Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 hajAra pravacanasAra kA sAra prathama saMskaraNa : (22 apraila, 2005) mahAvIra jayantI jainapathapradarzaka ke rUpa meM : yoga : (pravacanasAra ke sAra viSaya para DaoN. bhArilla ke 25 pravacanoM kA saMkalana) 3 hajAra 300 8 hajAra 300 mUlya : tIsa rupayeva pravaktA evaM saMpAdaka DaoN. hukamacanda bhArilla zAstrI, nyAyatIrtha, sAhityaratna, ema.e., pI-eca.DI. saMkalanakartA bra. yazapAla jaina ema.e. TAipasaiTiMga : trimUrti kampyUTarsa e-4, bApUnagara, jayapura-15 dhyAna deM... abhinandana graMtha ke rUpa meM prakAzita 'tattvavettA : DaoN. hukamacanda bhArilla' grantha dvitIya saMskaraNa bhI chapa kara taiyAra hai, jisakI mudrita kImata 150 rupaye hai| vaha abhI 100 rupaye mUlya para bikrI ke lie upalabdha hai| rAjasthAna vizvavidyAlaya ke ema.e. ke chAtra aruNa kumAra jaina, bar3AmalaharA dvArA likhita laghu zodha prabaMdha 'DaoN. hukamacanda bhArilla aura unakA kathA sAhitya' mUlya 10 rupaye upalabdha hai| DaoN.mahAvIrajaina, udayapura kA zodha prabaMdha 'DaoN. hukamacanda bhArilla : vyaktitva aura kartRtva' bhI 30 rupaye meM upalabdha hai| prakAzaka paNDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura-302015 phona : 2707458, 2705581 mudraka: prinTa 'o' laiNDa bAIsa godAma, jayapura
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyA hai pravacanasAra ? jinendra bhagavAna ke pravacana (divyadhvani) kA sAra yaha kAlajayI 'pravacanasAra' paramAgama AcArya kundakunda kI sarvAdhika pracalita adbhuta sazakta saMracanA hai| samasta jagata ko jJAnatattva aura jJeyatattva (sva-para) ke rUpa meM prastuta karanevAlI yaha amarakRti vigata do hajAra varSoM se nirantara paThana-pAThana meM rahI hai aura apanI mahattvapUrNa viSayavastu ke kAraNa Aja bhI vizvavidyAlayoM ke pAThyakramoM meM ise sthAna prApta hai| isa grantharAja kI viSayavastu ko tIna mahAdhikAroM meM vibhAjita kiyA gayA hai / 'tattvapradIpikA' TIkA meM AcArya amRtacandra unheM jJAnatattvaprajJApana, jJeyatattvaprajJApana evaM caraNAnuyogasUcaka cUlikA nAma se abhihita karate haiM to 'tAtparyavRtti' TIkA meM AcArya jayasena samyagjJAnAdhikAra, samyagdarzanAdhikAra evaM samyakcAritrAdhikAra kahate haiN| jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra meM ananta jJAna evaM atIndriya Ananda kI prApti ke ekamAtra hetu zuddhopayoga kA evaM usase utpanna atIndriyajJAna (sarvajJatA) evaM atIndriya Ananda kA tathA sAMsArika sukha aura usake kAraNarUpa zubha pariNAmoM kA samyak vivecana prastuta karate hue azuddhopayogarUpa zubhAzubha pariNAmoM ko tyAgakara samyagdarzana - jJAna pUrvaka zuddhopayogarUpa vItarAgacAritra grahaNa kI pAvana preraNA dI gaI hai| vastusvarUpa ke pratipAdanarUpa jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra meM tIna avAntara adhikAra - dravyasAmAnyAdhikAra, dravyavizeSAdhikAra evaM jJAna - jJeyavibhAgAdhikAra ke mAdhyama se jainatattva kI vistRta mImAMsA kI gaI hai| isaprakAra pravacanasAra kI mUla viSayavastu jJAnatattvaprajJApana evaM jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAroM meM hI samApta ho jAtI hai; parantu cAritra ke dhanI AcAryadeva samyagdarzana - jJAna kI nimittabhUta vastu kA svarUpa pratipAdita kara ziSyoM ko cAritra dhAraNa karane kI preraNA dene ke lie caraNAnuyogasUcaka cUlikA nAmaka tIsare adhikAra kI racanA karate haiN| isa adhikAra meM jahA~ eka ora zithilAcAra ke viruddha cetAvanI dI gaI hai, vahI anAvazyaka kaThora AcaraNa ke viruddha bhI sAvadhAna kiyA hai| grantha ke aMta meM maMgala AzIrvAda dete hue AcArya kahate haiM ki jo vyakti jinendra bhagavAna ke pravacanoM ke sAra isa pravacanasAra grantha kA bhalIbhA~ti adhyayana karegA, vaha pravacanasAra ke sAra zuddhAtmA ko avazya prApta kregaa| 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. viSaya-sUcI pahalA pravacana dUsarA pravacana tIsarA pravacana cauthA pravacana pA~cavA~ pravacana chaThavA~ pravacana sAtavA~ pravacana AThavA~ pravacana nauvA~ pravacana dasavA~ pravacana gyArahavA~ pravacana bArahavA~ pravacana terahavA~ pravacana caudahavA~ pravacana pandrahavA~ pravacana solahavA~ pravacana satrahavA~ pravacana aThArahavA~ pravacana unnIsavA~ pravacana bIsavA~ pravacana ikkIsavA~ pravacana bAIsavA~ pravacana teIsavA~ pravacana caubIsavA~ pravacana paccIsavA~ pravacana 9-26 27-44 45-62 63-79 80-96 97-114 115-126 127-145 146 - 158 159-171 172 - 187 188- 203 204-218 219-229 230-243 244-257 258- 276 277-293 294-309 310-325 326-343 344-361 362-376 377-393 394-408
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya adhyAtmajagata ke bahuzruta vidvAna DaoN. hukamacandajI bhArilla kI navInatama kRti 'pravacanasAra kA sAra' Apake hAthoM meM dete hue hArdika prasannatA kA anubhava ho rahA hai| DaoN. bhArilla una virale vidvAnoM meM agragaNya haiM, jinake pravacanoM kA pratyakSa lAbha to samAja letI hI hai; aba sAdhanA cainala ke mAdhyama se dezavideza meM baiThe loga bhI prAtaH 6.35 para Apake prabhAvI pravacanoM kA lAbha le rahe haiN| ve jitane kuzala pravaktA haiM, lekhana ke kSetra meM bhI unakA koI sAnI nahIM hai / yahI kAraNa hai ki Aja unakA sAhitya deza kI pramukha ATha bhASAoM meM lagabhaga 40 lAkha kI saMkhyA meM prakAzita hokara ghara-ghara meM pahu~ca cukA hai| unhoMne abataka lagabhaga sAta hajAra pRSThoM kA satsAhitya racA hai aura lagabhaga 10 hajAra pRSThoM kA sampAdana kiyA hai, jo sabhI prakAzita hai| Apane Aja ke bahucarcita viSayoM para to likhA hI hai, jainadarzana ke lagabhaga sabhI mahattvapUrNa viSayoM para kalama calAkara unheM sarvAMga rUpa se prastuta kiyA hai| unhoMne gata 29 varSoM meM Atmadharma evaM vItarAga-vijJAna ke sampAdakIya lekhoM ke rUpa meM jo kucha bhI likhA hai, vaha saba pustakAkAra prakAzita hokara jina - adhyAtma kI amUlya nidhi bana gayA hai aura sthAI sAhitya ke rUpa meM pratiSThita ho cukA hai / ApakI aneka kRtiyoM ke hindI bhASA ke atirikta gujarAtI, marAThI, kannar3a, tamila tathA aMgrejI bhASA meM anuvAdita pustakoM ke saMskaraNa bhI prakAzita ho cuke haiN| isa zatAbdI meM DaoN. bhArilla kI tulanA meM jaina samAja kA zAyada hI koI aisA vidvAna hogA, jisakA sAhitya deza kI vibhinna bhASAoM meM vipula bhAga meM prakAzita hokara paDhA jAtA ho| gata varSa DaoN. bhArilla kI 'samayasAra kA sAra' pustaka prakAzita kI gaI thI, jisakA samAja meM samucita samAdara huaa| isa pustaka se aise jijJAsuoM adhika lAbha uThAyA, jo kama se kama samaya meM samayasAra kI viSaya-vastu se paricita honA cAhate the| aisA bhI anubhava meM AyA hai ki 'samayasAra kA sAra' paDhane se aneka pAThaka 'samayasAra anuzIlana' ke pA~coM bhAga paDhane ke lie prerita hue haiN| cU~ki pravacanasAra kA viSaya gUDha, gambhIra evaM sUkSma hai| ise samajhane ke lae bauddhika pAtratA kI AvazyakatA bhI adhika hai| vizeSa ruci evaM khAsa lagana ke binA pravacanasAra ke viSaya ko samajhanA sahaja nahIM hai / pravacanasAra anuzIlana kA prathama bhAga samAja ke hAthoM meM pahu~ca cukA hai| yadi ve usakA dhairyapUrvaka adhyayana kareM to rahasya kI gutthI sahaja khulatI najara aaegii| yaha to sarvavidita hI hai ki pravacanasAra granthAdhirAja ke sAra ko DaoN. bhArilla ne 25 ghaMToM meM pravacanoM ke rUpa meM prastuta kiyA thA; jo inTaraneTa para bhI upalabdha haiM aura jainworld.com para sune jA sakate haiN| ukta pravacana pahale kaiseTa se kAgaja para likhAye gaye aura phira unako kampyUTara para kampoja karAyA gyaa| usake bAda usakA gaharAI se avalokana DaoNkTara sAhaba ne svayaM kiyA aura ukta sampUrNa sAmagrI ko saMpAdita kara isa rUpa meM prastuta kara diyA hai| unake athak parizrama kA hI pariNAma hai ki yaha Apake hAthoM meM isa rUpa meM prastuta hai| prastuta prakAzana ko lAgata se bhI kama mUlya meM upalabdha karAne meM jina dAtAroM kA sahayoga prApta huA hai, unakI sUcI pRthak se dI gaI hai| kRti ko AkarSaka kalevara meM prastuta karane kA zreya prakAzana vibhAga ke mainejara zrI akhila baMsala ko jAtA hai evaM sundara TAipasaiMTiga kA kArya zrI dineza zAstrI ke dvArA kiyA gayA hai| ataH TrasTa unakA AbhArI hai| sabhI pAThaka pravacanasAra kA sAra grahaNa kara apane jIvana ko sArthaka kareM - isI bhAvanA ke sAtha virAma letA huuN| - bra. yazapAla jaina, ema.e. prakAzanamaMtrI, paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra pravacanasAra kA sAra - pahalA pravacana pravacanasAra paramAgama AcArya kundakundadeva kA viziSTatama graMtha hai| jinendra bhagavAna kI divyadhvani kA sAra yaha pravacanasAra graMtha niraMtara 2000 varSa se adhyayana-adhyApana kA viSaya banA huA hai| yadyapi samayasAra AcArya zrI kundakundadeva kI sarvotkRSTa kRti mAnI jAtI hai, tathApi vizvavidyAlayoM ke pAThyakrama meM samayasAra ko sthAna prApta nahIM ho sakA; jabaki pravacanasAra paramAgama ko saiMkar3oM varSoM se vizvavidyAlaya ke pAThyakrama meM rahane kA sammAna prApta hai; kyoMki isakI jo pratipAdana zailI hai, vaha vizvavidyAlayoM ke pAThyakrama ke anukUla hai| jahA~ darzanazAstra kA adhyayana-adhyApana hotA hai, aise jitane bhI vizvavidyAlaya haiM; vahA~ darzanazAstra ke pAThyakrama ko do bhAgoM meM bA~TA jAtA hai, jise hama pramANavyavasthA evaM prameyavyavasthA kahate haiN| isa pravacanasAra grantha meM bhI prathama mahAdhikAra jJAnatattvaprajJApana evaM dvitIya mahAdhikAra jJeyatattvaprajJApana nAma se hai| yaha vargIkaraNa darzanazAstra ke vargIkaraNa ke anukUla hI hai; isIkAraNa isa grantha ko vizvavidyAlaya ke pAThyakrama meM sthAna prApta rahA hai| sampUrNa vizva ko ukta do bhAgoM meM vibhAjita karake dekhanA Adhunika darzanazAstra kI pramukha vizeSatA hai aura yaha vidhi jainadarzana ke lie bhI sarvAdhika anukUla hai| prathama vaha jAnanevAlA tattva, jisase sAre jagata kA jJAna hotA hai, jise hama jJAnatattva kahate haiM tathA dUsarA vaha jJeyatattva, jo usa jJAna ke dvArA jAnA jAtA hai| jo kucha bhI jJAna ke dvArA jAnA jAtA hai, una sabhI ko jJAna kI apekSA jJeya evaM pramANa kI apekSA prameya kahA jAtA hai| prameya arthAt
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kAsAra chahoM dravya, prameya arthAt lokaalok| jo kucha bhI jagata meM hai, vaha saba prameya hai, jJeya hai| isaprakAra saMpUrNa jagata ko do bhAgoM meM vibhAjita kara dekhanevAlA yaha granthAdhirAja pravacanasAra AcArya kundakunda kI praur3hatama kRti hai| ____ isa kRti ko AcArya jayasena madhyama rucivAle ziSyoM ke lie likhI gaI kRti mAnate haiN| ve kahate haiM ki saMkSipta rucivAle ziSyoM ke lie paJcAstikAya aura madhyama rucivAle ziSyoM ke lie pravacanasAra likhA gayA hai| samayasAra zuddhAtmA kA pratipAdaka granthAdhirAja hai aura aSTapAhur3a meM AcArya kundakunda ke prazAsakarUpa ke darzana hote haiM / niyamasAra unhoMne apanI bhAvanA ke lie banAyA hai; vaha unake dainika pATha kA sAdhana thaa| isataraha dArzanikoM kI dRSTi meM yadi pravacanasAra sabase mahattvapUrNa hai to yaha svAbhAvika hI hai; kyoMki jainadarzana kI jo vastuvyavasthA hai, vastu kA svarUpa hai; usakA pratipAdana jitanI sUkSmatA se isa pravacanasAra graMthAdhirAja meM prApta hotA hai; vaisA pratipAdana kundakunda ke anya granthoM meM to alabhya hai hI; saMpUrNa jinAgama meM bhI bahuta hI durlabhatA se prApta hotA hai| yaha jagata jo jJeyatattva hai, jise jAnane kI bAta isa pravacanasAra meM atyaMta gaharAI se kI gaI hai; use kaise jAnA jAya, use jAnane kA upAya kyA hai ? isake uttara meM AcArya umAsvAmI tattvArthasUtra meM nimnAMkita sUtra likhate haiM - 'prmaannnyairdhigmH|' pramANa va nayoM ke dvArA vastu kA svarUpa jAnA jAtA hai| naya jainadarzana ke atirikta anya kisI bhI darzana meM nahIM haiM; kintu pramANa sabhI darzanoM meM haiM, cAhe bhAratIya darzana ho, cAhe pAzcAtya - sabhI meM pramANa pAyA jAtA hai| jise hama nyAyazAstra kahate haiM; ve saba pramANavyavasthA ke graMtha haiN| parIkSAmukha, prameyaratnamAlA, prameyakamalamArtaNDa, AptamImAMsA, aSTazatI tathA aSTasahastrI ye jitane bhI nyAya ke graMtha haiM yA nyAya ke nAma para jo pahalA pravacana grantha par3hAye jAte haiM; ve lagabhaga sabhI pramANavyavasthA ke pratipAdaka graMtha haiN| ye sabhI grantha isa bAta kA pratipAdana karate haiM ki vastu ko jAnanevAle jJAna kA vAstavika svarUpa kyA hai ? jisaprakAra pAzcAtya dArzanikoM ne saMpUrNa vizva ko do bhAgoM meM vibhAjita kiyA; usIprakAra AcArya kundakundadeva ne isa graMthAdhirAja meM mukhyarUpa se do vibhAga kie - (1) jJAnatattvaprajJApana (2) jJeyatattvaprajJApana prathama to jAnanevAle ko jAno; phira jAnanevAle ne kyA-kyA jAnA - yaha jAno / jaba ina donoM kA pratipAdana sampanna huA; jaba jJAnatattva evaM jJeyatattva prajJApana kA maMdira banakara taiyAra huA; taba AcAryadeva ne usa para zikhara banAne ke lie caraNAnuyogasUcaka cUlikA kA nirmANa kiyaa| arthAt jisa tattvajJAna ko hamane gaharAI se jAnA hai; aba use hama apane jIvana meM kaise utAreM - isake varNana ke lie unhoMne do adhikAroM ke pazcAt eka caraNAnuyoga cUlikA nAmaka adhikAra likhaa| vAstava meM jaba hama cUlikA kahate haiM; taba vaha graMtha kA vaisA bhAga nahIM hotA hai, jaisA bhAga usake adhikAra huA karate haiN| AcArya kahate haiM ki ina do adhikAroM ke pazcAt bhI kucha kathana zeSa hai| vastu-vyavasthA kA nirUpaNa ho gayA hai; parantu jinane usa vastuvyavasthA ke anusAra apanA AcaraNa banAyA hai; unakA AcaraNa kaisA hotA hai, kaisA honA cAhie ? yaha saba varNana AcAryadeva ne caraNAnuyoga cUlikA meM kiyA hai| cUlikA kI paribhASA AcArya jayasena svayaM isaprakAra dete haiM - ___ "ukta viSaya kA pratipAdana, anukta viSaya kA pratipAdana tathA ukta aura anukta donoM ke mile hue rUpa kA pratipAdana jisameM kiyA jAtA hai; usakA nAma hai cuulikaa|" isa kathana kA Azaya yaha hai ki isameM kisI bhI viSaya kA kramabaddha pratipAdana nahIM hotA hai|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra ukta arthAt kahI gaI bAta / vaha viSaya jo mUlavastu ke pratipAdana meM kahane se raha gayA hai; use kahate haiM - anukta / kucha bAteM aisI hotI haiM, jo kaha dI gaI haiN| phira bhI unapara vizeSa dhyAnAkarSita karane ke lie unakA dubArA kahA jAnA Avazyaka pratIta hotA hai| kucha vizeSa kathana aise bhI hote haiM, jinheM samAviSTa karake hI kathana kiyA jA sakatA hai| bhale hI hama anukta bAta kahanA cAhate haiM; parantu jo ukta arthAt abhI hamane kaha dI hai; usake binA usa anukta arthAt na kahI gaI bAta ko kahanA saMbhava hI nahIM hotA hai; ata: use hama uktAnukta saMkIrNa vyAkhyAna kahate haiN| isaprakAra yaha sunizcita huA ki ukta vyAkhyAna, anukta vyAkhyAna evaM uktAnukta saMkIrNa vyAkhyAna jahA~ kiyA jAtA hai, use cUlikA kahate haiN| isameM yaha nahIM kahA jA sakatA ki Apa viSayAntara ho gae; kyoMki cUlikA kahate hI use haiM ki jisameM sabakucha kahA jA sakatA hai| ___isaprakAra AcAryadeva ne caraNAnuyogasUcaka cUlikA nAmaka tIsarA adhikAra bnaayaa| AcArya jayasena ne bhI kundakunda ke samayasAra, pravacanasAra aura paJcAstikAya - ina tIna granthoM para TIkAe~ likhI haiN| unhoMne tInoM TIkAoM kA eka hI nAma 'tAtparyavRtti' rakhA hai; jabaki AcArya amRtacandra ne samayasAra kI TIkA kA nAma AtmakhyAti, pravacanasAra kI TIkA kA nAma tattvapradIpikA tathA pazcAstikAya kI TIkA kA nAma samayavyAkhyA rakhA hai| pravacanasAra ke tIna adhikAroM ko jayasenAcArya apanI tAtparyavRtti TIkA meM samyagjJAnAdhikAra, samyagdarzanAdhikAra tathA samyagcAritrAdhikAra ke nAma se saMbodhita karate haiN| jayasenAcArya ne pAtanikAoM ko madhyamadhya meM samAviSTa karake kyA kaha diyA hai evaM Age kyA kaheMge' - isa bhA~ti viSayavastu ko samagrataH spaSTa kiyA hai| pahalA pravacana caraNAnuyoga cUlikA nAmaka adhikAra ko samyagcAritrAdhikAra nAma se jo mahattva prApta hotA hai; vaha mahattva cUlikA yA pariziSTa kahane se nhiiN| yahI kAraNa hai ki AcArya jayasena ne isa adhikAra kA nAma samyakcAritra adhikAra rkhaa| prathama mahAdhikAra meM pramANavyavasthA kA varNana hai arthAt jJAnatattva kA varNana hai; ata: AcArya jayasena kA use samyagjJAnAdhikAra kahanA svAbhAvika hI hai| jaba prathama adhikAra ko samyagjJAnAdhikAra evaM aMtima adhikAra ko samyakcAritrAdhikAra se kaha diyA to aba madhya ke adhikAra ko samyagdarzanAdhikAra kahane ke atirikta koI upAya zeSa nahIM rahatA hai| AcArya umAsvAmI ne jaba ratnatraya kA vargIkaraNa kiyA; taba unhoMne samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyakcAritra - isaprakAra kA krama rakhA; jabaki jayasenAcArya ne pravacanasAra kI isa TIkA meM prathama adhikAra kA nAmakaraNa samyagjJAna adhikAra kiyA aura dUsare adhikAra ko samyagdarzana adhikAra nAma diyaa| mokSamArga-prakAzaka graMtha meM bhI isa sandarbha meM ullekha hai ki zraddhAna ke pUrva jJAna honA atyaMta Avazyaka hai; kyoMki ajJAta kA zraddhAna to gadhe ke sIMga ke samAna hai| isalie sabase pahale vastu ke svarUpa ko jAnanA atyaMta Avazyaka hai| pravacanasAra graMthAdhirAja para saMskRta bhASA meM do mahAna TIkAe~ likhI giiN| eka, Aja se 1000 varSa pUrva AcArya amRtacandra ne tattvapradIpikA' nAmaka TIkA likhI aura dUsarI, usake 300 varSa pazcAt, Aja se 700 varSa pUrva AcArya jayasena ne 'tAtparyavRtti' nAmaka TIkA likhii| ___ AcArya amRtacandra dvArA likhI gaI tattvapradIpikA TIkA eka praur3hatama kRti hai; ata: kucha loga ise jaTila bhI kahate haiN| logoM kI isI samasyA ko dhyAna meM rakhakara AcArya jayasena ne tAtparyavRtti nAmaka sarala-subodha TIkA likhI hai| tAtparyavRtti nAma se bhI yaha jJAta ho
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra jAtA hai tathA unake isaprakAra ke ullekhoM se ki 'tAtparya yaha hai ki......' se bhI samajha sakate haiM ki ve hara gAthA kA tAtparya yA niSkarSa prastuta karate haiM; ata: unakI TIkA kA nAma 'yathA nAma tathA guNa' sArthaka hI hai| paJcAstikAya graMtha kI TIkA likhate samaya ve svayaM likhate haiM ki hara graMtha kA sUtratAtparya alaga hotA hai aura zAstratAtparya alg| pratyeka gAthA kA tAtparya bhinna-bhinna hotA hai evaM saMpUrNa graMtha kA tAtparya usase bhI bhinna hotA hai| __ gAthA kA tAtparya gAthA kI TIkA meM hI batA diyA jAtA hai aura graMtha ke tAtparya ko spaSTa karate hue ve kahate haiM ki vItarAgatA kI tathA samyagdarzanajJAna-cAritra kI prApti honA hI sabhI zAstroM kA eka mAtra tAtparya hai| isataraha unhoMne apanI TIkA kA nAma 'tAtparyavRtti' rkhaa| unhoMne yaha anubhava kiyA ki tattvapradIpikA meM jo kahA gayA hai; vaha zata-pratizata satya hone para bhI, nayavibhAga se kahA jAne para bhI, usameM nayoM ke nAma kA ullekha nahIM kiyA hai, jisase bahuta se logoM ko bhrama ho sakatA hai| ata: unhoMne apanI sabhI tAtparyavRtti TIkAoM meM - cAhe vaha samayasAra kI ho yA pravacanasAra kI ho athavA pazcAstikAya kI ho sabhI meM nayoM ke nAmollekhapUrvaka marma kholane kI koziza kI hai| 'yaha nizcayanaya kA kathana hai, yaha vyavahAranaya kA kathana hai, yaha upacaritanaya, yaha anupacarita naya se hai, yaha sadbhUtavyavahAranaya se hai, yaha azuddhanizcaya naya se haiM' - isaprakAra unhoMne nayavibhAga kA khulAsA kiyA hai| __ata: nayavibhAga ko jAnanA ho to jayasena kI tAtparyavRtti nAmaka TIkA bahuta mahattvapUrNa hai| ve apanI TIkAoM ko bAlabodhinI TIkAyeM kahate haiN| ataH unhoMne usameM anvaya kI vizeSatA rakhI hai| prathama to prAkRta kA zabda likhate haiM, tadanantara use saMskRta meM batAte haiM, phira vyAkaraNa se usakI vyutpatti batAkara sayuktika usakA artha siddha karate haiN| isaprakAra AcArya jayasena eka-eka zabda, eka-eka vAkya kA artha pahalA pravacana batAte haiM; jabaki amRtacandrAcArya kI TIkAoM meM aisA nahIM hai| amRtacandrAcArya sarvaprathama gAthA ke bhAva ko pUrNata: pUrI gaharAI ke sAtha apane hRdaya meM samAhita kara lete haiM; phira aMtaratama kI gaharAI ke sAtha use vizuddha tarkasaMgata zailI meM, utkRSTatama bhASA ke prayogoM ke sAtha, lambe-lambe vAkyoM ke dvArA apanI bAta ko zrotAoM ke sAmane rakhate haiN| unakI isa zailI se aisA lagatA hai ki unake jo zrotA haiM; ve prabuddha haiM, unheM nayavibhAga batAne kI AvazyakatA nahIM hai| ve zrotA svayameva hI nayavibhAga ko samajha lete haiM, vyAkaraNa ko samajha lete haiN| ____ amRtacandrAcArya unheM zabda kI vyutpatti, vyAkaraNa batAnA Avazyaka nahIM samajhate; kyoMki amRtacandrAcArya mAnate haiM ki jinavANI kI vyAkhyA ke madhya bhASA par3hAne laganA, madhya-madhya meM nyAya par3hAne laganA ucita nahIM hai - isase jo mukhya viSayavastu kA pratipAdana hai, usameM bAdhA utpanna hotI hai| ___yadi hama samyagdarzana kI viSayavastu para maMthana kara rahe hoM aura bIca meM hI samyagdarzana zabda kA pUrA vyAkaraNa samajhAne lage ki isameM yaha saMdhi hai, yaha samAsa hai, yaha pratyaya hai' to mUla viSaya chUTa jaayegaa| yadi nyAya-vyAkaraNa ke vistAra meM jAyeMge to samyagdarzana kI vizuddha viSayavastu eka tarapha raha jAegI aura nyAya-vyAkaraNa AraMbha ho jaaegeN| ye TIkAe~ paraspara pratidvandvI TIkAe~ nahIM, apitu paraspara pUraka TIkAe~ haiN| yadi hameM pravacanasAra ko gaharAI se samajhanA hai to amRtacandrAcArya kI tattvapradIpikA nAmaka TIkA ko par3hanA hogA evaM saralatA se saba bAta samajha meM A jAve - isake lie tAtparyavRtti TIkA ko gaharAI se par3hanA hogaa| ata: donoM TIkAoM ke sahAre hI pravacanasAra kI saMpUrNa viSayavastu samajhanA samajhadArI kA kAma hai| maMgalAcaraNa ke saMdarbha meM vizeSa ullekhanIya bAta yaha hai ki AcArya kundakunda ne apane anya granthoM meM mAtra eka-eka gAthA meM hI maMgalAcaraNa
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra kiyA hai| samayasAra meM mAtra sAmUhikarUpa se siddhoM ko namaskAra kiyA hai; kintu isa pravacanasAra grantha meM bhagavAna vardhamAna ke nAmollekhapUrvaka pA~ca gAthAoM meM maMgalAcaraNa likhakara sabhI Avazyaka pUjya-puruSoM kA samAveza karane kA prayAsa kiyA hai| esa surAsuramaNusiMdavaMdidaM dhodaghAikammamalaM / paNamAmi vaDDhamANaM titthaM dhammassa kattAraM / / 1 / / (harigIta) sura asura indra narendra vaMdita karmamala nirmalakarana / vaSatIrtha ke karatAra zrI varddhamAna jina zata-zata namana / / 1 / / yaha maiM devendroM, asurendroM, cakravartiyoM se pUjita, ghAtikarmarUpI mala ko dho DAlanevAle, tIrthasvarUpa tathA dharma ke kartA zrI vardhamAnasvAmI ko praNAma karatA huuN| vaise to 24 hI tIrthaMkara apanI vANI meM eka hI siddhAnta kA pratipAdana karate haiM; ata: yaha pravacanasAra graMtha sabhI tIrthaMkaroM ke pravacanoM kA sAra hai; paraMtu mUla prazna yaha hai ki abhI zAsana kisakA cala rahA hai? bhagavAna mahAvIra kI jo divyadhvani khirI thI, unakA jo pravacana huA thA; usakI hI avicchinna paramparA AcArya kundakunda taka aaii| ukta paramparAgata jJAna hI isa pravacanasAra meM samAhita huA hai; ata: yaha bhagavAna mahAvIra kI vANI kA hI sAra hai| yahI kAraNa hai ki kundakundAcArya ne sarvaprathama bhagavAna mahAvIra ko yAda kiyaa| yahA~ eka prazna upasthita hotA hai ki jaba kundakundAcArya ne bhagavAna mahAvIra ko namaskAra kiyA, taba to ve siddhAvasthA meM virAjamAna the aura kundakundAcArya dhoda ghAikammamalaM' isa vizeSaNa ke mAdhyama se yaha kahate haiM ki jinhoMne ghAtiyA karmoM ko dho diyA hai| ve yaha kyoM nahIM kahate ki jinhoMne aSTa karmoM ko dho diyA hai ? jaba AcAryadeva ne unheM namaskAra kiyA, pravacanasAra nAmaka graMtha pahalA pravacana likhA; taba bhagavAna mahAvIra siddhAvasthA meM virAjamAna the; yaha bAta paramasatya hone para bhI AcAryadeva isa bindu para dhyAna AkarSita karanA cAhate haiM ki unhoMne siddhadazA ko prApta bhagavAna mahAvIra ko namaskAra nahIM kiyA, varan aba se 2500 varSa pUrva evaM kundakundAcArya ke samaya meM 500-600 varSa pUrva jo arahanta avasthA meM vidyamAna the, jinake pravacana ho rahe the, jinakI divyadhvani khira rahI thI; unhIM varddhamAna arihaMta bhagavAna ko namaskAra kiyA hai| aise prayoga hindI sAhitya meM bhI pAe jAte haiN| jaise tulasIdAsajI kahate haiM ki yadyapi mujhe muralI bajAte hue zrIkRSNa bahuta acche lagate haiM; tathApi 'tulasI mastaka jaba nameM jaba dhanuSa bANa leU hAtha / ' merA mAthA tumhAre sAmane tabhI jhukegA jaba tuma dhanuSa-bANa lekara mere sAmane Aoge / yaha kahakara mahAkavi tulasIdAsajI eka bahuta mahattvapUrNa saMdeza denA cAhate hai| ve kahate haiM ki abhI hameM nAcane-gAnevAloM kI jarUrata nahIM hai, isa samaya to hameM dhanuSa-bANa vAle bhagavAna caahie| ___mahAkavi tulasIdAsa ke samaya aisI viparIta paristhitiyA~ thI ki usa samaya musalamAnoM ne deza para AkramaNa kiyA thA aura maMdira va mUrtiyA~ tor3I jA rahI thiiN| aise samaya meM muralI bajAkara nAcane-gAne kI apekSA dhanuSa-bANa lekara apanI surakSA karanA adhika jarUrI thaa| isaprakAra tulasIdAsa ko dhanuSabANavAle rAma kI jarUrata thI; jo ina mlecchoM se hamArI saMskRti kI rakSA kara skeN| isalie tulasIdAsajI kahate haiM ki he kRSNa! tumheM namaskAra karane meM to mujhe koI bAdhA nahIM hai; lekina jarA kapar3e badala kara Ao, dhanuSa-bANa lekara Ao evaM muralI ko rakhakara aao| isIprakAra Aja kA mumukSu samAja kahatA hai ki vidvAna to tuma bahuta acche ho, bAteM to hameM tumase hI sIkhanI haiM; lekina nAca-gAnA
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra nahIM sIkhanA hai, hameM AtmA-paramAtmA kI bAteM sIkhanI haiN| hamane tumheM AtmA-paramAtmA kI bAta sunane-samajhane ke lie bulAyA hai aura tuma hameM nacA-nacA kara rijhAne lge| ___ aise hI kundakundAcAryadeva kahate haiM ki hameM varddhamAna to cAhie; lekina dharmatIrtha ke kartA varddhamAna cAhie arthAt jinake pravacana kA sAra yaha pravacanasAra hai - aise varddhamAna caahie| bhale hI ve Aja siddha ho gae haiN| lekina jaba unakI divyadhvani khira rahI thI, AcArya kundakunda ne unake usa rUpa ko yAda kiyA hai| AcArya kundakunda ne dharmatIrtha ke kartA varddhamAna bhagavAna ko yAda kiyA hai; jinhoMne ghAtiyA karma dho DAle haiM evaM jo surendra, asurendra evaM narendra - ina tInoM ke dvArA vaMdanIka hai| saMpUrNa jagata jinheM mAnatA hai - aise sau indroM ne inheM namaskAra kiyA hai, inheM mAnyatA de dI hai| isakA spaSTa artha yaha hai ki saMpUrNa jagata inheM svIkAra karatA hai| jisaprakAra pradhAnamaMtrI ne kisI samajhaute para hastAkSara kie to mAnoM saMpUrNa bhAratavAsiyoM ne hastAkSara kara die, usa samajhaute ko mAna liyA - aisA mAnA jAtA hai| usIprakAra sau indroM ne jinako namaskAra kiyA hai, jo dharmatIrtha ke kartA haiM, jo cAra ghAtiyA karmoM se rahita haiM; aise arahanta avasthA meM vidyamAna bhagavAna varddhamAna ko unhoMne namaskAra kiyA hai; kyoMki yaha pravacanasAra unake pravacana kA sAra hai| ___ maMgalAcaraNa meM mAtra varddhamAna bhagavAna ko hI nahIM, apitu 'zeSe puNa titthayare' - aisA kahakara unhoMne anya tIrthaMkaroM ko bhI namaskAra kiyA hai| dUsarI, tIsarI gAthA ke mAdhyama se AcAryadeva siddha bhagavAna, jJAnadarzana-cAritra se sampanna AcAryadeva evaM manuSya kSetra meM rahanevAle arahaMtoM arthAt sImaMdharAdika vidyamAna bIsa tIrthaMkaroM ko yAda karate haiN| gaNadhara pahalA pravacana zabda kA prayoga karake AcAryoM ko, upAdhyAya ko evaM sAdhuoM ko yAda kiyA, isaprakAra saMkSepa meM kaheM to AcAryadeva ne namaskAra maMtra meM samAhita sabhI kA smaraNa kiyaa| paMcaparameSThiyoM ko namaskAra karake aMta meM AcArya kahate haiM ki aba maiM jisase mokSa kI prApti hotI hai; usa sAmyabhAva kA Azraya letA huuN| isa maMgalAcaraNa kI vizeSatA yaha hai ki AcAryadeva ne bhagavAna mahAvIra kI vANI se svayaM ko buddhipUrvaka jor3A hai| una dinoM AcAryadeva videha kSetra se sImaMdhara paramAtmA kI divyadhvani sunakara Ae the; ata: loga unheM bArambAra 'videha kSetra se Ae hue kundakundasvAmI' - aisA sambodhana karate hoNge| loga to mere nAma ke Age bhI jor3ane lage haiM ki deza-videza meM prakhyAta / jinavANI kA thor3A-sA pracAra kiyA to loga turaMta vizeSaNa jor3ane lagate haiN| kyA paNDita hukamacanda videza meM nahIM jAtA to kyA choTA paNDita hotA ? paraMtu loga to videza meM jAne kI bAta ko pratidina yAda karate haiN| videha kSetra kI mahimA to bahuta hI adhika hai; kyoMki vahA~ sAkSAt sImaMdhara paramAtmA virAjamAna haiN| ve sAkSAt arhanta paramAtmA ke darzana karake Ae the| yaha to bahuta saubhAgya kA prasaMga thaa| ata: usa samaya loga isa bAta ko bahuta yAda karate hoNge| yahI kAraNa hai ki AcAryadeva socate hoMge ki yadi maiMne isa prasaMga ko kholakara nahIM kahA to loga mujhe sImaMdhara paramAtmA kI vANI se jor3ane lageMge, bhagavAna mahAvIra kI vANI se nhiiN| paraMtu AcAryadeva buddhipUrvaka apanI kRtiyoM ko bhagavAna mahAvIra kI paramparA se jor3anA cAhate haiN| isalie unhoMne maMgalAcaraNa ke mAdhyama se svayaM ko bhagavAna mahAvIra kI paramparA se jor3akara prastuta kiyA hai|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra yadi ve apanI vANI ko sImaMdhara paramAtmA se jor3ate to phira anya sAdhu yaha vicAra karate ki hameM to yaha saubhAgya prApta nahIM huaa| isaprakAra unake aMdara hInabhAvanA panapatI / bhaviSya meM loga yaha kahate ki kundakunda to pramANa haiM; kyoMki ve sImaMdhara paramAtmA se sAkSAt sunakara Ae the; para...... / aisI sthiti meM anya AcAryoM kI vANI para svayameva praznacinha laga jAtA / bhUtabali puSpadanta to gae nahIM the, jinasenAcArya to gae nahIM the, samantabhadra to gae nahIM the; ataH hama unheM pramANa mAne yA nahIM ? isaprakAra carcAyeM na hone lage isakAraNa kundakundAcArya yaha nahIM cAhate the ki unakI isa vyaktigata upalabdhi ke kAraNa anya AcAryoM kI vANI meM prAmANikatA kA praznacihna khar3A ho jaae| sabase mahattvapUrNa bAta yaha hai ki sImaMdharaparamAtmA ke darzana unakI vyaktigata upalabdhi thii| ve yaha jAnate the ki yadi ve videha kSetra nahIM jAte to bhI bhagavAna mahAvIra kI jo AcArya paramparA hai; usameM koI aMtara nahIM AtA / 20 yadi paNDita hukamacanda videza nahIM jAtA to kyA kama upayogI hotA aura videza jA AyA hai to kyA adhika upayogI ho gayA ? aise hI yadi kundakunda sImaMdhara paramAtmA ke pAsa nahIM jAte to bhI unakI mahAnatA meM koI antara AnevAlA nahIM thaa| yaha upalabdhi hai to acchI; paraMtu AcArya kundakunda pratyeka prasaMga ko usa ghaTanA se nahIM jor3anA cAhate the / pratyeka prasaMga ko usI ghaTanA se jor3e jAne kI sambhAvanA thI; isalie unhoMne svayaM ko varddhamAna svAmI se jor3akara pravacanasAra ko likhane kI pratijJA kii| yaha to pahale kahA hI jA cukA hai ki pravacanasAra tIna mahAdhikAroM meM vibhAjita hai jJAnatattvaprajJApana, jJeyatattvaprajJApana evaM caraNAnuyoga cUlikA / jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra meM cAra adhikAra haiM - 1. zuddhopayogA 7 pahalA pravacana 21 -dhikAra 2. jJAnAdhikAra 3 sukhAdhikAra aura 4. zubhapariNAmAdhikAra / zuddhopayoga 13vIM gAthA se AraMbha hotA hai / 6vIM gAthA se 12vIM gAthA taka pIThikA rUpa meM dharma kI carcA hai| 7vIM gAthA meM AcArya kahate haiM - cArittaM khalu dhammo dhammo jo so samo tti NiddiTTho / mohakkhohavihINo pariNAmo appaNo hu samo // 7 // ( harigIta ) cAritra hI basa dharma hai vaha dharma samatAbhAva hai / moha-kSobhavihIna nija pariNAma samatAbhAva hai // 7 // cAritra vAstava meM dharma hai, dharma hI zama hai, moha-kSobha se rahita AtmA kA pariNAma hI zama hai aisA jinendradeva ne kahA hai| ukta gAthA ko AdhAra banAkara loga hamase kahate haiM ki dekho, dharma to cAritra hI hai, tumhArA samyagdarzana nahIM / ve isataraha bAta karate haiM ki jaise hama cAritra ko mAnate hI na hoN| are bhAI ! hama bhI to sacce dila se yaha svIkAra karate haiM ki cAritra hI dharma hai / are bhAI ! aSTapAhur3a meM yaha bhI to likhA hai ki daMsaNamUlo dhammo arthAt samyagdarzana dharma kA mUla hai| mUla arthAt jar3a / samyagdarzana to dharma kI jar3a hai / jaba samyagdarzanarUpa jar3a hogI tabhI cAritrarUpI dharma kA vRkSa ugegaa| dekho, jar3a jamIna ke bhItara rahatI hai aura vRkSa Upara hotA hai| vRkSa saMpUrNa jagata ko dikhAI detA hai| vRkSa ke phaloM se, phUloM se, chAyA se sArA jagata lAbhAnvita hotA hai; paraMtu jamIna ke aMdara jo jar3a hai; vaha kisI ko dikhAI nahIM detii| usa jar3a se loka ko koI sIdhA lAbha bhI prApta nahIM hotA; lekina vaha jar3a nahIM ho to kyA tanA khar3A raha sakatA hai? kyA jar3a nahIM ho to phala-phUla ho sakate haiM? tane kA jitanA vistAra hotA hai; usI anupAta meM jamIna ke aMdara nIce jar3oM kA bhI vistAra hotA hai| yadi Upara eka zAkhA dakSiNa kI
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 pravacanasAra kA sAra tarapha dasa phuTa gaI hai to nIce jar3a bhI usI zAkhA kI dizA meM lagabhaga utanI hI dUra taka jAtI hai| yadi aisA na ho to vaha vRkSa zAkhAoM ke bojha se aniyantrita ho jaaegaa| jitanI jitanI zAkhAe~ cAroM tarapha phUTatI haiM; utanI-utanI hI jar3eM nIce kI tarapha cAroM tarapha phUTatI haiN| jo per3a lambA - lambA jAegA, usa per3a kI jar3eM bhI nIce kI ora utanI hI gaharI jaaegii| jar3oM ke kAraNa vaha vRkSa na kevala sthira hai, apitu vaha khurAka bhI jar3oM se hI letA hai| jar3oM se khurAka lekara hI vRkSa harA-bharA rahatA hai| jaise jar3a ke binA vRkSa kI kalpanA nahIM kI jA sakatI hai; usIprakAra samyagdarzana ke binA samyakcAritra kI bhI kalpanA nahIM kI jA sakatI hai| jo loga 'cAritaM khalu dhammo' kA nArA lagAkara hamase yaha kahanA cAhate haiM ki hamameM cAritra nahIM hai; una logoM kI dRSTi meM bAhya kriyAkANDa hI cAritra hai; lekina AcArya kundakunda cAritra kI vyAkhyA karate hue kahate haiM ki jo sAmyabhAva arthAt samatAbhAva hai, vahI cAritra hai, vahI dharma hai| isa para kaI vyakti kahate haiM ki hamameM samatAbhAva to bahuta hai / hameM to grAhaka cAra gAliyA~ bhI sunA jAte haiM to bhI hama grAhaka se kucha nahIM khte| hama to hAtha hI jor3ate rahate haiN| usase kahate haiM ki bhAI ! yaha samatAbhAva nahIM hai, yaha to lobha kI tIvratA kA pariNAma hai; samatAbhAva to moha va kSobha se rahita AtmA ke pariNAma ko kahate haiN| moha meM darzanamohanIya evaM kSobha meM rAga va dveSa lenA / isaprakAra mithyAtva va rAga-dveSa se rahita jo AtmA kA pariNAma hai, vaha sAmyabhAva hai| aisA sAmyabhAva hI cAritra hai, dharma hai| usa cAritra meM, jise dharma kahA gayA hai; samyagdarzana zAmila hai| yadi kundakundAcArya mAtra 'rAga-dveSa-vihINo pariNAmo appaNo hu samo / ' - aisA likhate taba hama kaha sakate the ki unhoMne mAtra cAritramoha ko liyA 8 pahalA pravacana 23 hai, darzanamoha ko nahIM liyA; parantu unhoMne to mohakkhohavihINo likhakara moha zabda se mithyAtva aura kSobha zabda se rAga-dveSa lekara mithyAtva va rAga-dveSa se rahita pariNAma ko cAritra ghoSita kiyA hai| zraddhA guNa kA nirmala pariNAma samyagdarzana, jJAna guNa kA nirmala pariNAma samyagjJAna tathA cAritraguNa kA nirmala pariNAma samyakcAritra - ina tInoM ko AcAryadeva sAmya kahate haiM aura yahI sAkSAtdharma hai| yahA~ samyagdarzana-jJAna- cAritra ina tInoM ke sammilita rUpa ko hI dharma ghoSita kiyA hai, akele cAritra ko nahIM / isI bhAva ko AcArya samantabhadra ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM isaprakAra spaSTa karate haiM - sadRSTijJAnavRttAni dharmaM dharmezvarA viduH / yadIyapratyanIkAni bhavanti bhavapaddhatiH / / dharma ke Izvara ne sadRSTi arthAt samyagdarzana, sadjJAna arthAt samyagjJAna evaM sadvRtta arthAt samyakcAritra ko dharma kahA hai| bAhara se to mAtra cAritra hI dikhAI detA hai| eka cakravartI ko kSAyika samyagdarzana ho gayA hai; parantu bAhara se kucha bhI dikhAI nahIM detA / aMtara meM usakI zraddhA, usakA apanatva parapadArthoM se haTakara trikAlI dhruva bhagavAna AtmA meM ho gayA hai| aisA hone para bhI vartamAna meM unhoMne rAja-pATa nahIM chor3A hai, 96000 patniyoM meM se eka ko bhI nahIM chor3A hai / ve digvijaya karane ke lie jA rahe haiN| yaha saba dekhakara loka kaise samajheM ki ve dharmAtmA haiN| yadi AcArya mAtra zraddhA ko hI dharma ghoSita karate to phira viSaya - kaSAya meM lipta logoM ko bhI dharmAtmA samajha liyA jAtA / jAdU to vaha hai jo sira para car3hakara bole| cAritra eka aisI cIja hai jo saMpUrNa jagata ko dikhAI detI hai| maiM samyagdRSTi hU~ yA nahIM hU~ - logoM ko isakI ghoSaNA karane kI jarUrata par3atI hogI; parantu kisI ne nagnadigambara dIkSA le lI to unheM yaha kahane kI jarUrata nahIM hai ki maiM
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 sAdhu huuN| unakA veSa hI sabakucha kaha detA hai| samyagdarzana - jJAna - cAritrarUpa paryAya se pariNata trikAlIdhruva AtmA hI dharmAtmA hai / yahA~ yadi akele trikAlI dhruva AtmA ko hI dharma kahate to nigodiyA AtmA bhI dharmAtmA ho jaataa| isakA artha yaha hai ki yahA~ dharmAtmA zabda paryAya kI apekSA hai, dravya kI apekSA nahIM / isa bAta kI carcA AcAryadeva isa gAthA meM karate haiM - pariNamadi jeNa davvaM takkAlaM tammayaM tti paNNattaM / tamhA dhammapariNado AdA dhammo muNeyavvo // 8 // ( harigIta ) pravacanasAra kA sAra jisakAla meM jo darava jisa pariNAma se ho pariNamita / ho usImaya vaha dharmapariNata AtamA hI dharma hai ||8|| dravya jisa samaya jisa bhAva se pariNata hotA hai, usa samaya vaha usa rUpa hI hotA hai - aisA jinendra bhagavAna ne kahA hai; ataH dharmapariNata AtmA ko dharma hI mAnanA caahie| are, bhAI ! jalatA huA IMdhana; IMdhana nahIM, agni hai| hama kahate haiM ki yaha Aga hai.. dUra raho ; isase yaha spaSTa hai ki jisa paryAya se jo pariNamita hotA hai; vaha vahI hai| isalie dharma paryAya se pariNata AtmA hI dharma hai| dharma arthAt cAritra | cAritra arthAt samyagdarzana - jJAna - cAritra / ina tInoM se pariNamita AtmA hI dharmAtmA hai| dharmAtmA nahIM, apitu sAkSAt dharma hai, jaisAki ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM kahA hai - na dharmo dhArmikai binA / dharma dharmAtmAoM ke binA nahIM hotaa| yahA~ AcAryadeva yaha kaha rahe haiM ki dharmAtmA hI dharma hai; kyoMki isake atirikta koI dharma hai hI nahIM / kyA IMdhana alaga evaM agni alaga aisA mAnA jA sakatA hai ? kyA kisI ne IMdhana ke binA agni dekhI hai ? kahIM IMdhana ke binA agni ho to batAie / jahA~ bhI agni kA astitva hai, vahA~ vaha jalatI hI 9 pahalA pravacana dikhAI degii| aise hI yadi dharma se pariNata AtmA ko hI vAstavika dharma nahIM kaheMge to phira jagata meM dharma kA astitva hI nahIM hogA; kyoMki dharma kA vAstavika sthAna hI AtmA hai| ataH dharma se pariNata AtmA hI dharma hai / 25 isI marma ko AcArya dasavIM gAthA meM bhI udghATita karate haiM - viNA pariNAma attho atthaM viNeha pariNAmo / davvaguNapajjayattho attho atthittaNivvatto / / 10 / / ( harigIta ) pariNAma bina nA artha hai ara artha bina pariNAma nA / astitvamaya yaha artha hai basa dravyaguNaparyAyamaya / / 10 / / isa loka meM paryAya ke binA padArtha aura padArtha ke binA paryAya nahIM hotI / dravya-guNa-paryAya meM rahanevAlA padArtha astitva se banA huA hai| yadi dharma ko trikAlI dhruva bhagavAna AtmA se sarvathA alaga kara deM to dharma to samyagdarzana - jJAna - cAritrarUpa pariNamana hai evaM usake kAraNa hI AtmA ko dharma kahA hai| isaprakAra yadi dharmaparyAya ko AtmA se sarvathA bhinna kaheMge to phira AtmA ko dharma kahanA hI saMbhava nahIM hogA / prazna - pahale to Apane yaha kahA thA ki trikAlI dhruva aura paryAyeM bhinna-bhinna haiM evaM abhI yaha kaha rahe haiM,.. ? yadyapi deha aura AtmA ye donoM pRthak hI haiM; tathApi hameM jitane bhI jIva dikhAI dete haiM; ve saba deha meM hI dikhAI dete haiN| isIkAraNa saMsArI jIva ko dehI kahA jAtA hai| yadyapi siddha bhagavAna deha rahita haiM, tathApi ve hamAre jJAna ke pratyakSa jJeya nahIM banate / aise hI paryAya va dravya bhinna-bhinna haiN| zarIra to siddhAvasthA meM bhinna ho jAyegA; para ye paryAyeM to siddhAvasthA meM bhI raheMgI; eka samaya ko bhI bhinna nahIM hogI; phira bhI hamAre jJAna ke dvArA Atmadravya aura unakI paryAyoM ko bhinna-bhinna jAnA jA sakatA hai, jAnA jAtA hai; isalie unheM
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra bhinna kahate haiM evaM una para se dRSTi haTAne ke lie kahate haiN| paryAyeM to haTanevAlI nahIM hai; parantu paryAyoM se dRSTi haTAkara svabhAva para dRSTi le jAne ke lie aisA kahA jAtA hai| yadi koI isakA artha paryAya se sarvathA bhinna samajha le to vaha sahI nahIM hai| isa sandarbha meM 11vIM gAthA ullekhanIya hai dhammeNa pariNadappA appA jadi suddhsNpyogjudo| pAvadi NivvANasuhaM suhovajutto ya saggasuhaM / / 11 / / (harigIta ) prApta karate mokSasukha zuddhopayogI aatmaa| para prApta karate svargasukha hi zubhopayogI AtamA / / 11 / / dharmapariNata AtmA yadi zuddhopayogI hotA hai to mokSasukha prApta karatA hai tathA yadi zubhopayogI hotA hai to svarga-sukha prApta karatA hai| amRtacandrAcArya isakI TIkA meM likhate haiM ki he jIva! tU svargasukha kI bAta sunakara lobha matakara / agni meM tape hue ghI ko manuSya para DAlane se use jalana sambandhI jaisA duHkha hotA hai - vaisA hI svargasukha hai| ajJAnI socatA hai ki milanA to sukha hI sukha hai| nirvANasukha milegA, nahIM to svargasukha to milegA hI, kucha na kucha to milegaa| yaha nahIM samajhatA ki vaha svargasukha sukha nahIM, duHkha hI hai| aba yahA~ yaha atyaMta vicAraNIya hai ki yadi amRtacandra jaise sazakta AcArya nahIM hote to kyA kisI anya meM aisA marma udghATita karane kI tAkata thI ? gAthA meM to likhA hai saggasuhaM aura unhoMne usakI aisI vyAkhyA kI hai ki vaha sukha hai hI nahIM, duHkha hI hai| Age svayaM AcArya kundakunda sukhAdhikAra meM svargasukha kI isIprakAra vyAkhyA karate haiN| ata: yaha sahajasiddha hI hai ki amRtacandra ne jo artha kiyA hai, vaha kundakunda kI bhAvanA ke anurUpa hI hai| isaprakAra AcArya kundakundadeva ne prArambhika 12 gAthAoM meM saMpUrNa dUsarA pravacana pravacanasAra ke jJAnatattvaprajJApana kI prAraMbhika 12 gAthAoM meM maMgalAcaraNa ke uparAnta AcAryadeva ne yaha batAyA hai ki vAstava meM cAritrarUpa dharma se pariNamita AtmA hI dharmAtmA hai; isalie sAkSAtrUpa se cAritra hI dharma hai aura moha va kSobha se rahita AtmA kA samatAbhAvarUpa pariNAma hI cAritra hai| isase yaha spaSTa hai ki bAhya kriyAkANDa, jise yaha jagata cAritra mAne baiThA hai, vaha cAritra nahIM hai| AtmA kA dharma to AtmA meM hI honA cAhie: bAhya kriyAkANDa se usakA kyA sambandha ? yadi yaha kriyAkANDa yA sadvyavahAra hI cAritra ho to jo zuddhopayogI haiM, jo sAre vyavahAra se atIta ho gae haiM; unameM yaha kriyAkANDarUpa cAritra nahIM pAye jAne se jo sabase bar3e cAritravAle haiM; unheM hama cAritra se hIna hI mAna leNge| 13vIM gAthA se lekara 20vIM gAthA taka AcAryadeva zuddhopayoga adhikAra kI carcA karate haiN| vaise to yaha carcA 11vIM gAthA meM hI prAraMbha ho gaI hai; jahA~ zuddhopayoga kA phala nirvANasukha tathA zubhopayoga kA phala svargasukha batAyA hai| svargasukha meM bhI viSayacAhadavadAhaduHkha kA hI anubhava hotA hai, viSayoM kI AkulatA kA hI anubhava hotA hai; nirAkulatA kA anubhava nahIM hotaa| svargasukha kA to nAmamAtra sukha hai; vastuta: vaha sukha nahIM hai| vAstavika sukha to zuddhopayoga ke phala meM prApta honevAlA sukha hI hai| usake bAre meM AcArya kahate haiM - aisayamAdasamutthaM, visayAtIdaM aNovamamaNaMtaM / avvucchiNNaM ca suhaM, suddhavaogappasiddhANaM / / 13 / / (harigIta) zuddhopayogI jIva ke hai anUpama Atmotthasukha / hai naMta atizayavaMta viSayAtIta ara avichinna hai||13||
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 pravacanasAra kA sAra zuddhopayoga se prasiddha jIvoM ke atizaya, Atmotpanna, viSayAtIta, anupama, ananta aura akhaNDita sukha hotA hai| zuddhopayoga hI sAkSAtdharma hai aura usakA phala nirAkula sukha hai| usa jAti ke sukha kI mahimA chahaDhAlA meM bhI gAI gaI hai, jo isaprakAra hai - yo cintya nija meM thira bhaye, jina akatha jo Ananda lahyo / so indra nAga narendra vA, ahamindra ke nAhIM kahyo / / zuddhopayogI saMtoM kA svarUpa 14vIM gAthA meM isaprakAra samajhAyA gayA hai - suvididapayatthasutto, saMjamatavasaMjudo vigadarAgo / samaNo samasuhadukkho, bhaNido suddhovaogo tti / / 14 / / ( harigIta ) ho vItarAgI saMyamI tapayukta ara sUtrArtha vid / zuddhopayogI zramaNa ke samabhAva bhavasukha- dukkha meM / / 14 / / padArthoM aura sUtroM ko acchI taraha jAnanevAle, saMyama aura tapa saMpanna, rAgAdi se rahita, sukha-duHkha meM samabhAvI zramaNa zuddhopayogI kahe gaye haiN| yahA~ sabase mahattvapUrNa bAta yaha hai ki zuddhopayogI zramaNa aura zubhopayogI zramaNa aise do prakAra ke sAdhu nahIM hai| sAdhu to eka hI haiM; zuddhopayoga ke kAla meM ve hI zuddhopayogI haiM evaM zubhopayoga ke kAla meM; jaba ve ziSyoM ko par3hAte haiM, zAstra likhate haiM, taba ve hI zubhopayogI hote haiM / chaTaveM- sAtaveM guNasthAna meM jhUlanevAle saMta jaba sAtaveM guNasthAna meM hote haiM, taba zuddhopayogI aura jaba chaTaveM guNasthAna meM hote haiM, taba zubhopayogI hote haiN| paradravyoM se haTakara upayoga kA Atmasanmukha honA hI zuddhopayoga hai| prazna- yadi aisA hai to yahA~ zuddhopayogI ke svarUpa meM padArthoM aura sUtroM ko jAnanevAle aisA kyoM kahA hai ? padArthoM evaM sUtroM ko acchI taraha jAnanevAle aisA kahakara AcArya - 11 dUsarA pravacana 29 zubhopayoga meM jo jAnane kI prakriyA hai, use nahIM batA rahe haiM; apitu yaha batAyA jA rahA hai ki zuddhopayogI vahI hogA, jise tattvArtha kA yathArtha jJAna ho, yathArtha zraddhAna ho / yadyapi zuddhopayoga ke kAla meM Asrava kA jJAna upayogarUpa nahIM hotA; tathApi Asrava heya haiM, Asrava maiM nahIM hU~ - aisA labdhirUpa jJAna zuddhopayoga ke kAla meM bhI vidyamAna rahatA hai / abhI hama pravacanasAra par3ha rahe haiM to isakI viSayavastu meM hamArA upayoga laga rahA hai| kyA isI samaya hameM samayasAra kA jJAna nahIM hai ? yadi samayasAra kA jJAna hai to AtmajJAna kyoM nahIM hai ? hamAre labdhijJAna meM abhI jo bhI upalabdha hai, una sabakA jJAna hameM hai| labdhi va upayoga donoM hI pragaTa paryAya ke hI nAma hai| zakti kA nAma labdhi nahIM hai / jaba AtmA AtmAnubhava kara rahA hotA hai; taba bhI use sAta tattvoM kA jJAna upalabdha rahatA hai aura jaba vaha para kA jJAna kara rahA hai, taba bhI use sAta tattvoM kA jJAna rahatA hai| jaise khAtA-pItA samyagdRSTi bhI samyagdRSTi hai aura AtmA kA anubhava karanevAlA samyagdRSTi bhI samyagdRSTi hai| bhagavAna AtmA ko samyaktayA jAnA hai, anubhava meM bhI jAnA hai; kintu abhI anubhava nahIM hai to bhI AtmajJAna maujUda hai; aisA tattvajJAnI jIva zuddhopayoga kA pAtra hotA hai| isakA artha yaha nahIM hai ki vaha zuddhopayogI hai; parantu zuddhopayoga ke lie Avazyaka jo zarta hai, use vaha pUrNa karatA hai| jisaprakAra samyagdarzana ke lie Avazyaka zarta ke rUpa meM AcArya samantabhadra ne deva-zAstra-guru kI zraddhA ko zAmila kiyA; usIprakAra kundakundAcArya ne yahA~ tattvArtha ko jAnanevAlA yaha zarta zuddhopayoga ke lie rakhI hai| zuddhopayoga ke kAla meM bhI use saMpUrNa padArthoM ko jAnate rahanA
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasArakA sAra dUsarA pravacana cAhie, yadi nahIM jAnegA to zuddhopayogI nahIM kahalAegA - yaha artha ucita nahIM hai| jAnate rahanA cAhie - aisI zarta yahA~ kahA~ hai ? zuddhopayogI jAnatA hI hai, bAta to yaha hai| ___ 'yahA~ jAnate rahanA cAhie' - aisA kahanevAle mAtra upayoga ke jAnane ko hI jAnanA mAnate haiM; labdhi kA jo jAnanA hai, ve use nahIM mAnate haiN| __ aisI carcA aneka mumukSu bhI karate haiN| kahate haiM ki zuddhopayoga ke kAla meM para ko jAnanA jarUrI nahIM hai| ve aisA kahakara yahI vyakta karate haiM ki ve mAtra upayoga ko hI jAnanA mAnate haiN| AcAryadeva ne zuddhopayogiyoM ko saMyama va tapa se yukta vigatarAgI kahA hai| yaha bhUmikAnusAra lenA / sAtaveM guNasthAna meM sAtaveM ke yogya rAga se rahita haiM, AThaveM guNasthAna meM AThaveM ke yogya rAga se rahita haiM, nauve guNasthAna meM nauve ke yogya rAga se rahita haiN| jisa bhI guNasthAna meM ve zuddhopayogI haiM; usa guNasthAna meM jo rAga honeyogya nahIM hai, ve usase rahita haiN| dravyadRSTi se to rAga se bhinna hone ke kAraNa nigodiyA bhI rAga se rahita haiM; parantu yahA~ aisA nahIM hai, yahA~ paryAya kI mukhyatA se kathana hai| isIprakAra saMyama aura tapa ko bhI bhUmikAnusAra ghaTita kara lenA caahie| sukha-duHkha meM samabhAvI vizeSaNa meM Atmika sukha kI bAta nahIM hai| sukha-duHkha arthAt anukUlatA-pratikUlatA meM jisakA sAmyabhAva hai - aise jIvoM ko zuddhopayogI kahate haiN| aise zuddhopayogI jIva jJeyoM ke pAra ko pA lete haiM - yaha bAta 15vIM gAthA meM kahI hai; jo isaprakAra hai - uvaogavisuddho jo vigdaavrnnNtraaymohro| bhUdo sayamevAdA jAdi paraM NeyabhUdANaM / / 15 / / (harigIta) zuddhopayogI jIva jaga meM ghAta ghAtIkarmaraja / svayaM hI sarvajJa ho saba jJeya ko haiM jAnate / / 15 / / zuddhopayogI AtmA svayaM hI jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, antarAya aura moha karmaraja se rahita hokara jJeyabhUta padArthoM ke pAra ko prApta hote haiN| 14vIM evaM 15vIM gAthA se AcAryadeva anaMtasukha evaM jJeyoM ke pAra ko prApta karanA ye do mahattvapUrNa tathya prastuta karate haiM; jo isa bAta ke pratIka haiM ki bhaviSya meM AcArya jJAnAdhikAra evaM sukhAdhikAra likheMge; jisameM ve atIndriya jJAna va atIndriya sukha kA svarUpa smjhaayeNge| ve atIndriya sukha evaM atIndriya jJAna zuddhopayoga ke phala haiM evaM vaha zuddhopayoga hI sAkSAtcAritra hai, vahI dharma hai| ve yahA~ atIndriya AnaMda atIndriya jJAna ko spaSTa karane ke lie kahate haiM ki jJAna evaM sukha do-do prakAra ke haiM - (1) indriya sukha (2) atIndriya sukha evaM 1. indriya jJAna 2. atIndriya jJAna / ____ atIndriya jJAnavAloM ko atIndriya sukha kI prApti hotI hai evaM indriya jJAnavAloM ko indriya sukha kI prApti hotI hai| ataH atIndriya jJAna upAdeya hai evaM indriyajJAna heya hai| aba AcArya 16vIM gAthA likhate haiM, jo bahuta prasiddha hai evaM jise svayaMbhU kI gAthA kahA jAtA hai| taha soladdhasahAvo, svvnnhsvvlogpdimhido| bhUdo sayamevAdA, havadi sayaMbhu tti NiTTio / / 16 / / (harigIta) trailokya adhipati pUjya labdhasvabhAva ara sarvajJa jina / svayaM hI ho gaye tAteM svayambhU saba jana kaheM / / 16 / / isaprakAra apane svabhAva ko prApta kara vaha AtmA svayaM hI sarvajJa tathA trailokyapUjya huA hone se svayaMbhU hai, aisA jinendra bhagavAna kahate haiN| lokavyavahAra meM netAoM ke lie bhI yaha vizeSaNa lagAyA jAtA hai| svayaMbhU netA kA artha yaha hai ki vaha janmajAta netA hai, use kisI ne netA 12
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsarA pravacana pravacanasAra kA sAra nahIM banAyA hai| jaise kahA jAtA hai ki - jaMgala meM siMha ko rAjatilaka kisane kiyA ? 'mRgendrasya mRgendratvaM vitIrNa: kena kAnane' kSatracUr3AmaNi ke isa vAkya se spaSTa hai ki mRgendra ke lie jaMgala kA Adhipatya kisI ne sauMpA nahIM hai, usane use apane puruSArtha se prApta kiyA hai| apane puruSArtha se usane aisA AtaMka paidA kara diyA ki eka-eka jAnavara usakI AvAja sunakara bhayabhIta ho jAtA hai| yahI kAraNa hai ki use jaMgala kA svayaMbhU rAjA kahA jAtA hai| aise hI isa AtmA ne zuddhopayoga ke dvArA svayaM apane AtmA kI ArAdhanA kara svayaM hI atIndriya sukha va atIndriya anaMtajJAna arthAt kevalajJAna kI prApti kI hai; isalie yaha AtmA svayaMbhU hai| isa svayaMbhUvAlI gAthA kI carcA sarvAdhika hotI hai; kyoMki isameM yaha kahA gayA hai ki bhagavAna AtmA kA jo nirmala pariNamana hai athavA unhoMne jo anaMtasukha kI prApti kI hai, atIndriyajJAna ko prApta kiyA hai; usakI prApti kisI dUsare ke Azraya se nahIM hotI, kisI dUsare kI kRpA se nahIM hotI, dUsare ke AzIrvAda se nahIM hotI; usameM para ke sahayoga kI raMcamAtra bhI AvazyakatA nahIM hai| samyagdarzana kI prApti to dezanAlabdhi ke binA nahIM hotI - aisI sthiti meM yaha kaise kahA jA sakatA hai ? AcArya kahate haiM ki samyagdarzanAdi jise prApta hoMge; usake pUrva unheM dezanAlabdhi avazya prApta hogii| samyagdarzanAdi dezanAlabdhi ke parAdhIna nahIM hai, dezanAlabdhi to samyagdarzanAdi prApti ke aMtargata AnevAlI prakriyA hai / vaha prakriyA kaise sampanna hogI? aisA prazna ho sakatA hai; parantu isase parAdhInatA upajatI hai - yaha socanA ThIka nahIM hai| kevalajJAna kA kartA kauna hai ? AtmA / yaha kevalajJAna kisakA karma (kArya) hai? svayaM AtmA kaa| isa AtmA ne kisa sAdhana se yaha kevalajJAna prApta kiyA ? zuddhopayoga arthAt svayaM ke dvArA hI isa AtmA ne kevalajJAna prApta kiyA hai| yaha prApta kevalajJAna isa AtmA ne kise diyA ? svayaM ko| yaha kevalajJAna kahA~ se AyA? svayaM meM se hI AyA hai| kisake AdhAra se isa AtmA ne kevalajJAna prApta kiyA hai ? svayaM ke AdhAra se hii| ise hI svayaMbhU arthAt abhinna SaTkAraka kahA jAtA hai| tAtparya yaha hai ki AtmA ne, AtmA ko, AtmA ke dvArA, AtmA ke lie, AtmA meM se, AtmA ke AdhAra se kevalajJAna prApta kiyA hai; ata: vaha svayaMbhU hai| loka meM jo SaTkAraka prasiddha haiM, ve bhinna-bhinna rUpa meM hI prasiddha haiN| kumhAra kartA hai; ghar3A karma hai; cakra, cIvara, daNDa ityAdi karaNa haiM; jala bharane ke kAma AtA hai, pAnI pIne ke lie diyA jAtA hai, miTTI meM se ghar3A AyA hai, vaha ghar3A cakra yA jamIna ke AdhAra se banAyA gayA hai; ye saMpradAna, apAdAna evaM adhikaraNa bhI bhinna-bhinna hI prasiddha haiM; parantu yahA~ yaha kahA jA rahA hai ki SaTkAraka pRthak-pRthak nahIM hai kyoMki nizcaya SaTkAraka apane meM hI hote haiM, abhinna hI hote haiN| bhagavAna kahate haiM ki jo sarvajJatA hameM prApta huI hai, jo anaMta sukha hameM prApta huA hai; vaha para ke sahayoga se prApta nahIM huA hai; apitu svayaM se hI prApta huA hai - yahI isa gAthA kA sAra hai| paJcAstikAya kI 62vIM gAthA meM yaha siddha kiyA hai ki hamArI jo vikArI paryAyeM haiM; usameM bhI hama svayaMbhU haiM, ve svayaM se hI utpanna
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsarA pravacana pravacanasAra kA sAra huI haiM, unheM svayaM ne hI utpanna kiyA hai; karma kA udaya to usameM nimittamAtra hai| jisaprakAra samyagdarzanAdi kI prApti meM dezanAlabdhi mAtra nimitta hai; usIprakAra yahA~ karma kA udaya bhI mAtra nimitta hI hai| yaha jAnanevAlA AtmA yadi zuddhopayogI ho to use atIndriyajJAna aura atIndriya-sukha kI prApti hotI hai aura yadi zubhopayogI ho to use svargasukha kI prApti hotI hai - aisA kahakara AcAryadeva ne yahA~ Age AnevAle cAra adhikAroM ke bIja DAla diye haiN| sarvaprathama zuddhopayogAdhikAra / isake phala meM jo atIndriyajJAna prApta hotA hai, usakA varNana jisameM hai; vaha atIndriyajJAnAdhikAra; tathA isI ke phala meM jo atIndriya sukha prApta hotA hai; usakA varNana karanevAlA atIndriyasukhAdhikAra; jisase svargasukha milatA hai - aisA zubhapariNAmAdhikAra / isaprakAra isa jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra meM AcAryadeva ne ukta cAra adhikAra banAe haiN| apane AtmA ko svayaM dekhane-jAnane kA nAma hI zuddhopayoga hai| jisane dekhA vaha bhI AtmA hai, jise dekhA vaha bhI AtmA hai, isameM para kA raMcamAtra bhI kartRtva nahIM hai; ata: yaha AtmA svayaMbhU hai| bhagavAna ko prApta jo anaMtajJAna evaM anaMtasukha hai; vaha kaisA hai, kabataka rahegA ? yaha bAta AcAryadeva virodhAbhAsa alaMkAra ke rUpa meM isaprakAra prastuta karate haiM - bhaMgavihUNo ya bhavo saMbhavaparivajido viNAso hi| vijadi tasseva puNo ThidisaMbhavaNAsasamavAo / / 17 / / (harigIta) yadyapi utpAda bina vyaya vyaya binA utpAda hai| tathApI utpAdavyayathiti kA sahaja samavAya hai / / 17 / / yadyapi una bhagavAna ke vinAza rahita utpAda tathA utpAda rahita vinAza hai; tathApi unake dhrauvya, vinAza aura utpAda kI eka sAtha vidyamAnatA bhI hai| he bhagavAna! tumane aisA utpAda kiyA ki jisakA kabhI nAza nahIM hogA aura tumane aisA nAza kiyA ki jisakA kabhI utpAda nahIM hogaa| ___ isa para hama kahate haiM ki vastu to utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka hai| yadi pUrva paryAya kA vinAza hotA hai to uttara paryAya kA utpAda hotA hI hai| isake lie hama yaha udAharaNa bhI dete haiM ki jaba eka AdamI ko nukasAna huA to dUsare AdamI ko phAyadA hotA hI hai| jamIna ke bhAva kama hue to jisake pAsa jamIna thI, use nukasAna huA evaM jisane kharIdI use phAyadA huaa| jo janmegA, vaha maregA athavA jo marA hai, vaha agale samaya meM kahIM na kahIM janmegA hii| janma mRtyu ke binA nahIM hotA evaM mRtyu janma ke binA nahIM hotii| ___mAna lo, kadAcit aisA huA ki janma ke binA maraNa evaM maraNa ke binA janma huA to usakA svabhAva utpAda-vyaya-dhruvatva kahA~ rahA ? ina tInoM kA astitva vahA~ kaise rahA ? yahA~ to yaha kahA jA rahA hai ki utpAda ke binA nAza evaM nAza ke binA utpAda huA evaM aisI sthiti meM bhI utpAda-vyaya-dhruvatva kaaymrhaa| isaprakAra AcAryadeva ne jisameM virodha kA AbhAsa ho - aise virodhAbhAsa alaMkAra kA prayoga kiyA hai| isameM kahA hai ki he bhagavana! Apane aisA kevalajJAna evaM atIndriya AnaMda utpanna kiyA ki jisakA anaMtakAla taka nAza nahIM hogaa| abhI hameM jo jJAna evaM sukha hai, vaha pala-pala meM badala jAtA hai, kSaNika hai| hama eka saikinDa meM hI yaha bhUla jAte haiM ki 'maiMne kyA kahA thA ?' parantu he bhagavAna ! tumane zuddhopayoga ke phala meM aisA anaMtajJAna
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 pravacanasAra kA sAra utpanna kiyA hai ki jo anaMtakAla taka kabhI naSTa nahIM hogA; aisA anaMtasukha utpanna kiyA hai jo anaMtakAla meM bhI kabhI naSTa nahIM hogaa| bhaMgavihiNo hI bhavo arthAt vinAza rahita utpAda kA yaha artha hai| Apane rAga kA aisA nAza kiyA ki anaMtakAla meM kabhI bhI punaH usakA utpAda nahIM hogaa| phira bhI, he bhagavana! dhrauvya, vinAza aura utpAda kA samavAya Apake aMdara vidyamAna hai| dekho ! isa laukikasukha kI kyA sthiti hai ? zrIkRSNa ke viyoga se trasta rAdhA yA gopiyA~ zrIkRSNa se kahatI haiM, 'he kRSNa ! jaba Apa milate ho taba bhI jaisA milane kA AnaMda lenA cAhie, vaisA AnaMda hama nahIM le pAte; kyoMki Apake viyoga kI AzaMkA se mana duHkhI banA rahatA hai| Apa Ane ke bAda turaMta yaha kaha dete haiM ki maiM paraso jAU~gA / isaprakAra hama viyoga meM to viyoga kA duHkha bhogate hI haiM; lekina saMyoga meM bhI viyoga kI AzaMkA se viyoga kA hI duHkha bhogate haiN| hameM sukha to kabhI milA hI nahIM hai; na saMyoga ke kAla meM aura na hI viyoga ke kAla meM / yadi viyoga meM duHkha hai to saMyoga meM niyama se sukha honA cAhie; parantu yaha saMsArasukha aisA hai ki prathama to isa saMsAra meM sukha hai hI nahIM aura dUsare viyoga ke kAla meM hama isake binA duHkhI haiM aura jaba isakA saMyoga hotA hai to eka kSaNa kA bhI vizvAsa nahIM hai ki yaha kaba taka rahegA ? isalie milana ke kAla meM bhI hama isakA AnaMda nahIM le pAte haiN| AcArya yahA~ zuddhopayoga ke phala kI mahimA batA rahe haiM; isIlie kevalajJAna va anaMtasukha kI mahimA gA rahe haiN| ise hama jJAnAdhikAra kA prArambha bhI kaha sakate haiN| ___ AcArya kundakunda ne pravacanasAra ko adhikAroM meM vibhakta nahIM kiyA, unhoMne to gAthAoM ko avibhakta rakhakara hI eka saMpUrNa pravacanasAra kI racanA kI hai| amRtacandrAcArya evaM jayasenAcArya ne hI ise adhikAroM meM vibhAjita kiyA hai| yahI kAraNa hai ki isameM jJAna va sukha kI carcA dUsarA pravacana donoM adhikAroM meM calatI rahatI hai| zuddhopayogAdhikAra kI antima gAthA meM ve kahate haiM ki kevalI bhagavAna ke dehagata sukha-du:kha nahIM haiN| gAthA isaprakAra hai - sokkhaM vA puNa dukkhaM, kevalaNANissa Natthi dehgdN| jamhA adidiyattaM, jAdaM tamhA du taM NeyaM / / 20 / / (harigIta) atIndriya ho gaye haiM jina svayaMbhU basa islie| kevalI ke dehagata sukha-du:kha nahIM paramArtha se / / 20 / / ve kevalI bhagavAna atIndriyarUpa se utpanna hue haiM, isalie unake zarIra sambandhI sukha athavA duHkha nahIM hai - aisA jAnanA caahie| kevalajJAnI kA sukha dehagata nahIM hai, zArIrika nahIM hai arthAt ve viSayAtIta haiM, unheM paMcendriyajanya sukha nahIM hai; unakA sukha dehAtIta hai, Atmotpanna hai| yaha paMcendriyA~ deha ke aMga haiM evaM kevalajJAnI kA sukha atIndriya hai| unakA jJAna bhI atIndriya hI hai| yahA~ taka zuddhopayogAdhikAra kI bAta cala rahI hai| aba jJAnAdhikAra AraMbha hotA hai, jo 21vIM gAthA se 52vIM gAthA taka clegaa| isameM AcArya kevalajJAna kI mahimA evaM sarvajJatA kA svarUpa batAe~ge / jJAnAdhikAra kI ina 32 gAthAoM meM pravacanasAra kA vAstavika marma chipA hai| ___ utthAnikA meM hI AcArya kahate haiM ki aba hama jJAnaprapaMca AraMbha karate haiN| yahA~ prayukta prapaMca zabda vistAra ke artha meM hai| Ajakala prapaJca zabda ke artha ko sahI artha meM koI nahIM smjhtaa| yadi yahA~ guNasthAnoM kI gaharI-gaharI carcA prAraMbha ho jAya to turaMta koI na koI kahegA ki Apa kahA~ prapaJca meM par3a ge| to hama nArAja hokara kahane lageMge ki kyA jinavANI kI gaharAI se carcA karanA prapaJca hai, hamArI isa jinavANI kI carcA ko Apa prapaJca 15
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasArakA sAra kahate haiM, Apako zarma nahIM AtI? are bhAI ! yaha koI anya nahIM kaha rahA hai, AcArya svayaM hI kaha rahe haiM ki hama jJAna ke svarUpa kA prapaJca kreNge| are bhAI ! yahA~ prayukta prapaMca zabda kA artha vistAra hotA hai| 82vIM gAthA kI TIkA ke anta meM AcArya likhate haiM - 'alamiti prapaJcena / ' aba isa prapaJca se virAma lete haiM arthAt bahuta vistAra ho gayA hai, aba ise sameTate haiN| pravacanasAra ke isa adhikAra kA varNyaviSaya sarvajJasvabhAva kA varNana hai| yahA~ AcAryadeva sarvajJatvazakti kA vistAra se varNana kareMge; kyoMki isa sarvajJatA kA svarUpa spaSTa hue binA jainadarzana hI AraMbha nahIM hotA; kyoMki hamArA jo Agama hai, vaha sarvajJa kI vANI ke AdhAra para hI nirmita huA hai| yadi unakI vANI meM, sarvajJatA meM zaMkA kareM to hama Agama para zaMkA karate haiN| unhoMne jisakA pratipAdana kiyA, vahI to zAstra haiM / yadi hama una para hI avizvAsa kareMge to jainadarzana hI prAraMbha nahIM hogA, jainadarzana ko hama kabhI samajha nahIM skeNge| Aja hameM jainadarzana ke nAma para sarvajJa bhagavAna kI hI vANI upalabdha hai| vaha sarvajJa kI hI vANI hai, jisake AdhAra para dezanAlabdhi prApta hotI hai, AtmA kA anubhava hotA hai| saMpUrNa jagata meM Aja jo jainadarzana vidyamAna hai, vaha sarvajJa kI vANI kI hI upalabdhi hai| sarvajJatA ke asvIkAra meM na kevala zAstroM para hI, apitu deva va guru para bhI praznacihna laga jAyegA; kyoMki deva kA svarUpa isI jinavANI meM batAyA hai ki deva vItarAgI, sarvajJa evaM hitopadezI hote haiN| yaha hamane anubhava se nahIM jAnA hai, apitu zAstra dvArA hI jAnA hai| ____ guru pIchI-kamaNDalu dhAraNa karate haiM, yaha saba zAstroM meM hI likhA hai| zAstroM ke AdhAra se hI munirAjoM kA AcaraNa sunizcita hotA hai| zAstroM meM dekhakara hI hama kahate haiM ki yaha ThIka AcaraNa hai evaM yaha ThIka dUsarA pravacana nahIM hai| zAstroM ke hI AdhAra se hama aisA nirNaya kara pAte haiN| jitane bhI ajaina haiM, ve sabhI jainamuniyoM ke bAhya AcaraNa evaM nagnAvasthA ko dekhakara hI abhibhUta ho jAte haiN| koI ajaina vidvAna AtA hai to vaha hamAre munirAjoM ko dekhakara gadgad ho jAtA hai; kyoMki unake yahA~ jisataraha ke parigrahI guru haiM evaM jisataraha kA unakA AcaraNa hai; unake sanmukha hamAre munirAja bahuta acche lagate haiN| ____ eka bAra rAma bagule kI dhyAnamagnamudrA dekhakara bahuta prabhAvita hue evaM bagule kI prazaMsA karane lage; taba tAlAba kI machaliyA~ rAmacandrajI se kahatI haiM - vakaH kim stUyate rAma: yenAham nisskuliikRtaa| he rAma! isa bagule kI kyA stuti karate ho, isane to hamAre kula ke kula sApha kara die haiN| isane hI to hamAre mAtA-pitA tathA baccoM ko khA liyA hai aura hama akele raha ge| par3osI hI par3osI kI pravRtti ko jAna sakatA hai| jaba koI machalI bagule ke pAsa calI jAtI hai to vaha turanta DubakI lagAkara machalI ko khA jAtA hai| phira vaisA kA vaisA hI dhyAna kI mudrA meM khar3A ho jAtA hai| hama to isakI mAtra dhyAnamudrA hI dekha pAte haiM; isakI jo ye kupravRtti hai, use nahIM dekha pAte haiN| hama use mAtra dasa-bIsa miniTa hI dekha pAte haiM; zeSa samaya yaha kaisA naMgA-nAca karatA hai; yaha hameM patA nahIM hai| una abhibhUta ajaina vidvAnoM ne jinavANI nahIM dekhI hai, jisameM muni kA svarUpa pratipAdita hai| ve svayaM ke jJAna ke AdhAra para hI unake AcaraNa ko taula rahe haiN| unheM vAstavika kasauTI kA hI jJAna nahIM hai| ve zrAvakoM se unakI tulanA karate haiN| ve kahate haiM ki ve hamase to acche haiM, ve tumase to acche haiN| isaprakAra ve jinavANI meM pratipAdita kasauTI 16
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 dUsarA pravacana pravacanasAra kA sAra ko hI nahIM jAnate haiN| isaprakAra sarvajJatA kA svarUpa yadi hamAre samajha meM nahIM AyegA to deva-zAstra-guru - ina tInoM para praznacinha laga jaaegaa| AcAryadeva sarvajJatA ko batAkara eka taraha se deva kA hI svarUpa batA rahe haiN| Age 80vIM gAthA meM AcArya kaheMge ki - jo jANadi arahaMtaM davvattaguNattapajjayattehiM / so jANadi appANaM moho khalu jAdi tassalayaM / / 8 / / (harigIta ) dravyaguNAya se jo jAnate arahaMta ko| ve jAnate nija AtamA dragamoha unakA nAza ho / / 80 / / jo arahaMta ko dravyarUpa se, guNarUpa se aura paryAyarUpa se jAnatA hai, vaha AtmA ko jAnatA hai aura usakA moha nizcaya se naSTa hotA hai| sarvajJasvabhAvI arahaMta ko sarvajJatvazakti aura sarvajJatA arthAt kevalajJAna sahita jAnane se apanA AtmA bhI samajha meM A jAtA hai; kyoMki unameM aura hama meM koI antara nahIM hai| sabhI arahaMtoM ne svayaM anubhUta isI mArga ko jagata ke samakSa prastuta kiyA hai| savve vi ya arahatA teNa vidhANeNa khavidakammaMsA / kiccA tadhovadesaM, NivvAdA te Namo tesiM / / 82 / / (harigIta ) sarva hI arahaMta ne vidhi naSTa kIne jisa vidhi / sabako batAI vahI vidhi ho namana unako saba vidhi / / 82 / / sabhI arahaMta usI paddhati se karmAMzoM kA kSayakara tathA usIprakAra upadeza dekara mokSa gaye haiM - unheM namaskAra ho| 86vIM gAthA meM AcAryadeva dUsarA rAstA sarvajJakathita 'zAstroM kA samyak prakAra se adhyayana karanA cAhie' yaha batAte haiN| isa sabhI vivaraNa se yaha spaSTa hai ki sarvajJatA kA svarUpa jAnanA atyaMta Avazyaka hai| pariNamado khalu NANaM paccakkhA svvdvvpjjaayaa| soNeva te vijANadi, uggahapuvvAhi kiriyAhiM / / 21 / / (harigIta) kevalI bhagavAna ke saba dravya guNa-paryAyayuta / pratyakSa haiM avagrahAdipUrvaka ve unheM nahIM jAnate / / 21 / / vAstava meM jJAnarUpa se pariNata kevalI bhagavAna ke sabhI dravya-paryAyeM pratyakSa haiM aura ve unheM avagrahAdi kriyAoM pUrvaka nahIM jaante| kevalI bhagavAna avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA pUrvaka nahIM jAnate; kyoMki yaha prakriyA to matijJAna meM sampanna hotI hai| kevalI bhagavAna ke jAnane meM krama nahIM hai, ve sabhI ko ekasAtha jAnate haiN| chahaDhAlA meM kahA hai - sakala dravya ke guNa anaMta parajAya anaMtA / jAnai ekai kAla pragaTa kevalI bhagavaMtA / / kevalI bhagavAna indriyoM ke mAdhyama se nahIM jAnate haiM; ve ekasAtha eka samaya meM saba dravyoM kI saba paryAyoM ko pratyakSa jAnate haiN| agalI do gAthAoM meM isI atIndriyajJAna arthAt kevalajJAna kI mahimA gAI gaI hai| phira aMta meM 23vIM gAthA meM isakA matArtha prastuta kiyA hai; jo isaprakAra hai - aadaannaannpmaannNnnaannNnneyppmaannmuddittuN| NeyaM loyAloyaM tamhA NANaM tu savvagayaM / / 23 / / (harigIta) yaha Atma jJAnapramANa hai ara jJAna jJeyapramANa hai| haiM jJeya lokAloka isa vidhi sarvagata yaha jJAna hai / / 23 / / AtmA jJAnapramANa hai aura jJAna jJeyapramANa hai tathA aisA jinendra bhagavAna ne kahA hai| kucha matavAle aise haiM jo aisA kahate haiM ki AtmA sarvagata hai arthAt 17
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kAsAra dUsarA pravacana 43 42 AtmA sampUrNa lokAloka meM vyApta hai| eka hI AtmA hai aura vahI sarvatra vyApta hai; jo hamAre zarIra meM hai, vaha usakA hI aMza hai; parantu jainadarzana kahatA hai ki aisA koI sarvagata AtmA nahIM hai| jainadarzana meM bhI AtmA ko sarvagata kahA hai; parantu jainadarzana meM samAgata sarvagata zabda kA artha bhinna hai| jainadarzana yaha mAnatA hai ki AtmA zarIra pramANa hai| kucha loga aisA mAnate hai ki yaha AtmA zarIra meM bhI zarIra ke madhya aNu kaNikA mAtra hai; jo hRdayasthAna meM virAjamAna hai| vaha pUre zarIra meM nahIM hai| isaprakAra bhinna-bhinna mata haiN| AtmA meM asaMkhyAta pradeza haiM evaM pratyeka pradeza meM jJAna hai| jahA~jahA~ AtmA ke pradeza haiM; vahA~-vahA~ jJAna hai| jahA~-jahA~ AtmA ke pradeza nahIM haiM; vahA~-vahA~ jJAna bhI nahIM hai| jJAna lokAloka ko jAnatA hai| jJAna jJeyapramANa hai arthAt jitane jJeya haiM; una sabhI ko jJAna jAnatA hai; isa apekSA se jJAna jJeyapramANa hai| 'gam' dhAtu ke do artha hote haiM - jAnA aura jAnanA / yahA~ AcArya kahate haiM ki isa AtmA ne alokAkAza ko jAnA to mAno vaha alokAkAza meM pahu~ca hI gayA; jabaki lokAkAza ke bAhara koI bhI dravya jAtA nahIM hai; phira bhI use jAnA yA pahu~canA kahate haiN| AtmA ke lie lokAloka jJeya hai, isakA artha hai AtmA lokAloka taka calA gyaa| isaprakAra jAnane kI apekSA se hI AtmA ko sarvagata kahA gayA hai| jisa-jisa ko AtmA jAnatA hai; vaha vahA~ taka pahu~catA hai| sUrya kA prakAza jahA~-jahA~ pahu~cA; vahA~-vahA~ sUraja pahu~ca gayA - aisA hama bolate haiN| jahA~ kiraNa pahu~catI hai, vahA~ sUraja pahu~cA - aisA bhI hama bolate hI haiM aura jahA~ kiraNa bhI nahIM pahu~cI aise talaghara meM baiThe-baiThe hama batA sakate haiM ki abhI dina hai yA rAta / isakA artha yaha hai ki sUrya ne apanI sattA kA jJAna vahA~ bhI karA diyA, sUrya vahA~ bhI pahuMca gyaa| isaprakAra jahA~ usakI kiraNa pahu~cI, vahA~ to vaha pahu~cA hI; para jahA~ usakI kiraNa nahIM pahu~cI, vahA~ bhI vaha pahu~ca gyaa| aise hI bhagavAna AtmA ke pradeza jahA~ taka jAte haiM; vahA~ taka to vaha AtmA jAtA hI hai; kintu jahA~ taka AtmA ne jAnA; eka apekSA se AtmA vahA~ taka pahu~ca gayA - aisA bhI kahA jAtA hai| isI apekSA se AcAryadeva ne AtmA ko sarvagata kahA hai| AtmA jJAnapramANa hai arthAt jJAna ke barAbara hai| yadi koI aisA kahe ki jJAna bar3A hai aura AtmA choTA; kyoMki jJAna to lokAloka meM calA gayA, para AtmA to zarIra ke pradezoM meM hI rahatA hai| vaha lokAkAza ke bAhara to jA nahIM sakatA hai| AcArya kahate haiM ki jJAna guNa hai evaM AtmA dravya hai| dravya ke binA guNa nahIM raha sakatA hai to Azraya ke binA jJAna vahA~ (alokAkAza meM) kaise rahegA? yadi koI aisA kahe ki hama jJAna ko choTA mAneMge aura AtmA ko bar3A; kyoMki jJAna jaise anaMta guNa AtmA meM hai| jJAna AtmA kA anaMtavA~ bhAga hai; kyoMki AtmA anaMta guNoM kA piNDa hai| jJAna ko choTA mAnane para jJAna kI maryAdA ke bAhara jo AtmA hogA, vaha AtmA ajJAnarUpa ho jAegA; parantu AtmA to jJAnasvarUpa hI hai| aise-aise aneka tarka dekara AcAryadeva ne yaha siddha kiyA hai ki AtmA jJAnapramANa hai| jitanA AtmA, utanA jJAna evaM jitanA jJAna, utanA aatmaa| AcArya kahate haiM ki jJAna kA aisA svabhAva hai ki vaha jJeyoM meM gaye binA hI jJeyoM ko jAna letA hai aura jJeyoM kA aisA svabhAva hai ki ve apanI jagaha rahe aura jJAna meM jAne jaave| yadi hameM va Apako milanA hai to yA to Apako hamAre pAsa AnA 18
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 44 hogA yA phira hameM Apake pAsa jAnA hogaa| isake binA milanA kaise hogA ? isIprakAra jJAna jJeyoM ke pAsa nahIM gayA, jJeya jJAna ke pAsa nahIM Aye to phira mile kaise? are bhAI ! dUra rahakara bhI jJAna jJeyoM ko jAna letA hai tathA jJeya jJAna meM jAna lie jAte haiM - jJAna kA tathA jJeyoM kA aisA hI vicitra svabhAva hai| jJeya kA svabhAva hai jJAna meM jAye binA apanA svabhAva/svarUpa bhAsita karA de evaM jJAna kA yaha svarUpa hai ki jJeyoM ke pAsa gaye binA, unameM hastakSepa kie binA unake svarUpa ko jAna le|| aisA jo jJAna kA svabhAva hai; vaha atIndriya jJAna meM pragaTa ho gayA hai| atIndriya jJAna meM yaha sAmarthya hai ki vaha sumeru parvata ke pAsa gae binA bhI use jAna legaa| sumeru parvata ko tor3e binA usake bhItara kyA hai? vaha use bhI jAna legaa| aise jAnane meM parajJeya ko kabhI koI samasyA utpanna nahIM ho sktii| koI kahe ki hameM ApakI jA~ca karanA hai; isalie khar3e ho jAo, baiTha jAo, kapar3e kholo, auMdhe ho jaao| to hama kaheMge ki yaha hamase nahIM hogaa| yadi koI yaha kahe ki dUra khar3e-khar3e hI hama Apako jAna leNge| to phira hama yahI kaheMge ki jAna sakate ho to jAna lo, hameM kyA karanA hai| isaprakAra yadi hameM koI parezAnI nahIM ho aura koI hameM jAne to jAna le, hameM kyA hai? aise hI jJAna ke jAnane se yadi jJeyoM ko bhI koI samasyA hotI to jJeya bhI aitarAja karate; kintu unheM to koI samasyA nahIM hai; kyoMki jJAna usake pAsa AegA bhI nahIM aura jJeyoM ko bhI jJAna ke pAsa jAnA nahIM hai, jJeya apanA kArya karate raheMge aura sarvajJa bhagavAna use jAna leMge - jJAna kA svabhAva aisA hI hai| tIsarA pravacana bhagavAna kI divyadhvani ke sAra isa pravacanasAra paramAgama ke jJAna tattvaprajJApana para carcA cala rahI hai| isameM prArambha kI 12 gAthAoM meM maMgalAcaraNa, zuddhopayogarUpa dharma, usakA svarUpa evaM phala ke saMdarbha meM varNana kiyaa| 13vIM se 20vIM gAthA taka zuddhopayoga ke phalasvarUpa atIndriya jJAna evaM atIndriya sukha prApta hotA hai; isakI carcA kii| tatpazcAt 21vIM gAthA se 52vIM gAthA taka jJAnAdhikAra kI carcA kii| yahA~ AtmA ke jJAnasvabhAva kI carcA nahIM kI, apitu usa atIndriya jJAna kI carcA kI; jo zuddhopayoga se upalabdha hotA hai| ___ zuddhAtmA ke Azraya se jo anaMtajJAna-kevalajJAna-sarvajJatA pragaTa hotI hai, usakI carcA isa jJAnatattvaprajJApana ke jJAnAdhikAra meM hai| isalie ise hama atIndriyajJAnAdhikAra bhI kaha sakate haiN| 'AtmA jJAnapramANa hai' abhI yaha carcA cala rahI hai| yadi hama jJAna ko choTA aura AtmA ko bar3A mAneMge to avyApti doSa AegA;kyoMki jJAnalakSaNa saMpUrNa AtmA meM vyApta nahIM hogaa| ataH AtmA ko jJAnapramANa hI mAnanA caahie| hINo jadi so AdA taNNANamacedaNaMNa jaannaadi| ahiovANANAdo NANeNa viNA kahaM nnaadi||25|| (harigIta) jJAna se ho hIna acetana jJAna jAne kistrh| jJAna se ho adhika jiya kisataraha jAne jJAna bina / / 25 / / yadi yaha AtmA jJAna se kama ho to jJAna acetana ho jAne se jAnatA nahIM hai tathA yadi yaha AtmA jJAna se adhika ho to jJAna ke binA vaha kaise jAna sakatA hai ? 19
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra isalie AcAryadeva ne Age kI gAthA meM bhagavAna ko sarvagata kahA hai savvagadojiNavasahosavveviya taggayA jagadi atttthaa| NANamayAdo yajiNo visayAdo tassa te bhaNidA / / 26 / / (harigIta ) haiM sarvagata jina aura sarva padArtha jinavaragata khe| jina jJAnamaya basa isalie saba jJeya jinake viSaya haiM / / 26 / / jJAnamaya hone se gaNadharAdi meM pradhAna sarvajJa bhagavAna sarvagata haiM tathA una sarvajJa bhagavAna ke jJeyarUpa viSaya hone se jagata meM sthita sabhI padArtha sarvajJagata hai - aisA kahA gayA hai| sabhI padArtha jinavaragata hai arthAt saMpUrNa padArtha bhagavAna ke jJAna ke jJeya bana gae haiM; isalie bhagavAna ko sarvavyApI kahA gayA hai| samayasAra meM to spaSTa kahA gayA hai ki - 'nAsti sarvo'pi saMbaMdha: prdrvyaatmtttvyoH|" paradravya aura Atmatattva meM koI bhI sambandha nahIM hai| yaha jJeya-jJAyaka saMbaMdha bhI to eka saMbaMdha hai| sambandha hai isalie yaha parAdhInatA kA dyotaka hai| tAtparya yaha hai ki 'AtmA paradravya ko jAnatA hai' - yadi hama aisA mAneMge to jJeya-jJAyaka saMbaMdha ho jAegA aura AtmA parAdhIna ho jAegA; jJeyoM ke AdhIna ho jAegA athavA jJeya AtmA ke AdhIna ho jaaeNge| isalie donoM hI parAdhIna ho jaaeNge| ___jaise - eka vyakti ne dUsare vyakti kA hAtha pakar3a liyA aura bolA ki 'aba maiM tumheM nahIM jAne duuNgaa|' isameM jisakA hAtha pakar3A vaha bhI ba~dhA aura jisane hAtha pakar3A vaha bhI baMdha gayA; kyoMki jabataka vaha usakA hAtha nahIM chor3e, tabataka vaha kahIM nahIM jA sakatA hai| isaprakAra donoM ba~dhe hue haiN| 1. samayasAra : AtmakhyAti, chanda 200 tIsarA pravacana aise hI jJAna jJeya ko jAne to akele jJeya hI nahIM ba~dhe, jJAna bhI baMdha jaaegaa| jJAna ko jJeyoM ke pAsa jAnA par3egA athavA jJeyoM ko jJAna ke pAsa AnA pdd'egaa| mAna lIjie, hama Apake ghara Ae yA Apa hamAre ghara Ae; baMdhana to donoM ko hI ho gayA / utane samaya donoM ko hI rukanA pdd'aa| bahuta se loga kahate haiM ki bhAIsAhaba ! hameM Apase milanA hai, to maiM kahatA haiM ki kyA maiM Apake pAsa A jAU~?' ve kahate haiM ki 'nahIM, nahIM; hama hI Apake pAsa A jaayeNge|' donoM yaha jAnate haiM ki yadi inhoMne yaha kaha diyA ki maiM Apake ghara Akara milU~gA, to aba maiM ghara meM baMdha gayA / ve Ae to Ae aura nahIM Ae to nahIM aae| do ghaMTe pahale bhI Ae aura do ghaMTe leTa bhI Ae - isaprakAra maiM to cAra ghaMTe ke lie baMdha gyaa| ve donoM baMdhanA nahIM cAhate haiM; isalie donoM maiM hI A jAU~gA' - aisA kahate haiN| ve kahate haiM ki Apa to ghara para hI raho, ArAma se|' arthAt tuma baMdho aura mujhe samaya milegA to maiM AU~gA aura yadi samaya nahIM milA to nahIM aauuNgaa| yadi vaha unake ghara para pahu~ca jAtA hai aura ve ghara para nahIM milate haiM to yaha bar3A aparAdha ho jAtA hai| vaha kahatA hai 'Apase bAta ho gaI thI, phira bhI Apa ghara para nahIM rahe aura maiM muphta meM hI Apake ghara ke cakkara lagAtA rhaa| isIprakAra kucha logoM ko yaha zaMkA hotI hai ki jJAna jJeyoM ko jAnegA to jJAna jJeyoM se baMdha jAegA aura jJeya jJAna se baMdha jAegeM tathA do dravyoM ke madhya jo pRthakatArUpa vajra kI dIvAra hai, vaha TUTa jAegI; paradravya aura Atmatattva meM koI bhI sambandha nahIM hai - yaha mahAsiddhAnta khaNDita ho jaaegaa| ukta sandarbha meM AcAryadeva 28vIM va 29vIM gAthA meM kahate haiM ki jisaprakAra cakSu rUpa ko jAnatI hai, usIprakAra jJAna jJeyoM ko jAnate haiM 20
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 48 aura jJeya jJAna meM jAne jAte haiM jaba hama kisI cIja kA rasa cakhate haiM to padArtha ko hamAre jivhA taka AnA par3atA hai athavA hamArI jivhA ko usa padArtha taka jAnA par3atA hai; anyathA rasa nahIM cakhA jA sktaa| kisI padArtha kI gaMdha ko hameM jAnanA hai to usa gaMdha ko hamAre nAka meM Akara TakarAnA hogA athavA hamArI nAka ko usa gaMdha taka jAnA hogaa| anyathA hama usa gaMdha ko nahIM jAna sakate haiN| yadi hameM zabda sunanA ho to una zabdoM ko hamAre kAna se TakarAnA hogA, anyathA hamAre kAna ko vahA~ jAkara laganA pdd'egaa| anyathA hama una zabdoM ko nahIM suna sakate haiN| yadi hama kisI vastu ko sU~ghane arthAt gaMdha kA jJAna karane jAya aura usa vastu se hameM elarjI ho to hameM jukhAma ho sakatA hai, agara jora se zabda hamAre kAnoM para par3e to hamAre kAna kA pardA bhI phaTa sakatA hai, hama mircI kA svAda cakhane jAe to hamArI jivhA bhI jala sakatI hai; kyoMki hameM vahA~ jAkara usakA sparza karanA par3atA hai| itanI sArI samasyAyeM dekhakara sAmanevAlA yaha kaha sakatA hai ki hameM aisA jAnanevAlA saMbaMdha nahIM cAhie / taba AcArya kahate haiM ki yaha saMbaMdha netrendriya jaisA hai| jaise netra agni ko dekheM to jalate nahIM haiM, barpha ko dekheM to ThaNDe nahIM hote / jisaprakAra A~kha dUra rahakara jAnatI hai; ata: aprApyakArI hai arthAt usa padArtha ko prApta nahIM hotI hai, una padArthoM ke pAsa nahIM jAtI hai, jJAna kA svabhAva bhI aisA hI hai| jisa jIva ne jJAna ke svabhAva ko nahIM pahacAnA aura indriyajJAna ko hI jJAna mAna liyA to vaha jIva jAnane se hI ghabarAne lagatA hai| AcArya kahate haiM ki jJAna kA svabhAva cakSu indriya jaisA hai; rasanA, ghrANa athavA sparzana indriya jaisA nahIM hai| loga kahate haiM ki - "bhAIsAhaba ! maiMne eka kitAba likhI hai, 21 tIsarA pravacana Apa jarA isa para eka nigAha DAla lo|" taba maiM kahatA hU~ "mere pAsa samaya nahIM hai| " kyoMki maiM acchI taraha jAnatA hU~ ki mere do ghaMTe vyartha ho jAe~ge; yaha pahale to nigAha DAlane ke lie kahegA; isake bAda kahegA ki kahIM gar3abar3I ho to ThIka kara denA aura yadi ThIka hai to ThIka hai - yaha likhakara de denA / yadi use gar3abar3I batAe~ge to bahasa karegA, samaya vyartha karegA / yadi taMga Akara hama "ThIka hai" - aisA kaha dete haiM to 'likha ke do' - aisA kahatA hai| vaha kahatA hai ki - 'isameM maiM do zabda chApa detA hU~ ki Apane ise acchI taraha dekha liyA hai aura yaha bilkula sahI hai|' jo isakI galatiyA~ hai; unheM vaha hamAre hI mAthe anantakAla taka ke lie mar3hanA cAhatA hai / vaha sirpha dikhAne ke lie nahIM dikhAnA cAhatA hai| yaha kahatA hai ki jarA-sA dekha lIjie ! bhAI ! yaha jarA-sA dekhanA nahIM hai; bahuta takalIpha kA kAma hai| are bhAI ! jAnane meM takalIpha nahIM hai; jo takalIpha huI hai, vaha rAga-dveSa ke kAraNa huI hai| sahajabhAva se jAnane meM A jAe to koI samasyA nahIM hai / isalie AcArya kahate haiM ki jaise cakSu rUpa ko jAnatI hai; vaise hI tuma jAno; ghabarAo nhiiN| agalI gAthA meM AcArya spaSTa karate haiM - viTTaNAviNANI Neyesu rUvamiva cakkhU / jANadi passadi NiyadaM akkhAtIdo jagamasesaM / / 29 / / ( harigIta ) praviSTha raha apraviSTha raha jyoM cakSu jAne rUpa ko / tyoM atIndriya AtmA bhI jAnatA sampUrNa jaga / / 29 / / na to jJAna jJeya meM praviSTa hotA hai aura na hI jJeya jJAna meM / jJeya jJeya meM rahate haiM aura jJAna jJAna meM rahatA hai| jJAna ke jAnane se jJeya meM koI bAdhA utpanna nahIM hotI hai aura jJeya jJAna meM jAne jAte haiM to jJAna meM koI bAdhA
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 pravacanasAra kA sAra utpanna nahIM hotI hai| jaise kisI ne gAlI dii| usa gAlI kA jJAna mujhe huA; usase mujhe koI bAdhA utpanna nahIM huii| yadi koI bAdhA utpanna hotI hai to vaha jJAnasvabhAva nahIM hai| yaha jAnane kA doSa nahIM hai, yaha koI dUsarA hI doSa hai / mujhameM jo rAga-dveSa haiM, unake kAraNa mujhe bAdhA utpanna huI hai na ki jJAna ke kAraNa / kevalI bhagavAna meM to rAga-dveSa haiM nahIM; isalie unheM koI bAdhA honevAlI nahIM hai| unheM koI gAliyA~ sunAe to bhI kucha bAdhA nahIM honevAlI hai; kyoMki vaha sthiti sahajabhAva se unake jJAna kA jJeya banakara raha jaaegii| unakI kitanI hI prazaMsA karo, kitanI hI bhakti karo, yaha sthiti bhI sahaja bhAva se unake jJAna kA jJeya banakara raha jaaegii| __ aisA vastusvarUpa hamAre hita meM hI hai| kyoMki bhagavAna kI hamane jitanI stuti ke rUpa meM prazaMsA kI hai; agara usase ve prasanna yA nArAja ho gae to....| yahA~ nArAja hone ke hI avasara adhika haiM, prasanna hone kA to prazna hI upasthita nahIM hotA; kyoMki hamane unake Upara bahuta jhUThe Aropa lagAe haiN| 'dropadI ko cIra bar3hAyo' 'sItA prati kamala racAyo' 'aMjana se kie akAmI, aba merI bhI bAra abAra kara rahe ho|' 'gAya kA dUdha duha liyA, nIce se chupa-chupe / ' 'mahAvIra tUne bhUta bhagA die|'- aise na jAne kitane hI Aropa hamane una para lagAye haiN| hamane unakI sahI rUpa meM stuti kI hI nhiiN| ata: unake prasanna hone kA prazna hI nahIM hotA; kyoMki jaisA ve kabhI karate nahIM; aisI kitanI hI kartRtva kI bAteM hamane una para thopI haiN| una para hamane kartRtva ke Aropa lagAe haiM; jabaki ve jAnane ke alAvA kucha hI nahIM krte| acchA hai ki ve ina AropoM se nArAja nahIM hote aura jhUThI prazaMsA se khuza nahIM hote; saccI prazaMsA se bhI ve khuza nahIM hote| tIsarA pravacana indriyajJAna ke sAtha meM rAga-dveSa anivArya hai| vaha rAga-dveSa jJAna meM Ae jJeyoM se hotA hai| atIndriyajJAnavAloM meM rAga-dveSa nahIM hai; isalie ve pUrNata: nirdoSa hai| saMpUrNa lokAloka atIndriyajJAna meM jhalakeM to bhI usameM koI praveza karanevAlA nahIM hai| jJAna aura jJeya donoM apanI-apanI jagaha hI rahate haiN| 1961-62 meM jaba merA apenDiksa kA oNparezana huA thA, taba bhopAla ke jharane ke maMdira meM baiThakara maiMne jJAnasvabhAva ke bAre meM eka dohA likhA thaa| usakI bhASA to acchI nahIM hai; lekina bhAva bahuta bar3hiyA hai jJAna na jJeyoM meM ghuse, jJeya na jJAna ke mAMhi / kamala vikAsI sUrya hai sUrya kamala to nAMhi / / jJAna jJeyoM meM praveza nahIM karatA hai aura jJeya jJAna meM praveza nahIM karate haiN| sUrya se kamala khilatA hai; para sUrya kamala to nahIM ho jaataa| yahA~ to yaha kahA jA rahA hai ki jJAna aura jJeya sUrya aura kamala ke samAna paraspara itane dUra haiM ki koI kisI kA kucha kara hI nahIM sakatA hai| sUrya ne kamala meM kucha nahIM kiyA aura kamala ne sUrya meM kucha nahIM kiyaa| yaha to saba sahaja nimitta-naimittika sambandha hai ki sUrya ugatA hai to kamala khila jAtA hai| jJAna ne saMpUrNa lokAloka ko sahajabhAva se jAna liyA hai aura saMpUrNa lokAloka jJAna meM sahajabhAva se jhalaka gayA hai| AcAryadeva ne gAthA ke mAdhyama se kahA hI hai ki jaise cakSu rUpa ko dekhatI hai; usIprakAra AtmA indriyAtIta hotA huA jJeyoM meM na apraviSTa hokara aura na hI praviSTa rahakara azeSa jagata ko jAnatA-dekhatA hai| jAnanA-dekhanA AtmA kA svabhAva hai, sva-paraprakAzakatva yaha eka AtmA kI zakti hai| __yahA~ eka prazna hai ki AtmA meM jo jJAnaguNa hai, vaha nizcaya se hai yA vyavahAra se hai?
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra jJAna AtmA kA svabhAva hai| jaba AtmA aura jJAna - aisA bheda karate haiM, taba usa bheda ko vyavahAra kahate haiN| jJAnaguNa vyavahAra se nahIM hai, hamane jJAna aura AtmA meM jo bheda kiyA hai, vaha vyavahAra se hai| jisaprakAra jJAna nAmaka guNa hai; vaha nizcaya se hai; usIprakAra svaparaprakAzakatva zakti bhI eka guNa hai; ata: vaha bhI nizcaya se hai| yadi svaparaprakAzakatva zakti aura AtmA - aisA bheda kareMge to vaha vyavahAra khlaayegaa| para ko jAnane kA niSedha karane para mAtra para ko hI jAnane kA niSedha nahIM hogA, apitu sva ko jAnane kA bhI niSedha ho jAyegA; kyoMki yahA~ jAnane kA hI niSedha ho gyaa| jJAna meM saMpUrNa lokAloka jhalakate haiM / yaha jJAna kA svabhAva hai, vibhAva nahIM, vikAra nahIM / svaparaprakAzaka jJAna kA svabhAva hai / jJAna kA svabhAva jAnane se hamArA jJAna para ko jAnane se vikRta ho jAyegA' - aisA bhaya nikala jAtA hai| kisI na kisI ke dvArA jAnA jAya - yaha jJeya kA svabhAva hai; hara jJeyapadArtha pratisamaya anaMta siddha bhagavantoM ke jJAna kA jJeya bana rahA hai| yahA~ yaha prazna ho sakatA hai ki yadi jJeyapadArtha sabake jJAna ke jJeya banate haiM to yahA~ 'kisI na kisI' - aisA kyoM likhA ? ___ hama yaha na kahane laga jAe ki amuka padArtha mere jJAna kA jJeya to nahIM banA, mujhe to nahIM dikhA / isalie yahA~ likha diyA ki 'kisI na kisI ke jJAna kA viSaya banatA hai; parantu jJeyatvasvabhAva meM aisI koI zarta nahIM hai ki vaha kisI na kisI ke jJAna kA viSaya bane / usakI to yaha zarta hai ki vaha sabake jJAna kA jJeya bane; parantu kisI ke jJAna meM kamajorI ho to yaha sambhava nahIM hai| darpaNa kA yaha svabhAva hai ki jo usake sAmane Ae, usameM vaha jhalake; parantu darpaNa mailA ho, usa para kapar3A par3A ho to yaha darpaNa kA tIsarA pravacana doSa hai| usa jJeya ne kahA~ pratibaMdha lagAyA ki tuma mujhe nahIM jaano| jagata ke jo jJeya haiM, ve svayaM pariNamana kara rahe haiN| jJAna ke jAnane se unameM parAdhInatA nahIM AtI hai aura jJAna nahIM jAne to ve parAdhIna ho gae - aisA bhI nahIM hai / samyagdRSTi ko aguptibhaya nahIM hotA hai; kyoMki usake gupta nAma kI koI cIja hI nahIM hai, koI padArtha chipA huA hai hI nhiiN| naitika vyavahAra ke lie bhI jainetaroM meM yaha kahA jAtA hai ki bhagavAna saba jagaha haiM, ve sabako dekhate haiM; pApa karoge to chupakara nahIM kara sakate ho| eka bAra mAsTarajI ne sabhI baccoM ko miTTI kI cir3iyA banA kara dI aura kahA ki jahA~ koI nahIM dekhe - aisI jagaha jAkara usakI gardana tor3ake laao| saba lar3ake gurujI se dUra jAkara usakI gardana tor3a lAe; parantu eka bAlaka aisA na kara skaa| usane kahA, gurujI ! maiMne bahuta koziza kI, lekina maiM asaphala rahA; kyoMki aisI koI jagaha nahIM hai; jahA~ bhagavAna nahIM dekha rahA ho / ataH agara koI pApa karate hue yaha soce ki koI nahIM dekha rahA hai to yaha galata hai; kyoMki bhagavAna saba dekha rahe haiN| ____ isaprakAra jainetara samAja meM naitikatA kA pracAra kiyA jAtA hai| agara itanI bAta se naitikatA A jAtI hai to jainoM meM bhI A jAnI cAhie; kyoMki ajainoM ke yahA~ to kevala eka bhagavAna dekhate haiM; lekina jainiyoM ke yahA~ to anaMte bhagavAna dekhate haiN| AtmA kA svabhAva dekhanA-jAnanA hai, sabako jAnanA-dekhanA hai| koI bAta chupI rahane kA svabhAva hI nahIM hai| kahIM koI chupAne kA upAya hI nahIM hai; isalie chipAne jaisA kAma karanA hI kyoM ? merA yaha siddhAnta hai ki jo kisI se nahIM kahanA hai, vaha kaho hI mata / Apa kisI se kaheMge, phira vaha bhI kisI se kahegA / vaha usase kahate hue sAtha meM yaha bhI kahegA ki 'tuma kisI se kahanA nhiiN|' - aise kahate-kahate vaha vArtA sAre jagata meM phaila jaaegii| 23
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra tathA sAtha meM yaha bhI hotA jAegA ki tuma kisI se kahanA nahIM aura yadi tumane aisA kahakara usa bAta ko aura Age bar3hA diyA to vaha bhI aise hI bddh'aaegaa| isalie aisA kahanA hI nhiiN| gupta nAmakI koI cIja rakhanA hI nhiiN| jo kaho, vaha yahI mAnakara kahanA ki yaha sAre jagata meM pahu~ca jaaegii| kama se kama jisake bAre meM kahA jA rahA hai; usa taka to pahu~ca hI jaaegii| dUsaroM para aisA doSAropaNa kabhI mata karanA ki - 'Apa isa bAta ko pacA nahIM ske|' yadi tuma svayaM hI isa bAta ko gupta nahIM rakha sake to jagata meM aura kauna isa bAta ko gupta rakhegA ? maiM prativarSa amerikA jAtA huuN| vahA~ amerikAvAloM se kahatA hU~ ki - 'Apa hindustAna meM paidA hue, hindustAna meM hI par3he, 25 varSa taka hindustAna meM rahe, hindustAna meM hI vivAha huA, santAna huii| usake bAda Apa amerikA Ae ho| yadi Apa hI svayaM apanI saMskRti ko surakSita nahIM rakha pAe, apane dhArmika saMskAra jIvita nahIM rakha pAe to yaha ApakI agalI pIr3hI, jo yahA~ hI paidA ho rahI hai; unase dhArmika saMskAra jIvita raheMge' - aisI apekSA karanA vyartha hI hai| aise hI maiM tumase kahatA hU~ ki tumane isa jainatattvajJAna ko samajhA hai; pA~ca sAla, dasa sAla adhyayana kiyA hai| yadi tuma hI ise jIvita nahIM rakhoge to phira kauna rakhegA? dUsare to jainadharma ke saMbaMdha meM zUnya haiM, unase kyA apekSA karoge? vaha kahatA hai ki maiMne to akele inase kahA thA aura inhoMne dasa logoM se kaha diyaa| inhoMne bahuta bar3I galatI kii| are bhAI ! galatI yadi kisI ne AraMbha kI to vaha tumane hI AraMbha kI hai| bhAI, eka dAnA bo do to daza dAne paidA hote hI haiM, usameM kyA hai? vaha eka gehU~ kA dAnA tumane hI boyA hai| rayaNamiha indaNIlaM duddhajjhasiyaM jahA sbhaasaae| tIsarA pravacana abhibhUya taM pi duddhaM vaTTadi taha NANamaDhesu / / 30 / / (harigIta) jyoM dUdha meM hai vyApta nIlama ratna apanI prabhA se| tyoM jJAna bhI hai vyApta re nizzeSa jJeya padArtha meM / / 30 / / AcArya kahate haiM ki dUdha meM par3A huA indranIla ratna apanI kAMti se dUdha ko abhibhUta kara pravartita hotA hai, usIprakAra jJAna padArthoM meM pravartita hotA hai| indranIla nAmaka eka ratna hotA hai, maNi hotA hai| usakA svabhAva isaprakAra hotA hai ki dUdha meM DAla do to sArA dUdha nIlA-nIlA dikhAI detA hai| indranIlamaNi kI nIlimA kyA dUdha meM praviSTa ho gaI ? yadi praviSTa ho gaI hotI to indra nIlamaNi ke uThAte hI dUdha sapheda dikhAI nahIM detaa| vaha dUdha nIlA huA nahIM hai, sirpha nIlA dikha rahA hai| yadi nIlA raMga usa dUdha meM DAla dete aura vaha dUdha nIlA ho jAtA to phira use pRthak karane kA koI upAya nahIM thA; parantu indranIlamaNi ko Apa uThAkara alaga kara dete ho to vaha dUdha bilkula sapheda hai| jaba tumheM nIlA dikha rahA hai, taba bhI vaha bilkula sapheda hai| vivekI ko yaha khyAla meM hai ki vAstava meM dUdha nIlA nahIM, sapheda hai; nIlA dikhAI de rahA hai| indranIlamaNi kI nIlimA dUdha meM raMcamAtra bhI nahIM gaI hai aura na hI indranIlamaNi ne dUdha meM praveza kiyA hai| jaise dUdha meM biskuTa DAla do to, usake roma-roma meM dUdha mila jAtA hai, vaha gala jAtA hai| aise hI indranIlamaNi ke roma-roma meM dUdha mila gayA hai kyA ? AcArya kahate haiM ki indranIlamaNi meM dUdha kA eka kaNa bhI nahIM gayA hai| bAlTI meM indranIlamaNi jahA~ hai, vahA~ dUdha nahIM hai aura jahA~ dUdha hai, vahA~ indranIlamaNi nahIM hai| phira bhI dUdha nIlA dikhAI de rahA hai| 24
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra aise hI jJAna jJeyoM ko jAnatA hai aura jJeya jJAna meM jAne jAte haiM; tathApi jJAna jJeyoM meM raMcamAtra bhI nahIM jAtA hai| hameM aisA dikhAI detA hai ki jJAna jJeyoM meM calA gayA hai| jaise indranIlamaNi kI nIlimA dUdha meM calI gaI hai - aisA dikhatA hai; usIprakAra jJAna jJeyoM meM calA gayA hai - aisA dikhAI detA hai| yadyapi vaha indranIlamaNi dUdha meM raMcamAtra bhI nahIM gayA hai; tathApi aisA hI kahA jAtA ki vaha pUre dUdha meM phailA huA hai; kyoMki pUrA dUdha usase prabhAvita huA hai; usake kAraNa pUrA dUdha nIlA dikhAI de rahA hai; isalie aisA kahA jAtA hai ki indranIlaratna sarva dUdhagata hai| isIprakAra jJAna jJeya meM nahIM gayA hai| phira bhI jJAna ne usa jJeya ko jAnA hai| isI apekSA se use sarvagata kahA jAtA hai / tAtparya yaha hai ki vahA~ gaye binA, jJeya meM raMcamAtra bhI hastakSepa kie binA jAnA jA sakatA hai, yaha isake jJAna kA svabhAva hai, jo isake khyAla meM nahIM AtA hai| yaha AtmA sarvajJatvasvabhAvavAlA hai| arahaMta bhagavAna kI sarvajJatA svabhAva meM se AI hai| yaha svabhAva pragaTa huA hai, yaha koI vikAra pragaTa nahIM huA hai| AcArya kahate haiM ki Apa pahale arahaMta ko jAno, phira AtmA ko jAnane kA naMbara AyegA; kyoMki tumheM sarvajJatA kA hI svarUpa khyAla meM nahIM hai| tumheM sarvajJatA pragaTa karanI hai na ? hA~ / to phira vaha sarvajJatA kyA hai ? kaise pragaTa hogI? isake bAre meM jAna lo| apane lar3ake ke lie koI lar3akI pasaMda karate haiM to kyA binA dekhe pasaMda karate haiM ? vaha hamAre ghara meM AegI, jindagI bhara bahU banakara rhegii| isIlie kahate haiM ki thor3A pahale dekha lene do| koI kahe ki jindagI bhara dekhanA hai; kyoMki vaha tumhAre hI ghara meM bahU banakara rahanevAlI hai|' taba vaha kahatA hai ki - 'pahale nahIM dikhA tIsarA pravacana sakate ? are! binA dekhe AegI kaise ? dekhUgA phle| aise hI sarvajJatA prApta karanI hai aura atIndriya jJAna evaM atIndriya sukha prApta karanA hai to prathama atIndriya jJAna kA svarUpa kyA hai, sarvajJatA kaisI hai ? isake saMdarbha meM jJAna honA atyaMta Avazyaka hai| binA hI jAne, kevalajJAna jaba ho jAegA, taba dekha leMge, aisA nahIM clegaa| bhAIsAhaba ! eka bAra sarvajJatA pragaTa hone ke bAda vaha miTanevAlI nahIM hai; kyoMki vaha 'bhaMgavihIno hI bhavo' arthAt bhaMga se rahita bhava hai| phira vaha anaMtakAla taka tumhAre hI pAsa rhegii| yadi tumheM pasaMda nahIM AI to bhI vApisa nahIM hogii| jisaprakAra eka bAra dukAna se liyA gayA sAmAna vApisa nahIM hotA hai; isalie dukAna se sAmAna lene se pahale hI use acchI taraha se dekha lete haiM, usake lene kA vicAra karane se pahale hI use acchI taraha se samajha lete haiN| usIprakAra prathama sarvajJatA kA svarUpa acchI taraha se samajha lo| usake bAda jaba hamArI AtmA para hamArI dRSTi jAyegI; taba sarvajJatA prApta karane kA patha prArambha hogaa| taba bhI sarvajJatA prApta nahIM hogii| phira bhI sarvajJatA prApta karane meM varSoM laga sakate haiN| sarvajJatA prApta hone kA samaya sarvajJatA ko samajhe binA Arambha hI nahIM hogaa| arahaMta ke svarUpa ko jAne binA AtmA ke svarUpa ko jAnane kI prakriyA prArambha hI nahIM hogii| azuddha sone meM zuddha sonA kitanA hai; yaha jAnane ke lie, pahale zata-pratizata zuddha sonA dekhanA hogA, jAnanA hogaa| kahIM aisA na ho ki nAI ke yahA~ gae aura bole - "mere bAla banA do| bAla banavAne ke kitane rupae loge ?" taba vaha kahatA hai - "yahA~ 2 rupae ke bhI bAla banate haiM, 10 rupae ke bhI bAla banate haiM, 20 rupae ke bhI bAla banate haiN| tumheM jaise banavAne 25
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 58 hoMge, vaise banA duuNgaa|" phira yaha kahatA hai - "pahale do rupae ke bAla banA do, bAda meM yadi nahIM jaceMge to 20 ru. ke banavA luuNgaa|" vaha nAI ustarA se sAre bAla sApha kara detA hai| yaha vyakti kahatA hai ki "yaha kyA ? yaha to acchA nahIM lagatA / gar3abar3a ho gii| aba to tuma 20 ru. ke banA do|" phira nAI kahatA hai - "aba jaba bAla hI nahIM raheM to 20 rupae ke bAla kaise banAU~gA / " aise hI yaha yadi binA samajheM sarvajJatA le le aura phira yaha kahe ki isameM to sArI duniyA~ dikhAI de rahI hai| mujhe to para ko dekhanA hI nahIM thA; kyoMki merI dRSTi meM to para ko dekhanA- jAnanA pApa hai| aba to anantakAla taka sampUrNa lokAloka jJAna meM jhlkegaa| aba kyA karU~ ? aisI sthiti meM sarvajJatA naSTa nahIM hogI arthAt vaha aisA utpAda hai ki jisakA vinAza hI nahIM hogA / are bhAI ! sarvajJatA pahale samajha meM AtI hai aura bAda meM jIvana meM AtI hai| tAjamahala jamIna para banA, isake pahale kAgaja para banA hogaa| kAgaja para banane ke pahale kisI ke jJAna meM banA hogaa| aise hI sarvajJatA jaba paryAya meM pragaTa hogI, taba pahale jaba vaha terI samajha meM AvegI, tere matijJAna meM sarvajJatA kA svarUpa khyAla meM AegA aura jaba yaha sarvajJatA kA svarUpa samyak rIti se khyAla meM AegA, taba sarvajJatA pragaTa hone kA kArya prArambha hogaa| yadi Apa yaha socate haiM ki jaba sarvajJatA ho jAegI, taba dekha leNge| jaba AtmA kA anubhava ho jAegA to maiM andara meM dekha lU~gA ki AtmA kaisA hai ? taba AcArya kahate haiM ki aisA nahIM clegaa| 26 tIsarA pravacana prathama isa jIva ko AtmA ko acchI taraha se samajhanA hogaa| guru mukha se, zAstra se AtmA ko acchI taraha se samajhane ke bAda sarvajJatA kA mArga prazasta hogaa| isalie AcArya yahA~ sarvajJatA kA svarUpa batA rahe haiN| jaise indranIlamaNi ko dUdha meM DAla diyA to dUdha kharAba ho jAegA yA indranIlamaNi kharAba ho jAegA - yaha ciMtA dimAga se pUrNata: nikAla do| kitanI hI bAra indranIlamaNi ko dUdha meM DAlo to bhI na dUdha kharAba honevAlA hai aura na hI indranIlamaNi / indranIlamaNi dUdha meM jAe athavA na jAe to bhI dUdha meM koI pharka AnevAlA nahIM hai| aise hI jJAna jJeyoM ko jAne to jJeyoM meM kucha hI gar3abar3I honevAlI nahIM hai aura jJeya jJAna jAnane meM AveM to jJAna meM kucha gar3abar3I honevAlI nahIM hai / ise hI AcArya ne mUlataH isaprakAra spaSTa kiyA hai - saMti aTThA gANe NANaM Na hodi savvagayaM / savvagayaM vA NANaM kahaM Na NANaTTiyA aTThA / / 31 / / ( harigIta ) ve artha nA hoM jJAna meM to jJAna na ho sarvagata | jJAna hai yadi sarvagata to kyoM na hoM ve jJAnagata / / 31 / / yadi ve padArtha jJAna meM na hoM to jJAna sarvagata nahIM ho sakatA aura yadi jJAna sarvagata hai to padArtha jJAna meM sthita kaise nahIM hoMge ? ise hama isaprakAra bhI kaha sakate haiM ki cAhe jJAnagata sArA loka hai - aisA kaho athavA jJAna sarvagata hai - aisA kaho - donoM kA eka hI artha hai; lekina mahattvapUrNa bAta yaha hai ki donoM ke madhya vajra kI dIvAra kAyama hai| yaha dIvAra pAradarzI hai| yaha sthUla kA~ca jaisI pAradarzI nahIM; maNiyoM jaisI pAradarzI hai| yadyapi ise koI tor3a nahIM sakatA; tathApi sAmane ke padArtha bilkula sApha dikhAI dete haiN| jJeyoM kA svabhAva jJAna meM praveza karane kA nahIM hai aura jJAna kA
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 61 svabhAva apane aMdara unheM jagaha dene kA nahIM hai| jJAna kA svabhAva vahA~ jAne kA bhI nahIM hai| isa jJAnasvabhAva va jJeyasvabhAva ko jAna le to sArI AkulatA svayameva hI naSTa ho jaaegii| ise spaSTa karanevAlI mahattvapUrNa gAthA isaprakAra hai - geNhadiNevaNa muMcadi, Na paraMpariNamadi kevalI bhgvN| pecchadisamaMtadoso, jANadi savvaM NiravasesaM / / 32 / / (harigIta) kevalI bhagavAna para nA grahe chor3e pariNameM / cahaM ora se sampUrNata: niravazeSa ve saba jAnate / / 32 / / kevalI bhagavAna para ko grahaNa nahIM karate, chor3ate nahIM haiM, pariNamana nahIM karate / ve mAtra pUrNarUpa se sabako, sabhI ora se jAnate aura dekhate haiN| kevalI bhagavAna saMpUrNa padArthoM ko binA kisI vizeSatA se, binA kisI bhedabhAva se nirvizeSa jAnate haiN| isako jAnanA, isako nahIM jAnanA; idhara se jAnanA, udhara se nahIM jAnanA; Age se dekhanA, pIche se nahIM dekhanA - aisA vahA~ nahIM hai| vahA~ cAroM ora se jAnanA hotA hai| kevalI bhagavAna kA yaha svarUpa hai ki ve na grahaNa karate haiM, na chor3ate haiM aura na hI pariNamita karAte haiN| saMsAra meM, hamArA sabakA yahI dhaMdhA hai - yaha le lo, yaha chor3o, yaha grahaNa karo, isakA aisA kara do; usakA aisA kara do, caubIsoM ghaMTe hama isI vikalpa meM lage rahate haiN| hama yadi bhagavAna bana jAe~ge to bar3I dikkata AegI; kyoMki vahA~ na kisI kA lenA, na denA, na kisI ko pariNamita karAnA, basa jAnate-dekhate rahanA hai| taba yaha kahatA hai ki yahA~ para gar3abar3I hotI rahe aura hama mAtra jAnate-dekhate raheM - aisA to hamase nahIM ho sakatA / yahA~ itanI gaMdagI hai, kUr3A-karakaTa hai, hamase to nahIM dekhA jAtA hai| taba tuma kevalajJAnI mata bana jAnA; nahIM to bahuta muzkila ho tIsarA pravacana jAegI; kyoMki abhI to aisI gaMdagI dikhAI detI hai jo A~kha se dikhAI detI hai| kevalI bhagavAna ko to hamAre-tumhAre peTa kI gaMdagI bhI dikhAI detI hai| tumheM to peTa se bAhara AtI hai, taba dikhAI detI hai, nAka to gaMdagI se bharI huI hai, hameM-tumheM to jaba vaha nAka se bAhara AtI hai, taba dikhAI detI hai; parantu kevalajJAnI ko to nAka ke bhItara kI bhI nAka dikhAI detI hai| ____ taba yaha kahatA hai ki hama se to dekhA nahIM jAtA, isakA artha yaha hai ki hama dekheMge to kucha nA kucha kareMge aura tuma hameM karane nahIM doge isalie hama dekheMge bhI nhiiN| unase kahate haiM ki yadi tumheM dharma karanA hai to kisI ko bhI dekhane-jAnane se inkAra nahIM karanA par3egA, aisA karane kI tumheM raMcamAtra bhI anumati nahIM milegI; kyoMki yaha to AtmA ke jJAtAsvabhAva se inkAra hai| yahI isa adhikAra kA mUlabhUta viSaya hai| isalie AcArya ne 80vIM gAthA meM kahA ki - arahaMta kI paryAya ko jaano| hamArI tathA arahaMta donoM kI utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa paryAya eka-sI hai| yahA~ eka apekSA yaha bhI ho sakatI hai ki jaise isa jIva ko laga rahA hai ki arahaMta se hama kucha kama haiN| jaise hama rAgI-dveSI aura ve vItarAgI, hama alpajJa aura ve sarvajJa; hama duHkhI aura ve sukhI - aise ise jo aMtara dekhakara dInatA A rahI hai; usa para AcArya kahate haiM - aisI bhI anaMtI paryAyeM haiM, jo hamameM aura arahaMta bhagavAna meM samAnarUpa se pAI jAtI hai| jina paryAyoM meM aMtara hai; una paryAyoM ko kyoM dekhate ho, jinameM aMtara nahIM hai, una paryAyoM ko dekho| tuma vyApArI aura hama paNDita, tuma paisevAle aura hama garIba, tuma 27
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra svastha aura hama bImAra - aise kyoM dekhate ho? isa dRSTi se dekho ki hama jainI va tuma jainI, hama mumukSu aura tuma mumukSu / - aise samAnatA vAle binduoM ko dekho| asamAnatA para hI hamArA dhyAna kyoM jAtA hai ? ___arahaMta ko dravya-guNa-paryAya se jAno arthAt unake zuddhopayoga se unheM jo prApta huA hai - aisA atIndriya jJAna va atIndriya sukha hI arahaMta kI paryAya hai; usako jAno aura phira apane sarvajJasvabhAva ko jaano| isake sAtha utpAda-vyaya-dhrauvya kI samAnatA bhI jAna lo| bhAI ! galatI to eka samaya kI paryAya meM hai| bhUla hai sudhara jaaegii| bar3e-bar3oM kI galtiyA~ sudhara gaI haiN| aisA kauna thA jo galtiyoM se rahita thaa| 'sadAzivaH sadAkarmaH' - aisA to apane yahA~ hai hI nhiiN| apane yahA~ to saba anAdikAla se saMsAra meM the aura phira mokSa gae haiN| isataraha AcAryadeva ne yahA~ sarvajJatA ke svarUpa para bahuta vajana diyA hai| yaha jo sarvajJatA pragaTa huI hai; vaha zuddhopayoga se hI huI hai| zuddhopayoga AtmA ko jAnanA hI hai| isalie AcArya kahate haiM ki isa jIva ke zrutajJAna ne yadi usa AtmA ko jAna liyA to samajha lo sabakucha jAna liyaa| AcArya kahate haiM ki tuma kala ke sarvajJa ho| ____ abhI, vartamAna meM bhale hI hameM lokAloka jAnane meM nahIM A rahA ho; lekina abhI bhI lokAloka jAnane kA hamArA svabhAva hai| zrutajJAna ke mAdhyama se jisane aisA jAnA, samajha lo usane saba jAna liyaa| samayasAra kI 144vIM gAthA kI TIkA meM likhA hai ki AtmA zrutajJAna ke mAdhyama se AtmA jJAnasvabhAvI haiM' - aisA jAne / maiM isakI vyAkhyA isaprakAra karatA hU~ ki yaha rAgasvabhAvI nahIM hai, krodhasvabhAvI nahIM hai, para kA kartRtvasvabhAvI nahIM hai, para kA bhoktRtvasvabhAvI nahIM hai; sirpha jAnanasvabhAvI hai| jAnanA-jAnanA aura jAnanA hI isakA svabhAva hai| cauthA pravacana bhagavAna kI divyadhvani ke sAra pravacanasAra ke jJAnatattvaprajJApana nAmaka mahAdhikAra para carcA cala rahI hai, jisameM jJAnAdhikAra ke aMtargata sarvajJatA ke svarUpa para vicAra cala rahA hai| jo kucha bhI jagata meM hai; usa sabako pUrI taraha se jAnanA hI jJAna kA svabhAva hai| kevalajJAna, jJAna kI vaha svabhAvaparyAya hai jo ki pUrNa rUpa se vikasita hokara pragaTa ho gaI hai| isa sandarbha meM 37vIM gAthA mahattvapUrNa hai - takkAligeva savve sadasanbhUdA hi pajjayA taasiN| vaTTante te NANe visesado davvajAdINaM / / 37 / / (harigIta) asadbhUta hoM sadbhUta hoM saba dravya kI paryAya saba / sadajJAna meM vartamAnavata hI haiM sadA vartamAna saba / / 37 / / una jIvAdi dravyasamUhoM kI sabhI vidyamAna-avidyamAna paryAyeM vAstava meM vartamAna paryAyoM kI bhA~ti viziSTa rUpa se usa jJAna meM vartatI haiN| yahA~ yaha kaha rahe haiM ki darpaNa meM to jo padArtha sAmane ho, mAtra usI kI kevala vartamAna paryAya hI dikhAI detI hai; kintu kevalajJAna meM to sabhI padArthoM kI bhUtakAla meM hokara naSTa ho gaIM sabhI paryAyeM aura bhaviSyakAla meM honevAlI sabhI paryAyeM bhI vartamAna paryAya ke samAna hI spaSTa ekasAtha dikhAI detI haiN| ___ bhagavAna buddha ke sandarbha meM eka udAharaNa AtA hai ki unhoMne eka jarjara bujurga mahilA ko dekhaa| use nihArane ke bAda unake dimAga meM ekadama yaha vicAra AyA ki 'dekhI maiMne, Aja jraa|' maiMne Aja bur3hApA dekhA hai| 'kyA aisI ho jAegI merI yazodharA?' ve socane lage ki kyA eka dina merI patnI yazodharA bhI aisI hI ho jAegI ? 28
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra bAraha bhAvanA : eka anuzIlana kA mukhapRSTha isI ghaTanA se prerita hai| isameM mAnavadeha kI vividha avasthAoM ko darzAyA gayA hai| bacapana se lekara vRddhAvasthA taka kI sabhI avasthAe~ isameM haiN| jo jisa avasthA kA hai, vaha usa avasthA ke bhUta tathA bhaviSyakAla kI avasthA ko isameM dekha sakatA hai| tAtparya yaha hai ki Apa ise dekhakara apanI bhUta-bhAvI paryAyoM kI kalpanA kara sakate haiN| yaha to matijJAna kI bAta hai| kevalajJAna meM aisA nahIM hai ki vartamAna kI paryAya sApha dikhAI de rahI ho aura bhaviSyakAla kI tathA bhUtakAla kI paryAyoM kI hamane kalpanA kI ho / yaha kalpanAloka kI ur3Ana nahIM hai, anumAna nahIM hai, aMdAja nahIM hai| kevalajJAna meM to jaisI vaha vastu hai, vaisI hI pratyakSa dikhAI de rahI hai| kevalajJAna meM saba jAti ke sabhI dravyoM kI pratyeka paryAya vartamAna ke samAna dikhAI detI hai| darpaNa meM bahuta sthUlatA hai, apane cehare kI bahuta-sI bArIkiyA~ usameM dikhAI nahIM detI; parantu kevalajJAna meM to saba padArthoM kI anAdianaMta paryAyeM apanI pUrI bArIkiyoM ke sAtha eka sAtha jhalakatI haiN| ____ atIndriyajJAna kA svarUpa spaSTa karanevAlI pravacanasAra kI ye gAthAe~ NamokAra mahAmaMtra jaisI gAthAe~ haiM; kyoMki inameM arahaMta bhagavAna ke jo jJAnaparyAya pragaTa huI hai; usakA bahuta hI mArmika citraNa kiyA gayA hai| yahA~ AcArya kaha rahe haiM ki eka-eka samaya kI eka-eka paryAya - isaprakAra anAdikAla se lekara anaMtakAla taka kI sabhI paryAyeM usa dravya kI svarUpasampadA hai| ___ yadi koI kahe ki eka-eka kSaNa meM badalanA par3atA hai - yaha to bahuta parezAnI kA kAma hai| hama daur3ate hI raheM, daur3ate hI rheN| usase hI AcArya kaha rahe haiM ki are bhAI ! yaha vipatti nahIM hai, sampatti hai| yaha apane svarUpa kI sampadA hai| cauthA pravacana hama dAla banAte haiM to usameM mircI, namaka, jIrA saba milA huA lagatA hai; lekina usameM eka-eka cIja alaga-alaga hai| yadyapi ve hameM mizrita dikhAI detI haiM; tathApi ve alaga-alaga hI haiN| kyA kevalajJAna meM bhI ve aisI hI mizrita dikhAI detI hoMgI ? are bhAI! ve mizrita hone para bhI kevalajJAna meM amizrita hI dikhAI detI haiN| milI huI hone para bhI saba dravyoM kI saba paryAyeM ekadama spaSTa dikhAI detI haiM; usameM kisI bhI prakAra kI aspaSTatA nahIM hotii| jaba hama jayapura kA nakzA banAte haiM to usameM paNDita ToDaramala smAraka bhavana kI sthiti eka bindu jaisI hotI hai| eka pensila ke noka para jitanA sthAna hotA hai, utanA hI sthAna ToDaramala smAraka bhavana kA hotA hai| parantu hama isI bhavana ko jayapura ke nakze meM enlArja (bar3A) karake dikhAte haiM; kyoMki isase relave sTezana se ToDaramala smAraka bhavana kaise pahu~cA jAya - yaha batAnA abhISTa hai| hamane usa sthAna ko prayojanavaza bar3A batAyA hai; parantu vastusthiti meM vaha bar3A nahIM hai| yadi koI vyakti usa sthAna ko pUre jayapura ke anupAta se jitanA hamane batAyA hai, utanA hI mAnane laga jAya to galatI hI kregaa| aise hI jo vyavahAra hamAre zrutajJAna meM pravartita huA hai; vaha kevalajJAna meM nahIM hai| kevalajJAna meM vyavahAra kI jarUrata nahIM hotI; kyoMki naya zrutajJAna meM hI hote haiN| hama hamAre zrutajJAna kI tarapha se kahate haiM ki kevala -jJAna para ko vyavahAra se jAnatA hai aura sva ko nizcaya se jAnatA hai| ye vivakSA zrRtajJAna kI tarapha se hai| usa kevalajJAna meM to sva va para donoM ekasAtha jaise haiM, vaise jhalakate haiN| mahAsattA kI apekSA ekatA aura avAntara sattA kI apekSA jo pRthakatA dikhatI hai; yaha saba hamAre jJAna meM pravartita nayaprayoga hai| ___jaba anubhava ke kAla meM bhI naya nahIM rahate haiM; taba kevalajJAna hone para naya kaise raheMge? dhyAna ke kAla meM bhI naya nahIM hai| maiM yahA~ baiThakara pravacana kara rahA hU~ aura yaha sAmanevAlA vyakti 29
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 pravacanasAra kA sAra philma banA rahA hai| yaha philma banAnevAlA vyakti mukhya-gauNa kregaa| maiM yahA~ apanI jagaha baiThA rahU~gA aura Apa apanI jagaha baiThe raheMge; sabhI apanI-apanI jagaha apanI-apanI haisiyata se baiThe rheNge| usa kaimarAmena ne vaktA ke cehare para kaimarA phiksa kara diyA yA kisI zrotA ke cehare para kaimarA phiksa kara diyaa| vaha kisI eka zrotA kA ceharA bar3A kara de, kisI zrotA kA ceharA dikhAe hI nahIM, dUra se hI dikhAe athavA pIche se dikhaae| yaha saba mukhya- gauNa usa kaimarA meM ho rahA hai| isa haoNla meM baiThe hue logoM kI jo sthiti hai, usameM koI mukhyagauNa nahIM huA hai; vaha sthiti to jaisI thI, vaisI hI hai / DaoNkTara ne ApakI bImArI kI jA~ca kii| usane jo bImArI hai; usameM koI mukhya-gauNa nahIM kiyaa| usake samajha meM saba A gayA hai - usakA yaha jJAna pramANajJAna hai| phira jaba DaoNkTara se marIja bAra-bAra pUchatA hai ki kyA bAta hai; taba vaha gauNa karatA hai aura kahatA hai ki 'koI bAta nahIM hai; Apa bilkula ThIka haiM, koI dikkata nahIM hai| basa! do golI rojAnA lenA, ThIka ho jaaoge| isaprakAra usane jo nahIM batAyA hai aura ThIka hai-kaha rahA hai; vaha sirpha vANI meM ho rahA hai / jo vastu va jJAna meM hai, usameM kucha bhI pharka nahIM AyA hai| jaba vahI DaoNkTara gharavAloM se kahatA hai ki sthiti bahuta khataranAka hai| aba to rAma kA nAma lo, hamArA kucha kAma nahIM hai| ye jo davAIyA~ likha dI haiM, vaha marIja ke saMtoSa ke lie likhI haiN| ye to tAkata aura darda kI davAIyA~ haiN| inase kucha bhI honevAlA nahIM hai| yaha jo DaoNkTara kI vANI meM pharka AyA hai, vaha vANI ke stara para hI AyA hai; vastu ke stara para, jAnane ke stara para nhiiN| jo vastu kI sthiti hai, usameM naya kahA~ haiM ? ye naya to zrutajJAna meM haiM, vANI meM haiN| hamane vibhinna nayoM se jo nirUpaNa kiyA, vaha saba hamane vastu para lAda diyaa| jaise, tumheM dekhakara hameM gussA AtA hai to hama yaha mAnane lagate haiM ki gusse kA kAraNa tuma ho| hamane hI aisI dhAraNA banA rakhI 30 cauthA pravacana 67 hai / hamane aisA mAna liyA hai ki inakI zakla hI aisI hai ki jise dekhakara gussA AtA hai| yaha kahatA hai ki kucha logoM kI zakleM aisI hotI haiM ki dekhate hI gussA AtA hai aura kucha logoM kI aisI hotI haiM ki dekhate hI prema umar3atA hai| usase kahate haiM ki are bhAI ! yaha to tere aMdara kA rAga hai| AdamI kI zakla meM kucha bhI aisA nahIM hai, usane kucha bhI nahIM kiyA hai| kisI bhI AdamI kI zakla kutte aura billI se adhika kharAba to nahIM hotI hai, gAya aura bhaiMsa se adhika kharAba to nahIM hotI ? logoM ko to kutte-billI, gAya-bhaiMsa ko dekhakara bhI prema umar3atA hai| ve unheM godI meM lie phirate haiM / zakla acchI yA kharAba hone se rAga-dveSa kA kyA saMbaMdha ? yaha rAga-dveSa to isake andara kI hI vikRti hai / jaise hama kahate haiM ki yaha merA putra paramAtmaprakAza hai| maiM yahA~ upasthita sabhI chAtroM ko apane putra paramAtmaprakAza jaisA hI dekhatA huuN| sabako paramAtmA hI dekhatA hU~ / dravya se to sabhI paramAtmA haiM hI aura paryAya se merA beTA paramAtmaprakAza jaisA hai; vaise hI Apa sabako dekhatA huuN| yaha kathana maiMne mere hRdaya meM Apake prati jo sneha hai, use vyakta karane ke lie kiyA hai| aMdara meM to yaha bhedavijJAna vidyamAna hai ki vaha merA baccA hai aura Apa mere bacce nahIM haiN| aise hI sarvajJa bhUta aura bhaviSya ko vartamAnavat jAnate haiM, vartamAna nhiiN| aisA isalie kahA gayA hai ki unake jAnane meM koI aspaSTatA nahIM hai, dhu~dhalApana nahIM hai| jJAna to usI kA nAma hai, jisameM sampUrNa sthiti spaSTa dikhAI de / citrapaTa meM bhI aisA hotA hai| eka hI citra meM pUrvabhava, parabhava aura vartamAna bhava kA citraNa hotA hai| aisA citra hotA hai, jisameM eka tarapha mArIca baiThA hai, zera baiThA hai aura dUsarI tarapha bhagavAna mahAvIra kA citra hai| aise hI kevalajJAna meM bhI, eka hI jJAna meM aneka bhava ekasAtha dikhate haiN|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra hamAre zrutajJAna meM bhI aisA hI hotA hai| zrutajJAna to parokSa hai; parantu kevalajJAna meM saba pratyakSa hotA hai| jaise hama pUchate haiM ki - 'Apake ghara se maMdira kitanI dUra hai' taba Apa turanta uttara dete haiM ki - 'jitanI dUra yahA~ se gAMdhIjI kI mUrti hai|' gAMdhIjI kI mUrti se hameM va Apako kucha bhI lenA-denA nahIM hai| maMdirajI meM gAMdhIjI kI mUrti nahIM hai; bhagavAna pArzvanAtha kI mUrti hai| to gAMdhIjI kI mUrti ke bAre meM kyoM kahA ? pArzvanAtha kI mUrti ke bAre meM hI btaate| are bhAI! gAMdhIjI kI mUrti se to kucha lenA-denA nahIM hai; kintu kSetra kI dUrI ko to samajhanA hai| yahA~ se gAMdhIjI kI mUrti kitanI dUra hai; isakA Apako jJAna hai aura hamArA maMdira ghara se kitanA dUra hai; isakA jJAna nahIM hai; isalie hamane gAMdhIjI kI mUrti kA udAharaNa diyA hai| citrapaTa kI bhA~ti bhUta aura bhaviSya kI paryAyeM hamAre zrutajJAna meM jAnane meM A jAtI hai to kevalajJAna meM kyoM nahIM A sktii| Age kI gAthA isa viSaya ko aura adhika spaSTa karatI hai - je Neva hi saMjAyA, je khalu NaTThA bhavIya pjjaayaa| te hoMti asambhUdA, pajjAyA NANapaccakkhA / / 38 / / (harigIta) paryAya jo anutpanna haiM yA naSTa jo ho gaI haiN| asadbhAvI ve sabhI paryAya jJAnapratyakSa haiM / / 38 / / vAstava meM jo paryAyeM utpanna nahIM huI haiM tathA jo utpanna hokara naSTa ho gaI haiM; ve sabhI avidyamAna paryAyeM bhI jJAna-pratyakSa hotI haiN| ___ bhaviSya kI paryAyeM, jo abhI paidA nahIM huI haiM aura bhUtakAla kI paryAyeM jo asadbhUta haiM arthAt vartamAna kI apekSA nahIM haiN| ve saba paryAyeM kevalajJAna meM vartamAna paryAya ke samAna hI jAnane meM A rahI haiN| pravacanasAra gAthA 38 kI tattvapradIpikA TIkA meM udAharaNa dvArA yaha viSaya samyakrUpa se spaSTa kiyA gayA hai - cauthA pravacana 'pASANastambha meM utkIrNa bhUta aura bhAvI devoM (tIrthaMkara devoM) ke samAna akamparUpa se sva-svarUpa ko arpita karatI huI, ve paryAyeM vidyamAna hI haiN|' jisaprakAra eka khambe meM bhUtakAla, vartamAna aura bhaviSyakAla kI caubIsI banA dete haiM; taba tInoM caubIsiyA~ ekasAtha dikhAI detI haiN| isameM aisA nahIM hai ki bhUtakAla kI caubIsI thor3I kama dikhatI hogI aura bhaviSyakAla kI dhuMdhalI dikhatI hogii| aisA samajha lo ki abhI hama zItalanAtha bhagavAna ke samaya meM haiM aura hamane caubIsI maMdira kI pratiSThA kara dii| hamane 24 mUrtiyA~ nahIM rakhI haiM; apitu sabhI eka hI khambe meM utkIrNa kI haiN| zItalanAtha bhagavAna to samavazaraNa meM vidyamAna hai| puSpadaMta bhagavAna taka mokSa cale gae haiN| bhagavAna zreyAMsanAtha se bhagavAna mahAvIra taka abhI mokSa nahIM gae haiN| ____ yadi hama usa khambe ko dekhate haiM to hamAre kSayopazamajJAna meM ekasAtha caubIsoM mUrtiyA~ dikhAI detI haiN| aise hI bhagavAna ke kevalajJAna meM bhUtakAla kI anaMta caubIsiyA~ aura bhaviSyakAla kI ananta caubIsiyA~ dikhAI detI haiN| ____ bhaviSyakAla kI anaMta caubIsiyA~ unake jJAna meM A gaI haiM; isakA artha yaha hai ki anaMta caubIsiyA~ nizcita haiN| isake AdhAra para kramabaddhaparyAya kA siddhAnta siddha hotA hai| yahI kAraNa hai ki maiMne kramabaddhaparyAya' nAmaka pustaka meM yaha likhA hai ki yadi Apa kramabaddhaparyAya nahIM mAnate ho to mata mAno; lekina sarvajJatA kI bAta to kro| kramabaddhaparyAya ke lie sarvajJatA kI tilAJjali kyoM dete ho ? are, bhAI ! jainiyoM kA sampUrNa nyAyazAstra sarvajJatA kI siddhi ke lie hI samarpita hai| ___ kucha loga kahate haiM ki bhaviSya meM honevAlI paryAyeM to abhI huI hI nahIM haiN| unheM sarvajJa bhagavAna kaise jAna sakate haiM ? 31
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra ukta saMdarbha meM nimnAMkita gAthA dRSTavya hai - jadi paccakkhamajAdaM pajjAyaM palayidaM ca NANassa / Na havadi vA taM NANaM divvaM tti hi ke parUveMti / / 39 / / (harigIta) paryAya jo anutpanna haiM yA ho gaI haiM naSTa jo| phira jJAna kI kyA divyatA yadi jJAta hoveM nahIM vo / / 39 / / yadi anutpanna aura naSTa paryAyeM jJAna (kevalajJAna) ke pratyakSa nahIM hotI hoM, to vAstava meM usa jJAna ko divya kauna kahegA ? ___yadi kevalajJAna meM bhUta aura bhAvI paryAyeM nahIM jhalakatI haiM to usa jJAna ko divya kauna kahegA ? isase to hamArA matijJAna hI acchA hai; jo thor3A bahuta bhaviSya jAna letA hai| kala budhavAra hai| anaMtakAla ke bAda bhI budhavAra, maMgalavAra ke bAda hI aaegaa| bhaviSya meM honevAlI aisI bahuta-sI bAteM hama jAnate haiM, taba hamArA hI jJAna acchA hai, jo kama se kama itanA to jAnatA hai| are bhAI ! yadi sarvajJatA khyAla meM A gaI to kucha bhI zeSa nahIM raha jAtA hai; parantu yadi sarvajJatA samajha meM nahIM AI to cAhe jitanA jainadarzana samajha lIjie; kucha bhI honevAlA nahIM hai| yadi sarvajJatA samajha meM nahIM AI to tIrthoM ke nAma para atizaya khar3e hote jAe~ge; putrAdika denevAle, bhUta bhagavAnevAle deva khar3e ho jaaeNge| eka sarvajJatA samajha meM AI to anivAryarUpa se samyagdarzana pragaTa hogaa| aisA samajha lIjie kI pUrItaraha se sarvajJatA tabhI samajha meM AegI; jaba nikaTa bhaviSya meM samyagdarzana kI prApti honevAlI ho / jo jANadi arahataM davvattaguNattapajjayattehiM / so jANadi appANaM moho khalu jAdi tassa layaM / / 8 / / (harigIta) dravyaguNAya se jo jAnate arahaMta ko| ve jAnate nija AtamA dRgamoha unakA nAza ho / / 8 / / cauthA pravacana jo arahaMta ko dravyarUpa se, guNarUpa se aura paryAyarUpa se jAnatA hai; vaha AtmA ko jAnatA hai aura usakA moha nizcaya se naSTa hotA hai| arahaMta ko dravya-guNa-paryAya se jAnegA arthAt sahI artha meM sarvajJatA ko jAnegA; vItarAgatA ko jAnegA; usake mithyAtva kA nAza hogA, use samyaktva kI prApti hogii| 40-50 varSa pUrva jJAnapITha kI ora se eka 'jJAnodaya' nAmaka akhabAra nikalatA thA / bahuta starIya mAsika thaa| isakA eka vizeSAMka nikalA thA; jisakA viSaya thA '100 sAla ke bAda duniyA~ meM kyA hogA?' karIba 600 pRSTha kA yaha vizeSAMka lagabhaga 47-48 varSa pUrva prakAzita huA thaa| usameM eka lekha jIvavijJAna ke sandarbha meM thaa| eka lekhaka ne likhA thA ki peTa meM bacce rakhane se mAtA-bahinoM ko bahuta kaSTa hotA hai| 100 sAla bAda mahilAe~ isa kaSTa se mukta ho jAeMgI aura bAjAra meM bacce vaise hI mileMge jaise Aja kuttA-billI milate haiN| jaise Apa gAya, bhaiMsa, kutte, billI kharIda lAte haiM; vaise hI injIniyara bacce, DaoNkTara bacce; saba prakAra ke bacce kharIda laayeNge| yadi koI AdamI cAhe to unakI icchA ke anusAra bacce taiyAra karA die jaaeNge| 'AdamI kI unnati meM sabase bar3I bAdhA yaha seksa prAblama (kAmecchA) hai| yaha mAnava mastiSka ko bahuta Andolita karatI hai| na jAne isake kAraNa kitanI samasyAe~ khar3I ho jAtI hai|' - aisA socakara eka pati ne patnI se kahA ki - ___"kAmecchAvAlA vyakti pUrNarUpa se tarakkI nahIM kara sakatA; isalie mujhe aisA baccA cAhie; jisameM seksa kI bhAvanA hI na ho| striyoM kA puruSoM ke prati aura puruSoM kA striyoM ke prati jo AkarSaNahotA hai, viSayabhoga kA bhAva hotA hai; vaha usa bacce ke andara bilkula hI nahIM honA caahie|" taba usakI patnI ne kahA ki - "nahIM, yaha to bahuta jarUrI hai|" 32
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 73 pravacanasAra kA sAra lekina vaha puruSa nahIM mAnA aura usane oNrDara de diyA ki isameM vaha rasAyana nahIM DAlA jAya; jisase seksa kI bhAvanA paidA hotI hai| oNrDara ke anusAra prApta baccA 25-30 varSa kA javAna ho gayA; parantu usake andara seksa bhAvanA to bilkula thI hI nhiiN| ata: vaha nirantara apane vaijJAnika prayogoM meM lagA rahatA thaa| vaha khUbasUrata, suMdara aura zaktisampanna thA; para usameM viSaya-vAsanA kA leza na thaa| eka bAra eka suMdara lar3akI usa para mohita ho gii| vaha lar3akI apane hAva-bhAvoM se apanA abhiprAya va prema pragaTa karatI; parantu usakI samajha meM kucha bhI nahIM aataa| vaha A~kha kA bahuta bar3A DaoNkTara bana gayA thaa| usase prema karanevAlI lar3akI ne usase prema pragaTa karane ke lie eka bAra kahA ki - "tuma merI A~khoM meM A~khe DAlakara to dekho|" usane acchItaraha se usakI A~kheM dekhii| A~khe dekhane ke bAda usane bar3e hI vItarAgabhAva se kahA ki - 'tumhArI A~kheM ThIka vaisI hI haiM; jaisI kI stanadhArI prANiyoM kI hotI haiN|' ___jaba usa lar3ake ne aisA kahA to usakI mA~ rone lgii| vaha apane pati se kahane lagI - "maiMne kahA thA ki aisA mata kro| dekho kyA hAlata ho gaI hai|" isa kathana kA Azaya mAtra itanA hI hai ki vItarAgatA kA vAstavika svarUpa kyA hai, sarvajJatA kyA hai - hama ekabAra isakI kalpanA to kreN| yadi aMdara rAga kA tattva vidyamAna hai to pratikriyA rAgavAlI hogii| isa bAta para hameM gaMbhIratA se vicAra karanA cAhie; mAtra par3hane se kAma nahIM clegaa| sarvajJatA aura vItarAgatA para maiMne mahinoM socA hai| jo kucha jinavANI meM par3hA hai, vaha to bahuta sImita hai| maiMne eka-eka guNasthAna para socA hai| 63-7veM guNasthAnavAle sAdhuoM ke aMdara jo tIna kaSAya caukar3I ke abhAvarUpa sthiti hai, usakA svarUpa kaisA honA cAhie? kina-kina cauthA pravacana paristhitiyoM meM unakI pratikriyA kaisI honI cAhie? apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA kArya kyA hai ? anaMtAnubaMdhI kaSAya kA kArya kyA hai ? ye kaSAyeM sAdhuoM ke nahIM haiM to unase kauna-se kArya nahIM hoMge? ina saba bAtoM para gaMbhIra ciMtana kI AvazyakatA hai| ___ maiM kahatA hU~ ki bhagavAna vItarAgI haiM, sarvajJa haiM aura saMpUrNa lokAloka ko jAnate haiM; aisI sthiti meM unakA jJAna kaisA hotA hogA - isakI kalpanA kreN| are, kama se kama eka bAra kalpanA meM to muni bnie| 6veM, 7veM guNasthAna kI kalpanA to kIjie / merA kahane kA Azaya yaha hai ki jJAna ko daur3Ao, akele zAstroM se hI nahIM, zAstrajJAna ke sAthasAtha cintana bhI honA caahie| atIndriyajJAna (sarvajJatA) ke saMdarbha meM AcAryadeva kahate haiM - atthaM akkhaNivadidaM IhApuvvehiM je vijANaMti / tesiM parokkhabhUdaM NAdumasakkaM ti paNNattaM / / 40 / / (harigIta) jo indriyagocara artha ko IhAdipUrvaka jAnate / ve parokSa padArtha ko jAne nahIM jinavara kaheM / / 4 / / jo indriyajJAnagocara padArthoM ko IhAdipUrvaka jAnate haiM, unheM parokSabhUta padArthoM kA jAnanA azakya hai - aisA jinendradeva kahate haiN| hamArA matijJAna avagraha, IhA, avAya aura dhAraNApUrvaka pravRtti karatA hai; kintu kevalajJAna meM aisA nahIM hotaa| hama isI matijJAna ke rUpa meM unake jJAna ko dekhane kI koziza karate haiN| hama aisA socane lagate haiM ki unheM bhI samayasAra kI saba gAthAe~ yAda hoNgii| are bhAI ! unheM matijJAna nahIM hai| unheM smRti kI kucha AvazyakatA hI nahIM hai; kyoMki unheM to vartamAna meM hI saba pratyakSa hai| hama hamAre matijJAna se unake jJAna kI tulanA karate haiM; isalie kevalajJAna kA svarUpa hamAre khyAla meM nahIM aataa| 33
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra isake sandarbha meM yaha 41vIM gAthA aura adhika mahattvapUrNa hai - apadesaM sapadesa muttamamuttaM ca pajjayamajAdaM / palayaM gadaM ca jANadi taM NANamadidiyaM bhaNiyaM / / 41 / / (harigIta) sapradezI apradezI mUrta aura amUrta ko| anutpanna vinaSTa ko jAne atIndriya jJAna hI / / 41 / / jo jJAna apradezI-ekapradezI, sapradezI-bahupradezI, mUrtika-amUrtika padArthoM ko tathA anutpanna aura naSTa paryAyoM ko jAnatA hai; use atIndriya jJAna kahate haiN| deza ke kisAna aura majadUra to yaha jAnanA cAhate haiM ki unake lie rojI-roTI aura kapar3e kA iMtajAma kaba hogA? usake kheta ko pAnI kaba milegA, kheta ko bijalI kaba milegI? usako rAjanIti ke isa khela meM thor3A bhI rasa nahIM hai ki gAMdhIjI kI mUrti kahA~ lagegI aura kahA~ nahIM lagegI ? ambeDakara kI mUrti lagegI yA gAMdhIjI kI ? lokasabhA meM kisa-kisake phoTo lageMge? Ara. esa. esa. kI zAkhA kahA~ lagegI aura kahA~ nahIM ? ina saba bAtoM se majadUra aura kisAnoM ko kucha lenA-denA nahIM hai| kisAna to yaha cAhatA hai ki deza kI tarakkI kisaprakAra ho - sabhI loga yaha bAta kreN| AjAdI ke 55 varSa bAda Aja bhI hara garIba ko roTiyA~ nahIM mila paaiiN| bhUkhe va naMge loga Aja bhI haiN| ye rAjanetA unakI to bAta hI nahIM karate aura jarA-jarA se muddoM para lar3ate-jhagar3ate rahate haiN| aise hI sAre samAja meM kitanA ajJAna hai? baccoM meM dhArmika saMskAra samApta hote jA rahe haiM; khAna-pAna kA ThikAnA nahIM rahA hai; svAdhyAya karane ke lie jagaha nahIM hai; isa mumukSu samAja ke baccoM meM saMskAra kaba Ae~ge, kaise Ae~ge, isa bAre meM hameM kyA karanA hai ? isapara to kisI kA dhyAna nahIM jAtA; para jinheM kucha kAma nahIM hai, gharavAloM ne dhakkA dekara bAhara cauthA pravacana nikAla diyA hai - aise kucha vyakti maMdira meM jAkara baiTha jAte haiM aura AtmA para ko jAnatA hai yA nahIM - isa para bahasa karane lagate haiM, pArTiyA~ aura grupsa bana jAte haiN| are bhAI ! yaha koI samasyA nahIM hai, samayasAra Adi ke svAdhyAya se yaha bAta to apane Apa samajha meM A jAegI; jinavANI ke paThana-pAThana se sampUrNa viSayavastu svataH spaSTa ho jaaegii| ___ hamAre pAsa sarva samAdhAnakAraka jinavANI mAtA hai, gurudevazrI kI vANI hai| ata: isa carcA se virAma lo aura jinavANI kA gaharAI se adhyayana kro| ina gAthAoM meM sabakucha sApha-sApha likhA hai; hameM use AraMbha se aMta taka par3hanA caahie| hama kisI bhI gAthA ko uThA lete haiM aura khIMca-tAna kara carcA karane laga jAte haiN| jo paryAyeM abhI utpanna nahIM huI haiM tathA jo paryAyeM pralaya ko prApta ho gaI haiM; jo jJAna ina sabako jAnatA hai, use hI atIndriya jJAna kahate haiN| jo jJAna apradezI-ekapradezI, sapradezI-bahupradezI, mUrtikaamUrtika padArthoM ko tathA anutpanna aura naSTa paryAyoM ko jAnatA hai; use atIndriyajJAna kahate haiN| jo akele AtmA ko jAne usa jJAna kA nAma atIndriya jJAna hai - aisA yahA~ kahA~ likhA hai ? chahoM dravyoM kI paryAyoM ko jAne usakA nAma bhI atIndriya jJAna hI hai| phira bhI yaha kahatA hai ki atIndriya jJAna AtmA ko jAnatA hai aura indriyajJAna para ko jAnatA hai| are bhAI ! indriyajJAna meM to matizrutajJAna kA nAma hai| matizrutajJAna kA viSaya to chahoM dravyoM kI asarva paryAyeM haiN| jaisAki mokSazAstra meM likhA hai- 'matizrutayornibandhoM dravyeSvasarvaparyAyeSu / ' phira yahA~ matijJAna va kevalajJAna meM sva-para kA bheda kahA~ hai? hA~, yaha bAta avazya mAhA 34
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra hai ki avadhijJAna va mana:paryayajJAna mAtra para ko hI jAnate haiN| unakA viSaya pudgaladravya hI hai, ve sva ko nahIM jaante| dekho ! pA~ca jJAnoM meM aise jJAna to haiM, jo mAtra para ko hI jAnate haiM, sva ko nahIM jAnate; lekina aisA koI jJAna nahIM hai jo akelA sva ko hI jAnatA ho aura para ko nahIM jAnatA ho| matijJAna sva aura para donoM ko jAnatA hai, chahoM dravya usake viSaya haiN| zrutajJAna ke bhI chahoM dravya viSaya haiN| avadhijJAna ke viSaya rUpI padArtha haiM, arUpI nahIM arthAt pudgaladravya hI usakA viSaya haiN| mana:paryayajJAna dUsare ke mana meM sthita viSaya ko jAnatA hai.na ki apane mana meM sthita padArtha ko| kevalajJAna ke chahoM dravya viSaya haiN| jagata meM aisA koI bhI jJAna batAo jo mAtra sva ko jAnatA ho, para ko nahIM jAnatA ho| jo loga yaha mAnate haiM ki jJAna para ko jAnatA hI nahIM haiunheM ukta tathya kA gaharAI se maMthana karanA caahie| kyA mAtra para ko jAnanevAle avadhijJAna aura mana:paryayajJAna jJAna hI nahIM haiM ? ise aura spaSTa karane ke lie pravacanasAra gAthA 41kI yaha tattvapradIpikA TIkA mahattvapUrNa hai - "jisaprakAra vividha prakAra kA IMdhana IMdhanapane kA ullaMghana nahIM karane ke kAraNa prajjvalita agni kA dAhya hI hai; usIprakAra apradeza sapradeza, mUrta-amUrta, anutpanna aura vinaSTa paryAya samUha jJeyatA kA ullaMghana nahIM karane se anAvaraNa, atIndriya jJAna sampanna AtmA ke jJeya hI hote haiN|" IMdhana to lakar3I bhI hotI hai, kaNDA bhI hotA hai, koyalA bhI hotA hai, gaisa bhI hotA hai; lekina agni kI tarapha se ye saba na lakar3I haiM, na kaNDA haiM, na gaisa haiM; agni kI tarapha se ina sabakA eka nAma IMdhana hI hai| jo bhI usa agni se jalatA hai, usa sabakA nAma IMdhana hI hai| jisaprakAra dukAnadAra ke pAsa AyA huA hara AdamI grAhaka hai, DaoNkTara ke pAsa AyA huA hara vyakti marIja hai aura vakIla ke lie cauthA pravacana pratyeka vyakti klAInTa hai; usIprakAra jo IMdhana kA ullaMghana nahIM karatA hai, vaha agni ke lie IMdhana hI hai| isIprakAra kevalajJAna ke lie hara padArtha jJeya hai| ApakA putra DaoNkTara hai| usake lie aspatAla meM musalamAna Ae to bhI marIja hai, hindu Ae to bhI vaha usakA marIja hai, digambara Ae to bhI vaha usakA marIja hai, zvetAmbara Ae to bhI vaha usakA marIja hai| ___Apa apane putra se kaheM ki - "yaha to musalamAna hai; isakA ilAja tuma kyoM karate ho?" taba putra kahegA ki - "pApA Apa yahA~ se cale jaao| mere yahA~ to sirpha marIja Ate haiM; musalamAna, hindu, jainI athavA digambarazvetAmbara nahIM Ate / maiM unheM hindu-musalamAna ke rUpa meM nahIM dekhatA hU~, maiM to sirpha marIja ke rUpa meM dekhatA huuN| merA kartavya hai ki mere zatru bhI yadi mere aspatAla meM Ae~, ApAtakAlIna kakSa meM Ae~ to ve bhI mere lie marIja hI haiM, maiM merI pUrI tAkata se unakA sahI ilAja kruuNgaa|" are bhAI ! itane vItarAga to Ajakala ke DaoNkTara bhI haiN| aise hI kevalajJAna ke lie saMpUrNa lokAloka jJeya haiN| kyA gadhe ke sira kA sIMga bhI unake jJAna kA jJeya banegA? vaha to hai hI nahIM, phira vaha jJAna kA jJeya kaise banegA? 'vaha nahIM hai '- aise bnegaa| 'gadhe ke sira para sIMga nahIM hotA' - isaprakAra vaha usake jJAna kA viSaya bnegaa| ise hama isa udAharaNa ke mAdhyama se samajha sakate haiM ki - "Apa hamAre pratyeka prazna kA uttara deMge?" "hA~ ! deNge|" taba vaha prazna karatA hai ki - "kyA Apa sarvajJa haiM ?" "maiM sarvajJa hoU~ yA nahIM hoU~; para maiM Apake pratyeka prazna kA uttara
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra avazya duuNgaa| vaha yadi yaha pUche ki maiM agale bhava meM kyA hoU~gA ? to isa prazna kA bhI uttara mere pAsa hai aura vaha yaha ki - 'mujhako patA nahIM hai|' - yaha bhI to eka uttara hI hai|" lokasabhA ke praznottarakAla meM senA ke mAmale meM eka mahattvapUrNa prazna aayaa| taba neharujI ne kahA thA ki - "deza kI surakSA kI dRSTi se isakA javAba denA ucita nahIM hai|" taba kisI ne kahA ki - "sAhaba Apa TAla rahe haiN|" neharujI ne kahA ki - "kauna kahatA hai ki javAba nahIM diyA / surakSA ke binduoM ke AdhAra para isa prazna kA uttara denA ThIka nahIM hai - yaha eka javAba hI to hai|" ___ "mujhe nahIM AtA hai" - yaha bhI to javAba hI hai| isa sandarbha meM yaha 45vIM gAthA mahattvapUrNa hai - puNNaphalA arahaMtA tesiM kiriyA puNo hi odaiyA / mohAdIhiM virahidA tamhA sA khAiga tti madA / / 45 / / (harigIta ) puNyaphala arihaMta jina kI kriyA audayikI khii| mohAdi virahita isalie vaha kSAyikI mAnI gaI / / 45 / / arahanta bhagavAna puNyaphala yukta haiM aura vAstava meM unakI audayikI kriyA mohAdi se rahita hai; isalie vaha kSAyikI hai - aisA mAnA gayA hai| pravacanasAra ke isa adhikAra kI isa gAthA ko lekara bahuta vivAda uThAyA jAtA hai| kahA jAtA hai ki arahaMta bhagavAna puNya ke phala haiN| sAmAnya vyakti ko aisA lagatA hai ki isa artha meM kauna-sA paNDita gar3abar3a kara sakatA hai; parantu bhAIsAhaba ! yahA~ aisA artha hai hI nhiiN| yahA~ AcAryadeva yaha kaha rahe haiM ki 13veM guNasthAnavartI arahaMta cauthA pravacana bhagavAna ne jo pahale puNya bAMdhA thA; usake phala meM samavazaraNa kI racanA hotI hai, divyadhvani khiratI hai| isaprakAra puNya kA udaya phalA hai| isakAraNa unakI kriyA audayikI hai arthAt karma ke udaya se huI hai| bhAI ! puNya ke udaya se saMyoga mileMge; parantu saMyogoM ko svIkAra karanA, svIkAra nahIM karanA - yaha to hamAre hAtha meM hai| ve saMyoga jitane kAla taka udaya hogA, utane kAla taka raheMge, phira bikhara jaaeNge| samavazaraNa banegA, phira bikhara jAegA / jaba banA thA, taba bhI unheM koI lenA-denA nahIM thA aura jaba bikhara gayA taba bhI unheM koI lenA-denA nahIM hai| jitanA bhI puNyakarma udaya meM ho, ve usake nimitta bhI nahIM haiN| unakI vaha audayikI kriyA kSAyikI jaisI hai| TIkA meM spaSTa likhA hai "jinake puNyarUpI kalpavRkSa ke samasta phala bhalIbhAMti paka gaye haiM: una arihaMta bhagavAna kI jo bhI kriyA hai. vaha saba paNya ke udaya ke prabhAva se utpanna hone ke kAraNa audayikI hI hai| mahAmoha rAjA kI samasta senA ke kSaya se utpanna hone se moha-rAga-dveSarUpI uparaMjakoM ke abhAva ke kAraNa vaha audayikI kriyA bhI caitanya ke vikAra kA kAraNa nahIM hotii| isakAraNa ukta audayikI kriyA ko kAryabhUta baMdha kI akAraNatA aura kAryabhUta mokSa kI kAraNatA ke kAraNa kSAyikI hI kyoM na mAnI jAya? arthAt use kSAyikI hI mAnanA caahie| yahA~ yaha nahIM kahA ki puNya se arahaMta hote haiM; balki yaha kahA hai ki arahaMtoM ke jo puNya hotA hai; vaha unake AgAmI baMdha kA kAraNa nahIM banatA; isalie vaha nahIM hone ke samAna hI hai| yahI kAraNa hai ki unakI vaha kriyA audayikI nahIM; kSAyikI jaisI hI hai| gAthA to hara eka par3hatA hai; lekina TIkA meM jo isakA marma pragaTa kiyA hai, use koI nahIM jaantaa| puNya ke phala meM arahaMta hote haiM - aisA isakA artha hai hI nhiiN| jJAna kA svarUpa kyA hai ? tIrthaMkara kA svarUpa kyA hai ? divyadhvani kyA hai ? yaha hamAre khyAla meM Ave to saccA jainadarzana hamAre khyAla meM A jaave|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~cavA~ pravacana tIrthaMkara paramAtmA kI divyadhvani ke sAra isa pravacanasAra meM jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra ke antargata jJAnAdhikAra meM sarvajJatA ke svarUpa para carcA cala rahI hai| sarvajJatA ke svarUpa para prakAza DAlanevAlI yaha gAthA mahattvapUrNa davvaM aNaMtapajayamegamaNaMtANi davvajAdANi / Na vijANadijadijugavaM kidhasosavvANi jANAdi / / 49 / / (harigIta) ika dravya ko paryaya sahita yadi nahIM jAne jIva to| phira jAna kaise sakegA ika sAtha dravyasamUha ko||49|| yadi vaha AtmA ananta paryAyoMvAle ekadravya (Atmadravya) ko nahIM jAnatA hai to vaha sabhI ko ekasAtha kaise jAna sakegA ? isa gAthA meM atyanta spaSTarUpa se kahA gayA hai ki jaba vaha apane ekadravya kI anAdi-anaMta paryAyoM ko bhI nahIM jAna sakatA to phira saba dravyoM kI saba paryAyoM ko kaise jAna sakatA hai ? loga apane kSayopazamajJAna ke AdhAra para kevalajJAna ko taulane kI koziza karate haiN| koI kahatA hai ki kevalI bhagavAna sabako jAnate to haiM; lekina ekasAtha kaise jAna sakate haiM ? koI kahatA hai ki jaba apane ko jAnate haiM, taba para ko kaise jAna sakate haiM ? koI kahatA hai ki bhUtakAla kI jo paryAyeM naSTa ho gaI haiM, unheM kaise jAneMge ? koI kahatA hai ki bhaviSya kI paryAyeM abhI paidA hI nahIM huI haiM; unheM kaise jAneMge? loga to bhUta aura bhaviSya kI paryAyoM meM bhI antara karate haiN| kahate haiM ki bhUtakAla kI paryAyeM to ho cukI haiM; isalie ve to nizcita haiN| unameM to kisI bhI prakAra ke pheraphAra kI sambhAvanA nahIM hai; kintu pA~cavA~ pravacana bhaviSya kI paryAyeM to abhI huI hI nahIM haiN| ata: ve to nizcita nahIM haiN| ___kevalajJAna ke svarUpa ke bAre meM bhI ve loga kahate haiM ki AtmA para ko jAnatA hI nahIM hai; mAtra svayaM ko hI jAnatA hai| apanI hI paryAyoM ke bAre meM kahate haiM ki bhUtakAla kI aura bhaviSya kI paryAyoM ko nahIM jAnatA hai; vaha to apane trikAlI dhruva, jo dRSTi kA viSaya hai, mAtra use hI jAnatA hai; kyoMki paryAyeM bhI to para haiN| nizcaya se sva ko jAnatA hai aura vyavahAra se para ko jAnatA hai| yahA~ sva meM paryAyeM lenA hai yA nahIM? kevalajJAna bhI to svayaM eka paryAya hI hai| yadi sva meM apane dravya-guNa-paryAya leM to anAdikAla se anaMtakAla taka kI jitanI paryAyeM abhI haiM, ho gaI haiM aura hoMgI; ve saba sva meM A jAne se unheM to yaha AtmA jAnegA hii| ___ isase yaha bAta siddha ho hI gaI ki anAdikAla se anaMtakAla kI saba paryAyeM jAnI jA sakatI haiN| ata: ve nizcita bhI haiM hii| eka dravya kI paryAyeM nizcita haiM to dUsare dravya kI bhI nizcita hI haiN| isaprakAra AtmA sarva dravyoM kI sarva paryAyoM ko ekasAtha jAnatA hai - yaha siddha kara rahe haiN| koI jyotiSI kahe ki inakA to maiM bhUta-bhaviSya saba batA sakatA hU~; lekina tumhArA nhiiN| isakA artha yaha hai ki vaha DhoMgI jyotiSI hai; kyoMki jaba vaha eka vyakti kA bhaviSya batA sakatA hai to phira dUsare kA kyoM nahIM batA sakatA ? asalI bAta to yaha hai ki usakI sArI jAnakAriyA~ vaha pahale se hI ekatrita kara lAyA hai| ata: bhUtakAla kI saba bAteM ekadama sahI batAtA hai| jaba vaha dekhatA hai ki usapara zraddhA ho gaI hai, taba bhaviSya kI gappe ThokatA hai; kyoMki bhaviSya kI bAta jabataka galata sAbita hogI, tabataka vaha rahegA hI nhiiN| javAba dene kA savAla hI nahIM hai| Apa naraka jAe~ge yA svarga jAe~ge athavA tIna bhava bAda mokSa 37
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra jAe~ge - aisA kucha bhI bolo| tIna bhava pazcAt yadi mokSa nahIM milA to usa batAnevAle ko kahA~ DhU~Dhege ? agale bhavoM kI ghoSaNA karane meM to koI hAni hai hI nhiiN| isa bhava kI isaprakAra kI bAteM ki tumhArA bur3hApA bahuta bar3hiyA kaTegA; kahane meM bhI koI hAni nahIM hai; kyoMki jaba usakA bur3hApA AegA, taba hama hoMge yA nahIM athavA kahA~ hoMge ? usakA bur3hApA AegA bhI yA nahIM yA vaha bur3hApA Ane ke pahale hI mara jAegA, taba bhI vaha hameM pUchane nahIM A paaegaa| isaprakAra bhaviSya kI ghoSaNAyeM karane meM bhI kisI taraha kA khatarA nahIM hai| bhUtakAla kI saba bAteM batAne para yadi koI vyakti yaha kahe ki yadi tumane inakI bhUtakAla kI bAteM batA dI to merI bhI batA do; taba vaha kahatA hai ki nahIM, nahIM; maiM Apake bAre meM to nahIM jAnatA / mujhe adhyayana karanA par3egA; tabhI batA paauuNgaa| vaha aisA isalie kahatA hai; kyoMki isa nUtana vyakti kI isake pAsa koI jAnakArI hI nahIM hai| ___ taba vaha kahatA hai Apane jaise inakA hAtha dekhA hai, vaise hI merA hAtha bhI dekha lo; para isakA usake pAsa koI uttara nahIM hotaa| isalie kevalajJAna kA svarUpa avazya samajhanA caahie| yadi yaha jJAna sabako nahIM jAnatA hai to hameM yaha mAnanA par3egA ki vaha eka ko bhI nahIM jAnatA hai| yadi sabako nahIM jAnatA hai to jAnatA hI nahIM hai - aisA mAnanA pdd'egaa| isa gAthA meM AcArya sarvajJatA ko aura vizeSa spaSTa karate haiM - uppajadi jadiNANaM kamaso aTTe paDucca nnaanniss| taMNeva havadi NiccaM Na khAigaM Neva svvgrd||50|| (harigIta) padArtha kA avalamba le jo jJAna kramaza: jaantaa| vaha sarvagata ara nitya kSAyika kabhI ho sakatA nahIM / / 50 / / yadi jJAnI kA jJAna kramaza: padArthoM kA avalambana kara utpanna hotA pA~cavA~ pravacana hai, to vaha jJAna nitya, kSAyika evaM sarvagata nahIM ho sktaa| ___Apa lAIna meM khar3e raho, jaba nambara AegA, taba maiM TikiTa duuNgaa| aise hI jJAna yadi yaha kahane laga jAya ki abhI maiM inako jAna rahA hU~, bAda meM ApakA nambara AegA, taba Apako jAna lU~gA / isaprakAra yadi jJAna krama se jAnane laga jAe to vaha jJAna sarvagata, kSAyika aura nitya kaise ho sakatA hai ? kevalajJAna sarvagata hai arthAt vaha lokAloka ko jAnatA hai, kSAyika hai, nitya hai arthAt vaha kabhI naSTa nahIM hogaa| yadi sarvajJa krama se jAnane laga jAeM to unake jJAna ke lie ye tInoM vizeSaNa prayukta nahIM kiye jA sakate / kevalajJAna sarvagata hai, kSAyika hai, nitya hai - yaha mAnakara bhI yadi koI yaha aisA mAna rahA hai ki kevalajJAna krama se jAnatA hai to vaha ina vizeSaNoM kA artha hI nahIM smjhtaa| padArthoM ko krama se jAnane para jagata ke anaMta padArthoM ko jAnane meM anaMtakAla bIta jAegA, taba bhI jAnanA sambhava nahIM hogaa| yadi sabako jAnanA hai to eka samaya meM hI jAnanA caahie| yadi usameM krama mAnA to phira jagata meM koI sarvajJa ho hI nahIM sktaa| ise aura adhika spaSTa karane ke lie yaha gAthA mahattvapUrNa hai - tikkAlaNiccavisamaM, sayalaM savvatthasaMbhavaM cittaM / jugavaM jANadi joNhaM, aho hi NANassa mAhappaM / / 51 / / (harigIta) sarvajJa jina ke jJAna kA mAhAtmya tInoM kAla ke| jAne sadA saba artha yugapad viSama vividha prakAra ke / / 51 / / trikAlavartI, sadA viSama, sarva kSetra ke vividha prakAra ke, sarva padArthoM ko jinadeva kA jJAna ekasAtha jAnatA hai| aho ! yaha jJAna kA mAhAtmya hai| yadi jJAna pahale madhyaloka ko, phira urdhvaloka ko aura phira adholoka ko jAnegA to kama se kama tIna samaya to lageMge hii| jabataka 38
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra jJAna eka samaya meM hI saMpUrNa lokAloka ko jAnatA hai - aisI zraddhA nahIM hogI, tabataka sarvajJatA para dRr3ha zraddhA nahIM hogii| isI artha ko AcArya isa gAthA ke mAdhyama se dRr3ha karate haiM - Na vipariNamadiNa geNhadi uppajadiNeva tesuaddhesu| jANaNNavi te AdA abaMdhago teNa paNNatto / / 52 / / (harigIta ) savArtha jAne jIva para unarUpa na pariNamita ho| basa isalie hai abaMdhaka nA grahe nA utpanna ho / / 52 / / (kevalI bhagavAna) una padArthoM ko jAnate hue bhI usarUpa pariNamita nahIM hote, unheM grahaNa nahIM karate tathA unarUpa se utpanna nahIM hote; isalie abaMdhaka kahe gae haiN| AtmA para-padArthoM ko jAnate hue na to unheM pariNamita karAtA hai, na hI unarUpa pariNamita hotA hai aura na unheM grahaNa karatA hai, na unarUpa se utpanna hotA hai; isaprakAra parapadArthoM meM koI bhI hastakSepa kie binA jAnanA hotA hai| jJAna kA svabhAva isaprakAra se jAnane kA hai| eka dravya kA dUsare dravya para par3anevAle prabhAva ko samajhAne ke uddezya se eka vidvAna ne yaha udAharaNa diyA ki 10 kilo haluA yadi 600 AdamI dekhate hue nikala jAe to haluA pAvabhara kama ho jaaegaa| unhoMne kabhI prayoga karake dekhA hogA, taba vaha bAta saccI nikala gaI hogI; kyoMki tAjA haluA yadi rakho to usameM pAnI rahatA hai jo bhApa banakara ur3a jAtA hai| garma se ThaNDA hote-hote pAvabhara pAnI kama hogA hii| unakI bAta ko kATate hue dUsare vidvAna ne kahA ki cakSu to aprApyakArI hai; ata: cakSu ne use grahaNa kara liyA - yaha saMbhava nahIM hai| isa para donoM meM vAda-vivAda AraMbha ho gyaa| usa vAda-vivAda kA samaya bhI taya ho gayA ki subaha do ghaNTe aura dopahara do ghaNTe - yaha vAda-vivAda calegA; eka adhyakSa banegA - pA~cavA~ pravacana isaprakAra saba taya ho gyaa| donoM hI tarapha 5-7 dina taka 'evaM cet evaM syAt' calatA rahA, tarka-yuktiyA~ aura pramANa calate rhe| aMtata: prathama vidvAna kamajora par3ane lge| taba dUsare vidvAna ne kahA ki - 'Apa nyAyAcArya haiN| yadi Apake mu~ha se vaisA galata vAkya nikala hI gayA thA to Apa usake sAtha eka vAkya aisA bhI jor3a dete ki - 'iti kecit / ' arthAt aisA kucha loga kahate haiM 'tadapyasat / ' vaha bhI satya nahIM hai| jo kAma itane se nipaTatA thA; usake lie tumane sAta dina lagA die|' nyAya granthoM meM jaba pUrvapakSa rakhA jAtA hai, taba 'iti kecit' - aisA kucha loga kahate haiM - aisA kahA jAtA hai| jaba unakA khaNDana karanA prArambha karate haiM, taba sabase pahale 'tadapyasat' yaha satya nahIM hai - aisA kahA jAtA hai| kahane kA Azaya yaha hai ki itane diggaja nyAyazAstrI nirarthaka viSayoM para vAda-vivAda to karate rhe| lekina sarvajJatA ke vAstavika svarUpa se anabhijJa rahe / hama unase pUchate haiM ki Apa jiMdagIbhara sarvajJatA par3hAte rahe aura aba sarvajJatA para dAyeM-bAyeM ho rahe haiN| Apane logoM ko karaNAnuyoga par3hAyA aura batAyA ki 6 mahine 8 samaya meM 608 jIva mokSa jaaeNge| isaprakAra saba nizcita hai| - aisA Apane hI sabako btaayaa| Azaya yaha hai ki par3hAnevAloM ko bhI yaha samajha meM kyoM nahIM AtA ki karaNAnuyoga meM harataraha ke jIvoM kI nizcita saMkhyA likhI huI hai| yaha saMkhyA trikAla kI hai| aisA nahIM hai ki yaha saMkhyA Aja kI janagaNanA ke anusAra ho aura 10 sAla bAda kI janagaNanA meM saMkhyA bar3ha jaaegii| yaha saMkhyA hamezA itanI hI rahegI, taba kyA yaha saba yaha ghoSita nahIM karatA hai ki saba nizcita hai aura ise kevalI ke alAvA aura kauna jAna sakatA hai ? isaprakAra yaha bAta sarvajJatA va kramabaddha ko bhI siddha karatI hai| samayasAra meM kramabaddhaparyAya saMbaMdhI eka paMkti milatI hai; jo 39
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kAsAra isaprakAra hai jIvo hi tAvat kramaniyamitAtpariNAmairutpadyamAno jIva eva naajiivH| __ isameM to yaha sApha-sApha likhA hai ki jIva; ajIva nahIM hai, jIva hI hai| yaha bhedavijJAna kI gAthA hai aura jIva kA svarUpa spaSTa karate hue likha diyA ki jIva apane kramaniyamita pariNAmoM se utpanna hotA huA jIva hI hai| yahA~ 'kramaniyamita AtmapariNAmoM se utpanna hotA huaa|' itanA hI vAkya kramabaddhaparyAya ko siddha karatA hai| kramabaddhaparyAya kI siddhi karaNAnuyoga se hotI hai aura sarvajJasiddhi nyAyazAstroM se siddha hotI hai athavA pravacanasAra ke isa jJAnAdhikAra se siddha hotI hai| isa jJAnAdhikAra kA samApana karate hue AcArya amRtacandra ne eka kalaza likhA hai; jo bahuta hI mArmika hai evaM saMpUrNa jJAnAdhikAra ko apane meM sameTanevAlA hai - (sragdharA) jAnannapyeSa vizvaM yugapadapi bhavadbhAvibhUtaM samastaM / mohAbhAvAdyadAtmA pariNamati paraM naiva nikSUnakarmA / / tenAste mukta eva prasabhavikasitajJaptivistArapAtaM / jJeyAkArAM trilokIM pRthagapRthagatha dyotayan jnyaanmuurtiH||4|| (manaharaNa kavitta ) jisane kiye haiM nirmUla ghAtikarma sb| anaMta sukha vIryadarzajJAna dhArI AtamA / / bhUta bhAvI vartamAna paryAya yukta sb| dravya jAne eka hI samaya meM shuddhaatmaa| moha kA abhAva pararUpa pariNameM nhiiN| sabhI jJeya pIke baiThA jJAnamUrti AtamA / / pRthak-pRthak saba jAnate hue bhI ye| pA~cavA~ pravacana 87 sadA mukta raheM arihaMta paramAtamA / / 4 / / jisane karmoM kA nAza kiyA hai - aisA AtmA bhUta, bhAvI aura vartamAna saMpUrNa vizva ko yugapata jAnatA hai; tathApi moha kA abhAva hone ke kAraNa pararUpa se arthAt jJeyarUpa se pariNamita nahIM hotA hai| usake kAraNa vaha jJAnamUrti AtmA vega se vikAsa ko prApta jJaptivistAra se unake saMpUrNa jJeyAkAra ko pI gayA hai - aise tInaloka ke padArtha samUha ko pRthak aura apRthak prakAzita karate hue mukta rahatA hai| yaha sragdharA chanda hai| svag arthAt mAlA aura dharA arthAt dhAraNa krnevaalii| hAtha meM mAlA lekara calanevAlI mAlina jaise maTaka-maTaka kara calatI hai; vaise hI yaha stragdharA chanda calatA hai| bhUta, bhAvi aura bhavat arthAt vartamAna - isaprakAra isameM tInoM kAla kI paryAyeM samA gaI haiN| vizva arthAt chaha dravyoM kA samUha / sarvajJatA chahadravyoM kI bhUtakAlIna, vartamAnakAlIna va bhaviSyakAlIna sabhI paryAyoM ko yugapad arthAt eka sAtha jAnatI hai| jitane dravya haiM, una sabakI saba paryAyoM ko bhI sarvajJa kA jJAna jAnatA hai| hama jitane logoM ko jAnate-pahicAnate haiM, utane logoM se moha bar3ha jAtA hai, jhagar3A athavA dostI ho jAtI hai| isakA artha yaha ho gayA ki jo jitanA adhika jAnate haiM, unake utane adhika zatru va mitra hoNge| jisakA jitanA paricaya kA kSetra hotA hai, usa paricaya ke kSetra meM hI usake zatru va mitra hote haiM; paraMtu yaha AtmA mohanIya karma ke abhAva ke kAraNa evaM ghAtiyA karmoM ko jisane naSTa kara diyA hai - aisA hone ke kAraNa vaha moha ke abhAvarUpa se aisA pariNamita huA hai ki vaha saMpUrNa lokAloka meM jitane bhI padArtha hai evaM unakI paryAyeM haiM; unako pRthaka evaM apRthakarUpa se jAnatA hai; para kisI meM bhI ekatva nahIM karatA aura kisI se bhI rAga-dveSa nahIM krtaa| sarvajJa bhagavAna do dravyoM meM vidyamAna pRthakatA ko bhI jAnate haiM
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 pravacanasAra kA sAra aura eka dravya meM jo aneka guNa haiM, unameM vidyamAna pRthakatA aura pRthakatA ko bhI jAnate haiM; sAtha meM pRthakatA aura apRthakatA apekSAoM ko bhI jAnate haiN| yaha bhI bahuta mArmika prakaraNa hai| yahA~ kaI loga kahate haiM ki bheda to vyavahAra hai, isalie bheda to hai hI nhiiN| are bhAI ! bheda vyavahAra nahIM hai, bheda ko jAnanA vyavahAra hai| bheda ke lakSya se AtmA kI siddhi nahIM hotI hai| isalie bheda ko jAnanA vyavahAra hai - aisA kahA hai| bheda to vastu ke svarUpa meM hI par3A hai| do dravya alaga-alaga haiN| eka dravya ke do guNa sarvathA alagaalaga nahIM haiM tathA eka dravya kI do paryAyeM bhI sarvathA pRthak-pRthak nahIM haiN| eka dravya ke guNoM aura paryAyoM meM kathaMcit bheda aura kathaMcit abheda hai; parantu bheda ke jAnane para vikalpa kI utpatti hotI hai / isalie anubhava ke kAla meM bheda kA niSedha hai| sarvajJa bhagavAna to bheda aura abheda donoM ko hI ekasAtha jAnate haiN| jisane karmoM ko cheda DAlA hai aisA yaha AtmA bhUta, bhaviSyata aura vartamAna samasta vizva ko eka hI sAtha jAnatA huA moha ke abhAva ke kAraNa pararUpa pariNamita nahIM hotA; isalie kahA hai ki jisake samasta jJeyAkAroM ko atyaMta vikasita jJapti ke vistAra se svayaM pI gayA hai - aise tInoM loka ke padArthoM ko pRthak aura apRthak prakAzita karatA huA vaha jJAnamUrti mukta hI rahatA hai| nizcayanaya abheda ko jAnatA hai, vyavahAranaya bheda ko jAnatA hai aura kevalajJAna pramANajJAna hai; ataH donoM ko jAnatA hai / kevalajJAna samasta dravyoM ke samasta vistAra ko jAnate hue atyaMta vikasita hai arthAt usane unheM AtmasAta kara liyA hai| arthAt unake jJAna meM saba jhalaka rahA hai| vaha unheM pI gayA hai arthAt apane andara meM hI tRpta hai| koI bhI vastu usake jJAna ke bAhara nahIM hai| sahajajJAna meM jJAta haiM, usI jJAna ke ve jJAtA 41 pA~cavA~ pravacana - hai arthAt jJAna kriyA ke hI ve karttA haiM aisA kahA jAtA hai| karttA to haiM, para prayatnapUrvaka karate haiM- aisA kucha nahIM hai| isaprakAra yahA~ kevalajJAna kI mahimA batAkara jJAnAdhikAra kA samApana kiyA hai| aba sukhAdhikAra kA AraMbha karate haiN| sukhAdhikAra meM bhI jJAna kI hI mahimA gAI gaI hai| adhikAra ke aMta meM sAMsArika sukha kA varNana kiyA gayA hai / sAMsArika sukha; sukha nahIM hai, duHkha hI hai| jise atIndriya - jJAna hai, use hI atIndriyasukha utpanna hotA hai / atIndriyasukha ko prApta karane ke lie kisI pRthak puruSArtha kI AvazyakatA nahIM hai| Ajakala mAla becane kI eka takanIka calI hai ki jo vyakti eka mokSamArgaprakAzaka kharIdegA; use usake sAtha dUsarA mokSamArgaprakAzaka muphta meM diyA jaaegaa| amarIkA meM aise borDa lage rahate haiM ki 'vana bAya 'vana geTa phrI' eka kharIdo aura dUsarA muphta meM pAo / yadi koI kahe ki eka kI kImata lekara do vastue~ dene ke sthAna para AdhI kImata kara denA hI ThIka hai| usase kahate haiM ki yadi hama AdhI kImata karake bece to eka mokSamArgaprakAzaka hI bikegaa| hameM bikrI dugunA karanA hai, AdhI nhiiN| donoM ke barAbara eka kA mUlya rakhakara phira eka ke sAtha eka phrI karate haiN| to lenevAlA do le jAtA hai| vahA~ viTAmina kI davAIyoM meM aisA bahuta hotA hai| 100 goliyoM kI eka zIzI kharIdo to dUsarI zIzI phrI meM dI jAtI hai| aise hI yahA~ AcArya kaha rahe haiM ki kevalajJAna kharIdo to anaMtasukha muphta meM milegA / kevalajJAna prApta karane ke lie hameM jo AtmonmukhI hone kA puruSArtha karanA par3egA, usI puruSArtha se svayameva anaMtasukha, anaMtavIrya aura anaMtadarzana prApta hogaa| yaha sArI mahimA jJAna kI hai| yahA~ mukhya sakriya jJAnaguNa hI hai| yahI kAraNa hai ki sukhAdhikAra meM
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 bhI jJAna ke hI gIta gAye jA rahe haiN| aba isa 53vIM gAthA se sukhAdhikAra prArambha karate haiN| isameM bhI jJAna kI hI carcA mukhyarUpa se hai - pravacanasAra kA sAra atthi amutta muttaM adiMdiyaM iMdiyaM ca atthesu / NANaM ca tahA sokkhaM jaM tesu paraM ca taM NeyaM // 53 // ( harigIta ) mUrta aura amUrta indriya ara atIndriya jJAna - sukha / inameM amUrta atIndriyI hI jJAna - sukha upAdeya haiM / / 53 / / padArthoM saMbaMdhI jJAna aura sukha amUrta, mUrta, atIndriya aura indriyarUpa hotA hai| unameM jo pradhAna hai, vaha upAdeyarUpa jAnanA caahie| jJAna ke samAna sukha bhI do-do prakAra kA hotA hai - indriyasukha va atIndriyasukha, mUrtasukha va amUrtasukha / AtmA se utpanna honevAle sukha ko amUrtasukha kahA jAtA hai aura paMcendriyoM se utpanna honevAle sukha ko mUrtasukha kahA jAtA hai| viSayoM kI dRSTi se use mUrta nAma de diyA hai aura indriyoM dvArA grahaNa karate haiM; isalie use indriya nAma de diyA hai| jo indriya ke binA sIdhe AtmA se grahaNa karatA hai; vahI atIndriyajJAna va atIndriyasukha hai| jisaprakAra jJAna mUrta va amUrta, indriya va atIndriya hotA hai; usIprakAra sukha bhI mUrta va amUrta tathA indriya va atIndriya hotA hai| indriyajJAna ke sAtha meM indriyasukha kI prApti anivArya hai tathA atIndriyajJAna ke sAtha meM atIndriyasukha kI prApti anivArya hai| cAroM anuyogoM ke zAstroM meM pA~coM indriya ke viSayoM ke sukha kA majabUtI se niSedha kiyA gayA hai| pA~coM indriyoM ke viSayabhogoM se utpanna sukha kA niSedha jainetara zAstroM meM bhI kiyA hai| aba, AcArya kahate haiM ki indriyajJAna indriyasukha kA sAdhanabhUta hai| isalie jaba indriyasukha heya hai to indriyajJAna bhI heya hI ho gyaa| 42 pA~cavA~ pravacana ye indriyasukha kI sattA kA niSedha kahIM bhI nahIM hai / parantu vAstavika sukha nahIM haiM, nAmamAtra kA sukha haiM / isalie aisA kahA jAtA hai ki indriyasukha; sukha nahIM hai, duHkha hI hai| isIprakAra yaha bhI kahA jAtA hai ki indriyajJAna jJAna nahIM hai / 91 isameM to koI gar3abar3I nahIM hai; lekina gar3abar3I taba hotI hai ki jaba indriyasukha sukha nahIM hai, duHkha hI hai aisA kahakara hama jagata meM usakI sattA se hI inkAra karane lagate haiN| indriyasukha nAmaka jo vastu hai, usake astitva se inkAra nahIM hai; kintu indriyasukha meM sukhatva kA niSedha hai| roTI banAnevAlA bhI paMDita hotA hai aura zAstroM kA jAnakAra bhI paMDita hotA hai| jaba hama kahate haiM ki roTI banAnevAlA paMDita nahIM hai to isameM usakI sattA se inkAra nahIM kiyA hai, apitu usakI vidvattA se inkAra kiyA hai / samAja use bhI paNDita nAma se jAnatI hai to jAne; usase inkAra nahIM hai, para usake pANDitya se inkAra hai| aise hI indriyasukha sukha nahIM hai; isameM indriyasukha kI sattA se inkAra nahIM hai; apitu usake vAstavika sukhapane se inkAra hai / aise hI indriyajJAna; jJAna nahIM hai; isameM indriyajJAna kI sattA se inkAra nahIM thaa| yahA~ vaha indriyajJAna vAstavika jJAna nahIM hai athavA samyagjJAna nahIM hai, AtmA kA kalyANa karanevAlA nahIM hai ukta kathana isa artha meM hI hai| paraMtu hamane indriyajJAna, jJAna nahIM hai; vaha to jJeya hai - aisA kahakara usake jJAnatva kA hI niSedha kiyA; paraMtu yahA~ aisA artha nahIM hai| yadyapi indriyajJAna meM jAnane kI kriyA ho rahI hai; paraMtu vaha hamAre kAma kI nahIM hai| yahA~ jAnane kI kriyA kA niSedha nahIM hai; paraMtu hama indriyajJAna meM jAnane kI kriyA kA hI niSedha karane laga gae haiN| yahI hamArI bhUla hai|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 pravacanasAra kA sAra jo nyAyazAstra nahIM par3hate haiM; ve hI aise bhUleM karate haiN| eka vyakti yahA~ se jA rahA hai, use koI camakadAra padArtha nIce par3A huA dikhaa| jhukakara dekhA to kA~ca kA Tukar3A thA, usane hIrA samajhA thA aura nikalA kA~ca kA Tukar3A / isalie usane use turaMta pheMka diyaa| pIchevAle ne pUchA 'kyA hai ?' vaha bolA - 'kucha nhiiN|' kucha nahIM - aisA kaise ho sakatA hai ? vaha jhukA thA to kucha na kucha to hogA hii| are bhAI! yahA~ kucha nahIM hai arthAt koI kAma kI cIja nahIM hai| ___'kucha nhiiN|' - aisA kahakara yahA~ usakI sattA se inkAra nahIM kiyA hai; apitu usakI prayojanamatatA se inkAra kiyA hai| aise hI 'indriyajJAna jJAna nahIM' isameM indriyajJAna kI sattA se inkAra karanA anyAya hai, galata hai| indriyajJAna prayojanabhUta nahIM hai - isakA nAma hI indriyajJAna jJAna nahIM hai - yadi aisA kahate haiM to koI samasyA nahIM hai| ise hI indriyajJAna heya hai - aisA kahA jAtA hai| 'indriyajJAna jJAna nahIM hai' yadi yaha sarvathA satya ho to vaha heya hai - aisA kaise kahA jA sakatA hai ? vaha chor3ane yogya hai - isakA artha yaha hai ki usakI sattA to hai; lekina vaha kisI kAma kA nahIM hai| eka chaMda AtA hai - parakhA mANika motiyA~, parakhA hema kapUra / yadi Atama jAnA nahIM, jo jAnA saba dhuul| yadi AtmA ko nahIM parakhA aura kisI ko bhI parakhA, to kucha parakhA hI nahIM hai, jAnA hI nahIM hai; vaha jAnanA bekAra hai; kyoMki vaha kisI prayojana kA nahIM hai| yahA~ AcArya kahate haiM ki indriyajJAnavAle ko indriyasukha kI tathA atIndriyajJAnavAle ko atIndriyasukha kI prApti hotI hai| jisa zuddhopayoga ke phala meM kevalajJAna kI prApti hotI hai; usI pA~cavA~ pravacana zuddhopayoga ke phala meM atIndriya Ananda kI bhI prApti hotI hai| jAdaM sayaM samaMtaM NANamaNaMtatthavitthaDaM vimalaM / rahidaM tu oggahAdihiM suhaM ti egatiyaM bhaNidaM / / 59 / / (harigIta) svayaM se sarvAMga se sarvArthagrAhI malarahita / avagrahAdi virahita jJAna hI sukha kahA jinavaradeva ne / / 59 / / svayaM se utpanna, samaMta, ananta padArthoM meM vistRta, nirmala aura avagrahAdi se rahita jJAna aikAntika sukha hai - aisA sarvajJadeva ne kahA hai| ____ yahA~ aikAntika se tAtparya vAstavika se hai| jJAnAdhikAra samApta hone ke bAda sukhAdhikAra kI 7-8 gAthAe~ ho jAne para bhI AcArya yahA~ jJAna kI hI mahimA gA rahe haiN| ___avagrahAdika se rahita atIndriya jJAna ke sAtha meM jo sukha utpanna huA hai; vaha sukha ekAntika sukha hai arthAt vAstavika sukha hai| ____ siddhoM ke atIndriyasukha kI apekSA indriyasukha duHkha hI hai| ata: saMsArIjIva du:khI hI haiN| puNya ke udaya se prApta honevAlI anukUlatA ko sukha mAno to hama saMsArIjIvoM ko bhI sukhI kaha sakate haiN| sarvajJa kA jJAna avagrahAdika se rahita hai| jo svayaM paidA huA hai arthAt indriyAdika kI sahAyatA se utpanna nahIM huA hai, guru-pustakAdika se utpanna nahIM huA hai, jisameM para ke sahayoga kI raMcamAtra bhI AvazyakatA nahIM hai - aisA jJAna atIndriyajJAna hai| jisaprakAra A~kha pIche kA nahIM dekha sakatI hai - kevalajJAna usaprakAra nahIM hai| kevalajJAna meM to sarvAMga pradezoM se eka-sA dikhatA hai| kevalajJAnI arahaMta bhagavAna ke A~kha aura kAna apane se bar3hiyA hote haiM, vajra kI coTa se bhI kharAba nahIM hote| kahane kA Azaya yaha hai ki unakI A~kheM to bar3hiyA haiM; lekina ve A~khoM se dekhate hI nahIM haiN| ve cAroM tarapha se AtmapradezoM se hI dekhate haiN| unakA jJAna avagrahAdika 43
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra se rahita atyaMta nirmala hai| aise jIvoM ko jo sukha hai, vaha ekAnta se sukha hI hai, usameM kathaMcit nahIM lagatA hai| kathaMcit sukha va kathaMcit duHkha - aisA bheda usameM nahIM hai| chahaDhAlA meM bhI tIsarI DhAla ke prathama chanda meM atIndriyasukha ke bAre meM likhA hai ki - 'AkulatA zivamAMhi na tAtai, zivamaga lAgyo chie|' AkulatA mokSa meM nahIM hai; ata: mokSamArga meM laganA caahie| yahA~ aise hI sukha kI carcA hai| jaM kevalaM ti NANaM taM sokkhaM pariNamaM ca so ceva / khedo tassa Na bhaNido jamhA ghAdI khayaM jAdA / / 60 / / (harigIta) are kevalajJAna sukha pariNAmamaya jinavara khaa| kSaya ho gaye haiM ghAtiyA re kheda bhI usake nahIM / / 60 / / jo 'kevala' nAmaka jJAna hai - kevalajJAna hai, vahI sukha hai, vahI pariNAma hai; kyoMki unake ghAtikarma kSaya ko prApta huye haiM; ata: unheM kheda nahIM kahA gayA hai| Apa meM 25 kilo vajana le jAne kI tAkata hai| yadi Apako 50 kilo le jAne ke lie kaheMge to kheda ho jaaegaa| ApameM jitanI jAnane kI zakti hai; utanA jAneMge to binA kheda ke jaaneNge| ApameM eka dina meM 10 gAthA yAda karane kI zakti hai to binA kheda ke yAda kareMge; parantu 20 gAthA yAda karane ke lie kaheMge to kheda ho jaaegaa| aba AcAryadeva anantavIrya kI carcA karate haiN| kevalajJAna ke lie jo kImata cukAI hai, usI meM anaMtasukha va anaMtavIrya bhI mila gyaa| anaMtasukha ko bhogate haiM, anaMtajJeyoM ko jAnate haiM; para unheM kheda nahIM hotA, thakAna nahIM hotii| bhagavAna pasInA se rahita haiM; kyoMki pasInA zrama kI nizAnI hai, kheda va thakAvaTa kI nizAnI hai| pasInA kA dUsarA pA~cavA~ pravacana nAma zramajala hai| bhagavAna ke lie 'zramajalarahita' kahA gayA hai| ___ isalie AcArya kahate haiM ki jo kevala nAma kA jJAna hai, vahI sukha hai, usase bhinna sukha nahIM hai; pariNAma bhI vahI hai| kahane kA Azaya yaha hai ki anaMtasukha meM kisIprakAra kA kheda nahIM hotA hai| usa atIndriyasukha kA svarUpa jAnanA jarUrI hai| jaise kevalajJAnI ke jJAna ko hama apane jJAna se nApate haiM; vaise hI unake sukha ko bhI hama apane sukha se nApate haiN| ToDaramalajI ne mokSamArgaprakAzaka meM mokSatattva kI bhUla ke prakaraNa meM yahI bAta batAI hai ki ajJAnI kahatA hai ki jitanA sukha hameM hai, usase anaMtaguNA sukha mokSa meM hai| isaprakAra vaha vartamAna meM jo indriyajanya sukha hai, usase guNanaphala lagAtA hai| mujhe yahA~ eka patnI kA sukha hai to vahA~ para ananta patniyA~ hoNgii| yahA~ para do roTiyoM kA sukha hai to vahA~ para anaMta roTiyoM kA sukha hogaa| isaprakAra isane jisa-jisa bhoga sAmagrI meM sukha kI kalpanA kara rakhI hai; usa-usase guNanaphala lagAtA hai| are bhAI ! tumhAre pAsa jo hai, usase hI to tuma guNanaphala kroge| isalie kahate haiM ki tuma aisA guNanaphala mata karo; kyoMki atIndriyasukha kI jAti hI judI hai| usakI mahimA batAne ke lie aisA kahA; kyoMki mahimA to jisase paricita hote haiM, usase hI kI jAtI hai| samyagdRSTi aura mithyAdRSTi meM yahI to pharka hai| samyagdRSTi ne usa mokSa ke sukha kA svAda liyA hai, bhale hI vaha anaMtavA~ bhAga cakhA ho| chahaDhAlA meM kahA hai ki - 'yoM cintya nija meM thira bhaye, tina akatha jo AnaMda lahayo / so indra nAga narendra vA, ahamindra maiM nAhIM khyo|' isaprakAra cintavana karake AtmasvarUpa meM lIna hone para una muniyoM 44
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kAsAra ko jo kahA na jA sake - aisA vacana se pAra Ananda hotA hai; vaha Ananda indra ko, nAgendra ko, cakravartI ko yA ahamindra ko bhI nahIM hotaa| (chaTharvI DhAla, 11vA~ chaMda) indra to samyagdRSTi hai, phira bhI vaha AnaMda indra ko kyoM nahIM hai ? yahA~ AcAryadeva jo indra ke sukha kI bAta kara rahe haiM, vaha indra ke laukika sukha ke saMdarbha meM kara rahe haiN| yahA~ indra ke samyagdarzanajanya sukha kI carcA nahIM hai| ___ loka meM jise sukha kahate haiM, vaha sAMsArika sukha hai; parantu samyagdarzanajanya jo sukha saudharma indra svarga meM bhoga rahA hai, vahI sukha zreNika rAjA naraka meM bhoga rahA hai lekina naraka meM duHkha tathA svarga meM sukha - aisA kahA jAtA hai, vaha kathana laukika sukha-duHkha kI bAta hai; paraMtu yahA~ to muni kI bhUmikAvAle atIndriyasukha ko lenA hai| viSayasAmagrIjanita sukha se atIndriyasukha alaga jAti kA hai| hameM jaba samyagdarzana hogA, taba usa jAti kA sukha khyAla meM AegA; lekina abhI zAstra ke AdhAra se to yaha nirNaya karanA par3egA ki vaha sukha koI alaga jAti kA hai, jise hama vyavahAra se mokSa kA zraddhAna kahate haiN| jaise atIndriyajJAna indriyajJAna se alaga hai, phira bhI ve donoM jJAna jJAna kA ullaMghana nahIM karate haiM; vaise hI indriyasukha aura atIndriyasukha donoM sukhaguNa kI paryAyeM haiM, sukhaguNa kA ullaMghana nahIM karatI haiN| isI nyAya se sukhaguNa kI jo paryAya duHkharUpa hai, use bhI sukha kaha sakate haiM; kyoMki vaha sukhaguNa kI paryAya hai| jJAnaguNa kI paryAya ko jJAna bhI kahate haiM aura ajJAna bhI kahate haiN| vaise hI sukhaguNa kI paryAya ko sukha bhI kahate haiM aura duHkha bhI kahate haiN| sukhaguNa kI atIndriyasukharUpa paryAya indriyasukha se judI jAti kI hai| vaha atIndriya sukha hI vAstavika sukha hai - yahI sukhAdhikAra meM kahA hai| chaThavA~ pravacana pravacanasAra paramAgama ke jJAnatattva prajJApana mahAdhikAra ke sukhAdhikAra ke AraMbha se hI yaha kahate A rahe haiM ki jinake atIndriyajJAna hai, unake atIndriyasukha hai| ise hI sampUrNa sukhAdhikAra meM AcAryadeva ne aneka tarka aura yuktiyoM se siddha kiyA hai| yahA~ mahattvapUrNa yukti yaha hai ki unako vItarAgI hone ke kAraNa koI bhI icchA nahIM rahI hai va sarvajJa hone ke kAraNa kisI bhI prakAra kA ajJAna nahIM rahA hai; ata: unheM kisI bhI prakAra kA duHkha sambhava nahIM hai| zakti kI durbalatAvaza duHkha pragaTa hotA hai; lekina unheM anaMtavIrya pragaTa ho gayA hai; isalie bhI unheM koI duHkha nahIM hai| isalie jinheM atIndriyajJAna hai, unheM atIndriyasukha hai| aba, isa sukhAdhikAra meM sAMsArika sukha kI carcA karate haiM / vastutaH vaha sAMsArikasukha sukha hai hI nahIM, vaha to du:kha hI hai| jaisA ki nimnAMkita gAthA meM kahA gayA hai - maNuAsurAmariMdA ahidudA indiehiM shjehiN| asahatA taM dukkhaM ramaMti visaesu rammesu // 63 / / (harigIta) narapatI surapati asurapati indriyaviSayadavadAha se| pIr3ita raheM saha sake nA ramaNIka viSayoM meM rameM / / 63 / / svAbhAvika indriyoM se duHkhita hote huye manuSyendra (cakravartI), asurendra aura surendra usa duHkha ko sahana nahIM karate huye ramyaviSayoM meM ramaNa karate haiN| isaprakAra ve sukhI nahIM haiM, du:khI hI haiN| AcAryadeva kahate haiM ki ve pA~ca indriyoM ke viSayoM meM ramate haiM tathA pA~ca indriyoM ke viSayoM meM ramaNatA duHkha ke binA saMbhava nahIM hai| jisaprakAra bhojana karanA bhUkha ke binA saMbhava nahIM hai, sparzanaindriya kA viSaya sevana Un
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 pravacanasAra kA sAra duHkha ke vAsanA kI tIvratama jAgratI binA saMbhava nahIM hai; usIprakAra binA paMcendriya viSayoM meM ramaNa karanA saMbhava nahIM hai / ataH ve duHkhI hI haiN| jinameM paMcendriya ke viSaya dekhe jAte haiM; ve viSaya isa bAta ke pramANa haiM ki ve duHkhI haiN| koI AdamI yaha kahe ki maiM kabhI bImAra nahIM par3atA; kyoMki mere sAtha tIna DaoNkTara hamezA rahate haiM aura eka davAiyoM kA baksA maiM hamezA apane sAtha rakhatA huuN| usakA yaha kahanA satya nahIM hai; kyoMki davAiyoM kA baksA evaM DaoNkTaroM kI upasthiti isa bAta kA pratIka hai ki vaha sadA bImAra rahatA hai| aise hI, jo loga aisA kahate haiM ki paMcendriyoM ke bhoga mujhe upalabdha haiM; isalie maiM saba ora se sukhI hU~; mujhe jo cAhie; vaha maiM khAU~piU~; jahA~ cAhU~, vahA~ jAU~; kAma karU~ yA nahIM karU~; isaprakAra mujhe pA~coM indriyoM ke viSaya hamezA upalabdha rahate haiM; isalie maiM sukhI hU~ / unase AcArya kahate haiM ki pA~coM indriyoM ke viSayoM kI nirantaratA tere sukhI hone kI nahIM, duHkhI hone kI nizAnI hai| tIrthaMkara RSabhadeva 83 lAkha pUrva kI Ayu kI vRddhAvasthA meM bhI nIlAMjanA kA nRtya dekha rahe the - yaha unake sukha kI nizAnI hai yA duHkha kI ? cakravartI bharata ke 96 hajAra patniyA~ thIM ve unakI sukha kI nizAnI hai yA duHkha kI ? bhagavAna RSabhadeva kI divyadhvani khira rahI thI aura bharata cakravartI 60 hajAra varSa ke lie lar3ane ke lie nikala ge| ve sukhI the yA duHkhI ? are bhAI ! ve duHkhI hI the; isalie to lar3ane ke lie nikala gae the| eka sAdhu dhuni ramAye baiThA thA, itane meM koI eka AdamI AyA aura usane sAdhu ke sAmane eka paisA cddh'aayaa| usa sAdhu ne bahuta manA kiyA hameM paise se kyA kAma ? 46 chaThavA~ pravacana 99 nahIM, mahArAja Apa rakha lo; jise sabase adhika AvazyakatA ho, jo sabase adhika dukhI ho; use de denA / itanA kahakara vaha vahA~ se calA gyaa| aba sAdhu kA dimAga AtmA-paramAtmA se haTakara isa paise kA kyA karU~ - isameM ulajha gyaa| isaprakAra paisA hI paisA usake dhyAna kA dhyeya bana gayA / hAthI para savAra eka rAjA dUsare rAjA para car3hAI karane ke lie jA rahA thA; taba usa sAdhu ne vaha paisA rAjA kI ora jora se pheMkA to vaha paisA rAjA kI nAka para lgaa| taba rAjA ne usa sAdhu se pUchA ki bhAI tumane yaha paisA merI nAka para kyoM mArA ? usa sAdhu ne kahA ki jo AdamI yaha paisA car3hAkara gayA thA, usane yaha kahA thA ki jise sabase adhika AvazyakatA ho, jo sabase adhika dukhI ho; use yaha de denaa| mujhe sabase adhika AvazyakatAvAle aura dukhI Apa hI dikhe; kyoMki sabakucha hote hue bhI Apa dUsare rAjA para car3hAI kara rahe ho| isakA artha yaha hai, sabase adhika AvazyakatA vAle Apa hI ho, sabase adhika dukhI bhI Apa hI ho; isalie Apako hI............ / yaha saba isa bAta kA pratIka hai ki paMcendriya ke viSayoM kI upalabdhi duHkha hI hai| yahI bAta agalI gAthA meM AcAryadeva kaha rahe haiM - jesiM visaesa radI tesiM dukkhaM viyANa sabbhAvaM / jar3a taM paNa hi sabbhAvaM vAvAro Natthi visayatthaM // 64 // ( harigIta ) paMcendriyaviSayoM meM ratI ve haiM svabhAvika duHkhiijn| duHkha ke binA viSaviSaya meM vyApAra ho sakatA nahIM / / 64 // jinheM viSayoM meM rati hai, unheM duHkha svAbhAvika jAnanA cAhie; kyoMki yadi vaha duHkha svAbhAvika na ho to viSayoM ke lie vyApAra na ho /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101 100 pravacanasAra kA sAra jinheM viSayoM meM rati hai, unheM AcArya svabhAva se hI dukhI kaha rahe haiM; ve karmodaya se du:khI nahIM haiN| ve pA~ca indriyoM ke viSayoM kI sAmagrI prApta nahIM haiM; isalie duHkhI nahIM haiN| ise hI Age AcArya isaprakAra kaheMge ki pA~ca indriyoM ke viSayoM kI prApti hai; isalie sukhI nahIM haiN| yahA~ duHkhI kA prakaraNa hai, isalie unake svAbhAvika duHkha hai - aisA AcArya kaha rahe haiN| yaha duHkha parajanya nahIM hai, aMtara meM pA~ca indriyoM ke viSayoM ke prati jo rati hai, vaha unake duHkha kA kAraNa hai| yadi ve svabhAva se du:khI nahIM hote to pA~ca indriyoM ke viSayoM meM unakA vyApAra hI nahIM hotaa| prazna - unheM pA~ca indriyoM ke viSaya puNya ke udaya se mila gae to hama kyA kareM ? kisI ke to eka bhI zAdI nahIM hotI aura cakravartI kI 96 hajAra zAdiyA~ ho gaIM, rAjapATa mila gayA hai| isameM unakA kyA doSa? uttara - are bhAI ! pA~ca indriyoM ke viSaya to puNya ke udaya se mile; lekina unakA sevana vaha puNyabhAva se kara rahA hai yA pApabhAva se? unake sevana kA bhAva to pApabhAva hI hai| ___ are bhAI ! saMyogarUpa se upalabdhi bhale hI puNya kA phala hogI; lekina unakA sevana to pApabhAva ke binA saMbhava nahIM hai| yahA~ AcArya yahI siddha kara rahe haiM ki unheM svAbhAvika duHkha hai arthAt ve kisI anya ke kAraNa duHkhI nahIM haiN| TIkA meM bahuta mArmika kahA hai ki - 'jinakI hata indriyA~ jIvita haiN|' hata arthAt hatyArI, bahuta duHkha denevAlI, niMdanIya / yahA~ indriyoM ke jIvita hone se Azaya bhoga kI icchA ke vidyamAna hone se hai| hata indriyA~ jindA haiM arthAt pA~ca indriyoM ke bhogane kA bhAva jindA hai| bhogane ke bhAva ke kAraNa hI dukha hai, para ke kAraNa nhiiN| saMsArIjIva svabhAva se hI du:khI haiM; kyoMki unake viSayoM meM rati chaThavA~ pravacana dekhI jAtI hai; pA~coM indriyoM ke viSayoM meM prema dekhA jAtA hai| yaha isa bAta kA pratIka hai ki ve svabhAva se hI duHkhI haiN| yahA~ svabhAvaparyAya mata lenaa| yaha saMsAra ke svabhAva kI bAta hai arthAt ve strI-putra ke kAraNa du:khI nahIM haiM, ve para ke kAraNa du:khI nahIM haiM, karma ke udaya se dukhI nahIM hai; unake aMdara jo viSayacAha hai, ve usake kAraNa du:khI haiN| isake lie yahA~ pA~ca udAharaNa die haiN| hAthI hathinIrUpI kuTTinI ke zarIra sparza kI ora, machalI baMsI meM pha~se hae mA~sa ke svAda kI ora, bhramara baMda ho jAne para kamala kI gaMdha kI ora, pataMgA dIpaka kI jyoti ke rUpa kI ora tathA hiraNa zikArI ke saMgIta ke svara kI ora daur3ate hue dikhAI dete haiN| yaha isa bAta kA pratIka hai ki ve svAbhAvika du:khI haiM; anyathA unakA viSayoM kI ora daur3anA saMbhava nahIM thaa| jaMgalI hAthiyoM ko pakar3ane ke lie jaMgala meM eka bahuta bar3A gaharA khaDDA khodA jAtA hai| usa para jhInA AvaraNa DAlakara, usake Upara miTThI aura dUba-ghAsa va jhAr3iyA~ DAla dI jAtI haiN| jaMgalI hAthiyoM ko phaMsAne ke lie eka hathinI ko prazikSita karate haiN| vaha catura hathinI apanI kAmuka ceSTAoM se jaMgalI hAthiyoM ko AkarSita karatI hai, mohita karatI hai aura apane pIche-pIche Ane ke lie prerita karatI hai| unase nAnAprakAra kI krIr3Ae~ karatI huI, vaha hathinI unheM usa gaDDe ke samIpa lAtI hai| tejI se bhAgatI huI vaha kuTTanI hathinI to jAnakAra hone se usa gaDDe se bacakara nikala jAtI hai; para tejI se pIchA karanevAlA bhAgatA huA kAmuka hAthI usa gaDDhe meM gira jAtA hai| isaprakAra vaha apanI svAdhInatA kho detA hai, baMdhana meM par3a jAtA hai| ____ isaprakAra sparzana indriya ke viSaya ke lie hAthI, rasanA indriya ke viSaya ke lie machalI, ghrANa indriya ke viSaya ke lie bhauMrA, cakSu indriya ke viSaya ke lie pataMgA aura karNendriya ke viSaya ke lie hiraNa kA udAharaNa diyA hai| 47
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 102 yaha jo pA~ca indriyoM ke viSayoM kI tarapha daur3ate hue dekhe jAte haiM; unheM kisI ne daur3AyA nahIM hai, kisI ne prazikSita nahIM kiyA hai; ve svayaM hI viSayoM kI ora daur3ate haiM; ata: svAbhAvikarUpa se dukhI haiN| aba AcArya, cakravartiyoM kI aura indroM kI bAta karate haiN| dekho, indroM kI kaisI durdazA hai ? viSaya kSaNika haiM; unakA aMta, nAza atinikaTa hai; pA~ca indriyoM ke jo viSaya haiM, ve anaMtakAla taka rahanevAle nahIM haiM; tathApi ve indrAdi viSayoM kI ora daur3ate hue dikhAI dete haiN| isase yaha to siddha hI hai ki ve dukhI haiN| yadi ve dukhI nahIM hote to indriyaviSayoM ke prati daur3ate dikhAI nahIM dete; kyoMki jisakA zItajvara upazAMta ho gayA hai, vaha pasInA Ane ke lie upacAra kyoM karegA? pahale kisI ko sardI lagakara bukhAra AtA thA, ka~paka~pI chUTatI thI to use zItajvara kahA jAtA thA aura pasInA A jAe to vaha bukhAra utara jAtA thaa| bacapana meM jaba hameM bukhAra AtA thA to taba khUba kapar3e ur3Akara sulAyA jAtA thaa| pasInA A jAegA to bukhAra utara jAegA - yahI mAnA jAtA thaa| AcArya yahA~ kaha rahe haiM ki jisakA zItajvara zAMta ho gayA hai; vaha pasInA lAne ke lie upAya kyoM karegA? / eka bukhAra aisA hai ki jisase sAre zarIra meM jalana hotI hai| AcArya kahate haiM ki jisakA dAhajvara dUra ho gayA hai, vaha kA~jI se zarIra ke tApa ko utAratA huA kyoM dikhAI degA ? jisake A~khoM kA duHkha dUra ho gayA hai, vaha baTAcUrNa A~jatA kyoM dikhAI degA ? jisakA karNazUla naSTa ho gayA hai, vaha kAna meM bakarI kI pezAba kyoM DalavAyegA? kAna meM DAloM to nAka aura gale meM bhI pahu~ca jAtI hai| yaha zuddha aura sAttvika bhI nahIM hai| roga nahIM ho to koI aisA kyoM karegA ? kintu tApa utArane ke lie hI ve pasInA lete dekhe jAte haiM, zItajvara ko dUra karane ke lie hI kAMjI kI mAliza karate dekhe jAte haiM, A~kha meM baTAcUrNa chaThavA~ pravacana A~jate dekhe jAte haiM aura kAna meM bakare kI pezAba DalavAte dekhe jAte haiM; isase yaha siddha hotA hai ki ve du:khI haiN| pA~cavA~ udAharaNa yaha hai ki jisakA ghAva bhara jAtA hai, vaha lepa karatA huA dikhAI nahIM detA hai| jaba ghAva ho jAtA hai, tabhI lepa lagAyA jAtA hai| isaprakAra AcArya ne pA~ca udAharaNa dekara yaha siddha kiyA ki viSayoM meM pravRtta jIva dukhI hI haiN| jo sukhI haiM; unake viSayoM meM vyApAra nahIM dikhanA cAhie; parantu cakravartI aura indroM ke viSayoM meM vyApAra dekhane meM AtA hai; isase yaha siddha hotA hai ki ve svabhAva se hI duHkhI haiN| cakravartI kI paTTarAnI rajasvalA nahIM hotI, use mAsikadharma nahIM hotA, usake koI saMtAna bhI nahIM hotii| yadyapi saMtAna nahIM honA to loka meM acchA nahIM mAnA jAtA; tathApi zAstroM meM yaha likhA hai ki mAsikadharma honA aura santAna kI utpatti - ina do kAraNoM se viSayabhoga meM bAdhA par3atI hai; cakravartI ko nirantara nirbAdha bhoga upalabdha raheM, isake lie prakRti ne yaha vyavasthA kI hai| ___cakravartI ke aise puNya kA udaya hai ki jisake kAraNa usake bhogoM meM koI bAdhA upasthita nahIM hotii| kahane kA Azaya yaha hai ki unheM bhoga kI aisI nirvighna vyavasthA caahie| isake AdhAra para hama cakravartI va indra kitane du:khI haiM; isakA aMdAjA lagA sakate haiN| prazna - yaha to atIndriyasukhAdhikAra kA prakaraNa hai| isameM duHkha kI carcA kyoM kara rahe haiM ? uttara - sampUrNa jagata ne isa duHkha ko hI sukha mAna rakhA hai| vaha sukha vAstavika sukha nahIM hai aura yaha atIndriyasukha hI vAstavika sukha hai - yaha bAta batAne ke lie yaha carcA kI jA rahI hai| 48
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 pravacanasAra kA sAra bhagavAna RSabhadeva ne jaba dIkSA lI aura jaMgala meM AhAra ke lie nagna ghUmane lage to jagata ko aisA lagatA thA ki becAre nagna ghUmate haiM, pahanane ke lie kapar3e taka nahIM haiM, savArI nahIM hai, paira meM jUte taka nahIM haiM, ghara-strI-putra kucha bhI nahIM hai| ina vastuoM ke binA ye kitane dukhI haiM? - yaha socakara saba loga unheM yaha saba dene ke lie taiyAra the| sampUrNa jagata to yahI mAnatA hai ki inake binA hI saba jIva duHkhI haiM aura unheM yaha upalabdha karA deMge to saba sukhI ho jaaeNge| isaprakAra ina vastuoM ko hamane sukha kI nizAnI mAna liyA hai| ye vastue~ munirAjoM ke pAsa nahIM hai; isalie unheM duHkhI mAna liyA hai| arahaMta aura siddhoM ke pAsa bhI nahIM hai; isalie unheM bhI du:khI mAna liyA hai| ___ AcArya kahate haiM ki saMsArI ko svabhAva se hI duHkha hai| cakravartI aura indroM kA vaibhava unake duHkha kI nizAnI hai, sukha kI nhiiN| isase yaha siddha huA ki jinake indriyA~ jIvita haiM, aise parokSajJAniyoM ke duHkha svAbhAvika hI hai| yahA~ AcArya ne indriyajJAnavAle ko parokSajJAnI evaM atIndriya jJAnavAle ko pratyakSajJAnI kahA hai| 'indriyajJAna jJAna nahIM hai' - yadi hama sarvathA aisA mAneMge to parokSajJAna jJAna hI siddha nahIM hogaa| arahaMtoM ke atIndriyajJAna hai arthAt pratyakSajJAna hai tathA saMsArI ke indriyajJAna arthAt parokSajJAna haiM - AcAryadeva ne yahA~ aisA bheda kiyA hai| mati-zrutajJAna parokSajJAna haiM, cAhe vaha samyagdRSTi ke ho yA mithyAdRSTi ke ? yadi samyagdRSTi ko parokSajJAna hai to use indriyajJAna nahIM hai - aisA kaise kahA jA sakatA hai? ___matijJAna aura zrutajJAna donoM parokSajJAna haiM evaM avadhijJAna aura mana:paryayajJAna ekadeza pratyakSa haiN| avadhijJAna tathA manaHparyayajJAna mAtra para ko hI jAnate haiN| ataH samyagdRSTiyoM ko tathA munirAjoM ko AtmA / chaThavA~ pravacana 105 kA jJAna, sukha tathA anubhava parokSa hI hai| jabataka unheM kevalajJAna pragaTa nahIM hotA, tabataka vaha parokSa hI rahatA hai| paNDita ToDaramalajI ne rahasyapUrNa ciTThI meM ise vistAra se spaSTa kiyA hai| unhoMne likhA hai ki anubhava meM pratyakSapanA saMbhava nahIM hai| indriya pratyakSa aura sAvyavahArika pratyakSa to vaha ho hI nahIM sktaa| adhyAtma kI apekSA kaheM to use anubhava pratyakSa kahA jA sakatA hai; parantu vAstava meM vaha parokSa hI hai| rahasyapUrNa ciTThI meM likhA hai ki anubhava pratyakSa meM AtmA usaprakAra bhI dikhAI nahIM detA hai; jisaprakAra A~khoM se koI cIja dikhatI hai| A~khoM se isa rUmAla ko dekhane meM jitanI spaSTatA hotI hai, utanI bhI spaSTatA AtmA ke anubhava meM nahIM hotii| rUmAla ke pradeza pratyakSa ho rahe haiM, isake paramANu dikha rahe haiM; anubhava meM to AtmA ke pradeza bhI nahIM dikhte| 64vIM gAthA ke bhAvArtha meM likhA hai ki 'parokSajJAniyoM ke svabhAva se hI duHkha hai; kyoMki unake viSayoM meM rati vartatI hai| kabhI-kabhI to ve asA tRSNA kI dAha se marane taka kI paravAha na karake kSaNika indriya viSayoM meM kUda par3ate haiN| yadi unheM svabhAva se hI dukha na ho to viSayoM meM rati hI na honI caahie|' agrima gAthA meM AcArya isa viSaya ko aura adhika spaSTa karate haiM - pappA iTTe visaye phAsehiM samasside sahAveNa / pariNamamANo appA sayameva suhaMNa havadi deho / / 5 / / (harigIta) indriyaviSaya ko prApta kara yaha jIva svayaM svabhAva se| sukharUpa ho para deha to sukharUpa hotI hI nhiiN||65|| sparzanAdika indriyA~ jinakA Azraya letI hai - aise iSTa viSayoM ko pAkara svabhAva se pariNamana karatA huA AtmA svayaM hI sukharUpa (indriyasukharUpa) hotA hai, deha sukharUpa nahIM hotii| 49
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 pravacanasAra kA sAra isa gAthA kI TIkA meM isa saMdarbha meM likhate haiM ki 'vAstava meM isa AtmA ke lie sazarIra avasthA meM bhI zarIra sukha kA sAdhana ho - aisA hameM dikhAI nahIM detaa|' samyagdRSTi ke jo laukika sukha-duHkha haiM, ve bhI zarIra ke kAraNa nahIM haiN| yadi samyagdRSTi sukhI hai to vaha zarIra ke kAraNa nahIM hai, vaha AtmA ke anubhava ke kAraNa hI sukhI hai| egaMteNa hi deho suhaM Na dehissa kuNadi sagge vaa| visayavaseNa dusokkhaMdukkhaM vA havadi symaadaa||66|| (harigIta) svarga meM bhI niyama se yaha deha dehI jIva ko| sukha nahIM de yaha jIva hI basa svayaM sukha-dukharUpa ho / / 66 / / ekAMta se to svarga meM bhI zarIra zarIrI (jIva) ko sukha nahIM detA; parantu viSayoM ke vaza se sukha athavA duHkharUpa svayaM AtmA hotA hai| pUrva kI gAthA meM AcArya ne atIndriyasukha ke bAre meM kahA thA aura isa gAthA meM ve indriyasukha kI carcA kara rahe haiN| kahane kA Azaya yaha hai ki jo bhI hamAre AtmA meM vidyamAna haiM; cAhe vaha atIndriya Ananda ho yA laukika sukha-duHkha hoM; una sabakA kAraNa AtmA meM hI vidyamAna hai, deha meM nhiiN| ___aMta meM AcArya sukhAdhikAra kI ina do gAthAoM ke mAdhyama se sodAharaNa samajhAte haiM ki sukha aura duHkha donoM svAbhAvika hI haiN| timiraharA jai diTThI jaNassa dIveNa Natthi kAyavvaM / taha sokkhaM sayamAdA visayA kiM tattha kuvvaMti / / 67 / / ( harigIta ) timirahara ho dRSTi jisakI use dIpaka kyA kreN| jaba jiya svayaM sukharUpa ho indriya viSaya taba kyA kareM / / 67 / / yadi prANI kI dRSTi timiranAzaka ho to dIpaka se koI prayojana nahIM chaThavA~ pravacana 107 hai arthAt dIpaka kucha nahIM kara sakatA; usIprakAra jahA~ AtmA svayaM sukharUpa pariNamana karatA hai; vahA~ viSaya kyA kara sakate haiM ? camagAdar3a, ullU aura billI kI A~khoM meM itanI tAkata hotI hai ki a~dhere meM bhI saba dikhAI detA hai; kyoMki unakI dRSTi timiraharA hotI hai| hameM dekhane ke lie ujAle kI jarUrata hai; parantu unheM ujAle kI jarUrata nahIM par3atI hai| ___ aise hI jinake svAbhAvika sukha hai; unako sukha ke lie pA~caindriyoM ke viSayoM kI jarUrata nahIM hai| kahane kA Azaya yahI hai ki isa jIva ke sukha-duHkha kA jimmedAra vahI hai aura koI dUsarA nhiiN| isa saMdarbha meM 68vIM gAthA meM diyA gayA dUsarA udAharaNa isaprakAra hai sayameva jahAdicco tejo uNho ya devadA Nabhasi / siddhoM vi tahA NANaM suhaM ca loke tahA devo / / 68 / / (harigIta) jisataraha AkAza meM ravi uSNa tejaru deva hai| basa usataraha hI siddhagaNa saba jJAna sukharu deva haiM / / 68 / / AkAza meM sUrya apane Apa hI teja, uSNa aura deva haiM; usIprakAra loka meM siddha bhagavAna bhI (svayameva) jJAna, sukha aura deva haiN| sUrya meM teja, garmI va prakAza - ye tIna guNa svabhAva se hI haiN| sUrya ko devatA kahA jAtA hai; isa vivakSA se usameM devatva, uSNatva va tejatva ye svabhAva se hI hai, kisI dUsare kI vajaha se nahIM hai| vaha apane Apa hI garma hai, prakAzamaya hai; kisI dUsare ke kAraNa vaha garma va prakAzamaya nahIM hai| aise hI siddha bhagavAna apane jJAna, sukha va devatva meM svayaM hI kAraNa haiM, unheM kisI dUsare kI jarUrata nahIM hai| isaprakAra AcArya yahA~ sukhAdhikAra samApta karate haiN| aba AcArya zubhapariNAmAdhikAra prArambha karate haiN| 50
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 pravacanasAra kA sAra zubhapariNAma kA svarUpa spaSTa karate hue ve likhate haiM - devadajadigurupUjAsu ceva dANammi vA susiilesu| uvavAsAdisu ratto suhovaogappago appA / / 69 / / jutto suheNa AdA tirio vA mANuso va devo vaa| bhUdo tAvadi kAlaM lahadi suhaM indriyaM vivihaM / / 70 / / sokkhaM sahAvasiddhaM Natthi surANaM pi siddhmuvdese| te dehavedaNaTThA ramaMti viesu rammesu / / 71 / / (harigIta) deva-guru-yati arcanA ara dAna upavAsAdi meN| ara zIla meM jo lIna zubha upayogamaya vaha AtamA / / 69 / / are zubha upayoga se jo yukta vaha tiryaggati / ara deva mAnuSa gati meM raha prApta karatA viSayasukha / / 70 / / upadeza se hai siddha devoM ke nahIM hai svabhAvasukha / tanavedanA se dukhI ve ramaNIka viSayoM meM rame / / 71 / / deva, guru aura yati kI pUjA meM, dAna meM, suzIloM meM aura upavAsAdika meM lIna AtmA zubhopayogAtmaka hai| zubhopayogayukta AtmA, tiryaMca, manuSya athavA deva hokara, utane samaya taka vividha indriyasukha prApta karatA hai| jinadeva ke upadeza se yaha siddha hai ki devoM ke bhI svabhAvasiddha sukha nahIM hai; ve (paMcendriyamaya) deha kI vedanA se pIr3ita hone se ramya viSayoM meM ramate haiN| zubhopayoga meM lIna tiryaMca, manuSya aura deva sabhI zubhopayoga ke phala meM indriyasukhoM kI prApti karate haiN| pUrva meM AcAryadeva ne zuddhopayogAdhikAra meM kahA thA ki zuddhopayogI muni nirvANasukha ko prApta karate hai aura anya zubhopayogI muni svargasukha ko prApta karate haiN| yaha bhI kahA thA ki svargasukha ghI meM ubalate hue chaThavA~ pravacana 109 prANiyoM ke da:kha ke samAna hI hai| yahA~ naraka ko chor3akara zeSa tIna gatiyA~ lI haiM; kyoMki naraka zubhapariNAma kA phala nahIM hai; kintu tiryaMca Ayu ko zubha mAnA gayA hai| tiryaMca meM bhI koI maranA nahIM cAhatA hai, yadi use mArane ke lie daur3ate hai to vaha jAna bacAne ke lie bhAgatA hai| isase Azaya yaha hai ki vaha use acchA mAna rahA hai; ata: vaha zubha hai, zubha kA phala hai; isaprakAra zubha ke phala meM tIna gatiyA~ lI haiM; narakagati nahIM lI hai| vaha ina tIna gatiyoM meM utane samaya taka vividha indriyasukha prApta karatA hai| tiryaMca bhI zubhopayoga ke phala meM sukha prApta karatA hai| tiryaMca bhogabhUmiyA~ hote haiM; para nArakI bhogabhUmiyA~ nahIM hote| amerikA ke kutte aura billiyoM ko rahane ke lie eyara kaMDIzana ghara evaM ghUmane ke lie kAreM milatI haiN| unake bhI aise puNya kA udaya hai; parantu aise puNya kA udaya nArakI ke nahIM hai; isalie unhoMne tiryaMca ko to zubhopayoga ke phala meM likhA, para nArakI ko nhiiN| paMcendriyoM ke viSayoM kA jo sukha hai, vaha zuddhopayoga kA phala nahIM hai aura vaha vAstava meM sukha hI nahIM hai - NaraNArayatiriyasurA bhajanti jadi dehasaMbhavaM dukkhaM / kiha so suho va asuho uvaogo havadi jIvANaM / / 72 / / (harigIta ) nara-nArakI tiryaMca sura yadi dehasaMbhava duHkha ko| anubhava kareM to phira kaho upayoga kaise zubha-azubha? ||72 / / manuSya, nArakI, tiryaMca aura deva (sabhI) yadi dehotpanna duHkha ko anubhava karate haiM, to jIvoM kA vaha (zuddhopayoga se vilakSaNa azuddha) upayoga zubha aura azubha - do prakAra kA kaise ho sakatA hai ? paMcendriyoM ke viSayoM kI prApti puNya ke udaya se hotI hai aura unameM jIva daur3a-daur3akara ramatA hai| vaha ramaNatA pApa hai; isaprakAra unameM pApa aura puNya kA bheda karane se kucha lAbha nahIM hai| zubhopayoga 51
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 pravacanasAra kA sAra ho yA azubhopayoga ho - donoM ke phala sacce sukharUpa to haiM hI nahIM / AcArya yahA~ spaSTa kara rahe haiM ki eka kA nAma sukha hai aura eka kA nAma duHkha hai; para haiM to donoM duHkha hI aisI sthiti meM zubhopayoga aura azubhopayoga - aise bheda karane se kyA lAbha ? puNya ke udaya se anukUla bhogasAmagrI prApta hotI hai aura pApa se udaya se pratikUla bhogasAmagrI prApta hotI hai| parantu hama kahate haiM ki puNya ke udaya se zAdI huI aura pApa ke udaya se zAdI nahIM huI / are bhAI ! aisA kahane para to sabhI brahmacArI pApI ho jAe~ge / yahA~ aisA kahanA cAhie ki puNya ke udaya se anukUla patnI kA saMyoga hotA hai aura pApa ke udaya se pratikUla patnI kA saMyoga hotA hai| isIprakAra yadi aisA kaheMge ki puNya ke udaya se roTiyA~ milIM aura pApa ke udaya se roTiyA~ nahIM milI to sabhI upavAsa vAle pApI ho jAe~ge / yahA~ aisA kahanA cAhie ki puNya ke udaya se anukUla bhojya sAmagrI milI aura pApa ke udaya se pratikUla bhojyasAmagrI milI, peTa meM jAte hI darda zurU ho gayA, na khAne meM majA AyA aura na pIne meN| puNya-pApa donoM hI saMyoga hai; lekina pApa ke udaya ko hamane viyoga meM ghaTita kiyA / puNya evaM pApa kA udaya na ho to na acchA saMyoga mile na buraa| yadi donoM kA udaya na ho to jJAnabhAnu kA udaya hotA hai - 'puNya pApa saba nAza kara jJAna bhAna parakAza / ' puNya aura pApa donoM hI se bhoga sAmagrI mila rahI hai, cAhe vaha acchI mile, cAhe burI; anukUla patnI mile athavA pratikUla patnI mile, Akhira to saba bhogasAmagrI hI hai| unase yadi bhogasAmagrI milatI hai to usameM zubha aura azubha aise do bheda karane se kyA lAbha hai ? Age AcArya kaheMge ki jinheM puNya va pApa meM aMtara dikhAI detA hai; donoM eka haiM - aisA dikhAI nahIM detA; ve sabhI ajJAnI haiM aura ve apAra 52 chaThavA~ pravacana saMsAra meM bhramaNa kreNge| 111 hi maNNadi jo evaM Natthi viseso tti puNNapAvANaM / hiMDadi ghoramapAraM saMsAraM mohasaMchaNNo / / 77 / ( harigIta ) puNya pApa meM antara nahIM hai jo na mAne bAta ye / saMsArasAgara meM bhrame madamoha se Acchanna ve / / 77 / / 72vIM gAthA ke bhAvArtha meM aura adhika spaSTa kiyA hai - 'zubhopayogajanya puNya ke phalarUpa meM devAdika kI sampadAyeM milatI haiM aura azubhopayogajanya pApa ke phalarUpa meM narakAdika kI ApadAyeM milatI haiM; kintu ve devAdika tathA nArakAdika donoM paramArtha se duHkhI hI haiN| isaprakAra donoM kA phala samAna hone se zubhopayoga aura azubhopayoga donoM paramArtha se samAna hI haiM arthAt upayoga meM azuddhopayoga meM - zubha aura azubha nAmaka bheda paramArtha se ghaTita nahIM hote|' eka ne DarA dhamakAkara lUTA aura eka ne cAya-pAnI pilAkara lUTA, prema se lUTA / luTeroM meM aise do bheda karane se Apa kyA siddha karanA cAhate haiM ? jisaprakAra luTeroM meM acche-bure kA bheda karane se koI lAbha nahIM hai; usI prakAra azuddhopayoga meM pApa va puNya aise do bheda karane se hameM kyA upalabdha hogA ? zubhapariNAmAdhikAra se kaI vyakti aisA hI samajhate haiM ki isameM AcAryadeva ne 'devapUjA karanA cAhie' - aisA likhA hogA; para AcAryadeva ne to 'zubhabhAva bhI karaneyogya nahIM athavA zubhabhAva ko dharma nahIM mAnanA' - yaha samajhAne ke lie zubhapariNAmAdhikAra likhA hai| zubhabhAva karane ke lie zubhapariNAmAdhikAra nahIM likhA hai| isa gAthA ke mAdhyama se AcArya ise spaSTa karate haiM - kulisAuhacakkadharA, suhova ogappagehiM bhogehiM /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 pravacanasAra kA sAra dehAdINaM viddhiM, kareMti suhidA ivaamirdaa||73 / / (harigIta) vajradhara ara cakradhara saba puNyaphala ko bhogate / dehAdi kI vRddhi kareM para sukhI hoM aise lage / / 73 / / vajradhara aura cakradhara zubhApayogamUlaka (puNyoM ke phalarUpa) bhogoM ke dvArA dehAdikI puSTi karate haiM aura isaprakAra bhogoM meM rata vartate hue sukhI jaise bhAsita hote haiN| (isaliye puNya vidyamAna haiM) isa 73vIM gAthA kI TIkA bahuta mArmika hai - "zakrendra aura cakravartI apanI icchAnusAra prApta bhogoM ke dvArA zarIrAdi ko puSTa karate hue - jaise goMca (joMka) dUSita rakta meM atyanta Asakta vartatI huI sukhI jaisI bhAsita hotI hai; usIprakAra una bhogoM meM atyanta Asakta vartate hue ye zakendra aura cakravartI sukhI jaise bhAsita hote haiM, isaliye zubhopayogajanya phalavAle puNya dikhAI dete haiM (arthAt zubhopayogajanya phalavAle puNyoM kA astitva dikhAI detA hai|) mUla gAthA ko par3hane se hameM aisA lagatA hai ki cakravartI tathA indroM ko puNya ke udaya se bahuta sukha prApta hotA hai - aisA AcArya kaha rahe haiN| parantu AcArya to yaha kaha rahe haiM ki jisaprakAra joMka gaMde khUna ko pIkara khuza hotI hai aura sukha anubhava karatI hai; usIprakAra ye indra aura cakravartI pA~ca indriyoM ke viSayoM kA sevana karate hue apane ko sukhI anubhava karate haiM, sukhI mAnate haiM evaM isameM ve anukUlatA kA vedana karate haiN| goMca aura gaMde khUna kA udAharaNa dekara amRtacandrAcArya ne laukika sukha-suvidhAoM kA heyatva siddha kiyA hai| agalI gAthA meM bhI ise hI vistAra diyA gayA hai tathA isakI TIkA meM amRtacandrAcArya ne phira goMca kA udAharaNa dekara usa viSaya ko spaSTa kiyA hai| te puNa udiNataNhA duhidA taNhAhiM visayasokkhANi / chaThavA~ pravacana icchaMti aNubhavaMti ya AmaraNaM dukkhasaMtattA / / 75 / / (harigIta) are jinakI udita tRSNA duHkha se saMtapta ve| haiM dukhI phira bhI AmaraNa ve viSayasukha hI cAhate / / 75 / / jinakI tRSNA udita hai aise ve jIva tRSNAoM ke dvArA duHkhI hote hue maraNaparyaMta viSayasukhoM ko cAhate haiM aura duHkhoM se saMtapta hote hue unheM bhogate haiN| ise hI TIkA meM udAharaNa ke mAdhyama se vistAra se spaSTa kiyA hai - "jinake tRSNA udita hai - aise devaparyaMta samasta saMsArI, tRSNA duHkha kA bIja hone se puNyajanita tRSNAoM ke dvArA bhI atyanta du:khI hote huye mRgatRSNA meM se jala kI bhA~ti viSayoM meM se sukha cAhate haiM aura usa duHkha saMtApa ke vega ko sahana na kara sakane se viSayoM ko tabataka bhogate rahate haiM, jabataka ki vinAza ko prApta nahIM ho jaate|" tAtparya yaha hai ki aMtima samaya taka usako bhogane kI koziza karate rahate haiN| jisaprakAra joMka gaMde khUna ko pIne ke lie cipaTa jAtI hai, yadi use chur3Ane kI koziza karo to bhI vaha marane taka chUTatI nahIM hai| saMsI (saMDAsI) se pakar3akara use khIMcanA cAho to bhI hama use jindA nahIM nikAla sakate / jaba vaha pUrA khUna pI legI aura usakA peTa bhara jAegA; tabhI vaha use chor3egI, hama use bIca meM se nahIM haTA sakate / maraNaparyanta se Azaya marate damataka nahIM hai; apitu mauta kI kImata para - aisA hai| svayaM kA maraNa na bhI ho to bhoga ke bhAva kA to maraNa hotA hI hai| jaise khAnA khA rahe ho aura peTa bhara jAye, phira bhI laDDu khAnA nahIM chor3ate / maraNaparyanta se tAtparya yaha hai| jIvana ke aMmita samaya taka paMcendriya ke viSayoM ko bhoganA cAhate haiM; lekina rojAnA maraNaparyanta arthAt jabataka vaha bhAva jIvita hai, peTa nahIM bhara gayA hai, aba aura 53
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 aMdara jAtA nahIM; tabataka yaha khAtA rahatA hai| eka aise vyakti ko maiMne dekhA hai jo bAjAra meM cATa vagairaha khAtA thaa| jaba usakA peTa bhara jAtA to vaha mu~ha meM U~galiyA~ DAlakara vomeTiMga (ulTI) karatA thA aura phira cATa, kacaur3I, pakaur3I khA letA thaa| pravacanasAra kA sAra pacAsa bImAriyA~ hai, DAyabiTIja hai; phira bhI ise mizrI - mAvA caahie| yaha kahatA hai ki- 'dekha lU~gA, jyAdA hogA to do injekzana aura lagavA luuNgaa|' isaprakAra prANI maraNaparyanta mRtyu kI kImata para bhI ina viSayoM ko bhogate haiN| vAstava meM yaha duHkha hI hai, sukha nahIM hai| aba AcArya jise yaha jagata sukha mAnatA hai, vaha sukha kaisA hai ? isakI carcA karate haiM - saparaM bAdhAsahidaM vicchiNNaM baMdhakAraNaM visamaM / jaM iMdiehiM laddhaM taM sokkhaM duHkhameva tahA / 76 / / ( harigIta ) indriyasukha sukha nahIM dukha hai viSama bAdhA sahita hai / hai baMdha kA kAraNa dukhada parataMtra hai vicchinna hai / / 76 / / jo indriyoM se prApta hotA hai, vaha sukha parasaMbaMdhayukta, bAdhA sahita, vicchinna, baMdha kA kAraNa aura viSama hai; isaprakAra vaha duHkha hI hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki isa adhikAra meM yaha siddha kiyA gayA hai ki puNya ke udaya meM prApta honevAlA viSayasukha sukha nahIM, vastutaH dukha hI hai| sutdA khojIdi AnaMda hai hai, parAyoM meM apanApana ApadAoM kA ghara hai, yahI kAraNa hai ki apane meM apanApana hI sAkSAt dharma hai aura parAyoM meM apanApana mahA-adharma hai| apane meM se apanApana kho jAnA hI ananta duHkhoM kA kAraNa hai aura apane meM apanApana ho jAnA hI ananta sukha kA kAraNa hai| anAdikAla se yaha AtmA apane ko bhUlakara hI ananta duHkha uThA rahA hai| - AtmA hI hai zaraNa, pRSTha 46 54 sAtavA~ pravacana pravacanasAra granthAdhirAja ke jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra ke zubhapariNAmAdhikAra para carcA cala rahI hai| jaba puNya ke udayavAle cakravartI aura indrAdi bhI dukhI haiM to phira puNya aura pApa meM kyA antara raha jAtA hai ? jo vyakti puNya ko pApa ke samAna hI heya nahIM mAnatA; vaha ekaprakAra se puNya ke phala meM hI Asakta hai| isake bAda 79vIM gAthA kI utthAnikA meM kahate haiM ki sarvasAvadyayoga ko chor3akara cAritra aMgIkAra kiyA hone para bhI yadi maiM zubhopayoga pariNati ke vaza hokara mohAdi kA unmUlana na karU~ to mujhe zuddha AtmA kI prApta kahA~ se hogI ? isaprakAra vicAra karake mohAdi ke unmUlana ke prati sarvArambha (sarvaudyama) pUrvaka kaTibaddha hotA hai| vastuta: bAta yaha hai ki yaha jIva to jIvanabhara zubhopayoga ke moha meM pha~sA rahe aura usI meM lagA rahe to AtmA ko kaise prApta kara sakatA hai? gAthA mUlataH isaprakAra hai - cattA pAvAraMbhaM samuTThido vA suhammi cariyammi / jahadi jadi mohAdI Na lahadi so appagaM suddhaM / / 79 / / ( harigIta ) saba chor3a pApAraMbha zubhacAritra meM udyata raheM / para nahIM chor3e moha to zuddhAtamA ko nA laheM / / 79 / / pApArambha ko chor3akara zubha cAritra meM udyata hone para bhI yadi jIva mohAdi ko nahIM chor3atA to vaha zuddha AtmA ko prApta nahIM hotA / amRtacandrAcArya isa gAthA kI TIkA meM bAhyakriyArUpa cAritra evaM zubhabhAva kI carcA abhisArikA kA udAharaNa dete hue isaprakAra karate haiM"jo jIva yA jo munirAja samasta sAvadyayoga ke pratyAkhyAnasvarUpa paramasAmAyika nAmaka cAritra kI pratijJA karake bhI dhUrta abhisArikA
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 117 116 pravacanasAra kA sAra (nAyikA - saMketa ke anusAra apane premI se milane jAnevAlI strI) kI bhA~ti zubhopayogapariNAti se abhisAra (milana) ko prApta hotA huA arthAt zubhopayoga pariNati ke prema meM phaMsatA huA moha kI senA ke vazavartanapane ko dUra nahIM kara DAlatA, jisake mahAdukha saMkaTa nikaTa hai - aisA vaha zuddha AtmA ko kaise prApta kara sakatA hai ? / isalie maiMne moha kI senA para vijaya prApta karane ke lie kamara kasI ___ yaha bahuta mArmika TIkA hai| jaba koI vyakti munidIkSA letA hai to usake samasta sAvadha kA tyAga hotA hai| usa samaya usake pariNAmoM ko dekheM to pAyeMge ki usake pariNAma AtmA ke kalyANa karane ke hI the, samAja ke uddhAra karane ke nahIM, hara gA~va ke mandira kI vedI ThIka ho, vedI kA mukha vAstuzAstra ke anusAra ho - aise nahIM the| hara gA~va ke pAsa Tekar3I (pahAr3I) para tIrtha banA duuN| kyA munivrata lete samaya unake mana meM aise saMkalpa rahe hoMge? ___ kundakundAcArya ne to spaSTa zabdoM meM likhA hai ki 'jaba tere pariNAma zithila hone lage to usa dina kA vicAra karanA ki jisa dina tumane dIkSA lI thii| ___ AcAryadeva ne mahattvapUrNa bAta yaha kahI ki tUne dIkSA lete samaya yaha pratijJA kI thI ki 'maiM paramasAmAyikarUpa zuddhopayoga cAritra ko aMgIkAra karatA huuN|' yahA~ isa viSaya ko samajhAne ke lie AcAryadeva ne dhUrta abhisArikA kA udAharaNa diyA hai| abhisArikA vaha premikA hai jo rAtri meM aise vastra pahanatI hai ki dUra se kucha patA hI nahIM cle| yadi amAvasa kI rAtri hai to vaha kAle kapar3e pahanakara AtI hai aura pUrNimA kI rAta hai to vaha sapheda sAr3I pahanakara AtI hai| purAne jamAne meM rAjAoM ke yahA~ bahuta pahare lage rahate the| taba sAtavA~ pravacana jo premikA una paharedAroM ko dhokhA dekara, ghUsa dekara jaise-taise premI ke pAsa pahu~ca jAye; vaha dhUrta abhisArikA hai| AcAryadeva yahA~ abhisArikA kA udAharaNa dekara yaha samajhA rahe haiM ki zuddhopayoga kI pratijJA lekara zubhopayoga meM laga jAe to samajhanA ki ve zuddhopayogarUpa sarvAMga sundara rAnI ko chor3akara zubhabhAvarUpI dhUrta abhisArikA ke cakkara meM par3a gae haiN| itane kaThora zabdoM kA prayoga kiyA hai AcAryadeva ne| dekho, AcAryadeva ne zubhabhAva kI kriyA ko dhUrta abhisArikA batAyA hai| abhisArikA zabda svayaM apavitra hai, usake sAtha dhUrta zabda aura lagA diyA hai| yahA~ to 'dhatUrA aura nIma car3hA' kI kahAvata caritArtha ho gii| yahA~ kahA hai ki jo zubhopayogarUpa pariNati se abhisAra (milana) ko prApta huA hai, vaha mahAsaMkaTa meM hai| nigoda ke atirikta aura koI mahAsaMkaTa nahIM hai| tAtparya yaha hai ki vaha alpakAla meM hI nigoda vApisa calA jaayegaa| ____ jAtismaraNa ke AdhAra se abhI jo yaha batA rahA hai ki vaha pUrva meM manuSya thA yA deva thA; usase hama pUchate haiM ki bhUtakAla meM to anAdikAla se hama sabhI nigoda meM hI the, vahA~ se nikalakara isa gati meM Ae haiM - yaha to mahAsatya hai na ! madhya meM koI eka paryAya zreSTha A gaI to bhUtakAla to bahuta laMbA hai| sabase adhika bhUtakAla to aMdhakAramaya hI rahA hai| isI bhUtakAla meM kisI eka paryAya meM camatkAra ho gayA thA to usI paryAya meM ekatvabuddhi karake mahimAvaMta hokara bhaviSya ko bigAr3a rahA hai| __ AcAryadeva to yahA~ yaha kaha rahe haiM ki jo zubhopayoga meM laga rahe haiM - aise munirAja bhI mahAduHkhasaMkaTa ke nikaTa haiN| mAna-pratiSThA kA bhAva na rakhate hue yadi gRhastha mandira banavA rahA hai to vaha zubhabhAva hai| para jisane pApa kA AraMbha tyAga diyA; usake lie to yaha puNya bhI nahIM hai; 55
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 118 kyoMki makAna banAnA, sar3ake banAnA - yaha saba pApArambha hai| yaha gRhastha kA kArya hai| sAdhu to mAtra dUra se darzana kara sakatA hai| sAdhu yadi ina sabakI preraNA dete haiM to vaha kRta-kArita-anumodanA samAna hone ke kAraNa pApa hI kI zreNI meM AtA hai| yahA~ to una munirAjoM ke sandarbha meM kahA gayA hai ki jinakA vyavahAracAritra pUrNataH samyak hai evaM jo nirdoSa zubhacaryA meM lage hue haiM; kintu moha ko nahIM chor3ate haiM to ve dhUrta abhisArikA ke cakkara meM pha~sa gae haiN| aise loga zuddhAtmA ko kaise prApta kara sakate haiM ? dekho ! yahA~ AcArya ne spaSTa likhA hai ki aisI bhUmikA meM rahanevAloM ko to samyagdarzana sambhava bhI nahIM hai| to cAritra kI kyA bAta kareM ? aba AcArya svayaM ke sandarbha meM kahate haiM ki - "ato mayA mohavAhinIvijayAya baddhA kakSeyam / - isalie maiMne moha kI senA para vijaya prApta karane ko kamara kasI hai|" yahA~ AcArya darzanamoha aura cAritramoha - donoM kI carcA kara rahe haiN| AcAryadeva ne yahA~ 'maiMne kamara kasI hai|' yaha zabdaprayoga kiyA hai; ata: yaha nizcitarUpa se cAritramoha kI hI bAta hai; ata: isa utthAnikA ko 80 va 81 donoM gAthAoM kI utthAnikA samajhanA caahie| 'maiMne moha kI senA ko jItane ke lie kamara kasI hai|' - aisA kahakara amRtacandrAcArya yaha nahIM batAnA cAhate haiM ki maiM kucha karane jA rahA hU~ aura na hI ve apanI mahimA batA rahe haiN| isa bhASA ke mAdhyama se ve yaha kahanA cAhate haiM ki 'yadi tumheM AtmA kA kalyANa karanA hai to moha kI senA ko jItane ke lie kamara kasa lo|' jaba koI kisI sajjana ke pAsa yaha pUchane jAtA hai ki 'bhAI sAhaba! aisI-aisI paristhiti hai, aisI paristhiti meM mujhe kyA karanA cAhie? Apa mujhe salAha do|' taba vaha sajjana aisA hI kahatA hai ki 'bhAIsAhaba! maiM ApakI bAta sAtavA~ pravacana to kyA btaauuN| lekina yadi maiM aisI paristhiti meM phaMsA hotA to maiM aisA karatA aura aisA nahIM krtaa| maiM to aisI jagaha eka saikeNDa bhI khar3A nahIM raha sakatA, maiM to usa AdamI ke pAsa jAtA hI nahIM, maiM to usakI zakla hI nahIM dekhtaa| aba Apako jo UMce so kro| Apa merI salAha pUchate haiM to usake hisAba se to Apako isa bAta meM ulajhanA hI nahIM caahie| Apako isa bAre meM socanA hI banda kara denA caahie|' isIprakAra AcAryadeva kaha rahe haiM ki maiMne to moha kI senA ko jItane ke lie kamara kasI hai| tAtparya yaha hai ki Apako bhI yahI karanA caahie| __kapar3e becanevAle dukAnadAra bhI isI pravRtti ke hote haiN| hameM dhotI kA jor3A lenA hai; ata: hama usase pUchate haiM ki maiM Apase pUchatA hU~ ki mujhe isameM se kauna-sI dhotI lenI caahie| isa para dukAnadAra kahatA hai ki bhAI sAhaba ! maiMne to yaha pahana rakhI hai, mujhe to yahI dhotI-jor3A acchA lagatA hai| ___isaprakAra AcAryadeva ne 'baddhA kakSeyam' kahakara isI bhASA kA prayoga kiyA hai| AcArya kahate haiM ki bhAI, kriyAkANDa meM, deha kI kriyA meM hI mata ulajhe raho / zubhabhAva ho rahe haiM so ThIka haiN| bhUmikA ke anusAra ve honA hI caahie| tuma zubhabhAva karake bar3I galatI kara rahe ho - aisA hama nahIM kaha rahe haiM; parantu zubhabhAva meM santuSTa honA, isI meM dharma mAnanA bar3I galatI hai| isa para yadi koI kahe ki yadi Apa aisA kahate haiM to maiM pUjA karanA chor3a dUMgA to hama kahate haiM ki chor3a denA, usase koI AsamAna TUTakara giranevAlA nahIM hai - aisI dhamakI kyoM dete ho? hama to Apase aisA nahIM kaha rahe haiM ki Apa pUjA karanA chor3a do| bhAI ! maiM to use dharma mAnanA chor3a do - aisA kaha rahA huuN| yahA~ pUjA chor3ane kI bAta nahIM hai; kyoMki jisa bhUmikA meM jaisA 56
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 120 hotA hai; usa bhUmikA meM vaisA hI hogaa| isIprakAra hama dAna dene kA niSedha nahIM karate haiN| hama to dAna dene ke bAda jo 'maiM caur3A aura bAjAra saMkar3A' aisI pravRtti hotI hai, usakA niSedha kara rahe haiN| aba AcArya yahA~ moha kI senA ko jItane ke lie kyA upAya karanA cAhie - isa sandarbha meM vicAra karate haiN| yahA~ 80 vIM gAthA kI bhUmikA ke antargata moharUpI senA ko jItane ke upAya kA prakaraNa cala rahA hai| yahA~ AcArya usa bhUmikA kI carcA kara rahe haiM, jisa bhUmikA meM cAhe muni ho, cAhe gRhastha ho; parantu use AtmA kA anubhava nahIM hai| AcArya kaha rahe haiM ki bhUmikA ke yogya tumhArI sampUrNa dhArmika kriyAe~ acchI hoM; bhAva bhI bhUmikAnusAra zubha ho; para unase kucha bhI siddha honevAlA nahIM hai| tumane bahuta utkRSTa kAma kara liyA hai - isa dhokhe meM mata rhnaa| yahA~ koI kriyA chor3ane kA prakaraNa nahIM hai, yahA~ to moha kI senA ko jItane kA upAya batA rahe haiN| jo jANadi arahaMtaM, davvattaguNattapajayettehiM / sojANadi appANaM, mohokhalu jAdi tassa layaM / / 8 / / (harigIta) dravya-guNa-paryAya se jo jAnate arahaMta ko| ve jAnate nija AtamA dRgamoha unakA nAza ho / / 8 / / jo arahaMta ko dravyapane, guNapane aura paryAyapane jAnatA hai; vaha apane AtmA ko jAnatA hai aura usakA moha avazya kSaya ko prApta hotA hai| arahaMta isa pada meM deva-zAstra-guru tInoM samAhita hote haiN| arahaMta deva, unakI divyadhvani zAstra aura usake pratipAdaka bhAvaliMgI santa guru haiN| jise AtmA kA anubhava nahIM hai, use ekadama aMtara se AtmA kA anubhava nahIM ho jaayegaa| use arahaMta ke dravya-guNa-paryAya kA nirNaya sAtavA~ pravacana ___ 121 karanA hogA; vaha nirNaya dezanAlabdhi athavA jinavANI ke AdhAra se hI hogaa| yaha nirNaya divyadhvani se hogA athavA gaNadharoM ke dvArA gUMthI huI dvAdazAga vANI se hogaa| isaprakAra arahaMta isa pada meM deva-zAstraguru tInoM samAhita hote haiN| vAstava meM to arahaMta bhagavAna hI paramaguru haiN| zeSa to paramparAguru haiN| jabataka AtmA kA anubhava nahIM huA hai, tabataka zubhabhAva hI hai| isalie AcArya ne isa gAthA ko zubhapariNAmAdhikAra meM samAhita kiyA hai| yahA~ AcAryadeva ne arahaMta ko 'dravya-guNa-paryAya se jAnane' kI bAta kI hai; jo bahuta mahattvapUrNa hai| yadi AcArya yaha vizeSaNa nahIM lagAte to hama arahaMta ko 34 atizaya aura 8 prAtihAryoM se hI dekhte| isaprakAra isI meM aTaka jAte / isaprakAra jIva bhramita na ho; isalie hI AcAryadeva ne yahA~ dravya-guNa-paryAya se jAnane kI bAta kahI hai| dravya-guNa-paryAya se jAne arthAt arahaMta ko vastasvarUpa se jAne / arahaMta to avasthA kA nAma hai; phira AcAryadeva ne yahA~ 'dravya-guNaparyAya se jAno' yaha bAta kyoM kahI? AcAryadeva cAhate haiM ki hama arahaMta paryAya meM vidyamAna sarvajJatA ko jAne, vItarAgatA ko jAne; kyoMki hamArA svabhAva bhI sarvajJatvazakti sampanna haiN| ye matijJAna hamArA svabhAva nahIM hai| hamArA paryAyasvabhAva bhI sarvajJa jaisA hI hai| AcArya yahA~ yaha likhate haiM ki jo arahaMta ko dravya-guNa-paryAya se jAnegA; vaha apane AtmA ko dravya-guNa-paryAya se jaanegaa| AcArya yahA~ yaha kaha rahe haiM ki arahaMta bhagavAna ke dravya-guNaparyAya ko jAno arthAt unake dravya ko pahicAno; unameM jo anaMta guNa haiM, unheM jAno aura unakI paryAyoM ko bhI jAnoM / jo AtmA arahaMta ko dravya-guNa-paryAya se jAnatA hai, vahI AtmA apane AtmA ko dravyaguNa-paryAya se jAnatA hai aura usakA hI moha nAza ko prApta hotA hai| 57
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 122 isa vidhi ko amRtacandrAcArya ne TIkA kI ina do paMktiyoM meM aura gaMbhIratA pradAna kI hai - 'jo vAstava meM arahaMta ko dravyarUpa se, guNarUpa se aura paryAyarUpa se jAnatA hai, vaha vAstava meM apane AtmA ko jAnatA hai; kyoMki donoM meM nizcaya se aMtara nahIM hai|' ina paMktiyoM para mumukSuoM meM bahuta carcA calatI hai| arahaMta ko dravya-guNa-paryAya se jAnane meM do dRSTiyA~ mukhya haiN| prathama yadi hama paryAya kA vicAra kareM to arahaMta paryAya meM sarvajJatA va vItarAgatA mukhya haiN| unakI isa avasthA ko gaharAI se jAne binA samyagdarzana nahIM ho sktaa| jaba hama sarvajJa va vItarAgI paryAya ko jAneMge, taba hama yaha jAneMge ki sarvajJatA AtmA ke jJAnaguNa kI paryAya hai aura vItarAgatA cAritraguNa kI paryAya hai| isaprakAra hamane guNa ko jaanaa| phira yaha guNa AtmA ke haiN| isaprakAra hamane dravya ko jaanaa| AcArya kahate haiM ki arahaMta kI paryAya meM jaisI sarvajJatA va vItarAgatA pragaTa huI hai; vaisA hI hamArA svabhAva hai| isaprakAra AtmA ke sarvajJasvabhAva va vItarAgasvabhAva ko jAnane ke lie arahaMta kA sarvajJasvabhAva va vItarAgasvabhAva jAnanA jarUrI hai| yahA~ koI pUchatA hai ki kyA mere AtmA meM se bhI sarvajJatA va vItarAgatA kI paryAya pragaTa hogI? taba AcArya kahate haiM ki bhagavAna ne usake pragaTa hone kI gAraMTI dI hai| lekina usake pragaTa hone kI eka vyavasthita vidhi hai; usa vidhi se hI terA lakSya sampanna hogaa| vaha svabhAva meM hai, isalie pragaTa hogii| vaha vidhi AtmA ke Azraya kI hai; usake Azraya se hI tujhe sarvajJatA va vItarAgatA milegii| jaba isa jIva ko yaha nirNaya ho jAtA hai ki maiM vartamAna meM bhI vItarAga va sarvajJasvabhAvI hU~; taba vartamAna kI paryAya meM jo rAga va ajJAna hai; usakI upekSA karake vItarAgasvabhAvI va sarvajJasvabhAvI apane AtmA meM apanApana ho jAtA hai| sAtavA~ pravacana 123 isaprakAra AcArya ne vItarAga va sarvajJa svabhAva pragaTa hone kA upAya batAyA arthAt uparyukta vidhi btaaii| __dUsarA bindu yaha hai ki arahaMta aura apane AtmA kI samAnatA ko jaano| dravya aura guNoM se to yaha AtmA arahaMta ke samAna hai hI; paryAya meM bhI samAnatA hai; kyoMki kAlAntara meM hameM bhI to aisI hI paryAya pragaTa hogii| ___Age TIkA meM amRtacandrAcArya ne dravya, guNa, paryAya ko paribhASita kiyA hai ki anvaya dravya hai, anvaya ke vizeSaNa guNa haiM aura anvaya ke vyatireka (bheda) paryAyeM haiN| isa kaThina viSaya ko bhAvArtha meM aura adhika saralabhASA meM spaSTa kiyA hai - "isaprakAra apanA AtmA bhI dravya-guNa-paryAyarUpa se mana ke dvArA jJAna meM AtA hai| isaprakAra traikAlika nija AtmA ko mana ke dvArA jJAna meM lekara - jaise motiyoM ko aura saphedI ko hAra meM hI antargata karake mAtra hAra hI jAnA jAtA hai; usIprakAra AtmaparyAyoM ko aura caitanyaguNa ko AtmA meM hI antargarbhita karake kevala AtmA ko jAnane para pariNAmI-pariNAma-pariNati ke bheda kA vikalpa naSTa hotA jAtA hai; isalie jIva niSkriya cinmAtra bhAva ko prApta hotA hai aura usase darzanamoha nirAsrava hotA huA naSTa ho jAtA hai| yadi aisA hai to maiMne moha kI senA para vijaya prApta karane kA upAya prApta kara liyA haiaisA kahA hai|" AcArya yahA~ kaha rahe haiM ki motI aura DorA mata dekho, hAra ko dekho; tabhI vAstavika AnaMda aaegaa| sabhI yahI kahate haiM ki maiMne naulakhA hAra pahanA hai, aisA koI nahIM kahatA ki maiMne motI pahane haiN| DorA va motI nikAla do aura mAtra hAra rakho - aisI bhASA kA prayoga nahIM hai| DorA va motI isake vikalpa meM nahIM haiM, jJAna meM nahIM haiM; jJAna meM mAtra hAra hai| basa bAta itanI hI hai| 58
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtavA~ pravacana 125 124 pravacanasAra kA sAra jisaprakAra DorA va motI nikAla do aura mAtra hAra rakho - aisI bhASA kA prayoga kabhI nahIM hotA; usIprakAra guNa nikAlo, paryAya nikAlo aura mAtra dravya ko rakho - aisI dRSTi dravyadRSTi nahIM hai| yahA~, AcAryadeva ne pariNAma, pariNAmI aura pariNati kI carcA kI hai| isameM kahA hai ki pariNAma ke bheda kA vikalpa naSTa hotA jAtA hai arthAt bheda kA vikalpa naSTa hotA hai, bheda nhiiN|| pratyeka AtmA meM anaMta guNa haiM aura pratisamaya eka guNa kI eka paryAya hotI hai - hamameM aura arahaMta bhagavAna meM paryAya saMbaMdhI yaha samAnatA hai| jaise - cAhe caparAsI ho, cAhe jilAdhikArI ho - donoM hI sarakArI naukara haiM; jo unameM bheda hai, use mukhya nahIM karanA hai| aise hI arahaMta aura hamArA AtmA pariNamanazIla hai; isaprakAra donoM meM pariNamanazIlatA samAna hai - isaprakAra donoM kI paryAya meM samAnatA hai| paryAya kA jo bheda hai; vaha vyaktigata stara para hai; use yahA~ nahIM dekhanA hai| hama jainI aura tuma jainI - isaprakAra donoM kI eka hI jAti hai| pravacana sunane ke lie jo zrotA Ae haiM; unameM koI caparAsI bhI ho sakatA hai aura mantrI bhI ho sakatA hai; para jaina to donoM hI haiN| donoM ko yadi pravacana sunanA ho to sabake sAtha nIce hI baiThanA hogaa| ___eka bAra Adarzanagara meM eka nivRtta (riTAyarDa) kalekTara sAhaba merA pravacana sunane Ae the| ve pravacana ke madhya meM bahasa karane laga gae to maiMne unheM roka diyaa| to unhoMne kahA 'jAnate ho - maiM kauna hU~ ? Akhira Apa mujhe samajhate kyA haiM ?' maiMne kahA 'Apa eka zrotA ho| maiM to basa yahI jAnatA huuN|' unhoMne jhaTa se kahA ki 'maiM kalekTara huuN|' maiMne kahA 'Apa kalekTara hoMge; lekina isa samaya mere lie to Apa zrotA hI haiN|' indirA gAMdhI pradhAnamaMtrI thIM; lekina ve bhI apane pati phiroja gAMdhI ke lie to patnI hI thiiN| kisI kA pati pradhAnamaMtrI ho; lekina usakI patnI ke lie to vaha pati hI hai| jaba isaprakAra pariNAma, pariNAmI va pariNati ke bheda kA vikalpa naSTa ho jAtA hai; taba yaha jIva niSkriya cinmAtra bhAva ko prApta hotA jAtA hai| usase isakA darzanamoha nirAzraya hotA huA naSTa hotA jAtA hai| __isake pazcAt AcArya kahate haiM ki yadi aisA hai to maiMne moha kI senA para vijaya prApta karane kA upAya prApta kara liyA hai| arahaMta bhagavAna ko dravya-guNa-paryAya se jAno to apane AtmA kA jAnanA hogA aura svayameva hI moha kA nAza hogaa| aba 81 vIM gAthA kI utthAnikA meM likhate haiM ki - "athaivaM prAptacintAmaNerapi me pramAdo dasyuriti jAgarti / - aba, isaprakAra maiMne cintAmaNi ratna prApta kara liyA hai; tathApi pramAda cora vidyamAna hai - aisA vicAra kara jAgRta rahatA hai|" mokSa ke upAyarUpa cintAmaNiratna mila gayA hai; lekina pramAdarUpa cora cAroM tarapha ghUma rahe haiM; isalie mujhe jAganA caahie| paNDita bhUdharadAsajI ne ise padyarUpa meM isaprakAra spaSTa kiyA hai - mohanIMda ke jora, jagavAsI ghUmeM sdaa| karmacora cahU~ ora, saravasa lUTeM sudha nhiiN|| paNDita bhUdharadAsajI ne karmoM ko cora batAyA hai aura yahA~ AcAryadeva pramAda ko cora kaha rahe haiN| __ AcArya ne pahale yaha kahA thA ki 'uTho, jAgo!' aba AcArya 'jAgate rho|' aisA kaha rahe haiN| ve kaha rahe haiM ki jo tumane prApta kara liyA hai, vaha anaMtakAla taka TikegA nahIM; kyoMki abhI ise kSAyika samyagdarzana prApta nahIM huA hai; isalie he jIva ! jAgate rho| gAthA mUlata: isaprakAra hai - jIvo vavagadamoho, uvaladdho taccamappaNo sammaM / jahadi jadi rAgadose, so appANaM lahadi suddhaM / / 81 / / 59
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 pravacanasAra kA sAra ( harigIta ) jo jIva vyapagata moha ho u pa la fa dha ka nija Atma I ra chor3a deM yadi rAga ruSa zuddhAtma upalabdhi kareM / / 81 / / jisane moha ko dUra kiyA hai aura AtmA ke samyak tattva ko prApta kiyA hai - aisA jIva yadi rAga-dveSa ko chor3atA hai to vaha zuddha AtmA ko prApta karatA hai| jisa jIva ne AtmA kA anubhava kara liyA hai, darzanamoha kA nAza kara diyA hai - aisA jIva yadi rAga-dveSa ko chor3a deveM to vaha zuddha AtmA ko prApta karatA hai| yahI viSaya TIkA meM atyanta saralabhASA meM spaSTa kiyA hai - " isaprakAra jisa upAya kA varNana kiyA hai, usa upAya ke dvArA moha ko dUra karake bhI, samyak Atmatattva ko prApta karake bhI yadi jIva rAga-dveSa ko nirmUla karatA hai, to zuddha AtmA kA anubhava karatA hai| (kintu ) yadi punaH punaH usakA anusaraNa karatA hai, rAga-dveSarUpa pariNamana karatA hai, to pramAda ke adhIna hone se anubhavarUpa ciMtAmaNiratna ke curAye jAne se antaraMga meM kheda ko prApta hotA hai| isalie mujhe rAga-dveSa ko dUra karane ke lie atyanta jAgRta rahanA caahie|" AcAryadeva yahA~ Atmopalabdhi ke lie eka mahattvapUrNa saMdeza dete haiM ki yadi isa jIva ne AtmA meM puruSArtha kAyama nahIM rakhA to yaha aupazamika yA kSAyopazamika samyagdarzana eka sunizcitakAla meM chUTa jaaegaa| isalie isa samyagdarzana ko kAyama rakhane ke lie bhI jAganA jarUrI hai aura Age bar3hane ke lie arthAt cAritramoha ko naSTa karane ke lie bhI jAganA jarUrI hai, jAgate rahanA jarUrI hai| para-padArthoM meM ulajhe rahanA hI sonA hai aura apane AtmA meM jamanA - ramanA, apane AtmA ke dhyAna meM hI magna rahanA jAganA hai| * 60 AThavA~ pravacana pravacanasAra paramAgama ke jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra ke zubhapariNAma adhikAra para carcA cala rahI hai| isameM 80-81vIM gAthA taka carcA ho cukI hai| aba AcArya 82vIM gAthA meM ghoSaNA karate haiM ki - savve vi ya arahaMtA teNa vidhANeNa khavidakammaMsA / kiccA tadhovadesaM NivvAdA te Namo tesiM // 82 // ( harigIta ) sarva hI arahaMta ne vidhi naSTa kIne jisa vidhI / sabako batAI vahI vidhi ho namana unako saba vidhI // 82 // sabhI arahanta bhagavAna usI vidhi se karmAzoM kA kSaya karake tathA usI prakAra se upadeza karake mokSa ko prApta hue haiM, unheM namaskAra ho / acAnaka namaskArarUpa gAthA yahA~ kaise AI ? isakA uttara AcAryadeva ne isa gAthA kI utthAnikA meM diyA hai| 'aba, bhagavantoM ke dvArA svayaM anubhava karake pragaTa kiyA huA yahI eka niHzreyasa kA pAramArthikapantha hai - isaprakAra mati ko vyavasthita karate haiN|' ataH AcAryadeva kahate haiM ki aba adhika zodha-khoja ke cakkara meM par3ane kI jarUrata nahIM hai| itanA batAne ke bAda bhI yaha jIva aisA vicAra karatA hai ki kyA yaha satya hai, kyA yaha jarUrI hai ? isaprakAra bhramita hotA hai to vaha abhI samajhA hI nahIM hai| Ajataka jinhoMne karmoM kA nAza kiyA hai, jo vartamAna meM kara rahe haiM aura bhaviSya meM bhI jo karmoM kA nAza kareMge; unake lie yahI eka rAstA hai| tInoM kAla yahI eka upAya hai, thA aura rhegaa| isalie AcAryadeva yahA~ mati ko vyavasthita karate haiM arthAt isake pazcAt bhI Age aura koI rAstA nikala AegA isaprakAra dimAga ko ghumAne kI jarUrata nahIM hai| ise TIkA meM AcArya ne udAharaNa dekara vizeSa spaSTa kiyA hai -
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasArakA sAra 128 "atItakAla meM kramaza: hae samasta tIrthaMkara bhagavAna prakArAntara kA asaMbhava hone se, jisameM dvaita saMbhava nahIM hai; aise isI ekaprakAra se karmAMzoM kA kSaya karake svayaM anubhava karake paramAptatA ke kAraNa bhaviSyakAla meM athavA isa vartamAna kAla meM anya mumukSuoM ko bhI isIprakAra upadeza dekara mokSa ko prApta hue haiM; isalie nirvANa kA anya koI mArga nahIM hai - aisA nizcita hotA hai athavA adhika pralApa se basa hoo ! merI mati vyavasthita ho gaI hai| bhagavantoM ko namaskAra ho|" ___ isalie AcArya aisA upadeza dete haiM ki aba mati ko vyavasthita karo, adhika pralApa se kyA lAbha hai ? / AcAryadeva kaha rahe haiM ki aba ye jo khoja kI caMcalavRtti hai, usase virAma lo| jaise - koI lar3akA zAdI karanA cAhatA hai| taba vaha paccIsoM jagaha apane yogya lar3akiyA~ dekhatA hai| jaba usakA dimAga eka jagaha sthira ho jAtA hai, usakI sagAI ho jAtI hai; taba bhI yadi koI kahatA hai ki abhI aura do-cAra jagaha dekha lo, to usakA kyA Azaya ho sakatA hai? yaha bAta samAja meM bhI bardAzta ke kAbila nahIM hotii| lar3akI ke gharavAloM ko yaha patA cala jAe ki abhI bhI isane lar3akI dekhanA jArI rakhA hai to ve bhI isa bAta ko bardAzta nahIM kara sakate haiN| sagAI hone ke pazcAt lar3akiyoM ko dekhane meM virAma laganA hI caahie| yadi vaha samAja meM jAe aura kahe ki merI sagAI ho gaI hai, phira bhI cAra jagaha lar3akiyA~ dekhane ge| sagAI ho gaI phira bhI Apane aisA kyoM kiyA ? yadi usase aisA pUchate haiM aura vaha kahatA hai ki lar3akI to ApakI jaisI sundara hindustAna meM kahIM nahIM hai| isalie kahIM anyatra riztA hone kA prazna hI upasthita nahIM hotaa| isalie anyatra dekhane se Apako kyA pharka par3atA hai? bhAIsAhaba! yahA~ lar3akI suMdara hai yA nahIM hai aura dUsarI jagaha usakA AThavA~ pravacana riztA hogA ki nahIM hogA? yaha bAta nahIM hai| tumhAre mana meM jo kacAsa hai, beImAnI hai; vaha yahA~ pragaTa ho gaI hai| kyA lar3akI ke bApa ko itanA dhairya ho sakatA hai ? honA bhI nahIM caahie| aise hI yadyapi isa jIva ko mukti kA mArga khyAla meM AyA hai; phira bhI bhaTakane kI vRtti abhI hai| isase yahI tAtparya hai ki isakA marma ise khyAla meM nahIM AyA hai| isakI gaharAI isa jIva ko khyAla meM nahIM AI hai| aise hI yadi tuma kaho ki tumhArA mokSamArga yadi saccA hai to aura dasa jagaha dekha lene do| isase kyA pharka par3atA hai; lauTakara to yahA~ hI AnA hai| AcArya kahate haiM ki hameM to koI pharka nahIM par3atA, para terI anAsthA to pragaTa ho hI gii| gurudeva aise vyakti ke lie aisA pharamAte haiM ki - abhI bhI yaha mara rahA hai| ise AcArya kundakundadeva kA samayasAra prApta hai evaM amRtacandra AcArya kI AtmakhyAti mila gaI hai| ise saba marma khyAla meM A gayA hai| ise pUrA pakkA-dRr3ha vizvAsa hai ki gurudeva jo kahate haiM, vaha saccI bAta hai| phira bhI isakA yaha vikalpa banA rahatA hai ki anyatra bhI kahIM dekha lU~, kahIM naI bAta mila jaaegii| bhAI ! kahIM bhI jAoge isase pRthak koI satya milegA hI nahIM, aMta meM yahIM AnA pdd'egaa| AcArya yahA~ kaha rahe haiM ki isake bhaTakAva se yahI spaSTa hotA hai ki isake aMtara meM abhI kacAsa hai, vikalpa zeSa haiN| isa jIva ke jo bhaTakane kI vRtti hai, isakI ekaniSThatA meM jo zaMkA upasthita huI hai, usase AcAryadeva paricita haiM; isalie kahate haiM ki adhika pralApa se kyA phAyadA? yaha kahatA hai ki majA nahIM AyA, thor3A aura smjhaao| ise hI dhyAna meM rakhakara AcArya kahate haiM ki adhika pralApa se kyA phAyadA?
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 pravacanasAra kA sAra isa kathana kA Azaya mAtra itanA hI hai ki samajha meM Ane kA lakSaNa ekamAtra tRpti hai| isa jIva ko aura adhika sunane kA, anyatra jAne kA, duniyA meM bhaTakane kA jo vikalpa hai; vaha atRpti kA hI sUcaka hai| ekamAtra yahI rAstA hai, anante jIva isI rAste se mokSa gae haiN| abhI vartamAna meM jo jIva mokSa jA rahe haiM, cha: mAha ATha samaya meM 608 jIva mokSa jAe~ge; ve kisI anya upAya se mokSa meM jAe~ge; yaha saMbhava hI nahIM hai| dezanAlabdhi ke mAdhyama se tattva ko samajhakara, phira prAyogyalabdhi meM hote hue karaNalabdhipUrvaka AtmAnubhava karake, AtmA meM lIna hokara, cAritra dhAraNa karake hI yaha jIva mokSa jAtA hai - yahI mArga hai, anya koI mArga nahIM hai| dabbAdiesu mUDho, bhAvo jIvassa havadi moho tti / khubbhadi teNucchaNNo, pappA rAgaM va dosaM vaa||83|| (harigIta) dravyAdi meM jo mUr3hatA vaha moha usake jora se| kara rAgaruSa paradravya meM jiya kSubdha ho cahuMora se / / 83 / / jIva ke dravyAdi sambandhI mUDha bhAva (dravyaguNaparyAya saMbaMdhI jo mUDhatArUpa pariNAma) vaha moha hai, usase AcchAdita vartatA huA jIva rAga athavA dveSa ko prApta karake kSubdha hotA hai| 83 aura 84vIM gAthA kI TIkA meM amRtacandrAcArya ne ise udAharaNa ke mAdhyama se spaSTa kiyA hai - "dhatUrA khAye hue manuSya kI bhA~ti dravya-guNa-paryAya saMbaMdhI pUrvavarNita tattva-apratipattilakSaNa jo jIva kA mUDhabhAva hai, vaha moha hai| AtmA kA svarUpa ukta moha (mithyAtva) se AcchAdita hone se yaha AtmA paradravya ko svadravyarUpa se, paraguNa ko svaguNarUpa se aura paraparyAyoM ko svaparyAyarUpa se samajhakara-svIkAra kara atirUr3ha dRr3hatara saMskAra ke AThavA~ pravacana kAraNa paradravya ko hI sadA grahaNa karatA huA, dagdhaindriyoM kI ruci ke vaza se advaita meM bhI dvaita pravRtti karatA huA, rucikara-arucikara viSayoM meM rAga-dveSa karake ati pracura jalasamUha ke vega se prahAra ko prApta pula kI bhA~ti do bhAgoM meM khaNDita hotA huA atyanta kSobha ko prApta hotA hai| isaprakAra moha, rAga aura dveSa - ina bhedoM ke kAraNa moha tIna prakAra kA hai| isaprakAra tattva-apratipattirUpa vastusvarUpake ajJAna ke kAraNa moharAga-dveSarUpa pariNamita hote hue isa jIva ko - ghAsa ke Dhera se DhaMke hue gaDDe ko prApta honevAle hAthI kI bhA~ti, hathinIrUpa kuTTanI ke zarIra meM Asakta hAthI kI bhA~ti aura virodhI hAthI ko dekhakara uttejita hokara usakI ora daur3ate hue hAthI kI bhA~ti - vividhaprakAra kA baMdha hotA hai; isalie mumukSujIva ko aniSTa kArya karanevAle isa moha, rAga aura dveSa kA yathAvat nirmUla nAza ho - isaprakAra kSaya karanA caahie|" AcArya ne yahA~ hAthI ke tIna udAharaNa dekara moha, rAga aura dveSa ko spaSTa kiyA hai| ina udAharaNoM ke adhyayana se aisA lagatA hai ki AcArya bhayaMkara jaMgala meM rahate the| jahA~ hAthiyoM ke jhuNDa ghUmA karate the - aise gahana vana meM rahate the| prathama udAharaNa meM, pahale eka gaDDA banA diyA jAtA thA aura usake Upara ghAsa DAla diyA jAtA thaa| usa gar3e ke udAharaNa se AcArya ne moha ko samajhAyA hai| dUsare udAharaNa meM, hathinI ko aisA prazikSita kiyA jAtA thA ki vaha hAthI ko pha~sAkara use apane pIche daur3AtI thii| isaprakAra ke hAthI ke mAdhyama se yahA~ rAga ko samajhAyA hai| tIsare udAharaNa meM, hAthI ko aisA prazikSita kiyA jAtA thA ki vaha sAmanevAle hAthI ko lalakAratA thaa| taba vaha dUsarA hAthI usase 62
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasArakA sAra 132 laDane ke lie AtA thaa| jaba vaha lar3ane ke lie AtA thA, taba vaha usa gaDDe meM gira jAtA thaa| dvitIya udAharaNa meM hathinI rAga meM pha~sAkara hAthI ko gaDDe meM girAtI hai aura isa udAharaNa meM dveSa meM pha~sAkara hAthI ko gaDDe meM girAyA jAtA hai| 'ghAsa ke Dhera se Dhake hue khaDDe ko prApta honevAle hAthI kI bhA~ti' - yaha moha (ajJAna) saMbaMdhI udAharaNa hai| hathinIrUpI kuTTanI ke zarIra meM Asakta hAthI kI bhA~ti' - yaha rAga saMbaMdhI udAharaNa hai aura 'virodhI hAthI ko dekhakara, uttejita hokara (usakI ora) daur3ate hue hAthI kI bhA~ti' - dveSa saMbaMdhI udAharaNa hai| yahA~ tIna bAteM mahattvapUrNa haiM - dhokhA khAkara moha meM par3e aura apanApana sthApita kara leM athavA rAga kare athavA dveSa kare; parantu ye tInoM cIje pha~sAtI hI haiN| are ! Apa bhI khaNDelavAla aura maiM bhI khaNDelavAla / Apa bhI chAbar3A maiM bhI chAbar3A - isaprakAra apanepana meM pha~sAnA, yaha moha kA hI udAharaNa hai| kisIprakAra apanApana sthApita karanA - yaha pratyeka kI vRtti hai| yadi paradeza meM use koI jApAnI milatA hai aura usase isakI koI riztedArI nahIM hai| vaha kisI bhI rUpa meM usase jur3A huA nahIM hai| phira bhI jApAna eziyA meM hai, isalie hama bhI eziyana aura tuma bhI eziyana - isaprakAra usameM kahIM na kahIM se apanatva sthApita karatA hai| yaha apanApana jor3ane kI vRtti hI mithyAtva hai| apanApana jor3anA pha~sane aura pha~sAne kI vRtti hai| isIprakAra jahA~ bhI thor3A-sA saMyoga milatA huA dikhatA hai, vahA~ yaha turaMta apanApana jor3a letA hai| Apa bhI mumukSu, maiM bhI mumukSu , Apa digambara, maiM bhI digambara - isaprakAra sampradAya se apanatva jor3atA hai| Apa jainI, maiM bhI jainI - isaprakAra jAti se, gotra se - aise vividhaprakAra se yaha apanatva jor3ane kA prayatna karatA hai| AThavA~ pravacana 133 jisase samAnatA dikheM aura jahA~ ekatA utpanna ho, rAga kA kAraNa dikhe, vahA~ turaMta rAga utpanna hotA hai| usa rAga kA kAraNa ekatva va moha hI hai| ___yaha svayaM amarIkana hai aura dUsarA eziyana hai, usameM koI apanatva kA bindu bhI nahIM hai, phira vaha acchA AdamI hai - isaprakAra usakI acchAiyA~ batAkara usameM rAga paidA karatA hai| yadi usa vyakti ko pachAr3anA hai, taba usake virodhI kA sAtha denA hI pdd'egaa| isa uddezya se jaise pAkistAna virodhI hai, para cAinA se nipaTanA hai; taba virodhI kA virodhI dosta ho jAtA hai - aise siddhAnta nikAlakara usase moha, rAga va dveSa - ina tInoM ko puSTa karatA hai| sampUrNa jagata moha, rAga aura dveSa - ina tInoM meM hI pha~satA-pha~sAtA A rahA hai| ___ moha, rAga aura dveSa ina tInoM kA udAharaNa dekara AcAryadeva yaha kahanA cAhate haiM ki ye tInoM aniSTa kArya karanevAle haiM; isalie moha, rAga va dveSa - ina tInoM kA yathAvat nirmUla nAza ho; hameM aisA prayatna karanA caahie| 81vIM gAthA taka AcArya ne moha, rAga aura dveSa ke nAza kA upAya btaayaa| 82vIM gAthA meM yaha preraNA dI ki karaneyogya kArya mAtra yahI hai; aba aura adhika khojA-khojI ke cakkara meM nahIM par3anA cAhie / khojane kA kArya siddha ho gayA hai| aba mAtra puruSArtha prArambha karanA zeSa hai| aura jarA dekha leM, aura jarA dekha leM - aisA atRpti kA bhAva zeSa rahanA hI nahIM cAhie / aba nirNaya ho gayA hai aura samaya alpa hai; ataH puruSArtha prArambha kro| dukAna para jAte haiM, saba nirNaya ho jAte haiM; taba aisA hI kahA jAtA hai ki aba kharIdo aura bhaago| kapar3A kharIda liyA hai, darjI ke yahA~ kapar3A silane DAla diyA hai| darjI ne use kATa diyA hai| itanA sabakucha hone para bhI yadi vaha kahatA hai ki kahIM apana ThagAe to nahIM gae? thor3A do dukAneM aura dekha leN| aise mUryoM ke lie hama yahI samajhAte haiM ki aba 63
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 pravacanasAra kA sAra to kAma ho hI gayA hai| aba kucha ho to sakatA nahIM; phira vyartha hI samaya kharAba kyoM karatA hai ? aba tere pAsa jo bhI samaya zeSa hai; vaha ina vyartha kI bAtoM meM naSTa karoge to khAnA chUTa jAegA, tumhAre sabhI kAryakrama gar3abar3A jaaeNge| aba tuma Age kI soco|| isaprakAra AcArya samajhAte haiM ki jisa bindu para pahu~canA cAhie - aise vAstavika bindu para pahu~cane ke bAda bhI hamArI jo bhaTakane kI vRtti cAlU rahatI hai, vaha bahuta khataranAka hai; kyoMki vaha hameM phira usI cakkara meM DAla sakatI hai, jisa cakkara se hama bar3I muzkila se sulajha kara Ae haiN| kisI ne kapar3A kharIda liyA aura darjI ke yahA~ bhI DAla diyaa| aba vaha eka dukAnadAra se kahatA hai ki Apake yahA~ koI acchA-sA kapar3A ho to dikhAnA / dukAnadAra to samajha jAtA hai ki ise kapar3A to kharIdanA nahIM hai, yaha mAtra bhAva pUcha rahA hai| taba vaha dukAnadAra use 10 ru. mITara kama batA detA hai| 80 ru. mITara kharIdA ho to use 70 ru. mITara batA detA hai| vaha vyakti vahA~ se bhAva sunakara jahA~ se kapar3A kharIda liyA thA; usa vyakti ke pAsa jAtA hai aura usase jhagar3A karane lagatA hai| tU-tU, maiM-maiM prArambha ho jAtI hai| vaha kahatA hai ki Aja to maiMne yahA~ se kapar3A kharIdA; aba bhaviSya meM maiM kabhI yahA~ se kapar3A nahIM khriiduuNgaa| ve donoM zatru bana jAte haiN| yadi isa jIva ko saccA mArga mila gayA hai aura jinavANI mAtA para pUrNa vizvAsa hai, kunkundAcArya tathA amRtacandrAcArya ne jo lipibaddha kiyA hai; usa para yadi pUrNa vizvAsa hai to phira aba zodha va khoja kI prakriyA kA kucha mahattva hI nahIM rahatA hai| yadi yaha saccA mArga milane ke uparAMta bhI zodha va khoja kI prakriyA prArambha rakhatA hai to aise vyakti ke lie kucha upadeza nahIM hai| usake bhAgya meM bhaTakanA hI hai| pA~ca varSa taka zrI ToDaramala digambara jaina siddhAnta mahAvidyAlaya meM AThavA~ pravacana jaina tattvajJAna kA gaharAI se adhyayana kareM; phira tattva se vimukha ho jAya, aise chAtra kI zikAyata jaba samAja karatI hai to hama kahate haiM jisa chAtra ko pA~ca varSa taka samajhAne se samajha meM nahIM AyA; vaha aba pA~ca minaTa ke samajhAne se kaise samajhegA ? usa ziSya ko 'adhyApakoM ko namaskAra karanA cAhie' - yaha bAta samajhAkara apane hI samaya ko vyartha naSTa karanA hai| vidyArthI ko adhyApakoM ko namaskAra karanA cAhie - yaha samajhAne ke lie bhI kyA mahAvidyAlaya kholA jAtA hai yA pravacanasAra jaise zAstra kI gAthAoM kA artha samajhAne ke lie mahAvidyAlaya kholA jAtA hai| jisa mahAvidyAlaya meM gurujanoM ko namaskAra karanA cAhie - yaha samajhAnA par3e, yaha usa mahAvidyAlaya kA durbhAgya hI hai| yadi ziSya guru ke pAsa AtA hai to guru aisA tattva samajhAe ki sahaja hI ziSya kA vinamra bhAva se mastaka jhuka jaae| Apa hameM namaskAra hI nahIM karate, Apa muniyoM ke virodhI ho; prArambha se yahIM samajhAne lge| bhAI ! yaha samajhAnA koI samajhAnA nahIM hai| namaskArarUpa kriyA to antarnihita mahimA se hI pragaTa hotI hai| isameM adhika pralApa se kyA lAbha hai ? AcArya kahate haiM ki aba pUrNa zakti se moha ke nAza karane kA udyama kro| aba ziSya AcArya se pUchatA hai ki - 'mahArAja koI dUsarA rAstA hai ?' taba AcArya likhate haiM ki - "atha mohakSapaNopAyAntaramAlocayati / - aba moha ke nAza ke upAyAntara kI AlocanA karate haiN|" AcArya ne pUrva meM to yaha kahA thA ki koI dUsarA rAstA nahIM hai aura yahA~ ve svayaM hI dUsarA rAstA batA rahe haiN| vastuta: yaha dUsarA rAstA nahIM hai; usI kA sahayogI rAstA hai| Apa kisI ko yaha batAte haiM ki bhAIsAhaba! yaha vidyAlaya bahuta acchA hai; isameM pA~ca varSataka rahakara Apa par3heMge to isase Apako bahuta 64
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 pravacanasAra kA sAra lAbha hogaa| aba vaha kahatA hai ki bhAIsAhaba ! yaha to maiMne nizcita kara liyA hai; lekina koI dUsarA upAya btaao| 'are! jaba tumane yaha nizcita kiyA hai ki isameM bhartI honA hai to anya kisI upAya ki kyA AvazyakatA hai? 'bhAIsAhaba, hameM isa mahAvidyAlaya meM praveza kaise milegA ? isakA upAya btaao| aba to isaprakAra kA prazna karanA cAhie / isaprakAra jo prathama upAya kA sahayogI upAya ho; use hI upAyAntara kahA jAtA hai arthAt yaha upAya kA upAya aura mArga kA mArga hai|' aba mohakSaya karane kA upAyAntara vicArate haiM - jiNasatthAdo aDhe paccakkhAdIhiM, bujjhado nniymaa| khIyadi mohovacayo, tamhA satthaM samadhidavvaM / / 86 / / (harigIta) tattvArtha ko jo jAnate pratyakSa yA jinazAstra se| dRgamoha kSaya ho isalie svAdhyAya karanA cAhie / / 86 / / jinazAstra dvArA pratyakSAdi pramANoM se padArthoM ko jAnanevAle ke niyama se mohopacaya kSaya ho jAtA hai; isalie zAstra kA samyak prakAra se adhyayana karanA caahie| AcArya yahA~ upAyAntara batA rahe haiN| vaise 12 va 13 gAthA se hI AcArya ne upAya batAnA prArambha kara diyA thA; parantu 80vIM gAthA meM AcArya ne isa upAya kI ghoSaNA kI thI ki jo arahaMta ko dravya-guNaparyAya se jAne, vaha AtmA ko jAnatA hai evaM usakA moha nAza ko prApta hotA hai| vahA~ mAtra dravya-guNa-paryAya se jAne - aisA hI kahA thA; una dravya-guNa-paryAya ko jAnane kA upAya nahIM batAyA thaa| aba yahA~ AcArya una dravya-guNa-paryAya ko jAnane kA upAya batA rahe haiN| dravya-guNa-paryAya ko zAstra ke samyak adhyayana se arthAt svAdhyAya se jAno - yahA~ yahI upAyAntara batAyA hai| isaprakAra yahA~ arahaMta ko AThavA~ pravacana dravya-guNa-paryAya se jAno - isakA upasaMhAra bhI kiyA hai aura jJeyatattvaprajJApana adhikAra kI bhUmikA bhI bA~dha rahe haiN| yahA~ AcArya zAstroM se dravya-guNa-paryAya ko jAnane kI preraNA de rahe haiN| AcAryadeva ne isa grantha ke jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra meM dravyaguNa-paryAya kI sAmAnya evaM vizeSarUpa se carcA kii| jaba yaha prazna upasthita huA ki arahaMta ke dravya-guNa-paryAya ko kaise jAne? taba AcAryadeva ne zAstroM kA svAdhyAya karanA cAhie - aisA kahA / isaprakAra yahA~ upAyAntara se Azaya kisI viruddha upAya se nahIM hai| jaba maiM prazikSaNa zivira meM jAtA hU~ to vahA~ eka vizeSa bAta samajhAtA hU~ ki bhAIsAhaba! hama Apake pratidvaMdvI nahIM hai| jaise do meDikala kaoNleja haiM, vahA~ koI aisA kahe ki yaha merA pratidvaMdvI hai| donoM mahAvidyAlaya meM se kina chAtroM ko naukarI milI - isameM ve donoM pratidvaMdvI ho sakate haiM; lekina una mahAvidyAlayoM meM praveza pAne taka jo pahalI kakSA se lekara bArahavIM kakSA taka kI par3hAI karAte haiM; ve to unake sahayogI hI haiM; kyoMki yadi ve nahIM par3hAyeMge to meDIkala kaoNleja ko chAtra kahA~ se mileMge? ____ hama bhI isa vidyAlaya meM Apake lie kaccA mAla taiyAra kara rahe haiN| muni banane se pUrva jinazAstroM kA adhyayana honA jarUrI hai; vidvAna honA jarUrI hai, vaha hama taiyAra kara rahe haiN| hamane muni banAne ke lie kaccA mAla taiyAra kiyA hai, yadi Apa muni haiM to Apa inheM bhI muni banA lo| hama sadAcArI vidvAna taiyAra kara rahe haiN| sadAcArI zAkAhArI samAja ho, gA~va-gA~va meM pAThazAlA cale, gA~va-gA~va meM bAlaka NamokAra maMtra sIkheM - isameM kisI kI bhI pratidvaMdvatA nahIM hai; kyoMki yaha to dharmapracAra ke lie pUrva bhUmikA hai| isIprakAra AcArya yahA~ kaha rahe haiM ki hama jisa upAyAntara kI carcA kara rahe haiM, vaha upAya 80vIM gAthA ke upAya ke viruddha nahIM hai;
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 apitu usakA sahayogI upAya hai| upAya yaha hai ki dravya-guNa- paryAya se arahaMta ko jAnanA aura upAyAntara yaha hai ki ina dravya-guNa-paryAyoM ko vividha zAstroM ke svAdhyAya se jAnanA cAhie; kyoMki eka hI jagaha sabhI viSaya vistAra se nahIM kahe jA skte| AcAryadeva ne hameM upAya batA diyA hai; aba hameM usa upAya ko jAnanA hai to zAstroM kA svAdhyAya karake jAnanA caahie| pravacanasAra kA sAra yadi koI tumheM samajhAtA hai; para usameM sahI artha bhAsita na hokara anartha bhAsita hotA hai to zAstra tumhAre pAsa sAkSI haiM; kisI aura se pUchane kI AvazyakatA hI nahI hai| isaprakAra yahA~ AcAryadeva ne usI upAya ke sahayogI upAya ko upAyAntara kahA hai - NANappagamappANaM paraM ca davvattaNAhisaMbaddhaM / jANadi jadi Nicchayado jo so mohakkhayaM kuNadi / / 89 / / ( harigIta ) jo jAnatA jJAnAtmaka nijarUpa ara paradravya ko / vaha niyama se hI kSaya kare dRgamoha evaM kSobha ko / / 89 / / jo nizcaya se jJAnAtmaka aise apane ko aura para ko nija-nija dravyatva se saMbaddha jAnatA hai, vaha moha kA kSaya karatA hai| 86vIM gAthA meM AcAryadeva ne jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra kI bhUmikA bA~dhI thI aura aba yahA~ jJeya - jJAnavibhAgAdhikAra kI bhUmikA bA~dha rahe haiN| aisA kaha rahe haiM ki zAstroM se dravya-guNa-paryAya ko jAnakara 'jJAnasvabhAvI AtmA maiM hU~ aura anya sampUrNa jagatarUpa anya dravya maiM nahIM hU~' * aisA jAnanA hI moha ke kSaya kA upAya hai| AcArya ne dravya-guNaparyAya ko jAnakara usameM sva-para bhedavibhAga karane kA Adeza diyA hai| isaprakAra jAnane kA lAbha yaha hai ki jo maiM hU~, usameM jama jAnA hai| - aba saba prakAra se sva-para ke viveka kI siddhi Agama se karane 66 AThavA~ pravacana yogya hai - aisA upasaMhAra karate haiM - 139 tamhA jiNamaggAdo guNehiM AdaM paraM ca davvesu / abhigacchadu NimmohaM icchadi jadi appaNo appA / / 90 / / ( harigIta ) nirmoha honA cAhate to guNoM kI pahicAna se / tuma bheda jAno sva-para meM jinamArga ke AdhAra se / / 90 / / yadi AtmA apanI nirmohatA cAhatA ho to jinamArga se guNoM ke dvArA dravyoM meM sva aura para ko jAno / tAtparya yaha hai ki sva-para ke viveka se moha kA nAza kiyA jA sakatA hai; isalie jinAgama ke dvArA vizeSa guNoM se aisA viveka karo ki ananta dravyoM meM se yaha sva hai aura yaha para hai| isa gAthA meM mahattvapUrNa bAta yaha hai ki jina zAstroM ke svAdhyAya se dravya-guNa-paryAya ko jAnakara guNoM ke AdhAra para sva aura para kA vibhAga kiyA jA sake, sva aura para kA vibhAga karake para se apanApana tor3akara sva meM apanApana jor3A jA sake; unhIM zAstroM kA svAdhyAya abhISTa hai; kyoMki mohakSaya kA yahI upAya hai; anya bAtoM meM ulajhanA ThIka nahIM hai| 91vIM gAthA kI yaha TIkA mahattvapUrNa hai - "sAdRzyAstitva se samAnatA ko dhAraNa karate hue bhI svarUpAstitva se vizeSatA se yukta dravyoM ko sva-para ke bhedavijJAnapUrvaka na jAnatA huA, na zraddhA karatA huA jo jIva mAtra zramaNatA (dravyamunitva) se AtmA kA damana karatA hai; vaha vAstava meM zramaNa nahIM hai| jise reta aura svarNakaNoM kA antara jJAta nahIM hai, usa dhUla ko dhonevAle puruSa ko jisaprakAra svarNalAbha nahIM hotA; usIprakAra ukta zramaNAbhAsoM meM se niruparAga Atmatattva kI upalabdhi lakSaNavAle dharma kA udbhava nahIM hotA, dharmalAbha prApta nahIM hotaa| "
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 pravacanasAra kA sAra sabhI dravya sat haiM - aisI jo mahAsattA hai, vahI sAdRzyAstitva hai| isameM bhedajJAna nahIM ho pAtA hai| sAdRzyAstitva meM se hI svarUpAstittva pragaTa hotA hai| 'maiM jJAnAnandasvabhAvI hU~' - yaha merA svarUpAstittva hai aura 'Apa jJAnAnandasvabhAvI haiM'- yaha ApakA svarUpAstitva hai / lekina merA astitva mere meM hai, para se usakA koI saMbaMdha nahIM / jise isa svarUpAstitva kA patA nahIM hai, vaha kitane hI zAstra par3he, munipanA dhAraNa kareM, usakA jIvana vyartha hI hai| jisaprakAra sarrAphA bAjAra meM dukAnoM ke pAsa nAliyA~ hotI haiM to bahuta sAre svarNakaNa una nAliyoM meM, dhUla meM gira jAte the aura dhUladhA loga nAlI meM se kIcar3a, dhUla-miTTI ikaTThA karake kIcar3a evaM dhUla ko dho-dhokara usameM se svarNakaNa nikAlate haiN| usa nAlI meM, dhUla meM itane svarNakaNa gira jAte haiM ki usase hI una dhUladhoyA logoM kI AjIvikA calatI hai| AcArya kahate haiM ki jo dhUladhoyA kA dhaMdhA kare aura use yadi svarNakaNa kauna-sA hai, miTTI kauna-sI hai evaM kaMkar3a patthara kauna-se haiM ? isakA jJAna nahIM ho to use svarNakaNa kaise mileMge ? usakI nigAha meM ve svarNakaNa AyeMge; lekina unheM vaha pahacAna nahIM paaegaa| aise loga svarNakaNoM kI prApti ke abhAva meM bhUkheM hI mareMge / usIprakAra bharapUra svAdhyAya karake bhI, jisane sva-para kA bhedavijJAna nahIM kiyA hai, unakA jIvana dhUladhoye kI bhA~ti hI niSphala jaaegaa| isa kathana kA Azaya yaha hai ki Agama se dravya-guNa-paryAya kA svarUpa jAnakara usameM se svatva nikAlanA AnA cAhie / aba AcArya ina paMktiyoM ke AdhAra se isa adhikAra kA samApana karate haiM - " uvasaMpayAmi sammaM jatto NivvANaM saMpattI - isaprakAra pA~cavI gAthA meM pratijJA karake, cArittaM khalu dhammo dhammo jo so samo ti NidiTTho 67 AThavA~ pravacana 141 - isaprakAra 7vIM gAthA meM sAmya hI dharma hai aisA nizcita karake, pariNamadi jeNa davvaM tatkAlaM tammayaM ti paNNattaM / tamhA dhammapariNado AdA dhammo muNedavvo / / - isaprakAra 8vIM gAthA meM jo AtmA kA dharmatva kahanA AraMbha kiyA aura jisakI siddhi ke lie - dhammeNa pariNadappA appA jadi suddasaMpaoga judo / pAvadi NivvANasuhaM.... || - isaprakAra11vIM gAthA meM nirvANasukha ke sAdhanabhUta zuddhopayoga kA adhikAra AraMbha kiyA, virodhI zubhAzubha upayoga ko heya batAyA, zuddhopayoga kA varNana kiyA, zuddhopayoga ke prasAda se utpanna honevAle AtmA ke sahaja jJAna aura Ananda ko samajhAte hue jJAna aura sukha ke svarUpa kA vistAra kiyA; aba kisI bhI prakAra zuddhopayoga ke prasAda se usa AtmA ke dharmatva ko siddha karake paramanispRha, AtmatRpta aisI pAramezvarI pravRtti ko prApta hote hue, kRtakRtyatA ko prApta karake atyanta anAkula hokara, bhedavAsanA kI pragaTatA kA pralaya karate hue 'maiM svayaM sAkSAt dharma hI hU~' - isaprakAra rahate haiN| " TIkA kI ina paMktiyoM meM 92 gAthAoM meM varNita samasta viSaya ko sameTa liyA hai| prathama unhoMne zuddhopayoga kI carcA kI, usake phala meM prApta honevAlI atIndriya jJAna va atIndriya sukha kA prakaraNa AyA; isake pazcAt zubhapariNAmAdhikAra kI carcA kI; jisameM vAstavika mokSa kA mArga batAyA ki jo arahaMta ko dravya-guNa-paryAya se jAnatA hai, vaha AtmA ko jAnatA hai evaM usakA moha nAza ko prApta hotA hai| phira upAyAntara kI carcA kI evaM usameM yaha preraNA dI ki zAstroM kA svAdhyAya karo / zuddhopayoga to mukti prApta karane kA upAya hai evaM zAstra-svAdhyAyavAlA zubhabhAva usa mArga kA sahayogI hai, upAyAntara hai| vaha isakA pratidvaMdvI
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 143 pravacanasAra kA sAra nahIM hai| isa zubhapariNAmAdhikAra ko gambhIratApUrvaka dhyAna se par3hane ke bAda yaha spaSTa hogA ki yaha vahI adhikAra hai, jisameM zubhabhAva ko abhisArikA kahA hai| jo sampUrNa nirdoSa muniliMga kA pAlana karatA hai - aise muni ke kriyAkANDa aura zubhabhAva kA bhI yahA~ niSedha kiyA gayA hai; kintu svAdhyAyavAle zubhabhAva ko upAyAntara batAyA hai evaM isakA samarthana bhI kiyA hai| yahI kAraNa hai ki svAdhyAya ko paramatapa kahA gayA hai| gRhasthoM ke SaT Avazyaka meM bhI svAdhyAya samAhita hai aura muniyoM ke SaT Avazyaka meM bhI svAdhyAya samAhita hai| muniyoM ke devapUjA, gurUpAsanA Adi nahIM hai; paraMtu svAdhyAya unheM bhI anivAryarUpa se kahA gayA hai| anyatra dravya-kSetra-kAla-bhAva saMbaMdhI bAdhAe~ upasthita ho sakatI haiN| lekina svAdhyAya meM ye bAdhAe~ bhI upasthita nahIM hotii| rAtri meM bhojana karanA ThIka nahIM hai, parantu svAdhyAya dina-rAta meM Apa kabhI bhI kara sakate haiN| kucha loga aisA kahate haiM ki hamArA pUrA samaya saphara meM hI gujara jAtA hai; hama vahA~ kaise devadarzana kareM, kaise pUjana kareM aura kaise pravacana sune ? unase kahate haiM ki Apa rela meM, plena meM mokSamArgaprakAzaka, pravacanasAra Adi granthoM kA svAdhyAya to kara hI sakate haiN| zAstroM meM aisI jagaha par3hane ke lie koI manAhI nahIM hai| basa meM gaMdI-gaMdI kahAniyA~, akhabAra, patra-patrikAe~ par3hate haiM; usakI jagaha yadi AbAla-vRddha sabhI svAdhyAya kareM to isase svAdhyAya ke lie samaya kI kamI nahIM rhegii| ___ mahilAoM ke munidharma nahIM ho sakatA hai, puruSoM ko yaha (viziSTa) vrata nahIM ho sakatA / yadi koI puruSa sugaMdhadazamI vrata karatA hai to usapara ha~sA jAtA hai aura kahA jAtA hai ki yaha to mahilAoM kA vrata hai; parantu svAdhyAya meM aisA koI pratibandha nahIM hai| isameM mahilA puruSa aisA bheda nahIM hai aura na hI bhASA kI koI samasyA hai| hamAre sadbhAgya se aba AThavA~ pravacana pratyeka bhASA meM lagabhaga sabhI grantha upalabdha haiN| yadi hama ToDaramalajI ke samaya kA vicAra kareM to hameM samajha meM AegA ki Aja hama kitane bhAgyazAlI haiN| taba saMskRta-prAkRta par3hAnevAloM kI vyavasthA nahIM thii| Aja to ise par3hAne ke lie kaoNleja bane hue haiN| taba mAtra saMskRta-prAkRta meM hI dhArmika grantha the, janabhASA meM koI grantha nahIM thA; ata: zAstrasvAdhyAya karanA bahuta kaThina thaa| Aja hamAre pAsa sabhI grantha upalabdha haiM; vaha bhI atyalpa mUlya meM; kabhI-kabhI ve AdhI kImata meM bhI upalabdha ho jAte haiN| pahale jamAne meM koI seTha apane beTe ke lie grantha likhAye to usake 100 ru. dene par3ate the| ve 100 ru. Aja ke eka lAkha rupae ke barAbara haiN| isaprakAra taba eka kitAba eka lAkha ru. meM milatI thI; Aja vahI kitAba 20 ru. meM mila jAtI hai| ___loga zikAyata karate haiM ki mahaMgAI bar3ha gaI hai; lekina isa vizleSaNa se to zAstroM ke sandarbha meM mahaMgAI ghaTI hai| hamAre jainasamAja meM karor3oM ke kAryakrama taiyAra ho rahe hai| mumukSu, gairamumukSu sabhI bar3e-bar3e smAraka khar3e kara rahe haiN| pahAr3iyA~ kaTakara tIrtha bana rahe haiN| isakI tulanA meM zAstroM meM kitanA kharcA hotA hai? jinheM nAma kamAnA hai, unheM bhI apanI rAzi zAstroM meM hI kharca karane meM lAbha hai| yadi kisI vyakti ne kisI gA~va meM maMdira banAyA aura usapara apanA nAma likha diyA to usa gA~va meM jo vyakti jAegA, vahA~ usa maMdira ko dekhegA; mAtra use hI patA cala pAvegA, anya ko nhiiN| yadi Apane 1000 ru. kisI graMtha kI kImata kama karane meM die aura usakI 10,000 pratiyA~ chapI to ApakA nAma 10,000 gA~voM meM pahu~ca jaaegaa| yadi yaha vyakti 10,000 bAra apanA nAma eka parce para chapAtA to 1,000 ru. se bhI adhika kharcA AtA; phira bhI use koI par3hanevAlA hI nahIM miltaa| samayasAra mahAzAstra ke sAtha, kundakundadeva 68
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 pravacanasAra kA sAra ke grantha meM isakA nAma hai; isalie isake nAma ko bhI loga ghara meM samhAlakara rakhate haiN| isaprakAra nAma bhI kamAnA hai to bhI zAstra meM hI apanI rAzi ko lagAnA lAbhadAyaka hai| ___paMcakalyANaka meM indra banane ke lie pA~ca-pA~ca lAkha rupae kharca karate ho| vahA~ to mAtra eka bAra Apake lie eka vAkya bolane ko diyA jAtA hai; para itane kharce meM to sampUrNa hindustAna ke maMdiroM meM samayasAra pahu~ca sakatA hai, sAre maMdiroM meM pravacanasAra pahu~ca sakatA hai| ___ maiM yahA~ aisA nahIM kaha rahA hU~, vahA~ paise kharca nahIM karanA / maiM to mAtra tulanA kara rahA huuN| vahA~ bhI kharca karanA aura yahA~ bhI kharcA karanA; paraMtu tulanA karanA bhI sIkhanA / isapara gambhIratA se vicAra karanA jarUrI hai ki kyA jinavANI ko ghara-ghara pahu~cAne kA kAma vastuta: zreSThatama nahIM hai? __AcAryadeva ne svayaM hI zubhabhAvoM kA bar3I nidaryatA se niSedha kiyA hai; parantu zAstrasvAdhyAya ko upAyAntara ke rUpa meM sthApita kiyA hai| svayaM svAdhyAya karo evaM dUsare ko bhI svAdhyAya krvaao| ghara meM baiThakara yadi pA~ca vyakti milakara tattvAbhyAsa karate haiM to vaha mahAna kArya hai; usase apanA ghara pavitra hotA hai| jisaprakAra ghara meM thor3I-sI badabU AtI ho to hama agarabattI jalA dete haiN| yadi ghara meM svAdhyAya yA tattvacarcA zurU hotI hai to ghara meM jo durbhAvoM kI durgandha hai, vaha sApha ho jAtI hai| 10 minaTa pUrva jo TI.vI. kI gaMdagI ghara meM phailI thI; ghara meM tattvacarcA zurU kareMge to vaha svayameva hI nikala jAegI, paryAvaraNa kI zuddhi ho jaaegii| svAdhyAya ghara-ghara ko zuddha karegA, maMdira ko zuddha karegA arthAt paryAvaraNa ko zuddha kregaa| pUjA apane vicAra bhagavAna ke sammukha pragaTa karanA hai; kintu svAdhyAya bhagavAna kI bAta sunanA hai| Apa hI vicArie ki apanI bAta bhagavAna ko sunAnA adhika mahattvapUrNa hai yA bhagavAna kI bAta AThavA~ pravacana 145 sunanA adhika mahattvapUrNa hai| vastutaH apanI bAta bhagavAna ko kahane kI jarUrata hI nahIM hai; kyoMki likhA hai ki - tumako bina jAne jo kaleza, pAe so tuma jAnata jineza / he bhagavan! Apako jAne binA maiMne jo kleza uThAe haiM, unheM Apa bhalIbhA~ti jAnate haiM; kyoMki Apako kevalajJAna hai| ___ hama nahIM kaheMge to bhI ve hamArI dazA jAnate haiM; para Apa unheM batAo to bhI unheM koI aitarAja nahIM hai| bhagavAna se yadi pUche ki he bhagavan! ina duHkhoM se chUTane kA kyA upAya hai; taba ve bhI vahI upAya batAe~ge jo AcAryadeva ne yahA~ batAyA hai| Ajataka jitane jIva isa duHkha se chUTe haiM, ve isI upAya se chUTe haiM, Aja bhI chUTa rahe haiM aura jo bhaviSya meM chUTeMge ve bhI isI upAya se chuutteNge| AcAryadeva kahate haiM ki jo zAstra meM likhA hai; vaha saba bhagavAna kI hI bAteM haiN| sabhI zAstra jinopadiSTa hI hai| ata: svAdhyAya karanA upAyAntara hai| asalI upAya prApta karane kA yaha upAya hai| yaha mohamukti kA mArga sabhI tIrthaMkaroM ne gaNadharadevoM kI upasthiti meM, sau indroM kI upasthiti meM, santoM kI upasthiti meM batAyA hai| ataH isameM kisI bhI prakAra kI zaMkA-AzaMkA karanA ucita nahIM hai| __ zaMkA-AzaMkA karane se hAtha to kucha AnevAlA nahIM hai; kintu isa mArga ke lAbha se hama avazya vaMcita ho jAveMge |atH sarva saMkalpavikalpoM se virAma lekara zAstrasvAdhyAya ke mAdhyama se dravya-guNaparyAyoM kA jAnane kA prayAsa karanA cAhie, samasta loka meM se nija bhagavAna AtmA ko pahicAna kara usI meM jama jAnA, rama jAnA caahie| ekamAtra yahI mArga hai| ata: sabhI loga jinavANI ke svAdhyAya karane kA saMkalpa leM - isa maMgala bhAvanA se virAma letA huuN| 69
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ nauvA~ pravacana abataka pravacanasAra paramAgama ke jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra para carcA calI; aba jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra AraMbha karate haiN| isa adhikAra ko AcArya jayasena ne samyagdarzana adhikAra nAma diyA hai| ___ AtmA ke kalyANa ke lie jagata meM jo jAnaneyogya padArtha haiM; una sabhI padArthoM kA varNana isa jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra meM hogaa| pahale sabhI dravyoM kI sAmAnya carcA kreNge| usake bAda pratyeka dravya kI alaga-alaga vizeSa carcA kreNge| tatpazcAt jJAna aura jJeyoM kI bhinnatA kA svarUpa spaSTa kreNge| isaprakAra yaha jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra tIna adhikAroM meM vibhakta hai; jo isaprakAra haiM 1. dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra, 2. dravyavizeSaprajJApana adhikAra aura 3. jnyaan-jnyeyvibhaagaadhikaar| ___ dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra pravacanasAra kA sarvAdhika mahattvapUrNa aMza hai; kyoMki isameM pratipAdita vastusvarUpa jabataka hamAre khyAla meM nahIM AegA, tabataka samyagdarzana kI prApti nahIM ho sktii| samyagdarzana kA viSayabhUta jo bhagavAna AtmA hai aura jisakI carcA samayasAra meM kI jAtI hai| vaha bhagavAna AtmA isa pravacanasAra ke dravyasAmAnyaprajJApana kI pRSThabhUmi para hI samajhA jA sakatA hai| ataH dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra meM jo vastu kI dravya-guNaparyAyAtmaka vyavasthA batAI gaI hai; sarvaprathama usakI carcA karate haiM - attho khalu davvamaodavvANi guNappagANi bhnnidaanni| tehiM puNo pajAyA pajayamUDhA hi parasamayA / / 13 / / jo pajjaesu NiradA jIvA parasamaga tti nnihitttthaa| AdasahAvamhi NidA te sagasamayA muNedavvA / / 14 / / nauvA~ pravacana (harigItikA ) guNAtmaka haiM dravya evaM artha haiM saba dravyamaya / gaNa-dravya se paryAyeM paryayamaDha hI haiM parasamaya / / 13 / / paryAya meM hI lIna jiya parasamaya AtmasvabhAva meN| thita jIva hI haiM svasamaya - yaha kahA jinavaradeva ne / / 14 / / padArtha dravyasvarUpa hai, dravya guNAtmaka kahe gaye haiM aura dravya tathA guNoM se paryAye hotI haiN| paryAyamUDha jIva parasamaya (arthAt mithyAdRSTi) haiN| jo jIva paryAyoM meM lIna haiM, unheM parasamaya kahA gayA hai; jo jIva AtmasvabhAva meM sthita haiM; ve svasamaya jaanne| jo mAtra paryAyoM ko hI jAnate haiM, unako hI sampUrNa tattva samajha lete haiM; ve jIva ajJAnI, parasamaya aura mithyAdRSTi haiN| jo samyagdRSTi haiM, jo mukti ke mArga meM lage hue haiM, jinhoMne saccA sukha prApta karane kA upAya prApta kara liyA hai; aise caturtha guNasthAnavartI se Age ke sabhI jIva svasamaya kahalAte haiN| jo dravyoM ko nahIM jAnate haiM, guNoM ko nahIM jAnate haiM aura mAtra paryAyoM ko jAnakara usameM hI apanApana sthApita kara lete haiM, ve ajJAnI haiM, mithyAdRSTi haiN| ve paryAyamUDha haiM; kyoMki ve paryAyoM meM ekatvabuddhi dhAraNa karanevAle haiN| Age AcArya dravya-guNa-paryAya kA vizleSaNa karate haiN| mahAzAstra tattvArthasUtra meM kahA hai ki - 'guNaparyayavad dravyam' arthAt dravya guNaparyAyAtmaka hai| 'sadravyalakSaNam' arthAt sat dravya kA lakSaNa hai aura 'utpAda-vyaya-dhrauvyayuktaM sat' arthAt sat utpAdavyaya-dhrauvya yukta hotA hai| tattvArthasUtra ke ukta kathanoM kI apekSA pravacanasAra ke isa dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra meM pratipAdita viSayavastu kI vizeSatA yaha hai ki tattvArthasUtra meM guNa-paryAya ke samudAya ko dravya kahA hai, jabaki yahA~ dravya-guNa-paryAya ke samudAya ko artha kahA gayA hai| 70
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 148 jo dravyoM ke sabhI pradezoM meM anAdikAla se anaMtakAla taka rahanevAle haiM; unako guNa kahate haiM arthAt jahA~ kAla kI evaM kSetra kI sImA nahIM hai, jo dravya ke sampUrNa bhAgoM (pradezoM) meM evaM usakI sampUrNa avasthAoM meM sadA vidyamAna rahate haiM, unheM guNa kahA jAtA hai| dravya-guNa-paryAyAtmaka pratyeka vastu (artha-padArtha) ke sAtha dravyakSetra-kAla aura bhAva bhI jur3e hue haiN| dravya arthAt vastu, kSetra arthAt pradeza, kAla arthAt usakI anaMtAnaMtaparyAyoM kI anAdi-anaMtatA aura bhAva arthAt ananta gunn| jo sabhI kSetra arthAt sampUrNa pradezoM meM, sabhI paryAyoM meM arthAt anAdikAla se anaMtakAla taka sabhI avasthAoM meM ekasA vidyamAna rahatA hai, use guNa kahA jAtA hai| paryAyeM mUlataH do prakAra kI hotI haiM - dravyaparyAya aura guNaparyAya / dravyaparyAya ko vyaMjanaparyAya aura guNaparyAya ko arthaparyAya bhI kahate haiN| aneka dravyoM kI milI huI paryAya ko dravyaparyAya yA vyaMjanaparyAya kahate haiM aura guNoM ke pariNamana ko guNaparyAya yA arthaparyAya kahate haiN| dravyaparyAya arthAt vyaMjanaparyAya bhI do prakAra kI hotI hai - samAnajAtIyavyaMjanaparyAya aura asamAnajAtIyavyaMjanaparyAya / samAna jAti ke aneka dravyoM kI milI huI paryAya ko samAnajAtIya vyaMjanaparyAya kahate haiN| aneka pudgala paramANu se nirmita hone ke kAraNa skandhoM ko samAnajAtIyavyaMjanaparyAya kahate haiN| asamAna jAti ke aneka dravyoM se milI huI paryAya ko asamAnajAtIyavyaMjanaparyAya kahate haiN| jIva aura pudgaloM ke saMyoga se utpanna honevAlI manuSyAdi paryAyeM asamAnajAtIyavyaMjanaparyAyeM kahI jAtI haiN| guNaparyAyeM bhI do prakAra kI hotI haiM - svabhAvaparyAyeM aura vibhAvaparyAyeM / pudgala kI paramANu aura jIva kI kevalajJAnAdi svabhAvaguNaparyAyeM nauvA~ pravacana 149 haiM aura jIva ke jJAnaguNa kI matijJAnAdi aura pudgala kI skandha Adi paryAyeM vibhAvaparyAyeM haiN| ___ vyavahAranaya do prakAra kA kahA gayA hai| apane hI andara bheda karanA sadbhUtavyavahAranaya hai evaM aneka dravyoM ko milAkara kathana karanA asadbhUtavyavahAranaya hai| ____ manuSyAdi asamAnajAtIyavyaMjanaparyAya asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hai; kyoMki manuSyAdi paryAyeM aneka dravyoM kI milI huI paryAyeM haiN| anAdikAla se isa AtmA ne yadi ekatvabuddhi kI hai to vaha manuSyAdi paryAyarUpa isa asamAnajAtIyadravya (vyaMjana) paryAya meM hI kI hai| samAnajAtIyadravyaparyAya meM do jIvoM kI paryAya milakara eka paryAya nahIM banatI hai; kyoMki samAnajAtIyadravyaparyAya pudgaloM meM hI hotI hai| makAna meM yaha merA hai' - yaha mamatvabuddhirUpa aura apane zarIra meM 'ye maiM hU~' - yaha ekatvabuddhirUpa mUr3hatA hai| aisA paryAyamUr3ha vyakti hI parasamaya hai| isaprakAra AcAryadeva ne ina gAthAoM meM jo carcA kI hai, vaha vizeSa kara asamAnajAtIyadravyaparyAya evaM samAnajAtIyadravyaparyAya kI hI kI hai chahaDhAlA meM kahA hai - 'deha jIva ko eka gine bahirAtama tattvamudhA hai / / 3/4 / / ' tattva ke saMbaMdha meM mUr3ha bahirAtmA zarIra aura jIva ko eka hI mAnatA hai| ina gAthAoM ke sandarbha meM paryAyamUr3ha kI carcA karanevAle jo vidvAna kevalajJAnaparyAya meM apanatva sthApita karane kI bAta karate haiM, ve isa ora dhyAna deM ki yahA~ kevalajJAnAdi paryAyoM kI bAta nahIM, manuSyAdi paryAyoM kI hI bAta hai| maiM manuSya hU~, maiM tiryaMca hU~, maiM deva hU~, maiM nArakI hU~ - isaprakAra saMyogoM meM arthAt prApta avasthA meM jo ekatvabuddhi karatA hai, use hI yahA~ paryAyamUDha parasamaya kahA hai| 71
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 150 aba 95vIM gAthA ko samajhate haiM; jisameM AcAryadeva ne dravya ke svarUpa kI carcA kI hai| apariccattasahAveNu ppAdavvayadhuvattasaMbaddhaM / guNavaM ca sapajjAyaM jaM taM davvaM ti vuccaMti / / 95 / / (harigIta ) nijabhAva ko chor3e binA utpAdavyayadhruvayukta guNa paryayasahita jo vastu hai vaha dravya hai jinavara kheN||95|| svabhAva ko chor3e binA jo utpAda-vyaya-dhrauvyasaMyukta haiM tathA guNayukta aura paryAyasahita haiM, use 'dravya' kahate haiN| 'guNaparyayavad dravyam' 'utpAda-vyaya-dhrauvyayuktaM sat' 'sad dravyalakSaNam' isaprakAra tattvArthasUtra meM dravya kI paribhASA tIna sUtroM meM batAI hai| yahA~ eka hI gAthA meM ye tInoM sUtra samAhita haiN| 'svabhAva ko chor3e binA' - aisA kahakara AcAryadeva ne yahA~ eka aura vizeSa bAta batAI hai| dravya kA lakSaNa sat hai| sat ko sattA athavA astitva bhI kahate haiN| isaprakAra astitva dravya kA lakSaNa hai| dravya anaMtAnaMta haiN| unameM jIva anaMta haiM, pudgala anaMtAnaMta haiM, dharma, adharma evaM AkAzadravya eka-eka haiM tathA kAladravya asaMkhyAta haiN| ina sabameM dravya kA astitva lakSaNa ghaTita hotA hai| astitva arthAt sattA / sattA aura astitva do-do prakAra ke haiM - 1. mahAsattA 2. avaantrsttaa| 1. sAdRzyAstitva 2. svarUpAstitva / mahAsattA sAdRzyAstitva kA hI dUsarA nAma hai evaM avAntarasattA svarUpAstitva kA dUsarA nAma hai| apane svabhAva ko chor3e binA - isa pada kA artha yaha hai ki vastu svarUpAstitva ko chor3e binA sAdRzyAstitva meM sammilita hai| maiM Apase eka prazna pUchatA hU~ ki Apa digambara haiM yA jaina haiM ? nauvA~ pravacana hama jaina bhI haiM aura digambara bhI haiM; kyoMki digambara jaina haiN| digambara aura jaina - donoM kA eka sAtha hone meM koI virodha nahIM hai| isIprakAra svarUpAstitva ko chor3e binA hama sAdRzyAstitva meM zAmila haiN| isaprakAra hama avAntarasattA aura mahAsattA - donoM se samaddha haiN| kyoMki hama jJAnAnandasvabhAvI hai| isameM jJAnAnandasvabhAva hamArI avAntarasattA hai aura haiM' arthAt astitva mahAsattA hai| ___hama cetana hokara bhI utpAda-vyaya-dhrauvya se saMyukta aura guNaparyAya se yukta dravya haiN| utpAda-vyaya-dhrauvya se yukta aura guNa-paryAyoM se sahita honA hamArI mahAsattA hai aura jJAnAnandasvabhAvI cetana honA hamArI avAntara sattA hai| mahAsattA se hama sabase jur3e haiM aura avAntarasattA kI vajaha se hamArA astitva svataMtra hai| isaprakAra hamane svarUpAstitva ko chor3A nahIM hai aura hama sAdRzyAstitva meM zAmila haiN| hama aisI mahAsattA ke aMza haiM, jisameM svarUpAstitva ko chor3anA jarUrI nahIM hai| maiM apane svarUpAstitva meM bhI zAmila hU~ evaM sAdRzyAstitva meM bhI zAmila huuN| isaprakAra sabhI jIva dravya sAdRzyAstitva evaM svarUpAstitva se yukta haiN| sabhI kA astitva samAna hai| Apa bhI anaMtaguNavAle ho evaM maiM bhI anaMtaguNavAlA hU~, pudgala bhI anaMtaguNavAlA hai| Apa bhI guNaparyAya se yukta haiM evaM maiM bhI guNaparyAya se yukta huuN| mahAsattA kI apekSA hama, tumasabhI eka haiM, eka se haiM; ata: isa astitva kA nAma sAdRzyAstitva hai| sAdRzya arthAt eka-sA honA / eka se hone meM bhI jagata meM eka haiM' - aisA vyavahAra kiyA jAtA hai| hama sabhI jaina eka haiN| hamameM bhI jainatva kI zraddhA hai aura ApameM bhI jainatva kI zraddhA hai| isaprakAra hama kahanA to yahI cAhate haiM ki 'hama eka se haiN|' paraMtu sAdRzyAstitva kI loka meM aisI bhASA hai ki use eka haiM' - aisA hI kahA jAtA hai; kyoMki yadi 'eka-sA' aisA kahate haiM to usameM bheda najara AtA hai; paraMtu 'eka' aisA kahane meM ekatA najara AtI hai| 72
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 pravacanasAra kA sAra ataH hameM yaha apane jJAna meM samajha lenA cAhie ki hama jo aisA kaha rahe haiM ki hama saba jaina eka haiM, hama saba bhAratIya eka haiM - yaha saba sAdRzyAstitva kI vivakSA se kahA jA rahA hai| __isapara yadi koI aisA kahe ki hama saba eka haiM to yaha digambara aura zvetAmbara kA cakkara kyoM lagA rakhA hai ? hama saba yadi eka haiM to aisA bheda kyoM hai ? yadyapi hama sAdRzyAstitva kI apekSA se eka haiM; paraMtu svarUpAstitva kI apekSA se hama kisI se bhI eka (abheda) nahIM hai| yaha sAdRzyAstitva kA jo kathana jinAgama meM kiyA hai, vaha svarUpAstitva ko chor3e binA hai| hamane usa svarUpAstitva ko chor3akara para ke sAtha ekatva sthApita kara liyA hai - yahI mithyAdarzana hai, yahI paryAyamUDhatA hai, parasamayapanA hai| ___maiM manuSya hU~' - aisA jaba kahA jAtA hai, taba vahA~ mAtra jIvadravya ke hI guNa-paryAya samAhita nahIM haiM, apitu pudgaladravya ke guNa-paryAya bhI samAhita haiN| isaprakAra yahA~ para se ekatva sthApita kiyA jAtA hai| isa paryAya se jo ekatva kA saMbaMdha sthApita hai, vaha saMbaMdha asadbhUta hai| vastuta: usase hamArA saMbaMdha hI nahIM hai| do dravyoM ke madhya jo bheda hai, vaha pRthaktva hai evaM eka hI dravya meM dravya-guNa-paryAya ke madhya jo bheda batAyA jAtA hai. vaha anyatva hai| pravacanasAra meM amRtacandrAcArya ne ise isaprakAra paribhASita kiyA hai "vibhaktapradezatvaM pRthaktvalakSaNam - pradezoM kA alaga-alaga honA pRthaktva kA lakSaNa hai|" tathA "atadbhAva: anyatvalakSaNam - atadbhAva anyatva kA lakSaNa hai| bhAva kI bhinnatA honA anyatva kA lakSaNa hai|" atadbhAva meM dravya-kSetra aura kAla kI bhinnatA apekSita nahIM hai, mAtra bhAva kI bhinnatA hI apekSita hai| jaise - jJAnaguNa aura zraddhAguNa kA dravya-kSetra evaM kAla eka hai; paraMtu bhAva bhinna hai| isameM jJAnaguNa kA nauvA~ pravacana kArya yA bhAva jAnanA hai aura darzanaguNa kA kArya yA bhAva dekhanA hai| yaha atadbhAva hai| hamArA koI par3ausI hai to hama kahate haiM ki yaha hamArA mu~habolA bhAI hai aura vaha dUsarA merA sagA bhAI hai| sagAbhAI aura mu~habole bhAI meM kyA pharka hai ? jinake mAtA-pitA eka haiM, bhAI-bahina eka haiM, mAmA-mAmI eka haiM, buA-phUphA eka haiM; yahA~ taka ki jinakA ghara eka hai, vaha sagA arthAt sahodara bhAI hai| jaba ye mA~-bApa Adi sabhI bhinna-bhinna hoM, taba vaha muMhabolA/kahane kA bhAI hai| kahane kI bahana meM aura sagI bahana meM bhI yahI aMtara hai| mu~ha bolI (kahane kI) bahana se zAdI bhI ho sakatI hai; paraMtu sagI bahana se zAdI kI kalpanA bhI saMbhava nahIM hai| aise hI paradravya ke sAtha hamArA jo saMbaMdha hai, vaha kathanamAtra hai; kyoMki hamArA svarUpAstitva usase pRthak hai| jina dravya-guNa-paryAyoM meM paraspara atadbhAva hotA hai, unakA svarUpAstitva eka hotA hai| aise hI jinake svarUpAstitva eka hotA hai, pRthak-pRthak nahIM hotA hai; unameM atadbhAva hotA hai| jinakA svarUpAstitva bhinna-bhinna hotA hai evaM sAdRzyAstitva eka hotA hai, unameM pRthaktva hotA hai| do dravyoM ke madhya jo bheda haiM; use bhI bhinnatA kahA jAtA hai evaM dravya-guNa-paryAya ke madhya jo bheda haiM, use bhI bhinnatA hI kahA jAtA hai| AtmA va rAga anya-anya haiM, AtmA va jJAna anya-anya haiM evaM AtmA va deha pRthak-pRthak haiN| bhinna zabda kA prayoga donoM hI arthoM meM kiyA jAtA rahA hai| kathana meM AtmA va rAga bhinna-bhinna haiM - aisA bhI AtA hai evaM AtmA va deha bhinna-bhinna haiM - aisA bhI AtA hai| jinakA svarUpAstitva eka hai, unake dravya-guNa-paryAyoM meM paraspara
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 154 atadbhAva hotA hai aura jinakA svarUpAstitva alaga-alaga hotA hai; una dravyoM meM paraspara pRthaktva hotA hai| sAdRzyAstitva arthAt mahAsattA kI apekSA hama saba eka haiN| isaprakAra parapadArthoM se hamArA haiM' kA sambandha hai, astitva kA saMbaMdha hai; paraMtu isameM pratyeka kA astitva pRthak-pRthak hai - yahI svarUpAstitva hai| yahA~ dravya-guNa-paryAya ko milAkara eka ikAI banAI gaI hai| yaha samayasAra meM varNita ikAI nahIM hai; jisameM dravya se paryAya ko bhinna, guNa ko bhinna evaM guNabheda ko bhI bhinna kahA gayA hai| yahA~ dravyaguNa-paryAya ko milAkara eka ikAI hai, jise svarUpAstitva kahA gayA hai| hamase atirikta jo dravya haiM, unake sAtha hamArI jo ekatA kI kalpanA hai, vaha kisa AdhAra para hai, usameM kyA hetu hai ? isameM hetu mAtra itanA hai ki vaha bhI hai aura hama bhI hai; isaprakAra mAtra astitva kA hetu hai| isaprakAra mAtra 'hai' kI riztedArI hai| mere aura gadhe ke sIMga meM koI saMbaMdha nahIM hai; kyoMki gadhe ke sIMga kI na to avAntarasattA hai aura na hI mahAsattA hai; kyoMki vaha hai hI nahIM aura maiM huuN| isaprakAra tuma bhI ho aura maiM bhI hU~ - isaprakAra yahA~ hai' kA saMbaMdha hai| aba AcArya kaha rahe haiM ki jisane mAtra astitva saMbaMdha ke AdhAra para svarUpAstitva ko bhUlakara kisI para se apanApana sthApita kara liyA vaha mithyAdarzana kA dhArI mithyAdRSTi hai| samayasAra meM yaha batAyA thA ki sAdazyAstitva ke AdhAra para svarUpAstitva ko bhUlakara saMbaMdha sthApita kara lenA mithyAtva hai tathA pravacanasAra meM yaha batAyA jA rahA hai ki usase mithyAtva na ho jAya - isa Dara se usa mahAsattAvAle tathya se inkAra karanA bhI mithyAdarzana nauvA~ pravacana saba eka haiM' - isameM zuddhamahAsattA kI apekSA hai| isake pazcAt 'hama saba manuSya haiM' - isameM bhI azuddhamahAsattA kI apekSA hai| 'hama saba jJAnAnandasvabhAvI AtmA haiM' - yaha bhI mahAsattA hI hai, sAdRzyAstitva hI hai| avAntarasattA apane dravya-guNa-paryAya ke bAhara nahIM nikalatI hai; jabaki mahAsattA meM sabako zAmila kiyA gayA hai| isaprakAra mahAsattA aura avAntarasattA ke madhya lAkhoM sattAe~ haiN| jisameM sabakucha A jAya vaha zuddhamahAsattA hai aura jisameM sabakucha to na Ave; para bahutakucha A jAya; vaha azuddhamahAsattA hai| hama saba haiM' yaha zuddhamahAsattA kA udAharaNa hai aura hama saba manuSya haiM' - yaha azuddhamahAsattA kA udAharaNa hai| zuddhasaMgrahanaya meM zuddhamahAsattA kI vivakSA hai aura azuddhasaMgrahanaya meM azuddhamahAsattA kI vivakSA hai| RjusUtranaya mAtra avAntarasattA ko grahaNa karatA hai| vyavahAranaya zuddhamahAsattA meM tabataka bheda karatA hai ki jabataka avAntarasattA taka na pahu~ca jaaveN| dhyAna rahe yaha vyavahAranaya nizcaya-vyavahAravAlA vyavahAranaya nahIM hai; yaha to naigamAdi sapta nayoM meM AnevAlA vyavahAranaya hai| 'hama saba eka haiM' - aisA kahA, isameM haiM' ke AdhAra para zuddha mahAsattA hai arthAt isameM saba sanmAtra eka ho gae haiN| phira 'cetana' aisA bheda kiyA hai, usameM cetanatA bhI mahAsattA kA hI bheda hai, isameM avAntara sattA nahIM hai; kyoMki cetanatA saba jIvoM meM hai; jabaki do jIvoM kI avAntarasattA pRthak-pRthak hai| merI cetanA alaga hai evaM ApakI cetanA alaga hai; isaprakAra hama avAntarasattA taka to Ae nhiiN| yaha to mAtra jIvatva evaM dravyatva kI pahacAna hai| yahA~ 'sva' kI pahacAna nahIM hai| 'jIvatva' yaha merI pahacAna nahIM hai| jIvatva isa lakSaNa meM anaMta jIva samAhita hote haiN| phira jIva se alaga hokara manuSya' para Ae; manuSya devoM tathA nArakiyoM se pRthak haiM; kintu manuSya bhI 29 aMkapramANa hI hai| 74 mahAsattA se lekara avAntarasattA ke madhya ananta sattAe~ haiN| 'hama
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 157 156 pravacanasAra kA sAra haiN| ina sabhI ko 'manuSya' isa mahAsattA meM samAhita kara liyA; isalie yaha zuddha nahIM hai; yaha azuddhamahAsattA hai| vastutaH hama mahAsattA se avAntarasattA arthAt sAdRzyAstitva se svarUpAstitva taka Ae~, apane astitva taka Ae~; aisI sthiti meM jitane bhI saMbaMdha sthApita hoMge, ve saba sadRzatA ke AdhAra para sthApita hone ke kAraNa mahAsattA ke AdhAra para hI sthApita hoNge| ___yaha saba zuddhamahAsattA tathA azuddhamahAsattA ke AdhAra para hI hotA hai| svarUpAstitva ke atirikta koI bhI hamArA nahIM hai| ise chor3akara sabhI saMbaMdha asadbhUta haiN| samayasAra kI zailI meM dravya-guNa-paryAya ke sandarbha meM sva ke do bheda kie haiN| jisake Azraya se vikalpa utpanna ho - aisA sva evaM jisake Azraya se nirvikalpa kI utpatti ho - aisA sva / svabhAva ke Azraya se vikalpa kI utpatti nahIM hotI, isalie vaha Azraya yogya sva hai aura paryAya ke Azraya se, guNabheda ke Azraya se vikalpa kI utpatti hotI hai; isalie vaha sva Azraya karane yogya nahIM hai; isakAraNa vaha sva ekaprakAra se para hI hai| yadi pradezoM ko aura guNoM ko abhedarUpa se jAnA jAya to vahA~ vikalpa kI utpatti nahIM hotI hai; ata: ve svavastu meM samAhita haiN| isaprakAra dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI akhaNDatA dRSTi kA viSaya hai evaM usameM apanApana sthApita karanA samyagdarzana hai| yaha samayasAra kI zailI hai| para ke sAtha meM hamArA jo mahAsattA saMbaMdhI saMbaMdha hai; usase inkAra kara denA bhI mithyAtva hai| isa mithyAtva ke chUTe binA anya mithyAtva chUTegA hI nhiiN| yaha bhAva kA bheda jabataka dRSTi meM upasthita rahatA hai, tabataka vikalpa kI utpatti hotI hai| isa jIva ko vaha bhAva kA bheda dRSTi meM se nikAlanA nauvA~ pravacana hai| vastu meM se use bAhara nahIM karanA hai; kyoMki vastu meM se vaha kabhI bAhara ho hI nahIM sakatA hai| para se ekatva tor3anA hai| isameM ekatva ko nikAlanA nahIM hai; yaha vastu meM hai hI nahIM - aisA jAnanA hai| bhakSya padArtha do prakAra ke hote haiN| eka aisA bhakSya hai, jise khAnA hI nahIM hai; isakAraNa use abhakSya bhI kahate haiM evaM dUsarA aisA bhakSya jo khAne ke bAda peTa meM calA jAe, usake bAda kullA karanA pdd'e| usase bhI yadi mu~ha jUThA rahegA to jinavANI nahIM suna sakate haiN| ATha prahara ke zuddha ghI kA banA haluA yadi mu~ha meM rakhe aura jinavANI par3he to aisA nahIM clegaa| usa vastu ko mu~ha meM rakhe hue maMdira meM praveza bhI nahIM kara sakate haiN| yaha bhakSya vastu hai; isalie peTa meM rakho to calegA; parantu jo mA~sa madirA Adi haiM; ve peTa meM bhI rakhakara Ao aura jinavANI par3ho tathA maMdira meM Ao to nahIM calegA; kyoMki vaha vyakti jinavANI zravaNa ke bhI yogya nahIM hai| yadi vaha vyakti jinavANI sunegA to bhI use sunane kA kucha bhI lAbha prApta nahIM hogaa| svarUpAstitva va sAdRzyAstitva tathA atadbhAva va pRthaktva - ina donoM meM bahuta aMtara hai| yahA~ paryAyamUDhatA kI carcA mAtra kevalajJAna va rAga taka hI sImita nahIM hai| ___saMskRta ke utkRSTa vidvAna amRtacandrAcArya ne samayasAra kalaza meM isa bhAva ko isaprakAra spaSTa kiyA hai - varNAdyA vA rAgamohAdayovA bhinnA bhAvA:sarva evAsya puMsaH / tainaivAMtastattvata: pazyato'mi no dRSTAH syurdRSTamekaM paraM syAt / / 37 / / (dohA) varNAdika rAgAdi saba haiM Atama se bhinna / antardRSTi dekhiye dikhe eka caitanya / / 37 / / yahA~ AcArya ne yaha spaSTa kahA hai varNAdi aura rAgAdi bhAvoM se yaha bhagavAna AtmA bhinna hai| 75
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 pravacanasAra kA sAra taba yaha kahatA hai ki zivabhUti munirAja ko bhI kevalajJAna huA thaa| unhoMne mAtra 'tuSamASa bhinnaM jAnA thaa| jaise tuSa bhinna hai aura mASa bhinna hai - aise hI AtmA bhinna hai aura deha bhinna hai - jaba yaha jAnanA huA, taba ve AtmA ke aMdara gae aura unheM kevalajJAna pragaTa ho gyaa| yahA~ yaha prazna upasthita hotA hai zivabhUti muni ne rAga se bhinna hai - isaprakAra kyoM nahIM jAnA, unheM kevalajJAna se bhinnatva kA vikalpa kyoM nahIM AyA ? vastuta: zivabhUti ko kevalajJAna se ekatva kA vikalpa hI nahIM thaa| yaha dhUla to hameM-tumheM sApha karanI par3a rahI hai; kyoMki hama-tuma isa dhUla se dhUsarita hue haiN| holI nikala gaI aura mujhe sAbuna lagAne kI AvazyakatA hI nahIM pdd'ii| jaba mu~ha lAla, kAle, nIle, pIle raMga se raMgA hI nahIM gayA to phira usakI saphAI karane kI AvazyakatA hI kyA hai ? ___isIprakAra 'tuSamAsaMghoSanto vAle munirAja ne adhika gar3abar3I nahIM kI thI; isalie unheM deha se bhinna bhagavAna AtmA ko jAnate hI kevalajJAna ho gyaa| ata: pravacanasAra meM jo yaha kahA gayA hai ki utpAda-vyaya-dhrauvya se yukta vastu hai, guNa-paryAya se yukta vastu hai; vaha pUrNataH satya hai; paraMtu yahA~ mukhya zarta apane svarUpa ke astitva ko chor3e binA kI hai| ___ svarUpAstitva kI maryAdA kAyama rakhakara, svarUpAstitva ko chor3e binA hI bhAI-bhAI kA sAdRzyAstitva rahatA hai| yaha merI patnI hai, yaha merI bahana hai, yaha merI mAmI hai, yaha merI bhAbhI hai - aisA unheM chue binA hI jitane cAhe saMbaMdha banA lo, para u~galI lagAI to yaha aparAdha mAnA jaaegaa| sAdRzyAstitva ke AdhAra para para se ekatA kA kathana jitanA bhI hai; vaha saba isa mahAsattA ke AdhAra para kiyA gayA kathana hai| . dasavA~ pravacana pravacanasAra paramAgama ke jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra para carcA cala rahI hai| pUrva prakaraNa meM yaha carcA huI thI ki yaha AtmA manuSya, deva, nArakI Adi gatiyoM rUpa asamAnajAtIyadravyaparyAya meM ekatvabuddhi ke kAraNa hI parasamaya hai| sampUrNa padArtha dravya-guNa-paryAyAtmaka haiM arthAt dravya guNAtmaka hai aura dravya aura guNoM kI paryAyeM hotI haiN| pUrva prakaraNa meM yaha carcA ho cukI hai ki eka dravya kI paryAya kA nAma dravyaparyAya nahIM hai; apitu do dravyoM kI milI huI paryAya kA nAma dravyaparyAya hai| kucha logoM ko aisI AzaMkA ho sakatI hai ki pradezatvaguNa ke vikAra ko vyaMjanaparyAya kahate haiM aura vyaMjanaparyAya hI dravyaparyAya hai; isalie yaha kahanA kaise ucita ho sakatA hai ki yahA~ aneka dravyoM kA prakaraNa hai| dUsarI zaMkA yaha ho sakatI hai ki jaba kisI bhI taraha kI paryAya meM ekatvabuddhi karanA mithyAtva hai; taba yahA~ manuSyAdi paryAyoM para vajana kyoM diyA jA rahA hai? pravacanasAra kI TIkA meM likhA hai ki aneka dravyAtmaka ekatA kI pratipatti kI kAraNabhUta dravyaparyAya hai|' aneka dravyAtmaka ekatA arthAt aneka dravyoM meM jo ekatA sthApita karatI hai; aisI paryAya kA nAma dravyaparyAya hai| guNaparyAya ko bhI pravacanasAra kI TIkA meM nimnaprakAra se paribhASita kiyA hai - 'guNa dvArA Ayata kI anekatA kI pratipatti kI kAraNabhUta guNaparyAya hai|' yahA~ Ayata kI anekatA ko guNaparyAya kahA gayA hai| ___76
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kAsAra 161 yahA~ pariNamana kA prakaraNa nahIM hai| yahA~ do dravyoM meM ekatA sthApita karane kA prakaraNa hai| zarIra aura AtmA ke pradeza aura una donoM kI ekatArUpa manuSya paryAya ko dravyaparyAya kahate haiM / dravyaparyAya meM ekatvabuddhi hI bhUla hai| 'paryAyamUr3ha parasamaya hai' - aise prakaraNa ke samaya hamArA lakSya mAtra guNaparyAya para hI jAtA hai; dravyaparyAya para hamArA lakSya hI nahIM jaataa| hama guNaparyAya kI hI carcA karate haiN| hama kahate haiM ki samyagdarzana guNaparyAya hai evaM usameM ekatvabuddhi mithyAtva hai, kevalajJAna meM ekatvabuddhi mithyAtva hai| yaha bAta bhI ucita ho sakatI hai; parantu yahA~ pravacanasAra meM isa bAta para bala nahIM de rahe haiN| yahA~ AcArya jisa prakaraNa para adhika jora de rahe haiM, use amRtacandrAcArya ne 94 gAthA kI TIkA meM isaprakAra spaSTa kiyA hai - ___ 'jo jIva pudgalAtmaka asamAnajAtIya dravyaparyAya kA - jo ki sakala avidyAoM kA mUla hai; usakA Azraya karate hue yathokta AtmasvabhAva kI saMbhAvanA karane meM napuMsaka hone se usI meM bala dhAraNa karate haiM (arthAt una asamAnajAtIyadravyaparyAyoM ke prati hI balavAna haiM), ve jinakI nirargala ekAntadRSTi uchalatI hai aise - 'yaha maiM manuSya hI hU~, merA hI yaha manuSya zarIra haiM' isaprakAra 'ahaMkAra-mamakAra se ThagAe jAte hue, avicalitacetanAvilAsa mAtra AtmavyavahAra se cyuta hokara, jisameM samasta kriyAkalApa ko chAtI se lagAyA jAtA hai aise manuSya vyavahAra kA Azraya karake rAgI-dveSI hote hue dravyarUpa karma ke sAtha saMgatatA ke kAraNa (paradravyarUpa karma ke sAtha yukta ho jAne se) vAstava meM parasamaya hote haiM arthAt parasamayarUpa pariNamita hote haiN|' __ AcArya amRtacandra svayaM isa bAta para vizeSa bala de rahe haiM ki jIvapudgalAtmaka asamAnajAtIyadravyaparyAya hI sakala avidhAoM kA mUla hai| tAtparya yaha hai ki zraddhA-jJAna-cAritra meM jo kucha bhI vikRti huI dasavA~ pravacana hai, avidhArUpa pariNamana huA hai; una sabakA mUla asamAnajAtIyadravyaparyAya meM ekatvabuddhi hai, mamatvabuddhi hai| yahA~ kevalajJAna kI bAta to dUra koI yaha bhI mAnane ko taiyAra nahIM hai ki maiM samyagdarzana hU~, maiM kevalajJAna hU~, maiM siddha hU~; lekina maiM manuSya hU~, maiM jainI hU~, maiM vyApArI hU~ - aisA sabhI mAna rahe haiN| isaprakAra yaha siddha hotA hai ki sakala avidhAoM kA mUla asamAnajAtIyadravyaparyAya meM ekatvabuddhi arthAt use apanA jAnanA hai| ___ hameM subaha se zAma taka usI kI cintA hai, usI ke dhyAna meM hama dina-rAta magna haiN| hama subaha ghUmane ke lie, daur3ane ke lie jAte haiM, to vaha saba usake lie hI karate haiM ? yahA~ ghUmane meM na to kevalajJAna kA prayojana hai aura na samyagdarzana kA ? hama yahI cAhate haiM ki hamArI yaha asamAnajAtIyamanuSyaparyAya aura 10-5 varSa saralatA se cala jAve / __yadyapi yaha satya hai ki gurudevazrI ne guNaparyAyoM para adhika vajana diyA thaa| unakA una para vajana denA ucita bhI thA; kyoMki unakI tarapha jagata kA dhyAna hI nahIM gayA thaa| ve mAtra asamAnajAtIyadravyaparyAya ke sandarbha meM hI socate the| isalie vaha usa samaya kI anivArya AvazyakatA thI; parantu aba usa para AvazyakatA se adhika dhyAna calA gayA hai| ataH isa para puna: dhyAna lAnA jarUrI hai| apane beTe kI zAdI ho gaI hai aura vaha dinabhara bahU ke hI kamare meM ghusA rahe to mAtA-pitA ko yaha samajhAne kA vikalpa AtA hai ki 'aba tumhArI zAdI ho gaI hai, jIvanabhara isake sAtha hI rahanA hai; parantu saba riztedAra haiM to yaha saba acchA nahIM lagatA hai| jo mehamAna Ae haiM. unake sAtha bhI baiTho; unase bhI milo, yaha acchI bAta nahIM hai ki tuma bahU ke hI kamare meM hI ghuse rho|' __ lekina yadi vahI beTA apanI patnI se bole hI nahIM to unhIM mAtA-pitA ke mAthe para sala par3a jAte haiN| taba ve usI beTe ko aisA
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 163 162 pravacanasAra kA sAra samajhAne lagate haiM ki , prema se raho, ghuumo-phiro| kyA dinabhara dhaMdhepAnI meM lage rahate ho| thor3A ghUma-phira Ao, sinemA cale jaao|' jo sArI jindagI beTe ko sinemA jAne se rokate the; ve aba use hI sinemA jAne kA upadeza de rahe haiN| eka kezava nAma ke kavi hue haiM; unhoMne vairAgyazataka jaisI vairAgya kA varNana karanevAlI kitAba likhI hai| isameM vairAgya kA bahuta hI prabhAvotpAdaka varNana hai| use par3hakara sAre gharavAle, usakA putra bhI vairAgI ho gyaa| vaha apanI patnI kI tarapha A~kha uThAkara bhI nahIM dekhatA thaa| taba kezava kavi kI putravadhU bahuta cintita huii| vaha bhI kavayitrI thI, viduSI thii| usane apane zvasura ko savaiyA chanda meM eka patra likhaa| usa ghara meM eka bakarA aura bakarI thii| bakarA kAmAsakta ho rahA thA, madonmatta ho rahA thaa| bakare kI ora saMketa karatI huI putravadhU kahatI hai ki re bakare adhika udvigna na ho; nahIM to maiM zvasurajI se kahakara tujhe bhI vairAgI banavA duuNgii| putravadhU kA yaha patra par3hakara kavi kezava ko saba sthiti samajha meM A gaI, taba unhoMne zRMgArarasa kI kavitAe~ likhIM; jise par3hakara unakA beTA pUrvavat sAmAnya ho gyaa| gurudevazrI ne prathama vivakSA para vajana diyA hai aura maiM isa dUsarI vivakSA para vajana de rahA huuN| isameM kisI prakAra kA virodha nahIM hai| kevalajJAna bhI paryAya hai evaM isameM ekatvabuddhi mithyAtva hai- yaha bAta bar3e-bar3e vidvAnoM ke khyAla meM nahIM thii| samyagdarzana bhI paryAya hai, usameM ekatvabuddhi mithyAtva hai - yaha bhI kisI ke khyAla meM nahIM thaa| dhyAna dilAne para bhI loga isa vivakSA ko nahIM samajhate the| ____ gurudevazrI ke puNyapratApa se aba yaha avasthA ho gaI hai ki saba usI ko mAnane laga gae haiM evaM jo sakala avidhAoM kA mUla hai - aisI jo asamAnajAtIyadravyaparyAya hai, usa dravyaparyAya meM ekatvabuddhi ko Aja dasavA~ pravacana sthUla bAta kahane lage haiN| svayaM ko bar3A paNDita mAnanevAle kucha loga usakI carcA karane meM bhI zarma mahasUsa karate haiM; kyoMki unakI dRSTi meM yaha sthUla kathana hai| ____kyA amRtacandrAcArya choTe paNDita the? kyA pravacanasAra sthUla bAtoM kA pratipAdana karanevAlA grantha hai ? are bhAI ! isI mahAgrantha kI TIkA meM amRtacandrAcArya ne yaha likhA hai ki 'jo jIva manuSyAdika asamAnajAtIyadravyaparyAyoM meM ekatvabuddhi dhAraNa karate haiM, ve AtmA kA anubhava karane meM napuMsaka hai|' rAste para eka parsa par3A thA, usameM eka hajAra rupae the| usa rAste para vaha akelA hI thA, koI aura nahIM thA / vaha cAhatA to usa eka hajAra rupae ko le jA sakatA thaa| lekina usane aisA nahIM kiyA aura cillAkara yaha kahA ki yaha kisakA parsa hai, jisameM eka hajAra rupaye par3e haiM; jisakA ho le jaao| yaha sunakara pAsa khar3e hue sabhI loga usakI prazaMsA karane lagate haiM, taba yaha gadgad ho jAtA hai| para vaha isakI prazaMsA kahA~ thI? yaha prazaMsA usa samaya jo ImAnadArI rUpa paryAya pragaTa huI thI, usakI hI mahimA thii| yaha Atmadravya kI prazaMsA nahIM hai| yaha to usa samaya ke vikalpa kI prazaMsA hai; jisameM use usa samaya parsa dene kA bhAva AyA aura parsa rakhane kA vikalpa nahIM aayaa| vaha isI meM 'maiM caur3A aura bAjAra sakarA' ho jAtA hai; aura abhimAna meM nAcane lagatA hai| vaha socatA hai ki dekho, merI kitanI prazaMsA ho rahI hai| ise hI paryAyadRSTi kA uchalanA kahate haiM arthAt jisa vartamAna paryAya meM vaha hai, usa vartamAna paryAya kI prazaMsA se isakA roma-roma gadgad ho jAtA hai| yahI paryAyadRSTi kA uchalanA hai| isaprakAra tU ahaMkAra dvArA ThagAyA jA rahA hai| 78
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 pravacanasAra kA sAra ThagAyA isalie jA rahA hai; kyoMki jisakI prazaMsA ho rahI hai, vaha tU nahIM hai| kisI ne apane putra kA nAma mahAvIra rakhA / isa vyakti ne apane putra kA nAma mahAvIra isalie rakhA; kyoMki vaha cAhatA thA ki kama se kama marate vakta to bhagavAna kA nAma yAda aae| yaha mahAvIra mahAvIra karake maregA to loga yahI kaheMge ki bhagavAna kA nAma lekara marA hai; lekina vaha vastutaH apane beTe ko hI yAda karake marA hai| mahAvIra kahakara usakI dRSTi kisake dravya-guNa-paryAya para hai aura jagata kI dRSTi kahA~ hai ? aise hI AcArya kahate haiM ki jisake bAre meM prazaMsA ho rahI hai. vaha tU nahIM hai| paryAya kI prazaMsA meM isa jIva kA jo utsAha bar3hatA hai; usa utsAha kA honA hI ThagAyA jAnA hai| kisI ko Thaga nahIM rahA hai. vaha svayaM hI ThagAyA jA rahA hai| AcArya Age spaSTa kara rahe haiM ki AtmavyavahAra to ekamAtra avicalita cetanA meM vilAsa karanA hai| jJAnAnaMdasvabhAvI jo bhagavAna AtmA hai, usameM ramanA hI avicalita cetanA meM ramanA hai| karmacetanA aura karmaphalacetanA - ye ajJAna cetanA hai, jo calAyamAna hai evaM aMtara meM eka avicalacetanA vidyamAna hai, usakA jJAna civilAsa hai; parantu yaha kriyAkANDa ko chAtI se lagAtA hai; dharmAdharma meM ulajha jAtA hai, dharmapatnI kA dharma, pati kA dharma - aise na jAne kitane dharma utpanna kara lie haiM isane / isameM asalI dharma kA hI patA nahIM cltaa| vaha vyakti vyavahArakuzala hai, aisA vyavahAra dharma to honA hI cAhie - aise samasta kriyAkalApa ko yaha chAtI se lagAtA hai| AcArya kahate haiM ki aisA jo manuSyavyavahAra hai, usakA Azraya karake yaha jIva rAgI-dveSI hote hue paradravyarUpa karma ke sAtha yukta hokara vAstava meM parasamaya hotA huA parasamayarUpa hI pariNamita hotA hai| dasavA~ pravacana isase hama yaha samajha sakate haiM ki usa manuSyavyavahAra meM ekatvabuddhi hI mithyAtva hai| 'maiM samyagdarzana hU~, maiM kevalajJAna huuN|' - yaha manuSyavyavahAra nahIM hai| isa kathana se Azaya mAtra itanA hI hai ki yahA~ amRtacandrAcAryadeva ne svayaM pUrA vajana asamAnajAtIyadravyaparyAya para hI diyA hai| paNDita ToDaramalajI ne samyagjJAnacandrikA kI prazasti meM apanA paricaya isI vivakSA se diyA hai - maiM Atama aru pudgala khaMdha, milakara bhayo paraspara baMdha / so asamAnajAtiparyAya, upajo mAnuSa nAma kahAya / / eka AtmA aura anaMta pudgala paramANuoM kA piNDa hai - inakA milakara jo saMbaMdha huA hai; vahI asamAnajAtIyadravyaparyAya hai| zAstrIya bhASA meM ise asamAnajAtIyadravyaparyAya kahA jAtA hai evaM janabhASA meM ise hI manuSya kahA jAtA hai| aisI manuSyaparyAya meM maiM utpanna huA - isaprakAra paNDita ToDaramalajI ne svayaM kA paricaya diyA hai| yahA~ ratnoM ke dIpaka kA udAharaNa diyA hai; ata: ghI vagairaha se yukta dIpaka ko yahA~ nahIM samajhanA caahie| ratnoM kA dIpaka pratyeka kamare meM le ge| jahA~-jahA~ yaha ratnadIpa gayA, vaha kamarA prakAzita ho jAtA hai| vahA~ yadi hama kaheM ki dekho, yaha kamarA kitanA prakAzita hai; to kahate haiM ki are bhAI! prakAza to ratnadIpaka kA hai, kamare kA apanA koI prakAza nahIM hai aura 25 kamaroM meM ghUmanevAlA ratnadIpaka to eka hI hai| aise hI manuSyaparyAya, devaparyAya, narakaparyAya aura tiryaMcaparyAya - ina sabameM ghUmanevAlA eka caitanyarUpI ratnadIpaka hai| usameM jo cetanA dikhatI hai; vaha AtmA kI hai| jo prakAza dikhAI detA hai, vaha ratna kA hai| samajhadAra AdamI kA dhyAna kamaroM para na hokara, prakAza para hotA hai, ratnoM para hotA hai| jinakA dhyAna ratnoM para hai; ratnadIpaka para hai; ve samyagdRSTi haiM evaM jinakA dhyAna kamare para hai; ve mithyAdRSTi haiN| 79
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 167 166 pravacanasAra kA sAra aise hI manuSyAdi paryAyoM para jinakI dRSTi hai; ve mithyAdRSTi haiM evaM jinakI dRSTi 'usameM ghUmanevAle trikAlI dhruva para haiM', ve samyagdRSTi haiN| jisakI AtamA para dRSTi hai, vaha svayaM ko manuSya vyavahAra se nahIM jor3atA haiM; kyoMki usa manuSyavyavahAra meM samasta kriyAkANDa ko chAtI se lagAyA jAtA hai| samAja meM aise upadezaka to bahuta mileMge, jo aisA kahate haiM ki jise bhagavAna ke darzana kA bhAva nahIM AtA hai, vaha mithyAdRSTi haiM; jise pUjana karane kA evaM dAna dene kA vikalpa nahIM AtA hai, vaha mithyAdRSTi hai; jo vrata-upavAsa nahIM karatA hai, vaha mithyAdRSTi hai|| isaprakAra jo sampUrNa kriyAkANDa ko nahIM karatA hai; vaha mithyAdRSTi hai - aise kahanevAle to galI-galI meM mila jAyeMge; parantu pravacanasAra kI TIkA ke kartA ise manuSyavyavahAra kaha rahe haiM evaM jo ise chAtI se lagAtA hai; vaha asamAnajAtIyadravyaparyAya meM ekatvabuddhivAlA hai; ajJAnI hai, mithyAdRSTi hai| jJAnIjanoM kA vyavahAra aisA nahIM hotA hai| jJAnIjanoM kA vyavahAra to aisA hotA hai ki ve isa kriyAkANDa ko chAtI se nahIM lagAte haiN| kriyAkANDa to jJAnI ke bhI hotA hai; unheM bhagavAna ke prati bhakti kA bhAva AtA hai, dAna dene kA bhAva hotA hai, jinavANI ko ghara-ghara pahu~cAne kA bhAva AtA hai - isaprakAra ye saba bhAva jJAnI ke hote haiM; parantu inameM usakI raMcamAtra bhI ekatvabuddhi nahIM hai| ___ isa kriyAkANDa ko karane se maiM dharmAtmA ho gayA' - aisA kiMcitmAtra bhI vikalpa jJAnI ko nahIM AtA hai| usa samaya jJAnI ke jo AtmA meM ekatvabuddhi hai, AtmacetanAvilAsamAtra meM ekatvabuddhi hai, usameM jo use utsAha hai; vaha dharma kI kriyA hai, jise vaha samyakprakAra se jAnatA hai| vahA~ jo tIvratA, maMdatA hotI hai, vaha udaya ke anusAra hotI hai| dasavA~ pravacana samyagdRSTi ko samaya-samaya para tIvra aura mithyAdRSTi ko maMda udaya ho sakatA hai| kabhI mithyAdRSTi ko tIvra va samyagdRSTi ko maMda udaya ho sakatA hai| isakA saMbaMdha aMtara meM AtmA meM ekatvabuddhirUpa samyagdarzana se nahIM hai; vaha jaisA udayAnusAra hotA hai, vaisA hotA hai| ise bhAvArtha meM aura adhika saralatA se spaSTa kiyA hai - "maiM manuSya hU~, zarIrAdika kI samasta kriyAoM ko maiM karatA hU~, strI-putra-dhanAdika ke grahaNa-tyAga kA maiM svAmI huuN|' ityAdi mAnanA so manuSyavyavahAra hai, 'mAtra acalita cetanA hI maiM hU~" aisA mAnanApariNamita honA so AtmavyavahAra hai|' isaprakAra AcAryadeva ne vajana 'asamAnajAtIya dravyaparyAyavAle parasamaya haiN|' para hI diyA hai| jo eka dravya ke dravya-guNa-paryAya haiM evaM unakA jo astitva hai, vaha svarUpAstitva hai| jitane padArtha loka meM haiM; una anaMta padArthoM meM isIprakAra kA astitva hai| isaprakAra astitva astitva meM samAnatA hai| isa samAnatA ke AdhAra para, mahAsattA ke AdhAra para, unameM ekatA kI kalpanA karanA hI sAdRzyAstitva hai| isaprakAra samAnatA ke AdhAra para jo ekatA hai vaha sAdRzyAstitva hai| hama tuma eka se haiM, isalie yahA~ AcAryadeva 'eka haiM' - aisA kaha rahe haiN| usa sAdRzyAstitva ke AdhAra para hama saba eka haiM - aisA jAnakara yadi koI strI-putrAdika meM apanatva karatA hai to vaha mithyAdRSTi hai| svarUpAstitva kA jJAna karake, usameM ekatvabuddhi ko jor3e binA, usI ke samAna jo dUsarI vastue~ haiM, unameM ekatva karanA mithyAtva hai| svarUpAstitva arthAt apane dravya-guNa-paryAya ke bhItara hI sattA hotI hai| sattA arthAt astitva guNa / jo utpAda-vyaya-dhrauvya se sahita hai, vahI dravya hai, vahI sattA hai| yaha sattA pRthak se koI anya cIja nahIM hai| 80
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasArakA sAra 168 aba yahA~ yaha prazna upasthita hotA hai ki vaha sattA dravya se bhinna hai yA abhinna ? bhinnatA do prakAra kI hotI hai eka pRthakatA evaM dUsarI anytaa| pRthakatA arthAt do padArtha jude-jude haiM evaM anyatA arthAt jinakI sattA eka hai tathA svabhAva bhinna haiN| jinakI sattA pRthak hai, unameM pRthaktA hotI hai evaM jinakI sattA eka hai, unameM anyatA hotI hai| hindustAna va pAkistAna ina donoM meM pRthakatA hai evaM hindustAna va rAjasthAna tathA rAjasthAna va madhyapradeza ina donoM meM anyatA hai| dravya tathA guNoM ke madhya evaM dravya tathA paryAya ke madhya anyatA hotI hai, pRthakatA nhiiN| do dravyoM ke madhya pRthakatA hotI hai, anyatA nhiiN| eka dravyoM kI do paryAyoM meM anyatA hotI hai, pRthakatA nhiiN| eka dravya ke do guNoM meM anyatA hotI hai, pRthakatA nhiiN| aba yahA~ viSaya kI spaSTatA ke lie yaha prazna upasthita karatA hU~ ki merA jJAnaguNa evaM ApakA darzanaguNa inameM pRthaktA hai yA anyatA hai ? yahA~ pRthaktA hai; kyoMki isameM merA jJAnaguNa evaM ApakA darzanaguNa liyA hai| yadi yahA~ merA hI darzanaguNa evaM merA hI jJAnaguNa lete to anyatA hotii| eka dravya guNa paryAya meM jahA~ mAtra bhAva se hI bhinnatA hotI hai evaM dravya-kSetra va kAla se abhinnatA hotI hai, vahA~ anyatA hai| jJAna kA jAnanerUpa bhAva hai evaM darzana kA dekhanerUpa bhAva hai - isaprakAra bhAvoM meM bhinnatA hai| kaI loga anyatA aura pRthakatA meM aMtara nahIM jAnate tathA cAhe jahA~/cAhe jaisA prayoga karate haiN| ___ maiM deha se isalie pRthak hU~; kyoMki deha va AtmA - ye do pRthakpRthak dravya haiN| rAga se AtmA isalie anya hai; kyoMki isameM do dravya nahIM hai| pRthaktva kA aura anyatva kA lakSaNa nimnAMkita gAthA meM AcArya spaSTa karate haiM - dasavA~ pravacana pavibhattapadesattaM pudhattamidi sAsaNaM hi viirss| aNNattamatabbhAvo Na tabbhavaM hodi kadhamegaM / / 106 / / (harigIta) jinavIra ke upadeza meM pRthaktva bhinnprdeshtaa| atadbhAva hI anyatva hai to atat kaise eka hoN||106|| vibhaktapradezatva pRthaktva hai - aisA vIra kA upadeza hai| atadbhAva anyatva hai, jo usarUpa na ho vaha eka kaise ho sakatA hai ? jinake pradeza bhinna haiM, unameM pRthaktva hai aura jo atadbhAva hai, use vIrazAsana meM anyatva kahA gayA hai| anyatva ho vahA~ eka ho sakate haiM; paraMtu pRthaktva meM eka nahIM ho sakate haiN| atadbhAva hai so anyatva hai| kathaMcit sattA dravyarUpa nahIM hai evaM dravya sattA nahIM hai; ata: ve ekarUpa nahIM hai| dravya va sattA meM pRthaktA nahIM hai, anyatA hai| vaha anyatA bhI kathaMcit hai| kathaMcit donoM eka haiM evaM kathaMcit donoM alaga haiN| TIkA meM AcAryadeva ne spaSTa likhA hai ki - 'vibhaktapradezatva pRthaktva kA lakSaNa hai| vaha to sattA aura dravya meM sambhava nahIM hai|' yahA~ pRthaktA isalie saMbhava nahIM haikyoMki sattA va dravya ke pradeza eka haiN| dhyAna dene kI bAta yaha hai ki 'bhinnatA' zabda kA prayoga pRthakatA aura anyatA - ina donoM ke sthAna para khulakara samAna rUpa se kiyA jAtA rahA hai; ata: yaha dhyAna rakhanA bahuta jarUrI hai ki bhinnatA kA artha prakaraNa ke anusAra kiyA jaave| aba, Age AcArya vistAra se isa bAta ko siddha kareMge ki sattA va dravya meM anyatA hai, pRthakatA nahIM hai| utpAda bhI sat hai, vyaya bhI sat hai evaM dhrauvya bhI sat hai| tInoM yadi sat haiM to tInoM meM tIna sat haiM yA do sat haiM yA eka sat hai ? 81
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 171 170 astitva nAmaka jo guNa hai, vaha tInoM meM ekasA hai, una tInoM meM eka hI astitva guNa hai| vastuta: inameM tIna sat nahIM hai, eka hI sat hai| sat ke aMza ko bhI sat kahA jAtA hai; isalie utpAda bhI sat hai, vyaya bhI sat hai evaM dhrauvya bhI sat hai| jo sattA utpAda-vyaya-dhrauvya - ina tInoM meM vyApta hai, vahI sattA dravya meM vyApta hai| jo pradezoM aura paryAyoM meM vyApta rahe, use guNa kahate haiN| pradezoM aura paryAyoM meM vyApta hone se sattA guNa hai| isaprakAra jo guNa-paryAyoM kI sattA hai; vaha jJAna va darzana kI bhI sattA hai| ___ hama kahate haiM ki jJAna kA astitva hai, darzana kA astitva hai; isaprakAra anaMta guNoM kA astitva hai| yaha aisI vicitra bAta hai ki anaMta kA astitva hokara bhI sampUrNa astitva milAkara eka hI hai| gurudevazrI ne 47 zaktiyoM ko samajhAte hue yaha kahA hai ki sattAguNa kA rUpa saba meM hai| jisakI vajaha se vaha saba meM hai| sattA to svayaM se sattAsvarUpa hai| zeSa sabhI guNa sattA kA rUpa unameM hone se sattAsvarUpa haiN| jJAna kA astitva hai, cAritra kA astitva hai| unameM astitva guNa kA rUpa hone se sabhI guNoM kA astitva hai| sattA pratisamaya honevAle utpAda va vyaya meM sthita hai| sattA pratyeka dravya, guNa evaM paryAyoM meM vyApta hai| aba prakaraNa yaha hai ki sattA pratyeka dravya meM vyApta hai; paraMtu hamArI sattA va anya dravya kI sattA pRthak hai - isakA kyA Azaya hai ? sattA pratyeka dravya meM hai, isameM sattA nAmaka jAti kI vivakSA hai evaM jo pRthak hai - aisA kahA isameM sattA nAmaka zakti kI vivakSA hai| saba dravyoM meM sattA nAmaka guNa hai; paraMtu AtmA ke sabhI guNoM meM sattA nAmaka eka hI guNa hai| AtmA kI sabhI paryAyoM meM eka hI sattA guNa hai| isaprakAra sAdRzyAstitva va svarUpAstitva ke aMtara ko samajhanA / dasavA~ pravacana svarUpAstitva nAmaka jo sattA hai, vaha eka hI hai| vaha hamAre sampUrNa dravya, guNoM meM vyApta hotI hai; lekina sAdRzyAstitva nAmaka jo astitva hai - aisI vaha mahAsattA sabhI dravyoM meM vyApta hai| vaha eka nahIM hai, aneka hai| AcArya ne jAti ke apekSA use eka hai - aisA kahA hai| ise hI TIkA meM amRtacandrAcArya udAharaNa ke mAdhyama se spaSTa karate haiM - _ 'vibhaktapradezatva pRthaktva kA lakSaNa hai| vaha to sattA aura dravya meM sambhava nahIM hai; kyoMki guNa aura guNI meM vibhaktapradezatva kA abhAva hotA hai - zuklatva aura vastra kI bhA~ti / ' sapheda vastra aura saphedI kA astitva hai; parantu kyA donoM bhinna haiM ? yadi donoM bhinna hote to saphedI ko le jAne ke bAda bhI vastra kI sattA honI caahie| zarIra ke paramANu va AtmA inakA astitva bhinna-bhinna hai| zuklatva arthAt zubhra va vastra kI bhA~ti zarIra ke paramANu yahIM par3e raha jAte haiM aura AtmA calA jAtA hai| vaha isIprakAra hai ki jo zuklatva ke guNa va pradeza haiM; ve hI guNa va pradeza vastra ke haiM; isalie unameM pradezabheda nahIM haiN| ___isIprakAra jo sattA guNa ke pradeza haiM, ve hI guNI dravya ke pradeza haiM; isalie unameM pradezabheda nahIM hai| aisA hone para bhI sattA va dravya meM anyatva hai| sattA va dravya meM anyatva lakSaNa - 'atadbhAva' pAyA jAtA hai; isalie unameM anyatva hai; kyoMki guNa va guNI meM tadbhAva kA abhAva hotA hai zuklatva va vastra kI bhA~ti / 'vaha isaprakAra hai jaise cakSu indriya ke viSaya meM AnevAlA va eka anya indriyoM ke viSaya ko gocara na honevAlA zuklatva guNa hai; vaha samasta indriya samUha ko gocara honevAlA aisA vastra nahIM hai|' TIkA kI ina paMktiyoM ke mAdhyama se AcArya kaha rahe haiM ki saphedI va vastra donoM meM pharka yaha hai ki saphedI mAtra cakSuindriya ke gocara haiM, jabaki vastra cakSu indriya sahita samasta indriyoM ke gocara hai|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ gyArahavA~ pravacana AcArya jayasena pravacanasAra paramAgama ke jJeyatattvaprajJApanamahAdhikAra ko samyagdarzanAdhikAra kahate haiM; kyoMki ve aisA mAnate haiM ki jJeyatattva ko sahI rUpa meM jAne binA samyagdarzana kI prApti nahIM ho sktii| isa jJeyatattvaprajJApanamahAdhikAra meM sarvaprathama sAmAnyajJeyatattvaprajJApanAdhikAra hai| jJAna kA jJeya bananevAle jagata ke sabhI padArthoM kA sAmAnya svarUpa arthAt sabameM pAyA jAnevAlA svarUpa kyA hai ? yaha batAyA jAyegA isa adhikAra meN| utpAda-vyaya-dhrauvya se yukta evaM guNa-paryAyoM se saMyukta honA hI sabhI jJeyoM kA sAmAnya svarUpa hai; jo sabhI jJeyoM meM samAnarUpa se vidyamAna hai| pratyeka dravya kA jo vizeSa svarUpa hai, use vizeSajJeyatattvaprajJApanAdhikAra meM leNge| tatpazcAt jJeya va jJAna meM vibhAga kA adhikAra leMge; jise AcAryadeva ne jJeya-jJAnavibhAgAdhikAra nAma diyA hai| ___sAmAnyajJeyaprajJApanAdhikAra meM abhItaka mahAsattA aura avAntarasattA kI carcA huii| avAntarasattA arthAt svarUpAstitva / pratyeka dravya kA apane dravya-guNa-paryAya kI sImA meM rahanA hI svarUpAstitva hai| ___apane jJAna aura darzana guNa meM paraspara atadbhAva hai| eka dravya ke do guNoM ke madhya atadbhAva hotA hai; parantu do dravyoM ke madhya atadbhAva nahIM hotA, atyaMtAbhAva hotA hai| jisameM dravya-kSetra-kAla aura bhAvarUpa catuSTaya bhinna-bhinna hoM, use atyaMtAbhAva kahate haiN| paryAyoM ke madhya paraspara atadbhAva hotA hai| guNoM ke madhya paraspara atadbhAva hotA hai| dravya aura guNa ke madhya bhI paraspara atadbhAva hotA hai, guNa aura paryAya ke madhya paraspara atadbhAva hotA hai| dravya aura paryAya gyArahavA~ pravacana 173 ke madhya bhI atadbhAva hotA hai; paraMtu do dravyoM ke madhya atyaMtAbhAva hotA hai| ____ isaprakAra yaha sunizcita huA ki eka dravya ke dravya-guNa-paryAyoM ke bIca paraspara atadbhAva aura do dravyoM ke bIca atyantAbhAva hotA hai| isake saMdarbha meM gurudevazrI kA eka prabhAvI vAkya hai - 'bhAve bheda che' / isakA artha yaha hai ki dravya-kSetra evaM kAla kI apekSA bheda nahIM hai, mAtra bhAva kI apekSA bheda hai| aise bheda ko atadbhAva kahate haiM aura jahA~ dravya-kSetra-kAla-bhAva - cAroM kI apekSA bheda ho, vahA~ atyaMtAbhAva hotA hai| jinavANI meM 'bhAva' zabda kA prayoga do arthoM meM hotA hai| dravya, kSetra, kAla aura bhAva - ina cAroM ko milAkara bhI bhAva zabda kA prayoga hotA hai aura tIna ko chor3akara akele bhAva ke artha meM bhI bhAva zabda kA prayoga hotA hai| ___ ata: jahA~ 'bhAva' zabda kA prayoga ho, vahA~ usakA artha samajhane/ karane meM vizeSa sAvadhAnI kI AvazyakatA hai| isake atirikta bhAva zabda kA prayoga AtmA meM utpanna honevAle rAga-dveSAdika bhAvoM ke lie bhI kiyA jAtA hai| jaba aisA kahA jAtA hai ki jisake jaise bhAva hoMge, usakI gati bhI vaisI hI hogI; taba vahA~ prayukta bhAva zabda rAga-dveSa bhAva ke artha meM hI samajhanA caahie| aise hI pariNAma zabda haiM, jisake aneka artha hote haiN| pariNAma mAtra parivartana ko hI nahIM kahA jAtA; apitu dravya aura guNoM ko bhI pariNAma kahA jAtA hai| vizeSataH pravacanasAra ke isa prakaraNa meM Age isakI carcA hai ki utpAda bhI pariNAma hai, vyaya bhI pariNAma hai aura dhrauvya bhI pariNAma hai| hamArI ina zabdoM ke artha meM jo saMkucita dRSTi huI hai, usake kAraNa hama eka viziSTa artha meM hI ina zabdoM kA artha samajhate haiN| 83
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 pravacanasAra kA sAra isakAraNa bhI vastusvarUpa kA marma hamAre khyAla meM nahIM A paataa| hama paryAya zabda kA bhI sImita artha grahaNa karate haiM; jabaki paryAya zabda kA artha bahuta vistRta hai| pUrva prakaraNa meM paryAya kI carcA ho cukI hai| eka vyaMjanaparyAya hai, jo do dravyoM kI milI huI paryAya hai| yahA~ paryAya zabda se 'manuSya paryAya tiryaMcaparyAya' yaha artha liyA jAtA hai aura kahIM-kahIM guNa ko bhI paryAya kahA jAtA hai| sahabhAvI paryAya guNa hI to hai| zAstra meM isa bAta kI vistAra se carcA hai ki AtmA krama aura akrama se pravartamAna paryAyoM kA piNDa hai| yahA~ akrama kA artha guNa hai evaM krama kA artha paryAya hai| isaprakAra zAstroM meM guNa ke artha meM paryAya zabda kA prayoga huA hai| zAstroM meM pradezabheda aura guNabheda ko bhI paryAya kahA hai| isakA kAraNa yaha hai ki jo-jo paryAyArthikanaya kA viSaya banatA hai; una sabhI kI jinavANI meM paryAya saMjJA hai| tathA jo-jo dravyArthikanaya kA viSaya banatA hai; una sabhI kI dravya saMjJA hai| guNabheda evaM pradezabheda - donoM paryAyArthikanaya ke viSaya haiM; ata: unheM paryAya kahA jAtA hai| aba, pravacanasAra kI 99vIM gAthA ke bhAvArtha para vicAra karate haiN| bhAvArtha isaprakAra haiM - "pratyeka dravya sadA svabhAva meM rahatA hai isalie 'sat' hai| vaha svabhAva utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa pariNAma hai| jaise dravya ke vistAra kA choTe se choTA aMza vaha pradeza hai; usIprakAra dravya ke pravAha kA choTe se choTA aMza vaha pariNAma hai| pratyeka pariNAma sva-kAla meM apane rUpa se utpanna hotA hai, pUrvarUpa se naSTa hotA hai aura sarva pariNAmoM meM ekapravAhapanA hone se pratyeka pariNAma utpAda-vinAza se rahita ekarUpa-dhruva rahatA hai aura utpAdavyaya-dhrauvya meM samayabheda nahIM hai| tInoM hI eka hI samaya meM haiN| aise utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka pariNAmoM kI paramparA meM dravya svabhAva se hI gyArahavA~ pravacana 175 sadA rahatA hai; isalie dravya svayaM bhI, motiyoM ke hAra kI bhA~ti, utpAdavyaya-dhrauvyAtmaka hai|" ____ yahA~ utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka pariNAmoM' - aisA kahakara pariNAma kA svarUpa utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka hai - yaha spaSTa kiyA hai| abhI aise kaI loga haiM jo mAtra utpAda evaM vyaya ko hI pariNAma mAnate haiM tathA dhrauvya ko usase pRthak karate haiN| ve kahate haiM ki dhrauvya to dravya hai evaM utpAda-vyaya paryAya haiM; isalie pariNAma haiN| ___parantu yahA~ yaha spaSTa likhA hai ki utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka pariNAma arthAt utpAdAtmaka pariNAma, vyayAtmaka pariNAma evaM dhrauvyAtmaka pariNAma / dekho, yahA~ utpAda aura vyaya ke sAtha-sAtha dhruvatA ko bhI pariNAma kahA hai| yahA~ yaha kahA jA rahA hai ki utpAda, vyaya evaM dhrauvya yaha dravya kA svabhAva hai; paraMtu hama yaha mAnate haiM ki utpAda-vyaya paryAya haiM evaM ve paryAya ke svabhAva haiM, dravya ke svabhAva nahIM haiN| kaI loga isI kI puSTi karate hue kahate haiM ki palaTanA to paryAya kA kAma hai| pravacanasAra ko samajhane se pUrva yaha samajhanA atyaMta Avazyaka hai ki palaTanA na dravya kA kArya hai aura na hI paryAya kA; pratyuta palaTanA vastu kA svabhAva hai, kyoMki vastu svayaM pariNamanazIla hai|| vastu kA svabhAva palaTakara bhI nahIM palaTanA hai aura nahIM palaTakara bhI palaTa jAnA hai| ____ yadi vastu palaTane rUpa hI hotI to anAdi kI hotI hI nahIM; kyoMki vaha kabhI kI naSTa ho gaI hotI, palaTa gaI hotI; para usameM nityatA bhI hai, jo anAdi se hai| AcArya kahate haiM ki nityatva aura anAditva inakA saMyoga hai| jo vastu anAdi hogI, vahI nitya hogI aura jo nitya hogI, vahI anAdi hogii| 84
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 pravacanasAra kA sAra aba AcArya kahate haiM ki yadi vastu arthAt AtmA palaTatI nahIM hotI to phira nigoda meM hI hotI, Aja manuSyagati meM nahIM A paatii| ataH ye jo palaTanevAlA svabhAva hai, jise kucha mumukSu apanA svabhAva hI mAnane ko taiyAra nahIM haiM, jise ve hIna dRSTi se dekhate haiM; unheM yaha samajhanA jarUrI hai ki usa svabhAva ke kAraNa hI tuma nigoda se nikalakara yahA~ taka Ae ho evaM usI svabhAva ke kAraNa isa saMsAra se nikalakara mokSa meM jaaoge| isalie maiMne likhA hai ki - jaba anityatA vastu dharma to kyoMkara duHkhakara ho sktii| aura jaba svabhAva hI duHkhamaya ho sukhamayI kaunasI ho zaktI / / isa bhagavAna AtmA meM 47 zaktiyoM meM se eka utpAda-vyaya-dhruvatva nAmaka zakti bhI hai| vaha zakti anAdi anaMta hai, vaha zakti AtmA kA svabhAva hai| jaba utpAda-vyaya- dhrauvyarUpa honA AtmA kA svabhAva hai; taba palaTanA AtmA ke lie duHkhakara kaise ho sakatA hai ? taba ve kahate haiM ki gurudevazrI ne kahA hai ki yaha AtmA para se bhinna hai, paryAya se bhinna hai aura aba Apa kaha rahe ho ki paryAya arthAt palaTanA vastu kA svabhAva hai| yaha matabheda nahIM, vivakSA kI bhinnatA hai| parivartanazIla aMza para dRSTi kendrita rahane se dRSTi meM asthiratA banI rahatI hai| parivartanazIla aMza meM apanatva sthApita karane se sadA duHkha ke hI prasaMga banate haiN| yaha paradezI kI prIti jaisA hai; kyoMki paradezI cAra dina rahakara phira jAnevAlA hai| usase prema karanevAle to duHkhI hI honevAle haiM; isalie usase rAga karane kA, usameM apanatva sthApita karane kA niSedha hai| isIprakAra yahA~ vivakSA vizeSa se paryAya kA niSedha kiyA gayA hai| niSedha to eka viziSTa paryAya kA hI kiyA gayA hai, pariNamana kA niSedha nahIM kiyA gayA hai, pariNamanasvabhAva kA niSedha nahIM kiyA gayA hai| 85 gyArahavA~ pravacana 177 pariNamana vastu kA svabhAva hai / utpAda aura vyaya svabhAva haiN| jisakA utpAda huA hai, vaha naSTa bhI hogaa| vastu meM se utpAda-vyaya kA nAza nahIM hotA hai| vastu meM jo utpAda huA hai, nAza usakA hotA hai| utpAda to agale samaya meM phira hotA hai| ise hama isa udAharaNa se samajha sakate haiN| eka mAtA ke putra huA aura vaha utpanna hote hI prasava ke daurAna hI mara gyaa| utpanna huA putra mara gayA hai; parantu abhI usa mA~ meM putra utpanna karane kI jo zakti hai; vaha to nahIM mrii| abhI jaba usakI utpAdana kSamatA naSTa nahIM huI to utpAda kahA~ naSTa huA ? usameM jo rAga utpanna huA thA, vaha rAga naSTa huA hai; utpAda to abhI bhI kAyama hai| agale samaya meM vItarAgatA kA utpAda hotA hai| utpAda to rAga meM bhI hai aura vItarAgatA meM bhI hai| utpAdakatva aura vyayatva kA nAza nahIM huA; utpAda aura vyaya to pratisamaya hoNge| paryAya jo ekabAra calI gaI; aba vaha usa paryAya ke rUpa meM punaH kabhI nahIM AegI; kintu kevalI ke jJAna meM to vaha khacita haiM, vidyamAna hI hai| svakAla meM vaha paryAya khacita hai; paraMtu aba na vaha kAla AegA aura na hI vaha paryAya / sarvajJa bhagavAna kI vANI se jo tattva samajhA jAtA hai, usameM jo marma hotA hai, gaharAI hotI hai, satyArthatA hotI hai; vaha satyArthatA apanI kalpanA se samajhane meM nahIM A sktii| pUjya gurudevazrI ne kramabaddhaparyAya ko Agama ke AdhAra se samajhA aura samajhAyA aura aba yahI siddhAnta vaijJAnikoM kI samajha meM bhI A rahA hai aura ve isa niSkarSa para pahu~ce haiM ki bhUta-vartamAna bhaviSya nizcita hai; parantu isa niSkarSa meM unheM sarvajJa kA sahArA nahIM thaa| unhoMne apanI buddhi se kalpanA ke mAdhyama se isa jagata ko dekhA; jisameM eka bahuta huI hai| jaba maiM amerikA gayA; taba logoM ne mujhe eka amerikana philma kA
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 pravacanasAra kA sAra viziSTa bhAga dikhaayaa| usa philma kI kathA yaha thI ki eka vyakti kisI kAraNavaza kAlacakra meM ulTA ghUma jAtA hai| kAlacakra to sIdhA ghUmatA hai; lekina vaha ulTA ghUmane lagatA hai| vaha vyakti 60 varSa kA thA; paraMtu kAlacakra ke viparIta pariNamana se vaha vyakti 30 varSa kA ho jAtA hai| isa pUrI philma meM usa nAyaka ke jIvana meM 30 se 60 varSa taka ghaTita sabhI ghaTanAoM kA citraNa kiyA gayA hai| bAda meM inhIM ghaTanAoM ko phira se doharAyA gayA hai| aba, vaha nAyaka mAnasika rUpa se to 60 varSa kA hai; lekina zArIrika rUpa se 30 varSa kA ho gayA hai to use dekhakara usakI premikA usa para mohita ho jAtI hai| phira 30 varSa pUrva kI ghaTanAoM ko punaH prastuta kiyA gayA hai; paraMtu nAyaka una ghaTanAoM meM sahaja nahIM raha pAtA hai| isa udAharaNa ke mAdhyama se maiM yaha kahanA cAhatA hU~ ki unhoMne kAlacakra ko pariNamanazIla aura sunizcita to batAyA; parantu use doharAyA arthAt eka bAra ghaTita kAlacakra ulTA bhI ghUma sakatA hai - aisA kahakara unhIM ghaTanAoM ko punaH prastuta kiyaa| sarvajJa ke jJAna ke anusAra kAlacakra pariNamanazIla hai; paraMtu vaha ulTA nahIM ghUma sktaa| sarvajJa ke jJAna meM to aisA nahIM AyA hai ki kAlacakra ripITa bhI ho sakatA hai| yaha marakara dUsarA bhava dhAraNa kara sakatA hai; lekina isI bhava meM 60 varSa kA vyakti 30 varSa kA nahIM ho sakatA hai| pAzcAtya vidvAnoM ne sarvajJa se yaha siddhAnta samajha liyA hotA to ve aisI bhUla nahIM krte| aba maiM jaba videza jAtA hU~ to ve loga kahate haiM ki dekho isameM ApakI kramabaddhaparyAya ko samajhAyA hai| ve loga isa philma ko gA~vagA~va meM dikhAte bhI haiN| kaI vyaktiyoM ne isapara lekha bhI likheM / taba maiMne unase kahA ki bhAI! yaha sarvajJa bhagavAna kI kramabaddhaparyAya nahIM hai; isameM gyArahavA~ pravacana 179 ukta bhUla hai| isase hI saMbaMdhita aura eka mahattvapUrNa tathya yaha hai ki jina logoM ko jAtismaraNa ho jAtA hai; unakA citta vibhakta ho jAtA hai| unheM bhUtakAla kI jisa paryAya kA jAtismaraNa huA hai; vaha paryAya vartamAna meM puna: kabhI AnevAlI nahIM hai, ve saMyoga punaH kabhI pragaTa hoMge hI nahIM; parantu jise jAtismaraNa huA hai; usakA citta unhIM saMyogoM meM ulajhatA hai| isaprakAra usakA citta vibhakta ho jAtA hai| isase use kucha bhI lAbha nahIM hotaa| Aja yadi hameM jAtismaraNa ho jAve aura pUrvabhava meM hama kaise the, kahA~ the ? yaha patA cala jAve; taba hama Adhe vartamAna jIvana meM raheMge aura Adhe pUrvabhava meN| yahA~ raheM ki vahA~ raheM kucha samajha meM hI nahIM aaegaa| sabase bar3I samasyA to taba khar3I hotI hai; jaba ve saMyoga kadAcit abhI bhI vidyamAna hoM; lekina ve usI rUpa meM to hoMge nhiiN| kisI do varSa ke bAlaka ko jAtismaraNa ho jAya aura vaha pacAsa varSa kI vidhavA mahilA kI ora saMketa karake kahe ki yaha merI patnI hai; to kyA hogA? ___kahane kA Azaya yaha hai ki kyA vaha bAlaka usa mahilA se patnI ke rUpa meM aura vaha mahilA usa bAlaka se patirUpa meM vyavahAra kara sakatI hai ? hAni ke atirikta isameM kucha bhI honevAlA nahIM hai| loka meM vahI paryAyeM puna: nahIM A sakatI hai; lekina ve hamAre jJAna meM A sakatI haiM; para yadi ve jJAna meM bhI Ae to bhI kSayopazamajJAnavAloM ko, rAgI jIvoM ko unase kucha lAbha honevAlA nahIM hai| rAgI jIvoM kA citta isase vibhakta hI rahanevAlA hai| jo vItarAgI-paramAtmA sarvajJa bhagavAna hue haiM, unheM ananta bhUtakAla kI paryAyeM jJAna meM AtI hai; lekina usase unheM koI samasyA nahIM hai; 86
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 pravacanasAra kA sAra kyoMki una paryAyoM ke sAtha unakA koI rAgAtmaka saMbaMdha hI nahIM hai| saMbaMdha do prakAra ke hote haiM- eka para ko apanA mAnanerUpa saMbaMdha evaM dUsarA para se rAga karanerUpa saMbaMdha- donoM prakAra ke saMbaMdha jaba pUrNarUpa se TUTe; tabhI kevalajJAna pragaTa hotA hai| jaba para ko apanA mAnanerUpa mAnyatA TUTatI hai, rAga-dveSa kA pariNAma khatma hotA hai; taba pUrva bhava ke anaMta mA~-bApa dikhAI de to bhI kucha hAni nahIM hai| yadi kevalajJAna ke pUrva pUrva bhava ke anaMta mA~-bApa dikhAI die samasyA utpanna ho sakatI hai| samyagdarzana ke bAda bhI yadi aisA ho to bhI gar3abar3I khar3I ho sakatI hai| samyagdarzana ke pUrva yadi sarvajJatA hogI to apanatva kA cakkara khar3A hogA evaM samyagdarzana ke bAda yadi sarvajJatA hogI to rAga-dveSa kI samasyA utpanna hogii| ata: jainadarzana meM aisI adbhuta vastuvyavasthA hai ki jisameM yaha nihita hai ki sarvajJatA tabhI pragaTa hogI; jaba eka samaya pUrva vItarAgI ho jaae| usase pUrva sarvajJatA pragaTa nahIM ho sakatI hai| isa gAthA meM pradezoM ke krama ke mAdhyama se paryAyoM kA krama samajhAyA gayA hai; kyoMki vartamAna meM vidyamAna hone se pradezakrama kI bAta AsAnI se samajhI jA sakatI hai; para paryAyoM kI kramabaddhatA ko samajhanA AsAna nahIM hai; kyoMki bhUta kI paryAyeM naSTa ho gaI haiM aura bhaviSya kI paryAyeM abhI pragaTa nahIM huI haiN| ye tInoM kAla kI paryAyeM kevalajJAna meM vidyamAna hai, kevalajJAnagamya haiM; isalie ve hamAre lie sUkSma haiM; parantu pradezavAlI paryAya arthAt asaMkhya pradeza vartamAna kAla meM maujUda haiM; unheM AsAnI se jAnA jA sakatA hai; isalie ve hamAre lie sthUla haiN| eka rUmAla meM eka hajAra sUtra (Dore) haiM; jo dAe~ se bAe~ gu~the hue haiN| kyA eka naMbara ke sUtra (DorA) ko hajAra nambara ke sUtra taka lA sakate haiM? yadi use vahA~ lAe~ge to rUmAla phaTa jAegA / isIprakAra dravya ke eka pradeza ko usake sthAna para se haTAkara dUsare 87 gyArahavA~ pravacana 181 sthAna para leMge to usa dravya ke hI do Tukar3e ho jAe~ge / dravya meM jo asaMkhyAta pradeza khacita haiM; ve jisa sthAna para haiM, unheM usI sthAna para rakhanA anivArya hai yaha siddhAnta hai| rUmAla ko ghar3I karake rakhate haiM to use punaH phailA bhI sakate haiN| aise hI bhagavAna AtmA phailatA bhI hai evaM sikur3atA bhI hai| jaba yaha AtmA saMkucita hotA hai to sabase choTI avagAhanA meM raha jAtA hai aura jaba vistAra ko prApta hotA hai to lokAloka meM phaila jAtA hai| lokAkAza ke eka-eka pradeza para isake eka-eka pradeza chA jAte haiN| jisaprakAra jJAna, darzana, cAritra, sukha, vIrya isaprakAra guNoM ke nAma haiM; vaise pradezoM ke aise koI nAma nahIM haiM; lekina phira bhI hama unameM bheda kara sakate haiN| hama yaha bhI kaha sakate haiM ki ye pUrva dizAvAle pradeza haiM; ye uttaravAle pradeza haiM aura inakA phailAva pazcima kI tarapha hai| unameM eka sunizcita vyavasthita krama hai; paraMtu zAstroM meM unakA koI viziSTa nAma nahIM diyA hai; kyoMki usase koI prayojana bhI nahIM hai| guNoM ke pariNamana meM prayojana hai eka jAnane kA kAma karatA hai, eka dekhane kA kAma karatA hai, eka zraddhA, eka AnaMda kA kAma karatA hai| isaprakAra bhinna-bhinna guNoM ke bhinna-bhinna kArya haiM; isalie vahA~ nAma batAnA jarUrI hai; lekina pradezoM ke isaprakAra alaga-alaga nAma nahIM haiN| aura unake nAma batAne kI jarUrata bhI nahIM hai| aba, vaha jo AtmA ke asaMkhyAtaloka pramANa pradeza haiM: kevalI samudghAta ke samaya jo lokAloka ke eka-eka pradeza para eka-eka avasthita ho jAte haiM; kyA unake krama ko badalA jA sakatA hai ? jaba AtmA lokAkAza meM phailegA to AtmA ke madhya ke ATha pradeza aura sumeru parvata ke madhya ke ATha pradeza athavA paramANu una donoM kA eka hI sthAna hogaa| lokAkAza ke pradeza nahIM badale jA sakate haiM, ve jahA~ haiM, vahIM
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 pravacanasAra kA sAra rheNge| jayapura ke pradeza jayapura meM aura dillI ke pradeza dillI meM hI rheNge| jayapura ko dillI kI jagaha aura dillI ko jayapura kI jagaha nahIM rakha sakate / pradeza to badale nahIM jA sakate haiM; lekina apanI mana kI kalpanA se jayapura kA nAma dillI rakha do aura dillI kA nAma jayapura rakha do; para yaha mana kI kalpanAmAtra hogI, vAstavika nhiiN| hamane phaile hue rUmAla ko sameTa liyA, sameTate samaya bhI unakA krama nahIM badalA hai| jisa sUtra (DorA) ke pAsa jo sUtra thA; vaha usI sUtra ke pAsa hai, usakA krama nahIM badalA hai| aise hI saMkoca avasthA meM AtmA ke pradeza nahIM badalate; ve jisa krama meM suvyavasthita the, abhI bhI ve usI krama meM vyavasthita haiN| jisaprakAra pradezoM kA krama nahIM badalA jA sakatA hai; usIprakAra paryAyoM kA krama bhI nahIM badalA jA sktaa| yaha vistAra - sAmAnya hai| aura vaha Ayata - sAmAnya hai / yaha tiryak sAmAnya hai aura vaha urddhatA sAmAnya hai| pradezoM ke krama ko vistArakrama kahate haiM aura paryAyoM ke krama ko pravAhakrama kahate haiM / pratyeka vastu dravya-kSetra - kAla - bhAvamaya hai| AcArya samaMtabhadra AptamImAMsA meM ghoSaNA karate haiM - sadeva sarvaM ko necchet svarUpAdicatuSTayAt / asadeva viparyAsAnna cenna vyavatiSThate / / 15 / / pratyeka vastu kA astitva svarUpacatuSTaya arthAt svadravya, svakSetra, svakAla evaM svabhAva se hai| AtmA dravya hai, anaMta guNa AtmA ke svabhAva haiN| anAdi-anaMta paryAyeM dravya kA svakAla hai aura asaMkhyapradeza dravya kA svakSetra hai| jaise dravya ko nahIM bhedA jA sakatA hai; vaise hI dravya ke kSetra ko bhI nahIM bhedA jA sakatA hai| dravya ke kSetra ko bhedA nahIM jA sakatA hai kA tAtparya yaha hai ki pradeza palaTe nahIM jA sakate haiN| jisaprakAra usake eka 88 gyArahavA~ pravacana 183 guNa ko bhI kama nahIM kiyA jA sakatA hai, jisaprakAra usakA svabhAva nahIM palaTA jA sakatA; usIprakAra usakA svakAla bhI nahIM palaTA jA sakatA hai| anAdikAla se lekara anaMtakAla taka pratyeka guNa kI ekaeka paryAya eka-eka kSaNa meM khacita hai| dravyaparyAya, guNaparyAya ityAdi jo bhI paryAyeM haiM; ve saba sunizcita haiM - yahI kramabaddhaparyAya hai| AcArya kahate haiM ki jaise pradeza nahIM palaTe jA sakate haiM, vaise hI paryAyeM bhI nahIM palaTI jA sakatI hai| isakA nAma hai| kramabaddhaparyAya / isaprakAra isa 99vIM gAthA se kramabaddhaparyAya kI siddhi hotI hai| Age 102vIM gAthA meM AcArya ne paryAya ke janmakSaNa aura nAzakSaNa ko spaSTa kiyA hai; jisakA ullekha gurudeva zrI bahuta karate the / isameM hamArI samasyA yaha hai ki jaba hama kAla kI carcA karate haiM to hamArA dhyAna kAladravya kI tarapha AkRSTa hotA hai; lekina nizcayakAla hamAre khyAla meM nahIM AtA hai| hamArA dhyAna mAtra vyavahArakAla kI tarapha hI calA jAtA hai; lekina yahA~ jisa kAla kI carcA cala rahI hai; vaha hamArA kAla hai; isalie ise svakAla kahA hai| yaha paryAyoM kI kramabaddhatA hai / samayasAra paramAgama meM AcArya ne yaha bhAvanA bhAI hai ki na dravyena khaNDayAmi, na kSetreNa khaNDayAmi, na kAlena khaNDayAmi, na bhAvena khaNDayAmi / tAtparya yaha hai ki maiM cAroM ora se akhaNDa hU~ aura 1 akhaNDa rahU~ / sikkhoM meM do dala haiM- akAlI dala evaM nirahaMkArI dala / akAlI dala se unakA tAtparya yaha hai ki bhagavAna AtmA kAla se khaNDita nahIM hotA hai| aisA mAnanevAle akAlI dala meM haiN| ve kahate haiM ki dharma para kAla kA koI prabhAva nahIM par3atA hai| loga yaha kahate haiM ki aba samaya bahuta badala gayA hai, aba purAnA
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 185 184 dharma kAma nahIM AegA, aba dharma ke niyama badalane pdd'eNge| kAla kA prabhAva saba para hotA hai| kAla sabhI ko khA jAtA hai; parantu akAlI dalavAle aisA nahIM mAnate / ve kahate haiM ki jisako kAla nahIM khAtA hai, jo kAla se aprabhAvI hai; dharma vaha hai| agni hajAra varSa pUrva bhI garma hotI thI, Aja bhI garma hai tathA anaMtakAla bAda bhI garma hI rahegI; kyoMki usa para kAla kA prabhAva nahIM par3atA hai| isalie ve kahate haiM ki hama usa dharma ke upAsaka haiM; jisapara kAla kA koI prabhAva nahIM par3atA hai| tAtparya yaha hai ki jo paristhitiyoM se badala jAya, vaha dharma nahIM hai| pahale ahiMsA dharma thA to kyA Aja hiMsA dharma ho jAegA ? pahale anekAMta dharma thA to kyA Aja ekAnta dharma ho jAegA? nirahaMkArI ve haiM, jo ahaM nahIM karate haiM arthAt strI-putra-kuTumbasampatti ye saba mere haiM - isaprakAra kA ahaM (ghamaNDa) nahIM karate haiN| ___ghamaNDa to ahaMkAra kA bahuta sthUla artha hai| jainadarzana meM bhI aisA hI hai ki 'maiM deha hU~' - aisI ahaMbuddhi hI ahaMkAra hai, yaha ahaMbuddhi hI mithyAtva hai| para meM ekatva karanA hI ahaM karanA hai| jinhoMne para meM se ekatva tor3a diyA hai, jinhoMne ekamAtra bhagavAna AtmA meM ekatva sthApita kiyA hai; ve nirahaMkArI haiN| yadi ukta vyAkhyA ko sahI mAne to hama bhI akAlI haiM, nirahaMkArI haiN| vastu ke svarUpa para kAla kA prabhAva nahIM par3atA hai arthAt 'na kAlena khaNDayAmi' isalie hama akAlI haiN| isaprakAra hama donoM hI dalavAle haiM, hama akAlI bhI haiM aura nirahaMkArI bhI haiN| pratisamaya parivartana honA ye merA dharma hai, merA guNa hai, merA svabhAva hai| yaha merI paryAya nahIM hai; kyoMki paryAya to usakA nAma hai, jo calI jAtI hai; parantu yaha merA svabhAva nAzavAna nahIM hai| nAzavAna to vaha hai, jisakA utpAda huA thA; lekina utpAdakatva zakti (utpAda honA) kA nAza nahIM huA hai| ise samajhane se bahuta bar3A gyArahavA~ pravacana AzvAsana/sambala milatA hai| kisI mAtA kA putra utpanna hote hI mara gayA to vaha mAtA bahuta udAsa ho jAtI hai| taba usa mAtA ko AzvAsana dete hue sabhI samajhAte haiM ki - 'ho gayA so ho gyaa| abhI tU vRddha thor3e hI ho gii|' isakA Azaya yaha hai ki abhI isa mAtA kI utpAdana kSamatA thor3e hI samApta ho gii| abhI yaha evaM isakA pati jIvita hai to dUsarA putra utpanna ho jAegA, ciMtA karane kI koI AvazyakatA nahIM hai| isaprakAra loga usa mAtA ko AzvAsana dete haiN| aise hI AcArya yaha kaha rahe haiM ki jisakA utpAda huA hai, usakA vyaya huA hai; paraMtu utpAdasvabhAva kA vyaya thor3e hI huA hai, vaha to pratisamaya niraMtara cala rahA hai| vyaya to usakA huA hai, jisakA utpAda huA thaa| rAga kA utpAda huA thA evaM aba usakA hI vyaya bhI huA; paraMtu merI utpAda-vyaya zakti thor3I calI gaI, vaha to abhI bhI kAyama hai| utpAda-vyaya kI dhruvatA hI dhrauvya hai| yaha bhagavAna AtmA kabhI nahIM palaTatA hai - aisI nityatA bhI bhagavAna AtmA meM hai| evaM yaha bhagavAna AtmA sadA palaTatA hai - aisI anityatA bhI isameM nitya hai| yadi vaha anityatA sarvathA anitya hI hotI to vaha samApta ho gaI hotI aura hama mAtra nitya hI raha jAte; paraMtu anityatA anAdikAla se hai evaM anaMtakAla taka vaisI kI vaisI rahegI, kabhI samApta nahIM hogii| vastu ke svabhAva meM se anityatva dharma nahIM nikala sakatA hai| ___gurudevazrI isake marma ko jisaprakAra samajhAte haiM, vaha bar3A hI mArmika hai| ve kahate haiM - 'paryAyeM nikala gaIM, paraMtu paryAya pratisamaya dravya meM se nikale - aisA dravya kA svabhAva to nahIM nikala gyaa|' hama ise isa rUpa meM bhI samajha sakate haiN| hamArI jJAnaparyAya ekasamaya meM bhagavAna AtmA ko jAna sakatI hai| sainI paMcendriya apanI AtmA kA anubhava kara sakatA hai| abhI bhI hamameM pratisamaya aisI jJAnaparyAya kA utpAda ho rahA hai, jisase hama bhagavAna AtmA ko jAnane meM samartha haiN| 89
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 187 186 pravacanasAra kA sAra / pratyeka sainI paMcendriya ke kSayopazamajJAna meM itanI kSamatA hai ki vaha apanI AtmA ko jAna sakatA hai| usameM pratisamaya aise jJAna kA utpAda hotA rahatA hai| ___ eka bAlaka ko bIsa rupae die, taba vaha turaMta bAjAra meM jAkara kulphI khAtA hai| isase usake dA~ta bhI kharAba hote haiM aura peTa bhI kharAba hotA hai| usI bIsa rupayoM se vaha bAlaka mokSamArgaprakAzaka graMtha bhI kharIda sakatA thaa| usa paise kA vaha sadupayoga bhI kara sakatA thaa| aise hI yahA~ AcArya kaha rahe haiM ki jisa kSayopazamajJAna se isa jIva ne viSaya-kaSAya ko jAnA hai, rAga-dveSa ko jAnA hai; usI kSayopazama jJAna se yaha jIva bhagavAna AtmA ko jAnatA hai, jAna sakatA hai| isameM pratisamaya itanA jJAna utpanna ho rahA hai ki jisase bhagavAna AtmA ko jAnA jA sakatA thaa| AtmA ko nahIM jAnakara aura aprayojanabhUta padArthoM ko jAnakara isa jIva ne jJAna kI barbAdI hI kI hai| jaba isa jIva ko yaha patA calatA hai to vaha bhayabhIta ho jAtA hai; aura vaha socatA hai ki jJAna kI itanI barbAdI; hAya rAma ! maiM to luTa gyaa| yaha jIva bhayabhIta na ho isake lie merA dUsarA mahAmaMtra yaha hai ki he jIva! terA jJAna jitanA barbAda ho gayA, usake lie tU vyartha zoka kyoM karatA hai? abhI bhI vartamAna meM pratisamaya aisI nUtana jJAnaparyAya utpanna ho rahI hai, jo bhagavAna AtmA ko jAna sakatI hai| ata: vyartha cintA mata kr| eka vyakti ke yahA~ inkamaTaiksa kA chApA par3a gayA / jo karor3o rupae rakhe the; ve saba le gae / nau gAr3iyA~ evaM nau makAna sarakAra ne jabta kara lie| taba yaha bahuta zoka manAtA hai| isase pUchate haiM ki ve kyA chor3a gae, taba yaha kahatA hai - 'eka makAna jisameM hama rahate the, eka gAr3I jisameM maiM baiThatA thA, eka dukAna aura cAlU khAtA chor3a gae, bAkI saba gyArahavA~ pravacana sIla kara diyaa| ___isapara isase kahate haiM ki tuma vyartha zoka kyoM manAte ho ? jo tU bhogatA thA, vaha saba chor3a gae haiM; balki jo bilkula baMda thA; tere upabhoga meM nahIM AtA thA, use le gae haiN| abhI to kucha nahIM gayA hai| tumhAre bhoga meM to kucha bhI aMtara nahIM par3a rahA hai| beDarUma, rasoI sabakucha to vaisA kA vaisA hI hai| jina cIjoM ko yaha samhAla nahIM sakatA thA; jo isake lie vyartha thI, isake upayoga meM nahIM AtI thIM aura upayoga ko khAtI thIM, unheM sIla karake inkamaTaiksavAloM ne isake upayoga kI bacata hI kI hai; phira bhI yaha vyakti una inkamaTaiksavAloM ko nAlAyaka kahatA hai; paraMtu isa jIva ko yaha mAlUma nahIM hai ki ina inkamaTaiksavAloM se bhI bar3A inkamaTaiksavAlA AnevAlA hai jo isakA bacA huA makAna bhI chIna legA, bhoga sAmagrI bhI chIna legaa| sAre saMyoga chIna legaa| ___ isalie he jIva! jitanI jJAna kI paryAyeM barbAda huI haiM; unake lie mata ro? abhI bhI AtmA ko jAnane yogya jJAna pratisamaya utpanna ho rahA hai| bahuta durlabhatA se tumheM yaha kSamatA prApta huI hai, yadi abhI nahIM cetA to aisA koI dUsarA samaya nahIM aaegaa| jaise vartamAna meM tumhArI bhoga sAmagrI ko chInanevAlA inkamaTaiksa oNphisara kA AnA anivArya hai; aise hI yadi isa vartamAna jJAnaparyAya kI aisI kSamatA kA sadupayoga nahIM hogA to vaha nizcita hI calI jaavegii| ___yaha deha chUTegI to ekendriyAdika meM calA jaaegaa| zarIra kI kucha bhI vilakSaNa sthitiyA~ bana sakatI hai| kabhI bhI kisI bhI kSaNa isa zarIra kA viyoga saMbhava hai| ata: jisa kSaNa taka hamAre pAsa yaha jJAna kI kSamatA hai; tabataka kucha nahIM luTA hai| Aja bhI yadi samhala jAe to kucha bhI nahIM luTA hai; parantu kala kA koI bharosA nahIM hai; ata: he bhAI! yaha vastu kA svarUpa jo utpAdavyaya-dhrauvyamaya hai; ise samajhakara apane AtmA ko jAna le - isI meM terA kalyANa hai| 90
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahavA~ pravacana pravacanasAra paramAgama ke jJeyatattvaprajJApanamahAdhikAra meM sAmAnya jJeyatattvaprajJApanAdhikAra kI carcA cala rahI hai| isameM vastu ke sAmAnya svarUpa kI carcA svarUpAstitva ko ikAI mAnakara kI gaI hai| bhAratIya mudrA kI ikAI rupayA hai| pacAsa paise ke sikke para 1/2 rupaye likhA rahatA hai| paccIsa paise ke sikke para 1/4 rupaye, dasa paise ke sikke para 1/10 rupaye likhA rahatA hai| isakA Azaya yaha hai ki bhAratIya mudrA meM paise nAmaka koI ikAI nahIM hai, vaha rupaye ke antargata bheda hai aura rupayA eka yUniTa hai, ikAI hai| isIprakAra guNaparyAyAtmaka vastu jainadarzana kI ikAI (yUniTa) hai| usameM jo anaMta guNa, asaMkhya pradeza aura anaMtAnaMta paryAyeM haiM; ve saba usake aMtargata bheda haiN| isake atirikta isase bhinna jo bhI haiM, ve saba usake lie paradravya haiN| jainadarzana meM para ke sAtha jo saMbaMdha kI carcA hotI hai; use asadbhUta kahA jAtA hai; kyoMki vaha asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hai| use aisA isalie kahA jAtA hai; kyoMki vaha vAstavika nahIM hai, eka dravya dUsare dravya kA kabhI hotA hI nahIM hai| vastu ke bhItara jo bheda karake samajhAyA jAtA hai, use sadbhUta kahate haiM; kyoMki vaha bheda vastu meM hai, vaha kAlpanika nahIM hai| AtmA ke jo anaMtaguNa haiM; ve vAstavika haiM, kAlpanika nhiiN| ata: inakA nAma sadbhUta hai; parantu bheda ke lakSya se vikalpa kI utpatti hotI hai tathA AtmA kA kalyANa nirvikalpa AtmA kI anubhUti meM hai; isalie usako bhI vyavahAra kahakara heya kahA gayA hai| isaprakAra hameM yaha samajha lenA cAhie ki para ke sAtha saMbaMdha batAne vAlA vyavahAra asadbhUta hai aura apane meM hI bheda karanevAlA vyavahAra sadbhUta hai| bArahavA~ pravacana loka meM pitA-putra ke saMbaMdha kI maryAdA yaha hai ki jo jisa mAtApitA se utpanna huA hai, vaha unakA putra hai aura usa putra ke ve mAtApitA haiN| yaha niyama sarakAra evaM samAja dvArA mAnya hai| hamane mAtA-pitA ko cunA nahIM hai aura hameM bhI mAtA-pitA ne nahIM cunA hai| hamArA mAtA-pitA ke sAtha jo saMbaMdha hai, vaha prakRtipradatta hI hai| usameM kisI ne buddhipUrvaka kucha bhI nahIM kiyA hai| yadi Apa apanI sampatti kisI ko diye binA mara jAe~, kisI ke nAma binA likhe mara jAve to sarakAra ApakI sampUrNa sampatti aneka takalIpheM denevAle Apake putra ko hI sauMpa degii| jisa par3osI ke beTe ne ApakI dina-rAta sevA kI hai; use kucha bhI nahIM milegaa| bhAratIya kAnUna prAkRtika vyavasthA para AdhArita hai| dUsarI bAta yaha hai ki kaI vyakti kahate haiM ki bhAI! jo hamArI sevA kare, vahI hamArA hai| jise hama apanA mAne, vaha hamArA beTA hai; paidA hone mAtra se kyA hotA hai, vaha to eka kSaNika vikAra thA; so ho gyaa| ___munirAjoM kA bhI mAtA-pitA aura putrAdika se laukika saMbaMdha hai, prakRtipradatta saMbaMdha hai, sarakAra ko mAnya saMbaMdha hai; parantu munirAjoM kA rAga apane guru tathA ziSyoM taka hI sImita hotA hai| ve AtmA kA dhyAna chor3akara bhI ziSyoM ko par3hAte haiM, ve apane guru kI sevA karate haiM; paraMtu ve apane mAtA-pitA, putra-putrI ke lie kucha bhI nahIM karate haiN| munirAjoM ko apane mAtA-pitA ko upadeza dene ke lie jAne kA bhI vikalpa nahIM AtA, unheM samAdhimaraNa karavAne kA bhI vikalpa nahIM aataa| jinase prAkRtika saMbaMdha thA - aise putroM ke lie ve kucha bhI nahIM karate haiM aura ziSyoM ke lie ve pratidina ghaMToM par3hAte haiN| isaprakAra munirAjoM ne prAkRtika saMbaMdhoM se inkAra kara diyA evaM jinase koI saMbaMdha nahIM thA, jAna-pahicAna bhI nahIM thI; una guru va ziSyoM se saMbaMdha jor3a liyaa| 91
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 pravacanasAra kA sAra isIprakAra pravacanasAra grantha sarakAra jaise AzayavAlA hai| vaha prAkRtika vastusthiti kA pratipAdaka hai| jo dravya-guNa-paryAya hamArI sImA ke bhItara haiM; unheM vaha apanA kahatA hai; parantu adhyAtma kA pratipAdaka samayasAra kahatA hai ki hamameM hI utpanna honevAlA rAga bhI hamArA nahIM hai; kyoMki vaha dukharUpa hai, dukha denevAlA hai| yadyapi nizcaya se rAga-dveSAdi bhAva hI hiMsA haiM, tathApi vyavahAra se prANiyoM kA ghAta bhI hiMsA hI hai| prazna - prANiyoM kA ghAta to vyavahAra se hI hiMsA hai aura vyavahAra to asatyArtha hai| uttara - jo bhI ho; para prANiyoM kA ghAta karanevAle niyama se narakAdi gati ko prApta hoMge; ata: yadi naraka meM nahIM jAnA hai to vyavahAra hiMsA ko bhI chor3a denA caahie| yadyapi hama kisI jIva ko sukhI-duHkhI nahIM kara sakate haiM; ve unake puNya-pApa ke udaya ke anusAra hI sukhI-du:khI hote haiN| yahI paramasatya hai; tathApi isake bahAne yadi koI apanI pramAdacaryA ko kAyama rakhanA cAhatA hai to yaha bhI paramasatya hai ki isake phala meM naraka gamana hotA hai| loga aisA bhI kahate haiM ki jJAyaka to jJAyaka ko hI jAnatA hai, para ko nhiiN| isake uttara meM aisA prazna kiyA jAtA hai ki jJAyaka se bhinna aisA kauna-sA dUsarA jJAyaka hai, jisako jJAyaka jAnatA hai ? yadi jJAyaka eka hI hai to usameM aMza-aMzIrUpa bheda karane se kyA lAbha ? isaprakAra eka adhyAtma kA aura dUsarA siddhAnta kA satya hai| adhyAtma kA satya arthAt samayasAra kA satya evaM siddhAnta kA satya arthAt pravacanasAra kA sty| yadi ina donoM satyoM ko Amane-sAmane kiyA jAya to kauna zaktizAlI siddha hogA; vastusvarUpa kI kasauTI para kauna kharA utaregA? sarakAra kise mAnyatA degI, jisa putra ko isane apanA mAnA hai, use athavA jo isake nimitta se patnI ke udara se utpanna huA hai, use ? bArahavA~ pravacana jaba yaha prazna upasthita hogA ki rAga AtmA kA hai yA pudgala kA? taba pravacanasAra yaha kahegA ki rAga AtmA kA hai aura samayasAra kahegA ki rAga pudgala kA hai| jaba donoM pakSa nyAyAlaya meM jAe~ge to phaisalA kisake pakSa meM jAegA? pravacanasAra kA kathana vastusvarUpa ke AdhAra se kiyA gayA kathana hai aura samayasAra kA kathana apane prayojana ke siddhi kI dRSTi se kiyA gayA kathana hai| kisI ko kainsara ho gayA hai aura vaha apanI carama sImA para pahu~ca gayA hai| vaha vyakti chaha mAha ke bhItara hI mara jaayegaa| DaoNkTara kA yaha kahanA vastusvarUpa kA kathana hai| aura 'koI cintA kI bAta nahIM hai, bilkula ThIka ho jaaoge|' aisA AzvAsana isalie diyA jAtA hai ki use yaha sunakara hArTa-aTaika na ho jAve, kama se kama vaha kainsara se hI mare, hArTa aTaika hokara na mara jaaeN| yaha kathana isI prayojana kI siddhi ke lie kiyA gayA kathana hai| yaha siddhAnta aura adhyAtma kI dRSTi kA aMtara hai| jainetara darzanoM meM kucha darzana aise haiM; jo kahate haiM ki sArA jagata milakara eka hI hai aura vaha jJAyaka hI hai, vaha cidvivarta hai; inameM brahmAdvaita, jJAnAdvaita evaM vijJAnAdvaita samAviSTa haiN| 'sarvaM vai khalvidaM brahmaneha nAnAsti kinycnH|' sampUrNa jagata brahmamaya hai| 'siyArAmamaya saba jaga jaanii|' una darzanoM kA Azaya yaha hai ki hameM jo kucha bhI dikhAI de rahA hai; vaha saba vastutaH kucha bhI nahIM hai| yaha saba hamArI jJAna kI hI racanA hai| isameM jo kaccA mAla hai, vaha pudgala kA nahIM hai; vaha hamAre jJAna kA lagA huA hai| isaprakAra advaitavAdI sampUrNa jagata ko brahmamaya mAnate haiN| ve kahate haiM ki vastuta: kucha hai hI nahIM, hameM jo dikhAI de rahA hai; vaha saba mAyA hI hai, bhrama hI hai| ve aisA mAnate haiM ki yaha bhrama saba jJAna kI hI paryAya meM 92
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 pravacanasAra kA sAra upasthita hotA hai| isI ke AdhAra para ve kahate haiM ki sampUrNa jagata brahmamaya hai| sampUrNa jagata eka hai| jainadarzana mahAsattA ke rUpa meM unake isa pakSa ko svIkAra karatA hai| astitva nAmaka guNa sabake andara vidyamAna hai| basa! itanA hI jainadarzana kA pakSa hai| ise hI kathaMcit hama saba eka haiM - aisA kahA jAtA hai; parantu yaha saba asadbhUtavyavahAra kI apekSA hai| isa apekSA kA yahA~ itanA kama vajana hai ki ise yahA~ asadbhUta' yaha nAma diyA gayA hai| hamArA para ke sAtha jo saMbaMdha hai; vaha mahAsattA ke AdhAra para hai athavA mAtra jAnane ke AdhAra para hai| ise AcAryadeva ne isa grantha kI 23vIM gAthA meM spaSTa kiyA hai - AdA NANapamANaM NANaM NeyappamANamuddiTuM / NeyaM loyAloyaM tamhA NANaM tu savvagayaM / / 23 / / AtmA jJAnapramANa hai, jJAna jJeyapramANa kahA gayA hai, jJeya lokAloka hai; isalie jJAna sarvagata - sarvavyApaka hai| isakI carcA jJAnatattvaprajJApana adhikAra meM kara cuke haiN| jainadarzana meM yaha mahAsattA kI vivakSA kathaMcit hai aura isa vivakSA se hama saba eka haiN| hamane sabako jAnA arthAt saba AtmA ke ho gye| AtmA sarvagata ho gayA aura saba padArtha Atmagata ho gye| isa apekSA meM vajana asadbhUtavyavahAranaya kA hai| dravya-guNa-paryAya se yukta svarUpAstitvavAlI vastu hI asalI ikAI hai| isakI vistAra se carcA pUrva meM ho cukI hai| yahA~ utpAda-vyaya-dhrauvya ke saMdarbha meM sabhI yahI samajhate haiM ki pUrva paryAya kA vyaya, uttara paryAya kA utpAda aura vastu kI dhruvatA - yahI utpAda-vyaya-dhrauvya hai| pravacanasAra meM isa bAta para adhika vajana diyA hai ki tInoM kA samaya eka hai arthAt eka samaya meM tInoM haiN| utpAda, vyaya aura dhrauvya bArahavA~ pravacana tInoM pratisamaya pratyeka dravya meM vidyamAna hai / guNa aura paryAya bhI pratisamaya vidyamAna rahate haiN| vastuta: koI aisA samaya nahIM hai ki jaba ye saba usa vastu meM nahIM rahate hoN| jinameM ye nahIM rahate haiM; vaha vastu hI nahIM hai, artha hI nahIM hai| ____ kucha loga kahate haiM ki jainadarzana meM apekSA lagAkara sabakucha kahA jA sakatA hai| para yaha bAta satya nahIM hai; kyoMki hama aisI apekSA kA prayoga nahIM kara sakate haiM ki AtmA kathaMcit cetana hai aura kathaMcit acetana bhI hai| acetanatva nAma kA koI dharma AtmA meM hai hI nhiiN| jo dharma vastu meM hotA hai, apekSA sirpha unhIM dharmoM para lagatI hai, dUsare dharmoM para nahIM lagatI hai| prathama usa vastu meM vaha dharma hai yA nahIM - yaha dekhanA par3egA, tabhI usameM apekSA lagegI, anyathA nhiiN| 47 nayoM kA adhyayana kareMge to patA calegA ki vastu meM abhAva nAmaka eka guNa hai, dharma hai, svabhAva hai, zakti hai| nAstitva dharma kI mAtra itanI hI vivakSA nahIM hai ki para maiM nahIM hU~, usakA yaha bhI kArya hai ki isameM kiMcitmAtra bhI para kA praveza nahIM ho| vaha majabUta vajra kI dIvAra hai| jaba 'pUrvaparyAya' aisA kahA gayA; taba usameM anAdikAla se lekara abataka kI sabhI paryAyeM sammilita hotI haiN| nigoda se yaha jIva do hajAra sAgara ke lie trasaparyAya meM AtA hai| yaha jIva isa do hajAra sAgara meM do tihAI kAla devagati meM bitAtA hai evaM eka tihAI kAla naraka meM bitAtA hai| isase yaha siddha hai ki pratyeka jIva kA sarvAdhika kAla devaloka meM hI bItatA hai| yadi yahA~ kucha bhI nahIM kareMge aura phira se ekendriya paryAya meM jAe~ge to bhI hamArA do-tihAI kAla devaloka meM hI bItanA hai| aba duniyA meM 93
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 194 jo abhI chaha araba vyakti dikhAI dete haiM; unameM se do-tihAI loga kauna-se haiM, jo devagati meM jAyeMge? yahA~ hamAre pravacana meM AnevAle jIva zuddha evaM sAttvika jIvana bitAnevAle loga haiM - yadi ye loga hI devagati meM nahIM jAyeMge to kyA mAMsabhakSI loga devagati meM jAyeMge? isalie bhAI hama sabakI to devagati meM jAne kI gAraMTI hai; isalie ciMtA karane kI bAta nahIM hai| yahA~ devagati prApta karane ke lie yaha carcA nahIM calatI hai, yahA~ to mokSamArga kI carcA calatI hai, jo mahAdurlabha hai| usI ke lie yaha sampUrNa prayatna hai| yaha saba devagati ke lie nahIM hai| devagati to muphta meM hI milanevAlI cIja hai| aba duniyA meM jitane jIva-jaMtu dikhAI dete haiM; unameM nArakI to devagati meM jAte nahIM aura deva bhI devagati meM nahIM jaate| aba jo manuSya aura tiryaMca zeSa haiM; unameM tiryaMcoM se adhika mukhyatA manuSya ko hI milegii| aba jo Aja ke isa vizva meM chaha araba manuSya dikhAI de rahe haiM; unakA AcaraNa, khAna-pAna aura zraddhA dekhakara yaha kahA jA sakatA hai ki jainiyoM ko to devaloka milegA hii| pUrva paryAya kA vyaya aura uttara paryAya kA utpAda / yahA~ pUrva paryAya kI apekSA uttaraparyAya aura uttaraparyAya kI apekSA pUrvaparyAya nAma diyA jAtA hai| sthiti to yaha hai ki utpAda-vyaya-dhrauvya pratisamaya vidyamAna hai| utpAda bhI sat hai, vyaya bhI sat hai evaM dhrauvya bhI sat hai| 'utpAdavyaya-dhrauvya yuktaM sat' isameM tInoM ke mizraNa kA nAma sat hai| binA prayatna ke pratisamaya palaTanA - yaha eka svAbhAvika prakriyA hai; jo pratisamaya pratyeka dravya meM hotI rahatI hai| AtmA bhI eka dravya hai; isalie vaha bhI pratisamaya palaTatA rahatA hai| kaI vyakti aisA kahate haiM ki mujhe kucha nayA karanA hai, mujhe apanI bArahavA~ pravacana imeja banAnI hai; taba AcArya kahate haiM ki are bhAI! pratisamaya sabakucha nayA hI utpanna hotA hai, purAnA kucha hotA hI nahIM hai| pratisamaya nUtana rUpa meM utpanna honA - yaha pratyeka vastu kA svabhAva hai| paMcavaTI meM sItA va rAma aMdara kuTiyA meM soe hue the aura lakSmaNajI paharedArI kara rahe the| ve paharedArI karate hue soca rahe haiM ki bhAI ! hamane jiMdagI meM kyA kiyA hai ? kucha bhI tarakkI, unnati nahIM kI hai| 'maithilIzaraNajI gupta' ina zabdoM meM lakSmaNa ke abhiprAya ko vyakta karate hai - ___ 'yadi parivartana hI unnati hai, to hama bhI bar3hate jAte haiN|' yadi unnati kA artha parivartana hai to hamArI bhI unnati ho rahI hai; kyoMki pratisamaya parivartana ho hI rahA hai| hamArI yaha tarakkI hI hai ki hama rAjapATha chor3akara jaMgala meM A gaye haiN| isa paribhASA ke dvArA to hama bhI pratisamaya bar3ha rahe haiN| jaba yahA~ Ae the to 25 varSa ke the aura aba 5 varSa ke pazcAt 30 varSa ke ho ge| kyA hamane 25 se 30 varSa kA hone ke lie kucha kiyA thA ? kucha nahIM karo to bhI hama pratisamaya bar3ha rahe haiN| yadi bar3hanA hI unnati hai, tarakkI hai to tarakkI hote-hote hI hama bar3e ho gaye haiM aura tarakkI hote-hote hI mara jaayeNge| yaha bhI to eka bar3hanA hai| jaba aMtima samaya AtA hai to use nAza kyoM kahA jAtA hai ? jaba 80 varSa kI umra taka bar3hate gae to kahate haiM ki inakA anubhava bar3hA, jJAna bar3ha rahA hai| bhAI! ye to bahuta bar3e AdamI ho gae aura aMtima samaya meM use hI 'mare' - aisA kahA jAtA hai| pratisamaya nUtana utpAda honA - yaha isa jIva kA svabhAva hai evaM purAnA naSTa honA bhI isakA svabhAva hai| AcArya kahate haiM ki yaha jIva kabhI pUrNata: naSTa na hokara bhI pratisamaya parivartita hotA rahatA hai| 94
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra kAlidAsa ne sundaratA ko isI AdhAra para paribhASita kiyA hai - 'kSaNe-kSaNe yannavatAmupaiti tadIyarUpaM rmnniiytaayaaH|' jo kSaNa-kSaNa meM nayA-nayA lage usI kA nAma ramaNIyatA hai| mokSamArgaprakAzaka jitane bAra par3hate haiM; utanI bAra nayA-nayA lagatA hai, naye-naye prameya khyAla meM Ate haiN| isa bhagavAna AtmA meM pratikSaNa nUtana utpAda hotA hai| maiM Apase hI pUchatA hU~ ki naI cIja acchI hotI hai ki purAnI ? cAvala purAne acche hote haiM, sabjI naI tAjI acchI hotI hai| yadi purAne acche hote hoM to yaha bhagavAna AtmA itanA purAnA hai ki jisakI Apa kalpanA bhI nahIM kara sakate haiM aura yadi koI kahe ki bhAIsAhaba ! hameM purAnA bilkula pasaMda nahIM hai, taba AcArya kahate haiM ki AtmA itanA nayA hai ki eka samaya bhI purAnA nahIM hai| nayA hokara bhI purAnA hai aura yaha purAnA hokara bhI nayA hai| aisA isa vastu kA svabhAva hai| aisI koI vicitra mahimA isa vastusvarUpa meM par3I hai| yaha sAmAnyajJeyatattvaprajJApanAdhikAra kA viSaya hai| aba isakI carcA gAthA 111 se 113 ke AdhAra para karate haiN| yahA~ prazna yaha hai ki sat kA utpAda hotA hai yA asat kA? isa prazna kA Azaya yaha hai ki jo utpanna huA hai, usakI sattA pUrva meM thI yA vaha sarvathA nayA paidA huA hai ? kucha loga isapara kaheMge ki jo vastu thI, usakA paidA hone kA prazna hI upasthita nahIM hotA aura kucha loga kahate haiM ki yadi naI cIja paidA hotI hai to gadhe kA sIMga bhI paidA honA caahie| yadi gulAba kA phUla khilatA hai to AkAza kA phUla bhI khilanA caahie| gAya ke sira para sIMga paidA hotA hai; paraMtu gadhe ke sira para nahIM hotaa| gAya ke sira para jo sIMga uThA, vaha gAya ke mAthe meM pahale thA; isalie vaha ugA arthAt vahA~ ve tattva vidyamAna the| jo baccA hai, usake hoThoM meM bArahavA~ pravacana ve tattva vidyamAna haiM, jinameM se mUMche nikalegI; lar3akiyoM meM ve tattva vidyamAna nahIM haiN| lar3akiyoM meM ve tattva vidyamAna haiM, jinake kAraNa unake viziSTa aMga vikasita hote haiN| lar3akoM meM aise tattva vidyamAna nahIM haiM ki jinake kAraNa unake viziSTa aMga vikasita hoN| jaba ve donoM paidA hote haiM; taba bhale hI ve aMga dikhAI nahIM dete hoM to bhI sampUrNa jagata ise jAnatA hai| mUla prazna yaha hai ki sata kA utpAda hai yA asat kA utpAda ? pahale pU~che nahIM thI aura phira mUMche ugI; isalie asat kA utpAda hai| yadi vaha vastu nahIM thI to kevalI bhagavAna ne aisI vastu ko kaise jAnA, jo nahIM thii| mAna lIjie kucha viziSTa dinoM ke bAda hameM kevalajJAna honevAlA hai| yadi bhagavAna mahAvIra se isa bAre meM pUchA jAtA to ve batA sakate the| isase Azaya yaha hai ki usa samaya aisI koI cIja vidyamAna thI; jisake AdhAra para yaha jAnA gayA ki kevalajJAna hogaa| vaha sat thA, isalie svakAla meM pragaTa ho gayA; isalie sat kA utpAda hai, dravyadRSTi se hara paryAya sat kA utpAda hai aura paryAyadRSTi se dekheM to asat kA utpAda hai - yaha mukhya viSaya hai, jise 111vIM gAthA ke bhAvArtha meM spaSTa kiyA hai - "jo pahale vidyamAna ho, usI kI utpatti ko sat-utpAda kahate haiM aura jo pahale vidyamAna na ho, usakI utpatti ko asat-utpAda kahate haiN| jaba paryAyoM ko gauNa karake dravya kA mukhyatayA kathana kiyA jAtA hai, taba to jo vidyamAna thA, vahI utpanna hotA hai, kyoMki dravya to tInoM kAla meM vidyamAna hai|); isalie dravyArthikanaya se to dravya ko sat- utpAda hai aura jaba dravya ko gauNa karake paryAyoM kA mukhyatayA kathana kiyA jAtA hai, taba jo vidyamAna nahIM thA, vaha utpanna hotA hai (kyoMki vartamAna paryAya bhUtakAla meM vidyamAna nahIM thI), isalie paryAyArthikanaya se dravya ke asat-utpAda hai| 95
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 199 bArahavA~ pravacana saubhAgya kI bAta yaha hai ki paMcAstikAya evaM pravacanasAra donoM hI kundakundacArya ke grantha haiN| donoM granthoM meM dravya-guNa-paryAya kI abhinnatA batAI gaI hai| dravya se paryAyoM ko sarvathA bhinna mAnanevAloM ko ina gAthAoM meM vyakta bhAva para vizeSa dhyAna denA caahie| aba 112vIM gAthA ke bhAvArtha kA adhyayana karate haiM, jo isaprakAra 198 yahA~ yaha lakSya meM rakhanA cAhiye ki dravya aura paryAyeM bhinna-bhinna vastue~ nahIM haiM; isalie paryAyoM kI vivakSA ke samaya bhI, asat-utpAda meM, jo paryAyeM haiM; ve dravya hI haiM aura dravya ke vivakSA ke samaya bhI, satutpAda meM jo dravya hai; ve paryAyeM hI haiN|" yahA~ dravya kI dRSTi hai| paryAya to ekasamaya meM baMdhI hai| Age vaha thI hI nahIM aura bhaviSya meM bhI vaha nahIM rhegii| jaba hamArI dRSTi anAdianaMta vastu para jAegI, tabhI yaha vartamAna paryAya dravya meM vidyamAna hai, vaha svakAla meM pragaTa huI hai - aisA samajha sakate haiN| yahA~ paryAyoM ko abhAva karake kathana nahIM kiyA gayA hai; apitu paryAyoM ko gauNa karake kathana kiyA hai| gauNa karane se yaha Azaya hai ki usake bAre meM cuppI sAdhanA / sirpha jJAna meM, vANI meM hI mukhya-gauNa kI vyavasthA hai| mukhya-gauNa kI vyavasthA jisa vastu ke bAre meM kI jA rahI hai; usa vastu meM kucha nahIM ho rahA hai 'mukhya-gauNa karanA' yaha isake jJAna kI hI prakriyA kA nAma hai| isa vyavasthA ko isalie bhI mAnanA par3egA; kyoMki do paryAyeM ekasAtha nahIM raha sakatI hai; nahIM to samyagdarzana va mithyAdarzana - ye donoM paryAyeM ekasAtha mAnanI pdd'egii| mumukSuoM ko lakSya meM rakhakara kundakunda zataka meM paMcAstikAya kI pA~ca gAthAe~ saMkalita haiM; jinakA hindI padyAnuvAda isaprakAra haiM - utpAda-vyaya-dhruvayukta sat, sat dravya kA lakSaNa khaa| paryAya guNamaya dravya hai, yaha vacana jinavara ne kahA / / 55 / / paryAya bina nA dravya ho, nA dravya bina paryAya hii| donoM ananya raheM sadA, yaha bAta zramaNoM ne khii||56|| dravya bina guNa ho nahIM, guNa binA dravya nahIM bne| guNa dravya avyatirikta hai, yaha kahA jinavaradeva ne / / 57 / / utpAda ho na abhAva kA, nA nAza ho sadbhAva meN| utpAda vyaya karate raheM, saba dravya guNa paryAya meM / / 58 / / "jIva manuSya-devAdika paryAyarUpa pariNamita hotA huA bhI anya nahIM ho jAtA, ananya rahatA hai, vaha kA vahI rahatA hai; kyoMki vahI yaha deva kA jIva hai, jo pUrvabhava meM manuSya thA aura amuka bhava meM tiryaMca thA' aisA jJAna ho sakatA hai| isaprakAra jIva kI bhA~ti pratyeka dravya apanI sarva paryAyoM meM vaha kA vahI rahatA hai| anya nahIM ho jAtA, ananya rahatA hai| isaprakAra dravya kA ananyapanA hone se dravya kA sat-utpAda nizcita hotA hai|" samayasAra kI 14vIM gAthA meM jo ananya kA bola AyA hai; usakA bhI yahI Azaya hai ki nara-nArakAdi paryAyoM meM rahakara bhI vaha anyaanya nahIM ho jAtA ananya hI rahatA hai; una paryAyoM meM jo ekasA rahA; vaha maiM hU~ aura jo badala gayA, vaha maiM nahIM huuN| jahA~-jahA~ bhI AcAryadeva ne anya aura ananya kI carcA kI hai, vahA~-vahA~ nara-nArakAdi paryAyeM hI lI haiN| _____ maiM manuSya nahIM hU~, maiM deva nahIM hU~, maiM nArakI nahIM hU~, maiM rAjA nahIM hU~; aisA kahakara asamAnajAtIyadravyaparyAya meM ekatvabuddhi kA hI niSedha kiyA hai| isa prakaraNa ko isa 113vIM gAthA ke bhAvArtha meM spaSTa kiyA hai "jIva ke anAdi-ananta hone para bhI, manuSyaparyAyakAla meM devaparyAya kI yA svAtmopalabdhirUpa siddhaparyAya kI aprApti hai arthAt manuSya, deva yA siddha nahIM hai; isaliye ve paryAyeM anya-anya haiN| aisA hone se una 96
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 201 pravacanasAra kA sAra paryAyoM kA kartA, sAdhana aura AdhAra jIva bhI paryAyApekSA se anyapane ko prApta hotA hai| isaprakAra jIva kI bhA~ti pratyeka dravya ke paryAyApekSA se anyapanA hai| isaprakAra dravya ko anyapanA hone se dravya ke asat-utpAda hai - aisA nizcita hotA hai|" yahA~ svAtmopalabdhi ko hI siddha kahA gayA hai| caturthaguNasthAnavartI ko bhI siddha kahA jAtA hai athavA aisA bhI kaha sakate haiM ki siddhaparyAya meM svAtmopalabdhi hotI hai| yahA~ amRtacandrAcAryadeva ne udAharaNa ke rUpa meM bhI bhaviSya kI paryAya meM devatva yA siddhatva ko dekhA hai| __vyavahAra meM aisA kahate haiM ki - "mAnalo! maiM marakara devagati meM gyaa|" taba koI kahe ki - "bhAI aisA kyoM! naraka gaye to|" taba kahate haiM ki - "are bhAI! kama se kama vikalpa meM to yaha rahane do ki deva paryAya meM gyaa| hama naraka kI bAta kyoM soceM? apane pUrvajoM ne bhI apane vyavahAra meM isI bhASA ko apanAyA thaa| taba aisA vyavahAra hotA thA ki devaloka ho gayA, svargavAsa ho gyaa| aisA koI nahIM likhatA thA ki narakavAsa ho gayA / cAhe vaha naraka meM hI gayA ho; parantu sabhI isI bhASA kA prayoga karate haiN| isakA artha yaha hai ki hamAre pUrvajoM ne naraka jAne kI kalpanA hI nahIM kI hai| ___yadi aise tattvajJAna ke abhyAsI loga svarga meM nahIM jAyeMge to kyA pApI loga jAyeMge? maithilIzaraNa gupta ne isake saMdarbha meM bahuta utkRSTa likhA hai - maiM manuSyatA ko suratva kI jananI bhI kaha sakatA huuN| kintu patita ko pazu kahanA maiM kabhI nahIM saha sakatA huuN|| saMskRta kavi bhartRharI ne to yahA~ taka likhA hai ki - manuSya ghAsa bArahavA~ pravacana nahIM khAtA hai - yaha pazuoM kA bhAgya hai; kyoMki jo cIja yaha khAtA hai, vaha pazuoM ko nahIM miltii| ye anAja khAtA hai to pazuoM ko anAja nahIM milatA hai| bhartRhari kA vaha chanda isaprakAra hai - sAhitya saMgIta kalAvihIna: sAkSAtpazupucchaviSANahInaH / tRNaM na khAdannapi jIvamAnaH, tadbhAgadheyaM paramaM pazUnAm / / jo manuSya sAhitya, saMgIta aura kalA se vihIna hai, vaha vyakti pU~cha aura sIMgoM se rahita sAkSAt pazu hI hai| vaha ghAsa nahIM khAtA hai - yaha pazuoM kA mahAbhAgya hai| paryAya se dravya anya hai| jo jisase utpanna huI, vaha usase anya hai| isalie vaha asat kA utpAda huA hai| pahale nahIM thI, aba paidA huI hai| jisakI carcA Aja bahuta calatI hai, vaha 114vIM gAthA mUlataH isaprakAra hai davvaTThieNa savvaM davvaM taM pajayaTThieNa punno| havadi ya aNNamaNaNNaM takkAle tammayattAdo / / 114 / / (harigIta) dravya se hai ananya jiya paryAya se ana-anya hai| paryAya tanmaya dravya se tatsamaya ataH ananya hai / / 114 / / dravyArthikanaya se saba dravya haiM aura paryAyArthikanaya se vaha anyaanya hai; kyoMki usa samaya tanmaya hone se (dravya paryAyoM se) ananya hai| AcArya yahA~ yaha batAnA cAhate haiM ki dravyArthikanaya se dravya paryAyoM se ananya hai aura paryAyArthikanaya se dravya paryAyoM se anya hai| isa viSaya ko amRtacandrAcArya ne TIkA meM vizeSa spaSTa kiyA hai - "vAstava meM sabhI vastuyeM sAmAnya-vizeSAtmaka hone se vastu kA svarUpa dekhanevAloM ke kramaza: sAmAnya aura vizeSa ko jAnanevAlI do A~kheM haiM - (1) dravyArthika (2) paryAyArthika / inameM se paryAyArthika cakSu ko sarvathA banda karake jaba mAtra khulI huI 97
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 pravacanasAra kA sAra dravyArthika cakSu dvArA dekhA jAtA hai; taba nArakapanA, tiryaMcapanA, manuSyapanA, devapanA aura siddhapanA paryAyasvarUpa vizeSoM meM rahanevAle eka jIvasAmAnya ko dekhanevAle aura vizeSoM ko na dekhanevAle jIvoM ko 'vaha saba jIvadravya hai' - aisA bhAsita hotA hai| aura jaba dravyArthika cakSu ko sarvathA baMda karake mAtra khulI huI paryAyArthika cakSu ke dvArA dekhA jAtA hai; taba jIvadravya meM rahanevAle nArakapanA, tiryaMcapanA, manuSyapanA, devapanA aura siddhapanA-paryAyasvarUpa aneka vizeSoM ko dekhanevAle aura sAmAnya ko na dekhanevAle jIvoM ko (vaha jIvadravya) anya-anya bhAsita hotA hai; kyoMki dravya una-una vizeSoM ke samaya tanmaya hone se una-una vizeSoM se ananya hai - kaNDe, ghAsa, patte aura kASThamaya agni kI bhA~ti / (jaise ghAsa, lakar3I ityAdi kI agni usa-usa samaya ghAsamaya, lakar3Imaya ityAdi hone se ghAsa, lakar3I ityAdi se ananya hai; usIprakAra dravya una-una paryAyarUpa vizeSoM ke samaya tanmaya hone se unase ananya hai - pRthakU nahIM hai|) aura jaba una dravyArthika aura paryAyArthika donoM A~khoM ko eka hI sAtha kholakara unake dvArA aura inake dvArA (dravyArthika aura paryAyArthika cakSuoM ke) dekhA jAtA hai taba nArakapanA, tiryaMcapanA, manuSyapanA, devapanA aura siddhapanA paryAyoM meM rahanevAlA jIvasAmAnya tathA jIvasAmAnya meM rahanevAle nArakapanA, tiryaMcapanA, manuSyapanA, devapanA aura siddhatvaparyAyasvarUpa vizeSa tulya kAla meM hI (eka hI sAtha) dikhAI dete haiN|" __ AcArya yahA~ kaha rahe haiM ki vastu kA mUla svarUpa sAmAnyavizeSAtmaka hai| use spaSTa karane ke lie unhoMne eka dravyArthikanayarUpa A~kha evaM dUsarI paryAyArthikanayarUpa A~kha kA udAharaNa diyA hai| yahA~ mAtra dravyArthika A~kha ko hI khulI rakhanA aura paryAyArthika A~kha ko baMda rakhanA - aisA nahIM kahA hai| paryAyArthika cakSu ko kabhI kholanA hI nahIM, isakI carcA AcAryadeva ne kI hI nahIM hai| bArahavA~ pravacana amRtacandrAcArya ne kaNDe kI agni kA udAharaNa dekara yaha kahA hai ki usameM mAtra agni ko hI dekho, kaNDe ko mata dekho| ise hI dravyadRSTi kahA jAtA hai| vaha kaNDe kI agni kaNDe ke AkArarUpa haiM aura usakA dekhanA isalie jarUrI hai; kyoMki ghAsa kI agni to do minaTa meM bujhegI; lekina kaNDe kI agni ko dabAne ke bAda bhI 24 ghaMTe vidyamAna rahatI hai| isalie agni kI surakSA karanA hai athavA agni se surakSA karanA hai to yaha dekhanA par3egA ki vaha kaunasI agni hai, vaha kitane kAla taka rahegI aura kitanI garmI degI ? ise jAnanA ki nahIM jAnanA hai; isapara AcArya kahate haiM ki agni to agni hotI hai; vaha jalAne kA kAma kabhI baMda nahIM karegI; isalie yahA~ aisA bheda na kIjie ki yaha agni acchI hai aura vaha agni acchI nahIM hai| agni to agni hai aura vaha jalAne kA kArya karatI hai - basa isakA nAma dravyadRSTi hai| aMta meM, AcArya ne pramANadRSTi kI bhI carcA kI hai| jisameM dravyArthika aura paryAyArthika - donoM A~khoM se ekasAtha dekhate haiM; vaha tIsarI pramANadRSTi hai| aba yahA~ prazna hai ki AtmA kA anubhava pramANa hai yA naya? yaha anubhava pratyakSa hai yA parokSa hai ? / isake uttara meM hama pUchate haiM ki pratyakSa aura parokSa pramANa ke bheda haiM yA naya ke ? anubhava pramANa huA aura anubhava prApta karanA hai to kyA vaha anubhavapramANa heya hai ? kevalajJAna bhI pramANa hai to kyA vaha bhI heya hai yadi hA~ to use prApta kyoM karanA hai ?
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ terahavA~ pravacana pravacanasAra paramAgama ke jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra ke antargata sAmAnyajJeyAdhikAra kI carcA cala rahI hai| jagata meM jitanI vastue~ haiM, ve sabhI jJeya haiM; jJAna kA viSaya hone ke kAraNa hI unheM jJeya kahA jAtA hai| 'mAmA' yaha nAma bhAnaje kI apekSA se hai, 'pitA' yaha saMjJA putra kI apekSA se hai| aise hI samasta padArthoM kI jo 'jJeya' nAmaka saMjJA hai, vaha jJAna kI apekSA se hai, 'prameya' nAmaka saMjJA pramANa kI apekSA se hai| isI AdhAra para bar3e-bar3e nyAya ke granthoM ke nAma prameyaratnamAlA evaM prameyakamalamArtaNDa rakhe gae haiN| isI AdhAra para isa mahAdhikAra kA nAma 'jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra' rakhA gayA hai| isI saMdarbha meM amRtacandrAcArya ne 115vIM gAthA kI TIkA meM saptabhaMgI arthAt sAta bhaMgoM kI carcA kI hai; jo isaprakAra hai - pratyeka padArtha (1) svarUpa se 'sat' hai (2) pararUpa se 'asat' hai (3) svarUpa aura pararUpa se yugapat 'kathana' azakya hai; ataH avaktavya hai (4) svarUpa se aura pararUpa se kramazaH 'sat aura asat' hai (5) svarUpa se aura svarUpa-pararUpa se yugapat 'sat aura avaktavya' hai' (6) pararUpa se aura svarUpa-pararUpa se yugapat 'asat aura avaktavya' hai tathA (7) svarUpa se, pararUpa se aura svarUpa - pararUpa se yugapat sat-asat aura avaktavya hai| jinake yahA~ saptabhaMgI nahIM hai, unake yahA~ 'eva' yaha zabda jaharIlA hai / 'eva' arthAt 'aisA hI hai|' vastu nitya hI hai, isameM vastu ke anityatva dharma kA sarvathA niSedha ho jAtA hai; isalie vaha zabda jaharIlA hai| loka meM jise jahara kahA jAtA hai; use bhI yadi sAvadhAnI se prayoga kiyA jAya to vaha auSadhi bana jAtI hai| jitanI bhI auSadhiyA~ banI haiM; unameM AdhI se adhika jahara se banatI haiM; kyoMki bImArI ke kAraNa 99 terahavA~ pravacana 205 zarIra ke aMdara jo jahara utpanna huA hai, use mArane ke lie dUsarA jahara cAhie; lekina vaha zodhita honA cAhie / aise hI yadyapi evakAra jaharIlA hai; paraMtu yadi vaha saptabhaMgI dvArA saMzodhita hotA hai to vaha jahara auSadhi bana jAtI hai| isalie AcArya ne saptabhaMgI ko amoghamaMtra kahA hai| Aja, kisI ko yadi sA~pa kATatA hai to use aspatAla le jAte haiM; paraMtu pahale mantravAdI hote the, jo mantra se jahara utArate the / isalie AcArya ne yahA~ mantra zabda prayoga kiyA hai| evakAra meM jo jahara hai, usa jahara ko utArane ke lie hamAre pAsa saptabhaMgIrUpI amogha (acUka) maMtra hai| yaha saptabhaMgIrUpI maMtra usa evakAra ke jahara ko dUra kara detA hai| jaba apekSA nahIM lagatI hai, taba evakAra jahara hotA hai| vastu dravyArthikanaya se nitya hI hai| yaha kathana jaharIlA nahIM hai; kyoMki isameM 'dravyArthika naya se' yaha apekSA lagI hai| ise hama aisA bhI kaha sakate haiM ki vastu dravyadRSTi se nitya hI hai| yaha mAmA kI apekSA bhAnajA hai; isameM hamane koI naya nahIM lagAyA hai; paraMtu apekSA batA dI hai| jahA~ naya lagA diyA hai; vahA~ usa kathana meM apekSA nihita hai evaM jahA~ apekSA lagA dI gaI hai, vahA~ usa kathana meM naya bhI nihita hai| jahA~ apekSA lagAI jAtI hai, vahA~ 'hI' zabda kA jahara khatama ho jAtA hai| isa para yadi koI aisA kahe ki jaba 'hI' aura 'sarvathA' zabda jaharIle haiM; taba hama una zabdoM kA prayoga hI kyoM kareM ? AcArya kahate haiM ki 'apekSA' kA apanA eka mahattva hai, usakA koI artha hai, usakA koI kArya hai| 'apekSA' usa kathana meM dRr3hatA pradAna karatI hai| yadi dRr3hatA nahIM rahegI to kathana Dhulamula ho jaaegaa| isalie usa kathana meM dRr3hatA pradAna karane ke lie 'hI' lagAnA jarUrI hai|
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 207 206 hamane yaha apekSA lagAI ki yaha pitA kA putra hI hai; isakA tAtparya yaha hai ki yaha pitA kA putra hI hai, bhAnajA nhiiN| jaba apekSA meM 'hI' kA prayoga kiyA jAtA hai to svayameva hI anya sabhI apekSAoM kA niSedha ho jAtA hai| ___maiMne 'paramabhAvaprakAzaka nayacakra' ke pRSTha kra. 205 para isakA spaSTa ullekha kiyA hai ki sarvathA, ekAnta tathA hI - ye sabhI zabda jaba akele prayukta hote haiM, taba mithyAtva ke sUcaka nahIM hote; kintu jaba ye Apasa meM milakara ekasAtha prayukta hote haiM to mithyAtva ke sUcaka ho jAte haiN| jaise - 'sarvathA-ekAnta', 'sarvathA hI', ekAnta hI aadi|' isa saMdarbha meM vizeSa jAnakArI ke lie paramabhAvaprakAzaka nayacakra kA adhyanana kiyA jAnA caahie| pramANasaptabhaMgI aura nayasaptabhaMgI - isaprakAra saptabhaMgI do prakAra kI hotI hai| naya saptabhaMgI meM 'hI' lagatA hai aura pramANa saptabhaMgI meM 'bhI' lagatA hai| jaba kathaMcit athavA syAt pada lagAyA jAtA hai to vahA~ bhI' lagAnA par3atA hai| 'maiM kisI apekSA A bhI sakatA huuN|' aura 'maiM kisI apekSA nahIM bhI A sakatA huuN|' mere aisA kahane para sAmanevAlA kahatA hai ki - isase kAma nahIM calegA, Apa sApha-sApha batAiye; taba apekSA spaSTa karanI par3atI hai ki - 'merI tabiyata ThIka nahIM rahI to, usameM yaha paristhiti chipI huI hai| pramANasaptabhaMgI meM kahate haiM ki 'syAt asti' aura 'syAt nAsti' arthAt kisI apekSA se hai 'bhI' aura kisI apekSA se nahIM bhI' hai| jaba syAd yA kathaMcit zabda na lagAkara apekSA batA dete haiM; taba 'hI' lagAnA cAhie; jaise ki dravyArthikanaya se vastu nitya hI hai| hama vyavahAra meM bolate haiM ki yaha kisI kA pitA hai, yaha kisI kA bhAnajA hai, yaha kisI kA mAmA hai - yaha kathana ucita hai; yaha kisI kA terahavA~ pravacana pitA bhI hai - yaha kathana bhI ucita hai; paraMtu yaha isakA pitA bhI hai - yaha kathana ucita nahIM hai| yadi apekSA spaSTa kara dI jAegI to 'hI' lagAnA hI hogaa| ___yadi 'hI' va 'bhI' ke prayoga meM sAvadhAnI nahIM rakhI gaI to khatarA utpanna ho sakatA hai| 'hI' kI jagaha 'bhI' kA prayoga evaM 'bhI' kI jagaha 'hI' kA prayoga artha kA anartha kara sakatA hai| dhyAna rahe pramANasaptabhaMgI meM bhI lagatA hai evaM nayasaptabhaMgI meM 'hI' lagatA hai| ____ jahA~ 'eva' lagatA hai, vaha nayasaptabhaMgI hai; usameM usa kathana ko dRr3hatA pradAna karane ke lie apekSA lagAI gaI hai| yadi dRr3hatA pradAna karanA hai to usameM apekSA kA udghATana bhI jarUrI hai| vahA~ mAtra 'kisI apekSA' - aisA kahane se kAma nahIM clegaa| sarala zabdoM meM saptabhaMgI kA svarUpa samajhane ke lie sarvaprathama mUlabhaMgoM ko samajhanA Avazyaka hai / sat arthAt asti aura asat arthAt nAsti ye do mUlabhaMga haiN| ___inheM mUlabhaMga isalie mAnA jAtA hai; kyoMki yadi nitya kI apekSA lagAyeMge to usameM kathaMcit nityamasti' yaha kahane para yahA~ asti ko samAhita kiyA gayA hai| aise sabhI bhaMgoM meM yaha apekSA lagatI hai| yaha mUla bhaMga isalie hai; kyoMki isake binA kAma calatA hI nahIM hai| ye asti aura nAsti to akele lagate haiM; lekina aura koI bhaMga akele nahIM lagate haiN| syAdasti arthAt syAt hai, syAdnAsti arthAt syAt nahIM hai| asti-nAsti ke atirikta syAd avaktavya bhI akelA lagatA hai; lekina nitya yA bhinna akele nahIM lagate haiN| inake sAtha hai' yA nahIM hai' lagAne par3ate haiN| aba, AcArya samantabhadra ne yaha kahA hai ki - tattva trayAtmaka hai; isalie bhaMga sAta banate haiN| ___ 100
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 pravacanasAra kA sAra payovrato na dadhyatti, na payotti ddhivrtH| agorasavato nobhe, tasmAttattvaM trayAtmakam / / ' jisake aisA vrata ho ki maiM Aja dUdha hI lU~gA, vaha dahI nahIM khAtA hai; jisake aisA vrata ho ki maiM Aja dahI hI lU~gA, vaha dUdha nahIM letA hai| jisa puruSa ke gorasa na lene kA vrata hai, vaha donoM hI nahIM letA hai - isaprakAra tattva trayAtmaka hai| ghar3A naSTa huA aura kapAla paidA huA tathA una donoM meM miTTI kAyama rhii| isIprakAra sone ke bAjUbanda haiM; unheM tor3akara kuNDala banAe~ - ina donoM sthitiyoM meM svarNa kAyama hai| aisI sthiti hone para jise bAjUbanda priya thA, use zoka hotA hai evaM jise kuNDala priya thA, use harSa hotA hai tathA jise sonA priya thA, vaha mAdhyasthabhAva meM rahatA hai| ise AcArya samantabhadra ne isaprakAra spaSTa kiyA hai - ghaTa-mauli-suvarNArthI, nAzotpAdasthitiSvayam / zoka-pramoda-mAdhyasthya, jano yAti sahetukam / / ghaTa, mukuTa aura svarNa cAhanevAloM ko ghaTa ke nAza, mukuTa ke utpAda aura svarNa ke kAyama rahane para kramaza: zoka, pramoda evaM mAdhyastha bhAva kA anubhava niSkAraNa nahIM hotaa| ___ isaprakAra tattva trayAtmaka hai aura jahA~ utpAda-vyaya-dhrauvya - ye tInoM haiM, vahA~ sAta bhaMga baneMge / harra, baherA aura A~valA ye tIna cIjeM haiN| ina tIna cIjoM ke adhika se adhika sAta prakAra ke cUrNa bana sakate haiN| tIna aMsayogI, tIna dvisaMyogI aura eka trisNyogii| tInoM kA alagaalaga cUrNa banA sakate haiM - isaprakAra tIna cUrNa banate haiN| aba dvisaMyogI cUrNa banAyeMge to bhI tIna prakAra ke hI cUrNa bneNge| tInoM meM se kinhIM do milAkara banAne para tIna hI banate haiM aura trisaMyogI bhaMga meM tInoM hI milAne hoNge| isase sAta prakAra ke cUrNa bana jAte haiN| 1. AptamImAMsA, kArikA 60, 2. AptamImAMsA, kArikA 59 terahavA~ pravacana hara, baherA aura A~valA - ina tIna padArthoM kI yadi mAtrA alpaadhika kara do to agaNita cUrNa bana sakate haiM; paraMtu mAtrA barAbara rakho to sAta hI bneNge| yaha to Apa jAnate hI haiM ki jainadarzana meM saptabhaMgI ke sAtha-sAtha anaMtabhaMgI bhI hotI haiN| tAtparya yaha hai ki ananta saptabhaMgiyA~ hotI haiN| eka bhAva-abhAva saMbaMdhI saptabhaMgI, eka nitya-anitya saMbaMdhI saptabhaMgI Adi anaMta saptabhaMgiyA~ hotI haiM, ho sakatI haiM; kyoMki pratyeka vastu meM anaMta dharmayugala haiN| isI meM eka vaktavya-avaktavya saMbaMdhI saptabhaMgI bhI hotI hai| isameM yaha vicAra apekSita hotA hai ki vastusvarUpa ko hama batA sakate haiM yA nahIM arthAta vaha vaktavya hai yA avaktavya ? jinavANI isameM kathaMcit vaktavya aura kathaMcit avaktavya - aisA kahakara syAdvAd ke bhaMga upasthita karatI hai| ____ hama kisI DaoNkTara ke pAsa jAte haiM aura unase kahate haiM ki DaoNkTara sAhaba! mere peTa meM darda hai| jaba DaoNkTara pUchate haiM ki kaisA hai ? kitanA hai? to kahate haiM ki bahuta hai; para kaha nahIM sakate haiN| abhI jo jaisA darda hai, jitanA darda hai; vaha mere kahane meM nahIM A rahA hai; isalie ye kaha rahA hU~ ki kaha nahIM sakatA, para itanA to yahA~ kahA hI jA rahA hai ki - 'itanA darda hai ki kaha nahIM sakatA huuN|' DaoNkTara ne suI u~galI meM cubhAI aura pUchA ki - 'kitanA darda hai ?' taba kahate haiM ki - 'bahuta darda hai|' phira jora se cubhAI aura pUchA ki kitanA darda hai ? taba kahate haiM ki - bahuta darda hai| usa suI cubhAne se lekara u~galIkATa dene taka ke darda kI mAtrA meM aMtara to hai; para usa aMtara ko batAyA nahIM jA sakatA hai| isalie hama kahate haiM ki - 'itanA darda hai ki kahA nahIM jA sakatA hai|' aura 'darda hai' 'bahuta darda hai' yaha kahA jA rahA hai| yahI kAraNa hai ki vastu ko kathaMcit vaktavya kahA jAtA hai evaM kathaMcit avaktavya kahA jAtA hai| 101
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 211 210 pravacanasAra kA sAra aba, yadi vaktavya arthAt kaha sakate haiM to kyA kaha sakate haiM ? kaha sakanevAle tIna bindu - 'hai' 'nahIM hai' aura donoN| jaise - 'nitya haiM' 'nitya nahIM hai' aura 'nityAnitya hai| aise hI - 'bhinna haiM' 'bhinna nahIM hai' aura 'bhinnAbhinna hai|' isaprakAra vaktavya ke tIna bhaMga hue| 'bilkula hI nahIM kaha skte|' yaha cauthA avaktavya bhaMga huaa| asti nahIM kaha sakate haiM, nAsti nahIM kaha sakate haiM aura donoM nahIM kaha sakate - ye tIna bhaMga, kula milAkara avaktavya ke cAra bhaMga hue| vaktavya ke tIna bhaMga aura avaktavya ke cAra bhaMga isaprakAra sAta bhaMga hote haiN| vaktavya ke bhaMga ke sAtha 'vaktavya' zabda nahIM lagatA hai; paraMtu 'avaktavya' ke bhaMga ke sAtha avaktavya' zabda lagatA hai| vaktavya ke sAtha isalie nahIM lagatA hai; kyoMki vaha kahA jA rahA hai| jaba kahA hI jA rahA hai to phira 'maiM kaha rahA huuN|' - aisA kahane kI kyA jarUrata hai; paraMtu yadi nahIM kahanA hai to maiM tumase kucha nahIM kahU~gA' - aisA kahane kI jarUrata hai| jaise - maiMne Apase pUchA ki do aura do kitane hote haiM ? taba yadi Apako uttara denA hai to Apake bola hote haiM - cAra / yahA~ maiM uttara detA hU~; aisA kahane kI jarUrata nahIM hai; paraMtu yadi Apako uttara nahIM denA hai to Apake bola hote haiM ki - 'maiM kucha nahIM bolU~gA' arthAt avaktavya aisA kahane kI AvazyakatA rahatI hai; paraMtu yadi uttara denA hai to vaktavya aisA kahane kI AvazyakatA nahIM rahatI hai| isaprakAra (1) syAd asti, (2) syAd nAsti, (3) syAd astinAsti - ye tIna vaktavya ke bhaMga haiM aura (4) syAd avaktavya, (5) syAd asti avaktavya, (6) syAd nAsti avaktavya, (7) syAd astinAsti avaktavya - ye cAra avaktavya ke bhaMga haiN| AcArya samantabhadra ne AptamImAMsA, kArikA-108 meM spaSTa kiyA hai ki - 'nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastute'rthakRt - nirapekSa naya mithyA hote haiM aura sApekSa naya samyak aura sArthaka hote haiN|' terahavA~ pravacana nayoM kI carcA ke samaya koI aisA bhI kahatA hai ki naya lagA dene se athavA apekSA lagA dene se bAta DhIlI par3a jAtI hai| are bhAI! gajaba karate ho! jainadarzana ke atirikta vizva meM anya kisI bhI darzana meM naya aura apekSA nAma kI cIja nahIM hai| yaha jainadarzana kI hI adbhuta nidhi hai, jo vizva meM anyatra kahIM bhI nahIM hai| jainadarzana kA nyAyazAstra aura nyAya ke prakAMDa vidvAn akalaMkAdi AcArya jIvanabhara sampUrNa sAmarthya se nayaprakaraNa ko hI siddha karane meM lage rahe, samarpita rahe; kyoMki naya ke binA vastu kI siddhi ho hI nahIM sakatI hai| naya ke binA eka vAkya bolanA bhI saMbhava nahIM hai| AcAryoM ne yaha kahA hai ki nayoM ke binA, apekSA ke binA; jo bhI kaheM, vaha mithyA hI hogaa| nirapekSa naya mithyA hai aura sApekSanaya vastu kI siddhi karanevAle haiN| isalie AcAryadeva ne apekSA rahita evakAra ke prayoga ko jaharIlA kahA hai| 'AtmA nitya hI haiM' - isameM apekSA nahIM hai to yaha prayoga jaharIlA hai| ise hI dhyAna meM rakhakara AcArya samantabhadra ne AptamImAMsA meM 15vIM kArikA ko prastuta kiyA - sadeva sarvaM ko necchet, svarUpAdi catuSTayAt / asadeva viparyAsAnna, cenna vyavatiSThate / / 15 / / aisA kauna hai jo sabhI padArthoM ko svarUpAdi catuSTaya kI dRSTi se sat aura pararUpAdicatuSTaya kI dRSTi se asat rUpa hI aMgIkAra na kare ? yadi koI aisA nahIM mAnatA hai to usakI bAta satya nahIM hai| ___AcAryadeva ne yahA~ yaha kahA hai ki svadravya, svakSetra, svakAla aura svabhAva kI dRSTi se vastu ko sat nahIM mAnanevAlA aura paradravya, parakSetra, parakAla aura parabhAva se vastu ko asat nahIM mAnanevAlA jaina nahIM hai| isase yaha spaSTa hai ki astivAlA bhaMga svarUpacatuSTaya kI apekSA se hai evaM nAstivAlA bhaMga pararUpacatuSTaya kI apekSA se hai| 102
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 pravacanasAra kA sAra jisakA svarUpa se aura pararUpa se yugapat kathana azakya hai; vaha avaktavya hai| bhAI ! ekasAtha donoM kA kathana kaise saMbhava hai ? jaba 'hai' boleMge taba 'nahIM hai' nahIM bola sakate haiM aura jaba 'nahIM haiM' boleMge to 'hai' nahIM bola sakate haiN| vastu meM donoM dharma ekasAtha rahate haiM aura vastu meM donoM dharmoM ke ekasAtha rahane meM koI samasyA bhI nahIM hai| samasyA unake kathana meM hai; isalie kahane meM krama par3atA hai| pravacanasAra meM 47 nayoM ke prakaraNa meM saptabhaMgI kI carcA kI gaI hai| usameM avaktavya kI carcA karate hue kahA hai ki AtmA meM eka avaktavya nAmaka dharma hai aura usa dharma ko jo naya viSaya banAtA hai, vaha avaktavyanaya hai| AtmA meM eka asti nAmaka dharma hai, jise astinaya viSaya banAtA hai| AtmA meM nAsti nAmaka dharma hai, jise nAstinaya viSaya banAtA hai| aba, AcArya pA~caveM bola kI carcA karate haiM, jo svarUpa se sat aura svarUpa-pararUpa se yugapat avaktavya hai; isaprakAra asti avaktavya hai| isameM sat aura avaktavya donoM apekSAe~ lagAI haiN| svarUpa se sat tathA svarUpa aura pararUpa se yugapat bolanA asaMbhava hai; isalie use asti avaktavya kahA gayA hai| aisA nahIM hai ki asti kahanA saMbhava nahIM hai; isalie asti avaktavya bhaMga hai; apitu jisaprakAra sat aura asat kA milA huA asti-nAsti bhaMga hai - aise hI sat arthAt asti aura avaktavya kA yaha mizrita bhaMga hai| jisaprakAra asti avaktavya hai - yaha milA huA bhaMga hai; usIprakAra asat aura avaktavya kA milA huA nAsti avaktavya bhaMga hai aura sat, asat tathA avaktavya se milA huA asti nAsti avaktavya bhaMga hai| asti-nAsti, eka-aneka, bhinna-abhinna, nitya-anitya Adi dharmayugaloM meM saptabhaMgI kA prayoga hotA hai| gAthA 116 kI ina mArmika paMktiyoM ko dekhate haiM - terahavA~ pravacana ___213 __ "aba, jisakA nirdhAra karanA hai, isalie jise udAharaNarUpa banAyA gayA hai - aise jIva kI manuSyAdi paryAyeM kriyA kA phala haiM; isalie unakA anyatva (arthAt ve paryAyeM badalatI rahatI haiM isaprakAra) prakAzita karate haiN|" isameM AcArya yaha marma kI bAta batA rahe haiM ki asamAnajAtIya dravyaparyAya ko isameM udAharaNa banAyA hai, usI para vajana diyA hai| isameM 'deva, tiryaMca, nArakI ye maiM nahIM hU~' - yaha kahA hai| kevalajJAna, samyagdarzana Adi ko isalie nahIM liyA; kyoMki sarvaprathama yaha nizcita karanA anivArya hai ki 'maiM manuSya haiM yA nhiiN|' hamArI 99% samasyAe~ dehAdika meM ekatvabuddhi kI hI haiM; kyoMki maiM paMDita hU~' 'maiM hukamacanda hU~' 'maiM manuSya hU~' 'maiM jainI huuN|' - aisI mAnyatA hamArI samasyA hai| sampUrNa hindustAna meM 'maiM samyagdarzana hU~' 'maiM kevalajJAna hU~' - aisA mAnanevAle kitane mileMge? saba loga isaprakAra to kahate haiM ki maiM kevalajJAnasvabhAvI hU~; lekina koI aisA nahIM kahatA hai ki maiM kevalajJAna huuN|' jaba maiM kevalajJAnasvabhAvI hU~ - aisA kahA jAtA hai, taba usameM kevala kA artha 'maiM rAgasvabhAvI nahIM hU~' 'maiM jar3asvabhAvI nahIM hU~' - yaha hai| yahA~ kevala se tAtparya kevalajJAna se nahIM hai| yahA~ rAga kA niSedha hai| rAga merA vibhAva hai, svabhAva nahIM hai; isalie maiM kevala jJAnasvabhAvI huuN| zAstra meM aise ullekha bahuta mileMge ki 'nAhaM deho'; paraMtu aise kama hI ullekha milate haiM ki 'nAhaM kevalajJAnaM' 'nAhaM samyagdarzana' / yahA~ hama yaha nahIM kahanA cAhate haiM ki tuma samyagdarzana se ahaMbuddhi karo; paraMtu yaha kahate haiM ki trikAlI dhruva bhagavAna AtmA meM ahaMbuddhi karane kA nAma hI samyagdarzana hai| yadi 'maiM' samyagdarzana hotA to samyagdarzana ko anAdi se honA cAhie thA; kyoMki maiM anAdi se huuN| AcArya kahate haiM ki yaha zata-pratizata satya hai ki 'samyagdarzana maiM 103
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 pravacanasAra kA sAra nahIM hU~; para yaha mukhya samasyA nahIM hai| samasyA to dehAdika meM ekatvabuddhi kI hai, jisakA nirdhAra karanA hai; isIlie jise udAharaNasvarUpa banAyA gayA hai| jIva kI manuSyAdiparyAyeM kriyA kA phala hai / kriyA kA phala arthAt isa bhagavAna AtmA ne svayaM kI ArAdhanA nahIM kI; isalie yaha samasyA utpanna huI hai| prazna yaha hai ki kabhI manuSya, kabhI deva, kabhI nArakI aisA pharka aura manuSya meM bhI kabhI bAlaka, kabhI javAnI, kabhI bur3hApA, kabhI bImAra, kabhI svastha aisA pharka kyoM dikhatA hai? isakA uttara AcArya dete haiM ki jIva kI mohasahita kriyA eka sI nahIM hotI hai, rAga-dveSa ekasA nahIM hotA, mithyAtva bhI ekasA nahIM hotA; inameM nirantara utAra-caDhAva tAratamya banA rahatA hai| kisI se rAga-dveSa hotA hai; usameM bhI tAratamyatA banI rahatI hai; parantu vItarAgI kriyA to anantakAla taka eka sI hotI hai, isaliye siddhaparyAya to anantakAla taka ekasI rahatI hai; kyoMki vItarAgI kriyA kA phala siddhaparyAya hai| jo manuSyAdi paryAyoM meM vividhatA dekhI jAtI hai; vaha isake bhAvoM kI vividhatA kA pariNAma hai; moha kI kriyA kI vividhatA kA pariNAma hai / isa jIva ko moha kI kriyA kI vividhatA ke kAraNa hI vividha saMyogoM kI prApti hotI hai| kaI loga aisA prazna karate haiM ki bhAIsAhaba bAr3ha AI aura itane sAre loga ekasAtha mAre gae; kyA itane logoM ne ekasAtha aisA pApa kiyA hogA ? ekasA hI pApa unake udaya meM AyA thA kyA ? unase kahate haiM ki aisA bhI ho sakatA hai, isameM kauna-sI gajaba kI bAta hai ? hamAre bhAva bhI eka se ho sakate haiN| amarIkI rASTrapati ne pAkistAna ke rASTrapati ko phaTakAra sunAI to sabhI hindustAnI ekasAtha khuza hote haiM; usase honevAlA pApabaMdha bhI sabhI ko eka-sA hI hogaa| 104 terahavA~ pravacana 215 hameM to hamAre jIvana meM ekAdhabAra hI aisA dekhane ko milatA hai ki bAr3ha A gaI aura lAkhoM mara gae; lekina hameM patA nahIM hai ki hama pratidina aisI bAr3ha lA rahe haiN| hama Upara mu~ha karake pezAba karane baiTha jAte haiM evaM nIce hajAroM cIMTiyA~ haiM; unake lie to yaha gaMgAjI meM bAr3ha hI A gaI hai| sthAna-sthAna para lAkhoM jIva ekasAtha marate hue dekhe jA sakate haiN| jo AlU aura jamIkaMda khAte haiM, ve use cAya jaisA ubAlate haiM; usameM lAkhoM jIva ekasAtha ubalate haiM, marate haiN| yahA~ Apa mAtra kabhI-kabhAra kI ghaTanAoM ke saMdarbha meM soca rahe haiM; lekina aisI ghaTanAe~ pratidina ho rahI haiN| pratidina lAkhoM jIvoM ke eka bhAva ho rahe haiN| eka se bhAvoM ke kAraNa ekarUpatA aura alaga-alaga prakAra ke bhAvoM ke kAraNa bhinnatA dikhAI detI hai| manuSyAdi paryAyoM meM jahA~ ekarUpatA nahIM hai, vahA~ niraMtara pRthak-pRthak parivartana dekhane meM AtA hai| - aisI ye jo paryAyeM haiM, ye isakI kriyA kA hI phala haiN| vastutaH karma pudgala hI hai; paraMtu usa karma ke udaya se hama meM jo moha-rAga-dveSa bhAva hote haiM; unheM bhAvakarma kahA jAtA hai| isameM aisA nahIM hai ki isa jIva ne rAga-dveSa kiye the ye bhI isakA kArya hai aura karma bhI isakA kArya hai| AcArya yahA~ rAga kA karttA bhagavAna AtmA ko batAkara karmacetanA, karmaphalacetanA Adi kA vizleSaNa kreNge| pudgala karma ke kAryabhUta ye manuSyAdi paryAyeM haiM arthAt ye manuSyAdi paryAyeM nokarma haiM / isaprakAra manuSyAdi paryAyeM jo milI haiM, ve jJAnAvaraNAdi karma ke udaya meM milI haiN| ina munaSyAdi gati meM jAnA isa jIva kI kriyA kA phala hai| isase Azaya yahI hai ki isa jIva ko kisI ne naraka nahIM bhejA hai, isa jIva ko koI svarga nahIM bhejegaa| isa jIva ke karma ke anusAra hI yaha naraka yA svarga meM jAtA hai| isaprakAra pratyakSa aura parokSarUpa se
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 pravacanasAra kA sAra AcArya isakA karttA jIva ko kaha rahe haiN| isaprakAra yahA~ AcArya ne sadbhUtavyavahAranaya kI apekSA lagA dI hai| sarvaprathama sadbhUtavyavahAranaya se isa jIva ko rAga kA karttA khaa| phira manuSyAdi paryAyeM terI haiM, isa jIva ke karma kA phala hai - aisA kahakara asadbhUtavyavahAranaya se ise dravyakarma kA karttA ghoSita kara diyaa| yahA~ yadi manuSya zarIra ko liyA jAyegA to yahA~ anupacaritaasadbhUta vyavahAranaya kI apekSA lagegI evaM strI-putra - makAna Adi ko liyA jAegA to upacarita - asadbhUtavyavahAranaya kI apekSA lgegii| jo bhI paryAyeM paidA huI haiM, ve karma ke svabhAva ke dvArA jIva ke svabhAva ke parAbhava ke kAraNa hI paidA huI hai| ise AcArya ne dIpaka ke udAharaNa se samajhAyA hai| dIpaka arthAt lau / dIpaka sakore kA nAma nahIM hai, tela athavA bAtI kA nAma nahIM hai; vAstavika dIpaka to lau hI hai| usa lau ke kAraNa hI usa sampUrNa parikara ko dIpaka kahA jAtA hai| usa dIpaka ne jo ujAlA karane kA kAma kiyA hai; usameM usane svayaM ne kucha bhI nahIM kiyA hai| usane tela kI sattA kA nAza karake, tela ke svabhAva kA parAbhava karake ujAlA kiyA hai| aise hI karma ne isa jIva ko jo manuSyAdi paryAyeM dI haiM; vaha AtmA ke svabhAva kA parAbhava karake dI haiN| AtmA kA satyAnAza karake ise manuSyAdi paryAyeM milI haiN| kaI vyakti karma ko karmadevatA mAnate haiM aura kahate haiM ki bhAI ! karma ne hameM yaha paryAya dI hai| kisI ko eka lAkha rupae kI jarUrata thI aura kisI ne use eka lAkha rupae diye / to lenevAlA unakA upakAra mAnatA hai; paraMtu yahA~ upakAra kaisA ? kyoMki isa jIva ke puNya ke udaya ke binA koI use eka paisA bhI nahIM de sktaa| isameM usakA eka lAkha rupaye prApta karane kA puNya kharca ho gayA hai| 105 terahavA~ pravacana 217 AtmA ke svabhAva kA parAbhava karake isa jIva ko manuSyAdi paryAyeM karma ke nimitta se prApta huI haiN| parAbhava se AcArya kA kyA Azaya hai| ise 118vIM gAthA kI TIkA ke mAdhyama se samajhAte haiM - jisaprakAra kanakabaddha (suvarNa meM jar3e hue) mANika ke kaMganoM meM mANika ke svabhAva kA parAbhava nahIM hotA; usIprakAra ye manuSyAdiparyAyeM nAmakarma se niSpanna haiM; kintu itane se bhI vahA~ jIva ke svabhAva kA parAbhava nahIM hai| vahA~ jIva jo svabhAva ko upalabdha nahIM karatA, anubhava nahIM karatA; so pAnI ke pUra (bAr3ha) kI bhA~ti svakarmarUpa pariNamita hone se hai, jaise pAnI kA pUra pradeza se aura svAda se nimbacandanAdivananarAjirUpa (nIma, candana ityAdi vRkSoM kI lambI paMktirUpa) pariNamita hotA huA apane dravatva aura svAdutvarUpa svabhAva ko upalabdha nahIM karatA; usIprakAra AtmA bhI pradeza se aura bhAva se svakarmarUpa pariNamita hone se (apane) amUrtatva aura nirUparAga vizuddhimatvarUpa svabhAva ko upalabdha nahIM karatA / ' yahA~ AcArya ne 'mANika kI bhA~ti' evaM 'pAnI ke pUra kI bhA~ti' - isaprakAra do udAharaNa die / mANika ko sone meM jar3a do to mANika kA parAbhava nahIM hotA hai| sonA bhI dikhatA rahatA hai aura mANika bhI dikhatA rahatA hai| isIprakAra manuSyaparyAya meM bhagavAna AtmA mAno sone meM mANika jar3a diyA hai; usameM manuSya paryAya aura bhagavAna AtmA donoM pRthak-pRthak camaka rahe haiN| jisaprakAra sone meM jar3ane se mANika kA parAbhava nahIM hotA hai; usI prakAra bhagavAna AtmA kA manuSyAdi paryAyoM meM rahane se parAbhava nahIM hotaa| yahA~ yaha prazna upasthita hotA hai ki parAbhava kA kAraNa kyA hai ? yahA~ AcAryadeva ne pAnI ke pUra kA udAharaNa diyA hai| himAlaya se nikalA huA pAnI nirmala hotA hai; paraMtu vaha bahate - bahate jaMgala meM bahuta sAre nIma, caMdanAdi per3oM se gujaratA hai| vaha caMdana ke vana meM se nikalatA hai to sugaMdhita ho jAtA hai, vaha nIma ke vRkSoM se nikalatA hai to kar3avA
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 pravacanasAra kA sAra ho jAtA hai| isameM usa pAnI kI mUla gaMdha nahIM rahatI aura na hI usakA mUla svabhAva rahatA hai| isaprakAra usa pAnI kA parAbhava huA; kyoMki usakA mUlasvabhAva tirohita ho gayA hai| isIprakAra isa AtmA kA parAbhava isa manuSya paryAya meM jur3a jAne se hai| yaha AtmA moha-rAga-dveSabhAvoM meM se nikalA hai; isalie isakA parAbhava huA hai| AcArya ne yahA~ saMyoga para aparAdha nahIM mar3A hai| AcArya yahA~ kaha rahe haiM ki pAnI nIma meM car3hA huA hai arthAt nIma meM bhI pAnIpana hai, gIlApana hai| usameM se hama nIma kI pattiyoM kA rasa nikAleM, candana kA rasa nikAleM - isameM usane tIna cIjeM khoI haiN| pAnI ne apanA svAda khoyA hai. apanI gaMdha evaM pravAhI svabhAva khoyA hai; kyoMki vaha vRkSa meM gayA evaM usI meM rama gyaa| pAnI kA jo bahanA svabhAva thA, vaha baMda ho gayA; jitanA pAnI una vRkSoM ne sokha liyA, usa pAnI kA pravAhI svabhAva khatama ho gyaa| usIprakAra AtmA bhI pradeza se aura bhAva se svakarmarUpa pariNamita hone se amUrtatva se mUrtatva ho gayA; taba vaha amUrtatva, nirUparAga vizuddhimatvarUpa svabhAva ko upalabdha nahIM krtaa| yahI isa jIva kI samasyA kA mahattvapUrNa kAraNa hai| isaprakAra yaha siddha huA ki AtmasvabhAva ke parAbhava kA kAraNa zarIrAdi kA saMyoga nahIM hai; apitu zarIrAdi saMyogoM meM AtmA kA apanApana hai, unheM apanA jAnanA-mAnanA hai, unhIM se jur3a jAnA hai, unhIM meM rama jAnA hai| yaha pravacanasAra kI anUThI zailI hai; jisameM AcAryadeva ne prathama isa jIva ko bhAvakarma kA kartA, phira dravyakarma kA kartA evaM tatpazcAt zarIrAdika kA karttA siddha kiyA; kyoMki yadi sabakA hI akartA hai to yaha saMsAra hI nahIM honA cAhie thaa| aise akarttAbhAva ko to sAMkhyamata svIkAra karatA hai| samayasAra meM praznottara kI zailI meM jayasenAcArya ne yaha siddha kiyA ki yaha AtmA para ko jAnatA hI nahIM hai - aisI mAnyatA to bauddhoM kI hai| caudahavA~ pravacana pravacanasAra paramAgama ke jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra ke dravyasAmAnyaprajJApanAdhikAra para carcA cala rahI hai| prakaraNa yaha cala rahA hai ki manuSyAdi paryAyoM meM ekatvabuddhi hI paryAyamUr3hatA hai| isI prakaraNa meM aba AcArya yaha kaha rahe haiM ki ina manuSyAdi paryAyarUpa durdazA ke jimmedAra hama hI haiM; isake kartA, karma, karaNa hama hI haiN| isa durdazA kA abhAva karake jo mokSaparyAya pragaTa hogI; usake kartA-dhartA bhI hama hI hoMge; isameM kisI paradravya athavA karma kA doSa nahIM hai| paradravya ke nAma para hama apanI jimmedArI se bacanA cAheM, yaha ucita nahIM hai| ise AcArya 122vIM gAthA kI TIkA meM spaSTa karate haiM - "prathama to AtmA kA pariNAma vAstava meM svayaM AtmA hI hai; kyoMki pariNAmI pariNAma ke svarUpa kA kartA hone se pariNAma se ananya haiM aura jo usakA (AtmA kA) tathAvidha pariNAma hai, vaha jIvamayI hI kriyA hai; kyoMki sarvadravyoM kI pariNAmalakSaNa kriyA AtmamayatA (nijamayatA) se svIkAra kI gaI hai aura phira, jo (jIvamayI) kriyA hai, vaha AtmA ke dvArA svataMtratayA prApya hone se karma hai| isalie paramArthataH AtmA apane pariNAmasvarUpa bhAvakarma kA hI kartA hai; kintu pudgalapariNAmasvarUpa dravyakarma kA nhiiN|" yahA~ AcArya ne 'paramArthataH' isa zabda kA prayoga karake yaha spaSTa kiyA hai ki nizcaya se bhagavAna AtmA bhAvakarma kA hI kartA hai| yahA~ azuddhanizcayanaya kI vivakSA hai| isa naya kI vivakSA se rAgAdika kA kartA bhagavAna AtmA ko kahA jAtA hai| dravyakarma kA kartA bhagavAna AtmA ko nahIM kahA gayA hai| samayasAra grantha meM bhI isa Azaya ko vyakta kiyA gayA hai| nATaka samayasAra meM isa viSaya ko isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - 106
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra jJAnabhAva jJAnI kare, ajJAnI ajJAna / dravyakarma pudgala kare, yaha nizcaya paravAna / / yaha nizcayanaya kA kathana hai ki samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa jJAnabhAvoM kA karttA jJAnI AtmA hai aura moha rAga-dveSarUpa ajJAnabhAvoM kA karttA ajJAnI AtmA hai| 220 "aba, yahA~ aisA prazna hotA hai ki 'yadi jIva bhAvakarma kA hI karttA hai to phira dravyakarma kA karttA kauna hai ?' isakA uttara isaprakAra hai :- prathama to pudgala kA pariNAma vAstava meM svayaM pudgala hI hai; kyoMki pariNAmI pariNAma ke svarUpa kA kartA hone se pariNAma se ananya hai aura jo usakA (pudgala kA ) tathAvidha pariNAma hai, vaha pudgalamayI hI kriyA hai; kyoMki sarvadravyoM ki pariNAmasvarUpa kriyA nijamaya hotI hai aisA svIkAra kiyA gayA hai aura phira jo (pudgalamayI) kriyA hai, vaha pudgala ke dvArA svataMtratayA prApya hone se karma hai| isalie paramArthata: pudgala apane pariNAmasvarUpa usa dravyakarma kAhI kartA hai; kintu AtmA ke pariNAmasvarUpa bhAvakarma kA nhiiN| isase aisA samajhanA cAhiye ki AtmA AtmasvarUpa pariNamita hotA hai, pudgalasvarUpa pariNamita nahIM hotaa|" dravyakarma ke udaya se bhAvakarma huA isaprakAra kahakara yaha ajJAnI svayaM AjAda rahanA cAhatA hai| yaha mAnatA hai ki merI koI galatI nahIM hai| kahatA hai ki samayasAra meM bhI kahA hai ki 'karma hI sulAve, karma hI jagAve; paraghAta nAmaka karma se hiMsA ho gaI, vedakarma ke udaya se vyabhicAra ho gyaa| aisA hone para to mahA anartha ho jAyegA ? yaha to sAMkhyoM jaisA akartApana ho gyaa| cetanA tIna prakAra kI hotI hai- jJAnacetanA, karmacetanA va karmaphala cetanA / svayaM kA jo jJAnasvabhAva hai, usake prati AtmA kA cetanA, usake kartRtva ke prati AtmA kA cetanA yahI jJAnacetanA hai| 107 caudahavA~ pravacana 221 karmacetanA aura karmaphalacetanA ko zAstroM meM ajJAnacetanA bhI kahA jAtA hai| isaprakAra mUlataH cetanA do prakAra kI hai - jJAnacetanA evaM ajJAna cetanA / isameM ajJAnacetanA ke do bheda haiM- karmacetanA, karmaphalacetanA / 'maiM karU~' 'maiM karU~' - isaprakAra para meM karane kA jo vikalpa hai, karane ke prati jo satarkatA hai, cetanatA hai; yahI karmacetanA hai evaM usake phala ko bhogane ke prati jo satarkatA hai, vaha karmaphalacetanA hai| ekendriyAdi meM karmaphalacetanA kI mukhyatA rahatI hai| vRkSa ke pAsa karane ke lie kucha bhI nahIM hai; ThaMDI lagI, garmI lagI, pAnI milA, nahIM milA isaprakAra vaha sukha-duHkha ko bhogA hI karatA hai arthAt use karane kI apekSA bhogane kA bhAva hI adhika rahatA hai - yahI karmaphalacetanA hai / karmacetanA evaM karmaphalacetanA donoM hI ThIka nahIM hai| karmacetanA kI prazaMsA kI jAtI hai| kahA jAtA hai ki yaha vyakti kitanA karttavyaniSTha hai; jabaki bhogoM meM masta karmaphalacetanAvAle ko koI acchA nahIM mAnatA hai / jo AlasI pravRtti kA hai evaM jo bhI anukUlatA pratikUlatA kA vedana huA, use jo mAtra bhoga letA hai; vaha karmaphalacetanA kI mukhyatAvAlA vyakti hai / kinhIM ajJAniyoM meM karmacetanA kI mukhyatA pAI jAtI hai to kinhIM ajJAniyoM meM karmaphalacetanA kI mukhyatA rahatI hai| Apa aisI bahuta-sI mAtA-bahanoM ko dekheMge ki jinheM khAnA banAne meM jitanA rasa AtA hai, utanA khAnA khAne meM nahIM / bar3hiyA pakavAna banAkara ve putrAdika ko khilAyegI aura phira aMta meM jitanA bacA hogA, vaha svayaM khaayegii| unheM khAne ke prati utanI satarkatA nahIM hai, jitanI satarkatA khilAne ke prati hai| ve karmacetanA kI pradhAnatAvAlI haiN| kucha loga khAnA banAne meM mahAAlasI hote haiN| ve mAtra prazaMsA karate haiM ki 'yaha bahuta bar3hiyA banA' 'Aja jaisA banA; vaisA to maiMne kabhI nahIM khAyA'; paraMtu unheM karane ke prati koI satarkatA nahIM hotI, ve mAtra phala meM hI cetate haiN| aise bhogane kI pradhAnatAvAle jIva karmaphala cetanAvAle haiN|
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 pravacanasAra kA sAra aba jJAnacetanA kI bAta karate haiN| arthavikalpa vaha jJAna hai / svapara ke vibhAgapUrvaka avasthita vizva artha hai| usake AkAroM kA avabhAsana vikalpa hai| jisaprakAra darpaNa ke nija vistAra meM sva aura para AkAra eka hI sAtha prakAzita hote haiM; usIprakAra jisameM eka hI sAtha sva-parAkAra avabhAsita hote haiM - aisA arthavikalpa hI jJAna hai| isameM AcArya ne sampUrNa vizva ke sva aura para - isaprakAra do vibhAga kara bhedavijJAna kI bAta kI hai| sampUrNa vizva ko sva aura para ke rUpa meM jAnanA yahI jJAna hai| sva aura para rUpa meM vibhAjita sampUrNa vizva hI artha hai| dekho ! yahA~ AcAryadeva ne jJAna kA svarUpa hI vikalpAtmaka batAyA hai| sva aura para ke rUpa meM vibhakta sampUrNa jagata ke AkAroM kA avabhAsana vikalpa hai, arthavikalpa hai, jJAna hai / darpaNa kA udAharaNa dekara AcAryadeva ne yahA~ jJAna ke lie eka zarta rakhI hai ki jJAna meM sva aura para donoM ekasAtha mAlUma par3anA cAhie, tabhI vaha jJAna hai| mumukSuoM meM yaha carcA rahatI hai ki do padArthoM kA eka sAtha jJAna nahIM ho sakatA hai| are bhAI ! yaha bahuta hI sthUla kathana hai| maiM Apase pUchatA hU~ ki ye aMguliyA~ kitanI haiM - do haiM to eka sAtha do dikha rahI haiM na? Age jo 200 vyakti baiThe haiM; ve bhI mujhe ekasAtha dikhAI de rahe haiN| yadi ekasAtha dikhanA nahIM hove to pramANa nAmaka jJAna hI nahIM rhegaa| jisaprakAra darpaNa meM sva aura para donoM ekasAtha pratibimbita hote haiM; usIprakAra hara jJAna meM sva aura para donoM ekasAtha pratibimbita hote haiN| isameM jJAnI aura ajJAnI donoM ke jJAna samAhita haiN| ___ hamane para ko jAnA; isalie sva jAnane meM nahIM AyegA - aisA hai hI nhiiN| yahA~ AcArya ne jJAna kI paribhASA dete hue kahA hai ki jisameM sva aura para ekasAtha pratibhAsita hote haiM, vaha jJAna hai| ye maiM hU~ aura 'ye maiM nahIM hU~' jahA~ aisA sva-para ke bhedapUrvaka jAnanA hotA hai, vaha jJAna caudahavA~ pravacana 223 hai; yaha ajJAniyoM kA prakaraNa nahIM hai| yaha jJAnacetanA kA prakaraNa hai, yahA~ jJAnacetanA kI paribhASA dI hai| jJAnacetanA ko kaI ghaMToM samajhAne ke bAda bhI loga yaha kahate hue pAye jAte haiM ki - 'ekasAtha do ko to jAna nahIM sakate' are ! yaha to aisA hI hai ki jaise koI pravacana kara rahA ho aura kucha loga bAteM kara rahe hoM; taba pravacanakAra kahatA hai ki pravacana sunie~ athavA bAteM kIjie - do kAma eka sAtha nahIM ho sakate haiM - yaha isIprakAra kA sthUla kathana hai| jaise chAtroM ko yaha salAha dI jAtI hai ki bhAI! tuma aMgrejI par3ho athavA dharma pddh'o| meDikala meM jAo yA iMjiniyariMga par3ha lo; dharma kara lo yA dhaMdhA kara lo, do kAma ekasAtha nahIM ho sakate haiN| kahA jAtA hai kido mu~ha suI siye na kanthA, do mukha paMchI cale na pNthaa| doya kAma nahIM hoya sayAne, viSaya-bhoga aru mokSa bhI jaane|| pA~caveM guNasthAna meM samyagdarzana bhI vidyamAna hai, ekadeza saMyama bhI hai evaM bhUmikA ke anusAra viSayabhoga bhI haiN| jolau aSTakarma ko vinAza nAhI srvthaa| tolau aMtara AtmA meM dhArA doya varanI / / eka gyAnadhArA eka subhAsubha karmadhArA, duhUM kI prakRti nyArI nyArI nyArI dharanI / / itanau visesa ju karamadhArA baMdharUpa, parAdhIna sakati vividha baMdha krnii|| gyAnadhArA mokharUpa mokha kI karanahAra, dokha kI haranahAra bhau smudr-trnii||' jabataka aSTakarma kA pUrNata: nAza nahIM huA hai, tabataka aMtarAtmA jJAnadhArA evaM zubhAzubha karmadhArA donoM ekasAtha calatI haiN| chaThaveM guNasthAna meM yaha jIva zubhabhAva meM rahatA hai; phira bhI usake chaThava guNA 1. paNDita banArasIdAsa, nATaka samayasAra, puNya-pApa ekatvadvAra, chanda-14 108
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 caudahavA~ pravacana jaisAki tattvArthasUtra ke nauveM adhyAya ke paiMtAlIsaveM sUtra meM kahA pravacanasAra kA sAra tIna kaSAya ke abhAvarUpa zuddha pariNati vidyamAna rahatI hai| pariNati paryAya kA hI nAma hai arthAt vaha pragaTa paryAya meM vidyamAna hai| isaprakAra sva-parAvabhAsana hI jJAna hai, arthavikalpa hai| avabhAsana arthAt AkAra kA avalokana hI vikalpa hai| AcAryadeva ne rAgAtmaka vikalpa kA niSedha kiyA hai| yaha sva hai aura yaha para hai - aisA jo jJAna meM jAnanA huA; yaha bhI vikalpAtmaka hai, isakA niSedha nahIM hai| kSayopazama jJAna do prakAra se pAyA jAtA hai| upayogarUpa se evaM labdhirUpa se| yahA~ zaktirUpa se - yaha apekSA nahIM lagA sakate haiM; kyoMki zaktirUpa se to hameM kevalajJAna hai, duniyA~ meM jitanI bhASAe~ haiM, una sabakA jJAna hameM zaktirUpa se hai| labdhirUpajJAna paryAya meM pragaTa hai| isameM mAtra jisa jJAna kA upayoga kara rahe haiM, vahI jJAna nahIM hai; apitu vaha sampUrNa jJAna hai, jo usa paryAya meM upalabdha hai| aise hI sva ko jAnate samaya para kA jJAna vidyamAna hai| AtmAnubhUti ke kAla meM samyagdarzana huA; para jaba upayoga bAhara AyA, taba bhI samyagdarzana kAyama rahatA hai| anubhUti ko yadi samyagdarzana kahA jAtA to anubhUti khatama hote hI samayagdarzana khatama ho jAnA cAhie thaa| anubhUti meM jo trikAlI dhruva bhagavAna AtmA jJAna kA jJeya banA thA, upayoga meM AyA thA, usane zraddhAguNa meM jo apanApana sthApita kara liyA thA; vaha apanApana abhI bhI kAyama hai; isalie samyagdarzana kAyama hai, samyagjJAna bhI kAyama hai| jaba para ko jAnate haiM, taba AtmA kA jJAna labdhi meM vidyamAna hai aura vahA~ samyagjJAna bhI vidyamAna hai evaM do yA tIna kaSAya ke abhAvarUpa cAritraguNa meM jitanI zuddhi huI hai, utanA cAritra bhI vidyamAna hai| bhoga ke kAla meM bhI evaM yuddha ke samaya meM bhI ratnatraya arthAt mokSamArga vidyamAna hai| cakravartI lar3AI kara rahA hai to bhI usake mokSamArga vidyamAna hai, usake asaMkhyaguNI nirjarA ho rahI hai| "samyagdRSTizrAvakaviratAnantaviyojakadarzanamohakSapakopazamakopazAntamohakSapakakSINamohajinA: kramazo'saMkhyeyaguNa nirjarAH / samyagdRSTi, paMcamaguNasthAnavartI zrAvaka, virata-muni, anantAnubandhI kA visaMyojana karanevAlA, darzanamoha kA kSaya karanevAlA, upazamazreNI mA~DanevAlA, upazAMtamoha, kSapakazreNI mAMDanevAlA, kSINamoha aura jina - ina sabake (aMtarmuhUrtaparyanta pariNAmoM kI vizuddhatA kI adhikatA se Ayukarma ko chor3akara) pratisamaya krama se asaMkhyAtaguNI nirjarA hotI hai|" jo do kA jJAna ekasAtha nahIM ho sakatA - aisA mAnate haiM; unakA Azaya yaha hai ki jaba hameM khAne-pIne kA jJAna rahatA, taba AtmajJAna nahIM rhtaa| jisa samaya maiM AtmA ko samajhA rahA hU~; usa samaya merA upayoga bhASA para hai, samajhAne para hai, zrotAoM para hai; kyA usa samaya mujhe AtmajJAna nahIM hai ? zrotAoM ko samajhAne kI prakriyA bhI cala rahI hai aura AtmajJAna bhI hai| isaprakAra ina aneka padArthoM kA jJAna ekasAtha hone meM koI samasyA nahIM hai| yaha bhrama hameM apane mastiSka se nikAla denA cAhie ki eka samaya meM eka ko hI jAna sakate haiM; isalie yadi para ko jAneMge to sva ko nahIM jAna paayeNge| ata: sva ko jAnane ke lie para ko jAnanA bAdhaka hai, zatru hai| are bhAI ! isaprakAra para ke jAnane ko zatru kI zreNI meM mata rakho; kyoMki isameM jJAnasvabhAva kA niSedha ho jAtA hai| ___karma se utpanna sukha-duHkha vaha karma phala hai| vahA~ dravyakarmarUpa upAdhi kI nikaTatA ke asadbhAva ke kAraNa jo karma hotA hai, usakA phala anAkulatva lakSaNa prakRtibhUta sukha hai aura dravyakarmarUpa upAdhi kI nikaTatA ke sadbhAva ke kAraNa jo karma hotA hai, usakA phala vikRti 109
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 226 (vikAra) bhUta duHkha hai; kyoMki vahA~ sukha ke lakSaNa kA abhAva hai| karmacetanA meM kartRtva kI mukhyatA rahatI hai evam karmaphalacetanA meM bhoktRtva kI mukhyatA rahatI hai| isaprakAra AcArya ne jJAnacetanA, karmacetanA evaM karmaphalacetanA kA svarUpa smjhaayaa| kyA kSayopazamajJAna, jJAna nahIM hai; kyoMki jJAna kA lakSaNa svaparAvabhAsana hai; usakA lakSaNa arthavikalpAtmaka hai| yaha lakSaNa kSayopazamajJAna rUpa samyagjJAna meM bhI ghaTita hogA evaM mithyAjJAna meM bhI ghaTita hogaa| yaha lakSaNa sampUrNa jJAnaparyAya meM nigoda se lekara mokSa taka kI paryAyoM meM ghaTita hogaa| tabhI vaha jJAna kA lakSaNa kahalAyegA, anyathA vaha jJAna kA lakSaNa nahIM khlaayegaa| jJeyapane ko prApta AtmA kI zuddhatA' - aisA kahakara AcArya yaha kahanA cAhate haiM ki jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra meM jisakI carcA kI gaI thI, vaha AtmA ke jAnanevAle svabhAva kI bAta thI aura yahA~ jisa AtmA kI carcA hai, vaha jJeyabhUta AtmA kI bAta hai| AtmA jJeya hai arthAt eka artha hai, eka vastu hai| vaha jJeyarUpa AtmA jJAnacetanA, karmacetanA evaM karmaphalacetanAvAlA hai| jJeyatattva ko prApta AtmA kI zuddhatA ke nizcaya se jJAnatattva kI siddhi hone para usa AtmA kA svabhAva hI yadi jJAna hai to usa jJeyarUpa AtmA kA varNana jJAnarUpa se hI kreNge| jisaprakAra pudgala bhI eka jJeya hai aura usakA svabhAva sparza, rasa, gaMdha, varNa hai| yadi pudgala kI jJeyarUpa se carcA kareMge to sparza, rasa, gaMdha, varNa kI carcA bhI aayegii| isIprakAra AtmA kI jJeyarUpa se carcA hogI to usameM AtmA ke svabhAva kI bhI carcA hogii| AcArya ne upasaMhAra meM yaha kahA ki jJeyatattvaprajJApana meM jJAnasvabhAvI jo svajJeya hai; usakI upalabdhi hogI aura isI kAraNa se jJeyatattvaprajJApanAdhikAra ko samyagdarzanAdhikAra bhI kahA jAtA hai| caudahavA~ pravacana 227 126vIM gAthA meM atyanta spaSTarUpa se kahA gayA hai ki jisa zramaNa ne yaha nizcita kiyA hai ki yaha AtmA hI jJAnacetanA, karmacetanA evaM karmaphalacetanA kA kartA hai, karma hai, karaNa hai; sabakucha AtmA ke bhItara hI hai| paradravya kA isameM kucha hastakSepa nahIM hai - vaha zramaNa anyarUpa pariNamita nahIM hotA arthAt dravyakarmoM kA karttA nahIM banatA, sampUrNa vizva kA kartA-bhoktA nahIM banatA; unakesAthakartA, karma, karaNa Adi kArakarUpa saMbaMdha sthApita nahIM krtaa| aisA zramaNa zuddhAtmA ko prApta karatA hai| AcArya yahA~ kaha rahe haiM ki aisA nahIM hai ki maiM jJAnI ho gayA hU~; isalie strI-putra-makAna-jAyadAda aura dravyakarma-bhAvakarma mere nahIM rahe haiN| jaba maiM ina sabako apanA mAnatA thA; taba bhI ye mere nahIM the; na maiM inakA kartA thA, na karaNa thA, na karma thA, na karmaphala bhoktA thaa| aisA kahate hue kaI vyakti dikhAI dete haiM ki bhAI! maiMne ajJAnAvasthA meM bahuta kucha kiyA; aba jaba se maiM Apake samAgama meM AyA hU~ to maiMne ve saba kAma baMda kara diye haiM, aba to maiM kevala apane AtmA kA hI karatA hU~ aura kucha nhiiN| pahale maiMne bahuta kiyA hai| are bhAI! isa AtmA ne anAdi se para meM kucha kiyA hI nahIM hai; kyoMki donoM ke bIca vajra kI dIvAra khar3I hai| yahA~ AcAryadeva ne jJAnI ko jJAnabhAva kA, evaM ajJAnI ko ajJAnabhAva kA karttA kahA hai| yadi aisA nahIM mAneMge to saMsAra kA abhAva ho jAyegA; kyoMki saMsAra meM hama isI vajaha se haiN| yadi hama usake kartA hai hI nahIM to usake phala ke bhoktA bhI nahIM honA caahiye| anAdikAla se hama nigoda meM rahe haiM, nigoda bhI paryAya hai evaM mokSa bhI paryAya hai; paraMtu yaha tathya bhI sampUrNa satya hai ki jaba yaha jIva nigoda se lekara mokSa taka kI sabhI paryAyoM se ekatvabuddhi tor3akara trikAlI dhruva meM ekatvabuddhi karegA, tabhI samyagdarzana hogaa| kucha loga kahate haiM ki jIvoM kA ghAta to vyavahArahiMsA hai aura 110
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kAsAra 221 228 vyavahAra to asatyArtha hai; maiM unase kahanA cAhatA hU~ ki ukta hiMsA ke phala meM naraka meM jAnA par3egA - yaha bAta asatya hai yA satya ? yadi satya hai to vyavahArahiMsA se bhI bacanA caahie| ___maiM Apase hI pUchatA hU~ ye rAga bhI to vyavahAra hai; paraMtu kyA isake phala meM svarga-naraka nahIM hai ? yahA~ AcArya ne javAkusuma kA udAharaNa diyA hai| javAkusuma ko yadi sphaTikamaNi meM lagA do to vaha maNi javAkusuma jaisA hI dikhane lagatA hai| jabataka javAkusuma usa maNi meM nahIM hai, tabataka vaha nirmala hai| jaba javAkusuma kA lAlaraMga usameM se dikhAI de rahA hai; taba bhI vaisA hI niSkalaMka hai; jaisA vaha pUrva meM thaa| aMtara itanA hI hai ki aba vaha javAkusuma ke raMga ke anurUpa dikhAI de rahA hai| aise hI AtmA nigoda se mokSa taka eka-sA hI rahegA; yahI usakI ananyatA hai| Age AcAryadeva ne yaha spaSTa kiyA hai ki baMdhamArga meM aura mokSamArga meM yaha AtmA akelA hI hai - yahI hai ektvbhaavnaa| yadi baMdhamArga meM apane kAryoM kA jimmedAra maiM svayaM nahIM huA to mokSamArga bhI mere hAtha se nikala jaayegaa| jJAnI kA rAga cAritra kI kamajorI hai; use ajJAnabhAva nahIM kahA jA sakatA? / aba prazna yaha hai ki jJAnI usa rAga kA kartA hai yA nahIM? jJAnI kI usameM kartRtvabuddhi nahIM hai; isalie jJAnI usakA kartA nahIM hai| jJAnI jIva ke anantAnubaMdhI saMbaMdhI rAgabhAva to hai hI nahIM; ata: usakA kartA hone kA to prazna hI upasthita nahIM hotaa| apratyAkhyAnAdi saMbaMdhI jo rAga hai; jJAnI usarUpa pariNamatA hai; ata: vaha usakA kathaMcit kartA kahA hai; kintu usameM kartRtvabuddhi nahIM hai; ataH kathaMcit akartA bhI kaha sakate haiN| ___ yahA~ sarvathA kartA nahIM hai - aisA nahIM kahA hai| yahA~ kathaMcit kartA nahIM hai - aisA kahA hai| yadi sarvathA kahate to jina prakRtiyoM kA baMdha hai, vaha nahIM honA caahie| jaba yaha jIva unakA kartA nahIM hai to jIva ke caudahavA~ pravacana sAtha una prakRtiyoM kA baMdha kyoM hotA hai ? jJAnI usa rAgarUpa svayaM pariNamita huA hai; paraMtu usakI vahA~ kartRtvabuddhi nahIM hai| vaha use karane yogya nahIM mAnatA hai| usane vahA~ ekatva, mamatva, kartRtva, bhoktRtvabuddhi tor3a dI hai| isa apekSA se use akartA kahA jAtA hai| samayasAra meM yahI mukhya apekSA hai| vahA~ aisA likhA hai ki azuddhanizcayanaya se kartA hai; paraMtu azuddhanizcayanaya to ajJAnI ke hI ghaTita hotA hai; vaha jJAnI ke ghaTita nahIM hotA hai| taba phira 'bRhadravyasaMgrahAdika' meM yaha prazna kiyA ki jJAnI paramazuddhanizcayanaya se usakA kartA hai yA nahIM ? isakA uttara vahA~ isaprakAra diyA hai ki paramazuddhanizcayanaya se vaha rAga hI nahIM hai arthAt rAga kA trikAlI dhruva meM koI astitva hI nahIM hai| pIlI haldI aura sapheda cUnA milakara lAla raMga ho jAtA hai| isameM haldI lAla hotI hai yA cUnA lAla hotA hai ? aisA bhI kaha sakate haiM ki haldI ke saMyoga se cUnA lAla ho gayA hai evaM aisA bhI kaha sakate haiM ki cUne ke saMyoga se haldI lAla ho gaI hai| isaprakAra bhI kaha sakate haiM ki donoM milakara lAla ho gaye haiM; paraMtu paramazuddhanizcayanaya aisA kahatA hai ki haldI va cUnA kabhI milate hI nahIM hai| haldI abhI bhI pIlI hai evaM cUnA abhI bhI sapheda hai; ve milate hI nahIM haiN| aise hI kahate haiM ki paramazuddhanizcayanaya se rAga hai hI nhiiN| taba usake kartA hone kA savAla hI khar3A nahIM hotA hai| isaprakAra AcArya ne pravacanasAra meM dravyasAmAnyaprajJApanAdhikAra meM pahale utpAda-vyaya-dhrauvya, svarUpAstitva, sAdRzyAstitva, mahAsattA, avAntarasattA Adi sabakA vistAra se svarUpa batAkara use AtmA para ghaTita karake, AtmA ke SaTkAraka svayaM para hI ghaTita karake isa adhikAra kA samApana kiyA hai| 111
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ pandrahavA~ pravacana pravacanasAra paramAgama kA jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra cala rahA hai| isameM dravyasAmAnyaprajJApanAdhikAra kI carcA huI, aba dravyavizeSaprajJApanAdhikAra kI carcA AraMbha karate haiN| yaha dravyavizeSaprajJApanAdhikAra 127vIM gAthA se 144vIM gAthA taka hai| isameM jo viSayavastu hai; vaha apekSAkRta bahuta sAmAnya hai evaM jo dharma meM thor3I bhI ruci rakhate haiM, unako bhI isa viSaya-vastu kI jAnakArI rahatI hai| isameM jIvAdika chaha dravyoM kA varNana hai; jo paMcAstikAya, tattvArthasUtra, dravyasaMgraha evaM chahaDhAlA Adi sarvasulabha granthoM meM bhI hai| jo viSayavastu hamane ina granthoM meM par3hI hai; use hI yahA~ prakArAntara se 18 gAthAoM meM prastuta kiyA hai; lekina pravacanasAra kI yaha apanI vizeSatA hai ki isameM chaha dravyoM ko jIva-ajIva, mUrtika-amUrtika, sakriyaniSkriya, loka-aloka, astikAya-nAstikAya Adi anekaprakAra ke aneka vargoM meM vibhAjita kiyA hai| jabaki anya sabhI granthoM meM unheM mAtra jIva aura ajIva - isaprakAra eka hI varga meM vibhAjita kiyA hai| vastusthiti isaprakAra hai ki jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla - isaprakAra dravya chaha prakAra ke haiN| inameM ajIva nAmaka koI dravya nahIM hai; parantu jIvako mukhya banAkara una chaha dravyoM ko do bhAgoM meM bA~TA gayA hai| eka pakSa meM jIva nAmaka eka hI dravya rakhA hai evaM dUsare pakSa meM anya pA~ca dravyoM ko rakhakara unheM ajIva kahA gayA; isaprakAra se jIva aura ajIva ye do dravya haiN| ___ AcArya nemicandrakRta dravyasaMgraha kA maMgalAcaraNa isI vargIkaraNa se prArambha hotA hai - _ 'jIvamajIvaM davvaM jiNavaravasaheNa jeNa nnidittuN|' jisa bhagavAna ne jIva aura ajIva dravyoM ko hameM btaayaa| unheM hama pandrahavA~ pravacana ___231 namaskAra karate haiN| isaprakAra yahA~ jIva-ajIva kI mukhyatA se hI vibhAga kiyA gayA hai| maiM svayaM jIva hU~ aura maiMne bahuta se ajIva padArthoM ko jIva mAna rakhA hai| svayaM ko una ajIva padArthoM se bhinna jAnane ke lie hI isataraha ke do bheda kiye haiN| bhedavijJAna kI mukhyatA se hI unakA ba~TavArA kiyA gayA hai| yahA~ jIva-ajIva kI paribhASAyeM isaprakAra dI haiM - cetanA lakSaNa jIva hai evaM jinameM cetanA nahIM hai, ve ajIva haiN| yadyapi ajIva meM jo pA~ca dravya Ate haiM, unakI pRthak se apanI-apanI paribhASAe~ haiM; tathApi yahA~ eka aisI paribhASA Avazyaka thI, jo pA~coM dravyoM meM ghaTita ho, jo pA~coM ko apane meM sameTa sake / isalie jisameM cetanAlakSaNa nahIM hai, vaha ajIva hai - aisI nakArAtmaka (abhAvAtmaka-nigeTiva) paribhASA dI gaI hai| jIva cetanAlakSaNa sahita hai, pudgala sparza-rasa-gaMdha-varNa sahita hai aura dharma kI gatihetutva, adharma kI sthitihetutva, AkAzadravya kI avagAhanahetutva evaM kAla kI paribhASA pariNamanahetutva hai| jaba pratyeka dravya kI sakArAtmaka paribhASAyeM upalabdha haiM to phira nakArAtmaka (nigeTiva) carcA kyoM kI gaI ? bhAI ! ajIva kI bAta hI kucha ajIva hai; kyoMki vaha zabda svayaM nakArAtmaka (nigeTiva) hai, usakA nAmakaraNa hI nakArAtmaka (nigeTiva) huA hai| jo jIva nahIM hai, vaha ajIva; isalie jisameM cetanA nahIM hai, vaha ajIva hai| sva-para vibhAgarUpa bhedavijJAna kI siddhi ke lie hI aisI paribhASA dI haiN| isa adhikAra meM AcAryadeva ne sarvaprathama jIva-ajIva isaprakAra do vibhAga kiye| phira pratyeka dravya kA lakSaNa batAyA; phira chaha dravyoM ke samudAya ko vizva kahakara, use do bhAgoM meM vibhAjita kiyaa| jahA~ chahoM dravya pAye jAve, vaha loka yA lokAkAza aura jahA~ 112
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 233 232 akelA AkAza hI ho, vaha aloka yA alokAkAza hai| isaprakAra AcAryadeva ne yahA~ AkAza ke nahIM, apitu SaDdravyamayI vizva ke do bheda kiye haiM - loka aura aloka / jisaprakAra jIva se itara ajIva hai; usIprakAra hI loka se itara aloka hai| loka yaha nAmakaraNa bhAvAtmaka (paoNjiTiva) hai to aloka yaha nAmakaraNa abhAvAtmaka (nigeTiva) hai| phira sakriya dravya aura niSkriya dravya - ye do bheda kiye| chahoM dravyoM meM jIva evaM pudgala sakriya haiN| zeSa cAra dravya niSkriya haiN| pariNamanarUpa kriyA to chahoM dravyoM meM hotI hai; parantu kSetra se kSetrAntara arthAt eka kSetra se dUsare kSetra meM jAne kI kriyA mAtra jIva aura pudgala - ina do dravyoM meM hI hotI hai| AkAza dravya anAdikAla se apanI jagaha avasthita hai aura rhegaa| dharmadravya aura adharmadravya ke pradeza bhI anAdikAla se anaMtakAla taka jahA~ vyApta hai, vahIM vyApta rheNge| asaMkhyAta kAladravya lokAkAza ke eka-eka pradeza meM ratnoM kI rAzi ke samAna khacita haiN| yahA~ ratnoM kI rAzi ke samAna kahakara AcAryadeva yaha kahanA cAhate haiM ki pudgala ke paramANu to snigdha evaM rUkSatva guNa ke kAraNa Apasa meM cipaka jAte haiM, baMdha ko prApta ho jAte haiM aura bikhara bhI jAte haiN| rUkSa hoMge to bikhara jAyeMge aura snigdha hoMge to cipaka jAyeMge; parantu kAladravya Apasa meM cipakate nahIM haiN| tAtparya yaha hai ki kAladravya meM skandharUpa hone kI yogyatA nahIM hai; ata: usakI maryAdA eka pradeza mAtra kI hI hai| AkAza dravya sampUrNa loka meM vyApta hai; ataH usameM kSetrAntara gamana kI koI sambhAvanA nahIM hai - aise hI dharmadravya va adharmadravya sampUrNa lokAkAza meM vyApta haiM; ata: unake bhI kSetrAntara gamana kI koI sambhAvanA nahIM hai| yadi rela ke Dibbe meM baiThe to vahA~ hilane-Dulane kI gujAiza rahatI hai; parantu kisI bartana meM kisI cIja ko ThasAThasa bhara diyA jAya to pandrahavA~ pravacana usameM hilane kI gujAiza nahIM rahatI hai - aise hI dharmadravya, adharmadravya evaM kAladravya lokAkAza ke pratyeka pradeza meM ThasAThasa bhare hue haiN| AkAza ke anaMta pradeza haiM aura usake eka bhAga asaMkhyAtapradezI lokAkAza ke eka-eka pradeza meM ratnoM kI rAzi ke samAna eka-eka kAladravya khacita haiN| jaise hAra meM jar3e hue ratna eka-dUsare ke pAsa haiM; para paraspara jur3e nahIM haiN| apanA sthAna chor3akara dUsare sthAna meM jAte nahIM haiM aura dUsaroM ko apane sthAna meM Ane nahIM dete haiN| ratnoM kI rAzi kA udAharaNa dekara AcAryadeva yaha kahanA cAhate haiM ki unameM skandha hone kI zakti nahIM hai| pratyeka kAlANu apane Apa meM paripUrNa dravya hai, vaha kisI kA aMza nahIM hai| anAdikAla se jisa AkAza ke pradeza meM jo kAladravya sthita hai, vaha anAdi se vahIM hai aura anaMtakAla taka vahIM rahegA; vaha vahA~ se hilanevAlA nahIM hai| isa dRSTi se dharma, adharma, AkAza aura kAla ko niSkriya kahA gayA hai| unameM pariNamana nahIM hotA hai - aisI bAta nahIM dhyAna rahe yahA~ pariNamanarUpa kriyA kI bAta nahIM hai| yahA~ to kSetra se kSetrAntararUpa gamana kA nAma kriyA hai| eka AkAza ke pradeza se dUsare AkAza ke pradeza meM jAne kA nAma kriyA hai| isaprakAra AcAryadeva ne dravyoM ko sakriya evaM niSkriya - ina do bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai| jIva va pudgala do sakriya dravya haiM evaM anya cAra dravya niSkriya haiN| isako pravacanasAra meM kriyAvAna aura bhAvavAna isa rUpa meM bhI kahA hai| bhAvavAna to chahoM dravya haiN| bhAvavAna arthAt pariNamanarUpa kriyA se sampanna aura kriyAvAna arthAt kSetra se kSetrAntararUpa kriyA se sampanna / isaprakAra AcArya ne bhAvavAna va kriyAvAna ye do vibhAga bhI dravyoM meM kiye haiN| kSetra se kSetrAntararUpa kriyA kI carcA preraka nimitta aura udAsIna nimitta ke rUpa meM bhI kI jAtI hai; ata: yahA~ preraka nimitta ko samajhanA 113
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra ___235 234 Avazyaka hai| preraka nimitta kahate hI sabhI ko yahI samajha meM AtA hai ki gurujI preraka nimitta haiM; kyoMki ve DaMDA mArakara par3hAte haiN| pustaka udAsIna nimitta hai; kyoMki par3hAI meM pustaka sahAyatA detI hai; kintu par3hAI ke lie bAdhya nahIM karatI; parantu zAstroM meM preraka aura udAsIna nimittoM kI aisI vyAkhyA nahIM hai| zAstroM meM aisA likhA hai ki kriyAvAna dravyoM ko preraka nimitta kahate haiM aura niSkriya dravyoM ko udAsIna nimitta kahate haiN| yahA~ udAharaNa isaprakAra diyA jAtA hai ki havA dhvajA ke calane meM preraka nimitta hai; kyoMki havA calatI hai, kriyAvAna hai| dharmadravya udAsIna nimitta hai; kyoMki vaha kriyAvAna nahIM hai; eka jagaha se dUsarI jagaha nahIM jAtA hai| dharmadravya jIva aura pudgaloM ko gati karane meM nimitta hai; parantu svayaM gati nahIM karatA / isaprakAra svayaM jisameM gati nahIM hai, use udAsIna nimitta kahA hai| aisA nahIM hai ki preraka nimitta adhika balavAna hai| gurujI DaNDA mAra-mArakara par3hAte haiM, havA khUba cala karake dhvajA ko ur3AtI hai| isI bhASA ne logoM ke citta meM bhrama utpanna kiyA hai ki preraka nimitta bahuta balavAna hai evaM udAsIna nimitta aise hI par3A rahatA hai| isIlie AcAryadeva ko yaha likhanA par3A ki sabhI nimitta kArya hone meM dharmAstikAya ke samAna hI udAsIna haiN| ___ yadi aisA hai to prazna yaha hai ki AcAryadeva ne preraka aura udAsIna nimitta - aise do bheda hI kyoM kiye? jinakI kSetra se kSetrAntara gati hotI hai - aise nimitta evaM jinakI kSetra se kSetrAntara gati nahIM hotI hai - aise nimitta - isaprakAra do prakAra ke nimittoM ko batAne ke lie unhoMne do bheda kiye / icchAvAna aura kriyAvAna nimittoM ko preraka nimitta kahate haiN| jIva meM icchA bhI hai aura pandrahavA~ pravacana kriyA bhI hai, pudgala meM mAtra kriyA hai, icchA nahIM hai| dharmadravya, adharmadravya, AkAzadravya aura kAladravya inameM icchA bhI nahIM hai aura kriyA bhI nahIM hai; isalie ye cAra dravya udAsIna nimitta haiM evaM jIva aura pudgala dravya preraka nimitta haiN| jIva va pudgala donoM hI kriyAvAna hone se preraka nimitta haiM; isIlie havA ko preraka nimitta kahA hai| havA meM jIva evaM pudgala donoM mile hue haiN| jisa daNDa para vaha dhvajA khar3I thI, usa daNDa ko udAsIna nimitta khaa| bheda to mAtra yaha batAne ke lie kiyA thA; para hamane usameM se nimitta kI batabattA khojanI zurU kara dii| isaprakAra kriyAvAna aura bhAvavAna ye do bheda karane ke bAda AcAryadeva ne mUrtika aura amUrtika ye do bheda kiye| mUrtika kahate hI pudgala kI mukhyatA ho gaI; kyoMki pudgala mUrtika hai - sparzarasagandhavarNavanta: pudgalAH / rUpiNaH pudglH|' jisameM sparza-rasa-gandha-varNa haiM, ve pudgala haiM evaM pudgala rUpI arthAt mUrtika hai| mUrta kI paribhASA isaprakAra hai - muttA iMdiyagejjhA poggaladavvappagA annegvidhaa| davvANamamuttANaM guNA amuttA muNedavvA / / 131 / / ( harigIta ) indriyoM se grAhya bahuvidhi mUrta guNa pudglmyii| amUrta haiM jo dravya unake guNa amUrtika jAnanA / / 131 / / pudgaladravyAtmaka indriyagrAhya dravya ke guNa mUrta haiM aura anekaprakAra ke amUrta dravyoM ke guNa amUrta jAnanA caahie| yahA~ jo indriyoM ke pakar3a meM AtA hai, use mUrta kahA hai| jo pakar3atA hai, jAnatA hai, vaha to AtmA hI hai| indriyA~ use nahIM jAnatI haiM; ve to jar3a haiN| kSayopazamajJAnavAloM ke jAnane meM indriyA~ 114 1. mokSazAstra (tattvArthasUtra), pA~cavA~ adhyAya, sUtra 5, 23
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 236 nimitta hotI haiN| isalie indriyoM ke dvArA jo jAnane meM AtA hai, vaha mUrta hai - aisA kahA hai| yahA~ prazna yaha hai ki yaha anivArya nahIM hai ki hama mUrta ko A~kha se hI dekha sakate haiM, kevalI bhagavAna to binA A~kha ke hI rUpa ko dekhate haiN| are bhAI ! jina saMsArI jIvoM ko mUrtika aura amUrtika kA bheda batAnA hai; ve saMsArIjIva rUpa ko A~kha ke mAdhyama se hI jAnate haiM; isalie AcAryadeva ne yahA~ indriyagrAhya yaha vizeSaNa jor3a diyA hai| __vastuta: jisameM sparza-rasa-gaMdha-varNa pAyA jAye; use mUrta kahanA cAhie thA; kyoMki yahI bhAvAtmaka (paoNjiTiva) lakSaNa hai; parantu AcAryadeva ne yaha lakSaNa jIva kI tarapha se diyA hai| yaha lakSaNa hamArI suvidhA ke lie hai ki indriyoM ke mAdhyama se jo jAnakArI ho rahI hai, vaha saba mUrta padArthoM kI hI ho rahI hai| mUrta padArtha mAtra pudgala haiM; isalie kevala pudgala hI hamAre jAnane meM A rahA hai| ____ hamAre hRdaya meM indriyoM ke prati bahuta upakRta bhAva ho gayA hai| hama unake kRtajJa ho gaye haiM evaM unakI kRtajJatA meM bahuta daba gaye haiN| yaha hamAre mastiSka meM baiTha gayA hai ki indriyA~ hamAre jJAna meM sahAyaka haiM; upakAraka haiN| pudgala ko jAnane meM, mUrta padArtha ko jAnane meM inhoMne bahuta upakAra kiyA hai, yadi A~kha nahIM hotI to mujhe rUpa dikhAI nahIM detaa| bahuta se loga to yaha kahate haiM ki A~khe gaI to samajha lo jIvana gayA, basa mara gaye / isaprakAra indriyoM ko hama hamAre jJAna meM bahuta bar3A sahayogI mAnate haiM evaM usase svayaM ko upakRta evaM kRtajJa mAnate haiN| indriyoM ke samarthana meM hama kahate haiM ki ye jJAna meM nimitta haiM, zAstroM ko par3hane meM netroM ne sahayoga diyA hai, kAnoM ne pravacana sunane meM sahArA diyA hai ? isataraha hama unake prati kRtajJatA jJApita karate haiN| isalie AcAryadeva ne yaha kahA hai ki indriyajJAna jJAna nahIM hai| bAlabodha pAThamAlA bhAga-3 meM bhI maiMne likhA hai ki 'indriya jJAna tuccha hai; kyoMki pandrahavA~ pravacana 237 vaha AtmA ke jAnane meM upAdAna to hai hI nahIM, nimitta bhI nahIM hai|' indriyA~ pudgala ke jAnane meM bhI nimitta hI haiM, upAdAna nahIM hai| indriyoM kI gulAmI se mukta hone ke lie yaha jAnanA bahuta jarUrI hai ki ve mAtra pudgala ke skaMdhoM ko jAnane meM nimitta haiM; ata: hamAre Atma -kalyANa ke kArya meM unakI koI upayogitA nahIM hai| samayasAra grantha meM spaSTa likhA hai ki jo jIva ko nahIM jAnatA hai, vaha ajIva ko bhI nahIM jAnatA hai aura jo jIva-ajIva ko nahIM jAnatA hai, vaha samyagdRSTi kaise ho sakatA hai ? AtmA ko asti se jAnanA vaha jIva ko jAnanA hai aura AtmA ko hI nAsti se jAnanA vaha ajIva ko jAnanA hai| jIva ko AtmA kA kalyANa karanA hai to AtmA ko jAno - itanA hI paryApta hai| deha se bhinna, rAga se bhinna bhagavAna AtmA ko jAnanA hai to phira zarIra aura rAga ko bhI jAnanA hI hogA; kyoMki rAga ko jAnanA Asrava ko jAnanA hai, deha ko jAnanA ajIva ko jAnanA hai| isaprakAra zarIra aura rAga se bhinna AtmA ko jAnanA hI zarIrarUpa ajIva aura rAgarUpa Asrava ko jAnanA hai| unake bAre meM isase adhika aura kucha nahIM jAnanA hai| ise hI maiM dUsarI vidhi se samajhAtA hU~ ki AtmakalyANa ke lie bhASA ko jAnanA jarUrI hai yA nahIM? dezanAlabdhi ke binA samyagdarzana nahIM hogaa| zAstra meM pA~ca labdhiyoM meM dezanAlabdhi ko anivArya kahA gayA hai| vaha dezanAlabdhi kisI na kisI bhASA meM hI hogii| guru hameM samajhAyeMge to ve hindI, saMskRta, gujarAtI kisI na kisI bhASA ke mAdhyama se hI smjhaayeNge| mere kathana kA Azaya yaha hai ki AtmakalyANa ke lie mAtra AtmA kA jJAna jarUrI nahIM hai; usake sAtha bhASA kA jJAna bhI honA caahie| mAtra AtmA ko hI jAno aura kucha nahIM - yaha mukhyatA kI vivakSA se ucita hI hai; parantu gauNarUpa se gaharAI meM jAyeMge to dhIre-dhIre sabhI bindu spaSTa ho jAte haiN| 115
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra hamArI bArAta AyegI to Apa logoM dvArA svAgata bar3hiyA honA cAhie, kama se kama pA~ca prakAra kI miThAiyA~ to honI hI caahie| taba yaha kahatA hai ki bhAIsAhaba Apako jo kucha cAhie, vaha saba batA dIjie; basa ApakA mArgadarzana caahie| 238 taba bArAtI kahate haiM ki nahIM, nahIM; basa pA~ca prakAra kI miThAiyA~ hI caahie| isa para yadi vaha mAtra pA~ca miThAIyA~ hI rakhe aura kucha nahIM rakhe; pAnI, supArI, ilAyacI, loMga kucha bhI nahIM rakhe to samasyA upasthita hogI hii| aise hI AcAryadeva ne kahA ki basa AtmA ko jAno; tumhArA kalyANa ho jAyegA aura hamAre sAmane tattvArthasUtra, pravacanasAra, samayasAra, laghusiddhAntakaumudI aura parIkSAmukha rakha diye| abhI ve yahI kaha rahe haiN| ki AtmA kA kalyANa karane ke lie AtmA ko jAnanA jarUrI hai; bhASA ko jAno to ThIka, nahIM jAno to tthiik| taba hama unhIM gurujI kI tarapha meMr3he kI bhAMti AzcaryAnvita hokara A~khe phAr3akara dekhane lgeNge| aisI sthiti meM unhIM guru ko mleccha bhASA meM hI sahI, para hameM kisI bhASA meM hI samajhAnA par3atA hai| isalie AcAryadeva ne dravyoM ke vargIkaraNa meM unheM mUrta aura amUrta ina bhedoM meM bhI vibhAjita kiyA hai| jo indriyoM ke dvArA grAhya hai, vaha mUrta hai| isakA matalaba yaha nahIM hai| ki mUrta padArtha kA jJAna indriyoM ke binA nahIM hotA; kyoMki mUrta padArthoM kA jJAna arihaMta aura siddha bhagavAna ko indriyoM ke binA hI hotA hai| isaprakAra isa lakSaNa meM to avyApti doSa AtA hai; kyoMki paramANu Adi bahuta se mUrta padArtha indriyoM dvArA nahIM jAne jAte, ve kevalajJAna aura anumAna va AgamAdi pramANoM se jAne jAte haiN| are bhAI ! ativyApti, avyApti- ye doSa nyAyazAstra kI mukhyatA se haiN| yahA~ to AcAryadeva ne yaha paribhASA isalie banAI hai ki isa 116 pandrahavA~ pravacana 239 jIva ko yaha samajha meM A jAya ki cakSu Adi indriyoM se jo bhI dikha rahA hai, vaha saba pudgala hai, AtmA nahIM hai, yaha maiM nahIM hU~ / siddha bhagavAna binA indriyoM ke jina padArthoM ko dekhate - jAnate haiM; unameM paramANu bhI hai, jo sthUla indriyoM ke dvArA pakar3a meM nahIM AtA / skandha indriyoM ke dvArA grAhya hai aura paramANu indriyoM ke dvArA grAhya nahIM hai to kyA vaha pudgala nahIM hai ? paramANu itanA sUkSma hai ki vaha cakSu indriya kI pakar3a meM nahIM AtA; parantu vahI paramANu jaba aneka paramANuoM se milatA hai, taba vaha skandha bana jAtA hai| isase Azaya yaha hai ki paramANu meM bhI vaha tattva vidyamAna hai, jo indriyoM ke dvArA grAhya haiM; parantu hamArI indriyavizeSa kI yaha kamajorI hai ki utanI sUkSma cIja ko hama dekha nahIM sakate haiN| suI kA cheda dekhane meM to AtA hai; parantu koI kahe ki mujhe dikhatA nahIM hai to vaha usakI bAta hai| yadi use suI kA cheda A~kha se dikhAI nahIM detA to use cazmA lagavA lenA caahie| yadi usakI A~kha se suI kA cheda dikhAI nahIM detA to isakA artha yaha to nahIM ho sakatA ki suI kA cheda A~khoM ke dikhatA hI nahIM hai| havA bhI pudgala hai, vaha bhI cakSu indriya ke dvArA jAnane meM nahIM AtI; parantu rUpa to usa havA meM bhI hai; phira bhI vaha cakSuindriya se dekhane meM nahIM AtA hai| AcAryadeva ne tarka-vitarka se yaha siddha kiyA hai ki usameM ve tattva vidyamAna haiM, jo indriyoM ke dvArA grahaNa karane meM Ate haiM; parantu hamAre hI indriya - vizeSa kI kamajorI hai ki jisake kAraNa se hameM nahIM dikhate / yahA~ yaha prazna kiyA hai ki zabda guNa hai yA paryAya ? sparza sparzanendriya dvArA grAhya hai, rasa rasanendriya dvArA grAhya hai, gaMdha ghrANendriya dvArA grAhya hai; rUpa cakSu indriya dvArA grAhya hai aura zabda karNa indriya dvArA grAhya hai| vaizeSika zabdoM ko AkAza kA guNa kahate haiM;
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 pravacanasAra kA sAra parantu jainadarzana ise pudgala kI paryAya mAnatA hai| guNa to trikAlI hote haiM; parantu zabda kAdAcitka haiM arthAta ve kabhI hote haiM aura kabhI nahIM hote haiN| paryAya kA lakSaNa kAdAcitka arthAt kabhI honA aura kabhI nahIM honA hai| zAzvata rahanA vaha guNa kA lakSaNa hai| zabda meM guNa kA lakSaNa nahIM pAyA jAtA; isalie vaha paryAya hai| taba phira yaha prazna hotA hai ki ina zabdoM meM sparza-rasa-gaMdha-varNa to dekhane meM Ate nahIM haiM to hama use kaise grahaNa kareM? AcArya kahate haiM ki yaha pudgala hai, mUrtika hai aura karNendriya ke dvArA gocara hai| ___kundakundAcArya deva itanA sAmAnya varNana apane ziSyoM ke lie kara rahe haiN| kyA unake muni ziSya chaha dravyoM kA svarUpa nahIM jAnate hoMge? ___ jAnate hoMge, avazya jAnate hoMge; parantu AcAryoM kI yaha rIti rahI hai ki kisI vastu kA pratipAdana vyavasthita DhaMga se karanA hai to usameM se sarala prakaraNoM ko nikAla nahIM sakate, unheM bhI lenA par3egA aura kaThina prakaraNoM ko bhI lenA pdd'egaa| tabhI usakA sarvAMga vivecana hogaa| yadi maiM sarala-sarala vyAkhyAna karU~ aura kaThina viSaya chor3a dUM to grantha adhUrA raha jAyegA evaM kaThina-kaThina viSaya rakhU aura sarala chor3a dUM to bhI grantha adhUrA raha jaayegaa| isa jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra meM prathama dravyasAmAnya kA varNana kiyA, usameM utpAda-vyaya-dhrauvya, sAdRzyAstitva, svarUpAstitva ityAdi kA sUkSmatA se varNana kiyA evaM taduparAnta 6 dravyoM kA varNana kiyaa| isaprakAra AcAryadeva samagra varNana kara rahe haiM; ataH bhale hI viSayavastu sarala ho; phira bhI saMkSepa meM usakA varNana karate haiN| yadyapi hama Apako AtmA se saMbaMdhita tattva kI gaharI bAta batAnA cAhate haiM; parantu carcA kA AraMbha to yahA~ se hI hogaa| AtmA deha-devala meM virAjamAna hai; parantu deha se bhI bhinna hai - yaha sthUla prakaraNa hai aura pandrahavA~ pravacana 241 kevalajJAna se bhinnatA kI bAta sUkSma hai; tathApi carcA kA AraMbha to deha kI bhinnatA se hI hogaa| yadi hama aisA kaheM ki kevalajJAna se bhinna hai, rAga se bhI bhinna hai, deha se bhI bhinna hai; to isameM bhI kramabhaMga nAmaka doSa AtA hai| bihArI mahAkavi hindI sAhitya ke zreSTha kavi mAne jAte haiN| unhoMne bihArI satasaI likhI hai, jisake bAre meM yaha kahA jAtA hai ki - satasaiyA ke dohare, jyoM nAvika ke tIra / dekhana meM choTe lage, ghAva kareM gaMbhIra / / bihArI kavi ke hI samakAlIna eka 'deva' nAmaka kavi hue haiN| bihArI kI tulanA meM deva ne bahuta kitAbeM likhI haiN| bihArI ne mAtra 700 dohe likhe; jabaki deva ne 72 kitAbeM likhI haiM, jisameM manahara kavitta jaise bar3e-bar3e chanda haiN| manahara kavitta ko ikatIsA savaiyA bhI kahA jAtA hai; jisakI eka paMkti meM 31 akSara hote haiN| deva ne 72 kitAbeM likhI haiM; parantu 99 pratizata samIkSakoM kA yahI mata hai ki bihArI deva se bhI mahAna kavi haiM; kyoMki bihArI meM kama se kama zabdoM meM adhika se adhika bAta kahane kI kSamatA hai; parantu bihArI kA eka dohA aisA hai, jise hamezA kramabhaMga nAmaka doSa ke udAharaNa ke rUpa meM prastuta kiyA jAtA hai; vaha isaprakAra hai - koI koTika saMgraho, koI lAkha hjaar| mau saMpatti yadupati sadA, vipatti vidAranahAra / / koI karor3a rupayA ekatra kare, koI lAkha, koI hajAra rupaye ekatra kare; parantu merI saMpatti to vipatti ko dUra karanevAle eka zrIkRSNa hI haiN| sabhI samIkSaka kahate haiM ki itane bar3e kavi ne itanI bar3I galatI kaise kI? koI hajAroM saMgrahoM, koI lAkhoM saMgraho, koI karor3oM - aisA kahanA cAhie thA; parantu unhoMne ulTA kahA hai - yaha chanda kramabhaMga nAmaka doSa se dUSita hai| ___ 117
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 pravacanasAra kA sAra jaise hama Apase kaheM ki dekho bhAI! Apako hamArI saMsthA ke lie caMdA ke rUpa meM eka hajAra rupaye denA par3eMge; eka hajAra rupaye nahIM de sakate to eka lAkha rupaye de do, eka lAkha rupaye nahIM deMge to eka karor3a se kama to hama legeM hI nhiiN| aisA kahanevAlA vyakti pAgala hI mAnA jaayegaa| yadi vaha kahe ki eka karor3a dene par3eMge, karor3a nahIM to lAkha do, lAkha nahIM to hajAra do, eka sau eka to lekara hI rahU~gA - ise hama krama se bolanA kahate haiN| aise hI maiM deha nahIM hU~, maiM rAga nahIM hU~, maiM samyagdarzana nahIM hU~, maiM kevalajJAna nahIM hU~ - yaha krama honA cAhie; parantu hama bihArI jaisI galatI kara rahe haiM; kyoMki hama kevalajJAna se zurU karate haiN| isataraha vibhinna rIti se jo indriyoM se grAhya haiM; ve mUrta haiN| isakI carcA dezanAlabdhi ke pariprekSya meM kii| yahA~ AcArya ne dravyoM ko sapradezI aura apradezI meM bhI vibhAjita kiyA hai| AcArya kahate haiM ki kAladravya ekapradezI haiM, AkAzadravya anaMtapradezI hai, jIvadravya asaMkhyAtapradezI haiM, dharma aura adharmadravya bhI asaMkhyAtapradezI haiM aura pudgaladravya nizcaya se ekapradezI aura vyavahAra se saMkhyAtapradezI, asaMkhyAta aura anaMtapradezI hai| isaprakAra ina 18 gAthAoM meM AcAryadeva ne jIva-ajIva kA varNana kiyA, chahoM dravyoM ke nAma ginAye; jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza evaM kAladravya kI paribhASAe~ dii| tatpazcAt loka-aloka, sakriyaniSkriya, isa apekSA se chaho dravyoM meM bheda upasthita kiye| phira mUrtaamUrta, sapradezI-apradezI kA bheda upasthita kiyaa| isaprakAra AcAryadeva ne yahA~ dravyavizeSa kI carcA pUrNa kI hai| 145 vIM gAthA kI utthAnikA meM hI AcArya amRtacandra likhate haiN| aba isaprakAra jJeyatattva kahakara, jJAna aura jJeya ke vibhAga dvArA AtmA ko nizcita karate hue, AtmA ko atyanta vibhakta (bhinna) karane ke lie vyavahArajIvatva ke hetu kA vicAra karate haiN| pandrahavA~ pravacana 243 isaprakAra se yahA~ jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra samApta hI ho gayA samajho; kyoMki sAmAnya jJeya aura vizeSa jJeya - donoM prakAra se jJeyoM kI carcA ho cukI hai; kintu AtmakalyANa kI dRSTi se jJAnatattva aura jJeyatattva - ina donoM kI pRthaktA batAnA atyanta Avazyaka hai| yahI kAraNa hai ki AcAryadeva ukta donoM adhikAroM ke bAda jJAna aura jJeya meM antara batAnevAle adhikAra ko AraMbha karate haiN| yadyapi maiM jJAnatattva hU~; tathApi maiM jJeyatattva bhI huuN| aba yahA~ prazna yaha hai ki jJAnatattva meM bhI AtmA kI carcA hai evaM jJeyatattva meM bhI AtmA kI hI carcA hai| donoM hI sthAnoM para eka AtmA kI hI carcA kyoM kI gaI? are bhAI ! jJAnatattvaprajJApana meM jAnanevAle AtmA kI carcA kI gaI hai aura jJeyatattvaprajJApana meM jAnane meM AnevAle AtmA kI carcA kI gaI hai| vastutaH bAta yaha hai ki vaha AtmA jAnanevAlA hai' - aisA hameM jAnanA hai| eka zAdI kA nimaMtraNa-patra aayaa| lar3akevAloM kI tarapha se bhI AyA aura lar3akIvAloM kI tarapha se bhii| ve lar3ake ke dUra ke mAmA lagate haiM aura lar3akI ke bhI kucha na kucha lagate haiN| isaprakAra vaha vyakti varapakSa meM eka haisiyata se AyA hai aura vadhUpakSa meM dUsarI haisiyata se| samajha lIjie do bhAIyoM kI zAdI do bahanoM se huii| pahale zAdI to bar3e bhAI kI hI hogii| bar3A bhAI apane choTe bhAI kI bArAta meM jAyegA to vaha donoM tarapha se zAmila hogaa| eka pakSa se apane choTe bhAI ke zAdI meM jA rahA hai aura dUsare pakSa meM apanI sAlI kI zAdI meM jA rahA hai| vaha donoM pakSoM meM do bhinna haisiyata se khar3A hai| aise hI yaha bhagavAna AtmA jJAnatattvaprajJApanAdhikAra meM jAnanevAle tattva ke rUpa meM upasthita hai evaM jJeyatattvaprajJApanAdhikAra meM jAnane meM Ane vAle tattva ke rUpa meM upasthita hai| cU~ki isa AtmA kA svabhAva jAnanA hai| jAnane meM jo AtmA A rahA hai, vaha AtmA bhI jAnanevAlA tattva hai| ata: use isIrUpa meM jAnA jAvegA; kyoMki isameM jAnane kA guNa manA 118
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ solahavA~ pravacana aba jJAnatattva AtmA aura jJeyatattva sabhI padArtha, jisameM apanA AtmA bhI zAmila hai; unameM sva-para ke vibhAgapUrvaka bhedavijJAna karane kI carcA karanI hai| ___isa jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra meM abhI taka samAnyajJeya aura vizeSajJeya kI carcA huii| isake bAda sva aura para meM bhedavijJAna kI mukhyatA se adhyAtma kI carcA hai| yahA~ Alocayati arthAt alocanA karate haiM' isa paMkti meM prayukta AlocanA zabda kA tAtparya burAI nahIM hai; apitu AlocanA kA artha yaha hai ki usa viSaya ke saMbaMdha meM gaharAI se maMthana karate haiN| yadi koI yahA~ AlocanA zabda ko burAI ke artha meM bhI le to bhI koI bAta nahIM hai; kyoMki AcArya AlocanA karane ke bAda yaha kaheMge ki vyavahAjIva to mAtra kahane kA jIva hai, vAstava meM jIva nahIM hai| caitanyasvabhAvI nizcayajIva hI, vAstava meM jIva hai| __aba, yahA~ vizeSa samajhane kI bAta yaha hai ki AcAryadeva ne jaba jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra zurU kiyA thA to usake prArambha meM paryAyamUr3ha hI parasamaya hai - aisA kahA thaa| usake bAda kI gAthAoM aura TIkA ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki vahA~ para paryAya ke nAma para asamAnajAtIyadravyaparyAya kI hI carcA hai| isa bAta kI vistRta carcA pahale ho cukI hai| ___isake bAda yahA~ punaH AcAryadeva manuSya, deva, nArakI, Adi ko vyavahArajIva kahakara usI asamAnajAtIyadravyaparyAya kI mukhyatA se bAta kara rahe haiM; kyoMki manuSyajIva meM jIva aura anaMta pudgala paramANuoM kA piNDa zAmila hai| solahavA~ pravacana isaprakAra isa sampUrNa prakaraNa meM dehadevala meM virAjamAna deha se bhinna bhagavAna AtmA kI hI carcA hai| isa prakaraNa kI pahalI gAthA kI TIkA meM kahate haiM ki - isa samasta loka meM sva aura para ko jAnane kI zaktirUpa sampadA se sampanna, acintya mahimA kA dhAraka jIva hI jAnane kA kAma karatA hai; anya koI dravya jAnane kA kAma nahIM karatA / isaprakAra zeSa dravya jJeya hI haiM aura jIvadravya jJeya tathA jJAna hai - isaprakAra jJAna aura jJeya kA vibhAga hai| dhyAna rahe prameyatvaguNa se sampanna apane jJAnasvabhAvI AtmA ko parajJeyoM se hI bhinna jAnanA hai, svajJeyarUpa nijAtmA se nhiiN| jo tIna kAla meM kama se kama cAra prANoM se jIve, vaha vyavahArajIva hai| indriya, bala, Ayu aura zvAsocchavAsa - ye cAra prANa haiN| indriyoM meM pA~coM indriyA~ aura bala meM tIna bala zAmila hone se cAra prANoM se jItA hai, so jIva se tAtparya yahI hai ki jo dasa prANoM se jItA hai, vaha jIva hai| ye dasa prANa deha ke hI aMga haiN| sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura karNa - ye pA~coM indriyA~ tathA mana, vacana aura kAya - ye tIna bala tathA zvAsocchavAsa - ye saba deha ke hI aMga haiN| deha aura AtmA ke sunizcita kAla ke saMyoga kA nAma Ayu hone se Ayu bhI deha meM zAmila hai| isaprakAra jo deha aura AtmA kI milI huI asamAnajAtIyadravyaparyAya hai, usakA nAma hI vyavahArajIva hai| yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki jaba dazaprANoM se jIne kA nAma vyavahArajIva hai to phira gAthA meM aisA kyoM kahA ki cAra prANoM se jIve so jIva hai| samAdhAna yaha hai ki sabhI saMsArI jIvoM ke to daza prANa nahIM hote; kintu cAra prANoM se rahita to koI bhI saMsArI jIva nahIM hai; kyoMki 119
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 pravacanasAra kA sAra ekendriya jIva ke eka sparzana indriya, eka kAyabala aura Ayu va zvAsocchvAsa - ye cAra prANa hI hote haiN| isIprakAra Age bhI samajha lenA caahie| rasanA indriya aura vacanabala bar3ha jAne se do indriya ke chaha prANa, ghrANa indriya bar3ha jAne se trIndriya ke sAta prANa, cakSu indriya bar3ha jAne se cAra indriya ke ATha prANa aura karNa indriya tathA manobala bar3ha jAne se paMcendriya ke daza prANa hote haiN| svapara ko jAnane kI anaMtazakti jisameM vidyamAna hai, usakA nAma nizyacajIva hai tathA jo deha aura AtmA kI milI huI asamAnajAtIyadravyaparyAya hai, usakA nAma vyavahArajIva hai| daza prANoM se bhedavijJAna ke mAdhyama se AcAryadeva manuSyAdiparyAyarUpa asamAna-jAtIyadravyaparyAya aura trikAlIdhruva bhagavAna AtmA ke bIca meM vibhAjana rekhA khIMcanA cAhate haiN| AcAryadeva kahate haiM ki rAgAdi pariNAma ke kAraNa karmabaMdhana huA, karmabaMdhana se zarIrAdi nokarma kA saMbaMdha huA aura usase yaha jIva aura pudgala ke saMyogarUpa vyavahArajIvatva huA; kyoMki svabhAva to saMyoga kA kAraNa hai nahIM aura na hI paradravya saMyoga kA kAraNa hai| isaprakAra isa vyavahArajIvatva ke hone ke mukhya kAraNa moha-rAga-dveSa hI haiN| isake bAda AcAryadeva phira ekabAra ina moha-rAga-dveSa bhAvoM ke kartA aura anumaMtA hone kA niSedha karate haiN| ve kahate haiM ki jJAnI kI aisI bhAvanA hotI hai ki ye moha-rAga-dveSabhAva na maiMne kiye haiM, na karAye haiM aura na maiM inakI anumodanA hI karatA huuN| vyavahArajIva va nizcayajIva kA ullekha samayasAra graMtha meM bhI AtA hai| jaba yaha kahA gayA ki navatattva kI saMtativAlA samyagdarzana mujhe nahIM cAhie to ziSya ne prazna kiyA ki navatattvoM meM to jIva bhI zAmila hai| kyA Apako jIva arthAt AtmA ke zraddhAnavAlA samyagdarzana bhI nahIM cAhie? solahavA~ pravacana 247 vahA~ isakA uttara dete hue kahA hai ki - navatattvoM meM jo jIva hai, vaha vyavahArajIva hai aura maiM vaha vyavahArajIva bhI nahIM huuN| yahA~ para yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki vahA~ navatattvoM ke jIva ko vyavahArajIva kahA hai, parajIva nahIM; kyoMki parajIvoM ko to ajIva meM zAmila kara liyA gayA hai| ___ isaprakAra yaha jJAnajJeyavibhAgAdhikAra bhagavAna AtmA ko manuSyAdiparyAyarUpa vyavahArajIva se vibhakta karanevAlA adhikAra hai| yahA~ yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki jo ye lokAloka ko jAnane vAlA jJAnasvabhAvI jIvatattva hai; vaha svayaM bhI jAnane meM AtA hai; kyoMki usameM bhI pramayetva nAma kA dharma hai| yadi hama AtmA ko mAtra jJAnarUpa hI mAne, jJeyarUpa nahIM; to hamane samagra AtmA ko grahaNa nahIM kiyA; kyoMki usameM prameyatvaguNa ko zAmila nahIM kiyaa| jo loga aisA samajhate haiM ki maiM to jAnanevAlA hU~ aura sArA jagata jJeya hai; unhoMne jaba apane AtmA ko jAnane yogya hI nahIM mAnA to phira ve use jAnane kA prayAsa hI kyoM kareMge? Aja sabhI ke dimAga meM eka bAta hI chAI rahatI hai ki tIrthoM kA uddhAra karanA hai, jinavANI kA uddhAra karanA hai; jo purAnI hastalipiyA~ haiM, unakA uddhAra karanA bhI jarUrI hai| hameM ToDaramalajI ko prakAza meM lAnA hai| hamAre bahuta se prAcIna lekhaka aMdhakAra meM haiM, unako bhI prakAza meM lAnA hai| isaprakAra unake dimAga meM uddhAroM kI eka bar3I sUcI rahatI hai| jaba maiM unase virata rahatA hU~ to bahuta sAre loga kahate the ki Apa isameM rasa kyoM nahIM lete haiM ? una logoM se merA kahanA yaha hai ki Apa logoM ne jo ye itanI lambI sUcI banAI hai, isameM AtmoddhAra nAma kA uddhAra nahIM hai; isalie mujhe 120
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 pravacanasAra kA sAra isameM rasa nahIM AtA / yadi Apa yaha sUcI mujhase banavAyeMge to usa sUcI meM sabase pahalA naMbara AtmoddhAra kA hI hogaa| yadi Apa loga hI sUcI banAte haiM to bhI koI parezAnI nahIM hai| yadi ApakI banAI sUcI meM AtmoddhAra kA nAma anta meM bhI A jAya to bhI maiM Apake kAma meM zAmila ho jAU~gA; lekina yadi usameM AtmoddhAra kA nAma hI nahIM hogA to merA jur3anA saMbhava nahIM hai| asadbhUtavyavahAranaya se jinheM apanA kahA jAtA hai - aise strIputrAdi aura deha ko hI saMbhAlane meM lage haiM hama / hamane inako apanA mAna rakhA hai| yahI sabase bar3I samasyA hai aura isI samasyA ke samAdhAna ke lie yaha jJAnajJeyavibhAgAdhikAra likhA gayA hai| jo loga isa jJAnajJeyavibhAgAdhikAra kI sthUla kahakara upekSA karanA cAhate haiM aura dUsarI bAtoM ko sUkSma kahakara usameM ulajha rahe haiM; una logoM se maiM kahanA cAhatA hU~ ki ve aisA kahakara AcArya kundakunda ko aura unake TIkAkAra amRtacandra ko sthUlabuddhi kaha rahe haiN| ___una AcArya kundakunda ko sthUlabuddhi kaha rahe haiM, jinhoMne pravacanasAra meM pajayamUr3hA hi parasamayA kI carcA meM manuSyAdirUpa asamAnajAtIyadravyaparyAya se hI bhinnatA kI bAta kI hai aura usI ke dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra meM utpAda-vyaya-dhrauvya, avAntarasattA aura mahAsattA Adi viSayoM kI carcA kI hai, jo ki atyanta sUkSma hai| dhyAna rahe AcArya kundakunda aisI sUkSma carcA ke bAda bhI jJAnajJeyavibhAgAdhikAra meM phira dehAdi se bhinnatA kI hI bAta karate haiN| ___mAtra dazaprANa kA nAma hI vyavahArajIvatva nahIM hai, usameM cetana kA aMza bhI zAmila hai| vyavahArajIva use kahate haiM, jo daza prANoM se jItA thA, jItA hai aura jiivegaa| yaha kathana karanevAlI pravacanasAra kI gAthAe~ isaprakAra haiM - solahavA~ pravacana 249 iMdiyapANo ya tadhA balapANo taha ya aaupaannoy| ANappANappANo jIvANaM hoMti pANA te / / 146 / / pANehiMcaduhiMjIvadijIvissadijo hi jIvidopuvvaM / so jIvo pANA puNa poggaNadavvehiM NivvattA / / 147 / / (harigIta) indriya bala ara Ayu zvAsocchvAsa ye hI jIva ke| haiM prANa inase loka meM saba jIva jIve bhava bhrame / / 146 / / jIva jIve jiyegA evaM abhItaka jiyA hai| ina cAra prANoM se parantu prANa ye pudgalamayI / / 147 / / indriyaprANa, balaprANa, AyuprANa aura zvAsocchavAsaprANa - ye (cAra) jIvoM ke prANa haiN| jo cAra prANoM se jItA hai, jiyegA aura pahale jItA thA; vaha jIva hai| phira bhI prANa to pudgala dravyoM se niSpanna (racita) haiN| zarIrAdi nokarma (saMyoga) aura moha-rAga-dveSarUpa bhAvakarma (saMyogI bhAva) ke rUpa meM dravyakarma do prakAra se phalate haiN| strI-putrAdi saMyogoM meM aghAtiyA karmoM kA udaya nimitta hotA hai aura moha-rAga-dveSarUpa saMyogI bhAvoM meM ghAtiyA karmoM kA udaya nimitta hotA hai| isIlie to aisA hotA hai ki ghAtikarmoM ke naSTa ho jAne para moharAga-dveSarUpa saMyogI bhAva to naSTa ho jAte haiM; lekina saMyoga naSTa nahIM hote; vidyamAna rahate haiN| ghAtiyA karmoM kA nAza karanevAle tIrthaMkara arahaMtoM ke samavazaraNa Adi bAhyavibhUti vidyamAna rahatI hai, unakI deha bhI rahatI hai, yazaskIrti rahatI hai; kyoMki ina sabakI upasthiti hone meM arthAt saMyogoM ke rahane meM aghAtiyAkarma hI nimitta haiM aura ve unake vidyamAna haiN| ___isaprakAra yaha to nizcita huA hI ki karma saMyoga aura saMyogI bhAvoM ke rUpa meM do prakAra se phalita hote haiM, sAtha meM ye dasa prANa bhI to saMyogarUpa hone se karmoM kA hI phala haiN| dasa prANa karma kA phala hone ke 121
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 pravacanasAra kA sAra kAraNa sabhI karmoM ko bhI dasa prANoM meM garbhita kara liyaa| dravyakarma to karma haiM hI; rAgAdibhAva rUpa bhAvakarma bhI karmoM meM hI zAmila haiM, yahA~ taka ki zarIrAdi bhI nokarma hone se karma hI haiM; isIlie to chahaDhAlA kI nimnapaMkti meM kahA hai ki - varNAdi aru rAgAditaiM nijabhAva ko nyArA kiyaa| varNAdi saMyoga aura rAgAdi saMyogI bhAvoM se nija AtmA ko bhinna kiyA arthAt bhinna jAnA, mAnA aura bhUmikAnusAra unakA abhAva bhI kiyaa| vAstava meM yaha paMkti nimnAMkita samayasAra kalaza kA padyAnuvAda haivarNAdyA vA rAgamohAdayo vA, bhinnA bhAvAH sarva evAsya puMsaH / tenaivAMtastattvataH pazyato'mI, no dRSTAH syurdRSTamekaM paraM syAt / / varNAdi va rAga - mohAdibhAva isa bhagavAna AtmA se bhinna hI haiM; isalie antardRSTi se dekhane para bhagavAna AtmA meM ye sabhI bhAva dikhAI nahIM dete; kintu ina sabase bhinna, sarvopari eka AtmA hI dikhAI detA hai| isake bAda paudgalika prANoM kI saMtati kI ( pravAha kI paramparA kI) pravRtti kA antaraMga hetu kahanevAlI gAthA prastuta karate haiM; jo nimnAnusAra hai - AdA kammamalimaso dharedi pANe puNo puNo aNNe / Na cayadi jAva mamattiM dehapadhANesu visayesu / / 150 / / ( harigIta ) mamatA na chor3e deha viSayaka jabatalaka yaha AtamA / karmamala se malina ho puna- punaH prANoM ko dhare / / 150 / / jabataka dehapradhAna viSayoM meM mamatva ko nahIM chor3atA; tabataka karma se malina AtmA puna:-puHna anya-anya prANoM ko dhAraNa karatA hai| yahA~ dehapradhAna viSayoM se tAtparya aise viSayoM se haiM; jinakA kahIM na 1. samayasAra kalaza, kalaza 37 122 solahavA~ pravacana 251 kahIM deha se saMbaMdha jur3atA ho / pA~ca indriyoM ke viSaya tyAgane kI bAta bhI deha se jur3atI hai; kyoMki pA~coM indriyoM ke viSaya deha se sambandhita hI haiN| ToDaramalajI ne mokSamArgaprakAzaka meM sAtaveM adhyAya meM nizcayAbhAsI kA jo prakaraNa likhA hai; usameM nizcayAbhAsI kA sabase bar3A doSa yahI batAyA hai ki vaha jo paryAya abhI hai, usase to inkAra karatA hai aura jo paryAya abhI nahIM hai, usameM ekatva karatA hai| dekho bhAI ! paryAya se AtmA bhinna hai yaha bAta zata-pratizata satya hai; lekina vaha manuSyAdi saMsArI paryAyoM meM yA siddha paryAya meM se kisI na kisI eka paryAya meM rahatA avazya hai aura usake pratyeka guNa kI pratisamaya eka paryAya hotI hI hai yaha bAta bhI to zata-pratizata satya hI hai| yadi paryAya AtmA se pRthak hI hai arthAt paryAya hai hI nahIM, to phira usase pRthak rahane kA kyA artha hai ? gadhe kA sIMga merA nahIM hai, AkAza kA phUla merA nahIM hai, bA~jha kA beTA merA nahIM hai - yaha saba kahane kA kyA aucitya hai ? jinakI vartamAna meM sattA hI nahIM ho, unase pRthak hone kI kyA bAta karanA ? AtmA kevala jJAnasvabhAvI to hai; lekina vartamAna meM hameM tumheM kevalajJAna nahIM hai, samyagdarzana nahIM hai| bhUta kI paryAya bhUta meM hai aura bhaviSya kI paryAya bhaviSya meM hai| sabhI paryAyeM svakAla meM haiM; parakAla meM nhiiN| AcAryadeva bhedavijJAna ke lie kahate haiM ki jo paryAya vartamAna meM hai, usakI bhI upekSA karo; kyoMki usake lakSya se AtmA kA anubhava nahIM hogaa| dravyadRSTi meM to paryAya hai hI nahIM aura paryAyadRSTi se vartamAnaparyAya se AtmA tanmaya hai / tAtparya yaha hai ki dravyadRSTi se to maiM bhagavAna AtmA hU~ aura paryAyadRSTi se maiM manuSya huuN| vartamAna meM deva to maiM na dravyadRSTi se hU~ aura na paryAyadRSTi se| abhI vartamAna meM jo mithyAdarzanarUpa paryAya hai, usa paryAya se bhinnatA kI bAta yahA~ hai|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 pravacanasAra kA sAra are bhAI ! AtmA kevalajJAnasvabhAvI nahIM; apitu kevala jJAnasvabhAvI hai| isaprakAra ToDaramalajI ne nizcayAbhAsI ke svarUpa kA bhalIbhAMti digdarzana karAyA hai| isake bAda gAthA naM. 151 kI TIkA kA nimnAMkita kathana bhI draSTavya hai - "yahA~ tAtparya yaha hai ki - AtmA kI atyanta vibhaktatA siddha karane ke lie vyavahArajIvatva ke hetubhUta paudgalika prANa uccheda karane yogya hai|" yahA~ 'uccheda karane yogya hai' kA tAtparya mArane yogya nahIM hai; kyoMki yadi aisA artha ho to vaha hiMsA ho jaayegii| paudgalika prANa maiM nahIM hU~ - aisA mAnane kA nAma uccheda karane yogya hai| jo vyavahArajIvatva se vibhaktatA siddha kara legA, vahI atyanta vibhakta hogA - aisA sunakara, par3hakara koI kahe ki yaha to sthUlavibhakta huA, sUkSmavibhakta nhiiN| are bhAI ! aisA nahIM hai| isI saMbaMdha meM maiM eka bAta aura kahanA cAhatA hU~ ki hamAre yahA~ eka sUkSma-sthUla kahane kA prakaraNa bhI pracalana meM A gayA hai| isake saMbaMdha meM ToDaramalajI ne sUkSma kI paribhASA dete hue kahA hai ki jo kevalajJAnagamya hai arthAt jo bAta hamAre jJAna meM sIdhI nahIM A sakatI; use sUkSma kahate haiM aura jo apane kSayopazama jJAna meM A sakatI hai, use sthUla kahate haiN| isIlie ToDaramalajI ne karaNAnuyoga ko sUkSma kahA hai aura adhyAtma ko sthUla kahA hai| are bhAI ! apanI AtmA kA anubhava apane Apako ho sakatA hai isalie vaha sthUla hai; lekina dUsare kI AtmA kA anubhava svayaM ko nahIM ho sakatA hai; ata: vaha sUkSma hai| svayaM kA sukha-duHkha jAnanA sthUla hai aura dUsare kA sukha-duHkha jAnanA sUkSma hai| solahavA~ pravacana 253 are bhAI ! caraNAnuyoga kA kathana sUkSma hai yA sthUla ? AlU meM anaMta jIva haiM - yaha bAta sUkSma hai; kyoMki ve sarvajJa kI vANI dvArA hI jAne jA sakate haiM; dUrabIna se nahIM dekhe-jAne jA sakate haiN| sumeru parvata eka lAkha yojana kA hone para bhI hama use pratyakSa nahIM jAna sakate; ataH sumeru parvata bhI sUkSma hI hai| jinheM hama pratyakSa dekhate-jAnate haiM, ve sthUla haiM aura jinheM sarvajJakathita Agama aura anumAna se jAnA jAtA hai, ve kevalajJAnagamya bAteM sUkSma haiN| ye sUkSma-sthUla kI paribhASAyeM samajhanA Avazyaka hI nahIM, apitu anivArya hai| tadanantara pravacanasAra meM 152 vIM gAthA kA varNyaviSaya batAnevAlI utthAnikA kA nimnAMkita kathana bhI draSTavya hai "aba phira bhI, AtmA kI ananta vibhaktatA siddha karane ke lie, vyavahArajIvatva kI hetubhUta - gativiziSTa (deva-manuSyAdi) paryAyoM kA svarUpa kahate haiN|" isake bAda gAthA 152 kI TIkA kA hindI kA bhAva isaprakAra hai "svalakSaNabhUta svarUpa-astitva se nizcita eka artha kA (dravya kA), svalakSaNabhUta svarUpa-astitva se hI nizcita anya artha meM (dravya meM) viziSTarUpa se (bhinna-bhinna rUpa se) utpanna hotA huA artha (bhAva), anekadravyAtmakaparyAya hai| jisaprakAra eka pudgala kI anya pudgala ke saMsarga se samAnajAtIyadravyaparyAya hotI hai; usIprakAra jIva aura pudgala kI saMsthAnAdi se viziSTatayA (saMsthAna ityAdi ke bheda sahita) utpanna hotI huI asamAnajAtIyadravyaparyAya anubhava meM avazya AtI hai; jo ThIka hI hai|" ukta TIkA meM 'anekadravyAtmakaparyAya' pada kA artha vyaJjanaparyAya 123
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 pravacanasAra kA sAra hI hai| manuSya-devAdirUpa vyaMjanaparyAyeM alaga-alaga jAti ke jIva aura pudgaloM kI milI huI hone se asamAnajAtIyadravyaparyAyeM haiN| inameM ahaMbuddhi hI mithyAtva hai| dhyAna rahe yahA~ bhI paryAya meM asamAnajAtIyadravyaparyAya ko hI liyA gayA hai| astitva ke bAre meM hama pahale hI jAna cuke haiM ki vaha astitva do prakAra kA hotA hai| eka to sAdRzyAstitva aura dUsarA svarUpAstitva, jinheM mahAsattA aura avAntarasattA bhI kahate haiN| yaha jo avAntarasattA yA svarUpAstitva hai - vaha pratyeka dravya kA apanA-apanA hotA hai aura jo mahAsattA yA sAdRzyAstitva hai - vaha saba dravyoM kA milA huA hai| jisaprakAra kisI vyakti kA jo vyaktigata makAna hai, vaha to usI kA hai; kintu mandira sabhI kA hai| usIprakAra sammedazikhara sabhI kA hai aura ghara kA kamarA apanA hai| usIprakAra utpAda-vyaya-dhrauvyayuktaM sat - yaha jIva kA bhI lakSaNa hai aura pudgala kA bhI lakSaNa hai arthAt yaha lakSaNa sabhI dravyoM kA hai; kintu pratyeka dravya ke yA svarUpAstitva saMpanna ikAI ke lakSaNa alaga-alaga haiN| _isaprakAra eka dravya kA svarUpAstitva aura dUsare dravya kA svarUpAstitva - ye donoM milakara jo eka paryAya banatI hai, use anekadravyaparyAya yA vyaJjanaparyAya kahate haiN| ____ ise hama isaprakAra bhI samajha sakate haiM ki jisaprakAra bhArata, pAkistAna aura bAMgalAdeza - ye sabhI apane svataMtra astitva ko kAyama rakhate hue milakara eka mahAsaMgha banA leM aura usakA nAma rakheM bhAratIya mhaasNgh| yaha bhAratIya mahAsaMgha anekadravyaparyAya kI bhAMti hI hogaa| amerikA meM to yahI huA hai| amerikA arthAt yU.esa.e. meM hindustAna, pAkistAna jaise keliphorniyA Adi aneka deza zAmila haiN| aise 50 dezoM se milakara jo deza banA hai, usakA nAma hai yU.esa.e. solahavA~ pravacana 255 arthAt yUnAITeDa sTeTsa oNpha amerikA aura unake jhaNDe meM 50 bindiyA~ haiM, jo yaha batAtI haiM ki yaha 50 dezoM kA jhaNDA hai arthAt yUnAITeDa sTeTsa kA jhaMDA hai| __vahA~ ke deza hindustAna ke rAjasthAna, madhyapradeza kI bhAMti nahIM hai; kyoMki hindustAna ke rAjasthAna Adi to prAnta haiM aura ve sabhI deza haiN| soviyata saMgha bhI isIprakAra kaI dezoM kA samUha thaa| kahane kA tAtparya yaha hai ki jisaprakAra yUnAITeDa sTeTsa meM dezoM kA svarUpAstitva khatma nahIM hotA, balki kAyama rahatA hai| usIprakAra yadi bhArata mahAsaMgha meM bhI pAkistAna ko milA liyA to pAkistAna kA svarUpAstitva khatma nahIM hogA, vaha deza kAyama rhegaa| lekina bhArata mahAsaMgha ke deza yUnAITeDa hone ke kAraNa unameM surakSA kA sAdhana arthAt senA eka hI rahegI, videza vibhAga eka rahegA; zeSa saba kAma una dezoM kA rahegA, unameM pradhAnamaMtrI yA rASTrapati kA koI hastakSepa nahIM rhegaa| ___bhArata meM abhI rAjasthAna Adi prAnta hai, deza nhiiN| ve yunAiTeDa (saMgaThita) nahIM, apitu eka hI haiN| prAnta Adi kA bheda to mAtra vyavasthA ke lie hai| __usIprakAra jIva aura pudgaloM kI apanI-apanI sattA kA astitva kAyama rahakara jo yaha manuSyaparyAya banI hai; isameM pudgala ke eka bhI paramANu ne apanA astitva khoyA nahIM hai| isaprakAra hama kaha sakate haiM ki svarUpAstitva vartamAna bhArata ke samAna ikAI (yUniTa) hai aura sAdRzyAstitva yU.esa.e. ke samAna aneka ikAiyoM kA saMgaThita samudAya hai| ___gAthA 152 kI TIkA meM eka vizeSa bAta aura kaha dI hai ki isameM arthaparyAya bAdhA nahIM phuNcaatii| jisaprakAra kisI kI AtmA ko samyagdarzana ho to pudgala koI hastakSepa karanevAlA nahIM hai aura pudgala meM rUpa-rasa-gaMdha meM koI parivartana hone para AtmA unameM koI hastakSepa 124
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 pravacanasAra kA sAra karanevAlA nahIM hai arthAt unakI arthaparyAyeM svataMtrarUpa se hotI rheNgii| ye apanI-apanI arthaparyAyeM eka dUsare dravya se saMbaMdha rakhatI hI nahIM haiN| pratyeka dravya apanI-apanI arthaparyAyeM arthAt guNaparyAyeM karatA rahe; taba bhI, jo yaha saMyogAtmaka avasthA hai - usakA nAma manuSyAdi paryAyeM haiN| inhIM manuSya-deva-nArakI paryAyoM se bhagavAna AtmA bhinna hai - yahA~ mukhya uddezya yahI batAnA hai| Age paryAyoM kA paraspara bheda batalAnevAlI 153vIM gAthA nimnAnusAra NaraNArayatiriyasurA saMThANAdIhiM aNNahA jaadaa| pajjAyA jIvANaM udayAdihiM NAmakammassa / / 153 / / (harigIta) tiryaMca mAnava deva nAraka nAma nAmaka karma ke| udaya se paryAya hoveM anya-anya prakAra kI / / 153 / / manuSya, nAraka, tiryaMca aura deva - ye nAmakarma ke udayAdika ke kAraNa jIvoM kI paryAyeM haiM, jo ki saMsthAnAdi ke dvArA anya-anya prakAra kI hotI haiN| yahA~ para saMsthAnAdika ke dvArA anya-anya prakAra kI hotI haiM' kA tAtparya yaha hai ki manuSya, nAraka Adi paryAyoM meM vividhatA hotI hai| manuSya sundara hote haiM, nArakI bahuta bure dikhate haiM; sabake AkAra alagaalaga hote haiN| manuSya, tiryaMca Adi meM mUla sAmagrI arthAt jIva aura pudgala samAna hone ke bAvajUda unameM vividhatA kA kAraNa pratyeka kA alaga-alaga nAmakarma kA udaya hai|| jaisA ki isI gAthA meM kI TIkA meM kahA hai - "nAraka, tiryaMca, manuSya aura deva - ye jIvoM kI paryAyeM haiN| ve nAmakarmarUpa pudgala ke vipAka ke kAraNa aneka dravyoM kI saMyogAtmaka haiM; isalie jaise tuSa kI agni aura aMgAra ityAdi agni kI paryAyeM cUrA solahavA~ pravacana 257 aura DalI ityAdi AkAroM se anya-anya prakAra kI hotI haiM; usIprakAra jIva kI ve nArakAdi paryAyeM saMsthAnAdi ke dvArA anyAnya prakAra kI hI hotI haiN|" manuSya nAma AtmA kI tarapha se rakhA huA nAma nahIM hai; kyoMki AtmA to usakA eka deza (aMza) hai| manuSyagati nAmakarma ke udaya se jIva aura zarIra kA milakara manuSya nAma par3A hai| hukamacanda bhArilla, pUnamacanda chAbar3A Adi meM hukamacanda aura pUnamacanda mUla nAma haiN| bhArilla aura chAbar3A zabda gotra ko darzAnevAle haiM; vaise hI manuSyajIva isa nAma meM jIva gotra ke sthAna para hai aura manuSya nAma ke sthAna para hai| nAmakarma ke udaya kI ora se manuSya aura cetana kI ora se jIva hai| mUla nAma to manuSya hai| manuSyajIva, tiryaMcajIva, nArakIjIva, devajIva aisA nahIM bolA jAtA; apitu manuSya, tiryaMca, nArakI aura deva - aisA hI kahA jAtA hai| ___ isaprakAra nAraka, tiryaMca, manuSya aura deva - ye jIvoM kI paryAyeM nAma karmarUpa pudgala se vipAka ke kAraNa anya dravyoM kI saMyogAtmaka haiN| jisaprakAra agni to eka hai; lekina kaMDe kI agni hai to vaha kaMDe ke AkAra kI hotI hai; koyale kI agni koyale ke AkAra kI hotI hai; jisaprakAra agni ke AkAra badala jAte haiM; usIprakAra nAmakarmarUpa pudgala vipAka ke kAraNa jIva ke AkAra badala jAte haiN| ____ jIva aura pudgala ke saMyoga se eka avasthA hone para bhI, una sabakI paryAyoM meM bhinnatA Ane kA kAraNa apane-apane nAmakarma kA udaya hai| isaprakAra yaha nizcita huA ki jIva to eka hI hai; para nAraka, tiryaMca, manuSya aura deva - ina paryAyoM meM bhinnatA kA kAraNa nAmakarma ke udaya se prApta bhinna prakAra ke saMyoga haiN| ___125
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ satrahavA~ pravacana pravacanasAra paramAgama meM jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra ke aMta meM samAgata jJAnajJeyavibhAgAdhikAra para carcA cala rahI hai| usI saMdarbha meM gAthA 154 kA bhAvArtha isaprakAra hai - "manuSya, deva ityAdi anekadravyAtmakaparyAyoM meM bhI jIva kA svarUpAstitva aura pratyeka paramANu kA svarUpAstitva (arthAt apaneapane dravya-guNa-paryAya aura dhrauvya-utpAda-vyaya) spaSTatayA bhinna jAnA jA sakatA hai| sva-para kA bheda karane ke liye jIva ke isa svarUpAstitva ko pada-pada para lakSya meM lenA yogya hai| yathA - yaha (jAnane meM AtA huA) cetana dravya-guNa-paryAya aura cetana dhrauvya-utpAda-vyaya jisakA svabhAva hai - aisA maiM isa (pudgala) se bhinna rahA; aura yaha acetana dravya-guNa-paryAya tathA acetana dhrauvyautpAda-vyaya jisakA svabhAva hai - aisA pudgala yaha (mujhase) bhinna rahA; isalie mujhe para ke prati moha nahIM hai; sva-para kA bheda hai|" yaha bhAvArtha bahuta hI mArmika hai tathA isa bhAvArtha meM do-tIna bAteM aisI haiM; jina para mumukSu bhAiyoM kA dhyAna nahIM hai| maiM una bAtoM para Apa sabakA dhyAna AkarSita karanA cAhatA huuN| sarvaprathama to maiM yaha batAnA cAhatA hU~ ki AcAryadeva ne 93vIM gAthA meM 'pajjayamUDhA hi parasamayA' kI bAta kI thii| usameM jo anekadravyAtmaka asamAnajAtIya manuSyarUpa vyaMjanaparyAya kI carcA AraMbha kI thI, vahI carcA abhI taka nirantara karate A rahe haiN| dUsarI bAta yaha hai ki yaha jo AtmA aura pudgaloM kA milA huA manuSya nAmaka saMgaThana hai; vaha vAstava meM milA nahIM hai; kyoMki isa saMgaThana ko milA huA hama taba kaha sakate haiM, jaba donoM ke svarUpAstitva satrahavA~ pravacana 259 meM kucha aMtara AyA hotA; lekina AtmA aura pudgala paramANuoM kA svarUpAstitva bilkula alaga-alaga hai| uparokta TIkA meM svarUpAstitva kA artha apane-apane dravya-guNaparyAya aura dhrauvya-utpAda-vyaya batAyA hai| tAtparya yaha hai ki apaneapane dravya-guNa-paryAya aura apane-apane dhrauvya-utpAda-vyaya kA nAma svarUpAstitva hai| aise svarUpAstitva ko pada-pada (kadama-kadama) para apane lakSya meM lenA yogya hai| yahA~ aisA samajhanA ThIka nahIM hai ki yahA~ jo cetana kI bAta cala rahI hai, vaha to kisI anya cetanadravya kI bAta cala rahI hai, yaha carcA apanI thor3e hI hai| 'maiM' zabda se vAcya AtmA to maiM nahIM; koI dUsarA hI hai| ___are bhAI ! TIkA meM spaSTa likhA hai - "aisA maiM isa (pudgala) se bhinna rahA" - isaprakAra yaha apanI hI carcA hai| pudgala ko bhI bhinna karate hue AcAryadeva ne TIkA meM likhA hai ki - "yaha acetana dravyaguNa-paryAya tathA acetana dhrauvya-utpAda-vyaya jisakA svabhAva hai, aisA pudgala mujhase bhinna rahA / isalie mujhe para ke prati moha nahIM hai; sva-para kA bheda hai|" ___isa pravacanasAra paramAgama ke jJeyatatvaprajJApana meM jahA~ eka pUrA adhikAra likhA gayA aura usakA nAma jJAnajJeyavibhAgAdhikAra rakhA; usameM jJAna se jise abhihita kiyA, usakA nAma to jIva hai aura usase milI huI jo paudgalika paryAya hai; usakA nAma hai manuSyaparyAya; devaparyAya athavA asamAnajAtIyadravyaparyAya / isa adhikAra meM jIva aura isa asamAnajAtIyadravyaparyAya meM bhedavijJAna karAyA gayA hai| kaI loga bhedavijJAna ke nAma para AtmA kI paryAyeM to AtmA se alaga kara hI dete haiM, guNa aura pradeza bhI alaga kara dete haiN| are bhaaii| yadi AtmA meM se guNoM aura pradezoM ko bhI alaga kara ___126
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 260 diyA to AtmA kI sattA hI nahIM rahegI; phira to vaha gadhe ke sIMga ke samAna ho jaavegaa| 'utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat', 'sat dravyalakSaNam' evaM 'guNaparyayavad dravyam' - mahAzAstra tattvArthasUtra ke ina sUtroM meM spaSTa hai ki dravya utpAda, vyaya aura dhrauvya evaM guNa va paryAyoM se yukta hotA hai aura yahI jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra kI pahalI evaM isI graMtha kI 93vIM gAthA meM kahA hai; jo isaprakAra hai - atthokhaludavvamaodavvANi guNappagANi bhaNidANi / tehiM puNo pajAyA pajjayamUDhA hi parasamayA / / 13 / / (harigIta ) guNAtmaka haiM dravya evaM artha haiM saba drvymy| guNa-dravya se paryAyeM paryayamUr3ha hI haiM parasamaya / / 93 / / padArtha dravyasvarUpa hai; dravya guNAtmaka kahe gaye haiM; aura dravya tathA guNoM se paryAyeM hotI haiN| paryAyamUDha jIva parasamaya (arthAt mithyAdRSTi) hai| isaprakAra yahA~ asamAnajAtIyadravyaparyAyarUpa manuSya meM vidyamAna AtmA aura deha ke bIca bhedavijJAna karAyA gayA hai| AcAryadeva kahate haiM ki Akhira jIva aura pudgala kA yaha saMyoga huA kaise; jisase hameM bhedavijJAna karane kI AvazyakatA A par3I? isa deha aura AtmA kA jo samAgama huA hai; usameM deha aura AtmA kA svarUpAstitva to alaga-alaga hI hai; para AtmA kA sAdRzyAstitva mAtra zarIrarUpa pariNamita pudgala paramANuoM ke sAtha hI nahIM; apitu alokAkAza ke sAtha bhI eka hI hai; kyoMki mahAsattA kI apekSA to alokAkAza bhI hai aura AtmA bhI hai, alokAkAza bhI utpAda-vyaya-dhrauvya yukta hai aura AtmA bhI utpAda-vyaya-dhrauvya yukta hai, alokAkAza bhI dravya-guNa-paryAya se saMyukta hai evaM AtmA bhI dravya-guNa-paryAya se saMyukta hai - isaprakAra kI ekatA AtmA kI alokAkAza ke sAtha bhI hai| satrahavA~ pravacana 261 svarUpAstitva apane dravya-guNa-paryAya ke andara hI hotA hai; kyoMki una dravya-guNa-paryAyoM ke bIca paraspara meM atadbhAva hotA hai, atyantAbhAva nahIM hotA hai; atyantAbhAva to para ke sAtha hotA hai, do dravyoM ke bIca meM hotA hai| atyantAbhAva eka dravya ke do guNoM ke bIca yA eka dravya kI guNa-paryAyoM ke bIca meM nahIM hotA / eka dravya kI guNa-paryAyoM ke bIca meM to atadbhAva hotA hai aura jinameM atadbhAva hotA hai| unakA svarUpAstitva eka hotA hai| isaprakAra jIva aura pudgala kA jo saMgaThana hai; usameM svarUpAstitva to donoM kA bhinna-bhinna hai; lekina sAdRzyAstitva to sabhI kA sabhI ke sAtha hai| isase hameM koI hAni bhI nahIM hai; kyoMki isase hameM kucha sukhaduHkha bhI nahIM hai| sAdRzya kI apekSA bhI ekatva svIkAra nahIM kiyA hai - aisA mithyAtva to hameM huA hai; lekina AkAzAdi meM ekatvamamatva rUpa (apanA mAnanerUpa) mithyAtva Ajataka nahIM huA hai| isaprakAra alokAkAza ke sAtha sAdRzyAstitva hone se koI samasyA nahIM hai| kArmANa vargaNA aura jinase hamArA nokarma zarIra banA hai - aisI AhAra vargaNAoM ke sAtha hamArA saMyoga kaba se huA hai, kaise huA hai ? - isa saMbaMdha meM AcAryadeva batA rahe haiN| samayasAra meM kahA gayA hai ki baMdha jJAnaguNa ke kAraNa huaa| ukta kathana ke vizeSa spaSTIkaraNa meM kahA gayA ki jJAnaguNa ke jaghanya pariNamana ke kAraNa baMdha huA; kyoMki jJAnaguNa ke jaghanyapariNamana ke sAtha rAga kA honA anivArya hai aura rAga se baMdha hotA hai - yaha to sarvamAnya hI hai| AcAryadeva kahate haiM ki jJAna ke kAraNa para jAnane meM AyA; isalie use apanA mAna liyA / yadi para jAnane meM hI nahIM AtA to use apanA bhI nahIM mAnate / samasta gar3abar3I jAnane meM huI; ataeva jJAna ko hI baMdha kA kAraNa kaha diyaa| 155vIM gAthA meM ve likhate haiM ki AtmA upayogAtmaka hai aura 127
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 pravacanasAra kA sAra upayoga darzana-jJAna hai| phira AtmA ke upayoga ko zubha aura azubha rUpa kahakara cAritra vAle upayoga ko grahaNa kara liyaa| AcAryadeva ne upayoga arthAt jJAna-darzana se bAta prAraMbha kI aura zubha aura azubha upayoga kI bAta le lI ki zubha aura azubha upayoga ke kAraNa karma kA baMdha huA aura unake udaya se zarIra kA saMyoga milA - isaprakAra AtmA aura pudgaloM kA saMgaThana ho gyaa| isaprakAra AcArya asamAnajAtIyadravyaparyAya hone ke lie upayoga ko kAraNa kahate haiN| AkAza dravya meM upayoga nahIM hai; isalie use baMdhana nahIM huaa| dharma, adharma, AkAza aura kAla meM bhI upayoga nahIM hai; isalie unheM bhI baMdhana nahIM huaa| pudgala yadyapi skandharUpa pariNamita hokara jIva ke sAtha baMdhana meM ho jAtA hai; lekina use isa baMdhana se sukha-du:kha nahIM hotA hai; kyoMki usameM sukha nAma kA guNa hI nahIM hai; kintu AtmA meM upayoga arthAt jJAna, darzana tathA zraddhA nAmaka guNa bhI hai| AtmA jJAna guNa se para ko jAna letA hai, zraddhA guNa se apanA mAna letA hai aura cAritra nAmaka guNa se usameM jama jAtA hai, rama jAtA hai aura baMdhana meM par3a jAtA hai| isa kathana kA vizleSaNa karanevAlI TIkA kA bhAva isaprakAra hai - "vAstava meM AtmA ko paradravya ke saMyoga kA kAraNa upayoga vizeSa hai| prathama to upayoga vAstava meM AtmA kA svabhAva hai; kyoMki vaha caitanyAnuvidhAyI (upayoga caitanya kA anusaraNa karake honevAlA) pariNAma hai aura vaha upayoga jJAna tathA darzana hai; kyoMki caitanya sAkAra aura nirAkAra aisA ubhayarUpa hai| isa upayoga ke zuddha aura azuddha aise do bheda kiye gaye haiN| usameM,zuddha upayoga nirUparAga (nirvikAra) hai aura azuddha upayoga soparAga (savikAra) hai| aura vaha azuddha upayoga zubha aura azubha aise do prakAra kA hai; kyoMki uparAga vizuddhirUpa aura saMklezarUpa - aisA do prakAra kA hai|" satrahavA~ pravacana 263 TIkA meM caitanya ko sAkAra se yukta batAyA hai aura sAkAra kA artha vikalpa hotA hai arthAt vikalpa to jJAna kA svabhAva hai| jo nirvikalpatA ke nAma para jJAnAtmaka vikalpa ko nikAlanA cAhate haiM; ve ajJAnI haiN| hamane pUrva meM bhI yaha paDhA hai ki arthavikalpAtmakaM jJAnam yahA~ artha kA artha to sva aura para sabhI padArtha hai aura vikalpa kA artha hai, unake bIca bheda ko jAnanA / jahA~ bhI vikalpa kA niSedha hai, vahA~ rAgAtmaka vikalpa kA niSedha hai, aura jahA~ jAnane kA niSedha pratIta hotA hai, vahA~ para para ko 'ye maiM hU~ isa rUpa apanA jAnane kA niSedha hai; lekina jahA~ jJAna kA svarUpa hI vikalpa hai, usakA niSedha kaise ho ? isaprakAra TIkA meM caitanya ko sAkAra evaM nirAkAra kahakara usake svabhAva kI carcA kii| isaprakAra isa gAthA kI TIkA meM isa bAta kA spaSTIkaraNa kiyA hai ki zarIrAdi ke saMyoga kA kAraNa jJAnAtmaka upayoga na hokara; apitu zubha aura azubha nAmaka jo azuddhopayoga hai; vaha hai| tadanantara kauna-sA upayoga paradravya ke saMyoga kA kAraNa hai - yaha darzAnevAlI 156vIM gAthA isaprakAra hai - uvaogo jadi hi suho puNNaM jIvassa saMcayaM jaadi| asuho vA tadha pAvaM tesimabhAve Na cayamasthi / / 156 / / (harigIta) upayoga ho zubha puNyasaMcaya azubha ho to pApa kaa| zubha-azubha donoM hI na ho to karma kA baMdhana na ho / / 156 / / upayoga yadi zubha ho to jIva ke puNya saMcaya hotA hai aura yadi azubha ho to pApa saMcaya kA hotA hai| una donoM ke abhAva meM baMdha kA abhAva hotA hai| isa gAthA meM atyanta spaSTa zabdoM meM likhA hai ki jaba zubhopayoga hotA hai to puNyabaMdha hotA hai aura jaba azubhopayoga hotA hai to pApabaMdha hotA hai evaM jaba donoM kA abhAva hotA hai, taba na puNyabaMdha hotA hai aura na pApabaMdha hotA hai; apitu baMdha kA abhAva hotA hai| 128
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 265 264 pravacanasAra kA sAra dekho, kitanI spaSTa bAta hai; phira bhI loga na jAne kyoM puNya bhAva ko baMdha ke abhAva kA kAraNa mAnate haiN| isa gAthA kA Azraya lekara hI kaI loga kahate haiM ki isa gAthA meM likhA hai ki zubhopayoga hotA hai to puNyabaMdha hotA hai; isalie zubhopayoga to upAdeya hai na? are bhaaii| isa gAthA meM yaha thor3e hI likhA hai ki puNyabaMdha karanA caahie| isa gAthA meM to kyA hotA hai - isakI bAta cala rahI hai| yaha vyAkhyAna kyA karanA cAhie evaM kyA nahIM karanA cAhie - isaprakAra ke heya-upAdeya kA nahIM hai| tadanantara zubhopayoga kA svarUpa kahanevAlI 157vIM gAthA isaprakAra hai jo jANAdi jiNiMde pecchadi siddhe tadeva anngaare| jIvesu sANukaMpo uvaogo so suho tassa / / 157 / / (harigIta) zraddhAna sidha-aNagAra kA ara jAnanA jinadeva ko| jIvakaruNA pAlanA basa yahI hai upayoga zubha / / 157 / / jo jinendroM ko jAnatA hai, siddhoM tathA anAgAroM kI (AcArya, upAdhyAya aura sarvasAdhuoM kI) zraddhA karatA hai aura jIvoM ke prati anukampAyukta hai; usakA vaha zubha upayoga hai| gAthA ke artha kI prathama paMkti meM jo yaha likhA hai ki jo jinendroM ko jAnatA hai - isI bhAva ko pradarzita karanevAlI isI pravacanasAra kI gAthA 80 kI prathama paMkti hai, jo ki nimnAnusAra hai - jo jANadi arahaMtaM davvattaguNattapajjayattehiM / jo arahaMta bhagavAna ko dravyatva, guNatva aura paryAyatva se jAnatA hai......| siddhoM tathA anAgAroM kI zraddhA karane kA tAtparya unako jAnanA hI hai; kyoMki kahIM pecchadi zabda likha dete haiM aura kahIM jANadi / anagAra satrahavA~ pravacana zabda kA tAtparya RSi-muni hI hai| isaprakAra isa gAthA meM paMcaparameSThI kI hI bAta hai| dhyAna dene kI bAta yaha hai ki yahA~ paMcaparameSThI kI bhakti ke bhAva ko zubhopayoga nahIM kahA, apitu unheM jAnane-dekhane ko zubhopayoga kahA hai| jaba paMcaparameSThI kI ora upayoga jAne kA nAma hI zubhopayoga hai; taba bhakti kI to bAta hI kyA karanA ? ___ bhakti ke nAma para bhagavAna se kucha mA~ganA, unase kucha karane kA anurodha karanA bhakti nahIM hai, apitu bhikhArIpana hai| nATaka samayasAra meM bhakti kA yathArtha svarUpa isaprakAra likhA hai - kabahU sumati hai kumati ko vinAsa karai, kabahU vimala joti aMtara jagati hai| kabahU dayAla hai citta karata dayAlarUpa, kabahU sulAlasA lai locana lagati hai| kabahU AratI hai kai prabhu sanamukha Avai, kabahU subhAratI hai bAhari vagati hai| dharai dasA jaisI taba karai rIti taisI aisI, hiradai hamArai bhagavaMta kI bhagati hai||14|| hamAre hRdaya meM bhagavAna kI aisI bhakti hai jo kabhI to subuddhirUpa hokara kubuddhi ko haTAtI hai, kabhI nirmala jyoti hokara hRdaya meM prakAza DAlatI hai, kabhI dayAlu hokara citta ko dayAlu banAtI hai, kabhI anubhava kI pipAsArUpa hokara netroM ko thira karatI hai, kabhI AratIrUpa hokara prabhu ke sanmukha AtI hai, kabhI sundara vacanoM meM stotra bolatI hai; jaba jaisI avasthA hotI hai, taba taisI kriyA hotI hai| isaprakAra banArasIdAsajI ne jinavANI ke par3hane ko, jinendradeva ke anusAra calane ko bhI jinendradeva kI bhakti kahA hai| khAna-pAna meM bhakSyAbhakSya kA vicAra rakhanA bhI jinendradeva kI bhakti hai| pravacana sunanA bhI jinendradeva kI bhakti hai| 129
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 266 are bhaaii| AlU meM anaMta jIva hote haiM - yaha jinendra bhagavAna kA vacana jAnakara AlU nahIM khAnA bhI jinendradeva kI bhakti hai| AlU meM anaMta jIva hote haiM - yaha kisane dekhA ? - aisA kahanA jinendra bhagavAna kI sabase bar3I abhakti hai; kyoMki isameM unake kathana ke prati azraddhA kA bhAva hai| isaprakAra, jo jinendroM ko jAnatA hai, siddhoM tathA anAgAroM kI (AcArya, upAdhyAya aura sarvasAdhuoM kI) zraddhA karatA hai, aura jIvoM para dayAbhAva rakhatA hai, usakA nAma zubhopayoga hai| isake bAda AcAryadeva azubhopayoga kA svarUpa prarUpita karate haiM - visayakasAogADho dussudiduccittduttttgotttthijudo| uggo ummaggaparo uvaogo jassa so asuho||158|| (harigIta) azubha hai upayoga vaha jo rahe nita unmArga meN| zravaNa-ciMtana-saMgati viparIta viSaya-kaSAya meM / / 158 / / jisakA upayoga viSaya-kaSAya meM avagADha (magna) hai; kuzruti, kuvicAra aura kusaMgati meM lagA huA hai; ugra hai tathA unmArga meM lagA huA hai; usakA vaha upayoga azubhopayoga hai| isaprakAra zubha aura azubhopayoga ke kAraNa deha kA saMyoga hotA hai - yaha batAne ke lie AcAryadeva ne zubhopayoga evaM azubhopayoga kA svarUpa isa adhikAra meM likhA hai| yaha adhikAra na to zubhabhAvAdhikAra hai aura na hI zubhopayogAdhikAra; kyoMki jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra meM hI zubhabhAvAdhikAra nikala cukA hai aura zubhopayogAdhikAra bAda meM aaegaa| yaha adhikAra to jJAnajJeyavibhAgAdhikAra hai| yahA~ yaha kahA gayA hai ki zubhopayoga aura azubhopayoga ke kAraNa deha aura AtmA kA saMyoga huA hai| isI sandarbha meM paradravya ke saMyoga ke satrahavA~ pravacana ___267 kAraNarUpa zubhopayoga aura azubhopayogarUpa azuddhopayoga ke vinAza kA svarUpa batAnevAlI gAthA 159 kI TIkA bhI draSTavya hai; jo isaprakAra hai "jo yaha, (156vIM gAthA meM) paradravya ke saMyoga ke kAraNarUpa meM kahA gayA azuddhopayoga hai, vaha vAstava meM manda-tIvra udaya dazA meM rahane vAle paradravyAnusAra pariNati ke AdhIna hone se hI pravartita hotA hai; kintu anya kAraNa se nhiiN| isalie yaha maiM samasta paradravya meM madhyastha hoU~ aura isaprakAra madhyastha hotA huA maiM paradravyAnusAra pariNati ke AdhIna na hone se zubha athavA azubha aisA jo azuddhopayoga usase mukta hokara, mAtra svadravyAnusAra pariNati ko grahaNa karane se jisako zuddhopayoga siddha huA hai, aisA hotA huA, upayogAtmA dvArA (upayogarUpa nijasvarUpa se) AtmA meM hI sadA nizcala rUpa se upayakta rahatA hai| yaha merA paradravya ke saMyoga ke kAraNa ke vinAza kA abhyAsa hai|" TIkA meM ullikhita paradravya meM madhyastha hoU~ kA tAtparya yaha hai ki maiM paradravyoM ko vinaSTa karane kA, karmoM ko nAza karane kA bhI bhAva nahIM rakhU / TIkA meM anta meM jo yaha kahA ki yaha paradravya ke saMyoga ke kAraNa ke vinAza kA abhyAsa hai - yaha unhoMne zuddhopayoga kA lakSaNa hI kahA hai| paradravya maiM nahIM hU~ evaM maiM to bhagavAna AtmA jJAnAnaMda svabhAvI hU~ - aisA jo abhyAsa hai; vaha zuddhopayoga hai aura yaha zuddhopayoga hI paradravyoM se chUTane kA upAya hai| zubhopayoga aura azubhopayoga to saMsAra meM ulajhAnevAle haiN| isaprakAra yahA~ yaha siddha kara diyA ki deha ke saMyoga kA kAraNa zubhopayoga va azubhopayoga hai| isake bAda AcAryadeva zarIrAdi paradravya ke prati bhI madhyasthapanA pragaTa karate haiM NAhaM deho Na maNo Na ceva vANI Na kAraNaM tesiM / kattA Na Na kArayidA aNumaMtA va kattINaM / / 160 / / 130
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 269 (harigIta) deha mana vANI na unakA karaNa yA kartA nhiiN| nA karAU~ maiM kabhI bhI anumodanA bhI nA kruuN||160|| maiM na deha hU~, na mana hU~ aura na vANI hU~; unakA kAraNa nahIM hU~, kartA nahIM hU~, karAnevAlA nahIM hU~ aura kartA kA anumodaka bhI nahIM huuN| isa gAthA meM deha, mana aura vANI - ina tInoM se ekatva tor3ane kI bAta kahI hai| dhyAna rahe yahA~ para rAga se ekatva tor3ane kI bAta nahIM kahI; lekina maiM aisA bhI nahIM kahanA cAhatA ki rAga se ekatva nahIM tor3anA; para bAta yaha hai ki jisa gAthA meM jisakA varNana AyA ho - vahA~ vahI bAta kahanI caahie| maiM zarIrAdi paradravyoM kA na kartA hU~, na kArayitA hU~ aura na anumantA hU~; isaprakAra zarIrAdi paradravyoM ke prati kRta, kArita evaM anumodanA se ekatva tor3ane kI bAta isa gAthA meM kahI gaI hai; rAgAdika se ekatva tor3ane kI nhiiN| zarIra, vANI aura mana kA paradravyapanA nizcita karanevAlI 161vIM gAthA isaprakAra hai - deho ya maNo vANI poggaladavvappaga tti NihiTThA / poggaladavvaM hi puNo piMDo paramANudavvANaM / / 161 / / (harigIta) deha mana vaca sabhI pudgala dravyamaya jinavara khe| ye sabhI jar3a skandha to paramANuoM ke piNDa haiM / / 161 / / deha, mana aura vANI pudgaladravyAtmaka haiM - aisA vItarAgadeva ne kahA hai aura ve pudgaladravya paramANudravyoM kA piNDa haiN| ___ isa gAthA meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki jo skandha hameM dikhAI dete haiM; ve paramANuoM ke piNDa haiN| isaprakAra yaha zarIra bhI pudgala paramANuoM kA piNDa hai| isake bAda AtmA ke paradravyatva kA abhAva aura paradravya ke kartRva kA abhAva siddha karate haiM - satrahavA~ pravacana NAhaM poggalamaio Na te mayA poggalA kayA piMDaM / tamhA hi Na deho'haM kattA vA tasya dehasya / / 162 / / (harigIta) maiM nahIM pudgalamayI maiMne nA banAyA haiM inheM / maiM tana nahIM hU~ isalie hI deha kA kartA nahIM / / 162 / / maiM pudgalamaya nahIM hU~ aura ve pudgala mere dvArA piNDarUpa nahIM kie gae haiM; isalie maiM deha nahIM hU~, tathA usa deha kA karttA nahIM huuN| isa gAthA kI TIkA isaprakAra hai - "prathama to jo yaha prakaraNa se nirdhArita pudgalAtmaka zarIra nAmaka paradravya hai - jisake bhItara vANI aura mana kA samAveza ho jAtA hai - vaha maiM nahIM hU~; kyoMki apudgalarUpa merA pudgalAtmaka zarIrarUpa hone meM virodha hai aura isIprakAra usa (zarIra) ke kAraNa dvArA, kartA dvArA, kartA ke prayojaka dvArA yA kartA ke anumodaka dvArA zarIra kA kartA maiM nahIM hU~; kyoMki maiM aneka paramANuoM dravyoM ke eka piNDa paryAyarUpa pariNAma kA akartA - aisA maiM aneka paramANudravyoM ke ekapiNDaparyAyarUpa pariNAmAtmaka zarIra kA karttArUpa hone meM sarvathA virodha hai|" tAtparya yaha hai ki jo isa gAthA meM zarIra kI bAta cala rahI hai, vaha mAtra zarIra kI hI nahIM hai; apitu prakaraNa ke anusAra usameM mana aura vANI bhI sammilita haiN| isa gAthA meM to deha ke saMbaMdha meM yaha likhA hai ki maiM pudgalamayI deha nahIM hU~, jabaki pUrva gAthA meM deha, mana aura vANI - ina tInoM kI carcA kI thI; isalie prakaraNa ke anusAra yahA~ para mana aura vANI kA bhI grahaNa karanA caahie| isaprakAra isa gAthA meM AtmA ke paradravyatva kA abhAva aura paradravya ke kartRtva kA abhAva siddha kiyA hai| isake bAda gAthA 163 se 168 taka kA jo prakaraNa hai, usameM yahI batAyA gayA hai ki yaha AtmA ke sAtha saMbaMddha zarIra pudgalaparamANuoM se skandharUpa kaise pariNamita ho gayA? 131
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 270 AtmA pudgalapiMDa ko karmarUpa nahIM karatA - yaha batAnevAlI 169vIM gAthA isaprakAra hai - kammattaNapAoggA khaMdhA jIvassa pariNaI pappA / gacchaMti kammabhAvaM Na hi te jIveNa pariNamidA / / 169 / / (harigIta) skandha jo karmatva ke hoM yogya ve jiya pariNati / pAkara karama meM pariNameM na pariNamAve jiya unheM / / 169 / / karmatva ke yogya skandha jIva kI pariNati ko prApta karake karmabhAva ko prApta hote haiM; jIva unako nahIM prinnmaataa| AcArya amRtacandra ne isI gAthA kI TIkA ko AdhAra banAkara puruSArthasiddhayupAya meM nimna AryA chaMda likhe haiM - jIvakRtaM pariNAmaM nimittamAtraM prapadya punaranye / svayameva pariNamante'tra pudgalAH karmabhAvena / / pariNamamAnasya citazcidAtmakaiH svayamapisvakaibhAvaiH / bhavati hi nimittamAtraM paudgalikaM karma tasyApi / / ' jIva ke kiye hue rAgAdi pariNAmoM ko nimittamAtra pAkara jIva se bhinna anya pudgala skandha apane Apa hI jJAnAvaraNAdi karmarUpa pariNamana kara jAte haiN| nizcaya se apane cetanAsvarUpa rAgAdi pariNAmoM se svayaM hI pariNamana karate hue pUrvokta AtmA ke bhI pudgala sambandhI jJAnAvaraNAdi dravyakarma nimittamAtra hotA hai| ___"jIva ne hI aise khoTe bhAva karake karma bA~dhe haiM aura ina karmoM ko jIva ne nimantraNa diyA hai, ye karma binA bulAe nahIM Ae haiM; isalie ina karmoM ke phala kA daNDa to jIva ko bhugatanA hI pdd'egaa|" ukta vicAroM ke viruddha AcAryadeva yahA~ yaha kaha rahe haiM ki ye karma jIva ne nahIM bA~dhe; jIva ne to mAtra itanI-sI galatI kI thI ki vaha 1. puruSArthasiddhyupAya, chanda 12-13 satrahavA~ pravacana 271 svayaM ko bhUla gayA aura usake jJAna meM jo parapadArtha Ae, una padArthoM ko apanA mAna liyA / jIva kI ekamAtra isa galatI kA nimitta pAkara kArmANa vargaNAeM svayaM hI karmarUpa pariNamita hokara jIva ke sAtha ekakSetrAvagAhI ho gaI haiN| eka bUDhI aMdhI mahilA sar3aka pAra kara rahI thii| yaha kisI vAhana ke nIce na A jAya'; isa vikalpa se usake pAsa jAkara eka AdamI ne usakI lakar3I pakar3a lI aura kahA - "ammA! maiM tumheM sar3aka pAra karA detA huuN|" sar3aka pAra karate samaya vaha AdamI bolA - "ammA ! kyA tumhArA koI beTA nahIM hai ?" ammA bolI - "kauna kahatA hai ki mere beTA nahIM hai?" vaha AdamI bolA - "jaba tumhArA beTA hai, to phira tuma akelI sar3aka pAra kyoM karatI ho? isa bharI sar3aka para kahIM anartha ho gayA to ? kyA tumhArA beTA tumheM sar3aka pAra nahIM karA sakatA?" itanA sunakara ammA bolI - "karA rahA hai na ! are, beTA ! jo mujhe sar3aka pAra karA rahA hai, vahI merA beTA hai|" jisaprakAra usa vyakti ne dayA kI dRSTi se usa ammA ko sar3aka pAra karAI to usa ammA ne usI ko apanA beTA banA liyaa| usIprakAra jo AsapAsa ke jJeya hamAre jJAna ke jJeya bane, unako hamane apanepana se yA prema se dekhA to ye kArmANa vargaNAe~ hamase civaTa giiN| dhyAna rakhane kI bAta yaha hai ki unakA saMbaMdha hamase tabhI huA, jaba hamane unheM apanepana kI nigAha se dekhaa| isaprakAra jIva ke bhAvoM kA nimitta pAkara kArmANavargaNA karmarUpa pariNamita hokara jIva ke sAtha ekakSetrAvagAharUpa ho jAtI haiN| 169vIM gAthA kI TIkA meM jo bAta kahI gaI, usakA bhAva isaprakAra hai - yadyapi jIva unako pariNamAnevAlA nahIM hai; tathApi karmarUpa 132
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 272 pariNamita hone kI zaktivAle pudgalaskaMdha, ekakSetrAvagAha jIva ke pariNAma mAtra kA Azraya pAkara svayameva karmabhAva se pariNamita hote haiN| isase nizcita hotA hai ki pudgala piNDoM ko karmarUpa karanevAlA AtmA nahIM hai| TIkA meM ullikhita karmarUpa pariNamita hone kI zaktivAle pudgalaskandha kA tAtparya kArmANavargaNAyeM haiM; kyoMki 23 prakAra ke pudgaloM meM kArmANavargaNA nAma ke jo pudgala hote haiM, ve hI karmarUpa pariNamita hote haiN| zeSa 22 prakAra ke pudgala karmarUpa pariNamita nahIM hote| isase bhI yaha bAta siddha hotI hai ki jina paramANuoM meM karmarUpa pariNamita hone kI yogyatA hai, ve hI pudgala paramANu karmarUpa pariNamita hote haiM, anya nhiiN| ___isaprakAra TIkA meM yaha nizcita kiyA hai ki pudgalapiNDoM ko karmarUpa karanevAlA AtmA nahIM hai| na to AtmA pudgalapiNDoM ko karmarUpa karanevAlA hai, na kArayitA hai aura na hI anumaMtA hai| isIprakAra deha, mana aura vANI kA bhI AtmA kartA nahIM hai, kArayitA nahIM hai aura anumaMtA bhI nahIM hai| ___tAtparya yaha hai ki jIva ke vikArI pariNAma ko nimittamAtra karake kArmANa vargaNAe~ svayameva apanI antaraMga zakti se jJAnAvaraNAdi karmarUpa pariNamita hotI haiM; jIva unheM karmarUpa pariNamita nahIM krtaa| deha, mana aura vANI ke sAtha bhI yahI sthiti hai| kucha loga kahate haiM ki AcAryadeva karma kI hI bAta kyoM kara rahe haiM? maiM rAga nahIM hU~, maiM samyagdarzana nahIM hU~, maiM kevalajJAna bhI nahIM hU~ - aisA kahakara Age kyoM nahIM bar3ha rahe haiM ? are bhAI! AcArya yahA~ karma kI carcA karake yaha batA rahe haiM ki zarIrAdi ke prati jIva ko apanApana kaise ho gayA hai ? jIvoM ke andara yaha mAnyatA baiThI huI hai ki yaha saba mere hI aparAdha satrahavA~ pravacana 273 kA phala hai, mere hI zubha aura azubha bhAvoM se ina zarIrAdi kA saMyoga huA hai - isa mAnyatA kA nivAraNa karane ke lie AcAryadeva kaha rahe haiM ki jIvoM ne kucha nahIM kiyA aura jIvoM ke karane se kucha hotA bhI nahIM hai| yahA~ to AcAryadeva yaha bhI kaha rahe haiM ki sabhI jIva yaha bhAvanA utpanna kareM ki maiM ina zarIra, mana, vANI kA na kartA hU~, na kArayitA hU~ aura na anumaMtA hU~, maiM to ina sabakA mAtra jJAtA-dRSTA huuN| rAga kA kartA to jIva hai na ? - yaha prazna upasthita hone para yaha svIkAra karanA ki hA~ ajJAnadazA meM rAga ho gayA thA lekina rAga kA kartA honA - yaha koI gaurava kI bAta nahIM hai aura isase asvIkRti bhI nahIM hai; kyoMki rAga apane dravya-guNa-paryAya kI sImA meM AtA hai aura rAga ajJAna avasthA meM jIva se hI hotA hai| are bhAI / jaba apanI ajJAna avasthA thI; usa samaya svayaM Atmadravya hI ajJAnarUpa pariNamita huA thaa| aisA paDhakara koI kahe ki - nahIM, dravya nahIM; paryAya ajJAnarUpa pariNamita huI thii| are bhAI! paryAya to pariNamana kA hI nAma hai| pariNamita to dravya hI hotA hai| dravya ko dekhane kI aneka dRSTiyA~ haiN| jaba dravya ko pramANa kI dRSTi se dekheMge to vaha guNa-paryAya sahita dikhAI degA, dravyArthikanaya kI dRSTi se dekheMge to nitya, trikAlI dikhAI degA; kintu paryAyArthikanaya kI dRSTi se dekheMge to vartamAna paryAyarUpa pariNamita anitya dikhAI detA hai| jinAgama meM jo saptabhaMgI hai, vaha atyaMta vicitra hai| maiM nityAnitya hU~ - yaha pramANa kA kathana hai| maiM nitya hI hU~, anitya nahIM - yaha dravyArthikanaya kA kathana hai| maiM anitya hU~, nitya nahIM - yaha paryAyArthikanaya kA kathana hai| Ajakala isake lie logoM ne dUsarA rAstA nikAla liyA aura ve kahate haiM ki naya lagAne se yA apekSA lagAne se vastu DhIlI ho jAtI hai| are bhAI ! jinAgama meM apekSA ke binA to eka vAkya bhI nahIM 133
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ satrahavA~ pravacana 275 rAta ke samaya una donoM devoM meM se eka deva ne devAMganA ke veza meM hI arjuna ke kakSa meM praveza kiyaa| unheM dekhakara arjuna ne kahA - "tuma yahA~ para kaise AIM ? jAo-jAo, yahA~ se jaao|" taba devAMganA bolI - "maiM yahA~ para aise hI nahIM AI hU~, ApakA izArA pAkara AI haiN|" arjuna ne kahA - "kyaa| maiMne tumheM izArA kiyA; maiMne tumheM bulAyA?" devAMganA ne kahA - "hA~, Apane mujhe izArA kiyaa| jaba maiM sabhA meM nRtya kara rahI thI; taba pahale to Apa gambhIra rahe; kintu bAda meM muskurAe to maiMne samajhA ki Apa mujhe cAhate haiM, isalie maiM yahA~ AI 274 pravacanasAra kA sAra hotaa| AcArya samantabhadra kahate haiM ki yadi hama apekSA nahIM lagA pAeM to bhI sabhI ko yaha samajhanA cAhie ki hamAre kathana meM apekSA lagI huI hai; kyoMki hama syAdvAdI jaina haiN| jIva zarIrAdi dravyoM kA na to kartA hai, na kArayitA hai aura na hI anumaMtA hai| karmarUpa pariNamita kArmANa vargaNAoM meM jIvoM kA pariNAma nimittamAtra hai| ___paradravyoM kI tarapha dekhanA pApa nahIM hai, unheM jAnanA bhI pApa nahIM hai; kintu unheM apanepana se jAnanA; unheM rAgAtmaka yA dveSAtmaka tarIke se jAnanA pApa hai| ye para meM apanepana ke bhAva aura rAgAtmaka yA dveSAtmaka bhAva hI kArmANa vargaNA ko karmarUpa pariNamita hone meM nimitta haiN| jisaprakAra ha~se so pha~se arthAt thor3e se ha~sane para bhI vyakti parezAnI meM A jAtA hai| usIprakAra thoDA-sA rAgAtmaka yA dveSAtmaka bhAva bhI kArmANa vargaNAoM kA karmarUpa pariNamita hokara jIva ke sAtha ekakSetrAvagAha hone meM kAraNa bana jAtA hai| eka bAra arjuna ke zIla kI prazaMsA indra kI sabhA meM ho rahI thii| sabhI deva kaha rahe the ki Aja to arjuna jaisA zIlavAna koI dikhAI nahIM detaa| usa samaya do devoM ke mana meM vicAra AyA ki hama unake zIla kI parIkSA kyoM na kareM? kyoMki zIlavatiyA~ to bahuta hotI haiM, zIlavAnoM kA nAma to hama Aja suna rahe haiN| aisA socakara ve deva pANDavoM kI sabhA meM aae| usa samaya sabhA meM nRtya cala rahA thA; ve deva bhI devAMganAoM kA bahuta sundara rUpa banAkara nAcane lge| una devoM kI nigAha to arjuna para hI thii| ve yaha dekha rahe the ki arjuna kA pariNAma nRtya dekhakara kaisA hotA hai? kintu arjuna ekadama gambhIra rhe| kintu jaba arjuna thor3A muskurAe to una devoM ne nAca banda kara diyA aura cale ge| arjuna bole - "nahIM, nahIM; usakA yaha matalaba nahIM thaa|" "phira Apa mujhe batAo ki pahale Apake gambhIra rahane kA aura bAda meM muskarAne kA kyA matalaba thA ?" usake bAda arjuna ne jo javAba diyA, vaha atyaMta hI mArmika hai| arjuna ne kahA - ___"pUrva bhava meM mere mana meM yaha icchA thI ki maiM duniyA kI sabase suMdara mahilA ke garbha se janma lU~; isalie maiMne eka avadhijJAnI munirAja se pUchA thA ki duniyA meM sabase suMdara mahilA kauna hai ? taba munirAja ne mujhe batAyA thA ki kuMtI sabase suMdara mahilA hai| usa samaya maiMne yaha nidAna baMdha kiyA thA ki maiM kuMtI ke garbha se hI janma luuN| merA vaha nidAna baMdha saphala ho gayA aura kuntI ke garbha se merA janma huA rAjasabhA meM nRtya ke samaya maiM isalie udAsa thA ki tumheM dekhakara mujhe aisA lagA ki maiM dhokhe meM hU~; kyoMki tumato kuMtI se bhI jyAdA sundara ho| mere ha~sane kA kAraNa yaha thA ki usa samaya mujhe vikalpa AyA ki yadi mujhe ekAdha bhava aura dhAraNa karanA par3e to maiM tumako hI apanI mA~ bnaauuNgaa| 134
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 pravacanasAra kA sAra jisaprakAra arjuna ke jarA se ha~sane se unheM rAtri meM devAMganA ke Agamana rUpa vipatti kA sAmanA karanA par3A; usIprakAra parapadArtha jJAna meM Ane para to koI parezAnI nahIM hai; kintu yadi jIva ne una parapadArthoM meM apanApana sthApita kara liyA to baMdha hogA hii| karmarUpa pariNata pudgaladravyAtmaka zarIra kA kartA AtmA nahIM hai kA tAtparya yaha hai ki AtmA kArmANa zarIra kA karttA nahIM hai| AcArya kahate haiM ki yadyapi jIva ajJAna avasthA meM una moha-rAga-dveSa bhAvoM kA kartA hai; kintu ina dravyakarmoM aura tana-mana-vacana kI kriyA kA karttA nahIM hai| tadanantara AtmA ke zarIrapane kA abhAva nizcita karanevAlI 171vIM gAthA isaprakAra hai orAlio ya deho deho veuvvio ya tejsio| AhAraya kammaio poggaladavvappagA savve / / 171 / / (harigIta) yaha deha audArika tathA ho vaikriyaka yA kArmaNa / tejasa ahAraka pA~ca jo ve sabhI pudgaladravyamaya / / 171 / / audArika zarIra, vaikriyika zarIra, taijasa zarIra, AhAraka zarIra aura kArmANa zarIra - ye saba pudgaladravyAtmaka haiN| __isaprakAra AcArya jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra ke jJAna-jJeyavibhAgAdhikAra meM yaha batA rahe haiM ki maiM kyA-kyA nahIM huuN| audArika zarIra nahIM hU~ - yaha kahakara dehAdi ke prati ekatva chur3A rahe haiN| isake bAda yaha carcA AegI ki ye zarIrAdi padArtha to sparza, rasa, gaMdha aura varNavAle haiM; jabaki maiM arasa, arUpa, asparza, agaMdha evaM cetanA guNa se saMyukta jJAnAnaMdasvabhAvI bhagavAna AtmA huuN| isaprakAra yahA~ bhedavijJAna kI hI carcA hai| aThArahavA~ pravacana pravacanasAra paramAgama ke jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra ke jJAnajJeyavibhAgAdhikAra para carcA cala rahI hai| abhI taka vistAra se yaha bAta huI ki jIva kyA-kyA nahIM hai ? deha nahIM hai, mana nahIM hai, vANI nahIM hai, karma nahIM hai; inakA kartA-bhoktA bhI nahIM hai aura aba yaha samajhAte haiM ki Akhira jIva hai kyA ? jIva kA svarUpa samajhAte hue 172vIM gAthA meM likhA hai ki - arasamarUbamagaMdhaM avvattaM cedaNAguNamasaddha / jANa aliMgaggahaNaM jIvamaNihiTThasaMThANaM / / 172 / / (harigIta) caitanya guNamaya AtamA avyakta arasa arUpa hai| jAno aliMgagrahaNa ise yaha anirdiSTa azabda hai / / 172 / / jIva ko arasa, arUpa, agaMdha, azabda, avyakta, cetanAguNa se yukta, aliMgagrahaNa (liMga dvArA grahaNa na hone yogya) aura jisakA koI saMsthAna nahIM kahA gayA hai - aisA jaano| yaha gAthA AcArya kundakunda ke pA~coM paramAgamoM meM upalabdha hotI hai| samayasAra meM 49vIM, niyamasAra meM 46vIM, paMcAstikAya saMgraha meM 127vIM, aSTapAhur3a ke bhAvapAhur3a meM 64vIM gAthA hai aura isa pravacanasAra grantha meM 172vIM gAthA hai| yaha gAthA na kevala kundakundAcArya ke pA~coM granthoM meM hai; apitu SaTkhaNDAgama meM bhI hai| isase isa gAthA kA mahattva sahaja hI samajha meM A jAtA hai| ___ isI sandarbha meM eka bAta aura samajhane kI hai ki jitane bhI prAcIna grantha haiM; unameM se kucha grantha saMgraha grantha haiN| dravyasaMgraha evaM paMcAstikAya saMgraha Adi granthoM ke anta meM jur3e hue saMgraha zabda yaha batAte haiM ki inakI gAthAoM kA kahIM na kahIM se saMgraha kiyA gayA hai| 135
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 279 278 pravacanasAra kA sAra jaisA ki hama saba jAnate haiM ki pahale sabakucha maukhika hI calatA thA; bAda meM usI viSaya-vastu ko likhitarUpa meM vyavasthita kiyA gayA / AcAryoM ko jo gAthAeM yAda thIM, unhIM gAthAoM ko likhitarUpa meM vyavasthita karake prastuta kara dI giiN| yadyapi Aja bhI aisA calatA hai; tathApi itanA antara hai ki Aja prAcIna viSaya-vastu ko uddharaNa ke rUpa meM prastata kiyA jAtA hai| pahale yaha saba isalie saMbhava nahIM thA ki yadi eka grantha kI do sau pratiyA~ hastalikhita hoMgI, to una do sau pratiyoM meM pRSTha saMkhyA alaga-alaga hogii| aisI sthiti meM granthoM meM anya granthoM ke kathanoM ko uddhata karake likhanA sambhava hI nahIM thaa| __isase bhI bar3I bAta yaha hai ki sabhI AcAryagaNa yahI samajhate the ki yaha saba to bhagavAna mahAvIra kI vANI hai, isameM hamArA kyA hai ? isalie apane granthoM ko saMgraharUpa meM prastuta karane meM unheM koI saMkoca nahIM thaa| yaha bhI ho sakatA hai ki yaha gAthA pahale se pracalita rahI ho, jise kundakundAdi AcAryoM ne apane granthoM meM saMgraha kara liyA ho| kucha bhI ho; yaha jainadarzana kI atyanta mahattvapUrNa mUla gAthA hai| isa gAthA meM bhI arasa-arUpAdi jo vizeSaNa diye gaye haiM; unase bhI yahI pratIta hotA hai ki ve yahA~ manuSyAdirUpa asamAnajAtIyadravyaparyAya se hI bhedavijJAna karane kI bAta kara rahe haiN| ve dehadevala meM virAjamAna, kintu deha se bhI bhinna bhagavAna AtmA ko pahacAnane kA asAdhAraNa lakSaNa batA rahe haiN| asAdhAraNa lakSaNa vaha hotA hai, jo dUsaroM meM nahIM pAyA jAtA / jo guNa dUsaroM meM nahIM pAye jAye, asAdhAraNa lakSaNa meM unheM hI rakhA jAtA hai| AtmA ke asAdhAraNa dharma kI carcA meM bhI yaha bAta pramukha hai ki jina guNoM se hama AtmA ko pahacAna leM, ve AtmA ke asAdhAraNa guNa haiN| yahA~ para yaha nahIM samajhanA cAhie ki asAdhAraNa guNa mukhya hote aThArahavA~ pravacana haiM, isalie unakI carcA kara rahe haiM aura bAkI ke guNa gauNa haiM, isalie unakI carcA nahIM kara rahe haiM; apitu AtmA ko pahacAnane meM asAdhAraNa guNa suvidhAjanaka hote haiM; isalie unakA varNana kiyA jA rahA hai| AtmA rasa nahIM hai, rUpa nahIM hai, gaMdha nahIM hai - yaha bAta to nakArAtmaka huii| yadyapi loka meM juA nahIM khelanA, mA~sa-madirA kA sevana nahIM karanA, hiMsA nahIM karanA, corI nahIM karanA ityAdi nakArAtmaka binduoM ko bhI guNoM ke rUpa meM dekhA jAtA hai; tathApi sakArAtmaka guNoM ke binA nakArAtmaka guNoM kA jyAdA mahattva nahIM hotaa| phira bhI AtmA ko pahicAnane ke lie ye arasa, arUpa, agaMdha evaM azabda guNa adhika upayogI haiM; kyoMki rUpa-rasa-gaMdha vAle zarIra se AtmA ko bhinna samajhanA hai| isa gAthA kA saralArtha yaha hai ki jIva arasa, arUpa, agaMdha, avyakta, azabda, aliMgagrahaNa, cetanAguNavAlA aura anirdiSTa saMsthAnavAlA hai| isa gAthA meM mahattvapUrNa bindu yaha hai ki Ajataka hamAre jJAna kA upayoga indriyoM ke mAdhyama se hI hotA rahA hai; isakAraNa vaha mAtra pudgaloM ko hI jAnatA rahA hai; kyoMki indriyA~ rUpAdi viSayoM kI hI grAhaka haiM aura rUpAdika viSaya pudgalamayI haiN| ___ isaprakAra yahA~ do bAteM kahI, prathama to yaha ki zarIra jIva nahIM hai aura dUsarI yaha ki jIva zarIra kI aMgabhUta jina indriyoM ke mAdhyama se jJAna kA upayoga kara rahA hai; unase bhagavAna AtmA samajha meM nahIM AegA; kyoMki indriyA~ jina cIjoM ke jAnane meM nimitta haiM, ve rUpAdi guNa AtmA meM haiM hI nhiiN| indriyajJAna - isa pada meM indriya ko jJAna kA vizeSaNa banA diyA gayA hai; kintu vAstava meM jJAna indriya yA atIndriya nahIM hotaa| jisaprakAra pAnI svayaM apane Apa meM pIlA yA nIlA nahIM hotA; kintu pIle yA nIle raMgoM ke saMyoga se use pIlA yA nIlA kahA jAtA hai; 136
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 pravacanasAra kA sAra usIprakAra jJAna to jJAna hotA hai, vaha indriya yA atIndriya nahIM hotA hai; kintu jisa jJAna kA upayoga indriyoM ke mAdhyama se huA, usa jJAna ko indriya jJAna nAma de diyA aura jo jJAna indriyoM ke mAdhyama se nahIM huA, usa jJAna ko atIndriya nAma de diyaa| isaprakAra indriyajJAna aura atIndriyajJAna - jJAna ke ye bheda indriyoM kI apekSA hI kiye gaye haiN| indriyajJAna meM to indriya kI apekSA hai hI; kintu atIndriyajJAna meM bhI indriya ke abhAva kI apekSA hI mukhya rahI hai| vAstava meM to jJAna ko atIndriya vizeSaNa dene kA koI matalaba hI nahIM hai; kyoMki jJAna to jJAna hai| use Atmottha jJAna kaheM taba bhI ThIka hai; lekina atIndriyajJAna kahane meM to spaSTa hI indriya kI apekSA hai| indriyajJAna meM indriyoM kI sakArAtmaka apekSA hai aura atIndriyajJAna meM indriyoM kI nakArAtmaka apekSA hai| 'cazme se dekhanevAlA' yaha kahanA to kisI apekSA ucita mAnA jA sakatA hai; kintu binA cazme se dekhanevAle ko binA cazmevAlA kahane kI kyA jarUrata hai ? usake sthAna para mAtra aisA kahanA cAhie ki dekhanevAlA / sIdhA dekhanevAle meM cazme kI apekSA kyoM ho ? isIprakAra jaba jJAna sIdhe hI AtmA ko jAna rahA hai, to usa jJAna ko atIndriya kahakara indriyoM ko bIca meM lAne kI jarUrata hI kyA hai ? yadi koI kahe ki jJAna kA atIndriya vizeSaNa to AcAryoM ne lagAyA hai, unhIM ne atIndriyajJAna zabda kA prayoga kiyA hai| are bhAI! hama logoM ne Ajataka indriyoM ke mAdhyama se hI dekhAjAnA hai aura pudgala ko hI dekhA-jAnA hai; isakAraNa hamane indriya ke mAdhyama se honevAle jJAna ko hI jJAna samajha liyA hai| indriyoM ke binA bhI dekhA-jAnA jA sakatA hai - yaha bAta hamArI kalpanA meM bhI nahIM AI; isalie AcAryoM ne jJAna ko atIndriya vizeSaNa lagAkara samajhAyA hai| AcAryoM ne to yaha apekSA hameM samajhAne ke lie lagAI hai; kintu aThArahavA~ pravacana 281 jinheM atIndriyajJAna hai, unheM to aisI koI apekSA hI nahIM hai| jisaprakAra indriyajJAna jJAna nahIM hai; usIprakAra atIndriyajJAna bhI jJAna nahIM hai| jJAna to mAtra jJAna hai, vaha na to indriya hai aura na hI atIndriya / isa saMbaMdha meM samayasAra ke sarvavizuddhajJAnAdhikAra kI ve gAthAe~ bhI dhyAna se paDhane yogya haiM; jinameM yaha kahA gayA hai ki kalaI dIvAra kI nahIM, apitu kalaI kalaI kI hai| vahA~ AcArya kahate haiM ki dIvAla para jo kalaI putI huI hai, vaha kalaI dIvAla kI nahIM hai; kyoMki dIvAla judI hai aura kalaI judI hai| dIvAla ke paramANu aura pradeza alaga haiM aura kalaI ke paramANu aura pradeza alaga haiM, una donoM meM paraspara atyaMtAbhAva hai| kalaI ko dIvAla kI kahanA - yaha vyavahAra hai| aisA bhI nahIM kaha sakate haiM ki kalaI hai hI nahIM; kyoMki kalaI usa dIvAla para putI huI hai, lipaTI huI hai| dIvAla para kalaI to dikha rahI hai; kintu pIche kI dIvAla nahIM dikha rahI hai| usa dIvAla meM jo sImenTa, kAMkrITa, cUnA va patthara lagA hai, vaha nahIM dikha rahA hai; kintu yaha saMyogarUpa kalaI dikha rahI hai; isalie isa saMyoga kA jJAna karAne ke lie yaha kaha diyA jAtA hai ki dIvAla sapheda hai; lekina aisA kahanA vyavahAra hai; kyoMki sapheda to kalaI hai, dIvAra nhiiN| - isake bAda vahI para AcArya kahate haiM ki kalaI kalaI kI hai aura dIvAla dIvAla kI hai| isa saMbaMdha meM merA kahanA yaha hai ki vahA~ para eka kalaI ke alAvA dUsarI kalaI kauna-sI hai ? vAstava meM dUsarI kalaI to hai hI nahIM, eka hI kalaI hai| are bhaaii| jisakA koI dUsarA bhAI na ho aura vaha yaha kahe ki maiM hI merA bhAI haiM, to vAstava meM ve koI do alaga-alaga vyakti nahIM hai, eka hI vyakti hai| isIprakAra kalaI to eka hI hai; lekina kalaI kalaI kI hai -aisA kahakara eka hI vastu meM do bheda kie gae haiN| dIvAla kI kalaI - aisA kahanA asadbhUtavyavahAra hai aura kalaI kI kalaI - aisA kahanA sadbhUtavyavahAra hai| svayaM meM hI bheda karanA bhedavyavahAra arthAt sadbhUtavyavahAra hai| 137
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 283 282 AcArya kahate haiM kalaI kalaI kI hai - aise sadbhUtavyavahAra se kyA lAbha ? vAstava meM kalaI to kalaI hai| kalaI kI kalaI hai - isameM saMbaMdha kI bAta jhalakatI hai aura saMbaMdha do vastuoM meM hotA hai| kalaI to kalaI hai - yaha nizcaya hai| isI ko Age aura bhI bar3hAyA jA sakatA hai ki kalaI to kalaI hai; isameM do kalaI bolane kI kyA AvazyakatA hai ? kalaI hai - itanA hI paryApta hai| jisaprakAra kalaI dIvAla kI hai - yaha vyavahAra hai; usIprakAra AtmA para ko jAnatA hai - yaha bhI vyavahAra hai| kalaI dIvAra para lagI huI hai - yaha bAta sahI hai; vaise hI para ko AtmA ne jAnA - yaha bhI sahI hai; kintu para ko jAnane ke kAraNa vyavahAra hai| AtmA ne para ko jAnA; kintu tanmaya hokara nahIM jAnA; yaha maiM hU~ - aisA nahIM jAnA; ye mujhase bhinna padArtha hai - aisA jAnA, isalie vaha vyavahAra hai| __AtmA ne svayaM ko jAnA - isameM bhI bhedavyavahAra hai| AtmA ne AtmA ko jAnA - aisA kahane para koI do AtmA to hai nahIM ki eka AtmA to vaha ho jisane jAnA aura dUsarI AtmA vaha ho jisako jAnA gayA ho| yaha to eka hI AtmA meM bhedavyavahAra hai; kyoMki AtmA meM jJeyatva nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa usako jAnA gayA aura jJAna nAmaka guNa bhI hai jisase usane jaanaa| isaprakAra eka hI AtmA meM do bheda karane se bhedavyavahAra ho gyaa| para ko AtmA vyavahAra se jAnatA hai; isalie yadi yaha bAta jhUThI hai to phira AtmA ne jo svayaM ko jAnA - vaha bhI jhUThA hI siddha hogA; kyoMki yahA~ bhI jJAtA aura jJeya kA bheda khar3A kiyA gayA hai| jisa vyavahAra kI vajaha se para ko jAnanA jhUThA hai to phira usI vyavahAra kI vajaha se svayaM ko jAnanA bhI jhUThA hai; isase svayaM ko jAnanA bhI asaMbhava ho jaaegaa| indriyajJAna heya hai - yaha bAta to sahI hai; kyoMki usase pudgala hI aThArahavA~ pravacana jAnane meM AtA hai aura pudgala ko jAnane se mUla prayojana kI siddhi nahIM hotI; kintu pudgala jAna lene se hamAre Upara vipatti kA pahAr3a TUTa par3egA - aisI bAta bhI nahIM hai| yadi yaha bAta ho to sarvajJa bhagavAna ke Upara bhI vipatti A jAya; kyoMki ve para ko jAnate haiN| isameM eka bAta avazya hai ki hama saba rAgI-dveSI jIva haiM, hameM unhIM padArthoM se rAga-dveSa hotA hai, jinheM hama jAnate haiM; kintu vaha jAnane ke kAraNa nahIM hotA; apitu andara kI vikRti ke kAraNa hotA hai, mithyAtva ke kAraNa hotA hai| isaprakAra isa gAthA meM do bAteM mukhyarUpa se kahI gaI haiN| prathama to, yaha ki zarIra meM jo rUpa, rasa, gaMdha, sparza haiM, ve AtmA meM nahIM haiM; isalie AtmA zarIra se bhinna hai| dUsarI bAta yaha hai ki jo rUpAdi indriyoM ke mAdhyama se jAne jAte haiM, ve AtmA meM haiM hI nahIM; isalie AtmA ko jAnane ke lie indriyA~ bekAra haiN| bhagavAna AtmA A~kha kholakara dekhane kI cIja nahIM hai; apitu A~kha banda karake dekhane kI cIja hai| yahA~ para eka bAta sIkhane kI hai| jaba do vidvAna eka hI gAthA kA thor3A alaga-alaga artha karate haiM athavA eka saMkSepa meM karatA hai aura dUsarA vistAra se karatA hai, to hameM unheM do pArTiyoM meM khar3A nahIM karanA caahie| are bhaaii| aisA bhI ho sakatA hai ki eka hI vidvAna eka gAthA kA artha pahalI bAra saMkSepa meM kare aura dUsarI bAra vistAra se kre| vAstava meM yaha koI matabheda nahIM hai| hameM to yaha dekhanA cAhie ki usakA jo artha kiyA jA rahA hai, vaha usameM se nikala rahA hai yA nahIM ? AcArya amRtacandra ne isa gAthA kA artha vibhinna granthoM meM bhinnabhinna prakAra se kiyA hai| 172vIM gAthA meM arasa, arUpa, agaMdha, asparza Adi ke lie eka-eka bola hI likhA hai| hA~, eka bAta avazya hai ki isa gAthA meM aliMgagrahaNa ke saMbaMdha meM 138
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 284 prazna uThAte hue usake 20 bola likhe haiM, 20 artha kiye haiM; jinakA vistRta vivecana pravacanasAra anuzIlana meM vistAra se kiyA jA rahA hai| jinheM ukta prakaraNa ke saMbaMdha meM vizeSa jijJAsA ho; ve apanI jijJAsA vahA~ se zAnta kreN| unakA ukta kathana isaprakAra hai AtmA (1) rasaguNa ke abhAvarUpa svabhAvavAlA hone se, (2) rUpa gaNa ke abhAvarUpa svabhAvavAlA hone se. (3) gaMdhaguNa ke abhAvarUpa svabhAvavAlA hone se, (4) sparzaguNarUpa vyaktatA ke abhAvarUpa svabhAvavAlA hone se, (5) zabdaparyAya ke abhAvarUpa svabhAvavAlA hone se, tathA (6) ina sabake kAraNa (arthAt rasa, rUpa, gaMdha ityAdi ke abhAvarUpa svabhAva ke kAraNa) liMga ke dvArA agrAhya hone se aura (7) sarvasaMsthAnoM ke abhAvarUpa svabhAvavAlA hone se, AtmA ko pudgaladravya se vibhAga kA sAdhanabhUta (1) arasapanA, (2) arUpapanA, (3) agaMdhapanA, (4) avyaktapanA, (5) azabdapanA, (6) aliMgagrAhyapanA aura (7) asaMsthAnapanA hai| jIva ko arasa, arUpa, agaMdha kahane ke bAda AcArya jIva ko avyakta kahate haiN| avyakta kA tAtparya hotA hai, jo prakaTa nahIM hai; jabaki isI graMtha meM pUrva meM AtmA ko pragaTa atisUkSma vizeSaNa bhI diyA hai arthAt AtmA pragaTa to hai; lekina atisUkSma hai| sUkSma aura sthUla jJAna ke sandarbha meM eka vyAkhyA to yaha hai ki mUrtika padArthoM ke jJAna ko sthUlajJAna kahate haiM aura amUrtika padArthoM ke jJAna ko sUkSmajJAna kahate haiN| __dUsarI vyAkhyA yaha hai ki jo kevalajJAnagamya hai, vaha viSaya apane lie sUkSma hai aura jo apanI buddhigamya hai, vaha apane lie sthUla hai| mokSamArgaprakAzaka meM bhI isI dUsarI apekSA se varNana AyA hai| AcArya samaMtabhadra ne bhI AptamImAMsA kI 5vIM kArikA meM sarvajJasiddhi ke saMdarbha meM likhA hai - aThArahavA~ pravacana sUkSmAntaritadUrArthAH pratyakSA: ksycidythaa| anumeyatvato'gryAdiriti srvjnysNsthitiH|| isake artha meM AcAryadeva ne sUkSma padArtha ke udAharaNa meM paramANu ko prastuta karate hue kahA hai ki paramANu sUkSma hai| isaprakAra yadi bhagavAna AtmA ko anubhava karake dekhA jAya to atyaMta pragaTa hai; kyoMki anaMta kevalajJAniyoM ke dvArA atyaMta spaSTarUpa se jAnA jAtA hai, chipA huA nahIM hai| bhagavAna AtmA hamAre jJAna meM nahIM A rahA hai - isa apekSA se avyakta hai aura indriyoM ke dvArA bhI jAnane meM nahIM A rahA, isalie bhI avyakta hai| usake bAda AcAryadeva ne jIva ko cetanAguNa se yukta kahA, jJAnopayoga aura darzanopayoga ko jIva kA lakSaNa khaa| isake pUrva arasa, agaMdha, arUpa, avyakta - ye sabhI to jIva meM nakArAtmaka lakSaNa the aura jIva cetanAguNa vAlA hai - yaha sakArAtmaka lakSaNa hai| ___ tadanantara jIva ko anirdiSTasaMsthAna se yukta kahA arthAt jIva asaMkhyAtapradezI hone para bhI usakA AkAra nizcita nahIM hai; kyoMki kabhI to manuSyAkAra meM rahatA hai aura devAkAra ho jAtA hai| ___yadi koI kahe ki 60-70 varSa taka jabataka manuSya avasthA meM hai, tabataka to manuSyAkAra hI hai na ? usase kahate haiM ki manuSyAkAra bhI to eka nahIM hai, vaha bhI pratisamaya badalatA hai, baiThe hue manuSya kI AtmA kA AkAra alaga hai aura khar3e hue manuSya kI AtmA kA alg| hAtha hilate rahane meM, sA~sa lete rahane meM - ityAdi saMsArI jIvoM kI avasthAoM meM AtmA ke pradezoM kA AkAra bhI badalatA rahatA hai| siddhajIvoM kA anaMtakAla taka eka hI AkAra rahatA hai| nizcaya se jIva kA AkAra asaMkhyAtapradezI hai aura vyavahAra meM koI na koI AkAra hai aura vaha AkAra anirdiSTa hai| nirdiSTa arthAt jise kahA jA sake aura anirdiSTa arthAt jise nahIM kahA jA ske| 139
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 pravacanasAra kA sAra AtmA kA AkAra jAnanA to sambhava hai; kyoMki kevalajJAnI ke jJAna meM to AkAra jAnane meM A hI rahA hai; lekina kahanA kevalajJAnI ko bhI sambhava nahIM hai| isaprakAra bhagavAna AtmA anirdiSTasaMsthAnavAlA hai| AcArya jIva ko anirdiSTasaMsthAna yukta kahane ke bAda kahate haiM ki yaha AtmA aliMgagrahaNa hai arthAt indriyoM se pakar3a meM AnevAlA nahIM hai| ___koI aisA prazna kareM ki zAstroM meM bAra-bAra aisA kahA jAtA hai ki apanI AtmA ko jAno, to AtmA meM ve aise kauna se cinha haiM; jinase AtmA ko grahaNa kareM ? isI prazna ke samAdhAna ke lie isa gAthA meM AtmA ko aliMgagrahaNa kahA gayA hai| liMga zabda kA artha cinha hotA hai| strIliMga, pulliMga aura napuMsakaliMga meM bhI anta meM lage liMga zabda cinha artha ko hI batAte haiN| manuSya jAti meM strIliMga, pulliMga aura napuMsakaliMga ke bheda se tIna prakAra ke bheda haiN| ina tInoM meM mukhyarUpa se jina aMgoM meM antara hai, una aMgoM ko hI liMga zabda se kahA jAtA hai| nAka, kAna Adi to strI, puruSa aura napuMsaka meM samAna hI haiN| isaprakAra pahicAna ke cinha ko hI liMga kahate haiN| bhagavAna AtmA cinhoM se pakar3a meM AnevAlA nahIM hai, vaha to aliMgagrahaNa hai| aba yahA~ para AcAryadeva ne liMga zabda ke alagaalaga tarIke se bIsa artha kie haiN| liMga kA artha anumAna bhI hotA hai; ata: bhagavAna AtmA anumAna se pakar3a meM nahIM AegA Adi / isaprakAra vaha bhagavAna kina-kina se pakar3a meM nahIM AegA, usake lie aliMgagrahaNa ke bIsa bola haiN| yahA~ aliMgagrahaNa ke sthAna para aliMgagrAhya zabda nahIM liyA; kyoMki aliMgagrahaNa zabda donoM ora prayukta ho sakatA hai| isI AdhAra se unhoMne aliMgagrahaNa ke bIsa artha nikAle haiN| jisaprakAra jJAna zabda jAnane rUpa kriyA ke rUpa meM bhI hai aura jAnane rUpa guNa ke rUpa meM bhI hai aura jJAna jisa AtmA kA guNa hai, usa AtmA aThArahavA~ pravacana 287 ke lie bhI jJAna zabda kA prayoga hotA hai| isaprakAra jJAna kA artha AtmA bhI hai, jJAna guNa bhI hai aura jAnane rUpa kriyA bhI hai| sarvArthasiddhi meM bhI kahA hai, jisake dvArA jAnA jAe, use bhI jJAna kahate haiM aura jisake AdhAra se jAnA jAe, use bhI jJAna kahate haiM evaM jAnanerUpa kriyA ko bhI jJAna kahA jAtA / kartA ke rUpa meM bhI jJAna zabda kA prayoga hotA hai, karaNa evaM adhikaraNa ke rUpa meM bhI jJAna zabda kA prayoga hotA hai tathA jAnanakriyA ke rUpa meM bhI jJAna kA prayoga hotA hai| isIprakAra grahaNa zabda bhI sAmAnya hai; isIlie AcAryadeva ne aliMgagrahaNa ke bIsa artha kiye haiN| isaprakAra AcAryadeva ne isa gAthA meM yahI kahA hai ki cinhoM se bhagavAna AtmA pakar3a meM AnevAlA nahIM hai| jaba apane jJAnopayoga ko sIdhe bhagavAna AtmA meM lagAeMge, tabhI bhagavAna AtmA jAnA jaayegaa| gAthA 172 meM jIva ko arasa, arUpa, agaMdha, avyakta, cetanAguNa yukta, azabda, aliMgagrahaNa aura anirdiSTa saMsthAna kahane ke bAda gAthA 173 meM yaha samasyA prastuta karate haiM ki amUrta AtmA ke, snigdharukSatva kA abhAva hone se baMdha kaise ho sakatA hai ? jaba bhagavAna AtmA zuddha, buddha, niraMjana evaM nirAkAra hai to vaha karmoM ke cakkara meM kaise pha~sa gayA ? arthAt AtmA se zarIra kA saMyoga kaise ho gayA? ve kauna se kAraNa haiM, jinase isa AtmA ko zarIra samajha liyA gyaa| jayapura meM eka nAI rAjA ke yahA~ roja dADhI banAne jAyA karatA thA evaM unase gappe bhI lagAyA karatA thA; kyoMki rAjA sAhaba usa samaya halke mUDa meM hote the| sabhI loga use khabAsajI kahate the| eka bAra rAjA sAhaba usase kisI bAta para prasanna ho gae aura usase koI varadAna mA~gane ko khaa| taba khabAsajI ne mahArAjajI se kahA ki - ___ "hujUra! maiM to basa itanA cAhatA hU~ ki aba jaba ApakI savArI nikalegI, taba maiM bhI bhIr3a meM darzanoM ke lie khar3A rahU~gA; usa samaya jaba 140
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 288 maiM Apako namaskAra karU~ to Apa mujhe bulAkara apane ratha meM do miniTa ke lie biThA lenA aura merI pITha ThokanA tathA mujhase do bAteM pUchanA / maiM to basa ApakI itanI hI kRpAdRSTi cAhatA hU~; mujhe aura kucha nahIM caahie|" jaba rAjAjI kI savArI nikalI, to pUre gA~va ne rAjAjI ko khabAsajI se prema se bolate hue aura usakI pITha para hAtha rakhate hue dekhaa| aba vaha sabhI se yaha kahatA ki maiM rAjAjI se tumhArA yaha kAma nikalavA sakatA huuN| yadi koI use kAma nahIM batAtA, taba vaha yaha kahatA ki rAjAjI kI dRSTi tumhAre makAna para hai, Aja unhoMne tumhAre makAna kA yaha hissA tor3ane ko kahA hai, maiM cAhU~ to tumhArA makAna bacA sakatA huuN| - isaprakAra khabAsajI ne rAjA kI kRpAdRSTi se logoM ko ThaganA zurU kara diyA aura khabAsajI kI koThI bhI bana gii| jayapura meM khabAsajI kA rAstA bhI bana gayA; jo Aja bhI usI nAma se jAnA jAtA hai| isIprakAra AtmArAma rAjAjI ne zarIra ke sAtha saMyoga kiyA aura zarIra ko hI apanA mAna liyA / yahI isake baMdhana kA kAraNa bana gyaa| mutto rUvAdiguNo bajjhadi phAsehiM annnnmnnnnehiN| tatviparIdo appA bajjhadi kidha poggalaM kammaM / / 173 / / (harigIta ) mUrta pudgala baMdhe nita sparza guNa ke yoga se| amUrta Atama mUrta pudgala karma bA~dhe kisataraha / / 173 / / mUrta pudgala to rUpAdiguNayukta hone se paraspara sparzoM se baMdhate haiM; parantu usase viparIta amUrta AtmA paudgalika karma ko kaise bA~dhatA hai? yahA~ para Azcarya pragaTa karate hue yaha prazna upasthita kiyA gayA hai ki pudgala to mUrtika hai, rUpAdi guNoMvAlA hai aura bhagavAna AtmA usase rahita hai; taba yaha AtmA pudgala karmoM se kisaprakAra baMdha gayA ? __isake pUrva kI gAthA meM bhI yahI kahA thA ki zarIra sparza, rasa, gaMdha aura varNa vAlA hai tathA AtmA cetana tattva hai| jaba jIva aura pudgala aThArahavA~ pravacana donoM jude-jude padArtha haiM aura donoM meM atyantAbhAva hai, taba phira ina donoM kA saMyoga kaise ho gayA ? are bhAI! AtmA ne zarIra ko jAnA aura mithyAtva ke kAraNa use apanA mAna liyA aura baMdhana meM par3a gyaa| AtmA amUrta hone para bhI usako kisaprakAra baMdha hotA hai ? - yaha nizcaya karAnevAlI 174vIM gAthA isaprakAra hai - rUvAdiehirahido pecchadi jANAdirUvamAdINi / davvANi guNe yajadhA taha baMdho teNa jANIhi / / 174 / / (harigIta) jisataraha rUpAdi virahita jIva jAne mUrta ko| basa usataraha hI jIva bA~dhe mUrta pudgalakarma ko / / 174 / / jisaprakAra rUpAdirahita jIva rUpI dravyoM ko aura unake guNoM ko dekhatA aura jAnatA hai; usIprakAra arUpI kA rUpI ke sAtha baMdhana hotA hai- aisA jaano| ___isa gAthA meM AcArya ne jAnane ko udAharaNa banAyA aura baMdhane ko siddhAMta bnaayaa| AcAryadeva kahate haiM ki jisaprakAra amUrtika AtmA mUrtika dravyoM ko jAnatA hai; usIprakAra amUrtika AtmA mUrtika dravyoM se baMdha ko prApta hotA hai| isIlie AcAryadeva ne para ko jAnane va baMdhane - ina donoM ko eka hI naya meM rakhA hai| maiM para se baMdhA hU~, maiM para kA kartA hU~ aura maiM para ko jAnatA hU~ - ye sabhI kathana asadbhUtavyavahAranaya ke haiN| gAthArtha ko spaSTa karanevAlI TIkA isaprakAra hai "jaise rUpAdirahita jIva rUpI dravyoM ko tathA unake guNoM ko dekhatAjAnatA hai; usIprakAra rUpAdirahita jIva rUpI karma pudgaloM ke sAtha ba~dhatA hai; kyoMki yadi aisA na ho to dekhane-jAnane ke saMbaMdha meM bhI yaha prazna anivArya hai ki amUrta mUrta ko kaise dekhatA-jAnatA hai ? 141
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 pravacanasAra kA sAra aura aisA bhI nahIM hai ki arUpI kA rUpI ke sAtha baMdha hone kI bAta atyanta durghaTa hai; isalie use dAntarUpa banAyA hai, parantu dRSTAnta dvArA AbAla gopAla sabhI ko jJAta ho jAya; isalie dRSTAnta dvArA samajhAyA gayA hai| jisaprakAra pRthak rahanevAle miTTI ke baila ko athavA sacce baila ko dekhane aura jAnane para bAlagopAla kA baila ke sAtha saMbaMdha nahIM hai; tathApi viSayarUpa se rahanevAlA baila jinakA nimitta hai - aise upayogArUDha vRSabhAkAra darzana - jJAna ke sAtha kA saMbaMdha baila ke sAtha saMbaMdharUpa vyavahAra kA sAdhaka avazya hai / isIprakAra yadyapi AtmA arUpIpane ke kAraNa sparzazUnya hai; isalie usakA karmapudgaloM ke sAtha saMbaMdha nahIM hai; tathApi ekAvagAharUpa se rahanevAle karmapudgala jinake nimitta hai - aise upayogArUDha rAgadveSAdibhAva ke sAtha kA saMbaMdha karmapudgaloM ke sAtha ke baMdharUpa vyavahAra kA sAdhaka avazya hai|" jisaprakAra rUpAdi se rahita hone para bhI jIva rUpI dravyoM ko tathA unake guNoM ko jAnatA hai; usIprakAra rUpI karmapudgaloM ke sAtha baMdhatA hai| yadi koI aisA prazna kare ki amUrta mUrta se kaise baMdha sakatA hai to yaha prazna jAnane-dekhane ke saMbaMdha meM bhI khar3A hogaa| AtmA kA rUpI padArthoM ko jAnanA durghaTa bhI nahIM hai; kyoMki jAnanA to nirantara ho hI rahA hai / jAnane ko isIlie yahA~ para dRSTAnta banAyA; kyoMki AtmA para ko jAnatA hai yaha jagaprasiddha hai| udAharaNa vahI banAyA jAtA hai jo jagaprasiddha hotA hai| baMdhane meM to zaMkA ho sakatI hai; lekina jAnane meM nahIM / jo vAdI aura prativAdI donoM ke lie prasiddha ho, use udAharaNa kahate haiM; jise vAdI aura prativAdI donoM nahIM mAne, vaha to udAharaNa ho hI nahIM sktaa| 142 aThArahavA~ pravacana 291 yahA~ para TIkA meM jo yaha kahA gayA hai ki yaha bAta koI durghaTa nahIM hai - isakA tAtparya yaha hai ki aisI ghaTanA ghaTa rahI hai| para ko jAnanA durghaTa nahIM hai kA artha yaha hai ki para ko jAnanA koI kaThina kArya nahIM hai, yaha to AtmA ke svabhAva kA sphurAyamAna honA hai| TIkA meM isI bAta ko udAharaNa dekara samajhAyA hai ki pRthak rahanevAle miTTI ke baila ko athavA sacce baila ko dekhane aura jAnane para bAlagopAla kA baila ke sAtha saMbaMdha nahIM hai; tathApi viSayarUpa se rahanevAlA baila jinakA nimitta hai aise upayogArUDha vRSabhAkAra darzana - jJAna ke sAtha kA saMbaMdha baila ke sAtha saMbaMdha rUpa vyavahAra kA sAdhaka avazya hai| mAna lo, kisI bacce ne asalI baila ko nahIM jAnA aura apane khilaune vAle baila ko jAnA, to vAstava meM usane baila ko nahIM jAnA; apitu usa baila ke AkAra jo jJAna kI paryAya pariNamita huI - use jAnA hai| jisaprakAra darpaNa meM padArtha jhalakate haiM; usIprakAra jJAna kI paryAya meM baila jhlkaa| jisaprakAra ghaTa ko tIna prakAra kA kahA jAtA hai - - jJAnaghaTa, zabdaghaTa aura arthaghaTa; usIprakAra jJAna meM eka artha banA arthAt jJAna meM eka paryAya banI; kyoMki paryAya bhI to artha hai / dravya artha, guNa artha aura paryAya artha ke bheda se artha bhI tIna prakAra kA hai| isaprakAra usa bAlaka ke jJAna meM jo baila kI paryAya banI - usane use jAnA / jJAna kI paryAya ko jAnanA to nizcaya hai aura baila ko jAnanA vyavahAra hai| cU~ki jJAna kI paryAya meM baila nimitta thA; isalie baila kA hI AkAra banA, gadhe kA AkAra nhiiN| baila jisameM nimitta hai - aisI jJAnaparyAya meM aMdara eka baila jhlkaa| bhagavAna AtmA ne jJAnaparyAya meM jo baila jAnA; usako jAnanA to nizcaya hai aura jJAna meM usa baila ke AkAra banane meM jo baila nimitta thA, usa baila ko jAnanA vyavahAra hai| duniyA meM yaha koI nahIM kahatA ki maiMne jJAna kI paryAya meM bane baila ko jAnA; apitu sabhI yahI kahate haiM ki baila ko jaanaa|
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 293 292 pravacanasAra kA sAra jisaprakAra kisI DaoNkTara ne kisI AdamI ke eksare ko dekhakara jA~ca likha dI aura pUrI riporTa bhI taiyAra kara dii| usa DaoNkTara ne AdamI kI zakla bhI nahIM dekhI, phira bhI saba kucha dekha liyaa| usa bacce ne bhI vAstava meM usI baila ko dekhA thA, jo usakI jJAna paryAya meM banA thA; lekina vyavahAra se yaha kahA jAtA hai ki usane baila ko jaanaa| ___ usIprakAra AtmA meM jo rAga paidA huA, vaha jJAna ne apanI paryAya se hI jAnA / isameM para kA kucha bhI nahIM hai| jaise - jo jJAna meM jo baila kA AkAra banA thA, usameM baila nimitta thA; usIprakAra AtmA meM jo rAga paidA huA usameM paradravya nimitta hai| jisaprakAra azuddhanizcayanaya se usa rAga bhAva kA karttA bhagavAna AtmA ko kahA jAtA hai; usIprakAra jJAna meM jo jJeya jhalakate haiM arthAt jJAna meM jo AkAra banate haiM, ve AkAra jisa nimitta se banate haiM, unako jAnane kA vyavahAra bhI pracalita hai| isI carcA ko bhalIbhA~ti spaSTa karanevAlA isI gAthA kA bhAvArtha isaprakAra hai AtmA amUrtika hone para bhI vaha mUrtika karmapudgaloM ke sAtha kaise ba~dhatA hai ? isa prazna kA uttara dete hue AcAryadeva ne kahA hai ki - AtmA ke amUrtika hone para bhI vaha mUrtika padArthoM ko kaise jAnatA hai ? jaise vaha mUrtika padArthoM ko jAnatA hai; usIprakAra mUrtika karmapudgaloM ke sAtha ba~dhatA hai| vAstava meM arUpI AtmA kA rUpI padArthoM ke sAtha koI saMbaMdha na hone para bhI arUpI kA rUpI ke sAtha saMbaMdha hone kA vyavahAra bhI virodha ko prApta nahIM hotA / jahA~ aisA kahA jAtA hai ki AtmA mUrtika padArtha ko jAnatA hai; vahA~ paramArthataH amUrtika AtmA kA mUrtika padArtha ke sAtha koI saMbaMdha nahIM hai; usakA to mAtra usa mUrtika padArtha ke AkAra rUpa hone vAle jJAna ke sAtha hI saMbaMdha hai aura usa padArthAkAra jJAna ke aThArahavA~ pravacana sAtha ke saMbaMdha ke kAraNa hI amUrtika AtmA mUrtika padArtha ko jAnatA hai - aisA amUrtika-mUrtika kA saMbaMdha rUpa vyavahAra siddha hotA hai| isIprakAra jahA~ aisA kahA jAtA hai ki amuka AtmA kA mUrtika karmapudgaloM ke sAtha baMdha hai; vahA~ paramArthataH amUrtika AtmA kA mUrtika karmapudgaloM ke sAtha koI saMbaMdha nahIM hai; AtmA kA to karmapudgala jisameM nimitta haiM - aise rAgadveSAdibhAvoM ke sAtha hI sambandha (baMdha) hai aura una karmanimittaka rAgadveSAdi bhAvoM ke sAtha sambandha hone se hI isa AtmA kA mUrtika karmapudgaloM ke sAtha baMdha hai| yadyapi manuSya ko strI-putra-dhanAdi ke sAtha vAstava meM koI saMbaMdha nahIM hai; ve usa manuSya se sarvathA bhinna haiM; tathApi strI-putra-dhanAdi ke prati rAga karanevAle manuSya ko rAga kA bandhana hone se aura usa rAga meM strI-putra-dhanAdi ke nimitta hone se vyavahAra se aisA avazya kahA jAtA hai ki isa manuSya ko strI-putra-dhanAdi kA bandhana hai; isIprakAra, yadyapi AtmA kA karmapudgaloM ke sAtha vAstava meM koI sambandha nahIM hai, ve AtmA se sarvathA bhinna hai; tathApi rAgadveSAdi bhAva karanevAle AtmA ko rAga-dveSAdi bhAvoM kA bandhana hone se aura una bhAvoM meM karmapudgala nimitta hone se vyavahAra se aisA avazya kahA jA sakatA hai ki isa AtmA ko karmapudgaloM kA bandhana hai|" jisa vyavahAra se AtmA para ko jAnatA hai; usI vyavahAra se AtmA kA zarIra evaM karma se saMbaMdha hai| ___aba isake bAda AcArya yaha spaSTa kareMge ki AtmA meM utpanna honevAle moha-rAga-dveSAdi bhI para haiM; kintu inakA AtmA ke sAtha baMdha kahA jAtA hai| pudgala se to AtmA baMdhA hI nahIM hai| baMdhane ke lie do padArtha hone cAhie; unameM prathama to jIva hai evaM dUsare zarIra/karmAdi na hokara moha-rAga-dveSAdi bhAva haiN| 143
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ unnIsavA~ pravacana pravacanasAra paramAgama ke jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra meM samAgata jJeyajJAnavibhAgAdhikAra para carcA cala rahI hai| pravacanasAra gAthA 173 meM yaha prazna upasthita huA thA ki mUrta pudgala to rUpAdiguNayukta hone se paraspara baMdhayogya sparzoM se baMdhate haiM; parantu usase viparIta amUrta AtmA paudgalika karmoM ko kaise bA~dhatA hai ? yadi yaha kaheM ki AtmA para se baMdhA nahIM hai, vaha svayaM se svayaM hI baMdhA hai to apane meM apanA baMdha kaise ho sakatA hai ? kyoMki baMdha ke lie kama se do to honA hI caahie| isa prazna ke uttara ke lie gAthA 175 kI TIkA draSTavya hai - "prathama to yaha AtmA upayogamaya hai; kyoMki yaha savikalpa aura nirvikalpa pratibhAsarUpa hai arthAt jJAna-darzana svarUpa hai| ___usameM jo AtmA vividhAkAra pratibhAsita honevAle padArthoM ko prApta karake moha, rAga athavA dveSa karatA hai; vaha AtmA - kAlA, pIlA aura lAla Azraya jinakA nimitta hai aise kAlepana, pIlepana aura lAlapana ke dvArA uparakta svabhAvavAle sphaTikamaNi kI bhA~ti - para jinakA nimitta hai aise moha, rAga aura dveSa ke dvArA uparakta vikArI, malina, kaluSita AtmasvabhAvavAlA hone se, svayaM akelA hI baMdharUpa hai; kyoMki moharAga-dveSAdi bhAva usakA dvitIya hai|" isa TIkA meM yaha kahA gayA hai ki pratyeka AtmA upayogamaya hai| upayoga savikalpa aura nirvikalpa ke bheda se do prakAra kA hai / darzanopayoga ko nirvikalpa upayoga kahate haiM aura jJAnopayoga ko savikalpa upayoga kahate haiN| isaprakAra jJAna kA svarUpa hI vikalpAtmaka hai tathA jo svarUpa hotA hai, usakA kabhI niSedha nahIM hotA hai| ataH jaba hama nirvikalpa unnIsavA~ pravacana 295 anubhUti kI bAta karate haiM; taba jJAnAtmaka vikalpoM kA niSedha nahIM hotA, rAgAtmaka vikalpoM kA hI niSedha hotA hai| jJAna kA svarUpa vikalpAtmaka hai; ata: vaha to AtmA meM sadA rahegA hii| bandha to do ke bIca hotA hai, akelA AtmA baMdhasvarUpa kaise ho sakatA hai ? isa prazna kA uttara isa TIkA meM isaprakAra diyA hai ki AtmA ko baMdhane ke lie koI dUsarA cAhie to vaha dUsarA moha-rAga-dveSarUpa bhAva hai| isaprakAra moha-rAga-dveSAdi bhAva ke dvArA malina svabhAvavAlA AtmA svayaM hI bhAvabaMdha hai| yaha bAta samajhAne ke lie TIkA meM sphaTika maNi kA udAharaNa diyA hai ki jisaprakAra sphaTika maNi meM jisa raMga kI DA~ka laga jAya, vaha usI raMga kA ho jAtA hai| ___dhyAna rahe vaha sphaTikamaNi usa DA~ka kI vajaha se raMgIna nahIM huA; apitu sphaTikamaNi kA hI aisA svabhAva hai ki usameM jisa raMga kI DA~ka lage, vaha usIrUpa ho jAtA hai| tAtparya yaha hai ki sphaTikamaNi meM DA~ka ne kucha kara diyA - aisA nahIM samajhanA / usIprakAra AtmA meM parapadArtha jhalakate haiM aura una parapadArthoM ke lakSya se rAga-dveSa hotA hai aura una rAga-dveSa meM purAne karmoM kA udaya bhI nimitta hai aura parapadArtha bhI nimitta haiN| antaraMga nimitta to purAne karmoM kA udaya hai aura bAhya nimitta parapadArtha haiN| are bhaaii| saMsArAvasthA meM ajJAnadazA meM jIva kA moha-rAga-dveSa karane kA svabhAva hai, jise vaibhAvika zakti kahate haiN| vaibhAvika zakti ke kAraNa jIva moha-rAga-dveSarUpa pariNamatA hai| ___ mahilA kI saMgamaramara kI nagna mUrti ko dekhakara kisI vyakti ko moha-rAga-dveSa hotA hai aura kisI anya vyakti ko nahIM hotA hai; isase siddha hotA hai ki usa mUrti ne kucha nahIM kiyaa| udAharaNa meM ajIva saMgamaramara kI mUrti kI bAta isalie kI; kyoMki yadi cetana strI ho, to 144
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 pravacanasAra kA sAra kucha vaha lubhAne kI koziza sakriyatA se kara sakatI hai; lekina mUrti to bhI nahIM krtii| aba, yadi saMgamaramara kI mUrti kucha karatI hotI to pratyeka dekhanevAle vyakti ko moha-rAga-dveSa utpanna honA cAhie; lekina aisA nahIM hotA hai| isa udAharaNa se yaha siddha hotA hai ki hamAre hI aMdara aisI koI yogyatA hai; jisake kAraNa moha-rAga-dveSa hotA hai| aba samasyA yaha hai ki loga kahate haiM ki yadi parapadArtha jAnane meM nahIM Ate, to moha-rAga-dveSa nahIM hotaa| isaprakAra ve loga jAnane para hI pUrA doSa maDha dete haiN| are bhAI ! isase acche to hama pahale hI the; kyoMki pahale hama jar3a karma ko moha - rAga-dveSa kA kAraNa kahate the aura aba apane svabhAva arthAt jAnane ko hI moha-rAga-dveSa kA kAraNa mAna rahe haiN| pahale hama kahate the ki para ko haTAo; kintu aba hama kahane lage ki para ko jAno hI mata / anya darzanavAle kahate haiM ki Izvara jagata kA karttA hai aura yadi jainI kaheM ki karma kartA hai to maiM kahanA cAhatA hU~ ki yadi para ko hI karttA mAnanA thA to jar3ezvara karma kI apekSA cetana Izvara ko hI karttA mAna lete| karma ko kartA kahakara paradravya ko to karttA mAna hI liyA hai| are bhAI / paradravya hamArA karttA-dhartA nahIM hai| hamAre sukha-duHkha ke jimmedAra hama svayaM hI haiN| are bhAI ! padArthoM kA svabhAva jJeyatva hai, prameyatva hai| ataH una padArthoM ko kisI na kisI jJAna kA viSaya banane se kauna roka sakatA hai? AtmA kA svabhAva jAnanA hai, isalie AtmA ko jJeyoM ko jAnane se bhI kauna roka sakatA hai| aisA bhI nahIM hai ki para-padArthoM ko samIpa jAkara jAnege, tabhI ve jAnane meM AeMge; kyoMki jJAna kA svabhAva dUra se hI jJeyoM ko jAnane kA hai| kevalI bhagavAna alokAkAza ko jAnate haiN| to dUra se hI to jAnate haiN| 145 unnIsavA~ pravacana 297 are bhAI! alokAkAza ko to hama bhI jAnate haiM; kyoMki zAstroM se jAnanA bhI to jAnanA hI hai| isaprakAra parapadArtha baMdha kA kAraNa nahIM haiM; apitu una padArthoM ko jAnakara unameM ekatvabuddhi karanA baMdha kA kAraNa hai| isaprakAra hamane jAnA ki baMdha hone meM na to parapadArthoM kA doSa hai| aura na hI AtmA ke jAnanerUpa svabhAva kA; apitu para-padArthoM ko jAnakara unase honevAle moha-rAga-dveSa hI baMdha ke kAraNa haiN| isaprakAra yaha spaSTa ho jAtA hai ki eka AtmA hai aura dUsare moharAga-dveSAdi bhAva- ina do meM baMdha hotA hai| tAtparya yaha hai ki moharAga-dveSAdi bhAvoM ke dvArA malina svabhAva vAlA AtmA svayaM hI bhAvabaMdha hai; kyoMki SaTkAraka eka hI dravya meM ghaTita hote haiN| paMcAstikAya grantha kI 62vIM gAthA meM vikAra ke abhinna SaTkAraka ke mAdhyama se bhI yaha bAta spaSTa kI gaI hai / tadanantara bhAvabaMdha se dravyabaMdha kA svarUpa kahanevAlI gAthA 176 kI TIkA isaprakAra hai - "yaha AtmA sAkAra aura nirAkAra pratibhAsasvarUpa arthAt jJAnadarzanasvarUpa hone se pratibhAsya ( pratibhAsa hone yogya) padArtha samUha ko jisa moharUpa, rAgarUpa yA dveSarUpa bhAva se dekhatA hai aura jAnatA hai, usI se uparakta hotA hai| vaha uparAga (vikAra) hI vAstava meM snigdharUkSatvasthAnIya bhAvabaMdha hai aura usI se paudgalika karma ba~dhatA hai| isaprakAra dravyabaMdha kA nimitta bhAvabaMdha hai|" do reta ke paramANu Apasa meM nahIM ba~dhate haiM, do tela ke paramANu bhI Apasa meM nahIM baMdhate haiM; kyoMki reta ke donoM hI paramANu rUkSa haiM aura tela ke donoM hI paramANu snigdha haiM; kintu reta aura tela ke paramANu Apasa meM baMdha jAte haiM; kyoMki unameM kucha paramANu snigdha aura kucha rUkSa haiN|
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 pravacanasAra kA sAra jisaprakAra strI kI zAdI strI se nahIM hotI, puruSa kI zAdI puruSa se nahIM hotii| tAtparya yaha hai ki strI kI zAdI puruSa se aura puruSa kI zAdI strI se hotI hai; usIprakAra snigdha paramANuoM kA baMdha snigdha se nahIM hotA aura rUkSa kA rUkSa se nahIM hotA; para snigdha aura rUkSa kA paraspara baMdha hotA hai| jisaprakAra kAma karane ke lie eka AdamI ke pAsa paisA hai; para kAma karane kI kSamatA nahIM hai evaM dUsare AdamI ke pAsa kAma karane kI kSamatA hai; para pU~jI nahIM hai; isalie ve donoM bhAgIdAra bana jAte haiM - eka kAma karanevAlA bhAgIdAra aura dUsarA pU~jI lagAnevAlA bhAgIdAra / do kAma karane kI kSamatA vAle bhAgIdAra nahIM bana sakate, na do pU~jI vAle bhAgIdAra bana sakate haiN| usIprakAra snigdha kA snigdha ke sAtha baMdha nahIM hotA evaM rUkSa kA rUkSa ke sAtha baMdha nahIM hotaa| Age AcArya kahate haiM ki AtmA aura pudgala kA jo baMdha hotA hai, usake lie bhI snigdhatA aura rUkSatA caahie| snigdhatA aura rUkSatA ke binA jaba pudgala kA pudgala se baMdha nahIM hotA; taba pudgala kA jIva ke sAtha baMdha kaise ho ? isakA uttara dete hue AcArya kahate haiM ki jaba AtmA parapadArthoM ko rAga-dveSa-moha pUrvaka jAnatA hai; taba baMdha hotA hai| padArthoM ko yaha maiM hU~' isaprakAra jAnane kA nAma mohapUrvaka jAnanA hai, 'ye padArtha mere lie sukhakara haiM' isaprakAra jAnane kA nAma rAgapUrvaka jAnanA hai aura ye padArtha mere ko duHkharUpa haiM' isaprakAra jAnane kA nAma dveSarUpa jAnanA hai| mAtra 'jAnanA' baMdha kA kAraNa nahIM hai, moha-rAga-dveSa pUrvaka jAnanA hI baMdha kA kAraNa hai| 'ye maiM hU~', 'ye merA hai', 'ye mujhe anukUla haiM', 'ye mujhe pratikUla haiM' - isaprakAra jAnanA jJAna kA svabhAva nahIM hai; yaha to moha-rAga-dveSa kA lakSaNa hai| moha-rAga-dveSa pUrvaka jAnanA baMdha kA kAraNa hai, isameM 'jAnanA baMdha kA kAraNa hai' isa bAta para jora nahIM diyA jAnA caahie| unnIsavA~ pravacana 299 TIkA meM to pratibhAsa zabda AyA hai| kucha loga kahate haiM ki pratibhAsa alaga hai aura jAnanA alaga hai| parapadArtha pratibhAsita hote haiM aura sva ko jAnA jAtA hai; parantu vastutaH pratibhAsa aura jAnane meM kucha bhI antara nahIM hai| are bhAI ! aisA kucha bhI nahIM hai| kevalajJAna meM sva aura para donoM bhAsita hote haiM, jJAna ko svaparAvabhAsI kahA gayA hai| 'avabhAsI' zabda kA prayoga sva aura para donoM ke sAtha kiyA gayA hai| cAhe aisA kaho ki para pratibhAsita hote haiM aura sva jAnane meM Ate haiM aura cAhe aisA kaho ki sva pratibhAsita hotA hai aura para jAnane meM Ate haiM - eka hI bAta hai| inameM koI aMtara nahIM hai| ___ 'yaha mere anukUla hai', 'yaha mere pratikUla hai' - aisA jo uparAga huA, vAstava meM vahI snigdha hai aura vahI rUkSa hai| rAga snigdha hai aura dveSa rUkSa hai - isaprakAra se AtmA meM snigdhatA aura rUkSatA hai aura isIkAraNa se AtmA pudgalakarma se baMdhatA hai| ratto baMdhadi kammaM muccadi kammehiM rAgarahidappA / eso baMdhasamAso jIvANaM jANa nnicchydo||179 / / (harigIta) rAgI bA~dhe karma chUTe rAga se jo rahita hai| yaha baMdha kA saMkSepa hai basa niyatanaya kA kathana yaha / / 179 / / rAgI AtmA karma bA~dhatA hai, rAgarahita AtmA karmoM se mukta hotA hai - yaha jIvoM ke baMdha kA saMkSepa hai; nizcaya se aisA jaano| ___ isa gAthA meM spaSTa likhA hai ki rAgI jIva karma ko bA~dhatA hai| yahA~ 'rAgI' kA tAtparya ekatvabuddhi pUrvaka rAga karanevAlA hai| mithyAtva sahita rAga athavA ekatvabuddhivAlA rAga mAtra rAga nahIM hai; apitu anantAnubaMdhI rAga hai| 146
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 pravacanasAra kA sAra isa gAthA meM jo 'rAga' zabda prayukta huA hai, usameM mithyAtva aura dveSa bhI zAmila haiM; kyoMki rAga mAtra rAga ke lie bhI prayukta hotA hai aura moha-rAga-dveSa ke pratinidhi ke rUpa meM bhI prayukta hotA hai| jaba hama bhagavAna ko vItarAgI kahate haiM to bhagavAna mAtra rAga se hI rahita nahIM hai; apitu moha aura dveSa se bhI rahita haiN| 'rAgI AtmA karma bA~dhatA hai, rAgarahita AtmA karmoM se mukta hotA hai' - yaha jIvoM ke baMdha kA nizcaya se kathana hai| 'para se ba~dhatA hai' yaha vyavahAra kI bAta hai evaM apane moha-rAga-dveSa se ba~dhatA hai' yaha nizcayanaya kI bAta hai| jo loga aisA kahate haiM ki 'para ko jAnanA baMdha kA kAraNa haiM' unakA yaha kathana bhI sahI nahIM hai| AdhyAtmiyoM meM pahale yaha bAta calatI thI ki AtmA para ko jAnatA hI nahIM hai; lekina para ko jAnane ke aneka Agama pramANa upalabdha hone se yaha bAta jyAdA Tika nahIM pAI, to ve hI loga aisA kahane lage ki para ko jAnanA baMdha kA kAraNa hai| are bhAI ! para ko jAnanA bhI baMdha kA kAraNa nahIM hai aura para ko nahIM jAnanA bhI baMdha kA kAraNa nahIM hai| jJAnaguNa to baMdha meM kAraNa hai hI nhiiN| aSTasahastrI meM yaha kathana AtA hai - 'ajJAnAcceddhavo baMdho jJeyAnantAnna kevlii|' ajJAna se yadi baMdha mAnoge to hamezA baMdha hotA rahegA; kyoMki jJeya to anaMta hai aura pratyeka AdamI kevalajJAna hone se pahale kevalI nahIM hai, evaM sabhI ko audayika ajJAna vidyamAna hai| isase siddha hotA hai ki nahIM jAnanA baMdha kA kAraNa nahIM hai aura jAnanA mokSa kA kAraNa nahIM hai| para ko nijarUpa jAnanA baMdha kA kAraNa hai aura nija ko nijarUpa jAnanA, nijarUpa mAnanA evaM nija meM hI ramanA mokSa kA kAraNa hai| mAtra jAnanA baMdha kA kAraNa nahIM hai, para ko nijarUpa jAnanA baMdha kA kAraNa hai; kyoMki jAnanA to AtmA kA svabhAva hai| unnIsavA~ pravacana _____301 pariNAmAdo baMdho pariNAmo raagdosmohjudo| asuho mohapadoso suho va asuho havadi raago||180|| (harigIta ) rAga-ruSa ara moha ye pariNAma inase baMdha ho| rAga hai zubha-azubha kintu moha-ruSa to azubha hI / / 180 / / pariNAma se baMdha hai, pariNAma rAga-dveSa-moha yukta haiM aura unameM se moha aura dveSa azubha haiM, rAga zubha athavA azubha hotA hai| pUrva gAthA meM yaha kahA thA ki rAgI jIva baMdhatA hai aura isa gAthA meM AcAryadeva yaha batA rahe haiM ki rAga meM kyA-kyA garbhita hai| 'pariNAma se baMdha hotA hai' kA tAtparya yaha hai ki rAga pariNAma se baMdha hotA hai, svabhAva baMdha kA kAraNa nahIM hai| yadi svabhAva para dRSTi rakhI jAya, to svabhAva mokSa kA kAraNa avazya hai| svabhAva para dRSTi rakhane kA tAtparya yaha hai ki 'yaha maiM hU~ - aisI mAnyatA kA honaa| isake bAda gAthA meM yaha kahA hai ki jo pariNAma moha-rAga-dveSa se yukta haiM, una pariNAmoM se baMdha hotA hai| yadyapi jAnanA bhI pariNAma hai, pariNamana hai; kintu jAnanevAle pariNamana se bhI baMdha nahIM hotA aura na hI nahIM jAnanevAle pariNamana se baMdha hotA hai| isa gAthA meM yaha kahA hai ki moha tathA dveSa ye donoM azubhabhAvarUpa haiM; kyoMki mithyAtva kabhI zubha nahIM hogA, azubha hI rahegA evaM dveSa bhI kabhI zubha nahIM hogA, azubha hI rahegA; lekina rAga zubha bhI hotA hai aura azubha bhI hotA hai| ___ isaprakAra 'moha-rAga-dveSa' ina tIna ke samUha meM r3hAI to azubha haiM aura AdhA zubha hai| moha azubha hai, dveSa azubha hai; lekina rAga AdhA zubha hai aura AdhA azubha hai; kyoMki gAthA meM likhA hai ki rAga zubha athavA azubha hotA hai| 147
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra suhapariNAmo puNNaM asuho pAvaM ti bhaNidamaNNesu / pariNAmo NaNNagado dukkhakkhayakAraNaM samaye / / 181 / / (harigIta) para ke prati zubhabhAvapuNa para azubha to basa pApa hai| para duHkhakSaya kA hetu to basa ananyagata pariNAma hai / / 181 / / para ke prati zubha pariNAma puNya haiM aura azabha pariNAma pApa hai - aisA kahA hai; aura jo dUsare ke prati pravartamAna nahIM hai - aisA pariNAma duHkha-kSaya kA kAraNa hai - aisA zAstroM meM kahA gayA hai| isa gAthA meM yaha kahA hai ki para ke prati zubha pariNAma puNya baMdha kA kAraNa hai, para ke prati azubha bhAva pApa baMdha kA kAraNa hai aura apane prati pariNAma mokSa kA kAraNa hai| yahA~ para AcAryadeva ne apane prati honevAle pariNAma meM zubha aura azubha - aisA bheda nahIM kiyA hai| anya ke Azraya se nahIM, apitu apane Azraya se jo pariNAma hotA hai, vaha pariNAma baMdha kA kAraNa nahIM; apitu du:kha ke kSaya kA kAraNa hai| apane lakSya se jo pariNAma hotA hai, vaha pariNAma zubha yA azubha nahIM hotA hai| 'mujhe apanI AtmA kA kalyANa karanA hai' yaha pariNAma zubha pariNAma hai; kyoMki yaha AtmA ke lakSya se nahIM hai| jaba AtmA jJAna kA jJeya banatA hai arthAt 'yaha maiM hU~ aisI mAnyatA honA, aisA hI jAnanA aura usI meM ramanA - aise pariNAma ko AtmA ke lakSya se huA pariNAma kahA jAtA hai| bhaNidA puDhavippamuhA jIvaNikAyAdhathAvarA ya tsaa| aNNA te jIvAdo jIvo vi ya tehiMdo aNNo / / 182 / / (harigIta) pRthvI Adi thAvarA trasa kahe jIva nikAya haiN| ve jIva se haiM anya evaM jIva unase anya hai / / 182 / / aba sthAvara aura trasa aise jo pRthvI Adi jIvanikAya kahe gaye haiM, ve jIva se anya haiM aura jIva bhI unase anya haiN| unnIsavA~ pravacana 303 isa gAthA meM jIva kI svadravya meM pravRtti aura paradravya se nivRtti kI siddhi ke liye sva-para kA vibhAga batAyA hai| vAstava meM koI bhI apanA nahIM hai| para ko apanA yA parAyA kahanA rAga-dveSa kA kAraNa hai; isalie ajJAna hai| kahA bhI hai - "mohAdi mere kucha nahIM, maiM eka jJAyakabhAva huuN| rAgAdi mere kucha nahIM, maiM eka jJAyakabhAva huuN| dehAdi mere kucha nahIM, maiM eka jJAyakabhAva huuN|" jainadarzana ke anusAra sArI duniyA ko do bhAgoM meM bA~TA hai| eka to sva hai aura dUsarA para hai| AcArya kahate haiM ki sva meM pravRtti karo aura para se nivRtti kro| anya darzana meM bhI duniyA~ ko do bhAgoM meM bA~TA jAtA hai| unake yahA~ eka ora rAma hai aura dUsarI ora gA~va arthAt unake yahA~ sArI duniyA~ ko eka ora rakhA aura rAma ko eka ora rakhA; lekina jainadarzana meM duniyA~ ko isataraha do bhAgoM meM nahIM bA~TA hai| jainadarzana meM eka to svayaM AtmArAma hai aura dUsare bAkI ke anya sabhI padArtha / anya darzana meM jahA~ bhagavAna ko apane meM rakhA jAtA hai; vahIM jainadarzana meM arahaMta aura siddha bhagavAna ko bhI para meM rakhA jAtA hai| isa sva-parabheda ke jJAna ke binA apanA kalyANa saMbhava nahIM hai, isaliye jJAnatatvaprajJApana mahAdhikAra ke jJAnajJeyAvibhAgAdhikAra meM sva-para ke vibhAga kI carcA kI hai| aba, 'pudgala pariNAma AtmA kA karma kyoM nahIM hai' - aise sandeha ko dUra karanevAlI 185vIM gAthA isaprakAra hai - gehadiNevaNamuMcadikarediNa hi pogglaannikmmaanni| jIvo poggalamajjhe vaTTaNNavi svvkaalesu||185 / / (harigIta) jIva pudgala madhya rahate hue pudgalakarma ko| jinavara kaheM saba kAla meM nA grahe-chor3e-pariName / / 185 / / 148
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 pravacanasAra kA sAra jIva sabhI kAloM meM pudgaloM ke madhya meM rahatA huA bhI paudgalika karmoM ko vAstava meM na to grahaNa karatA hai, na chor3atA hai aura na karatA hai| jIva hamezA pudgaloM ke madhya meM rahatA hai| jaba jIva kA deha ke sAtha saMyoga rahatA hai; usa samaya bhI jIva pudgaloM ke bIca rahatA hai tathA jaba jIva siddha ho jAtA hai; usa samaya bhI jIva pudgaloM ke bIca meM hI rahatA hai; kyoMki lokAkAza meM pudgala ThasAThasa bhare haiM; cAhe ve jIva se saMbaMdhita ho yA asaMbaMdhita / jIva pudgaloM ke bIca meM rahatA huA bhI pudgala karmoM ko na to grahaNa karatA hai aura na chor3atA hai| pudgala kA pariNamana pudgala meM hotA hai aura jIva kA pariNamana jIva meM hotA hai jIva ke pariNamana meM pudgala kucha bhI nahIM karatA hai| yadi AtmA pudgaloM ko karmarUpa pariNamita nahIM karatA hai to phira AtmA kisaprakAra pudgala karmoM ke dvArA grahaNa kiyA jAtA aura chor3A jAtA hai ? isakA nirUpaNa karanevAlI gAthA 186 isaprakAra hai sa idANiM kattA saM sagapariNAmassa dvvjaadss| AdIyade kadAI vimuccade kammadhUlIhiM / / 186 / / (harigIta) bhavadazA meM rAgAdi ko karatA haA yaha AtamA / re karmaraja se kadAcit yaha grahaNa hotA chUTatA / / 186 / / vaha abhI (saMsArAvasthA meM) dravya se (Atmadravya meM) utpanna honevAle (azuddha) svapariNAma kA kartA hotA huA karmaraja se grahaNa kiyA jAtA hai aura kadAcit chor3A bhI jAtA hai| isa gAthA meM yaha kahA hai ki AtmA karma ke nimitta se rAgarUpa nahIM pariNamatA tathA AtmA apane Atmadravya meM utpanna honevAle svapariNAmoM kA kartA hai, rAgAdika kA kartA hai; lekina karmoM kA karttA nahIM hai| isaprakAra AtmA meM utpanna honevAle rAga pariNAmoM ke kAraNa AtmA svayaM karma se baMdhatA hai tathA AtmA meM honevAle vItarAga pariNAmoM unnIsavA~ pravacana se svayaM karmoM se chUTatA hai| isaprakAra mUlataH rAga pariNAma hI baMdha ke kAraNa haiN| isIprakAra kA bhAva banArasIdAsajI ne nATaka samayasAra ke baMdhAdhikAra ke isa chaMda meM prakaTa kiyA hai - karmajAla-varganA sauM jaga maiM na baMdhai jIva, baMdhaina kadApi mana-vaca-kAya-joga sauN| cetana acetana kI hiMsA sauM na baMdhai jIva, baMdhaina alakha paMca-viSai-viSa-roga sauN|| karma sau abaMdha siddha joga sauM abaMdha jina. hiMsA sauM abaMdha sAdhu gyAtA viSai-bhoga sauN| ityAdika vastu ke milApa sauM na baMdhai jIva, baMdha eka rAgAdi asuddha-upayoga sauM / / isI saMbaMdha meM gAthA 186 kA bhAvArtha bhI draSTavya hai - "abhI saMsArAvasthA meM jIva paudgalika karma pariNAma ko nimittamAtra karake apane azuddha pariNAma kA hI karttA hotA hai, paradravya kA kartA nahIM hotaa| ___isIprakAra jIva apane azuddha pariNAma kA kartA hone para jIva ke usI azuddha pariNAma ko nimittamAtra karake karmarUpa pariNamita hotI huI pudgalaraja vizeSa avagAharUpa se jIva ko grahaNa karatI hai aura kabhI sthiti ke anusAra rahakara athavA jIva ke zuddha pariNAma ko nimittamAtra karake chor3atI hai|" tadanantara 'pudgala karmoM kI vicitratA (jJAnAvaraNa, darzanAvaraNAdirUpa aneka prakAratA) ko kauna karatA hai ?' isakA nirUpaNa karanevAlI gAthA 187 kI TIkA isaprakAra hai - "jaise naye meghajala ke bhUmisaMyogarUpa pariNAma ke samaya anya pudgalapariNAma svayameva vaicitrya ko prApta hote haiM; usIprakAra AtmA ke 149
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 306 zubhAzubha pariNAma ke samaya karmapudgala pariNAma vAstava meM svayameva vicitratA ko prApta hote haiN| vaha isaprakAra hai ki jaba nayA meghajala bhUmisaMyogarUpa pariNamita hotA hai taba anya pudgala svayameva vicitratA ko prApta hariyAlI, kukuramuttA (chattA) aura indragopa (cAturmAsa meM utpanna lAla kIr3A) AdirUpa pariNamita hotA hai; isIprakAra jaba yaha AtmA rAgadveSa ke vazIbhUta hotA huA zubhAzubha bhAvarUpa pariNamita hotA hai, taba anya, yogadvAroM se praviSTa hote hue karmapudgala svayameva vicitratA ko prApta jJAnAvaraNAdi bhAvarUpa pariNamita hote haiN|" isI bAta ko samajhAne ke lie TIkA meM yaha udAharaNa diyA hai ki jaba naye meghoM kA jala bhUmi se saMyoga meM AtA hai; taba ajIva bIja phalane-phUlane lagate haiM, ghAsa uga AtI hai, kar3ave-mIThe-kaSAyale-carapare rasavAle sabhI prakAra ke per3a-paudhe ugane lagate haiN| una bIjoM ko kisI ne kucha bhI nahIM kiyA hai, ATha mahIne se ve vaise hI par3e the; kintu naye meghajala kA saMyoga milate hI ve pudgala svayameva vaicitrya ko prApta hote haiN| ThIka usIprakAra AtmA ke zubhAzubha pariNAmoM ke samaya karmapudgala pariNAma svayameva vicitratA ko prApta hote haiN| ____ maiMne yaha bhI dekhA hai ki jabataka tAlAba meM pAnI bharA rahatA hai, tabataka meDhaka TarrAte rahate haiM; lekina jaba dhIre-dhIre pAnI sUkha jAtA hai to ve usI miTTI meM daba jAte haiM tathA ATha mahIne miTTI meM vaise hI dabe rahate haiN| ve jindA rahate haiM yA mara jAte haiM - isa saMbaMdha meM to mujhe jyAdA jAnakArI nahIM hai; lekina jaba pahalI barasAta hotI hai, to tAlAba bharate hI mer3hakoM kI Tarra-Tarra kI AvAja Ane lagatI hai| aba yadi ve mer3haka paidA hue haiM, to unheM paidA hone meM kucha samaya to laganA hI cAhie; lekina ve pAnI barasane ke ghaMTe-do ghaMTe bAda hI bolane lagate haiN| isameM yA to yaha ho sakatA hai ki ve ATha mahIne se dabe rahane ke unnIsavA~ pravacana bAda bhI jindA rahe hoM aura pAnI milate hI bAhara Akara TarrAne lage ho| athavA yaha ho sakatA hai ki ve usa samaya mara gae ho aura unake zarIra surakSita rahe hoM tathA barasAta hote hI unameM naye jIva A gae hoM aura ve TarrAne lage hoN| kucha bhI ho maiM to yahA~ yaha batAnA cAhatA hU~ ki yaha saba parivartana naye meghajala ke saMyoga se svayaM hotA hai| jisaprakAra naye meghajala se yaha parivartana svayaM hI hote haiM; usIprakAra AtmA ke zubhAzubha pariNAma ke samaya karmapudgala pariNAma svayameva vicitratA ko prApta hote haiN| yahA~ AcAryadeva yaha spaSTa kara rahe haiM ki yadi koI moha-rAga-dveSa ke bhAva karegA to kArmANa vargaNAe~ jJAnAvaraNAdi karmarUpa pariNamita hokara usake sAtha ekakSetrAvagAha ho hI jaaegii| jo bhI karmoM kA baMdha hotA hai; vaha moha-rAga-dveSa ke kAraNa hotA hai| karmoM kA baMdha na to para ko jAnane ke kAraNa hotA hai aura na hI para ke kAraNa hotA hai| isake bAda gAthA 188 dekhie - sapadeso so appA kasAyido moharAgadosehiM / kammaraehiM siliTTho baMdho tti parUvido samaye / / 188 / / (harigIta) sapradezI AtamA rusa-rAga-moha kaSAyayuta / ho karmaraja se lipta yaha hI baMdha hai jinavara kahA / / 188 / / pradeza yukta vaha AtmA yathAkAla moha-rAga-dveSa ke dvArA kaSAyita hone se karmaraja se lipta yA baddha hotA huA baMdha' kahA gayA hai| isa gAthA kA artha karate hue TIkA meM likhA hai ki jisaprakAra jagata meM vastra sapradeza hone se lodha, phiTakarI Adi se kaSAyita hotA hai; jisase vaha majIThAdi ke raMga se saMbaddha hotA huA akelA hI raMgA huA dekhA jAtA hai; isIprakAra AtmA bhI sapradeza hone se yathAkAla moharAga-dveSa ke dvArA kaSAyita hone se karmaraja ke dvArA zliSTa hotA huA ___ 150
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 308 akelA hI baMdha hai; aisA dekhanA (mAnanA) cAhiye; kyoMki nizcaya kA viSaya zuddha dravya hai| dekho, yahA~ akele AtmA ko baMdharUpa kahA hai aura isa gAthA ke bAda vaha gAthA AtI hai ki jisakI TIkA meM yaha likhA hai ki moharAga-dveSarUpa pariNamana AtmA kA hai aura ina moha-rAga-dveSa kA karttA bhI bhagavAna AtmA hai| dhyAna dene kI bAta yaha hai ki sarvatra to moha-rAga-dveSa kA karttA AtmA ko azuddhanizcayanaya se kahA hai aura yahA~ isa gAthA kI TIkA meM zuddhanizcayanaya se kahA hai| maiMne Ajataka jitanI bhI jinavANI dekhI hai, unameM mujhe yaha eka hI prayoga milA hai; jisameM moha- rAga-dveSa kA karttA AtmA ko zuddhanizcayanaya se kahA hai| vaha gAthA isaprakAra hai - eso baMdhasamAso jIvANaM NicchayeNa nnihittttho| arahaMtehiM jadINaM vavahAro aNNahA bhaNido / / 189 / / (harigIta ) yaha baMdha kA saMkSepa jinavaradeva ne yativRnda se| niyatanaya se kahA hai vyavahAra isase anya hai / / 189 / / yaha jIvoM ke baMdha kA saMkSepa nizcaya se arihaMta bhagavAna ne yatiyoM se kahA hai aura vyavahAra anya prakAra se kahA hai| isa gAthA kI jisa TIkA meM AcArya amRtacandra ne AtmA ko rAgadveSa kA kartA zuddhanizcayanaya se kahA hai, usa TIkA kA bhAva isaprakAra hai "rAga pariNAma hI AtmA kA karma hai, vahI puNya-pAparUpa dvaita hai| AtmA rAga pariNAma kA hI kartA hai, usakA hI grahaNa karane vAlA hai aura usI kA tyAga karanevAlA hai; yaha, zuddhadravya kA nirUpaNasvarUpa nizcayanaya hai| aura jo pudgala pariNAma AtmA kA karma hai, vahI puNya-pAparUpa unnIsavA~ pravacana dvaita hai, AtmA pudgala pariNAma kA kartA hai, usakA grahaNa karanevAlA aura chor3anevAlA hai - aisA jo naya vaha azuddhadravya ke nirUpaNasvarUpa vyavahAranaya hai| yaha donoM (naya) haiM; kyoMki zuddharUpa aura azuddharUpa - donoM prakAra se dravya kI pratIti kI jAtI hai; kintu yahA~ nizcayanaya sAdhakatama (utkRSTa sAdhaka) hone se grahaNa kiyA jAtA hai; kyoMki sAdhya ke zuddha hone se dravya ke zuddhatva kA dyotaka (prakAzaka) hone se nizcayanaya hI sAdhakatama hai; kintu azuddhatva kA dyotaka vyavahAranaya sAdhakatama nahIM hai|' 'zuddhadravya kA nirUpaNa nizcayanaya hai' yahA~ zuddhanizcayanaya se isalie kahA hai; kyoMki zuddhadravya arthAt para kA nahIM hai arthAt para se isameM kucha gar3abar3I nahIM hotii| para kA saMyoga nahIM hai, yahI isa zuddhadravya kI zuddhatA hai, isalie zuddhadravya kA nirUpaNa nizcayanaya hai| TIkA meM jo yaha kahA hai ki yaha donoM naya haiM' isakA tAtparya yaha hai ki ina donoM prakAra ke nayoM kI sattA hai| isaprakAra isa gAthA meM rAgAdika kA kartA bhagavAna AtmA ko zuddhanizcayanaya se kahA hai aura dravyakarma kA kartA azuddhanizcayarUpa vyavahAranaya se kahA hai| are bhAI ! 'yaha pravacanasAra meM hI likhA haiM' - aisA nahIM hai| samayasAra meM bhI azuddhanizcayanaya se hI sahI para rAgAdi kA kartA AtmA ko batAyA hai| likhA hai - 'ya: pariNamati sa kartA' arthAt jo jisarUpa pariNamita hotA hai, vaha usa pariNamana kA karttA hotA hai| AtmA rAgarUpa pariNamita hotA hai to AtmA rAga kA kartA hai| samyagdRSTi ko rAgarUpa pariNamana hai; lekina rAga meM kartRtvabuddhi nahIM hai tathA usa rAga meM kartRtvabuddhi, mamatvabuddhi nahIM hone se samayasAra meM akartA bhI kahA hai| ___isaprakAra yaha paramAgama kI eka hI aisI gAthA hai, jisameM moharAga-dveSa kA kartA AtmA ko zuddhanizcayanaya se kahA hai| 151
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIsavA~ pravacana AcArya kundakunda kI amarakRti pravacanasAra paramAgama ke jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra ke jJeyajJAnavibhAgAdhikAra para carcA cala rahI hai, jisameM gAthA 189 kI carcA AcArya amRtacandra kI TIkA sahita ho cukI hai| AcArya amRtacandra ke 300 varSa bAda jaba AcArya jayasena kA isa bAta para dhyAna kendrita huA; taba unhoMne spaSTa kiyA hai ki aisA upacAra se kaha diyA hai| 'upacAra se zuddhanizcayanaya kaha diyA hai' kA tAtparya yaha hai ki vyavahAranaya se zuddhanizcayanaya kaha diyA hai, anyathA upacAra to nizcayanaya meM lagatA hI nahIM hai| upacarita-sadbhUtavyavahAra naya, upacaritaasadbhUtavyavahAranaya - aise upacAra to vyavahAranaya meM hI lagate haiM, nizcayanaya meM nhiiN| 'AtmA rAgAdi kA kartA zuddhanizcayanaya se hai' isakA vizleSaNa acchI taraha se kiyA jA cukA hai| tadanantara 'azuddhanaya se azuddha AtmA kI hI prApti hotI hai' - aisA kathana karanevAlI gAthA 190 isaprakAra hai - Na cayadi jo du mamattiM ahaM mamedaM ti dehdvinnesu| so sAmaNNaM cattA paDivaNNo hodi ummaggaM / / 190 / / (harigIta) tana-dhanAdi meM 'maiM hU~yaha' athavA 'ye mere haiM shii| mamatA na chor3e vaha zramaNa unamArgI jinavara kheN||190|| jo deha-dhanAdika meM 'maiM yaha hU~ aura yaha merA hai' aisI mamatA ko nahIM chor3atA, vaha zramaNatA ko chor3akara unmArga kA Azraya letA hai| isa gAthA meM nihita sarala bhAva yaha hai ki jo vyakti dhana sampatti meM mamatva nahIM chor3atA hai, vaha zramaNa hokara bhI unmArga meM hai arthAt sacce mArga meM nahIM hai| bIsavA~ pravacana 311 yahA~ para jo bAteM dhyAna dene yogya haiM, usameM pahalI to yaha hai ki zramaNa ke pAsa deha to hai; para dhana nahIM hai| phira bhI dhana ke prati mamatva kaise ho jAtA hai ? are bhAI ! yaha ho sakatA hai ki zramaNa ko apane dhanAdi se mamatva nahIM ho; kintu saMsthAdi ke nAma para yA anya kisI rUpa meM unheM dhanAdi se mamatva ho sakatA hai| isa cIja kA naMgA nAca Ajakala pratyakSa dikhAI de rahA hai| yaha bhI saMbhava hai ki isI ke thor3e aMza AcArya kundakunda ke samaya rahe hoM; isIlie gAthA meM unheM dhana ke prati mamatva chor3ane kA ullekha karanA pdd'aa| isa gAthA ke saMbaMdha meM dUsarI bAta yaha bhI hai ki isa gAthA meM deha aura dhana ke saMbaMdha meM likhA; kintu rAga-dveSa-moha ke saMbaMdha meM nahIM likhaa| are bhAI ! gAthA meM 'mamatva' zabda likhakara mamatva ko bhI chur3AyA hai| deha va dhana jaba apane hai hI nahIM, taba unheM chor3ane aura grahaNa karane kA matalaba hI kyA hai ? vAstava meM to una ke prati jo moha aura rAga hai, usa moha aura rAga ko chor3anA hai| AcArya yahA~ yaha kaha rahe haiM ki yadi zramaNa honA hai, to mamatva chor3anA par3egA aura mamatva chor3ane kA tAtparya hI moha-rAga-dveSa chor3anA hai| ___ isa saMdarbha meM isI gAthA kI TIkA bhI draSTavya hai - "jo AtmA zuddhadravya ke nirUpaNarUpa nizcayanaya se nirapekSa rahakara azuddhadravya ke nirUpaNarUpa vyavahAranaya se jise moha utpanna huA hai aura aisA vartatA huA 'maiM yaha haiM aura yaha merA hai' isaprakAra AtmIyatA se deha dhanAdika paradravya meM mamatva nahIM chor3atA; vaha AtmA vAstava meM zuddhAtmapariNatirUpa zrAmaNyanAmaka mArga ko dUra se chor3akara azuddhAtma pariNatirUpa unmArga kA hI Azraya letA hai| isase nizcita hotA hai ki azuddhanaya se azuddhAtmA kI hI prApti hotI hai|' yahA~ AtmIyatA kA tAtparya apanepana kI bhAvanA hai| 'yaha maiM hU~ isaprakAra kI apanatvabuddhi kA nAma hI AtmIyatA hai| apanepana kI ___152
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 pravacanasAra kA sAra bhAvanArUpa jo rAga hotA hai, use bhI duniyA meM mamatva kahA jAtA hai| rAga-dveSa-moha Adi azuddhanizcayanaya se AtmA ke kahe jAte haiM tathA azuddhanizcayanaya se azuddhAtmA kI prApti hotI hai| ___are bhAI ! 'rAgAdika jIva ne kiye haiM' yadi isa kathana ko azuddhanizcayanaya kA kaheMge, taba azuddhanizcayanaya to vyavahAra hotA hai evaM vyavahAra asatyArtha hotA hai; isalie vaha jIva aisA mAnegA hI nahIM ki rAgAdi maiMne kiye haiM, tathA vaha rAgAdika tyAgane kI jimmedArI bhI mahasUsa nahIM karegA; vaha apane andara rAgAdika hone kI aparAdhavRtti ko svIkAra hI nahIM kregaa| isalie AcArya ne unheM zuddhanizcayanaya se kaha diyA hai| 'zuddhanaya se zuddhAtmA kI hI prApti hotI hai' - yaha kathana karanevAlI agalI 191vIM gAthA isaprakAra hai - NAhaM homi paresiMNa me pare saMti NANamahamekko / idi jo jhAyadi jhANe so appA NaM havadi jhAdA / / 191 / / (harigIta ) para kA nahIM nA mere para maiM eka hI jJAnAtamA / jo dhyAna meM isa bhA~ti dhyAve hai vahI zuddhAtamA / / 191 / / 'maiM para kA nahIM hU~, para mere nahIM haiM, maiM eka jJAna hU~' - isaprakAra jo dhyAna karatA hai, vaha dhyAtA dhyAnakAla meM AtmA hotA hai| yadi koI yaha kahe ki jo deha-dhanAdika ko para mAnatA hai tathA nija zuddhAtmA ko apanA mAnakara usakA dhyAna karatA hai, vahI zuddhAtmA kA dhyAtA hai - aisA kahakara AcAryadeva ne yahA~ rAgAdika kI bAta nahIM kii| are bhAI ! 'deha-dhanAdika ke prati mamatva chor3atA hai' yaha kahakara mamatva chor3ane kI bAta kahI hai, mamatva rakhane kI bAta nahIM kahI hai| __ strI-putra-dhana to jIva ke nahIM haiM; kyoMki ye asadbhUta haiN| strIputrAdi to kabhI jIva ke hue hI nahIM haiM, mithyAtva kI vajaha se jIva unheM apanA mAnatA hai| yadi mithyAtva aura rAga chUTa jAegA, to strIputrAdi apane Apa hI chUTa jaaeNge| vAstava meM unako nahIM chor3anA hai, bIsavA~ pravacana 313 apitu unheM apanA mAnanA chor3anA hai tathA yaha bhI karanA hai ki jo rAga apanI paryAya meM paidA ho rahA hai, vaha paidA na ho| __strI-putrAdika meM ekatva-mamatva chor3anA hai' isase yaha bhI siddha hotA hai ki ekatva-mamatva bhI chor3anA hai| are bhAI ! yahA~ chor3ane kI bAta to ekatva, mamatva, kartRtva aura bhoktRtva kI hI hai| para kA kartA to AtmA kabhI huA hI nahIM hai, AtmA rAgAdi kA kartA hai; isalie vAstava meM rAgAdika hI chor3anA hai, strI-putrAdika kA chor3anA to aupacArika hai| __eka AdamI ko kisI dUsare AdamI se 1 lAkha rupae lene the; lekina denevAle kI sthiti atyaMta kharAba ho gaI aura vaha dene meM asamartha ho gyaa| lenevAle AdamI ne bahuta dabAva DAlA; phira bhI paise nahIM mile, to usane paMcAyata bulaaii| aMta meM karjadAra AdamI usase kahatA hai ki mere pAsa sirpha dasa hajAra rupae haiM, yadi Apa ye lenA cAho to le lo; isase jyAdA paise mere pAsa haiM hI nhiiN| para dhyAna rakhane kI bAta yaha hai ki yadi Apa ye bhI le loge to mere bAla-bacce bhUkhoM mara jaaeNge| Apa mAna nahIM rahe ho evaM merI jAna pe par3a gaI hai, isalie jAna chur3Ane ke lie ye dene ko taiyAra huuN| __aba yadi vaha lenevAlA AdamI yaha kahatA hai ki maiMne tumhAre 90 hajAra chor3e aura ye 10 hajAra rupae mujhe de do| phira bhI yadi vaha 10 hajAra rupae le letA hai, taba maiM Apase pUchatA haiM ki kyA vAstava meM usane 90 hajAra rupae chor3e haiM ? are bhAI ! 90 hajAra rupae to use kisI kImata para milanevAle hI nahIM haiM; una 90 hajAra ko chor3ane kI bAta hI kyA ? ___yadi vaha 10 hajAra rupae chor3atA hai to hama kaha sakate haiM ki usane 10 hajAra rupae chodd'e| yadi usa lenevAle ko itanA bharosA hotA ki isa AdamI kA kucha sAmAna becakara 90 hajAra rupae mila sakate haiM, to vaha aisA bhI prayAsa karatA; kintu usane jaba yaha dekha liyA ki isake pAsa kucha bhI nahIM hai, to vaha 90 hajAra rupae chor3ane kA dambha bharane lagatA hai| 153
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 pravacanasAra kA sAra usIprakAra jIva strI-putrAdika ko kyA chor3e? ve to puNya-pApa ke sAtha baMdhe hue haiN| yadi puNya-pApa kA udaya hai, to ve jIva ke sAtha raheMge aura yadi puNya-pApa nahIM raheMge to eka kSaNa meM hI cale jaaeNge| isalie strI-putrAdika ko nahIM chor3anA hai; apitu unake prati mamatva chor3anA hai, rAga chor3anA hai| aba yadi koI kahe ki jaise strI-putrAdika jIva ke nahIM haiM; vaise hI mamatva bhI jIva kA nahIM hai| are bhAI ! adhyAtma ke jora meM hama loga aisA hI kaha dete haiM; kintu rAga aura AtmA meM va makAna aura AtmA meM eka-sA aMtara nahIM hai| pravacanasAra graMtha meM kahA jAya to rAga kA jIva ke sAtha atadbhAva nAma kA abhAva hai aura makAna ke sAtha AtmA kA atyantAbhAva nAma kA abhAva hai| hamane ina donoM meM aMtara nahIM smjhaa| para ko choDanA aura grahaNa karanA to nAmamAtra kA grahaNa karanA aura chor3anA hai kyoMki AtmA ke para kA grahaNa aura tyAga hotA hI nahIM; unheM to mAtra apanA mAnanA chor3anA hai; rAga-dveSa-moha to vAstava meM chor3anA hai; kyoMki ve AtmA meM atdabhAvarUpa se vidyamAna haiN| para to AtmA ke haiM hI nahIM; isalie para ko azuddhadravya kahakara azuddhanaya kA viSaya kahA tathA isI kathana kI apekSA rAga ko zuddhanizcayanaya kA viSaya khaa| tadanantara isI saMdarbha meM gAthA 191 kI TIkA bhI draSTavya hai - "jo AtmA, mAtra apane viSaya meM pravartamAna azuddhadravya nirUpaNAtmaka (azuddhadravya ke nirUpaNa svarUpa) vyavahAranaya meM avirodharUpa se madhyastha rahakara, zuddhadravya ke nirUpaNasvarUpa nizcayanaya ke dvArA jisane moha ko dUra kiyA hai - aisA hotA huA, "maiM para kA nahIM hU~, para mere nahIM haiM" isaprakAra sva-para ke paraspara sva-svAmI sambandha ko chor3akara, 'zuddhajJAna hI eka maiM hU~' isaprakAra anAtmA ko chor3akara, AtmA ko hI AtmarUpa se grahaNa karake, paradravya se bhinnatva ke kAraNa AtmArUpa hI eka agra meM cintA ko rokatA hai, vaha ekAgracintAnirodhaka (eka viSaya bIsavA~ pravacana meM vicAra ko rokanevAlA AtmA) usa ekAgracintA nirodha ke samaya vAstava meM zuddhAtmA hotA hai| isase nizcita hotA hai ki zuddhanaya se hI zuddhAtmA kI prApti hotI hai|" TIkA meM paMkti meM jo yaha likhA hai ki vAstava meM zuddhAtmA hotA hai', to isase artha yaha nikalatA hai ki pahale vAstava meM zuddhAtmA nahIM thaa| are bhAI! aisA nahIM hai| yaha vAstava' zabda saMskRta ke 'sAkSAt' zabda kA hindI anuvAda hai| nayoM meM eka sAkSAtzuddhanizcayanaya hai, usakA artha yaha hai kevalajJAnAdi se sahita AtmA ko viSaya bnaanaa| 'sAkSAt' zabda kA prayoga paryAya se bhI zuddha ho jAne ke lie hotA hai| vAstava meM abhI AtmA svabhAva se zuddha hai aura bAda meM paryAya se zuddha hogaa| AcAryadeva paryAya se bhI zuddha hone ko sAkSAt zuddha honA kahate haiN| isase hameM yaha artha nahIM nikAlanA cAhie ki abhI AtmA svabhAva se zuddha hai| yahA~ vAstava meM zuddhAtmA hotA hai' kA tAtparya mAtra itanA hai ki paryAya meM bhI svabhAva kI taraha zuddhatA prakaTa hotI hai| aba, 'dhruvatva ke kAraNa zuddhAtmA hI upalabdha karane yogya hai' aisA upadeza karanevAlI gAthA 192 isaprakAra hai evaM NANappANaM daMsaNabhUdaM adidiyamahatthaM / dhuvamacalamaNAlaMbaM maNNe'haM appagaM suddhaM / / 192 / / (harigIta) isataraha maiM AtamA ko jJAnamaya drshnmyii| dhruva acala avalaMbana rahita indriyarahita zudha mAnatA / / 192 / / maiM AtmA ko isaprakAra jJAnAtmaka, darzanabhUta, atIndriya mahApadArtha, dhruva, acala, nirAlamba aura zuddha mAnatA huuN| gAthA meM AtmA ke lie jJAnAtmaka, darzanabhUta, atIndriya, mahApadArtha, dhruva, acala, nirAlamba aura zuddha - ina vizeSaNoM kA prayoga kiyA gayA hai| zAstroM meM adhikAMza jagaha aise kathana Ate haiM, jinameM hama dravya (AtmA) aura paryAya ke vizeSaNoM meM bheda nahIM kara pAte haiN| yadi paryAya 154
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 pravacanasAra kA sAra zuddha hai to vaha paryAya aisA mAnatI hai ki 'maiM zuddha huuN'| vahA~ para 'maiM' to paryAya hai aura ahaM trikAlI dhruva bhagavAna AtmA meM hotA hai| jaba bhI AtmA ke vizeSaNa kA kathana hotA hai, taba una AtmA ke vizeSaNoM ke lie paryAya aisA kahatI hai ki ye maiM hU~ / vAstava meM ve vizeSaNa AtmA ke haiM; kyoMki paryAya kA svara aisA hotA hai ki maiM zuddhAtmA hU~, maiM eka hU~, maiM nirmama hU~, jJAnadarzana se paripUrNa huuN| jaisA ki samayasAra kI 73vIM gAthA ke pUrvArddha meM bhI kahA hai - 'ahamekko khalu suddho Nimmamao nnaanndNsnnsmggo|' arthAt 'jJAnI vicAratA hai ki maiM nizcaya se eka hU~, zuddha hU~, nirmama hU~ aura jJAnadarzana se paripUrNa huuN|' dravya to akartA aura abhoktA hai hI; paryAya kA bhI yahI svara hai ki maiM eka hU~, zuddha hU~, nirmama hU~ aura jJAna-darzana se pUrNa huuN| ye sabhI vizeSaNa dravya ke haiM, paryAya ke nhiiN| hameM hamezA yaha viveka rakhanA par3egA ki paryAya kA ahaM usa dravya meM hone se ye vizeSaNa paryAya meM lagA dete haiM; kintu vAstava meM to ye vizeSaNa dravya ke haiN| yahI samasyA lakSaNa aura lakSya meM bhI hai| AtmA kA lakSaNa to upayoga hai evaM lakSya hai upayogAtmA arthAt upayogasvarUpa aatmaa| zAstroM meM kabhI-kabhI lakSya ko bhI upayoga kaha dete haiM aura kabhI-kabhI lakSaNa ko bhI upayoga kaha dete haiN| lakSaNa se hI vaha lakSya lakSita hotA hai; ata: jaba bhI AtmA ke vizeSaNa kahe jAte haiM; taba hama unheM upayoga nAmaka paryAya ke vizeSaNa samajha lete haiM; jabaki ve vizeSaNa haiM trikAlI dhruva AtmA ke| isake bAda 192vIM gAthA kI TIkA meM pathika aura chAyA ke udAharaNa dvArA yaha samajhAyA gayA hai ki jisaprakAra aneka vRkSoM kI chAyA thor3e samaya ke lie pathika ke saMsarga meM AtI hai; usIprakAra ye dhanAdika adhruva padArtha bhI puNya ke saMyoga se hameM thor3e samaya ke lie hI mile haiN| bIsavA~ pravacana 317 pahale ke jamAne meM jaba loga paidala calate the, usa samaya sar3aka ke donoM ora vRkSa lagAe jAte the| una vRkSoM ko lagAne ke do uddezya hote the| prathama uddezya to sar3aka kI surakSA kA hai| sar3aka kI surakSA kA uddezya isaprakAra hai - barasAta meM pAnI bahane se sar3aka kaTa jAtI hai| yadi sar3aka ke kinAre para donoM ora vRkSa lagA die jAe, to vRkSoM kI jar3e phaila jAne se ve jar3eM sar3aka kI miTTI roka letI haiM; isalie sar3aka surakSita rahatI thii| dUsarA uddezya paidala calanevAloM ko chAyA pradAna karane kA hai; kyoMki purAne jamAne meM loga paidala yA bailagAr3I, ghor3e Adi para calate the| unako pUre rAste bhara dhUpa hI dhUpa na lage arthAt thor3I dhUpa va thor3I chAyA rahe; tAki ve apanA rAstA binA thake pAra kara ske| AcArya amRtacandra ke lie yaha udAharaNa anubhUta prayoga thaa| ve naMge paira paidala calate the tathA naMge paira calanevAloM ko dhUpa se garma jamIna aura vRkSoM kI chAyAvAlI ThaNDI jamIna kA bahuta acchA anubhava hotA hai| pUrvokta udAharaNa meM AcArya amRtacandra yaha kaha rahe haiM ki yadi kisI vyakti ko apane lakSya para jaldI se jaldI pahu~canA hai to vaha chAyA kA lobha nahIM kregaa| vaha dhUpa meM jisa tejI se calatA thA, usI tejI se chAyA meM bhI clegaa| jisaprakAra una vRkSoM kI vaha chAyA pathika ke sAtha kSaNika saMyoga meM AtI hai tathA vRkSoM ke nikala jAne ke bAda pathika usakA vikalpa bhI nahIM karatA hai| usIprakAra yaha AtmA to anAdi-anaMta apane rAste para cala rahA hai, usake rAste meM AnevAle ve saMyoga chAyA ke samAna haiM arthAt strI, putra, makAna, jAyadAda Adi sabhI saMyoga chAyA ke samAna haiN| jisaprakAra usa pathika ke mAthe para par3ane vAlI chAyA agale samaya badala jAegI; kyoMki agale pala agale vRkSa kI chAyA hogii| usIprakAra ye saMyoga bhI badalate rahate haiM arthAt koI bhI saMyoga punaH prApta nahIM hotaa| yahA~ AcAryadeva isa udAharaNa se yaha spaSTa kara rahe haiM ki dhanAdi ____155
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 pravacanasAra kA sAra saMyoga se AtmA ko kyA lenA denA ? ye sabhI saMyoga to puNya ke udaya se prApta hue haiM, jo ki vRkSoM kI chAyA ke samAna kSaNabhaMgura haiN| aba, 'adhruvapane ke kAraNa AtmA ke atirikta dUsarA kucha bhI upalabdha karane yogya nahIM hai aisA upadeza denevAlI gAthA 193 isaprakAra hai dehA vA daviNA vA suhadukkhA vAdha sttumittjnnaa| jIvassa Na saMti dhuvA dhuvovaogappago appA / / 193 / / (harigIta) ari-mitrajana dhanya-dhAnyasukha-dukha deha kucha bhI dhruva nhiiN| isa jIva ke dhruva eka hI upayogamaya yaha AtamA / / 193 / / zarIra, dhana, sukha-duHkha athavA zatru-mitrajana jIva ke ye kucha bhI dhruva nahIM haiM; dhruva to eka upayogAtmaka AtmA hai| ____ maiM yahA~ pravacanasAra kI isa zailI para vizeSa dhyAna AkarSita karanA cAhatA hU~ ki isa grantha meM bArambAra zarIra, dhanAdika ko hI adhruva meM ginAyA hai, ina adhruva padArthoM meM rAga-dveSa kI carcA taka nahIM kii| rAgadveSAdi ko na to dhruva AtmA meM hI liyA aura na hI adhruva saMyogoM meM / are bhAI ! bAta to rAgAdika chor3ane kI hI cala rahI hai| jinase hameM rAga hai - aise strI-putra aura dhanAdika meM ekatva chor3ane kA tAtparya hI yahI hai ki inase rAga chor3anA hai| jisaprakAra koI bApa apane beTe ko samajhAtA hai ki beTA ! 'vezyA viSa bujhI kaTArI' arthAt vezyA viSa se bujhI huI kaTAra hai, bahuta svArthI hai, barbAda kara degI, samAja meM badanAma kara degii| bApa ne jo yaha saba kahA, vezyA kI nindA kI; vaha vezyA kI nindA nahIM; apitu beTe ke andara vezyA ke prati jo rAga hai, AkarSaNa hai; usakI hI nindA hai| yaha upadeza vezyA ko chor3ane kA nahIM hai| kyoMki vezyA to pahale se hI chUTI huI hai| yaha upadeza to vezyA ke prati rAga chor3ane kA hai| isaprakAra bhASA to hotI hai usa vyakti ko chor3ane kI aura bhAva hotA hai unake prati rAga chor3ane kaa| bIsavA~ pravacana isIprakAra yahA~ para AcAryadeva ne deha, dhanAdika ke prati rAga hI chur3AyA hai; kyoMki ye deha, dhanAdi padArtha to kabhI jIva ke hue hI nahIM haiN| ye padArtha to puNya ke asta hone para svata: hI chUTa jAte haiN| tadanantara 'zuddhAtmA kI upalabdhi se kyA lAbha hai ?' isa bAta kA nirUpaNa karanevAlI gAthAyeM prApta hotI haiM; jo isaprakAra haiM - jo evaM jANittA jhAdi paraM appagaM visuddhppaa| sAgAro'NAgAro khavedi so mohaduggaMThiM / / 194 / / jo NihadamohagaMThI rAgapadose khavIya saamnnnne| hojaM samasuhadukkho so sokkhaM akkhayaM lahadi / / 195 / / (harigIta ) yaha jAna jo zuddhAtamA dhyAveM sadA paramAtamA / duTha moha kI durgranthi kA bhedana kareM ve AtamA / / 194 / / mohagranthI rAga-ruSa taja sadA hI sukha-duHkha meN| samabhAva hovaha zramaNa hI basa akhayasukha dhAraNa kreN||195|| jo aisA jAnakara vizuddhAtmA hotA huA parama AtmA kA dhyAna karatA hai, vaha - sAkAra ho yA anAkAra - mohadugraMthi kA kSaya karatA hai| ___ jo mohagraMthi ko naSTa karake, rAga-dveSa kA kSaya karake, samasukhaduHkha hotA huA zramaNatA (munitva) meM pariNamita hotA hai, vaha akSaya sukha ko prApta karatA hai| ina gAthAoM meM yaha kahA gayA hai ki jo vyakti svayaM ko 'maiM zuddha AtmA hU~' aisA jAnatA hai; vaha vyakti - cAhe sAkAra arthAt jJAna upayoga vAlA ho yA anAkAra arthAt darzana upayoga vAlA ho athavA cAhe muni ho yA zrAvaka ho - apanI moharUpI gAMTha ko khola detA hai athavA usakI moharUpI gAMTha khula jAtI hai aura jisakI mohagranthi khula jAtI hai, vaha zramaNa rAga-dveSa kA kSaya karake samatAbhAva ko dhAraNa karatA huA anaMta sukha ko prApta karatA hai arthAt samasta vikAroM aura dukhoM se mukta ho jAtA hai| ___ 156
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 pravacanasAra kA sAra 321 maiM yahA~ isa bAta kI ora vizeSa dhyAna AkarSita karanA cAhatA hU~ ki yaha prakaraNa deha, dhanAdi se bhinnatA batalAnevAlA hone se sthUla ho - aisA nahIM hai| aisA bhI nahIM samajhanA cAhie ki pravacanasAra meM mAtra deha, dhanAdika se bhinnatA batalAI hai, usake bAda samayasAra meM rAgAdi se bhinnatA, kevalajJAna se bhinnatA batAkara mokSamArga pUrA kreNge| ___are bhAI ! 200vIM gAthA taka pahu~cakara AcAryadeva isI pravacanasAra grantha meM mokSa kI bAta btlaaeNge| jinakI strI, putra, deha se ekatvabuddhi chUTegI, kartRtvabuddhi chUTegI to unakI rAga meM ekatvabuddhi-kartRtvabuddhi bhI chUTegI hii| rAga jIva kI paryAya meM hotA hai tathA 'ya: pariNamati sa kartA' ke anusAra jIva rAga kA kartA bhI hai; lekina jisakA deha, dhanAdika meM ekatva chUTa gayA hai; vaha usa rAga meM aisI kartRtvabuddhi nahIM karegA ki yaha rAga karane yogya hai| vaha jIva yahI samajhegA ki yaha rAga to paradravya ke udaya kI balavattA se huA hai athavA vaha yaha samajhegA ki paryAyagata yogyatA se huA hai tathA paryAya kI kartA paryAya hai| isake bAda, AcAryadeva aisA prazna karate haiM ki jinane zuddhAtmA ko upalabdha kiyA hai aise sakalajJAnI (sarvajJa) kyA dhyAte haiM ? NihadaghaNadhAdikammo paccakkhaM savvabhAvataccaNha / NeyaMtagado samaNo jhAdi kamaTuM asaMdeho / / 197 / / (harigIta) ghana ghAtikarma vinAza kara pratyakSa jAne sabhI ko| saMdehavirahita jJeya jJAyaka dhyAvate kisa vastu ko / / 197 / / jinane ghanaghAtikarma kA nAza kiyA hai, jo sarva padArthoM ke svarUpa ko pratyakSa jAnate haiM aura jo jJeyoM ke pAra ko prApta haiM, aise saMdeha rahita zramaNa kisa padArtha ko dhyAte haiM ? isa gAthA kA bhAva yaha hai ki jo deha aura dhana se bhinna apane ko bIsavA~ pravacana jAnatA hai aura apanI AtmA kA dhyAna karatA hai, vaha ghAtiyA karmoM kA nAza kara detA hai| 'maiM deha, dhanAdi nahIM hU~ tathA maiM inakA kartA bhoktA nahIM hU~' aisI mAnyatA se mithyAtva karma kA nAza huA hai aura jaba ina padArthoM se rAga chUTegA tabhI cAritramohanIya karma kA nAza hogA tathA jaba darzanamohanIya aura cAritramohanIya - ina donoM kA abhAva ho jAegA, taba eka samaya bAda nizcitarUpa se jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa va aMtarAya karma kA abhAva ho jAegA tathA kevalajJAna ho jaaegaa| isaprakAra pravacanasAra grantha meM kundakundAcArya ne isI zailI meM mokSa taka pahu~cane kI bAta kaha dI hai| isake bAda, isI gAthA kI TIkA isaprakAra hai - "loka ko (1) moha kA sadbhAva hone se tathA (2) jJAnazakti ke pratibandhaka kA sadbhAva hone se, vaha tRSNA sahita hai tathA use padArtha pratyakSa nahIM hai; isaliye abhilaSita, jijJAsita aura saMdigdha padArtha kA dhyAna karatA huA dikhAI detA hai; parantu ghanaghAtikarma kA nAza kiyA jAne se moha kA abhAva hone ke kAraNa tathA jJAnazakti ke pratibandha kA abhAva hone se tRSNA naSTa kI gaI hai tathA samasta padArthoM kA svarUpa pratyakSa hai tathA jJeyoM kA pAra pA liyA hai; isaliye bhagavAna sarvajJadeva abhilASA nahIM karate, jijJAsA nahIM karate aura saMdeha nahIM karate; taba phira (unake) abhilaSita, jijJAsita aura saMdigdha padArtha kahA~ se ho sakatA hai ? aisA hai taba phira ve kyA dhyAte haiM ?" TIkA meM yaha kahA gayA hai ki duniyA ke sAre loga tIna taraha ke padArthoM kA dhyAna karate haiN| ve tIna prakAra ke padArtha abhilaSita, jijJAsita aura saMdigdha haiN| abhilaSita padArtha ve haiM jinheM loga cAhate haiM jaise - strI, putra, dhanAdi / jijJAsita padArtha ve haiM, jinako sirpha jAnane kI 157
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 pravacanasAra kA sAra icchA hotI hai; lekina prApta karane kI nahIM, jaise- sumeruparvata cAhie to nahIM hai, lekina dekhanA cAhate haiM; tAjamahala cAhie to nahIM hai, lekina eka bAra dekhanA hai; amerikA meM jAkara rahanA to nahIM hai; lekina ekabAra amerikA dekhanA jarUra hai| isaprakAra jijJAsita padArtha ve haiM, jinako sirpha jAnane kI icchA hai; saMdigdha padArtha ve haiM, jisameM saMdeha ho ki padArtha isaprakAra hai, anyaprakAra / isaprakAra saMsArI prANI ina tInaprakAra ke padArthoM kA dhyAna karate haiM tathA bhagavAna ina tInoM kA hI dhyAna nahIM karate haiM, bhagavAna ko abhilASA nahIM hone se ve abhilaSita padArthoM kA dhyAna nahIM karate haiM, sArA lokAloka jAnane meM A jAne se jijJAsA nahIM rahane ke kAraNa jijJAsita padArthoM kA dhyAna nahIM karate haiM, kisI bhI padArtha meM saMzaya nahIM hone se saMdigdha padArthoM kA dhyAna nahIM karate haiN| bhagavAna apane sukhasvarUpa bhagavAna AtmA kA hI dhyAna karate haiM athavA prApta karane kI apekSA se sukha kA dhyAna karate haiM anya kisI bhI padArtha kA dhyAna nahIM karate haiN| pUrvokta gAthA meM AcArya ne yaha prazna upasthita kiyA thA ki 'jinane ghanaghAti karma kA nAza kiyA hai, jo sarva padArthoM ke svarUpa ko pratyakSa jAnate haiM aura jo jJeyoM ke pAra ko prApta haiM, aise saMdeha rahita zramaNa kisa padArtha ko dhyAte haiM ?' aura mukti kA mArga kyA hai ? - isI prazna ke uttarasvarUpa gAthA 198-199 haiM, jo isaprakAra haiM savvAbAdhavijutto samaMtasavvakkhasokkhaNANDDho / bhUdo akkhAtIdo jhAdi aNakkho paraM sokkhaM / / 198 / / evaM jiNA jiniMdA siddhA maggaM samuTThidA samaNA / jAdA Namotthu tesiM tassa ya NivvANamaggassa / / 199 / / ( harigIta ) atIndriya jina anindriya ara sarva bAdhA rahita haiN| cahu~ ora se sukha-jJAna se samRddha dhyAve paramasukha / / 198 / / 158 bIsavA~ pravacana 323 nirvANa pAyA isI maga se zramaNa jina va na 1 ja na da nirvANa ara nirvANamaga ko namana bAraMbAra ho / / 199 / / anindriya aura indriyAtIta huA AtmA sarva bAdhA rahita aura sampUrNa AtmA meM samaMta (sarvaprakAra ke, paripUrNa) saukhya tathA jJAna se samRddha vartatA huA parama saukhya kA dhyAna karatA hai| jina jinendra aura zramaNa ko, (arthAt sAmAnyakevalI, tIrthaMkara aura muni) jo ki isa (pUrvokta hI) prakAra se mArga meM Arur3ha hote hue siddha hue haiM aura usa nirvANa mArga ko namaskAra ho / 'jina' kA tAtparya aise bhagavAna haiM; jo ki arahaMta tIrthaMkara hue binA mokSa gae haiM tathA 'jinendra' arthAt tIrthaMkara aura zramaNa arthAt sAmAnya kevalI haiN| ye sabhI pUrvokta prakAra mArga para Arur3ha hote hue siddha hue haiN| yahI mokSa jAne kA rAstA hai| AcAryadeva kahate haiM ki usa mokSamArga para calane kI vidhi kyA hai ? tathA usa para kaise calanA par3atA hai ? yaha saba hama caraNAnuyoga sUcaka cUlikA meM kheNge| isaprakAra AcArya ne agale adhikAra kI bhUmikA bhI kaha dii| AcArya spaSTa karate haiM ki hamane mokSa kA mArga to yahA~ batA diyA hai tathA 'mokSamArga para calanevAle kyA-kyA kareMge ?' isakA sArA varNana caraNAnuyogasUcaka cUlikA meM kreNge| isa saMbaMdha meM isI gAthA kI TIkA bhI draSTavya hai - " sabhI sAmAnya caramazarIrI, tIrthaMkara aura acaramazarIrI mumukSu isI yathokta zuddhAtmatatvapravRttilakSaNa vidhi se pravartamAna mokSamArga ko prApta karake siddha hue; kintu aisA nahIM hai ki kisI dUsarI vidhi se bhI siddha hoN| isase nizcita hotA hai ki kevala yaha eka hI mokSa kA mArga hai, dUsarA nhiiN| adhika vistAra se basa ho! usa zuddhAtmatatva meM pravarte hue
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 pravacanasAra kA sAra siddhoM ko tathA usa zuddhAtmatatvapravRttirUpa mokSamArga ko, jisameM se bhAvya aura bhAvaka kA vibhAga asta ho gayA hai - aisA noAgamabhAva namaskAra ho ! mokSamArga avadhArita kiyA hai, kRtya kiyA jA rahA hai, arthAt mokSamArga nizcita kiyA hai aura usameM pravartana kara rahe haiN|" TIkA meM yaha kahA gayA hai ki isa mArga ke atirikta anya koI dUsarA mArga nahIM hai; kevala yahI eka mokSa kA mArga hai| TIkA meM jo 'noAgamabhAva namaskAra ho' kahA hai usakA tAtparya yaha hai ki AcAryadeva kahate haiM ki hama aise hI namaskAra nahIM kara rahe haiM, apitu svayaM usI mArga para cala rahe haiN| AcArya 24 ghaMTe unheM namaskAra kara rahe haiM; kyoMki ve 24 ghaMTe unhIM ke batAe mArga para cala rahe haiN| isake bAda jJeyatatvaprajJApana mahAdhikAra kI samApana kI aMtima gAthA isaprakAra hai tamhA taha jANittA appANaM jANagaM sabhAveNa / parivajAmi mamattiM uvaTThido Nimmamattamhi / / 200 / / (harigIta) isalie isa vidhi AtamA jJAyakasvabhAvI jAnakara / nirmamatva meM sthita maiM sadA hI bhAva mamatA tyAga kara / / 200 / / aisA hone se arthAt zuddhAtmA meM pravRtti ke dvArA hI mokSa hotA hone se isaprakAra AtmA ko svabhAva se jJAyaka jAnakara maiM nirmamatva meM sthita rahatA huA mamatA kA parityAga karatA huuN| isa gAthA kI TIkA kA bhAva isaprakAra hai - "maiM yaha mokSAdhikArI, jJAyakasvabhAvI Atmatatva ke parijJAnapUrvaka mamatva kI tyAgarUpa aura nirmamatva kI grahaNarUpa vidhi ke dvArA sarva Arambha se zuddhAtmA meM pravRtta hotA hU~; kyoMki anya kRtya kA abhAva hai| prathama to maiM svabhAva se jJAyaka hI hU~; kevala jJAyaka hone se merA bIsavA~ pravacana 325 vizva samasta padArthoM ke sAtha hI sahaja jJeya-jJAyakalakSaNa sambandha hI hai; kintu anya svasvAmilakSaNAdi sambandha nahIM hai; isaliye merA kisI ke prati mamatva nahIM hai, sarvatra nirmamatva hI hai| aba, eka jJAyakabhAva kA samasta jJeyoM ko jAnane kA sadbhAva hone se, kramaza: pravartamAna, anaMta, bhUta-vartamAna bhAvI vicitra paryAya samaha vAle, agAdhasvabhAva aura gambhIra aise samasta dravyamAtra ko mAnoM ve dravya jJAyaka meM utkIrNa ho gaye hoM, citrita ho gae hoM, bhItara ghusa gaye hoM, kIlita ho gaye hoM, DUba gaye hoM, samA gaye hoM, pratibimbita hue hoM - isaprakAra eka kSaNa meM hI jo (zuddhAtmA) pratyakSa karatA hai, jJeyajJAyaka lakSaNa saMbaMdha kI anivAryatA ke kAraNa jJeya-jJAyaka ko bhinna karanA azakya hone se vizvarUpatA ko prApta hone para bhI jo (zuddhAtmA) sahaja ananta zaktivAle jJAyakasvabhAva ke dvArA ekarUpatA ko nahIM chor3atA, jo anAdi saMsAra se isI sthiti meM (jJAyakabhAvarUpa hI) rahA hai aura jo moha ke dvArA dUsare rUpa meM jAnA-mAnA jAtA hai; usa zuddhAtmA ko yaha maiM moha ko ukhAr3a pheMkakara, atiniSkampa rahatA huA yathAsthita (jaisA kA taisA) hI prApta karatA huuN| isaprakAra darzanavizuddhi jisakA mUla hai aisI, samyagjJAna meM upayuktatA ke kAraNa atyanta avyAbAdha (nirvighna) lInatA hone se, sAdhu hone para bhI sAkSAt siddhabhUta aisA yaha nija AtmA ko tathA tathAbhUta (siddhabhUta) paramAtmAoM ko, usI meM eka parAyaNatA jisakA lakSaNa hai aisA bhAva namaskAra sadA hI svayameva ho|" yahA~ AcAryadeva kahate haiM ki jaba AtmA ko uparokta prakAra se mAnA; taba bhAva namaskAra svayameva sadA ho hI rahA hai| AcAryadeva kahate haiM ki jaba hamane namaskAra kiyA, kevala tabhI namaskAra nahIM kiyA; apitu jaba hama namaskAra nahIM karate haiM, taba bhI hamArA namaskAra hai, hamArA namaskAra nirantara ho hI rahA hai| taduparAnta isa gAthA ke bAda jo isa adhikAra ke aMta meM kalaza likhe gae haiM, unameM bhI yahI bAta kahI gaI hai| 159
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ ikkIsavA~ pravacana pravacanasAra paramAgama ke jJAnatattvaprajJApana aura jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAroM para vistAra se carcA ho cukI hai| isake bAda caraNAnuyoga sUcaka cUlikA para carcA karanA hai| isI ke aMta meM pariziSTa ke rUpa meM 47 nayoM kA prakaraNa bhI haiN| yaha caraNAnuyoga sUcaka cUlikA mandira ke zikhara aura usa para caDhAye gaye kalaza ke samAna hai| jJAnasvabhAva aura jJeyasvabhAva ke svarUpa kA nirUpaNarUpI maMdira to bana cukA hai; aba usa para zikhara banAnA hai aura usake bhI Upara kalaza caDhAnA hai| yadyapi AcArya amRtacandra ise mahAdhikAra ke rUpa meM svIkAra nahIM karate; isIkAraNa ve ise cUlikA kahate haiM; para AcArya jayasena se cAritra mahAdhikAra kahate haiM / jo kucha bhI ho; para isameM jo viSayavastu hai; vaha apane Apa meM atyanta upayogI aura atyadhika mahattvapUrNa hai| caraNAnuyoga sUcaka cUlikA kI tattvapradIpikA TIkA likhate hue AcArya amRtacandra maMgalAcaraNa ke rUpa meM likhate haiM ki - ( indravajrA ) dravyasya siddhau caraNasya siddhi, dravyasya siddhizcaraNasya siddhau / buddhveti karmAviratAH pare'pi dravyAviruddhaM caraNaM caraMtu / / 13 / / (dohA) dravyasiddhi se caraNa ara caraNa siddhi se dravya / yaha lakhakara saba Acaro dravyoM se aviruddha / / 13 / / dravya kI siddhi meM caraNa kI siddhi hai aura caraNa kI siddhi meM dravya kI siddhi hai - yaha jAnakara, karmoM se (zubhAzubhabhAvoM se ) avirata dUsare bhI, dravya se aviruddha caraNa (cAritra) kA AcaraNa kro| 160 ikkIsavA~ pravacana 327 dravyAnuyoga ke anusAra vastu kA sahI svarUpa samajha meM Ane ke bAda hI cAritra kI siddhi hotI hai arthAt dravya kI siddhi meM hI cAritra kI siddhi vidyamAna hai| aba yadi koI dravyAnuyoga ke mAdhyama se tattvajJAna to samajha leM; kintu use jIvana meM nahIM utAre, AcaraNa meM na lAveto usakA usako koI lAbha nahIM hai; isalie hI yaha kahA jA rahA hai ki cAritra kI siddhi meM hI dravya kI siddhi vidyamAna hai| isIlie AcArya kundakundadeva ne sarvaprathama to jJAnatatvaprajJApana aura jJeyatatvaprajJApana adhikAra likhakara dravyAnuyoga ke mAdhyama se mukti ke mArga kA pratipAdana kiyA aura jJAna tathA jJeya ke vibhAga karane kI prakriyA batAI aura aba AcAryadeva yaha kahanA cAhate haiM ki abhItaka maiMne jo tattvajJAna samajhAyA hai, he ziSyagaNa ! tuma vaha tattvajJAna samajhakara jIvana meM utaaro| jIvana meM vaha tattvajJAna kaise utAre ? isI prazna kA uttara denevAlI yaha caraNAnuyoga sUcaka cUlikA hai| caraNAnuyoga sUcaka cUlikA kI prathama gAthA isaprakAra hai - evaM paNamiya siddhe jiNavaravasahe puNo puNo samaNe / paDivajjadu sAmaNNaM jadi icchadi dukkhaparimokkhaM / / 201 / / ( harigIta ) he bhavyajana ! yadi bhavadukhoM se mukta honA cAhate / parameSThiyoM ko kara namana zrAmaNya ko dhAraNa karo / / 201 / / he ziSyagaNa ! yadi duHkhoM se mukta hone kI icchA ho to, pUrvokta prakAra se bArambAra siddhoM ko, jinavaravRSabha Adi arihaMtoM ko tathA zramaNoM ko praNAma karake, zrAmaNya ko aMgIkAra kro| yahA~ para ' evaM ' zabda kahakara AcArya pravacanasAra grantha ke prArambha kI una tIna gAthAoM kI ora saMketa karanA cAhate haiM; jinake mAdhyama se paMcaparameSThI ko namaskAra kiyA gayA thaa|
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 pravacanasAra kA sAra tAtparya yaha hai ki jisaprakAra graMtha ke AraMbha meM siddhoM, arahaMtoM aura zramaNoM ko namaskAra kiyA hai; usIprakAra yahA~ bhI unheM namaskAra karake munipada aMgIkAra kro| grantha ke prArambha meM to pratijJAvAkya meM yaha kahA thA ki maiM pravacanasAra ko kahU~gA aura yahA~ isa gAthA meM AcArya kaha rahe haiM ki 'zrAmaNyapane ko aMgIkAra kro'| 'zrAmaNyapane ko kisaprakAra aMgIkAra kiyA jAtA hai' - yaha bAta batAne kI pratijJA karake AcAryadeva ne usakI prApti karane kA upAya batAnA bhI AraMbha kara diyA hai| yahA~ para 201vIM gAthA kI TIkA kI jo aMtima paMkti hai, vaha dhyAna dene yogya hai - "yathAnubhUtasya tatpratipattivartmana: praNetAro vayamime tiSThAma iti - usa zrAmaNya ko aMgIkAra karane ke yathAnubhUta mArga ke praNetA hama yaha khar3e haiM n|" isa paMkti ko par3hakara aisA lagatA hai ki jaise kisI ziSya ne AcAryadeva se aisA prazna kiyA ho ki - "Apa jo zrAmaNya ko aMgIkAra karane kI bAta kara rahe ho, to kyA yaha saMbhava hai ? tana para vastra nahIM rakhanA, bhojana nahIM karanA, bhojana karane meM bhI apane hAtha se banAne kI bAta hI nahIM; yadi koI svayaM ke lie banAe to usameM se bhI vidhipUrvaka lenA - yaha saba saMbhava hai kyA ?" taba AcAryadeva ne isa paMkti ke rUpa meM uttara diyA ho ki isa mArga ke praNetA hama khar3e haiM na ? svayaM ko praNetA' kahakara AcAryazrI ziSyoM ko himmata de rahe haiN| hameM ye zabda sunakara aisA laga sakatA hai ki ye abhimAna se bhare zabda haiM; kintu ye abhimAna se bhare zabda na hokara AtmavizvAsa se bhare zabda haiM arthAt ziSyoM meM AtmavizvAsa bharanevAle zabda haiN| ___ yaha vaha paMkti hai, jisa paMkti ko par3hane ke bAda gurudevazrI uchala par3e the| ve ina zabdoM para itane rIjha gaye the, itane bhAvavihvala ho gaye the ki ikkIsavA~ pravacana 329 mAno amRtacandrAcArya sAkSAt hI unase yaha kaha rahe hoM ki hama khar3e haiM na, kyoM cintA karate ho? isake bAda zramaNa hone kI prakriyA meM kyA-kyA hai ? isakA svarUpa batAnevAlI gAthA isaprakAra hai - Apiccha baMdhuvaggaM vimocido gurukalattaputehiM / Asija NANadaMsaNacarittatavarIriyAyAraM / / 202 / / (harigIta) vRddhajana tiyaputrabaMdhuvarga se le anumati / vIrya-darzana-jJAna-tapa-cAritra aMgIkAra kara / / 202 / / baMdhuvarga se pUchakara aura bar3oM se tathA strI-putra se chUTakara jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra ko aMgIkAra krke....| ___ isa gAthA kI TIkA meM AcArya amRtacandra ne bar3A hI mArmika citra prastuta kiyA hai| jaba koI vyakti dIkSA letA hai yA lenA cAhatA hai, to vaha kyA karatA hai yA use kyA karanA cAhie - isa bAta ko unhoMne bar3e hI mArmika DhaMga se prastuta kiyA hai; jo mUlata: paThanIya hai| ___isa gAthA meM kathita baMdhuvarga se tAtparya kuTumbIjana se hai aura 'gurukalattaputtehiM' meM guru kA artha mAtA-pitA, kalatra kA artha patnI aura puttehiM kA artha putra-putriyA~ haiN| ___isa gAthA meM AcAryadeva ne zabdoM kA cayana bar3I sAvadhAnI evaM buddhimAnI se kiyA hai| baMdhuvarga ke sAtha to pUchakara' aura mAtA-pitA Adi ke sAtha 'chUTakara' zabdoM kA prayoga kiyA hai| dIkSA ke lie yadi baMdhuvarga se pUchA jAtA hai to ve sahaja hI AjJA de dete haiM; lekina mA~bApa, patnI-bacce Adi AsAnI se chor3ane ko taiyAra nahIM hote / vartamAna meM jinheM 'vana phaimilI' kahA jAtA hai aura jo sabase jyAdA nikaTatama hote haiM; unameM mA~-bApa evaM pati-patnI aura bacce hI Ate haiN| isaprakAra kuTumbIjana arthAt baMdhuvarga evaM mA~-bApa, patnI Adi ke ___161
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 pravacanasAra kA sAra vibhAga se AcAryadeva ne do vibhAga kie, jisameM baMdhuvarga ke lie to 'pUchakara' evaM mAtA-pitA Adi ke lie 'chUTakara' zabdoM kA prayoga kiyaa| yahA~ eka mahattvapUrNa prazna yaha hai ki yadi mA~-bApa ne dIkSA lene kI anumati nahIM dI to kyA hogA ? aisI sthiti meM unakI anumati ke binA dIkSA le sakate haiM kyA ? isa saMbaMdha meM AcArya amRtacaMdra kahate haiM ki mA~-bApa se pUche binA to dIkSA nahIM le sakate; kyoMki yadi binA pUche aura binA sUcanA die hI dIkSA le lI gaI to mAtA-pitA apane putra ko yahA~-vahA~ khojeMge aura putra ke nahIM milane para pulisathAne meM riporTa bhI likhaaeNge| tAtparya yaha hai ki mA~-bApa se binA pUche dIkSA lene para kAnUnI parezAnI utpanna ho sakatI hai| isalie dIkSA ke lie mA~-bApa se pUchanA jarUrI hai / are bhAI ! mAtra pUchanA hI jarUrI nahIM hai; apitu mAtA-pitA putra kI dIkSA ke samaya AcAryazrI ke sAmane upasthita hokara anumati dete haiN| yadyapi munirAja loka kI maryAdA ke bAhara hote haiM; lekina loka kI maryAdAe~ unake jIvana meM bAdhAe~ utpanna nahIM kara deM; isalie sAvadhAnI rakhanA jarUrI hotA hai| yadi asalI mA~-bApa nahIM hote haiM to dIkSA ke samaya kisI ko mA~-bApa taka banAyA jAtA hai aura unakI upasthiti meM dIkSA hotI hai| phira bhI mUla prazna to khar3A hI hai ki yadi mA~-bApa anumati na de to kyA hogA ? are bhAI ! mA~-bApa se AjJA lenA sUcanA mAtra hotI hai; kyoMki 'AjJA' zabda 'A' arthAt 'maryAdA pUrvaka' aura 'jJA' mAne 'jJAna karA denA' / 'AjJA' kA tAtparya hI yahI hai ki sabhya zabdoM meM yaha jJAna karA denA ki maiM dIkSA lene ke lie jA rahA huuN| loka vyavahAra meM bhI 'AjJA' kA yahI artha hotA hai| kisI oNphisa yadi 10 AdamI kAma karate hoM, to choTA karmacArI to bar3e sAhaba se AjJA lekara jAtA hI hai; para sAhaba bhI apane AdhInoM se kahate haiM ki 162 ikkIsavA~ pravacana 331 maiM do dina ke lie chuTTI para jA rahA huuN| tAtparya yaha hai ki yadi uccastara kA karmacArI bhI chuTTI para jAtA hai to vaha bhI sUcanA dekara jAtA hai| antara mAtra itanA hai ki donoM kI bhASA meM pada ke anurUpa antara ho jAtA hai| 'AjJA lenA' kA tAtparya prakArAntara se sUcanA denA hI hai| parivAra se AjJA lene kI eka bhASA hai aura usa bhASA ko AcAryadeva ne yahA~ prastuta kiyA hai| vaha bhASA isaprakAra hai ki dIkSArthI putra mA~-bApa kahatA hai ki zarIra kI utpatti meM nimittabhUta he mA~, he pitA ! na tuma mere mA~-bApa ho aura na maiM tumhArA beTA / aba maiM AtmakalyANa ke lie jA rahA hU~ / isa bhASA ke rUpa meM 'AjJA lenA' kA tAtparya mAtra sUcanA denA hI to huaa| pUjya gurudeva zrI bhI isa prakaraNa ko bahuta mArmika DhaMga se prastuta karate the aura kahate the ki dekho ! yahA~ nizcaya-vyavahAra kI kitanI manorama saMdhi hai| he mA~, he pitA ! aisA kahakara to vyavahAra kI sthApanA kI aura zarIra kI utpatti meM nimittabhUta mA~ aura pitA aisA kahakara nizcayanaya kI sthApanA kii| 'he mA~ aura he pitAjI' se saMbodhita kara vyavahAra kI maryAdA ko bhaMga nahIM hone diyA aura 'ApakA aura merA saMbaMdha to deha se hai, AtmA se nahIM' aisA kahakara tattvajJAna kraayaa| eka prakAra se usa saMbaMdha kA niSedha kara nizcaya kA pratipAdana kiyA / nizcaya se to AjJA lene kI AvazyakatA hI nahIM hai, vyavahAra se hI dIkSA ke lie AjJA mA~gI jAtI hai| are bhAI! mA~-bApa se dIkSA lene kI AjJA lene kA tAtparya mAtra unheM isa saMbaMdha meM sUcanA denA hI hai; ataH anumati dene, nahIM dene kA prazna hI nahIM hai| dIkSA lenevAle kabhI isaprakAra se nahIM pUchate haiM ki 'maiM dIkSA lU~ yA nahIM ?' apitu mA~-bApa se yaha kahate haiM ki 'maiM dIkSA lene jA rahA hU~' / isake bAda zrAmaNya ke bahiraMga aura aMtaraga do liMgoM kA upadeza karanevAlI gAthAe~ isaprakAra haiM
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra jadhajAdarUvajAdaM uppADidakesamaMsugaM suddhaM / rahidaM hiMsAdIdo appaDikammaM havadi liMga / / 205 / / mucchAraMbhavijuttaM juttaM uvaogajogasuddhIhi / liMgaM Na parAvekkhaM apuNabbhavakAraNaM jeNhaM / / 206 / / (harigIta) zRMgAra ara hiMsA rahita ara kezaluMcana akiMcana / yathAjAtasvarUpa hI jinavarakathita bahiliMga hai / / 205 / / AraMbha-mUrchA se rahita para kI apekSA se rahita / zudha yoga ara upayoga se jinakathita aMtaraliMga hai / / 206 / / janmasamaya ke rUpa jaisA rUpa vAlA, sira aura dAr3hI-mUMcha ke bAloM kA loMca kiyA huA, zuddha akiMcana, hiMsAdi se rahita aura pratikarma (zArIrika zRMgAra) se rahita - aisA zrAmaNya kA bahiraMga liMga hai| mUrchA aura Arambha rahita, upayoga aura yoga kI zuddhi se yukta tathA para kI apekSA se rahita - aisA jinendradeva kathita zrAmaNya kA aMtaraMgaliMga hai, jo ki mokSa kA kAraNa hai| jaisA ki gAthA meM kahA hai ki zrAmaNya ke do liMga haiM - eka kA nAma bahiraMgaliMga hai aura dUsare kA nAma aMtaraMgaliMga hai; jinheM hama dravyaliMga evaM bhAvaliMga bhI kahate haiN| dravyaliMga aura bhAvaliMga ke saMbaMdha meM hamArI bahuta galata dhAraNAe~ haiN| 'dravyaliMga' zabda sunate hI hameM aisA lagane lagatA hai jaise mu~ha meM kar3avAhaTa sI A gaI ho| dravyaliMga hameM bilkula heya lagatA hai aura bhAvaliMga sAkSAt mokSasvarUpa hI pratIta hotA hai; lekina hameM yaha bAta dhyAna meM rakhanI cAhie ki koI bhI vyakti dravyaliMga aura bhAvaliMga - donoM ke binA mokSa kI prApti nahIM kara sktaa| siddhacakramahAmaNDalavidhAna kI jayamAlA meM bhI kahA hai - bhAvaliMga bina karma khipAI, dravyaliMga bina muni zivapada jaaii| yo ayoga kAraja nahIM hoI, tumaguNa kathana kaThina hai soii|| ikkIsavA~ pravacana 333 dravyaliMga ke binA koI mokSa calA jAya aura bhAvaliMga ke binA karmoM kA nAza ho jAya - ye saba asaMbhava kArya haiN| jaba mokSa ke lie donoM hI anivArya haiM, taba eka burA aura dUsarA acchA - yaha kaise ho sakatA hai ? aba yadi koI kahe ki zAstroM meM to dravyaliMgI muniyoM kI bahuta niMdA kI gaI hai| ____are bhAI ! jahA~ dravyaliMgI muniyoM kI niMdA AtI hai, vaha bhAvaliMga ke binA jo dravyaliMga hai, usakI niMdA hai; bhAvaliMga ke sAtha jo dravyaliMga hai, usakI niMdA nhiiN| vastutaH dravyaliMga aura bhAvaliMga to sAtha-sAtha hI hote haiN| yahA~ yaha prazna upasthita ho sakatA hai ki jisaprakAra bhAvaliMga ke binA honevAle dravyaliMga kI niMdA hotI hai; usIprakAra dravyaliMga ke binA bhAvaliMga kI bhI niMdA honI cAhie; parantu aisA nahIM hotaa| isakA uttara yaha hai ki dravyaliMga ke binA bhAvaliMga hotA hI nahIM hai; para dravyaliMga bhAvaliMga ke binA ho jAtA hai| jaba hama kisI ko bhAvaliMgI kahate haiM, taba usakA artha yaha hai ki vaha bhAvaliMgI to hai hI, dravyaliMgI bhI hai| yahI kAraNa hai ki zAstroM meM bhAvaliMga kI niMdA nahIM hai| ___isa saMbaMdha meM dUsarA vivecanIya bindu yaha hai ki dravyaliMga bAhyakriyA kA nAma hai aura zrAmaNya ke lie usakA honA bhI anivArya hai| zarIra kI nagnatA Adi kriyA saMbaMdhI bhAva hai, zubhabhAva haiM aura bhAvaliMga zuddhopayogarUpa hai, zuddhapariNatirUpa hai| yadyapi dravyaliMga ke binA mokSa nahIM hogA, tathApi dravyaliMga se bhI mokSa nahIM hogA; kyoMki dravyaliMga to jar3a kI kriyA aura zubhabhAvarUpa hai aura mokSa jar3a kI kriyA aura zubhabhAvoM se nahIM hotaa| gAthA 205 meM dravyaliMga kA jo svarUpa kahA hai, usameM jo 'yathAjAtarUpa' kahA hai; usakA tAtparya yaha hai ki jaisA mA~ ke peTa se 163
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 pravacanasAra kA sAra janma liyA thA, vaisA hI rUpa / usa rUpa ke sAtha eka laMgoTa bhI nahIM rakha sakate tathA 'sira aura dAr3hI-mUMcha ke bAloM kA loMca kiyA huA' honA cAhie arthAt apane keza apane hI hAtha se ukhAr3ane hoNge| una kezoM ko nAI se banavAne meM kyA dikkata hai ? are bhAI ! yadi nAI se keza banavAeMge to phira usake lie paisoM kI AvazyakatA hogI aura puna: sAMsArika cakra prArambha ho jaavegaa| nAI se keza banavAnA koI svAdhIna kriyA nahIM hai aura usameM zRMgAra kA bhAva bhI ho sakatA hai| ina gAthAoM ke bAda phira ve gAthAe~ AtI haiM, jinameM yaha batAyA gayA hai ki guru do prakAra ke hote haiM - eka to dIkSAguru aura dUsare niryApaka guru arthAt AcArya aura niryApaka aacaary| AcArya to ve haiM jo dIkSA dete haiM aura niryApaka AcAryoM ko hama isaprakAra samajha sakate haiM ki jaise kisI AcArya ne 1000 ziSyoM ko dIkSA dI, lekina una sabhI kI galtiyA~ Adi dekhane kA samaya una AcAryadeva ke pAsa na ho, taba ve apane hI sahayogI anya muniyoM ko yaha jimmedArI de dete haiM ki yadi kisI munirAja se galatI ho jAya, to tuma unheM prAyazcita vidhi se zuddha karanA / aise kAma nipaTAne vAle arthAt nibhAne vAle AcArya niryApaka AcArya kahalAte haiN| isI bAta ko gAthA 210 kI TIkA meM isaprakAra spaSTa kiyA hai - "jo AcArya liMgagrahaNa ke samaya nirvikalpa sAmAyika saMyama ke pratipAdaka hone se pravrajyAdAyaka haiM, ve guru haiM; aura tatpazcAt tatkAla hI jo (AcArya) savikalpa chedopasthApanAsaMyama ke pratipAdaka hone se cheda ke prati upasthApaka (bheda meM sthApita karanevAle) haiM, ve niryApaka haiM: usIprakAra jo (AcArya) chinna saMyama ke pratisaMdhAna kI vidhi ke pratipAdaka hone se 'cheda hone para upasthApaka (saMyama meM cheda hone para usameM punaH sthApita karane vAle)' haiM, ve bhI niryApaka hI haiN|" ikkIsavA~ pravacana ___335 'chedopasthApaka para bhI hote haiM' kA tAtparya yaha hai ki dIkSA denevAle AcAryoM ke alAvA dUsare bhI hote haiN| cAhe jaise loga dIkSA na le leM; isalie AcArya hI pUrI parakha karake dIkSA dete haiN| isase eka to apAtra jIva dIkSA nahIM le pAveMge aura niyantraNa bhI rhegaa| jinhoMne dIkSA le lI hai, ve anabhyasta haiM; ata: unako niryApaka AcAryoM kI dekharekha meM kriyAoM meM niSNAta kara diyA jAtA hai| isaprakAra yahA~ para AcAryadeva ne sArI prakriyA kA varNana kiyA hai| isake bAda isI saMbaMdha meM gAthA 211-212 kI TIkA bhI draSTavya hai "saMyama kA cheda do prakAra kA hai - bahiraMga aura antaraMga / usameM mAtra kAyaceSTA saMbaMdhI bahiraMga cheda hai aura upayoga saMbaMdhI cheda antaraMga cheda hai| yadi bhalIbhA~ti upayukta zramaNa ke prayatnakRta kAyaceSTA kA kathaMcit bahiraMga cheda hotA hai, to vaha antaraMga cheda se sarvathA rahita hai; isalie AlocanApUrvaka kriyA se hI usakA pratIkAra (ilAja) hotA hai; kintu yadi vahI zramaNa upayoga saMbaMdhI cheda hone se sAkSAt cheda meM hI upayukta hotA hai to jinokta vyavahAravidhi meM kuzala zramaNa ke Azraya se, AlocanApUrvaka, unake dvArA upadiSTa anuSThAna dvArA saMyama kA pratisaMdhAna hotA hai|" jisaprakAra vidyArthiyoM kI kaI galtiyA~ to aisI hotI haiM ki unake lie DA~Ta-phaTakAra hI paryApta hai; kucha galtiyoM ke lie daMDa bhI diyA jAtA hai; kucha galtiyoM ke lie unheM saMsthA se bAhara bhI nikAlA jA sakatA hai aura punaH bhartI ke lie praveza kI pUrI prakriyA se gujaranA par3e tathA kucha galtiyA~ aisI bhI hotI haiM ki yadi eka bAra nikAla diyA to dubArA bhartI hI nahIM ho| usIprakAra munirAjoM meM bhI isIprakAra kI galtiyA~ hotI haiM ki mAphI mA~gI aura kAma cala gyaa| kucha galtiyA~ aisI hotI hai ki sudhAra ke lie tIna dina kA upavAsa karane ke lie kaha diyA jAya, usase 164
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 pravacanasAra kA sAra prAyazcitta ho jAegA, kucha galtiyoM ke lie munirAjoM kI dIkSA hI cheda dI jAtI hai aura bAda meM puna: pUrI prakriyA pUrvaka dIkSA de dI jAtI hai evaM kucha galtiyA~ aisI hotI haiM ki saMgha se hI nikAla diyA jAtA hai aura puna: nahIM liyA jAtA hai| kAyaceSTA saMbaMdhI bahiraMga cheda meM AlocanA pUrvaka kriyA se hI usakA pratikAra ho jAtA hai arthAt aMtaraMga meM to cheda hai nahIM aura kAyA se galatI ho jAya to apanI AlocanA se usakA pratikAra ho jAtA hai| vidyArthiyoM meM koI kakSA meM leTa AtA hai aura vaha yaha kahatA hai ki maiM kala se samaya para AU~gA to usako mApha kara diyA jAtA hai; lekina kisI anya vidyArthI kI galatI itanI jyAdA hotI hai ki use kakSA ke samaya benca para khar3e rahane ke lie kaha diyA jAtA hai| jisaprakAra vidyArthiyoM meM bhI daNDa meM bheda haiM; usIprakAra munirAjoM meM vibhinna prakAra se prAyazcitta hotA hai| are bhAI ! kabhI-kabhI to prAyazcitta ke lie munirAjoM ko bhI khar3A kara diyA jAtA hai| akaMpanAcArya ne zrutasAgara ko usa sthAna para rAta bhara khar3e rahane ke lie kahA; jahA~ una para AkramaNa hone kI sambhAvanA thii| maiM apane vidyArthiyoM se kahatA hU~ ki tuma logoM ko to 5-10 miniTa ke lie khar3A kiyA jAtA hai, zrutasAgara ko to rAta bhara khar3e rahane ke lie kahA gayA thaa| are bhAI ! muniyoM ko bhI anuzAsana meM rahanA par3atA hai| una zrutasAgara kI kyA galatI thI ? ve sinemA dekhane thor3e hI cale gaye the, unhoMne kisI ke sAtha mAra-pITa thor3e hI kI thii| unhoMne to mAtra maMtriyoM ke sAtha tattvacarcA kI thii| unakI galatI yaha thI ki unhoMne rAste meM khar3e-khar3e vidharmiyoM se carcA kI thii| unhoMne tatvacarcA rAha calate kI thii| tattvacarcA eka jagaha baiThakara zAMti se karane kI cIja hai na ki rAha clte| dUsarI bAta yaha hai ki tattvacarcA cAhe jisase karane kI cIja nahIM hai| ikkIsavA~ pravacana 337 maiM chAtroM se kahatA hU~ ki jaba tuma logoM ko aisA lage ki hameM bahuta kaThora daNDa diyA gayA hai; taba zrutasAgarajI kI ghaTanA ko yAda kara lenaa| taba vaha daNDa bahuta halkA-phulakA lagane lgegaa| zAstrI aMtima varSa ke vidyArthI socate haiM ki hama zAstrI' ho gae haiM aura hameM itanA bar3A daNDa de diyA gyaa| ___ are bhAI ! zrutasAgara munirAja kA nAma zrutasAgara nahIM; apitu zrutasAgara to unakI upAdhi thii| unakI itanI sAmarthya thI ki avadhijJAna se kisI kA bhI rAha calate pUrva bhava jAna le, ve koI sAdhAraNa munirAja nahIM the| jaba zruta ke sAgara para anuzAsanAtmaka kAryavAhI ho sakatI hai to zAstrI tRtIya varSa ke vidyArthiyoM para kyoM nahIM ho sktii| yaha vicAra kara use svIkAra bhI karanA caahie| isaprakAra zramaNa ke kAyika ceSTA se jo galtiyA~ ho jAtI haiM; unakA prAyazcitta AlocanA aura pratikramaNa se ho jAtA hai; lekina yadi bhAva se galatI hotI hai to AcArya ke samakSa svayaM munirAja apanA aparAdha batAte haiM aura AcArya prAyAzcita dekara zuddhi karate haiN| isaprakAra ina sArI vidhiyoM kA varNana yahA~ para kiyA gayA hai| tadanantara gAthA 215 kA bhAvArtha bhI draSTavya hai - "Agamaviruddha AhAra-vihArAdi to munirAja ne pahale hI chor3a diye haiN| aba saMyama sAdhane kI buddhi se munirAja ke jo Agamokta AhAra, anazana, guphAdi meM nivAsa, vihAra, dehamAtra parigraha, anya muniyoM kA paricaya aura dhArmika carcA-vArtA pAye jAte haiM; unake prati bhI rAgAdi karanA yogya nahIM hai, unake vikalpoM se bhI mana ko raMgane denA yogya nahIM hai; isaprakAra Agamokta AhAra-vihArAdi meM bhI pratibaMdha prApta karanA yogya nahIM hai; kyoMki usase saMyama meM cheda hotA hai|" dekho ! bhAvArtha meM kitane spaSTa evaM sApha zabdoM meM likhA hai ki nirdoSa AhAra, anazana, guphAdi meM nivAsa, vihAra, dehamAtra parigraha, 165
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra anya muniyoM kA paricaya, dhArmika carcA-vArtA - inameM rAga rakhanA acchI bAta nahIM hai, inake vikalpoM se bhI mana ko raMgane denA yogya nahIM hai| are bhAI ! munirAjoM ko tattvacarcA kA bhI raMga nahIM laganA caahie| tattvacarcA ke nAma para pratidina ghaMToM gapazapa lagAte rahanA bhI acchI bAta nahIM hai| bhAvArtha meM jo yaha likhA hai ki 'AhAra-vihArAdi meM bhI pratibaMdha prApta karanA yogya nahIM hai', isameM pratibaMdha prApta karane kA tAtparya pratibaMdhita honA hai| yadi tattvacarcA ke lie 2 baje se 3 baje taka kA samaya nizcita kara diyA, usa samaya phira dUsarI jagaha jAne kA vikalpa A gayA to loga kaheMge ki mahArAjajI ne samaya diyA thA aura usa samaya para mahArAjazrI ne tattvacarcA nahIM kI, isalie munirAja ina saba ke lie apane ko pratibaMdhita nahIM karate haiM; kyoMki usase saMyama meM cheda hotA hai| tadanantara gAthA 216 kI TIkA bhI draSTavya hai - "azuddhopayoga vAstava meM cheda hai; kyoMki usase zuddhopayogarUpa zrAmaNya kA chedana hotA hai aura vahI hiMsA hai; kyoMki (usase) zuddhopayogarUpa zrAmaNya kA hanana hotA hai| isalie zramaNa ke, jo azuddhopayoga ke binA nahIM hotI; aisI zayana-Asana-sthAna-gamana ityAdi meM aprayata caryA usake liye sadA hI saMtAnavAhinI hiMsA hI hai, jo ki cheda se ananyabhUta hai|" TIkA meM azuddhopayoga ko cheda kahA hai| vAstava meM zuddhopayoga se azuddhopayoga meM Ate hI cheda ho jAtA hai| yaha cheda to munirAjoM ke anivArya hI hai; kyoMki munirAjoM ke chaTavA~-sAtavA~ guNasthAna to hotA hI rahatA hai arthAt ve chaTaveM se sAtaveM aura sAtaveM se chaTaveM guNasthAna meM jhUlate hI rahate haiN| isaprakAra cheda evaM usakI upasthApanA to nirantara banI rahatI hai| ikkIsavA~ pravacana TIkA meM azuddhopayoga ko hiMsA kahA hai arthAt tIvratama zubhabhAva bhI hiMsA hI hai; kintu Ajakala ise hiMsA kauna mAnatA hai? Ajakala jisa hiMsA ko gRhastha bhI nahIM karate haiM, usa hiMsA meM munirAja pravRtta dikhAI dete haiN| mujhe yAda hai jaba maiM choTA thA, taba mere pitAjI kahA karate the ki beTA! yadi bahuta paisA bhI ho jAve, taba bhI makAna nahIM banavAnA, banA huA makAna hI kharIda ho lenA; kyoMki makAna banAne meM bahuta hiMsA hotI hai| abhI prAyaH dekhA jAtA hai ki naye-naye tIrtha banAne ke lie bar3I-bar3I pahAr3iyA kaTa rahI haiM, bulaDojara cala rahe haiN| are bhAI ! jaba munirAjoM kI caryA meM honevAlI hiMsA ke lie pratikramaNa kiyA jAtA hai; taba uparokta kAryoM kA nirdezana kahA~ taka ucita hai ? munirAja to kAyika ceSTA se honevAlI cheda kI bhI punaH upasthApanA karate haiM evaM viziSTa galatI ke lie prAyazcita karate haiN| isake bAda pravacanasAra graMtha kI vaha 217vIM prasiddha gAthA AtI hai, jisake AdhAra para puruSArthasiddhayupAya meM bhI eka zloka likhA gayA hai| vaha gAthA isaprakAra hai - maraduvajiyaduvajIvoayadAcArassa NicchidA hiNsaa| payadassa Natthi baMdho hiMsAmetteNa samidassa / / 217 / / (harigIta) prANI mareM yA nA mareM hiMsA ayatnAcAra se| taba baMdha hotA hai nahIM jaba raheM yatnAcAra se / / 217 / / jIva mare yA jiye aprayata AcAra vAle ke (aMtaraMga) hiMsA nizcita hai; prayata ke, samitivAn ke (bahiraMga) hiMsAmAtra se baMdha nahIM hai| sArA jagata jIvoM ke marane se hiMsA mAnatA hai; lekina yahA~ para AcArya kundakunda kaha rahe haiM ki jIva mare yA nahIM mare, usase hiMsA nahIM hotI; lekina ayatnAcAra pUrvaka pravRtti karanevAle ke hiMsA nAmaka pApa nizcita rUpa se hotA hai| 166
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 pravacanasAra kA sAra yahA~ AcAryadeva yaha kahanA cAhate haiM ki koI Upara kI ora mu~ha karake cala rahA ho, taba usake paira ke nIce Akara jIva mare yA nahIM mare; lekina hiMsA kA pApa avazya lagegA aura yadi koI sAvadhAnI pUrvaka cAra hAtha Age kI jamIna dekhakara cala rahA ho, usa samaya yadi koI sUkSma jIva pairoM ke nIce Akara mara bhI jAe, taba bhI hiMsA nahIM hotI; kyoMki jIvoM ke marane yA nahIM marane se hiMsA kA koI saMbaMdha nahIM hai| hiMsA kA saMbaMdha ayatnAcAra se hai, sAvadhAnIpUrvaka AcaraNa karane vAle munirAja ke nimitta se yadi hiMsA bhI ho, taba bhI ve ahiMsaka haiM aura aprayata AcAra vAle gRhasthoM ke dvArA hiMsA nahIM bhI ho, taba bhI ve hiMsaka hI haiN| isI saMbaMdha meM gAthA 217 kI TIkA isaprakAra hai "azuddhopayoga antaraMga cheda hai; paraprANoM kA viccheda bahiraMga cheda hai| inameM se antaraMga cheda hI vizeSa balavAna hai, bahiraMga cheda nahIM; kyoMki paraprANoM ke vyaparopaNa kA sadbhAva ho yA asadbhAva, jo azuddhopayoga ke binA nahIM hotA aise aprayata AcAra se prasiddha honevAlA (jAnane meM AnevAlA) azuddhopayoga kA sadbhAva jisake pAyA jAtA hai, usake hiMsA ke sadbhAva kI prasiddhi sunizcita hai; aura isaprakAra jo azuddhopayoga ke binA hotA hai - aise prayata AcAra se prasiddha honevAlA azuddhopayoga kA asadbhAva jisake pAyA jAtA hai, usake paraprANoM ke vyaparopaNa ke sadbhAva meM bhI baMdha kI aprasiddhi hone se, hiMsA ke abhAva kI prasiddhi sunizcita hai| ___ aMtaraMga cheda hI vizeSa balavAna hai, bahiraMga cheda nahIM - aisA hone para bhI bahiraMga cheda aMtaraMga cheda kA Ayatana mAtra hai; isalie bahiraMga cheda ko svIkAra to karanA hI cAhiye arthAt use mAnanA hI caahiye|" isa TIkA meM spaSTa kahA hai ki azuddhopayoga hiMsA hI hai| hama sabhI nirantara hiMsaka haiM; kyoMki hama loga zuddhopayoga meM nahIM haiN| ikkIsavA~ pravacana are bhAI ! jo pravacana sunate haiM, jinhoMne kabhI cIMTI ko bhI nahIM mArA, ve bhI hiMsaka hI haiM; kyoMki ve azuddhopayoga meM haiN| jinake zuddhopayoga nahIM hai; ve hiMsaka hI haiM, zuddhopayogI hI ekamAtra ahiMsaka hai| yadyapi gRhasthoM ko bhI isa bAta kA vicAra karanA cAhie; tathApi kadAcit ve na bhI kareM; taba bhI munirAjoM ko to isa prakaraNa kA gaharAI se adhyayana karake isa mahAsatya ko svIkAra karanA hI cAhie aura jitanA bhI saMbhava ho, jIvana meM apanAnA caahie| tadanantara antaraMga cheda sarvathA tyAjya hai - aisA upadeza karanevAlI 218vIM gAthA isaprakAra hai - ayadAcArosamaNo chassuvi kAyesu vadhakarotti mdo| caradi jadaM jadi NiccaM kamalaM va jale Niruvalevo / / 218 / / ( harigIta ) jalakamalavata nirlepa haiM jo raheM yatnAcAra se| para ayatnAcAri to SaTkAya ke hiMsaka kahe / / 218 / / aprayata AcAravAlA zramaNa chahoM kAya saMbaMdhI vadha karanevAlA mAnane meM AyA hai; yadi sadA prayatarUpa se AcaraNa kare to jala meM kamala kI bhA~ti nirlepa kahA gayA hai| isa gAthA meM kahA hai ki AcaraNa kI zuddhi bahuta jarUrI hai| yadyapi paravastu ke kAraNa raMcamAtra bhI hiMsA nahIM hotI; tathApi pariNAmoM kI vizuddhi ke lie aprayatnAcAra ko to chor3anA hI caahie| isI gAthA kA bhAvArtha isaprakAra hai - ___ "zAstroM meM aprayata-AcAravAn azuddhopayogI ko chaha kAya kA hiMsaka kahA hai aura prayata AcAravAn zuddhopayogI ko ahiMsaka kahA hai; isalie zAstroM meM jisa-jisa prakAra se chahakAya kI hiMsA kA niSedha kiyA gayA ho, usa-usa samasta prakAra se azuddhopayoga kA niSedha samajhanA caahie|" yahA~ azuddhopayoga ke niSedha se tAtparya azubhopayoga aura zubhopayoga 167
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 343 342 pravacanasAra kA sAra - donoM kA niSedha hai; kyoMki donoM hI azuddhopayoga haiN| zubhopayoga ko dharma mAna kara usase nirjarA mAnanevAloM ko isa prakaraNa para dhyAna denA caahie| isI saMdarbha meM gAthA 219 kA bhAvArtha bhI draSTavya hai - "azuddhopayoga kA asadbhAva ho, tathApi kAya kI halanacalanAdi kriyA hone se parajIvoM ke prANoM kA ghAta ho jAtA hai| isalie kAyaceSTApUrvaka paraprANoM ke ghAta se baMdha hone kA niyama nahIM hai| azuddhopayoga ke sadbhAva meM honevAle kAyaceSTApUrvaka paraprANoM ke ghAta se to baMdha hotA hai aura azuddhopayoga ke asadbhAva meM honevAle kAyaceSTApUrvaka paraprANoM ke ghAta se baMdha nahIM hotA; isaprakAra kAyaceSTApUrvaka honevAle paraprANoM ke ghAta se baMdha kA honA anaikAntika hone se usake chedapanA anaikAntika hai, niyamarUpa nahIM hai| jisaprakAra bhAva ke binA bhI paraprANoM kA ghAta ho jAtA hai; usIprakAra bhAva na ho; tathApi parigraha kA grahaNa ho jAya - aisA kabhI nahIM ho sakatA / jahA~ parigraha kA grahaNa hotA hai; vahA~ azuddhopayoga kA sadbhAva avazya hotA hI hai| isalie parigraha se baMdha kA honA aikAntika-nizcita-niyamarUpa hai| isalie parigraha ke chedapanA aikAntika hai| aisA hone se hI paramazramaNa aise arhanta bhagavantoM ne pahale se hI sarva parigraha kA tyAga kiyA hai aura anya zramaNoM ko bhI pahale se hI sarva parigraha kA tyAga karanA caahiye|" yahA~ para maiM parigraha aura hiMsA meM eka aMtara spaSTa karanA cAhatA huuN| vaha aMtara yaha hai ki paraprANoM kA ghAta ho jAya aura hiMsA nahIM ho' - aisA to ho sakatA hai; kintu parigraha ho aura pApa na ho' - aisA nahIM ho sakatA hai| bhAva ke binA hiMsA to ho sakatI hai arthAt prANoM kA ghAta to ho sakatA hai; lekina bhAvoM ke binA parapadArthoM kA grahaNa ikkIsavA~ pravacana nahIM ho sktaa| tadanantara AcArya amRtacaMdra kahane yogya saba kahA gayA hai' ityAdi kathana zloka ke mAdhyama se kahate haiM - (vasaMtatilakA) vaktavyameva kila yattadazeSamukta, metAvataiva yadi cetayate'tra ko'pi| vyAmohajAlamatidustarameva nUnaM, nizcetanasya vacasAmativistare'pi / / 14 / / (dohA) jo kahane ke yogya hai kahA gayA vaha sabba / itane se hI ceta lo ati se kyA hai abba / / 14 / / jo kahane yogya thA; vaha azeSarUpa se kaha diyA gayA hai, itane mAtra se hI koI ceta jAya, samajha le to samajha le aura na samajhe to na samajhe aba vANI ke ativistAra se kyA lAbha hai ? kyoMki nizcetana (jar3avat, nAsamajha) ke vyAmoha kA jAla vAstava meM ati dustara hai| tAtparya yaha hai ki nAsamajhoM ko samajhAnA atyanta kaThina hai| yaha zloka atyaMta mArmika hai| AcArya amRtacaMdra ne samayasAra kI AtmakhyAti TIkA meM to 278 zloka likhe hai; kintu pravacanasAra kI TIkA meM 22 chanda hI likhe haiN| unhIM meM se eka chanda yaha bhI hai| isa kalaza meM AcArya kaha rahe haiM ki jo samajhAyA jA sakatA thA, vaha hamane samajhA diyaa| jinheM samajha meM AnA hogA, unheM itane se hI samajha meM A jAegA aura jinheM samajha meM nahIM AnA hai; unake lie kitanA hI vistAra kyoM na kareM, samajha meM nahIM AegA; ataeva maiM isa carcA se aba virAma letA huuN| 168
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAIsavA~ pravacana pravacanasAra paramAgama meM samAgata caraNAnuyoga sUcaka cUlikA para carcA cala rahI hai| jisameM abhI taka 219vIM gAthA taka carcA ho cukI hai| gAthA 201 se prArambha honevAlI isa caraNAnuyogasUcaka cUlikA meM nimnAMkita avAntara adhikAra haiN| pahale avAntara adhikAra kA nAma AcaraNaprajJApana hai, jo gAthA 201 se 231 taka calatA hai| dUsare avAntara adhikAra kA nAma mokSamArgaprajJApana hai, jo gAthA 232 se 244 taka hai, tIsare avAntara adhikAra kA nAma zubhopayogaprajJApana hai; jo gAthA 245 se 270 taka hai aura antima pA~ca gAthAoM ke prakaraNa ko paMcaratna kahate haiN| AcaraNaprajJApana meM abataka huI carcA ke saMdarbha meM yaha prazna upasthita hotA hai ki jaba paradravya ke kAraNa AtmA ko raMcamAtra bhI sukha-duHkha nahIM hotA, baMdha nahIM hotA; taba parigraha to paradravya hai, usake tyAga kI bAta kyoM kI jAtI hai ? isakA uttara dete hue AcAryazrI ne kahA hai ki yadyapi paradravya ke kAraNa raMcamAtra bhI sukha-duHkha nahIM hotA; tathApi paradravya kI upasthiti isa bAta kI sUcaka hai ki hamArA paradravya ke prati ekatva-mamatva hai; ataeva paradravya kA tyAga atyaMta Avazyaka hai| vastuta: yaha tyAga paradravya kA nahIM; apitu usake prati honevAle ekatva-mamatva kA tyAga hai, usake prati honevAle rAga kA tyAga hai| Na hi Niravekkho cAgoNa havadi bhikkhussa aasyvisuddhii| avisuddhassa ya citte kahaM Nu kammakkhao vihido||220|| (harigIta) yadi bhikSu ke nirapekSa na ho tyAga to zuddhi na ho| to karmakSaya ho kisataraha avizuddha bhAvoM se kho||220|| bAIsavA~ pravacana 345 ___yadi nirapekSa tyAga na ho to bhikSu ke bhAva kI vizuddhi nahIM hotI aura jo bhAva meM avizuddha hai; usake karmakSaya kaise ho sakatA hai ? isa gAthA kI TIkA kA bhAva isaprakAra hai - "jaise chilake ke sadbhAva meM cAvaloM meM pAI jAnevAlI raktatArUpa azuddhatA kA tyAga nahIM hotA; usIprakAra bahiraMga saMga ke sadbhAva meM azuddhopayogarUpa aMtaraMga cheda kA tyAga nahIM hotA aura usake sadbhAva meM zuddhopayogamUlaka kaivalya (mokSa) kI upalabdhi nahIM hotii| isase aisA kahA gayA hai ki azuddhopayogarUpa aMtaraMga cheda ke niSedharUpa prayojana kI apekSA rakhakara kiyA jAnevAlA upadhi kA niSedha antaraMga cheda kA hI niSedha hai|" __chilake sahita cAvala ko dhAna kahate haiN| chilake ke nIce aura cAvaloM ke Upara jo lAla-lAla bhAga hotA hai; use dhokara, kUTakara haTAyA jAtA hai| jabataka chilakA nahIM haTAyA jAya, tabataka usa lAla hisse ko bhI nahIM haTAyA jA sktaa| usIprakAra jabataka parigraha kA tyAga nahIM ho, tabataka zuddhopayoga saMbhava nahIM hai| maiM eka bAta aura spaSTa karanA cAhatA hU~ ki yaha vahI gAthA hai jisakA Azraya lekara loga kahate haiM ki zuddhopayoga muniyoM ke hI hotA hai; kyoMki isa TIkA meM likhA hai ki parigraha ke tyAga ke binA zuddhopayoga saMbhava nahIM hai| are bhAI ! isakA samAdhAna yaha hai ki yaha gAthA isa artha meM hai ki muniyoM ke yogya jo zuddhopayoga hotA hai; vaha raMcamAtra bhI parigraha hogA to nahIM hogaa| upadhi arthAt parigraha aikAntika antaraMga cheda hai| yadi bAhya meM parigraha vidyamAna hai to vaha antaraMga cheda hai| usa parigraha ko yaha kahakara nahIM rakhA jA sakatA ki yaha to bAhara kI cIja hai, paradravya hai, puNya ke udaya se milI hai| isa sandarbha meM gAthA 221 kI TIkA kA bhAva isaprakAra hai - 169
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 pravacanasAra kA sAra 347 ___ "upadhi ke sadbhAva meM, (1) mamatva-pariNAma jisakA lakSaNa hai - aisI mUrchA, (2) upadhi saMbaMdhI karmaprakrama ke pariNAma jisakA lakSaNa hai - aisA Arambha, athavA (3) zuddhAtmasvarUpa kI hiMsArUpa pariNAma jisakA lakSaNa hai - aisA asaMyama avazyameva hotA hI hai; tathA upadhi jisakA dvitIya ho (arthAt AtmA se anya aisA parigraha jisane grahaNa kiyA ho) usake paradravya meM lInatA hone ke kAraNa zuddhAtmadravya kI sAdhakatA kA abhAva hotA hai; isase usake aikAntika antaraMga chedapanA nizcita hotA hI hai - aisA nizcita karake use sarvathA chor3anA caahiye|" isa TIkA meM kahA hai ki jahA~ upadhi hogI; vahA~ mUrchA bhI rahegI, Arambha bhI hogA evaM tatsambaMdhI asaMyama bhI hogA; isalie upadhi arthAt parigraha kA sampUrNa tyAga karanA caahie| isake bAda grantha meM yaha carcA hai ki pUrI upadhi to tyAgI nahIM jA sakatI; kyoMki pIchI-kamaNDalu aura zAstra to rakhane hI par3eMge; para unakA nAma upakaraNa hai, upadhi nhiiN| are bhAI ! jo karane yogya kArya hai arthAt zuddhopayoga hai, usakA nAma hai karaNa aura jo usa kArya meM sahayogI hote haiM, unheM kahate haiM upkrnn| upakaraNoM meM pIchI to ahiMsaka jIvana kA upakaraNa hai, saMyama kI jarUrata hai aura jIva-jantuoM kI rakSA ke lie Avazyaka hai| kamaNDalu zuddhi kA upakaraNa hai; kyoMki mala-mUtra kA kSepaNa to rokA nahIM jA sakatA; unakI zuddhi bhI Avazyaka hI hai| tIsarA upakaraNa zAstra yA guru ke vacana haiN| jaisA ki gAthA 222 meM likhA hai - chedo jeNaNa bijjadigahaNavisaggesu sevmaannss| samaNo teNiha vaTTadu kAlaM khettaM viyANittA / / 222 / / (harigIta) cheda na ho jisataraha AhAra leve usataraha / ho visarjana nIhAra kA bhI kSetra kAla vicAra kara / / 222 / / bAIsavA~ pravacana jisa upadhi ke (AhAra-nIhArAdi ke) grahaNa-visarjana meM sevana karanevAle ke cheda nahIM hotA; usa upadhiyukta kAlakSetra ko jAnakara isa loka meM zramaNa vrte| aba, prazna yaha upasthita hotA hai ki jaba muni ko pIchI, kamaNDalu aura zAstra rakhane kI anumati hai; taba ye saba mArga ke antargata hI mAne jAeMge? isakA samAdhAna karate hue AcArya ne kahA ki mArga do prakAra kA hotA hai - pahalA to utsarga mArga aura dUsarA apavAda maarg| ye pIchIkamaNDalu sahita mArga apavAda mArga hai| utsarga kA artha tyAga hotA hai aura yaha utsarga mArga hI sarvotkRSTa mArga hai, nizcaya mArga hai| zuddhopayoga hI utsarga mArga hai / pIchI-kamaNDalu rakhanA, zAstra rakhanA, guru ke vacana sunanA - ye apavAda mArga haiM aura yaha apavAda mArga utkRSTa mArga nahIM hai| yaha apavAda mArga mArga thor3e hI hai, yaha to majabUrI hai; kyoMki azuddhatA Adi kI paristhitiyoM meM pIchIkamaNDalu ke binA rahanA saMbhava nahIM hai| upakaraNa rUpa upadhi kA grahaNa apavAda mArga hai| ve upakaraNa bhI alpa, aniMdita aura mUrchA se rahita hone caahie| yadi kamaNDalu dhAtu kA banA ho, to dhAtu ke kImatI hone se usake corI hone kI saMbhAvanA banI rahatI hai aura yadi corI ho jAya to phira kisase mA~gA jAya ? yadi eka bAra dhAtu ke kamaNDalu rakhane lage to phira seTha loga hIre jar3e sone-cA~dI ke kamaNDalu denA prAraMbha kara deNge| isalie kamaNDalu lakar3I kA rakhate haiM; kyoMki koI ise le nahIM jaae| munirAjoM ko 6 ghar3I subaha, 6 ghar3I dopahara, 6 ghar3I zAma sAmAyika karanI hai, koI pIchI kamaNDalu ko uThAkara nahIM le jAe - yaha cintA yadi andara meM rahI to ve kamaNDalu Adi upadhi ho jAeMge; kyoMki ve sAmAyika meM bAdhaka hoNge| pIchI-kamaNDalu to aise hone cAhie ki koI le na jA sake aura 170
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 pravacanasAra kA sAra upalabdhi bhI sahaja ho| Ajakala to donoM kI upalabdhi hI kaThina ho gii| pIchI bhI hajAra-hajAra rupae meM banane lagI hai| kamaNDalu bhI maha~gA banatA hogA; lekina usake corI jAne kI saMbhAvanA nahIM hai; kyoMki jitanA kharcA usake banane meM lagatA hai, utanA rupayA usake becane para nahIM aaegaa| mere kahane kA tAtparya yaha hai ki kisI cIja ke banane meM paisA laganA alaga bAta hai aura bAjAra meM jAkara usI vastu ko becakara paisA paidA karanA alaga bAta hai| sone yA cA~dI kA kamaNDalu hogA to usako becakara to paisA prApta kiyA jA sakatA hai; lekina lakar3I ke kamaNDalu ko becakara paisA prApta nahIM kiyA jA sktaa| kisI bhI vastu ke corI nahIM jAne kA kAraNa usako becakara paisA prApta nahIM honA hai| videzoM meM maiMne yaha dekhA ki adhikAMza makAna kA~ca ke haiM, daravAje kA~ca ke haiM, khir3akiyA~ kA~ca kI haiN| eka bAra maiMne eka sajjana se kahA ki ApakA yaha makAna pUrA kA~ca kA hai, yahA~ koI Akara paira kI Thokara mAre to TUTa jAya aura vaha sAmAna vagairaha le jA sakatA hai| taba unhoMne kahA ki hamAre pAsa hai kyA, jo koI le jAegA ? hamArA saba kucha baiMkoM meM rahatA hai, bIsa DaoNlara bhI koI nagada nahIM rakhatA hai, saba caika se pemeNTa hotA hai| taba maiMne kahA ki Apake yahA~ TI.vI. Adi maha~gI-maha~gI upabhoga kI sAmagrI to hai, taba unhoMne kahA ki inako koI nahIM le jAegA; kyoMki ye saikaNDa haiNDa haiN| yahA~ saikaNDa haiNDa kAreM itanI par3I haiM ki koI inheM hindustAna phrI meM bhI le jA sakatA hai, ina kAroM kI lAina laga rahI hai| yahA~ hindustAnI loga Ate haiM, saikaNDa haiNDa kAra kharIdakara kAma calAte haiM, bAda meM phira ve bhI nahIM lete| jisaprakAra amerikA meM saikaNDa haiNDa kAroM ko becane para adhika paisA nahIM milatA; usIprakAra kamaNDalu kitanA bhI maha~gA bane; lekina usako becane para paisA nahIM milatA, isIlie usakI corI honA 171 bAIsavA~ pravacana 349 saMbhava nahIM hai| aisI sthiti meM vaha zuddhopayoga meM sAdhaka hI hai, bAdhaka nhiiN| jisaprakAra kamaNDalu ke corI hone kI saMbhAvanA nahIM hai; usIprakAra guru ke vacana bhI corI nahIM ho skte| kitAba corI ho sakatI hai; lekina guru ke vacana nahIM; kyoMki guru ke vacana hRdaya meM jAkara basa cuke haiN| yahI kAraNa hai ki pustaka ke sthAna para guru vacanoM ko upakaraNa mAnA hai| tadanantara 'utsarga hI vastudharma hai, apavAda nahIM' - aisA upadeza karanevAlI gAthA 224 kI TIkA kA bhAva isaprakAra hai " zrAmaNyaparyAya kA sahakArI kAraNa hone se jisakA niSedha nahIM kiyA gayA hai - aisA zarIra bhI paradravya hone se parigraha hai, anugraha yogya nahIM; kintu upekSA yogya hI hai - aisA kahakara bhagavanta arhantadevoM ne apratikarmapane kA upadeza diyA hai, taba phira vahA~ zuddhAtmatattvopalabdhi kI saMbhAvanA ke rasika puruSoM ke zeSa anya parigraha anugraha yogya kaise ho sakatA hai ? - aisA una arhantadevoM kA Azaya vyakta hI hai| isase nizcita hotA hai ki utsarga hI vastudharma hai, apavAda nahIM / tAtparya yaha hai ki vastudharma hone se parama nirgrathapanA hI avalambana yogya hai|" TIkA meM spaSTa rUpa se zarIra ko bhI upadhi arthAt parigraha hI kahA hai, zarIra paradravya hone se parigraha hI hai / yaha zarIra munirAjoM dvArA cintA karane yogya nahIM hai| zarIra ko tyAganA AtmahatyA hai, aparAdha hai; yadyapi munirAja AtmahatyA nahIM kara sakate; tathApi yaha zarIra upekSA yogya hI hai, anugraha yogya nhiiN| zarIra bAhara kI vastu hone se rAga karane lAyaka nahIM hai; kyoMki yaha bhI bAhya parigraha hai| maiM eka bAta aura spaSTa karanA cAhatA hU~ ki hama loga to isa ora agrasara hote haiM ki rAga apanA nahIM hai, kevalajJAna apanA nahIM hai; kintu AcArya to zarIra se prArambha karake strI, putrAdi apane nahIM hai - isa ora agrasara ho rahe haiM aura vaha bhI zramaNoM ke saMdarbha meN| yaha bAta mumukSuoM ko bhI samajhane yogya hai aura zramaNoM ko bhI /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra samasyA yaha hai ki isa bAta kI upekSA kara hama sabhI parigraha jor3a rahe haiN| 'kevalajJAna bhI apanA nahIM hai' - yaha kahanevAle bhI subaha se lekara zAma taka bar3hiyA khAnA-pInA, kamAne meM hI laga rahe haiN| itanA saba hone ke bAda bhI sabhI ko samyagdarzana cAhie, samyakcAritravaMta bhI bananA hai, mokSa bhI jAnA hai| kisI ko choTA to bananA hI nahIM hai, sabhI ko cakravartI bananA hai - cAhe ve cAritra ke cakravartI ho yA samyagdarzanAdi ke / isake bAda gAthA 225 isaprakAra hai - 350 uvayaraNaM jiNamagge liMgaM jahajAdarUvamidi bhaNidaM / guruvayaNaM piya viNao suttajjhayaNaM NiddiTTha / / 225 / / ( harigIta ) janmate zizusa nagana tana vinaya ara guru ke vacana / Agama paThana haiM upakaraNa jinamArga kA aisA kathana / / 225 / / yathAjAtarUpa nagna liMga bhI jinamArga meM upakaraNa kahA gayA hai aura guru ke vacana, sUtroM kA adhyayana aura vinaya bhI upakaraNa kahI gaI hai| zarIra, guru ke vacana, sUtroM kA adhyayana aura vinaya - inheM upakaraNa kahA hai arthAt ye bhI parigraha yA upadhi hai| ye apavAda mArga hai, utsarga mArga nhiiN| sarvaprathama to zarIra ko upakaraNa khaa| vaha zarIra bhI jaisA mA~ ke peTa se paidA huA thA, vaisA zarIra / zarIra ke Upara jo bAla uga Ate haiM; unheM bhI ukhAr3anA par3egA; kyoMki janmajAta zarIra meM bAla nahIM the / isaprakAra zarIra ko upakaraNa kahane ke bAda guru ke vacana aura sUtroM ke adhyayana ko bhI upakaraNa khaa| jo sUtra guru ne apane mukha se batAe, ve gurujI ke vacana bhI parigraha haiM aura una sUtroM kA ciMtana, adhyayana bhI parigraha hai| yahA~ para unhoMne guru ke vacana aura sUtroM ke adhyayana ko upakaraNa kahA hai na ki zAstra ko| mujhe eka vikalpa hamezA AtA hai ki munirAja kisaprakAra pIchI, kamaNDalu aura zAstra- ye tIna cIjeM rakha sakate haiM; kyoMki yadi pIchI-kamaNDalu pakar3eMge, taba zAstra kaise pakar3eMge ? 172 bAIsavA~ pravacana 351 dUsarI bAta yaha bhI hai ki dUsaroM ko pakar3A nahIM sakate haiN| mAna lo, yadi dUsaroM ko pIchI - kamaNDalu pakar3Ate haiM aura yadi ve nahIM Ate haiM to phira munirAja kaise jA sakate haiM ? unakI jAne kI svataMtratA kahA~ rahI ? pIchI - kamaNDalu pakar3ane vAle kahe ki hama to mahArAja ke pIche-pIche A hI rahe haiM, to bhI mahArAjajI ko pIche to dekhanA hI par3egA ki ve A rahe haiM yA nahIM ? ye upakaraNa to mahArAjajI ko 24 ghaNTe hI cAhie; kyoMki yadi unheM kahIM baiThanA ho, to jIva-jantuoM ko haTAne ke lie pIchI caahie| isaprakAra jaba munirAja eka hAtha meM pIchI leMge aura eka hAtha meM kamaNDalu, taba zAstra kisaprakAra leMge ? isalie guru ke vacana upakaraNa haiM na ki zAstra / guru kI vinaya ko bhI gAthA meM upakaraNa kahA hai arthAt guru kI vinaya apavAda mArga hai| mana se, vacana se evaM kAya se kI gaI guru kI vinaya zubhopayoga hai; kyoMki yaha paralakSyI bhAva hai| isalie ye sabhI upakaraNa apavAda mArga haiM, parigraha haiN| isa saMdarbha meM isI gAthA kI TIkA kA bhAva isaprakAra hai - "isameM jo aniSiddha parigraha hai, vaha zrAmaNyaparyAya ke sahakArI kAraNa ke rUpa meM upakAra karanevAlA hone se upakaraNabhUta hai, dUsarA nhiiN| usake vizeSa bheda isaprakAra haiM- sahajarUpa se apekSita yathAjAtarUpapane ke kAraNa bahiraMga liMgabhUta haiM - aise kAyapudgala; jinakA zravaNa kiyA jAtA hai aise tatkAlabodhaka, guru dvArA kahe jAne para Atmatatva- dyotaka, upadezarUpa vacanapudgala tathA jinakA adhyayana kiyA jAtA hai - aise nityabodhaka, anAdinidhana zuddha Atmatattva ko prakAzita karane meM samartha zrutajJAna ke sAdhanabhUta zabdAtmaka sUtrapudgala aura zuddha Atmatattva ko vyakta karanevAlI jo dArzanika paryAyeM, unarUpa se pariNamita puruSa ke prati vinItatA kA abhiprAya pravartita karanevAle citrapudgala / yahA~ aisA tAtparya hai ki kAya kI bhA~ti vacana aura mana bhI vastudharma nahIM hai| " -
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasArakA sAra 352 uparokta TIkA meM kahA hai ki kAyapudgala, vacanapudgala, sUtrapudgala aura citrapudgala - ina cAra pudgaloM kI upadhi hotI hai arthAt cAra pudgaloM kA grahaNa hotA hai| kAyapudgala to zarIra haiN| guru ke dvArA kahe jAne para Atmatattva dyotaka, siddha upadezarUpa vacanapudgala haiN| yahA~ vacanapudgala meM guru ke dvArA kahe jAnevAle kahA hai na ki likhe jaanevaale| ____ maiM isa saMbaMdha meM kucha adhika nahIM kahanA cAhatA hU~; kyoMki munirAja to zAstra rakhate haiM, isameM mujhe kucha aitarAja bhI nahIM hai; kyoMki ve svAdhyAya kareMge to bAhya jhaMjhaToM se dUra rheNge| maiM to yaha batAnA cAhatA hU~ ki vacana tatkAlabodhaka hote haiM, guru ke dvArA mu~ha se jo vacana nikale, ve hI vacanapudgala haiN| 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' isa rUpa meM zabdAtmaka sUtrapudgala hote haiN| mana meM jo namaskAra karane ke bhAva Ate haiM; vinItatA ke bhAva hote haiM; vinaya ke bhAva hote haiM, ve citrapudgala haiN| isaprakAra ina pudgaloM ke parigraha ko upadhi kahA hai| yaha upadhi bhI apavAdamArga hai, utsargamArga nhiiN| isa saMbaMdha meM maiM yaha kahanA cAhatA hU~ ki hara muni utsargamArga aura apavAdamArga kI maitrIvAle hote haiN| aisA nahIM hotA hai ki koI muni utsargamArgI ho aura koI muni apvaadmaargii| hara muni utsargamArgI bhI hai aura pIchI-kamaNDalu, guru kI vinaya Adi ke kAraNa apavAdamArgI bhI haiN| ___ jo muni ekala vihArI ho jAte haiM, unake vacanapudgalarUpa upadhi bhI nahIM rahatI; kyoMki ekalavihArI hone se ve mauna le lete haiM, isalie bolanerUpa vacanapudgala kA parigraha nahIM rahatA aura AcAryoM ke pAsa nahIM rahane se upadeza nahIM sunate haiM; ataH sunanerUpa vacanapudgala bhI nahIM rahatA / kaI muni ekalavihArI ho jAte haiN| jo tadbhavamokSagAmI hote haiM, ve ekalavihArI hote haiN| bAhubalI ekalavihArI the; ataeva na ve bolate the, na sunate the| RSabhadeva svayaM bhI ekalavihArI the, unake pAsa bhI vacanapudgalarUpa parigraha nahIM thA, mAtra kAyapudgala kI upadhi thii| bAIsavA~ pravacana 353 tadanantara AcArya ne utsargamArga aura apavAdamArga kI maitrI kA bahuta hI sundara varNana kiyA hai| usI ke antargata utsarga aura apavAda kI maitrI dvArA AcaraNa ke susthitapane kA upadeza karanevAlI 230vIM gAthA isaprakAra hai bAlo vA buDDho vA samabhihado vA puNo gilANo vaa| cariyaM caradu sajoggaM mUlacchedo jadhA Na havadi / / 230 / / (harigIta) mUla kA na cheda ho isa taraha apane yogya hii| vRddha bAlaka zrAnta rogI AcaraNa dhAraNa kareM / / 230 / / bAla, vRddha, zrAMta yA glAna zramaNa mUla kA cheda jaise na ho; usaprakAra se apane yogya AcaraNa kro| isa gAthA meM yaha kahA hai ki koI munirAja bAlaka hoM, vRddha hoM, thake hue ho yA bImAra hoM; to ve munirAja mUla kA cheda na ho jAe - isaprakAra apanI caryA meM AcaraNa kareM arthAt kaThora AcaraNa nahIM kareM; kyoMki yadi koI bAla, vRddha yA bImAra muni 8-8 dina kA upavAsa kareMge to dharma meM bAdhA khar3I hogI, isalie ve munirAja komala AcaraNa kreN| ___isa bAta para AcAryadeva ne bahuta bar3hiyA tarka diyA hai ki yadi bAla yA vRddha sAdhu kaThora AcaraNa kareMge to deha chUTa jAegI aura yadi deha chUTI to svarga meM jaaeNge| svarga meM pahu~cate hI ve chaTaveM guNasthAna se cauthe guNasthAna meM A jaaeNge| muni-avasthA meM chaTaveM guNasthAna ke yogya saMyama pala rahA thA; para svarga meM pahu~cate hI asaMyamI ho jaaeNge| munirAja kI manuSya deha kA chUTanA saMyama kA chUTanA hai| 'asaMyamI na ho jAya' isalie munirAja mRtyu bhI nahIM cAhate aura 'saMyama bhaMga ho' isa kImata para jIvana ko bhI nahIM cAhate / ataeva utsargamArga aura apavAdamArga meM maitrI honI caahie| isaprakAra AcAryadeva ne kahA ki deha kI sthiti ke anusAra AcaraNa karanA caahie| yaha deha anugraha yogya bhI nahIM hai aura deha chUTa jAya - aisA AcaraNa bhI yogya nahIM hai| 173
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 355 pravacanasAra kA sAra AcArya ke svarUpa ke saMbaMdha meM unakA kahanA hai ki AcArya bAlaka bhI na hoM, vRddha bhI na hoM aura bImAra bhI na hoM; AcArya to jJAnavRddha honA caahie| AcArya vayaviziSTa, jJAnaviziSTa evaM dehaviziSTa honA caahie| AcArya yadi bAlaka hoMge to anubhavI nahIM hoMge aura dUsare sAdhuoM ko bhI unakI bAta mAnane meM saMkoca hogA; isalie AcArya ko vayaviziSTa honA caahie| AcArya vRddha nahIM honA caahie| jaba ve apanI caryA hI muzkila se nibhA pAeMge, to dUsaroM se kyA kaheMge / jaba ve svayaM zithilatA kA anubhava kareMge to kaThoratA ke pakSapAtI kaise hoMge? isaprakAra ve sabakI zithilatA ko bhI AsAnI se bardAzta kreNge| atyadhika javAna vyakti bhI AcArya nahIM bana sakate; kyoMki yadi AcArya javAna hoMge to unakI adhikAMza zakti yauvana ke udreka se saMgharSa karane meM hI nikala jaaegii| isIlie AcArya na to bUr3he hoM, na javAna hoM, na bAlaka hoN| AcArya praur3ha honA cAhie arthAt bAlakapanA nikala gayA ho, gaMbhIratA A gaI ho, zarIra jyAdA zithila na huA ho; jisase uThane-baiThane meM takalIpha na ho - isaprakAra pratyeka munirAja kI zarIra aura mana kI sthiti ke anusAra utsarga aura apavAdamArga kI maitrI honI caahie| 'munirAja ko AcaraNa meM kyA karanA cAhie aura kyA nahIM karanA cAhie' isakA nirdhAraNa yA to munirAja svayaM karate haiM yA unake AcArya karate haiN| zAstroM meM to yaha bhI AtA hai ki AcArya eka hI galatI ke lie do munirAjoM ko alaga-alaga prAyazcita dete haiN| kisI munirAja ko usI galatI ke lie 4 dina kA upavAsa karane ke lie kahate haiM aura anya munirAja ko usI galatI ke lie 4 dina taka pratidina AhAra lene ke lie kahate haiN| aisA isalie kiyA jAtA hai; kyoMki jinheM 4 dina kA upavAsa karane ke lie kahA gayA, ve munirAja javAna the; ataH pratidina AhAra lene se Alasya Ane se sAmAyika meM nIMda A gaI thI evaM dUsare munirAja thor3e vRddha the, unakI kamara meM darda hone se uThane-baiThane, calane meM bAIsavA~ pravacana takalIpha hotI thI arthAt unameM kamajorI A gaI thI, jisase unheM sAmAyika meM nIMda A gaI thI; isalie unheM 4 dina taka pratidina AhAra lene ke lie kahA gayA / isIlie yadyapi donoM kA aparAdha eka-sA thA; tathApi unheM daNDa alaga-alaga diyA gyaa| isaprakAra AcArya aisA AcaraNa karavAte haiM, jisase utsargamArga aura apavAdamArga kI maitrI banI rhe| dezakAlajJa ko bhI, yaha vaha bAla-vRddha-zrAnta-glAnatva ke anurodha se AhAra-vihAra meM mRdu AcaraNa meM prazna hone se alpalepa hotA hI hai, lepa kA sarvathA abhAva nahIM hotA; isalie utsarga acchA hai| dezakAlajJa ko bhI, yadi vaha bAla-vRddha-zrAMta-glAnatva ke anurodha se, AhAra-vihAra meM mRdu AcaraNa meM pravRtta hone se alpa hI lepa hotA hai; isaliye apavAda acchA hai| dezakAlajJa ko bhI, yadi vaha bAla-vRddha-zrAMta-glAnatva ke anurodha se, jo AhAra-vihAra hai, usase honevAle alpalepa ke bhaya se usameM pravRtti na kare to ati karkaza AcaraNarUpa hokara akrama se zarIrapAta karake devaloka prApta karake jisane samasta saMyamAmRta kA samUha vamana kara DAlA hai; use tapa kA avakAza na rahane se, jisakA pratIkAra azakya hai - aisA mahAna lepa hotA hai; isaliye apavAda nirapekSa utsarga zreyaskara nahIM dezakAlajJa ko bhI, yadi vaha bAla-vRddha-zrAMta-glAnatva ke anurodha se AhAra-vihAra se honevAle alpalepa ko na ginakara usameM yatheSTa pravRtti kare to apavAda se honevAle alpabandha ke prati asAvadhAna hokara utsargarUpa dhyeya ko cUkakara apavAda meM svacchandatApUrvaka pravarte to, mRdu AcaraNarUpa hokara saMyama virodhI ko jisakA pratIkAra azakya hai - aisA mahAna lepa hotA hai; isalie utsarga nirapekSa apavAda zreyaskara nahIM ___ 174 utsarga aura apavAda ke virodha se honevAle AcaraNa kA duHsthitapanA
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ __357 356 pravacanasAra kA sAra sarvathA niSedhya hai; isIlie paraspara sApekSa utsarga aura apavAda se jisakI vRtti pragaTa hotI hai - aisA syAdvAda sarvathA anusaraNa karane yogya hai| isa gAthA ke sAtha hI AcaraNaprajJApana nAmaka adhikAra samApta ho jAtA hai; tadanantara gAthA 232 se mokSamArgaprajJApana adhikAra prAraMbha hotA hai| isa adhikAra meM gajaba kI bAta to yaha hai ki isa adhikAra kA nAma to mokSamArgaprajJApana hai; lekina isameM AcArya ne jora svAdhyAya para diyA hai| isa avAntara adhikAra kI pahalI gAthA isaprakAra hai - eyaggagado samaNo eyaggaM Nicchidassa atthesu / NicchittI Agamado AgamaceTThA tado jeTThA / / 232 / / (harigIta) svAdhyAya se jo jAnakara nija artha meM ekAgra haiN| bhUtArtha se ve hI zramaNa svAdhyAya hI basa zreSTha hai||232|| zramaNa ekAgratA ko prApta hotA hai; ekAgratA padArthoM ke nizcayavAna ke hotI hai; padArthoM kA nizcaya Agama dvArA hotA hai; isalie Agama meM vyApAra mukhya hai| isa gAthA meM yaha kahA hai ki zramaNa ekAgratAvAlA hotA hai| ekAgratA meM 'eka' kA artha trikAlI dhruva bhagavAna AtmA hai aura 'agratA' kA tAtparya jisakI ora upayoga kI mukhyatA hai| isaprakAra ekAgratA' kA tAtparya trikAlI dhruva AtmA kI ora upayoga karanA hai| ekAgratA ke binA zramaNatA arthAt munipanA nahIM hotA / ekAgratA jisane padArthoM ko acchI taraha jAnA hai, usako hI hotI hai| jisane vastu kA svarUpa hI nahIM samajhA hai, use ekAgratA nahIM ho sktii| padArthoM kA nizcaya Agama se hI hotA hai| isaprakAra isa gAthA meM AcArya ne svAdhyAya para jora diyA hai| yaha eka aisI gAthA hai; jise dIvAloM para likhA jAnA caahie| mujhe bhI yaha gAthA itanI priya lagI ki maiMne isakA saMkalana kundakundazataka meM bhI kiyA hai| isake bAda "AgamahIna ke karmakSaya nahIM hotA" - aisA pratipAdana bAIsavA~ pravacana karanevAlI gAthA 233 isaprakAra hai - AgamahINo samaNo NevappANaM paraM viyaannaadi| avijANato atthekhavedikammaNi kidha bhikkhU / / 233 / / (harigIta ) jozramaNa AgamahIna haiM ve sva-para konahiM jaante| ve karmakSaya kaise kareM jo sva-para ko nahiM jaante||233|| AgamahIna zramaNa AtmA ko (nija ko) aura para ko nahIM jaantaa| padArthoM ko nahIM jAnatA huA bhikSu karmoM ko kisaprakAra kSaya kare ? isa gAthA meM yaha kahA gayA hai ki jo zramaNa AgamahIna hai, vaha sahI rUpa se na apane AtmA ko jAnatA hai aura na hI para ko jAnatA hai tathA jo AtmA ko nahIM jAnatA hai, vaha karmoM kA nAza kaise karegA ? isalie Agama kA svAdhyAya karanA hI sarvazreSTha hai| tadanantara, 'mokSamArga para calanevAloM ko Agama hI eka cakSu hai' - aisA upadeza karanevAlI 234 vIM gAthA isaprakAra hai - AgamacakkhUsAhU iMdiyacakkhUNi savvabhUdANi / devA ya ohicakkhU siddhA puNa savvado cakkhu / / 234 / / (harigIta ) sAdhu AgamacakSu indriyacakSu to saba loka hai| deva avadhicakSu ara sarvAtmacakSu siddha haiM / / 234 / / sAdhu AgacakSu haiM, sarvaprANI indriyacakSu haiM, deva avadhicakSu haiM aura siddha sarvata:cakSu haiN| isa gAthA meM yaha kahA hai ki sAdhu AgamacakSu haiM aura sArI duniyA indriyacakSu hai| sArA loka to A~khoM se dekhanevAlA hai aura sAdhu Agama se dekhate haiN| yadi Agama meM likhA hai ki AlU meM ananta jIva hote haiM to phira AlU meM ananta jIva hote hI haiN| sAdhu usameM jA~ca karane nahIM baiThate haiN| isaprakAra sAdhu Agama ke AdhAra se apanA AcaraNa karate haiM; isalie ve AgamacakSu haiN| 175
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 pravacanasAra kA sAra isa gAthA kI TIkA kI aMtima paMkti meM likhA hai ki mumukSuoM ko saba kucha AgamarUpa cakSu dvArA hI dekhanA caahie| maiM isa paMkti kI ora isalie dhyAna AkarSita karA rahA hU~; kyoMki hama saba mumukSu haiN| mumukSu ko Agama ke AdhAra se nirNaya karanA caahie| isake bAda, 'AgamarUpa cakSu se saba kucha dikhAI detA hI hai' - aisA samarthana karanevAlI gAthA 235 isaprakAra hai - savve AgamasiddhA atthA guNapajjaehiM cittehiM / jANaMti AgameNa hi pecchittA te vi te samaNA / / 235 / / (harigIta) jina-AgamoM se siddha ho saba artha guNa-paryaya sahita / jina-AgamoM se hI zramaNajana jAnakara sAdhe svahita / / 235 / / samasta padArtha anekaprakAra kI guNa-paryAyoM sahita Agamasiddha haiN| unheM bhI ve zramaNa Agama dvArA vAstava meM dekhakara jAnate haiN| __isa gAthA meM yaha kahA hai ki sabhI padArtha - dravya-guNa-paryAya Agama se hI siddha haiN| Agama ke binA hama yaha bhI nirNaya nahIM kara sakate haiM ki kyA khAdya hai aura kyA akhAdya / are bhAI ! vibhinna khAdya-akhAdya padArthoM kI jAnakArI hameM vibhinna AgamoM se hI prApta hotI hai| hameM kyA khAnA cAhie aura kyA nahIM khAnA cAhie - isakA nirdhAraNa hama apane jJAna se nahIM kara skte| yadi hama Agama ko nahIM mAneMge to phira yaha bhI nahIM kaha sakate ki 24 tIrthaMkara hue haiN| bahuta-sI bAteM hama aisI bhI mAnate haiM, jo hamAre una pUrvajoM ne batAI haiM, jinheM hamane dekhA bhI nahIM hai| yadi hama Agama nahIM mAne to hama yaha bhI nahIM batA sakate ki hamAre bApa ke bApa bhI the| ____ are bhAI ! pUrvajoM ke dvArA batAI huI bAta ko hI Agama kahate haiN| laukika mAmale meM bhI Agama hai| Agama se hI samasta nirNaya hote haiM; ata: mumukSuoM ko bhI AgamacakSu honA caahie| bAIsavA~ pravacana ____359 aba, AgamajJAna-tattvArthazraddhAna-saMyatatva kA yugapatpanA hone para bhI, AtmajJAna mokSamArga kA sAdhakatama - yaha samajhAnevAlI 238vIM gAthA isaprakAra hai jaM aNNANI kmmkhvedibhvsyshsskoddiihiN| taMNANI tihiM gutto savedi ussAsametteNa / / 238 / / (harigIta ) vijJa tInoM gupti se kSaya kareM svAsocchvAsa meN| nA ajJa utane karma nAze bhava hajAra karor3a meM / / 238 / / jo karma ajJAnI lakSakoTi bhavoM meM khapAtA hai, vaha karma jJAnI tIna prakAra (mana-vacana-kAya) se gupta hone se ucchvAsamAtra meM khapA detA hai| isa gAthA kA padyAnuvAda chahaDhAlA kI cauthI DhAla ke pA~caveM chanda meM isaprakAra kiyA hai - koTijanma tapa tapai, jJAna bina karma jharai je| jJAnI ke chinamA~hi trigupti tai sahaja Tarai te / / AgamajJAnI AtamajJAnI to hote hI haiN| vaha AgamajJAna bhI AtmajJAna ke lie hI hai; kyoMki yadi AtmajJAna nahIM karanA ho to AgamajJAna kI bhI kyA jarUrata hai ? mokSamArga para calane ke lie AgamajJAna atyaMta Avazyaka hai| tadanantara AtmajJAnazUnya ke sarva AgamajJAna, tattvArthazraddhAna tathA saMyatattva kA yugapatpanA bhI akiMcitkara hai - yaha upadeza karanevAlI 239vIM gAthA isaprakAra hai - paramANupamANaM vA mucchA dehAdiesu jassa punno| vijadi jadiso siddhiMNa lahadisavvAgamadharovi / / 239 / / (harigIta) dehAdi meM aNumAtra mUrchA rahe yadi to niyama se| vaha sarva Agama dhara bhale ho siddhi vaha pAtA nhiiN||239|| aura yadi jisake zarIrAdi ke prati paramANumAtra bhI mUrchA vartatI ho __176
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 360 pravacanasAra kA sAra to vaha bhale hI sarvAgama kA dhArI ho, tathApi siddhi ko prApta nahIM hotaa| Agama kI mahimA gAte-gAte AcAryadeva sAvadhAna karate hue kahate haiM ki sarvAgama kA dhArI hone para bhI yadi dehAdi ke prati paramANumAtra bhI mUrchA hai to vaha siddhi ko prApta nahIM hogaa| mUrchA kA artha hai mamatva pariNAma - ekatvabuddhi-mamatvabuddhi / yahA~ maiM eka bAta para dhyAna AkarSita karAnA cAhatA hU~ ki yahA~ AcAryadeva ne dehAdi ke prati mUrchA kI bAta para vajana diyA hai| yahA~ taka ki rAgAdi ke prati bhI mUrchA kI bAta nahIM kii| yadi dehAdika meM mUrchA hai, to mUrchA meM bhI mUrchA hai| yadi deha ke prati mUrchA kA niSedha ho gayA, to vikArI paryAya arthAt rAgAdi ke prati mUrchA kA bhI niSedha ho gayA aura para kA bhI niSedha ho gyaa| tAtparya yaha hai ki AgamajJAna-tattvArthazraddhAna-saMyatattva ke sAthasAtha AtmajJAna ke hone kI zarta bhI hai| samasattubaMdhuvaggo samasuhadukkho psNsnniNdsmo| samaloTThakaMcaNo puNa jIvidamaraNe samo smnno||241|| (harigIta) kAMca-kaMcana bandhu-arisukha-duHkha prazaMsA-ninda meN| zuddhopayogI zramaNa kA samabhAva jIvana-maraNa meN||241|| jise zatra aura bandhuvarga samAna hai, sukha aura duHkha samAna hai, prazaMsA aura niMdA samAna hai, jise loSTa (miTTI kA DhelA) aura suvarNa samAna hai tathA jIvana-maraNa ke prati samAnatA kA pariNAma hai, vaha saccA zramaNa hai| isI gAthA kA anuvAda chahaDhAlA kI chaTavIM DhAla ke chaTaveM chanda meM isaprakAra kiyA hai - ari mitra mahala masAna kaMcana kA~ca niMdana thuti krn| arghAvatArana asiprahArana meM sadA samatA dharana / / tadanantara 'AgamajJAna-tattvArthazraddhAna-saMyatattva ke yugapatpane ke sAtha AtmajJAna ke yugapatpane kI siddhirUpa jo yaha saMyatapanA hai, vahI mokSamArga hai, jisakA dUsarA nAma ekAgratA lakSaNavAlA zrAmaNya hai' isakA samarthana bAIsavA~ pravacana karanevAlI gAthA 242 isaprakAra hai - dasaNaNANa carittesu tIsu jugavaM samuTThido jo du / eyaggagado tti mado sAmaNNaM tassa paDipuNNaM / / 242 / / (harigIta) jJAnadarzanacaraNa meM yugapata sadA ArUr3ha ho / ekAgratA ko prApta yati zrAmaNya se paripUrNa haiN||242|| jo darzana, jJAna aura cAritra ina tInoM meM eka hI sAtha ArUDha hai; vaha ekAgratA ko prApta hai - isaprakAra zAstroM meM kahA hai| usake hI paripUrNa zrAmaNya hai| tadanantara, 'anekAgratA ke mokSamArgapanA ghaTita nahIM hotA' - yaha darzAnevAlI gAthA 243 isaprakAra hai - mujjhadi vA rajadi vA dussadi vA davvamaNNamAseja / jadisamaNo aNNANI bajsadi kammehiM vivihehiM / / 243 / / (harigIta) ajJAni paradravyAzrayI ho mugdha rAga-dveSamaya / jo zramaNa vaha hI bA~dhatA hai vividha vidhakekarma saba / / 243 / / yadi zramaNa, anya dravya kA Azraya karake ajJAnI hotA huA, moha karatA hai, rAga karatA hai, athavA dveSa karatA hai, to vaha vividha karmoM se baMdhatA hai| isake bAda, ekAgratA vaha mokSamArga hai - aisA nizcita karate hue mokSamArgaprajJApana adhikAra kA upasaMhAra karate haiM - aTTesujoNa mujjhadiNa hi rajadiNeva dosmuvyaadi| samaNojadisoNiyadekhavedikammANi vivihANi // 244 / / (harigIta) mohita na ho jo loka meM ara rAga-dveSa nahIM kreN| vezramaNa hI niyama se kSaya kareMvidha-vidha karmasaba / / 244 / / yadi zramaNa padArthoM meM moha nahIM karatA, rAga nahIM karatA, aura na dveSa ko prApta hotA hai to vaha niyama se vividha karmoM ko khapAtA hai| 177
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ teIsavA~ pravacana pravacanasAra paramAgama meM samAgata caraNAnuyogasUcaka cUlikA meM zubhopayogaprajJApana nAmaka avAntara adhikAra para carcA ho rahI hai| sarvaprathama, samajhane kI bAta yaha hai ki hama loga jo aisA samajhate haiM ki munirAja do prakAra ke hote haiM - eka zuddhopayogI tathA dUsare zubhopayogI, para aisA nahIM hai| eka hI munirAja ke kabhI zuddhopayoga hotA hai tathA kabhI zubhopayoga hotA hai| yaha eka hI munirAja ke do upayoga kI bAta hai; kyoMki isa gAthA meM spaSTa likhA hai ki dharma se pariNamita svarUpavAle AtmA ke ye bheda haiN| zuddhopayogI aura zubhopayogI - ye bheda dharmAtmAoM ke haiM; dharma se pariNamita munirAjoM ke haiN| jo nagna digambara haiM, aTThAIsa mUlaguNoM kA pAlana karate haiM, pratyeka antarmuhurta meM zuddhopayoga meM jAte haiM - aise munirAja jaba zuddhopayoga meM jAte haiM, taba zuddhopayogI haiM tathA jaba chaTaveM guNasthAna meM jAte haiM, taba zubhopayogI haiN| yaha bAta bahuta spaSTa hai ki cAhe ve zuddhopayoga meM ho yA zubhopayoga meM - tIna kaSAya cokar3I ke abhAvarUpa nirmala pariNati sadA vidyamAna hone se ve dharmAtmA hI haiN| zuddhopayogI aura zubhopayogI ye eka hI vyakti ke do rUpa haiM tathA ye bheda to samajhAne ke liye kie gae haiN| ___ isa zubhopayogaprajJApana nAmaka adhikAra meM yahI kahA gayA hai ki zuddhopayoga aura zubhopayoga - ye donoM hI eka hI vyakti meM saMbhava hai| maiM to yaha bhI batAnA cAhatA hU~ ki zubhopayogI munirAja to ve kundakuda bhI the, jinhoMne samayasAra likhA tathA yadi AcArya amRtacandra zubhopayoga meM nahIM Ate, to hameM AtmakhyAti bhI upalabdha nahIM hotii| ___ jo zuddhopayogI haiM, ve mokSa ko prApta kareMge tathA jo zubhopayogI haiM, ve svargasukha ko prApta kreNge| gAthA meM zuddhopayogI ko nirAsrava tathA teIsavA~ pravacana 363 zubhopayogI ko sAsrava kahA hai arthAt zuddhopayogI Asrava se rahita haiM tathA zubhopayogI Asrava se sahita haiN| yahA~ AcArya yaha batA rahe haiM ki bhale hI zubhopayoga zuddhopayoga ke sAtha ho; lekina vaha zubhopayoga baMdha kA hI kAraNa hai aura zuddhopayoga mokSa kA kAraNa hai| tadbhavamokSagAmiyoM kA zubhopayoga bhI baMdha kA hI kAraNa hai| yahA~ AcAryadeva isa bAta kA jJAna karAnA cAhate haiM ki munirAja ko zubhopayoga meM dekhakara unakA niSedha kara deM - yaha bhI sahI nahIM hai tathA zubhopayoga ko mukti kA kAraNa mAnanA bhI ucita nahIM hai| yadyapi jinavANI meM zubhopayoga ko paramparA se mokSa kA kAraNa kahA hai, vyavahAranaya se mukti kA kAraNa kahA hai; lekina usakA artha yaha hai ki vAstava meM zubhopayoga mukti kA kAraNa nahIM hai| 'zubhopayoga paramparA se mukti kA kAraNa hai' isakA tAtparya yaha hai ki yaha jIva agale bhavoM meM mokSa jAegA tathA isase artha yaha nikalatA hai ki isa bhava meM mokSa nahIM jaaegaa| 'zubhopayoga se paramparA se mokSa milegA' arthAt sAkSAt nahIM milegA arthAt isa bhava meM mokSa nahIM milegaa| 'zubhopayoga paramparA se mukti kA kAraNa hai' yaha niSedha karane kI sabhya bhASA hai| isa prakaraNa meM abhItaka eka bAta acchI taraha spaSTa ho cukI hai ki eka hI muni kabhI zubhopayogI hote haiM tathA kabhI zuddhopayogI hote haiM tathA donoM hI avasthA meM ve 3 kaSAya caukar3I se rahita hote haiN| unakA zubhopayoga baMdha kA kAraNa hai tathA zuddhopayoga mokSa kA kAraNa hai| isake bAda, zubhopayogI zramaNa kA lakSaNa batAnevAlI agalI gAthA isaprakAra hai arahaMtAdisu bhattI vacchaladA pavayaNAbhijuttesu / vijadi jadi sAmaNNe sA suhajuttA bhave cariyA / / 246 / / (harigIta) vAtsalya pravacanaratoM meM ara bhakti arhat Adi meN| basa yahI caryA zramaNajana kI kahI zubha upayoga hai||246|| 178
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 364 zrAmaNya meM yadi arhantAdi ke prati bhakti tathA pravacanarata jIvoM ke prati vAtsalya pAyA jAtA hai to vaha zubhayukta caryA (zubhopayogI cAritra) hai| isa gAthA meM AcArya ne do bAteM grahaNa kI haiM - prathama to arahaMto ke prati bhakti aura dUsarI pravacana meM prema rakhanevAloM ke prati vAtsalya / jisaprakAra laukika kSetra meM kucha loga apane se bar3e hote haiM, kucha barAbarI ke hote haiM tathA kucha choTe hote haiN| hamAre mAtA-pitA, mAmAmAmI, buA-phUphA, bar3e bhAI va gurujana adhyApaka Adi bar3e loga haiN| mitrajana barAbarI ke aura anuja va putrAdi choTe hote haiN| mitrajanoM meM bhI kucha choTe aura kucha bar3e hote haiN| isaprakAra laukika vyavahAra ke lie hama unheM do bhAgoM meM hI bA~Tate haiM - choTe aura bdd'e| usIprakAra isa gAthA meM AcArya se lekara arahaMtoM taka ko eka zreNI meM liyA, unake prati munirAja bhakti karate haiM tathA apanI barAbarI evaM choTe logoM se vAtsalya rakhate haiN| yaha arhantAdi ke prati bhakti aura pravacanarata jIvoM ke prati vAtsalyarUpa zubhabhAva hai| gRhastha dazA meM yadi pitAjI aura mAtAjI mithyAdRSTi ho tathA beTA samyagdRSTi ho; taba bhI beTA apane mAtA-pitA ke paira chuegA, ucita sevA-sammAna karegA; lekina yaha vaha pArivArika saMbaMdha kI vajaha se kara rahA hai, dharma ke kAraNa nahIM kara rahA hai| aisA karane se use puNya-pApa evaM dharma kucha nahIM hogA; parantu muni avasthA meM yaha nahIM ho sakatA; kyoMki unhoMne to samasta vyAvahArika saMbaMdhoM kA parityAga karake dIkSA le lI hai| jaba unhoMne dIkSA lI thI; usIsamaya apane mAtA-pitA se yaha kaha diyA thA ki na tuma mere mA~-bApa ho aura na maiM tumhArA bettaa| ataeva munidIkSA lene ke bAda mA~-bApa jaisA vyavahAra nahIM hogaa| isaprakAra jo cAritra meM tathA dharma meM bar3e haiM, unake prati munirAja bhakti karate haiM tathA apane se choToM ke prati vAtsalyabhAva rakhate haiN| - yahI bhakti aura vAtsalya zubhopayogarUpa hai| 365 tadanantara, zubhopayogI zramaNoM kI pravRtti batalAnevAlI gAthA 247 isaprakAra hai vaMdaNaNamaMsaNehiM abbhutttthaannaannugmnnpddivttii| samaNesu samAvaNaoNa NididA rAgacariyamhi / / 247 / / (harigIta) zramaNajana ke prati baMdana namana evaM anugamana / vinaya zramaparihAra nindita nahIM haiM jinamArga meM / / 247 / / zramaNoM ke prati vandana, namaskAra sahita abhyutthAna aura anugamanarUpa vinIta pravRtti karane tathA unakA zrama dUra karanerUpa rAgacaryA nindita nahIM hai| ___isa gAthA meM zramaNoM ke prati vandana, namaskAra, abhyutthAna evaM anugamanarUpa pravRtti tathA unake zrama dUra karane ko niMdA karane yogya nahIM likhA / yahA~ yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki bhASA aisI hai ki 'nindita nahIM hai' yahA~ ye saba acchI haiM, yaha nahIM likhaa| ___mujhe to aisA lagatA hai ki yaha gAthA sIdhe mumukSuoM ke lie likhI gaI ho tathA yadi spaSTa zabdoM meM kahU~ to yaha gAthA zubhopayoga ke kAraNa muniyoM kI nindA karanevAloM ke lie likhI gaI hai| ina kriyAoM se mokSa nahIM hogA, apitu bandha hI hogA; lekina usa bhUmikA meM ye kriyAyeM nindA yogya bhI nahIM haiN| isI saMbaMdha meM isI gAthA kI TIkA kA bhAva isaprakAra hai - "zubhopayogiyoM ke zuddhAtmA ke anurAgayukta cAritra hotA hai; isalie jinhoMne zuddhAtmapariNati prApta kI hai - aise zramaNoM ke prati jo vandana, namaskAra, abhyutthAna, anugamanarUpa vinIta vartana kI pravRtti tathA zuddhAtmapariNati kI rakSA kI nimittabhUta aisI jo zrama dUra karane kI vaiyAvRtyarUpa pravRtti hai; vaha zubhopayogiyoM ke liye dUSita (doSarUpa, nindita) nahIM hai| arthAt zubhopayogI muniyoM ke aisI pravRtti kA niSedha nahIM hai|' ___ 'zubhopayogiyoM ke hI aisI pravRttiyA~ hotI haiM' - aisA pratipAdana karanevAlI gAthA 248 isaprakAra hai - __179
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 pravacanasAra kA sAra dasaNaNANuvadeso sissaggahaNaM ca posaNaM tesiN| cariyA hi sarAgANaM jiNiMdapUjovadeso ya / / 248 / / (harigIta) upadeza darzana-jJAna-pUjana ziSyajana kA prigrhnn| aura poSaNa ye sabhI haiM rAgiyoM ke AcaraNa / / 248 / / darzana-jJAna kA (samyagdarzana aura samyagjJAna kA) upadeza, ziSyoM kA grahaNa, tathA unakA poSaNa aura jinendra kI pUjA kA upadeza vAstava meM sarAgiyoM kI caryA hai| ___ gAthA meM kathita ziSyoM ke grahaNa kA tAtparya hai dIkSA denA, tathA poSaNa karane kA tAtparya roTI-dAla khilAnA nahIM hai; apitu tattvajJAna meM puSTa karanA hai; kriyAoM meM unakI vRtti nahIM bigar3e - isaprakAra samhAla karanA hai| munirAjoM ke zubhopayoga kI sImA upadeza denA, dIkSA denA, muniyoM kA poSaNa aura jinendra bhagavAna kI pUjA ke upadeza taka hI hai| ___ isake bAda AcAryadeva zubhopayogI zramaNa ke saMyama ke sAtha virodhavAlI pravRtti nahIM honI cAhie - aisA kahate haiM - jadi kuNadikAyakhedaM vejaavcctthmujdosmnno| Na havadi havadi agArI dhammo so sAvayANaM se / / 250 / / (harigIta) jo zramaNa vaiyAvRtti meM chahakAya ko pIr3ita kreN| vaha gRhI hI hai kyoMki yaha to zrAvakoM kA dharma hai||250|| yadi zramaNa vaiyAvRtti ke liye udyamI vartatA huA chaha kAya ko pIr3ita karatA hai to vaha zramaNa nahIM hai, gRhastha hai; kyoMki vaha chahakAya kI virAdhanA sahita vaiyAvRtti zrAvakoM kA dharma hai| aba yahA~ AcAryadeva munirAjoM ke zubhopayoga kI maryAdA kA varNana kara rahe haiM ki munirAja kA zubhopayoga kisaprakAra kA ho sakatA hai tathA kisaprakAra kA nahIM ho sakatA? jaise - koI munirAja bImAra ho gae evaM unheM ilAja kI jarUrata hai| teIsavA~ pravacana ____367 aba yadi koI munirAja unake lie yA apane guru ke lie gRhastha se bAtacIta karate haiM to ve niMdita nahIM hai; kintu apane lie karate haiM to ve niMdita haiN| gRhastha se bAtacIta isalie karanI par3egI; kyoMki munirAja ko davAI to AhAra meM hI dI jA sakatI hai, vaha bhI 24 ghaMTe meM eka bAra bImArI ke hisAba se dI jaaegii| lekina yadi pahale se vyavasthA nahIM hogI yA kisI acche vaidya ko nahIM dikhAyA gayA to yaha saba sambhava nahIM hogaa| ataeva isa saMbaMdha meM yadi gRhastha se bAtacIta kI jAtI hai to vaha niMdita nahIM hai; lekina yadi koI munirAja isI kA hI Azraya lekara kala yaha banA lenA, Aja laukI banA lenA, yaha nahIM banAnA - aisI carcA hone laga jAe to anartha kI bAta ho jaaegii| hameM isa bAta para bahuta gambhIratA se vicAra karanA cAhie ki ve munirAja bhI manuSya haiM tathA aisI manuSyagata kamajoriyA~ hamameM haiM; vaisI hI kamajoriyA~ unameM bhI haiN| ve mAtra manuSya hI nahIM haiM; apitu hamase mahAna bhI haiM, guru bhI haiM, vratI bhI haiN| hameM to yaha samajhanA cAhie ki sacce bhAvaliMgI haiN| yadi hama aisI kar3aka nigAha rakheMge to ve bhAvaliMgI bhI bhUkhoM mara jAeMge, mokSa nahIM jA paaeNge| eka ora jahA~ mahAbhraSTatA hai, vahI dUsarI ora logoM kI vANI aura nigAha meM inake prati kar3akatA A gaI hai| mujhe to kabhI-kabhI yaha Dara lagatA hai ki aise meM yadi AcArya kundakunda bhI A jAe, to mumukSuoM ko ve bhI pasanda nahIM aayeNge| ina saba bAtoM kA vicAra kara logoM ko bhI eka bAra yaha vicAra karanA cAhie ki mujhe saccA munirAja bananA hai tathA ye sArI paristhitiyA~ mere Upara AegI, taba mere pariNAma kaise honA cAhie? are bhAI ? munirAja bane binA to koI bhI mokSa jAnevAlA nahIM hai| ataeva munirAja to bananA hI hogA tathA sArI vastusthiti apane Upara ghaTita karake dekhanA cAhie / ina bAtoM ko vicArane se hamArA dRSTikoNa bhI badalakara saMtulita hogaa| 180
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 pravacanasAra kA sAra maiM jo bhI isameM likha rahA hU~, vaha apane mana se nahIM likha rahA hU~, Agama ke AdhAra se likha rahA hU~, sAtha meM mUla gAthAe~ evaM unakI TIkAe~ bhI mUlataH de rahA huuN| gAthA 250 kI TIkA kA bhAva isaprakAra hai - "jo zramaNa dUsare kI zuddhAtmapariNati kI rakSA ho - aise abhiprAya se vaiyAvRtya kI pravRtti karatA huA apane saMyama kI virAdhanA karatA hai; vaha gRhasthadharma meM praveza kara rahA hone se zrAmaNya se cyuta hotA hai| isase aisA kahA hai ki jo bhI pravRtti ho, vaha sarvathA saMyama ke sAtha virodha na Aye - isaprakAra hI karanI cAhie; kyoMki pravRtti meM bhI saMyama hI sAdhya hai|" TIkA meM yaha kahA hai ki yadi eka munirAja ko takalIpha ho tathA dUsare munirAja unakI sevA kara rahe haiN| aba yadi ve munirAja isa stara para sevA karane laga jAe ki svayaM kI sAmAyika hI chUTa jAe athavA paira dabAte-dabAte kisI gRhastha se bAteM karane laga jAe - isaprakAra saMyama kI virAdhanA jo zramaNa karatA hai, vaha zrAmaNya se cyuta hotA hai| unakA citta saMyama meM sthira ho - isa bhAvanA se kI gaI sevA se svayaM kA saMyama kho denA buddhimAnI nahIM hai| apanA sArA kAma chor3akara munirAja kI sevA gRhastha hI karate haiN| yadi munirAja svayaM ke saba kAma chor3akara sevA karane meM laga jAveM to ve bhI gRhastha hI haiN| isake bAda, pravRtti ke viSaya ke do vibhAga batalAnevAlI gAthA 251 kI TIkA bhI dRSTavya hai - ___"jo anukampApUrvaka paropakArasvarUpa pravRtti karane se yadyapi alpa lepa to hotA hai, tathApi anekAnta ke sAtha maitrI se jinakA citta pravRtta huA hai - aise zuddha jainoM ke prati - jo ki zuddhAtmA ke jJAna-darzana meM pravartamAna vRtti ke kAraNa sAkAra-anAkAra caryAvAle haiM, unake prati, zuddhAtmA kI upalabdhi ke atirikta anya sabakI apekSA kiye binA hI, usa pravRtti ke karane kA niSedha nahIM hai; kintu alpa lepavAlI hone teIsavA~ pravacana ___369 se sabake prati sabhI prakAra se vaha pravRtti aniSiddha ho - aisA nahIM hai; kyoMki vahA~ (arthAt yadi sabake prati sabhI prakAra se kI jAya to) usaprakAra kI pravRtti se para ke aura nija ke zuddhAtmapariNati kI rakSA nahIM ho sktii|" isa TIkA meM AcArya yaha kahanA cAhate haiM ki munirAja dUsaroM kI sevA kA aisA koI kAma na kareM ki ve svayaM apane saMyama se cyuta ho jaae| apane yahA~ eka kahAvata hai ki 'dUsaroM ko jimAne ke cakkara meM khuda hI bhUkhe raha gae' lekina jainadarzana meM khuda bhUkhe rahakara jimAne kI bAta nahIM hai arthAt dUsaroM ke saMyama kI rakSA ke lie svayaM kA saMyama chor3a dene kI bAta jainadarzana meM nahIM hai| ___ isaprakAra yahA~ taka yaha bAta spaSTa kI jA cukI hai ki sevA karanevAle munirAja kaise ho, tathA jinakI sevA kI jAe ve munirAja kaise ho| isa saMbaMdha meM maiM yaha batAnA cAhatA hU~ ki aise gRhastha jo svayaM bhraSTa haiM, unake dvArA kI gaI muniyoM kI sevA vaiyAvRtti nahIM hai| Ajakala to loga aspatAla kholane ko bhI vaiyAvRtti kahane lage haiM, Aja jitane bhI arabapati aura karor3apati haiM; ve sabhI aspatAla kholane kI taiyArI meM haiN| ___hiMsaka davAoM se sapta vyasanoM meM pAraMgata logoM kA ilAja karanA vaiyAvRtti nahIM hai| maiM yaha saba isalie batA rahA hU~ ki loga aspatAla kholane ko bhI vaiyAvRtti samajhate haiN| hama yadi eka golI khAe to mahAbhraSTa paMDita tathA jahA~ una goliyoM kA pUrA davAkhAnA hI khula rahA ho, vaha vaiyAvRtti ? jinakI zuddhAtmapariNati hai tathA jo dharmAtmA haiM, ve dharma meM sthira raheM - isake lie sevA karanA vaiyAvRtti hai; kintu jinameM dharma kA aMzamAtra bhI nahIM hai, unakI sevA meM jindagI lagA denA vaiyAvRtti nahIM hai| isI saMbaMdha meM gAthA 251 kA bhAvArtha bhI draSTavya hai - "yadyapi anukampApUrvaka paropakArasvarUpa pravRtti se alpa lepa to 181
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 pravacanasAra kA sAra hotA hai; tathApi yadi (1) zuddhAtmA kI jJAnadarzanasvarUpa caryAvAle zuddha jainoM ke prati, tathA (2) zuddhAtmA kI upalabdhi kI apekSA se hI, vaha pravRtti kI jAtI ho to zubhopayogI ke usakA niSedha nahIM hai; parantu yadyapi anukampApUrvaka paropakArasvarUpa pravRtti se alpa hI lepa hotA hai; tathApi (1) zuddhAtmA kI jJAnadarzanarUpa caryAvAle zuddha jainoM ke atirikta dUsaroM ke prati tathA (2) zuddhAtmA kI upalabdhi ke atirikta anya kisI bhI apekSA se, vaha pravRtti karane kA zubhopayogI ke niSedha hai; kyoMki isaprakAra se para ko yA nija ko zuddhAtmapariNati kI rakSA nahIM hotii|" bhAvArtha meM yaha likhA hai ki jo zuddhAtmA ke sAdhaka haiM; unakI zuddhAtmA kI pravRtti kI surakSA meM sAdhanabhUta sevA karanA hI vaiyAvRtti hai| are bhAI ! yadi kisI ko kucha denA ho to zAstra denA; jise vaha par3hegA tathA mAthe para rakhegA tathA jinabimba do; jinake sArI duniyA darzana kregii| deva-zAstra-guru AtmakalyANa meM nimitta hote haiN| pA~ca indriyoM ke viSayoM kI sAmagrI dene se kyA lAbha hai; kyoMki vaha to apane lie hara koI juTAtA hai, yadi hama bhI vahI sAmagrI juTAkara deMge to kyA phAyadA hai ? isake bAda, "zubhopayogI zramaNa ko kisa samaya pravRtti karanA yogya hai aura kisa samaya nahIM" yaha batAnevAlI 252vIM gAthA isaprakAra hai rogeNa vA chudhAe taNhAe vA sameNa vA rUDhaM / diTThA samaNaM sAhU paDivajadu AdasattIe / / 252 / / (harigIta) zrama roga bhUkharu pyAsa se AkrAnta haiM jo shrmnnjn| unheM lakhakara zakti ke anusAra vaiyAvRta kro||252|| roga se, kSudhA se, tRSA se athavA zrama se AkrAMta zramaNa ko dekhakara sAdhu apanI zakti ke anusAra vaiyAvRtyAdi kro| isa gAthA kI TIkA kA bhAva isaprakAra hai - teIsavA~ pravacana 371 __ "jaba zuddhAtmapariNati ko prApta zramaNa ko, usase cyuta kare aisA kAraNa - koI bhI upasarga - A jAya, taba vaha kAla, zubhopayogI ko apanI zakti ke anusAra pratikAra karane kI icchArUpa pravRtti kA kAla hai; aura usake atirikta kA kAla apanI zuddhAtmapariNati ko prApti ke liye kevala nivRtti kA kAla hai|" ___ AcArya isa saMdarbha meM eka-eka bAta para vicAra kara rahe haiM ki muniyoM kI sevA yA vaiyAvRtti kaba aura kaise karanA? pahale to AcAryadeva ne yaha batAyA thA ki kinakI sevA karanA, kaise karanA tathA apane saMyama kA ghAta karake sevA nahIM karanA tathA dharmavRddhi ke lie sevA krnaa| aba, isa gAthA meM AcArya sevA kA kAla nirdhAraNa kara rahe haiM ki sevA kaba krnaa| yahA~ kAla kA artha subaha 7 baje yA zAma ko 6 baje - isaprakAra kA samaya nahIM hai, apitu yahA~ kAla kA artha yaha hai ki jaba koI munirAja bImAra ho yA takalIpha meM ho; jisase unakA upayoga apanI AtmA meM nahIM laga rahA ho, taba unakI sevA karanA, jisase unakA upayoga sthira ho jaay| isI gAthA kA bhAvArtha isaprakAra hai - "jaba zuddhAtmapariNati ko prApta zramaNa ke svastha bhAva kA nAza karanevAlA rogAdika A jAya; taba usa samaya zubhopayogI sAdhu ko unakI sevA kI icchArUpa pravRtti hotI hai, aura zeSa kAla meM zuddhAtmapariNati ko prApta karane ke liye nija anuSThAna hotA hai|" bhAvArtha meM kathita svasthabhAva kA tAtparya AtmA meM lIna hone kA bhAva hai tathA usa svasthabhAva kA nAza karanevAlI bImArI ke A jAne para zubhopayogI sAdhu unakI sevA karate haiN| isake bAda "zubhopayogI zramaNa ko logoM ke sAtha bAtacIta kI pravRtti kisa nimitta se karanA yogya hai aura kisa nimitta se nhiiN|" 182
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasArakA sAra 373 yaha batAnevAlI agalI gAthA isaprakAra hai - vejAvaccaNimittaM gilANagurubAlavuDDhasamaNANaM / logigajaNasaMbhAsA Na ziMdidA vA suhovajudA / / 253 / / (harigIta) glAna guru ara vRddha bAlaka zramaNa sevA nimitta se| niMdita nahIM zubhabhAvamaya saMvAda laukikajanoM se / / 253 / / rogI, guru, bAla tathA vRddha zramaNoM kI sevA ke nimitta se, zubhopayoga yukta laukikajanoM ke sAtha kI bAtacIta nindita nahIM hai| gRhastha laukikajana kahalAte haiM tathA muniyoM ko aise laukikajanoM ke sAtha bAtacIta karanA sarvathA varjita hai; kintu vaiyAvRtti ke nimitta se suvidhA juTAne ke lie yadi munirAja laukikajanoM se bAta karate haiM to vaha nindita nahIM haiN| zubhopayogI muniyoM ko zubhopayoga ke kAla meM bAta karanA niMdita nahIM hai; kintu zuddhopayoga ke kAla ko chor3akara bAta karanA niMdita hai| isI saMdarbha meM isa gAthA kI TIkA bhI draSTavya hai - "zuddhAtmapariNati ko prApta rogI, guru, bAla aura vRddha zramaNoM kI sevA ke nimitta se hI zubhopayogI zramaNa ko zuddhAtmapariNatizUnya logoM ke sAtha bAtacIta prasiddha hai, niSiddha nahIM hai; kintu anya nimitta se bhI prasiddha ho - aisA nahIM hai|" TIkA meM kathita zuddhAtmapariNatizUnya logoM se tAtparya mithyAdRSTi logoM se hai; kyoMki samyagdRSTi to zuddhAtmapariNativAle haiN| una mithyAdRSTi logoM se bhI rogI, guru, bAla aura vRddha zramaNoM kI sevA ke nimitta se hI bAtacIta kara sakate haiM tathA yadi anya kAraNa se bAtacIta kareM to vaha ThIka nahIM hai| paMcakalyANakoM meM jaba kevalajJAna kalyANaka hotA hai, usa dina prasaMga hone se maiM muniyoM kI caryA para thor3I carcA karatA huuN| usa dina maiM yaha bhI batAtA hU~ ki munirAja khar3e-khar3e AhAra kyoM lete haiM, baiThakara teIsavA~ pravacana kyoM nahIM lete haiM, jaba munirAja AhAra karane jAte haiM to mauna hokara kyoM jAte haiM / munirAja khar3e-khar3e AhAra isalie lete haiM; kyoMki jisa jagaha ve AhAra lene jA rahe haiM, vaha gRhastha kA ghara hai tathA gRhastha kA ghara munirAjoM ke baiThane lAyaka nahIM hotA hai| munirAja mauna lekara isalie jAte haiM; kyoMki bhASA dUsaroM se jor3atI hai aura munirAja ko kisI se jur3anA hI nahIM hai| munirAjoM ko yadi AhAra kI majabUrI na ho to ve gRhastha ke ghara jAe hI nahIM; kintu AhAra hetu gRhastha ke ghara jAnA par3atA hai, isalie ve pahale se hI mauna kA kavaca pahinakara jAte haiN| ___isa saMbaMdha meM kucha vizeSa jAnane kI jijJAsA ho to paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava nAmaka pustaka kA adhyayana karanA caahie| aba, AcArya 254vIM gAthA meM yaha batalAte haiM ki kisake zubhopayoga gauNa hotA hai aura kisake mukhya hotA hai - esA pasatthabhUdA samaNANaM vA puNo gharatthANaM / cariyA paretti bhaNidAtA eva paraM lahadisokkhaM / / 254 / / (harigIta) prazasta caryA zramaNa ke ho gauNa kintu gRhIjana / ke mukhya hotI hai sadA ara ve usI se sukhI ho||254|| yaha prazastabhUta caryA zramaNoM ke (gauNa) hotI hai aura gRhasthoM ke to mukhya hotI hai, aisA (zAstroM meM) kahA hai; usI se (paramparA se) gRhastha paramasaukhya ko prApta hotA hai| isa gAthA ke 'gharatthANaM' zabda ke saMbaMdha meM bhASA kI dRSTi se kucha batAnA cAhatA huuN| saMskRta meM ghara ko 'gRha' bolate haiN| 'gharatthANaM' arthAt ghara meM rhnevaalaa| hindI meM jo yaha 'ghara' zabda AyA hai, yaha prAkRta se AyA hai, saMskRta se nahIM AyA hai| yaha prAkRta se apabhraMza meM hotA huA hindI meM AyA hai| saMskRta meM 'gRha' zabda hai tathA hindI, apabhraMza aura prAkRta meM 'ghara' zabda hai| 183
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 pravacanasAra kA sAra aba prazna yaha upasthita hotA hai ki gRha se ghara kaise bana gayA ? samajhane kI bAta yaha hai ki gRha bolane meM kaThina hai tathA 'ghara' bolane meM usakI apekSA sarala hai| lokabhASA hamezA suvidhAmukhI hotI hai; ataeva 'gRha' kI apekSA ghara bolane meM sarala hone se 'ghara' kA pracalana ho gyaa| 'gRha' se 'ghara' meM parivartana kaise huA ? yaha bhI samajhane yogya hai| gRha meM tIna akSara haiM - ga, ha, ra tathA ghara' meM bhI tIna akSara haiM - ga, ra, h| aMgrejI bhASA meM romanalipi meM gRha ko GRAH likhA jAtA hai tathA ghara ko GHAR likhA jAtA hai donoM meM GRH aura A akSara haiN| basa itanA hI antara hai ki eka meM H pahale hai tathA eka meM bAda meN| inakA paraspara sthAna parivartana ho gayA hai| lokabhASA meM mukha sukha ke lie sthAna parivartana kara diyA jAtA hai| jaba 'G' aura 'H' milate haiM to 'gha' bana jAtA hai tathA 'ghara' ke 'gha' meM ga aura ha mile hue haiN| 'gha' vAstava meM mUla akSara nahIM hai; apitu saMyukta akSara hai| isaprakAra sthAna parivartana ke kAraNa saMskRta kA gRha hindI, apabhraMza aura prAkRta meM ghara bana gyaa| ____ gAthA meM yaha kahA hai ki prazastabhUtacaryA athavA sevA karane kA kAma mukhyarUpa se to gRhasthoM kA hai aura gauNarUpa se munirAjoM kA hai; kyoMki munirAjoM kA 6 ghar3I subaha, 6 ghar3I dopahara aura 6 ghar3I sAyaM kA samaya to sAmAyika kA hai tathA munirAja sevA karane ke liye apanI sAmAyika nahIM chodd'eNge| isalie munirAjoM ko sevA ke lie kama samaya milane ke kAraNa gauNarUpa se unakA kAma kahA hai| isake bAda isI meM eka prakaraNa yaha bhI hai ki loga kahate haiM ki sevA to sevA hai, kisI kI bhI kro| are bhAI ! aisA nahIM hai| isI saMdarbha meM isameM eka bahuta acchA udAharaNa diyA hai ki jaise bIja eka hone para bhI jamIna ke aMtara se phala meM aMtara AtA hai; vaise hI jinakI sevA kI jA rahI hai, unameM aMtara hone se sevA eka sI karane para bhI phala meM aMtara AtA hai| teIsavA~ pravacana 375 jisaprakAra anAra kA eka bIja kazmIra yA aphagAnistAna meM bone para anAra kA dAnA itanA bar3hiyA pakatA hai ki mu~ha meM rakhate hI ghula jAtA hai tathA vahI bIja rAjasthAna meM bone para eka to vRkSa ugegA hI nahIM, ugegA to phala nahIM lgeNge| yadi phala lageMge bhI to mu~ha meM rakhane ke kAbila nahIM hoNge| isIprakAra amerikA aura laMdana kA bhuTTA itanA mIThA hotA hai ki aura kucha acchA hI nahIM lgtaa| bhArata ke bhuTTe ke dAnoM se cAra gunA bar3A dAnA hotA hai tathA amerikA meM bhuTTe kA tela hI prayukta hotA hai| jaise bhArata meM mUMgaphalI aura sarasoM kA tela hI prayoga karate haiM; vaise hI amerikA meM kaoNrna oNila arthAt bhuTTe kA tela prayoga karate haiN| apane bhArata meM vaisA bhuTTA nahIM hotA, jaisA amerikA meM hotA hai| yaha jamIna kA aMtara hai| jisaprakAra jamIna meM aMtara hone se bIja eka hone para bhI phala meM aMtara AtA hai; usIprakAra jinakI sevA kI jA rahI hai, unameM aMtara hone se sevA eka-sI karane para bhI phala meM aMtara AtA hai| tadanantara eka prakaraNa yaha bhI hai ki do munirAja eka dUsare ko jAnate nahIM haiM tathA yadi ve donoM acAnaka mileM to ve kyA kareM ? Ajakala to sabhI mahArAja prasiddha ho jAte haiM tathA eka-dUsare ko jAnate haiM tathA loga bhI daur3a-daur3a kara batA dete haiN| pahale to aisI koI yojanA hotI nahIM thI tathA munirAja to kisI ko batAte nahIM, usa samaya hajAroM munirAja the, isalie eka-dUsare ko jAnanA saMbhava bhI nahIM thaa| unakA AcaraNa itanA nirmala hotA thA ki unake dravyaliMga aura bhAvaliMga kA bhI bAhara kI caryA dekhane se patA nahIM calatA thaa| aisI sthiti meM ve munirAja kyA kareM? - isI kA uttara denevAlI gAthA 262 isaprakAra hai - avbhuTThANaM gahaNaM uvAsaNaM posaNaM ca sakkAraM / aMjalikaraNaM paNamaM bhaNidamiha guNAdhigANaM hi / / 262 / / ___184
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra (harigIta) guNAdhika ko khar3e hokara aMjali ko baaNdhkr| grahaNa-poSaNa-upAsana-satkAra kara karanA namana / / 262 / / guNoM meM adhika (zramaNoM) ke prati abhyutthAna, grahaNa (Adara se svIkAra), upAsana (sevA), poSaNa (unake azana, zayanAdi kI ciMtA), satkAra (guNoM kI prazaMsA), aMjali karanA (vinayapUrvaka hAtha jor3anA) aura praNAma karanA yahA~ kahA hai| gAthA meM kathita uparokta kArya munirAja apane guNoM se adhika guNoM vAle munirAjoM ke prati karate haiM tathA apane guNoM se kama guNoMvAle munirAjoM ko AzIrvAda Adi dete haiM; lekina samasyA yaha hai ki jaba pahalI bAra Apasa meM mile taba kyA kareM ? kyoMki ve to eka-dUsaroM ko jAnate hI nahIM haiM ki kinameM guNa jyAdA hai aura kinameM kama / ___ isa saMbaMdha meM AcAryadeva ne likhA hai ki jaba ve sarvaprathama mile, taba eka-dUsare ko guNAdhika mAnakara hI vinaya-vyavahAra kareM tathA bAda meM jaba paricaya ho jAve, taba yathocita vyavahAra kreN| isa saMbaMdha meM bahuta sArI bAteM haiM, unake bAre meM yadi adhika kahU~gA to logoM ko acchA nahIM lgegaa| isalie isake bAre meM vistAra se jAnane ke lie pravacanasAra kI caraNAnuyogasUcaka cUlikA dhyAna se par3hanA caahie| aba yadi koI kahe ki 'hameM jyAdA par3hane kI kyA jarUrata hai ? hameM muni thor3e hI bananA hai?' are bhAI ! aisA nahIM hai| hameM mokSa jAnA hai to muni bananA hI hai| 'hameM muni nahIM bananA hai' aisI kalpanA bhI kabhI dimAga meM nahIM lAnA caahie| yadi isa bhava meM muni nahIM bhI bana sake, taba bhI deva-zAstra-guru kA saccA svarUpa samajhe binA samyagdarzana arthAt dharma kI zuruAta nahIM ho sakatI; isalie bhI deva-zAstra-guru kA saccA svarUpa samajhane ke lie isa prakaraNa ko par3hanA caahie| caubIsavA~ pravacana pravacanasAra paramAgama kI caraNAnuyogasUcaka cUlikA para carcA cala rahI hai| usameM zubhopayogaprajJApana nAmaka avAntara adhikAra ke antargata abhI taka yaha bAta spaSTa kI jA cukI hai ki chaTaveM-sAtaveM guNasthAnavartI munirAja jaba zubhopayoga meM hote haiM, taba unakA vyavahAra kaisA honA cAhie ? aba, isI saMdarbha meM zramaNAbhAsoM kI samasta pravRttiyoM kA niSedha karanevAlI gAthA 263 kI TIkA bhI draSTavya hai - ___ "jinake sUtroM meM aura padArthoM meM vizAradapane ke dvArA saMyama, tapa aura svatattva jJAna pravartatA hai; una zramaNoM ke prati hI abhyutthAnAdika pravRttiyA~ aniSiddha haiM; parantu unake atirikta anya zramaNAbhAsoM ke prati ve pravRttiyA~ niSiddha hI haiN|" isa TIkA meM ina abhyutthAnAdika pravRttiyoM ko anivArya kisI ke lie bhI nahIM kahA hai arthAt jo apanI sAdhanA meM lage haiM, unheM apanI sAdhanA chor3akara ye pravRttiyA~ karanA Avazyaka nahIM hai| jo svayaM se hIna hai, unake prati to ye pravRttiyA~ niSiddha hai tathA jo tattvajJAna se rahita haiM, unake prati ye pravRttiyA~ gRhIta mithyAtva haiN| yahA~ prazna akelA kAya kI namaskArAdi kriyA kA nahIM hai; apitu jinake prati hamAre hRdaya meM zraddhA hogI, vaha zraddhA adhika khataranAka hai; kyoMki hama unakA mArgadarzana bhI svIkAra kareMge, unheM Adarza mAnakara unake jIvana kA anukaraNa bhI kareMge; taba unake mithyAtva kI sArI pravRttiyA~ hamAre jIvana meM Ane kI saMbhAvanA banI hI rahatI hai; isalie unake prati samasta kriyAoM ko niSiddha kahA hai| tadanantara, 'kaisA jIva zramaNAbhAsa hai ?' yaha batAnevAlI gAthA 264 kI TIkA kA bhAva isaprakAra hai - "Agama kA jJAtA hone para bhI, saMyata hone para bhI, tapa meM sthita ____185
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 378 hone para bhI, jinokta anaMta padArthoM se bhare hue vizva ko - jo ki apane AtmA se jJeyarUpa se piyA jAtA hone ke kAraNa AtmapradhAna hai, usakA jo jIva zraddhAna nahIM karatA, vaha zramaNAbhAsa hai|" ___TIkA meM atyanta spaSTa rUpa se kahA hai ki koI munirAja Agama ke jJAtA bhI haiM, saMyamI bhI haiM aura tapasvI bhI haiM; lekina unheM AtmA kA jJAna nahIM hai, to ve hamAre lie pUjya nahIM haiM; apitu zramaNAbhAsa haiN| ___ isa saMdarbha meM maiM yaha batAnA cAhatA hU~ ki Ajakala koI bhI vyakti AtmA ke jJAna kA prazna nahIM uThAtA hai; apitu kriyA ke AdhAra para hI eka-dUsare para doSAropaNa karate haiN| ve eka-dUsare para mahAbhraSTa hone kA Aropa lagAte haiM tathA apanI kriyAoM ko ThIka batAte haiN| AtmA kA jJAna hai yA nahIM ?' yaha to muddA hI nahIM hai; basa sarvatra tapa, saMyama aura AgamajJAna kI hI bAta hotI hai| jo loga zithilAcAra ke virodhI haiM; ve bhI zraddhA kA prazna nahIM uThAte haiN| unheM sirpha AcAra kI zithilatA kI hI ciMtA hai| kisI ko bhI tattvajJAna ke zraddhAna kA vikalpa hI nahIM hai| TIkA meM isa bAta para bhI dRSTipAta kiyA gayA hai ki jinendra bhagavAna ne kahA hai ki vizva meM anantapadArtha bhare hue haiN| 'jJeyarUpa se piyA jAtA hone ke kAraNa' kA tAtparya yaha hai ki sArI duniyA arthAt sAre jJeyoM ko AtmA ne pI liyA hai arthAt jAna liyA hai| yahA~ yaha spaSTa kiyA jA rahA hai ki koI una sAre lokAloka ko jAnanevAlA ho, AcaraNa bhI ThIka ho, zAstrajJAna bhI ho, tapasvI bhI ho; kintu yadi vaha AtmA ko nahIM jAnatA ho to vaha zramaNAbhAsa hai| yahA~ AtmA ko hI pradhAna isalie kahA; kyoMki AtmA ne hI sAre jJeyoM ko piyA hai arthAt jAnA hai| sakalajJeya ko jAnanevAlA hone para bhI jo AtmA ko nahIM jAnatA ho; vaha tapasvI, saMyamI aura AgamajJAnI hone para bhI zramaNAbhAsa hai| caubIsavA~ pravacana 379 tadanantara, jo zrAmaNya se samAna hai; unakA anumodana (Adara) na karanevAle kA vinAza batalAnevAlI gAthA 265 kI TIkA kA bhAva isaprakAra hai - "jo zramaNa dveSa ke kAraNa zAsanastha zramaNa kA bhI apavAda karatA hai aura usake prati satkArAdi kriyAyeM karane meM anumata nahIM hai; vaha zramaNa dveSa se kaSAyita hone se usakA cAritra naSTa ho jAtA hai|" ___TIkA ke uparokta kathana meM atyadhika saMtulana hai| isameM AcAryadeva yaha kahate haiM ki koI sarvajJatA ko svIkAra karatA hai, AtmA ko jAnatA hai, AtmAnubhavI hai; kintu unake sAtha kisI anya vyakti kA vyaktigata manamuTAva hai to vaha kahatA hai ki unase hamArA koI matabheda nahIM hai, basa ve hameM pasaMda nahIM hai - isaprakAra mAna ke kAraNa yadi virodha karatA hai to vaha galata rAste para hai| aisA kahanevAle bhI bahuta loga haiM ki unakI saba bAteM ThIka lagatI hai, koI zikAyata nahIM hai lekina vyavahAra ThIka nahIM hai, posTakArDa kA bhI javAba nahIM dete haiN| isaprakAra jo apanI vyaktigata aruci ke kAraNa vinayamaryAdAoM ko nahIM nibhAtA hai, vaha galata hai| nirapekSa guru kA tAtparya yaha hai ki unhoMne hamArA vyaktigata upakAra kiyA hai yA nahIM kiyA hai - isakI koI apekSA nahIM hai; kintu ve 28 mUlaguNoM ke dhArI haiM, chaTaveM-sAtaveM guNasthAna kI bhUmikA meM haiN| aise nirapekSa guru yadi hamAre sAmane A jAe to abhyutthAnAdi vinaya kI kriyAe~ karanA hI caahie| una nirapekSa guruoM ke sAtha aisA nahIM calegA ki hama to deva-zAstra-guru kI pUjana kara lete haiM yA NamokAra maMtra meM namaskAra kara lete haiM to unako bhI namaskAra ho hI jAtA hai| yadi ve nirapekSa guru sacce haiM aura hamAre sAmane Ate haiM, usa samaya yadi hama anya kAraNoM se abhyutthAnAdi kriyAe~ nahIM karate haiM to yaha sahI nahIM hai| sApekSa guru ve hote haiM, jinhoMne hamArA pratyakSa upakAra kiyA hai, cAhe ve muni ho yA sAmAnya gRhastha / yadyapi cauthe guNasthAnavAle hamAre 186
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra deva-zAstra-guru jaise guru nahIM hai; kintu unhoMne hamArA sAkSAt upakAra kiyA ho, unase dezanA milI ho to ve sApekSa guru haiN| yadyapi unake sAtha deva-zAstra-guru jaisA svAgata-satkAra vyavahAra nahIM hogA; phira bhI unakA yathocita vizeSa sammAna to hogA hii| 380 eka patnI jitanA Adara-satkAra apane pati kA karegI, utanA duniyA ke kisI bhI puruSa kA nahIM kregii| usIprakAra sApekSa guruoM kA jitanA sammAna hogA, utanA unake guru ke guru kA bhI nahIM hogaa| isaprakAra sApekSa guru aura nirapekSa guru ke bheda se guru do prakAra ke haiN| isa caraNAnuyogasUcaka cUlikA nAmaka prakaraNa meM nirapekSa guruoM kI carcA cala rahI hai| 'ina nirapekSa guruoM ne hamArA sAkSAt kyA upakAra kiyA hai ?' isase hameM kucha lenA-denA nahIM hai; kintu yadi chaTaveM - sAtaveM guNasthAna ke yogya unakA jJAna, cAritra aura AtmAnubhava hai to unakA abhyutthAna, aSTadravya se pUjana, vinaya, satkArAdi karanA hI caahie| isake bAda 'satsaMga' vidheya haiM - yaha batalAnevAlI gAthA 270 kI TIkA kA bhAva isaprakAra hai - "AtmA pariNAmasvabhAvavAlA hai; isalie agni ke saMga meM rahe hue pAnI kI bhA~ti saMyata ke bhI laukika saMga se vikAra avazyaMbhAvI hone se saMyata bhI asaMyata hI ho jAtA hai| isalie duHkhamokSArthI (duHkhoM se mukti cAhanevAle) zramaNa ko (1) samAna guNavAle zramaNa ke sAtha athavA (2) adhika guNavAle zramaNa ke sAtha hI sadA nivAsa karanA cAhiye / isaprakAra usa zramaNa ke (1) zItala ghara ke kone meM rakhe hue zItala pAnI kI bhA~ti samAna guNavAle kI saMgati se guNarakSA hotI hai aura ( 2 ) adhika zItala hima ke saMparka meM rahanevAle zItala pAnI kI bhA~ti adhika guNavAlI ke saMga se guNavRddhi hotI hai|" isa TIkA meM yaha kahA hai ki yadi munirAja ekalavihArI haiM to sarvazreSTha haiM, unakA kisI ke sAtha rahanA anivArya nahIM hai| AryikAoM ke saMbaMdha meM isake viparIta niyama hai ki AryikAoM ko kabhI bhI 187 caubIsavA~ pravacana 381 akele nahIM rahanA cAhie, kama se kama do AryikAoM ko sAtha-sAtha rahanA caahie| tadanantara AcAryadeva ne TIkA meM yaha mArgadarzana diyA hai ki yadi munirAjoM ko kisI ke sAtha meM rahanA par3e, to kinake sAtha rahe ? isake uttara meM kahA gayA hai ki munirAjoM ko apane se adhika guNa vAloM ke sAtha rahanA caahie| yadi unakA samAgama saMbhava nahIM ho, to samAna guNavAloM ke sAtha rahanA cAhie; kintu laukikajanoM ke sAtha nahIM rahanA cAhie; kyoMki laukikajanoM ke saMyoga meM bhraSTa ho jAne kI saMbhAvanA hai| kaI munirAja bhaktoM se ghire rahate haiM, ve apane guNoM ke samAna guNavAloM ke sAtha bhI nahIM rahate haiM tathA adhika guNoM vAle apane guru ke pAsa bhI nahIM rahate haiM tathA anya laukikajanoM se ghire rahate haiM; unakA bhraSTa honA nizcita hI hai| jisa dina goviMdaballabha paMta kA svargavAsa huA thA; usa dina neharUjI ne apanI zraddhAMjali meM eka vAkya kahA thA ki Aja vaha aMtima vyakti bhI calA gayA hai jo merA hAtha pakar3akara yaha kaha sakatA thA ki 'neharu yaha galata hai'| aba merI ciMtA yaha hai ki yadi mere se koI galata kAma hogA to koI use galata kahanevAlA nahIM hai| isake bAda TIkA meM udAharaNa dekara spaSTa kiyA hai ki samAna guNavAle zramaNa ke sAtha nivAsa karane se zItala ghara ke kone meM rakhe hue zItala pAnI kI bhA~ti guNa rakSA hotI hai aura adhika zItala hima ke saMparka meM rahanevAle zItala pAnI kI bhA~ti guNavRddhi hotI hai| yaha to munirAjoM ke saMdarbha meM kathana huA; kintu yadi gRhasthoM ke saMdarbha meM bAta kareM to jo gRhastha apane se jyAdA guNavAloM kI saMgati karegA, use laukika dRSTi se kadAcit mAna kI hAni ho sakatI hai; kyoMki sabhI loga adhika guNoMvAle kA sammAna kareMge, usakA nahIM; ataeva laukika dRSTi se kamaguNavAloM ko apane se adhika guNavAloM ke sAtha saMgati karane meM hAni hI hAni najara AtI hai; para bAta aisI nahIM
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 383 pravacanasAra kA sAra hai; kyoMki yadi AdhyAtmika dRSTi se vicAra kiyA jAya to use lAbha hI lAbha hai| adhika guNavAloM ke sAtha rahane se use kucha na kucha sIkhane ko milegA hI; adhika guNavAle ko hAni hI hAni hai; kyoMki use to kucha nayA sIkhane milane vAlA hI nahIM hai tathA vaha jitane samaya taka apane se kama guNavAloM ko sikhAegA; usakA utanA samaya bhI barbAda hogaa| ___yadi koI ToDaramala smAraka bhavana meM Akara rahe to vahA~ para to do sau paNDita haiM - aisI sthiti meM ho sakatA hai pravacana karane ke lie use avasara hI na mile; kintu 'niraspAdape deze eraNDo'pi drumAyate' arthAt jahA~ vRkSa nahIM hote haiM, vahA~ para eraNDa kA vRkSa bhI bar3A vRkSa mAnA jAtA hai; usIprakAra yadi vaha vyakti aise sthAna para rahatA hai; jahA~ paNDita nahIM hai, to vahA~ para sabase bar3A paNDita bana jAvegA; kintu sIkhane kI dRSTi se hAni hI hai| isaprakAra AcAryadeva ne samAnaguNavAloM tathA adhika guNavAloM ke sAtha rahane ke lie mArgadarzana diyA hai| __aba samasyA yaha hai ki jo sabase adhika guNavAlA vyakti hai; vaha kisake pAsa rahegA? __ aise loga jinakI barAbarI ke yA jinase ucca guNadharmavAle vyakti nahIM hoM, unake lie ukta salAha nahIM hai; kyoMki ve svayaM meM itane bar3e haiM ki svayaM ko bhI sa~bhAla sakate haiM tathA apane saMyoga meM rahanevAloM ko bhI sa~bhAla sakate haiN| ve to eka apavAda haiM; ata: yaha niyama una para lAgU nahIM hotaa| isaprakAra yahA~ zubhopayogaprajJApana nAmaka avAntara adhikAra samApta hotA hai; jisameM yaha batAyA gayA hai ki munirAjoM kA svarUpa kaisA hotA hai tathA unakA AcaraNa kaisA honA cAhie, unheM kinakI saMgati meM rahanA cAhie tathA kisako namaskAra karanA cAhie ? zubhopayogaprajJApana adhikAra ke bAda caraNAnuyogasUcaka cUlikA meM caubIsavA~ pravacana ve aMtima 5 gAthAe~ haiM; jinheM AcArya amRtacandradeva ne paMcaratna nAma diyA hai| unheM ye gAthAe~ itanI adhika mahattvapUrNa lagIM ki unhoMne ina gAthAoM ko paMcaratna kI hI saMjJA de dii| vAstavika bAta yaha hai ki jaba graMtha kA aMta karane lagate haiM yA vyAkhyAna kA aMta karate haiM to upadeza kI bhASA meM karate haiM, preraNA dete haiN| isIprakAra isa graMtha meM bhI caraNAnuyogasUcaka cUlikA meM yaha batAne ke bAda ki 'muni kisaprakAra bananA cAhie tathA muni kaise hone cAhie ?' AcAryadeva ina paMcaratna kI pA~ca gAthAoM meM niSkarSa ke rUpa meM yaha batA rahe haiM ki kauna bhraSTa muni haiM tathA kauna sahI muni haiM ? nyAyazAstra ke udbhaTa vidvAna AcArya vidyAnandajI ne cAra tattvoM kA varNana kiyA hai - saMsAratattva, saMsAropAyatattva, mokSatattva aura mokSopAyatattva / ina paMcaratna gAthAoM meM bhI AcAryadeva ne yaha batAyA hai ki bhraSTamuni hI saMsAratattva haiM tathA sahI muni hI mokSatattva haiM tathA aMtaraMga aura bahiraMga parigraha se rahita jJAnI-dhyAnI muni hI mokSopAyatattva haiM - yahI ina paMcaratna gAthAoM kA sAra hai| sarvaprathama, ina paMcaratna gAthAoM meM saMsAratattva ko prakaTa karanevAlI 271vIM gAthA isaprakAra hai je ajadhAgahidatthA ede tacca tti NicchadA samaye / accaMtaphalasamiddhaM bhamaMti te to paraM kAlaM / / 271 / / (harigIta) ayathArthagrAhI tattva ke hoM bhale hI jinamArga meN| karmaphala se Abharita bhavabhrame bhAvIkAla meM / / 271 / / jo bhale hI samaya meM ho (bhale hI ve dravyaliMgI ke rUpa meM jinamata meM hoM) tathApi ve 'yaha tattva haiM (vastusvarUpa aisA hI hai)' isaprakAra nizcayavAna vartate hue padArthoM ko ayathArtharUpa se grahaNa karate haiM (jaise nahIM hai, vaisA samajhate haiM), ve atyantaphala samRddha (anantakarmaphaloM se bhare hue) aise abase AgAmI kAla meM paribhramaNa kreNge| 188
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 ___385 pravacanasAra kA sAra ___ isa gAthA meM yaha kahA hai ki jo tattvoM ko sahIrUpa se nahIM jAnate haiM arthAt jinhoMne tattvoM ko galatarUpa se grahaNa kiyA hai, jinamata meM rahate hue bhI una munirAjoM ko anaMta saMsArarUpa phala milegA tathA ve kitane kAla taka saMsAra meM raheMge isakA koI ThikAnA nahIM hai arthAt ve anaMtakAla taka saMsAra meM rheNge| isI gAthA kI TIkA kA bhAva isaprakAra hai - "jo svayaM aviveka se padArthoM ko anyathA hI aMgIkRta karake 'aisA hI tattva hai' aisA nizcaya karate hue, satata ekatrita kiye jAnevAle mahA mohamala se malina manavAle hone se nitya ajJAnI haiM, ve bhale hI samaya meM arthAt dravyaliMgI rUpa se jinamArga meM sthita hoM; tathApi paramArtha zrAmaNya ko prApta na hone se vAstava meM zramaNAbhAsa vartate hae ananta karmaphala kI upabhoga rAzi se bhayaMkara aise anantakAla taka ananta bhAvAntararUpa parAvartanoM se anavasthita vRttivAle rahane se, unako saMsAra tattva hI jaannaa|" TIkA meM kathita 'samaya meM sthita hai' kA tAtparya 'jainadarzana meM sthita hai' arthAt jinhoMne dravyaliMga dhAraNa kara liyA ho tathA muniyoM ke veza meM rahate ho, samAja unheM muni svIkAra karatI ho| jisaprakAra aSTapAhur3a meM calate-phirate munirAja ko sAkSAt jainadarzana kahA hai; usIprakAra yahA~ bhraSTa munirAjoM ko saMsAratattva kahA hai| tadanantara mokSatattva ko pragaTa karanevAlI 272vIM gAthA isaprakAra hai ajadhAcAravijuttojadyatthapadaNicchido psNtppaa| aphale ciraMNa jIvadi iha so saMpuNNasAmaNNo / / 272 / / (harigIta) yathArthagrAhI tattva ke ara rahita ayathAcAra se| prazAntAtmA zramaNa ve nA bhavabhrame cirakAla tk||272|| jo jIva yathArthatayA padoM kA tathA arthoM (padArthoM) kA nizcayavAlA hone se prazAntAtmA hai aura ayathAcAra (anyathA AcaraNa ayathArtha caubIsavA~ pravacana AcaraNa) rahita hai; vaha saMpUrNa zrAmaNyavAlA jIva aphala (karmaphala rahita hue) isa saMsAra meM cirakAla taka nahIM rahatA (alpakAla meM hI mukta hotA hai|) pUrva gAthA meM bhraSTa muni ko asadAcAra se yukta kahA thA tathA isa gAthA meM sahI munirAjoM ko asadAcAra se viyukta arthAt rahita kahA hai| vigata gAthA meM tattvajJAna se bhraSTa muniyoM ko saMsAratattva kahA thA aura aba isa gAthA meM tattvajJa munirAjoM ko mokSatattva kahA jA rahA hai| isI gAthA kI TIkA kA bhAva isaprakAra hai___ "jo zramaNa triloka kI cUlikA ke samAna nirmala vivekarUpI dIpikA ke prakAzavAlA hone se yathAsthita padArtha nizcaya se utsukatA nivartana karake svarUpamaMthara rahane se satata 'upazAMtAtmA' vartatA huA, svarUpa meM eka meM hI abhimukharUpa se vicaratA hone se 'ayathAcAra rahita' vartatA huA nitya jJAnI ho; vAstava meM usa sampUrNa zrAmaNyavAle sAkSAt zramaNa ko mokSatattva jAnanA; kyoMki pahale ke sakala karmoM ke phala usane lIlAmAtra se naSTa kara diye haiM; isalie aura vaha nUtana karmaphaloM ko utpanna nahIM karatA; isalie puna: prANa-dhAraNarUpa dInatA ko prApta na hotA huA dvitIya bhAvarUpa parAvartana ke abhAva ke kAraNa zuddhasvabhAva meM avasthita vRttivAlA rahatA hai|" ___tadanantara mokSatattva kA sAdhanatattva prakaTa karanevAlI 273vIM gAthA isaprakAra hai sammaM vididapadatthA cattA uvahiM bahitthamajjhatthaM / visayesu NAvasattA je te suddhA tti NihiTThA / / 273 / / (harigIta) yathArtha jAne artha do vidha parigraha ko chor3akara / nA viSaya meM Asakta ve hI zramaNa zuddha kahe gye||273|| samyak (yathArthatayA) padArthoM ko jAnate hue jo bahiraMga tathA aMtaraMga parigraha ko chor3akara viSayoM meM Asakta nahIM haiM, ve 'zuddha' kahe gaye haiN| 189
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 386 isI gAthA kI TIkA kA bhAva isaprakAra hai - "anekAnta ke dvArA jJAta sakala jJAtRtattva aura jJeyatattva ke yathAsthita svarUpa meM jo pravINa haiM, antaraMga meM cakacakita hote hue anantazaktivAle caitanya se bhAsvara (tejasvI) Atmatattva ke svarUpa ko jinane samasta bahiraMga tathA aMtaraMga saMgati ke parityAga se vivikta (bhinna) kiyA hai aura (isalie) anta:tattva kI vRtti (AtmA kI pariNati) svarUpa gupta tathA suSupta (jaise ki so gayA ho) samAna (prazAMta) rahane se jo viSayoM meM kiMcit bhI Asakti ko prApta nahIM hote, aise jo sakala mahimAvAn bhagavanta 'zuddha' (zuddhopayogI) haiM; unheM hI mokSatattva kA sAdhanatattva jaannaa| (arthAt ve zuddhopayogI mokSamArgarUpa haiM) kyoMki ve anAdi saMsAra se racita - banda rahe hue vikaTa karmakapATa ko tor3ane-kholane ke ati ugra prayatna se parAkrama pragaTa kara rahe haiN|" TIkA meM 'jJAta sakala jJAtRtattva aura jJeyatattva' kahakara AcAryadeva ne samagrarUpa se pravacanasAra ko yAda kiyA hai| ve yahA~ yaha kahanA cAhate haiM ki jJAnatattvaprajJApana adhikAra se sarvajJatA kA tathA jJeyatattvaprajJApana adhikAra se 'utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat', guNaparyavad dravyam, svarUpAstittva va sAdRzyAstittva kA svarUpa samajha lenA caahie| tadanantara TIkA meM zuddhopayogI ko mokSamArgarUpa kahA hai| zuddhopayoga bhAvarUpa hai; ata: vaha mokSamArga hai; kintu zuddhopayogI munirAja sAkSAt mokSasvarUpa hai| jisaprakAra krodha to bhAva hai; lekina koI vyakti yadi krodha se lAla-pIlA ho rahA ho, to unheM dekhakara yaha kahA jAtA hai ki yadi krodha ke darzana karanA ho to inake darzana kara lo| usIprakAra zuddhopayoga to bhAva hai; lekina yadi koI sAkSAt mokSamArga dekhanA cAhatA ho to yaha kaha diyA jAtA hai ki ina zuddhopayogI munirAja ke darzana kara lo| isaprakAra munirAja sAkSAt mokSamArga ke piNDa haiN| yahA~ munirAja ko sAkSAt mokSamArga kA piNDa kahA hai| yaha muniyoM caubIsavA~ pravacana 387 ke AcaraNa kA prakaraNa hone se sahI muniyoM kI mahimA batAne ke lie unheM mokSatattva kahA, mokSa kA sAdhana tattva kahA tathA jo ina zuddhopayogI muniyoM kI zaraNa meM jAvegA usake anaMta saMsAra kA nAza ho jAegA tathA alpakAla meM hI mokSa calA jAegA aura galata muniyoM kI mahimA hamAre citta meM se nikAlane ke lie unheM saMsAratattva kahA tathA jo ina bhraSTa muniyoM kA sevana karegA vaha anaMtakAla taka saMsAra meM bhttkegaa| cakravartI bhI zuddhopayogI muniyoM ke pAsa ghaNToM baiThakara cale jAe to bhI mu~ha se AzIrvAda ke zabda bhI nahIM nikaleM; kyoMki ve zuddhopayogI munirAja to apane meM magna haiM, unheM jagata se kucha lenA-denA nahIM hai, unheM loka kA saMgraha karanA hI nahIM hai| ataeva zuddhopayogI muniyoM ko sAkSAt mokSatattva kahA tathA bhraSTa muniyoM ko saMsAratattva khaa| isI saMdarbha meM, mokSatattva ke sAdhanatattva kA (arthAt zuddhopayogI kA) sarvamanorathoM ke sthAna ke rUpa meM abhinandana (prazaMsA) karanevAlI paMcaratna kI cauthI gAthA kI TIkA bhI dRSTavya hai - "prathama to, samyagdarzana-jJAna-cAritra ke yugapadpanerUpa se pravartamAna ekAgratA jisakA lakSaNa hai - aisA jo sAkSAt mokSamArgabhUta zrAmaNya, 'zuddha' ke hI hotA hai; samasta bhUta-vartamAna-bhAvI vyatirekoM ke sAtha milita (mizrita), ananta vastuoM kA anvayAtmaka jo vizva usake (1) sAmAnya aura (2) vizeSa ke pratyakSa pratibhAsa svarUpa jo (1) darzana aura (2) jJAna ve 'zuddha' ke hI hote haiM; nirvighna khile hue sahaja jJAnAnanda kI mudrAvAlA (svAbhAvika jJAna aura Ananda kI chApavAlA) divya jisakA svabhAva hai aisA jo nirvANa, vaha 'zuddha' ke hI hotA hai; aura TaMkotkIrNa paramAnanda avasthArUpa se susthita AtmasvabhAva kI upalabdhi se gaMbhIra aise jo bhagavAna siddha, ve 'zuddha' hI hote haiM (arthAt zuddhopayogI hI siddha hote haiM), vacanavistAra se basa ho! sarvamanorathoM ke sthAnabhUta, mokSatattva ke sAdhanatattvarUpa, 'zuddha' ko, jisameM paraspara 190
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasArakA sAra 388 aMgaaMgIrUpa se pariNamita bhAvaka-bhAvya ke kAraNa sva-para kA vibhAga asta huA hai - aisA bhAvanamaskAra ho|" TIkA meM pahalI bAta to yaha batAI hai ki bhUta, bhaviSyat aura vartamAna - ye UrdhvatAsAmAnya hai aura inakA svabhAva vyatirekI hai| yahA~ 'vyatirekI' kA tAtparya yaha hai ki eka meM dUsare kA nahIM honA arthAt bhUta kI paryAya meM vartamAna kI paryAya nahIM hai tathA vartamAna kI paryAya meM bhaviSya kI paryAya nahIM hai| isaprakAra ina bhUta-bhaviSya-vartamAna kI paryAyoM kA vyatirekI svabhAva hai tathA guNoM aura pradezoM kA anvayI svabhAva hai arthAt guNa va paryAya ekasAtha raha sakate haiM, jaise :- jJAna bhI AtmA ke asaMkhya pradezoM meM hai tathA sukha bhI AtmA ke anaMta pradezoM meM hai| isaprakAra bhagavAna AtmA tiryak sAmAnya aura UrdhvatA sAmAnya kA piNDa hai arthAt bhagavAna AtmA anvayoM se bhI sahita hai aura vyatirekoM se bhI sahita hai| tadanantara TIkA meM anvaya-vyatirekIrUpa tathA guNaparyAyayukta bhagavAna AtmA ko sAmAnya aura vizeSa ke pratyakSapratibhAsasvarUpa kahA hai| 'sAmAnya' kA artha darzana aura 'vizeSa' kA artha jJAna hai| isaprakAra zuddha bhagavAna AtmA ke Azraya se hI paryAya meM zuddhatA kI prApti hotI hai, isalie vaha bhagavAna AtmA zuddha kA sAdhana bhI hai aura zuddha bhI hai| isake bAda TIkA meM yaha kahA hai ki sabhI manorathoM kI pUrti AtmA ke Azraya se hI hogI tathA mokSatattva kA sAdhanabhUta bhI vahI zuddha AtmA hai, jisameM paraspara aMgaaMgIrUpa se pariNamita bhAvaka-bhAvyatA ke kAraNa sva-para kA vibhAga asta haA hai| AcAryadeva ne jo aMta meM namaskAra karane kI bAta kahI hai; usa saMdarbha meM maiM yaha kahanA cAhatA hU~ ki namaskAra kisako kiyA jAya aura kauna kare? kyoMki namaskAra karanevAlA tathA jisako namaskAra kiyA jAya - ye donoM eka hI haiN| mere kahane kA matalaba yaha hai ki dravyanamaskAra kI kyA caubIsavA~ pravacana ____389 kImata hai ? maiM mere ko hI namaskAra karU~; kyoMki yadi dUsaroM ko namaskAra karatA hU~ to donoM hAtha jor3akara namaskAra karanA par3atA hai; lekina apane ko namaskAra karane ke lie hAtha jor3ane kI jarUrata nahIM hai| isalie AcAryadeva ne apane ko namaskAra karane ke lie kahA hai| apane prati jo apanApana hai; vahI namaskAra hai; apanI mahimA ke prati samarpaNa hI namaskAra hai; apane prati apanA jIvana lagA denA hI sabase bar3A namaskAra hai| AcAryadeva ne yahA~ jisa namaskAra kI bAta kahI hai; usakA artha yahI hai ki apane upayoga ko sAre jagata se haTAkara 'zuddha' para lgaanaa| tadanantara (bhagavAna kundakundAcAryadeva) ziSyajana ko zAstra ke phala ke sAtha jor3ate hue zAstra samApta karate haiM - bujjhadi sAsaNameyaM sAgAraNagAracariyayA jutto| jo sopavayaNasAraM lahuNA kAleNa pappodi / / 275 / / (harigIta) jo zramaNa-zrAvaka jAnate jinavacana ke isa sAra ko| ve prApta karate zIghra hI nija AtmA ke sAra ko||275|| jo sAkAra-anAkAra caryA se yukta vartatA huA isa upadeza ko jAnatA hai, vaha alpakAla meM hI pravacana ke sAra ko (bhagavAna AtmA ko) pAtA hai| AcAryadeva kahate haiM ki AtmA jina darzana aura jJAna upayoga se jAnA jAtA hai; una darzana aura jJAna upayoga se jo merI bAta samajhegA, vaha bhagavAna kI vANI arthAt divyadhvani ke sAra ko prApta hogaa| isI saMdarbha meM isa gAthA kI TIkA bhI draSTavya hai - __ "suvizuddha jJAnadarzana mAtra svarUpa meM avasthita pariNati meM lagA hone se sAkAra-anAkAra caryA se yukta vartatA huA, jo ziSyavarga svayaM samasta zAstroM ke arthoM ke vistAra-saMkSepAtmaka zrutajJAnopayogapUrvaka prabhAva dvArA kevala AtmA ko anubhavatA huA, isa upadeza ko jAnatA ___191
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 390 hai; vaha vAstava meM bhUtArthasvasaMbaMdha divya jJAnAnanda jisakA svabhAva hai, pUrvakAla meM kabhI jisakA anubhava nahIM kiyA, aise bhagavAna AtmA ko prApta karatA hai - jo ki (jo AtmA) tInoM kAla ke niravadhi pravAha meM sthAyI hone se sakala padArthoM ke samUhAtmaka pravacana kA sArabhUta hai|" ___ isaprakAra yahA~ para pravacanasAra graMtha kI mUla gAthAe~ samApta hotI haiN| isake bAda AcArya amRtacandradeva ne tattvapradIpikA TIkA ke pariziSTa meM 47 nayoM kI carcA kI hai tathA bAda meM AcAryadeva ne kucha zlokoM aura gadya ke mAdhyama se isa pravacanasAra nAmaka graMtha ke sAra ko batAyA hai| pariziSTa meM AcArya amRtacandra ziSya kI ora se zaMkA uThAte hue kahate haiM "nanu ko'yamAtmA kathaM cAvApyata iti cet, abhihitametat punarapyabhidhIyate / - 'yaha AtmA kauna hai (kaisA hai) aura kaise prApta kiyA jAtA hai' - aisA prazna kiyA jAya to isakA uttara pahale hI kahA jA cukA hai aura yahA~ punaH kahate haiN|" yaha pariziSTa kI prathama paMkti hai; jisameM ziSya zaMkA karate hue pUcha rahA hai ki yaha AtmA kauna hai tathA isako kaise prApta kiyA jA sakatA hai? AcAryadeva isa prazna kA uttara dete hue kahate haiM ki are bhAI! isake pahale samagra pravacanasAra meM hamane isI AtmA ko hI to batAyA hai; lekina phira bhI tumhArI jijJAsA ko dekhakara hama isake bAre meM kahate haiN| pravacanasAra ko samagrarUpa se par3hane ke bAda yadi koI yaha kahatA hai ki AtmA kyA hai aura kaise milatA hai ? to yaha vaise hI hai, jaise koI rAtabhara rAmAyaNa par3he aura subaha yaha pUche ki rAkSasa kauna thA - rAma yA rAvaNa ? pravacanasAra meM samagrarUpa se AtmA ko samajhAne ke bAda yadi AcAryadeva punaH AtmA ke bAre meM samajhAte haiM to isakA tAtparya yaha hai ki AcAryadeva yaha bAta samajhate haiM ki pUchanevAlA ziSya koI sAdhAraNa ziSya nahIM hai| jisane pUrA pravacanasAra par3hA ho; usake bAda yadi vaha pUcha rahA hai, to isameM kucha gaharAI hai| caubIsavA~ pravacana 391 jisa vyakti ne rAmAyaNa sunI ho, usako pahale yaha batAyA gayA thA ki rAvaNa burA AdamI thA aura rAma bahuta acche the; isalie rAmAyaNa sunane kA lobha use jAgRta huA; kintu jaba usane rAmAyaNa sunI; taba rAmAyaNa sunane se use zaka ho gayA ki rAkSasa kauna thA, rAma yA rAvaNa ? samagra rAmAyaNa sunane para use zaka isalie huA ki "rAvaNa to sItA kA apaharaNa karake le gayA thA tathA usane sItA ko apane ghara bahuta Adara-satkAra ke sAtha rakhA thA evaM sItA ko rAvaNa ne hAtha bhI nahIM lagAyA thA tathA rAvaNa usake Age hAtha hI jor3atA rahA; kintu jaba sItA rAma ke pAsa vApasa A gaI, taba rAma ne sItA ko binA batAye jaMgala meM pazu-pakSiyoM ke bIca akelI chor3a diyA tathA usa samaya sItA garbhavatI thI, rAma usake pati the tathA garbha meM rAma kI hI saMtAna thI - aisI paristhiti meM usa vyakti ko yaha bAta samajha meM nahIM AI ki rAkSasa rAma thA yA rAvaNa? jaba lakSmaNa ko zakti laga gaI, taba rAma ne rAvaNa se yuddha baMda karane ke lie kahA to rAvaNa ne usI samaya yuddha baMda kara diyaa| isake bAda aSTAnhikA parva meM jaba donoM pakSoM se yaha taya ho gayA ki hama yuddha nahIM kareMge; kyoMki ye ATha dina dharma kI ArAdhanA ke dina haiN| tadanantara jaba rAvaNa bhagavAna ke caityAlaya meM bahurUpiNI vidyA siddha karane ke lie dhyAna kara rahA thA; taba lakSmaNa Adi ne usake dhyAna meM bahuta vighna DAle tathA mAyAmayI maMdodarI banAkara usakI coTI pakar3akara rAvaNa ke sAmane ghasITA tathA rAvaNa se yaha bhI kahA ki hama terI maMdodarI le jA rahe haiN| isaprakAra lakSmaNAdi ne rAvaNa ke dharmakArya meM vighna kiye; kintu rAvaNa kI ora se kisI ne bhI vighna nahIM kiye| aisI sthiti meM pUrI rAmAyaNa sunane para usa vyakti ko zaMkA huI; kyoMki rAvaNa ke ghara to sItA surakSita rahI; lekina rAma ke ghara surakSita nahIM rhii| 'surakSita nahIM rahI' kA tAtparya yaha hai ki rAma ne sItA ko vanavAsa de diyaa| isalie jisaprakAra pUrI rAmAyaNa sunane para usa vyakti ko zaka ho 192
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 pravacanasAra kA sAra 393 gayA ki rAkSasa kauna thA - rAma yA rAvaNa ? usIprakAra samagra pravacanasAra par3hane ke bAda bhI ziSya AtmA ke anya dharmoM ko bhI jAnanA cAhatA hai; ata: ziSya ne yaha prazna kiyA ki AtmA kauna hai tathA kaise prApta hotA hai? ___eka vaijJAnika ne apane ghara meM do billiyA~ pAla rakhI thI, unameM eka choTI thI aura eka bar3I / jaba usa vaijJAnika ne apanA makAna banavAyA to usane kArIgara se makAna ke daravAje meM do cheda banAne ke lie kahA, jisase billiyA~ ApAtakAla meM zIghratA se bAhara nikala skeN| usa kArIgara ne daravAje meM eka bar3A cheda kara diyaa| usa vaijJAnika se kahA ki isameM se donoM billiyA~ nikala jaaegii| taba vaijJAnika ne usa kArIgara ko DA~TA aura pUchA ki isameM se bar3I billI to ArAma se nikala jAegI; lekina choTI billI kahA~ se nikalegI, tumane choTI billI ke nikalane ke lie dUsarA cheda kyoM nahIM banAyA ? to kArIgara ne kahA ki isameM se hI choTI billI bhI nikala jAegI aura vaijJAnika ko samajhAyA ki jisameM se bar3I billI nikala sakatI hai, usameM se choTI kyoM nahIM nikalegI? tathA usa kArIgara ne una donoM billiyoM ko nikAlakara bhI btaayaa| taba vaijJAnika usase kahatA hai mujhe mUrkha samajhate ho, donoM nikala to gaI; kintu eka ke bAda dUsarI nikalI, Age-pIche nikalane meM samaya lagA na aura samaya kA mahattva jyAdA hai, anya samaya meM to billI ko nikalane kI AvazyakatA hI nahIM hai; kyoMki eyarakaMDIzana aura khAne-pIne kI vyavasthA to aMdara hI hai| yaha cheda maiMne ApAtakAla ke lie banavAyA hai, yadi kabhI aMdara Aga laga jAe to billiyoM ko nikalakara bhAgane ke lie yaha cheda banavAyA hai| usa samaya eka saikaNDa kI bhI kImata hotI hai; eka billI nikalegI tathA usake bAda dUsarI billI nikalegI, tabataka to dUsarI billI behoza ho jAegI, agni se jala jaaegii| isaprakAra vaha vaijJAnika bahuta dimAgavAlA thA; lekina logoM ne use mUrkha ghoSita kara diyA ki unako yaha samajha meM nahIM AyA ki eka cheda meM do billiyA~ nikala sakatI haiN| caubIsavA~ pravacana are bhAI ! vaha vaijJAnika samaya kA mahattva samajhatA thA; isalie usane do cheda banavAne ke lie kahA thaa| jo loga agni para calate haiM tathA jalate bhI nahIM haiM, usameM 'samaya' kA hI vaijJAnika kAraNa hai| usameM niyama yaha hai ki yadi koI vyakti itane samaya taka agni para rahegA to nahIM jalegA; lekina isase jyAdA samaya rahegA to jlegaa| mAna leM ki eka saikaNDa taka paira agni para rahe to khAla nahIM jalatI hai; lekina yadi eka saikaNDa se adhika dera taka paira agni para rahegA to khAla jala jaaegii| jo loga nAcate hue agni ke Upara se nikalate haiM to ve apanA paira kama samaya taka hI agni para rakhate haiM; phira uThA lete haiM, isalie unakA paira nahIM jalatA hai; kintu yadi ve jyAdA samaya taka apanA paira agni para rakhe rahe to unake paira jala jaaeNge| yadi koI una nAcanevAloM ko dekhakara agni para khar3A ho jAya to vaha jala jAegA; kyoMki nAcane vAle to samaya se pahale hI pahalA paira uThA lete haiM taba dUsarA rakhate hai| / yadi agni kI lapaTa para se jaldI hAtha nikAla diyA jAya to hAtha nahIM jalegA; lekina yadi jyAdA dera taka hAtha rakhA jAegA to hAtha jala jaaegaa| isIprakAra usa cheda meM se bar3I billI to baca jAegI; kyoMki use samaya mila jAegA; lekina choTI billI nahIM baca pAegI; kyoMki use utanA samaya nahIM milegaa| isalie usa vaijJAnika ne jo yaha pUchA ki donoM billiyA~ kaise nikalegI? yaha prazna mUrkhatApUrNa nahIM hai, apitu isa prazna meM gaharAI hai| AcAryadeva yaha samajhate haiM ki hamane abhI ziSya ko AtamA ke do-cAra dharma hI batAe haiM, anaMta nahIM tathA ziSya AtmA ke aneka dharmoM ko jAnanA cAhatA hai| ataeva AcAryadeva pariziSTa meM 47 dharmoM ke mAdhyama se puna: AtmA ko samajhAte haiN| __193
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ paccIsavA~ pravacana pravacanasAra paramAgama ke pariziSTa para carcA cala rahI hai| AtmA ke 47 dharmoM ko jAnanevAle 47 nayoM kI carcA karate hue pariziSTa meM AcAryadeva kahate haiM - "yaha AtmA kauna hai aura kaise prApta kiyA jAtA hai - yadi aisA prazna kiyA jAya to isakA uttara pahale hI kahA jA cukA hai aura aba punaH kahate haiM - prathama to, AtmA vAstava meM caitanyasAmAnya se vyApta ananta dharmoM kA adhiSThAtA eka dravya hai; kyoMki una ananta dharmoM meM vyApta honevAle jo anaMta naya haiM; unameM vyApta honevAlA jo eka zrutajJAna-svarUpa pramANa hai, usa pramANapUrvaka svAnubhava se vaha Atmadravya prameya hotA hai|" na to anaMta dharma ginAe jA sakate haiM aura na hI anaMta naya batAe jA sakate haiM; kyoMki vANI kI maryAdA anaMta ko vyakta karane meM samartha nahIM hai| ataH AcAryadeva yahA~ 47 nayoM ke mAdhyama se AtmA ke 47 viziSTa dharmoM ko samajhAte haiN| ___eka bAta samajhane kI yaha bhI hai ki samayasAra ke pariziSTa meM pratipAdita 47 zaktiyA~ to guNa, dharma aura svabhAvarUpa haiM aura pravacanasAra ke pariziSTa meM pratipAdita 47 nayoM ke viSaya AtmA ke dharma haiN| nityatva-anityatva, ekatva-anekatva Adi jor3e se rahanevAle guNoM ko dharma kahate haiM / guNoM kI paryAyeM hotI haiM aura dharmoM kI paryAyeM nahIM hotii| aba yahA~ prazna upasthita hotA hai ki AtmA meM ye paraspara virodhI pratIta honevAle dharma ekasAtha kaise raha sakate haiM ? ___isI zaMkA ke samAdhAna ke lie tathA anekAnta kI siddhi ke lie 47 nayoM kA cayana kiyA; kyoMki ina 47 nayoM kA viSaya AtmA meM rahanevAle 47 dharma hI haiN| paccIsavA~ pravacana dravyArthika-paryAyArthika, nizcaya-vyavahAra tathA naigamAdi sAta nayoM se ina 47 nayoM kI zailI bhinna hai; kyoMki dravyArthikanaya va paryAyArthikanaya kA viSaya samasta loka hai| ye naya samasta loka ko dravya aura paryAya do bhAgoM meM vibhAjita kara vastusvarUpa prastuta karate haiM aura nizcaya aura vyavahAranaya kA viSaya AtmA hai| ye naya sampUrNa jagata ko sva aura para meM vibhAjita kara vastusvarUpa spaSTa karate haiN| naya do prakAra ke hote haiM - eka to siddhAnta ke naya tathA dUsare adhyAtma ke naya / siddhAnta ke naya ve naya haiM, jo chahoM dravyoM para ghaTita hote haiM tathA adhyAtma ke naya ve naya haiM, jo mAtra AtmA para ghaTita hote haiN| dravyArthika va paryAyArthika nayoM kA viSaya kramazaH dravya aura paryAya haiM tathA nizcaya aura vyavahAra nayoM ke dvArA abheda tathA bheda athavA asaMyoga tathA saMyoga kA jJAna karAyA jAtA hai; kintu ina 47 nayoM meM aisA kucha bhI nahIM hai| ina 47 nayoM meM AtmA ke eka-eka dharma ko grahaNa karanevAlA eka-eka naya hai| yadi samagra AtmA ko grahaNa karanA ho, to usako eka dharma se bhI grahaNa kiyA jA sakatA hai kyoMki AtmA eka 'akhaNDa vastu' hai| ___jisaprakAra eka kitAba ko pakar3ane ke lie yaha jarUrI nahIM hai ki pUrI kitAba ko pakar3A jAya, usa kitAba kA eka konA pakar3a kara bhI pUrI kitAba ko pakar3A jA sakatA hai; usIprakAra AtmA kA eka dharma grahaNa karane para pUre AtmA kA grahaNa kiyA jA sakatA hai; lekina hameM yaha dhyAna rakhanA cAhie ki hameM AtmA kA eka dharma abhISTa nahIM hai; apitu dharmI AtmA hI abhISTa hai| dharmI kA tAtparya dharmAtmA nahIM, apitu anaMta dharmoM kA adhiSThAtA dravya hai| hameM dharmoM ko grahaNa nahIM karanA hai, apitu dharmI ko grahaNa karanA hai| eka-eka dharma to naya kA viSaya hai tathA sampUrNa dharmI pramANa kA viSaya haiN| hameM naya ke viSaya ko nahIM, apitu pramANa ke viSaya ko grahaNa karanA hai| 194
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 pravacanasAra kA sAra ananta guNoM kA akhaNDa piNDa bhagavAna AtmA pramANa kA viSaya hai| zrutajJAna pramANa se jAnI huI vastu anubhava kA viSaya hai aura anubhava svayaM pramANa hai| dharmI pramANa kA viSaya hai tathA dharma naya kA viSaya haiN| gurudevazrI ke pravacanoM ke saMgraha nayaprajJApana meM unhoMne kahA hai ki dharma ko nahIM, apitu dharmI ko grahaNa karanA hai; kyoMki dharmI pramANa kA viSaya hai| 47 nayoM kI carcA meM AcAryadeva ne sabase pahale dravyanaya aura paryAyanaya ko liyA; kintu ye dravyanaya aura paryAyanaya dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya kI bhA~ti nahIM hai, unase ekadama bhinna haiN| AtmA ke anaMta dharmoM meM eka 'dravya' nAmaka dharma hai tathA eka 'paryAya' nAmaka dharma hai| yaha 'dravya' nAmaka dharma guNoM ke samUha vAlA dravya nahIM hai; apitu AtmA ke ananta dharmoM meM se eka dharma kA nAma dravya hai| 'dravya' zabda kA eka yaha bhI artha hai - yaha bAta bar3e-bar3e paNDitoM ke dhyAna meM nahIM hai| loga paryAya' nAmaka dharma aura guNoM ke pariNamanarUpa paryAya - ina donoM ko eka hI samajhate haiM; jabaki yaha bAta pravacanasAra meM to likhI hI hai, nayaprajJApana meM bhI hai tathA maiMne 'paramabhAvaprakAzaka nayacakra' meM isa para vizeSa dhyAna AkarSita kiyA hai| phira bhI isa ora logoM kA dhyAna jAtA hI nahIM hai| vAstava meM AcAryadeva ne 47 nayoM kA nahIM, apitu AtmA ke 47 dharmoM kA varNana kiyA hai| naya to una 47 dharmoM ko viSaya banAnevAle jJAna ke aMza haiN| sarvaprathama dravyanaya aura paryAyanaya ko samajhAne ke lie AcAryadeva ne paTa aura tantu kA udAharaNa diyA hai| paTa meM aneka tAne-bAne hote haiN| jaba kapar3A bunA jAtA hai, usa samaya jo dhAgA lambAI meM rahatA hai, use tAnA kahate haiM tathA jo dhAgA caur3AI meM rahatA hai, use bAnA kahate haiN| usa vastra ko yadi vastramAtra kI dRSTi se dekheMge to vastra hI dikhegA, tAnA-bAnA nahIM dikheNge| kapar3e meM jo tAnA-bAnA haiM, ve vastra ke hI paccIsavA~ pravacana aMza haiN| yadi kapar3e ko tAne-bAne ke rUpa meM dekhA jAya to tAnA-bAnA hI dikhegA, kapar3A nahIM dikhegaa| usIprakAra dravya meM eka aisA dharma hai jo dravya ke tiryak pracaya aura UrdhvatA pracaya ko jor3atA hai, usa dharma kA nAma dravya hai| AtmA ko bhI yadi dravyanaya se dekhA jAya to vaha guNaparyAyarUpa nahIM; apitu guNaparyAya kA akhaNDa piNDa dikhAI degA; dravyanaya se na to usameM guNa dikhAI deMge, na hI pradeza aura na pryaayeN| isaprakAra yaha dravyanaya aura paryAyanaya kA saMkSipta svarUpa hai| isa viSaya ko samajhane ke lie paramabhAvaprakAzaka nayacakra' kA nimnAMkita kathana upayogI hai| ___ "yadyapi vastra meM aneka tAne-bAne hote haiM, vividha AkAra-prakAra hote haiM, vividha raMga-rUpa bhI hote haiM; tathApi sabakucha milAkara vaha vastra vastramAtra hI hai| tAne-bAne Adi bheda-prabhedoM meM na jAkara use mAtra vastra ke rUpa meM hI dekhanA-jAnanA dravyanaya hai; athavA dravyanaya se vaha vastramAtra hI hai| ThIka isIprakAra cetanAsvarUpa bhagavAna AtmA meM jJAna-darzanarUpa guNa va paryAyeM bhI haiM, tathApi guNaparyAyarUpa bhedoM ko dRSTi meM na lekara bhagavAna AtmA ko eka caitanyamAtra jAnanA dravyanaya hai; athavA dravyanaya se bhagavAna AtmA cinmAtra hai|" yahA~ dravyanaya aura paryAyanaya kA vizeSa varNana karanA saMbhava nahIM hai; ataeva pAThakoM ko apanI jijJAsA kI pUrti lekhaka kI kRti paramabhAvaprakAzaka nayacakra' ke 'saiMtAlIsa naya' vAle prakaraNa se karanA caahie| dravyanaya aura paryAyanaya ke bAda AcAryadeva ne saptabhaMgI se saMbaMdhita nayoM kA varNana kiyA hai| maiM eka bAta yaha spaSTa karanA cAhatA hU~ ki 47 nayoM meM 36 naya to yugala ke rUpa meM haiM tathA 7 naya saptabhaMgI ke haiM aura 4 naya nikSepoM ke nAmavAle haiN| 1. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha 280 195
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra 398 saptabhaMgI saMbaMdhI sAta naya isaprakAra haiM - (1) astitvanaya, (2) nAstitvanaya, (3) astitva-nAstitvanaya, (4) avaktavyanaya, (5) astitva-avaktavyanaya, (6) nAstitva-avaktavyanaya tathA (7) astitv-naastitv-avykttvny| ina nayoM ke viSayabhUta sAta bhaMgoM meM tIna bhaMga asaMyogI, tIna bhaMga dvisaMyogI aura eka bhaMga trisaMyogI hai| ___AtmA meM eka astitva nAma kA dharma hai aura eka nAstitva nAma kA dharma hai; usa astitva nAmaka dharma ko viSaya banAne naya ko astitvanaya kahate haiM tathA nAstitva nAmaka dharma ko viSaya banAnevAle naya ko nAstitvanaya kahate haiN| AtmA meM eka astitva-nAstitva nAmaka dharma bhI hai, yaha dharma astitvadharma tathA nAstitvadharma kA milAjulA rUpa nahIM hai, apitu pRthak hI hai| jisaprakAra eka 'bihArI' nAma kA vyakti ho, dUsarA 'lAla' nAmaka vyakti ho tathA tIsarA 'bihArIlAla' nAmaka vyakti ho, to vaha bihArI lAla nAmaka vyakti bihArI aura lAla nAmaka vyaktiyoM se bhinna hI hai, una donoM kA milA-julA rUpa nhiiN| usIprakAra AtmA kA astitvanAstitva nAma kA dharma astitvadharma aura nAstitvadharma se pRthak hI hai| 'astitvadharma aura nAstitvadharma kA milA-julA rUpa nahIM hai|' isIprakAra AtmA meM eka 'avaktavya' nAmaka dharma hai| yahA~ yaha nahIM samajhanA cAhie ki hama vANI se bola nahIM sakate, isalie avaktavya hai; kyoMki nahIM bola pAnA hamArI kamajorI hai| usase AtmA ke dharma kA koI saMbaMdha nhiiN| vAstava meM AtmA meM hI eka aisA dharma hai, jisake kAraNa AtmA ko vANI dvArA nahIM kahA jA sakatA hai| ___ isIprakAra astitva-avaktavyanaya ko bhI aisA nahIM samajhanA cAhie ki yaha astitvanaya aura avaktavyanaya kA milAjulA rUpa hai| yaha eka paccIsavA~ pravacana svataMtra dharma hai; jise viSaya banAnevAle naya ko astitva-avaktavyanaya kahate haiN| isIprakAra AtmA meM nAstitva-avaktavya dharma aura astitvanAstitva-avaktavya dharma bhI hai aura inheM viSaya banAnevAle nAstitvaavaktavyanaya aura astitva-nAstitva-avaktavyanaya bhI haiN| AtmA ke astitvadharma, nAstitvadharma, astitva-nAstitvadharma, avaktavyadharma, astitva-avaktavyadharma, nAstitva-avaktavyadharma aura astitva-nAstitva-avaktavyadharma - ina sAta dharmoM ko viSaya banAnevAle kramazaH astitvanaya, nAstitvanaya, astitva-nAstitvanaya, avaktavyanaya, astitva-avaktavyanaya, nAstitva-avaktavyanaya aura astitva-nAstitva-avaktavyanaya - ye sAta naya haiN| ukta sAta nayoM ko samajhAne ke liye AcAryadeva ne bANa kA udAharaNa diyA hai| eka AdamI dhanuSa aura bANa ko liye hue hai tathA vaha AdamI dhanuSa ke Upara bANa ko khIMce hue kI avasthA meM hai| isameM AcAryadeva ne dravya-kSetra-kAla aura bhAva ko samajhAyA hai| ve kahate haiM ki lohe kA bANa to dravya hai; vaha bANa dhanuSa para car3hA huA hai - yaha usakA kSetra hai; vaha bANa saMdhAnadazA meM hai - yaha usakA kAla hai aura vaha bANa lakSyonmukha hai - yaha usakA bhAva hai| isa udAharaNa meM bAta mAtra bANa kI nahIM hai, apitu lohe ke bANa kI bAta hai, dhanuSa ke madhya meM sthita bANa kI bAta hai, saMdhAnadazAvAle bANa kI bAta hai evaM lakSyonmukha bANa kI bAta hai| ___isIprakAra AtmA bhI svadravya-kSetra-kAla-bhAva se haiM evaM paradravya kSetra-kAla-bhAva se nahIM hai| AtmA meM jo astitva nAmaka dharma hai, usakA kAma AtmA ke astitva ko kAyama rakhanA hai| AtmA ke nAstitvadharma ke kAraNa para kA AtmA meM praveza saMbhava nahIM hai| isI dharma ke kAraNa AtmA ke cAroM ora eka vajra kI sI dIvAra banI huI hai, jisake kAraNa paradravya AtmA meM ___ 196
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 pravacanasAra kA sAra praveza nahIM kara skte| yaha vajra kI dIvAra mAtra bAhara-bAhara nahIM hai, apitu AtmA ke pratyeka pradeza para khacita hai arthAt bhagavAna AtmA meM aisI zakti vidyamAna hai ki paradravya usameM praveza nahIM kara sakate, usI zakti kA nAma nAstitva dharma hai| astitva-nAstitvadharma AtmA ko aisI sAmarthya pradAna karatA hai ki jisake kAraNa AtmA meM astitva aura nAstitva - donoM dharma ekasAtha rahate haiN| ____ AtmA ke avaktavya dharma ke kAraNa AtmA kI sthiti vANI meM pUrI taraha nahIM A sakatI, yaha vANI kI kamajorI nahIM hai, apitu AtmA kA hI eka aisA dharma hai, jisake kAraNa Atmadravya vANI meM pUrNarUpa se kahane meM nahIM A paataa| 'astitvadharma aura avaktavyadharma' - ye donoM AtmA meM ekasAtha raheM - aisI sAmarthya ko pradAna karanevAlA astitva-avaktavyadharma hai; isIprakAra 'nAstitvadharma aura avaktavyadharma' - ye donoM AtmA meM ekasAtha raheM - aisI sAmarthya ko pradAna karanevAlA nAstitva-avaktavyadharma hai aura 'astitvadharma, nAstitvadharma tathA avaktavyadharma' - ye tInoM AtmA meM ekasAtha raheM - aisI sAmarthya ko pradAna karanevAlA astitvanAstitva-avaktavyadharma hai| vikalpanaya aura avikalpanaya kA svarUpa AcArya amRtacandra isaprakAra likhate haiM - ___ "vikalpanayena zizukumArasthaviraikapuruSavat savikalpam, avikalpanayenaikapuruSamAtravadavikalpam / - Atmadravya vikalpanaya se bAlaka, kumAra aura vRddha - aise eka puruSa kI bhA~ti savikalpa haiM aura avikalpanaya se eka puruSamAtra kI bhA~ti avikalpa hai|" bhagavAna AtmA meM eka bheda' nAmaka dharma hai aura eka 'abheda' nAmaka dharma bhI hai| bheda nAmaka dharma ko vikalpadharma kahate haiM aura abheda nAmaka dharma ko avikalpadharma kahate haiN| paccIsavA~ pravacana 401 jisaprakAra eka hI puruSa bAlaka, javAna aura vRddha - ina avasthAoM kA dhAraNa karanevAlA hone se bAlaka, javAna evaM vRddha - aise tIna bhedoM meM vibhAjita kiyA jAtA hai; usIprakAra bhagavAna AtmA bhI jJAna, darzanAdi guNoM evaM manuSya, tiryaMca, naraka, devAdi athavA bahirAtmA, antarAtmA, paramAtmA Adi paryAyoM ke bhedoM meM vibhAjita kiyA jAtA hai| jisaprakAra bAlaka, javAna evaM vRddha avasthAoM meM vibhAjita hone para bhI vaha puruSa khaNDita nahIM ho jAtA, rahatA to vaha ekamAtra akhaNDita puruSa hI hai| usIprakAra jJAna-darzanAdi guNoM evaM narakAdi athavA bahirAtmAdi paryAyoM ke dvArA bheda ko prApta hone para bhI bhagavAna AtmA rahatA to eka akhaNDa AtmA hI hai|| ___tAtparya yaha hai ki bhagavAna AtmA meM eka vikalpa nAmaka dharma hai, jisake kAraNa AtmA guNa-paryAyoM ke bhedoM meM vibhAjita hotA hai aura eka avikalpa nAmaka dharma hai, jisake kAraNa AtmA akhaNDita rahatA hai| bheda nAmaka dharma ko viSaya banAnevAlA naya vikalpanaya hai aura abheda nAmaka dharma ko viSaya banAnevAlA naya avikalpanaya hai| ina vikalpa aura avikalpa nayoM ko kramazaH bhedanaya aura abhedanaya bhI kahA jA sakatA hai| vikalpanaya aura avikalpanaya ke bAda cAra nikSepoMvAle naya haiN| jinake nAma nAmanaya, sthApanAnaya, dravyanaya aura bhAvanaya haiN| AtmA meM nAma, sthApanA, dravya aura bhAva nAmaka dharma haiM aura ina nAma, sthApanA, dravya aura bhAva nAmaka dharmoM ko viSaya banAnevAle nayoM ko kramaza: nAmanaya, sthApanAnaya, dravyanaya aura bhAvanaya kahA jAtA hai| nAmakaraNa saMbaMdhI samasta vyavahAra nAmanikSepa yA nAmanaya se hotA hai aura ye paMcakalyANaka mahotsava Adi saba sthApanA nikSepa se hote haiN| kucha loga kahate haiM ki 'mUrtiyA~ nahIM banAnI cAhie; kyoMki musalamAna tor3a dete haiN| are bhAI ! yaha to tAtkAlika bAta thI; kintu 197
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 pravacanasAra kA sAra vastuvyavasthA to traikAlika hai| saMkaTa ke kAla meM yadi kisI ne hamArA makAna tor3a diyA, to hama yaha thor3e hI kaheMge ki makAna nahIM banAnA cAhie arthAt binA makAna ke rahanA caahie| kala koI yadi hamAre kapar3e chIna legA to phira hama yaha thor3e hI kaheMge ki kapar3e nahIM pahananA cAhie; kyoMki yadi hama kapar3e pahaneMge to loga chIneMge / AtmA ko bhUta aura bhAvI paryAyoM sahita jAnanA dravyanaya hai aura vartamAna paryAyasahita jAnanA bhAvanaya hai| seTha ke bAlaka ko bhaviSya meM seTha hI bananA hai; isakAraNa use vartamAna meM bhI seTha kahanA dravyanaya kA kAma hai aura pUjana karate hue munIma ko bhI pujArI kahanA bhAvanaya kA kAma hai| isaprakAra ke vyavahAra loka aura zAstroM meM bhI sarvatra dekhe jA sakate haiN| isaprakAra nAmanaya, sthApanAnaya, dravyanaya aura bhAvanaya - ye cAra nikSepasaMbaMdhI naya haiN| tadanantara sAmAnyanaya aura vizeSanaya kA svarUpa AcAryadeva isaprakAra batalAte haiM - "sAmAnyanayena hArasragdAmasUtradvayApi vizeSanayena tadekamuktA phalavadavyApi / - Atmadravya sAmAnyanaya se hAra-mAlA - kaMThI ke Dore kI bhA~ti vyApaka hai aura vizeSanaya se usake eka motI kI bhA~ti avyApaka haiN|" yahA~ AcAryadeva ne sAmAnyanaya aura vizeSanaya ko samajhAne ke lie hAra ko udAharaNa banAyA hai| hAra mAtra DorA aura motI kA nAma nahIM hai| ye donoM to usameM haiM hI; lekina hAra meM donoM kA eka vizeSa avasthA meM guthA honA bhI zAmila hai| motI yadi alaga rakhe ho tathA DorA alaga jagaha rakhA ho, to unheM hama hAra nahIM kaha sakate / Dore meM vyavasthitarUpa se motiyoM ke guthe hone kA nAma hAra hai| aba yadi usa hAra ko DorA kI tarapha se dekhA jAya, to hara motI meM DorA hai, isaliye akhaNDa hai; kintu yadi DorA kI ora na dekhakara eka 198 paccIsavA~ pravacana 403 eka motI kI ora dekhA jAya to motI jude-jude haiN| sAmAnyanaya se hAra eka hai aura vizeSanaya se aneka / vastu meM ye donoM hI bAteM ekasAtha haiN| hama jisa dharma kI ora dekheMge, hameM vahI dharma dikhAI degA tathA jisakI ora nahIM dekheMge, vaha dharma dikhAI nahIM degA / isaprakAra jisa dRSTi se vastu ko dekhA jAya; vastu vaisI hI dikhatI hai / 'eka ko gauNa karake eka ko dekhanA yaha AtmA kI vizeSatA hai, doSa nhiiN| hama vastu ko jisa dharma kI ora se dekheMge, hameM vaha vastu usI dharmamaya dikhAI degI aura jisakI ora se use nahIM dekheMge, usa dharmamaya nahIM dikhAI degii| isaprakAra Atmadravya sAmAnyanaya se hAra-mAlA-kaMThI ke Dore kI bhA~ti vyApaka hai aura vizeSanaya se usake eka motI kI bhA~ti avyApaka hai| isake bAda AcAryadeva ne sarvagatanaya aura asarvagatanaya kI carcA kI hai| AtmA sabako jAnatA hai, isa dRSTi se AtmA sarvagata hai aura sabhI padArthoM meM jAtA nahIM hai tathA padArtha usameM Ate nahIM haiM, isaliye vahI AtmA asarvagata hai| yahA~ para sarvagatanaya aura asarvagatanaya, zUnyanaya aura azUnyanaya, jJAnajJeya - advaitanaya aura jJAnajJeya-dvaitanaya ye tIna jor3e haiN| samayasAra meM AcAryadeva ne 47 zaktiyoM meM pahale dRzizakti aura jJAnazakti ko kahane ke bAda phira sarvadarzitvazakti aura sarvajJatvazakti ko bhI kahA ; kyoMki jJAnazakti meM to yaha batAyA thA ki jAnanA AtmA kA svabhAva hai; phira sarvajJatvazakti meM yaha batAyA ki sabako jAnanA AtmA kA svabhAva hai| isIprakAra dRzizakti aura sarvadarzitvazakti ke saMbaMdha meM bhI samajhanA caahie| isIprakAra sarvagatanaya aura asarvagatanaya, zUnyanaya aura azUnyanaya, jJAnajJeya - advaitanaya aura jJAnajJeya-dvaitanaya - ye sabhI jAnane se arthAt jAnane kI prakriyA se hI saMbaMdhita haiN|
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasArakA sAra ___405 404 AtmA sarvagata hai arthAt sabako jAnane kA usakA svabhAva hai; dharma hai| sabako jAnanA AtmA kA vikAra nahIM hai| para ko jAnane kA jo yaha svabhAva hai, vaha dRSTi ke viSaya meM zAmila hai; kyoMki yaha svabhAva AtmA kA guNa hai, dharma hai| AtmA meM eka asarvagata nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa AtmA apane meM se nikalakara kahIM jAtA nahIM hai| azUnyanaya ke kAraNa AtmA sabako jAnatA hai, sabhI jJeya AtmA ke jAnane meM Ate haiM arthAt AtmA para se zUnya nahIM hai| zUnyanaya ke kAraNa para ko jAnate hue bhI para ne AtmA meM raMcamAtra bhI praveza nahIM kiyaa| jinako aisA Dara lagatA hai ki yadi AtmA para ko jAnegA to para AtmA meM praviSTa ho jAeMge aura AtmA para meM praviSTa ho jAegA; unako zUnyanaya kA svarUpa samajhanA caahie| kitane hI para jAnane meM AveM athavA yaha para ko kitanA bhI jAne; parantu zUnyanaya se AtmA para se sadA zUnya hI rhegaa| AtmA meM jJAnajJeya-dvaita nAmaka eka aisA dharma hai, jisake kAraNa jJAna meM jJeya Ate haiM; lekina milate nahIM haiM, unameM dvaitapanA arthAt judAjudApanA banA rahatA hai| AtmA meM jJAnajJeya-advaita nAmaka eka aisA dharma hai, jisake kAraNa jJeya pUrItaraha jAnane meM A jAte haiM arthAt ekAkAra ho jAte haiN| jJeya AtmA meM pUrI taraha mila bhI jAte haiM aura nahIM bhI milate haiM - aisA AtmA kA anekAntasvabhAva hai| sarvagatAdi nayoM ke saMdarbha meM 'paramabhAvaprakAzaka nayacakra' kI nimnalikhita paMktiyA~ draSTavya haiM - __ "sarvagata, asarvagata, zUnya evaM azUnya nayoM ke mAdhyama se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki yaha bhagavAna AtmA jJeyoM ko jAnatA to hai; para unameM jAtA nahIM, unameM praveza nahIM krtaa| isIprakAra jJeya jJAna dvArA jAne to jAte haiM, para ve jJAna meM praviSTa nahIM hote| paccIsavA~ pravacana jJAna jJAna meM rahatA hai aura jJeya jJeya meM rahate haiM; donoM ke apaneapane meM sImita rahane para bhI jJAna dvArA jJeya jAne jAte haiN| isI vastusthiti ko ye naya isaprakAra vyakta karate haiM - saba jJeyoM ko jAnane ke kAraNa AtmA sarvagata hai aura jJeyoM meM na jAne ke kAraNa asarvagata haiM tathA jJAna meM jJeyoM ke apraveza ke kAraNa AtmA jJeyoM se zUnya hai, khAlI hai aura jJeyoM ko jAnane ke kAraNa jJeyoM se azUnya hai, bharA huA hai| itanA jAna lene para bhI yaha jijJAsA zeSa raha jAtI hai ki jJAna meM jJAta hote hue jJeya jJAna se bhinna haiM yA abhinna haiM; ve jJeya jJAna se advaita haiM, ekameka haiM yA dvaita haiM, aneka haiM ? ___isa jijJAsA kI pUrti ke lie yahA~ kahA jA rahA hai ki jJAnajJeyaadvaitanaya se jJAna meM jhalakate hue jJeyapadArtha jJAna se abhinna haiM, advaita haiM, eka haiM aura jJAnajJeya-dvaitanaya se jJAna meM jhalakate hue jJeyapadArtha jJAna se bhinna haiM, dvaita haiM, aneka haiN|" tadanantara AcArya svabhAvanaya aura asvabhAvanaya kA svarUpa isaprakAra samajhAte haiM - __ "svabhAvanayenAnizitatIkSNakaNTakavatsaMskArAnarthakyakAri / asvabhAvanayenAyaskAranizitatIkSNavizikhavatsaMskArasArthakyakAri / - Atmadravya, svabhAvanaya se, jisakI kisI ke dvArA noka nahIM nikAlI jAtI, aise paine kA~Te kI bhA~ti saMskAroM ko nirarthaka karanevAlA hai aura asvabhAvanaya se, jisakI noka luhAra ke dvArA saMskAra karake nikAlI gaI hai, aise paine bANa kI bhA~ti, saMskAra ko sArthaka karanevAlA hai|" ____ bahuta loga aisA kahate haiM ki baccoM meM dhArmika saMskAra DAlanA hai to AtmA ko saMskArita kiyA jA sakatA hai yA nahIM ? ___ isa prazna kA uttara dete hue AcAryadeva kahate haiM ki AtmA ko saMskArita kiyA bhI jA sakatA hai aura nahIM bhI kiyA jA sakatA hai| yaha jainadharma kA anekAnta hai| 1. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha 311, 312 199
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___407 406 pravacanasAra kA sAra jisaprakAra kA~Te kI noka kisI ne banAI nahIM hai, asaMskArita hai, akRtrima hai, kA~Te kA mUlasvabhAva hai; usIprakAra bhagavAna AtmA kA mUlasvabhAva asaMskArita hai, akRtrima hai, kisI kA banAyA huA nahIM hai; usameM kisI bhI prakAra kA saMskAra saMbhava nahIM hai| ata: vaha bhagavAna AtmA svabhAvanaya se saMskAroM ko nirarthaka karanevAlA kahA gayA hai| tathA jisaprakAra bANa kI noka luhAra dvArA banAI gaI hai; ata: saMskArita hai, kRtrima hai; usIprakAra bhagavAna AtmA ke paryAyasvabhAva meM saMskAra kiyA jA sakatA hai; ataH asvabhAvanaya se bhagavAna AtmA saMskAroM ko sArthaka karanevAlA kahA gayA hai| AtmA meM eka dharma to aisA hai ki jisake kAraNa usameM saMskAra nahIM DAle jA sakate aura dUsarA dharma aisA hai ki jisake kAraNa samasta saMskAroM se vaha aprabhAvita rahatA hai| caMdanaviSa vyApai nahIM, lipaTe rahata bhujaMga' / isa dharma kA nAma svabhAvadharma hai| AtmA meM eka aisA dharma bhI hai ki use saMskArita kiyA jA sakatA hai| jaise kahA jAtA hai - saMgati hI guNa Upaje, saMgati hI guNa jaay| bA~sa phA~sa aura mIsarI, eka hI bhAva bikAya / / isa dharma kA nAma asvabhAvadharma hai tathA AtmA ke ina svabhAvadharma aura asvabhAvadharma ko viSaya banAne vAle nayoM ko svabhAvanaya aura asvabhAvanaya kahA jAtA hai| yadi AtmA ko saMskArita nahIM kiyA jA sakatA hotA to dezanAlabdhi kA koI matalaba hI nahIM hai tathA yadi saMskAra se hI kAma hotA to nisargaja samyagdarzana hotA hI nahIM tathA yadi andara meM yogyatA hue binA mAtra dezanA se hI samyagdarzana hotA to patthara ko samyagdarzana ho jAtA; kyoMki use bhI dezanA sunane mila jAtI hai| are bhAI ! jisa kapar3e meM svabhAva se svacchatA hai, vahI kapar3A sAbuna se sApha ho sakatA hai; saMskArita kiyA jA sakatA hai| isaprakAra bhagavAna AtmA svabhAvanaya se saMskAroM ko nirarthaka karane paccIsavA~ pravacana vAlA kahA gayA hai tathA asvabhAvanaya se bhagavAna AtmA saMskAroM ko sArthaka karanevAlA kahA gayA hai| isaprakAra yahA~ 47 nayoM meM se kucha nayoM kA namUne ke taura para svarUpa spaSTa karane kA prayAsa kiyA; kintu abhI aneka aise naya haiM, jinakA svarUpa samajhanA AtmakalyANa kI dRSTi se atyanta Avazyaka hai; ata: jijJAsu pAThakoM se merA vizeSa anurodha hai ki ve paramabhAvaprakAzaka nayacakra ke 47 nayoM saMbaMdhI prakaraNa kA gaharAI se adhyayana avazya kreN| pravacanasAra meM samAgata ukta 47 nayoM ke saMdarbha meM AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ke pravacanoM kA saMkalana 'nayaprajJApana' kA bhI svAdhyAya karanA atyanta upayogI hai| bhagavAna arihaMta kI divyadhvani ke sArabhUta isa pravacanasAra granthAdhirAja meM tIna mahAdhikAroM ke mAdhyama se yaha samajhAyA gayA hai ki isa bhagavAna AtmA kA svabhAva sabako jAnane-dekhane kA hai aura sampUrNa jagata kA svabhAva isa bhagavAna AtmA ke jJAna kA jJeya banane kA hai| ___tAtparya yaha hai ki jagata kA koI bhI padArtha aisA nahIM hai ki jo kisI na kisI ke jJAna kA viSaya na banA ho, jAnA nahIM gayA ho aura koI AtmA bhI aisA nahIM hai ki usane kisI ko Ajataka jAnA hI na ho| ukta mahAsatya ke pratipAdana ke lie isake jJAnatattvaprajJApana aura jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra samarpita haiN| ukta adhikAroM meM zuddhopayoga-zubhopayoga, atIndriyajJAnaatIndriyasukha aura indriyajJAna-indriyasukha kA tathA utpAda-vyaya-dhrauvya, mahAsattA-avAntarasattA, chahoM dravyoM kA svarUpa Adi batAkara jJAna aura jJeyoM ke bIca bhedajJAna karAne kA saphala prayAsa kiyA gayA hai| antima adhikAra caraNAnuyogasUcaka cUlikA meM zramaNoM ke AcaraNa kA sundaratama vivecana hai| isaprakAra yaha granthAdhirAja apane meM vaha sabakucha sameTe hai ki jisakA Atmahita ke lie jAnanA atyanta Avazyaka hai| 200