Book Title: Raja aur Praja
Author(s): Babuchand Ramchandra Varma
Publisher: Hindi Granthratna Karyalaya
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010460/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ + vIra sevA mandira dillI krama saMkhyA Eme 2004 varmA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI-grantha-ratnAkara-sIrIjakA 28 vA~ grantha / rAjA aura prjaa| jagatprasiddha lekhaka aura kavi DA0 ravIndranAtha TAgorakI rAjA aura prajA' nAmaka nibandhAvalIkA anuvAda / anuvAdakartA--- zrIyuta bAbU rAmacandra varmA / prakAzaka-- hindI-grantha-ratnAkara kAryAlaya / Azvina, 1976 vi0 / sitambara, san 1919 ii0| [ mUlya eka rupyaa| jilda-sahitakA mUlya 10) prathamAvRtti / ] Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka nAthUrAma premI, hindI-anya-ratnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, giragA~va, bambaI / priNTaramaMgeza nArAyaNa kulakarNI, karnATaka chApakhAnA, 434 ThAkuradvAra, bmbii| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivedn| isake pahale hamAre pAThaka jagatprasiddha lekhaka sara ravIndranAtha TAgorakI do nibandhAvaliyA~ (svadeza aura zikSA ) par3ha cuke haiM / Aja yaha tIsarI nibandhAvalI upasthita kI jAtI hai| hamArA vizvAsa hai ki hindIke rAjanItika sAhityameM yaha eka apUrva cIja hogii| isameM pAThakoMko kavi-samrATakI sarvatomukhI pratibhAkA darzana hogaa| ve dekheMge ki ravIndra bAbUkA rAjanItika jJAna bhI kitanA gaMbhIra, kitanA praur3ha aura kitanA unnata hai / hamArI samajhameM rAjanItike kSetra meM kAma karanevAloMko aura apane pyAre dezako unnati cAhanevAloMko ye nibandha patha-pradarzakakA kAma deMge / rAjA aura prajAke pArasparika sambandhako spaSTatAke sAtha samajhaneke lie aise acche vicAra zAyada hI kahIM mileNge| nibandha purAne haiM, koI koI to 25-26 varSa pahale ke likhe hue haiN| phira bhI ve naye se mAlUma hote haiN| unameM jina satyoM para vicAra kiyA gayA hai, ve sArva. kAlika aura sArvadezIya haiM, aura isa lie ve kabhI purAne nahIM ho sakateunakI jIvanI zakti sadA sthira rhegii| pAThakoMse yaha nivedana kara denA Avazyaka hai ki ye nibandha adhyayana aura manana karane yogya haiM-kevala par3ha DAlaneke nahIM / sAdhAraNa pustakoM ke samAna par3ha jAnese ye samajhameM bhI nahIM A sakate / inheM bArambAra par3hanA cAhie aura hRdayaMgama karanA caahie| hindI-saMsArameM gaMbhIra aura praur3ha granthoMke par3hanevAloMkI saMkhyA dhIre dhIre bar3ha rahI hai, yaha jAnakara hI hamane isa nibandhAvalIko prakAzita karanekA sAhasa kiyA hai| AzA hai ki isake par3hanevAle hameM yatheSTa saMkhyAmeM mila jaaveNge| -prkaashk| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suucii| pRsstthsNkhyaa| 46 82 nibandha / likhe jAnekA smy| 1 a~gareja aura bhAratavAsI (vikrama saMvat 1950) 2 rAjanItike do rukha 3 apamAnakA pratikAra (vi0 sa0 1951) 4 suvicArakA adhikAra 5 kaNTha-rodha (vi0 saM0 1955) 6 atyukti ... ... ... 7 impIriyalijma ( sAmrAjyavAda )( vi0 saM0 1962 ) 8 rAjabhakti 9 bahurAjakatA 10 patha aura pAtheya... 11 samasyA 95 120 137 174 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra bAbUke anya grantha / 1 svadeza / isameM ravIndrabAbUke 1 nayA aura purAnA, 2 nayA varSa, 3 bhAratakA itihAsa, 4 dezI rAjya, 5 pUrvIya aura pAzcAtya sabhyatA, 6 brAhmaNa, 7 samAjameda, aura 8 dharmabodhakA dRSTAnta, ina ATha nibandhoM kA hindI anuvAda hai / apane dezakA asalI svarUpa samajhanevAloMko, usake antaHkaraNa taka praveza karanekI icchA rakhanevAloMko, tathA pUrva aura pazcimakA antara hRdayaMgama karanebAloMko ye apUrva nibandha avazya par3hane cAhie / bar3I hI gaMbhIratA aura vidvatAse ye nibandha likhe gaye haiM / tRtIyAvRtti ho cukI hai / mU0 // =) 2 zikSA / isameM 1 zikSA - samasyA, 2 AvaraNa, 3 zikSAkA heraphera, 4 zikSA-saMskAra aura 5 chAtroMse saMbhASaNa, ina pA~ca nibandhoMke anuvAda haiN| inameM zikSA aura zikSApaddhati ke sambandhameM bar3e hI pANDityapUrNa vicAra prakaTa kiye gaye haiM / inase Apako mAlUma hogA ki hamArI vartamAna zikSApaddhati kaisI hai, svAbhAvika zikSApaddhati kaisI hotI hai aura hameM apane baccoMko kaisI zikSAse zikSita karanA caahie| mUlya nau Ane / 3 A~khakI kirakirI / yaha ravIndrabAbU ke bahuta hI prasiddha upanyAsa ' cokhera vAli ' kA hindI anuvAda hai / vAstava meM ise upanyAsa nahIM kintu mAnasa zAstra ke gUr3ha tattvoMko pratyakSa karAnevAlA manomohaka citrapaTa kahanA cAhie | manuSyoMke vicAroMmeM bAharI ghaTanAoM aura paristhitiyoMke kAraNa jo agaNita parivartana hote haiM unakA AbhAsa Apako isakI pratyeka paMkti aura pratyeka vAkya meM milegA / sahRdaya pAThaka ise par3hakara mugdha ho jAya~ge / bar3A hI sarasa upanyAsa hai / jo loga kevala prema-kathAyeM par3hanA pasanda karate haiM, unakA bhI isase khUba manoraMjana hogaa| kyoMki isameM bhI eka prema-kathA prathita kI gaI hai | anuvAda bahuta hI uttama huA hai| tRtIyAvRtti / mU0 1 // =) mainejara, hindI - grantha- ratnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, po0 giragA~va, bambaI / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prajA / jo itanI prabala ho gaI hai vaha kyoM ? zAsanakartA hamAre yahA~ke samAcArapatroMke kisI ekAdha prabaMdha-vizeSako mithyA batalAkara usake sampAdakako aura yahA~ taka ki hatabhAgya mudrakako bhI jela bheja sakate haiM, kintu briTiza sAmrAjyake pathameM pratidina jo ye choTe choTe kaiMTIle per3a bar3hate jA rahe haiM unakA kaunasA vizeSa pratikAra kiyA gayA hai ? aisI dazAmeM jaba ki ina ka~TIle vRkSoMkA mUla manameM hai taba una vRkSoMko ukhAr3a pheMkaneke liye usI manameM praveza karanA Avazyaka hogaa| kintu pakkI aura kabI sar3akoMke dvArA a~gareja loga aura to saba jagaha jAA sakate haiM parantu durbhAgyavaza ve usa manake andara nahIM jA sakate / usa jagaha praveza karaneke liye to kadAcit sirako thor3A jhukAnA par3atA hai / lekina a~garejoMkA merudaNDa kahIM jhukanA cAhatA hI nhiiN| vivaza hokara a~gareja loga apane Apako yahI samajhAnekI ceSTA karate haiM ki samAcArapatroMmeM jo ye kar3avI bAteM kahI jAtI haiM, ye jo sabhAe~ hotI haiM aura rAjyataMtrakI yaha jo apriya samAlocanA huA karatI hai usake sAtha sarvasAdhAraNakA koI sambandha nahIM hai| ye saba upadrava kevala thor3ese zikSita putalI nacAnevAloMke hI uThAe hue haiN| ve loga kahate haiM ki andara to sabhI bAteM bahuta ThIka haiM aura bAhara jo vikRtikA thor3A bahuta cihna dikhalAI detA hai vaha saba inhIM catura logoMkA banAyA huA hai / aisI avasthAmeM phira andara praveza karake kucha dekhanekI AvazyakatA raha nahIM jAtI; kevala jina catura logoM para sandeha kiyA jAtA hai unhIMko daNDa denese saba jhagar3A khatama ho * jAtA hai| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 a~gareja aura bhAratavAsI / isImeM a~garejoMkA doSa hai / ve kisI prakAra gharameM ( ThikAnepara ) AnA hI nahIM cAhate / kintu dUra hI dUrase, bAhara hI bAharase, saba prakArakA sparza Adi taka bhI bacAkara manuSyake sAtha kisI prakArakA vyavahAra nahIM kiyA jA sakatA / AdamI jitanA hI adhika dUra rahatA hai usako viphalatA bhI utanI hI adhika hotI hai| manuSya koI jar3a yaMtra to hai hI nahIM, jo vaha bAharase hI pahacAna liyA jA sake / yahA~ taka ki isa patita bhAratavarSake bhI eka hRdaya hai aura usa hRdayako usane apane a~garakhekI AstInameM nahIM laTakA rakkhA hai / jar3a padArthako bhI vijJAnakI sahAyatAse bahuta acchI taraha pahacAnanA par3atA hai aura tabhI jAkara jar3a prakRtipara pUrNa rUpase adhikAra kiyA jA sakatA hai / isa saMsArameM jo loga apane sthAyI prabhAvakI rakSA karanA cAhate haiM unake liye anyAnya aneka guNoMke sAtha sAtha eka isa guNakA honA bhI Avazyaka hai ki ve manuSyoMko bahuta acchI tarahase pahacAna sakeM, unake hRdayake bhAva samajha skeN| manuSyake bahuta hI pAsa pahu~caneke liye jisa kSamatAkI AvazyakatA honI hai vaha kSamatA bahuta hI durlabha hai| aMgarejoMmeM bahuta sI kSamatAe~ haiM kintu yahI kSamatA nahIM hai| ve balki upakAra karanese pIche na haTeMge kintu kisI prakAra manuSyaka pAsa jAnA na cAheMge / ve kisI na kisI prakAra upakAra karake caTapaTa apanA pIchA chur3A leMge aura taba klabameM jAkara zarAba pAe~ge, biliyarDa kheleMge aura jisake sAtha upakAra kareMge usake sambandhameM avajJAviSayaka vizeSaNoMkA prayoga karate hue usake vijAtIya zarIrako yathAsAdhya apane manase dUra kara deNge| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prajA / yaha loga dayA nahIM karate kevala upakAra karate haiM, sneha nahIM karate kevala rakSA karate haiM, zraddhA nahIM karate balki nyAyAnusAra AcaraNa karane kI ceSTA karate haiM; jamInako pAnIse nahIM sIMcate para hA~, Dherake Dhera bIja bone meM kaMjUsI nahIM karate / lekina aisA karane para yadi yatheSTa kRtajJatAke paudhe na ugeM to kyA usa dazA meM kevala jamInako hI doSa diyA jAyagA ? kyA yaha niyama vizvavyApI nahIM hai ki yadi hRdayake sAtha kAma na kiyA jAya to hRdayameM usakA phala nahIM phalatA ? hamAre dezake zikSita-sampradAya ke bahuta se loga prANapaNa se isa bAtako pramANita karanekI ceSTA karate haiM ki a~garejoMne hama logoMke sAtha jo upakAra kiye haiM ve upakAra nahIM haiM / hRdayazUnya upakArako grahaNa karake ve loga apane manameM kisI prakArake AnandakA anubhava nahIM kara sakate / ve loga kisI na kisI prakAra usa kRtajJatAke bhArase mAnoM apane Apako mukta karanA cAhate haiM / isI liye Ajakala hamAre yahA~ke samAcArapatroM meM aura bAtacIta meM a~garejoM ke sambandha meM aneka prakArake kutarka dikhAI dete haiM / kahane kA tAtparya yaha hai ki a~garejoMne apane Apako hama logoM ka liye Avazyaka to kara DAlA hai lekina apane Apako priya banAnekI AvazyakatA nahIM samajhI / ve hama logoMko pathya to dete haiM parantu usa pathyako svAdiSTa nahIM banA dete aura antameM jaba usake kAraNa kai ho jAtI hai taba vyartha A~kheM lAla karake garaja uThate haiN| AjakalakA adhikAMza Andolana manake gUDha kSobhase hI utpanna hai / isa samaya pratyeka hI bAta donoM pakSoMkI hAra jItakI bAta ho jAtI hai / jisa avasara para kevala do cAra mulAyama bAteM kahane se hI I Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a~gareja aura bhAratavAsI / bahuta acchA kAma ho sakatA ho vahA~ hama loga tIvra bhASAmeM Aga ugalane laga jAte haiM aura jisa avasara para kisI sAdhAraNa anurodhake pAlana karanemeM koI vizeSa hAni nahIM hotI usa avasara para bhI dUsarA pakSa vimukha ho jAtA hai / no kintu sabhI bar3e anuSTAna aise hote haiM ki unameM vinA pArasparika sadbhAvake kAma nahIM calatA / pacIsa karor3a prajAkA acchI taraha zAsana karanA koI sahaja kAma nahIM hai / jaba ki itanI bar3I rAjazaktike sAtha kArabAra karanA ho taba saMyama, abhijJatA aura vivecanAkA honA Avazyaka hai | gavarnameNTa kevala icchA karake hI sahasA koI kAma nahIM kara sakatI / vaha apane bar3appanameM DUbI huI haiM, apanI jaTilatAse jakar3I huI hai / yadi use jarA bhI koI kAma idhara se udhara karanA ho to use bahuta dUrase bahutasI kaleM calAnI par3atI haiM / hamAre yahA~ eka aura bar3I bAta yaha hai ki aiMgloiMDiyana aura bhAratavAsI ina do atyanta asamAna sampradAyoMkA dhyAna rakhate hue saba kAma karanA par3atA hai / bahutase avasaroMpara donoMke svArtha paraspara virodhI hote haiM / rAjyataMtrakA cAlaka ina do viparIta zaktiyoM meM se kisI ekakI bhI upekSA nahIM kara sakatA aura yadi vaha upekSA karanA cAhe to use viphala honA par3atA hai / hama loga jaba apane manake anusAra koI prastAva karate haiM taba apane manameM yahI samajhate haiM ki gavarnameNTake liye mAnoM aiMgloiMDiyanoMkI bAdhA koI bAdhA hI nahIM hai / lekina saca pUchie to zakti unhIMkI adhika hai / prabala zaktikI avalA karanese kisa prakAra saMkaTa meM par3anA par3atA hai isakA paricaya elbarTa bilake viplavase mila cukA hai / yadi koI satya aura nyAyake pathameM bhI relagAr3I calAnA cAhe to bhI use pahale yathocita upAyase miTTI Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 a~gareja aura bhAratavAsI / striyA~ samAjake liye zaktisvarUpa hotI haiM / yadi striyA~ cAheM to ve do virodhI pakSoMko paraspara milA sakatI haiM / kintu durbhAgyavaza ve striyA~ hI sabase bar3hakara una saMskAroMke vazameM haiM / hama logoMko dekhate hI una aiMglo-iMDiyana striyoMke snAyuoMmeM vikAra aura sirameM darda hone lagatA hai / isake liye hama una logoMko kyA doSa deM, yaha hama logoM ke bhAgyakA hI doSa hai / vidhAtAne hama logoMko aisA banAyA hI nahIM ki hama loga pUrI taraha unheM pasanda Ate / isake bAda hama logoMke bIcameM Akara a~gareja loga jisa prakAra hama logoMke sambandhameM bAtacIta karate haiM, binA kucha bhI paravAha kie hama logoMke sambandhameM jina saba vizeSaNoMkA prayoga karate haiM aura hama logoMko binA pUrNa rUpase jAne hI hama logoMkI jo zikAyateM aura nindAyeM kiyA karate haiM, pratyeka sAdhAraNa bAta meM bhI hama logoM ke prati unakA jo baddhamUla aprema prakaTa hotA hai, usa sabako koI nayA AyA huA a~gareja dhIre dhIre apane antaHkaraNa meM sthAna die binA raha hI nahIM sakatA / hama logoMko yaha bAta svIkRta karanI hI par3egI ki kucha IzvarIya bAtoMke kAraNa hI hama loga a~garejoMkI apekSA bahuta durbala haiM aura a~gareja loga hama logoMkA jo asammAna karate haiM usakA hama loga kisI prakAra koI pratikAra kara hI nahIM sakate / jo svayaM apane sammAnakA uddhAra nahIM kara sakatA usakA isa saMsArameM kahIM sammAna nahIM hotA / jaba vilAyatase koI nayA AyA huA a~gareja yahA~ Akara dekhatA haiM ki hama loga cupacApa sArA apamAna sahate rahate haiM taba hama logoM ke sambandhameM use kucha bhI zraddhA nahIM raha sakatI / aisI dazA meM unheM yaha bAta kauna apamAnake sambandhameM udAsIna nahIM haiM samajhAne jAyagA ki hama loga balki hama loga daridra haiM aura Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prajA / 14 hama logoM meM koI bhI svapradhAna nahIM hai balki pratyeka vyakti eka eka bar3e parivArakA pratinidhi hai | usake Upara kevala apanA hI bhAra nahIM hai balki usake pitA, mAtA, bhAI, vahana, putra aura parivArakA jIvana bhI usIpara nirbhara karatA hai / use bahuta kucha AtmasaMyama aura AtmatyAga karake saba kAma karanA par3atA hai / use sadAse isIkI zikSA milI hai aura isIkA abhyAsa huA hai / yaha bAta nahIM hai ki vaha AtmarakSAkI tuccha icchA ke sAmane AtmasammAnakI bali detA hai balki vaha bar3e parivAra ke sAmane, apane karttavyajJAnake sAmane usakI bali detA hai| kauna nahIM jAnatA ki daridra bhAratIya karmacArI nitya kitanI phaTakAreM aura dhikkAra sunakara Aphisase ghara cale Ate haiM aura unheM apanA apamAnita jIvana kitanA asahya aura durbhara jAna par3atA hai / use jo jo bAteM sunanI par3atI haiM ve itanI kar3I hotI haiM ki usa dazAmeM par3akara sabase gayA bItA AdamI bhI apane prANa deneke liye taiyAra ho sakatA haiM; lekina phira bhI vaha becArA bhAratavAsI dUsare dina ThIka samayapara pAjAmepara capakana pahanakara phira usI AphisameM jA pahu~catA hai aura usI syAhIse bhare hue Tebulapara camar3ekI jildavAlA bar3A rajisTara kholakara usI piGgalavarNa bar3e sAhabakI nityakI phaTakAreM cupacApa sahatA rahatA hai / kyA vaha AtmavismRta hokara eka kSaNake liye bhI apanI bar3I gRhasthIkA dhyAna chor3a sakatA hai ? kyA hama loga a~garejoM kI taraha svataMtra aura gRhasthIke bhArase rahita haiM / yadi hama prANa deneke liye taiyAra hoM to bahutasI nirupAya triyA~ aura bahuta se asahAya bAlaka vyAkula hokara hAtha uThAte hue hamArI kalpanAdRSTike sAmane A khar3e hote haiM / hama logoM ko bahuta dinoMse isI prakAra apamAna sahanekA abhyAsa ho gayA hai / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 a~gareja aura bhaartvaasii| lekina yaha bAta aMgarejoMke samajhanekI nahIM hai| isake liye unake pAsa kevala eka hI zabda hai aura vaha zabda hai bhIrutA / saMsArameM apane lie bhIrutA aura parAeke liye bhIrutAke bhedakA nirNaya karake kisI bAtakI sRSTi nahIM huii| isaliye jyoM hI bhIru zabdakA dhyAna AtA hai tyoM hI usake mAtha dRr3hatApUrvaka jakar3I huI avajJAkA bhI dhyAna hotA hai| hama loga bar3e parivAra aura bar3e apamAnakA bojha eka sAtha hI Dhote haiM / isake atirikta bhAratavarSake adhikAMza a~garejI samAcArapatra sadA hama logoMke viruddha rahate haiM / cAya roTI aura aMDeke sAtha sAtha hama logoMkI nindA bhI bhAratIya a~garejoMkI choTI hAjirIkA eka aMga ho gaI hai| a~garejI sAhitya, galpa, bhramaNa-vRttAnta, itihAsa, bhUgola, rAjanItika prabandha aura vidrUpAtmaka kavitAyeM, sabhImeM bhAratavAsiyoM aura vizeSataH zikSita bAbuoMke prati a~garejoMkI aruci barAbara bar3hatI hI jAtI hai| bhAratavAsI apanI jhoMpar3iyoMmeM par3e par3e usakA badalA cukAnekI ceSTA karate haiM lekina bhalA hama loga usakA kyA badalA cukA sakate haiM ! hama loga aMgarejoMkI kitanI hAni kara sakate haiM ! hama loga manameM nArAja ho sakate haiM, gharameM baiThakara gAla bajA sakate haiM lekina a~gareja yadi kevala do hI u~galiyoMse hamArA mulAyama kAna pakar3a kara jaga jorase mala deM to hameM cupacApa saha lenA par3atA hai / aura yaha bAta kisIse chipI nahIM hai ki aMgarejoMko isa prakAra kAna malaneke choTe aura bar3e kitane prakAra mAlUma haiM aura isake liye kitane adhika avasara milate haiN| a~gareja mana hI mana hama logoMse jitane hI vimukha hoMge aura hama logoMkI orase unakI zraddhA jitanA hI haTa jAyagI, hama logoMkA saccA svabhAva samajhanA, hama logoMkA acchI taraha vicAra Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - rAjA aura prjaa| karanA aura hama logoMkA upakAra karanA bhI una logoMke liye utanA hI adhika dussAdhya hotA jAyagA / bhAratavAsiyoMkI nirantara nindA aura unake prati avajJA prakaTa karake a~garejI samAcArapatra bhAratavarSake zAsanakA kArya aura bhI kaThina karate jA rahe haiN| aura hama loga a~garejoMkI nindA karake kevala apane nirupAya asaMtopakI hI vRddhi kara rahe haiN| abataka bhArata para adhikAra rakhaneke sambandhameM jo abhijJatA utpanna huI hai usase yaha bAta nizcayAtmaka rUpase mAlUma ho gaI hai ki aMgarejoMke liye DaranekA koI kAraNa nahIM hai| jaba Ajase DeDha sau varSa pUrva hI isa prakAra DaranekA koI kAraNa nahIM thA taba AjakalakA to kucha kahanA hI nahIM hai| rAjyameM jo loga upadrava macA sakate the aba unake nAkhUna aura dA~ta nahIM raha gae aura abhyAsake abhAvake kAraNa ve loga itane adhika nirjIva ho gae haiM ki svayaM bhAratavarSakI rakSA karaneke liye senA taiyAra karanA hI kramazaH bahuta kaThina hotA jA rahA hai / lekina phira bhI a~gareja loga seDizana yA rAjadrohakA damana karaneke liye sadA teyAra rahate haiN| isakA eka kAraNa hai| vaha yaha ki pravINa rAjanItijJa kisI avasthAmeM bhI satarkatAko zithila nahIM hone dete / jo sAvadhAna rahatA hai usakA vinAza nahIM hotaa| ___ ataH bAta kevala itanI hI hai ki aMgareja loga bahuta adhika sAvadhAna haiM / lekina dUsarI ora a~gareja yadi kramaza: bhAratadrohI hote jAya~ to rAjakAryameM vAstavika vighnoMkA utpanna honA sambhava hai| yadyapi udAsIna bhAvase bhI karttavyapAlana kiyA jA sakatA hai; kintu jahA~ Antarika vidvepa ho vahA~ karttavyapAlana karanA manuSyakI zaktike bAhara hai| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prajA / hama logoMkA deza bhI vaisA hI hai| jaisI dhUpa vaisI hI dhUla / jaisI rUha vaise hI pharizte / sAhaba loga binA paMkhekI havA khAe aura baraphakA pAnI pIe jIte nahIM raha sakate / lekina durbhAgyavaza yahA~ke paMkhe-kulI rugNa-plIhA yAtApatillI lekara so jAte haiM aura barapha saba jagaha sahajameM mila nahIM sktaa| a~garejoMke liye bhAratavarSa roga, zoka, svajana-viccheda aura nirvAsanakA deza hai| isaliye unheM bahuta adhika vetana lekara ina saba truTiyoMkI pUrti kara lenI par3atI hai / lekina kambakhta eksaceJja ( Exchange ) usameM bhI jhagar3A khar3A karanA cAhatA hai| a~garejoMko svArthasiddhike atirikta bhAratavarSa aura kyA de sakatA hai ? hAya ! hatabhAginI bhAratabhUmi ! tumheM tumhArA svAmI pasanda na AyA / tuma use premake bandhanameM na bA~dha sakIM / lekina aba aisA kAma karo jisase usakI sevAmeM truTi na ho| usako bahuta yatnase paMkhA jhalo, usake liye khasakA paradA TaiMgavAkara usapara pAnI chir3ako jisameM vaha acchI taraha sthira hokara do ghar3I tumhAre ghara baiTha sake / kholo, apane sandaka kholo| tumhAre pAsa jo kucha gahane Adi hoM unheM beca DAlo aura apane svAmIko bharapeTa bhojana karAo aura bharajeba dakSiNA do / tau bhI vaha tumase acchI tarahase na bolegA, to bhI vaha nArAja hI rahegA aura tau bhI tumhAre maikekI nindA hI karegA / Ajakala tumane lajjA chor3akara mAna abhimAMnaM karanA Arambha kiyA hai / tuma jhanakakara do cAra bAteM kaha baiThatI ho / parantu yaha vyarthakA bakavAda karanekI AvazyakatA nahIM / tuma mana lagAkara vahI kAma karo jisase tumhArA videzI svAmI santuSTa ho aura ArAmase rahe / tumhArA saubhAgya sadA banA rhe| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 a~gareja aura bhaartvaasii| a~gareja rAjakavi Tenisanane maranese pahale apane antima granthameM saubhAgyavaza bhAratavarSakA bhI thor3AsA smaraNa kiyA hai| kavivara Tenisanane ukta granthameM 'akabarakA svapna' nAmakI eka kavitA dI hai / usa kavitAmeM akabarane apane priya mitrako rAtakA svapna varNana karate hue apane dharmakA Adarza aura jIvanakA uddezya batalAyA hai / akabarane bhinna bhinna dharmoM meM jo ekatA tathA bhinna bhinna jAtiyoMmeM prema aura zAnti sthApita karaneke liye jo ceSTA kI thI, usane svapnameM dekhA ki mere uttarAdhikAriyoM tathA paravartiyoMne usa ceSTAko vyartha tathA mere kAryoko naSTa kara diyA hai / antameM jisa ora sUryAsta hotA hai usa ora (pazcima) se videziyoMke eka dalane Akara usake usa TUTe-phUTe aura Dhahe hue mandirako eka eka patthara cunakara phirase pratiSThita kara diyA hai aura usa mandirameM satya aura zAnti, prema aura nyAyaparatAne phirase apanA siMhAsana sthApita kara liyA hai| __ hama prArthanA karate haiM ki kavikA yaha svapna saphala ho / Ajataka isa mandirake patthara Adi to cune gae haiN| bala, parizrama aura nipuNatAke dvArA jo kucha kAma ho sakatA hai use karanemeM bhI kisI prakArakI truTi nahIM huI hai / lekina abhItaka isa mandirameM samasta devatAoMke adhidevatA premadevakI pratiSThA nahIM huI hai| prema vAstavameM bhAvAtmaka haiM, abhAvAtmaka nhiiN| akabarane samasta dharmokA virodha naSTa karake premakI ekatA sthApita karanekI jo ceSTA kI thI vaha bhAvAtmaka hI thii| usane apane hRdayameM ekatAkA eka Adarza khar3A kiyA thaa| usane udAra hRdaya lekara zraddhAke sAtha saba dharmoM ke antarameM praveza kiyA thA / vaha ekAgratA aura niSThAke sAtha hindU musala Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prjaa| 24 mAna, IsAI aura pArasI Adi dharmajJoMse dharmAlocanA sunA karatA thaa| usane hindU striyoMko apane antaHpurameM, hindU amAtyoMko maMtrIsabhAmeM aura hindU vIroMko senAnAyakatAmeM pradhAna Asana diyA thA / usane kevala rAjanItake dvArA hI nahIM balki premake dvArA samasta bhAratavarSako, gajA aura prajAko eka karanA cAhA thA / sUryAstabhUmi (pazcima) se videziyoMne Akara hama logoMke dharmameM kisI prakArakA hastakSepa nahIM kiyA, lekina prazna yaha hai ki vaha nirliptatA premake kAraNa hai yA rAjanItike kAraNa ? kyoMki ina donoMmeM AkAza aura pAtAlakA antara hai| kintu eka mahadAzaya bhAgyavAn purupane jo bahuta U~cA Adarza khar3A kiyA thA usa AdarzakI kisI eka sArIkI sArI jAtise koI AzA nahIM kI jA sktii| isIliye yaha batalAnA kaThina hai ki kavikA ukta svapna kaba satya hogaa| aura yaha kahanA isa liye aura bhI kaThina hai, ki rAjA aura prajAmeM jo Ane jAnekA mArga thA usa mArgako donoM pakSa barAbara kA~Te bichAkara gherate jA rahe haiM aura dinapara dina vaha mArga banda hotA jAtA hai / nae nae biTTepa khar3e hokara milana-kSetrako Acchanna karate jA rahe haiN| rAjyameM isa premake abhAvakA Ajakala hama itanA adhika anubhava kara rahe haiM ki jisake kAraNa mana hI mana logoMmeM eka prakArakI AzaMkA aura azAnti bar3ha rahI hai| usakA eka dRSTAnta liijie| Ajakala hinduoM aura musalamAnoMmeM jo dinapara dina bahuta adhika virodha bar3hatA jAtA hai usake sambandhameM hama ApasameM kisa prakArakI bAtacIta kiyA karate haiM ? kyA hama loga luka chipakara yaha bAta nahIM kahate ki isa utpAtakA pradhAna kAraNa yahI hai ki a~gareja yaha virodha dUra karaneke liye yathArtha rUpase prayatna nahIM karate / bAta yaha hai ki a~garejoMkI Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 a~gareja aura bhaartvaasii| rAjanItimeM premanItike liye koI sthAna hI nahIM hai / bhAratavarSake do pradhAna sampradAyoMmeM una logoMne premake bIjakI apekSA IrSyAkA bIja hI adhika boyA hai / sambhava hai ki aisA kAma unhoMne binA icchAke hI kiyA ho, lekina akabarane premake jisa Adarzako sAmane rakhakara Tukar3e Tukar3e bhAratavarSako eka karanekI ceSTA kI thI vaha Adarza a~garejoMkI pAlisImeM nahIM hai / isIliye ina donoM jAtiyoMkA svAbhAvika virodha ghaTatA nahIM hai balki dinapara dina usake bar3haneke hI lakSaNa dikhAI dete haiN| kevala kAnUnake dvArA kevala zAsanake dvArA donoM eka nahIM kie jA sakate / donoMko eka karAneke liye unake antarameM praveza karanekI AvazyakatA hotI hai, unakI vedanA samajhanI par3atI hai, yathArtha rUpase prema karanA par3atA hai, svayaM pAsa Akara aura donoMke hAtha pakar3akara mela karAnA hotA hai| yadi kevala pulisa tainAta karake aura hathakar3I pahanAkara zAnti sthApita kI jAya to usase kevala durddharpa yA bahuta hI prabala balakA paricaya milatA hai / lekina akabarake svapnameM yaha bAta nahIM thI / sUryAstabhUmike kavi loga yadi vyarthakA aura mithyA ahaMkAra chor3akara vinIta premake sAtha gambhIra AkSepa karate hue apanI jAtiko usake doSa dikhalAveM aura premake usa ucca AdarzakI zikSA deM to unakI jAtikI bhI unnati ho aura isa AzritavargakA bhI upakAra ho / a~garejoMmeM isa samaya jo AtmAbhimAna, apanI sabhyatAkA jo garva, apanI jAtikA jo ahaMkAra hai, kyA vaha yatheSTa nahIM hai ? kavi loga kyA kevala usI agnimeM Ahuti deMge-usIko bar3hAveMge / kyA aba bhI namratAkI zikSA dene aura premakI carcA karanekA samaya nahIM AnAI. saubhAgyake sabase U~ce zikharapara car3hakara kyA aba bhI a~gareja kavi kaival AtmaghoSaNA hI kreNge| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prjaa| lekina jisa avasthAmeM hama loga par3e hue haiM use dekhate hue hama logoMke mu~hase aisI bAtoMkA nikalanA kucha zobhA nahIM detaa| isIliye kahanemeM bhI hameM lajA mAlUma hotI hai| vivaza hokara premakI bhikSA karaneke samAna dInatA aura kisI bAtameM nahIM hai| aura bIca bIcameM isa sambandhameM hama logoMko do cAra ulTI-sIdhI bAteM sunanI bhI par3atI haiN| hameM yAda AtA hai ki kucha dina hue. bhaktibhAjana pratApacandra majUmadAra mahAzayake eka patrake uttarameM laMDanake 'spekTeTara' nAmaka patrane likhA thA ki Ajakalake baMgAliyoMmeM bahutase acche lakSaNa haiM; lekina unameM eka doSa dikhAI par3atA hai / unameM Sympathy ( sahAnubhUti ) kI lAlasA bahuta bar3ha gaI hai| hameM apanA yaha doSa mAnanA par3atA hai aura abataka hama jisa prakAra saba bAteM kahate Ae haiM usameM barAbara jagaha jagaha isa doSakA pramANa milatA hai / a~garejoMse apanA Adara karAnekI icchA hama logoMmeM kucha asvAbhAvika parimANameM bar3ha gaI hai / lekina usakA kAraNa yaha hai ki hama loga spekTeTarakI taraha svAbhAvika avasthAmeM nahIM haiN| hama loga jisa samaya bahuta pyAse hokara eka loTA pAnI mA~gate haiM, usa samaya hamAre rAjA caTapaTa hamAre sAmane AdhA bela ( phala) lA rakhate haiM ! kisI viziSTa samaya para AdhA bela bahuta kucha upakAraka ho sakatA hai, lekina usase bhUkha aura pyAsa donoM eka sAtha hI dUra nahIM ho sktiiN| a~garejoMkI suniyamita aura suvicArita gavarnameNTa bahuta uttama aura upAdeya hai, lekina usase prajAke hRdayakI tRSNA nahIM miTa sakatI balki ulTe jisa prakAra bahuta adhika gariSTha bhojana kara Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 a~gareja aura bhaartvaasii| hai| a~garejoMko yaha jatalA denA hotA hai ki hama bhI tumhIM logoMkI taraha haiN| aura jahA~ koI unase bhinna bAta nikala AtI hai to use caTapaTa vahIM dabA denekI icchA hotI hai / Adama aura hauA jJAnavRkSakA phala khAnese pahale jisa sahaja vezameM ghUmA karate the vaha bahuta hI zobhAyukta aura pavitra thA, lekina jJAnavRkSakA phala khAneke bAdase lekara jabataka isa pRthvIpara darajIkI dUkAna nahIM khulI thI tabataka isameM sandeha nahIM ki una logoMkA veza Adi azlIlatAnivAriNI sabhAmeM nindanIya samajhA jAtA thA / hama logoMke liye bhI. yahI sambhava hai ki nae AvaraNameM hama logoMkI lajA dUra na hogI balki ora bar3ha jaaygii| kyoMki, abhItaka kapar3e sInekA koI aisA kArakhAnA nahIM khulA hai jo sAre dezavAsiyoMke zarIra Dhaka sake / yadi hama isa prakAra zarIra DhakanA cAheMge to eka to Dhake hI na jA sakeMge aura phira isake samAna viDambanAkI vAta aura koI ho nahIM sakatI / jo loga lobhameM par3akara sabhyatAvRkSakA yaha phala khA baiThe haiM una logoMko bahuta hI parezAna honA par3atA hai| ina logoMko sirpha isI liye paradA TA~gakara saba kAma karanA par3atA hai ki jisameM koI a~gareja yaha na dekha le ki hama hAthase khAte haiM yA caukA lagAkara bhojana karane baiThate haiN| eTIkeTa ( Ettiquete) zAstrameM yadi jarAsI bhI truTi ho jAya, athavA a~garejI bhASA bolane meM jarAsI bhI bhUla ho jAya, to ve use pAtakake samAna samajhate haiM aura apane sampradAyameM yadi ve ApasameM eka dUsareke sAhabI AdarzameM kucha bhI kamI dekhate haiM to lajA aura avajJA anubhava karate haiM / yadi vicArapUrvaka dekhA jAya to naMge rahanekI apekSA isa adhUre kapar3e pahananemeM hI aura kapar3e pahananekI niSphala ceSTAmeM hI vAstavika azlIlatA hai-isImeM yathArtha Atma-avamAnanA hai / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prjaa| 32 jahA~ thor3A bahuta aMgarejI ThATha banAyA jAtA hai vahA~ asamAnatA yA beDhaMgApana aura bhI adhika spaSTa ho jAtA hai| usakA phala kucha adhika zobhAyukta nahIM hotA / isI liye rucipara doharA AghAta hotA hai / apane purAne abhyAsake kAraNa bhAratavAsiyoM ke nikaTa AkRSTa honemeM a~gareja manameM yahI samajhate haiM ki yaha bar3A anyAya ho rahA hai----Thage jA rahe haiM aura isa kAraNa unakA mana dUne vegase pratihata hotA hai / ___ Adhunika jApAna yuropIya sabhyatAkA ThIka ThIka anuyAyI ho gayA hai / usakI zikSA kevala bAharI zikSA nahIM hai / kala-kArakhAne, zAsana-praNAlI, vidyA-vistAra Adi sabhI kAma vaha svayaM apane hAthoMse calAtA hai| usakI paTutA dekhakara yuropa vismita hotA hai aura use DhU~Dhanepara bhI kahIM koI truTi nahIM miltii| lekina phira bhI yuropa apane vidyAlayake isa sabase bar3e chAtrako vilAyatI veza-bhUpA aura AcAra-vyavahArakA anukaraNa karate hue dekhakara vimukha hue binA nahIM raha sktaa| jApAna apanI isa adbhuta kuruci, isa hAsyajanaka asaMgatike sambandhameM svayaM bilakula andhA hai / kintu yuropa isa chadmavezI eziyAvAsIko dekhakara manameM bahuta kucha zraddhA rakhanepara bhI binA ha~se hue nahIM raha sktaa| __ aura phira kyA hama loga yuropake sAtha aura samasta viSayoM meM itane adhika eka ho gae haiM ki bAharI anekatA dUra karate hI asaMgati nAmaka bahuta bar3A rucidopa na hogA ? yaha to huI eka bAta, dUsarI bAta yaha hai ki isa upAyase lAbha to gayA cUlhemeM ulTe mUla dhanakI hI hAni hotI hai / a~garejoMke sAtha jo anekatA hai vaha to hai hI, dUsare apane dezavAsiyoMke sAtha bhI Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 a~gareja aura bhaartvaasii| anekatA sUcita hotI hai / Aja yadi hama aMgarejoMkI nakala banakara kisI a~garejake pAsa sammAna prApta karaneke liye jAyeM to hamAre jo bhAI a~garejoMkI nakala nahIM bana sakate una logoMko 'apanA' kahane meM hameM svabhAvataH hI kucha saMkoca hogaa| unake liye binA lajA anubhava kie hamAre liye aura koI upAya hI nahIM hai| apane viSayameM logoMse yahI kahanekI pravRtti hotI hai ki hama apane guNoMse ina saba logoMse alaga hokara svataMtra jAtimeM mila gae haiN| isakA artha hI yaha hai ki hama apanA jAtIya sammAna becakara, Atma-sammAna mola leM / yaha eka prakArase a~garejoMke sAmane yahI kahanA hai ki sAhaba ina jaMgaliyoMke sAtha Apa cAhe jaisA vyavahAra kareM; parantu jaba hama bahuta kucha ApahIkI taraha zakala banAkara Ae haiM taba hama apane manameM isa bAtakI bahuta bar3I AzA rakhate haiM ki Apa hameM apane pAsase dUra na kara deNge| ___ aba Apa hI soca lIjie ki isa prakArake kaMgAlapanase kucha prasAda bhale hI mila jAya, lekina kyA isase kabhI apane athavA apanI jAtike sammAnakI rakSA ho sakatI hai ? karNane jisa samaya azvatthAmAse kahA thA ki tuma brAhmaNa ho, maiM tumhAre sAtha kyA yuddha karU~ ! taba azvatthAmAne kahA thA ki kyA tuma isIliye mujhase yuddha nahIM kara sakate ki maiM bAhmaNa hU~ ? acchA to lo, maiM apanA yaha yajJopavIta tor3akara pheMka detA huuN| __ yadi koI a~gareja hamase hAtha milAkara kahe athavA hamAre nAmake sAtha eskvAyara ( Esquire=mahAzaya ) jor3akara ligve ki acchA jaba ki tuma yathAsaMbhava apanI jAtIyatAko tAkapara rakhakara Ae / to hama tumheM apane klabakA sabhAsada banA lete haiM, hama logoMke hoTa Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prajA / lameM tumheM sthAna diyA jAtA hai aura yadi tuma hamase bheMTa karaneke. liye Aoge to ekAda bAra hama bhI tumhAre yahA~ badalekI bheMTa karaneke liye tumhAre yahA~ A sakeMge, to kyA hama usI samaya apane Apako parama sammAnita samajhakara Anandake mAre phUla uTheMge athavA yaha kaheMge ki kyA kevala itaneke liye hI hamArA sammAna hai ! yadi yahI bAta ho to hama apanA yaha nakalI veza utArakara pheMka dete haiM ! jabataka hama apanI jAtiko yathArtha sammAnake yogya na banA sakeMge tabataka hama svA~ga sajakara aura apavAda-svarUpa banakara tumhAre daravAje na aaveNge| ___ hama to kahate haiM ki hamArA eka mAtra vrata yahI hai / hama na to kisIko Thagakara sammAna prApta kareMge aura na sammAnako apanI ora AkRSTa kareMge / hama apane ApameM hI sammAna anubhava kareMge / jaba vaha dina AvegA taba hama saMsArakI jisa sabhAmeM cAheMge usa sabhAmeM praveza kara skeNge| usa dazAmeM hamAre liye nakalI veza, nakalI nAma, nakalI vyavahAra aura bhikSAmeM mA~ge hue mAnakI koI AvazyakatA na raha jaaygii| lekina isakA upAya sahaja nahIM hai / hama pahale hI kaha cuke haiM ki sahaja upAyase kabhI koI dussAdhya kArya nahIM hotaa| yaha kArya bahuta hI kaThina hai isI liye aura saba kAryoMko chor3akara kevala isIkI ora vizeSa dhyAna denA pdd'egaa| kAryameM pravRtta honese pahale hameM yaha praNa kara lenA par3egA ki jabataka vaha muavasara na AvegA tabataka hama ajJAta vAsameM rheNge| nirmANa honekI avasthAmeM gupta rahanekI AvazyakatA hotI hai / bIja miTTIke nIce chipA rahatA hai / bhrUNa garbhake andara guptarUpase rakSita Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 a~gareja aura bhaartvaasii| rahatA hai / jina dinoM bAlakako zikSA dI jAtI hai una dinoM yadi use sAMsArika bAtoMmeM adhika milane diyA jAya to vaha pravINa samAjameM gine jAnekI durAzAse pravINa logoMkA anucita anukaraNa karake ucita samayase pahale hI pakka ho jAyagA / vaha apane manameM samajhane lagegA ki maiM eka gaNya mANya vyakta ho gayA huuN| phira usake liye niyamAnukUla zikSAkI AvazyakatA na raha jAyagI-vinaya usake liye vyartha aura nirarthaka ho jaaygii| jaba pANDava apanA prAcIna gaurava prApta karane cale the taba unhoMne pahale ajJAtavAsameM rahakara bala saMcita kiyA thA / saMsArameM udyoga-parvase pahale ajJAtavAsa-parva hotA hai| Ajakala hama loga Atma-nirmANa aura jAti-nirmANakI avasthAmeM haiN| hama logoMke liye yaha ajJAtavAsakA samaya hai| lekina yaha hama logoMkA durbhAgya hai ki hamaloga bahuta adhika prakAzita ho gae haiM-saMsArake sAmane bahuta adhika A gae haiM / hama loga bahuta aparipakka avasthAmeM hI adhIra bhAvase aMDeke bAhara nikala par3e haiN| isa pratikUla saMsArameM hamAre liye yaha durbala aura apariNata zarIra lekara apanI puSTi karanA bahuta hI kaThina ho gayA hai / ___ saMsArakI raNabhUmipara Aja hama kaunasA astra lekara khar3e hue haiM ? kevala vaktRtA aura Avedana hI na ? hama kaunasI DhAla lekara AtmarakSA karanA cAhate haiM ? kevala kapaTa-veza hI ? isa prakAra kitane dinoMtaka kAma calegA aura isakA kahA~taka phala hogA ? eka bAra apane manameM kapaTa chor3akara sarala bhAvase yaha svIkRta karanemeM kyA doSa hai ki abhItaka hama logoMke caritra-balakA janma nahIM huA ? hama loga dalabandI, IrSA aura kSudratAse jIrNa ho rahe haiN| hama Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prjaa| hama samajhate haiM ki isI saubhAgya-garvase hI hamArA sabase adhika sarvanAza hogA, hama ekAntameM baiThakara apane kartavyakA pAlana na kara skeNge| hamArA mana sadA sAzaMka aura caMcala rahegA aura apane daridra sambandhiyoMkA aprasiddha ghara hameM bahuta adhika sUnA jAna pdd'egaa| jina logoMke liye apane prANa de denA hamArA kartavya hai una logoMke. sAtha AtmIyake samAna vyavahAra karanemeM hameM lajA jAna pdd'egii| a~gareja loga apane Amoda-pramoda, AhAra-vihAra, AsaMga-prasaMga, bandhutva aura premase hama logoMko bilakula bahiSkRta karake hamAre liye dvAra banda rakhanA cAhate haiM to bhI yadi hama loga jhukakara, dabakara, kalase, balase, chalase usa dvArameM praveza karanekA thor3AsA adhikAra pA jAte haiM, rAjasamAjase hamArA yadi bahuta hI thor3A sambandha ho jAtA hai, hama usakI kevala gaMdha bhI pA jAte haiM to hama loga itane kRtArtha ho jAte haiM ki usa gauravake sAmane hameM apane dezavAsiyoMkI AtmIyatA bilakula tuccha jAna par3atI hai / aime avasarapara, aisI durbala mAnasika avasthAmeM usa sarvanAzI anugraha madyako hameM bilakula apeya aura aspRzya samajhanA cAhie aura usakA sarvathA parihAra karanA caahie| __ isakA eka aura bhI kAraNa hai| a~garejoMke anugrahako kevala gaurava samajhakara hamAre liye sarvathA nisvArtha bhAvase usakA bhoga karanA bhI kaThina hai / isakA kAraNa yaha hai ki hama loga daridra haiM aura peTakI Aga kevala sammAnakI varSAse nahIM bujha sktii| hama yaha cAhate haiM ki avasara par3anepara usa anugrahake badale meM aura kucha bhI le skeN| hama loga kevala anugraha nahIM cAhate balki usake sAtha hI sAtha anakI bhI AzA rakhate haiN| hama loga kevala yahI nahIM cAhate ki sAhaba Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 a~gareja aura bhaartvaasii| hamase hAtha milAveM balki hamAre liye yaha bhI Avazyaka hai ki naukarI parakA hamArA vetana bar3ha jAya / yadi ArambhameM do dinataka hama sAhaba bahAdarake yahA~ mitrakI bhA~ti Ate jAte haiM to tIsare dina bhikhamaMgoMkI taraha unake sAmane hAtha phailAnemeM bhI hameM lajA nahIM AtI / isa liye sAhabake sAtha hamArA jo sambandha hotA hai vaha bahuta hI hIna ho jAtA hai| eka ora to hama isa liye apane manameM nArAja ho jAte haiM ki a~gareja hama logoMke sAtha samAnatAkA bhAva nahIM rakhate aura tadanukUla hamAga sammAna nahIM karate aura dUsarI ora unake daravAjepara jAkara hama bhIkha mA~ganA bhI nahIM chodd'te| jo bhAratavAsI a~garejoMse milaneke liye jAte haiM unheM ve a~gareja apane manameM ummedavAra anugrahaprArthI athavA upAdhike pratyAzI samajhe binA nahIM raha skte| kyoMki a~garejoMke sAtha bheMTa karanekA hamAre liye aura koI kAraNa yA sambandha to hai hI nhiiN| unake gharake kivAr3a banda haiM aura hamAre daravAjepara tAlA lagA hai| taba Aja acAnaka jo AdamI aGgA aura pagar3I pahanakara kucha zaMkita bhAvase calA A rahA hai, eka abhadrakI bhA~ti anabhyasta aura azobhita bhAvase salAma kara rahA hai, yaha nahIM samajha sakatA ki maiM kahA~ baihU~ aura hicaka hicakakara bAteM kara rahA hai, usake manameM sahasA itanI viraha-vedanA kahA~se utpanna ho gaI jo vaha caparAsIko thor3A bahuta pAritoSika dekara bhI sAhabakA mukha-candra dekhane A rahA hai ? jisakI avasthA bahuta hI gaI-bItI ho vaha binA bulAe aura binA Adarake kisI bhAgyavAnake sAtha ghaniSTatA bar3hAneke liye kabhI. na jaay| kyoMki isase donoM se kisI pakSakA maMgala nahIM hotaa| a~gareja loga isa dezameM Akara kramazaH jo naI mUrti dhAraNa karate jAte Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prajA / haiM, kyA usakA bahuta kucha kAraNa hama logoMkI hInatA hI nahIM hai ? isaliye bhI hama kahate haiM ki jaba avasthA itanI burI hai taba yadi hamAre sambandha aura saMgharSase a~gareja loga rakSita raheMge to una logoMkA caritra bhI itanI jaldI vikRta na hogA / isameM donoM hI pakSoMkA lAbha hai| ataeva saba bAtoMkA acchI taraha dhyAna rakhakara rAjA aura prajAkA ApasakA dveSa zAnta rakhaneke liye sabase acchA upAya yahI jAna par3atA hai ki hama loga a~garejoMse sadA dUra raheM aura ekAnta manase apane samasta nikaTa-kartavyoMke pAlanameM laga jAyeM / kevala bhikSA karanese kabhI hamAre manameM yathArtha santoSa na hogA / Aja hama loga yaha samajhate haiM ki jaba hameM a~garejoMse kucha adhikAra mila jAyeMge taba hama logoMke saba dukha dUra ho jAya~ge / lekina yadi bhIkha mA~gakara hama sAre adhikAra bhI prApta kara leMge taba hama dekheMge ki hamAre hRdayameMse lAMchanA kisI prakAra dUra hI nahIM hotI / balki jabataka hameM adhikAra nahIM milate tabataka hamAre manameM jo thor3I bahuta sAntvanA hai adhikAra prApta karane para vaha sAntvanA bhI na raha jaaygii| hamAre hRdayameM jo zUnyatA hai jabataka usakI pUrti na hogI tabataka hameM kisI prakAra zAnti na milegii| jaba hama apane svabhAvako sArI kSudratAoMke bandhanase mukta kara sakeMge tabhI hama logoMkI yathArtha dInatA dUra hogI aura tabhI hama loga tejake sAtha, sammAnake sAtha apane zAsakoMse bheMTa karaneke liye jA A skeNge| hama kucha aise pAgala nahIM haiM jo yaha AzA kareM ki sArA bhAratavarSa pada, prabhAva aura a~garejoMke prasAdakI cintA chor3akara, UparI tar3aka bhar3aka aura yaza tathA prasiddhikA dhyAna chor3akara, a~garejoMko Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___43 a~gareja aura bhaartvaasii| AkRSTa karaneke prabala mohase apanI rakSA karake, manoyogapUrvaka avicalita cittase caritrabalakA saMcaya karane lagegA, jJAna aura vijJAna sIkhane lagegA, svAdhIna vyApArameM pravRtta ho jAyagA, sAre saMsArakI yAtrA karake lokavyavahAra sIkhegA, parivAra aura samAjameM satyake AcaraNa aura satyake anuSThAnakA pracAra karegA, manuSya jisa prakAra apanA mastaka sahajameM lie calatA hai usI prakAra anAyAsa aura svAbhAvika rUpameM vaha apanA sammAna barAbara rakSita rakhakara lie calegA, lAlAyita aura lolupa hokara dUsaroMke pAsa sammAnakI bhikSA mA~gane na jAyagA aura 'dharmo rakSati rakSitaH' vAle siddhAntakA gUDha tAtparya pUrNa rUpase apane manameM samajha legaa| yaha bAta sabhI loga bahuta acchI taraha jAnate haiM ki jisa tarapha subhItekI DhAlU jagaha hotI hai manuSya anajAnameM dhIre dhIre usI tarapha DhalatA jAtA hai / yadi haiTakoTa pahanane, a~garejI bhASA bolane aura a~garejoMke daravAje jAnemeM koI subhItA ho to kucha loga haiTa-koTa pahanane laga jAyeMge, apane lar3akoMko bahuta kucha prayatna karake mAtRbhASAkA bolanA bhulA deMge aura sAhaboMke darabAnoMke sAtha apane pitA yA bhAIse bhI bar3hakara AtmIyatA sthApita karane laga jAya~ge / isa pravAhako rokanA bahuta hI kaThina hai / lekina phira bhI apane manakI bAtako spaSTa rUpase prakaTa kara denA Avazyaka hai| cAhe araNya-rodana hI kyoM na ho to bhI hameM kahanA hI par3atA hai ki a~garejIkA pracAra karanese koI phala na hogA / dezakI sthAyI unnati tabhI hogI jaba zikSAkI nIva dezI bhASAoMpara rakkhI jaaygii| aMgarejoMse Adara prApta karanekA bhI koI phala na hogaa| apane manuSyatvako sacetana aura jAgrata karanemeM hI yathArtha gaurava hai| yadi kisIko dhokhA dekara kucha vasUla kara liyA jAya to usase yathArtha prApti nahIM Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjanItike do rukha / do eka jabaradastiyA~ pakar3I jAya~ to usake liye samAcArapatroMmeM itane joroMse pazcAttApa karane kyoM baiThe ? lekina bAlyAvasthAmeM jo bAta acchI mAlUma hotI hai bar3e honepara vaha bAta acchI nahIM mAlUma hotii| koI eka duSTa lAlacI bAlaka apanese kisI choTe aura durbala bAlakake hAthameM miThAI dekhakara jabaradastI usase chIna letA hai aura kSaNabharameM hI apane mu~hameM rakha letA hai| usa asahAya bAlakako rote hue dekhakara bhI usake manameM jarA bhI pachatAvA nahIM hotA balki yahA~taka ki vaha usa durbala bAlakake gAlapara eka tamAcA lagAkara jabaradastI usakA ronA banda karanekI ceSTA karatA hai aura use dekhakara dUsare bAlaka bhI mana hI mana usake bAhubala aura dRr3hasaMkalpakI prazaMsA karate haiN| ___ yadi usa balavAn bAlakako bar3e honepara bhI lobha raha jAtA hai to phira vaha thappaDa mArakara dUsarekI miThAI nahIM chInatA balki chala karake usase le letA hai aura yadi vaha pakar3A jAya to kucha lajjita aura apratibha bhI hotA hai / usa samaya vaha apane paricita par3osIpara hAtha sApha karanekA sAhasa nahIM krtaa| apane gA~vase dUrake kisI daridra gA~vakI asabhya mAtAke naMge bAlakake hAthameM jaba vaha eka samayakA eka mAtra khAdya padArtha dekhatA hai, taba vaha cAroM ora dekhakara cupacApa jhapaTakara usa padArthako le letA hai aura jaba vaha baccA jora jorase cillAne lagatA hai taba vaha apanI jAtike AnejAnevAle pathikoMse A~khakA izArA karake kahatA hai ki isa asabhya kAle bAlakako maiMne acchI taraha daMDa dekara ThIka kara diyA hai ! lekina vaha yaha nahIM svIkAra karatA ki mujhe bhUkha lagI thI isa liye maiMne usake hAthakA bhojana chInakara khA liyA hai| rA. 4 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prjaa| purAne jamAnekI DakaitI aura Aja kalakI corImeM bahuta antara hai| Ajakalake apaharaNameM prAcIna kAlakA vaha nirlaja asaMkoca aura balakA abhimAna rahI nahIM sktaa| Ajakala apane kAryake sambandhameM apanA jJAna utpanna ho gayA hai, isa liye Ajakala pratyeka kAryake liye nyAya-vicArake sAmane uttaradAyI honA par3atA hai| isase kAma bhI pahalekI taraha sahajameM pUrA nahIM utaratA aura gAliyA~ bhI khAnI par3atI haiN| yadi koI purAnA DAkU durbhAgyavaza isa bIsavIM zatAbdImeM janma grahaNa kara le to usakA avirbhAva bahuta hI asAmAyika ho jaaygaa| samAjameM isa prakArakA asAmayika AvirbhAva sadA huA hI karatA hai| DAkU to bahutase utpanna hote haiM parantu ve sahasA pahacAne nahIM jaate| anupayukta samaya aura anupayukta sthAnameM par3akara bahutase avasaroMpara ve svayaM apane Apako hI nahIM pahacAnate / idhara ve gADIpara car3hakara ghUmate haiM, samAcArapatra par3hate haiM, strIsamAjameM mIThI mIThI bAteM karate haiN| koI isa bAtakA sandeha hI nahIM karatA ki isa sapheda kamIja yA kAle kurtemeM rAbina huDakA nayA avatAra dhUma rahA hai / yuropake bAhara nikalakara ye loga sahasA apanI pUrNa zaktise prakAzita ho jAte haiM / dharmanItike AvaraNase mukta usa utkaTa rudramUrtikI bAta hama pahale hI kaha cuke haiN| lekina yuropake samAjameM hI jo rAkhase Dhake hue bahutase aMgAre haiM unakA tApa bhI kucha kama nahIM haiN| yahI loga Ajakala kahate haiM ki balanItike sAtha yadi premanIti bhI milA dI jAya to usase nItikA nItitva to bar3ha sakatA hai parantu balakA balatva ghaTa jAtA hai / prema aura dayA AdikI bAteM sunanemeM to bahuta acchI jAna par3atI hai lekina jisa jagaha hama logoMne raktapAta karake apanA prabhutva sthApita kiyA hai usa jagaha jaba nItidurbala naI Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prajA / ki jIvanakI pavitratA arthAt jIvanameM hastakSepa karane (hatyA karane athavA hatyAkI ceSTA karane kI parama dUSaNIyatAke sambandhameM bhAratavAsiyoMkI dhAraNA a~garejoMke mukAbalemeM bahuta hI parimita aura kama hai| isIliye bhAratavAsI jUriyoMke manameM kisI hatyA karanevAleke prati yathocita vidveSa utpanna nahIM hotaa| jo loga mAMsa khAnevAlI jAtike haiM aura jinhoMne bar3e bar3e romAJcakArI hatyAkANDa karake pRthvIke do nae AviSkRta mahAdezoMmeM apane rahaneke liye sthAna sApha kara liyA hai aura jo isa samaya talavArake jorase tIsare mahAdezakI bhI pracchanna chAtIko dhIre dhIre phAr3a karake usakI kucha phasalako sukhase khAneke udyogameM lage hue haiM, ve hI yadi nimantraNa-sabhAmeM majemeM aura ahaMkAra karate hue naitika Adarzake U~ce daNDapara car3ha baiThe aura usIparase jIvanakI pavitratA aura prANahiMsAkI akarttavyatAke sambandhameM ahiMsaka bhAratavarSako upadeza dene lageM taba kevala 'ahiMsA paramo dharmaH' isa zAstravAkyakA smaraNa karake hI cupa raha jAnA par3atA hai| ___ yaha bAta Ajase prAyaH do varSa pahalekI hai / * sabhI loga jAnate haiM ki isa ghaTanAke bAda abataka ina do varSoMmeM a~garejoMke hAthoM bahutase bhAratavAsiyoMkI apamRtyu huI hai aura a~garejI adAlatoMmeM ina saba hatyAoMmeM eka a~garejakA bhI dopa pramANita nahIM huaa| samAcArapatroMmeM isa sambandhameM barAbara samAcAra dekhanemeM Ate haiM aura jaba koI aisA samAcAra dekhanemeM AtA hai taba hameM bhAratavAsiyoMke prati usI muMr3I huI mocha aura dADhI tathA lambI nAkavAle adhyApakakI ___* yaha nibaMdha san 1301 phasalImeM arthAt Ajase prAyaH 25 varSa pahale likhA gayA thaa|-anuvaadk / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 apamAnakA prtikaar| tIvra ghRNAyukta bAta aura jIvanahatyAke sambandhameM usake naitika AdarzakI zreSThatAkA abhimAna yAda A jAtA hai / para isa bAtako yAda karake hamAre hRdayako kucha bhI zAnti nahIM miltii| ___ bhAratavAsiyoMke prANa aura a~garejoMke prANa phA~sIvAlI lakar3Ike aTala tarAjUpara rakhakara eka hI bA~Tase taule jAte haiM, jAna par3atA hai ki a~gareja loga ise mana hI mana rAjanaitika kudRSTAnta svarUpa samajhate haiN| __ a~gareja loga apane manameM yaha bAta samajha sakate haiM ki hama thor3ese pravAsI jo pacIsa karor3a videziyoMpara zAsana kara rahe haiM so yaha zAsana kisake balase ho rahA hai ? kevala astrake hI balase nahIM balki nAmake balase bhI / isIliye sadA videziyoMke manameM isa bAtakI dhAraNA banAe rakhanA Avazyaka hai ki tuma logoMkI apekSA hama pacIsa karor3a gunA adhika zreSTha haiN| yadi hama isa dhAraNAkA leza mAtra bhI utpanna hone deM ki hama aura tuma barAbara haiM to isase hamArA bala naSTa hotA hai| donoMke bIcameM eka bahuta bar3A paradA hai| adhIna jAtike manameM kucha anirdiSTa AzaMkA aura akAraNa bhaya saikar3oM hajAroM sainikoMkA kAma karatA hai| bhAratavAsI jaba yaha dekhate haiM ki Ajataka nyAyAlayameM hamAre prANoMke badalemeM kabhI kisI a~garejako prANatyAga nahIM karanA par3A taba unakA vaha sambhrama aura bhI dRDha ho jAtA hai| ve manameM samajhate haiM ki hamAre prANoM aura kisI a~garejake prANoMmeM bahuta aMtara hai aura isIliye asahya apamAna athavA nitAnta AtmarakSAke avasarapara bhI kisI a~garejake zarIrapara hAtha chor3anemeM unheM bahuta AgA-pIchA karanA par3atA hai| yaha bAta jora dekara kahanA kaThina hai ki a~garejoMke manameM isa pAlisIkA dhyAna spaSTa athavA aspaSTa rUpase hai yA nhiiN| lekina isa bAtakA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prajA / 60 bahuta kucha nizcayapUrvaka anumAna kiyA jA sakatA hai ki ve apane mana hI mana apane jAtibhAiyoMke prANoMkI pavitratA bahuta adhika samajhate haiM / yadi koI a~gareja kisI bhAratavAsIkI hatyA kara DAle to avazya hI vaha isa hatyA se bahuta dukhI hotA hai / use vaha apane manameM eka 'greTa misTeka' ( bahuta bar3I bhUla ) yahA~taka ki 'greTa zema' ( bahuta lajjAkI bAta ) kI bAta bhI samajha sakatA hai| lekina isake badale meM daMDasvarUpa kisI yuropiyanake prANa lenA kabhI samucita nahIM samajhA jAtA / yadi kAnUnameM phA~sIkI apekSA koI aura choTA daMDa nirdiSTa hotA to bhAratavAsIkI hatyAke aparAdhameM a~garejako daMDa milanekI bahuta adhika saMbhAvanA hotI / jisa jAtiko apanI apekSA bahuta adhika nikRSTa samajhA jAtA ho usa jAti ke sambandhameM kAnUnakI dhArAoM meM pakSapAtahInatAkA vidhAna bhale hI huA kare lekina hAkima ke antaHkaraNa meM pakSapAtahInatA ke bhAvakA rakSita rahanA kaThina ho jAtA hai / usa avasarapara pramANakI sAdhAraNa truTi, gavAhakI sAmAnya bhUla aura kAnUnakI bhASAkA tilamAtra chidra bhI svabhAvataH bar3hakara itanA bar3A ho jAtA hai ki a~gareja aparAdhI anAyAsa hI usameMse nikalakara bAhara jA sakatA hai / hamAre dezake logoMkI paryavekSaNa zakti aura ghaTanA - smRti vaisI acchI aura prabala nahIM hai / hameM apanA yaha doSa svIkRta karanA hI par3egA ki hama logoM ke svabhAva meM mAnasika zithilatA aura kalpanAkI ucchRMkhalatA hai / yadi hama kisI ghaTanAke samaya ThIka usI jagaha upasthita raheM to bhI Adise antataka usa ghaTanAkI sArI bAteM kramAnusAra hameM yAda nahIM raha sakatIM / isIliye hama logoMke varNanameM asaMgati aura saMzaya rahA karatA hai aura bhayake kAraNa athavA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 apamAnakA pratikAra / tarkake sAmane paricita satya ghaTanAkA sUtra bhI hama khA baiThate haiN| isI liye hama logoMke gavAhoMke saca aura jhUThakA sUkSmarUpase nirdhAraNa karanA videzI vicArakoMke liye sadA hI kaThina hotA hai / aura tisapara abhiyukta jaba unhIMke dezakA hotA hai taba yaha kaThinatA saugunI balki hajAra gunI ho jAtI hai| aura phira vizeSataH jaba svabhAvase hI a~garejoMke sAmane kama pahananevAle, kama khAnevAle, kama pratiSThAvAle aura kama balavAle bhAratavAsIke 'prANakI pavitratA' unake dezabhAiyoMke mukAbalemeM bahuta hI kama aura parimita hotI hai taba bhAratavAsiyoMke liye yathocita pramANa saMgraha karanA eka prakArase bilakula asaMbhava ho jAtA hai / isa taraha eka to hama logoMke gavAha hI durbala hote haiM aura phira hamAre tillI Adi zarIra-yaMtra bahuta kucha truTipUrNa batalAye jAte haiM, isa liye hama loga bahuta hI sahajameM mara bhI jAte haiM aura isa saMbaMdhameM nyAyAlayase ucita vicAra karAnA bhI hama logoMke liye dussAdhya hotA hai| lajA aura duHkhake sAtha hameM ina saba durbalatAoMko svIkRta karanA par3atA hai, lekina usake sAtha hI sAtha isa satya bAtako bhI prakAzita kara denA ucita jAna paDatA hai ki isa prakArakI ghaTanAoMke lagAtAra honeke kAraNa isa dezake logoMkA citta bahuta adhika kSubdha hotA jAtA hai| sAdhAraNa loga kAnUna aura pramANoMkA sUkSma vicAra nahIM kara skte| yaha bAta bAra bAra aura bahuta hI thoDe thor3e samayapara dekhanemeM AtI hai ki bhAratavAsIkI hatyA karanepara kabhI kisI a~garejako prANadaNDa nahIM diyA jAtA aura isa bAtako dekhate tathA samajhate hue bhAratavAsiyoMke manameM a~garejoMkI niSpakSa nyAyaparatAke sambandhameM bahuta bar3A sandeha utpanna hotA hai / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 apamAnakA prtikaar| bilakula dhruva hai ki bahuta adhika apamAnita hone para bhI eka muharrira kisI a~garejako ulaTa kara mAra nahIM sakatA aura hamArI samajhameM kevala isIliye a~garejoMko adhika doSI ThaharAnA bahuta hI anAvazyaka aura lajjAjanaka hai| ___ isa bAtakI ora hama logoMkA dhyAna rakhanA ucita ho sakatA hai ki mAra khAnevAle muharrirako kAnUnake anusAra jo kucha pratikAra mila sakatA ho usa pratikArase vaha tanika bhI vaMcita na ho, lekina hameM isa bAtakA koI kAraNa nahIM dikhalAI detA ki jaba vaha mAra khAkara aura apamAnita hokara rotA gAtA hai taba sAre dezake loga milakara khUba ho-hallA kareM aura kevala videzIko hI gAlI galauja deN| bela sAhabakA vyavahAra prazaMsanIya nahIM thA / lekina muharrira aura usake pAsa rahanevAle dUsare AdamiyoMkA AcaraNa bhI heya thA aura khulanAke baMgAlI DipuTI majisTreTake AcaraNane to hInatA aura anyAyako ekatra milAkara sabase adhika bIbhatsapUrNa kara diyA hai| thor3e hI dina hue isI prakArakI eka ghaTanA pavanAmeM huI thii| vahA~ myunisipailiTIke ghATaparake eka brAhmaNa karmacArIne pulisake sAhabake paMkhAkulIse vAjiba mahasUla lenA cAhA thA, isapara pulisake sAhabane usa brAhmaNa karmacArIko apane ghara le jAkara usakI bahuta adhika durdazA kii| baMgAlI majisTreTane usa aparAdhI a~garejako to binA kisI prakArakA daMDa die hI kevala saceta karake chor3a diyA parantu jaba usa paMkhAkulIne ukta brAhmaNake nAma daMgA karanekI nAliza kI taba brAhmaNako binA juramAnA kie na chor3A! jisa kAraNase baMgAlI majisTreTane prabala a~gareja aparAdhIko kevala saceta karake chor3a diyA aura asamartha baMgAlI abhiyuktakA jura Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prjaa| 68 mAnA kara diyA vahI kAraNa hama logoMkI jAtikI nasanasameM ghusA huA hai| hama svayaM hI apane hAthoM apanI jAtike logoMkA jo sammAna karanA nahIM jAnate, hama loga AzA karate haiM ki a~gareja hama logoMkA vahI sammAna Apase Apa kareMge! eka bhAratavAsI jaba cupacApa mAra khAtA hai aura dUsarA bhAratavAsI usa dRzyako kutUhalapUrvaka dekhatA hai aura jaba binA kisI prakArakI lajjAke bhAratavAsI yaha bAta svIkRta karate haiM ki kisI bhAratavAsIke hAthase isa apamAnake pratikArakI AzA nahIM kI jA sakatI, taba yahI samajhanA cAhie ki a~garejoMke dvArA hata aura Ahata honekA mUla aura pradhAna kAraNa svayaM hama logoMke svabhAvameM hI hai aura isa kAraNako sarakAra kisI prakArake kAnUna athavA vicArake dvArA kabhI dUra nahIM kara sktii| ___ hama loga jaba yaha sunate haiM ki kisI a~garejane eka bhAratavAsIkA apamAna kiyA hai taba caTa AkSepa karate hue kaha baiThate haiM ki vaha a~gareja kisI dUsare a~garejake hI sAtha kabhI aisA vyavahAra na krtaa| gvaira, yaha mAna liyA ki vaha kisI dUsare a~garejake sAtha aisA vyavahAra na karatA lekina a~garejake Upara krodha karanekI apekSA yadi hama svayaM apane hI Upara krodha kareM to isase kucha adhika phala ho sakatA hai| jina jina kAraNoMse eka a~gareja sahasA kisI dUsare a~garejapara hAtha chor3anekA sAhasa nahIM karatA yadi ve hI saba kAraNa use hamapara hAtha chor3ate samaya najara Ane lageM to hamAre sAtha bhI vaisA hI anukUla AcaraNa ho aura hama logoMko isa prakAra gir3agir3Akara ronA gAnA na pdd'e| __ pahale to hameM acchI taraha yahI dekhanA cAhie ki eka bhAratavAsIke sAtha dUsarA bhAratavAsI kaisA vyavahAra karatA hai| kyoMki hama Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69 apamAnakA prtikaar| logoMkI sArI zikSA isIpara nirbhara hai| kyA hama loga apane naukaroMko nahIM mArate ? kyA hama loga apane adhInastha logoMke sAtha udaMDatAkA vyavahAra nahIM karate aura nimnazreNIke logoMke prati sadA asammAna prakaTa nahIM karate ? hama logoMkA samAja jagaha jagaha ucca aura nIcameM vibhakta hai| jo vyakti kucha bhI ucca hotA hai vaha nIca jAtivAle vyaktise aparimita adhInatAkI AzA karatA hai| yadi koI nimnavartI manuSya tanika bhI svataMtratA prakaTa karatA hai to UparavAloMko usakA vaha svataMtratA prakaTa karanA asahya jAna par3atA hai| bhale AdamI to yahI samajhate haiM ki dehAtI aura ga~vAra kisAna manuSyoMmeM gine jAneke yogya hI nahIM haiM / yadi kisI sazakta manuSyake sAmane koI azakta manuSya pUrI tarahase dabakara na rahe to use jabaradastI acchI taraha dabA denekI ceSTA kI jAtI hai / yaha to barAbara dekhA hI jAtA hai ki caukIdArake Upara kAnsTebula aura kAnsTebulake Upara dArogA kevala sarakArI kAma hI nahIM lete, ve kevala apane uccatara padakA ucita sammAna prApta karake hI santuSTa nahIM hote balki usake sAtha sAtha apane adhInastha karmacAriyoMse gulAmI karAnekA bhI dAvA rakhate haiN| caukIdArake liye kAnsTebula eka yathecchAcArI rAjA hotA hai aura kAnsTebulake liye dArogA bhI vaisA hI atyAcArI rAjA hotA hai / isa prakAra hamAre samAjameM sabhI jagaha choToMko bar3e loga jisa prakAra apane nIce dabAe rakhanA cAhate haiM usakI koI sImA hI nahIM hai / samAjameM jagaha jagaheM prabhutvakA bhAra par3A huA hai jisase hamArI nasanasameM dAsatva aura bhaya ghusA rahatA hai| janmase hama logoMkA jo niyata abhyAsa hotA hai vaha hama logoMko andhavAdhyatAke liye pUrI tarahase taiyAra kara rakhatA hai| usIse hama loga apane adhInastha logoMke prati Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prjaa| atyAcArI, apanI barAbarIke logoMke prati IrSyAnvita aura UparavAle logoMke sAmane bike hue gulAma bananA sIkhate haiM / hama logoMkI haradamakI usI zikSAmeM hama logoMke sAre vyaktigata aura jAtIya apamAnoMkA mUla chipA huA hai| guruke prati bhakti karake, prabhukI sevA karake aura anya mAnya logoMkA yathocita sammAna karake bhI manuSyamAtrameM jo eka manuSyocita AtmamaryAdA rahanI cAhie usakI rakSA kI jA sakatI hai| lekina yadi hamAre guru, hamAre prabhu, hamAre rAjA yA hamAre mAnya loga usa AtmamaryAdAkA bhI apaharaNa kara leM to usase manuSyatvameM bar3A bhArI hastakSepa hotA hai / inhIM saba kAraNoMse hama loga sacamuca hI manuSyatvase bilakula hIna ho gae haiM aura inhIM kAraNoMse eka a~gareja dUsare a~garejake sAtha jaisA vyavahAra karatA hai usa prakAra vaha hamAre sAtha vyavahAra nahIM krtaa| - ghara aura samAjakI zikSAse jaba hama usa manuSyatvakA upArjana kara sakeMge tabhI a~gareja hama logoMke prati zraddhA karaneko bAdhya hoMge aura hamArA apamAna karanekA sAhasa na kareMge / a~gareja sarakArase hama loga bahuta kucha AzA kara sakate haiM lekina svAbhAvika niyamako badalanA usake liye bhI sambhava nahIM hai / aura saMsArakA yaha eka svAbhAvika niyama hai ki hInatAke prati AghAta aura avamAnanA hotI hI hai| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prjaa| lekina bahU ThaharI parAe gharakI lar3akI / yadi nyAyapUrvaka bhI koI usapara hAtha chor3anA cAhe to sambhava hai ki vaha use na sahe. aura phira nyAya-vicArakA kAma eka damase banda bhI nahIM kiyA jA sktaa| yaha bAta vijJAnasammata hai ki jahA~ bAdhA bahuta hI kama hotI hai vahA~ yadi zaktikA prayoga kiyA jAya to zIghra hI phala prApta hotA hai| isaliye yadi hindU musalamAnoMke jhagar3oMmeM zAntaprakRti, ekatAke bandhanase rahita aura kAnUnI vekAnUnI sabhI bAteM cupacApa sahanevAle hinduoMko dabA diyA jAya to sahajameM hI mImAMsA ho jAtI hai| hama yaha nahIM kahate ki gavarnamenTakI pAlisI hI yahI hai / lekina itanA avazya hai ki kAryavidhi svabhAvataH aura yahA~taka ki ajJAnataH bhI isI pathakA avalambana kara sakatI hai| yaha bAta ThIka usI prakAra ho sakatI hai jisa prakAra nadIkA srota kar3I miTTIko chor3akara Apase Apa hI mulAyama miTTIko kATatA huA calA jAtA hai / ___ isa liye, cAhe gavarnamenTakI hajAra dohAI dI jAya lekina hama isa bAtapara vizvAsa nahIM karate ki sarakAra isakA kucha pratikAra kara sakatI hai| hama loga kAMgresameM sammilita hote haiM, vilAyatameM Andolana karate haiM, akhabAroMmeM prabandha likhate haiM. bhAratavarSa ke bar3ese lekara choTe sabhI a~gareja karmacAriyoMke kAmakI svAdhInatApUrvaka samAlocanA karate haiM, bahutase avasaroMpara unheM apane padase haTA denemeM kRtakArya hote haiM aura iMglaiNDanivAsI niSpakSa a~garejoMkI sahAyatA lekara bhAratIya zAsakoMke viruddha bahutase rAjavidhAnoMkA saMzodhana karAnemeM bhI samartha hote haiM / ina saba vyavahAroMse a~gareja loga itanA adhika jala gae haiM ki bhArata-rAjataMtrake bar3e bar3e pahAr3oMkI coTiyoMse bhI rAjanItisammata maunako phAr3akara bIca bIcameM AgakI lapaTeM nikalane lagatI Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 suvicArakA adhikAra / haiN| dUsarI ora musalamAna loga rAjabhaktike mAre avanataprAya hokara kAMgresake uddezyamArgameM bAdhAsvarUpa khar3e ho gae haiN| inhIM saba kAraNoMse a~garejoMke manameM eka prakArakA vikAra ho gayA hai-sarakArakA isameM koI hAtha nahIM hai| kevala itanA hI nahIM hai balki a~garejoMke manameM kAMgresakI apekSA gorakSiNI sabhAoMne aura bhI adhika khalabalI DAla dI thii| ve loga jAnate haiM ki itihAsake prArambhakAlase hI jo hindU jAti AtmarakSAke liye kabhI ekatra nahIM ho sakatI vahI jAti gorakSAke liye turanta ekatra ho sakatI hai| isaliye, jaba isI gorakSAke kAraNa hinduoM aura musalamAnoMke virodhakA Arambha huA tava svabhAvataH hI musalamAnoMke sAtha a~garejoMkI sahAnubhUti bar3ha gaI thii| usa samaya avicalita citta aura niSpakSa bhAvase isa bAtakA vicAra karanekI zakti bahuta hI thor3e a~garejoMmeM thI ki isa samaya kauna pakSa adhika aparAdhI hai athavA donoM hI pakSa thor3e bahuta aparAdhI haiM yA nahIM / usa samaya ve Darate hue sabase adhika isI bAtakA vicAra kiyA karate the ki yaha rAjanItika saMkaTa kisa prakAra dUra kiyA jA sakatA hai| hamane sAdhanAke tIsare khaMDameM 'a~garejoMkA AtaMka' nAmaka prabandhameM santhAloMke damanakA udAharaNa dekara dikhalAyA hai ki jaba AdamI Dara jAtA hai taba usameM muvicAra karanekA dhairya nahIM raha jAtA aura jo loga jAnabUjhakara athavA binA jAnebUjhe DarakA kAraNa hote haiM una logoMke. prati manameM eka niSThura hiMsrabhAva utpanna ho jAtA hai / isI liye, gavarnamenTa nAmaka yaMtra cAhe jitanA nirapekSa rahe lekina phira bhI, cAhe yaha bAta bAra bAra asvIkRta kara dI jAya, isa bAtake lakSaNa spaSTa rUpase pahale bhI dikhalAI dete the aura aba bhI dikhalAI dete haiM ki gavarnamenTake Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prjaa| choTe bar3e sabhI yaMtrI Adise anta taka bilakula ghabarA gae the / aura jaba sAdhAraNa bhAratIya a~garejoMke manameM taraha tarahake svAbhAvika kAraNoMse eka bAra isa prakArakA vikAra utpanna ho gayA hai, taba usakA jo phala hai vaha barAbara phalatA hI rhegaa| rAjA kainyUTa jisa prakAra samudrakI taraMgoMko roka nahIM sakA thA usI prakAra gavarnamenTa bhI isa svAbhAvika niyamameM bAdhA nahIM de sktii| prazna ho sakatA hai ki taba phira kyoM vyartha hI yaha Andolana kiyA jAtA hai athavA hamAre isa prabandha likhanekI hI kyA AvazyakatA thI ? hama yaha bAta eka bAra nahIM hajAra bAra mAnate haiM ki sakaruNa athavA sAbhimAna svarameM gavarnamenTake sAmane nivedana yA zikAyata karaneke liye prabandha likhanekI koI AvazyakatA nahIM hai| hamArA yaha prabandha kevala apane jAtibhAiyoMke liye hai| hama logoMpara jo anyAya hotA hai athavA hama logoMke sAtha jo avicAra hotA hai usake pratikArakA sAmarthya svayaM hama logoMko chor3akara aura kisImeM nahIM hai| kainyUTane samudrakI taraMgoMko jisa sthAnapara rukaneke liye kahA thA samudrakI taraMgeM usa sthAnapara nahIM rukIM-unhoMne jar3a zaktike niyamAnusAra calakara ThIka sthAnapara AghAta kiyA thaa| kainyUTa mu~hase kahakara athavA maMtroMkA uccAraNa karake una taraMgoMko nahIM roka sakatA thA lekina bA~dha bA~dhakara unheM avazya roka sakatA thA / svAbhAvika niyamake anusAra, yadi hama AghAta-paramparAko Adhe rAstemeM hI rokanA cAheM to, hama logoMko bhI bA~dha bA~dhanA par3egA, saba logoMko milakara eka honA par3egA, sabako samahRdaya hokara samavedanAkA anubhava karanA pdd'egaa| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 suvicArakA adhikAra / hamArA yaha abhiprAya nahIM hai ki hama loga dala bA~dhakara viplava kareM--aura phira hama logoMmeM viplava karanekI zakti bhI nahIM hai| lekina dala bA~dhanepara jo eka bRhattva aura bala A jAtA hai usapara loga binA zraddhA kie nahIM raha sakate / aura jabataka koI vyakti yA samAja apanI ora zraddhA AkRSTa na kara sake taba taka usake liye suvicAra AkRSTa karanA bahuta hI kaThina hotA hai| lekina bAlUkA bA~dha kyoMkara bA~dhA jA sakatA hai ? jo loga aneka bAra mAre pITe jA cuke haiM phira bhI jinhoMne kabhI Ajataka ekA karanA sIkhA hI nahIM, jina logoMke samAjameM phUTake hajAroM viSa-bIja chipe hue haiM ve loga kaise eka kie jA sakate haiM ? Ajakala uttarase lekara dakSiNataka aura pUrvase lekara pazcimataka sArI hindU jAtikA hRdaya dina para dina alakSita bhAvase kevala isI vizvAsake kAraNa hI paraspara nikaTa khiMcatA A rahA hai ki a~gareja loga hama logoMke hRdayakI vedanAkA anubhava nahIM kara sakate aura ve aupadhoM ke dvArA hamArI cikitsA na karake ulaTe hamAre hRdayapara kar3I coTa pahu~cAte aura hamAre hRdayakI vyathAko caugunA bar3hAneke liye udyoga karate haiN| lekina kevala itanese hI kucha nahIM ho sktaa| hama logoMkI jAti aba bhI hamAre jAtibhAiyoMke lie dhruva AzrayabhUmi nahIM bana pAI hai| isIliye hama logoMko bAharakI A~dhIkA utanA Dara nahIM hai jitanA ki svayaM apane gharakI bAlUkI dIvArakA bhaya haiM / tejeM bahanevAlI nadIke bIcake pravAhakI apekSA usake kinArekI zithila bandhana aura khisalanevAlI jamInako bacAkara calanA hotA hai / hama jAnate haiM ki bahuta dinoM taka parAdhIna rahaneke kAraNa hama logoMkA jAtIya manuSyatva aura sAhasa pisakara cUra cUra ho gayA hai| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ knntth-rodh| eka dina hamane sunA ki aparAdhIko acchI taraha samajha-bUjhakara pakar3anemeM asamartha hokara hamArI kruddha sarakArane gavAha, sabUta, vicAra, vivecanA Adike liye vilamba na karake acAnaka sAre pUnA zaharakI chAtIpara rAjadaNDakA patthara rakha diyaa| hamane socA ki pUnA var3A bhayaMkara zahara hai ! bhItara hI bhItara na jAne usane kaunasA bar3A bhArI upadrava DAlA hai ! lekina Ajataka usa bhArI upadravakA kisIko kucha bhI patA na lgaa| ___ hama cupacApa baiThe hue abhI yahI soca rahe the ki yaha bAta macamuca huI hai yA hama svapna dekha rahe haiM ki itanemeM tArase khabara AI ki rAjaprAsAdake gupta zikharase eka ajJAta aparicita aura bIbhatsa kAnUna bijalIkI taraha A girA aura nATU bhAiyoMko dekhate dekhate na jAne kahA~ ur3A le gyaa| dekhate dekhate sAre bambaI pradezake Upara ghanA kAlA bAdala chA gayA aura jabaradasta zAsanakI gar3agaDAhaTa, vajrapAta aura zilAvRSTikI nauvata dekhakara hamane socA ki yaha to nahIM mAlUma ki andara hI andara vahA~ kyA ho rahA hai lekina itanA bahuta acchI taraha dikhAI de rahA hai ki bAta sAdhAraNa nahIM hai ! marAThe loga bahuta bhayaMkara haiM ! eka ora purAne kAnUnake sikkar3akA moracA sApha huA aura dUsarI aura rAjakIya kArakhAnemeM nae sikkar3a banAneke liye bhISaNa hathaur3ekA zabda ho rahA hai ! isa zabdase sArA bhArata kA~pa uThA hai ! logoMmeM bhayaMkara dhUma maca gaI hai ! hama loga bar3e hI bhayaMkara haiM ! ___ avataka hama loga isa vipulA pRthvIko acalA samajhA karate the kyoMki isa prabalA pRthvIke Upara hama loga jitane nirbhara haiM aura usake Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prjaa| prati hamane jitane upadrava kie haiM una sabako usane apanI prakANDa zaktise cupacApa aura anAyAsa hI saha liyA hai| kintu eka dina naI vAke duryogameM maMghAvRtta dopaharako hama logoMkI vahI cira-nirbhara bhUmi acAnaka na jAne kisa gUDha AzaMkAse kA~pane lgii| hamane dekhA ki usakI usa kSaNa bharakI caMcalatAke kAraNa hama logoMke bahuta dinoMke priya aura purAne vAsasthAna miTTImeM mila ge| ___ yadi sarakArakI acalA nIti bhI acAnaka sAdhAraNa athavA anidezya AtaMkase vicalita aura vidIrNa hokara hama logoMko khAneke liye taiyAra ho jAya, to usakI zakti aura nItikI dRDhatAke sambandhameM hama logoMkA bahuta dinoMse jo vizvAsa calA AtA hai sahasA usa vizvAsapara bar3A bhArI dhakkA lagatA hai| usa dhakese prajAke manameM bhayakA saMcAra honA sambhava hai lekina usake sAtha hI yaha bAta bhI bahuta svAbhAvika hai ki sarakArako svayaM apane liye bhI acAnaka bahuta kucha soca vicAra karanA pdd'e| yaha prazna sahasA Apa hI Apa manameM uThatA hai ki hama na jAne kyA haiM ! imase hama logoMkI thor3I bahuta tasallI hotI hai| kyoMki jo jAti pUrI tarahase nisteja aura niHsatva ho gaI ho, usake prati balakA prayoga karanA jisa prakAra anAvazyaka hai usI prakAra usake prati zraddhA karanA bhI asambhava hai / jaba hama loga yaha dekhate haiM ki hameM damana karaneke liye vizeSa prayatna ho rahA hai taba nyAya aura anyAya, vicAra aura avicArakA tarka dUra ho jAtA hai aura hamAre manameM svabhAvataH yaha bAta AtI hai ki zAyada hama logoMmeM kisI zaktikI saMbhAvanA hai aura kevala mUDhatAke kAraNa hama saba avasaroMpara usa zaktiko kAmameM nahIM lA sakate / aisI dazAmeM jaba ki sarakAra cAroM tarapha topeM lagA Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ knntth-rodh| rahI hai to yaha bAta nizcaya hai ki hama loga macchar3a nahIM haiM---kamase kama mare hue macchar3a nahIM haiM ! hamArI jAtimeM yadi kucha prANa athavA kucha zaktike saMcArakI saMbhAvanA ho to hamAre liye yaha bahuta hI AnandakI bAta hai| isa vAtako asvIkRta karanA aisI spaSTa kapaTatA hai ki pAlisIke rUpameM to vaha anAvazyaka aura pravaMcanAke rUpameM bilakula vyartha hai / isaliye jaba hama yaha dekhate haiM ki sarakAra hama logoMkI usa zaktiko svIkRta karatI hai to hamAre nirAza cittameM thor3ese garvakA saMcAra hue binA nahIM raha sakatA! lekina duHkhakA viSaya yaha hai ki yaha garva hama logoMke liye sAMghAtika hai| jisa prakAra sIpameM mAtIkA honA sIpake liye burA hotA hai usI taraha hama logoMmeM isa garvakA honA bhI burA hai| koI cAlAka gotAkhora hama logoMka peTameM churI bhoMkakara yaha garva nikAla legA aura ise apane rAjamukuTameM lagA legA / a~gareja apane Adazako dekhate hue hama logoMkA jo anucita sammAna karate haiM vaha sammAna hama logoMke liye parihAsake sAtha hI sAtha mRtyu bhI ho sakatA hai| gavarnamenTa hama logoMmeM jisa balake honekA sandeha karake hama logoMke sAtha bala prayoga karatI hai vaha bala yadi hama logoMmeM na huA to usake bhArI daNDase hama loga naSTa ho jAyeMge aura yadi vaha bala hama logoMmeM sacamuca huA to usa daNDakI mArase hamArA vaha bala barAbara . dRr3ha aura andara hI andara prabala hotA jAyagA / hama loga to apane Apako jAnate haiM, lekina a~gareja hama logoMko nahIM jAnate / unake isa na jAnaneke saikar3oM kAraNa haiM jinakA vistArapUrvaka varNana karanekI AvazyakatA nahIM hai / sAfa bAta yahI hai ki ve hama logoMko nahIM jAnate / hama loga pUrvake rahanevAle haiM aura ve pazci Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prjaa| mke| hama logoMmeM kisa bAtakA kyA pariNAma hotA hai. hameM kisa jagaha coTa laganese kahA~ pIr3A hotI hai, isa bAtako ve loga acchI taraha nahIM samajha sakate / isIliye una logoMko bhaya hai / hama logoMmeM bhayaMkaratAkA aura koI lakSaNa nahIM hai, kevala eka lakSaNa hai aura vaha yaha ki hama loga ajJAta haiM / hama loga stanyapAyI udbhidabhojI jIva haiM, hama loga zAnta sahanazIla aura udAsIna haiN| lekina phira bhI hama logoMkA vizvAsa nahIM karanA caahie| kyoMki hama loga pUrvake rahanevAle aura durjeya haiN| ___ yadi sacamuca yahI bAta ho to hama apane zAsakoMse kahate haiM ki Apa loga kyoM hama logoMko aura bhI adhika ajJeya karate jA rahe haiM ? yadi Apa rassIko sA~pa samajha rahe hoM to kyoM caTapaTa gharakA dIA bujhAkara apanA bhaya aura bhI bar3hA rahe haiM ? jisa eka mAtra upAyase hama loga AtmaprakAza kara sakate haiM, Apako apanA paricaya de sakate haiM, usa upAyako rokanese Apako kyA lAbha hogA ? gadarase pahale hAthoM hAtha jo roTI vitaraNa kI gaI thI, usameM eka akSara bhI nahIM likhA thA, phira bhI usase gadara ho gayA thaa| taba aise nirvAka nirakSara samAcArapatra hI kyA vAstavameM bhayaMkara nahIM haiM ? sauMpakI gati vilakula gapta hotI hai aura usake kATanameM koI zabda nahIM hotA, lekina kyA kevala isIliye sA~pa nidAruNa nahIM hotA ? samAcArapatra jitane hI adhika aura jitane hI abAdha hoMge svAbhAvika niyamake anusAra deza Atmagopana karanemeM utanA hI adhika asamartha hogaa| yadi kabhI amAvasyAkI kisI gaharI a~dherI rAtameM hama logoMkI abalA bhAratabhUmi durAzAke dussAhasase pAgala hokara viplava-abhisArako yAtrA kare to saMbhava hai ki siMhadvArakA kuttA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prjaa| 94 yadi samAcArapatroMkI svAdhInatAkA yaha paradA uThA diyA jAya to hama logoMkI parAdhInatAkA sArA kaThina kaMkAla kSaNa bharameM bAhara nikala par3e / Ajakalake kucha jabaradasta a~gareja lekhaka kahate haiM ki jo bAta satya hai usakA prakaTa ho jAnA hI acchA hai| lekina hama pUchate haiM ki kyA a~garejI zAsanakA yaha kaThina aura zuSka parAdhInatAkA kaMkAla mAtra hI satya hai ? aura isake Upara jIvanake lAvaNyakA jo paradA thA aura svAdhIna gatikI vicitra lIlAkI jo manohara zrI dikhalAI gaI thI kyA vahI mithyA aura mAyA thI ? do sau varSake paricayake uparAnta kyA hama logoMke mAnava-sambandhakA yahI avazeSa hai ? Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atyukti / * pRthvIke pUrvakoNake loga arthAt hama loga atyuktikA bahuta adhika vyavahAra karate haiM / apane pazcimIya guruoMse hama logoMko isa sambandhameM akasara ulaTI sIdhI bAteM sunanI par3atI haiN| jo loga sAta samudrapArase hama logoMke bhaleke liye upadeza dene Ate haiM, hama logoMko ucita hai ki sira jhukAkara cupacApa unakI bAteM sunA kreN| kyoMki ve loga hamAre jaise abhAgoMkI taraha kevala bAteM karanA hI nahIM jAnate aura sAtha hI ve loga yaha bhI acchI taraha jAnate haiM ki bAteM kisa taraha munI jAtI haiN| aura phira hama logoMke donoM kAnoMpara bhI unakA pUrA adhikAra hai| lekina hama logoMne DA~Ta-DapaTa aura upadeza to bAra bAra munA hai aura hama logoMke skUloMmeM par3hAe jAnevAle bhUgolake pRSThoM aura kanyokezana (Convocation ) se yaha bAta acchI taraha pratidhvanita hotI hai ki hama loga kitane adhama haiN| hama logoMkA kSINa uttara ina bAtoMko davA nahIM sakatA; lekina phira bhI hama binA bole kaise raha sakate haiM ? apane jhuke hue sirako hama aura kahA~taka jhukAveMge ? saca bAta to yaha hai ki atyukti aura atizayitA sabhI jAtiyoMmeM hai| apanI atyukti bahuta hI svAbhAvika aura dUsaroMkI atyukti * jisa samaya dillI-daravArakI tayyAriyA~ ho rahI thI, yaha lekha usa samaya likhA gayA thaa| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prajA / 96 bahuta hI asaMgata jAna par3atI hai| jisa viSayameM hama logoMkI bAta Apase Apa bahuta bar3ha calatI hai usa tripayameM a~gareja loga vilkula cupa rahate haiM aura jisa vipayameM a~gareja loga bahuta adhika bakA karate haiM usa viSaya meM hama logoM ke mu~hase eka bAta bhI nahIM nikalatI / hama loga socate haiM ki a~gareja loga bAtoMko bahuta adhika bar3hAte haiM aura a~gareja loga socate haiM ki pUrvIya logoMko parimANakA jJAna nahIM hai / 88 hamAre dezameM gRhasthaloga apane atithise kahA karate haiM kisaba kucha ApakA hI hai -- ghara-bAra saba ApakA hai / " yaha atyukti hai / yadi koI a~gareja svayaM apane rasoI-gharameM jAnA cAhe to vaha apanI rasoI banAnevAlIse pUchatA hai - " kyA maiM isa kamaremeM A sakatA hU~ ?" yaha bhI eka prakArakI atyukti hI hai I yadi strI namakakI pyAlI Age khasakA de to a~gareja pati kahatA " maiM dhanyavAda detA hU~ | yaha atyukti hai / nimaMtraNa denevAle ke "L gharameM saba tarahakI cIjeM khUba acchI taraha khA-pIkara isa dezakA nimaMtrita kahatA hai- bar3A Ananda huA, maiM bahuta santuSTa hU~ / " arthAt merA santoSa hI tumhAre liye pAritoSika haiM / isake uttara meM nimaMtraNa ApakI isa kRpAse maiM kRtArtha ho gayA / " ise " denevAlA kahatA haibhI atyukti kaha sakate haiM / hama logoMke dezameM strI apane patiko jo patra likhatI hai usameM likhA rahatA hai- -" zrIcaraNeSu / " a~garejoM ke liye yaha atyukti haiM / a~gareja loga apane patroM meM jisa-tisako "priya" likhakara sambodhana karate haiN| abhyasta na honeke kAraNa hama logoMko yaha bAta atyukti jAna par3atI hai / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97 atyukti / I isa prakArake aura bhI hajAroM dRSTAnta haiM / lekina ye saba ba~dhI huI atyuktiyA~ haiM--paitRka haiM / hama loga apane dainika vyavahArameM nitya naI naI atyuktiyoM kI racanA kiyA karate haiM / vastutaH prAcyajAtikI bhartsanAkA yahI kAraNa hai / 1 tAlI eka hAtha se nahIM bajatI, isI prakAra bAta bhI do Adami - yoMke milanese hotI hai / jisa sthAnapara zrotA aura vaktA donoM eka dUsarekI bhASA samajhate haiM usa sthAnapara donoMke saMyogase atyukti Apase Apa saMzodhita ho jAtI hai / mAhaba jaba ciTThIke antameM hameM likhate haiM Yours truly-- sacamuca tumhArA - taba yadi hama unake isa atyanta ghaniSTa AtmIyatA dikhalAnevAle padapara acchI taraha vicAra kareM to hama samajhate haiM ki ve sacamuca hamAre nahIM haiM / vizeSataH jaba ki bar3e sAhaba apane Apako hamArA bAdhyatama bhRtya batalAte haiM to hama anAyAsa hI unakI isa bAtameMse solaha Ane bAda karake Uparase aura bhI solaha Ane kATa le sakate haiM, arthAt isakA bilakula hI ulaTA artha le sakate haiM / ye saba ba~dhI huI aura dastUrakI atyuktiyA~ haiM / lekina pracalita bhASA prayogakI atyuktiyA~ bhI a~garejImeM kor3iyoM I bharI par3I haiN| Immensely, immeasurably, extremely, awfully, infinitely, absolutely, over so much, for the life of me, for the world, unbounded, endless Adi zabda-prayoga yadi sabhI sthAnoMpara apane apane yathArtha bhAvoMmeM lie jAya~ to unake sAmane pUrvIya atyuktiyA~ isa janma meM kabhI sira hI na uThA sakeMgI / yaha bAta svIkRta karanI hI par3egI ki bAharI yA UparI viSayoM meM hama loga bahuta hI zithila haiN| bAharakI cIjako na to hama loga ThIka rA0 7 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prjaa| tarahase dekhate haiM aura na use usake ThIka rUpameM grahaNa hI karate haiN| prAyaH hama loga bAharake 9 ko 6 aura 6 ko 9 kara diyA karate haiM / yadyapi hama loga apanI icchAse aisA nahIM karate, lekina phira bhI aise avasarapara ajJAnakRta pApakA dUnA doSa hotA hai-eka to pApa aura dUsarA Uparase ajJAna / indriyoMko isa prakAra alasa aura buddhiko isa prakAra asAvadhAna kara rakhanese hama loga apanI ina donoM bAtoMko, jo isa saMsArameM hama logoMkA pradhAna AdhAra haiM, bilakula miTTI kara dete haiM / jo vyakti vRttAMtako bilakula alaga chor3akara kevala kalpanAkI sahAyatAse siddhAnta sthira karanekI ceSTA karatA hai vaha apane Apako hI dhokhA detA hai / jina jina viSayoMmeM hama loga anajAna rahate haiM unhIM unhIM vipayoMmeM hama loga dhokhA khAte haiM / kAnA hirana jisa tarapha apanI kAnI A~kha rakhakara Anandase ghAsa khA rahA thA usI taraphase zikArIkA tIra Akara usake kalejemeM lgaa| hama logoMkI phUTI huI A~kha thI ihalokakI tarapha, isaliye usI taraphase hama logoMko yatheSTa zikSA bhI milI / usI taraphakI coTa khAkara hama loga mare ! lekina kyA kareM---" jAkara jauna svabhAva chuTai nahiM jiisoN|" apanA dopa to hamane mAna liyaa| aba hameM dUsaroMpara dopAropaNa karanekA avasara milegA / bahutase loga isa prakAra dUsaroMpara dopAropaNa karanekI nindA karate haiM, hama bhI usakI nindA karate haiN| lekina jo loga vicAra karate haiM, dUsare bhI unakA vicAra karaneke adhikArI hote haiM / hama apane isa adhikArako nahIM chor3a skte| isase hama yaha AzA nahIM karate ki dUsaroMkA kucha upakAra hogA, lekina apane apamAnake samaya hameM jahA~se jo kucha AtmaprasAda mila sakatA ho, use hama nahIM chor3a sakate / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 atyukti| yahI dekhate haiM ki kulI loga bAhara baiThakara trasta cittase paMkhekI rassI khIMca rahe haiM, sAIsa ghor3ekI lagAma pakar3akara ca~varase makkhiyA~ aura macchar3a ur3A rahe haiM aura dagdha bhAratavarSake tapta sambandhase dUra honeke liye zAsaka loga zimaleke pahAr3akI tarapha bhAga rahe haiN| bhAratavarSameM a~garejI rAjyakA vizAla zAsana-kArya bilakula hI AnandahIna aura saundaryahIna hai / usakA sArA mArga kevala daphataroM aura adAlatoMkI hI ora hai, janasamAjake hRdayakI ora bilakula nahIM hai| to phira acAnaka isake bIcameM yaha bilakula bajor3a dikhanevAlA darabAra kyoM kiyA jAtA hai ? sArI zAsana-praNAlIke sAtha usakA kisa jagahase sambandha hai ? per3oM aura latAoMmeM phUla hotA hai, AphisoMkI kar3iyoM aura dharanoM meM mAdhavI maMjarI nahIM lagatI ! yaha to mAnoM marubhUmimeM marIcikAke samAna hai / yaha chAyA tApake nivAraNake liye nahIM hai, isa jalase pyAsa nahIM bujhgii| prAcIna kAlake darabAroMmeM samrAT loga kevala apanA pratApa hI nahIM prakaTa kiyA karate the| ve saba darabAra kisIke sAmane U~ce svarase koI bAta pramANita karaneke liye nahIM kie jAte the, ve svAbhAvika hote the| ve saba utsava bAdazAhoM aura navAboMkI udAratAke udvelita pravAha-svarUpa huA karate the| usa pravAhameM dAnazIlatA hotI thii| usase prArthiyoMkI prArthanAeM pUrI hotI thIM, usase dInoMkA abhAva dUra hotA thA, usase AzA aura AnandakA dUra dUra taka prasAra hotA thaa| aba jo daravAra honevAlA hai usake kAraNa batalAo kisa pIr3itako AzvAsana milA hai, kauna daridra sukhasvapna dekha rahA hai ? yadi usa dina koI durAzAgrasta abhAgA apane hAthameM koI prArthanApatra lekara samrATake pratinidhike pAsa jAnA cAhe to kyA use pulisake hAthakI mAra khAkara rote hue na lauTanA par3egA ? Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prjaa| 104 isIliye kahate haiM ki AgAmI dillI darabAra pAzcAtya atyukti aura vaha bhI jhUThI vA dikhauA atyukti hai| idhara to hisAba kitAba aura dUkAnadArI hai aura udhara binA prAcya samrAToMkI nakala kie kAma nahIM calatA / hama loga dezavyApI anazanake dinoMmeM isa amUlaka darabArakA ADambara dekhakara Dara gae the, isIliye hamAre zAsakoMne hameM AzvAsana dete hue kahA thA ki isameM vyaya bahuta adhika nahIM hogA aura jo kucha hogA bhI usakA prAyaH AdhA vasUla kara liyA jA sakegA / lekina jina dinoMmeM bahuta samajha-bUjhakara rupayA kharca karanA par3atA hai una dinoMmeM bhI binA utsava kie kAma nahIM cltaa| jina dinoM khajAnemeM rupayA kama hotA hai una dinoM yadi utsava karanekI AvazyakatA ho to apanA kharca bacAnekI ora dRSTi rakhakara dUsaroMke kharcakI orase udAsIna rahanA par3atA hai| isIliye cAhe AgAmI dillI darabArake samaya samrATake pratinidhi thor3e hI kharcameM kAma calA leM, lekina phira bhI ADambarako bahuta bar3hAneke liye ve rAjA mahArAjAoMkA adhika kharca karAveMge hii| pratyeka rAjA mahArAjAko kucha hAthI, kucha ghor3e aura kucha AdamI apane sAtha lAne hI pdd'eNge| sunate haiM ki isa sambandhameM kucha AjJA bhI nikalI hai / unhIM saba rAjA mahArAjAoMke hAthI-ghor3oM aura lAva-lazkarase, yathAsaMbhava thor3A kharca karanemeM catura samrATake pratinidhi jaise taise isa bar3e kAmako calA le jaayeNge| isase caturatA aura pratApakA paricaya milatA hai| lekina prAcya sampradAyake anusAra jo udAratA aura vadAnyatA rAjakIya utsavakA prANa samajhI jAtI hai vaha isameM nahIM hai| eka A~kha rupayekI thailIkI ora aura dUsarI A~kha purAne vAdazAhoMke anukaraNa-kAryakI ora rakhanese yaha kAma nahIM cala sktaa| jo vyakti yaha kAma svabhAvataH hI Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 atyuki| kara sakatA ho vahI kara sakatA hai aura usIko yaha zobhA bhI detA hai| isI bIcameM hamAre dezake eka choTese rAjAne samrATake abhiSekake upalakSyameM apanI prajAko kaI hajAra rupayoMkI mAlagujArI mApha kara dI hai| hamane to isase yahI samajhA ki isase bhAratavarSIya ina rAjA sAhabane a~gareja zAsakoMko isa bAtakI zikSA dI hai ki bhAratavarSameM rAjakIya utsava kisa prakAra kiyA jAtA hai| lekina jo loga nakala karate haiM ve sacI zikSA grahaNa nahIM karate, ve loga kevala bAharI ADambara hI kara sakate haiN| tapA huA bAlU suryyake samAna tApa to detA hai parantu prakAza nahIM detaa| isIliye hamAre dezameM tape hue bAlake tApako asahya atizayatAke udAharaNameM lete haiN| AgAmI dillI darabAra bhI isI prakAra apanA pratApa to phailAvegA lekina logoMko AzA aura Ananda na degA / kevala dambha-prakAza samrATako bhI zobhA nahIM detA / udAratAke dvArA, dayA-dAkSiNyake dvArA dussaha dambhako chipA rakhanA hI yathArtha rAjocita kArya haiM / AgAmI dillI darabArameM bhAratavarSa apane sAre rAjA mahArAjAoMko lekara vartamAna samrATke pratinidhike sAmane adhInatA svIkAra karane jaaygaa| lekina samrAT use kaunasA sammAna, kaunasI sampatti, kaunasA adhikAra deMge ? kucha bhI nahIM / yaha bAta bhI nahIM hai ki isase kevala bhAratavarSakI avanatikI hI svIkRti ho / isa prakArake kore Akasmika darabArakI bhArI kRpaNatAse prAcya jAtike sAmane a~garejoMkI rAjamahimA bhI binA ghaTe nahIM raha sktii| darabArake saba kAma a~garejI prathAke anusAra sampanna hoMge / cAhe vaha prathA hamAre yahA~kI prathAse milatI julatI na ho, lekina phira bhI hama loga Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prajA / 106 ' isa sambandhameM cupa rahaneke liye vAdhya haiN| hamAre dezameM pahale barAbarIke kisI rAjAke Agamana ke samaya athavA rAjakIya zubha kAryoMke samaya jo saba utsava aura Amoda Adi hote the unameM sArA vyaya rAjA apane pAsase hI detA thA / janmatithi Adi aneka prakArake avasaroMpara prajA sadA rAjAkA anugraha prApta karatI thii| lekina Ajakala saba bAteM isake bilakula viparIta haiM / rAjAke yahA~ cAhe zAdI ho cAhe gamI, usakA lAbha ho cAhe hAni, lekina usakI orase sadA prajAke sAmane candekA khAtA hI rakhA jAtA haiM aura rAjA tathA rAyabahAdura Adi khitAboM kI rAjakIya nIlAmakI dUkAna jama jAtI hai| akabara aura zAhajahA~ Adi bar3e bar3e bAdazAha apanI kIrtti svayaM apane vyayase hI khar3I kara gae haiM / lekina Ajakalake karmacArI loga taraha tarahake chaloM aura taraha tarahake kauzaloMse prajAse hI apane bar3e bar3e kIrtistambhoM kA kharca vasUla kara lete haiM / samrATake pratinidhine sUryavaMzIya kSatriya rAjAoMko salAma karaneke liye apane pAsa bulAyA hai, para yaha to nahIM mAlUma hotA ki samrATa ina pratinidhi mahAzayane apane dAnase kaunasA bar3A bhArI tAlAba khodavAyA hai, kaunasI dharmazAlA banavAI hai aura dezake liye zikSA aura zilpacarcAko kaunasA Azraya diyA hai ? prAcInakAlake bAdazAha, navAba aura rAjakarmacArIgaNa bhI isa prakAra ke maMgalakAryoM dvArA prajAke hRdayake sAtha sambandha rakhate the / Ajakala rAjakarmacAriyoM kA to abhAva nahIM hai aura unake bar3e bar3e vetana bhI saMsArameM vikhyAta haiM; parantu ye loga isa dezameM dAna aura satkarma karake apane astitvakA koI cihna nahIM chor3a jAte / ye loga vilAyatI dUkAnoMse hI apanA sArA sAmAna kharIdate haiM, apane vilAyatI saMgIsAthiyoMke sAtha hI Amoda-pramoda karate haiM aura vilAyatake kisI kone meM baiThakara antima kAlataka apanI penzinakA bhoga kiyA karate haiM / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prajA / 112 varNoM, bhinna bhinna citroM aura bhinna bhinna akSaroMmeM deza-videzoM meM kisa prakAra apanI ghoSaNA karatI haiN| aba hama loga bhI nirlajja hokara aura unhIM meM milakara isa prakArakI zikSA grahaNa kara rahe haiM ! vilAyata meM jisa prakAra rAjanItika kSetrameM jhUThe bajaTa taiyAra kie jAte haiM, praznoMke jisa prakAra caturAIse gar3he hue aura dUsaroMko dhokhemeM DAlanevAle uttara die jAte haiM aura abhiyoga calAkara eka pakSapara dUsare pakSavAle jo saba doSAropaNa karate haiM, ve saba yadi mithyA hoM taba to lajjAkA viSaya hai aura yadi ve mithyA na hoM to isameM sandeha nahIM ki ve zaMkAjanaka avazya haiM / vahA~kI pArlimenTasaMgata bhASA meM aura kabhI kabhI usakA ullaMghana karake bhI bar3e bar3e logoMko jhUThA, dhokhebAja aura saccI bAtako chipAnevAlA kaha diyA jAtA hai / yA to isa nindAvAdako atyuktiparAyaNatA kahanA hogA aura nahIM to yaha kahanA par3egA ki iMglaiNDakI rAjanIti jhUTase bilakula jIrNa hai / jo ho, isa AlocanAse yaha bAta manameM AtI hai ki atyuktiko spaSTa atyukti ke rUpameM rakhanA hI acchA hai| use kauzala se kATa-chA~Takara vAstava dalameM milAnekI ceSTA karanA acchA nahIM hai--usameM bahuta adhika vipattiyA~ haiM / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ impiiriylijm| (saamraajyvaad|) vilAyatameM Ajakala logoMko impIriyalijma yA sAmrAjyavAdakA eka nazAsA ho gayA hai / usa dazameM Ajakala bahutase logoMko yahI dhuna savAra hai ki iMglaiNDake samasta adhIna dezoM aura upanivezoM Adiko milAkara eka kara diyA jAya aura a~garejI sAmrAjyako eka bar3A upasarga banA DAlA jAya / vizvAmitrane eka nae jagatakI sRSTi karanakA udyoga kiyA thA / bAibilameM eka rAjAkA varNana hai jisane svargakI pratispardhA karake eka bahuta U~cA stambha khar3A karanekI ceSTA kI thii| svayaM rAvaNake sambandhameM bhI isI prakArakI eka janazruti pracalita hai| ___ isa prakArake bahuta bar3e bar3e kAma karaneke vicAra isa saMsArameM samaya samayapara bahutase logoMka manameM Ae haiN| aise aise kAma kabhI pUre nahIM utarate / para hA~, ve naSTa honese pahale saMsArameM kucha na kucha amaMgala yA anartha avazya kara jAte haiN| isa vicArane lArDa karjanake manameM bhI jo uthalaputhala macAI hai usakA AbhAsa unakI hAlakI eka vaktRtAse milatA hai| hama dekhate haiM ki hamAre dezake kucha samAcArapatra kabhI kabhI isa viSayameM thor3A bahuta utsAha prakaTa kiyA karate haiM / ve kaTA karane haiM ki - Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 rAjA aura prjaa| bAta hai; bhAratavarSako briTiza sAmrAjyameM ekAtma honekA adhikAra niijie| kevala bAtoMke bharose hI to koI adhikAra mila nahIM jAtAyahA~ taka ki yadi kAgajapara pakkI likhA par3hI ho jAya to bhI durbala manuSyoM ko apane svatvoMkA uddhAra karanA bahuta kaThina hotA hai| isIliye jaba hama dekhate haiM ki jo loga hamAre adhikArI yA zAsaka haiM ve jaba impIriyala-vAyuse grasta haiM taba hama nahIM samajhate ki isase hamArA kalyANa hogaa| pAThaka kaha sakate haiM ki tuma vyartha itanA bhaya kyoM karate ho / jisake hAthameM zakti hai vaha cAhe impIriyalijmakA Andolana kare aura cAhe na kare, para yadi vaha tumhArA aniSTa karanA cAhe to sahajameM hI kara sakatA hai| lekina hama kahate haiM ki vaha sahajameM hamArA aniSTa nahIM kara sakatA / hajAra ho, para phira bhI dayA aura dharmako ekadamase chor3a denA bahuta kaThina hai / lejA bhI koI cIja hai| lekina jaba koI vyakti kisI bar3e siddhAntakI Ar3a pA jAtA hai taba usake liye niSThuratA aura anyAya karanA sahaja ho jAtA hai| bahutase logoMko yoMhI kisI jantuko kaSTa pahu~cAnemeM bahuta duHkha hotA hai| lekina jaba usI kaSTa denekA nAma * zikAra ' rakha diyA jAtA hai taba ve hI loga bar3e Anandase becAre hata aura Ahata pakSiyoMkI sUcI bar3hAnemeM apanA gaurava samajhate haiN| yadi koI manuSya binA kAraNa yA upalakSyake kisI pakSIke Daine tor3a de to avazya hI vaha zikArIse bar3hakara niSThura mAnA jAyagA; lekina usake niSThura mAne jAnese pakSIko kisI prakArakA vizeSa santopa nahIM ho sktaa| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 impIriyalijma | balki asahAya pakSiyoMke liye svabhAvataH niSThura vyaktikI apekSA zikAriyoMkA dala bahuta adhika kaSTadAyaka hai / jo loga impIriyalijma ke vyAnameM masta haiM isameM sandeha nahIM ki ve loga kisI durbalakaM svataMtra astitva aura adhikArake sambandhameM binA kAtara hue nirmohI ho sakate haiM / saMsArameM sabhI aura isa bAta ke dRSTAnta dekhane meM Ate haiM 1 yaha bAta sabhI loga jAnate haiM ki phinalaiNDa aura polaiNDako apane vizAla kalevara meM bilakula ajJAta rItise apane ApameM pUrI taraha se milAneka liye rUsa kahA~taka jora lagA rahA hai / * yadi rUsa apane manameM yaha bAta na samajhatA ki impIriyalijma nAmaka eka bahuta bar3e svArtha ke liye apane adhInastha dezoMkI svAbhAvika viSamatAe~ balapUrvaka dUra kara denA hI Avazyaka hai to usake liye itanA adhika jora lagAnA kadApi sambhava na hotA / rUsa apane isI svArthako polaiNDa aura phinalaiNDakA bhI svArtha samajhatA hai / lArDa karjana bhI isI prakAra kaha rahe haiM ki apanI jAtIyatA kI bAta mulAkara sAmrAjya ke svArthako hI apanA svArtha banA DAlo / yadi yaha bAta kisI zaktimAnase kahI jAya to usake liye isase Darane kA koI kAraNa nahIM hai; kyoMki vaha kevala bAtoMse nahIM bhUlegA / usake liye isa bAta kI AvazyakatA hai ki vAstavameM usa bAta se usakA svArtha acchI taraha siddha ho / arthAt yadi aise avasarapara koI use balapUrvaka apane dalameM milAnA cAhegA to jabataka vaha apane svArthako bhI yatheSTa parimANa meM visarjita na karegA tabataka use apane * gata mahAyuddhake kAraNa yaha sthiti bilakula lupta ho gaI hai| - anuvAdaka / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prajA / 116 anukUla na kara sakegA / ataeva usa sthAnapara binA bahuta kucha zahada girAe ( lAlaca die ) aura tela kharca kie kAma nahIM cltaa| iMglaiNDake upaniveza Adi isa bAtake dRSTAnta haiN| a~gareja barAbara unake kAnameM yahI maMtra kate A rahe haiM.---" yadetat hRdayaM mama tadastu hRdayaM tava / " lekina ve kevala maMtrameM bhUlanevAle nahIM haiM-ve apane saudeke rupae gina lene haiN| ___ lekina hamAre liye saudeke rupayoMkI bAta to dUra rahI, durbhAgyavaza maMtrI bhI AvazyakatA nahIM hotii| ___ jaba hama logoMkA samaya AtA hai taba isI bAtakA vicAra hotA hai ki videziyoMke sAtha bhedabuddhi rakhanA jAtIyatAke liye to Avazyaka hai parantu vaha impIriyalinmake liye pratikUla hai, isaliye usa bhedabuddhike jo kAraNa haiM una sabako dUra kara denA hai| karttavya hai / lekina jaba ye kAraNa dUra kie jAyeMge taba usa ekatAko bhI kisI prakAra jamane yA bar3hane na denA hI ThIka hogA jo isa samaya dezake bhinna bhinna bhAgoMmeM hone lagI hai| ve bilakula khaNDa gvaNDa aura cUrNa avasthAmeM hI raheM, tabhI unheM hajama karanA sahaja hogaa| __bhAratavarSa sarIgve itane bar3e dezako milAkara eka kara denemeM bar3A bhArI gaurava hai| prayatna karake ise vicchinna aura alaga alaga rakhanA a~gareja sarIkhI abhimAnI jAti ke liye lajAkI bAta hai| lekina impIriyalijmake maMtrase yaha lajjA dUra ho jAtI hai| aisI dazAmeM jaba ki sAmrAjyameM milakara eka ho jAnA hI bhAratavarSake liye paramArtha-lAbha hai taba usa mahAn uddezyase isa dezako cakkImeM pIsa kara vizliSTa yA khaNDa khaNDa kara DAlanA hI ' hyUmainiTI ' ( humanity= manuSyatva ) hai| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 raajbhkti| rAjaputrane bhI jAna par3atA hai, supta rAjabhaktiko jagAneke liye hI yaha yAtrAkA kaSTa svIkAra kiyA thA, parantu kyA unheM 'sonekI char3I' prApta huI ? aneka ghaTanAoMse yaha bAta spaSTa dikhalAI detI hai ki hamAre rAjapuruSa sonekI char3IkI apekSA lohekI char3Ipara hI vizeSa AsthA rakhate haiM ! ve apane pratApake ADambarako vajragarbha vidyutake samAna kSaNakSaNameM hamArI AMgboke Age camakA jAyA karate haiN| usase hamArI A~kheM cakacoMdhA jAtI haiM, hRdaya bhI kaoNpane lagatA hai kintu rAjA prajAke bIca hRdayakA bandhana dRr3ha nahIM hotA-balki ulTA pArthakya bar3ha jAtA hai| __ bhAratake bhAgyameM isa prakArakI avasthA avazyaMbhAvI hai| kyoMki, yahA~ke rAjasihAsanapara jo loga baiThate haiM unakI avadhi to adhika dinoMkI nahIM rahatI; para yahA~ unakI rAjakSamatA jitanI utkaTa rahatI hai, utanI svayaM bhArata-samrATakI bhI nahIM hai| vAstavameM dekhA jAya to iMglaNDameM rAjya karanekA suyoga kisIko bhI nahIM milatA, kyoMki vahA~kI prajA mvAdhIna hai| para yahA~ jyoMhI kizI a~garejane paira rakkhA ki use tatkAla hI mAlUma ho jAtA hai ki bhAratavarSa adhIna gajya hai| aisI dazAmeM isa dezameM zAsanake danbha aura kSamatAke madako saMvaraNa karanA kSudra prakRtike aphasaroMke liye asaMbhava ho jAtA hai / jisake vaMzameM pIr3hiyoMse rAjya calA AyA ho, aise buniyAdI rAjAko rAjakIya nazA behoza nahIM kara sakatA; parantu jo ekAeka rAjA ho jAte haiM unake liye yaha nazA ekadama viSakA kAma karatA hai| bhAratavarSameM jo loga zAsana karane Ate haiM, unameMse adhikAMzako isa madirAkA abhyAsa nahIM rhtaa| unheM svadezakI apekSA isa dezameM bahuta Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prjaa| 122 adhika parivartana dikhalAI detA hai / jo loga vahA~ kisI bhI samaya vizeSa kucha nahIM the, yahA~ ve bAtakI vAtameM hartA-kartA bane dikhalAI dete haiN| aisI avasthAmeM, nazAkI jhoMkameM ve isa nUtanalabdha pratApako sabase adhika priya aura zreya samajhane lagate haiN| premakA patha namratAkA patha hai| kisI sAdhAraNase bhI sAdhAraNa manuSyake hRdayameM praveza karaneke liye apane mastakako usake dvArake mApake anusAra jhukAnA par3atA hai / para jo vyakti apane pratApa aura preSTIjake sambandhameM tAjA navAvake samAna sirase paira taka sadA hI sAvadhAna rahatA hai, usake liye yaha namratA yA sira jhukAnA duHsAdhya kArya hai / aMgarejoMkA rAjya yadi zurUse hI Ane-jAnekA rAjya nahIM hotA, yadi ve isa dezameM sthAyI hokara zAsanakI ugratAko thor3A bahuta sahana kara sakate, to yaha bAta nizcayapUrvaka kahIM jA sakatI hai ki ve hamAre sAtha hRdaya milAnekI ceSTA karaneke liye bAdhya hote / kintu vartamAna vyavasthA aisI hai ki iMglaiNDake kisI aprasiddha prAntase, thor3e samayake lie isa dezameM Akara ye loga isa bAtako kisI taraha bhI nahIM bhUla sakate ki hama kartA-hartA haiM- svAmI haiN| isa kSudra dambhako sarvadA prakAzamAna rakhane ke liye ve hama logoMko sabhI bAtoMmeM niraMtara dUra dUra rakhate haiM aura kevala prabalatAke dvArA hameM abhibhUta kara rakhanekI ceSTA karate haiM / isa bAtako svIkAra kagnameM ve kuNThita hote haiM ki hama logoMkI icchA anicchA bhI unakI rAjanItiko sparza kara sakatI hai| yahA~ taka ki unake kisI kAnUnase yA kisI vidhAnase hama vedanA anubhava kareMge aura use prakAza kareMge, ise bhI ve gustAkhI samajhate haiN| kintu pati cAhe jitanA kaThora kyoM na ho vaha apanI strIse kevala vAdhyatA hI nahIM cAhatA, strIke hRdayake prati bhI usake bhItara hI Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 raajbhkti| bhItara cAha rahatI hai / parantu vaha hRdayapara adhikAra karanekA vAstavika mArga grahaNa nahIM kara sakatA, isa kAryameM usakA durdamya auddhatya vAdhA DAlatA hai| yadi use sandeha ho jAya ki strI mega Adhipatya to sahana karatI hai, parantu mujhapara pyAra nahIM karatI, to vaha apanI kaThoratAkI mAtrA baDhAne lagatA hai| para yaha prIti utpanna karanekA uttama upAya nahIM haiM. isa vAtako sabhI jAnate haiM, samajhAnekI AvazyakatA nhiiN| isI taraha bhAratavarSaka a~gareja rAjA hamase rAjabhakti adA kiye binA nahIM rahanA caahte| kintu ve yaha nahIM socate ki bhaktikA sambandha hRdayase hai aura usa sambandhameM dAna-pratidAna donoM haiN| yaha koI kala yA mazInakA sambandha nahIM hai / isa sambandhako jor3aneke lie nikaTa AnA par3atA hai, yaha korI jabardastIkA kAma nahIM hai| kintu ve cAhata yaha haiM ki pAsa bhI nahIM AnA par3a, hRdaya bhI nahIM denA par3e aura rAjabhakti adA ho jAya / antameM isa bhaktike bAremeM jaba unheM sandaha ho jAtA hai taba ve goragvoMkI phauja bulAkara, beta jhAr3akara aura jelameM ha~sakara bhakti adA karanekA prayatna karate haiN| aMgareja rAjA zAsanakI kala calAte calAte kabhI kabhI ekAeka rAjabhaktike liye kase vyagra ho uThate haiM, isa vAtakA eka namUnA lArDa karjanake zAsanameM pAyA gayA thA / yaha bAta acchI taraha spaSTa ho gaI hai ki svAbhAvika AbhijAtyake abhAvake kAraNa lArDa karjana nazemeM unmatta ho gae the| isa takhtako ve kisI naraha bhI chor3aneke liye rAjI nahIM the / isa gajakIya ADambarase judA hone para unakA antarAtmA eka durdazAgrasta matavAleke samAna Aja jisa avasthAmeM hai, use yadi hama yathArthabhAvase anubhava Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prajA / 124 karate to zAyada hameM bhI unapara dayA A jAtI / hamAre khayAlameM isa prakArakI zAsana - lolupatA bhAratavarSake aura kisI bhI zAsanakarttAne isa taraha se prakAzita nahIM kI thI / ina lATa sAhabane bhArata ke purAne bAdazAhoMke samAna darabAra karanA sthira kiyA aura ahaMkAra prakaTa karaneke lie usa darabArakA sthAna dillI niyata kiyA / kintu pUrva dezoMke sabhI rAjA isa bAtako jAnate haiM ki darabAra ahaMkAra prakAza karaneke liye nahIM kiyA jAtA; yaha rAjAke sAtha prajAke Ananda-sammilanakA utsava hai / isameM kevala rAjocita aizvaryake dvArA prajAko cakita staMbhita nahIM kiyA jAtA, kintu rAjocita audArya se use nikaTa bulAyA jAtA hai / darabAra kSamA karanekA, dAna karanekA aura rAja-zAsanako mundaratAse sajAnekA zubha avasara hotA hai / kintu pazcimake isa tAjA navAbane prAcya itihAsako sammukha rakhakara aura vadAnyatA yA udAratAko saudAgarI kRpaNatA dvArA kharca karake kevala pratApako hI atizaya ugra karake prakAzita kiyA / vAstavameM dekhA jAya to isase aMgarejoMkI rAjazrIne hama logoMke nikaTa gaurava nahIM pAyA / isase daravArakA uddezya bilakula vyartha ho gayA / isa darabArake duHsaha darpa se prAcya hRdaya pIr3ita hI huA, AkarSita to jarA bhI nahIM huaa| usakA aparimita apavyaya yadi kucha phala chor3a gayA hai, to vaha apamAnakI smRti hai / lohe kI char3Ise sonekI char3IkA kAma nikAlane kI ceSTA kevala niSphala hI nahIM hotI haiM, usakA phala ulTA bhI hotA hai / abakI bAra rAjaputrakA bhAratameM Agamana huA / rAjanItikI dRSTise yaha parAmarza bahuta acchA huA thaa| kyoMki, sAdhAraNataH rAjavaMzIya puruSoMke prati bhAratavarSIya hRdaya vizeSarUpase abhimukha rahatA hai / yaha Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raajbhkti| bhAratakA bahuta purAnA prakRtigata abhyAsa hai aura isIse dillI darabArameM DyUka Apha kanATake hote hue karjanakA takhtapara baiThanA bhAratavAsI mAtrake hRdayameM khaTakA hai| prajAko vizvAsa hai ki karjanane apane daMbhako prakAzita karaneke liye hI icchApUrvaka darabArameM DayUka Apha kanATake upasthita rahanekA prayatna kiyA thaa| hama loga vilAyatI kAyade nahIM jAnate, aura phira jaba 'darabAra' cIja hI khAsakara prAcya dezoMkI haiM, taba isake upalakSyameM rAjavaMzakA prakAzya apamAna hamArI samajhameM kamase kama pAlisI-saMgata to nahIM kahA jA sktaa| ___ jAna par3atA hai ki aisA parAmarza diyA gayA hogA ki kucha bhI ho para bhAratavarSakI rAjabhaktiko gati deneke liye eka vAra rAjakumArako bulAkara samasta dezako inakA sAkSAt karA denA cAhie / para bhAratavarSake a~garejoMne hRdayakA kAravAra kabhI kiyA hI nhiiN| ve isa dezako apanA hRdaya dete bhI nahIM aura isa dezakA hRdaya cAhate bhI nahIM; isa dezakA hRdaya kahA~ para hai, isakI bhI ve khabara nahIM rkhte| rAjakumArake bhAratavarpameM Agamanako jitanA svalpaphalaprada ye kara sakate the utanA inhoMne kiyA / Aja rAjakumAra bhAratavarSase vidA hokara jahAjapara savAra ho rahe haiM aura hameM jAna par3a rahA hai ki eka svapna thA jo TUTa gayA; eka kahAnI thI jisakI iti ho gii| kucha bhI nahIM huA----manameM rakhane yogya kucha nahIM milA; jo jaisA thA vaha vaisA hI raha gayA / __ yaha sarvathA satya haiM ki bhAratavarSakI rAjabhakti prakRtigata haiusake svabhAvameM samAI huI hai| hindU bhAratavarSakI rAjabhaktimeM eka vizepatA hai| hindU loga rAjAko devatulya aura rAjabhaktiko dharmasvarUpa mAnate haiN| pAzcAtya loga unakI isa vizeSatAkA tattva samajhanemeM Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prjaa| 126 asamartha haiM / ve socate haiM ki zaktike sAmane isa prakAra sira jhukAnA hinduoMkI svAbhAvika dInatAkA lakSaNa hai| ___ saMsArake adhikAMza sambandhoMko daivasambandha na mAnanA hiduoMke liye asaMbhava hai / hiMduoMke vicArase prAyaH koI bhI sambandha Akasmika nahIM hai / kyoM ki ve jAnate haiM ki prakAza kitane hI vicitra aura vibhinna kyoM na hoM, unako utpanna karanevAlI mUlazakti eka hI hai| bhAratavarSameM yaha eka dArzanika siddhAnta mAtra nahIM hai; yaha dharma hai ----pustakameM likhane yA kAlejoMmeM par3hAnekA nahIM, balki jJAnake sAtha hRdayameM upalabdha yA sAkSAt aura jIvanake dainika vyavahAroMmeM pratibimbita karanekA hai| hama mAtA-pitAko devatA kahate haiM, svAmIko devatA kahate haiM, satI strIko lakSmI kahate haiM / gurujanoMkI pUjA karake hama dharmako tRpta karate haiM / kAraNa yaha hai ki jisa jisa sambandhase hama maMgala lAbha karate haiM una sabhI sambandhoMmeM hama Adi maMgala zaktiko svIkAra karanA cAhate haiN| maMgalamayako maMgaladAnake ukta sampUrNa nimittoMse alagakara aura sudUra svargameM sthApita kara unakI pUjA karanA bhAratavarSakA dharma nahIM hai| jisa samaya hama mAtA-pitAko devatA kahate haiM usa samaya hamAre manameM yaha mithyA bhAvanA nahIM hotI ki ve akhila jagatake Izvara aura alIkika zaktisampanna haiN| ve manuSya haiM, isa bAtako hama nizcayapUrvaka jAnate haiM, para isa bAtako bhI utane hI nizcayake sAtha jAnate haiM ki mAtA aura pitAke rUpoMse ye hamArA jo upakAra kara rahe haiM vaha upakAra--vaha mAtRtva aura pitRtva sRSTike mAtApitAkA hI prakAza hai / indra, candra, agni, vAyu Adiko jo vedoMmeM devatA svIkAra kiyA gayA hai usakA bhI yahI kAraNa hai| zaktike prakAzameM zaktimAnkI sattA anubhava kie binA bhAratavarSako kabhI santopa nahIM huaa| yahI kAraNa Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 raajbhkti| hai ki vizvasaMsArameM bhinna bhinna nimittoMmeM aura bhinna bhinna AkAroMmeM bhaktivinamra bhAratavarpakI pUjA Ayojita huI hai| hamAre vizvAsameM saMsAra sadA hI devazakti dvArA jIvita hai / yaha kahanA sarvathA asatya hai ki hamArI dInatA hI hamase prabalatAkI pUjA karAtI hai| sabhI jAnate haiM ki bhAratavarSa gAyakI bhI pUjA karatA hai / gAyakA pazu honA use mAlUma na ho, yaha bAta nahIM hai / manuSya prabala hai, gAya durbala / parantu bhAratavarSa ke manuSya gAyase aneka prakArake lAbha uThAte haiN| eka udbhata samAja kaha sakatA hai ki manuSya apane vAhubalakI badaulata pazuse lAbha uThAtA hai| parantu bhAratavarSameM aisI avinItatA nahIM hai| sampUrNa maMgaloMke mUlameM IzvarAnugrahako praNAma karake aura sampUrNa prANiyoMke sAtha AtmIya sambandha sthApita karake hI vaha sukhI hotA hai| kArIgara apane aujArako praNAma karatA hai, yoddhA apanI talavArako praNAma karatA hai, gavaiyA apanI vINAko praNAma karatA hai| ve yaMtrako yaMtra na jAnakara kucha aura jAnate hoM, yaha bAta nahIM hai| parantu ve yaha bhI jAnate haiM ki yaMtra nimitta mAtra hai-vaha hameM jo Ananda detA hai, hamArA jo upakAra karatA hai vaha lohe yA kAThakA dAna nahIM hai; kyoM ki AtmAko kisI AtmazUnya padArthameM koI pA hI nahIM sktaa| isaliye ve apanI pUjA, apanI kRtajJatA ina yaMtrohIke dvArA vizvayaMtrake yaMtrIkI sevAmeM arpita karate haiN| __ bhAratavarSa yadi rAjazAsanake kAryako puruSa rUpase nahIM, balki nirjIva yaMtra rUpase anubhava karatA rahe to usake liye isase bar3hakara kaSTakI bAta dUsarI nahIM ho sakatI / jar3a padArthoM ke andara bhI jisako AtmAke samparkakA patA lagAkara hI santoSa hotA hai vaha rAjyataMtra Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prajA / hama sabako dikhAyA gayA thA ki hama bhI rAjAvAle haiM-hamAre bhI rAjA haiN| para marIcikAse kahIM saccI pyAsa jAtI hai ? saca to yaha hai ki hama rAjazaktiko nahIM, rAjahRdayako pratyakSa anubhava karanA aura pratyakSa rAjAko apanA hRdaya arpita karanA cAhate haiM / prabhugaNa ! Apa yaha bAta kabhI mata socie ki dhana aura prANoMkA rakSita rahanA hI prajAkI carama caritArthatA hai| isIse Apa kahate haiM ki ye zAntimeM to zarAbora ho rahe haiM, aba inheM aura kyA cAhie ? Apa samajheM ki jaba hRdayake dvArA manuSyake hRdayapara adhikAra kara liyA jAtA hai taba vaha manuSya khuzI khuzI apane dhana aura prANako nichAvara kara detA hai| bhAratavarSakA itihAsa isakA pramANa hai| manuSya kevala zAnti hI nahIM balki tRpti bhI cAhatA haiM / daiva hamAre kitanA hI pratikUla kyoM na ho, hama bhI manuSya haiN| hama logoMkI bhUkha miTAneke liye sacce annakI hI AvazyakatA hogI- hamArA hRdaya phulara, pyUniTiva pulIsa aura jora-julmoMke dvArA vaza nahIM kiyA jA sktaa| deva ho yA mAnava, lATa ho yA jaika, jahA~ kevala pratApakA prakAza hai, kevala balakA bAhulya hai, vahA~ Darakara sira jhukAneke samAna aura koI AtmAvamAna, antaryAmI IzvarakA apamAna, nahIM ho sktaa| bhAratavarpa, tuma vahA~ apane cira dinake arjita aura saJcita brahmajJAnakI sahAyatAse ina sArI lAMchanAoMke sAmane apanA mastaka avicalita rakhanA, ina bar3e bar3e nAmavAle asatyoMko sarvAntaHkaraNase asvIkAra karanA; jisameM ye vibhIpikAoMkA rUpa dhAraNa karake tumhArI antarAtmAko tanika bhI saMkucita na kara sakeM / tumhArI AtmAkI divyatA, ujjvalatA aura paramazaktimattAke Age ye sAre tarjana-garjana, yaha sArA ucca padakA ghamaMDa, yaha sArA zAsana-zoSaNakA Ayojana, ADambara, tuccha bAlalIlA mAtra haiM; ye tumheM pIr3A bhale hI de leM, Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 rAjabhakti / 1 tumheM choTA kadApi nahIM kara sakate / jahA~ premakA sambandha hai vahA~ ha honemeM gaurava hai; jahA~ yaha sambandha na ho vahA~ cAhe kaisI hI ghaTanA kyoM na ho jAya, tuma apane antaHkaraNako mukta rakhanA, sarala rakhanA, dInatAko pAsa na phaTakane denA, bhikSukabhAvako dUra bhagA denA, aura apane ApameM pUrNa AsthA rakhanA / kyoMki nizcaya hI saMsArako tumhArI atyanta AvazyakatA hai-- tumhAre binA usakA kAma cala hI nahIM sakatA / yahI kAraNa hai ki itanI yAtanA - yaMtraNA sahakara bhI tuma mare nahIM, jIte ho | yaha bAta kadApi nahIM hai ki dUsaroMkI bAharI cAla DhAlakA anukaraNa karate hue eka aitihAsika prahasanakA plATa taiyAra karane mAtrake liye tuma itane dinoMse jIvita ho / tuma jo hoge, jo karoge, dUsare dezoMke itihAsa meM usakA dRSTAnta nahIM hai, isaliye unake liye vaha anUThI bAta hogI / apane nijake sthAnapara tuma vizvatrahmAMNDa meM sabhIse bar3e ho | he hamAre svadeza ! mahAparvatamAlA ke pAdamUlameM mahA samudroMse ghirA tumhArA Asana tumhArI pratikSA kara rahA hai / isa Asana ke sAmane vidhAtAke AhvAnase AkRSTa hokara hindU, musalamAna, IsAI, bauddha kitane hI dinoMse tumhArI pratIkSA kara rahe haiM / jisa samaya tuma apane isa Asanako phira eka bAra grahaNa karoge, hama nizcayapUrvaka jAnate haiM ki usa samaya tumhAre maMtrase, jJAna, karma aura dharma ke sekar3oM virodha kSaNa mAtra meM miTa jAya~ge aura niSThura, vizvadveSI, Adhunika pAliTiksa ( rAjanIti ) kAlabhujaMgakA darpa tumhAre caraNoMmeM cUrNa ho jAyagA / tuma caJcala na honA, lubdha na honA, "AtmAnaM viddhi" - apane Apako pahacAnanA aura -- " uttiSThata jAgrata pApya varAn nibodhata, kSurasya dhArA nizitA duratyayA durge pathastat katrayo vadanti " - uTho, jAgo, jo zreSTha hai usako pAkara prabuddha hoo; kavi kahate haiM ki saccA mArga zAnapara car3hAe hue churekI dhArake samAna durgama aura duratikramya hotA hai / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patha aura paathey| karanekI ceSTA karanese aura bhI eka prakArakI hInatA A jAtI hai| ataeva durbala pakSa yadi aise kAryake viSayameM adhika utsAha na prakaTa kare to hI acchA hai| isake sivA jinhoMne aparAdha kiyA hai, jo pakar3e gae haiM, niSThura rAjadaNDakI talavAra jinake sirapara jhUla rahI hai aura kucha vicAra na karake kevala isa vicArase ki unhoMne saMkaTa upasthita kiyA thA-upadrA kiyA thA-unake prati tIkhe bhAva prakaTa karanA kAyarapana hai / unake vicArakA bhAra aise hAthoMmeM he, jinheM anugraha yA mamatA kiJcinmAtra bhI daNDa-lAghavakI ora nahIM bar3hA sktii| isapara yadi hama bhI Age baDhakara unake daNDadAnameM yoga denA cAheM to hama apane bhIrusvabhAvakI nirdayatA hA prakaTa kreNge| unake kAryako hama cAhe jitanA dUSita kyoM na mAneM, usapara mata prakaTa karaneke AvezameM hamArA AtmasammAnakI maryAdAkA ulaMghana karanA kisI prakAra ucita nahIM hai / jisa samaya samasta dezako apane sirake UparavAle AkAzameM rudrake samAna roSavAlI eka vajrahastA mUrti krodhase kA~patI huI dekha par3a rahI hai, usa samaya hamArI dAyitvahIna culabulAhaTa anAvazyaka hI nahIM balki anucita bhI hai| koI apane Apako kitanA hI dUradarzI kyoM na mAnatA ho, hameM svIkAra karanA par3egA ki dezake adhikAMza logoMne nahIM socA thA ki bAta yahA~taka bar3ha jaaygii| buddhi hama sabhImeM nyUnAdhika parimANameM hai, para corake cale jAnepara isa buddhikA jitanA vikAsa hotA hai, corake rahate hue usake utane vikAsakI AzA nahIM kI jA sktii| nissandeha ghaTanA ho jAneke pIche yaha kahanA sahaja hotA hai ki aisA honekI sambhAvanA thI, isIse aisA huA / aise suyogameM hamameMse Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prajA / 140 jo svabhAvase jarA adhika uttejanAzIla hote haiM unakI bhartsanA karanA bhI hamAre liye sahaja ho jAtA hai / hama kahate haiM, tuma ekadama itanA chalA~ga mAranekA hausalA na karate to acchA hotA / ___ hama hindU vizeSataH baMgAlI, bAtoMmeM cAhe jitanA joza prakaTa kara DAleM, para kisI sAhasapUrNa kAryake karanemeM kadApi pravRtta nahIM ho sakate--yaha lajjAjanaka bAta dezavideza sabhI jagaha prasiddha ho cukI hai| isake phalasvarUpa bAbUmaNDalIko khAsa taurapara a~garejoMke nikaTa nitya dussaha zabdoMkI ThokareM khAnI par3atI haiM / saba prakArake uttejanApUrNa vAkya kamase kama baMgAlameM to saba prakArase nirApada haiM-unheM kahIM bAdhA yA virodhakA sAmanA nahIM karanA par3atA, isa sambandhameM hamAre zatru yA mitra kisIko kisI tarahakA sandeha nahIM hai| yahI kAraNa hai ki abataka bAtacItameM, bhAvabhaMgImeM hameM kucha bhI jyAdatI prakaTa karate dekhakara kabhI dUsaroMne aura kabhI svayaM hamAre AtmIyoMne barAbara nArAjagI yA khaphagI prakaTa kI hai aura hamAre asaMyamakI dillagI ur3AnA bhI burA nahIM samajhA hai / vastutaH kisI ba~galA akhabArameM yA kisI baMgAlI vaktAke mukhase jaba hama aparimita uccAkAMkSAmaya vAkyoMko nikalate hue dekhate haiM taba khAsakara apanI jAtike liye yaha socakara hameM pAnI pAnI ho jAnA par3atA hai ki jo duHsAhasapUrNa kAmoMko karaneke liye vikhyAta nahIM haiM, unake vAkyoMkI tIkSNatA unakI dInatAkA kevala morcA sApha karatI hai-use aura bhI prakAzita kara detI hai| vAstavameM baMgAlI jAti bahuta dinoMse bhIrutAkI badanAmIko sira jhukAkara sahatI calI A rahI hai / isIse prastuta ghaTanAke sambandhameM nyAya-anyAya, iSTa-aniSTa, sabhI vicAroMko tilAJjali dekara isa apamAnamocanake upalakSyameM baMgAlIko Ananda hue binA nahIM raha sakatA / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patha aura paathey| ataH yaha bAta sarvathA satya hai ki svadeza yA videzake kisI jJAnI puruSane dAveke sAtha yaha bhaviSyadvANI nahIM kI thI ki baMgAlake manameM dabI huI cinagArI kramazaH aisI pracaNDa agnike rUpameM prajvalita hogii| aisI dazAmeM hamAre isa akasmAt buddhivikAsake kAlameM jinake vicAroM aura kAryoko hama pasanda na karate hoM unako asAvadhAnatAkA doSI ThaharAte phiranA acchI bAta nahIM hai| maiM bhI isa gar3abar3Ike samaya kisI pakSake viruddha koI bAta nahIM kahanA cAhatA / para kisa prakAra kyA huA aura usakA kyA phalAphala hogA, isakA nirapekSa bhAvase vivecana karake hameM apanA mArga nizcita karanAhI hogaa| aisI ceyA karate samaya yadi hamArA mata kisI eka athavA katipaya sajanoMke matase bhinna jAna par3e to ve dayA karake isa vAtakA vizvAsa rakkheM ki hamArI buddhi kamajora ho sakatI hai, hamArI dRSTimeM durbalatA honA sambhava hai; parantu yaha kadApi sambhava nahIM hai ki svadezake hitake viSayameM udAsInatA yA hitaipiyoMke prati bure bhAva honeke kAraNa hama jAna-bUjhakara vicAranemeM bhUla kreN| ataeva hamAre vicAroMko Apa bhale hI svIkAra na kareM, para hamAre matoMke prati zraddhA aura unake suna lenekA dhairya Apa avazya rkkheN| kucha dinoMse baMgAlameM jo kucha ho rahA hai, hamameMse kauna kauna baMgAlI usake saMghaTanameM kitane kAraNIbhUta haiM, isakI sUkSma vivecanA na karake bhI yaha bAta nizcayake sAtha kahI jA sakatI hai ki tana, mana yA vANI se kisI eka na ekake dvArA hamameMse pratyekane usakA poSaNa kiyA hai / ataeva jo cittadAha parimita svabhAvameM hI baddha nahIM rahA hai, prakRtibhedake anusAra jisakI uttejanA hama sabhIne thor3I bahuta anubhUta aura prakAzita kI hai, yadi usIkA koI kendrakSipta Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -rAjA aura prajA / 142 pariNAma isa prakArake gupta viplavakA vilakSaNa Ayojana ho, to usakA uttaradAyitva aura duHkha baMgAlI mAtrako svIkRta karanA par3egA / jisa samaya mere zarIrameM bhasmAbhUta jvara car3hA ho usa samaya hAthakI hathelI kevala yaha kahakara hI mRtyuke avasarapara apane Apako sAdhu aura sirako sAre anarthoM kI jar3a batalAkara chuTakArA nahIM pA sakatI ki hama to sirakI apekSA adhika ThaMDhe the / hamane isa bAtako acchI 1 taraha nahIM socA ki hama kyA kareMge aura kyA karanA cAhate haiM / hama yahI jAnate haiM ki hamAre kaleje meM Aga lagI huI thii| usa Aga ke gira par3anese svabhAvataH gIlI lakar3I dhuA~ dene lagI, sUkhI lakar3I jalane lagI aura gharameM jahA~ kahIM miTTIkA tela thA vaha apaneko na sa~bhAla sakane ke kAraNa TInakA zAsana haTAkara bhayaMkara rUpase bhar3aka uThA / jo ho, kAryyaM aura kAraNakA pArasparika yoga athavA vyApti cAhe jisa prakAra huI ho, para jaba Aga bhar3aka uThI taba satra tarka chor3a kara usa Aga ko bujhAnA par3egA / isa sambandhameM matabhedase kAma na nikalegA / mukhya bAta yaha hai ki kAraNa abhI dezase dUra nahIM huaa| logoMkA citta uttejita ho gayA hai aura yaha uttejanA itanI adhika bar3ha gaI hai ki pahale jo sAMghAtika vyApAra hamAre dezake liye bilakula hI asambhava mAlUma hote the ve hI aba sambhava ho gae haiM / virodha -buddhi itanI gambhIra aura bahuta dUra taka vyApta ho gaI haiM ki hamAre zAsaka balapUrvaka ise kevala yahA~ vahA~se ukhAr3anekI ceSTA karake hI kabhI usakA anta na kara sakeMge, balki ise aura bhI prabala kara DAleMge / yadi hama isa bAta kI AlocanA karane lageM ki varttamAna saMkaTake samaya hamAre zAsakoMkA kyA kartavya hai, to hameM isa bAtakI AzA Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prjaa| 248 jisa dina Arya jAti giriguphAke bandhanase mukti pAnevAlI srotasvinIkI taraha akasmAt bAhara hokara vizvapathapara A par3I thI aura usakI eka zAkhAne vedamaMtroMkA uccAraNa karate hue bhAratavarSake banoMmeM yajJAgni prajvalita kI thI, usa dina bhAratake Arya-anArya-sammilana kSetrameM jo vipula itihAsakI upakramaNikAkA gAyana Arambha huA thA Aja kyA vaha samApta honeke pahale hI zAnta ho gayA hai ? baccoMke miTTIke gharakI taraha kyA vidhAtAne anAdarake sAtha Aja use haTAt girA DAlA hai ? usake pazcAt isI bhAratavarSase bauddha dharmake milana-maMtrane, karuNAjalase bhare hue gambhIra meghake samAna garajate hue, eziyAke pUrva sAgaratIrakI nivAsinI samasta maMgoliyana jAtiko jAgrata kara diyA aura brahmadezase lekara bahuta dUra japAnatakake bhinna bhinna bhASAbhASI anAtmIyoMko bhI dharmasambandhameM bA~dhakara bhAratake sAtha ekAtma banA diyaa| bhAratakai kSetrameM usa mahat zaktikA abhyudaya kyA kevala bhAratake bhAgyameM hI, bhAratavarSake liye hI pariNAmahIna niSphalatAke rUpameM paryavasita huA hai ? isake anantara eziyAke pazcimIya prAntase devabalakI preraNAse eka aura mAnava mahAzakti pramuptise jAgrata hokara ora aikyakA sandeza lekara pravala vegase pRthivIpara phailatI huI bAhara niklii| isa mahAzaktiko vidhAtAne bhAratameM kevala bulA hI nahIM liyA, cirakAlake liye use Azraya bhI diyA / hamAre itihAsameM yaha ghaTanA bhI kyA koI Akasmika utpAta mAtra hai ? kyA isameM kimI nitya satyakA prabhAva dikhalAI nahIM par3atA : isake pazcAt yuropakai mahAkSetrase mAnavazakti jIvanazaktikI prabalatA, vijJAnakaM kautUhala aura puNyasaMgrahakI AkAMkSAse jaba vizvAbhimukhI hokara bAhara nikalI, usa samaya usakI bhI eka bar3I dhArA vidhAtAke AhvAnapara yahA~ AI aura aba apane AghAta dvArA Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 patha aura pAtheya / hameM jagAnekA prayatna kara rahI hai / isa bhAratavarSameM bauddha dharmakI bAr3ha haTa jAne para jaba khaNDa khaNDa dezake khaNDa khaNDa dharma-sampradAyoMne virodha aura vicchinnatAke kA~Te saba ora bichA rakkhe the usa samaya zaMkarAcAryyane usa sArI khaNDatA aura kSudratAko eka mAtra akhaNDa bRhattvameM aikyabaddha karanekI ceSTA kara bhAratahIkI pratibhAkA paricaya diyA thaa| antima kAlameM dArzanika jJAnapradhAna sAdhanA jaba bhAratameM jJAnI ajJAnI%B adhikArI anadhikArIkA bhedabhAva utpanna karane lagI taba caitanya, nAnaka, dAdU, kabIra Adine bhAratake bhinna bhinna pradezoMmeM jAti aura zAstrake anaikyako bhaktike parama aikyameM eka karanevAle amRtakI varSA kI thii| kevala prAdezika dharmoMke vibhinnatArUpI dhAvako premake malahamase bhara denehIkA unhoMne udyoga nahIM kiyA balki, hindU aura musalamAna prakRtike bIca dharmakA pula bA~dhanekA kAma bhI ve karate the| isa samaya bhI bhArata nizceSTa nahIM ho gayA hai--rAmamohanarAya, svAmI dayAnanda, kezavacandrasena, rAmakRSNa paramahaMsa, vivekAnanda, zivanArAyaNasvAmI Adine bhI anaikyake vIcameM aikyako, kSudratAke bIcamaM mahatvako pratiSTita karaneke liye apane jIvanakI sAdhanAoMko bhAratake caraNoMmeM bheMTa kara diyA hai| atIta kAlase Ajataka bhAratavarSa ke eka eka adhyAya itihAsake vicchinna vikSipta pralApa mAtra nahIM haiM, ye paraspara ba~dhe hue haiM, inameMse eka bhI svapnakI taraha antardvAna nahIM hue, ye sabhI vidyamAna haiN| cAhe sandhise ho yA saMgrAmase, ghAtapratighAta dvArA ye vidhAtAke abhiprAyakI apUrva rUpaseH racanA kara rahe haiMusakI pUrtike sAdhana banA rahe haiM / pRthvIpara vidyamAna aura kisI dezameM itanI bar3I racanAkA Ayojana nahIM huA-itanI jAtiyA~, itane dharma, itanI zaktiyA~ kisI bhI tIrthasthalameM ekatra nahIM huI / atyanta Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prajA / 150 vibhinnatA aura vaicitryako bahuta bar3e samanvayake dvArA bA~dhakara virodhameM hI milanake Adarzako vijaya dilAnekA itanA suspaSTa Adeza jagatameM aura kahIM dhvanita nahIM huA / anya saba dezoMka loga rAjyavistAra kareM, paNyavistAra kareM, pratApavistAra kareM aura bhAratavarSake manuSya dussaha tapasyA dvArA jJAna, prema aura karmase samasta anaikya aura sampUrNa virodhameM usI eka brahmako svIkArakara mAnavakarmazAlAkI kaThora saMkIrNatAmeM muktikI udAra, nirmala jyoti phailAte raheM--basa bhAratake itihAsameM Arambhase hI hama logoMke liye yahI anuzAsana mila rahA hai| gore aura kAle, musalamAna aura IsAI, pUrva aura pazcima koI hamAre viruddha nahIM haiM-bhAratake puNyakSetrameM hI sampUrNa virodha eka honeke liye saikar3oM zatAbdiyoMtaka ati kaThora sAdhanA kreNge| isIlie ati prAcIna kAlameM yahA~ke tapovanoMmeM upaniSadoMne ekakA tattva isa prakAra Azcaryajanaka sarala jJAnake sAtha samajhAyA thA ki itihAsa aneka rItiyoMse usakI vyAkhyA karate karate thaka gayA aura Aja bhI usakA anta nahIM milaa| isIse hama anurodha karate haiM ki anya dezoMke manuSyatvake AMzika vikAzake dRSTAntoMko sAmane rakhakara bhAratavarpake itihAsako saMkIrNa karake mata dekhie-isameM jo bahutase tAtkAlika virodha dikhAI par3a rahe haiM unheM dekha hatAza hokara kisI kSudra ceSTAmeM andha bhAvase apane Apako mata lagAie / aisI cepTAmeM kisI prakAra kRtakAryatA na hogI, isako nizcita jAnie / vidhAtAkI icchAke sAtha apanI icchA bhI sammilita kara denA hI saphalatAkA eka mAtra upAya hai| yadi usake sAtha vidroha kiyA jAyagA to kSaNika kAryasiddhi hameM bhulAvA dekara bhayaMkara viphalatAkI khAr3ImeM DubA maaregii| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 patha aura pAtheya / jisa bhAratavarSane sampUrNa mAnava mahAzaktiyoMke dvArA svayaM kramazaH aisA virATa rUpa dhAraNa kiyA hai, samasta AghAta, apamAna, samasta vedanAe~ jisa bhAratavarSako isa parama prakAzakI ora agrasara kara rahI haiM usa mahA bhAratavarSakI sevA buddhi aura antaHkaraNake yogase hamameMse kauna karegA ? ekarasa aura avicalita bhaktike sAtha sampUrNa kSobha, adhairya aura ahaMkArako isa mahAsAdhanAmeM vilInakara bhAratavidhAtAke padatalameM pUjAke arthyakI bhA~ti apane nirmala jIvanako kauna nivedana karegA ? bhAratake mahA jAtIya udbodhanake ve hamAre purohita Aja kahA~ haiM ? ve cAhe jahA~ hoM, isa bAtako Apa dhruva satya samajhie ki ve caJcala nahIM haiM, unmatta nahIM haiM, ve karmanirdezazUnya mahattvAkAGkSAke vAkyoM dvArA dezake vyaktiyoMke manovegako uttarottara saMkrAmaka vAyurogameM pariNata nahIM karA rahe haiN| nizcaya jAnie ki unameM buddhi, hRdaya aura karmaniSTAkA atyanta asAmAnya samAveza huA hai, unameM gambhIra zAnti aura dhairyya tathA icchAzaktikA aparAjita vega aura adhyavasAya ina donoMkA mahattvapUrNa sAmaJjasya hai| parantu jaba hama dekhate haiM ki kisI vizeSa ghaTanA dvArA utpanna uttejanAkI tAr3anAse, kisI sAmayika virodhase kSubdha hokara dezake aneka vyakti kSaNabhara bhI vicAra na kara dezahita ke liye sarapaTa daur3ane lagate haiM taba hameM kucha bhI sandeha nahIM rahatA ki kevala manovegakA rAhakharca lekara ve durgama mArga te karaneke liye nikala par3e haiN| ve dezake mudUra aura suvistIrNa maMgalako zAnta bhAva aura yathArtha rItise soca hI nahIM skte| upasthita kaSTa hI unheM itanA asahya mAlUma hotA hai, usIke pratikArakI cintA unake cittapara isa taraha car3ha jAtI hai ki unakI jabtakI dIvAra bilakula hI TUTa jAtI hai aura apane tAtkA Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 patha aura pAtheya / sulabhatA eka ora to kucha dAma lekara rAjI ho jAtI hai, para dUsarI ora itanA kasakara vasUla kara letI hai ki Arambhase hI usako bahumUlya mAna lenese vaha apekSAkRta kama mUlyameM pAI jA sakatI hai| __ hamAre dezameM bhI jaba dezakI hitasAdhanabuddhi nAmakA durlabha mahAmUlya padArtha eka Akasmika uttejanAkI kRpAse AvAlavRddhavanitAmeM itanI pracuratAse dikhAI par3ane lagA jisakA hama kabhI anumAna bhI na kara sakate the, taba hamArI sarIravI daridra jAtike AnandakA pArAvAra nahIM rahA / usa samaya hamane yaha socanA bhI nahIM cAhA ki uttama padArthakI itanI sulabhatA asvAbhAvika hai| isa vyApaka padArthako kAryaniyamoMse bA~dhakara saMyata saMhata na karanese isakI vAstavika upayogitA hI nahIM raha jaatii| yadi sabhI aire gaire pAgaloMkI taraha yaha kahane lage ki hama yuddha karaneke liye taiyAra haiM, aura hama unheM acche sainika samajhakara isa bAtapara Ananda-magna hone lage ki unakI sahAyatAse hama sahajameM saba kAma kara leMge, to pratyakSa yuddhake samaya hama apanA sArA dhana aura prANa dekara bhI isa sastepanake parantu sAMghAtika uttaradAyitva se baca na skeNge| asala bAta yaha hai ki matavAlA jisa prakAra kevala yahI cAhatA hai ki mere aura mere sAthiyoMke nazekA raMga gaharA hI hotA jAya, usI prakAra jisa samaya hamane uttejanAko mAdakatAkA anubhava kiyA, usa samaya usake bar3hAte hI jAnekI icchA hamameM anivArya ho uThI aura apanI isa icchAko nazekI tAr3anA na mAnakara hama kahane lage ki"zurUmeM bhAvakI uttejanA hI adhika Avazyaka vastu hai, yathArIti paripakka hokara vaha apane Apa hI kAryakI ora agrasara hogii| ataH jo loga rAtadina kAma kAma cillAkara apane gale sukhA rahe haiM ve choTI Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prjaa| 158 samajhake loga haiM-unakI dRSTi vyApaka nahIM hai, ve bhAvuka nahIM haiM; hama kevala bhAvase dezako matavAlA banA deMge; samasta dezako ekatrakara bhAvakA bhairavI cakra baiThAveMge jisameM isa maMtrakA jApa kiyA jAyagA pItvA pItvA punaH pItvA yAvat patati bhuutle| utthAya ca punaH pItvA punarjanma na vidyate // ceSTAkI AvazyakatA nahIM, karmakI AvazyakatA nahIM, gar3hane-jor3anekI AvazyakatA nahIM, kevala bhAvochvAsa hI sAdhanA hai, mattatA hI mukti hai| hamane bahutoMko AhvAna kiyA, bahutoMko ikaTThA kiyA, janatAkA vistAra dekhakara hama Anandita hue; para aise kAryakSetrameM hamane unheM nahIM pahuMcAyA jisameM udbodhita zaktiko saba loga sArthaka kara skte| utsAha mAtra dene lage, kAma nahIM diyaa| isase bar3hakara manuSyake manako asvastha karanevAlA kAma dUsarA nahIM ho sktaa| hama socate haiM ki utsAha manuSyako nirbhIka banAtA hai aura nirbhIka ho jAnepara vaha karmamArgakI bAdhA-vipattiyoMse nahIM ddrtaa| parantu bAdhAoMke sirapara paira rakhakara Age bar3hanekI uttejanA hI to karmasAdhanakA sarva pradhAna aGga nahIM hai-sthirabuddhise yukta hokara vicAra karanekI zakti, saMyata hokara nirmANa karanekI zakti, usase bar3I hai / yahI kAraNa hai ki matavAlA manuSya hatyA kara sakatA hai para yuddha nahIM kara sakatA / yaha bAta nahIM hai ki yuddhameM mattatAkI kucha bhI mAtrA na rahatI ho, para apramattatA hI prabhu hokara usakA saJcAlana karatI hai| isI sthirabuddhi dUradarzI karmotsAhI prabhuko hI vartamAna uttejanAkAlameM deza DhU~r3ha rahA hai--pukAra rahA hai, para abhAge dezake durbhAgyake kAraNa usakA patA nahIM miltaa| hama daur3akara AnevAle loga kevala zarAbake baratanameM zarAva hI bharate haiM, iMjinameM Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patha aura paathey| bhApakA bala hI bar3hAte rahate haiN| jaba pUchA jAtA hai ki rAstA sApha karane aura paTariyA~ bichAnekA kAma kauna karegA, taba hamArA javAba hotA hai-ina phuTakara kAmoMko lekara dimAga kharAba karanA phajUla haisamaya Anepara saba kucha apane Apa hI ho jaaygaa| majadUrakA kAma majadUra hI karegA; hama jaba DrAivara haiM taba iMjinameM sTIma hI bar3hAte rahanA hamArA kartavya hai| aba taka jo loga sahiSNutA rakha sake haiM, saMbhava hai ki ve hamase pUcha baiThe ki-"taba kyA baMgAlaka sarvasAdhAraNa logoMmeM jo uttejanAkA udreka huA hai, usase kisI bhI acche phalakI AzA nahIM kI jA sakatI ?" nahIM, hama aisA kabhI nahIM samajhate / acetana zaktiko saceSTa yA sacetana karaneke liye isa uttejanAkI AvazyakatA thii| para jagA kara uThA deneke anantara aura kyA karttavya hai ! kAryameM niyukta karanA yA zarAbameM masta karake matavAlA kara denA ? zarAbakI jitanI mAtrA kSINa prANako kAryakSama banAtI hai usase adhika mAtrA phira usakI kAryakSamatA naSTa kara detI hai| satya karmameM jisa dhairya aura adhyavasAyakA prayojana hotA hai matavAlekI zakti aura ruci usase vimukha ho jAtI hai| dhIre dhIre uttejanA hI usakA lakSya ho jAtI hai aura vaha vivaza hokara kAryake nAmapara aise akAryoMkI sRSTi karane lagatA hai jo usakI mattatAhIkI anukUlatA karate haiN| isa sAre utpAta karmako vastutaH vaha mAdakatA bar3hAnekA nimitta samajhakara hI karatA hai aura inake dvArA uttejanAkI mAtrAko ghaTane nahIM detaa| manovega jaba kAthryoM meM mArgase bAhara nikalanekA rAstA nahIM pAtA, aura bhItara hI bhItara saJcita aura barddhita hotA rahatA hai taba vaha viSakA kAma karatA hai, Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA aura prjaa| 160 usakA aprayojanIya vyApAra hamAre snAyumaNDalako vikRta karake karmasabhAko nRtyasabhAmeM badala detA hai / nIMdase jAgane aura apanI sacala zaktikI vAstavikatAkA jJAna prApta karaneke liye uttejanAke jisa eka AghAtakI AvazyakatA hotI hai usIkA hameM prayojana thaa| hamane vizvAsa kara liyA thA ki a~gareja jAti hamAre janmAntarake puNya aura janmakAlake zubhagrahakI bhA~ti hamAre paivanda lage Tukar3oMmeM hamAre samasta maMgaloMko bA~dha degii| vidhAtAnirdiSTa isa ayatnaprApta saubhAgyakI hama kabhI bandanA karate aura kabhI usase kalaha karake kAlayApana karate the| isa prakAra jaba madhyAhnakAlameM sArA saMsAra jIvanayuddhameM nirata hotA thA taba hamArI sukhanidrA aura bhI gAr3hI hotI thii| __ aise hI samaya kisI ajJAta dizAse eka Thokara lgii| nIMda bhI TUTa gaI aura phira A~kheM mUMdakara svapna dekhanekI icchA bhI nahIM raha gaI: para Azcarya hai ki hamArI usa svapnAvasthAse jAgaraNakA eka viSayameM mela raha hI gyaa| taba hama nizcinta ho gaye the-hameM bharosA ho gayA thA ki prayatna na karake bhI hama prayatnakA phala prApta kara leNge| aba socate haiM ki phala prAptike liye prayatnakI jitanI mAtrA Avazyaka hai usako bahuta kucha ghaTAkara bhI hama vahI phala prApta kara sakate haiN| jaba svapna dekhate the taba bhI asambhavakA AliMgana kie hue the; jaba jAge taba bhI asambhavako apane bAhujAlake bAhara na kara ske| zaktikI uttejanA hamameM bahuta adhika ho jAneke kAraNa atyAvazyaka vilamba hameM anAvazyaka jAna par3ane lagA / bAhara vahI purAnA dainya raha gayA hai, andara Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 patha aura pAtheya | aisI najIra pezakara hama apane Apako bhulA sakate haiM, para vidhAtArkAI AkhA~meM dhUla nahIM jhoMka sakate / jAtibhinnatvake rahate hue bhI svarAjya calAyA jA sakatA hai yA nahIM, vAstava meM yahI mukhya prazna nahIM hai / vibhinnatA to kisI na kisI rUpameM sabhI jagaha hai, jisa parivAra meM dasa AdamI haiM vahA~ isa vibhinnatAe~ haiM / mukhya prazna yaha hai ki vibhinnatAke bhItara ekatAkA tattva kAma kara rahA hai yA nahIM | saikar3oM jAtiyoM ke hote hue bhI yadi sviTajaralaiNDa eka ho sakA to mAnanA par3egA ki ekatvane vahA~ bhinnatvapara vijaya prApta kara lI hai / vahA~ke samAjameM bhinnatvake rahate hue prabala aikya dharma bhI hai / hamAre dezameM vibhinnatA to vaisI hI hai; para aikya dharma ke abhAva se vaha vizliSTanAmeM parivartita ho gaI haiM aura bhASA, jAti, dharma, samAja aura lokAcAra meM nAnA rUpa aura AkAroM meM prakaTa hokara isa bRhat dezake usane choTe bar3e hajAroM Tukar3e kara rakkhe haiM / ataeva ukta dRSTAnta dekhakara nizcinta ho baiThanekA to koI kAraNa nahIM dekha par3atA / A~kha mU~dakara yaha maMtra rahanese dharma yA nyAyake devatAke yahA~ hamArI munavAI na hogI ki hamArA aura saba kucha ThIka ho gayA haiM, basa aba kisI prakAra a~garejoMse galA chur3Ate hI baMgAlI, paMjAbI, marAThe, madarAsI, hindU, musalamAna saba eka mana, eka prANa, eka svArtha ho svAdhIna ho jAya~ge / vAstavameM Aja bhAratavarSa meM jitanI ekatA dikhAI par3atI hai aura jise dekhakara hama siddhilAbhako sAmane khar3A samajha rahe haiM vaha yAMtrika hai, jaivika nahIM / bhAratakI vibhinna jAtiyoM meM yaha ekatA jIvanadharmakI preraNAse nahIM prakaTa huI hai, kintu eka hI videzI zAsanarUpI rassIne hameM bAharase bA~dhakara ekatra kara diyA hai / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smsyaa| nIce talImeM par3A rahatA hai vahI saccA tattva hai| eka aMgareja samAlocakane rAmAyaNakI apekSA iliyaDako zreSTha kAvya siddha karate hue likhA hai-"iliyaDa kAvya adhikatara human hai, arthAt usameM mAnava-caritrakA vAstavAMza adhika mAtrAmeM grahaNa kiyA gayA hai| kyoMki usameMkA ekilisa nihata zatruke zavako rathake pahiyoMmeM bA~dhakara ghasITatA phirA hai aura rAmAyaNake rAmane parAjita zatruko kSamA kara diyA hai|" yadi kSamAkI apekSA pratihiMsAke bhAvako mAnava-caritrameM adhika vAstavika, adhika svAbhAvika mAnanekA artha yaha ho ki manuSyameM kSamAkI apekSA pratihiMsAkA bhAva hI adhika hotA hai, taba to ina samAlocaka sAhabakA niSkarSa abhrAnta hI mAnanA pdd'egaa| para mAnava-samAja isa bAtako kabhI na mAnegA ki sthUla parimANa hI sacAIke nApanekA eka mAtra sAdhana hai; ghara bhare andhakArakI apekSA aMgulabhara sthAna bhI na gheranevAlI dIpazikhAko vaha adhika mAnatA hai / jo ho, yaha nirvivAda hai ki eka bAra A~khase dekhakara hI isakI mImAMsA nahIM kI jA sakatI ki mAnava itihAsake hajAroM lAkhoM upakaraNoMmeMse kauna pradhAna hai kauna apradhAna, kauna upasthita kAlameM parama satya hai kauna nahIM / yaha bAta mAnanI hI par3egI ki uttejanAke samaya uttejanA hI sabakI apekSA bar3A satya jAna par3atI hai / krodhake samaya aisI koI bAta satyamUlaka nahIM jAna par3atI jo krodhakI nivRtti karanevAlI ho| usa samaya manuSya svabhAvataH hI kaha baiThatA hai---" apane dhArmika upadeza rahane do| hameM unakI jarUrata nhiiN|" isakA kAraNa yaha nahIM hai ki dharmopadeza usake prayojanakI siddhimeM upayogI nahIM hai aura ropa usameM bhArI sahAyaka hai; bAta yaha hai ki usa samaya vaha vAstavika upayogitAkI ora dRSTipAta karanA hI nahIM cAhatA, pravRtti