' artha-pAge nizcayanaya kI apekSA se puNya-pApa donoM samAna hai, ityAdi kathana karate haiM / baMdhahaM movakhahaM heu Niu jo Navi jANai koi / so para mohiM karai jiya puNNu vi pAu vi doi // 2 // 53 // artha-nija bhAva, baMdha va mokSa ke kAraNa haiM jo koI yaha nahIM jAnatA, vaha mithyAdRSTi jIva moha se puNya aura pApa ko karatA rahatA hai / isa gAthA meM mAtra yaha batalAyA gayA hai ki mithyASTi jIva baMdha va mokSa ke kAraNoM ko na jAnatA haA, puNya-pApa se rahita mokSa ko na prApta karake puNya-pApa kA bandha karatA rahatA hai / jo Navi maNNai jIu samu puNNu vi pAu vi doi / so cira dukkhu sahaMtu jiya mohiM hiMDai loi // 2 // 55 // artha-jo jIva nizcayanaya se puNya aura pApa donoM ko samAna nahIM mAnatA vaha jIva moha se mohita , huA bahuta kAla taka duHkha sahatA huA saMsAra meM bhaTakatA hai|
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1491 'puNya aura pApa donoM samAna haiM' yaha kathana vItarAga nirvikalpa samAdhi meM sthita muni kI apekSA se hai| isakA vicAra zrI brahmadeva sUri ne TIkA meM isa prakAra kiyA hai 'avAha prabhAkarabhaTTaH-tahi ye kecana puNyapApadvayaM samAnaM kRtvA tiSThanti teSAM kimiti dUSaNaM dIyate bhavadbhiriti / bhagavAnAha-yadi zuddhAtmAnubhUtilakSaNaM viguptiguptavItarAga-nirvikalpasamAdhi labdhvA tiSThanti tavA saMmatameva / yadi punastathAvidhAmavasthAmalabhamAnA api santA gRhasthAvasthAyAM dAnapUjAdikaM tyajanti tapodhanAvasthAyAM SaDAvazyakAvikaM ca tyaktvobhayabhraSTA santaH tiSThanti tadA dUSaNameveti tAtparyam // 55 // artha-'puNya aura pApa samAna haiM' yaha kathana sunakara prabhAkara bhaTTa bolA- yadi aisA hI hai, to jo kitane loga puNya-pApa ko samAna mAnate haiM, unako tuma doSa kyoM dete ho? taba zrI yogIndra deva ne kahA yadi gupti se gupta zuddhAtmAnubhUti-svarUpa vItarAga nirvikalpasamAdhi meM Thaharakara puNya pApa ko samAna jAnate haiM to yogya hai / parantu jo isa nirvikalpasamAdhi ko na pAkara bhI puNya-pApa ko samAna jAnakara gRhastha-avasthA meM dAna-pUjA Adi zubha kriyAoM ko chor3a dete haiM aura munipada meM chaha prAvazyaka karmoM ko chor3a dete haiM, ve donoM bAtoM se bhraSTa haiN| ve nindA yogya haiM / unako doSa hI hai, aisA jAnanA / gAthA 57 meM batalAte haiM ki nidAna bandha se upArjita puNya jIva ko rAjyAdi vibhUti dekara narakAdi duHkha utpanna karAte haiM, isaliye aise puNya acche nahIM haiM / maM puSNu puNNaiM bhallAiM gANiya tAI bhagati / jIvahaM rajjaiM devi lahu dukkhaI jAI jaNaMti // 2 // 57 // saMskRta TIkA-nidAnabandhopArjitapuNyena bhavAntare rAjyAdivibhUtau labdhAyAM tu bhogAn tyaktu na zaknoti tena puNyena narakAdiduHkhaM labhate / rAvaNAdivat / tena kAraNena puNyAni heyAnoti / ye punanidAnarahitapuNyasahitAH puruSAste bhavAntare rAjyAdibhoge labdhe'pi bhogAMstyaktvA jinadIkSAM gRhItvA cordhvagatigAmino bhavanti baladevAdivaditi bhAvArthaH / ' UrdhvagA baladevAH syuninidAnA bhavAntare' ityAdi vacanAt // 57 // artha-nidAna bandha se upArjana kiye gaye puNya jIva ko dUsare bhavameM rAjyasampadA dete haiN| usa rAjyavibhUti ko pAkara ajJAnI jIva viSaya-bhogoM ko chor3a nahIM sakatA, usase narakAdi ke duHkha pAtA hai, rAvaNa Adi kI taraha; isaliye prajJAniyoM kA puNya heya hai| jo nidAnarahita aura puNyarahita puruSa haiM ve dUsare bhava meM rAjyAdi bhogoM ko pAte haiM to bhI bhogoM ko chor3akara jina-dIkSA dhAraNa karake Urdhva-gati ko jAte haiM, baladeva prAdi kI taraha / nidAna bandha nahIM karate hue mahAmuni mahAn tapa karake bhavAntara meM svargaloka jAte haiM, vahA~ se calakara balabhadra hote haiM / ve devoM se bhI adhika sukha bhoga kara rAjyakA tyAga karake munivrata dhAraNa karake yA to mokSa jAte haiM yA bar3I Rddhike deva hokara phira manuSya hokara mokSa jAte haiM / isa prakAra jJAniyoM kA puNya heya nahIM hai| gApA 58 meM kahA hai ki nirmala samyaktvadhArI jIva ko maraNa bhI sukhakArI hai aura samyaktva ke binA puNya acchA nahIM hai| vara NiyasaNaahimuhau maraNa vi jIva lahesi / mA NiyavasaNavimmuhau puNNa vi jIva karesi // 2-58 //
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1492 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : saMskRta TIkA-samyaktvarahitA jIvAH puNyasahitA api pApajIvA bhaNyante / samyaktvasahitAH punaH pUrvabhavAntaropAjitapApaphalaM bhujAnA api puNyajIvA bhaNyante yena kAraNena, tena samyaktvasahitAnAM maraNamapi bhadram / samyaktva-rahitAnAM ca puNyamapi bhadra na bhavati / kasmAt ? tena nidAnabaddhapuNyena bhavAntare bhogAn labdhvA pazcAnnarakAdikaM gacchantIti bhAvArthaH // 5 // ___ artha-samyaktvarahita mithyAdRSTi jIva puNya-sahita haiM to bhI pApI jIva haiM / jo samyaktvasahita haiM kintu pUrva bhava meM upArjita pApa-karma ko bhoga rahe haiM, ve puNya jIva haiN| isalie jo samyaktvasahita haiM unakA maranA bhI acchA hai| kyoMki marakara Urdhva gati meM jAveMge / samyaktva-rahita kA puNya bhI acchA nahIM hai| kyoMki ve nidAnabandha sahita puNya se bhavAntara meM bhogoM ko bhogakara narakAdi meM jAte haiM / gAthA 60 meM mithyAdRSTiyoM ke puNya kA niSedha karate haiM puSpageNa hoi vihavo vihaveNa mao maeNa mimoho| maimoheNa ya pAvaM tA puNNaM amha mA hou // 60 // saMskRta TIkA-idaM pUrvoktaM puNyaM bhedAbheda-ratnatrayArAdhanArahitena dRSTazrutAnubhUtabhogakAMkSArUpanidAnabandhapariNAmasahitena jIvena yadupAjitaM pUrvabhave tadeva mahamahaM kAraM janayati buddhi vinAzaM ca karoti / na ca punaH samyaktvAdiguNasahitaM bharata-sagarapANDavAdipuNya bandhavata / yadi pUnaH sarveSAM madaM janayati tahi te kathaM puNyabha madAhaMkArAdi-vikalpam tyaktvA mokSaM gatA iti bhaavaarthH||60|| artha-bhedAbheda ratnatraya kI prArAdhanA se rahita mithyAdRSTi jIva ne dekhe-sune-anubhava kiye gaye bhogoM kI vAMchArUpa nidAnabandha ke pariNAmoM se pUrva bhava meM jo puNya upAjita kiyA thA, usake vaha puNya mada-ahaMkAra utpanna karatA hai aura buddhi kA vinAza karatA hai| jo samyaktva Adi guNasahita bharata, sagara, rAma pAMDava Adi hue haiM unako puNya abhimAna utpanna nahIM kara sakA, yadi puNya sabako mada utpanna karatA hotA to puNya ke bhAjana puruSa arthAt puNyavAn puruSa mada ahaMkAra ko chor3a kara mokSa kase jAte / arthAt puNya sabako mada-ahaMkAra utpanna nahIM karatA kyoMki bahuta se puNyavAn jIva mada-ahaMkAra ko tyAga kara mokSa jAte haiN| ina saba gAthAnoM kA abhiprAya isa prakAra hai ki kisI ajJAnI ke hAtha meM zatrughAtaka zastra prA gayA kintu vaha usakA ThIka prayoga karanA nahIM jAnatA; isalie zatru kA ghAta na kara apanA ghAta kara letA hai| yadi vahI zastra jJAnIke hAtha meM A jAya to vaha usakA ucita prayoga kara zatru kA ghAta kara sukha se rahatA hai| isI ya karanevAlA aisA uccagotra, uttama saMhanana Adi puNyarUpI zastra ajJAnI ke pAsa hotA hai to jJAnI karmazatru kA nAza na kara apanI AtmA ke guNoM kA ghAta kara letA hai| yadi vahI puNyarUpI zastra jJAnI ke pAsa ho to vaha karmoM kA nAza kara mokSasukha ko bhogatA hai| gAyA 62 kI TIkA meM kahA hai--'devazAstramunInAM sAkSAt puNyabandha-hetubhUtAnAM paraparayA muktikAraNabhUtAnAM vA' arthAt deva, zAstra, guru ye sAkSAt puNya-bandha ke kAraNa haiM aura paramparA se mokSa ke kAraNa haiN| zaMkA-'yogasAra' gAthA 32 meM kahA hai ki 'jo puNya aura pApa ko chor3akara AtmA ko jAnatA hai vaha mokSa ko prApta karatA hai| isase spaSTa hai ki pApa ke samAna puNya bhI tyAjya hai| isI bAta ko gAthA 71 meM bhI kahA hai ki puNya ko pApa kahane vAle jJAnI virale haiN| gAthA 72 meM kahA hai ki jo zubha aura azubha donoM kA tyAga kara dete haiM nizcaya se ve hI jJAnI hote haiN|
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva prora kRtitva ] [ 1493 samAdhAna --- pApa bahirAtmA, puNya antarAtmA ina donoM kA tyAga karake arahaMta paramAtmA banatA hai| vahI arthAt arahaMta paramAtmA hI pratyakSa rUpa se sAkSAt AtmA ko jAnatA hai / yaha gAthA 32 kA abhiprAya hai / bahirAtmA ko parasamaya saba kahate haiM kintu puNya zrarthAt zrantarAtmA ko parasamaya kahane vAle virale haiM, yaha gAthA 71 kA abhiprAya hai / jo zubha aura azubha bhAvoM ko tyAgakara kSINamoha ho jAte haiM ve hI nizcaya se jJAnI arthAt kevalajJAnI hote haiM / yaha gAthA 72 kA abhiprAya hai / kyA koI bhI vyakti azubha bhAvoM ( prAtaraudradhyAna ) kA tyAga kara zubhabhAva ( dharmadhyAna ) ke dvArA mohanIya karma kA nAza kiye binA zrarahaMta paramAtmA bana sakatA hai ? dharmadhyAna zubha bhAva hai aisA zrI kundakunda AcArya ne 'bhAvapAr3a' gAthA 76 meM kahA hai aura isa zubha bhAva rUpa dharmadhyAna ko zrI umAsvAmI ne 'pare mokSahetU' sUtra dvArA mokSa kA kAraNa batalAyA hai| zrI vIrasena AcArya ne 'dhavala' pu0 13 pR0 81 para isa zubhabhAva rUpa dharmadhyAna se mohanIya karma kA kSaya honA kahA hai / prakararaNa saMkhyA 3 meM isakA vizeSa vivecana hai / kArya - samayasAra kA utpAdana hone para kAraNa - samayasAra kA vyaya hotA hai arthAt zuddhabhAvarUpa arahaMta pada ( kAryasamayasAra ) ke utpAda hone para zubha rUpa antarAtmA ( kAraNa - samayasAra ) kA vyaya ho jAtA hai / yadi puNya aura pApa sarvathA samAna hote to zrI umAsvAmI AcArya ne 'tattvArthasUtra' adhyAya 7 ke nimnalikhita sUtroM meM jisa prakAra pApa ko duHkha rUpa tathA jIva kA nAza karane vAlA kahA hai, usI prakAra puNya ko bhI duHkha rUpa aura nAza karane vAlA kahate, isase siddha hai ki puNya aura pApa meM mahAn prantara bhI hai / 'hiMsAdiSvihAmutrApAyAvadyadarzanam ||9|| duHkhameva vA ||10|| [ tattvArtha sUtra a0 7 ] artha - hiMsAdika pA~ca pApoM se isa loka aura paraloka meM apAya ( svarga aura mokSa kI prayojaka kriyAoM kA vinAza karanevAlI pravRtti ) aura zravadya (garhA, nindA) dekhI jAtI hai, athavA hiMsA Adi pA~ca pApa duHkha rUpa hI haiM, aisI bhAvanA karanI cAhie / isase yaha bhI siddha hotA hai ki puNya svarga aura mokSa kI prayojaka kriyAoM kA vinAza karane vAlA nahIM hai, apitu sAdhana hai / yahI bAta zrI kundakunda AcArya ne 'pravacanasAra' meM kahI hai asubhovayoga rahidA suddhruvajuttA suhovajuttA vA / nitthArayati jogaM tesu palatthaM lahadi bhatto // 260 // artha - jo muni zrazubhopayoga (pApa) rahita vartate hue zuddhopayukta (puNya-pApa se rahita ) athavA zubhopayukta ( puNyarahita ) hote haiM, ve bhavyoM ko saMsAra se pAra kara dete haiM aura unake prati bhaktimAna jIva prazasta ( puNya ) ko prApta karatA hai / (13) saMkleza va vizuddha pariNAma midhyAdRSTi jIvoM ke kabhI kaSAya kA udaya tIvra hotA hai aura kabhI mNd| kaSAya ke tIvra udaya meM saMkleza pariNAma hote haiM jinase asAtAdi zraprazasta aghAti karmoM kA bandha hotA hai / kaSAya ke maMda udaya meM asaMkleza arthAt viruddha pariNAma hote haiM jinase sAtA Adi prazasta aghAtiyA karmoM kA bandha hotA hai / kahA bhI hai
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1464 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : 'krodhamAnamAyAlomAnAM tIvodaye cittasya kSobhaH kAluSyam / teSAmeva maMdodaye tasya prasAdo'kAluSyam / tat kadAcit viziSTa kaSAya-kSayopazame satyajJAnino bhavati / ' paJcAstikAya gA0 180 TIkA artha-krodha, mAna, mAyA aura lobha ke tIvra udaya se citta kA kSobha so kaluSatA hai| unhIM krodha prAdi ke maMdodaya se citta kI prasannatA so akaluSatA (vizuddhi ) hai| yaha akaluSatA kadAcit kaSAya kA viziSTa kSayopazama hone para ajJAnI ke hotI hai / yaha kathana to zrI amRtacandrAcArya kI TIkAnusAra kiyA gayA hai| aba zrI jayasena AcArya kI TIkA ke anusAra kathana kiyA jAtA hai 'tasya kAluSyasya viparItamakAluSyaM bhavyate / taccAkAluSyaM puNyAnavakAraNabhUtaM kadAcidanaMtAnubaMdhikaSAyamaMdodaye satyajJAnino bhavati / ' ( paJcAstikAya gA. 180 zrI jayasena kI TIkA) artha-kAluSyatA kI pratipakSI akAluSyatA hai| vaha akAluSyatA puNya ( sAtAvedanIya Adi ) karma kA kAraNa hai / kadAcit anantAnubandhI kaSAya ke mandodaya meM yaha akAluSyatA ajJAnI ke bhI hotI hai / isase yaha bhI siddha hotA hai ki kAluSyatA prasAtA Adi pApa karma ke Asrava kA kAraNa hai| isI bAta ko zrI vIrasena AcArya kahate haiM'ko saMkileso NAma? asAvabaMdhajoggapariNAmo saMkileso NAma / kA visohI? saadbNdhjoggprinnaamo|' [dhavala pu0 6, pR0 180 ] artha-saMkleza nAma kisakA hai ? asAtA ke bandhayogya pariNAma ko saMkleza kahate haiN| vizuddhi nAma kisakA hai ? sAtA ke bandhayogya pariNAmoM ko vizuddhi kahate haiN| 'pariyattamANiyANaM sAda-thira-subha-subhaga-sussara-AvejjAvINaM subhapayaDINaM baMdhakAraNabhUvakasAyaTThANANi visohiTThANANi, asAda-athira-asuha-dubhaga-dussara aNAdejjAdINaM pariyattamANiyANamasuhapayaDINa baMdhakAraNakasAyaudayaTANANi saMkilesaTTANANi tti eso tesiM bhedo|' (dhavala pu. 11, pR. 208) artha-sAtA, sthira, zubha, subhaga, susvara aura prAdeya Adika parivartamAna zubha prakRtiyoM ke bandha ke kAraNabhUta kaSAyasthAnoM ko vizuddhi sthAna kahate haiM / asAtA, asthira, azubha, durbhaga, duHsvara aura anAdeya Adi ke parivartamAna azubha prakRtiyoM ke bandha ke kAraNabhUta kaSAya ke udayasthAnoM ko saMklezasthAna kahate haiN| yaha saMkleza aura vizuddhi meM antara hai| yadyapi saMkleza aura vizuddha pariNAmoM ko azubha aura zubha kahA jA sakatA hai tathApi aisA kathana prAyaH nahIM pAyA jAtA hai / mithyAdRSTi ke saMkleza tathA vizuddha pariNAmoM ko azubha aura samyagdRSTi ke saMkleza va vizuddha pariNAmoM ko zubha kahA jAtA hai / bahudhA aisA kathana pAyA jAtA hai / ( dekho pravacanasAra gAthA 9 kI zrI jayasena AcArya kRta TIkA) mithyAdRSTi jIva ko bhI vizuddha pariNAma hitakArI haiM kyoMki vizuddha pariNAmoM ke kAraNa midhyAdRSTi durgati ke duHkhoM se baca jAtA hai aura use yathArtha deva guru zAstra kI ruci hotI hai jisase samyaktva kI prApti ho jAtI hai|
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] cadurgAdimiccho saNNI puSNo gaDhabhajavisuddhasAgAro / paDhamuvasamaM sa ginhavi paJcamavaraladdhicarimamhi || 2 || (labdhisAra) artha - cAroM gativAlA midhyAdRSTi, saMjJI, paryApta, manuSya yA tiryaJca garbhaja, krodhAdi maMda kaSAyarUpa vizuddha pariNAma kA dhAraka jJAnopayogI jIva paMcama labdhi ke antima samaya meM prathamopazama samyagdarzana ko prApta hotA hai / isa prakAra bhavya mithyAdRSTi ke liye bhI vizuddhapariNAma upAdeya haiM, kyoMki vizuddha pariNAmoM ke binA samyagdarzana utpanna nahIM ho sakatA zraura saMkleza pariNAma heya haiM, kyoMki saMkleza pariNAma samyagdarzana kI utpatti meM bAdhaka haiM / [ 1495 yadyapi bhavya jIva ke samyagdarzana kI utpatti nahIM ho sakatI hai tathApi usake liye bhI maMda kaSAya rUpa vizuddha pariNAma upAdeya haiM, kyoMki unase deva gati zrAdi ke sukha prApta hote haiM / saMkleza pariNAma heya haiM, kyoMki unase naraka gati Adi ke duHkha prApta hote haiM / jIva ke pariNAma tIna prakAra ke hote haiM- vizuddha, zuddha tIvra kaSAya rUpa pariNAma saMkleza pariNAma haiM, maMda kaSAyarUpa pariNAma vizuddha pariNAma haiM aura kaSAya-rahita pariNAma zuddha pariNAma haiM / vItarAga-vijJAna rUpa jIva-svabhAva ke ghAtaka jJAnAvaraNAdi aprazasta karmoM kA tIvrabandha saMkleza pariNAmoM se hotA hai; vizuddhapariNAmoM semaMda bandha hotA hai / yadi vizuddha pariNAma prabala hote haiM to pUrva meM jo tIvra bandha huA thA usake bhI sthiti, anubhAga kaTakara manda ho jAte haiM tathA aneka karmoM kA bandha ruka jAtA hai / kaSAyarahita zuddha pariNAmoM se mAtra, nirjarA hotI hai, bandha nahIM hotaa| zrI arahaMtAdi kA stavanAdi rUpa pariNAma manda kaSAya rUpa vizuddha bhAva haiM / ye vizuddha pariNAma samasta kaSAya bhAva miTAne ke sAdhana haiM, ataH ye vizuddha pariNAma ke kAraNa haiM / so aise vizuddha pariNAmoM ke dvArA jIvastrabhAvaghAtaka - ghAtikarmoM kA hInapanA hone se sahaja hI vItarAga - vijJAna svarUpa pragaTa hotA hai / uparyukta kathana kA sArAMza yaha hai ki jaba taka sAdhaka vItarAga nirvikalpa samAdhi meM sthita nahIM hotA taba taka vizuddhapariNAma-zubhabhAva upAdeya haiM / vItarAga nirvikalpa samAdhi meM sthita hone para buddhipUrvaka zubha bhAva svayametra chUTa jAte haiM / saMkleza pariNAma heya haiN| vartamAna paMcamakAla bharatakSetra meM vItarAga nirvikalpa samAdhi nahIM ho sakatI hai / mAtra dharmadhyAna Adi zubha bhAva ho sakate haiM / isaliye vartamAna avasthA meM hamAre liye zubha bhAva, ' vizuddha pariNAma hI upAdeya haiM / puNyAt surAsuranarauragabhogasArAH, zrIrApurapramitarUpasamRddhayo gIH / sAmrAjyamaindramapunarbhavabhAvaniSTha mArhantyamantya rahitAkhilasaukhyamaprayam // 272 // mahApurANa sarga 16 // artha- sura, zrasura, manuSya aura nAgendra Adi ke uttama uttama bhoga, lakSmI, dIrgha prAyu, anupama rUpa, samRddhi, uttamavANI, cakravartI kA sAmrAjya, iMdrapada, jise pAkara phira saMsAra meM janma nahIM lenA par3atA aisA rahata pada aura antarahita samasta sukha dene vAlA zra eSTha nirvANapada ina sabakI prApti puNya se hotI hai /
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : puNyArjane kuruta, yatnamato budhendrAH // 270 // artha-isaliye he paNDita jano ! puNya upArjana karane meM prayatna kro| zrI vIrasena AcArya ke ziSya zrI jinasena AcArya ne to 'mahApurANa' meM puNya-upArjana kA upadeza diyA hai| prAja jaba ki pApa-prabRtti kI bahulatA hai, vidvAnoM kI santAna bhI dharma se vimukha hai aura navayuvaka viSayakaSAyoM meM lipta haiM; taba isa upadeza se 'ki puNya viSThA hai, tyAjya hai, ajJAnI isa puNyarUpI viSThA ko cATatA hai' jIvoM kA ahita hI hogaa| jaisA pAtra hotA hai, vaisA hI upadeza diyA jAtA hai / bhIla ko mAMsatyAga kA, cANDAla ko hiMsAtyAga kA upadeza diyA gayA, zuddha nizcayanaya kA upadeza nahIM diyA gyaa| prAja abhakSya ke bhakSaNa karane vAle tathA sapta vyasana ke sevana karanevAle ko mAtra zuddha nizcayanaya kA upadeza diyA jAtA hai, jisase vaha pApa ko pApa nahIM smjhtaa| jinako apanA hita karanA hai unako upayukta prAcArya-vAkyoM para zraddhA karake puNyopArjana karanA cAhie kintu usa puNya se mokSa kI sAdhana-bhUta sAmagrI kI icchA rakhanI cAhiye / iMdriya-sukhoM ke liye usa puNya kA upArjana nahIM karanA cAhie, vaha to usa puNya se svayameva hI milegA / vRkSa ke nIce baiThane vAle ko chAyA svayameva milatI hai, usakI yAcanA karanA vRthA hai / nidAnasahita puNya mokSamArga meM kAryakArI nahIM, bAdhaka hI hai| (14) samyagdRSTi ko bhI puNya iSTa hai| samyagdRSTi bhI ratnatraya kI prApti ke liye buddhipUrvaka puNyopArjana karatA hai| isako dRSTAMta sahita siddha kiyA jAtA hai / dRSTAMta isa prakAra hai manuSya munidIkSA ke samaya sarva-upadhi ke tyAga kI pratijJA karatA hai, kintu saMyama ke sAdhana-bhUta zarIra rUpI upadhi kA vaha tyAga nahIM kara sakatA isalie saMyama ke sAdhanabhUta zarIra kI sthiti ke liye muni ko AhAra Adi grahaNa karane kA niSedha nahIM hai tathApi zarIra aura viSaya kaSAyako puSTa karane ke liye AhAra prAdi grahaNa karane kA niSedha hai / isa sambandha meM pArSa vAkya isa prakAra hai 'mokSasukhAbhilASiNAM nizcayena dehAdisarvasagaparityAga evocitaH / ' pravacanasAra gA0 224 TIkA arthAt-mokSa ke icchuka muniyoM ko zarIra Adi sarva parigraha kA tyAga karanA ucita hai| 'yo hi nAmApratiSiddho'sminnupadhirapavAdaH sa khalu nikhilo'pi dhAmaNyaparyAyasahakArikAraNatvenopakArakasvAdhupakaraNabhUta eva na punaranyaH / tasya tu vizeSAH sarvAhAryavajitasahajarUpApekSitayathAjAtarUpatvena bahiraMgaliMgabhUtAH kaaypudglaaH| (pravacanasAra gAthA 225 TIkA) arthAt-jo aniSiddha ( jinakA niSedha nahIM hai aisI ) upadhi ( parigraha ) hai, vaha apavAda hai, vAstava meM vaha sabhI upadhi maniavasthA kI sahakArIkAraNa-bhUta upakAra karane vAlI hone se upakaraNa rUpa hai, vaha upadhi paudgalika zarIra hai, kyoMki vaha zarIra yathAjAtarUpa bahiraMga liMga kA kAraNa hai| etadratnatrayIpAtraM nAMgatyaMgaM vinAzanam / puSyattattana siddhayartha svArthabhra zo hi mUrkhatA // 596 // (AcArasAra) artha-yaha zarIra ratnatraya dhAraNa karane kA pAtra hai aura vaha binA bhojana ke Thahara nahIM sakatA prataeva ralatraya ko siddha karane ke liye isa zarIra kA pAlana karanA bhI Avazyaka hai| kyoMki apane svArtha se bhraSTa honA bhI to markhatA hai| arthAta isa zarIra ke dvArA saMyama va tapazcaraNa kara mokSa prApta karanA Avazyaka hai, isaliye isa zarIra kI rakSA karanA bhI Avazyaka hai|
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva ra kRtitva ] 'mokSasya kAraNamabhiSTutamatra loke taddhAryate munibhiraGgabalAttadannAt / ' ( pa0 na0 paM0 210 ) arthAt - loka meM mokSake kAraNabhUta jisa ratnatraya kI stuti kI jAtI hai vaha muniyoM ke dvArA zarIra kI zakti se dhAraNa kiyA jAtA hai / vaha zarIra kI zakti bhojana se prApta hotI hai / isa saba kA tAtparya yaha hai ki muni buddhipUrvaka jo AhAra ke liye caryA karate haiM, vaha caryA yadi saMyama aura tapa kI vRddhi kI dRSTi se ( zarIra ko zrAhAra dene ke liye ) kI jAtI hai to alpa lepa ( alpakarma ) bandha hote hue bhI niSiddha nahIM hai; aura yadi vaha caryA zarIra ko tathA indriyoM ko poSane ke lie kI jAtI hai to vaha niSiddha hai / saMyama aura tapa ke lie zarIra - pAlana karane kA niSedha nahIM hai, kintu viSayabhogoM ke lie zarIra - pAlana karane kA niSedha hai / zarIra pAlana kA sarvathA niSedha nahIM hai / yadi koI ekAntamithyAdRSTi alpa lepa ke bhaya se athavA zarIra ko kArAgRha jAnakara zarIra kA pAlana chor3a de to vaha saMyama se bhraSTa hokara saMsAra meM bhramaNa karegA / kahA bhI hai [ 1497 ' dezakAlajJasyApi bAlavRddha zrAntaglAnatvAnurodhenAhAra-vihArayoralpalepabhayenApravartamAnasyAtikarkazAcaraNIbhUyAkrameNa zarIraM pAtayitvA suralokaM prApyodvAntasamastasaMyamAmRtabhArasya tapaso'navakAzatayA zakyapratikAro mahAn lepo bhavati, tanna zreyAnapavAdanirapekSa utsargaH / [ pravacanasAra 231 TIkA ] deza va kAla kA jAnane vAlA muni bhI yadi alpa karmabandha ke bhaya se AhAra-vihAra na kare to karkaza AcaraNa ke dvArA zrakAlamaraNa karake devagati meM utpanna hogA, jisase usakA samaya samaya meM chUTa jAyagA / devagati meM saMyama va tapa ke abhAva meM mahAn karmabandha hogA jisakA pratikAra honA zakya hai / jisa prakAra zarIra kA pAlana tapa, saMyama ke liye bhI ho sakatA hai aura viSaya-bhogoM ke liye bhI ho sakatA hai / usI prakAra puNyopArjana va saMcaya, tapa va saMyama ke lie bhI ho sakatA hai aura sAMsArika sukha va viSayabhogoM ke lie bhI ho sakatA hai / samyagdRSTi muni jisa prakAra saMyama va tapa ke lie zarIra kA pAlana karatA hai, saMyama va tapa ke lie puNya kA upArjana va saMcaya karatA hai, kyoMki usa puNyodaya se ratnatraya kI prApti hotI hai / siddhAnta cakravartI zrI vIranaMdi AcArya ne kahA bhI hai kAkSaivika lAkSapaM cakaraNAsaMjJavrajairjAtu yA, labdhA vodhiragaNyapuNyavazataH saMpUrNa paryAptibhiH / bhavyaiH saMjJibhirAptalabdhividhibhiH kaizcitkadA citvava cit prApyA sA ramatAM madIyahRdaye svargApavargapradA ||10|43|| ( AcArasAra ) ratnatraya kI prApti ko bodhi kahate haiM / yaha bodhi arthAt ratnatraya kI prApti ekendriya, vikalatraya va asaMjJI paMcendriya jIvoM ke nahIM hotI hai| jina jIvoM ke mahApuNya kA udaya hotA hai, paryAptiyAM pUrNa ho jAtI haiM, jo saMjJI paMcendriya hote haiM, bhavya hote haiM, jinheM labdhiyA~ prApta ho jAtI haiM, aise kitane hI jIvoM ko, kisI kAla aura kisI kSetra meM usa ratnatraya kI prApti hotI hai / vaha ratnatraya svarga va mokSa ko denevAlA hai / arthAt mahAn puNya ke binA ratnatraya kI prApti nahIM hotI hai /
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1498 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : cu ki mahAn puNya se ratnatraya kI prApti hotI hai, isalie samyagdRSTi vicAra karatA hai ki yaha puNya mere kisa prakAra ho sakatA hai| zrI jinasena AcArya ne kahA bhI hai upAyavicayaM tAsAM punnynaamaatmsaatkiyaa| upAyaH sa kathaM me syAditi saGkalpasantatiH // 53 // 41 // (harivaMza purANa) ___ artha--puNyarUpa yoga-pravRttiyoM ko apane adhIna karanA upAya hai| vaha upAya arthAt puNyarUpa yoga-pravRttiyAM mere kisa prakAra ho sakatI haiM, isa prakAra ke saMkalpoM kI jo santati hai, vaha upAya-vicaya dUsarA dharma dhyAna hai| jisa prakAra manuSya-zarIra ke binA saMyama va tapa nahIM ho sakatA usI prakAra mahAn (sAtizaya) puNyodaya ke binA saMyama va tapa nahIM ho sakatA / samyagdRSTi muni jisa prakAra ratnatraya ke lie zarIra kA pAlana karatA hai, usI prakAra ratnatraya ke lie puNya-upArjana karatA hai| ArSa granthoM meM viSaya-bhogoM ke lie zarIra-pAlana kA niSedha hai usI prakAra viSaya-bhogoM kI icchA se puNya-upArjana kA niSedha hai kintu ratnatraya ke lie zarIra-pAlana va puNyaupArjana kA niSedha nahIM hai apitu uparyukta pArSa-granthoM meM usakA vidhAna hai / alpa-lepa ke bhaya se yadi puNyopArjana nahIM kiyA jAyagA to puNyAbhAva meM ratnatraya kI prApti na hone se saMsAra meM bhramaNa karanA pdd'egaa| manuSyajAtI bhagavatpraNIta-dharmAbhilASo manasazca zAMtiH / nirvANa-bhaktizca dayA ca dAnaM prakRSTapuNyasya bhavanti pusH||8||56|| (varAMgacarita) manuSya paryAya meM janma dhAraNa karake jinendra bhagavAna ke dvArA nirUpita dharma kI abhilASA, mana kI zAMti, nirvANa kI icchA, dAna tathA dayA ke pariNAma mahAn puNyazAlI puruSa ke hote haiM / cUki puNyodaya se jana-dharma meM pravRtti hotI hai isIlie prAcAryoMne puNyopArjana kI preraNA kI hai| pariNAmameva kAraNamAhuH khalu puNyapApayoH prAjJAH / tasmAt pApApacayaH puNyopacayazca suvidheyaH // 26 // ( AtmAnuzAsana ) zrI jinendradeva ne kahA hai-jIva ke pariNAma hI puNya aura pApa ke kAraNa haiN| isalie pApa kA nAza karate hue bhaleprakAra puNya kA saMcaya karanA caahie| ___ samyagdRSTi ko jinavANI para aTUTa zraddhA hotI hai, ataH vaha uparyukta upadezAnusAra puNya-saMcaya karatA hai| samyagdRSTi puNya ko sarvadA heya nahIM smjhtaa| (15) puNya-pApa sambandhI vizeSa praznottara zaMkA-puNya kise kahate haiM ? samAdhAna - 'pu nAtyAtmAnaM pUyate'neneti vA puNyam / ' arthAt jo AtmA ko pavitra karatA hai yA jisase AtmA pavitra hotA hai, vaha 'puNya' hai| zaMkA-'paNya' 'dharma' hai yA 'adharma' ?
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1499 samAdhAna-puNya dharma hai / 'syAddharmamastriyAM puNyaM zreyasI sukRtaM vRSaH / ' arthAt 'dharma' 'puNya' 'zreyas', 'sukRta' aura 'vRSa' ye pAMcoM ekArthavAcI zabda haiM / zrI kundakunda bhagavAna ne bhI 'puNya' ko 'dharma' kahA hai / (pra.sA. gAthA 11) loka vyavahAra meM bhI 'puNya' ko 'dharma' saba hI kahate haiM / 'puNya karo' 'dharma karo', aisA kahA jAtA hai| 'paNya' ko 'adharma' kahIM para nahIM kahA gayA aura na aisA kahanA ucita hai| zaMkA-pApa kise kahate haiM ? samAdhAna-pAti rakSati AtmAnaM zubhAditi pApam / ' arthAt jo prAtmA ko hita se vaMcita rakhatA hai vaha 'pApa' hai| zaMkA-pApa kyA dharma hai yA adharma ? samAdhAna-puNya se viparIta hone ke kAraNa 'pApa' adharma hai, dharma nahIM hai / zaMkA vAstavika puNya aura pApa kyA hai ? samAdhAna-samyaktva arthAt samyagdarzana vAstavika puNya hai aura mithyAtva arthAta mithyAdarzana vAstavika pApa hai| na samyakttvaM samakiJcita, kAlye trijgtypi| beyo'dhe yazcamithyAtva-samaM nAnyattanUbhRtAm // arthAta-tInaloka tInakAla meM samyakttva ke samAna koI puNya ( zreya ) nahIM hai| aura mithyAtva ke samAna koI pApa nahIM hai| zaMkA-mithyAtva pApa kyoM hai ? samAdhAna-jisasamaya manuSya madirApAna karake naze meM bharapUra ho jAtA hai usa samaya manuSya ko apane hitAhita kA viveka na rahane se manuSya apane hitase vaMcita rahatA hai / usasamaya vaha apane Apako bhI bhUla jAtA hai| arthAt ' maiM kauna hU~' isa bAta kA bhI usako jJAna nahIM rhtaa| usIprakAra mithyAtvakarmodaya se jaba yaha mAtmA mohita ho jAtI hai taba isako apane hitAhita kA viveka nahIM rahatA aura apane pApako bhUla jAne se usako yaha bhI jJAna nahIM rahatA ki 'maiM kauna huuN|' jo Ape ko bhulA de aisA jo mithyAtva arthAt moha usase adhika koI pApa nahIM hai| ataH moha hI vAstavika pApa hai| zaMkA-samyaktva puNya kyoM hai ? samAdhAna-jaba nazA kucha kama hotA hai taba vaha auSadhi prAdi ko grahaNa karatA hai jisase madirA kA prabhAva dUra hone para vaha manuSya hoza meM AtA hai| hoza meM Ane para apane va parAye kI pahicAna hotI hai aura hitAhita kA jJAna hotA hai| hoza Ane para hI vaha ahita se bacakara hita meM pravRtti kara sakatA hai| isI prakAra jaba moha kA maMda udaya hotA hai taba yaha prAtmA tattvopadezarUpI auSadhi ko grahaNa karatA hai jisase mohodaya dUra hotA hai arthAt prabhAva hotA aura moharUpI nazA dUra hotA hai / taba samyakttva ho jAne se usa AtmA ko sva aura para kI pahicAna hotI hai aura hitAhita kA viveka jAgRta hotA hai, jisase rAgAdi aura unake kAraNoM se bacakara vItarAgatA kI prora bar3ha sakatA hai| ataH samyaktva vAstavika puNya hai jisase sva aura para kA yathArtha nizcaya arthAt zraddhAna hotA hai|
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1500 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : zaMkA-yavi samyaktva puNya hai to ta. sU. a. 8 sU. 25 meM 'sAtAvedanIya', 'zubhaAyu' 'zubhanAma' aura 'zubhagotra' ko puNya kyoM kahA ? samAdhAna-- prAtmA kI pavitratA kA nAma 'puNya' hai / 'vItarAgatA' AtmA kI pavitratA hai jo mohanIyakarma ke kSaya, upazama yA kSayopazama se hotI hai / zubhaprAyu, zubhanAma aura zubhagotra bhI mohanIyakarma ke kSaya, upazama va kSayopazama meM sahakArI kAraNa haiM, kyoMki, manuSyAyu, manuSyagati prAdi va uccagotra ke udaya ke binA jIva saMyama dhAraNa nahIM kara sakatA aura jo saMyamI hotA hai usake zubhaprAyu, zubhanAma va zubhagotra kA udaya avazya hotA hai / ataH zubhAyu prAdika prAtmA kI pavitratA meM nimittakAraNa hone se 'puNya' kahe gaye haiN| zaMkA-isa viSaya meM kyA koI Agama pramANa bhI hai ? samAdhAna hA~, AgamapramANa hai / jo isaprakAra hai 'dravyAthikanayApekSayAmaGgalaparyAyapariNatajIvasya paryAyAthikanayApekSayA kevalajJAnAdiparyAyANAM ca maGgalasvAbhyupagamAt / kena maGgalam ? audayikAdibhAvaH / ' arthAt-dravyAthikanaya kI apekSA maMgalaparyAya se pariNata jIva ko aura paryAyAthikanaya kI apekSA kevalajJAnAdi paryAyoM ko maMgala mAnA hai| kisakAraNa maMgala utpanna hotA hai ? audayikamAdi bhAvoM se maMgala hotA hai| yahA~ para audayikabhAva se prayojana zubhanAyu prAdi puNya-prakRtiyoM ke udaya se honevAle audayikabhAvoM se hai| -jai. ga. 28 pharavarI 1963, 1.7 zaMkA-'sAtA vedanIya' ko puNya kyoM kahA hai ? samAdhAna-sayogakevalI ke IryApathaprAsrava ke dvArA adhika sukha kA utpAdaka 'atyadhika sAtA' kA ekasamaya sthitivAlA udayasvarUpa baMdha hotA hai| vaha sAtA aise sukha ko utpanna karatI hai jo sukha deva aura manuSya se adhika hai aura sabaprakAra kI bAdhAmoM se dUra hai / ataH sAtAvedanIya puNya hai| zaMkA-isameM pramANa kyA hai ? samAdhAna-SaTakhaMDAgama pastaka 13 patra 51 isameM pramANa hai| zaMkA-sakaSAyI jIvoM ke 'sAtAvedanIya' ko puNya kyoM kahA hai| samAdhAna-jIva kA svabhAva sukha hai| usa sukha svabhAvavAle jIvako duHkha utpanna karanevAlA karma asAtAvedanIya hai / arthAt-asAtAvedanIyakarma jIva ke sukhasvabhAva kA ghAtakara duHkha utpanna karane se pApaprakRti hai| dAkha ke pratikAra karane meM kAraNabhUta sAmagrI ko milAnevAlA aura duHkha ke utpAdaka karma ( asAtAvedanIya ) kI zakti kA vinAza karane vAlA sAtAvedanIya karma hai| jIva ke sukha svabhAva kA ghAta karane vAle karma ( asAtAvedanIya) kI zakti kA nAza karane vAlA ( sAtA vedanIya ) puNya ke atirikta kyA ho sakatA hai ? athavA jo sukha kA vedana karAtI hai vaha sAtA vedanIya hai, ata: sAtA vedanIya bhI puNya hai| zaMkA-isameM pramANa kyA hai| samAdhAna-SaTkhaMDAgama pustaka 13 patra 357 va pustaka 6 patra 35-36 isake pramANa haiM /
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1501 zaMkA-samayasAra 'puNya 'pApa' adhikAra meM puNya' ko kuzIla suvarNa kI ber3I Adi kahA hai / phira 'puNya' ko dharma kaise kahate ho? samAdhAna--yaha satya hai ki samayasAra meM 'puNya' ko kuzIla Adi nAmoM se pukArA hai, kiMtu yaha vicAra karo ki kaunase puNya ko aura kyoM kuzIla kahA hai ? prati zaMkA-saba hI puNya ko kuzIla kahA, kyoMki, vaha saMsAra kA kAraNa hai| samAdhAna-puNya saMsAra kA kAraNa nahIM hai| yadi puNya saMsAra kA kAraNa hotA to akaSAyI jIvoM ke eka samaya kI sthiti vAlA puNya kyoM baMdhatA aura kSapaka zreNI vAle sUkSma sAmparAya guNasthAna ke antima samaya meM sabase adhika anubhAga vAlA puNya kyoM baMdhatA / zuddhopayoga se, jaise pApa ke anubhAga kA ghAta hotA hai, vaise hI puNya ke anubhAga kA ghAta honA cAhiye thA, kintu puSya ke anubhAga kA ghAta hotA nahIM hai / ataH puNya saMsAra kA kAraNa nahIM hai| zaMkA-saMsAra kA kyA kAraNa hai ? samAdhAna-saMsAra kA kAraNa mithyAtva hai, jo mahAn pApa hai| zaMkA-phira puNya ko kuzIla va ber3I kyoM kahA hai ? samAdhAna-jo puNya mithyAtva kI saMgati kara letA hai arthAt mithyAdRSTi ke puNya ko kuzIla va ber3I kahA hai / jisaprakAra bhadra puruSa bhI coroM kI saMgati ke kAraNa cora mAnA jAtA hai / zaMkA-samayasAra meM to sAmAnya puNya ko kuzIla kahA hai| samAdhAna-samayasAra, puNya-pApa adhikAra gAthA 152-154 va 156 se spaSTa hai ki vahA~ para mithyAdRSTi ke paNya se prayojana hai| puNya udaya se milanevAlI sAmagrI kA bhoga samyagdRSTi ke nirjarA kA kAraNa hai ( samayasAra gAthA 193 ) phira samyagdRSTi kA puNya kaise kuzIla va ber3I ho sakatA hai| zaMkA-kyA mithyAdRSTi kA puNya sarvathA saMsAra kA hI kAraNa hai ? samAdhAna -mithyAdRSTi kA puNya sarvathA saMsAra kA hI kAraNa hai, kisI apekSA mokSamArga meM lagane meM sahAyaka bhI hai| jaise "puNya udaya te sugati viSa jAya hai, vahA~ dharma ke nimitta pAIe haiN| devagati meM upaje / nandIzvaradvIpa meM akRtrima jinabimba kI pUjA kA avasara pAya hai, jinake avalokana se samyaktva hoya jAya hai| sAkSAt kevalI kI divyadhvani sune hai / pApa taiM chUTa puNya virSe lAge hai| kaSAya maMda hoya hai kaSAya kI maMdatA se karma zaktihIna ho jAya to mokSamArga ko bhI prApta hoya jAya / kintu aisA niyama nahIM hai|" aisA 40 ToDaramalajI kA abhiprAya hai| zaMkA- yadi samyagdRSTi kA 'puNya' 'dharma' hai to vaha puNya kI vAMchA kyoM nahIM karatA ? samAdhAna-puNya kI bAta to dUra rahI, samyagdRSTi mokSa kI bhI icchA nahIM karatA, kyoMki 'icchA' 'parigraha' hai ajJAnamayabhAva hai| samyagdRSTi ke to jJAnabhAva hai| isaliye ajJAnamaya bhAva icchA kA samyagdRSTi ke abhAva hai| ( samayasAra gAthA 210)
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1502 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : __ noTa-'puNya-pApa' para yaha bhI eka dRSTi hai, kintu ekAntapakSa grahaNa karanA ucita nhiiN|' jisa grantha meM jisa apekSA se kathana ho usa grantha meM usa apekSA se 'puNya-pApa' kA artha karanA; sarvathA eka hI pakSa ko pakar3akara martha karanA ucita nahIM hai| -jaM.ga. 7 mArca 1663 pR. 7 (16) kyA puNya viSThA hai ? zaMkA-kyA puNya viSThA hai ? samayasAra pravacana pustaka 1 pR0 125 para puNya ke sambandha meM nimnaprakAra kahA hai 'manuSya anAja khAtA hai, usakI viSThA bhUDa nAmaka prANI khAtA hai / jJAnI ne puNya ko-jagata kI dhUlako viSThA samajhakara tyAga diyA hai, udhara ajJAnI jana puNya ko umaMga se acchA mAnakara Adara karatA hai| isaprakAra jJAniyoM ke dvArA chor3I gaI puNyarUpa viSThA jagata ke ajJAnI jIva khAte haiN|' kyA yaha sahI hai ? samAdhAna-yadi vAstava meM puNya viSThA hotA to AcArya samyagdRSTijIva ko puNya na khte| zrI svAmikArtikeya AcArya ne pApajIva aura puNyajIva kA lakSaNa nimnaprakAra kahA hai jIvo vi have pAvaM ai-tivvakasAya-pariNado-NiccaM / jIvo vi havai puNNaM uvasamabhAveNa saMjutto // 190 // artha-jaba yaha jIva atitIvra kaSAyarUpa pariNamana karatA hai taba yaha jIva pAparUpa hotA hai aura jaba upazamabhAvarUpa pariNamana karatA hai taba puNyarUpa hotA hai| jIvidare kammacaye puNNaM pAvoti hodi puNNaM tu / suhapayaDINaM davvaM, pAva asuhANa davvaM tu // 643 // go. jI. isa gAthA meM zrI nemicandrasiddhAntacakravartI ne batalAyA hai ki mithyASTi aura sAsAdanagUNasthAnavAle jIva pApa haiM, mizraguNasthAnavAle jIva puNya aura pApa ke mizrarUpa haiN| tathA asaMyata se lekara sabhI saMsArI jIva puNyarUpa haiN| isa gAthA meM kSapakaveNIvAle jIvoM ko bhI puNya kahA hai to kyA ve viSThA haiN| arthAt kSapakazreNIvAle jIva puNyarUpa hote hue bhI viSThA nahIM haiN| . zrI kundakundAcArya ne pravacanasAra gAthA 45 meM 'puNNaphalA arahaMtA' arthAt puNya kA phala arahaMtapada hai| to kyA viSThA kA phala arahaMtapada hai / arthAt arahaMtapada viSThA kA phala nahIM hai| asuhassa kAraNehi ya kammacchakkehi Nicca vttttto| puNNassa kAraNAI baMdhassa bhayeNa NicchaMto // 397 // Na muNai iya jo puraso jiNakahiyapayatthaNavasarUvaM tu / appANaM suyaNamajhe hAsassa ya ThANayaM kuNaI // 398 // bhAvasaMgraha
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1503 _arthAt--gRhastha azubhakarmoM ke Ane ke kAraNa aise asi, masi, kRSi, vANijya Adi chahoM karmoM meM lagA rahatA hai tathApi karmabandha ke bhaya se puNya ke kAraNoM ko karane kI icchA nahIM karatA, to vaha puruSa bhagavAna jinendradeva ke kahe hue nau padArthoM ke svarUpa ko bhI nahIM mAnatA tathA vaha puruSa apane ko sajjana puruSoM ke madhya meM ha~sI kA sthAna banAtA hai| sammAviTThI puNNaM Na hoi saMsAra kAraNaM nniymaa| mokkhassa hoi heu jai vi NiyANaM Na so kuNaI // 404 // bhAvasaMgraha artha-samyagdRSTi ke dvArA kiyA huA puNya saMsAra kA kAraNa kabhI nahIM hotA aisA niyama hai| yadi samyagdRSTipuruSa ke dvArA kiye hue puNya meM nidAna na kiyA jAya to puNya niyama se mokSa kA kAraNa hotA hai| akaiyaNiyaNasammo paNNaM kAUNa nnaanncrnnttttho| uppajjai divaloe suhapariNAmo suleso vi // 405 // bhAvasaMgraha artha-jisa samyagdRSTi ke zubhapariNAma haiM, zubhalezyA haiM tathA jo samyagjJAna aura cAritra ko dhAraNa karatA hai aisA samyagdRSTipuruSa yadi nidAna nahIM karatA to vaha puruSa marakara svarga loka meM utpanna hotA hai| svargaloka meM devoM kA uttama, divya, sundara zarIra milatA hai| vahA~ para uttama bhogopabhoga kI sAmagrI milatI hai| taba vaha deva apane avadhijJAna ke dvArA jAna letA hai ki yaha saba samyagdarzana samyakcAritra kA phala hai [ 406-418 ] / paNaravi tameva dhamma maNasA saddahai sammadiTThI so| vaMdei jiNavarANaM disara pahai svvaaiN||419|| artha-tadanantara vaha samyagdRSTideva phira bhI apane mana meM usI dharma kA zraddhAna karatA hai| paMcameru naMdIzvaradvIpa Adi ke akRtrimacaityAlayoM kI vaMdanA karatA hai aura videhakSetra meM sAkSAt jinendradeva kI vaMdanA karatA hai| iya bahukAlaM sagge bhogaM bhujaMtu viviharamaNIyaM / caiUNa Ausakhae uppajjai maccaloyammi // 420 // artha-isaprakAra bahuta kAlataka svarga ke anekaprakAra ke sundara bhogoM kA anubhava karatA hai, tadanantara prAya pUrNa hone para vahA~ se cyuta hokara isa manuSyaloka meM utpanna hotA hai / manuSyaloka meM bhI vaha bahuta mahatvazAlI uttamakula meM utpanna hotA hai tathA nAnAprakAra ke anupamabhogoM kA anubhava karatA hai aura saMsAra, zarIra, bhogoM se virakta hokara saMyama dhAraNa karatA hai| [ 421-422 ] laddhajai caramataNu cirakaya pa raNa sijmae nniymaa| pAviya kevalaNANaM jahakhAiyasaMjamaM saddha // 423 // tamhA sammAviTi puNNa mokkhassa kAraNaM havaI / iya gAUNa gihattho puNNa cAyarau jatteNa // 424 // bhAvasaMgraha
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1504 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : artha-yadi vaha jIva apane cirakAla ke saMcita kiye hue puNyakarma ke udaya se caramazarIrI huA to vaha jIva yathAkhyAtanAmA zuddhacAritra ko dhAraNa kara tathA kevalajJAna ko pAkara niyama se siddha avasthA prApta kara letA hai| Upara likhe isa kathana se yaha siddha hotA hai ki samyagdRSTi kA puNya mokSa kA kAraNa hotA hai| yahI samajhakara gRhastha ko yatnapUrvaka puNya kA upArjana karate rahanA caahiye| isaprakAra prAcAryoM ne samyagdRSTi ko puNya upArjana kA upadeza diyA hai, kyoMki-puNya mokSa kA kAraNa hai| jo abhavya haiM unako bhI puNya upArjana karanA cAhiye, kyoMki unako narakagati ke duHkha nahIM hoNge| jaise prAtapa meM khar3A hayA manaSya daHkha pAve hai vaise hI hiMsA Adi pApa karanevAlA jIva naraka ke duHkha pAtA hai| jaise chAyA meM khar3A hayA manaSya sukha pAtA hai vaise hI puNya karanevAlA jIva svargAdi ke sukha pAtA hai| isaliye bhI pApa se puNya zreSTha hI hai / mokSapAhur3a gAthA 25 / isaprakAra puNya bhavya ke liye mokSa kA kAraNa hai aura abhavya ke liye saMsArasukha kA kAraNa hai| kisI bhI prAcArya ne puNya ko viSThA nahIM kahA hai| prastAva ke uttara meM jo AdhAra diye gaye haiM unameM koI bhI AdhAra aisA nahIM hai jisameM puNya ko viSThA kahA gayA ho| zubhabhAva mAtra prAsrava hai aisA bhI kisI prAcArya ne nahIM kahA hai| bhAvapAhur3a gAthA 76 meM dharmadhyAna ko zubhabhAva kahA hai| zrI umAsvAmI AcArya ne mo. zA. a. 9 sUtra 29 meM dharmadhyAna ko mokSa kA kAraNa kahA hai| zrI vIrasenAcArya ne dha. pu. 13 pR. 81 para 'mohaNIyaviNAso puNa dhammajmANaphalaM' zabdoM dvArA 'mohanIya' kA vinAza karanA dharmadhyAna kA phala hai / ja. pa. pu. 1 pR. 6 para zubha bhAva se saMvara, nirjarA kahI hai| ina pArSagranthoM ke viparIta sonagar3havAle zubhabhAva ko mAtra prAsrava mAnate haiN| uttara ke AdhAra naM03 meM samayasAra gA. 1 zrI jayasenAcArya kI TIkA, adhyAtmataraMgiNI catuvizatistava ke aAdhAra para dravyakarma, nokarma, bhAvakarma ko mala siddha kiyA gayA hai yahA~ para mala kA artha viSThA nahIM hai| dusare puNyabhAva na dravyakarma hai, na nokarma hai aura na bhAvakarma hai| cAritramohanIyakarma ke udaya se honevAle bhAvoM kI bhAvakarma saMjJA hai cAritramohanIya ke udaya se hone vAle bhAva saba pAparUpa haiM; kyoMki ve mithyAtva, kaSAyarUpa hote haiN| ghAtiyAkarma bhI saba pAparUpa haiM / samayasAra gAthA 72 meM Asrava se abhiprAya krodhAdi kaSAyoM se hai, jaisA ki zrI amRtacandrAcArya kI TIkA ke "krodhAdibhya Asravebhyo" ina zabdoM se spaSTa hai| krodhAdikaSAya to pAparUpa haiM unhIM ko gAthA 72 meM prazaci kahA hai / puNya ko azuci nahIM kahA hai / puNyAsrava to terahaveMguNasthAna meM bhI zrI arahaMta bhagavAna ke hotA hai| samayasAra gAthA 306 kI TIkA meM zrI amRtacandrAcArya ne "pratikramaNAdiH sa sarvAparAdhaviSadoSAkarSaNasamarthatvenAmRtakubho'pi / " arthAt "pratikramaNAdi saba aparAdharUpapane se viSadoSa ke krama ko meTane meM samartha hone
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1505 se amRtakumbha bhI hai" ina zabdoM dvArA pratikramaNa ko amRtakumbha bhI kahA hai, kintu nirvikalpasamAdhi meM (zra eNI meM) pratikramaNAdi ke vikalpa ko viSakumbha kahA hai / kintu zra eNI meM zubha bhAva to rahate haiM, kyoMki zrI vIrasenAdi AcAryoM ne dharmadhyAna dasaveMguraNasthAnataka batalAyA hai| dasaveMguNasthAnataka vItarAga va rAgarUpa mizritabhAva rahate haiM aura isa mizrita bhAva kA nAma zubhopayoga hai / yahA~ para prakararaNavaza saMkSepa meM yaha batalAyA gayA hai ki zubhabhAva saMvara, nirjarA tathA mokSa kA bhI kAraNa hai / zrI kundakundAcArya ne 'puNyakA phala arahaMtapada hai' aisA pravacanasAra gAthA 45 meM kahA hai / kintu sonagar3ha ke netA usa puNya ko viSThA batalAte haiM / viSThA mahAn apavitra mala hai / - ja. ga. 6 maI 1966 pR. 5 (17) (1) kyA puNyapApa bhAva akele nahIM hote ? (2) hiMsA karate samaya kasAI ke puNyabandha kahanA anucita hai / zaMkA-kyA puNya-pApa bhAva akele nahIM hote ? samAdhAna - zrI kAnajI svAmI kI puNya-pApa-bhAva ke viSaya meM vicitra mAnyatA hai / 'mokSamArgaprakAzaka kI kiraNa' tIsarA adhyAya pR. 122 prakaraNa 72 kA zIrSaka isaprakAra hai- " puNya-pApa akele nahIM hote, dharma akelA hotA hai / " isako siddha karane ke liye yaha likhA gayA hai-"yadi mandakaSAyarUpa puNya sarvathA na ho ( ekAnta pApa hI ho ) to caitanya nahIM kara sakatA / aura vartamAna meM caitanya kA jitanA vikAsa hai vaha baMdha kA kAraNa nahIM hotA / hiMsA karate samaya bhI kasAI ko alpa- alpa puNyabandha hotA hai / hiMsAbhAva puNyabandha kA kAraNa nahIM hai, kintu usI samaya caitanya kA astitva hai - jJAna kA aMza usa samaya bhI rahatA hai, isase sarvathA pApa meM yuktatA nahIM hotI / " sonagar3havAloM ke isa vivecana se yaha siddha hotA hai ki sonagar3ha kI mAnyatA ke anusAra hiMsA karate samaya bhI sAI sarvathA pApa se yukta nahIM hotA, kintu mandakaSAyarUpa puNya bhI hotA / yadi mandakaSAyarUpa puNya sarvathA ho ( ekAnta se pApa hI ho ) to caitanya nahIM raha sakatA / isIliye yaha kahA gayA hai ki hiMsA karate samaya bhI kasAI ko alpa- alpa puNyabandha hotA hai / sonagar3ha ke netAoM kI uparyukta mAnyatA ArSa grantha viruddha hai, kyoMki hiMsA karate samaya kasAI ke maMdakaSAyarUpa puNya nahIM ho sakatA hai / yadi kasAI ke maMdakaSAya ho to vaha hiMsA nahIM kara sakatA / yajjantu vadhasaMjAta- karmapAkAccharIribhiH / zvabhrAdrau sahyate duHkhaM tadvakta N kena pAryate // 8 // 12 // jJAnArNava artha - zarIradhArI arthAt jIvoM ke ghAta karane se pApakarma upArjana hotA hai, usa pApakarma se jIva naraka meM jAtA hai aura vahA~ para jo duHkha bhogane par3ate haiM ve vacana agocara haiM / narakaAyu kA bandha tIvrakaSAya ke udaya meM hotA hai, maMdakaSAya ke udaya meM narakAyu kA baMdha nahIM hotA, usasamaya deva, manuSyAyu kA bandha hotA hai /
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1506 ] Aussa baMdha samae silo vva silo vva veNu mUle ya / kimirAyakasAyANaM [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra / udayammi baMdhedi NirayAU // 2 // 293 // [ ti. pa. ] arthAt - patthara kI rekhA ke samAna krodha, patthara ke samAna mAna, bA~sa kI jar3a ke samAna mAyA aura kRmiraMga ke samAna lobha arthAt atitIvra kaSAyodaya hone para narakAyu kA baMdha hotA hai / ina donoM gAthAoM se yaha siddha ho jAtA hai ki 'kasAI ke hiMsA karate samaya tIvrakaSAya hotI hai jisase usake narakA kA baMdha hotA hai / maMdakaSAyarUpa puNya nahIM hotA, kyoMki maMdakaSAyarUpa puNyabhAva ke samaya narakaAyu kA baMdha nahIM hotA aura na jIvaghAtarUpa hiMsA hotI hai / yadyapi hiMsA ke samaya kasAI ke zarIra agurulaghu, nirmANa Adi dhruva baMdhanevAle ( niraMtara baMdhanevAlI ) nAmakarma kI kucha puNyaprakRtiyoM kA bhI baMdha hotA hai; jaisA ki gommaTasAra Adi graMthoM meM kahA gayA hai, kintu yaha puNyaprakRtiyoM kA bandha maMdakaSAya ke kAraNa nahIM hotA hai / dhruvabandhaprakRtiyoM ke kAraNa unakA bandha hotA hai / tIvra kaSAya hone ke kAraNa una puNyaprakRtiyoM kA utkRSTa sthitibandha hotA hai aura anubhAgabandha alpa hotA hai / samvadvidINamukkassao du ukkassasaMkileseNa / vivarIdeNa jahaNNo AugatiyavajjiyANaM tu // 134 // go. ka. artha - tithaMca manuSya aura deva ina tIna prAyuoM ke sivAya anya saba 117 prakRtiyoM kA utkRSTasthitiutkRSTa kleza ( kaSAyasahita ) pariraNAmoM se hotA hai aura jaghanyabandha viparIta pariNAmoM se ( utkRSTavizuddha arthAt maMdakaSAya se ) hotA hai / sonagar3ha ke netA hiMsA ke samaya bhI maMdakaSAyarUpa zubhabhAva mAnate haiM isIliye unhoMne zAstripariSad ke prastAva kA uttara dete hue janavarI 1966 ke hindI prAtmadharma ke pR. 562 para praznottararUpa meM likhA hai ki hiMsA ke samaya alpa- alpa sthiti - anubhAgasahita puNya praghAtikarma ba~dhate haiM / unakI aisI mAnyatA gAthA 134 gommaTasArakarmakANDa ke viruddha hai / janavarI 66 ke hindI Atmadharma pR. 561 uttara pR. 25 para jo yaha likhA hai " yadi kaSAyarUpa puNya sarvathA na ho ( ekAMta pApa hI ho ) to caitanya nahIM raha sakatA / " yaha bhI galata hai, kyoMki caitanya jIva kA lakSaNa hai, pAriNAmikabhAva hai usakA kabhI bhI prabhAva nahIM ho sakatA / tIvrakaSAyarUpa pApa hone para bhI caitanyaguNa kA nAza nahIM hotA hai| jJAna aura darzana meM hAni-vRddhi jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karmodaya se hotI hai / jisane kaSAya kA nAza kara diyA hai aise jIva ke mati aura zruta do jJAna saMbhava haiM aura kRSNalezyAvAle nArakI ke mati zrata avadhi ye tIna jJAna hote haiM / kisI bhI digambara jainAcArya ne yaha nahIM likhA hai ki "hiMsA karate samaya kasAI ke maMdakaSAyarUpa puNya bhI hotA hai, athavA akelA puNya yA akelA pApa ( maMdakaSAya yA tIvrakaSAya ) kisI jIva ko nahIM ho sakatA, puNya, pApa donoM hI hote haiM, yadi mAtra puNya hI ho jAya to saMsAra hI nahIM ho sakatA / aura mAtra pApa hI ho jAya to caitanya kA hI sarvathA lopa ho jAya arthAt AtmA kA hI vinAza ho jAya / " isake liye jo AdhAra diye gaye haiM unameM bhI yaha nahIM kahA gayA ki akelA puNyabhAva yA prakelA pApabhAva nahIM ho sakatA, kintu isake
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1507 viparIta hI kahA gayA hai| isaliye sonagar3ha vAloM kI yaha mAnyatA, ki hiMsA karate samaya kasAI ke alpa puNya hotA hai, ThIka nahIM hai| -jaM. ga. 23 maI 1966 pR.7 (18) 1. puNya va pApa meM kathaMcit samAnatA, kathaMcit asamAnatA 2. puNya kI kathaMcit upAdeyatA 3. puNya mokSa kA sahakArI kAraNa hai 4. niratizaya puNya bhI kathaMcit kadAcit utthAna kA hetu hai ___ zaMkA-samayasAra gAthA 145 kI TIkA meM zrI amRtacandrAcArya ne puNya aura pApa meM hetu Adi kI apekSA koI bheda nahIM batalAyA hai kintu 'puNya kA vivecana' nAmaka pustaka meM puNya aura pApa meM bheda batalAyA gayA hai so kaise? samAdhAna-samayasAra grantha meM AtmA kI zuddhaavasthA kI apekSA kathana hai / 'zuddhAvasthA samayasyAtmanaH prAmRtaM samayaprAbhRtaM' samayasAra pR. 5 zrI kundakundAcArya ne bhI kahA hai ki isa samayasAragrantha meM ekatva vibhakta prAtmA kA kathana kruuNgaa| 'taM eyattavihatta dAehaM appaNo savihaveNa / ' artha-maiM kundakundAcArya prAtmA ke nijavibhava ke dvArA ekatvavibhaktaAtmA ko dikhalAtA huuN| jo AtmA eka abhedaratnatraya rUpa se pariNata hokara tiSThatA hai tathA mithyAtva, rAgAdi se rahita hai aura paramAtmasvarUpa hai vaha ekatvavibhakta prAtmA hai arthAta paramAtmasvarUpa kA kathana isa samayasAra prantha meM kiyA gayA hai| 'ekatva vibhakta abhevaratnatrayakapariNataM mithyAtvarAgAdirahitaM prmaatmsvruupmityrthH|' samayasAra pR. 13 zuddhAtmA yA paramAtmA puNya-pApa donoMprakAra ke karmoM se rahita hai, ataH samayasAra meM zuddhAtmA athavA paramAtmA kI apekSA puNya-pApa ko samAna kahA gayA hai; kintu zrI amRtacandra AcArya ne hI tattvArthasAra meM puNya aura pApa meM hetu Adi kI apekSA bheda batalAyA hai hetukArya vizeSAbhyAM vizeSaH puNyapApayoH / hetU zubhAzubhau bhAvI kArye caiva sukhAsukhe // hetu aura kArya kI vizeSatA se puNya aura pApa karma meM antara hai / puNya kA hetu zubhabhAva hai aura pApa kA hetu azubhabhAva hai / puNya kA kArya sukha hai aura pApa kA kArya duHkha hai / isaprakAra vivakSA bheda se eka hI prAcArya ne puNya-pApa ko samAna bhI kahA hai aura asamAna bhI kahA hai| jo jIva zukladhyAna arthAt kSapakazreNI para ArUr3ha nahIM ho sakate unake lie to puNya aura pApa asamAna hai|
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1508 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : 'avAha prabhAkarabhaTTaH tarhi ye kecana puNyapApadvayaM samAnaM kRtvA tiSThanti teSAM kimiti dUSaNaM dIyate bhavadbhiriti / bhagavAnAha yadi zuddhAtmAnubhUtilakSaNaM triguptiguptavItarAganivikalpasamAdhi labdhvA tiSThanti tadA sammatameva / yadi punastathAvidhAmavasthAmalabhamAnA api santo gRhasthavasthAyAM dAnapUjAdikaM tyajanti tapodhanAvasthAyAM astarkAdikaM ca tyaktvobhayabhraSTA santaH tiSThanti tadA dUSaNameveti tAtparyam // 255 // paramAtmaprakAza artha -- ' puNya-pApa samAna hai' yaha kathana sunakara prabhAkarabhaTTa bolA- yadi aisA hI hai to jo loga puNya-pApa ko samAna mAnate haiM unako doSa kyoM dete ho ? taba zrI yogIndradeva ne kahA yadi gupti se gupta zuddhAtmAnubhUtisvarUpa nirvikalpasamAdhi meM Thaharakara jo puNya-pApa ko samAna jAnate haiM to yogya hai, kintu isase viparIta jo nirvikalpasamAdhi ko na pAkara bhI puNya-pApa ko samAna jAnakara gRhastha avasthA meM dAna-pUjAdi zubhakAryoM ko aura tapodhana avasthA meM chahaAvazyaka karmoM ko chor3a dete haiM, ve donoM bAtoM se bhraSTa haiM, arthAt nirvikalpasamAdhi ko bhI prApta nahIM kara sake aura puNya ko pApa ke samAna jAnakara chor3a diyA ve nindA ke yogya haiN| aisA jAnanA cAhiye / vartamAna paMcamakAla meM nirvikalpasamAdhi arthAt zukladhyAna athavA zrIArohaNa to prasambhava hai, kyoMki hI saMhanana hai tathA prANI duSTa cittavAle haiN| vartamAna meM manuSya dharmakAryoM se vimukha hote jA rahe haiM, pApa-pravRtti dina-pratidina bar3hatI jA rahI hai| jinakA nAma sunane mAtra se bhojana meM antarAya ho jAtI thI, Aja unhIM madya, mAMsa Adi kA sevana ucca kuloM meM hone lagA hai| sAta vyasana kA sevana dina pratidina bar3hatA jA rahA hai / pariNAmoM meM se dayAbhAva uThatA jA rahA hai| jaina loga zikAra khelane lage haiM / kucha adhyAtma - ekAntI aise bhI jaina vidvAna haiN| jo pratidina devadarzana nahIM karate, rAta ke bhojana kA tyAga nahIM hai, abhakSya bhakSaraNa kA vicAra nahIM, hoTala meM cAya Adi lete haiM / jaba jainasamAja isa tejI se patana kI ora jA rahA hai taba kucha vidvAnAbhAsa puNya aura pApa ko samAna kahakara aura usakA pracAra karake jainasamAja kA aura apanA donoM kA ahita kara rahe haiM / zaMkA- puNya aura pApa donoM ke abhAva meM mokSa hotA hai / ataH puSya sarvathA upAya kaise ho sakatA hai ? samAdhAna - jIva kI siddha paryAya hI nitya hai / 'sAdinityaparyAyArthiko yathA siddhajIvaparyAyo nityaH / " paryAyArthikanaya kA dUsarA bheda sAdi-nityaparyAyArthika hai jaise jIva kI siddhaparyAya nitya hai / isI sUtra se yaha bhI siddha ho jAtA hai ki jIva kI siddhaparyAya ke atirikta anya paryAyeM anitya haiM nAzavAna haiM, ataH jIva kI siddhaparyAya hI upAdeya hai aura anya paryAyeM nAzavAna hone ke kAraNa heya haiN| isIlie zrI kundakundAcArya ne samayasAra ke Adi meM sarvasiddhoM ko namaskAra kiyA hai / 'datta savvasiddha dhuvamamalamaNovamaM gaI patte / ' yahA~ siddhoM ko dhruva arthAt avinazvara kahA hai / aura 'amalaM' vizeSaraNa ke dvArA yaha batalAyA gayA hai ki siddhabhagavAna bhAvakarma, dravyakarma zraura nokarmamala se rahita hone ke kAraNa zramala haiM / 1. AlApapaddhati / 2. 'dhru vAmavinava 3. 'bhAvakarma dravyakarmano karmamalarahitatvena nirmlaa....|' '
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva ] [ 1509 jisa prakAra siddhoM meM puNya kA abhAva hai usI prakAra unameM dhyAnakA tathA bhavyatva bhAvakA bhI prabhAva hai| . 'baMdhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokSaH // 2 // aupazamikAdibhavyatvAnAM ca // 3 // " puNya nAzavAna hai, isa apekSA se yadi puNya ko heya kahA jAtA hai to aupazamikasamyaktva prAdi tathA kAraNasamayasAra ko bhI heya kahanA par3egA kyoMki ye bhI vinazvara haiN| yadi mokSa ke kAraNa kI apekSA se aupazamika samyaktva Adi bhAvoM ko tathA kAraNa samayasAra ko upAdeya mAnA jAtA hai to puNya ko bhI mokSa mArga meM sahakArI kAraNa kI apekSA se upAdeya mAnanA pdd'egaa| mokSamArga meM pApa bAdhaka hai, ataH vaha upAdeya nahIM ho sakatA hai| pApa ke samAna puNya ko bhI sarvathA anupAdeya mAnanA ucita nahIM hai| jisaprakAra kAraNasamayasAra kisI apekSA se upAdeya aura kisI apekSA se deya hai. usIprakAra sAtizayapaNya bhI mokSamArga meM sahakArIkAraNa kI apekSA se upAdeya hai| mokSa prApta ho jAne para kAraNasamayasAra kA abhAva ho jAtA hai usIprakAra mokSa prApta hone para puNya kA bhI prabhAva ho jAtA hai| ataH nAzavAna kI apekSA se jisaprakAra kAraNasamayasAra heya hai usIprakAra puNya bhI heya hai| prabhI paJcamakAla meM puNya-pApa donoM se rahita mokSa avasthA to prApta ho nahIM sakatI, kyoMki zukladhyAna kA abhAva hai| atredAnI niSedhanti zukladhyAnaM jinottmaaH| dharmadhyAnaM punaH prAhuH zreNIbhyAM prAgvivartinAm // 2 isasamaya paJcamakAla meM jinendradeva zukla dhyAna kA niSedha karate haiM kiMtu zreNI se pUrva meM hone vAle dharmadhyAna kA astitva batalAyA hai| dharmadhyAna zubhopayoga hai aura puNyarUpa hai| isaprakAra jinendradeva ne paJcamakAla meM puNya-pApa se rahitAvasthA kA niSedha karake puNya kA astitva batalAyA hai| azubhakarma duHkha utpanna karatA hai aura zubhakarma sukha utpanna karatA hai| jo isa azubha ( pApa ) ko nAza karane ke bhAva se tapa karate haiM saMyama dhAraNa karate haiM aise yogI bhI durlabha haiM / jo puNya aura pApa donoM hI prakAra ke karmoM kA nAzakara mokSa ko prApta hote haiM aise yogiyoM kI to bAta hI kyA karanI ? arthAt ve vartamAnakAla va kSetra meM asambhava haiN| kintu azubha meM (pApa meM) pravRtti karane vAle sulabha haiN| prAcIna digambara jainAcAryoM kA itanA spaSTa kayana hone para bhI jo sAtizayapuNya ko sarvathA anupAdeya batalAkara janatA ko dharma se vimukha kara rahe haiM unakI kyA gati hogI, isako ve hI jAne ? niratizayapuNya mukhyatA se saMsAra kA kAraNa hone se yadyapi heya hai tathApi durgati se bacAtA hai, zubhagati meM utpanna karAtA hai jahA~ para jainadharma ke samAgama kA avasara milatA rahatA hai jisase samyakttvotpatti sambhava hai, ataH isa apekSA kathaMcit upAdeya bhI hai| zaMkA-puNya sone kI ber3I hai aura pApa lohe kI ber3I hai, kintu puNya aura pApa donoM hI ber3I hone se saMsAra ke hI kAraNa haiN| phira puNya mokSa kA kAraNa kaise ho sakatA hai ? 1 mokSazAsva adhyAya 10 / 2. tatvAnusAsana gA0 // 1 // 3. suha dhAmaM niNavAradehi // ( bhAvapAhur3a gA0 76 ) / 4. amitagati sAmAyika-pATha loka 10 //
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1510 ] [paM0 ratanacanda jaina mukhtAra ! samAdhAna-zrI amRtacandrAcArya ne tattvArthasAra grantha meM kahA hai ki puNya aura pApa donoM hI saMsAra ke kAraNa haiM, kintu unhIM zrI amRtacandra AcArya ne pravacanasAra gAthA 45 kI TIkA meM yaha kahA hai ki arahaMta pada paNya rUpa kalpa vRkSa kA phala hai| yadyapi eka hI AcArya ke ina donoM kathanoM meM paraspara virodha dikhalAI detA hai tathApi vivakSA bheda se ina donoM kathanoM meM bheda ho sakatA hai, kyoMki vItarAga prAcArya ke kathanoM meM paraspara virodha nahIM hotA hai| ___puNya do prakAra kA hai-eka sAtizayapuNya aura dUsarA niratizayapuNya / ' inameM se sAtizayapuNya to mokSa kA kAraNa aura niratizayapuNya mukhyatA se saMsAra kA kAraNa hai| zrI amRtacandrAcArya ne tattvArthasAra meM puNya ko saMsAra kA kAraNa kahA hai, vaha niratizayapuNya kI apekSA kathana hai / aura pravacanasAra meM puNya kA phala arahaMtapada batalAyA hai vaha sAtizayapuNya kI apekSA kathana hai| isaprakAra niratizayapuNya aura sAtizayapuNya kI vivakSA bheda hone se unake phala ke kathana meM bheda ho gayA hai| jo niratizayapuNya aura sAtizayapuNya kI vivakSA ko nahIM jAnate ve hI puNya ko sarvathA saMsAra kA kAraNa kahate haiN| sAtizayapuNya mokSa kA kAraNa hai isa sambandha meM nimnalikhita prArSagranthoM ke kucha pramANa upasthita kiye jAte haiM "punAtyAtmAnaM pUyate'neneti vA puNyam, tatsadyAdi / " sarvArtha siddhi artha-jo AtmA ko pavitra karatA hai yA jisase prAtmA pavitra hotA hai vaha puNya hai, jaise sAtAvedanIyAdi arthAt puNyakarmaprakRtiyA~ AtmA kI pavitratA meM kAraNa haiM / "punnyprkRtystiirthpdaadisukhkhaanyH|" mUlAcAra pradIpa artha-puNyakarmaprakRtiyAM tIrthakara Adi padoM ke sukha ko denevAlI haiN| zrI vidyAnanda AcArya ne bhI aSTasahasrI meM kahA hai "mokSasyApi paramapuNyAtizaya cAritravizeSAtmakapauruSAbhyAmeva saMbhavAt / " [kArikA 88 ko TIkA] artha-paramapuNya ke atizaya se tathA cAritrarUpa puruSArtha se ina donoM se mokSa kI prApti hotI hai| yahA~ para mahAn tAkikAcArya zrI vidyAnanda ne yaha batalAyA hai ki mokSa mAtra ratnatraya se hI nahIM prApta hotA hai, kintu ratnatrayarUpI puruSArtha ko parama puNyakarmodaya kI sahakAratA kI bhI AvazyakatA hai / isaprakAra puNyakarma bhI mokSa prApti meM atyanta upayogI hai| isI bAta ko paMcAstikAya gAthA 85 kI TIkA meM bhI kahA gayA hai "rAgAdidoSarahitaH zuddhAtmAnubhUtisahito nizcayadharmo yadyapi siddhagaterupAdAnakAraNaM bhavyAnAM bhavati tathApi nidAnarahitapariNAmopAjita tIrthakaraprakRtyuttamasaMhananAdiviziSTapuNyarUpakarmApi sahakArIkAraNaM bhavati / " artha-rAgAdidoSarahita zuddhAtmAnubhUtirUpa nizcayadharma bhavyoM ko siddhagati ke liye yadyapi upAdAna kAraNa hai tathApi nidAnarahita pariNAmoM dvArA upAjita tIrthakaraprakRti utamasaMhanana Adi viziSTa puNya siddhagati ke liye sahakArI kAraNa hai| 1. "saMsArakAraNatvasya dvayorapyavizeSataH / na nAma nizvayenAsti vizeSaH puNyapApayoH // 104 // 2. "arhantaH khalu sakalasamyakaparipakyapuNyakalpapAdapakalA eva bhavanti / " (prayavanasAra) 3. "puNNa puvAyariyA duviha akkhati sattauttIe / miccha pautteNa kayaM vivarIya sammajutteNa ||3EET' (bhAvasaMgraha) ta: / na nAma niyokAvanti / sayamamA nagar
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva aura kRtitva 1 [ 1511 uttamasaMhanana, uccagotra Adi viziSTa puNyakarmodaya ke binA Aja taka koI bhI jIva mokSa nahIM gayA aura na jA sakatA hai / ataH mokSa ke liye puNyakarma kI sahakAritA kI parama zrAvazyakatA hai / jayadhavala jaise mahAn grantha ke kartA zrI jinasenAcArya ne mahApurANa meM yaha kahA hai ki arahaMtapada zrIra nirvANapada kI prApti puNyakarma se hotI hai / puNyAt surAsuranaroragabhogasArAH zrIrAyurapramitarUpasamRddhayo dhIH / sAmrAjyamaMndramapunarbhavabhAvaniSTham, Arhantyamantya rahitA khila saukhyamagrayam / / 16 / 272 || puNyAccakradharazriyaM vijayinImaindroM ca divyazriyaM, puNyAttIrthakarazriyaM ca paramAM naiHzrayasIJcAznute / puNyAdityasubhRcchriyAM catasRNAmAvirbhaved bhAjanaM / tasmAtpuNyamupArjayantu sudhiyaH puNyAjjinendrAgamAt // 30 / 129 // mahApurANa ina donoM zlokoM meM yaha batalAyA gayA hai ki puNyakarma se cakravartI, indra Adi kI lakSmI to milatI hI hai, kintu arahaMtapada tIrthaMkara kI lakSmI tathA nirvANapada arthAt mokSasukha bhI puNya se milatA hai / sammAdiTThI puNNaM Na hoi saMsArakAraNaM NiyamA / mokkhassa hoI heDa jai vi NiyANaM Na so kuNaI // 404 // laddha jai cazma ta cirakaya puSteNa sijjhae niyamA / pAviya kevalaNANaM jahakhAiya saMjamaM tamhA sammAdiTThI puSNaM mokkhassa kAraNaM iya NAUNa gihattho puNNaM, cAyarau [ mahApurANa ] suddha N // 423 // artha- samyagdRSTi ke dvArA kiyA huA puNya niyama se saMsAra kA kAraNa nahIM hotA hai / yadi nidAna na kiyA jAya to vaha puNya mokSa kA hI kAraNa hotA hai / cirakAla ke saMcita kiye hue puNya se yadi jIva caramazarIrI huA to yathAkhyAta - zuddha-saMyama va kevalajJAna ko pAkara niyama se siddha avasthA ko prApta karatA hai, kyoMki samyaSTi kA puNya mokSa kA kAraNa hotA hai, ataH gRhastha ko yatnapUrvaka puSya kA upArjana karate rahanA cAhie / havaI / jatteNa // 424 || bhAvasaMgraha asuhassa kArahi ya kammachakkehi Nicca puNNassa kAraNAI baMdhassa bhaeNa baTTe to / lecchaM to // 397 // Na muNai iya jo puriso jiNa kahiya-payastha-NavasarUvaM tu / appANaM suyaNamajjhe hAsarasa ya ThANayaM kuNaI // 398 // bhAvasaMgraha artha - yaha gRhastha azubhakarma ke kAraNabhUta asi, masi yadi SaTkarmoM ko nitya karatA hai / yadi karmabandha ke bhaya se pa uNya ke kAraNoM kI icchA nahIM karatA to vaha puruSa bhagavAna jinendradeva ke kahe hue nau padArthoM ke svarUpa kI zraddhA nahIM karatA tathA vaha pa uruSa apane ko sajjana puruSa ke madhya meM ha~sI kA sthAna banAtA hai / yadi yaha kahA jAya ki karmabandhana ke icchuka dezavratiyoM ko maMgala ( puNya ) karanA yukta hai, kintu karmoM ke kSaya ke icchuka muniyoM ko maMgala karanA yukta nahIM hai / so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai kyoMki puNyabandha ke kAraNoM ke prati una donoM meM koI vizeSatA nahIM hai / yadi aisA na mAnA jAya to jisaprakAra muniyoM ko maMgala
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1512 ] [ paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : ( pUNya ) ke parityAga ke lie yahA~ kahA jA rahA hai usIprakAra unake sarAgasaMyama ke bhI parityAga kA prasaMga prApta hotA hai, kyoMki dezavata ke samAna sarAgasaMyama bhI puNyabandha kA kAraNa hai| yadi kahA jAya ki muniyoM ke sarAgasaMyama ke parityAga kA prasaMga prApta hotA hai to homo, so bhI bAta nahIM hai, kyoMki muniyoM ke sarAgasaMyama ke parityAga kA prasaMga prApta hone se unake mukti gamana ke prabhAva kA bhI prasaMga prApta hotA hai| isaprakAra ina ArSa granthoM se yaha siddha ho jAtA hai ki samyagdRSTi ke dvArA kiyA huA sAtizayapuNya mokSa kA hI kAraNa hai saMsAra kA kAraNa nahIM hai, kintu jo alpa lepa ke bhaya se sarAgasaMyama ko dhAraNa nahIM karate unako jinAgama kI zraddhA nahIM hai ve mithyAdRSTi haiM aura unako mokSa prApta nahIM hotaa| maMdakaSAya ke dvArA kiyA gayA mithyAdRSTi kA niratizayapuNya devagati kA sAkSAt kAraNa hote hue bhI makhyatayA saMsAraparibhramaNa kA kAraNa hai| pArSagranthoM meM niratizayapuNya ko hI sone kI ber3I, saMsAra kA kAraNa tathA heya batalAyA gayA hai, kintu kabhI-kabhI yaha niratizayapuNya bhI samyaktvotpatti kA kAraNa bana jAtA hai / niratizayapuNya ke kAraNa nIcadevoM meM utpanna hokara jaba saudharma-iMdraAdi kI mahARddhiyoM ko dekhakara yaha jJAna utpanna hotA hai ki ye RddhiyA~ samyagdarzana se saMyukta saMyama ke phala se prApta huI haiM, kintu maiM samyaktva se rahita dravyasaMyama ke phala se vAhanAdika nIcadevoM meM utpanna huA hU~ taba prathama samyagdarzana kA grahaNa devadhidarzana nimittaka hotA hai| zrI kundakunda AcArya ne bhI kahA hai vara vayatavehi saggo mA dukkhaM hou girai iyarehiM / chAyAtavaTThiyANaM paDivAlaMtANa gurubheyaM // 25 // (mokSapAhur3a) jaise chAyA kA kAraNa to vRkSAdika haiM, tinikari chAyA koI baiThe so sukha pAve / bahuri AtApa kA kAraNa sUryamAdika haiM tinike nimitta se prAtApa hoya tA viSa baiThe so duHkha pAve / inameM bar3A bheda hai / taise jo vrata tapAdika dravyasaMyama ko pAcare so puNyakari svarga kA sukha pAve / dravyasaMyama ko na pAcare, viSaya-kaSAyAdi ko sevai so pApakari naraka ke duHkha pAve; aise inameM bar3A bheda hai / niratizayapuNya kA phala svarga meM deva hone se bhagavAna ke samavasaraNa Adika meM jAne kA tathA naMdIzvara dvIpa meM pUjana kA avasara milatA hai, jisase samyagdarzana utpanna hokara anantasaMsAra kA chedakara ardhapudgalaparAvartana mAtra saMsAra kI sthiti kara detA hai| isaprakAra niratizaya puNya bhI kabhI-kabhI paramparAmokSa kA kAraNa bana jAtA hai, kintu sAtizayapuNya to saMsAra kA kAraNa nahIM hai mokSa kA kAraNa hai| aisA zrI kundakundAcArya, zrI amRtacandrAcArya, zrI akalaMkadeva, zrI vidyAnanvaAcArya, zrI vIrasena, zrI jinasena, zrI devasenAdi AcAryoM ne spaSTarUpa se kathana kiyA hai| jo asyAdvAdI jainAbhAsI vidvAna haiM, unakI dRSTi meM uparyukta mahAnAcAryoM kA kathana mithyA hai, ve to samasta puNya ko saMsAra kA hI kAraNa mAnate haiM / yahA~ taka ki terahaveMguNasthAna meM arahaMtoM ke bhI jo puNyAsrava hotA hai usako bhI ve asyAvAdI saMsAra kA kAraNa mAnate haiN| unako yaha vicAra nahIM hai ki tattvArthasAra meM jo paNyAsava ko saMsAra kA kAraNa kahA hai vaha kauna se puNyAsrava ko saMsAra kA kAraNa kahA hai / unako yaha jJAna nahIM hai ki manuSyaparyAya, uttamakula, dIrghAyu, indriyoM kI pUrNatA, jinavANI kA zravaNatattvaruci, munidIkSA Adi uttarottara mahAn durlabha paramapuNya se milate haiM / aAja paJcamakAla meM pApapravRttivAle jIva to bahuta haiM, kintu puNyapravRttivAle jIva virale hI haiN| -jaM. ga. 6 pharavarI 1969, pR. 9-11
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 sandarbhagrantha sacI carcAzataka cAritrasAra chahaDhAlA ( daulatarAma) jaMbUdIvapaNNattisaMgraho jayadhavalA TIkA jinasahasranAmastotra jIvandharacampU anagAradharmAmRta amitagati zrAvakAcAra arthaprakAzikA aSTa pAhur3a aSTazatI aSTa sahasrI prAcAra sAra prAtmAnuzAsana prAdipurANa prAptaparIkSA prAptamImAMsA AlApapaddhati iNDiyana philosophI .. iSTopadeza uttarapurANa upAsakAdhyayana ekIbhAva stotra karmaprakRtigrantha (zve0) kalpasUtra (zve0) kasAyapAhuDasutta kArtikeyAnuprekSA kriyAkoza ( daulatarAma ) kSatracUr3AmaNi kSapaNAsAra gaNitasAra saMgraha guNabhadrazrAvakAcAra gommaTasAra jIvakANDa gommaTasAra karmakANDa jJAnArNava tattvAnuzAsana tattvArthavRtti ( zrutasAgara ) tattvArthavRttipadam (prabhAcandra) tattvArthasAra tattvArthasUtra tattvArthabhASya tiloyapaNNattI trilokasAra dravyasaMgraha dhavalA TIkA ... .. dhyAnazataka nandi AmnAya paTTAvalI nayacakra nyAyabindu nyAyavinizcaya niyamasAra paMcasaMgraha ( prAkRta ) paMcasaMgraha ( saMskRta) paMcAdhyAyI paMcAstikAya
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 1514 ] padmanandipaMcavizatikA padmapurANa paramAtmaprakAza parIkSAmukha pANDavapurANa pArzva purANa puruSArthasiddhaya pAya pradyumnacaritra prameyakamalamArtaNDa prameya ratnamAlA pravacanasAra praznottara zrAvakAcAra bhaktAmarastotra bharateza va bhava bhAvasaMgraha (vAmadeva) bhAvasaMgraha ( devasena) mahApurANa mahAbandha mahAvIrapurAma mUlAcAra mulAcAra pradIpa mUlArAdhanA/bhagavatI ArAdhanA mokSamArgaprakAzaka gokSazAstra yazastilakacampU yuktyanuzAsana yogasAraprAbhRta ( yogendudeva) ratnakaraNDa zrAvakAcAra ratnamAlA rayaNasAra rAjavArtika laghIyastrayaTIkA labdhisAra lATIsaMhitA lokavibhAga varAMgacaritra vasunandizrAvakAcAra vRhad jaina zabdArNava vRhad dravyasaMgraha vRhad nayacakra vRhad vizvacaritArNava vRhad svayambhUstotra vratavidhAna saMgraha zAntinAtha purANa zlokavArtika SaTkhaNDAgama SaDprAbhRtasaMgraha saptabhaMgItaraMgiNI samayasAra samayasArakalaza samayasAra : prAtmakhyAti samayasAra : tAtparyavRtti samAdhizataka samIcIna dharmazAstra sarvArtha siddhi sAgAradharmAmRta sArasamuccaya siddhAntasArasaMgraha sukhabodhAkhyavRtti ( bhAskaranandi ) sudarzanacarita subhASita ratnasandoha subhASitAvalI syAdvAdamaJjarI stutividyA svarUpasambodhana harivaMzapurANa
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 zaMkAkAra-sUcI ajitakumAra : 1240 pra. ku. anilakumAra guptA, soliDa sTeTa phijiksa leboreTarI, timArapura dillI : 243, 302-306, 530, 608, 1420 a. nA. RSabhadeva : 1414 amRtalAla zAstrI : 598, 633, 658, 853, 859 prA. ku. jaina bar3agAMva TIkamagar3ha : 1156 prAtmArAma : 982 prAdirAja aNNA, gauDara : 656, 810 (kSu.) A. sA./prAdisAgara kSullaka : 162, 218, 407, 535, 1381 AdisAgara munirAja, zeDavAla : 244, 347, 388, 1297 prA. so. bArAM : 698 Ara. DI. jaina : 1064 itarasena jaina, murAdAbAda : 1277 indrasena jaina, murAdAbAda : 124, 351, 456, 877, 974 i. lA. chAbar3A, lazkara : 640, 679, 664, 702, 773 indaurIlAla : 767, 1432, u. ca. devarAja, doula : 703, 704 ena. je. pATIla : 661 esa. ke. jaina : 294, 295, 1062 ela. ema. jaina : 881,907 promaprakAza : 646, 989 (bra0) ke. lA./kaMvaralAla brahmacArI : 84, 105, 107, 158, 256, 283, 501, 586, 718, 742, 754, ka. ca. mA. ca./kapUracanda mAnacanda : 81, 526, 690, 924 ka. de. gayA/kamalAdevI : 108, 148, 209, 275, 276, 290, 293, 346, 348, 360, 366, 371, : 390, 504, 712, 849, 1049, 1117, 1157, 1282, 1387, kapU. de. gayA/kapUrIdevI : 199, 230, 263, 270,403, 427, 446, 455, 525, 546, 644, 656, : 659, 689, 690, 721, 724, 758, 792, 806, 807, 953, 1067, 1157, 1208, : 1265, 1295, 1369
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 1516 ] kastUracanda jaina : 87, 89, 105, 175, 191, 286, 294, 323, 374, 421, 521, 540, 648, 697, : 733, 1177, 1187, kA. nA. koThArI kAntilAla nAnAlAla koThArI : 102, 192, 219, 260, 363, 558, 954, 1014, : 1074, 1194 kAntilAla : 1077 kA. lA. a. devalI : 662 kI. sA. ( kSu.) kIrtisAgara : 141, 700, 783, 1145 ( bra.) ku. lA / kundanalAla brahmacArI : 82, 93,499, 596, 602, ke. lA. jI. rA. zAha / kedAralAla jIvarAja zAha : 113, 210, 536 kai. ca. jaina, mujaphpharanagara : 646, 661, 663 kailAzacandra jaina, rAjA TaoNyaja dillI : 794, 808857 komalacanda jaina, kizanagar3ha : 639, 701 ga. ma. sonI gambhIramala sonI, phulerA : 89,639, 642, 713, 748, 904, 1366, 1436, gulAbacanda rezamacanda : 1433 gulAbacanda zAha lazkara vAle : 997, 1205, 1344 gu. lA / gulajArIlAla raphIgaMja : 189, 110, 193, 757, 1129, 1262 guNaratnavijaya ( zvetAmbara jaina muni ) : 473 go. lA. bA. lA. / govindalAla bAbUlAla 81 gha. ma. ke. ca./ ghamaNDImala kailAzacanda, mujaphpharanagara : 95, 612 ghA. rA. / ghAsIrAma : 115 ghA. lA. jaina alIgar3ha ToMka : 697, 11-2, 1277 candanamala gAMdhI : 1251 ( bra.) candanalAla : 170, 217, 230, 280, 322 campatarAya jaina, cakarautA : 78 cAMdamala : 179, 180 ( bra.) cunnIlAla desAI : 970, 1092 . pra. pA. / cetanaprakAza pATanI, jodhapura 1339 ( bra.) choTelAla : 1108 choTAlAla ghelA bhAI gAMdhI, aMkalezvara : 1216 jagannAtha : 1389
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 1517 ] ja. ku. jaina/jayakumAra jaina 103, 141. 585, 589 ja. pra. ma. ku./jayantIprasAda mahendrakumAra : 79, 87, 88, 94, 96, 106, 118, 134, 188, 237, 330, : 399, 524, 529, 593, 641, 753, 785, 1043, 1183, : 1266, 1416, jayacandaprasAda : 914 jayaprakAza : 160, 382, 992, 996, 1342 ja. lA. jaina/paM. javAharalAla jaina, bhINDara : 91, 98, 101, 106, 117, 118, 116, 140, 163, 168, 169, 177, 200, 205, 206, 219, 220, 229, 231, 233, 236, 240, 241, 246, 256, 276, 279, 280, 281, 287, 289, 290, 296, 297, 299, 300, 311, 325, 326, 335, 336, 363, 365, 366, 377, 378, 418, 426, 438, 440, 451, 452, 465, 466, 468, 471, 485, 495, 504, 505, 506, 508, 518, 520, 527,530, 531, 535, 537, 539, 540, 546, 556, 591, 600, 601, 603, 604, 605, 612, 615, 616, 617, 619, 636, 661, 675, 700, 708, 713, 719, 722, 777, 790, 794, 803, 808, 853, 878, 886, 887, 888, 949, 950, 1010, 1015, 1016, 1019, 1020, 1022, 1024, 1025, 1040, 1105, 1106, 1107, 1110, 1113, 1117, 1160, 1163, 1164, 1165, 1170, 1176, 1178, 1180, 1181, 1189, 1190, 1191, 1192, 1197, 1198, 1255, 1279, 1367, 1370, 1371, 1377, 1378, 1381, 1382, 1384, 1386, 1389, 1390, 1394, 1419, ji. ku. jaina / jinendrakumAra jaina, pAnIpata / bra0 jinendra / kSu0 jinendravarNI / muni samAdhisAgara / jainendra siddhAnta koza cAra bhAga ke racanAkAra : 106, 264, 287, 288, 289, 292, 342, 354, 400, 428, 493, 949, 1380, jitendra kumAra jaina : 782 ji. pra./jinendraprakAza : 194, 212, 217, 225, 240, 539 jinezvaradAsa : 414, 932, 1293, jugamandaradAsa TUNDalA : 521, 557, 773 je. ela. jaina / 311, 1180, 1367 jaina svAdhyAya maNDala, kucAmana 706, 987, 2002, 1051, 1092, 1195, 1368, 1412 jaina caityAlaya, rohataka 286, 437, 719, 929 jai. ma. jaina/jainImala 361, 594, 1156 jaina vIradala, zivAr3a 607, 1424
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 1518 ] jyotiprasAda surasinevAle 533, 686 jJA. ca. dillI/jJAnacanda jaina, dillI 126, 462, 945, 1200 TIkamacanda jaina, pacevara ( samprati dillI ) 606, 617, 1422 DI. ela. zAstrI 166, 1121, 1223-24, 1259, 1294 tArAcanda 249, 732 tArAcanda mahendrakumAra 905, 1419 digambara jaina samAja, etmAdapura : 100, 118, 325, 804, 1004 digambara jaina samAja, revAr3I : 412 digambara jaina paMcAna, muhArI : 424, 741 digambara jaina paMcAyata, phulerA 240 dIpacanda jaina, deharAdUna : 407 de. ca. : 458, 685, 1340 devakumAra : 1432 deharA tijArA : 1026, 1079, 1109 dharmarakSaka maNDala, phulerA 84, 789, 792 dha. lA. seThI khuraI/dhannAlAla seThI : 108, 109, 135, 149, 152, 177, 213, 236, 270, 292, 321, 322, 375, 377, 430, 493, 497, 498, 515, 520, 534, 550, 596, 705, 751, 783, 1170, 1370, 1382, dharmavijayaghoSa : 239 (50) nandanalAla : 1428 nAnakacanda : 1004, 2005, 1017 nArejI zAstrI : 595 nirmalakumAra jhumarItalaiyA : 1414 nemIcanda jaina koTA : 189 naM. ma. jaina : 404 padmacandra jaina : 636, 1048, 1172 pavanakumAra jaina : 1354 / (a.) pannAlAla : 83, 90, 95, 117, 147, 176, 209, 210, 226, 283, 284, 347, 414, 430, 516, 519, 554, 581, 691, 720, 723, 725, 728, 732, 733, 740, 760, 788, 878, 924, 1058, 1118, 1121, 1372,
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 1516 ] pannAlAla ambAlAvAle : 696, 1415 (bra.) pa. jaina, indora : 295 pUrNacandra eDavokeTa : 1434 pra. ca./prakAzacandra 271, 499, 551, 652, 653, 654, 714, 719, 810, 1272 premacanda : 142, 307, 455, 460, 700, 873, 995, 1163, 1226, 1228, 1319 pyA. lA. ba./pyArelAla bar3ajAtyA, ajamera 124, 269, 298, 512, 610, 616, 752, 1059, 1064 (a.) phUlacanda : 647, 718, 789, 1378 phUlacanda bAmorA : 510, 511 baMzIdhara ema. e. zAstrI : 171, 175, 657, 791, 792, 1212, 1282, 1284 balavantarAya : 716, 921 (a.) basantIbAI, hajArIbAga : 116, 191, 195, 406, 491, 557, 749, 1419 basantakumAra : 405, 688, 1090, 1102 ba. pra. sa./badrIprasAda sarAvagI, paTanA : 94, 149, 189, 200, 216, 237, 319, - 341, 350, 429, 440, 441, 470, 503, 509, 510, 518, 585, 598, 599, 618, 648, 721, 748, 773, 959, 960, 1208, 1359 bI. ela. pana, zujAlapura : 457, 526, 957, 988, 994, 1026, 1051, 1099 bhaMvaralAla jaina, kucAmana siTI : 86, 428, 450, 583, 1067 bhaMvaralAla seThI : 527 bhagavAnadAsa : 358, 638 bhAgacandra jaina banArasa : 4.2,684,715, 1378, 1380, 1382, 1429 / bhUSaNalAla : 393 maM. lA. droNagiri : 620 ( zrImatI ) maganamAlA : 134, 172, 173, 174, 237, 259, 270, 327, 348, 357, 377, 525, 538, 544, 581, 585, 610, 611, 653, 692, 696, 715, 1032, 1966, 1370, 1384, 1386, 1394, 1395 madanalAla : 147, 310, 874 ma. rA. ghor3ake/manohara rAjArAma ghoDake, paralI baijanAtha : 1156, 1413, 1414 ma. lA./manoharalAla bI. e. : 115, 432, 528, 548, 782 ma. lA, pha. ca./maganalAla phUlacanda : 151, 408,589
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 1520 ] ma. lA. jaina/prophesara manoharalAla jaina : 164, 187, 216, 234, 256, 412, 414, 431, 464, 517, 553, 611, 732, 786, 1025, 1042, 1065, 1122, 1127, 1186, 1285, 1369, 1437 mA. su. rAMvakA/mAMgIlAla sukhadeva rAMvakA byAvara : 208, 364, 400, 415, 1422 mukuTalAla, bulandazahara : 1155, 1443, 1457 mumukSu : 155, 156, 158, 159, 874 mUlacanda jaina : 1203 mU. ca. cha. lA./mUlacanda chaganalAla : 237, 347, 433, 473, 480, 481, 619 (lAlA) mUlacanda, mujaphpharanagara : 206, 234, 788, 1380 mUlacanda zAstrI : 1006, 1983 motIlAla saMgahI, sIkara : 371, 797 mohanalAla : 656, 663, 774, 1431 mohanalAla urasevA : 137, 652, 1090 mo. lA. seThI/mohanalAla seThI : 155, 190, 717, 778, 784, 795 ya. pA./yazapAla : 265, 307, 505, 537, 1372, 1374, 1375 ratanakumAra jaina : 674, 919, 1275, 1363 ra. ca. mahAjana, ziraDazAhapura : 397 ra. lA. jana/ratanalAla jaina. ema. kaoNma, paMkaja TeksaTAilsa, meraTha siTI : 77, 79, 89, 90, 63, 14, 66, 103, 4, 5, 8, 11, 16, 17, 20, 23, 43, 50, 53, 72, 87, 14, 98, 201, 2, 3, 4, 7, 8 10, 13, 14, 15, 22, 24, 25, 27, 35, 38, 46, 52, 55, 57, 60, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68 72, 77, 82, 85, 63, 69, 309, 10, 12, 14, 24, 27, 30, 32, 43, 44, 45 46 49, 54, 55, 56, 67, 68, 66, 70, 72, 94, 98, 402, 10, 12. 15, 19, 20, 22, 27, 30, 32, 34, 38, 39, 42, 43, 48, 49, 50, 65, 68, 72, 79, 80, 81, 83, 85 86, 513, 14, 15, 17, 23, 24. 35, 38, 39, 42, 44, 45, 49, 55, 82, 88, 63, 68, 602, 4, 9, 11, 26. 46, 47, 51, 54, 67, 73, 87, 89 66, 705, 20, 21, 22, 23, 35, 46. 50, 56, 63, 70, 72, 74, 84, 61, 63, 97, 99, 800, 5, 40, 50, 51, 54, 64, 68, 72, 76, 84, 901, 620, 33, 34, 36, 41, 44. 46 52, 83, 99, 1005, 1006, 1007, 1008, 10.9, 12, 17, 21, 22. 24. 37.40, 41, 44, 49, 64, 1102, 3, 11, 13. 16, 18, 19, 22, 23, 25, 60, 61, 62, 67. 66,73, 74, 52, 61, 1266, 75. 80, 84, 96, 1307, 1330, 56, 66, 67, 68, 72, 73, 74,70, 81, 82, 83, 84, 85, 87, 86, 90, 61, 93, 95, 1418, 23, 28, 29, 33, 46
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 1521 ] ra. lA. ka./ratanalAla kaTAriyA, kekar3I : 114, 136, 191, 233, 330, 355, 372, 395, 450, 579, 580, 592, 707, 718, 745, 804, 806, 807, 1214, 1381, 1392, 1410, 1434 (a.) rAjamala brahmacArI rAjamala ( vartamAna paTTAdhIza prAcArya ajitasAgarajI mahArAja ) : 151, 400, 501, 612, 613, 1375 rA. ke. jaina/ rAmakailAza jaina, paTanA siTI : 222, 1221 rA. dA. karAnA/rAmadAsa kairAnA : 107, 121, 136, 197, 239, 284, 445, 448, 482, 492, 525, 537, 556, 675, 727, 765, 955, 1017, 1075, 1109, 1169, 1170, 1395, 1413 rAjakizora : 607, 924, 951, 1010 rAjamala jaina chAbar3A, kucAmana siTI : 693, 727, 890, 894, 1066 rAmapatamala : 653 ro. lA. jaina/rozanalAla jaina mittala : 95, 145, 58, 61, 62, 79, 81, 82, 86, 96, 216, 17, 23, 24, 29, 58, 61, 73, 74, 75, 79, 337, 38, 39, 56, 66, 70, 95, 403, 407, 8, 13, 18, 22, 24, 41, 44, 69, 74, 87, 89, 95, 513, 21, 32, 33, 38, 40, 41, 54, 55, 57, 84, 606, 8, 14, 15, 26,27, 31, 59,60, 63,64,65,703, 13, 31, 60, 96, 803, 6, 48, 69, 75, 80, 83, 84, 87, 88, 907, 16, 20, 22, 23, 26, 29, 35, 36, 40, 41, 42, 72, 76, 78, 86, 97, 98, 1000, 13, 18, 21, 25, 33, 37, 38, 39, 40, 65, 66, 89, 97, 1104, 10,44, 58, 68, 1192, 93, 1202, 34, 36, 41, 62, 64, 65, 68, 76, 80, 84, 91, 93, 95, 1312, 22, 55, 70, 75, 77, 79, 85, 86, 1423, 29, 35, 36, 38 lakSmIcandra, dharamapurI dhAra : 221, 551, 601, 610 (pro.) lakSmIcandra jaina, jabalapura : 301, 509, 1057, 1184, 1288, 1333 (va.) lAbhAnanda : 431, 708, 983, 1184 lAlacanda nAhaTA, kekar3I : 962, 1070, 1196, 1205, 1415 vimalakumAra jaina : 757 vI. pI. zarmA : 1410 zA. ku. ba./zAntikumAra bar3ajAtyA : 80, 89, 123, 146, 221, 226, 488, 491, 492, 503, 597, 641, 720, 776, 801, 1103, 1123, 1174, 1437
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 1522 ] zA. lA./zAntilAla jaina : 143, 144, 145, 146, 157, 228, 295, 313, 315, 318, 327, 401, 436, 469, 500, 501, 663, 667, 788, 802, 882, 885, 886, 1007, 1035, 1039, 1111, 1279 . zAstra sabhA grInapArka, dehalI : 1000 zAstrasabhA, jainapurI : 92, 559 zAstrasabhA najaphagar3ha : 758 zAstrasabhA revAr3I : 97, 238, 590, 591, 599, 768 zikharacanda jaina mahamUdAbAda : 101, 138, 784 (lAlA) zivaprasAda : 621, 635, 712 (kSu.) zI. sA./zItalasAgara : 185, 187, 206, 220, 406, 476, 497, 541, 583, 658, 1383 (muni) zra tasAgara morenAvAle : 115, 326, 342, 396, 423 (bra.) sa. ma. saccidAnanda/paM0 saradAramala jaina saccidAnanda : 212, 328, 331, 350, 362, 449, 561, 614, 717, 767, 775, 849, 852, 854, 856, 864, 968, 1119, 1411 sa. rA. jaina/paM0 saraNArAma jaina : 282, 326, 984, 1044, 1141 siremala jaina, siroMja : 618, 1215, 1325, 1411 (bra.) sukhadeva : 362, 732, 739, 936, 1124, 1125 sundaralAla jaina, hIrApura, sAgara : 96 subhASacanda : 914 su. pra. jaina/sumataprasAda jaina : 87, 112, 169, 176, 180, 194, 198, 417, 422, 548, 549, 590, 600, 1080 surezacandra : 446, 548, 794, 1292 su. ca. bagar3A : 587 su. ca. jaina/ sumeracandra jaina, rAjAmaNDI, AgarA : 209 surendrakumAra anilakumAra : 650 sultAnasiMha jaina : 365, 395, 425, 485, 628, 646, 691, 705, 871, 908, 925, 928, 931, 937, 944, 1019, 1071, 1099, 1143, 1204, 1245, 1305, 1352, 1389 so. a. zAha kalola gujarAta : 1206-7, 1218-19 so. ca./somacanda bhAI : 82 so. ca. kA. DabakA/saubhAgyacanda kAlidAsa DabakA : 291, 340, 399, 402, 615, 794
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 1523 ] sa. ku. rokale/satyendrakumAra rokale : 268 sa. ku. seThI/satyandharakumAra seThI, ujjaina : 320, 399, 547, 607, 1046, 1320 haMsakumAra, provarasiyara : 660, 867 harIcanda jaina, eTA : 1348, 1430 (bra.) hIrAlAla / 755, 775, 799, 802, 1261 (ba.) hI. khu. dosI/a. hIrAlAla khuzAlacanda dosI, phalaTaNa : 361 hukamacanda : 658 hulAzacanda : 1035, 1197 hemacandra : 80, 97, 214, 215, 216, 552, 587, 595
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 arthasahayogI ................ 1500) ......... 21000) zrI niraJjanalAla ratanalAla bainAr3A, AgarA 1501) zrI priyadarzI kSemaMkara pATanI, jodhapura 150.0) , ratanalAla jaina, paMkaja Taiksa., meraTha 1500) zrImatI bhagatUbAI dha. pa. jorAvaramala 4500) , nemIcanda cAMdavAr3a, jhAlarApATana bAkalIvAla, mer3atAsiTI 3250) , madanalAla cAMdavAr3a, rAmagaMjamaNDI 1500) (sva.) zrImatI pAnAbAI dha. pa. sampatalAla 3101) , nirmalakumAra seThI, lakhanaU jaina, kaTaka 3100) , hIrAlAla pATanI, sujAnagar3ha 1500) zrI cauthamala jaina agravAla, lADanU 3100) , indaracanda pATanI, sujAnagar3ha 1500) zrI zrInAtha ............ 3100) ,, vijayakumAra jaina agravAla kaTaka 1500) zrI hajArImala ratanapAla kAravAM, udayapura 3000) , gulAbacanda umarAvamala godhA madanagaMja 300 ) ,, zrIpati jaina kesaragaMja, ajamera 1500) zrI campAlAla gulAbacanda gAMdhI 3000) ,, sItArAma kanhaiyAlAla pATanI, kalakattA 1500) ,, bAlezakumAra jaina, maujapura, dillI 3000) , zrInivAsa jaina, madrAsa 1500) ,, zItalaprasAda jaina sarrApha, meraTha 3000) , jorAvaramala bAkalIvAla, mer3atAsiTI 1500) ,, dulIcanda pATanI, nimbAher3A 3000) , kailAzacanda kAlA, sAMbhara 1500) ,, ratanalAla bar3ajAtyA, madanagaMja 3000) , premacanda jaina kAgajI, dariyAgaMja, dillI | 1500) ., zrImatI suganIdevI (dharmapatnI sva0 rAma3000),, saMtoSalAla mehatA, mahAvIra sTona kaM.udayapura | pAlajI ajamerA) madanagaMja 3000) zrImatI ratnAdevI dha. pa. zrI rAdhezyAma / 1500) , pAMcUlAla baida, madanagaMja jejAnI, nAgapura 1111) zrI bhaMvaralAla mahAvIraprasAda zrIpAla dharmAvata, 3000) zrImatI santoSadevI dha. pa. sumatakumAra bhINDara __ jejAnI, nAgapura 1101) zrI digambara jaina samAja, jhumarItalaMyA 2500) zrI dIpacanda pahAr3iyA, jodhapura 1101) ,, mAnamala mahAvIraprasAda jAMjharI, jhumarItalaiyA 2121) zrImatI tArAdevI dha. pa. zrI pArasamala pATanI | 1100) ,, kaMvarIlAla tejakaraNa boharA, prAnandapurakAlU mer3atA siTI 1100) ,, inda racanda sume ramala pANDyA , zilAMga 2100) bra0 kezarabAI [NamokAra paitIsI vratodyApana para]] ( meghAlaya) 2000) zrI badrIprasAda sarAvagI, paTanA siTI 1020) ,, zrI lAlA indrasena jaina jagAdharI vAle, meraTha 1700) ba. basantIdevI aDula ( AryikA dIkSA para ) |. 1001), subhASacandra jaina, iMjIniyara, TiharI gar3havAla 1501) zrI zaMkaralAla kezaralAla jaina, nivAI 1000) ,, sukumAlacanda jaina sarrApha, mahAranapura 1501) , prakAza canda dosI, jodhapura | 1000) bra zAntibAI, haidarAbAda
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 1525] 1000) zrImatI zazikalA dha. pa. jugalabAbU nAgapura 101), ajitakumAra gaMgavAla 501) zrI bhAgacanda pATanI, jhumarItalaiyA 101) ,, khemacanda luhAr3iyA 501) zrImatI jamanAdevI dha. pa. bhaMvarIlAla pANDyA 101) , mUlacanda suzIlakumAra 500) (sva.) zrIyuta motIlAla miNDA, udayapura 101) zrI phatehacaMda vijayakumAra cUr3IvAle , 500) guptadAna 101) ,, harakhacanda chAvar3A 500) bra. vimalA jaina [ bhaktAmara vratodyApana para ] 101) ,, jayakumAra gaMgavAla 251) zrI anilakumAra guptA, dillI 101) ,, harakhacanda pATaudI 225) guptadAna, dvArA anilakumAra guptA 101) , mahAvIraprasAda pATanI 201) zrI lAdUlAla dharmacanda chAbar3A, jhumarItalayA 101) ,, gulAbacanda TholyA 200) ,, harakhacanda jaina rAMcI 101) ,, ratanalAla rAkezakumAra chAbar3A 151) zrI mAnamala pANDyA , jhumarItalyA 101) ,, jagannAtha surezakumAra pANDyA 151) zrImatI ratanabAI jhumarItalyA 105) ,, mohanalAla dhanyakumAra pANDyA 101, zrI prabhudayAla zAntilAla chAbar3A,jhumarItalaiyA | 101) ,, zAntilAla bar3ajAtyA, ajamera 101) zrI jItamala zAntilAla chAbar3A, jhumarItalyA 100) ............................ 101) zrI rAjamala pradIpakumAra gaMgavAla " 71), ciraMjIlAla, kamalakumAra kAlA , 101) ,, mahAvIraprasAda rAjezakumAra chAbar3A ,, 51) ,, hakIma baMgAlIdAsa maujIrAma jaina TrasTa 101) ,, cunnIlAla chAvar3A phirojAbAda 101)., surezakumAra luhAr3iyA 51) ,, cimanalAla ajamerA, bhumarItalaiyA 101) ,, nemIcanda ramezakumAra pATanI 51), khemacaMda luhAr3iyA kI mAtAjI jhumarItalaiyA 101) ,, rUpacanda sunIlakumAra pANDayA 51) ,, amRtalAla svarUpacanda pANDyA , 101), ratanalAla surezakumAra pahAr3iyA , 51),, nirmalakumAra jAMjharI
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________ "prastuta grantha meM cAroM dhanuyogoM kA sAra saMkalita hai| sAmAnya zrAvaka bAta jAne deM, aneka aisI zaMkAyoM kA samAdhAna isa grantha meM haiM jinheM vidvAn bhI nahIM jAnate / yaha grantha eka prAcArya kalpa vidvAn dvArA praNIta grantha kI bhA~ti svAdhyAya yogya hai|" , - DaoN. kanchebIlAla jaina, rAyapura (ma.pra.) O "sva. paM. mukhtArasA. ke pUrva prakAzita zaMkA-samAdhAnoM ko anuyogoM meM vibhAjita evaM susampAdita karake eka khuzabUdAra, zobhAdarzaka anamola guladastA banAyA gayA hai / unake abhinandana / smaraNa / kRtajJatAjJApana ke nimitta taiyAra kiyA gayA yaha grantha 'zaMkA-samAdhAna garaeka yantra' ke rUpa meM pratyeka svAdhyAyI kI caukI para 'tattvacarcA' sulabha karAtA rahegA, aisA vizvAsa hai / " - bra. paM. sumatibAI zahA - bra. vidyullatA zahA O "prastuta grantha jijJAsutroM kI zaMkAoM ke samAdhAna hetu eka upayogI bRhat koza bana gayA hai| "yaha jinavANI mA~ ke sapUtoM ke lie prakAzastambha kA kArya karegA / ....." -DaoN. kamalezakumAra jaina, vArANasI al Use Only O 30 prApti-sthAna : paM. javAharalAla jaina siddhAntazAstrI girivara pola, sAr3iyA bAjAra bhINDara - 313603 (rAjasthAna) Jainelibrary.c
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM. ratanacanda jaina mukhtAra : vyaktitva aura kRtitva Wan mata-sammataWan "unake smRtigrantha ke bahAne jisa prakAra unake vistRta kRtitva kA yaha prasAda puja sampAdakoM ne jijJAsuoM meM vitarita karane ke lie taiyAra kiyA hai, yaha sacamuca bahuta upayogI bana gayA hai| ""maiM samajhatA hU~ ki kisI adhyetA vidvAn ko AdarapUrvaka smaraNa karane kA isase acchA koI aura mAdhyama nahIM ho sakatA hai|" -va. paM. jaganmohanalAla zAstrI, kaTanI (ma.pra.) "isameM jo zAnarAzi bharI huI hai, vidvajjana usakA nizcaya hI samAdara kreNge| yugala sampAdakoM kA zrama gajaba kA evaM akalpya hai| inakI yaha apUrva dena vidvAnoM aura svAdhyAyI bandhuoM ko apUrva lAbha phuNcaavegii|" -paM. baMzIdhara vyAkaraNAcArya, paM. darabArIlAla koThiyA nyAyAcArya * yaha vividha zaMkAoM kA samAdhAna karane vAlA 'pAkara grantha' hai|" -padmazrI paM. (DaoN.) pannAlAla sAhityAcArya, jabalapura ...jo vyakti isa grantha. kA manoyogapUrvaka kama-se-kama tIna bAra svAdhyAya kara le, vaha jainAgama ke cAroM anuyogoM kA acchA jJAna prApta kara sakatA hai| ""aAja isa mahAn grantha ko par3hakara maiM apane ko dhanya samajha rahA huuN| merI icchA bAra-bAra isa kRti ko par3hane kI hotI hai|" -pro. udayacandra jaina sarvadarzanAcArya, vArANasI * "sva. zrI mukhtAra sA. dvArA prastuta samAdhAnoM kA yaha saMgraha vAstava meM eka sandarbha-grantha hai jisameM dhavalA, jayadhavalA Adi zruta ke sAgara ko bhara diyA gayA hai| jaina vidyA ke adhyetAoM ke lie yaha saMgraha paThanIya va mananIya hai|" -DaoN. dAmodara zAstrI sarvadarzanAcArya, dillI "yaha vizAla grantha apanI vistRta aura prAmANika sAmagrI ke kAraNa sahaja hI 'pAgama grantha' kI koTi meM rakhA jA sakatA hai|......." -nIraja jaina, satanA (ma. pra.) y.org