Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
24ਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ
ਨ
.
ਵਰਧਮਾਨ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ
( 599-527 ਈ: ਪੂਰਵ)
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ
ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਕ
ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਰਤਨ ਸ਼ੀ ਸਵਰਣ ਕਾਂਤਾਂ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਨੂੰ ਸਾਦਰ ਸਮਰਪਿਤ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
अर्ह ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ
ਜੈਨ ਧਰਮ
,'
*
it
3
.!!
ਰਿਕਾ : ਜਿਨ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਭਾਵਿ ਸਾਧਵੀ ਰਤਨ .... ਸ੍ਰੀ ਸਵਰਣ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਲੇਖਕ : ਰਵਿੰਦਰ ਕੁਮਾਰ ਜੈਨ . ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਜ਼ੋਨ
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ : . ਪੱਚੀਸਵੀਂ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਵਦੀ
ਸੰਯੋਜਕਾ ਸਮਿਤੀ, ਪੰਜਾਬ | ਵਿਮਲ ਕੋਲ ਡਿਪੂ, ਮਹਾਵੀਰ ਸਟਰੀਟ ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲਾ (ਸੰਗਰੂਰ)
* * * *
A-3
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸਮੱਰਪਨ
ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਸਾਧਵੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ 26ਵੀਂ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਕਮੇਟੀ ਪੰਜਾਬ ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ, ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਵਤੀ ਜੈਨ ਐਵਾਰਡ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਰਿਕਾ
ਸਿਧ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਧਵੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਸ਼ੀ ਪਾਰਵਤੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਸ਼ਿਸ਼ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਨ ਵਾਲੀ, ਸ਼ਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਰਾਜਮਤੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਤੋਂ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ, ਲੈਖਕਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨ ਨਿਰਮਾਤਾ ਗੁਰੂਣੀ, ਗਰੀਬਾਂ, ਮਜਲੂਮਾ, ਯਤੀਮਾਂ ਅਤੇ ਵਿਧਵਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਇਆਂ ਤਿ ਜਾਗਰੂਕ, ਅਨੇਕਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਸੰਸਥਾਪਕ, ਅਨੇਕਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਦਵਾਨ, ਕਵਿ, ਲੇਖਿਕਾ ਸਾਧ ਰਤਨ ਜਿਨ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਭਾਵਿ ਸ੍ਰੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਨੂੰ ਸਮਰਪਣ : ਸੇਵਕ -ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ, ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਜੈਨ !
A-4
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਮੁੱਢਲੀ ਜਾਣ-ਪਹਿਚਾਣ
- ਸ: ਸ਼ਮਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਸ਼ੋਕ ਮੈਂ ਸ੍ਰੀ ਰਵਿੰਦਰ ਕੁਮਾਰ ਅਤੇ , ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਦਾਸ ਜੈਨ ਦੀ ਪੁਸਤਕ **ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਜੋ 250 ਸਫ਼ਿਆਂ ਦੀ ਹੈ, ਆਦਿ ਤੋਂ ਅੰਤ ਤਕ , ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹੀ ਹੈ । ਇਹ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਇਕੋ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪੜਚਲ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ, ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਭਰਪੂਰ ਚਾਨਣਾ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਵਿਦਵਾਨ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬੜੇ ਕਲਾਤਮਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਚਾਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ । ਉਹ ਭਾਗ ਹਨ (1) ਤੀਰਥੰਕਰ ਯੁਗ (2) ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਤੋਂ ਰਾਜਾ ਕੁਮਾਰ ਪਾਲ ਸੋਲੰਕੀ ਤਕ ਦਾ ਸਮਾਂ (3) ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਤੇ (4) ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੱਜ ਤਕ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅੰਦੋਲਨ ਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਦਾ ਸਹੀ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਸੰਕਲਨ ਵਿਚ ਵੈਦਿਕ, ਪੁਰਾਣਿਕ ਸੰਤੀ ਥਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਬਧੀ ਥਾਂ ਤੇ ਰਾਜ ਤਰੰਗਿਣੀ ਆਦਿ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਵੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਗਈ ਹੈ । ਫੇਰ ਜੈਨ ਸੂਤਰਾਂ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਗਣਧਰਾਂ ਅਤੇ ਆਚਾਰੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰੇਕ ਸਥਾਨ ਤੇ ਪਰਯਟਨ ਕਰਕੇ ਉਥੋਂ ਦੇ ਰੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਰਹਿਣ ਸਹਿਣ ਦਾ ਖ਼ਾਕਾ ਵੀ ਉਲੀਕਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬੜ ਖੱਜ ਭਰੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮੂਰਤੀਮਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ।
| ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਏਥੇ ਜਿਤਨੇ ਵੀ ਸ਼ਿਲਾ ਲ੫, ਤੀਆਂ, ਪੱਟਾਵਲੀਆਂ (ਸੀ ਨਾਮ), ਯਾਦ-ਦਾਸਤਾਂ, ਯਾਤਰਾਵਿਵਰਣ, ਪੁਰਾਤਨ ਸਮਾਰਕਾਂ ਦੇ ਵੀ ਹਵਾਲੇ ਬੜੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਹਨ ।
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਜੈਨ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਸਮਰਾਟ ਚੰਦਰ ਗੁਪਤ ਮੌ ਯ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 11ਵੀਂ12ਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਜਿਤਨਾ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੁਧਾਰ ਤੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੈਵ ਤੇ ਸ਼ਾਕਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਹਿੰਸਾ ਪਰਕ ਸੁਭਾਉ ਤੋਂ ਭਲੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜਾਣੂ ਕਰਾ ਕੇ ਬਚਾਇਆ, ਇਸਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵੈਦਿਕ ਅਤੇ ਵੈਸ਼ਣਵ ਧਰਮਾਵਲੰਬੀ ਲੋਕ ਮਾਸ, ਸ਼ਰਾਬ ਆਦਿ ਅਯਾਸ਼ੀ ਦੇ ਪਰਵਾਰ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਚੇ
(I)
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਰਹੇ । ਪਸ਼ੂ ਬਲੀ, ਨਰ ਬਲੀ ਆਦਿ ਦੀ ਭੈੜੀ ਪ੍ਰਥਾ, ਜੋ ਇਨਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹੈਵਾਨ ਬਣਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਇਸ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਹੁਣ ਤਕ ਸੋਂ ਕੋਹਾਂ ਦੂਰ ਰਹੀ ।
ਜੈਨ ਧਰਮ ਜੋ ਕਿ ਇਕ ਅਹਿੰਸਾਵਾਦੀ ਧਰਮ ਹੈ, ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਲੌਕਿਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਉੱਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹਾਵੀ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਇਥੋਂ ਦੇ ਵੈਦਿਕ ਧਰਮੀ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰ ਕੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸ਼ੁੱਧ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ (ਫਲਾਹਾਰੀ) ਰਹੇ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹੋਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਬਾਹਮਣ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਘੱਟ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਇਸ ਮਾਨਵੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਸਿੱਟਾ ਹੈ ।
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਤਿੰਨ ਤੀਰਥੰਕਰ (1) ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਥ (2) ਕੰਬੂ ਨਾਥ ਅਤੇ (3) ਅਰਹਨ ਨਾਥ ਕੁਰੂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹਸਤਨਾਪੁਰ ਦੇ ਜੰਮਪਲ ਅਤੇ ਇਥੋਂ ਦੇ ਹੀ ਭੂਪਤਿ (ਮਹਾਰਾਜੇ) ਸਨ । ਪਹਿਲੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਰਿਖਭ ਦੇਵ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਪੁਤਰ ਬਾਹੂ ਬਲੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਂ ਤੋਂ ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਆਬਾਦ ਹੋਇਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਗੰਧਾਰ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਿਧ ਨਗਰ ਤਕਸ਼ ਸ਼ਿਲਾ ਟੈਕਸਿਲਾ) ਸੀ । 23ਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ ਅਪਣੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸਮੇਂ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਗੰਧਾਰ ਅਤੇ ਪੁਰੂ ਦੇਸ਼ (ਰਾਜਾ ਪੋਰਸ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ) ਵਿਚ ਘੁੰਮੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਈਸਾ ਤੋਂ 777 ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਬਨਾਰਸ ਦੇ ਰਾਜਾ ਅਬੂ ਸੈਨ ਦੇ ਘਰ ਰਾਣੀ ਵਾਮਾ ਦੇਵੀ ਦੇ ਉਦਰੋਂ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਅੰਤਿਮ ਤੇ 24ਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ (ਈ: ਪੂ: 59-527) ਪੰਜਬ ਵਿਚ ਕਈ ਵਾਰ ਆਏ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਪੁਰਾਤਨ ਜੈਨ ਆਰਮ ਭਗਵਤੀ ਵਿਪਾਕ ਸੂਤਰ ਅਤੇ ਅਵਸ਼ਯਕ ਚੂਰਣੀ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਦਿੱਤੇ ਹਨ । ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਸਤਨਾਪੁਰ, ਰੋਹਤਕ, ਥਾਨੇਸਰ, ਮੋਗਾ ਆਦਿ ਨਗਰਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਘੁੰਮੇ ਸਨ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਸ਼ੂ ਬਿਕਾ (ਵਰਤਮਾਨ ਸਿਆਲਕੋਟ) ਵਿਖੇ ਵੀ ਪਧਾਰੇ ਸਨ ਜੋ ਕਿ ਜੈਨ ਗ ਥਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਰਧ ਕੈਕੇਯ ਦੇਸ਼ (ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਛੱਟ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦਾ ਇਕ ਚੁਮਾਸਾ ਇਲਾਕਾ ਸਿੰਧ ਤੇ ਸਵੀਰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵੀਤ ਭੈ ਪੱਤਣ (ਅਰਥਾਤ ਭੇਰਾ) ਵੀ ਰਾਜਾ ਉਦੈਨ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਤੇ ਪਧਾਰੇ ਸਨ । ਇਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਭਗਵਤੀ ਸੂਤ ਵਿਚ ਵਿਸਤਾਰ ਸਹਿਤ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । | ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਵਿਚ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਸੰਪ੍ਰਦਾਯ ਦੇ ਖਰਤਰ ਗੱਛ, ਤਪਾ ਗੱਛ, ਬੜ ਗੱਛ ਅਤੇ ਲੋਕਾਗਿੱਛ ਦੇ ਜੰਨ ਅਚਾਰੀਆਂ ਪੂਜ ਜਤੀਆਂ ਅਤੇ ਮੁਨੀਆਂ ਦਾ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਨਾਲ ਚੰਗੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਬੜੇ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਦੇਸੀ ਰਾਜੇ-ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜੈਨ ਜੜੀਆਂ-ਮੁਨੀਆਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਵੀ ਕਈ ਥਾਈਂ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਤਾਰੀਖ਼
( II )
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਨੁਕਤਾ-ਨਿਗਾਹ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਹਮੀਅਤ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਜੈਨੀਆਂ ਦਾ ਦਿਗੰਬਰ ਫ਼ਿਰਕਾ ਵੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਕੁਝ ਥੋੜਾ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਤ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨਗਰ ਮੁਲਤਾਨ ਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਨਗਰ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਦਿਗੰਬਰ ਜੈਨ ਭਟਾਰਕਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਦੀਆਂ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਤੀਆਂ ਤੇ ਭਟਾਰਕਾਂ ਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਇਥੇ ਔਖੇ ਵੇਲੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਖਿਆ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਤੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ (ਅਪ ਸ਼) ਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਬਹੁ ਪੱਖੀ ਸਾਹਿਤ ਲਿਖਿਆ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਫਗਵਾੜੇ ਦੇ ਜੈਨ ਮੇਘ ਮੁਨੀ ਦੇ ਰਚੇ ਹੋਏ ਮੇਘ ਬਿਨੋਦ ਅਤੇ ਮੇਘ ਵਿਲਾਸ ਗੁ ਬ ਹਿਕਮਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਹੁਣ ਵੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਵਰਨਣ ਵੀ ਇਸ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਦੇ ਜੈਨ ਮੁਨੀ ਆਚਾਰੀਆਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਵੀ ਸਰਲ ਅਤੇ ਸੰਖੇਪ ਢੰਗ ਨਾਲ ਆਮ-ਫ਼ਹਿਮ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਸੰਨ-ਸੰਮਤ ਇਸ ਗਥ ਵਿਚ ਈਸਵੀ ਦੇ ਨਾਲ ਬਿਮੀ ਵੀ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾ ਸੰਨ-ਸੰਮਤ ਤੋਂ ਹਰ ਥਾਵੇਂ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਸੰਮਤ ਹੀ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਲਾਹੌਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਜੰਮ ਪਲ ਹਨ ਜਿਨ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਭਾਵਿਕਾ ਸਾਧਵੀ ਰਤਨ ਸ੍ਰੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ॥ ਜੋ ਆਪ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਚੰਗੇ ਵਿਦਵਾਨ, ਲੇਖਕ, ਵਕਤਾ ਅਤੇ ਕਵਿ ਹਨ । ਇਸ ਮਹਾਨ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੌਲਿਕ ਸਾਹਿਤ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦਾ ਸੇਹਰਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ੍ਰੀ ਰਵਿੰਦਰ ਕੁਮਾਰ ਜੈਨ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਜੈਨ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਆਪ ਸਤਿਕਾਰ ਯੋਗ ਗੁਰੂਣੀ ਅਤੇ ਰਿਕਾ ਹਨ । ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਸਦਕਾ ਜੈਨ ਥਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ, ਲੇਖਨ ਉਪਰੋਕਤ ਧਰਮਭਰਾਵਾਂ ਵਲੋਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਮੈਂ ਇਸ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਧਵੀ ਨੂੰ ਇਸ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਕਦਮ ਲਈ ਧਨਵਾਦ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ।
| ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ਬਾਨ ਵਿਚ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਅਪਣੇ ਢੰਗ ਦੀ ਇਕ ਨਵੀਂ ਚੋਣ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਨਵੀਂ ਲਭਤ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਇਸ ਦਾ ਮਨ ਬਚਨ ਕਰਮ ਤੋਂ ਸਵਾਗਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਕ ਵਿਦਵਾਨ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਧੇ ਤੇ ਉਹ ਇਸ ਸੰਭੰਧ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵੀ ਚੰਗਾ ਸਾਹਿਤ ਮਾਂ-ਥਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਸਕਣ । ਗੁਆਰਾ (ਸੰਗਰੂਰ)
-ਸ਼ਮਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਸ਼ੋਕ’’ 29-1-1985
(ਸਿਖ ਸਕਾਲਰ) (III)
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਲੇਖਕਾਂ ਵਲੋਂ ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ, ਪ੍ਰਸ਼ੋਤਮ ਜੈਨ
ਜੈਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਰੇਖਾ
ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਸਕਦੇ ਹਾਂ (1) ਵੈਦਿਕ (2) ਸ਼੍ਰਮਣ । ਵੈਦਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਯੋਗ, ਵਰਨ ਆਸ਼ਰਮ, ਜਾਤ ਪਾਤ, ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਅਤੇ ਵੇਦਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰਖਦੀ ਸੀ । ਸ਼੍ਰੋਮਣ ਪਰੰਪਰਾ ਯੋਗ, ਧਿਆਨ, ਵਰਤ, ਕਰਮ ਵਿਚਾਰ ਧਾਰਾ, ਤਪੱਸਿਆ, ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਨਿਰਵਾਨ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰਖਦੀ ਸੀ। ਸ਼ਮਣਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਈ ਸੰਪਰਦਾਏ ਰਹੇ ਹਨ—ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜੈਨ (ਨਿਰਗਰੰਥ) ਬੱਧ, ਆਜੀਵਕ, ਗੋਰਿਕ, ਤਾਪਸ ਆਦਿ ਪ੍ਰਸਿਧ ਸਨ।
ਸਾਂਖਯ ਦਰਸ਼ਨ ਵੀ ਵੈਦਿਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁਖ ਵਿਰੋਧੀ ਸੀ । ਉਸ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਕਠ, ਸਵੇਤਾਵਰ, ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਮੰਤਰਯਾਣੀ ਜੇਹੇ ਪੁਰਾਤਨ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਅੱਜ ਕਲ ਗੋਰੀਕ, ਤਾਪਸ ਤਾਂ ਵੈਦਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਮਿਲ ਗਏ ਹਨ। ਅਜੀਵਕ ਸੰਪਰਦਾਏ ਵੀ ਅੱਜ ਕਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਕਲ ਸ਼ਮਣਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁਖ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਂ ਹੀ ਬਚ ਗਈਆਂ ਹਨ (1) ਜੈਨ ਅਤੇ (2) ਬੁਧ ।
ਜੈਨ ਤੇ ਬੁੱਧ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜੈਨ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਤਨ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਹੜੱਪਾ ਤੇ ਮੋਹਨਜੋਦੜੋ ਦੀਆਂ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ
ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਵੇਦ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਤਨ ਪੁਸਤਕ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚੋਂ ਰਿਗ ਵੇਦ ਕਾਫ਼ੀ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਨ ਹੈ । ਇਸ ਵੇਦ ਵਿਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਧਰਮ ਦੀ ਰੂਪ ਰੇਖਾ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਰਿਗਵੇਦ ਵਿਚ ‘ਵਾਤਰਸਨਾ ਮੁਨੀ' ਦਾ ਵਰਨਣ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ “ਮੁਨੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਰੰਗ ਅਸੀਂ ਹਵਾ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹੋ ਗਏ ਹਾਂ। ਦੋਸਤੋ ਤੁਸੀਂ ਸਾਡਾ ਸ਼ਰੀਰ ਹੀ ਵੇਖਦੇ ਹੋ ।
ਇਹ ਮਣ ਪਹਿਲੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਦੇ ਚੈਲੇ ਸਨ। ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਸ਼੍ਰੀਮਦ ਭਾਗਵਤ (5/3/20) ਵਿਚ ਇਸ ਪਰਕਾਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵ ਮਣਾ, ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਤੇ ਬ੍ਰਹਮਚਾਰੀਆਂ ਦਾ ਧਰਮ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ੁਕਲ ਧਿਆਨ
(1) ਪ੍ਰਵਚਨ ਸਾਰੋਂ ਦਵਾਰ ਗਾਥਾ 731-33 । (2) ਰਿਗਵੇਦ 10/11/136/2 |
(IV)
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ”।1
3
ਸ਼ਮਣਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਬ੍ਰਹਦ ਆਰਨਯਕ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ' ਤੇ ਰਮਾਇਨ ਵਿਚ ਵੀ
ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
तापसा भुंजते चापि श्रमणा भुंजते तथा
ਰਿਗਵੇਦ ਵਿਚ ਮਣਾਂ ਲਈ ਕੇਸ਼ੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਕੇਸ਼ੀ ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਨਾਂ ਹੈ । ਰਿਗਵੇਦ ਵਿਚ ਕੇਸ਼ੀ ਤੇ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਦਾ ਵਰਨਣ ਇਕੱਠਾ ਹੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
ਅਥਰਵਵੇਦ ਜਿਸ ਵਿਚ “ਵਰਾਤਿਆ ਤੁਲਨਾ ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਦੀ ਤਪੱਸਿਆ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਟੀਕਾਕਾਰ ਸ਼੍ਰੀ ਸਾਯਨ ਭਰਪੂਰ, ਮਹਾਨ ਅਧਿਕਾਰ ਵਾਲੇ, ਪੁੰਨ ਪ੍ਰਤਾਪ ਵਾਲੇ, ਸੰਸਾਰ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਮੁਖ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਹਨ । ਇਹ ਵੈਦਿਕ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹਨ” ।
ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ “ਉਹ
“ਜੇ ਕੋਈ ‘ਵਰਾਤਿਆ' ਤਪੱਸਵੀ ਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਹੋਵੇ ਉਹ ਤਾਂ ਸਤਿਕਾਰ ਜ਼ਰੂਰ ਪਾਵੰਗਾ ਅਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੂਜਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਭਾਵੇਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਉਸ ਨਾਲ ਗੁੱਸਾ ਹੀ ਰੱਖਣ । 5
ਰਿਗਵੇਦ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।
(ਬਾਲ) ਕਾਂਡ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ
(1) धर्मान् दिर्शयितुकामो वातरशनां शुक्लया तनुनावततार । (2) ਬ੍ਰਹਦਾਰ ਨਕ ਉਪਨਿਸ਼ਦ 4/3/22
ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ਉਸਦੀ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਵਰਾਤਿਆ
ਰਿਗਵੇਦ ਵਿਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਿਆਰਾ ਸ਼ਬਦ ‘ਅਰਹਨ’ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਅਰਹਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਕੇ ਸਰਵੱਗ ਬਨਣ ਵਾਲਾ। ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
श्रमणाणाम षीचामूर्ध्व मनेथनां
ਵਿਦਿਆ ਨਾਲ ਪੂਜਨ ਯੋਗ ਤੇ
(V)
(3) ਬਾਲਕਾਂਡ ਸਰਗ 1422 ।
(4) ਰਿਗਵੇਦ 10/9/102/6 |
(5) i) ਅਥਰਵਵੇਦ ਸਾਯਨ ਭਾਸ਼ਯ 15/1/1/1 कञ्चिद, विद्धत्तमं
महाधिकार पुण्यशीलं विश्वसंमान्यं ब्रह्माणविशिष्टे व्रात्यमनुलक्ष्य वचनमिति मंतव्यम् । ii) 15/1/1/1
(6) ਰਿਗਵੇਦ 1/24/140/1-2 4/3315-5/2/28-4 6/1/1/8,-6/2/19/11,-10/12/166/1 |
(7) faae 24/33/10 1
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਵੈਦਿਕ ਲੋਕ ਵੀ ਅਰਹਨ’ ਸ਼ਬਦ ਜੈਨ ਧਰਮ ਲਈ ਹੀ ਸਮਝਦੇ ਰਹੇ ਹਨ । ਹਨੁਮਾਨ ਨਾਟਕ’ ਵਿਚ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ :
अर्हन्नियथ जैनशा सणरता ।
ਆਰੀਆਂ ਦੇ ਭਾਰਤ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜੋ ਜਾਤੀਆਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਨਾਗ, ਦਰਾਵਿੜ ਅਤੇ ਅਰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹਨ । ਦਾਸ ਲੋਕ ਇੰਨੇ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਾਤੀਆਂ ਨਾਲ ਹੀ ਆਰੀਆਂ ਦੇ ਕਈ ਯੁੱਧ ਹੋਏ ।
ਪੁਰਾਨਾਂ ਵਿਚ ਜਗਾ ਜਗੁ ਇਹ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅਸੁਰ ਲੋਕ ਅਰਿਹੰਤਾਂ : ਦੇ ਉਪਾਸਕ ਸਨ !
ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਮਾਯਾ ਮੋਹ ਨਾਂ ਦੇ ਚੈਨ ਭਿਕਸ਼ੂ ਨੇ ਅਸੁਰਾਂ ਨੂੰ ਅਰਿਹੰਤ : ਧਰਮ ਦੀ ਦੀਖਿਆ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਵੇਦਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਰਖਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਅਨੇਕਾਂਤ ਵਾਦ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰਖਦਾ ਸੀ !
ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਵਰਨਣ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਆਤਮ ਵਿਦਿਆ ਦੇ ਮਾਲਿਕ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖਤਰੀ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਤਰੀਆਂ ਦੇ ਮੁਖੀ ਦਾ ਨਾਂ ਹੀ ਰਿਸ਼ਵ
ਦੇਵ ਸੀ ਜੋ ਨਾਭੀ ਤੇ ਮਰੂਦੇਵੀ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸਨ । ਇਹ ਆਤਮ ਵਿਦਿਆ ਯੱਗ, ਜਾਤ : ਪਾਤ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਸੀ । ਇਸ ਵਿਦਿਆ ਵਿਚ ਧਿਆਨ ਤੇ ਤਪੱਸਿਆ ਹੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੀ ।
ਵੇਦ ਤੇ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਮਹਾਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵੀ ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਦਾ, ਵਰਨਣ ਹੈ । (1) ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ 3/17/18 !
ਪਦਮ ਪੁਰਾਨ ਸਿਟੀ ਖੰਡ ਅਧਿਆਏ 13 170-410। ਮਤਸਯ ਪੁਰਾਨ 24143-49 ।
ਦੇਵੀ ਭਾਗਵਤ 4/13154-5 ! (2) ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪੁਰਾਨ 3/18/12-13-14-3/18/27
3l1825-3/18/28-29-3/18/8-il. (3; ਓ) ਵਾਯੂ ਪੁਰਾਣ ਪੁਰਵ ਅਰਧ ਅਨੁਸ਼ਪਾਦ 140 1 (4) ਜ ਜਵੀਰਾ ਸ਼ ਸ਼ਦੇ .
द्दष्यव अर्थतादयो मोहिता ਮਹਾਭਾਰਤ:ਸਾਂਤੀ ਪੁਰਵ ਮੋਕਸ਼ ਧਰਮ ਅਧਿਆਏ 263/20 . ਹੈ ,,
(VI)
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਜੈਨ ਤੀਰਥੰਕਰ
ਜੈਨ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ 24 ਤੀਰਥੰਕਰ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਬਾਰੇ ਸ਼ਕ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਲੋਕ ਜੈਨ ਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਨੂੰ ਵੈਦਿਕ ਧਰਮ ਵਿਰੁਧ ਇਕ ਬਗਾਵਤ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਲੋਕ ਮਹਾਵੀਰ ਨੂੰ ਗੋਤਮ ਬੁੱਧ ਦਾ ਚੇਲਾ ਜਾਂ ਗੋਤਮ ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਮਹਾਵੀਰ ਦਾ ਚੇਲਾ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ 6 ਆਰੇ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਹਰ ਯੁਗ ਵਿਚ ਚੌਵੀ ਤੀਰਥੰਕਰ) ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਹੋਏ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਬਾਰੇ ਜਿਥੇ ਵੇਦਾਂ ਵਿਚ ਵਰਨਣ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਉੱਥੇ ਪੁਰਾਣਾਂ ਮਹਾਭਾਰਤ ਤੇ ਬੋਧੀ ਗਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਜਾਨਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਡਾ: ਰਾਧਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਯਜੁਰਵੇਦ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵ ਅਜੀਤ ਅਤੇ ਅਰਿਸ਼ਟਨੇਮੀ ਦੀ ਹੱਦ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ।
· ਬੋਧ ਨੂੰ ਥ ਅਤਰਨਿਕਾਏ ਵਿਚ ਅਰਕ ਨਾਮ ਦੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਬੁਧ ਥੇਰਗਾਥਾ ਵਿਚ ਅਜੀਤ ਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਯੇਕ ਬੁਧ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ।
ਬੋਧ ਪਿਟਕਾਂ ਗਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਬ ਦੇ ਚਤੁਰੇਯਾਮ ਧਰਮ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ। ਇਸ ਗਰੰਥ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੂੰ ਨਿਗਠੇ ਨਾਯ ਪੁਤੇ (ਨਿਰਗਰੰਥ ਗਿਆਤਾ ਪੁਤਰ) ਪੰਜਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਈ ਥਾਂ ਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਸੋਰਸ਼ਨ’ ਨੇ ਮਹਾਭਾਰਤ ਦੇ ਖਾਸ ਨਾਮਾਂ ਦਾ ਇਕ ਕੋਸ਼ ਬਨਾਇਆ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿਚ ਪਾਰਸ਼ਵ, ਚੰਦਰ ਤੇ ਸੁਮਤੀ ਤਿੰਨ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਥੇ ਇਹ ਗੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਹੀ ਅਸੁਰ ਸਨ ਜੋ ਕਿ ਅਰਿਹੰਤ ਧਰਮ ਦੇ ਉਪਾਸਕ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਅਹਿੰਸਾ ਦਾ ਅਵਤਾਰ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ' ਸਮਤੀ ਨਾਂ ਦੇ ਇਕ ਰਸ਼ੀ ਦਾ ਵਰਨਣ ਵੀ ਆਇਆ ਹੈ।
ਭਾਗਵਤ ਵਿੱਚ ਰਿਸ਼ਰਦੇਵ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ ਅਵਤਾਰ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਅਵਤਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਜੋ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਾਂ ਮਹਾਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ ਸ਼ਰੇ ਅੰਸ਼, ਅਨੰਤ, ਧਰਮ, ਸ਼ਾਂਤੀ ਤੇ ਸੰਭਵ ਨਾਂ ਵੀ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ । ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਨਾਉਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਤ ਤੇ ਰਿਸ਼ਵ ਦੇ ਨਾਉਂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸ਼ਭ ਤੀਰਬੰਕਰਾਂ ਦੇ ਨਾਉਂ ਹਨ | 4 ‘ .
) (1) ਜੈ: ਸਾ: ਈ: ੫: ਪੰਨਾ 108 (2) ਦੀਰਘ ਨਿਕਾਏ 11 (5-15) 1/2 (21) " ( ) (3) ਬੇਰ ਗਾਥਾ (1-20) । (4) ਜੰਨੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਭਾਗ | ਪੰਨਾ ਨੂੰ3-24-25 '
( vi ) :
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
“ਸ਼ਾਂਤੀ’ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਤੇ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਨਾਂ ‘ਵਰਤ’ ਵੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਭ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੇ ਨਾਓ ਵੀ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਵਾਂ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਇਸ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤ ਹੈ ਕਿਉਕਿ ਇਹ ਵੇਦ ਵਿਰੋਧੀ, ਅਸੁਰ ਸਨ । ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਅਸੁਰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਜਾਂ ਅਰਿਹੰਤਾਂ ਦੇ ਉਪਾਸਕ ਸਨ ।
ਚੌਬੀਸ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਧਰਮ ਰੂਪ ਤੀਰਥ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ। ਇਹ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪਰਿਭਾਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦ ਹੈ । ਇਕ ਯੁਗ ਵਿਚ ਭਰਤ ਖੰਡ ਵਿੱਚ 24 ਤੀਰਥੰਕਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਕਰਮ ਅਪਣੇ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮਾਂ ਦੇ ਸ਼ੁਭ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ ਹੈ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਜਨਮ ਤੋਂ ਕੁਝ ਖ਼ਾਸ ਸ਼ਰੀਰਕ ਅਤੇ ਆਤਮਿਕ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਮਾਲਿਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਾਜ ਕੁਲ ਵਿਚ ਜਨਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਗਰਭ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਗਿਆਨ ਦੇ ਧਾਰਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । 'ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੀ ਮਾਤਾ 14 ਜਾਂ 16 ਸ਼ੁਭ ਸੁਪਨੇ ਵੇਖਦੀ ਹੈ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਇਸੇ ਜਨਮ ਵਿਚ 5ਵਾਂ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਹਾਸਲ ਕਰਕੇ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਚੱਕਰ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਸਿੱਧ ਜਾਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਅਵਸਥਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੇ ਗਰਭ, ਜਨਮ, ਦਖਿਆ, ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਨਿਰਵਾਨ ਸਮੇਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤੇ ਸਵਰਗਾਂ ਦੇ ਸੁਖ ਛੱਡ ਕੇ ਧਰਤੀ ਤੇ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਪੁਰਾਤਨ ਜੈਨ ਸਾਹਿਤ
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਫ਼ਿਟਕੇ ਹਨ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਤੇ ਦਿਗੰਬਰ । ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਪੁਰਾਤਨ ਜੈਨ ਆਗਮ ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਬਾਣੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਦਿਗੰਬਰ ਜੈਨ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਦਿਗੰਬਰ ਅਚਾਰੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਰਚੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਅਪਸ਼ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਪੁਰਾਤਨ ਜੈਨ ਆਗਮਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਮੂਲ ਭਾਸ਼ਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਲੋਕ ਭਾਸ਼ਾ ਅਰਧ ਮਾਗਧੀ ਹੈ ।
ਦੋਵੇਂ ਫ਼ਿਰਕੇ 14 ਪੂਰਵਾਂ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਚੁਕੇ ਹਨ । ਦਿਗੰਬਰ ਫ਼ਿਰਕੇ ਵਾਲੇ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਪਰੰਪਰਾ ਵਾਲੇ 12 ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਅੰਦਰਲੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ। ਦੋਵੇਂ ਫ਼ਿਰਕੇ ਇਕ ਗੱਲ ਤੇ ਸਹਿਮਤ ਹਨ ਕਿ ਪੁਰਾਤਨ ਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ਕਾਫ਼ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਚੁਕਿਆ ਹੈ।
ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਪਰੰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਪੁਰਾਤਨ ਜੰਨ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਇਕਸੁਰਤਾ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਅਜ ਤਕ ਪੰਜ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸਾਂ ਹੋ ਚੁਕੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਵਾਚਨਾ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਪਹਿਲੀ ਵਾਚਨਾ ਪਾਟਲੀਪੁਤਰ ਵਿਖੇ ਮਹਾਂਵੀਰ ਸੰਮਤ 160 ਦੇ ਕਰੀਬ ਸਬੂਲੀਭੱਦਰ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਹੇਠ ਹੋਈ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਦੋ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਦਿਗੰਬਰ ਰੂਪ ਟ ਹੋ ਗਏ । ਦੂਸਰੀ ਵਾਚਨਾ ਈ. ਪੂਰਵ (175-182) ਨੂੰ ਰਾਜਾ ਖਾਰਵੇਲ ਦੀ
(VIII)
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਦਿਲਚਸਪੀ ਕਾਰਨ ਹਾਥੀ ਗੁਫ਼ਾ ਕੁਮਾਰੀ ਪਰਵਤ (ਉੜੀਸਾ) ਵਿਖੇ ਹੋਈ । ਇਸ ਬਾਰੇ ਮਹਾਰਾਜਾਂ ਖਾਰਵੇਲ ਦਾ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੈ । ਤੀਸਰੀ ਵਾਚਨਾ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸੰਮਤ 827 ਅਤੇ 840 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਅਚਾਰੀਆ ਸੰਕਦਿਲ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਹੇਠ ਮਥੁਰਾਂ ਵਿਖੇ ਹੋਈ । ਚੌਥੀ ਵਾਚਨਾ ਮਹਾਵੀਰ ਸੰਮਤ 827-840 ਵਿਚਕਾਰ ਅਚਾਰੀਆ ਨਾਗਾਰਜੁਨ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਹੇਠ ਬਲਭੀ (ਗੁਜਰਾਤ) ਵਿਖੇ ਹੋਈ ।
ਪੰਜਵੀਂ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਵਾਚਨਾ ਬਲਭੀ ਵਿਖੇ ਅਚਾਰੀਆ ਦੇਵਾਅਰਧੀ ਗਣੀ ਕਸ਼ਮਣਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਹੇਠ ਹੋਈ । ਇਸ ਵਿਚ ਬਚੇ ਖੁਚੇ ਆਗਮਾਂ ਨੂੰ 45 ਜਿਲਦਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖ ਲਿਆ ਗਿਆ । ਦਿਗੰਬਰ ਪਰੰਪਰਾ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਆਗਮਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੀ ।
399
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਨਾਭt ਜਿੱਤਸ਼ਤਰੂ
ਹਾਥੀ ਘੋੜਾ
ਸੰਬਰ
ਕਮਲ
ਗੰਡਾ
24 ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੇ ਸ਼ੁਭ ਨਾਂ
ਲੜੀ ਨੰ: |
ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਜਨਮ ਸਰਾਨ | ਮਾਤਾ (ਰਾਣੀ) | ਪਤਾ (ਰਾਜਾ) | ਚਿਨ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ | ਮੁਕਤੀਸਥਾਨ ਸ੍ਰੀ ਰਿਸ਼ਵ ਦੇਵ ਜੀ ਅਯੁੱਧਿਆ ਮਰੂ ਦੇਵੀ
ਬਲਦ ਅਯੋਧਿਆ ਅਸਟਾਪੱਦ ਸ੍ਰੀ ਅਜੀਤਨਾਥ ਜੀ ਆਯੋਧਿਆ ਵਿਜੈ
ਅਯੁੱਧਿਆ ਸਮੇਤ ਸਿਖਰ ਸ੍ਰੀ ਸੰਭਵ ਨਾਥ ਜੀ ਸ਼ਾਸਤੀ
ਸੈਨਾ ਜਿਹਾਰੀ
ਸ਼ਾਸਤੀ ਸ਼ੀ ਅਭਿਨੰਦਨ ਜੀ ਅਯੋਧਿਆਂ
ਸਿਧਾਰਥਾ
ਬਾਂਦਰ ਅਯੋਧਿਆ ਅਯੋਧਿਆ
ਸਮੱਗਲਾਂ ਸ੍ਰੀ ਸੁਮਨਾਥ ਜੀ
ਕਰੋਚ ਘਰਥ
ਅਯੋਧਿਆ ਸ੍ਰੀ ਪਦਮਪ੍ਰਭ ਜੀ
ਕੌਸ਼ਾਂਬੀ ਸੁਮਿਤਰਾ ਸ਼ੂ ਧਰ
ਕੌਸ਼ਾਂਬੀ ਸ੍ਰੀ ਸੁਪਾਰਸ਼ਵਨਾਥ ਜੀ
ਬਾਰਾਣਸੀ ਪ੍ਰਿਥਵੀ
ਤਿਸਭ ਸਵਾਸਤਿਕ
ਬਾਰਾਣਸੀ ਸ੍ਰੀ ਚੰਦਰ ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ
ਚੰਦਰਪੁਰੀ ਲਕਸ਼ਮਣਾਂ ਮਹਾਨ
ਚੰਦਰਮਾਂ ਚੰਦਰਪੁਰੀ ਕਾਕੰਦੀ
ਰਾਮਾਦੇਵੀ ਸ੍ਰੀ ਸੁਵਿਧਿਨਾਥ ਜੀ
ਸੁਰੀ
ਮੱਤਸਾਨ
ਕਾਦੀ ਸ੍ਰੀ ਸ਼ੀਤਲਨਾਥ ਜੀ
ਨੰਦਾ ਦੇਵੀ ਭਦਲਪੁਰ
ਦਰਿਰਥ ਸ੍ਰੀ ਵਤਸ ਭਦਿਲਪੁਰ ਸਿੰਹਪੁਰ
ਵਿਸਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਸ਼ਰੇਆਂਸਨਾਥ ਜੀ
ਵਿਸਨੂੰ
ਸਿੰਹਪੁਰ ਚੰਪਾਪੁਰ ਸ੍ਰੀ ਵਾਸੁ ਪੂਜ ਜੀ
ਸਪੰਜ
ਚੰਪਾਰੇ
ਚੰਪਾਰੀ ਸ਼ੀ ਵਿਮਲਨਾਥ ਜੀ ।
ਸਿਆਮੀ ਕਪਿਲਪੁਰ
ਕਿਤਵਰਮਾ ਸੁਅਰ ਕਪਿਲਪੁਰ ਸ੍ਰੀ ਅਨੰਤਨਾਥ ਜੀ
ਅਯੋਧਿਆਂ
ਸੁਯਸ਼ਾ
ਸਿਹਸੇਨ ਸ਼ਿਕਰ ਅਯੋਧਿਆਂ ਰਤਨਪੁਰੀ
ਸਵੇਰਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਧਰਮਨਾਥ ਜੀ
ਬੱਜਰ ਰਤਨਪੁਰੀ ਹਸਤਨਾਪੁਰ
ਅਚਿਰਾ ਸ੍ਰੀ ਸਾਂਤੀਨਾਥ ਜੀ
ਵਿਸ਼ਵਸਨ ਮਿਰਗ ਹਸਤਨਾਪੁਰ ਸ੍ਰੀ ਕੇ ਨਾਥ ਜੀ । ਹਸਤਨਾਪੁਰੇ
. ਸੁਰ
ਬਕਰਾਂ ਹਸਤਨਾਪੁਰ ਹਸਤਨਾਪੁਰ
ਦੇਵੀ
ਸਦਰਸ਼ਨਾ ਸੀ ਅਰਤਨਾਥ ਜੀ
ਨੰਦਾਵਰਤੇ ਹਸਤਨਾਪੁਰ ਮਿਥਿਲਾ ਸ੍ਰੀ ਮੱਲੀ ਸਵਾਮੀ ਜੀ
ਪ੍ਰਭਾਵਤੀ ਕੀ ਕੁ
ਘੜਾ ਮਿਥਲਾ ਮੁਨੀ ਵਰਤੇ ਸਵਾਮੀ ਰਾਜਗਹ
ਸਮਿਤੱਰ
ਰਾਜ਼ਹਿ ਨਮੀਨਾਥ ਜੀ . ਮਿਥਿਲਾਂ
ਵਿ ਵਿਜੈ
ਨੀਲਕਮਲ ਮਿਥਿਲਾ ਸਰਿਪੁਰ ਸ੍ਰੀ ਅਰਿਸ਼ਟਨੇਮੀ ਜੀ ਸਿਵਾਂ ਸਦਰ ਵਿਜੇ ॥ ਸ਼ੰਖ
ਗਿਰਨਾਰ ਗਿਰਨਾਰ ਬਾਰਾਣਸੀ
ਅਸਵ ਸੈਨ ਸੱਪ ਸ੍ਰੀ ਪਾਰਸ਼ਵਨਾਥ ਜੀ
ਗਿਰਨਾਰ
ਸਮੇਤਸਿਖਰ ਤਿਰਸ਼ਲਾ ਹੀ ਵਰਧਮਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਜੀ | ਖਤਰੀ ਕੁੱ ਡਪੁਰ |
ਸਿਧਾਰਥਾਰ
ਰਿਜੂਬਾਲਕਾ
ਪਾਵਾਪੁਰੀ
ਭਾਣੂ
ਪਦਮਾ
ਕੱਛੇ
ਵਾਮਾ
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ
ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪੁਰਾਤਨ ਨਾਉਂ ਸਪਤ ਸਿੰਧੂ ਜਾਂ ਆਰੀਆ ਵਰਤ ਹੈ। ਜੈਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਭਾਰਤ ਵਰਸ਼ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਦੇ ਪੱਕੀ ਸਰਹੱਦ ਨਹੀਂ ਰਹੀ। ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਰਾਜਨੈਤਿਕ ਹਲਚਲ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਿੱਸਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਮਹਾਭਾਰਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਇਸ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਕਬੀਲੇ ਗਣਤੰਤਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਾਲ ਰਾਜ ਕਰਦੇ ਸੀ। ਜਿਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿਧ ਕਬੀਲਾ ਅਗਰ ਸੀ । ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਰਾਜਾ ਅਗਰਸੈਨ ਦੇ ਸਪੁੱਤਰ ਅਗਰਵਾਲ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਹਿਸਾਰ ਜ਼ਿਲੇ ਤੋਂ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਫੈਲ ਚੁਕੇ ਹਨ ।
ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਉੱਤਰਾਪਥ ਦਾ ਕਰੀਬ ਸਾਰਾ ਹਿੱਸਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੁਰਾਤਨ ਰਸਤਾ ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਮਥਰਾ ਤਕ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਕਿਸੇ ਬੋਲੀ ਤਕ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸਾਂਝੇ ਸਭਿਆਚਾਰ, ਸਾਂਝੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕਈ ਉਪ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਬੋਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਪੰਜਾਬੀ, ਪਹਾੜੀ, ਡੋਗਰੀ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਵੀ । ਪੰਜਾਬੀ ਵੀ ਕੋਈ ਇਕ ਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ, ਹਰ ਜ਼ਿਲੇ ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਇਕ ਰੂਪ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਭੰਡਾਰ ਹੈ। ਪੁਰਾਤਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਜਿਸ ਦੀ ਲਿਪੀ ਬ੍ਰਾਹਮੀ ਖਰੌਸਟਰੀ ੀ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬੀ ਲਈ ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਖਰਾਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਹੋਇਆ ਜੋ ਅਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਕ ਚਲਦਾ ਸੀ ਪਰ ਸਿਖ ਧਰਮ ਨੇ ਇਸ ਭਾਸ਼ਾ ਲਈ ਗੁਰੂਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਅਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਲਈ ਮੰਨੀ ਗਈ ਹੈ। ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਲਈ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੁਣ ਵੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਲਿਪਿ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸੋ ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ, ਦੇਸ਼ਾ ਅਤੇ ਨਦੀਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੋਰ ਭਾਰਤੀ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੈਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੁਰੂ, ਜਾਂਗਲ, ਕੇਕਯ (ਸਿਆਲਕੋਟ) ਪੁਰੂ, ਸਿੰਧੂ, ਸੋਵਰ, ਕਸ਼ਮੀਰ, ਤਰਿਗਰਤ (ਜਾਲੰਧਰ ਦੇਸ਼ ਰਾਜਧਾਨੀ ਕਾਂਗੜਾ) ਹੀ ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਵਰਤਮਾਨ ਸਾਰਾ ਭਾਰਤੀ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ, ਦਾ ਕੁਝ ਹਿੱਸਾ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਹਨੁਮਾਨ ਗੜ੍ਹ, ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਹਰਿਆਣਾ, ਦਿੱਲੀ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ ਮੋਰਠ ਜ਼ਿਲਾ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦਾ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਹੈ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ 24 ਧਰਮਸੰਸਥਾਪਕ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਵਿਚੋਂ 20 ਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ, ਪ੍ਰਚਾਰ ਸਥਾਨ ਵਰਤਮਾਨ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਈ ਜ਼ਿਲੇ ਹਨ। 16ਵੇਂ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਥ, 17ਵੇਂ ਕੰਬੂ ਨਾਥ, 18ਵੇਂ ਅਰਹ ਨਾਥ ਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਕੁਰੂ
ਸਿੰਧ
(XI )
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹਸਤਨਾਪੁਰੇ ਸੀ । ਜੈਨ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਹਸਤਨਾਪੁਰ ਬਹੁਤ ਬੜਾ ਤੀਰਥ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਥੇ ਪਹਿਲੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਵਰਤ ਖੋਲਣ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਹਾਸਲ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਸੇ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਦਾ ਛੋਟਾ ਪੁੱਤਰ ਗੰਧਾਰ ਦਾ ਰਾਜਾ ਬਾਹੁਬਲੀ ਸੀ । ਜਿਸ ਨੇ ਅਪਣੇ ਬੜੇ ਭਰਾ ਭਰਤ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਕੀਤਾ ਸੀ ਮੁਨੀ ਵਰਤ, ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ਵ ਨਾਥ ਅਤੇ 24ਵੇਂ- ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਹਸਤਨਾਪੁਰ ਸਿੰਧ ਸੋਵਿਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਕੇ ਸਾਧੂ ਬਣ ਗਏ ਸਨ । ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਸਥਾਨਾਂ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਆਏ ਹਨ । ਪਰ ਸਿੰਧੂ, ਗੰਗਾ ਤੇ ਜਮੁਨਾ ਦਾ ਕੁਝ ਹਿੱਸਾ ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਅੰਗ ਰਹੇ ਹਨ । ਭਗਵਤੀ ਸੂਤਰ, ਵਿਪਾਕ ਸੂਤਰ,, ਆਵੱਸ਼ਕ ਚੂਰਨੀ ਤੇ ਆਵੱਸ਼ਕ ਨਿਰਯੁਕਤੀ ਥਾਂ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਤਪੱਸਿਆ ਅਤੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ । ਚੈਨ ਸ੍ਰੀ ਥਾਂ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਪਟਾਵਲੀਆਂ (ਕੁਰਸੀ ਨਾਮ) ਅਤੇ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਜੈਨ ਸਭਿਅਤਾ, ਕਲਾ ਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਜਿਉਂਦੇ ਜਾਗਦੇ ਚਿੰਨ ਹਨ । ਅਨੇਕਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਸਫ਼ਰਨਾਮਿਆਂ ਵਿਚ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਜੈਨ ਮੁਨੀਆਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਅਖੰਡ ਪਰੰਪਰਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤਕ ਫੈਲ ਚੁਕੀ ਸੀ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ, ਮਤਿ, ਕੁਮਾਰਪਾਲ ਜਹੇ ਜੈਨ ਰਾਜੇ ਇਸ ਧਰਮ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਫੈਲਾ ਚੁਕੇ ਸਨ । ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਨੇ ਸਮੁੱਚੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਸਮੇਂ ਦਾ ਚੱਕਰ ਅਜਹਾ ਸੀ ਕਿ ਜੈਨ ਮੁਨੀਆਂ ਅਤੇ ਯਤੀਆਂ ਨੇ ਅਪਣੀ ਵਿਦਿਅਕ ਯੋਗਤਾ ਅਤੇ ਤਪ ਤਿਆਗ ਰਾਹੀਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ । ਜੋ fਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਲੋਂ ਜੈਨ ਮੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰ ਵਜੋਂ ਦਿਤੇ ਫ਼ਰਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਪਦਵੀਆਂ ਤੋਂ ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ ।
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਕਾਫ਼ੀ ਚੰਗੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਰਿਹਾ । ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇ ਰਾਜਪੂਤ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦੇ ਖਜਾਂਚੀ ਅਕਸਰ ਜੈਨ ਰਹੇ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਿਲੀ ਦੇ ਤਖਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਕੇ ਜੈਨ ਤੀਰਥਾਂ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਲਈ ਅਪਣਾ ਅਸਰ ਰਸੂਖ਼ ਵਰਤਿਆ ਪੁਸਤਕ ਲਿਖਣ ਦਾ ਉੱਦੇਸ਼ .. ਸਾਡਾ ਵਿਸ਼ਾ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਕਲਾ ਹੈ । ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਕਮੀ ਭਾਸਦੀ ਸੀ ਕਿ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਸਾਰੇ ਫ਼ਿਰਕਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਇਤਹਾਸਕ ਸਾਮਗਰੀ . ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ । ਪਰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਤਾਂ ਕੀ, ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਭਾਰਤੀ
|
( XII)
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਵੀ ਪੁਸਤਕ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਸਾਨੂੰ ਉਦੋਂ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਹੱਦ ਨਾ ਰਹੀ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀਆਂ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਲੋਂ ਛਾਪਿਆ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਵੇਖਿਆ। ਸਾਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਦੁਖ ਤੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਕਿ ਇਹ ਇਤਿਹਾਸ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਤਹਾਸ ਨਾਲ ਮਜ਼ਾਕ ਸੀ । ਚਾਲਾਕੀ ਨਾਲ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਮਾਨ ਤੋਂ ਬੁਧ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਤਿਹਾਸਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਫੇਰ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ 8-9 ਸਦੀਆਂ ਅਗੋਂ ਆਕੇ ਸ਼ੇਖ਼ ਫ਼ਰੀਦ ਤੇ ਆ ਟਿਕਦੇ ਹਨ । ਫੇਰ ਮੁਗ਼ਲ, ਸਿਖ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਇਤਿਹਾਸ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਤਿਹਾਸਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੈਨ ਧਰਮ ਸ਼ਾਇਦ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ
ਦਰ ਅਸਲ ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਅਤੇ ਚਾਲਾਕੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਜੈਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ । ਜੇ ਇਹੋ ਪ੍ਰਮਾਣਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਸੱਚ ਆਖ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਠੀਕ ਮੰਨ ਲੈਣਗੇ । ਇਸ ਦਾ ਸਬੂਤ ਇਕ ਉਦਾਹਰਣ ਰਾਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਰਮਨ ਵਿਦਵਾਨ ਡਾ: ਜੇਕੋਖੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨ ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਤੇ ਬੁਧ ਧਰਮ ਨੂੰ ਇਕ ਮੰਨਦੇ ਸਨ। ਮਹਾਵੀਰ ਤੇ ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਇਕ ਆਖਦੇ ਸਨ । ਕੋਈ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਨੂੰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਸ਼ਾਖਾ ਆਖਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕੋਈ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੀ ਸ਼ਾਖਾ ਆਖਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਡਾ: ਜੈਕੋਬੀ ਅਗੇ ਸਭ ਨੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿਤੇ । ਸਾਡੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬੁਧ ਧਰਮ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰਤ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲਗਾਵ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿੰਨਾ ਵੱਡਾ ਝੂਠ ਬੋਲਨਾ ਪਵੇ। ਚੰਦਰ ਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਬਾਰੇ ਜੈਨ ਗ੍ਰੰਥ ਹੀ ਕੁਝ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਪਰ ਸਾਡੇ ਵਿਦਵਾਨ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਨੂੰ ਜੈਨ ਸਮਝਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਹਨ। ਖਾਰਵੇਲ (2-BC) ਭਾਵੇਂ ਜੈਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਕਿਧਰੇ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ। ਰਾਜਾ ਕੁਮਾਰ ਪਾਲ, ਮੰਤਰੀ ਵਸਤੂ ਪਾਲ, ਤੇਜ ਪਾਲ, ਵਿਮਲ ਸ਼ਾਹ ਭਾਵੇਂ ਕਿੰਨੇ ਵੀ ਬਹਾਦਰ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਸਾਡੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਸ਼ਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਯੋਧਾ ਜੈਨ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਜੈਨੀ ਤਾਂ ਅਹਿੰਸਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਅਹਿੰਸਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਕਾਇਰ ਹੈ ਸੋ ਜੈਨੀ ਰਾਜ ਕਰੋ ਇਹ ਅਸੰਭਵ ਹੈ । ਪਰ ਜੇ ਇਹੋ ਰਾਜੇ ਬੁਧ ਧਰਮ ਜਾਂ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੋਣ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਸਤਿਕਾਰ ਯੋਗ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬੜੀ ਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਨਾਲ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਮੌਰੀਆ ਰਾਜੇ ਬ੍ਰਹਦਰਥ ਅਤੇ ਪੁਸ਼ਪ ਮਿੱਤਰ ਦਾ ਵਰਨਣ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ । ਅਸ਼ੋਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ । ਪਰ ਪੁਸ਼ਪਮਿੱਤਰ (ਹਸਪਤਿਮਿੱਤਰ) ਦਾ ਖਤਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਹਾਨ ਜੇਤੂ ਜੈਨ ਰਾਜੇ ਖਾਰਵੇਲ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਇਹ ਬੇ-ਇਨਸਾਫ਼ੀ ਚਲਾਕਿਆ ਕੁਮਾਰਪਾਲ ਹੋਈ ਹੈ । ਜਿਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੱਖਣ, ਪੱਛਮ ਅਤੇ ਕੁਝ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਜਿੱਤਿਆ ਸੀ।
(xIII)
"
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
| ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਇਹ ਹਾਲ ਹੈ । ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੂਰਤੀਆਂ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਬੁਧ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ ! ਗੁਪਤਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੋਮਿਆਂ ਦੀ ਘਾਟ ਨਹੀਂ। ਸਾਡੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮਥੁਰਾ ਦੇ ਜੈਨ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਅਤੇ ਖਾਰਵੇਲ ਦਾ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਜੈਨ ਇਤਿਹਾਸ ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਚਾਨਣਾ ਪਾਵੇਗਾ । ਜੈਨ ਗ ਥਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਵਰਨਣ ਨਾਲ ਅਧੂਰਾ ਇਤਿਹਾਸ ਪੂਰਾ ਹੋਵੇਗਾ।
ਸਾਡੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਰਾਹੀਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ . ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਨੂੰ ਨਿਰਪੱਖ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵਿਦਵਾਨ ਦੀ ਖੱਜ ਨਿਰਪੱਖ ਤਾਂ ਮੰਨੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ ਅਗਿਆਨਤਾ ਕਾਰਣ ਖੋਜ ਅਧੂਰੀ ਵੀ ਰਹਿ ਸਕਦੀ ਹੈ ਇਹ ਉਹ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ । ਜੈਨ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਬਾਰੇ ਉਹ, ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸਬੂਤ ਭਾਲਦੇ ਹਨ, ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਭਾਲਦੇ ਹਨ, ਦੂਸਰੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਭਾਲਦੇ ਹਨ । ਕੀ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹਨ ? ਜੇ ਜੈਨ ਤੀਰਬੰਕਰਾਂ ਲਈ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਅਧੂਰੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਬੱਧ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਸਮਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਾਮਗਰੀ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪੂਰੀ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਹਿੰਦੂ ਇਤਿਹਾਸ ਲਈ ਪੁਰਾਣਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਸਮਾਂ ਜੈਨ ਅਤੇ ਬੁਧ ਥਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੈ । ਇਕ ਪੱਖੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਗੁਲਾਮੀ ਇੰਨੀ ਮਜ਼ਬੂਤ : ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਭਾਰਤੀ ਚੋਲਾ, ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਵਿਚ , ਸਨਮਾਨ ਹਾਸਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਗ਼ਲਤ ਆਖਦਾ ਹੋਵੇ । ਅਜੇਹੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦਾ ਅਪਣਾ ਅਧਿਐਨ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਸਾਰੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਖੋਜ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹਨ । ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਬੁਧ ਅਤੇ ਮਹਾਵੀਰ ਨੂੰ ਇਕ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਵਿਦਵਾਨ ਹੁਣ ਪਾਰਸ਼ਵਨਾਥ ਨੂੰ ਵੀ · ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਮਹਾਪੁਰਸ਼` ਮੰਨਣ ਲਗ ਪਏ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਗੁਰੂ ਅਜੇਹਾ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਅਪਣੇ ਇਤਿਹਾਸ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ, ਧਰਮ, ਕਲਾ ਤਿ ਵਿਵਹਾਰ ਮਹਾਨ ਘਾਤਕ ਹੈ । ਸਾਡਿਆਂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਰਕੇ, ਆਪਸੀ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਸਿੱਟੇ ਤੇ ਪੂਜਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਆਖਣਾ, ਅਪਣਾ ਹੀ ਮਜ਼ਾਕ , ਕਰਨਾ ਹੈ । ਇਕ ਥ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਮਿਥਹਾਸ ਨਹੀਂ ਚਲਦੇ । ਸਾਡੇ ਅਜ਼ਾਦ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੇਖਕ ਅਜੇ ਵੀ ਗੁਲਾਮ ਹਨ ।
ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਕੋਈ ਸੰਪੂਰਨ ਇਤਿਹਾਸ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਸੋਮਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਜੈਨ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । ਸਾਰੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ,, :: . .
( Xiv:)
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਧੰਨਵਾਦ
. ਪਿਛੇ ਦਿਲੀ ਵਿਖੇ ਹੋਏ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਸ਼ਵ ਸਮੇਲਣ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਬਾਰੇ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿਚ ਚਰਚਾ ਹੋਈ । ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਜੈਨ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਾ ਕੀਤਾ ! ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਮੀ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੀ ਬਹੁਤ ਇਛਾ ਹੋਈ । ਅਸੀਂ ਅਪਣੀ ਗੂਰਣੀ ਜਿਨ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਭਾਵਿ ਸਾਧਵੀ ਰਤਨ ਸ੍ਰੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ
ਰਣਾ, ਇਛਾ-ਰਣਾ ਅਤੇ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਨਾਲ ਇਹ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ਮਹਾਰਾਜ ਸ੍ਰੀ ਖੁਦ ਜੈਨ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਚੰਗੇ ਵਿਦਵਾਨ ਹਨ । ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਹੱਥਲਿਖਤ ਭੰਡਾਰ ਦੀਆਂ ਸੂਚੀਆਂ ਆਪ ਨੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ । ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਹੀ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਰੂਪ ਰੇਖਾ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਈ। ਪੁਸਤਕ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਵਿਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਣ ਜੈਨ ਸਾਮਗਰੀ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਹੈ । ਫੇਰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ, ਹਿਮਾਚਲ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਧੰਨਵਾਦੀ ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅਪਣੇ ਅਜਾਇਬ ਘਰਾਂ ਦੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੇ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਹਨ।
ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨ ਲੇਖਕਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਅਸੀਂ ਧਨਵਾਦੀ ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਸਾਡੇ ਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਪੁਸਤਕ ਲਈ ਸਵੇਤਾਂਬਰ ਸਾਮਗਰੀ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਗਈ। ਦਿਗੰਬਰ ਇਤਿਹਾਸ ਘੱਟ ਮਿਲਿਆ । ਸਾਨੂੰ ਦੁੱਖ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਦਿਗੰਬਰ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਪੂਰਾ ਵਰਨਣ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ । ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਸੀਂ ਧਨਵਾਦੀ ਹਾਂ ਪ੍ਰਸਿਧ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ, ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀ, ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਦੇ ਮਾਹਿਰ, ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਸਕਾਲਰ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਮਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਅਸ਼ੋਕ ਜੀ, ਸ੍ਰੀ ਤਿਲਕਧਰ ਜੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅਪਣੇ ਬੁਢਾਪੇ ਵਿਚ ਸਾਨੂੰ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਚੰਗ ਸੁਝਾਵਾਂ ਦਿਤੇ । · ਅਪਣੇ ਕੀਮਤੀ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਮੁੱਢਲੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਹੇਠ ਅਪਣੇ ਕੀਮਤੀ ਵਿਚਾਰ, ਦਿਤੇ । ਪੁਰਾਤਨ ਚਿਤਰਾਂ ਲਈ ਸ੍ਰੀ ਭੋਜ ਰਾਜ ਜੈਨ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦੀ
ਅੰਤ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਦਾਨੀ ਸੱਜਨਾਂ ਦੇ ਧੰਨਵਾਦੀ ਹਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾਂ ਸਾਨੂੰ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਸਮਾਂ ਦੇ ਕੇ ਇਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਵਾਇਆ। ' '
ਅਸੀਂ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਨੂੰ ਅਧੂਰੀ ਸਮਝਦੇ ਹਾਂ ਜੇ ਅਸੀਂ ਸ੍ਰੀ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਸ਼ਰਮਾਂ ਮੈਨੇਜਰ ਸ੍ਰੀ ਆਤਮ ਜੈਨ ਪ੍ਰਿੰਟਿੰਗ ਪ੍ਰਸ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਨਾ ਕਰੀਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅਪਣੇ ਰੁਝੇਵਿਆਂ ਵਿਚ ਪਰੂਫ਼ ਰੀਡਿੰਗ ਲਈ ਸਮਾ ਦਿਤਾ । ਸ੍ਰੀ ਆਤਮ ਜੈਨ ਪ੍ਰਿੰਟਿੰਗ ਪ੍ਰੈਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਟਾਫ਼ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਲਈ ਅਸੀਂ ਬੇਹਦ ਧਨਵਾਦੀ ਹਾਂ ।.
..... . . . ( XV)
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
7. ਸ਼੍ਰੀ ਕਪਵੰਡਸਿਆ ਸੂਤਰ (ਅਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ) । 8. ਸ਼੍ਰੀ ਪੁਫੀਆ ਸੂਤਰ (ਅਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ) । 9. ਸ਼੍ਰੀ ਪੁਛ ਚੁਲੀਆ ਸੂਤਰ (ਅਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ) ।
10. ਸ਼੍ਰੀ ਵਨਹੀ ਦਸ਼ਾਂਗ ਸੂਤਰ (ਅਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ) ।
11. ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਪੰਜ ਸਿਧਾਂਤ (ਲੇਖਕ ਸ਼੍ਰੀ ਗਿਆਨ ਮੁਨੀ ਜੀ ਅਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ) 12. ਮਣ ਸੂਤਰ (ਵਿਨੋਭਾ ਭਾਵੇ)
13. ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜ਼ੈਨ ਧਰਮ (ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ)
ਉਪਰੋਕਤ 13 ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਸ਼੍ਰੀ ਰਵਿੰਦਰ ਕੁਮਾਰ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਦਾਸ ਦੀ ਕਲਮ ਨੇ ਸੰਪਾਦਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਤਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਹੈ ।
ਜੈਨ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛਪਵਾ ਕੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵੇਂ ਧਰਮ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ, ਭਾਵ, ਕਲਪਨਾ ਇਕੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਦਿਲਾਂ ਦੀ ਇਕ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਹੈ ।
ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਕਲਮ ਨੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ
(1) ਮੰਥਲੀ ਪੁੱਤਰ ਗੋਸ਼ਾਲਕ (ਹਿੰਦੀ) । (2) ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਦੋ ਮਹਾਪੁਰਸ਼ । (3) ਜੈਨ ਧਰਮ (4) ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ । (5) ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਚੋਣਵੇਂ ਉਪਦੇਸ਼ । (6) ਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਰੇਖਾ । (7) ਨਵਕਾਰ ਮੰਤਰ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ (8) ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ।
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਰਮ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਅਨੁਵਾਦ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਲਿਖਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ 20 ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਭਰਪੂਰ ਬਨਾਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਜੈਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਅਹਿੰਸਾ, ਪ੍ਰੇਮ, ਸੱਚ, ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਭਾਈ-ਚਾਰੇ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚਾ ਕੇ ਜੈਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਮਹਾਨ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸਮਾਜਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਰਮ ਪ੍ਰਾਣ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਕਲਮ ਜਿਥੇ ਸਾਹਿਤ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਜਨਤਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਸੰਸਕਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ । ਉਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕੀਤੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਅਭਿਨੰਦਨ ਯੋਗ ਹਨ, ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਣ ਹਿਸੇ ਵਜੋਂ ਯੁਗਾਂ-ਯੁਗਾਂ ਤਕ ਯਾਦ ਰਹਿਨਗੀਆਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜ ਸੇਵਾ ਦੀ ਲਗਨ ਅਨੇਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਾਨ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ, ਤਰੱਕੀ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਸਿੱਧ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਅਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ, ਸ਼ਕਤੀ ਹਨ. ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਪ੍ਰਵਰਤਕ ਭੰਡਾਰੀ ਸ਼੍ਰੀ ਪਦਮ ਚੰਦਰ
( XX )
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਅਤੇ ਜਿਨ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਭਾਵਿ ਸ਼ੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ॥
1. ਪਚੀਸਵੀਂ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸੰਯੋਜਿਕ ਸਮਿਤੀ ਪੰਜਾਬ ਸੰਸਥਾਪਕ ।
2. ਜੈਨੋਲਿਜਕਲ ਰਿਸਰਚ ਕੌਸਲ (ਡਾਈਰੇਕਟਰ) ਸੰਸਥਾਪਕ ॥ 3. ਮਹਾਵੀਰ ਇੰਟਰ ਨੇਸ਼ਨਲ (ਸੰਯੋਜਕ) ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲਾ ।
4. ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੈਨ ਭਾਸ਼ਨ ਮਾਲਾ (ਮੈਂਬਰ) ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ।
5. ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਵਰਤਨੀ ਪਾਰਵਤੀ ਜੰਨ ਐਵਾਰਡ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟ, ਇਹ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ।
y, 25ਵੀਂ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਕਮੇਟੀ ਪੰਜਾਬ (ਮੈਂਬਰ) ।
2. ਸ਼ੀ ਮਹਾਵੀਰ ਜੈਨ ਸੰਘ ਪੰਜਾਬ (ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਦਾਸ ਉਪ ਪ੍ਰਧਾਨ, ਰਵਿੰਦਰ ਕੁਮਾਰ ਜੈਨ ਮੰਤਰੀ) ।
3. ਵਿਸ਼ਵ ਪਰਮ ਸਮੇਲਨ (ਮੈਂਬਰ) । 4. ਇੰਟਰ ਨੇਸ਼ਨਲ ਮਹਾਵੀਰ ਜੈਨ ਮਿਸ਼ਨ ਨਿਉਯਾਰਕ (U.S.A.) । 5. ਵਿਸ਼ਵ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਸਮੇਲਨ ।
ਇਹ ਪੁਸਤਕ
ਹੱਥਲੀ ਪੁਸਤਕ ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ’ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਰਮ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਖ਼ਾਸ ਰਚਨਾ ਹੈ । ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਅਤੇ ਖੋਜ ਦਾ ਕੰਮ ਬਹੁਤ ਔਖਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਲਈ ਠੋਸ ਪ੍ਰਮਾਣਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਦੋਹਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਪੁਰਾਤਨ ਗ ਥਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਠੋਸ ਅਧਾਰਾਂ, ਮਾਨਤਾਵਾਂ, ਪੁਰਾਤੱਤਵ, ਪਟਾਵਲੀਆਂ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਮੇ ਆਦਿ ਠੋਸ ਪ੍ਰਮਾਣਾ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਅਪਣੀ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਖੱਜ ਤੱਥਾਂ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਨਾਲ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੇਖਕਾਂ, ਕਵੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂਵਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਫੁਲ ਖਿਲਾਰੇ ਹਨ । ਕੁਝ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਦੇਸ਼ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਦਿਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਵਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਪਾ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ।
| ਪੁਸਤਕ ਅਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਸੰਪੂਰਨ ਹੈ, ਇਹ ਤਾਂ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਆਖ ਸਕਦਾ ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਦਾਅਵੇ ਨਾਲ ਆਖ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਦੋਵੇਂ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਭਾ ਨੇ ਇਤਹਾਸਕ
( XXI )
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਭੁਲ ਸੁਧਾਰ ਖਿਮਾ ਯਾਚਨਾ
(ਓ) ਜਿਵੇਂ ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਦੇ ਵਰਨਣ ਪੰਨਾ 3 ਸਮੇਂ ਕੁਰੂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹਸਤਨਾਪੁਰ ਦੀ ਥਾਂ ਕੁਰੂਖੇਤਰ ਲਿਖੀ ਗਈ ਹੈ ।
ਅ) ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਥ ਜੀ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਵਿਪੁਰਾ ਰਾਜਾ ਵਿਸ਼ਵਸੈਨ ਦੀ ਥਾਂ ਇਸੇ ਪੰਨੇ ਤੇ
(ੲ) ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ ਦੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਗਲਤੀ ਨਾਲ ਛਪ ਗਿਆ ਸੀ । ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ਨਾਥ ਦੇ ਮਾਤਾ ਵਾਮਾ ਦੇਵੀ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਅਸ਼ਵਸੈਨ ਸਨ ।
(ਸ) 11 ਗਣਧਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੀ ਥਾਂ 10 ਨਾਂ ਗ਼ਲਤੀ ਨਾਲ ਛਪ ਗਏ ਹਨ ।
(ਹ) ਸ਼੍ਰੀ ਚੰਦਨ ਮੁਨੀ ਜੀ ਦੇ ਗੁਰੂ ਸ਼੍ਰੀ ਪੰਨਾ ਲਾਲ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਨਾਂ ਛਪਨਾ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਚਾਰੀਆ ਰਤੀ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਨਾਂ ਗ਼ਲਤੀ ਨਾਲ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਲਾਲ ਛਪ ਗਿਆ ਹੈ । ਪਾਠਕ ਇਹ ਗ਼ਲਤੀਆਂ ਸੁਧਾਰ ਕੇ ਪੜ੍ਹਨ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਗ਼ਲਤੀਆਂ ਲਈ ਅਸੀਂ ਅਪਣੇ ਵਲੋਂ ਅਤੇ ਸ ਵਲੋਂ ਖਿਮਾ ਦੇ ਯਾਚਕ ਹਾਂ । ਭਵਿਖ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗ਼ਲਤੀਆਂ ਦਾ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ।
ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਹਰ ਗੱਲ ਉਸ ਫ਼ਿਰਕੇ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਲਿਖੀ ਗਈ ਹੈ। ਫੇਰ ਵੀ ਜੇ ਗੱਲ ਨਾਲ ਕੋਈ ਫ਼ਿਰਕਾ ਸਹਿਮਤ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਝਾਵਾਂ ਦਾ ਅਸੀਂ ਆਦਰ ਕਰਾਂਗੇ ।
ਜਿਨ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਭਾਵਿਕਾ ਸਾਧਵੀ ਰਤਨ ਸ਼੍ਰੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਕਰਕਮਲਾਂ ਵਿਚ ਪੁਸਤਕ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਖੁਸ਼ੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਅੱਗੋਂ ਲਈ ਇਹ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਦੇਵ, ਗੁਰੂ, ਧਰਮ ਅਤੇ ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਲਈ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਕਰ ਸਕੀਏ । ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਹੀ ਮਨੁੱਖੀ ਏਕਤਾ ਹੈ ।
ਮਹਾਵੀਰ ਭਵਨ ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲਾ
ਸ਼ੁਭ ਚਿੰਤਕ
ਰਵਿੰਦਰ ਕੁਆਰਔਨ ਖ਼ਤਮ ਦਾਸ ਐਨ
( XVI)
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਣ ਦੋ ਸ਼ਰੀਰ
(ਕੁਝ ਲੇਖਕ ਬਾਰੇ)
ਅੱਜ ਤੌਂ 11 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੋ ਨੌ ਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਦੋ ਸ਼ਕਲਾਂ, ਇਕ ਅਕਲ, ਇਕ ਭਾਵ, ਇਕ ਸੁਭਾਵ, ਇਕ ਅਚਾਰ, ਇਕ ਵਿਚਾਰ । ਪਹਿਲਾ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਲਈ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਪਹਿਲੇ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ । ਦੋ ਹਸਤੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਰੂਪਤਾ । ਇਸ ਮਤਲਬ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ, ਅਜੇਹੀ ਏਕਤਾ, ਅਜੇਹੀ ਦੋਸਤੀ ਅਤੇ ਅਜੇਹੀ ਆਦਰਸ਼ ਜੀਵਨ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਝਲਕ ਪਾਕੇ ਮੈਂ ਹੈਰਾਣ ਹੋ ਗਿਆ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਸਤਾਂ ਦੇ ਦੋ ਨਾਮ ਹਨ, ਕੰਮ ਇਕ ਹੈ । ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਉਂ ਹੀ ਦੱਸ ਦੇਵਾਂ ‘ਸ਼੍ਰੀ ਰਵਿੰਦਰ ਕੁਮਾਰ ਜੈਨ ਸ਼੍ਰੀ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਦਾਸ ਜੈਨ । ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਭਰਾ ਆਖਣਾ ਹੀ ਠੀਕ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਸ਼੍ਰੀ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਜੈਨ—
ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ ਸੰਗਰੂਰ, ਇਸ ਤੋਂ ਥੋੜੀ ਹੀ ਦੂਰ ਤੇ ਇਕ ਕਸਬਾ ਹੈ ਧੂਰੀ । ਜੋ ਵਿਕਾਸ ਪੱਖੋਂ, ਹੁਣ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਨਗਰ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਧੂਰੀ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤਿ ਸਮਰਪਿਤ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾਵਾਨ ਇਕ ਜੈਨ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹਨ ਸ਼੍ਰੀ ਸਵਰੂਪ ਚੰਦ ਜੈਨ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਲਕਸ਼ਮੀ ਦੇਵੀ ਜੈਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 10 ਨਵੰਬਰ 1946 ਦੇ ਸ਼ੁਭ ਦਿਨ ਇਕ ਬਾਲਕ ਦੇ ਮਾਂ ਪਿਉ ਬਨਣ ਦਾ ਸ਼ੁਭ ਅਵਸਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਿਆਰਾ ਨਾਂ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਇਹੋ ਬਾਲਕ ਪਿਤਾ ਪੁਰਖੀ, ਧਰਮ ਸੰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਿਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵੀ ਤਰੱਕੀ ਕਰਦਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸਨੇ ਸਨ 1968 ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਤੋਂ ਬੀ. ਏ. ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ । ਦਿਲ ਵਿਚ ਧਰਮ ਸੰਸਕਾਰ ਦੇ ਬੀਜੇ ਬੀਜਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਪ੍ਰਸ਼ੋਤਮ ਜੈਨ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਤੋਂ ਐਡੀਸ਼ਨਲ ਸਿਖਿਆ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਧਰਮ ਸਿਖਿਆ ਦੀ ਬੀ. ਏ. ਦੀ ਡਿਗਰੀ 1976 ਵਿਚ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ।
ਮਿਲ ਗਏ । ਠੀਕ ਧਰਮ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ
ਸ਼੍ਰੀ ਰਵਿੰਦਰ ਕੁਮਾਰ ਜੈਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਭਰਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ, ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਣ ਮਿਲ ਗਏ ਹੋਣ। ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਵਹਾ, ਇਕ ਹੀ ਰਾਹ ਵੱਲ ਵਧਣ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਇਕ ਹੀ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਵਲ ਤਰੱਕੀ ਕਰਨ
ਲੱਗੇ
ਸ਼੍ਰੀ ਰਵਿੰਦਰ ਕੁਮਾਰ ਜੈਨ—
ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲਾ ਕਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਇਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਮੁਸਲਿਮ ਰਿਆਸਤ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਰ ਅਜ ਕਲ ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲੇ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿਧ ਨਗਰ ਹੈ । ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਜੈਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ
(XVII)
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸ੍ਰੀ ਰਵਿੰਦਰ ਕੁਮਾਰ ਜ਼ੋਨ ਅਪਣੇ ਧਰਮ ਭਰਾ ਸ੍ਰੀ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਦਾਸ ਜੈਨ ਨੂੰ
ਜੇਨ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰ ਭੇਟ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ।
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਨੇ ਗੋਵਰਧਨ ਪਰਵਤ ਉਠਾਇਆ ਸੀ । ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਪਚੀਸਵੀਂ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸੰਯੋਜਿਕਾ ਸਮਿਤਿ ਪੰਜ਼ਾਬ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ । ਜਿਸ ਦੀ ਹੱਦ ਨੇ ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾ ਦਿਤੀ । ਜੈਨ ਜਗਤ ਦੀ ਅੱਖ ਖੁਲ ਗਈ । ਸ੍ਰੀ ਮਹਾਵੀਰ ਜੈਨ ਸੰਘ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ, ਮਹਾਵੀਰ ਫਾਉਂਡੇਸ਼ਨ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰਖੀ ਗਈ, ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 25ਵੀਂ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਕੇ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਬਖਸ਼ੀ । ਇਹ ਇਕ ਰਿਕ ਸੰਸਥਾ ਹੈ !
ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਰਮ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਿਥੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤਿ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਹੈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ, ਉਤਸਾਹ ਹੈ, ਹੌਸਲਾ ਹੈ, ਉਥੇ ਨਾਂ ਦੀ ਭੁੱਖ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ। ਨਿਮਰਤਾ ਅਤੇ ਸਰਲਤਾ ਰੂਪ ਦੋ ਭੈਣਾਂ, ਜਾਪਦਾ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਪਣੇ ਆਪ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ।
ਕੋਈ ਕੁਝ ਵੀ ਆਖੇ, ਪਰ ਸਚਾਈ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਵਿਚ ਮਹਾਵੀਰ ਜੈਨ ਚੇਅਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ ਸੇਹਰਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਰਮ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਚੇਅਰ ਦੇ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਦੇ ਉਪਰ ਖੁਦੇ ਨਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਮਿਟਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ।
ਮੇਰ ਹੁਣ ਤਕ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸੇਹਰਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਹੁਣ ਤਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਲਿਖੇ ਗਏ ਜਾਂ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤੇ, ਛਪੇ ਸਾਹਿਤ’ਚ, ਕੁਝ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਲੇਖਕ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਸੰਪਾਦਕ । ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਸਾਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸਹਿਯੋਗ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਤੋਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈਸ੍ਰੀ ਰਵਿੰਦਰ ਕੁਮਾਰ ਜੈਨ ਰਾਹੀਂ ਅਨੁਵਾਦਿਤ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਜੈਨ ਰਾਹੀਂ ਸੰਪਾਦਿਤ ਸਾਹਿਤ :
1. ਇਕ ਸਮਸਿਆ ਇਕ ਹਲ (ਲੇਖਕ ਸ੍ਰੀ ਹਰੀਸ਼ ਮੁਨੀ ਜੀ ਮਹਾਰਜ) 2. ਮਹਾਵੀਰ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ (ਉਪਾਧਿਆਏ ਸ਼੍ਰੀ ਅਮਰ ਮੁਨੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ) ।
3. ਸਵਰਨ ਸਵਾਧਿਆਏ ਮਾਲਾ (ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਕਰਤਾ ਸਾਧ · ਸ੍ਰੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ) ।
4. ਸ੍ਰੀ ਉਤਰਾਧਿਐਨ ਸੂਤਰ । 5. ਸ੍ਰੀ ਉਪਾਸਕ ਦਸ਼ਾਂਗ ਸੂਤਰ । 6. ਸ੍ਰੀ ਨਿਰਯਾਵਲਿਕਾ ਸੂਤਰ (ਅਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ) : :: :
( XIX)
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਖੋਜ ਦੇ ਕੁਝ ਅਣਛੂਹੇ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਸਮਰਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਛਾਇਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਚ ਰੁਚੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਲਾਭ ਪੁਜੇਗਾ ।
ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਪ੍ਰਰਿਕਾ ਜਿਨ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਭਾਵਿ ਸਾਧਵੀ ਰਤਨ ਸ੍ਰੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੂੰ ਮੈਂ ਬੰਦਨਾ ਸਹਿਤ ਸਾਧੂਵਾਦ ਆਖਦਾ ਹਾਂ ।
ਮੈਂ ਸੱਚੇ ਦਿਲੋਂ ਇਕ ਪ੍ਰਾਣ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ’ ਰੂਪੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ, ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਅਤੇ ਅਨੁੱਖੀ ਕਾਰਜ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਮੰਗਲ ਕਾਮਨਾ ਕਰਦਾ
ਹਾਂ
।
ਤਿਲਕ ਧਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ | ਸੰਪਾਦਕ ਆਤਮ ਰਸ਼ਮੀ (ਮਾਸਿਕ ਪਤ੍ਰਿਕਾ)
14 ਜੁਲਾਈ, 1986
( XXII )
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਅਤੇ ਧਨਵਾਦ
1. ਸ਼੍ਰੀ ਬਹਾਦਰ ਚੰਦ ਵਿਦਿਆ ਰਤਨ ਜੈਨ ਤਾਤੋੜ ਹਨੁਮਾਨ ਗੜ੍ਹ ਟਾਊਨ ਸਾਧਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਬੀਣਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਦੀਖਿਆ ਉਤਸਵ ਸਮੇਂ 2. ਸ਼੍ਰੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੁਮਾਰ ਜੈਨ, ਜੋਨ ਬੰਧੂ ਸਾੜੀ ਫਾਉਲ, ਦਿਲੀ 3. ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਸੋਮਵਤੀ ਜੈਨ ਪਤਨੀ ਸ਼੍ਰੀ ਹਰਬੰਸ ਲਾਲ ਜੈਨ ਰਾਜਪੁਰਾ 4. ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਵਿਮਲਾ ਵਤੀ ਜੈਨ ਪਤਨੀ ਸ਼੍ਰੀ ਬੈਣੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਜੈਨ ਰਾਜਪੁਰਾ 5. ਭੈਣ ਭਾਵਨਾ ਜੈਨ ਪਟਿਆਲਾ
6. ਸ਼੍ਰੀ ਪੰਨਾ ਲਾਲ ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ ਜੈਨ ਅੰਬਾਲਾ
7. ਭੂਸ਼ਨ ਦੀ ਹੱਟੀ ਅੰਬਾਲਾ ਸ਼ਹਿਰ
ਸਾਧਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਸਮਤਾ ਜੀ ਮਹਾਹਾਜ ਦੀ ਦੀਖਿਆ ਸਮੇਂ
8. ਜੈਨ ਮੁਨੀ ਵਿਮਲ ਸਨਮਤਿ ਜੈਨ ਚੈਰੀਟੇਬਲ ਟਰਸਟ, ਕੂਪ ਕਲਾਂ
9. ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਵਿਜੈ ਕੁਮਾਰੀ ਜੈਨ ਧਰਮ ਪਤਨੀ ਸ਼੍ਰੀ ਪਵਨ 10. ਸ਼੍ਰੀ ਵਿਦਿਆ ਭੂਸ਼ਨ ਜੈਨ ਜੰਡਿਆਲਾ ਗੁਰੂ 11. ਸ਼੍ਰੀ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਜੈਨ ਬੰਗਾ
12, ਸ਼੍ਰੀ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਤੇਰਾਪੰਥ ਜੈਨ ਸਭਾ ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲਾ 13. ਸ਼੍ਰੀ ਸੋਮ ਨਾਥ ਜੈਨ ਬੰਗਾ
14. ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਕਿੰਗਰ ਸਪੁੱਤਰ ਸਵਰਗਵਾਸੀ ਸ਼੍ਰੀ ਗੋਰਾਆ ਰਾਮ ਜੀ ਕਿੰਗਰ ਨਵਭਾਰਤ ਕਾਸਟੀਗ ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲਾ
15. ਸ਼੍ਰੀ ਹਜ਼ਾਰੀ ਲਾਲ ਜੈਨ ਬੰਗਾ 16. ਸ਼੍ਰੀ ਹਰਬੰਸ ਲਾਲ ਜੈਨ ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲਾ 17. ਸ਼੍ਰੀ ਸੁਖਚੈਨ ਲਾਲ ਜੈਨ ਬੰਗਾ 18. ਸ਼੍ਰੀ ਹੰਸ ਰਾਜ ਤੇਜ ਪਾਲ ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲਾ
19. ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕਮਲਾ ਜੈਨ ਹੋਸ਼ਿਆਰ ਪੁਰ
20. ਸ਼੍ਰੀ ਬਾਬੂ ਰਾਮ ਜੈਨ ਜਾਲੰਧਰ
21. ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਰਘੀ ਦੇਵੀ ਜੈਨ ਪਤਨੀ ਸ਼੍ਰੀ ਵੇਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਜੈਨ ਲੁਧਿਆਣਾ
22. ਸ਼੍ਰੀ ਮੁਨੀ ਲਾਲ ਲੋਹਟੀਆ ਜੈਨ ਲੁਧਿਆਣਾ 23. ਸ਼੍ਰੀ ਨਰੇਸ਼ ਜੈਨ ਰਾਮਾ ਮੰਡੀ
24. ਸ਼੍ਰੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਵਰੂਪ ਜੀ ਜੈਨ ਅੰਬਾਲਾ ਸ਼ਹਿਰ 25. ਸ਼੍ਰੀ ਮੁੰਨਾ ਲਾਲ ਜੈਨ ਭੱਠੇ ਵਾਲੇ ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲਾ 26. ਸ਼੍ਰੀ ਅਰਿਹੰਤ ਕੁਮਾਰ ਜੈਨ ਸਿਰਸਾ
ਕੁਮਾਰ ਜੈਨ ਸੋਨੀ ਪਤ
27. ਸ਼੍ਰੀ ਵਿਵੇਕ ਜੈਨ ਜਾਲੰਧਰ 28. ਸ਼੍ਰੀ ਵਿਮਲ ਜੈਨ ਜਾਲੰਧਰ
ਜੈਨ ਭਵਨ
ਮਲੇਰ ਕੋਟਲਾ
ਸ਼ੁਭਚਿੰਤਕ ਸੰਯੋਜਕ-25 ਵੀਂ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸੰਯੋਜਿਕਾ ਸਮਿਤੀ ਪੰਜਾਬ
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਜੈਨ ਧਰਮ ਤੇ ਪੰਪਰਾ
ਜੈਨ ਧਰਮ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਧਰਮਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ । ਜਰਮਨ ਵਿਦਵਾਨ ਡਾ. ਹਰਮਨ ਜੈਕੋਬੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਨੁਸਾਰ “ਜੈਨ ਧਰਮ ਇਕ ਸੁਤੰਤਰ ਧਰਮ ਹੈ ਇਹ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਧਰਮ ਦੀ ਨਕਲ ਨਹੀਂ ।”
ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਜੰਨ ਧਰਮ ਹੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਆਦਿ ਧਰਮ ਹੈ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ 24 ਧਰਮ ਸੰਸਥਾਪਕਾਂ [ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ] ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਹੈ, ਜੋ ਜੰਬੂ ਦੀਪ ਦੇ ਭਾਰਤਵਰਸ਼ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ ਪਰ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਹੋਰ ਕਈ ਹਿੱਸੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਮਹਾਵਿਦੇਹ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਤਿਯੁਗ ਵਰਗਾ ਸਮਾਂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਥੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੀਰਥੰਕਰ ਘੁੰਮਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਭਾਰਤ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਟੁਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਭੈੜਾ [ਯੁਗ] ਵੀਤ ਜਾਣ ਤੇ ਫੇਰ ਤੀਰਥੰਕਰ ਜਨਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।
ਤੀਰਥੰਕਰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੱਬ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਦੇਵਤੇ ਦਾ ਅਵਤਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਇਹ ਵੀ ਸਾਧਾਰਣ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੁਭ [ਤੀਰਥੰਕਰ ਯੋਗ] ਕਰਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਪਦਵੀ ਹਾਂਸਲ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਖੱਤਰੀ ਕੁਲ ਵਿਚ ਜਨਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਜਨਮ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਗਿਆਨ ਦੇ ਧਾਰਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਦ ਕਿ ਆਮ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਧਾਰਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਅੱਜ ਤੋਂ 2500 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਆਖਰੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਵਰਧਮਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਸਨ । ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਤੋਂ 250 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਬਨਾਰਸ ਦੇ ਰਾਜਾ ਅਸ਼ਵ ਸੇਨ ਰਾਣੀ ਵਾਮਾ ਦੇ ਸਪੁੱਤਰ ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪੁਰਸ਼ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਆਪ ਦੀ ਉਮਰ 100 ਸਾਲ ਸੀ।
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵ ਦੇਵ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਵੇਦਾਂ, ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ, ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵ ਦੇਵ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਆਦਿ ਪੁਰਸ਼ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਖੇਤੀ ਕਰਨਾ, ਲਿਖਣਾ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰ ਬਨਾਉਣ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ । ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਵਿਚ
ਇਨ੍ਹਾਂ
(1)
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਭਗਵਾਨ ਨੇਮੀ ਨਾਥ, ਭਗਵਾਨ ਮੁਨੀ ਵਰਤ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਸਵਾਮੀ ਨੂੰ ਛਡ ਕੇ, ਸਾਰੇ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ (U. P.) ਹੈ । ਸਾਰੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਪਰ ਕੁਝ ਪ੍ਰਮੁਖ ਤੀਰਥੰਕਰ ਅਜੇਹੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਾਫੀ ਸੰਬੰਧ ਪੁਰਾਣੇ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਰਿਹਾ।
ਇਨਾਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵ ਦੇਵ, ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਬ, ਭਗਵਾਨ ਕੁੰਧੂ ਨਾਬ, ਭਗਵਾਨ ਅਰ ਨਾਬ, ਭਗਵਾਨ ਨੇਮੀ ਨਾਬ, ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ ਨਾਥ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਨਾਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਕਾਫੀ ਭਾਗ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਗੁਜਾਰਿਆ , ,
ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇਵ
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇਵ ਦਾ ਜਨਮ ਅਯੋਧਿਆਂ ਨਗਰੀ ਵਿਖੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨਾਭੀ ਅਤੇ ਰਾਣੀ ਮਰੂ ਦੇਵੀ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਦੇ ਭਰਤ ਆਦਿ 100 ਪੁਤਰ ਸਨ । ਜਦ ਭਗਵਾਨ ਸਾਧੂ ਬਨਣ ਲਗੇ , ਤਾਂ ਅਪਨੇ ਅਪਣਾ ਸਾਰਾ ਰਾਜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੁਤਰਾ ਵਿਚ ਵੰਡ ਦਿਤਾ। ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ ਭੱਰਤ, ਚਕਰਵਰਤੀ ਬਨਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਰਖਦਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਅਪਣੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ , ਅਧੀਨਗੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਆਖਿਆ । ਇਕੱਲੇ ਬਾਹੁਬਲੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਾਰੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਠੋਕਰ ਮਾਰ ਕੇ ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਪਾਸ ਸਾਧੂ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਲਈ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਬਾਹੂਵਲੀ: ਗੰਧਾਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਾਜਾ ਸਨ। ਜਿਸ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਸੀ । ਬਾਹੁਵਲੀ ਨੂੰ ਅਪਣੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ, ਦੇਸ਼ ੜਿ ਕਰਤੱਵ, ਅਤੇ ਅਪਣੀ ਬਹਾਦਰੀ ਤੇ ਮਾਨ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੱਤਾ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿਚ ਡੂਬੇ ਭਰਤ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੀ ਧਮਕੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਈ । ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਆ ਗਈਆਂ । ਪਰ ਸਿਆਨੇ ਮੰਤਰੀਆਂ ਨੇ ਸੋਚਿਆ “ਆਪਸੀ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਫਾਲਤੂ ਖੂਨ ਬਹਾਉਣਾ ਬੇਅਰਥ ਹੈ, ਦੋਵੇਂ ਆਪਸ ਵਿਚ ਲੜ ਲੈਣ ਜੋ ਵੀ ਬਹਾਦੁਰ ਹੋਵੇਗਾ, ਉਹ ਚੱਕਰਵਰਤੀ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ । ਦੋਹਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਜਿੱਤ ਬਾਹਵਲੀ ਦੀ ਹੋਈ । ਪਰ ਭਰਤ ਨੇ ਧੋਖੇ ਨਾਲ ਬਾਹਵਲੀ ਤੇ ਚੱਕਰਵਰਤੀ ਦਾ ਚੱਕਰ ਚਲਾਇਆ, ਜੋ ਬੇਕਾਰ ਸਿੱਧ ਹੋ ਗਿਆ । ਭਰਤ ਦੀ ਇਸ ਹਰਕਤ ਨੇ ਬਾਹੁਵਲੀ ਦਾ ਮਨ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੱਚੀ. ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਲਈ ਤਪੱਸਿਆ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਇਹ ਉਹ ਆਤਮਿਕ ਸਵੇਰਾਜ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੈਰੀ ਦਾ ਖਤਰਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੰਬੀ ਤਪੱਸਿਆ. ਬਾਦ , ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ :ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੌਰਾਨ ਆਪ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਦਖਣ ਭਾਰਤ ਤੱਕ ਘੁੰਮੇਂ। ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਨੁਬਾਰੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮੁਕਤੀ ਪਾਉਣ ਵਾਲਾ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਰਾਜਾ ਬਹੁਵਲੀ ਸੀਂ
( 2 )
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
| ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਦੇ ਪੁਤਰ ਭਰਤ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਨਾਂ ਭਾਰਤ ਵਰਸ਼ ਪਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ 300 , ਪੁਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ 100 ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਉੱਤਪਤੀ ਹੋਈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੁਰ, ਪਰੂ ਆਦਿ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਨ । ਕੁਰੂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧ ਨੀ ਕੁਰਖੇਤਰ ਸੀ । ਰਿਸ਼ਵ ਦੇਵ ਦੇ ਪੁਤਰ ਹਮੀ ਤੋਂ ਬ੍ਰਹਮੀ ਲਿਪੀ ਬਣੀ ! ਖੱਦ ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਜਾਬ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਬਲੱਖ ਬੁਖਾਰਾ ਤਕ ਪਹੁੰਚੇ । ਭਰਾਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਤੋਂ ਛੁਟ ਹੋਰ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦ ਸਾਧੂ ਸਾਧਵੀਆਂ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹਿੱਤ ਇਸ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਘੁੰਮਦੇ ਰਹੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਨੇਮੀ ਨਾਥ ਦੇ ਕਈ ਸਾਧੂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ । ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਨੂੰ ਤਪੱਸਿਆ ਪਿੱਛੋਂ ਪਹਿਲੀ ਭਖਿਆ ਵੀ ਹਸਤਨਾ ਪੁਰ ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਸੀ ।
ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਥ
ਆਪ ਦਾ ਗਰਭ, ਜਨਮ, ਦੀਖਿਆ ਅਤੇ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਕੁਰੂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹਸਤਨਾਪੁਰ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੁਰੂ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਖੇਤਰ ਵਰਤਮਾਨ ਜ਼ਿਲਾ ਅੰਬਾਲਾ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਜਿਲਾ ਮਰਠ ਤਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਆਪ ਦੇ ਪਿਤਾ ਰਾਜਾ ਅਸ਼ਵ ਸੰਨ ਅਤੇ ਰਾਣੀ ਵਾਮਾ ਦੇਵੀ ਸਨ । ਆਪ ਦਾ ਮੁਕਤੀ ਸਥਾਨ ਸਮੇਤ ਸ਼ਿਖਰ {ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ] ਬਿਹਾਰ ਹੈ । ਆਪ ਭਰਤ ਰਾਜੇ ਦੀ ਤਰਾਂ ਚੱਕਰਵਰਤੀ ਸਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤਿਆ । ਫ ਰ ਸਾਧੂ ਬਣ ਕੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਪਦਵੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ । ਆਪ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਚਾਰ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ, ਗੰਧਾਰ ਆਦਿ ਦੇਸ਼ ਹੀ ਸਨ । ਭਗਵਾਨ ਕੁ ਥੂ ਨਾਥ
ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਸ੍ਰੀ ਦੇਵੀ ਸੀ, ਪਿਤਾ ਰਾਜਾ ਸਰ ਸਨ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਪ੍ਰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪ ਦੀ ਮਾਤਾ ਨੇ ਵੀ 14 ਜਾਂ 16. ਸ਼ੁਭ ਸੁਪਨੇ ਦੇਖੋ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਵੀ ਹਸਤਨਾਪੁਰ ਅਤੇ ਨਿਰਵਾਨ ਸਮੇਤ ਸ਼ਿਖਰ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਦੇ ਕੇਦਰ ਭਾਰਤ ਵਰਸ਼ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ... ਭਗਵਾਨ ਅਰ ਨਾਥ
ਆਪ ਦੀ ਮਾਤਾ ਰਾਣੀ ਦੇਵੀ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਰਾਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਸਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਵੀ ਹਸਤਨਾਪੁਰ ਸੀ । ਆਪ ਨੇ ਭਰੀ ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਸੰਸਾਰਿਕ ਸੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਠੋਕਰ ਮਾਰ ਕੇ, ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਲਈ ਤਪੱਸਿਆ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ । ਕੇਵਲ ਬਿਮ] ਗਿਆਨ ਪਿਛੋਂ ਆਪ ਨੇ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਰਾਹ ਦਿਖਾਇਆ ।
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਭਗਵਾਨ ਪਰਸ਼ ਨਾਥ
ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹਾਪੁਰਸ਼ ਹੋਏ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ 777 ਈ. ਪੂ. ਨੂੰ ਬਨਾਰਸ ਦੇ ਰਾਜਾ ਅਸ਼ਵ ਸੈਨ ਅਤੇ ਰਾਣੀ ਵਾਮਾ ਦੇਵੀ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਨੇ ਚਤੁਰਯਾਮ ਅਹਿੰਸਾ, ਸੱਚ, ਚੋਰੀ ਨਾ ਕਰਨਾ, ਇਸਤਰੀ ਭੋਗ, ਜਰੂਰਤ ਤੋਂ ਵਧ ਵਸਤਾਂ ਦੇ ਇਕੱਠ ਦਾ ਤਿਆਗ] ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ । ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਆਖਰੀ ਵਰਤ ਨੂੰ ਅਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਤੇ ਬ੍ਰਹਮਚਰਯ ਵਿਚ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਵਰਨਣ ਬੁਧ. ਖਾਂ ਅਤੇ ਜੈਨ ਸ੍ਰ ਥਾਂ ਵਿਚ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਹੈ । ਸੀ ਉਤਰਾਧਿਐਨ ਤਰ ਦਾ ਤਮ-ਕੇਸ਼ੀ ਅਧਿਐਨ ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜੈਨ ਥਾਂ ਵਿਚ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਦੇ ਇਸੇ ਪ੍ਰਪੰਰਾ ਵਿਚ ਸਾਧੂ ਬਣ ਕੇ ਛਡਣ ਦਾ ਵਰਨਣ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
106) ਦਿਨ ਦੀ ਤਪੱਸਿਆ ਦੇ ਬਾਅਦ ਆਪ ਨੂੰ ਕੇਵਲ-ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਗੰਧਾਰ, ਕਰੂ ਤੇ ਪਰੂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਦੇ ਮੁਕਤੀ, ਸਥਾਨ ਦਾ ਨਾਂ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ ਹਿਲ ਹੈ । ਜੋ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਜਿਲਾ ਹਜਾਰੀ ਬਾਗ ਵਿਚ ਹੈ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ 24 ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪੁਰਾਣੇ ਯਤੀ ਤਾਂ ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੇਵਕ ਯਕਸ਼ ਧਰਮੇਂਦਰ ਤੇ ਪਦਮਾਵਤੀ ਉਪਾਸਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸੁਤੰਤਰ ਸਾਹਿਤ ਰਚਿਆ ਹੈ । ਜੋ ਕਿ 14 ਪੂਰਵ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਸਨ ।
ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ
ਅੰਤਮ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦਾ ਜਨਮ ਵੈਸ਼ਾਲੀ ਖੱਤਰੀ ਕੰਡ ਨਾਮ ਦੇ ਰਾਜਾ ਸਿਧਾਰਥ ਅਤੇ ਰਾਣੀ ਤ੍ਰਿਸ਼ਲਾ ਦੇ ਘਰ ਈ. ਪੂ. 599 ਚੇਤ ਸੁਦੀ 13 ਨੂੰ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਦਾ ਨਿਰਵਾਨ 527 ਈ. ਪੂ. ਪਾਵਾਂ (ਬਿਹਾਰ) ਵਿਚ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਨੇ 30 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਸੰਸਾਰਿਕ ਸੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਤੁਛ ਸਮਝ ਕੇ 12ਨੂੰ ਸਾਲ ਤਪੱਸਵੀਂ ਜੀਵਨ ਹਿਣ ਕੀਤਾ । ਆਪਦੀ ਤਪੱਸਿਆ ਵਾਰੇ ਪੁਰਾਤਨ ਕਹਾਵਤ ਹੈ “ਸਾਰੇ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀ ਤਪੱਸਿਆ ਇਕ ਪਾਸੇ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕੱਲੇ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਇਕ ਪਾਸੇ ? ਤਪੱਸਿਆ ਵੇਲੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੋ ਵਾਰ ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਮੇ ਸਨ । ਇਸ ਵਾਰ ਸਾਨੂੰ ਆਵੱਸ਼ਕ ਚੂਰਣੀ, ਤੇ ਨਿਯੁਕਤੀ ਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗਰੰਥਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਸਹਾਇਤਾ ਲੈਣੀ ਪਵੇਗੀ । ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਸਮੇਂ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਨਾਂ ਉੱਤਰਪਥ ਸੀ । ਉਸ
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਵਿਚ ਮਥੁਰਾ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਗੰਧਾਰ ਤਕ ਦਾ ਸਾਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ । ਗੰਧਾਰੇ ਵਿਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ । ਆਵੱਸ਼ਕ ਚੂਰਣੀ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਤਪੱਸਿਆ ਦਾ ਵਰਨਣ ਤਾਂ ਆਇਆ ਹੈ, ਪਿੰਡਾਂ, ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਵੀ ਆਏ ਹਨ । ਘਟਨਾਵਾਂ ਹਨ ਪਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਵਰਨਣ ਨਹੀਂ । ਉਦਾਹਰਣ ਪਖੋਂ ਸਵੇਵਿਕਾ ਨਗਰੀ ਕੇਕਯ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ । ਜੋ ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੈ ਉਸਦੇ ਅੱਧੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਸਾਧੂ ਘੁਮ ਸਕਦੇ ਹਨ | ਪਰ ਅੱਧਾ ਹਿੱਸਾ ਮਾਸਾਹਾਰੀਆਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਾਧੂ ਉਧਰ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਉਦਾਹਰਣ ਪੱਖ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੱਖਣੀ ਬਚਾਲਾ ਅਤੇ ਉਤਰੀ ਬਚਾਲਾ ਵਿਥੇ ਕਨਖਲ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਖੇ ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਜਿਕਰ ਹੈ । ਕਨਖਲ ਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਹਰਿਦਵਾਰ ਵਿਖੇ ਅੱਜ ਵੀ ਹੈ । ਇਥੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਚੰਡ
ਸ਼ਿਕਾ ਨਾਂ ਦੇ ਨਾਗ ਨੂੰ ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਪੰਡਰੀਕ ਸਨੀਵੇਸ਼ ਪਹੁੰਚੇ । ਬੜੇ ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨ ਵਰਤਮਾਨ ਥਾਨੇਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਪੁਰਾਤਨ ਸਥੂਨਾ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਜੈਨ ਵਿਦਵਾਨ ਇਹ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ । ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ 9 ਤੋਂ 12 ਸਦੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਜੈਨ ਮਰਤੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਕਿ ਇਹ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਵਰਤਮਾਨ ਥਾਨੇਸ਼ਵਰ ਪਹੁੰਚੇ ਹੋਣ । ਕਿਉਂਕਿ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਆਪਣਾ ਰਸਤਾ ਬਦਲਦੀ ਰਹੀ ਹੈ । ਫੇਰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਤੇ ਛੱਡਦੇ ਹਾਂ, ਘਟਨਾ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ ।
ਚੰਡਕੋਸ਼ਿਕ ਨਾਗ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਦੇ ਕੇ ਕਨਖਲ ਤੋਂ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਉੱਤਰਬਾਚਾਲ ਪਧਾਰੇ । ਇਥੋਂ ਸਵੇਵਿਕਾ · ਪੁਰਾਤਨ ਸਿਆਲਕੋਟ) ਵਿਖੇ · 15 ਦਿਨ ਦਾ ਵਰਤ ਖੁੱਲਿਆ । ਉਥੋਂ ਦੇ ਰਾਜਾ ਦੇਸੀ ਨੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ । ਫੇਰ ਸੁਰਭੀ ਪਰ ਪਧਾਰੇ ਗਏ ।
ਸੁਰਭੀ ਪੁਰ ਤੋਂ ਭਗਵਾਨ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਪਾਰ ਕਰਣ ਲਈ ਬੈਠੇ । ਸਿੱਧਦੱਤ ਦੀ ਕਿਸ਼ਤੀ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਿਆਨਕ ਤੂਫਾਨ ਆਇਆ । ਪਰ ਸਾਰੇ ਯਾਤਰੀ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਕਿਨਾਰੇ ਤੇ ਲਗ ਗਏ ।
ਕਿਸ਼ਤੀ ਤੋਂ ਉਤਰ ਕੇ ਉਹ ਥੁਨਾਕ ਸਨੀਵੇਸ਼ (ਥਾਨੇਸ਼ਵਰ) ਪੈਦਲ ਰੇਤ ਤੇ ਚਲਦੇ ਹੋਏ ਪਹੁੰਚੇ । ਰਾਹ ਵਿਚ ਗੰਗਾ ਦੀ ਰੇਤ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਉਸ ਰੇਤ ਤੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵੇਖ ਕੇ, ਇਕ ਪੁਸ਼ਯ ਨਾਂ ਦਾ ਜੋਤਸ਼ੀ ਪੈੜਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਹੋ ਗਿਆ । ਉਸ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਇਹ ਕੋਈ ਚੱਕਰਵਰਤੀ ਹੈ। ਮੁਸੀਬਤ ਕਾਰਣ ਘੁੰਮ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਮੈਨੂੰ ਇਸਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਜਦ ਇਹ ਰਾਜਾ ਬਣੇਗਾ , ਮੇਰੀ ਜਰੂਰ ਮਦਦ
(5)
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਕਰੇਗਾ । ਜਦ ਉਹ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਕੋਲ ਪੁਜਾ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣਾ ਜੋਤਸ਼ ਸ਼ਾਸਤਰ ਝੂਠਾ ਜਾਪਣ ਲਗਾ । ਪਰ ਸਵਰਗ ਦੇ ਰਾਜੇ ਇੰਦਰ ਉਸਨੂੰ ਧਰਮ ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਰਾਜਹਿ ਪੁਜ ਗਏ ।
ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਨ
ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਪਹਿਲਾਂ ਕਨਖਲ ਪਧਾਰੇ ਸਨ । ਫੇਰ ਉਤਪਥ ਰਾਹੀਂ ਸਿਆਲਕੋਟ ਪੁਜੇ । ਰਾਹ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਜਾਂ ਘਟਨਾ ਦਾ ਵਰਨਣ ਨਹੀਂ । ਉਨਾਂ ਅਪਣੇ ਭਗਤ ਨਾਗ ਲੈਣ ਤੋਂ ਭਿੱਖਿਆ ਲਈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਫੇਰ ਇਸੇ ਰਸਤੇ ਤੋਂ ਹੋਈ ਹੋਵੇਗੀ । ਫੇਰ ਹਸਤਨਾਪੁਰ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਕਿਸੇ ਸੁਰਭੀ ਪਰ ਨਗਰ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚੇ ਹੋਣਗੇ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ। ਸਿਆਲਕੋਟ ਨੂੰ ਬੁਧ ਸ੍ਰੀ ਥਾਂ ਵਿਚ ਸਾਂਕਲ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਜੈਨ ਲੋਕ ਇਸ ਨੂੰ ਸਵੇਤਾਂਵਿਕਾ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਕੇਕਯ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ । ਇਸ ਦਾ ਅੱਧਾ ਹਿੱਸਾ ਆਰਿਆ (ਸਰੇਸ਼ਟ) ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਅਤੇ ਅਧਾ ਅਨਾਰਿਆ (ਅਭਿਆ) ਸੀ । ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਕੇਕਯ ਜਨਪਦ ਦੀ ਹੱਦ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੱਸੀ ਹੈ । ਜੇਹਲਮ, ਸਾਹਪੁਰ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਜਿਲੇ ਪੁਰਾਤਨ ਕੰਕਯ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ । (ਵੇਖ ਪਾਨਣੀਕਾਲੀਨ ਭਾਰਤ ਪੰਨਾ 51-67) ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨ ਨੇਪਾਲ ਦੀ ਹੱਦ ਤੇ ਸੀਤਾ ਮੜੀ ਨੂੰ ਸਵੇਤਾਂਵਿਕਾ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਵਿਦੇਹ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਹੈ । ਕਰੂ ਦੇਸ਼ ਵਾਰੇ ਮਹਾਭਾਰਤ ਦੇ ਬਣ ਪਰਵ ਅਤੇ ਗਿਆਤਾ ਧਰਮ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰ) ਵਿਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਸਰਸਵਤੀ ਅਤੇ ਦਰਿਸ਼ਵਤੀ, ਇਸ ਦੀ ਉੱਤਰੀ ਸੀਮਾ ਵਿਚ ਸਾਰਾ ਹਰਿਆਣਾ, ਦਿੱਲੀ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਇਸ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹਸਤਨਾਪੁਰ ਸੀ । ਅਚਾਰਿਆ ਜਿਨਪ੍ਰਭ ਸੂਰੀ ਨੇ ਹਸਤਨਾਪੁਰ ਨੂੰ ਗੰਗਾ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਅਜ ਕਲ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਹਸਤਨਾਪੁਰ ਤੋਂ ਕੁਝ ਮੀਲ ਦੂਰੀ ਤੇ , ਬਹਿ ਰਹੀ ਹੈ । ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਨੇ ਹਸਤਨਾਪੁਰ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਤਬਾਹ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਵੀ ਹਮਨਾ ਪੂਰ ਜੰਗਲ ਅਤੇ ਸਰਦ ਰੁੱਤ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਹੈ ।
ਦੂਸਰੇ ਜੈਨ ਗਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਦੂਰੀ ਦਾ ਵਰਨਣ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ. 1 ਇਸੇ ਕਾਰਣ ਸਵੇਤਾਂਵਿਕਾ ਕਨਖਲ ਅਤੇ ਸੁਰਭੀ ਪੁਰ ਦੀ ਠੀਕ ਪਹਿਚਾਣ ਨਹੀਂ ਹੋਈ । ਹਾਂ ਬੁਣਾਕ, ਅੱਜ ਕਲ ਦਾ ਥਾਨੇਸਰ ਜਿਲਾ ਕੁਰੂਖੇਤਰ ਹੈ ।. ...
' ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਸਿੱਧ ਹੈ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਅਪਣੀ ਤਪੱਸਿਆਂ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਸਾਲ ਸਿਆਲਕੋਟ ਅਤੇ ਕੁਰੂਖੇਤਰ ਪਧਾਰੇ ਸਨ । • ਇਹ ਗੱਲ ਆਵੱਸ਼ਕ ਚੂਰਣੀ ਤੇ ਨਿਯੁਕਤੀ ਦੇ ਵਰਨਣ ਤੋਂ ਸਿੱਧ ਹੈ । ਪੁਰਾਤੱਤਵ' ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ' ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ
( 6 )
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਆਮ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਨੀਂਦ ਨਾਰਨੌਲ, ਰੋਹਤਕ ਅਤੇ ਹਾਂਸੀ ਦੇ ' ਨਾਂ ਖਾਸ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹਨ । .... ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਆਪ ਰਾਜਾ ਉਦਐਨ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਤੇ ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਦੇ ਪਾਰ ਵੀਤ ਭੈ ਪਤਨ ਨਗਰ ਪਧਾਰੇ । ਜੋ ਹੁਣ ਭਰਾ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਰਸਤਾ 2000 ਮੀਲ ਲੰਬਾ ਸੀ, ਭਗਵਾਨ ਚੰਪਾ ਤੋਂ ਰੂ, ਜਾਂਗਲ ਤੇ ਮਰੂ ਦੇਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਇਥੇ ਪਹੁੰਚੇ ਸਨ । ਹਸਤਨਾਪੁਰ ਅਤੇ ਸਿੰਧੂ, ਸੱਵਿਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਾਜੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਸਾਧੂ ਬਣ ਗਏ ਸਨ । ਇਹ ਘਟਨਾ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਕਾਲ ਦੀ ਹੈ ।
ਤੀਜੀ ਵਾਰ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਰਾਜ ਗਹਿ ਤੋਂ ਚਲ ਕੇ ਮੋਕਾ ਨਗਰੀ ਪਧਾਰੇ ਜੋ ਅਜ ਕਲ ਦੀ ਮੋਗਾ ਮੰਡੀ ਹੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਿੰਧੂ, ਸੰਵਿਰ, ਮੋਗਾ ਨਗਰੀ ਵਾਲਾ ਵਰਨਣ ਭਗਵਤੀ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
ਵਿਪਾਕ ਸੂਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਇਕ ਵਾਰ ਰੋਹਤਕ ਨਗਰ ਵਿਚ ਪਧਾਰੇ ਸਨ । ਇਥੇ ਗਣਧਰ ਗਤਮ ਦਾ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨਾਲ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਹੋਇਆ । ਮੱਰ! ਨਗਰ ਦੀ ਪਹਿਚਾਨ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਧ ਜੈਨ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਗਣੀ ਕਲਿਆਣ ਵਿਜੈ ਨੇ ਕੀਤੀ । ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਚਾਰਿਆ ਵਿਜੇਂਦਰ ਸੂਰੀ, ਸ਼੍ਰੀ ਦੇਵਿੰਦਰ ਮੁਨੀ ਜੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਗਲ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ।
| ਰੋਹਤਕ ਦੀ ਪਛਾਣ ਡਾ. ਜਗਦੀਸ਼ ਚੰਦਰ ਜੈਨ ਫੈਸਰ ਹਿੰਦੀ ਪਕਿੰਗ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ) ਨੇ ਅਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ਜੈਨ ਧਰਮ ਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਤੀਰਥ ਨਾਮੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹਾਵੀਰ ਹਸਤਨਾਪੁਰ ਪਹੁੰਚੇ ।
ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਵੀ ਆਪਣਾ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਜਿਸ ਦਾ ਵਰਨਣ ਸ੍ਰੀਮਾਲ ਪੁਰਾਣ ਦੇ ਅਧਿਐਨ 73 ਸ਼ਲੋਂ : 27-30 ਤਕ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ :
महावीरस्तपोऽतिष्ठत्, वहुकाले गते सति ਜਿਦ ਗਿਰਾਸ਼ਾ ਚ ਸਕੰਕਰੀਂ ਧਰੇ ॥27॥ स्त्री-पुभेदादि रहित: परम रूपोऽभवत्तदा ।
ਚ ਸਕੀਦੀ ਸਬ ਧਰਥ: 1128 तस्य तपः-प्रभावेन, किंचित् जैनं प्रवर्तितं ਸਕੀ ਧ ਧਾਗੇ, ਫੇਥੀ ਬਸੀਵਲੇ ॥29॥
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਰਰ: ਧਰਿCਧ, ਗੈਰ ਬਸੰ: ਕਰੇ । ਵੰਬਾਂ ਗੈਸ ਬਸ ਬ ਕਰੇ ਦਰਬ-ਬਾਤ 1301
ਅਰਥ-ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਬਹੁਤ ਸਮੇਂ ਅਹਾਰ ਰਹਿਤ ਤੱਪ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਗਹਿਣੇ ਕਪੜੇ ਤਿਆਗ ਦਿਤੇ । ਉਹ ਇਸਤਰੀ ਪੁਰਸ਼ ਦੇ ਭੇਦ ਤੋਂ ਉਪਰ ਉਠ ਕੇ ਘਮਣ ਲਗੇ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਠੋਰ ਤੱਪ ਕਰਕੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਧਾਇਆ ਜਦੋਂ ਮਹਾਵੀਰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇਸ਼ ਗਏ, ਤਾਂ ਉਥੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹੋਇਆ ।
| ਸੀ ਮਾਲ ਪੁਰਾਣ ਦੇ ਇਸ ਕਥਨ ਤੋਂ ਸਿੱਧ ਹੈ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਹ ਵਿਚ ਪੈਂਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਸਮਾਂ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ।
( 8 )
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਜੈਨ ਰਾਜਿਆਂ ਰਾਹ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ
( 2 )
ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਰਮ ਨੂੰ ਵਧਨ ਫੁਲਣ ਲਈ ਜਿਥੇ ਸੰਗਤਾਂ ਦੀ ਭਾਰੀ ਗਿਣਤੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਉਥੇ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਜਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਰਨਣ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਸਮਿਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦ' ਹੈ ।
ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੋਗਾ, ਜਾਲੰਧਰ, ਕੂਰੂ, ਸਿੰਧੂ ਨਦੀ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਦਾ ਇਲਾਕਾ, ਤੇ ਗੰਧਾਰ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਰਾਜ-ਧਰਮ ਬਣ ਚੁਕਿਆ ਸੀ । ਖੁਦ ਸਿੰਧੂ, ਸੋਵਿਰ, ਕੂਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਹਿਣ ਕਰਕੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ।
ਚੰਦਰ ਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆਂ' ਸਚੇ ਭਾਰਤ ਉੱਪਰ ਰਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇਹ ਭਾਰਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਰਾਜਾ ਸੀ । ਇਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਮੁੱਚਾ ਵਰਨਣ ਜੈਨ ਗਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਪੱਛਮੀ ਲਖਕਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਚੰਦਰ ਗੁਪਤ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਖਰੀ ਸਮੇਂ ਜੈਨ ਮੁਨੀ ਸ੍ਰੀ ਭੱਦਰਵਾਹੂ ਕੱਲ ਸਾਧੂ ਬਣ ਗਿਆ । ਪਰ ਜੈਨ ਗਰੰਥਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਜੈਨ ਸੀ । ਇਥੇ ਹੀ ਬਸ ਨਹੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਗੱਦੀ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਚਣੀ (ਚਾਣਕਯ} ਬਾਹਮਣ ਵੀ 12 ਵਰਤ ਦਾ ਧਾਰਕ ਜੈਨ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਸਚੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਵਰਨਣ ਭਾਰਤੀਆਂ ਤੋਂ ਛੁਟ ਯੂਨਾਨੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੇ ਕਈ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤੇ । ਇਸ ਮੌਰਿਆ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਪ੍ਰਸਾਰ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਤਕ ਕੀਤਾ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੇਸ਼ਾਵਰ, ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁਖ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੇਂਦਰ ਸਨ । ਚੰਦਰ ਗੁਪਤ ਨੇ ਆਖਰੀ ਸਮੇਂ, ਅਚਾਰਿਆ ਭੱਦਰ ਵਾਹੁ ਤੋਂ ਜੈਨ ਮੁਨੀ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਹ ਦੱਖਣ ਵਲ ਚਲੇ ਗਏ । ਜਿਥੇ ਸ੍ਵਣ ਬੈਲਗੱਲਾ ਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਸਮਾਰਕ ਹੈ ! .. . .
( 9 )
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਬਿੰਦੂਸਾਰ
ਇਹ ਰਾਜਾ ਵੀ ਮੋਰਿਆ ਖਾਨਦਾਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸੀ । ਇਸ ਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਰਾਜ ਧਰਮ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ । ਅਸ਼ੋਕ
ਇਹ ਮੋਰਿਆ ਸਮਰਾਟ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਸੀ । ਪਰ ਕਲਿੰਗਾਂ ਯੁਧ ਸਮੇਂ ਉਹ ਬੁੱਧ ਭਿਕਸ਼ੂ ਉਪ ਗੁਪਤ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਬੁੱਧ ਬਣ ਗਿਆ । ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕਾਫੀ ਮੈਂਬਰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਕੱਟੜ ਉਪਾਸਕ ਸਨ ।
. ਸਮਪਰਤਿ
ਇਸ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਅਸ਼ੋਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਮੁਚੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਭੇਜੋ । ਅਨੇਕਾਂ ਜੈਨ ਮੰਦਿਰ ਅਤੇ ਉਬਰੇ ਬਣਵਾਏ । ਇਸ ਨੇ ਜੈਨ ਆਚਾਰਿਆ ਸੁਸਥਿਤ ਅਤੇ ਸਤਿ ਪਾਸੋਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ! 52 ਸਾਲ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਗ਼ਰੀਬਾਂ, ਅਨਾਥਾਂ ਅਤੇ ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਅਨੇਕਾਂ ਦਾਲਾਂ ਖੋਲੀਆਂ । ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਕਈ ਸਤੰਬ ਵਾਰੇ ਚਰਚਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਰਾਜੇ ਸਮਪਰਤਿ ਦੇ ਹਨ । ਕਿਉਂਕਿ ਅਸ਼ੋਕ ਦੀ ਤਰਾਂ ਸਮਪਰਤਿ ਵੀ ਹੋਰ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਭਿਕਸ਼ੂਆਂ ਦਾ ਸਤਕਾਰ, ਅਪਣੇ ਧਰਮ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਵੀ ਮਰਿਆ ਖਾਨਦਾਨ ਨਾਲ ਸੀ ।
ਰਵੇਲ-- | ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਰਾਜ ਧਰਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹਿਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਖਾਰਵੇਲ ਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦਾ ਜਨਮ ਉੜੀਸਾ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਸ ਦਾ ਸਮਾਂ 2 ਈ. ਪੂ. , ਹੈ । ਇਹ ਬਹੁਤ ਬਹਾਦਰ ਰਾਜਾ ਸੀ । 15 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਰਾਜਗਦੀ ਤੇ ਬੈਠਾ ! ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸਨੇ ਮਗਧ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਨੰਦ ਰਾਜੇ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕੀਤਾ । ਇਸਨੇ ਉਥੋਂ ਪੁਰਾਤਨ ਕਲਿੰਗ ਜਿੰਨ ਮੂਰਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ । ਜੋ ਕਿ ਉਥੋਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਚੁੱਕ ਕੇ ਮਗਧ ਲੈ ਗਏ ਸਨ ।. . . .
ਖਾਂਰਵੇਲ ਨੇ 161 ਈ. ਪ੍ਰਵ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਜਿਤਿਆ। ਇਸਨੇ ਪੰਜਾਬ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਜੈਨ ਸਾਧੂਆਂ ਦਾ ਆਉਣਾ ਸੁਖਾਲਾ ਕਰ ਦਿਤਾ ਇਸਨੇ ਉੜੀਸਾ ਵਿਚ ਖੰਡ ਗਿਰੀ ਅਤੇ ਉਦੇ ਗਿਰੀ ਦੀ ਗੁਫਾਵਾਂ ਜੈਨ ਮੁਨੀਆਂ ਦੇ ਚੱਪ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ । ਇਸ ਵਾਰੇ ਪੁਰਾਤਨ ਵਰਨਣ ਇਸਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਵਿਚ ਹੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਸਿਧ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਕਲਹਣ ਨੇ ਅਪਣੀ ਰਾਜਤਰੰਗਨੀ ( 3 : 265 ) ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਮਹਾਮੇਘ ਵਾਹਨ . ਖਾਰਵੇਲ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਗੰਧਾਰ ( 10 )
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਪਸ਼ੂ ਬਲੀ ਬੰਦ ਕਰਵਾ ਕੇ ਅਹਿੰਸਾ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਉਸਨੇ ਨਰਬਲੀ ਬੰਦ ਕਰਵਾ ਕੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਗੰਧਾਰ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਬਣਵਾਏ । ਇਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸ਼ਰੇਸ਼ਟਸਨ ਸੀ । ਉਸਦਾ ਪੁਤਰ ਤੱਰਮਾਨ ਸੀ ( 3: 108) ਇਹ ਸਾਰ ਜੈਨ ਰਾਜਾ ਸਨ । ਤੋਰਮਾਨ ਦਾ ਪੂਰ ਪ੍ਰਵਰ ਸੇਨ ਵੀ ਸੀ ਜੋ ਅਪਣੀ ਮਾਤਾ ਨਾਲ ਜੈਨ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਗਿਆ ( 3 : 265 ) ਮਹਾਰਾਜਾ ਕੁਮਾਰਪਾਲ
ਸੋਲੰਕ ਵੰਸ਼ੀ ਇਹ ਰਾਜਾ 11-12 ਸ਼ਤਾਵਦੀ ਵਿਚ ਹੋਇਆ । ਇਸਦੇ ਰਾਜ ਗੁਰੂ ਪ੍ਰਸਿਧ ਜੈਨ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਕਲਿਕਾਲ ਸਰਵਗ ਅਚਾਰਿਆ ਹੇਮਚੰਦਰ ਮੁਨੀ ਜੀ ਸਨ । ਇਸਨੇ 1440 ਨਵੇਂ ਮੰਦਰ ਬਣਵਾਏ । 1600 ਪੁਰਾਣੇ ਜੈਨ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਮੁਰਮੱਤ ਕਰਵਾਈ । ਇਸਦੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਸਿੰਧੂ, ਵਿਰ, ਸਪਾਕ ਲਕਸ਼ (ਕਸ ਰਾਜ ਪਾਕਿਸਤਾਨ). ਉੱਚ ਨਾਗਰ (ਗੰਧਾਰ) ਜਾਲੰਧਰ, ਕਸ਼ਮੀਰ, (ਕਾਂਗੜਾ ਹਿਮਾਚਲ) ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ! ਇਸਦਾ ਸੁਮਚੇ ਰਾਜ ਤੁਰਕੀਸਤਾਨ, ਲੰਕਾ, ਬਿਹਾਰ ਤਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਸਨੇ ਅਪਣੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਸਦਾਚਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਰਾਜ ਧਰਮ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ।3 ਹਵਾਲੇ
() ਨਸਿਥ ਚਰਣੀ - 'ਚੰਦਰ ਗੁਪਤ, ਬਿੰਦੁਸਾਰ, ਅਸ਼ੋਕ ਅਤੇ ਸਮਪਰਤਿ । (2) ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਮੁਗਰਾਜ ਖਰਵਾਲ ਦੇ ਕੁਝ ਅੰਸ਼ ।
(ਓ) ( ੧] ਧੀ ਕਦਰ [1] ਰਸੀ ਕਰ ਵਿਖਾ [ ਦੇਰ ਬ ਗੈਰ ਸਵਾमेघ वाहनेन चेतराजवस-बधनेन पसथ सुभ लखनेन चतुरतल थुन-गुनो पहितेन कलिंगाधिपतिना सिरि खारवेलेन । .
(੨) ਸੱਛੇ ਚ ਕ ਹਾਸਿਕੇਬਿਰ-ਧੀ -ਵ () ---ਗਾਰੇ ਨੇਸਧਰਿ ਚਰਵਪਾਰ ਦੀ ਰੇਸ- - ਸ਼ਰ- ਸ਼ੇਰਸਵ-ਰਿਰ ਸਵੇਵ ਬੱਬਰ ] वारसमे च वर्से सेहि वितासयति उत्तरापथ राजानो।
|[੩] ਸਾਬਰ ਕ ਕਿ ਮਧ ਰੇਗੇ ਵਧਿ ਧੀ ਧਧਾਰਿ [ ] ਸਥਾਂ च रजनं वहसतिमित पादे वंदायति ।। ] नंदराज नीतं कलिंग जिन सनिਕੇਸ'' ਗਝਾਰਗਰ ਵਿਦੇਸ਼ੀਂ -ਸਾਬ-ਕਲ੍ਹ ਬ ਸੇਧਰਿ । (3) ਰਾਜਾ ਕੁਮਾਰ ਪਾਲ ਸੰਬੰਧੀ ‘ਕੁਮਾਰਪਾਲ ਬੋਧ ਪ੍ਰਬੰਧ’’ ਥ ਦੇ ਕੁਝ ਅੰਸ਼ ।
ਧਿ ਬਧਾਵਜਵਾ । ਰ: ਵਾਰ ਫTH , ਧਿ विज्ञप्तः । देवात्र कृष्णराजो वलि-निकन्दनो राज्यमकरोत् । तत्र देवदाये द्वादश ग्रामान् ददौ--अथोत्तरा प्रति प्रतस्थे । तत्र काश्मीरोड्डयान-जालन्धरसपादलक्ष-पर्वत-खसादि देशानां हिमाचलम् साधयत् ।
ਇਸ ਗਰੰਥ ਵਿਚ ਅਚਾਰਿਆ ਹੇਮ ਚੰਦ ਦੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਵਰਨਣ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
(ਅ) ਅਧਿਧ ਧਰਥ-ਧਦਸਧ-ਗੀਰ ਸਰਵ-ਚਿਧਿ-ਧਾਰप्रकटन-प्रवीणाया: ब्राह म्या: आदि मूर्ति विलोकनाय काश्मीरदेशं प्रति प्रस्थितः श्री हेमचन्द्रः।
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਹਿੰਦੂ ਗਥ ਅਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ
ਵੇਦਾਂ ਵਿਚ ਵਰਤਿਆ, ਤਰਸ, ਕੇਸ਼ੀ, ਅਰਹਨ ਰ ਆਦਿ ਅਵੈਦਿਕ ਲੋਕ ਇਸੇ ਸ਼ਮਣ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ । ਰਿਗਵੇਦ ਅਤੇ ਅਥਰਵਵੇਦ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਰਹਿਨ ਸਹਿਨ ਵਾਰੇ ਕਾਫੀ ਸਾਮਗਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਵਾਅਦ ਵਿਚ ਪੁਰਾਣ ਕਾਰਾਂ ਨੇ ਅਸੁਰਾਂ ਨੂੰ ਅਰਹੰਤਾਂ ਦੇ ਉਪਾਸਕ ਅਤੇ ਵੇਦ, ਯੁੱਗ ਵਿਰੋਧੀ ਮੰਨਿਆ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿਧ ਜਾਤੀਆਂ ਦਰਾਵਿੜ ਅਤੇ ਨਾਗ ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ । ਦਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਦਰਾਵਿੜ ਜ਼ਾਤੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜੈਨ ਧਰਮ, ਕੁਲ ਧਰਮ ਹੈ ! ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ ਪਹਿਲੇ ਜੈਨ ਤੀਰਥੰਕਰ ਰਿਵਦੇਵ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ ਪੂਰਾ ਅਵਤਾਰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ | ਸਗੋਂ ਅੰਸ਼ਾ ਅਵਤਾਰ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੇਦਾਂ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕੰਢੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਪੁਰਾਣਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤਾਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਫੈਲ ਚੁਕਿਆ ਸੀ । ਮਹਾਭਾਰਤ ਦੇ ਸ਼ਾਂਤਪਰਵ ਵਿਚ ਅਹਿੰਸਾ ਸੰਬੰਧੀ ਕਾਫੀ ਸਾਮਗਰੀ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਜੁਲਦੀ ਹੈ ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਦੇ ਗੀਤਾ ਦੇ ਕਾਫੀ ਸ਼ਲੋਕ ਜੈਨ ਆਗਮ ਉਤਰਾਧਿਐਨ ਸੂਤਰ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਨੁਵਾਦ ਹੀ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਗ ਥਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸਥਾਨ ਪੰਜਾਬ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗ਼ ਥਾਂ ਤੋਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਧਰਮ ਹੋਣ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।...
ਪਦਮ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਤਾਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਬਹੁਤ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਮਾਇਆ ਮੋਹ ਨਾਂ ਦੇ ਜੈਨ ਭਿਖਸ਼ੂ ਦਾ ਅਰਾਂ ਨੂੰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਦੀਖਿਅਤ ਕਰਨ ਦਾ ਜਿਕਰ ਹੈ ।
ਸ਼ਿਵ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਜੈਨ ਸਾਧੂਆਂ ਦੇ ਚਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਹੈ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਕਲਿ ਯੁਗ ਦਾ ਧਰਮ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈI
ਹਿੰਦੂ ਗ ਥਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਾਂ ਉੱਤਪਤੀ ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਦੇ ਬੜੇ ਪੁਤਰ ਭਰਤ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਹੋਈ ਹੈ । ਰਿਗਵੇਦ ਵਿਚ ਭਰਤਵੰਸ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਕਈ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮੰਤਰ ਹਨ । ਅਗਨੀ ਪੁਰਾਣ ਨੇ ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਸਾਫ ਆਖਿਆ ਹੈ । .::ST , ਧਾਂ , ਗਰ, , ਬਸ ਝੁਕਾਵਿ,
___न धर्म माध्यम तुल्या, हिमदेशात्तु नाभितः ।
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऋषभो मरुदेव्याश्च ऋषभाद् भरतोऽभवत्, ऋषभोऽदात् श्री पुत्र शाल्यग्रामे हरिं गतः । भरताद् भारतं वर्ष भरतात् सुमतिस्त्वभूत् ।।
ਅਗਨੀ ਪੁਰਾਨ (10-11) | ਅਰਥ-ਉਸ ਹਿਮਵਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ (ਭਾਰਤ ਦਾ) ਪੁਰਾਤਨ ਨਾਂ, ਵਿੱਚ ਬੁਢਾਪੇ ਅਤੇ ! ਮੌਤ ਦਾ ਡਰ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਧਰਮ ਅਤੇ ਅਧਰਮ ਨਹੀਂ ਸਨ ਸਗੋਂ ਸਮਭਾਵ (ਇਕਸੁਰਤਾ) ਸੀ । ਉਥੇ ਨਾਭੀ ਰਾਜਾ ਦੀ ਰਾਣੀ ਮਰੂ ਦੇਵੀ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿਤਾ । ਰਿਸ਼ਵ ਤੋਂ ਭਰਤ ਹੋਏ । ਰਿਸ਼ਵ ਦੇਵ ਨੇ ਸਨਿਆਸ ਹਿਣ ਕਰਕੇ ਰਾਜ ਪਾਟ ਸਪੁਤਰ ਭਰਤ ਨੂੰ ਦਿਤਾ । ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਨਾਂ ਭਾਰਤਵਰਸ਼ ਪਿਆ । ਭਰਤ ਦਾ ਸੁਮਤਿ ਸਪੁਤਰ ਸੀ ।
ਅਜਹੇ ਵਰਨਣ ਮਾਰਕਡੇ ਪੁਰਾਣ 50 | 39-42, ਬ੍ਰਹਮਾਂਡ ਪੁਰਾਣ ਪੁਰਵ ਖੰਡ , 21 14, ਵਾਯੂਪੁਰਾਣ 30 . 50-53, ਬ੍ਰਦ ਨਾਰਦ ਪੁਰਾਣ ਪੁਰਵ ਖੰਡ 49-6. . ਲਿੰਗ ਪੁਰਾਣ 491 19-23, ਸਕੰਧ ਪੁਰਾਣ 37 । 57 ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਹਿੰਦ ਵਿਦਵਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਪੁਰਾਣਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਰਿਸ਼ੀ ਵੇਦ ਵਿਆਸ ਨੇ 5000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਪਰ ਅੱਜਕੱਲ ਦੇ ਪਛਮੀ ਵਿਦਵਾਨ ਪੁਰਾਣਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਸਮਾਂ ਗੁਪਤ ਯੁਗ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਪੁਰਾਣਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰੂਖੇਤਰ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਸਰਸਵਤੀ ਨਦੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਹੋਈ ਹੈ। ਪੁਰਾਣਾਂ ਦਾ ਇਹ ਵਰਨਣ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿਧੀ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ । ਕਿ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਫੈਲ ਚੁਕਿਆ ਸੀ ।
ਬੜੇ ਦੁੱਖ ਦੀ ਗਲ ਹੈ ਕਿ ਜੈਨ ਧਰਮ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਇੰਨੀ ਸਾਮਗਰੀ ਹਿੰਦੂ ਗੁ ਥ ਵਿਚ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਜਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵਿਦਵਾਨ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕਰਨਾ ਮੁਨਾਸਿਬ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ।
ਬੁਧ ਗ ਥ ਅਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ
ਬੁੱਧ ਗ ਥਾਂ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦਾ ਵਰਨਣ ਬਹੁਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । 23ਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ਵਨਾਥ ਸਮੇਂ ਹੀ ਜੈਨ ਤੇਕ ਬੁੱਧ ਨਗਈ ਦਾ ਵਰਨਣ ਸ਼ੀ ਉਤਰਾਧਿਐਨ ਸੂਤਰ ਅਤੇ ਜਾਤਕ 408-15 ਵਿਚ ਇਕੋ ਹੀ ਤਰਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਸਨੇ ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ਵਨਾਥ ਦੀ ਮਣ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਸਾਧੂ ਦੀਖਿਆ ਲੈ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਹਿਸਿਆਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਇਹ
( 13 )
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਪੰਚਾਲ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਰਾਜਾ ਸੀ।
"
ਇਹ ਬੱਧ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਇਹ ਰਾਜਾ ਪੰਚਾਲ ਦੇਸ਼ ਤੇ ਰਾਜ ਕਰਦਾ ਸੀ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੀ ਹੋਂਦ ਉਸ ਸਮੇਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ।
ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਾਰੇ ਇਕ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਰਨਣ ਬੁਧ ਗ੍ਰੰਥ “ਮਿਲਿੰਦ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਿਹਾ' ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਮਿਲਿਦ ਇਕ ਯੂਨਾਨੀ ਰਾਜਾ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਇਕ ਧ ਨਾਗਸੈਨ ਭਿਖਸ ਤੋਂ ਭਗਵਾਨ ਬੁੱਧ ਅਤੇ ਬੁਧ 'ਧਰਮ ਵਾਰੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਉਸ ਰਾਜੇ ਨੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਇਸ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਨਣ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ ।
ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਾਕਲ (ਸਿਆਲ ਕੋਟ) ਨਾਂ ਦੀ ਨਗਰੀ ਸੀ । ਉਥੇ ਰਾਜਾ ਮਿਲੀਦ ਦੀ ਭੇਂਟ ਇਸ ਵਿਦਵਾਨ ਭਿਖਸ਼ੂ ਨਾਲ ਹੋਈ । ਰਾਜਾ ਮਿਲਿਦ ਨੇ ਕਿਹਾ “ਮੈਂ ਨਿਰਗ੍ਰੰਥ ਗਿਆਤਾ ਪੁਤਰ, ਆਦਿ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚੁਕਿਆ ਹਾਂ ਕੋਈ ਭੀ ਮੇਰੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ ਜੈਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਜਾਣਕਾਰ ਜਾਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਨਿਰਗ੍ਰੰਥ ਗਿਆਤਾ ਪੁੱਤਰ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਂਵੀਰ ਦਾ ਇਕ ਉਪਨਾਮ ਹੈ ਨਿਰਗ੍ਰੰਥ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪੁਰਾਤਨ ਨਾਉਂ ਹੈ ।
ਗਿਆਤਾ ਪੁਤਰ—ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਂਵੀਰ ਦਾ ਗੋਤ ਹੈ ਇਸ ਗਿਆਤਾ ਪੁਤਰ ਤੋਂ ਅਰਥ ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਕੋਟ ਜੈਨ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬੜਾ ਕੇਂਦਰ ਸੀ । ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦਾ ਨਿਰਵਾਨ ਹੋ ਚੁਕਿਆ ਸੀ ।
ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਨਿਰਗ੍ਰੰਥ ਸਿੱਧ ਹੈ ਕਿ ਸਿਆਲ
ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ
ਸਿਆਲਕੋਟ ਵਿਖੇ ਹੀ ਅਸ਼ੋਕ ਰਾਜੇ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਕੁਣਾਲ ਨੂੰ ਅੰਨ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸਦਾ ਸਪੁੱਤਰ ਰਾਜਾ ਸੰਮਪਰਤਿ ਸੀ । ਜਿਸਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਂ ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਜਧਰਮ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਉਹ ਹੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਕਿ ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਬੁਧ ਧਰਮ ਦੀ ਕੀਤੀ ਸੀ।
ਰਾਜਤਰੰਗਨੀ ਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ
ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ
ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿਧ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਕਹੁਣ ਨੇ ਅਪਣੀ ਰਾਜਤਰੰਗਣੀ ਨਾਉਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਰਾਜੇਆਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ, ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ, ਪੰਜਾਬ ਤਕ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ
( 14 )
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿਧ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਵਾਰੇ ਅਸੀਂ ਵਿਚਾਰ ਕਰਾਂਗੇ । ਰਾਜਤੰਰਸ਼ਨੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸਨ 1148-49 ਹੈ ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਅਸ਼ੋਕ ...
ਇਹ ਅਸ਼ੋਕ, ਮੋਰਿਆ ਸਮਰਾਟ ਅਸ਼ੋਕ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਇਆ ਹੈ ਇਹ ਸ਼ੁਕਰੀ ਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦਾ ਪੜੋਤਾ ਸੀ । ਇਸਨੇ ਅਪਣੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਰਾਜ ਧਰਮ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ । ਇਸਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਦੇ ਕਲਹਣ ਕਵੀ ਆਖਦਾ ਹੈ ।
ਉਸਤੋਂ ਵਾਲ ਸਰੀਰ ਦੇ ਕੋਈ ਔਲਾਦ ਨਾ ਹੋਈ ਤਾਂ ਸ਼ਕੁਨੀ ਦਾ ਪਤਾ ਸੱਚ ਵਿਚ ਪੱਕਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਅਸ਼ੋਕ ਗੱਦੀ ਉਪਰ ਬੈਠਿਆ । ਸੁਸਕਤਰ ਅਤੇ ਵਿਤਸਤਰ ਨਾਂ ਦੇ ਨਗਰ ਨੂੰ ਇਸਨੇ ਜੈਨ ਸਤੂਪਾਂ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿਤਾ।' ਅਨੇਕਾਂ ਜੈਨ ਮੰਦਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਵਿਸਤਾਰਪੁਰ ਦੇ ਧਰਮ ਸਥਾਨ ਵਿਚ ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਇੰਨਾ ਉੱਚਾ ਸੀ ਕਿ ਅੱਖਾਂ ਇਸ ਉਚਾਈ ਨੂੰ ਵੇਖ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ ।
ਇਸਨੇ ਪਰਗਨਾ ਬਾਦਰ ਵਿਚ ਇਕ ਸੁੰਦਰ ਨਗਰ ਵਸਾਇਆ । ਇਸ ਰਾਜੇ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀ ਨਗਰ ਨਾਂ ਦੇ ਨਗਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਇਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਜਾਲੌਕ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ 48ਵਾਂ ਰਾਜਾ ਸੀ ਉਸਨੇ ਵੀ ਅਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਹਿਣ ਕੀਤਾ। ਇਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਸ਼ੋਕ ਦਾ ਭਤੀਜਾ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਮਹਾਨ ਉਪਾਸਕ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਪ੍ਰਜਾ ਲਈ ਕਈ ਸਦਾਚਾਰ ਦੇ ਨਿਯਮ ਬਣਾਏ ।
ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਇਕ ਹੋਰ ਮਸ਼ਹੂਰ ਰਾਜਾ ਲਲਿਤਾ ਆਦਿੱਤ ਸੀ । ਇਹ ਭਗਵਾਨ । ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਸਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਜੈਨ , ਮੰਦਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਨ ਕਰਵਾਇਆ |
3. ਧਰ: ਬਾਜੇਦਰਦ, ਧਰੇ ਧਿਰੁਧ ।
ਪ ਫ
ਬਾਥ: ਬਦਬਚ ਬਰੇ ਕਰੁ ਬਦ !! --• •- -- ''.' ੨. ਧ: ਰ ਗੇ ਹਰ ਧਰੀ ਗਿਰ-Tਬਰ ।.....
. ਹੁਕੜੇਬ ਕਿਥ ਕਿ ਹਫਰੀ: 3-੦੨ ll .. धर्मारण्य विहारान्न जिनास्तत्र पुरे अभवत् । ..
' ਬੈਧ ਸ਼ਾਖਿ ਬਾਧੇਧ ' , ਝਸ ਤੋਂ ੩ ॥ ੩. ਕਸੇ ਚਰੁ ਝਰਬੰਧਾਂ : ਚ ਹੀ ਕਿਹੈ ਬਾਰਿਸ਼ਾ, ਬਰਗੇ ਸਿਰ : ੨੦੨ ॥
( 15 )
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਭਦਰਜਨਪਦ (ਜੰਮੂ) ਵਿੱਚ ਜੈਨ ਧਰਮ
-
ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਸੂਚਨਾ ਕੁਬਲਯਮਾਲਾ ਦੇ ਗ ਥਕਾਰ ਅਚਾਰਿਆ l ਉਦਯੋਤਨ ਸੂਰੀ ਨੇ ਦਿੱਤੀ ਹੈ । ਆਪਜੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਵਿਕਰਮ ਦੀ 9ਵੀਂ ਸਦੀ ਹੈ । ਆਪਨੇ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰਥ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ।
“ਉਤਪਥ ਵਿੱਚ ਚੰਦਰਭਾਗਾ (ਝਨਾਵ) ਨਦੀ ਵਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਥੇ ਤੇਰਮਾਣ ਰਾਜਾ ਰਾਜ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਇਸਦੀ ਪਵਈਆ (ਜੰਮੂ) ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ । ਉਸਦੇ ਰਾਜ ਗੁਰੂ ਹਰੀਗੁਪਤ ਅਚਾਰਿਆ ਸਨ । ਆਪਦਾ ਸਮਾਂ ਵਿਕਰਮ ਦੀ 6ਵੀਂ ਸਦੀ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੇਲੇ ਦੇਵਗੁਪਤ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਦੇਵਗੁਪਤ ਨੇ ਜੈਨ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਸੰਪੂਰਨ ਕਰਕੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਚ ਠਹਿਰੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੇਲੇ ਯਕਸ਼ਦਤ ਗਣਿ ਹੋਏ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਮੰਦਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਬਣਾਇਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਛੇ ਚੇਲੇ ਸਨ । ਇਕ ਚੇਲੇ ਨੇ, ਅਮਰਕੋਟ (ਸਿੰਧ) ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਆਪਣੀ ਅਧਿਆਤਮਕ ਸ਼ਕਤੀ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤੀ ।
| ਇਥੇ ਹੀ ਅਚਾਰਿਆ ਵੀਰ ਭਦੇਰ ਅਤੇ ਹਰੀ ਭੱਦਰ ਹੋਏ । ਜੋ ਅਚਾਰਿਆ ਉਦੋਯਤਨ ਸੂਰੀ ਦੇ ਵਿਦਿਆ ਗੁਰ ਸਨ
ਤੋਰਮਾਨ ਹੂਣ ਜਾਤੀ ਦਾ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਰਾਜਾ ਸੀ । ਜਿਸਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮਾਲਵਾ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਜਿਤ ਕੇ ਜੰਮੂ ਨੂੰ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਨਾਇਆ। ਇਸ ਦੇ ਰਾਜ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਬਲੋਚਿਸਥਾਨ, ਪੰਜਾਬ, ਉਤਰਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ (ਮਥਰਾ) ਮੱਧਭਾਰਤ ਦਾ ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੇਸ਼ ਤਕ ਸੀ । ਇਸ ਦਾ ਗੁਰੂ ਗੁਪਤ ਵੰਸ਼ੀ ਅਚਾਰਿਆ ਹਰੀਗੁਪਤ ਸੀ । ਇਸਨੇ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਿੱਚ ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਦਾ ਇੱਕ ਮੰਦਰ ਬਨਵਾਇਆ !
ਇਸਦੇ ਪੁਤਰ ਮਿਹਰ ਕੁਲ ਨੇ ਸੰਬਤ 566 ਵਿੱਚ ਸਿਆਲਕੋਟ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਨਾਇਆ ॥
ਸਰ ਕਨਿੰਘਮ ਨੇ ਪਵਇਆ ਦੀ ਪਛਾਨ ਝੂ ਰਾ ਜਾਂ ਸ਼ਾਹਕੋਟ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਹੈ ਡਾ. ਸਮਿਥ ਅਤੇ ਪੰਡਤ ਹੀਰਾ ਲਾਲ ਗੜ ਨੇ ਜੰਮੂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਮੰਨਿਆ ਹੈ । ਡਾ. ਫਲੀਟ ਹੜੱਪਾ
ਅਰਥ--ਇਸ ਨਿਰ ਅਭਿਆਨੀ ਰਾਜੇ ਨੇ ਬੜੇ-ਬੜੇ 4 ਮੰਜ਼ਲੇ ਮਕਾਨ, ਵਿਸ਼ਾਲ ਚਤਯ (ਜੈਨ ਮੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜੈਨ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਨ ਕਰਵਾਇਆ। ਇਸ ਮੰਦਰ ਦੇ ਨਿਰਮਾਨ ਵਿਚ ਉਸਨੇ 84000 ਤੋਲੇ ਸੋਨੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਰਾਜੇ ਨੇ ਅੰਵਤੀਰੇ ਦਾ ਸੂਰਜ ਮੰਦਰ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿਚ ਵੀ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ । ਇਸੇ ਰਾਜੇ ਦੇ ਰਾਜ ਸਮੇਂ ਚੜਣ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਇਕ ਜੈਨ ਸਤੂਪ ਦਾ ਨਿਰਮਾਨ ਕਰਵਾਇਆ । ਇਸਤੋਂ ਛੁਟ ਰਾਜਕ ਵੀ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਕਟੜ ਉਪਾਸਕ ਸੀ । ( 16 )
.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਨੂੰ ਹੀ ਪਵਜਿਆ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਇਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਮਿਹਰ ਕੁਲ ਬੜਾ ਜਾਲਮ ਸੀ । ਇਸ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ “ਜੈਨੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਏ ।
ਪਵਜਿਆ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਰਮਣੀ ਵੀ ਆਖਦੇ ਸਨ ।
ਅਚਾਰਿਆ ਹਰੀ ਗੁਪਤ ਸੂਰੀ ਵੀ ਅਹਿਛੱਤਰਾ ਨਗਰੀ ਦੇ ਰਾਜਾ ਸਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਪਾਟ ਛੱਡ ਕੇ ਸਾਧੂ ਧਰਮ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਖੇਤਰ ਪੰਜਾਬ, ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਗੰਧਾਰ ਰਿਹਾ।
ਜੈਨ ਧਰਮ ਤੇ ਪੰਜਾਬ | ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਪਿਛਲੇ ਅਧਿਐਨਾਂ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਜਿਕਰ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਗ ਥਾਂ ਸਹਾਰੇ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਜੈਨ , ਹਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕਰਨਾ ਵੀ ਜਰੂਰੀ ਸਮਝਦੇ ਹਾਂ ।
ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿੱਚ 45 ਸ਼ਾਸਤਰ ਮੰਨੇ ਗਏ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ 11 ਅੰਗਾਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚੋਂ ਭਗਵਤੀ ਸੂਤਰ ਅਤੇ ਵਿਪਾਕ ਸੂਤਰ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਸੰਬੰਧੀ ਕੀਤੇ ਕੰਮਾਂ ਤੇ ਚਾਨਣਾ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਅਸੀਂ ਪਿਛੇ ਕੁਝ ਜੈਨ ਰਾਜਿਆਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਪੰਜਾਬ, ਕਸ਼ਮੀਰ, ਸਿੰਧ, ਸੋਵਰ ਅਤੇ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਤਕ ਕੀਤਾ।
| ਪੁਰਾਤਨ ਜੈਨ ਸ੍ਰ ਬ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਵਿਆਕਰਣ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਅਨਾਰਜ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਹੈ । ਜਿਥੇ ਦੇ ਲੋਕ ਹਿੰਸਕ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਮਾਲਕ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਜਿਥੇ ਦੁਖਣ ਭਾਰਤ ਮਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਾਫੀ ਹਿਸਿਆਂ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਨਾਂ ਹਨ । ਇਥੇ ਮਾਲਵਾ, ਕੇਕਯ ਆਦਿ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਕਾਫੀ ਵਿਚਾਰ ਯੋਗ ਹਨ । ਨ ਗ ਥਾਂ ਵਿਚ 25ਨੂੰ ਚੰਗੇ (ਆਰਿਆ) ਦੇਸ਼ ਭਰਤ ਖੰਡ ਵਿੱਚ ਮੰਨੇ ਗਏ ਹਨ । ਜਿ` ਸਾਧੂਆਂ ਦਾ ਸੰਜਮ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪਲ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਕੇਕਯ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਦੋ ਹਿਸੇ ਸਨ । ਇੱਕ ਹਿਸਾ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਪਰੇ ਤੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਕ ਹਿਸਾ ਜੇਲਹਮ ਦਰਿਆ ਤੋਂ ਸਿਆਲਕੋਟ ਦਾ ਹਿਸਾ ਹੈ । ਜੈਨੀ ਸਾਧੂਆਂ ਦੇ ਝਨਾਵ, ਜੇਹਲਮ, ਸਿੰਧ, ਰਾਵੀ, ਵਿਆਸ, ਸਤਲੁਜ, ਸਰਸਵਤੀ, ਗੰਗਾ, ਗੋਦਾਵਰੀ ਅਤੇ ਜਮਨਾ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਵਸੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਰਨਣ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਗੰਧਾਰ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਵਰਨਣ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । | ਇਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਵਿਆਕਰਨ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ, ਈਰਾਨ, ਚੀਨ, ਤਿਬਤ (ਲਹਾਸਾ) ਰੂਸ (ਅਰੂਸ) ਦਾ ਉਪਰਲਾ ਹਿੱਸਾ, ਅਰਬ ਦੇਸ਼, ਯੂਨਾਨ, ਰੋਮ (ਇਟਲੀ) ਹੁਣ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਹਿੰਸਕ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ · ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਪਰ ਜੈਨ
( 17 )
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਆਰਿਆ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ, ਅਨਾਰਿਆ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਅਨਾਰਿਆ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਆਰਿਆ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਬਦਲਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ! ਸੋ ਇਹੋ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਰਗੇ ਦਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਿਸਿਆਂ ਨੂੰ ਇਥੇ ਅਨਾਰਿਆ ਦੇਸ਼ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
. ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੋਰਿਆ ਦੇ ਗੁਰੂ ਭਰਵਾਹੂ ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਦਖਣੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਨੇਪਾਲ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਆਰੀਆ ਦੇਸ਼ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ । ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 12-13 ਸਦੀ ਤੱਕ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਰਾਜ ਧਰਮ ਦਾ ਦਰਜਾ ਮਿਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਥੇ ਕਈ ਚੈਨ ਕਲਾ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਬਣੇ । ਸ਼ੰਕਰਾ ਅਚਾਰਿਆ ਅਤੇ ਕੁਮਾਰਿਲ ਭੱਟ ਆਦਿ ਸ਼ੈਵਧਰਮੀਆਂ ਦੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਆਈ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਧਰਮ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਚਲਦੇ ਰਹੇ । ਦੱਖਣ ਦੇ ਦਰਾਵਿੜਾਂ ਨੇ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੋਰਿਆ ਸਮੇਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਲਿਆ । ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਦੀ 1000 ਸਾਲ ਹਨੇਰੀ ਵੀ ਇਥੇ, ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਕੁੱਝ ਨਾ ਵਿਗਾੜ ਸਕੀ । ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ... ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਤਕ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਅਸੀਂ ਪਿੱਛ ਕਰ ਆਏ ਹਾਂ ।
ਹੁਣ ਅਸੀਂ 45 ਆਗਮਾਂ ਤੋਂ ਹਟਕੇ ਜੈਨ ਅਚਾਰਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਰਚੇ ਥਾਂ, ਪਟਾਵਲੀਆਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੁਰਾਤਨ ਅਚਾਰਿਆਂ, ਮੁਨੀਆਂ, ਉਪਾਸ਼ਕਾਂ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਨਣ ਕਰਾਂਗੇ । ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਨੂੰ 4 ਹਿਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਕੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਜਾਨਕਾਰੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ । ਇਹ ਚਾਰ ਹਿੱਸੇ ਹਨ ।
1. ਤੀਰਥੰਕਰ ਯੋਗ !. .. 2. ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਕੁਮਾਰਪਾਲ ਦਾ ਸਮਾਂ ।
(ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ) 3. ਮੁਗਲਕਾਲ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ! 4. ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਅੱਜ ਤੱਕ ਦਾ ਜੈਨੇ ਸਮਾਜ ।
ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾ ਜੈਨ ਧਰਮ : : ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ : ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤੀ ਵਾਰੇ ਅਸੀਂ ( : 18))
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਵੇਦ, ਪੁਰਾਣ, ਬੱਧ ਗ ਥਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਚਰਚਾ ਕਰ ਆਏ ਹਾਂ । ਮੈਨੂੰ ਆਗਮਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਆਉਣ ਦੀ ਉਂਚਾ ਵੀ ਅਸੀਂ ਕੀਤੀ ਹੈ ।
ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਂਵੀਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੈਨ ਧਰਮ ਕਈ ਪੂਰਬ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਫੈਲਿਆ । ਇਸਦੀ ਗਵਾਹੀ ਪੁਰਾਤਨ ਪਾਵਲੀਆਂ (ਰਸੀਨਾਮੇ) ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਮੂਰਤੀਆਂ
ਥ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਮਰਾ ਟੀਲੇ ਵਿਚੋਂ ਮਿਲੀਆਂ ਜੈਨ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵਿਚ ਕਈ ਜੈਨ ਮੁਨੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਆਏ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਦੋ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਹਨ । (1) ਪ੍ਰਸ਼ਨਵਾਚਕ (ਪੇਸ਼ਾਵਰੀ) ਕੁਲ । (2) ਉਚਾ ਨਾਗਰ ਕੁੱਲ
ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਸ਼ਹਿਰ ਗੰਧਾਰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦੇ ਸਮਾਨ ਨਗਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਹ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਸੀ । ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਜੈਨੀਆਂ ਦੇ 84 ਗੱਛਾ (ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ) ਵਿਚੋਂ ਗੰਧਾਰੀ ਗੱਛ ਦਾ ਅਪਣਾ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਣ ਸਥਾਨ ਹੈ । ਇਹ ਗੱਛ ਵਿਕਰਮ ਦੀ 14ਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਇਥੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ । ਅਚਾਰਿਆ ਹਸਤੀ ਦੇ ਕੁੱਲ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਉਪਰੋਕਤ ਪੇਸ਼ਾਵਰੀ ਸ਼ਾਖਾ ਅਤੇ ਉਚਾ ਨਾਗਰ ਕੁਲ ਹੈ । ਸ਼ਤਰੰਜੈ ਤੀਰਥ ਬਿਕਰਮ ਦੀ 16-17 ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਕਲੰਪ ਤਰੇ ਜਿਸਦੀ ਰਚਨਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਤੋਂ 500 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਹੈ ਉਸ ਵਿਚ ਦਰਜ ਹੈ ਕਿ ਆਰਿਆ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਵਿਕ ਨੇ ਉੱਚ ਨਾਗਰ ਨਾਂ ਦੇ ਕੁੱਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਇਨਾਂ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਵਿਕਰਮ ਦੀ ਤੀਸਰੀ ਸ਼ਤਾਵਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੈ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰਸਿਧ ਜੈਨ ਰਾਜਾ ਸੰਮਪਰਤਿ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਅਸ਼ੋਕ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੈਨ ਸਾਧੂਆਂ ਦੇ ਭੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਭੇਜੇ । ਇਹ ਦੋ ਗੁਰੂ ਆਰਿਆ ਹਸਤੀ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 8ਵੇਂ ਸਥਾਨ ਤੇ ਗੱਦੀ ਉਪਰ ਬੈਠੇ ਸਨੇ ।
ਉਚ ਨਾਗਰ ਕੁਲ ਉੱਚਾ ਨਗਰ ਨਾਂ ਕਾਰਨ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ ਪ੍ਰਸਿਧ ਚੀਨੀ ਇਤਹਾਸਕਾਰ ਫਾਈਆਨ ਅਤੇ ਜੈਨ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਮੁਨੀ ਕਲਿਆਨ ਵਿਚੋਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਨਗਰ ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਦੇ ਕਰੀਬ ਸੀ ।
ਇਸ ਉੱਚ ਨਗਰ ਦਾ ਵਰਨਣ 12-13 ਸ਼ਤਾਵਦੀ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਿਵਿਧ ਤੀਰਥ ਕਲਪ ਸ੍ਰੀ ਥ ਦੇ ਰਚਿਅਤਾ ਕਲਿਕਾਲ ਸ਼ੱਰਵਗ ਚਮਤਕਾਰੀ ਅਚਾਰੀਆ
ਵੇਖੋ ਸ਼ਤੂਰੰਜੈ (ਪਾਲੀਪਾਨਾ) ਗੁਜਰਾਤ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਨੰ: 306, 384, 574, 567, 568, 576, 133, 41, 2, 3, 6 ਦੇਹ ਨੰ: 280, 54, 79, 69, 72, 79, 42, 360, 51, 156, 445 ।
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸ੍ਰੀ ਜਿਨਪ੍ਰਭਤ ਸੂਰੀ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸੁਚੱਜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਸ ਨਗਰ ਨੂੰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਤੀਰਥ ਅਸਥਾਨ ਮੰਨਿਆ ਹੈ ।
. ਵਿਕਰਮ 1280 ਵਿੱਚ ਅਚਾਰਿਆ ਜਿਨ ਚੰਦਰ ਸੂਰੀ ਨੇ , ਇਥੇ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਚੈਨ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ । ਵਿਕਰਮ 1282 ਵਿੱਚ ਅਚਾਰਿਆ ਸਿੱਧ ਸੂਰੀ ਨੇ ਇਥੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਵਿਕਰਮ 1667 ਵਿੱਚ ਸਮੇਂ ਸੁੰਦਰ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਸ਼ਾਵਕ ਅਰਾਧਨਾ ਨਾਮਕ ਥ ਦੀ ਇਥੇ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ।
ਵਿ. 13ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਵਦੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਰਾਜਸਥਾਨ ਤੋਂ ਕਈ ਓਸਵਾਲ ਪਰਿਵਾਰ ਆਏ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਥੇ 100 ਘਰ ਸਨ । ਇੱਕ ਵਾਰ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਮਹਾਮਾਰੀ ਫੈਲ ਗਈ ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਤੋਂ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ 23 ਮੀਲ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਸੀ । ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹ ਬੀਮਾਰੀ ਫੈਲ ਗਈ !
ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਚਾਰਿਆ ਮਾਨਦੇਵ ਸੂਰੀ ਨੇ ਲਘੂ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਤੋਤਰ ਨਾਂ ਦੇ ਮੰਤਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਕੇ, ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰ ਗ ਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਥੇ ਅਸੀਂ ਸਿਕੰਦਰ ਦੀ ਜੈਨ ਮੁਨੀ ਕਲਿਆਨ ਨਾਲ ਭੱਟ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਭੁਲਾ ਸਕਦੇ । ਜੋ , ਸਿਕੰਦਰ ਨਾਲ ਹੀ ਯੂਨਾਨ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਯੂਨਾਨੀ ਇਸਨੂੰ ਕਾਲਸ਼ ਲਿਖਦੇ ਹਨ । ਇਸਦੀ ਸਮਾਧੀ ਏਥਨਜ਼ ਵਿਚ ਸੀ । ਇਹ ਮੁਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਨਕਲਪੀ (ਨਗਨ ਮੁਨੀ), ਸੀ । ਸਿਕੰਦਰ ਇਸ ਦੀ ਸਿਖਿਆ ਤੋਂ ਬੇਹਦ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ ।
( 20 ) ,
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਪੁਰਾਤਨ ਪਟਾਵਲੀਆਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ
ਪਟਾਵਲੀ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕੁਰਸੀਨਾਮਾ । ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਜ਼ੈਨ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਚੇਲੇ ਗਣਧਰ ਗੌਤਮ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਦ ਕਿ ਦਿਗੰਵਰ ਜੈਨ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪਟਾਵਲੀਆਂ ਪੁਰਾਣੇ ਜਮਾਨੇ ਤੋਂ ਹੀ ਜੈਨ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਕਰਾਉਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਅਜ ਹਰ ਜੈਨ ਫਿਰਕੇ ਦੇ ਸਾਧੂਆਂ ਦੀ ਅਪਣੀ-ਅਪਣੀ ਪਟਾਵਲੀ ਹੈ । ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਸਭ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁਖ ਚੇਲੇ (ਇੰਦਰਭੂਤੀ) ਗਣਧਰ ਗੌਤਮ ਹੀ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਟਾਵਲੀਆਂ ਦੇ ਲਿਖਣ ਦਾ ਨਾ ਇਕ ਸਮਾਂ ਹੈ, ਨਾ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਇਕ ਭਾਸ਼ਾ । ਪਰ ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਜੈਨਾਂ ਪਟਾਵਲੀ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਜਿਸਦੇ ਲਿਖਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਮਹਾਂਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸੰਮਤ 998 ਹੈ । ਇਹ ਪਟਾਵਲੀ ਦੇਵ ਵਾਚਕ ਗਣੀ ਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਰ ਪ੍ਰਮੁਖ ਅਚਾਰਿਆਂ ਦਾ ਜੀਵਨ, ਕਾਰਨਾਮੇ, ਸੰਮਤਾਂ ਸਮੇਤ ਹਨ। ਜੈਨ ਇਤਿਹਾਸ ਅਨੁਸਾਰ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰਿਆ ਦੇ ਸਮੇਂ 12 ਸਾਲ ਦਾ ਅਕਾਲ ਪਿਆ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਨਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ । ਜੈਨੀ ਆਪਣੀ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਬਿਹਾਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਗੁਜਰਾਤ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਨੇਪਾਲ ਵਰਗੇ ਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਚਲੇ ਗਏ। ਇਹ ਸਮਾਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ । ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਧੂ, ਸਾਧਵੀ ਭੁਖ ਕਾਰਨ ਮਰ ਗਏ । ਕਲਪਸੂਤਰ ਵਿਚ ਵੀ ਇਕ ਪੁਰਾਤਨ ਪਟਾਵਲੀ ਹੈ ।
ਵਿਚ ਨੰਦੀ ਸੂਤਰ ਦੀ
ਆਖਰੀ ਮੋਰੀਆ ਰਾਜਾਂ ਬਹੁਦਰਥ ਸਮੇਂ ਜੈਨੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਵਿਤਰ ਸਥਾਨ ਛੱਡਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੇਂ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵਾਚਨਾ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਖੇ ਹੋਈਆਂ, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਜੈਨ ਸਨ । ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦਿਗੰਵਰ ਫਿਰਕਾ ਫੈਲ ਗਿਆ ।
ਕਾਲਕਾ ਅਚਾਰਿਆ ਦੀ ਕਥਾ (ਸਮਾਂ ੨ ਸਦੀ ਈ. ਪੂ)
ਉਸਤੋਂ ਵਾਅਦ ਅਸੀਂ ਕਾਲਕਾ ਅਚਾਰਿਆ ਦੀ ਕਥਾ ਵੱਲ ਆਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਹਰ ਪਟਾਵਲੀ ਵਿਚ ਇਸ ਕਥਾ ਦਾ ਜਿਕਰ ਬੜੇ ਮਾਨ ਨਾਲ ਆਇਆ ਹੈ । ਇਹ ਅਚਾਰਿਆ ਖੱਤਰੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਸੁਰਸਵਤੀ ਨਾਲ ਦੀਖਿਆ ਲਈ ਸੀ।
(21)
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਜੈਨੀ ਵਿਖੇ ਗਰਧਭੁੱਲ ਨਾਂ ਦਾ ਰਾਜਾ ਸੀ । ਇਹ ਰਾਜਾ ਬਹੁਤ ਚਾਰਿਤਰ ਹੀਣ ਸੀ । ਇਸ ਨੇ ਸਾਧਵੀ ਸਰਸਵਤੀ ਦਾ ਅਪਹਰਨ ਕਰ ਲਿਆ । ਅਚਾਰਿਆ ਅਤੇ ਜੈਨ ਸੰਘ ਦੇ ਲੱਖ ਸਮਝਾਉਣ ਤੇ ਵੀ ਇਹ ਅੜਿਆ ਰਿਹਾ ਸਾਰੇ ਹੀਲੇ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਕੇ ਕਾਲਕਾ, ਅਚਾਰਿਆਂ ਆਧੁਣੇ ਕਾਫੀ ਭਗਤਾਂ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੰਧ ਦਰਿਆ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਵਲ ਆਏ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਫੀ ਭਗਤ ਇਥੇ ਵਸੇ ਗਏ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੱਛ ਦਾ ਨਾਂ ਭਾਵੜ ਗੱਛ ਸੀ । ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਵੀ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਭਾਵੜੇ ਮੌਜੂਦ ਹਨ । ਅਚਾਰਿਆ ਜੀ ਭੇਸ ਵਟਾਕੇ ਈਰਨ ਗਏ । ਉਥੇ ਦੇ ਸ਼ਕ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਪ ਦੇ ਬਲ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਿਸੇ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜੇ ਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾ ਕੀਤੀ । ਅਚਾਰਿਆਂ ਜੀ ਇਨਾਂ 52 ਸੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖਾਂ ਦੀ ਫੁੱਛ ਨਾਲ ਸਿੰਧ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਉਜੈਨੀ ਪਹੁੰਚੇ । ਘਮਸਾਨ ਦੀ ਲੜਾਈ ਹੋਈ। ਜਿੱਤ ਅਚਾਰਿਆ ਜੀ ਦੀ ਹੋਈ । ਸਾਧਵੀ ਸਰਸਵਤੀ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਮਿਲੀ । ਗਰਧਭਿਲ ਨੂੰ . ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ।
ਅਚਾਰਿਆ ਜੀ ਨੇ ਅਪਣਾ ਫੌਜੀ ਭੇਸ ਤਿਆਗ ਕੇ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਮੁੜ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ, ਗਰਧਭਿਲ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੁਆਫ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਜੈਨ ਦੀ ਗੱਦੀ ਤੇ ਅਪਣੇ : ਭਾਣਜੇ ਵਿਕਰਮਦਿੱਤ ਨੂੰ ਬਿਠਾਇਆ। ਜਿਸਤੋਂ ਵਿਕਰਮ ਸੰਮਤ ਚੱਲਿਆ।
. ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਕਾਲਕਾ ਅਚਾਰਿਆ ਦੀ ਇਹ ਕਥਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੋਨੇ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਚਿੱਤਰਾਂ ਸਮੇਤ ਲਿਖੀ ਗਈ ਹੈ । ਅੱਜ ਭਵੜਿਆਂ ਵਿਚ ਕਈ ਹੋਰ ਜੈਨ ਜਾਤੀਆਂ ਓਸਵਾਲ, ਸ਼੍ਰੀ ਮਾਲ ਅਤੇ ਖੰਡੇਲਵਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ । ਪਰ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਵੜੇ ਦਾ ਅਰਥ ਜੈਨ ਹੀ ਸੀ ।
(E) (१) सं. १५०३ वर्षे मार्ग वदि २ शनी श्री भावडार गच्छे श्री कलिकाचार्य संताने श्री माल सा. हमीर दे पुत्र आका भार्या कोई पु० कर्मण धीरा-उधरण उरभय- छांछाँ स्व पुार्य श्री वासु (सु) पुज्य बिंव कारित श्री वीर सूरिभिः (प्राचीन लेख संग्रहन १९२) - (अ) (२) सं. १५३९ वर्षे आषाढ़ सुदि ६ भावंडार गच्छे प्राग्वाट तीनावी गोत्रे म० माकड भा० धीरो पु० राघव, भा० पुरी, पु० धारणा भा० जेठी० पु. सहसकिरण मांगा भा० पुतलीमति पुष्यार्थ श्री सुमतिनाथ बिंव का प्र० कालिकाचार्य संताने श्री भवदेव सुरिभिः (लेखम नं ५४३ प्राचीन लेख संग्रह भाग । ਜਾਂ ਕਿਧਬਸ ਥਾਂਦਿ)
ਅ] ਭਾਰਤ ਦਾ ਪੁਰਾਤਨ ਨਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈਰਾਨੀਆਂ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਦੋਸ਼ ਆਖਿਆ ਹੈ । ਨੇਸਿਥ ਚੂਰਣੀ. ਭਾਗ 3 ਪੰਨਾ 59 ਵਿਚ ਅਚਾਰਿਆ , ਕਾਲਕਾ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ . ਆਖਦੇ ਹਨ ਵਿ ਵਿਗ ਵੇ ਬਲ । ( 22 )
4
.
,
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਅਗਰਵਾਲ ਜੈਨ
ਦਿਗੰਵਰ ਪਟਾਵਲੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ 9 ਪਾਠ ਤੇ ਬੈਠੇ ਲੋਹਿਤ ਅਚਾਰਿਆ ਨੇ ਅਗੋਰਹਾ ਜਾਂ ਆਗਰਾ ਵਿਖੇ ਲੱਖਾਂ ਅਗਰਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਜੈਨ ਬਣਾਇਆ ਹੁਣ ਵੀ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਚ ਲੱਖਾਂ ਅਗਰਵਾਲ ਜੈਨ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਅਤੇ ਦਿਗੰਵਰ ਦੋਵੇਂ ਫਿਰਕੇ ਅਪਣਾ ਰਖੇ ਹਨ । ਪਰ ਦਿਗੰਵਰ ਜੈਨ ਵਿਚ ਅਗਰਵਾਲਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਜਿਆਦਾ ਹੈ
ਜਿਵੇਂ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਗਰਵਾਲ ਜਾਤੀ ਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਿਸਾਰ ਜਿਲੇ ਦਾ ਅਗਰੋਹਾ ਪਿੰਡ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਜਾਤੀ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦਾ ਵਰਨਣ ਮਹਾਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੈ । ਇਸ ਜ਼ਾਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਾਜਾ ਅਗਰਸੈਨ ਸਨ ਜਿਨਾਂ ਹਿੰਸਕਯੱਗ ਕਰਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿਤਾ ਸੀ । ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਇਹ ਰਾਜਾ ਜਰੂਰ ਭਗਵਾਨ ਨੇਮੀਨਾਥ ਦੀ ਅਹਿੰਸਕ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਵੇਗਾ। ਅਗਰਵਾਲਾਂ ਦੇ 7 ਗੋਤਰ ਹਨ । ਇਹ ਜਾਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁਖ ਵਿਉਪਾਰੀ – ਜਾਤੀ ਹੈ ਇਸ ਜਾਤੀ ਵਿੱਚ ਮਾਸ, ਸ਼ਰਾਬ ਅਤੇ ਲੜਾਈ ਝਗੜੇ ਲਈ ਕੋਈ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ। ਇਸਤੋਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਗਰਵਾਲ ਜਾਤੀ ਨੂੰ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਦੇ 300 ਸੰਮਤ ਦੇ ਕਰੀਬ ਜੈਨ ਧਰਮ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ।
ਪੂਜ (ਯਤੀ) ਪ੍ਰੰਪਰਾ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਟਾਵਲੀਆਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ 12 ਸਦੀ ਤੱਕ ਕਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਚਾਰਿਆ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ । ਵਿਕਰਮ ਦੀ 8-9 ਸਦੀ ਵਿਚ ਯਤੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵੀ ਚਾਲੂ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ' ਪੂਜ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦੇ ਸਾਧੂ ਮਠਧਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੰਤਰ, ਮੰਤਰ, ਜੋਤਿਸ਼ ਦਵਾਈਆਂ ਵਿਦਿਆ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਰਹੇ । ਅੱਜ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਪੂਜਾ ਦੇ ਡੇਰੇ ਮੌਜੂਦ ਹਨ । ਇਹ ਯਤੀ ਸਾਧੂ ਦਾ ਭੇਸ਼ ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਬ੍ਰਹਮਚਰਜ ਵਰਤ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਤੀਆਂ ਦੀ ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦੇਣ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਸਦਕਾ ਜੈਨ ਧਰਮ ਸਮਪਤਿ ਰਾਜੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਫਲਦਾ-ਫੁਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਯਤੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵਿਦਿਆ ਸਦਕਾ ਅਨੇਕਾਂ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਡੇਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਤਨ ਜੈਨ ਕਲਾ ਅਤੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਜਾਰੀ ਰਖੀ । ਯਤੀ ਲੋਕ ਸਮਾਜ ਦੇ ਦੁਖ-ਸੁਖ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਜਦ ਕਿ ਤਿਆਗੀ ਜੈਨ ਮੁਨੀ ਆਤਮ ਕਲਿਆਣ ਵਿੱਚ ਲਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਤੀਆਂ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਮੰਦਰ ਅਤੇ ਗ੍ਰੰਥ ਭੰਡਾਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਜੋ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਭਾਗਾਂ
(23)
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਵਿਚ ਹੁਣ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਯਤੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਾਨ
ਪੁਰਾਤਨ ਜੈਨ ਯਤੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗੱਛਾਂ ਵਿੱਚ ਬੜਛ, ਖਰਤਗਢ, ਤੱਪਾਗੱਛ ਅਤੇ ਲੱਕਾ ਗੱਛ ਦੀਆਂ ਗੱਦੀਆਂ ਹਨ । ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਪੱਟੀ, ਸੰਰਾ, ਲਾਹੌਰ, ਅੰਬਾਲਾ, ਮੁਲਤਾਨ, ਖਰੜ, ਰਕਾਨਾ, ਸੁਨਾਮ, ਜਗਰਾਵਾਂ, ਰਾਏਕੋਟ, ਬਲਾਚੌਰ, ਜੰਡਿਆਲਾ ਗੁਰੂ, ਕਸੂਰ, ਫਗਵਾੜਾ, ਰਾਮਪੁਰ, ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ, ਥਾਨੇਸਰ, ਕਰਨਾਲ, ਸਹਾਰਨਪੁਰ, ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ, ਲੁਧਿਆਣਾ, ਪਟਿਆਲਾ, ਸਿਰਸਾ, ਰਾਹੋਂ, ਸਮਾਨਾ, ਫਰੀਦਕੋਟ, ਰੋਪੜ, ਮੁਲਤਾਨ, ਹਨੁਮਾਨਗੜ੍ਹ, । ਕੁਝ ਪ੍ਰਮੁਖ ਲਿuਕਰਤਾ ਯਤੀ
(1) ਲਾਲ ਜੀ.ਰਿਸ਼ੀ, (2) ਨਾਗਰ ਰਿਸ਼ੀ, (3) ਦਾਨ ਰਿਸ਼ੀ, (4) ਯਤੀ ਦਯਾ ਹੇਮ, (5) ਕੁਲਾਰਿਸ਼ੀ, (6) ਮਾਣਕ ਰਿਸ਼ੀ, (7) ਰਾਧਾਂ ਰਿਸ਼ੀ, (9) ਗੁਰਦਾਸ ਰਿਸ਼ੀ, (9) ਮਾਨਕਾ ਰਿਸ਼ੀ, (1()) ਨਾਨਕ ਰਿਸ਼ੀ, (11) ਖਿਲੂਸੀ, (12) ਧਰਮਦਾਸ ਰਿਸ਼ੀ, (13) ਉੱਤਮ ਰਿਸ਼ੀ, (14) ਰੂ ਰਿਸ਼ੀ, (15) ਰਿਸ਼ੀ ਮੱਤੀ ਚੰਦ, (16) ਮਲਾਰਿਸ਼ੀ, (17) ਸ਼ਿਵ ਦਾਸ ਰਸ਼ੀ, (18) ਯਤੀ ਰੂਪ ਦੇਵ । (19) ਭਗਤੀ ਦਾਸ, (20) ਰਾਧਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ, (21) ਸੁਜਾਨ ਰਿਸ਼ੀ, (22) ਸ਼ੰਭੂ ਰਿਸ਼ੀ, (23) ਭਗਤ ਰਿਸ਼ੀ, (24) ਦੁਰਗਾ ਦਾਸ, (25) ਬਸਤਾ ਰਿਸ਼ੀ, (26) ਸ੍ਰੀ ਰਿਸ਼ੀ, (27) ਘਨੇਰਿਆ ਰਿਸ਼ੀ, (28) ਲਾਲਜੀ ਰਿਸੀ ।
•. ਸਿੰਧ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿਧ ਅਚਾਰਿਆਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕਰਾਂਗੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਮੁਨੀ ਗਿਆਨ ਸੁੰਦਰ ਜੀ ਨੇ ਪਾਰਸ਼ਵਨਾਥ · ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨਾਂ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਹੈ ਇਹ ਸਾਰੇ ਅਚਾਰੀਆ 23ਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ਵਨਾਥ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦੇ ਸਨ ।
( 24 )
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਨਾਂ
Fo
ਪੰਜਾਬ ਸਿੰਧ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ
ਵਿਕਰਮ ਸੰਬਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ
400
213
ਸ਼੍ਰੀ ਯਕਸ਼ ਦੇਵ ਸੂਰੀ ਸ਼੍ਰੀ ਤੱਕ ਸੂਰੀ
ਸ੍ਰੀ ਰਤਨ ਪ੍ਰਭ ਸ੍ਰੀ ਦੂਸਰਾ
ਸ੍ਰੀ ਰਤਨ ਪ੍ਰਭ ਸੂਰੀ 3
ਸ਼੍ਰੀ ਯਕਸ਼ ਦੇਵ ਸ੍ਵਰੀ 3
ਸ਼੍ਰੀ ਕੱਕ ਸੂਰੀ 3 ਸ਼੍ਰੀ ਸਿੱਧ ਸ਼ੂਰੀ 3 ਸ਼੍ਰੀ ਰਤਨ ਪ੍ਰਭ ਸੂਰੀ 4
ਸ੍ਰੀ ਤੱਕ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰੀ ਯਕਸ਼ਦੇਵ ਸੂਰੀ 5
ਸ਼੍ਰੀ ਕੱਕ ਸੂਰੀ 5
ਸ਼੍ਰੀ ਸਿੱਧ ਸੂਰੀ 5
ਸ਼੍ਰੀ ਰਤਨ ਪ੍ਰਭ ਸੂਰੀ
ਸ਼੍ਰੀ ਯਕਸ਼ਦੇਵ 6
ਸ਼੍ਰੀ ਕੱਕ ਦੇਵ 6
ਸ਼੍ਰੀ ਦੇਵਗੁਪਤ ਸ੍ਰੀ 6 ਸ੍ਰੀ ਸਿੱਧ ਸੂਰੀ 6
ਸ਼੍ਰੀ ਕੱਕ ਸ੍ਰੀ 7
ਸ਼੍ਰੀ ਦੇਵ ਗੁਪਤ 7 ਸ਼੍ਰੀ ਸਿਧ ਸ੍ਵਰੀ
ਸ਼੍ਰੀ ਦੇਵ ਗੁਪਤ 8 ਸਿੱਧ ਸੂਰੀ 8
212
115
150
fe.A. 157 3 174
177 ਤੋਂ 199
199 ਤੋਂ 1268
232 ਤੋਂ 260
310 ਤੋਂ 336
336 3* 357
370 3* 400
400 3* 420
424 3 400
440 * 480
480 ਤੋਂ 420
520 ਤੋਂ 558 ਨੂੰ
558 ਤੋਂ 561
601 ਤੋਂ 631
631 ਤੋਂ 661
680 ਤੋਂ 724
724 ਤੋਂ 778
ਪ੍ਚਾਰ ਦੇ ਮੁਖ ਕੇਂਦਰ
ਸ਼ਿਵ ਨਗਰ
ਸ਼ਿਵ ਨਗਰ, ਲਾਹੌਰ, ਮਰਕੋਟ ਸਿਆਲਕੋਟ, ਤਕਸ਼ਿਲਾ, ਮਾਲੀਪੁਰ
ਉਚਾਨਗਰ
ਲਾਹੌਰ, ਤਕਸ਼ਿਲਾ
ਪੋਮਾ ਨਗਰ, ਮਰੱਟ, ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਸਿੰਘਪੁਰ, ਵੀਰਪੁਰ, ਤਕਸ਼ਿਲਾ, ਸਿਆਲਕੋਟ, ਲਾਹੌਰ, ਬਡਿਆਰ,
ਤਕਸ਼ਿਲਾ, ਲਾਹੌਰ, ਸਿਆਲਕੋਟ ਵੀਰਪੁਰ,ਲਾਹੌਰ, ਸਿਆਲਕੋਟ, ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਵੀਰਪੁਰ, ਲਾਹੌਰ, ਤਕਸ਼ਿਲਾ
ਵੀਰਪੁਰ, ਮਰੋਟ, ਨਰੋਟ ਡਮਰੇਲ ਨਗਰ (ਸਿੰਧ) ਮਰੱਟ ਡਮਰੈਲ ਨਗਰ, ਸਰੋਟਨ
ਵੀਰਪੁਰ, ਨਰਾਇਣਪੁਰ
ਵੀਰਪੁਰ, ਮਰਕੋਟ
ਲਾਹੌਰ, ਡਮਰੇਲ, ਸਾਲੀਪੁਰ, ਵੀਰ
ਪ
ਵੀਰਪੁਰ, ਡਮਰੇਲ, ਸਿਆਲਕੋਟ ਡਮਰੇਲ, ਸਿਆਲਕੋਟ, ਵੀਰਪੁਰ
ਵੀਰਪੁਰ, ਲਾਹੌਰ
ਗੋਮਲਪੁਰ
ਸਿਆਲਕੋਟ, ਲਾਹੌਰ, ਡਮਲ
ਵੀਰਪੁਰ, ਸ਼ਿਵਨਗਰ, ਉਚਾਨਗਰ
(25)
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸ਼੍ਰੀ ਕੱਕ ਸੂਰੀ
ਸ਼੍ਰੀ ਵਾਦੀ ਦੇਵ
ਸ਼੍ਰੀ ਦੇਵ ਗੁਪਤ
ਸ਼੍ਰੀ ਸਿਧ ਸੂਰੀ 9
ਸ਼੍ਰੀ ਕੱਕ ਸੂਰੀ 10
ਸ਼੍ਰੀ ਦੇਵਗੁਪਤ 10
ਸ਼੍ਰੀ ਸਿੱਧਸੂਰੀ 10
ਸ੍ਰੀ ਤੱਕ ਸੂਰੀ 10
ਸ਼੍ਰੀ ਦੇਵ ਗੁਪਤ
ਸ਼੍ਰੀ ਜਿਨ ਬਲਭ ਸੂਰੀ
ਸ਼੍ਰੀ ਪਦਮਪ੍ਰਭਵ ਸ਼੍ਰੀ ਸਿਧ 11 ਸ਼੍ਰੀ ਜਿਨ ਚੰਦਰ ਸ਼੍ਰੀ ਸ਼੍ਰੀ ਜਿਨ ਪ੍ਰਤਿ ਰੀ ਸ਼੍ਰੀ ਸਿਧ ਸੂਰੀ
ਸ਼੍ਰੀ ਤੱਕ ਸੂਰੀ
ਸ਼੍ਰੀ ਜਿਨਚੰਦਰ ਸੂਰੀ ਸ਼੍ਰੀ ਜਿਨ ਲਾਭ ਸੂਰੀ
ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ
fe. A. 778 3 837
ਸ਼੍ਰੀ ਭਾਵਦੇਵ ਸੂਰੀ ਸ਼੍ਰੀ ਹੀਰਾ ਵਿਚੋਂ
(ਤਪਾ
ਗਵਾ ਸ਼੍ਰੀ ਜਿਨ ਚੰਦਰ ਸੂਰੀ ਸ਼੍ਰੀ ਸਮੇਂ ਸੁੰਦਰ
26
837 ਤੋਂ 892
892 ਤੋਂ 952
ਸ਼੍ਰੀ ਦੇਵ ਗੁਪਤ ਸੂਰੀ 12
ਸ਼੍ਰੀ ਮੁਨੀ ਸੇਖਰ ਸੂਰੀ
ਸ਼੍ਰੀ ਜੈ ਕਲਸ ਬੜਗਛ ਉਪਾਧਿਆ
ਸ਼੍ਰੀ ਜਿਨਦਤ ਰੀ
ਸ਼੍ਰੀ ਜਿਨਪਤਿ ਸ਼੍ਰੀ
ਸ਼੍ਰੀ ਜਨਕਸ਼ਲ ਸੂਰੀ ਸ਼੍ਰੀ ਜੈ ਸਾਗਰੋ ਉਪਾਧਿਆ
952 - 1011
1011 ਤੋਂ 1033
1033
1014
1033 ਤੋਂ 1074
1108 ਤੋਂ 1229
12293 1130
1229 ਤੋਂ 1230
1228 3* 1174 1274 31278. 1277 ਤੋਂ 1278
1282
1293
1317
1400
1345
1295
1295
1384
1483
1600
1600
1604
1639
1649-1652.
1667
ਕੌਂਸਲਪੁਰ, ਹਸਤਨਾਪੁਰ, ਕਾਂਗੜਾ ਨਗਰਕੌਟ, ਸਿਵਪੁਰ ਕਸਮੀਰ
ਵੀਰਪੁਰ, ਡਮਰੈਲ
ਵੀਰਪੁਰ
ਵੀਰਪੁਰ, ਡਮਰੈਲ
ਵੀਰਪੁਰ, ਡਮਰੈਲ
ਵੀਰਪੁਰ
ਵੀਰਪੁਰ, ਡਮਗੋਲਪੁਰ
ਵੀਰਪੁਰ, ਸ਼ਿਵਪੁਰ, ਕੁਟੈਲ, ਮਟ
ਮਰੋਟ
ਸਿੰਧ, ਪੰਜਾਬ
ਡਮਰੋਲ, ਰਣਕੱਟਤਕਮਿਲਣ ਸਿੰਧ ਦੇਸ਼,ਸਿਆਲਕੋਟ,ਊਚਾ ਨਗਰ
ਮਰਕੋਟ ਉਚਾਨਗਰ
ਮਟ
ਸਿੰਧ, ਰੇਣੂਕੋਟ
ਉਚਾ ਨਗਰ
ਸਿੰਧ, ਪੰਜਾਬ
ਸਿੰਧ, ਮਰੱਟ, ਉਚਾਨਗਰ, ਮੁਲਤਾਨ
ਹਾਸੀ, ਹਿਸਾਰ
ਉਚਾਨਗਰ, ਦੇਰਾਵਰ, ਕਿਆਸਪੁਰ
ਬਹਰਾਨਪੁਰ, ਮਲਿਕਪੁਰ, ਸਿੰਧ, ਮੁਬਾਰਕਪੁਰ, ਮਹੱਟ, ਕਾਂਗੜਾ, ਮੁੱਲ
ਤਾਨ
ਬਿੰਧ
ਹਸਤਨਾਪੁਰ, ਪੰਜਾਬ, ਹਿਮਾਚਲ ਪੰਜਾਬ
ਪੰਜਾਬ, ਦਿੱਲੀ, ਹਰਿਆਣਾ, ਹਸਤਨਾ
ਪੁਰ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਲਾਹੌਰ, ਪੰਜਾਬ
ਪੰਜਾਬ, ਸਿੰਧ
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
, ਉਪਰੋਕਤ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਪ੍ਰਮੁਖ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦਿੱਤੇ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਜਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਕੀਤਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੇਂ, ਅਨੇਕਾਂ ਜੈਨ ਮੰਦਰ, ਮੂਰਤੀ, ਉਪਾਸ਼ਰੇ ਬਣੇ । ਇਸ ਸੂਚੀ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਭਰਮ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਕਈ ਅਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਆਏ ਜਾਪਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਅਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਇਹ ਨਾਂ ਸਾਧੂ ਬਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਹਨ । ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਵਖਰੇ ਹਨ। ਇਹ ਨਾਂ ਤਾਂ ਪਦਵੀਆਂ ਹਨ । ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਜੇ ਦੇ ਨਾਂ ਮਸਹੂਰ ਰਾਜੇ , ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਚਲਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਚਾਰਿਆਂ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਰਾਜੇ, ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ, ਮੰਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਸਧਾਰਨ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਦੀਖਿਅਤ ਕੀਤਾ । ਕਈ ਵਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੀਰਥਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ, ਹਿਮਾਚਲ ਵਿਚ ਜੈਨਆਂ ਦੇ ਕਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ ਸਨ । ਜਿਸਦਾ ਸਬੂਤ ਕਾਂਗੜੇ ਦਾ ਪੁਰਾਤਨ ਕਿਲਾ ਹੈ । ਜਿਥੇ ਹੁਣ ਵੀ ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਵਿਰਾਜਮਾਨ ਹੈ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ . ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਚਾਰਿਆ ਹੋਵੇ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ {ਜ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਅਗਲੇ ਪਾਠਾਂ ਵਿੱਚ ਕਰਾਂਗੇ । ਇਥੇ ਇਹ ਦਸਣਾ ਬਹੁਤ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸ਼ਵੰਤਾਵਰ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ 5 ਪ੍ਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਪਟਾਵਲੀਆਂ ਹਨ । (1) ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਤਪਾਗੱਛ । (2) ਲੋਕਾਂ ਵਿਜੈ ਗਢ । (3) ਉਤਰਾਧ ਛ . (4) ਨਾਗਰੀ ਗੱਛ । (5) ਤਰ ਗਿੱਛ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਤਪਾ ਗੱਛ ਦੇ ਸਾਧੂ ਕਾਫੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ । ਵਿਜੈ ਗੱਛ, ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਾ ਵਿੱਚ ਫੇਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨ ਲਗ ਪਿਆ | ਅਖੀਰੇ ਦੋ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਜੈਨ ਸਥਾਨਕ ਵਾਸੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਹੈ । ਅਜਕਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਸਥਾਨਕ ਵਾਸੀ ਜੈਨ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦੇ ਤਿੰਨ ਭਾਗ ਹਨ।
(1) ਪੂਜ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਫਿਰਕਾ । (2) ਅਚਾਰਿਆ · ਗੰਗਾਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ । (3) ਅਚਾਰਿਆ ਰਤੀ ਰਾਮ ਜੀ ।
ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜੈਨ ਸਥਾਨਕ ਵਾਸੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦੀ ਪਟਾਵਲੀ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨਾਲ 'ਜਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪੂਜਯਤੀ) ਪ੍ਰੰ ਪਰਾਂ ਨੇ ਹੀ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਤੇਰਾਪੰਥੀ ਤੇ ਦਿਗੰਵਰ ਜੈਨ ਸੰਪਰਦਾਏ ਦੀ ਕੋਈ ਪੁਰਾਤਨ ਪਾਵਲੀ ਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਈ । ਦਿਰੀ ਵਰ ਚੈਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਤੇ ਹਨ
ਇਥੇ ਇਹ ਗਲ ਵੀ ਵਰਨਣ ਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਅਨੇਕਾਂ ਗੁਜਰਾਤੀ ਉਪਾਸਕਾਂ ਨੇ ਦਿੱਤੀ 1 ਦੇ ਮੁਗਲ ਸਮਰਾਟਾਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਚੰਗੇ ਸੰਭਧ ਰੁੱਖੇ । ਉਦਾਹਰਣ ਵਲੋਂ 1312-1315
27.)
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਵਿੱਚ ਗੁਜਰਾਤੀ ਸਵਾਲਾਂ ਨੇ ਸਿੰਧ ਦੇ ਰਾਜੇ ਧੀਰ ਨੂੰ 8000 ਬਰੀ, ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ 21000 ਬਰੀ ਅਨਾਜ, ਗੰਧਾਰ ਦੇ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ 12000 ਬਰੀ ਚਾਵਲ ਦਾਨ ਦਿੱਤਾ । ਇਸਤੋਂ ਛੁੱਟ ਆਮ ਜਨਤਾ ਨੂੰ 80000 ਬਰੀਆਂ ਚਾਵਲ ਦਾਨ ਕੀਤਾ। ', ਵਿਕਰਮ ਸੰਮਤ 1670 ਨੂੰ ਸਾ. ਗੋਕਲ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਹੇਮਰਾਜ, ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕੀਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਕਰੋੜਾਂ ਰੁਪੈ ਦੇ ਕੇ ਛੁਡਵਾਇਆ ਸੀ। ਸੰਬਤ 1320. ਪੋਥੜ ਸ਼ਾਹ ਨੇ 84 ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਬਣਵਾਏ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜਲੰਧਰ (ਕਾਂਗੜਾ). ਪਾਸਨਗਰ (ਪੈਸਾਵਰ) ਹਸਤਨਾਪੁਰ, ਵੀਰਪੁਰ, ਦਿੱਲੀ, ਉਚਾਨਗਰ ਆਦਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਨਗਰ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।
ਵਿਕਰਮ 1329 ਨੂੰ ਗੁਲਾਮ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਗਿਆਸੂਦੀਨ · ਦੇ ਤਨ ਖਿਆਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਠਕਰ ਫੇਰੂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ ।
ਮਵਾਰਕਸ਼ਾਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸੰਮਤ 1478-80 ਨੂੰ ਹਮਚੰਦ ਦਿਲੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਜੌਨ ਰਾਜਾ ਬਨਿਆ । ਉਸਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਬਣਵਾਏ । ਇਹ ਹੇਮ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੈ । ਮੁਹਮਦ ਤੁਗਲਕ ਦੇ ਸਮੇਂ ਅਚਾਰਿਆਂ , ਜਿਨੇ ਭਵ ਸੂਰੀ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਵਿਵਿਧ ਰਬ ਕਲਪ ਗਰੰਥ ਸੰਪੂਰਨ ਕੀਤਾ ! .. .
ਵਸਤਪਾਲ ਅਤੇ ਤੇਜਪਾਲ ਭਰਾ , " ... ... .. .
ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਜੈਨ · ਮੰਤਰੀ ਭਰਾਵਾਂ ਵਸਤੂਪਾਲ ਅਤੇ ਤੇਜਪਾਲ ਦਾ ਜਿੱਕਰ ਜਰੂਰੀ ਸਮਝਦੇ ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਬਤ ਵਿਕਰਮ 1275 ਤੋਂ 1303 ਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪਰਵਾਲ ਜਾਤ ਦੇ ਮਹਾਜਨ ਸਨ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਸੋਲੰਕੀ ਦਾ ਰਾਜਾ ਵੀਰਧਵਲ ਸੀ । ਵਸਤਪਾਲ ਮਹਾਮੰਤਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਤੇਜਪਾਲ ਸੈਨਾਪਤੀ ਸੀ | ਦੋਵਾਂ ਭਰਾ ਮਹਾਦਾਨੀ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਖਿਆ ਕੀਤੀ , ਰਕਾਰੀ ਖਜਾਨੇ ਵਿੱਚ ਖਰਬਾਂ ਰੁਪਏ ਜਮਾ ਕਰਵਾਏ ! ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਹਿਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਬਨਵਾਏ । ਸ਼ਾਸਤਰ ਭੰਡਾਰ: ਬਨਵਾਏ 1 ਖੂਹ ਬਣਵਾਏ । ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਵਾਈ । ਮਸੀਤਾਂ ਅਤੇ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਬਣਵਾਈਆਂ ।
ਵੀ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕਦੇ ਦੁਸ਼ਮਨ ਨੇ ਸਿਰ , ਨਹੀਂ ਚੁਕ , ਸਕਿਆ। ਸਾਂਗਣ, ਚਾਮੂ, ਬਨਸੁੱਖਲੀ ਦੇ ਰਾਜਾ ਭੀਮਸਿੰਘ, ਏਧਰ ਦੇ ਰਾਜਾ ਸੰਪਲੂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਖੰਭਾਤ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਦੀਕੀ ਨੂੰ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਚਬਾਕੇ ,3 ਅਰਬ ਰੁਪਏ ਦੀ ਦੋਲਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ । . . .
. . . . . ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ-ਸੰਮੀ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਰਾਜ ਮੌਜੂਦੀਨੇ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਤੇ ਚੜਾਈ
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਜਦ ਵਸਤੂਪਾਲ ਅਤੇ ਤੇਜਪਾਲ ਨੂੰ ਇਹ ਖਬਰ ਲਗੀ ਤਾਂ ਦੋਵੇਂ ਭਰਾ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਆ ਡੱਟੇ । ਭਿਅੰਕਰ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੌਜ਼ੂਦੀਨ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚੋਂ ਭਜ ਗਿਆ ।
ਜਿਵੇਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੱਸਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ਵਸਤੂਪਾਲ ਅਤੇ ਤੇਜਪਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ੰਸਕਾਰ ਜੈਨ ਸਨ । ਦੋਹਾਂ ਰਾਜਕਾਜ ਤੋਂ ਵਿਹਲੇ ਹੋ ਕੇ ਸਮਾਇਕ, ਪੂਜਾ ਅਤੇ ਤਿਣ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਆਦਰਸ਼ ਸੀ। ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀਆਂ ਕਟੱੜ ਜੈਨ ਸਨ।
ਇਨਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਤੂਰਜੈ, ਗਿਰਨਾਰ' (ਗੁਜਰਾਤ) ਆਬੂ (ਰਾਜਸਥਾਨ) ਕਾਂਗੜਾ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚੋਂ ਅਨੇਕਾਂ ਨਵੇਂ ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਬਨਵਾਏ । ਪੁਰਾਣਿਆਂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕੀਤੀ । “ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹਿੰਦੂ ਸੂਰਜ ਮੰਦਰ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੰਦਰ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਵਾਈ । ਦੋਹੇ ਭਰਾ ਧਰਮ ਨਿਰਪਖਤਾ ਦੀ ਜਿਉਂਦੀ ਮਸਾਲ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੇਕਾਂ ਵਾਰ ਜੈਨ ਤੀਰਥਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ । ਇਕੱਲੇ ਆਬੂ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ 13 ਕਰੜ ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਮੋਹਰਾ ਖਰਚ ਕੀਤੀਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਨ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਹੁਤ ਲੰਬੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਰੰਧਾਰ ਕਸ਼ਮੀਰ. ਸਿੰਧੂ, ਸਵਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕੀਤਾ | : : ਇੱਕ utaਧ ਪੰਜਾਬ ਪਟੀਵਲੀ,
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਾਰੀ ਲੋਕਾਂ ਗੱਛ ਦੀ ਪਟਾ‘ਵਲੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿਧ ਜੈਨ ਅਚਾਰਿਆ, ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਮਤ ਵਾਰੇ ਜਿਕਰ ਹੈ । ਇਹ ਪਟਾਵ ਸੰਮਤ 1890 ਵਿੱਚ ਪਟਿਆਲੇ ਵਿਖੇ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਜਿਸਦਾ ਸੰਖੇਪ ਸਾਰ ਅਸੀਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਸਮੇਤ ਹੇਠ ਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ ।
ਅਚਾਰਿਆ ਵਿਮਲਚੰਦ ਸੂਰੀ ਦੇ ਤਿੰਨ, ਚੇਲੇ ਹਨ ਨਾਗਦੱਤ, ਭਾਡੇਲਚੰਦ ਅਤੇ . ਨੇਮਚੰਦ । ਇਹ ਨਾਗਦਤ ਪਾਟਨ (ਗੁਜਰਾਤ) ਦਾ ਨਿਵਾਸੀ ਸੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਨਾਗਰੀ ਗੱਛ ਚਲਿਆ ।
| ਇੱਕ ਵਾਰ ਵਿਕਰਮ ਸੰਮਤ 1278 ਨੂੰ ਇਹ ਲਾਹੌਰ ਆਏ ਫੇਰ ਇਹ ਗੁਰੂ ਤੋਂ - ਅੱਡ ਹੋਕੇ 45 ਸਾਧੂਆਂ ਨਾਲ ਅਲਗ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਜੈਨ · ਗਰੰਥ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਦੇਵਤੇ ਹਾਜਰ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ।
ਦਾ ਸੰਵਤ 1585 ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੀ ਰੂਪਚੰਦ ਅਤੇ ਦੇਪਾਰ ਸੂਰੀ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਅਗਰਵਾਲਾਂ | ਅਤੇ ਔਸਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਨਾਗੋਰੀ ਲੋਕਾਂ ਗੱਛ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ । ਫੇਰ ਸ਼੍ਰੀ ਰੂਪ ਚੰਦ ਜੀ ਦੀ ਵੀ (: :ਵਰੀ ਕੀ ਸੇ ਬਈ ਬਾਦਿ ਬ 92 ਦੇ 111 ; 1
((29)
.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੀਪਾਗਰ ਰੀ ਧਰਮ ਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਛੇ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਪਨੇ ਕੁਲ 18400 ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਦੀਖਿਅਤ ਕੀਤਾ ।
, ਉਸ ਸਮੇਂ ਲੁਧਿਆਣੇ ਦੇ ਸ਼੍ਰੀ ਚੰਦ ਐਸਵਾਲ ਸੇਠ ਦਾ ਭਰਾ ਸਵੱਰਗ ਵਿੱਚ ਦੇਵਤਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਅਪਣੀ ਦੇਵ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਕਰੋੜਾਂ ਪਤੀ ਬਨਾ ਦਿਤਾ । ਉਹ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਮਿਲਨ ਆਉਂਦਾ। ਇਕ ਵਾਰ ਜਦ ਉਹ ਨਾ ਆਇਆ ਤਾਂ ਦੇਵਤੇ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸਮਾਣੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਖੇ ਸ੍ਰੀ ਦੇਪਾਗਰ ਸਵਾਮੀ ਤਪਸਿਆ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਸੇਠ ਨੇ ਆਪ ਨੂੰ ਲੁਧਿਆਣੇ ਪਧਾਰਨ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਇਥੇ ਆਪ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ।
ਇਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸ੍ਰੀ ਕਲਿਆਨ ਸੂਰੀ ਹੋਏ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਰਵਾਂਅਚਾਰਿਆ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਸਮਰਾਟ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਕੇ ਜਿੰਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ !
ਇਸੇ ਵੰਸ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦੇ ਸ਼੍ਰੀ ਸਦਾਰੰ ਗ ਸੂਰੀ ਨੇ ਵੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ । ' ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਾਨੀਪਤ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਅਗਰਵਾਲ ਪ੍ਰਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਦੀਖਿਆ ਦਿੱਤੀ । ਸੰਬਤ 1760 ਨੂੰ ਆਪ ਲਾਹੌਰ ਆਏ । ਆਪਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਸਾਲੇ ਮਹਾਖਾਨ ਤੋਂ ਜੀਵ ਹੱਤਿਆ ਬੰਦ ਕਰਵਾਈ । ਆਪਦੇ 24 ਚੇਲੇ ਹੋਏ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਆਨੰਦ ਰਾਮ ਜੀ ਬਨੂੜ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਨ ।
ਫੇਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜਗਜੀਵਨ ਦਾਸ ਜੀ ਸਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਰਸਵਤੀ ਪਤਨ, ਸਰਸਾ, ਹਿਸਾਰ, ਬੁਡਲਾਡਾ, ਦੋਰਾਹਾ, ਸੁਨਾਮ, ਸਮਾਣਾ, ਰੋਪੜ, ਵੈਜਵਾੜਾ, ਰਾਹੋਂ, ਜਾਲੰ ਧਰ, ਗੁਜਰਾਤ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ | ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਕ ਮੁਗਲ ਸਾਹਿਬਜਾਦੇ ਦਾ ਇਲਾਜ ਵੀ ਕੀਤਾ । ਅਟੱਕ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਰੁਕੀ ਕਿਸ਼ਤੀ ਪਾਰ ਕੀਤੀ। ਰੋਪੜ ਦੀ ਵਿਰਧ ਔਰਤ ਦਾ ਕੋਹੜ ਦੂਰ ਕੀਤਾ । ਸਰਸਵਤੀ ਪੱਤਨ ਦੇ ਕਰੀਬ ਮਹਮਦ ਹੁਸੈਨ ਦੀ ਜੈਨ ਸਾਧੂਆਂ ਪ੍ਰਤਿ ਘਣਾ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕੀਤਾ। ਆਪਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਭਗਤ ਸਨ | ਸੰਬਤ 1816 ਨੂੰ ਆਪਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਠ ਚੇਲੇ ਸਨ । '
ਫਿਰ ਇਸੇ ਗੱਛ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੂਜ ਲਕਸ਼ੀ ਚੰਦ ਜੀ . ਸਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸੁਨਾਮ, ਪਟਿਆਲਾ, ਅੰਬਾਲਾ, ਧਰਮ (ਕਰ) ਖੇਤਰ, ਰੋਪੜ, ਹੋਸ਼ਿਆਰਪ੍ਰਰ, ਜੇਜੋਂ, ਜਗਰਾਵਾਂ, ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਲਾਹੌਰ, ਸਿਆਲਕੋਟ, ਰਾਜਪੁਰਾ, ਰੋਡੀ, ਬੁਡਲਾਡਾ, ਸਰਾ ਨਗਰਾਂ ਵਿੱਚ ਚਮਾਸੇ ਕਰਕੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ।
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਹ ਟਾਵਲੀ ਕਾਫ਼ੀ ਮਹਤੱਵ ਪੂਰਣ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਲਿਖੀ ( 30 )
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੀ ਗਈ ਹੈ । ਇਹ ਪਟਾਵਲੀ ਬਹੁਤ ਲੰਬੀ ਤੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਭਰਪੂਰ ਹੈ । ਪਰ ਅਸੀਂ ਇਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦਾ ਹੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਫੈਲਾਂਦੇ ਰਹੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਟਾਵਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਭਗ਼ਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ, ਦੇ ਨਿਰਵਾਨ ਤੋਂ 1464 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਬੜਗਛ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ । 1629 ਸਾਲ ਬਾਅਦ
ਨਮੀਆਂ , ਗੱਛ, 1654 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਆਚਲੀਆਂ ਗੱਛ, 1670 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਖਤਰਗੱਛ, 1720 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਆਗਮੀਆਂ 'ਗੱਛ. 175 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਪਾਗਲ ਅਤੇ 2023 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਲੋਕਾਂ ਗੱਛ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ! : . ..
ਵਿਗੇ ਪਿਡੀ ਤਿਵੇਣੀ
ਕਾਂਗੜਾ ਤੀਰਥ : ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਤਨ ਸਥਾਨ ਹੈ । ਜਿੰਨੇ ਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ 22ਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਨੇਮੀਨਾਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਇਸਦਾ ਨਾਂ ਨਗਰਕੋਟ ਸੀ । ਇਸ ਤੀਰਥ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾਂ ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ , ਨੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਲਗਾਤਾਰ ਹਮਲਿਆਂ ਅਤੇ ਭੁਚਾਲਾਂ ਕਾਰਣ ਹੁਣ ਕਾਂਗੜੇ ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿੱਚ ਇਕ ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਹੈ, । ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਇਥੇ 52 ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਸਨ । ਦੂਰ ਦੁਰਾੜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਇਥੇ ਤੀਰਥ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਆਉਂਦੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਧਰਮ ਸੰਘ ਵਿਕਰਮ ਸੰਮਤ 1484 ਨੂੰ ਅਚਾਰਿਆ ਜਿਨ ਭਦਰ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਿਸ਼ ਜੈ ਸਾਗਰ, ਮੇਘਰਾਜ ਗਣੀ, ਸੜਿਆ ਰੂਚੀ, ਮਤੀਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਹੇਮ ਕੁੰਜਰ , ਨਾਲ ਇਸਦੀ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਆਇਆ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਵਰਨਣ ਸਿਧ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਮੁਨੀ ਸ਼੍ਰੀ ਜੈਨ ਵਿਜੈ ਦੇ ਥ ਭੰਡਾਰ ਦੇ ਪੰਨੇ ਵਿਗਤੀ ਤਿਰਵੇਣੀ ਵਿਚ ਹੈ । ਉਸਦਾ ਸਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ ।
, ਅਚਾਰਿਆ ਜਿਨਭਦਰ ਦੀ ਇਜਾਜਤ ਲੈ ਜੈ ਸਾਗਰ ਉਪਾਧਿਆ ਆਦਿ 5 ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਚੇਲੇ ਮਾਸਾ ਪੂਰਾ ਕਰਕੇ, ਸਿੰਧ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਮਨ ਵਾਹਨ ਤੋਂ ਚਲੇ । ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਫਰੀਦਪੁਰ (ਪਾਕਪਟਨ) ਪੁੱਜਾ । ਫਰੀਦਪੁਰ ਤੋਂ ਨਜਦੀਕ ਵਿਆਮ ਨਦੀ ਸੀ । ਇਸਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਚਲਦੇ-ਚਲਦੇ ਉਹ ਤਲਪਾਟਨ (ਤਲਵਾੜਾ-ਦੇਵਾਲਪੁਰ) ਪਹੁੰਚੇ । ਦੇਵਾਲਪੁਰ ਮੁਨੀਆਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਇਜਤ ਹੋਈ । ਉਥੋਂ ਫਰ ਕੰਗਨਰ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਹੋਕੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿਖੇ ਪਹੁੰਚੇ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਸੰਘ ਦਾ ਮੁਖਿਆ ਸ਼ਾਰ ਸੋਮ ਸੀ. ਟਿਥੇ ਬਹੁਤ ਸਮਾਰੋਹ ਹੋਇਆਂ, ਜਿਥੇ ਕਈ ਮੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਪਦਵੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ! ਧਰਮ ਸੰਘ ਇਥੇ ਪੰਜ ਦਿਨੋ ਰਿਹਾ | 6ਵੇਂ ਦਿਨ ਸੰਘ ਨੇਗਰਕੋਟ (ਕਾਂਗੜੇ) ਵਿਖੇ ਪਹੁੰਚੀਆਂ ਜਿਥੇ ਕਾਂਗੜਾ ਦੇ ਜੈਨ ਵਕਾਂ (ਉਪਾਸਕਾਂ) ਦੇ ਸੰਘਦੀ ਬੜੀ ਇੱਜਤ ਕੀਤੀ, ਸਨਮਾਨ ਕੀਤਾ। ਸ੍ਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ 13-14 ਸਦੀ ਦੇ ਬਨੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਥੇ ਨਰੇਂਦਰ “ਚੰਦਰ ਚੀਜਾ ਰਾਜ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਕਿਲੇ ਵਿਚ : ਸਥਾਪਤ ਅਨੇਕਾਂ ਜੈਨ
( 31 ) .
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਇਕ ਨੌਕਰ ਭੇਜ ਕੇ ਕਰਵਾਏ ! ਸੰਘ ਇਥੇ ਦੱਸ ਦਿਨ ਰਿਹਾ ।
ਫੇਰ ਦੇਸ਼ ਵਾਪਸੀ ਦੇ ਖਿਆਲ ਨਾਲ ਸੰਘ ਵਾਪਸ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆਂ ਗੋਪਾਂਚਾਲਪੁਰ (ਗੁਲੇਰ) ਪਹੁੰਚਿਆ। ਇਥੋਂ ਨੰਦਨਬਨ ਪੁਰ (ਨਾਦਨ) ਕੱਟਿਲ ਗ੍ਰਾਮ (ਕੋਟਲਾ) ਕੋਠੀਪੁਰ ਪਹੁੰਚਿਆ | ਇਥੋਂ 40 ਮੀਲ ਦਾ ਸਫਰ ਸੰਘ ਨੇ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਕਰਕੇ ਸੰਘ ਦੀਵਾਲਪੁਰ ਪਹੁੰਚਿਆ । ਇਥੇ 10 ਦਿਨ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਹ ਸੰਘ ਵਾਪਸ ਫਰੀਦਪੁਰ (ਪਾਕਪਟਨ) ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ।
ਇਸ ਸੰਘ ਨੇ 24 ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ । . .
ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੰ. 1345 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਹਰਚੰਦ ਨੇ ਇਸ ਤੀਰਥ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ । ਸੰ: 1497, 1400, 1422, 1440, 1700 ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਇਸ ਤੀਰਥ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਜਿਕਰ ਹੈ। ਕੀਰਮ, (ਵੈਜਨਾਬ, ਪਪਲਾ) ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਨਾਂ ਹੈ ਜਿਥੇ ਹੁਣ ਵੀ ਇੱਕ ਸ਼ਿਵ ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਕੁਝ ਜੈਨ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵਿਰਾਜਮਾਨ ਸਨ । ਇਕ ਉਪਰੇ ਤਾ ਸੰਮਤ 1296 ਦਾ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਇਸ ਮੂਰਤੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸ੍ਰੀ ਅਭੈਦੇਵ ਰੀ ਦੇ ਚੇਲੇ ਦੇਵਭਦਰ ਅਚਾਰਿਆਂ ਸਨ ।
ਇਥੇ ਢੋਲਵਾਹਾ (ਜਿਲਾ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ) ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕਰਨਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜਰੂਰੀ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਸਾਧੂ ਆਸ਼ਰਮ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਵਿੱਚ ਪਈਆਂ ਹਨ । . ਇੱਕ ਪੁਰਾਤਨ ਪਾਵਲੀ ਵਿਚ 84 ਗੱਛਾ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਨਗਰ ਕੋਠੀਆ ਗੱਛ ਅਤੇ ਕਪੁਰ ਗੱਛਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਆਏ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਿੱਧ ਹੈ ਕਿ ਪੁਰਾਤਨ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਇਹ ਇਲਾਕੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਹਨ ।
ਨਦੋਨ ਵੀ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਜਿਥੇ ਵਿਕਰਮ ਸੰਬਤ 1468 ਨੂੰ ਦੀਵਾਲੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਸ੍ਰੀ ਵਰਧਮਾਨ ਸੂਰੀ ਨੇ ਅਚਾਰਿਆ ਦਿਨਕਰ ਨਾਂ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਥੇ ਅਨੰਦ ਪਾਲ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ । 3 . :, ਪੰਜੋਰ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਨਾਂ ਪੰਚਪੁਰ ਆਇਆ ਹੈ ਪਿਛੇ ਜਿਹੇ ਪੰਜਰ ਬਾਗ ਦੇ ਕਰੀਬ ਗੂਗਮਾੜੀ ਇੱਕ ਟੀਲੇ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਵਿਚੋਂ ਵਿਕਰਮ ਦੀ 9-10 ਸੰਦੀ ਦੀਆਂ ਜੈਨ ਮੂਰਤੀਆਂ ਮਿਲੀਆਂ ਹਨ । ਜੈਨ ਕਵਿ ਸ੍ਰੀ ਮਾਨ ਨੇ ਵਿਕਰਮ ਦੀ 17 ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤੀਰਥ ਉਪਰ 52 ਜੈਨ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ । ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਚੰਡੀਗੜ ਵਿਖੇ 9ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਗਵਾਨ ਮਲੀਨਾਥ ਤੇ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਦੀ ਮੂਰਤੀਆਂ ਜੀਵ ਅਤੇ ਨਾਰਨੌਲ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ।
. ਬਠਿੰਡੇ ਵਿਖੇ ਭਗਵਾਨ ਨੇਮੀਨਾਥ ਦੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਜਿਨ , ਕਲਪੀ ਮੁਨੀ ਦੀਆਂ 12 ( 32 )
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
13 ਸਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਮਿਲੀਆਂ ਸਨ । ਜੋ ਅਜ ਕਲ ਪਟਿਆਲੇ ਮੋਤੀ ਬਾਗ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਮਿਊਜਿਅਮ ਵਿੱਚ ਹਨ । ਇਸ ਸੰਭਧੀ ਇਕ ਲੇਖ ਹਿੰਦੀ ਦੈਨਿਕ ਟਰਵਿਉਣ ਵਿਚ, ਛੱਪ ਚੁਕਾ ਹੈ, ਇਸ ਮੂਰਤੀ ਦੇ ਸੰਮਤ ਵਾਰੇ ਕਾਫੀ ਸ਼ਕ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸੰਮਤ ਵੀਰ ਸਮਤ ਹੈ ਜਾਂ ਵਿਕਰਮ ਸੰਮਤ ।
ਹਵਾਲੇ बारह नेमिसर तणए, थपिथ राय सुसरमि आदिनाह अंविका, सहिये, कगडकोट सिहरमि
ਅਰਥ- ਨੇਮੀ ਨਾਥ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਰਾਜਾ ਸੁਸ਼ਰਮਾ ਨੇ ਕਾਂਗੜਾ ਕੋਟ ਦੇ , ਸ਼ਿਖਰ ਤੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਆਦਿ (ਰਿਸ਼ਵ ਨਾਥ) ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇਵੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ।
- (ठतात बॅट विठठी सभा दि. म. 1488) (2) (3) बगंबई से टिस्ताहत भरत हि विद रेड सी भूतडी वेठां प्टिव मिला लेध चै ।
(१) ओम् संवत् ३० गच्छे राजकुले सुरि भू च (द) (२) भयचन्द्रः [१] तच्छिष्यो (५) मलचन्द्र ाख्य [स्त] (३) पदा (दां) भोजषटपद: [२] सिद्धराजस्तत: ढङ्ग (४) ढड्गादजनि| ल]ष्टक । रल्हेतिगृहिणी] [त ] (स्य) या-धर्म-यायिनी । अजनिष्र्टा सुतौ (६) [तस्य । [जैन ] धर्म ध(प)रायणौ ! ज्येष्ठो---कुडलको (७[भ्र] [त्ता] कनिष्ठः कुमाराभिद्यः । प्रतिमेयं [च] [७(-जिन १ नुज्ञया कारिता ॥११] डा वुल्नहर ऐपीग्राफी इंडिया
(੩) ਬੈਜ ਨਾਥ ਪਰੋਲਾ ਦੀ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਦਾ ਡਾ. ਹਰ ਐਫੀ ਇੰਡੀਆ ਲੇਖ
[१) ओम् संवत् १२९६ वर्षे फाल्गुन वदि ५ रवी कीरग्रामे ब्रह्म-क्षत्र गोत्रोत्पन्न व्यय. भानू पुत्राभ्यां व्य० दोल्हण आलहणाभ्यां स्वकारित श्री मन्महावीर जैनचंत्य श्री महावीर जिन बिम्ब आत्म श्रेयो (3) कारितं । प्रतिष्ठतं च श्री जिन वल्लभ सूरिसंतानीय रुद्र पल्लीय श्रीमदभयदेव सूरि शिष्य श्री देवभद्र सूरिभि (एपिमाफिया इंडियाका भाग १ पृष्ठ ११८ डा० वुलहर)
(33)
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
(3) ਨਦੌਨ ਵਿਚ ਸੰਪੂਰਨ ਹੋਏ ਗਰੰਥ ਵਾਰੇ ਅਚਾਰਿਆ ਵਰਧਮਾਨ ਸੂਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
पुरे नन्दनवनाख्ये श्री जालन्धर भूषणे । मन्नतपाल भूपाल राज्ये, कल्पद्रुमोपम में ४२७. श्री मद्विक्रम भूपालाद् अष्टण्मनु (१४६८) संख्यके वर्षे कार्तिकाय नथोऽयं पूर्तिमाययो
(ਅ) ਜਵਾਲਾ ਮੁਖੀ ਵਿਖੇ ਜੈਨ ਮੂਰਤੀ ਹੋਣ ਵਾਰੇ , ਅਚਾਰਿਆ ਜੈ ਸਾਗਰਉਂਪਾਧਿਆ ਸਮਾ (ਵਿਕਰਮ 15 ਸਦੀ) ਨਗਰ ਕੋਟ ਚੇਤ ਪਰਿਪਾਟੀ ਵਿਚ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
इय नगरकोट पमुक्ख ठाणेहिं जये जिण भइ वंदिया ते वीर लङकङ देवी जाल मुखिय मन्नई वंदिया (१७।।
ਅਰਥ- ਇਹ ਕਾਂਗੜਾ ਆਦਿ ਦੀ ਖੇਤਰਾਂ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਜਿਨੇਸ਼ਵਰਾਂ ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵੀਰ ਲੋਕੜੀਆ ਅਤੇ ਦੇਵੀ ਜਵਾਲਾ ਮੁਖੀ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਵੀ ਵੇਖੀ।
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਮੁਗਲ ਕਾਲ
ਕੁਝ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗੱਛ
-
----
--- -
-
--
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਖਰਤਰ ਗੱਛ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਅਚਾਰਿਆ
ਬਰਤਰ ਖਰ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਖਰੇ (ਸੱਚੇ) ਸਾਲ ਵਿ. ਸੰ. 9-10 ਦੇ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਅਤੇ ਸਿੰਧ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਖਰਤਰ ਗੱਛ `ਦੇ ਮੁਨੀ ਅਤੇ ਯਤੀ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਨੀਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ੋਰ ਸਿੰਧ, ਹਰਿਆਣਾ, ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਖਰਤਰ ਗੱਛ ਦੀ ਉੱਤਪਤੀ ਦਾ ਕਾਰਣ ਯਤੀ ਲੋਕਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਯਤੀ ਲੋਕ ਜੈਨ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਲਗ
ਰਾਜਸਥਾਨ
ਪਏ ਸਨ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਤੀਆਂ ਵਿਰੁਧ ਅਚਾਰਿਆ ਸ਼੍ਰੀ ਜਿਨੇਸ਼ਵਰ ਸੂਰੀ ਨੇ ਅਪਣਾ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਖੁਦ ਪਹਿਲਾ ਯਤੀ ਸ਼੍ਰੀ ਵਰਧਮਾਨ ਸੂਰੀ ਦੇ ਚੋਲੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਗੁਜਾਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣਾਇਆ । ਆਪ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਹਜਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਜਾਗਰਿਤੀ ਆਈ।
ਇਸੇ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਅਚਾਰਿਆ ਜਿਨ ਬਲੱਭ ਸੂਰੀ, ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਟੀਕਾਕਾਰ ਅਚਾਰਿਆ ਅਭੈ ਦੇਵ ਸ੍ਰੀ ਹੋਏ । ਫੇਰ ਅਚਾਰਿਆ ਸ਼੍ਰੀ ਜਿਨਦੱਤ ਸੂਰੀ ਨੇ ਹਰਿਆਣਾ, ਸਿੰਧ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿਸਿਆਂ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ।
ਇਸੇ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨੇ ਆਚਾਰਿਆ ਜਿੰਨਦਤ ਸੂਰੀ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੰਵਤ 1169 ਦੇ ਵੇਸਾਖ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਅਚਾਰਿਆ ਪੱਦਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ । ਆਪਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਅਪਭ੍ਰੰਸ਼ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ, ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਗਰੰਥ ਲਿਖੇ ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਮਣਿਧਾਰੀ ਦਾਦਾ ਸ਼੍ਰੀ ਜਿਨ ਦਤ ਦਾ ਨਾਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਸੰ: 1203 ਵਿਚ ਸਾਧੂ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ । ਸੰ: 1205 ਵਿਚ ਆਪ ਅਚਾਰਿਆ ਵਰਗੇ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਣ ਪੱਦ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ । ਆਪ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਦੇ ਭਗਤਾਂ ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਰਾਜਾ ਅਨੰਗਪਾਲ (ਮਦਨ ਪਾਲ) ਪ੍ਰਮੁਖ ਸੀ । ਆਪ ਇਕ ਚਮਤਕਾਰੀ ਜੀਵ ਸਨ । ਸੰ: 1277 ਹਾੜ ਸ਼ੁਕਲ 10 ਨੂੰ ਆਪ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕੋਲ ਮਹਿਰੌਲੀ ਵਿਖੇ ਸਵਰਗ ਸਿਧਾਰੇ ।
( 36 )
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਇਸੇ ਪਰਾ ਵਿਚ ਅਚਾਰਿਆਂ ਸ਼ੀ ਜਿਨ ਕੁਸ਼ਲ ਸੂਰੀ ਹੋਏ । ਆਪ ਨੇ ਤਬੇ ਦੀਨ ਐਬਕ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਕੇ ਕਈਂ ਜੈਨ ਤੀਰਥਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਲਈ ਹੁਕਮ ਨਾਮੇ ਜਾਰੀ ਕਰਵਾਏ । ਆਪਦਾ ਜਨਮ ਸੰ. 1 337 ਮਘਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਤੇ ਹੈ । ਆਪਨੇ ਸਿੰਧ, ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਕੰਮ ਕੀਤੇ । ਆਪਨੇ ਹਸਤਨਾਪੁਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਵੀ ਕੀਤੀ । ਆਪ ਹਿੰਦੂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿਧ ਸਨ। ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਸਿੰਧ ਦੇ ਦੇਰਾਵਰ ਕਸਬੇ ਵਿਚ ਹੋਇਆਂ । ਆਪਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ' ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਅਪਭ੍ਰਸ਼ ਗਰੰਥਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ।
ਵਿਵਿਧ ਤੀਰਥ ਕਲਪ ਨਾਮਕ ਜੈਨ ਤੀਰਥ ਗਰੰਥ ਦੇ ਰਚਿਅਤਾ ਅਚਾਰਿਆ ਸੀ ਜਿਨਪ੍ਰਭਵ ਸੂਰੀ ਇਸੇ ਪਰਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ । ਆਪਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਅਪਭਸ਼ ਅਤੇ ਫਾਰਸੀ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਗਰੰਥ ਲਿਖੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹ ਸਿਧ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਸਵਰਗਵਾਸੀ ਸ੍ਰੀ ਅਗਰ ਚੰਦ ਜੀ ਨਾਹਟਾ ਬੀਕਾਨੇਰ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਅਚਾਰਿਆਂ ਜਿਨਪ੍ਰਵ ਸੂਰੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ, ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਕਾਂਗੜਾ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣਾ ਇਹ ਗਰੰਥ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਹੀ ਖਤਮ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਦੇ ਮੁਹੰਮਦ ਤੁਗਲਕ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਚੰਗੇ ਸੰਬੰਧ ਸਨ । ਉਹ ਅਕਸਰ ਆਪ ਨਾਲ ਧਰਮ ਚਰਚਾ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਆਪਨੇ ਹਾਂਸੀ, ਸਿਰਸਾ ਵਿਖੇ ਕਾਫੀ ਧਰਮ ਕੇਂਦਰ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ । ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਮੰਤਰ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਗਰੰਥਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ।
ਇਸ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਅਚਾਰਿਆ ਨੂੰ ਹੀ ਦਾਦਾ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਤਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਾਫੀ ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਦਾਦਾ ਵਾੜੀਆਂ ਸਥਾਪਿਤ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਈ ਅਚਾਰਿਆ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ । ਜੋ ਦਾਦਾ ਵਲੋਂ ਸਤਿਕਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਦਾਰਿਆਂ ਨੇ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ ਰਾਜਸਬਾਨ, ਸਿੰਧ ਵਿਚ ਨਵੇਂ ਜੈਨੀ ਬਣਾਏ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਅਚਾਰਿਆ ਜਿਨ ਚੰਦ ਸੂਰੀ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮਹਿਤਾ ਜਾਤੀ ਦੇ ਖਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਕੇ ਨਵੇਂ ਗੋਤਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ।
ਸੰਬਤ 1376 ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਇਕ ਪਟਾਵਲੀ ਅਨੁਸਾਰ ਅਚਾਰਿਆ ਜਿਨ ਚੰਦਰ ਸੂਰੀ ਨੇ 525 ਨਵੇਂ ਜੈਨ ਘਰ ਬਣਵਾਏ ! ਜੋ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਹਿਮ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਨ । ਕੁਰੂਖੇਤਰ ਦਾ ਰਾਜਾ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਾ ਮੇਘ ਮਲ, ਚੰਪਕ ਸੈਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਜ਼ੀਰਾਂ ਸਮੇਤ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੇਕਾਂ ਧਰਮ ਪਰਚਾਰ ਦੇ ਕੰਮ ਕੀਤੇ । ਅਚਾਰਿਆ ਸ੍ਰੀ ਰਾਜਪੁਰਾ, ਕਰਨਾਲ, ਮਾਧੋਪੁਰ ਆਦਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
( 37 )
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ਇਸੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁਖ ਆਚਾਰਿਆ ਜਿਨ ਦੱਤ - ਸੂਰੀ ਨੇ ਸਵਾ ਲੱਖ ਨਵੇਂ ਜਿੰਨੀ ਬਣਾਏ । ਆਪ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਘੁੰਮੇ । ਆਪ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਝੰਡਾ ਝੁਲਾਇਆ । ਇਸ ਜਿਨਦੱਤ ਸੂਰੀ ਨੇ 1000 ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਿੰਧ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀ ਅਭੈ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੰਵਤ 1198 ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਿੰਧ ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਮਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਦੀ ਆਦਤ . ਛੁਡਾਈ । ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਰਾਜਸਥਾਨ, ਗੁਜਰਾਤ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਆਪਨੇ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਨਤੀ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਬਣਾ ਕੇ ਨਵੇਂ ਗੱਤਰ : ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਨੇਕਾਂ ਚਮਤਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਹੈ । ਪਰ ਹਰ ਗੋਤਰ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ।
ਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਨੇ ਪੰਜਾਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪੰਜ ਪੀਰ ਕਾਬੂ ਕੀਤੇ । . ਸੰਵਤ 1214 ਵਿਚ ਅਚਾਰਿਆ ਜਿਨਚੰਦ ਸੂਰੀ ਸਿੰਧ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਾਜਾ ਗੋਸਲ , ਸਿੰਘ ਭਾਟੀ ਨੂੰ 1500 ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਸਮੇਤ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਕੀਤਾ। | ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਖਰਤਰ ਗੱਛ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ, ਗੁਜਰਾਤ, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼,ਸਿੰਧ, ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਲੱਖਾਂ ਨਵੇਂ ਜੈਨੀ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਮਾਨ ਹਾਸਲ
: ਇਸੇ ਗੱਛ ਵਿਚ ਅਕਬਰ ਨੂੰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਲ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ •ਵਾਲੇ ਅਚਾਰਿਆ ਜਿਨ ਚੰਦ ਸੂਰੀ ਹੋਏ ਹਨ । ਆਪਦਾ ਜਨਮ ਸੰਵਤ 1595 ਦੀ ਚੇਤਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ 12 ਨੂੰ ਖੇਤਰਸਰ {ਮਾਰਵਾੜ} ਵਿਖੇ ਸ੍ਰੀਖੰਡ ਸਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਿਆ ਦੇਵੀ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ । ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਆਪ ਦਾ ਨਾਂ ਸੁਲਤਾਨ ਕੁਮਾਰ ਸੀ । ਸੰਬਤ 1604 ਵਿਚ ਆਪਨੇ ਜਿਨ ਮਾਨਿਕੀਆ ਸੂਰੀ ਤੋਂ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਹਿਨ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਯਤੀ ਵਰਗ ਸਾਧੂਆਂ ਲਈ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਬਣਾ ਚੁਕਾ ਸੀ । ਆਪਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਰਥਾਂ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਗਿਆਨ ਕਰਾਇਆ | ਆਪਨੇ ਹਸਤਨਾਪੁਰ, ਰੋਹਤਕ ਵਿਚ ਚਮਾਸੇ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕੇਂਦਰ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ।
ਆਪਦੇ ਤੱਪ ਤਿਆਗ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਮੁਗਲ ਸਮਰਾਟ ਅਕਬਰ ਨੇ ਆਪ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਧਰਮ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ । ਅਚਾਰਿਆਂ ਜੀ ਸੰਵਤ 1648 ਫਗਣ ਦੀ 12 ਨੂੰ 31 ਸਾਧੂਆਂ ਸਮੇਤ ਅਕਬਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚੇ । ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਸ਼ਾਹੀ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਦੇ ਚਰਣਾਂ ਵਿਚ 100 ਮੋਹਰਾਂ ਰੱਖੀਆਂ । ਆਪਨੇ , ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਦੇ ਨਿਯਮ ਸਮਝਾਏ । ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਆਪਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਹੋਕੇ ਬੜਾ ਗੁਰੂ ਆਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤਾ । ਚੇਤ ਸੁਦੀ 10 ਨੂੰ ' ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸ਼੍ਰੀ ਪਾਰਸ਼ਵ ਨਾਥ ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲੇ ਸਲੀਮ ਨੇ ਵੀ ਜੈਨ
( 38 ) :
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਣ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਸਲੀਮ ਦੇ ਘਰ ਇਕ ਪੁਤਰੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ । ਉਸਦੇ ਅਸ਼ੁਭ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਅਚਾਰਿਆ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਇਹ ਪੂਜਾ ਕਰਵਾਈ । ਅਚਾਰਿਆ ਜਿਨ ਚੰਦਰ ਸੂਰੀ ਨੇ ਅਕਬਰ ਤੋਂ ਅਨੇਕਾਂ ਫਰਮਾਨ ਹੁਕਮਨਾਮੇ] ਜਾਰੀ ਕਰਵਾਏ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਜੀਵ ਰਖਿਆਂ ਨਾਲ ਸੀ । ਜੀਵ ਰੱਖਿਆ ਦੇ 12 ਫਰਮਾਨਾਂ ਰਾਹੀਂ 10 ਦਿਨ, 15 ਦਿਨ, 20 ਦਿਨ, ਮਹੀਨਾ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਤਕ ਬੁਚੜਖਾਨੇ ਬੰਦ ਕਰਵਾਏ | ਅਹਿੰਸਾ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਅਕਬਰ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਜਿਤ ਸਮੇਂ, ਆਪ ਪਾਸੋਂ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਯਾਤਰਾ ਸਮੇਂ ਆਪਣੇ ਦੋ ਚੇਲੇ ਮੁਨੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਤੇ ਪੰਚਾਨਨ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ । ਇਹਨਾਂ ਚੇਲਿਆਂ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੇ ਕੇ ਤਲਾਬ ਵਿਚੋਂ ਮੱਛੀਆਂ ਫੜਨ ਲਈ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਵਾ ਦਿਤੀ । ਸੰਬਤ 1649 ਵਿਚ ਆਪਦੇ ਚੇਲੇ ਵਾਪਸ ਲਾਹੌਰ ਆ ਗਏ । ਕਸ਼ਮੀਰ ਜਿੱਤ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਅਠ ਦਿਨ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਵਿਖੇ ਜੀਵ ਹਤਿਆ ਬੰਦ ਕਰਵਾ ਦਿਤੀ। ਅਕਬਰ ਨੇ ਸ਼ਤੂਰੰਜੈ ਤੀਰਥ ਨੂੰ ਟੈਕਸ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾ ਦਿਤਾ । ਅਕਬਰ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਅਰਜਾ, ਆਜਮ ਖਾਨ, ਖਾਨਖਾਨਾ ਅਚਾਰਿਆ ਜੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਭਗਤ ਸਨ। 1652 ਵਿਚ ਆਪ ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪੰਜ ਪੀਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਮੁਲਤਾਨ ਆਏ ।
ਇਕ ਵਾਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸਲੀਮ ਨੇ ਸਾਰੇ ਯਤੀਆਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿਤਾ ਕਿ ਗ੍ਰਹਿਸਥੀ ਬਣ ਜਾਵੇ । ਆਪਨੇ ਬੁਢਾਪੇ ਵਿਚ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਤੋਂ ਆਗਰੇ ਆ ਕੇ ਸਲੀਮ ਦਾ ਇਹ ਹੁਕਮ ਵਾਪਸ ਕਰਵਾਇਆ । ਅਕਬਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਚੇਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪਦਵੀਆਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ । ਆਪਦੇ 2000 ਸਾਧੂ ਸਨ । ਆਪਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ 5, ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ 5 ਚੋਂ ਮਾਸੇ ਕੀਤੇ । ਇਸ ਤਰਾਂ ਆਪਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ 1012 ਸਾਲ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਸਵਰਗਵਾਸ ਸਮੇਂ ਆਪਦਾ ਸਾਰਾ ਸ਼ਰੀਰ ਜਲ ਗਿਆ, ਪਰ ਮੀਂਹਪੱਟੀ ਸਾਬਤ ਰਹੀ । ਆਪਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਬਿਲਾਡਾ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਆਪਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਧਾਰਮਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਕੰਮ ਕੀਤੇ . । ਜਿਸਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਅੱਜ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ, ਹਰ ਥਾਂ ਤੇ ਦਾਦਾਵਾੜੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਆਪ ਨੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਨੇ ਯੁਗ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੀ ਪਦਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ।
1 ਗੱs : :
.. ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਗੁੱਛਾਂ , ਵਿਚ ਤਪਾ ਗੱਛ ਦਾ ਆਪਣਾ, ਸਥਾਨ ਹੈ । ਇਸ ਨੇ ਮਹਾਨ ਅਚਾਰਿਆ ਅਤੇ ਸਾਧੂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਕਰਮ ਦੀ 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਲੈਕੇ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਅਤੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਚਾਰਕ, ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਅਤੇ ਤਪੱਸਵੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ । ਅਕਬਰ ਨੂੰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਪਰੇਰਨਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਜਾਰੀ ਕਰਾਉਣ ਵਾਲੇ
( 39 ਤੋਂ
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸਾਧੂ ਵੀ ਇਸ ਗੱਛ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ । ਤਪੱਸਿਆ ਮੁੱਖ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਇਸ ਨੂੰ ਤਪਾ ਗੱਛ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਗੱਛ ਦਾ ਮੂਲ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਗੁਜਰਾਤ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਪਰ ਇਸ ਨੂੰ ਵਧਨ ਫੁਲਣ ਦਾ ਸਥਾਨ ਪੰਜਾਬ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਅਨੇਕਾਂ ਦੇਸੀ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ · ' ਥਕਾਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਗੱਛ ਦੇ ਅਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਗੱਛ ਦੇ ਦਾਦਾ ਗੁਰੂ ਆਨੰਦ ਮੈਰੂ ਨੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਾਬਰ ਨੇ ਸਨਮਾਨਿਆ ਸੀ ! ਮੁਨੀ ਪਦਮ ਸੁੰਦਰ ਜੀ ਦੇ ਗੁਰੂ ਪਦਮ ਮੈਰ ਨੂੰ ਹਮਾਯੂ ਨੇ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ ! ਅਕਬਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮੁਨੀ ਪਦਮ ਸੁੰਦਰ ਨੇ ਤਿੰਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਗਰੰਥਾ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਸ ਗੱਛ ਨੇ ਅਚਾਰਿਆ ਹੀਰਾ ਵਿਜੈ ਸੂਰੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿਤਾ | ਆਪਦੇ ਸਾਧੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 2000 ਦੇ ਕਰੀਵ ਸੀ ।
ਲੋਕਾ ਗੱਛ .
ਵਿਕਰਮ ਦੀ 15-16ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਣ ਸਮਾਂ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਯਤੀਆਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੀ ਅਤੇ ਦਿਗੰਵਰ ਸਮਾਜ ਭਟਾਰਕਾ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੀ । ਦੋਵੇਂ ਵਰਗ ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਾਧੂ ਵਰਗ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲਾ ਵਰਗ ਸਨ । ਸ਼ੁਧ ਸਾਧੂ, ਸਾਧਵੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਸਨ । ਕੁਝ ਯਤੀ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਤੋਂ ਉਲਟ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ । ਇਹ ਯੁਗ ਵਿਚ ਸੰਜਮ ਨਾਲ ਜਿਆਦਾ ਧਰਮ ਵਿਚ ਕਿਆ ਕਾਂਡ ਘਸ ਗਏ ਸਨ । ਇਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਉੱਠੀ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਫਿਰਕੇ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਕ ਮਹਾਨ ਪੁਰਸ਼ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ।
ਲੱਕਾ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਜਨਮ ਸੰਬਤ ਵਾਰੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਹਨ । ਕੋਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 1475 ਅਤੇ 1472 ਮੰਨਦਾ ਹੈ । ਕੋਈ 1482 ਮੰਨਦਾ ਹੈ । ਸਾਧਵੀ ਚੰਦਨਾ ਨੇ ਹਮਾਰਾ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪੰਨਾ 90 ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਾਸ਼ਾਹ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰਬਤ 1482 ਠੀਕ ਹੈ । | ਲੋਂਕਾ ਸ਼ਾਹ ਓਸਵਾਲ ਜਾਤੀ ਦੇ ਸਨ । ਆਪ ਦੇ ਪਿਤਾ ਹੇਮਾ ਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ ਦੇਵੀ ਸੀ । ਲ ਕਾ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਕਾਰ ਮਿਲੇ ਸਨ । ਆਪ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਹਿੰਦੀ ਆਦਿ ਅਨੇਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਜਾਨਕਾਰ ਸਨ । ਆਪਦਾ
੧. ਸਲੀਮ ਵਾਲੀ ਜੈਨ ਪੂਜਾ ਦੀ ਘਟਨਾ ਤਪਾ ਗੱਛ ਦੇ ਮੁਨੀ ਭਾਨੂ ਚੰਦ ਨਾਲ ਵੀ ਜੋੜੀ ਗਈ ਹੈ । (ਵੇਖ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ) ।
... ਪੰ. ਹੀਰਾ ਲਾਲ ਦੁਗੜ)
( 40 )
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਧੰਦਾ ਜੌਹਰੀ ਦਾ ਸੀ । ਆਪਦੀ ਸੁੰਦਰ ਲਿਖਾਈ ਦੇ ਕਾਰਣ ਯਤੀ ਗਿਆਨ ਸੁੰਦਰ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਸੌਂਪਿਆ । ਆਪ ਆਗਮ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਾਪੀਆਂ ਨਕਲ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਕ ਯਤੀ ਜੀ ਲਈ, ਦੂਜੀ ਅਪਣੇ ਲਈ । ਨਕਲ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਆਪ ਨੂੰ ਜਾਪਿਆ ਕਿ ਅਜ ਕਲ ਦਾ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ। ਆਪਨੇ ਯਤੀ ਜੀ ਨਾਲ ਕਾਫੀ ਧਰਮ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ । ਪਰ ਤਸੱਲੀ ਵਾਲਾ ਜਵਾਬ ਨਾ ਮਿਲਨ ਕਾਰਣ, ਆਪਨੇ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਰੂਪ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪਰਚਾਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤਾ । ਲੱਕਾ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਆਪ ਸਾਧੂ ਨਾ ਬਣ ਸਕੇ ਪਰ ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ?
ਸੀ ਭਾਣਾ ਜੀ ਵਰਗੇ ਸੇਠ 45 ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਜੈਨ ਮੁਨੀ ਬਣ ਗਏ । ਇਨਾਂ ਮੁਨੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੱਛ ਦਾ ਨਾਂ, ਅਪਣੇ ਕ ਲੋਂਕਾ ਸ਼ਾਹ ਤੇ ਰਖਿਆ । ਲੋਂਕਾ ਸ਼ਾਹ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਸਾਮੱਗਰੀ ਲੱਕਾ ਗੱਛ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ, ਸਗੋਂ ਲੋਕਾ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੇ ਲੱਕਾ ਸ਼ਾਹ ਵਾਰ ਕਾਫੀ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਹੈ । ਆਪ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਹੀ ਆਪ ਦੇ ਸਾਧੂਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 1120 ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ । ਲੱਕਾ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਇਸ ਗੱਛ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ | ਅੱਜ ਵੀ ਲੋਕਾ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਪਰਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਯਤੀਆਂ ਦੇ ਡੇਰੇ ਇਸ ਗਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹਨ । ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਇਹ ਯਤੀ ਵੀ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਲਗ ਪਏ । ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਸਥਾਨਕ ਵਾਸੀ
ਪਰਾ ਲੱਕਾ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਮਹਾਪੁਰਸ਼ ਮੰਨਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਫਿਰਕੇ ਦੀ ਅਪਣੀ ਪੁਰਾਤਨ ਪਾਵਲੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪੱਖੋਂ ਕਾਫੀ ਮਹਾਨਤਾ ਰਖਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਵਰਨਣ ਪਿਛੇ ਪਰਿਸ਼ਿਸ਼ਟ) ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਸਿੱਧਾ ਧਰਮਾ ' ਸਵਾਮੀ ਨਾਲ ਹੈ । ਲੋਂਕਾ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਾਧੂ ਭਾਣਾ ਜੀ. ਦੀ ਪ੍ਰਪਰਾ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ ।
ਭਾਣਾ ਜੀ ਦੇ ਚੇਲੇ (1) ਭੀਦਾ ਜੀ, (2) ਨੁਨਾ ਜੀ, (3) ਭੀਮਾ ਜੀ, (4) ਜਗਮਾਲ ਜੀ ( 5) ਸਰਵਾ ਜੀ ਸਨ । ਸਰਵਾ ਜੀ ਦੇ ਦੋ ਚੇਲੇ ਸਨ । ਯਤੀ ਰਾਏ ਮਲ ਜੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਭਲੋ ਜੀ । ਦੇਵ ਸੰਬਤ 1560 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਆਏ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਛ ਦਾ ਨਾਂ, ਉਤਰਾਧ ਗੱਛ ਲਾਹੌਰੀ ਪਿਆ । ਇਸ ਸ਼ਾਖਾ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ :
(1) ਅਚਾਰਿਆ ਬਜਰੰਗ ਜੀ, (2) ਸ਼੍ਰੀ ਲਵਜੀ ਰਿਸ਼ੀ, (3) ਸ੍ਰੀ ਸੋਮ ਜੀ, (4) ਸ਼੍ਰੀ ਹਰੀ ਦਾਸ ਜੀ (5) ਸ੍ਰੀ ਬਿੰਦਰਾਬਨ ਜੀ (6) ਸ੍ਰੀ ਭਵਾਨੀ ਦਾਸ ਜੀ (7) ਸ੍ਰੀ ਮਲੂਕ ਦਾਸ ਜੀ (8) ਸ਼੍ਰੀ ਮਨਸਾ ਰਾਮ ਜੀ (9) ਸ੍ਰੀ ਭੱਜ ਰਾਜ ਜੀ (10) ਸ੍ਰੀ
( 41 )
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਮਹਾ ਸਿੰਘ ਜੀ (11) ਸ਼੍ਰੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਚੰਦ ਜੀ (12) ਸ੍ਰੀ ਛੱਜੂ ਮਲ ਜੀ (13) ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਲਾਲ ਜੀ (14) ਸ਼੍ਰੀ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਜੀ (15) ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਬਖਸ਼ ਜੀ (16) ਸ੍ਰੀ ਮੋਤੀ ਰਾਮ ਜੀ (17) ਸ੍ਰੀ ਸੋਹਨ ਲਾਲ ਜੀ (18) ਸ੍ਰੀ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਜੀ (19) ਸ਼੍ਰੀ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ (20) ਸ੍ਰੀ ਆਨੰਦ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ ।
ਯਤੀ ਰਾਏ ਮਲ ਤੋਂ ਇਕ ਹੋਰ ਪੰਜਾਬੀ ਯਤੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਹੈ : (1) ਸ੍ਰੀ ਸਿੰਘ ਰਾਜ ਜੀ (2) ਸ੍ਰੀ ਜਸੱਧਰ ਜੀ (3) ਸ੍ਰੀ ਮਨੋਹਰ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ (4) ਸ੍ਰੀ ਸੁੰਦਰ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ (5) ਸਦਾ ਨੰਦ ਟਿਸ਼ੀ ਜੀ (6) ਸ੍ਰੀ ਜਸਵੰਤ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ (7) ਸ੍ਰੀ ਵਰਧਮਾਨ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ (8) ਸ਼੍ਰੀ ਲਖਮੀ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ (9) ਸ੍ਰੀ ਰਿਖਵਾ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ (10) ਸ੍ਰੀ ਸੰਤੂ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ (11) ਸ਼੍ਰੀ ਹਰਦਿਆਲ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ ।
| ਫਗਵਾੜੇ ਦੀ ਗੱਦੀ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਯਤੀ ਮੇਘ ਰਾਜ ਜੀ ਅਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਸਿੰਘ ਰਿਸ਼ੀ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵਿਚੋਂ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਮੇਘ ਮੁਨੀ ਨੇ ਆਯੁਰਵੈਦਿਕ ਨੂੰ ਦੋ ਗਰੰਥ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਹਨ, ਮੇਘ ਵਿਨੋਦ ਅਤੇ ਮੇਘ ਵਿਲਾਸ
| ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਫਰੀਦਕੋਟ, ਸੁਨਾਮ, ਪਟਿਆਲਾ, ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ਦੇ ਪੂਜਾਂ ਦੀ ਅਪਣੀ ਗੁਰੂ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਪੂਜਾਂ ਦਾ ਅਪਣੇ ਅਪਣੇ ਰਾਚੇ, ਨਵਾਬਾਂ, ਸ਼ਾਹੂਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਆਮ ਜਨਤਾ ਤੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ । ਇਹ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ, ਜੋਤਸ਼ੀ ਅਤੇ ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪੁਰੋਹਿਤ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਹ ਪੂਜ ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸਨ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਸਾਰੇ ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਇਕ ਮੱਠ ਰਖਣਾ ਸੀ। ਇਹ ਸ਼ਾਸਤਰ ਲਿਖਾਉਣ, ਨਵੇਂ ਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਮੰਦਰ ਉਸਾਰਣ ਤਕ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦੇ ਸਨ । | ਇਸ ਪ੍ਰਪਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਸਾਧੂ ਸ੍ਰੀ ਜੀਵਾ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ ਹੋਏ ਸਨ । ਜੋ ਕਿ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿਧ ਕਵਿ ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਸਨ । ਆਪਨੇ 24 ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦਾ ਚਾਰਿਤਰ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ।
ਇਸੇ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਲਵਜੀ ਰਿਸ਼ੀ ਵਰਗੇ ਮਹਾਨ ਸਾਧੂ ਹੋਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਯਤੀ . ਪਰਾ ਛੱਡ ਕੇ ਸੰਬਤ 1694 ਨੂੰ ਖੰਬਾਤ ਵਿਖੇ ਸ਼ੁਧ ਸਾਧੂ ਭੇਸ਼ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ।
ਇਸੇ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਸੰਤ ਸਨ ਸਵਾਮੀ ਹਰੀ ਦਾਸ ਜੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਧਰਮ ਪਰਚਾਰ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਚੁਣਿਆ । ਆਪ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਉਰਦੂ ਤੇ ਫਾਰਸੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਲੇਖਕ ਸਨ । ਪੂਜ ਸ੍ਰੀ ਹਰੀ ਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਸਾਧੂ
ਪਰਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ । ਅਨੇਕਾਂ ਪਟਾਵਲੀਆਂ ਪੂਜ ਹਰੀ ਦਾਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੋਕਾ ਗੱਛ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਬਿੰਦਰਾਬਨ ਜੀ, ਸ੍ਰੀ ਭਵਾਨੀ ਦਾਸ ਜੀ, ਸ੍ਰੀ ਮਲੂਕ ਚੰਦ ਜੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਅਚਾਰਿਆ ਹੋਏ ਹਨ । ਸ਼੍ਰੀ ਮਲੂਕ ਚੰਦ ਜੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ੍ਰੀ ਮਨਸਾ ਰਾਮ ਜੀ ਅਤੇ ਮਹਾ ਸ਼ਿਘ ਜੀ ਹੋਏ । ਸ੍ਰੀ ਮਹਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਸੁਨਾਮ ਵਿਖੇ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਸਾਧੂਆਂ
( 42 ).
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਸੁਨਾਮ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਸੰਬਤ 1861 ਵਿਚ ਹੋਇਆ | ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੁਸ਼ਲ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਛੱਜੂ ਮਲ ਜੀ, ਰਾਮ ਲਾਲ ਜੀ ਅਤੇ ਪੂਜ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਜਹੇ ਮਹਾਨ ਅਚਾਰਿਆ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਾਰੇ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਕਾਠੀਆਵਾੜ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਤਕ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਉੱਤਰਾਧ ਲੋਕਾ ਗੱਛ ਦੇ ਯਤੀ ਅਤੇ ਸਾਧੂ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ । ਲੱਕਾ ਗੱਛ ਦੇ ਇਕ ਵਿਜੈ ਗੱਛ ਨੇ ਫੇਰ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੀ । ਇਹੋ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜਿਆਦਾ ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਇਸ ਗੱਛ ਦੇ ਯਤੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ । | ਭਾਵੇਂ ਇਸੇ 10ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਹੀ ਖਰਤਰ ਗੱਛ ਦੇ ਅਚਾਰਿਆ ਧਰਮ ਪਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ । ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਜੈਨ ਅਚਾਰਿਆ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵਿਚੋਂ ਪੂਜ ਸ੍ਰੀ ਮਨ ਜੀ, ਪੂਜ ਸ੍ਰੀ ਨਥੂ ਰਾਮ ਜੀ, ਪੂਜ ਸ੍ਰੀ ਰਤੀ ਰਾਮ ਜੀ, ਪੂਜ ਸ੍ਰੀ ਨੰਦ ਲਾਲ ਜੀ, ਮਹਾਨ ਤਪੱਸਵੀ ਸ੍ਰੀ ਰੂਪ ਚੰਦ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਮਹਾਨ ਰਹੀ ਹੈ । ਅਚਾਰਿਆ ਸ੍ਰੀ ਰਤੀ ਰਾਮ ਜੀ ਦਾ ਸਮਾਰਕ ਅੱਜ ਵੀ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ਵਿਖੇ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਮਹਾਨ ਤਪੱਸਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਰੂਪ ਚੰਦ ਜੀ ਨੂੰ ਦੀਖਿਆ ਦਿਤੀ ਸੀ । ਸ਼੍ਰੀ ਰਤੀ ਰਾਮ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਚੇਲੇ ਸਨ । ਸ਼੍ਰੀ ਨੰਦ ਲਾਲ ਜੀ ਜੋ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸਨ | ਆਪਨੇ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ 15 ਗਰੰਥ ਲਿਖੇ । ਇਸ ਤੋਂ ਛੁਟ ਆਪਨੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਵਧੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਗਰੰਥ ਪੂਰਣ ਕੀਤਾ । ਇਹ ਗਰੰਥ ਕਪੂਰਥਲਾ ਵਿਖੇ ਪੂਰਣ ਹੋਇਆ ! ਆਪਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਵਿਸ਼ਵ ਧਰਮ ਸੰਮੇਲਨ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ, ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਰਿਹੰਤ ਸੰਘ ਦੇ ਅਚਾਰਿਆ ਸ੍ਰੀ ਸੁਸ਼ੀਲ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ 58 ਕੇਂਦਰ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਹਨ ।
| ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗਲ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤ ਅਚਾਰਿਆਂ ਦੀ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਪੰਜਾਬ ਹੈ । 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਤਪਾ ਗੱਛ ਦੇ ਸਾਧੂ ਫੇਰ ਆਏ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਨ । ਅਚਾਰਿਆ ਸ੍ਰੀ ਬੁਧੀ ਵਿਜੇ ਅਤੇ ਅਚਾਰਿਆ ਸ਼੍ਰੀ ਵਿਜੈ ਨੰਦ ਸੂਰੀ । ਆਪਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਨਾਂ ਉੱਚਾ ਕੀਤਾ । ਅਚਾਰਿਆ ਵਿਜੈ ਨੰਦ ਪਹਿਲਾਂ ਸਥਾਨਕ ਵਾਸੀ ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਸਨ । ਫੇਰ ਆਪ 16 ਸਾਧੂਆਂ ਸਮੇਤ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਸਾਧੂ ਬਣੇ । ਆਪ ਮਹਾਨ ਲੇਖਕ ਸਨ । ਆਪ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਥਾਂ ਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ।
ਇਸ ਸਮੇਂ ਸਾਧਵੀ ਸ਼ੀ ਪਾਰਵਤੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਹਿੰਦੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਹਿੰਦੀ ਜੈਨ
ਸੰਬਤ 1894 ਦੀ ਲਿਖੀ ਇਕ ਪਵਲੀ ਦੀ ਤP. R. ਜੈਨ ਸ਼ਸਤਰ ਭੰਡਾਰ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ਵਿਖੇ ਹੈ ।
( 43 )
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਲੇਖਿਕਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਘੁੱਮੇ । ਅੱਜ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀਆਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਇਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ 17 ਸਦੀ ਤੋਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਘੁਮਣ ਵਾਲੇ 80% ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਸਾਧੂ ਸਾਧਵੀ ਲੋਕਾ ਗੱਛ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਰਹੇ ਹਨ।
ਬੜ ਗੱਛ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਸਮਰਾਟ
ਸੰਮਤ 1604 ਵਿੱਚ ਬੜ ਗੱਛ ਦੇ ਪੂਜ ਅਚਾਰਿਆ ਪੱਦਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਆਪ ਦੀ ਵਿਖੇ ਕਿਲੇ ਵਿੱਚ ਸੀ । ਆਪਦੇ 18 ਚੇਲੇ ਸਨ।
ਅਚਾਰਿਆ ਸ਼੍ਰੀ ਭਾਵ ਦੇਵ ਸੂਰੀ ਨੂੰ ਗੱਦੀ ਭਟਨੇਰ ਗੜ (ਹਨੁਮਾਨ ਗੜ)
ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਟਨੇਰ, ਬੀਕਾਨੇਰ ਰਿਆਸਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸੀ । ਉਸਨੂੰ ਭੁੱਖ ਬਹੁੱਤ ਲਗਦੀ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਜੈਨ ਬਿਨਾ ਕਸੂਰ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ।
ਉਥੇ ਖੇਤਸੀ ਨਾਂ ਦਾ ਵਕਾਂ ਨੂੰ ਜੇਲ ਵਿਚ
ਹੁਣ ਦਸ ਸਾਲ ਬੀਤ ਗਏ । ਪਰ ਉਪਾਸਕ ਅਜੇ ਵੀ ਜੇਲ ਵਿਚ ਸਨ । ਉਸਨੇ ਅਪਣੇ ਰੋਗ ਦਾ ਇਲਾਜ ਅਚਾਰਿਆ ਸ਼੍ਰੀ ਭਾਵ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਪੁਛਿਆ।
ਇਲਾਜ ਕਰ ਦੇਵਾਂਗਾ।
ਅਚਾਰਿਆ ਜੀ ਨੇ ਫਰਮਾਇਆ ਜੇ ਤੂੰ ਜੈਨ ਉਪਾਸਕਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇਵੇਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੇਰਾ
ਖੇਤਸੀ ਨੇ ਚਿੜਕੇ ਅਚਾਰਿਆ ਜੀ ਨੂੰ ਖੂਹ ਵਿਚ ਲਟਕਾ ਦਿੱਤਾ । ਅਚਾਰਿਆ ਜੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਦਿਆਵਾਂ ਸਿਧ ਸਨ । ਖੇਤਰਪਾਲ ਦੇਵਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਗਤ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਅਚਾਰਿਆ ਜੀ ਨੂੰ ਖੂਹ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਚੌਕੀ ਤੇ ਬਿਠਾਇਆ ।
ਖੇਤਰ ਪਾਲ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਹੁਕਮ ਦੇਵੋ ਤਾਂ ਖੇਤਸੀਂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਨੱਸ਼ਟ ਕਰ ਦੇਵਾਂ ।
ਪਰ ਅਚਾਰਿਆ ਜੀ ਨੇ ਅਹਿੰਸਕ ਹੋਣ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿਤਾ'। ਉਹ ਮੁਸੀਵਤ ਕਾਰਨ ਰਾਤ ਨੂੰ ਹੀ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਗਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਪਣੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਪਾਸਕ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਲਾਹੌਰ ਵਲ ਰਵਾਨਾ ਹੋਏ। 11-12 ਮੀਲ ਜਾਣ ਤੇ ਉਨਾਂ ਉਪਾਸਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਆਪ ਇੱਕ ਦਰੱਖਤ ਹੇਠਾਂ ਬੈਠ ਕੇ ਜਿਵੇਂਦਰ ਭਗਵਾਨ ਦਾ ਧਿਆਨ ਕੀਤਾ।
ਸਵੇਰ ਹੋਣ ਤੇ ਖੇਤਸੀ ਨੇ ਅਚਾਰਿਆ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕੀਤੀ। ਨੌਕਰਾਂ ਨੇ ਦੂਰੋਂ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਅਚਾਰਿਆ ਦਰਖਤ ਹੇਠ ਸਨ । ਪਰ ਜਦ ਨੌਕਰ ਨਜਦੀਕ ਆਏ ਤਾਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ
( 44 ) /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸੀ । ਖੇਤਸੀ ਨੇ ਤੰਗ ਆਕੇ ਸਾਰੇ ਚੇਲਿਆਂ ਨੂੰ ਜੇਲ ਵਿਚ ਡੱਕ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਪਾਸਰਾਂ ਰਹਿਣ ਦੀ ਜਗਾ) ਨੂੰ ਢਾਹ ਦਿਤਾ ।
ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਅਚਾਰਿਆ ਜੀ ਸਰਸਾ ਪਹੁੰਚੇ । ਉੱਥੋਂ ਉਹ ਅਪਣੇ ਚੇਲੇ ਮਾਲਦੇਵ ਸੂਰੀ ਨਾਲ, ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਚ ਗਏ । ਉਥੋਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਉਪਾਸਕਾਂ ਨੇ ਆਪਦਾ ਨਿੱਘਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠਾਂ ਅਪਣੀਆਂ ਪੱਗਾਂ ਧਰ ਦਿਤੀਆਂ ।
ਅਚਾਰਿਆ ਜੀ ਨੇ ਉਥੋਂ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਕੋਹੜ ਦੂਰ ਕੀਤਾ । ਫੇਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਭੁੱਖ ਨਾ ਲਗਨ ਦੀ ਬੀਮਾਰੀ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਇਲਾਜ ਵੀ ਅਚਾਰਿਆ ਨੇ ਕਰ ਕੇ ਸ਼ਾਹੀ ਦਰਵਾਰ ਵਿਚ ਅਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਬਣਾ ਲਈ । ਇਥੇ ਆਪਨੇ ਕਈ ਚਮਤਕਾਰ ਵਿਖਾਏ । ਜਿਵੇ ਦਰੱਖਤ ਨੂੰ ਤੋਰਨਾ, ਨਕਲੀ ਚੰਦਰਮਾ ਬਣਾ ਕੇ ਅਕਾਸ਼ ਤੇ ਚੜਾਉਣਾ ।
ਇਕ ਦਿਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਅਰਜ ਕੀਤੀ ਮੇਰੇ ਲਾਇਕ ਹੁਕਮੈ ਦਸੋ । ਅਚਾਰਿਆ ਜੀ ਨੇ ਖੇਤਸੀ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕਿੱਸਾ ਬਿਆਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਖੇਤਸੀ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ | ਖੇਤਸੀ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰਕੇ ਅਚਾਰਿਆ ਜੀ ਕੋਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਖੇਤਸੀ ਨੇ ਅਪਣੇ ਕੀਤੇ ਦੀ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗੀ । ਅਚਾਰਿਆ ਜੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਛਡਣ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ । ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਕਿਲੇ ਵਿਚ ਅਪਣੇ ਖਜਾਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪੋਸ਼ਧ ਸ਼ਾਲਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਨ ਕੀਤਾ । ਸਮਾਨੇ ਵਿਖੇ ਭਗਵਾਨ ਅਨੰਤਨਾਥ ਦੇ ਮੰਦਰ ਬਨਵਾਈਆ ॥
*
( 45 )
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਤੁਪਾ ਰੱਛ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਸਮਰਾਟ
ਤਪਾ ਗੁੱਛ ਦੇ ਅਚਾਰਿਆ ਦਾ ਸਮਾਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸੁਨੇਹਿਰੀ ਯੁਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਗੱਛ ਦੇ ਮਹਾਨ ਤੱਪਸਵੀ, ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਅਚਾਰਿਆ ਅਤੇ ਮੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿਤਾ ਹੈ । ਭਾਵੇਂ ਮੁਗ਼ਲ ਸਮਰਾਟ ਬਾਬਰ ਨੇ ਅਚਾਰਿਆ ਆਨੰਦ ਮੇਰ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਹਮਾਯੂ ਨੇ ਅਚਾਰਿਆ ਪਦਮ ਮੇਰੂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕਰਕੇ ਦਿਲੀ ਦਰਵਾਰ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਪਹੁੰਚਾਈ ਸੀ । ਪਰ ਮੁਗਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ਜੈਨ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਤੇ ਸੁਨੇਹਰੀ ਅੱਖਰਾਂ ਨਾਲ ਦਰਜ ਹੈ।
ਅਚਾਰਿਆ ਹੀਰਾ ਵਿਸ਼ੇ
ਅਕਬਰ ਦੀਨੇ ਇਲਾਹੀ ਮੱਤ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸੀ । ਉਸਦੀ ਧਰਮ ਸਭਾ ਵਿਚ 140 ਮੈਂਬਰ ਸਨ । ਆਈਨੇ ਅਕਬਰੀ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਭਾਗ ਦੇ ਤੀਸਰੇ, ਆਈਨੇ ਵਿਚ ਪਹਿਲੇ ਵਰਗ ਦੇ 21 ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚੋਂ 16ਵਾਂ ਨਾਉਂ ਅਚਾਰਿਆ ਹੀਰਾ ਵਿਜੈ ਸੂਰੀ ਦਾ ਹੈ।
ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਦੀ ਜੈਨ ਅਚਾਰਿਆ ਹੀਰਾ ਵਿਜੈ ਨਾਲ ਭੇਂਟ ਦਾ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਾਰਨ ਆਇਆ ਹੈ । ਇਕ ਵਾਰ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਜੈਨ ਧਰਮੀ ਉਪਾਸਿਕਾ ਚੰਪਾ ਬਾਈ ਨੇ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਲੰਬੀ ਤੱਪਸਿਆ ਕੀਤੀ । ਉਸ ਨੇ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਵਰਤ ਖੋਲਨ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕੀਤਾ। ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਬਾਜੇ-ਗਾਜੇ ਨਾਲ ਸ਼ਾਹੀ ਜਲੂਸ ਕਢਿਆ। ਉਸੇ ਰਾਹੋਂ ਅਕਬਰ ਲੰਘਿਆ । ਉਹ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਵਾਲਾ ਜਸ ਦੇਖਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਾਰੀ ਪੁਛ ਪੜਤਾਲ ਤੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਚੰਪਾ ਬਾਈ ਦੀ ਤਪੱਸਿਆ ਦਾ ਪਤਾ ਚਲਿਆ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਨਾ ਆਇਆ । ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਤੱਪਸਿਆ ਨੂੰ ਪਾਖੰਡ ਸਮਝ ਕੇ ਚੰਪਾ ਬਾਈ ਨੂੰ ਜੇਲ ਵਿਚ ਡੱਕ ਦਿਤਾ । ਉਹ ਵੇਖਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਧਾਰਣ ਮਨੁੱਖ ਭੁੱਖਾ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ । ਆਖਿਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਾਈ ਨੂੰ ਬਾ ਇਜਤ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਅਕਬਰ ਨੇ ਪੁਛਿਆ । ਚੰਪਾ ਬਾਈ ਦਾ ਗੁਰੂ ਅਚਾਰਿਆ ਹੀਰਾ ਵਿਜੈ ਜੀ ਸਨ । ਉਸ ਤੱਪਸਿਆ ਨੇ ਅਕਬਰ ਦੇ ਮਨ ਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਤੇ ਜੈਨ ਸਾਧੂਆਂ ਪ੍ਰਤਿ ਸ਼ਰਧਾ ਭਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਲਈ ਅਕਬਰ ਨੇ ਸੰਬਤ 1639 ਵਿਚ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਚ ਘੁਮ ਰਹੇ,ਹੀਰਾਵਿਜੈ ਜੀ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ
ਚਾਹੁੰਦਾ
ਨੂੰ
ਯਕੀਨ ਆ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਚੌਪਾ
ਚੰਪਾ ਵਾਈ ਤੋਂ
ਉਸਦੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਨਾਂ
(46)
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਆ ਕੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਅਕਬਰ ਨੇ ਜੈਨ ਸਾਧੂਆਂ ਪ੍ਰਤਿ ਸਬੰਧਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ।
ਸੰਬਤ 1639 ਵਿਚ ਅਕਬਰ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਤੇ ਅਚਾਰਿਆ ਹੀਰਾ ਵਿਜੈ ਅਪਣੇ 67 ਚੇਲਿਆਂ ਨਾਲ ਫਤੇਪੁਰ ਸਿਕਰੀ ਪੁੱਜੇ । ਸੰਬਤ 1640 ਵਿਚ ਅਕਬਰ ਨੇ ਆਪਨੂੰ ਜਗਤ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਚੰਦ ਣੀ ਨੂੰ ਉਪਾਧਿਆ ਦੀ ਪੱਦਵੀ ਦਿੱਤੀ । ਸ਼ਾਂਤੀ ਚੰਦ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਸਾਧੂ ਸਨ ! ਅਕਬਰ ਨੇ ਆਗਰੇ ਦੇ ਰੋਸ਼ਨਰ ਮੁਹੱਲੇ ਵਿਖੇ ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ਵ ਨਾਥ ਦਾ ਮੰਦਰ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਭੇਟ ਕੀਤੀ । ਜਿਥੇ ਉਥੋਂ ਦੇ ਜੈਨੀਆਂ ਨੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੰਦਰ ਬਨਵਾਇਆ। ਇਕ ਵਾਰ ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ੀਤਲ ਨਾਥ ਦੀ ਮੌਰਿਆ ਸਮੇਂ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਨਿਕਲੀ । ਅਕਬਰ ਨੇ ਉਹ ਵੀ ਅਚਾਰਿਆ ਸ੍ਰੀ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਅਚਾਰਿਆ ਜੀ ਨੇ ਭਗਵਾਨ ਨੇਮੀ ਨਾਥ ਦੀ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਵਿਖੇ ਦੋ ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਬਨਵਾਏ ।
ਅਕਬਰ ਦੇ 9 ਰਤਨਾਂ ਵਿਚ ਜੈਨ ਵਿਦਵਾਨ ਮੁਨੀ ਪਦਮ ਸੁੰਦਰ ਵੀ ਇਕ ਸਨ। ਅਚਾਰਿਆ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਅਪਣਾ ਚੋਂਮਾਸਾ ਆਗਰਾ ਵਿਖੇ ਕੀਤਾ । ਦੂਸਰਾ ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਤੀਸਰਾ ਫਤੇਹਪੁਰ ਸਿਕਰੀ ਕੀਤਾ । ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਅਕਬਰ ਨੂੰ ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੇ ਆਪ ਗੁਜਰਾਤ ਚਲੇ ਗਏ । ਅਕਬਰ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਤੇ ਅਚਾਰਿਆ ਉਪਾਧਿਆ ਸ਼ੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਚੰਦਰ ਜੀ ਅਕਬਰ ਦੇ ਕੋਲ ਰਹੇ । ਸ਼ਾਂਤੀ ਚੰਦਰ ਜੀ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਤੇਹਪੁਰ ਸਿਕਰੀ, ਆਗਰਾ, ਦਿੱਲੀ, ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ । ਫਿਰ ਆਪ ਵੀ ਭਾਚੰਦ ਅਤੇ ਸਿਧੀ ਚੰਦ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਛੱਡ ਕੇ ਅਪਣੇ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗੁਜਰਾਤੇ ਚਲੇ ਗਏ । ਇਹ ਘਟਨਾ ਸੰਬਤ 1645 ਦੀ ਹੈ। ਅਕਬਰ' ਨੇ ਮੁਨੀ ਭਾਨੂੰ ਚੰਦ ਨੂੰ ਉਪਾਧਿਆ ਪਦ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ।
ਭਾਗ ਵਜੇ ਰਾਹੀਂ ਲਿਖੀ ਤਰਥ ਮਾਲਾ ਵਿਚ ਇਸ ਮੰਦਰ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ ਸਮਾਂ 1639 ਹੈ । ਅਤੇ ਮੂਰਤੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਰਾਜਾ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਹੈ । ਜੋ ਅਕਬਰ ਦਾ ਸੈਨਾਪਤੀ ਸੀ । ਅਚਾਰਿਆ ਹੀਰਾ ਵਿਜੈ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 2000 ਤੱਕ ਪੁੱਜ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।
ਅਕਬਰ ਦੇ ਦੋਵਾਰਾ ਬੇਨਤੀ ਤੇ ਆਪਨੇ ਅਪਣੇ ਗੱਦੀ ਨਸ਼ੀਨ ਚੇਲੇ ਅਚਾਰਿਆ ਵਿਜੈ ਸੈਨ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਜਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿਤਾ । ਗੁਰੂ ਦਾ ਹੁਕਮ ਮਨਕੇ ਅਚਾਰਿਆ ਵਿਜੈ ਸੈਣ ਸੰ: 1649 ਮਘਰ ਸ਼ੁਕਲਾ 5 ਨੂੰ ਰਾਧਨਪੁਰ (ਗੁਜਰਾਤ) ਤੋਂ ਚਲੇ ।
, ਰਾਹ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਜੈਨ ਤੀਰਥਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੇ, ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ · ਆਪ ਗੁਜਰਾਤ, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਦਿਲੀ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਪਵਿਤਰ ਕਰਦੇ ਰਿਵਾੜੀ,
( 47 )
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਵਿਕਰਮਪੁਰ, ਝੱਜਰ, ਸਹਿਨਨਗਰ, ਅੰਬਾਲਾ, ਸਰਹਿੰਦ, ਲੁਧਿਆਣਾ, ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਹੁੰਦੇ ਲਾਹੌਰ ਜੇ । ਰਾਹ ਵਿਚ ਲੁਧਿਆਣਾ ਜੈਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਦਾ ਸ਼ਾਹੀ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ !
ਜਦ ਆਪ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ 5 ਮੀਲ ਦੂਰੀ ਤੇ ਖਾਨਪੁਰ ਪੁਜੇ ਤਾਂ, ਭਾਨੂੰਚੰਦ ਅਤੇ ਸਿਧੀ ਚੰਦ ਮੁਨੀਆਂ ਨੇ ਆਪਦਾ , ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ । ਸੰਬਤ 1650 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਅਤੇ ਸਲੀਮ ਨੇ ਇਸ ਧਾਰਮਿਕ ਸਵਾਗਤੀ ਜਲੂਸਾਂ ਵਿਚ ਉਪਾਸਕਾਂ . ਵਲੋਂ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ।
ਅਕਬਰ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਤੇ ਆਪਦੇ ਚੇਲੇ ਮੁਨੀ ਨੰਦੀ ਵਿਜੈ ਨੇ ਅਕਬਰ ਦੇ ਅੱਠ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਅੱਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਦਿਤੇ । ਸਮਰਾਟ ਨੇ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਨੰਦੀ ਵਿਜੈ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਫਹਿਮ ਦੀ ਪਦਵੀ ਦਿਤੀ । ਇਸੇ ਰਾਤ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਈਸ਼ਵਰ, ਰੰਗਾਂ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਸੰਬੰਧੀ 336 ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨਾਲ ਅਚਾਰਿਆ ਵਿਜੈ ਸੈਨ ਸੂਰੀ ਦਾ ਸਾਸਤਰਾ ਅਰਥ ਹੋਇਆ । ਅਕਬਰ ਨੇ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਅਚਾਰਿਆ ਨੂੰ ਸਵਾਈ ਪਦਵੀ ਦਿਤੀ ।
ਅਚਾਰਿਆ ਵਿਜੈ ਸੈਨ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਪਾਸੋਂ ਜੀਵ ਰਖਿਆ ਅਨੇਕਾਂ ਹੁਕਮਨਾਮੇਂ ਜਾਰੀ ਕਰਵਾਏ । ਉਪਾਧਿਆ ਭਾਨੂੰ ਚੰਦ ਤੋਂ ਅਕਬਰ ਰਿਆ ਸਹਿਸਤਰਨਾਮਾਂ ਦੇ ' ਥ ਦਾ ਜਾਪ ਹਰ ਐਤਵਾਰ ਸੁਨਣ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ।
ਮੁਨੀ ਸਿਧੀ ਚੰਦ ਨੇ ਤੀਰਥਾਂ ਤੋਂ ਲਗੀਆਂ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਹਟਵਾਈਆਂ । ਉਸਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਅਨੇਕਾਂ ਫਾਰਸੀ ਥ ਪੜਾਏ । ਮੁਨੀ ਸਿਧੀ ਚੰਦ ਸ਼ਹਿਜਾਦਾ ਸਲੀਮ ਦੇ ਖਾਸ ਸਲਾਹਕਾਰ ਸਨ ।
ਇਕ ਵਾਰ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਆਪਨੂੰ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਛੱਡਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿਤੀ । ਆਪਜੀ ਦੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਤੇ, ਜਹਾਂਗੀਰ ਆਪ ਤੋਂ ਨਰਾਜ ਹੋ ਗਿਆ । ਆਪਨੂੰ ਰਾਜ ਛੱਡਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਆਪ ਮਾਲਪੁਰ ਦੇ ਠਾਕੁਰ ਕੱਲ ਚਲੇ ਗਏ !
| ਪਿਛੋਂ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਛਤਾਵਾ ਲੱਗਾ। ਉਸਨੇ ਮੁਨੀ ਸਿਧੀ ਚੰਦ ਨੂੰ ਦੋਵਾ - ਸ਼ਾਹੀ ਠਾਠ ਨਾਲ ਬੁਲਾਇਆ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਆਪ ਨੂੰ ਜਹਾਂਗੀਰ ਪਸੰਦ ਦੀ ਪਦਵੀ ਦਿਤੀ ।
. ਦੋਵੇਂ ਸੰਤ ਅਕਬਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤਕ ਅਕਬਰ ਦੇ ਨਾਲ ਸਨ । ਪਿਛੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਲੀਮ ਜਹਾਂਗੀਰ ਤੋਂ ਸਨਮਾਨ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ।
( 48 )
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਅਕਬਰ ਤੇ ਖਤਰ ਗੱਛ ਦੇ ਅਚਾਰਿਆ
ਅਕਬਰ ਨੇ ਅਚਾਰਿਆ ਜਿਨਚੰਦਰ ਸੂਰੀ ਨਾਲ ਰਹਿ ਕੇ ਕਾਫੀ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਿਚ ਹੱਥ ਬਟਾਇਆ । ਅਕਬਰ ਨੇ ਅਚਾਰਿਆ ਜਿਨਚੰਦ ਸੂਰੀ ਵਾਰੇ ਅਪਣੇ ਜੈਨ ਮਤਰੀ ਕਰਮ ਚੰਦ ਤੋਂ ਸੁਨਿਆ ਸੀ । ਆਪ ਅਕਬਰ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਤੇ ਸੰਬਤ 1648 ਫਲਗੁਣ 12 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਪੁਜੇ । ਉਸ ਦਿਨ ਈਦ ਸੀ । ਆਪਦੇ ਨਾਲ 31 ਸਾਧੂ ਸਨ । ਸੰਬਤ 1649 ਨੂੰ ਆਪ ਨੂੰ ਯੁਗ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੀ ਪਦਵੀ ਦਿਤੀ ਗਈ । ਆਪ ਨਾਲ ਆਏ ਮੁਨੀ ਜਿਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅਚਾਰਿਆ ਪਦਵੀ, ਮੂਨੀ ਗੁਣ ਵਿਜੈ ਅਤੇ ਮਨੀ ਸਮੇਂ ਸੁੰਦਰ ਨੂੰ ਵਾਚਨਾ ਅਚਾਰਿਆ ਦੀ ਪਦਵੀ ਦਿਤੀ । ਮੁਨੀ ਵਾਚਕ ਜੋ ਸੋਮ ਅਤੇ ਮਨੀ ਰਤਨ ਨਿਧਾਨ ਨੂੰ ਉਪਾਧਿਆਂ ਪਦਵੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਅਕਬਰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਚਾਰੀਆ ਜੀ ਤੋਂ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਲਿਆ ।
ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਇਸਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਚਾਰਿਆ ਹੀਰਾ ਵਿਜੈ ਦੇ ਆਖਣ ਤੇ ਸੱਤ ਦਿਨ ਸੰਵਤਸਰੀ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਜੀਵ ਰਖਿਆਂ ਦਾ ਫ਼ਰਮਾਨ ਕਰ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ । ਆਪਨੇ , ਇਕ ਸਾਲ ਸਮੁੰਦਰੀ ਹਿੰਸਾ ਬੰਦ ਕਰਵਾਈ । ਆਪ ਇਕ ਸਾਲ ਲਾਹੋਰ ਵਿੱਚ ਰਹੇ। ਫੇਰ ਆਪ ਵੀ ਗੁਜਰਾਤ ਨੂੰ ਚਲੇ ਗਏ । ''
ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੈਨ ਮੁਨੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਨੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕੰਮ ਕੀਤੇ ।
(1) 12 ਦਿਨ ਭਾਦੋਂ ਦੇ, ਸਾਰੇ ਐਤਵਾਰ, ਅਕਬਰ ਦਾਜਨਮ ਦਿਨ, 3 ਪੁਤਰਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਮਹੀਨੇ, ਸੂਫੀਆਂ ਦੇ ਦਿਨ, ਈਦ ਦਾ ਦਿਨ, 12 ਸੂਰਜ ਸੰਕਰਾਂਤੀਆਂ ਰਜਿਆਂ ਦੇ ਦਿਨ ਕੁਲ ਮਿਲਾਕੇ 6 ਮਹੀਨੇ 6 ਦਿਨ ਜੀਵ ਹੱਤਿਆ ਬਿਲਕੁਲ ਬੰਦ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀ ਫੁਰਮਾਨ ਜਾਰੀ ਕਰਵਾਏ ॥
(2) ਜਚੀਆ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿਤਾ । (3) ਤਲਾਬ ਦੇ ਸਦਰਾਂ ਵਿਚ ਮੱਛੀਆਂ ਫੜਨੀਆਂ ਬੰਦ ਕਰਵਾ ਦਿਤੀਆ । (4) ਜੈਨ ਮੰਦਰਾਂ ਅੱਗੇ ਬਾਜੇ ਦਾ ਬੰਦ ਹੁਕਮ ਵਾਪਸ ਲਿਆ । (5) ਰਾਜੇ ਨੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ । (6) ਅਕਬਰ 500 ਚਿੜੀਆਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਉਸਦਾ ਤਿਆਗ ਕੀਤਾ ।
( 49 )
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
(7) ਜੈਨ ਤੀਰਥਾਂ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਜੀਵ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਵਾ ਦਿੱਤੀ ।
(8) ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਜਬਰੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਨਾਉਣਾ ਬੰਦ ਕੀਤਾ । (9) ਜੈਨ ਤੀਰਥਾਂ ਦਾ ਟੈਕਸ ਮੁਆਫ ਕੀਤਾ । .
ਅਚਾਰਿਆ ਹੀਰਾ ਵਿਜੈ ਦੇ ਅਕਬਰ ਦੇ ਹੋਰ ਜੈਨ ਮੁਨੀਆਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਾਰੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਲਿਖੇ ਜੈਨ ਥਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟ, ਆਈਨੇ ਅਕਬਰੀ, ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਬਦਾਉਨੀ, ਡਾ: ਸਮਿਥ, ਅਕਬਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਪੁਰਤਗੇਜ ਯਾਤਰੀ ਪਿਹਰੇ ਨੇ ਅਪਣੇ ਸ੍ਰ ਥਾਂ ਵਿਚ
ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । | ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵੀ. ਜੈਨ ਅਚਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਚੰਗੇ ਸੰਬੰਧ ਰਹੇ । ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦਿਲੀ ਦਾ ਗੰਵਰ ਜੈਨ ਲਾਲ ਮੰਦਰ ਬਨਿਆਂ । ..
, ਔਰੰਗਜੇਬ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਪਣੀ ਧਾਰਮਿਕ ਕਟੜਤਾ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਪਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਲੋਕਾ ਗੱਛ ਦੇ ਯਤੀ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਸਾਧੂਆਂ ਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ।
ਲੋਕਾ ਯਤੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਸੰ 1560 ਵਿੱਚ ਲਾਹੋਰ ਵਿਖੇ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕੇ ਸਨ । ਇਸ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦੇ ਮੋਢੀ ਰਿਸ਼ੀ ਹਰੀ ਦਾਸ ਜੀ ਸਨ । ਕੁੱਝ ਯਤੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਯਤੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੇਂਦਰ ਯਤੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਅਸੀਂ ਪਿਛੇ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਤੀਆਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਖੱਰਰ ਗੱਛੇ ਦੇ ਪੂਜਾ ਦੀਆਂ ਗੱਦੀਆਂ ਸਨ । ਤਪਾ ਗੱਛ ਦੇ ਸਾਧੂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸੰਬਤ 17 ਸਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਆਏ ।
19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਹੋਏ ਤਪਾ ਗੱਛ ਤੇ ਲੋਕਾ ਗੱਛ (ਸਥਾਨਕ ਵਾਸੀ) ਸਾਧੂਆਂ ਦੀ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਜਿਆਦਾ ਤਰ ਪੰਜਾਬ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਦਾ ਰਾਜ ਆ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਸਾਰੇ ਫਿਰਕੇਆਂ ਦੇ ਉਪਾਸਕ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਕਾਇਮ ਹੋ ਚੁਕੀਆਂ ਸਨ ।
( 50 )
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
:
ਲੋਕਾ ਸਾਹ ਦੀ ਪਰਾ
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਲੋਕਾਂ ਸਾਹ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ
ਜਿਵੇਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਾਂਸਾਹ ਨੇ ਆਪ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਨਹੀਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ । ਪਰ ਕੁਝ ਪੱਟਾਂਵਲੀਆਂ ਵਿਚ ਆਪ ਨੂੰ ਸਾਧੂ ਦਸੀਆਂ ਗਿਆ ਹੈ । ਆਪ ਦੇ ਸਵਰਗਵਾਸ ਤੋਂ ਵਾਅਦ ਸੰ: 1551 ਮਾਘ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ 12 ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀ ਜੀਵ ਜੀ ਰਿਸ਼ੀ ਹੋਏ, ਆਪਨੇ ਸੰ. 1578 ਵਿਚ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ, ਸੰ. 1585 ਵਿਚ ਅਚਾਰਿਆ ਪਦਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ।
ਸ਼੍ਰੀ ਜੀਵਾਜੀ ਦੇ ਸ਼੍ਰੀ ਰੂਪ ਜੀ ਰਿਸ਼ੀ ਹੋਏ । ਇਹ ਸ਼੍ਰੀ ਜੀਵ ਰਿਸ਼ੀ, ਜੀਵਰਾਜ ਜੀ ਤੋਂ 1120 ਸਾਧੂ ਬਣ ਗਏ ਸਨ
ਭਿੰਨ ਸਨ । ਲੋਕਾਂਸਾਹ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਗੁੱਛ ਦੇ ਜੋ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗੇ । ਜੀਵਾ ਜੀ ਰਿਸ਼ੀ ਦੇ ਤਿੰਨ ਚੇਲੇ ਸਨ। (1) ਸ਼੍ਰੀ ਕੁੰਵਰ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ। (2) ਸ਼੍ਰੀ ਸ਼੍ਰੀਵਰ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ । (3) ਸ਼੍ਰੀ ਸ਼੍ਰੀ ਮਲ ।
ਸਿਟੇ ਵਝੋਂ ਲੋਕਾਂ ਗੱਛ ਤਿੰਨ ਹਿਸੇਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਗਿਆ । ਭਾਵੇਂ ਕੁਝ ਮੁਨੀਆਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਸ਼ਿਧਾ ਜਾ ਅਸਿਧਾ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ । ਪ੍ਰਤੂੰ ਇਸ ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਫੀ ਮੁਨੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਫੇਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਗੱਛਾ ਵਿਚ ਆ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਛ ਸਨ (1) ਗੁਜਰਾਤੀ (2) ਨਾਗਰੀ, (3) ਉਤਰਾਧ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਗੱਛਾਂ ਵਿਚ—(1) ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੀ (2) ਕੇਸ਼ਵ ਜੀ। (3) ਸ਼ਿਵ ਜੀ, (4) ਅਤੇ ਕਾਨ ਜੀ ਰਿਸ਼ੀ ਪੈਦਾ ਹੋਏ।
ਸ਼੍ਰੀ ਵਰ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਯਸ਼ਵੰਤ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ ਗੁਜਰਾਤੀ ਲੋਕਾਂ ਗੁੱਛ ਦੇ ਅਚਾਰਿਆ
ਬਣੇ । ਆਪ ਤੋਂ ਵਾਅਦ ਬਜਰੰਗ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ ਇਸ ਗੁੱਛ ਦੇ ਅਚਾਰਿਆ ਬਣੇ ਸਨ । ਵਿਕਰਮ ਦੀ 17 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਯਤੀ ਦੀਆ ਬੁਰਾਇਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਵੱਧ ਗਈਆਂ ਸਨ । ਸੰ: 1610 ਵਿਚ ਰਿਸੀ ਕੁੰਵਰ ਜੀ ਅਚਾਰਿਆ ਬਣੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੋਲੇ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਸੰ: 1648 ਵਿਚ ਸਾਧੂ ਬਣੇ । ਸੰ: 1688 ਵਿਚ ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਰਿਸ਼ੀ ਇਸ ਪ੍ਰੰਪਰਾਂ ਦੇ ਵਾਰਸ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੇਲੇ ਹੀਰਾ ਆਚਾਰ ਜੀ ਹੋਏ। ਆਪ ਨਾਗਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਨਾਗੋਰੀ ਗੱਛ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਹੋਈ। ਇਸੇ ਗੱਛ ਵਿਚ ਅਚਾਰਿਆ ਮਨੋਹਰ ਰਿਸ਼ੀ ਹੋਏ । ਜਿਸਤੋਂ ਮਨੋਹਰੀ ਗੱਛ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਹੋਈ। ਉਤਰਾਧ ਗੱਛ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਿਸ ਮੁਨੀ ਨੇ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਵਾਰੇ ਜੈਨ ਇਤਹਾਸ ਅਤੇ ਪਟਾਵਲੀਆਂ ਚੁੱਪ ਹਨ ।
ਕ੍ਰਿਆ ਉਦਾਰਕ ਮਹਾਪੁਰਸ਼
I
ਇਸ ਸਮੇਂ ਯਤੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ 5 ਮਹਾਪੁਰਸ਼ ਸਾਧੂ ਬਣੇ। ਸਵੇਤਾਂਬਰ ਜੈਨ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਆਉਦਾਰਕ ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ ਮਨਦੀ ਹੈ । (1) ਜੀਵਰਾਜ ਜੀ, (2) ਲਵ ਜੀ ਰਿਸ਼ੀ, (3) ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਜੀ, (4) ਧਰਮ ਦਾਸ ਜੀ, (5) ਹਰਜੀ ਰਿਸ਼ੀ ਮਹਾਰਾਜ । (52)
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸੀ ਜੀਵ ਰਾਜ ਜੀ ਤੋਂ ਸਾਧੂ ਪਪਰਾ
| ਸ਼ੀ ਜੀਵ ਰਾਜ ਜੀ ਵਾਰੇ ਕੋਈ ਖਾਸ ਇਤਹਾਸਕ ਵਰਨਣ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ । ਸਿਰਫ਼ ਪਟਾਵਲੀਆਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ 'ਗੱਛ ਦੇ ਯੱਤੀ ਤੇਜ ਰਿਸ਼ੀ ਪਾਸੋਂ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ । ਸੰ: 1:661 ਵਿਚ ਆਪਨੇ ਯਤੀ ਜੀ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਾਲ ਸ਼ੁਧ ਸਾਧ ਜੀਵਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ : ਅਪ ਨਾਲ ਅਮੀ ਪਾਲ, ਮਹਿਪਾਲ, ਹੀਰੋ ਜੀ, ਗਿਰਧਰ ਜੀ ਅਤੇ ਹਰਜੀ ਵੀ ਯਤੀ ਤੂੰ ਪਰਾ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪਦੇ ਸਾਥੀ ਬਣ ਰ ਏ । ਸ਼ੀ ਜੀਵ ਰਾਜ ਜੀ ਨੇ 45 ਆਰਾਮਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ 32 ਆਗਮਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿਤੀ, ਪੰਜਾਂ ਕਿਆ ਉਦਰਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਆਪਦਾ ਸਾਧੂ ਪਰਿਵਾਰ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਸੀ । ਆਪਦੇ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਸਿਧ ਚੇਲੇ ਸਨ, ਧਨਾ ਜੀ, ਲਾਲ ਚੰਦ ਜੀ, ਨਾਬੂਰਾਮ ਜੀ, ਨੰਦਲਾਲ ਜੀ, ਧਨ ਜੀ, ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਦੁਸਰੇ ਲਾਲ ਚੰਦ । ਸ੍ਰੀ ਜੀਵ ਰਾਜ ਜੀ ਇਕ ਮਹਾਨ ਕਵ, ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਤਰਾ ਦੇ ਜਾਣਕਾਰ ਸਨ । ਉਨਾਂ 24 ਤੀਰਥੰਕਰਾ ਦੀ ਸਤੁ ਸੰਬਤ 1676-1679 ਵਿਚ ਸੰਪੂਰਣ ਕੀਤੀ । ਆਪਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਸੰ: 1698 ਵਿਚ ਹੋ ਗਿਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਰੇ ਸਾਡੀ ਵਾਕਫੀ ਸਾਧਵੀ ਚੰਦਨਾ ਲਿਖਤ ਹਮਾਰਾ ਇਤਹਾਸ ਹੈ । ਜੀਵ ਜੀ ਰਚ ਦੇ ਚੇਲੇ ਧਨਰਾਜ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ,,
| ਧਨਰਾਜ ਜੀ ਬੀਕਾਨੇਰ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਾ ਰਾਹੀ ਸਨਮਾਨੇ ਸੰਤ . ਧਨਾ ਆਪਦੇ ਵਾਅਦ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ ਇਹ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਪਰਾਵਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਹੈ ।
ਜੀਵ ਰਾਜ ਜੀ
ਸ੍ਰੀ ਧਨ ਜੀ
ਸ੍ਰੀ ਲਾਲ ਚੰਦ ਜੀ
ਸ੍ਰੀ ਵਿਸ਼ਨੂ ਜੀ
ਸ੍ਰੀ ਮਨ ਜੀ . ਸ੍ਰੀ ਨਾਥੂ ਰਾਮ ਜੀ
ਸ੍ਰੀ ਲਛਮੀ ਚੰਦ ਜੀ
ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਏ ਚੰਦ ਜੀ
..
( 53 )
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
T
ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮਾ ਅਚਾਰਿਆ ਜੀ
ਸ਼੍ਰੀ ਉੱਤਮਾਚਾਰਿਆ ਜੀ
1
ਸ਼੍ਰੀ ਰਤਨ ਚੰਦ ਜੀ
ਸ਼੍ਰੀ ਭਜੂ ਲਾਲ (ਯਤੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਲੇਖਕ)
ਸ਼੍ਰੀ ਮੋਤੀਲਾਲ ਜੀ
ਸ਼੍ਰੀ ਜੀਵ ਰਾਜ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ
ਅਚਾਰਿਆ ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਜੀ T ਅਚਾਰਿਆ ਸੰਤ ਰਾਮ ਜੀ
ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਲਾਲ ਜੀ I
ਸ੍ਰੀ ਫਕੀਰ ਚੰਦ ਜੀ
ਸ਼੍ਰੀ ਫੂਲਚੰਦ ਜੀ ਕਰਾਚੀ ਵਾਲੇ
ਸ਼੍ਰੀ ਕਿਸ਼ਨ ਚੰਦ ਜੀ
ਸ਼੍ਰੀ ਚੈਨ ਦਾਸ ਜੀ
(54)
ਸ੍ਰੀ ਨੰਦ ਲਾਲ ਜੀ
1
ਸ਼੍ਰੀ ਜੋਕੀ ਰਾਮ ਜੀ
ਸ਼੍ਰੀ ਜੋਕੀ ਰਾਮ ਜੀ
1
ਸ਼੍ਰੀ ਸੁਜਾਨ ਮਲ ਜੀ
ਸ਼੍ਰੀ ਰੂਪ ਚੰਦ ਜੀ
ਸ਼੍ਰੀ ਘਾਸੀ ਲਾਲ ਜੀ
ਸ਼੍ਰੀ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਜੀ ਸ਼੍ਰੀ ਜੀਵਨ ਲਾਲ ਜੀ ਸ਼੍ਰੀ ਕੁੰਦਨ ਲਾਲ ਜੀ Į
ਸ਼੍ਰੀ ਛੋਟੇ ਲਾਲ ਜੀ
1
ਅਚਾਰਿਆ ਸੁਸ਼ੀਲ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਸ਼੍ਰੀ ਸੁਭਾਗ ਮੁਨੀ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਧਰਮ ਕੀਰਤੀ ਜੀ ਸ਼੍ਰੀ ਜੀਵ ਰਾਜ ਜੀ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਚੇਲੇ ਸ਼੍ਰੀ ਲਾਲ ਚੰਦ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ
I
T
ਸ਼੍ਰੀ ਅਮਰ ਸਿੰਘ(ਮਾਰਵਾੜ) ਸ਼੍ਰੀ ਸੀਤਲ ਦਾਸ ਜੀ ਸ਼੍ਰੀ ਗੰਗਾ ਰਾਮ ਜੀ ਸ਼੍ਰੀ ਦੀਪ ਚੰਦ ਜੀ I
ਸ਼੍ਰੀ ਤੁਲਸੀ ਰਾਮ ਜੀ
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸ੍ਰੀ ਜੀਤ ਮਲ ਜੀ
ਸ੍ਰੀ ਗਿਆਨ ਮਲ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਪੂਨਮ ਚੰਦ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਜੇਠ ਮਲ ਜੀ ।
ਸ੍ਰੀ ਨੇ ਮਲ ਜੀ .
ਦਿਆਲ ਚੰਦ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਤਾਰਾ ਚੰਦ ਜੀ . ਚੰਦ ਜੀ . .
. .
. ਉਪਾਧਿਆ ਪੁਸ਼ਕਰ ਮਨੀ " ....
..... . ਅਚਾਰਿਆ ਗੰਗਾ ਰਾਮ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ
ਸੀ ਜੀਵਨ ਰਾਮ ਜੀ
ਸ਼ੇ ਚੰਦ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਜੀ ਉਪਪ੍ਰਵਰਤਕ ਕਵੀ ਸ੍ਰੀ ਚੰਦਨ ਮੁਨੀ (ਪੰਜਾਬੀ) ਅਚਾਰਿਆ ਦੀਪ ਚੰਦ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ
ਸਵਾਮੀ ਦਾਸ ਜੀ
ਮਲਕ ਚੰਦ ਜੀ ।
ਉਗਰ ਸੈਨ ਜੀ
ਸੀ ਰਾਮ ਜੀ
ਨੀ ਰਾਮ ਜੀ ਰਿਸ਼ੀ ਰਾਏ ਜੀ ਰੰਗ ਲਾਲ ਜੀ ਫਤੇ ਚੰਦ ਜੀ
ਸੀ ਮਲੂਕ ਚਦ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ
ਸ਼੍ਰੀ ਨਾਨਕ ਰਾਮ ਜੀ
ਸ਼ੀ ਨਿਹਾਲ ਚੰਦ ਜੀ (1836)
( 55 )
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
(56)
ਸ਼੍ਰੀ ਵੀਰ ਭਾਨ (1858)
ਸ਼੍ਰੀ ਸੁਖ ਲਾਲ ਜੀ (1861)
ਸ਼੍ਰੀ ਲਛਮਨ ਦਾਸ ਜੀ
ਸ਼੍ਰੀ ਮਘਰ ਲਾਲ ਜੀ T
ਸ਼੍ਰੀ ਮੋਤੀ ਰਾਮ ਜੀ
ਸ੍ਰੀ ਪੰਨਾ ਲਾਲ ਜੀ
ਸ੍ਰੀ ਸੁਖ ਲਾਲ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ
ਸ੍ਰੀ ਅਭੈ ਰਾਜ ਜੀ
4
ਸ਼੍ਰੀ ਹਰਕ ਚੰਦ ਜੀ
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਲਵ ਜੀ ਰਿਸ਼ੀ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਜਰੰਗ ਰਿਸ਼ੀ ਨਾਂ ਦੀਖਿਆ ਲਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ
ਲਵ ਜੀ ਰਿਸ਼ੀ ਮਹਾਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅਚਾਰਿਆ ਸਨ । ਦੇ ਯਤੀ ਪਾਸੋਂ ਸੰ: 1694 ਵਿਚ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਿਖੇ ਯਤੀ ਬੜੀ ਜਲਦ ਜੈਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਸੂਖਮ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਯਤੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਾਧੂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਮੀਨ ਸਮਾਨ ਦਾ ਫਰਕ ਲਗਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਪਣੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਇਸ ਪਾਸੇ ਵਲ ਦਿਵਾਇਆ । ਪਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਆਖਿਆ “ਮੈਂ ਬੁਢਾਪੇ ਕਾਰਣ ਤੇਰਾ ਸਾਥ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਾਂਗਾ ।” ਲਵ ਜੀ ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ 21 ਯਤੀਆਂ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ । ਆਪਨੇ ਲੋਕਾਂ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਮੁੜ ਜਿੰਦਾ ਕਰ ਦਿਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਯਤੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਆਈਆਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਬੀੜਾ ਉਠਾਇਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਖੇਤਰ ਗੁਜਰਾਤ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਸੀ । ਇਹੋ ਕਾਰਣ ਸੀ ਕਿ ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਹੁਣ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਬਣ ਰਹੀ ਹੈ।
ਆਪ ਮਹਾਨ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਸਨ। ਆਪ ਨੂੰ ਂ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਅਨੇਕਾਂ ਸੰਕਟਾ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਅੱਜ ਦੇ ਸਵਂਤਾਂਵਰ ਸਥਾਨਕ ਵਾਸੀ ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਆਪਦਾ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਣ ਸਥਾਨ ਹ
ਸ੍ਰੀ ਲਵਜੀ ਰਿਸ਼ੀ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਸ਼੍ਰੀ ਸੋਮ ਜੀ
ਸ੍ਰੀ ਕਾਨਰਿਸ਼ੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁਖ ਚੇਲੇ
ਤਾਰਾ ਰਿਸ਼ੀ ਰਣਛੋੜ ਜੀ
ਗਿਰਧਰ ਜੀ
ਸ੍ਰੀ ਧਨ ਰਿਸ਼ੀ
ਮਾਣਕ ਜੀ
ਕਾਲੂ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਵਕਸ਼ੂ ਰਿਸ਼ੀ
ਸ੍ਰੀ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਿਸ਼ੀ
(57)
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸ੍ਰੀ ਸੋਮ ਰਿਸ਼ੀ 1
(58)
ਸ੍ਰੀ ਸੁਖ ਰਿਸ਼ੀ I
ਸ੍ਰੀ ਅਮੀ ਰਿਸ਼ੀ F
ਕਵੀ ਤਿਰਲੋਕ ਰਿਸ਼ੀ
ਸ੍ਰੀ ਜੀਵਾ ਜੀ
ļ
ਸ਼੍ਰੀ ਅਮੋਲਕ ਰਿਸ਼ੀ (32 ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਹਿੰਦੀ ਅਨੁਵਾਦਕ)
ਅਚਾਰਿਆ ਆਨੰਦ ਰਿਸ਼ੀ (ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਅਚਾਰਿਆ)
ਪੰਜਾਬੀ ਸਥਾਨਕਵਾਸ਼ੀ ਜੈਨ ਪ੍ਰੰਪਰਾ (ਪੂਜ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਜੀ)
ਸੋਮ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ
ਹਰੀ ਦਾਸ ਜੀ
ਵਿੰਦਰਾਵਨ ਜੀ
ਭਵਾਨੀ ਦਾਸ ਜੀ
I
ਮਲੂਕ ਚੰਦ ਜੀ
Į
ਮਹਾ ਸਿੰਘ ਜੀ
1
ਕੁਸ਼ਾਲ ਸਿੰਘ ਜੀ
ਸ੍ਰੀ ਭੀਮ ਰਿਸ਼ੀ
ਛੱਜੂ ਮਲ ਜੀ
I ਰਾਮ ਲਾਲ ਜੀ
ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਜੀ
ਰਾਮ ਬਖਸ਼ ਜੀ
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
4
~~-~
ਮੋਤੀ ਰਾਮ ਜੀ T
ਸੋਹਣ ਲਾਲ ਜੀ I
ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਜੀ
1 ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ
ਕੀ ਪੰਜਾਬ ਸਕ
ਕੀ ਰਬ ਕਰੋ;
( 59 )
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਅਚਾਰਿਆ ਧਰਮ ਦਾਸ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਤੇ ਪਰਾ
ਆਪਦਾ ਜਨਮ ਸੰ. 1701 ਚੇਤਰ ਸ਼ੁਕਲਾ 11 ਨੂੰ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਦੇ ਕਰੀਵ ਸਰਖੇਜ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੋਈਆ। ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀਵਨ ਭਾਈ ਪਟੇਲ ਸਨ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦਾ ਨਾਂ ਹੀਰਾਵਾਈ ਸੀ । ਆਪਣੇ ਯਤੀ ਤੇਜਸਿੰਘ ਜੀ ਪਾਸੋਂ ਜੈਨ ਧਰਮ, ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ,
| ਆਪ ਸਮੇਂ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵਾਂ ਫਿਰਕਾ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ਇਸਦਾ ਨਾਂ ਸੀ “ਪਾਤਰਿਆ ਸੰਘ’’ । ਇਸਦੇ ਉਪਾਸਕ ਗ੍ਰਹਿਸਥੀ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਸਨ ! ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਸੀ “ਇਸ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਸ਼ੁਧ ਸੰਜਮ ਨਹੀਂ ਦਲ ਸਕਦਾ। ਸੋ ਕੋਈ ਵੀ ਸੱਚਾ ਸਾਧੂ ਨਹੀਂ । ਇਸ ਪੰਥ ਦਾ ਨੇਤਾ ਸ੍ਰੀ ਕਲਿਆਣ ਜੀ ਭਾਈ ਸੀ । ਇਸ ਪੰਥ ਦੀ ਉੱਤਪਤੀ ਸੰ: 1690 ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਮਾਘ 7 ਨੂੰ ਸਰਵਨੀਆਂ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੋਈ । ਇਸਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸ਼੍ਰੀ ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਮਾਲ ਜੀ ਸਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਝਗੜਾ ਕਾਗੱਛੀ ਯਤੀ ਸ਼ੀ ਕੁਵਰ ਨਾਲ ਹੋਈਆ ਸੀ । ਇਸ ਝਗੜੇ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਇਹ ਨਵਾ ਪੰਥ ਸੀ। ਪੂਜ ਧਰਮ ਦਾਸ ਤੇ ਇਸ ਪੰਥ ਦਾ ਬਹੁਤ ਅਸਰ ਸੀ ।
ਸੰ: 1716 ਸਾਵਨ ਸ਼ੁਕਲਾ 11 ਨੂੰ ਆਪਨੇ ਅਪਣੇ ਯਤੀ ਗੁਰੂ ਸੀ ਤੇਜ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਾਲ ਅਤੇ ਲਵ ਜੀ ਰਿਸ਼ੀ ਦੇ ਸੁਝਾਵ ਨਾਲ ਮੁਨੀ ਧਰਮ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਨਾਲ 17 ਆਦਮੀਆਂ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਹਿਣ ਕੀਤੀ । ਸੰ: 1721 ਮਾਘ , ਸ਼ੁਕਲਾ 5 ਨੂੰ ਆਪਨੂੰ ਉਜੈਨੀ ਵਿਖੇ ਅਚਾਰਿਆ ਪਦਵੀ ਹਾਸਲ ਹੋਈ । ਆਪਨੇ 38 ਸਾਲ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਆਪਦੇ 99 ਚੇਲੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਨੇ ' ਪ੍ਰਚਾਰ ਹਿੱਤ '22 ਟੋਲੀਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਦਿਤਾ । ਇਹ ਗੱਲ ਸੰ: 1772 ਚੇਤਰ ਸੁਕਲਾ 13 ਦੀ ਹੈ । ਆਪਦੇ ਗੱਛ ਨੂੰ 22 ਟੋਲਾਂ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਨ 22 ਟੋਲੀਆਂ ਦੇ ਮੁੱਖੀ ਸਨ ।
(1) ਪੂਜ ਧਰਮ ਦਾਸ ਜੀ, (2) ਪੂਜ ਧਨਰਾਜ ਜੀ। (3) ਪੂਜ ਲਾਲ ਚੰਦ ਜੀ (4) ਪੂਜ ਹਰੀਦਾਸ ਜੀ । (5) ਪੂਜ ਜੀਵਾ ਜੀ। (6) ਸ੍ਰੀ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਾਜ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ (7) ਪੂਜ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਾਜ ਛੋਟੇ) (8) ਛੋਟੇ ਹਰੀਦਾਸ ਜੀ (9) ਸ਼੍ਰੀ ਮੂਲ ਚੰਦ ਜੀ ! (10) ਭਾਗਚੰਦ ਜੀ, (11) ਸ੍ਰੀ ਪ੍ਰੇਮਰਾਜ ਜੀ, (12) ਸ੍ਰੀ ਖਤਸੀ । (13) ਸ੍ਰੀ . ਪਦਾਰਥ ਜੀ, (14) ਲੱਕਮਲ ਜੀ । (15) ਸੀ ਭਵਾਨੀ ਦਾਸ, (16) ਸ੍ਰੀ ਮਲੂਕ
( 60 )
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਚੰਦ ਜੀ । (17) ਸ਼੍ਰੀ ਪ੍ਰਸ਼ੋਤਮ ਦਾਸ ਜੀ।(18) ਸ੍ਰੀ ਦਾਸ ਜੀ। (20) ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਸਹਾਇ ਜੀ । (21) ਸ਼੍ਰੀ
ਸਿੰਘ ।
ਮੁਕਟ ਰਾਮ । (19) ਸ਼੍ਰੀ ਮਨੋਹਰ ਸਮਰਥ ਜੀ । (2) ਸ਼੍ਰੀ ਵਾਂਧ
ਹੱਟ
ਆਪਦੇ 35 ਚੇਲੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ । ਆਪਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਇਕ ਮਹਾਨ ਬਲਿਦਾਨ ਹੈ । ਇਕ ਵਾਰ ਇਕ ਚੇਲੇ ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਮਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੋਈ । ਪਰ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਵਾਅਦ ਉਹ ਇਸ ਨਿਅਮ ਤੋਂ ਦੀ ਖਾਲੀ ਥਾਂ ਤੇ ਸਮਾਧੀ ਮਰਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਜੈਨ ਰਖਿਆ ਕੀਤੀ । ਜੈਨ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਧਰਮ ਹਿੱਤ ਅਜੇਹਾ ਹੀ ਮੁਨੀ ਹੋਏ ਹਨ ।
ਧਰਮ
ਗਿਆ । ਆਪਨੇ ਉਸ
ਦੀ ਬਲਿਦਾਨ ਰਾਹੀਂ
ਬਲਿਦਾਨ ਦੇਨ ਵਾਲੇ ਘੱਟ
ਆਪਦੇ ਪੰਜ ਚੇਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਹੀ ਅੱਗੇ ਵਧੀ । ਉਹ ਸਨ (1) ਸ਼੍ਰੀ ਮੂਲ ਚੰਦ ਜੀ, (2) ਸ਼੍ਰੀਧਨ ਜੀ। (3) ਛੋਟੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਾਜ । (4) ਸ਼੍ਰੀ ਮਨੋਹਰ ਦਾਸ ਜੀ ।
ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਸਤਾਵਧਾਨੀ ਸ਼੍ਰੀ ਰਤਨ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਅਰਧ ਮਾਗਧੀ ਕੋਸ਼ ਤਿਆਗ ਕੀਤਾ। ਸਵੇਤਾਂਵਰ ਤੇਰਾਪੰਥੀ ਜੈਨ ਫਿਰਕੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸ਼੍ਰੀ ਭਿਕਸ਼ੂ ਸਵਾਮੀ ਦੇ ਗੁਰੂ ਸ਼੍ਰੀ ਰਘੁਨਾਥ ਜੀ ਵੀ ਇਸੇ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ ।
ਪ੍ਰਸਿਧ ਮਹਾਵੀਰ ਜੀਵਨ ਚਾਰਿਤਰ ਦੇ ਲੇਖਕ ਸ਼੍ਰੀ ਚੌਥਮਲ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ, ਰਾਜਸਬਾਨੀ ਕਵਿ ਅਚਾਰਿਆ ਜੈ ਮੱਲ ਜੀ ਇਸੇ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸ਼੍ਰੀ ਹਸਤੀ ਮਲ ਵਰਗੇ ਜੈਨ ਇਤਹਾਸ ਕਾਰ ਪੂਜ ਧਰਮ ਦਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਰਹੇ ਹਨ।
( 61 )
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਅਚਾਰਿਆ ਮਨੋਹਰਦਾਸ ਦੀ ਪਰਾ
ਅਚਾਰਿਆ ਮਨੋਹਰਦਾਸ ਪਹਿਲਾਂ ਯਤੀ ਸਦਾਰੰਗ ਪਾਸ ਸਾਧੂ ਬਣੇ । ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਪੂਜ ਧਰਮ ਦਾਸ ਦੇ ਚੇਲੇ ਬਣੇ । ਆਪ ਨਾਗੌਰ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਨ
ਅਚਾਰਿਆ ਮਨੋਹਰ ਦਾਸ
ਸ੍ਰੀ ਭਾਗ ਮਲ . ਬੀ ਸੀਤਾ ਰਾਮ ਜੀ
ਸ੍ਰੀ ਸ਼ਿਵਰਾਮ ਦਾਸ . ਸ਼ਿਵਰਾਮ ਦਾਸ ਜੀ ਦੇ 4 ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਚੇਲੇ ਹੋਏ । (1) ਅਚਾਰਿਆ ਲੂਣ ਕਰਨ । (2) ਪੂਜ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਸੁਖ ਜੀ । (3) ਤੱਪਸਵੀ ਖਿਆਲੀ ਰਾਮ । (4) ਮੰਗਲ ਸੇਨ 1
ਮੰਗਲ ਸੇਨ ਜੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਫਿਰਕਾ' ਦੋ ਹਿਸਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚ ਵੰਡੀਆ ਗਿਆ । ਪਹਿਲੇ ਹਿਸੇ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੀ ਰਘੂਨਾਥ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੇਲੇ ਖੁਸ਼ਾਲ ਚੰਦ ਹੋਏ । ਦੁਸਰੇ ਹਿਸੇ ਦੇ ਮਲਕ ਅਚਾਰਿਆ ਮੋਤੀ ਰਾਮ ਜੀ ਹੋਏ ! ਆਪਦੇ ਚੈਲੇ ਅਚਾਰਿਆ ਪਿਰਥਵੀ ਰਾਜ ਜੀ ਹੋਏ । ਆਪਦੇ ਸ਼ਿਸ਼ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸੰਤ ਕਵਿ ਉਪਾਧਿਆ ਸ਼੍ਰੀ ਅਮਰ ਮੁਨੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਹਨ ।
( 62 )
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਪੂਜ ਸ਼੍ਰੀ ਹਰੀਦਾਸ ਜੀ ਤੇ ਪ੍ਰੰਪਰਾ
+++
ਪੂਜ ਹਰੀ ਦਾਸ ਜੀ
ਆਪ ਪਹਿਲਾਂ ਉਤਰਅਰਧ ਲੋਕਾਂ ਗੁੱਛ ਦੇ ਯਤੀ ਸਨ। ਇਕ ਵਾਰ ਆਪ ਅਹਿਮਦਾਵਾਦ ਗਏ । ਉਥੇ ਆਪ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਸੰਬਤ 1729-30 ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀ ਸੋਮ ਜੀ ਰਿਸ਼ੀ ਨਾਲ ਹੋਈ । ਆਪਨੇ ਕੌਮ ਜੀ ਰਿਸ਼ੀ ਕੁੱਲ ਪੱਤੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਤਿਆਗ ਕੇ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਲਿਆ। ਆਪਨੇ ਪੰਜਾਬ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸਾਰੇ ਉੱਤਰਭਾਰਤ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਂਵੀਰ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਫੈਲਾਇਆ । ਆਪਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਸਿਟਾ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਤੱਕ ਜੈਨ ਧਰਮ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨਾਂ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਾਇਮ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਆਪ ਉੱਚ ਕੋਟੀ ਦੇ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਕਵੀ ਸਨ । ਆਪਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਸੰਬੰਧ ਅਚਾਰਿਆ ਅਤਮਾ
ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨਾਲ ਹੈ ।
ਸ਼ੀ ਵਰਿਦਾਵਨ ਦਾਸ ਜੀ
ਆਪਦੇ ਪ੍ਰਮੁਖ ਚੇਲੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸ਼੍ਰੀ ਵਰਿਦਾਵਨ ਦਾਸ 1779 (2) ਭਗਵਾਨ ਦਾਸ (1780) ਸ਼੍ਰੀ ਮਲੂਕ ਚੰਦ (1804) 1781 ਜੇਹੇ ਮਹਾਨ ਅਚਾਰਿਆਂ ਹੋਏ । ਆਪਦੇ ਫਿਰਕੇ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਪੰਜ ਆਖੀਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(63)
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਅਚਾਰਿਆ ਮਲੂਕ ਚੰਦ ਜੀ
ਆਪ ਇਕ ਮਹਾਨ ਅਚਾਰਿਆ ਅਤੇ ਤਪਸਵੀ ਸਨ । ਆਪ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਕਰਮ ਸੰਬਤ 1810 ਵੈਸਾਖ ਕਲ 5. ਮੰਗਲ ਵਾਰ ਸਮੇਲਨ ਪਚੇਵਰ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹੱਈਆ । ਇਸ ਸੰਤ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿਚ ਮਨਸਾ ਰਾਮ ਜੀ ਅਤੇ ਭੋਜਰਾਜ ਜੀ ਜਿਹੇ ਮਹਾਨ ਸੰਤ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ । ਇਸ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿਚ ਸਾਧਵੀ ਖੇਮਾਂ ਜੀ ਦਾ ਸਾਧਵੀ ਸਿੰਘ ਸਾਧਵੀ ਦਯਾ ਜੀ, ਮੰਗਲਾ ਜੀ, ਅਤੇ ਫੁੱਲਾਂ ਜੀ ਸਮੇਤ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਈਆਂ। ਇਸ ਸੰਮੇਲਨ ਨੇ : ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਹਿਸਾ ਪਾਈਆ । ਆਪ ਸੰਬਤ 1840 ਤਕ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ।
ਪੁੱਜ ਮਹਾ ਸਿੰਘ ਜੀ
ਆਪਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੇਂਦਰ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੁਨਾਮ ਸੀ। ਜਿੱਥੇ ਆਪਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ [ ਸੁਨਾਮ ਵਿਖੇ } ਸੰਬਤ 1861 ਨੂੰ ਹੋਈਆ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਇਕ ਸਮਾਧ ਬਨੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਜਿਸਤੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ “ਪੁਜ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ 1861 ਮੇਂ ਸੰਬਾਰਾ ਅਮੌਜ ਹਸੀਜੇ ਕਾਰਤਕ ਪ੍ਰਭਾਤ ਸ਼ਮੇਂ 16 ਦਿਨ ਆਪ ਮਹਾਨ ਅਚਾਰਿਆ ਅਤੇ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਜਾਨਕਾਰ ਸਨ। ਆਪ ਦੇ ਚਾਰ ਚੇਲੇ ਹੋਏ ! (1) ਖਸਲ ਚੰਦ ਜ । (2) ਸਾਗਰ ਮਲ ਜੀ । (3) ਅਮੱਲਕ ਚੰਦ ਜੀ । (4) ਗੋਕਲ ਮੁਨੀ ਜੀ ।
( 64 )
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸ੍ਰੀ ਕੁਸ਼ਲ ਸਿੰਘ (ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਚੰਦ) ਜੀ .
.
*
*
ਆਪ ਮਹਾਸਿੰਘ ਜੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੈਨ ਸੰਘ ਦੇ ਅਚਾਰਿਆ ਬਣੇ । ਆਪ ਸੰਬਤ 1868 ਤਕ ਮਾਜੂਦ ਸਨ । ਆਪ ਉੱਚ ਕੋਟੀ ਦੇ ਲੇਖਕ ਸਨ । ਆਪਨੇ ਕਈ ਥਾਂ ਦੀ ਨਕਲ ਕੀਤੀ, ਅਜ ਜੋ ਹੁਣ ਵੀ ਜੈਨ ਭੰਡਾਰਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਆਪਦੇ ਗੁਰੂ ਭਰਾ
ਸ੍ਰੀ ਗੋਕਲ ਚੰਦ ਜੀ ਨੇ ਵਿਕਰਮ ਸੰਮਤ 1828 ਵਿਚ ' ਫਰੀਦਕੋਟ ਵਿਖੇ ਵਿਪਾਕ ਸੂਤਰ · ਨਕਲ ਕੀਤੀ । . . . . .
. . 'ਆਪਨੇ ਅਪਣੀ ਪਦਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ' ਤਪਸਵੀ ਨਾਗਰ ਮੱਲ ਜੀ ਨੂੰ ਦਿਤੀ । ਇਹ ਉਹੋ ਨਾਰਮਲ ਜੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਬੂਟਾ ਰਾਏ ਜੀ ਅਤੇ ਮਹਾਸਾਧਵੀ ਪਾਰਵਤੀ ਜੀ ਨੇ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਨਾਰਮਲ ਜੀ ਰਾਹੀਂ ਲਿਖੇ ਦੋ ਗ ਥਾਂ ਦੀ ਨਕਲਾਂ ਵਾਰੇ ਸ੍ਰੀ ਸੁਮਨ ਮੁਨੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਜਾਨਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਆਪਦੇ ਸੰ: 1899 ਤੱਕ ਅਚਾਰਿਆ ਪੱਦ ਤੇ, ਬੈਠਣ ਦੀ ਜਾਨਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਆਪ ਸੰ: 1893 ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋਏ । | ਆਪ ਵਾਰ ਜਿਆਦਾ ਜਾਣਕਾਰੀ ਆਪਦੇ ਚਲੇ ਸ੍ਰੀ ਏਂ : ਰਾਏ ਜੀ ਨੇ ਅਪਣ ਮੁੱਖ ਪਟੀ ਚਰਚਾ ਵਿਚ ਦਿਤੀ ਹੈ ਸ੍ਰੀ ਬੂਟ ਰਾਏ ਵਾਅ ਵਿਚ ਇਕ ਸਵੇਤਾਂ ਵਰ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਹੈ ਮੁਨੀ ਬਣ ਗਏ ਸਨ । ਜਿਥੇ ਆਪਦਾ ਨਾਂ : ਬੁਧੀ ਵਿਜੈ ਪਇਆ । : ਨਾਗਰ ਮੱਲ ਵਾਰ ਇਕ ਦੋਹੇ ਵਿਚ ਲਾਲਾ ਹਰਜਸ ਰਾਏ ਜੀ (ਕਸੂਰਵਾਸੀ; ਨੇ ਜਾਨਕਾਰੀ ਦਿਤੀ ਹੈ । , ,
( 65 )
:
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਅਚਾਰਿਆ ਸ਼ੀ ਛਜ ਮੱਲ ਜੀ
ਅਚਾਰਿਆ ਨਾਗਰ ਮਲ ਜੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਰੇ ਕੋਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ । ਇਹ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਪ ਜਾਤ ਦੇ ਘੁਮਾਰ ਸਨ ! ਆਪਦੇ ਜਿਆਦਾ ਚੇਲੇ ਆਪਦੇ ਜਿਉਂਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਹੀ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਏ ਸਨ । ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਸਾਧੂ ਰਿਹਾ, ਉਹ ਵੀ ਸੁਨਾਮ ਵਿਖੇ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ।
· ਸ਼੍ਰੀ ਸੁਮਨ ਮੁਨੀ ਜੀ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਰੇ ਇਕ ਘਟਨਾ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਆਪ ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਮੁਲਾ ਜੀ ਦੇ ਸੰਸਾਰ ਪੱਖ* ਮਾਸੜ ਸਨ । ਸਾਧਵੀ ਜੀ ਦੀ ਦੀਖਿਆ ਸੰਬਤ 1897 ਅਤੇ ਸਵਰਗਵਾਸ ਸੰਬਤ 1903 ਵਿਚ ਹੋਇਆ ।
ਅਚਾਰਿਆ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਲਾਲ ਜੀ
ਆਪ ਵੀ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਜੈਨ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਨੂੰ ਪਰਾ ਦੇ ਅਚਾਰਿਆ ਸਨ । ਆਪ . ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਨਿਹਾਲ ਚੰਦ ਸੀ । ਆਪਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਸੁਨਾਮ ਦੇ ਨਜਦੀਕ ਕੋਈ ... ਪਿੰਡ ਹੈ । ਆਪ ਜਾਤ ਦੇ ਰਾਜਪੂਤ ਸਨ । ਆਪ ਵਾਰੇ ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਨ ਕਥਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ । ਆਖਦੇ ਹਨ ਇਕ ਸਮਾਂ ਅਜਿਹਾ ਆਇਆ ਜੱਦ ਅਚਾਰਿਆ ਸ੍ਰੀ ਛੱਜ, ਖ਼ਲ ਦਾ ਬਾਤਾ ਸਾਧੂ ਪਰਿਵਾਰ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ, ਗਿਆਨਾ ਜੀ ਆਦਿ ਕੁਝ ਸਾਧਵੀਆਂ ਹੀ ਜਿੰਦਾ ਰਹੀਆਂ । ਗਿਆਨਾ ਜੀ ਦੀ ਇਕ ਪੜਚੋਲੀ ਸ੍ਰੀ ਮੁਲਾਂ ਜੀ ਸਨ । ਉਨਾਂ ਸ਼ੀ ਨਿਹਾਲ ਚੰਦ ਪਾਸ ਆਪਨੂੰ ਮੰਗ ਲਿਆ । ਆਪਨੇ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਲਾਲ ਜੀ ਨੂੰ ਚੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਪੜਾਏ । ਗਣਿਤ, ਜੋਤਸ਼ ਦੇ ਗ ਥਾਂ ਦੀ ਸਿਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਆਪ ਛੇਤੀ ਹੀ ਇਨੇ ਵਿਦਵਾਨ ਹੋ ਗਏ ਕਿ ਲੋਕ ਆਪ ਨੂੰ ਪੰਡਤ ਆਖਣ ਲੱਗੇ । ਆਪ ਨੂੰ 32 ਸੂਤਰ ਜਬਾਨੀ ਯਾਦ ਸਨ । ਇਸ ਗੋਲੀ ਦੀ ਚਰਚਾ ਸੀ ਧੀ ਵਿਜੈ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਪੱਟੀ ਚਰਚਾ ਪੰਨਾ 504 ਤੇ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਦਿੱਲੀ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਪੰਜਾਬ ਵਿਖੇ ਖੂਬ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਸੰ. 1898 ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ।
( 66 )
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਅਚਾਰਿਆ ਸ਼੍ਰੀ ਰੱਤੀ ਰਾਮ ਜੀ
ਅਚਾਰਿਆ ਸ੍ਰੀ ਸੁਸ਼ੀਲ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਇਸ ਅਚਾਰਿਆ ਜੀ ਨਾਲ ਹੀ ਹੈ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਹਰਿਆਣੇ ਦੇ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ । ਆਪ ਮਹਾਨ ਯੁੱਗ ਵਰਤਕ ਸਨ । ਆਪ ਦੇ ਜੀਵਨ ਸਾਰੇ ਇਕ ਘਟਨਾ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ । ਸੰ. 1887 ਨੂੰ ਆਪ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ਵਿਖੇ ਵਿਰਾਜਮਾਨ ਸਨ । ਭੈੜੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਸੀ ਕਿ ਆਪ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਤੋਂ ਦੁਰਗੰਧ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ । ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗ ਗ਼ਲਨ ਸੜਨ ਲੱਗੇ । ਲੋਕ ਆਪ ਨੂੰ ਘ੍ਰਿਣਾ ਨਾਲ ਵੇਖਣ ਲਗ ਪਏ । ਲੋਕਾਂ ਇਹ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ਦੇ ਨਵਾਬ ਸੂਬਾ ਖਾਨ ਕੋਲ ਕੀਤੀ। ਜਦ ਉਹ ਅਪਣੇ ਮਹਿਲ ਤੋਂ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਪੜਤਾਲ ਲਈ ਚਲਿਆ, ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਅਨੌਖੀ ਸੁਗੰਧ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਆਖੇ ਜਦੋਂ ਜੈਨ ਸਥਾਨਕ ਵਿਚ ਪੈਰ ਪਾਇਆ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਸ਼ਰੀਰ ਅਲੌਕਿਕ ਸੁਗੰਧ ਨਾਲ ਮਹਿਕ ਉਠਿਆ। ਨਵਾਬ ਆਪ ਦਾ ਭਗਤ ਬਣ ਗਿਆ । ਆਪ ਦੇ ਚਮਤਕਾਰ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹਨ । ਆਪ ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ਵਿਖੇ ਹੈ ।
ਆਪ ਹੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਜੈਨ ਸੰਤ ਸ੍ਰੀ ਰੂਪ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਦਾਦਾ ਗੁਰੂ ਸਨ। ਆਪ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸਾਧੂ, ਸਾਧਵੀਆਂ ਨੂੰ ਜੈਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਸੂਖਮ ਅਧਿਐਨ ਕਰਾਇਆ 1
ਅਚਾਰਿਆ ਸ਼੍ਰੀ ਨੰਦ ਲਾਲ ਜੀਂ
ਆਪ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸਨ। ਆਪਨੇ ਸੰ. 1861 ਵਿਚ 18 ਸਾਲ ਦੀ ਭਰੀ ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਸੰਸਾਰਿਕ ਸੁੱਖ ਤਿਆਗ ਕੇ ਜੈਨ ਫਕੀਰੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ। ਆਪ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਅਪਭ੍ਰੰਸ਼, ਰਾਜਸਥਾਨੀ, ਫਾਰਸੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ ।
ਆਪ ਨੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ‘ਲਬਧੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼” ਨਾਂ ਦਾ ਗ੍ਰੰਥ ਕਪੂਰਥਲੇ ਵਿਖੇ ਸੰਪੂਰਣ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਆਪ ਨੇ ਕਵਿਤਾ ਰੂਪ ਵਿੱਚ 20 ਜੈਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੰ. 1870 ਤੋਂ ਲੈਕੇ 1906 ਤਕ ਦਾ ਹੈ। ਆਪ ਅਪਣੇ ਗੁਰੂ ਅਚਾਰਿਆਂ ਸ਼੍ਰੀ ਰਤੀ ਲਾਲ ਜੀ ਦੀ ਤਰਾਂ ਹੀ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਭਾਵਕ ਅਚਾਰਿਆ ਸਨ । ਆਪ ਨੇ ਹੀ ਸ਼੍ਰੀ ਰੂਪ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੂੰ ਦੀਖਿਅਤ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗਰੰਥਾਂ ਦੀਆਂ ਨਕਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ।
(67)
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਪੂਜ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰੰਪਰਾ
ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਗੁਜਰਾਤ ਰਾਜ ਦੇ ਜਾਮ ਨਗਰ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਮਾਤਾਂ ਸ੍ਰੀ ਸ਼ਿਵਾ ਦੇਵੀ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਜਿਨ ਦਾਸ ਕੱਟੜ ਜੈਨ ਧਰਮੀ ਸਨ। ਸ਼ੁਭ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਕਾਰਣ ਬਚਪਣ ਵਿਚ ਆਪ ਨੂੰ ਲੋਕਾਗੱਛ ਦੇ ਯਤੀ ਸ਼ੀ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸੰਗਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ । ਪਰ ਆਪ ਯਤੀ ਪੰ ਪਰਾ ਦੀਆਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਹੀ ਜਾਣੂ ਹੋ ਗਏ । ਆਪ ਨੇ ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਰਿਸ਼ੀ ਤੋਂ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ । ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਰਿਸ਼ੀ ਨਾਲ ਕਾਫੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪੂ ਹੋਇਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਕ ਸ਼ਰਤ ਤੇ ਆਪਨੂੰ ਧ ਸੰਜਮ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜਤ ਦਿਤੀ । “ਜੇ ਤੂੰ ਇਕ ਰਾਤ ਦਰਿਆ ਖ਼ਾਨ ਪੀਰ ਦੀ ਕਬਰ ਤੇ ਗੁਜਾਰ ਆਵੇ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਧੁ ਸੰਜਮ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇ ਦੇਵਾਂਗਾ । ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸੱਚ ਮੁਚ ਧਰਮ ਦੇ ਸਿੰਘ (ਸ਼ੇਰ) ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ ਰਾਤ ਇਕ ਕਬਰ ਤੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਗੁਜਾਰ ਦਿਤੀ । ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਇਸ ਪੀਰ ਤੇ ਫੈਲੇ ਡਰ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕੀਤਾ । ਇਸੇ ਕਾਰਣ ਆਪਦੇ ਗੱਛ ਦਾ ਨਾਂ ਦਰਿਆਰੀ ਪੈ ਗਿਆ । ਆਪ ਨੇ ਲਵ ਜੀ ਰਿਸ਼ੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਸੰ. 1694 ਨੂੰ ਸੁਧ ਸਾਧੂ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ । ਆਪ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ । ਆਪ ਨੇ 27 ਸ਼ਾਸਤਰਾ ਉੱਪਰ ਟੱਬੇ (ਸਰਲਾਰਥ) ਲਿਖੇ । ਇਸ ਤੋਂ ਛੁਟ 2ð ਸਵਤੰਤਰ ਥਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਆਪਨੇ ਕੀਤੀ । ਸੰ: 728 ਸਾਵਨ ਸ਼ੁਕਲਾ 4 ਨੂੰ ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ।
ਅਚਾਰਿਆ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰਪਰਾ
ਸ੍ਰੀ ਸੱਮ ਜੀ
ਸ੍ਰੀ ਮਃਘ ਜੀ
,
ਸ਼੍ਰੀ ਦਵਾਰਕਾ ਦਾਸ ਜੀ ,
"
" .
.
ਸ਼ੀ ਮਗਰ ਜੀ :
'
( 68 )
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸ਼੍ਰੀ ਨਾਥ ਜੀ
ਸ੍ਰੀ ਜੈ ਚੰਦ ਜੀ
1
ਸ਼੍ਰੀ ਮੁਰਾਰ ਜੀ (2)
ਸ਼੍ਰੀ ਨਾਥਾ ਜੀ ਸ਼੍ਰੀ ਜੀਵਨ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ ਸ਼੍ਰੀ ਪ੍ਰਾਗ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ
I
ਸ਼੍ਰੀ ਸ਼ੰਕਰ ਜੀ
I
ਸ਼੍ਰੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਜੀ
ਸ਼੍ਰੀ ਹਰਸ਼ ਸਿੰਘ ਜੀ 1
ਸ਼੍ਰੀ ਮੁਰਾਰ ਜੀ
ਇਸ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵਿਚ 19ਵੇਂ ਸਥਾਨ ਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਮਲੂਕ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਸਨ।
(69)
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਕੁਝ ਪੁਰਾਤਨ ਜੈਨ ਅਚਾਰਿਆਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਜੀਵਨ
.
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ 24 ਤੀਰਥੰਕਰ ਧਰਮ ਸਥਾਪਨਾ ਵੇਲੇ ਅਪਣੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਣਧਰ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਆਖਰੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ 11 ਗਣਧਰ ਸਨ । ਜੋ ਸਾਰੇ ਹੀ ਬਾਹਮਣ ਜਾਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ 11 ਗਣਧੀਰਾਂ ਨੇ ਅਪਣੇ 4400 ਚੇਲਿਆਂ ਨਾਲ ਭੇਦਾਵਾਨ ਮਹਾਵਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਗ੍ਰਹਿਣ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਸਗੋਂ ਧਰਮ ਦਾ ਸਰਬ ਉੱਚ ਦਰਜਾਂ ਗਣਧਰ ਪਦਵੀ ਵੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਦੇ ਸ਼ੁਭ ਨਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ । ਨੰ. ਗਣਧਰ ਦਾ ਨਾਂ ' ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਨਿਰਵਾਨ ਕੁਲ
ਸਥਾਨ ਉਮਰੇ 1. ਸ੍ਰੀ ਇੰਦਰ ਭੁਤੀ ਗੱਬਰ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਵਸੂ ਭੂਤੀ ਗੁਣਸੀਲ 92 ਸਾਲ ਗੌਤਮ
ਰਾਜਗ੍ਹਾ 2. ਸ੍ਰੀ ਅਗਨੀ ਭੂਤੀ ,, ,, ,, , 74 ,, 3. ਸ੍ਰੀ ਵਾਯੂ ਭੂਤੀ ,, ,, ,, , 70 ,, 4. ਸੀ ਵਿਅਕਤ ਕੋਲਾਗ ਸਨੀਵੇਸ਼ ਵਾਰੁਣੀ ਧਨਮਿਤਰ 5. ਸ੍ਰੀ ਧਰਮਾ ,, ਦਿਲਾ ਧਮਿਲ 6. ਸ੍ਰੀ ਮੰਡੀਕ ਰਿਆ ਸਨੀਵੇਸ਼ ਵਿਜੈ ਦੇਵੀ ਧਨਦੇਵ 7. ਸ੍ਰੀ ਮੋਰਿਆ ਪੱਤਰ ਮਰਿਆ ਸਨੀਵੰਸ਼ ਵਿਜੈ ਦੇਵੀ ਮੱਰਿਆ 8. ਸ੍ਰੀ ਅਕੰਪਿਤ ਮਿਥਿਲਾ ਜੈਅੰਤੀ, ਦੇਵ 9. ਸ੍ਰੀ ਮੰਤਾਰਿਆ ਹੁੰਗਿਕ ਸਨੀਵੇਸ਼ ਵਰੁਣ ਦੰਤ 10. ਸ੍ਰੀ ਪ੍ਰਭਾਸ ਰਾਜਹਿ ਅਭਦਰਾ ਬਲ ,, 40 ,,
ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ 14000 ਸਾਧੂ ਅਤੇ 36000 ਸਾਧਵੀਆਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗਣਧਰਾਂ ਦੇ ਦੇਖ ਰੇਖ ਹੇਠ ਚਲਦਾ ਸੀ । ਇਹ ਗਣਧਰ ਦੀਖਿਆ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖੁਦ ਵੇਦਾਂ, ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਅਤੇ ਸਿਮਰਤੀਆਂ ਦੇ ਜਾਣਕਾਰ ਸਨ । ਸਭ ਨੇ ਸਾਧੂ ਬਨਣ ਤੋਂ
( 70 )
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
d
ਪਹਿਲਾਂ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨਾਲ ਪਾਵਾ ਪੁਰੀ ਵਿਖੇ ਧਰਮ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਸਾਰੇ ਗ਼ਣਧਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧਰਮ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵੀ ਘੁਮਿਆ ਸੀ । ਇੰਦਰਭੂਤੀ ਗੌਤਮ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਉੱਤਰ ਹੀ ਸਵੇਤਾਂਵਰ ਪੁਰਾਤਨ ਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਜਿੰਦ ਜਾਨ ਹਨ । ਇਕੱਲੇ ਭਗਵਤੀ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਗਣਧਰ ਗੋਤਮ ਇੰਦਰਭੂਤੀ ਨੇ 36000 ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੁਛੇ ਹਨ।
ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰੁਤ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਰਹੀ ਹੈ । ਇਸੇ ਸ਼ਰੁਤ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਆਗਮਾਂ ਦਾ ਸੰਕਲਨ ਹੋਇਆ।
ਇਸ ਸ਼ਰਤ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਨ ਦਾ ਸੋਹਰਾ 5ਵੇਂ ਗਣਧਰ ਸੁਧਰਮਾ ਸਵਾਮੀ' ਤੇ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅਪਣੇ ਚੇਲੇ ਰਾਜਹਿ ਨਿਵਾਸੀ ਨੂੰ ਇਹ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸੁਨਾਏ । ਗਣਧਰ ਸੁਧਰਮਾ ਹਰ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੈਂ ਅਜੇਹਾ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਮੁਖੋਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ।”
ਅਚਾਰਿਆ ਜੰਬੂ ਸਵਾਮੀ ਮਹਾਨ ਤਿਆਗੀ ਸਨ ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਵ ਆਦਿ 500 ਚੋਰਾਂ ਨੇ ਮੁਨੀ ਧਰਮ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ।
ਅਚਾਰਿਆ ਪ੍ਰਭਵ ਤੋਂ ਵਾਅਦ ਦਸ਼ਵੈਕਾਲਿਕ ਸੂਤਰ ਦਾ ਸੰਕਲਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਯੰਭਵ ਅਚਾਰਿਆ ਹੋਏ । ਇਹ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸ਼ਵਤਾਂ ਵਰ ਸਾਧੂਆਂ ਦਾ ਵਿਧਾਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਚਾਰਿਆ ਯਸ਼ੋਭਦਰ ਅਤੇ ਸੰਭੂਤ ਵਿਜੈ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਚੇਲੇ ਇਸ ਉੱਤਰਾਪਥ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ । ਇਹ ਸਮਾਂ ਨੰਦ ਵੰਸ਼ੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦਾ ਸੀ।
ਅਚਾਰਿਆ ਭੱਦਰ ਵਾਹ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਅਚਾਰਿਆ ਸਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਸਠਾ ਪੁਰ ਸੀ । ਆਪਨੇ ਭਦਰਵਾਹ ਸੰਘਤਾ ਨਾਂ ਦਾ ਜੋਤਸ਼ ਗ੍ਰੰਥ ਬਣਾਇਆ । ਆਪ ਫਰਾਹ ਮਿਹਰ ਦੇ ਭਰਾ ਸਨ । 17 ਸਾਲ ਤਕ ਕਠੋਰ ਤੱਪ ਕਰਕੇ ਆਪ ਨੇ 14 ਪੂਰਵਾ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ । 62 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪ ਅਚਾਰਿਆ ਬਣੇ । ਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸੰਬਤ 170 ਨੂੰ ਆਪ ਸਵਰਗ ਸਿਧਾਰ ਗਏ । ਆਪ ਨੇ ਨੇਪਾਲ ਵਰਗੇ ਦੇਸ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਆਪਨੇ ਕਲਪ ਸੂਤਰ ਲਿਖਿਆ, ਅਨੇਕਾਂ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ' ਤੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਨਿਰਯੁਕਤੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ । ਆਪਨੇ ਹੋਰ ਕਈ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਖੇ ।
ਰਾਜਾ ਚੰਦਰ ਗੁਪਤ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿਚ 12 ਸਾਲ ਦਾ ਅਕਾਲ ਪਿਆ। ਤਦ ਆਪ ਸਾਧੂਆਂ ਨਾਲ ਕਲਿੰਗਾ ਵਿਖੇ ਚਲੇ ਗਏ ।
ਆਪ ਤੋਂ ਵਾਅਦ ਦੋ ਅਚਾਰਿਆ ਸਥੂਲੀ ਭਦਰ ਨੰਦ ਰਾਜੇ ਦੇ ਮੰਤਰੀ ਸ਼ਕ ਡਾਲ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਸਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਵੀਰ ਸੰ. 116 ਨੂੰ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਨੇ ਸੰਭੂਤੀ ਵਿਜੈ
(71)
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਤੋਂ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ । ਆਪਨੇ ਭੋਗ ਵਿਲਾਸ ਨੂੰ ਠੋਕਰ ਮਾਰ ਕੇ . ਮੁਨੀ ਜੀਵਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ । ਵੀਰ ਸੰ, 215 ਨੂੰ ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ । ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਚਾਣਕਿਆ ਚੇਲਾ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ । ਆਪ ਨੇ ਪਾਟਲੀਪੁਤਰ ਵਿਖੇ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰ ਬਾਚਨਾ ਦਾ ਇਕੱਠ ਕੀਤਾ।
ਅਚਾਰਿਆ ਮਹਾਗਿਰੀ ਦੇ ਚੇਲੇ ਹੋਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਕਈ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਚਲੀਆਂ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਦਿਗੰਬਰ ਮੱਤਭੇਦ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆ ਚੁੱਕੇ ਸਨ । ਦਿਗੰਵਰ ਪੱਟਾਵਲੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਭਦਰਵਾਹੂ ਪਾਸ ਚੰਦਰ ਗੁਪਤ ਮੋਰਿਆ ਨੇ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ । ਅਚਾਰਿਆ ਹਸਤੀ ਦੇ 12 ਚੇਲਿਆਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਅਨੇਕਾਂ ਸ਼ਾਖਾਂ ਉਪ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਨਿਕਲੀਆਂ । ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸੰ. 319 ਨੂੰ ਹੋਇਆ । ਅਚਾਰਿਆ ਨਾਗਹਸਤੀ 10 ਪੂਰਵਾ ਦੇ ਜਾਨਕਾਰ ਸਨ ।
ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਪੁਰਾਤਨ ਪੱਟਾਵਲੀ ਦੇ 25 ਸਥਾਨ ਸਕਦਿਲਾ ਅਦਾਰਿਆ ਦਾ ਨਾਂ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਮਥੁਰਾ ਵਿਖੇ ਦੂਸਰੀ ਸ਼ਾਸਤਰ ਬਾਚਨਾ ਬੁਲਾਈ । ਦਿਸ ਦਾ ਸਮਾਂ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਨਿਰਵਾਨ ਸੰਬਤ ਦੀ 9 ਸਦੀ ਹੈ । ਨੰਦੀ ਸੂਤਰ ਦੀ ਪੱਟਾਵਲੀ ਵਿਚ ਦਰਜ 27ਵੇਂ ਅਚਾਰਿਆ ਨਾਗਾਅਰਜੁਣ ਹੈ ਆਪ ਦਾ ਸੰ. ਵੀਰ ਸੰ. 875 ਹੈ ।
12
ਨੰਦੀ ਸੂਤਰ ਦੇ 28ਵਾਂ ਸਥਾਨ ਅਚਾਰਿਆ ਦੇਵ ਅਰਧ ਖਿਨ੍ਹਾ ਸ਼ਮਣ ਦਾ ਨਾਂ ਖਾਸ ਵਰਨਣ ਯੋਗ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵੀਰ ਸੰ. 998 ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਮੂੰਹ ਜਬਾਨੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਪੁਸਤਕ ਰੂਪ ਦੇ ਦਿਤਾ । ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਪਕਾਰ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਸਾਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਬਾਣੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ । ਇਹ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਅਸੀਂ ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਨੰਦੀ ਸੂਤਰ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਲਿਖੀ ਹੈਂ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਖਾਰਵੇਲ ਨੇ ਉੜੀਸਾ ਦੀ ਖੰਡਗਿਰੀ ਵਾਲੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਤੇ ਇਕ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰ ਵਾਚਨਾ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਅਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਵਰਨਣ ਕਰਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੁਰਾਤਨ ਪੱਟਾਵਲੀਆਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਪੰਜਾਬੀ ਪੱਟਾਵਲੀਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਵੇ । ਪੰਜਾਬੀ ਪੱਟਾਵਲੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਚਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਪ੍ਰਮੁਖ ਮੰਨਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਚੇਲੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਸਿੰਧ ਵਿਚ ਅਪਣੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੇਂਦਰ
ਕਾਇਮ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਪੱਟਾਂਵਲੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਹੀ ਅਚਾਰਿਆਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ, ਵਿਦਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਹੈ
( 72 )
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਪੁਰਾਤਨ ਪੱਟਾਵਲੀਆਂ ਵੀਰ ਸੰਬਤ 810 ਵੀਰ ਸੰਬਤ 979 ਮਾਥੁਰੀ ਵਾਚਨਾ
ਵਲਭੀ ਵਾਚਨਾ ਅਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ੁਭ ਨਾਂ ਅਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਸੁਭ ਨਾਂ
ਨੰਬਰ
ਨੰਦੀ ਸੂਤਰ ਅਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ੁਭ ਨਾਂ
ਉੱਤਰਾਰਧ ਲੋਕਾਗੱਛ ਪੱਟਾਵਲੀ
ਵਿ. ਸੰ. 1861 ਲਿਖਤ ਅਮੋਲਕ ਚੰਦ ਸੁਨਾਮ
1.
ਸ੍ਰੀ ਸੁਧਰਮਾ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਸੁਧਰਮਾ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਜੰਞ ਸ਼ਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਜੰਬੂ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਪ੍ਰਭਵ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਵਾਮੀ
ਸ੍ਰੀ ਸ਼ਯੰਭਵ ਸਵਾਮੀ ਸਯੰਭਵ ਸਵਾਮੀ | ਸ੍ਰੀ ਯਸ਼ੋਭਦਰ ਜੀ, ਸ੍ਰੀ ਯਸ਼ੋਭਦਰ ਜੀ | ਸੰਭੂਤ ਵਿਜੈ ਸ਼੍ਰੀ ਸੰਭੂਤ ਵਿਜੈ ਸ੍ਰੀ ਭਦਰਵਾਹੂ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਭਰਵਾਹੂ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਸਥੂਲੀ ਭਦਰ ਸ੍ਰੀ ਸਬੂਲੀ ਭਦਰ ਸ੍ਰੀ ਮਹਾਗਿਰੀ
ਸ੍ਰੀ ਮਹਾ ਗਿਰੀ ਸ੍ਰੀ ਹਸਤੀ ਸ੍ਰੀ ਹਸਤੀ | ਸ੍ਰੀ ਬਲਿਹ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਬਲਿਹ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਸਵਾਤੀ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਸਵਾਤੀ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਸ਼ਿਆਮਾ ਅਚਾਰਿਆ ਸੀ ਸ਼ਿਆਮਾ ਅਚਾਰਿਆ
ਸ਼੍ਰੀ ਧਰਮਾ ਸਵਾਮੀ
ਜੰਬੂ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਭਵ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਸ਼ਯੰ ਭਵ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਯਸ਼ੋਭਦਰ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਸੰਭੂਤ ਵਿਜੈ ਸ੍ਰੀ ਭਦਰਵਾਹੂ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਸਥਲੀ ਭਦਰ ਸ੍ਰੀ ਮਹਾਗਿਰੀ ਸੀ ਹਸਤੀ ਸ੍ਰੀ ਕਾਲਕਾ ਅਚਾਰਿਆਂ ਸੀ ਰੇਵਤੀ ਮਿਤਰ ਸ੍ਰੀ ਸਮੁਦਰ ਸਵਾਮੀ
ਸ੍ਰੀ ਸੁਧਰਮਾ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਜੰਬੂ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਸ਼ਯੰਭਵ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਯਸੱਭਦਰ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਸੰਭੂਤ ਵਿਜੈ | ਸ੍ਰੀ ਭਰਵਾ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਸਬੂਲੀ ਭੇਦਰ ਸ੍ਰੀ ਸਤੀ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਗਰਗ ਅਚਾਰਿਆ ਸ੍ਰੀ ਸ਼ਿਆਮ ਸੁਰੀ ਸ੍ਰੀ ਸੰਡਲੀ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਕਾਲਕਾ ਅਚਾਰਿਆ
10.
.
12.
(73)
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
(74)
16.
18.
19.
20.
21. 22,
ਸ੍ਰੀ ਸਾਂਡਲੀਆ ਸਵਾਮੀ ਸ਼ੀ ਜਾਂਡਲੀਆ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਸਦਰ ਸਵਾਮੀ ਸਮੁਦਰ ਸਵਾਮੀ
ਮੰਗੂ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਮੰਗੂ ਸਵਾਮੀ ਸ਼੍ਰੀ ਧਰਮ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਨੰਦਲ ਸਵਾਮੀ ਸ਼ੀ ਭਦਰ ਗੁਪਤ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਨਾਗ ਹਸਤੀ ਸ੍ਰੀ ਬਜ਼ਰ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਰੇਵਤੇ ਨਕਸ਼ਤਰ ਸ੍ਰੀ ਰਕਸ਼ਿਤ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਬ੍ਰਹਮ ਦੀਪਕ ਸਿੰਘ ਸ੍ਰੀ ਨੰਦਲ ਸ਼ਪਣਕ ਸ੍ਰੀ ਸੰਕਦਿਲ ਅਚਾਰਿਆਂ ਸ੍ਰੀ ਰੇਵਤੀ ਸਵਾਮੀ ਸੀ ਹਿਮਵੰਤ ਸਵਾਮੀ ਸੀ ਨਾਸ਼ ਹਸਤੀ ਜੀ ਸੀ ਨਾਗਾ ਅਰਜੁਨ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਸਹੁ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਭੂਤਦਿੰਨ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਸੰਕਦਿਲ ਅਚਾਰਿਆਂ ਸ੍ਰੀ ਲਹਿਤ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਹਿਮਵਾਨ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਦੁਸ਼ਯ ਰਾਣੀ ਜੀ ਸ਼ੀ ਨਾਗ ਅਰਜੁਣ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਦੇਵ ਅਧੀਖਿਮਾ ਸ਼ਰਮਣ ਸ੍ਰੀ ਗੋਵਿਦ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਭੂਤ ਦਿੰਨ ਸਵਾਮੀ ਸੀ ਲਹਿਤ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਦੁਸ਼ਯਗਣੀ ਸਵਾਮ
ਸ੍ਰੀ ਮੰਗੂ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਦਰ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਧਰਮ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਮੰਗੂ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਭਦਰ ਗੁਪਤ ਸ੍ਰੀ ਦਿੰਨ ਸਵਾਮੀ ਸ਼ੀ ਗੁਪਤ ਸਵਾਮੀ ਸੀ ਘ ਗਿਰੀ
ਬਜਰ ਸਵਾਮੀ ਬਜਰ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਰਕਸ਼ਿਤ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰਕੀ ਜਾਂ ਰੇਵਤੀ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਪੁਸ਼ਪ ਮਿੱਤਰ ਸ੍ਰੀ ਖਮਣ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਬਜਰ ਸਨ ਜੀ। | ਸੀ ਨੰਦਲ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ ਸੀ ਨਾਗ ਹਸਤੀ ਜੀ ਸ਼ੀ ਨਾਗ ਹਸਤੀ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਰੇਵਤੀ ਮਿਤਰ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਨਕਸ਼ਤਰ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਮ ਦੀਪਕ ਜੀ ਵਭਦੀਵਨਾਂ ਸਵਾਮੀ
ਨਾਗ ਅਰਜੁਠ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਖੰਦਲ ਸਵਾਸੀ ਸ੍ਰੀ ਭੂਤਨ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਹੇਮਵਤ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਕਾਲਕਾ ਅਚਾਰਿਆ ਸ੍ਰੀ ਦੇਵਗਣੀ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਦੇਵਅਰਥੀਖਮਾ ਸ਼ਰਮਣ
24. 25.
|
26. 27.
28.
9 90 -
31.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
o F
| ਤਪਾ ਗੱਛ (ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਜੈਨ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਫਿਰਕੇ ਦੀ ਪਾਵਲ) 1. ਸ੍ਰੀ ਧਰਮਾ ਸਵਾਮੀ
28. ,, ਵਿਧ ਸੂਰੀ 2. ਸ੍ਰੀ ਜੰਞ ਸਵਾਮੀ
19. ,, ਜੈ ਨੰਦ ਸੂਰੀ 3. ਸ੍ਰੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਵਾਮੀ
30. ,, ਰਵਿ ਪ੍ਰਵ ਸੂਰੀ 4. ਸ੍ਰੀ ਸਯੰਭਵ ਸਵਾਮੀ
31. , ਯਸ਼ੋਦੇਵ ਸੂਰੀ : 5. ਸ੍ਰੀ ਯਸ਼ੋਭਦਰ ਸਵਾਮੀ
32. ,, ਪ੍ਰਦੁਮਨ ਸੂਰੀ 6. ,, ਸੰਭੂਤੀ ਵਿਜੈ ਸੂਰੀ ਤੇ ਭਦਰ ਵਾਹੁ 33. ,, ਮਾਨ ਦੇਵ ਸੂਰੀ ,, ਸਥੂਲ ਭਦਰ ਸਵਾਮੀ
34. ,, ਵਿਮਲ ਚੰਦਰ ,, ਆਰਿਆ ਸੁਸਥਤੀ ਤੇ ਸਤਿਬ 35. ,, ਦਯਾਂ ਤਨ ਸੂਰੀ 9. ,, ਸ਼ਥਿਤੀ ਸਵਾਮੀ
36. 5, ਸ਼ੁਰਦੇਵ ਸੂਰੀ 10. ,, ਇੰਦਰ ਦਿਨ ਸੂਰੀ
37. ,, ਦੇਵ ਸੂਰੀ 11. ,, ਦਿਨ ਸੂਰੀ
38. ,, ਸਰਵ ਦੇਵ ਸੂਰੀ 12. ,, ਸਿਹੁ ਗਿਰੀ
39. ,, ਯਸ਼ੋਦਰ ਤੇ ਨੇਮ ਚੰਦਰ 13. ,, ਬਜਰ ਸਵਾਮੀ
40. ,, ਮੁਨੀ ਚੰਦ ਸੂਰ ,, ਬਜਰ ਸਨ
41. 5, ਅਜਿਤ ਦੇਵ ਸੂਰੀ 15. ,, ਚੰਦਰ ਸਵਾਮੀ 2
9, ਵਿਜੈ ਸਿੰਘ ਸੂਰੀ 16. ,, ਸਮੰਤ ਭਦਰ 3
,, ਸੋਮ ਪ੍ਰਭ ਤੇ ਮਨੀ ਰਤਨ 17. ,, ਵਰਿਧ ਦੇਵ ਸੂਰੀ
,, ਜਗ ਚੰਦਰ 5 18. ,, ਦਿੱਤਰ ਸੂਰੀ
45. ਸ੍ਰੀ ਦੇਵਿੰਦਰ ਸੂਰੀ 19. ,, ਮਾਂਨ ਦੇਵ ਰੀ
,, ਧਰਮ ਘੋਸ਼ ਸੂਰੀ 20. ,, ਮਾਨਗਰੀ
47. ,, ਸੋਮ ਤਿਲਕ ਸੂਰੀ ,, ਵੀਰ ਸੂਰੀ
,, ਦੇਵ ਸੁੰਦਰ ਸੂਰੀ ,, ਜੈ ਦੇਵ ਸੂਰੀ
49. ,, ਮੁਨੀ ਸੁੰਦਰ ਸੂਰੀ ,, ਦੇਵਾਨੰਦ ਨੀ
50. ,, ਸੋਮ ਦਰ ਸੂਰੀ 24. ,, ਵਿਕਰਮ ਸੂਰੀ
51. ,, ਮੁਨੀ ਸੁੰਦਰ ਸੂਰੀ 25. ,, ਨਰ ਸਿੰਘ ਸੂਰੀ
52. ,, ਰਤਨ ਸ਼ੇਖਰ ਸੂਰੀ 26. ,, ਸਮੁਦਰ ਸੂਰੀ
53. , ਲਕਸ਼ਮੀ ਸਾਗਰ ਸੂਰੀ 27. ,, ਮਾਨ ਦੇਵ ਸੂਰੀ
54. ,, ਮਤੀ ਸਾਗਰ ਸੂਰੀ
( 75 )
*
*
*
*
*
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
55.
56.
57.
58.
59.
""
""
ا.
99
,,
60.
61.
62.
63.
ਕਪੂਰ ਵਿਜੈ ਗਣੀ
64. ਖਿਮਾ ਵਿਜੈ ਗੁਣੀ
65. ਜਿਨ ਵਿਜੈ ਗੁਣੀ
99
19
,,
99
,,
ਹੇਮ ਵਿਮਲ ਸੂਰੀ
ਆਨੰਦ ਵਿਮਲ ਸੂਰੀ
ਵਿਜੈ ਦਾਨ ਸ੍ਰੀ
ਹੀਰਾ ਵਿਜੈ ਸ੍ਰੀ
ਸੈਨ ਸੂਰੀ
ਵਿਜੈ ਦੇਵ ਰੀ
ਵਿਜੈ ਸਿੰਘ ਸੂਰੀ
ਸੱਤ ਵਿਜੈ ਗੁਣੀ
""
(1) ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਕੱਟਿ ਗੱਛ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ (2) ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਚੰਦਰ ਗੱਛ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ (3) ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਨਵਾਸੀ ਗੁੱਛ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ (4) ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬੜ ਗੱਛ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ (5) ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਤਪਾ ਗੱਛ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ।
66.
67.
68.
(76)
69.
70.
71
72.
73.
74:
75:
76:
ਉੱਤਮ ਵਿਜੈ ਗਣੀ
ਪਦਮ ਵਿਜੈ ਗੁਣੀ
,, ਰੂਪ ਵਿਜੈ ਗੁਣੀ
19
91
,
19
19
ਕੀਰਤੀ ਵਿਜੈ ਗੁਣੀ
ਕਸਤੂਰ ਵਿਜੈ ਗਣੀ ਮਣਿ ਵਿਜੈ ਗੁਣੀ
ار
ਧੀ ਵਿਜੈ (ਬਟਾ ਰਾਏ) 6
ਵਿਜੈ ਨੰਦ ਸੂਰੀ 7
ਵਿਜੈ ਬਲਭ ਰੀ
,, ਸਮੁਦਰ ਵਿਜੈ ਸ੍ਵਰੀ ਵਿਜੇਂਦਰ ਦਿੰਨ ਸ੍ਵਰੀ
(6-7) ਆਪ ਪਹਿਲਾ ਸਵੇਂ: ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਸਾਧੂ ਸਨ । (ਅਚਾਰਿਆ ਸ਼੍ਰੀ ਵਿਜੈ ਵਲਭ ਚੁਆਰਾ ਲਿਖੇ ਸ਼੍ਰੀ ਵਿਜੈ ਨੰਦ ਗੀਵਨ ਚਾਰਿਤ
ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ)
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਵੇਤਾਂ ਵਰ ਸਥਾਨਕ ਵਾਸੀ ਜੈਨ ਪਟਾ ਵਲੀ
* * * of 08
#
1. ਸ੍ਰੀ ਸੁਧਰਮਾ ਸ਼ਵਾਮੀ ਜੀ 2. ,, ਜੰਮੂ ਸਵਾਮੀ ਜੀ 3. ,, ਪੁਭਵ ਸਵਾਮੀ ਜੀ 4. ,, ਸਵੈਯ ਤੇ ਜੀ 5. 5, ਯਸ਼ਭਦਰ ਜੀ .
,, ਸੰਭੂਤ ਵਿਜੈ ਜੀ
,, ਭੱਦਰ ਵਾਹੂ ਜੀ 8. ,, ਸਬੂਲੀ ਭੱਦਰ
,, ਮਹਾਗਿਰੀ ਜੀ ,, ਬਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ,, ਬਨ ਜੀ ,, ਵੀਰ ਜੀ
,, ਸਠਡੀਲ ਜੀ 14. ,, ਜੀਤਧਰ ਜੀ 1 . 9, ਸਮਦ ਜੀ | 16. , ਨੰਦਿਲ ਜੀ । 11. ,, ਨਾਰ।ਹਸਤੀ ਜੀ 18. ,, ਰਵਤ ਜੀ 19. ,, ਸਿੰਘ ਗੁਣ ਜੀ 2, ,, ਸਬੰਡਲਾਚਾਰ ਆ ਜੀ
,, ਹੇਮੰਤ ਜੀ ,, ਨਾਗਜਿਨ ਜੀ ,, ਗੋਵਿੰਦ ਜੀ | ,, ਭੂਤ ਦਿੰਨ ਜੀ 9, ਛੋਹਗਣ ਜੀ , ਦੁਗਣ ਜੀ ,, ਦੇਵਅਰਧੀ ਗਣੀ ਜੀ 9, ਵੀਰ ਭਦਰ ਜੀ
29. ਸ੍ਰੀ ਸੰਕਰ ਭਦਰ ਜੀ 30. ਸ੍ਰੀ ਯਸ਼ੋਭਦਰ ਜੀ 31. ,, ਵੀਰਸੰਨ ਜੀ 32. ,, ਵੀਰ ਨਾਗ ਸੇਨ ਜੀ 33. ,, ਜਯਸ਼ਨ ਜੀ 34. ,, ਹਰਸ਼ੈਣ ਜੀ
ਜੈ ਸੈਣ ਜੀ 36. ,, ਜਗਮਲ ਜੀ
ਦੇਵ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ ,, ਭੀਮ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ 39. 9, ਕਰਮਾਂ ਜੀ 40. ,, ਰਾਜ ਰਿਸ਼ੀ
,, ਦੇਵਸੇਨ ਜੀ ,,, ਸ਼ੰਕਰ ਸੈਨ ਜੀ 43. ,, ਲਕਸ਼ਮੀ ਸੈਠ ਜੀ ,, ਰਾਮ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਪਦਮ ਸੂਰੀ ਜੀ ਹਰੀ ਸੈਨ ਜੀ
ਕੁਸ਼ਲ ਦੱਤ ਜੀ 43. ,, ਜੀਵਨ ਰਿਸ਼ੀ 49. ,, ਜੈ ਸੈਣ ਜੀ
ਵਿਜੈ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ ,, ਦੇਵ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ 52. ,, ਸੂਰ ਸੈਨ ਜੀ 53. ,, ਮਹਾਰ ਸੇਨ ਜੀ
,, ਮਹਾਨ ਜੀ 55. ,, ਜੈ ਰਾਜ ਜੀ 56. ,, ਰਾਜ ਸੈਨ ਜੀ
ਬੇਨੇ ਨੇ
(77)
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
57. ,, ਮਿਸ਼ਰਸੇਨ
75. ਸ਼ੀ ਜਯਰਾਜ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ 38. ,, ਵਿਜੈ ਸਿੰਘ ਜੀ
76. ਸ੍ਰੀ ਲਤਾਂ ਜੀ ਰਿਸ਼ੀ ,, ਸ਼ਿਵਰਾਜ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ
77. ਸ਼ੀ ਸੋਮ ਦੀ ,, ਲਾਲ ਜੀ
78. ਸ਼ੀ ਹਰੀ ਦਾਸ ̈ 6. ,, ਗਿਆਨ ਸ਼ੀ ਜੀ
79. ਸ਼ੀ ਵਿਦਵਨ ਜੀ 6. ,, ਭਾਣੂ ਣਾ ਜੀ
$0. ਸ੍ਰੀ ਭਵਾਨੀਦਾਸ਼ ਜੀ ,, ਰੂਪ ਜੀ
8. ਸ਼ੀ ਮਲੂਕ ਚੰਦ ਜੀ ,, ਜੀਵ ਰਾਜ ਜੀ
82. ਸ੍ਰੀ ਮਹਾਸਿੰਘ ਜੀ ,, ਭਾਵ ਸਿੰਘ ਜੀ
83. ਸ੍ਰੀ ਕੁਸ਼ਾਲ ਚੰਦ ਜੀ 66. ,, ਲਘੂਵਰ ਸਿੰਘ ਜੀ
84. ਸ੍ਰੀ ਛੱਜਮੱਲ ਜੀ 67. ,, ਜਸਵੰਤ ਜੀ
85. ਸ੍ਰੀ ਰਾਮਲਾਲ ਜੀ 5, ਰੂਪ ਸਿੰਘ
87. ਸ੍ਰੀ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ,, ਦਾਮੋਦਰ ਸਿੰਘ
87. ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਬਖਸ ਜੀ ,, ਧਨਰਾਜ ਜੀ
88. ਸ੍ਰੀ ਮੋਤੀ ਰਾਮ ਜੀ ,, fਚੰਤਾਮਣੀ ਜੀ
89. ਸ੍ਰੀ ਸਹਨ ਲਾਲ ਜੀ ,, ਖੇਮ ਕਰਨ ਜੀ
90. ਸ੍ਰੀ ਕਾਸੀ ਲਾਲ ਜੀ 73. 5, ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਜੀ
91. ਸ੍ਰੀ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ 74. ,, ਨਾਰਾਜ ਜੀ ਹਮਾਰੇ ਸਮਾਧਾਨ ਪੰr 235-36 ਲੇਖਕ ਸ਼ੀ ਗਿਆਨ ਮੁਨੀ ਜੀ ਮ:
(18 ) ।
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਪੂਜ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵਿਚੋਂ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਅਸੀਂ ਇਸ ਪੱਟਾਵਲੀ ਵਿਚ ਕਰਦੇ ਹਾਂ
ਅਚਾਰਿਆ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਚਾਰਿਆ ਰਾਮ ਬਖਸ਼ ਜੀ (ਆਪਦੇ ਪੰਜ ਚੇਲੇ ਹੋਏ)
| ਨੀਲਪਦ ਜੀ
ਸ੍ਰੀ ਹਰਨਾਮ ਦਾਸ ਜੀ
ਸ੍ਰੀ ਮਇਆ ਰਾਮ ਜੀ
ਸ਼ੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਜੀ
ਸੀ ਸ਼ੰਭੂ ਰਾਮ ਜੀ
ਸ਼ੀ ਮਾਇਆ ਰਾਮ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ
· ਸ਼੍ਰੀ ਨਾਨਕ ਚੰਦ ਜੀ ਸ਼੍ਰੀ ਦੇਵੀਚੰਦ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਛੋਟੇ ਲਾਲ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਵਿਧੀਚੰਦ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਮਨੋਹਰਲਾਲ ਜੀ
ਸ੍ਰੀ ਨ ਹੋਆ ਲਾਲ ਜੀ
|
ਸ੍ਰੀ ਸੁਖੀ ਰਾਮ ਜੀ
ਸ਼ੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ
ਸ੍ਰੀ ਖੁਸ਼ੀ ਰਾਮ ਜੀ
ਸ਼੍ਰੀ ਗਣੇਸੀ ਰਾਮ ਜੀ
ਅਤੇ
ਸ਼ੀ ਬਨਵਾਰੀ ਲਾਲ
ਸੀ । ਤਦ ਲਾਲ
ਮੁਲਤਾਨੇ ਚੰਦ
ਸ਼ੀ ਫਕੀਰ ਚੰਦ
ਸ੍ਰੀ ਜੀਤ ਮਲ |
_ ਟੇਕ ਚੰਦ
ਸ੍ਰੀ ਮੇਲਾ ਰਾਮ ਜੀ, ਸ੍ਰੀ ਸਹਿਜ ਮੁਨੀ
|
ਸ੍ਰੀ ਭਾਗਚੰਦ ਜੀ
ਸ੍ਰੀ ਸੁਸ਼ੀਲ ਮੁਨੀ
( 79 )
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਨਾਨਕ ਚੰਦ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ
ਸ੍ਰੀ
ਰਾਮ ਸ੍ਰੀ ਜੜਾਵ ਚੰਦ' ਸ੍ਰੀ ਮੰਹਤ ਸਿੰਘ ਸ੍ਰੀ ਗਨ ਦੰਦ
ਸੀ ਛੋਟੇ ਲਾਲ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰ ਪਰਾ
ਰੂਪ ਲਾਲ ਸ੍ਰੀ ਨਾਥੂ ਲਾਲ ਸ੍ਰੀ ਰਾਧਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸੀ ਰਤਨ ਚੰਦ ਸ੍ਰੀ ਬਲਵੰਤ ਰਾਏ
ਸ੍ਰੀ ਮਦਨ ਲਾਲ
ਸ੍ਰੀ ਮੂਲ ਚੰਦ
ਸ੍ਰੀ ਫੂਲ ਚੰਦ
ਸ੍ਰੀ ਜਗੂ ਮਲ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਮੁਨੀ ਬਦਰੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਚੰਦ ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਰਾਮ ਚੰਦ
ਸ਼੍ਰੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਮੁਨੀ ਪਦਮ ਮੁਨੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਨੀ ਰਾਮ ਕੁਮਾਰ ਵਿਨੈ ਕੁਮਾਰ ਜੈ ਮੁਨੀ ਤੇ
ਸ੍ਰੀ ਨਰੇਸ਼
ਨੀ
|
ਸੁੰਦਰ ਜੀ
ਰਾਜੇ ਦਰ ਮਨੀ
ਰਾਕੇਸ਼ ਮਨੀ
ਸੀ ਵਿਧੀ ਚੰਦ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰਪਰਾਂ
ਸ੍ਰੀ ਕੰਵਰ ਸੈਨ
ਮਾਮ ਚੰਦ
ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ (ਪੰਜਾਬ ਕੇਸਰੀ ਸ੍ਰੀ ਬਾਰੂ ਮਲ
ਸੀ ਬਨਵਾਰੀ ਲਾਲ ਤੁਲਸੀ ਰਾਮਦਿਆਂ ਚੰਦ
ਓਮ ਮੁਨੀ
ਦਿਨ ਦਾਸ ,
ਸ੍ਰੀ ਪਾਰਸ ਮੁਨੀ
ਸ੍ਰੀ ਮਲਕ ਚੰਦ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ •
ਸੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਰਾਮ
ਜੜਾਬ ਚੰਦ
ਮੋਹਰ ਸਿੰਘ
| ਸ਼ਗਨ ਚੰਦ
( 80 )
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਮੋਹਰ ਸਿੰਘ
ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਸਿੰਘ
ਇੰਦਰ ਸੈਨ
ਮਗਨ ਸਿੰਘ
ਟੇਕ ਚੰਦ ਪੂਰਣ ਚੰਦ '
ਸ੍ਰੀ ਨੌਬਤ ਰਾਏ ਮਨੋਹਰ ਲਾਲ ਨੇਮਚੰਦ ਤਿਰਲੋਕ ਚੰਦ ਭਗਵਾਨ ਦਾਸ ਮੰਗਤ ਮਨੀ
:
ਜਿਨੇਸ਼ ਮੁਨੀ ਪਦਮ ਮੁਨੀ ਨਵੀਨ ਮੁਨੀ
ਸੁਖੀ ਰਾਮ ਜੀ
ਸ਼ੀ ਅਮੀ ਲਾਲ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮਲਾਲ
ਨੇਕ ਚੰਦ ਜੀ
ਫੂਲਚੰਦ ਰੂਪਚੰਦ ਜਸਮੰਦਰ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਰਣ ਸਿੰਘ ਸ਼ਿਵਚੰਦ ਸ਼ਿਖਰ ਚੰਦ
ਸ੍ਰੀ ਸੁਭਦਰ ਮੁਨੀ 'T
' ਵਿਜੈ ਮੁਨੀ ਸੁਮਤਿ ਮੁਨੀ
ਪੰਡਤ ਸ਼੍ਰੀ ਧਰਮ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ | ਸ਼੍ਰੀ ਧਰਮ ਚੰਦ ਜੀ
ਸ੍ਰੀ ਸ਼ਿਵਦਿਆਲ ਅਚਾਰਿਆ ਸੋਹਨ ਲਾਲ , ਸ੍ਰੀ ਧਨੀ ਰਾਮ ਜੀ
ਸ੍ਰੀ ਗੰਡਰਾਏ ਬਿਹਾਰੀਲਾਲ ਵਿਨੈਚੰਦ ਕਰਮਚੰਦ ਕਾਸ਼ਰੂਮ ਭਾਗਚੰਦ ਅਚਾਰਿਆ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਚੰਦਰ ਦੇਵੇਂ ਗੁਰੂਕੁਲ ਪੰਚਕੂਲਾ |
ਦੇ ਟੇਕ ਚੰਦ ਲਾਭ ਚੰਦ ਜਮੀਤ ਰਾਏ ਚਿੰਤ ਰਾਮ ਗੋਵਿੰਦ ਰਾਮ ਰੂਪ ਚੰਦ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸਨ ।
ਸ਼ੀ ਡੇ ਰਾਏ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ
ਗਣੀ ਉਦੈ ਚੰਦ ਨੱਥੂ ਰਾਮ
ਕਸਰ ਚੰਦ ਨਿਹਾਲ ਚੰਦ
(81)
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਰਲ ਮੁਸ਼ ਖਬਰ ਆਲ ਨਿਭਜਨ ਚ ਕਪੂਰ ਚੰਦ ਜੀਹਰੀ ਛਾਲ
ਕਪੂਰ ਚੰਦ ਜੌਹਰੀ ਲਾਲ ਰਤਨ ਮੁਨੀ ਰਘਬਰ ਦਿਆਲ ਨਿਰੰਜਨ ਦਾਸ
ਛੱਜੂ ਰਾਮ ਦੁਰਗਾ ਦਾਸ ਭਦਰ ਨੀ ਸਤੀਸ਼ ਚੰਦ
|
|
ਰਾਮ ਮੁਨੀ ਜੀ
ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਜੀ
ਸੀ ਨਿਹਾਲ ਚੰਦ ਜੀ ਦੀ
ਪਰਾ
· ਸਵਰਗਵਾਸੀ ਪ੍ਰਵਰਤਕੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਵਰੂਪ ਜੀ
ਸ੍ਰੀ ਸੁਮਤੀ ਮੁਨੀ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਬਿਹਾਰੀ ਲਾਲ ਜੀ ਦੇ ਚੇਲੇ ਸ੍ਰੀ ਮਾਣਕ ਚੰਦ ਜੀ ਸਨ । ਸ੍ਰੀ ਵਿਨੈ ਚੰਦ ਦੇ ਚੇਲੇ ਸ੍ਰੀ ਨਰਪਤ ਰਾਏ ਸਨ । ਆਪ ਦੇ ਚੇਲੇ ਸ੍ਰੀ ਸਤੇਂਦਰ ਮੁਨੀ, ਸ੍ਰੀ ਲਖਪਤ ਰਾਏ ਅਤੇ ਪਦਮ ਚੰਦਰ ਹਨ । ਸ੍ਰੀ ਸਤੇਂਦਰ ਮੁਨੀ ਦੇ ਸ੍ਰੀ ਸ਼ਿਆਮ ਲਾਲ ਜੀ ਸਨ । ਸ੍ਰੀ ਕਰਮ ਚੰਦ ਦੇ ਚੇਲੇ ਸ੍ਰੀ ਦੀਪ ਚੰਦ ਹੋਏ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੇਲੇ ਖੂਬ ਚੰਦ, ਫੂਲ ਚੰਦ ਹਨ । ਸੀ ਫੂਲ ਚੰਦ ਜੀ ਦੇ ਚੇਲੇਨੇ ਜਿੰਦਰ ਮਨੀ ਹਨ !
,
ਪੂਜ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ
ਈਸ਼ਵਰ ਦਾਸ ਹਰਸ਼ ਚੰਦ ਕਲਿਆਣ ਜੀ ਸ਼ੁਕਲ ਚੰਦ ਜੌਹਰੀ ਲਾਲ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀ ਹਰੀ ਚੰਦ
ਸ੍ਰੀ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਰਾਜੇਂਦਰ ਮਹੇਂਦਰ ਮੁਨੀ
ਲਾਲ ਕੁਮਾਰ
ਚੰਦ ਸੰਤੋਸ਼ ਮਨੀ ਅਮਰੇਂਦਰ ਮੁਨੀ ਵਿਵੇਕ
' 'ਮੁਨੀ
ਦਾਤਾ ਰਾਮ ਸੁਮਨ ਮੁਨੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ)
ਸ੍ਰੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਮੁਨੀ ਦੇ ਚੇਲੇ ਵਿਕਾਸ ਮੁਨੀ ਜੀ ਹੋਏ । ਸ੍ਰੀ ਹਰੀ ਚੰਦ ਜੀ ਦੇ ਚੇਲੇ ਵਿਵੇਕ ਮੁਨੀ ਅਤੇ ਦੇਵਿੰਦਰ ਮੁਨੀ ਹਨ । ਸ੍ਰੀ ਭਾਗ ਮਲੇ, ਸ੍ਰੀ ਸੋਹਨ ਲਾਲ ਦੀ ਆਗਿਆ ( 82 )
,
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਚਲਣ ਵਾਲੇ ਸੰਤ ਸਨ । ਆਪ ਦੇ ਤਿਰਲੋਕ ਮੁਨੀ, ਮੰਗਲ ਮੁਨੀ ਅਤੇ ਰਾਮ ਕਲਾ ਜੀ ਹੋਏ । ਤਿਰਲੋਕ ਮੁਨੀ ਜੀ ਦੇ ਸ੍ਰੀ ਗਿਆਨ ਮੁਨੀ ਅਤੇ ਰਾਮ ਕਲਾ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਸੁਖ ਹਨ ।
ਅਚਾਰਿਆ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ
ਸੀ ਖਜਾਨ ਸੀ ਗਿਆਨ ਪੰ. ਹੋਮ ਸੀ ਮਨ ਹਰ ਸ੍ਰੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸ੍ਰੀ ਖਬ ਸੀ ਰਤਨ ਸੁ ਮਥੁਰਾ ਚੰਦ ਮੁਨੀ ਚੰਦ ਮੁਨੀ ਚੰਦ ਚੰਦ ਮੁਨੀ ਮੁਨੀ
ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਨੀ ।
ਸ੍ਰੀ ਸੁਰਜਨ ਦਾਸ ਸ੍ਰੀ ਤੁਲਸੀ ਰਾਮ ਸ੍ਰੀ ਲਾਭਚੰਦ ਸ੍ਰੀ ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ ਸ੍ਰੀ ਫੂਲ ਚੰਦ ਸ੍ਰੀ ਤਿਲੋਕ
ਮਣ ਮੁਨੀ
(ਆਤਮ ਨਿਧੀ) ਪੰ. ਹੇਮ ਚੰਦ ਜੀ ਮ. ਦੇ ਚੋਲੇ ਵਰਤਮਾਨ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਪ੍ਰਵਰਤਕ ਸ੍ਰੀ ਭੰਡਾਰੀ ਪਦਮ ਚੰਦ ਜੀ ਹਨ, ਆਪ ਦੇ ਚੇਲੇ ਹਰਿਆਣਾ ਕੇਸਰੀ ਬਹੁਸ਼ਰੁਤ ਲੇਖਕ ਸ੍ਰੀ ਅਮਰ ਮੁਨੀ ਹਨ ।
ਸ੍ਰੀ ਗਿਆਨ ਮੁਨੀ ਜੀ ਦੇ ਚਲੇ ਹਨ : ਮੁਨੀ, ਸ੍ਰੀ ਭਗਵਤ ਮੁਨੀ, ਡਾ. ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਐਮ.ਏ., ਪੀ. ਐਚ. ਡੀ., ਸ੍ਰੀ ਸਰਪੰਚ ਨੀ ।
ਪੂਜ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ, ਚੋਲੇ ਖੂਬ ਚੰਦ ਜੀ ਦੇ 12 ਚੇਲੇ ਤਪਾ ਗੱਛ ਵਿਚ ਮੂਰਤੀ ਸਾਧੂ ਬਣ ਗਏ ਸਨ । ਸ੍ਰੀ ਰਤਨ ਮੁਨੀ ਜੀ ਦੇ ਚੇਲੇ ਤਪਸਵੀ ਭਗਤ ਰਾਮ ਜੀ ਹਨ । ਅਚਾਰਿਆ ਸ੍ਰੀ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰੰਪਰਾ
ਸ੍ਰੀ ਬਾਲਕ ਰਾਮ ਜੀ
ਸ੍ਰੀ ਲਾਲ ਚੰਦ
ਸ੍ਰੀ ਪ੍ਰੇਮ ਸੁਖ
ਸ੍ਰੀ ਗੋਕਲ ਚੰਦ ਸ੍ਰੀ ਜਗਦੀਸ਼ ਮੁਨੀ ·
ਸੀ ਸ਼ਾਦੀ ਲਾਲ ਸ੍ਰੀ ਲਛਮੀ ਚੰਦ
fਪਿਆਰਾ ਲਾਲ ਤਪਸਵੀ ਪ੍ਰਣਯ ਚੰਦ
ਸ੍ਰੀ ਵਿਮਲ ਮੁਨੀ ਦਰਸ਼ਨ ਮੁਨੀ ਜਿਤੇਂਦਰ ਮਨੀ ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਜੀ
ਸੀ ਰਾਮ ਮੁਨੀ ਜੀ
ਸ੍ਰੀ ਅਮਰ ਮੁਨੀ ਜੀ
( 3 )
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਭੰਡਾਰੀ ਗਿਆਨ ਮੁਨੀ ਜੀ
| ਸ਼੍ਰੀ ਅਰਿਹੰਤ ਮੁਨੀ ਜੀ ' ਸਾਡੀ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਜੈਨ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਾਰ ਸ੍ਰੀ ਸੁਮਨ ਮੁਨੀ i: ਰਾਹੀਂ ਲਿਖਤ ਪੂਜ ਅਮਰਸਿੰਘ ਜੀ ਮਹਾਂਰਾਜ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਹੈ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁਨੀਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਇਸ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ।
| ਨੋਟ :- ਖਰਕਰ ਗੱਛ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਇਕ ਪੁਰਾਤਨ ਗੱਛ ਹੈ । ਸੰ. 10 ਸਦੀ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਅਕਬਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਦਾ ਕਾਲ ਇਸ ਗੱਛ ਦੇ ਨੀ ਪ੍ਰਮੁਖ ਰਹੇ ਹਨ । ਪਰ ਅੱਜ ਕਲ ਖਰਤਰ ਗੱਛ ਦੇ ਮੁਨੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਘੱਟ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਨੀਆਂ ਦੀ ਪੱਟਾਵਲੀ ਕਾਫੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕੀ । ਪ੍ਰਮੁਖ ਅਚਾਰਿਆਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮੁਗਲੈ ਕਾਲ ਵਿਚ ਦਿਤੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਹੈ । '
'
( 84 )
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਪੂਜ ਸ਼੍ਰੀ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਜੀ (ਮਾਰਵਾੜੀ)
1
ਪੂਜ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਾਂ ਦੇ ਦੋ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਜੈਨ ਅਚਾਰਿਆ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਕ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਪੂਜ ਜੀਵਰਾਜ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦੇ ਅਚਾਰਿਆ ਸ੍ਰੀ ਲਾਲ ਚੰਦ ਨਾਲ ਹੈ ਦੂਸਰੇ ਅਚਾਰਿਆ ਪੂਜੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰੀ ਦਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ । ਪ੍ਰਜ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮਾਰਵਾੜੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਜੰਨ ਲੇਖਕ ਦਵਿੰਦਰ ਮੁਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੇ ਅਪਣੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਿੰਦੀ ਨਾਵਲ ਧਰਤੀ ਦਾ ਦੇਵਤਾ ਵਿਚ ਵਿਸਥਾਰ ਅਤੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਦਿਤੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਥੇ ਅਸੀਂ ਸਿਰਫ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੱਖੋਂ ਸੰਖੇਪ ਵਰਨਣ ਕਰਾਂਗੇ।
ਬਿਕਰਮ ਸੰ. 1719 ਸਾਵਨ ਸ਼ੁਕਲਾ 14 ਦਿਨ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਦੇ ਪਿਤਾ ਲਾਲਾ ਦੇਵੀ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਕਮਲਾ ਦੇਵੀ ਜੀ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਰੰਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਦੇਵੀ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬੜੇ ਵਡੇਰੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀ ਜੌਹਰੀ ਸਨ । ਦੇਵੀ ਸਿੰਘ ਖੁਦ ਵੀ ਮੁਗਲ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਇੱਜਤ ਰਖਦੇ ਸਨ ।
ਸੰ. 1741 ਨੂੰ ਅਚਾਰਿਆ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਸਾਧੂ ਬਣੇ । ਆਪ ਦੇ ਗੁਰੂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਜੈਨ ਅਚਾਰਿਆ ਸ੍ਰੀ ਲਾਲ ਚੰਦ ਸਨ । ਆਪ ਨੇ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਹੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਅਰਬੀ ਫਾਰਸੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ । ਸ੍ਰੀ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਵੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਆਪ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਹੁਪੱਖੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਛਡ ਕੇ ਤਿਆਗ ਦਾ ਰਸਤਾ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਯਤੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਪੰਜਾਬ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਆਮ ਸੀ । ਆਪ ਨੇ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਘੁੰਮ ਕੇ ਵੇਸ਼ਿਆ ਪ੍ਰਥਾ, ਮਰਿਤ ਭੋਜ, ਜਾਤ-ਪਾਤ, ਬਲੀ ਪ੍ਰਥਾ ਆਦਿ ਦਾ ਖੁਲ ਕੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ । ਸੋਜਤ (ਰਾਜਸਥਾਨ) ਵਿਖੇ ਯਤੀਆਂ ਨਾਲ ਧਰਮ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ। ਜੈਨ ਅਤੇ ਅਜੈਨ ਸਭ ਆਪ ਦੇ ਭਗਤ ਸਨ । ਸੰ. 1761 ਵਿਚ ਆਪ ਅਚਾਰਿਆ ਬਣ।
ਸੰ. 1767 ਵਿਚ ਆਪ ਦਾ ਚੱਮਾਸਾ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਸੀ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੁਗਲ ਸਮਰਾਟ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਸੀ । ਚੌਮਾਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪ ਦੀ ਭੇਂਟ ਜੋਧਪੁਰ ਦੇ ਮੰਤਰੀ ਖੀਬ ਸਿੰਘ ਭੰਡਾਰੀ ਨਾਲ ਹੋਈ । ਆਪ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਉਪਾਸਕ ਸਨ । ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਖੀਬ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸ਼ਹਿਜਾਦਾ ਅਜੀਮ ਦੀ ਮਾਰਫਤ ਮਿਲੇ ਸਨ I ਆਪ
(85)
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਲਾਹੌਰ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਦਿਲੀ ਪੁਜੇ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਆਪ ਦਾ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖੇਤਰ ਵਰਤਮਾਨ ਪੰਜਾਬ ਸੀ । ਸੋਜਤ ਅਤੇ ਜੋਧਪੁਰ ਵਿਖੇ ਅਨੇਕਾਂ ਕਸ਼ਟਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਪੰਚਵੇਰ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿਚ ਹਾਜਰ ਸਨ । ਇਸ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿਚ ਤਾਰਾ ਚੰਦ ਜੀ ਅਚਾਰਿਆ ਪਤੀ ਦਾਸ ਦੇ ਚੇਲੇ ਸ੍ਰੀ ਮਲੂਕ ਚੰਦ, ਜੋਗ ਰਾਜ, ਤਿਲੋਕ ਚੰਦ ਮਹਾਰਾਜ, ਮੀਣਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ, ਰਾਧਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ, ਸਤੀ ਫੁੱਲਾ ਜੀ, ਪਰਸ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ, ਖੰਤਸੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਅਤੇ ਕੇਸ਼ਰ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਸਨ।
ਸੰ. 1811 ਵਿਚ ਆਪ ਦਾ ਚੰਮਾਸਾ ਜੋਧ ਪੁਰ ਵਿਖੇ ਸੀ। ਆਪ ਨੇ ਇਸ ਚੌਮਾਸੇ ਵਿਚ ਅਪਣੀ ਮੱਤ ਦੀ ਭਵਿਖ ਬਾਣੀ ਕਰ ਦਿਤੀ ਸੀ । ਸੰ. 1812 ਸਾਵਣ ਸ਼ੁਕਲਾ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ। ਆਪ ਨੇ ਰੋਹਤਕ, ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਪਟਿਆਲਾ ਵਿਖੇ ਚੌਮਾਸ ਕੀਤੇ । ਆਪ ਦਾ ਜੀਵਨ ਚਮਤਕਾਰ ਭਰਿਆ ਸੀ । ਅਨੇਕਾਂ ਰਾਜੇ, ਨਵਾਬ, ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਜਾਦੇ ਆਪ ਦੇ ਭਗਤ ਬਣੇ । ਪਟਿਆਲੇ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਆਪ ਦੇ ਖਾਸ ਭਗਤ ਸਨ । ਜੋ ਹਰ ਰੋਜ ਆਪ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਸੁਣਦੇ ।
(86)
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਯਤੀ (ਪੂਜ) ਪ੍ਰੰਪਰਾ
ਪਿਛਲੇ ਅਧਿਐਨਾਂ ਵਿਚ ਅਸੀ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਸਿਧ ਯਤੀਆਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਜਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਯਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਪਟਾਵਲੀਆਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਨਣ ਕਰਾਂਗੇ । ਮਧਕਾਲ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ, ਕਲਾ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਹਰ ਪਖੋਂ ਸੁਰਖਿਤ ਰਖਨ ਦਾ ਸੇਹਰਾ ਇਨ੍ਹਾਂ, ਯਤੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਦਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਯਤੀ ਸਾਧੂ ਤੋਂ ਨਿਯਮ ਖਾਂ ਕਾਫੀ ਵਖਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਭਾਵੇਂ ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਦੇ ਭੇਖ ਵਿਚ ਬ੍ਰਹਮਚਾਰੀ ਰੂਪ ਰਹਿਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਧਨ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ਮੱਠ, ਜੰਤਰ, ਮੰਤਰ ਦਵਾਈ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਮਨਾ ਹੈ । ਅਸਲ ਵਿਚ ਯਤੀ ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਅਤੇ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਵਿਚਕਾਰ ਤਿਆਗੀਆਂ ਦਾ ਮਾਰਗ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਯਤੀਆ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਇਸਤਰੀਆਂ ਯਤੀ ਵੀ ਸਨ । ਇਹ ਲੋਕ ਅਪਣੇ-ਅਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ (ਬੜੇ ਪੂਜ) ਦੇ ਹੁਕਮ ਹੇਠ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਕ ਯਤੀ ਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਘੁੱਮਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਰ ਰਾਜੇ ਅਤੇ ਨਵਾਬ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੂਜਾਂ ਦੇ ਚਮਤਕਾਰਾਂ ਦੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ। ਇਹ ਲੋਕ ਬਹੁਤ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ, ਲੇਖਕ, ਲਿਪੀਕਾਰ ਅਤੇ ਗ੍ਰੰਥ ਸੰਹਿਕਾਰ ਸਨ ।
| ਪੰਜਾਬ ਸਿੰਧ ਵਿਚ ਬੜਗੱਛ, ਖਰਤਰ ਗੱਛ, ਤਪਾਗੱਛ, ਅਤੇ ਲੋਕਾ ਗੱਛ ਦੀਆਂ ਗਦੀਆਂ ਸਨ । ਸਾਡੀ ਜਾਨਕਾਰੀ ਦਾ ਅਧਾਰ ਸ੍ਰੀ ਹੀਰਾ ਲਾਲ ਜੀ ਦੁਗੜ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਮਧ ਏਸ਼ੀਆ ਔਰ ਪੰਜਾਬ ਮੇਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਹੈ ।
ਉਤਰਾਧ ਲੋਕ'ਗੱਛ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਸੰ: 1560 ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਦ ਯਤੀ ਸਰਵਰ ਦੇ , ਚੇਲੇ ਰਾਏਮਲ ਅਤੇ ਭਲੋਜੀ ਲਾਹੌਰ ਆਏ ਸਨ 1. ਸੌ 1871 ਮਾਘ ਸੁਦੀ 5 ਨੂੰ ਯਤੀ ਵਿਮਲ ਚੰਦ ਨੂੰ ਅਚਾਰਿਆ ਪੱਦਵੀ ਦੀ ਚਾਦਰ ਪੱਟੀ (ਹਿਆਤਪੁਰ) ਵਿਖੇ ਧੂਮਧਾਮ ਨਾਲ ਦਿਤੀ ਗਈ । ਯਤੀ ਜੀ ਦੇ 15 ਚੇਲੇ ਅਤੇ 3 ਚੇਲੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖੇਤਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ ।
( 87 )
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਲੜੀ ਨੂੰ ਪੂਜ ਦਾ ਨਾਂ
ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਨਾਂ 1. ਅਚਾਰਿਆ ਵਿਮਲਚੰਦ ਜੀ | ਹੋਸ਼ਿਆਰਪੁਰ, ਅੰਬਾਲਾ, ਪਟੀ, ਵੈਰੋਵਾਲ 2. ਲਾਲ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ ।
ਜਗਰਾਵਾਂ, ਰਾਏਕੋਟ 3. ਆਨੰਦ ਰੂਪ, ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ . ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲਾ, ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ
ਪੂਜ ਦੀਪਚੰਦ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ । ਅਮਰਿਤਸਰ, ਸੁਨਖਤ 5. ਪੂਜ ਰੂਪਾ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ
ਪੱਟੀ, ਜਲੰਧਰ, ਲੁਧਿਆਨਾ 6. ਪੂਜ ਦਾਸ ਰਿਸ਼ੀ
ਅੰਬਾਲਾ ਅਬੁਦਲਾ ਕੀ ਗੱਛਾ, ਥਾਨੇਸਰ 1. ਮਾਨੈਕ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ
ਫਗਵਾੜਾ, ਜੈ, ਟਾਂਡਾ, ਕਰਨਾਲ, ਚੂਦੀਆਂ 8. ਮੰਗਲਰਿਸ਼ੀ ਜੀ
ਜੰਡੀਆਲਾ ਗੁਰੂ 9. ਸਹਜ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ
ਅੰਬਾਲਾ, ਸੰਢੋਰਾ 10. ਧਰਮਾ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ
ਲਾਹੌਰ 11. ਦੁਨੀਚੰਦ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ
ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਜੋਹਰੀ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ
ਪਟਿਆਲਾ, ਸੁਨਾਮ 13. ਦੇਵੀਆ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ
ਸਮਾਨਾ 14. ਪੁਰ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ । ਰਾਹੋ 15. ਭਵਾਨੀਆਂ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ
ਸਾਢੇਰਾਂ 16. ਸਾਧਵੀ ਧਨੋ ਜੀ
ਹੋਸ਼ਿਆਰਪੁਰ 17. ਸਾਧਵੀ ਲਛਮੀ ਜੀ
ਵੇਰਵਾਲਾ 18. ਸਾਧਵੀ ਸੋਖਮਨੀ ਜੀ
ਅੰਬਾਲਾ ਅਚਾਰਿਆ ਵਿਮਲਚੰਦ ਜੀ ਦੇ ਚੇਲੇ ਅਚਾਰਿਆ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਚੰਦ ਜੀ ਹੋਏ । ਆਪ ਸੰ: 1880 ਮਾਘ ਸੁਦੀ 5 ਨੂੰ ਅਚਾਰਿਆ ਬਣੇ ! ਆਪਦੇ ਇਸ ਮਹੋਤਸਵ ਉਪਰ ਬਾਹਰਲੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਤੋਂ 16 ਸਾਧੂ ਅਤੇ 4 ਸਾਧੋਆਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਈਆਂ। ਬਾਹਰਲੇ ਗੱਛਾਂ ਵਿਚ ਖਰਤਰ ਗੱਛ, ਗੁਜਰਾਤੀ ਲੋਕਾਗੱਛ ਅਤੇ ਨਾਗੋਰੀ ਗੱਛ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹਨ ।
( 88 )
'
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਅਚਾਰਿਆ ਰਾਮ ਚੰਦ ਦੇ ਖੇਤਰ
.
ਲੜੀ ਨੰ: ਪੂਜ ਦਾ ਨਾਂ .
ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ,, 1. ਅਚਾਰਿਆਂ ਰਾਮ ਚੰਦ ਜੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਪੱਟੀ, ਸਾਢੇਰਾਂ, ਅੰਬਰਟਾ ਲਾਹੋਰ
. ਅੰਬਾਲਾ , 2. ਪੂਜ ਰੂਪਾ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ ਪੱਟੀ, ਖਰੜ, ਨਾਲਾਗੜ ਕੇ ਪੂਜ ਲਾਲ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ ਜਗਰਾਵਾਂ ਰਾਏਕੋਟ, ਬਲਾਚੌਰ 4., ਪੂਜ ਦੀਪ ਚੰਦ ਜੀ | ਅਮਰਿਤਸਰ, ਜੰਡਿਆਲਾ ਗੁਰੂ, ਕਸੂਰ, 5. ਪੂ ਮਾਣਕ ,ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ
ਫਗਵਾੜਾ, ਟਾਂਡਾ, ਨਕੋਦਰ :6. ਜਰਾਜਾ ਰਾਮ ਸੀ ਜੀ ।
ਰਾਮਪੁਰ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ' , . ਪੁਜ ਦੁਨੀ ਚੰਦ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ .
ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ .. .. .. . ... 8. ਪੂਜ ਸਹਿਜ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ ਅੰਬਾਲਾ, ਮਨਹੂਰਪੁਰ 9. ਪੂਜ ਮਾਰਿਸ਼ੀ ਜੀ , ਅੰਬਰਥ 10.: ਪੂਜੇ ਜੀਵਾ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ । ਥਾਨੇਸਰ, ਕਰਨਾਲ : ਆ l: ਪੂਜ ਮਾਹੂਬ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ । ਅਬਦੁਲਾ ਦੀ ਗਡੀ, ਸਹਾਰਨਪੁਰ , 2. ਪੂਜ ਜੀਤਾ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ, ਲੁਧਿਆਣਾ ' ਚ 13. ਪਚ ਜੋਹਰੀ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ ਨੂੰ ਪਟਿਆਲਾ ,
, , 14. ਪੂਜ ਨੱਬਤ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ ਜਜ : : :
: 15. ਪੂਜ ਬਨੂੜ (ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ ਬਨੂੜ 16. ਪੂਜ ਦੀਵਾਨ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ ਸਰਜਾਵਾ, ਸਰਸਾ 17... ਪੂਜ ਧਰਮਾ ਰਿਸ਼ੀ ਅਮਰਿਤਸਰ 18. . ਪੁਜ ਨਾਨਕ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ , ਸੁਨਾਮ 19. ਪੂਜ ਬਖਤਾ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ 20. ਸਾਧਵੀ ਲਖਮੀ ਜੀ ਹੋਸ਼ਿਆਰਪੂਰ 21. ਸਾਧਵੀ ਸੁਖਮਨੀ ਜੀ ਥਾਨੇਸਰ, ਸਮਾਨਾ
'ਪੂਜ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਚੰਦ ਦੇ ਨਾਲ ਸ੍ਰੀ ਸੋਹਨ ਰਿਸ਼ੀ ਅਤੇ ਬਿਹਾਰੀ' ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ, ਇਨਾਂ ਪੂਜਾਂ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ "ਦਿਲੀ ਅਤੇ ਸਿੰਧ ਵਿਚ 26 ਦੇ ਕਰੀਬ ਨਵੇਂ ਜੈਨ ਮੰਦਿਰ
( 89 )
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਯਤੀ ਵਿਮਲ ਚੰਦ ਅਤੇ ਯਤੀ ਰਾਮ ਚੰਦ ਦੀ
| ਪਟੀਵਲ
(1, ਭੁਨਾ ਰਿਸ਼ੀ (ਸੰ: 1931), (2) ਭੀਦਾ, (3) ਕੁਨਾ, (4) ਭੀਖਾ, (5) ਜਗਮਾਲ, (5 ਸਰਵਰ, (7) ਰਾਏਮਲੇ, (8) ਸਦਰੰਗ, (9) ਸਿੰਘ ਰਾਜ ( 1 ਜੇਠਮਲ, (11) ਮਨੋਹਰ ਰਿਸ਼ੀ, (12 ਨੂੰ ਸੁੰਦਰਦਾਸ ਰਿਸ਼ੀ, (13) ਸਦਾਨੰਦ ਰਿਸ਼ੀ, (14) ਜਸਵੰਤ ਰਿਸ਼ੀ, 15) ਵਰਧਮਾਨ ਰਿਸ਼ੀ, (16) ਮਹਾਸਿੰਘ, (17) ਸ੍ਰੀ ਜੈ ਗੋਪਾਲ (18) ਵਿਮਲ ਚੰਦ ਰਿਸ਼ੀ, (19) ਰੋਮਚੰਦ ਰਿਸ਼ੀ । ਸਮਾਨਾਂ
ਦ ਪਾਛੀ ਸ਼੍ਰੀ ਰੂਪਦੇਵ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਸੰਮਾਨੇ ਦੀ ਗੱਦੀ ਉਪਰ ਵਿਰਾਜਮਾਨ ਸਨ ਇਹ ਸ਼ਮਾਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਪਟਿਆਲੇ ਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਤੀਆਂ ਨੇ ਪੁਰਾਤਨ ਹੱਥ ਲਿਖਤਾਂ ਦੀਆਂ ਨਕਲਾਂ ਨਾਲ ਭੰਡਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ।
ਤੱਪਾਗਿੱਛ ਦੇ ਸ਼੍ਰੀ ਵਿਜੈ ਪ੍ਰਭਵ ਸੂਰੀ ਨੇ ਸ: 1723 ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਖਣਕ ਤੋਂ ਯਤੀ ਤੇਜ ਸਾਗਰ ਨੂੰ ਸਮਾਨਾ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੀਆਂ ਗਈਆਂ ਏ ਭੇਜਿਆ ਸੀ। | ਇਥੇ ਬੜਗੱਛ ਦੇ ਅਚਾਰਿਆ ਭਾਵਦੇਵ ਸੂਰੀ ਨੇ ਵਿਕਰਮੀ ਦੇ 16-17 ਬਤਾਵਦੀ ਵਿਚ 14ਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਅਨੰਤ ਨਾਥ ਦਾ ਮੰਦਰ ਬਨਾਇਆ ਪ੍ਰਸਿਧ ਅਚਾਰਿਆ ਈਲਦੇਵ ਸੂਰੀ (ਅਕਬਰ ਪ੍ਰਤਿ ਬੰਧਕ) ਨੇ ਇਥੇ ਕਈ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਕੰਮ ਕੀਤੇ । ਇਥੇ ਹੀ ਹਿੰਦੀ, ਪੰਜਾਬੀ, ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਦੇ ਕਵਿ ਮਾਲਦੇਵ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਭਗਤੀ ਪੱਦ ਰਚੇ । ਫਰੀਦਕੋਟ
ਇਹ ਖ਼ਰਭਰ ਗੱਢ ਦੀ ਗੱਦੀ ਸੀ । ਵਿਕਰਮ ਦੀ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਇਥੇ ਦੇਵਚੰਦ ਗੁਲਾਬ ਚੰਦ, ਖੁਲਚੇ ਯਤੀ ਵਿਰਾਜਮਾਨ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰ ਹੀ ਥਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਅਤੇ ਨਕਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ । ਇਸ ਗੱਦੀ ਦਾ ਸੰਬਧ ਭਟਨੇਰ (ਹਨੂਮਾਨ ਗੜ) ਦੀ ਗੱਦੀ ਨਾਲ ਹੈ !
(90 )
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਰੋਪੜ
ਇਹ ਗੱਦੀ ਦ ਤੱਪਾ ਗੱਛ ਨਾਲ ਕਾਫੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਰਹੀ ਹੈ । ਸੰ: 1743 ਤੱਕ · ਇਥੇ ਯਤੀਮ ਵਿਜੈ ਵਿਰਾਜਮਾਨ ਸਨ ।
ਮੁਲਤਾਨ
| ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਗੱਦੀ ਵੀ ਖਤੱਰ ਗੱਛ ਦੇ ਯਤੀਆਂ ਨਾਲ ਕਾਫੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਰਹੀ ਹੈ । ਅਤੇ ਸੰ: 2000 ਤੱਕ ਇਹ ਕਾਇਮ ਰਹੀ । ਇਸਦੇ ਅੰਤਮ ਯਤੀ ਰਾਏ ਮਲ ਜੀ ਸਨ । ਇਥੇ ਦ ਤਪਾਛ ਦੇ ਯਤੀ ਸ੍ਰੀ ਮੁਕਤ ਸੁੰਦਰ ਸੰ: 1743 ਦੇ ਕਰੀਵ ਵਿਰਾਜਮਾਨ ਰਹੇ ਹਨ ।
ਹਨੁਮਾਨਗੜ
ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਗੱਦੀ ਦੇ ਯਤੀਆਂ ਦਾ ਘੇਰਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਈ ਸ਼ਹਿਰ ਸਨ ਇਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਛਾਂ ਵਾਰੇ ਖੇਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ।
1. ਬ੍ਰਹਦ ਤਾਗੱਛ ਦੇ ਅਚਾਰਿਆ ਵਿਜੇ ਪ੍ਰਭਵ ਸੂਰੀ ਨੇ ਯਤੀ ਮੁਕਤਸੁੰਦਰ ਨੂੰ ਮੁਲਤਾਨ, ਸਰਸਾ, ਭਟਨੇਰ ਦੀ ਗੱਦੀ ਦਿੱਤੀ ।
2. ਬੜਗਿੱਛ ਦੀ ਗੱਦੀ ਵੀ ਇਬ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਸਮਾਨਾ ਅਤੇ ਸਰਸੇ ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸੀ । ਇਸ ਵਾਰੇ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿਕਰ ਆ ਚੁਕਾ ਹੈ । ਸੀ ਭਾਵ ਦੇਵ ਦੇ 28 ਚੇਲੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੋਰ ਗੱਦੀਆਂ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ, ਪਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਜਿਕਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ।
3. ਖਰਤਰ ਗੱਛ ਦੇ ਯੁੜੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ੰਬੰਧ ਇਥੇ ਵੀ ਰਿਹਾ ਹੈ ਇਹ ਗੱਛ ਦੇ ਅਧੀਨ ਫਰੀਦਕੋਟ, ਮੁਲਤਾਨ, ਸਿਰਸਾ, fਸਾਰ ਅਤੇ ਹਾਸੀ ਦੀਆਂ ਗੰਦੀਆਂ ਸਨ । ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਖੇ ਯ ਧਰਮ ਸੁੰਦਰ ਗਣੀ ਨੇ ਇਕ ਬ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ ।
| ਉਪਰੋਕਤ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਉਪਰ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ 4 ਜੈਨ ਉਪਸਕਾਂ ਨੇ ਕਿਸ ਤਰਾਂ ਅਪਣਾ ਧਰਮ ਸੁੱਰਖਿਤ ਰਖਿਆ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਤੀਆਂ ਦੇ ਰਾਜ ਦਰਵਾਰ ਨਾਲ ਡੂੰਘੇ ਸੰਬੰਧ ਸਨ ! ਆਮ ਤੌਂਪੜੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮਹਿਲਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਇਕ ਬਰਾਬਰ ਸਨ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਯਤੀਆਂ ਕਾਰਣ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਤਿਆਗ ਸਵਰੂਪ ਕਾਫੀ ਧੁੰਧਲਾ ਪੈ ਗਿਆ, ਜਿਸਨੂੰ ਵਾਦ ਵਿਚ ਕਈ ਸਾਧੂਆਂ ਨੇ ਅਪਣੇ ਆਚਰਣ ਰਾਹੀਂ ਠੀਕ ਕੀਤਾ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿਛੋਂ ਵਰਨਣ ਕਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।
( 91 )
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਮਨੋਹਰ ਗੱਛ (ਸਥਾਨਕ ਵਾਸੀ ਦੀ ਪਟਾਵਲੀ)
1. ਸ਼੍ਰੀ ਸੁਧਰਮਾ ਸਵਾਮੀ
2.
ਸ਼੍ਰੀ ਜੰਞ ਸਵਾਮੀ
3. ਸ਼੍ਰੀ ਪ੍ਰਭਬ ਸਵਾਮੀ
4, ਸ੍ਰੀ ਸਯੰਭਵ ਸਵਾਮੀ
5. ਸ਼੍ਰੀ ਯਸ਼ੋਭਦਰ ਜੀ 7. ਸ਼੍ਰੀ ਭੱਦਰ ਵਾਹ ਜੀ 9. ਸ਼੍ਰੀ ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਜੀ
11. ਸ਼੍ਰੀ ਸਿਥਤ ਸੁਪ੍ਤਿ ਬੁੱਧ ਜੀ
13. ਸ਼੍ਰੀ ਦਿੱਨ ਜੀ
15. ਸ੍ਰੀ ਬਜਰ ਸਵਾਮੀ ਜੀ
17. ਸ਼੍ਰੀ ਰੱਥ ਸਵਾਮੀ ਜੀ 19. ਸ਼੍ਰੀ ਵਲਗੂ ਮਿਤਰ ਜੀ
21. ਸ਼੍ਰੀ ਸ਼ਿਵ ਭੂਤੀ ਜੀ 23. ਸ਼੍ਰੀ ਨੱਕਸ਼ਤਰ ਸਵਾਮੀ
25. ਸ਼੍ਰੀ ਨਾਗੇਂਦਰ ਜੀ 27. ਸ਼੍ਰੀ ਦੇਵਰਧੀ ਗਣੀ ਜੀ
29. ਸ਼੍ਰੀ ਸੱਮਤ ਭੱਦਰ ਜੀ (ਵਿਦਿਆਧਰ)
31. ਸ਼੍ਰੀ ਜੈ ਦੇਵ ਜੀ 33. ਸ਼੍ਰੀ ਦੇਵਾਨੰਦ ਸੂਰੀ ਜੀ
(ਧਾਰਾ ਨਗਰੀ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦੇ ਗੁਰੂ
35, ਸ਼੍ਰੀ ਨਰਸਿੰਘ ਸੂਰੀ ਜੀ 37. ਸ਼੍ਰੀ ਵਿਵਧ ਪ੍ਰਭੂ ਸ੍ਰੀ 39. ਸ਼੍ਰੀ ਜੈ ਨੰਦ ਸੂਰੀ ਜੀ 41. ਸ਼੍ਰੀ ਉਦਿਤ ਸੂਰੀ (ਸੰ: 1181 ਔਸਵਾਲ ਗੋਤ ਦੇ ਜਨਮ ਦਾਤਾ)
6. ਸ਼੍ਰੀ ਸਭੂਤੀ ਵਿਜੇ
8. ਸ੍ਰੀ ਸਲੀ ਭੱਦਰ
10. ਸ਼੍ਰੀ ਸੁਹਸਤੀ ਜੀ
12. ਸ਼੍ਰੀ ਇੰਦਰ ਦਿਨ ਜੀ
14.
ਸ਼੍ਰੀ ਸਿਰ ਗਿਰੀ ਜੀ
16. ਸ਼੍ਰੀ ਬਜਰ ਸੈਣ ਜੀ
18. ਸ਼੍ਰੀ ਪੁਸ਼ਪ ਗਿਰੀ ਜੀ
20. ਸ਼੍ਰੀ ਧਨ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ
22. ਸ਼੍ਰੀ ਭੱਦਰ ਸਵਾਮੀ ਜੀ
24. “ ਸ਼੍ਰੀ ਰਕਸ਼ ਸਵਾਮੀ
26. ਸ਼੍ਰੀ ਦੁਸ਼ਯ ਗਣੀ ਜੀ
28. ਸ਼੍ਰੀ ਚੰਦਰ ਸਵਾਮੀ
30. ਸ਼੍ਰੀ ਧਰਮਘੋਸ਼ ਸੂਰੀ ਜੀ
(92)
32. ਸ਼੍ਰੀ ਵਿਕਰਮ ਸੂਰੀ ਜੀ (ਤੱਪਸਵੀ) 34. ਸ਼੍ਰੀ ਵਿਦਿਆਪ੍ਰਭੂ ਜੀ
36. ਸ਼੍ਰੀ ਸਮੁਦਰ ਸੂਰੀ ਜੀ 38. ਸ਼੍ਰੀ ਪਰਮਾਨੰਦ ਜੀ ਸੂਰੀ 40.
ਸ਼੍ਰੀ ਰਵਿ ਪ੍ਰਭੂ ਸ੍ਰੀ
42.
ਸ਼੍ਰੀ ਪ੍ਰਭਸੂਰੀ ਜੀ
43.
ਸ਼੍ਰੀ ਵਿਮਲ ਚੰਦ ਜੀ
44. ਸ਼੍ਰੀ ਨਾਗਦਤ ਸੂਤੀ (ਸੁਰਾਣਾ ਗੋਤ ਦੇ ਪ੍ਰੇਰਕ ਸਨ) ਆਪਦਾ ਜਾਮ ਸਥਾਨ ਪਾਟਨ ਸੀ ਸੰ: 1278 ਨੂੰ ਅਪ ਵਿਉਪਾਰ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਆਏ। ਵਾਪਸੀ ਤੇ ਨਾਗੌਰ
ਵਿਮਲਚੰਦ ਜੀ ਸ੍ਵਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਸਾਧੂ ਬਣ ਗਏ ਅਚਾਰਿਆ ਪਦਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ । ਮਹਾਨ ਤਪਸਵੀ ਸਨ ।
(ਸੰ: 1285 ਨੂੰ ਆਪਨੂੰ ਕੁਝ ਲੋਕ ਨਾਗੋਰੀ ਗੱਛ
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਦੀ ਉੱਤਪਤੀ ਆਪ ਮਨਦੇ ਹਨ ਆਪਦਾ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਖੇਤਰ ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ
ਅਤੇ ਉਤਰੀ ਭਾਰਤ ਸੀ। - 45, ਅਚਾਰਿਆ ਧਰਮ ਸੂਰੀ ਜੀ .... 46. ਅਚਾਰਿਆ ਰਤਨ ਸੂਰੀ ਜੀ
47. ਅਚਾਰਿਆ ਦੇਵੇਦੰਰ ਸੂਰੀ ਜੀ 48. ਅਚਾਰਿਆ ਰਹਨ ਪ੍ਰਭ ਸੂਰੀ - 49,. ਅਚਾਰਿਆ ਅਮਰ ਪ੍ਰਭੂ ਸੂਰੀ ਜੀ 50. ਅਚਾਰਿਆ ਗਿਆਨ ਚੰਦਰ ਜੀ , 51. ਅਚਾਰਿਆ ਮਨ ਸ਼ੇਖਰ ਸੂਰੀ ਜੀ 52. ਅਚਾਰਿਆ ਸਾਗਰਚੰਦ ਸੂਰੀ ਜੀ 53. ਅਚਾਰਿਆ ਮਲੈ ਚੰਦਰ ਸੂਰੀ , 54. ਅਚਾਰਿਆ ਵਿਜੈ ਚੰਦਰ ਸੂਰੀ 55. ਅਚਾਰਿਆ ਯਸ਼ਵੰਤ ਸੂਰੀ ਜੀ 56. ਸ੍ਰੀ ਕਲਿਆਣ ਸੂਰੀ ਜੀ 57, "ਅਚਾਰਿਆਂ ਸ਼ਿਵ ਚੰਦਰ ਸੂਰੀ ਜੀ 58. ਅਚਾਰਿਆ ਹੀਰਾਗਰ ਜੀ ਆਪ ਦੀ ਭੱਟ ਲੋਕਾਂ ਸਾਹ ਨਾਲ ਹੋਈ ਸੀ । ਆਪਨੇ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਅਪਣੇ ਗੱਛ ਦਾ ਨਾਰੀ ਗੱਛ ਰਖਿਆ । ਆਪਦਾ ੫ ਜਨਮ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਨਾਲਈ ਪਿੰਡ ਪਿਤਾ ਮਾਲ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸ੍ਰੀ ਮਾਣਕ ਦੇਵੀ ਦੇ ਘਰ
ਹੋਈਆਂ । ਆਪਨੇ ਅਪਣੇ ਮਿਤਰ ਦੇ ਰੂਪ ਚੰਦ ਨਾਲ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਗਹਿਣ ਕੀਤਾ।
ਆਪਦੇ ਤਿੰਨ ਚਲ ਹੋਏ । ਯਤੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵਲ ਆਪਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਰੋਧ ਹੋਇਆ । . - ਆਪਦੇ ਕੁੱਝ ਚਲੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਸਿਆਲਕੱਟ ਤੱਕ ਪੁੱਜ ਗਏ । ਆਪਦੇ
ਕੁੱਝ ਚਲੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਯੂ ਬਣ ਗਏ .. , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਸਿਧ ਵੈਦਿਕ ਨੂੰ ਥ
ਰਚਿਤਾ ਗੰਗਾ ਰਾਮ ਜੀ ਵਿਚ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਗੰਗਾ ਯਤਿ ਨਿਧਾਨ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਖਿਆ । 59. ਸ਼ੀ ਰੂਪ ਚੰਦ ਜੀ- ਆਪਦਾ ਜਨਮ ਸੰਨ 1568 ਨੂੰ ਨਾਗਰ ਰਾਜ ਸਥਾਨ, ਵਿਖੇ
ਹੋਈਆ । ਪਿਤਾ ਰਣੁ ਸਾਹ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸਿਵਾ ਦੇਵੀ ਜੀ ਸਨ । ਆਪਨੇ ਸ਼ਿਵ ਚੰਦ ਜੀ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਮੁਨੀ ਧਰਮ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਫਿਰ ਸੰਘ ਨੇ ਆਪਨੂੰ
ਅਚਾਰਿਆ ਵੀ ਦਿੱਤੀ। ਆਪ ਸ੍ਰੀ ਹੀਰਾ ਗਰ ਦੇ ਸਾਥੀ ਸਨ। 1. ਕਲ੫ ਸੂਤਰ ਵਿਚ 25ਵੇਂ ਥਾਂ ਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।
(1) ਸ਼ੀ ਨਾਗ ਸਵਾਮੀ, (2) ਸ੍ਰੀ ਜਹੀਲ ਜੀ, (3) ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਜੀ, (25) ਸ੍ਰੀ ਕਾਲਕ ਸਵਾਮੀ (3) (29) ਸ੍ਰੀ ਸੋਧਾਲਿਤ ਭੱਦਰ (30) ਸ੍ਰੀ ਭੱਦਰ (ਵਰਿਧ) (31) ਸੰਘ ਪਾਲਿਤ (2) ਸ੍ਰੀ ਹਸਤੀ (33) ਸ਼੍ਰੀ ਧਰਮ ਜੀ (34) ਸ੍ਰੀ
ਸਿੰਘ ਜੀ : 35) ਸ਼੍ਰੀ ਧਰਮ ਜੀ (36) · ਮਾਂਡੀਲਆ, (37) ਸ੍ਰੀ ਜੰਬੂ ਜੀ, .. (38) ਸ਼੍ਰੀ ਨੰਦੀ ਜੀ, (39) ਦੇਸੀ ਰਣੀ ਸ਼ ਮਣ, (40) ਸਥਿਰ
ਗੁਪਤ ਸ਼ਮਾਸ਼ਮਣ (4) ਕੁਮਾਰ ਧਰਮ ਰ ਣੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਦੇਵਰਧੀ ਗੁਣੀ ਸਮ ਸ਼ਮਣ (2) ਆਪਦੇ ਤਿਨ ਚਲੇ ਸਨ । (1) ਨਾਗਦਤ, , (2) ਮਾਡਲਚੰਦ ਅਤੇ ਨੇਮਚੰਦ (3) ਬਾਕੀ ਅਚਾਰਿਆਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਨਣ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
( 93 )
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
60. ਸ੍ਰੀ ਦੀਪਾਗਰ ਜੀ-ਆਪਦਾ ਜਨਮ ਕੋਰਡਾ ਨਿਗਮ (ਰਾਜਸਥਾਨ) ਵਿਖੇ ਖੇਤਸ਼ੀ
ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਧਨਵਤੀ ਦੇ ਘਰ ਹੋਈਆ ! ਸ੍ਰੀ ਰੂਪ ਚੰਦ ਜੀ ਤੋਂ ਦੀਖਿਆ ਲੈ ਕੇ ਆਪਨੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਚ ਹੀ 3500 ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਦੇਖੀਅਤ ਕੀਤਾ, ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਆਪ ਲੁਧਿਆਣਾ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੇ । ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਸੇਠ ਭਾਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਉਸ਼ਦਾ ਭਰਾ ਤਾਰਾ ਚੰਦ ਆਪਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭਗਤ ਸਨ, ਧਰਮਵਤੀ ਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਧਾਰਮਿਕ ਔਰਤ ਆਪਣੀਆਂ ਤਿੰਨ ਸਹੇਲਿਆਂ ਨਾਲ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਬਣੀ । ਜੋ ਅ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਾਧਵੀਂ ਦਾ ਧਰਮ
ਪ੍ਰਚਾਰ ਲੁਧਿਆਣੇ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਦਾ ਖੇਤਰ ਸੀ । 61. ਅਚਾਰਿਆ ਵੈਯਸਾਗਰ ਜੀ-ਆਪਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਨਾਗੋ ਰ ਸੀ ਪਿੱਤਾ ਸ੍ਰੀ ਭੱਲ
ਰਾਜ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸ੍ਰੀ ਰਤਨ ਵਤੀ ਸੀ । ਦੀਪਾ ਸਾਗਰ ਜੀ ਪਾਸੋਂ ਆਪ ਸਾਧੂ
ਦੀਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ । 62. ਅਚਾਰਿਆ ਵਸਤੂ ਪਾਲ ਜੀ-ਨਾਗਰ ਵ ਸੀ ਸੇਠ ਮਹਾਰਨ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਹਰਸ਼
ਦੇਵੀ ਦੇ ਆਪ ਤਿਆਗ ਸਪੁਤਰ ਸਨ । 63. ਅਚਾਰਿਆਂ ਕਲਿਆਲ ਦਾਸ ਜੀ-ਚਾਚਲਦੇਰ (ਰਾਜਸਥਾਨ) ਦੇ ਸ੍ਰੀ ਸ਼ਿਵਦਾਸ
ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਕਮਲਾ ਦੇਵੀ ਦੇ ਲਾਡਲੇ ਸਪੁਤਰ ਸਨ । ਆਪਦਾ ਵਰਦਾਵਾਸ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਹੋਈਆ । ਆਪਦੇ 10ਉ ਚਲੇ ਸਨ ।
(/
64.
ਅਚਾਰਿਆ ਭੈਰਵਦਾਸ ਜੀ-ਨਾਗੋਰ ਨਿਵਾਸੀ ਸੇਠ ਤੇਜ ਸੀ ਅਤੇ ਲਖਮੀ ਦੇਵੀ
ਦੇ ਸਪੁਤਰ ਸਨ । ਆਪਦੇ 100 ਚੇਲੇ ਸਨ । 65. ਅਚਾਰਿਆ ਨੇਮੀ ਚੰਦਰ- ਬੀਕਾਨੇਰ ਨਿਵਾਸੀ ਰਾਏਚੰਦ ਅਤੇ ਸਜਨਾ ਦੇਵੀ ਦੇ
ਸਪੁਤਰ ਸਨ । ਆਪਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਉਦੇਪੁਰ ਵਿਖੇ ਹੋਈਆ । 66. ਆਚਾਰਿਆ ਆਸਕਰਣੀ-ਸ਼ੇਡਤਾ (ਰਾਜ } ਨਿਵਾਸੀ ਲੰਬਧਾਮਲ ਅਤੇ ਮਾਤਾ
ਤਾਰਾਬਾਈ ਦੇ ਸਪੁਤਰ ਸਨ । ਸੰ: 724 ਦੇ ਫਲਗੁਣ ਵਿਚ ਆਪਦਾ ਸਵਰਗ
ਵਾਸ ਹੋਈਆ । 67. ਅਚਾਰਿਆ ਵਰਧਮਾਨ ਜੀ-ਜਾਖਸਰ (ਰਾਜਸਥਾਨ) ਨਿਵਾਸੀ ਸੂਰਮਲ ਅਤੇ ਮਾਤਾ
ਨਾਮਦੇਵੀ ਦੇ ਸਪੁੱਤਰ ਸਨ !
68. ਅਚਾਰਿਆ ਸਦਾਰੰਗ ਨੀਨਾਰ ਨਿਵਾਸੀ ਸੰਠ ਭਾਗ ਚੰਦ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਯਸ਼ ਦਾ
ਦੇਵੀ ਦੇ ਘਰ ਅਪਣਾ ਜਨਮ ਸ਼ੰ. 1705 ਨੂੰ ਹੋਈਆ । 9 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਜੌਨ ਸਾਧੂ ਬਣੇ । 29 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਵਿਚ ਅਚਾਰਿਆ ਬਣੇ । ਇਸ ਸਮੇਂ
( 4 )
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਹਿਸਾਰ fਨਵਾਸੀ ਨੇ 4000 ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਦਾਨ ਕੀਤੇ । ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਆਲਮਗੀਰ ਅਤੇ ਬੀਕਾਨੇਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਅਨੂਪ ਸਿੰਘ ਆਪਦੇ ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਨ । ਆਪਦੇ 24 ਚਲੇ 'ਸਨ । ਸਭ ਸਾਧੂਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖੇਤਰ ਪੰਜਾਬ
ਅਤੇ ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੀਂ । 69. ਅਚਾਰਿਆ ਮਨੋਹਰ ਦਾਸ ਜੀ-ਆਪ ਨਾਗੋਰ ਨਿਵਸੀ ਸਨ । ਆਪਦਾ ਜਨਮ
ਸੰ, 1680 ਦੀ ਕਰੀਵ ਹੋਇਆ । ਸੰਸਾਰਿਕ ਸੁਖਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ 1699 ਵਿੱਚ ਆਪ ਸਾਧੂ ਬਣੇ । ਆਪ ਮਹਾਨ ਤੱਪਸਵੀ ਸਨ ! ਆਪ ਲਵਜੇ ਰਿਸ਼ੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਹੋਏ ਸਨ । ਆਪਨੇ ਅਪਣਾ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖੇਤਰ ਸਾਰਾ ਭਾਰਤ ਵਰਸ਼ ਰਖਿਆ । ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਆਪਦਾ ਵਿਸ਼ਸ' ਸੰਬੰਧ ਸੀ । ਆਪਦੇ ਨਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਮਨੋਹਰ ਗੱਛ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਹੋਈ । ਆਪ ਮਹਾਂਨ ਲੇਖਕ ਸਨ, ਆਪ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ । ਸੰ: 1774 ਵਿਚ ਆਪਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ । ਆਪਦੇ 45 ਚੇਲੇ ਸਨ ।
7, ਅਚਾਰਿਆ ਸ੍ਰੀ ਭਾਗਚੰਦ ਜੀ-ਆਪ ਬੀਕਾਨੇਰ ਨਿਵਾਸੀ ਸਨ । ਆਪਦੀ ਜ਼ਿਸ਼
ਪ੍ਰਪਰਾ ਬਹੁਤ ਲੰਬੀ ਹੈ '। ਆਪ ਯਮੁਨਾ ਪਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਅਪਣੇ
ਕਈ ਧੂ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰਹਿਤ ਭੇਜੇ । 11. ਅਚਾਰਿਆ ਸੀਤਾ ਰਾਮ ਜੀ --ਆਪਦਾ ਜਨਮ ਨਾਰਨੌਲ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਆਪ
ਵਾਰੇ ਖਾਸ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ । ਪਰ ਆਪ ਭਾਗਚੰਦ ਜੀ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ
ਚੇਲੇ ਸਨ । 7. ਅਚਾਰਿਆ ਸਿੰਧਵਰਾਮ ਦਾਸ-ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਸੰ: 4763 ਨੂੰ ਆਪਦਾ ਜਨਮ
ਹੋਈਆ' 1 ਇਰ ਜ਼ਮਾਨਾ ਨਾਦਰ ਸਾਰ ਦਾ ਸੀ । ਆਪਦੀ ਦੀਖਿਆ ਲੜਾਈ ਦੇ
ਸਮੇਂ ਹੋਈ |ਆਪਦੀ ਇਸ ਪਰਾ ਦੀ ਵਿਸਾਲ ਹੈ। 73. ਅਚਾਰਿਆ ਸ੍ਰੀ ਹਰਜੀਮੱਲ ਜੀ-ਆਪ ਮਲਕਪੁਰ (U.P.) ਦੇ ਚੌਧਰੀ ਸਹਿਜਰਾਮ
ਅਤੇ ਭਾਗਵੰਤੀ ਦੇ ਸਪੁੱਤਰ ਸਨ । ਆਪਦੋ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਹਿਣ ਕੀਤਾ | ਆਪਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਹਿਸਿਆਂ ‘ਵਿਚ ਖੱਦ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਕੇ ਨਵੇਂ ਧਰਮ ਕੇਂਦਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ । ਆਪਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ
ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਸਮਾਂ ਗੁਜ਼ਾਰਿਆ । 74. ਸ੍ਰੀ ਰਤਨ ਚੰਦ ਜੀ-ਆਪਦਾ ਜਨਮ 1850 ਭਾਦੋਂ 14 ਨੂੰ ਸੇਖਵਾਟੀ (ਰਾਜ
ਸਥਾਨ) ਦੇ ਤਾਤੀਜਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੋਈਆ । ਪਿਤਾ ਗੰਗਾਰਾਮ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸਰੂਪਾ ਦੇਵੀ ਜੀ ਸਨ 9 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪ ਸਾਧੂ ਬਣੇ । ਆਪਨੇ ਅੰਮਿਰਤਸਰ
( 95 )
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਉਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਖਨਉ ਉਜੈਨ (M, P.) ਤੋਂ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਜੈਸਲ ਮੈਰ ਤਕ ਘ ਮਕੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਆਪਦਾ , ਸਵਰਗਵਾਸ ਸੰ: 1920 ਨੂੰ ਲੋਹਾ ਮੰਡੀ ਆਗਰੇ ਵਿਖੇ ਹੋਈਆਂ । ਆਪਨੇ 45 ਦੇ ਕਰੀਬ ਗ ਥ ਲਿਖੇ । ਆਗਰੇ ਵਿਖੇ ਆਪਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਵਿਚ ਇਕ ਕਾਲੇਜ, ਹਸਪਤਾਲ ਅਤੇ ਸੜਕ ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
75. ਪੂਜ ਕੰਵਰ ਸੈਨ ਜੀ -ਆਪ ਵਾਰੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ । ਸੰ: 1872
ਨੂੰ ਆਪ ਪਿੰਡ ਹਾਰੂ ਸਰਾਏ (ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ , ਵਿਚ ਆਪ ਸ੍ਰੀ ਰਤਨ ਮੁਨੀ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਸੰ:1875 ਵਿਚ ਮਾਂਲਤ ਕੋਟਲਾ ਵਿਖੇ ਵੀ ਅਪ ਵੈਰਾਗ ਸਨੁ ਆਪਨੇ ਕਈ 'ਥ ਲਿਖੇ । : ਸੰ: 1938 ਵਿਚ ਆਪਦਾ, ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ । , ਆਪਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਚੇਲੇ ਸਨ ।
76. ਸ੍ਰੀ ਰਿਸ਼ੀ ਰਾਚ, ਜੀ -ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੌਰਾਈ ਨਿਵਾਸੀ ਧਨਪਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ
ਅਯੋਧਿਆ ਦੇਵੀ ਦੇ ਆਪ ਸਪੁਤਰ ਸਨ । ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਆਪਦਾ ਨਾਂ ਲੇਖਰਾਜ , ਸੀ। 15-16 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪ ਪੂਜ ਕੰਵਰ ਸੈਨ ਦੇ ਪਾਮ ਸਾਧੂ ਬਣੇ
ਆਪਨੇ ਭਾਰਤੀ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਅਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਡੂੰਗਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ । ਅਨੇਕਾਂ ਮੁਨੀਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸਤਰ ਲਿਖ ਕੇ ਭੇਂਟ ਕੀਤੇ । ਕਈ ਨਵੇਂ ਗ ਥ
ਵੀ ਵਿਖੇ ! ਆਪਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖੇਤਰ ਦਿਲੀ, ਜਮੁਨਾਨਗਰ, , ਹਰਿਆਣਾ ਤੇ ਪੰਜਾਬ · ਸੀ । ਸੰ 1968 ਵਿਚ ਆਪਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ।
77. ਗਣੀ ਸਿਆਮ ਲਾਲ ਜੀ-ਆਪਦਾ ਜਨਮ ਸੰ: 1947 ਨੂੰ ਜੇਠ 11 ਨੂੰ ਸੋਹਣੀ . ਦੇ ਚੌਧਰੀ ਟੋਡਝਲ ਅਤੇ ਰਾਮਪਿਆਰੀ ਮਾਤਾ ਦੇ ਘਰ ਹੋਈਆ । ਆਪਨੇ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਭਾਰਤੀ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਅਤੇ : ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ । ਅਨੇਕਾਂ ਥਾਂ ਲਿਖਕੇ ਭਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ | ਆਪਨੇ ਸਮਾਜਿਕਾਂ ਬੁਰਾਇਆ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ । ਆਪਦਾ, ਵਿਸ਼ਾਲ ਪਰਿਵਾਰ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ . ਦਾ ਵਰਨਣ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਆਵੇਗਾ। ਆਪਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਬਤਰ ਸਮੁੱਚਾ ਉਤਰਭਾਰਤ ਹੈ ।
: 96 )
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਜੈਨ ਤੇਰਾਪੰਥ
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਚਾਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਫਿਰਕਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਤੇਰਾਬ ਫ਼ਿਰਕਾ ਸਭ ਤੋਂ ਨਵਾਂ ਹੈ । ਇਸ ਫ਼ਿਰਕੇ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਅਚਾਰੀਆ ਭੀਸ਼ਨ ਜੀ ਸਨ ਜੋ ਅਚਾਰੀਆ ਰ ਨਾਬ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਚੇਲੇ ਸਨ ।
ਅਚਾਰੀਆ ਭੀਖਣ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ: 1783 ਨੂੰ ਹੋਇਆ । 1808-1815 ਤਕ ਆਪ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਅਚਾਰੀਆ ਸ੍ਰੀ ਰਘੁਨਾਥ ਪਾਸ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਸਿਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਰਹੇ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਕਟੱਲੀਆ ਪਿੰਡ ਹੈ { ਸੰਮਤ 1815 ਨੂੰ ਆਪ ਨੇ ਤੇਰਾਪੰਥ ਵਿਰਕੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਪ : ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੋਂ 13 ਸਾਧੂ ਅਤੇ 13 ਉਪਾਸਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ । ਇਸੇ ਕਾਰਣ ਇਸ ਫ਼ਿਰਕੇ ਨੂੰ ਤੇਰਾ ਪੰਥ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਚਾ ਆ ਭੀਖਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਧੂਆਂ ਲਈ ਕੁਝ ਮਰਿਆਦਾਵਾਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤੀਆਂ । ਜੋ ਮਰਿਆਦਾਵਾਂ ਮਹੋਤਸਵ ਤੇ ਪੜੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਅਧੀਨ ਸਾਰੇ ਤੇਰਾਪੰਥੀ ਸਾਧੂ ਜਾਧਵੀ ਇਕ ਅਚਾਰੀਆ ਦੇ ਚੇਲੇ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਸਾਰੇ ਥਾ ਦਾ ਅਲਗ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਹੈ । ਅਚਾਰੀਆ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕੰਮ ਕਾਜ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਜੈਨ ਤੇਰਾ ਪੰਥ ਦਾ ਇਕ ਅਚਾਰੀਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਧਰਮ ਹੁਕਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਨਾ ਕਰਾਉਣ ਵਿਚ ਆਖਰੀ ਅਥਾਰਟੀ ਹੈ । ਅਚਾਰੀਆ ਭੀਖਣ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗ ਥਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਸੀ । ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਭਾਦੋਂ ਸ਼ੁਕਲਾ 13 ਸੰ: 1860 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖੇਤਰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਪਿੰਡ ਸਨ ।
ਆਪ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਚਾਰਿਆ ਭਾਰ ਮਲ ਸੰ. 1804 ਵਿਖੇ ਮੁਹਾ (ਉਦੈ ) ਵਿਖੇ ਹੋਏ । ਸੰ. 1832 ਮਾਘ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ 7 ਨੂੰ ਆਪ ਨੂੰ ਅਚਾਰਿਆ ਭੀਖਣ ਨੇ ਅਪਣਾ ਉਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਬਣਾਇਆ । ਆਪ ਦੇ ਭਗਤਾਂ ਵਿਚ ਉਦੇ ਪੁਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਨੀ ਦਾ ਨਾਂ
ਸਿਧ ਹੈ । ਆਪ ਸੰ. 1860 ਭਾਦੋਂ ਸ਼ੁਕਲਾ 13 ਨੂੰ ਅਚਾਰਿਆ ਬਣੇ । ਸੰ. 1878 ਮਾਘ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ 8 ਨੂੰ ਆਪ 75 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਰਾਜ ਨਗਰ ਵਿਚ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋਏ ।
( 97 )
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਅਚਾਰਿਆ ਭਾਰ ਮਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਚਾਰਿਆ ਰਾਏ ਚੰਦ ਬਣੇ ! ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ. 1847 ਹੈ । ਜਨਮ ਬੜੀ ਰਾਬੜੀਆ ਹੈ । ਆਪ ਨੂੰ ਸੰ. 1878 ਮਾਘ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ 9 ਨੂੰ ਅਚਾਰਿਆ ਪਦਵੀ ਮਿਲੀ । ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਸੰ. 1908 ਮਾਘ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ 14 ਨੂੰ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਨੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਤੋਂ ਛੁਟ ਗੁਜਰਾਤ, ਮਾਲਵਾ, ਸੌਰਾਸ਼ਟਰ ਅਤੇ ਕੱਛ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ। .. ...
ਅਚਾਰਿਆ ਰਾਏ ਚੰਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੈ ਅਚਾਰਿਆ ਹੋਏ । ਜੋ ਕਿ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬੜੇ ਟੀਕਾਕਾਰ ਸਨ । ਆਪ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਤਕ ਧਰਮਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ. 1860 ਸਾਵਨ ਸ਼ੁਕਲਾ 14 ਹੈ : ਸੰ. 1908 ਮਾਘ ਪੂਰਨਿਮਾ ਨੂੰ ਆਪ ਅਚਾਰਿਆ ਬਣੇ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ-ਸਥਾਨ ਯਟ ਅਤੇ ਆਪਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਸੰ. 1938 ਭਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ 12 ਨੂੰ ਜੈ ਪੁਰ ਵਿਖੇ ਹੋਏ । ਆਪ ਨੇ ਤੇਰਾ ਪੰਥ ਸੰਘ ਵਿਚ ਕਈ ਨਵੀਆਂ ਸਾਧੁ ਮਰਿਆਦਾ ਜੋੜੀਆਂ :: ਆਪ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖੇਤਰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਮਾਲਵ, ਗੁਜਰਾਤ, ਰਾਸ਼ਟਰ, ਕੱਛ, ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਸੀ । ' '
ਜੈ ਅਚਾਰਿਆ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਚਾਰਿਆ ਮਘਵਾਗਣੀ ਨੇ ਤੇਰਾ ਪੰਥ ਚੈਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬਾਗਡੋਰ ਸੰਭਾਲੀ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਵੀਦਾਸ਼ਰ ਵਿਖੇ ਸੰ. 1897 ਚੇਤਰ ਸ਼ੁਕਲਾ 11 ਨੂੰ ਹੋਇਆ : ਸੰ. 1938 ਭਾਦੋਂ ਸ਼ੁਕਲਾ 2 ਨੂੰ ਆਪ ਅਚਾਰਿਆਂ ਬਣੇ । ਸੰ. 1949 ਚੇਤਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ 5 ਨੂੰ ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਖੇ ਹੋ ਗਿਆ ।
ਮਘਵਾਗਣੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਚਾਰਿਆ ਮਾਣਕ ਗਣੀ ਨੇ ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ, ਜੈਨ ਤੇਰਾਪੰਥ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਿਆ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ. 1912 ਭਾਦੋਂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ 4 ਹੈ । ਸੰ. 1949 ਚਤ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ 8 ਨੂੰ ਆਪ ਅਚਾਰਿਆ ਬਣੇ । ਆਪ ਦੀ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਜੈ ਪੁਰ ਹੈ । ਸੰ. 1954 ਨੂੰ ਕੱਤਕ ਸ਼ਨਾ 3 ਨੂੰ ਆਪਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਸੁਜਾਨ ਗੜ੍ਹ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਨੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਤੋਂ ਛੁਟ ਹਰਿਆਣੇ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੇਂਦਰ ਬਣਾਇਆ । ਸੰ. 1950 ਦਾ ਮਰਿਆਦਾ ਮਹੋਤਸਵ ਹਾਂਸੀ ਵਿਖੇ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਆਪ ਦੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿਖੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ !
ਮਘਵਾਗਣੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਚਾਰਿਆ ਡਾਲਗਣੀ ਆਏ ! ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ. 1909 ਹਾੜ ਸ਼ੁਕਲਾ 4 ਨੂੰ ਉਜੈਨੀ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਸੰ. 1954 ਪੋਹ ਕਿਸ਼ਨਾ 3 ਨੂੰ ਆਪ ਅਚਾਰਿਆ ਬਣੇ । ਆਪਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਸੰ. 1965 ਭਾਦੋਂ ਸ਼ੁਕਲਾ 12 ਨੂੰ ਲਾੜਨੂੰ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖੇਤਰ ਮਾਲਵ, ਗੁਜਰਾਤ, ਰਾਸ਼ਟਰ ਅਤੇ , ਕੱਛ ਰਿਹਾ
ਅਚਾਰਿਆ ਕਾਲ ਗਣੀ 9ਵੇਂ ਅਚਾਰਿਆ ਸਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ. 1933
(98 )
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਫਗਣ ਸ਼ੁਕਲਾ 2 ਨੂੰ ਛਾਪਰ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਸੰ. 1966 ''ਭਾਦੋਂ ਪੂਰਨਿਮਾ ਨੂੰ ਆਪ ਅਚਾਰਿਆ ਬਣੇ । ਆਪ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਤੇਰਾਪੰਥ ਸਾਧੂਆਂ ਨੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਦੂਰ ਦੂਰ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀਆਂ । ਆਪ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭੁਗਤ ਸਨ ! ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਡਾ. ਹਰਮਨ ਜੈਕਬੀ ਜਰਮਨੀ, ਏਸੀ ਟੋਰੀ (ਇਟਲੀ) ਡਾ. ਗਿਲਕੀ (ਅਮਰੀਕਾ) ਦੇ ਨਾਂ
ਬਧ ਹਨ । ਆਪ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੇਰਾਪੰਥ ਸਾਧੂ, ਸਾਧਵੀਆਂ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪੜਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ । ਭਾਵੇਂ ਤੇਰਾ ਪੰਥ ਪ੍ਰਪਰਾ ਵਿਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਜੈ ਅਚਾਰਿਆ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ । ਅਚਾਰਿਆ ਡਾਲਗਣੀ ਨੇ ਪੰ. ਘਣਸ਼ਿਆਮ ਦਾਸ ਪਾਸੋਂ ਵਿਆਕਰਣ ਸਿਖਿਆ । ਸੰ. 1974 ਵਿਚ ਅਚਾਰਿਆ ਕਾਲ ਗਣੀ ਚੁਰੁ ਆਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਪੰ. ਰਘੁਨੰਦਨ ਜੀ ਨਾਲ ਹੋਈ । ਆਪ ਮਹਾਨ ਵੈਦ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ । ਆਪ ਦੇ ਸਮੇਂ ਭਿਕਸ਼ੂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸਨ ਨ ਦੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਗਰੰਥ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੋਈ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਡਤ ਜੀ ਤੋਂ ਅਨੇਕਾਂ ਤੇਰਾ ਪੰਥ ਸਾਧੂ, ਸਾਧਵੀ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸਿਖੀ । ਜਿਸ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜ ਕਲ ਤੇਰਾ ਪੰਥ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਬੋਲਣ ਅਤੇ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਸਾਧੂ, ਸਾਧਵੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਪਰਉਪਕਾਰ ਤੇਰਾ ਪੰਥ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਵਿਦਵਾਨ ਅਚਾਰਿਆ ਕਾਲੂ ਗੁਣੀ ਦਾ ਹੈ ।
ਮੁਨੀ ਚੰਥ ਮਲ, ਨੀ ਭਾਨ ਮਲ, ਮੁਨੀ ਨੱਥ ਮਲ, ਮੁਨੀ ਨਥ ਮਲ (ਦੂਸਰਾ), ਮੁਨੀ ਧਨ ਰਾਜ, ਮੁਨੀ ਚੰਦਨ ਮੁਨੀ, ਨੀ ਸ੍ਰੀ ਡੂਗਰ ਮਲ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ (1) ਮਨੀ ਸ੍ਰੀ ਡ ਗੁਰ ਮਲ ਜੀ, ਮੁਨੀ ਸ੍ਰੀ ਸੋਹਨ ਲਾਲ ਜੀ, ਮਨੀ ਸ੍ਰੀ ਨਥਮਲ ਜੀ (ੲ) ਮਨੀ ਸ੍ਰੀ ਛਤਰ ਮਲ ਜੀ (ਅ) ਮਨੀ ਸ੍ਰੀ ਛਰ ਮਲ ਜੀ, ਮੁਨੀ ਦੁਲਾ ਚੰਦ ਜੀ, ਮਨੀ ਸ੍ਰੀ ਬੁੱਧ ਮਲ ਜੀ, ਮੁਨੀ ਸ੍ਰੀ ਪਦਮ ਚੰਦ ਜੀ,
ਨੀ ਸ਼੍ਰੀ ਨਗ ਰਾਜ ਜੀ, ਨੀ ਸ੍ਰੀ ਧਨਰਾਜ ਜੀ, ਮਨੀ ਸ੍ਰੀ ਮੀਠਾ ਲਾਲ ਜੀ, ਮੁਨੀ ਸ੍ਰੀ ਚੰਪਾਲਾਲ ਜੀ, ਮਨੀ ਸ੍ਰੀ ਮਹੇਂਦਰ ਕੁਮਾਰ ਜੀ, ਮਨੀ ਸ੍ਰੀ ਮੋਹਨ ਲਾਲ ਜੀ ਸਾਂਦਲ, ਮੁਨੀ ਸ਼ੀ ਪੁਸ਼ਪ ਰਾਜ ਜੀ, ਮਨੀ ਸ੍ਰੀ ਮਾਗੀ ਲਾਲ ਜੀ, ਮਨੀ ਸ੍ਰੀ ਸੁਖ ਲਾਲ ਜੀ ਮੁਨੀ ਬੱਡ ਰਾਜ ਜੀ, ਮਨੀ ਸ੍ਰੀ ਰਾਕੇਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਜੀ, ਮਨੀ ਸ੍ਰੀ ਚੰਦ ਜੀ, ਸਾਧਵੀ ਫੁਲਕਵਰ, ਸਾਧਵੀ ਮੋਹਨ ਕੁਮਾਰੀ, ਸਾਧਵੀ ਮਾਲੂ ਜੀ, ਸਾਧ ਜਤਨ ਕਵਰ ਜੀ ਸਾਧਵੀ ਮਾਨ ਕੰਵਰ, ਸਾਧਵੀ ਸੋਹਨ ਜੀ, ਸਾਧਵੀ ਮੰਜੂਲਾ ਜੀ, ਸਾਧਵੀ ਕਨਕਪ੍ਰਭਾ ਜੀ, ਸਾਧਵੀ ਕਾਨਕੰਵਰ ਜੀ, ਸਾਧਵੀ. ਕਨਕ ਜੀ, ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਯਸੱਧਰਾ, ਸਾਧਵੀ ਕਮਲ ਸ੍ਰੀ ਜੀ, ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਸੁਨੇਹ ਕੁਮਾਰੀ ਜੀ ਆਦਿ ਦੇ ਨਾਂ ਸਿਧ ਹਨ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਇਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਤੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਹੋਵੇ । ਅਸਲ ਵਿਚ ਤੇਰਾ ਪੰਥ ਦਾ ਸਾਹਿਤਿਕ ਯੁਗ ਆਚਾਰਿਆ ਕਾਲੂ ਗਣੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਸੰਵਤ 1993 ਭਾਦੋਂ ਸ਼ਕਲਾਂ 6 ਨੂੰ ਹੋਇਆ ।
(99 )
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
ਕੁਝ ਪ੍ਰਮੁਖ ਤੇਚਾਥੀ ਵਿਦਵਾਨ : ਸਾਧੂ ਸਾਧਵੀ ਦੇ ਸ਼ੁਭ ਨਾਂ
1. ਅਚਾਰਿਆ ਸੀ ਤੁਲਸੀ 2. ਸਵਾਚ ਰਿਆ ਸੀ ਨਥ ਮਲ 3. ਯਾਧਵੀ ਪ੍ਰਮੁਖਾਂ ਕਨਕ ਪ੍ਰਭਾ 4. ਮਾਤਾ ਬੰਦਨਾ ਜੀ 5. ਸੀ ਅਮਲਕ ਚੰਦ ਜੀ 6. ਸਾਧਵੀ ਸੀ ਦੀਪਾ ਜੀ 7. ਸਾਧਵੀ ਸੀ ਚੁਣਾ ਜੀ 8. ਸਾਧਵੀ ਪਾਨ ਕੁਮਾਰੀ ਜੀ 9. ਸਾਧਵੀ ਸੁਖਦੇਵਾ ਜੀ 1. ਸਾਧੂ ਸ ਜੈ ਚੰਦ ਜੀ 11. ਮੁਨੀ ਰਾਵਤ ਮਲ ਜੀ 12. ਸ੍ਰੀ ਵਰਧਮਾਨ ਜੀ 13. ਮੁਨੀ ਸੀ ਗਣੇਸ਼ ਮਲ ਜੀ 14. ਸਾਧਵੀ ਸ਼ਿਰੇ ਕੁਮਾਰੀ ਜੀ 15. ਮੁਨੀ ਚੌਸ਼ਨ ਲਾਲ ਜੀ 16. ਸ੍ਰੀ ਸੁਮੇਰ ਮੁਨੀ ਜੀ 17. ਸਾਧਵੀ ਮੁਹਨਾ ਜੀ ਰਾਨਗਰ 18, ਸਾਧਵੀ ਮੱਹਨਾ ਜੀ ਗਰਗੜ 19. ਸਾਧ ਸੰਘ , ਮਿਤਰਾ ਜੀ 20. ਸਾਧਵੀ ਸੀ ਸੁੰਦਰ ਜੀ । 21. ਸਾਧਵੀ ਰਾਏ ਕੁੰਵਰ ਜੀ 22. ਸਾਧਵੀ ਕੰਚਨ ਕੁਮਾਰੀ ਜੀ 23. ਸਾਧਵੀ ਪਿਸਤਾ ਜੀ 24. ਸਾਧਵੀ ਮੋਹਨ ਜੀ ਨਗਰ) 25. ਸਾਧਵੀ ਹੁਣ ਜੀ 26. ਸਾਧਵੀ ਰਤਨ ਕੁਮਾਰੀ ਜੀ 27. ਸਾਧਵੀ ਭੀਮ ਜੀ 28. ਸਾਧਵੀ ਨਗੀਨਾ ਜੀ 29. ਸਾਧਵੀ ਕਮਲ ਸ਼ੀ ਜੀ 30. ਮਨੀ ਸ੍ਰੀ ਵਿਸ਼ਧਾਰ 3. ਸਾਧਵੀ ਗੌਰਾਂ ਜੀ
( 100. )
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਪਰੰਪਰਾ
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਸ੍ਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਸਿੰਘ ਦੇ ਚਾਰ ਭਾਗ ਹਨ (1) ਸਾਧੂ (2) ਸਾਧਵੀ (3) ਉਪਾਸਿਕ (4) ਉਪਸਿਕਾ । ਹਰ ਤੀਰ ਬੰਕਰ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ੍ਰੀ ਸੰਘ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਖੁਦ ਸੰਘ ਨੂੰ ਮਹਾਨ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਸਾਧਵੀ, ਸ਼੍ਰੀ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਿੱਸਾ ਰਹੀ ਹੈ ਹਰ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਾਧੂਆਂ ਨਾਲੋਂ ਸਾਧਵੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਈ ਗੁਣਾ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ । ਇਹ ਪਰਾ ਹੁਣ ਵੀ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੇ ਇਸਤਰੀ ਨੂੰ ਪੁਰਸ਼ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਧਾਰਮਿਕ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦਿਤੀ । ਉਸ ਨੂੰ ਭੋਗ ਦੀ ਸਾਮੱਗਰੀ ਨਾ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ, ਉਸ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਬਣਾਇਆ ।
| ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀ ਮਾਂ, ਭੈਣ, ਪਤਨੀ, ਧੀ ਆਦਿ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਤੀਰਬੰਕਰ, ਸਰਵੱਗ, ਪਰਮਾਤਮਾ, ਗਿਆਨਦਾਤਾ ਹੈ । ਉਹ ਵੀ ਉਪਾਸਨਾ ਕਰਕੇ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਚੱਕਰ ਕਟ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਆਰਥਿਕ ਤੇ ਰਾਜਨੈਤਿਕ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਨਾਲ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਖਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਹਨ । ਸੱਚੀ ਅਜਾਦੀ ਅਤੇ ਸੱਚਾ ਸੁਖ ਅਧਿਆਤਮ ਵਿਚ ਹੈ । ਇਹੋ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿ ਇਸਤਰੀਆਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵੱਲ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੀਖਿਅਤ ਹਨ । ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਮਾਤਾ ਲਈ ਦੇਵ, ਗੁਰੂ ਆਦਿ ਸ਼ਬਦ ਵਰਤਿਆ ਹੈ । ਉਪਾਸਕ ਦਸ਼ਾਂਗ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀ ਨੂੰ ਧਰਮ ਸਹਾਇਕਾ, ਧਰਮ ਵੈਦ ਆਦਿ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਨਾਂ ਨਾਲ ਸਤਿਕਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
| ਸਾਧਵੀ ਬਣ ਕੇ ਇਸਤਰੀ ਮਹਿਤਰਾ, ਪ੍ਰਰਤਨੀ ਆਦਿ ਪ੍ਰਮੁਖ ਪਦਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰੇ ਜੈਨ ਗਥਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਖੁਦ ਸਵਰਗ ਦਾ ਇੰਦਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬੀ ਪਰੰਪਰਾ
ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਾਧਵੀ ਪਰੰਪਰਾ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਕਾਲ ਵਿਚ ਮਿਥੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀ । ਪਹਿਲੇ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋਵੇਂ ਪੁਤਰੀਆਂ ਨੇ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀਆਂ ਬਣ ਕੇ ਪੰਜਾਬ, ਕਸ਼ਮੀਰ, ਗੰਧਾਰ ਤਕ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ! ਗੰਧਾਰ ਦੇ ਰਾਜਾ ਬਾਹੁਬਲੀ ਨੂੰ ਧਰਮ ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਭੈਣਾਂ ਸਨ ਬ੍ਰਹਮੀ ਤੇ ਸੁੰਦਰੀ । ਬ੍ਰਹਮੀ ਨੇ ਬ੍ਰਹਮੀ ਲਿਪੀ
(101)
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਚਾਲੂ ਕੀਤੀ । ਸੁੰਦਰੀ ਨੇ ਬੀਜ ਗਣਿਤ ਦੀ ਸਿਖਿਆ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ । ਜਦੋਂ ਬਾਹੁਬਲੀ ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਵਿਖੇ ਖੜੇ ਤਪ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਰਵਾਨ ਰਿਸ਼ਭ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਦੋਵੇਂ ਭੈਣਾਂ ਅਯੋਧਿਆ 'ਤੋਂ ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਗਈਆਂ। ਦੋਹਾਂ ਸਾਧਵੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਬਾਹੂਬਲੀ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਭਗਵਾਨ ਕੰਬੂ ਨਾਥ, ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਥ ਤੇ ਅਰਹ ਨਾਥ ਦੀਆਂ ਲੱਖਾਂ ਸਾਧਵੀਆਂ ਨੇ ਇਥੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ।
19ਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਮੱਲੀ ਨਾਥ ਖੁਦ ਇਸਤਰੀ ਸਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ 24 ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਇਜੱਤ ਦੀ ਐਸੀ ਬੜੀ ਉਦਾਹਰਨ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਧਰਮ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕਦੀ ਜਿਥੇ ਇਸਤਰੀ ਧਰਮ ਸੰਸਥਾਪਿਕਾ ਰਹੀ ਹੋਵੇ ।
22ਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਨੇਮੀਨਾਥ ਦੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਰਾਹ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀ ਰਾਜੁਲ ਦਾ ਜੈਨ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਮਹਾਨ ਸਥਾਨ ਹੈ ।
ਅਚਾਰਿਆ ਸਬੂਲੀਭੱਦਰ ਦੀਆਂ 7 ਭੈਣਾਂ ਨੇ ਦੀਖਿਆ ਲੈ ਕੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਚਹੁ ਪਾਸੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਅਚਾਰੀਆ ਹਰਭੱਦਰ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਰਾਹ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਯਾਨੀ ਮਹਿਤਰਾਦਾ ਅਪਣਾ ਸਥਾਨ ਹੈ । 1444 ਗ ਥਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕ ਹਰੀ ਭੱਦਰ ਇਸ ਸਾਧਵੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ ਆਖਦੇ ਸਨ ।
ਪੰਜਾਬੀ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸੁਨਾਮ ਦੀ ਇਕ ਮਹਾਨ ਸਾਧਵੀ ਸੀ । ਪੁਰਸ਼ ਪ੍ਰਧਾਨ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਹੋਣ ਕਾਰਨ, ਸਾਧਵੀਆਂ ਦੀ ਕੋਈ ਪੁਰਾਤਨ ਪੱਟਾਵਲੀਆਂ ਨਹੀਂ, ਇਤਿਹਾਸ ਨਹੀਂ । ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਕੁਝ ਸਾਧਵੀਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਅਜ ਵੀ ਭਾਰਤ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਭੰਡਾਰਾਂ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਸਾਧਵੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਲਿਖੇ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਸ੍ਰ ਥ ਅਣਛਪੇ ਪਏ ਹਨ ।
ਇਹ ਸਾਰਾ ਇਤਿਹਾਸ 400 ਸਾਲ ਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਸੁਮਨ ਮੁਨੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਬੜੀ ਮੇਹਨਤ ਨਾਲ ਸੰਹਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਤਪਗੱਛ ਵਾਰੇ ਪੰ. ਹੀਰਾ ਲਾਲ ਦੁਗੜ ਨੇ ਕੁਝ ਸਾਧਵੀਆਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਤੀ ਹੈ । ਖਤਰ ਗੱਛ ਦੀ ਇਕ ਸਾਧਵੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਸ੍ਰੀ ਅਗਰਚੰਦ ਨਾਹਟਾ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਜਿਸਨੇ ਬਠਿੰਡਾ ਦੇ ਉਪਾਸਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ।
(102)
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ਓ। ਖੂਬਾ ਜੀ
ਹੀਰਾ ਜੀ
ਦੀ ਜੀ
ਮੂਲਾ ਜੀ
ਆਸ਼ਾ ਦੇਵੀ
ਨਿਹਾਲ ਦੇਵੀਂ
ਬਥੜੀ ਜੀ
ਤਾ
ਜੀ
ਮੱਲੋ ਜੀ
ਚੰਪਾ ਜੀ
ਪਾਰਵਤੀ ਜੀ
ਗੰਗ ਜੀ
ਆਸ਼ਾ ਜੀ ਨਿਹਾਲ ਦੇਵੀ
(ਨੰਦ ਕੌਰ) :
ਪਰਮੇਸ਼ਵਰੀ
ਚਮੇਲੀ ਜੀਵਿਨੈ ਵੰਤੀ (ਅ) ਸਾਧਵ ਖੰਡੀ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰ ਪਰਾ
ਮਲਾਵੀ ਜੀ ਪਰਜੀ ਜੀ ਮਾਇਆ ਦੇਵੀ
--
-
-
-
ਲਾਜਵੰਤੀ ਜੈਅੰਤੀ ਨਮੀ ਜੀ ਪਰਜੀ ਵਰਤਮਾਨ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਪਰ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਨਾਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ । ਅਜ ਕਲ ਸਾਧਵੀ ਚੰਪਾ ਅਤੇ ਪਾਰਵਤੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਹੈ ।
ਸਾਧਵੀ ਸੀ ਪਾਰਵਤੀ ਜੀ
ਸ੍ਰੀ ਜੀਵੀ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਕਰਮੇਂ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਭਗਵਾਨ ਦੇਵੀ ਜੀ ਬਸੰਤੀ ਜੀ ਨਿਹਾਲੀ ਜੀ ਚੰਦਨਬਾਲਾ ਜੀ ਮਥਰਾ ਜੀ
ਸ੍ਰੀ ਰਾਜਮਤੀ ਜੀ ਹੀਰਾ ਦੇਵੀ ਜੀ
(103)
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸ੍ਰੀ ਮਥਰਾ ਜੀ
T
+
ਸਾਧਵੀ ਜਮੁਨਾ ਜੀ - ਮਾਨ ਕੌਰ ਜੀ ਪਰਮੇਰੀ ਜੀ
ਭਗਵਤੀ ਜੀ ਜੈ ਮਾਲਾ ਜੀ
ਸ਼ੀਤਲ ਮਤੀ ਜੀ
ਕੈਲਾਸ਼ ਵਤੀ ਜੀ
ਚੰਦਰ ਪ੍ਰਭਾ ਜੀ
ਵਿਮਲ ਵਤੀ ਜੀ
1
ਧਨ ਦੇਵੀ ਜੀ ਮੋਹਨ ਦੇਵੀ ਜੀ
ਸ੍ਰੀ ਧਨ ਦੇਵੀ ਜੀ
ਮਨੋਹਰ ਮਤੀ ਜੀ
1
ਸੁਦਰਸ਼ਨਾ ਜੀ
ਫੂਲ ਵਤੀ ਜੀ
ਪੂਰਨ ਦੇਵੀ ਜੀ ਦਰੱਪਦਾ ਲਕਸ਼ਮੀ ਜੀ
ਜੀ
ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਜੀ
I ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਤੀ ਜੀ
ਪੰਨਾ ਦੇਵੀ ਜੀ
ਚੰਦਾ ਜੀ
ਇੰਦਰਾਂ ਜੀ
ਮਾਣਕ ਦੇਵੀ
ਰਤਨ ਦੇਵੀ ਜੀ ਈਸ਼ਰਾ ਦੇਵੀ ਜੀ ਰਾਧਾ ਜੀ
ਸ੍ਰੀ ਕੈਲਾਸ਼ ਵਤੀ ਜੀ I
ਕੁਸਮ ਪ੍ਰਭਾ ਜੀ
ਦਰੱਪਦਾ ਜੀ
ਧਰਮਵਤੀ ਜੀ ਲੋਚਨਵਤੀ ਜੀ
ਤਿਲਕਾ ਜੀ . ਜਗਦੀਸ਼ ਮਤੀ ਜੀ
ਸੋਮਾ ਜੀ ਹੇਮ ਦੇਵੀ ਜੀ
ਕਮਲ ਸ੍ਰੀ ਜੀ
ਸ਼ਸ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾ ਜੀ
ਸ਼ੋਭਾ ਜੀ
ਸ੍ਰੀ ਮੋਹਨ ਦੇਵੀ ਜੀ
ਰੋਸ਼ਨ ਵਤੀ ਜੀ ਰੁਕਮਨੀ ਜੀ ਰਾਜੇਸ਼ਵਰੀ ਜੀ
ਸੰਤੋਸ਼ ਜੀ
ਓਮ ਪਭਾ ਜੀ
ਅਚਲ ਕੁਮਾਰੀ ਜੀ
(104)
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
|
ਗੋਪੀ ਜੀ
"
ਹੁਕਮ ਦੇਵੀ ਜੀ
.
ਕੇਸ਼ਰੀ ਦੇਵੀ "
.
.
.
ਸਵਰਨ ਪ੍ਰਭਾ ਜੀ ਪ੍ਰਵੀਨ ਕੁਮਾਰੀ ਨਿਰਮਲ ਕੁਮਾਰੀ
, ਕੱਲਿਆ ਜੀ
.
ਮੰਜੂ ਜੀ
.
..
.
' ਵਿਮਲਾ ਜੀ ਸਰੋਜ ਜੀ
ਵਿਚ ..: ਵਿਜੈ. ... : ਸ੍ਰੀ ਰਾਜੇਸ਼ਵਰੀ ਜੀ '
ਹੈ
.
ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਜੀ ਪ੍ਰਮੋਦ ਕੁਮਾਰੀ ਜੀ ਤ੍ਰਿਪਤਾ ਜੀ
ਸੀ ਰਾਜਮ ਜੀ ਜੀ ਪਰਾ
ਹੀਰਾ ਦੇ ਵੀ ਪੰਨਾ ਵੀ ਚੰਗਾ ਜੀ ਮਾਣਕ ਦੇਵੀ ਰਤਨ ਦੇਵੀ ਈਸ਼ਵਰਾ ਦੇਵੀ, ਰਾਧਾ ਜੀ
f੩ਦਿਆ ਜੀ । | ਜੈਅੰਤ ਰਾਜਕਲੀ 'ਹਰਸ਼ਵਤੀ ਦੇਵਕੀ
ਮਤੀ
ਧਨ ਦੇ ਵੀ
ਪਨਿਮਾ
ਵਿਜੇਂਦਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੀਲਾ "
ਅਸ਼ਰਫੀ ..
.
ਸਨੇਹੋ ਲਤਾ. ਮਾਇਆ ਮੱਦਕਾਂਤਾ ਕਵਿਤਾ ਤੇ ਕੁਸਮ ' ਤੇ
, (ਡਾ. ਸਾਧਨਾ ) ,
· ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਜੀ ਦੀ ਚੇਲੀ ਹਾਕਮ ਦੇਵੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚੇਲੀ ਲੱਜਾ ਵਤੀ ਸਨ । ਲੱਜਾਤੀ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਚੇਲੀਆਂ ਹਨ :: (1) ਦਿਆਵਤੀ ਜੀ (2) ਅਭੈ ਕੁਮਾਰੀ ਜੀ (3) ਚੰਪਾ ਜੀ (4) ਦੀਪ ਮਾਲਾ ਜੀ , ਅਭੈ ਕੁਮਾਰੀ ਚੀਆਂ ਦੀ ਚੇਲੀਆਂ: ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਪਦਮਾ ਹਨ । ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਚੇਲੀ ਕਾਂਤਾ ਹੈ ।
ਧਨ ਦੇਵੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਚੇਲੀਆਂ ਗੁਣ ਮਾਲਾ ਅਤੇ ਸੁਭਾਗ ਵਤੀ ਸਨ ! ਇਸ ਦੀਆਂ
(105)
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਚਲੀਆਂ ਸੀਤਾ ਜੀ ਅਤੇ ਕੋ ਮਿਲਾ ਹਨ । ਸੀਤਾ ਜੀ ਦੀਆਂ ਚੇਲੀਆਂ ਸਾਧਵੀ ਮਹਿੰਦਰਾ ਅਤੇ ਸਾਵਿਤਰੀ ਹਨ। ਸ੍ਰੀ ਸਾਵਿਤਰੀ ਜੀ ਦੀਆਂ ਚੇਲੀਆਂ ਸ਼ਿਮਲਾ ਜੀ ਅਤੇ ਵਿਨੈ ਜੀ ਹਨ । ਸਾਧਵੀ ਮਹਿੰਦਰਾ ਦੀ ਜਨਕ ਕੁਮਾਰੀ ਜੀ ਹਨ ।
ਸ੍ਰੀ ਕੌਸ਼ਲਿਆ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਚੇਲੀਆਂ ਹਨ ਵਿਮਲਾ ਜੀ ਅਤੇ : ਲਿਆ ਜੀ ।
ਰਤਨ ਦੇਵੀ ਦੀ ਇਕ ਚੇਲੀ ਵਿਨੈਵੰਤੀ ਹੈ । ਵਿਨੈਵੰਤੀ ਵਿਨੈਵੰਤੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਚਲੀਆਂ ਸਤਿਆਵਤੀ ਅਤੇ ਅਮਰਾਵਤੀ ਸਨ । ਸਤਿਆਵਤੀ ਦੀਆਂ 4 ਚੇਲੀਆਂ ਹਨ : (1) ਰਾਮਾ ਦੇਵੀ (2) ਰਾਮ ਆਰੀ (3) ਸੁਭਾਸ਼ ਵਤੀ (4) ਵਿਸ਼ਾਲਾ । ਰਾਮ
ਪਿਆਰੀ ਦੀ ਚੇਲੀ ਦੁਰਗੀ ਹੈ । ਭਾਸ਼ਵਤੀ ਦੀ ਚੇਲੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਸਾਰਿਕ ਪੁਤਰੀ ਸਵਰਗਵਾਸੀ ਸ੍ਰੀ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੁਮਾਰੀ ਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ।
ਮਾਣਕਵਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਤੀ
ਵਲੱਭ ਵਤੀ ਸਾਧਵੀ ਈਸ਼ਵਰਾ ਦੇਵੀ ਜੀ
ਪਾਰਸ ਵਤੀ
ਜਨੇਸ਼ਵਰੀ ਸ੍ਰੀ ਪ੍ਰਭਾਵਤੀ ਸੀ ਆਸ਼ਾ ਵੀ .
ਪਿਆਂ ਵੜੀ ਜਿਨ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਭਾਵਿਕ ਸ ਧਵੀ ਰਤਨ
ਸੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ((ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਰਕਾ ਸਾਧਵੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਵਾਰ) ' ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਸੁਖ ਦੇਵੀ ਜੀ ਅਚਾਰੀਆ ਨਾਰਮਲ ਜੀ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਸਨ । ਵ: ਸ: 1931 ਵਿਚ ਆਪ ਜ ਅ ਰ ਸਿੰਘ ਨਾਲ 15 ਸਾਧਵੀਆਂ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਈ (1) ਅਮਰ ਦੇਵੀ (2) ਨਿਹਾਲ ਦੇਵੀਂ (3} ਕਰਮੇਂ ਜੀ (4) ਗੁਰਦਿੱਤਾ ਜੀ (5) ਪਾਰੋ ਜੀ (6) ਅਕੋ ਜੀ (7) ਸ਼ਿਵਦਿਆਲੀ ਜੀ (8) ਸ੍ਰੀ ਭਾਗਵੰਡੀ ਜੀ (9) ਸ੍ਰੀ ਦਿਆ ਜੀ (10) ਸ੍ਰੀ ਜੀਵੀ ਜੀ (11) ਸ੍ਰੀ ਪਾਨੇ ਜੀ (12) ਸ੍ਰੀ ਪਾਲੋ ਜੀ (3) ਸ੍ਰੀ ਰੋਗ) (106)
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਜੀ (14) ਸ੍ਰੀ ਜਮਨਾ ਜੀ (15) ਸ੍ਰੀ ਰਾਧਾ ਜੀ
ਸ੍ਰੀ ਨਿਹਾਲੀ ਦੇਵੀ ਜਾਲੰਧਰ ਨਿਵਾਸੀ ਸਨ। ਆਪ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਚੇਲੀਆਂ ਸਨ (1) ਗੰਗਾ ਦੇਵੀ ਜੀ (2) ਸ਼੍ਰੀ ਖੂਬਾ (3) ਸ੍ਰੀ ਜੀਵੀ ਜੀ । ਗੰਗਾ ਦੇਵੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਚੇਲੀਆਂ ਸਨ ਜਮੁਨਾ ਤੇ ਲਾਜਵੰਤੀ ।
ਸਾਧਵੀ ਜਮੁਨਾ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਲੁਧਿਆਣੇ ਵਿਖੇ ਸ: 1929 ਮਾਘ ਸੁਦੀ 13 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਸ: 1960 ਵੇਸਾਖ 5 ਨੂੰ ਆਪ ਲੁਧਿਆਣੇ ਵਿਖੇ ਸਾਧਵੀ ਬਣੇ । ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਸ: 2008 ਪੋਹ 15 ਨੂੰ ਪਾਨੀਪਤ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਦੀ ਚੇਲੀ ਪੰਨਾ ਦੇਵੀ ਹੋਈ । ਪੰਨਾ ਦੇਵੀ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਹਿਸਾਰ ਵਿਖੇ ਸ: 1946 ਮੱਘਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ 2 ਨੂੰ ਬੜੇ ਅਮੀਰ ਘਰਾਣੇ ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਦੀ ਦੀਖਿਆ ਸ: 1971 ਨੂੰ ਰਾਮਪੁਰਾ ਵਿਖੇ ਹੋਈ । ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਦਿਲੀ ਵਿਖੇ ਸ: 2012 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਚੋਲੀਆਂ ਸਨ (1) ਹੁਕਮੀ ਦੇਵੀ (2) ਪ੍ਰਿਆ ਵਤੀ (3) ਪ੍ਰੇਮ ਕੁਮਾਰੀ (4) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਤੀ (5) ਚੰਦਰ ਕਲਾ ।
ਹੁਕਮੀ ਦੇਵੀ ਦੀਆਂ ਪਦਮਾ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਜੀ ਚੇਲੀਆਂ ਸਨ । ਪਦਮਾ ਜੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਚੇਲੀਆਂ ਸ੍ਰੀ ਸਤਿਆ ਵਤੀ ਅਤੇ ਪਵਨ ਕੁਮਾਰੀ ਜੀ ਹੋਈਆਂ। ਸਤਿਆਵਤੀ ਦੀਆਂ ਚੰਪਕ ਮਾਲਾ, ਪ੍ਰਮੋਦ ਕੁਮਾਰੀ ਤੇ ਜਿਤੇਂਦਰ ਕੁਮਾਰੀ ਜੀ ਹੋਏ ਹਨ।
ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਜੀ ਦੀ ਇਕ ਚੇਲੀ ਸ਼ਸ਼ੀਕਾਂਤਾ ਜੀ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਚੇਲੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸ੍ਰੀ ਸਰਿਤਾ ਜੀ ਐਮ. ਏ. (ਹਿੰਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ) ਹਨ ।
ਪ੍ਰਿਆ ਵਤੀ ਜੀ ਦੀਆਂ ਬਲਭਵਤੀ, ਵਿਜੇਂਦਰ ਕੁਮਾਰੀ, ਸੁਸ਼ੀਲਾ ਜੀ ਹਨ । ਪ੍ਰੇਮ ਕੁਮਾਰੀ ਜੀ ਦੀਆਂ ਵਿਜੈ ਕੁਮਾਰੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇਵੀ ਹਨ।
ਸਾਧਵੀ ਲਾਜਵੰਤੀ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਦੇ ਰਹਿਨ ਵਾਲੇ ਸਨ । ਆਪ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਮਾਜਸੁਧਾਰਕ ਖਜ਼ਾਨਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਸਨ ।
ਸਾਧਵੀਂ ਜੀਵੀ ਜੀ ਨਿਹਾਲੀ ਦੇਵੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਚੋਲੀ ਸਨ। ਆਪ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦੇਵੀ ਹੋਏ ।
. (107)
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਲੋਕਾਗੱਛ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਾਧਵੀਆਂ ਸਾਧਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਖੇਤਾਂ ਜੀ
ਆਪਦਾ ਜਨਮ, ਮਾਤਾ, ਪਿਤਾ ਵਾਰੇ ਇਤਿਹਾਸ ਚੁੱਪ ਹੈ। ਆਪ ਅਚਾਰਿਆ ਹੁਰੀ ਦਾਸ ਜੀ ਜਾਂ ਅਚਾਰਿਆਂ ਵਿੰਦਰਾਵਨ ਪਾਸੋਂ ਸੰ: 1750 ਵਿਚ ਸਾਧਵੀ ਬਣੇ ਸਨ। ਆਪਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰ ਸਨ । ਆਪਦੇ ਚਾਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਅਨੇਕਾਂ ਉੱਚੇ ਘਰਾਣੇ ਦੀਆਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਸਾਧਵੀ ਜੀਵਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ।ਆ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਇਕ ਚੇਲੀ ਬਰਾਤਾ ਜੀ ਦਾ ਜਿਕਰ ਆਇਆ ਹੈ। ਦੋ ਹੋਰ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਇਹ ਸਨ । (1) ਮੀਨਾ ਜੀ (2) ਕਕੋ ਜੀ ।
ਸਾਧਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਵਗਤਾ ਜੀ
ਆਪਦਾ ਜਨਮ ਸੰਮਤ ਵਾਲ਼ੇ ਇਤਿਹਾਸ ਚੁਪ ਹੈ। ਆਪਦੇ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਥੀਆ ਜੀ ਸਨ। ਆਪ ਰਾਜਪੂਤ ਕਿਸਾਨ ਸਨ । ਆਪਦੀ ਦੀਖਿਆ ਸੰ: 1750 ਹੈ ।
ਆਪਦੀ ਪ੍ਰਮੁਖ ਚੇਲੀਆਂ ਸਨ—(1) ਦਿਆ ਜੀ, () ਸੀਤਾ ਜੀ, (3) ਫੂਲੋਂ ਜੀ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਚੇਲੀ ਸ਼੍ਰੀ ਸੀਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਸਨ ।
ਆਪਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਪਹੁੰਚਾਇਆ । ਆਪਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਸਾਧਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਸਚਨਾ ਜੀ ਸਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਿਖੇ ਨਸਿਥ ਸੂਤਰ ਟੰਬਾ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿ ਸੰ. 1765 ਸਾਵਨ ਵਦੀ 11 ਦੀ ਲਿਖੀ ਹੈ ।
ਸਾਧਵੀ ਵਗ਼ਤਾ ਵਾਰੇ ਕਈ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ । ਇਕ ਵਾਰ ਆਪ ਇਕ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚੇ । ਆਪ ਦੀਆਂ ਚੇਲੀਆਂ ਭੱਜਨ ਲਈ ਪਿੰਡ ਪਹੁੰਚੀਆਂ । ਭੋਜਨ ਆ ਗਿਆ । ਆਪਨੇ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਕਿਹਾ “ਇਹ ਭੋਜਨ ਸੁਟ ਦੇਵੇ' ਚੇਲੀਆਂ ਨੇ ਭੋਜਨ ਸੁਟ ਦਿਤਾ। ਵਾਅਦ ਵਿਚ ਪਤਾ ਲਗਾ ਕਿ ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਭੋਜਨ ਅਧ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਆਂਡ ਦੀ ਜਰਦੀ ਸੀ।
ਆਪਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਸੰ: 1780 ਵਿਚ ਹੋਇਆ ।
(108)
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਧਰਮ ਪ੍ਚਾਰਿਕਾ ਸਾਧਵੀ ਸੀਤਾ ਜੀ
ਆਪ ਅਮਿਰਤਸਰ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਨ । ਆਪਦੀ ਮਾਤਾ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਅਮਰਿਤਾ ਦੇਵੀ ਬੜੀ ਧਾਰਮਿਕ ਲਗਨ ਦੀ ਮਾਲਿਕ ਸੀ। ਆਪਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਸਟਾਫੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਆਪਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਜੌਹਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ਆਖਦੇ ਸਨ ।
ਆਪ ਅਪਣੀ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਬਣੇ। ਸੰ: 1755 ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸਾਧਵੀ ਵਗਤਾ ਪਾਸੋਂ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ । ਆਪ ਬਾਲ ਬ੍ਰਹਮਚਾਰਨੀ
ਸਨ।
ਆਪਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਸੀ । ਇਕ ਵਾਰ ਆਪਨੇ 5000 ਇਕੱਠੇ ਇਸਤਰੀ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਮਾਂਸ ਸ਼ਰਾਬ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਵਾਇਆ ਸ ਆਪਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਸੰਬਤ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ।
ਸਾਧਵੀਂ ਖੇਮਾ ਜੀ
V
ਆਪ ਸਾਧਵੀਂ ਸੀਤਾ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁਖ ਚੇਲੀ ਸਨ। ਆਪਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਪਿੰਡ ਰੋੜਕਾ (ਰੋਹਤਕ) ਹੈ । ਆਪਨੇ ਘਰ ਗ੍ਰਹਿਸਥੀ ਛੱਡਕੇ ਬਡੇਰੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਸੰ. 1800 ਨੂੰ ਸਾਧਵੀ ਜੀਵਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ।
ਸੰ. 1809 ਵਿਚ ਆਪ ਇਕ ਸਾਧੂ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿਚ ਹਿਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸਿਆਲਕੋਟ ਤੋਂ ਪਚੇਬਰ ਪਿੰਡ ਪਧਾਰੇ ਸਨ ।
ਆਪ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਚੇਲੀਆਂ ਸਨ—(1) ਸ੍ਰੀ ਸਦਾ ਕੁੰ ਵਰ; (2) ਸ਼੍ਰੀ ਬੇਨਤੀ ਜੀ, (3) ਸ੍ਰੀ ਸਜਨਾ ਜੀ ।
ਸਾਧਵੀ ਜੀ ਦੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਖੇਤਰ ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ਥਾਰ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਆਪਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਕੇ 250 ਵਿਵਾਹਿਤ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਬ੍ਰਹਮਚਰਜ ਵਰਤ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ।
ਸਾਧਵੀ ਫੁੱਲਾਂ ਜੀ
ਆਪਦੇ ਵਾਰੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਇਤਿਹਾਸਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਆਪ ਸੰ. 1877 ਵਿਚ ਮਾਜੂਦ ਸਨ । ਸ਼ਾਇਦ ਆਪ ਸਾਧਵੀ ਬਖਤਾ ਜੀ ਦੀ ਚੇਲੀ ਸਨ ।
(109)
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਪੰਚੇਵਰ ਦੇ ਰਿਸ਼ੀ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿਚ ਆਪ ਹਾਜਰ ਹੋਏ ਸਨ ।
ਆਪ ਵਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਆਪਾਰ ਆਪ ਰਾਹੀਂ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਅੱਪਪਾਤਿਕ ਸੂਤਰ ਦਾ ਅਖ ਨੌਟ ਹੈ ।
| ਆਪਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖੇਤਰ ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ, ਉਤਰਦੇਸ਼ ਸੀ । ਆਪ ਸੰਸਕ੍ਰ ਤੇ ਪ੍ਰਾਤੇ ਦੇ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ ।
ਸਾਧਵੀ ਸ਼ੀ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਆਪਦਾ ਸ਼ਵੇਵਰ ਜੈਨ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਾਨ ਹੈ । ਆਪਦੀ ਸਾਧਵੀ ਦੀਖਿਆ ਸ਼ੰ. 1870 ਨੂੰ ਸੁਨਾਮ ਵਿਖੇ ਹੋਈ । ਆਪ ਬਹੁਤ ਸਰਲ, ਸ਼ਾਂਤ, ਤਪਸਵੀ ਅਤੇ ਗਿਆਨੀ ਸਨ ।
ਸੰ. 1895 ਤੱਕ ਆਪ ਹਾਜਰ ਸਨ । ਆਪਦੇ ਸਮੇਂ ਸਦਾ ਕੁੰਵਰ ਨਾਂ ਦੀ ਸਾਧਵੀ ਦਾ ਵਰਨਣ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ · ਸ਼ੀ, 1898 ਵਿਚ ਨੇਮੀਨਾਥ ਵਿਆਲ ਨਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਨਕਲ ਕੀਤੀ । ਆਪ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੈ “ਇਕ ਵਾਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਸਾਧੂ ਮਰ ਗਏ । ਕੁੱਝ ਸਾਧਵੀਆਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ , ਜੈਨ ਧਰਮ ਚਲ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਆਪਨੂੰ ਇਸ ਵਾਰੇ ਬਹੁਤ ਚਿੰਤਾ ਸੀ । ਆਪਨੇ ਇਕ ਰਾਜਪੂਤ ਨਿਹਾਲਚੰਦ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਲਾਲ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ । ਸਾਧਵੀ ਮਰਿਆਦਾ ਦਾ ਪੂਰਾ ਧਿਆਠ ਰਖਦੇ ਹੋਏ ਉਸਨੂੰ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਵਿਆਕਰਣ, ਜੋਤਸ਼ ਅਤੇ ਮੰਤਰ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰ ਦੀ ਦੀਖਿਆ ਦਿਤੀ ਵਾਅਦ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮਲਾਲ ਜੀ ਸਾਧੂ ਬਣ ਗਏ । ਇਹ ਮੁਨੀ ਰਾਮ ਲਾਲ, ਅਚਾਰਿਆ ਛੱਜ ਮਲ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦੇ ਵਾਰਸ ਬਣੇ । ਅਚਾਰਿਆ ਰਾਮਲਾਲ ਜੀ ਪੂਜ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਗੁਰੂ ਸਨ । ਸਾਧਵੀ ਸ਼ੇਰਾ ਨੇ ਪੂਜ ਅਮਰਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੇ ਕੇ ਸਾਧੂ ਬਣਾਇਆ ਸੀ । ਇਸ ਸਾਧਵੀ ਦੇ ਸਵਰਗਵਾਸ ਸੰਬਤ ਵਾਰੇ ਕੁਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਚਲਦਾ |'
ਸਾਧਵੀ ਸਜਨਾ ਜੀ ਆਪ ਦਿਲੀ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਨ । ਜਾਤੀ ਤੋਂ ਰਾਜਪੂਤ ਸਨ । ਆਪ ਵਾਰੇ ਕੋਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ । ਸੰ. 1865 ਵਿਚ ਆਪ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਬਣੇ । , , ਆਪਦੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁਖ ਚੇਲੀਆ ਸਨ-(1) ਸ਼੍ਰੀ ਗਿਆਨਾ ਜੀ, (2) ਸ੍ਰੀ ਸ਼ੇਰਾ ਜੀ ।
ਆਪਦਾ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖੇਤਰ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ ਤੇ ਉਤਰ ਦੇਸ਼ ਹੈ ।
(110)
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
| ਸਾਧਵੀ ਮੂਲਾ ਜੀ ।
*
ਆਪ ਅਮਾਰਜਾਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ । ਭੱਪਸਵੀ ਸ੍ਰੀ ਛੱਮਲ ਜੀ ਸੰਸਾਰ ਪਖੋਂ ਆਪ ਮਾਸੜ ਮਨ ਆਪਦੀ ਦੀਖਿਆ ਸੰ. 1897 ਵਿਚ ਹੋਈ । ਆਪਦੀ ਗੁਰੂਣੀ ਸਾਧਵੀ ਖੁਬਾਂ ਜੀ ਸ਼ਨ। ਆਪਨੇ ਜੈਨ ਅਜੈਨ ਖਾਂ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਚੇਲੀਆਂ ਸਨ । (1) ਸ੍ਰੀ ਵਫੋ ਜੀ, (2) ਸ੍ਰੀ ਭੇਜੀ, (3) ਸ੍ਰੀ ਮੇਲੋ ਜੀ ।
| ਸ਼ੁੱਧਵੀ ਮੱਲੋ ਜੀ । ਆਪਦਾ ਜਨਮ ਗੁਜਰਾਂ ਵਾਲੇ ਵਿਖੇ ਲਾਲਾ ਪੰਨਾ ਲਾਲ ਦੇ ਘਰ ਹੋਈਆਂ। ਸੰਬਤ 1901 ਵਿਚ ਆਪਨੇ ਕਾਂਧਲਾ ਉਤਰਤੇਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ । ਆਪਨੇ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ, ਉਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । 84 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪਦੇ ਸਵਰਗਵਾਸ ਮੱਘਰ ਸ਼ੁਕਲਾ ਸੰਬਤ 1964 ਨੂੰ ਰਾਏਕੋਟ (ਲੁਧਿਆਣਾ) ਵਿਖੇ ਹੋਈ।
ਸਾਧਵੀ ਸੀ ਚੰਪਾ ਜੀ ਆਪ ਦਿੱਲੀ ਨਿਵਾਸੀ ਲਾਲਾ ਰੂਪਚੰਦ ਦੀ ਸਪੁਤੱਰ ਸਨ । ਆਪ ਲਾਲਾ ਗੁਲਾਬ ਚੰਦ ਜੌਹਰੀ ਦੀ ਨੂੰ ਸਨ । ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਨੇ ਸੰਜਮ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ । ਆਪਦੀ ਦੀਖਿਆ ਸੀ . 1928 ਫਾਗੁਣ ਵਦੀ ਨੂੰ ਹੋਈ ! ਸੰ. 1975 ਤੱਕ ਆਪ ਮਾਜੂਦ ਸਨ ।
'
ਪੰਜਾਬੀ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਪ
ਮੁਖ ਧਾਰਾਵਾਂ (ਸਥਾਨਕ ਵਾਸੀ ਪਰਾ) ਪਹਿਲੀ ਦੂਸਰੀ
ਤੀਸਰੀ 1 ਗਤਾ ਜੀ ਵਗਤਾ ਜੀ
ਵਗਤਾ ਜੀ 2 ਸੀਤਾ ਜੀ ਸੀਤਾ ਜੀ
ਸ਼ੀਤਾ ਜੀ 3 ਖੇਮਾ ਜੀ । ਖੇਮਾ ਜੀ
ਖੇਮਾਂ ਜੀ 4 ਸਜ਼ਾਨਾਂ ਜੀ ਸਜਨਾ ਜੀ
ਬੇਨਤੀ ਜੀ ਹੋ ਗਿਆਂਨਾ ਜੀ ਵਿਆਨਾ ਜੀ
ਜਿਆ ਜੀ
ਚੋਂ ਵੋਗਤਾ ਜੀ
ਖੇਮਾ ਜੀ
(111)
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
11
-
ਦੂਸਰੀ
6 ਖੁਬ ਜੀ ' ਖੁਬਾਂ ਜੀ
ਬੀਨਾ ਜੀ ', ਸੁਖਦੇਵੀ ਜੀ 7 ਮੁਲਾਂ ਜੀ
ਮਲਾਂ ਜੀ' , ਵਖ ਜੀ ਨਿਹਾਲਦੇਵੀ ਜੀ 8 ਮੋਲ ਜੀ, . ਤਾਬੋ ਜੀ .
ਗੋ ਜੀ । ਗੰਗਾ ਜੀ 9 : ਪਰਵਤੀ . ਜੋ ਦੇਵੀ
ਪਨਾ ਜੀ
ਨਾ ਜੀ . 10 ਰਾਜਮਤੀ ਪਾਨ ਕਵਰ ਜੀ , ਚੰਦਾ ਜੀ ਪੰਨਾ ਜੀ
( ਕੇਵਲੀ ਜੀ ।
ਉਪਧਾਰਾਵਾਂ ਪਹਿਲੀ
. . ਤੀਸਰੀ , ਚੌਥੀ 1 ਸਜਨਾ ਜੀ | ਤਾਬੋ ਜੀ . ਬਾਬੂ ਜੀ ਨਿਹਾਲ ਦੇਵੀ 2 : ਸੋ ਤਾ ਜੀ
ਜੈ ਦੇਵੀ
ਲਖਮਾ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦੇਵੀ 3 ਪੂਰਨਦੇ ਵੀ . . ਗੰਗ ਜੀ, ਦੇਵਾ ਜੀ ਜੀਵਾ ਜੀ 4 - ਪਰਮੇਸ਼ਵਰੀ ਜੀ . ਮ ਜੀ .' '- ਹੁਕਮ ਦੇਵੀ .5 -
ਇੰਦਰਕੋਰ () ਤਪਾਗੱਛ, ਖਰਤਰ ਗੱਛ ਦੀਆਂ ਸਾਧਵੀਆਂ ਦੀ ਵੀ ਕੋਈ ਪਟਾਵਲ ਨਹੀਂ ) (1) ਖੂਬਾਂ ਜੀ (2) ਨਿਹਾਲਦੇਵੀ ਨੰਦਰ), ' j . . . (3) ਬਚਨਾ ਜੀ (4) ਵਿਨੈਵੰਤੀ ਜੀ (5) ਪ੍ਰਭਾਵਤੀ ਜੀ (ਅਚਾਰਿਆ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਜੀਵਨ ਚਰਿਤਰ 115 ਲੇ ਸ਼੍ਰੀ ਸੁਮਨ ਮੁਨੀ ਦੀ ਮ.)
(112)
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਅਚਾਚਿਆ ਸੀ ਰੱਤੀ ਰਾਮ ਜੀ
ਅਚਾਰਿਆ ਸ੍ਰੀ ਸੁਸ਼ੀਲ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਇਸ ਅਚਾਰਿਆ ਨਾਲ ਹੀ ਹੈ । ਆਪਦਾ ਜਨਮ ਹਰਿਆਣੇ ਦੇ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹੋਇਆ | ਆਪ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪਾਤ, ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ ! ਆਪ ਮਹਾਨ ਯੁੱਗ ਪ੍ਰਵਰਤਕ ਸਨ । ਆਪਦੇ ਜੀਵਨ ਵਾਰੇ ਇਕ ਘਟਨਾ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ ।
ਸੰ: 1887 ਨੂੰ ਆਪ ਮਲੇਰ ਕੋਟਲੇ ਵਿਖੇ ਵਿਰਾਜਮਾਨ ਸਨ । ਭੈੜੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਸਟਾ ਸੀ ਕਿ ਆਪ ਦੇ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਦੁਰਗੰਧ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ । ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗ ਗਲਨ ਸੜਨ ਲਗ । ਲੋਕ ਆਪ ਨੂੰ ਨਾਲ ਵੇਖਣ ਲਗ ਪਏ । ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਹ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲਾ ਦੇ ਨਵਾਬ ਸੂਬਾ ਖਾਨ ਕੋਲ ਕੀਤੀ । ਜੱਦ ਉਹ ਅਪਣੇ ਮਹਿਲ ਤੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਪੜਤਾਲ ਲਈ ਚਲਿਆ, ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਅਨੋਖੀ ਸੁਗੰਧ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੋਇਆ, ਉਸਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਆਖੇ ਜੱਟ ਜੈਨ ਸਥਾਨਕ ਵਿਚ ਪੈਰ ਪਾਇਆ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਸ਼ਰੀਰ ਅ ਤੱਕ ਗੰਧ ਨਾਲ ਮਹਿਕ ਉਠਿਆ । ਨਵਾਬ ਆਪਦਾ ਭਗਤ ਬਨ ਗਿਆ । ਆਪਦੇ ਚਮਤਕਾਰ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹਨ । ਆਪਦੀ ਸਮਾਧੀ ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲੇ ਵਿਖੇ ਹੈ !
ਆ) ! ਹੀ ਪ੍ਰਸਿਧ ਜੈਨ ਸੰਤ ਸ਼ੀ ਰੂਪ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਦਾਦਾ ਗੁਰੂ ਸਨ । ਆਪਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸਾਧੂ, ਸਾਧਵੀਆਂ ਨੂੰ ਜੈ5 ਗ ਥਾਂ ਦਾ ਸੂਖਮ ਅਧਿਐਨ ਕਰਾਇਆ !
ਅਚਾਰਿਆ ਸੀ ਨੰਦਲਾਲ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸਨ । ਆਪਨੇ ਸੰ. 1861 ਵਿਚ 18 ਸਾਲ ਦੀ ਭਰੀ ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਸੰਸਾਰਿਕ ਸੁਖ ਤਿਆਗ ਕੇ ਜੈਨ ਫਕੀਰੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ। ਆਪ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਅਪ ਭ ਸ਼, ਰਾਜਸਥਾਨੀ, ਫਾਰਸੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ ।
ਆਪਨੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਲਬਧੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਾਂ ਦਾ ਗ ਥ ਕਪੂਰਥਲੇ ਵਿਖੇ ਸੰਪੂਰਣ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਆਪਨੇ ਕਵਿਤਾ ਰੂਪ ਵਿਚ 20 ਜੈਨ ਰ ਥਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ । ਇਨਾਂ ਸਭ ਗ ਥਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੰ. 1870 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸੰ. 1906 ਤਕ ਦਾ ਹੈ । ਆਪ ਅਪਣੇ ਗੁਰੂ ਅਚਾਰਿਆ ਸ੍ਰੀ ਰਤੀਲਾਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਮਹਾਨ ਅਚਾਰਿਆ ਸਨ। ਆਪਨੇ ਹੀ ਸ੍ਰੀ ਰੂਪ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੂੰ ਦੀਖੀਅਤ ਕੀਤਾ । ਆਪਨੇ ਬਹੁਤੇ ਸਾਰੇ ਗ ਥਾਂ ਦੀਆਂ ਨਕਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ।
. (113)
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਚਮਤਕਾਰੀ ਪ੍ਰਭਾਵਕ ਸੀ ਰੂਪਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
. ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲੇ ਦਾ ਜੈਨ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਸਥਾਨ ਹੈ । ਇਸ .. ਸ਼ਹਿਰ ਨੇ ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਮਹਾਨ ਸਾਧੂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਰੂਪ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਆਪਣਾ ਸਥਾਨ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਵਰਸ਼ ਵਿਚ ਸ਼੍ਰੀ ਰੂਪ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਉਪਾਸਨਾ, ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼ੀ ਜਿਨਦੱਤ ਸੂਰੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ।
ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ: 1868 ਮਾਘ ਦੀ ਦਸਮੀ ਨੂੰ ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਆਪ ਦੇ ਨਾਨਕੇ ਘਰ ਸੀ । ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਹੀ ਆਪ ਨੂੰ ਮਹਾਨ ਚਮਤਕਾਰੀ ਅਚਾਰੀਆ ਰਤੀ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਸੁਨਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। | ਸੁਭ ਕਰਮ ਸਦਕਾ ਸੰ: 1894 ਫਗੁਣ ਵਦੀ 12 ਨੂੰ ਆਪਨੇ ਬੜੌਦਾ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿਖੇ ਆਪ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪਾਕਿਤ ਵਿਦਵਾਨ ਸ੍ਰੀ ਨੰਦ ਲਾਲ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਤੋਂ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਰਹਿਣ ਕੀਤੇ । ਆਪ ਦਾ ਜੀਵਨ ਚਮਤਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਹੈ । ਆਪ ਦੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਰ ਤੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਪਟਿਆਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਨ । ਤਪੱਸਿਆ ਹੀ ਆਪ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸੀ । ਆਪ ਨੇ ਸ ਰੇ ਉਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ।
, ਸ਼ੰ: 1937 ਜੰਠ ਸੁਦੀ 12 ਨੂੰ ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਜਗਰਾਵਾਂ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਅੱਪ ਦਾ ਸਮਾਰਕ ਜੋ 31 ਤਾਵਾਂ ਵਿਖੇ ਅੱਜ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਹਿੰਸਾ, ਸੱਚ, ਤਪ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਦ: ਸੰਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
ਅਚਾਰਿਆ ਪੂਜ਼ ਸ਼ੀ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਜ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਘੁੰਮਣ ਵਾਲੇ 95% ਸਥਾਨਕ ਵਾਸੀ ਪੂਜ ਸ੍ਰੀ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸੰfਧਤ ਹਨ ! ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ. {862 ਵੈਸਾਖ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ 6 ਨੂੰ ਅਮਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ੍ਰੀ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸਨ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸ੍ਰੀ ਕਰਮੋ ਦੇਵੀ ਜੀ ਸਨ। ਆਪ ਦੇ ਮਾਤਾ fਪਿਤਾ ਜੋ ਹਰੀ ਦਾ ਧੰਦਾ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਉਸ ਸ਼ਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ । ਆਪਦੇ ਤਿੰਨ ਭਰਾ ਸਨ । ਮਰ ਸਿੰਘ, ਮੇਹਰ ਚੰਦ ਅਤੇ ਅਮਰ ਸਿੰਘ । ਆਪ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਸਨ ! ਆਪ ਨੂੰ ਵਿਉਪਾਤ ਸੰਬੰਧੀ ਕਈ ਵਾਰ ਦਿਲੀ, ਜੈ ਪੂਰ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ।
ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਆਪ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਕਾਰ ਵਿਰਝਤ ਵਿਚ ਮਿਲੇ ਸਨ । ਆਪਨੇ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਉਰਦੂ, ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਫਾਰਸੀ ਦਾ ਚੰਗਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰ
(114)
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਲਿਆ।
16 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਸਿਆਲਕੋਟ ਨਿਵਾਸੀ ਸ਼੍ਰੀ ਹੀਰਾ ਲਾਲ ਅਤੇ ਆਤਮੀ ਦੇਵੀ ਦੀ ਸਪੁੱਤਰੀ ਜਵਾਲਾ ਦੇਵੀ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿਤੀ ਗਈ । ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਥੋੜਾ ਸਮਾਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ । ਕੰਮ ਦਾ ਸਾਰਾ ਭਾਰ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਆ ਗਿਆ । ਆਪਦੇ ਘਰ ਦੋ ਪੁੱਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰ ਹੋਏ । ਪਰ ਬੱਦ ਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਤਿੰਨੋਂ ਪੁੱਤਰ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦੇ ਵਿਚ ਮਰ ਗਏ। ਇਹੋ ਬੜਾ ਕਾਰਣ ਸੀ ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਆਪ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸੁੱਖ ਝੂਠੇ ਤੇ ਲਗ ਪਏ । ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਵਾਅਦ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਧਰਮ ਪਤਨੀ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ । ਆਪਨੇ ਦੋਹਾਂ ਧੀਆਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਯੋਗ ਕੁਲਾਂ ਵਿਚ ਕਰਕੇ ਸਾਥ ਬਨਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਕੀਤਾ
ਨਿਰਾ ਅਧਾਰ ਲਗਨ
ਆਪਨੇ ਅਪਣੀ ਦੁਕਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਪਣੇ ਪੰਜ ਮੁਨੀਮਾਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਦਿਤੀ । ਸੰਪਤੀ ਅਪਣੇ ਦੱਹਤੇ ਕਿਰਪਾ ਰਾਮ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਦਿਲੀ ਵਿਚ ਵਿਰਾਜਮਾਨ ਅਚਾਰਿਆ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਲਾਲ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਪਾਸ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ । ਆਪਦੇ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਸੁਨਾਮ ਦੇ ਦੋ ਉਪਾਸਕ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਰਤਨ ਜੀ ਸ਼੍ਰੀ ਜੱਅਤੀ ਦਾਸ ਨੇ ਵੀ ਆਪਦੇ ਨਾਲ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਸ਼ੁਭ ਦਿਹਾੜਾ ਸੰ: 1898 ਵੈਸਾਖ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ 2 ਸੀ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਪਦੀ ਉਮਰ 36 ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ। ਆਪ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਜਾਣਕਾਰ, ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਸੰਤ ਹੋਏ ਹਨ । ਆਪਨੇ ਪੰਜਾਬ, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਦਿੱਲੀ, ਉਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਆਵਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਝੰਡਾ ਝੁਲਾਇਆ । ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਂਪਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਅਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਕਲਿਆਨ ਕੀਤਾ।
ਆਪ ਬੁੱਢੇ ਸਾਧੂਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਨ। ਆਪਨੇ ਮਾਰਵਾੜੀ ਸਾਧੂ ਗੰਗਾਰਾਮ ਜੀ ਦੀ ਤੱਦ ਤਕ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ, ਜੱਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਰਾਮ ਨਾਂ ਦਾ ਚੇਲਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਾ ਹੋ ਗਿਆ । ਇਹੋ ਜੀਵਨ ਲਾਲ ਜੀ, ਸ਼ਵੰਤਾਂਵਰ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਸੰਤ ਵਿਜੈ ਨੰਦ ਜੀ ਦੇ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਗੁਰੂ ਸਨ । ਸ਼੍ਰੀ ਵਿਜੈ ਨੰਦ ਦਾ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਨਾਂ ਸ਼੍ਰੀ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਸੀ !
ਸੰ. 1913 ਵੈਸ਼ਾਖ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ 2 ਨੂੰ ਦਿਲੀ ਵਿਖੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਚਾਰਿਆ ਪਦਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ । ਆਂਪਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀਆਂ ਨਕਲਾਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ । ਆਪ ਅਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਚਰਚਾਵਾਦੀ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਿਖਿਆ ਦਯਾਸਤਕ ਨਾਂ ਦਾ ਗ੍ਰੰਥ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਆਪ ਦੇ ਚੋਲੇ ਚੇਲੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 90 ਦੇ ਕਰੀਬ ਸੀ ।
ਆਪਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਸੰ. 1939 ਨੂੰ ਹਾੜ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੂਜ ਨੂੰ ਅਮਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਅੱਜ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਘੁੰਮਣ ਵਾਲੇ ਜਿਆਦਾ ਸਾਧੂ ਸਾਧਵੀਆਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਅਚਾਰਿਆ ਸ੍ਰੀ ਅਮਰਸਿੰਘ ਜੀ ਨਾਲ ਹੈ । ਜੋ ਆਪ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਗੁਰੂ ਮਨਦੇ ਹਨ।
(115)
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਅਚਾਰਿਆ ਬੁੱਧੀ ਵਿਜੈ (ਬੂਟੇ ਰਾਏ ਜੀ
ਆਪ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਤੱਪਾ ਗੱਛਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਜੈਨ ਮੁਨੀ ਸਨ ਆਪਦਾ ਜਨਮ ਸੰ: 1863 ਵਿਚ ਲੁਧਿਆਣਾ ਜਿਲੇ ਦੇ ਬਹਿਲੋਲਪੁਰ ਪਿੰਡ ਤੋਂ 7-8 ਮੀਲ ਦੂਰ ਦੁਲਵਾਂ ਪਿੰਡ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ, ਆਪਦੇ ਪਿਤਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਮਾਤਾ ਕਰਮਾਂ ਸੀ ! ਆਪ ਜਾਤ ਦੇ ਜੱਟ ਸਿੱਖ ਸਨ
ਆਪਨੇ ਸੰ: 1888 ਨੂੰ ਸ਼ੀ ਨਾਗਰ ਮੱਲ 4 ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਸਥਾਨਕ ਵਾਸੀ ਦੀਖਿਆ ਹਿਣ ਕੀਤੀ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਸ੍ਰੀ ਨਾਗਰ ਮਲ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਵਿਰਾਜਮਾਨ ਸਨ ! ਆਪਦਾ ਨਾਂ ਬੂਟੇ ਰਾਏ ਰਖਿਆ ਗਿਆ । ਆਪ 17 ਸਾਲ ਇਸ ਜੈਨ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਦੀਖਿਆ ਪਾਲ ਕੇ ਸੰਵਤ 1912 ਵਿਚ ਤਪਾ ਗੱਛ, ਜੈਨ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਮੁਨੀ ਬਣੇ । ਉਥੇ ਆਪਦਾ ਨਾਂ ਸ੍ਰੀ ਬਧੀ ਵਿਜੈ ਪਿਆ । ਆਪਦੇ ਗੁਰ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਗੁਰੂ ਸ੍ਰੀ ਮਣੀ ਵਿਜੈ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਿਚ ਵਿਰਾਜਮਾਨ ਸਨ ! ਆਪਦੇ ਨਾਲ ਆਪਦੇ ਦੋ ਹੋਰ ਮੁਨੀ ਮੂਲ ਚੰਦ ਜੀ ਅਤੇ ਵਿਧੀ ਚੰਦ ਵੀ ਇਸ ਸੰਪਰਦਾਏ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ । ਆਪਨੇ ਸੰ: 1831 ਵਿਚ ਤੇਰਾਪੰਥੀ ਜੈਨ ਅਚਾਰਿਆ ਸ੍ਰੀ ਜੀਤ ਮੱਲ ਜੀ ਨਾਲ ਜੋਧਪੁਰ ਵਿਖੇ ਚੌਮਾਸਾ ਕੀਤਾ । ਸੰ. 1892 ਤੋਂ 1893 ਤੱਕ ਆਪ ਦਿਲੀ ਵਿਖੇ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਰਹੇ ।
ਆਪਨੇ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਅਚਾਰਿਆ ਸੀ ਰਾਮ ਲਾਲ ਜੀ ਨਾਲ ਵੀ ਧਰਮ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ । ਆਪਨੇ ਸੰ: 1932 ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਸਮੇਤ 15 ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਜੈਨ ਮੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ | ਆਪ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਫਿਰਕੇ ਦੇ ਮਹਤੱਵ ਪੂਰਣ ਅਚਾਰਿਆ ਸਨ । ਆਪਨੇ ਹੀ ਪਹਿਲਾਂ ਤਪਾਗੱਢ ਦੀ ਮਹਤੱਵ ਪੂਰਣ ਸਾਧੂ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਪੀਲੀ ਚੱਦਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪਹਿਨਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ । ਆਪਨੇ ਅਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ 8 ਜੈਨ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਵਾਈ !
ਅੰਤ ਵਿਚ ਸੰ: 1938 ਨੂੰ ਆਪਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਅਹਿਮਦਾਵਾਦ ਵਿਖੇ ਹੋ ਗਿਆ।
ਅਚਾਰਿਆਂ ਸ੍ਰੀ ਵਿਜੈ ਨੰਦ ਜੀ (ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ)
ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਲਹਿਰਾ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਤਹਿਸੀਲ ਜੀਰਾ (ਫਿਰੋਜਪੁਰ) ਵਿਖੇ ਸੰ. 1894 ਨੂੰ ਕਪੂਰ ਗੋਤਰ ਦੇ ਖੱਤਰੀ ਕੁੱਲ ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਆਪਦੇ ਪਿਤਾ ਗਣੇਸ਼ਚੰਦ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਰੂਪਾ ਦੇਵੀ ਜੀ ਸਨ । ਆਪਦੇ ਪਿਤਾ ਕੁੱਝ ਸਮਾਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿਚ
(116)
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
k
ਨੋਕਰੀ ਕਰਦੇ ਰਹੇ । ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਸਵਰਗਵਾਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਜੀਰਾ ਨਿਵਾਸੀ ਜੱਧਾ ਮੱਲ ਕੋਲ ਰਹਿਣ ਲਗੇ । ਜੋ ਆਪ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਮਿੱਤਰ ਸੀ । ਸ਼੍ਰੀ ਜੋਧਾ ਮੱਲ ਪੱਕੇ ਸਵੇਤਾਂਵਰ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਜੈਨ ਸਨ। ਇਹੋ ਕਾਰਣ ਸੀ ਕਿ ਸ਼੍ਰੀ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਦਾ ਪਾਲਨ ਪੋਸਨ ਜੈਨ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਹੋਇਆਂ। ਆਂਪ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਤੇਜ਼ ਬੱਧੀ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਨ ।
ਸੰ: 1910 ਨੂੰ 16 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਆਪਨੇ ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲੇ ਪੂਜ ਸ਼੍ਰੀ ਜੀਵਨ ਮਲ ਜੀ ਪਾਸ ਸ਼ਵੇਤਾਵਰ ਸਥਾਨਕ ਵਾਸੀ ਮੁਨੀ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ । 5-6 ਸਾਲ ਵਿਚ ਹੀ ਆਪਨੇ 32 ਸ਼ਾਸਤਰ ਪੜ ਲਏ। ਫੇਰ ਆਗਰੇ ਵਿਖੇ ਸ਼੍ਰੀ ਰਤਨ ਮੁਨੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਪਾਸੋਂ ਚਰਣੀ, ਨਿਰਯੁਕਤੀ ਟੀਕਾ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਯ ਪੜੋ ।
ਆਪਨੇ 22 ਸਾਲ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਮੁਨੀ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕੀਤਾ । ਸੰ. 1932 ਨੂੰ ਆਪਣੇ 15 ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਿਖੇ, ਸ਼੍ਰੀ ਬੁਧੀ ਵਿਜੇ ਤੋਂ ਸਵੇਤਾਵਰ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਤੱਪਾ ਗੱਛ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ । ਆਪਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਨਵੇਂ ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਬਨਵਾਏ । ਪੁਰਾਣੇ ਮੰਦਰ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿਤੀ ।
ਸੰ. 1943 ਮਗਰ ਵਦੀ 5 ਨੂੰ ਆਪ ਨੂੰ ਪਾਲੀਤਾਨੇ ਵਿਖੇ ਅਚਾਰਿਆ ਪਦਵੀ ਮਿਲੀ ਆਪਦਾ ਆਨੰਦ ਵਿਜੇ ਤੋਂ ਅਚਾਰਿਆ ਵਿਜੈ ਆਨੰਦ ਹੋ ਗਿਆ । ਆਪਨੇ 12 ਚੱਲੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਨੀ ਦੀਖਿਆ ਦਿਤੀ । ਇਸਤੋਂ ਛੁਟ 27 ਹੋਰ ਸਾਧੂਆਂ ਨੂੰ ਆਪਨੇ ਦੇਖਿਆ ਦਾ ਪਾਠ ਪੜਾਇਆ।
ਆਪਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਧਰਮ ਸਮੇਲਨ ਵਿਚ ਸ਼੍ਰੀ ਵੀਰ ਜੀ ਰਾਘਵ ਜੀ ਗਾਂਧੀ ਅਮਰਕਾ ਗਏ। ਇਸ ਸਮੇਲਨ ਵਾਰ ਆਪਨੇ ਸ਼ਿਕਾਗੋ ਪ੍ਰਸ਼ਨੋਤਰ ਲਿਖੀ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਆਰਿਆ ਸਮਾਜੀ ਅਤੇ ਈਸਾਈ, ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਾਰੇ ਗਲਤ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ । ਆਪਨੇ ਅਗਿਆਨਤਿਮਰ ਭਾਸਕਰ ਆਦਿ ਮਹਾਨ ਗ੍ਰੰਥ ਰਾਹੀਂ ਇਸ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ
ਕੀਤਾ।
ਅਰਥ ਕੀਤੇ । ਆਪ
ਗਿਆ । ਪਰ ਸਵਾਮੀ
ਜ਼ਹਿਰ ਦੇਣ ਕਾਰਣ
ਆਪ ਮਹਾਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਲੇਖਕ, ਕਵਿ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆ ਪ੍ਰਸਾਰਕ ਸਨ । ਆਪਨੇ ਕਈ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਮੁਖੀਆਂ ਨਾਲ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਸਵਾਮੀ ਦਿਆ ਨੰਦ ਜੀ ਨਾਲ ਵੀ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਰਥ ਤਹਿ ਹੋ ਜੀ ਜੋਧਪੁਰ ਪਹੁੰਚਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਜਮੇਰ ਵਿਚ ਰਸੋਈਏ ਰਾਹੀਂ ਮਾਰ ਦਿਤੇ ਗਏ। ਆਪ ਪੁਰਾਤਨ ਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਗ੍ਰੰਥ ਭੰਡਾਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਨ ਕੀਤਾ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੰ. 1924 ਤੋਂ 1950 ਹੈ । ਆਪ ਉਤਰਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਗੁਜਰਾਤ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦੂਰ ਦੁਰਾੜੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਚਾਰ ਕੀਤਾ।
ਸੰ. 1953 ਜੇਠ ਸੁਦੀ 8 ਨੂੰ ਆਪਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਜਿਥੇ ਅੱਜ ਵੀ ਆਪਦਾ ਸਮਾਧੀ ਮੰਦਰ ਹੈ।
(117)
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਅਚਾਰਿਆ ਸੋਹਨ ਲਾਲ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪਦਾ ਜਨਮ ਸੰ: 1909 ਨੂੰ ਮੰਡਿਆਲ (ਜਿਲਾ ਪਸਰੂਰ) ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ, ਆਪ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ੍ਰੀ ਮਥੁਰਾਦਾਸ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਲਛਮੀ ਦੇਵੀ ਸੀ । ਸੰ: 1933 ਵਿਚ ਆਪਨੇ ਅਚਾਰਿਆ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਬਖਸ਼ ਦੇ ਚਲੇ ਸ਼੍ਰੀ ਧਰਮ ਚੰਦ ਪਾਸੋਂ ਜੈਨ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ। ਸੰ: 1951 ਚਤ ਏਕਾਦਸ਼ੀ ਨੂੰ ਆਪ ਨੂੰ ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿਖੇ ਯੁਵਾਅਚਾਰਿਆ ਪੱਦਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ । ਸੰ. 195) ਨੂੰ ਆਪਨੂੰ ਅਚਾਰਿਆ ਪਦਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ।
ਆਪਦੇ ਗੁਰੂ ਭਈ ਦੇ ਚੇਲੇ ਸ੍ਰੀ ਧਨੀਰਾਮ ਜੀ ਸਨ ਅਤੇ ਧਨੀਰਾਮ ਜੀ ਦੇ ਚਲੇ ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਅਚਾਰਿਆ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ੍ਰੀ ਜਿਨੇਂਦਰ ਪੰਚਕੂਲਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਜੋ ਉਤਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਦਰਸ਼ ਜੈਨ ਵਿਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾ ਹੈ । ਅਦਾਰਿਆ ਸੋਹਨਲਾਲ ਜੀ ਦੇ 12 ਚੇਲ ਸਨ : ਇਨਾਂ ਚਲੇ ਵਿਚੋਂ ਤਪਸਵੀ ਰੈੱਡ ਰਾਏ ਜੀ ਹੋਏ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੈਂਡੇ ਰਾਏ ਦੇ ਚਲੇ ਗਣੀ ਉਦੇਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਸਨ, ਜੋ ਕਿ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਆਰਥੀ ਸਨ ।
ਅਚਾਰਿਆਂ ਸ਼ੀ ਮੌਤੀਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵਿਚੋਂ ਪੂਜ ਸ੍ਰੀ ਮੋਤੀ ਰਾਮ ਜੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅਨਮੋਲ ਹੀਰੇ ਸਨ । ਆਪਦਾ ਜਨਮ ਖਤਰੀ ਕੁਲ ਵਿਖੇ ਸੰਠ ਲਾਲਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਲਾਲ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆਂ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਯਸ਼ਵੰਤੀ ਸੀ । ਸੰ: 1880 ਹਾੜ ਸੁਕਲ ਹੈ : ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਆਪ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਦੇ ਗੁਣ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਸਨ । ਆਪਦੀ ਜਨਮ ਭੂਮੀ . ਲੁਧਿਆਣੇ ਦੇ ਕੋਲ ਪਿੰਦ ਬਹਿਲੋਲਪੁਰ ਸੀ । • ਕੁੱਝ ਸਮਾਂ ਪਾ ਕੇ ਆਪ ਲੁਧਿਆਣਾ ਆ ਕੇ ਦੁਕਾਨ ਕਰਨ ਲਗੇ । ਇਥੇ ਆਪਦੇ ਤਿੰਨ ਦੋਸਤ ਸ਼੍ਰੀ ਰਤਨ ਚੰਦ, ਸ੍ਰੀ ਮੋਹਲਾਲ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਖੇਤਾਰਾਮ ਆਪਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਸਨ ।
ਇਥੇ ਹੀ ਆਪ ਨੂੰ ਪੂਜ ਅਚਾਰਿਆ ਸ੍ਰੀ ਅਮਰਸਿੰਘ ਦੇ ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਸੁਨਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ । ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਆਪ ਤੇ ਆਪ ਦੇ ਤਿੰਨ ਦੋਸਤਾਂ ' ਨੇ ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ। ਆਪਦੀ ਦੀਖਿਆਂ ਸੰ: 1911 ਹਾੜ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਦਸ਼ਮੀ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਜੈਨ, ਅਜੈਨ ਗ ਥਾਂ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ | ਆਪਨੇ ਮੁਨੀ ਵਿਲਾਸਰਾਏ, ਮੁਸਤਾਕ ਰਾਏ ਜੀ, ਰਾਮ ਬਖਸ਼ ਜੀ ਦੀ ਤਨੋਂ ਖਨ ਸੰਵਾ ਕੀਤੀ । (118).
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਪੂਜੇ ਅਚਾਰਿਆ ਜੀ ਦੇ ਸਵਰਗਵਾਸ ਸਮੇਂ ਆਪ ਮਾਲੇਰਕੰਟਲਾ ਵਿਰਾਜਮਾਨ ਸੈਨੂੰ, ਪੂਜ ਅਮਰਸਿੰਘ ਜੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਚਾਰਿਆ ਰਾਮ ਬਖਸ਼ ਜੀ ਨੂੰ ਇਹ ਪਦਵੀ ਮਿਲੀ । ਪਰ ਆਪ 21 ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਸਵਰਗ ਸਿਧਾਰ ਗਏ ।
ਜੈਨ ਸੰਘ ਨੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਚਾਰਿਆ ਪਦਵੀ ਸੰ 1939 ਜੇਠ ਦੇ ਸ਼ੁਕਲ ਪੱਖ ਨੂੰ ਦਿਤੀ ।
ਸੰ: 953 ਤੋਂ ਸੰ: 1958 ਤਕ ਆਪ ਲਗਾਤਾਰ ਲੁਧਿਆਣਾ ਰਹੇ । ਆਪਨੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਸ੍ਰੀ ੩ਹਨ ਲਾਲ ਜੀ ਨੂੰ ਯੂਵਾ ਅਚਾਇਆ ਪਦਵੀ ਦਿਤਾ । | ਅਪਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਸੰ 1958 ਭਾਦੋਂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ 11 ਨੂੰ ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿਖੇ ਹੋ ਗਿਆ । ਜਿਥੇ ਆਪਦਾ ਸਮਾਰਕ ਅੱਜ ਵੀ ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਤੇ ਚਲਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਅਚਾਰਿਆਂ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਬਖਸ਼ ਜੀ ਅਚਾਰਿਆ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਰਾਮ ਬਖਸ਼ ਜੀ ਪੰਜ ਬ ਚੈਨ ਸਥਾਨਕਵਾੜੀ ਸੰਘ ਦੇ ਅਚਾਰਿਆ ਬਣੇ । ਆਪਦਾ ਜਨਮ ਸੰ: 1908 ਵਿਚ ਅਲਬਰ (ਰਾਜਸਥਾਨ) ਵਿਖੇ ਸੰ: 1885 ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ 23 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਪਤਨੀ ਸਮੇਤ ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ। ਆਪਦੇ ਪੰਜ ਚਲੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਵਿਸ਼ਨ ਚੰਦ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਸਾਧੂ ਬਣ ਗਏ । ਤੱਪਸਵੀ ਮਾਯਾਰਾਮ ਜੀ ਵੀ ਆਪਦੇ ਚੇਲੇ ਸਨ ! ਪੰਜਾਬ ਕੇਸਰੀ ਸ੍ਰੀ ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਬਾਬਾ ਗੁਰੂ ਮਾਇਆ ਰਾਮ ਹੀ ਸਨ । ਆਪ ਨੂੰ ਅਚਾਰਿਆ ਪਦਵੀ ਸੰ. 1939 ਨੂੰ ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲਾ ਜਠ ਕਿਸ਼ਨਾ ਤੀਜ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ । ਪਰ ਇਸ ਮਹਤਵ ਪੂਰਣ ਪਦਵੀ ਤੇ 21 ਦਿਨ ਹੀ ਰਹਿ ਸਕੇ ।
: 1939 ਜੇਠ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ 9 ਨੂੰ ਆਪਦਾ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ਵਿਖੇ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ । ਆਪ ਮਹਾਨ ਤੱਪਸਵੀ ਸਨ । ਆਪਨੇ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ, ਦਿੱਲੀ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ |
ਮੁਨੀ ਸ੍ਰੀ ਸਾਲਗ ਰਾਮ ਜੀ ਆਪਦਾ ਜਨਮ ਧੂਰੀ ਦੇ ਨਜਦੀਕ ਭੱਦਲਵੜ ਵਿਖੇ ਲਾਲਾ ਕਾਲੂ ਰਾਮ ਦੇ ਘਰ ' ਸੰ: 1924 ਨੂੰ ਹੋਇਆ । 6 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੜਨ ਬੈਠ ਗਏ । ਪਰ ਆਪ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਧਰਮ ਅਹਿੰਸਕ ਸਨ । ਕੋਈ ਘੜੇ ਜਾਂ ਬਲਦ ਨੂੰ ਮਾਰਦਾ .
(119)
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਤਾਂ ਆਪ ਤੜਫ ਉਠਦੇ ਸਨ ।
ਇਕਵਾਰ ਧੂਰੀ ਦੇ ਇਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨਾਲ ਆਪਦੀ ਦੋਸਤੀ ਹੋ ਗਈ : ਆਪਨੇ ਅਪਣੇ · ਦੱਸਤ ਤੋਂ ਜੋਤਸ਼ ਵਿਦਿਆ ਸਿਖ ਲਈ ਸੀ । ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਤੇ ਲੱਖ ਆਖਣ ਤੇ ਵੀ ਅਪ : ਵਿਆਹ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਾ ਹੋਏ । ਵੈਰਾਗ ਦਾ ਕਾਰਣ
ਇਕ ਵਾਰ ਆਪ ਅਪਣੇ ਭਰਾ ਨਾਲ ਭੱਦਲ ਵੱੜ ਆ ਰਹੇ ਸਨ । ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਚਿਤਾ ਜਲ ਰਹੀ ਸੀ । ਦੋਵੇਂ ਭਰਾ ਘਬਰਾ ਗਏ । ਸ੍ਰੀ ਸਾਲਗਰਾਮ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਨਾਂ ਜਪਣ ਲਗਾ । ਆਪਦਾ ਭਰਾ ਗਸ਼ ਖਾ ਕੇ ਗਿਰ ਪਿਆ ਅਤੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਮਰ ਗਿਆ ! ਆਪਦਾ ਦੂਸਰਾ ਭਰਾ ਅਚਾਨਕ ਬੀਮਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਮਰ ਗਿਆ !
ਇਨ੍ਹਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦਿਮਾਗ ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਅਸਰ ਪਾਇਆ । ਆਪਨੂੰ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਭੇਦ ਸਮਝ ਆ ਗਿਆ । ਆਪਨੇ 19 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਬਾਬਾ ਜੈ ਰਾਮ ਦਾਸ ਪਾਸ ਸੰ: 1946 ਨੂੰ ਖਰੜ (ਜਿਲਾ ਰੋਪੜ) ਵਿਖੇ ਸਾਧੂ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ !
ਆਪਨੇ ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਮਹਾਨ ਅਚਾਰਿਆ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਵਰਗਾ ਚਲਾ ਦਿੱਤਾ, ਆਪਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਸੰ: 1996 ਨੂੰ ਹੋ ਗਿਆ ।
ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਵਿਜੈ ਵੱਲਭ ਸੂਰੀ
ਆਪ ਤਪਾ ਗੱਛ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਫਿਰਕੇ ਦੇ ਮਹਾਨ ਅਚਾਰੀਆ ਹੋਏ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ: 1927 ਕੱਤਕ ਭਾਈ ਦੂਜ ਨੂੰ ਬੜੋਦਾ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀਪ ਚੰਦ ਅਤੇ ਮਾਂ ਇੱਛਾ ਬਾਈ ਸੀ । ਆਪ ਦੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਨੇ ਆਪ ਦਾ ਨਾਂ ਛਗਨ ਲਾਲ ਰਖਿਆ ।
17 ਸਾਲ ਦੀ ਭਰੀ ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਰਾਧਨਪੁਰ (ਗੁਜਰਾਤ) ਵਿਖੇ ਅਚਾਰੀਆ ਵਿਜੈ ਨੰਦ (ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ) ਕੋਲੋਂ ਤਪਾ ਗੱਛ ਦੀ ਮੁਨੀ ਦੀਖਿਆ ਧਾਰਨ ਕੀਤੀ। ਆਪ ਨੇ ਸਾਧੂ ਬਣਦਿਆਂ ਹੀ ਜੈਨ ਅਤੇ ਅਜੈਨ - 'ਬਾਂ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ | ਆਪ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਰਾਜਸਥਾਨੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾਂਵਾਂ ਦੇ ਚੰਗੇ ਜਾਣਕਾਰ ਸਨ । ਆਪ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਗੁਜਰਾਤੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਸੀ । ਆਪ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖੇਤਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੰਜਾਬ ਹੀ ਸੀ ।
(120)
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਅਚਾਰੀਆ ਵਿਜੈ ਵੱਲਭ ਮਹਾਨ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ, ਸਿਖਿਆ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਹੋਏ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਲਈ ਤਨ ਅਤੇ ਮਨ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਜੀ ਜੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ 3 ਕਾਲੇਜ, 7 ਸਕੂਲ, 7 ਧਾਰਮਿਕ ਪਾਠਸ਼ਾਲਾਵਾਂ, 6 ਜੈਨ ਲਾਈਬਰੇਰੀਆਂ, 6 ਵਾਚਨ ਲਿਆਂ ਅਤੇ 2 ਜੂਨ ਗੁਰੂਕੁਲਾਂ ਦ ਨਿਰਮਾਨ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸ਼੍ਰੀ ਮਹਾਵੀਰ ਜੈਨ ਵਿਦਿਆਲਿਆ ਫੰਬਈ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਆਤਮਾ ਨੰਦ ਜੈਨ ਗੁਰੂ ਕੁਲ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ । ਅਪ ਇਸਤਰੀ ਸਿਖਿਆ ਦੇ ਬਹੁਤ ਹਿਮਾਇਤੀ ਸਨ । ਛੂਆਛੂਤ, ਸ਼ਰਾਬਬੰਦੀ, ਖੱਦਰ ਪ੍ਰਚਾਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਆਪ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ । ਆਪ ਕਾਂਗਰਸ, ਖਿਲਾਫ਼ਤ ਆਂਦੋਲਨ ਦੇ ਮਹਾਨ ਹਿਮਾਇਤੀ ਸਨ । ਆਪ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਏਕਤਾ ਲਈ ਅਜੇਹਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਕਿ ਆਪ ਨੂੰ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬ ਕੇਸਰੀ ਆਖਣ ਲੱਗ ਪਏ । ਆਪ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਗ੍ਰੰਥ, ਕਵਿਤਾਵਾਂ, ਭਜਨ, ਪੂਜਾ ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਲਿਖ ਕੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । 1947 ਦੇ ਦੰਗਿਆਂ ਸਮੇਂ ਆਪ ਨੇ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਦੀ ਜੈਨ ਬਿਰਾਦਰੀ ਨਾਲ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਕੂਚ ਕੀਤਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪ ਲਈ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਆਪ ਨੇ ਜੰਨ ਸੰਘ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁਖ ਰਖਿਆ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸਹੀ ਸਲਾਮਤ ਭਾਰਤ ਪਰਤੇ ।
ਆਪ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਸਤਰਆਰਥੀ ਸਨ । ਆਪਨੇ ਅਪਣੇ ਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਗੁਜਰਾਤ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਨਾਂ ਰੋਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ 5 ਧਰਮਸ਼ਾਲਾਵਾਂ 11 ਜੈਨ ਉਪਾਸਰੇ (ਭਵਨ) ਦਾ ਨਿਰਮਾਨ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਵਾਰ ਜੈਨ ਤੀਰਥ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ । ਕਾਂਗੜਾ ਤੀਰਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਸੋਹਰਾ ਆਪ ਦੇ ਸਿਰ ਹੈ। ਆਪ ਨੇ ਸਮਾਨਾ, ਲਾਹੌਰ, ਸਾਡੌਰਾ, ਖਾਨਕ ਡੋਗਰਾ, ਕਸੂਰ, ਰਾਏਕੋਟ, ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ, ਫ਼ਾਜ਼ਿਲਕਾ, ਸਿਆਲਕੋਟ, ਬਿਨੌਲੀ ਅਤੇ ਬੜੌਤ ਵਿਖੇ ਜੈਨ ਮੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਆਪ ਨੂੰ ਸੰ: 1981 ਵਿਚ ਅਚਾਰੀਆ ਪਦਵੀ ਮਿਲੀ । ਸੰ: 1974 ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਪਾਟਨ ਦੇ ਅਕਾਲ ਪੀੜਤਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਫ਼ੰਡ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ।
ਸੰ: 2010 ਵਿਚ ਬੰਬਈ ਵਿਚ ਸਹਧਰਮੀਆਂ (ਜੈਨ) ਲਈ ਇਕ ਫ਼ੰਡ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਫ਼ੰਡ ਰਾਹੀਂ ਅਨੇਕਾਂ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਮਿਲਿਆ।
ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਸਾਵਨ 11 ਸੰ: 2010 ਨੂੰ ਬੰਬਈ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਇਥੇ ਹੀ ਆਪ ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਹੈ । ਆਪ ਇਕ ਮਹਾਨ ਦੇਸ਼-ਭਗਤ ਸਨ । ਪੰ: ਮੰਤੀ ਲਾਲ ਨੇਹਰੂ, ਪੰ: ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਮਾਲਵੀਆਂ, ਵਲਭ ਭਾਈ ਪਟੇਲ ਅਤੇ ਮੋਰਾਰ ਜੀ ਦੇਸਾਈ ਆਪ ਤੋੰ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਨ । ਅਨੇਕਾਂ ਰਾਜੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਅਤੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਮਾਸ ਅਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ।
(121)
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਅਚਾਰੀਆ ਸਮੁਦਰ ਵਿਜੈ ਜੀ
ਆਪ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਵੱਲਭ ਵਿਜੈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਦੀ ਤੇ ਵਿਰਾਜਮਾਨ ਹੋਏ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਮੱਘਰ ਸੁਦੀ 11 ਸੰ: 1948 . ਨੂੰ ਪਾਲੀ ਨਗਰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸੇਠ ਸ਼ੋਭਾਚੰਦ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਧਾਰਨੀ ਦੇਵੀ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਲਕ ਦਾ ਨਾਂ ਸੁਖਰਾਜ ਰਖਿਆ । ਸੰ: 1967 ਫਗੁਣ ਵਦਿ 7 ਨੂੰ 19 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀ ਵਿਜੈ ਵੱਲਭ ਸੂਰੀ ਦੇ ਚੇਲੇ ਉਪਾਧਿਆਏ ਸ਼੍ਰੀ ਸੋਹਨ ਵਿਜੈ ਤੋਂ ਜੈਨ ਮੁਨੀ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ ।
ਸੰ: 2009 ਮਾਘ ਸੁਦੀ 5 ਨੂੰ ਆਪ ਨੂੰ ਅਚਾਰੀਆ ਪਦਵੀ ਮਿਲੀ। ਆਪੇ ਮਹਾਨ ਗੁਰੂ ਭਗਤ, ਗਰੀਬਾਂ ਦੇ ਹਮਦਰਦ ਅਤੇ ਚਮਤਕਾਰੀ ਸਾਧੂ ਸਨ । ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਲਈ ਆਪਣਾ ਸਭ ਕੁਝ ਵਾਰ ਦਿੱਤਾ । ਆਪ ਨੂੰ ਚਾਰੇ ਜੈਨ ਸਮਾਜਾਂ ਵਲੋਂ ਜਿੰਨ-ਸ਼ਾਸਨਰਤਨ ਦੀ ਪਦਵੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਆਪ ਵੀ ਅਚਾਰੀਆ ਵਿਜੈ ਵੱਲਭ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਹਾਨ
ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ, ਮਹਾਨ ਸਿਖਿਆ ਪ੍ਰਸਾਰਕ ਮੁਨੀ ਸਨ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਸਕੂਲ ਦੇ ਬਚਿਆਂ ਨੂੰ ਅੰਡਾ ਦੇਣ ਦੀ ਸਕੀਮ ਠੱਪ ਕਰਨੀ ਪਈ । ਆਪ ਨੇ ਭਾਰਤ, ਚੀਨ ਯੁਧ ਸਮੇਂ ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਹਰ ਪੱਖੋਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਮਦਦ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਕੀਤੀ ।
ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਸੰ: 2034 ਜੇਠ ਵਿਦ 8 ਨੂੰ ਮੁਰਾਦਾਬਾਦ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ।
ਅਚਾਰੀਆ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਜੀ
ਸ਼੍ਰੀ
ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਮਸਹੂਰ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਵਿਖੇ ਸੰ: ਨੂੰ ਹੋਇਆ । ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਗੋਬਿੰਦ ਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਮਾਤਾ
1941 ਹਾੜ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ 1
ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਰਾਧੇ ਦੇਵੀ ਸੀ।
ਤਪੱਸਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਗੈਂਡੇ ਰਾਏ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਹਾਪੁਰਸ਼ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਆਖ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸੰ: 1960 ਮੱਘਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ 7 ਨੂੰ ਕਾਂਧਲਾ (ਉਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼) ਵਿਖੇ ਅਚਾਰੀਆ ਸੋਹਨ ਲਾਲ ਤੋਂ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ। ਫੱਗਣ ਸ਼ੁਕਲਾ 6 ਸੰ: 1969 ਨੂੰ ਆਪ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਯੁਵਾ ਅਚਾਰੀਆ ਪਦਵੀ ਮਿਲੀ ।
ਸੰ: 1992 ਫੱਗਣ ਸ਼ਕਲਾਂ 2 ਨੂੰ ਸਮੁਚੇ ਜੈਨ ਸੰਘ ਨੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਚਾਰੀਆ ਪਦਵੀ ਦਿੱਤੀ । ਆਪ ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸਮਰਥਕ ਸਨ। ਆਪ ਆਖਦੇ ਸਨ ਸਾਨੂੰ ਨਾਰੰਗੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਖਰਬੂਜ਼ਾ ਬਨਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਨਾਰੰਗੀ ਬਾਹਰੋਂ ਇਕ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
(122)
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸ਼ੁਕਲ
ਪਰ ਖੁੱਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਹੁਤ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਖਰਬੂਜ਼ਾ, ਬਾਹਰੋਂ ਭਾਵੇਂ ਅੱਡ ਵਿਖਾਈ ਦੇਵੇਂ, ਪਰ ਅੰਦਰੋਂ ਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੌਨ ਫ਼ਿਰਕੇ ਖਰਬੂਜੇ ਹਨ । ਨਾਰੰਗੀ ਵਾਲੀ ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਤਦ ਹੀ ਜੈਨ ਧਰਮ ਉਨਤੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ " ਆਪ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁਖ ਚੇਲਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਵਰਤਕ ਸ਼੍ਰੀ ਸ਼ਕਲਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਜੈਨ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਖੋ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਲਿਖੀ ਜੈਨ ਰਮਾਇਣ ਅਤੇ ਜੈਨ ਮਹਾਭਾਰਤ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੈ । ਚੰਦ ਜੀ ਦੇ ਚੇਲੇ ਸ਼੍ਰੀ ਮਹਿੰਦਰ ਮੁਨੀ ਜੀ ਸਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਖੇ ਹੈ । ਸ਼੍ਰੀ ਮਹਿੰਦਰ ਮੁਨੀ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਿਸ਼ ਸ਼੍ਰੀ ਸੁਮਨ ਮੁਨੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਹਨ । ਆਪ ਹਿੰਦੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਪੰਜਾਬੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਰਾਜਸਥਾਨੀ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਪਾਲੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਜਾਨਕਾਰ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੰਨ ਧਰਮ ਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ । ਆਪ ਮਹਾਨ ਜੈਨ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪੁਰਾਤਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਸਾਰ ਸੰਭਾਲ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਅਚਾਰੀਆ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਸੰ: 2002' ਜੇਠ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ 8 ਨੂੰ ਹੋਇਆ ।
ਦਾ ਸਮਾਰਕ ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲੇ
ਅਚਾਰੀਆ ਵਿਜੇਂਦਰਦਿਨ ਸੂਰੀ ਜੀ
ਆਪ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਤਪਾਗੱਛ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਜੈਨ ਅਚਾਰੀਆ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਬਡੱਲਾ ਜ਼ਿਲੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਸਾਲਪੁਰ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਜਾਤ ਦੇ ਪਰਮਾਰ ਖਤਰੀ ਹਨ । ਆਪ ਦੇ ਪਿਤਾ ਗੋਪਾਲ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਸਨ। ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ: 1990 ਕੱਤਕ ਵਦਿ ਨੂੰ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਦਾ ਬਚਪਨ ਦਾ ਨਾਂ ਮੋਹਨ ਭਾਈ 12 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪ ਦੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਸਵਰਗ ਸਿਧਾਰ ਗਏ। ਆਪ ਦਾ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਆਪ ਦੇ ਚਾਚੇ ਨੇ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਨੇ ਸਕੂਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ । ਸੰ: 1998 ਫੱਗੂਨ ਸ਼ੁਕਲਾ 5 ਨੂੰ 18 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਅਚਾਰੀਆ ਵਿਜੈ ਵੱਲਭ ਦੇ ਪੋਤੇ ਚੇਲੇ ਮੁਨੀ ਵਿਨੇ ਵਿਜੈ ਤੋਂ ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਅੰਗੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪ ਦਾ ਨਾਂ ਇੰਦਰ ਵਿਜੇ ਮੁਨੀ ਪਿਆ।
ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਅਚਾਰੀਆ ਵਿਜੈ ਵੱਲਭ ਸੂਰੀ ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ 6 ਸਾਲ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ । ਅਚਾਰੀਆ ਜੀ ਦੇ ਸਵਰਗਵਾਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਨੂੰ ਅਚਾਰੀਆ ਸਦਰ ਵਿਜੇ ਜੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਮਿਲਿਆ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਪਰਮਾਰ ਜਾਤੀ ਦੇ 5000 ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ।
(123)
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸੰ: 227 ਮਾਘ ਵਦੀ 5 ਨੂੰ ਆਪ ਨੂੰ ਬੰਬਈ ਵਿਖੇ ਅਚਾਰੀਆ ਪਦਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਆਪ ਅਚਾਰੀਆ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋਣ ਤਕ ਸੰਵਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ । ਆਪ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਬਣਵਾਏ ਹਨ । ਅਨੇਕਾਂ ਪੁਰਾਣੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਵਾਈ ਹੈ । ਅਜ ਕਲ ਆਪ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਖੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਆਪ ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਦੇ ਕੱਟੜ ਸਮਰਥਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈਆਂ ਵਿਰੁਧ ਲੜਨ ਵਾਲੇ ਅਚਾਰੀਆ ਹਨ ।
ਅਚਾਰੀਆ ਵਿਜੈ ਕਮਲ ਸੂਰੀ
ਆਪ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਜਾਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਸਨ ! ਪਹਿਲਾਂ ਆਪ ਉਤਰਾਧ ਲੌਕਾ-ਗੱਛ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦੀ ਸਰਸਾ ਦੀ ਗੱਦੀ ਦੇ ਪੂਜ ਸਨ । ਫਿਰ ਆਪ ਨੇ ਬਿਸ਼ਨ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਤੋਂ ਸਵੇਤਾਂਬਰ ਸਥਾਨੈਕ ਵਾਸੀ ਜੈਨ ਦੀਖਿਆ ਲਈ । ਆਪ ਬਿਸ਼ਨਚੰਦ ਆਦਿ 16 ਸਾਧੂਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਪਰੰਪਰਾ ਤਿਆਗ ਕੇ ਮੁਨੀ ਪਰੰਪਰਾ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ । ਆਪ ਮੁਨੀ ਬਿਸ਼ਨਚੰਦ ਦੇ ਚੇਲੇ ਸਨ । ਆਪ ਨੂੰ ਗੁਜਰਾਤ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਚਾਰੀਆ ਪਦਵੀ ਦਿੱਤੀ । ਆਪ ਨੇ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਵਿਜੈ , ਨੰਦ ਜੀ ਦੀ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਵਿਖੇ ਸਮਾਧ ਦਾ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਰਖਵਾਇਆ ਸੀ । ਆਪ ਦੇ ਦੋ ਚੇਲੇ ਸਨ । (1) ਲਬਧੀ ਵਿਜੈ (2) ਵੀਰ ਵਿਜੈ । ਆਪ ਨੇ ਮਨੀ ਵੀਰ ਵਜੇ ਦੇ ਚੇਲੇ ਮੁਨੀ ਦਾਨ ਵਿਜੇ ਨੂੰ ਅਚਾਰੀਆ ਪਦਵੀ ਦਿੱਤੀ । ਆਪ ਦੇ ਚੇਲੇ ਅੱਜ ਕੱਲ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਚ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਹਨ ।
ਸਵਾਮੀ ਬਾਬਾ ਜੈ ਰਾਮ ਦਾਸ ਜੀ
ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਪਿੰਡ ਰੂਪਾਹੇੜੀ ਵਿਖੇ ਸੰ: 1920 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ੍ਰੀ ਨੌਲੱਖਾ ਮਲ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਭੱਲੀ ਦੇਵੀ ਸਨ । ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਆਪ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਭੋਗਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਨਫ਼ਰਤੇ ਸੀ . 6 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ । ਆਪ ਦੇ ਘਰ ਵਾਲੇ ਆਪ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਆਪ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਨਾਲ ਰੁਚੀ ਮ।
ਅਪ ਵੈਦਕ ਸਨਿਆਸੀ ਬਨ ਗਏ । ਜਿਖੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਆਪ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਜੀ ਆਖਦੇ ਸਨ । ਆਪ ਦੇ ਡਰ ਰਾਜਪੁਰੇ ਤੋਂ 2 ਮੀਲ ਦੂਰ ਮੀਲਪੁਰ ਵਿਖੇ ਸੀ । ਆਪ ਸਨਿਆਸੀ ਤਾਂ ਬਣ ਗਏ । ਪ੍ਰੰਤੂ ਆਪ ਨੂੰ ਸੱਚ ਗਰੂ ਦੀ ਭਾਲ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ। ਆਪ ਆਪਣੇ ਇਕ ਮਿੱਤਰ ਜੀਵਾਰਾਮ ਬ੍ਰਹਮਣ ਰਾਹੀ ਜੰਨ ਸਾਧੂਆਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆਏ ।
(124).
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਆਪ ਨੇ ਗਣਪਤ ਰਾਏ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਪਾਸੋਂ ਸੰ: 1944 ਵਿਚ , ਮਾਛੀਵਾੜੇ ਵਿਖੇ ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ । ਸਾਧੂ ਬਨਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪ ਨੇ ਆਪਣਾ ਡੇਰਾ ਆਪਣੇ ਇਕ ਸੰਨਿਆਸੀ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਦਿੱਤਾ ।
ਆਪ ਮਹਾਨ ਤਪਸਵੀ, ਬੁਢੇ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਸਾਧੂਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਛਾਪਾਖਾਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਆਪ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਨਕਲਾਂ ਕਰਕੇ ਸਾਧੂਆਂ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਆਪ ਦੀ ਲਿਖਾਈ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਸੀ । ਆਪ ਦੀ ਪਰਣਾਂ ਨਾਲ ਅਨੇਕਾਂ ਮਹਾਨ ਆਤਮਾਵਾਂ ਨੇ ਸਾਧੂ ਧਰਮ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ।
ਅੰਤ 70 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆਂ । ਆਪ ਦੇ ਦੋ ਚਲੇ ਸਨ । (1) ਸ੍ਰੀ ਸਾਲਗਰਾਮ (2) ਸ੍ਰੀ ਗੋਵਿੰਦ ਰਾਮ ।
ਮੁਨੀ ਸੀ ਸਾਲਗ ਰਾਮ ਜੀ
ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਧੂਰੀ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਭੱਦਲਵੱਡ ਵਿਖੇ ਸ਼੍ਰੀ ਕਾਲੂ ਰਾਮ ਦੇ ਘਰ ਸੰ: 1924 ਨੂੰ ਹੋਇਆ । 6 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਨ ਬੈਠ ਗਏ । ਪਰ ਆਪ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਪਰਮ ਅਹਿੰਸਕ ਸਨ । ਕੋਈ ਘੜੇ ਜਾਂ ਬਲਦ ਨੂੰ ਮਾਰਦਾ ਤਾਂ ਆਪ ਤੜਫ਼ ਉਠਦੇ ਸਨ ।
ਇਕ ਵਾਰ ਧੂਰ ਦੇ ਇਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨਾਲ ਆਪ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਹੋ ਗਈ । ਆਪ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਤੋਂ ਜੋਤਸ਼ ਸਿੱਖ ਲਿਆ । ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਦੇ ਲੱਖ ਆਖਣ ਤੇ ਵੀ ਆਪ ਵਿਆਹ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਾ ਹੋਏ । ਵੈਰਾਗ ਦਾ ਕਾਰਨ
ਇਕ ਵਾਰ ਆਪ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨਾਲ ਭੱਦਲਵੱਡ ਆ ਰਹੇ ਸਨ । ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਚਿਤਾ ਜਲ ਰਹੀ ਸੀ । ਦੋਵੇਂ ਭਰਾ ਘਬਰਾ ਗਏ । ਸ੍ਰੀ ਸਾਲਗ ਰਾਮ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਨਾਂ ਜਪਣ ਲੱਗਾ | ਆਪ ਦਾ ਭਰਾ ਗਸ਼ ਖਾ ਕੇ ਡਿਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਮਰ ਗਿਆ। ਆਪ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਭਰਾ ਅਚਾਨਕ ਬੀਮਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਮਰ ਗਿਆ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਆਪ ਦੇ ਦਿਲ ਦਿਮਾਗ ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਅਸਰ ਪਾਇਆ | ਆਪ ਨੂੰ ਜਨਮ ਮਰਨ . ਦਾ ਭੇਦ ਸਮਝ ਆ ਗਿਆ । ਆਪ ਨੇ 19 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਬਾਬਾ ਜੈ ਰਾਮ ਦਾਸ ਪਾਸ ਸੰ: 1946 ਨੂੰ ਖਰੜ (ਜ਼ਿਲਾ ਰੋਪੜ) ਵਿਖੇ ਸਾਧੂ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ ।
ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਮਹਾਨ ਅਚਾਰੀਆ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਵਰਗਾ ਚੱਲਾ ਦਿੱਤਾ । ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ 1996 ਨੂੰ ਹੋ ਗਿਆ ।
(25)
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਅਚਾਰੀਆ ਅਮੋਲਕ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ
ਰਿਸ਼ੀ ਫ਼ਿਰਕੇ ਦੇ ਇਸ ਮਹਾਨ ਅਚਾਰੀਆ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ: 1934 ਨੂੰ ਭੁਪਾਲ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਕਸਤੂਰ ਚੰਦ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਹੁਲਾਸੀ ਬਾਈ ਸੀ । ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਸਵਰਗ ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ । ਬਾਪ ਤੇ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਬਨਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਆਪ ਨੇ ਸ਼ੰ: 1944 ਵਿਚ ਮੁਨੀ ਧਰਮ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਨੇ ਅਚਾਰੀਆ ਰਤਨ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਤੋਂ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਆਪ 7 ਸਾਲ ਜੈਨ ਆਗਮ ਅਭਿਆਸ ਕਰਦੇ ਰਹੇ । ਸੰ: 1989 ਨੂੰ ਆਪ ਨੂੰ ਰਿਸ਼ੀ ਫ਼ਿਰਕੇ ਦਾ ਅਚਾਰੀਆ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ।
ਆਪ ਨੇ ਜੌਨ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਜੇਹਾ ਕਾਰਨਾਮਾ ਕਰ ਵਿਖਾਇਆ ਜੋ ਨਾ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੁਣ ਤਕ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਆਪ ਨੇ ਸਿਕੰਦਰਾਬਾਦ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ 32 ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਹਿੰਦੀ ਅਨੁਵਾਦ 3 ਸਾਲ ਵਿਚ ਸੰਪੂਰਨ ਕੀਤਾ । ਇਹ ਅਨੁਵਾਦ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਰਲ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਨਾ ਜਾਨਣ ਵਾਲਾ ਬੜੇ ਅਰਾਮ ਨਾਲ ਇਹ ਅਨੁਵਾਦ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਆਪ ਦੇ ਇਹ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇਕ ਹੀ ਭਗਤ ਨੇ ਛਪਵਾ ਕੇ ਮੁਫ਼ਤ ਵੰਡ ਦਿੱਤੇ ।
ਆਪ ਨੇ 70 ਗ੍ਰੰਥ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਲਿਖੇ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਜੈਨ ਤੱਤਵ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪ੍ਰਮੁਖ ਹੈ । ਆਪ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਗੁਜਰਾਤੀ, ਮਰਾਠੀ, ਕੰਨੜ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਬੁੜਾਪੇ ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਸੰ: 1992 ਵਿਚ ਆਪ ਦਿੱਲੀ ਚੌਮਾਸ ਲਈ ਪਹੁੰਚੇ । ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣੇ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਖਾਨ ਦੇਸ਼ ਤਕ ਪਹੁੰਚੇ । ਸੰ: 1993 ਵਿਚ ਆਪਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ।
ਇਕ ਸੁਨਿਆਰ
ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ
ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਕਰੀਬ ਭਖੜਿਆਂ ਵਾਲੀ ਵਿਖੇ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਦੌਲਤ ਰਾਮ ਜੀ ਸਨ। ਜਿਥੇ ਸੰ: 1937 ਕੱਤਕ ਸ਼ੁਕਲਾ ਨੂੰ ਹੋਇਆ । ਬਚਪਨ ਦਾ ਨਾਂ ਲਛਮਨ ਦਾਸ ਸੀ । ਆਪ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਇਕ ਜੈਨ ਮਿੱਤਰ ਸਨ ਭਗਤ ਬੁੱਢਾਮੁੱਲ । ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਆਪ ਨੂੰ ਜੈਨ ਸਾਧੂਆਂ ਨੂੰ ਸੁਨਣ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਮਿਲਿਆ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੇਂ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ । ਆਪ ਨੂੰ ਸੰਮਾਰ ਅਸਾਰ ਜਾਪਣ ਲੱਗਾ। ਸੰ: 1953 ਨੂੰ ਅਚਾਰੀਆ ਵਿਜੈ ਵੱਲਭ ਸੂਰੀ ਦਾ ਆਪ ਨੂੰ ਸੰਪਰਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ । ਸੰ: 1954 ਵੈਸਾਖ ਸ਼ੁਕਲਾ 8 ਨੂੰ ਆਪ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀ ਵਿਜੈ ਵੱਲਭ ਸੂਰੀ ਤੋਂ 'ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਦੀਖਿਆ ਸਮੇਂ ਸ਼੍ਰੀ ਵਿਜੈ ਵੱਲਭ ਨਾਰੋਵਾਲ ਜ਼ਿਲਾ ਸਿਆਲਕੋਟ ਵਿਖੇ ਵਿਰਾਜਮਾਨ ਸਨ । ਆਪ ਦਾ
ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ। ਉਸ
(126)
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਨਾਂ ਲਛਮਨਦਾਸ ਤੋਂ ਮੁਨੀ ਲਲਿਤ ਵਿਜੈ ਰਖਿਆ ਗਿਆ। ਆਪ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤੀ ਜੈਨ ਅਤੇ ਅਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ |
ਸੰ: 1993 ਵੈਸਾਖ ਸ਼ੁਕਲਾ ਨੂੰ ਆਪ ਨੂੰ ਅਚਾਰੀਆ ਪਦ ਵੀ ਮਿਲੀ । ਆਪ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਨ ਕੀਤਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਵਿਖੇ : ਜੈਨ ਗੁਰੂ ਕੁਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਪ੍ਰਮੁਖ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ।
| ਆਪ ਨੇ 5 ਪ੍ਰਮੁਖ ਗ ਥ ਲਿਖੇ ਹਨ (1) ਮਹਾਵੀਰ ਸੰਦੇਸ਼ (2) ਸ੍ਰੀ ਕੁਮਾਰ ਪਾਲ ਚਰਿਤਰ (3) ਸ੍ਰੀ ਹੀਰਾ ਵਿਜੈ ਚਰਿਤਰ (4) ਸ੍ਰੀ ਕਲਪ ਤਰ ਹਿੰਦੀ ਟੀਕਾ ।
ਸੰ: 2006 ਮਾਘ ਸੁਦਿ 9 ਨੂੰ ਧੁਡਾਲ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ।
ਆਪ ਦਾ ਸਮਾਰਕ ਫਾਲਨਾ ਵਿਖੇ ਬਨਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਉਪਾਧਿਆਏ ਸ਼ੀ ਸੋਹਨ ਵਿਜੇ ਜੀ
ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ: 1938 ਮਾਘ ਸੁਦੀ 3 ਨੂੰ ਜੰਮੂ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਰਾਜ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਸਥਿਤੀ ਸੀ । ਆਪ ਦਾ ਨਾਂ ਬਸਤਾ ਮਲ
ਸੀ। ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਨਿਹਾਲ ਚੰਦ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਉਨਤੀ ਦੇਵੀ ਜੀ ਸਨ । ਨੇ ਆਪ ਬਾਲ ਮਚਾਰੀ ਸਨ । ਸੰ: 1960 ਭਾਦੋਂ ਸੁਦੀ 13 ਨੂੰ 22 ਸਾਲ ਦੀ
ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਮੁਨੀ ਗੋਂਡ ਮਲ ਜੀ ਤੋਂ ਸਾਧੂ ਦੀਖਿਆ ਗਹਿਣ ਕੀਤੀ । ਪਰ 4 ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਆਪ ਨੇ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਦੀਖਿਆ
ਹਿਣ ਕਰ ਲਈ । ਆਪ ਦੇ ਗੁਰੂ ਸ਼੍ਰੀ ਵਿਜੈ ਵੱਲਕ ਸਨ । ਆਪ ਜੈਨ ਅਤੇ ਅਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਗਿਆਨੀ ਸਨ । ਆਪ ਦੀ ਰਣਾ ਨਾਲ ਅਨੇਕਾਂ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰ ਦੇ ਕੰਮ ਹੋਏ । ਆਪ ਨੇ ਵਸ਼ਿਆ ਨਾਚ, ਬਾਲ ਵਿਆਹ, ਬੁੱਢਾ ਵਿਆਹ, ਮਰਨ ਸਮੇਂ ਹੰਗਾਮਾ ਆਦਿ ਰਸਮਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਕਾਂ ਕਾਰੀ ਅਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ । ਆਪ ਮਹਾਨ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਸਨ । ਆਪ ਦੀ ਰਣਾ ਨਾਲ ਕਈ ਕਸਾਈਆਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਧੰਦਾ ਤਕ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ।
ਆਪ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਆਤਮਾਨੰਦ ਜੈਨ ਮਹਾਸਭਾ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ । ਆਪ ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਦੇ ਮਹਾਨ ਹਾਮੀ ਸਨ ! ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਸੰ: 1982 ਨੂੰ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ , ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ।
(127)
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਅਚਾਰੀਆਂ ਵਿਜੈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਾਨੰਦ , ਸੰ: 1968 ਫਾਲਣ ਸੁਦੀ 3 ਨੂੰ ਸਿਰੋਹੀ ਜਿਲੇ ਦੇ ਜਡੇਲੀ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ੍ਰੀ ਤਾਰਾਚੰਦ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸੁਮਤੀ ਦੇਵੀ ਸੀ । ਸੰ: 2001 ਚੇਤ ਵਦੀ 6 ਨੂੰ 32 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਮਨੀ ਲਲਿਤ ਵਿਜੈ ਤੋਂ ਜੈਨ ਸਾਧੂ fਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ। ਆਪ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਂ ਹਜ਼ਾਰੀ ਮਲ ਸੀ । ਮੁਨੀ ਪਦਮ ਵਿਜੈ ਹੀ ਆਪ ਦੇ ਸੰਸਾਰੀ ਪੱਖ ਸੱਕੇ ਭਰਾ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ 40 ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜੈਨ ਥਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ, ਸੰਪਾਦਨ ਅਤੇ ਲੇਖ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ !
ਆਪ ਨੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਅਤੇ ਜੈਨ ਵਿਦਵਾਨ ਸ੍ਰੀ ਹੀਰਾ ਲਾਲ ਦੁਗੜ ਤੋਂ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਤ fਦਰੀਬ ਤ ਜੈਨ ਥਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਮਹਾਨ ਤਪੱਸਵੀ, ਯੋਗੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਸਨ । ਸੰ: 223! ਵਿਚ ਹਸਤਨਾਪੂ ਤੀਰਥ ਵਿਖੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਚਾਰੀਆ ਪਦਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ।, ਆਪ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਜੈਨ ਤੀਰਾਂ ਦੀ ਸਾਰ ਸੰਭਾਲ ਦਾ ਕੰਮ ਅਪਣੀ ਰਣਾ ਨਾਲ ਕਰਵਾਇਆ | ਆਪ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਜੈਨ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿਚ ਨਵੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ, ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਫੰਡ ਕਾਇਮ ਕੀਤੇ ।
ਸੰ: 2032 ਨੂੰ ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਸੂਰਤ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕਰੀਬ ਹੋ ਗਿਆ।
ਅਚਾਰੀਆ ਸ੍ਰੀ ਕੈਲਾਸ਼ ਸਾਗਰ ਸੂਰੀ
ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ 1972 ਮੱਘਰ ਸੁਦੀ 15 ਜਗਰਾਵਾਂ ਵਿਖੇ ਅਰੋੜਾ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਜੈਨ ਪਰਿਵਾਂਰ ਦੇ ਲਾਲਾ ਗੰਗਾਰਾਮ ਹਲਵਾਈ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਦੀ ਮਾਤਾ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਰਾਮਰੱਖੀ ਸੀ ।
ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਆਪ ਦਾ ਨਾਂ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਸੀ । ਆਪ ਨੇ ਐਮ. ਡੀ. ਕਾਲੇਜ ਵਿਚੋਂ ਐਫ਼. ਏ. ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਐਸ. ਡੀ. ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਬੀ. ਏ. ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਪ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਸ੍ਰੀ ਸੁਸ਼ੀਲ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਨਾਂ ਦੇ ਹਸਣ ਨਾਲ ਪੈ ਗਈ । ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਮਨੀ ਬਨਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ । ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਮੁਨੀ ਸ਼੍ਰੀ ਕੁੰਦਨ ਲਾਲ ਕੋਲ ਸਾਧੂ ਬਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਸੁਸ਼ੀਲ ਕੁਮਾਰ ਸ੍ਰੀ ਛੋਟੇ ਲਾਲ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਕੋਲ । ਸ਼੍ਰੀ ਸੁਸ਼ੀਲ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਸਾਧੂ ਬਨੇਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਮਿਲ ਗਈ ਜੋਕਿ ਅਜਕਲ ਅੰਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀਆ ਅਰਹੰਤ ਸੰਘ ਦੇ ਅਚਾਰੀਆ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਕੇਂਦਰ ਖੋਲੇ ਹਨ । ਪਰ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਨੂੰ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਾ ਮਿਲੀ। ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਰਾਮਪੁਰਾ ਫੂਲ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ
(128)
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਦੇਵੀ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਆਪ ਦੇ ਇਕ ਪੁੱਤਰ ਪੈਦਾ ਹੋਈ । ਸ਼ਾਦੀ ਸਮੇਂ ਆਪ ਦੀ ਉਮਰ 16 ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ । ਆਪ ਨੇ 7 ਸਾਲ ਸੰਸਾਰਿਕ ਸੁਖ ਭੋਗੇ ।
2 ਜਨਵਰੀ 1938 (ਸੰ: 1994) ਨੂੰ ਆਪ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਦੱਸੇ ਬਿਨਾ ਬੰਬਈ ਪਹੁੰਚ ਗਏ । ਤਪ ਗੱਛੀ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਜਤਿੰਦਰ ਸ਼ਾਗਰ ਕੱਲ ਆਪ ਨੇ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਿਖੇ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ। ਆਪ ਦਾ ਨਾਂ ਅਨੰਦ ਸਾਗਰ ਪਿਆ । ਆਪਨੇ ਸਾਧੂ ਬਨਣ ਤੋਂ 10 ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਨੀ ਸ੍ਰੀ ਕੁੰਦਨਲਾਲ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਜਗਰਾਵਾਂ ਵਿਖੇ ਦਿੱਤੀ ।
ਆਪ ਦੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਪਤਨੀ ਆਪ ਨੂੰ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਤੋਂ ਮਜਬੂਰ ਕਰਕੇ ਵਾਪਸ ਲੈ ਗਏ ।
ਪਰ 4 ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਆਪ ਫਰ ਭਚ ਗਏ । ਆਪ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹੇਮਚੰਦ ਸ਼ਾਸ਼ਰ ਤੋਂ ਦੀਖਿਆ ਲਈ । ਆਪ ਦਾ ਨਾਂ ਕੈਲਾਸ਼ ਸਾਗਰ ਪਿਆ ।
| ਆਪ ਨੂੰ ਸੰ: 202 ਦੀ ਮੱਘਰ ਵਦ 11 ਨੂੰ ਸਰਹਿੰਦ ਵਿਖੇ ਅਚਾਰੀਆ ਪਦਵੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ, ਧਾਰਮਿਕ ਸਕੂਲ, ਉਪਾਸਰੇ, ਜੈਨ ਮੰਦਰਾਂ ਦਾ ਝੰਨਿਰਮਾਣ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਸੈਂਕੜੇ ਜੈਨ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ ਕਰਵਾਈ ਹੈ । ਆਪ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 30 ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਮਹਿਸਾਨਾ ਵਿਖ ਭਗਵਾਨ ਸf ਦਰ ਸਵਾਮੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਬਣਵਾਇਆ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਇਕ ਤੀਰਥ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੂਰਤੀ 14 ਉੱਚੀ 23 ਟਨ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੀ ਬਣੀ ਹੈ । ਇਸ ਮੱਦਰ ਨਾਲ 65 ਕਮਰਿਆਂ ਵਾਲੀ · ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ, ਸੈਨੀਟੋਰੀਅਮ, ਭੋਜਨਲਾ, ਗਰੀਬਾਂ ਲਈ ਆਸ਼ਰਮ, ਪਾਠਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਵੀ ਬਣੀ ਹੈ ।
| ਆਪ ਦੇ ਬੜੇ ਭਰਾ ਸ਼੍ਰੀ ਵੀਰਚੰਦ ਨੇ ਗਣੀ ਸ੍ਰੀ ਜੈ ਵਿਜੈ ਪਾਸ ਸੰ: 2035 ਨੂੰ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ ।
ਮੁਨੀ ਸ੍ਰੀ ਗਣਪਤ ਰਾਏ ਜੀ ਆਪ ਅਚਾਰੀਆ ਤੀਰਾਮ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਚੇਲੇ ਸਨ । ਆਪਦਾ ਜਨਮ ਸਿਆਲ ਕੋਟ ਜ਼ਿਲੇ ਦੇ ਪਸਰੂਰ ਕਸਬੇ ਵਿਚ ਸ: 1906 ਭਾਦੋਂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ 3 ਨੂੰ ਲਾਲਾ ਗੁਰਦਾਸ ਮਲ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਦੀ ਮਾਤਾ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਗੌਰਾਂ ਦੇਵੀ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਰੰਗੀ ਹੋਈ ਸੀ | ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਦਾ ਅਸਰ ਪੂਰ ਤੇ ਹੋਣਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੈ । ਆਪ 4 ਭਰਾ ਅਤੇ 3 ਭੈਣਾਂ ਸਨ । ਸੰ: 194 ਵਿਚ ਆਪ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ ।
(129)
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਆਪ ਸਰਾਫ਼ੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਆਪ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਨ । ਹਮੇਸ਼ਾ ਧਾਰਮਿਕ ਕਿ ਆਵਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪ ਦਾ ਧਿਆਨ ਲੱਗਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਵੈਰਾਗ ਦਾ ਕਾਰਣ
ਇਕ ਵਾਰ ਆਪ ਨਾਰੋਵਾਲ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਪਸਰੂਰ ਆ ਰਹੇ ਸਨ । ਰਾਹ ਵਿਚ ਨਦੀ ਚਲਦੀ ਸੀ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਸ ਦੀ ਨੂੰ ਪਾਰ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਇਕ ਆਦਮੀ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਉਸ ਪਾਸੇ ਕੋਈ ਕਿਸ਼ਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਆਪ ਅਤੇ ਦੋ ਮਨੁਖ ਕੇਵਟ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਨਦੀ ਪਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗੇ । ਨਦੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਨਦੀ ਵਿਚ ਹੜ ਆ ਗਿਆ। ਖੇਵਟ ਨੇ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਨਦੀ ਵਿਚ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਆਪ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜੇ ਮੈਂ ਨਦੀ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਸਾਧੂ ਬਣ ਜਾਵਾਂਗਾ। ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਆਪ ਦੀ ਜਾਨ ਬਚ ਗਈ । ਦੋਵੇਂ ਆਦਮੀ ਨਦੀ ਦੇ ਹੜ ਵਿਚ ਵਹਿ ਗਏ । ਆਪ ਨੂੰ ਸਾਧੂ ਬਨਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ । ਆਪ ਸੰ: 1933 ਮੱਘਰ ਸ਼ੁਕਲਾ 5 ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਦਲੇ ਰਾਇ, ਸ੍ਰੀ ਸ਼ਿਵ ਦਿਆਲ, ਸ਼੍ਰੀ ਸੋਹਨ ਲਾਲ ਨਾਲ ਪੂਜ ਅਚਾਰੀਆ ਸ੍ਰੀ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਚੇਲੇ ਬਣੇ ।
ਪੂਜ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੂਜ ਮੋਤੀ ਰਾਮ ਜੀ ਕੱਲ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਭੇਜ ਦਿਤਾ । ਆਪ ਨੇ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਸੰ: 1953 ਤੋਂ 1958 ਤਕ ਆਪ ਲੁਧਿਆਣੇ ਰਹੇ । ਆਪ ਨੇ ਪਟਿਆਲਾ
ਵਿਖੇ ਅਚਾਰਆ ਸੋਹਨ ਲਾਲ ਜੀ ਨੂੰ ਅਚਾਰਆ ਪਦਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ । ... ਆਪ ਨੇ ਲੁਧਿਆਣੇ ਵਿਖ ਜੈਨ ਕੰਨਿਆ ਪਾਠਸ਼ਾਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਆਪ ਮਹਾਨ ਤਪੱਸਵੀ ਅਤੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਸਨ ।
#: 1988 ਜੇਠ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ 2 ਨੂੰ ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ;
ਅਚਾਰੀਆ ਸ੍ਰੀ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ
ਅਚਾਰੀਆ ਸ੍ਰੀ ਆਤਮਾਰਾਮ ਜੀ ਦਾ ਖਿਆਲ ਆਉਂਦੇ ਹੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਚਾਰੀਆ ' ਸੰਮਤ ਭੱਦਰ, ਸ੍ਰੀ ਕਾਕਾ ਅਚਾਰੀਆ, ਸ੍ਰੀ ਅਭੈ ਦੇਵ ਸੂਰੀ, ਅਚਾਰੀਆ ਚੰਦਰ ਜੀ ਦਾ ' fਧ ਮਾਨ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਇਹ ਸੁਭਾਗ ਹਾਸਲ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ 20 ਜੈਨ ਆਗਮਾਂ ਦੇ ਟੀਕਾਕਾਰ ਅਤੇ 60 ਰਥਾਂ ਦੇ ਹਿੰਦੀ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗਿਆਨ, ਸੰਯਮ ਅਤੇ ਚਾਰਿੱਤਰ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ !
(13)}
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿਲੇ ਜਾਲੰਧਰ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਕਸਬੇ ਵਿਚ ਚੱਪੜਾ ਖਤਰੀ ਪ੍ਰਵਾਰ ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਮਨਸਾ ਰਾਮ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਪਰਮੇਸ਼ਰੀ ਦੇਵੀ ਸੀ। ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰਮਤ 1939 ਭਾਦੋਂ ਨੂੰ ਹੋਇਆ । ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪ ਦੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਆਪ ਦਾ ਪਾਲਨ ਪੋਸ਼ਨ ਆਪ ਦੀ ਦਾਦੀ ਨੇ ਕੀਤਾ ਪਰ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਦਾਦੀ ਜੀ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ । ਛੱਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਆਪ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗ ਗਿਆ । ਆਪ ਨੂੰ ਸੋਹਨਲਾਲ ਵਕੀਲ ਰਾਹੀਂ ਅਚਾਰੀਆ ਮਤੀਰਾਮ ਜੀ ਦੇ ਭਾਸ਼ਨ ਸੁਨਣ ਦਾ ਅਵਸਰ ਮਿਲਿਆ।
ਸੰ: 1951 ਹਾੜ ਸ਼ੁਕੇ ਲਾ 2 ਨੂੰ ਆਪ ਨੇ ਛੱਤ ਬਨੂੜ (ਪਟਿਆਲਾ) ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ। ਆਪ ਦੇ ਗੁਰੂ ਸ੍ਰੀ ਸਾਲਗ ਰਾਮ ਜੀ ਸਨ । ਆਪਦੇ ਵਿਦਿਆ ਗੁਰੁ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਮੋਤੀ ਰਾਮ ਜੀ ਸਨ । ਆਪ ਨੇ ਬੜੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਜੈਨ ਬੁਧ ਅਤੇ ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰ ਲਿਆ। ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਆਪ ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਤਪੱਸਿਆ ਵੀ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਆਪ ਨੇ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ ਵੀ ।
ਆਪ ਇਕ ਮਹਾਨ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਸਨ । ਆਪ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ, ਸਰਦਾਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਕੈਰੋ, ਸਤਪਾਲ ਮਿੱਤਲ ਅਤੇ ਭੀਮ ਸੈਨ ਸੱਚਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ । ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਬਾਰੇ ਭਵਿਖਵਾਣੀ ਆਪ ਨੇ 13 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ।
ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੀ ਟੀਕਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਹਾਨ ਟੀਕਾਕਾਰ ਹੋਏ ਹਨ । ਇੰਨੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਟੀਕਾ ਨਾ ਅਜੇ ਤਕ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਹੁਣ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਇਕੱਲੇ ਉਤਰਾ ਧਿਐਨ ਸੂਤਰ ਨੂੰ 3 ਵਿਸ਼ਾਲ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਛਪਵਾਂਇਆਂ ।
| ਆਪ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਥਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ ਤੱਤ ਵਾਰਥ ਜੈਨ ਆਗਮ ਸਮਨਵਯੇ । ਇਸ ਗੱ ਥ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਅਮਰੀਕਾ, ਇੰਗਲੈਂਡ, ਚੈਕੋਸਲਵਾਕੀਆ, ਰੂਸ, ਪੋਲੈਂਡ ਅਤੇ ਜਰਮਨੀ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਤਕ ਆਪ ਨੂੰ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕੀਤਾ ! ਆਪ ਨੇ ਅਰਧ ਮਾਗਧੀ ਕੈਸ਼ ਦੇ ਇਕ ਭਾਗ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿਚ ਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਪਾਇਆ। ਇਸ ਕੱਬ ਦਾ ਸੰਕਲਨ ਸ਼ਤਾਵਧਾਨੀ ਸ੍ਰੀ ਰਤਨ ਚੰਦਰ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਸਨ ਆਪ ਦੀ ਲੇਖਣੀ ਨਿਰਪੱਖ, ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਵਿਆਖਿਆ ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਫ਼ਿਰਕਾਪਰਸਤੀ ਤੋਂ ਪਰੇ ਸੀ ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਆਪ ਦੇ ' ਥਾਂ ਨੂੰ ਜੈਨੀਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਫ਼ਿਰਕੇ ਇੱਜ਼ਤ ਤੇ ਮਾਨ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ ।
(13)
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵਿਦਵਾਨ ਡਾ: ਬੁਲਹਰ ਨੇ ਆਪ ਨੂੰ ਚਲਦੀ ਫਿਰਦੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਖਿਆ। ਡਾ: ਐਲਸੌਤਰਫ ਨੇ ਇਕ ਸਾਲ ਲੁਧਿਆਨਾ ਰਹਿ ਕੇ ਆਪ ਪਾਸੋਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ।
ਸੰ: 1968 ਨੂੰ ਆਪ ਨੂੰ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਸਥਾਨਕ ਵਾਸੀ ਜੈਨ ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਉਪਾਧਿਆਏ ਪਦਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ।
ਸੰ: 1991 ਦਿਲੀ ਵਿਖੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਿਵਾਕਰ' ਦੀ ਪਦਵੀ ਨਾਲ ਵਿਭੂਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ । ਸੰ: 1993 ਵਿਚ ਸਿਆਲਕੋਟ ਵਿਖੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ-ਰਤਨ ਦੀ ਪਦਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਇਥੇ ਹੀ ਆਪ ਨੇ ਨੰਦੀ ਸੂਤਰ ਦੀ ਹਿੰਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਸੰਪੂਰਨ ਕੀਤੀ
ਸੰ: 2003 ਚੇਤਰ ਸ਼ੁਕਲਾ 13 ਨੂੰ ਮਹਾਵੀਰ ਜਯੰਤੀ ਨੂੰ ਆਪ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਅਚਾਰੀਆ ਪਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਆਪਨੇ ਅਚਾਰੀਆ ਬਣਦੇ ਹੀ ਸਾਧੂ ਸਾਧਵੀਆਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਅਤੇ ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਲਈ ਕੰਮ ਆਰੰਭ ਕੀਤਾ। ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਸਾਧੂਆਂ ਤੋਂ ਛੁਟ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਸਾਧਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਮਿਰਗਾਵਤੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਵੀ ਆਪ ਕੋਲ ਕਈ ਵਾਰ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਸਬੰਧੀ ਜਾਨਕਾਰੀ ਲੈਂਦੇ ਸਨ । ਆਪ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਛੁਟ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾ ਪੜ੍ਹਨਾ, ਸ਼ਾਸਤਰ ਛੁਪਾਉਣਾ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ ਸਨ । ਆਪ ਨੇ ਜਿੱਥੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਾਹਿਤ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾ ਕੇ ਜੈਨੀਆਂ ਨੂੰ ਮਹਾਨ ਦੇਨ ਦਿਤੀ ਉਥੇ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਸਾਧੂਆਂ ਨੂੰ ਵਿਆਕਰਨ, ਚੂਰਣੀ, ਭਾਸ਼ਾ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਆਪਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਂ ਵੀ ਦਿੱਤੇ
ਹਨ ।
ਸੰ: 2009 ਅਕਸ਼ੈ ਤੀਜ ਨੂੰ ਸਾਧੜੀ ਨਗਰ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਸਾਧੂਆਂ ਦਾ ਸਮੇਲਨ ਹੋਇਆ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ । ਪਰ ਆਪ ਬੁਢਾਪੇ ਕਾਰਨ ਸ਼ਾਮਲ ਨਾ ਹੋ ਸਕੇ । ਸਾਰੇ ਅਚਾਰੀਆਂ ਨੇ ਜੈਨ ਸੰਘ ਦੀ ਏਕਤਾ ਲਈ ਅਚਾਰੀਆ ਪਦਵੀ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਭ ਦੀ ਇਥੋਂ ਮੰਗ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰੇ ਫਿਰਕੇ ਦਾ ਇਕ ਅਚਾਰੀਆ ਹੋਵੇ । ਸਾਰੇ ਅਚਾਰੀਆਂ ਨੇ ਆਪ ਦੀ ਨਿਰਪੱਖਤਾ, ਵਿਦਵਾਨਤਾ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮਚਰਯ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਕੇ ਆਪ ਅਖਿਲ ਭਾਰਤੀ ਸਥਾਨਕ ਵਾਸੀ ਜੈਨ ਸ਼੍ਰੋਮਣ ਸੰਘ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅਚਾਰੀਆਂ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਘਟਨਾ ' ਤੋਂ ਅਚਾਰੀਆ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਤੇ ਬਹੁਮੁਖੀ ਚਾਰਿਤਰ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਿਰ ਉੱਚਾ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੱਖਾ ਉਪਾਸਕਾਂ ਦੇ ਮੁਖੀ ਬਣ ਗਏ । ਆਪਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਚਾਰੀਆ ਦੀ ਪਦਵੀ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਖਰੀ
(132)
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸਮੇਂ ਤਕ ਨਿਭਾਇਆ । ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਲਈ ਆਪ ਨੇ ਸਭ ਕੁਝ ਨਿਛਾਵਰ ਕੀਤਾ । ਮੂਰਤੀਪੂਜਕ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਸਦਰ ਵਿਜੈ ਨਾਲ ਆਪ ਦੇ ਸਬੰਧ ਭਰਾਵਾਂ ਵਾਲੇ ਸਨ।
ਆਪ ਦਾ ਜੀਵਨ ਚਮਤਕਾਰੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਕਨੇਡਾ ਦੇ ਡਾਕਟਰ ਵਰਜਨ ਨੂੰ ਲੁਧਿਆਣਾ ਬੈਠੇ ਬੈਠੇ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਦੱਸ ਦਿਤਾ ਸੀ। ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਸਮੇਂ ਆਪ ਨੇ ਕੋਈ ਦਵਾਈ ਨਾ ਸ਼ੰਘਨ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਰੱਖੀ। ਕਸੂਰ ਵਿਖੇ ਯੋਗ ਦੇ ਬਲ ਰਾਹੀਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਹੁਕਮ ਚੰਦ ਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਇਹ ਦਸ ਦਿਤਾ। ਆਪ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਭਵਿਖ ਵਾਣੀਆਂ ਅਜ ਵੀ ਪੁਰਾਣੇ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਹਨ । ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਮਿਲੀ । ਭੈਣ ਦੇਵਕੀ ਦੇਵੀ ਜੈਨ ਨੇ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਬ੍ਰਹਮਚਰਜ ਦਾ ਵਰਤ ਲੈ ਕੇ ਸਿਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਮਹਾਨ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ' ਲੁਧਿਆਣਾ ਨਿਵਾਸੀ ਲਾਲਾ ਨੌਹਰੀਆ ਮਲ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਬਾਗ ਦਾਨ ਕਰ ਦਿਤਾ । ਸਾਧਵੀਆਂ ਲਈ ਨਵਾਂ ਉਪਾਸਰਾ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਇਆ।
ਸੁਨਣ ਤੋਂ ਮਿਲਦੀਆਂ
ਕੈਂਸਰ ਵਰਗੇ ਰੋਗਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਆਪ ਸ਼ਾਂਤ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਆਪ ਨੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਖਾਤਰ ਮੁਨੀ ਹੋਣਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ । ਆਪ ਨੂੰ 32 ਸ਼ਾਸਤਰ ਜ਼ਬਾਨੀ ਯਾਦ ਸਨ । ਇਕ ਵਾਰ ਆਪ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰ ਸ਼ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਗ੍ਰੰਥ ਇਸ ਲਈ ਯਾਦ ਕਰ ਲਿਆ ਕਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਇਕ ਦਿਨ ਲਈ ਹੀ ਦਿਤੀ ਸੀ ।
ਸੰ: 2018 ਨੂੰ ਕੈਂਸਰ ਦੇ ਰੋਗ ਨੇ ਆਪ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਘੇਰੀ ਰਖਿਆ । 30 ਜਨਵਰੀ 1952 ਦੀ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਲੁਧਿਆਣੇ ਵਿਖੇ ਹੋ ਗਿਆ। ਆਪ ਦੇ ਅੰਤ ਸਮੇਂ 71 ਸ਼ਾਧੂ ਅਤੇ 40 ਸਾਧਵੀਆਂ ਸਮੇਤ ਲੱਖਾਂ ਉਪਾਸਕ ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ। ਆਪ ਦਾ ਸਮਾਰਕ ਲਾਲਾ ਨੌਹਰੀਆ ਮਲ ਜੈਨ ਦੇ ਬਾਗ ਲੁਧਿਆਣੇ ਵਿਖੇ ਹੈ
I
ਆਪ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ, ਦਿੱਲੀ, ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਸਮਾਰਕ ਹਨ । ਆਪ ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਕਾਰਨ ਅੱਜ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਹਨ।
ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਲੁਧਿਆਣਾ ਦੇ ਲੱਖਾਂ ਜੈਨ
(133)
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਅਚਾਰੀਆ ਅਨੰਦ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪ ਅਚਾਰੀਆ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਦੇ ਸਵਰਗਵਾਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਸ਼ਮਣ ਸੰਘ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਅਚਾਰੀਆ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਅਹਿਮਦਨਗਰ ਦੇ ਕੋਲ ਚਿਚੋਲੀ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਸੰ: 1957 ਨੂੰ ਹੋਇਆ । ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਦੀਪ ਚੰਦ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਹੁਲਾਸੀ ਬਾਈ ਸੀ । ਆਪ ਦੇ ਬੜੇ ਭਰਾ ਉਤਮ ਚੰਦ ਸਨ । ਆਪ ਦਾ ਨਾਂ ਨੇਮ ਚੰਦ ਸੀ।
ਨੇ ਆਪ ਦਾ
ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਆਪ ਦੀ ਮਾਤਾ ਪਾਲਨ ਪੋਸ਼ਨ : ਜੈਨ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਹੇਠ ਕੀਤਾ । ਮਾਤਾ ਜੀ ਖੁਦ ਵੀ ਸੱਚੀ ਜੈਨ ਧਰਮ ਉਪਾਸਕ ਸਨ । ਆਪ ਨੇ ਅਚਾਰੀਆ ਰਤਨ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ ਤੋਂ ਜੈਨ ਤੱਤਵ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ।
ਸੰ: 1990 ਨੂੰ ਮੱਘਰ ਸ਼ੁਕਲਾ 9 ਨੂੰ ਆਪ ਨੇ ਅਚਾਰੀਆ ਰਤਨ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ ਤੋਂ ਸਾਧੂ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ ।
ਜੈਨ
ਸਾਧੂ
ਬਣਦੇ ਹੀ ਆਪ ਨੇ ਵਿਆਕਰਣ, ਛੰਦ, ਸਮਰਿਤੀ, ਕਾਵਯਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਆਦਿ ਉਚ ਕੋਟੀ ਦੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਨੇ ਆਗਮਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਹਿੰਦੀ, ਸਥਾਨੀ, ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਆਪ ਦੀ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਸੀ । ਆਪ ਨੂੰ ਗਾਣ ਕਲਾਂ ਵਿਚ
ਗੁਜਰਾਤੀ, ਫਾਰਸੀ, ਰਾਜਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਮਰਾਠੀ ਪ੍ਰਵੀਨਤਾ ਹਾਸਲ ਹੈ ।
ਆਪ ਉਪਾਧਿਆਇ, ਯੁਵਾ ਅਚਾਰੀਆ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਚਾਰੀਆ, ਮੰਤਰੀ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਪਦਵੀ ਧਾਰਨ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ । ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਆਪ ਦਾ ਘਰ ਹੈ । ਪਰ 1965 ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਰਾਜਸਥਾਨ, ਗੁਜਰਾਤ, ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ, ਮਧਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਧਰਮਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਨੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸਗੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਛਪਵਾਇਆ ਵੀ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸਿਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਜੈਨ ਪਾਥਰਡੀ ਬੋਰਡ ਜੈਨ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਹੈ । ਇਥੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਧੂ, ਸਾਧਵੀ, ਉਪਾਸਕ ਅਤੇ ਉਪਾਸਿਕਾ ਤਿਆਰ ਹੋ ਕੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਆਪ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਕਈ ਭਾਗ ਹਨ ।
ਆਨੰਦ ਪ੍ਰਵਚਨ
ਆਨੰਦ ਪ੍ਰਵਚਨ ਨਾਂ ਹੇਠ ਛਪ ਚੁਕੇ ਹਨ । ਆਪਦੀ ਹਿਦਾਇਤ ਹੇਠ ਸੁਧਰਮਾ ਨਾਂ ਦਾ ਮਾਸਿਕ ਅਖ਼ਬਾਰ ਛਪਦਾ ਹੈ।
(134)
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਆਪ ਬਾਲ ਬ੍ਰਹਮਚਾਰੀ, ਮਹਾਨ ਚਮਤਕਾਰੀ, ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਦੇ ਹਾਮੀ ਹਨ ! 1974 ਵਿਚ ਆਪ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਬਣਾਈ ਗਈ 2500 ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸਮਿਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮਹਿਮਾਨ ਸਨ । ਆਪ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸੰਤ ਵਜੋਂ ਸਨਮਾਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਆਪ ਜ਼ਾਤਪਾਤ, ਛੂਆਛੂਤ, ਦਹੇਜ, ਸ਼ਰਾਬ ਵਰਗੇ ਨਸ਼ਿਆਂ ਵਿਰੁਧ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਆਪ ਅਚਾਰੀਆ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਧੂ, ਸਾਧਵੀਆਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹਨ । ਅਜ ਕਲ ਆਪ ਬੁਢਾਪਾ ਆ ਜਾਣ ਤੇ ਵੀ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ !
ਉਪਪ੍ਰਵਰਤਕ ਪੰਡਤ ਸ੍ਰੀ ਹੇਮਚੰਦ ਜੀ
ਆਪ ਅਚਾਰੀਆ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁਖ ਚੇਲਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਸਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਪਿੰਡ ਰਾਮਪੁਰ ਜ਼ਿਲਾ ਲੁਧਿਆਣਾ ਦੇ ਲਾਲਾ ਰੌਣਕ ਰਾਮ ਦੇ ਘਰ ਸੰ: 1958 ਪੋਹ ਨੂੰ ਹੋਇਆਂ । ਮਾਤਾ ਰਤਨਾ ਦੇਵੀ ਜੈਨ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਰੰਗੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਆਪ 5 ਭੈਣਾਂ 2 ਭਰਾ ਸਨ । ਆਪ ਦਾ ਘਰ ਦਾ ਨਾਂ ਹੰਸ ਰਾਜ ਸੀ । ਆਪ ਨੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਅੱਠਵੀਂ ਤਕ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ । ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਆਪ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪਹਿਲੇ ਦਰਜੇ ਤੇ ਰਹੇ । ਸੰ: 1975 ਨੂੰ ਅਚਾਰੀਆ ਆਤਮਾਰਾਮ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁਖ ਚਲੇ
.ਖਜ਼ਨਚੰਦ ਜੀ ਰਾਮਪੁਰ ਪਧਾਰੇ । ਆਪ ਨੇ , 18 ਦਿਨ ਸ੍ਰੀ ਖਜ਼ਾਨ ਚੰਦ ਜੀ ਦਾ ਭਾਸ਼ਨ ਸੁਣਿਆ । 18 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪ ਲੁਧਿਆਣੇ ਆ ਗਏ ਪਰ ਘਰ
ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਮਨੀ ਦੀਖਿਆ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਪਰ ਆਪ · ਦਾ ਵੈਰਾਗ ਤਾ ਮਜੀਠੀ ਰੰਗ ਦਾ ਸੀ । ਆਖਰ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਆਗਿਆ ਦੇ ਦਿੱਤੀ । | ਆਪ ਬਾਬਾ ਜੈ ਰਾਮ ਜੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਰਹੇ । ਆਪ ਨੂੰ ਲੁਧਿਆਣੇ-ਫਿਲੌਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਾਧੂ ਦੀਖਿਆ ਦਿਤੀ ਗਈ । , ਅਪ ਹੰਸਰਾਜ ਤੋਂ ਹੰਮਰਾਜ ਬਣ ਗਏ । ਆਪ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਤ ਦੇ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਬਣ ਗਏ । ਅਨੇਕਾਂ ਸਾਧ, ਸਾਧਵੀਆਂ ਨੇ ਆਪ ਕੋਲ ਵਿਆਕਰਨ ਦੀ ਸਿਖਿਆ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ । ਆਪ ਨੇ ਸਿਧ ਜੈਨ ਵਿਦਵਾਨ ਪੰ: ਵੇਚਰ ਦਾਸ ਜੀ ਤੋਂ ਉਪਾਧਿਆਇ ਸ਼੍ਰੀ ਅਮਰ ਮੁਨੀ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤਾ ।
ਸੰ: 1993 ਵਿਚ ਹਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਜੈਨ ਸੰਘ ਨੇ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ “ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ* ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਵਿਸ਼ਾਰਦ' ਦੀ ਪਦਵੀ ਦਿੱਤੀ । ਆਪਨੇ “ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਵਿਆਕਰਨ” ਅਤੇ “ਸੂਤਰ
ਤਾਂਗ ਸੂਤਰ ਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹਿੰਦੀ ਵੀਤਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਜੋ ਆਪਦੇ ਪ੍ਰਮੁਖ ਚੇਲੇ ਪ੍ਰਵਰਤਕ
(35)
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਭੰਡਾਰੀ ਸ੍ਰੀ ਪਦਮਚੰਦ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਛਪਿਆ ਹੈ ।
ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ 11 ਜਨਵਰੀ 1983 ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਲੁਧਿਆਣੇ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ?
ਸ਼ਾਂਤ ਮੂਰਤੀ ਉਤਰੀ ਭਾਰਤ ਪ੍ਰਵਰਤਕ ਸ਼ੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਵਰੂਪ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਉਪਾਧਿਆਇ ਸ਼੍ਰੀ ਫੂਲਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਸਵਰਗਵਾਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਸ਼ਮਣ ਸੰਘ ਦੇ ਪ੍ਰਵਰਤਕ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਅਮੀ ਨਗਰ ਸਰਾਏ (ਯੁਖੀ) ਜ਼ਿਲਾ ਮੇਰਠ ਵਿਖੇ ਸੰ: 1972 ਵੈਸਾਖ ਸ਼ੁਕਲਾ 13 ਨੂੰ ਯਾਦਵ ਕੁਲ ਵਿਚ ਖੂਬ ਸਿੰਘ ਜਿਮੀਂਦਾਰ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਮਾਤਾ ਚਨੀ ਦੇਵੀ ਸੀ । ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਸੋਹਨ ਦੇ ਚੇਲੇ ਮੁਨੀ ਸੀ ਦੀਪਚੰਦ ਕੋਲ ਸਾਧੂ ਬਣ ਗਏ । ਫੂਲ ਚੰਦ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਵਰੂਪ ਜੋ ਸੰਸਾਰਿਕ ਪੱਖ ਆਪ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸਨ । ਆਪ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਨ । ਸ੍ਰੀ ਫੂਲਚੰਦ ਨੇ ਸੰ: 1984 ਨੂੰ ਪੱਟੀ ਵਿਖੇ ਤਪੱਸਵੀ · ਸ੍ਰੀ ਗੱਡ ਰਾਏ ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਨਾਲ ਮਨ ਦੀਪ ਚੰਦ ਤੋਂ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ ।
ਸ਼੍ਰੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਵਰੂਪ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਗੁਰੂ ਤਪੱਸਵੀ ਸ੍ਰੀ ਨਿਹਾਲ ਚੰਦ ਜੀ ਸਨ । ਸਾਧੂ ਬਨਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪ ਨੇ 9 ਸਾਲ ਸ਼੍ਰੀ ਮਹਾਵੀਰ ਜੈਨ ਮਹਾਵਿਦਿਆਲਿਆ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ | ਆਪ ਪੰਜਾਬ ਮਹਾ ਸਭਾ ਕਪੂਰਥਲਾ ਅਤੇ ਫੇਰ ਅਜਮੇਰ ਸਾਧੂ ਸਮੇਲਣ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ । ਆਪ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ , ਇਤਹਾਸਕ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ । ਸੰ: 1992 ਮੱਘਰ ਸ਼ੁਕਲਾ 11 ਨੂੰ ਆਪ ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਬਣ ਗਏ ।
ਆਪ ਮਹਾਨ ਮਰਆਰਥੀ ਹਨ । ਪਰ ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਲਈ ਆਪ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਜੋ ਤੜਪ ਸੀ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਬੈਠਣ ਵਾਲਾ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ । ਆਪ ਮਹਾਨ ਯੋਗੀ ਸਨ ।
1947 ਸਮੇਂ ਜਦੋਂ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਛਡਨਾ ਪਿਆ ਤਾਂ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ਵਿਖੇ ਵਿਰਾਜਮਾਨ ਸਨ । ਆਪ ਨੇ ਘਬਰਾਏ ਹੋਏ ਜੈਨਾਂ ਨੂੰ ਹੌਸਲਾ ਦਿੱਤਾ । ਮਾਲੇਰਕੋਟਲੇ ਦੇ ਨਵਾਬ ਆਪ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸ਼ਨ ।
1948 ਵਿਚ ਆਪ ਮੇਰਠ ਪਧਾਰੇ । ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਜੈਨ ਨਰਨਾਰਥੀ ਜਗ੍ਹਾ ਜਗ੍ਹਾ ਰੁਲੇ ਰਹੇ ਸਨ । ਅਪ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਨੂੰ ਡੂੰਘੀ ਚੋਟ ਪੁੱਜੀ । ਆਪ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੇ ਕੇ
(136)
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਮੇਰਠ ਵਿਚ ਜੈਨ ਨਗਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਅੱਜ ਇਸ ਨਗਰ ਵਿਚ ਦੋ ਜੈਨ ਸਥਾਨਕ, ਦੋ ਹਸਪਤਾਲ, ਲਾਇਬਰੇਰੀ, ਸ਼੍ਰੀ ਮਹਾਵੀਰ ਸ਼ਿਕਸ਼ਾ ਸਦਨ, ਇੰਟਰ ਕਾਲਜ, ਜੈਨ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਅਤੇ ਤੱਪਸਵੀ ਨਿਹਾਲ ਚੰਦ ਪਾਰਕ ਆਦਿ ਸ਼ੰਸਥਾਵਾਂ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਮੇਰਠ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਜੈਨ ਨਗਰ ਦਾ ਆਪਣਾ ਸਥਾਨ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਲੋਨੀ ਵਿਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨੋਂ ਆਏ ਪੰਜਾਬੀ ਜੈਨ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਖਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਚੇਲੇ ਹਨ ਸ੍ਰੀ ਸੁਮਤੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਜੀ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ 19 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਧੂ ਦੀਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੇਪਾਲ ਦੇ ਹਨ । ਸਾਰੇ ਚਲੇ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਹਿੰਦੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਨੇਪਾਲੀ ਦਾ ਚੰਗਾ ਗਿਆਨ ਰਖਦੇ ਹਨ । ਆਪ ਮਨੋਸਾਧਕ ਅਤੇ ਘੋਰ ਤਪਸਵੀ ਸਨ । ਸਵੇਰੇ 3 ਵਜੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 9.30 ਵਜੇ ਤਕ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਧਿਆਨ ਸਮਾਧੀ ਕਰਦੇ ਸਨ । 10 ਤੋਂ 11.20 ਤਕ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਧਰਮ-ਸਬੰਧੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਉੱਤਰ ਦਿੰਦੇ ਸਨ । 11.30 ਤੋਂ 3 ਵਜੇ · ਤਕ ਮਨੋ ਵਰਤ ਚਲਦਾ ਸੀ । 3 ਤੋਂ 4 ਵਜੇ ਤਕ ਫੇਰ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਮ ਚਲਦਾ ਸੀ । ਰਾਤ ਨੂੰ 9-10 ਤਕ ਫੇਰ ਧਿਆਨ ਚਲਦਾ ਸੀ । ਆਪ ਮਹਾਨ ਸਮਾਜ ਮੁਧਾਰਕ ਅਤੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਸਨ । ਆਪ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੁਣਾਂ ਕਾਰਨ ਹੀ ਆਪ ਨੂੰ ਅਚਾਰੀਆ ਆਨੰਦ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ ਨ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਪ੍ਰਵਰਤਕ ਪਦਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ।
ਸ਼ੀ ਫੂਲ ਚੰਦ (ਕਰਾਚੀ ਵਾਲੇ) ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਵਿਕਰਮ ਸੰ 1952 ਚੇਤ ਸੁਦੀ 10 ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਭਾਡਲਾ ਸੋਭਾਨਾ (ਬੀਕਾਨੇਰ-ਰਾਜਸਥਾਨ) ਵਿਖੇ ਠਾਕੁਰ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਹੁਲਾਸ ਕੁੰਵਰ ਸੀ । ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪ ਤਪਸਵੀ ਸ਼ੀ ਫ਼ਕੀਰ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਆ ਗਏ । ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ, ' ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਗ ਥਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਪੁਜ ਸ਼੍ਰੀ ਨਾਥੂ ਰਾਮ ਜੀ ਕੋਲ ਕੀਤਾ | 16 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਪੋਹ ਵਦੀ 11 ਸੰ: 1968 ਨੂੰ ਆਪ ਨੇ, ਖਾਨਪੁਰ ਕਲਾਂ (ਹਰਿਆਣਾ) ਵਿਖੇ ਜੈਨ ਮੁਨੀ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ ।
ਸਾਧੂ ਬਨਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਨੇ ਉਰਦੂ, ਅਰਬੀ, ਫਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਨੇ ਅਪਣੇ ਸਮੇਂ ਫ਼ੈਲੀ ਬਾਲ ਵਿਵਾਹ, ਛੂਆ ਛੂਤ, ਮਾਸਾਹਾਰ, ਬਲ. ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਆਪ ਨੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਅਨੇਕਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ । ਪੂਜ ਫੂਲਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਉਤਰ ਪੂਰਬ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਜਾਣਕਾਰ ਸਨ । ਆਪ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਕਰਾਚੀ
. ( 137)
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਤਕ ਲੰਬਾ ਸਫ਼ਰ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਪਸ਼ੂ ਬਲੀ ਰੋਕਣ ਲਈ ਝਰੀਆ (ਬਿਹਾਰ) ਪੁਜੇ । ਸੰ: 1992 ਵਿਚ ਜਗਰਾਵਾਂ ਤੋਂ ਕੂਲ ਤਕ 500 ਮੀਲ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਵਿਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਪਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਛੱਡਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿਤੀ । ਸੰ: 2000 ਵਿਚ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਅਕਾਲ ਪੀੜਤਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਧਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਪਹੁੰਚਾਇਆ । ਆਪ ਮਹਾਨ ਦੇਸ਼ਭਗਤ, ਲੇਖਕ, ਉਪਦੇਸ਼ਕ ਅਤੇ ਕਵੀ ਸਨ । ਆਪ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿਖੇ ਵੀ ਧਰਮ' ਪ੍ਰਚਾਰ ਹਿਤ ਘੁੰਮੇ ॥
| ਆਪ ਨੇ ਸਾਧੜੀ ਅਤੇ ਭੀਨਾਰ ਦੇ ਸਮੇਲਨ ਵਿਚ ਹਿਸਾ ਲਿਆ। ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਆਪ ਗੁੜਗਾਂਵ ਰਹੇ ।
ਗੁੜਗਾਂਵ ਵਿਖੇ ਸ਼੍ਰੀ ਸੂਤਰ ਆਗਮ ਸਮਿਤੀ ਬਨਾਈ । ਆਪ ਨੇ ਸੁਆਗਮੇ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਸ਼੍ਰੀ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਸਥਾਨਕ ਵਾਸੀ ਰਾਹੀਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ 32 ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਜਿਲਦਾਂ ਵਿਚ ਸੰਪਾਦਨ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਸੰਪਾਦਨ ਨੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿਚ ਫੈਲਾ ਦਿਤਾ । ਫੇਰ ਆਪ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ **ਅੱਖਾਮੇ' ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਹਿੰਦੀ ਅਨੁਵਾਦ ਛਪਵਾਇਆ । ਜਿਸ ਵਿਚ 11 ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ 13 ਜਿਲਦਾਂ ਵਿਚ ਹੈ । ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਕਰਾਚੀ ਤਕ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਸਾਰਾ ਵਰਨਣ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਡਾਇਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਿਸ਼ ਸੁਮਿਤ ਡਿੱਪੂ ਨੇ ਲਿਖੀ । ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਹੋਰ ਅਨੇਕਾਂ ਹਿੰ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ' ਬ ਆਪ ਲਿਖੇ । 25 ਜਨਵਰੀ 1974 ਨੂੰ ਆਪ ਦੇ ਇਸ ਸ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ । ਇਸ ਯੋਗ ਸ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਗ਼ਮ ਮਹਾਰਾਜ ਸਹਾਰ ਨਾ ਸਕੇ । 29 ਜਨਵਰੀ 1975 ਨੂੰ ਦਿਲੀ ਵਿਖੇ ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਸਮਾਧੀ ਮਰਨ ਰਾਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਦੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸਿਧ ਬ ਹਨ ਵੀਰ ਸਤੁਤੀ, ਗਲਪਕੁਸੁਮਕਰਨ, ਨਵ ਪਦਾਰਥ, ਗਿਆਨ ਸਾਰ ਹਨ । ਆਪ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਇਕ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਿਸ਼ ਸ਼ੀ ਮਸੁਖ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ । ਬਾਕੀ ਰਹਿੰਦਾ ਅਣਛਪਿਆ ਸਾਹਿਤ ਵੀ ਗੁੜਗਾਵਾਂ ਵਿਖੇ ਛਪ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਆਪ ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸਨ । ਆਪ ਅਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦਾ ਸ਼ਿਸ਼ ਆਖਦੇ ਸਨ ।
ਪ੍ਰਵਰਤਕ ਸ਼ੀ ਪਿਰਥੀ ਚੰਦਰ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
(ਮਨੋਹਰ ਫ਼ਿਰਕਾ) । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ: 1940 ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀ ਸੁਖ ਰਾਮ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸਿਣਗਾਰੀ ਦੇ ਘਰ ਨਾਰਨੌਲ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਜਾਤ ਤੋਂ ਜਾਟ ਸਨ । ਖੇਤੀ ਆਪ ਦਾ ਘਰੇਲੂ ਧੰਦਾ ਸੀ । ਨਾਰਨੌਲ ਦੇ ਇਕ ਜੈਨ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਚੰਗੇ (138)
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸੰਬੰਧ ਸਨ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਸ਼੍ਰੀ ਸੁਖਰਾਮ ਜੀ ਜੈਨ ਸਾਧੂਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਭਗਤੀ ਕਰਦੇ
ਸਨ |
ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪ ਨੂੰ ਮਨੋਹਰ ਸਥਾਨਕ ਵਾਸੀ ਜੈਨ ਫ਼ਿਰਕੇ ਦੇ ਸਾਧੂ ਸ੍ਰੀ ਮੋਤੀ ਰਾਮ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ | ਆਪ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸੁਖ ਆਰਾਮ ਬੇਕਾਰ ਜਾਪਣ ਲਗ ਪਏ । ਮਨ ਵਿਚ ਵੈਰਾਗ ਜਾਗ ਪਿਆ । ਸੰ: 1957 ਫਗੁਣ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਮਹਿੰਦਰ ਗੜ੍ਹ ਵਿਖੇ ਆਪ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਮੰਗਲ ਸੈਨ ਤੋਂ ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ। ਆਪ ਦਾ ਨਾਂ ਬਦਲ ਕੇ ਪਿਰਥੀ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਪਿਰਥੀ ਚੰਦਰ ਕਰ ਦਿਤਾ ।
ਸਾਧੂ ਬਣਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਅਤੇ ਅਜੈਨ ਧਾਰਮਿਕ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਵਿਆਕਰਨ, ਕਸ਼, ਨਿਆਏ, ਕਾਵਸ ਆਦਿ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਆਪ ਮਹਾਨ ਪੰਡਿਤ ਬਣ ਗਏ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਆਪ ਨੂੰ ਪੰਡਿਤ ਪਦਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਸੈਂਕੜੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਆਪ ਤੋਂ ਇਹ ਵਿਸ਼ੇ ਪੜ !
ਆਪ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਰਲ ਆਤਮਾ ਸਨ । ਆਪ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਬੜੀ ਸਰਲ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਆਪ ਨੇ ਅਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਾਸਤਰਆਰਥ ਕਰਕੇ ਅਪਣੀ ਬੁੱਧੀ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੱਤਾ ! ਆਪ ਮਹਾਨ ਕਵੀ ਸਨ । . .
ਸੰ: 1992 ਵਿਚ ਆਪ ਅਪਣੇ ਫ਼ਿਰਕੇ ਦੇ ਅਚਾਰੀਆ ਚੁਣੇ ਗਏ । ਪਰ ਆਪ ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰਖਦੇ ਸਨ । ਸੰ: 1990 ਦੇ ਸਾਧੂ ਸੰਮੇਲਣ ਅਜਮੇਰ ਵਿਖੇ ਆਪ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚ ਰਖੇ ! ਸੰ: 2009 ਨੂੰ 'ਦੜੀ (ਰਾਜਸਥਾਨ) ਵਿਖੇ ਹੋਏ ਸਮੇਲਣ ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਅਪਣੀ ਮਹਾਨਤਾ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਅਚਾਰੀਆ ਪਦਵੀ ਤਿਆਗ ਦਿਤੀ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਾਰੇ ਅਚਾਰੀਆਂ ਨੇ ਇਕ ਅਚਾਰੀਆ ਹੋਠ ਰਹਿਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਅਚਾਰੀਆ ਸਨ ਰਾਹੋਂ ਨਿਵਾਸੀ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ । ਪਰ ਆਪ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਸਾਦੜੀ ਸਮੇਲਣ ਵਿਖੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਮੰਤਰੀ ਪ੍ਰਵਰਤਕ ਪਦ ਦਿਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਪ ਨੇ ਅਪਣੇ ਅੰਤਮ ਸਮੇਂ ਤਕ ਨਿਭਾਇਆ।
ਆਪ ਨੇ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ, ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਹਿਮਾਚਲ, ਉਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਨਾਂ ਰੌਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁਖ ਚੇਲਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਹਨ ਉਪਾਧਿਆਇ ਸ਼੍ਰੀ ਅਮਰ ਮੁਨੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ, (ਆਪ ਬਾਰੇ ਅੱਗੇ ਲਿਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ) ਆਪ ਨੇ ਜੀਵਨ ਦੇ 27 ਸਾਲ ਆਗਰੇ ਵਿਚ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ।
92 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ 22 ਜਨਵਰੀ 1976 ਨੂੰ ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਆਗਰਾ ਵਿਖੇ ਹੋ ਗਿਆ ।
(139)
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਤਪੱਸਵੀ ਸ਼ੀ ਮਾਇਆ ਰਾਮ ਜੀ
ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਬੜੋਦਾ (ਹਰਿਆਣਾ) ਦੇ ਨੰਬਰਦਾਰ ਚੌਧਰੀ ਜਗਤ ਰਾਮ ਅਤੇ ਸੋਭਾ ਵਤੀ ਦੇ ਘਰ ਸੰ; 1911 ਸੋਮਵਾਰ ਹਾੜ ਵਦ 2 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਜੱਟ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ । ਆਪ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਅਕਸਰ ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਅਤੇ ਸਾਧਵੀਆਂ ਦਾ ਪਧਾਰਨਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਮੁਨੀਆਂ ਕੋਲੋਂ ਅਖਰੀ ਸਿਖਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਜੈਨ ਤਤਵ ਗਿਆਨ ਸਿਖਿਆ ਸਿਖ ਲਈ। ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਹੀ ਆਪ ਨੂੰ ਵੈਰਾਗ ਜਾਗ ਪਿਆ । ਆਪ ਨੂੰ ਸੰਗਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸੁਖ ਅਸਾਰ ਲੱਗੇ । ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਹੀ ਆਪ ਦਾ ਬੜਾ ਭਰਾ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ । ਜਿਸ ਨਾਲ ਵੈਰਾਗ ਦਾ ਰੰਗ ਹੋਰ ਗੂਹੜਾ ਹੋ fਗਿਆ ।
ਸੰ: 1934 ਮਾਘ ਸ਼ੁਕਲਾ 6 ਨੂੰ ਜ ਹਰਨਾਮ ਦਾਸ ਕੋਲ ਪਟਿਆਲੇ ਵਿਖੇ ਸਾਧੂ ਬਣੇ । ਆਪ ਨੇ ਸਾਧੂ ਬਨਣ ਤੋਂ 12 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਗੁਰੂ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ।
ਸਾਧੂ ਬਣਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਆਪ ਨੇ ਹਰਿਆਣਾ, ਪੰਜਾਬ, ਉਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਦਿੱਲੀ, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤਕ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ।
| ਆਪ ਨੇ ਅਪਣੇ ਸਮੇਂ ਫੈਲੀਆਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਆਪ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚੋਂ ਮਹਾਨ ਆਤਮਾ ਪੰਜਾਬ ਕੇਸਰੀ ਸ੍ਰੀ ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਅਤੇ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਮੁਨੀ ਜੀ ਹਨ ।
ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਸੰ: 1968 ਵਿਚ ਭਿਵਾਨੀ (ਹਰਿਆਨੇ) ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਨੇਕਾਂ ਚਮਤਕਾਰੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਹੈ ।
ਵਿਆਖਿਆਨ 'ਚਸਪਤ ਸ੍ਰੀ ਮਦਨ ਲਾਲ ਜੀ
· · ਆਪ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸਪੂਤ ਹੋਏ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿਆਖਿਆਨ ਵਾਚਸਪਤਿ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ।
ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਰਾਜਪੁਰ (ਰੋਹਤਕ) ਦੇ ਲਾਲਾ ਮੁਰਾਰੀ ਲਾਲ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਗੱਦਾ ਬਾਈ ਦੇ ਘਰ ਸੰ: 952 ਫ਼ਗੁਣ ਸ਼ੁਕਲਾ 9 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। 7 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪ ਦੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਸਵਰਗ ਸਿਧਾਰ ਗਏ । ਆਪ ਦੇ ਬਚਪਨ ਦਾ ਨਾਂ ਜੀ ਰਾਮ ਸੀ :
(140)
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸੰ: 1977 ਭਾਦੋਂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ 10 ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਵਾਮਨੌਲੀ ਵਿਖੇ ਸ਼੍ਰੀ ਨਾਥੂ ਰਾਮ ਜੀ ਤੋਂ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ । ਦੀਖਿਆ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ਾਸਤਰ ਪੜ੍ਹਾਈ, ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸਵਰਗਵਾਸ ਤਕ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ।
27-6-63 ਨੂੰ ਜੰਡਿਆਲਾ ਵਿਖੇ ਲੰਬੀ ਬਿਮਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ।
ਸ਼੍ਰੀ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਮੁਨੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪ ਦੀ ਸ਼ਿਸ਼ ਪਰੰਪਰਾ ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ 4 ਅਪਰੈਲ 1923 ਨੂੰ ਰੋਹਤਕ ਵਿਖੇ ਲਾਲਾ ਚੰਦਗੀ ਰਾਮ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਦੇਵੀ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ । 18 ਜਨਵਰੀ 1942 ਨੂੰ ਆਪ ਸੰਗਰੂਰ ਵਿਖੇ ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਬਣੇ । ਆਪ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਜਾਨਕਾਰ ਅਤੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਹਨ । ਆਪ ਦੀ ਸਾਧੂ ਪਰੰਪਰਾ ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ ।
ਪੰਜਾਬ ਕੇਸਰੀ ਸ਼੍ਰੀ ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਜੈਨ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਫ਼ਿਰਕੇ ਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਮਾਨਵਤਾ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ' ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਸਨ।
ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸੈਣੀ ਜੱਟ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਸੰ: 1957 ਸਾਵਨ ਸ਼ੁਕਲਾ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਰਿਆਸਤ ਨਾਹਨ (ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼) ਦੇ ਕਰੀਬ ਪਿੰਡ ਤਾਰੂਵਾਲ ਵਿਖੇ ਚੌਧਰੀ ਗੇਂਦਾ ਰਾਮ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਸੰਪਤੀ ਨਾਹਨ ਅਤੇ ਨਾਲਾਗੜ ਤਹਿਸੀਲਾਂ ਤਕ ਫ਼ੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਆਪ ਦਾ ਨਾਂ ਬਾਬੂ ਰਾਮ ਸੀ।
ਇਕ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਲਈ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਵਸੋਂ ਰੋਪੜ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਖੇ ਜੰਨ ਉਪਾਸਕ ਲਾਲਾ ਲਛਮਣ ਦਾਸ ਦੇ ਘਰ ਠਹਿਰੇ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਥੇ ਬਾਲ ਬ੍ਰਹਮਚਾਰੀ ਸ਼੍ਰੀ ਵਿਰਧੀਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ, ਸ਼੍ਰੀ ਕੰਵਰ ਸੈਨ ਜੀ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਮਾਮ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਚੌਮਾਸਾ ਲਈ ਠਹਿਰੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਮਹਾਨ ਤਪਸਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਗੋਵਿੰਦ ਰਾਮ ਜੀ ਬੁਢਾਪੇ ਕਾਰਨ ਟਿਕ ਹੋਏ ਸਨ । ਆਪ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਮਹਾਤਮਾਵਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਾ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਜੈਨ ਸੰਤ ਦੇ ਤਪ ਤਿਆਗ ਦੀ ਛਾਪ ਲਗ ਗਈ । ਆਪ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਵੈਰਾਗ ਦੀ ਜੋਤ ਜਗ ਪਈ ।
ਸਿਰਫ਼ 14ਨੂੰ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪ ਤਪਸਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਮਾਇਆ ਰਾਮ ਜੀ ਦੀ
(141)
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸਾਧੂ ਵਿਧੀ ਚੰਦ ਜੀ ਦੇ ਚੇਲੇ ਬਣ ਗਏ । ਆਪ ਦਾ ਨਵਾਂ ਨਾਂ ਪ੍ਰੇਮ ਮੁਨੀ ਰਖਿਆ ਗਿਆ । ਆਪ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਸਾਧੂ ਬਣਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ, ਅਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ, ਨਿਆਏ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਆਕਰਣ ਆਦਿ ਪੜ੍ਹਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਅਨੇਕਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਜਾਨਕਾਰ ਮਹਾਨ ਤਪਸਵੀ ਸਨ ।
| ਆਪ ਪਹਿਲੇ ਜੈਨ ਸੰਤ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਜੈਨ ਸਥਾਨਕ ਦੀ ਚਾਰ ਦੀਵਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ, ਜਨ ਸਭਾਵਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ। ਆਪ ਦੀ ਸਭਾ ਵਿਚ ਹਰ ਜਾਤਿ, ਧਰਮ ਦੇ ਲੋਕ ਖੁਲੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਣ ਸੁਣਦੇ ਅਤੇ ਧਰਮ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ । ਜਲਦੀ ਹੀ ਆਪ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਧੱਮ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਵਰਸ਼ ਵਿਚ ਫੈਲ ਗਈ। ਧਾਰਮਿਕ ਮੱਠ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਕੋਈ ਘਟ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਕਦਮ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਸੰ: 1991 ਵਿਚ ਆਪ ਅਜਮੇਰ ਸਾਧੂ ਸਮੇਲਨ ਵਿਚ ਵੀ ਪਧਾਰੇ ਸਨ ਜਿੱਥੇ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ 32 ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦਕ ਸ਼੍ਰੀ ਅਮੱਲਕ ਰਿਸ਼ੀ ਸ਼ਤਾਵਧਾਨੀ ਸ੍ਰੀ ਰਤਨ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ, ਪੂਜ ਕ ਸ਼ੀ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨਾਲ ਹੋਈ । ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ੁਧ ਖਾਨ ਪਾਨ ਤੇ ਅਪਣੇ ਭਾਸ਼ਨਾਂ ਵਿਚ ਜੱਰ ਦਿਤਾ। ਜਗ੍ਹਾ ਜਗ੍ਹਾ ਮ ਵੈਜੀਟੇਰੀਅਨ ਸੋਸਾਇਟੀਆਂ, ਲਾਇਬਰੇਰੀਆਂ ਆਪ ਦੀ
ਰਣਾ ਦਾ ਫਲ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀਆਂ, ਸਨਾਤਨ ਧਰਮੀਆਂ, ਈਸਾਈਆਂ ਪਾਰਸੀਆਂ ਨਾਲ ਕਈ ਜਗਾ ਧਰਮ ਚਰਚਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ । ਆਪ ਨੂੰ ਅਚਾਰੀਆ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਜੀ ਨੇ ਸੰ: 1997 ਨੂੰ ਜੈਨ ਵਿਭੂਸ਼ਨ ਦੀ ਪਦਵੀ ਦਿੱਤੀ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਪ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਸਨ । ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਤੋਂ ਵਿਹਰੇ ਕਰਕੇ ਆਪ ਲਾਹੌਰ ਪਧਾਰੇ । ਇਥੇ ਮਹਾਸ਼ਾ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਚੰਦ ਜੀ (ਸ਼ੀ ਯਸ਼ ਮਿਲਾਪ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜਾਲੰਧਰ) ਆਪਨੂੰ ਮਿਲਨ ਆਏ । ਉਨਾਂ ਆਪ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕੱਠ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਆਪ ਜ਼ਰੂਰ ਪਧਾਰ ! ਮਹਾਸ਼ਾ ਜੀ ਦੀ ਅਰਜ਼ ਮੰਨ ਕੇ ਆਪ ਨੇ ਗੁਰਦਤ ਭਵਨ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ 40 ਹਜਾਰ ਦੇ ਇਕੱਠ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਭਰਾਤੀ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ।
ਫੇਰ ਆਪ ਨੇ ਸਿਆਲਕੋਟ ਵਿਖੇ ਹਸਪਤਾਲ ਅਤੇ ਮਹਿਲਾ ਸਮਾਜ ਨਾਂ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ । ਮ ਵੈਜੀਟੇਰੀਅਨ ਸੱਸਇਟੀ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ' ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀਆਂ ਦਾ ਮਹਾਨ ਧਾਰਮਿਕ ਇਕੱਠ ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਪਟਿਆਲੇ ਦੇ ਲਾਲਾ ਰੋਸ਼ਨ ਲਾਲ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣੇ । ਬੰਗਾਲ ਅਕਾਲ ਪੀੜਤਾਂ ਦੀ ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਕਾਫ਼ੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ । ਪਿਛਲੇ 25 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲੇ ਵਿਖੇ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਕੈਂਪ ਇਹ ਸੰਸਥਾ ਲਗਵਾ ਰਹੀ ਹੈ । 1947 ਵਿਚ ਮਹਾਰਾਜ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ
(142)
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਨਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਸੰ: 2002 ਨੂੰ ਆਪ ਨੂੰ ਉਪਾਧਿਆਇ ਪਦ ਨਾਲ ਸੰਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਆਪ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਪਰਵਰਤਕ ਵੀ ਰਹੇ । ਸੰ: 2009 ਦਾ ਚੌਮਾਸਾ ਰਤਲਾਮ, 2010 ਦਾ ਬੰਬਈ, 2011 ਦਾ ਰਾਜਕੋਟ, 2012 ਦਾ ਜੋਧਪੁਰ, 2013 ਦਾ ਵਿਆਵਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦਿੱਲੀ ਰਾਹੀਂ 2015 ਨੂੰ ਜਾਲੰਧਰ ਪੁੱਜੇ ।
ਆਪ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਖ਼ਰੀ ਸਮਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਰ ਜਾਲੰਧਰ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਬੀਤਿਆ। ਆਖਰ 8 ਜਨਵਰੀ 1974 ਨੂੰ ਜੈਨ ਜਗਤ ਦਾ ਇਹ ਮਹਾਨ ਸਿਤਾਰਾ ਦੇਵਲੋਕ ਪਧਾਰ ਗਿਆ। ਆਪ ਦੇ ਸੱਕੇ sਰਾ ਸ੍ਰੀ ਤੁਲਸੀ ਰਾਮ ਜੀ ਆਪ ਨਾਲ ਸਾਧੂ ਬਣੇ ਸਨ ।
ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਸਵਰੂਪ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਚੇਤ ਸ਼ੁਦੀ 2 ਸੰ: 1942 ਨੂੰ ਗਾਜ਼ੀਆਬਾਦ (ਮੇਰਠ) ਦੇ ਕਰੀਬ ਬਾਹਮਣਾਂ ਕੀ ਛਜਾਰਸੀ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਗੌੜ ਬਾਹਮਣ ਸਨ । ਆਪ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਗੰਗਾ ਸਹਾਏ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਪਾ ਦੇਵੀ ਸੀ । ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪ ਦੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ । ਆਪ ਦੇ ਪਾਲਨ ਪੱਸ਼ਨ ਸ਼ਾਹਰਾ (ਦਿੱਲੀ) ਵਿਖੇ ਨਾਨਕੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਆਪ 600 ਬਿਘੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਨ ਪਰ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਮਾਂ ਪਿਉ ਦੇ ਵਿਯੋਗ ਨੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮੁਨੀ ਦੀਖਿਆ ਵਲ ਲੈ ਆਉਂਦਾ।
ਆਪ ਦੀ ਜੈਨ ਮੁਨੀਆਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ 12 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਹੋਈ । ਆਪ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਕ ਅਨਪੜ੍ਹ ਸਨ । ਸੰ: 1954 ਪੋਹ ਵਦੀ 10 ਨੂੰ ਆਪ ਗਣਾਵਛੇਦਕ ਸ੍ਰੀ ਲਾਲ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਤੋਂ ਮੁਨੀ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ । ਪਰ ਆਪ ਦੇ ਗੁਰੂ ਸ਼੍ਰੀ ਲਛਮੀ ਚੰਦ ਜੀ ਸਨ ਜੋ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਬਾਅਦ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਸਾਧੂ ਭੇਸ ਤਿਆਗ ਕੇ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਬਣ ਗਏ । ਆਪ ਦੇ ਚਾਚਾ ਆਪ ਨੂੰ ਲਾਲਚ ਦੇ ਕੇ ਸਾਧੂਪੁਣਾ ਛੱਡਣ ਲਈ ਆਏ ਤਾਂ ਆਪ ਨੇ ਸਾਫ਼ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
| ਆਪ ਨੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ,ਸਾਹੂਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕੀਤਾ | ਆਪ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਜਾਨਕਾਰ, ਚਮਤਕਾਰੀ, ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਸੰਤ ਬਣ ਗਏ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਨਾਭਾ ਵੀ ਆਪ ਦੀ ਬੁਧੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਬਿਨਾ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕਿਆ । ਆਪ ਨੇ ਜਾਤਪਾਤ, ਛੂਆਛੂਤ, ਵਿਰੁਧ ਸਖਤ ਅਵਾਜ ਉਠਾਈ । ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮਾਸ, ਸ਼ਰਾਬ ਆਦਿ ਬੁਰਾਈਆਂ
( 43 )
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਨੂੰ ਛਡਿਆ | ਆਪ ਨੇ ਕਈ ਜੈਨ ਵਿਦਿਆ ਕੇਂਦਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ! ਆਪ ਨੇ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲੇ ਵਿਖੇ ਇਕ ਯਤੀਮ ਖਾਨਾ ਵੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਜੋ ਕਿ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਕਾਰਣ ਠੀਕ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਨਾ ਚਲ ਸਕਿਆ। ਆਪ ਨੇ ਹਿੰਦੂ, ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਪੰਜਾਬ, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਯੂ.ਪੀ., ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਦਿਲੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ !
ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਨਾਭਾ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ਜਿਥੇ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਸਵਰੂਪ ਜੈਨ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਹੈ । ਆਪ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਸਤਰਆਰਥੀ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ !
ਪਨਿਆਸ ਸੀ ਜੈ ਵਿਜੈ ਜੀ ਗਣੀ
ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ: 1971 ਨੂੰ ਸਿਆਸੀ ਜ਼ਿਲਾ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਵਿਖੇ ਇਕ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਜੈਨ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਦੇ ਪਿਤਾ ਲਾਲਾ ਰਾਮ ਚੰਦ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਦਰੋਪਤੀ ਦੇਵੀ ਸੀ । ਆਪ ਦਾ ਨਾਂ ਤੀਰਥਰਾਮ ਰਖਿਆ ਗਿਆ ! ਆਪ ਤਿੰਨ ਭਰਾ ਸਨ । ਆਪ ਕਪੜੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਆਪ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਇਕ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਪ੍ਰਵਾਰ ਵਿਚ ਹੋਈ । ਆਪ ਦੀ ਪਤਨੀ ਤੋਂ ਆਪ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਇਕ ਲੜਕੀ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ।
| ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਦੇ ਪੁੰਨ ਕਾਰਨ ਆਪ ਨੇ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਜੈਨ ਤਗੱਛ ਅਦਾjਆ ਸ਼ੀ ਵਿਜੈ ਵੱਲਭ ਤੋਂ ਸੰ: 2003 ਵਿਚ ਮੁਨੀ ਦੀਖਿਆ ਹਿਣ ਕੀਤੀ ! ਆਪ ਦਾ ਮਨ ਨਾਂ ਜੈ ਵਿਜੈ ਹੈ। ਆਪ ਹਿੰਦੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਉਰਦੂ, ਫ਼ਾਰਸੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਚੰਗੇ ਜਾਨਕਾਰ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਵਿਆਖਿਆਨ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਿਧੀ ਸਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਆਪ ਗਰੀਬਾਂ ਦੇ ਸੱਚੇ ਹਮਦਰਦ ਹਨ । ਗੁਰਬ, ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਅਨਾਥਾਂ ਦੇ ਆਪ ਮਸੀਹਾ ਹਨ । ਆਪ ਉਚ, ਨੀਚ, ਜਾਤ ਪਾਤ ਅਤੇ ਫ਼ਿਰਕਾਪਰਸਤੀ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹਨ । ਜੈਨ ਸਿਧਾਂਤ ਆਪ ਦੀ ਜਿੰਦ ਜਾਨ ਹਨ । ਆਪ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚੋਂ 8 ਵਿਅਕਤੀ ਸਾਧੂ ਬਨੇ ਹਨ । ਮਨੀ ਲਾਭ ਵਿਜੈ (ਚਾਚਾ) ਪਨਿਆਸ ਬਲਵੰਤ ਵਿਜੈ (ਭਾਣਜਾ), ਸ਼੍ਰੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਵਿਜੈ (ਭਣੋਈਆ) ਸ਼ਾਧਵੀ ਪ੍ਰਵੀਨ ਸ਼੍ਰੀ ਸਪੁੱਤਰੀ), ਸ ਵ ਚਿੰਤਾ ਮਣੀ ਭੈਣ), ਸਾਧਵੀ ਦੇ ਦਾਨੰਦ (ਭੈਣ) ਸਾਧਵੀ ਚਿਤਰਜਣ, (ਭਾਣਜੇ) ਸਾਧਵੀ ਲਾਭਸੀ (ਤਾਈ) ।
ਆਪ ਦੇ ਦੋ ਚਲੇ ਹਨ ਕਣਕ ਵਿਜੈ ਅਤੇ ਚੰਦ ਵਿਜੈ ।
ਆਪ ਪੰਡ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਤੇ ਮਹਾਵੀਰ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਫੈਲਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਆਪ ਸੁਭਾਅ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਨਰਮ ਹਨ । ( 144 )
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਗਣੀ ਜਨਕ ਵਿਜੈ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਪ੍ਰਸਿਧ ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਸ਼੍ਰੀ ਜਨਕ ਵਿਜੈ ' ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ: 1982 ਜੇਠ 2 ਨੂੰ ਭੜੈਚ ਦੇ ਕੋਲ ਜਸਰ ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਡਾਗ ਭਾਈ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਤਾਰਾ ਭੈਣ ਸਨ । ਆਪ ਨੇ 18 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸੁਖਾਂ ਨੂੰ ਠੋਕਰ ਮਾਰ ਕੇ ਮੁਨੀ ਸ਼੍ਰੀ ਚਤ੍ਰ ਵਿਜੈ ਤੋਂ ਸਾਧੂ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ । ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ। ਆਪ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਵਿਜੈ ਵਲਭ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਕੋਲ ਆ ਗਏ । ਇਥੇ ਆਪ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਹਿੰਦੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਵਿਆਕਰਨ, ਆਗਮ, ਕਾਵਯ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ।
ਆਪ ਇਕ ਮਹਾਨ ਸਿਖਿਆ ਸ਼ਾਸਤਰੀ, ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ, ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਸੰਤ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀ ਆਤਮਾਨੰਦ ਜੈਨ ਮਹਾਸਭਾ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਵਾਸੀ ਜੈਨ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਕਾਨਫਰੰਸ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਚੰਗੀ ਦਿਸ਼ਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਆਪ ਨੇ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰ ਹਿੰਦ, ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ, ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕਈ ਕੈਂਪ ਲਗਾਏ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ 600 ਅਜੇਹੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਮਾਸ ਅਤੇ ਸ਼ਰਾਬ ਵਿਰੁਧ ਅੰਦੋਲਣ ਚਲਾਇਆ ਜਿਥੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਕੋਈ ਜਾਣਦਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ।
ਆਪ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੀ ਏਕਤਾ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰਖਦੇ ਹਨ । 1974 ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਕਮੇਟੀ ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਵਧ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਭਾਗ ਲਿਆ। ਆਂਪ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਇਕ ਗ੍ਰੰਥ, ਇਕ ਝੰਡਾ ਅਤੇ ਇਕ ਨਿਸ਼ਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਸਮੁਦਰ ਵਿਜੈ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹੇ । ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਆਪ ਦੇ ਬਹੁਤ ਉਪਕਾਰ ਹਨ ।
ਵਿਦਿਆ-ਸਾਰਕ ਮੁਨੀ ਸ੍ਰੀ ਖਜ਼ਾਨ ਚੰਦ ਜੀ
ਆਪ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁਖ ਚੇਲਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਇਕ ਲਖਪਤਿ ਘਰਾਨੇ ਵਿਚ ਸੰ: 1940 ਮਾਘ ਸੁਦੀ 4 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਮੋਹਨ ਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਣੇਸ਼ੀ ਬਾਈ ਸੀ । ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਆਪ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਰਤੀ ਦੇ ਧਨੀ ਸਨ । ਆਪ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਇਕ ਆਦਰਸ਼ ਜੈਨ ਪਰਿਵਾਰ ਸੀ । ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿ 19 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪ ਨੂੰ ਜੰਨ ਮੁਨੀ ਬਨਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਆਇਆ । ਆਪ ਨੂੰ ਇਹ ਸੰਸਾਰਿਕ ਸੁਖ ਝੂਠੇ ਅਤੇ ਨਾਸ਼ਵਾਨ ਜਾਪਦੇ
(145)
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸਨ। ਘਰ ਵਾਲੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸ਼ਾਦੀ ਦੇ ਬੰਧਨ ਵਿਚ ਫਸਾਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਆਪ ਅਡੋਲ ਰਹੇ । ਆਪ ਨੇ ਸਾਧੂ ਬਨਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਸੁਣਿਆ ਸੀ । ਆਖਰ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਡਰਾਇਆ ਧਮਕਾਇਆ ਅਤੇ ਮਾਰ ਕੁੱਟ ਕੀਤੀ ਪਰ ਆਪ ਨੂੰ ਤੇ ਅਪਣੇ ਆਤਮ-ਕਲਿਆਨ ਦੀ ਫ਼ਿਕਰ ਸੀ । ਆਖਰ ਘਰ ਵਾਲੇ ਹਾਰ ਗਏ । ਸੰ: 1960 ਫਗੁਣ ਸਦਿ 3 ਨੂੰ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਵਿਖੇ ਆਪ ਨੇ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਕੋਲੋਂ ਸਾਧੂ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ ।
ਆਪ ਦੀ ਬੁਧੀ ਤੇਜ਼ ਅਤੇ ਨਿਰਮਲ ਸੀ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਹੀ ਆਪ ਨੇ ਸਾਰੇ ਜੈਨ ਆਗਮਾਂ ਦਾ ਸੂਖਮ ਅਧਿਐਨ ਕਰ ਲਿਆ । ਆਪ ਅਪਣੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਾਲ ਅੱਡ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗੇ । ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਫੈਲੇ ਪਾਖੰਡ ਵਿਰੁਧ ਸਖਤ ਅਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੁਝ ਲੋਕ ਜੈਨ ਭਵਨਾਂ (ਸਥਾਨਕਾਂ) ਦੀ ਸਖਤ ਵਿਰੋਧਤਾ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਸਤਰੀ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨਾ ਪਾਪ ਸਮਝਦੇ ਸਨ । ਆਪ ਨੇ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਦੇ 42 ਸਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਲੜਦੇ ਗੁਜ਼ਾਰੇ। ਆਪ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕਸ਼ਟਾਂ ਤੇ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਪਰੰਤੂ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਜਾਗਰਿਤੀ ਮਿਲੀ । ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਬੁਰਾਈਆਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕੀਤਾ । ਮਾਸ, ਸ਼ਰਾਬ, ਜੂਆ ਛਡਿਆ । ਆਪ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜੈਨ ਭਵਨ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਸੰਤ ਸਨ । ਆਪ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਸਾਧੂ ਕਿਰਾਏ ਦੇ ਮਕਾਨ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।
ਆਪ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਫਰੀਦਕੋਟ, ਪਟਿਆਲਾ, ਅੰਬਾਲਾ, ਰੋਪੜ, ਖਰੜ, ਕਸੂਰ, ਸੁਨਾਮ, ਲਾਹੌਰ, ਲੁਧਿਆਣਾ, ਰਾਏਕੋਟ, ਮੋਰੰਡਾ,ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ, ਜ਼ੀਰਾ, ਬਰਨਾਲਾ, ਜੇਜੋਂ, ਨਾਭਾ, ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ, ਬੁਢਲਾਡਾ ਬਠਿੰਡਾ, ਮੁਕੇਰੀਆਂ, ਰੋਹਤਾਸ, ਧੂਰੀ, ਮੋਗਾ ਆਦਿ ਸ਼ਹਿਰ ਪ੍ਰਮੁਖ ਹਨ । ਨਾਡਾ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਮੰਤਰੀ ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ, ਰਘੁਵੀਰ ਸਿੰਘ ਅਪਣੇ ਛੋਟੇ ਬੜੇ ਅਹਿਲਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਆਪ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਸੁਨਣ ਆਉਂਦੇ ਸਨ । ਆਪ ਫ਼ਿਰਕਾਪਰਸਤੀ ਤੋਂ ਪਰੇ ਸਨ । ਛੂਆ ਛਾਤ ਅਤੇ ਜ਼ਾਤਪਾਤ ਵਿਰੁਧ ਆਪਨੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਅਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ। ਆਪ ਨੇ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਵਿਖੇ ਇਕ ਪ੍ਰਾਈਮਰੀ ਅਤੇ ਇਕ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਖੁਲਵਾਇਆ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਲੁਧਿਆਣਾ, ਬੁਢਲਾਡਾ, ਮਾਨਸਾ, ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਵਿਖੇ ਲੜਕਿਆਂ ਦੇ ਸਕੂਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਬਠਿੰਡਾ, ਲੁਧਿਆਣਾ, ਕਸੂਰ, ਲਾਹੌਰ, ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ, ਜੇਹਲਮ, ਧੂਰੀ, ਮੁਕਤਸਰ, ਮਲੋਟ, ਅਬੋਹਰ, ਗਿਦੜ ਬਾਹਾ, ਡਬਵਾਲੀ, ਸੰਗਰੀਆ, ਰਣੀਆਂ, ਸਰਸਾ, ਸਰਦੂਲਗੜ੍ਹ, ਰੋੜੀ, ਕਾਲਾਂਵਾਲੀ, ਰਾਮਾ ਮੰਡੀ, ਖਓਵਾਲੀ, ਮੋਗਾ, ਬਰਨਾਲਾ, (146)
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਅੰਬਾਲਾ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਅੰਬਾਲਾ ਛਾਉਣੀ ਵਿਖੇ ਜੈਨ ਸਥਾਨਕ ਬਣੇ, ਪੁਰਾਣਿਆਂ ਦੀ ਰੰਮਤ ਲਈ ਫੰਡ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਗਏ । ਕਈ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਜੈਨ ਵਿਦਿਆ ਲਈ ਸਕੂਲ ਖੋਲੇ ਗਏ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਾਵ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿਚ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਕਾਰ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਸੀ ।
ਆਪ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਚੇਲੇ ਸਨ ਉਪਾਧਿਆਇ ਫੂਲ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ, (2) ਆਤਮ ਨਿਧੀ ਮੁਨੀ ਸ਼ੀ ਤਿਰਲੋਕ ॥
ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਸੰ: 2002 ਜੇਠ ਵਦੀ 4 ਨੂੰ ਪਸਰੂਰ ਵਿਖੇ ਹੋ ਗਿਆ ।
ਪਰਮ ਧੇਯ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਵਰਤਕ ਉਪਾਧਿਆਇ ਣ
ਸ੍ਰੀ ਫੂਲ ਚੰਦਰ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਆਪ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਜੈਨ ਸਥਾਨਕ ਵਾਸੀ ਮਣ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਪੱਤੇ ਚੇਲੇ ਸਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ: 1969 ਚਤਰ ਨੂੰ ਪੰ: ਮੰਗਲਾਨੰਦ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਬਸੰਤ ਕਲੀ ਦੇ ਘਰ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਇਕ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਸਿੰਗੜਾ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਆਪ ਦਾ ਨਾਂ ਰਾਧਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸੀ ।
। ਆਪ ਦੇ ਘਰ ਵਾਲੇ ਖੇਤੀ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਹੀ ਅਪ ਜੀ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਆਪ ਦੇ ਵੈਰਾਗ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਣਿਆ । ਇਕ ਵਾਰ ਆਪ ਸ੍ਰੀ ਵਿਸ਼ੰਬਰ ਦਾਸ ਨਾਲ ਜੈਨ ਸਾਧੂਆਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਗਰੂਰ ਆਏ । ਇਥੇ ਆਪ ਸ਼ੀ ਖਜਾਨ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ । ਆਪ ਅਪਣੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਨ ਲ 8 ਮਹੀਨੇ ਵੈਰਾਗ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਰਹੇ ।
ਸੰ: 1987 ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ 12 ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਧੂਰੀ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਭਦਲਵੱਡ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਮੁਨੀ ਸ਼ੀ ਖਜ਼ਾਨਚੰਦ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਾਧੂ ਦੀਖਿਆ ਦਿੱਤੀ। ਆਪ ਦਾ ਨਾਂ ਮਨੀ ਫੂਲਚੰਦ ਰਖਿਆ ਗਿਆ । ਆਪ ਮਹਾਨ ਯੋਗੀ, ਧਿਆਨੀ, ਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਤਪਸਵੀ ਸਨ । ਸੰ: 1988 ਤੋਂ 2001 ਤਕ ਅਪਣੇ ਗੁਰੂ ਦੇਵ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਰਹੇ । 16 ਸਾਲ 16 ਗਜ਼ ਕਪੜਾ ਪਹਿਨਣ ਦੀ ਕਠੋਰ ਮਰਿਆਦਾ ਨਿਭਾਈ । 5 ਸਾਲ ਦਿਨ ਵਿਚ ਦੋ ਵਾਰ ਪਾਣੀ ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦਾ ਵਚਨ ਨਿਭਾਇਆ । 2 ਸਾਲ ਦੋ ਰੋਟੀਆਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਬਿ ਤ ਏ 1 ਅਪ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਉਰਦੂ, ਫ਼ਾਰਸੀ, ਹਿੰਦੀ, ਪੰਜਾਬੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਉਚ ਕੋਟੀ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ । ਆਪ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਉਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ
( 147 )
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੇਂਦਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ । ਸੰ: 2002 ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼ੀ . ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਤੋਂ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ।
.
ਸੰ: 2008 ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਅਪਣੇ ਨਾਂ ਪਿੱਛੇ ਖ਼ਣ ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਬੰਬਈ ਵਿਚ ਛਪਣ ਵਾਲੇ ‘ਚੈਨ ਸਿੱਧਾਂਤ'' ਗੁਜਰਾਤੀ ਅਖਬਾਰ ਵਿਚ ਆਪ ਦੇ ਲੇਖ ਛਪਣ ਲੱਗ ਜੋ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਕੀਤੇ ਗਏ । ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਨੇ ਆਪ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਯੋਗਨਿਸ਼ਟ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਪਦਵੀ ਜੋੜ ਦਿੱਤੀ । ਉਸੇ ਸਾਲ ਸੈਲਾਣਾ (ਮੱਧ ਪਦੇਸ਼) ਦੇ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਅਖਬਾਰ ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਲਮ ਦੀ ਧਾਕ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜਮਾ ਦਿਤੀ । ਸੰ: 2009 ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਇਕ ਘੰਟਾ ਕਾਯੋਤਸਰਗ ਨਾਮਕ ਤਪ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। 5 ਸਾਲ ਸ਼ੀਰਸ ਆਸਨ ਲਗਾਉਂਦੇ ਰਹੇ । ਸੰ: 2010 ਨੂੰ ਆਪ ਨੇ ਅਚਾਰੀਆ ਸ੍ਰੀ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਵਾਰਾ ਅਨੁਵਾਦਿਤ ਸ੍ਰੀ ਵਿਪਾਕ ਸੂਤਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਕਰਮ ਮਮਾਂਸਾ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਲਿਖੀ । ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੁਣ ਅਚਾਰੀਆ ਸ੍ਰੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੋਏ ।
ਸੰ: 2015 ਵਿਚ ਆਪ ਨੂੰ ਅਧਿਆਤਮਕ ਯੋਗੀ ਦੀ ਪਦਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ।,
ਸੰ: 2018 ਵਿਚ ਆਪ ਦਾ ਚੌਮਾਸਾ · ਲੁਧਿਆਣੇ ਵਿਚ ਸੀ । ਜਨਵਰੀ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਸੀ । ਅਚਾਰੀਆ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਬੀਮਾਰ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਪਣੀ ਅੰਤਮ ਇੱਛਾ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ, “ਫੂਲ ਚੰਦ ! ਮੈਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੀ ਟੀਕਾ ਕਰਕੇ ਛਪਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਉਮਰ ਸਾਥ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਹੀ । ਮੈਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਜੋਂ ਸੇਵਾ ਕਰਨੀ ਸੀ ਕਰ ਲਈ । ਬਾਕੀ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਤੈਨੂੰ ਸੰਭਾਲਦਾ ਹਾਂ । ਮੇਰੇ ਕੀਤੇ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ਕਰਕੇ ਤੇ ਹੀ ਛਪਾਉਣੇ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਅਚਾਰੀਆਂ ਸ਼੍ਰੀ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨੂੰ ਸਿਰ ਮੱਥੇ ਨਿਭਾਉਣ ਲਈ ਅਪਣਾ ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿਤਾ ਆਪ ਨੇ 2500ਵੇਂ ਨਿਰਵਾਨ ਮਹੋਤਸਵ ਦੇ ਮੌਕੇ ਤੇ ਸਥਾਨਾਂਗਾ ਸੂਤਰ ਛਪਵਾਇਆ । ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸ਼ੇ ਉਤਰਾਧਿਐਨ (ਭਾਗ 3) ਦਸ਼ਵੈਕਾਲਿਕ ਵੀ ਖਤਮ ਹੋ ਗਏ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਵੇਂ . ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਛਪਵਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਪੰ: ਤਿਲਕ ਧਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਪੂਰਾ
ਕੀਤਾ ।
ਆਪ ਨੇ ਖੁਦ ਵੀ ਸ੍ਰੀ ਉਤਰਾਧਿਐਨ ਸੂਤਰ ਦਾ ਹਿੰਦੀ ਅਨੁਵਾਦ ਵਿਆਖਿਆ ਸਮੇਤ ਕੀਤਾ ਜੋ ਆਪ ਦੇ ਸਵਰਗਵਾਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਛਪ ਸਕਿਆ । ਆਪ ਨੇ 9 ਗ ਥਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ । ਅਚਾਰੀਆ ਸੀ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਮ: ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਕਰਨ ਲਈ ਆਤਮ-ਰਸ਼ਮੀ ਨਾਂ ਦੀ ਮਾਸਿਕ ਪਤ੍ਰਿਕਾ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਲੇਖ ਆਪ ( 148 )
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਦਾਸੀ । ਇਹ ਪਤ੍ਰਿਕਾ ਪੰ: ਤਿਲਕ ਧਰ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਮਹਾਨ ਪਕਾ ਬਣ ਗਈ ਹੈ ।
23 ਮਾਰਚ 1974 ਨੂੰ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਖੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਪ੍ਰਵਰਤਕ ਦੀ ਪਦਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ। ਇਹ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਮਹਾਨ ਇਕੱਠ ਸੀ । 25ਵੀਂ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸੰਯੋਜਿਕਾ ਸਮਿਤੀ, ਸ਼੍ਰੀ ਮਹਾਵੀਰ ਜੈਨ ਸੰਘ, 25ਵੀਂ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰੇਰਕ ਰਹੇ ਹਨ । ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਬਰਸਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਵਿਖੇ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੈਨ ਭਾਸ਼ਨ ਮਾਲਾ ਚਾਲੂ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਇਹ ਭਾਸ਼ਨਮਾਲਾ ਜੈਨ ਚੇਅਰ ਦਾ ਅੰਗ ਹੈ। ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਅਨੇਕਾਂ ਜੈਨ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਮਿਲਦਾ ਸੀ। ਆਪ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀ ਮੁਰਾਰਜੀ ਡਿਸ ਈ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ, ਸਰਦਾਰੀ ਲਾਲ ਕਪੂਰ, ਜੋਗਿੰਦਰ ਪਾਲ ਪਾਂਡੇ, ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ । ਅਨੇਕਾਂ ਜੈਨ ਵਿਦਵਾਨ ਆਪ ਕੱਲ ਸ਼ੰਕਾ ਦਾ ਨਿਵਾਰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਆਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜਰਮਨ ਵਿਦਵਾਨ ਡਾ: ਮੈਟੇ ਡਾ: ਐਲ. ਐਮ. ਜੋਸ਼ੀ, ਡਾ: ਵੀ ਭੱਟ, (ਪਛਮੀ ਜਰਮਨੀ) ਅਤੇ ਡਾ: ਐਸ. ਐਨ. ਸਿਨਹਾ ਦੇ ਨਾਂ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹਨ । ਆਪ ਜੌਨ ਏਕਤਾ ਦੇ ਕਟੜ ਹਾਮੀ ਸਨ । ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਸਮੁਦਰ ਵਿਜੈ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਆਪ ਨੇ ਲੁਧਿਆਣਾ ਪਧਾਰਨ ਤੇ ਨਿੱਘਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ।
ਸੰ 2033 ਵਿਚ ਆਪ ਨੂੰ ਅਚਾਰੀਆ ਆਨੰਦ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਉਪਾਧਿਅ ਇ ਜਿਹਾ ਮਹਾਨ ਪਦ ਦਿੱਤਾ । ਆਪ ਨੇ ਦੋਹਾਂ ਪਦਵੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਮੀਂਹ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿ ਕੇ ਨਿਭਾਇਆ। ਆਪ ਮਹਾਨ ਸਿਖਿਅਕ, ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਅਤੇ ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਦੇ ਹਾਮੀ ਸਨ । 25ਵੀਂ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸਮੇਂ ਅਨੇਕਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਹੋਈ ।
ਅੰਤ ਸਮੇਂ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਚੇਲੇ ਸ਼੍ਰੀ ਰਤਨ ਮੁਨੀ ਜੀ ਆਪ ਦੀ ਤਨ ਮਨ ਤੋਂ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ । ਸ਼੍ਰੀ ਰਤਨ ਮੁਨੀ ਜੀ ਸੈਂਕੜੇ ਮੁਨੀਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੇਵਕ ਤਾਂ ਹਨ ਪਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪਾਕ੍ਰਿਤ, ਉਰਦੂ, ਫ਼ਾਰਸੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਹਨ। 17 ਜੂਨ 1932 ਨੂੰ ਆਪ ਇਸ ਭੌਤਕ ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਵਰਗਪੁਰੀ ਪਧਾਰ ਗਏ। ਆਪ ਦਾ ਦੇਵਲੋਕ ਗਮਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਮੁਚੇ ਜੈਨ ਸੰਘ ਲਈ ਨਾ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਘਾਟਾ ਹੈ ।
(149)
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਧਨੀ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ: 1937 ਅਸੂ ਸੁਦੀ 10 ਨੂੰ ਲਾਲਾ ਦੁਨੀ ਚੰਦ ਅਤੇ ਸ਼ੀਮਤੀ ਗੰਗਾ ਦੇਵੀ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਪੱਟੀ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਨ । ਆਪ ਦੇਕੁਲ 6 ਭਰਾ ਇਕ ਭੈਣ ਸਨ । ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਮਾਤਾ ਅਤੇ ਭੈਣ ਨੇ ਸਾਧਵੀ ਜੀਵਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ | ਸ੍ਰੀ ਧਨੀ ਰਾਮ ਜੀ ਵੀ 15 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਸਵਾਮੀ ਸ਼ਿਵਦਿਆਲ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਕੋਲ ਸਾਧੂ ਬਣ ਗਏ । ਸਵਾਮੀ ਸ਼ਿਵਦਿਆਲ ਜੀ ਪੁਜ ਸ੍ਰੀ ਸੋਹਨ ਲਾਲ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਗੁਰੂ ਭਰਾ ਸਨ । ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਗੁਰੂ ਸ਼੍ਰੀ ਧਰਮ ਚੰਦ ਸਨ । ਸਵਾਮੀ ਧਨੀ ਰਾਮ ਜੀ ਨੇ ਸੰ: 1952 ਹਾੜ ਸੁਦੀ 5 ਨੂੰ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ ।
ਸੰ: 1952 ਤੋਂ 1964 ਤਕ ਆਪ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਭਗਵ ਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਆਦਿ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ, ਕਵੀ ਅਤੇ ਤਿਆਗੇ ਸਨ । ਆਪ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਫੈਲੀਆਂ ਸਮਾਜਕ ਬੁਰਾਈਆਂ ਤਿ ਸਮਾਜ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖਿਚਿਆ ।..
ਆਪ ਮਹਾਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਸਨ । ਸੰ: 1970 ਨੂੰ ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਸੁਸਤ ਮਿਡਰ ਮੰਡਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਆਪ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿਖਾਉਣ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤਾ |
ਸ਼ੰ: 1930 ਦੀ ਮਹਾਵੀਰ ਜੈਅੰਤੀ ਨੂੰ ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਬਹੁਪੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰਖਦਿਆਂ ਆਪ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਜਿਨੇਦਰ ਗੁਰੂਕੁਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਪ ਨੇ ਅਪਣੇ ਚੇਲੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਚੰਦਰ ਅਚਾਰੀਆ ਨਾਲ ਮੂੰਹ ਪੱਟੀ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਦਿਤਾ ।
12-5-62 ਨੂੰ ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਪੰਚਕੂਲੇ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ।
ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼ੀ ਤੁਲਸੀ ਗਣੀ ਜੀ ਅਣੂਵਰਤ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਧਿਆਨ ਆਉਂਦੇ ਹੀ ਅਚਾਰੀਆ ਸ੍ਰੀ ਤੁਲਸੀ ਜੀ ਦਾ ਧਿਆਨ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਪਣਾ ਧਰਮ ਜੈਨ ਧਰਮ ਤਕ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਧਰਮ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਿਚ ਹਰ ਪੱਖ ਹਿਸਾ ਪਾਇਆ ਹੈ । ਆਪ ਇਕ ਮਹਾਨ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ, ਸੰਤ ਅਤੇ ਕਵੀ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਰਾਜਸਥਾਨੀ, ਅਪਭਰੰਸ਼ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਐਨ ਆਪ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸਗੋਂ ਕਰਵਾਇਆ ਵੀ ਹੈ । ਆਪ ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੇਰਾਪੰਥ ਸੰਘ ਦੇ 9ਵੇਂ ਅਚਾਰੀਆ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਬੜੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਇਹ ਪਦ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ । ਤੇਰਾ ਪੰਤ ਸੰਘ ਵਿਚ ਲੋੜ
( 150 )
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਦਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸਾਧੂਆਂ ਅਤੇ ਹਿਸਥਾਂ ਦੋਹਾਂ ਲਈ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਦਾ ਸੱਬੂਤ ਜੰਨ ਵਿਸ਼ਵ ਭਾਰਤੀ ਲਾਡਣੂ ਹੈ ਜੋ ਆਪ ਦੇ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਉਪਰ ਸਥਾਪਿਤ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਤਰ ਦਾ ਸ਼ੋਧ ਸੰਸਥਾਨ, ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰ, ਸੇਵਾ ਕੇਂਦਰ, ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਆਧੁਨਿਕ ਕੇਂਦਰ ਹੈ। ਇਥੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਪੜਾਈ ਦਾ ਚੰਗਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਹੈ ।
ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਆਪ ਨੇ 20 ਸਾਲ ਤੋਂ ਕੰਮ ਜਾਰੀ ਕਰ ਰਖਿਆ ਹੈ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਆਪ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿਚ ਸਨਮਾਨ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਬੜੀ ਮੇਹਨਤ ਨਾਲ ਅਪਣੇ ਸਾਧੁ ਸਾਧਵੀਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਹੈ,, ਵਿਦਵਾਨ ਬਣਾ ਕੇ ਅਣੂਵਰਤ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਲਈ ਪਿੰਡ ਪਿੰਡ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਜੈਨ ਧਿਆਨ ਵਿਧੀ ਪਰੇਕਸ਼ਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜੈਨ ਸਾਧਨਾ ਪਰੰਪਰਾ ਫਿਰ ਜਾਗ੍ਰਿਤ ਹੋਈ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਹਿੰਦੀ, ਜਸਥਾਨੀ ਵਿਚ 100 ਦੇ ਕਰੀਬ ਪੁਸਤਕਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ । ਆਪਦਾ ਜਨਮ ਭਾਈ ਦੂਜ ਨੂੰ ਹੋਇਆ । ਆਪਨੇ ਅਚਾਰੀਆ, ਕਾਲ਼ ਗਣੀ ਜੀ ਤੋਂ ਦੀਖਿਆ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ । ਤੇਰਾਪੰਥ ਸੰਪਰਦਾਏ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬਾ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਆਪ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਆਪ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰਿਤਰਵਾਨ ਬਨਾਉਣ ਵਿਚ ਲਗੇ ਹਨ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਆਪ ਨੇ ਮਣ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਜੋ ਕਿ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹਿੱਤ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ ।
ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਮਾਤਾ, ਭਰਾ ਅਤੇ ਭੈਣ ਨੇ ਵੀ ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ।
ਤੇਰਾ ਪੰਥ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਾਧੂ, ਸਾਧਵੀ ਆਪ ਦੇ ਹੁਕਮ ਹੇਠ ਰਹਿ ਕੇ ਅਪਣਾ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਵਿਅਤੀਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਯੂਵਾ ਅਚਾਰੀਆ ਨੂੰ ਮਹਾ ਗਿਆ
(ਨਥ ਮਲ ਜੀ) ਆਪ ਅਚਾਰੀਆ ਤੁਲਸੀ ਜੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਅਗਲੇ ਗੱਦੀ ਦੇ ਮਾਲਕ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਮਾਤਾ ਬਾਲੂ ਜੀ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਤੋਲਾ ਰਾਮ ਦੇ ਘਰ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ।
ਆਪਨੇ ਭਰੀ ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਖੇ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਹਿਣ ਕੀਤਾ । ਹੁਣ ਤਕ ਅਚਾਰੀਆ ਤੁਲਸੀ ਜੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁਖ ਰਹੇ ਹਨ । ਆਪ , ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਪਛਮੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਮਹਾਨ ਵਿਆਖਿਆਕਾਰ ਹਨ । ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਆਪ ਗਿਣੇ ਚੁਣੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ, ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਅਤੇ ਕਵੀ ਹਨ । ਆਪ ਮਹਾਨ ਯੋਗੀ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜ਼ਿੰਦਾ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ
( 151)
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਤਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਧਿਆਨ ਸਾਹਿਤ ਤੇ 25, ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੇ 100 ਪੁਸਤਕਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਦਾ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਵੀ ਹੋ ਚੁਕਿਆ ਹੈ । ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਆਪ ਮਹਾਨ ਟੀਕਾਕਾਰ ਹਨ । ਸਾਰੇ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਆਪ ਪਾਠਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੁਧ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ : ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ 11 ਅੰਗ ਸ਼ੁਧ ਰੂਪ ਵਿਚ ਛਪ ਚੁਕੇ ਹਨ । 12 ਉਪਾਂਗ ਸ ਵਿਚ ਹਨ । ਜੈਨ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼ ਦੇ ਆਪ ਸੰਪਾਦਕ ਹਨ । ਜੋ ਅਚਾਰੀਆ ਜੀ ਦਾ ਸਾਰਾ ਸਾਹਿਤ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਵਿਚ ਸੰਪਾਦਨ ਕਰਕੇ ਛਪਾਉਣ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਵੀ ਆਪ ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਹੈ । ਆਪ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮੁਖ ਸਹਿਯੋਗੀ ਸੰਤ ਹਨ ਮੁਨੀ ਦੁਲਹੇ ਰਾਜ! ਆਪ ਵਡਿਆਈ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੋ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਵਿਚ ਆਪ ਦਾ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਆਪ ਨੇ ਕਾਫ਼ੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਆਪ ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਅਨੇਕਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਪਾਣਦਾਤਾ ਹਨ। ਅਨੇਕਾਂ ਪਤ੍ਰਿਕਾਵਾਂ ਵਿਚ ਆਪ ਦੇ ਲੇਖ ਛਪਦੇ ਹਨ ।
ਆਪ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਕਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋ ਚੁਕਾ ਹੈ ।
ਮੁਨੀ ਸ਼ੀ ਦੁਲਹ ਰਾਜ ਜੀ
ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਪਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ, ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ, ਬਹੁਪੱਖੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੇ ਮਾਲਕ ਮੁਨੀ ਦੁਲਹ ਰਾਜ ਅਚਾਰੀਆ ਤੁਲਸੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁਖ ਚਲੇ ਅਤੇ ਯੂਵਾ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼ੀ ਨਥ ਮਲ ਜੀ ਦੇ ਖਾਸ ਸਾਹਿਤ ਸਹਿਯੋਗੀ ਹਨ । ਸ਼੍ਰੀ ਨਥ ਮਲ ਜੀ ਦਾ ਧਿਆਨ ਸਾਹਿਤ, ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ਆਪ ਨੇ ਹੀ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਪਰ ਆਪ ਬਾਲਕ ਭਾਵ ਦੇ ਸੰਤ ਹਨ । ਹਰ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਉੱਤਰ ਹੱਸ ਕੇ ਦੇਣਾ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ।
ਭਰਤ ਬਾਹੁਬਲੀ ਮਹਾਕਾਵਯਮ' ਨਾਂ ਦੀ ਅਗਿਆਤ ਸੰਸਕਿਤ ਮੁਹ ਕਾਵਿ ਦਾ ਆਪ ਨੇ ਅਨੁਵਾਦ ਸੰਪਾਦਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਹੀ ਥ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿਚ ਅਪ ਵੀ ਲਿਖੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹਨ । ਅਚਾਰੀਆ ਤੁਲਸੀ ਜੀ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਮੰਡਲ ਦੇ ਆਪ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੰਤ ਹਨ । ਲੇਖਕ ਵਰਗ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕਰੀਬ ਰਹਿ ਕੇ ਆਪ ਦੀ ਵਿਦਵੱਤਾ ਜਾਨਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ।
( 132 ) ।
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਮੁਨੀ ਸ਼੍ਰੀ ਹਨੂਮਾਨ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
" ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਖੇ ਇਕ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹੋਇਆ । ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪ ਅਚਾਰੀਆ ਤੁਲਸੀ ਜੀ ਕੱਲ ਸਾਧੂ ਬਣ । ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਤੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਾਂ ਰ ਥਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਅਣੂਵ 33 ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਆਏ । ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਪੁਸਤਕ “ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਇਕ ਹੱਲ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ।
ਤਪੱਸਵੀ ਸ਼ੀ ਰਾਵਤ ਮੱਲ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਤੇ ਅਚਾਰੀਆ ਤੁਲਸੀ ਜੀ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਪਹੁੰਚਾਣ ਵਾਲੇ ਮੁਨੀ ਰਾਵਤ ਮੱਲ ਜੀ ਸਨ ! ਆਪ ਮਹਾਨ ਤਪੱਸਵੀ, ਮਿਠਬੋਲੜੇ ਸਨ । ਆਪ ਦੀ ਖਿਤੇ ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਸੀ । ਆਪ ਨੇ ਅਚਾਰੀਆ ਤੁਲਸੀ ਜੀ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੇਠ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਪੈਦਲ ਫ਼ਤ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹਿੱਤੇ ਕੀਤਾ । ਦੇਹ ਦੇ ਕਸ਼ਟਾਂ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਆਪ ਨੂੰ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਦਿੱਤੀ । ਆਪ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਧੂਤੀ, ਸੁਨਾਮ, ਸੰਗਰੂਰ ਵਿਖੇ ਤੇਰਾਪੰਥ ਫਿਰਕੇ ਦਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਂ ਨਾਲ ਲੇਖਕ ਪਰਿਵਾਰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਖਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਿਆ ।
ਮੁਨੀ ਸ਼ੀ ਜੈ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਆਪ ਮਹਾਨ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰਕ, ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ । 25ਵੀਂ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਆਪ ਤੇਰਾ ਪੰਥ ਫ਼ਿਰਕ ਵਲੋਂ ਸਰਕਾਰੀ ਮਹਿਮਾਨ ਸਨ । ਆਪ ਨੇ ਅਣੂਵਰਤ ਤੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਸਿਖਿਆ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਰਲ ਅਤੇ ਸੁਚੱਜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਮਝਾਈਆ । ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਆਪ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਅਰਥ ਜਾਨਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ | ਆਪ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ, ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਹਨ । ਆਪ ਅਨੇਕਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਬੋਲ, ਪੜ੍ਹ ਅਤੇ ਲਿਖ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਗੁਰੂ ਆਗਿਆ ਹੀ ਆਪ ਦਾ ਧਰਮ ਹੈ { ਧਰਮਾਂ ਅਤੇ ਸੰਘ ਪ੍ਰਤਿ ਆਪ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ । ਆਪ ਕੋਲ ਅਭਿਮਾਨ ਭੁੱਲ ਕੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ । ਲੇਖਕ ਪਰਿਵਾਰ ਤੇ ਆਪ ਦੇ ਮਹਾਨ ਉਪਰ ਹਨ । ਅਸੀਂ ਆਪ ਕੋਲ ਬੈਠ ਕੇ ਅਨੇਕਾਂ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਸਾਰ ਸਮਝਿਆ ਹੈ ।
(153)
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸ਼੍ਰੀ ਅਮੋਲਕ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਤੇਰਾਪੰਥੀ ਜੈਨ ਫ਼ਿਰਕੇ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੰਤ ਸ਼੍ਰੀ ਅਮੋਲਕ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਮੁਖ ਸੰਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ।
ਸੰਨ 1947 ਵਿਚ ਦੰਗਿਆਂ ਸਮੇਂ ਆਪ ਦਾ ਚੌਮਾਸਾ ਲਾਹੌਰ ਸੀ । ਪਰ ਅਚਾਰੀਆ ਵਿਜੈ ਵੱਲਭ ਸੂਰੀ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਆਪ ਇਸ ਸੰਕਟ ਤੋਂ ਪਾਰ ਭਾਰਤ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਆਪ ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਫ਼ਾਰਸੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਬੋਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਆਪ ਇਕੋ ਇਕ ਜੈਨ ਕਵੀ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖੇਤਰ ਸਾਰਾ ਭਾਰਤ ਵਰਸ਼ ਹੈ ।
ਮਹਾਨ ਤਿਆਗੀ ਸ਼੍ਰੀ ਵਰਧਮਾਨ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਅਚਾਰੀਆ ਤੁਲਸੀ ਜੀ ਦੇ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਚੇਲੇ ਹਨ ਸ਼੍ਰੀ ਮੁਨੀ ਵਰਧਮਾਨ ਜੀ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਖੇ ਹੈ। ਪਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਸੰਪੱਤੀ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪ ਜੈਨ ਮੁਨੀ ਬਣੇ । ਗੁਰੂ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਰਾਜਸਥਾਨੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਪੰਜਾਬੀ, ਮਰਾਠੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਚੰਗਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਸਾਦਗੀ ਅਤੇ ਤਿਆਗ ਦੇ ਮਹਾਨ ਪੰਜ ਹਨ । ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਲੇਖਣ ਕੰਮ ਵਿਚ ਉਪਰੋਕਤ ਮੁਨੀ ਮਹਾਰਾਜ ਤੋਂ ਡੂੰਘੀ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਵਰਤਮਾਨ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਮੰਡੀਆ ਵਿਚ ਆਪ ਰਾਹੀਂ ਅਣੂਵਰਤ ਅੰਦੋਲਨ ਅਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹੋਇਆ। ਆਪਨੇ ਪੰਜਾਬ, ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਹਰਿਆਣਾ ਆਦਿ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਾਦੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜਨ ਸੰਪਰਕ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬੁਰਾਈਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾ ਕੇ ਉੱਤਮ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਰਾਹ ਦਸਿਆ। ਆਪ ਦਰਸ਼ਨ, ਤਰਕ ਅਤੇ ਵਿਆਕਰਨ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਚੰਗੇ ਜਾਣਕਾਰ ਹਨ । ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦ ਵਿਚ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਅਪਣੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਆਪ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਤੇਰਾਪੰਥ ਜੈਨ ਫ਼ਿਰਕਾ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ।
ਅੱਜ ਕਲ ਆਪ ਅਚਾਰੀਆ ਤੁਲਸੀ ਜੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਚ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਹਨ।
(154)
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਪ੍ਰਵਰਤਕ, ਮਹਾਨ ਯੋਗੀ ਭੰਡਾਰ ਸ੍ਰੀ ਪਦਮ ਚੰਦਰ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ 25ਵੀਂ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਸੰਸਥਾਪਕ, ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਚਾਰਕ, ਨਿਮਰਤਾ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਭੰਡਾਰੀ ਪਦਮ ਚੰਦਰ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ 1974 ਦੁਸਹਿਰੇ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਪਿੰਡ ਹਲਾਲ ਪੁਰ ਵਿਖੇ ਸੰਠ ਗਣੇਸ਼ ਮਲ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸੁਖਦੇਵੀ ਦੀ ਕੁਖੋਂ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਪਰੰਪਰਾ ਗਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੋਈ । ਸੰ: 1991 ਮਾਘ ਵਦਿ 5 ਨੂੰ ਰਾਮਪੁਰ (ਮਲੌਦ) ਵਿਖੇ ਅਚਾਰੀਆ ਸ੍ਰੀ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁਖ ਚੇਲੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿਸ਼ਾਰਦ ਪੰਡਤ ਰਤਨ ਸ੍ਰੀ ਹੇਮ ਚੰਦਰ ਜ ਕੋਲ ਸਾਧੂ ਬਣੇ । ਆਪ ਵੀ ਰਤਨ ਮੁਨੀ ਜੀ ਦੀ ਤੇਰ੍ਹਾਂ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦਾ ਇਕੱਠਾ ਸਵਰੂਪ ਹਨ । ਆਪ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਜੈ ਰਾਮ ਦਾਸ, ਅਚਾਰੀਆ ਆਤਮਾ ਰਾਮ, ਉਪਾਧਿਆਇ ਅਮਰ ਮੁਨੀ ਆਦਿ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਾਧੂਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਹਾਸਲ ਹੋਇਆ | ਆਪ ਨੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਹਰਿਆਣਾ ਕੇਸਰੀ ਸ਼੍ਰੀ ਅਮਰ ਮੁਨੀ ਜੀ ਵਰਗਾ ਸਾਧੂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਜੀ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਵਰਗਵਾਸ ਬਾਅਦ ਆਪ ਸਮਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁਖ ਪਦਵੀ ਉਪਪ੍ਰਵਰਤਕ ਤੇ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹੋਏ । ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸਮੇਂ ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਅਨੇਕਾਂ ਪਿਛੜੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਜੈਨ ਸਥਾਨਕ, ਜੈਨ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋਈਆਂ । ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁਝ ਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਵੀ ਛਪਿਆ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਆਪ ਤੇ ਸਾਧਵੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਪੰਜਾਬੀ ਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਮਹਾਨ ਰੰਕ ਹਨ । ਆਪ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਜਿਥੇ ਦਿੱਲੀ ਵਰਗੇ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ ਉਥੇ ਕਰੁ ਖੇਤਰ, ਪਦਮ ਪੁਰ, ਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਵਾਲਾ, ਮਾਨਸਾ, ਜੇ, ਬਠਿੰਡਾ, ਰਾਮ ਪੁਰਾ ਫੂਲ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ ।
ਪ੍ਰਵਰਤਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਵਰੂਪ ਜੀ ਦੇ ਸਵਰਗਵਾਸ ਬਾਅਦ ਆਪ ਨੂੰ ਆਪ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਵਰਤਕ ਪਦਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਆਪ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਕਿਸੇ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਮੁਹਤਾਜ ਨਹੀਂ । ਆਪ ਉਰਦੂ, ਫ਼ਾਰਸੀ, ਹਿੰਦੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਚੰਗੇ ਵਿਦਵਾਨ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਹਿਮਾਚਲ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਪਵਿਤਰ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਮਣ ਸੰਘ ਵਿਚ ਆਪ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਾਨ ਹੈ । ਆਪ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ 6 ਪੁਸਤਕਾਂ; 3 ਆਗਮਾਂ (ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ) ਦੇ ਅਨੁਵਾਦ, 2 ਹਿੰਦੀ ਪੁਸਤਕਾਂ ਛਪੀਆਂ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਦੀ ਜੈਨ ਚੇਅਰ ਨੂੰ ਸੈਂਕੜੇ ਹੀ ਮੌਲਿਕ ਗ ਥ ਭੇਟ ਕਰਵਾਏ ਹਨ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਫੈਲੀਆਂ ਬਰਾਈਆਂ ਪ੍ਰਤਿ ਆਪ ਹਮੇਸ਼ਾ ਚੇਤੰਨ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪੁਰਾਣੇ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ
155 )
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਹੀ ਆਪ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।
ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਇਕ ਚੇਲੇ ਸ੍ਰੀ ਸਵਰਨ ਮੁਨੀ ਜੀ ਹਨ ਜੋ ਡਬਲ ਐਮ. ਏ. ਹਨ ਅਤੇ ਸਵਾਧਿਆਇ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਨ ਕਲਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੀਨ ਹਨ । ਆਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਰਤਕ ਪਦਵੀ 30 ਮਾਰਚ 1986 ਨੂੰ ਅੰਬਾਲਾ ਵਿਖੇ 200 ਸਾਧੂ ਸਾਧਵੀ ਦੇ ਇਕੱਠ ਵਿਚ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ।
ਆਤਮ-ਕੁਲ ਕਮਲ-ਦਿਵਾਕਰ ਵਿਦਵਦ-ਰਤਨ
ਸ਼ੀ ਰਤਨ ਮੁਨੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਆਪ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਲੇ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਹਮੀਰਪੁਰ (ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼) ਵਿਚ ਬ੍ਰਹਮਣ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਰਵਾਲੂ ਰਾਮ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਮਤੀ ਕਾਰਜੂ ਦੇਵੀ ਸੀ ।
' ਆਪਨੇ ਸਾਵਨ ਸ਼ੁਕਲਾ ਪ੍ਰਤਿਪਦ ਸੰ: 1995 ਨੂੰ ਅਚਾਰੀਆ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਮ. ਹੱਥ ਦੀਖਿਆ ਲਈ । ਜਨਮ ਜਾਤ ਸ਼ੁਧ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਗੁਰੂ ਕਾਰਨ ਆਪ ਜਲਦੀ ਹੀ ਚੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਜਾਨਕਾਰ ਹੋ ਰਾਏ ( ਅੱਪ ਨੇ ਹਿੰਦੀ, ਪੰਜਾਬੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਉਰਦੂ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਅਤੇ ਦਿਗੰਬਰ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਗੰਭੀਰ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ | ਆਪ ਨੇ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼ੀ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਦੀ ਹੀ ਸੇਵਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸਗੋਂ ਹਰ ਬਿਰਧ ਸਾਧੂ, ਸ ਧਵੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਆਪ ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨੰਦੀ ਸਨ ਮੁਨੀ ਵਰਗੇ ਤਪਸਵੀਂ, ਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਸੇਵਕ ਹਨ ! . . | ਉਪਾਧਿਆਇ ਸ੍ਰੀ ਫੂਲਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਭਾਵੇਂ ਆਪਦੇ ਗੁਰੂ ਭਾਈ ਖ਼ਜ਼ਾਨ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਚੇਲੇ ਸਨ ਪਰ ਆਪ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰੀਰਕ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਡੂੰਘੀ ਸੰਵਾ ਕੀਤੀ । ਅਪਨੂੰ ਦਸ਼ 'ਸ਼ਰੂਤ ਸਕੰਧ ਨਾਂ ਦੇ ਇਕ ਅਗਿਆਤ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਇਕ ਪ੍ਰਤਿਲਿਪਿ ਅਚਾਰੀਆ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਸ਼ਾਸਤਰ ਭੰਡਾਰ ਵਿਚ ਹੈ ਜੋ 500 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ । ਇਸ ਗ ਥ ਦੀ ਹੋਰ ਨਕਲ ਕਿਸੇ ਭੰਡਾਰ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ ।
ਆਪ ਬੜੇ ਮਿਠ ਬੋਲੜੇ, ਧਰਮ ਪ੍ਰਸਾਰਕ, ਤਪੱਸਵੀ, ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰਖਣ ਵਾਲੇ ਹਨ । ਆਪ ਦੇ ਦੋ ਸ਼ਿਸ਼ ਹਨ ਸ੍ਰੀ ਪਰਮੇਸ਼ ਮੁਨੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਭਗਤ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜੇ ।
(156)
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਉਤਕਲ ਕੇਸਰੀ ਤੱਤਵ ਚਿੰਤਕ ਵਿਦਿਆ ਵਿਸ਼ਾਰਦ, ਸ਼ਾਂਤ ਤਰੀ ਉਪਾਧਿਆਇ ਸ਼ੀ ਮਨੋਹਰ ਮੁਨੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
| ਅਚਾਰੀਆ ਸ੍ਰੀ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਇਕ ਹੋਰ ਚੇਲੇ ਹਨ ਸ੍ਰੀ ਮਨੋਹਰ ਮੁਨੀ ਜੀ । ਆਪ ਪਹਿਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਤ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ, ਹਿਮਾਚਲ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ, ਬਿਹਾਰ, ਉੜੀਸਾ, ਤਾਮਿਲ ਨਾਡੂ, ਕਰਨਾਟਕ, ਮਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ , ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ, ਗੁਜਰਾਤ ਜਿਹੇ ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਉੜੀਸਾ ਵਿਚ 2200 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਆਪ ਪਹਿਲੇ ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿਚ ਬਾਲ-ਸੰਮਕਾਰ ਭਟਨੇ ਲਈ ਅਚਾਰੀਆ ਸ੍ਰੀ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੈਨ ਸਿਖਿਆ ਬੋਰਡ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹਰ ਸਾਲ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਸਿਖਿਆ ਹਾਸਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ 1983 ਭਾਦੋਂ ਸ਼ੁਕਲਾ 5 ਨੂੰ ਕਸੂਰ ਦੇ ਇਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਜੈਨ ਘਰਾਨੇ ਵਿਚ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਦੇ ਪਿਤਾ ਬਸੰਤ ਰਾਏ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਮਾਇਆਂ ਦੇ ਸਨ । ਆਪ ਨੇ ਇੰਟਰ ਤਕ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਪਰ ਆਪ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਨਾਲ ਕੋਈ ਮੋਹ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਸੋ ਆਪ ਨੇ ਸੰ: 2c05 ਫਗੁਣ ਸ਼ੁਕਲਾ 5 ਨੂੰ ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿਖੇ ਅਚਾਰੀਆ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਤੋਂ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ। ਪ੍ਰਵਰਤਕ ਸ਼ੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਵਰੂਪ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪ ਨੂੰ ਵੀ ਉਪਾਧਿਆਇ ਪਦਵੀ ਦਿਤੀ ਗਈ । . ਆਪ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੰਜਮੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਕਾਰੀ ਹੈ । ਆਪ ਸਾਧੂ, ਸਾਧਵੀਆਂ ਉਪਾਸਕ, ਉਪਾਸਿਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸਤਰ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਵਿਆਖਿਆਨ ਮਨੋਹਰ ਹੈ । ਆਪ ਮਹਾਨ ਲੇਖਕ ਹਨ । ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਮਨੋ ਵੈਗਿਆਨਿਕ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ, ਆਪ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ । ਆਪ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਪਗੋਂ ਕੇ ਸਹਾਰੇ ਆਪ ਦਾ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ 5 ਭਾਗ ਹਨ । ਆਪ ਚੰਗੇ ਅਧਿਆਪਕ ਹਨ । ਆਪ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਹਾਸਲ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ 25ਵੀਂ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ਤੇ ਅਹਿੰਸਾ ਸਤੂਪ ਦਾ ਨਿਰਮਾਨ ' ਕਰਕੇ ਕਟਕ (ਉੜੀਸਾ) ਵਿਖੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਵਾਇਆ ।
ਅਜ ਕਲ ਆਪ ਫੇਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ।
(157)
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਜੈਨ ਭੂਸ਼ਨ ਸ਼੍ਰੀ ਗਿਆਨ ਮੁਨੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਆਪ ਪ੍ਰਮੁਖ ਚੇਲੇ ਹਨ। ਆਪ ਇਕ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਸਤਰਕਾਰ, ਲੇਖਕ, ਕਵਿ ਅਤੇ ਵਕਤਾ ਹਨ ।
ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ: 1979 ਵੈਸਾਖ ਸ਼ੁਕਲਾ 3 ਨੂੰ ਸਾਹੋਕੇ (ਜ਼ਿਲਾ ਸੰਗਰੂਰ) ਵਿਖੇ ਲਾਲਾ ਗੋਖਾ ਰਾਮ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਦੀ ਮਾਤਾ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਮਨਸਾ ਦੇਵੀ ਇਕ ਪਵਿੱਤਰ ਧਾਰਮਿਕ ਖਿਆਲਾਂ ਦੀ ਮਾਲਕ ਸਨ। ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਆਪ ਦਾ ਨਾਂ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਸੀ । ਜਦੋਂ ਆਪ 8 ਸਾਲ ਦੇ ਹੋਏ ਆਪ ਦੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਲੁਧਿਆਣੇ ਆ ਗਏ । ਇਥੇ ਹੀ ਆਪ ਅਚਾਰੀਆ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਰੂ ਸ਼੍ਰੀ ਸਾਲਗ ਰਾਮ ਜੀ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ । ਸ਼੍ਰੀ ਸਾਲਗ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਆਪ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਦੂਰ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਤੋਂ ਤਾਇਆ ਜੀ ਸਨ ।
ਸੰ: 1993 ਵੈਸਾਖ ਸ਼ੁਕਲਾ 13 ਨੂੰ ਆਪ ਨੇ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਵਿਖੇ ਅਚਾਰੀਆ ਆਤਮਾਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਤੋਂ ਜੈਨ ਮੁਨੀ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ । ਸਾਧੂ ਬਣ ਕੇ ਆਪਨੇ ਹਿੰਦੀ, ਪੰਜਾਬੀ, ਉਰਦੂ, ਫ਼ਾਰਸੀ, ਰਾਜਸਥਾਨੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਨੇ ਅੱਜ ਤਕ 2 ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਹਿੰਦੀ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ 20 ਸੁਤੰਤਰ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਖੇ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਵੀ 4 ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਖੇ ਹਨ । ਅਜ ਕਲ ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਆਪ ਹੀ ਇਕ ਲੇਖਕ ਹਨ । ਆਪਨੇ ਅਚਾਰੀਆ ਹੇਮਚੰਦਰ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਵਿਅ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਾਲ ਟੀਕਾ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਜੋ ਦੋ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਪੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਆਪ ਲਗਾਤਾਰ ਗਿਆਨ, ਧਿਆਨ, ਜਪ ਅਤੇ ਤਪ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਲਈ ਨਵੇਂ ਕੇਂਦਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੁਹਾਲੀ, ਖਰੜ, ਫਿਲੌਰ ਅਤੇ ਰਾਹੋਂ ਦੇ ਨਾਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ । ਰਾਹੋਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਮਕਾਨ ਨੂੰ ਆਪ ਨੇ ਅਚਾਰੀਆ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਸਮਾਰਕ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਅਚਾਰੀਆ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੈਨ ਸ਼ਿਕਸ਼ਾ ਸਮਿਤੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕ ਉਪਕਾਰੀ ਅਤੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਆਪ ਜੁਟੇ ਹੋਏ ਹਨ।
ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮਾਸ ਤੇ ਸ਼ਰਾਬ ਵਰਗੀਆਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਇਆ । ਆਪ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਆਤਮਾਰਾਮ ਜੀ ਮ. ਦੇ ਸਹਾਇਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹੇ । ਰਾਹੋਂ ਸ਼੍ਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇਸਰੀ, ਜੈਨ ਭੂਸ਼ਨ ਅਤੇ ਵਿਆਖਿਆਨ ਦਿਵਾਕਰ ਦੀਆਂ ਪਦਵੀਆਂ
ਕੇ
(158)
ਆਪ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ ।
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਆਤਮ ਨਿਧੀ ਸ਼੍ਰੀ ਤਰਲੋਕ ਮੁਨੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਚੇਲੇ ਸ਼੍ਰੀ ਖ਼ਜ਼ਾਨ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਸ਼ਿਸ਼ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਹਾੜ ਵਦ 3 ਸੰ: 1976 ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਖਰੋਂਦੀ ਦੇ ਸ਼੍ਰੀ ਮੰਸ਼ੀ ਰਾਮ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਧਨਵੰਤੀ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਨੇ ਐਫ਼. ਏ. ਤਕ ਸਿਖਿਆ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ । ਚੇਤ ਵਦੀ 3 ਸੰ: 1992 ਨੂੰ ਆਪ ਨੇ ਸੰਸਾਰਿਕ ਸੁਖਾਂ ਨੂੰ ਠੋਕਰ ਮਾਰ ਕੇ ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ । ਆਪਨੇ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਆਤਮਾਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਤੋਂ ਜੈਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਸੂਖਮ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ।
ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਨ ਹੈ । ਆਪ
ਆਪ ਮਹਾਨ ਕਰਮ ਯੋਗੀ ਹਨ । “ਆਤਮ ਨਿਧੀ ਆਪ ਦਾ ਆਰੀਆ ਸੰਸਕਰ ਨਾਂ ਦੇ ਸਪਤਾਹਿਕ ਜੈਨ ਪੱਤਰ ਦਾ 25 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸੰਪਾਦਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਉਤਰਾਧਿਐਨ ਤੇ ਸੂਖਮ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਨੇ ਪੀ. ਏ. ਜੈਨ ਸ਼ੁੱਧ ਸੰਸਥਾਨ ਹੋਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਪਵਾ ਚੁਕਾ ਹੈ । ਆਪ ਸ਼੍ਰੀ 12 ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ
ਕੀਤੀ ਜੋ ਹੁਣ ਤਕ 16 ਜਾਨਕਾਰ ਹਨ ।
ਹੀ ਤਰਸ ਹੈ। ਪੂਜ
"
ਗਰੀਬਾਂ, ਮਜਦੂਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿ ਆਪ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਖ਼ਜ਼ਾਨ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਸਦੀਵੀ ਰਖਣ ਲਈ ਆਪ ਨੇ ਇਕ ਟਰਸਟ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜੋ ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿਖੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਚਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਕੂਲ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਆਸ਼ਰਮ ਹੈ । ਇਥੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਵਰਦੀ, ਖੁਰਾਕ ਅਤੇ ਪੁਸਤਕਾਂ ਟਰਸਟ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਆਪ ਅਨੇਕਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਜਾਨਕਾਰ, ਤਪੱਸਵੀ ਮੁਨੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਜੈਨ ਤੇ ਅਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਮਹਾਰਤ ਰਖਦੇ ਹਨ । ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿਖਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ । ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਸ਼੍ਰੀ ਖਜਾਨ ਚੰਦ ਸ਼ਤਾਵਦੀ ਸਮੇਂ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ ਰਾਹੀਂ ਸਨਮਾਨ ਵੀ ਕੀਤਾ ਸੀ। *
..
(161)
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਤਪਸਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਸਹਿਜ ਮੁਨੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਲਹਿਲ ਕਲਾਂ ਵਿਖੇ ਲਾਲਾ ਬਾਬੂ ਰਾਮ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਸੰ: 2010 ਕੱਤਕ ਸ਼ੁਕਲਾ 10 ਨੂੰ ਆਪ ਦੀ ਦੀਖਿਆ ਮੂਨਕ ਵਿਖੇ ਹੋਈ। ਆਪ ਨੇ ਤਪਸਵੀ ਫ਼ਕੀਰ ਚੰਦ ਜੀ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਟੇਕ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਅੰਤਮ ਸਮੇਂ ਤਕ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਆਪ 90 ਦਿਨ ਤਕ ਦੀ ਲੰਬੀ ਲਗਾਤਾਰ ਤਪਸਿਆ ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਕਰ ਚੁਕੇ ਹਨ । ਅਚਾਰੀਆ ਆਨੰਦ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜੈਨ-ਰਤਨ ਦੀ ਪਦਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਹੈ ।
ਤਪੱਸਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਨੇਮ ਚੰਦ
ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਚੌਥਕਾ ਵਰਵਾੜਾ (ਰਾਜਸਥਾਨ) ਵਿਖੇ ਸੰ: 1976 ਜੇਠ 14 ਨੂੰ ਲਾਲਾ ਦੇਵੀ ਲਾਲ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਭੂਰਾ ਦੇਵੀ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਨੇ ਅਪਣੀ ਮਾਤਾ ਨਾਲ ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ । ਆਪ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਕੋਲ ਸੰ: 1993 ਮੱਘਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ 5 ਨੂੰ ਸਾਧੂ ਬਣੇ । ਆਪ ਦੀ ਮਾਤਾ ਸਾਧਵੀ ਜਸਵੰਤੀ ਕੋਲ ਦੀਖਿਆ ਲੈ ਕੇ ਸਾਧਵੀ ਬਣੇ । ਆਪ ਮਹਾਨ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਹਨ। ਆਪ ਨੇ ਸਾਰੇ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤਕ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਹੈ ।
ਸ਼੍ਰੀ ਜਿਤੇਂਦਰ
ਵਿਜੈਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪ ਅਚਾਰੀਆ ਜਨਕ ਵਿਜੇ ਜੀ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸ਼ਿਸ਼ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ 12 ਨਵੰਬਰ 1917 ਨੂੰ ਲਾਲਾ ਮੋਤੀ ਲਾਲ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਅੱਕੀ ਦੇਵੀ ਦੇ ਘਰ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਹਿੰਦੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਉੱਘੇ ਜਾਨਕਾਰ ਹਨ । ਆਪ ਦੀ ਦੀਖਿਆ ਰਾਣੀ ਗਾਓਂ (ਮਾਰਵਾੜ) ਵਿਖੇ ਸਨ 1956 ਨੂੰ ਹੋਈ । ਆਪ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਵਾਰ ਜੈਨ ਤੀਰਥਾਂ ਦਾ ਭ੍ਰਮਣ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਦਾ ਜੈਨ ਜੋਤਸ਼ ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ।
( 162 )
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਮਹਾਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸ਼ੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਚੰਦਰ ਅਚਾਰੀਆ
ਸ੍ਰੀ ਜਿਤੇਂਦਰ ਗੁਰੂ ਕੁਲ ਪੰਚਕੂਲਾ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮਹਾਨ ਕਰਮ ਯੋਗੀ ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਚੰਦਰ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ: 1899 ਵਿਚ ਸਨੌਰ (ਪਟਿਆਲਾ) ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਸਿੱਖ ਕੰਬੋਜ ਪਰਿਵਾਰ ਸੀ । 15 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਆਪ ਲਾਲਾਂ ਬਾਂਕੇ ਰਾਮ ਨਾਲ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਸਵਾਮੀ ਧਨੀ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਗਏ । ਆਪ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਕ ਬਿਲਕੁਲ ਅਨਪੜ੍ਹ ਸਨ । ਆਪ ਦੇ ਗੁਰੂ ਸ਼੍ਰੀ ਸ਼ਿਵ ਦਿਆਲ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਸਨ । ਸਵਾਮੀ ਧਨੀ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਛਤਰ ਛਾਇਆ ਹੇਠ ਆਪ ਨੇ ਵਿਦਿਆ ਅਧਿਐਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ਆਪਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਅਚਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਪਾਸ ਕੀਤੀ । | ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਵਾਲੇ ਡੀ. ਏ. ਵੀ. ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਵਿਛਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਗੁਰੂ ਕੁਲ ਦੇ ਨਾਂ ਹੈਠ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ । ਦੋਵੇਂ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਚੇਲੇ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਜਿਨੇਦਰ ਗੁਰੂਕੁਲ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਤਿਆਰ ਹੋਈ । ਇਹ ਯੋਜਨਾ ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲੇ ਵਿਖੇ ਅਚਾਰੀਆ ਸ੍ਰੀ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਹਜ਼ੂਰੀ ਵਿਚ ਤਿਆਰ ਹੋਈ । ਸੰ: 1925 ਵਿਚ ਇਹ ਯੋਜਨਾ ਤਿਆਰ ਹੋਈ । ਗੁਰੂਕੁਲ ਲਈ ਕੁਰੂਖੇਤਰ ਅਤੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਕੋਲ ਖੜਗ ਮੰਗੋਲੀ ਪਿੰਡ ਵਿਖੇ ਜ਼ਮੀਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਗਈ । ਕੁਰਖੇਤਰ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਲਾਲਾ ਨੌਰਾਤਾ ਰਾਮ ਅਤੇ ਖੜਗ ਮੰਗੋਲੀ ਵਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਪਿੰਡ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਕਿਰਪਾ ਦੇਵੀ ਨੇ ਦਿੱਤੀ । ਇਸ ਜਮੀਨ ਕੋਲ ਪੰਜ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਨਾਲ ਵਹਿ ਰਹੇ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਪੰਚਕੂਲਾ ਦਾ ਨਾਂ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਚੰਦਰ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਦਿਤਾ ।
21 ਫਰਵਰੀ 1929 ਨੂੰ ਮਹੱਦਰ ਗੜ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਤੇ 32 ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਨੂੰ ਛਪਵਾ ਕੇ ਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲਾਲਾ ਜਵਾਲਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਨੇ ਗੁਰੂਕਲ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰਖੀ । ਗੁਰੂਕੁਲ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਕਿਸੇ ਮਹਾਪੁਰਸ਼ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੀ । ਆਪ ਨੇ ਆਪ ਦੇ ਗੁਰੂ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਧਨੀ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਸੰ: 1930 ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਪੱਟੀ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲੇ ਵਿਖੇ ਤਿਆਗ ਕੇ ਮਹਾਨ ਕੁਰਬਾਨੀ ਕੀਤੀ ।
ਸੰ: 1932 ਵਿਚ ਆਪ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਿਕੇਤਨ ਵਿਖੇ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਪਧਾਰੇ । ਆਪ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਰਵਿੰਦਰ ਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਨਾਲ ਹੋਈ ।
( 163 )
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
· ਸੰ: 1936 ਵਿਚ ਸੋਠ ਹਰਜਸ ਰਾਏ ਅਤੇ ਸੇਠ ਰਤਨ ਚੰਦ ਜੈਨ ਨੇ ਪਾਰਸ਼ਵ ਨਾਥ ਜੈਨ ਵਿਦਿਆ ਆਸ਼ਰਮ ਦੀ ਨੀਂਹ ਹਿੰਦੂ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਵਿਖੇ ਰਖੀ । ਆਪ ਨੇ ਇਸ ਸੰਸਥਾਨ ਦਾ ਕੰਮ ਸੰਭਾਲਿਆ । j940 ਵਿਚ ਆਪ ਫੇਰ ਪੰਚਕੂਲੇ ਗੁਰੂਕੁਲ ਵਿਖੇ ਆ ਗਏ .
ਸੰ: 1946 ਤੋਂ 1964 ਤਕ ਆਪ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ ਜੈਨ ਵਿਦਿਆ ਆਸ਼ਰਮ ਦੇ ਪੀ. ਐਚ.-ਡੀ. ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਜੈਨ ਸ਼ੋਧ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਰਹੇ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਪ ਮਣ ਨਾਮਕ ਜੈਨ ਪਤ੍ਰਿਕਾ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਰਹੇ ।
| ਸੰ: 1962 ਵਿਚ ਸਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਧਨੀ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਏ । ਸੰ: 1964 ਵਿਚ ਆਪ ਗੁਰੂਕੁਲ ਦੀ ਦੇਖ ਰੇਖ ਕਰਦੇ ਰਹੇ । ਆਪ ਨੇ ਅਪਣੀ ਸਾਰੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਆਨੰਦ ਰਸ਼ੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕਰ ਦਿਤੀ । ਭਾਰਤ ਦਾ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਜਨ ਸਮਾਰੋਹ ਹੋਵੇ ਜਿਥੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਚੰਦਰ ਅਚਾਰੀਆ ਨਾ ਪਹੁੰਚੇ ਹੋਣ 1 ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਆਪ ਕੋਲੋਂ ਸਿੱਖਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ।
ਦਿਸੰਬਰ 1985 ਨੂੰ ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਖੇ ਹੋ ਗਿਆ । ਆਪ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਭੂ ਭਗਤ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਸਨ ।
( 164 )
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਆਧੁਨਿਕ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀਆਂ
ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿਧ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਧਵੀਆਂ
164-2
000+N
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਪੂਵਰਤਨੀ ਮਹਾਸਾਧਵੀ ਸ਼ੀ ਪਾਰਵਤੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਧੁਨਿਕ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਾਨ ਮਹਾਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਪਾਰਵਤੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਅਤੇ ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਖੁਬਾਂ ਜੀ ਦੇ ਸਾਧਵੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਸਾਧਵੀਆਂ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਬੜੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕੀ ।
ਮਹਾਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਪਾਰਵਤੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ: 1911 ਨੂੰ ਉਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਾਰੂ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ੍ਰੀ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮਾਤਾ ਧਨਵੰਤੀ ਪਿੰਡ ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਸਤੀ ਸਨ । ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਆਪ ਦਾ ਆਗਰੇ ਵਿਖੇ ਅਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨਾਲ ਆਉਣਾ ਹੋਇਆ ! ਉਥੇ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀਆਂ ਅਤੇ ਮੁਨੀਆਂ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਅਪ ਨੇ ਸਾਧਵੀ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ।
ਸਾਧਵੀ ਬਣਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ , ਅਤੇ ਅਜੈਨ ਸ੍ਰ ਥਾਂ ਦਾ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਰਾਜਸਥਾਨੀ, ਉਰਦੂ, ਫ਼ਾਰਸੀ, ਅਰਬੀ, ਪੰਜਾਬੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਉਘੇ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ । ਉਹ ਜ਼ਮਾਨਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਬਹੁਤ ਹੀ ਤਰਸ ਯੋਗ ਸੀ । ਬਾਲ ਵਿਆਹ, ਪਰਦਾ, ਜਾਤ ਪਾਤ, ਛੂਆਛੂਤ, ਸ਼ਰਾਬ, ਮਾਸ ਅਤੇ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦਾ ਬੋਲ-ਬਾਲਾ ਸੀ । ਅਜੇਹੇ ਸਮੇਂ ਹੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਜਗਤ ਵਿਚ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ, ਸਨਾਤਨ ਧਰਮ ਸਭਾ, ਦੇਵ ਸਮਾਜ ਆਦਿ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਧਰਮ ਚਰਚਾ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ । ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਵਧ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਅਜੇਹੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਖੁਦ ਅਗਿਆਨਤਾ ਵਿਚ ਡੁੱਬਾ ਸੀ । ਮਹਾਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਪਾਰਵਤੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਸਥਾਨਕ ਵਾਸੀ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਧਰਮ ਚਰਚਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਰਮ ਚਰਚਾਵਾਂ ਤੋਂ ਆਪ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਭਲੀ ਭਾਂਤੀ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ! ਸ਼ਾਇਦ 2500 ਸਾਲ ਦੇ ਜੈਨ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਖੁਲੀ ਧਰਮ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸਾਧਵੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਹੋਵੇ । ਆਪ ਮਹਾਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸਾਧਵੀ ਸਨ। ਆਪ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤੇ । ਆਪ ਸੰ: 1924 ਵਿਚ ਸਾਧਵੀ ਬਣੇ । ਫੇਰ ਧਰਮ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਪੰਜਾਥ ਪਧਾਰੇ ।
ਆਪ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਜੈਨ ਇਸਤਰੀ ਲੇਖਿਕਾ ਸਨ । ਭਾਵੇਂ ਆਪ ਦੇ ਲਿਖੇ ਕਾਫ਼ੀ ਗ ਥਾਂ ਦਾ ਉਰਦੂ ਵਿਚ ਵੀ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਨੇ ਅਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ 25 ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ 15 ਕਵਿਤਾ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਅਪਣਾ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਮੁਹਿਲ ਤੋਂ ਝੋਪੜੀ ਤਕ ਕੀਤਾ । ( 166 )
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਸੰ: 1951 ਚੇਤਰ 11 ਨੂੰ ਜਾਲੰਧਰ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਦੀਆਂ ਮੁਖ ਚਾਰ ਚੇਲੀਆਂ ਸਨ । ਸ਼੍ਰੀ ਜੀਤੀ ਜੀ (ਸੰ: 1936) ਸ਼੍ਰੀ ਕਰਮ ਜੀ (ਸੰ: -1938) ਸ਼੍ਰੀ ਭਗਵਾਨ ਦੇਵੀ (ਸੰ: 1943) ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਜਮਤੀ (1949)
ਸ਼੍ਰੀ ਆਸਾ ਦੇਵੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਆਪ ਕੋਲ ਸੰ: 1936 ਮਘਰ ਸ਼ੁਕਲਾਂ 2 ਨੂੰ ਸਾਧਵੀ ਬਣੀ।
ਸਾਧਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਨਿਹਾਲੀ ਆਪ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸਿਧ ਚੇਲੀ ਸੀ, ਜੋ ਆਸ਼ਾ ਦੇਵੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਜਲੰਧਰ ਵਿਖੇ ਸਾਧਵੀ ਬਨੀ । ਆਪ ਦਾ ਨਾਉਂ ਨੰਦ ਕੌਰ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
ਸਾਧਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਮਥੁਰਾ ਦੇਵੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਸ਼੍ਰੀ
ਆਪ ‘ਪੁਰ’ ਪਿੰਡ ਜ਼ਿਲਾ ਰੋਹਤਕ ਦੀ ਨਿਵਾਸੀ ਸੀ । ਜੈਨ ਮੁਨੀ ਸ਼੍ਰੀ ਭਾਗ ਮਲ ਆਪ ਦੇ ਚਾਚੇ ਦੇ ਸਪੁੱਤਰ ਸਨ । ਆਪ ਨੇ ਸੰ: 1960 ਨੂੰ ਕਾਂਧਲਾ ਵਿਖੇ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨਾਲ ਸਾਧਵੀ ਦੀਖਿਆ ਲਈ। ਆਪ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖੇਤਰ ਸਾਰਾ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਹੈ । ਅਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਸੰ: 2003 ਕੱਤਕ ਸ਼ੁਕਲਾ 7 ਨੂੰ ਬੁਢਲਾਢਾਂ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਪ੍ਰਮੁਖ ਚੇਲੀਆਂ ਸਨ। (1) ਸਤਿਆ ਵਤੀ ਜੀ (2) ਮਹਾਨ ਸ਼੍ਰੀ ਜੀ (3) ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਜ ਮਤੀ ਜੀ (4) ਸ਼੍ਰੀ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ।
ਸਾਧਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਮਹਾਨ ਸਾਧਵੀ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ: 1981 ਵਿਚ ਪਿੰਡ ਰਾਜਪੁਰਾ (ਜ਼ਿਲਾ ਸੋਨੀਪਤ) ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਸੰ: 1996 ਨੂੰ ਆਪ ਨੇ ਮਹਾਸਾਧਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਮਥੁਰਾ ਦੇਵੀ ਕੋਲੋਂ ਜੈਨ ਦੀਖਿਆ ਸੁਨਾਮ ਵਿਖੇ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ । ਆਪ ਜੈਨ ਅਜੈਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਸਾਧਵੀ ਹਨ । ਆਪ ਦੇ ਸਾਧਵੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ !3 ਸਾਧਵੀਆਂ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ
ਹਨ ।
ਸਾਧਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਚੰਦਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਵਿ. ਸੰ: 1933 ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀ ਕੁਮਾਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਹਰਸੁਕੁਮਰ ਦੇ ਘਰ ਆਗਰੇ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਨੇ ਸੰ: 1948 ਫਗਣ ਸ਼ੁਕਲਾ 3 ਨੂੰ ਕਰਨਾਲ ਵਿਖੇ ਸਾਧਵੀ ਜੀਵਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ।
(167)
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਐ ਮੇਹਾਨੂੰ ਵਿਦੇਵਾਨੂੰ ਸਾਧਵੀ ਸੈਨੂੰ । ਆਪ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਧਰਮੇਂ ਚਰਚਾਵਾਂ ਕਰ ਕੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਪ੍ਰਵਰਤਨੀ ਰਾਜਮਤੀ ਜੀ ਦੀ ਆਗਿਆ ਵਿਚ ਸੰ: 1956 ਵਿਚ ਆਏ । ਆਪ ਦਾ ਸੈਵਰਗਵਾਸ ਸੰ: 2009 ਵੇਨ ਸ਼ੁਕਲਾ 15 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਦੀਆਂ ਤੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਚੋਲੀਆਂ ਸਨ । (1) ਦੇਵਕੀ ਜੀ (2) ਸ੍ਰੀ ਧਨ ਦੇਵੀ ਜੀ (3) ਸ੍ਰੀ ਮਥੁਰਾ ਜੀ ।
ਮਹਾਸਾਧਵੀ ਸ਼ੀ ਭਗਵਾਨ ਦੇਵੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਸਾਧਵੀ ਸੀ ਭਗਵਾਨ ਦੇਵੀ ਜੀ ਦਾ ਨਮ ਸੰ: 1921 ਨੂੰ ਰਾਧਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ । ਆਪਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਇਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਜੰਨ ਘਰਾਨਾ ਸੀ । ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਸੰਮਾਨੇ ਵਿਖੇ ਹੋਈ। ਪਰ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲੇ ਆਪ ਛੇਤੀ ਹੀ ਵਿਧਵਾ ਹੋ ਗਏ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਪ ਦੇ ਇਕ ਪੁੱਤਰੀ ਵੀ ਹੋਈ ! ਨੌਕਰ ਨੇ ਲਾਲਚ ਵਸ਼ ਆਪ ਦੀ ਛੋਟੀ ਜੇਹੀ ਪੁਤਰੀ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਗਵਾਨ ਦੇਵੀ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸੁਖ ਅਸਾਰ ਜਾਪਣ ਲਗੇ ! ਇਕ ਵਾਰ ਪ੍ਰਵਰਤਨੀ ਸੀ ਪਾਰਵਤੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਮਾਛੀਵਾੜੇ ਪਧਾਰੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਕੇ ਸੰ: 1943 ਜੇਠ ਸ਼ੁਕਲਾ 10 ਨੂੰ ਆਪ ਸਾਧਵੀ ਬਣੇ ।
ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਸੰ: 1962 ਨੂੰ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਨੇ 19 ਸਾਲ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਦੀਆਂ 4 ਚਲੀਆਂ ਸਨ (1) ਸ੍ਰੀ ਮਥੁਰਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ (2) ਪੂਰਨ ਦੇਵੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ (3) ਦਰ ਦਾ ਜੀ ਮਹਾਰ'ਜ (4) ਲਕਸ਼ਮੀ ਦੇਵੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ !
ਮਹਾਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਦਰੋਪਦਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪ ਸ੍ਰੀ ਭਗਵਾਨ ਦੇਵੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਚੇਲੀ ਸਨ। ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਅੰਬਾਲੇ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਜੈਨ ਉਪਾਸਕ ਲਾਲਾ ਮੇਲਾ ਰਾਮ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਜਮਨਾ ਦੇਵੀ ਦੇ ਘਰ ਸੰ: 1934 ਮਾਘ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ 7 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਨੇ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ । ਆਪ ਬੜੇ ਸ਼ਾਦੀ 11 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੋਈ ।
ਇਕ ਵਾਰ ਆਪ ਨੂੰ ਅੰਬਾਲੇ ਵਿਚ ਹੀ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀਆਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਨ ਸੁਨਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ । ਆਪ ਦੇ ਉੱਪਰ ਵੈਰਾਗ ਦਾ ਰੰਗ ਚੜ ਗਿਆ । ਪਰੰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪ ਨੇ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਮੁਢਲੀ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿਖਿਆ ਹਿਣ ਕੀਤੀ ।
( 168 )
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸੰਨ 1953 ਫਗਣ ਸੁਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਮੋਤੀ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਛਤਰ ਛਾਇਆ ਵਿਚ ਘਰ ਬਾਰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਆਪ ਸਾਧਵੀ ਬਣੇ । ਸਾਧਵੀ ਬਣਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਲੰਬੀ ਤਪੱਸਿਆ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆ ਅਧਿਐਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਅਨੇਕਾਂ ਸ਼ਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਛਡਿਆ। ਕਸਾਈਆਂ ਨੇ ਅਪਣਾ ਧੰਦਾ ਛੱਡ ਕੇ ਖੇਤੀ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੀ । ਪਸ਼ੂ ਬਲੀ ਅਤੇ ਮਾਸਾਹਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸ਼੍ਰੀ ਦਰੋਪਦਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਅੰਬਾਲੇ ਵਿਖੇ ਸੰ: 1990 ਨੂੰ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਦੀਆਂ 4 ਪ੍ਰਮੁਖ ਚੇਲੀਆਂ ਸਨ । (1) ਸ਼੍ਰੀ ਸੋਮਾ ਜੀ (2) ਸ਼੍ਰੀ ਧਨ ਦੇਵੀ ਜੀ (3) ਸ਼੍ਰੀ ਹੰਸਾ ਜੀ (4) ਸ਼੍ਰੀ ਮੋਹਨ ਦੇਵੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ।
ਘਟਿਆ।
ਸਾਧਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਮੋਹਨ ਦੇਵੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਸਾਧਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਮੋਹਨ ਦੇਵੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ: 1937 ਕੱਤਕ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਦਸ਼ਮੀ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਕਾਲ ਮਲ ਜੈਨ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਗੈਂਦਾ ਦੇਵੀ ਜੀ ਸਨ । ਜੈਨ ਸੰਸਕਾਰ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਆਪ ਵਿਚ ਸਨ। ਆਪ ਨੇ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਉਮਰ ਵਿਚ 6 ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਿਆ । ਆਪ ਨੇ 8ਵੀਂ ਤਕ ਸਿਖਿਆ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ।
ਸੰ: 1946 ਵਿਚ ਆਪ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਹੋਈ। ਆਪ ਦੇ ਸਸੁਰਾਲ ਬਹੁਤ ਅਮੀਰ ਸਨ । 14 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪ ਦੇ ਪਤੀ ਜਗਨਨਾਥ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ । ਹੁਣ ਆਪ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਰਹਿ ਕੇ ਧਰਮ ਧਿਆਨ ਦੇ ਸਹਾਰੋ ਜੀਵਨ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਲੱਗੇ ।
20 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਰਤਨੀ ਸ਼੍ਰੀ ਪਾਰਵਤੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਸੁਨਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ । ਆਪ ਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚੇਲੀ ਦਰੱਪਦਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਵੀ ਸਨ।
ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਦੋ ਸਖਤ ਵਿਰੋਧ, ਲਾਲਚ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਆਪ ਨੇ ਸੰ: 1970 ਪੋਹ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ 5 ਨੂੰ ਸਾਧਵੀ ਦੀਖਿਆ ਸ਼੍ਰੀ ਦਰੋਪਦਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਤੋਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ। ਸਾਧਵੀ ਬਣਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਅਤੇ ਅਜੰਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਸਾਧਵੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਏਕਤਾ, ਸ਼ਾਕਾਹਾਰ ਅਤੇ ਜੈਨ ਵਿਦਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੰਮ ਕੀਤੇ। ਆਪ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ
(169)
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਨ ਸਮਾਜ ਤੇ ਲੋਕ ਹਿਤ ਵਿਚ ਕੀਤਾ। 29 ਨਵੰਬਰ 1966 ਨੂੰ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖੇਤਰ ਸਾਰਾ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਹੈ ।
ਸਾਧਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਜਗਦੀਸ਼ ਮਤੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਧਰਮ ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਮਹਾਨ ਸਾਧਵੀ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰਨ 1921 ਨੂੰ ਅਲਵਰ (ਰਾਜਸਥਾਨ) ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । 9 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਬਣੇ । ਪਰੰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਮਹਾਨ ਤਪੱਸਵਿਨੀ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਅਪਣਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਲੱਖਾਂ ਭੁੱਲੇ ਭਟਕੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਰਾਹ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ । ਆਪ ਕੋਲ 16 ਸਾਧਵੀਆਂ ਰਹਿ ਕੇ ਆਤਮ ਕਲਿਆਨ ਅਤੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ।
ਸਾਧਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਵਤੀ, ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪਨੇ ਅਪਣੀ ਸਪੁੱਤ੍ਰੀ ਸਮੇਤ ਸਾਧਵੀ ਸਤਿਆ ਵਤੀ ਕੋਲੋਂ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ । ਆਪ ਦੀ ਯੋਗ ਮਹਾਨ ਸਪੁੱਤਰੀ ਸਾਧਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੁਮਾਰੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ ਜੋ ਹੁਣ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਆਪ ਦਾ ਸਾਧਵੀ ਪਰਿਵਾਰ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਦਵਾਨ ਅਤੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਹੈ । ਆਪ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੀ ਮਹਾਨ ਜਾਨਕਾਰ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਅਪਣਾ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖੇਤਰ ਸਾਰਾ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ । ਆਪ ਅਜ ਕਲ ਬੁਢਾਪੇ ਕਾਰਨ ਦਿੱਲੀ ਵਿਰਾਜਮਾਨ
ਹਨ।
ਸਾਧਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਸੀਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਦੇਖਿਆਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ । ਜਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਆਪ ਨੇ ਅਪਣਾ ਗਿਆਨ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਵੰਡਿਆ ਹੈ।
ਅਤੇ ਕਵੀ ਹਨ ।
(170)
ਬੜੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ
ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਚੰਗੀ ਲੇਖਿਕਾ, ਵਕਤਾ
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਮਹਾਸਾਧਵੀ ਸ਼ੀ ਕੈਲਾਸ਼ ਵਤੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀਆਂ ਸਿਖਿਆਵਾਂ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਕੈਲਾਸ਼ ਵਤੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ: 1930 ਨੂੰ ਚੌਧਰੀ ਮਾਤੂ ਰਾਮ ਜੈਨ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਭੁਲਾ ਦੇਵੀ ਜੰਨ ਹਿਸਾਰ ਨਿਵਾਸੀ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ । ਸ਼ੁਭ ਕਰਮਾਂ ਸਦਕਾ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਧਰਮ ਦੀ ਲਗਨ ਲਗ ਪਈ । ਆਪ ਨੇ ਸੰਸਾਰਿਕ ਭੋਗਾਂ ਨੂੰ ਠੋਕਰ ਮਾਰ ਕੇ 14 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਸਾਧਵੀ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ । ਆਪ ਨੇ ਅਪਣਾ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖੇਤਰ ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਹਰਿਆਣਾ, ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ । ਆਪ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਉੱਘੇ ਵਿਦਵਾਨ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਕਈ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭਜਨ ਲਿਖੇ ਹਨ । ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਮਹਾਸਤੀ ਧਨ ਦੇਵ ਜੈਨ ਫ਼ਰੀ ਹਸਪਤਾਲ ਫ਼ਰੀਦਕੋਟ ਵਿਖੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
ਆਪ ਦੀ ਚਲੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਾਧਵੀ ਓਮ ਪ੍ਰਭਾ ਜੀ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਅਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਜਾਨਕਾਰ ਹਨ ।
ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਸ਼ੀ ਸ਼ਸ਼ੀ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਪਿੰਡ ਦੇਹਰ ਮੋਣੀ ਜ਼ਿਲਾ ਕਰਨਾਲ ਵਿਖੇ ਸੰਨ 1936 ਨੂੰ ਲਾਲਾ ਮਾਈਪਨ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਦੇ ਸ਼ੁਭ ਕਰਮਾਂ ਸਦਕਾ ਆਪ ਨੇ ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਜੀ ਕੱਲੋਂ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਦੀਖਿਆ ਹਿਣ ਕੀਤੀ। ਆਪ ਨੇ ਜੰਮ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਆਪ ਦਾ ਸਾਧਵੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ ।
ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਸ਼ੀ ਜਿਨੇਸ਼ ਵਰੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪ ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਦੇ ਸਾਧਵੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮਹਾਨ ਤਪਸਵਿਨੀ ਸਾਧਵੀ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਪਿੰਡ ਦਹਿਮੀ (ਜ਼ਿਲਾ ਗੁੜਗਾਓਂ) ਵਿਖੇ ਸੰਨ 1920 ਨੂੰ ਹੋਇਆ | ਆਪ ਨੇ ਸੰ 1934 ਨੂੰ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਜੀਵਨ ਹਿਣ ਕੀਤਾ ! ਆਪ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੀ ਮਹਾਨ ਜਾਨਕਾਰ ਹਨ । ਬੜੇ ਭੋਲੇ ਅਤੇ ਵਿਰਕਤ ਆਤਮਾ ਜੀਵ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦੁਰਲਭ ਹਨ ।
( 17 )
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸਾਧਵੀ ਸ਼ੀ ਸਰਿਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪ ਮਹਾਨ ਸਾਧਵੀ ਸ਼ਸ਼ੀ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਦੀ ਚੇਲੀ ਹਨ । ਆਪ ਹਿੰਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੀ ਐਮ. ਏ. ਹਨ । ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੀ ਜਾਨਕਾਰ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਪਿੰਡ ਜਾਲਮ ਖੇੜੀ (ਹਿਸਾਰ) ਵਿਖੇ ਸੰ: 1951 ਨੂੰ ਹੋਇਆ । ਆਪ 16 ਫ਼ਰਵਰੀ 1963 ਨੂੰ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਬਣੇ । ਆਪ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖੇਤਰ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ ।
ਜਿਨ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਭਾਵਿਕਾ ਸਾਧਵੀ-ਰਤਨ ਸ੍ਰੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਦਾ ਸਾਧਵੀ ਪਰਿਵਾਰ
ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਕਿਸੇ ਇਕ ਜੀਵ ਦਾ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਕ ਵਿਚਾਰ, ਇਕ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਇਕ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ । ਇਕ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਲੇਖਿਕਾ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਮੋੜ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਇਸ ਮਹਾਨ ਸਾਧਵੀ ਦਾ ਗੁਣ ਗਾਉਣ ਲਈ
ਹਸਪਤੀ ਵੀ ਅਸਮਰਥ ਹੈ। ਫੇਰ ਵੀ ਅਪਣੀ ਗੁਰੂਣੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ !
| ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਜ਼ੈਨ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿਧ ਘਰਾਨਾ ਲਾਲਾ ਖ਼ਜ਼ਾਨ ਚੰਦ ਜੀ ਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧਰਮ ਪਤਨੀ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਦੁਰਗਾ ਦੇਵੀ ਜੈਨ ਦੀ ਕੁਖੋਂ 26 ਜਨਵਰ 1929 ਨੂੰ ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਆਪ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸੁਖ ਅਸਾਰ ਜਾਪਣ ਲੱਗੇ । ਆਪ ਨੇ ਮਹਾਸਾਧਵੀ ਪ੍ਰਵਰਤਨੀ ਸ੍ਰੀ ਪਾਰਵਤੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ । ਫੇਰ ਵੈਰਾਗ ਜਾਗ ਪਿਆ । ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭਾਗਾਂ ਨੂੰ ਠੱਕਰ ਮਾਰ ਕੇ ਆਪ ਨੇ ਸਾਧਵੀ ਬਨਣ ਦਾ ਨਿਰਨਾ ਕੀਤਾ। ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲਾਲਚ ਅਤੇ ਡਰ ਆਪ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਇਰਾਦੇ ਤੋਂ ਨਾ ਹਿਲਾ ਸਕੇ । ਆਪ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਂ ਲੱਜਾਵਤੀ ਸੀ । ਸੱਚਮੁਚ ਆਪ ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਦੀ ਲਾਜ ਹਨ । ਫਿਰ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਮਹਾਨ ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਰਾਜ ਮਤੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ।
27 ਅਕਤੂਬਰ ਸੰਨ 1947 ਨੂੰ ਜਲੰਧਰ ਛਾਉਣੀ ਵਿਖੇ ਆਪ ਸਾਧਵੀ ਬਣੇ । ਆਪ ਨੇ ਬੀ. ਏ. ਪਾਸ ਕੀਤੀ । ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਨੇ ਸਾਧਵੀ ਬਣਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਗਿਆਨ, ਧਿਆਨ, ਤਪੱਸਿਆ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਦੀ ਇਕ ਸਾਰ ਅਰਾਧਨਾ ਕੀਤੀ । ਜੈਨ ਅਤੇ ਅਜੈਨ ਗ ਥਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਵਿਦਵਾਨ ਮੁਨੀਰਾਜ ਅਤੇ ਸਾਧਵੀਆਂ ਤੋਂ ਕੀਤਾ । ਇਹ
( 172 )
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਅਧਿਐਨ ਹੁਣ ਤਕ ਜਾਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਜਾਰੀ ਰਹੇਗਾ। ਸੋਹਤ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਤਪੱਸਿਆ, ਜਾਪ, ਧਿਆਨ ਹਰ ਸਮੇਂ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਗਰੀਬ, ਯਤੀਮ ਦੁਖਿਆਰੇ ਹਰ ਸਮੇਂ ਆਪ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਬੰਨ ਕੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦੇ ਹਨ । ਮਹਾਰਾਜ ਸ਼੍ਰੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਘੇਰਾ ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ ਪਰ ਅਪਣੇ 15 ਸਾਲ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਆਪ ਸਪਸ਼ਟ ਵਕਤਾ, ਮਹਾਨ ਖੋਜੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਹਨ। ਪੂਜ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਬਾਰੇ ਸਾਮਗਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀ ਸੁਮਨ ਮੁਨੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਕੀਤੀ । ਆਪ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਲਾਇਬਰੇਰੀਆਂ, ਧਰਮਸ਼ਾਲਾਵਾਂ, ਸਾਹਿਤ-ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਧਾਰਮਿਕ ਸਾਮਗਰੀ ਰਾਹੀਂ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਜਾਤਪਾਤ, ਦਹੇਜ ਪ੍ਰਥਾ, ਛੁਆਛੂਤ ਅਤੇ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਆਪ ਖਾਲੀ ਉਪਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੁਝ ਕਰਨ ਵਿਚ ਵੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰਖਦੇ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸ਼ਾਸਤਰ - ਭੰਡਾਰਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਸੂਚੀਆਂ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਆਪ ਰਾਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ਗ੍ਰੰਬ ਨਿਰਵਾਨ ਪਥਿਕ ਆਪ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਖੋਜ ਦਾ ਪਰਿਚਾਇਕ ਹੈ ।
25ਵੀਂ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਕਮੇਟੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਆਪ ਸਰਕਾਰੀ ਮਹਿਮਾਨ ਹਨ । ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਅਤੇ ਦੇਖ ਰੇਖ ਵਿਚ 25ਵੀਂ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸੰਯੋਜਿਕਾ ਸਮਿਤੀ ਪੰਜਾਬ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਜੈਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਅਤੇ 16 ਗ੍ਰੰਥ ਛਾਪ ਚੁਕੀ ਹੈ । 4 ਗ੍ਰੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਅਧੀਨ ਹਨ । ਆਪ ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਦੇ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ। ਆਪ ਨੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂਤਵਾਦ ਸਿੱਧਾਂਤ ਰਾਹੀਂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਮਸਲੇ ਦਾ ਹਲ ਲਭਿਆ ਹੈ । ਮਹਾਸਾਧਵੀ ਪ੍ਰਵਰਤਨੀ ਸ਼੍ਰੀ ਪਾਰਵਤੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਸਦੀਵੀ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਅਪਣੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਰਾਹੀਂ ਇੰਟਰਨੇਸ਼ਨਲ ਪਾਰਵਤੀ ਜੈਨ ਐਵਾਰਡ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਜੌਂ ਜੈਨ ਧਰਮ, ਅਹਿੰਸਾ, ਕਲਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਤੇ ਲਿਖੀ ਪੁਸਤਕ ਜਾਂ ਵਿਦਵਾਨ ਨੂੰ ਸਾਲ ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਰ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਪ ਨੇ ਅਪਣਾ ਸਾਰਾ ਸ਼ਾਸਤਰ-ਭੰਡਾਰ ਜੈਨ ਚੇਅਰ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਨੂੰ ਦਾਨ ਕਰ ਦਿਤਾ । ਜਿਸ ਲਈ ਸੈਨੇਟ ਨੇ ਆਪ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ ਸੀ । 15 ਫ਼ਰਵਰੀ 1986 ਨੂੰ ਜੈਨ ਚੇਅਰ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਵਲੋਂ ਆਪ ਨੂੰ ਜਿਨ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਭਾਵਿਕਾ ਦੀ ਪਦਵੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਇਕ ਅਭਿਨੰਦਨ ਪੱਤਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ । ਆਪ ਨੂੰ ਅਚਾਰੀਆ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੈਨ ਭਾਸ਼ਨ ਮਾਲਾ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਭਾਸ਼ਨ ਮਾਲਾ ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਦਿਤੇ । ਆਪ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਵਿਦਵਾਨ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਆਪ ਨੇ ਕਈ ਵਿਦਵਾਨ ਤਿਆਰ ਵੀ ਕੀਤੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਲਮ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਲੇਖਕ ਆਪ ਦੀ ਕਿਰਪਾ
( 173 )
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸਦਕਾ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹਨ । ਸ਼੍ਰੀ ਉੱਤਰਾਧਿਐਨ ਸੂਤਰ, ਸ਼੍ਰੀ ਉਪਾਸਕ ਦਸ਼ਾਂਗ ਸੂਤਰ ਦਾ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦਾ ਜੀਵਨ ਚਾਰਿਤਰ ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਤੇ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਨਾਲ ਛਪੇ ਹਨ । ਇਹ ਕੰਮ ਜੈਨ ' ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ 2500 ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹੀ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
ਗਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਮੁਫ਼ਤ ਕਿਤਾਬਾਂ, ਕਪੜੇ ਅਤੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਲਈ ਦਵਾਈਆਂ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਆਪ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਉਪਪ੍ਰਵਰਤਨੀ ਹਨ । ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਜੈਨ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ, ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਮੀਦਾਂ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਅਪਣਾ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖੇਤਰ ਸਾਰਾ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਹੈ ।
ਸਾਧਵੀ ਪਰਿਵਾਰ
ਮਹਾਰਾਜ ਸ੍ਰੀ ਦੇ ਸਾਧਵੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਇਕ ਤੋਂ ਇਕ ਹੋਣਹਾਰ,' ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਸਾਧਵੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਅਪਣੀ ਗੁਰੂਣੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵਨ ਕਲਿਆਣ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ।
ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਜੀ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਨਿਵਾਸੀ ਸ੍ਰੀ ਖੈਰਾਇਤੀ ਰਾਮ ਮਾਤਾ ਦੁਰਗਾ ਦੇਵੀ ਦੀ ਸਪੁਤਰੀ ਹਨ ! ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰਨ 1931 ਨੂੰ ਹੋਇਆ ! ਸਾਧਵੀ ਦੀfਖਿਆ ਜਾਲੰਧਰ ਵਿਖੇ 1950 ਨੂੰ ਹੋਈ । ਅਪ ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਪਾਸ ਹਨ।
ਸਾਧਵੀ ਸੁਧਾ ਜੀ ਪੱਟੀ ਨਿਵਾਸੀ ਲਾਲਾ ਤਿਰਲੋਕ ਚੰਦ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਕੌਸ਼ਲਿਆ ਦੀ ਸਪੁਤਰੀ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ 1943 ਅਤੇ ਦੀਖਿਆ 1965 ਨੂੰ ਕੈਥਲ ਵਿਖੇ ਹੋਈ । ਆਪ ਬੀ. ਏ. ਪਾਸ ਹਨ ।
ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਵਿਰਕਾਂਤਾ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਲਾਲਾ ਜਗਦੀਸ਼ ਰਾਏ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਵਿਮਲਾ ਦੇਵੀ ਦੀ ਕੁਖੋਂ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਐਫ਼. ਏ. ਪਾਸ ਹਨ । ਸੰਨ 1967 ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਅੰਬਾਲੇ ਵਿਖੇ ਸਾਧਵੀ ਜੀਵਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ।
ਸਾਧਵੀ ਕਮਲੇਸ਼ ਜੀ ਲਾਲਾ ਚਿਰੰਜੀ ਲਾਲ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਦੀ ਸਪੁਤਰੀ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਜ਼ਨਮ 16 ਨਵੰਬਰ 1946 ਨੂੰ ਅੰਬਾਲੇ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । 26 ਮਾਰਚ 1970 ਨੂੰ ਆਪ ਅੰਬਾਲੇ ਵਿਖੇ ਸਾਧਵੀ ਬਣੇ । ਆਪ , ਵੀ ਬੀ. ਏ. ਪਾਸ ਹਨ ।
ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਵਿਜੈ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਰੋਪੜ ਵਿਖੇ ਲਾਲਾ ਅਮਰ ਚੰਦ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰੀ ਦੀ ਕੁਖੋਂ 14 ਫ਼ਰਵਰੀ 1952 ਨੂੰ ਹੋਇਆ । 28 ਜਨਵਰੀ 1974 ਨੂੰ ( 174 )
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਆਪ ਰੋਪੜ ਵਿਖੇ ਸਾਧਵੀ ਬਣੇ ।
ਸਾਧਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਚੰਦਰ ਪ੍ਰਭਾ ਜੀ ਅੰਬਾਲਾ ਨਿਵਾਸੀ ਲਾਲਾ ਰਾਮ ਕਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਜੀ ਦੇ ਘਰ 6 ਅਕਤੂਬਰ 1954 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਨੇ ਰੋਪੜ ਵਿਖੇ 28 ਜਨਵਰੀ 1974 ਨੂੰ ਸਾਧਵੀ ਜੀਵਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ।
ਸਾਧਵੀ ਸੰਤੋਸ਼ ਜੀ ਬਲਾਚੌਰ ਨਿਵਾਸੀ ਸ਼੍ਰੀ ਦਰਸ਼ਨ ਲਾਲ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸਰਸਵਤੀ ਦੀ ਯੋਗ ਸਪੁੱਤਰੀ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ 27 ਨਵੰਬਰ 1950 ਨੂੰ ਹੋਇਆ ।
ਸਾਧਵੀ ਕਿਰਣ ਜੀ ਅੰਬਾਲਾ ਨਿਵਾਸੀ ਲਾਲਾ ਅਮਰ ਕੁਮਾਰ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਦੀ ਸਪੁੱਤਰੀ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ 10 ਦਿਸੰਬਰ 1960 ਨੂੰ ਅਤੇ ਦੀਖਿਆ 31 ਮਈ 1979 ਨੂੰ ਬੰਗਾ ਵਿਖੇ ਹੋਈ ।
ਸਾਧਵੀ ਸ਼ਰੇਸ਼ਠਾ ਜੀ ਸੰਸਾਰਿਕ ਪੱਖੋਂ ਸਾਧਵੀ ਚੰਦਰ ਪ੍ਰਭਾ ਦੀ ਸੱਕੀ ਭੈਣ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ 11 ਸਤੰਬਰ 1961 ਅਤੇ ਦੀਖਿਆ 11 ਫਰਵਰੀ 1984 ਨੂੰ ਅੰਬਾਲੇ ਵਿਖੇ ਹੋਈ ।
ਸਾਧਵੀ ਵੀਣਾ ਜੀ ਹਨੁਮਾਨ ਗੜ੍ਹ ਦੇ ਲਾਲਾ ਵਿਦਿਆ ਰਤਨ ਜੈਨ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਤ੍ਰਿਸ਼ਲਾ ਦੀ ਸਪੁੱਤਰੀ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ 28 ਜਨਵਰੀ 1965 ਅਤੇ ਦੀਖਿਆ ਹਨੂਮਾਨਗੜ੍ਹ ਵਿਖੇ 22 ਅਪਰੈਲ 1984 ਨੂੰ ਹੋਈ ।
ਸਾਧਵੀ ਸਮਤਾ ਜੀ ਵੀ ਚੰਦਰ ਪ੍ਰਭਾ ਜੀ ਤੇ ਸਰੇਸ਼ਟਾ ਜੀ ਦੀ ਹੀ ਸੱਕੀ ਭੈਣ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ 3 ਅਪਰੈਲ 1966 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਦੀ ਦੀਖਿਆ 30 ਅਪਰੈਲ 1986 ਨੂੰ ਅੰਬਾਲੇ ਵਿਖੇ ਹੋਈ । ਇਸ ਇਕੱਠ ਵਿਚ 206 ਦੇ ਕਰੀਬ ਸਾਧੂ ਸਾਧਵੀਆਂ ਨੇ ਭਾਗ ਲਿਆ ਸੀ।
ਸਾਧਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਜੇਸ਼ਵਰੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ (ਜੰਮੂ ਵਾਲੇ)
ਮਹਾਸਾਧਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਜੇਸ਼ਵਰੀ ਦੇਵੀ ਜੰਮੂ ਵਾਲੇ ਮਹਾਨ ਜੈਨ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਸਾਧਵੀ ਹਨ । ਆਪ ਦੀ ਦੀਖਿਆ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਹੋਈ।
ਆਪ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪਾਕ੍ਰਿਤ, ਹਿੰਦੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਹਨ । ਜੈਨ ਅਤੇ ਅਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਆਪ ਮਹਾਨ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖੇਤਰ ਸਾਰਾ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਹੈ । ਆਪ ਦਾ ਸ਼ਿਸ਼ ਪਰਿਵਾਰ ਆਪ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
(175)
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸਾਧ
ਸ੍ਰੀ ਅਭੈ ਕੁਮਾਰੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਅਭੈ ਕੁਮਾਰੀ ਜੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮਹਾਨ ਸਾਧਵੀ ਹਨ । ਆਪਨੇ ਸੰਸਾਰਿਕ ਸੁਖਾਂ ਨੂੰ ਠੋਕਰ ਮਾਰ ਕੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਭਲੇ ਲਈ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਦੇਖਿਆ ਹੋਣ ਕੀਤੀ । ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਸਾਧਵੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਦਵਾਨ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਅਚਾਰੀਆ ਸ੍ਰੀ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਤੋਂ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਨੇ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਅਪਣਾ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ, ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖੇਤਰ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ: 1993 ਸਾਵਨ ਸ਼ੁਕਲਾ 7 ਅਤੇ ਦੀਖਿਆ ਸੰ: 2003 ਚੇਤਰ ਸ਼ੁਕਲਾ 13 ਹੈ । ਆਪ ਦੇ ਪਿਤਾ ਲਾਲਾ ਮੁੰਸ਼ੀ ਰਾਮ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਭਾਗਵੰਤੀ ਜੀ ਸਨ । ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਭੈਣ ਮਤੀ ਸਵਿਤਰੀ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਨਾਲ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ।
ਸਾਧਵੀ ਸ਼ੀ ਹੁਕਮੀ ਦੇਵੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਮਹਾਨ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਕਵੀ ਸਾਧਵੀ ਸ਼ੀ ਹੁਕਮੀ ਦੇਵੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਕੇਵਲੀ ਜੀ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਚੇਲੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਨਸਲੀ (ਜ਼ਿਲਾ ਮੇਰਠ) ਦੇ ਲਾਲਾ ਪ੍ਰਭੂ ਦਿਆਲ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਭਗਵਾਨ ਦੇਵੀ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ । ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪ ਦੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ । ਆਪ ਨੂੰ ਸਾਧਵੀ ਪਾਨ ਕੁੰਵਰ ਜੀ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਸੁਨਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ।
ਸੰ· 1983 ਮਾਘ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਆਪ ਨੇ ਦਮੋਲੀ ਵਿਖੇ ਦੀਖਿਆ ਹਿਣ ਕੀਤੀ।
ਆਪ ਨੇ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਧਿਐਨ ਮਹਾਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਮੋਹਨ ਦੇਵੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਕੋਲੋਂ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਨੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪਰਾ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰਖਦੇ ਹੋਏ ਅਨੇਕਾਂ ਢਾਲ ਚਪਾਈ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ।
| ਇਨ੍ਹਾਂ ਢਾਲਾਂ ਵਿਚੋਂ () ਸ੍ਰੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਢਾਲ, (2) ਸ਼ੀ ਸ਼ੁਰਆ ਪ੍ਰੇਮ ਦੀ ਦਾਲ (3) ਅਮਰ ਸੇਨ ਵੀਰ ਦੀ ਢਾਲ ਆਦਿ ਅਨੇਕਾਂ ਢਾਲਾਂ ਪ੍ਰਸਿਧ
ਹਨ |
( 176 )
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਮਹਾਸਾਧਵੀ ਸ਼ੀ ਸ਼ਿਮਲਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸਮਾਨਾ ਵਿਖੇ ਲਾਲਾ ਲਭ ਰਾਮ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਮਾਨਵਤੀ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ । ਸ਼ੁਭ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਵੈਸਾਖ ਸ਼ੁਕਲਾ ਤੇ ਸੰ: 2019 ਨੂੰ ਆਪ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਬਣੇ । ਆਪ ਨੇ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਮਹਾਨ ਲੇਖਕ, ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਜਾਨਕਾਰ ਅਤੇ ਉੱਘੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਹਨ !
ਸਾਧਵੀ ਸ਼ੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
(ਸਾਬਨ ਵਾਲੇ) ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਲਾਲਾ ਲੱਧਾ ਮਲ ਤੇ ਮਾਤਾ ਸਰਸਵੀ ਦੇ ਘਰ ਸੰ: 1988 ਮਾਘ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ 7 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਦੀ ਦੀਖਿਆ ਵੀ ਸੰਨ 1947 ਨੂੰ ਜਿਨਸ਼ਾਸ਼ਨ ਪ੍ਰਭਾਵਿਕਾ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋਈ । ਆਪ ਦੀ ਉਮਰ ਵੀ ਜਿਨਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਭਾਵਿ ਸ੍ਰੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ । ਆਪ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖੇਤਰ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ, ਦਿੱਲੀ ਹੈ ।
ਸਾਧਵੀ ਸ਼ੀ ਕੌਸ਼ਲ ਆ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਵੀ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਲਾਲਾ ਖਰਾਇਤੀ ਰਾਮ ਤੇ ਮਾਤਾ ਤਾਰਾ ਦੇਵੀ ਦੇ ਘਰ ਸੰ: 1985 ਨੂੰ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਨੇ ਸੰ: 2000 ਨੂੰ ਪਟਿਆਲੇ ਵਿਖੇ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਜੀਵਨ ਹਿਣ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਅਨੇਕਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤੇ ਜੈਨ ਅਜੈਨ ਨੂੰ ਥਾਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਹਨ ।
ਸਾਧਵੀ ਸ਼ੀ ਕੇਸਰਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ: 1983 ਨੂੰ ਪੂਰਪਾਚੀ ਸੋਨੀਪਤ) ਵਿਖੇ ਪਿਤਾ ਕੇਵਲ ਰਾਮ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਛੁੱਟੀ ਦੇਵੀ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਈ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਆਪ ਅਨੇਕਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਦਵਾਨ ਸਾਧਵੀ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਸੰ: 1995 ਨੂੰ ਸਾਵਨ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਸਾਧਵੀ ਮੋਹਨ ਦੇਵੀ ਤੋਂ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ ।
( 177 )
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸਾਧਵੀ ਸ਼ੀ ਸ਼ਿਮਲਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਆਪਦਾ ਜਨਮ ਅਬੋਹਰ ਵਿਖੇ ਸੰਨ 1942 ਨੂੰ ਲਾਲਾ ਖੁਸ਼ੀ ਰਾਮ ਜੈਨ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਵਿਦਿਆ ਵਤੀ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਦੀ ਸਿਖਿਆ ਘਰ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ । ਆਪ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਇਕ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਪਰਿਵਾਰ ਹੈ । ਆਪ ਦੀ ਦਖਿਆ ਅਬੋਹਰ ਵਿਖੇ 2 ਮਈ 1971 ਨੂੰ ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਸੀਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਕੋਲ ਹੋਈ. !
ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਸੁਨੀਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਮਹਾਨ ਆਤਮਾ ਸ੍ਰੀ ਸੁਮਿਤਰਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਯੋਗ ਚੇਲੀ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਮੋਗਾ ਵਿਖੇ ਲਾਲਾ ਜਗਦੀਸ਼ ਲਾਲ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਤੀ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ । 1975 ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੁਖਾਂ ਨੂੰ ਠੋਕਰ ਮਾਰ ਕੇ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ। ਆਪ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿਚ ਐਮ. ਏ. ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਪਟਿਆਲੇ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਸਾਰੇ ਰਿਕਾਰਡ ਮਾਤ ਪਾ ਦਿੱਤੇ । ਆਪ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਦੀ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲਿਸਟ ਇਕੋ ਇਕ ਸਾਧਵੀ ਹਨ । ਅਜ ਕਲ ਆਪ ਪੀ.ਐਚ. ਡੀ. ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ।
ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਹੇਮਕੁੰਵਰ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਹੇਮਕੁੰਵਰ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਰਾਮਾ ਮੰਡੀ ਦੇ ਇਕ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਜੰਗਲ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਪਵਿਤਰ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਆਪ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ । ਅਨੇਕਾਂ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਆਪ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀਆਂ ਸਿਖਿਆਵਾਂ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚਾ ਰਹੇ ਹਨ ।
ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਸ਼ੀ ਮੋਹਨ ਕੁਮਾਰੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
(ਤਾਰਾ ਨਗ 3) ਆਪ ਮਹਾਨ ਸਾਧਵੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸਾਧਵੀ ਹਨ । ਚੰਗੀ ਸੂਖਮ ਲਿਪਕਾਰ, ਕਵ, ਅਨੇਕਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਜਾਨਕਾਰ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਘਰ ਘਰ ਘੁੰਮ ਕੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ! ਅਪਣੇ ਗਰੂ ਅਚਾਰੀਆ ਤੁਲਸੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਅਣੂਵਰਤ ਸੁਨੇਹੇ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਵਰਸ਼ ( 178 )
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਤਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਲੇਖਕ ਵਰਗ ਨੂੰ ਤੇਰਾਪੰਥੀ ਸਾਧਵੀਆਂ ਤੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪ ਕੋਲੋਂ ਸ਼ਾਸਤਰ ਗਿਆਨ ਸੁਨਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ । ਆਪ 25ਵੀਂ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨੇ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਕਮੇਟੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਮਹਿਮਾਨ ਮੈਂਬਰ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਤਾਰਾ · ਨਗਰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਹੈ । ਆਪ ਅਜ ਕਲ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਕਰੋੜਾਂ ਦੀ ਸੰਪਤੀ ਛੱਡ ਕੇ ਤਿਆਗ ਦਾ ਮਾਰਗ ਹਿਣ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਮਹਾਨ ਤਪੱਸਵੀ ਹਨ ।
ਮਹਾਨ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਘੋਰ ਤਪਸਵਿਨੀ ਸ਼ਰਧੇਯ
ਧਵੀ ਸ਼ੀ ਸੰਘਮਿੱਤਰਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਜੈਨ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸਾਧਵੀ ਸੰਘ ਮਿੱਤਰਾ ਦਾ ਨਾਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹੈ । ਆਪ ਅਨੇਕਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰ, ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ, ਬੜੇ ਕਮਲ ਸਭਾਓ ਦੀ ਸਾਧਵੀ ਹਨ । ਤੇਰਾਪੰਥੀ ਜੈਨ ਸੰਘ ਵਿਚ ਆਪ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਾਨ ਹੈ । ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਅਨੇਕ ਜੈਨ ਅਤੇ ਅਜੈਨ ਪਤ੍ਰਿਕਾਵਾਂ ਵਿਚ ਆਪ ਦੇ ਲੇਖ ਛਪਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਆਪ ਮਹਾਨ ਚਿਤਰਕਾਰ ਅਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖਣ ਵਿਚ ਵੀ ਆਪਨੂੰ ਮਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਹੈ। ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁਖ ਰਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਇਕ ਮਹਾਨ ਥ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਸਾਰੇ ਫ਼ਿਰਕਿਆਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਅਤੇ ਪੁਰਾਤਨ ਅਚਾਰੀਆਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬੜੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਯੋਗ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ ਜੈਨ ਧਰਮ ਕੇ ਜਯੰਤੀਧਰ ਅਚਾਰੀਆ’’ |
ਸਾਧ ਸ੍ਰੀ ਕਮਲ ਸ਼ੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਾਧਵੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸ੍ਰੀ ਕਮਲ ਜੀ ਦਾ ਅਪਣਾ ਸਥਾਨ ਹੈ । ਆਪ ਅਚਾਰੀਆ ਤੁਲਸੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਚੇਲੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਅਣੂਵਰਤ, ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਮ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮਾਹਰ ਹਨ ।
ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਆਪ ਦਾ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਆਪ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਛਪ ਚੁਕੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਆਪ ਦੀ ਵਿਦਵੱਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ । ਧੂਰੀ ਚੌਮਾਸੇ ਵਿਖੇ ਦੋਵੇਂ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਸਾਧਵੀ ਜੀ ਕੋਲੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਤੱਤਵ ਗਿਆਨ
( 179 )
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸਿੱਖਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਆਪ ਦੇ ਸੁਝਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਬਲ ਮਿਲਿਆ । ਆਪ ਦਾ ਗਲਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁਰੀਲੀ ਅਵਾਜ਼ ਦਾ ਮਾਲਕ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਗੁਰੂ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਤੁਲਸੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਕਰੋੜਾਂ ਦੀ ਸੰਪੱਤੀ ਤਿਆਗ ਕੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਰਾਹੀਂ ਦੱਸਿਆ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ।
ਸਾਧਵੀ ਦੇਵ ਸ਼ੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਸਾਧਵੀਆਂ ਸੰ: 1951 ਨੂੰ ਅਚਾਰੀਆ ਵਿਜੈ ਨੰਦਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਆਈਆਂ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਚਾਰੀਆ ਜੀ ਜੀਰੇ ਵਿਖੇ ਸਨ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧਵੀਆਂ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਇਕ ਸ਼ਾਕਾ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਜੀਵਾ ਬਾਈ ਨੇ ਸਾਧਵੀ ਬਨਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਨੂੰ ਦੀਖਿਆ ਦੀ ਆਗਿਆ ਲੈਣ ਵਿਚ ਸਹੁਰੇ ਤੇ ਪੇਕੇ ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਓਂ ਕਸ਼ਟਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਪਰ ਆਪ ਦੇ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਇਰਾਦੇ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਆਪ ਨੂੰ ਆਗਿਆ ਮਿਲ ਗਈ ! ਸਾਧਵੀ ਬਣ ਕੇ ਆਪ ਨੇ ਵਿਆਕਰਣ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਥਾਂ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ।
, ਆਪ ਨੇ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ, ਦਿੱਲੀ, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਖੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ 3 ਗੁਜਰਾਤੀ ਇਸਤਰੀਆਂ ਸਾਧਵੀਆਂ ਬਣ ਗਈਆਂ | ਆਪ ਨੇ ਸਾਰੇ ਬੜੇ ਬੜੇ ਜੈਨ ਤੀਰਥਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ । ਸੰ: 1997 ਵਿਚ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਵਿਖੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਰਤਨੀ ਪਦਵੀ ਹਾਸਲ ਹੋਈ ! ਆਪ ਨੇ ਸ਼ੀ ਆਤਮਾਨੰਦ ਜੈਨ ਗੁਰੁਲ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿਚ ਵਧ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ।
| ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਨਣ ਸਮੇਂ ਆਪ ਨੂੰ ਅਨੇਕਾਂ ਕਸ਼ਟਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਆਪ ਸਮੁਚੇ ਸੰਘ ਨਾਲ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਤੋਂ ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਚ ਗਈ !
ਸੰ: 2004 ਅਸੂ ਸੁਦੀ 6 ਨੂੰ ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ! ਆਪ ਮਹਾਨ ਤਪੱਸਵਿਨੀ, ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰ ਸਨ ।
ਜੈਨ ਸਾਧਵ ਸ਼ੀਲ ਸੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ: 1950 ਨੂੰ ਰਾਣਪਰਦਾ (ਸੌਰਾਸ਼ਟਰ) ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਨੇ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਨਾਂ ਸ਼ਿਵਕੁੰਵਰ ਵੈਨ ਰਖਿਆ । ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਆਪ ਦੀ ( 180 )
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸ਼ਾਦੀ ਸ੍ਰੀ ਡੁਗਰਮੀ ਭਾਈ ਸੰਘਵੀ ਨਾਲ ਹੋਈ । 2 ਪ੍ਰਤਰ ਅਤੇ ਦੋ ਪੁਤਰੀਆਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ । ਪਰ ਇਕ ਪੁੱਤਰ, ਇਕ ਪੁਤਰੀ ਅਤੇ ਪਤੀ ਮੌਤ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਏ । ਆਪ ਪੇਕੇ ਘਰ ਆ ਗਏ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਉਮਰ 16 ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿਚ - ਮੌਤ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ । ਇਕ ਭਾਣੂਮਤੀ ਪੁੱਤਰੀ ਹੀ ਸਹਾਰਾ ਬਚੀ ' ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਨੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸੱਚੀ ਤਸਵੀਰ ਦਿਖਾ ਦਿੱਤੀ । ਸੰ: 1995 ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਸ਼ਤਰੰਜੈ ਤੀਰਥ ਵਿਖੇ ਪੰਜਾਬ ਤਪਾਗੱਛ ਦੀ ਪਰਵਰਤਨੀ ਦੇਵ ਸ੍ਰੀ ਕੋ ਪੁਤਰੀ ਸਮੇਤ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ। ਆਪ ਦਾ ਨਾਂ ਸ਼ੀਲ ਸ੍ਰੀ ਰਖਿਆ ਗਿਆ । ਪੁਤਰੀ ਪ੍ਰਸਿਧ ਸਾਧਵਸ੍ਰੀ ਮਿਰਗਾਵਤੀ ਜੀ ਹਨ ।
| ਆਪ ਨੇ ਸਮੁੱਚੇ ਭਾਰਤ ਵਰਸ਼ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ 2024 ਮਾਘ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ 4 ਨੂੰ 74 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੋ ਗਿਆ ।
ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਮਹੱਤਰਾ ਸ੍ਰੀ ਮਿਰਗਾਵਤੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ: 1982 ਚੇਤ ਸ਼ੁਕਲਾ 7 ਨੂੰ ਰਾਜਕੋਟ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਸਰਕਾਰ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਬਚਪਨ ਦਾ ਨਾਂ ਭਾਨੂਮਤੀ ਸੀ । 13 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਅਪਣੀ ਮਾਤਾ ਕੋਲੋਂ ਸਾਧਵੀ ਜੀਵਨ ਹਿਣ ਕੀਤਾ ।
ਸਾਧਵੀ ਬਣਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਅਤੇ ਅਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਥਾਂ, ਇਤਿਹਾਸ, ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਅਪਣੀ ਗੁਰੂਣੀ ਨਾਲ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਅਤੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ। ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈਆਂ, ਇਸਤਰੀ ਸਿਖਿਆ, ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਆਪ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅੱਗੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਆਪ ਦੇ ਉਪਕਾਰ ਕਾਰਨ ਪੁਰਾਤਨ ਕਾਂਗੜੇ ਤੀਰਥ ਦਾ ਉਧਾਰ ਹੋਇਆ । ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਤੀਰਥ ਦੀ ਪੂਜਾ ਭਗਤੀ ਦਾ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਦਿੱਤਾ । ਆਪ 25ਵੀਂ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਕਮੇਟੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਮੁਖ ਅਤਿਥੀ ਹਨ । ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵੱਲਭ ਸਮਾਰਕ ਦਿੱਲੀ ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਾ ਜਿਊਂਦਾ ਜਾਗਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ । ਜੋ 100 ਬਿਘਾ ਜ਼ਮੀਨ ਉਪਰ ਉਸਾਰੀ ਅਧੀਨ ਹੈ । ਇਕੱਲੇ ਬੀ. ਐਲ. ਇਨਸਟੀਚੀਊਟ ਆਫ਼ ਇੰਡਲਜੀ ਨੇ 31 ਲੱਖ ਇਸ ਦੇ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਨ ਲਈ ਦਿੱਤਾ । ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਰਹਿ ਗਏ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਾਪਸ ਭਾਰਤ ਆ ਗਏ । ਇਥੇ ਹੀ ਬਸ ਨਹੀਂ ਸਮੁੱਚੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸ਼ਾਸਤਰ ਭੰਡਾਰ ਕਾਫ਼ੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਪੁੱਜ ਚੁਕੇ ਹਨ ।
(181)
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਆਪ ਨੇ ਅਚਾਰੀਆ ਆਤਮਾਰਾਮ ਜੀ,ਪੰ: ਸੁਖ ਲਾਲ ਸੰਦਾਣੀ, ਦਲਸੁਖ ਮਾਲਵਨੀਆਂ, ਆਗਮ ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਪੁਨ ਵਿਜੈ ਅਤੇ ਜਿਨ ਵਿਜੈ ਜਿਹੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ਾਸਤਰ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਅਨੇਕਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰ ਹਨ । ਆਪ ਦੀਆਂ ਦੋ ਚੇਲੀਆਂ
ਜੇਸ਼ਟਾ ਅਤੇ ਵਰਤਾ ਵੀ ਆਪ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ । ਅਜ ਕੱਲ ਆਪ ਵੱਲਭ ਸਮਾਰਕ ਵਰਗੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਯੋਜਨਾ ਪੂਰੀ ਕਰਕੇ ਅਚਾਰੀਆ ਵਿਜੈ ਵੱਲਭ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਸਾਕਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ।
ਜਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ
ਵੱਲਭ ਅਤੇ ਸਵਰ
ਸਾਧਵੀ ਆਨੰਦ ਸੀ ਜੀ ਮਹਾਹਾਜ ਮੁਲਤਾਨ ਨਿਵਾਸੀ ਲੁਣਕਰਨ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਮਾ ਬਾਈ ਦੇ ਘਰ ਸੰ: 1971 ਨੂੰ ਉੱਤਮ ਬਾਈ ਨਾਂ ਦੀ ਕੰਨਿਆ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ । ਜੋ 11 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਲਾਲਾ ਹੀਰਾ ਲਾਲ ਨਾਲ ਸ਼ਾਦੀ ਹੋ ਗਈ । ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਵਿਜੈ ਵੱਲਭ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਸੰ: 2001 ਮਾਘ ਸੁਦੀ 6 ਨੂੰ ਆਪ ਨੇ ਅਪਣੀ ਮਾਤਾ ਸਮੇਤ ਦੀਖਿਆ ਲਈ । ਤਪਾ ਗੱਛ ਵਿਚ ਮਾਤਾ ਸਾਧਵੀ ਹਿਤ ਸ੍ਰੀ ਦੀ ਚੇਲੀ ਬਨੀ । ਪੁਤਰੀ ਦਾ ਨਾਂ ਜਸਵੰਤ ਸ੍ਰੀ ਰਖਿਆ ਗਿਆ। ਸੰ: 2010 ਜੇਠ ਸੁਦੀ 6 ਨੂੰ 39 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਪਾਟਣ ਵਿਖੇ ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ।
ਸਾਧਵੀ ਸ਼ੀ ਜਸਵੰਤ ਸ਼ੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਸ਼੍ਰੀ ਹੀਰਾ ਲਾਲ ਦੇ ਘਰ ਸੰ: 1992 ਨੂੰ ਅੱਤਰਾ ਦੇਵੀ (ਉੱਤਮ ਬਾਈ) ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਹੋਇਆ। ਬਚਪਨ ਦਾ ਨਾਂ ਚੰਦ ਰਾਨੀ ਸੀ । ਆਪ ਦੇ ਦੋ ਭਾਈ ਅਤੇ ਦੋ ਭੈਣਾਂ ਹੋਰ ਸਨ । ਆਪ ਨੇ 10 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਧਵੀ ਜੀਵਨ ਹਿਣ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਦੀ ਦੀਖਿਆ ਸੰ: 2001 ਮੱਘਰ ਦੀ 6 ਨੂੰ ਸ਼ਤਰੂੰਜੈ ਵਿਖੇ ਹੋਈ । ਸਾਧਵੀ ਬਨਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਅਤੇ ਅਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਤੋਂ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਜੈਨ ਤੀਰਥਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ! ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਨੇ ਇਕੋ ਮੰਚ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਫ਼ਿਰਕਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇਕੱਠਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ।
| ਆਪ ਨੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਕੰਮ ਕੀਤੇ ਹਨ ।
( 182 )
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ
ਆ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਸ਼ੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਨਿਵਾਸੀ ਲਾਲਾ ਮਨੋਹਰ ਲਾਲ ਅਤੇ ਤਿਲਕ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਦੀ ਸਪੁੱਤਰੀ ਅਤੇ ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਜਸਵੰਤ ਸ੍ਰੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਵਿਦਵਾਨ ਚੇਲੀ ਹਨ। ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ: 1991 ਨੂੰ ਹੋਇਆ । ਅੱਜ ਕੱਲ ਆਪ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅੰਬਾਲੇ ਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਆਪ ਦਾ ਸਾਧਵੀ ਬਨਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਪਦਮਾ ਦੇਵੀ ਸੀ | ਆਪ ਨੇ ਮੈਟ੍ਰਿਕ, ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਅੰਬਾਲਾ ਵਿਖੇ ਜੈਨ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਨੌਕਰੀ ਕੀਤੀ । ਘਰ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਬੀ. ਏ. ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ । ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਲੱਖਾਂ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਪਾਉਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੈਰਾਗ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਤੇ ਦਿੜ ਰਹੀਂ। ਆਪ ਨੇ ਪੰ: ਹੀਰਾ ਲਾਲ ਦੁਗੜ ਕੋਲੋਂ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ।
ਅਤੇ 24 ਨਵੰਬਰ 1960 ਨੂੰ ਆਪ ਦੀ ਦੀਖਿਆ ਅਚਾਰੀਆ ਵਿਜੈ ਸਮੁੰਦਰ ਸੂਰੀ ਹੱਥੋਂ ਸੰਪੰਨ ਹੋਈ । ਆਪ ਨੇ ਅਪਣੀ ਗੁਰੂਣੀ ਦੇ ਕਦਮ ਤੇ ਚਲ ਕੇ ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ।
ਸਾਧਵੀ ਸ਼ੀ ਗੁਣਾ ਸ਼ੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪ ਪੱਟੀ ਨਿਵਾਸੀ ਲਾਲਾ ਮਥੁਰਾ ਦਾਸ ਅਤੇ ਗੰਗਾ ਦੇਵੀ ਦੀ ਸਪੁਤਰੀ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ 21 ਸਿਤੰਬਰ 1947 ਨੂੰ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਦਾ ਨਾਂ ਸੁਭਾਸ਼ ਰਾਨੀ ਸੀ ! 4 ਫਰਵਰੀ 1965 ਨੂੰ 17 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪ ਸ੍ਰੀ ਜਸਵੰਤ ਸ੍ਰੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਚੇਲੀ ਬਣੀ।
ਆਪ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਜੈਨ ਅਜੈਨ ਥਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ।
ਸਾਧਵੀ ਸ਼ੀ ਪੀਆਂ ਧਰਮਾਂ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
| ਅਤੇ
ਸਾਧਵੀ ਸ਼ੀ ਆਰਤਨਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪ ਜੰਡਿਆਲਾ ਗੁਰੂ ਨਿਵਾਸੀ ਲਾਲਾ ਕਿਸ਼ੋਰੀ ਲਾਲ ਅਤੇ ਕਮਲਾ ਦੇਵੀ ਦੀ ਸਪੁੱਤਰੀ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ 2015 ਨੂੰ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਦਾ ਨਾਂ ਨੂਤਨ ਬਾਲਾ ਸੀ । ਦਸਵੀਂ ਪੂਰੀ ਕਰਕੇ 14 ਅਕਤੂਬਰ 1974 ਨੂੰ ਆਪ ਸਾਧਵੀ ਬਣੀ। ਆਪ ਨੇ
( 183 )
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਅਪਣੀ ਗੁਰੂਣੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਆਪ ਦੀ ਸ਼ੱਕੀ ਭੈਣ ਸਰੋਜ ਬਾਲਾ ਵੀ ਸੰ: 2035 ਨੂੰ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਸਰਸਾ ਵਿਖੇ ਸਾਧਵੀ ਬਣ ਗਈ। ਸਰੋਜ ਬਾਲਾ ਦਾ ਨਾਂ ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਪ੍ਰਿਆ ਰਤਨਾ ਸ੍ਰੀ ਰਖਿਆ ਗਿਆ ।
ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਹਰਸ਼ਪ੍ਰਭਾ ਸ਼ੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਫ਼ਰੀਦਕੋਟ ਨਿਵਾਸੀ ਲਾਲਾ ਨਰਪਤ ਰਾਏ ਅਤੇ ਚਨਣ ਦੇਵੀ ਦੀ ਸਪੁੱਤਰੀ ਦਾ ਜਨਮ 19 ਅਕਤੂਬਰ 1947 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਦੇ ਦੋ ਭਾਈ ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲਾ ਆ ਗਏ । ਆਪ ਦਾ ਨਾਂ ਕਮਲੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਆਪ ਨੇ ਸਾਧਵੀ ਜਸਵੰਤ ਸ੍ਰੀ ਤੋਂ 5 ਅਕਤੂਬਰ 1970 ਨੂੰ ਗਵਾਲੀਅਰ ਵਿਖੇ ਜੈਨ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ। ਆਪ ਨੇ ਘਰ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਮੈਟ੍ਰਿਕ ਤਕ ਸਿਖਿਆ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ।
ਸਾਧਵੀ ਯਸ਼ਪੁਭਾ ਸ਼ੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਅਤੇ ਸਾਧਵੀ ਨਿਰਮਲਾ ਸ਼ੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪ ਗੁਜਰਾਤੀ ਸਾਧਵੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਤਪਾਗੱਛ ਦੇ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼ੀ ਸਮੁਦਰ ਵਿਜੈ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਘੁੰਮਿਆ । ਸਾਧਵੀ ਯਸ਼ ਪ੍ਰਭਾ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਚੁਕਿਆਹੈ । ਨਿਰਮਲਾ ਸ੍ਰੀ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ, ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰ ਸਾਧਵੀ ਹਨ । ਚੰਗੀ ਹਿੰਦੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ ਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲਾ ਵਿਖੇ ਚਤੁਰਮਾਈ ਕਰਕੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਲਾਭ ਪਹੁੰਚਾਇਆ । ਆਪ ਨੇ ਜੰਮੇਂ ਤਕ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ | ਆਪ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਵਾਰ ਅਪਣੇ ਧਰਮ , ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ।
( 18 )
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸਾਧਵੀ ਸ਼ੀ ਉਮਰਾਉ ਕੁੰਵਰ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ: 1979 ਭਾਦੋਂ 7 ਨੂੰ ਦਾਦੀਆ ਪਿੰਡ (ਕਿਸ਼ਨ ਰਾਜ) ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਨੇ ਸੰ: 1994 ਨੂੰ ਨੋਖਾ ਵਿਧ ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਸਰਦਾਰ ਕੁੰਵਰ ਤੋਂ ਦੀਖਿਆ ਹਿਣ ਕੀਤੀ ।
ਆਪ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਹਿੰਦੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਪੰਜਾਬੀ, ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਦੇ ਉਘੇ ਵਿਦਵਾਨ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਰਾਜਸਥਾਨ, ਪੰਜਾਬ, ਕਸ਼ਮੀਰ, ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਖੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਦੀਆਂ 15 ਪੁਸਤਕਾਂ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਛਪ ਚੁਕੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਸੂਤਰ ਦਾ ਨਾਂ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੈ ।
ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਸ਼ੀ ਮਹਿੰਦਰਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਸੰਘ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਇਕ ਅਮੀਰ ਘਰਾਨੇ ਵਿਚ ਹੋਇਆ । ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਸੰਸਾਰਿਕ ਸੁਖਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਮਾਰਗ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਨੇ ਸਕੂਲੀ ਸਿਖਿਆ ਪੂਰੀ ਕਰਕੇ ਜੈਨ ਥਾਂ ਦਾ ਅਧਐਨ ਗੁਰੂ ਪਰੰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਜਾਨਕਾਰ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ, ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਦਿਲੀ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਚੇਲੀ ਜਨਕ ਕੁਮਾਰੀ ਜੀ ਹਨ ਜੋ ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਇਤਹਾਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੀਨ ਹਨ ।
ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਕੁਸਮ ਲਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਇਕ ਮਹਾਨ ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਕੁਮਲਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਟੋਲਾ ਹੈ । ਆਪ ਨਾਲ ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਅਰਚਨਾ ਜ਼ੀ ਅ ਦੇ ਉਪਾਧਿਆਇ ਸ਼੍ਰੀ ਮਨੁੱਹਰ ਮੁਨੀ ਜੀ ਤੋਂ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਧਿਐਨ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ | ਆਪਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਦਿਲੀ, ਹfਰਿਆਣੇ ਵਿਖੇ ਬੀਤਿਆ ਹੈ । ਅਜ ਕਲ ਆਪ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਘੁੰਮ ਕੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਅਤੇ ਸੱਚ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਫੈਲਾ ਰਹੇ ਹਨ ।
(185)
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਮਾਤਾ ਗਿਆਨ ਮਤੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ :.
ਆਪ ਦਿਗੰਬਰ ਸੰਪਰਦਾਏ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿਧ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਵਰਸ਼ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ਆਦਿ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ 100 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਥਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਆਪ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖੇਤਰ ਹਰਿਆਣਾ, ਦਿਲੀ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਹਸਤਨਾਪੁਰ ਵਿਖੇ ਜੰਬੂਦੀਪ ਨਾਂ ਦੇ ਤੀਰਥ ਦੀ ਰਚਨਾ ਜੈਨ ਭੂਗਲ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੇਖਣ ਯੋਗ ਤੀਰਥਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ ।
#
s.
L87. (((((0) .
( 186.)
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
अतातस
अब तक
D.J.KHOSLA
*
**
| ਨਵੀਂ ਜੈਨ ਪਰੰਪਰਾ
18+
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਨਵੀਂ ਦੋਨ ਪਰੰਪਰਾ
ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤਕ ਜੈਨ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਨਵੇਂ ਫ਼ਿਰਕੇ ਜਨਮ ਲੈਦੇ ਰਹੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਿਰਕਿਆਂ ਦੇ ਜਨਮ ਦਾ ਅਧਾਰ ਕੁਝ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਹਨ । ਸਾਰੇ ਸਾਧੂ ਅਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਮੰਨਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ । ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਸਮੇਂ ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਕਪੜਿਆਂ ਵਾਲੇ ਸਾਧੂਆਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੰਘ ਸੀ । ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਾਧੂ ਕਪੜੇ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਸਨ । ਇਹ ਪ੍ਰਮਾਣ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਜੈਨ ਆਗਮ ਸ੍ਰੀ ਉੱਤਰਾਧਿਐਨ ਸੂਤਰ, ਭਗਵਤੀ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਆਮ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਹੋ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਅੱਗੇ ਚਲ ਕੇ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਤੇ ਦਿਰਬਰ ਅਖਵਾਈਆਂ । ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਧਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸ਼ਵੇਤਾਬਰ ਫ਼ਿਰਕੇ ਦੇ ਤਿੰਨ ਫ਼ਿਰਕੇ ਹਨ (1) ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ (2) ਸਥਾਨਕ ਵਾਸੀ (3) ਤੇਰਾ ਪੰਥੀ । ਪਹਿਲੇ ਦੋ ਫ਼ਿਰਕੇ ਆਪਣਾ ਸੰਬੰਧ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਪੁਰਾਤਨ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਹਨ ।
20ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਜਿਥੇ ਵਿਗਿਆਨ ਨੇ ਹਰ ਪੱਖ ਤਰੱਕੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਉਥੇ ਧਰਮ ਨੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਮਾਧਿਅਮਾਂ ਨਾਲ ਰੇਡੀਓ, ਟੈਲੀਵੀਜ਼ਨ ਤੇ ਸਮਾਚਾਰ ਪੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਅਪਨਾਇਆ ਹੈ । ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਜੈਨ ਮੁਨੀਆਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਤੜਫ ਸੀ । ਕੁਝ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸਭ ਅਸੰਭਵ ਜਾਪਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨ ਸਾਧੂ, ਸਾਧਵੀਆਂ ਨੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ 2500 ਸਾਲਾ ਨਿਰਵਾਨ ਸਮੇਂ ਇਹ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਪਹੁੰਚਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਨੀਆਂ ਦਾ ਆਖਨਾ ਸੀ ਕਿ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਸਵਾਰ ਇਸ ਕਰਕੇ ਮਨ੍ਹਾਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਪਸੂ ਨੂੰ ਕਸ਼ਟ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ । ਪੁਰਾਤਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਕਿਸ਼ਤੀ ਵਿਚ ਬੈਠਦੇ ਰਹੇ ਹਨ । ਕਿਸ਼ਤੀ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੱਬਪੂਰਨ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼, ਕਾਰ, ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਦੀ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਦੂਸਰਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਨੀਆਂ ਦਾ ਤਰਕ ਸੀ ਕਿ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਆਮ ਜੈਨ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਜਿਸ ਲਈ ਰ ਕਰਨਾ ਸੁਖਾਲਾ ਸੀ, ਹੁਣ ਜੈਨ ਲੋਕ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਆ ਗਏ ਹਨ। ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ੁਧ ਆਹਾਰ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਅਹਾਰ ਵਿਧੀ ਜਾਨਣ ਵਾਲੇ ਘੱਟ ਹਨ (3) ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਨੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਦਲੀਲ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ
( 188 )
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਅੱਜ ਕਲ ਸਾਧਵੀਆਂ ਲਈ ਪੈਦਲ ਚਲਨਾ ਖਤਰੇ ਤੋਂ ਖਾਲੀ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਮਾਂ ਬਰਬਾਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹਿਸਥ (ਉਪਾਸਕ) ਕੋਲ ਵੀ ਸਾਧੂਆਂ ਨਾਲ ਚਲਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਰ ਸੰਭਾਲ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਅਚਾਰੀਆ ਵਿਜੈਨੰਦ ਜੀ ਦੀ ਰਣਾ ਨਾਲ ਵੀਰ ਰਾਘਵਚੰਦ ਗਾਂਧੀ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਗਏ ਸਨ । ਦਿਗੰਬਰ ਜੈਨ ਚੰਪਤ ਰਾਏ ਵੀ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਇਸ ਸਦੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ।
| ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਣਾਂ ਕਰਕੇ ਕੁਝ ਜੈਨ ਮੁਨੀਆਂ ਨੇ ਪੈਦਲ ਦੀ ਥਾਂ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਵਿਚ ਜਾਂ ਕਾਰ ਰਾਹੀਂ ਸਫ਼ਰ ਕਰਕੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ਉਪਾਧਿਆਇ ਸ਼੍ਰੀ ਅਮਰ ਮੁਨੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਰਣਾ ਨਾਲ ਬਨੇ ਇਸ ਮੁਨੀ ਸੰਘ ਦਾ ਨਾਂ ਅਰਿਹੰਤ ਸੰਘ ਹੈ ।
| ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਇਸ ਸੰਘ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹਨ । 58 ਦੇ ਕਰੀਬ ਸਥਾਈ ਜਾਂ ਅਸਥਾਈ ਕੇਂਦਰ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਤੇਰਾਪੰਥ ਸੰਘ ਵਿਚ ਕੁਝ ਸਾਧੂਆਂ ਨੇ ਨਵ ਤੇਰਾ ਪੰਥ ਸੰਘ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ।
ਤੇਰਾਪੰਥ ਦੇ ਵੰਸਥਾਪਕ ਅਚਾਰੀਆ ਭਿਖਨ ਤੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਮਾਨਤਾਵਾਂ · ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਮੁਨੀ ਸਵਾਰੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਅਚਾਰੀਆ ਤੁਲਸੀ ਨੇ ਵੀ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਮਣੀ ਨਾਂ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਬਣਾਈ ਹੈ ਜੋ ਸਾਧੂ ਤੇ
ਹਿਸਥ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਇਸ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਅਨੇਕਾਂ ਯਤੀ ਭਟਾਰਕ ਵੀ ਹੁਣ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼ੀ ਜਿਨ ਚੰਦਰ ਸੂਰੀ, ਅਭੈ ਸਾਗਰ , ਭਟਾਰਕ ਸਵਾਮੀ ਚਾਰ ਕੀਤੀ ਗੁਰੂਦੇਵ ਚਿੱਤਰ ਭਾਣੂ ਦੇ ਨਾਂ ਸਿਧ ਹਨ । ਅਜ ਕੱਲ ਕਈ ਪ੍ਰਸਿਧ ਸਾਧੂ ਜਿਵੇਂ ਡਾ: ਮੁਨੀ ਨਗਰਾਜ ਜੋ ਕਿ ਸਵਾਰੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ 4 ਸਾਧੂ ਹੀ ਹਨ । ਕੁਲ ਮਿਲਾਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧੂਆਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਗੱਲਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰ ਹਨ । (1) ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨਾ (2) ਜੈਨ ਉਪਾਸਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਪੱਧਰ ਤੇ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨਾ (3) ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨਾ ।
ਭਾਵੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਮੁਨੀਆਂ ਤੇ ਸਾਧਵੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਘੱਟ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਸਾਰੇ ਸਾਧੂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉੱਚ ਕੋਟੀ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਹਨ । ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਈ ਪੱਖ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਹੈ । ਪਰ ਅਸੀਂ ਇਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਜਾਂ ਹੱਕ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਲਿਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ । ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਨੀਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਨਕਾਰੀ ਦੇਨਾ ਹੈ । ਨਵੀਂ
( 189 )
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਸਾਧੂਆਂ ਦਾ ਝੁਕਾਵ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਾ, ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਯੋਗ ਜੈਨ ਤੱਤਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਪ੍ਰਸਾਰ ਵੱਲ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕਈ ਸਾਧੂ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁਖ ਰਖਦੇ ਹਨ । ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕਾਂ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਚਲਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਸਾਧੂਆਂ ਦੇ ਭੇਸ ਅਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਾਲੇ ਹਨ । ਕਿਸੇ
ਨੇ ਕੋਈ ਭੇਸ ਨਹੀਂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੀਤਾ।
ਉਪਾਧਿਆਇ ਸ਼੍ਰੀ ਅਮਰ ਮੁਨੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਜੀ
ਵੀਰਾਇਤਨ ਵਰਗੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ, 100 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਿੰਦੀ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕ ਉਪਾਧਿਆਇ ਸ਼੍ਰੀ ਅਮਰ ਮੁਨੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਜਨਮ ਅੱਜ ਤੋਂ 84 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਰਨੌਲ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਦੇ ਗੁਰੂ ਸ਼੍ਰੀ ਪਿਰਥੀ ਰਾਜ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਸਨ । ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਆਪ ਨੇ ਅਪਣੇ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਬੜੇ ਸੰਤਾਂ ਤੋਂ ਜੈਨ ਆਗਮ, ਸ਼ਾਸਤਰ, ਟੀਕਾ, ਨਿਰਯੁਕਤੀ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਅਪਣੇ ਮਨੋਹਰ ਫ਼ਿਰਕੇ ਦੇ ਅਚਾਰੀਆ ਬਣੇ । ਪਰ ਜਦ ਸਾਧੜੀ ਵਿਚ ਸ਼ਮਣ ਸੰਘ ਇਕ ਹੋਇਆ, ਤਾਂ ਆਪ ਨੂੰ ਆਪ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰਖਦੇ ਹੋਏ,ਉਪਾਧਿਆਇ ਪਦਵੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਅਤੇ ਅਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ, ਪਰੰਪਰਾ, ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਪੁਰਾਤਨ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਮਹਾਨ ਯੋਗੀ, ਤਪੱਸਵੀ, ਧਿਆਨ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਮਾਹਿਰ, ਲੇਖਕ ਤੇ ਕਵਿ ਹਨ । 84 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਆਪ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਬਿਲਕੁਲ ਨਵੇਂ ਹਨ । ਆਪ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸਵਰਗਵਾਸੀ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸੰਤ ਦੀ ਪਦਵੀ ਦਿੱਤੀ ।
ਆਪ ਨੇ ਅਪਣਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਗੁਰੂ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਆਗਰੇ ਗੁਜ਼ਾਰਿਆ। ਜਿੱਥੇ ਆਪ ਨੇ ਸਨਮਤਿ ਗਿਆਨ ਪੀਠ ਰਾਹੀਂ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਆਪ ਮਹਾਨ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ । ਖਾਦੀ ਪ੍ਰਚਾਰ, ਅਛੂਤ-ਉਧਾਰ, ਜੈਨ ਏਕਤਾ, ਸਪਸ਼ਟ ਵਾਦਿਤਾ ਪੱਖੋਂ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਆਪ ਦੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ । ਆਪ ਦੀ ਂ ਵਾਰ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਹਰੀਜਨ ਬਸਤੀ ਵਿਚ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵੀ ਹੋਈ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰ ਪ੍ਰਮੁਖ ਨੇਤਾ ਆਪ ਕੋਲ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਲਈ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਵੀਰਾਇਤਨ ਲੋਕ ਸੇਵਾ, ਜੈਨ ਵਿਦਿਆ ਅਤੇ ਕਲਾ ਦਾ ਰਾਜਗ੍ਰਹਿ ਵਿਖੇ ਜਿਊਂਦਾ ਜਾਗਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜੈਨ ਸਾਧੂਆਂ ਲਈ ਸਵਾਰੀ ਖੋਲੀ। ਆਪ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਆਗਰੇ ਆਏ । ਸੋ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਜੈਨ ਮੁਨੀ ਨੂੰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ
(190)
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਸੇਹਰਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਆਪ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖੇਤਰ ਸਾਰਾ ਭਾਰਤ ਵਰਸ਼ ਹੈ ! 32 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸ਼੍ਰੀ ਅਮਰ ਭਾਰਤੀ ਰਾਹੀਂ ਆਪ ਅਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਆਪ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਤਰਕਪੂਰਨ ਅਤੇ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਵਿਰੋਧੀ ਸੰਤ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰ ਆਪ ਦੇ ਤਰਕ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਆਪ ਦਾ ਗਲਾ ਬਹੁਤ ਸੁਰੀਲਾ ਹੈ । 84 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਵੀ ਆਪ ਛੋਟੇ ਸਾਧੁ ਸਾਧਵੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸਤਰ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
| ਅਰਹਤ ਸੰਘ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਆਪ ਨੇ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਨੇ ਕੁਝ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਕੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਲੋਕਾਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ! ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵੀ ਜੈਨ ਧਰਮ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਆਪ ਅਨੇਕਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਜਾਨਕਾਰ ਹਨ । ਆਵਸ਼ਿਅਕ ਚਰਨੀ ਨਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਨੇ ਆਪ ਦਾ ਨਾਂ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ
ਸਿੱਧ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਵੀਰਾਇਤਨ ਵਿਚ ਸਾਧਵੀ ਚੰਦਨਾ ਸਮੇਤ ਅਨੇਕਾਂ ਸਾਧੂ ਤੇ ਸਾਧਵੀਆਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਵੀਰਾਇਨ ਉਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਹੈ ਜਿਥੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਅਨੇਕਾਂ ਵਾਰ ਆਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ 14 ਚੌਮਾਸੇ ਕੀਤੇ। ਅਰਹਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਾਧੁ ਆਪ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਰਹਤ ਸੰਘ ਦੇ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਸੁਸ਼ੀਲ ਮੁਨੀ ਜੀ ਹਨ । ਆਪ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ 25 ਦੇ ਕਰੀਬ ਸਾਧੂ ਸਾਧਵੀਆਂ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਵਿਸ਼ਵ-ਕੇਸਰੀ ਸ੍ਰੀ ਵਿਮਲ ਮੁਨੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਵੀ ਅਪਣੇ 2 ਸਾਧੂਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਅਤੇ ਰੰਗ ਮੁਨੀ, ਈਸ਼ਵਰ ਮੁਨੀ ਆਦਿ ਮਾਰਵਾੜੀ ਸਾਧੂ ਵੀ ਆਪ ਦੇ ਹੁਕਮ ਹੇਠ ਰਹਿ ਕੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਆਪ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਚੇਲੈ ਸ੍ਰੀ ਵਿਜੈ ਮੁਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਕੀਰਤੀ ਮੁਨੀ ਅਤੇ ਰਮੇਸ਼ ਮੁਨੀ ਪੰਡਤ ਹੇਮਰਾਜ ਸਵਰਗਵਾਸੀ ਸ੍ਰੀ ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ । ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਧਵੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸਾਧਵੀ ਚੰਦਨਾ ਆਦਿ ਸਾਧਵੀਆਂ ਦਾ ਟੋਲਾ ਅਤੇ ਸਾਧਵੀ ਡਾਕਟਰ ਸਾਧਨਾ ਜੈਨ ਦੇ ਨਾਂ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹਨ, ਜੋ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ।
ਵਿਸ਼ਵ ਕੇਸਰੀ ਵਿਮਲ ਮਨ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪ ਉਪ ਪ੍ਰਵਰਤਕ ਸ਼੍ਰੀ ਜਗਦੀਸ਼ ਮੁਨੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਿਸ਼ ਹਨ । ਆਪ ਮਹਾਨ ਚਾਰਿੱਤਰ ਆਤਮਾ, ਸਿਖਿਆ ਸ਼ਾਸਤਰੀ, ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ, ਲੇਖਕ, ਕਵਿ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਮਹਾਤਮਾ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ: 1981 ਭਾਦੋਂ 7 ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਕੁੱਪ ਕਲਾਂ ਜ਼ਿਲਾ ਸੰਗਰੂਰ
( 191 )
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਤਹਿਸੀਲ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ਵਿਖੇ ਪੰ: ਦੇਵ ਰਾਜ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸ੍ਰੀ ਗੰਗਾ ਦੇਵੀ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਆਪ ਦਾ ਨਾਂ ਬਿਹਾਰੀ ਲਾਲ ਰਖਿਆ ਗਿਆ । ਸ਼ੁਰੂ ਦੀ ਸਿਖਿਆ ਆਪ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪਾਠਸ਼ਾਲਾ ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲਾ ਵਿਖੇ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ।
ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਪਿੰਡ ਜੈਨ ਸਾਧੂਆਂ ਦਾ ਪਧਾਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਬਾਲਕ ਬਿਹਾਰੀ ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਅਸਰ ਪਿਆ। ਇਕ ਵਾਰ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਗੁਰੂ ਸ਼੍ਰੀ ਜਗਦੀਸ਼ ਮੁਨੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਕੱਪ ਪਧਾਰੇ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਪ ਦੀ ਉਮਰ ਸਿਰਫ਼ 14 ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ । ਆਪ ਦੇ ਸ਼ੁਭ ਕਰਮ ਦਾ ਉਦੈ ਹੋਇਆ । | ਆਪ 14 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਇਕੱਲੇ ਹੀ ਸਿਆਲਕੋਟ ਗੁਰੂ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਪੁੱਜ ਗਏ ਪਰ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸਾਧੂ ਜਾਂ ਸਾਧਵੀ ਬਨਾਉਣਾ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਗੁਰੂ ਜੀ ਆਪ ਨੂੰ ਸਾਧੂ ਬਨਾਉਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਾ ਹੋਏ । ਉਧਰ ਘਰ ਵਾਲੇ ਆਪ ਨੂੰ ਟੋਲਦੇ ਸਿਆਲਕੋਟ ਆ ਪੁੱਜੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੱਖ ਡਰ ਜਾਂ ਸੰਸਾਰਿਕ ਲਾਲਚ ਵੀ ਆਪ ਨੂੰ ਡਿਗਾ ਨਾ ਸੱਕੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਅੱਗੇ ਝੁਕਨਾ ਪਿਆ।
| ਆਖਰ ਸੰ: 1996 ਮਾਘ 18 ਨੂੰ ਸਿਆਲਕੋਟ ਵਿਖੇ ਬਾਲਕ ਬਿਹਾਰੀ ਲਾਲ ਦੀ ਜੈਨ ਸਧੂ ਦੀਖਿਆ ਹੋਈ । ਆਪ ਦਾ ਨਾਂ ਵਿਮਲ ਮੁਨੀ ਰਖਿਆ ਗਿਆ । ਆਪ ਨੇ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਜੈਨ ਅਤੇ ਅਜੈਨ ਸ੍ਰ ਥਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਵਿਆਕਰਨ, ਕੋਸ਼, ਨਿਆਏ, ਤਰਕ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ।
ਆਪ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਜਨਮ ਕਵਿ ਹਨ । ਚੰਗੇ ਭਲੇ ਦੀਆਂ ਧੁਨਾਂ ਸਦਕਾ ਆਪ ਦੇ ਭਜਨਾਂ ਦੇ ਕੈਸਟ ਅਤੇ ਵੀਡੀਓ ਕੈਸਟ ਤਿਆਰ ਹੋ ਚੁਕੇ ਹਨ ।
ਆਪ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਜਗ੍ਹਾ ਧਰਮ ਚਰਚਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ । ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਆਪ ਨੇ ਜਗਤਗੁਰੁ ਸ਼ੰਕਰਾਚਾਰੀਆ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨਾਲ ਵੀ ਧਰਮ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ । ਆਪ ਨੇ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਾਖੰਡ, ਅੰਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਭਿਸ਼ਟਾਚਾਰ, ਗ਼ਲਤ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੀ ਸਖਤ ਵਿਰੋਧਤਾ ਕੀਤੀ। ਆਪ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਰੁਧ ਇਕ ਅੰਦੋਲਨ ਛੇੜ ਰਖਿਆ ਹੈ ।
ਅੱਜ ਜੰਮੂ, ਉਧਮਪੁਰ, ਪਠਾਨਕੋਟ, ਜਾਲੰਧਰ, ਜਗਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕੁੱਪ ਕਲਾਂ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਦਿਅਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਆਪ ਦੀ ਰਣਾ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਆਪ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬ ਕੇਸਰੀ ਦੀ ਪਦਵੀ ਹਾਸਲ ਸੀ ਹੁਣ ਵਿਸ਼ਵ ਕੇਸਰੀ ਦੀ ਪਦਵੀ ਹਾਸਲ ਹੈ । ਆਪ ਦੇ ਭਗਤਾਂ ਵਿਚ ਮਜ਼ਦੂਰ, ਹਰੀਜਨ, ਗਰੀਬ, ਯਤੀਮ ਅਤੇ ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਵੀ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਲਿਆਨ ਲਈ ਆਪ ਨੇ ਅਪਣਾ ਜੀਵਨ ਸਮਰਪਿਤ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਆਪ ਸੱਚੇ ਵੀਰਾਗ ਹਨ । ਸੱਚ ਦੇ ਉਪਾਸਕ ਹਨ । ਹਮੇਸ਼ਾ
( 192 )
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਹੱਸਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਚੇਹਰੇ ਦਾ ਨਾਂ ਵਿਮਲ ਮੁਨੀ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨੇਤਾ ਹੋਵੇ ਜੋ ਆਪ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਨਾ ਆਇਆ ਹੋਵੇ । ਆਪ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਹਰ ਧਰਮ ਲਈ ਸਨਮਾਨ ਹੈ ਪਰ . ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਆਲੂਚਨਾ ਦਾ ਉਤਰ ਦੇਣ ਵਿਚ ਆਪ ਮੁਖ ਮਹਾਤਮਾ ਹਨ ! ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦਾ ਜੈਨ ਸਥਾਨਕ ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਾ ਫਲ ਹੈ । 25ਵੀਂ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸਮੇਂ ਆਪ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਕੰਮ ਕੀਤੇ । ਜਗਰਾਵਾਂ ਦਾ ਸਨਮਤੀ ਗਵਰਨਮੈਂਟ ਸਾਇੰਸ ਕਾਲੇਜ ਆਪ ਦੀ ਮੇਹਨਤ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਹੱਜ਼gi : ਜਲ ਲਿਖੇ ਹੀ ਨ੍ਹੀ, ਜਾਂ : ਵੀ ਹਨ । ਵਿਮਲ ਮੁਨੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਆਧੁਨਿਕ ਜੈਨ ਮੁਨੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਾਧੂ ਹਨ ।, ਆਪ ਅੱਜ ਕੱਲ ਉਪਾਧਿਆਇ ਅਮਰ ‘ਮੁਨੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੇਠ ਅਪਣੇ ਸਾਥੀ ਸ੍ਰੀ ਦਰਸ਼ਨ ਮੁਨੀ ਅਤੇ ਰਾਮ ਮੁਨੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ।',
ਆਪ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁਖ ਭਗਤਾਂ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ਭਗਤ ਸ਼: ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਂ ਖਾਸ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅਪਣੀ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਪੰਚ ਇਤੀ ਜ਼ਮੀਨ ਆਪ ਰਾਹੀਂ ਬਣਾਏ ਸਕੂਲ ਦੇ ਨਾਂ ਲਗਵਾ ਦਿੱਤੀ । ਆਪ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁਖ ਭਗਤਾਂ ਵਿਚ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਗੁਲਾਮ ਮੁਹੱਮਦ, ਸ਼ੇਖ ਅਬਦੁਲਾ, ਸ੍ਰੀ ਜੀ. ਐਮ. ਸ਼ਾਹ, ਸਰਦਾਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਕੈਰੋਂ, ਲਛਮਨ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ ਦੇ ਨਾਂ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹਨ ਜੋ ਕਈ ਵਾਰ ਆਪ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚੇ ਹਨ । ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਨਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਪਹਿਲੇ ਜੈਨ ਮਨੀ ਸਨ ਜੋ ਪੈਦਲ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਅਮਰਨਾਥ ਇਲਾਕੇ ਤਕ ਗਏ ਸਨ ।
ਅੱਜ ਕੱਲ ਆਪ ਸ਼ਾਵਕ, ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਆਪ ' ਹਰੀਜਨਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ-ਸੁਧਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਅੱਜ ਅਨੇਕਾਂ ਨਵੇਂ ਲੋਕ ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਜੈਨ ਬਣੇ ਹਨ। ਆਪ ਇਸ ਯੁਗ ਦੇ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਭਾਵਕ ਸੰਤ ਹਨ । ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਆਪ · ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿੱਖਿਆ ਹੈ । ਅੱਜਕੱਲ ਆਪ ਦੀ
ਰਣਾ ਨਾਲ ਗੁਣ-ਸਥਾਨ ਹਿੰਦੀ ਪਤਿ ਛਪ ਰਹੀ ਹੈ । ਕੁੱਪ ਵਿਖੇ ਪਹਿਲੇ ਚੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਭਦੇਵ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਸਦੀਵੀ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਰਿਸ਼ਆਯਤਨ ਨਾਂ ਦੀ : ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਨ ਵਿਚਾਰ ਅਧੀਨ ਹੈ ।
ਡਾ: ਮਨੀ ਸ਼ੀ ਨਗਰਾਜ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪ ਅਚਾਰੀਆ ਤੁਲਸੀ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਸੰਤ ਹਨ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਅਪਣੇ ਸ਼ਾਥੀ ਨੀ ਮਹਿੰਦਰ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਨਾਲ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਨੇ ਅਣੂਵਰਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੇ 100 ਦੇ ਕਰੀਬ ਪੁਸਤਕਾਂ ਲਿਖੀਆਂ। ਆਗਮ ਅਤੇ , ਤਪਿਕ ਨਾਂ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਕਾਰਣ ਆਪ ਨੂੰ ਕਾਨਪੁਰ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਨੇ ਡੀ, ਲਿਟ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਦਿੱਤੀ।
:( 193 )
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਜੋ ਕਿਸੇ ਜੈਨ ਮੁਨੀ ਲਈ ਪਹਿਲਾ ਮੌਕਾ ਸੀ । ਆਪ ਨੇ ਅਭਿਧਾਨ ਰਾਜਿੰਦਰ ਕੋਸ਼ ਵਿਸ਼ਾਲ ਗ ਥ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਲਿਖੀ । ਆਪ ਅੱਜ ਕੱਲ ਤੰਪੰਥ ਭਾਰਤੀ ਨਾਂ ਦੀ ਪਤ੍ਰਿਕਾ ਰਾਹੀਂ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਆਪ ਸਵਾਰੀ ਰਾਹੀਂ ਸਫ਼ਰ ਕਰਦੇ ਹਨ :
ਅਰਿਹੰਤ ਸੰਘ ਦੇ ਜੈਨ ਅਚਾਰੀਆ | ਸੁਸ਼ੀਲ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ – ਅਚਾਰੀਆ ਸੁਸ਼ੀਲ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਦਾ ਨਾਂ ਕਿਸੇ ਜਾਨਕਾਰੀ ਦਾ ਮੁਹਤਾਜ ਨਹੀਂ । ਉਹ ਸਮੁੱਚੇ ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਹੀਂ, ਮਨੁੱਖਤਾ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰਖਣ ਵਾਲੇ, ਦੇਸ਼ ਏਕਤਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮੁਖ ਰੋਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਰਮ ਧਾਰਮਿਕ ਅਚਾਰੀਆ ਹਨ। ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਉਹ ਪਹਿਲੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਜੈਨ ਮੁਨੀ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪੱਛਮ ਨੂੰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਵਾਕਫ਼ੀਅਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਸਗੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਦੀਖਿਅਤ ਕੀਤਾ ਹੈ । | ਵਿਸ਼ਵ ਧਰਮ ਸੰਮੇਲਨ, ਵਿਸ਼ਵ ਅਹਿੰਸਾ ਸੰਘ, ਵਿਸ਼ਵ ਅਰਿਹੰਤ ਸੰਘ, ਇੰਟਰਨੇਸ਼ਨਲ ਮਹਾਵੀਰ ਜੈਨ ਮਿਸ਼ਨ, ਅਹਿੰਸਾ ਇੰਟਰਨੇਸ਼ਨਲ, ਅਹਿੰਸਾ ਬਿਹਾਰ, ਅਹਿੰਸਾ ਆਸ਼ਰਮ, ਅਹਿੰਸਾ ਜੈਨ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ, ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਕੇਂਦਰੀਆ ਵਿਦਿਆ ਪੀਠ, ਅਹਿੰਸਾ ਆਯੂਰਵੈਦਿਕ ਕਾਲੇਜ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ 58 ਕੇਂਦਰਾਂ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਸੁਸ਼ੀਲ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਜਨਮ 15 ਜੂਨ 1926 ਨੂੰ ਸ਼ਿਕੋਹ ਗੜ੍ਹ (ਪਿੰਡ ਸੁਸ਼ੀਲ ਗੜ੍ਹ) ਜ਼ਿਲਾ ਗੁੜਗਾਓਂ ਵਿਖੇ ਇਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਦੇ ਮਾਤਾ ਭਾਰਤੀ ਦੇਵੀ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਸੁਨੇਹਗ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸਨ 18 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਆਪ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਬੰਧਨ ਤਿਆਗ ਕੇ ਅਪਣੇ ਗੁਰੂ ਸ੍ਰੀ ਛੋਟੇ ਲਾਲ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਕੋਲ ਆ ਗਏ । ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਸਾਧੂ ਬਨਣ ਯੋਗ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ' ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲੇ, ਅਹਿਮਦਗੜ੍ਹ, ਜਗਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਰਾਏਕੋਟ ਵਿਖੇ ਕੀਤਾ । 20 ਅਪਰੈਲ 1942 ਨੂੰ ਆਪ ਤਪੱਸਵੀ ਰੂਪ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਸਾਧੂ ਸ੍ਰੀ ਛੋਟੇ ਲਾਲ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਕੱਲ ਸਾਧੂ ਬਣ ਗਏ ।
ਸਾਧੂ ਬਨਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਿੰਦੀ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪ੍ਰੇfਖਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ, ਸਾਹਿਤ ਰਤਨ ਅਤੇ ਅਚਾਰਆ ਤਕ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਪਾਸ ਕੀਤੀਆਂ । ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਵਿਆਕਰਨ, ਨਿਆਏ, ਯੋਗ, ਧਆਨ, ਮੰਤਰ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ । . . . ( 194 )
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਆਪ ਦੀਆਂ ਯੋਗਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਸਥਾਨਕ ਵਾਸੀ ਸਮਾਜ ਨੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਪਪ੍ਰਵਰਤਕ ਦੀ ਪਦਵੀ ਦਿੱਤੀ । ਆਪ ਚੰਗੇ ਕਵਿ, ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਹਨ, ਆਪ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਆਪ ਰਾਹੀਂ ਲਿਖੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਐਫ਼. ਏ. ਤਕ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਆਪ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਰਾਜਸਥਾਨੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਅਹਿੰਸਾ ਦੀ ਸਹੀ ਵਿਆਖਿਆ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਦਿਤੀ ਹੈ । ਲੱਖਾਂ ਵਿਰੋਧਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਬਿਹਾਰ, ਬੰਗਾਲ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਗੁਜਰਾਤ, ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਤਕ ਕੀਤਾ।
ਆਪ ਨੇ ਗੁੜਗਾਉਂ ਵਿਖੇ ਡੂੰਘਾ ਮਾਤਾ ਦੇ ਮੰਦਰ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸੂਰਾਂ ਦੀ ਬਲੀ ਬੰਦ ਕਰਵਾਈ । ਇਹ ਆਪ ਦੀ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਾ ਫਲ ਸੀ । ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਅਤੇ ਅਹਿੰਸਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਅਸਲੀ ਰੂਪ ਦੇਨ ਲਈ ਆਪ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵ ਧਰਮ ਸਮੇਲਨ ਨਾਂ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ । ਜਿਸ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਤ ਕ੍ਰਿਪਾਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸਨ । ਅਜ ਕਲ ਇਹ ਸੰਸਥਾ 6 ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬੜੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਕਰ ਚੁਕੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਛੁਟ 40 ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਚੁੱਕੇ ਹਨ । 1974 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ 2500 ਸਾਲਾ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਲਈ ਪ੍ਰਰਣਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਆਪ ਹੀ ਸਨ ! ਆਪ ਦੀ ਹਿਮਤ ਨਾਲ ਜੈਨ ਸਮਾਜ · ਦਾ ਇਕ ਝੰਡਾ, ਇਕ ਨਿਸ਼ਾਨ ਅਤੇ ਇਕ ਬ ਤਿਆਰ ਹੋਇਆ । ਇਹ ਕੰਮ 2500 ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਆਪ ਸ੍ਰੀ ਦੇ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਅਤੇ ਸਲਾਹ ਲਈ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਧਾਰਮਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਜੈਨ ਸਾਧੂਆਂ ਤੋਂ ਛੁਟ ਚਾਰੇ ਸ਼ੰਕਰਾਚਾਰੀਆ, ਸੰਤ ਕ੍ਰਿਪਾਲ ਸਿੰਘ, ਰਮਨ ਪੋਪ, ਰੂਸ ਦੇ ਮੁਸਲਿਮ ਧਾਰਮਿਕ ਨੇਤਾ ਆਪ ਦੇ ਪ੍ਰਮੀ ਹਨ । ਪੌਪ ਆਪ ਦੇ ਸਵਾਗਤ ਲਈ ਖੁਦ ਹੋਠਾਂ ਆਏ ਸਨ ।
ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਜੈਨੀਆਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਤੀਕਾਰੀ ਯੁਗ ਸੀ । ਇਸ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਕਈ ਨੇਤਾ ਸਨ, ਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਉਪਰਲਾ ਨਾਂ ਅਚਾਰੀਆ ਸੁਸ਼ੀਲ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪਦ-ਯਾਤ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। 1977 ਵਿਚ ਆਪਨੇ ਇੰਟਰਨੇਸ਼ਨਲ ਮਹਾਵੀਰ ਜੈਨ ਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਜੋ ਅਮਰੀਕਾ, ਕਨੇਡਾ, ਇੰਗਲੈਂਡ, ਭਾਰਤ , ਨੇਪਾਲ, ਜਰਮਨੀ, ਜਾਪਾਨ ਆਦਿ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਜੈਨ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੇਂਦਰ ਚਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ, ਯੋਗ, ਮੰਤਰ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ
( 195 ).
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ ਕਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਥੋਂ ਇਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਸਾਲਾ ਵੀ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ।
13 ਅਕਤੂਬਰ 1981 ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਜੈਨ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਯੂ. ਐਨ. ਓ. ਪਲਾਜਾ ਵਿਖੇ ਹੋਈ। ਤੀਸਰੀ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਵਿਚ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿੱਲਿਆ ਸੀ । ਅਚਾਰੀਆ ਸੁਸ਼ੀਲ ਕੁਮਾਰ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਧਾਰਮਿਕ ਨੇਤਾ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯੂ. ਐਨ. ਓ. ਵਿਖੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਸੁਨਾਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਆਪ ਨੇ ਅਪਣੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਹੈਡ ਕੁਆਟਰ ਨਿਊ ਜਰੂਸੀ ਵਿਖੇ ਸਿਧਾਚਲ ਨਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਬਨਾਇਆ ਹੈ। ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਆਪ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਹੀ ਬੋਲਦੇ ਹਨ । ਆਪ ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹਿਤ ਘੁੰਮਦੇ ਹਨ।
ਅਜ ਸੰਸਾਰ ਦੇ 10 ਲਖ਼ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਜੈਨੀ ਆਪ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਧਰਮ ' ਗੁਰੂ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਅਜ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਤੇ ਜੋ ਜੈਨ ਧਰਮ ਹੈ ਉਸ ਦਾ ਸੋਹਰਾ ਇਸ ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਤ ਨੂੰ ਹੀ ਹੈ । ਆਪ ਮਾਨ ਅਪਮਾਨ ਤੋਂ ਦੂਰ ਖੁਸ਼-3 ਬੀਅਤ ਸੰਤ ਹਨ । ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਦੇ ਮਸੀਹਾ ਹਨ । ਜਾਤ ਪਾਤ, ਛੂਆਛੂਤ, ਦਹੇਜ, ਗਊ ਹੱਤਿਆ ਵਿਰੁਧ ਪ੍ਰਥਾ ਲਈ ਆਪ ਨੇ ਬੜੇ ਬੜੇ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਵਿਚ ਸਫਲਤਾ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਆਪ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਚਾਰੀਆ ਹੇਮ ਚੰਦਰ ਹਨ । ਅਚਾਰੀਆ ਹੇਮਚੰਦਰ ਨੇ ਅਪਣਾ ਅਸਰ ਰਸੂਖ ਵਰਤੇ ਕੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ 18 ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਫੈਲਾਇਆ ਸੀ । ਲੇਖਕਾਂ ਪ੍ਰਤਿਮਹਾਰਾਜ ਖਾਸ ਪ੍ਰੇਮ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਣ ਸਾਡਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਗਲੀ ਮੁਹੱਲਿਆਂ ਵਿਚ ਆਪ ਦਾ ਬਚਪਨ ਬੀਤਿਆ । ਆਪ ਨੂੰ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਨਾਲ ਇਸ ਕਾਰਨ ਵੀ ਪਿਆਰ ਹੈ ਕਿ ਇਥੇ ਸ਼੍ਰੀ ਰੂਪ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਆਪ ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਸਦਕਾ ਸਾਡੇ ਕਈ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਖ ਆਪ ਦੀ ਛਤਰ ਛਾਇਆ ਹੇਠ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਜੈਨ ਭਗਤਾਂ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਵਾਕਫ਼ੀਅਤ ਹੋਈ ਹੈ।
ਦਾ
ਆਪ ਦੀ
ਘਰ ਹੈ । ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾਂ
ਦਾ ਵਿਮੋਚਨ ਦਿੱਲੀ
..
ਕ੍ਰਿਪਾ ਨਾਲ ਅਨੇਕਾਂ
ਧਰਮ ਕੀਰਤੀ ਜੀ,
ਦੇ
ਆਪਦੇ ਨਾਲ ਸ਼੍ਰੀ ਸੁਭਾਗ ਮੁਨੀ ਜੀ, ਸ੍ਰੀ ਅਮਰੇਂਦਰ ਮੁਨੀ, ਸ਼੍ਰੀ ਸ਼੍ਰੀ ਕਸਤੂਰ ਮੁਨੀ ਜੀ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਦਿਨੇਸ਼ ਮੁਨੀ ਜੀ ਵੀ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪ ਨਾਲ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਸਾਰੇ ਸਾਧੂ ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ । ਆਪ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਿਚ ਕਈ ਹੋਰ ਭਾਰਤੀ ਜੈਨ ਯਤੀ ਆਪ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਅਜ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਆਸ਼ਰਮ, ਮੰਦਰ, ਦਾਦਾਵਾੜੀਆਂ ਆਪ ਦੀ ਪਰਣਾ ਨਾਲ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਚੁਕੀਆਂ ਹਨ । ਆਪ ਅਤੇ ਆਪ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦਾ ਜੌਨ ਸੰਸਾਰ ਪ੍ਰਤਿ ਖਾਸ ਉਪਕਾਰ ਹੈ । ਰਾਜੀਵ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤੇ ਦੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮੁਖ ਹਿੱਸਾ ਪੌਣ ਖ਼ਾਤਰ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਐਵਾਰਡ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
( 196 )
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਨਵ ਤੇਰਾਪੰਥ ਦੇ ਕੁਝ ਮਸ਼ਹੂਰ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਚਕ ਸਾਧੂ ਸਾਧਵੀ
ਸੰਘ ਪ੍ਰਮੁਖ ਸੀ ਚੰਦਨ ਮਲ ਜੀ
, ਆਪ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਜਾਨਕਾਰ ਜੈਨ ਸੰਤ , ਹਨ | ਆਪ ਮਹਾਨ ਕਵੀ , ਲੇਖਕੇ ਅਤੇ ਧਰਮ-ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਹਨ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਦੋ ਹੀ ਚੰਦਨ ਮੁਨੀ ਹਨ ਇਕ . ਸਥਾਨਕ ਵਾਸੀ ਅਤੇ ਇਕ ਨਵ ਤੇਰਾਪੰਥ ਛਿਰਕੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦੋਵਾਂ ਹੀ ਚੰਗੇ ਕਵਿ ਹਨ 1 : – | ਅੱਜ ਤੋਂ ਤਕਰੀਬਨ 58 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ 9 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਅਪਣੇ ਬੜੇ ਭਰਾ ਸ੍ਰੀ ਧਨਰਾਜ ਅਤੇ ਭੈਣ ਦੀਪਾ ਜੀ ਨਾਲ ਅਚਾਰੀਆ ਕਾਲੂ ਗਣੀ ਕੋਲ ਸਾਧੂ ਬਣੇ । ਆਪ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ੍ਰੀ ਕੇਵਲ ਚੰਦ (ਬਾਲਕ ਵਿਚ ਮੁਨੀ ਸਿਰਸਾ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ । ਸਨ | ਅੱਜ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਤੇਰਾਪੰਥ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਆਪ ਦਾ ਨਾਂ ਪ੍ਰਮੁਖ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਮੰਡੀਆਂ ਵਿਚ ਨਵੇਂ : ਜੈਨ ਬਨਾਏ । ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ । ਆਪ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਤੁਲਸੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਕ ਮਤਭੇਦ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਅਲਗ ਹੋ ਗਏ ।
ਆਪ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਹਿੰਦੀ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਹੀ ਪੁਸਤਕਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਅਜ ਤਕ 21 ਛਪ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ । ਆਪ ਅਜ ਕਲ ਨਵੀਂ ਤੌਰਾ ਪੰਥ ਦੇ ਸੰਘ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਅਚਾਰੀਆਂ ਵਰਗਾ ਦਰਜਾ ਹੈ । ਆਪ ਮਹਾਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਜਾਨਕਾਰ ਸੰਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਲਈ ਜੈਨ ਸੰਗਮ ਨਾਂ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਹੈ ।
ਤਸਵੀਂ ਸੀ ਧੰਨ ਰਾਜ ਜੀ ਮਹਾਂਰਾਜ
ਆਪ ਸ੍ਰੀ ਚੰਦਨ ਮਲ ਦੇ ਸਕੇ ਭਰਾ ਹਨ । ਆਪ 60 ਸਾਲ ਸਾਧੂ ਪੁਣੇ ਦੇ ਪੂਰੇ : ਕਰ ਚੁਕੇ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਵੀ ਬੁਢਾਪੇ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਨਵੇਂ ਪੰਥ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਵੀ ਅਨੇਕਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਜਾਣਕਾਰ, ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਸੁਧਾਰਕ ਹਨ । ਆਪ ਦੀਆਂ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੇ 22 ਪੁਸਤਕਾਂ ਛਪ ਚੁਕੀਆਂ ਹਨ। ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਅਧੀਨ ਹਨ । ਆਪ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਤੁਲਸੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ।
( 197 :)
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸ਼ੀ ਰੂਪ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਆਪ ਨਵ ਤੇਰਪੰਥ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ : 1996 ਭਾਦੋਂ ਸ਼ੁਕਲਾ 9 ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹਿਰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਸੰ: 2009 ਕੱਤਕ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ 9 ਨੂੰ ਆਪ ਤੇਰਾਪੰਥੀ ਸਾਧੂ ਬਣੇ । ਆਪ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਸਮੁੱਚੇ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਛੁਟ ਨੇਪਾਲ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵਾਰ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਆਪ ਦੀਆਂ 14 ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਿੰਦੀ, ਬੰਗਲਾ, ਕੰਨੜ ਆਦਿ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਛਪ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ । ਚੋਟੀ ਦੇ ਨੇਤਾ ਆਪ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਲੈਣ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਬੀ. ਬੀ. ਸੀ. ਰੇਡੀਓ ਤੋਂ ਆਪ ਦੇ ਕਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਹੋ ਚੁਕੇ ਹਨ ।
ਹੋਰ ਸੰਤਾਂ ਵਿਚ ਮੁਨੀ ਝੂਮਰ ਮਲ, ਨੀ ਸੋਹਨ ਲਾਲ, ਮੁਨੀ ਮਨੋਕ ' ਕੁਮਾਰ* ਸ੍ਰੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਮੁਨੀ, ਮੁਨੀ ਤ ਕੁਮਾਰ, ਮੁਨੀ ਵੀਰ ਵਿਜੈ ਦੇ ਨਾਂ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹਨ । ਸਾਰੇ ਸਾਧੂ ਚੰਗੇ ਵਿਦਵਾਨ ਅਤੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਹਨ ।
ਨਵ ਤੇਰਾਪੰਥ ਦੇ ਸਾਧਵੀ ਫ਼ਿਰਕਾ ਨਵ ਤੇਰਾ ਪੰਥ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਵਿਦਵਾਨ ਸਾਧਵੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਮੁੱਚੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਸਾਧਵੀਆਂ ਦੀ ਜਾਨਕਾਰੀ ਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ ।
ਸੰਘ ਪ੍ਰਮੁਖਾ ਵਰਤਣੀ ਸ਼ੀ ਮੌਲਾ ਸ਼ੀ ਜੀ
ਆਪ ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਦੀ ਮਹਾਨ ਸਾਧਵੀ ਹਨ । ਤੇਰਾਪੰਥ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਾਧਵੀ ਕਣਕ ਪ੍ਰਭਾ ਦੀ ਭੈਣ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਲਾਡ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। 15 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਸੰਸਾਰਿਕ ਸੁਖਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਸਾਧਵੀ ਮਾਰਗ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ | ਆਪ ਨੇ ਬਹੁਤ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਆਪ ਮਹਾਨ ਲੇਖਿਕਾ ਹੋਨ ( ਆਪ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਤੁਲਸੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕਾਫੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤਕ ਗਏ । ਆਪ ਦੀਆਂ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੇ 7 ਪੁਸਤਕਾਂ ਛਪ ਚੁਕੀਆਂ ਹਨ ।
( 198)
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਕੁਝ ਪ੍ਰਮੁਖ ਨਵ ਤੇਰਾ ਪੰਥ ਸਾਧਵੀਆਂ
ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਮੰਜੂ ਸ਼ੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
| ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਮੰਜ਼ੂ ਸ਼ੀ ਜੀ ਨੇ 13 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼ੀ ਤੁਲਸੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਤੋਂ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਸਾਧਵੀ ਚਾਂਦ ਕੁਮਾਰੀ ਜੀ ਆਪ ਦੀ ਸਕੀ ਭੈਣ ਹਨ । ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਦੀਪਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜੇ
ਸਾਧਵੀ ਦੀਪਾਂ ਜੀ ਡੁਗਰਗੜ, ਨਿਵਾਸੀ ਹਨ । ਪਤੀ ਦੇ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਆਪ 34 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਧ ਬਣੇ । ਆਪ ਨੇ ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਮੰਜੂ ਸ੍ਰੀ ਤੋਂ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ।
ਸਾਧਵੀ ਸ਼ ਸ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਸਾਧਵੀ ਸ਼ੀ ਸਮਤਾ ਜੀ ਨਵੀਂ ਦੀਖਿਆ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਨੇਵ ਤੇਰਾਪੰਥ ਸਾਧਵੀ ਹਨ । ਆਪ ਹਨੁਮਾਨ ਗੜ੍ਹ ਨਿਵਾਸੀ ਹਨ ।
ਸਾਧਵੀ ਸ਼ੀ ਮੋਹਨਾਂ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਮੋਹਨਾ ਜੀ ਤੇਰਾ ਪੰਥ ਦੇ ਯੁਵਾਂ ਅਚਾਰੀਆ ਦੇ ਚਾਚੇ ਦੀ ਲੜਕੀ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਦੀਪਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਤੋਂ ਤੱਤਵ ਗਿਆਨ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਆਪ ਨੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਿਚ ਨਵੇਂ ਕੀਰਤੀਮਾਨ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਹਨ ।
ਸਾਧਵੀ ਸ਼ੀ ਜਤਨ ਕੁਮਾਰੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਸਾਧਵੀ ਜਤਨ ਕੁਮਾਰੀ ਦੂਰ ਨਿਵਾਸੀ ਹਨ । 12 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਸਾਧਵੀ ਜੀਵਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ।
ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਸੁਮੰਗਲ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਸਾਧਵੀ ਸੁਮੰਗਲ ਜੀ, ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਜੋਤੀ ਕੁਮਾਰੀ ਜੀ ਦੀ ਸਕੀ ਭੈਣੇ ਨੇ । ਆਪ ਦੇ ਭਰਾ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਲੇਖਕ ਤੇ ਸੰਪਾਦਕ ਸ਼੍ਰੀ ਸ਼੍ਰੀ ਚੰਦ ਜੀ ਨਾ ‘ਸਰਸ'
( 199 )
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਥਾਂ ਦਾ
ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ 100 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਥਾਂ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ, ਲੇਖਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਕਈ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਆਪ 25 ਸਾਲ ਤੋਂ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁੰਨੇ ।
ਸਾਧ ਵੀ ਭਾਵਨਾ ਸ਼ੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
• ਸਾਧਵੀ ਭਾਵਨਾ ੲੀ ਜੀ ਵੀ ਦਾਸਰ ਨਿਵਾਸੀ ਹਨ । . ਪਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 'ਆਪ ਨੇਵ ਤੇਰਾ ਪੰਥ ਸਾਧਵੀ ਬਣੇ ਹਨ ।
ਸਾਧਵੀ ਕਣਕ ਲਤਾ ਕਲਕੱਤਾ ਨਿਵਾਸੀ ਹਨ । ਸਾਧਵੀਂ ਉਸ਼ਾ ਕੁਮਾਰੀ ਸਾਂਡਵਾ ਨਿਵਾਸੀ ਹਨ । ਸਾਧਵੀ ਕੁਸਮ ਰੇਖਾ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਹਨ ! ::
ਪ੍ਰਆ ਦਰਸ਼ਨਾ ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੇ ਇੰਦਰਚੰਦ ਜੀ ਦੀ ਸਪੁਤਰੀ ਹਨ। ਆਪ ਬੀ.ਏ. ਪਾਸ ਹਨ। ਸ੍ਰੀ ਧਨ ਰਾਜ ਜੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਚੰਦਨ ਮਲ ਜੀ ਦੀ ਆਪ ਸਕੀ ਭਤੀਜੀ ਹਨ ।
ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਮਹਿਮਾ ਸ਼੍ਰੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਪਟੇਲ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ
ਹਨ ।
ਸਾਰੀਆਂ ਸਾਧਵੀਆਂ ਚੰਗੀਆਂ ਭਾਸ਼ਨ , ਕਾਰ ਹਨ, ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਕਵਿ ਹਨ । ਕਈ ਸਾਧਵੀਆਂ ਚਿਤਰਕਾਰ ਹਨ । ਕਈ ਸਾਧਵੀਆਂ ਸੂਖਮ ਲਿਪਿਕਾਰ ਹਨ ।
(ਸਮੋਸਰਨ ਤੋਂ ਧਨਵਾਦ ਸਹਿਤ)
( 200 )
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੰਜਾਬੀ ਜੈਨ ਉਪਾਸਕ, ਲੇਖਕ, ਕਵਿ, ਦਾਨੀ
| ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ
20/
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿਧ ਪੰਜਾਬੀ ਜੈਨ ਲੇਖਕ ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹਿਸਥ ਜੈਨ ਲੇਖਕਾਂ ਕਵੀਆਂ, ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ, ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕਾਂ, ਦੇਸ਼ ਭਗਤਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆ ਪ੍ਰਾਰਕਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਰਾਂਗੇ ।
| ਭਾਵੇਂ ਯਤੀਆਂ ਨੇ ਕਾਫ਼ੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਸੁਤੰਤਰ ਸਾਹਿਤ ਰਚਿਆ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਿਆ। ਸ੍ਰੀ ਹੀਰਾ ਲਾਲ ਜੀ ਦੁਗੜ ਨੇ ਅਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਮਧ ਏਸ਼ੀਆ ਔਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਯਤੀਆਂ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਗਿਣਾਏ ਹਨ । ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਹਾਨ ਯਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਹੀ ਦਰਜ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਅਪਸ਼ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਲਿਖਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬੜਗੱਡ ਦੇ ਮੁਨੀ ਮਾਲ ਯਤੀ ਸਿਧ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਰਸੇ (ਸਰਸਵਤੀ ਪੱਤਨ) ਵਿਖੇ 35 ਗੰਥ ਲਿਖੇ । ਆਪ ਦਾ ਸਮਾਂ ਵਿਕਰਮ ਸੰ 1ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਗੱਦੀ ਹਨੁਮਾਨ ਗੱਛ ਦੀ ਗੱਦੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੀ ।
ਯਤੀ ਮੇਘ ਨੇ ਫਗਵਾੜੇ ਵਿਖੇ ਸੰ: 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਮੇਘ ਵਿਨੋਦ, ਮੇਘ ਮਾਲਾ, ਗੋਪੀ ਚੰਦ ਕਥਾ, ਦਾਨਸ਼ੀਲ ਤਪ ਭਾਵਨਾ, ਚੌਵੀਸੀ, ਪਿੰਗਲ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਮੇਘ ਵਿਲਾਸ, ਮੇਘ ਮਹੂਰਤ ਤੋਂ ਛੁਟ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਥ ਲਿਖੇ । ਯਤੀਆਂ ਦਾ ਸੁਤੰਤਰ ਸਾਹਿਤ ਸਾਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ । ਮੁਨੀਆਂ ਅਤੇ ਸਾਧਵੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਲਿਖੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵਰਨਣ ਅਸੀਂ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਕਰ ਦਿਤਾ ਹੈ । ਕੁਝ ਪੁਰਾਤਨ ਦਿਗੰਬਰ ਉਪਾਸਕਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਵੀ ਆ ਚੁਕਾ ਹੈ ।
ਉਪਾਸ਼ਕ ਜੈਨ ਕਵਿ ਸ਼ੀ ਹਰਜਸ ਰਾਏ ਜੀ
ਆਪ ਕਸੂਰ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਨ । ਆਪ ਦੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਜਾਨਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ । ਪੰਡਤ ਹੀਰਾ ਲਾਲ ਦੁਰੜ ਆਪ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਰਚਨਾਵਾਂ (1) ਗੁਰੂਗੁਣ ਰਤਨ ਮਾਲਾ {ਸੰ: 1864) (2) ਸੀਮੰਧਰ ਸਵਾਮੀ ਛੰਦ (1865) (3) ਦੇਵਧੀਦੇਵ ਰਚਨਾ (1865) (4) ਦੇਵ ਰਚਨਾ (387) । ਕਵਿ ਦਾ ਅਪਣਾ ਗੁਰ ਮੁਨੀ ਸ਼ੀ ਨਾਗਰ ਮਲ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਪਰ ਆਪ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸਮੁਚੇ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਫ਼ਿਰਕੇ ਵਿਚ ਰਮਾਇਣ ਵਾਂਗ ਪੜੀਆਂ ਅਤੇ ਪਵਿਤਰ ਸਮਝੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਘਰ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਅਜਹਾ ਗਿਆਨ ਹਾਸਲ ਕਰਨਾ ਚੈਨ ਕਵਿ ਹਰਜਸ ਰਾਏ ਦਾ ਕਮਾਲ ਸੀ। ਆਪ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਵਿਤਾ ਪਖ, ਭਾਸ਼ਾ ਪਖ, ਛੰਦ ਅਤੇ ਅਲੰਕਾਰ ਪਖੋਂ ਸੰਪੂਰਨ ਹਨ । ਇਹ ਆਪ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਗਿਆਨ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਵੀ ਕਰਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
( 202 ),
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸ਼੍ਰੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਾਲ ਜੀ ਨਾਹਰ
ਆਪ ਹੋਸ਼ਿਆਰ ਪੁਰ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਕਾਂਗੜੇ ਤੀਰਥ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਨਾਂ ਉੱਚਾ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਕਾਂਗੜੇ ਤੀਰਥ ਦਾ ਇਤਹਾਸ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਜੋ ਕਿ ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲੇ ਦੇ ਲਾਲਾ ਮੀਰੀ ਮਲ ਜੈਨ ਵਲੋਂ ਛਪਾਇਆ ਗਿਆ । ਛੋਟੀ ਜੇਹੀ ਪੁਸਤਕ ਆਪ ਦੀ ਵਿਦਵਾਨਝਾ ਨੂੰ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
ਪੰ: ਹੀਰਾ ਲਾਲ ਦੁਗੜ
ਆਪ ਸ਼੍ਰੀ ਦੀਨਾ ਨਾਥ ਦੁਗੜ ਦੇ ਸਪੁੱਤਰ ਹਨ । ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਿੱਲੀ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਨ। ਆਪਨੇ ਗੁਰੂਕੁਲ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਵਾਲੇ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ। ਆਪ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਛੁਟ ਵਿਆਕਰਨ, ਮੰਤਰ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਜੋਤਿਸ਼ ਦੇ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਹਨ । ਸਾਧੂ ਸਾਧਵੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸਤਰ ਬੜੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੇ 33 ਗ੍ਰੰਥ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਹਨ । ਆਪ ਦੇ ਕੁਝ ਸੁਤੰਤਰ ਲੇਖ ਪਤ੍ਰਿਕਾਵਾਂ ਵਿਚ ਛਪਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਅਜ ਕਲ ਆਪ ਜੌਨ ਮੰਤਰ ਸ਼ਾਸਤਰ 20 ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਛਪਵਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ 2 ਭਾਗ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਚੁੱਕੇ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗ੍ਰੰਥ ‘ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਔਰ ਪੰਜਾਬ ਮੇਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਆਪ ਦੇ ਗਿਆਨ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ।
ਕਵਿ ਸ਼੍ਰੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦੁਗੜ
ਕਵਿ ਸ਼੍ਰੀ ਖੁਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦੁਗੜ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਨ । ਆਪ ਅਚਾਰੀਆ ਵਿਜੈ ਨੰਦ ਦੇ ਪਰਮ ਭਗਤ ਸਨ । ਆਪ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਤਕਰੀਬਨ 25 ਗ੍ਰੰਥ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ : 1927 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1957 ਤਕ ਦਾ ਹੈ।
ਜੈਨ ਕਵਿ ਸ਼੍ਰੀ ਚੰਦੂ ਲਾਲ ਜੀ
ਆਪ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਜਾਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ । ਆਪ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਹੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ, ਭਜਨ, ਬਾਰਹ ਮਾਸੇ ਲਿਖੇ ਹਨ ਪਰ ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਆਪ ਅਚਾਰੀਆ ਵਿਜੈ ਨੰਦ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਨ । ਆਪ ਦਾ
(203)
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਇਕ ਚੇਲਾ ਜੀਵਨ ਦਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲੇ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਕਵਿ ਨੇ ਛੋਟੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਤਕਰੀਬਨ 172 ਰਚਨਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ 12 ਮਾਮਾ (ਨੇਮ ਗ਼ਜ਼ਲ) ਭਕਤੀ ਕਲਪ ਦਰੁਮ, ਚੌਵੀਸੀ- ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਅਚਾਰੀਆ ਵਿਜੈ ਨੰਦ ਦਾ ਇਤਹਾਸਕ ਚਾਤਰ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ : ਆਪ ਦੇ ਤਿੰਨ ਗ ਥ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ਨਿਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ, ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਲੇਖਕ ਤੇ ਕਵਿ ਡਾ: ਨਰੇਸ਼ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਨੇ ਥੜੀ ਮੇਹਨਤ ਨਾਲ ਛਪਵਾਏ ਹਨ । ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲੇ ਦੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀ ਚੰਦੂ ਲਾਲ ਦੇ ਭਜਨ ਯਾਦ ਹਨ । ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜੈਨ ਮੁਨੀਆਂ ਨੇ ਚੰਦੂ ਲਾਲ ਦੇ ਭਜਨਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਆਪ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਹਰ ਪੂਜਾ ਤਿਸ਼ਠਾ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਸਨ ।
ਡਾ: ਸ਼ੀ ਬਨਾਰਸੀ ਦਾਸ ਜੀ ਜੈਨ ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਲੁਧਿਆਣੇ ਦੇ ਇਕ ਸੰਪੰਨ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਹੀ ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਸਾਧਵੀਆਂ ਦੇ ਸਤਿਸੰਗ ਦਾ ਅਵਸਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ! ਐਮ. ਏ. ਕਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਪੀ.ਐਚ. ਡੀ. ਲਈ ਆਪ ਇੰਗਲੈਂਡ ਚਲੇ ਗਏ । ਉਥੇ ਆਪ ਦਾ ਜੀਵਨ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿਚ ਰੰਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਆਪ ਸ਼ੁਧ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਰਹੇ । ਅਪਣਾ ਖਾਣਾ ਆਪ ਬਨਾਉਣਾ, ਭਾਰਤੀ ਕਪੜਿਆਂ ਵਿਚ ' ਰਹਿਣਾ, ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਤਿ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਪ੍ਰਤਿ ਕਰਤਵ ਦਾ ਆਪ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਧਿਆਨ ਰਿਹਾ ।
ਆਪ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਓਰੀਐਂਟਲ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਫੈਸਰ ਵਜੋਂ ਨੌਕਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ । ਆਪ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਲਾਹੌਰ ਜੈਨ ਹੱਥਲਿਖਤ ਭੰਡਾਰ ਦੀ ਸੂਚੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਆਪ ਨੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਕਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ।
ਡਾ: ਐਲ. ਐਮ. ਜੋਸ਼ੀ ਡਾ: ਜੋਸ਼ੀ ਦਾ ਜਨਮ ਜ਼ਿਲਾ ਗੋਰਖਪੁਰ ਦੇ ਕਰੀਬ ਇਕ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਨੇ ਪਾਲੀ ਅਤੇ ਪੁਰਾਤਨ ਇਤਹਾਸ ਵਿਚ ਐਮ. ਏ. ਪਾਸ ਕੀਤੀ। ਫਿਰ ਆਪ ਨੇ ਬੁੱਧ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਨੂੰ ਬੁੱਧ ਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਕਾਰਣ ਪੀ.-ਐਚ. ਡੀ. ਡਿਗਰੀ ਹਾਸਲ ਹੋਈ । ਆਪ ਨੇ ਅਮੈਰਿਕਾ ਵਿਚ ਅਧਿਆਪਨ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ !
(204 )
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
1970 ਦੇ ਕਰੀਬ ਆਪ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਭਵਨ ਦੇ ਰੀਡਰ ਵਜੋਂ ਨਿਉਕਤ ਹੋਏ । ਆਪ ਨੂੰ ਮਣ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ, ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਚ ਡੂੰਘੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਸੀ । ਆਪਨੇ ਜੈਨ ਚੇਅਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਿਚ ਤਨ, ਮਨ ਤੋਂ ਹਿਯੋਗ ਦਿਤਾ ! ਆ, ਧਰਮ ਸਿਖਿਆ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਮੁਖੀ ਬਣੇ । ਆਪ ਬੱਧ ਵਿਦਵਾਨ ਵਜੋਂ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ | 25ਵੀਂ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਆਪ ਸਰਕਾਰੀ ਮੈਂਬਰ ਸਨ ।
1984 ਨੂੰ ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਦਿਲੀ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਉੱਤਰਾਧਿਐਨ ਸੂਤਰ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਆਪ ਵਲੋਂ ਮਿਲੀ । ਆਪ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਸ਼ਿਵ ਮੁਨੀ ਨੂੰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਤੇ ਪੀ.ਐਚ. ਡੀ. ਕਰਵਾਈ । ਆਪ ਦੇ ਕਈ ਲੇਖ ਜੈਨ ਕਲਾ ਤੇ ਇਤਹਾਸ ਸੰਬੰਧੀ ਛਪੇ ਹਨ !
ਡਾ: ਸ਼ੀ ਸ਼ਿਵ ਮੁਨੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਮਲੋਟ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ੀ ਵਿਚ ਐਮ. ਏ. ਪਾਸ ਕੀਤੀ । ਆਪ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ । ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸੁਖ ਆਪ ਨੂੰ ਧਰਮ ਦੇ ਰਾਹ ਤੋਂ ਨਾ ਰੋਕ ਸਕੇ । 29 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਅਪਣੀ ਭੈਣ ਨਾਲ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਛੱਡ ਕੇ ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ । ਆਪ ਦੇ ਗੁਰੂ ਸ਼੍ਰੀ ਗਿਆਨ ਮੁਨੀ ਜੀ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਅਪਣੇ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ।
ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿਖਣ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਨੇ ਡਾਕਟਰ ਐਲ. ਐਮ. ਜੋਸ਼ੀ ਕੱਲ ਮੁਕਤੀ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਪੀ.-ਐਚ. ਡੀ. ਕੀਤੀ । ਆਪ ਪਹਿਲੇ ਪੀ-ਐਚ. ਡੀ. ਸੰਤ ਹਨ ।
ਅਜ ਕਲ ਆਪ ਮਣ ਸੰਘ ਦੇ 5 ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਾਧੂਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹਨ । ਆਪ ਗਿਆਨ, ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਸਾਦਗੀ ਦੇ ਪੁੰਜ ਹਨ ! .
| ਡਾ: ਸ੍ਰੀ ਵੀ. ਭੱਟ ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਗੁਜਰਾਤ ਰਾਜ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਜਾਨਵਰ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਪੀ.-ਐਚ. ਡੀ. ਪੱਛਮ ਜਰਮਨੀ ਵਿਦਵਾਨ ਡਾਕਟਰ ਕਲਾਸ਼ ਬਰੂਣ ਤੋਂ ਕੀਤੀ । ਆਪ ਪੁਰਾਤਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਮਾਹਰ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਜਰਮਨ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਹਿੰਦੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ
( 205 )
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਧ ਲਿਖੇ ਹਨ ਜੋ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪਤ੍ਰਿਕਾਵਾਂ ਵਿਚ ਛਪਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਆਪ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਜਾਣਦੇ ਹਨ । ਆਪ ਜੈਨ ਚੇਅਰ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਮੁਖੀ ਹਨ । ਆਪ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਵਤੀ ਜੈਨ ਐਵਾਰਡ ਮਿਲਿਆ । ਆਪ ਮਹਾਨ ਸ਼ੋਧ ਕਰਤਾ ਤੇ ਮੇਹਨਤੀ ਹਨ । ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਆਪ ਵਲੋਂ ਲਿਖੀ ਗਈ ਹੈ ।
ਸ੍ਰੀ ਤਿਲਕ ਧਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ
ਸ੍ਰੀ ਤਿਲਕ ਧਰ ਜੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਮਾਸਿਕ ਹਿੰਦੀ ਆਤਮ ਰਸ਼ਮੀ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹਨ । ਆਪ ਸ੍ਰੀ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ: 1977 ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਸ਼ਹਿਰ ਭੇਰਾਂ ਦੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਹੋਇਆ 1 ਆਪ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਹਰੀ ਰਾਮ ਜੀ ਸ਼ਰਮਾ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸ੍ਰੀ ਕਰਮ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਧਨੀ ਸਨ ।
ਆਪ ਨੇ 20 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਪਾਸ ਕੀਤੀ । ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਦਿਲੀ ਤੋਂ ਛਪਣ ਵਾਲੀ ਮਾਨਵ ਧਰਮ ਨਾਮ ਪਤ੍ਰਿਕਾ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਰਹੇ। ਆਪ ਨੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਪੁਰਾਤਨ ਇਤਹਾਸਕਾਰ ਡਾ: ਵਾਦੇਵ ਸ਼ਰਨ ਅਗਰਵਾਲ ਨਾਲ ਬਨਾਰਸ ਵਿਖੇ ਹਿੰਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਸ਼ਬਦ ਕੋਸ਼ ਲਈ 4 ਸਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਆਪ ਨੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਪਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵੀ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ।
ਆਪ ਦੀਆਂ ਹੁਣ ਤਕ 12 ਰਚਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਤਕਰੀਬਨ 200 ਲੇਖ ਜੈਨ ਧਰਮ ਸੰਬੰਧੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋ ਚੁਕੇ ਹਨ । ਆਪ ਇਕ ਮਹਾਨ ਕਵੀ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਭਕਤਾਮਰ ਸਤੋਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਅਨਵਾਦ ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਘਰ ਘਰ ਵਿਚ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਕਵਿਤਾਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਜੈਨ ਆਗਮ ਸ੍ਰੀ ਉੱਤਰਾਧਿਐਨ ਸੂਤਰ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਸਥਾਨਾਂਗ ਸੂਤਰ, ਅੰਤਗ ਸੂਤਰ ਦੇ ਸੰਪਾਦਨ ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਪ੍ਰਵਰਤਕ ਸ਼ਮਣ ਸ਼ੀ ਫਲ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਦਿੱਤਾ। ਆਪ ਆਤਮ ਰਸ਼ਮੀ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਵਿਜੈਨੰਦ ਅਤੇ ਉਸ਼ਾ ਕਿਰਨ ਦੇ ਸੰਪਾਦਨ ਵਿਚ ਵੀ ਹਿਸਾ ਵਟਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਲੇਖਕਾਂ ਨਾਲ ਆਪ ਨੇ 25ਵੀਂ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸੰਯੁਜਿਕਾ ਸਮਿਤਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਲਾਹਕਾਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ ।
( 206 )
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸ੍ਰੀ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਚਾਵਲਾ ਐਡਵੋਕੇਟ ਆਪ ਲੁਧਿਆਣਾ ਨਿਵਾਸੀ ਪ੍ਰਸਿਧ ਵਕੀਲ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਅਹਿੰਸਾ ਦਾ ਸਬਕੇ ਅਚਾਰੀਆ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਤੋਂ ਸ਼ਿਖਿਆ। ਆਪ ਨੇ ਕਾਫ਼ੀ ਜੈਨ ਥਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਨੇ ਹਿੰਦੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿਚ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਕਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ! ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਆਪਦਾ ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ‘ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਜੀਵਨ ਚਰਿਤਰ ਹੈ । ਜਿਸਦੇ ਕਈ ਐਡੀਸ਼ਨ ਨਿਕਲ ਚੁਕੇ ਹਨ । ਇਹ ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਇਕੋ ਇਕ ਜੀਵਨ ਚਾਰਿਤਰ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰ ਤੇ ਨੈਤਿਕ ਜੀਵਨ ਸੰਬੰਧੀ ਕਈ ਪੁਸਤਕਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ।
੫ ਫੈਸਰ ਪਰਿਥਵੀ ਰਾਜ ਜੈਨ ਆਪ ਅੰਬਾਲਾ ਨਿਵਾਸੀ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਸੰਬੰਧੀ ਬਨਾਰਸ ਹਿੰਦੂ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਪੀ.ਐੱਚ. ਡੀ. ਦਾ ਕੰਮ ਸੰਪੂਰਨ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਹਿੰਦੀ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਛਪ ਚੁਕੀਆਂ ਹਨ । ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਸੰਬੰਧੀ ਆਪ ਦਾ ਕੰਮ ਵਰਨਣ ਯੋਗ ਹੈ । 25ਵੀਂ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸਮਿਤਿ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਆਪ ਮੈਂਬਰ ਹਨ । ਅਜ ਕਲ ਸਾਧੁ ਸਾਧਵੀਆਂ ਆਪ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ।
ਡਾ: ਸ਼ਕਤੀ ਧਰ ਜੀ ਸ਼ਰਮਾ
ਜੈਨ ਜਿਉਤਸ਼ ਦੇ ਮਾਹਰ ਸੰਸਾਰ ਪ੍ਰਸਿਧ ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਕਤੀ ਧਰ ਸ਼ਰਮਾ ਪ੍ਰਸਿਧ ਰਾਜ ਜਿਉਤਸ਼ੀ, ਪੰਡਤ ਮੁਕੰਦ ਵੱਲਭ ਦੇ ਸਪੁਤਰ, ਕਰਾਲੀ ਪੰਚਾਂਗ ਦੇ ਨਿਰਮਾਤਾ ਅਤੇ ਅਨੇਕ ਜਿਉਤਸ਼ ਗ ਥਾਂ ਦੇ ਰਚਇਤਾਂ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ 3 ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਜੈਨ ਜਿਉਤਸ਼, ਗਣਿਤ ਤੇ ਪੀ.-ਐਚ. ਡੀ. ਕਰਵਾਈ ਹੈ । ਸੂਰਜ ਪ੍ਰਪਤੀ ਜਹੇ ਔਖੇ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਟੀਕਾ ਲਿਖੀ ਹੈ। ਆਪ ਅਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇ ਤਿ ਸਮਰਪਿਤ ਹਨ । ਜੈਨ ਜਿਉਤਸ਼ੇ ਸੰਬੰਧੀ ਆਪ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਲੇਖ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਛਪੇ ਹਨ ।
ਕਵਿ ਸ਼ੀ ਸ਼ੇਰੂ ਰਾਮ ਆਪ ਮਹਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਕਵੀ ਸਨ । ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਉਘੇ ਜਾਣਕਾਰ ਸਨ । ਆਪ ਦਾ ਇਕ ਭਜਨ ਤਾਂ ਹਰ ਸੰਤ ਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਜੋ ਆਪ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਥ ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਸਤੁਤੀ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ । ਆਪ ਅਚਾਰੀਆ ਮੋਤੀ ਲਾਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਹੋਏ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਲੁਧਿਆਣੇ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ।
( 207 )
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਡਾਂ: ਸੱਜਨ ਸਿੰਘ ਲਿਸ਼ਕ
ਆਪ ਜ਼ਿਲਾ ਸ਼ੰਗਰੂਰ ਦੇ ਪਿੰਡ ਕਾਂਜਲਾ ਨਿਵਾਸੀ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ 'ਡਾ: ਸ਼ਕਤੀ ਧਰ ਸ਼ਰਮਾ ਤੋਂ ਜੈਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਜੋਤਸ਼ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਨੇ ਐਮ. ਐਸ. ਸੀ. ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤ, ਗੁਜਰਾਤੀ ਤੇ ਬੰਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਸਿਖੀਆਂ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ । ਆਪ ਨੂੰ ਪੀ.ਐਚ. ਡੀ. ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਜੈਨ ਮੁਨੀ ਸ਼੍ਰੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਰਿਸ਼ੀ ਤੋਂ ਮਲੀ । ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਐਸਟਰਮਨੀ ਨਾਂ ਦਾ ਥੀਸਸ ਪੂਰਾ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਦਿਆਲੈ ਤੋਂ ਪੀ.-ਐਚ. ਡੀ. ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ । ਆਪ ਦਾ ਅਨੇਕਾਂ ਜੈਨ ਸਾਧੂਆਂ, ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਤੇ ਉਪਾਸਕਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼ੀ ਤੁਲਸੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ, ਮਾਤਾ ਗਿਆਨ ਮਤੀ ਜ਼ੀ, ਜਿਨਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਭਾਵਿਕਾ ਸਾਧਵੀ ਰਤਨ ਸ੍ਰੀ ਸਵਰਨ
ਤਾ ਜੀ ਅਤੇ ਸਾਧਵੀ ਮਿਰਗਾਵਤੀ ਜੀ ਦੇ ਨਾਂ ਸਿਧ ਹਨ ।
ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਜੈਨ ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲਾ
ਅਪਣੇ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣਾ ਕਾਫ਼ੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ ਫੇਰ ਵੀ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਬਾਰੇ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਪੰਡਿਤ ਤਿਲਕ ਧਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਪਾਦਕ ਆਤਮ ਰਸ਼ਮੀ ਵਲੋਂ ਲਿਖਿਆ ਪੜ੍ਹ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਜਾਣਕਾਰੀ ਵਜੋਂ ਇੰਨਾ ਲਿਖਣਾ ਕਾਫ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਜੀਵਨ ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਤਿ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਅਨੁਵਾਦ, ਸੰਪਾਦਨ ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਬਨਣ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ । ਲਿਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਭੰਡਾਰੀ ਪਦਮ ਚੰਦਰ ਜੀ, ਜਿਨ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਭਾਵਿਕਾ ਸਾਧਵੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ, ਸ੍ਰੀ ਜੈ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ, ਸ੍ਰੀ ਵਰਧਮਾਨ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ, ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਵਤ ਮੱਲ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ, ਉਪਾਧਿਆਇ ਅਮਰ ਮੁਨੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ, ਸ੍ਰੀ ਵਿਮਲ ਮੁਨੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਆਦਿ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਾਜਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਹੈ । ਹੁਣ ਤਕ ਛੁੱਟੀਆਂ ਬੜੀਆਂ 16 ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਪੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਉੱਤਰਾਧਿਐਨ ਸੂਤਰ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਸ਼ੁਹਰਤ ਮਿਲੀ ਹੈ । 25ਵੀਂ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਾਬਦੀ ਕਮੇਟੀ ਪੰਜਾਬ, ਜੈਨ ਚੇਅਰ ਦੇ ਅਸੀਂ ਸੰਸਥਾਪਕ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ । ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸਮੇਂ ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਲਈ ਚੰਗਾ ਸਮਾਂ ਮਿਲਿਆ ।
' ( 208 )
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
` (ਦੇਸ਼ ਭਗਤ)
ਸੋਠ ਹੁਕਮ ਚੰਦ ਜੈਨ ਸੇਠ ਹੁਕਮ ਚੰਦ ਜੈਨ ਮਹਾਨ ਧਾਰਮਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਕੁਤੀਕਾਰੀ ਨੇਤਾ ਹੋਏ ਹਨ। ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਜੈਨ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਹੋਇਆ । ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਯੋਗ ਸਿਖਿਆ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ । ਫੇਰ ਘਰੇਲੂ ਕੰਮ ਕਾਜ ਵਿਚ ਜੁਟ ਗਏ ।
ਆਪ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਆਖ਼ਰੀ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਫ਼ਰ ਨਾਲ ਹੋਈ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਆਪ ਨੇ 1857 ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਤਨ ਮਨ ਧਨ ਸਭ ਕੁਝ . ਭਾਰਤ ਲਈ ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਇਹ ਲੜਾਈ ਹਾਰ ਗਏ । ਲਾਲਾ ਹੁਕਮ ਚੰਦ ਜੀ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਆਪ ਦੀ ਕਰੋੜਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਜ਼ਬਤ ਕਰ ਲਈ । ਆਪ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸਖਤ ਮਿਲੀ । ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹਾਂਸੀ ਵਿਖੇ ਫਾਂਸੀ ਚੜ੍ਹਾ ਦਿਤਾ।
ਸ਼ਾ ਅਰਜੁਣ ਦਾਸ ਏਠੀ ਸ੍ਰੀ ਅਰਜਣ ਦਾਸ ਸੇਠੀ ਦਾ ਜਨਮ 9 ਸਤੰਬਰ 1880 ਨੂੰ ਅਜਮੇਰ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ! ਆਪ ਮਹਾਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਦੇਸ਼ਭਗਤ ਸਨ । ਆਪ ਨੇ ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਗੁਜ਼ਾਰਿਆ। 1919 ਦੇ ਰੋਲਟ ਐਕਟ ਵਿਰੁਧ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਹਿਸਾ ਲਿਆ ! ਆਪ ਦੇ ਕਈ ਸ਼ਗਿਰਦ ਦੇਸ਼ਭਗਤਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਹੋਈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸ਼੍ਰੀ ਮਤੀ ਚੰਦ ਜੈਨ ਦਾ ਨਾਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਅਨੇਕ ਜੈਨ ਆਸ਼ਰਮਾਂ ਅਤੇ ਜੈਨ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨਾਲ ਅਨੇਕਾਂ ਵਾਰ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ । ਅਜਮੇਰ ਵਿਖੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਖ਼ੁਦ ਆਪ ਨੂੰ ਮਿਲਨ ਆਏ । 1967 ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ : ਜੈਨ ਵਰਧਮਾਨ ਵਿਦਿਆਲੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਆਪ ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਦਿਤੀ । ਆਪ ਨੇ ਅਪਣਾ ਆਖਰੀ ਸਮਾਂ ਅਰਬੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪੜਾਉਣ ਵਿਚ ਗੁਜ਼ਾਰਿਆ । 22 ਦਸੰਬਰ 1941 ਨੂੰ ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹਿਸਾਰ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਨੇ ਅਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ।
ਹੋਸ਼ਿਆਰ ਪੁਰ ਵਿਚ ਇਕ ਜੈਨ ਪਰਿਵਾਰ ਮਹਿਮੀ ਨਾਂ ਨਾਲ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ। ਇਹ ਲੋਕ ਹਰਿਆਣੇ ਦੇ ਮਹਿਮੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਸਿੰਦੇ ਸਨ। 1857 ਦੇ ਗ਼ਦਰ ਵਿਚ ਡੂੰਘਾ ਹਿਸਾ ਲੈਣ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਖਾਨਦਾਨੀ ਪਿੰਡ, ਜਾਇਦਾਦ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਨਾ ਪਿਆ । ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਤੋਂ ਬੇਹਦ ਜ਼ੁਲਮ ਕੀਤੇ ।
(209)
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
| ਸ਼ੀ ਸੰਤ ਰਾਮ ਜੈਨ ਸ੍ਰੀ ਸੰਤ ਰਾਮ ਜੈਨ ਦਾ ਜਨਮ 13 ਮਾਘ ਸੰ: 1952 ਨੂੰ ਸੁਨਾਮ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਦੇਸ਼ਭਗਤ ਘਰਾਨੇ ਵਿਚ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਦਾ ਸਬੰਧ ਪ੍ਰਜਾਮੰਡਲ ਨਾਲ ਸੀ ਜੋ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਰਜਵਾੜਿਆਂ ਵਿਰੁਧ ਲੜਾਈ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਪਟਿਆਲਾ ਨੇ ਸੁਨਾਮ ਵਿਖੇ ਆਪ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਹਵੇਲੀਆਂ ਨਿਲਾਮ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਪਰ ਆਪ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਜਾਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਕਿਸੇ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਸਵੀਕਾਰ ਨਾ ਕੀਤੀ । ਆਪ ਦੀਆਂ ਨੀਲਾਮ ਹਵੇਲੀਆਂ ਸੁਨਾਮ ਵਿਚ ਮਲਕਾਨ ਮੁਹੱਲੇ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਸੰਪਰਕ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਕਈ ਵਾਰ ਜੇਲ ਗਏ । ਆਪ ਮਹਾਨ ਤਿਆਗੀ ਸਨ । ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਹਿਲੀ ਪੇਪਸੂ ਮਨਿਸਟਰੀ ਸਮੇਂ ਆਪ ਨੇ ਮੰਤਰੀ ਬਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿਤਾ ਸੀ । ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ 16 ਦਸੰਬਰ 1980 ਨੂੰ ਬਠਿੰਡੇ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ।
ਸ਼ੀ ਟੇਕ ਚੰਦ ਜੈਨ ਸਿਆਲ ਕੋਟ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਜੈਨ ਘਰਾਣੇ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਟੇਕ ਚੰਦ ਜੈਨ ਦਾ ਅਪਣਾ ਸਥਾਨ ਸੀ । ਆਪ ਦੇ ਬਾਬਾ, ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਖੁਦ ਆਪ ਸਿਆਲ ਕੋਟ ਮਿਉਂਸਪਲ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਸਨ । ਆਪ ਦੋ ਵਾਰ ਜੇਲ ਗਏ । 1909 ਅਤੇ 1928 ਦੀਆਂ ਜੈਨ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸਾਂ ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਅਹਿਮ ਰੋਲ ਕੀਤਾ ! ਆਪ ਨੇ ਅਸਹਿਯੋਗ ਅੰਦੋਲਨ ਦਵਾਰਾ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਹੋਲੀ ਜਲਾਈ । ਆਪ ਦੂਸਰੀ ਵਾਰ ਇਕ ਸਾਲ ਲਈ ਫੇਰ ਜੇਲ ਗਏ ਜਿਥੇ ਆਪ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਖ਼ ਨ ਅਬਦੁਲਫ਼ਾਰ ਖ਼ਾਂ ਨਾਲ ਹੋਈ। ਦੂਸਰੀ ਵਾਰ ਜੰਲ ਜਾਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਗੋਲ ਮੇਜ਼ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦਾ ਫੇਲ ਹੋਣਾ ਸੀ । ਗਾਂਧੀ ਜੀ 1921 ਵਿਚ ਸਿਆਲਕੋਟ ਵਿਖੇ ਆਪ ਦੇ ਘਰ ਪਧਾਰੇ ਸਨ । ਸੰਨ 1935 ਵਿਚ ਆਪ ਦੀ ਸੇਹਤ ਬਹੁਤ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਗਈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਮੇਰਠ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ।
ਲਾਲਾ ਅਮਰ ਚੰਦ ਜੈਨ ਆਪ ਦਾ ਜੀਵਨ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਰਿਆਸਤੀ ਪ੍ਰਜਾਮੰਡਲ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਕੇ ਹਿਸਾ ਪਾਇਆ ! ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲਾ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲਾ ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ । ਆਪ ਅਨੇਕਾਂ ਵਾਰ ਜੇਲ ਗਏ । ਆਪ ਨੇ ਕੋਈ ਸਰਕਾਰੀ ਅਹੁਦਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ। ਆਪ ਅਜ ਕਲ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ਵਿਖੇ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ।
( 210 )
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸ਼੍ਰੀ ਮੁਨਸ਼ੀ ਰਾਮ ਜੈਨ
ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸਿਆਲਕੋਟ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਨਾਲ ਰਿਹਾ। ਅਜ ਕਲ ਆਪ ਮੋਦੀਨਗਰ ਵਿਖੇ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਨ । ਆਪ ਲਾਹੌਰ ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ।
ਸ਼੍ਰੀ ਮੇਲੀ ਰਾਮ ਜੀ ਜੈਨ
ਆਪ ਕੁਰਕਸ਼ੇਤਰ ਨਿਵਾਸੀ ਮਹਾਨ ਦੇਸ਼ਭਗਤ ਸਨ । ਆਪ ਦਾ ਸਾਰਾ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਆਪ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਕਾਂਗਰਸ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨਾਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਅਤੇ
ਸ਼੍ਰੀ ਸ਼ਾਮ ਲਾਲ ਜੈਨ ਐਡਵੋਕੇਟ
ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਰੋਹਤਕ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਨੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਅਸਹਿਯੋਗ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਹਿਸਾ ਲਿਆ । ਆਪ ਦਾ ਕਾਰ-ਖੇਤਰ ਪ੍ਰਮੁਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲਾਹੌਰ ਕਾਂਗਰਸ ਰਿਹਾ । ਆਪ ਕਈ ਵਾਰ ਜੇਲ
ਗਏ।
ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਲੇਖ ਵਤੀ ਜੈਨ
ਆਪ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਜੈਨ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮੀਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮੁਖ ਸਥਾਨ : ਰਿਹਾ ਹੈ। ਆਪ ਨੇ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਾਂਗਰਸ ਅਤੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਹਿਸਾ ਲਿਆ। ਆਪ ਨੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਡਿਪਟੀ ਸਪੀਕਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।
ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਓਮ ਪ੍ਰਭਾ ਜੈਨ
ਆਪ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਇਸਤਰੀ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਾਨੇ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ । ਆਪ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸਮਾਜ, ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦਾ ਖੇਤਰ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੀ । ਆਪ ਹਰਿਆਣਾ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅੰਗ ਸਨ । ਆਪ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਜੈਨ ਕਾਨਫਰੰਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਰਹੇ ਸਨ ।
( 211 )
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸ਼ੀ : ਬੰਸੀ ਲਾਲ ਜੈਨ ਸ੍ਰੀ ਬੰਸੀ ਲਾਲ ਜੈਨ ਹੋਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਨਿਵਾਸੀ ਸਨ । ਆਪ ਦੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਾਂਗਰਸ, ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਰਹੀ । ਆਪ’ ਮਸ਼ਹੂਰ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਹਨ । ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਾਂ ਆਪ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਝਲੀਆਂ ।
ਸ੍ਰੀ ਜੰਗੀਰੀ ਮਲ ਜੈਨ
ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਪਿੰਡ ਅਖਾੜਾ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਕਾਂਗਰੇਸ , ਅਤੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਰਹੇ ।
ਲਾਲਾ ਤਿਲਕ ਚੰਦ ਜੀ ਜੈਨ
(ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੀਆ) ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਤਿਲਕ ਚੰਦ ਜੀ ਜੈਨ ਦਾ ਜਨਮ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਨਿਵਾਸੀ ਲਾਲਾ ਫਗੂ ਮਲ ਜੈਨ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਦੇ ਪਿਤਾ ਬਰਤਨਾਂ ਦਾ ਵਿਉਪਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਆਪ ਦੇ ਪਿਤਾ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਸਮਾਜ ਦੇ ਧਰਮ ਸੇਵਾ · ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਵਧ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਸਨ । ਆਪ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਸਨ । ਆਪ ਪੰਜਾਬ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਮਹਾਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕਾਉਂਸਲਰ ਵੀ ਰਹੇ । ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਰ ਲਹਿਰ ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਵਧ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਹਿਸਾ ਲਿਆ । ਆਪ ਨੂੰ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਵਿਚ ਹਿਸਾ ਲੈਣ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਜਲ ਜਾਨਾ ਪਿਆ । ਆਪ ਦੀ ਸਚਾਈ ਬਾਰੇ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰ ਆਪ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਗਵਾਹੀ ਤੇ ਜਾਣਾ ਪਿਆ । ਅੰਗਰੇਜ਼ ਮਜਿਸਟਰੇਟ ਨੇ ਆਪ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਜਾਨ ਕੇ, ਬਿਨਾ ਬਿਆਨ ਲਏ ਕੇਸ ਉਸ ਆਦਮੀ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਕਰ ਦਿਤਾ, ਜਿਸ ਦੀ ਆਪਨੇ ਗਵਾਹੀ ਦੇਨੀ ਸੀ ! ਆਪ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਪ੍ਰਸਾਰ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਮਾਜਿਕ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਰਹੇ ।
ਆਪ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਸੰਨ 1944 ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਾ ਗਏ ।
( 212)
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ਜੈਨ ਉਪਾਸਕ ਅਤੇ ਦਾਨੀ) ਬ੍ਰਹਮਚਾਰੀ ਸ਼ੀਤਲ ਪ੍ਰਸਾਦ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਦਿਗੰਬਰ ਜ਼ੈਨ ਫ਼ਿਰਕੇ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਮਚਾਰੀ ਸ਼ੀਤਲ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਜੈਨ ਦਾ ਅਪਣਾ ਸਥਾਨ ਹੈ । ਆਪ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਜਾਣਕਾਰ ਸਨ । ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਥ ਲਿਖੇ ਹਨ । ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪ ਲੰਕਾ ਵਿਚ ਵੀ ਗਏ । ਆਪ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਧਾਰਮਿਕ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰਖਦੇ ਸਨ ।
ਸੇਠ ਖ਼ਜ਼ਾਨ ਚੰਦ ਜੈਨ ਆਪ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਜੈਨ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਸਿਰਕੱਢ ਸ਼ਾਕ ਸਨ । ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਜਿਨ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਭਾਵਿ ਸਾਧਵੀ ਰਤਨ ਸ੍ਰੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਨਮੋਲ ਹੀਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਸੇਠ ਜੀ ਅਪਣੀ ਨੇਕ ਚਲਨੀ, ਧਾਰਮੁਕਤਾ ਕਾਰਨ ਸਾਰੇ ਲਾਹੌਰ ਜੈਨ ਸ਼ਮਾਜ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿਧ ਸਨ ।
| ਆਪ ਦੀ ਧਰਮ ਪਤਨੀ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਦੁਰਗੀ ਦੇਵੀ ਆਪ ਦੇ ਨਾਲ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਿਚ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਹਿਸਾ ਵਟਾਉਂਦੇ ਸਨ । ਸ੍ਰੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਸਾਧਵੀ ਬਨਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇ ਕੇ ਆਪ ਨੇ ਮਹਾ: ਉਪਕਾਰ ਕੀਤਾ | \ ਲੇਖਕਾਂ ਵਲੋਂ ਸ੍ਰੀ ਉਪਾਸਕ ਦੁਸ਼ਾਂਗ ਸੂਤਰ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਦਾ ਸਾਰਾ ਖਰਚਾ ਸ਼ੀਮਤੀ ਦੁਰਗੀ ਦੇਵੀ ਨੇ ਦਿਤਾ ਸੀ । ਆਪ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦਿਲੀ ਵਿਖੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਸੇਠ ਖਜ਼ਾਨੇ ਚੰਦ ਜੈਨ ਨੇ ਅਪਣੇ 5 ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਅਚਾਰੀਆ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਜੀ ਤੋਂ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ।
ਸੇਠ ਨਾਥ ਰਾਮ ਜੈਨ ਆਪ ਦਾ ਜੀਵਨ ਤਿਆਗ ਭਰਿਆ ਜੀਵਨ ਸੀ । ਆਪ ਨੇ ਕੁਨਰਾ ਵਿਖੇ ਰਹਿ ਕੇ ਧਾਰਮਿਕ ਜੀਵਨ ਵਤੀਤ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਦਾ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤਿ ਅਥਾਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ । ਇਕ ਵਾਰ ਆਪ ਨੂੰ ਚੋਟ ਲਗੀ । ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਖਿਆ ਸ਼ਰਾਬ ਰਾਹੀਂ ਜ਼ਖ਼ਮ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰ ਲਵ'' ਆਪ ਨੇ ਇਹ ਤਕਲੀਫ਼ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰ ਲਈ, ਪਰ ਅਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਤੇ ਅਡਿੱਗ ਰਹੇ । ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਆਪ ਦਾ ਆਦਰ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਸੇ ਕਾਰਣ ਆਪ ਅੰਤਮ ਸਮੇਂ ਅਪਣੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨੀ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਰਹੇ । ਆਪ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਜਨਵਰੀ 1980 ਵਿਚ ਹੋਇਆ ।
:( 213 )
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਬਾਬੂ ਸੂਰਜ ਭਾਨ ਜੋਨ ਵਕੀਲ ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰ: 1870 ਵਿਚ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਨੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹਿੱਤ ਗੁਜ਼ਰਿਆ। ਆਪ ਨੇ ਕਈ ਜੈਨ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ਕੀਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਦਿਗੰਬਰ ਫ਼ਿਰਕੇ ਨਾਲ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਛਪੇ ਲੇਖ ਆਪ ਦੀ ਵਿਦਵੱਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ ।
ਲਾਲਾ ਜਗਨ ਨਾਥ ਜੋਨ
ਲਾਲਾ ਜਗਨ ਨਾਥ ਜੈਨ ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਉਪਾਸਕ ਹੋਏ ਹਨ । ਆਪ ਨੇ ਵੀ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਕਮੇਟੀ ਪੰਜਾਬਂ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਮੈਂਬਰ ਸਨ । ਆਪ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸੰਘਰਸ਼ ਪੂਰਨ ਸੀ । ਜਨਮ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੰਤਮ ਸਮੇਂ ਤਕ ਦੇਵ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਧਰਮ ਤੇ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ । ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਕਾਰ ਆਪ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਸਨ । ਅਪਣੀ ਸਾਦਗੀ, ਦਾਨ, ਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਤਿਆਗ ਆਦਿ ਗੁਣਾਂ ਕਾਰਨ ਉਹ ਹਰ ਇਕ ਦਾ ਦਿਲ ਜਿੱਤ ਲੈਂਦੇ ਸਨ । ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਸਮਾਰਕ ਦੀ ਆਪ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ।
ਦਾਨਵੀਰ ਸੇਠ ਨੌਹਰੀਆ ਮਲ ਜੈਨ
ਅਚਾਰੀਆ ਸ੍ਰੀ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭਗਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲੁਧਿਆਣਾ , ਨਿਵਾਸੀ ਲਾਲਾ ਨੌਹਰੀਆ ਮਲ ਜੈਨ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁਖ ਨਾਂ ਹੈ । ਅਚਾਰੀਆ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਜਿਥੇ ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਪ੍ਰਸਾਰ ਵਿਚ ਹਿਸਾ ਪਾਇਆ, ਉਥੇ ਵਿਦਿਆ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵੀ ਆਪ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਰਹੇ । ਆਪ ਨੇ ਅਪਣਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਬਾਗ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਦਾਨ ਕਰ ਦਿਤਾ ! ਅੱਜ ਇਸੇ ਬਾਗ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਨੌਹਰੀਆ ਮਲ ਜੈਨ ਹਾਈ ਸਕੂਲ, ਸ਼੍ਰੀ ਨੌਹਰੀਆ ਮਲ ਜੈਨ ਗਰਲ ਸਕੂਲਜ਼, ਅਚਾਰੀਆ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਸਮਾਰਕ ਸਥਾਪਿਤ ਹੈ । ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼ੀ ਦੀ ਟਣਾ ਨਾਲ ਆਪ ਨੇ ਅਤੇ ਆਪ ਦੇ ਭਰਾ ਲਾਲਾ ਅਮਰਤਸਰੀਆ ਮਲ ਜੈਨ ਨੇ ਕਰਤਾਰਾਮ ਗਲੀ ਲੁਧਿਆਣੇ ਵਿਚ ਜੈਨ ਸਥਾਨਕ ਦੀ ਬਿਲਡਿੰਗ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਦਾਨ ਕੀਤੀ । ਆਪ ਦੀ ਸਪੁਤਰੀ ਮਤੀ ਰਘੀ ਦੇਵੀ ਜੈਨ ਧਰਮਪਤਨੀ ਸ਼੍ਰੀ ਵੇਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਜੈਨ ਬਰਸੀ ਤਪ ਅਤੇ ਦਾਨ' ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸ੍ਰੀ ਵੇਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਵੇਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਜੈਨ ਫਰੀ ਹਸਪਤਾਲ ਨੌਰੀਆ ਮਲ ਬਾਗ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ।
( 214 )
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
|
ਸੇਨ ਭੋਜ ਰੱਜ ਜੈਨ
ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ 2500 ਸਾਲਾ ਨਿਰਵਾਨ ਮਹੋਤਸਵ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਆਉਂਦੇ ਹੀ ਸ੍ਰੀ ਭੋਜ ਰਾਜ ਜੈਨ ਬਠਿੰਡੇ ਵਾਲੇ ਦੀ ਸ਼ਾਦ ਉਭਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਆਪ ਮਹਾਨ ਧਾਰ ਮਿਕ, ਦਾਨਵੀਰ ਸਿੰਘ ਰਤਨ ਸਨ । ਆਪ ਨੇ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਨਾਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਤੋਂ ਲੱਖਾਂ ਰੁਪਏ ਸਮਾਜ ਹਿਤ ਦਾਨ ਕੀਤੇ । ਆਪ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਪੜੇ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਵਿਉਪਾਰੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਅਨੇਕਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਅਨਾਥਾਂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਸਨ । ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਕਮੇਟੀ ਪੰਜਾਬ, ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ, ਸ਼੍ਰੀ ਮਹਾਵੀਰ ਜੈਨ ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਆਪ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਹੇ । ਬਠਿੰਡਾ ਦਾ ਜੈਨ ਸਥਾਨਕ ਆਪ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ । ਲੇਖਕਾਂ ਨਾਲ ਆਪ ਨੂੰ ਅੰਤ ਸਮੇਂ ਤਕ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਸੌਭਾਗ ਮਿਲਿਆ ! ਆਪ ਇਸ ਸਦੀ ਦੇ ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਰਾਜਾ ਭੋਜ ਸਨ। ਆਪ ਨੇ ਅਪਣੀ ਮੇਹਨਤ ਨਾਲ ਅਪਣਾ ਵਿਉਪਾਰ ਦਿਲੀ, ਬੰਬਈ ਅਤੇ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਤਕ ਵਧਾਇਆ । ਅਨੇਕਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਲੋਂ ਆਪ ਨੂੰ ਮਾਨ ਪੱਤਰ ਦਿਤੇ ਗਏ । ਅਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਅੰਤ ਸਮੇਂ ਆਪ ਨੇ ਭੋਜ ਰਾਜ ਜੈਨ ਚੈਰੀਟੇਬਲ ਟਰਸਟ ਬਣਾ ਕੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਅਮਰ ਕਰ ਦਿਤਾ : 25ਵੀਂ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸੰਯੁਜਿਕਾ ਸਮਿਤੀ ਪੰਜਾਬਦੇ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਨੂੰ ਆਪ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਹਾਸਲ ਰਿਹਾ |
ਕੁਝ ਸਿਧ ਦਾਨੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ੁਭ ਨਾਂ
(1) ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਮੋਹਨੀ ਦੇਵੀ ਓਸਵਾਲ ਕੈਂਸਰ ਰਿਸਰਚ ਹਸਪਤਾਲ ਲੁਧਿਆਣਾ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸ੍ਰੀ ਵਿਦਿਆ ਸਾਗਰ ਜੈਨ ਲੁਧਿਆਣਾ । (2) ਸ਼੍ਰੀ ਲਛਮਣ ਦਾਸ ਓਸਵਾਲ ਲੁਧਿਆਣਾ (3) ਸ਼੍ਰੀ ਧਰਮ ਪਾਲ ਓਸਵਾਲ ਲੁਧਿਆਣਾ (4) ਸ੍ਰੀ ਰਾਮਜੀ ਦਾਸ ਜੈਨ ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲਾ (5) ਕਿਸ਼ੋਰ ਚੰਦ ਜੈਨ ਮਾਨਸਾ (6) ਸ੍ਰੀ ਮਨੀ ਲਾਲ ਜੈਨ ਲੁਧਿਆਣਾ ਸਟੀਲ ਰੋਲਿੰਗ ਮਿਲ ਲੁਧਿਆਣਾ (7) ਸ੍ਰੀ ਹਰਆ ਮਲ ਜੈਨ ਲੁਧਿਆਣਾ (8) ਭੋਜ ਰਾਜ ਜੈਨ ਬਠਿੰਡਾ
( 25 )
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ
ਕੁਝ ਅਭੁਲ ਸਹਿਯੋਗੀ
(1) ਸ਼੍ਰੀ ਭੋਜ ਰਾਜ ਜੈਨ ਬਠਿੰਡਾ । (2) ਸ਼੍ਰੀ ਦੇਵੀ ਦਿਆਲ ਜੈਨ ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲਾ (3) ਸ਼੍ਰੀ ਗਿਆਨ ਚੰਦ ਜੈਨ ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲਾ।
(4) ਸ਼੍ਰੀ ਓਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਜੈਨ ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲਾ । (5) ਡਾ. ਜੈ ਸੁਖ ਲਾਲ ਹੱਥੀ ਭੂਤਪੂਰਵ ਗਵਰਨਰ ਪੰਜਾਬ (6) ਪ੍ਰੋ. ਮੁਨੀ ਲਾਲ ਜੈਨ ਅੰਬਾਲਾ ।
(7) ਡਾ. ਐਲ. ਐਮ. ਜੋਸ਼ੀ ਰੀਡਰ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ! ਸਪੁੱਤਰ ਡਾ. ਬਨਾਰਸੀ ਦਾਸ ਜੈਨ
(8) ਸ਼੍ਰੀ ਮੂਲ ਚੰਦ ਜੈਨ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਅਸੀਂ ਜੀਵਨ ਭਰ ਉਪਕਾਰੀ ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਾਡੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਤਨ ਮਨ ਅਤੇ ਧਨ ਨਾਲ ਸਾਥ ਦਿਤਾ। ਵਰਤਮਾਨ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤਿ ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋ. ਸੰਤ ਕੁਮਾਰ ਜੈਨ ਫਰੀਦਕੋਟ ਸੈਕਟਰੀ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਲਈ ਅਸੀਂ ਬੇਹਦ
ਧੰਨਵਾਦੀ ਹਾਂ ।
(216)
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਰਚਿਤ ਕੁਝ ਸਿਧ ਜੈਨ ਗੁਬ,
ਮਰੋਣ
ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਰ ਛੋਟੇ ਵੱਡੇ ਮਹਿਰ ਵਿਚ ਪੁਰਾਤਨ ਹੱਥ ਲਿਖਿਤ ਭੰਡਾਰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਤੋਂ ਛੁੱਟ, ਸੁਝੰਤਰ ਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ਹਰ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ , ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਅਪਭਰੰਸ਼, ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ । ਕੁਝ ਪੁਰਾਤਨ ਭੰਡਾਰਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਲਾਹੌਰ · ਵਿਖੇ ਡਾ: ਬਨਾਰਸੀ , ' ਦਾਸ ਜੈਨ ਨੇ ਡਾ: ਬਲਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਸਥਾਨਕ- '. ਵਾਸੀ ਭੰਡਾਰ ਅਜੇ ਵੀ ਜੈਨ ਮੁਨੀਆਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਬਿਰਾਦਰੀ ਦੀ ਦੇਖ ਰੇਖ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਫ਼ਿਰਕੇ ਨੇ ਅਪਣੇ ਸਾਰੇ ਭੰਡਾਰ ਦਿਲੀ ਵਿਖੇ ਵੱਲਭ :: ਸਮਾਰਕ ਵਿਚ ਸੰਭਾਲ ਲਏ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਇਹ : ਸੂਚੀ ਵੱਲਭ ਸਮਾਰਕ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ : ਅਧਾਰ ਤੇ ਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ ।.. ਲੜੀ ਨੰ: ਗਾਂ ਥ ਦਾ ਨਾਂ ਕਵਿ ਜਾਂ ਲੇਖਕ ਵ. ਸੰ. ਸਥਾਨ 1. ਕਲਪ ਤਰ ਸਤਵਨ ਕਲਿਆਣ ਲਾਭ 1 701 2. ਆਗਮ ਸਾਰੇ ਦੇਵ ਚੰਦਰ ਉਪਾ. 1776 ਮਰੋਟ 3. ਨਵਤਵ ਪ੍ਰਕਰਣ : ਲਖਮੀ ਵੱਲਭ ਉਪਾ. 1747 ਹਿਸਾਰ
ਭਾਸ਼ਾ ਬੰਧ
ਸਮਿਅਕਤਵ ਸਪਤਤੀ ਟੀਕਾ ਸੰਘ ਤਿਲਕ ਰੀ1422 ਸਿਰਸਾ 5. ਉਪਦੇਸ ਸਪਤਤਿਕਾ ਦੀਕਾ ਖੇਮ ਰਾਜ ' .. 1547 6. ਜੈਨ ਪ੍ਰਬੋਧ ਪ੍ਰਕਰਣ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਦਿਆ ਕੀਰਤੀ 1505 fਹਿਸਾਰ .. 7. ਰੂਪਕ ਮਾਲਾ ਟੀਕਾ : ਚਾਰਿਤਰ ਸਿੰਘ , 1646 ਅੰਬਾਲਾ 8. ਅਚਾਰ ਦਿਨਕਰ ... ਵਰਧਨ ਰੀ 1468 ਨਾਦੌਨ 9. ਪ੍ਰਸ਼ਨੋਤਰ
ਜੈ ਸੰਮ ਉਪਾਧਿਆਇ · 468 ਲਾਹੌਰ 10. ਵਿਗਪਿਤ ਤਰਿਵੇਣੀ ਜੈ ਸਾਗਰ
1484' ਮਲਿਕਾਵਾਹਨ 1. ਕਥਾ ਕੋਸ਼
ਸਮੇ ਦਰ
1667 ਮਰੋਟ 12. ਵਿਵਿਧ ਤੀਰਥ ਕਲਪ ਜਿਨ ਪ੍ਰਭ ਸੂਰੀ 1389 ਦਿਲੀ 13. ਕਾਤਤਵਭਰਮ ਵਰਤੀ ਜਿਨ ਪ੍ਰਭ ਸੂਰੀ 1355 ਦਿਲੀ 14. ਕਵਿ ਵਿਨੋਦ
ਮਾਨ
1745
ਹਿਸਾਰ
ਲਾਹੌਰ
( 217)
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
15. ਚਮਤਕਾਰੀ ਚਿੰਤਾਮਣੀ
ਸਤਵਨ
16. ਅਮਰ ਸੋਨ ਚੌਪਾਈ
17. 18.
ਆਤਮ ਕਰਨੀ ਸੰਵਾਦ ਆਗਮ ਨੰਦਨ ਪਦਮਾ
ਵਤੀ ਚੌਪਾਈ
19, ਆਗਮ ਸ਼ੋਭਾ ਚੌਪਾਈ
20. ਰਿਸ਼ੀਦਤਾ ਚੌਪਾਈ
25. ਜੰਬੂ ਸਵਾਮੀ ਚੌਪਾਈ
26. ਗਿਆਨ ਕੋਲ ਚੌਪਾਈ
21. ਸ਼ੂਲਕ ਕੁਮਾਰ ਪ੍ਰਦ
ਪਦਮ ਰਾਜ
22. “ ਚੰਦਨ ਮਲੇਗਿਰੀ ਚੌਪਾਈ ਕਲਿਆਨ ਕਲ
23. ਚੰਦਨ ਮਲੇਗਿਰੀ ਚੌਪਾਈ ਖੇਮ ਵਰਸ
24. ਚੰਪਕ ਚੌਪਾਈ
31. ਮਿਰਗਾਪੁੱਤਰ ਚੌਪਾਈ
32. ਕਰਮ ਚੰਦ ਕਾਵਯ
33. ਮੋਹ ਵਿਵੇਕ ਰਾਮ 34. ਮੋਹ ਵਿਵੇਕ ਰਾਮ
ਮਤਿਸਾਰ
ਧਰਮਦਰਪਨ
ਜਿਨਸਮੁਦਰ ਸਾਰੀ ਦਿਆਸਾਗਰ
ਸਾਧੂ ਕੀਰਤੀ ਗਿਆਨ ਚੰਦ
27.
ਦਿਆਦੀਪਕਾ
ਧਰਮਮੰਦਰ
28. ਧਿਆਨ ਦੀਪਕਾ ਚੌਪਾਈ ਦੇਵ ਚੰਦਰ
29. ਧਰਮ ਬੁਧੀ ਪਾਪ ਬੁਧੀ ਲਾਭ ਦਰਪਨ
30. ਮੰਗਲ ਕਲਸ਼
ਕਰਕ ਸੋਮ
40.
41. ਤਿਰਲੋਕ ਦਰਸ਼ਨ
( 21.8 ) -
ਰੰਗ ਪਸੰਦ
ਸੁਮਤੀ ਰੰਗ
ਪਦਮ ਚੰਦ
ਸੁਮਤੀ ਰੰਗ
ਵਿਦਿਆ ਕੀਰਤੀ
ਜੈ ਸੋਮ ਉਪਾਧਿਆਇ
ਧਰਮ ਅੰਦਰ
ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਰੰਗ
35. ਹੰਸਰਾਜ ਬਹੂਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਨੈ ਮਕ
36. ਹਰਿਵਲ ਚੌਪਾਈ
ਜਟਮਲ ਨਾਹਰ 3 ਕਿਤਾਬਾਂ
ਪੁਨੇ ਹਰ
ਸ਼ਾਂਤੀ ਚੰਦਰ ਉਪਾ
37. ਕ੍ਰਿਪਾਰਸ ਕੋਸ਼
38. ਕਵਿ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਲਾਲ ਦੀਆਂ 3 ਰਚਨਾਵਾਂ
39.30 ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕ
ਭਗਵਤੀ ਦਾਸ
ਖੜਗ ਸੈਨ
18 ਸਦੀ ਫ਼ਰੀਦਕੋਟ
1724
1711
1704
1624
17ਵੀਂ ਸਦੀਂ
1667
1704
1693
1715
1729
1714
1722
1740
1766
1742
1649
1667
1650
1741
1722
1669
1735
1640
1651
1700
1680
1713
ਸਿਰਸਾ
ਮੁਲਤਾਨ
ਮੁਲਤਾਨ
ਦਿੱਲੀ
ਮੁਲਤਾਨ
ਮੁਲਤਾਨ
ਮਰੋਟ
ਮਰੋਟ
ਮੁਲਤਾਨ
ਮੁਲਤਾਨ
ਸਰਸਾ
ਮੁਲਤਾਨ
ਮੁਲਤਾਨ
ਮੁਲਤਾਨ
ਮੁਲਤਾਨ
ਮੁਲਤਾਨ
ਮੁਲਤਾਨ
ਲਾਹੌਰ ਦੇ
ਮੁਲਤਾਨ
ਮੁਲਤਾਨ
ਲਾਹੌਰ
ਸਿਰਸਾ
ਲਾਹੌਰ
ਲਾਹੌਰ
ਅੰਬਾਲਾ
ਲਾਹੌਰ
ਲਾਹੌਰ
:
:
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸਰਸਾ
42. ਹਰਗਿਨਿਪਾਸ ਹਰਿਤ ਯਤੀ
1872 ਅਮਿਰਤਸਰ 43. ਅਚਾਰੀਆ ਨੰਦ ਲਾਲ ਦੀਆਂ 16 ਰਚਨਾਵਾਂ 1906 ਕਪੂਰਥਲਾ 44. 40 ਥਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਵਿ ਮ
17ਵੀਂ 45. ਚਾਚ ਰਚਨਾਵਾਂ ਕਵਿ ਹਰਜਸ ਰਾਏ ਨਾਹਰ 1864 46. ਸੰਤੋਂਖ ਰਿਸ਼ੀ ਦੀ 3 ਰਚਨਾ .
800
ਸੁਨਾ 47. ਕਾਲਕਾਠਾਰਾ ਕਥਾ ਰੂਪ ਦੇਵ
1907
ਰਾਜਪੁਰਾ 48. ਰੰਤ ਨਰਪਾਨ ਕਥਾਨਕ ਗੁਰਦਾਸ ਰਿਸ਼
1617 49. ਮੰਡਲ ਵਿਚਾਰਕੁਲਰ , ' ਮੁਨੀ ਵਿਨੇ ਕਮਲ . . 1652 ਮੁਲਤਾਨ 50. ਦਰਵ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ' ਵਿਨੇ ਕਮਲ
1708 , ਮੁਲਤਾਨ 51. ਸਥਿਰਾਵਲੀ
ਭਵਾਨੀ ਦਾਸ
18ਵੀਂ ਸਦੀ ਸੁਨਾਮ 52. ਮੱਘ ਵਿਨੋਦ ਯਤੀ ਰਾਮ ਚੰਦ
1720 ਬੰਨੂੰ 53. ਰਾਮ ਵਿਨੋਦ, ਯਤੀ ਰਾਮ ਚੰਦ ' 1722 54. ਲਲਮ ਰਾਜ ਯਤੀ ਰੰਗ
1872 ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ 55. ਵੈਦ ਮਨੁੱਗ ', 'ਨਯਨ ਸੁਖ
1649 ਸਰਹਿੰਦ 56. ਦਿਆਧਰਮ ਬਾਰਾਂ ਮਾਸ ਸ਼ੇਰੂ ਰਾਮ ..
ਲੁਧਿਆਣਾ 57. ਕਵਿ ਚੰਦੂ ਲਾਲ ਦੀਆਂ ਸੇਕੜੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ 1950: ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲਾ 58. ਕਰਮ ਛਤੀਸੀ ' ਸਮੇਸੁੰਦਰ
1668 ਮੁਲਤਾਨ 59. ਮੇਘ ਮੁਨੀ ਦੀਆਂ 9 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰਚਨਾਵਾਂ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਫਗਵਾੜਾ 60. ਸ੍ਰੀ ਅਰ ਮੁਨੀ ਪੰਜਾਬੀ
21ਵੀਂ ਸਦੀ ਪਟਿਆਲਾ
.
*
* * ?..
( 219 )
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਜੈਨ ਪੁਰਾਤਤਵ ਕਲਾ
ਅਤੇ ਸਰਕ
220
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
.", ਹੜੱਪਾ-ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਇਹ ਸ਼ਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਹੈ । ਇਥੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਇਕ ਧੜ ਲੋਹਾਨੀਪੁਰ ਦੇ ਜੰਨ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇ ਧੜ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਭਿਅਤਾ ਈਸਵੀ ਤੋਂ 7000 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ । ਮੋਹਿੰਜੋਦੜੋ ਦੀਆਂ ਕਈ ਮੋਹਰਾਂ ਕਾਯਤਸਰਗ (ਜੈਨ ਧਿਆਨ ਦੀ ਮੁਦਰਾ) ਸਥਿਤੀ
ਵਿਚ ਹਨ ! ਕਈ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਲੇਖਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੋਹਰਾਂ ਦਾ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨਾਲ , ਸੰਬੰਧ ਜੋੜਦੇ ਹਨ ਕਿਉਕਿ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਧਿਆਨ ਦੀ ਪਰੰਪ ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਨਾਲੋਂ ਪੁਰਾਤਨ ਹੈ।
ਕਲਿਆਨ-ਇਹ ਸਥਾਨ ਪਟਿਆਲੇ ਤੋਂ ਪੰਜ ਕਿਲੋ ਮੀਟਰ ਦੂਰੀ ਤੇ ਹੈ। ਇਥੇ ਪੁਰਾਤਤਵ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਇਕ ਕਰਮਚਾਰੀ ਸ੍ਰੀ ਯੋਗ ਰਾਜ ਸ਼ਰਮਾ ਨੇ ਕੁਝ ਜੈਨ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ । ਇਹ ਸਭ 8-9 ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਕਾਲੇ ਪੱਥਰ ਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਰਿਸ਼ਭ ਦੇਵ ਅਤੇ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ ਦੀਆਂ ਤਿਮਾਵਾਂ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹਨ । ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਇਸ ਥਾਂ ਤੇ ਕਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੰਦਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਹ ਜਗ੍ਹਾ ਖੁਦਾਈ ਭਾਲਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਤੀਆਂ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਦਫਤਰ ਵਿਚ ਹਨ ।
ਖਜੂਰਾਵਾਦ--ਇਹ ਸਥਾਨ ਰੋਪੜ ਦੇ ਕਰੀਬ ਹੈ। ਇਥੇ ਮ ਲਿਪਿ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਿਕੇ ਮਿਲੇ ਹਨ ।' ਇਕ ਸਿਰ ਰਹਿਤ ਮੂਰਤੀ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਹੈ ਜੋ ਮੋਤੀ ਬਾਗ ਪਟਿਆਲੇ ਵਿਖੇ ਪਈ ਹੈ । ਸਮਾਂ 8-9 ਸਦੀ ਹੈ ।
ਢੋਲਵਾਹਾ- ਇਹ ਪਿੰਡ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦੇ ਕਰੀਬ 37 ਮੀਲ ਹੈ । ਇਸ ਜਗ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਜੈਨ ਹਿੰਦੂ ਦੋਹਾਂ ਧਰਮਾਂ ਨਾਲ ਹੈ । ਇਕ ਚਹੁਮੁਖੀ ਮੂਰਤੀ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਭਾਗ ਕੋਲ ਹੈ ਜੋ ਆਠਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਜਾਪਦੀ ਹੈ ।
ਪੰਜੌਰ-ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਤੋਂ ਤਕਰੀਬਨ 20 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪੰਜੌਰ ਨਾਂ ਕਸਬਾ ਜੈਨ ਸ੍ਰੀ ਥਾਂ ਵਿਚ ਪੰਚਪੁਰ, ਪਚਉਰ ਦੇ ਨਾਂ ਪ੍ਰਸਿਧ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਥੇ ਹੀ ਗੁੱਗਾ ਮਾੜੀ ਕੋਲੋਂ ਚੈਨ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀਆ ਖੰਡਿਤ ਮੂਰਤੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈਆਂ ਹਨ । ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਭ ਦੇਵ ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ ਅਤੇ ਪੰਜ ਤੀਰਥੀ ਦੀਆਂ ਕਈ ਮੂਰਤੀਆਂ ਹਨ । ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੂਰਤੀਆਂ ਕੁਰਖੇਤਰ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਦੇ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਵਿਚ ਪਈਆਂ ਹਨ। ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੂਰਤੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਖੇ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ 8ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ 12ਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਦਾ
ਚਕਰੇਸ਼ਵਰੀ ਦੇਵੀ ਤੀਰਥ-ਇਹ ਤੀਰਥ ਵਰਤਮਾਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਰਹਿੰਦ ਕਸਬੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੈ । ਜੈਨ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੀ ਉਪਾਸਕ ਦੇਵੀ ਮਾਤਾ ਚਕਰੇਸ਼ਵਰੀ ਪਹਿਲੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇਵ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ । ਅਜ ਤੋਂ 600 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ
( 221 )
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਕੁਝ ਯਾਤਰੀ ਕਾਂਗੜੇ ਦੀ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਲਈ ਜਦ ਇਸ ਥਾਂ ਰਾਹੀਂ ਗੁਜ਼ਰੇ ਤਾਂ ਇਹ ਚਮਤਕਾਰੀ ਮੂਰਤੀ ਇਥੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਹੁਣ ਇਸ ਤੀਰਥ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਜੈਨੀਆਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਉਦਮ ਨਾਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ
ਤੀ ਦੀ ਪੁਰਾਤਨਤਾ 8-9 ਸਦੀ ਤਕ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਖੰਡੇਲਵਾਲ ਨੀ 500 ਸਾਲ ਤੋਂ ਇਸ ਜਗਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਹ ਯਾਤਰੀ ਮੂਰਤੀ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸਨ ।
ਬਠਿੰਡਾ--ਇਹ ਕਦੇ ਜੈਨ ਯਤੀਆਂ ਦੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਸੀ। ਇਥੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਭਗਵਾਨ ਨੇਮੀ ਨਾਥ ਅਤੇ ਸੰਭਵ ਨਾਥ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ । ਸਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਸ਼੍ਰੀ ਹੰਸ ਰਾਜ ਬਾਗਲਾ ਦੇ ਫ਼ਾਰਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈਆਂ ਸਨ । ਬਠਿੰਡਾ ਸਿਰਸਾ ਅਤੇ ਹਨੂੰਮਾਨ ਗੜ੍ਹ ਦੇ ਯਤੀਆਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ....
ਸੁਨਾਮ-ਸੁਨਾਮ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ । ਇਹ ਅੱਜ ਕਲ ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ । ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਪਟਿਆਲੇ ਸਟੇਟ ਵਿਚ ਸੀ। ਇਥੇ ਇਕ ਡੇਰੇ ਭਗਵੰਤ ਨਾਥ, ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ ਦੀ 10 ਸਦੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਪਈ ਹੈ । 2 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਇਕ ਕਾਲੇ ਪੱਥਰ ਦੀ ਖੰਡਤ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਵੇਖੀ ਸੀ ਪਰ ਹੁਣ ਇਹ ਉੱਥੇ ਨਹੀਂ ਸੀ : ਆਸ ਪਾਸ ਟੁੱਟੇ ਪਬਰਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਥਾਨ 8ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਸ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਹੁਣ ਬਾਬਾ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ ਕਰਕੇ ਪੂਜੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਮੂਰਤੀ ਤੇ ਕੋਈ ਚਿਤ ਨਹੀਂ । ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਆਸ ਪਾਸ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ! ਇਥੇ ਪੂਜ ਮਹਾਸਿੰਘ ਦੀ 200 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਸਮਾਧੀ ਹੈ ।
ਕੁਰਖੇਤਰ- ਇਸ ਬਾਰੇ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਚਾਨਣਾ ਪਾਇਆ ਜਾ ਚੁਕਾ ਹੈ । ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਸਮੇਂ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਥੁਨਾ ਜਾਂ ਸਥਾਨਾਂ ਸੀ ਜੋ ਸ਼ਿਵ ਮੰਦਰ' ਕਾਰਨ ਥਾਣੇਸ਼ਵਰ ਅਖਵਾਇਆ । ਇਥੋਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦਾ ਇਕ ਸਿਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜੋ ਅਠਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਜੈਨ ਯਤੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੇਂਦਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਥੇ ਪੁਰਾਤਨ ਡੇਰਾ ਅਤੇ ਬਾਗ ਹੈ ।
ਅੰਬਾਲਾ--ਇਹ ਹਰਿਆਣੇ ਦਾ ਸਿਧ ਕਸਬਾ ਹੈ । ਇਥੇ ਜੈਨੀਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਫ਼ਿਰਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਮੰਦਰ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਸਮੇਂ ਸੰ: 1155 ਦੇ ਨੇਮੀਨਾਥ, ਸੰ: 1454 ਦੀ ਭਗਵਾਨ ਵਾਸ਼ਪੂਜ ਜੀ ਅਤੇ ਸੰ: 1455 ਦੀ ਪਦਮਾਵਤੀ ਪਾਰਸ਼ਨਾਥ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ । ਇਸ ਥਾਂ ਤੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਚਮਤਕਾਰੀ ਮਹਾਨ ਤਪੱਸਵੀ ਸ੍ਰੀ ਲਾਲ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਅਤੇ ਪੂਜ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਸਮਾਰਕ ਹੈ । ਛਾਵਨੀ ਵਿਚ ਦਿਗੰਬਰ ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਦੋ ਪੁਰਾਤਨ ਮੰਦਰ ਹਨ ।
( 222 )
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਅਸਬਲਬੋਹਲ-ਇਹ ਰੋਹਤਕ ਦੇ ਕਰੀਬ ਹੈ । ਇਥੋਂ ਸਨਿਆਸੀਆਂ ਦੇ ਮੱਠ ਵਿਚੋਂ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਤੇ ਪੁਰਾਤਨ ਜੈਨ ਮੂਰਤੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈਆਂ ਹਨ । ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਥਾਂ ਤੇ ਕੋਈ ਮੰਦਰ ਹੋਵੇਗਾ । ਸਾਰੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਅਤੇ 11ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਕਰੀਬ ਦੀਆਂ ਹਨ।
ਸਿਰਸਾ---ਇਸ ਦੇ ਕਰੀਬ ਪਿੰਡ ਸਿਕੰਦਰਪੁਰ ਅਤੇ ਸਿਰਸਾ ਵਿਚ 9 ਤੋਂ 11 ਸਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ।
ਨਾਰਨੌਲ—ਇਸ ਥਾਂ ਤੋਂ 12 ਸਦੀਆਂ ਦੀ ਦੋ ਵਿਸ਼ਾਲ ਤੀਰਥੰਕਰ ਮੂਰਤੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਜੋ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਹਰਿਆਣੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਵਿਚ ਹਨ ।
-
ਜੀਂਦ - ਇਹ ਪੈਪਸੂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ । ਅੱਜ ਕੱਲ ਹਰਿਆਣੇ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿਧ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ । ਇਥੋਂ-ਪ੍ਰਾਪਤ ਜੈਨ ਮੂਰਤੀਆਂ 11-12 ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਹਨ।
ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲਾ-ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਪੁਭਨ ਕੇਂਦਰ ਹੈ।ਇਥੇ ਲੋਕਾਸਾਰ ਯਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਡੇਰਾ, ਮੰਦਰ, ਬਾਗ, ਹਵੇਲੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜਾਇਦਾਦ ਸੀ । ਅਚਾਰੀਆ ਰਤੀ ਰਾਮ ਦੀ ਸੰ: 1894 ਵਿਚ ਬਣੀ ਸਮਾਧੀ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਸਦੀ ਹੈ ।
ਲੁਧਿਆਣਾ-ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨਾਲ ਪੁਰਾਤਨ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਜੈਨ ਯਤੀਆਂ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਕੰਮ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਕੀਤੇ । ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਹਿੱਸਾ ਇਥੇ ਗੁਜ਼ਰਿਆ ਹੈ । ਇਥੇ ਹੀ ਆਪ ਦਾ ਸਮਾਰਕ ਹੈ ।
ਤੌਸ਼ਾਮ- ਇਹ ਹਿਸਾਰ ਪਾਸ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਕਸਬਾ ਹੈ। ਇਥੇ 9-10 ਸਦੀ ਦੇ ਜੈਨ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਮਿਲੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਹਾਂਸੀ ਅਤੇ ਝੱਜਰ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਜੈਨ ਮੂਰਤੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਜੋ ਰਸਾਇਨਿਕ ਗਈਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਮਾਵਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਪ੍ਰਤਿਹਾਰ ਰਾਜੇਆਂ ਦੇ ਸਮੇਂ
ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਨ ਲਈ
ਦਾ ਹੈ।
ਲਾਹੌਰ—ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਸ਼ਹਿਰਾਂ
ਵਿਚੋਂ
ਇਕ ਹੈ।
ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਨੇ
ਲੋਕਾਂ ਗੁੱਛ ਦੇ
ਰਾਮ ਰਾਜ ਤੋਂ ਮੁਗ਼ਲ ਰਾਜ ਵੇਖਿਆ । ਖਰਤਰ ਗੱਛ, ਤਪਾਂ ਗੱਛ ਅਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਮੁਨੀਆਂ ਅਤੇ ਸਾਧਵੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੇਂਦਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਜਿਨ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਭਾਵਿਕਾ ਸਾਧਵੀ ਰਤਨ ਸ਼੍ਰੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਹੈ । ਸ਼੍ਰੀ ਪਾਰਵਤੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ, ਪੂਜ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਕਰਮ ਭੂਮੀ ਹੈ ।
(223)
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ਚੌਦਹ ਸ਼ੁਭ ਸੌਂਫ
hzz
A
C
7
y
.
(ਓ
)
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਦਿਗੰਵਰ ਜੈਨ
ਅਤੇ
... ਪੰਜਾਬ .
ਪੰਜਾਬ
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸ਼ੀ ਦਿਗੰਵਰ ਜੈਨ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਫਿਰਕੇ ਹਨ । ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ (ਚਿਟੇ ਕਪੜਿਆਂ ਵਾਲੇ) ਅਤੇ (2) ਦਿਵਰ (ਵਸਤਰ ਰਹਿਤ) । ਪਿਛਲੇ ਭਾਗ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਅਧਾਰ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਜੈਨ ਸ੍ਰੀ ਥ, ਆਗਮ, ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ, ਪਟਾਵਲੀਆਂ ਰਹੇ । ਬਾਕੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹੋਰ ਅਜੈਨ ਗ ਥਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਦੇ ਅਸਾਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਜਾਨਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਉਹ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਜੈਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਾਰੇ ਦਸਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਆਗਮ ਸ੍ਰੀ ਉੱਤਰਾਧਿਐਨ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਸਪਸ਼ਟ ਲਿਖਿਆ ਹੈ * ਪਹਿਲੇ ਅਤੇ ਅਖਰੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਅਚੇਲ (ਵਸਤਰ ਰਹਿਤ ਧਰਮ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ! ਦੂਸਰੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਤੋਂ 23ਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਸਚੇਲ (ਵਸਤਰ) ਸਹਿਤ ਧਰਮ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਵਸਤਰ ਰਹਿਤ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤੇ ਹੀ ਕਠੋਰ ਧਾਰਮਿਕ ਮਰਿਆਦਾ ਹਨ । ਆਮ ਆਦਮੀ ਇਸਦਾ ਪਾਲਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਸਾਰੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਵੀ fਜਨ ਕਲਪ (ਦਿਗੰਵਰ ਜਾਂ ਅਚੈਲ) ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਨ ਕਲਪ , ਅਤੇ ਸਥਿਵਰ ਕਲਪ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਤੀਰਥੰਕ ਤਾਂ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰੇ ਫਿਰਕੇ ਵਾਲੇ ਅਚਾਰਿਆ ਜੰਬੂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਿਨ ਕਲਪ ਖਤਮ ਮਨਦੇ
ਸਨ ।
ਗੰਵਰ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਮਤਭੇਦ
ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਨਿਰਮਾਨ ਤੋਂ 16 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਅਚਾਰਿਆ ਭੱਦਰ ਵ ਦੇ ਸਮੇਂ ਇਹ ਮੱਤਭੇਦ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ 12-12 ਸਾਲ ਦੇ ਕਈ ਅਕਾਲ ਪਏ । ਜੰਨ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬ, ਬਿਹਾਰ, ਬੰਗਾਲ ਆਦਿ ਦੇ ਪਵਿਤਰ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਛਡਕੇ ਗੁਜਰਾਤ ਅਤੇ ਦੱਖਨੀ ਭਾਰਤ ਵੱਲ ਆਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ । ਦਿਗੰਵਰ ਮਤ ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਫਿਰਕੇ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਅਚਾਰਿਆ ਸਥੂਲ ਭੱਦਰ ਦੀ ਇਕ ਚੇਲੇ ਨੇ ਕੀਤੀ । ਜਦ ਕਿ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਪਰਾ ਅਨੁਜਰ ਦਿਗੰ ਵਰ ਫਿਰਕੇ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਸ਼ਿਵ ਕੋਟੀ ਨਾਂ ਦੇ ਸਾਧੂ ਨੇ ਕੀਤੀ ਜੋ ਕਿ ਪੁਰਾਤਨ ਪ੍ਰਪੰਰਾ ਨੂੰ ਫੇਰ ਜਿੰਦਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਜਿਨ ਕਲਪੀ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ: ਪੂਰਨ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁਕੀ ਸੀ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਂਵੀਰ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਦਰਵਾਹੂ ਸਵਾਮੀ ਤੱਕ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਦੋਹਾਂ ਪਰਾ ਦਾ ਇਕ ਹੀ ਹੈ । ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਬਾਹੜੀ ਮੱਤ ਭੇਦ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਬੜਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਤਭੇਦ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਅਰਧ ਮਾਗਧੀ ਜੈਨ ਸ੍ਰੀ ਥਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਨਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਕੇ ਪੁਰਾਣੇ ਅਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਰਚੇ ਗ ਥਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਗ ਥਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਅਪਭਰੰਸ਼ ਅਤੇ ਸ਼ੋਰਸ਼ੇਨੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਗ ਥਾਂ ਵਿਚ ਹਰ ਵਿਸ਼ੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਥ ਹਨ । ਪਰ ਦਿਵਰ, ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਥਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਸਿਧ ਦਿਗੰਵਰ ਗ ਥਕਾਰ ਹਨ
(1) ਦ ਕੰਦ ਅਚਾਰਿਆ, (2) ਸਮੱਤ ਭਦਰ । (3) ਪੁਸ਼ਪ ਦੰਤ (4) ਗੁਣਭੱਦਰ, (5) ਸਕਲ ਕੀਤੀ ।
ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰਕ-ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮੁਨੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਣ ਹੈ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਭੋਜਨ । ਫੇਰ ਵੀ ਦਿਗੰਵਰ ਜੈਨ ਗ ਥਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ, ਕਸ਼ਮੀਰ, ਸਿੰਧ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਰਨਣ ਹੈ । ਵਰਤਮਾਨ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਨਾ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਦਿਗੰਵਰ ਜੈਨ ਹਨ । ਦਿਗੰਵਰ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਧਾਰ ਰਹੇ ਹਨ । (1) ਭਟਾਰਕ, (2) ਆਮ ਪ੍ਰਚਾਰਕ । ।
ਦਿਗੰਵਰ ਜੈਨ ਗ ਥਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬ, ਸਿੰਧ, ਗੰਧਾਰ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਬਲੱਖ ਆਦਿ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਹਿੰਦੂ ਪਦਮ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਇਕ ਦਿਗੰਵਰ ਜੈਨ ਮੁਨੀ ਦੀ ਜਮਣ ਨਾਲ ਧਾਰਮਿਕ ਚਰਚਾ ਦਾ ਜਿਕਰ ਹੈ । ਯੂਨਾਨੀ ਵਿਦਵਾਨ ਨੀ ਕਾਲਨਸ (ਕਲਿਆਨ) ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਜਿਸਨੂੰ ਸਿਕੰਦਰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਗਿਆ ਸੀ ।
ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਇਕ ਸਿਲਾਲੇਖ ਮਣ ਬੇਲਗੋਲਾ (ਕਰਨਾਟਕ) ਵਿਚ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਅਚਾਰਿਆ ਸਮਤਭਦਰ ਸਮਾਂ ਈ. ਪੂਰਵ ਦੂਸਰੀ ਸਦੀ ਆਖਦਾ ਹੈ “ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਪਾਟਲੀ ਪੁੱਤਰ (ਪਟਨੇ) ਵਿਖੇ ਸ਼ਾਸਤਰ ਆਰਥ (ਧਾਰਮਿਕ ਵਹਿਸ) ਵਿਚ ਨਾਦ ਬਜਾਇਆ। ਫੇਰ ਮਾਲਵਾ ਸਿੰਧ ਅਤੇ ਠੰਕ (ਅਟੱਕ ਪੰਜਾਬ), ਕਾਂਚੀਪੁਰ ਅਤੇ ਵਿਦਿਸ਼ਾ (ਭਿਲਸ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਰਥ ਕਰਦਾ ਇਥੇ ਕਰਨਾਟਕ ਆ ਗਿਆ ਹਾਂ ਜਿਥੇ ਵਿਦਿਆ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀ ਭੀੜ ਹੈ : ਹੇ ਰਾਜਨ ! ਮੈਂ ਧਾਰਮਿਕ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਦਾ ਇਛੱਕ ਹਾਂ । ਮੈਂ ਵਿਖਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ , ਕਿ ਇਸ ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਸ਼ੇਰ ਕਿਵੇਂ ਸਦਾ ਹੈ ।
ਉਪਰੋਕਤ ਅਚਾਰਿਆ ਦਿਗੰਵਰ ਵਿਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਆਦਰ ਨਾਲ ਸਤਿਕਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਆਪਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਗ ਥਾਂ ਦੇ ਲੇਖ ਲਿਖੇ ਸਨ । ਆਪ ਰਾਜੇ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸਨ । ਆਪ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਂ ਸਾਂਡੀਵਰਮਨ ਸੀ
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਥਾਂ ਵਿਚ ਅਚਾਰਿਆ ਸ਼ਿਵ ਕੋਟੀ ਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਮਝਦਾ ਹੈ । ਆਪਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖੇਤਰ ਸਾਰਾ ਰਾਜਸਥਾਨ, ਸਿੰਧ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਕੁੱਝ ਹਿੱਸਾ ਸੀ । ਵਿ: ਸੰ: 783 ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਆਦਿ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁੱਝ ਹਿਸਿਆਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਆਇਆ ਹੈ ਜੋ ਪਾਤੰਜਲੀ ਰਾਹੀ ਦੱਸੀ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁੱਝ ਹਿੱਸੇ ।
(1) ਆਰਠ (ਅਟਕ ਦੇ ਕੋਲ ਦਰਿਆ ਸਿੰਧ ਦਾ ਇਲਾਕਾ (2) ਉਨੀਕਰ (ਸੈਰਕੋਟ ਜਿਲਾ ਝੰਗ, (3) ਕੰਬੋਜ (ਰਾਮਪੁਰ, ਰਾਜੌਰੀ), (4) ਕੁਰ, ਥਾਨੇਸਰ, ਹਿਸਾਰ ਤੇ ਮੇਰਠ ਜਿਲੇ), (5) ਕੇਕਯ (ਵਿਆਸ ਤੇ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕਾਰਲਾ ਹਿਸਾ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਾਹਪੁਰ ਗੁਜਰਾਤ ਤੇ ਜੇਹਲਮ ਜਿਲੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । (6) ਗੰਧਾਰ (ਕਸ਼ਮੀਰ, ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਕੁੱਝ ਹਿੱਸਾ, (7) ਭਦਰ--- (ਰਾਵੀ, ਜੇਹਲਮ ਦੇ ਨਜਦੀਕ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਇਲਾਕਾ, (8) ਬਾਲਹਿਲ (ਵਿਆਸ ਅਤੇ ਸਤਲੁਜ ਵਿਚਕਾਰ, ਸਿੰਧ ਪਾਰ ਉੱਤਰ ਪਛਮ ਦਾ ਇਲਾਕਾ (9) ਸਿੰਧ (ਸਿੰਧ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਕੁੱਝ ਭਾਗ, (10) ਸੋਵਿਰ (ਸਿੰਧ ਪਾਰ ਭਰਾ)
ਇਸ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਦਿਗੰਵਰ ਫਿਰਕਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਇਕ ਪੁਰਾਤਨ ਜਾਤੀ ਦੇ ਅਗਰਵਾਲ ਨੇ ਵਿਕਰਮ ਸੰ: 77 ਨੂੰ ਲਹਿਤਾ ਅਚਾਰਿਆ ਤੋਂ ਅਗਰੋਹਾ ਜਾਂ ਆਗਰੇ ਵਿਖੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ । ਅੱਜ ਵੀ ਦਿਗੰਵਰ ਜ਼ੋਨਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਜਾਤੀ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹੈ।
ਵਿ: ਸ 9ਵੀਂ ਸਦ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਇਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸਿਧ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ, ਪੁਸ਼ਪਦੰਤ । ਜੋ ਅਪਭਰੰਸ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਮਹਾਨ ਲੇਖਕ ਤੇ ਕਵੀ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਸ਼ਹੂਰ ਚਰਿਉ ਨਾਂ ਦੇ ਰ ਥਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ (ਵੇਖੋ ਜਸਹੁਰ ਚਰਿਊ ਦੀ ਭੂਮੀਕਾ ਭਾਰਤੀ ਗਿਆਨ ਪੀਠ ਦਿਲੀ) ।
ਵਿ: ਸੰ: 10 ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਗੁਣਧਰ ਕੀਰਤੀ ' ਨਾਂ ਦੇ ਅਚਾਰਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਹਿਸਾਰ · ਆਦਿ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । . ਵਿ. ਸੰ. 11 ਸਦੀ ਵਿਚ ਗੁਣਕਾਰ ਸੇਂਨ ਦੇ ਚੇਲੇ ਅਚਾਰਿਆ ਮਹ ਸੇਨ ਹੋਏ । ਆਪ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਮਹਾਨ ਲੇਖਕ ਸਨ ਆਪਨੇ ਪਰ ਧੁਨ ਚਾਰਿਤਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ।
ਸੰ: 1212 ਵਿਚ ਕਵਿ ਸ਼ੀਧਰ ਪੈਦਾ ਹੋਏ । ਆਪਦੇ ਪਿਤਾ ਬੱਧ ਗੋਹਾ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਵਿਹਾ ਦੇਵੀ ਸੀ । ਆਪਨੇ ਪੰਜਾਬ, ਸਿੰਧ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਨੇਪਾਲ, ਉਤਰਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਆਪਦੇ ਦੋ ਅਣਛਪੇ ਸ੍ਰੀ ਥ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਜਦ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਫਿਰਕੇ ਵਿਚ ਯਤੀ ਘੁੰ ਪਰਾ ਚਾਲੂ ਹੋਈ, ਉਸੇ ਤੂੰ ਪਰਾ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਰੂਪ ਭਟਾਰੱਕ ਪਰਾ ਸੀ, ਇਸਦੀ ਉੱਤਪਤੀ ਸਥਾਨ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਸੀ । ਸੈਣਾ ਦੇ ਜੁਲਮਾਂ ਕਾਰਣ ਭਟਾਰਕ ਭੱਗਵੇ ਕਪੜੇ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਲਗ ਪਏ । ਬਾਕੀ ਉਪਕਰਨ ਇਹ ਦਿਵਰ ਸਾਧੂਆਂ ਵਾਲੇ ਰਖਦੇ ਸਨ । ਯੰਤਰ-ਮੰਤਰ, ਸਾਸਤਰ ਸੰਭਾਲ, ਨਵ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ, ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ, ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ, ਇਹ ਭਟਾਰਕਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਸਨ । ਕਈ ਭਟਾਰਕ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਝਗੜਆਂ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਅਹਿੰਸਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਰਾਉਂਦੇ ਸਨ । ਭਟਾਰਕ ਮੱਠ ਧਾਰੀ ਤਿਆਗ ਸਾਧੂ ਸਨ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਭਟਾਰਕ ਦੀਆਂ ਗੱਦੀਆਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਸਮੇਂ ਕਾਇਮ ਹੋਈਆਂ । ਇਹ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਾਨ ਸਨ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਮੁਲਤਾਨ ।
ਦਿਲੀ ਦੇ ਭਟਾਰਕਾਂ ਦਾ ਖੇਤਰ ਸਾਰਾ ਉੱਤਰ ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ਸੀ । ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਗੱਦੀ ਬਿਲਚਸਤਾਨ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਤਕ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੀ ਸੀ । ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਭਟਾਰਕਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵੀ ਕਾਫੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸੀ ।
ਸੰ: 1296 ਤੋਂ 130 ਤਕ ਭਟਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾ ਚੰਦਰ ਦਿਲ ਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠੇ । ਆਪ ਨੇ ਫਿਰੋਜਸ਼ਾਹ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ | ਆਪਨੇ ਹਰਿਆਨਾ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਆਪਦੇ ਚਲੇ ਪਦੱਮ ਨੰਦੀ ਮਹਾਨ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਸਨ । ਪਦਮ ਨੰਦੀ ਭਟਾਰਕ ਸਮੇਂ ਨਾਸੰਰਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ ਆਪ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ।
ਮੁੰਹਮੱਦ ਤੁਗਲਕ ਦੇ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਨਾ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਭਟਾਰਕ ਧਨਵਾਲ ਦਿਲੀ ਦੀ ਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠੇ । ਆਪਦਾ ਜਨਮ ਪਲਹਣਪੁਰ ਵਿਖੇ ਮਾਤਾ ਮਹੜਾ ਦੇਵੀ, ਪਿਤਾ ਮੁਹੜ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ । ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਮੂਰਤੀਆਂ ਤੇ · ਮੰਦਰ ਤੋੜ ਰਹੇ ਸਨ । ਅਜੇਹੇ ਸਮੇਂ ਭਟਾਰਕ ਧਨਪਾਲ ਨੇ ਜੋਤਿਸ਼, ਯੋਗ, ਮੰਤਰ ਰਾਹੀਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਕੇ ਜੈਨ ਧਰਮ
ਤਿ ਜਾਗਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਵੀ ਅਕਬਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਰਮ ਚਰਚਾਵਾਂ ਕਰਵਾਉਣ ਲੱਗਾ। ਉਸਨੇ ਅੱਗ ਲਈ ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਤੋੜਨੇ ਬੰਦ ਕਰਵਾ ਦਿਤੇ । ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਾਲ ਆਪਨੇ ਦਿੱਲੀ, ਹਰਿਆਣਾ, ਆਗਰਾ ਤੇ ਮੇਰਠ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਦੀ ਭਵਿਸ ਦਤ ਕਥਾ ਵਿਚ ਤਕਸ਼ੀਲਾ, ਹਸਤਨਾਪੁਰ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ।
ਵਿ: ਸੰ: 14-15 ਸਦੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਭਟਾਰਕ ਦਸ ਕੀਰਤੀ ਦਾ ਹੈ । ਆਪ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ
(ਸ
E
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ । ` ਆਪਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖੇਤਰ ਸਾਰਾ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਸੀ । ਸੰ: 1507 ਵਿਚ ਭਟਾਰਕ ਸ਼੍ਰੀ ਜਿਨ ਚੰਦਰ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ।
ਭਟਾਰਕ ਸ਼੍ਰੀਧਰ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਬੁਧ ਗੋਹਾ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਵੀਹਾ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਕਾਰਣ ਆਪ 9 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਭਟ ਰਕ ਬਣੇ । ਆਪਨੇ ਨਟੱਲ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਅਨੇਕਾਂ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਲੈ ਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਕੀਤੀ । ਆਪਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖੇਤਰ ਹਰਿਆਣਾ, ਆਗਰਾ, ਦਿਲੀ ਮੇਰਠ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਹੈ। ਆਪਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਗ ਥ ਭੰਡਾਰ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਵਿ ਰਈ ਸਨ ! ਆਪਦਾ ਜਨਮ ਗਵਾਲਿਅਰ ਵਿਖੇ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸਵਿਤਰੀ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਆਪਨੇ ਹਿਸਾਰ, ਰੋਹਤਕ, ਕੁਰਖੇਤਰ, ਪਾਨੀਪਤ, ਸੋਨੀਪਤ ਵਿਖੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ।
ਵਿ: ਸੰ: 1499 ਵਿਚ ਭਟਾਰਕ ਸ਼ਕਲਕੀਰਤੀ ਹੋਏ । ਆਪਦੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਨਾਂ ਰਤਨ ਕੀਰਤੀ ਸਨ, ਜੋ ਸੰ: 1375 ਨੂੰ ਦਿਲੀ ਦੀ ਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠੇ ਸਨ । ਭਟਾਰਕ ਸਕਲਕੀਰਟੀ ਕਈ ਨਵੇਂ ਮੰਦਰ ਤੇ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਆਪ ਰਾਹੀਂ ਕਈ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਰਚੇ ਗ ਥ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਆਪ ਸੰ: 1499 ਵਿਚ ਈਡਰ ਵਿਖੇ ਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠੇ । ਆਪਨੇ 6 ਹਿੰਦੀ ਥਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ । ਆਪਦੇ ਭਰਾ , ਬ੍ਰਹਮ ਜਿਦਾਸ ਪ੍ਰਸਿਧ ਜੈਨ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਸਥਾਨੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਕਈ
ਥ ਲਿਖੇ । ਹਰਿਆਣਾ, ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਮੇਰਠ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਨੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ।
| ਸੰ: 1503 ਵਿੱਚ ਭਟਾਰਕ ਜਿਨ ਚੰਦਰ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ । ਆਪਨੇ 9 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਦੀਖਿਆ ਲਈ । ਆਪਨੇ ਰਾਜਸਥਾਨ, ਉਤਰਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਦਿਲੀ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ।
'
ਸੰ: 1537-1597 ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿਧ ਜੈਨ ਕਵਿ ਢ ਰਾਜ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਜੈਨ ਥਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਸਥਾਨ ਹਿਸਾਰ, ਦਿਲੀ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਹਨ । ਕਵਿ ਮਣਿਕ ਰਾਜ ਦੇ ਗੂਰੁ ਪਦਮ ਨੰਦੀ ਸਨ । ਆਪਦਾ ਜਨਮ ਰੋਹਤਕ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਆਪਨੇ ਅਪਭੰਰਸ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਅਮਰਸੈਣ ਚਰਿਉ' ਰਚਨਾ ਸੰ: 1576 ਚੇਤਦੀ ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਨੂੰ ਸੋਨੀਪਤ ਵਿਖੇ ਕੀਤੀ, ਸੰ 1587 ਨੂੰ ਆਪਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਦਿਲੀ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ।
ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕਵਿ ਸੁੰਦਰ ਦਾਸ ਨੇ ਹਰਿਆਣਾ, ਬਾਗ਼ੜ, ਦਿਲੀ
ਹ )
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ। ਆਪਨੇ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ 4 ਗੰਥ ਲਿਖੇ । ਆਪਦਾ ਸਮਾਂ ਸੰ: 1675 ਸੀ ।
ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਅਤੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠਾ ਰਾਜ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਭੈ ਯਾ ਭਗਵਤੀ ਦਾਸ ਦਾ ਜਨਮ ਅੰਬਾਲੇ ਦੇ ਕਰੀਬ ਬੁਡੀਆ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਆਪਦੇ ਪਿਤਾ ਕਿਸ਼ਨਦਾਸ ਨੂੰ ਬੁਢਾਪੇ ਵਿਚ ਦਿਗੰਵਰ ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਬਣ ਗਏ । ਜਨਮ ਜਾਤ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਕਾਰਣ ਆਪ ਦਿਲੀ ਆ ਗਏ । ਆਪਨੇ ਦਿੱਲੀ, ਆਗਰਾ, ਹਿਸਾਰ ਆਦਿ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ , ਆਪਦੇ ਗੁਰੂ ਮਹਿੰਦਰ ਸੇਨ ਸਨ ਆਪ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਵਰਗਵਾਸ ਤੇ ਦਿਲੀ ਦੀ ਭਟਾਰਕ ਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠੇ । ਆਪਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ 25 ਹਿੰਦੀ ਥਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ।
ਸੰ: 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਪਾਂਡੇ ਰੂਪ ਚੰਦ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ । ਆਪਦਾ ਜਨਮ ਕੁਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪਿੰਡ ਸਲੇਮਪੁਰ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਸਵਰਗਵਾਸ ਸੰ. 1694 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਪ੍ਰਸਿਧ ਜੈਨ ਕਵਿ ਬਨਾਰਸੀ ਦਾਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ । ਆਪਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖੇਤਰ ਮੇਰਠ, ਹਰਿਆਨਾ ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਸੀ । ਆਪਨੇ 7 ਹਿੰਦੀ ਗੁਥਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ।
ਪ੍ਰਸਿਧ ਜੈਨ ਕਵਿ ਬਨਾਰਸੀ ਦਾਸ, ਰਮਾਇਣ ਲੇਖਕ ਤੁਲਸੀ ਦਾਸ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਅਤੇ ਮਿਤਰ ਸਨ । ਆਪਦੇ ਸਮੇਸਾਰੇ ਨਾਟਕ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਜੈਨੀਆਂ ਵਿਚ ਰਮਾਇਣ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ । ਆਪਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਰੋਹਤਕ ਜਿਲ ਨਾਲ ਸੀ । ਆਪਦੇ ਬਜੁਰਗ ਕਾਰੋਬਾਰ ਕਾਰਣ ਆਗਰੇ ਵਿਖੇ ਆ ਗਏ । ਆਪਦੇ ਬਜੁਰਗ ਨਵਾਬ ਦੇ ਮੱਦੀ ਸਨ । ਸੰ: 1643 ਨੂੰ ਆਗਰੇ ਵਿਖੇ ਕਵਿ ਬਨਾਰਸੀ ਦਾਸ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ । ਆਪਦੇ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੋਏ 9 ਬੱਚੇ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੋਏ । ਸਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਮੌਤ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਆਪਨੇ 50 ਗਥ ਹਿੰਦੀ ਜਗਤ ਨੂੰ ਦਿਤੇ । ਆਪਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖੇਤਰ ਹਰਿਆਨਾ, ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਉਤਰਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਸੀ। ਆਪਨੇ ਅਪਣੀ ਆਤਮ ਕਥਾ ਖੱਦ ਲਿਖੀ, ਜੋ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਤਨ ਆਤਮ ਕਥਾ ਮਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸੰ: 1705 ਤੋਂ 1728 ਤੱਕ ਦਾ ਸਮਾਂ ਜੈਨ ਕਵਿ ਮਨੋਹਰ ਦਾਸ ਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅਪਣੇ ਲਿਖੇ 6 ਦੀ ਥਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਜਾਨਕਾਰੀ ਕਰਾਈ ।
ਆਪਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖੇਤਰ ਹਰਿਆਣੇ ਦਾ ਹਿਸਾਰ ਜਿਲਾ ਅਤੇ ਆਗਰੇ ਦਾ ਖੇਤਰ fਹਾ ਹੈ । 1715 ਵਿਚ ਅਚਲ ਕੀਰਤੀ ਭਟਾਰਕ ਨੇ ਵੀ ਹਰਿਆਣਾ ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕੁੱਝ ਭਾਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਆਪਨੇ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ 6 ਗ ਥ ਲਿਖੇ ।
ਸੰ: 1715 ਵਿਚ ਕੈ ਇਆ ਭਗਵਤੀ ਦਾਸ ਦਾ ਜਨਮ ਆਗਰੇ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਹਿੰਦੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਜਾਣਕਾਰ ਸਨ ।
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਅਪਦਾ ਸਮਾਂ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਔਰੰਗਜੇਬ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ । ਆਪਨੇ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਰ 67 ਗ ਥਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ।
| ਸੰ: 1733 . ਵਿੱਚ ਪੂਜਾ ਅਤੇ ਭਜਨਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕ, ਧਾਨਤ ਰਾਏ ਹੋਏ । ਆਪਦੇ ਪਿਤਾ ਸਿਆਮਦਾਸ ਆਗਰੇ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਅਕਤੀ ਮਨੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਆਪਨੇ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿਖਿਆ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਉਰਦੂ ਫਾਰਸੀ ਦੇ ਥਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ । ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਰ ਆਪਨੇ 8 ਥ ਲਿਖੇ । '
ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਔਰੰਗਜੇਬ ਸਮੇਂ ਹਰਿਆਣੇ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਦਵਾਨ ਬਲਾਕੀ ਰਾਮ ਸਨ । ਆਪਦਾ ਸਮਾਂ 1737-1754 ਹੈ । ਆਪਨੇ 5 ਹਿੰਦੀ ਥਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦਿਲੀ ਵਿਖੇ ਕੀਤੀ ।
ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੀਰਤੀ ਨਾਂ ਦੇ 4 ਭਟਾਰਕ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਜਿਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਹਿਲੇ ਭਟਾਰਕ 1738 ਦੀ ਜੇਠ 11 ਨੂੰ ਦਿਲੀ ਵਾਲੀ ਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠੇ । ਦੂਜੇ 2-3 ਵਾਰੇ ਕੁਝ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ । ਚੌਥੇ ਭਟਾਰਕ ਸੰ: 1822 ਨੂੰ ਗਦੀ ਤੇ ਬੈਠੇ ।
ਹੁਣ ਮੁਗਲ ਰਾਜ ਵਿਖਰ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਅੰਗਰੇਜੀ ਕੰਪਨੀ ਦਾ ਰਾਜ ਫੈਲਣ ਲੱਗਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਠੇਕੇਦਾਰੀ ਲਈ ਈਮਾਨਦਾਰ ਵਿਉਪਾਰੀ ਚਾਹੀਦੇ ਸਨ । ਸਿਟੇ ਵg - ਉਸ ਸਮੇਂ ਹਰਿਆਨੇ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨੀਂਦਰੀ ਵਰ ਜੈਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬੜੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਫੈਲਣ ਲਗਾ । ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਉਹੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਛਾਉਣੀਆਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵਿਉਪਾਰ ਦੇ ਨਾਲਨਾਲ ਅਪਣਾ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਾਇਮ ਰਖ਼ਿਆ। ਨਵੇਂ ਮੰਦਰ ਬਣੇ । ਵਿਦਵਾਨ ਪੰਡਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੈਨ ਸਿਧਾਂਤ ਸਮਝਾਉਣ ਦਾ ਯੁਗ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ !
ਸੰ: 1857 ਦੀ ਅਜਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੁਝ ਨਵੇਂ ਫਿਰਕੇ ਪੈਦਾ ਹੋਏ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅੰਬਾਲਾ ਵਿਖੇ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਰਥ ਸਭਾ ਕਾਇਮ ਹੋਈ । ਇਨਾਂ ਕਈ ਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀਆਂ ਨਾਲ ਧਰਮ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ । ਹੁਣ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਵਰਸ਼ ਵਿਚ ਦਿਗੰਵਰ ਫਿਰਕਾ ਫੈਲ ਚੁੱਕਾ ਹੈ । ਦਿਗਵਤ ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਅਨੇਕਾਂ ਹੀ ਬਹੁਪਮੀ ਸ਼ਖਸਿਅਤਾਂ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਦਾ ਵਰਨਣ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁਗ ਵਿਚ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ।
'
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਚਿਤਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ : 1 ' ' (1) ਕਲਿਆਣ (ਗਿਲਾ ਪਟਿਆਲਾ)
(i) ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ' , '.. . (ii) ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਸਮਾਂ 8-9ਵੀਂ ਸਦੀ (ਟੁਕੜੇ) । (iii) ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ (ਸਿਰ ਰਹਿਤ) ਖਿਜਰਾਵਾਦ (ਰੋਪੜ) :: (2) ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਸਮਾ 8-9ਵੀਂ ਸਦੀ ਢੋਲਵਾਹਾ (ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਪੁਰ) (3) ਚੌਮੁਖੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਮੂਰਤੀ ਸਮਾ 7-8ਵੀਂ ਸਦੀ
(ਪੰਜਾਬ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਤੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਸਹਿਤ ਪ੍ਰਾਪਤ) (4) ਪੰਜੌਰ '
(1) ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ
(2) ਤੀਰਥੰਕਰ ਪੰਜੌਰ (ਕੁਰਖੇਤਰ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਭਾਗ ਤੋਂ ਧਨਵਾਦ ਸਹਿਤ ਪ੍ਰਾਪਤ) (5) ਮਾਤਾ ਚਕਰੇਸ਼ਵਰੀ ਦੇਵੀ ਤੀਰਥ fਪਿੰਡ ਅੱਤੇਵਾਲੀ (ਸਰਹਿੰਦ)
ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਚਕਰੇਸ਼ਵਰੀ ਮਾਤਾਂ ਸਮਾਂ 12-13ਵੀਂ ਸਦੀ
(ਸ੍ਰੀ ਭੋਜ ਰਾਜ ਜੈਨ ਪਟਿਆਲਾ ਤੋਂ ਧਨਵਾਦ ਸਹਿਤ ਪ੍ਰਾਪਤ) (6) ਬਠਿੰਡਾ
ਭਗਵਾਨ ਨੇਮੀ ਨਾਥ ਸਮਾ 11-12ਵੀਂ ਸਦੀ ਸੰਗ ਮਰਮਰ (7) ਸੁਨਾਮ
ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ਨਾਥ ਜੀ ਸਮਾ 9-10ਵੀਂ ਸਦੀ
(ਡੇਰਾ ਭਗਵੰਤ ਨਾਥ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ) (8) ਕੁਰੂਖੇਤਰ
ਤੀਰਥੰਕਰ ਸਿਰ ਮਾਂ 9ਵੀਂ ਸਦੀ
(ਕੁਰਖੇਤਰ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਤੋਂ ਧਨਵਾਦ ਸਹਿਤ ਪ੍ਰਾਪਤ) (9) ਅੰਬਾਲਾ
ਸਮਾਧ ਪੂਜ ਸ੍ਰੀ ਲਾਲ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਅਤੇ ਪੂਜ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਜੀ ,
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
(10) ਅਸਥਲਕੋਹਲ (ਰੋਹਤਕ)
ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ ਸਮਾ 9-10ਵੀਂ ਸਦੀ (ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ) (11) ਨਾਰਨੌਲ
ਤੀਰਥੰਕਰ ਚਾਰ ਯਤੀ-ਸਮਾ 10ਵੀਂ ਸਦੀ (12) ਨੀਂਦ
ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਸਮਾਂ 9ਵੀਂ ਸਦੀ . .
ਹਰਿਆਣਾ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਤੋਂ ਧਨਵਾਦ ਸਹਿਤ ਪ੍ਰਾਪਤ) , (13) ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲਾ. : : : :
: ਸਮਾਰਕ ਅਚਾਰੀਆ ·ਰਤੀ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ : (14) Bਸ਼ਾਮ · ,
(1) ਭਗਵਾਨ ਮੱਲੀ ਨਾਬ ਜੀ ਸਮਾਂ : 10ਵੀਂ ਸਦੀ . .
(2) ਭਗਵਾਨ ਮੱਲੀ ਨਾਥ ਪੰਜਤੀਰਥੀ 10ਵੀਂ ਸਦੀ (15) ਝਾਂਜਰ
fਸਰ ਤੀਰਥੰਕਰ ਸਮਾ 10ਵੀਂ ਸਦੀ ਹਰਿਆਣਾ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਤੋਂ ਧਨਵਾਦ ਸਹਿਤ ਪ੍ਰਾਪਤ)
ਕੁਝ ਹੋਰ ਚਿਤ (16) (ਉ) ਸ਼ਾਹੀ ਹੁਕਮ-ਨਾਮਾ ਖਤਰਛ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼ੀ ਜਿਨ ਚੰਦਰ ਸੂਰ
(ਅ) ਫ਼ਰਮਾਨ ਸ਼ਾਹੀ ਤਪਾਗੱਛ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਹੀਰਾ ਵਿਜੈ ਸੂਰੀ (17) (ੳ) ਕਾਂਗੜਾ ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿਚ ਸਥਾਪਤ ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ
(ਅ) 22ਵੇਂ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਨਾਥ ਦੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇਵੀ ਅੰਬਿਕਾ ਦੇਵੀ
(ਬ) ਵਿਪਤਿ ਟ੍ਰੇਣੀ ਸ੍ਰੀ ਥ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਤੇ ਆਖਰੀ ਪੰਨਾ (18) ਸ਼ਾਹੀ ਫ਼ਰਮਾਨ ਤਪਾਗਿੱਛ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼ੀ ਹੀਰਾ ਵਿਜੇ ਸੂਰੀ
(ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਅਤੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਜੈਨ ਅਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਜੋ ਕਿ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਲੇਖਕ · ਪੰ: ਹੀਰਾ ਲਾਲ ਦੁੱਗੜ ਵਿਚ ਛਪ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ) : ' ' ..................
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
.
,
33
15
(ਚਿਤਰ ਨੰ: 1-i). (1) ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ ਪਿੰਡ ਕਲਿਆਣ ਸਮਾ 8-9ਵੀਂ ਸਦੀ ਜ਼ਿਲਾ ਪਟਿਆਲਾ (2) ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਪਿੰਡ ਕਲਿਆਣ ਸਮਾ 8-9ਵੀਂ ਸਦੀ ਜ਼ਿਲਾ ਪਟਿਆਲਾ
Aields
(ਚਿਤਰ ਨੰ: 1-ii) ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਜੀ ਪਿੰਡ ਕਲਿਆਨ ਜ਼ਿਲਾ ਪਟਿਆਲਾ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਸਮਾ 8-9 ਸਦੀ
ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ Pic•
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
***
( ਚਿਤਰ ਨੰ: 2 ) ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਖਿਜਰਾਬਾਦ ਸਮਾਂ 8-9ਵੀਂ ਸਦੀ (ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਪਟਿਆਲਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ)
(ਚਿਤਰ ਨੰ: 3) ਚਹੁਮੁਖੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਮੂਰਤੀ;7-8ਵੀਂ ਸਦੀ ਢੋਲਵਾਹਾ ਜ਼ਿਲਾ ਹੋਸ਼ਿਆਰਪੁਰ
ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ Pic
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ਚਿਤਰ ਨੰ: 4) ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵ ਦੇਵ 9ਵੀਂ ਸਦੀ (ਪੰਜੌਰ)
(ਚਿਤਰ ਨੰ: 4) ਤੀਰਥੰਕਰ ਪੰਜੌਰ 9ਵੀਂ ਸਦੀ
(ਕੁਰਖੇਤਰ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਤੋਂ ਧਨਵਾਦ ਸਹਿਤ)
Pic-3
1
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
FEE
E
.
..::
.
ਸ 117
THE
ਜEE
:
::
:
(ਚਿਤਰ ਨੰ: 6) . ਭਗਵਾਨ ਨੇਮੀ ਨਾਥ
11-12ਵੀਂ ਸਦੀ ਪੁਰਾਤਤਵ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ
੩
.
HAREE
ike
a
E,
l
Hi
in the
itself
:
ਦੇ ਵਸ
:::::: :
#FEE LIEFEET
:::::
EF Eas
::
::::
NETH
Ex)
4
.
#
FEE
:
::::
:
:
44
ਹੈ
(ਚਿਤਰ ਨੰ: 5) ਸ਼ਾਸਨ ਦੇਵੀ ਚਕਰੇਸ਼ਵਰੀ ਮਾਤਾ ਪਿੰਡ ਅੱਤੇਵਾਲੀ (ਸਰਹਿੰਦ)
:
( ਭੱਜ ਰਾਜ ਜੈਨ ਪਟਿਆਲਾ
ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ)
4 Eਆਂ
E
:
Pic-4
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ਚਿਤਰ ਨੰ: 7) ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ਵ ਨਾਥ ਡੇਰਾ ਭਗਵੰਤ ਨਾਥ) 9.10ਵੀਂ ਸਦੀ
Wit 14 :17
:
4
(ਚਿਤਰ ਨੰ: 8)
ਸ੍ਰੀ ਤੀਰਥੰਕਰ-ਸਿਰ 9ਵੀਂ ਸਦੀ (ਕੁਰੂਖੇਤਰ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਤੋਂ ਧਨਵਾਦ ਸਹਿਤ ਪ੍ਰਾਪਤ)
Pic-s
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ਚਿਤਰ ਨੰ: 9)
ਪੂਜ ਸ਼੍ਰੀ ਲਾਲ ਚੰਦ
ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ
ਸਮਾਧਿ- ਸਥਲ
ਅੰਬਾਲਾ
(ਚਿਤਰ ਨੰ: 10)
ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ਵ ਨਾਥ ਸਮਾ 9-10 ਸਦੀ (ਅਸਥਲ ਵੋਹਲ) ਰੋਹਤਕ Pic-6
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ਚਤਰ ਨੰ: 11 ਕ). ਤੀਰਥੰਕਰ ਚਾਮਰਯਤੀ ਨਾਰਨੌਲ 10ਵੀਂ ਸਦੀ ਹਰਿਆਣਾ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਤੋਂ ਧਨਵਾਦ ਸਹਿਤ ਪ੍ਰਾਪਤ)
11
LIA
344
14
1411117 AMARAM
ARRESTERNET
(ਚਿਤਰ ਨੰ: 11ਖ)
(ਚਿਤਰ ਨੰ: 12) ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇਵ ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਭਦੇਵ (ਜੀਦ) 9ਵੀਂ ਸਦੀ ਹਰਿਆਣਾ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਤੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਸਹਿਤ ਪ੍ਰਾਪਤ
Pic-7
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
ਚਿਤਰ ਨੰ: 14-i)
(ਚਿਤਰ ਨੰ: 15) ਭਗਵਾਨ ਮੱਲੀਨਾਥ (ਸ਼ਾਮ)10ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਸਰ (ਝੱਜਰ) ਅਨੁਮਾਨਤ 10ਵੀਂ ਸਦੀ
A
E
(ਚਤਰ ਨੰ: 14-ii)
ਭਗਵਾਨ ਮੱਲੀ ਨਾਥ ਹਰਿਆਣਾ ਪ੍ਰਤੱਤਵ ਵਿਭਾਗ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ) Pic-8
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
او له
اور ا
ة فيه.
معمو په سمه ده ممبا , اند
مود شدن سر کا کام کوبه ای که در بانسری
کابین خود را در این کار داری هنرستان در مورد این متن مناتایا تور پر گردی کی عمر مین عمران زبان عربی من لام ناب ترین و امام ربانی کی کہانی
بار در ایران در این اسناد و کتاب ها، ناشت بنانے اور دین میں بنے، خوبانگی سامسونگ , برده و می دانستند و این کار در بازی میاد پر مرد و زنان و مدیران دست یابی
ے
محمد ،
لي انت فنسنت من
خان برای هر
اخ
1
*
= هيه
مرد نی
:درباره
ما
تماس
اس را از دست داده و با استفاده . با دکمه های
عید
کنید اما از ورود به کار می کند و در بسیاری برتر در بازار است با ماده مبانی و میره ؟
با
ما
:
ه
م ا
سعید فاسد، مکر و سبب
ر وستا
ਤਪਾਗੱਛ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਹੀਰਾ ਵਿਜੈ ਸੂਰੀ ਨੂੰ ਜੈਨ ਤੀਰਥਾਂ ਤੇ ਹਿੰਸਾ ਬੰਦ ਕਰਵਾਉਣ ਸੰਬੰਧੀ ਫ਼ਰਮਾਨ ਸ਼ਾਹੀ
ਅਕਬਰ ਰਾਹੀਂ ਖਰਤਰ ਗੱਛ ਅਚਾਰੀਆ
ਜਿਨ ਚੰਦਰ ਸੂਰੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਫ਼ਰਮਾਨੇ-ਸ਼ਾਹੀ
Pic-g
اه
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਵਿਗੱਪਤੀ ਟ੍ਰੇਣੀ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਤੇ ਸਥਾਪਿਤ
EFFEE
LtFFEE
ਜੀ
ਦੀ
TEER
:
:
:
:
::
:
::
:
::
:
::
:
::: ::
:: ::::
RE TERE THਨ
htter! Ha
lleget!!!E He
ਕਾਂਗੜਾ ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇਵ ਦੀ
ਸੰ: 1466 ਦੀ ਮੂਰਤੀ
ਕਾਂਗੜੇ ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿਚ 22ਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗੋਂਵਾਨ ਨੇਮੀ ਨਾਥ ਦੀ
ਬਾਬਨ ਦੇਵੀ ਅੰਬਿਕਾ ਦੇਵੀ Pic 10
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
mea
IRUAR:सर्वविदिमाशयतिलसदननझामनिसिमान्दानिरुपममहिमवादादरसाकापिलासिवनबनवायामाचरायनित्यादिलसहितवासात नरेंसावित दयाभरमगमिताकिवितदितरदतिपंचसविर्य यदक्षामाद्भांति स्परतिमानवधिनवानाक्षाएनक्षाकारितदनिक्सविनिवारिचयस्ता अदाकाम्मानिरनितिविज्ञानश्वरमदादास्थाहापाचविनुक्षीयप्रसाताकल्यावसाजिमाक्यविशारासाविसावामानामुशालाचा साधलानातिनामसहिलावतिलसादरदिवानपरिमायामागविवारवारिमयाजानासमतामदायत्वासादायमात्सिवितारामारयाताया याहातापिरिमनजमनाविरलतानानुनकिमानासदानिज्ञासायदिनानिजातासिकाणीव मेरमायावसनासमलापकाया दासवानारायवातावदनादारावाजदताहाजिताणायातायः क्षिानिमिहारासाददाशबाटानमधामगरदावा जातानानासामधनमतिमुवानवाहादयायासत्रामाडिसम नावावरवादास्यामाशानियाासिमाना यहाडायालाका सालमाचाविसमादिदगमुरहुमागास्त्रारणसमजायता किया वगनवाचारलालारवालासनिमानसालादयशानामसाया नागनावासकलादामहतस्रापियासायनिहास्यामासिवामन्यापानिजामसारलाय वावरकर सायहायादवरवाद अमेर्विदलितमदंस्वा मादयंतादतवायदिाऽतिलामिछानारहिवादि. लोक्तदासजतमदत्तयागाधनस्यसमिति रामनिटातानातामा * नमदिरवासवशाकारताकाकतदत्तावताशाम्यवातानियासंतदाबाद समाजानाशाश्वात्रामावगरवादिदिलवाला। काराश्चरायस्यतिमयमणारा एचस्फरतासाटमानदालाहलायदविघटारायणसदिसावकतामसतियारविाललदरित
नापिकलिहिमहिमकरारायननासावित प्रत्तद अनानिदिदातासामसपा विधिसमाधिसाहयतामानाचारमा धिनितावाटशायविंतामणिमधाम मनोहरकिरणाराहारिमाविलायला जातानवशालशातलाशयहिंष्मकालकलेशामाक्षसागलिन ।
RE
ਵਿਗੱਪਤ ਤਿਵੇਣੀ ਗਥ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਤੇ ਆਖਰੀ ਪੰਨਾ
Pic-l1
BRI
"मनदवदनाधर्मलालमायाचितावादिपिसमनिकदलापालपदालनसम्एगानदारा संसायनातघाश्रामदिासईबादापि साउचितशिक्षाश emamमायणाय नात्या विनयविलसितादितितिक्षणायक्षमा प्रवासातवा-नाइप्रकिमयसवसासमसिहानारमात्यंत श्रामताप्रसादायस्परिकदापिसाहितास्वीयामानामावश्विविक्षनानपणास्यात्यारोजगहिवातादिनानातिनाशायदायवतानले राहातावताना तिललिपात्रतांतनुततायलरधवलदिलाततवमहापादनासलिलावासाक्षिणातारताविस्मरविद्यांबाबेनीयसी यशःपरागिमातलगानाएरपतीयानजिनसमरियादा नशा नहिंसामघराजमारतिलिरिवतालगत्यासोदापरिनिरास्स्सिस्टाममा वंदनापनाकाथानिसइम्सविस्यातिविज्ञप्तिनिवाबदेत्यविधातााई प्रस्ताविकायसनामालालारबाटतार ENER विज्ञनिमविवण्यांमतलसवदरिवारमारिगणय घनिषापमानमरदानानिमिरकालालगावमवसरवावामाघर मितामादिवानारक्त्तिवारसावारसामधिीत महा। लस्वयमगरवाधिनमसंगतवायदवलिस्वितस्यातीलाधामहितासा तालयामanaकिंचाशिननरसिंहस्थतमायाविनयाव निालाजारवासाक्षरक्षिधांजलियामत्यासाविलाघरखरूयालकाज्ञाया ..नियानयंविज्ञप्तितिविएनामयंघपतिसंवत४४वाईमाघमासिवामांगकिदिवंदनिकाहायात्राादवयनस्सरणा साधुराणमया वायदादरकस्तदाताविशिथास्मिदायाप्रतिपतिरानियतकातिलाशिवमखमनातापरहितनिरतात तागणादावाश्याला गावासाईन्सुरवीतत्तत्रालाका लाजिमनासायास्वनियासंघायायायथासमयान्यासमाधिरसस्त्रनामसामितिालमा
धाय १०००१२
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਤਪਾਗੱਛ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਹੀਰਾ ਵਿਜੈ ਸੂਰੀ ਨੂੰ ਜੈਨ ਤੀਰਥਾਂ ਤੇ ਹਿੰਸਾ ਬੰਦ ਕਰਵਾਉਣ ਸੰਬੰਧੀ ਫ਼ਰਮਾਨ ਸ਼ਾਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਲਿਆਣ ਜ਼ੀ ਆਨੰਦ ਜੀ ਪੀੜ੍ਹੀ
Pic-12
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
F
ਨੂੰ
·
ਸ੍ਰੀ ਰਤੀ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਸਮਾਧ-ਸਥਲ, ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ
Pic-13
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
Pic-14
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
24ਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ
11
the
#
:
:
ਤਰਕ
*
e
.
H
4
E
# :
BEEN
E
ਦੇ
HE
855358333
ਲਈ
BE
.
THAT
RE
ਸEEEEEEEET
TERI PER
ਦੇਵ
2
.
4. htttttt
retirrincw
ਵਰਧਮਾਨ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ
( 599-527 ਈ: ਪੂਰਵ )
:
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ
ਅਤੇ
ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਰਿਕਾ
ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਰਤਨ ਸ਼ੀ ਸਵਰਣ ਕਾਂਤਾਂ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਨੂੰ ਸਾਦਰ ਸਮਰਪਿਤ
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
本本本本本学类事李志杰夫本来在本类本本类本专委李东
प्रह ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ
ਜੈਨ ਧਰਮ
7.
"
h.
1
ਰਿਕਾ : ਜਿਨ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਭਾਵਿਕਾ ਸਾਧਵੀ ਰਤਨ ..... ਸ਼ੀ ਸਵਰਣ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਲੇਖਕ : ਰਵਿੰਦਰ ਕੁਮਾਰ ਜੈਨ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਜ਼ੈਨ
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ :
ਪੱਚੀਵੀਂ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਵਦੀ
ਸੰਯੋਜਿਕਾ ਸਮਿਤੀ, ਪੰਜਾਬ ਵਿਮਲ ਕੋਲ ਡਿਪੂ, ਮਹਾਵੀਰ ਸਟਰੀਟ ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲਾ (ਸੰਗਰੂਰ)
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ ਸਮੱਰਪਨ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਸਾਧਵੀ ਪਰਾ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ 25ਵੀਂ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਵਦੀ ਕਮੇਟੀ ਪੰਜਾਬ ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ, ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਵਤੀ ਜੈਨ ਐਵਾਰਡ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਿਥਾ ਪ੍ਰਸਿਧ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਧਵੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਸ੍ਰੀ ਪਾਰਵਤੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਸ਼ਿਸ਼ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਨ ਵਾਲੀ, ਸ਼ਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਰਾਜਮਤੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਤੋਂ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ, ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨ ਨਿਰਮਾਤਾ ਗੁਰੂਣੀ, ਗਰੀਬਾਂ, ਮਜਲੂਮਾ, ਯਤੀਮਾਂ ਅਤੇ ਵਿਧਵਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਇਆਂ ਪ੍ਰਤਿ ਜਾਗਰੂਕ, ਅਨੇਕਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਸੰਸਥਾਪਕ, ਅਨੇਕਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਦਵਾਨ, ਕਵਿ, ਲੇਖਿਕਾ ਸਾਧਵ ਰਤਨ ਜਿਨ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਭਾਵਿਕਾ ਸੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੂੰ ਸਮਰਪਣ : ਸੇਵਕ -ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ, ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਜੈਨ