Book Title: Pravachansara
Author(s): Hukamchand Bharilla
Publisher: Todarmal Granthamala Jaipur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/008367/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Tww AcArya amRtacandra kRta tattvapradIpikA saMskRta TIkA sahita zrImad bhagavatkundakundAcAryadeva praNIta pravacanasAra DaoN. hukamacanda bhArilla kRta ( gAthAoM aura kalazoM ke hindI padyAnuvAda sahita ) jJAnajJeyatattvaprabodhinI hindI TIkA prakAzaka: paNDita ToDaramala sarvodaya TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura-15 (rAja.) phona : 0141-2707458, 2705581 phaiksa : 2704127 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 8 hajAra prathama saMskaraNa (25 maI, 2008) lAgata mUlya : 95 rupaye vikraya mUlya : 50 rupaye mudraka : prinTa 'o' laiNDa bAIsa godAma, jayapura Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA 1-175 18-31 32-85 86-113 114-175 176-387 178-265 1. jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra (gAthA 1se gAthA 92 taka) zuddhopayogAdhikAra (gAthA 13 se gAthA 20 taka) jJAnAdhikAra (gAthA 21 se gAthA 52 taka) sukhAdhikAra (gAthA 53 se gAthA 68 taka) zubhapariNAmAdhikAra (gAthA 69 se gAthA 92 taka) 2. jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra (gAthA 93 se gAthA 200 taka) dravyasAmAnya prajJApana adhikAra (gAthA 93 se gAthA 126 taka) dravyavizeSaprajJApana adhikAra (gAthA 127 se gAthA 144 taka) jJAnajJeyavibhAgAdhikAra (gAthA 145 se gAthA 200 taka) 3. caraNAnuyogasUcakacUlikA mahAdhikAra (gAthA 201se gAthA 275 taka) AcaraNaprajJApanAdhikAra (gAthA 201 se gAthA 231 taka) mokSamArgaprajJApanAdhikAra (gAthA 232 se gAthA 244 taka) zubhopayogaprajJApanAdhikAra (gAthA 245 se gAthA 270 taka) paMcaratna adhikAra ( gAthA 271 se gAthA 275 taka ) 4. pariziSTa saiMtAlIsa naya 266-300 301-387 388-513 389-451 452-476 477-505 506-513 514-577 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya samayasAra kI DaoN. bhArilla kRta jJAyakabhAvaprabodhinI hindI TIkA ke prakAzanoparAnta aba yaha pravacanasAra kI jJAnajJeyatattvaprabodhinI hindI TIkA prastuta karate hue hameM hArdika prasannatA kA anubhava ho rahA hai| samayasAra kI jJAyakabhAvaprabodhinI hindI TIkA ko adhyAtmapremI samAja ne jisaprakAra ati utsAha ke sAtha apanAyA; usakI kalpanA bhI hameM nahIM thii| 22 mAha meM 12 hajAra pratiyoM ke 4 saMskaraNoM kA prakAzita honA koI sAdhAraNa bAta nahIM hai| mumukSu samAja ke utsAha se prerita hokara maiMne DaoN.bhArilla se kahA ki ApakA pravacanasAra para bhI vaisA hI adhikAra hai, jaisAki samayasAra para / 408 pRSThoM kA pravacanasAra kA sAra aura lagabhaga 1300 pRSThoM ke pravacanasAra anuzIlana ke tIna bhAga Apane likheM / ata: yadi Apa samayasAra ke samAna hI pravacanasAra kI bhI hindI bhASA meM sarala aura subodha eka TIkA likheM to mumukSu samAja kA bahuta upakAra hogaa| mujhe prasannatA hai ki DaoN. bhArilla ne mere dvArA bAra-bAra anurodha kiye jAne para pravacanasAra graMthAdhirAja para hindI TIkA likhanA svIkAra kara liyA; pariNAmasvarUpa Aja yaha jJAnajJeyatattvaprabodhinI hindI TIkA Apake karakamaloM meM prastuta hai| isa TIkA meM kucha aisI mahattvapUrNa vizeSatAe~ haiM; jo ise anya TIkAoM se pRthak sthApita karatI haiM aura una TIkAoM ke rahate hue bhI isakI AvazyakatA aura upayogitA ko rekhAMkita karatI haiN| jJAnajJeyatattvaprabodhinI TIkA kI vizeSatAe~ isaprakAra haiM - 1. bhASA sarala, sahaja, sulabha, spaSTa bhAvavAhI hai| 2. AcArya amRtacandra kRta tattvapradIpikA nAmaka saMskRta TIkA kA zabdaza: anuvAda na dekara bhAvAnuvAda diyA gayA hai| jisase viSayavastu ko samajhane meM sAdhAraNa pAThakoM ko vizeSa lAbha hogaa| 3. gAthA evaM kalazoM kA padyAnuvAda bhI sarasa hai, padya bhI gadya jaisA hI hai, anvaya lagAne kI AvazyakatA nahIM hai| 4. TIkA, gAthA evaM kalazoM ke bhAva ko vyakta karanevAlA hindI TIkAkAra kA vizeSa spaSTIkaraNa mUla graMtha ke prANabhUta viSaya ko spaSTa karane meM pUrNata: samartha hai| 5. mahattvapUrNa gAthAoM kA bhAva vistAra se sodAharaNa samajhAyA gayA hai| 6. AcArya jayasena kRta tAtparyavRtti meM samAgata gAthAyeM, jo tattvapradIpikA meM nahIM haiM, ve bhI isameM zAmila kI gaI haiM, una gAthAoM kA gadya evaM padyAnuvAda ke sAtha-sAtha tAtparyavRtti TIkA kA bhAva bhI isameM diyA gayA hai| hindI-gujarAtI-marAThI-kannar3a bhASA meM prApta anya TIkAoM meM ukta gAthAyeM upalabdha nahIM haiN| 7. isa grantha kI aisI koI hindI, gujarAtI, marAThI aura kannar3a TIkA upalabdha nahIM hai, jisameM TIkAkAra dvArA hI kiyA gayA gAthAoM aura kalazoM kA padyAnuvAda diyA gayA ho; para isa TIkA meM TIkAkAra dvArA hI kiyA gayA gAthAoM aura kalazoM kA hindI padyAnuvAda diyA gayA hai| 8.47 nayoM kA vivaraNa jitanA spaSTa isa kRti meM diyA gayA hai, utanA isake pahale kI TIkAoM meM upalabdha nahIM hotaa| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. kaThina viSaya ko spaSTa karane ke lie hindI TIkAkAra ne aneka sthAnoM para apanI ora se udAharaNa dekara samajhAne kA saphala prayAsa kiyA hai| 10. jina-adhyAtma kA prAthamika adhyayana karanevAle ko bhI isa kRti ke svAdhyAya se adhyAtma ke mUla viSaya kA jJAna sahaja ho jaayegaa| 12. pratyeka adhikAra ke AraMbha meM usake pUrva samAgata viSayavastu kA saMkSipta prastutIkaraNa isa kRti kI apanI alaga vizeSatA hai; jisake kAraNa pAThakoM ko viSayavastu kA kramika vikAsa aura tAratamya sahaja hI spaSTa hotA jAtA hai| 13. saralatA isakI sabase bar3I vizeSatA hai, jisake kAraNa sAdhAraNa se sAdhAraNa anabhyAsI pAThakoM kA bhI praveza pravacanasAra aura tattvapradIpikA TIkA meM sahaja ho jaayegaa| 14. dAtAroM ke sahayoga se lAgata mUlya 95/- hone para bhI 50/- meM jitanI cAhe, utanI saMkhyA meM sarvatra sahaja upalabdha honA bhI eka aisA kAraNa hai ki jisake kAraNa yaha kRti pratyeka maMdira meM pratidina ke svAdhyAya meM rakhI jAvegI aura na kevala vaktA ke hAtha meM, apitu pratyeka zrotA ke hAtha meM bhI yaha upalabdha rhegii|" isake atirikta grantha aura granthakAra kA vistRta paricaya bhI DaoN. bhArilla ne svayaM likhA hai| maiM eka choTI sI bAta likhane meM bhI gaurava kA anubhava karatA hU~ ki maiM DaoN. bhArilla kI pratyeka kRti kA adhyayana prakAzana se pUrva hI kara letA huuN| isa pravacanasAra kI jJAyajJeyatattvaprabodhinI TIkA ko bhI maiMne prakAzana se pUrva sUkSmatA se aneka bAra svayaM par3hA hai| isa graMtha ke bAhya saundarya ko bhI baDhAne ke lie bhI hamane 7 prakAra ke jina TAipoM kA prayoga kiyA hai; ve isaprakAra haiM - 1. mUla gAthA ekadama bar3e-bar3e TAipa meM dI hai| 2. gAthA kI saMskRta chAyA kA TAipa alaga hai| 3. gAthA ke artha ke lie bolDa-iTailika TAipakA prayoga kiyA hai| 4. gAthA padyAnuvAda bhinna-bhinna prakAra ke TAipa meM hai| 5. AcArya amRtacandra kRta tattvapradIpikA nAmaka saMskRta TIkA kA TAipa apane meM svataMtra hai / 6. tattvapradIpikA ke saMskRta gadya kA hindI anuvAda kA TAipa svataMtra hai / 7. hindI TIkAkAra DaoN. bhArilla ke vivecana kA TAipa to alaga hai hI, usameM bhI jo bhAga ati mahattvapUrNa hai, use aura bhI bhinna tathApi bar3e akSaroM meM dene kA prayAsa kiyA gayA hai| ___ itanI sazakta, sarala, subodha aura sArthaka TIkA kI racanA ke lie hindI TIkAkAra DaoN. bhArilla; sundaratama prakAzana ke lie prakAzana vibhAga ke prabhArI akhila baMsala; zuddha mudraNa ke lie isake prUpha dekhanevAle sacina zAstrI; kampojiMga aura seTiMga ke lie dineza zAstrI aura lagabhaga AdhI kImata meM upalabdha karAne vAle Arthika sahayogiyoM ke hama hRdaya se AbhArI haiM aura sabhI ko koTizaH dhanyavAda dete haiN| jinapravacana ke sAra pravacanasAra kA hArda samajhane meM yaha kRti atyanta upayogI hai| hameM vizvAsa hai ki pAThakagaNa pravacanasAra kI viSayavastu ko samajhane ke lie isa kRti kA bharapUra upayoga avazya kreNge| 18 apraila 2008 I. -bra. yazapAla jaina ema.e. (mahAvIra janma divasa) prakAzana maMtrI, paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura (rAja.) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadamRtacandrasUrikRta tattvapradIpikA saMskRta TIkA evaM DaoN. hukamacanda bhArillakRta jJAnajJeyatattvaprabodhinI hindI TIkA sahita zrImadbhagavatkundakundAcAryadevaviracita == pravacanasAra= maMgalAcaraNa (harigIta ) nitya nija meM hI raheM para jAnate sampUrNa jg| haiM vItarAgI pUrNa para sabako batAte mokSamaga / / yadyapi ahiMsaka pUrNata: para ghAtiyoM ko ghAta kara | jo bana gaye arihaMta jina unako namana kara jor3akara ||1|| haiM aSTa karmoM se rahita haiM aSTa guNa maMDita sadA / haiM jJAnatanu tanarahita amalAnanta sukha vilasata sadA / / anupama acala siddhAyatanathita Ayatana se rahita jo| kara jor3akara ho namana agaNita guNoM se haiM sahita jo||2|| AcArya paMcAcArayuta jo sAdhugaNa meM jyeSTha haiN| paThana-pAThana nirata pAThaka jJAnadhana meM zreSTha haiN|| nija AtamA rata sAdhugaNa jo bhavajaladhi ke anta haiN| una sabhI ko ho nita namana jo sAdhanA rata saMta haiM|3|| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra (kuNDaliyA) jina pravacana kA sAra yaha pravacanasAra mahAna | isake adhyayana-manana se pragaTe Atama jJAna || pragaTe Atama jJAna bhIMga jAve nija antr| nija meM hI rama jAya dhyAna jo kare nirntr|| A jAvegA anta are usake bhava vana kaa| aura adhika kyA kahe sAra yaha jina pravacana kA ||4|| (rolA) jJAna-jJeya prajJApana isameM kiyA gayA hai| aura AcaraNa mArga nirUpita kiyA gayA hai| inheM jAnakara jIvana inase AtmasAta ho| samajha lIjie to nizcita hI Atma prApta ho ||5|| (dohA) jJAnatattva nija AtamA saba jaga jaannhaar| jJeyatattva nija-para sabhI isa jaga ke AdhAra ||6|| ina donoM ke jAna lo saba saamaany-vishess| maiM ika AtamarAma hU~ para haiM zeSa azeSa ||7|| isaprakAra isa jagata se karo bhedavijJAna | vastuvyavasthA samajha kara chor3o saba ajJAna ||8|| (rolA) yaha hitakara upadeza diyA hai kundakunda ne| yaha hitakara Adeza diyA hai kundakunda ne|| jo pAlegA ise vahI pA legA nija ko| pAra karegA vahI bhayaMkara bhavasAgara ko||9|| isakI hI yaha TIkA jo hindI bhASA meN| tattvaprabodhinI likhI gaI hai mere dvArA || isameM merA nahIM raMca bhI nizcita jaano| kundakunda kA mAla pUrNata: isameM mAno||10|| kundakunda ke Alor3ana se saamybhaavnaa| gaharAI se rahe nitya mere jIvana meN|| yahI bhAvanA mukhya parantu jinapravacana yh| gaharAI se samA jAya jana-jana ke mana me||11|| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra (maGgalAcaraNa) (anuSTup ) sarvavyApyekacidrUpasvarUpAya parAtmane / svopalabdhiprasiddhAya jJAnAnandAtmane namaH / / 1 / / helolluptamahAmohatamastomaM jytydH| prakAzayajjagattattvamanekAntamayaM mahaH / / 2 / / jinendra bhagavAna ke pravacanoM (divyadhvani) kA sAra yaha kAlajayI pravacanasAra AcArya kundakunda kI sarvAdhika pracalita adbhuta sazakta saMracanA hai| samasta jagata ko jJAnatattva aura jJeyatattva ke rUpa meM prastuta karanevAlI yaha amara kRti vigata do hajAra varSoM se nirantara paThanapAThana meM rahI hai| Aja bhI vizvavidyAlayoM ke pAThyakramoM meM ise sthAna prApta hai| yadyapi AcAryoM meM kundakunda aura unakI kRtiyoM meM samayasAra sarvopari hai; tathApi samayasAra apanI vizuddha AdhyAtmika viSayavastu ke kAraNa vizvavidyAlayIna pAThyakramoM meM sthAna prApta nahIM kara sakA; para apanI viziSTa zailI meM vastusvarUpa ke pratipAdaka pravacanasAra kA praveza sarvatra abAdha hai| pramANa aura prameya vyavasthA kA pratipAdaka yaha grantharAja AcArya kundakunda kI eka aisI praur3hatama kRti hai ki jisameM ve AdhyAtmika saMta ke sAtha-sAtha guru-gaMbhIra dArzanika ke rUpa meM prasphuTita hue haiM, pratiSThita hue haiN| AcArya jayasena ke anusAra yadi paMcAstikAya kI racanA saMkSepa ruci vAle ziSyoM ke lie huI thI, to isa grantharAja pravacanasAra kI racanA madhyama rucivAle ziSyoM ke lie huI hai| yadyapi isa grantharAja para adyAvadhi vibhinna bhASAoM meM aneka TIkAyeM likhI gaI haiM; tathApi isa grantharAja kI racanA ke lagabhaga eka hajAra varSa bAda aura Aja se lagabhaga eka hajAra varSa pahale AcArya amRtacandrakRta tattvapradIpikA aura usake lagabhaga tIna sau varSa bAda AcArya jayasenakRta tAtparyavRtti saMskRta bhASA meM likhI gaIM aisI TIkAyeM haiM ki jo Aja sarvAdhika pracalita haiM, paThana-pAThana meM haiN| 1. (ka) pravacanasAra : tAtparyavRtti, pRSTha-1 (kha) paMcAstikAya : tAtparyavRtti, pRSTha 2 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra (AryA) paramAnandasudhArasapipAsitAnAM hitAya bhavyAnAm / kriyate prakaTitatattvA pravacanasArasya vRttiriyam / / 3 / / atha khalu kazcidAsannasaMsArapArAvArapAraH samunmIlitasAtizayavivekajyotirastamita isa jJAnajJeyatattvaprabodhinI hindI TIkA meM AcArya kundakunda kI mUla gAthAoM aura una para likhI gaI AcArya amRtacandrakRta tattvapradIpikA saMskRta TIkA ko mukhya AdhAra banAyA gayA hai| AvazyakatAnusAra AcArya jayasena kRta tAtparyavRtti TIkA kA bhI upayoga kiyA gayA hai| pravacanasAra kI AcArya amRtacaMdrakRta tattvapradIpikA TIkA ke maMgalAcaraNa kA padyAnuvAda isaprakAra hai (dohA) svAnubhUti se jo pragaTa sarvavyApi cidruup| jJAna aura Anandamaya namo praatmsvruup||1|| mahAmohatama ko kare krIr3A meM nistej| saba jaga Alokita kare anekAntamaya teja ||2|| pyAse paramAnanda ke bhavyoM ke hita hetu| vRtti pravacanasAra kI karatA hU~ bhavasetu ||3|| sarvavyApI hone para bhI mAtra eka caitanyarUpa hai svarUpa jisakA aura jo svAnubhava se prasiddha honevAlA hai; usa jJAnAnandasvabhAvI utkRSTa AtmA ko namaskAra ho| jomahAmoharUpI aMdhakArasamUha kolIlAmAtra meM naSTa karatA hai aura jagata ke svarUpako prakAzita karatA hai; vaha anekAntamaya teja sadA jayavaMta vartatA hai| paramAnandarUpI amRta ke pyAse bhavyajIvoM ke hita ke lie tattva ko pragaTa karanevAlI pravacanasAra kI yaha TIkA (vRtti) racI jA rahI hai| isaprakAra maMgalAcaraNa aura TIkA likhane kI pratijJA karane ke uparAnta aba AcArya amRtacandra AcArya kundakunda racita pravacanasAra ke maMgalAcaraNa aura pratijJAvAkya saMbaMdhI pA~ca gAthAoM kI utthAnikA likhate haiM; jisakA bhAva isaprakAra hai - "jinake saMsArasamudra kA kinArA ati nikaTa hai, jinheM sAtizaya vivekajyoti pragaTa ho gaI hai, jinakA ekAntavAdarUpa samasta avidyA kA abhiniveza (Agraha) asta ho gayA hai; Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana samastaikAntavAdAvidyAbhiniveza: pAramezvarImanekAntavAdavidyAmupagamya muktasamastapakSaparigrahatayAtyantamadhyastho bhUtvA sakalapuruSArthasAratayA nitAntamAtmano hitatamAM bhagavatpaMcaparameSThiprasAdopajanyAM paramArthasatyAM mokSalakSmImakSayAmupAdeyatvena nizcinvan pravartamAnatIrthanAyakapuraHsarAn bhagavata: paMcaparameSThina: praNamanavandanopajanitanamaskaraNena saMbhAvya sarvArambheNa mokSamArga saMpratipadyamAnaH prtijaaniite| atha sUtrAvatAra: esa surAsuramaNusiMdavaMdidaM dhodaghAikammamalaM / paNamAmi vaDDhamANaM titthaM dhammassa kattAraM / / 1 / / sese puNa titthayare sasavvasiddhe visuddhasabbhAve / samaNe ya NANadaMsaNacarittatavavIriyAyAre / / 2 / / aise koI (AcArya kundakundadeva) pAramezvarI anekAnta vidyA ko prApta karake, samasta pakSoM kA parigraha tyAga dene se atyanta madhyastha hokara; samasta puruSArthoM meM sArabhUta hone se AtmA ke lie atyanta hitatama, paMcaparameSThiyoM ke prasAda se utpanna honeyogya, paramArthasatya, akSaya mokSalakSmIko upAdeyarUpase nizcita karate hue pravartamAna tIrtha ke nAyaka zrIvarddhamAnasahita paMcaparameSThiyoM ko praNAma aura vaMdana se honevAle namaskAra ke dvArA sammAna karake; sarvAraMbha se mokSamArga kA Azraya karate hae pratijJA karate haiN|" ___ isa utthAnikA meM yaha kahA gayA hai ki Asannabhavya, paramavivekI, anekAntavAdI, aparigrahI aura anAgrahI AcArya kundakundadeva atyanta madhyastha hokara parama hitakArI akSaya mokSalakSmI ko upAdeya mAnate hue vartamAna tIrtha ke nAyaka hone se sabase pahale mahAvIra svAmI ko namaskAra karake paMca parameSThiyoM ko namaskAra karate hue pUrI zakti se mokSamArga kA Azraya lete hue pratijJA karate haiN| aba gAthA sUtroM kA avataraNa hotA hai; jinakA padyAnuvAda isaprakAra hai - ( harigIta) sura asura indra narendra vaMdita karmamala nirmalakarana / vRSatIrtha ke karatAra zrI varddhamAna jina zata-zata namana ||1|| avazeSa tIrthaMkara tathA saba siddhagaNa ko kara namana | maiM bhaktipUrvaka namUM paMcAcArayuta saba zramaNajana ||2|| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 te te savve samagaM samagaM pattegameva pattegaM / vaMdAmi ya vaTTaMte arahaMte mANuse khette // 3 // kiccA arahaMtANaM siddhANaM taha Namo gaNaharANaM / ajjhAvayavaggANaM sAhUNaM ceva savvesiM // 4 // tesiM visuddhadaMsaNaNANapahANAsamaM samAsejja / uvasaMpayAmi sammaM jatto NivvANasaMpattI / / 5 / / (paNagaM) eSa surAsuramanuSyendravanditaM dhautaghAtikarmamalam / praNamAmi vardhamAnaM tIrthaM dharmasya kartAram / / 1 / / zeSAn punastIrthakarAn sasarvasiddhAn vizuddhasadbhAvAn / zramaNAMzca jJAnadarzanacAritratapovIryAcArAn / / 2 / / tAMstAn sarvAn samakaM samakaM pratyekameva pratyekam / vande ca vartamAnAnarhato mAnuSe kSetre || 3 || kRtvArhadbhyaH siddhebhyastathA namo gaNadharebhyaH / adhyApakavargebhyaH sAdhubhyazcaiva sarvebhyaH / / 4 / / pravacanasAra samAsAdya / teSAM vizuddhadarzanajJAnapradhAnAzramaM upasaMpadye sAmyaM yato nirvANasaMprApti: / / 5 / / (paMcakam ) sabhI ko yugapata tathA pratyeka ko pratyeka ko / maiM namU~ vidamAna mAnasa kSetra ke arahaMta ko // 3 // arahaMta siddhasamUha gaNadharadevayuta saba sUrigaNa / ara sabhI pAThaka sAdhugaNa ina sabhI ko karake namana ||4|| parizuddha darzanajJAnayuta samabhAva Azrama prApta kara / nirvANapada dAtAra samatAbhAva ko dhAraNa karU~ ||5|| jo surendroM, asurendroM aura narendroM se vaMdita haiM tathA jinhoMne ghAtikarmarUpI mala ko dho DAlA hai; aise tIrtharUpa aura dharma ke kartA zrI varddhamAna tIrthaMkara ko namaskAra karatA hU~ / vizuddha sattAvAle zeSa tIrthaMkaroM, sarvasiddhoM aura jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra tathA vIryAcAra se sahita sabhI zramaNoM ko namaskAra karatA hU~ / una sabhI ko aura manuSyakSetra arthAt DhAI dvIpa meM sadA vidyamAna rahanevAle arahaMtoM ko Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana eSa svasaMvedanapratyakSadarzanajJAnasAmAnyAtmAhaM surAsuramanuSyendravanditatvAtrilokaikaguruM, dhautaghAtikarmamalatvAjjagadanugrahasamarthAnantazaktipAramaizvaryaM, yoginAMtIrthatvAttAraNasamarthaM, dharmakartRtvAcchuddhasvarUpavRttividhAtAraM, pravartamAnatIrthanAyakatvena prathamata eva paramabhaTTArakamahAdevAdhidevaparamezvaraparamapUjyasugRhItanAmazrIvardhamAnadevaM praNamAmi / / 1 / / __tadanu vizuddhasadbhAvatvAdupAttapAkottIrNajAtyakArtarasvarasthAnIyazuddhadarzanajJAnasvabhAvAn zeSAnatItatIrthanAyakAn, sarvAn siddhAMzca, jJAnadarzanacAritratapovIryAcArayuktatvAt saMbhAvitaparamazuddhopayogabhUmikAnAcAryopAdhyAyasAdhutvaviziSTAn zramaNAMzca praNamAmi / / 2 / / tadanvetAneva paMcaparameSThinastattadvyaktivyApina: sarvAneva sAMpratametatkSetrasaMbhavatIrthakarAsaMbhavAnmahAvidehabhUmisaMbhavatve sati manuSyakSetrapravartibhistIrthanAyakaiH saha vartamAnakAlaM gocarIkRtya samudAyarUpa se ekasAtha aura vyaktigatarUpa se pratyeka ko alaga-alaga vaMdana karatA huuN| isaprakAra arahaMtoM ko, siddhoM ko, gaNadharAdi AcAryoM ko, upAdhyAyoM ko aura sarva sAdhuoM ko namaskAra karake unake vizuddha darzana-jJAna pradhAna Azrama ko prApta karake, jisase nirvANa kI prApti hotI hai, usa sAmyabhAva ko maiM prApta karatA huuN| ukta gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "yaha svasaMvedanapratyakSa darzanajJAnasvarUpa maiM; jo surendroM, asurendroM aura narendroM se vaMdita hone se tIna loka ke eka (ekamAtra, ananya, sarvotkRSTa) guru haiM; jinameM ghAtikarmarUpI mala kodhoDAlane se jagata para anugraha karane meM samartha anaMta zaktirUpa paramezvaratA hai; jo tIrthatA ke kAraNa yogiyoM ko tArane meM samartha haiM aura dharma ke kartA hone se zuddhasvarUpa pariNati ke kartA haiM; una paramabhaTTAraka, mahAdevAdhideva, paramezvara, paramapUjya aura jinakAnAma grahaNa bhI acchA hai; aise zrIvarddhamAnadeva ko pravartamAna tIrthakInAyakatA ke kAraNa prathama hI praNAma krtaahuuN| usake bAda vizuddha sattAvAle hone se tApa (antima tAva) se uttIrNa uttama svarNa ke samAna zuddhadarzanajJAnasvabhAva ko prApta zeSa atIta 23 tIrthaMkaroM aura sarvasiddhoM ko tathA jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra se yukta hone se jinhoMne paramazuddhopayoga bhUmikA ko prApta kiyA hai; aise AcAryoM, upAdhyAyoM aura sAdhuoM- isaprakAra sabhIzramaNoM ko namaskAra krtaahuuN| usake bAda inhIM paMcaparameSThiyoM ko arthAt parameSThI paryAya meM vyApta honevAle sabhI ko, vartamAna meM isa kSetra meM utpanna tIrthaMkaroM kA abhAva aura mahAvideha kSetra meM unakA sadbhAva hone semanuSyakSetra (DhAI dvIpa) meM pravartamAna vartamAna kAla gocara tIrthanAyakoM sahita sabhI parameSThiyoM Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra yugapadyugapatpratyekaM pratyekaM ca mokSalakSmIsvayaMvarAyamANaparamanairgranthyadIkSAkSaNocitamaMgalAcArabhUtakRtikarmazAstropadiSTavaMdanAbhidhAnena sambhAvayAmi / / 3 / / ___ athaivamarhatsiddhAcAryopAdhyAyasarvasAdhUnAM praNativandanAbhidhAnapravRttadvaitadvAreNa bhAvyabhAvakabhAvavijRmbhitAtinirbharetaretarasaMvalanabalavilInanikhilasvaparavibhAgatayA pravRttAdvaitaM namaskAraM kRtvA // 4 // teSAmevArhatsiddhAcAryopAdhyAyasarvasAdhUnAM vizuddhajJAnadarzanapradhAnatvena sahajazuddhadarzanajJAnasvabhAvAtmatattvazraddhAnAvabodhalakSaNasamyagdarzanajJAnasaMpAdakamAzramaM samAsAdya samyagdarzanajJAnasaMpanno bhUtvA, jIvatkaSAyakaNatayA puNyabaMdhasaMprAptihetubhUtaM sarAgacAritraM kramApatitamapi dUramutkramya sakalakaSAyakalikalaGkaviviktatayA nirvANasaMprAptihetubhUtaM vItarAgacAritrAkhyaM sAmyamupasaMpadye / samyagdarzanajJAnacAritraikyAtmakaikAgrayaM gato'smIti prtijnyaarth| evaM tAvadayaM sAkSAnmokSamArga saMpratipannaH / / 5 / / ko vartamAna ke samAna vidyamAna mAnakara hI samudAyarUpa se ekasAtha aura vyaktigatarUpa se pratyeka kI alaga-alaga saMbhAvanA karatA hU~, ArAdhanA karatA hU~, sammAna karatA huuN| prazna - kisaprakAra saMbhAvanA karatA hU~? uttara - mokSalakSmI ke svayaMvara samAna parama nirgranthatA kI dIkSA ke utsava ke yogya maMgalAcaraNabhUta kRtikarmazAstropadiSTa vandanoccAra ke dvArA saMbhAvanA karatA huuN| isaprakAra arahaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sarvasAdhuoMko praNAma aura vandanoccAra se pravartamAna dvaita ke dvArA tathA bhAvya-bhAvakabhAva se bar3he hue atyanta gAr3ha itaretara milana ke kAraNa samasta sva-para kA vibhAga vilIna hojAne se pravartamAna advaita ke dvArAnamaskAra karake unhIM arahaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sarvasAdhuoM ke Azrama ko; jo ki vizuddhajJAnadarzanapradhAna Azrama hone se sahaja zuddhadarzanajJAnasvabhAvavAle Atmatattva kAzraddhAna aura jJAna hai lakSaNa jisakA, aise samyagdarzana aura samyagjJAna kA saMpAdaka hai, use prApta karake samyagdarzana-jJAna-cAritra sampanna hokara, jisameM kaSAyakaNa vidyamAna hone se jIva ko jo puNyabaMdha kI prApti kA kAraNa hai - aise sarAgacAritra ko krama se A par3ane para bhI ullaMghana karake jo samasta kaSAya klezarUpI kalaMka se bhinna hone se nirvANa kI prApti kA kAraNa hai - aise vItarAga cAritranAma ke sAmya ko prApta karatA huuN| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kI ekatArUpa ekAgratA ko maiM prApta karatA hU~- pratijJA kA yahI artha hai| isaprakAra unhoMne (AcArya kundakundane) sAkSAt mokSamArga ko aMgIkAra kiyaa|" Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana athAyameva vItarAgasarAgacAritrayoriSTAniSTaphalatvenopAdeyaheyatvaM vivecayati - saMpajjadi NivvANaM devaasurmnnuyraayvihvehiN| jIvassa carittAdo dNsnnnnaannpphaannaado||6|| saMpadyate nirvANaM devaasurmnujraajvibhvaiH| jIvasya caritrAddarzanajJAnapradhAnAt / / 6 / / tAtparya yaha hai ki ina gAthAoM ke mAdhyama se jJAnadarzanasvabhAvI AtmA meM hI apanApana anubhava karanevAle AcArya kundakundadeva paMcaparameSThI ko smaraNa karate hue sAmyabhAva ko prApta hote haiM, sAmyabhAva ko prApta hone kI pratijJA karate haiN| vizeSa bAta yaha hai ki ina gAthAoM meM vartamAna tIrtha ke nAyaka hone se ekamAtra bhagavAna mahAvIra ko nAmollekhapUrvaka namaskAra kiyA gayA hai; zeSa parameSThiyoM ko yadyapi sAmUhika rUpa se hI yAda kiyA gayA hai; tathApi aisA likhakara ki sabhI ko sAmUhika rUpa se aura pratyeka ko vyaktigatarUpa se namaskAra karatA hU~, unake prati honevAlI upekSA ko kama karate hue parokSarUpa se yaha bhI vyakta kara diyA gayA hai ki sabakA nAmollekhapUrvaka smaraNa saMbhava nahIM hai| sadA vidyamAna bIsa tIrthaMkaroM kI vidyamAnatA ko vizeSa mahattva dete hue yadyapi unheM vizeSarUpa se yAda kiyA gayA hai; tathApi nAmollekha to unakA bhI asaMbhava hI thaa| __ isataraha hama dekhate haiM ki maMgalAcaraNa kI ina gAthAoM meM na to atisaMkSepa kathana hai aura na ativistAra; apitu vivekapUrvaka madhyama mArga apanAyA gayA hai||1-5|| ___ maMgalAcaraNa saMbaMdhI pA~ca gAthAoM meM se pA~cavIM gAthA meM vizuddhadarzana-jJAna pradhAna Azrama ko prApta karake nirvANa kI prApti ke lie sAmyabhAva ko prApta hone kI bAta kahI hai| ukta darzanajJAnapradhAna Azrama yA sAmyabhAva samyakcAritra hI hai| ata: aba isa chaTavIM gAthA meM ukta cAritra ke phala kA nirUpaNa karate haiM; kyoMki jabataka hameM yaha patA na cale ki jisa kArya ko karane ke lie hameM prerita kiyA jA rahA hai; usake karane se hameM kyA lAbha hogA; tabataka usa kArya meM hamArI pravRtti rucipUrvaka nahIM hotii| isalie isa gAthA meM yaha kahA jA rahA hai ki vItarAgacAritra iSTa phalavAlAhone se upAdeya hai aura sarAgacAritra aniSTaphalavAlA hone se heya hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai (harigIta ) nirvANa pAvaiM sura-asura-nararAja ke vaibhava shit| yadi jJAna-darzanapUrvaka cAritra samyak prApta ho||6|| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 pravacanasAra saMpadyate hi drshnjnyaanprdhaanaaccaaritraadviitraagaanmokssH| tata eva ca sarAgAddevAsuramanujarAjavibhavaklezarUpo bandhaH / ato mumukSuNeSTaphalatvAdvItarAgacAritramupAdeyamaniSTaphalatvAtsarAgacAritraM heym||6|| atha cAritrasvarUpaM vibhAvayati - cArittaM khalu dhammo dhammo jo so samo tti nniddittttho| mohakkhohavihINo pariNAmo appaNo hu smo||7|| isa jIva ko darzanajJAnapradhAna cAritra se devendra, asurendra aura narendroM ke vaibhava ke sAthasAtha nirvANa kI prApti hotI hai| ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "darzanajJAnapradhAna cAritra se yadi vaha cAritra vItarAgacAritra hotomokSa prApta hotA hai aura yadi vaha sarAgacAritra ho to devendra, asurendra aura narendra ke vaibhavaklezarUpa baMdha kI prApti hotI hai| isalie mumukSuoM ko iSTaphalavAlA hone se vItarAgacAritra grahaNa karane yogya hai, upAdeya hai aura aniSTaphalavAlA hone se sarAgacAritra tyAgane yogya hai, heya hai|" ___ ukta kathana kA bhAva yaha hai ki sAdhaka kI bhUmikA meM samyagdarzana aura samyagjJAna ke sAthasAtha AMzika rAga aura AMzika vItarAgatA rahatI hai| samyagdarzana, samyagjJAna aura usake sAtha rahanevAlI vItarAgatA to niyama se mukti kA hI kAraNa hai; kintu usake sAtha rahanevAlA rAga baMdha kA hI kAraNa hai| ukta rAga ke kAraNa jo baMdha hotA hai; usake phala meM devendrAdi ucca padoM kI prApti hotI hai, kyoMki vaha rAga prazasta hotA hai| dhyAna meM rakhane kI mUla bAta yaha hai ki cAritravaMta jJAnI dharmAtmAoM ko bhI sAdhakadazA meM devendrAdi padoM ko prApta karAnevAlA puNyabaMdha hotA hai; tathApi vaha upAdeya nahIM, heya hI hai||6|| chaTavIM gAthA meM cAritra ke phala kA nirUpaNa karate hue vItarAgacAritra ko mukti kA kAraNa batAyA gayA hai| ata: yaha jijJAsA honA svAbhAvika hI hai ki Akhira vaha vItarAgacAritra yA nizcayacAritra kyA hai, jisakA phala anantasukhasvarUpa mukti kI prApti hotI hai| yahI kAraNa hai ki isa sAtavIM gAthA meM nizcayacAritra kA svarUpa spaSTa karate haiN| cAritra kA vAstavika svarUpa spaSTa karanevAlI ukta gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) cAritra hI basa dharma hai vaha dharma samatAbhAva hai| hagamoha-kSobhavihIna nija pariNAma samatAbhAva hai||7|| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana cAritraM khalu dharmo dharmo yastatsAmyamiti nirdiSTam / mohakSobhavihIna: pariNAma: Atmano hi sAmyam / / 7 / / svarUpe caraNaM cAritraM, svasamayapravRttirityarthaH / tadeva vastusvabhAvatvAddharmaH / zuddhacaitanyaprakAzanamityarthaH / tadeva ca yathAvasthitAtmaguNatvAtsAmyam / sAmyaM tu darzanacAritramohanIyodayApAditasamastamohakSobhAbhAvAdatyantanirvikArojIvasya pariNAmaH / / 7 / / athAtmanazcAritratvaM nizcinoti - pariNamadi jeNa davvaM takkAlaM tammayaM tti paNNattaM / tamhA dhammapariNado AdA dhammo munneyvvo||8|| vastuta: cAritra hIdharma hai| vaha dharma sAmyabhAvarUpa hai- aisA kahA gayA hai| moha (darzanamoha) aura kSobha (cAritramoha - rAga-dveSa) se rahita AtmA kA pariNAma hI sAmyabhAva hai| ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "svarUpa meM caraNa karanA (ramanA) cAritra hai| isakA artha (tAtparya) svasamaya meM pravRtti karanA hai| vastu kA svabhAva hone se yahI dharma hai aura zuddhacaitanya kA prakAzana honA - isakA artha hai| yahI yathAvasthita AtmaguNa hone se sAmya hai| vaha sAmya darzanamohanIya tathA cAritramohanIya ke udaya se utpanna honevAle samasta moha (darzanamoha-mithyAtva) aura kSobha (cAritramoha - rAga-dveSa) ke abhAva ke kAraNa atyanta nirvikArI - aisA jIva kA pariNAma hai|" ukta kathana meM dhyAna dene kI bAta yaha hai ki cAhe sarAga cAritra ho cAhe vItarAga cAritra, para hogA to vaha niyama se jIva kA pariNAma hI; vaha deha kI kriyArUpa nahIM ho sakatA, vaha jar3a kI kriyArUpa nahIM ho sktaa| hameM AtmanirIkSaNa karanA cAhie ki hama jisa deha kI kriyA ko cAritra mAna rahe haiM; kyA vaha jIva kA pariNAma hai? yadi vaha deha kI kriyA jIva kA pariNAma nahIM hai to vaha na to sarAgacAritra hogI aura na vItarAga cAritra; kyoMki samyagdarzana-jJAna sahita vItarAgI pariNAma ko vItarAga cAritra kahate haiM aura samyagdarzana-jJAna sahita zubhabhAva ko sarAgacAritra kahate haiN||7|| vigata gAthA meM yaha kahA gayA thA ki samyagdarzana-jJAna sahita vItarAgabhAva hI cAritra hai aura aba isa AThavIM gAthA meM yaha spaSTa karate haiM ki AtmA jisa samaya jisa bhAvarUpa se pariNamita hotA hai; usa samaya usI bhAvamaya hotA hai| ata: dharmabhAva se pariNamita AtmA hI Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra dharma hai arthAt cAritrarUpa dharma meM pariNamita AtmA hI cAritra hai| pariNamati yena dravyaM tatkAlaM tanmayamiti prajJaptam / tasmAddharmapariNata AtmA dharmo mantavyaH / / 8 / / yatkhalu dravyaM yasminkAle yena bhAvena pariNamati tat tasmin kAle kilauSNyapariNatAya:piNDavattanmayaM bhvti| tato'yamAtmA dharmeNa pariNato dharma eva bhavatIti siddhmaatmnshcaaritrtvm||8|| atha jIvasya zubhAzubhazuddhatvaM nizcinoti - jIvo pariNamadi jadA suheNa asuheNa vA suho asuho| suddheNa tadA suddho havadi hi prinnaamsbbhaavo||9|| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) jisakAla meM jo darava jisa pariNAma se ho pariNamita | ho usImaya vaha dharmapariNata AtamA hI dharma hai||8|| jodravya jisa samaya jisa bhAva se pariNamita hotA hai, vaha dravya usa samaya usImaya hotA hai - aisA jinendra bhagavAna ne kahA hai| isalie dharma pariNata AtmA hI dharma hai| ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "jisaprakAra uSNatArUpa pariNamita lohe kAgolA usa samaya uSNa hI hai; usIprakAra jo dravya jisa samaya jisa bhAvarUpase pariNamita hotA hai; usa samaya usIbhAvarUpa hotA hai| isI niyama ke anusAra dharmabhAva se pariNamita AtmA svayaM dharmarUpa hI hai| isaprakAra AtmAsvayaM cAritra hai- yaha bAta siddha hotI hai|" dhyAna dene kI bAta yaha hai ki isa gAthA meM dravya aura paryAya kI abhinnatA spaSTa kI gaI hai| isa apekSA ko samajhe binA kucha loga dravya aura paryAya ko sarvathA bhinna prarUpita karane lagate haiN| unheM isa bAta para vizeSa dhyAna denA cAhie ki yahA~ AcAryadeva zuddhopayogarUpa nizcayadharma aura zubhopayogarUpa vyavahAradharma se pariNamita AtmA ko hI dharma kaha rahe haiN|||8 bAta yahA~ taka hI nahIM hai ki dharmaparyAyarUpa pariNamita AtmA dharma hai; apitu AgAmI gAthA meM to yahA~ taka kaha rahe haiM ki zuddhabhAvarUpa pariNamita AtmA zuddha hai, zubhabhAvarUpa pariNamita AtmA zubha hai aura azubhabhAvarUpa pariNamita AtmA azubha hai| isaprakAra jIva hI Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana zubha hai, jIva hI azubha hai aura jIva hI zuddha hai- aisA nizcita karate haiN| jIva: pariNamati yadA zubhenAzubhena vA shubho'shubhH| zuddhena tadA zuddho bhavati hi pariNAmasvabhAvaH / / 9 / / yadA'yamAtmA zubhenAzubhena vArAgabhAvena pariNamati tadA japAtApiccharAgapariNatasphaTikavat pariNAmasvabhAvaH san zubho'zubhazca bhvti| yadA punaH zuddhanArAgabhAvena pariNamati tadA zuddhArAgapariNatasphaTikavatpariNAmasvabhAva: san zuddho bhavatIti siddha jIvasya zubhAzubhazuddhatvam / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) svabhAva se pariNAmamaya jiya azubha pariNata ho ashubh| zubhabhAva pariNata zubha tathA zudhabhAva pariNata zuddha hai||9|| jIva pariNAmasvabhAvI hone se jaba vaha zubha yA azubhabhAvarUpa pariNamita hotA hai, taba svayaM bhI zubha yA azubha hotA hai aura jaba zuddhabhAvarUpa pariNamita hotA hai, taba zuddha hotA hai| ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "jisaprakAra lAla japAkusuma aura kAle tamAlapuSpa ke saMyoga se sphaTikamaNi unake raMgarUpapariNamita hotA dekhAjAtAhai; usIprakAra yaha bhagavAna AtmAjabazubha yA azubhAvarUpa pariNamita hotA hai; taba pariNAmasvabhAvI hone se svayaM hI zubha yA azubharUpa hotA hai aura jaba yaha bhagavAna AtmA zuddhabhAva arthAt arAgabhAva se pariNamita hotA hai; taba zuddha arAga (raMgarahita) pariNamita sphaTika kI bhAMti pariNAmasvabhAvI hone se svayaM hI zuddha hotA hai| isaprakAra jIva kA zubhatva, azubhatva aura zuddhatva siddha hotA hai|" japApuSpa lAla hotA hai aura tamAla puSpa kAlA hotA hai| dhyAna rahe yahA~ lAla puSpa ko puNya kA aura kAle puSpa ko pApa kA pratIka mAnakara bAta kI hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki isa gAthA meM yahI batAyA gayA hai ki dravya aura paryAya abhinna hI haiM; kyoMki dravya aura paryAya meM kSaNikatAdAtmya saMbaMdha hai| dravya aura paryAya meM tAdAtmya saMbaMdha hone se yahA~ pratipAdita dravya aura paryAya kI abhinnatA kI bAta nizcayanaya kA kathana hai| yaha kathana to vyavahAra kA hai - aisA kahakara ukta kathana kI upekSA karanA ucita nahIM hai| vizeSa dhyAna rakhane kI bAta yaha hai ki yahA~ jisa AtmA kI bAta cala rahI hai; vaha AtmA Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra dRSTi kA viSayabhUta bhagavAna AtmA nahIM hai; apitu vartamAna paryAya se pariNamita AtmA hI atha pariNAma vastusvabhAvatvena nizcinoti - Natthi viNA pariNAma attho atthaM viNeha prinnaamo| davvaguNapajjayattho attho atthittnnivvtto||10|| nAsti vinA pariNAmamartho'rthaM vineha pariNAmaH / dravya-guNa-paryayastho'rtho'stitvanirvRttaH / / 10 / / na khalu pariNAmamantareNa vastu sattAmAlambate / vastuno dravyAdibhiH pariNAmAt pRthagupalambhAbhAvAnni:pariNAmasya kharazRGgakalpatvAd dRzyamAnagorasAdipariNAmavirodhAcca / antareNa vastu pariNAmo'pi na sattAmAlambate / svAzrayabhUtasya vastuno'bhAve nirAzrayasya pariNAmasya shuunytvprsNgaat| hai; kyoMki jaba dRSTi ke viSayabhUta bhagavAna AtmA kI bAta calatI hai, taba dravya aura paryAya kI bhinnatA kI bAta mukhya rahatI hai||9|| sAtavIM gAthA meM kahA gayA thA ki moha aura kSobha se rahita AtmA kA pariNAma hI sAmya hai, cAritra hai, dharma hai| AThavIM gAthA meM kahA gayA ki dharma se pariNamita AtmA hI dharma hai aura nauvI gAthA meM kahA gayA ki AtmA pariNAmasvabhAvI hai| isI krama meM dazavIgAthA meM aba yaha kahA jA rahA hai ki pariNAma vastu kA svabhAva hI hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) pariNAma bina nA artha hai ara artha bina pariNAma naa| astitvamaya yaha artha hai basa dravyaguNaparyAyamaya ||10|| isa loka meM pariNAma ke binA padArtha nahIM hai aura padArtha ke binA pariNAma nahIM hai; padArtha dravya-guNa-paryAya meM rahanevAlA aura astitva se nirmita hai| ukta gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "pariNAma ke binA vastu astitva ko dhAraNa nahIM karatI; kyoMki vastu dravya-kSetrakAla-bhAva kedvArA pariNAma se bhinna dekhane meM nahIM aatii| pariNAma serahita vastu gadhe ke sIMga ke samAna hai, usakA dikhAI denevAle gorasa (dUdha-dahI-ghI) ityAdi ke pariNAmoM ke sAtha virodha AtA hai| isIprakAra vastu ke binA pariNAma bhI astitva kodhAraNa nahIM karatA; kyoMki svAzrayabhUta Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana vastu ke abhAva meM nirAzraya pariNAma ko zUnyatA kA prasaMga AtA hai| vastu punarUtAsAmAnyalakSaNe dravye sahabhAvivizeSalakSaNeSu guNeSu kramabhAvivizeSalakSaNeSu paryAyeSu vyavasthitamutpAdavyayadhrauvyamayAstitvena nirvartitanirvRttimacca / ataH pariNAmasvabhAvameva / / 10 / / atha cAritrapariNAmasaMparkasambhavato: zuddhazubhapariNAmayorupAdAnahAnAya phalamAlocayati___ dhammeNa pariNadappA appA jadi suddhsNpyogjudo| pAvadi NivvANasuha suhovajutto ya saggasuha / / 11 / / vastu toUrdhvatAsAmAnyasvarUpadravya meM, sahabhAvI vizeSasvarUpaguNoM meM tathA kramabhAvI vizeSasvarUpa paryAyoM meM rahI huI aura utpAda-vyaya-dhrauvyamaya astitva se banI huI hai| isalie pariNAmasvabhAvI hI hai|" vizeSakara dRSTi ke viSaya ke sandarbha meM adhyAtma ke jora meM Atmavastu ko paryAya (pariNAma) se bhinna batAyA jAtA hai; kintu yahA~ jora dekara yaha batAyA jA rahA hai ki pariNAma vastu se abhinna hotA hai| pariNamana ko AtmA se sarvathA bhinna mAnane para AtmA ekAnta se nitya siddha hogA aura sarvathA abhinna mAnane para ekAnta se anitya siddha hogaa| isaprakAra yA to nityaikAnta kA prasaMga AyegA yA phira anityaikAnta kA prasaMga aayegaa| tAtparya yaha hai ki pariNAma aura pariNAmI dravya meM kathaMcita bheda aura kathaMcita abheda hotA hai| vastuta: bAta yaha hai ki jaba dRSTi ke viSayabhUta bhagavAna AtmA kI bAta calatI hai, taba AtmA ko pariNAma arthAt paryAya se bhinna batAyA jAtA hai; kintu jaba dharmAtmA, puNyAtmA yA pApAtmA kI bAta calatI hai, taba AtmA ko vartamAna paryAya se tanmaya batAyA jAtA hai| yahA~ vartamAna paryAya se tanmaya AtmA kI bAta cala rahI hai; ata: yahA~ dravya aura paryAya ke abheda kI mukhyatA hai|10|| vigata gAthA meM yaha kahA hai ki paryAya ke binA padArtha nahIM hotA aura padArtha ke binA paryAya nahIM hotii| aba isa 11 vIM gAthA meM yaha kahA jA rahA hai ki zuddhopayogarUpa paryAya se pariNamita AtmA mukti prApta karate haiM aura zubhopayogarUpa paryAya se pariNamita AtmA svargAdi ko prApta karate haiN| tAtparya yaha hai ki yahA~ cAritra pariNAma ke sAtha rahanevAle grahaNa karane yogya zuddhapariNAma aura tyAga karane yogya zubha pariNAmoM kA phala batAyA jA rahA hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) prApta karate mokSasukha zuddhopayogI AtamA / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra para prApta karate svargasukha hi zubhopayogI AtamA ||11|| dharmeNa pariNatAtmA AtmA yadi shuddhsNpryogyutH| prApnoti nirvANasukhaM zubhopayuktaH ca svargasukham / / 11 / / yadAyamAtmA dharmapariNatasvabhAvaH zuddhopayogapariNatimudvahati tadA niHpratyanIkazaktitayA svakAryakaraNasamarthacAritraH sAkSAnmokSamavApnoti / yadA tu dharmapariNatasvabhAvo'pi zubhopayogapariNatyA saMgacchate tadA sapratyanIkazaktitayA svakAryakaraNAsamarthaH kathaMcidviruddhakAryakAricAritra: zikhitaptaghRtopasiktapuruSo dAhaduHkhamiva svargasukhabandhamavApnoti / ata: zuddhopayoga upAdeya: zubhopayogo heyaH / / 11 / / atha cAritrapariNAmasaMparkAsaMbhavAdatyantaheyasyAzubhapariNAmasya phalamAlocayati - asuhodaeNa AdA kuNaro tiriyo bhavIya nneriyo| dukkhasahassehiM sadA abhidudo bhamadi accaMtaM / / 1 / / dharmarUpa pariNamita AtmA yadi zuddhopayoga se yukta ho to mokSasukha ko prApta karatA hai aura yadi zubhopayoga se yukta ho to svargasukha ko prApta karatA hai| ukta gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "jaba yaha dharmapariNata svabhAvavAlA AtmA zuddhopayoga pariNati ko dhAraNa karatA hai, taba virodhI zakti se rahita hone ke kAraNa apanA kArya karane meM samartha cAritravAna hone se sAkSAt mokSa ko prApta karatA hai aura jaba dharmapariNata svabhAvavAlA hone para bhI zubhopayoga pariNati se yukta hotA hai, taba virodhI zakti sahita hone se svakArya karane meM asamartha aura kathaMcit viruddha kArya karanevAle cAritra se yukta hone se agni se garma kiye gaye ghI ko kisI manuSya para DAla dene para jisaprakAra vaha manuSya usakI jalana se duHkhI hotA hai; usIprakAra AtmA bhI svargasukha ke baMdha ko prApta hotA hai| isalie zuddhopayoga upAdeya hai aura zubhopayoga heya hai|" saMkSepa meM bAta yahI hai ki sAkSAt mukti kA mArga to ekamAtra zuddhopayoga yA zuddhapariNatirUpa vItarAgacAritra hI hai, zubhopayoga yA zubhabhAvarUpa sarAgacAritra nhiiN| yadyapi vyavahAra se zubhopayoga yA sarAgacAritra ko bhI dharma kahA jAtA hai, muktimArga kahA jAtA hai; ata: vyavahAra se sarAga cAritravAle zubhopayogiyoM ko dharmAtmA bhI kahA hI jAtA hai, muktimArgI kahA jAtA hai; tathApi nizcaya se to vItarAgabhAva hI dharma hai, vItarAgabhAva hI mukti Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana 17 kA mArga hai||11|| azubhodayenAtmA kunarastiryagbhUtvA nairyikH| duHkhasahasraH sadA abhidruto bhramatyatyantam / / 12 / / yadAyamAtmA manAgapi dharmapariNatimanAsAdayannazubhopayogapariNitamAlambate tadA kumnussytiryngnaarkbhrmnnruupNduHkhshsrbndhmnubhvti| tatazcAritralavasyApyabhAvAdatyantaheya evAyamazubhopayoga iti / / 12 / / 11 vIM gAthA meM zuddhopayoga aura zubhopayoga ke phala kI carcA karane ke uparAnta aba 12vIM gAthA meM azubhopayoga ke phala ke saMbaMdha meM carcA karate haiM / isa gAthA kI utthAnikA likhate hue AcArya amRtacandra kahate haiM ki jisakA cAritra pariNAma ke sAtha samparka asaMbhava hone se jo atyanta heya hai, aba usa azubha pariNAma ke phala ko spaSTa karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) azubhopayogI AtamA ho nArakI tiryaga kunr| saMsAra meM rulatA rahe ara sahasroM dukha bhogtaa||12|| azubhopayoga se yaha AtmA kunara, tiryaMca aura nArakI hokara hajAroM duHkhoM se pIr3ita saMsAra meM sadAhI paribhramaNa karatArahatA hai| AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - "jaba yaha AtmA kiMcitmAtra bhIdharmapariNati prApta na karatA huA azubhopayoga pariNati kA avalaMbana karatA hai; taba vaha kumanuSya, tiryaMca aura nArakI ke rUpa meM paribhramaNa karatA huA hajAroM duHkhoM ke baMdhana kA anubhava karatA hai| ata: azubhopayoga meM lezamAtra bhI cAritra na hone se vaha atyanta heya hI hai|" ukta kathana kA sAra yaha hai ki azubhopayoga atyanta heya hai; kyoMki vaha pApapariNatirUpa hai| vaha svayaM to dharmarUpa hai hI nahIM, usake rahate hue dharmaprApti kA avasara bhI nahIM haiN| ata: AtmArthiyoM ko vaha sarvathA choDane yogya hai||12|| zubhAzubhabhAvasvarUpa azuddhopayoga heya hai aura zuddhopayoga upAdeya hai| ataH AgAmI adhikAra meM zuddhopayoga kI carcA AraMbha karate haiN| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhopayogAdhikAra ( gAthA 13 se gAthA 20 taka ) evamayamapAstasamastazubhAzubhopayogavRttiH zuddhopayogavRttimAtmasAtkurvANaH zuddhopayogAdhikAramArabhate / tatra zuddhopayogaphalamAtmanaH protsAhanArthamabhiSTauti - aisayamAdasamutthaM visayAtIdaM aNovamamaNaMtaM / avvucchiNNaM ca suhaM suddhavaogappasiddhANaM / / 13 / / atizayamAtmasamutthaM viSayAtItamanaupamyamanantam / avyucchinnaM ca sukhaM zuddhopayogaprasiddhAnAm / / 13 / / AsaMsArApUrvaparamAdbhutAhlAdarUpatvAdAtmAnamevAzritya pravRttatvAtparAzrayanirapekSatvAda tyantavilakSaNatvAtsamastAyatinirapAyitvAnnairantaryapravartamAnatvAccAtizayavadAtmasamutthaM viSa maMgalAcaraNa ( dohA ) jJAnAnanda anaMta dRga vIraja aparaMpAra / saMpAdaka jJAyaka subhaga zuddhopayoga adhikAra || aba isa samasta zubhopayogarUpa aura azubhopayogarUpa vRtti ko nirasta kara, tiraskRta kara zuddhopayogarUpa vRtti ko AtmasAta karate hue zuddhopayogAdhikAra AraMbha karate haiM / isa adhikAra meM sabase pahale zuddhopayoga ko protsAhana dene ke lie usase prApta honevAle sukha kA svarUpa batAte haiM / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) zuddhopayogI jIva ke hai anUpama Atmotthasukha / naMta atizayavaMta viSayAtIta ara avichinna hai ||13|| AtmA ke Azraya se AtmA meM hI utpanna honevAle zuddhopayoga se sampanna AtmAoM kA sukha atizaya, anupama, anaMta, avicchanna aura viSayAtIta hai| AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - "zuddhopayoga se prApta honevAlA sukha anAdi saMsAra se kabhI bhI anubhava meM nahIM Ane se apUrva evaM parama adbhuta AlhAdarUpa hone se sAtizaya hai; apane AtmA ke Azraya se utpanna hone se Atmotpanna hai; parAzraya se nirapekSa hone se arthAt sparzAdi viSayoM se nirapekSa hone se viSayAtIta hai; atyanta vilakSaNa hone se arthAt laukika sukhoM se bhinna hone se, bhinna jAti kA hone se anupama hai; ananta AgAmI kAla meM kabhI bhI nAza ko prApta na hone se anaMta aura Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zuddhopayogAdhikAra yAtItamanaupamyamanantamavyucchinnaM ca zuddhopayoganiSpannAnAM sukhamatastatsarvathA prArthanIyam / / 13 // atha zuddhopayogapariNatAtmasvarUpaM nirUpayati - suvididapayatthasutto saMjamatavasaMjudo vigdraago| samaNo samasuhadukkho bhaNido suddhovaogo tti / / 14 / / suviditapadArthasUtraH saMyamatapa:saMyuto vigtraagH| zramaNaH samasukhaduHkho bhaNita: zuddhopayoga iti / / 14 / / binA antara ke arthAt nirantara pravartamAna hone se avicchinna hotA hai; isalie yaha sukha sarvathA prArthanIya hai, parama upAdeya hai|" ukta kathana kA sAra yaha hai ki zuddhopayoga se prApta honevAlA atIndriya Ananda hI vAstavika sukha hai| pA~ca indriyoM aura mana ke dvArA sparzAdi viSayoM se prApta honevAlA sukha to mAtra nAma kA sukha hai| vastutaH vaha sukha sukha nahIM, du:kha hI hai; kyoMki vaha parAdhIna hai, AkulatArUpa hai, samaya pAkara naSTa ho jAnevAlA hai; ata: heya hai, chor3ane yogya hai aura zuddhopayoga ke phala meM prApta honevAlA paramArtha sukha atIndriya hai, viSayAtIta hai, svAdhIna hai, kabhI bhI naSTa nahIM hotA aura nirantara rahatA hai tathA anAkula hai; ata: upAdeya hai, grahaNa karaneyogya hai| eka bAta vizeSa dhyAna dene yogya yaha hai ki zuddhopayoga to arahaMta avasthA ke pahale bhI hotA hai; tathApi yahA~ zuddhopayogiyoM se tAtparya zuddhopayoga kI pUrNatA ko prApta arahaMta aura siddhoM se hI hai| yadyapi gAthA aura tattvapradIpikA TIkA meM aisA koI spaSTa ullekha nahIM hai; tathApi AcArya jayasena tAtparyavRtti meM isa bAta kA spaSTa ullekha karate haiM tathA yahA~ diye gaye zuddhopayoga ke phala meM prApta honevAle sukha ke vizeSaNoM se bhI yahI siddha hotA hai ki yahA~ zuddhopayogiyoM se Azaya arahaMta aura siddhoM se hI hai||13||| zuddhopayogAdhikAra AraMbha karate hue vigata gAthA meM kahA gayA hai ki zuddhopayogiyoM ko prApta sukha hI saccA sukha hai aura aba isa AgAmI gAthA meM yaha batA rahe haiM ki jinake aisA paramAnanda hai, anaMta AnaMda hai; ve zuddhopayogI kauna haiM aura ve kaise hote haiM ? isa gAthA kI utthAnikA meM AcArya amRtacandra likhate haiM ki aba zuddhopayoga pariNata AtmA ke svarUpa kA nirUpaNa karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) ho vItarAgI saMyamI tapayukta ara sUtrArtha vid| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra zuddhopayogI zramaNa ke samabhAva bhavasukha-dukkha meM / / 14 / / sUtrArthajJAnabalena svaparadravyavibhAgaparijJAnazraddhAnavidhAnasamarthatvAtsuviditapadArthasUtraH; sakalaSaDjIvanikAyanizumbhanavikalpAtpaMcendriyAbhilASavikalpAcca vyAvAtmana: zuddha svarUpe saMyamanAt, svarUpavizrAntanistaraGgacaitanyapratapanAcca saMyamatapasaMyutaH; sakalamohanIyavipAkavivekabhAvanAsauSThavasphuTIkRtanirvikArAtmasvarUpatvAdvigatarAgaH; paramakalAvalokanAnanubhUyamAnasAtAsAtavedanIyavipAkanirvartitasukhaduHkhajanitapariNAmavaiSamyatvAtsamasukhaduHkha: zramaNaH zuddhopayoga ityabhidhIyate / / 14 / / jinhoMne jIvAdi padArthoM aura unake pratipAdaka sUtroM ko bhalIbhAMti jAna liyA hai, jo saMyama aura tapa se saMyukta haiM, jo vItarAgI haiM, jinheM sAMsArika sukha-duHkha samAna haiM - aise zramaNoM ko zuddhopayogI kahA gayA hai| ukta gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "sva-para ke pratipAdaka jinasUtroM ke bala se svadravya aura paradravya ke vibhAga ke parijJAna meM, zraddhAna meM aura AcaraNa meM samartha hone se josUtrArtha ke jAnakAra haiM; chaha kAya ke sabhIjIvoM kI hiMsA ke vikalpa se aura pA~coMindriyoM kI abhilASA ke vikalpa se AtmA ko vyAvRtta karake AtmA ke zuddhasvarUpa meM saMsthApita karane se saMyamayukta aura svarUpa meM vizrAnta, vikalpa taraMgoM se rahita tathA caitanya meM pratapana hone se tapayukta haiM - isaprakAra saMyama aura tapa se yukta haiM; sampUrNa mohanIya karma ke vipAka se utpanna moha-rAga-dveSabhAvoM se bhinnatA kI utkRSTa bhAvanA se nirvikArI AtmasvarUpako pragaTa karane se jo vigatarAga haiM arthAtvItarAga haiM; paramakalA ke avalokana ke kAraNa sAtA-asAtAvedanIya ke vipAka se utpanna honevAle sukha-duHkhajanita pariNAmoM kI viSamatA kA anubhava nahIM hone se jo sAMsArikasukha aura duHkhoM ke prati samAnabhAva rakhanevAle haiM, samasukha-duHkha haiM - aise zramaNoM ko zuddhopayogI kahate haiN|" terahavIM gAthA meM zuddhopayoga ke prasAda se prApta honevAle anaMta sukha kA varNana thA aura yahA~ caudahavIM gAthA meM zuddhopayogI munirAjoM ke svarUpa kA varNana hai| ___ isIprakAra terahavIM gAthA meM arahaMta aura siddhoM ke zuddhopayoga kA varNana thA aura yahA~ caudahavIM gAthA meM arahaMta avasthA prApta karane ke pUrva jo zuddhopayogadazA hotI hai, usakA nirUpaNa hai; kyoMki yahA~ zuddhAtmA Adi tattvArthoM ke pratipAdaka sUtroM ke jAnakAra zrutajJAnI zuddhopayogiyoM kI bAta hai aura vahA~ 13 vIM gAthA meM avyAbAdha anaMtasukha ke dhAraka kevalajJAnI Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zuddhopayogAdhikAra zuddhopayogiyoM kI bAta hai| - atha zuddhopayogalAbhAnantarabhAvizuddhAtmasvabhAvalAbhamabhinandati - uvaogavisuddho jo vigadAvaraNaMtarAyamoharao / bhUdo sayamevAdA jAdi paraM bhUdANaM / / 15 / / upayogavizuddho yo vigatAvaraNAntarAyamoharajAH / bhUtaH svayamevAtmA yAti pAraM jJeyabhUtAnAm / / 15 / / yo hi nAma caitanyapariNAmalakSaNenopayogena yathAzakti vizuddho bhUtvA vartate sa khalu pratipadamudbhidyamAnaviziSTavizuddhizaktirudgranthitAsaMsArabaddhadRDhataramohagraMthitayAtyaMtanirvikAra yadyapi AcArya jayasena 13 vIM gAthA se zuddhopayogAdhikAra kA AraMbha svIkAra karate haiM, kyoMki 13 vIM gAthA kI utthAnikA meM zuddhopayogAdhikAra AraMbha hone kI bAta ve kaha cuke haiM; tathApi 14 vIM gAthA taka pIThikA mAnate haiN| ve likhate haiM ki isaprakAra yahA~ caudaha gAthAoM aura pA~ca sthaloM meM vibhakta pIThikA nAmaka prathama antarAdhikAra pUrNa huA / / 14 / / 21 caudahavIM gAthA meM sUtrArthavedI, saMyamI, tapasvI, zuddhopayogI zramaNoM kI carcA kI hai aura aba isa pandrahavIM gAthA meM zuddhopayoga ke phala meM tatkAla prApta honevAle zuddhAtmasvabhAva ke lAbha kA abhinandana karate haiM, kevalajJAna prApta hone kI bAta karate haiM / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - - ( harigIta ) zuddhopayogI jIva jaga meM ghAta ghAtIkarmaraja / svayaM hI sarvajJa ho saba jJeya ko haiM jAnate || 15 || jo vizuddha upayogavAlA zuddhopayogI hai; vaha AtmA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, aMtarAya aura moharUpa raja se svayameva rahita hotA huA samasta jJeyapadArthoM ke pAra ko prApta karatA hai arthAt kevalajJAnI ho jAtA hai, sarvajJa ho jAtA hai / isa gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - "caitanyapariNAmarUpa upayoga ke dvArA yathAzakti vizuddha hokara vartanevAlA; pada-pada para Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra viziSTa vizuddhazakti pragaTa hote jAne se anAdi saMsAra se baddha dRr3hatara mohagranthi chUTa jAne se atyanta nirvikAra caitanyavAlA aura samasta jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa tathA antarAya ke naSTa ho caitanyo nirastasamastajJAnadarzanAvaraNAntarAyatayA niHpratighavijRmbhitAtmazaktizca svayameva bhUto jJeyatvamApannAnAmantamavApnoti / __ iha kilAtmA jJAnasvabhAvo, jJAnaM tujJeyamAtraM; tata: samastajJeyAntarvartijJAnasvabhAvamAtmAnamAtmA zuddhopayogaprasAdAdevAsAdayati / / 15 / / ___ atha zuddhopayogajanyasya zuddhAtmasvabhAvalAbhasya kArakAntaranirapekSatayA'tyantamAtmAyatattvaM dyotayati - taha soladdhasahAvo savvaNhU svvlogpdimhiNdo| bhUdo sayamevAdA havadi sayaMbhu tti nniddittttho||16|| jAne se nirvighna vikasita AtmazaktivAna hotA huA bhagavAna AtmA jJeyoM ke anta ko pA letA hai, sabhI jJeyoM ko jAna letA hai| __ yahA~ yaha kahA hai ki AtmA jJAnasvabhAvI hai aura jJAna jJeyamAtra (jJeya pramANa) hai; isalie samasta jJeyAntaravartI jJAnasvabhAvI AtmA ko yaha AtmAzuddhopayoga ke prasAda se prApta karatA hai; jAnatA hai, anubhavatA hai, AtmatallIna hotA hai|" ukta kathana kA mUla tAtparya yaha hai ki jaba isa AtmA kA svabhAva jAnanA hI hai aura cAra ghAtiyA karmoM ke abhAva se samasta pratibaMdha samApta ho gaye haiM to yaha bhagavAna AtmA samasta jJeyoM ko kyoM nahIM jAnegA ? samasta jJeyoM meM apanA bhagavAna AtmA bhI hai; ata: use bhI kyoM nahIM jAnegA? isaprakAra yaha bhagavAna AtmA sva aura para sabhI jJeyoM ko jAna letA hai, zuddhopayoga ke pratApa se kevalajJAna ko prApta kara letA hai, sarvajJa ho jAtA hai| isaprakAra terahavIM gAthA meM yaha batAyA ki zuddhopayoga se atIndriya ananta sukha prApta hotA hai aura yahA~ isa pandrahavIM gAthA meM yaha batAyA ki usI zuddhopayoga se atIndriya anaMtajJAna pragaTa hotA hai| anaMta atIndriyajJAna aura anaMta atIndriyasukha - donoM ekamAtra zuddhopayoga ke phala haiM; isalie unheM prApta karane kI bhAvanAvAle bhavyajIvoM ko ekamAtra nija bhagavAna AtmA kI ArAdhanA karanA hI upAdeya hai; anya bAhya vikalpoM meM ulajhane se koI lAbha nahIM hai|15|| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zuddhopayogAdhikAra vigata gAthAoM meM yaha bAta A gaI hai ki anantadarzana, anantajJAna, anantasukha aura anaMtavIrya hI ekamAtra zuddhopayoga ke phala haiM, zuddhopayoga se prApta honevAlI nidhiyA~ haiN| tathA sa labdhasvabhAvaH sarvajJaH srvlokptimhitH| bhUtaH svayamevAtmA bhavati svayambhUriti nirdiSTaH / / 16 / / ayaM khalvAtmA zuddhopayogabhAvanAnubhAvapratyastamitasamastaghAtikarmatayA samupalabdhazuddhAnantazakticitsvabhAvaH, zuddhAnantazaktijJAyakasvabhAvena svataMtratvAdgRhItakartRtvAdhikAraH, zuddhAnantazaktijJAnavipariNamanasvabhAvena prApyatvAt karmatvaM kalayan, zuddhAnantazaktijJAnavipariNamana svabhAvena sAdhakatamatvAt karaNatvamanubibhrANaH, zuddhAnantazaktijJAnavipariNamana svabhAvena karmaNA samAzriyamANatvAt saMpradAnatvaMdadhAna:, zuddhAnantazaktijJAnavipariNamana samaye pUrvapravRttavikalajJAnasvabhAvApagame'pi sahajajJAnasvabhAvena dhruvatvAlambanAdapAdAnatvamupAdadAna:, zuddhAnantazaktijJAnavipariNamanasvabhAvasyAdhArabhUtatvAdadhikaraNatvamAtmasAtkurvANaH; zuddhopayoga AtmA ke Azraya se AtmA meM hI utpanna honevAlA vItarAgI pariNAma hai| ata: yaha sahajasiddha hai ki yaha bhagavAna AtmA apanI nidhiyoM ko para ke sahayoga ke binA svayaM hI prApta karatA hai; ataH svayaMbhU hai| isa gAthA meM yahI bAta samajhAI jA rahI hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) trailokya adhipati pUjya labdhasvabhAva ara sarvajJa jina | svayaM hI ho gaye tAtai svayambhU saba jana kheN||16|| isaprakAra vaha AtmA svabhAva ko prApta, sarvajJa aura sarvaloka ke adhipatiyoM se pUjita svayameva huA hone se svayaMbhU hai - aisA kahA gayA hai| isa gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "zuddhopayoga kI bhAvanA ke prabhAva se samasta ghAtikarmoM ke naSTa ho jAne se jisane zuddha ananta zaktivAna caitanyasvabhAva prApta kiyA hai - aisA yaha pUrvokta AtmA (1) zuddha anaMta zaktiyukta jJAyakasvabhAva ke kAraNa svataMtra hone se jisane kartRtva ke adhikAra ko grahaNa kiyA hai - aisA, (2) zuddha anaMtazaktiyukta jJAnarUpa se pariNamita hone ke svabhAva ke kAraNa svayaM hI prApya hone se karmatva kA anubhava karatA huA, (3) zuddha anantazaktiyukta jJAnarUpa se pariNamita hone ke svabhAva se svayaM sAdhakatama hone se karaNatva ko dhAraNa karatA huA, (4) zuddha anaMtazaktiyukta jJAnarUpa pariNamita hone ke svabhAva ke kAraNa svayaMhI karma dvArA samAzrita hone se sampradAnatva ko dhAraNa karatA huA, (5) zuddha anaMtazaktirUpa jJAnarUpa se pariNamita Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 pravacanasAra hone ke samaya pUrva meM pravartamAna vikala jJAnasvabhAva kA nAza hone para bhI sahaja jJAnasvabhAva se svayaM hI dhruvatA kA avalambana karane se apAdAnatva ko dhAraNa karatA huA aura (6) zuddha svayameva SaTkArakIrUpeNopajAyamAnaH, utpattivyapekSayA dravyabhAvabhedabhinnaghAtikarmANyapAsya svayamevAvirbhUtatvAdvA svayaMbhUriti nirdishyte| atona nizcayataH pareNa sahAtmanaH kArakatvasambandho'sti; yataH zuddhAtmasvabhAvalAbhAya sAmagrImArgaNavyagratayA prtNtrairbhuuyte||16|| anaMtazaktiyukta jJAnarUpa se pariNamita hone ke svabhAva kA svayaM hI AdhAra hone se adhikaraNatva ko AtmasAta karatA huA svayameva chaha kArakarUpa hone se athavA utpatti apekSA se dravya ghAtikarmoM aura bhAva ghAtikarmoM ke bhedabhAvoM ko dUra karake svayameva AvirbhUta hone se svayaMbhU kahalAtA hai| ____ ata: nizcaya se para ke sAtha AtmA kA kArakatA kA saMbaMdha nahIM hai ki jisase zuddhAtmalAbha kI prApti ke lie bAhyasAmagrI DhUMDhane kI vyagratA se jIva vyartha hI parataMtra hote haiN|" ___ gAthA meM to mAtra itanA hI kahA gayA hai ki yaha bhagavAna AtmA svayaM hI svabhAva ko prApta kara sarvajJa aura sarvaloka pUjita hotA hai; isakAraNa svayaMbhU hai| SaTkArakoM kI carcA gAthA meM nahIM hai| ___ para ke sahayoga ke binA jo svayaM ke bala para pratiSThita hotA hai, kucha kara dikhAtA hai; use loka meM svayaMbhU kahA jAtA hai| ata: yahA~ svayaMbhU kI vyAkhyA meM svAdhIna SaTkArakoM kI carcA kI hai| paMcAstikAya kI 62vIM gAthA meM vikArI paryAya bhI AtmA svAdhInapane hI pragaTa karatA hai - yaha batAte hue vikArI paryAya saMbaMdhI abhinna SaTkArakoM kI carcA kI hai aura yahA~ pravacanasAra kI 16vIM gAthA meM anaMtasukha aura sarvajJatArUpa nirmala paryAya saMbaMdhI abhinna SaTkArakoM kI bAta kI gaI hai| mUla bAta yaha hai ki yaha AtmA svabhAva se to bhagavAna hai hI, paryAya meM bhI bhagavAna svayaM hI banatA hai, svAdhInapane hI banatA hai, para ke sahayoga ke binA hI banatA hai; ataH sarvajJa bhagavAna svayaMbhU haiN| tAtparya yaha hai ki pratyeka AtmA svabhAva se bhagavAna hai aura usameM paryAya meM bhagavAna banane kI sAmarthya hai| kAlalabdhi Ane para sampUrNa jagata se dRSTi haTAkara apane trikAlIdhruva bhagavAna AtmA kA anubhava kara, usameM apanApana sthApita kara, use hI nijarUpa jAnakara, Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zuddhopayogAdhikAra usameM hI jama-ramakara jaba yaha AtmA zuddhopayogarUpa pariNamita hotA hai; taba paryAya meM bhI paramAtmA bana jAtA hai| atha svAyambhuvasyAsya zuddhAtmasvabhAvalAbhasyAtyantamanapAyitvaM kathaMcidutpAdavyayadhrauvyayuktatvaM cAlocayati - bhaMgavihUNo ya bhavo saMbhavaparivajido viNAso hi| vijadi tasseva puNo tthidisNbhvnnaassmvaao||17|| bhaGgavihInazca bhavaH saMbhavaparivarjito vinAzo hi| vidyate tasyaiva punaH sthitisaMbhavanAzasamavAyaH / / 17 / / ___ asya khalvAtmanaH zuddhopayogaprasAdAt zuddhAtmasvabhAvena yo bhava: sa punastena rUpeNa pralayAbhAvAdbhaGgavihInaH / yastvazuddhAtmasvabhAvena vinAzaH sa punarutpAdAbhAvAtsaMbhavapari yahA~ pradarzita nizcayaSaTkAraka kI prakriyA yaha batAtI hai ki isa AtmA ko paryAya meM paramAtmA banane ke lie para ke sahayoga kI raMcamAtra bhI AvazyakatA nahIM hai| yaha bhagavAna AtmA svayaM hI kartA hokara zuddhopayogarUpa pariNamita hotA hai, svayaM hI zuddhopayogarUpa karma (kArya) ko prApta karatA hai, yaha saba prakriyA svayaM ke sAdhana se sampanna hotI hai aura yaha sabakucha svayaM ke lie, svayaM meM se, svayaM ke AdhAra se hI hotA hai||16|| 16 vIM gAthA meM yaha spaSTa karane ke uparAnta ki sarvajJatA ko prApta bhagavAna AtmA svayaM svayaMbhU hai, svayaM ke puruSArtha se hI isa sthiti meM pahu~cA hai; aba yaha batAte haiM ki utpAda-vyaya aura dhrauvya se saMyukta isa avinAzI svayaMbhU bhagavAna AtmA ne vyaya se vihIna utpAda aura utpAdarahita vyaya karane kA mahAna kamAla kara dikhAyA hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai (harigIta ) yadyapi utpAda bina vyaya vyaya binA utpAda hai| tathApi utpAda-vyaya-thiti kA sahaja samavAya hai||17|| zuddhAtmasvabhAva ko prApta bhagavAna AtmA ke vinAzarahita utpAda aura utpAdarahita vinAza hai tathA usI ke sthiti, utpAda aura vinAza kA samavAya bhI vidyamAna hai| tAtparya yaha hai ki vinAzarahita utpAda aura utpAdarahita vinAza hone para bhI usa AtmA ke utpAda-vyaya aura dhrauvyapanAbhIekasAtha vidyamAna haiN| isa gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "zuddhopayoga ke prasAda se isa AtmA ke zuddhAtmasvabhAvarUpa kevalajJAna kA utpAda, Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra ke pralaya kA abhAva hone se vinAzarahita hai aura azuddhAtmasvabhAvarUpa moha-rAga-dveSa kA vinAza punaH utpatti kA abhAva hone se utpAdarahita hai| isase yaha kahA gayA hai ki ukta AtmA varjitaH / ato'sya siddhatvenAnapAyitvam / evamapi sthitisaMbhavanAzasamavAyo'sya na vipratiSidhyate, bhaGgarahitotpAdena saMbhavavarjitavinAzena tavayAdhArabhUtadravyeNa ca samavetatvAt / / 17 / / siddharUpa se avinAzIpanA hai| - aisA hone para bhI usa AtmA ke utpAda, vyaya aura dhrauvya kA samavAya virodha ko prApta nahIM hotA; kyoMki vinAzarahita utpAda ke sAtha, utpAdarahita vinAza ke sAtha aura una donoM ke AdhArabhUta dravya ke sAtha vaha AtmA samaveta hai, tanmayatA se yukta hai, ekameka hai|" jinAgama meM yaha bAta atyanta spaSTarUpa se kahI gaI hai ki vyaya ke binA utpAda nahIM hotA aura utpAda ke binA vyaya nahIM hotA; tathApi yahA~ virodhAbhAsa alaMkAra ke mAdhyama se yaha kahA gayA hai ki he svayaMbhU bhagavAna! Apane to aisA gajaba kiyA hai ki vyaya ke binA utpAda aura utpAda ke binA vyaya karake dikhA diyA hai aura sabase bar3I bAta yaha hai ki pratyeka vastu utpAda, vyaya aura dhrauvya se saMyukta hotI hai - isa jagataprasiddha niyama ko bhI kAyama rakhA hai| ukta gAthA ke mAdhyama se AcAryadeva yaha kahanA cAhate haiM ki zaddhopayoga ke pratApa se svayaM sarvajJatA ko prApta svayaMbhU bhagavAna ne aise kevalajJAna ko prApta kiyA ki jisakA aba anaMtakAla taka abhAva nahIM hogA aura moha-rAga-dveSa kA aisA abhAva kiyA ki aba anaMtakAla taka usakA kabhI utpAda nahIM hogA - aisA hone para bhI svayaMbhU bhagavAna meM utpAda-vyaya-dhrauvya kI saMyuktatA satata vidyamAna hai| vastuta: bAta yaha hai ki yadyapi pratyeka vastu pratisamaya pariNamita hotI rahatI hai; ata: usameM prati samaya utpAda-vinAza bhI hotA hI rahatA hai| sUkSmadRSTi se dekheM to kevalajJAna paryAya bhI pratisamaya naSTa hotI hai aura pratisamaya naI-naI utpanna hotI hai; tathApi sthUladRSTi se dekhane para agale samaya utpanna honevAlA kevalajJAna bhI pahale samaya ke kevalajJAna jaisA hI hotA hai| ata: samAnatA ke AdhAra para yaha kahA jAtA hai ki kevalajJAna kA nAza nahIM huaa| isIprakAra vItarAgI paryAya kA bhI pratisamaya abhAva hotA hai; kintu agalI paryAya bhI vaisI hI vItarAgI hotI hai| ata: yaha kahA jAtA hai ki rAga-dveSa kA aisA nAza kiyA ki usakA phira kabhI utpAda nahIM hogaa| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zuddhopayogAdhikAra isI apekSA ko dhyAna meM rakhakara yahA~ yaha bAta kahI gaI hai ki rAga kA aisA nAza kiyA ki jisakA kabhI utpAda nahIM hogA aura sarvajJatA kA aisA utpAda kiyA ki jisakA kabhI nAza nahIM hogA tathA usameM nirantara honevAlA utpAda-vyaya-dhrauvya to vidyamAna hI hai||17|| athotpAdAditrayaM sarvadravyasAdhAraNatvena zuddhAtmano'pyavazyaMbhAvIti vibhAvayati - uppAdoNa viNAso vijadi savvassa aTThajAdassa / pajjAeNa du keNavi aTTho khalu hodi sbbhuudo||18|| utpAdazca vinAzo vidyate sarvasyArthajAtasya / paryAyeNa tu kenApyarthaH khalu bhavati sadbhUtaH / / 18 / / yathAhi jAtyajAmbUnadasyAGgadaparyAyeNotpattirdRSTA; pUrvavyavasthitAMgulIyakAdiparyAyeNa ca vinAzaH, pItatAdiparyAyeNa tUbhayatrApyutpattivinAzAvanAsAdayata: dhruvatvam; evamakhiladravyANAM kenacitparyAyeNotpAdaH kenacidvinAza: kenciddhauvymityvboddhvym| ata: zuddhAtmano'pyutpAdAditrayarUpaMdravyalakSaNabhUtamastitvamavazyaMbhAvi / / 18 / / aba 18 vIM gAthA meM yaha batAte haiM ki utpAda-vyaya-dhrauvya to pratyeka vastu kA sahaja svabhAva hai; isalie vaha zuddhAtmA meM bhI avazya hogA hii| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) sabhI dravyoM meM sadA hI ho rahe utpAda-vyaya / dhruva bhI rahe pratyeka vastu re kisI paryAya se||18|| sabhI padArthoM ke kisI paryAya se utpAda aura kisI paryAya se vinAza hotA hai tathA kisI paryAya se sabhI padArtha sadbhUta haiM, dhruva haiN| ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "jisaprakAra svarNa kI uttaraparyAyarUpa bAjUbaMda paryAya se utpatti dikhAI detI hai aura pUrvaparyAyarUpa aMgUThI paryAya se vinAza dekhA jAtA hai tathA bAjUbaMda aura aMgUThI - donoM hI paryAyoM meM utpatti aura vinAza ko prApta nahIM hone se pIlApana paryAya kA dhruvatva dekhA jAtA hai| usIprakAra sabhI dravyoM ke kisI paryAya se utpAda, kisI paryAya se vyaya aura kisI paryAya se dhrauvya hotA hai - aisA jAnanA caahie| ukta kathana se yaha pratipAdita huA ki zuddha AtmA ke bhIdravya kAlakSaNabhUta utpAda, vyaya aura dhrauvyarUpa astitva avazyaMbhAvI hai|" Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra ukta gAthA meM vastu ke usa svabhAva kA nirUpaNa hai, jo pratyeka vastu kA sahaja svabhAva hai, mUlabhUta svabhAva hai; kyoMki sat dravya kA lakSaNa hai aura vaha sat utpAda, vyaya aura dhrauvya se yukta hotA hai| eka vizeSa dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki yahA~ guNa aura paryAya - ina donoM ko hI paryAya zabda se abhihita kiyA gayA hai| yadyapi Agama meM bhI isaprakAra ke kathana Ate hI haiM; tathApi Ajakala isaprakAra ke prayoga kama hI hote haiN| guNoM ko sahabhAvI paryAya aura paryAyoM ko kramabhAvI paryAya Agama meM kahA hI hai| usI ko yahA~ mukhya kiyA gayA hai| yahI kAraNa hai ki yahA~ isaprakAra kA prayoga huA hai ki kisI paryAya se vastu utpAda-vyayarUpa hai aura kisI paryAya se dhruvarUpa / tAtparya yaha hai ki kramabhAvI paryAya se vastu utpAda-vyayarUpa hai aura sahabhAvI paryAya arthAt guNoM kI apekSA dhuva hai| __saba kucha milAkara isa prakaraNa meM yahI kahA gayA hai ki sabhI dravyoM ke samAna siddha AtmA bhI, sarvajJa AtmA bhI yadyapi utpAda, vyaya aura dhrauvya se saMyukta haiM; tathApi ve sadAkAla siddha hI raheMge, saMsArI kabhI nahIM hoMge / / 18 / / AcArya jayasena kI tAtparyavRtti TIkA meM isake bAda eka gAthA aisI prApta hotI hai ki jo AcArya amRtacandra kRta tattvapradIpikA meM upalabdha nahIM hotii| vaha gAthA isaprakAra hai - taM savvaTThavariSTuM i8 amarAsurappahANehiM / ye saddahati jIvA tesiM dukkhANi khIyaMti / / 1 / / (harigIta) asurendra aura surendra ko jo iSTa sarva variSTha haiN| una siddha ke zraddhAluoM ke sarva kaSTa vinaSTa hoN||1|| jo sarva padArthoM meM zreSTha tathA devendra aura asurendroM ke iSTa haiM; una siddha bhagavAna kI zraddhA jo jIva karate haiM; unake sabhI duHkhoM kA kSaya ho jAtA hai| ukta gAthA meM to mAtra yahI kahA gayA hai ki jina sarvajJa bhagavAna kI, siddha bhagavAna kI yahA~ carcA cala rahI hai; ve sarvazreSTha haiM, devendroM aura asurendroM ko bhI iSTa haiM aura jo vyakti unake svarUpa ko sahI rUpa meM jAnakara-pahicAna kara unakI zraddhA karate haiM; unake sabhI kaSTa naSTa ho jAte haiN||1|| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zuddhopayogAdhikAra vigata gAthAoM meM yaha spaSTa kiyA jA cukA hai ki yaha svayaMbhU bhagavAna AtmA zuddhopayoga ke prabhAva se indriyAtIta ho gayA hai, usake jJAna aura Ananda bhI atIndriya ho gaye haiN| vaha anantajJAna aura anantasukha se sampanna ho gayA hai| athAsyAtmanaH zuddhopayogAnubhAvAtsvayaMbhuvo bhUtasya kathamindriyairvinA jJAnAnandAviti saMdehamudasyati / athAtIndriyatvAdeva zuddhAtmanaH zArIraM sukhaduHkhaM nAstIti vibhAvayati / pakkhINaghAdikammo aNaMtavaravIrio ahiytejo| jAdo adidio soNANaM sokkhaM ca prinnmdi||19|| sokkhaMvA puNa dukkhaM kevalaNANissa Natthi dehgdN| jamhA adidiyattaM jAdaM tamhA du taM NeyaM / / 20 / / prakSINaghAtikarmA anantavaravIryo'dhikatejAH / jAto'tIndriyaH sa jJAnaM saukhyaM ca pariNamati / / 19 / / saukhyaM vA punarmuHkhaM kevalajJAnino nAsti dehagatam / yasmAdatIndriyatvaM jAtaM tasmAttu tajjJeyam / / 20 / / aisI sthiti meM indriyoM se hI jJAna aura Ananda kI utpatti mAnanevAle ajJAnIjanoM ko yaha prazna uThanA svAbhAvika hI hai ki zuddhopayoga ke prabhAva se svayaMbhU hue isa bhagavAna AtmA ko binA indriyoM ke jJAna aura Ananda kI prApti kaise ho sakatI hai? ina gAthAoM meM ukta AzaMkA kA satarka samAdhAna karate hae atIndriya hone se zuddhAtmA meM zArIrika sukha-duHkha nahIM haiM - yaha batAyA gayA hai| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) atIndriya ho gaye jinake jJAna sukha ve svyNbhuu| jina kSINaghAtikarma teja mahAna uttama vIrya haiN||19|| atIndriya ho gaye haiM jina svayaMbhU basa islie| kevalI ke dehagata sukha-duHkha nahIM paramArtha se||20|| jinake ghAtikarma kSaya ho cuke haiM; jo atIndriya ho gaye haiM, jinakA teja adhika aura vIrya uttama hai; aise ve svayaMbhU bhagavAna AtmA jJAna aura sukharUpa pariNamana karate haiN| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 pravacanasAra 19vIM gAthA kA artha aisA bhI kiyA jA sakatA hai ki jinake ghAtikarma kSaya ho cuke haiM, jinakA teja adhika aura vIrya uttama hai; una svayaMbhU bhagavAna ke jJAna aura sukha atIndriya ho gaye haiN| __ ayaM khalvAtmA zuddhopayogasAmarthyAt prakSINaghAtikarmA, kSAyopazamikajJAnadarzanAsaMpRktatvAdatIndriyo bhUta: sannikhilAntarAyakSayAdanantavaravIryaH, kRtsnajJAnadarzanAvaraNapralayAdadhikakevalajJAnadarzanAbhidhAnatejAH, samastamohanIyAbhAvAdatyantanirvikAracaitanyasvabhAvamAtmAnamAsAdayan svayameva svaparaprakAzakatvalakSaNaM jJAnamanAkulatvalakSaNaM saukhyaM ca bhUtvA prinnmte| evamAtmanojJAnAnandausvabhAva eva / svabhAvasya tu parAnapekSatvAdindriyairvinApyAtmano jnyaanaanndausNbhvtH||19|| yata eva zuddhAtmano jAtavedasa eva kAlAyasagolotkUlitapudgalAzeSavilAsakalpo nAstIndriyagrAmastata eva ghoraghanaghAtAbhighAtaparamparAsthAnIyaM zarIragataMsukhaduHkhaMna syaat||20|| kevalajJAnI ke zarIra saMbaMdhI sukha-duHkha nahIM hote; kyoMki unake jJAna aura Ananda meM atIndriyatA utpanna ho gaI hai| ukta gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "zuddhopayoga kI sAmarthya se jisake ghAtikarma kSaya ho gaye haiM, kSAyopazamika jJAna-darzana ke sAtha asaMpRkta (samparka rahita) hone se jo atIndriya ho gayA hai, samasta antarAya kAkSaya hone se jisakA uttama vIrya hai aura samasta jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa kA pralaya ho jAne se jisakA kevalajJAna aura kevaladarzana nAmaka teja adhika hai; aisA yaha svayaMbhU AtmA samasta mohanIya karma ke abhAva ke kAraNa atyanta nirvikAra zuddha caitanya svabhAvavAle AtmA kA anubhava karatA huAsvayameva svaparaprakAzakatAlakSaNa jJAna aura anAkulatAlakSaNa sukharUpa hokara pariNamita hotA hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki jJAna aura Ananda AtmA kAsvabhAva hI haiN| cU~ki svabhAva para se nirapekSa hotA hai; isalie AtmA ke jJAna aura AnandabhI nirapekSa hI hote haiM, unheM indriyoM kI apekSA nahIM hai, deha kI apekSA nahIM hai; ve pUrNata: svAdhIna haiN| AtmA ko sukharUpa aura jJAnarUpa pariNamita hone ke lie para kIraMcamAtra bhI apekSA nahIM hai, AvazyakatA nahIM hai| jisaprakAra tapta lohapiNDa ke vilAsa se agni bhinna hI hai; usIprakAra zuddha AtmA ke indriyA~ nahIM haiM, zarIra nahIM hai| isalie jisaprakAra lohe ke gole se bhinna agni ko ghana ke ghAta nahIM sahane par3ate; usIprakAra zuddha AtmA ke zarIra saMbaMdhIsukha-duHkha nahIM hote|" 19vIM gAthA meM ghAtiyA karmoM ke abhAva meM utpanna honevAle ananta catuSTaya kI carcA kI gaI hai aura 20vIM gAthA meM yaha kahA gayA hai ki sarvajJa bhagavAna ke dehagata arthAt indriyajanita Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zuddhopayogAdhikAra sukha-du:kha nahIM hote; kyoMki ve atIndriya jJAna va atIndriya sukharUpa pariNamita ho gaye haiN| - isI bAta ko spaSTa karate hue yahA~ TIkA meM AcArya amRtacandra likhate haiM ki jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karma ke abhAva se athavA kSAyopazamika jJAna-darzana ke abhAva se athavA indriyajJAna-darzana ke abhAva se kevalajJAnI va kevaladarzanI athavA sarvajJa aura sarvadarzI athavA atIndriya jJAna-darzana vAlA tathA antarAya karma ke abhAva se anaMtavIrya kA dhanI yaha svayaMbhU bhagavAna AtmA mohanIya karma ke abhAva ke kAraNa nija caitanya tattva kA anubhava karatA huA svayaM svabhAva se hI svaparaprakAzaka jJAna aura anAkulalakSaNa sukharUpa pariNamita hotA hai| ata: vaha nirapekSabhAvase anantajJAna aura anantasukhamaya hai| anta meM AcArya amatacandra niSkarSa prastuta karate hue kahate haiM ki svabhAva hI use kahate haiM ki jisameM para kI apekSA na ho| yahI kAraNa hai ki zuddhopayoga se ghAtikarmoM ke abhAva hote hI yaha AtmA indriyoM ke binA hI svAbhAvikarUpa se svayaM hI jJAna aura AnandarUpa se pariNamita ho jAtA hai| aba yahA~ prazna khar3A hotA hai ki yaha kaise ho sakatA hai; kyoMki arahaMta bhagavAna ke deha vidyamAna hai, indriyA~ vidyamAna haiM; isakAraNa unake dehagata indriya sukha-du:kha to honA hI cAhie? isI prazna ke uttara meM 20vIM gAthA likhI gaI hai| isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karane ke lie AcArya amRtacandra ne agni se tapta lohapiNDa se bhinna agni kA udAharaNa diyA hai| agni se saMtapta lohA yadyapi agnimaya dikhAI detA hai, tathApi usa taptalohe meM lohA aura agni apane-apane svabhAva se bhinna-bhinna hI haiM, jisaprakAra ghana ke ghAta par3ane se lohA tur3a-mur3a jAtA hai, kintu agni ko kucha nahIM hotaa| usIprakAra arahaMta avasthA meM deha aura AtmA eka kSetrAvagAhI hone para bhI svabhAva se bhinna-bhinna hI haiN| yahI kAraNa hai ki arahaMta bhagavAna ko dehajanya sukha-dukha nahIM hote| ye zuddhopayogAdhikAra kI aMtima gAthAyeM haiN| isake uparAnta aba kramaza: jJAnAdhikAra aura sukhAdhikAra AraMbha hoNge| AgAmI adhikAroM kI viSayavastu kA saMketa ina gAthAoM meM A gayA hai| ina gAthAoM meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki arahaMta bhagavAna ke cAra ghAtiyA karmoM ke nAza ho jAne se unake jJAna aura sukha atIndriyapane ko prApta ho gaye haiM; isakAraNa unake puNya-pApa ke udaya meM honevAle dehagata sukha-du:kha nahIM hote| ve svayaMbhU sarvajJa bhagavAna ananta atIndriya Ananda aura kSAyikabhAvarUpa anaMtajJAna ke dhArI ho gaye haiN| unakA vaha atIndriya jJAna va atIndriya sukha kaisA hai ? isa bAta kA vizeSa varNana AgAmI adhikAroM meM svataMtrarUpa se kiyA jaayegaa| jJAnAdhikAra meM atIndriyajJAna (sarvajJatA) aura sukhAdhikAra meM atIndriya anaMtasukha kA nirUpaNa vistAra se kiyA jaayegaa||19-20 / / isaprakAra AcArya kundakundakRta pravacanasAra kI AcArya amRtacandra kRta tattvapradIpikA nAmaka saMskRta TIkA aura DaoN. hukamacandabhArilla kRta jJAna-jJeyatattvaprabodhinI hindI TIkA meM jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra ke aMtargata zuddhopayogAdhikAra samApta hotA hai| . . tihAtAhA . Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnAdhikAra (gAthA 21 se gAthA 52 taka) atha jJAnasvarUprapaJcaM saukhyasvarUpaprapaJcaM ca kramapravRttaprabandhadvayenAbhidadhAti / tatra kevalino'tIndriyajJAnapariNatatvAtsarvaM pratyakSaM bhavatIti vibhAvayati / athAsya bhagavato'tIndriyajJAnapariNatatvAdeva na kiMcitparokSaM bhavatItyabhipraiti pariNamado khalu NANaM paccakkhA svvdvvpjjaayaa| so Neva te vijANAdi uggahapuvvAhiM kiriyAhiM / / 21 / / Natthi parokkhaM kiMci vi samaMta savvakkhaguNasamiddhassa / akkhAtIdassa sadA sayameva hi NANajAdassa / / 22 / / pariNamamAnasya khalu jJAnaM pratyakSA: srvdrvypryaayaaH| sa naiva tAn vijAnAtyavagrahapUrvAbhi: kriyAbhiH / / 21 / / maMgalAcaraNa (dohA) sabhI dravya jhalakeM sadA manahu A~valA haath| are atIndriyajJAna meM guNa-paryaya ke saath|| zuddhopayogAdhikAra ke anta meM jisa anantajJAna aura anantasukha kI bAta kI hai athavA atIndriya jJAna aura atIndriya sukha kI bAta kI hai; unake saMdarbha meM vistAra se samajhane ke lie aba kramaza: jJAnAdhikAra aura sukhAdhikAra kI bAta karate haiN| ___ yadyapi ina adhikAroM kA nAma to jJAnAdhikAra aura sukhAdhikAra hI hai; tathApi inameM jJAna aura sukha guNoM kI carcA na hokara atIndriya jJAna (kevalajJAna-sarvajJatA) aura atIndriya sukha (anaMtasukha) kI carcA hai| pahale jJAna adhikAra AraMbha karate hue sarvaprathama 21vIM aura 22vIM gAthAoM ke mAdhyama se yaha batAte haiM ki kevalIbhagavAna ke jJAna meM sabhI padArtha pratyakSarUpa se jJAta hote haiM, unake kucha bhI parokSa nahIM hai| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) kevalI bhagavAna ke saba dravya guNa-paryAyayuta / pratyakSa haiM avagrahAdipUrvaka ve unheM nahIM jAnate||21|| sarvAtmaguNase sahita haiM ara jo atIndriya ho gye| parokSa kucha bhI hai nahIM una kevalI bhagavAna ke||22|| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : jJAnAdhikAra 33 nAsti parokSaM kiMcidapi samantataH sarvAkSaguNasamRddhasya / akSAtItasya sadA svayameva hi jJAnajAtasya / / 22 / yatona khalvindriyANyAlambyAvagrahehAvAyapUrvakaprakrameNa kevalI vijAnAti, svayameva samastAvaraNakSayakSaNa evAnAdyanantAhetukAsAdhAraNabhUtajJAnasvabhAvameva kAraNatvenopAdAya tadupari pravikasatkevalajJAnopayogIbhUya vipariNamate, tato'syAkramasamAkrAntasamastadravyakSetrakAlabhAvatayA samakSasaMvedanAlambanabhUtAH sarvadravyaparyAyA: pratyakSA eva bhavanti / / 21 / / asya khalu bhagavataH samastAvaraNakSayakSaNa eva sAMsArikaparicchittiniSpattibalAdhAnahetubhUtAni pratiniyataviSayagrAhINyakSANi tairatItasya, sparzarasagandhavarNazabdaparicchedarUpaiH samarasatayA samantata: sarvairevendriyaguNaiH samRddhasya, svayameva sAmastyena svaparaprakAzanakSamamanazvaraM lokottarajJAnajAtasya, akramasamAkrAntasamastadravyakSetrakAlabhAvatayA na kiMcanApi parokSameva syAt / / 22 / / athAtmano jJAnapramANatvaM jJAnasya sarvagatatvaM codyotayati AdA NANapamANaM NANaM NeyappamANamuddiTTha / yaM loyAloyaM tamhA NANaM tu savvagayaM ||23|| jJAnarUpa se pariNamita hue kevalI bhagavAna ke sarvadravya aura unakI sabhI paryAyeM pratyakSa haiM; ve unheM avagrahAdi kriyAoM se nahIM jaante| jo sadA indriyAtIta haiM, sarva ora se sarvAtmaguNoM se samRddha haiM aura svayameva jJAnarUpa hue haiM; una kevalI bhagavAna ke kucha bhI parokSa nahIM hai / ukta gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "kevalI bhagavAna indriyoM ke Alambana se avagraha-IhA- avAyapUrvaka krama se nahIM jAnate; apitu samasta AvaraNa ke kSaya ke kSaNa hI anAdi-anaMta, ahetuka aura asAdhAraNa jJAnasvabhAva ko hI kAraNarUpa grahaNa karane se tatkAla hI pragaTa honevAle kevalajJAnarUpa hokara pariNamita hote haiM; isalie unake samasta dravya-kSetra - kAla - bhAvoM kA akramika grahaNa hone se pratyakSajJAna kI AlambanabhUta samasta dravya aura unakI samasta paryAyeM pratyakSa hI haiM / samasta AvaraNa ke kSaya ke kSaNa hI jo bhagavAna sAMsArika jJAna ko utpanna karane ke bala ko kAryarUpa dene meM hetubhUta aisI jo apane-apane nizcita viSayoM ko grahaNa karanevAlI indriyoM se atIta hue haiM; jo sparza, rasa, gaMdha, varNa aura zabda ke jJAnarUpa sarva indriyaguNoM se sarva ora se samarasarUpa se samRddha haiM arthAt sabhI sparzAdi ko sarvAtmapradezoM se jAnate haiM aura jo svayameva samastarUpa se svapara kA prakAzana karane meM samartha, avinAzI, lokottara jJAnarUpa hue haiM; aise ina kevalI bhagavAna ko samasta dravya-kSetra - kAla-bhAva akramika grahaNa hone se kucha bhI parokSa nahIM hai / ' Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra AtmA jJAnapramANaM jJAnaM jJeyapramANamuddiSTam / jJeyaM lokAlokaM tasmAjjJAnaM tu sarvagatam / / 23 / / AtmA hi samagaNaparyAyaM dravyama' iti vacanAta jJAnena saha hInAdhikatvarahitatvena pariNatatvAttatparimANaH, jJAnaM tu jJeyaniSThatvAddAhAniSThadahanavattatparimANaM; jJeyaM tu lokAlokavibhAgavibhaktAnantaparyAyamAlikAlIDhasvarUpasUcitA vicchedotpAdadhrauvyA SaDdravyI sarvamiti yAvat / __tato ni:zeSAvaraNakSayakSaNa eva lokAlokavibhAgavibhaktasamastavastvAkArapAramupagamya tathaivApracyutatvena vyavasthitatvAt jJAnaM sarvagatam / / 23 / / ukta gAthAoM kA mUla vajana isa bAta para hai ki kevalajJAnI bhagavAna sva aura para sabhI padArthoM ko, unakI bhUta, bhAvI aura vartamAna paryAyoM ke sAtha eka samaya meM vartamAnavat hI pratyakSa jAnate haiM; kyoMki svayaM ke AtmA ke Azraya se utpanna unakA svaparaprakAzaka kevalajJAna indriyAdhIna nahIM hai, parokSa nahIM hai; atIndriya hai aura pUrNata: svAdhIna hai||21-22|| jJAnAdhikAra kI AraMbhika 21 evaM 22vIM gAthAoM meM yaha kahA gayA hai ki kevalajJAnI sabhI padArthoM ko pratyakSa jAnate haiM aura aba yaha kahA jA rahA hai ki AtmA jJAnapramANa hai aura lokAloka ko jAnanevAlA jJAna sarvagata hai; kyoMki jJAna jJeyapramANa hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) yaha Atma jJAnapramANa hai ara jJAna jJeyapramANa hai| haiM jJeya lokAloka isa vidhi sarvagata yaha jJAna hai / / 23 / / AtmA jJAnapramANa hai aura jJAna jJeyapramANa kahA gayA hai| jJeya loka aura aloka hai; isalie jAna sarvagata (sarvavyApaka) hai| ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "samaguNaparyAyaM dravyaM arthAt yugapad sabhI guNa aura paryAyeM hI dravya haiM - isa vacana ke anusAra jJAna sehInAdhikatArahita rUpasepariNamita hone ke kAraNa AtmAjJAnapramANa hai aura dAhAniSTa dahana (agni) ke samAna jJeyaniSTa hone se jJAna jJeyapramANa hai| ananta paryAyamAlA se AliMgita svarUpasesUcita, utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka, SadravyamayIloka aura aloka ke vibhAga se vibhakta sabhI kucha jJeya hai| isalie sampUrNa AvaraNa ke kSaya ke kSaNa hI loka aura aloka ke vibhAga se vibhakta samasta vastuoM ke AkAroM ke pAra ko prApta karane ke kAraNa isIprakAra acyuta rUpase rahane se jJAna sarvagata hai|" Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : jJAnAdhikAra athAtmano jJAnapramANatvAnabhyupagame dvau pakSAvupanyasya dUSayatiNANappamANamAdA Na havadi jasseha tassa so AdA / ho vA ahio vA NANAdo havadi dhuvameva / / 24 / / ho jadi so AdA taNNANamacedaNaM Na jANAdi / ahio vA NANAdo NANeNa viNA kahaM jANAdi / / 25 / / - jJAnapramANamAtmA na bhavati yasyeha tasya sa AtmA / hIno vA adhiko vA jJAnAdbhavati dhruvameva / / 24 / / hIno yadi sa AtmA tat jJAnamacetanaM na jAnAti / adhiko vA jJAnAt jJAnena vinA kathaM jAnAti / / 25 / / isaprakAra isa gAthA meM mAtra yahI kahA gayA hai ki jJAna sabakucha jAnatA hai; ata: jJAna sarvagata hai / isI bAta ko aise bhI kahA jA sakatA hai ki sabhI jagata jJAnagata hai; kyoMki vaha jJAna ke dvArA jAnA jAtA hai| lokAloka ko jAnane se jJAna lokAloka meM pahu~ca gayA - aisA kaho yA lokAloka jJAna meM A gayA - aisA kaho, donoM eka-sI hI bAteM haiM / jJeya-jJAyakarUpa nimitta- naimittika saMbaMdha hone se ukta kathana vyavahAranaya kA hI kathana hai| paramArtha se dekheM to na to jJAna jJeyoM ke pAsa jAtA hai aura na jJeya jJAna ke pAsa Ate haiN| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - 35 ke donoM apanI-apanI jagaha para rahate hue hI jJAna jJeyoM ko jAna letA hai aura jJeya jJAna jAnane meM A jAte haiN| vastu kA svarUpa aisA hI hai / / 23 / / vigata gAthA meM AtmA ko jJAnapramANa aura jJAna ko jJeyapramANa batAyA gayA hai| aba ina 24 aura 25 vIM gAthAoM meM usI bAta ko yukti se siddha karate haiN| AtmA ko jJAnapramANa na mAnane meM do pakSa prastuta kara ukta mAnyatA kA nirAkaraNa karate haiM / ( harigIta ) are jinakI mAnyatA meM Atma jJAnapramANa nA / to jJAna se vaha hIna athavA adhika honA cAhie ||24|| jJAna se ho hIna acetana jJAna jAne kisataraha / jJAna se ho adhika jiya kisataraha jAne jJAna bina ||25|| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra ___ yadi khalvayamAtmA hInojJAnAdityabhyupagamyate, tadAtmano'tiricyamAnaM jJAnaM svAzrayabhUtacetanadravyasamavAyAbhAvAdacetanaM bhavadrUpAdiguNakalpatAmApannaM na jaanaati| yadi punarjJAnAdadhika iti pakSaH kakSIkriyate tadAvazyaM jJAnAdatiriktatvAt pRthagbhUto bhavan ghaTapaTAdisthAnIyatAmApannojJAnamantareNa na jAnAti / tato jJAnapramANa evAyamAtmAbhyapagantavyaH / / 24-25 / / isa jagata meM jisake mata meM AtmAjJAnapramANa nahIM hai; usake mata meM vaha AtmA avazya hI yA tojJAna se hIna (choTA) hogA yA phira jJAna se adhika (bar3A) hogaa| yadi vaha AtmAjJAna se hIna (choTA) ho to vaha jJAna acetana hone se jAna nahIM sakegA aura adhika (bar3A) huA to vaha AtmA, jJAna ke binA kaise jAnegA? ukta gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "yadi yaha svIkAra kiyA jAya ki AtmA jJAna se hIna hai to AtmA se Age bar3ha jAnevAlA jJAna apane AzrayabhUta cetanadravya kA samavAya (saMbaMdha) na rahane se acetana hotA huArUpAdiguNoM jaisA acetana hone se nahIM jaanegaa| yadi aisA pakSa svIkAra kiyA jAve ki yaha AtmA jJAna se adhika hai to jJAna se Age bar3ha jAne se jJAna se rahita hotA huA AtmA, ghaTa-paTAdijaisA hone se jJAna ke binA nahIM jaanegaa| isalie yaha AtmAjJAnapramANa hI mAnanA yogya hai|" sIdhI-sI bAta hai ki yadi AtmA jJAna ke barAbara nahIM hai to yA to vaha jJAna choTA hogA yA phira bar3A hogaa| choTA hone kI sthiti meM jJAna kA vaha aMza ki jisako cetana AtmA kA Azraya prApta nahIM hai, use acetanatva kA prasaMga aayegaa| ukta jJAnAMza ko acetana mAnane para vaha jAnegA kaise ? kyoMki jAnanA to cetana dravya kA hI kAma hai| yadi AtmA jJAna se bar3A hogA to phira AtmA kA jo aMza jJAna se rahita hogA, vaha jAnane kA kAma kaise karegA? ata: yahI ucita hai ki AtmA ko jJAnapramANa hI svIkAra kiyA jaaye| sabakucha milAkara ina gAthAoM meM yahI kahA gayA hai ki sabhI dravyoM ke dravya-guNa-paryAyoM kA kSetra eka hI hotA hai, eka jaisA hI hotA hai, barAbara hI hotA hai| AtmA bhI eka dravya hai; ata: vaha, usakA jJAnaguNa aura usakI kevalajJAna paryAya kA kSetra bhI eka hI hai, samAna hI hai, barAbara hI hai| AtmA ke jJAnaguNa kI kevalajJAna paryAya lokAloka ko jAnatI hai; isakAraNa use sarvagata kahA gayA hai| jaba vaha sarvagata hai to usakA AdhArabhUta jJAnaguNa aura Atmadravya bhI sarvagata hI honA cAhie / isI AdhAra para yaha kahA gayA hai ki Atmadravya, usakA jJAnaguNa aura usakI kevalajJAnaparyAya sarvagata hai| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : jJAnAdhikAra athAtmano'pi jJAnavat sarvagatatvaM nyAyAyAtamabhinandati - savvagado jiNavasaho savve vi ya taggayA jagadi aTThA / NANamayAdo ya jiNo visayAdo tassa te bhaNidA / / 26 / / sarvagato jinavRSabha: sarve'pi ca tadgatA jgtyrthaaH| jJAnamayatvAcca jino viSayatvAttasya te bhaNitAH / / 26 / / 37 jJAnaM hi trisamayAvacchinnasarvadravyaparyAyarUpavyavasthitavizvajJeyAkArAnAkrAmat sarvagatamuktaM tathAbhUtajJAnamayIbhUya vyavasthitatvAdbhagavAnapi sarvagata eva / evaM sarvagatajJAnaviSayatvAtsarve'rthA api sarvagatajJAnAvyatiriktasya bhagavatastasya te viSayA iti bhaNitatvAttadgatA eva bhavanti / tatra nizcayanayenAnAkulatvalakSaNasaukhyasaMvedanatvAdhiSThAnatvAvacchinnAtmapramANajJAnaukta sthiti meM yaha prazna upasthita hotA hai ki jaba alokAkAza meM AtmA jAtA hI nahIM hai; jA hI nahIM sakatA hai to phira jJAna ko sarvagata kaise mAnA jA sakatA hai ? isI ke uttara yaha spaSTa kiyA gayA hai ki nizcaya se to jJAna Atmagata hI hai, kintu vyavahAra se lokAloka ko jAnane ke kAraNa use sarvagata bhI kahA jAtA hai / / 24-25 / / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - vigata gAthAoM meM yukti aura Agama se yaha siddha kiyA gayA hai ki AtmA jJAnapramANa hai aura jJAna jJeyapramANa hai; isalie jJAna sarvagata hai aura aba isa gAthA meM yaha spaSTa kara rahe haiM ki jJAna ke samAna AtmA bhI sarvagata hai, jinavaradeva bhI sarvagata haiM / ( harigIta ) haiM sarvagata jina aura sarva padArtha jinavaragata khe| jina jJAnamaya basa isalie saba jJeya jinake viSaya haiM // 26 // jinavara sarvagata haiM aura jagata ke sarvapadArtha jinavaragata haiM; kyoMki jina jJAnamaya haiM aura ve sabhI padArtha jJAna ke viSaya hone se jina ke viSaya kahe gaye haiN| ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai "trikAla ke sarva dravya-paryAyarUpa pravartamAna samasta jJeyAkAroM ko jAnane ke kAraNa jJAna ko sarvagata kahA gayA hai aura sarvagata jJAnamaya hone se bhagavAna bhI sarvagata haiM / sarvapadArtha sarvagata jJAna ke viSaya hone se ve sarvagata jJAna se abhinna bhagavAna ke viSaya haiM - aisA zAstroM meM kahA hai; isalie sarvapadArtha bhagavAnagata hI haiN| isaprakAra bhagavAna sarvagata haiM aura sarva Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra padArthabhagavAnagata haiN| svatattvAparityAgena vizvajJeyAkArAnanupagamyAvabudhyamAno'pi vyavahAranayena bhagavAn sarvagata iti vyapadizyate / tathA naimittikabhUtajJeyAkArAnAtmasthAnavalokya sarve'rthAstadgatA ityupacaryante, na ca teSAM paramArthato'nyonyagamanamasti, srvdrvyaannaaNsvruupnisstthtvaat| ayaM kramo jJAne'pi nizceyaH / / 26 / / nizcayanaya se anAkulatAlakSaNa sukha ke saMvedana ke adhiSThAnarUpa AtmA ke barAbara hI jJAna svatattva hai| tAtparya yaha hai ki jahA~-jahA~sakha kA saMvedana hai. vahA~-vahA~hI jJAna hai| jJAna aura Ananda kA adhiSThAna eka hI AtmA hai| ukta nijasvarUpa AtmapramANa jJAna ko choDe binA aura samasta jJeyAkAroM ke nikaTa gaye binAbhagavAna sarva padArthoM ko jAnate haiN| nizcayanaya se aisA hone para bhI vyavahAranaya se yaha kahA jAtA hai ki bhagavAna sarvagata haiM aura naimittikabhUta jJeyAkAroM ko Atmastha dekhakara aisA upacAra se kahA jAtA hai ki sarva padArtha Atmagata haiM; parantu paramArthata: unakA eka-dUsare meM gamana nahIM hotA; kyoMki sarva dravya svarUpaniSTha haiM, apane-apane meM nizcala askhalita haiN| yahI krama jJAna meM bhI nizcita karanA caahie| tAtparya yaha hai ki jisaprakAra AtmA aura jJeyoM ke saMbaMdha meM nizcaya-vyavahAra se kahA gayA hai; usIprakAra jJAna aura jJeyoM para bhI ghaTita kara lenA caahie|" vastuta: bAta yaha hai ki jJAna AtmA ke asaMkhya pradezoM ke bAhara nahIM jAtA aura AtmA apane asaMkhya pradezoM ke sAtha saMsArAvasthA meM prApta deha ke AkAra meM hI rahatA hai aura siddhAvasthA meM kiMcitnyUna aMtima deha ke AkAra meM rahatA hai| jJeya sampUrNa loka meM sarvatra vyApta haiM aura alokAkAza bhI jJeya hai| ukta sabhI jJeyoM ko sarvajJa bhagavAna jAnate haiN| isaprakAra sarvajJa bhagavAna yA sarvajJa bhagavAna kA jJAna dehapramANa sImA meM rahakara bhI sAre lokAloka ke jJeyoM ko sahajabhAva se jAnatA hai aura sabhI jJeya unake jJAna meM sahajabhAva se jhalakate haiM. jAne jAte haiN| Atmavastu kA, usake jJAnasvabhAva kA, usakI jJAnaparyAya kA aura sampUrNa jJeyoM kA aisA hI sahaja svabhAva hai ki AtmA, jJAna yA usakI jJAnaparyAya apane meM sImita rahakara bhI dUrastha sabhI jJeyoM ko jAna letI hai aura dUrastha jJeya bhI svasthAna ko chor3e binA hI jJAna ke Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : jJAnAdhikAra viSaya bana jAte haiN| athAtmajJAnayorekatvAnyatvaM cintayati - NANaM appa tti madaM vaTTadi NANaM viNA Na appaannN| tamhA NANaM appA appA NANaM va aNNaM vA / / 27 / / jJAnamAtmeti mataM vartate jJAnaM vinA nAtmAnam / tasmAt jJAnamAtmA AtmA jJAnaM vA anyadvA / / 27 / / yataHzeSasamastacetanAcetanavastusamavAyasambandhanirutsukatayA'nAdyanantasvabhAvasiddhasamavAyasambandhamekamAtmAnamAbhimukhyenAvalambya pravRttatvAt taM vinA AtmAnaM jJAnaM na dhArayati, isI sthiti ko nayoM kI bhASA meM isaprakAra vyakta karate haiM ki nizcayanaya se AtmA va jJAna Atmagata hai aura vyavahAranaya se sarvagata hai| isIprakAra nizcayanaya se sabhI jJeya svagata (jJeyagata) haiM aura vyavahAranaya se jJAnagata haiM, Atmagata haiN| isaprakAra bhagavAna AtmA aura lokAloka meM sahaja hI jJAtA-jJeyarUpa nimitta-naimittika saMbaMdha hai aura nimitta-naimittika saMbaMdhI jo bhI kathana hotA hai, vaha sabhI asadbhUtavyavahAranaya ke viSaya meM AtA hai / / 26 / / vigata gAthA meM yaha kahA gayA hai ki jinavara arthAt AtmA sarvagata hai aura sarvapadArtha jinavaragata arthAt Atmagata haiM; kyoMki sabhI padArtha AtmA ke dvArA jAne jAte haiN| aba isa 27 vIM gAthA meM AtmA aura jJAna meM kathaMcit ekatva hai aura kathaMcit anyatva hai; yaha siddha karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) re AtamA ke binA jaga meM jJAna ho sakatA nhiiN| hai jJAna Atama kintu Atama jJAna bhI hai anya bhI / / 27|| jJAna AtmA hai - aisA jinavaradeva kA mata hai| AtmA ke atirikta anya kisI dravya meM jJAna nahIM hotA; isalie jJAna AtmA hai| jJAna to AtmA hai, parantu AtmA mAtra jJAna nahIM hai; apitu jJAnaguNa dvArA jJAna hai aura sukhAdi anya guNoM dvArA anya bhI hai| ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 pravacanasAra ___ "zeSa samasta cetana aura acetana vastuoM ke sAtha samavAya (tAdAtmya) saMbaMdha nahIM hone se aura AtmA ke sAtha anAdi-anaMta svabhAvasiddha samavAya saMbaMdha hone se, AtmA kA ati tato jJAnamAtmaiva syAt / AtmA tvanantadharmAdhiSThAnatvAt jJAnadharmadvAreNa jJAnamanyadharmadvAreNAnyadapi syaat| kiM cAnekAnto'tra balavAn / ekAntena jJAnamAtmeti jJAnasyAbhAvo'cetanatvamAtmano vizeSaguNAbhAvAdabhAvovA syAt / sarvathAtmA jJAnamiti nirAzrayatvAt jJAnasyAbhAva AtmanaH zeSaparyAyAbhAvastadavinAbhAvinastasyApyabhAvaH syAt / / 27 / / nikaTatAse avalambana karake pravartamAna hone se aura AtmA ke binA apanA astitva hI nahIM rakha pAne ke kAraNa jJAna AtmA hI hai tathA AtmA to anaMta dharmoM kA adhiSThAna hone se jJAna dharma dvArA jJAna hai aura anya dharmoM dvArA anya bhI hai| ___ dUsarI bAta yaha hai ki yahA~ anekAnta balavAna hai; kyoMki yadi aisA mAnA jAya ki ekAnta se jJAna hI AtmA hai to jJAnaguNa aura Atmadravya eka ho jAne se jJAnaguNa kA abhAva ho jAyegA, isakAraNa AtmA acetana ho jAvegA athavA vizeSaguNa kA abhAva hone se AtmA kA hI abhAva ho jaavegaa| yadiyaha mAnAjAya ki AtmAsarvathAjJAna hai to Atmadravya ke eka jJAnaguNarUpaho jAne se jJAna kA koI AdhArabhUta dravya nahIM rhegaa| aisI sthiti meM nirAzrayatA ke kAraNa jJAna kA abhAva ho jAvegA athavA Atmadravya ke eka jJAnaguNarUpa ho jAne se AtmA kI zeSa paryAyoM (sukha-vIryAdiguNoM) kA abhAva ho jAyegA aura unake sAtha avinAbhAvI saMbaMdhavAle AtmA kA bhI abhAva ho jaayegaa|" ukta sampUrNa vizleSaNa kA sAra yahI hai ki AtmA jJAnAdi anaMtaguNoM kA akhaNDapiNDa hai, anaMtaguNamaya abheda vastu hai| AtmA ke anantaguNoM meM jJAna bhI eka guNa hai; isakAraNa yaha kahA jAtA hai ki jJAna AtmA hai| isI AdhAra para yaha bhI kahA jA sakatA hai ki sukha AtmA hai, zraddhA AtmA hai, cAritra AtmA hai; kintu yaha nahIM kahA jA sakatA ki AtmA jJAna hai, kyoMki AtmA akelA jJAna hI nahIM hai, sukhAdirUpa bhI hai| tAtparya yaha hai ki AtmA jJAnarUpa to hai; kintu AtmA jJAnarUpa hI nahIM hai, sukharUpa bhI hai, zraddhArUpa bhI hai, darzanarUpa bhI hai, cAritrarUpa bhI hai; ananta guNoMrUpa hai| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : jJAnAdhikAra isaprakAra eka apekSA se jJAna aura AtmA eka hI haiM aura dUsarI apekSA se jJAna AtmA kA eka guNa hai aura AtmA jJAna jaise anya sukhAdi ananta guNoM kA akhaNDapiNDa hai| ___ atha jJAnajJeyayo: parasparagamanaM pratihanti / athArtheSvavRttasyApi jJAninastadvRttisAdhakaM zaktivaicitryamudyotayati NANI NANasahAvo aTThA NeyappagA hi nnaanniss| rUvANi va cakkhUNaM NevaNNoNNesu vaTuMti / / 28 / / Na paviThTho NAviTTho NANI Neyesu rUvamiva ckkhuu| jANadi passadi NiyadaM akkhAtIdo jagamasesaM / / 29 / / jJAnI jJAnasvabhAvo'rthA jJeyAtmakA hi jnyaaninH| rUpANIva cakSuSoH naivAnyonyeSu vartante / / 28 / / na praviSTo nAviSTo jJAnI jJeyeSu rUpamiva ckssuH| jAnAti pazyati niyatamakSAtIto jagadazeSam / / 29 / / isaprakAra AtmA aura jJAna anya-anya bhI haiM aura ananya bhI haiM / / 27 / / vigata 27 vIM gAthA meM yaha samajhAyA gayA hai ki jJAna aura AtmA kathaMcit ananya haiM aura kathaMcit anya-anya haiN| aba 28vIM gAthA meM yaha samajhAyA jA rahA hai ki jJAna jJeyoM meM praveza nahIM karatA aura jJeya bhI jJAna meM nahIM aate| 29vIM gAthA meM usa zaktivaicitrya ko spaSTa karate haiM ki jisake kAraNa AtmA meM apravRtta parapadArthoM kA pravRtta honA siddha hotA hai| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) rUpa ko jyoM cakSu jAne paraspara apraviSTha rh| tyoM Atma jJAnasvabhAva anya padArtha usake jJeya haiN||28|| praviSTha raha apraviSTha raha jyoM cakSu jAne rUpa ko| tyoM atIndriya AtamA bhI jAnatA sampUrNa jaga ||29|| jisaprakAra rUpI padArtha netroM ke jJeya haiM; usIprakAra jJAnasvabhAvI AtmA ke sabhI padArtha jJeya haiM; phira bhI ve jJAna aura jJeya eka-dUsare meM praveza nahIM krte| jisaprakAra cakSa rUpa meM apraviSTa rahakara aura apraviSTa na rahakara jAnatI-dekhatI hai| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 pravacanasAra usIprakAra AtmAindriyAtIta hotA huA sampUrNa jagata ko usameM apraviSTa rahakara aura apraviSTa na rahakara nirantara jAnatA-dekhatA hai| jJAnI cArthAzca svalakSaNabhUtapRthaktvatona mithovRttimAsAdayanti, kiMtu teSAM jJAnajJeyasvabhAvasambandhasAdhitamanyonyavRttimAtramasti cakSurUpavat / yathA hi caDhUMSi tadviSayabhUtarUpi dravyANi ca parasparapravezamantareNApi jJeyAkAragrahaNasamarpaNapravaNAnyevamAtmA'rthAzcAnyonya vRttimantareNApi vizvajJeyAkAragrahaNasamarpaNapravaNAH / / 28 / / yathA hi cakSU rUpidravyANi svapradezairasaMspRzadapraviSTaM paricchedyamAkaramAtmasAtkurvanna cApraviSTaM jAnAti pazyati ca; evamAtmApyakSAtItatvAtprApyakAritAvicAragocaradUratAmavApto jJeyatAmApannAni samastavastUni svapradezairasaMspRzannapraviSTaH zaktivaicitryavazato vastuvartinaH samastajJeyAkArAnunmUlya iva kavalayanna cApraviSTo pazyati ca / evamasya vicitrazaktiyogino jJAnino'rtheSvapraveza iva pravezo'pi siddhimavatarati / / 29 / / ukta gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "yadyapi AtmA aura padArtha svalakSaNabhUta pRthaktva ke kAraNa eka-dUsare meM pravRtta nahIM hote; tathApi unake netra aura rUpI padArtha kI bhAMti jJAna-jJeya svabhAvasaMbaMdha se honevAlI eka-dUsare meM pravRtti pAI jAtI hai| jisaprakAra netra aura unake viSayabhUta rUpI padArtha paraspara praveza kiye binA hI jJeyAkAroM ko grahaNa aura samarpaNa karane ke svabhAvavAle haiM; usIprakAra AtmA aura padArtha eka-dUsare meM praviSTha hue binA hI samasta jJeyAkAroM ke grahaNa karane aura samarpaNa karane ke svabhAvavAle haiN| jisaprakAra cakSurUpI dravyoM kosvapradezoM ke dvArA asparza karatI huI apraviSTha rahakara tathA jJeya AkAroM ko AtmasAta karate hue apraviSTha na rahakara jAnatI-dekhatI hai; usIprakAra AtmA bhI indriyAtItatA ke kAraNa prApyakAritA kI vicAragocaratA se dUra hotA huA (prApyakArI nahIM hone para) jJeyabhUta samasta vastuoM ko svapradezoM se asparza karatA huA apraviSTha rahakara tathA zaktivaicitrya ke kAraNa vastu meM vartate samasta jJeyAkAroM ko mAno mUla se hI ukhAr3akara grAsa kara lene se apraviSTha na rahakara jAnatA-dekhatA hai| isaprakAra isa vicitrazaktivAle AtmA ke padArthoM meM apraveza kIbhAMti praveza bhI siddha hotA hai|" ukta gAthAoM meM mAtra yahI kahA gayA hai ki jisaprakAra jaba hama A~khoM se dekhate-jAnate haiM, taba na to A~khoM ko rUpI padArthoM ke pAsa jAnA par3atA hai aura na padArthoM ko hI A~khoM meM praveza Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : jJAnAdhikAra 43 karanA par3atA hai; A~kheM aura padArtha donoM apanI-apanI jagaha rahate hue bhI hama A~khoM se padArthoM ko dekha lete haiM, jAna lete haiM aura padArtha bhI hamAre dekhane-jAnane meM A jAte haiN| athaivaM jJAnamartheSu vartata iti saMbhAvayati / athaivamarthA jJAne vartanta iti saMbhAvayati - rayaNamiha indaNIlaM duddhajjhasiyaM jahA sbhaasaae| abhibhUya taM pi duddhaM vaTTadi taha NANamaDhesu / / 30 / / jadi te Na saMti aTThANANe NANaM Na hodi savvagayaM / savvagayaM vA NANaM kahaM Na NANaTThiyA aTThA / / 31 / / isase bhI adhika mahattvapUrNa bAta yaha hai ki agni ko jAnane se A~kheM jalatI nahIM haiN| isIprakAra kI sthiti jJAna kI bhI hai| jJeya padArthoM ko jAnane ke lie jJAna ko na to kinhIM jJeya padArthoM ke pAsa jAnA par3atA hai aura na ve jJeya padArtha hI jJAna meM praviSTha hote haiM; donoM ke apane-apane svabhAva meM sthita rahane para bhI jJAna jJeya padArthoM ko jAna letA hai aura jJeya padArtha jJAna meM pratibimbita ho jAte haiN| isase bhI adhika mahattvapUrNa tathya yaha hai ki jJeyoM ko jAnane se jJAna meM kucha bhI vikRti utpanna nahIM hotI tathA jJeyoM para bhI koI prabhAva nahIM pdd'taa||28-29|| vigata 28 va 29vIM gAthAoM meM yaha kahA gayA hai ki yadyapi nizcayanaya se jJAna (AtmA) apane asaMkhyAta pradezoM meM hI rahatA hai; tathApi vaha vyavahAranaya se sarvagata bhI hai| isIprakAra yaha bhI kahA gayA hai ki yadyapi nizcayanaya se jJeya jJeyagata hI haiM; tathApi vyavahAranaya se ve jJAnagata bhI haiM; Atmagata bhI haiN| aba ina 30 va 31vIM gAthAoM meM usI bAta ko arthAt jJAna jJeyoM meM aura jJeya jJAna meM vartate haiM - isI bAta ko sayukti siddha karate haiN| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) jyoM dUdha meM hai vyApta nIlama ratna apanI prabhA se| tyoM jJAna bhI hai vyApta re nizzeSa jJeya padArtha meM ||30|| ve artha nA hoM jJAna meM to jJAna na ho srvgt| jJAna hai yadi sarvagata to kyoM na hoM ve jJAnagata ||31|| jisaprakAra isa jagata meM dUdha meM par3A huAindranIla ratna apanI prabhA se usa dUdha meM vyApta Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 pravacanasAra hokara vartatA hai; usIprakAra jJAna jJeyapadArthoM meM vyApta hokara vartatA hai| yadi ve padArtha jJAna meM na hoM to jJAna sarvagata nahIM ho sakatA aura yadi jJAna sarvagata hai to padArtha jJAnagata kaise nahIM haiM ? ratnamihendranIlaM dugdhAdhyuSitaM yathA svabhAsA / abhibhUya tadapi dugdhaM vartate tathA jJAnamartheSu / / 30 / / yadi te na santyarthA jJAne jJAnaM na bhavati sarvagatam / sarvagataM vA jJAnaM kathaM na jJAnasthitA arthA: / / 31 / / yathA kilendranIlaratnaM dugdhamadhivasatsvaprabhAbhAreNa tadabhibhUya vartamAnaM dRSTaM, tathA saMvedanamapyAtmano'bhinnatvAt kartrazenAtmatAmApannaM karaNAMzena jJAnatAmApannena kAraNabhUtAnAmarthAnAM kAryabhUtAn samastajJeyAkAranabhivyApya vartamAnaM, kAryakAraNatvenopacarya jJAnamarthAnabhibhUya vartata ityucyamAnaM na vipratiSidhyate / / 30 / / T yadi khalu nikhilAtmIyajJeyAkArasamarpaNadvAreNAvatIrNAH sarve'rthAna pratibhAnti jJAne tadA tanna sarvagatamabhyupagamyeta / abhyupagamyeta vA sarvagatam tarhi sAkSAt saMvedanamukurundabhUmikAvatIrNa (prati) bimbasthAnIyasvIyasvIyasaMvedyAkArakAraNAni paramparayA pratibimbasthAnIyasaMvedyAkArakAraNAnIti kathaM na jJAnasthAyino'rthA nizcIyante / / 31 / / ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "jisaprakAra dUdha meM par3A huA indranIla ratna apanI prabhA se dUdha meM vyApta dikhAI detA hai; usIprakAra saMvedana arthAt jJAna bhI AtmA se abhinna hone se kartA aMza se AtmA ko prApta hotA huA jJAnarUpa karaNa aMza ke dvArA kAraNabhUta padArthoM ke kAryabhUta samasta jJeyAkAroM meM vyApta huA vartatA hai; isalie kArya meM kAraNa kA (jJeyAkAroM meM padArthoM kA) upacAra karake yaha kahane meM koI virodha nahIM AtA ki jJAna padArthoM meM vyApta hokara vartatA hai / yadi samasta svajJeyAkAroM ke samarpaNa dvArA jJAna meM avatarita hote hue samasta padArtha jJAna meM pratibhAsita na hoM to vaha jJAna sarvagata nahIM mAnA jA sktaa| yadi vaha jJAna sarvagata mAnA jAtA hai to phira sAkSAt jJAnadarpaNa meM avatarita pratibimba kI bhAMti apane-apane jJeyAkAroM ke kAraNa hone se aura paramparA se pratibiMba ke samAna jJeyAkAroM ke kAraNa hone se padArtha jJAnasthita nizcita kaise nahIM hote arthAt padArtha jJAnasthita haiM hI / " yahA~ AtmA ko kartA aura jJAna ko karaNarUpa meM prastuta kiyA gayA hai tathA AtmA aura jJAna - donoM ko hI padArthoM meM vyApta kahA gayA hai arthAt unheM sarvagata kahA gayA hai| AtmA jJAna dvArA padArthoM ko jAnatA hai; ise hI 'AtmA sarvagata hai aura jJAna sarvagata hai' Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : jJAnAdhikAra aisA kahA jAtA hai| kartA kI apekSA AtmA ko sarvagata kahA jAtA hai aura karaNa kI apekSA jJAna ko sarvagata kahA jAtA hai| isa bAta ko yahA~ dUdha meM par3e hue indranIla ratna kA udAharaNa dekara samajhAyA gayA hai| indranIla ratna nIle raMga kA hotA hai| usakA aisA svabhAva hai ki yadi use dUdha meM DAla deM to usakI prabhA se sampUrNa dUdha nIlA dikhAI dene lagatA hai| ise hI aisA kahA jAtA hai ki dUdha nIlA ho gayA / gaharAI se dekheM to dUdha nIlA nahIM huA hai, dUdha to sapheda hI hai; kyoMki yadi dUdha meM se ratna ko nikAla liyA jAya to dUdha sapheda hI dikhAI degaa| isakA tAtparya yahI hai ki indranIla ratna ke DUbe hone para bhI dUdha to sapheda hI thA; phira bhI logoM ko aisA pratIta hotA hai ki sampUrNa dUdha nIlA ho gayA hai| ratna ratna meM hai aura dUdha dUdha meM hai tathA ratna aura dUdha - donoM hI saMyoga ke kAla meM bhI avikRta (apane-apane rUpa) hI rahe haiM; tathApi ratna kI prabhA se dUdha ratna ke samAna nIlA dikhAI detA hai| isakAraNa vyavahAranaya se dUdha ko nIlA kaha diyA jAtA hai aura usa ratna kI prabhA sampUrNa dUdha meM phaila gaI kahI jAtI hai| isIprakAra jJAna meM jJeya pratibimbita hote haiM to jJAna jJeyAkAra dikhAI dene lagatA hai| yadyapi jJeyoM ko jAnate samaya bhI jJAna to jJAnarUpa hI rahatA hai, jJeyarUpa nahIM hotA aura jJeya jJeyarUpa rahate haiM, jJAnarUpa nahIM hote; tathApi jJeya jJAna meM jJAta hote haiM; isakAraNa jJAna ko sarvagata kahA jAtA hai aura ve jJeya jJAna meM A gaye kahe jAte haiN| padArthoM kA svayaM kA svarUpa hai biMba aura darpaNa meM jhalakatA huA unakA rUpa hai pratibimba / pratibimba kA nimitta to bimba hai, para upAdAna to darpaNa hI hai; kyoMki darpaNa meM jo kucha bhI dikhAI detA hai, vaha saba darpaNa kI avasthAe~ haiN| ___ isIprakAra jJeya padArthoM kA jo bhI svarUpa hai, vaha to unakA svayaM kA hI hai; parantu jJAna darpaNa meM jAnane meM AnevAlA jJeyoM kA pratibimba jJAna kI racanA hai| yadyapi unakA (pratibimba rUpa jJeyAkAroM kA) jJeyarUpa nimitta jJeya padArtha hI haiM, tathApi una jJeyAkArarUpa jJeyoM ko jAnanevAlI una jJAnAkArarUpa jJAna paryAyoM kA upAdAna to jJAna hI hai, AtmA hI hai| isaprakAra ve jJeyAkAra vAstava meM to jJAnAkArarUpa jJAna hI haiM, AtmA hI haiN| sampUrNa vizleSaNa kA sAra yahI hai ki yadyapi nizcaya se AtmA apane meM hI rahatA hai; Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra tathApi samasta jJeyoM ko jAnane ke kAraNa AtmA aura jJAna sarvagata haiM aura samasta jJeya AtmA meM pratibimbita ho jAne ke kAraNa ve sabhI jJeya jJAnagata haiM, Atmagata haiN||30-31|| vigata gAthAoM meM sabako dekhane-jAnane ke kAraNa AtmA ko sarvagata siddha kiyA gayA hai| athaivaM jJAnino'thaiH sahAnyonyavRttimattve'pi paragrahaNamokSaNapariNamanAbhAvena sarvaM pazyato'dhyavasyatazcAtyantaviviktatvaM bhAvayati - geNhadiNevaNa muMcadiNa paraM pariNamadi kevalI bhgvN| pecchadi samaMtado so jANadi savvaM NiravasesaM // 32 // gRhNAti naiva na muJcati na paraM pariNamati kevalI bhagavAn / pazyati samantata: sa jAnAti sarvaM niravazeSam / / 32 / / ayaM khalvAtmA svabhAvata eva paradravyagrahaNamokSaNapariNamanAbhAvAtsvatattvabhUtakevalajJAnasvarUpeNa vipariNamya niSkamponmajjajyotirjAtyamaNikalpo bhUtvA'vatiSThamAnaH samantataH sphuritadarzanajJAnazaktiH, samastameva niHzeSatayAtmAnamAtmanAtmani sNcetyte| athavA yugapadeva sarvArthasArthakasAkSAtkaraNena jJaptiparivartanAbhAvAt saMbhAvitagrahaNamokSaNalakSaNakriyAvirAma: prathamameva samastaparicchedyAkArapariNatatvAt punaH paramAkArAntaramapariNamamAnaH samantato'pi vizvamazeSaM pazyati jAnAtica evamasyAtyantaviviktatvameva / / 32 / / aba isa gAthA meM yaha batAte haiM ki sabako dekhate-jAnate hue bhI yaha AtmA bAhya jJeya padArthoM se bhinna hI hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) kevalI bhagavAna para nA grahe chor3e prinnmeN| cahuM ora se sampUrNata: niravazeSa ve saba jAnate||32|| kevalIbhagavAna para ko grahaNa nahIM karate, chor3ate nahIM, pararUpa pariNamita nahIM hote; parantu niravazeSarUpa se sampUrNa AtmA ko yA sabhIjJeya padArthoM ko sarva ora se dekhate-jAnate haiN| ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "svabhAva sehI paradravya ke grahaNa-tyAga kA tathA paradravyarUpa pariNamita hone kA abhAva hone se yaha AtmAsvatattvabhUta kevalajJAnarUpase pariNamita hokara, niSkaMpajyotivAle maNi ke samAna jisake sarvAtmapradezoM se darzana-jJAna-zakti sphurita hai aura jo paripUrNa AtmA ko AtmA se sampUrNata: anubhava karatA hai athavA eka sAtha hI sarvapadArthoM ke samUha kA sAkSAtkAra karane ke kAraNa jJaptiparivartana kA abhAva hone se grahaNa-tyAga kriyA se virAma ko prApta pahale Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : jJAnAdhikAra 47 se hI samasta jJeyAkArarUpa pariNamita hone se, pararUpa se nahIM pariNamita hotA huA sarvaprakAra sesarva vizva komAtra dekhatA-jAnatA hai| isaprakAra donoM rUpa meM AtmA kA para-padArthoM se atyanta bhinnatva hI hai|" atha kevalajJAnizrutajJAninoravizeSadarzanena vizeSAkAMkSAkSobhaM kSapayati - jo hi sudeNa vijANAdi appANaMjANagaM sahAveNa / taM sudakevalimisiNo bhaNaMti loyappadIvayarA / / 33 / / yo hi zrutena vijAnAtyAtmAnaM jJAyakaM svabhAvena / taM zrutakevalinamRSayo bhaNanti lokapradIpakarAH / / 33 / / yathA bhagavAn yugapatpariNatasamastacaitanyavizeSazAlinA kevalajJAnenAdinidhananiSkAraNAsAdhAraNasvasaMcetyamAnacaitanyasAmAnyamahimnezcetakasvabhAvenaikatvAt kevalasyAtmana AtmanAtmani saMcetanAt kevalI, tathAyaM jano'pi kramapariNamamANakatipayacaitanyavizeSazAlinA isaprakAra isa gAthA meM mAtra yahI kahA gayA hai ki sabako jAnate-dekhate hue bhI sarvajJa bhagavAna sabarUpa nahIM hote, jJAnarUpa hI rahate haiM, jJeyapadArthoM se bhinna hI rahate haiN||32|| vigata gAthAoM meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki kevalajJAna meM lokAloka pratibimbita hotA hai, para kevalajJAnI lokAlokarUpa nahIM hote, lokAloka bhI unarUpa nahIM hotA; ve jJeyarUpa lokAloka se bhinna hI rahate haiM, nirlipta hI rahate haiN| aba isa gAthA meM yaha batA rahe haiM ki kevalajJAnI ke samAna zrutajJAnI bhI sabako jAnate hue sabase bhinna hI rahate haiM, nirlipta hI rahate haiN| isaprakAra se kevalajJAnI aura zrutajJAnI meM koI antara nahIM hai| aisA kahakara AcAryadeva vizeSa jAnane kI AkAMkSA se utpanna kSobha kA kSaya karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - ( harigIta) zrutajJAna se jo jAnate jJAyakasvabhAvI aatmaa| zrutakevalI unako kaheM RSigaNa prakAzaka loka ke||33|| jo vAstava meM zrutajJAna ke dvArA svabhAva se jJAyaka AtmA ko jAnatA hai, use loka ke prakAzaka RSigaNa zrutakevalI kahate haiN| ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "anAdinidhana, niSkAraNa, asAdhAraNa, svasaMvedyamAna aura caitanya sAmAnya mahimAke dhAraka cetanasvabhAva seekatva hone se jisaprakAra bhagavAna yugapat pariNamita samasta caitanyavizeSayukta kevalajJAna ke dvArA kevala AtmA kA AtmAse AtmA meM anubhava karane ke kAraNa kevalI haiM; usIprakAra anAdinidhana, niSkAraNa, asAdhAraNa aura svasaMvedyamAna caitanya Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra zrutajJAnenAnAdinidhananiSkAraNAsAdhAraNasvasaMcetyamAnacaitanyasAmAnyamahimnazcetakasvabhAvenaikatvAt kevalasyAtmana AtmanAtmani saMcetanAt shrutkevlii| alaM vizeSAkAMkSAkSobheNa, svruupnishclairevaasthiiyte||33|| atha jJAnasya zrutopAdhibhedamudasyati - suttaM jiNovadiTuM poggaladavvappagehiM vayaNehiM / taM jANaNA hi NANaM suttassa ya jANaNA bhaNiyA / / 34 / / sAmAnya mahimA ke dhAraka cetanasvabhAva se ekatva hone se hama bhI kramazaH pariNamita katipaya caitanya vizeSoM se yukta zrutajJAna dvArA kevala AtmA kA AtmA se AtmA meM anubhava karane ke kAraNa zrutakevalI haiN| isalie vizeSa AkAMkSA ke kSobha se basa ho, hama to svarUpanizcala hI rahate haiN|" mUla gAthA meM nizcaya zrutakevalI kA svarUpa samajhAyA gayA hai| kahA gayA hai ki jo zrutajJAna ke dvArA jJAyakasvabhAvI AtmA ko jAnatA hai, use zrutakevalI kahate haiN| ukta kathana ko spaSTa karate hue, TIkA meM nizcaya kevalI se nizcaya zrutakevalI kI tulanA kI gaI hai aura kahA gayA hai ki jisaprakAra nizcaya se kevalI bhagavAna kevalajJAna ke dvArA kevala AtmA ko jAnane ke kAraNa kevalI haiM; usIprakAra zrutakevalI zrutajJAna ke dvArA kevala AtmA ko jAnane ke kAraNa zrRtakevalI haiN| jaba donoM hI kevala AtmA ko jAnane ke kAraNa kevalI va zrutakevalI haiM to phira adhika jAnane kI AkulatA se kyA lAbha hai ? __ AtmA ke kalyANa ke lie to svarUpa meM nizcala rahanA hI paryApta hai| TIkA meM jisa AtmA ke anubhava kI carcA hai, usake saMbaMdha meM kevalI aura zrutakevalI donoM hI prakaraNoM meM eka samAna vizeSaNoM kA upayoga kiyA gayA hai; donoM meM hI anubhavagamya AtmA ko anAdinidhana, niSkAraNa, asAdhAraNa, svasaMvedyamAna, caitanya sAmAnya mahimAvAna aura cetanasvabhAvI batAyA gayA hai; kintu kevalajJAna aura zrutajJAna saMbaMdhI vizeSaNoM meM kahA gayA hai ki kevalajJAna yugapat pariNamita hai aura zrRtajJAna kramaza: pariNamita hai. kevalajJAna samasta sAmAnya caitanya vizeSoM se yukta hai aura zrutajJAna katipaya caitanya vizeSoM se yukta hai| aisA hone para bhI cetanasvabhAvI AtmA meM ekatva kevalI aura zrutakevalI meM samAna hai, donoM kA jAnanA bhI samAna hai; ata: ukta antara hote hue bhI donoM meM koI antara nahIM hai||33|| vigata gAthAoM meM vistAra se yaha batAyA gayA hai ki AtmA ko jAnanevAlA hI kevalI hai aura zrutakevalI hai; isalie kevalI aura zrutakevalI meM koI antara nahIM hai| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : jJAnAdhikAra sUtraM jinopadiSTaM pudgldrvyaatmkairvcnaiH| tajjJaptirhi jJAnaM sUtrasya ca jJaptirbhaNitA / / 34 / / zrutaM hi tAvatsUtram / tacca bhagavadarhatsarvajJopajJaM syAtkAraketanaM paudgalikaM zabdabrahma / tajjJaptirhi jJAnam / zrutaM tu tatkAraNatvAt jJAnatvenopacaryata eva / evaM sati sUtrasya jJapti: shrutjnyaanmityaayaati| atha sUtramupAdhitvAnnAdriyate jnyptirevaavshissyte| sA ca kevalinaH zrutakevalinazcAtmasaMcetane tulyaiva iti nAsti jJAnasya shrutopaadhibhedH||34|| ___ aba isa 34 vIM gAthA meM kahate haiM ki yadi zruta kI upAdhi kI upekSA kareM to zrutajJAna bhI to jJAna hI hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) jinavara kathita pudgala vacana hI sUtra usakI jJapti hii| hai jJAna usako kevalI jinasUtra kI jJapti kheN||34|| pudgaladravyAtmaka vacanoM ke rUpa meM jinendra bhagavAna dvArA kahe gaye vastusvarUpa ke jJAna ko sUtra kI jJapti arthAt zrutajJAna kahA gayA hai| ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA meM AcArya amRtacandra ne isaprakAra spaSTa kiyA hai - "prathama tozruta hI sUtra hai aura vaha sUtra bhagavAna arahaMta sarvajJa dvArAsvayaM jAnakara upadiSTa, syAtkAra cihnayukta, paudgalika zabdabrahma hai| usa zabdabrahma kI jJapti (jAnanA) jJAna hai| usa jJAna kA kAraNa hone se ukta sUtrarUpa zruta ko upacAra se jJAna kahA jAtA hai| isaprakAra yaha phalita huA ki sUtra kI jJapti hI zrutajJAna hai| aba yadi upAdhi hone se sUtra kA Adara na kiyA jAya to sUtrajJapti meM se jJapti hI zeSa raha jAtI hai aura vaha jJapti kevalI aura zrutakevalI ke AtmAnubhavana meM samAna hI hai| isalie jJAna meM zrutopAdhikRtabheda nahIM hai|" isa gAthA meM dravyazruta ko kevalI upadiSTa paudgalika vacanAtmaka kahA hai aura usake Azraya se prApta honevAle jJAna ko zrutajJAna kahA hai| ___ isakI vyAkhyA karate hue TIkA meM yaha kahA gayA hai ki zruta arthAt nimittarUpa dravyazruta ko gauNa kara deM to zrutajJAna bhI to jJAna hI hai| kevalajJAna bhI jJAna hai aura zrutajJAna bhI jJAna hai / isaprakAra kevalajJAna se AtmA ko jAnanA Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra athAtmajJAnayo: kartRkaraNatAkRtaM bhedamapanudati - jojANadi soNANaMNa havadiNANeNa jANago aadaa| NANaM pariNamadi sayaM aTTA NANaTThiyA savve / / 35 / / yo jAnAti sa jJAnaM na bhavati jJAnena jJAyaka aatmaa| jJAnaM pariNamate svayamA jJAnasthitAH sarve / / 35 / / apRthagbhUtakartRkaraNatvazaktipAramaizvaryayogitvAdAtmano ya eva svayameva jAnAti sa eva jJAnamantarlInasAdhakatamoSNatvazakte: svataMtrasya jAtavedaso dahana kriyaaprsiddhrussnnvypdeshvt| na tu yathA pRthagvartinA dAtreNa lAvako bhavati devadattastathA jJAnena jJAyako bhvtyaatmaa| bhI jJAna se jAnanA hai aura zrutajJAna se AtmA ko jAnanA bhI jJAna se hI jAnanA hai| kevalI aura zrutakevalI - donoM hI apane AtmA ko jJAna se hI jAnate haiM; ata: una donoM ke AtmA ko jAnane meM koI antara nahIM hai| isalie niSkarSa ke rUpa meM kahA jA sakatA hai ki jJAna meM zrutaupAdhikRta bheda nahIM hai||34|| vigata gAthA meM zrutajJAna meM zrutopAdhi kA niSedha kiyA, dravyazruta kA niSedha kiyA, dravyazrutarUpa nimitta kA niSedha kiyA; aba isa 35vIM gAthA meM AtmA aura jJAna meM kartAkaraNa saMbaMdhI bheda kA bhI niSedha karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai (harigIta) jo jAnatA so jJAna Atama jJAna se jJAyaka nhiiN| svayaM pariNata jJAna meM saba artha thiti dhAraNa kreN||35|| jo jAnatA hai, vaha jJAna hai, jJAna ke dvArA AtmAjJAyaka hai - aisA nahIM hai| vaha AtmA svayaM hI jJAnarUpa pariNamita hai aura sarva padArtha jJAnasthita haiN| ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "sAdhakatama uSNatvazakti antarlIna hai jisameM, aisI agni ke jisaprakAra svataMtrarUpa se dahana kriyA kI prasiddhi hone se uSNatA siddha hai; usIprakAra apRthagbhUta kartRtva aura karaNatva kI zaktirUpa paramaizvaryavAna hone se jo AtmA svayameva jAnatA hai, vahI jJAna hai| parantu aisA nahIM hai ki jisaprakAra pRthagvartI hAMsiye se devadatta kATanevAlA kahalAtA hai; usIprakAra jJAna se AtmA jAnanevAlA hai| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : jJAnAdhikAra tathA satyubhayorecetanatvamacetanayo: saMyoge'pi na paricchittiniSpattiH / pRthaktvavartinorapi paricchedAbhyupagame paraparicchedena parasya paricchittirbhUtiprabhRtInAM ca paricchittiprasUtiranaGkuzA syAt / kiMca - svato'vyatiriktasamastaparicchedyAkArapariNataM jJAnaM svayaM pariNamamAnasya kAryabhUtasamastajJeyAkArakAraNIbhUtAH sarve'rthA jJAnavartina eva kathaMcidbhavanti, kiM jJAtRjJAnavibhAgaklezakalpanayA / / 35 / / atha kiM jJAnaM ki jJeyamiti vyanakti - tamhA NANaM jIvo NeyaM davvaM tihA samakkhAdaM / davvaM ti puNo AdA paraM ca pariNAmasaMbaddhaM // 36 // 51 yadi aisA ho to donoM meM acetanatA A jAvegI aura do acetanoM kA saMyoga hone para bhI jJapti utpanna nahIM hogI / AtmA aura jJAna ke pRthagvartI hone para bhI yadi AtmA ko jJapti honA mAnA jAya to para (eka vyakti) ke jJAna dvArA para (dUsare vyakti) ko jJapti ho jAvegI aura isaprakAra rAkha Adi ke bhI jJapti kA udbhava nirakuMza ho jAvegA / dUsarI bAta yaha hai ki apane se abhinna samasta jJeyAkArarUpa pariNamita jJAnarUpa svayaM pariNamita honevAle ko, kAryabhUta samasta jJeyAkAroM ke kAraNabhUta samasta padArtha kathaMcit jJAnavartI hI haiM; isalie jJAtA aura jJAna ke vibhAga kI kliSTa kalpanA se kyA prayojana hai ?" TIkA meM atyanta spaSTarUpa se isa bAta kA ullekha hai ki AtmA aura jJAna ko sarvathA bhinna mAnane para donoM hI acetana ho jAyeMge aura yaha to sunizcita hI hai ki do acetana milakara bhI jAnane kA kAma nahIM kara sakate; kyoMki jJAnacetanA se rahita AtmA to acetana hogA hI tathA acetana dravya ke Azraya meM rahane ke kAraNa jJAnaguNa acetana siddha hogaa| dUsarI bAta yaha hai ki jaba AtmA aura jJAna sarvathA bhinna-bhinna hI haiM to phira jJAna AtmA se hI kyoM jur3e, anya ajIva padArthoM se kyoM nahIM ? vaha rAkha Adi jar3a padArthoM se bhI jur3a sakatA hai| yadi aisA huA to rAkha Adi padArtha bhI jAnane-dekhane laga jAveMge; para aisA hotA nahIM hai / ataH AtmA kartA aura jJAna karaNa - aisA vibhAga karane se bhI kyA lAbha hai ? 'AtmA jJAna se jAnatA hai' ke sthAna para 'jJAnasvabhAvI AtmA svayaM se jAnatA hai' yahI ThIka hai athavA AtmA jAnatA hai- itanA hI paryApta hai // 35 // Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra tasmAt jJAnaM jIvo jJeyaM dravyaM tridhA samAkhyAtam / dravyamiti punarAtmA parazca pariNAmasaMbaddhaH / / 36 / / yata: paricchedarUpeNa svayaM vipariNamya svataMtra eva paricchinatti tato jIva eva jJAnamanyadravyANAM tathA pariNantuM paricchettuM cAzakteH / jJeyaM tu vRttavartamAnavartiSyamANavicitraparyAyaparamparA prakAreNa vidhAkAlakoTisparzitvAdanAdyanantaM dravyaM / tattu jJeyatAmApadyamAnaM dvedhAtmapara vikalpAt / iSyate hi svaparaparicchedakatvAdavabodhasya bodhyasyaivaMvidhaM dvaividhyam / ___ nanu svAtmani kriyAvirodhAt kathaM nAmAtmaparicchedakatvam / kA hi nAma kriyA kIdRzazca virodhaH / kriyA hyatra virodhinI samutpattirUpA vA jJaptirUpA vaa| AtmA aura jJAna meM kartA-karaNa saMbaMdha ke niSedha pUrvaka donoM meM abhedatva sthApita karane ke uparAnta aba jJAna kyA hai aura jJeya kyA haiM ? yaha samajhAte haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - harigIta) jIva hI hai jJAna jJeya tridhAvarNita dravya haiN| ve dravya Atama aura para pariNAma se saMbaMddha haiN||36|| yaha jIva jJAna hai aura jJeya tIna prakAra se varNita trikAlasparzI dravya haiN| ve jJeyabhUta pariNAmasvabhAvIdravya sva aura para haiN| ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "vigata gAthA meM kI gaI prarUpaNA ke anusAra yaha jIva svayaM hI jJAnarUpa se pariNamita hokara svataMtratayA hI jAnatA hai; isalie yaha jIva hI jJAna hai; kyoMki anya dravya isaprakAra jJAnarUpa pariNamita hone aura jAnane meM asamartha haiN| jo dravya; varta cukI, varta rahIM aura bhaviSya meM vartanevAlI vicitra (vibhinna prakAra kI) paryAyoM kI paramparA ke prakAra se trividha kAlakoTi ko sparza karate hone se anAdi-anaMta haiM; ve sabhI dravya jJeya haiN| ve jJeyabhUta dravya sva aura para ke bheda se do prakAra ke haiN| jJAna sva-para jJAyaka hai; isakAraNa jJeya kI isaprakAra dvividhatAmAnI jAtI hai| prazna - apane meM kriyA ke ho sakane kA virodha hai; isalie AtmA kI svajJAyakatA kisaprakAra ghaTita hotI hai ? uttara - kaunasI kriyA hai aura kisaprakAra kA virodha hai? joyahA~ prazna meM virodhI kriyA kahI gaI hai, vaha utpattirUpa hogI yA jJaptirUpa? Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : jJAnAdhikAra 53 utpattirUpA hi tAvannaikaM svasmAtprajAyata ityAgamAviruddhaiva / jJaptirUpAyAstu prakAzanakriyayeva pratyavasthitatvAnna tatra viprtissedhsyaavtaarH| yathA hi prakAzakasya pradIpasya paraM prakAzyatAmApannaM prakAzayataH svasmin prakAzye na prakAzakAntaraM mRgyaM, svayameva prakAzanakriyAyA: samupalambhAt / tathA paricchedakasyAtmanaH paraM paricchedyatAmApannaM paricchindataH svasmin paricchedye na paricchedakAntaraM mRgyaM, svayameva paricchedanakriyAyAH samupalambhAt / nanu kuta Atmano dravyajJAnarUpatvaM dravyANAMca AtmajJeyarUpatvaM ca ? pariNAmasaMbandhatvAt / yataH khalu AtmA dravyANi ca pariNAmaiH saha saMbadhyante, tata Atmano dravyAlambanajJAnena dravyANAMtu jJAnamAlambya jJeyAkAreNa pariNatirabAdhitA pratapati / / 36 / / utpattirUpa kriyAto naikaM svasmAtprajAyate - eka svayaM se utpanna nahIM ho sakatA' - isa Agama vAkya se viruddha hI hai; parantu jJaptirUpa kriyA meM virodha nahIM AtA; kyoMki vaha prakAzanakriyA kI bhAMti utpattikriyA viruddha arthAt bhinnaprakAra kI hotI hai| jo para ko prakAzita karatA hai - aise prakAzaka dIpaka ko sva ko prakAzita karane ke lie anya prakAzaka (dIpaka) kI AvazyakatA nahIM hotI; kyoMki use svayameva prakAzanakriyA kI prApti hai| usIprakAra para jJeyoM kojAnanevAle AtmAkosva jJeya kojAnane ke lie anya jJAyaka kI AvazyakatA nahIM hotI; kyoMki use svayameva jJAnakriyAkI prApti hai| isase yaha sahaja hI siddha hai ki jJAna svayaMkojAna sakatA hai| prazna - AtmA kodravyoM kI jJAnarUpatA aura dravyoM ko AtmA kI jJeyarUpatA kisaprakAra hai? tAtparya yaha hai ki AtmA dravyoM ko jAnatA hai aura dravya AtmA ke jAnane meM Ate haiM - yaha bAta kisaprakAra ghaTita hotI hai? uttara - AtmA sahita sabhI dravyoM ke pariNamanasvabhAvI hone se yaha saba sahaja hI ghaTita ho jAtA hai| jJeya dravyoM ke jJAnarUpa pariNamita AtmA ke aura dravyoM ke jJAna ke avalambana se jJeyAkArarUpa pariNamita hone meM koI bAdhA nahIM hai|" / ___ isa gAthA kI TIkA meM pahalI bAta to yaha batAI gaI hai ki sabhI dravyoM kI trikAlavartI paryAyeM jJeya haiM arthAt jAnI jA sakatI haiN| dUsarI bAta jJAna arthAt AtmA sva-paraprakAzaka haiN| yadi AtmA sva-paraprakAzaka nahIM hotA to phira jJeya ke sva aura para - aise bheda nahIM kiye jA sakate the| tAtparya yaha hai ki parapadArtha to jJeya haiM hI, unheM jAnanevAlA apanA AtmA bhI jJeya hai| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 pravacanasAra ___ athAtivAhitAnAgatAnAmapi dravyaparyAyANAMtAdAtvikavat pRthaktvena jJAne vRttimudyotayati takkAligeva savve sadasabbhUdA hi pajjayA taasiN| vaTTante te NANe visesado davvajAdINaM / / 37 / / tAtkAlikA iva sarve sadasadbhatA hi pryaayaastaasaam| vartante te jJAne vizeSato dravyajAtInAm / / 37 / / sarvAsAmeva hi dravyajAtInAM trisamayAvacchinnAtmalAbhabhUmikatvena kramapratapatsvarUpasaMpadaH apane AtmA ko chor3akara anya sabhI parapadArtha apane lie mAtra jJeya hI haiM; kintu apanA AtmA svayaM jJAyaka hai aura jJeya bhI hai| isataraha 'sva' meM arthAt apane AtmA meM jJeya aura jJAyaka - ye donoM vizeSatAe~ haiM aura para-padArtha apane lie mAtra jJeya hI haiN| yahI kAraNa hai ki sva aura para - jJeya ke aise do bheda kie gae haiN| tIsarI bAta yaha kahI hai ki bhale hI jJAnaparyAya svayaM se utpanna na hotI ho, para vaha para ke sAtha-sAtha svayaM ko jAnatI avazya hai; kyoMki vaha sva-paraprakAzaka hai / / 36 / / vigata gAthA meM yaha kahA gayA hai ki sabhI dravyoM kI bhUtakAla meM ho gaIM; vartamAna meM ho rahIM aura bhaviSya meM honevAlI paryAyeM jJeya haiN| usI bAta ko Age bar3hAte hue isa gAthA meM kahate haiM ki sabhIdravyoMkIatIta aura anAgata paryAyeM bhIvartamAna paryAya ke samAna hI jJAna meM vidyamAna haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) asadbhUta hoM sadbhUta hoM saba dravya kI paryAya saba | sadjJAna meM vartamAnavat hI haiM sadA vartamAna saba ||37|| una jIvAdi dravyajAtiyoM kI samasta vidyamAna aura avidyamAna paryAyeM tAtkAlika (vartamAna) paryAyoM kI bhAMti viziSTatApUrvaka jJAna meM vartatI haiN| ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "jIvAdi samasta dravyajAtiyoM kI paryAyoM kI utpatti kI maryAdA tInoM kAla kI maryAdA jitanI hone se, unakI kramapUrvaka tapatI huI svarUpasaMpadA vAlI vidyamAnatA aura avidyamAnatAko prApta jo jitanI paryAyeM haiM; ve saba tAtkAlika paryAyoM kI bhAMti atyanta Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : jJAnAdhikAra sadbhUtAsadbhUtatAmAyAnto ye yAvantaH paryAyAste tAvantastAtkAlikA ivAtyantasaMkareNApyavadhAritavizeSalakSaNA ekakSaNa evAvabodhasaudhasthitimavataranti / na khalvetadayuktaM - dRSTAvirodhAt; dRzyate hi chadmasthasyApi vartamAnamiva vyatItamanAgataM vA vastu cintayata: saMvidAlambitastadAkAraH / 55 kiMca citrapaTIsthAnIyatvAt saMvidaH; yathA hi citrapaTyAmativAhitAnAmanupasthitAnAM vartamAnAnAM ca vastUnAmAlekhyAkArAH sAkSAdekakSaNa evAvabhAsante, tathA saMvidbhittAvapi / kiMca sarvajJeyAkArANAM tAdAtvikatvAvirodhAt; yathA hi pradhvastAnAmanuditAnAM ca vastUnAmAlekhyAkArA vartamAnA eva, tathAtItAnAmanAgatAnAM ca paryAyANAM jJeyAkArA vartamAnA eva bhavanti / / 37 / / mizrita hone para bhI saba paryAyoM ke viziSTa lakSaNa jJAta hoM; isaprakAra eka kSaNa meM hI jJAnamaMdira meM sthiti ko prApta hotI haiM / yaha ayukta nahIM hai; kyoMki usakA dRSTa ke sAtha avirodha hai / jagata meM dikhAI detA hai ki chadmastha ke bhI jisaprakAra vartamAna vastu kA ciMtavana karate hue jJAna usake AkAra kA avalambana karatA hai; usIprakAra bhUta aura bhaviSyata vastu kA cintavana karate hue bhI jJAna usake AkAra kA avalambana karatA hai / dUsarI bAta yaha hai ki jJAna citrapaTa ke samAna hai| jisaprakAra citrapaTa meM atIta, aura vartamAna vastuoM ke AlekhyAkAra sAkSAt eka kSaNa meM hI bhAsita hote haiM; usIprakAra jJAnarUpI bhitti meM bhI atIta, anAgata aura vartamAna paryAyoM ke jJeyAkAra sAkSAt eka kSaNa meM hI bhAsita hote haiM / tIsarI bAta yaha hai ki sarva jJeyAkAroM kI tAtkAlikatA aviruddha hai / jisaprakAra naSTa aura anutpanna vastuoM ke AlekhyAkAra vartamAna hI haiM; usIprakAra atIta aura anAgata paryAyoM ke jJeyAkAra bhI vartamAna hI haiM / " ukta gAthA aura usakI TIkA meM jo prameya upasthita kiyA gayA hai, usameM nimnAMkita bindu vizeSa dhyAna dene yogya haiM sarvaprathama to yaha bAta kahI gaI hai ki bhUtakAlIna paryAyeM bhale hI vinaSTa ho gaIM hoM aura bhaviSyakAlIna paryAyeM abhI utpanna hI na huIM hoM; phira bhI kevalajJAna meM to ve vartamAna paryAyoM ke samAna hI vidyamAna haiM / dUsare, jJAna kA unheM jAnanA - yaha jJAna kI svarUpasaMpadA hai aura una paryAyoM kA jJAna meM jhalakanA ukta paryAyoM kI svarUpasaMpadA hai| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 pravacanasAra athAsadbhUtaparyAyANAM kathaMcitsadbhUtatvaM vidadhAti / athaitadaivAsadbhUtAnAM jJAnapratyakSatvaM dRr3hayati - jeva hi saMjAyA je khalu NaTThA bhavIya pajjAyA / te hoMti asabbhUdA pajjAyA NANapaccakkhA / / 38 / / jadi paccakkhamajAdaM pajjAyaM palayidaM ca NANassa / Na havadi vA taM NANaM divvaM ti hi ke parUveMti / / 39 / / tAtparya yaha hai ki unako jAnanA jJAna kI majabUrI nahIM hai aura unakA jJAna meM jhalakanA bhI una jJeyoM ke lie koI vipatti nahIM hai| jJAna kA jAnanA aura jJeyoM kA jAnane meM AnA donoM kA sahaja svabhAva hai, unakI svarUpasampadA hai| aisA prazna upasthita hone para ki jaba ve abhI haiM hI nahIM, taba unako jAnanA kaise saMbhava hai ? isake uttara meM kahA gayA hai ki jaba hamAre kSayopazamajJAna meM bhUta aura bhaviSya kI bAteM jAna lI jAtI haiM to phira kevalajJAna meM jAna lene para kyA Apatti ho sakatI hai ? AtmA kI jJAnazakti aura padArthoM kI jJeyatvazakti kA hI yaha kamAla hai / yahA~ citrapaTa ke udAharaNa se jJAnazakti aura AlekhyAkAroM ke udAharaNa se jJeyatvazakti ke svarUpa ko spaSTa kiyA gayA hai || 37 // vigata 37 vIM gAthA meM yaha kahA hai ki kevalajJAna meM sabhI dravyoM kI atIta aura bhAvI paryAyeM bhI vartamAna paryAyoM ke samAna hI jhalakatI haiM aura aba 38 va 39vIM gAthA meM yaha kaha rahe haiM ki sabhI dravyoM kI bhUta aura bhAvI asadbhUta paryAyeM jJAna meM vidyamAna hI haiM; isalie ve kathaMcit sadbhUta bhI haiM tathA jisa jJAna meM bhUta aura bhAvI asadbhUta paryAyeM jJAta na hoM, usa jJAna ko divya kauna kahegA ? gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - ( harigIta ) paryAya jo anutpanna haiM yA naSTa jo ho gaI haiN| asadbhAvI ve sabhI paryAya jJAnapratyakSa haiM ||38|| paryAya jo anutpanna haiM yA ho gaI haiM naSTa jo / phira jJAna kI kyA divyatA yadi jJAta hoveM nahIM vo ||39|| jo paryAyeM abhI utpanna nahIM huI haiM yA utpanna hokara naSTa ho gaI haiM; ve sabhI avidyamAna paryAyeM jJAna meM to pratyakSa hI haiM, vidyamAna hI haiN| yadi anutpanna tathA naSTa paryAyeM jJAna (kevalajJAna) meM pratyakSa na hoM to usa jJAna ko divya kauna kahegA ? Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : jJAnAdhikAra ye naiva hi saMjAtA ye khalu naSTA bhUtvA pryaayaaH| te bhavanti asadbhUtAH paryAyA jJAnapratyakSAH / / 38 / / yadi pratyakSo'jAta: paryAya: pralayitazca jJAnasya / na bhavati vA tat jJAnaM divyamiti hi ke prarUpayanti / / 39 / / ye khalu nAdyApi saMbhUtimanubhavanti, ye cAtmalAbhamanubhUya vilayamupagatAste kilAsadbhUtA api paricchedaM prati niyatatvAt jJAnapratyakSatAmanubhavantaH zilAstambhotkIrNabhUtabhAvidevavadaprakampArpitasvarUpAH sadbhUtA eva bhavanti / / 38 / / yadi khalvasaMbhAvitabhAvaM saMbhAvitabhAvaM ca paryAyajAtamapratighavijRmbhitAkhaNDitapratApaprabhuzaktitayA prasabhenaiva nitAntamAkramyakramasamarpitasvarUpasarvasvamAtmAnaM pratiniyataM jJAnaM na karoti, tadA tasya kutastanI divyatA syAt / ata: kASThAprAptasya paricchedasya srvmetduppnnm||39|| ukta gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "jo paryAyeM abhItaka utpanna nahIM huIM aura jo utpanna hokara naSTa ho gaI haiM; ve paryAyeM avidyamAna hone para bhI jJAna ke prati niyata hone se jJAna meM pratyakSa vartatI huI pASANa stambha meM utkIrNa bhUta aura bhAvI tIrthaMkara devoM kI bhAMti apane svarUpa ko jJAna meM arpita karatI huI vidyamAna hI haiN| jinhoMne astitva kA anubhava nahIM kiyA aura jinhoMne astitva kA anubhava kara liyA hai; aisI anutpanna aura naSTa paryAyoM ko yadijJAna apanI nirvighna, akhaMDita pratApayukta prabhuzakti se balAt prApta kare tathAve paryAyeM apane svarUpa sarvasva ko akrama se arpita kareM - isaprakAra unheM apane prati niyata na kareM, unheM pratyakSa na jAne; to usa jJAna kI divyatA kyA hai ? isakAraNa yaha kahA gayA hai ki parAkASThA ko prApta jJAna ke lie yaha saba yogya hai|" ina gAthAoM meM na kevala kevalajJAna kI mahimA batAI gaI hai; apitu kevalajJAna kA svarUpa bhI spaSTa kiyA gayA hai| yadyapi ina gAthAoM meM batAI gaI bAta hAtha para rakhe hue AMvale ke samAna spaSTa hai; tathApi kucha loga zaMkAyeM-AzaMkAyeM vyakta karate haiN| unheM lagatA hai ki ise mAna lene para to 'saba kucha nizcita hai' - yaha siddha ho jAvegA / aisI sthiti meM hamAre hAtha meM to kucha rahegA hI nhiiN| ukta saMdarbha meM maiMne kramabaddhaparyAya nAmaka kRti meM vistAra se carcA kI hai| jijJAsu pAThaka usakA svAdhyAya gaharAI se avazya kareM / / 38-39 / / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 pravacanasAra athendriyajJAnasyaiva pralInamanutpannaM ca jJAtumazakyamiti vitarkayati / athAtIndriyajJAnasya tu yadyaducyate tattatsaMbhavatIti saMbhAvayati - atthaM akkhaNivadidaM IhApuvvehiM je vijANaMti / siM parokkhabhUdaM NAdumasakkaM ti paNNattaM // 40 // apadesaM sapadesaM muttamamuttaM ca pajjayamajAdaM / palayaM gadaM ca jANadi taM NANamadidiyaM bhaNiyaM / / 41 / / vijAnanti / teSAM parokSabhUtaM jJAtumazakyamiti prajJaptam / / 40 / / apradezaM sapradezaM mUrtamamUrtaM ca paryayamajAtam / pralayaM gataM ca jAnAti tajjJAnamatIndriyaM bhaNitam / / 41 / / arthamakSanipatitamIhApUrvairye vigata gAthAoM meM yaha samajhAyA gayA hai ki atIndriya pratyakSajJAna se sabhI dravyoM kI tIna kAla saMbaMdhI sabhI paryAyeM eka sAtha eka samaya meM jAna lI jAtI haiN| aba ina 40 va 41vIM gAthA meM indriyajJAna aura atIndriyajJAna kI tulanA karate hue yaha batA rahe haiM ki indriyajJAna ke lie sabhI padArthoM kI trikAlavartI sabhI paryAyoM ko jAnanA zakya nahIM hai; kyoMki indriyajJAna parokSajJAna hai; jabaki atIndriyajJAna pratyakSajJAna hone se mUrta-amUrta, sapradezI - apradezI sabhI dravyoM kI ajAta aura pralaya ko prApta sabhI paryAyoM ko eka samaya meM ekasAtha jAnatA hai / gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai ( harigIta ) jo indriyagocara artha ko IhAdipUrvaka jAnate / ve parokSa padArtha ko jAne nahIM jinavara kaheM // 40 // sapradezI apradezI mUrta aura amUrta ko / anutpanna vinaSTa ko jAne atIndriya jJAna hI // 41 // jo indriyagocara padArthoM ko IhAdi pUrvaka jAnate haiM; unake lie parokSabhUta padArtha kA jAnanA azakya hai - aisA sarvajJadeva ne kahA hai / jo jJAna apradeza ko, sapradeza ko, mUrta ko, amUrta ko, anutpanna aura naSTa paryAyoM ko jAnatA hai; vaha jJAna atIndriya kahA gayA hai / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : jJAnAdhikAra ye khalu viSayaviSayisannipAtalakSaNamindriyArthasannikarSamadhigamya kramopajAyamAnenehAdikaprakrameNa paricchindanti, te kilAtivAhitasvAstitvakAlamanupasthitasvAstitvakAlaM vA yathoditalakSaNasya grAhyagrAhakasaMbaMdhasyAsaMbhavata: paricchettuM na zaknuvanti / / 40 / / indriyajJAnaM nAma upadezAnta:karaNendriyAdIni virUpakAraNatvenopalabdhisaMskArAdIn antaraGgasvarUpakAraNatvenopAdAya pravartate; pravartamAnaM ca sapradezamevAdhyavasyati sthUlopalambhakatvAnnApradezam; mUrtamevAvagacchati tathAvidhaviSayanibandhanasadbhAvAnnAmUrtam; vartamAnameva paricchinatti viSayaviSayisannipAtasadbhAvAnna tu vRttaM vy'cc| yattu punaranAvaraNamatIndriyaM jJAnaM tasya samiddhadhUmadhvajasyevAnekaprakAratAliGgitaM dAhya dAhyatAnatikramAddAhyameva yathA tathAtmana: apradezaM sapradezamUrtamamUrtamajAtamativAhitaM ca paryAyajAtaM jJeyatAnatikramAtparicchedyameva bhavatIti / / 41 / / ukta gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "viSaya aura viSayI ke sannipAta (milApa) lakSaNavAle indriyoM aura padArthoM ke sannikarSa ko prApta karake jo anukrama se utpannaIhAdika ke krama se jAnate haiM; ve unheM nahIM jAna sakate, jinakA sva-astitvakAla bIta gayA hai aura jinakA astitvakAla upasthita nahIM haA hai; kyoMki atIta-anAgata padArthoM aura indriyoM ke grAhya-grAhaka saMbaMdha asaMbhava hai| ___ upadeza, anta:karaNa aura indriyA~ Adi bahiraMga virUpakAraNatA aura kSayopazamarUpa upalabdhiva saMskAra Adi aMtaraMgasvarUpakAraNatA se grahaNa karake pravRtta hotA huAindriyajJAna sapradeza ko hI jAnatA hai, apradeza ko nahIM jAnatA; kyoMki vaha sthUla ko jAnanevAlA hai, sUkSma ko nahIM; vaha mUrta ko hI jAnatA hai, amUrta ko nahIM; kyoMki usakA saMbaMdha mUrtika ke sAtha hI hotA hai, amUrtika ke sAtha nahIM; vaha vartamAna ko hI jAnatA hai, bhUta aura bhaviSya ko nahIM; kyoMki usakA vartamAna ke sAtha hI viSaya-viSayI kA sannipAta hotA hai, bhUta-bhaviSyata ke sAtha nhiiN| parantu jo anAvaraNa atIndriyajJAna hai; vaha sapradeza-apradeza, mUrta-amUrta, anutpannavyatIta sabhI ko jAnatA hai; kyoMki ve sabhI jJeya haiM, jJeyatA kA ullaMghana nahIM krte| jisaprakAra anekaprakAra kA IMdhana dAhya hone se, dAhyatA kA ullaMghana nahIM karane se prajvalita agni ke lie dAhya (jalAne yogya) hI haiM; ata: vaha sabhI ko jalA detI hai; usIprakAra ukta sabhI jJeya haiM, jJeyatA kA ullaMghana nahIM karate; isakAraNa atIndriyajJAna una sabhI ko jAna letA hai|" Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra atha jJeyArthapariNamanalakSaNA kriyA jJAnAnna bhavatIti zraddadhAti - pariNamadi NeyamaDheM NAdA jadi Neva khAigaM tassa / NANaM ti taM jiNiMdA khavayaMtaM kammamevuttA / / 42 / / pariNamati jJeyamarthaM jJAtA yadi naiva kSAyikaM tasya / jJAnamiti taM jinendrAH kSapayantaM karmaivoktavantaH / / 42 / / paricchettA hi yatparicchedyamarthaM pariNamati tanna tasya sakalakarmakakSakSayapravRttasvAbhAvika ukta kathana kA tAtparya yahI hai ki parokSajJAna meM indriyoM kA padArthoM ke sAtha jabataka saMbaMdha na ho, tabataka jAnanA nahIM hotaa| isalie indriyajJAna bhUta-bhAvI paryAyoM ko nahIM jAna sakatA, dUravartI vartamAna paryAyoM ko bhI nahIM jAna sakatA; ata: indriyajJAna parAdhIna hai, hIna hai, heya hai| atIndriyajJAna kisI para kI sahAyatA se pravRtta nahIM hotA; isalie vaha sabhI jJeyapadArthoM ko unakI vartamAna, bhUta aura bhAvI paryAyoM ke sAtha atyanta spaSTarUpa se ekasamaya meM ekasAtha jAna letA hai| sabhI ko jAnane meM use koI zrama nahIM hotA; kyoMki sabako jAnanA usakA sahajasvabhAva hai| jisake atIndriya jJAna pragaTa ho jAtA hai, usake atIndriya sukha bhI niyama se pragaTa hotA hai; isakAraNa atIndriyajJAna parama upAdeya hai||40-41 / / vigata gAthAoM meM indriyajJAna aura atIndriyajJAna kA svarUpa samajhAte hue yaha kahA gayA hai ki indriyajJAna heya hai aura atIndriyajJAna upAdeya hai| aba isa 42vIM gAthA meM yaha batA rahe haiM ki jJeyArthapariNamana hai lakSaNa jisakA - aisI kriyA jJAna se utpanna nahIM hotii| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) jJeyArthamaya jo pariName nA use kSAyika jJAna ho| kaheM jinavaradeva ki vaha karma kA hI anubhavI / / 42 / / jJAtA yadi jJeyapadArtharUpa pariNamita hotA ho to usake kSAyikajJAna hotA hI nhiiN| jinendradevoM ne use karma ko hI anubhava karanevAlA kahA hai| ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "yadijJAtAjJeyapadArtharUpa pariNamita hotA hai to use sampUrNa karmakakSa ke kSaya se pravartamAna Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : jJAnAdhikAra paricchedanidAnamathavA jJAnameva nAsti tasya; yataH pratyarthapariNatidvAreNa mRgatRSNAmbhobhArasaMbhAvanAkaraNamAnasaH suduHsahaM karmabhAramevopabhuJjAnaH sa jinendrairudgiitH||42|| svAbhAvika jAnapane kA kAraNabhata kSAyikajJAna nahIM hai athavA use jJAna hI nahIM hai| kyoMki pratyeka padArtha kI pariNati ke dvArA mRgatRSNA meM jalasamUha kI kalpanA karane kI bhAvanAvAlA vaha AtmA atyanta duHsaha karmabhAra ko hI bhogatA hai - aisA jinendroM ne kahA hai|" ___ gAthA kI utthAnikA meM AcArya amRtacandra likhate haiM ki jJeyArthapariNamana hai lakSaNa jisakA - aisI kriyA jJAna se nahIM hotii| yahA~ jJeyArthapariNamanakriyA se kyA Azaya hai ? yaha bAta gaharAI se jAnane yogya hai| AcArya jayasenakRta tAtparyavRtti meM isa gAthA kI utthAnikA likhate hue kahA gayA hai ki jisake karmabaMdha ke kAraNabhUta hitakArI-ahitakArI vikalparUpa se jAnane yogya viSayoM kA pariNamana hai, usake kSAyikajJAna nahIM hai| TIkA meM likhA hai ki 'yaha nIlA hai, yaha pIlA hai' ityAdi vikalparUpa se jJeyapadArthoM ke prati pariNamana karatA hai to usa AtmA ko kSAyikajJAna nahIM hai athavA jJAna hI nahIM hai| ukta kathana se eka hI bAta spaSTa hotI hai ki jJeyoM ko jAnate samaya jo unameM hI aTaka jAte haiM, unameM ekatva-mamatva sthApita karate haiM, kartRtva-bhoktRtva sthApita karate haiM; unake lakSya se athavA unheM AdhAra banAkara rAga-dveSarUpa pariNamita hote haiM; ve sabhI jJeyArthapariNamanasvabhAva vAle haiN| yaha jJeyArthapariNamanakriyA ajJAnI mithyAdRSTiyoM ke parajJeyoM meM ekatva-mamatva aura kartRtvabhoktRtvabuddhipUrvaka hotI hai aura savikalpa samyagdRSTi jJAniyoM ke cAritra mohajanya rAga-dveSarUpa aura harSa-viSAdarUpa vikalpAtmaka hotI hai tathA vItarAga chadmasthoM meM asthiratArUpa hotI hai| tAtparya yaha hai ki kSayopazamajJAna meM jAne gaye jJeya padArthoM meM ekatva-mamatva, kartRtvabhoktRtva aura unake lakSya se rAga-dveSarUpa pariNamana hI jJeyArthapariNamana hai| aisA jJeyArthapariNamana na to kevalajJAniyoM ko hotA hai aura na isaprakAra pariNamana karanevAloM ko kevalajJAna hotA hai; kyoMki ve loga to karma kA hI anubhava karanevAle haiN| ata: jinheM atIndriyajJAna aura atIndriyasukha kI kAmanA ho; ve jJeyArthapariNamana se virakta ho nijabhagavAna AtmA meM ramaNa kareM||42|| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra atha kutastarhi jJeyArthapariNamanalakSaNA kriyA tatphalaM ca bhavatIti vivecayati - udayagadA kammaMsA jiNavaravasahehiM NiyadiNA bhnniyaa| tesu vimUDho ratto duTTho vA bNdhmnnubhvdi||43|| udayagatA: karmAMzA jinavaravRSabhaiH niyatyA bhnnitaaH| teSu vimUDho rakto duSTo vA bandhamanubhavati / / 43 / / saMsAriNo hi niyamena tAvadudayagatA: pudgalakarmAMzAH santyeva / atha sa satsu teSu saMcetayamAno moharAgadveSapariNatatvAt jJeyArthapariNamanalakSaNayA kriyayA yujyate / tata eva ca kriyAphalabhUtaM bandhamanubhavati / ato mohodayAt kriyAkriyAphale, na tu jJAnAt / / 43 / / vigata gAthA meM yaha kahA gayA hai ki jJeyArthapariNamanakriyAvAloM ko kevalajJAna nahIM hotA aura kevalajJAnI ke jJeyArthapariNamanakriyA nahIM hotii| aba isa 43 vIM gAthA meM yaha batAyA jA rahA hai ki yadi aisA hai to phira isa jJeyArthapariNamana aura usake phalarUpa kriyA kA kAraNa kyA hai ? Akhira yaha hotI kaise hai ? jJeyArthapariNamanakriyA kA kAraNa batAnevAlI 43vIM gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) jinavara kaheM usake niyama se udayagata karmAMza haiN| vaha rAga-dveSa-vimoha basa nita baMdha kA anubhava kare||43|| jinavaroM meM zreSTha tIrthaMkaroM ne saMsArI jIvoM ke jJAnAvaraNAdi karmoM ke udaya prApta karmAMza niyama se hote haiM - aisA khaa| una udaya prApta karmAzoM ke hone para yaha jIva mohI, rAgI aura dveSI hotA haA baMdha kA anubhava karatA hai| ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "saMsArIjIvoM ke udayagata pudgalakarmAMza niyama se hote hI haiN| una udayagata pudgalakarmAMzoM ke hone para yaha jIva unameM hI cetate hue, anubhava karate hue moha-rAga-dveSarUpa meM pariNamita hone se jJeyArthapariNamanarUpakriyA se yukta hotA hai aura isIkAraNa kriyA ke phalabhUta baMdha kA anubhava karatA hai| isase yaha sunizcita hotA hai ki moha ke udaya se hI kriyA aura kriyAphala hotA hai, jJAna se nhiiN|" AcArya amRtacandra to yahA~ mAtra itanA hI kahate haiM ki jJAna baMdha kA kAraNa nahIM hai, moha Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : jJAnAdhikAra atha kevalinAM kriyApi kriyAphalaM na sAdhayatItyanuzAsti - ThANaNisejavihArA dhammuvadeso ya Niyadayo tesiN| arahaMtANaM kAle mAyAcAro vva itthiinnN||44|| sthAnaniSadyAvihArA dharmopadezazca niyatayasteSAm / arhatAM kAle mAyAcAra iva strINAm / / 44 / / rAga-dveSa hI baMdha ke kAraNa haiN| AcArya jayasena tAtparyavRtti meM kahate haiM ki na jJAna baMdha kA kAraNa hai aura na karmodaya baMdha kA kAraNa hai; baMdha ke kAraNa to moha-rAga-dveSabhAva hI haiN| ve utthAnikA meM hI likha dete haiM ki anaMta padArthoM ke jAnanerUpa pariNamita hote hue bhI na to jJAna baMdha kA kAraNa hai aura na rAgAdi rahita karmodaya hI baMdha kA kAraNa hai - aba yaha nizcita karate haiN| jinendra bhagavAna dvArA nirUpita aura suvicArita kathana yaha hai ki pratyeka saMsArI jIva ke jJAnAvaraNAdi karmoM kA udaya sadA hI rahatA hai| ukta udayajanya karmAMzoM ke hone para, unameM hI cetate hue jo moha-rAga-dveSabhAva hote haiM; una moha-rAga-dveSarUpa bhAvoM se pariNamita hone se hI yaha jIva jJeyArthapariNamanarUpa kriyA se yukta hotA hai aura isIkAraNa usake phala meM prApta honevAle baMdha kA anubhava karatA hai| niSkarSa yaha hai ki jJeyArthapariNamanarUpa kriyA aura kriyAphalarUpa baMdha na to jJAna se hotA hai, na jar3akarma se aura na karmodaya se prApta saMyogoM se hI hotA hai| baMdha to ekamAtra para meM ekatvabuddhirUpa moha evaM rAga-dveSa se hI hotA hai||43|| 43vIM gAthA meM yaha kahA gayA hai ki moha-rAga-dveSarUpa bhAvoM se pariNamita hone se hI yaha jIva jJeyArthapariNamanarUpa kriyA se yukta hotA hai aura isIkAraNa usake phala meM prApta honevAle baMdha kA anubhava karatA hai| aba isa 44vIM gAthA meM yaha batA rahe haiM ki yadyapi kevalI bhagavAna ke bhI vihArAdi kriyAyeM dekhI jAtI hai; tathApi unheM unase baMdha nahIM hotaa| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) yatna bina jyoM nAriyoM meM sahaja mAyAcAra tyoN| ho vihAra uThanA-baiThanA ara divyadhvani arahaMta ke ||44|| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 pravacanasAra yathA hi mahilAnAMprayatnamantareNApitathAvidhayogyatAsadbhAvAt svabhAvabhUta eva mAyopaguNThanAguNThito vyavahAraH pravartate, tathA hi kevalinAM prayatnamantareNApi tathAvidhayogyatA sadbhAvAt sthAnamAsanaM viharaNaM dharmadezanA casvabhAvabhUtA eva prvrtnte| ___ api cAviruddhametadambhodharadRSTAntAt / yathA khalvambhodharAkArapariNatAnAM pudgalAnAM gamanamavasthAnaM garjanamambuvarSaM ca puruSaprayatnamantareNApi dRzyante, tathA kevalinAMsthAnAdayo'buddhipUrvakA eva dRzyante / ato'mI sthAnAdayo mohodayapUrvakatvAbhAvAt kriyAvizeSA api kevalinAM kriyAphalabhUtabandhasAdhanAni na bhavanti / / 44 / / una arahaMta bhagavaMtoM ke usa samaya khar3e rahanA, baiThanA, vihAra karanA aura dharmopadeza karanA Adi kriyAyeM striyoM ke mAyAcAra kI bhAMti svAbhAvika hI haiM, prayatna binA hI hotI hai| ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "jisaprakAra mahilAoM ke prayatna binA hI usaprakAra kI yogyatA kA sadbhAva hone se mAyA ke Dhakkana se DhaMkA huA vyavahAra svabhAvabhUta hI pravartatA hai; usIprakAra kevalIbhagavAna ke prayatna binA hI usaprakAra kI yogyatA kA sadbhAva hone se khar3A rahanA, baiThanA, vihAra karanA aura upadeza denA Adi kriyAyeM svabhAvabhUta hI pravartatI hai| yaha bAta bAdala ke dRSTAnta se bhI samajhI jA sakatI hai; kyoMki bAdala ke udAharaNa ke sAtha bhI isakA koI virodha bhAsita nahIM hotaa| jisaprakAra bAdala ke AkArarUpa pariNamita pudgaloM kA gamana, sthiratA, garjana aura barasanA Adi kriyAyeM puruSa ke prayatna binA hI dekhI jAtI hai; usIprakAra kevalI bhagavAna ke khar3e rahanA, calanA, divyadhvani Adi kriyAyeM abuddhipUrvaka binA icchA ke hI dekhI jAtI haiN| kevalIbhagavAna kI ye kriyAyeM mohodayapUrvaka na hone se kriyA ke phala meM honevAle baMdha ke kAraNa nahIM haiN|" ___ vastuta: bAta yaha hai ki bAhya kriyAyeM to baMdha kA kAraNa haiM hI nahIM; kyoMki yaha AtmA nizcaya se unakA kartA-dhartA hI nahIM hai| ye kriyAyeM pUrvabaddha karma ke udaya ke nimitta se hotI haiM; unake hone meM AtmA nimitta bhI nahIM hai; isIlie una kriyAoM ko audayikI kriyAyeM kahate haiN| ukta kriyAoM ke lakSya se jaba yaha AtmA moha-rAga-dveSa karatA hai, unameM ekatva-mamatva karatA hai, kartRtva-bhoktRtvarUpa se jur3atA hai; taba baMdha hotA hai| ata: baMdha ke kAraNa to ye Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : jJAnAdhikAra ekatva-mamatva haiM, kartRtva-bhoktRtva haiM, rAga-dveSa haiM / kevalI bhagavAna ke honevAlI ina kriyAoM meM unakA na to ekatva-mamatva hai, na kartRtva-bhoktRtva hai aura na unheM unake prati rAga-dveSa haiM; yahI kAraNa hai ki unheM inase baMdha nahIM hotaa| ___ vastuta: bAta yaha hai ki arahaMta bhagavAna ke vihAra Adi zarIrasaMbaMdhI kriyAyeM to AhAra vargaNA ke kArya haiM aura divyadhvani kA khiranA bhASAvargaNA kA kArya hai| ina kriyAoM kA upAdAnakAraNa to AhAravargaNA aura bhASAvargaNA haiM aura aMtaraMga nimittakAraNa tatsaMbaMdhI karmoM kA udaya hai| arahaMta bhagavAna kA AtmA na to inakA upAdAna kAraNa hI hai aura na aMtaraMga nimittakAraNa hii| jaba arahaMta bhagavAna isake kartA hI nahIM haiM; unakA inameM ekatva-mamatva bhI nahIM hai to phira unheM baMdha bhI kyoM ho ? __baMdha ke kAraNa to moha-rAga-dveSarUpa bhAva haiN| ina moha-rAga-dveSarUpa bhAvoM se kevalI bhagavAna sarvathA rahita haiM; ata: saMyoga meM ukta kriyAyeM hone para bhI saMyogI bhAvoM ke abhAva ke kAraNa unheM baMdha nahIM hotaa| yahA~ eka prazna saMbhava hai ki yadi bhASAvargaNAoM kI tatsamaya saMbaMdhI upAdAnagata yogyatA aura saMbaMdhita karmoM kA udaya hI divyadhvani ke kAraNa haiM; arahaMta kevalI kA divyadhvani se koI bhI saMbaMdha nahIM hai to phira divyadhvani kI prAmANikatA kA AdhAra kyA hai ? are bhAI ! upAdAna-upAdeya saMbaMdha nahIM hai aura aMtaraMganimitta kI apekSA nimittanaimittika saMbaMdha bhI nahIM hai; phira bhI bahiraMga nimitta kI apekSA sUrya ke udaya aura kamala ke khilane ke samAna arahaMta bhagavAna aura unakI divyadhvani meM sahaja nimitta-naimittikabhAva to hai hI; divyadhvani kI prAmANikatA kA AdhAra bhI yahI hai| sabase bar3I bAta to yaha hai ki divyadhvani meM vastu kA svarUpa jaisA pratipAdita huA hai; vastu bhI ThIka usIprakAra kI hai| prAmANikatA ke lie isase bar3I bAta aura kyA ho sakatI hai ? kucha loga isa gAthA meM samAgata mAyAcAro vva itthINaM pada para bahuta nAka-bhauM sikor3ate haiN| unakA kahanA hai ki striyoM meM mAyAcAra svabhAvagata hai - aisA kahakara AcAryadeva ne mahilAoM kA apamAna kiyA hai| kucha loga to yahA~ taka Age bar3hate haiM ki isa pada ko badala denA caahie| unakI salAha ke anusAra mAyAcAra ke sthAna para mAtRkAcAra kara denA caahie| para bhAI, isameM kisI kI nindA-prazaMsA kI bAta hI kahA~ hai ? AcAryadeva kI mA~-bahina Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra athaivaM sati tIrthakRtAM puNyavipAko'kiMcitkara evetyavadhArayati - puNNaphalA arahatA tesiM kiriyA puNo hi odiyaa| mohAdIhiM virahidA tamhA sA khAiga tti mdaa||45|| puNyaphalA arhantasteSAM kriyA punarhi audyikii| mohAdibhiH virahitA tasmAt sA kSAyikIti matA / / 45 / / bhI to mahilAyeM hI thiiN| tIrthaMkaroM kI mAtAyeM bhI to mahilAyeM hI hotI haiN| ukta kathana ko strInindA ke rUpa meM dekhanA samajhadArI kA kAma nahIM hai| yaha strI paryAya meM sahajabhAva se honevAle bhAva kI bAta hai| mahilAoM ke svabhAvagata mAyAcAra kI tulanA bhI to arahaMta kevalI ke vihArAdi kAyika kriyAoM aura kevalI kI divyadhvani se kI hai| kyA AcAryadeva divyadhvani kI bhI nindA karanA cAhate haiM? dUsare kisI bhI AcArya kI kRti meM pheraphAra karane kA adhikAra bhI hameM kahA~ hai ? jaba AcArya amRtacandra, AcArya jayasena, sahajAnandajI varNI, pANDe hemarAjajI, kavivara vRndAvanadAsajI evaM AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI Adi sabhI ko yaha sahajabhAva se svIkAra hai aura isameM unheM mahilAoM kA apamAna nahIM dikhAI detA hai to phira hameM aisA vikalpa kyoM AtA hai? vigata do hajAra varSoM meM kisI ko bhI aisA bhAva nahIM AyA; para Aja yaha saba ho rahA hai| are bhAI! vyartha ke vikalpoM meM ulajhe binA ukta kathana meM vyakta kiye gaye bhAvoM ko samajhane meM zakti lagAnA hI zreyaskara hai||44|| vigata gAthAoM meM yaha kahA gayA hai ki yadyapi bhavyoM ke bhAgya aura arahaMta bhagavAna ke pUrva puNyodaya ke anusAra divyadhvani prasAraNa va vihArAdi kArya dekhe jAte haiM; tathApi moha-rAga-dveSa ke abhAva ke kAraNa unheM baMdha nahIM hotaa| aba isa gAthA meM usI bAta ko Age bar3hAte hue yaha kaha rahe haiM ki tIrthaMkaroM ke puNya kA vipAka akiMcitkara hI hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) puNyaphala arahaMta jina kI kriyA audayikI khii| mohAdi virahita isalie vaha kSAyikI mAnI gaI||45|| arahaMta bhagavAna puNya phalavAle haiM aura unakI kriyA audayikI hai, kintu mohAdirahita hai: isakAraNa vaha audayikI kriyAbhIkSAyikImAnIgaI hai| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : jJAnAdhikAra 67 arhantaH khalu sakalasamyakparipakvapuNyakalpapAdapaphalA eva bhavanti / kriyA tu teSAM yA kAcana sA sarvApi tadudayAnubhAvasaMbhAvitAtmasaMbhUtitayA kilaudayikyeva / athaivaMbhUtApisA samastamahAmohamUrdhAbhiSiktaskandhAvArasyAtyantakSaye saMbhUtatvAnmoharAgadveSarUpANAmuparaJjakAnAmabhAvAccaitanyavikArakAraNatAmanAsAdayantI nityamaudayikI kAryabhUtasya bandhasyAkAraNabhUtatayA kAryabhUtasya mokSasya kAraNabhUtatayA ca kSAyikyeva kathaM hi nAma nAnumanyeta / athAnumanyeta cettarhi karmavipAko'pina teSAM svabhAvavighAtAya / / 45 / / isa gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra karate haiM - "jinake puNyarUpI kalpavRkSa ke samasta phala bhalIbhAMti paka gaye haiM; una arahaMta bhagavAna kI jo bhI kriyA hai, vaha saba puNya ke udaya ke prabhAva se utpanna hone ke kAraNa audayikI hI hai| aisA hone para bhI, mahAmoha rAjA kI samasta senA ke kSaya se utpanna hone se, moha-rAgadveSarUpI uparaMjakoM ke abhAva ke kAraNa se vaha audayikI kriyA bhI caitanya ke vikAra kA kAraNa nahIM hotii| isakAraNa ukta audayikI kriyA ko kAryabhUta baMdha kI akAraNatA aura kAryabhUta mokSa kI kAraNatA ke kAraNa kSAyikI hI kyoM na mAnI jAya? ___ jaba vaha kSAyikI hI hai to phira una arahaMtoM ke karmavipAka bhI svabhAva-vighAta kA kAraNa nahIM hotA - aisA nizcita hotA hai|" yadyapi AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA kA artha tattvapradIpikA TIkA ke samAna hI karate haiM; tathApi ukta tathya kI siddhi ke lie ve bhAvamoha se rahita saMsAriyoM kA udAharaNa dete haiN| unakA kathana mUlata: isaprakAra hai - "prazna - ukta sthiti meM 'audayikabhAva baMdha ke kAraNa haiM - yaha Agamavacana vyartha hI siddha hogA? uttara - yadyapiaudayikabhAva baMdha ke kAraNa haiM:tathApimoha ke udaya sesahita audayika bhAvahIbaMdha ke kAraNa haiM; anya nhiiN| dravyamoha ke udaya hone para bhIyadiyaha jIvazuddhAtmabhAvanA ke bala se bhAvamoharUpa pariNamana nahIM karatA hai to baMdha nahIM hotaa| yadi karmodayamAtra se hI baMdha hotAhoto phira saMsAriyoM ke sadaiva karmodaya kI vidyamAnatA hone se sadaiva-sarvadA baMdha hI hogA, mokSa kabhI bhI ho hI nahIM skegaa|" ukta sampUrNa kathana kA tAtparya yaha hai ki yadyapi arahaMta bhagavAna ke pUrvapuNya ke udaya meM samavazaraNa Adi vibhUti hotI hai, vihAra hotA hai, divyadhvani bhI khiratI hai; tathApi ina Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra sabakI na to unheM koI icchA hai aura na unakA inameM ekatva-mamatva aura kartRtva-bhoktRtva hI hai| yaha saba sahajabhAva se hI hotA rahatA hai| isakAraNa ina kriyAoM ke hone para bhI unheM kisI bhI prakAra kA baMdha nahIM hotaa| isakAraNa ye kriyAyeM unake lie niSphala hI haiN| isIlie utthAnikA meM kahA gayA hai ki puNya kA vipAka arahaMta bhagavAna ke lie niSphala hI hai, akiMcitkarahI hai| jagata meM kahA jAtA hai aura Agama meM bhI kahA gayA hai ki audayika kriyA baMdha kA kAraNa hai; kintu mohAdibhAvarUpa audayika bhAvoM ke abhAva meM audayika kriyA bhI baMdha karane meM samartha nahIM hotI; yahI kAraNa hai ki arahaMta bhagavAna ke vidyamAna ukta audayika kriyAoM ko kSAyikI kriyA mAnA gayA hai; kyoMki unake moha kA pUrNataH abhAva ho cukA hai| yahA~ eka prazna ho sakatA hai ki divyadhvani jaise mahAna kArya ko akiMcitkara kahanA, niSphala kahanA to acchA nahIM lagatA; kyoMki divyadhvani se to bhavyajIvoM kA anaMta upakAra hotA hai, jinazAstroM kA mUla AdhAra to divyadhvani hI hai| are bhAI ! bhavya zrotAoM aura pAThakoM ko arthAt hamAre aura Apake lie to vaha divyadhvani pUrNata: kAryakArI hai, saphala hai, sArthaka hai; para, yahA~ bAta hamArI-tumhArI nahIM, arahaMta bhagavAna kI hai, unake baMdha kI hai| tAtparya yaha hai ki arahaMta bhagavAna kI divyadhvani unake lie karmabaMdha karane meM akiMcitkara hai, niSphala hai| unheM usake kAraNa kisI bhI prakAra kA karmabaMdha nahIM hotA - yahI akiMcitkara kA artha hai| prazna - yahA~ to sApha-sApha likhA hai ki puNyaphalA arahaMtA arthAt puNya ke phala meM arahaMta hote haiM aura Apa kaha rahe haiM ki................? uttara - are bhAI ! puNyaphalA arahaMtA kA artha puNya ke phala meM arihaMta hote haiM - yaha nahIM hai| isakA artha to yaha hai ki arahaMta bhagavAna ke puNya ke udaya meM jo kriyAyeM hotI hai; ve puNya kA phala haiM arthAt audayikI haiM; unameM arahaMta bhagavAna kA kucha bhI kartRtva nahIM hai| ___ isalie yahA~ yaha kahA gayA hai ki ukta audayikI kriyAoM ke vidyamAna hone para bhI unake kAraNa arahaMta bhagavAna ko baMdha nahIM hotA; ata: una kriyAoM ko (bandha kI akAraNatA aura mokSa kI kAraNatA siddha hone se) kSAyikI hI kyoM na mAnI jA~ya ? / / 45 / / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : jJAnAdhikAra atha kevalinAmiva sarveSAmapi svabhAvavighAtAbhAvaM niSedhayati - jadi sosuhova asuhoNa havadi AdA sayaM sahAveNa / saMsAro vi Na vijadi savvesiM jIvakAyANaM / / 46 / / yadi sazubhovA azubho na bhavati AtmA svayaMsvabhAvena / saMsAro'pi na vidyate sarveSAM jIvakAyAnAm / / 46 / / yadi khalvekAntena zubhAzubhabhAvasvabhAvena svayamAtmA na pariNamate tadA sarvadaiva sarvathA nirvighAtena shuddhsvbhaavenaivaavtisstthte| tathA ca sarva eva bhUtagrAmA: samastabandhasAdhanazUnyatvA 45 vIM gAthA meM yaha kahA hai ki kevalI bhagavAna kI vihArAdi kriyAyeM audayikI hone para bhI kSAyikI ke samAna hI haiM; kyoMki rAgAdi bhAvoM ke abhAva meM una kriyAoM ke kAraNa unheM baMdha nahIM hotaa| aba isa 46 vIM gAthA meM yaha kaha rahe haiM ki ukta kathana ke AdhAra para yadi koI aisA mAna le ki kevalI bhagavAna ke samAna anya sabhI saMsArI jIvoM ke bhI svabhAva ke vighAta kA abhAva hai to usakA yaha mAnanA ThIka nahIM hai; kyoMki saMsArI jIva to svayaM zubhAzubhabhAvarUpa pariNamita hote haiM aura isakAraNa unheM baMdha bhI hotA hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) yadi jIva svayaM svabhAva se zubha-azabharUpa na prinnmeN| to sarva jIvanikAya ke saMsAra bhI nA siddha ho||46|| yadi aisA mAnA jAya ki AtmA svayaM svabhAva se arthAt apane bhAva se zubha yA azubhabhAvarUpa pariNamita nahIM hotA to sabhI jIvoM ke saMsAra kA abhAva siddha hogaa| ukta gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "yadi ekAnta se aisA mAnA jAya ki zubhAzubhabhAvarUpa svabhAva meM (apane bhAva meM) AtmA svayaM pariNamita nahIM hotA to yaha siddha hogA ki vaha sadA hI sarvathA nirvighAta zuddha svabhAva se avasthita hai| isaprakAra samasta jIvasamUha samasta baMdha kAraNoM se rahita siddha hone se saMsAra ke abhAvarUpa svabhAva ke kAraNa nityamuktatA ko prApta ho jAveMge; kintu aisA svIkAra nahIM kiyA jA sakatA; kyoMki sphaTika maNi ke japAkusuma aura tamAlapuSpa ke raMgarUpa (pariNamita ho jAne ke) svabhAvapane kI taraha AtmA ke pariNAmadharmapanA hone se zubhAzubhasvabhAvayuktatA prakAzita hotI hai| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 pravacanasAra dAjavaMjavAbhAvasvabhAvato nityamuktatAM pratipadyeran / tacca nAbhyupagamyate; AtmanaH pariNAmadharmatvena sphaTikasya japAtApiccharAgasvabhAvatvavat zubhAzubhasvabhAvatvadyotanAt / / 4 / / tAtparya yaha hai ki jisaprakAra sphaTika maNi lAla aura kAle phUla ke nimitta se lAla aura kAle svabhAvarUpa pariNamita hotA dikhAI detA hai; usIprakAra AtmA karmopAdhi ke nimitta se zubhAzubhabhAvarUpa pariNamita hotA dikhAI detA hai|" ___ AcArya jayasena tAtparyavRtti meM isa gAthA ke bhAva ko nayavivakSA se spaSTa karate hue kahate haiM ki sAMkhyoM jaisI mAnyatAvAlA koI ziSya yadi aisA kahe ki jisaprakAra AtmA zuddhanaya se zubhAzubhabhAvarUpa pariNamita nahIM hotA; usIprakAra azuddhanaya se bhI zubhAzubhabhAvarUpa pariNamita nahIM hotA ho tovyavahAranaya sebhI samasta jIvoM ke saMsAra kA abhAva ho jAye aura sabhI jIva sadA mukta hI siddha ho jaayeNge| isa para vaha sAMkhyamatAnuyAyI ziSya kahatA hai ki saMsAra kA abhAva hotA hai to ho jAne do, vaha to hamAre lie bhUSaNa hai, dUSaNa nhiiN| usase kahate haiM ki yaha to pratyakSa viruddha bAta hai; kyoMki saMsArIjIvoM kezabhAzabhabhAva pratyakSa dikhAI dete haiN| ___ isaprakAra isa gAthA meM mUlarUpa se yahI kahA gayA hai ki kevalI bhagavAna ke jo divyadhvani kA khiranA, vihAra honA Adi kriyAyeM pAI jAtI haiM; unake kAraNa unheM raMcamAtra bhI baMdha nahIM hotA; kyoMki kevalI bhagavAna ke moha-rAga-dveSa kA pUrNata: abhAva ho gayA hai| ukta kathana ke AdhAra para koI ajJAnI yaha kahane lage ki jaba kevalI bhagavAna ke calanephirane aura bolate rahane para bhI baMdha nahIM hotA to phira hameM bhI calane-phirane aura bolane ke kAla meM baMdha nahIM honA caahie| usake samAdhAna meM isa gAthA meM kahA gayA hai ki baMdha to moha-rAga-dveSa se hotA hai, zArIrika kriyAoM se nhiiN| kevalI bhagavAna ke moha-rAga-dveSa nahIM hai; ata: unheM ukta kriyAoM ke sadbhAva meM bhI baMdha nahIM hotA aura saMsArI jIvoM ke moha-rAga-dveSa hone se baMdha hotA hai| kevalI bhagavAna ke samAna yadi saMsArI jIvoM ke bhI audayikI kriyAoM ke kAla meM baMdha kA abhAva mAnA jAyegA to phira saMsAra hI nahIM rahegA; kyoMki baMdhadazA kA nAma hI saMsAra hai||46|| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : jJAnAdhikAra atha punarapi prakRtamanusRtyAtIndriyajJAnaM sarvajJatvenAbhinandati - jaM takkAliyamidaraM jANadi jugavaM samaMtado savvaM / atthaM vicittavisamaM taM NANaM khAiyaM bhaNiyaM / / 47 / / yattAtkAlikamitaraM jAnAti yugapatsamantataH sarvam / arthaM vicitraviSamaM tat jJAnaM kSAyikaM bhaNitam / / 47 / / tatkAlakalitavRttikamatItodarkakAlakalitavRttikaM cApyekapada eva samantato'pi sakalamapyarthajAtaM, pRthaktvavRttasvalakSaNalakSmIkaTAkSitAnekaprakAravyaJjitavaicitryamitaretaravirodhadhApitAsamAnajAtIyatvoddAmitavaiSamyaM kSAyikaM jJAnaM kila jaaniiyaat|| tasya hi kramapravRttihetubhUtAnAM kSayopazamAvasthAvasthitajJAnAvaraNIyakarmapudgalAnAmatyantAbhAvAttAtkAlikamatAtkAlikaM vApyarthajAtaM tulyakAlameva prakAzeta / sarvato vizuddhasya aba isa 47vIM gAthA kI utthAnikA meM AcArya amRtacandra likhate haiM ki prakaraNagata viSaya kA anusaraNa karate hue eka bAra phira atIndriyajJAna kA sarvajJatA ke rUpa meM abhinandana karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) jo tAtkAlika atAtkAlika vicitra viSamapadArtha ko| cahuM ora se ika sAtha jAne vahI kSAyika jJAna hai||47|| jo jJAna tAtkAlika, atAtkAlika, vicitra aura viSama - sabhI prakAra ke samasta padArthoM ko sarvAtmapradezoM se jAnatA hai, usa jJAna ko kSAyika jJAna kahA gayA hai| isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra samajhAte haiM - "vastutaH jinameM pRthakpa se vartate svalakSaNarUpa lakSmI se Alokita aneka prakAroM ke kAraNa vicitratA pragaTa huI hai aura paraspara virodha se utpanna honevAlI asamAnajAtIyatA ke kAraNa vaiSamya pragaTa huA hai; aise bhUta, bhaviSya aura vartamAna meM vartate samasta padArthoM ko vaha kSAyikajJAna sarvAtmapradezoM se eka samaya meM hI jAna letA hai| ___ vaha kSAyikajJAna, kramapravRtti ke hetubhUta kSayopazama avasthA meM rahanevAle jJAnAvaraNIya karmapudgaloM kA atyanta abhAva hone se tAtkAlika-atAtkAlika padArtha samUha ko samakAla meM hI prakAzita karatA hai| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra pratiniyatadezavizuddharanta:plavanAt samantato'pi prakAzeta / sarvAvaraNakSayAddezAvaraNakSayopazamasyAnavasthAnAtsarvamapi prkaashet| ___ sarvaprakArajJAnAvaraNIyakSayAdasarvaprakArajJAnAvaraNIyakSayopazamasya vilayanAdvivicitramapi prakAzeta / asamAnajAtIyajJAnAvaraNakSayAtsamAnajAtIyajJAnAvaraNIyakSayopazamasya vinAzanAdviSamamapi prkaashet| alamathavAtivistareNa, anivAritaprasaraprakAzazAlitayA kSAyikajJAnamavazyameva sarvadA sarvatra sarvathA sarvameva jAnIyAt / / 47 / / / vaha sarvavizuddha kSAyikajJAna, pratiniyata pradezoM kI vizuddhi kA sarvavizuddhi meM DUba jAne se sabhI padArthoM ko sarvAtmapradezoM se prakAzita karatA hai aura sarva AvaraNoM kA kSaya hone seva deza AvaraNa kA kSayopazama na rahane se bhI sabhI padArthoM ko prakAzita karatA hai| jJAnAvaraNa ke sarvaprakAra kSaya ho jAne se aura asarvaprakAra ke jJAnAvaraNa ke kSayopazama ke vilaya ko prApta ho jAne se vaha atIndriyajJAna vicitra arthAt anekaprakAra ke padArthoM ko prakAzita karatA hai| asamAnajAtIya jJAnAvaraNa ke kSaya hojAne se aura samAnajAtIya jJAnAvaraNa ke kSayopazama ke naSTa ho jAne sevaha viSama arthAt asamAnajAtIya padArthoM kobhIprakAzita karatA hai| athavA ativistAra se kyA lAbha hai ? itanAhI paryApta hai ki jisakA anivArita phailAva hai - aisA vaha prakAzamAna kSAyikajJAna avazyameva sarvatra sarva padArthoM ko sarvathA aura sadA jAnatA hI hai|" isa gAthA meM atIndriyajJAna kI sarvajJatA siddha kI gaI hai| kahA gayA hai ki atIndriyajJAna para kI sahAyatA binA svayaM ke sarvAtmapradezoM se jAnatA hai, akrama se jAnatA hai, sabhI ko jAnatA hai aura bhUta, bhaviSya aura vartamAna - tInoM kAloM meM ghaTita honevAlI ghaTanAoMparyAyoM ko atyanta spaSTarUpa se pratyakSa jAnatA hai; kyoMki kramapUrvaka jAnanA, niyata AtmapradezoM se hI jAnanA, amuka ko hI jAnanA Adi maryAdAyeM kSAyopazamikajJAna meM hI hotI haiN| atIndriyajJAna arthAt kevalajJAna meM aisI koI maryAdA nahIM hotii| __jJAna kI sarvajJatA aura kramabaddhaparyAya meM AzaMkAyeM vyakta karanevAloM ko isa gAthA ke bhAva ko gaMbhIratA se jAnane kA prayAsa karanA cAhie / / 47 / / ___ vigata gAthA meM yaha batAyA gayA hai ki atIndriyajJAna, kSAyikajJAna, kevalajJAna; tAtkAlika, atAtkAlika, vicitra aura viSama - sabhI prakAra ke padArthoM ko sarvAtmapradezoM se ekasAtha jAnatA hai| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : jJAnAdhikAra atha sarvamajAnannekamapi na jAnAtIti nizcinoti - joNa vijANadi jugavaM atthe tikkAlige tihuvnntthe| NA, tassa Na sakkaM sapajjayaM davvamegaM vA / / 48 / / yona vijAnAti yugapadarthAna traikAlikAna tribhvnsthaan|| jJAtuM tasya na zakyaM saparyayaM dravyamekaM vA / / 48 / / iha kilaikamAkAzadravyamekaMdharmadravyamekamadharmadravyamasaMkhyeyAni kAladravyANyanantAni jIvadravyANi / tato'pyanantaguNAni pudgaladravyANi / tathaiSAmeva pratyekamatItAnAgatAnubhUyamAnabhedabhinnaniravadhivRttipravAhaparipAtino'nantA: pryaayaaH| evametatsamastamapi samuditaM jJeyam / ihaivaikaM kiMcijIvadravyaM jnyaatR| atha yathA samastaM dAhyaM dahan dahana: samastadAhyahetukasamastadAhyAkAraparyAyapariNata aba isa 48 vIM gAthA meM usI bAta ko siddha karate hue yaha kahA jA rahA hai ki jo jJAna sabako nahIM jAnatA; vaha jJAna eka apane AtmA ko bhI sampUrNata: nahIM jAna sktaa| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) jAne nahIM yugapada trikAlika artha jo trailokya ke| vaha jAna sakatA hai nahIM paryaya sahita ika dravya ko ||48|| jotIna kAla aura tIna loka ke sabhI padArthoM ko eka hI sAtha nahIM jAnatA; vaha paryAyoM sahita eka dravya ko bhI nahIM jAna sktaa| ukta gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "isa vizva meM eka AkAzadravya, eka dharmadravya, eka adharmadravya, asaMkhya kAladravya, anaMta jIvadravya aura jIvadravyoM se bhI anantaguNe pudgaladravya haiN| una sabhI dravyoM kI arthAt pratyeka dravya kI atIta, anAgata aura vartamAna bhedavAlI niravadhi (anAdi-ananta) vRttipravAha ke bhItara par3anevAlI ananta paryAyeM haiN| yaha samasta dravya aura paryAyoM kA samudAya jJeya hai aura inhIM saba meM se eka koI bhI jIvadravya jJAtA hai| __ aba yahA~ jisaprakAra samasta dAhya (IMdhana) ko jalAtI huI agni, samasta dAhya jisakA nimitta hai - aise samasta dAhyAkAra paryAyarUpa pariNamita sakala eka dahana jisakA AkAra Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 pravacanasAra sakalaikadahanAkAramAtmAnaM pariNamati, tathA samastaM jJeyaM jAnan jJAtA samastajJeyahetukasamastajJeyAkAraparyAyapariNatasakalaikajJAnAkAraM cetanatvAt svAnubhavapratyakSamAtmAnaM pariNamati / evaM kila drvysvbhaavH| yastu samastaM jJeyaM na jAnAti sa samastaM dAhyamadahan samastadAhAhetukasamastadAhAkAraparyAyapariNatasakalaikadahanAkAramAtmAnaM dahana iva samastajJeyahetukasamastajJeyAkAraparyAyapariNatasakalaikajJAnAkAramAtmAnaM cetanatvAt svAnubhavapratyakSatve'pina prinnmti| evametadAyAti yaH sarvaM na jAnAti sa AtmAnaM na jAnAti / / 48 / / (svarUpa) hai- aiseeka apanerUpa (agnirUpa) pariNamita hotI hai; usIprakAra samasta jJeyoM ko jAnatA huA jJAtA AtmA samasta jJeya jisakA nimitta hai - aise samasta jJeyAkAra paryAyarUpa pariNamita sakala eka jJAna jisakA AkAra (svarUpa) hai - aise nijarUpa se jo cetanatA ke kAraNa svAnubhava pratyakSa hai - usarUpa pariNamita hotA hai| vastuta: dravya kA aisA svabhAva hai| kintu jo samasta jJeya ko nahIM jAnatA, vaha AtmA; jisaprakAra samasta dAhA ko nahIM jalAtI gni samasta dAhAhetuka samasta dAhAkAra-paryAyarUpa pariNamita sakala eka dahana jisakA AkAra (svarUpa) hai , aise apanerUpa meM pariNamita nahIM hotI; usIprakAra samasta jJeyahetuka samasta jJeyAkAra paryAyarUpa pariNamita sakala eka jJAna jisakA AkAra hai; aise apane rUpa meM - svayaM cetanatA ke kAraNa svAnubhava pratyakSa hone para bhI- pariNamita nahIM hotA arthAt apane ko paripUrNatayA anubhava nahIM karatA, nahIM jaantaa| isaprakAra yaha phalita hotA hai ki jo sabakonahIM jAnatA, vaha apane AtmA kobhInahIM jaantaa|" yahA~ eka prazna ho sakatA hai ki inhIM sabameM se eka koI bhI jIvadravya jJAtA hai' - aisA kahakara yahA~ kyA kahanA cAhate haiM; kyA sabhI jIvadravya jJAtA nahIM haiM ? are bhAI ! jJAtA to sabhI jIva haiM, kintu sabhI jIvadravya jJeya bhI haiN| jaba eka jIvadravya jAnane kA kAma karatA hai, jAnatA hai, sabhI ko jAnatA hai; taba vaha akelA svayaM jJAtA hotA hai aura anya ajIva dravyoM ke sAtha-sAtha usase bhinna zeSa jIvadravya bhI jJeya hI hote haiN| isaprakAra pratyeka jIva svayaM ke lie jJAtA aura jJeya - donoM hai; kintu anyajIva usake lie ajIvadravyoM ke samAna jJeya hI haiN| yahI kAraNa hai ki yahA~ aisA likhA gayA hai ki inhIM saba meM se eka koI bhI jIvadravya jJAtA hai| yadyapi AcArya jayasena tAtparyavRtti meM tattvapradIpikA kA to anusaraNa karate hI haiM; tathApi ve yaha spaSTa kara dete haiM ki sabhI padArtha jJeya haiM aura unameM se vivakSita ekajIvadravya jJAtA hai| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : jJAnAdhikAra samasta IMdhana ko jalAnevAlI agni kA udAharaNa to ve tattvapradIpikA ke samAna hI dete haiM; kintu sAtha hI anya udAharaNa bhI dete haiM; jo isaprakAra haiM - __"jisaprakAra koI andhA vyakti sUrya se prakAzita padArthoM ko nahIM dekhatA huA sUrya ko nahIM dekhane ke samAna; dIpaka se prakAzita padArthoM ko nahIM dekhatA huA dIpaka ko nahIM dekhane ke samAna; darpaNa meM sthita pratibimba ko nahIM dekhate hue darpaNa ko nahIM dekhane ke samAna; apanI dRSTi se prakAzita padArthoM ko nahIM dekhatA huA hAtha-paira Adi aMgoMrUpa se pariNata apane zarIrAkAra svayaM ko apanI dRSTi se nahIM dekhatA; usIprakAra yaha vivakSita AtmAbhI kevalajJAna se prakAzita padArthoM ko nahIM jAnatA huAsampUrNa akhaNDa eka kevalajJAnarUpa AtmA ko bhI nahIM jaantaa| isase yaha nizcita huA ki jo sabako nahIM jAnatA, vaha apane ko bhI nahIM jaantaa|" ukta udAharaNoM se yaha bAta pUrI taraha sApha ho gaI hai ki jisaprakAra sUrya va dIpaka ke prakAza meM aura darpaNa meM prakAzita padArthoM ko nahIM jAnanevAlA aMdhA vyakti sUrya, dIpaka aura darpaNa ko bhI nahIM jAnatA; usIprakAra atIndriyajJAna, kevalajJAna meM pratibimbita padArthoM ko nahIM jAnanevAlA AtmA atIndriya kevalajJAna aura kevalajJAnI AtmA ko bhI nahIM jAna sktaa| isaprakAra vividha udAharaNoM ke mAdhyama se isa gAthA aura isakI TIkAoM meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki jJAna kA svabhAva kucha jJeyoM ko jAnanA nahIM hai; apitu sabhI padArthoM, unake guNoM aura unakI paryAyoM ko ekasAtha eka samaya meM hI jAnanA hai, jAnanerUpa pariNamanA hai| __ jo jJAtA abhI samasta guNa-paryAyoM sahita sampUrNa padArthoM ke jAnanerUpa nahIM pariNama rahA hai; vaha abhI sampUrNa guNa-paryAyoM sahita apane AtmA ko bhI nahIM jAna rahA hai| tAtparya yaha hai ki jo sarva guNa-paryAyoM sahita sabako nahIM jAnatA; vaha sarva guNaparyAyoM sahita svayaM ko bhI nahIM jAna sktaa| isIprakAra jo sarva guNa-paryAyoM sahita svayaM ko nahIM jAnatA; vaha sarva guNa-paryAyoM sahita para ko bhI nahIM jAna sakatA; kyoMki sva-para ko sarva guNa-paryAyoM sahita jAnanA ekasAtha hI hotA hai, kevalajJAna meM hI hotA hai| ata: yaha sunizcita hI hai ki kevalajJAna meM apane AtmA sahita sabhI padArtha apane-apane anaMta guNa aura unakI ananta paryAyoM sahita pratisamaya ekasAtha jAnane meM Ate haiN| vastutaH bAta yaha hai ki yaha bhagavAna AtmA sarvajJasvabhAvI hai, sabako dekhane-jAnane ke svabhAvavAlA hai| kucha ko jAnanA aura kucha ko nahIM jAnanA AtmA kA svabhAva nahIM; apitu Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra athaikamajAnan sarvaM na jAnAtIti nizcinoti - davvaM aNaMtapajjayamegamaNaMtANi davvajAdANi / Na vijANadijadijugavaM kidha sosavvANi jaannaadi||49|| dravyamanantaparyAyamekamanantAni drvyjaataani| na vijAnAti yadi yugapat kathaM sa sarvANi jAnAti / / 49 / / AtmA hi tAvatsvayaM jJAnamayatve sati jJAtRtvAt jJAnameva / jJAnaM tu pratyAtmavarti pratibhAsamayaM mahAsAmAnyam / tattu prtibhaasmyaanntvishessvyaapi| teca srvdrvypryaaynibNdhnaaH| vibhAva hai| yahI kAraNa hai ki niyamasAra kI gAthA 11-12 meM matijJAnAdi kSayopazama jJAnoM ko vibhAva kahA hai||48|| 48vIM gAthA meM yaha kahA gayA hai ki jo tIna loka aura tIna kAla ke sabhI padArthoM ko ekasAtha nahIM jAnatA, vaha sampUrNa paryAyoM sahita apane AtmA ko bhI nahIM jAna sktaa| aba isa 49vIM gAthA meM yaha kaha rahe haiM ki jo eka apane AtmA ko bhI pUrNata: nahIM jAnatA hai, vaha sabako sampUrNata: kaise jAna sakatA hai ? gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) ika dravya ko paryaya sahita yadi nahIM jAne jIva to| phira jAna kaise sakegA ika sAtha dravyasamUha ko||49|| jo puruSa ananta paryAyavAle eka dravya (Atmadravya) ko aura ananta dravyasamUha ko ekasAtha nahIM jAnatA; vaha puruSa eka hI sAtha sabako kaise jAna sakatA hai? isa gAthA kA artha prakArAntara se isaprakAra bhI kiyA jAtA hai - yadi anaMta paryAyavAle eka dravya ko, Atmadravya ko jo puruSa nahIM jAnatA hai; to vaha puruSa ekasAtha sabako arthAt anaMta dravyasamUha ko kaise jAna sakatA hai ? ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - "prathama to yaha AtmA jJAnamaya hone se jJAtatva ke kAraNa vastata: jJAna hI hai aura vaha jJAna pratyeka AtmA meM rahatA huA pratibhAsamaya mahAsAmAnya hai| vaha pratibhAsamaya mahAsAmAnya, pratibhAsamaya anaMta vizeSoM meM vyApta honevAlA hai aura una vizeSoM ke nimitta sabhI dravya aura unakI sabhI paryAyeM haiN| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : jJAnAdhikAra 77 atha yaH sarvadravyaparyAyanibandhanAnantavizeSavyApipratibhAsamayamahAsAmAnyarUpamAtmAnaM svAnubhavapratyakSaMna karoti sa kathaM pratibhAsamayamahAsAmAnyavyApyapratibhAsamayAnantavizeSanibandhanabhUtasarvadravyaparyAyAn pratyakSIkuryAt / evametadAyAti ya AtmAnaM na jAnAti sa sarvaM na jAnAti / atha srvjnyaanaadaatmjnyaanmaatmjnyaanaatsrvjnyaanmityvtisstthte| evaM ca sati jJAnamayatvena svasaMcetakatvAdAtmano jJAtRjJeyayorvastutvenAnyatve satyapi pratibhAsapratibhAsyamAnayo: svasyAmavasthAyAmanyonyasaMvalanenAtyantamazakyavivecanatvAtsarvamAtmani nikhAtamiva pratibhAti / yadyevaM na syAt tadA jJAnasya paripUrNAtmasaMcetanAbhAvAt paripUrNasyaikasyAtmano'pijJAnaM na siddhayet / / 49 / / aba jo AtmA; sabhI dravya aura unakI sabhI paryAyeM jinake nimitta haiM - aise anaMta vizeSoM meM vyApta honevAle pratibhAsamaya mahAsAmAnyarUpa AtmA kA svAnubhava pratyakSa nahIM karatA; vaha pratibhAsamaya mahAsAmAnya ke dvArA vyApya pratibhAsamaya anaMta vizeSoM ke nimittabhUta sabhI dravyoM aura unakI sabhI paryAyoM ko pratyakSa kaise kara sakegA? isase yahI phalita hotA hai ki jo AtmA ko nahIM jAnatA; vaha sabako bhI nahIM jaantaa| isase yaha nizcita hotA hai ki saba ke jJAna se AtmA kA jJAna aura AtmA ke jJAna se sabakA jJAna hotA hai| aisA hone para AtmA jJAnamayatA ke kAraNa svasaMcetaka hone se, jJAtA aura jJeya kA vasturUpa se anyatva hone para bhI pratibhAsa aura pratibhAsamAna ina donoM kA sva-avasthA meM anyonya milana hone ke kAraNa unameM bhedabhAva karanA atyanta azakya hone se sarva padArthasamUha AtmA meM praviSTa ho gaye hoM kI bhAMti pratibhAsita hotA hai, jJAta hotA hai| yadiaisAna ho to (yadi AtmA sabako na jAnatA ho to) jJAna ke paripUrNa AtmasaMcetana kA abhAva hone se paripUrNa eka AtmA kAbhI jJAna siddha nahIM hogaa|" yadyapi AcArya jayasena tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM isa gAthA kA artha tattvapradIpikA ke samAna hI karate haiM; tathApi ve svayaM zaMkA upasthita kara usakA samAdhAna isaprakAra karate haiM - "aba yahA~ ziSya kahatA hai ki AtmA kA jJAna hone para saba kA jJAna hotA hai - aisAyahA~ kahA gayA hai; kintu vigata gAthA meM kahA gayA thA ki sabakA jJAna hone para AtmA kA jJAna hotA hai| yadi aisA hai to chadmasthoM ko to sabakA jJAna nahIM hotA, unheM AtmajJAna kaise hogA? AtmajJAna ke abhAva meM AtmabhAvanA bhI kaise ho sakatI hai ? AtmajJAna aura AtmabhAvanA ke abhAva meM kevalajJAna kI utpatti saMbhava nahIM hai| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 pravacanasAra ___ atha kramakRtapravRttyA jJAnasya sarvagatatvaMna siddhyatIti nishcinoti| atha yogapadyapravRttyaiva jJAnasya sarvagatatvaM siddhyatIti vyavatiSThate - uppajadi jadiNANaM kamaso aTTe paDucca nnaanniss| taM Neva havadi NiccaM Na khAigaM Neva savvagadaM / / 50 / / tikkAlaNiccavisamaM sayalaM savvatthasaMbhavaM cittaM / jugavaM jANadi joNha aho hi NANassa mAhappaM / / 51 // ukta AzaMkA kA samAdhAna karate hue AcArya kahate haiM ki parokSapramANabhUta zrutajJAna ke dvArA sabhI padArtha jAne jAte haiN| yadi koI kahe ki parokSapramANabhUta zrutajJAna dvArA sabhI padArtha kaise jAne jAte haiM to usase kahate haiM ki chadmasthoM ke bhI vyAptijJAna dvArA, anumAna pramANajJAna dvArA lokAloka kA jJAna hotA dekhA jAtA hai| kevalajJAna saMbaMdhI viSaya ko grahaNa karanevAlA vaha vyAptijJAna parokSarUpa se kathaMcit AtmA hI kahA gayA hai athavAsvasaMvedanajJAna se AtmAjAnA jAtA hai aura usIse AtmabhAvanA kI jAtI hai aura usa rAgAdi vikalparahita svasaMvedana jJAnarUpa AtmabhAvanA se kevalajJAna utpanna hotA hai / isaprakAra ukta kathanoM meM koI doSa nahIM hai|' ___ ananta guNa-paryAyoM sahita sampUrNa padArthoM ko jAnane kI sahaja prakriyA yaha hai ki sampUrNa padArtha apane-apane guNa-paryAyoM sahita kevalajJAnI AtmA ke kevalajJAna meM ekasAtha jhalakate haiM, pratibimbita hote haiM, jJAta hote haiM, jAne jAte haiN| isase yaha sahaja hI siddha hotA hai ki jisa kevalajJAnI puruSa ne apanI kevalajJAnaparyAya ko jAnA, usake jJAna meM kevalajJAna meM pratibimbita padArtha bhI sahajabhAva se jAne hI gaye haiN| ata: yaha kahanA ucita hI hai ki jo vyakti sampUrNa guNa-paryAyoM sahita svayaM ko jAnatA hai; vaha sabhI padArthoM ko guNa-paryAyoM sahita jAnatA hI hai aura jo vyakti svayaM ko sampUrNa guNa-paryAyoM sahita nahIM jAnatA, vaha anya sabhI padArthoM ko bhI nahIM jAna sakatA / / 49 / / / __ jo sabako nahIM jAnatA, vaha sarvaparyAyoM sahita svayaM ko bhI nahIM jAna sakatA aura jo svayaM ko nahIM jAnatA, vaha sarva guNa-paryAyoM sahita para ko bhI nahIM jAna sktaa| vigata gAthAoM meM yaha spaSTa karane ke uparAnta aba ina gAthAoM meM yaha batAte haiM ki krama-krama se jAnanevAlA jJAna nitya, kSAyika aura sarvagata nahIM hotA; kintu jinadeva kA nitya rahanevAlAkSAyika jJAna sabhIkoakrama (yugapad) sejAnatAhai; isalie sarvagata hai| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : jJAnAdhikAra utpadyate yadi jJAnaM kramazo'rthAn pratItya jJAninaH / tannaiva bhavati nityaM na kSAyikaM naiva sarvagatam / / 50 / / traikAlyanityaviSamaM sakalaM sarvatrasaMbhavaM citram / yugapajjAnAti jainamaho hi jJAnasya mAhAtmyam / / 51 / / yatkila krameNaikaikamarthamAlambya pravartate jJAnaM tadekArthAlambanAdutpannamanyArthAlambanAt pralIyamAnaM nityamasattathA karmodayAdekAMvyaktiM pratipannaM punarvyaktyantaraM pratipadyamAnaM kSAyikamapyasadanantadravyakSetrakAlabhAvAnAkrAntumazaktatvAt sarvagataM na syAt / / 50 / / kSAyikaM hi jJAnamatizayAspadIbhUtaparamamAhAtmyaM / yattu yugapadeva sarvArthAnAlambya pravartate jJAnaM taTTakotkIrNanyAyAvasthitasamastavastujJeyAkAratayAdhiropitanityatvaM pratipannasamastaukta tathya ko spaSTa karanevAlI gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) padArtha kA avalamba le jo jJAna kramaza: jaantaa| vaha sarvagata ara nitya kSAyika kabhI ho sakatA nhiiN||50|| sarvajJa jina ke jJAna kA mAhAtmya tInoM kAla ke| jAne sadA saba artha yugapad viSama vividha prakAra ke ||51|| yadi jJAnI kA jJAna padArthoM kA avalambana lekara kramaza: utpanna hotA ho to vaha jJAna nitya nahIM hai; kSAyika nahIM hai aura sarvagata bhI nahIM hai| saba kSetroM ke anekaprakAra ke sabhI viSama padArthoM ko jinadeva kA jJAna sadA ekasAtha jAnatA hai| aho! kSAyikajJAna kAmAhAtmya apAra hai| ina gAthAoM kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "jo jJAna kramaza: eka-eka padArtha kA avalambana lekara pravRtti karatA hai; vaha jJAna eka padArtha ke avalambana se utpanna hokara dUsare padArtha ke avalambana se naSTa ho jAne se nitya nahIM hotA huA; karmodaya ke kAraNa eka vyaktatA ko prApta karake phira anya vyaktatA ko prApta karatA hai, isalie kSAyika nahIM hotA huA; ananta dravya-kSetra-kAla-bhAva ko prApta hone meM asamartha hone se sarvagata nahIM hai| vastutaH sarvotkRSTatAkAsthAnabhUta kSAyikajJAna utkRSTa mahimAvaMta hai| jojJAna eka sAtha hI samasta padArthoM kA avalambana lekara pravartatAhai; TaMkotkIrNanyAya se apane meM samasta vastuoM ke jJeyAkAra sthita hone se jisane nityatva prApta kiyA hai aura samasta vyaktatA ko prApta kara lene Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra vyaktitvenAbhivyaktasvabhAvabhAsikSAyikabhAvaM traikAlyena nityameva viSamIkRtAMsakalAmapi sarvArthasaMbhUtimanantajAtiprApitavaicitryAM paricchindadakramasamAkrAntAnantadravyakSetrakAlabhAvatayA prakaTIkRtAdbhutamAhAtmyaM sarvagatameva syAt / / 51 / / se jisane svabhAvaprakAzaka kSAyikabhAva pragaTa kiyA hai; vaha jJAna viSama rahanevAle arthAt asamAnajAti rUpa se pariNamita honevAle aura anaMta prakAroM ke kAraNa vicitratA ko prApta sampUrNa padArthoM ke samUha ko trikAla meM sadA jAnate hue, akrama se anaMta dravya-kSetra-kAlabhAva ko prApta hone se jisane adbhuta mAhAtmya pragaTa kiyA hai - aisA sarvagata hai|" tAtparya yaha hai ki padArthoM ko krama-krama se jAnanevAle kSayopazama jJAnI sarvajJa nahIM haiM; apitu sampUrNa guNa-paryAyoM sahita sabhI padArthoM ko ekasAtha jAnanevAle kSAyikajJAnI hI sarvajJa haiN| yaha sarvajJatA hI jJAna kA svabhAva hai, svabhAva pariNamana hai, sadA rahanevAlI hai; kSayopazama jJAnarUpa alpajJatA na to sadA eka sI rahanevAlI hI hai aura na ekasAtha sabako jAna hIsakatI hai| isaprakAra yahA~ kSAyikajJAnarUpa sarvajJatA kI mahimA batAI gaI hai aura kSayopazamajJAnarUpa alpajJatA kI anityatA, asAratA spaSTa kI gaI hai| AcArya jayasena tAtparyavRtti meM ina gAthAoM kA niSkarSa nikAlate hue svayaM prazna uThAkara uttara dete hue isaprakAra mArgadarzana dete haiM - "prazna - ekasAtha sampUrNa padArthoM ko jAnanevAle jJAna se sarvajJa hote haiM - aisAjAnakara kyA karanA cAhie? uttara - ajJAnI jIvoM ke citta ko camatkRta karane ke kAraNa paramAtmabhAvanA ko naSTa karanevAle jojyotiSa, maMtravAda, rasasiddhi AdiekadezajJAnarUpakSayopazamajJAna hai; tatsaMbaMdhI Agraha chor3akara tIna loka tIna kAlavartI sampUrNa vastuoM ko ekasAtha prakAzita karanevAle avinazvara, akhaNDa, eka pratibhAsamaya sarvajJatA kI utpatti kA kAraNabhUta, sampUrNa rAgAdi vikalpa-jAlarahita sahaja zuddhAtmA se abhedarUpa jJAna kI bhAvanA karanI caahie| - yaha tAtparya hai|" ___ ina gAthAoM meM kSAyopazamika jJAna kI kamajoriyoM ko ujAgara karate hue usake Azraya se honevAle ahaMkAra kA parihAra kara kSAyika jJAna kI mahimA batAI gaI hai; kyoMki anaMta atIndriya sukha kI pUrNataH prApti ekamAtra kSAyikajJAnavAloM ko hI hotI hai| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : jJAnAdhikAra atha jJAninojJaptikriyAsadbhAve'pi kriyAphalabhUtaM bandhaM pratiSedhayannupasaMharati - Na vi pariNamadi Na geNhadi uppajadi Neva tesu attttesu|| jANaNNavi te AdA abaMdhago teNa paNNatto / / 52 / / nApi pariNamati na gRhNAti utpadyate naiva teSvartheSu / jAnannapi tAnAtmA abandhakastena prajJaptaH / / 52 / / yahA~ kSayopazama jJAna saMbaMdhI tIna kamajoriyoM ko ujAgara kiyA gayA hai| kahA gayA hai ki kevalajJAna ke samAna vaha nitya nahIM hai, kSAyika nahIM hai aura sarvagata bhI nahIM hai; isalie vaha sabhI ko nahIM jAna sakatA, sampUrNa paryAyoM sahita apane ko bhI nahIM jAna sakatA / anitya hone se Aja jitanA jJAna hameM hai; kala bhI utanA hI rahegA; isakI koI gAraMTI nhiiN| kSAyika jJAna kI tulanA meM yaha kSayopazama jJAna atyanta alpa hai, aspaSTa hai, parokSa aura nAzavAna hai| kSAyika jJAna sampUrNa padArthoM ko unake guNa-paryAyoM sahita eka samaya meM eka sAtha jAnanevAlA hai, atyanta spaSTa hai, pratyakSa hai, nitya ekarUpa hI rahanevAlA hai; ata: prApta karane kI dRSTi se parama upAdeya hai| isaprakAra ina gAthAoM meM kSAyopazamika jJAna kI laghutA aura kSAyikajJAna kI mahAnatA batAI gaI hai||50-51|| vigata gAthAoM meM yaha kahA gayA hai ki kramaza: pravartamAna jJAna kSAyopazamika hone se anitya hai aura kramika jJAnavAlA puruSa sarvajJa nahIM ho sakatA; kintu akrama se pravartamAna jJAna kSAyika hone se nitya hai aura akramika jJAnavAlA puruSa hI sarvajJa ho sakatA hai| aba jJAnAdhikAra kI isa antima gAthA meM upasaMhAra karate hue kahate haiM ki kevalajJAnI ke jJaptikriyA ke sadbhAva hone para bhI unheM kriyA se honevAlA baMdha nahIM hotaa| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai| (harigIta ) savArtha jAne jIva para unarUpa na pariNamita ho| basa isalie hai abaMdhaka nA grahe nA utpanna ho||52|| kevalajJAnI AtmA padArthoM ko jAnatA huA bhI unarUpa pariNamita nahIM hotA, unheM grahaNa nahIM karatA aura una padArthoM ke rUpa meM utpanna bhI nahIM hotA; isalie use abaMdhaka kahA hai| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 iha khalu - pravacanasAra 'udayagadA kammaMsA jiNavaravasahehiM NiyadiNA bhaNiyA / tesu vimUr3ho ratto duTTho vA baMdhamaNubhavadi / / 43 / / ' ityatra sUtre udayagateSu pudgalakarmAMzeSu satsu saMcetayamAno moharAgadveSapariNatatvAt jJeyArthapariNamanalakSaNayA kriyayA yujyamAnaH kriyAphalabhUtaM baMdhamanubhavati, na tu jJAnAditi / prathamamevArthapariNamanakriyAphalatvena bandhasya samarthitatvAt, tathA - 'gehadi Neva Na muJjadi Na paraM pariNamadi kevalI bha ga va I pecchadi samaMtado so jANadi savvaM NiravasesaM / / 32 / / ' ityarthapariNamanAdikriyANAmabhAvasya zuddhAtmano nirUpitatvAccArthAnapariNamato'gRhNatasteSvanutpadyamAnasya cAtmanojJaptikriyAsadbhAve'pina khalu kriyAphalabhUto baMdha: siddhyet / / 52 / / AcArya amRtacandra jJAnAdhikAra ke upasaMhAra kI isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "yahA~ jinavara kaheM usake niyama se udayagata karmAMza haiM / vaha rAga-dveSa - vimoha basa nita vaMdha kA anubhava kare ||43|| jinavaravRSabhoM ne kahA hai ki saMsArI jIvoM ke udayagata karmAMza niyama se hote haiM / una karmAzoM ke hone para jIva mohI, rAgI aura dveSI hotA huA baMdha kA anubhava karatA hai| isI pravacanasAra kI ukta 43 vIM gAthA meM kahA hai ki udayagata pudgalakarma ke aMzoM ke astitva meM cetita hone para, jAnane para, anubhava karane para moha-rAga-dveSarUpa meM pariNata hone se jJeyArthapariNamanarUpa kriyA ke sAtha yukta hotA huA AtmA kriyAphalabhUta baMdha kA anubhava karatA hai; kintu jJAna se baMdha nahIM hotA / isaprakAra prathama hI arthapariNamana kriyA ke phalarUpa se baMdha kA samarthana kiyA gayA hai / kevalI bhagavAna para na grahe chor3e pariNameM / tathA - cahuM ora se sampUrNata: niravazeSa ve saba jAnate / / 32 / / kevalI bhagavAna para - padArthoM ko grahaNa nahIM karate, chor3ate nahIM aura na pararUpa pariNamita hI hote haiM; ve to niravazeSarUpa se sabako sarva ora se dekhate - jAnate haiM / isI pravacanasAra kI ukta 32vIM gAthA meM zuddhAtmA ke arthapariNamanAdi kriyAoM kA abhAva batAyA gayA hai; isalie jo AtmA parapadArtharUpa se pariNamita nahIM hotA, unheM grahaNa nahIM karatA aura unarUpa utpanna nahIM hotA; usa AtmA ke jJaptikriyA kA sadbhAva hone para bhI Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : jJAnAdhikAra kriyAphalabhUta baMdha siddha nahIM hotA / " ( sragdharA ) jAnannapyeSa vizyaM yugapadapi bhavadbhAvibhUtaM samastaM mohAbhAvAdyadAtmA pariNamati paraM naiva nirlUnakarmA / AcArya jayasena tAtparyavRtti meM isa gAthA kA bhAva tattvapradIpikA ke samAna hI nirUpaNa karate hue anta meM svasaMvedanajJAna kI preraNA dete hue likhate haiM ki rAgAdi rahita jJAna baMdha kA kAraNa nahIM hai - aisA jAnakara rAgAdi rahita nirvikAra svasaMvedanajJAna kI hI bhAvanA karanI cAhie / 83 vastutaH isa gAthA meM sampUrNa jJAnAdhikAra meM pratipAdita viSayavastu kA hI upasaMhAra hai; nayA prameya kucha bhI nahIM hai| sampUrNa kathana kA niSkarSa yaha hai ki kevalI bhagavAna jJAna ko hI grahaNa karate haiM, jJAnarUpa hI pariNamita hote haiM aura jJAnarUpa meM hI utpanna hote haiM / isaprakAra kevalI bhagavAna ke prApya, vikArya aura nirvRrtya - tInoM karma jJAna hI haiM, jJAnarUpa hI haiM / isaprakAra hama dekhate haiM ki jJAna hI kevalI bhagavAna kA karma hai aura jJapti hI kevalI bhagavAna kI kriyA hai / jJaptikriyA baMdha kA kAraNa nahIM hai, apitu jJeyArthapariNamanarUpa kriyA arthAt jJeyapadArthoM ke sammukha vRtti honA hI baMdha kA kAraNa hai / kevalI bhagavAna ke jJaptikriyA hone para bhI jJeyArthapariNamanarUpa kriyA nahIM hai; isakAraNa unheM baMdha nahIM hotA / isaprakAra ukta gAthA aura usakI TIkA meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki vItarAgabhAvapUrvaka sahajabhAva se honevAlA para-padArthoM kA jJAna baMdha kA kAraNa nahIM hai; kyoMki svapara ko jAnanA to AtmA kA sahajasvabhAva hai; ataH kisI ko bhI jAnanA baMdha kA kAraNa kaise ho sakatA hai ? vastutaH baMdha kA kAraNa to rAgabhAva hai; isakAraNa jJeyArthapariNamanarUpa kriyA ke kartA rAgI-dveSI-mohI jIva baMdha ko prApta hote haiM; kintu jina vItarAgI bhagavantoM ke jJAna meM vItarAgabhAva se sahaja jAnanA hotA rahatA hai; unakA vaha jJAna baMdha kA kAraNa nahIM hai| yahI kAraNa hai ki kevalI bhagavAna ko baMdha nahIM hotA / / 52 / / isa adhikAra ke anta meM tattvapradIpikA TIkA ke kartA AcArya amRtacandradeva eka mahattvapUrNa kAvya likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai - ( manaharaNa kavitta ) jisane kiye haiM nirmUla ghAtikarma saba / anaMta sukha vIrya darza jJAna dhArI AtamA || bhUta bhAvI vartamAna paryAya yukta saba / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra dravya jAne eka hI samaya meM zuddhAtamA / / tenAste mukta eva prasabhavikasitajJaptivistArapAMtajJeyAkArAM trilokIM pRthagapRthagatha dyotayan jJAnamUrtiH / / 4 / / -iti jnyaanaadhikaarH|| moha kA abhAva pararUpa pariNameM nhiiN| sabhI jJeya pIke baiThA jJAnamUrti AtamA / / pRthak-pRthak saba jAnate hue bhI ye| sadA mukta raheM arahaMta paramAtamA ||4|| jisane karmoM ko cheda DAlA hai - aisA yaha AtmA vizva ke samasta padArthoM ko unakI bhUta, bhAvI aura vartamAna paryAyoM ke sAtha ekasAtha jAnatA huA bhI moha ke abhAva ke kAraNa pararUpa pariNamita nahIM hotA; isalie atyanta vikasita jJapti ke vistAra se svayaM pIDAlA hai samasta jJeyAkAroM ko jisane - aisA yaha jJAnamUrti AtmA tInoM lokoM ke sabhI padArthoM ke jJeyAkAroM ko pRthak aura apRthak prakAzita karatA huA karmabaMdhana se mukta hIrahatA hai| __ukta chanda meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki lokAloka ko jAnanevAlA yaha jJAnamUrti bhagavAna AtmA moha-rAga-dveSa ke abhAva ke kAraNa sabako sahajabhAva se jAnate hue bhI karmabaMdha ko prApta nahIM hotaa| isaprakAra yahA~ jJAnAdhikAra samApta hotA hai| vaise to AcArya jayasena bhI jJAnAdhikAra yahIM samApta ho gayA hai' - yaha svIkAra kara lete haiN| isakA ullekha bhI ve tAtparyavRtti TIkA meM spaSTarUpa se karate haiM; tathApi anta meM eka gAthA aura jor3a dete haiM; jo AcArya amRtacandra kI tattvapradIpikA TIkA meM nahIM hai| isa gAthA meM koI nayA prameya upasthita nahIM kiyA gayA hai; apitu yaha gAthA ekaprakAra se adhikAra ke anta meM honevAle maMgalAcaraNarUpa gAthA hI hai| kyoMki tAtparyavatti meM prApta isakI utthAnikA meM spaSTa ullekha hai ki jJAnaprapaMca ke vyAkhyAna ke uparAnta aba jJAna ke AdhArabhUta sarvajJadeva ko namaskAra karate haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai - tassa NamAiM logo devaasurmnnuaraaysNbNdho| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : jJAnAdhikAra bhatto karedi NiccaM uvajutto taM tahA vi ahaM // 2 // ( harigIta ) mana karate jinheM narapati sura-asurapati bhaktagaNa / maiM bhI unhIM sarvajJajina ke caraNa meM karatA namana ||2|| 85 jina sarvajJadeva ko devendra, asurendra aura bar3e-bar3e narendra Adi bhaktagaNa sadA namaskAra karate haiM; maiM bhI upayoga lagAkara bhaktibhAva se unheM namaskAra karatA hU~ / isakI TIkA meM AcArya jayasena kucha vizeSa na likhakara sAmAnyArtha hI kara dete haiM / isaprakAra yaha jJAnAdhikAra yahA~ samApta hotA hai / isa jJAnAdhikAra meM zuddhopayoga ke phalasvarUpa prApta honevAle atIndriyajJAna arthAt kSAyikajJAna - kevalajJAna kA svarUpa vistAra se samajhAyA gayA hai| isa adhikAra meM na kevala atIndriya anaMtasukha ke sAtha prApta honevAle atIndriyajJAna ke gIta gAye gaye haiM, isakI mahimA kA guNagAna kiyA gayA hai; apitu sarvajJatA ke svarUpa para gaharAI se cintana kiyA gayA hai, vistAra se prakAza DAlA gayA hai| vizeSa dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki isameM jJAna ke svaparaprakAzaka svabhAva para vistAra se prakAza DAlA hai / ata: jinheM sarvajJatA para bharosA nahIM hai; kisI AtmA kA para ko jAnanA iSTa nahIM hai; ata: sarvajJatA bhI iSTa nahIM hai; unheM isa prakaraNa kA gairAI se maMthana karanA cAhie / sarvajJatA ke jJAna aura usa para honevAlI dRr3ha AsthA se padArthoM ke sunizcita pariNamana kI zraddhA bhI jAgRta hotI hai; jisake phalasvarUpa anaMta AkulatA eka kSaNa meM samApta ho jAtI hai| padArthoM ke kramaniyamita pariNamana ko gaharAI se samajhane ke lie bhI sarvajJatA eka sarvAdhika mahattvapUrNa sAdhana hai / jo vItarAgI, sarvajJa aura hitopadezI ho, use hI saccA deva kahate haiM tathA sarvajJopadiSTa jinavANI hI zAstra hai| sarvajJopadiSTa jinavANI ke anusAra AcaraNa karanevAle jJAna-dhyAnI AtmAnubhUti sampanna vItarAgI santa hI sacce guru haiN| isalie jo pratidina devazAstra-guru kI bhakti karate haiM, pUjana karate haiM; unheM bhI sarvajJatA kA svarUpa jAnanA atyanta Avazyaka hai| isaprakAra sarvajJatA ko samarpita yaha krAntikArI adhikAra atyadhika upayogI aura atyanta mahattvapUrNa adhikAra hai| isaprakAra AcArya kundakunda kRta pravacanasAra kI AcArya amRtacandra kRta tattvapradIpikA nAmaka saMskRta TIkA aura DaoN. hukamacanda bhArilla kRta jJAna - jJeyatattvaprabodhinI hindI meM jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra ke aMtargata jJAnAdhikAra samApta hotA hai / ... Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukhAdhikAra ( gAthA 53 se gAthA 68 taka ) atha jJAnAdabhinnasya saukhyasya svarUpaM prapaJcayan jJAnasaukhyayoH heyopAdeyatvaM cintayati - atthi amuttaM muttaM adiMdiyaM iMdiyaM ca atthesu / NANaM ca tahA sokkhaM jaM tesu paraM ca taM NeyaM / / 53 / / amUrtaM mUrtamatIndriyamaindriyaM cArtheSu / jJAnaM ca tathA saukhyaM yatteSu paraM ca tat jJeyam / / 53|| atra jJAnaM saukhyaM ca mUrtamindriyajaM caikamasti / itaradamUrtamatIndriyaM cAsti / tatra yadamUrtamatIndriyaM ca tatpradhAnatvAdupAdeyatvena jJAtavyam / tatrAdyaM mUrtAbhi: kSAyopazamikIbhirupayogazaktibhistathAvidhebhya indriyebhyaH samutpadyamAnaM parAyattatvAt kAdAcitkaM, kramakRtapravRtti sapratipakSaM sahAnivRddhi ca gauNamiti kRtvA jJAnaM ca saukhyaM ca heyam / maMgalAcaraNa (dohA) indriya sukha to sukha nahIM bhASI zrI bhagavAna | are atIndriya sukva hI sacamuca sukha kI khAna // pravacanasAra paramAgama ke prathama mahAdhikAra jJAnatattvaprajJApana ke antargata AnevAle zuddhopayogAdhikAra evaM jJAnAdhikAra kI carcA ke uparAnta aba sukhAdhikAra kI carcA AraMbha karate haiN| pravacanasAra kI 53vIM gAthA evaM sukhAdhikAra kI prathama gAthA meM jJAna se abhinna sukha kA svarUpa batAte hue jJAna tathA sukha kI heyopAdeyatA batAte haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai( harigIta ) mUrta aura amUrta indriya ara atIndriya jJAna - sukha / inameM amUrta atIndriyI hI jJAna- sukha upAdeya haiM // 53 // padArthoM meM pravRtta jJAna amUrta va mUrta tathA atIndriya va aindriya hotA hai| isIprakAra sukha bhI amUrta-mUrta aura atIndriya-aindriya hotA hai / inameM jo pradhAna haiM; ve upAdeya haiN| ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - " eka prakAra ke jJAna va sukha mUrta va indriyaja hote haiM aura dUsare prakAra ke jJAna va sukha amUrta va atIndriya hote haiN| inameM amUrta va atIndriya jJAna va sukha pradhAna hone se upAdeya haiN| isameM pahale (indriyajanya) jJAna va sukha kSAyopazamika upayoga zaktiyoM se usa-usaprakAra Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : sukhAdhikAra itaratpunaramUrtAbhizcaitanyAnuvidhAyinIbhirekAkinIbhirevAtmapariNAmazaktibhistathAvidhebhyo'tIndriyebhya: svAbhAvikacidAkArapariNAmebhyaH samutpadyamAnamatyantamAtmAyattatvAnnityaM, yugapatkRtapravRtti niHpratipakSamahAnivRddhi ca mukhyamiti kRtvA jJAnaM saukhyaM copAdeyam / / 53 / / kI mUrta indriyoM dvArA utpanna hote hue parAdhIna hone se kAdAcitka, kramazaH pravRtta honevAle, sapratipakSa aura hAni-vRddhi sahita haiM; isalie gauNa haiM aura isIkAraNa heya haiM, chor3aneyogya haiN| dUsare (atIndriya) jJAna va sukha caitanyAnuvidhAyI ekAkAra AtmapariNAma zaktiyoM se tathAvidha amUrta atIndriya svAbhAvika cidAkAra pariNAmoM ke dvArA utpanna hote hue atyanta AtmAdhIna hone se nitya, yugapat pravartamAna, ni:pratipakSa aura hAni-vRddhi rahita haiM; isalie mukhya haiM aura isIkAraNa upAdeya haiM, grahaNa karaneyogya haiN|" AcArya jayasena tAtparyavRtti meM isa gAthA ke bhAva kA vivaraNa isaprakAra prastuta karate haiM - "amUrta, kSAyikI, atIndriya, cidAnandekalakSaNavAlI zuddhAtma zaktiyoM se utpanna hone ke kAraNa svAdhIna aura avinazvara hone se atIndriya jJAna aura atIndriya sukha upAdeya haiM aura pUrvokta amUrta zuddhAtmazaktiyoM se viruddha lakSaNavAlI kSAyopazamika indriyazaktiyoM se utpanna hone ke kAraNa parAdhIna aura vinazvara hone se indriyajJAna aura indriyasukha heya haiN|" gAthA aura usakI TIkAoM meM indriyajJAna aura indriyasukha ko heya tathA atIndriyajJAna aura atIndriyasukha ko upAdeya siddha kiyA gayA hai| apane isa saphala prayAsa meM unhoMne aneka hetu prastuta kie haiN| ___ indriyajJAna va indriyasukha parAdhIna haiM; kyoMki indriyajJAna ko karmoM ke kSayopazama kI va prakAzAdi kI adhInatA hai aura indriyasukha ko bhogasAmagrI kI parAdhInatA hai| atIndriyajJAna aura atIndriyasukha pUrNataH svAdhIna haiM; kyoMki atIndriyajJAna meM indriyoM aura prakAzAdi kI parAdhInatA nahIM hai aura atIndriyasukha meM bhogasAmagrI saMbaMdhI parAdhInatA nahIM hai| ___ isIprakAra indriyajJAna va indriyasukha kabhI-kabhI hote haiM, kramazaH hote haiM; isalie anitya haiM tathA pratipakSa aura hAni-vRddhi sahita haiM; kintu atIndriyajJAna va atIndriyasukha sadA rahane se nitya haiM, ekasAtha pravRtta hote haiM tathA pratipakSa aura hAni-vRddhi se rahita haiN| yahI kAraNa hai ki indriyajJAna va indriyasukha heya haiM aura atIndriyajJAna va atIndriyasukha upAdeya haiM / / 53 / / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 pravacanasAra athAtIndriyasaukhyasAdhanIbhUtamatIndriyajJAnamupAdeyamabhiSTauti - jaM pecchado amuttaM muttesu adiMdiyaM ca pacchaNNaM / sayalaM sagaM ca idaraM taM NANaM havadi paccakkhaM // 54 // yatprekSamANasyAmUrtaM mUrteSvatIndriyaM ca pracchannam / sakalaM svakaM ca itarat tadjJAnaM bhavati pratyakSam / / 54 / / atIndriyaM hi jJAnaM yadamUrtaM yanmUrteSvapyatIndriyaM yatpracchannaM ca tatsakalaM svaparavikalpAMta:pAti prekSata eva / tasya khalvamUrteSu dharmAdharmAdiSu, mUrteSvapyatIndriyeSu paramANvAdiSu, dravyapracchanneSu kAlAdiSu, kSetrapracchanneSvalokAkAzapradezAdiSu, kAlapracchanneSvasAMpratikaparyAyeSu, bhAvapracchanneSu sthUlaparyAyAntarlInasUkSmaparyAyeSu sarveSvapi svaparavyavasthAvyavasthiteSvasti draSTutvaM, pratyakSatvAt / vigata 53vIM gAthA meM yaha kahA gayA hai ki jJAna aura sukha mUrta bhI hote haiM aura amUrta bhI hote haiM tathA ve jJAna va sukha aindriya bhI hote haiM aura atIndriya bhI hote haiN| inameM mUrta va aindriya jJAna aura sukha heya haiM aura amUrta-atIndriya jJAna va sukha upAdeya haiN| aba isa 54vIM gAthA meM atIndriyasukha ke sAdhanabhUta atIndriyajJAna ke svarUpa aura usake upAdeyatva ko spaSTa karate hue usakI prazaMsA karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai( harigIta ) amUrta ko amUrta meM bhI atIndriya pracchanna ko / sva-para ko sarvArtha ko jAne vahI pratyakSa hai // 54 // dekhanevAle AtmA kA jo jJAna amUrta ko, mUrta padArthoM meM bhI atIndriya padArthoM ko aura pracchanna padArthoM ko tathA sva aura para - sabhI ko dekhatA hai, jAnatA hai; vaha jJAna pratyakSa hai / - ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM. "sva-para meM samAhita amUrta padArtha, mUrta meM atIndriya padArtha aura pracchanna (gupta) padArthoM ko atIndriyajJAna avazya hI dekhatA - jAnatA hai / amUrta meM dharmadravya, adharmadravya Adi; mUrta padArthoM meM bhI atIndriya paramANu Adi; pracchannoM meM - dravya se pracchanna kAladravyAdi, kSetra se pracchanna alokAkAza ke pradeza Adi, kAla se pracchanna bhUtakAla va bhaviSyakAlIna paryAyeM tathA bhAva se pracchanna meM sthUla paryAyoM meM antarlIna sUkSma paryAyeM - ye saba jo ki sva aura para meM vibhakta haiM; ina sabako atIndriyajJAna jAnatA hai; kyoMki vaha atIndriya pratyakSajJAna hai / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : sukhAdhikAra pratyakSaM hi jJAnamudbhinnAnantazuddhisannidhAnamanAdisiddhacaitanyasAmAnyasaMbaMdhamekamevAkSanAmAnamAtmAnaM pratiniyatamitarAMsAmagrImamRgayamANamanantazaktisadbhAvato'nantatAmupagataM dahanasyeva dAhyAkArANAMjJAnasya jJeyAkArANAmanatikramAdyathoditAnubhAvamanubhavattat kena nAma nivAryeta / atstdupaadeym||54|| jise anaMtazuddhi kA sadbhAva pragaTa huA- aise caitanya sAmAnya ke sAtha anAdisiddha saMbaMdhavAle eka hI akSa arthAt AtmA ke prati jo niyata hai, anya indriyAdi sAmagrI ko nahIM khojatA aura anaMtazakti ke sadbhAva ke kAraNa anantatA ko prApta hai; usa pratyakSajJAna ko uparyukta samasta padArthoM ko jAnate hue kauna roka sakatA hai ? jisaprakAra dAhyAkAra, dahana (agni) kA atikramaNa nahIM karate; usIprakAra jJeyAkAra, jJAna kA atikramaNa nahIM kara sakate / tAtparya yaha hai ki sabhIjJeya atIndriyajJAna meM pratyakSa hI haiN| isalie vaha atIndriyajJAna upAdeya hai|' yadyapi AcArya jayasena bhI tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA ke samAna hI spaSTa karate haiM; tathApi ve isa gAthA kI TIkA meM eka aisA prazna upasthita karate haiM; jo prAya: sabhI pAThakoM ke hRdaya meM sahajabhAva se utpanna hotA hai| vaha prazna yaha hai ki jaba jJAnAdhikAra samApta ho gayA aura sukhAdhikAra AraMbha ho gayA to phira yahA~ jJAna kI carcA kyoM kI jA rahI hai ? yahA~ to sukha kI carcA kI jAnI caahie| mere citta meM bhI yaha prazna anekabAra upasthita huA hai aura bahuta kucha maMthana ke uparAnta maiM isI nirNaya para paha~cA ki AcArya kundakunda ne mala graMtha meM to adhikAroM kA vargIkaraNa kiyA nahIM; adhikAroM kA vargIkaraNa to TIkAkAroM ne kiyA hai| AcArya kundakunda to sahajabhAva se eka dhArA meM hI pratipAdana karate gaye haiM; ata: unake citta meM aisA prazna upasthita hI nahIM huA ki sukhAdhikAra meM jJAna kI carcA kyoM ? / AcArya jayasena ko AcArya amRtacandrakRta vargIkaraNa upalabdha thA aura unhoMne bhI thor3e-bahuta pheraphAra ke sAtha lagabhaga usI vargIkaraNa ko svIkAra kara liyA; para isa gAthA kI TIkA meM ukta prazna uThAkara AcArya jayasena ne jo samAdhAna prastuta kiyA hai; vaha isaprakAra hai - ___ "yahA~ ziSya kahatA hai ki jJAnAdhikAra to pahale hI samApta ho gayA, yaha to sukhAdhikAra cala rahA hai, isameM tosukha kI hIcarcA karanA cAhie; phira bhI yahA~jJAna kI carcA kyoMkIjA rahI hai? Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 pravacanasAra athendriyasaukhyasAdhanIbhUtamindriyajJAnaM heya praNindati / athendriyANAM svaviSayamAtre'pi yugapatpravRttyasaMbhavAddheyamevendriyajJAnamityavadhArayati - - jIvo sayaM amutto muttigado teNa muttiNA muttaM / ogeNhittA joggaM jANadi vA taM Na jANAdi / / 55 / / phAso rasoya gaMdho vaNNo saddo ya poggalA hoMti / akkhANaM te akkhA jugavaM te Neva geNhaMti / / 56 / / jIvaH svayamamUrtI mUrtigatastena mUrtena mUrtam / avagRhya yogyaM jAnAti vA tanna jAnAti / / 55 / / sparzo rasazca gandho varNa: zabdazca pudgalA bhavanti / akSANAM tAnyakSANi yugapattAnnaiva gRhNanti / / 56 / / ziSya kI zaMkA kA samAdhAna karate hue AcAryadeva kahate haiM ki jo atIndriyajJAna pahale kahA gayA hai, vahI abhedanaya se sukha hai - aisA batAne ke lie yahA~ jJAna kI bAta kI hai / athavA jJAnAdhikAra meM jJAna kI mukhyatA hone se heyopAdeya kA vicAra nahIM kiyA thA; ata: jJAna va sukha meM heyopAdeya batAne ke lie yahA~ sukha ke sAtha jJAna kI bhI carcA kara rahe haiN| " ukta gAthA meM kahI gaI mUla bAta to yahI hai ki atIndriyajJAna (kevalajJAna) meM sabhI svapara aura mUrta-amUrta padArtha apanI sabhI sthUla sUkSma paryAyoM ke sAtha eka samaya meM hI pratyakSa jAnane meM Ate haiM / / 54 / / vigata gAthA meM yaha batAyA gayA thA ki atIndriyajJAna, atIndriyasukha kA sAdhana hai; ata: upAdeya hai aura aba ina gAthAoM meM yaha batAyA jA rahA hai ki indriyajJAna, indriyasukha kA sAdhana hai aura apane viSayoM meM bhI ekasAtha pravRtti nahIM karatA hai; isalie heya hai / gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - ( harigIta ) mUrtatanagata amUrta jiya mUrtArtha jAne mUrta se / avagrahAdikapUrvaka ara kabhI jAne bhI nahIM // 55 // paudgalika sparza rasa gaMdha varNa ara zabdAdi ko | bhI indriyA~ ika sAtha dekho grahaNa kara sakatI nahIM // 56 // Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : sukhAdhikAra indriyajJAnaM hi mUrtopalambhakaM mUrtopalabhyaM ca / tadvAn jIva: svayamamUrto'pi paMcendriyAtmakaM zarIraM mUrtamupAgatastena jJaptiniSpattau balAdhAnanimittatayopalambhakena mUrtena mUrta sparzAdipradhAnaM vastUpalabhyatAmupAgataM yogyamavagRhya kadAcittaduparyupari zuddhisaMbhavAdavagacchati, kadAcittasaMbhavAnnAvagacchati, parokSatvAt / 99 parokSaM hi jJAnamatidRDhatarAjJAnatamogranthiguNThanAnnimIlitasyAnAdisiddhacaitanyasAmAnyasaMbaMdhasyApyAtmana: svayaM paricchettumarthamasamarthasyopAttAnupAttaparapratyayasAmagrImArgaNavyagratayAtyaMtavisaMSThulatvamavalambamAnamanantAyAH zakteH pariskhalanAnnitAntaviklavIbhUtaM mahAmohamallasya jIvadavasthatvAt parapariNatipravartitAbhiprAyamapi pade pade prAptavipralambhamanupalambhasaMbhAvanAmeva paramArthato'rhati / atastaddheyam / / 55 / / svayaM amUrta hokara bhI yaha jIva mUrta zarIra ko prApta hotA huA, usa mUrta zarIra ke dvArA jAnaneyogya mUrta padArthoM ko avagrahAdi pUrvaka jAnatA hai athavA nahIM jAnatA hai / tAtparya yaha hai ki zarIradhArI jIva mUrta padArthoM ko avagrahAdi pUrvaka kabhI jAnatA hai aura kabhI nahIM jAnatA hai / sparza, rasa, gaMdha, varNa aura zabda pudgala haiN| ve indriyoM ke viSaya haiM; parantu ve indriyA~ unheM bhI eka sAtha grahaNa nahIM karatIM / tAtparya yaha hai ki indriyoM ke viSaya bhI indriyoM dvArA ekasAtha jAnane meM nahIM aate| ina gAthAoM kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa karate haiM"indriyajJAna meM upalambhaka (jAnane meM sahayogI indriyA~) bhI mUrta haiM aura upalabhya (jAnane meM AnevAle padArtha) bhI mUrta haiM / svayaM amUrta hone para bhI yaha indriyajJAnavAlA jIva paMcendriyAtmaka mUrta zarIra ko prApta hotA huA, jAnane meM nimittabhUta upalambhaka mUrta zarIra ke dvArA jAnaneyogya sparzAdivAna mUrta vastuoM ko avagraharUpa jAnatA hai, usase Age zuddhi ke sadbhAvAnusAra kadAcit IhAdirUpa bhI jAnatA hai aura kadAcit zuddhi ke abhAva meM nahIM jAnatA; kyoMki indriyajJAna parokSa hai / parokSajJAna paramArthata: ajJAna meM gine jAneyogya hai; kyoMki AtmA kA caitanyasAmAnya ke sAtha anAdisiddhasaMbaMdha hone para bhI atidRr3hatara ajJAnarUpa tamograMthi dvArA AvRtta AtmA padArthoM ko svayaM jAnane meM asamartha hone se prApta aura aprApta parapadArtharUpa sAmagrI ko khojane kI vyagratA se atyanta caMcala va asthira hotA huA aura anaMtazakti se cyuta hone se ghabarAyA huA, mahAmohamalla ke jIvita hone se para ko pariNamita karane ke abhiprAya se pada-pada para ThagAyA jAtA hai / ata: parokSajJAna heya hai / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra indriyANAM hi sparzarasagandhavarNapradhAnA: zabdazca grahaNayogyA: pudgalAH / athendriyaiyugapatte'pina gRhyante, tathAvidhakSayopazamanazakterasaMbhavAt / indriyANAM hi kSayopazamasaMjJikAyA: paricchetryA:zakterantaraGgAyAH kAkAkSitArakavat kramapravRttivazAdanekata:prakAzayitumasamarthatvAtsatsvapidravyendriyadvAreSuna yaugapadyena nikhilendriyArthAvabodha: siddhyet, parokSatvAt / / 56 / / yadyapi sparza, rasa, gaMdha aura varNavAle pudgala indriyoM dvArA grahaNa karaneyogya haiM; tathApi ve indriyoM dvArA ekasAtha grahaNa nahIM kiye jA sakate; kyoMki kSayopazama kI usaprakAra kI zakti nahIM hai| indriyoM kIkSAyopazamika aMtaraMgajJAtRzakti kauve kI putalI ke samAna kramika pravRttivAlI hone se eka hI sAtha aneka viSayoM kojAnane meM asamartha hai; isalie dravyendriyoM ke vidyamAna hone para bhI indriyoM ke viSayoM kA samasta jJAna eka sAtha nahIM hotA; kyoMki indriyajJAna parokSajJAna hai|" vastuta: bAta yaha hai ki indriyajJAna parokSajJAna hai; usake jAnane meM bahuta-sI maryAdAyeM haiN| eka to vaha apane kSayopazama ke anusAra hI jAna sakatA hai; dUsare vaha eka samaya eka indriya ke viSaya meM hI pravRtta hotA hai| yadyapi hameM aisA lagatA hai ki hama sabhI indriyoM ke viSayoM ko ekasAtha jAna rahe haiM; tathApi aisA hotA nahIM hai| isa bAta ko samajhAne ke lie yahA~ kaue kI A~kha kI putalI kA udAharaNa diyA hai| ___kaue kI A~kheM to do hotI haiM; kintu putalI una donoM A~khoM meM milAkara eka hI hotI hai| vaha eka putalI donoM A~khoM meM AtI-jAtI rahatI hai, usakA AnA-jAnA itanI zIghratA se hotA hai ki hameM patA hI nahIM calatA ki putalI eka hai yA do| isIprakAra indriyoM ke viSayoM meM hamArA upayoga itanI zIghratA se ghUmatA rahatA hai ki hameM aisA lagatA hai ki hama sabhI indriyoM se eka sAtha jAna rahe haiN| vastuta: hotA yaha hai ki hama eka-eka indriyoM ke viSayoM meM kramaza: hI pravRtta hote haiN| parokSabhUta indriyajJAna eka prakAra se parAdhIna jJAna hai; kyoMki ise prakAza Adi bAhyasAmagrI ke sahayoga kI AvazyakatA hotI hai; isakAraNa parokSajJAniyoM ko vyagratA banI rahatI hai, unakA upayoga caMcala aura asthira banA rahatA hai; alpazaktivAna hone se ve khedakhinna hote rahate haiM tathA para-padArthoM ko apanI icchAnusAra pariNamAne ke abhiprAya se pada-pada para ThagAye jAte haiN| isalie indriyajJAna parokSajJAna hI hai; isIkAraNa heya bhI hai||55-56 / / vigata gAthAoM meM yaha kahA hai ki indriyasukha kA sAdhana hone se aura apane viSayoM meM bhI eka sAtha pravRtta na hone se indriyajJAna heya hai aura aba ina gAthAoM meM indriyajJAna pratyakSajJAna nahIM hai, parokSajJAna hai - yaha batAte hue parokSajJAna aura pratyakSajJAna kAsvarUpa spaSTa kara rahe haiN| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : sukhAdhikAra athendriyajJAnaM na pratyakSaM bhavatIti nizcinoti / atha parokSapratyakSalakSaNamupalakSayatiparadavvaM te akkhA Neva sahAvo tti appaNo bhaNidA / uvaladdhaM tehi kathaM paccakkhaM appaNo hodi / / 57 / / jaM parado viNNANaM taM tu parokkhaM ti bhaNidamaTThesu / jadi kevaleNa NAdaM havadi hi jIveNa paccakkhaM / / 58 / / 93 paradravyaM tAnyakSANi naiva svabhAva ityAtmano bhaNitAni / upalabdhaM taiH kathaM pratyakSamAtmano bhavati / / 57 / / yatparato vijJAnaM tattu parokSamiti bhaNitamartheSu / yadi kevalena jJAtaM bhavati hi jIvena pratyakSam / / 58 / / AtmAnameva kevalaM prati niyataM kila pratyakSaM / idaM tu vyaktiriktAstitvayogitayA paradravyatAmupagatairAtmana: svabhAvatAM manAgapyasaMspRzadbhirindriyairupalabhyopajanyamAnaM na nAmAtmana: pratyakSaM bhvitumrhti||57|| yattu khalu paradravyabhUtAdantaHkaraNAdindriyAtparopadezAdupalabdheH saMskArAdAlokAdervA gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - ( harigIta ) indriyA~ paradravya unako AtmasvabhAva nahIM khaa| ara jo unhIM se jJAta vaha pratyakSa kaise ho sake ? // 57 // jo dUsaroM se jJAta ho basa vaha parokSa kahA gayA / kevala svayaM se jJAta jo vaha jJAna hI pratyakSa hai // 58 // ve indriyA~ paradravya haiN| unheM AtmasvabhAvarUpa nahIM kahA hai| unake dvArA jJAta jJAna pratyakSa kaise ho sakatA hai ? para ke dvArA honevAlA jo padArthoM kA jJAna hai, vaha parokSa kahA gayA hai| jo mAtra jIva ke dvArA hI jAnA jAya, use pratyakSa kahate haiN| ina gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM "vastuta: vaha jJAna hI pratyakSajJAna hai, jo kevala AtmA ke prati niyata ho / yaha indriyajJAna to AtmasvabhAva kA kiMcit bhI sparza nahIM karanevAlI AtmA se bhinna astitvavAlI paradravyarUpa indriyoM dvArA hotA hai; isalie yaha indriyajJAna pratyakSa nahIM ho sakatA / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 pravacanasAra nimittatAmupagatAt svaviSayamupagatasyArthasya paricchedanaM tat parataH prAdurbhavatparokSamityAlakSyate / yatpunaranta:karaNamindriyaM paropadezamupalabdhisaMskAramAlokAdikaM vA samastamapi paradravyamanapekSyAtmasvabhAmevaikaM kAraNatvenopAdAya sarvadravyaparyAyajAtamekapada evAbhivyApya pravartamAnaM paricchedanaM tat kevalAdevAtmanaH saMbhUtatvAt pratyakSamityAlakSyate / iha hi sahajasaukhyasAdhanIbhUtamidameva mahApratyakSamabhipretamiti / / 58 / / nimittabhUta paradravyarUpa indriyA~, mana, paropadeza, upalabdhi (jJAnAvaraNa karma kA kSayopazama), saMskAra yA prakAza Adi ke dvArA honevAlA sva- viSayabhUta padArthoM kA jJAna para ke dvArA hone se parokSa kahA jAtA hai / aMta:karaNa, indriyA~, paropadeza, upalabdhi, saMskAra yA prakAza Adi sabhI paradravyoM kI apekSA rakhe binA ekamAtra AtmasvabhAva ko hI kAraNarUpa se grahaNa karake sabhI dravya aura unakI sabhI paryAyoM meM eka samaya meM hI vyApta hokara pravartamAna jJAna kevala AtmA ke dvArA hI utpanna hone se pratyakSa kahA jAtA hai / yahA~ isa gAthA meM yahI abhipreta hai ki sahajasukha kA sAdhanabhUta yaha mahApratyakSajJAna (kevalajJAna) hI upAdeya hai| " yahA~ mahApratyakSa zabda prayoga sakala pratyakSa arthAt sarvadeza pratyakSa ke artha meM hI kiyA gayA hai / zAstroM meM avadhijJAna aura mana:paryayajJAna ko bhI pratyakSa mAnA gayA hai; para ye donoM jJAna dezapratyakSa haiM, mAtra rUpI padArtha ko hI jAnate haiM, pudgala ko hI jAnate haiM, AtmA ko nahIM jAnate / ataH ye dezapratyakSajJAna sahajasukha ke sAdhana nahIM haiN| para ke sahayoga binA AtmA sahita lokAloka ko jAnanevAlA kevalajJAna hI sahajasukha kA sAdhana hai| yaha batAne ke lie hI yahA~ mahApratyakSa zabda kA prayoga kiyA gayA hai / ina gAthAoM meM sabakucha milAkara mAtra itanA hI kahA gayA hai ki indriyA~, prakAza, kSayopazamarUpa labdhi, saMskAra Adi paradravyoM ke sahayoga se honevAlA jJAna parokSajJAna hai aura para ke sahayoga binA sIdhA AtmA se honevAlA jJAna pratyakSajJAna hai| parAdhInatA kA sUcaka parokSajJAna atIndriya sukha kA kAraNa nahIM ho sakatA; atIndriyasukha kA kAraNa to atIndriya pratyakSajJAna hI hai / / 57-58 / / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : sukhAdhikAra athaitadeva pratyakSaM pAramArthikasaukhyatvenopakSipati - jAdaM sayaM samaMtaM NANamaNaMtatthavitthaDaM vimalaM / rahidaM tu oggahAdihiM suhaM ti egaMtiyaM bhaNidaM / / 59 / / jAtaM svayaM samaMtaM jJAnamanantArthavistRtaM vimalam / rahitaM tvavagrahAdibhiH sukhamiti aikAntikaM bhaNitam / / 59 / / svayaM jAtatvAt, samantatvAt, anantArthavistRtatvAt, vimalatvAt, avagrahAdirahitatvAcca pratyakSaM jJAnaM sukhamaikAntikamiti nizcIyate, anAkulatvaikalakSaNatvAtsaukhyasya / yato hi paratojAyamAnaM parAdhInatayA, asamaMtamitaradvArAvaraNena, katipayArthapravRttamitarArthabubhutsayA, samalamasamyagavabodhena, avagrahAdisahitaM kramakRtArthagrahaNakhedena parokSaMjJAnamatyantamAkulaM bhavati / tato na tat paramArthata: saukhym| vigata gAthA meM parokSajJAna aura pratyakSajJAna kA svarUpa batAyA gayA hai aura isa gAthA meM yaha kahA jA rahA hai ki paramArtha sukha kI prApti to pratyakSajJAna vAle ko hI hotI hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - ( harigIta) svayaM se sarvAMga se sarvArthagrAhI malarahita / avagrahAdi virahita jJAna hI sukha kahA jinavaradeva ne||59|| sarvAtmapradezoM se, apane Apa hI utpanna, anaMta padArthoM meM vistRta, vimala aura avagrahAdi se rahita jJAna ekAntataH sukha hai - aisA kahA gayA hai| isa gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - "cAroM ora se, svayaM utpanna hone se, anaMta padArthoM meM vistRta hone se, vimala hone se, avagrahAdi se rahita hone se pratyakSajJAna ekAntika sukha hai - yaha nizcita hotA hai; kyoMki ekamAtra anAkulatAhI sukha kA lakSaNa hai| para se utpanna hone se parAdhInatA ke kAraNa, asamaMta hone se anya dvAroM se Avarita hone ke kAraNa, mAtra kucha padArthoM ko jAnane se anya padArthoM ko jAnane kI icchA ke kAraNa, samala hone se asamyak avabodha ke kAraNa aura avagrahAdi sahita hone se kramaza: honevAle padArtha grahaNa ke kheda ke kAraNa parokSajJAna atyanta Akula hai; isalie vaha paramArtha sukha nahIM hai| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 pravacanasAra idaMtu punaranAdijJAnasAmAnyasvabhAvasyopari mahAvikAzenAbhivyApya svata eva vyavasthitatvAtsvayaM jAyamAnamAtmAdhInatayA, samantAtmapradezAn paramasamakSajJAnopayogIbhUtAbhivyApya vyavasthitatvAtsamantam azeSadvArApAvaraNena, prasabhaM nipIyasamastavastujJeyAkAraM paramaM vaizvarUpyamabhivyApya vyavasthitatvAdanaMtArthavistRtam samastArthAbubhutsayA sakalazaktipratibaMdhakakarmasAmAnyani:krAntatayA parispaSTaprakAzabhAsvaraM svabhAvamabhivyApya vyavasthitatvAdvimalam samyagavabodhene, yugapatsamarpitasamayikAtmasvarUpaMlokAlokamabhivyApya vyavasthitatvAdavagrahAdirahitam kramakRtArthagrahaNakhedAbhAvena pratyakSaM jJAnamanAkulaM bhvti| tatastatpAramArthikaM khalu saukhyam / / 59 / / ___yaha pratyakSajJAna pUrNata: anAkula hai; kyoMki yaha pratyakSajJAna anAdi jJAnasAmAnyarUpa svabhAva para mahAvikAsa se vyApta hokara svata: svayaM se utpanna hone se svAdhIna hai; samasta AtmapradezoM se pratyakSa jJAnopayogarUpa hokara vyApta hone se isake sabhI dvAra khule rahate haiM; samasta vastuoM ke jJeyAkAroM ko sarvathA pI jAne se parama vividhatA meM vyApta rahane se anaMta padArthoM meM vistRta hai, isalie sarva padArthoM ko jAnane kI icchA kA abhAva hai; sakalazakti korokanevAle karmasAmAnya ke nikala jAne se atyanta spaSTa prakAza se prakAzamAna svabhAva meM vyApta hone se vimala hai; isakAraNa sabako samyakrUpa se jAnatA hai tathA jinhoMne apane traikAlika svarUpa ko yugapat samarpita kiyA hai - aise lokAloka meM vyApta hokara rahane se avagrahAdi se rahita hai, isalie honevAle padArthagrahaNa ke kheda se rahita hai| isaprakAra uparyukta pA~ca kAraNoM se pratyakSajJAna anAkula hai aura isIkAraNa pratyakSajJAna pAramArthika sukhasvarUpa hai|" prathama to vaha atIndriyajJAna svAdhIna hai, isakAraNa anAkula hai; dUsare usake jAnane ke sampUrNa dvAra khule hue haiM, isakAraNa anAkula hai; tIsare sabhI padArthoM ko jAna lene se kisI ko bhI jAnane kI icchA na rahane se anAkula hai; cauthe sabhI ko saMzayAdi rahita jAnane ke kAraNa vimala hone se anAkula hai aura pA~caveM sabhI ko ekasAtha jAna lene ke kAraNa kramaza: honevAle padArthoM ke grahaNa se honevAle kheda se rahita hone ke kAraNa anAkula hai| isaprakAra ukta pA~ca kAraNoM se anAkula hone ke kAraNa pratyakSajJAna paramArthataH sukhasvarUpa hI hai| ___ isake viruddha parokSajJAna parAdhIna hone se AkulatAmaya hai, anya dvAroM ke avaruddha hone ke kAraNa AkulatAmaya hai, pUrNajJAna na hone se zeSa padArthoM ko jAnane kI icchA ke kAraNa Akulita hai, samala hone se saMzayAdi ke kAraNa Akulita hai aura avagrahAdi pUrvaka jAnane ke Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : sukhAdhikAra atha kevalasyApi pariNAmadvAreNa khedasya saMbhavAdaikAntikasukhatvaM nAstIti pratyAcaSTe jaM kevalaM ti NANaM taM sokkhaM pariNamaM ca so ceva / khedo tassa Na bhaNido jamhA ghAdI khayaM jAdA // 60 // yatkevalamiti jJAnaM tatsaukhyaM pariNAmazca sa caiva / khedastasya na bhaNito yasmAt ghAtIni kSayaM jAtAni / / 60 / / atra ko hi nAma khedaH, kazca pariNAma:, kazca kevalasukhayorvyatirekaH, yataH kevalasyaikAntikasukhatvaM na syAt / 97 kAraNa kramazaH jAnane ke kheda se Akulita hai / isaprakAra ukta pA~ca kAraNoM se parokSajJAna atyanta Akulita hone se sukhasvarUpa nahIM hai| isaprakAra yaha nizcita huA ki atIndriya pratyakSajJAna arthAt kevalajJAna atIndriya sukha svarUpa hone se upAdeya hai aura indriyajJAnarUpa parokSajJAna sukhasvarUpa nahIM hone se heya hai / / 59 / / vigata gAthA meM jora dekara yaha kahA hai ki atIndriya pratyakSajJAna arthAt kevalajJAna pAramArthika sukhasvarUpa hai aura aba isa gAthA meM ukta kathana meM AzaMkA vyakta karanevAloM kA samAdhAna kara rahe haiN| isa gAthA kI utthAnikA meM AcArya amRtacandradeva svayaM likhate haiM ki 'kevalajJAna ko bhI pariNAma ke dvArA kheda ho sakatA hai; isakAraNa kevalajJAna ekAntikasukha nahIM hai' - aba isa mAnyatA kA khaNDana karate haiM / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - ( harigIta ) are kevalajJAna sukha pariNAmamaya jinavara kahA / kSaya ho gaye haiM ghAtiyA re kheda bhI usake nahIM // 60 // jo kevala nAma kA jJAna hai arthAt kevalajJAna hai, vaha sukha hai, pariNAma bhI vahI hai aura use kheda nahIM kahA hai; kyoMki ghAtikarma kSaya ko prApta ho gaye haiN| tattvapradIpikA TIkA meM ukta gAthA ke bhAva ko spaSTa karate hue AcArya amRtacandra likhate haiM "yahA~ kevalajJAna ke sandarbha meM yaha spaSTa kiyA jA rahA hai ki kheda kyA hai, pariNAma kyA hai tathA kevalajJAna aura sukha meM vyatireka (bheda) kyA hai ki jisake kAraNa kevalajJAna ko ekAntika sukhatva na ho? Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra khedasyAyatanAni ghAtikarmANi, na nAma kevalaM pariNAmamAtram / ghAtikarmANi hi mahAmohotpAdakatvAdunmattakavadatasmiMstabuddhimAdhAya paricchedyamarthaM pratyAtmAnaM yataH pariNAmayanti, tatastAni tasya pratyarthaM pariNamya zrAmyataH khedanidAnatAM pratipadyante / tadabhAvAtkuto hi nAma kevale khedsyodbhedH| yatazca trisamayAvacchinnasakalapadArthaparicchedyAkAravaizvarUpyaprakAzanAspadIbhUtaM citrabhittisthAnIyamanantasvarUpaM svayameva pariNamatkevalameva pariNAmaH, tataH kuto'nyaH pariNAmo yaddvAreNa khedsyaatmlaabhH| yatazca samastasvabhAvapratighAtAbhAvAtsamullasitanirakuzAnantazaktitayA sakalaM traikAlikaM lokAlokAkAramabhivyApya kUTasthatvenAtyantani:prakampaM vyavasthitatvAdanAkulatAM saukhyalakSaNabhUtAmAtmano'vyatiriktAM bibhrANaM kevalameva saukhyam, tataH kutaH kevalasukhayorvyatirekaH / ataH sarvathA kevalaM sukhamaikAntikamanumodanIyam / / 60 / / prathama to kheda ke Ayatana ghAtikarma haiM, kevala pariNAma nhiiN| ghAtikarma mahAmoha ke utpAdaka hone se dhatUre kI bhA~ti atat meM tatbuddhi dhAraNa karAke AtmA ko jJeyapadArthoM ke prati pariNamana karAte haiM, jJeyArthapariNamana karAte haiM; isakAraNa ve ghAtikarma pratyeka padArtha ke prati pariNamita ho-hokara thakanevAle AtmA ke lie kheda ke kAraNa hote haiN| ghAtikarmoM kA abhAva hone se kevalajJAna meM kheda kahA~ se hogA? dasare citrita dIvAra kI bhA~ti trikAlavartI samasta padArthoM ke jJeyAkArarUpa anantasvarUpa svayameva pariNamita hone se kevalajJAna svayaM hI pariNAma hai; isakAraNa anya pariNAma kahA~ hai ki jisase kheda kI utpatti ho? tIsare vaha kevalajJAna samasta svabhAva pratighAta ke abhAva ke kAraNa niraMkuza anaMtazakti ke ullasita hone se samasta traikAlika lokAloka ke AkAra meM vyApta hokara kUTasthatayA atyaMta niSkaMpa hai; isakAraNa AtmAse abhinna sukhalakSaNabhUta anAkulatAkodhAraNa karatA huA kevalajJAna svayaM hI sukha hai; isalie kevalajJAna aura sukha kA vyatireka kahA~ hai ? isalie yaha sarvathA anumodana karaneyogya hai ki kevalajJAna ekAntika sukha hai|" kevalajJAnI sukhI kaise ho sakate haiM; kyoMki unheM to anaMta padArthoM ko jAnane kA kAma karanA hai ? kevalajJAna bhI pariNAma hai; ata: vaha eka samaya bAda svayaM nAza ko prApta hogaa| agale samaya honevAle kevalajJAna ko phira sabhI padArthoM ko jAnanA hogaa| isaprakAra pratisamaya Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : sukhAdhikAra ___ atha punarapi kevalasya sukhasvarUpatAM nirUpayannupasaMharati / atha kevalinAmeva pAramArthikasukhamiti zraddhApayati - NANaM atyaMtagayaM loyAloesu vitthaDA ditttthii| NaTThamaNiTuM savvaM i8 puNa jaM tu taM laddhaM / / 61 / / No saddahati sokkhaM suhesu paramaM ti vigdghaadiinnN| suNidUNa te abhavvA bhavvA vA taM paDicchaMti / / 62 / / niraMtara sabako jAnane kA kAma karanevAlA kevalajJAnI nirAkula kaise ho sakatA hai ? itanA kAma karanevAle ko thakAna bhI to ho sakatI hai| kevalajJAna kA svarUpa na samajhanevAle aura matizrutajJAna ke samAna hI kevalajJAna ko mAnanevAloM ke citta meM uktaprakAra kI AzaMkAyeM sahaja hI utpanna ho sakatI haiN| ukta AzaMkAoM kA nirAkaraNa karate hue isa gAthA aura usakI TIkA meM yaha kahA gayA hai ki - mAtra pariNamana thakAvaTa yA dukha kA kAraNa nahIM hai; kintu ghAtikarmoM ke nimitta se honevAlA paronmukhapariNamana - jJeyArthapariNamana thakAvaTa yA dukha kA kAraNa hai| ghAtikarmoM kA abhAva hone se kevalajJAnI ko thakAvaTa yA dukha nahIM hai| anaMtazakti ke dhAraka kevalajJAnI ko thakAvaTa kA prazna utpanna nahIM hotaa| pariNamana kevalajJAna kA svabhAva hai, svarUpa hai; vikAra nahIM, upAdhi nhiiN| pariNamanasvabhAva kA abhAva hone para to kevalajJAna kI sattA hI saMbhava nahIM hai| isaprakAra pariNAma (pariNamana) kevalajJAna kA sahajasvarUpa hone se use pariNAma ke dvArA kheda nahIM ho sktaa| traikAlika lokAloka ko, samasta jJeyasamUha ko sadA aDolarUpa se jAnatA huA atyanta niSkaMpa kevalajJAna pUrNata: anAkula hone se anaMtasukhasvarUpa hai| isaprakAra kevalajJAna aura anAkulatA bhinna-bhinna na hone se kevalajJAna aura sukha abhinna hI haiN| isaprakAra ghAtikarmoM ke abhAva ke kAraNa, pariNAma upAdhi na hone ke kAraNa aura anantazakti sampanna niSkaMpa hone ke kAraNa kevalajJAna sukhasvarUpa hI hai||60|| vigata gAthAoM meM yaha kahate A rahe haiM ki atIndriyajJAna arthAt kevalajJAna sukhasvarUpa hI hai, atIndriyasukhasvarUpa hI hai; aba ina gAthAoM meM usI bAta kA upasaMhAra karate hue usakI zraddhA karane kI preraNA dete haiN| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 jJAnamarthAntagataM lokAlokeSu vistRtA dRSTi: / naSTamaniSTaM sarvamiSTaM punaryattu tallabdham / / 69 / na zraddadhati saukhyaM sukheSu paramamiti vigataghAtinAm / zrutvA te abhavyA bhavyA vA tatpratIcchanti / / 62 / / svabhAvapratighAtAbhAvahetukaM hi saukhyam / Atmano hi dRzijJaptI svabhAva: tayorlokAlokavistRtatvenArthAntagatatvena ca svacchandavijRmbhitatvAdbhavati pratighAtAbhAvaH / tatastaddhetukaM saukhyamabhedavivakSAyAM kevalasya svarUpam / kiMca kevalaM saukhyameva; sarvAniSTaprahANAt, sarveSTopalambhAcca / yato hi kevalAvasthAyAM sukhapratipattivipakSabhUtasya duHkhasya sAdhanatAmupagatamajJAnamakhilameva praNazyati, sukhasya sAdhanIbhUtaM tu paripUrNaM jJAnamupajAyeta, tataH kevalameva saukhyamityalaM prapaJcena / / 61 // gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai pravacanasAra ( harigIta ) arthAta hai jJAna lokAloka vistRta dRSTi hai / naSTa sarva aniSTa evaM iSTa saba upalabdha haiM || 61 // ghAtiyoM se rahita sukha hI paramasukha yaha zravaNa kara / bhI na kareM zraddhA abhavi bhavi bhAva se zraddhA kareM // 62 // kevalajJAnI kA jJAna padArthoM ke pAra ko prApta hai, darzana lokAloka meM vistRta hai, sarva aniSTa naSTa ho cuke haiM aura jo iSTa haiM, ve saba prApta ho gaye haiM; isakAraNa kevalajJAna sukhasvarUpa hI hai| jinake ghAtikarma naSTa ho gaye haiM; unakA sukha paramotkRSTa hai - aisA vacana sunakara bhI abhavya zraddhA nahIM karate aura bhavya ukta bAta ko zraddhApUrvaka svIkAra karate haiM / ina gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM "svabhAva pratighAta kA abhAva hI sukha kA kAraNa hai| AtmA kA svabhAva darzana - jJAna hai / kevalajJAnI ke unake pratighAta kA abhAva hai; kyoMki darzana lokAloka meM vistRta hone se aura jJAna padArthoM ke pAra ko prApta hone se darzana - jJAna svacchandatApUrvaka vikasita haiM / isaprakAra svabhAva ke pratighAta ke abhAva ke kAraNa sukha abheda vivakSA se kevalajJAna kA svarUpa hai / dUsarI bAta yaha hai ki kevalajJAna sukha hI hai; kyoMki sarva aniSToM kA nAza ho gayA hai aura sampUrNa iSTa kI prApti ho cukI hai / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : sukhAdhikAra iha khalu svabhAvapratighAtAdAkulatvAcca mohanIyAdikarmajAlazAlinAM sukhabhAse'pyapAramArthikI sukhamiti rUDhiH / kevalinAMtubhagavatAM prakSINaghAtikarmaNAMsvabhAvapratighAtAbhAvAdanAkulatvAcca yathoditasya hetorlakSaNasya ca sadbhAvAtpAramArthikaM sukhamiti zraddheyam / na kilaivaM yeSAM zraddhAnamasti te khalu mokSasukhasudhApAnadUravartino mRgatRSNAmbhobhAramevAbhavyAH pazyanti / ye punaridamidAnImeva vacaH pratIcchanti te zivadhiyobhAjanaM samAsannabhavyAH bhavanti / ye tu purA pratIcchanti te tu dUrabhavyA iti / / 62 / / kevalajJAna kI avasthA meM sukhaprApti ke virodhI dukhoM ke sAdhanabhUta ajJAna kA sampUrNatayA nAza aura sukha ke sAdhanabhUta pUrNajJAna kA utpAdaisa bAta ko pramANita karate haiM ki kevalajJAna sukhasvarUpa hI hai| adhika vistAra se kyA lAbha hai ? isa loka meM mohanIya AdikarmajAlavAloM ke svabhAva pratighAta ke kAraNa aura AkulatA ke kAraNa sukhAbhAsa hone para bhI usa sukhAbhAsa ko sukha kahane kI apAramArthika rUr3hi hai| jinake ghAtikarma naSTa ho cuke haiM; una kevalI bhagavAna ke svabhAva pratighAta ke abhAva ke kAraNa aura anAkulatA ke kAraNa sukha ke vAstavika kAraNa aura lakSaNa kA sadbhAva hone se pAramArthika sukha hai - aisI zraddhA karaneyogya hai| jinheM aisI zraddhA nahIM hai; ve mokSasukha se dUra rahanevAle abhavya mRgatRSNA ke jalasamUha ko hI dekhate haiM; anubhava karate haiM aura jo ukta vacanoM ko tatkAla svIkAra karate haiM; ve mokSalakSmI ke pAtra Asannabhavya haiM aura jo Age jAkara dUra bhaviSya meM svIkAra kareMge, ve dUrabhavya haiN|" AcArya prabhAcandra ne pravacanasAra kI saroja bhAskara TIkA meM 61vIM gAthA kI TIkA karate hue likhA hai ki antarAya aura mohanIya aniSTa haiM aura anaMtavIrya aura anaMtasukha iSTa haiN| AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM 61vIM gAthA kA artha to tattvapradIpikA TIkA ke samAna hI karate haiM; kintu unheM 62vIM gAthA kI TIkA ke artha meM kucha vizeSa spaSTIkaraNa abhISTa hai; kyoMki yaha kaise saMbhava hai ki jo loga abhI ukta kathana para zraddhA nahIM karate, ve bhaviSya meM bhI zraddhA nahIM kreNge| ata: abhI zraddhA na karanevAloM ko mithyAdRSTi to kahA jA sakatA hai, para abhavya kahanA saMbhava nahIM hai| vastuta: sthiti yaha hai ki jo abhI zraddhA nahIM karate, ve mithyAdRSTi haiM aura jo na to abhI zraddhA karate haiM aura na kabhI bhI zraddhA kareMge, ve abhavya haiN| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 pravacanasAra gAthA aura tattvapradIpikA TIkA kA bhI yahI bhAva hai aura usI kA vizeSa spaSTIkaraNa AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM isaprakAra karate haiM - "ve jIva vartamAna samaya meM samyaktvarUpI bhavyatva kI pragaTatA kA abhAva hone se abhavya kahe jAte haiM; ve sarvathA abhavya nahIM haiM / jo jIva vartamAna kAla meM samyaktvarUpa bhavyatva kI pragaTatArUpa se pariNamita haiM; ve bhavya usa anantasukha kI abhI zraddhA karate haiM aura jo jIva samyaktvarUpa bhavyatva kI prakaTatArUpa se bhaviSya meM pariNamita hoMge; ve dUrabhavya Age zraddhAna kareMge / jisaprakAra kotavAla dvArA jAna se mArane ke lie pakar3e gaye cora ko maraNa acchA nahIM lagatA; usIprakAra sarAga samyagdRSTi ko indriyasukha iSTa nahIM hai; tathApi kotavAlarUpI cAritra mohanIya ke udaya se mohita hotA huA AtmanindA AdirUpa se pariNata vaha sarAga samyagdRSTi rAga rahita apane AtmA ke Azraya se utpanna sukha ko prApta nahIM karatA huA heyarUpa se ukta pariNati kA anubhava karatA hai aura jo vItarAga samyagdRSTi zuddhopayogI haiM, unako machaliyoM kA bhUmi para Ane ke samAna athavA agnipraveza ke samAna nirvikAra zuddhAtmasukha se cyuta honA bhI dukha pratIta hotA hai / kahA bhI hai ki jisaprakAra machaliyoM ko jaba bhUmi hI jalAtI hai, to phira aMgAroM kI bAta hI kyA karanA; ve to jalAveMge hI; usIprakAra samatAsukha kA anubhava karanevAle manuSya ko samatA se cyuta honA hI acchA nahIM lagatA hai to phira paMcendriya viSaya-bhogoM kI to bAta hI kyA hai; ve unameM kaise rama sakate haiM ?" 61vIM gAthA meM mAtra yaha kahA gayA hai ki kevalajJAnI ke sarva aniSTa naSTa ho gaye haiM aura lokAloka ko dekhane-jAnane kI sAmarthya pragaTa ho cukI hai; isakAraNa ve pUrNasukhI, anantasukhI haiN| aura 62vIM gAthA kA bhAva yaha hai ki ukta anaMtasukhI kevalajJAnI kI zraddhA abhavyoM ko nahIM hotI, nahIM ho sakatI tathA dUrabhavyoM ko bhI isakI zraddhA kama se kama abhI honA to saMbhava nahIM hai; kintu jo nikaTabhavya haiM; unheM sarvajJa bhagavAna kI zraddhA abhI tatkAla yA alpakAla meM hI hogii| tAtparya yaha hai ki jinheM sarvajJa bhagavAna kI zraddhA hai; ve to nikaTabhavya haiM hI / / 61-62 / / abataka yaha batAte A rahe haiM ki kevalajJAnI ke svAbhAvika sukha hai, atIndriya Ananda hai; ve anaMtasukhI haiM aura aba AgAmI gAthAoM meM yaha batA rahe haiM ki parokSajJAniyoM ke apAramArthika indriya sukha hotA hai aura jabataka indriyA~ haiM, tabataka jIva svabhAvata: hI duHkhI hai / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : sukhAdhikAra atha parokSajJAninAmapAramArthikamindriyasukhaM vicArayati / atha yAvadindriyANAM tAvatsvabhAvAdeva duHkhamevaM vitarkayati - maNu AsurAmariMdA ahidA indiehiM sahajehiM / asahaMtA taM dukkhaM ramaMti visaesu rammesu // 63 // | jesiM visaesu radI tesiM dukkhaM viyANa sabbhAvaM / jai taM Na hi sabbhAvaM vAvAro Natthi visayatthaM / / 64 / / manujAsurAmarendrAH abhidrutA indriyaiH sahajaiH / asahamAnAstaduHkhaM ramante viSayeSu ramyeSu / / 63 / / yeSAM viSayeSu ratisteSAM duHkhaM vijAnIhi svAbhAvam / yadi tanna hi svabhAvo vyApAro nAsti viSayArtham / / 64 / / amISAM prANinAM hi pratyakSajJAnAbhAvAtparokSajJAnamupasarpatAM tatsAmagrIbhUteSu svarasata evendriyeSu maitrI pravartate / atha teSAM teSu maitrImupagatAnAmudIrNamahAmohakAlAnalakavalitAnAM gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - ( harigIta ) narapatI surapati asurapati indriyaviSayadavadAha se / pIr3ita raheM saha sake nA ramaNIka viSayoM meM rameM ||63 // 103 jo viSayasukha meM lIna haiM ve haiM svabhAvika duHkhIjana / duHkha ke binA viSaviSaya meM vyApAra ho sakatA nahIM // 64 // cakravartI, asurendra aura surendra sahaja indriyoM se pIr3ita rahate hue una dukhoM ko sahana na kara pAne se ramya viSayoM meM ramaNa karate haiN| jinheM viSayoM meM rati hai; unheM dukha svAbhAvika jAno; kyoMki yadi ve dukhI na hoM to unakA viSayoM meM vyApAra na ho / ina gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacaMdra isaprakAra spaSTa karate haiM"pratyakSajJAna ke abhAva meM parokSajJAna kA Azraya lenevAle ina prANiyoM ko parokSajJAna kI sAmagrIrUpa indriyoM ke prati nijarasa se hI maitrI dekhI jAtI hai / indriyoM ke prati maitrI ko prApta una prANiyoM ko udayaprApta mahAmoharUpI kAlAgni ne grAsa banA liyA hai; isalie unheM tapta lohe ke gole kI bhA~ti atyanta tRSNA utpanna huI hai; usa dukha Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 pravacanasAra taptAyogolAnAmivAtyantamupAttatRSNAnAM tadaduHkhavegamasahamAnAnAMvyAdhisAtmyatAmupagateSu ramyeSu vissyessurtirupjaayte| tatovyAdhisthAnIyatvAdindriyANAMvyAdhisAtmyasamatvAdviSayANAM ca na chadmasthAnAM pAramArthikaM saukhyam / / 63 / / ___ yeSAMjIvadavasthAni hatakAnIndriyANi, na nAma teSAmupAdhipratyayaM duHkham, kiMtu svAbhAvikameva, viSayeSuratevalokanAt / avalokyate hi teSAM stamberamasya kareNukuTTanIgAtrasparza iva, sapharasya baDizAmiSasvAdaiva, indirasya saMkocasaMmukhAravindAmodaiva, pataGgasya pradIpA/rUpa iva, kuraGgasya mRgayugeyasvara iva, durnivArendriyavedanAvazIkRtAnAmAsannanipAteSvapi vissyessvbhipaat:| ___ yadi punarna teSAM duHkhaM svAbhAvikamabhyupagamyeta tadopazAMtazItajvarasya saMsvedanamiva, prahINadAhajvarasyAranAlapariSeka iva, nivRttanetrasaMrambhasya ca vaTAcUrNAvacUrNamiva, vinaSTakarNazUlasya bastamUtrapUraNamiva, rUDhavaNasyAlepanadAnamiva, viSayavyApArona dRzyeta / dRzyeta caasau| tataH svabhAvabhUtaduHkhayogina eva jIvadindriyA: parokSajJAninaH / / 64 / / ke vega ko sahana na kara sakane ke kAraNa unheM vyAdhi ke pratikAra ke samAna ramya viSayoM meM rati utpanna hotI hai| isalie indriyA~ vyAdhi ke samAna aura viSaya vyAdhi ke pratikAra ke samAna hone se chadmasthoM ke pAramArthika sukha nahIM hai| jinakI hata (nikRSTa) indriyA~ jIvita haiM, unheM upAdhi ke kAraNa dukha nahIM hai (saMyogoM ke kAraNa dukha nahIM hai); apitu unakA dukha svAbhAvika hI hai; kyoMki unakI viSayoM meM rati dekhI jAtI hai| jisaprakAra hAthI hathinIrUpI kuTTanI ke zarIra ke sparza kI ora. machalI baMsI meM phaMse hue mAMsa ke svAda kI ora, bhramara banda hojAnevAle kamala kI gaMdha kI ora, pataMge dIpaka kI jyoti ke rUpa kI ora tathA hirana zikArI ke saMgIta ke svara kI ora daur3ate hue dikhAI dete haiM; usIprakAra durnivAra indriyavedanA ke vazIbhUta hote hue, yadyapi viSayoM kAnAza ati nikaTa hai; tathApive viSayoM kI ora daur3ate dikhAI dete haiN| yadi unakA dukha svAbhAvika hai' - aisAsvIkAra na kiyA jAya to jisaprakAra jisakA zItajvara upazAnta ho gayA hai, vaha pasInA lAne ke lie upacAra karatA; jisakA dAhajvara utara gayA hai, vaha kAMjI se zarIra ke tApa ko utAratA, jisakI A~kha kA dukha dUra ho gayA hai, vaha vaTAcUrNa A~jatA; jisakA karNazUla naSTa ho gayA hai, vaha kAna meM bakare kA mUtra DAlatA aura jisakA ghAva bhara gayA hai, vaha lepa karatA dikhAI nahIM detA; usIprakAra indriyasukhavAloM ke dukha nahIM ho to unake indriyaviSayoM meM vyApAra dekhane meM nahIM AnA cAhie; kintu unake viSaya pravRtti dekhI jAtI hai| isase yaha siddha haA ki jinake indriyA~jIvita haiM; aise parokSajJAniyoM ke dukha svAbhAvika hI hai|" Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : sukhAdhikAra 105 ukta gAthAoM aura usakI TIkA meM yaha bAta siddha kI gaI hai ki puNyodaya se prApta honevAle viSaya-bhogoM meM raMcamAtra bhI sukha nahIM hai; apitu ve dukharUpahI haiN| gAthA meM to yahA~ taka likhA hai ki apAra bhoga-sAmagrI se sampanna cakravartI, asurendra aura surendra bhI dukhI haiM; kyoMki ve apane dukhoM ko dUra karane ke lie ramaNIka viSayoM meM ramaNa karate haiN| yadi ve dukhI nahIM hote to unakI viSayoM meM pravRtti nahIM hotii| yahA~ pA~ca indriyoM saMbaMdhI pA~ca udAharaNa dekara yaha batAyA gayA hai ki jaba eka-eka indriya ke vazIbhUta hokara prANI itane dukha uThAte haiM to phira jo pA~coM indriyoM ke AdhIna haiM; unake dukhoM kI to bAta hI kyA karanA ? hAthI sparzana indriya ke vaza hokara kuTTanI hathinI ke pIche bhAgatA huA gaDDhe meM girakara jIvanabhara ko gulAma bana jAtA hai, machalI rasanA indriya ke vazIbhUta hokara apanA kaMTha chidAkara maraNa ko prApta hotI hai, gaMdha kA lobhI bhauMrA kamala meM baMda hokara jAna gaMvA detA hai, rUpa ke lobhI pataMge dIpaka kI jyoti para jala marate haiM aura saMgIta ke lobhI hiraNa zikArI dvArA mAra diye jAte haiN| isaprakAra eka-eka indriyoM ke AdhIna prANiyoM kI durdazA dekhakara yaha vicAra karanA cAhie ki pA~coM indriyoM ke gulAmoM ko sukhI kaise kahA jA sakatA hai ? dUsare udAharaNoM se bhI yaha siddha kiyA gayA hai ki ve dukhI hI haiN| ___ kahA jAtA hai ki bakare kI pezAba kAna meM DAlane se kAna kA darda ThIka ho jAtA hai| yaha to Apa jAnate hI haiM ki jo vastu kAna meM DAlI jAtI hai, vaha gale ke mAdhyama se mu~ha meM bhI A jAtI hai| aisA kauna vyakti hogA ki jo mahAniMdya mala-mUtra ko apane kAna meM DAlegA; kintu jaba kAna meM bhayaMkara darda hotA hai to azuddhatA kA vicAra kiye binA loga aisA bhI karate dekhe jAte haiN| jisaprakAra bakare kI pezAba ko kAna meM DalavAnA isa bAta kA pratIka hai ki use bhayaMkara pIr3A ho rahI hai; usIprakAra paMcendriya viSayoM kI gaMdI se gaMdI kriyAyeM isa bAta kI pramANa haiM ki paMcendriya viSayoM ko bhoganevAle mahAdukhI haiN| ye paMcendriyoM ke bhoga dukhI hone kI nizAnI haiM, sukhI hone kI nhiiN| isIprakAra jaise zItajvaravAloM ko pasInA lAne kA upacAra, dAhajvaravAloM kA kAMjI se tApa utArane kA upacAra aura dukhatI A~kha meM vaTAcUrNa A~jane kA upacAra karAte hue vyakti sukhI nahIM, dukhI hai| ye upacAra unake dukhI hone kI nizAnI hai| ThIka vaise hI paMcendriya viSayoM kI ramaNatA indrAdika ke dukhI hone ke hI pramANa haiM, sukhI hone ke nhiiN| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 pravacanasAra I atha muktAtmasukhaprasiddhaye zarIrasya sukhasAdhanatAM pratihanti / athaitadeva dRDhayati - pappA iTThe visaye phAsehiM samasside sahAveNa / pariNamamANo appA sayameva suhaM Na havadi deho / / 65 / / ete hi deho suhaM Na dehissa kuNadi sagge vA / visayavaseNa du sokkhaM dukkhaM vA havadi sayamAdA / 66 / / prApyeSTAn viSayAn sparzaiH samAzritAn svabhAvena / pariNamamAna AtmA svayameva sukhaM na bhavati dehaH / / 65 / / ekAntena hi dehaH sukhaM na dehinaH karoti svarge vA / viSayavazena tu saukhyaM duHkhaM vA bhavati svayamAtmA / / 66 / / ukta sampUrNa kathana kA sAra mAtra itanA hI hai ki bar3e-bar3e puNyavAna manuSyoM meM cakravartI aura devoM meM devendra aura asuroM meM asurendra sabhI dukhI haiM, sukhI koI bhI nahIM / vastuta: bAta yaha hai ki saMsAra meM sukha hai hI nhiiN| jise saMsAra meM sukha kahA jAtA hai; vaha sukha nahIM, dukha hI hai aura jise hama sukhasAmagrI kahate haiM; vaha sukhasAmagrI nahIM, bhogasAmagrI hI hai, dukhasAmagrI hI hai| yadi cakravartI Adi dukhI nahIM hote to viSaya bhogoM meM kyoM ulajhate, kyoM ramate ? ataH yaha sunizcita hI hai ki parokSajJAnI sukhI nahIM haiM; sukhI to pratyakSajJAnI kevalajJAnI hI haiM / 63-64 // vigata gAthAoM meM yaha samajhAyA hai ki parokSajJAniyoM ko saccA sukha prApta nahIM hai; vastutaH ve dukhI hI haiM; yahI kAraNa hai ki ve ramya indriya viSayoM meM ramate haiN| aba ina gAthAoM meM yaha batAyA jA rahA hai ki paMcendriyoM ke samudAyarUpa zarIra saMsAriyoM ko bhI sukha kA kAraNa nahIM hai; kyoMki yaha jIva apanI paryAyagata yogyatA ke kAraNa sukhadukharUpa svayaM hI pariNamita hotA hai / ina gAthAoM kI utthAnikA meM AcArya amRtacandra likhate haiM ki siddhajIva hI sukhI hai - yaha samajhAne ke lie dRr3hatApUrvaka yaha kahate haiM ki zarIra sukha kA sAdhana nahIM hai / gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - 1 ( harigIta ) indriya viSaya ko prApta kara yaha jIva svayaM svabhAva se / sukharUpa ho para deha to sukharUpa hotI hI nahIM // 65 // svarga meM bhI niyama se yaha deha dehI jIva ko / sukha nahIM de yaha jIva hI basa svayaM sukha-dukharUpa ho ||66 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : sukhAdhikAra 107 asya khalvAtmana: sazarIrAvasthAyAmapi na zarIraM sukhasAdhanatAmApadyamAnaM pazyAmaH, yatastadapi pItonmattakarasairiva prakRSTamohavazavartibhirindriyairime'smAkamiSTA iti krameNa viSayAnabhipatadbhisamIcInavRttitAmanubhavannuparuddhazaktisAreNApi jJAnadarzanavIryAtmakena nizcayakAraNatAmupAgatena svabhAvena pariNamamAnaH svayamevAyamAtmA sukhatAmApadyate / zarIraM tvacetanatvAdeva sukhatvapariNaternizcayakAraNatAmanupagacchanna jAtu sukhatAmupaDhaukata iti / / 65 / / ayamatra siddhAMto yadivyavaikriyikatve'pi zarIraM na khalu kalpyatetISTAnAmaniSTAnAM vA viSayANAMvazena sukhaM vA duHkhaM vA svayamevAtmA syAt / / 66 / / sparzanAdika indriyA~ jinakA Azraya letI haiM, aise iSTa viSayoM ko pAkara apane svabhAva se hI pariNamana karatA huAAtmA svayaM hIindriyasukharUpa hotA hai, deha sukharUpa nahIM hotii| yaha bAta sunizcita hI hai ki svarga meM bhI zarIra zarIrI (zarIradhArI jIva) ko sukha nahIM detA; parantu AtmA viSayoM ke vaza meM sukharUpa athavA dukharUpa svayaM hI hotA hai| ukta gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM "vastutaH isa AtmA ko sazarIra avasthA meM bhI zarIra sukha kA sAdhana ho - aisA hameM dikhAI nahIM detA; kyoMki taba bhI, mAno unmAdajanaka madirA kA pAna kiyA ho aisI, prabala moha ke vaza vartanevAlI, 'yaha viSaya hameM iSTa hai' - isaprakAra viSayoM kI ora daur3atI huI indriyoM ke dvArA asamIcIna pariNati kA anubhava karane se, jisakI zakti kI utkRSTatA (paramazuddhatA) ruka gaI hai - aise nizcayakAraNarUpa apane jJAna-darzana-vIryAtmaka svabhAva meM pariNamana karatA huA yaha AtmA svayameva sukhI hotA hai| zarIra to acetana hone se sukha kA nizcayakAraNa nahIM hai; isalie vaha sukharUpanahIM hotaa| yahA~ yaha siddhAnta hai ki zarIra divya vaikriyaka hI kyoM na ho; tathApi vaha sukha nahIM de sakatA; ata: yaha AtmA iSTa athavA aniSTa viSayoM ke vaza hokara svayaM hI sukha athavA dukharUpa hotA hai|" yadi zarIra sukha kA kAraNa hotA to siddha bhagavAna sukhI nahIM hote; kyoMki unake zarIra nahIM hai| zarIra na hone para bhI siddha bhagavAna sukhI haiM; isase siddha hotA hai ki zarIra sukha kA kAraNa nahIM hai| AcArya jayasena to tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM 65vIM gAthA kI TIkA kI utthAnikA meM Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 pravacanasAra hI likhate haiM ki siddhoM ke zarIra ke abhAva meM bhI sukha hai - yaha batAne ke lie hI zarIra sukha kA kAraNa nahIM hai - yaha vyakta karate haiN| TIkA ke anta meM gAthA ke tAtparya ko spaSTa karate hue ve likhate haiM ki saMsArI jIvoM ko jo indriyasukha hai; usakA bhI upAdAna kAraNa jIva hI hai, zarIra nahIM aura siddhoM ke atIndriyasukha kA upAdAna to AtmA hai hii| __ isa para yadi koI kahe ki manuSya-tiryaMcoM kA zarIra aneka vyAdhiyoM se bharA hai; ata: vaha sukha kA kAraNa nahIM hogA; kintu devoM kA zarIra to vaikriyaka hotA hai, divya hotA hai, vyAdhiyoM se rahita hotA hai; vaha to sukha kA kAraNa hogA hI ? usako samajhAte hue kahate haiM ki vaha divya zarIra bhI sukha kA kAraNa nahIM hai| atIndriya sukha kA kAraNa to zarIra hai hI nahIM, indriyasukha-dukha kA kAraNa bhI zarIra nahIM, AtmA kA azuddha upAdAna hI hai| isaprakAra yaha sunizcita huA ki atIndriya sukha kA kAraNa AtmA kA zuddhopAdAna hai aura indriyasukha-dukha kA kAraNa AtmA kA azuddhopAdAna hai| isaprakAra ina gAthAoM meM yahI kahA gayA hai ki zarIrAdi saMyoga na to sukha ke kAraNa haiM aura na du:kha ke kAraNa haiM; kyoMki ve to apane AtmA ke lie paradravya haiN| paradravya na to hameM sukha hI detA hai aura na dukha detA hai| hamAre sukha-dukha ke kAraNa hamameM hI vidyamAna haiN| ___ hama apanI paryAyasvabhAvagata yogyatA ke kAraNa hI jaba para-padArthoM meM apanApana karate haiM, unake lakSya se rAga-dveSa karate haiM, unheM sukha-dukha kA kAraNa mAnate haiM to svayaM sukhI-dukhI hote haiN| AtmA ke Azraya se utpanna honevAlA atIndriyasukha to zarIrAdi saMyogoM ke kAraNa hotA hI nahIM hai; kintu laukika sukha-dukha - indriyajanya sukha-dukha bhI dehAdi saMyogoM ke kAraNa nahIM hote| tAtparya yaha hai ki deha kI kriyA se na dharma hotA hai, na puNya aura na paap| ye sabhI bhAva AtmA se hI hote haiN||65-66|| vigata gAthAoM meM jora dekara yaha kahate A rahe haiM ki zarIradhArI prANiyoM ko sukha-duHkha kA kAraNa zarIra nahIM hai; apitu unakA AtmA hI svayaM apanI upAdAnagata yogyatA se athavA apane azuddha-upAdAna se svayaM sAMsArika sukha-dukharUpa pariNamita hotA hai| aba AgAmI gAthAoM meM yaha kaha rahe haiM ki na kevala deha hI, apitu pA~ca indriyoM ke Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : sukhAdhikAra athAtmana: svayameva sukhapariNAmazaktiyogitvAdviSayANAmakiMcitkaratvaM dyotayati / athAtmanaH sukhasvabhAvatvaM dRSTAntena dRDhayati - timiraharA jai diTThI jaNassa dIveNa Natthi kAyavvaM / taha sokkhaM sayamAdA visayA kiM tattha kuvvaMti / / 67 / / sayameva jahAdicco tejo uNho ya devadA Nabhasi / siddho vi tahA NANaM suhaM ca loge tahA devo / / 68 / / timiraharA yadi dRSTirjanasya dIpena nAsti kartavyam / tathA saukhyaM svayamAtmA viSayAH kiM tatra kurvanti / / 67 / / svayameva yathAdityastejaH uSNazca devatA nabhasi / siddho'pi tathA jJAnaM sukhaM ca loke tathA devH||68 / / viSaya bhI saMsArI jIvoM ko sukha-dukha meM kAraNa nahIM hai| vastutaH bAta yaha hai ki saMsArI jIva apanI azuddhopAdAnagata yogyatA ke kAraNa sukhI-du:khI haiM aura siddha bhagavAna apanI zuddhopAdAnagata yogyatA ke kAraNa anaMtasukhI haiN| ina gAthAoM kI utthAnikA meM AcArya amRtacandra likhate haiM ki AtmAsvayaM sukhapariNAma kI zakti se sampanna hai; ata: use paMcendriyoM ke viSaya akiMcitkara haiN| AtmA kA sukha pariNAmatva dRSTAnta se spaSTa karate haiN| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) timirahara ho dRSTi jisakI use dIpaka kyA kre| jaba jiyasvayaMsukharUpahoindriya viSaya taba kyA kareM||67|| jisataraha AkAza meM ravi uSNa tejaru deva hai| basa usataraha hI siddhagaNa saba jJAna sukha ara deva haiN||68|| yadi kisI kI dRSTi andhakAranAzaka ho to use dIpaka kI AvazyakatA nahIM hai; usIprakAra jaba AtmA svayaM sukharUpa pariNamita hotA hai, taba viSaya kyA kara sakate haiM, viSayoM kA kyA kAma hai? jisaprakAra AkAza meM sUrya svayaM se hI teja, uSNa aura deva hai; usIprakAra loka meM siddha bhagavAna bhI svayaM sehIjJAna. sakha aura deva haiN| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 pravacanasAra ___ yathA hi keSAMcinnaktaMcarANAM cakSuSaH svayameva timiravikaraNazaktiyogitvAnna tadapAkaraNapravaNena pradIpaprakAzAdinA kArya, evamasyAtmana: saMsAre muktauvA svayameva sukhatayA pariNamamAnasya sukhasAdhanadhiyA abudhairmudhAdhyAsyamAnA api viSayAH kiM hi nAma kuryuH / / 67 / / yathA khalu nabhasikAraNAntaramanapekSyaiva svayameva prabhAkaraH prabhUtaprabhAbhArabhAsvarasvarUpavikasvaraprakAzazAlitayA tejaH, yathA cakAdAcitkauSNyapariNatAya:piNDavannityamevauSNyapariNAmApannatvAduSNaH, yathA ca devagatinAmakarmodayAnuvRttivazavartisvabhAvatayA devaH, tathaiva loke kAraNAntaramanapekSyaiva svayameva bhagavAnAtmApisvaparaprakAzanasamarthanirvitathAnantazaktisahajasaMvedanatAdAtmyAt jJAnaM, tathaiva cAtmatRptisamupajAtaparinirvRttipravartitAnAkulatvasusthitatvAt saukhyaM, tathaiva cAsannAtmatattvopalambhalabdhavarNajanamAnasazilAstambhotkIrNasamudIrNadyutistutiyogidivyAtmasvarUpanvAdevaH / ato'syAtmanaH sukhasAdhanAbhAsairviSayaiH paryAptam / / 68 / / ye sukhAdhikAra ke upasaMhAra kI gAthAe~ haiN| ina gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - "jisaprakAra ullU-billI Adi naktaMcaroM (rAtri meM vicaraNa karanevAloM) ke netra svayameva hI timiranAzaka hote haiM; isakAraNa unheM andhakAra ko naSTa karanevAle dIpakAdi kI koI AvazyakatA nahIM hotI; usIprakAra saMsAra meM yA mukti meM svayameva sukharUpa pariNamita isa AtmAko viSayoM kI kyA AvazyakatA hai? phira bhI ajJAnIjIva viSaya sukha ke sAdhana haiM' - aisI mAnyatA se vyartha hI viSayoM kA adhyAsa karate haiM, Azraya karate haiM, sevana karate haiM; tathApisaMsAra meM yAmukti meM svayameva sukharUpa pariNamita isa AtmA kA viSaya kyA kara sakate haiM ? tAtparya yaha hai ki sukha kI prApti meM indriyaviSaya akiMcitkara haiN| jisaprakAra AkAza meM anya kAraNa kI apekSA rakhe binA hI sUrya svayameva atyadhika prabhAsamUha se camakate hue svarUpa ke dvArA vilasita prakAzayukta hone se teja hai, uSNatArUpa pariNamita gole ke bhAMti sadA uSNatA pariNAma ko prApta hone se uSNa hai aura devagati nAmaka nAmakarma ke udaya se svabhAva se hI deva hai; usIprakAra loka meM anyakAraNa kI apekSA rakhe binA hI bhagavAna AtmA (siddha bhagavAna) svayameva hI sva-para ko prakAzita karane meM samartha anaMtazakti yukta sahaja saMvedana ke sAtha tAdAtmya hone se jJAna hai, AtmatRpti se utpanna honevAlI utkRSTa anAkulatA meM sthita hone ke kAraNa sukha hai aura Atmatattva kI upalabdhi sampanna budhajanoM ke manarUpI zilAstambha meM jinakI atizaya divyatA aura stuti utkIrNa hai, aise divya AtmasvarUpavAna hone se deva hai| isalie isa AtmA ko sukhasAdhanAbhAsarUpa viSayoM se basa ho / tAtparya yaha hai ki isa AtmA ko viSayoM meM sukhabuddhi tatkAla chor3a denI caahie| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : sukhAdhikAra 111 iti aanndprpnycH| - isaprakAra aba Ananda kA vistAra se vivecana karanevAlA sukhAdhikAra samApta hotA yahA~ dhyAna deneyogya bAta yaha hai ki gAthA meM to spaSTarUpa se yaha likhA hai ki jisaprakAra sUrya svabhAva se teja, uSNa aura deva hai; usIprakAra siddha bhagavAna bhI svabhAva se jJAna, sukha va deva haiM; jabaki tattvapradIpikA TIkA meM siddha bhagavAna ke sthAna para bhagavAna AtmA zabda kA upayoga kiyA gayA hai| ata: yaha prazna uThanA svAbhAvika hI hai ki yahA~ siddhaparyAya apekSita hai yA trikAlI dhruva bhagavAna AtmA apekSita hai? AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM siddha bhagavAna hI artha karate haiN| kavivara vRndAvanadAsajI paramAtama zabda kA prayoga karate haiM; jo siddha bhagavAna kI ora hI iMgita karatA hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI bhI isa prakaraNa para vyAkhyAna karate hue siddha bhagavAna kA hI smaraNa karate haiN| AcArya amRtacandra dvArA bhI jJAna, sukha va deva ke lie jina vizeSaNoM kA upayoga kiyA gayA hai; unameM siddha bhagavAna hI pratibimbita hote haiN| ata: yahI lagatA hai ki AcArya amRtacandra ko bhI yahA~ siddha bhagavAna hI abhISTa haiM; tathApi unhoMne adhyAtma ke jora meM bhagavAna AtmA zabda kA prayoga kiyA hai| isaprakAra ina gAthAoM meM yahI kahA gayA hai ki jisaprakAra billI ko timiranAzaka dRSTi prApta hone se aMdhakAra meM dekhane ke lie dIpaka kI AvazyakatA nahIM hai; usIprakAra sukhasvabhAvI bhagavAna AtmA ko sukha prApta karane ke lie paMcendriyoM ke viSayoM kI AvazyakatA nhiiN| jisakA svabhAva hI jJAna aura Ananda ho, use jJAna aura Ananda prApta karane ke lie para ke sahayoga kI kyA AvazyakatA hai ? jisaprakAra svabhAva se uSNa tejavaMta sUrya ko uSNa va tejavaMta hone ke lie agni kI AvazyakatA nahIM hai; usIprakAra svabhAva se jJAnAnanda svabhAvI AtmA ko yA siddha bhagavAna ko jJAnI aura sukhI hone ke lie para kI raMcamAtra bhI apekSA nahIM hai||67-68|| yadyapi AcArya amRtacandra kI tattvapradIpikA TIkA meM sukhAdhikAra yahIM samApta ho gayA hai; tathApi AcArya jayasena kI tAtparyavRtti TIkA meM ina gAthAoM ke uparAnta bhI do gAthAyeM prApta hotI haiM; jo tattvapradIpikA meM nahIM haiN| ukta donoM gAthAoM meM kramaza: arihaMta aura siddha bhagavAna kI stuti kI gaI hai| ata: yaha Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 pravacanasAra kahA jA sakatA hai ki ve adhikAra ke anta meM honevAle maMgalAcaraNarUpa gAthAyeM hI haiN| isaprakAra kI eka gAthA jJAnAdhikAra ke anta meM bhI prApta hotI hai; jisakI carcA yathAsthAna kI jA cukI hai| ukta gAthA ko jJAnAdhikAra ke anta meM AnevAlA maMgalAcaraNa yA phira sukhAdhikAra ke AraMbha meM AnevAlA maMgalAcaraNa bhI kaha sakate haiN| isIprakAra ina gAthAoM ko bhI sukhAdhikAra ke anta meM AnevAlA maMgalAcaraNa yA zubhapariNAmAdhikAra ke AraMbha meM AnevAlA maMgalAcaraNa kaha sakate haiN| ina gAthAoM kI saMgati donoM ora se milatI hai; kyoMki inake pahale AnevAlI gAthA meM bhI siddhoM kI carcA hai aura zubhapariNAma adhikAra kI AraMbhika gAthAoM meM bhI deva-zAstra-guru kI bhakti kI carcA kI gaI hai| eka gAthA zaddhopayogAdhikAra ke madhya meM bhI AI hai| bhAgya se usameM bhI siddhoM kA hI smaraNa kiyA gayA hai| use hama madhya meM honevAle maMgalAcaraNa ke rUpa meM dekha sakate haiN| isaprakAra abataka kula cAra gAthAyeM aisI prApta huI haiM; jo tattvapradIpikA meM nahIM haiM, para tAtparyavRtti meM pAyI jAtI haiN| ve sabhI gAthAe~ maMgalAcaraNarUpa gAthAe~ hI haiM; isakAraNa unake na hone para bhI viSaya pratipAdana meM koI vyavadhAna nahIM aataa| 68vIM gAthA ke uparAnta prApta honevAlI ve do gAthAe~ isaprakAra haiM - tejo diTThI NANaM iDDI sokkhaM taheva IsariyaM / tihuvaNapahANadaiyaM mAhappaM jassa so ariho||5|| taMguNado adhigadaraM avicchidaM mnnuvdevpdibhaavN| apuNabbhAvaNibaddhaM paNamAmi puNo puNo siddhaM / / 6 / / ( harigIta) prAdhAnya hai trailokya meM aizvarya Rddhi sahita haiN| teja darzana jJAna sukha yuta pUjya zrI arahaMta haiN||5|| ho namana bArambAra suranaranAtha pada se rahita jo| apunarbhAvI siddhagaNa guNa se adhika bhava rahita jo||6|| jinakA teja, kevaladarzana, kevalajJAna, atIndriyasukha, devatva aura jinakIIzvaratA, RddhiyA~, tIna loka meM pradhAnapanA aura vizeSa mahimA hai: ve bhagavAna arahaMta haiN| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : sukhAdhikAra 113 jo arahaMtoM kI apekSAbhI guNoM se adhika hai, manuSyoM aura devoM ke svAmitva se rahita haiM, dravya-kSetra-kAla-bhAva aura bhava parivartanoM se rahita jo mokSapada, usase sahita haiM; aise siddhoM ko maiM bArambAra namaskAra karatA huuN| ina gAthAoM kI vyAkhyA karate hue AcArya jayasena likhate haiM ki teja arthAt prabhAmaNDala, tIna loka aura tIna kAlavartI sampUrNa vastuoM ke sAmAnya astitva ko eka sAtha grahaNa karanevAlA kevaladarzana, sabhI padArthoM ke vizeSa astitva ko grahaNa karanevAlA kevalajJAna, Rddhi zabda se samavazaraNAdi vibhUti, avyAbAdha anaMtasukha, arahaMtapada ke abhilASI indrAdi kI bhRtyatA - isaprakAra kI IzvaratA aura tIna loka ke rAjAoM kI vallabhatA-bhakti jinako prApta hai, isaprakAra kI mahimA jinakI hai; ve arahaMta bhagavAna haiN| ___ jo guNa arahaMtoM meM bhI nahIM haiM, aise avyAbAdha Adi guNoM ke dhAraka, samavazaraNAdi vibhUti se rahita hone se indrAdi kI sevA se rahita, paMca parAvartanoM se rahita mokSa ko prApta siddha bhagavaMtoM ko bArambAra namaskAra ho| yahA~ eka bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki siddha bhagavAna kI mahimA sUcaka jo vizeSaNa yahA~ diye gaye haiM; unameM eka avicchadaM maNuvadevapadibhAvaM bhI hai, jisakA artha hotA hai ki manuSya aura devoM ke svAmitva se rahita haiN| isa vizeSaNa ke mAdhyama se AcArya yaha kahanA cAhate haiM ki arahaMta avasthA meM samavazaraNa ke madhya virAjamAna hokara jo divyadhvani khiratI hai; usameM indrAdi upasthita rahate haiM aura sabhI prakAra kI vyavasthA karate haiM; kintu siddhoM ke isaprakAra prasaMga nahIM hone se ve indrAdi kI sevA se rahita haiN| ___ isaprakAra ina do gAthAoM meM arihaMta aura siddha bhagavantoM ko unake guNAnuvAdapUrvaka smaraNa kiyA gayA hai| isaprakAra AcArya kundakunda kRta pravacanasAra kI AcArya amRtacandra kRta tattvapradIpikA nAmaka saMskRta TIkAaura DaoN. hakamacandabhArilla kRta jJAna-jJeyatattvaprabodhinI hindI TIkA meM jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra ke aMtargata sukhAdhikAra samApta hotA hai| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhapariNAmAdhikAra (gAthA 69 se gAthA 92 taka) atha shubhprinnaamdhikaarpraarmbhH| athendriyasukhasvarUpavicAramupakramamANastatsAdhana svarUpamupanyasyati / atha zubhopayogasAdhyatvenendriyasukhamAkhyAti - devadajadigurupUjAsu ceva dANammi vA susiilesu| uvavAsAdisu ratto suhovaogappago appA / / 69 / / jutto suheNa AdA tirio vA mANuso va devo vaa| bhUdo tAvadi kAlaM lahadi suhaM indiyaM vivihaM / / 70 / / devatAyatigurupUjAsu caiva dAne vA suzIleSu / upavAsAdiSu raktaH zubhopayogAtmaka AtmA / / 69 / / yuktaH zubhena AtmA tiryagvA mAnuSo vA devo vaa| bhUtastAvatkAlaM labhate sukhamaindriyaM vividhaM / / 7 / / maMgalAcaraNa (dohA) zabha pariNAmoM se mile kevala indriya sukkha / kintu vaha sukha sukha nahIM vaha hai kevala dukkha || pravacanasAra paramAgama ke prathama mahAdhikAra jJAnatattvaprajJApana ke antargata AnevAle zuddhopayogAdhikAra, jJAnAdhikAra aura sukhAdhikAra kI carcA ke uparAnta aba anta meM zubhapariNAmAdhikAra kI carcA AraMbha karate haiN| pravacanasAra kI ina 69-70vIM aura zubhapariNAmAdhikAra kI pahalI-dUsarI gAthAoM meM indriyasukha ke sAdhanarUpa zubhapariNAma kA svarUpa aura phala dikhAte haiN| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) deva-guru-yati arcanA ara dAna upavAsAdi meN| arazIla meM jo lIna zabha upayogamaya vaha AtamA ||69|| are zubha upayoga se jo yukta vaha tiryggti| ara deva mAnuSa gati meM raha prApta karatA viSayasukha ||70|| deva, guru aura yatiyoM kI pUjA meM, dAna meM, suzIloM aura upavAsAdika meM lIna AtmA zubhopayogI hai| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zubhapariNAmAdhikAra yadAyamAtmA duHkhasya sAdhanIbhUtAM dveSarUpAmindriyArthAnurAgarUpAM cAzubhopayogabhUmikA matikramya devaguruyatipUjAdAnazIlopavAsaprItilakSaNaM dharmAnurAgamaGgIkaroti tadendriyasukhasya sAdhanIbhUtAM zubhopayogabhUmikAmadhirUDho'bhilapyeta / / 69 / / 195 ayamAtmendriyasukhasAdhanIbhUtasya zubhopayogasya sAmarthyAttadadhiSThAnabhUtAnAM tiryagmAnuSadevatvabhUmikAnAmanyatamAM bhUmikAmavApya yAvatkAlamavatiSThate, tAvatkAlamanekaprakAramindriyasukhaM samAsAdayatIti / / 70 // zubhopayoga se yukta AtmA tiryaMca, manuSya athavA deva hokara utane samaya taka aneka prakAra ke indriyasukha prApta karatA hai / yahA~ naraka gati ko chor3akara zeSa tIna gatiyA~ lI haiM; kyoMki naraka gati zubhapariNAma kA phala nahIM hai; kintu tiryaMca gati ko zubha mAnA gayA hai / manuSya gati ke samAna tiryaMca gati ke jIva bhI maranA nahIM caahte| yadi unheM mArane kI koziza kareM to ve jAna bacAne ke lie bhAgate haiN| isase Azaya yaha hai ki ve use acchA mAnate haiM; ata: tiryaMca honA zubha hai, zubha kA phala hai; isaprakAra zubha ke phala meM tIna gatiyA~ lI haiM; narakagati nahIM lii| tiryaMca gati ke jIva bhI zubhopayoga ke phala meM sukha prApta karate haiN| manuSyoM kI bhAMti tiryaMca bhI bhogabhUmiyA~ hote haiM; para nArakI bhogabhUmiyA~ nahIM hote / amerikA meM kutte aura billiyoM ko rahane ke lie eyara kaMDIzana ghara evaM ghUmane ke lie kAreM upalabdha haiN| unake bhI aise puNya kA udaya haiM; parantu aise puNya kA udaya nArakI ke nahIM hai; isalie yahA~ tiryaMca ko to zubhopayoga ke phala meM zAmila kiyA, para nArakI ko zAmila nahIM kiyA / ina gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM " jaba yaha AtmA dukha kI sAdhanabhUta dveSarUpa tathA indriyaviSaya kI anurAgarUpa azubhopayoga bhUmikA kA ullaMghana karake deva-guru-yati kI pUjA, dAna, zIla aura upavAsAdi ke prItisvarUpa dharmAnurAga ko aMgIkAra karatA hai; taba vaha indriyasukha kI sAdhanabhUta zubhopayoga bhUmikA meM ArUr3ha kahalAtA hai / yaha AtmA indriyasukha ke sAdhanabhUta zubhopayoga kI sAmarthya se usake adhiSThAnabhUta (indriyasukha ke AdhArabhUta) tiryaMca, manuSya aura devatva kI bhUmikAoM meM se kisI eka bhUmikA ko prApta karake jitane samaya taka usa gati meM rahatA hai; utane samaya taka aneka prakAra ke indriyasukha prApta karatA hai / ' "" Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 pravacanasAra yadyapi tAtparyavRtti meM AcArya jayasena ina gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA ke anusAra hI karate haiM; tathApi ve ekArthavAcI se laganevAle guru aura yati zabdoM kA bhAva spaSTa karate hue kahate haiM ki indriyajaya se zuddhAtmasvarUpalInatA meM prayatnazIla sAdhu yati haiM aura svayaM bhedAbhedaratnatraya ke ArAdhaka tathA usa ratnatraya ke abhilASI bhavyoM ko jinadIkSA denevAle sAdhu guru haiN| isaprakAra ina gAthAoM meM yahI kahA gayA hai ki deva-guru-yati kI pUjA, AhAra dAnAdi cAra dAna, AcAra zAstroM meM kahe gaye zIlavrata aura upavAsAdi meM prIti honA dharmAnurAga hai| jo vyakti dveSa aura viSayAnurAgarUpa azubhabhAva ko pAra karake ukta dharmAnurAga aMgIkAra karatA hai, vaha zubhopayogI hai| ukta zubhopayoga yA zubhabhAva ke phala meM jIva ko anukUlatA se yukta tiryaMcagati, manuSyagati aura devagati kI prApti hotI hai aura ina gatiyoM meM Ayukarma kI sthiti ke anusAra rahanA hotA / isaprakAra yaha jIva sunizcita alpakAla taka anekaprakAra ke indriyasukhoM ko prApta karatA hai| tAtparya yaha hai ki zubhopayoga yA zubhabhAva ke phala meM indriyasukha arthAt bhogoM kI prApti hotI hai / bhoga bhogane kA bhAva to pApabaMdha kA hI kAraNa hai| yadi upalabdha bhogoM ko bhogate haiM, bhogane kA bhAva karate haiM to pApa kA baMdha hotA hai| isaprakAra sukha-sA dikhanevAlA indriya sukha vastutaH duHkha hI hai, dukha kA hI kAraNa hai| ukta tathya kA spaSTIkaraNa AcAryadeva svayaM AgAmI gAthAoM meM vistAra se kareMge / ataH yahA~ vizeSa kucha likhane kI AvazyakatA nahIM hai / yahA~ eka prazna saMbhava hai ki ina gAthAoM aura unakI TIkAoM meM yaha sApha-sApha likhA hai ki zubhopayoga se indriyasukhoM kI prApti hotI hai; kintu isI zubhopayoga se dharmAnukUla sAmagrI bhI to prApta hotI hai; usakI carcA kyoM nahIM kI ? pahalI bAta to yahI ki baMdha kA kAraNabhUta zubhopayoga dharma nahIM hai; vAstavika dharma to karmabaMdhana se mukti kA kAraNarUpa zuddhopayoga aura zuddhapariNati hI hai / ataH zubha aura azubharUpa azuddhopayoga se virakta karane ke lie usI bAta para bala denA Avazyaka thaa| dUsarI bAta yaha bhI to hai ki indriyasukhoM kI prApti kI tulanA meM dharmAnukUlatA kI prApti nagaNya -sI hI hai| anaMta jIvoM ko to bhoga sAmagrI hI upalabdha hotI hai; yadi unheM kadAcit dharmasAmagrI bhI upalabdha ho jAve to usakA bhI bhoga ke rUpa meM hI upayoga karate haiN| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 jJAnatattvaprajJApana : zubhapariNAmAdhikAra athaivamindriyasukhamutkSipya duHkhatve prakSipati - sokkhaM sahAvasiddhaM Natthi surANaM pi siddhmuvdese| te dehavedaNaTThA ramaMti visaesu rammasu / / 71 / / abhavya ajJAniyoM ke saMdarbha meM AcArya kundakunda likhate haiM ki - dhamma bhogaNimittaM Na du so kammakkhayanimittam - abhavyoM kA zubhabhAvarUpa dharma bhogoM kA nimitta hai, karmoM ke kSaya kA nimitta nahIM hai| ____ munivara zrI padmaprabhamaladhArideva kRta niyamasAra kI tAtparyavRtti TIkA meM samAgata 59veM kalaza meM kahA gayA hai ki sukRtamapi samastaM bhoginAM bhogamUlaM - samasta zubha karma bhogiyoM ke bhoga kA mUla hai / isaprakAra yaha sunizcita hai ki adhikAMza zubhabhAva bhoga sAmagrI prApta karAnevAle puNya ko hI bA~dhate haiN| bhagavAna kI dezanA ke atirikta koI dharmasAmagrI nahIM hai kyoMki eka dezanAlabdhi ko hI samyagdarzana kA nimittarUpa kAraNa mAnA gayA hai| ____ ataH 6 mAha aura 8 samaya meM anaMta jIvoM meM 608 jIva hI aise rahe ki jinheM zubhopayoga ke phala meM dezanAlabdhi prApta hotI hai; zeSa ko to milI na milI barAbara hI hai| Akhira use hI to dharmasAmagrI kahA jAyegA ki jisase samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa dharma kI prApti ho| jisase ukta dharma kI prApti hI na ho aura jo hamAre mAnAdika ke poSaNa kA nimitta bane; use dharmasAmagrI bhI to kaise kahA jA sakatA hai? tIsarI bAta yaha hai ki vAstavika dharma kI prApti ke lie puNyodaya se prApta honevAlI sAmagrI kI AvazyakatA hI nahIM hai kyoMki nizcayaratnatraya kI prApti meM para ke sahayoga kI AvazyakatA nahIM; apitu para kA tyAga hI abhISTa hai| yaha to sunizcita hI hai ki nizcayaratnatraya kI prApti AtmA ke Azraya se hI hotI hai, para ke Azraya se bhI nahIM, to para ke sahayoga kI bAta hI kahA~ hai ? ||69-70 / / 69 aura 70vIM gAthA meM zubhabhAva se indriyasukhoM kI prApti hotI hai - yaha kahane ke uparAnta isa 71vIM gAthA meM yaha batAte haiM ki zubhopayoga ke phala meM prApta honevAlI devagati meM bhI svAbhAvika sukha nahIM hai| vahA~ jo indriya sukha hai, vaha sukha nahIM, dukha hI hai|' - aba yaha siddha karate haiN| 1. samayasAra, gAthA 275 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 pravacanasAra saukhyaM svabhAvasiddhaM nAsti surANAmapi siddhmupdeshe| te dehavedanArtA ramante viSayeSu ramyeSu / / 71 / / indriyasukhabhAjaneSu hi pradhAnA divaukasaH / teSAmapi svAbhAvikaM na khalu sukhamasti, pratyuta teSAM svAbhAvikaM duHkhamevAvalokyate, yataste paJcendriyAtmakazarIrapizAcapIDayA paravazA bhRguprapAtasthAnIyanmanojJaviSayAnabhipatanti / / 71 // gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) upadeza se hai siddha devoM ke nahIM hai svabhAvasukha / tanavedanA se dukhI ve ramaNIka viSayoM meM rme||71|| jinendradeva ke upadeza se yaha siddha hI hai ki devoM ke bhI svabhAvasiddha sukha nahIM hai; kyoMki ve deva paMcendriyamaya deha kI vedanAse pIr3ita hone se ramaNIka viSayoM meM ramate haiN| tAtparya yaha hai ki yadi ve svAbhAvika sukhI hote, dukhI nahIM hote; to ramaNIka viSayoM meM ramaNa saMbhava nahIM thA / ramaNIka viSayoM meM ramaNa isa bAta kA pramANa hai ki deva bhI du:khI hI haiN| ukta gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "indriyasukhabhAjanoM meM devagati ke deva pradhAna haiM; vastuta: unake bhIsvAbhAvika sukha nahIM hai; apitu unake svAbhAvika dukha hI dekhA jAtA hai; kyoMki paMcendriyAtmaka zarIrarUpI pizAca kI pIr3A se paravaza hone se ve bhRguprapAta ke samAna manojJa viSayoM kI ora daur3ate haiN|" bhRgu mAne parvata kA nirAdhAra ucca zikhara aura prapAta mAne giranA / isaprakAra bhRguprapAta kA artha hotA dukhoM se ghabar3A kara AtmahatyA karane ke lie parvata ke nirAdhAra ucca zikhara se girnaa| isaprakAra deva bhI paMcendriya viSayoM kI abhilASA kI pIr3A sahana na kara pAne se bhRguprapAta ke samAna indriya viSayoM kI ora daur3ate haiN| tAtparya yaha hai ki sukhI se dikhanevAle deva bhI vastuta: dukhI hI haiN| AcArya jayasena tAtparyavatti meM ukta gAthA ke bhAva ko nimnAMkita prasiddha udAharaNa ke mAdhyama se spaSTa karate haiM - ___ eka vyakti ativistIrNa bhayaMkara vana meM bhramita hokara arddhavikSipta hAthI ke pIche par3a jAne se aMdhe kue~ meM girate samaya usake kinAre para sthita vRkSa kI eka zAkhA ko pakar3a kara laTaka jAtA hai| ukta vRkSa kI jar3oM ko do cUhe kATa rahe haiN| usa vRkSa para eka madhumakkhiyoM kA chattA Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zubhapariNAmAdhikAra 119 lagA hai aura usa vRkSa ko vaha vikSipta hAthI krodhita hokara jhakajhora rahA hai; jisake kAraNa madhumakkhiyA~ ur3akara ukta puruSa ko kATane lagI haiM; para chatte ke hilane se usameM se madhu (zahada) kI eka-eka bUMda Tapaka rahI hai; jo bhAgya se zAkhA se laTake ukta puruSa ke mukha meM gira rahI hai; jise vaha bar3e cAva se cATa rahA hai| nIce kue~ meM vizAla ajagara par3A hai; jo ukta vyakti ko nigala jAne ko Atura hai aura aneka anya sarpa bhI use Dasane ko taiyAra haiN| mRtyu ke mukha meM par3e hue ukta puruSa ko ukta aneka du:khoM ke bIca mAtra madhubindu ko cATane ke samAna hI sukha hai| ukta paristhitiyoM meM phaMse hue maraNonmukha ukta puruSa para karuNA karake koI devatA use bacAne ke lie hAtha bar3hAtA hai aura Agraha karatA hai ki tuma merA hAtha kasakara pakar3a lo, maiM tumheM abhI isa mahAsaMkaTa se bacA letA hU~; parantu vaha abhAgA puruSa kahatA hai ki isa madhura madhu kI eka bUMda aura cATa luuN| isaprakAra vaha eka-eka bUMda madhu ke lobha meM tabataka vahIM laTakA rahatA hai ki jabataka vaha vRkSa ukhar3a nahIM jAtA, usakI DAliyA~ TUTa nahIM jAtIM, vaha puruSa girakara vikarAla ajagara ke mukha meM samA nahIM jAtA, sA~poM dvArA DasA nahIM jAtA; yahA~ taka ki mahAmRtyu ko prApta nahIM ho jaataa| ___madhubindu ke samAna sAMsArika sukhoM ke lobha meM yaha manuSya saMsArarUpI bhayaMkara vana meM mithyAtvarUpI kumArga meM bhaTakatA huA mRtyurUpI hAthI ke bhaya se zarIrarUpI aMdhe kue~ meM gira gayA hai| jisa AyukarmarUpa vRkSa kI jar3a zukla aura kRSNa pakSarUpI cUhe kATa rahe haiM - aisI AyukarmarUpI vRkSa kI zAkhA para laTaka gayA hai| zarIrarUpI aMdhe kue~ ke nIce bhAga meM sazarIra nigala jAne ko taiyAra mithyAtvarUpI ajagara aura Dasa jAne ko taiyAra kaSAyoMrUpI sarpa haiN| mRtyurUpI hAthI vRkSa aura usakI zAkhAoM ko naSTa karane ke lie jora se jhakajhora rahA hai; jisase jIvanAMta hone kA khatarA bar3ha gayA hai| phira bhI vaha manuSya viSaya-sukharUpI madhubindu ke svAda Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 pravacanasAra __ athaivamindriyasukhasya duHkhatAyAMyuktyAvatAritAyAmindriyasukhasAdhanIbhUtapuNyanirvartakazubhopayogasya duHkhasAdhanIbhUtapApanirvartakAzubhopayogavizeSAdavizeSatvamavatArayati - NaraNArayatiriyasurA bhajanti jadi dehasaMbhavaM dukkhaM / kiha so suho va asuho uvaogo havadi jIvANaM / / 72 / / meM sukha mAnatA huA use cATa rahA hai, viSayoM ko bhoga rahA hai| sadgururUpI devatA use bacAne ke lie hAtha bar3hAte haiM, para vaha viSayasukharUpI madhu ke lobha meM phaMsakara vahA~ se nikalanA hI nahIM cAhatA / sAMsArika sukha kI yahI sthiti hai; mokSasukha isase vilakSaNa hai, viparIta hai| vigata gAthAoM meM yaha batAyA gayA hai ki zubhabhAva ke phala meM puNyabaMdha hotA hai aura usase tiryaMca, manuSya aura devagati meM prApta honevAlA viSayasukha prApta hotA hai; aba isa gAthA meM yaha batA rahe haiM ki zubhabhAva ke phala meM prApta honevAlA sukha vAstava meM sukha hI nahIM hai, vaha to dukha hI hai| isa bAta ko siddha karate hue yaha kaha rahe haiM ki tiryaMca, manuSya aura devoM meM sabase adhika sukhI deva mAne jAte haiM; jaba ve bhI sukhI nahIM haiM, dukhI hI haiM to phira tiryaMca aura manuSyoM kI bAta hI kyA karanA? ve to hameM bhI dukhI dikhAI dete haiN| devoM ko dukhI siddha karane meM sabase bar3I yukti yaha hai ki ve paMcendriyoM kI ora daur3ate dekhe jAte haiM, unameM ramate dekhe jAte haiN| yadi ve dukhI nahIM haiM to phira viSayoM meM ramaNa kyoM karate haiM ? kyoMki viSayoM kI ramaNatA to dukha dUra karane ke lie hI hotI hai| isaprakAra yaha sahaja hI siddha hai ki nitya viSayoM meM ramanevAle tiryaMca, manuSya aura deva dukhI hI haiN||71|| __viSayoM meM ramanevAle deva bhI dukhI hI haiM - vigata gAthA meM yaha spaSTa ho jAne para aba isa gAthA meM yaha kahate haiM ki jaba puNyodayavAle deva bhI dukhI hI haiM to phira puNya aura pApa meM kyA antara rahA? isIprakAra puNya aura pApa ke kAraNarUpazubha aura azubhabhAvoM meM bhI kyA antara rahA ? isaprakAra hama dekhate haiM ki zubhopayoga aura azubhopayoga meM koI antara nahIM hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) nara nArakI tiryaMca sura yadi dehasaMbhava duHkha ko| anubhava kareM to phira kaho upayoga kaise zubha-azubha? ||72 / / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zubhapariNAmAdhikAra 121 naranArakatiryaksurA bhajanti yadi dehasaMbhavaM duHkhaM / kathaM sa zubho vA'zubha upayogo bhavati jIvAnAm / / 72 / / yadi zubhopayogajanyasamudIrNapuNyasaMpadastridazAdayo'zubhopayogajanyaparyAgatapAtakApado vA nArakAdayazca, ubhaye'pi svAbhAvikasukhAbhAvAdavizeSeNa paJcendriyAtmakazarIrapratyayaM duHkhamevAnubhavanti / tata: paramArthataH zubhAzubhopayogayo: pRthaktvavyavasthAnAvatiSThate / / 72 // manuSya, nArakI, tiryaMca aura deva - yadi ye saba hI dehajanya dukha ko anubhava karate haiM to phira jIvoM kA vaha upayoga zubha aura azubha do prakAra kA kaise hai? isa gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "yadi zubhopayogajanya udayagata puNya kI sampattivAle devAdika aura azubhopayogajanya udayagata pApa kI vipattivAle nArakAdika - donoM hI svAbhAvika sukha ke abhAva ke kAraNa avizeSarUpa se paMcendriyAtmaka zarIra saMbaMdhI duHkha kA anubhava karate haiM, taba phira paramArtha se zubha aura azubha upayoga kI pRthak vyavasthA nahIM rhtii|" AcArya jayasena bhI isa gAthA kA bhAva nayavibhAga se isIprakAra spaSTa karate haiN| ve kahate haiM - "vyavahAranaya se zubha aura azubha meM bheda hone para bhI donoM ke zuddhopayoga se vilakSaNa azuddhopayogarUpahone se nizcayanaya se unameM bhinnatva kaise ho sakatA hai? tAtparya yaha hai ki nizcayanaya se donoM samAna hI haiN|" isa gAthA meM yaha kahA gayA hai ki puNyodayavAle devAdika aura pApodayavAle nArakI Adi samAnarUpa se dukha kA hI anubhava karate haiM; ata: donoM samAna haiM, inameM koI antara nahIM hai| yaha bAta jagata ke gale AsAnI se nahIM utaratI; kyoMki jagata meM puNyodayavAle anukUla saMyogoM ko aura pApodayavAle pratikUla saMyogoM ko bhogate dikhAI dete haiN| ___ yadi Upara-Upara se dekheMge to aisA hI dikhegA; kintu gaharAI meM jAkara dekhate haiM to spaSTa pratIta hotA hai ki yadi puNyodayavAle sukhI hote, Akulita nahIM hote to atyanta gaMde, glAni utpanna karanevAle viSayoM ko bar3I bezarmI se bhogate dikhAI nahIM dete| paMcendriyoM ke viSaya malina haiM; Adi, madhya aura anta meM tApa utpanna karanevAle haiM; pApabaMdha ke kAraNa haiM - aisA jAnate hue bhI unhIM meM rata rahanA dukhI hone kI hI nizAnI hai, sukhI hone kI nhiiN| yaha bAta to atyanta spaSTa hI hai ki paMcendriyoM ke viSayoM kA sevana pAparUpa hai, sevana karane kA bhAva pApabhAva hai aura pApabaMdha kA kAraNa hai| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 pravacanasAra ___ atha zubhopayogajanyaM phalavatpuNyaM vizeSeNa duussnnaarthmbhyupgmyotthaapyti| athaivamabhyupagatAnAM puNyAnAM duHkhabIjahetutvamudbhAvayati - kulisAuhacakkadharA suhovaogappagehiM bhogehiM / dehAdINaM viddhiM kareMti suhidA ivAbhiradA / / 73 / / jadisaMti hi puNNANiya pariNAmasamubbhavANi vivihaanni| jaNayaMti visayataNhaM jIvANaM devadaMtANaM / / 74 / / isaprakAra AdyopAnta pAparUpa hone se viSayoM kA sevana karanevAle pApI du:khI haiN| hA~, yaha bAta avazya hai ki paMcendriya viSayoM kI upalabdhi meM puNya kA udaya nimitta hai| mAtra itane se pApabhAvoM kA sevana karanevAle sukhI nahIM ho jAte / ve sukhI jaise dikhAI dete haiM; para sukhI nahIM haiM; paramArtha se ve dukhI hI haiM / isa gAthA meM yahI bAta samajhAI gaI hai||72|| 72vIM gAthA meM zubha aura azubha upayoga samAna hI haiM - yaha siddha karane ke uparAnta aba ina 73-74vIM gAthAoM meM yaha samajhAte haiM ki indra aura narendroM ke vaibhava ko dekhakara yaha to mAnanA hI par3atA hai ki zubhabhAvajanya puNya kIbhI sattA hai; tathApive puNya puNyavAloM ko viSaya tRSNA hI utpanna karate haiM / isaprakAra svIkAra kiye gaye puNya dukha ke bIja haiM - yaha siddha karate haiN| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) vajradhara ara cakradhara saba puNyaphala ko bhogte| dehAdi kI vRddhi kareM para surakhI hoM aise lage |73|| zubhabhAva se utpanna vidha-vidha puNya yadi vidyamAna haiN| to ve sabhI suraloka meM viSayeSaNA paidA kareM||74|| vajradhArI indra aura cakradhArI narendra zubhopayogamUlaka puNyoM ke phalarUpa bhogoM ke dvArA dehAdika kI puSTi karate haiN| isaprakAra bhogoM meM vartate hue sukhI jaise bhAsita hote haiN| isalie puNya vidyamAna avazya hai| yadizubhopayogarUpa pariNAma se utpanna honevAle vividha puNya vidyamAna haiM to ve devoM taka ke jIvoM ko viSayatRSNA utpanna karate haiN| Apa hI soceM ki Apako yadi puNyodaya se sarasa svAdiSTa bhojana kI prApti huI ho to use Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zubhapariNAmAdhikAra 123 kulizAyudhacakradharAH zubhopayogAtmakaiH bhogaiH / dehAdInAM vRddhiM kurvanti sukhitA ivAbhiratA / / 73 / / yadi santi hi puNyAni ca pariNAmasamudbhavAni vividhAni / janayanti viSayatRSNAM jIvAnAM devatAntAnAm / / 74 / / yato hi zakrAzcakriNazca svecchopagatairbhogaiH zarIrAdIn puSNantasteSu dRSTazoNita iva jalaukaso'tyantamAsaktAH sukhitA iva pratibhAsante, tataH zubhopayogajanyAni phalavanta puNyAnyavalokyante / / 73 / / yadi nAmaivaM zubhopayogapariNAmakRtasamutpattInyanekaprakArANi puNyAni vidyata ityabhyupagamyate, tadA tAni sudhAzanAnapyavadhiM kRtvA samastasaMsAriNAM viSayatRSNAmavazyameva samutpAdekhakara, use khAne kI hI icchA hogI n| isIprakAra puNyodaya se anukUla sevAbhAvI sundaratama patnI prApta ho gaI to use dekhakara Apako viSayeSaNA ke alAvA aura kyA honevAlA hai? yaha icchA aura viSayeSaNA AkulatA hI to hai, dukha hI to hai| nirantara sAmane rahanevAlI bhogasAmagrI viSayeSaNA to paidA karatI hI hai; sAtha meM use nirantara sAmane rakhane kI bhAvanA rakhanA aura usake lie vyavasthA juTAnA bhI to yahI siddha karatA hai ki hama use niraMtara bhoganA cAhate haiM / isaprakAra vaha bhoga sAmagrI na kevala bhogane ke bhAva kA nimittakAraNa hai, apitu bhogane kI tIvra AkAMkSA kA pariNAma bhI hai, pratIka bhI hai aura antara kI bhogAkAMkSA ko ujAgara bhI karatI hai| yahI bAta yahA~ kahI gaI hai ki yadi indrAdi dukhI nahIM hote to ve atigRddhatApUrvaka viSayoM meM nirantara kyoM ramate ? ina gAthAoM kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "indra aura cakravartI apanI icchAnusAra prApta bhogoM ke dvArA zarIrAdi ko puSTa karate hue; jisaprakAra joMka dUSita rakta meM atyanta Asakta vartatI huI sukhI jaisI bhAsita hotI hai; usIprakAra una bhogoM meM atyanta Asakta vartate hue iMdra aura cakravartI sukhI jaise bhAsita hote haiM; isalie zubhopayogajanya puNya dikhAI dete haiM / tAtparya yaha hai ki indrAdi ko dekhakara yaha to pratIta hotA hI hai ki puNya kA astitva hai / isaprakAra zubhopayogapariNAmajanya anekaprakAra ke puNya vidyamAna haiM; yadi yaha svIkAra kiyA hai to ve puNya devoM taka ke samasta saMsAriyoM ko viSaya tRSNA avazya utpanna karate haiM Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 pravacanasAra dayanti / na khalu tRSNAmantareNa duSTazoNita iva jalUkAnAM samastasaMsAriNAM viSayeSu prvRttirvlokyte| avalokyate ca saa| tato'stu puNyAnAM tRSNAyatanatvamabAdhitameva / / 74 / / yaha bhI svIkAra karanA hogA; kyoMki jisaprakAra tRSNA ke binA joMka ko dUSita rakta meM pravRtti karate nahIM dekhA jAtA; usIprakAra tRSNA ke binA samasta saMsAriyoM ko viSayoM meM pravRtti karate dikhAI nahIM denA cAhie; kintu saMsAriyoM kI viSayoM meM pravRtti to dikhAI detI hai| isalie puNyoM kI tRSNAyatanatA abAdhita hI hai| tAtparya yaha hai ki puNya tRSNA ke ghara haiM - yaha bAta sahaja hI siddha hotI hai|" AcArya amRtacandra ke samAna hI AcArya jayasena bhI ina gAthAoM kA bhAva tAtparyavRtti TIkA meM joMka ke udAharaNa se hI spaSTa karate haiN| ve likhate haiM ki yadijoMka ko ati Asakti nahIM hotI, ati tRSNA nahIM hotI to vaha mauta kI kImata para bhI rogI kA gaMdA khUna kyoM pItI? usIprakAra devoM ko bhI yadi ati Asakti nahIM hotI, ati tRSNA nahIM hotI to ve mRtyuparyanta malina bhogoM ko kyoM bhogate rahate ? jisaprakAra joMka gaMde khUna ko pIne ke lie cipaTa jAtI hai, yadi use chur3Ane kI koziza karo to bhI vaha marane taka chUTatI nahIM hai| saMsI (saMDAsI) se pakar3akara use khIMcanA cAho to bhI hama use jindA nahIM nikAla skte| jaba vaha pUrA khUna pI legI aura usakA peTa bhara jAegA; tabhI vaha use chor3egI, hama use bIca meM se nahIM haTA skte| __maraNaparyanta se Azaya marate damataka nahIM hai; apitu mauta kI kImata para - aisA hai| svayaM kA maraNa na bhI ho to bhoga ke bhAva kA to maraNa hotA hI hai| jaise khAnA khA rahe ho aura peTa bhara jAye, phira bhI laDDu khAnA nahIM chor3ate / maraNaparyanta se tAtparya yaha hai ki jIvana ke antima samaya taka paMcendriya ke viSayoM ko bhoganA cAhate haiM; lekina rojAnA maraNaparyanta arthAt jabataka vaha bhAva jIvita hai, peTa nahIM bhara gayA hai, aba aura aMdara jAtA nahIM; tabataka yaha khAtA rahatA hai| eka aise vyakti ko maiMne dekhA hai jo bAjAra meM cATa vagairaha khAtA thaa| jaba usakA peTa bhara jAtA to vaha mu~ha meM U~galiyA~ DAlakara vomeTiMga (ulTI) karatA thA aura phira cATa, kacaur3I, pakaur3I khA letA thaa| ___ pacAsa bImAriyA~ hai, DAyabiTIja hai; phira bhI ise mizrI-mAvA caahie| yaha kahatA hai ki- 'dekha lU~gA, jyAdA hogA to do injekzana aura lagavA luuNgaa|' isaprakAra prANI maraNaparyanta arthAt mRtyu kI kImata para bhI ina viSayoM ko bhogate haiN| vAstava meM yaha duHkha hI hai, Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zubhapariNAmAdhikAra sukha nahIM hai / atha puNyasya duHkhabIjavijayamAghoSayati - te puNa udiNNatA duhidA taNhAhiM visayasokkhANi / 125 icchaMti aNubhavaMti ya AmaraNaM dukkhasaMtattA / / 75 / / ina gAthAoM aura unakI TIkA meM gaMde khUna pInevAlI joMka kA udAharaNa dekara yaha samajhAyA gayA hai ki paMcendriyoM ko nirantara bhoganevAle indra aura cakravartI bhI dukhI hI haiN| isase yaha siddha hotA hai ki yadyapi isa jagata meM puNya kI sattA hai; kintu puNyavAle bhI sukhI nahIM haiN| vastuta: bAta yaha hai ki saccA sukha to AtmA meM hI hai aura AtmA ke Azraya se hI prApta hotA hai| AtmA kA AzrayarUpa dharma zuddhapariNati aura zuddhopayogarUpa hai; zubhabhAvarUpa nahIM / zubhabhAva puNyabaMdha kA kAraNa hai aura puNyodaya se paMcendriyoM ke viSayoM kI upalabdhi hotI hai| viSayoM kA bhoga, dukharUpa hone se sukhI se dikhanevAle bhogIjana vastutaH dukhI hI haiN| yaha bAta hI ina gAthAoM meM spaSTa kI gaI hai| jinake pApa kA udaya hai; ve dukhI haiM - yaha to sArA jagata kahatA hai; kintu yahA~ to yaha kahA jA rahA hai ki jinake puNya kA udaya vidyamAna hai; ve bhI sukhI nahIM haiM, dukhI hI haiM; kyoMki ve bhI viSayoM meM rame haiN| dukha ke binA viSayoM meM ramaNatA saMbhava nahIM hai / / 73-74 / vigata gAthAoM meM yaha batAyA gayA hai ki yadyapi puNyabhAva vidyamAna haiM; tathApi ve tRSNA ke hI utpAdaka haiN| hama spaSTa anubhava karate haiM ki kabhI-kabhI to hameM bahuta prayatna karane para bhI saphalatA nahIM milatI aura kabhI-kabhI atyalpa prayatna se yA binA prayatna ke hI saphalatA prApta ho jAtI hai; isakAraNa yaha bAta atyanta spaSTa hai ki jagata meM puNyatattva kI bhI sattA hai; kyoMki anAyAsa saphalatA milane kA kAraNa puNyodaya hI hai / isIprakAra yaha bAta bhI atyanta spaSTa hai ki puNyodaya se prApta honevAlI bhogasAmagrI ko dekhakara yA prApta kara viSaya-vAsanA hI utpanna hotI hai; bhoga ke bhAva hI bhar3akate haiN| ata: aba isa gAthA meM yaha batA rahe haiM ki puNya meM duHkhoM ke bIja kI vijaya hai| tAtparya yaha hai ki puNya meM tRSNArUpI bIja duHkharUpa vRkSa kI vRddhi ko prApta hotA hai / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai ( harigIta ) are jinakI udita tRSNA duHkha se saMtapta ve| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 pravacanasAra haiM dukhI phira bhI AmaraNa ve viSayasukha hI cAhate / / 75|| te punarudIrNatRSNA: duHkhitAstRSNAbhirviSayasaukhyAni / icchantyanubhavanti ca AmaraNaM duHkhasaMtaptAH / / 5 / / atha te punastridazAvasAnA: kRtsnasaMsAriNa: samudIrNatRSNA: puNyanirtitAbhirapi tRSNAbhiHkhabIjatayA'tyantaduHkhitA: santomRgatRSNAbhya ivAmbhAMsi viSayebhya: saukhyaanybhilssnti| taduHkhasaMtApavegamasahamAnA anubhavanti ca viSayAn jalAyukAiva, tAvadyAvatkSayaM yAnti / __yathA hi jalAyukAstRSNAbIjena vijayamAnena duHkhAGkureNa kramata: samAkramyamANA duSTakIlAlamabhilaSantyastadevAnubhavantyazcApralayAt klizyante, evamamI api puNyazAlina: pApazAlina iva tRSNAbIjena vijayamAnena duHkhAGkureNa kramata: samAkramyamANA viSayAnabhilaSantastAnevAnubhavantazcApralayAt klishynte| ata: puNyAni sukhAbhAsasya duHkhasyaiva sAdhanAni syuH||75|| jinakI tRSNA udita hai; ve jIva tRSNAoM ke dvArA duHkhI hote hue maraNaparyanta viSayasukhoM ko cAhate haiM aura duHkhoM se saMtapta hote hue, dukhadAha ko sahana na kara pAne se unheM bhogate haiN| isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "udita tRSNAvAle devoM sahita samasta saMsArIjIva tRSNA dukha kA bIja hone se puNyajanita tRSNAoMdvArA bhI atyanta dukhI hote hue mRgatRSNA meM sejala kIbhAMti viSayoM meM se sukha cAhate haiM aura usa dukha saMtApa ke vega ko sahana na kara pAne se joMka (goMca) ke samAna viSayoM ko tabataka bhogate haiM; jabataka ki vinAza (maraNa) ko prApta nahIM hote| jisaprakAra joMka tRSNAbIja se vRddhi ko prApta hote hue dukhAMkuroM se kramaza: AkrAnta hone se dUSita rakta kocAhatI hai aura usI ko bhogatI huI maraNaparyanta dukhI hotI hai, kleza ko pAtI hai; usIprakAra puNyAtmA jIva bhI pApiyoM ke samAna hI tRSNA bIja se vRddhi ko prApta hote hue dukhAMkuroM se kramaza: AkrAnta hone se viSayoM ko cAhate hue aura unhIM ko bhogate hue maraNaparyanta dukha pAte haiM, kleza pAte haiN| isase siddha hotA hai ki puNya sukhAbhAsarUpa dukha kA hI sAdhana hai|" AcArya jayasena tAtparyavRtti meM isa gAthA kA bhAva sAmAnyata: AcArya amRtacandra ke samAna hI spaSTa karate haiM; parantu niSkarSa ke rUpa meM anta meM likhate haiM ki isase yaha nizcita huA ki tRSNArUpI roga ko utpanna karanevAlA hone se puNya vAstava meM dukha kA hI kAraNa hai| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zubhapariNAmAdhikAra 127 isaprakAra isa gAthA meM anekaprakAra se yahI spaSTa kiyA gayA hai ki jinake tRSNA hai; ve atha punarapi puNyajanyasyendriyasukhasya bahudhA duHkhatvamudyotayati - saparaM bAdhAsahidaM vicchiNNaM baMdhakAraNaM visamaM / taM iMdiehiM laddhaM taM sokhaM dukkhameva tahA / / 76 / / saparaM bAdhAsahitaM vicchinnaM bandhakAraNaM viSamama / yadindriyairlabdhaM tatsaukhyaM duHkhameva tathA / / 76 / / dukhI hI haiN| pApa ke udayavAle pratikUla saMyogoM se athavA anukUla saMyogoM ke na hone se dukhI haiM aura puNya ke udayavAle tRSNA ke kAraNa bhogoM ko bhogate hue bhI Akulita haiM, dukhI haiN| isa saMsAra meM sukhI koI nahIM hai| vairAgyabhAvanA meM bhI kahA gayA hai ki - ___ jo saMsAravirSe sukha ho to tIrthaMkara kyoM tyaageN| kAhe ko zivasAdhana karate saMyama sauM anuraageN| yadi saMsAra meM sukha hotA to sarvAnukUla saMyogoM ke dhanI mahApuNyavAna tIrthaMkara isa saMsAra kA parityAga karake dIkSA kyoM lete ? zAntinAtha bhagavAna to tIrthaMkara hone ke sAtha-sAtha cakravartI aura kAmadeva bhI the| unase adhika puNyavAna aura kauna ho sakatA hai; para puNyodaya se prApta samasta anukUlatAoM ko chor3akara nagna digambara dIkSA lekara ve AtmatallIna ho gaye; kyoMki saccA sukha AtmaramaNatA meM hai; anukUla bhogoM ke bhogane meM nhiiN||75||| vigata gAthAoM meM yaha bAta vistAra se spaSTa kI jA cukI hai ki jinheM hama loka meM puNyavAna kahate haiM, sukhI kahate haiM; vastuta: ve loga bhI dukhI haiM; kyoMki unake tRSNA vidyamAna hai| vastuta: bAta yaha hai ki 'pApa ke samAna hI puNya bhI heya hai' - isa bAta ko vividhaprakAra se spaSTa kara dene para bhI ajJAnI kI puNya meM upAdeyabuddhi banI hI rahatI hai| ataH aba puNyodaya se prApta honevAlA sukha bhI kitanA asAra hai - yaha samajhAne ke lie eka bAra punaH gAthA meM puNyodaya se prApta honevAle indriyasukha kA svarUpa samajhAte hue kahate haiM ki indriyasukha sukha nahIM, vastutaH aneka prakAra se dukha hI hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) indriyasukha sukha nahIM dukha hai viSama bAdhA sahita hai| hai baMdha kA kAraNa dukhada parataMtra hai vicchinna hai||76|| jo sukha indriyoM se prApta hotA hai; vaha sukha parasaMbaMdhayukta hai, bAdhAsahita hai, vicchinna hai, Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra 128 baMdha kA kAraNa hai aura viSama hai; isaprakAra vaha indriyasukha dukha hI hai| __sapararatvAt bAdhAsahitatvAt vicchinnatvAt baMdhakAraNatvAt viSamatvAcca puNyajanyamapIndriyasukhaM duHkhameva syAt / saparaM hi sat parapratyayatvAt parAdhInatayA, bAdhAsahitaM hi sadazanAyodanyAvRSasyAdibhistRSNAvyaktibhirupetatvAt atyantAkulatayA, vicchinnaM hi sadasadvedyodayapracyAvitasadvedyodayapravRttatayA'nubhavatvAdudbhUtavipakSatayA, baMdhakAraNaM hi sadviSayopabhogamArgAnulagnarAgAdidoSasenAnusArasaMgacchamAnaghanakarmapAMsupaTalatvAdudarkaduHsahatayA, viSamaM hi sadabhivRddhiparihANipariNatatvAdatyantavisaMSThulatayA ca duHkhameva bhvti| athaivaM puNyamapi pApavaduHkhasAdhanamAyAtam / / 76 / / isa gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - "parasaMbaMdhayukta hone se, bAdhAsahita hone se, vicchinna hone se, baMdha kA kAraNa hone se aura viSama hone se vaha indriyasukha puNyajanya hone para bhI dukha hI hai| indriyasukha para ke saMbaMdhavAlA hotA huA parAzrayatA ke kAraNa parAdhIna hai; bAdhAsahita hotA huAkhAne, pIne aura maithuna kI icchAityAdi tRSNAkI vyaktiyoM se yukta hone se atyanta Akula hai; vicchinna hotA huA asAtAvedanIya kA udaya jisecyuta kara detA hai - aise sAtAvedanIya ke udaya se pravartamAna hotA huA anubhava meM AtA hai, isalie vipakSa kI utpattivAlA hai; baMdha kA kAraNa hotA huA viSayopabhoga ke mArga meM lagI huI rAgAdi doSoM kI senA ke anusAra karmaraja ke ghanapaTala kA saMbaMdha hone ke kAraNa pariNAma se duHsaha hai aura viSama hotA huA hAni-vRddhi meM pariNamita hone se atyanta asthira hai; isalie vaha indriyasukha dukha hI hai| isaprakAra yadi indriyasukha dukha hI hai to phira pApa kI bhA~ti puNya bhI dukha kA hI sAdhana hai - yaha sahaja hI pratiphalita ho jAtA hai|" ___ ukta gAthA kA bhAva spaSTa karate hue AcArya jayasena tAtparyavRtti meM indriyasukha kA svarUpa to AcArya amRtacandra ke samAna hI spaSTa karate haiM; kintu sAtha meM indriyasukha ke pratipakSI atIndriyasukha kA svarUpa bhI spaSTa karate haiN| isaprakAra ve indriyasukha aura atIndriyasukha kI tulanA prastuta kara dete haiN| vekahate haiM ki indriyasukha parAdhIna hai toatIndriyasukhasvAdhIna hai, indriyasukha bAdhAsahita hai to atIndriyasukha avyAbAdha hai, indriyasukha khaNDita ho jAnevAlA hai to atIndriyasukha Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zubhapariNAmAdhikAra 129 akhaNDa hai, indriyasukha baMdha kA kAraNa hai to atIndriyasukha baMdha kA kAraNa nahIM hai aura indriyasukha viSama arthAt hAni-vRddhi sahita hai to atIndriyasukha sama arthAt hAni-vRddhi rahita hai| ukta pA~ca vizeSatAoM ke kAraNa indriyasukha heya aura atIndriya sukha upAdeya hai| yaha eka dizAbodhaka sarala subodha gAthA hai; jisameM sAMsArika sukha kI dukharUpatA ko atyanta mArmika DhaMga se prastuta kiyA gayA hai| isameM kahA gayA hai ki yaha ajJAnI jagata jisa viSayasukha kI kAmanA karatA hai, jisake lie AkAza-pAtAla eka kara detA hai, sAgara meM gotA lagAtA hai, AkAza meM gulAce bharatA hai aura jamIna ko phor3akara pAtAla meM jAne ko taiyAra rahatA hai, isaprakAra isa bezakImatI narabhava ko dAva para lagA detA hai; Akhira usa sukha meM aisA hai hI kyA? vastuta: yaha indriyasukha sukha hI nahIM hai| yaha to AkulatArUpa hone se duHkha hI hai| isa gAthA meM ise duHkharUpa siddha karane ke lie pA~ca kAraNa die haiN| sabase pahalI bAta to yaha hai ki yaha parAdhIna hai| yaha to jagata meM prasiddha hI hai ki parAdhIna sapanehu sukha nAhIM - parAdhIna vyakti ko svapna meM bhI sukha kI prApti nahIM hotii| yaha saMsArI prANI indriyoM ke AdhIna hai| yadi indriyA~ bhogane ke kAbila nahIM huIM to prApta bhogya sAmagrI aura adhika saMtApa detI hai| dUsare bhogya sAmagrI bhI to para hai; ata: usakI upalabdhatA bhI sadA sahaja nahIM hai| jaba dAMta the, taba cane nahIM mile aura jaba cane upalabdha hue, tabataka dAMta gAyaba ho cuke the| mAna lo dAMta bhI haiM aura canA bhI haiM, para bhUkha hI na ho to, khAne kA bhAva hI na ho to phira kyA ho? isIprakAra bhogasAmagrI bhI ho aura bhogane meM indriyA~ bhI sabala hoM; para bhogane ke bhAva binA bhogA jA sakanA saMbhava nahIM hai| dUsare indriyasukha meM bAdhAe~ bhI kama nahIM haiN| indriyA~ sabala hoM, bhoga sAmagrI bhI ho aura bhogane ke bhAva bhI prabala hoM; para koI pUjya puruSa A jAye, mitra A jAye yA phira zatru hI kyoM na A jAya; saba bAdhAe~ hI haiM; kyoMki ukta paristhiti meM upabhoga saMbhava nahIM hai| tIsarI bAta yaha hai ki puNyodaya se prApta honevAle bhoga kabhIbhI vighaTa sakate haiM; kyoMki puNyodaya na jAne kaba samApta ho jAya / pApodaya bhI to kabhI bhI A sakatA hai| isaprakAra ye bhoga kabhI bhI vighaTita ho jAnevAle hone se vicchinna haiN| cauthI bAta yaha hai ki ye baMdha ke kAraNa haiM; kyoMki bhogane ke bhAva pApabhAva haiM aura pApabhAva pApabaMdha kA hI kAraNa hotA hai| isaprakAra indriyasukha abhI to dukharUpa hai hI, bhaviSya meM bhI dukha denevAlA hI hai| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra pA~cavIM bAta yaha hai ki ye viSama haiM, asthira haiM, ghaTate-bar3hate rahate haiN| isaprakAra yaha indriyasukha sarvathA tyAganeyogya hai; ekamAtra atIndriya Ananda hI prApta karaneyogya hai, upAdeya hai| mUlata: bAta yaha hai ki jabataka indriyasukha dukharUpa bhAsita nahIM hogA; tabataka puNya meM upAdeyabuddhi banI hI rhegii| ata: yaha jAnanA atyanta Avazyaka hai ki indriya sukha bhI dukha hI hai tathA puNya bhI pApa ke samAna hI heya hai, tyAganeyogya hai| purAne jamAne meM upabhoga kI sabhI vastuoM ko chupAkara rakhA jAtA thA, unakA upabhoga bhI ekAnta meM hotA thA; para Aja sabakucha sAmane A gayA hai| pahale khAne kI sabhI sAmagrI rasoIghara meM rahatI thI; para Aja sabhI kucha bhojana kI Tebala para pAradarzaka bartanoM meM sajA rahatA hai; jo hameM khAne ke lie uttejita karatA hai| pahale jo thAlI meM A gayA, khA liyA; para Aja apane hAtha se uThA-uThAkara sabakucha liyA jAtA hai| purAne jamAne meM mahilAyeM bhI parde meM rahatI thIM, para Aja to saba kucha bepardA ho gayA hai| TI.vI. Adi sabhI uttejaka sAmagrI beDarUma meM A gaI hai aura satsAhitya vahA~ se yaha kahakara haTA diyA gayA hai ki yahA~ isakI avinaya hogii| ___are bhAI ! vairAgyamaya citra aura vairAgyotpAdaka sAhitya ghara meM rakho, use par3hate-par3hate sovoge to svapna bhI sAtvika aayeNge| ye uttejaka sAmagrI na kevala hamArI vAsanAoM ko bhar3akAtI hai, uttejita karatI hai; apitu hamArI kutsita vRtti kI pratIka bhI hai, pariNAma bhI hai| hamArI vRtti hI khoTI hai; isIkAraNa ina bhar3akAU cIjoM kA praveza hamAre beDarUma meM huA hai| isaprakAra ye bhoga sAmagrI hamArI uttejita vAsanAoM kA pariNAma hai aura hamArI vAsanAoM ko bhaDakAnevAlI bhI haiM: ata: inheM gapta rakhanA hI ThIka hai| ye pradarzana kI vastue~ nahIM haiN| ye bhogAyatana haiM; inase hamArA ghara bhI bhogAyatana hI bnegaa| yadi hameM apane ghara ko dharmAyatana banAnA hai to vairAgyapoSaka citra aura satsAhitya ghara meM basAnA caahie| na kevala basAnA cAhie, apitu usakA adhyayana bhI nitya karanA caahie| svayaM karanA cAhie aura gharavAloM ko bhI karAnA caahie| jisa ghara meM satsAhitya nahIM, vaha ghara ghara nahIM, zmasAna hai| yadi apane ghara ko zmazAna nahIM banAnA hai, mandira banAnA hai to jinavANI ko ghara meM basAo, usakA bahiSkAra mata karo, satkAra karo, svAdhyAya karo||76|| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zubhapariNAmAdhikAra vigata gAthAoM meM aneka tarka aura yuktiyoM se yaha siddha kiyA gayA hai ki indriyasukha sukha atha puNyapApayoravizeSatvaM nizcinvannupasaMharati - Na hi maNNadi jo evaMNatthi viseso tti punnnnpaavaannN| hiMDadi ghoramapAraM saMsAraM mohasaMchaNNo / / 77 / / na hi manyate ya evaM nAsti vizeSa iti punnypaapyoH| hiNDati ghoramapAraM saMsAraM mohasaMchannaH / / 77 / / evamuktakrameNa zubhAzubhopayogadvaitamiva sukhaduHkhadvaitamiva ca na khaluH paramArthataH puNyapApadvaitamavatiSThate, ubhayatrApyanAtmadharmatvAvizeSatvAt / yastu punaranayo: kalyANakAlAyasanigaDayorivAhaGkArikaM vizeSamabhimanyamAno'hamindranahIM hai, dukha hI hai| aba isa gAthA meM yaha samajhA rahe haiM ki jaba pApa ke udaya meM prApta honevAle dukha ke samAna hI puNya ke udaya meM prApta honevAlA indriyasukha bhI dukha hI hai to phira puNya-pApa meM antara hI kyA rahA ? yaha isa prakaraNa ke upasaMhAra kI gAthA hai| yahI kAraNa hai ki isakI utthAnikA meM AcArya amRtacandra likhate haiM ki aba puNya-pApa kI samAnatA kA nizcaya karate hue upasaMhAra karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) puNya-pApa meM antara nahIM hai-jo na mAne bAta ye| saMsAra-sAgara meM bhrameM mada-moha se Acchanna ve||77|| isaprakAra jo vyakti 'puNya aura pApa meM koI antara nahIM hai'- aisA nahIM mAnatA hai arthAt unheM samAnarUpa se heya nahIM mAnatA hai; vaha moha se Acchanna prANI apAra ghora saMsAra meM ananta kAla taka paribhramaNa karatA hai| isa gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "vigata gAthAoM meM pratipAdita vastusvarUpa ke anusAra jaba paramArtha se zubhAzubha upayoga meM aura sAMsArika sukha-duHkha meM dvaita nahIM ThaharatA; taba puNya aura pApa meM dvaita kaise Thahara sakatA hai ? kyoMki puNya aura pApa - donoM meM hI anAtmadharmatva samAna hai| tAtparya yaha hai ki puNya aura pApa - donoM hI AtmA ke dharma nahIM; isalie Atmadharma ke ArAdhakoM ko donoM hI samAnarUpa se adharma haiN| aisA hone para bhI jo jIva una donoM meM suvarNa aura lohe kI ber3I kI bhA~ti antara mAnatA Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 pravacanasAra huAahamindrapadAdi sampadAoM ke kAraNabhUta dharmAnurAga para atyaMta nirbhararUpase avalambita hai; padAdisaMpadA nidAnamiti nirbharataraM dharmAnurAgamavalambate sa khalUparaktacittabhittitayA tiraskRtazuddhopayogazaktirAsaMsAraM zArIraM duHkhamevAnubhavati / / 77 / / karmopAdhi se vikRta cittavAle usajIva ne zuddhopayoga zakti kA tiraskAra kiyA hai; isalie vaha jIva saMsAraparyanta (jabataka saMsAra hai, tabataka) zArIrika dukha kA hI anubhava karatA hai|" _AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko nizcaya-vyavahAra kI saMdhipUrvaka isaprakAra spaSTa karate haiM - ___ "vyavahAranaya se dravyapuNya aura dravyapApa meM bheda hai, antara hai; azuddha nizcayanaya se bhAvapuNya aura bhAvapApa aura unake phalasvarUpa honevAle sukha-dukha meM bheda hai, antara hai; kintu zuddhanizcayanaya se zuddhAtmA se bhinna hone ke kAraNa inameM bheda nahIM hai, antara nahIM hai| ___ isaprakAra zuddhanizcayanaya se puNya aura pApa meM jo vyakti abheda nahIM mAnatA hai; vaha devendra, cakravartI, baladeva, vAsudeva, kAmadeva Adi padoM ke nimitta se nidAnabaMdharUpa se puNya ko cAhatA huA nirmoha zuddhAtmatattva se viparIta darzanamoha-cAritramoha se AcchAdita hotA huA, sone kI ber3I aura lohe kI ber3I ke samAna puNya aura pApa - donoM se baMdhA huA saMsArarahita zuddhAtmA se viparIta saMsAra meM bhramaNa karatA hai - yaha artha hai|" samayasAra kI tAtparyavRtti TIkA meM AcArya jayasena puNya-pApAdhikAra kI samApti para aisA likhate haiM ki isaprakAra yaha pApAdhikAra samApta haa| phira svayaM prazna uThA kara isa bAta kA spaSTIkaraNa karate haiM ki nizcaya naya se pApa ke samAna puNya bhIsvabhAva se patita karanevAlAhone ke kAraNa pApahI hai; isakAraNa eka apekSA se yaha adhikAra pApAdhikAra hI hai| vaise to AcArya amRtacandra aura jayasena - donoM ne isa gAthA kA artha samAna hI kiyA hai; donoM hI eka svara se yaha svIkAra kara rahe haiM ki jo ajJAnI jIva 'puNya aura pApa meM antara nahIM haiM' - isa bAta ko svIkAra nahIM karatA; vaha saMsArI prANI anaMtakAla taka saMsAra meM paribhramaNa karatA hai| phira bhI AcArya jayasena ko aisA lagA ki yaha gAthA vizeSa spaSTIkaraNa kI apekSA rakhatI hai| yahI kAraNa hai ki unhoMne ukta tathya ko nizcaya-vyavahAranayoM ke mAdhyama se spaSTa kara diyA hai| 'vaha apAra ghora saMsAra meM paribhramaNa karegA' yaha pada bhI vizeSa spaSTIkaraNa kI apekSA rakhatA hai| apAra ghora saMsAra kA artha anantakAla taka bhayaMkara saMsAra meM bhramaNa karanA bhI kiyA Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zubhapariNAmAdhikAra 133 jA sakatA hai; tathApi Azaya yahI hai ki jabataka vaha apanI isa bhUla ko sudhAregA nahIM, tabataka saMsAra meM rulegaa| bhUla sudhAra lene para vaha alpakAla meM bhI mokSa jA sakatA hai| yahI kAraNa hai ki AcArya jayasena isameM abhavya kI apekSA lagA dete haiN| ve kahate haiM ki puNya aura pApa ko samAna nahIM mAnanevAlA abhavya jIva anaMtakAla taka ghora saMsAra meM paribhramaNa kregaa| ukta sampUrNa kathana kA spaSTa artha yaha hai ki bhale hI vyavahAranaya yA azuddhanizcayanaya se puNya-pApakarma, puNya-pApabhAva aura unake phala meM prApta honevAle sukha-dukha meM antara batAyA gayA ho; tathApi nizcaya se paramasatya bAta to yahI hai ki jo vyakti paMcendriya viSayoM meM sukha mAnatA huA jabataka puNya meM upAdeya buddhi rakhegA, use pApa ke samAna hI baMdha kA kAraNa nahIM mAnegA: tabataka vaha jIva isa mithyA mAnyatA ke kAraNa saMsAra meM hI paribhramaNa kregaa| ___ dhyAna dene kI bAta yaha hai ki yahA~ jisa puNyabhAva ko pApabhAva ke samAna heya batAyA jA rahA hai; vaha ajJAnI gRhasthoM ke honevAle zubhabhAvarUpa puNya nahIM hai; apitu jisa puNya se ahamindrAdi padoM kI prApti hotI hai, aise cauthe kAla ke munirAjoM ko honevAle puNya kI bAta hai; kyoMki gRhastha to ahamindrAdi pada prApta hI nahIM karate haiN| gRhastha to solahaveM svarga ke Upara jAte hI nahIM haiM; ve kalpopapanna hI hote haiM; kalpAtIta nhiiN| isIprakAra paMcamakAla meM bhI koI ahamindra pada prApta nahIM karatA, isalie yaha bAta cauthe kAla ke munirAjoM ke zubhabhAva kI hI hai| tAtparya yaha hai ki yahA~ cauthe kAla ke munirAjoM ke puNyabhAva ko bhI pApabhAva ke samAna heya batAyA gayA hai tathA isa bAta ko svIkAra nahIM karanevAloM koanantakAla taka bhavabhramaNa karanA hogA - yaha kahA gayA hai| vizeSa dhyAna dene kI bAta yaha hai ki yahA~ TIkA meM aisA likhA hai ki jo puNya-pApa meM ahaMkArika antara mAnatA hai, madamoha se Acchanna vaha ajJAnI anaMta saMsAra meM bhramaNa karatA hai| ahaMkArika antara kA bhAva yaha hai ki puNyodaya se prApta sAmagrI meM jo ahaMkAra (ekatva) mamakAra (mamatva) karatA hai; vaha ahaMkArika antara mAnanevAlA ajJAnI hai aura vaha anaMtakAla taka bhavabhramaNa kregaa| ___ yahA~ eka prazna saMbhava hai ki puNya-pApa meM antara mAnanerUpa choTe se aparAdha kI itanI bar3I sajA ki vaha anaMta kAlataka saMsAra meM bhramaNa kregaa| yaha kakar3I ke cora ko kaTAra mArane jaisA anyAya nahIM hai kyA ? Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 pravacanasAra are bhAI! puNya aura pApa meM antara mAnanevAlA kakar3I kA cora nahIM hai, choTA-moTA doSI nahIM hai; apitu sAta tattva saMbaMdhI bhUla karanevAlA bar3A aparAdhI hai, mithyAtvI hai aura mithyAtva kA phala to anaMta saMsAra hai hii| hiMsAdi pApa karanevAlA naraka meM jAtA hai, pazu-pakSI hotA hai aura ahiMsAdi puNyabhAvoM ko karanevAlA manuSya hotA, deva hotA hai; isaprakAra hiMsAdi pApabhAvoM kA phala narakAdi va puNyabhAvoM kA phala svargAdi hai; kintu mithyAtvAdi kA phala nigoda hai aura samyaktvAdi kA phala mokSa hai| puNya meM upAdeyabuddhi, sukhabuddhi tattvasaMbaMdhI bhUla hone se mithyAtva kA mahA bhayaMkara pApa hai; yahI kAraNa hai ki isaprakAra kI bhUla karanevAle tabataka saMsAra meM paribhramaNa karate haiM, jabataka ki ve apanI isa bhUla ko sudhAra nahIM lete| ata: hama sabakA bhalA isI meM hai ki hama apanI bhUla sudhAra kara isa mahApApa se bceN| ise choTI-moTI bhUla samajha kara upekSA na kreN| ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki jise nayoM ke mAdhyama se vastusvarUpa kA saccA jJAna nahIM hai aura jinavANI meM kathita vyavahAravacanoM kA sahArA lekara viSayasukha prApta karAnevAle puNya ko bhalA mAnatA huA, zubhabhAvoM ko dharmarUpa jAnatA huA atigRddhatA se viSayoM meM rata rahatA hai, unheM prApta karAnevAle puNya pariNAmoM meM dharma mAnakara usI meM saMtuSTa rahatA hai; aisA ajJAnI mithyAdRSTi jIva jabataka apanI mithyAmAnyatA ko nahIM chor3atA, nizcaya samyagdarzanajJAna-cAritrarUpa sacce dharma ko nahIM jAnatA; tabataka sAMsArika sukha-dukharUpa dukha ko bhogatA huA saMsAra meM hI bhaTakatA rhegaa| yadi yaha AtmA samaya para nahIM cetA to yaha kAla anaMta bhI ho sakatA hai| tAtparya yaha hai ki vaha ananta kAlataka ananta dukha uThAtA rhegaa| ata: bhalA isI meM hai ki hama paMcendriya ke viSaya pradAna karanevAle puNya ko pApa ke samAna hI baMdha kA kAraNa jAnakara pApa ke samAna hI heya mAne, heya jAne; aura usase virata hoN| dharma to ekamAtra zuddhopayoga hai, zuddhapariNati hai, vItarAga pariNati hai, vItarAgabhAva hai; vahI upAdeya hai, vahI dhAraNa karaneyogya hai| adhika kyA kaheM- isa jIva ko zuddhapariNati aura zuddhopayogarUpavItarAgabhAva hI ekamAtra zaraNa hai||77|| vigata gAthA meM yaha spaSTa karane ke uparAnta ki puNya-pApakarma, puNya-pApabhAva aura usake phala meM prApta honevAle laukika sukha-dukha eka samAna hI heya haiM, dukharUpa haiM, dukha ke kAraNa haiM; Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zubhapariNAmAdhikAra isa bAta ko svIkAra nahIM karanevAle apAra ghora saMsAra meM paribhramaNa karate haiM; aba isa gAthA meM athaivamavadhAritazubhAzubhopayogAvizeSaH samastamapi rAgadveSadvaitamapahAsayannazeSaduH khakSayAya sunizcitamanAH zuddhopayogamadhivasati - evaM vidittho jo davvesu Na rAgamedi dosaM vA / uvaogavisuddho so khavedi dehubbhavaM dukkhaM / / 78 / / evaM viditArtho yo dravyeSu na rAgameti dveSaM vA / upayogavizuddhaH sa kSapayati dehodbhavaM duHkham / / 78 / / yo hi nAma zubhAnAmazubhAnAM ca bhAvAnAmavizeSadarzanena samyakparicchinnavastusvarUpaH svaparavibhAgAvasthiteSu samagreSu sasamagraparyAyeSu dravyeSu rAgaM dveSaM cAzeSameva parivarjayati sa kilaikAntenopayogavizuddhatayA parityaktaparadravyAlambano'gnirivAyaHpiNDAdananuSThitAya: sAra : pracaNDa 135 yaha batA rahe haiM ki jJAnIjana isa bAta ko acchI taraha jAnate haiM; isalie ve anaMtasukha ke kAraNarUpa zuddhopayoga ko aMgIkAra karate haiM, anaMtasukha ko prApta karate haiM aura dehotpanna dukhoM kA kSaya karate haiN| isa gAthA kI utthAnikA meM AcArya amRtacandra likhate haiM ki isaprakAra yaha AtmA zubha aura azubha upayoga kI samAnatA sunizcita karake samasta rAga-dveSa dvaita ko dUra karate hue sampUrNa dukhoM kA kSaya karane kA nizcaya karake zuddhopayoga meM nivAsa karatA hai / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - ( harigIta ) viditArthajana paradravya meM jo rAga-dveSa nahIM kreN| zuddhopayogI jIva vetanajanita duHkha kA kSaya kareM // 78 // isaprakAra vastusvarUpa ko jAnakara jo dravyoM ke prati rAga va dveSa ko prApta nahIM hotA; vaha upayoga vizuddha hotA huA dehotpanna dukha kA kSaya karatA hai| isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "jo jIva zubha aura azubhabhAvoM ke avizeSa darzana ( samAnatA kI zraddhA) se vastusvarUpa ko bhalIbhA~ti jAnatA hai aura sva aura para aise do vibhAgoM meM rahanevAlI samasta paryAyoM - Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 pravacanasAra sahita samasta dravyoM ke prati rAga aura dveSa sampUrNataH chor3atA hai; vaha jIva ekAnta se upayoga vizuddha (zuddhopayogI) hone se, jisane paradravya kA avalambana chor3a diyA hai; aisA vartatA huA- lohe ghanaghAtasthAnIyaM zArIraM duHkhaM kSapayati / tato mamAyamevaikaH zaraNaM zuddhopayogaH / / 78 / / ke gole meM se lohe ke sAra kA anusaraNa na karanevAlI agni ke samAna - pracaNDa ghana ke AghAta samAna zArIrika dukha kA kSaya karatA hai| isalie yahI eka zuddhopayoga merI zaraNa dekho, yaha zubhapariNAmAdhikAra cala rahA hai aura AcAryadeva kaha rahe haiM ki mere to eka zuddhopayoga kI hI zaraNa hai| loga samajhate haiM ki yaha zubhapariNAmAdhikAra hai; ata: isameM to zubhabhAva karane kI preraNA dI hogI, zubhabhAva kI mahimA batAI hogI, zubhabhAva ke hI gIta gAye hoMge; kintu yahA~ to zubhabhAvoM ko azubhabhAvoM ke samAna hI heya batAyA jA rahA hai, puNya ko pApa ke samAna hI heya batAyA jA rahA hai; yahA~ taka ki sAMsArika sukha ko bhI dukha batAyA jA rahA hai; dukha ke samAna nahIM, apitu sAkSAt dukha hI kahA jA rahA hai| AcAryadeva ne maMgalAcaraNa ke uparAnta AraMbha se hI zuddhopayoga ke gIta gAye haiN| zuddhopayoga aura usake phala ke rUpa meM prApta honevAle atIndriyajJAna aura atIndriyasukha ko samajhAne ke lie zuddhopayoga adhikAra ke tatkAla bAda jJAnAdhikAra aura sukhAdhikAra likhe| ___ jaba yaha prazna khar3A huA ki akelA atIndriyasukha hI sukha thor3e hai, indriyasukha bhI to sukha hai| isIprakAra akelA zuddhopayoga hI to upayoga nahIM hai, zubhopayoga aura azubhopayoga bhI to upayoga haiN| unakA bhI to pratipAdana honA caahie| isI prazna ke uttara meM zubhapariNAmAdhikAra likhA gayA hai; jisameM yaha batAyA gayA hai ki zubhapariNAma ke phala meM puNyabaMdha hotA hai aura puNyodaya hone para indriyasukha kI prApti hotI hai, bhogasAmagrI upalabdha hotI hai| bhogasAmagrI ke upabhoga kA bhAva pApabhAva hai aura vaha pApabaMdha kA kAraNa hai| isaprakAra yaha zubhabhAva bhI to azubhabhAva ke nimittoM ko hI juTAtA hai| antatogatvA aneka Agama pramANoM, aneka prabala yuktiyoM aura sazakta udAharaNoM ke mAdhyama se yaha samajhAyA gayA hai ki yaha indriyasukha bhI sukha nahIM, dukha hI hai; isakAraNa na Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zubhapariNAmAdhikAra 137 to puNya aura pApa meM dvaita (bhinnatA) ThaharatA hai aura na zubhAzubhabhAvoM meM dvaita siddha hotA hai| zubha aura azubha - donoM hI bhAva azuddhabhAva haiM aura ina azuddhabhAvoM se karmoM kA baMdhana hI hotA hai, karmabaMdhana chUTatA nahIM hai, TUTatA nahIM hai| isaprakAra zubhAzubhabhAva baMdha ke kAraNa haiM; Asrava haiN| puNya-pApa to Asrava-baMdha hI haiN| atha yadi sarvasAvadyayogamatItya caritramupasthito'pi zubhopayogAnuvRttivazatayA mohAdonnonmUlayAmi; tataH kuto me zuddhAtmalAbha iti sarvArambheNottiSThate - cattA pAcAraMbhaM samuTThido kA suhammi criymmi| Na jahadi jadi mohAdI Na lahadi so appagaM suddhaM / / 79 / / tyaktvA pApArambhaM samutthito vA zubhe caritre / na jahAti yadi mohAdInna labhate sa AtmakaM zuddham / / 79 / / kahA bhI jAtA hai - puNyAsrava aura pApAsrava, puNyabaMdha aura pApabaMdha / isaprakAra puNya aura pApa Asrava-baMdha ke hI rUpa haiN| yahI kAraNa hai ki AcArya zubhapariNAmAdhikAra meM bhI isI niSkarSa para pahu~ce haiM ki AtmA kA hita cAhanevAloM ko ekamAtra zuddhopayoga hI zaraNa hai|| yaha zubhapariNAmAdhikAra zubhapariNAmoM kI mahimA batAne ke lie nahIM, apitu usakA sahI rUpa dikhAkara usake prati honevAle AkarSaNa ko tor3ane ke lie likhA gayA hai||78|| vigata gAthAoM ke adhyayana se isa niSkarSa para pahu~ca jAne para ki ekamAtra zuddhopayoga hI zaraNa hai; aba isa gAthA meM kahate haiM ki aba maiM isa zuddhopayoga ke dvArA moha ko jar3amUla se ukhAr3a pheMkane ke lie kamara kasa ke taiyAra huuN| A. amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA kI utthAnikA isaprakAra prastuta karate haiM 'sarva sAvadyayoga ke tyAga pUrvaka cAritra aMgIkAra kiye jAne para bhI yadi maiM zubhopayoga pariNati ke vaza hokara mohAdi kA unmUlana na karU~ to mujhe zuddhAtmA kI prApti kaise hogI? isaprakAra vicAra karake jJAnI mohAdi ke unmUlana ke prati sarvAraMbha pUrvaka kaTibaddha hotA hai|" gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 pravacanasAra saba chor3a pApAraMbha zubhacAritra meM udyata rheN| para nahIM chor3e moha to zuddhAtamA ko nA lheN||79|| pApAraMbha ko chor3akara zubha cAritra meM udyata hone para bhI yadi jIva mohAdika ko nahIM chor3atA hai to vaha zuddha AtmA ko prApta nahIM hotaa| yaH khalu samastasAvadhayogapratyAkhyAnalakSaNaM paramasAmAyikaM nAma cAritraM pratijJAyApi zubhopayogavRttyA bakAbhisArikayevAbhisAryamANona mohavAhinIvidheyatAmavakirati sa kila samAsannamahAdu:khasaGkaTaH kathamAtmAnamaviplutaM lbhte| ato mayA mohavAhinIvijayAya baddhA kakSeyam / / 79 / / isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "jo jIva yA jo munirAja samasta sAvadyayoga ke pratyAkhyAnasvarUpa paramasAmAyika nAmaka cAritra kI pratijJA karake bhI dhUrta abhisArikA (nAyikA - saMketa ke anusAra apane premI se milane jAnevAlI strI) kI bhA~ti zubhopayogapariNAti se abhisAra (milana) ko prApta hotA haA arthAt zubhopayoga pariNati ke prema meM phaMsatA haAmoha kI senA ke vazavartanapane ko dUra nahIM kara DAlatA, jisake mahAdukha saMkaTa nikaTa hai - aisA vaha zuddha AtmA ko kaise prApta kara sakatA hai ? isalie mere dvArA moha kI senA para vijaya prApta karane ke lie kamara kasa lI gaI hai|" are dekho, yahA~ dhyAna dene kI bAta yaha hai ki yahA~ AcAryadeva zubhopayogarUpa pariNati kI tulanA dhUrta abhisArikA se kara rahe haiM; eka prakAra se use dhUrta abhisArikA hI batA rahe haiN| sAhitya meM samAgata nAyikAbhedoM meM abhisArikA nAmaka bhI eka bheda hai| abhisArikA vaha nAyikA hai, jo apane pati ko batAye binA, usakI anumati binA hI pahale se sanizcita saMketa ke anusAra chupakara apane premI se milane jAtI hai| eka to yaha abhisAra hI khoTA kAma hai, dUsare vaha premikA mAtra abhisArikA hI nahIM hai, apitu dhUrta bhI hai| isaprakAra yahA~ zubhopayoga pariNati ko dhUrta abhisArikA kahA gayA hai| jisaprakAra koI vyakti zAdI meM sAta phere lete samaya to apanI dharmapatnI ko jIvanabhara na tyAgane kA vacana detA hai aura bAda meM usakI upekSA kara dhUrta abhisArikA ke caMgula meM phaMsa jAtA hai, aise vyakti ke mahAdukha saMkaTa nikaTa hai; usIprakAra jina munirAjoM ne dIkSA lete samaya to zuddhopayoga meM rahane kA saMkalpa kiyA thA, pratijJA lI thI aura aba dharta abhisArikA ke samAna zubhopayoga pariNati meM ulajha kara raha gaye haiM, usI meM lIna ho gaye haiM; aise munirAjoM ke Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zubhapariNAmAdhikAra 139 mahAdukha saMkaTa nikaTa hai| tAtparya yaha hai ki ekAdha svargAdika ke bhava ko prApta kara phira unakI anaMtakAla taka ke lie nigoda meM jAne kI taiyArI hai| nigoda ko chor3akara aura kauna-sI paryAya hai ki jisameM mahAdukha saMkaTaho? isaprakAra isa gAthA meM atyanta spaSTa zabdoM meM yaha kahA gayA hai ki jo jIva azubhabhAvoM ko chor3a aura zubhabhAvoM meM lIna rahakara apane ko dharmAtmA mAnate haiM aura aisA samajhate haiM ki hamArA kalyANa zubhabhAvoM se hI ho jAyegA to ve bar3e dhokhe meM haiN| yadi ve zubhabhAva meM par3e rahe to ekAdha bhava svargAdika kA prApta kara phira anaMtakAla taka ke lie nigoda meM jAnevAle haiN| isa bAta kA saMketa AcAryadeva ne ina zabdoM meM diyA hai ki unake mahAdukha saMkaTa nikaTa hai||79|| isa gAthA ke bAda AcArya jayasenakRta tAtparyavRtti TIkA meM do gAthAe~ prApta hotI haiM; jo AcArya amRtacandrakRta kI tattvapradIpikA TIkA meM nahIM hai| ve gAthAe~ mUlata: isaprakAra haiM - tavasaMjamappasiddho suddho sggaapvggmggkro| amarAsuriMdamahido devo so loysihrttho||5|| taM devadevadevaM jadivaravasahaM guruM tiloyss| paNamaMti je maNussA te sokkhaM akkhayaM jaMti / / 6 / / (harigIta ) ho svarga ara apavarga pathadarzaka jinezvara Apa hii| lokAgrathita tapasaMyamI sura-asura vaMdita Apa hI||5|| devendroM ke deva yativaravRSabha tuma trailokyguru| jo nameM tumako ve manuja sukha saMpadA akSaya laheM / / 6 / / tapa aura saMyama se siddha hue aThAraha doSoM se rahita ve deva, svarga tathA mokSamArga ke pradarzaka, devendroM aura asurendroM se pUjita tathA loka ke zikhara para sthita haiN| jo devoM ke bhI deva haiM, devAdhideva haiM, munivaroM meM zreSTha haiM aura tIna loka ke guru haiM; unako jo manuSya namaskAra karate haiM, ve akSayasukha ko prApta karate haiN| ye vahI gAthAe~ haiM; jinakI TIkA meM AcArya jayasena ne saMyama aura tapa kI atyanta mArmika paribhASAe~ dI haiM; jo isaprakAra haiM - "sampUrNa rAgAdi parabhAvoM kI icchA ke tyAga se svasvarUpa meM pratapana-vijayana tapa hai Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 pravacanasAra aura bAhya meM indriyasaMyama aura prANIsaMyama ke bala se zuddhAtmA meM saMyamanapUrvaka samarasIbhAva se pariNamana saMyama hai|" ___ ina gAthAoM meM aise vizeSaNoM kA prayoga hai, jinameM kucha vizeSaNa arahaMtoM meM, kucha vizeSaNa siddhoM meM aura kucha vizeSaNa donoM meM hI pAye jAte haiN| svarga aura mokSa ke mArga ke atha kathaM mayA vijetavyA mohavAhinItyupAyamAlocayati - jo jANadi arahaMtaM dvvttgunnttpjjyttehi| so jANadi appANaM moho khalu jAdi tassa layaM / / 8 / / yo jAnAtyarhantaM drvytvgunntvpryytvaiH| sa jAnAtyAtmAnaM mohaH khalu yAti tasya layam / / 80 / / upadezaka - yaha arahaMta kA vizeSaNa hai aura lokazikhara para sthita - yaha siddhoM kA vizeSaNa hai; isaprakAra ina gAthAoM meM sAmAnyarUpa se arahaMta aura siddha - donoM parameSThiyoM ko namaskAra kiyA gayA hai| dUsarI gAthA kA prathama pada bhI dhyAna dene yogya hai| vaha hai devadevadevaM / devadeva mAne devoM ke deva arthAt indra-devendra aura devadevadeva mAne devoM ke deva devendra, unake bhI deva jinendradeva / isaprakAra devadevadeva kA artha huA devendroM ke deva arahaMta-siddha bhgvaan| isIprakAra eka pada hai jadivaravasaha yativaravRSabha / yati mAne sAdhu, yativara mAne zreSTha sAdhu aura yativaravRSabha mAne zreSTha sAdhuoM meM jyeSTha-zreSTha / isaprakAra dUsarI gAthA kI pahalI paMkti kA artha huA jo tIna loka ke guru haiM, devendroM ke bhI deva haiM aura sAdhuoM meM bhI zreSThatama haiM, sabhI se zreSTha haiM, sabhI se jyeSTha haiM, bar3e haiN| isaprakAra ina gAthAoM meM svargApavargamArga ke upadezaka devAdhideva arahaMta bhagavAna aura lokAgrasthita siddhabhagavAna ko smaraNa kiyA gayA hai|| 5-6 / / yaha to Apako yAda hogA hI ki 79vIM gAthA meM AcAryadeva ne yaha kahA thA ki aba maiMne moha kI senA ko jItane ke lie kamara kasa lI hai| ata: aba isa 80vIM gAthA meM moha kI senA ko jItane kA upAya batAyA jA rahA hai| AcAryadeva kahate haiM ki aba mere dvArA moha kI senA kisaprakAra jItI jAnI cAhie - isake upAya kA vicAra karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zubhapariNAmAdhikAra dravya guNa paryAya se jo jAnate arahaMta ko / ve jAnate nija AtamA hagamoha unakA nAza ho // 80 // 141 jo arahaMta bhagavAna ko dravyapane, guNapane aura paryAyapane jAnatA hai; vaha apane AtmA ko jAnatA hai aura usakA moha avazya laya (nAza) ko prApta ho jAtA hai / yo hi nAmArhantaM dravyatvaguNatvaparyayatvaiH paricchinatti sa khalvAtmAnaM paricchinatti, ubhayorapi nizcayenAvizeSAt / arhato'pi pAkakASThAgatakArtasvarasyeva parispaSTamAtmarUpaM, tatastatparicchede sarvAtmaparicchedaH / tatrAnvayo dravyaM, anvayavizeSaNaM guNaH, anvayavyatirekAH paryAyAH / tatra bhagavatyarhati sarvato vizuddhe tribhUmikamapi svamanasA samayamutpazyati / ye yazcetano'yamityanvayastaddravyaM yaccAnvayAzritaM caitanyamiti vizeSaNaM sa guNa:, caikasamayamAtrAvadhRtakAlaparimANatayA parasparaparAvRttA anvayavyatirekAste paryAyAzcidvivartanagranthaya iti yAvat / athaivamasya trikAlamapyekakAlamAkalayato muktaphalAnIva pralambe prAlambe cidvivartAMzcetana eva saMkSipya vizeSaNavizeSyatvavAsanAntardhAnAddhavalimAnamiva prAlambe cetana eva caitanyamantarhitaM vidhAya kevalaM prAlambamiva kevalamAtmAnaM paricchindatastaduttarottarakSIyamANakartRkarma AcArya amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM"jo arahaMta bhagavAna ko dravyarUpa se, guNarUpa se aura paryAyarUpa se jAnatA hai; vaha vastuta: apane AtmA ko jAnatA hai; kyoMki donoM meM nizcaya se antara nahIM hai / arahaMta kA svarUpa antima tAva ko prApta honevAle sone ke svarUpa kI bhA~ti, sarvaprakAra se spaSTa hai; isalie usakA jJAna hone para sarva AtmA kA jJAna hotA hai / anvaya dravya hai, anvaya ke vizeSaNa guNa haiM aura anvaya ke vyatireka (bheda) paryAyeM haiM / sarvata: vizuddha bhagavAna arahaMta meM (arahaMta ke svarUpa kA jJAna hone para) jIva tInoM prakAra se yukta (dravya-guNa- paryAyamaya) apane AtmA ko apane mana se jAna letA hai / jaise 'yaha cetana hai' isaprakAra kA anvaya dravya hai, anvaya ke Azrita rahanevAlA 'caitanya' vizeSaNa guNa hai aura eka samayamAtra kI maryAdAvAlA kAlaparimANa hone se paraspara apravRtta anvaya ke vyatireka ve paryAyeM haiM; jo cidvivartana kI granthiyA~ (gATheM ) haiM / isaprakAra traikAlika AtmA ko bhI eka kAla meM jAna lenevAlA yaha jIva; jisaprakAra motiyoM ko jhUlate hue hAra ke antargata mAnA jAtA hai; usIprakAra cidvivartoM kA cetana meM hI saMkSepaNa karake tathA vizeSaNa- vizeSyatA kI vAsanA kA antardhAna hone se jisaprakAra saphedI Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 pravacanasAra ko hAra meM antarhita kiyA jAtA hai; usIprakAra caitanya ko cetana meM hI antarhita karake jisaprakAra mAtra hAra ko jAnA jAtA hai; usIprakAra kevala AtmA ko jAnane para, usake uttarottara kSaNa meM kartA-karma-kriyAkA vibhAgakSaya ko prApta hotA jAtA hai; isalie niSkriya cinmAtrabhAva ko prApta hotA hai| kriyAvibhAgatayA niSkriyaM cinmAnaMbhAvamadhigatasya jAtasya maNerivAkampapravRttanirmalAlokasyAvazyameva nirAzratayAmohatamaH prliiyte| ydyevNlbdhomyaamohvaahiniivijyopaayH||80|| isaprakAra maNi kIbhA~ti jisakA nirmala prakAza akamparUpa se pravartamAna hai- aise usa cinmAtra bhAva ko prApta jIva meM mohAndhakAra nirAzrayatA ke kAraNa avazya hI pralaya ko prApta hotA hai| yadi aisA hai to maiMne moha kI senA ko jItane kA upAya prApta kara liyA hai|" yaha gAthA atyanta mahattvapUrNa hai; kyoMki isameM moha ke nAza kA upAya batAyA gayA hai| isakI yaha tattvapradIpikA TIkA bhI atyadhika mahattvapUrNa hai| AcArya jayasena isa gAthA kA artha karate hue Agama aura adhyAtma - donoM apekSAoM ko spaSTa karate haiN| ve likhate haiM - "aba 'cattA pApAraMbhaM' ityAdi sUtra ke dvArA jo yaha kahA gayA hai ki zuddhopayoga ke abhAva meM mohAdi kA vinAza nahIM hotA hai, mohAdi ke vinAza ke abhAva meM zuddhAtmA kA lAbha nahIM hotA hai; isalie hI yahA~ moha ke nAza ke upAya para vicAra kiyA jAtA hai| kevalajJAnAdi vizeSa guNa aura astitvAdi sAmAnya guNa, paramaudArika zarIrAkArarUpa jo AtmapradezoM kA avasthAna (AkAra) vaha vyaMjanaparyAya aura agurulaghuguNa kI SaTguNI hAni-vRddhirUpa se pratisamaya honevAlI arthaparyAyeM - ina lakSaNavAle guNa-paryAyoM kA AdhArabhUta amUrta asaMkhyAtapradezIzuddha caitanya ke anvayarUpadravya hai| isaprakAra dravya-guNa-paryAya ko arahaMta paramAtmA meM jAnakara nizcayanaya se Agama ke sArabhUta adhyAtmabhASA kI apekSA svazuddhAtmabhAvanA ke sammukharUpa savikalpa svasaMvedana jJAna se usIprakAra AgamabhASA kI apekSAadhaHpravRttikaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa nAmaka darzanamoha kekSaya meM samarthapariNAmavizeSake bala se apane ApakoAtmA meM jor3atA hai| isaprakAra nirvikalpasvarUpa prApta hone para jaise abhedanaya se paryAyasthAnIya motI aura guNasthAnIya saphedI hAra hI hai; usIprakAra abhedanaya se pUrvokta dravya-guNa-paryAya bhI AtmA hI hai| isaprakAra pariNamita hotA huA darzanamoharUpa aMdhakAra vinAza ko prApta hotA hai|" Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zubhapariNAmAdhikAra 143 isa gAthA meM moha ke nAza karane kA upAya batAyA gayA hai| moha do prakAra kA hotA hai - 1. darzanamoha aura 2. cAritramoha / darzanamoha meM mUlata: mithyAtva AtA hai aura cAritramoha meM rAga-dveSa arthAt 25 kaSAyeM AtI haiN| yahA~ mukhyata: darzanamoha arthAt mithyAtva ke nAza kI bAta hai| isa gAthA meM atyanta spaSTa zabdoM meM kahA gayA hai ki jo AtmA ko jAnatA hai, usakA moha (mithyAtva) nAza ko prApta ho jAtA hai| isaprakAra yaha bAta atyanta spaSTa hai ki mithyAtva ke abhAva ke lie, samyagdarzana kI prApti ke lie nija bhagavAna AtmA ko jAnanA atyanta Avazyaka hai| prazna - gAthA meM arahaMta bhagavAna ko jAnane kI bAta hai aura Apa AtmA ko jAnane kI bAta kaha rahe haiM? uttara - moha ke nAza ke lie to AtmA ko hI jAnanA Avazyaka hai; kintu AtmA ko jAnane ke lie arahaMta bhagavAna ko dravya-guNa-paryAya se jAnanA Avazyaka hai| isaprakAra AtmA aura paramAtmA - donoM ko hI jAnanA Avazyaka hai| eka bAta aura bhI vizeSa dhyAna dene yogya hai ki TIkA meM hetu ke rUpa meM kahA gayA hai ki AtmA (apanA AtmA) aura paramAtmA (arahaMta-siddha) meM koI antara nahIM hai| jaba antara hI nahIM hai to phira donoM kA jAnanA bhI eka kA hI jAnanA huA na ? ___ vastuta: bAta yaha hai ki arahaMta bhagavAna kI paryAya vItarAgatA aura sarvajJatA se sampanna hai| use jAnane kA tAtparya yaha huA ki AtmA ko jAnane ke lie vItarAgatA aura sarvajJatA kA svarUpa jAnanA atyanta Avazyaka hai| AtmA aura paramAtmA ke dravya-guNa-paryAya meM dravya aura guNa kI samAnatA to nirvivAda hI hai; kintu paryAya meM jo antara dikhAI detA hai, vaha vartamAna paryAya kA hai; AtmA aura paramAtmA - donoM kA trikAlI paryAyasvabhAva to samAna hI hai| tAtparya yaha hai ki hama aura Apa sabhI trikAla sarvajJasvabhAvI hI haiN| sarvajJatA kA svarUpa samajhe binA dezanAlabdhi saMbhava nahIM hai aura samyagdarzana kI prApti ke lie dezanAlabdhi anivArya hai| __ arahaMta bhagavAna ko dravya-guNa-paryAya se jAnane kI zarta meM yaha saMketa bhI hai ki bAhya atizayoM se unakI pahicAna karanevAloM ko AtmA kA jJAna nahIM hotaa| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 pravacanasAra ___ isIprakAra pUjA-pATha, vrata-upavAsa, tIrthayAtrA Adi kriyAkANDa se bhI na to AtmA kA jAnanA hotA hai aura na moha kA nAza hI hotA hai| prazna - moha ke nAza ke lie AtmA ke samAna hI paramAtmA ko jAnanA hai ki donoM ke jAnane meM kucha antara hai? uttara - antara hai; kyoMki paramAtmA ko to mAtra jAnanA hI hai, jAnate hI nahIM rahanA hai, unhIM meM lIna nahIM ho jAnA hai; kintu AtmA ko jAnakara use jAnate hI rahanA hai, usI meM jama jAnA hai, rama jAnA hai| paramAtmA kA jAnanA to eka sIr3hI mAtra hai, gantavya nahIM; para AtmA ko mAtra jAnanA hI nahIM hai, nijarUpajAnanA hai, usI meM apanApana sthApita karanA hai, usI meM samA jAnA hai| __paramAtmA ke dhyAna se to puNya kA baMdha hotA hai; para AtmA ke dhyAna se karma kaTate haiM; mithyAtva kA nAza hotA hai| mUlata: to AtmA ko hI jAnanA hai aura paramAtmA ko AtmA ko jAnane ke lie jAnanA hai| AtmA nijarUpa hai aura vaha nijarUpa se hI jAnA jAtA hai tathA paramAtmA pararUpa hai aura pararUpa se hI jAnA jAtA hai| isaprakAra ina donoM ke jAnane meM bahuta bar3A aMtara hai| prazna - kore jAnane se kAma ho jAyegA, karanA kucha bhI nahIM hai / yadi kucha bhI nahIM karanA hai to kAma hogA kaise ? uttara - are bhAI ! jAnanA bhI to eka kAma hai, aura AtmA kA to ekamAtra kAma jAnanA hI hai; kyoMki yaha AtmA para meM to kucha kara hI nahIM sakatA; apane svaparaprakAzaka svabhAva ke kAraNa yaha AtmA para ko to mAtra jAna hI sakatA hai| jAnanA eka kAma nahIM, apitu AtmA kA kAma to ekamAtra jAnanA hI hai| eka bAta aura bhI dhyAna dene yogya hai ki yahA~ AtmA aura paramAtmA - donoM ko jAnane kI bAta kahakara yaha bhI kaha diyA hai ki AtmA sva aura para donoM ko jAna letA hai; kyoMki AtmA sva hai aura paramAtmA para haiN| isataraha yaha bhI pratiphalita hotA hai ki mithyAtva ke nAza ke lie sva (AtmA) aura para (paramAtmA) donoM ko jAnanA anivArya hai| para ke jAnane ko nirarthaka batAnevAle logoM ko ukta tathya para bhI dhyAna denA caahie| moha ke nAza ke lie, samyagdarzana-jJAna-cAritra kI prApti ke lie paramAtmA (arahaMta) ko Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zubhapariNAmAdhikAra 145 mAtra jAnanA hai; jAnane ke alAvA kucha nahIM karanA hai; kyoMki ve to hamAre mAtra jJeya haiM aura kucha nhiiN| dhyAna rahe, yahA~ yaha nahIM likhA hai ki unheM jAnanA bhI nahIM hai; kyoMki ve para haiN| yahA~ to unheM jAnane kI bAta DaMke kI coTa para likhI hai aura unheM jAnane kA phala AtmA ko jAnanA batAyA hai| AtmA ke jAnane para moha kA nAza hotA hai; isaprakAra prakArAntara se arahaMta ke jAnane ko moha ke nAza kA upAya batAyA gayA hai| AtmA kA kArya mAtra jAnanA hai, sva-para ko jAnanA hai; isalie mAtra jAno, jAno, jAno aura jAno; para ko jAno, sva ko jAno, sva-para ko jAno; para se bhinna sva ko jAno, jAno aura jAnate rho| apane ko apanA mAnakara jAnate raho, lagAtAra jAnate raho aura kucha bhI nahIM karanA hai| isI se samyagdarzana, jJAna, cAritra sabhI ho jAveMge aura na kevala darzanamoha apitu cAritramoha kA bhI nAza ho jaayegaa| tuma svayaM paryAya meM bhI bhagavAna bana jaavoge| svabhAva se to bhagavAna ho hI; paryAya meM bananA hai so isIprakAra sva ko jAnate rahane se paryAya meM bhI bhagavAna bana jAvoge, sarvajJa-vItarAgI ho jaavoge| ___ isaprakAra yaha sunizcita huA ki moha ke nAza kA upAya ekamAtra nijabhagavAna AtmA ko jAnanA hai aura adhika Age jAyeM to isameM dravya-gaNa-paryAya se paramAtmA ke svarUpa ko jAnanA bhI zAmila kara sakate haiN| isake Age bar3hanA to upacAra meM upacAra hogaa| prazna - AtmA aura paramAtmA (arahata) kI paryAya meM koI antara nahIM hai - yaha bAta gale nahIM utaratI: kyoMki kahA~ hama rAgI-dveSI alpajJa aura kahA~ ve vItarAgI sarvajJa ? uttara - hamArI aura unakI paryAya meM jo antara hai, vaha to Apako spaSTa dikhAI de hI rahA hai aura ukta antara ko samApta karane ke lie hI apanA yaha saba puruSArtha hai| aba rahI bAta antara nahIM hone kI so yahA~ jo dravya-guNa-paryAya kA svarUpa batAyA hai; usameM yaha bAta spaSTa kI hai ki anvaya so dravya, anvaya kA vizeSaNa guNa aura anvaya kA vyatireka paryAya hai| __ hai, hai aura hai; nirantara hote-rahane kA nAma anvaya hai| sattAsvarUpa vastu nirantara hI vidyamAna rahatI hai; bhagavAna AtmA bhI sattAsvarUpa vastu hai aura vaha bhI anvayarUpa se nirantara rahatA hai; isIkAraNa dravya hai| anvayarUpa se vidyamAna vastu kI anvayarUpa se rahanevAlI vizeSatAe~ hI guNa haiN| bhagavAna Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 AtmA ke jJAna, darzana Adi guNa AtmA meM nirantara hI rahate haiM / vigata paryAya meM vartamAna paryAya kA nahIM honA hI anvaya kA vyatireka hai / dravya aura guNoM ke samAna anvayoM ke vyatireka bhI arahaMta ke samAna apane AtmA meM sadA rahate haiM / pravacanasAra jisaprakAra arahaMta bhagavAna kI paryAya pratisamaya palaTatI hai; usIprakAra hamArI paryAya bhI pratisamaya palaTatI hai| paryAya kA svabhAva hI palaTanA hai| vastutaH palaTane kA nAma hI paryAya hai; jo AtmA aura paramAtmA meM samAna hI hai / prazna - yadi Apa kahate ho to hama arahaMta bhagavAna ko dravya-guNa- paryAyarUpa se samajha leMge aura apane AtmA ko bhI usIprakAra samajha leMge; para isase moha kA nAza kaise ho jAyegA ? mAtra samajhane se moha kA nAza ho jAyegA, kucha karanA nahIM par3egA ? uttara - dRSTi ke viSayabhUta apane trikAlI dhruva AtmA ko sahI rUpa meM samajha lene para yaha bhI samajha meM A jAyegA ki yaha trikAlI dhruva bhagavAna AtmA maiM hI hU~, koI anya nahIM / yaha spaSTa jAne para abataka jina dehAdi parapadArthoM meM aura rAgAdi vikArI bhAvoM meM apanApanA thA, vaha niyama se TUTa jAyegA / para aura vikAra meM apanepana kA nAma hI moha hai, mithyAtva hai aura apane trikAlI dhruva AtmA meM apanepana kA nAma hI moha kA nAza hai, samyagdarzana hai / ataH yaha spaSTa hI hai ki para aura vikAra se apanApana TUTate hI tathA apane jJAnAnaMdasvabhAvI AtmA meM apanatva Ate hI moha kA nAza honA, mithyAtva kA nAza honA, samyagdarzana kA prApta honA anivArya hI hai| ekaprakAra se para meM se apanatva TUTanA aura moha kA nAza honA eka hI bAta hai| isIprakAra apane meM apanApana honA aura samyagdarzana honA bhI eka hI bAta hai / vastutaH bAta yaha hai ki para se apanatva TUTane aura moha (mithyAtva) ke nAza hone kA eka kAla hai| ukta donoM kArya ekasamaya meM hI hote haiN| jaba mithyAtvarUpa darzanamohanIya karma kA udaya hotA hai to AtmA meM para meM apanatvarUpa mithyAbhAva hote haiM aura jaba para meM apanatvarUpa mithyAbhAva hote haiM to unake nimitta se mithyAtvAdi dravyakarmoM kA baMdha hotA hai| yaha duScakra hI moha kI prabala graMthi (gA~Tha) hai; jo arahaMta bhagavAna ko dravya-guNa- paryAya se jAnakara usIprakAra apane AtmA ko jAnane se zithila hotI hai, para se bhinna apane AtmA meM apanApana sthApita hokara apane AtmA meM hI Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zubhapariNAmAdhikAra 147 jamane-ramane se TUTatI hai, phUTatI hai, naSTa hotI hai||80|| 80vIM gAthA meM darzanamoha ke nAza kI bAta kI hai aura aba 81vIM gAthA meM cAritramoha ke nAza kI bAta karate haiN| ukta gAthA kI utthAnikA meM AcArya amRtacandra likhate haiM ki isaprakAra maiMne samyagdarzana rUpa cintAmaNiratna prApta kara liyA hai; tathApi ise lUTane ke lie pramAdarUpI cora vidyamAna haiM; aisA vicAra kara vaha jJAnI samyagdRSTi AtmA jAgRta rahatA hai, jAgatA rahatA hai, sAvadhAna rahatA hai| athaivaM prAptacintAmaNerapi me pramAdo dasyuriti jAgarti - jIvo vavagadamoho uvaladdho taccamappaNo samma / jahadi jadi rAgadose so appANaM lahadi suddhaM / / 81 / / jIvo vyapagatamoha upalabdhavAMstattvamAtmanaH samyak / jahAti yadi rAgadveSau sa AtmAnaM labhate zuddham / / 81 / / evamupavarNitasvarUpeNopAyena mohamapasAryApi samyagAtmatattvamupalabhyApi yadi nAma rAgadveSau nirmUlayati tadA zuddhamAtmAnamanubhavati / yadi puna: punarapi tAvanuvartate tadA pramAdatantratayA lunntthitshuddhaatmtttvoplmbhcintaartno'ntstaamyti| atomyaaraagdvessnissedhaayaatyntNjaagritvym||8|| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) jo jIva vyapagata moha ho nija Atma upalabdhi kreN| ve chor3a deM yadi rAga-ruSa zuddhAtma upalabdhi kreN||81|| jisane moha dUra kiyA hai aura AtmA ke sacce svarUpa ko prApta kiyA hai; vaha jIva yadi rAga-dveSa ko chor3atA hai to zuddha AtmA ko prApta karatA hai| vigata gAthA meM darzanamoha ke nAza kI vidhi batAI gaI thI aura isa gAthA meM cAritramoha ke nAza kI vidhi batA rahe haiN| isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "vigata gAthA meM pratipAdita upAya ke anusAra darzanamoha ko dUra karake bhI arthAt Atmatattva kobhalIbhA~ti prApta karake bhI jaba yaha jIva rAga-dveSa ko nirmUla karatA hai, taba zuddha AtmA kA anubhava karatA hai; kintu yadi puna: puna: una rAga-dveSa kA anusaraNa karatA hai, rAga Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 pravacanasAra dveSarUpa pariNamana karatA hai to pramAda ke AdhIna hone se zuddhAtmatattva ke anubhavarUpa cintAmaNiratna ke curAye jAne se aMtaraMga meM kheda ko prApta hotA hai| isalie mujhe rAga-dveSa ko dUra karane ke lie atyanta jAgRta rahanA caahie|" isaprakAra isa gAthA meM mAtra yahI kahA gayA hai ki arahaMta bhagavAna ko dravyatva, guNatva aura paryAyatva se jAnakara tathA usIprakAra apane AtmA ko pahicAnakara, usI meM jamakara, ramakara darzanamoha arthAt mithyAtva kA nAza karanevAlA AtmA bhI yadi samaya rahate cAritramohanIya kA abhAva nahIM karatA arthAt rAga-dveSa athavA kaSAyabhAvoM ko nahIM chor3atA hai to zuddhAtmA ko sampUrNata: upalabdha nahIM kara sakatA hai| yahA~ eka prazna saMbhava hai ki isa gAthA kI Upara kI paMkti meM to yaha kahA hai ki jisane moha dUra kiyA hai aura Atmatattva ko prApta kara liyA hai aura dUsarI paMkti meM yaha kahA hai ki yadirAga-dveSa ko chor3e to zuddhAtmA ko prApta karatA hai| kyA ukta donoM kathanoM meM virodhAbhAsa nahIM hai ? nahIM, koI virodhAbhAsa nahIM hai| bAta mAtra itanI hI hai ki Atpolabdhi do prakAra kI hotI hai 1. parapadArtha aura vikArIbhAvoM se bhinna zuddha-buddha trikAlIdhruva nija bhagavAna ke parijJAna arthAt AtmAnubhUti pUrvaka usI meM apanApana ho jAne ko Atmopalabdhi kahate haiN| cauthe guNasthAna meM honevAlI isa Atmopalabdhi meM mithyAtva aura anantAnubaMdhI kaSAyoM kA upazamAdirUpa abhAva hotA hai| 2. uparyukta Atmolabdhi ho jAne para bhI abhI apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana kaSAya saMbaMdhI cAritramoha vidyamAna hai| mithyAtva aura anaMtAnubaMdhI karmoM kA bhI yadi abhI kSaya na huA ho to ve bhI sattA meM to rahate hI haiN| ina sabako pramAda bhI kahate haiN| ata: yahA~ kahA gayA hai ki darzanamoha ke nAza ho jAne para bhI pramAdarUpI cora (Thaga) vidyamAna hai aura terI asAvadhAnI kA lAbha uThAkara terI prApta AtmopalabdhirUpa nidhi (khajAne) ko lUTa sakate haiN| ata: pratyeka jJAnI AtmA ko nirantara sAvadhAna rahanA caahie| tAtparya yaha hai ki samyagdarzana kI prApti ke bAda nizcinta hokara baiTha jAnA ThIka nahIM hai; apitu rAga-dveSAdi vikArI bhAvoM ko jar3amUla se ukhAr3a pheMkane ke lie nirantara prayatnazIla rahanA caahie| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zubhapariNAmAdhikAra 149 anubhUti ke kAla kI vRddhi aura anubhUti ke viyogakAla kA niraMtara kama hote jAnA hI vaha puruSArtha hai ki jo cAritramoha saMbaMdhI ukta karmapravRttiyoM ko zithila kregaa| ata: zuddhopayoga ke lie nirantara prayatnazIla rahanA hI eka mAtra rAstA hai||81|| 80vIM va 81vIM gAthA meM mohakSaya kA upAya batAne ke uparAnta aba isa 82vIM gAthA meM upasaMhAra ke rUpa meM kahate haiM ki Ajataka jo bhI arahaMta hue haiM; una sabhI ne ukta upAya se moha athAyamevaiko bhagavadbhiH svayamanubhUyopadarzito niHzreyasasya pAramArthikaH panthAiti matiM vyavasthApayati - savve vi ya arahaMtA teNa vidhANeNa khvidkmmNsaa| kiccA tadhovadesaM NivvAdA te Namo tesiM / / 82 / / sarve'pi cAhantastena vidhAnena kSapitakAMzAH / kRtvA tathopadezaM nirvRtAste namastebhyaH / / 82 / / yata: khalvatItakAlAnubhUtakramapravRttayaH samastA apibhagavantastIrthaMkarA:, prakArAntarasyAsaMbhavAdasaMbhAvitadvaitenAmunaivaikena prakAreNa kSapaNaM karmAMzAnAM svayamanubhUya, paramAptatayA pareSAmapyAyatyAmidAnItve vA mumukSUNAM tathaiva tadupadizya niHzreyasamadhyAzritAH, tato nAnyadvartma nirvaannsyetyvdhaaryte| alamathavA pralapitena / vyavasthitA matirmama / namo bhagavadbhyaH / / 82 / / kAnAza kiyA hai aura divyadhvani dvArA isImArgakobhavyajIvoMko batAyA hai| ukta nirNaya ke AdhAra para mati ko vyavasthita karate hue AcAryadeva arahaMta bhagavAna ko namaskAra karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) sarva hI arahaMta ne vidhi naSTa kIne jisa vidhii| sabako batAI vahI vidhi ho namana unako saba vidhI / / 82|| sabhI arahaMta bhagavAna isI vidhi se karmoM kA kSaya karake tathA usIprakAra upadeza karake mokSa ko prApta hue haiM; ata: unheM namaskAra ho| AcArya amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra vyakta karate haiM "atItakAla meM kramaza: hue samasta tIrthaMkara bhagavAna prakArAntara kA asaMbhava hone se jisameM dvaita saMbhava nahIM hai; aise isI eka prakAra se karmAMzoM kA kSaya karake svayaM anubhava karake paramAptatA ke kAraNa bhaviSyakAla meM athavAisa vartamAna kAla meM anya mumukSuoMkobhI Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 pravacanasAra isIprakAra upadeza dekara mokSa ko prApta hue haiM; isalie nirvANa kA anya koI mArga nahIM hai aisA nizcita hotA hai athavA adhika pralApa se basa hoo ! merI mati vyavasthita ho gaI hai / bhagavantoM ko namaskAra ho / " - ukta gAthA aura usakI TIkA meM AcAryadeva yaha bAta atyanta spaSTa zabdoM meM kahate haiM ki 80 va 81vIM gAthA meM batAye gaye mukti ke mArga ko chor3akara mukti kA anya koI mArga hai hI nahIM / Ajataka jitane bhI jIva mokSa gaye haiM; ve sabhI isI mArga se mokSa gaye haiM aura jo bhaviSya meM jAveMge, ve sabhI isI mArga se jaaveNge| arahaMta bhagavantoM ne mukti jisaprakAra prApta kI hai; vahI mArga unakI divyadhvani meM AyA hai / aisA nahIM hai ki svayaM kare kucha aura dUsaroM ko batAve kucha aur| jo kiyA, vahI batAyA / AcArya amRtacandradeva kahate haiM ki yaha saba jAnakara merI mati vyavasthita ho gaI hai| aba mujhe anya koI vikalpa nahIM hai| ataH he bhavyajIvo ! tuma bhI apane citta ko adhika mata bhramAvo; apane vikalpoM ko virAma do aura isI rAste para cala par3o / ve to yahA~ taka likhate haiM ki adhika pralApa se basa hoo| dekho! muktimArga kI zodhakhoja saMbaMdhI carcA-vArtA ko bhI AcAryadeva pralApa kaha rahe haiM // 82 // daMsaNasuddhA purisA NANapahANA samaggacariyatthA / pUjAsakkArarihA dANassa ya hi te Namo tesiM / / 7 / / isake bAda AcArya jayasenakRta tAtparyavRtti TIkA meM eka gAthA prApta hotI hai; jo tattvapradIpikA meM nahIM hai aura jisameM ratnatraya ke ArAdhaka santoM ko namaskAra kiyA gayA hai| gAthA mUlataH isaprakAra hai - ( harigIta ) are samakita jJAna samyakcaraNa se paripUrNa jo / satkAra pUjA dAna ke ve pAtra unako namana ho ||7|| jo puruSa samyagdarzana se zuddha, jJAna meM pradhAna aura paripUrNa cAritra meM sthita haiM; ve hI pUjA, satkAra aura dAna deneyogya haiM; ata: unheM namaskAra ho / ukta gAthA meM nizcaya samyagdarzana - jJAna - cAritra saMpanna munirAja hI pUjya hai, Adara-satkAra karaneyogya hai aura dAna deneyogya hai - yaha batAte hue ukta guNoM se sampanna munirAjoM ko sahajabhAva se namaskAra kiyA gayA hai ||7|| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zubhapariNAmAdhikAra vigata gAthAoM meM yaha kahA gayA hai ki moha-rAga-dveSa kA abhAva kara hI anantasukha kI prApti kI jA sakatI hai; ataH jinheM anaMtasukha kI prApti karanA hai; ve arahaMta bhagavAna ko dravyatva, guNatva aura paryAyatva se jAnakara, usI ke samAna apane AtmA ko jAnakara, mAnakara, zraddhAna kara usI meM jamakara, ramakara, usI kA dhyAna kara moha kA nAza kareM; kyoMki moha ke nAza kA ekamAtra yahI upAya hai, upAyAntara kA abhAva hai| atha zuddhAtmalAbhaparipanthino mohasya svabhAvaM bhUmikAzca vibhAvayati / athAniSTakAryakAraNatvamabhidhAya tribhUmikasyApi mohasya kSayamAsUtrayati - davvAdisu mUDho bhAvo jIvassa havadi moho tti / khubbhadi teNucchaNNo pappA rAgaM va dosaM vA / / 83 / / moheNa va rAgeNa va doseNa va pariNadassa jIvassa / jAyada viviho baMdho tamhA te saMkhavaidavvA / / 84 / / dravyAdikeSu mUDho bhAvo jIvasya bhavati moha iti / kSubhyati tenAvacchannaH prApya rAgaM vA dveSaM vA / / 83 / / mohena vA rAgeNa vA dveSeNa vA pariNatasya jIvasya / jAyate vividho bandhastasmAtte saMkSapayitavyAH / / 84 / / yo hi dravyaguNaparyAyeSu pUrvamupavarNiteSu pItonmattakasyeva jIvasya tattvApratipattilakSaNo mUDho bhAva: sa khalu mohaH / aba AgAmI gAthAoM meM moha-rAga-dveSa kA svarUpa spaSTa karate hu unheM jar3amUla ukhAr3a phaiMkane kI preraNA dete haiM / utthAnikA meM AcArya amRtacandra likhate haiM ki zuddhAtmalAbha ke luTere moha kA svabhAva va bhUmikA batAkara use aniSTa kAryoM kA kAraNa batAte ( moha - rAga-dveSa ) prakAra ke moha kA kSaya karane kI bAta karate haiM / hue tInoM gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - ( harigIta ) dravyAdi meM jo mUr3hatA vaha moha usake jora se / kara rAga-ruSa paradravya meM jiya kSubdha ho cahuM ora se || 83 // 151 baMdha hotA vividha moharu kSobha pariNata jIva ke / basa isalie sampUrNata: ve nAza karane yogya haiM || 84 // jIva ke dravya, guNa aura paryAyasaMbaMdhI mUr3hatA hI moha hai| ukta moha se AcchAdita jIva rAga-dveSarUpa pariNamita hokara kSobha ko prApta hotA hai| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 pravacanasAra moharUpa, rAgarUpa athavA dveSarUpa pariNamita jIva ke vividha baMdha hotA hai; isalie ve moha-rAga-dveSa sampUrNata: kSaya karaneyogya haiN| ukta gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - " dhatUrA khAye hue manuSya kI bhA~ti dravya - guNa - paryAya saMbaMdhI pUrvavarNita tattva - apratipatti lakSaNa jo jIva kA mUDhabhAva hai, vaha moha hai / tenAvacchannAtmarUpa: sannayamAtmA paradravyamAtmadravyatvena paraguNamAtmaguNatayA paraparyAyAnAtmaparyAyabhAvena pratipadyamAna: prarUDhadRDhatarasaMskAratayA paradravyamevAharaharupAdadAno, dagdhendriyANAM rucivazenAdvaite'pi pravartitadvaito rucitAruciteSu viSayeSu rAgadveSAvupazliSya, pracuratarAmbhobhArayAhataH setubandha iva dvedhA vidAryamANo nitarAM kSobhamupaiti / ato mohasamadveSabhedAttribhUmiko mohaH / / 83|| evamasya tattvApratipattinimIlitasya, mohena vA rAgeNa vA dveSeNa vA pariNatasya, tRNapaTalAvacchannagartasaMgatasya kareNukuTTanIgAtrAsaktasya pratidviradadarzanoddhatapravidhAvitasya ca sindhurasyeva, bhavati nAma nAnAvidho bandhaH / tato'mI aniSTakAryakAriNo mumukSuNA moharAgadveSAH samyagnirmUlakASaM kaSitvA kSapaNIyAH / / 84 / / AtmA kA svarUpa ukta moha (mithyAtva) se AcchAdita hone se yaha AtmA paradravya ko svadravyarUpa se, paraguNa ko svaguNarUpa se aura paraparyAyoM ko svaparyAyarUpa se samajhakara - svIkAra kara atirUr3ha dRr3hatara saMskAra ke kAraNa paradravya ko hI sadA grahaNa karatA huA, dagdhaindriyoM kI ruci ke vaza se advaita meM bhI dvaita pravRtti karatA huA, rucikara - arucikara viSayoM meM rAga-dveSa karake ati pracura jalasamUha ke vega se prahAra ko prApta pula kI bhA~ti do bhAgoM meM khaNDita hotA huA atyanta kSobha ko prApta hotA hai / isase moha, rAga aura dveSa - ina bhedoM ke kAraNa moha tIna prakAra kA hai| isaprakAra tattva-apratipattirUpa vastusvarUpa ke ajJAna ke kAraNa moha-rAga-dveSarUpa pariNamita hote hue isa jIva ko - ghAsa ke Dhera se DhaMke hue gaDDe ko prApta honevAle tha kI bhA~ti, hathinIrUpa kuTTanI ke zarIra meM Asakta hAthI kI bhA~ti aura virodhI hAthI ko dekhakara uttejita hokara usakI ora daur3ate hue hAthI kI bhA~ti - vividhaprakAra kA baMdha hai| isalie mumukSujIva ko aniSTa kArya karanevAle isa moha, rAga aura dveSa kA yathAvat Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zubhapariNAmAdhikAra 153 nirmUla nAza ho - isaprakAra kSaya karanA caahie|" AcArya jayasena ne tAtparyavRtti TIkA meM ina gAthAoM kA jo artha kiyA hai; usakA bhAva isaprakAra hai - "zuddhAtmAdi dravyoM, unake anaMta jJAnAdi vizeSa guNoM aura astitvAdi sAmAnya guNoM tathA zuddhAtmapariNatirUpa siddhatvAdi paryAyoM tathA yathAsaMbhava anya dravya-guNa-paryAyoM meM viparIta abhiprAya ke kAraNa tattva meM saMzaya utpanna karanevAlAjIva kAmUDhabhAva darzanamoha hai| ukta darzanamoha se yukta, nirvikAra zuddhAtmA se rahita, iSTAniSTa indriyaviSayoM meM harSa-viSAdarUpa rAga-dveSa - donoM cAritramoha haiN| ukta darzanamoha se Acchanna jIva rAga-dveSarUpa hokara nirAkula Atmatattva ke viparIta AkulatA ke kAraNa kSobha (asthiratA) ko prApta hotA hai| darzanamoha aura rAga va dveSarUpa cAritramoha - isaprakAra moha tIna prakAra kA hotA hai| moha-rAga-dveSarUpa pariNata bahirAtmA jIva ke svAbhAvika sukha se viparIta narakAdi dukhoM ke kAraNabhUta anekaprakAra kA baMdha hotA hai| ata: rAgAdi se rahita zuddhAtmA ke dhyAna dvArAverAga-dveSa-moha pUrNata: naSTa karaneyogya haiN|" isaprakAra ina gAthAoM aura unakI TIkAoM meM yaha kahA gayA hai ki dravya-guNa-paryAya saMbaMdhI mUr3hatA hI moha hai aura isa moha se AcchAdita jIva kA rAga-dveSarUpa pariNamana kSobha hai| ina moha aura kSobharahita AtmapariNAma hI samatAbhAva hai, dharma hai| ye moha-rAga-dveSa hI baMdha ke kAraNa haiM; isakAraNa nAza karaneyogya haiM, heya haiN| jisaprakAra dhatUrA khAnevAlA puruSa laukika viveka se zUnya ho jAtA hai; usIprakAra dravyaguNa-paryAya saMbaMdhI ajJAna ke kAraNa yaha AtmA tattvajJAna saMbaMdhI viveka se zUnya ho jAtA hai; use sva-para kA viveka (bhedajJAna) nahIM rahatA hai; isaprakAra paradravya ko svadravya, paraguNoM ko svaguNa aura para kI paryAyoM ko apanI paryAyeM mAnatA hai| jisaprakAra bAr3ha ke prabala pravAha se nadiyoM ke pula do bhAgoM meM vibhakta ho jAte haiM; usIprakAra ukta mithyAmAnyatA ke kAraNa yA ajJAna ke kAraNa yaha ajJAnI AtmA karma ko puNya aura pApa, zubha aura azubha - isaprakAra ke do bhAgoM meM vibhakta kara letA hai aura anukUla laganevAloM se rAga tathA pratikUla laganevAloM se dveSa karane lagatA hai| isaprakAra ina moha-rAgadveSa bhAvoM se baMdhana ko prApta hotA huA Akula-vyAkula hotA hai| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 pravacanasAra ___ yahA~ AtmA moha, rAga aura dveSa se kisaprakAra baMdhana meM par3atA hai - isa bAta ko samajhAne ke lie AcAryadeva baMdhana meM par3e hue tIna prakAra ke hAthiyoM kA udAharaNa dete haiN| jaMgalI hAthiyoM ko pakar3anevAle zikArI lambA-caur3A gaDDA khodakara use jaMgalI jhAr3iyoM se Dhaka dete haiN| jisaprakAra ukta gaDDese bekhabara hAthI tatsaMbaMdhI ajJAna ke kAraNa ukta gaDDe meM gira jAte haiM; usIprakAra dravya-guNa-paryAya saMbaMdhI ajJAna ke kAraNa yaha AtmA baMdhana ko prApta hotA hai| jaMgalI hAthiyoM ko pakar3anevAle dUsarA prayoga yaha karate haiM ki javAna hathiniyoM ko isaprakAra TreNDa karate haiM ki ve kAmuka hAthiyoM ko AkarSita karatI huI ukta gaDDe ke pAsa lAtI athAmI amIbhirliGgarupalabhyodbhavanta eva nizumbhanIyA iti vibhAvayati - aTe ajadhAgahaNaM karuNAbhAvo ya tiriymnnuesu| visaesu ya ppasaMgo mohassedANi liMgANi / / 85 / / haiN| svayaM to jAnakAra hone se gaDDhe meM girane se baca jAtI haiM; para ajJAnI hAthI ajJAna ke sAthasAtha hathiniyoM ke prati honevAle rAga ke kAraNa baMdhana ko prApta hotA hai; usIprakAra yaha ajJAnI jIva paMcendriya viSayoM ke rAgavaza baMdhana ko prApta hotA hai| tIsarA prayoga yaha hai ki madonmatta hAthiyoM ko isaprakAra prazikSita kiyA jAtA hai ki ve jaMgalI hAthI ko yuddha ke lie lalakArate haiN| ukta hAthI jaMgalI hAthI ko yuddha ke bahAne ukta gaDDe ke pAsa lAtA hai aura lar3ate samaya svayaM to jAnakAra hone se sAvadhAna rahatA hai; kintu ukta gaDDe se ajAnakAra hAthI dveSa ke kAraNa baMdhana ko prApta hotA hai| isIprakAra yaha ajJAnI AtmA bhI aniSTa se laganevAle padArthoM se dveSa karake baMdhana ko prApta hote haiN| niSkarSa ke rUpa meM kahA jA sakatA hai ki jaMgalI hAthI ke samAna hI yaha AtmA bhI ajJAna (mithyAtva) se, rAga se aura dveSa se baMdhana ko prApta hotA hai; isalie tattvasaMbaMdhI ajJAna, rAga aura dveSa sarvathA heya haiM, tyAganeyogya haiM; jar3amUla se nAza karaneyogya haiN| yahA~ vizeSa dhyAna deneyogya bAta yaha hai ki yahA~ dravya-guNa-paryAya saMbaMdhI ajJAna ko hI baMdha kA kAraNa batAyA gayA, anya aprayojanabhUta vastuoM saMbaMdhI ajJAna ko nhiiN| __tAtparya yaha hai ki AcAryadeva ne isa prakaraNa meM tattvajJAna saMbaMdhI bhUla ko hI bhUla kahA hai| yahA~ anya laukika bhUloM se koI lenA-denA nahIM hai / / 83-84 / / vigata gAthAoM meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki baMdha kA kAraNa hone se moha-rAga-dveSa sarvathA heya haiM, nAza karaneyogya haiN| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zubhapariNAmAdhikAra 155 aba isa gAthA meM yaha batAte haiM ki jisa moha kA tyAga karanA hai, nAza karanA hai; usa moha kI pahicAna kaise ho, usa moha kI pahicAna kA cihna kyA hai? tAtparya yaha hai ki nimnAMkita moha ke cinhoM se moha ko pahicAna kara utpanna hote hI naSTa kara denA caahie| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) ayathArtha jAne tattva ko ati ratI viSayoM ke prti| aura karuNAbhAva ye saba moha ke hI cihna haiN||85|| arthe ayathAgrahaNaM karuNAbhAvazca tiryaGmanujeSu / viSayeSu ca prasaGgo mohasyaitAni liGgAni / / 85 / / arthAnAmayathAtathyapratipattyA tiryagmanuSyeSu prekSArheSvapi kAruNyabuddhyA ca mohamabhISTaviSayaprasaMgena rAgamanabhISTaviSayAprItyA dveSamiti tribhirliGgairadhigamya jhagiti saMbhavannapi tribhUmiko'pi moho nihntvyH||85|| padArthoM kA ayathArtha grahaNa, tiryaMca aura manuSyoM ke prati karuNAbhAva tathA viSayoM kA prasaMga arthAt iSTa viSayoM ke prati prema aura aniSTa viSayoM se dveSa-ye saba moha ke cihna haiN| ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra karate haiM "padArthoM kI ayathArthapratipatti tathA tiryaMca aura manuSyoM ke prekSAyogya hone para bhI unake prati karuNAbuddhi se moha ko, iSTaviSayoM kI Asakti se rAga ko tathA aniSTa viSayoM kI aprIti se dveSa ko- isaprakAra tInoM cihnoM se tInoM prakAra ke moha ko pahicAna kara utpanna hote hI naSTa kara denA caahie|" vaise to AcArya jayasena tAtparyavRtti meM isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra kI tattvapradIpikA ke samAna hI spaSTa karate haiM; phira bhI ve karuNAbhAva zabda kA artha nizcaya se karuNAbhAva aura vyavahAra se karuNA kA abhAva - isaprakAra do prakAra se karate haiN| jo kucha bhI ho, para itanA to sunizcita hI hai ki nizcaya se karuNAbhAva kahakara unhoMne bhI AcArya amRtacandra ke abhiprAya ko prAthamikatA dI hai| dhyAna deneyogya bAta yaha hai ki yahA~ karuNAbhAva ko moha kA cihna batAyA gayA hai| karuNAbhAva ko yadi cAritramoha kA cihna batAyA hotA, taba to koI bAta hI nahIM thI, kyoMki karuNA zubhabhAvarUpa rAga meM AtI hai aura puNyabaMdha kA kAraNa hai; kintu yahA~ to use darzanamoha Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 pravacanasAra arthAt mithyAtva kA cihna batAyA gayA hai; jo karuNA ko dharma mAnanevAle jagata ko ekadama aTapaTA lagatA hai| AcArya jayasena ko bhI isaprakAra kA vikalpa AyA hogA / yahI kAraNa hai ki ve nayoM kA prayoga kara saMdhiviccheda ke mAdhyama se karuNAbhAva zabda kA karuNAbhAva aura karuNA kA abhAva - ye do artha karate haiN| unake lie yaha saba aTapaTA bhI nahIM lagatA, kyoMki ve sadA hI apanI bAta ko nayoM ke mAdhyama se spaSTa karate Aye haiN| ___ puNya ke baMdha ke kAraNa zubhabhAvarUpa hone se vaha vyavahAradharma hai bhI; kintu ukta sampUrNa maMthana ke uparAnta yaha bAta to spaSTa ho hI gayI hai ki dUsaroM ko mArane-bacAne aura sukhI-dukhI karane kI mithyAmAnyatApUrvaka honevAlA karuNAbhAva sacamuca moha (mithyAtva) kA hI cihna hai / jaba ekadravya dUsare dravya kA kucha kara hI nahIM sakatA to phira bacAne aura sukhI karane kI mAnyatApUrvaka honevAlA bacAne va sukhI karane ke bhAva ko samyaktva kA cihna kaise mAnA jA sakatA hai ? AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ne tattvapradIpikA kA AdhAra lekara isa bAta ko isa rUpa meM spaSTa kiyA hai ki parapadArtha to prekSAyogya haiM, jJeya haiM, jAnaneyogya haiM; unheM apane meM utpanna honevAle karuNAbhAva ke kAraNa ke rUpa meM dekhanA ajJAna nahIM hai to aura kyA hai? ve mere meM utpanna honevAle karuNAbhAva ke kAraNa nahIM, apitu jJeya hone se unakA jJAna hone meM kAraNa haiN| unheM jJeyarUpa meM dekhanA hI samajhadArI hai| isIprakAra iSTa-aniSTa buddhipUrvaka honevAle rAga-dveSa bhI moha (mithyAtva) ke hI cihna haiM; kyoMki jJAnI ke jo rAga-dveSa pAye jAte haiM; ve iSTa-aniSTa buddhipUrvaka nahIM hote| prazna - vyavahAra se hI sahI, para AcArya jayasena ne atyanta spaSTa zabdoM meM likhA hai ki karuNA kA abhAva moha kA cihna hai; para Apa.... / uttara - are bhAI! AcArya jayasena to yaha kahanA cAhate haiM ki vAstavika (nizcaya) bAta to yahI hai ki karuNAbhAva darzanamoha kA cihna hai; kintu yadi kahIM zAstroM meM aisA likhA mila jAve ki karuNAbhAva kA artha karuNA kA abhAva hotA hai to use vyavahArakathana hI samajhanA cAhie; kyoMki loka meM karuNAbhAva ko dharma kahA hI jAtA hai, mAnA bhI jAtA hai| mahAkavi tulasIdAsajI to yahA~ taka likhate haiM ki - dayA dharama kA mUla hai, pApa mUla abhimAna / tulasI dayA na chor3iye, jabataka ghaTa meM prANa / / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zubhapariNAmAdhikAra 157 eka bAta vizeSa dhyAna dene yogya yaha hai ki dayA ke abhAvarUpa jo krUratA hai; vaha bhI moha (mithyAtva) kA hI cihna hai aura vItarAgatArUpa karuNA kA abhAva hI samyaktvarUpa dharma kA cihna hai| kartRtvabuddhipUrvaka parajIvoM ko bacAne yA sukhI karane ke bhAvarUpa karuNA aura mArane yA dukhI karane ke bhAvarUpa karuNA kA abhAva - donoM hI darzanamoha ke cihna haiN| dUsarI bAta yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki jJAnI zrAvaka aura munirAjoM ke bhUmikAnusAra karuNAbhAva pAyA hI jAtA hai / jisaprakAra kA karuNAbhAva unake pAyA jAtA hai, vaha darzanamoha kA cihna nahIM hai; para vaha cAritramoha kA cihna to hai hI / tAtparya yaha hai ki mithyAmAnyatA pUrvaka anaMtAnubaMdhI rAgarUpa karuNA aura dveSarUpa krUratA (karuNA kA abhAva) donoM darzanamoha ke cihna haiM aura mithyAtva aura anaMtAnubaMdhI kaSAya abhAvapUrvaka apratyAkhyAnAvaraNAdi kaSAyoM se honevAlA karuNAbhAva yadyapi yaha batAtA hai ki unake cAritramoha vidyamAna hai; ataH vaha cAritramoha kA cihna to hai, para darzanamoha kA cihna kadApi nahIM / AcArya amRtacandra paMcAstikAyasaMgraha kI samayavyAkhyA TIkA meM jJAnI aura ajJAnI ke karuNAbhAva ko spaSTa karate hue likhate haiM ki kisI tRSAdi dukha se pIr3ita prANI ko dekhakara karuNA ke kAraNa usakA pratikAra karane kI icchA se citta meM AkulatA honA ajJAnI anukaMpA hai aura jJAnI kI anukaMpA to nicalI bhUmikA meM viharate hue jagata meM bhaTakate hue jIvoM ko dekhakara mana meM kiMcit kheda honA hai / dekho, yahA~ spaSTa zabdoM meM kahA gayA hai ki anukaMpA dukharUpa hotI hai| yaha bAta AcArya kundakunda kI mUla gAthA meM bhI isI rUpa meM vidyamAna hai| prazna - hama ApakI yaha bAta mAna lete haiM ki karuNAbhAva svayaM dukharUpa hai; kyoMki dUsaroM ke dukha ko dekhakara jo dukha hameM hotA hai, use hI karuNA kahate haiN| para hama to Apa se spaSTa zabdoM pUchanA cAhate haiM ki karuNA karanA cAhie yA nahIM ? meM 'nahIM karanA cAhie' - yaha to Apa kaha nahIM sakate; kyoMki jJAnI dharmAtmAoM ke jIvana meM bhI karuNAbhAva dekhA jAtA hai| aba yadi yaha kahA jAya ki karanA cAhie; taba yaha prazna upasthita hotA hai ki use dharma mAnakara hI kareM yA isameM bhI Apako kucha kahanA hai ? uttara - hameM bahuta prasannatA hai ki Apane hamArI bAta mAna lI; para bhAI sAhaba ! yaha bAta 1. paMcAstikAyasaMgraha, gAthA 137 evaM usakI samayavyAkhyA TIkA Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 hamArI kahA~ hai ? yaha to AcAryoM kA kathana hai, jisake pramANa hamane prastuta kiye hI haiN| hA~, yaha AcAryoM kI bAta hameM sacce hRdaya se svIkAra hai; isalie hamArI bhI hai; para hama yaha cAhate haiM ki yaha ApakI bhI bana jAveM / pravacanasAra aba rahI bAta yaha ki karuNA karanA cAhie yA nahIM ? isake saMdarbha meM paMcAstikAya kI samayavyAkhyA TIkA kA uddharaNa diyA hI hai ki jJAnI kI karuNA kaisI hotI hai ? adhyAtmapremI hone se yaha to Apa jAnate hI hoMge ki sabhI jIvoM ke jIvana-maraNa aura sukha-dukha apane-apane karmodaya ke anusAra hote haiN| yadi Apake dhyAna meM abataka yaha na A pAI ho to kRpayA samayasAra ke baMdhAdhikAra ko dekheM; usameM isa bAta ko vistAra se spaSTa kiyA gayA hai| usameM samAgata: kalaza dRSTavya haiM - ( vasantatilakA ) sarvaM sadaiva niyataM bhavati svakIyakarmodayAnmaraNajIvitaduHkhasaukhyam / ajJAnametadiha yattu paraH parasyakuryAtpumAnmaraNajIvitaduHkhasaukhyam / / 168 / / ajJAnametadadhigamya parAtparasya pazyaMti ye maraNajIvitaduHkhasaukhyam / karmANyahaMkRtirasena cikIrSavaste mithyAdRzo niyatamAtmahano bhavaMti / / 169 / / ( harigIta ) jIvana-maraNa ara dukkha-sukha saba prANiyoM ke sadA hI / apane karma ke udaya ke anusAra hI hoM niyama se | kare koI kisI ke jIvana-maraNa ara dukkha-sukha / vividha bhUloM se bharI yaha mAnyatA ajJAna hai // 168 // kare koI kisI ke jIvana-maraNa ara dukkha-sukha / mAnate haiM jo puruSa ajJAnamaya isa bAta ko // kartRtva rasa se labAlaba haiM ahaMkArI ve puruSa / bhava-bhava bhrameM mithyAmatI ara AtmaghAtI ve puruSa // 169 // dekho, yahA~ dUsaroM ko sukhI karane aura bacAne ke abhiprAya ko dukhI karane aura mArane ke abhiprAya ke samAna hI heya batAyA hai aura unheM apanI AtmA kA hanana (hatyA) karanevAlA kahA gayA hai| yaha bAta judI hai ki vibhinna bhUmikAoM meM rahanevAle jJAnIjanoM ko apanIapanI bhUmikAnusAra karuNAbhAva Aye binA nahIM rahatA, AtA hI hai; para use karanA cAhie - Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zubhapariNAmAdhikAra 159 yaha kaise kahA jA sakatA hai ? eka sthAna para maiMne par3hA thA ki zrImad rAjacandajI se jaba gA~dhIjI ne pUchA ki koI kisI ko mAra rahA ho to use bacAne ke lie to hama mAranevAle ko mAra sakate haiM na ? gAya para jhapaTanevAle zera ko mArane meM to koI pApa nahIM hai na ? Apa to yaha batAiye ki koI hameM hI mArane lage taba to hama use.....? zrImadjI ekadama gaMbhIra ho gye| vizeSa Agraha karane para unhoMne usI gaMbhIratA ke sAtha kahA ki Apako aisA kAma karane ko maiM kaise kaha sakatA hU~ ki jisake phala meM Apako narakanigoda jAnA par3e aura bhava-bhava meM bhaTakanA par3e ? gA~dhIjI ne kahA - svayaM ko yA dUsaroM ko bacAne kA bhAva to zubha hI hai ? zrImadjI bole - bacAne ke lie hI sahI, para mArane ke bhAva aura mArane kI kriyA to saMkleza pariNAmoM ke binA saMbhava nahIM hai aura saMkleza pariNAmoM se to pApa hI baMdhatA hai| zrImad ke ukta kathana meM sabakucha A gayA hai| Apa kahate haiM ki karuNA karanA to cAhie na? para abhI Apa yaha mAna cuke haiM ki karuNAbhAva dukharUpa bhAva hai; dukharUpa bhAva karane kA artha dukhI honA hI hai| maiM Apako dukhI hone ke lie kaise kaha sakatA hU~? ___ hA~, para yaha bAta ekadama saccI aura pakkI hai ki jJAnIjanoM ke jIvana meM apanI-apanI bhUmikAnusAra karuNAbhAva hotA avazya hai aura tadanusAra kriyA-prakriyA bhI hotI hI hai| basa isase adhika kucha nhiiN| prazna - jaba karuNAbhAva jJAniyoM ke jIvana meM bhI hotA hI hai to phira use dharma mAnane meM kyA Apatti hai ? uttara - vyavahAradharma to use kahate hI haiM; kintu nizcayadharma to use kahate haiM jo mukti kA kAraNa hai| jJAniyoM ke jIvana meM to yathAyogya azubhabhAva bhI hote haiM to kyA unheM bhI dharma mAne ? jJAniyoM ke jIvana meM honA alaga bAta hai aura unameM upAdeyabuddhi honA alaga bAta hai, unameM dharmabuddhi honA alaga bAta hai| jJAniyoM ke jIvana meM bhUmikAnusAra jo-jo bhAva hote haiM; ve sabhI bhAva dharma to nahIM ho jaate|haaN, jJAnI jIva jina bhAvoM ko dharma mAnate haiM, ve bhAva avazya hI nizcayadharma hote haiN||85|| vigata gAthA meM yaha kahA gayA hai ki padArthoM ke ayathArtha grahaNapUrvaka honevAle karuNAbhAva aura anukUla viSayoM meM rAga tathA pratikUla viSayoM meM dveSa - ye moha ke cihna haiM tathA 80-81vIM Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 pravacanasAra gAthA meM yaha kahA gayA hai ki arahaMta bhagavAna ko dravyatva, guNatva aura paryAyatva se jAnakara apane AtmA ko jAnanA hI moha ke nAza kA upAya hai| aba isa gAthA meM yaha batAte haiM ki 80-81vIM gAthA meM batAyA gayA moha ke nAza kA upAya adhyAtmazAstroM ke gahare adhyayana kI apekSA rakhatA hai / zAstra svAdhyAya moha ke nAza kA upAyAntara hai / isa gAthA meM ukta upAyAntara para vicAra karate haiM / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - atha mohakSapaNopAyAntaramAlocayati - jiNasatthAdo aTThe paccakkhAdIhiM bujjhado NiyamA / khIyadi mohovacayo tamhA satthaM samadhidavvaM // 86 // jinazAstrAdarthAn pratyakSAdibhirbudhyamAnasya niyamAt / kSIyate mohopacayaH tasmAt zAstraM samadhyetavyam / / 86 / / yatkila dravyaguNaparyAyasvabhAvenArhato jJAnAdAtmanastathAjJAnaM mohakSapaNopAyatvena prAk pratipannam, tat khalUpAyAntaramidapekSate / idaM hi vihitaprathamabhUmikAsaMkramaNasya sarvajJopajJatayA sarvato'pyabAdhitaM zAbdaM pramANamAkramya krIDatastatsaMskArasphuTIkRtaviziSTasaMvedanazaktisaMpadaH sahRdayahRdayAnaMdodbhedadAyinA pratyakSeNAnyena vA tadavirodhinA pramANajAtena tattvataH samastamapi vastujAtaM paricchindataH kSIyata evAtattvAbhinivezasaMskArakArI mohopacayaH / ato hi mohakSapaNe paramaM zabdabrahmopAsanaM bhAvajJAnAvaSTambhadRDhIkRtapariNAmena samyagadhIyamAnamupAyAntaram / / 86 / / harigIta ) tattvArtha ko jo jAnate pratyakSa yA jinazAstra se / moha kSaya ho isalie svAdhyAya karanA cAhie // 86 // jinazAstroM dvArA pratyakSAdi pramANoM se padArthoM ko jAnanevAle kA niyama se moha ke upacaya (samUha) kA kSaya ho jAtA hai; isalie zAstroM kA samyakprakAra se adhyayana karanA caahie| ukta gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - " 80vIM gAthA meM dravya-guNa- paryAyasvabhAva se arahaMta ke jJAna dvArA jo AtmA kA usI prakAra kA jJAna mohakSaya ke upAya ke rUpa meM batAyA gayA thA; vaha vastuta: isa 86vIM gAthA meM pratipAdita upAyAntara kI apekSA rakhatA hai / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zubhapariNAmAdhikAra 161 sarvajJakathita hone se pUrNata: abAdhita AgamajJAna ko prApta karake usI meM krIr3A karane se prApta saMskAra se viziSTa saMvedanazaktirUpa saMpadA pragaTa karane para sahRdayajanoM ke hRdaya ko Ananda se sphurAyamAna karanevAle pratyakSapramANa se athavA usase aviruddha anya pramANasamUha se samasta vastusamUha ko yathArtharUpa se jAnane para viparItAbhiniveza ke saMskAra karanevAlA mohopacaya avazya kSaya ko prApta hotA hai| isalie bhAvajJAna ke avalambana ke dvArA dRr3hakRta pariNAma se dravyazruta kA abhyAsa karanA prAthamika bhUmikAvAle logoM ko mohakSaya karane ke lie upAyAntara hai|" yadyapi AcArya jayasena ne tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA ke anusAra hI spaSTa kiyA hai; tathApi ve ukta gAthA kA tAtparya isaprakAra prastuta karate haiM___"koI bhavyajIva sarvaprathama tovItarAgI-sarvajJadeva dvArA pratipAdita zAstroM dvArA zrutajJAna se AtmA ko jAnatA hai aura usake bAda viziSTa abhyAsa ke vaza se paramasamAdhi ke samaya rAgAdi vikalpoM se rahita mAnasapratyakSa se usI AtmA ko jAnatA hai athavA usIprakAra anumAna se jAnatA hai| jisaprakAra sukhAdi ke samAna vikArarahita svasaMvedana pratyakSa se yaha jAnA jAtA hai ki zarIra meM hI eka zuddha-buddha paramAtmA hai; usIprakAra yathAsaMbhava AgamaabhyAsa se utpanna pratyakSa athavA anumAna se anya padArtha bhI jAne jAte haiN| isalie mokSArthI bhavyoM ko Agama kA abhyAsa avazya karanA caahie|" ukta kathana meM AcArya jayasena ne moha ke kSaya ke kAraNarUpa meM honevAle kramika vikAsa kI prakriyA ko bhI spaSTa kara diyA hai| 80vIM gAthA meM arahaMta bhagavAna ko dravya-guNa-paryAya se jAnane kI bAta kahI gaI hai| ata: aba prazna yaha upasthita hotA hai ki arahaMta bhagavAna ke dravya-guNa-paryAyoM ko kaise jAne? isake uttara meM isa gAthA meM yaha batAyA gayA hai ki arahaMta bhagavAna ke dravya-guNa-paryAya ko jAnane ke lie Agama kA svAdhyAya karanA cAhie / svAdhyAya meM arahaMta bhagavAna kI divyadhvani kA zravaNa, usake anusAra likhe gaye zAstroM kA paThana-pAThana evaM unake marma ko jAnanevAle tattvajJAnI guruoM ke upadeza kA zravaNa - ye sabakucha A jAtA hai| ukta sampUrNa kathana se yahI pratiphalita hotA hai ki dezanAlabdhi ke mAdhyama se arahaMta bhagavAna ko dravyatva, guNatva aura paryAyatva se jAnakara, tarka kI kasauTI para kasakara nirNaya karanA cAhie / taduparAnta unhIM ke samAna apane AtmA ko bhI pratyakSAdi pramANoM se jAnakara Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 pravacanasAra AtmAnubhava karanA cAhie / darzanamoha ke nAza karane kA ekamAtra yahI upAya hai| dhyAna rahe yahA~ moha ke nAza ke lie svAdhyAya ke atirikta aura kisI bhI kriyAkANDa yA zubhabhAvako upAya ke rUpa meM nahIM batAyA hai| ata: AtmakalyANa kI bhAvanA se moha (mithyAtva) kA nAza karane ke lie dharma ke nAma para calanevAle anya kriyAkalApoM se thor3A-bahuta virAma lekara pUrI zakti aura sacce manase svAdhyAya meM laganA cAhie; anyathA yaha manuSyabhava yoM hI calA jAyegA, kucha bhI hAtha nahIM AyegA / / 86 / / vigata gAthA meM yaha batAyA gayA hai ki arahaMta bhagavAna ko dravya-guNa-paryAya se jAnane ke atha kathaM jainendre zabdabrahmaNi kilArthAnAM vyavasthitiriti vitarkayati davvANi guNA tesiM pajjAyA aTThasaNNayA bhnniyaa| tesu guNapajjayANaM appA davva tti uvdeso||87|| dravyANi guNAsteSAM paryAyA arthasaMjJayA bhnnitaaH| teSu guNaparyAyANAmAtmA dravyamityupadezaH / / 87 / / dravyANi ca guNAzca paryAyAzca abhidheyabhede'pyabhidhAnAbhedena arthAH / tatra guNaparyAyAniyati guNaparyAyairaryanta iti vA arthA dravyANi, dravyANyAzrayatveneyati dravyairAzrayabhUtairaryanta iti vA arthA guNAH, dravyANi kramapariNAmeneyati dravyaiH kramapariNAmenAryanta iti vA arthA: pryaayaaH| lie jinendrakathita zAstroM kA svAdhyAya karanA caahie| aba isa gAthA meM yaha batA rahe haiM ki jinendra bhagavAna ke kahe anusAra dravya-guNa-paryAya kA sAmAnya svarUpa kyA hai ? dhyAna rahe yahA~ mAtra eka gAthA meM hI dravya-gaNa-paryAya kA svarUpa batA rahe haiM: Age jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra meM isa viSaya para vistAra se prakAza ddaaleNge| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - ( harigIta ) dravya-guNa-paryAya hI haiM artha saba jinavara kheN| jiya dravya guNa-paryAyamaya hI bhinna vastu hai nhiiN||87|| dravya, guNa aura paryAyeM artha nAma se kahI gaI haiN| unameM guNa aura paryAyoM kA AtmA dravya hai; isaprakAra jinendra bhagavAna kA upadeza hai| isa gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra vyakta karate haiM - "dravya, guNa aura paryAyeM abhidheya (vAcya) kAbheda hone para bhI abhidhAna (vAcaka) kA Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zubhapariNAmAdhikAra 163 abheda hone se artha haiN| unameM joguNoM aura paryAyoM ko prApta karate haiM yA guNoM aura paryAyoM dvArA prApta kiye jAte haiM; ve artha dravya haiM; jo dravyoM ko Azraya ke rUpa meM prApta karate haiM yA AzrayabhUta dravyoM ke dvArA prApta kiye jAte haiM, ve artha guNa haiM aura jo dravyoM ko kramapariNAma se prApta karate haiM yA dravyoM ke dvArA kramapariNAma se prApta kiye jAte haiM. ve artha paryAya haiN| ___jisaprakAra sonArUpa dravya pIlepana Adi guNoM aura kuNDalAdi paryAyoM ko prApta karatA hai athavA unake dvArA prApta kiyA jAtA hai; isalie sonA dravya artha hai| ___ yathA hi suvarNaM pItatAdIn guNAn kuNDalAdIMzca paryAyAniyarti tairaryamANaM vA artho dravyasthAnIyaM, yathA ca suvarNamAzrayatveneyatitenAzrayabhUtenAryamANA vA arthAH pItatAdayo guNAH, yathA ca suvarNaM kramapariNAmeneyati tena kramapariNAmenAryamANA vA arthAH kuNDalAdayaH pryaayaaH| evmnytraapi| __yathA caiteSu suvarNapItatAdiguNakuNDalAdiparyAyeSu pItatAdiguNakuNDalAdiparyAyANAM suvarNAdapRthagbhAvAtsuvarNamevAtmA tathA ca teSu dravyaguNaparyAyeSu guNaparyAyANAM dravyAdapRthagbhAvAdravyamevAtmA // 87 // jisaprakAra pIlApana Adi guNa sone ko Azraya ke rUpa meM prApta karate haiM athavA sone dvArA prApta kiye jAte haiM; isalie pIlApana Adi guNa artha haiN| jisaprakAra kaNDalAdi paryAyeM sone ko kramapariNAma se prApta karatI haiM athavA sone dvArA kramapariNAma se prApta kI jAtI haiM; isalie kuNDalAdi paryAyeM artha haiN| isIprakAra anyatra sabhI jagaha ghaTita kara lenA caahie| jisaprakAra pIlApana adi guNa aura kuNDalAdi paryAyoM kI sone se abhinnatA hone se unakA sonA hI AtmA (sarvasva) hai; usIprakAra una dravya-guNa-paryAyoM meM guNa-paryAyoM se abhinnatA hone se unakAdravya hI AtmA(sarvasva-svarUpa) hai|" isaprakAra isa gAthA meM dravya-guNa-paryAya kA sAmAnya svarUpa batAte hue mAtra itanA hI kahA gayA hai ki dravya, guNa aura paryAya - ina tInoM ko artha kahate haiN| dravya ko bhI artha kahate haiM; guNa ko bhI artha kahate haiM aura paryAyoM ko bhI artha kahate haiN| dhyAna rahe dravya, guNa aura paryAya - ina tInoM ko milAkara bhI artha kahate haiM aura tInoM ko pRthak-pRthak bhI artha kahate haiN| dravya, guNa aura paryAya - ina tInoM meM kathaMcit bhedAbheda hai| tAtparya yaha hai kiye tInoM pradezoM Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 kI apekSA eka haiM, parantu bhAva kI apekSA jude-jude haiM; kyoMki inameM pradezabheda nahIM hai, para bhAvabheda hai ||87 // pravacanasAra vigata gAthAoM meM yaha spaSTa kiyA jA cukA hai ki jinendrakathita dravya-guNa-paryAya ke jJAna binA moha kA nAza saMbhava nahIM hai; ataH dravya - guNa - paryAya kA jJAna karane ke lie jinendrakathita zAstroM kA svAdhyAya karanA caahie| - aba ina gAthAoM meM yaha batAyA jA rahA hai ki jinezvara ke upadeza kI prApti hone para puruSArtha kAryakArI hai; isakAraNa jo jinezvaradeva ke upadezAnusAra puruSArtha karatA hai; moha ko athaivaM mohakSapaNopAyabhUtajinezvaropadezalAbhe'pi puruSakAro'rthakriyAkArIti pauruSaM vyApArayati / atha svaparavivekasiddhereva mohakSapaNaM bhavatIti svaparavibhAgasiddhaye prayatate . jo moharAgadose NihaNadi uvalabbha joNhamuvadesaM / so savvadukkhamokkhaM pAvadi acireNa kAlena / / 88 / / NANappagappANaM paraM ca davvattaNAhisaMbaddhaM / jANadijadi Nicchayado jo so mohakkhayaM kuNadi / / 89 / / yo moharAgadveSAnnihanti upalabhya jainamupadezam / sa sarvaduHkhamokSaM prApnotyacireNa kAlena / / 88 / / jJAnAtmakamAtmAnaM paraM ca dravyatvenAbhisaMbaddham / jAnAti yadi nizcayato yaH sa mohakSayaM karoti / / 89 / / iha hi drAghIyasi sadAjavaMjavapathe kathamapyamuM samupalabhyApi jainezvaraM nizitataravAridhArA nAza karanevAlA vaha alpakAla meM hI sabhIprakAra ke dukhoM se mukta ho jAtA hai| svapara ke viveka se hI moha kA kSaya hotA hai, isalie vaha svapara ke vibhAga kI siddhi ke lie prayatna karatA hai / gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - ( harigIta ) jinadeva kA upadeza yaha jo hane moharu kSobha ko / vaha bahuta thor3e kAla meM hI saba dukhoM se mukta ho // 88 // jAnatA jJAnAtmaka nijarUpa ara paradravya ko T vaha niyama se hI kSaya kare dRgamoha evaM kSobha ko // 89 // Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zubhapariNAmAdhikAra 165 jo jinendra ke upadeza ko prApta kara moha-rAga-dveSa kA nAza karatA hai; vaha alpakAla meM hI sarva dukhoM se mukta ho jAtA hai| jo nizcaya se jJAnAtmaka nija ko aura para ko, nija-nija dravyatva se saMbaMddha (saMyukta) jAnatA hai; vaha moha kA kSaya karatA hai| AcArya amRtacandra tattvapradIpikA meM ina gAthAoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM "jisaprakAra tIkSNatalavAradhArI manuSya talavAra se zatruoM para atyanta vega se prahAra kare, tabhI tatsaMbaMdhI dukhoM se mukta hotA hai, anyathAnahIM; usIprakAra atidIrgha utpAtamaya saMsAramArga meM kisI bhI prakAra se jinendradeva ke atitIkSNa asidhArA ke samAna upadeza ko prApta kara jo puruSa moha-rAga-dveSa para ati dRr3hatApUrvaka prahAra karatA hai, vahI zIghra saba dukhoM se mukta hotA hai; pathasthAnIyamupadezaM ya eva moharAgadveSANAmupari dRDhataraM nipAtayati sa eva nikhiladuHkhaparimokSaM kSipramevApnoti, nAparo vyApAra: krvaalpaanniriv| ata eva sarvArambheNa mohakSapaNAya puruSakAre niSIdAmi / / 88 / / ya eva svakIyena caitanyAtmakena dravyatvenAbhisaMbaddhamAtmAnaM paraM ca parakIyena yathocitena dravyatvenAbhisaMbaddhameva nizcayata: paricchinatti, sa eva samyagavAptasvaparavivekaH sakalaM mohaM ksspyti| ata:svaparavivekAya prayato'smi / / 89 / / anya koI vyApAra (prayatna-kriyAkANDa) samasta dukhoM se mukta nahIM krtaa| isalie maiM moha kA kSaya karane ke lie sampUrNa AraMbha se, prayatna se puruSArtha kA Azraya grahaNa karatA huuN| jo nizcaya se apane ko aura apane caitanyAtmaka dravyatva se saMbaMddha para ko para ke yathAyogya dravya se saMbaMddha hI jAnatA hai; samyakprakAra se sva-para viveka ko prApta vaha puruSa sampUrNa moha kA kSaya karatA hai| isalie maiM sva-para ke viveka ke lie prayatnazIla huuN|" ukta donoM gAthAoM aura unakI TIkA meM mAtra itanI-sI bAta kahI hai ki jisaprakAra talavAra dhAraNa karane mAtra se zatru ko nahIM jItA jAtA; jabataka ukta talavAra kA ugra puruSArtha dvArA prayoga na kiyA jAya, zatru para vAra na kiyA jAya, tabataka zatruoM ko samApta nahIM kiyA jA sakatA; tatsaMbaMdhI AkulatA bhI samApta nahIM hotii| usIprakAra jinendra bhagavAna kA upadeza prApta ho jAne mAtra se karma zatruoM ko nahIM jItA jA sakatA; jabataka AtmA moha-rAga-dveSa para tIvra prahAra nahIM karatA; tabataka moha-rAgadveSa kA nAza nahIM hotA; dukhoM se mukti prApta nahIM hotI; anya koI dhArmika kriyAkANDa aisA nahIM hai ki jisase durakhoM se mukta huA jA ske| isalie jo puruSa sarva dukhoM se mukta honA cAhate haiM; unheM jinendra bhagavAna ke upadeza se sva Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 pravacanasAra para bhedavijJAna karake moha-rAga-dveSa ke nAza ke lie AtmAnubhUtipUrvaka para se bhinna nija AtmA meM apanApana sthApita karake usI meM jama jAnA, rama jAnA cAhie / / 88-89 / / vigata gAthAoM meM yaha kahA gayA hai ki jo sva aura para kI bhinnatA jAnakara sva meM jamateramate haiM; moha ko kSaya karanevAle ve sarva dukhoM se mukta ho jAte haiN| aba isa gAthA meM yaha batAyA jA rahA hai ki apanI nirmohatA cAhate ho to Agama ke abhyAsa se sva-para bhedavijJAna karo, sva-para kA viveka kro| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - atha sarvathA svaparavivekasiddhirAgamato vidhAtavyetyupasaMharati - tamhA jiNamaggAdo guNehiM AdaM paraM ca dvvesu| abhigacchaduNimmohaM icchadi jadi appaNo appA / / 10 / / tasmAnjinamArgAdguNairAtmAnaM paraM ca dravyeSu / abhigacchatu nirmohamicchati yadyAtmana AtmA / / 10 / / iha khalvAmamanimaditteSvananteSu guNeSu kaizcidguNairanyayogavyavacchedakattyAsAdhAraNatAmupAdAya vizeSaNatAmupagatairanantAyAM dravyasaMtatau svaparavivekamupagacchantu mohprhaannprvnnbuddhyolbdhvrnnaaH| __ tathAhi - yadidaM sadakAraNatayA svata:siddhamantarbahirmukhaprakAzazAlitayA svaparaparicchedakaM madIyaM mama nAma caitanyamahamanena tena samAnajAtIyA samAnajAtIyaM vA dravyamanyadapahAya mamAtma-nyeva vartamAnenAtmIyamAtmAnaM sakalatrikAlakalitadhrauvyaM dravyaM jaanaami| evaM pRthaktvavRttasvalakSaNairdravyamanyadapahAya tasminneva ca vartamAnaiH sakalatrikAlakalitadhrauvyaM dravyamAkAzaM dharmamadharmaM kAlaM padagalamAtmAntaraM ca nizcinomi / (harigIta ) nirmoha honA cAhate to guNoM kI pahicAna se| tuma bheda jAno sva-para meM jinamArga ke AdhAra se / / 90|| isalie yadi AtmA apanI nirmohatA cAhatA hai to jinamArga se guNoM ke dvArA sabhI dravyoM meM sva aura para ko jaano| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zubhapariNAmAdhikAra 167 AcArya amRtacaMdra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM "moha kA kSaya karane ke prati pravaNabuddhivAle jJAnIjanoM! isa jagata meM Agama meM kathita ananta guNoM meM se asAdhAraNapanA ko prApta vizeSa guNoM dvArA sva-para kA viveka prApta kro| aba isI bAta ko vistAra se spaSTa karate haiM - sat aura ahetuka (akAraNa) hone se svata:siddha, antarmukha aura bahirmukha prakAzavAlA hone se sva-para ke jJAyaka mere caitanya dvArA jo samAnajAtIya yA asamAnajAtIya dravyoM ko chor3akara mere AtmA meM vartanevAle AtmA ke dvArA maiM apane AtmA ko tInoM kAla meM dhruvatva ko dhAraNa karanevAlA dravya jAnatA huuN| isaprakAra pRthakarUpa se vartamAna svalakSaNoM ke dvArA AkAza, dharma, adharma, kAla, pudgala aura anya AtmAoM ko bhI tInoM kAla meM dhruvatva dhAraka dravya ke rUpa meM nizcita krtaahuuN| tato nAhamAkAzaM, na dharmo, nAdharmo, na ca kAlo, na pudgalo, nAtmAntaraM ca bhavAmi, yato'mISvekApavarakaprabodhitAnekadIpaprakAzeSviva saMbhUyAvasthiteSvapi maccaitanyaM svarUpAdapracyutameva mAM pRthgvgmyti| evamasya nizcitasvaparavivekasyAtmanona khalu vikArakAriNo mohAGkurasya prAdurbhUti: syaat||90|| isalie maiM AkAza nahIM hU~, dharma nahIM hU~, adharma nahIM hU~, kAla nahIM hU~, pudgala nahIM hU~ aura AtmAntara (anya AtmA) bhI nahIM hU~; kyoMki makAna ke eka kamare meM jalAye gaye aneka dIpakoM ke prakAza kI bhA~ti yaha dravya ikaTThe hokara rahate hue bhI merA caitanya nijasvarUpa se acyuta hI rahatA huA mujhe pRthak batalAtA hai| isaprakAra sva-para viveka ke dhAraka isa AtmA ko vikAra karanevAlA mohAMkura utpanna hI nahIM hotaa|" ukta gAthA aura usakI TIkA meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki jisaprakAra eka kamare meM aneka dIpaka jalate hoM to aisA lagatA hai ki sabakA prakAza paraspara mila gayA hai, ekameka ho gayA hai; kintu jaba eka dIpaka uThAkara le jAte haiM to usakA prakAza usake hI sAtha jAtA hai aura utanA prakAza kamare meM kama ho jAtA hai; isase patA calatA hai ki kamare meM vidyamAna sabhI dIpakoM kA prakAza alaga-alaga hI rahA hai| usIprakAra isa loka meM sabhI dravya ekakSetrAvagAharUpa se raha rahe haiM, mahAsattA kI apekSA se eka hI kahe jAte haiM; tathApi svarUpAstitva kI apekSA ve jude-jude hI haiN| isa loka meM vidyamAna sabhIcetana-acetana padArthoM se merI sattA bhinna hI hai- aisA nirNaya hote Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 pravacanasAra hI para se ekatva kA moha vilIna ho jAtA hai aura rAga-dveSa bhI TUTane lagate haiN| yahA~ eka prazna hotA hai ki yadyapi jJAna jIva kA asAdhAraNa guNa hai, vizeSa guNa hai; tathApi vaha sabhI jIvoM meM pAyA jAtA hai| sabhI jIvoM meM pAye jAne ke kAraNa ekaprakAra se vaha sAmAnya guNa bhI hai| isa jJAna nAmaka guNa ke mAdhyama se jar3a se bhinna sabhI jIvoM ko to jAnA jA sakatA hai; parantu parajIvoM se bhI bhinna apane AtmA ko nhiiN| hameM to parajIvoM se bhI bhinna nija AtmA ko jAnanA hai, hama use kaise jAne ? merA jJAnaguNa mere meM hai aura ApakA jJAnaguNa Apa meM | merA jJAnaguNa hI mere lie jJAna hai; kyoMki maiM to usI se jAnane kA kAma kara sakatA hU~, Apake jJAnaguNa se nhiiN| ApakA jJAnaguNa to mere lie ekaprakAra se jJAna nahIM, jJeya hai| anya jJeyoM ke samAna yaha bhI eka jJeya hai| atha jinoditArthazraddhAnamantareNa dharmalAbhona bhavatIti pratarkayati - sattAsaMbaddhede savisese jo hi va saamnnnne| saddahadi Na so samaNo satto dhammo Na sNbhvdi||91|| sattAsaMbaddhAnetAn savizeSAn yo hi naiva shraamnnye| zraddadhAti na sa zramaNaH tato dharmo na saMbhavati / / 91 / / yo hinAmaitAni sAdRzyAstitvena sAmAnyamanuvrajantyapisvarUpAstitvenAzliSTavizeSANi dravyANi svaparAvacchedenAparicchindannazraddadhAno vA evameva zrAmaNyenAtmAnaM damayati sa khalu na nAma zramaNaH / yatastato'paricchinnareNukanakakaNikAvizeSAdhUlidhAvakAtkanakalAbha iva niruparAgAtmatattvopalambhalakSaNodharmopalambhona saMbhUtimanubhavati / / 91 / / ata: apane jJAnaguNa se apane jJAnasvabhAvI AtmA ko jAno, pahicAno aura usI meM jama jAvo, rama jAvo; sukhI hone kA ekamAtra yahI upAya hai / / 90 / / vigata gAthA meM yaha kahA gayA hai ki sva-para kA viveka dhAraNa karanevAloM ko mohAMkura utpanna nahIM hotA; isalie hameM bhedavijJAnapUrvaka sva-para ko jAnane meM pUrI zakti lagA denA caahie| aba isa gAthA meM yaha kahA jA rahA hai ki jisa zramaNa ko aisA bhedavijJAna nahIM hai, vaha zramaNa, zramaNa hI nahIM hai; zramaNAbhAsa hai| jinendradeva dvArA kathita padArthoM ke zraddhAna binA zuddhAtmAnubhavarUpa dharma kI prApti nahIM hotii| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) dravya jo savizeSa sattAmayI usakI dRSTi naa| to zramaNa ho para usa zramaNa se dharma kA udbhava nhiiN||91|| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zubhapariNAmAdhikAra 169 jo jIva zramaNa avasthA meM ina sattAsahita savizeSa padArthoM kI zraddhA nahIM karatA; vaha zramaNa, zramaNa nahIM hai; usase dharma kA udbhava nahIM hotaa| isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "sAdRzyAstitva se samAnatA kodhAraNa karate hue bhI svarUpAstitva se vizeSatAse yukta dravyoM ko sva-para ke bhedavijJAnapUrvaka na jAnatA huA, na zraddhA karatA huA jo jIva mAtra zramaNatA (dravyamunitva) se AtmA kA damana karatA hai; vaha vAstava meM zramaNa nahIM hai| jise reta aura svarNakaNoM kA antara jJAta nahIM hai, usadhUla ko dhonevAle puruSa ko jisa prakAra svarNalAbha nahIM hotA; usIprakAra ukta zramaNAbhAsoM meM se nirUpasama Atmatattva kI upalabdhi lakSaNavAle dharma kA udbhava nahIM hotA, dharmalAbha prApta nahIM hotaa|" atha - 'upasaMpayAmi sammaM jatto NivvANasaMpattI' iti pratijJAya - 'cArittaM khalu dhammo dhammo jo so samo tti NiddiTTho' iti sAmyasya dharmatvaM nizcitya - 'pariNamadi jeNa davvaM takkAlaM tammayaM tti pnnnnttN| tamhA dhammapariNado AdA dhammo munneyvvo||' sarrAphA bAjAra kI nAliyoM meM bahuta svarNakaNa gira jAte haiM, jinheM loga dhUla ko chAnachAna kara nikAlate haiM, dho-dhokara nikAlate haiN| jo loga yaha kAma karate haiM, unheM dhUladhoyA kahate haiN| jisa dhUladhoyA ko svarNa kaNa aura reta-kaNoM meM antara samajha meM nahIM AtA, use svarNa kaNoM kI prApti kaise ho sakatI hai? vaha kitanI hI mehanata kyoM na kare, use svarNa kaNoM kI prApti nahIM hogii| isIprakAra jisa zramaNa ko sva-para kA viveka nahIM hai. vaha zramaNa tapa karane ke nAma para kitanA hI kaSTa kyoM na uThAve; parantu use mukti kI prApti nahIM hogii| na to use svayaM anaMtasukha kI prApti hogI aura na usase anya jIvoM kA hI kalyANa ho sakatA hai||91|| 91vIM gAthA meM yaha kahA gayA hai ki jo sva-para ke bhedavijJAnapUrvaka sva-para padArthoM kI zraddhA nahIM karatA, vaha zramaNa, zramaNa nahIM hai; usako dharma kA udbhava nahIM hotaa| aba isa gAthA meM yaha batA rahe haiM ki mohadRSTi se rahita, Agamakuzala, vItarAgacAritra meM ArUr3ha zramaNa sAkSAt dharma haiM aura usako dharma kA udbhava hotA hai| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 pravacanasAra isa gAthA kI utthAnikA meM AcArya amRtacandra jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra ke AraMbha se hI bAta ko uThAte haiN| unakA kathana mUlata: isaprakAra hai - "nirvANapada dAtAra samatAbhAva ko dhAraNa karU~ isaprakAra pA~cavIgAthA meM pratijJA karake, cAritra hI basa dharma hai vaha dharma samatAbhAva hai| - isaprakAra 7vIM gAthA meM sAmya hI dharma hai - aisA nizcita karake, jisakAla meM jo darava jisa pariNAma se ho pariNamita / ho usImaya vaha dharmapariNata AtamA hI dharma hai|| iti yadAtmanodharmatvamAsUtrayitumupakrAntaM, yatprasiddhaye ca - ____ 'dhammeNa pariNadappA appA jadi suddhasaMpaogajudo pAvadi NivvANasuhaM' iti nirvANasukhasAdhanazuddhopayogo'dhikartumArabdhaH, zubhAzubhopayogau ca virodhinau nirdhvastau. zaddhopayogasvarUpaMcopavarNitaM, tatprasAdajaucAtmanojJAnAnandausahajausamudyotayatA saMvedanasvarUpaM sukhasvarUpaMca prapaJcitam, tadadhunA kathaM kathamapi zuddhopayogaprasAdena prasAdhya paramanispRhAmAtmatRptAMpAramezvarIpravRttimabhyupagataH kRtakRtyatAmavApya nitAntamanAkulobhUtvA pralInabhedavAsanonmeSa svayaM sAkSAddharma evAsmItyavatiSThate - jo NihadamohadiTThI Agamakusalo virAgacariyamhi / abbhuTTido mahappA dhammo tti visesido smnno||92|| - isaprakAra 8vIMgAthA meM jo AtmA kA dharmatva kahanA AraMbha kiyA aura jisakI siddhi ke lie - prApta karate mokSasukha zaddhopayogI AtamA / - isaprakAra11vIM gAthA meM nirvANasukha ke sAdhanabhUta zuddhopayoga kA adhikAra AraMbha kiyA, virodhI zubhAzubha upayoga ko heya batAyA, zuddhopayoga kA varNana kiyA, zuddhopayoga ke prasAda se utpanna honevAle AtmA ke sahaja jJAna aura Ananda ko samajhAte hue jJAna aura sukha ke svarUpa kA vistAra kiyA; aba kisI bhI prakAra zuddhopayoga ke prasAda se usa AtmA ke dharmatva ko siddha karake paramanispRha, AtmatRpta aisI pAramezvarI pravRtti ko prApta hote hue, kRtakRtyatA ko prApta karake atyanta anAkula hokara, bhedavAsanA kI pragaTatA kA pralaya karate hue maiM svayaM sAkSAt dharma hI hU~' - isaprakAra rahate haiN|" Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zubhapariNAmAdhikAra 171 ukta utthAnikA meM 'jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra' kI sampUrNa viSayavastu ko saMkSepa meM prastuta karake anta meM yaha kahA gayA hai ki dharmapariNata saMta hI dharma haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) Agamakuzala dRgamohahata ArUr3ha hoM cAritra meN| basa una mahAtmana zramaNa ko hI dharma kahate zAstra meM / / 92 / / jo Agama meM kuzala haiM, jinakI mohadRSTi naSTa ho gaI hai aura jovItarAgacAritra meM ArUr3ha haiM: una mahAtmA zramaNa kohI dharma kahA hai| yo nihatamohadRSTirAgamakuzalo viraagcrite| _abhyutthito mahAtmA dharma iti vizeSita: zramaNaH / / 12 / / yadayaM svayamAtmAdharmobhavati sakhala manoratha eva / tasya tvekA bahirmohadaSTireva vihntrii| sA cAgamakauzalenAtmajJAnena ca nihatA, nAtra mama punarbhAvamApatsyate / tatovItarAgacAritrasUtritAvatAromamAyamAtmA svayaM dharmo bhUtvA nirastasamastapratyUhatayA nityameva niSkampa evaavtisstthte| alamativistareNa / svasti syAdvAdamudritAya jainendrAya zabdabrahmaNe / svasti tanmUlAyAtmatattvopalambhAya ca, yatprasAdAdudgranthito jhagityevAsaMsArabaddhomohagranthiH / svasti ca paramavItarAgacAritrAtmane zuddhopayogAya, yatprasAdAdayamAtmA svayameva dharmo bhUtaH / / 12 / / isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "hamArAmanoratha yaha hai ki yaha AtmAsvayaM hI dharma ho| usameM vighna DAlanevAlIekamAtra bahirmohadRSTi hI hai aura vaha bahirmohadRSTi Agamakauzalya tathA AtmajJAna se naSTa ho jAne ke kAraNa aba mujha meM puna: utpanna nahIM hogii| isalie vItarAgacAritrarUpa paryAya meM pariNata merA yaha AtmA svayaM dharma hokara, samasta vighnoM kA nAza ho jAne se sadA niSkaMpa hI rahatA hai| ___ adhika vistAra se basa hoo| jayavaMta varto, syAdvAdamudrita jainendra zabdabrahma; jayavaMta varto zabdabrahmamUlaka Atmatattvopalabdhi; jisake prasAda se anAdi saMsAra se baMdhI huI mohagraMthi tatkAla chUTa gaI hai aura jayavaMta varto paramavItarAgacAritrarUpazuddhopayoga; jisake prasAda se yaha AtmA svayameva dharma huA hai|" dekho, isa gAthA meM Agamakuzala samyagdRSTi vItarAgacAritravaMta bhAvaliMgI saMtoM ko hI dharma kahA hai| tAtparya yaha hai ki dharma to bhAvAtmaka vastu hai, zraddhAdi guNoM kA samyak pariNamana 1. AcArya samantabhadra : ratnakaraNDazrAvakAcAra, zloka 26 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 pravacanasAra hI hai| aisA dharma dharmAtmA meM hI pAyA jAtA hai, dharmAtmAoM ko chor3akara dharma kahA~ rahegA ? kahA bhI hai - "na dharmo dhArmikairbinA' dharma dharmAtmAoM ke binA nahIM hotA / " dharmapariNata AtmA hI dharma hai, dharmAtmA hai / yadi mUrtimanta dharma ke darzana karanA hai to munirAjoM ke darzana kara liijie| ve calate-phirate dharma haiM / maiMne deva-zAstra-guru pUjana meM vItarAgI santoM ko calate-phirate siddhoM ke rUpa meM dekhA hai aura likhA hai ki - calate-phirate siddhoM se guru caraNoM meM zIza jhukAte haiN| hama cale Apake kadamoM para basa yahI bhAvanA bhAte haiM / / mandrAkrAMtA ) AtmA dharmaH svayamiti bhavan prApya zuddhopayogaM nityAnandaprasarasarase jJAnatattve nilIya / prApsyatyuccairavicalatayA niSprakampaprakAzAM sphUrjajyoti: sahajavilasadratnadIpasya lakSmIm // 5 // jarA soco to sahI ki jina munirAjoM ko yahA~ sAkSAt dharma kahA hai; ve munirAja kaise hoMge? jagataprapaMca meM ulajhe, daMda- phaMda meM par3e, vikathAoM meM rata, paramavItarAgatA se virata, veSadhArI loga mAtra veSa ke hone se sAkSAt dharma to ho nahIM sakate / ataH zuddhopayoga aura zuddhapariNati se pariNata munirAja hI dharma haiN| jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra kI sampUrNa viSayavastu sameTate hue AcArya amRtacandra kahate haiM ki adhika vistAra se kyA lAbha hai ? samajhadAroM ke lie to jitanA kaha diyA, utanA hI paryApta hai / ve to itane meM hI sabakucha samajha jAveMge / jo itane se nahIM samajheMge, unheM to kitanA hI kaho, kucha honevAlA nahIM hai / sarvAnta meM jinavANI aura usase prApta honevAlI Atmopalabdhi tathA zuddhopayoga kI jayakAra karate hue AcAryadeva kahate haiM ki inake prasAda se hI Atmopalabdhi hotI hai aura AtmA dharmAtmA ho jAtA hai, dharma ho jAtA hai| isalie hama sabakA yahI ekamAtra kartavya hai ki hama saba Agama kA abhyAsa kareM; jisase hama sabako bhI Atmopalabdhi aura zuddhopayoga prApta ho aura hama bhI dharmamaya ho jAveM, dharmAtmA ho jAveM // 92 // AcArya amRtacandra kRta tattvapradIpikA TIkA meM isake bAda do mandAkrAntA chanda prApta hote Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zubhapariNAmAdhikAra 173 haiN| prathama chanda meM zuddhopayogakA phala nirUpita hai aura dUsarA chandajJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra aura jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra ke bIca kI saMdhi ko batAtA hai| prathama chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (manaharaNa ) vilIna moha-sama-dveSa megha cahaM ora ke, cetanA ke guNagaNa kahA~ taka bkhaaniye| avicala jota niSkaMpa ratnadIpa sama, vilasata sahajAnanda maya jAniye / / (mandrAkrAMtA) nizcityAtmanyadhikRtamiti jJAnatattvaM yathAvat tatsiddhyarthaM prazamaviSayaM jJeyatattvaM bubhutsuH| sarvAnarthAn kalayati guNadravyaparyAyayuktyA prAdurbhUtirna bhavati yathA jAtu mohAMkurasya / / 6 / / nitya AnaMda ke prazamarasa meM magana, zuddha upayoga kA mahattva pahicAniye / nitya jJAnatattva meM vilIna yaha AtamA, svayaM dharmarUpa pariNata pahicAniye ||5|| isaprakAra zuddhopayoga ko prApta karake yaha AtmA svayaM dharmarUpa pariNamita hotA haA nityAnaMda ke prasAra se sarasa Atmatattva meM lIna hokara, atyanta avicalatA ke kAraNa daidIpyamAna jyotirmaya aura sahajarUpa se vilasita svabhAva se prakAzita ratnadIpaka kI bhA~ti niSkaMpa prakAzamaya zobhAko prApta karatA hai| ghI yA tela se jalanevAle dIpaka kI loM vAyu ke saMcaraNa se kAMpatI rahatI hai aura yadi vAyu thor3I-bahuta bhI teja cale to bujha jAtI hai; parantu ratnadIpaka meM na to ghI yA tela kI jarUrata hai aura na vaha vAyu ke pracaMDa vega se kA~patA hI hai| jaba vaha kAMpatA bhI nahIM to phira bujhane kA prazna nahIM utthtaa| yahI kAraNa hai ki yahA~ jJAnAnandajyoti kI upamA ratnadIpaka se dI gaI hai| kSAyopazamika jJAna aura Ananda tela ke dIpaka ke samAna asthira rahate haiM, anitya hote haiM aura kSaNabhaMgura hote haiM; kintu kSAyikajJAna aura kSAyika Ananda ratnadIpaka ke samAna akaMpa cirasthAI hote haiN| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 pravacanasAra zuddhopayoga ke prasAda se honevAle atIndriyajJAna aura atIndriyasukha akaMpa cirasthAI hone se parama upAdeya haiM / / 5 / / dvitIya chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (manaharaNa) AtamA meM vidyamAna jJAnatattva pahicAna, __ pUrNajJAna prApta karane ke zuddhabhAva se | jJAnatattvaprajJApana ke uparAnta aba, jJeyatattvaprajJApana karate haiM cAva se|| iti pravacanasAravRttau tattvadIpikAyAMzrImadamRtacandrasUriviracitAyAMjJAnatattvaprajJApano nAma prathamaH zrutaskandha: samAptaH / / sAmAnya aura asAmAnya jJeyatattva saba, jAnane ke lie dravya gaNa paryAya se| moha aMkura utpanna na ho isalie, jJeya kA svarUpa batalAte vistAra se||6|| AtmA ke Azrita rahanevAle jJAnatattva kA isaprakAra yathArthatayA nizcaya karake, usakI siddhi ke lie, kevalajJAna pragaTa karane ke lie prazama ke lakSya se jJeyatattva ko jAnane ke icchuka mumukSu sarva padArthoM ko dravya-guNa-paryAya sahita jAnate haiM, jisase mohAMkura kI kabhI kiMcitmAtra bhI utpatti na ho| jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra ke anta meM aura jJeyatattvaprajJApana adhikAra ke AraMbha meM likhe gaye ina chandoM meM mAtra yahI batAyA gayA hai ki jabataka jJeyatattvoM arthAt sabhI padArthoM kA svarUpa pUrI taraha spaSTa nahIM hogA; tabataka jJAnatattvaprajJApana kI samajha se upazamita mohAMkura kabhI bhI aMkurita ho sakate haiN| una mohAMkuroM ke pUrNata: abhAva ke lie jJeyatattvaprajJApana meM jJeyoM kA sAmAnya aura vizeSa svarUpa batAkara jJAna aura jJeya meM vidyamAna svabhAvagata-bhinnatA kA svarUpa bhI spaSTa kareMge; jisase para meM ekatvarUpa darzanamoha ke puna: aMkurita hone kI saMbhAvanA saMpUrNata: samApta ho jAve aura yaha AtmA anantakAla taka anaMta Ananda kA upabhoga karatA rhe||6|| isake bAda AcArya jayasena kRta tAtparyavRtti TIkA meM do gAthAyeM prApta hotI haiM, jinameM Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatattvaprajJApana : zubhapariNAmAdhikAra 175 vigata gAthA meM pratipAdita sAkSAt dharmapariNata munirAjoM kI stuti-vaMdana-namana dvArA prApta puNya kA phala dikhAyA gayA hai| dhyAna rahe ye gAthAe~ tattvapradIpikA TIkA meM upalabdha nahIM hotiiN| ye donoM gAthAyeM mUlata: isaprakAra haiM - jo taM diTThA tuTTho abbhuTTittA karedi skkaarN| vaMdaNaNamaMsaNAdihiM tatto so dhammamAdiyadi / / 8 / / teNa NarAva tiricchA deviM vAmANusiMgadiM pppaa|| vihavissariyehiM sayA saMpuNNamaNorahA hoMti / / 9 / / (harigIta ) dekhakara saMtuSTa ho uTha namana vandana jo kre| vaha bhavya unase sadA hI saddharma kI prApti kre|||8|| usa dharma se tiryaMca-nara nara-suragati ko prApta kr| aizvarya-vaibhavavAna ara pUraNa manorathavAna hoN||9|| vigata gAthA meM ullikhita munirAjoM ko dekhakara jo saMtuSTa hote hue vaMdana-namana dvArA unakA satkAra karate haiM; ve unase dharma grahaNa karate haiN| ukta puNya dvArA manuSya va tiryaMca, devagati yA manuSyagati ko prApta kara ve vaibhava aura aizvarya se sadA paripUrNa manorathavAle hote haiN| jisakI jisameM zraddhA va bhakti hotI hai; vaha unake vacanoM ko bhI zraddhA se svIkAra karatA hai; na kevala svIkAra karatA hai; apitu tadanusAra apane jIvana ko DhAlatA hai| ata: yaha svAbhAvika hI hai ki vaha unase saddharma kI evaM puNya kI prApti karatA hai| pahalI gAthA meM isI tathya kI ora dhyAna AkarSita kiyA gayA hai aura dUsarI gAthA meM kahA hai ki puNya ke phala meM vaibhava aura aizvarya kI prApti hotI hai| TIkA meM vaibhava aura aizvarya ko paribhASita kara diyA gayA hai| kahA hai ki rAjAdhirAja, rUpa-lAvaNya, saubhAgya, putra, strI Adi paripUrNa sampatti vaibhava kahalAtI hai aura AjJA ke phala ko aizvarya kahate haiN| anta meM likhA hai ki ukta puNya yadi bhogAdi ke nidAna se rahita ho aura samyaktva pUrvaka ho to use mokSa kA paramparAkAraNa bhI kahA jAtA hai| aisA nahIM lagatA hai ki ye gAthAyeM AcArya kundakunda dvArA racita hoMgI; kyoMki inameM pratipAdita viSayavastu aura saMracanA - donoM hI AcArya kundakunda ke stara kI nahIM haiN| isaprakAra AcArya kundakunda kRta pravacanasAra kI AcArya amRtacandra kRta tattvapradIpikA nAmaka saMskRta TIkA aura DaoN. hukamacandabhArilla kRta jJAna-jJeyatattvaprabodhinI hindI TIkA meM jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra ke aMtargata zubhapariNAmAdhikAra samApta hotA hai| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra ( gAthA 93 se gAthA 200 taka ) maMgalAcaraNa ( soraThA ) sabhI dravya haiM jJeya, Atama jJAyaka- jJeya hai / nija Atama zraddheya, nija Atama hI dhyeya hai / yaha to Apako vidita hI hai ki isa adhikAra kA jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra - yaha nAma AcArya amRtacandra ne diyA hai; jo tattvapradIpikA TIkA meM upalabdha hotA hai| isI adhikAra ko AcArya jayasenakRta tAtparyavRtti TIkA meM samyagdarzana mahAdhikAra nAma se saMbodhita kiyA gayA hai| yaha bhI pahale batAyA jA cukA hai ki AcArya kundakunda ne pravacanasAra ko adhikAroM meM vibhakta nahIM kiyA hai| ve to ekasAtha eka hI krama se sampUrNa pravacanasAra likhate gaye haiM / ukta vargIkaraNa TIkAkAra AcAryoM dvArA hI kiye gaye haiM / AtmA ke kalyANa ke lie jagata meM jo bhI jAnane yogya padArtha haiM; una sabhI padArthoM kA varNana isa jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra meM hogA / pahale sabhI dravyoM kI sAmAnya carcA kareMge; usake bAda SaTdravyoM ko aneka yugaloM meM vibhakta kara prastuta kareMge tathA pratyeka dravya kI alaga-alaga vizeSa carcA kreNge| tatpazcAt jJAna aura jJeyoM kI bhinnatA kA svarUpa spaSTa kareMge / isaprakAra yaha jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra tIna adhikAroM meM vibhakta hai; jo isaprakAra haiM1. dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra, 2. dravyavizeSaprajJApana adhikAra aura 3. jJAnajJeya - vibhAgAdhikAra | dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra pravacanasAra kA sarvAdhika mahattvapUrNa aMza hai; kyoMki isameM pratipAdita vastusvarUpa jabataka hamAre khyAla meM nahIM AegA, tabataka samyagdarzana kI prApti saMbhava nahIM hai; kyoMki samyagdarzana kA viSayabhUta jo bhagavAna AtmA hai aura jisakI carcA samayasAra meM kI jAtI hai; vaha bhagavAna AtmA isa pravacanasAra ke dravyasAmAnyaprajJApana kI pRSThabhUmi para hI samajhA jA sakatA hai| isIprakAra dravyavizeSAdhikAra meM pratyeka dravya kA svarUpa spaSTa karane ke sAtha-sAtha chaha dravyoM ko aneka yugaloM meM vibhakta kara bhedavijJAna kI pRSThabhUmi taiyAra kI jaavegii| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 177 jJAna-jJeya vibhAgAdhikAra eka prakAra se jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra aura jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra - donoM ko apane meM sameTe hai, donoM kA upasaMhAra hai, niSkarSa hai| usameM yaha spaSTa kiyA jAyegA ki jJAnatattva judA hai aura jJeyatattva judA hai| yadyapi apanA AtmA jJAna bhI hai aura jJeya bhI hai; tathApi apane lie jJAnatattva mAtra apanA AtmA hI hai, zeSa sArA jagata, jisameM anya sabhI AtmA bhI zAmila haiM, jJeyatattva hI hai, mAtra jnyeytttvhiihai| isa dRSTi se vicAra kareM to yaha jJAna-jJeya vibhAgAdhikAra eka svataMtra mahAdhikAra honA cAhie; tathApi yahA~ ise jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra ke antargata eka adhikAra ke rUpa meM hI prastuta kiyA gayA hai| samyagdarzana aura samyagjJAna kI prApti ke lie jJAnatattva aura jJeyatattva ko jAnane ke sAthasAtha jJAnatattva aura jJeyatattva meM bheda jAnanA bhI anivArya hai; isalie jJAna-jJeyavibhAgAdhikAra bhI atyanta mahattvapUrNa adhikAra hai| isaprakAra ye tInoM adhikAra hI mahattvapUrNa adhikAra haiM aura atyanta mahattvapUrNa viSayavastu ko prastuta karate haiN| tattvapradIpikA TIkA meM jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra ke AraMbha meM maMgalAcaraNa saMbaMdhI koI gAthA nahIM hai; kintu AcArya jayasena kRta tAtparyavRtti TIkA meM maMgalAcaraNa saMbaMdhI gAthA prApta hotI hai| aisA lagatA hai ki AcArya kundakunda ne to yahA~ maMgalAcaraNa kI gAthA likhane kI AvazyakatA hI nahIM samajhI; kintu unake paravartI kisI vyakti ko kAlAntara meM aisA lagA ki adhikAra kA AraMbha hai to maMgalAcaraNa bhI honA hI cAhie aura usane isa gAthA ko isameM zAmila kara diyA hai| jo bhI ho maMgalAcaraNa saMbaMdhI ukta gAthA isaprakAra hai - tamhA tassa NamAiM kiccA NiccaM pi tammaNo vocchAmi saMgahAdo paramaTThaviNicchayAdhigamaM / / 10 / / (harigIta ) samyak sahita cAritrayuta munirAja meM mana jodd'kr| namakara kahU~ saMkSepa meM samyaktva kA adhikAra yaha / / 10|| isalie samyakcAritra yukta una munirAjoM ko namaskAra karake unameM hI tanmaya hokara saMkSepa meM paramArtha kA nizcaya karAnevAle isa samyaktva adhikAra ko khuuNgaa| dhyAna rahe, isa gAthA meM na kevala maMgalAcaraNa kiyA gayA hai, apitu samyaktva adhikAra Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahane kI pratijJA bhI kI gaI hai| dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra (gAthA 93 se gAthA 126 taka) atha jJeyatattvaprajJApanaM, tatra padArthasya samyagdravyaguNaparyAyasvarUpamupavarNayati - attho khalu davvamao davvANi guNappagANi bhnnidaanni| tehiM puNo pajAyA pajjayamUDhA hi prsmyaa|93shaa eka bAta vizeSa dhyAna dene yogya yaha bhI hai ki isameM arahaMta aura siddhoM ko namaskAra na karake; unhIM munirAjoM ko namaskAra kiyA gayA hai, jinako prathama mahAdhikAra kI tAtparyavRtti TIkA meM samAgata antima do gAthAoM meM kiyA gayA hai| isa gAthA kI saMgati una gAthAoM se hI baiThatI hai| tamhA tassa NamAI - isalie unako namaskAra karake - isa kathana meM pUrvApara saMbaMdha spaSTa ho hI jAtA hai| yadyapi isa gAthA meM aisA koI zabda nahIM milatA; jisase yaha anubhava kiyA jA sake ki AcArya kundakunda ko isa adhikAra kA nAma samyagdarzanAdhikAra iSTa thA; tathApi AcArya jayasena ne tAtparyavRtti meM paramArtha kA nizcaya karAnevAlA adhigama kA artha samyaktva kiyA hai| lagatA hai isI AdhAra para unhoMne isa mahAdhikAra kA nAma samyagdarzana adhikAra rakhA hai| unheM svayaM AzaMkA thI ki ukta zabdoM kA artha samyagdarzana karane meM kucha logoM ko vikalpa ho sakatA hai; ata: unhoMne TIkA meM svayaM prazna uThAkara usakA uttara diyA hai| usameM yaha bhI likhA hai ki isakA artha samyagdarzana nahIM karanA ho to samyagjJAna bhI kara sakate haiN| ukta sampUrNa prakaraNa mUlata: paThanIya hai| maMgalAcaraNa (dohA) guNa-paryaya utpAda-vyaya-dhruvamaya anupama bhAva | saba dravyoM kA eka sA sat sAmAnya svabhAva || yaha 93vIM gAthA jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra aura dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra kI pahalI gAthA hai; jisameM padArtha dravya-guNa-paryAyarUpa hotA hai - yaha batAyA gayA hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) guNAtmaka haiM dravya evaM artha haiM saba drvymy| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana: dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra guNa-dravya se paryAyeM paryayamUr3ha hI hai parasamaya ||13|| arthaH khalu dravyamayo dravyANi guNAtmakAni bhaNitAni / taistu punaH paryAyAH paryayamUDhA 179 hi pa ra sa ma ya T: I I 9 3 I I iha kila ya: kazcana paricchidyamAnaH padArthaH sa sarva eva vistArAyatasAmAnyasamudAyAtmanA dravyeNAbhinirvRttatvAddravyamayaH / dravyANi tu punarekAzrayavistAravizeSAtmakairguNairabhinirvRttatvAdguNAtmakAni / paryAyAstu punarAyatavizeSAtmakA uktalakSaNairdravyairapi guNairapyabhinivRttatvAddravyAtmakA api guNAtmakA api / tatrAnekadravyAtmakaikyapratipattinibandhano dravyaparyAya: / sa dvividhaH, samAnajAtIyo'samAnajAtIyazca / tatra samAnajAtIyo nAma yathA anekapudgalAtmako dvyaNukaratryaNuka ityAdi, asamAnajAtIyo nAma yathA jIvapudgalAtmako devo manuSya ityAdi / guNadvAreNAyatAnaikyapratipattinanibandhano guNaparyAyaH / so'pi dvividhaH svabhAvaparyAyo vibhAvaparyAyazca / tatra svabhAvaparyAyo nAma samastadravyANAmAtmIyAtmIyAgurulaghuguNadvAreNa pratisamayasamudIyamAnaSaTsthAnapatitavRddhihAninAnAtvAnubhUtiH, vibhAvaparyAyo nAma rUpA vastuta: padArtha dravyamaya hai aura dravya guNAtmaka kahe gaye haiN| dravya aura guNoM se paryAyeM hotI haiM tathA paryAyamUr3ha jIva hI parasamaya hote haiM / isa gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "isa loka meM jo bhI jJeyapadArtha haiM; ve sabhI vistArasAmAnyasamudAyAtmaka aura AyatasAmAnyasamudAyAtmaka dravya se racita hone se dravyamaya hai, dravyarUpa haiM / ekamAtra dravya jinakA Azraya hai - aise vistAravizeSasvarUpa guNoM se racita hone se dravya guNAtmaka haiM aura AyatavizeSasvarUpa paryAyeM uparyukta dravyoM aura guNoM se racita hone se dravyAtmaka bhI haiM aura guNAtmaka bhI haiM / aneka dravyAtmaka ekatA kI pratipatti kI kAraNabhUta dravyaparyAyeM haiM / ve dravyaparyAyeM do prakAra kI hotI haiM / samAnajAtIyadravyaparyAya aura asamAnajAtIyadravyaparyAya / aneka pudgalAtmaka dviaNuka, triaNuka Adi skandha samAnajAtIya dravyaparyAyeM haiM aura jIva- pudgalAtmaka deva, manuSya Adi paryAyeM asamAnajAtIyadravyaparyAyeM haiM / guNoM dvArA Ayata kI anekatA kI pratipatti kI kAraNabhUta guNaparyAyeM haiM / ve bhI do prakAra kI hotI haiM - svabhAvaguNaparyAya aura vibhAvaguNaparyAya / sabhI dravyoM ke apane-apane agurulaghutvaguNa dvArA pratisamaya pragaTa honevAlI SaTsthAnapatita hAni-vRddhirUpa anekatva kI anubhUti svabhAvaparyAyeM haiM aura rUpAdi athavA jJAnAdi ke Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 pravacanasAra sva-para (upAdAna-nimitta) ke kAraNa pravartamAna pUrvottara avasthA meM honevAle tAratamya ke kAraNa dekhane meM AnevAle svabhAvavizeSarUpa anekatva kI Apatti vibhAvaparyAyeM haiN| dInAM jJAnAdInAM vA svprprtyyvrtmaanpuurvottraavsthaavtiirnntaartmyopdrshitsvbhaavvishessaanektvaapttiH| ___ athedaM dRSTAntena draDhayati - yathaiva hi sarva eva paTo'vasthAyinA vistArasAmAnyasamudAyenAbhidhAvatA''yatasAmAnyasamudAyena cAbhinirvaya'mAnastanmaya eva; tathaiva hi sarva eva padArtho'vasthAyinA vistArasAmAnyasamudAyenAbhidhAvatA''yatasAmAnyasamudAyena cadravyanAmnAbhinirvartyamAnodravyamaya ev| yathaiva ca paTe'vasthAyI vistArasAmAnyasamudAyo'bhidhAvannAyatasAmAnyasamudAyo vA guNairabhinirvaya'mAno guNebhyaH pRthaganupalambhAdguNAtmaka eva; tathaiva ca padArtheSvavasthAyI vistArasAmAnyasamudAyo'bhidhAvannAyatasAmAnyasamudAyovAdravyanAmA guNairabhinirvaya'mAno guNebhyaH pRthaganupalambhAd guNAtmaka ev| yathaiva cAnekapaTAtmako dvipaTikA tripaTiketi samAnajAtIyo dravyaparyAyaH, tathaiva cAnekapudgalAtmako vyaNukastryaNuka iti samAnajAtIyo drvypryaayH| tathaiva cAnekakauzeyakakArpAsasamayapaTAtmako dvipaTikAtripaTiketyasamAnajAtIyoM dravyaparyAyaH, tathaiva cAnekajIvapudgalAtmako devo manuSya ityasamAnajAtIyo drvypryaayH| aba isI bAta ko dRSTAnta se dRDha karate haiM - jisaprakAra sabhI paTa (vastra) sthira vistAra sAmAnyasamudAya se aura daur3ate hue AyatasAmAnyasamudAya se racita hote hue paTa (vastra) se tanmaya hI haiM, paTamaya hI haiM; usIprakAra sabhI dravya sthira vistArasAmAnyasamudAya se aura daur3ate hue AyatasAmAnyasamudAya se racita hote hue dravyamaya hI haiN| jisaprakAra paTa sthira vistArasAmAnyasamudAya yA daur3ate hue AyatasAmAnyasamudAya guNoM se racita hotA huA guNoM se pRthak aprApta hone se guNAtmaka hI haiM; usIprakAra sthira vistArasAmAnyasamudAya yA daur3ate hue AyatasAmAnyasamudAyarUpa dravya guNoM se racita hotA huA guNoM se pRthak aprApta hone se guNAtmaka hI haiN| jisaprakAra aneka paTAtmaka (aneka vastroM se nirmita) dvipaTika, tripaTika Adi samAnajAtIyadravyaparyAyeM haiM; usIprakAra aneka pudgalAtmaka dvi-aNuka, tri-aNuka Adi samAnajAtIyadravyaparyAyeM haiN| jisaprakAra aneka rezamI aura sUtI paToM ke bane hue dvipaTika, tripaTika Adi asamAnajAtIyadravyaparyAyeM haiM; usIprakAra aneka jIva-pudgalAtmaka deva, manuSya Adi Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 181 asamAnajAtIyadravyaparyAyeM haiN| jisaprakAra kabhI paTa meM apane sthUla agurulaghuguNa dvArA kAlakrama se pravartamAna aneka yathaiva ca kvacitpaTe sthUlAtmIyAgurulaghudvAreNa kAlakramapravRttena nAnAvidhena pariNamannA nAtvapratipattirguNAtmakaH svabhAvaparyAyaH; tathaiva ca samasteSvapi dravyeSu sUkSmAtmIyAgurulaghuguNadvAreNa pratisamayasamudIyamAnaSaTsthAnapatitavRddhihAninAnAtvAnubhUti: guNAtmakaH svbhaavpryaayH| yathaiva ca paTe rUpAdInAM svaparapratyayapravarttamAnapUrvottarAvasthAvatIrNatAratamyopadarzitasvabhAvavizeSAnekatvApattirguNAtmako vibhAvaparyAyaH; tathaiva ca samasteSvapidravyeSu rUpAdInAM jJAnAdInAM vA svaparapratyayapravartamAnapUrvottarAvasthAvatIrNatAratamyopadarzitasvabhAvavizeSAnekatvApattirguNAtmako vibhaavpryaayH| iyaM hi sarvapadArthAnAMdravyaguNaparyAyasvabhAvaprakAzikA pAramezvarI vyavasthA sAdhIyasI, na punritraa| yato hi bahavo'pi paryAyamAtramevAvalambya tattvApratipattilakSaNaM mohamupagacchanta: prsmyaabhvnti|93|| prakAra rUpa se pariNamita hone ke kAraNa anekatva kI pratipatti guNAtmaka svabhAva paryAyeM haiM; usIprakAra samasta dravyoM meM apane-apane sUkSma agurulaghuguNa dvArA pratisamaya pragaTa honevAlI SaTsthAnapatita hAnivRddhirUpa anekatva kI anubhUti guNAtmaka svabhAva paryAyeM haiN| jisaprakAra paTa meM rUpAdika ke sva-para ke kAraNa pravartamAna pUrvotara avasthA meM honevAle tAratamya ke kAraNa dekhane meM AnevAlI svabhAvavizeSarUpa anekatva kI Apatti guNAtmakavibhAvaparyAyeM haiM; usIprakAra samasta paradravyoM meM rUpAdike yA jJAnAdi ke sva-para ke kAraNa pravartamAna pUrvottara avasthA meM honevAle tAratamya ke kAraNa dekhane meM AnevAlI svabhAvavizeSarUpa anekatva kI Apatti guNAtmakavibhAvaparyAyeM haiN| vastuta: yaha sarvapadArthoM ke dravya-guNa-paryAya kI prakAzaka pAramezvarI vyavasthAbhalI hai, uttama hai, pUrNa hai aura yogya hai; dUsarI koI vyavasthA nahIM hai; kyoMki bahuta se jIva paryAyamAtra kA avalambana karake, tattva kI apratipattirUpa moha ko prApta hote hue parasamaya hote haiN|" ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki dravya-guNa-paryAyamaya sabhI padArtha jJeya haiN| sabhI dravya guNAtmaka haiM tathA dravya aura guNoM kI paryAyeM hotI haiN| isaprakAra paryAyeM dravyaparyAyeM aura gaNaparyAyoM ke bheda se do prakAra kI hotI haiN| dravyaparyAyoM ko vyaMjanaparyAya aura guNaparyAyoM ko arthaparyAya bhI kahate haiN| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 pravacanasAra dhyAna dene kI bAta yaha hai ki mAtra eka dravya ke pariNamana ko dravyaparyAya nahIM kahate; apitu aneka dravyoM kI milI huI avasthAoM ko dravyaparyAya kahate haiN| athAnuSaGgikImimAmeva svasamayaparasamayavyavasthAM pratiSThApyopasaMharati - jo pajjaesu misdA jIvA parasamaima ti nnidditthtthaa| AdasahAvamhi ThidA te sagasamayA muNedavvA / / 94 / / ye dravyaparyAyeM samAnajAtIyadravyaparyAya aura asamAnajAtIyadravyaparyAya ke bheda se do prakAra kI hotI haiN| samAnajAtIyadravyaparyAyeM pudgala meM hI hotI haiM; kyoMki jIvAdi dravya to Apasa meM milakara kabhI kisI eka paryAyarUpa pariNamita hote hI nahIM haiN| __na to jIva, dharmAdi amUrtika dravyoM ke sAtha milakara pariNamita hotA hai aura na do jIva bhI paraspara baMdharUpa hote haiM; ekamAtra pudgala paramANu paraspara milakara skandharUpa pariNamita hote haiN| isakAraNa samAnajAtIyadravyaparyAya pudgaloM meM hI hotI hai| jIva aura zarIrarUpa pudgaloM ke baMdharUpa manuSyAdi paryAyeM asamAnajAtIyadravyaparyAyeM haiM; kyoMki jIva aura pudgaloM kI jAti eka nahIM hai| jIva cetana jAti kA hai aura pudgala jar3a jAti kA hai; parantu sabhI pudgala eka hI jar3a jAti ke haiM; ata: jar3a paramANuoM kA piNDa skandha samAnajAtIyadravyaparyAya hai| guNa paryAya to pratyeka dravya ke guNoM meM honevAle pratisamaya ke pariNamana ko kahate haiN| jaise jIva ke jJAnaguNa kA matijJAna, zrutajJAnAdirUpa pariNamana guNaparyAya hai| isIprakAra pudgala ke rasa guNa kA khaTTA-mIThArUpa pariNamana rasaguNa kI guNaparyAye haiN| __inameM jo pariNamana zuddha hai, pUrNa hai; vaha svabhAvaparyAya kahA jAtA hai aura jo pariNamana apUrNa hai, azuddha hai; vaha vibhAvaparyAya hai| yadyapi sabhI dravyaparyAyoM aura sabhI guNaparyAyoM meM ekatvabuddhi, mamatvabuddhi, kartRtvabuddhi evaM bhoktRtvabuddhi mithyAtva hai; tathApi yahA~ vizeSa vajana manuSyAdiparyAyarUpa asamAnajAtIyadravyaparyAyoM meM ekatva, mamatva, kartRtva aura bhoktRtvabuddhi para hI diyA jA rahA hai||93|| vigata gAthA ke caturtha pAda meM yaha kahA gayA hai ki paryAyamUDhajIva parasamaya haiN| ataH yahA~ yaha prazna sahaja hI upasthita hotA hai ki yadi paryAyamUr3ha jIva parasamaya haiM to svasamaya kauna haiM? Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 183 ukta prazna ko dhyAna meM rakhakara AgAmI gAthA 94 meM prasaMga prApta svasamaya aura parasamaya ke svarUpa ko vizeSa spaSTa kara viSaya kA upasaMhAra karate haiN| ye paryAyeSu niratA jIvA: parasamayikA iti nirdissttaaH| AtmasvabhAve sthitAste svakasamayA jJAtavyAH / / 94 / / ye khalu jIvapudgalAtmakamasamAnajAtIyadravyaparyAyaM sakalAvidyAnAmekamUlamupagatA yathoditAtmasvabhAvasaMbhAvanaklIvAstasminnevAzaktimupavrajanti, te khalUcchalitanirargalaikAntadRSTayo manuSya evAhameSa mamaivaitanmanuSyazarIramityahaGkAramamakArAbhyAM vipralabhyamAnA avicalitacetanAvilAsamAtrAdAtmavyavahArAt pracyutya kroDIkRtasamastakriyAkuTumbakaM manuSyavyavahAramAzritya rajyanto dviSantazca paradravyeNa karmaNA saMgatatvAtparasamayA jaaynte| __ye tu punarasaMkIrNadravyaguNaparyAyasusthitaM bhagavaMtamAtmanaH svabhAvaM sakalavidyAnAmekamUlamupagamya yathoditAtmasvabhAvasaMbhAvanasamarthatayA paryAyamAtrAzaktimatyasyAtmanaH svabhAva eva sthitimAsUtrayanti, te khalu sahajavijRmbhitAnekAntadRSTiprakSapitasamastaikAntadRSTiparigrahAgrahA gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) paryAya meM hI lIna jiya parasamaya AtmasvabhAva meN| thita jIva hI haiM svasamaya-yaha kahA jinavaradeva ne ||94|| jo jIva paryAyoM meM lIna haiM; unheM parasamaya kahA gayA hai aura jo jIva AtmasvabhAva meM sthita haiM. vesvasamaya jaanne| isa gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "jo sakala avidyAoM kI mUla jIva-pudgalAtmaka asamAnajAtIya dravyaparyAyoM kA Azraya karate hue yathokta AtmasvabhAva kI saMbhAvanA meM napuMsaka hone se asamAnajAtIya dravyaparyAya meM hI bala dhAraNa karate haiM; 'maiM manuSya hU~, merI yaha naradeha hai' - isaprakAra ke ahaMkAra-mamakAra se Thage gaye haiM; nirargala ekAnta dRSTivAle ve loga avicalita cetanAvilAsamAtra Atma- vyavahAra secyuta hokara samasta kriyAkalApakochAtIselagAnerUpa manuSyavyavahAra kA Azraya karake rAgI-dveSI hote hue paradravyarUpa karma ke sAtha yukta ho jAne se parasamaya hote Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 pravacanasAra haiM, parasamayarUpa pariNamita hote haiN| jo sakala vidyAoM kI mUla, asaMkIrNa dravyaparyAyoM aura guNaparyAyoM se susthita, AtmA ke svabhAva kA Azraya karake yathokta AtmasvabhAva kI saMbhAvanA meM samartha hone se paryAyamAtra ke prati bala ko dUra karake AtmA ke svabhAva meM hI sthiti karate haiM; jinhoMne sahaja vikasita manuSyAdigatiSu tadvigraheSu cAvihitAhaGkAramamakArA anekApavarakasaMcAritaratnapradIpamivaikarUpamevAtmAnamupalabhamAnA avicalitacetanAvilAsamAtramAtmavyavahAramurarIkRtya krIDIkRtasamastakriyAkuTumbakaM manuSya vyavahAramanAzrayanto vizrAntarAgadveSonmeSatayA paramamaudAsInyamavalaMbamAnA nirastasamastaparadravyasaMgatitayAsvadravyeNaiva kevalena saMgatatvAtsvasamayA jaaynte| ataH svasamaya evAtmanastattvam / / 14 / / anekAntadRSTi se samasta ekAntadRSTi ke parigraha ke Agraha naSTa kara diye haiM; ve manuSyAdi gatiyoM meM aura una gatiyoM ke zarIroM meM ahaMkAra-mamakAra na karake aneka kamaroM meM saMcArita ratnadIpaka kI bhA~ti AtmA ko ekarUpa hI upalabdha karate hue avicalita cetanAvilAsamAtra AtmavyavahAra ko aMgIkAra karake, jisameM samasta kriyAkalApa se bheMTa kI jAtI hai, aise manuSyavyavahAra kA Azraya nahIM karate hue rAga-dveSa kA unmeSa ruka jAne se parama-udAsInatA kA Alambana lete hue samasta paradravyoM kI saMgati dUra kara dene mAtra se svadravya ke sAtha hI saMgatatA hone se vAstava meM svasamaya hote haiM arthAt svasamayarUpa pariNamita hote haiN| isalie svasamaya hI Atmatattva hai|" isa gAthA kA bhAva AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM AcArya amRtacandra ke samAna hI, para atyaMta saMkSepa meM spaSTa karate haiN| udAharaNa bhI aneka kamaroM meM le jAnevAle ratnadIpaka kA hI dete haiN| hA~, yaha bAta avazya hai ki ve yahA~ ahaMkAra aura mamakAra kI paribhASA dete haiM; jo isaprakAra hai- "manuSyAdi paryAyarUpamaiM hU~ - aisI pariNati ko ahaMkAra kahate haiM aura manuSyAdi zarIra, pA~ca indriyA~ aura unake viSaya tathA tajjanyasukha mere haiM - aisI pariNati mamakAra hai|" ukta sampUrNa kathana ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki yahA~ manuSyAdi asamAnajAtIyadravyaparyAyoM meM ekatva-mamatva rakhanevAloM ko hI mukhyataH parasamaya kahA gayA hai| jo loga ina gAthAoM kI vyAkhyA karate samaya bhI kevalajJAnAdi paryAyoM se bhinnatA para bala dete haiM; unheM ina gAthAoM aura unakI TIkAoM para vizeSa dhyAna denA caahie| AcArya amRtacandra svayaM isa bAta para vizeSa bala de rahe haiM ki jIva-pudgalAtmaka Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 185 asamAnajAtIyadravyaparyAya hI sakala avidyAoM kA mUla hai| tAtparya yaha hai ki zraddhA-jJAnacAritra meM jo kucha bhI vikRti huI hai, avidyArUpa pariNamana huA hai; una sabakA mUla asamAnajAtIyadravyaparyAya meM ekatvabuddhi hai, mamatvabuddhi hI hai| svasamaya aura parasamaya kA tulanAtmaka vivecana samayasAra kI AtmakhyAti TIkA, pravacanasAra kI tattvapradIpikA TIkA aura paMcAstikAya kI samayavyAkhyA TIkA ke AdhAra para samayasAra anuzIlana bhAga-1 meM bahuta vistAra se isaprakAra kiyA gayA hai - "samayasAra kI dUsarI gAthA meM darzana, jJAna aura cAritra meM sthita jIva ko svasamaya kahA gayA hai aura pravacanasAra meM AtmasvabhAva meM sthita jIva ko svasamaya kahA gayA hai| isIprakAra samayasAra meM pudgalakarma ke pradezoM meM sthita jIva ko parasamaya kahA gayA hai aura pravacanasAra meM paryAyoM meM nirata AtmA ko parasamaya kahA gayA hai| ___ ukta donoM kathanoM meM koI antara nahIM hai, mAtra apekSA bheda hai| AtmasvabhAva meM sthita hone kA nAma hI darzana-jJAna-cAritra meM sthita honA hai| zraddhA, jJAna aura cAritra guNa kI paryAyeM jaba AtmasvabhAva ke sanmukha hokara pariNamita hotI haiM, taba samyagdarzana-jJAna-cAritra pragaTa hote haiM; usI ko AtmasvabhAva meM sthita honA kahate haiM aura usI ko darzana-jJAna-cAritra meM sthita honA kahate haiN| samayasAra kI AtmakhyAti TIkA meM pudgalakarma ke pradezoM meM sthita hone kA artha moharAga-dveSAdi bhAvoM meM ekatva sthApita kara pariNamana karanA kiyA hai aura pravacanasAra kI tattvapradIpikA TIkA meM paryAyoM meM nirata kA artha karate hue manuSyAdi asamAnajAtIyadravyaparyAyoM meM ekatvarUpa se pariNamana karane para vizeSa bala diyA hai| tAtparya yaha hai ki parasamaya kI vyAkhyA meM samayasAra kI AtmakhyAti TIkA meM moharAga-dveSarUpa AtmA ke vikArI pariNAmoM ke sAtha ekatvabuddhi para bala diyA hai, to pravacanasAra kI tattvapradIpikA TIkA meM manuSyAdi asamAnajAtIyadravyaparyAyoM ke sAtha ekatvabuddhi para bala diyA hai| AtmakhyAti meM upacaritasadbhUtavyavahAranaya ke viSaya ko liyA hai, to tattvapradIpikA meM anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya ke viSaya ko liyA hai| rAgAdi ke sAtha ekatA kI bAta upacaritasadbhUtavyavahAra kahatA hai aura manuSyadehAdi ke sAtha ekatA kI bAta anupacaritaasadbhUtavyavahAranaya kahatA hai| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 pravacanasAra nizcayaratnatraya se rahita jIva to mithyAdRSTi hI hote haiM; para nizcayaratnatraya se pariNata jIvoM ko tIna bhAgoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai aura ve tInoM bheda cAritra kI pUrNatAapUrNatA ke AdhAra para ghaTita hote haiM; kyoMki samyagdarzana to apUrNa hotA hI nhiiN| ___ cauthe guNasthAna meM hI kSAyika samyagdarzana ho jAtA hai; samyagjJAna bhI samyak-mithyA kI apekSA samyak hI hotA hai, pUrNa samyak hI hotA hai; bhale kevalajJAna nahIM hai, para samyakpane meM koI antara nahIM hotA, koI apUrNatA nahIM hotii| anantAnubaMdhI kaSAya ke abhAva meM cAritra kA aMza caturtha guNasthAna meM hI prakaTa ho jAtA hai aura pUrNatA pUrNa vItarAga hone para hI hotI hai tathA sAtaveM guNasthAna ke yogya zuddhopayoga kI apekSA sAtaveM guNasthAna meM nizcayacAritra hotA hai| isaprakAra nizcayaratnatraya pariNata jIvoM ko nimnAMkita tIna bhAgoM meM rakhA jAtA hai - (1) nizcayasamyagdarzana-jJAna-cAritra pragaTa ho jAne se caturtha guNasthAnavAle jIva nizcayaratnatraya se pariNata haiN| isa apekSA to caturtha guNasthAna se lekara siddha taka sabhI jIva svasamaya hI haiN| (2) AtmadhyAna meM sthita jIvoM ko hI nizcayaratnatrayapariNata kaheM to sAtaveM evaM sAtaveM guNasthAna se Upara vAle jIva hI svasamaya khlaayeNge| (3) yadi pUrNa vItarAgiyoM ko hI nizcayaratnatrayapariNata kaheM to bArahaveM evaM bArahaveM guNasthAna se AgevAle hI svasamaya khlaayeNge| yahA~ eka prazna upasthita hotA hai ki mithyAdRSTi parasamaya aura samyagdRSTi se siddha taka svasamaya - yaha apekSA to ThIka; para jaba mithyAdRSTi ko parasamaya aura pUrNa vItarAgiyoM ko svasamaya kaheMge to phira chadmastha samyagdRSTiyoM (cauthe guNasthAna se lekara bArahaveM guNasthAna taka) ko kyA kaheMge - svasamaya yA parasamaya ? isa prazna ke uttara ke lie paMcAstikAya kI 165vIM gAthA draSTavya hai, jo isaprakAra hai aNNANAdoNANI jadi mnnnndisuddhsNpogaado| __ havaditti dukkhamokhaM parasamayarado havadi jiivo|| 'zuddhasamprayoga se duHkhoM se mokSa hotA hai' - ajJAna ke kAraNa yadi jJAnI bhI aisA mAne to vaha parasamayarata jIva hai| isI gAthA kI TIkA likhate hue AcArya amRtacandra likhate haiM ki yaha sUkSmaparasamaya ke Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 187 svarUpa kA kathana hai| ve Age likhate haiM ki yahA~ siddhi ke sAdhanabhUta arahaMtAdi bhagavantoM ke prati bhaktibhAva se anuraMjita cittavRtti hI zuddhasamprayoga hai| jaba ajJAnalava ke Aveza se yadi jJAnavAna bhI usa zuddhasamprayoga se mokSa hotA hai' - aise abhiprAya dvArA kheda prApta karatA huA usameM (zuddhasamprayoga meM) pravarte to tabataka vaha bhIrAgalava ke sadbhAva ke kAraNa parasamayarata kahalAtA hai; to phira niraMkuza rAgarUpakleza se kalaMkita aMtaraMgavRttivAle itara jana parasamayarata kyoM nahIM kahalAyeMge? ukta gAthA aura usakI TIkA - donoM hI gaMbhIra maMthana kI apekSA rakhatI haiN| sabase mukhya bAta to yaha hai ki 'jJAnI bhI ajJAna se' - yaha gAthA kA vAkya evaM 'ajJAnalava ke Aveza se yadi jJAnavAna bhI' yaha TIkA kA vAkya - ye donoM hI vAkya virodhAbhAsa-sA lie hue haiM / jaba koI vyakti jJAnI hai to usake ajJAna kaise ho sakatA hai ? yadyapi samyagjJAnI ke bhI audayika ajJAna hotA hai. alpajJAnarUpa ajJAna hotA hai: tathApi isa ajJAna ke kAraNa parasamayapanA saMbhava nahIM hotA; kyoMki yahA~ zuddhasamprayoga kA artha arahaMtAdi kI bhakti se anuraMjita cittavRtti kiyA hai aura sAtha hI yaha bhI likhA hai ki isase mokSa hotA hai - aise abhiprAya ke kAraNa parasamayapanA hai| ata: yaha siddha hI hai ki yahA~ audayika ajJAna kI bAta nahIM hai| yadi audayika ajJAna kI bAta nahIM hai aura jJAnI ke kSAyopazamika ajJAna hotA hI nahIM hai to phira kauna-sA ajJAna hai ? bhAI, yahA~ mukhyarUpa se to mithyAdRSTi ko hI parasamaya batAnA hai| isI bAta para vajana DAlane ke lie yahA~ yaha kahA gayA hai ki jaba arahaMta kI bhakti se mukti prApta hotI hai - isa abhiprAya vAle bhI jaba parasamaya kahe jAte haiM to phira viSaya-kaSAya meM sukhabuddhi se niraMkuza pravRtti karanevAle to parasamaya hoMge hii| vastuta: to yahA~ cAritra ke doSa para hI vajana hai, zraddhA yA jJAna ke doSa para nahIM; bhale hI ajJAna zabda kA prayoga kiyA ho, para sAtha hI jJAnI zabda kA bhI prayoga hai na ? tathA yaha bhI likhA hai ki rAgalava ke sadbhAva ke kAraNa parasamayarata hai| yahA~ 'rAgalava ke sadbhAva ke kAraNa' - yaha vAkya vizeSa dhyAna dene yogya hai| yahI kAraNa hai ki AcArya amRtacandra ko unheM parasamaya kahane meM saMkoca kA anubhava ho Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 pravacanasAra rahA hai| unakA yaha saMkoca isa rUpa meM vyakta huA hai ki ve kahate haiM ki yaha sUkSmaparasamaya kA kathana hai| yadyapi gAthA meM aisA koI bheda nahIM kiyA hai, tathApi amRtacandra TIkA ke Arambha meM hI yaha bAta likhate haiN| 'zraddhA ke doSavAle mithyAdRSTi sthUlaparasamaya aura cAritra ke doSavAle sarAga samyagdRSTi sUkSmaparasamaya haiM - isaprakAra kA bhAva hI isI gAthA kI TIkA meM AcArya jayasena ne vyakta kiyA hai| unake mUla kathana kA bhAva isaprakAra hai - ___ koI puruSa nirvikAra zuddhAtmabhAvanAlakSaNavAle paramopekSAsaMyama meM sthita hone meM azakta hotA huA kAma-krodhAdi azuddha (azubha) pariNAmoM se bacane ke lie tathA saMsAra kI sthiti kA cheda karane ke lie jaba paMcaparameSThI kA guNastavana karatA hai, bhakti karatA haitaba sUkSmaparasamayarUpa pariNamita hotA huA sarAga samyagdRSTi hotA hai aura yadi zubhopayoga se hI mokSa hotA hai - aisA ekAnta se mAnatA hai tosthUlaparasamayarUpa pariNAma se sthUla parasamaya hotA huA ajJAnI mithyAdRSTi hotA hai| ukta kathana meM mithyAdRSTi kosthUlaparasamaya aura sarAga samyagdRSTi ko sUkSmaparasamaya kahA hai| isase yaha sahaja hI phalita hotA hai ki vItarAga samyagdRSTi svasamaya haiN|" isa gAthA meM to mukhyarUpa se yahI kahA gayA hai ki deha aura usameM vidyamAna AtmA ko milAkara hama svayaM ko manuSya kahate haiM aura jinavANI meM bhI vyavahAranaya se inheM eka kahA gayA hai| samayasAra kI 27vIM gAthA meM isa bAta kA spaSTa ullekha hai| yahA~ yaha kahA jA rahA hai ki deha aura AtmA ko eka kahanA to manuSyavyavahAra hai aura deha meM vidyamAna, para deha se bhinna AtmA ko apanA mAnanA-kahanA AtmavyavahAra hai| isa AtmavyavahAra se aparicita jo prANI manuSyavyavahAra ke AdhAra para dehasaMbaMdhI sampUrNa kriyAkalApa ko chAtI se lagAte haiM; dharma mAnakara usakA sevana karate haiM, ukta kriyAkANDa karake svayaM ko dharmAtmA samajhate haiM; ve mithyAdRSTi haiM, parasamaya haiN| AtmA kA vyavahAra to cetanAvilAsa meM avicala rahanA hai; isaprakAra jo jJAnI jIva ukta AtmavyavahAra ko hI apanI kriyA mAnate haiM, use hI dharmarUpa svIkAra karate haiM; aneka kamaroM meM ghUmanevAle ratnadIpaka kI bhA~ti AtmA ko ekamAtra cetanAvilAsarUpa svIkAra karanevAle ve jJAnI dharmAtmA svasamaya haiN| 1.samayasAra anuzIlana bhAga-1, pRSTha 34 se 38 taka Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 189 jisaprakAra bhinna-bhinna kamaroM meM le jAyA gayA ratnadIpaka ratnadIpakarUpa hI rahatA hai, kamaroM ko prakAzita karane ke kAraNa kamaroMrUpa nahIM ho jAtA aura na kamaroM kI kriyA ko karatA hai; usIprakAra bhinna-bhinna zarIroM meM rahanevAlA AtmA AtmArUpa hI rahatA hai, vaha kiMcitmAtra bhI zarIrarUpa nahIM hotA aura na zarIra kI kriyA karatA hai| atha dravyalakSaNamupalakSayati - apariccatta-sahAveNuppA-davvayadhuvatta-saMbaddhaM / guNavaM ca sapajAyaM jaM taM davvaM ti vuccaMti / / 15 / / aparityaktasvabhAvenotpAdavyayadhruvatvasaMbaddham / gaNavacca saparyAyaM yattada dravyamiti bravanti / / 95 / / isaprakAra yaha sunizcita huA ki deha aura AtmA kI ekarUpa manuSyAdi paryAyoM meM apanApana rakhanA arthAt ahaMbuddhi, mamatvabuddhi, kartRtvabuddhi aura bhoktRtvabuddhi rakhanA parasamayapanA hai aura ekamAtra AtmA meM apanApana rakhanA arthAt ahaMbuddhi, mamatvabuddhi, kartRtvabuddhi aura bhoktRtvabuddhi rakhanA svasamayapanA hai||94|| jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra dravya-guNa-paryAya kI carcA se hI AraMbha huA hai| isameM yaha kahA gayA hai ki paryAyamUDha jIva parasamaya haiM; isakAraNa AraMbha meM hI paryAyoM kI carcA vistAra se kI gaI hai| isI saMdarbha meM paryAya ke dravyaparyAya aura guNaparyAya bheda bhI kiye gaye aura yaha kahA gayA asamAnajAtIyadravyaparyAya meM ekatva hI mukhyata: parasamayapanA hai| ataH aba yaha prazna uThanA svAbhAvika hI hai ki dravya kyA hai, jisakI paryAyoM meM apanApana parasamayapanA, mithyAtva hai| isa zaMkA ke samAdhAna ke lie AgAmI gAthA meM dravya kA lakSaNa batAte haiM, dravya kA svarUpa spaSTa karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai (harigIta) nijabhAva ko chor3e binA utpAdavyayadhuvayukta guNa paryayasahita jo vastu hai vaha dravya hai jinavara kheN||95|| jo svabhAva (sattA) ko chor3e binA utpAda-vyaya-dhrauvya-ina tIna se tathA guNa aura paryAya - ina do se sahita hai; use dravya kahate haiN| 1. tattvArthasUtra (mokSazAstra), adhyAya 5, sUtra 30, 29, 38 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 pravacanasAra ___ mahAzAstra tattvArthasUtra meM dravya ke svarUpa ko spaSTa karate hue tIna sUtra likhe haiM; jo isaprakAra haiM - "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat / sadravyalakSaNaM / guNaparyayavadravyaM / " inakA artha yaha hai ki sat arthAt sattA dravya kA lakSaNa hai aura vaha sattA utpAda, vyaya tathA dhrauvya se yukta hotI hai tathA dravya, guNa aura paryAyavAlA hotA hai| iha khalu yadanArabdhasvabhAvabhedamutpAdavyayadhrauvyatrayeNa guNaparyAyadvayena ca yallakSyate tddrvym| tatra hi dravyasya svabhAvo'stitvasAmAnyAnvayaH, astitvaM hi vakSyati dvividhaM, svarUpA-stitvaM sAdRzyAstattvaM ceti / tatrotpAdaH prAdurbhAvaH, vyayaH pracyavanaM, dhrauvymvsthitiH| guNA vistAravizeSAH, te dvividhA: sAmAnyavizeSAtmakatvAt / tatrAstitvaM nAstimekatvamanyatvaM dravyatvaM paryAyatvaM sarvagatatvamasarvagatatvaMsapradezatvamatvamapradezatvaM mUrtatvamUrtatvaM sakriyatvamakriyatvaM cetanatvamacetanatvaM kartRtvamakartRtvaM bhoktRtvamabhoktRtvamamurulaputvaM cetyAdayaH sAmAnyaguNAH / avagAhahetutvaM gatinimittatA sthitikAraNatvaM vartanAyatanatvaM rUpAdimattA cetanatvamityAdayo vishessgunnaaH| paryAyA AyatavizeSAH, te pUrvamevoktAzcaturvidhAH / na ca tairutpAdAdibhirguNaparyAyairvA saha dravyaM lakSyalakSaNabhede'pi svarUpabhedamupavrajati, svarUpata eva dravyasya tthaavidhtvaaduttriiyvt| isaprakAra hama dekhate haiM ki yadyapi mahAzAstra tattvArthasUtra aura jina-pravacana ke sAra isa pravacanasAra nAmaka grantha meM samAgata paribhASAoM meM raMcamAtra bhIantara nahIM hai; tathApi pravacanasAra kI eka hI gAthA meM tattvArthasUtra ke tInoM sUtroM ke bhAva ko samAhita kara liyA gayA hai| isa gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "svabhAvabheda kiye binA arthAt svabhAva ko chor3e binA utpAda, vyaya aura dhrauvya - ina tInoM tathA guNa aura paryAya - ina donoM se lakSita dravya hai| dravya kA svabhAva astitva sAmAnyarUpa anvaya hai| astitva do prakAra kA hotA hai - svarUpAstitva aura saadRshyaastitv| prAdurbhAva (pragaTa hone) ko utpAda, pracyuti (naSTa hone) kovyaya aura avasthiti (kAyama rahane) ko dhrauvya kahate haiN| vistAravizeSa ko guNa kahate haiN| ve do prakAra ke hote haiM - sAmAnyaguNa aura vishessgunn| astitva, nAstitva; ekatva, anyatva; dravyatva, paryAyatva; sarvagatatva, asarvagatatva; Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra sapradezatva, apradezatva; mUrtatva, amUrtatva; sakriyatva, akriyatva; cetanatva, acetanatva; kartRtva, akartRtva; bhoktRtva, abhoktRtva aura agurulaghutva Adi sAmAnya guNa haiN| avagAhahetutva, gatinimittatA, sthitikAraNatva, vartanAyatanatva, rUpAdimatva aura cetanatva Adi vizeSa guNa haiN| ____ AyatavizeSa ko paryAya kahate haiN| cAra prakAra kI paryAyoM kA pratipAdana vigata gAthAoM meM ho cukA hai| dravya kA utpAdAdi aura guNa-paryAyoM se lakSya-lakSaNabhedahone para bhI svabhAva___ yathA khalUttarIyamupAttamalinAvasthaM prakSAlitamamalAvasthayotpadyamAnaM tenotpAdena lkssyte| na ca tena saha svarUpabhedamupavrajati, svarUpata eva tathAvidhatvamavalambate / tathA dravyamapi samupAttaprAktanAvasthaM samucitabahiraGgasAdhanasannidhisadbhAve vicitrabahutarAvasthAnaM svarUpakartRkaraNasAmarthyasvabhAvenAMtaraGgasAdhanatAmupAgatenAnugrahItamuttarAvasthayotpadyamAnaM tenotpAdena lakSyate; na ca tena saha svarUpabhedamupavrajati, svarUpata eva tthaavidhtvmvlmbte| ___yathA ca tadevottarIyamamalAvasthayotpadyamAnaM malinAvasthayA vyayamAnaM tena vyayena lakSyate; na ca tena saha svarUpabhedamupavrajati, svarUpata eva tathAvidhatvamavalambate / tathA tadeva dravyamapyuttarAvasthayotpadyamAnaM prAktanAvasthayA vyayamAnatena vyayena lakSyate / na ca tena saha svarUpabhedamupavrajati, svarUpata eva tthaavidhtvmvlmbte| yathaiva ca tadevottarIyamekakAlamalAvasthayotpadyamAnaM malinAvasthayA vyayamAnamavasthAyinyottarIyatvAvasthayA dhrauvyamAlambanamAnaM dhrauvyeNa lakSyate; na ca tena saha svarUpabhedamupavrajati, svarUpata eva tathAvidhatvamalambate; tathaiva tadeva dravyamapyekakAlamattarAvavasthayobheda nahIM hai, svarUpa bheda nahIM hai; kyoMki vastra ke samAna dravya svabhAva se hI utpAdAdi aura guNa-paryAyoM se yukta hotA hai| jisaprakAra malina vastra dhone para nirmala avasthA se utpanna hotA huA utpAda se lakSita hotA hai; kintu usakA usa utpAda ke sAtha svarUpabheda nahIM hai, vaha svarUpa se hI vaisA hai; usIprakAra pUrvAvasthArUpa pariNata jo dravya ucita bahiraMga sAdhanoM ke sAnnidhya meM anekaprakAra kI avasthAyeM dhAraNa karatA hai; vaha aMtaraMga sAdhanabhUta svarUpakartA aura svarUpakAraNa ke sAmarthyarUpa svabhAva se uttara avasthA se utpanna hotA huA utpAda se lakSita hotA hai; kintu usakA usa utpAda ke sAtha svarUpabheda nahIM hai, vaha svarUpa se hI vaisA hai| jisaprakAra vahI vastra nirmala avasthA se utpanna aura malina avasthA se vyaya ko prApta hotA huA usa vyaya se lakSita hotA hai; kintu usakA usa vyaya ke sAtha svarUpabheda nahIM hai, vaha Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 pravacanasAra svarUpa se hI vaisA hai; usIprakAra vahI dravya uttara avasthA se utpanna hotA huA aura pUrva avasthA se vyaya ko prApta hotA huA usa vyaya se lakSita hotA hai; parantu usakA usa vyaya ke sAtha svarUpabheda nahIM hai, vaha svarUpa se hI vaisA hai| ___ jisaprakAra vahI vastra eka hI samaya meM nirmala avasthA se utpanna hotA huA, malina avasthA se vyaya ko prApta hotA huA aura TikanevAlI avasthA se dhruva rahatA huA dhrauvya se lakSita hotA hai; parantu usakA usa dhrauvya ke sAtha svarUpabheda nahIM hai, svarUpa se hI vaha vaisA hai; tpadyamAnaM prAktanAvasthayA vyayamAnamavasthAyinyA dravyatvAvasthayA dhrauvyamAlambamAnaM dhrauvyeNa lakSyate; na ca tena saha svarUpabhedamupavrajati, svarUpata eva tthaavidhtvmvlmbte| yathaiva ca tadevottarIyaM vistAravizeSAtmakairguNairlakSyate na ca taiH saha svarUpabhedamupavrajati, svarUpata eva tathAvidhatvamavalambate; tathaiva tadeva dravyamapi vistAravizeSAtmakairguNairlakSyate; na ca tai: saha svarUpabhedamupavrajati, svarUpa eva tthaavidhtvmvlmbte| yathaiva ca tadevottarIyamAyatavizeSAtmakaiH paryAyavartibhistantubhirlakSyate; na ca taiH saha svarUpabhedamupavrajati, svarUpata eva tathAvidhatvamavalambate; tathaiva tadeva dravyamapyAyatavizeSAtmakaiH paryAyairlakSyate / na ca taiH saha svarUpabhedamupavrajati, svarUpata eva tthaavidhtvmvlmbte||95|| usIprakAra vahI dravya eka hI samaya uttara avasthA se utpanna pUrva avasthA se vyaya hotA huA aura TikanevAlI dravyatva avasthA se dhruva rahatA huA dhrauvya se lakSita hotA hai; kintu usakA usa dhrauvya ke sAtha svarUpabheda nahIM hai, vaha svarUpa se hI vaisA hai| jisaprakAra vahI vastra vistAravizeSasvarUpa zuklatvAdi guNoM se lakSita hotA hai; kintu usakA una guNoM ke sAtha svarUpabheda nahIM hai, svarUpa se hI vaha vaisA hai; usIprakAra vahI dravya vistAra vizeSa svarUpa guNoM se lakSita hotA hai; kintu usakA una guNoM ke sAtha svarUpabhedanahIM hai, vaha svarUpasehIvaisA hai| jisaprakAra vahI vastra AyatavizeSasvarUpa paryAyavartI tantuoM se lakSita hotA hai; parantu usakA una tantuoM ke sAtha svarUpabheda nahIM hai, vaha svarUpa se hI vaisA hai; usIprakAra vahI dravya AyatavizeSasvarUpa paryAyoM se lakSita hotA hai; parantu usakA una paryAyoM ke sAtha svarUpabheda nahIM hai, vaha svarUpa se hI vaisA hai|" ___ AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM tattvapradIpikA meM diye gaye vastra kA udAharaNa ko to saMkSepa meM dete hI haiM, sAtha meM zuddhAtmA kA bhI udAharaNa dete hue tattvapradIpikA ke samAna hI isa Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra gAthA ke bhAva ko spaSTa karate haiN| isaprakAra hama dekhate haiM ki yahA~ pratyeka dravya ke astitva ko hI dravya kA lakSaNa mAnA gayA hai aura ukta astitva meM guNa-paryAya tathA utpAda, vyaya aura dhrauvya bhI samAhita ho jAte haiN| isa bAta ko bhI spaSTa kara diyA gayA hai ki dravya yA usake guNoM meM jo utpAdAdirUpa pariNamana hotA hai, parivartana hotA hai; vaha astitvasvabhAva ko chor3e binA hI hotA hai| TIkA meM astitva ke bheda svarUpAstitva aura sAdRzyAstitva kI bhI carcA hai aura sAmAnya-vizeSa guNa bhI batAye gaye haiN| vastra ke udAharaNa ke mAdhyama se yaha bhI samajhAyA gayA hai ki astitva arthAt guNa-paryAya aura utpAda, vyaya, dhauvya ke sAtha dravya kA svarUpa bheda nahIM hai| yadyapi unameM lakSya-lakSaNabheda hai; tathApisvarUpabheda nahIM hai| jo loga svarUpa aura lakSaNa ko eka hI mAna lete haiM; unheM AcArya amRtacandra ke isa kathana kA vizeSa dhyAna denA cAhie ki lakSaNabheda to hai, para svarUpabheda nahIM hai| astitva sabhI kA eka hai; ata: svarUpabheda nahIM hai; para sabhI ke lakSaNa bhinna-bhinna haiM; isalie lakSaNabheda hai| ukta sabhI ke lakSaNa TIkA meM diye hI gaye haiM; ata: yahA~ vizeSa kucha likhane kI AvazyakatA nahIM hai| mahAsattA, sAdRzyAstitva kA hI dUsarA nAma hai aura avAntarasattA, svarUpAstitva kaa| apane svabhAva ko chor3e binA - isa pada kA artha yaha hai ki vastu svarUpAstitva ko chor3e binA sAdRzyAstitva meM sammilita hai| hama jaina bhI haiM aura digambara bhI haiN| kyoMki hama digambara jaina haiN| digambara aura jaina - donoM kA eka sAtha hone meM koI virodha nahIM hai| jisaprakAra hama digambaratva ko chor3e binA jainatva meM zAmila haiM; usIprakAra svarUpAstitva ko chor3e binA hama sAdRzyAstitva meM zAmila isaprakAra hama avAntarasattA aura mahAsattA - donoM se samRddha haiM; kyoMki hama jJAnAnandasvabhAvI haiN| isameM jJAnAnandasvabhAva hamArI avAntarasattA hai aura haiM' arthAt astitva hamArI mahAsattA hai| hama cetana hokara bhI utpAda-vyaya-dhrauvya se saMyukta aura guNaparyAya se yukta dravya haiN| utpAda-vyaya-dhrauvya se yukta aura guNa-paryAyoM se lakSita hamArI mahAsattA hai aura jJAnAnandasvabhAvI cetanatva se lakSita honA hamArI avAntara sattA hai| mahAsattA se hama sabase jur3e haiM aura avAntarasattA kI vajaha se hamArA astitva pUrNata: svataMtra hai| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 pravacanasAra isaprakAra hamane svarUpAstitva ko chor3A nahIM hai; para hama sAdRzyAstitva meM bhI zAmila haiN| hama aisI mahAsattA ke aMza haiM, jisameM svarUpAstitva ko chor3anA jarUrI nahIM hai| maiM apane svarUpAstitva meM bhI zAmila hU~ aura sAdRzyAstitva meM bhI zAmila huuN| | jIva dravya sAdRzyAstitva evaM svarUpAstitva se yukta haiN| sabhI kA astitva samAna hai| Apa bhI anaMtaguNavAle ho evaM maiM bhI anaMtaguNavAlA hU~, pudgala bhI anaMtaguNavAlA hai| Apa bhI guNaparyAya se yukta haiM evaM maiM bhI guNaparyAya se yukta huuN| mahAsattA kI apekSA hama, tuma - sabhI eka haiM, eka se haiM; ata: isa astitva kA nAma sAdRzyAstitva hai| atha krameNAstitvaM dvividhimabhidadhAti svarUpAstitvaM sAdRzyAstitvaM ceti tatredasvarUpAstitvAbhidhAnam - sabbhAvo hi sahAvo guNehiM sagapajjaehiM cittehiM / davvassa savvakAlaM uppAdavvayadhuvattehiM / / 96 / / sAdRzya arthAt eka-sA honA / eka se hone meM bhI jagata meM 'eka haiM' - aisA vyavahAra kiyA jAtA hai| hama sabhI jaina eka haiN| hamameM bhI jainatva kI zraddhA hai aura ApameM bhI jainatva kI zraddhA hai| isaprakAra hama kahanA to yahI cAhate haiM ki hama eka se haiN|' paraMtu sAdRzyAstitva kI loka meM aisI bhASA hai ki use eka haiM' - aisA hI kahA jAtA hai; kyoMki yadi eka-sA' aisA kahate haiM to usameM bheda najara AtA hai; paraMtu eka aisA kahane meM ekatA najara AtI hai| __ ata: hameM yaha apane jJAna meM samajha lenA cAhie ki hama jo aisA kaha rahe haiM ki hama saba jaina eka haiM, hama saba bhAratIya eka haiM - yaha saba sAdRzyAstitva kI vivakSA se kahA jA rahA hai| yadyapi hama sAdRzyAstitva kI apekSA se eka haiM; paraMtu svarUpAstitva kI apekSA se hama kisI se bhI eka (abheda) nahIM haiN| yaha sAdRzyAstitva kA jo kathana jinAgama meM kiyA hai, vaha svarUpAstitva ko chor3e binA hai| hamane apanI mAnyatA meM usa svarUpAstitva ko chor3akara para ke sAtha ekatva sthApita kara liyA hai - yahI mithyAdarzana hai, yahI paryAyamUr3hatA hai, parasamayapanA hai| sAdRzyAstitva arthAt mahAsattA kI apekSA hama saba eka haiN| isaprakAra parapadArthoM se hamArA haiM kA sambandha hai, astitva kA saMbaMdha hai; paraMtu isameM pratyeka kA astitva pRthakpRthak hai- yahI svarUpAstitva hai||95|| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 195 vigata gAthA meM dravya kI paribhASA batAI gaI hai| jisameM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki astitva do prakAra kA hotA hai - svarUpAstitva aura saadRshyaastitv| aba isa gAthA meM svarUpAstitva kA svarUpa spaSTa karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) guNa-citramayaparyAya se utpAdavyayadhruvabhAva se | jo dravya kA astitva hai vaha ekamAtra svabhAva hai||96|| guNa aura anekaprakAra kI paryAyoM tathA utpAda-vyaya-dhrauvya se dravya kA jo astitva sadAkAla hai; vaha vastutaH dravya kA svabhAva hai| sadbhAvo hi svabhAvo guNaiH svkpryyaishcitraiH| 0 ya sa ya sarva ka la ma tpAdavya yadhu va tva: / / 96 / / astitvaM hi kila dravyasya svabhAvaH, tatpunaranyasAdhananirapekSatvAdanAdyanantatayAhetukayaikarUpayA vRttyA nityapravRttatvAdvibhAvadharmavailakSaNyAcca bhAvabhAvavadbhAvAnnAnAtve'pi pradezabhedAbhAvAdravyeNa sahakatvamavalambamAnaM dravyasya svabhAva eva kathaM na bhvet| __tattu dravyAntarANAmiva dravyaguNaparyAyANAM na pratyekaM parisamApyate / yato hi parasparasAdhitasiddhiyuktatvAtteSAmastitvamekameva, kaartsvrvt| ___ yathA hi dravyeNa vA kSetreNa vA kAlena vA bhAvena vA kArtasvarAt pRthaganupalabhyamAnaiH kartRkaraNAdhikaraNarUpeNa pItatAdiguNAnAM kuNDalAdiparyAyANAM ca svarUpamupAdAya pravartamAnapravRttiyuktasya kArtasvarAstveina niSpAdiniSpattiyuktaiH pItatAdiguNaiH kuNDalAdiparyAyaizca yadastitvaM kArtasvarasya sa svabhAvaH, tathA hi dravyeNa vA kSetreNa vA kAlena vA bhAvena vA dravyAtpRthaganupalabhyamAnaiH kartRkaraNAdhikaraNarUpeNa guNAnAM paryAyANAM ca svarUpamupAdAya pravartamAnapravRttiyuktasya dravyAstitvena niSpAditaniSpattiyuktairguNaiH paryAyaizca yadastitvaM dravyasya sa svbhaavH| ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - "astitva dravya kA svabhAva hai aura vaha astitva anya sAdhanoM se nirapekSa hone ke kAraNa anAdi-anaMta hone se, ahetuka ekarUpavRtti se sadA hI pravartita hone ke kAraNa vibhAvadharma se nirapekSa hone se, bhAva aura bhAvavAnatA ke kAraNa anekatva hone para bhI pradezabheda na hone se, dravya ke sAtha ekatva dhAraNa karatA huA astitva, dravya kA svabhAva hI kyoM na ho? Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 pravacanasAra tAtparya yaha hai ki anAdi-anaMta hone se, vibhAvadharma se vilakSaNa hone se aura pradezabheda na hone se astitva dravya kA svabhAva hI hai| jisaprakAra vaha astitva bhinna-bhinna dravyoM meM pratyeka meM samApta ho jAtA hai; usaprakAra dravya-guNa-paryAya meM pratyeka meM samApta nahIM hotA; kyoMki unakI siddhi paraspara hotI hai| yadi eka na ho to dUsarA bhI siddha nahIM hotA; isalie unakA astitva sone kI bhA~ti eka hI hai| jisaprakAra jo pItatvAdi guNa aura kuNDalAdi paryAyeM dravya, kSetra, kAla yA bhAva se sonerUpa dravya se pRthak dikhAI nahIM detI; una pItatvAdi guNoM aura kuNDalAdi paryAyoM ke svarUpakodhAraNa karake kartA-karaNa-adhikaraNarUpase pravarttamAna sone ke astitva se utpanna pItatvAdiguNoM aura kuNDalAdi paryAyoM se josone kA astitva hai, vaha sone kA svabhAva hai; yathA vA dravyeNa vA kSetreNa vA kAlena vA bhAvena vA pItatAdiguNebhyaH kuNDalAdiparyAyebhyazca pRthaganupalabhyamAnasya kartRkaraNAdhikarUpeNa kArtasvarasvarUpamupAdAya pravartamAnapravRttiyuktaiH pItatAdiguNaiH kuNDalAdiparyAyaizca niSpAditaniSpattiyuktasya kArtasvarasya mUlasAdhanatayA tairniSpAditaM yadastitvaM sa svabhAvaH, tathA dravyeNa vA kSetreNa vA kAlena vA bhAvena vA guNebhya: paryAyebhyazca pRthaganupalabhyamAnasya kartRkaraNAdhikaraNarUpeNa dravyasvarUpamupAdAya pravartamAnapravRttiyuktairguNaiH paryAyaizca niSpAditaniSpattiyuktasya dravyasya mUlasAdhanatayA tairniSpAditaM yadastitvaMsa svbhaavH|| ___kiMca - yathA hi dravyeNa vA kSetreNa vA kAlena vAbhAvena vA kArtasvarAtpRthaganupalabhyamAnaiH kartRkaraNAdhikarUpeNa kuMDalAGgadapItatAdyutpAdavyayadhrauvyANAM svarUpamupAdAya pravartamAnapravRttiyuktasya kArtasvarAstitvena niSpAditaniSpattiyuktai: kuNDalAGgadapItatAdyutpAdavyayadhrauvyairyadastitvaM kArtarasvarasya sasvabhAvaH, tathA hi dravyeNa vAkSetreNa vA kAlena vAbhAvena vAdravyAtpRthaganupalabhyamAnai: kartRkaraNAdhikarUpeNotpAdavyayadhrauvyANAMsvarUpamupAdAya pravartamAnapravRttiyuktasya dravyAstitvena niSpAditaniSpattiyuktairutpAdavyayadhrauvyairyadastitvaM dravyasya sa svbhaavH| usIprakAra jo guNa aura paryAyeM dravya, kSetra, kAla yA bhAva se dravya se pRthak dikhAI nahIM dete; una guNoMaura paryAyoM ke svarUpakodhAraNa karake kartA-karaNa-adhikaraNarUpase pravarttamAna dravya ke astitva se utpanna guNoM aura paryAyoM se jodravya kA astitva hai, vaha dravya kA svabhAva hai| jisaprakAra dravya, kSetra, kAla yA bhAva se jo sonA pItatvAdi guNoM se aura kuNDalAdi paryAyoM se pRthak dikhAI nahIM detA; usa sone ke svarUpa ko dhAraNa karake kartA-karaNaadhikaraNarUpa se pravarttamAna pItatvAdiguNoM aura kuNDalAdi paryAyoM se utpanna sone kA mUla Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 197 sAdhanapane sone se niSpanna hotA huA jo astitva hai, vaha sone kA svabhAva hai; usIprakAra dravya, kSetra, kAla yAbhAva se jo dravya, guNoM aura paryAyoM se pRthak dikhAI nahIM detA, usa dravya ke svarUpa ko dhAraNa karake kartA-karaNa-adhikaraNarUpa se pravarttamAna guNoM aura paryAyoM se utpanna dravya kA mUla sAdhanapane dravya se niSpanna hotA huA jo astitva hai, vaha dravya kA svabhAva hai| isaprakAra yahA~guNa-paryAyoM se dravya kA aura dravya se guNa-paryAyoM kA astitva siddha kiyA gayA hai aura use dravya kA svabhAva batAyA gayA hai| jisaprakAra sone ke udAharaNa se dravya kA aura guNa-paryAyoM kA eka hI astitva hai - yaha samajhAyA hai; usIprakAra aba sone ke ukta udAharaNa se hI yaha samajhAte haiM ki dravya kA aura utpAda-vyaya-dhrauvya kAbhI eka hI astitva hai aura vaha dravya kA svabhAva hai| yathAvAdravyeNa vAkSetreNa vAkAlena vAbhAvena vAkuNDalAGgadapItatAdyutpAdavyayadhrauvyebhyaH pRthaganupalabhyamAnasya kartRkaraNAdhikaraNarUpeNa kArtasvarasvarUpamupAdAya pravartamAnapravRttiyuktai :kuNDalAGgadapItatAdyutpAdavyayadhrauvyairniSpAditaniSpattiyuktasya kAtasvarasya mUlasAdhanatayA tairniSpAditaM yadastitvaM sa svabhAvaH, tathA dravyeNa vA kSetreNa vA kAlena vA bhAvena votpAdavyayadhrauvyebhya: pRthaganupalabhyamAnasya kartRkaraNAdhikaraNarUpeNa dravyasvarUpamupAdAya pravartamAnapravRttiyuktairutpAdavyayadhrauvyaniSpAditaniSpattiyuktasya dravyasya mUlasAdhanatayA tairniSpAditaM ydstitvNssvbhaavH||9|| jisaprakAra dravya, kSetra, kAla yAbhAva se sone se apRthak kartA-karaNa-adhikaraNarUpa se kuNDalAdi utpAdoM ke, vAjUbaMdAdi vyayoM ke aura pItatvAdidhrauvyoM ke svarUpa ko dhAraNa karake pravarttamAna sone ke astitva se niSpanna kuNDalAdi utpAda, bAjUbaMdAdi vyaya aura pItatvAdi dhrauvyoM se jo sone kA astitva hai, vaha sone kA svabhAva hI hai; usIprakAra dravya, kSetra, kAla yAbhAva se dravya se apRthak kartA-karaNa-adhikaraNa se utpAda-vyaya-dhrauvyoM ke svarUpa ko dhAraNa karake pravarttamAna dravya ke astitva se niSpanna utpAda-vyaya-dhrauvyoM se jo dravya kA astitva hai, vaha dravya kA svabhAva hI hai| jisaprakAra dravya, kSetra, kAla yAbhAva se kuNDalAdi utpAdoM, bAjU-baMdAdi vyayoM aura pItatvAdi dhrauvyoM se apRthak kartA-karaNa-adhikaraNarUpa se sone ke svabhAva ko dhAraNa karake pravarttamAna kuNDalAdi utpAdoM, bAjUbaMdAdivyayoM aura pItatvAdidhrauvyoM se niSpanna sone kA mUla sAdhanapane se, unase niSpanna hotA huA jo astitva hai, vaha sone kA svabhAva hI hai; usIprakAra dravya, kSetra, kAla yAbhAva se utpAda-vyaya-dhrauvyoM se apRthak kartA-karaNa Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 pravacanasAra adhikaraNarUpa se dravya ke svabhAva ko dhAraNa karake pravarttamAna utpAda-vyaya-dhrauvyoM se niSpanna dravya kA mUla sAdhanapane se unase niSpanna hotA huA jo astitva hai; vaha dravya kA svabhAva hI hai|" ___ ukta TIkA kA saMkSipta sAra yaha hai ki dravya aura astitva meM pradezabheda nahIM hai| vaha astitva anAdi-anaMta hai, ahetuka ekarUpa pariNati se sadA pariNamita hotA hai; isalie vibhAva dharma se bhinna hai| aisA hone se vaha astitva dravya kA svabhAva hI hai| isIprakAra guNa-paryAyoM aura dravya kAastitvabhIeka hI hai,abhedahI hai; kyoMki guNaparyAyeM dravya se hI niSpanna hotI haiM aura dravya guNa-paryAyoM se niSpanna hotA hai| idaM tu sAdRzyAstitvAbhidhAnamastIti kathayati - iha vivihalakkhaNANaM lakkhaNamegaM saditti svvgyN| uvadisadA khalu dhammaM jiNavaravasaheNa paNNattaM / / 97 / / iha vividhalakSaNAnAM lakSaNamekaM saditi sarvagatam / upadizatA khalu dharma jinavaravRSabheNa prajJaptam / / 97 / / iha kila prapaJcitavaicitryeNa dravyAntarebhyo vyAvRttya vRttena pratidravyaM sImAnamAsUtrayatA isIprakAra utpAda-vyaya-dhrauvya kA aura dravya kA astitva bhI eka hI hai; kyoMki utpAdavyaya-dhrauvya dravya se hI niSpanna hote haiM aura dravya utpAda-vyaya-dhrauvyoM se hI niSpanna hotA hai| isaprakAra isa gAthA meM svarUpAstitva kA svarUpa spaSTa karate hue yaha kahA gayA hai ki svarUpAstitva pratyeka dravya meM apanA-apanA svataMtra hai| tAtparya yaha hai ki hama kisI mahAsattA ke aMza nahIM haiM, apitu hamArI sattA pUrNata: hama meM hI hai| yahA~ yaha bAta vizeSa dhyAna deneyogya hai ki jisaprakAra pratyeka dravya kI sattA pUrNataH svataMtra hai; usIprakAra eka dravya ke antargata honevAle guNoM kI, pradezoM kI aura paryAyoM kI sattA bhinnabhinna nahIM hai, apitu eka hI hai| tAtparya yaha hai dravya, usake guNa aura unakI paryAyoM meM pradezabheda nahIM haiN||96|| vigata gAthA meM svarUpAstitva kI carcA kI gaI; aba isa gAthA meM sAdRzyAstitva kA svarUpa spaSTa karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana: dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 199 ( harigIta ) re sarvagata sat eka lakSaNa vividha dravyoM kA kahA / jinadharma kA upadeza dete hue jinavaradeva ne ||17|| jinavaravRSabha ne dharma kA upadeza karate hue isa vizva meM vividha lakSaNa vAle dravyoM kA 'sat' aisA sarvagata eka lakSaNa kahA hai| tAtparya yaha hai ki apane-apane svarUpAstitva se sampanna sabhI dravyoM ko milAkara eka lakSaNa sat (sAdRzyAstitva) hai| aisA jinavaradeva ne kahA hai / isa gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - - "yadyapi isa loka meM vicitratA se vistArita sabhI dravya anya dravyoM se vyAvRtta rahakara vizeSalakSaNabhUtena ca svarUpAstitvena lakSyamANAnAmapi sarvadravyANAmastamitavaicitryaprapaJcaM pravRttya vRttaM pratidravyamAsUtrita sImAnaM bhindatsaditi sarvagataM sAmAnyalakSaNabhUtaM sAdRzyAstitvamekaM khalvavabodhavyam / evaM sadityabhidhAnaM saditi paricchedanaM ca sarvArthaparAmarzi syAt / yadi punaridameva na syAttadA kiMcitsaditi kiMcidasaditi kiMcitsaccAsacceti kiMcidavAcyamiti ca syAt / tattu vipratiSiddhameva prasAdhyaM caitadanokahavat / yathA hi bahUnAM bahuvidhAnAmanokahAnAmAtmIyasyAtmIyasya vizeSalakSaNabhUtasya svarUpAstitvasyAvaSTambhenottiSThannAnAtvaM, sAmAnyalakSaNabhUtena sAdRzyodbhAsinAnokahatvenotthApitamekatvaM tiriyate / tathA bahUnAM bahuvidhAnAM dravyANAmAtmIyAtmIyasya vizeSalakSaNabhUtasya svarUpAstitvasyAvaSTambhenottiSThannAnAtvaM sAmAnyalakSaNabhUtena sAdRzyodbhAsinA sadityasya bhAvenotthApitamekatvaM tiriyati / yathA ca teSAmanokahAnAM sAmAnyalakSaNabhUtena sAdRzyodbhAsinAnokahatvenotthApitenaikaapanI-apanI sImA meM rahate hue vizeSalakSaNabhUta svarUpAstitva se lakSita hote haiM; tathApi sabhI dravyoM kA vicitratA ke vistAra ko asta karatA huA, sabhI dravyoM meM pravRtta hokara rahanevAlA, pratyeka dravya kI sImA kI upekSA karatA huA 'sat' aisA jo sarvagrAhya sAmAnyalakSaNabhUta sAdRzyAstitva hai, vaha vastuta: eka hI hotA hai| isaprakAra 'sat' aisA vacana aura 'sat' aisA jJAna sarva padArthoM kA smaraNa karAnevAlA (sarvapadArthaparAmarzI) hai| yadi vaha sabhI padArthoM kA smaraNa karAnevAlA (sarvapadArthaparAmarzI) na ho to koI padArtha sat, koI asat, koI sat-asat aura koI avAcya honA cAhie; kintu yaha to viruddha hI hai; kyoMki 'sat' - aise vacana aura 'sat' - aise jJAna ke sarvapadArthaparAmarzI hone kI bAta vRkSa Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 pravacanasAra kI bhA~ti siddha hotI hai / jisaprakAra anekaprakAra ke bahuta se vRkSoM ke apane-apane vizeSalakSaNabhUta svarUpAstitva ke avalambana se utpanna honevAle anekatva ko sAmAnyalakSaNabhUta sAdRzyadarzaka vRkSatva se utpanna honevAlA ekatva tirohita kara detA hai; usIprakAra aneka prakAra ke bahuta se dravyoM ke apane-apane vizeSalakSaNabhUta svarUpAstitva ke avalambana se utpanna honevAle anekatva ko, sAmAnyalakSaNabhUta sAdRzyadarzaka 'sat' pane se utpanna honevAlA ekatva tirohita kara detA hai| jisaprakAra inhIM vRkSoM ke viSaya meM sAmAnyalakSaNabhUta sAdRzyadarzaka vRkSatva' se utpanna honevAle ekatva se tirohita hone para bhI apane-apane vizeSalakSaNabhUta svarUpAstitva ke tvena tirohitamapi vizeSalakSaNabhUtasya svarUpAstitvAvaSTambhenottiSThAnnAnAtvamuccavAkAsti, tathA sarvadravyANAmapi sAmAnyalakSaNabhUtena sAdRzyodbhAsinA sadityasya bhAvenotthApitenaikatvena tirohitamapi vizeSalakSaNabhUtasya svarUpAstivasyAvaSTambhenottiSThannAnAtvamuccakAsti / / 97 / / avalambana se utpanna honevAlA anekatva spaSTatayA prakAzamAna rahatA hai; usIprakAra sarva dravyoM ke viSaya meM bhI sAmAnyalakSaNabhUta sAdRzyadarzaka 'sat' pane se utpanna honevAle ekatva se tirohita hone para bhI apane-apane vizeSalakSaNabhUta svarUpAstitva ke avalambana se utpanna honevAlA anekatva spaSTatayA prakAzamAna rahatA hai / " ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki jisaprakAra Ama, azoka Adi anekaprakAra ke aneka vRkSoM kA apanA-apanA svarUpAstitva bhinna-bhinna hai; isalie svarUpAstitva kI apekSA unameM anekatva (bhinnatva) hai; phira bhI sabhI vRkSoM meM samAnarUpa se pAye jAnevAle vRkSatva kI apekSA sabhI vRkSoM meM ekatva (abhinnatva) hai| jaba isa ekatva arthAt sAdRzyAstitva ko mukhya karate haiM to anekatva (svarUpAstitva) gauNa ho jAtA hai| isIprakAra jIva, pudgala Adi anekaprakAra ke aneka dravyoM kA apanA-apanA svarUpAstitva bhinna-bhinna hai; isalie svarUpAstitva kI apekSA unameM anekatva ( bhinnatva) hai; phira bhI sabhI dravyoM meM samAnarUpa se pAye jAnevAle dravyatva kI apekSA sabhI dravyoM meM ekatva (abhinnatva) hai / jaba isa ekatva arthAt sAdRzyAstitva ko mukhya karate haiM to anekatva (svarUpAstitva) gauNa ho jAtA hai| isaprakAra jaba sAmAnya satpane kI mukhyatA se lakSa meM lene para sabhI dravyoM ke ekatva kI mukhyatA hone se anekatva gauNa ho jAtA hai; taba bhI vaha anekatva spaSTatayA prakAzamAna Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 201 rahatA hai| __ AcArya jayasena isa gAthA ke bhAva ko siddha bhagavAna, senA aura vana ke udAharaNa se isIprakAra spaSTa karate haiN| ve kahate haiM ki jisaprakAra muktAtmA kahane se sabhI siddhoM kA grahaNa ho jAtA hai; senA kahane para ghor3A, hAthI Adi padArthoM kA aura vana kahane para nIma, Ama Adi vRkSoM kA grahaNa ho jAtA hai; usIprakAra 'sabhI sat haiM' - aisA kahane para saMgrahanaya se sabhI padArthoM kA grahaNa ho jAtA hai, sAdRzyAstitva nAmaka mahAsattA kA grahaNa ho jAtA hai| ukta kathana kA sAra yaha hai ki sattA do prakAra kI hai - avAntarasattA aura mahAsattA / avAntarasattA svarUpAstitva hai; jo pratyeka dravya meM pRthak-pRthak hai aura usake pradezoM, guNoM aura paryAyoM meM vyApta hai| mahAsattA vaha sattA hai, jo sAmAnyarUpa se sabhI dravyoM meM vyApta hai, unake guNa-paryAyoM meM vyApta hai| ise sAdRzyAstitva bhI kahate haiN| isa bAta kAdhyAna rakhanA atyanta Avazyaka hai ki hameM apanA apanatva svarUpAstitva meM rakhanA hai, sadRzatA ke AdhAra para sabhI padArthoM meM nhiiN| svarUpAstitva meM dravya-guNa-paryAya ko milAkara eka ikAI banAI gaI hai| yaha samayasAra meM varNita ikAI nahIM hai| jisameM dravya se paryAya ko bhinna kahA gayA hai, pradezabheda evaM guNabheda ko bhI bhinna kahA gayA hai| yahA~ dravya-guNa-paryAya ko milAkara eka ikAI hai, jise svarUpAstitva kahA gayA hai| prazna - hamase atirikta jo dravya haiM, unake sAtha hamArI joekatA kI kalpanA hai, vaha kisa AdhAra para hai, usameM kyA hetu hai ? uttara- isameM hetu mAtra itanA hI hai ki ve bhI haiM aura hama bhI haiM; isaprakAra mAtra astitva kA hetu hai| isaprakAra mAtra haiM' kI riztedArI hai| mere aura gadhe kesIMga meM koI saMbaMdha nahIM hai; kyoMki gadhe ke sIMga kI na to avAntarasattA hai aura na hI mahAsattA hai; kyoMki vaha hai hI nahIM aura maiM huuN| isaprakAra tuma bhI ho aura maiM bhI hU~- isaprakAra yahA~ hai' kA saMbaMdha hai| aba AcArya kaha rahe haiM ki jisane mAtra astitva saMbaMdha ke AdhAra para svarUpAstitva ko bhUlakara kisI para se apanApana sthApita kara liyA; vaha mithyAdarzana kA dhArI mithyAdRSTi hai| samayasAra meM yaha batAyA thA ki sAdRzyAstitva ke AdhAra para svarUpAstitva ko bhUlakara para se saMbaMdha sthApita kara lenA mithyAtva hai tathA pravacanasAra meM yaha batAyA jA rahA hai ki usase mithyAtva na ho jAya - isa Dara se usa mahAsattAvAle tathya se inkAra karanA bhI mithyAdarzana hI hai| mahAsattA se lekara avAntarasattA ke madhya ananta sattAe~ haiN| 'hama saba eka haiM' - isameM Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 pravacanasAra zuddhamahAsattA kI apekSA hai| isake pazcAt 'hama saba manuSya haiM - isameM bhI azuddhamahAsattA kI apekSA hai| 'hama saba jJAnAnandasvabhAvI AtmA haiM' - yaha bhI mahAsattA hI hai, sAdRzyAstitva hI hai| avAntarasattA apane dravya-guNa-paryAya ke bAhara nahIM nikalatI hai; jabaki mahAsattA meM sabako zAmila kiyA gayA hai| isaprakAra mahAsattA aura avAntarasattA ke madhya agaNita sattAe~ haiN| jisameM sabakucha A jAya, vaha zuddhamahAsattA hai aura jisameM sabakucha to na Ave; para bahutakucha A jAya; vaha azuddhamahAsattA hai| hama saba haiM yaha zuddhamahAsattA kA udAharaNa hai aura 'hama saba manuSya haiM' - yaha azuddhamahAsattA kA udAharaNa hai| zuddhasaMgrahanaya meM zuddhamahAsattA kI vivakSA hai aura azuddhasaMgrahanaya meM azuddhamahAsattA kI vivakSA hai| RjusUtranaya mAtra avAntarasattA ko grahaNa karatA hai| vyavahAranaya zuddhamahA-sattA meM tabataka bheda karatA hai ki jabataka avAntarasattA taka na pahu~ca jaaveN| isIprakAra saMgrahanaya avAntara sattAoM kA tabataka saMgraha karatA hai ki jabataka zuddha mahAsattA taka na pahu~ca jaaveN| ye sagrahanaya aura vyavahAranaya paraspara viruddha kArya karanevAle bhI haiM aura eka-dUsare ke paraka bhI haiM / vyavahAranaya hameM zuddhamahAsattA se avAntarasattA taka lAtA hai aura saMgrahanaya avAntarasattA se zuddha mahAsattA taka le jAtA hai| isa prakriyA se vastu ke svarUpa kI jAnakArI nirmala hotI hai| dhyAna rahe yaha vyavahAranaya nizcaya-vyavahAravAlA vyavahAranaya nahIM hai; yaha to naigamAdi sapta nayoM meM AnevAlA vyavahAranaya hai| isa vyavahAranaya kA jor3A nizcayanaya se nahIM hai; apitu saMgrahanaya se hai| hama saba eka haiM' - aisA kahA, isameM haiM ke AdhAra para zuddha mahAsattA hai arthAt isameM saba sanmAtra ke AdhAra para eka ho gae haiN| phira 'cetana' aisA bheda kiyA hai, usameM cetanatA bhI mahAsattA kA hI bheda hai, isameM avAntara sattA nahIM hai; kyoMki cetanatA saba jIvoM meM hai; jabaki do jIvoM kI avAntarasattA pRthak-pRthak hai| merI cetanA alaga hai evaM ApakI cetanA alaga hai; isaprakAra hama avAntarasattA taka to Ae nhiiN| yaha to mAtra jIvatva evaM dravyatva kI pahacAna hai| yahA~ 'sva' kI pahacAna nahIM hai| 'jIvatva' yaha merI pahacAna nahIM hai| jIvatva isa lakSaNa meM anaMta jIva samAhita hote haiN| phira jIva se alaga hokara manuSya' para Ae; manuSya devoM tathA nArakiyoM se pRthak haiM; kintu Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 203 manuSya bhI 29 aMkapramANa haiN| ina sabhI ko 'manuSya' isa mahAsattA meM samAhita kara liyA; isalie yaha zuddha nahIM hai; yaha azuddhamahAsattA hai| vastutaH hama mahAsattA se avAntarasattA arthAt sAdRzyAstitva se svarUpAstitva taka Ae~, apane astitva taka Ae~; aisI sthiti meM jitane bhI saMbaMdha sthApita hoMge, ve saba sadRzatA ke AdhAra para sthApita hone ke kAraNa mahAsattA ke AdhAra para hI sthApita hoNge| yaha saba zuddhamahAsattA tathA azuddhamahAsattA ke AdhAra para hI hotA hai| svarUpAstitva ke atirikta koI bhI hamArA nahIM hai| ise chor3akara sabhI saMbaMdha asadbhUta haiN| para ke sAtha meM hamArA jo mahAsattA saMbaMdhI saMbaMdha hai; usase inkAra kara denA bhI mithyAtva hai| isa mithyAtva ke chUTe binA anya mithyAtva chUTegA hI nhiiN| atha dravyairdravyAntarasyArambhaM dravyAdarthAntaratvaM ca sattAyAH pratihanti - davvaM sahAvasiddhaM saditi jiNA taccado smkkhaadaa| siddhaM tadha AgamadoNecchadi jo sohI prsmo||98|| dravyaM svabhAvasiddhaM saditi jinaastttvt:smaakhyaatvntH| siddhaM tathA Agamato necchati yaH sa hi parasamayaH / / 98 / / isa mahAsattA kI ora kisI kA bhI dhyAna nahIM hai| Aja to sabhI svarUpAstitva arthAt eka Atmadravya ke bhItara jo guNa-paryAya ke bheda haiM, unhIM meM ulajha kara raha gaye haiN| sabhI loga bhagavAna AtmA ke svarUpAstitva ke andara hI sva-para bheda karane meM juTe haiN| are bhAI ! jo pradezabheda, guNabheda aura paryAyoM se pRthakatA kI bAta hai, vaha to vikalpoM kI utpatti na ho- isa apekSA se kahI gaI hai| vaha to prayojanavaza kiyA gayA kathana hai; vastu kA mUlasvarUpa to svarUpAstitva kI maryAdA meM hI hai| yaha to Apa jAnate hI haiM ki svarUpAstitva meM eka dravya ke dravya-guNa-paryAya - sabhI samAhita ho jAte haiN||96-97|| vigata 96-97vIM gAthAoM meM svarUpAstitva (avAntarasattA) aura sAdRzyAstitva (mahAsattA) kA svarUpa spaSTa karane ke uparAnta aba isa 98vIM gAthA meM yaha batAte haiM ki pratyeka dravya svata:siddha aura sat svabhAva sehI hai| tAtparya yaha hai ki kisIdravya kI utpatti anya dravya se nahIM hotI aura astitva dravya se bhinna nahIM hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 ( harigIta ) svabhAva se hI siddha sat jina kahA Agamasiddha hai / yaha nahIM mAne jIva jo ve parasamaya pahicAniye ||18|| pravacanasAra 'dravya svabhAva se siddha aura sat hai' - aisA jinendradeva ne kahA hai| jo ise nahIM mAnatA, vaha vastuta: parasamaya hai / gAthA meM dravya ko svabhAva se sat aura siddha kahA hai| isameM 'siddha' zabda kA artha 'mukta' nahIM hai; apitu yaha hai ki pratyeka dravya apane svabhAva se hI nirmita hai, vaha kisI kA nirmANa nahIM hai arthAt kisI se nirmita nahIM hai| vaha anAdi anaMta svata: siddha akRtrima padArtha hai aura usakA astitva bhI svayaM se hI hai / - na khalu dravyairdravyAntarANAmArambha:, sarvadravyANAM svabhAvasiddhatvAt / svabhAvasiddhatvaM tu tessaamnaadinidhntvaat| anAdinidhanaM hi na sAdhanAntaramapekSate / guNaparyAyAtmAnamAtmanaH svabhAvameva mUlasAdhanamupAdAya svayameva siddhasiddhimadbhUtaM vartate / yattu dravyairArabhyate na taddravyAntaraM kAdAcitkatvAt sa paryAya:; dvayaNukAdivanmanuSyAdivacca / dravyaM punaranavadhi trisamayAvasthAyi na tathA syAt / athaivaM yathA siddhaM svabhAvata eva dravyaM tathA sadityapi tatsvabhAvata eva siddhamityavadhAryatAm / sattAtmanAtmanaH svabhAvena niSpannaniSpattimadbhAvayuktatvAt / na ca dravyAdarthAntarabhUtA sattopapattimabhiprapadyate, yatastatsamavAyAttatsaditi syAt / sata: sattAyAzca na tAvadyutasiddhatvenArthAntaratvaM, tayordaNDadaNDivadyutasiddhasyAdarzanAt ayutasiddhatvenApi na tadupapadyate / ihedamitipratIterutpadyata iti cet kiMnibandhanA hIdamiti pratItiH / isa gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - "vastuta: bAta yaha hai ki dravyoM se kisI anya dravya kA AraMbha (utpatti) nahIM hotA; kyoMki sabhI dravya svabhAva se hI siddha haiM; anAdinidhana hone se sabhI dravyoM kA svabhAvasiddhatva siddha hI hai; kyoMki anAdinidhana padArtha anya sAdhana kI apekSA nahIM rkhte| sabhI padArtha mUla sAdhana ke rUpa meM apane guNa- paryAyAtmaka svabhAva ke kAraNa svayameva siddha haiM / jo dravyoM se utpanna hote haiM, ve anya dravya (dravyAMtara) nahIM haiM; sadA nahIM hone se, kabhIkabhI hone se ve to dviaNuka Adi va manuSyAdi paryAyoM ke samAna paryAyeM haiM; kyoMki dravya to Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra niravadhi trikAlI hone se utpanna hI nahIM hote| dravya jisaprakAra svabhAva se siddha hai; usIprakAra vaha svabhAva se hIsatbhIhai; kyoMki vaha apane sattAsvarUpa svabhAva se niSpanna hai-aisA nizcita karanA caahie| jisake samavAya se dravya sat ho - aisI anya dravyarUpa koI sattA nahIM hai| aba isI bAta ko vizeSa spaSTa karate haiM - pahalI bAta to yaha hai ki DaMDA aura DaMDI (DaMDevAlA puruSa) meM jisaprakAra kI yutasiddhatA (do padArthoM kA jur3anA) pAI jAtI hai; usaprakAra kI yutasiddhatA sat dravya aura sattA guNa meM nahIM pAI jAtI; isalie sattA aura dravya meM arthAntaratva nahIM hai| dUsare sattA aura dravya meM ayutasiddhatA se bhI arthAntaratva nahIM bntaa| ___ bhedanibandhaneti cet ko nAma bhedaH / prAdezika atAdbhAviko vA / na tAvatprAdezikaH, pUrvameva yutasiddhatvasyApasAraNAt / atAdbhAvikazcata upapanna eva yadravyaM tanna guNa iti vacanAt / ayaM tu na khalvekAntenehedamitipratIternibandhanaM, svayamevonmagnanimagnatvAt / tathAhi - yadaiva paryAyeNArphAte dravyaM tadaiva guNavadidaM dravyamayamasya guNaH, zubhramidamuttarIyamayamasya zubhro guNa ityAdivadatAdbhAviko bheda unmajati / yadA tu dravyeNArpyate dravyaM tadAstamitasamastaguNavAsanonmeSasya tathAvidhaM dravyameva zubhramuttarIyamityAdivatprapazyata: samUla evAtAdbhAviko bhedo nimajati / evaM hi bhede nimajati tatpratyayA pratItirnimajjati / tasyAM nimajjatyAmayutasiddhatvotthamarthAntaratvaM nimajjati / tata: samastamapi dravyamevaikaM bhuutvaavtisstthte| yadA tubheda unmajati, tasminnunmajati tatpratyayA pratItirunmajati / tasyAmunmajatyAmayuta 'isameM yaha hai' arthAt 'dravya meM sattA hai' - aisI pratIti ke kAraNa arthAntaratva bana jAyegA - yadi koI yaha kahe to usase pUchate haiM ki isameM yaha hai' - aisI pratIti kisake Azraya se hotI hai ? yadi aisA kahA jAya ki bheda ke Azraya se hotI hai arthAt dravya aura sattA meM bheda hai, isakAraNa hotI hai| vaha kaunasA bheda hai - prAdezika yA atAdbhAvika ? prAdezika bheda to hai nahIM; kyoMki yutasiddhatva pahale hI nirasta kara diyA gayA hai| pradezabheda to yutasiddhoM meM hI hotA hai| yadi atAdbhAvika bheda kahA jAya to ThIka hI hai; kyoMki aisA to zAstra kA bhI vacana hai| zAstroM meM bhI kahA hai ki jodravya hai, vaha guNa nahIM hai; parantu yaha atAdbhAvika bhedaekAnta se isameM yaha hai' - aisI pratIti kA kAraNa nahIM hai kyoMki vaha atAdbhAvika bheda svayaM hI Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 unmana - nimagna hotA hai / jaba paryAyArthikanaya se dekhA jAya, taba hI 'yaha zukla vastra hai, isakA zuklatva guNa hai' isaprakAra guNavAlA yaha dravya hai, yaha isakA guNa hai - isaprakAra atAdbhAvika bheda unmana (udita) hotA hai; parantu jaba dravyArthikanaya se dekhA jAya, taba jisake samasta guNavAsanA ke unmeSa asta ho gaye haiM - aise usa jIva ko 'zukla vastra hI hai' ityAdi kI bhA~ti aisA dravya hI hai' - isaprakAra dekhane para atAdbhAvika bheda samUla hI nimagna (asta) ho jAtA hai / pravacanasAra usake nimagna hone para ayutasiddhatvajanita arthAntarapanA nimagna hotA hai; isalie samasta hI eka dravya hokara rahatA hai / jaba bheda unmagna hotA hai to usake Azraya se utpanna hotI huI pratIti unmagna hotI / siddhatvotthamarthAntaratvamunmajjati / tadApi tatparyAyatvenonmajjajjalarAzerjalakallola iva dravyAnna vyatiriktaM syAt / evaM sati svayameva saddravyaM bhavati / yastvevaM necchati sa khalu parasamaya eva draSTavyaH / / 98 / / athotpAdavyayadhrauvyAtmakatve'pi saddravyaM bhavatIti vibhAvayati - sadavaTThidaM sahAve davvaM davvassa jo hi pariNAmo / atthesu so sahAvo ThidisaMbhavaNAsasaMbaddho / / 99 / / usake unmagna hone para ayutasiddhatvajanita arthAntarapanA unmagna hotA hai; taba bhI dravya ke paryAyarUpa se unmagna hone se, jisaprakAra jalarAzi se jalataraMge vyatirikta (bhinna) nahIM haiM; usIprakAra dravya se guNa vyatirikta nahIM haiM / isase yaha nizcita huA ki dravya svayameva sat hai / jo aisA nahIM mAnatA, vaha vastuta: parasamaya (mithyAdRSTi ) hI hai / " isaprakAra isa gAthA meM yaha batAyA gayA hai ki pratyeka padArtha anAdi se hai aura ananta kAla taka rhegaa| use na to kisI ne banAyA hai aura na hI koI usakA nAza kara sakatA hai| vastuta: bAta yaha hai ki dravya kI to utpatti hI nahIM hotii| jo utpanna aura naSTa hotI haiM, ve to paryAyeM haiM / sat arthAt sattA dravya kA lakSaNa hai aura vaha dravya svataH siddha hai / vaha sat arthAt sattA dravya se kathaMcit bhinna hai aura kathaMcit abhinna hai / dravyArthika naya se abhinna hai aura paryAyArthika naya se bhinna hai / jo vyakti ukta vastusvarUpa ko svIkAra nahIM karatA; vaha ajJAnI hai, mithyAdRSTi parasamaya hai| isaprakAra yahA~ yahI spaSTa kiyA gayA hai ki pratyeka padArtha svabhAva se sat hai aura Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 207 siddha hai arthAt svayaM se siddha hai, akRtrima hai||98|| vigata gAthA meM kahA gayA hai ki dravya svabhAva se hI sat hai aura svata:siddha hai; aba isa gAthA meM yaha batA rahe haiM ki svabhAva meM avasthita hone se dravya sat hai aura utpAda-vyayadhrauvyarUpa pariNamana dravya kA svabhAva hai| tAtparya yaha hai ki utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka hone para bhI dravya sat hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) svabhAva meM thita dravya sat sat dravya kA pariNAma jo| utpAdavyayadhruvasahita hai vaha hI padArthasvabhAva hai||99|| sadavasthitaM svabhAve dravyaM dravyasya yo hi prinnaamH| artheSu sa svabhAvaH sthitisaMbhavanAzasaMbaddhaH / / 99 / / iha hi svabhAve nityamavatiSThamAnatvAtsaditi dravyam / svabhAvastu dravyasya dhrauvyotpaadocchedaikyaatmkprinnaamH| __yathaiva hi dravyavAstunaH sAmastyenaikasyApi viSkambhakramapravRttivartinaH sUkSmAMzAH pradezAH, tathaiva hi dravyavRtte: sAmastyenaikasyApi pravAhakramapravRttivartinaH sUkSmAMzA: pariNAmAH / yathA ca pradezAnAM parasparavyatirekanibandhano viSkambhakramaH, tathA pariNAmAnAM prsprvytireknibndhnHprvaahkrmH| ___ yathaiva ca te pradezA: svasthAne svarUpapUrvarUpAbhyAmutpannocchannavAtsarvatra parasparAnusyUtisUtritaikavAstutayAnutpannapralInatvAccasaMbhUtisaMhAradhrauvyAtmakamAtmAna dhArayanti; tathaiva te pariNAmA: svAvasare svarUpapUrvarUpAbhyAmutpannocchannatvAtsarvatra parasparAnusyUtisUtritaikapravAhatayAnutpannapralInatvAcca saMbhUtisaMhAradhrauvyAtmakamAtmAnaM dhArayanti / svabhAva meM avasthita hone se dravya sat hai / dravya kA pariNAma utpAda-vyaya-dhrauvya sahita hai, vaha padArthoM kA svabhAva hai| isa gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "sadA svabhAva meM ThaharA hone se dravya sat hai aura dravya kA svabhAva dhrauvya-utpAda-vyaya kI ekatArUpa pariNAma hai| jisaprakAra dravya kAvAstu samagrapane eka hone para bhI, vistArakrama meM pravarttamAna usake jo Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 pravacanasAra sUkSma aMza haiM, ve pradeza haiM; usIprakAra dravya kI vRtti samagrapane eka hone para bhI, pravAhakrama meM pravarttamAna usake jo sUkSma aMza haiM, ve pariNAma haiN| jisaprakAra vistArakrama kA kAraNa pradezoM kA paraspara vyatireka hai; usIprakAra pravAhakrama kA kAraNa pariNAmoM kA paraspara vyatireka hai| jisaprakAra ve pradeza apane sthAna meM sva-rUpase utpanna aura pUrva-rUpase vinaSTa hone se tathA sarvatra paraspara anusyUti se racita ekavAstupane dvArA anutpanna-avinaSTa hone se utpattisaMhAra-dhrauvyAtmaka haiM; usIprakAra ve pariNAma apane avasara meM sva-rUpa se utpanna aura pUrvarUpa se vinaSTa hone se tathA sarvatra paraspara anusyUti se racita ekapravAhapane dvArA anutpannaavinaSTa hone se utpatti-saMhAra-dhrauvyAtmaka haiN| __ yathaiva ca ya eva hi pUrvapradezocchedanAtmako vAstusImAntaH, sa eva hi taduttarotpAdAtmakaH, sa eva ca parasparAnusyUtisUtritaikavAstutayAtadubhayAtmaka iti; tathaiva ya eva hi pUrvapariNAmocchedAtmakaH pravAhasImAntaH, sa eva hi taduttarotpAdAtmakaH, sa eva ca parasparAnusyUtisUtritaikapravAhatayAtadubhayAtmaka iti evamasya svabhAvata eva trilakSaNAyAMpariNAmapaddhatau durlalitasya svabhAvAnatikramAtrilakSaNameva sattvamanumodanIyam, muktaaphldaamvt| __ yathaiva hi parigRhItadrAghAmnni pralambamAne muktAphaladAmani samasteSvapi svadhAmasUccakAsatsumuktAphaleSUttarottareSudhAmasUttarottaramuktAphalAnAmudayanAtpUrvamuktAphalAnAmanudayanAt sarvatrApi parasparAnusyUtisUtrakasya sUtrakasyAvasthAnAtrailakSaNyaM prasiddhimavatarati; tathaiva hi parigRhItanityavRttinivartamAne dravye samasteSvapi svAvasareSUccakAsatsu pariNAmeSUttarottareSvavasareSUttarottarapariNAmAnAmudayanAtpUrvapUrvapariNAmAnAmanudayanAt sarvatrApi parasparAnusyUtisUtrakasya pravAhasyAvasthAnAttrailakSaNyaM prasiddhimavatarati / / 99 / / jisaprakAra vAstu kA choTese choTA aMza pUrvapradeza ke vinAzasvarUpa hai, bAda ke pradeza ke utpAdasvarUpa hai tathA paraspara anusyUti se racita eka vAstupane anubhayasvarUpa hai| usIprakAra pravAha kA choTese choTA aMza pUrvapariNAma ke vinAzasvarUpa hai, bAda ke pariNAma ke utpAdasvarUpa hai tathA paraspara anusyUti se racita ekapravAhapane anubhayasvarUpa hai| isaprakAra svabhAva se hI vilakSaNa pariNAmapaddhati meM pravarttamAna dravya, svabhAva kA atikrama nahIM karatA; isalie sattva ko trilakSaNa hI anumodanA cAhie - motiyoM ke hAra kI bhA~ti / jisaprakAra jisane (amuka) lambAI grahaNa kI hai - aise laTakate hue motiyoM ke hAra meM, Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana: dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra apane-apane sthAnoM meM prakAzita hote hue samasta motiyoM meM, pIche-pIche ke sthAnoM meM pIchepIche ke motI pragaTa hote haiM aura pahale-pahale ke motI pragaTa nahIM hote - isakAraNa tathA sarvatra paraspara anusyUti kA racayitA sUtra avasthita hone se trilakSaNatva prasiddhi ko prApta hotA hai / 209 usIprakAra jisane nityavRtti grahaNa kI hai aise pariNamita dravya meM, apane-apane avasaroM meM prakAzita (pragaTa) hote hue samasta pariNAmoM meM, pIche-pIche ke avasaroM para pIche-pIche ke pariNAma pragaTa hote haiM aura pahale-pahale ke pariNAma nahIM pragaTa hote haiM - isakAraNa tathA sarvatra paraspara anusyUti racanevAlA pravAha avasthita hone se trilakSaNapanA prasiddhi ko prApta hotA hai / ' yahA~ yaha kahA gayA hai ki jisaprakAra dravya ke vistAra kA choTe se choTA aMza pradeza hai; usIprakAra dravya ke pravAha kA choTe se choTA aMza pariNAma hai| pratyeka pariNAma svakAla meM apane rUpa se utpanna hotA hai, pUrvarUpa se naSTa hotA hai aura sarva pariNAmoM meM ekapravAhapanA hone se pratyeka pariNAma utpAda - vinAza se rahita ekarUpa dhruva rahatA hai / utpAda-vyaya-dhrauvya meM samaya-bheda nahIM hai, tInoM hI eka hI samaya meM haiM - aise utpAda-vyayadhrauvyAtmaka pariNAmoM kI paramparA meM dravya, svabhAva se hI sadA rahatA hai; isalie dravya svayaM bhI utpAda - vyaya - dhrauvyAtmaka hai| AcArya jayasena isa gAthA ke bhAva ko muktAtmA (siddhajIva) para ghaTita karake samajhAte haiM / anta meM likha dete haiM ki jisaprakAra yaha paramAtma dravya eka samaya meM utpAda-vyayadhrauvyarUpa se pariNamita hotA huA hI sattAlakSaNavAlA kahA gayA hai; usIprakAra sabhI dravya eka hI samaya meM utpAdAdirUpa se pariNamita hote hue sattAlakSaNavAle haiM - yaha artha hai| ukta kathana se kramabaddhaparyAya kI siddhi hotI hai / yaha sunizcita hotA hai ki jisa dravya kI, jo paryAya, jisa vidhi se, jisasamaya honI hai; usa dravya kI, vaha paryAya, usI vidhi se, usI samaya utpanna hogI; Age-pIche nahIM / ukta sandarbha meM 'kramabaddhaparyAya' nAmaka pustaka kA nimnAMkita kathana dRSTavya hai "ukta prakaraNa meM 'sarvatra paraspara anusyUti se racita eka pravAha' vAkya jo ki aneka bAra AyA hai, dhyAna deneyogya hai tathA motiyoM ke hAra ke udAharaNa se yaha spaSTa hai ki jisaprakAra hAra meM motiyoM kA kSetra apane krama meM niyamita hai; usIprakAra jhUlate hue hAra meM unake pragaTane kA kAla bhI niyamita hai| jisaprakAra pratyeka dravya meM usake pradeza (kSetra) kA vistAra niyamita (nizcita) haiM; usIprakAra usakA kAlapravAha bhI niyamita arthAt nizcita hai| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 pravacanasAra yahA~ kSetra ke niyamitakrama ke mAdhyama se kAla ( paryAya) saMbaMdhI niyamitakrama ko spaSTa kiyA gayA hai; kyoMki kSetra saMbaMdhI kramaniyamitatA AsAnI se samajhI jA sakatI hai| jisaprakAra dravya ko sampUrNa vistArakSetra se lakSya meM liyA jAya to usakA sampUrNa kSetra eka hI hai; usIprakAra dravya ko tInoM kAla ke pariNAmoM ko ekasAtha lakSya meM lene para usakA kAla traikAlika eka hai| phira bhI jisaprakAra kSetra meM eka niyamita pradezakrama hai, vistArakrama hai; usIprakAra kAla (paryAya) meM bhI paryAyoM kA eka niyamita paryAyakrama, pravAhakrama hai| jisaprakAra dravya ke vistArakrama kA aMza pradeza hai; usIprakAra dravya ke pravAhakrama kA aMza paryAya hai| yadyapi yaha kathana sampUrNa dravyoM kI apekSA se hai; para yahA~ vistArakrama ko yadi AkAza dravya kI apekSA samajheM to suvidhA rhegii| jisaprakAra anantapradezI AkAzA jo pradeza jahA~ sthita hai; vaha vahIM rahatA hai, usakA sthAna parivartana sambhava nahIM hai; usIprakAra sabhI dravyoM meM pradezoM kA krama niyimata hai| yahI bAta yahA~ motiyoM ke hAra ke dRSTAnta se spaSTa kI gaI hai ki motiyoM ke hAra meM jo motI jahA~ sthita hai, usakA sthAnakrama parivartana sambhava nahIM hai / yadyapi AkAza acala (niSkriya) dravya hai aura jIva aura pudgala sacala (sakriya) dravya haiM; tathApi jhUlate hue hAra kI bAta kahakara yaha spaSTa kara diyA gayA hai ki jisaprakAra jhUlate hue hAra meM bhI motiyoM kA sthAnakrama nahIM badala jAtA; usIprakAra sakriya jIvoM meM pradezoM kA krama nahIM palaTatA / jisaprakAra AkAzAdi dravyoM kA vistArakrama niyamita hai; usIprakAra unakA pravAhakrama bhI niyamita hai| jisaprakAra niyamita vistArakrama meM pheraphAra sambhava nahIM hai; usIprakAra niyamita pravAhakrama meM bhI pheraphAra sambhava nahIM hai| jisaprakAra pratyeka pradeza kA svasthAna nizcita hai; usIprakAra pratyeka pariNAma (paryAya) kA svakAla bhI nizcita hai / jisaprakAra sinemA kI rIla meM lambAI hai, usa lambAI meM jahA~ jo citra sthita hai / vaha vahIM rahatA hai, usakA sthAna parivartana sambhava nahIM hai; usIprakAra calatI huI rIla meM kauna-sA citra kisa krama se AegA yaha bhI nizcita hai, usameM bhI pheraphAra sambhava nahIM hai| Age kauna-sA citra AegA - bhale hI isakA jJAna hameM na ho, para isase koI antara nahIM par3atA, AyegA to vaha apane niyamitakrama meM hI / jaise sopAna (jInA) para sIDhiyoM kA kSetra apekSA eka aparivartanIya nizcitakrama hotA hai; usIprakAra una para caDhane kA aparivartanIya kAlakrama bhI hotA hai| jisaprakAra una para krama se Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 211 hI calA jA sakatA hai; usIprakAra una para caDhane kA kAlakrama bhI hai| jisaprakAra jitane lokAkAza ke pradeza haiM, utane hI eka jIva ke pradeza haiM; usIprakAra tInakAla ke jitane samaya haiM, utanI hI pratyeka dravya kI paryAyeM haiN| eka-eka samaya kI eka-eka paryAya nizcita hai| jisaprakAra lokAkAza ke eka-eka pradeza para eka-eka kAlANu khacita hai; usIprakAra tInoM kAla ke eka-eka samaya meM pratyeka dravya kI eka-eka paryAya khacita hai| guNoM kI apekSA se vicAra kareM to tInoM kAloM ke eka-eka samaya meM pratyeka guNa kI eka-eka paryAya bhI khacita hai| isaprakAra jaba pratyeka paryAya svasamaya meM khacita hai, nizcita hai; to phira usameM adalAbadalI kA kyA kAma zeSa raha jAtA hai ? isa sandarbha meM TIkA meM samAgata yaha vAkya bhI dhyAna dene yogya hai ki pratyeka pariNAma apane-apane avasara para hI pragaTa hotA hai|' athotpAdavyayadhrauvyANAM parasparAvinAbhAvaM dRr3hayati - Na bhavo bhaMgavihINo bhaMgo vANatthi sNbhvvihiinno| uppAdo vi ya bhaMgo Na viNA dhovveNa attheNa // 100 / na bhavo bhaGgavihIno bhaGgo vA nAsti saMbhavavihInaH / utpAdo'pi ca bhaGgo na vinA dhrauvyeNArthena / / 100 / / na khalu sargaH saMhAramantareNa, na saMhAro vA sargamantareNa, na sRSTisaMhArau sthitimantareNa, na sthitiH, sargasaMhAramantareNa / ya eva hi sargaH sa eva saMhAraH, ya eva saMhAraH sa eva sargaH; yAveva sargasaMhArau saiva sthiti:, yaiva sthitistAveva srgsNhaaraaviti| ina sabase yahI niSkarSa nikalatA hai ki jisa dravya kI, jo paryAya, jisa samaya, jisa kAraNa se honI hai| vaha tadanasAra hI hotI hai|' isaprakAra isa gAthA meM yahI batAyA gayA hai ki pratyeka padArtha kA pradezakrama aura paryAyakrama pUrNataH sunizcita hai| yadi isa sandarbha meM vizeSa jijJAsA ho to lekhaka kI anya kRti kramabaddhaparyAya kA svAdhyAya karanA cAhie / / 99 / / vigata gAthA meM yaha batAyA gayA hai ki utpAda-vyaya-dhrauvya dravya kA svabhAva hai; aba isa 100vIM gAthA meM yaha batAyA jA rahA hai ki utpAda-vyaya-dhrauvya meM avinAbhAva hai| tAtparya yaha hai ki ye tInoM eka sAtha hI rahate haiM; eka ke binA dUsarA nahIM rhtaa| 1. DaoN. hukamacanda bhArilla : kramabaddhaparyAya, pRSTha 22-24 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 pravacanasAra gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - ( harigIta) bhaMgabina utpAda nA utpAda bina nA bhaMga ho| utpAda-vyaya ho nahIM sakate eka dhrauvya padArtha bina ||100|| utpAda, bhaMga (vyaya) binA nahIM hotA aura bhaMga, utpAda binA nahIM hotA tathA utpAda aura vyaya, dhrauvya ke binA nahIM hote| isa gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "vastuta: bAta yaha hai ki sarga (utpAda) saMhAra (vyaya) ke binA nahIM hotA aura saMhAra sarga ke binA nahIM hotaa| isIprakAra sRSTi (utpAda) aura saMhAra, sthiti (dhrauvya) ke binA nahIM hote aura sthiti, sarga aura saMhAra ke binA nahIM hotii| adhika kyA kaheM - jo sarga hai, tathAhi - ya eva kumbhasya sargaH, sa eva mRtpiNDasya saMhAraH; bhAvasya bhAvAntarAbhAvasvabhAvenAvabhAsanAt / ya eva ca mRtpiNDasya saMhAraH, sa eva kumbhasya sargaH, abhAvasya bhaavaantrbhaavsvbhaavenaavbhaasnaat| yau ca kumbhapiNDayo: sargasaMhArau saivamRttikAyA: sthitiH, vyatirekamukhenaivAnvayasya prakAzanAt / yaiva ca mRttikAyA: sthitistAveva kumbhapiNDayoH sargasaMhArI, vytirekaannaamnvyaantikrmnnaat| yadi punarnedamevamiSyeta tadAnyaH sargo'nyaH saMhAraH anyA sthitirityAyati / tathA sati hi kevalaM sarga mRgayamANasya kumbhasyotpAdana kAraNAbhAvAdabhavanireva bhavet, asadutpAda eva vaa| tatra kumbhasyAbhavano sarveSAmeva bhAvAnAmabhavanireva bhavet / asadutpAdevAvyomaprasavAdInAmapyutpAdaH syaat| tathA kevalaM saMhAramArabhamANasya mRtpiNDasya saMhArakAraNAbhAvAdasaMharaNireva bhavet, saduccheda eva vA / tatra mRtpiNDasyAsaMharaNau sarveSAmeva bhAvAnAmasaMharaNireva bhavet / saducchede vA saMvidAdInAmapyucchedaH syAt / vahI saMhAra hai; jo saMhAra hai, vahI sarga hai; jo sarga aura saMhAra haiM, vahI sthiti hai tathA jo sthiti hai, vahI sarga aura saMhAra haiN| __ aba isI bAta ko vizeSa spaSTa karate haiM - jo kuMbha kA sarga hai, vaha mRttikApiMDa kA saMhAra hai; kyoMki bhAva kA bhAvAntara ke abhAvasvabhAva se avabhAsana hai| tAtparya yaha hai ki bhAva anyabhAva ke abhAvarUpa hI hotA hai| jo mRttikApiMDa kA saMhAra hai, vaha kuMbha kA sarga hai; kyoMki abhAva kA bhAvAntara Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 213 ke bhAvasvabhAva se avabhAsana hai| tAtparya yaha hai ki nAza anyabhAva ke utpAdarUpa hI hotA hai| ___ jo kuMbha kA sarga aura piNDa kA saMhAra hai, vahI miTTI kI sthiti hai; kyoMki vyatireka anvaya kA atikramaNa nahIM krte| jo miTTI kI sthiti hai, vahI kuMbha kA sarga aura piNDa kA saMhAra hai; kyoMki vyatirekoM dvArA hI anvaya prakAzita hotA hai| yadi aisAna mAnA jAya to aisA siddha hogA ki sarga anya hai, saMhAra anya hai aura sthiti anya hai| aisA hone para kevala sargazodhaka kuMbha kI, utpAdana kAraNa kA abhAva hone se utpatti hI nahIM hogI athavA asat kA utpAda hogaa| yadi kuMbha kI utpatti na hogI to samasta bhAvoM kI utpatti hI nahIM hogI athavA yadi asat kA utpAda ho to AkAza puSpa kA bhI utpAda hogaa| tathA kevalAM sthitimupagacchantyA mRttikAyAvyatirekAkrAntasthityanvayAbhAvAdasthAnireva bhavet, kSaNikanityatvameva vaa| tatra mRttikAyA asthAnau sarveSAmeva bhAvAnAmasthAnireva bhavet / kSaNikanityatve vA cittakSaNAnAmapi nityatvaM syAt / tata uttarottaravyatirekANAM sargeNa pUrvapUrvavyatirekANAM saMhAreNAnvayasyAvasthAnenAvinAbhUtamudyotamAnanirvighnatrailakSaNyalAJchanaM drvymvshymnumntvym||100|| athotpAdAdInAM dravyAdarthAntaratvaM saMharati - uppAdaTThidibhaMgA vijaMte pajjaesu pjjaayaa| davve hi saMti NiyadaM tamhA davvaM havadi savvaM / / 101 / / tAtparya yaha hai ki bAta mAtra kuMbha kI hI nahIM hai, apitu koI bhI kArya sampanna na hogA athavA jisakI loka meM sattA hI nahIM hai - aise AkAza ke phUla aura gadhe ke sIMgoM kI utpatti bhI hone lagegI; kyoMki utpanna hone aura nahIM hone kA koI niyama hI nahIM rhaa| yadi miTTI kevala sthiti ko hI dhAraNa kare to vyatirekoM sahita sthiti kA abhAva hone se sthiti hI nahIM hogI athavA kSaNika ko bhI nityatva A jaayegaa| tathA yadi miTTI kI sthiti na ho to samasta hI bhAvoM kI sthiti nahIM hogI athavA kSaNika nitya ho jAya to citta ke kSaNika bhAvoM ko bhI nityatva kA prasaMga AyegA; isalie dravya ko uttarottara vyatirekoM ke sarga ke sAtha, pUrva-pUrva ke vyatirekoM ke saMhAra ke sAtha aura anvaya ke avasthAna dhrauvya ke sAtha avinAbhAvavAlAaura abAdhita bhinna trilakSaNavAlA avazya mAnanA caahie|" Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 pravacanasAra ___ AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM miTTI ke piNDa aura ghar3e kA udAharaNa na dekara mithyAtva ke abhAva aura samyagdarzana kI prApti ke udAharaNa ke mAdhyama se isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karate haiN| isaprakAra isa gAthA meM yahI batAyA gayA hai ki sat; utpAda, vyaya aura dhrauvyAtmaka hI hotA hai; ata: ye tInoM pratyeka vastu meM eka samaya meM ekasAtha hI hote haiN||100|| vigata gAthAoM meM yaha batAyA gayA hai ki sat, utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka hai aura vaha sat hI dravya kA lakSaNa hai| ye utpAda, vyaya aura dhrauvya tInoM eka samaya meM, eka hI dravya meM eka sAtha hI hote haiM aura aba isa 101vIM gAthA meM yaha batAyA jA rahA hai ki ye utpAda, vyaya aura dhrauvya - tInoM eka dravya hI haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) paryAya meM utpAda-vyaya-dhava davya meM paryAyeM haiN| basa isalie to kahA hai ki ve sabhI ika dravya haiN||101|| utpAdasthitibhaGgA vidyante paryAyeSu pryaayaaH| dravye hi santi niyataM tasmAdravyaM bhavati sarvam / / 101 / / utpAdavyayadhrauvyANi hi paryAyAnAlambante, te punaH pryaayaadrvymaalmbnte| tataH samastamapyetadekameva dravyaM na punadravyAntaram / __dravyaM hi tAvatparyAyairAlambyate, samudAyina: samudAyAtmakatvAt paadpvt| yathA hi samudAyI pAdapa: skandhamUlazAkhAsamudAyAtmakaH skandhamUlazAkhAbhirAlambita eva pratibhAti, tathA samudAyi dravyaM paryAyasamudAyAtmakaM paryAyairAlambitameva pratibhAti / paryAyAstUtpAdavyayadhrauvyarAlambyante utpAdavyayadhrovyANAmaMzadharmatvAt biijaakurpaadptvvt| yathA kilAzinaH pAdapadasya bIjAGakurapAdapatvalakSaNAstrayoM'zA bhaGgotpAdadhrauvyalakSaNairAtmadharmairAlambitA: samameva pratibhAnti, tathAMzinodravyasyocchidyamAnotpadyamAnAvatiSThamAnabhAvalakSaNAstrayoM'zAbhaGgotpAdadhrauvyalakSaNairAtmadharmairAlambitAH samameva prtibhaanti| utpAda, vyaya aura dhrauvya paryAyoM meM hote haiM aura paryAyeM dravya meM hotI haiM - yaha niyama hai; isalie ye saba dravya hI haiN| AcArya amatacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM "utpAda, vyaya aura dhrauvya paryAyoM ke Azraya se haiM aura paryAyeM dravya ke Azraya se haiM: isalie yaha saba dravya hI haiM. dravyAntara nhiiN| prathama to paryAyeM dravyAzrita haiM; kyoMki vRkSa kI bhA~ti samudAyI samudAya-svarUpa hotA hai| jisaprakAra samudAyI vRkSa; skandha, mUla aura zAkhAoM kA samudAyarUpa hone se skandha, mUla Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 215 aura zAkhAoMse Alambita dikhAI detA hai; isIprakAra samudAyIdravya paryAyoM ke samudAyasvarUpa hone se paryAyoM ke dvArA avalambita bhAsita hotA hai| ___ tAtparya yaha hai ki jisaprakAra skandha, mUla aura zAkhAyeM vRkSAzrita hI haiM; usIprakAra paryAyeM dravyAzrita hI haiM; dravya se bhinna padArtharUpa nahIM haiN| paryAyeM utpAda-vyaya-dhrauvya dvArA avalaMbita haiM arthAt utpAda-vyaya-dhrauvya paryAyAzrita haiM; kyoMki utpAda-vyaya-dhrauvya bIja, aMkura aura vRkSatva kI bhA~ti aMzoM ke dharma haiM, aMzI kai nhiiN| jisaprakAra aMzI vRkSa ke bIja, aMkura aura vRkSatvarUpa tIna aMza vyaya-utpAdadhrauvyarUpa nijadharmoM se AlaMbita ekasAtha hI dikhAI dete haiM; usIprakAra aMzI-dravya ke naSTa hotA huA bhAva, utpanna hotA huA bhAva aura avasthita rahanevAlA bhAva - ye tInoM aMza vyaya-utpAda-dhrauvya svarUpa nija dharmoM ke dvArA AlaMbita ekasAtha hI dikhAI dete haiM; kintu yadibhaMga, utpAda aura dhrauvya kodravya kAhI mAnA jAya to saba kucha pralaya ko prApta hogaa| yadi punarbhaGgotpAdadhrauvyANi dravyasyaiveSyante tathA samagrameva viplvte| tathAhi bhaMge tAvat kSaNabhaGgakaTAkSitAnAmekakSaNa eva sarvadravyANAM saMharaNAdravyazUnyatAvatAraH saducchedo vA / utpAde tu pratisamayotpAdamudritAnAM pratyekaM dravyANAmAnantyamasadutpAdo vaa| dhrauvye tu kramabhuvAM bhAvAnAmabhAvAdravyasyAbhAva: kSaNikatvaM vaa| ata utpAdavyayadhrauvyairAlambyantAMparyAyA: paryAyaizca dravyamAlabyatAM, yena samastamapyetadekameva dravyaM bhavati / / 101 / / yadi dravya kA hI bhaMga mAnA jAya to kSaNabhaMga se lakSita samasta dravyoM kA eka kSaNa meM hI saMhAra ho jAne se dravyazUnyatA A jAyegI athavA sat kA uccheda ho jaayegaa| yadi dravya kAhI utpAda mAnA jAya tosamaya-samaya para honevAle utpAda ke dvArA cinhita dravyoM ko pratyeka ko anaMtatA A jaayegii| yadi dravya kA hI dhrauvyatva mAnA jAya to kramaza: honevAle bhAvoM ke abhAva ke kAraNa dravya kA abhAva ho jAyegA athavA kSaNikapanA hogaa| isalie yahI ThIka hai ki utpAda, vyaya aura dhrauvya paryAyoM ke Azraya se haiM aura paryAyeM dravya ke Azraya se haiM; isalie ye saba dravya hI haiM, dravyAntara nhiiN|" __tattvapradIpikA TIkA ke bhAva ko paNDita hemarAjajI dvArA bhAvArtha ke rUpa meM isaprakAra vyavasthita kiyA gayA hai - "bIja, aMkura aura vRkSatva - ye vRkSa ke aMza haiN| bIja kA nAza, aMkura kA utpAda aura vRkSatva kA dhrauvya - tInoM ekasAtha hI hote haiN| isaprakAra nAza bIja ke Azrita hai, utpAda Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 pravacanasAra aMkura ke Azrita hai aura dhrauvya vRkSatva ke Azrita hai| nAza, utpAda aura dhrauvya bIja, aMkura aura vRkSatva se bhinna padArtharUpa nahIM hai tathA bIja, aMkura aura vRkSatva bhI vRkSa se bhinna padArtharUpa nahIM hai| isalie yaha saba eka vRkSa hI haiN| isIprakAra naSTa hotA huA bhAva, utpanna hotA huA bhAva aura dhrauvya bhAva - ye saba dravya ke aMza haiN| naSTa hote hue bhAva kA nAza, utpanna hote hue bhAva kA utpAda aura sthAyI bhAva kA dhrauvya eka hI sAtha haiN| isaprakAra nAza, naSTa hote bhAva ke Azrita hai, utpAda, utpanna hote bhAva ke Azrita hai aura dhrauvya, sthAyI bhAva ke Azrita hai| nAza, utpAda aura dhrauvya una bhAvoM se bhinna padArtharUpa nahIM hai aura ve bhAva bhI dravya se bhinna padArtharUpa nahIM haiN| isalie yaha saba eka dravya hI haiN|" utpAda, vyaya aura dhuvatva kA ekatva AcArya amRtacandra ne ukta TIkA meM bIja, aMkura athotpAdAdInAM kSaNabhedamudasya dravyatvaM dyotayati - samavedaM khalu davvaM sNbhvtthidinnaassnnnnidddhehiN| ekkammi ceva samaye tamhA davvaM khu tattidayaM / / 102 / / samavetaM khalu dravyaM saMbhavasthitinAzasaMjJitArthaiH / ekasmin caiva samaye tasmAdravyaM khalu tatritayam / / 102 / / iha hi yo nAma vastuno janmakSaNa: sa janmanaiva vyAptatvAt sthitikSaNo nAzakSaNazca na aura vRkSatva ke udAharaNa se samajhAyA hai; kintu AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM svasaMvedanajJAna ke utpAda, ajJAna paryAya ke vyaya aura donoM ke AdhArabhUta Atmadravyatva kI sthiti para ghaTita karake samajhAte haiN| anta meM yaha kahate haiM ki anvayadravyArthikanaya se ye sabhI dravya haiN| isaprakAra ve nAmollekhapUrvaka naya kA ullekha bhI kara dete haiN| isaprakAra isa gAthA meM yahI kahA gayA hai ki utpAda, vyaya aura dhrauvya paryAyoM ke hI hote haiM, dravya ke nahIM; kyoMki dravya to anAdi-anaMta dhruva padArtha hai; usakA utpAda aura nAza kaise saMbhava hai ? hA~, yaha bAta avazya hai ki utpAdAdi kI AdhArabhUta paryAyeM dravya kI hI haiM; isakAraNa ye saba dravya hI haiN||101|| 100vIM gAthA meM utpAda, vyaya binA nahIM hotA; vyaya, utpAda binA nahIM hotA aura utpAda-vyaya, dhruvatva binA nahIM hote; isaprakAra inameM vastubheda nahIM haiM - yaha batAyA hai| 101vIM gAthA meM utpAda-vyaya-dhrauvya paryAyoM meM hote haiM aura paryAyeM dravya meM hotI haiM; ata: ve sabhI dravya haiM, dravyAntara nahIM - yaha batAyA hai aura aba isa 102vIM gAthA meM yaha batAyA jA Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 217 rahA hai ki utpAda, vyaya aura dhrauvya eka hI samaya meM haiM; inameM kAlabheda nahIM hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai (harigIta) utpAda-vyaya-thiti dravya meM samaveta hoM pratyeka pala | basa isalie to kahA hai ina tInamaya haiM dravya saba ||102|| dravya eka hI samaya meM utpAda, vyaya aura sthiti nAma ke arthoM (padArthoM) ke sAtha ekameka hI haiN| isalie ye tInoM dravya hI haiN| isa gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "vastu kA jo janmakSaNa hai, vaha janma se hI vyApta hone se sthitikSaNa aura nAzakSaNa nahIM hai; jo sthitikSaNa hai, vaha utpAda aura vyaya ke bIca meM majabUtI se sthApita hai, isakAraNa bhavati / yazca sthitikSaNaH sa khalabhayorantarAladurlalitatvAjanmakSaNonAzakSaNazcana bhvti| yazca nAzakSaNa: sarvatpadyAvasthAya ca nazyato janmakSaNa: sthitikSaNazcana bhvti| ityutpAdAdInAM vitaLamANa: kSaNabhedo hRdayabhUmimavatarati / avataratyevaM yadidravyamAtmanaivotpadyate AtmanaivAvatiSThate Atmanaiva nshytiitybhyupgmyte| tattu nAbhyupagatam / paryAyANAmevotpAdAdayaH kutaH kSaNabhedaH / tathAhi - yathA kulAladaNDacakracIvarAropyamANasaMskArasannidhau ya eva vardhamAnasya janmakSaNa: sa eva mRtpiNDasya nAzakSaNa: sa eva ca koTidvayAdhirUDhasya mRtikAtvasya sthitikSaNaH; tathA antaraGgabahiraGgasAdhanAropyamANasaMskArasannidhau ya evottaraparyAyasya janmakSaNaH sa eva prAktanaparyAyasya nAzakSaNa: sa eva ca koTidvayAdhirUDhasya dravyatvasya sthitikSaNaH / yathA cavardhamAnamRtpiNDamRttikAtveSu pratyekavartInyapyutpAdavyayadhrauvyANi trisvabhAvasparzinyAMmRttikAyAM sAmastyenaikasamaya evAvalokyante; tathA uttaraprAktanaparyAyadravyatveSu pratyekavartInyutpAdavyayadhrauvyANi trisvabhAvasparzini dravye sAmastyenaikasamaya evaavlokynte| janmakSaNa aura nAzakSaNa nahIM hai aura jo nAzakSaNa hai, vaha vastu utpanna hokara va sthira rahakara phira nAza ko prApta hotI hai, isakAraNa janmakSaNa aura sthitikSaNa nahIM hai| isaprakAra yukti se vicAra karane para utpAdAdika meM kSaNabheda hai - yaha bAta citta meM utpanna hotI hai| yadi koI isaprakAra kI AzaMkA upasthita karatA hai to usase kahate haiM ki utpAdAdi meM isaprakAra kA kSaNabheda tabhI saMbhava hai ki jaba yaha mAnA jAya ki dravya svayaM hI utpanna hotA hai, svayaM hI naSTa hotA hai aura svayaM hI sthiti ko prApta rahatA hai; parantu aisA to nahIM mAnA hai| mAnA Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 to yaha gayA hai ki utpAdAdi paryAyoM ke hI haiN| aisI sthiti meM kSaNabheda kaise ho sakatA hai ? aba isa bAta ko sodAharaNa vistAra se samajhAte haiM - pravacanasAra jisaprakAra kumhAra, daNDa, cakra, cIvara aura DorI dvArA kiye jAnevAle saMskAra kI upasthiti meM jo rAmapAtra kA janmakSaNa hotA hai, vahI miTTI ke piNDa kA nAzakSaNa hotA hai aura vahI donoM koTiyoM meM rahanevAle miTTIpana kA sthitikSaNa hotA hai / isIprakAra aMtaraMga aura bahiraMga sAdhanoM dvArA kiye jAnevAle saMskAroM kI upasthiti meM jo uttaraparyAya kA janmakSaNa hotA hai, vahI pUrvaparyAya kA nAzakSaNa hotA hai aura vahI donoM koTiyoM meM rahanevAle dravyatva kA sthitikSaNa hotA hai / jisaprakAra rAmapAtra, miTTI kA piNDa aura miTTIpana meM utpAda - vyaya aura dhrauvya pRthakpRthak rahate hue bhI trisvabhAvasparzI miTTI meM ve sabhI ekasAtha ekasamaya meM hI dekhe jAte haiM; yathaiva ca vardhamAnapiNDamRttikAtvavartInyutpAdavyayadhrauvyANi mRttikaiva na vastvantaraM; tathaivottaraprAktanaparyAyadravyatvavartInyatyutpAdavyayadhrauvyANi dravyameva na khalvArthAntaram / / 102 / / atha dravyasyotpAdavyayadhrauvyANyanekadravyaparyAyadvAreNa cintayati - pADubbhavadiya aNNo pajjAo pajjao vayadi aNNo / davvassa taM pi davvaM Neva paNaTTaM Na uppaNNaM / / 103 / / prAdurbhavati cAnyaH paryAyaH paryAyo vyeti anyaH / dravyasya tadapi dravyaM naiva praNaSTaM notpannam / / 103 / / usIprakAra uttaraparyAya, pUrvaparyAya aura dravyatva meM utpAda, vyaya aura dhrauvya pRthak-pRthak hone para bhI trisvabhAvasparzI dravya meM ve tInoM ekasAtha eka samaya meM hI dekhe jAte haiM / jisaprakAra rAmapAtra, miTTI kA piNDa aura miTTIpana meM rahanevAle utpAda, vyaya aura dhrauvya miTTI hI haiM, anya vastu nahIM / usIprakAra uttaraparyAya, pUrvaparyAya aura dravyatva meM rahanevAle utpAda, vyaya aura dhrauvyatva dravya hI haiM; anya padArtha nahIM / " AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karate hue 'utpAdavyaya-dhruvatva kA eka kAla hai' yaha samajhAne ke lie AtmAnubhUti paryAya ke utpAda, mithyAtva pariNati ke nAza tathA donoM ke AdhArabhUta Atmadravyatva kI avasthiti kA udAharaNa dete haiM / sAtha meM TeDhI aMgulI, Rjugati, kSINakaSAya ke antima samaya meM kevalajJAna kI utpatti ke udAharaNoM se bhI isa viSaya ko samajhAte haiM / - dekho, yahA~ pratyeka paryAya ke janmakSaNa kI bAta kahI hai| tAtparya yaha hai ki pratyeka paryAya kI utpatti kA kSaNa sunizcita hai / jisa kSaNa meM jo paryAya honI hai, usa samaya vahI Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 219 paryAya hogI, koI anya nhiiN| janmakSaNa ke samAna vyayakSaNa bhI sunizcita hai| jaba paryAya kA janmakSaNa aura vyayakSaNa sunizcita hai to phira kyA zeSa raha jAtA hai ? ukta kathana se sahaja hI kramabaddhaparyAya kI siddhi hotI hai||102|| vigata gAthA meM yaha batAyA gayA hai ki utpAda-vyaya-dhrauvya meM kAla-bheda nahIM hai aura aba isa gAthA meM anekadravyaparyAyoM dvArA dravya ke utpAda-vyaya-dhrauvya batAye jA rahe haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) utpanna hotI anya evaM naSTa hotI anya hii| paryAya kintu dravya nA utpanna ho nA naSTa ho||103|| iha hi yathA kilaikasbyuNakaH samAnajAtIyo'nekadravyaparyAyovinazyatyanyazcaturaNukaH prajAyate, te tu trayazcatvAro vA pudgalA aviSTAnutpannA evAvatiSThante / tathA sarve'pisamAnajAtIyA dravyaparyAyA vinazyanti prajAyante ca samAnajAtIni dravyANi tvvinssttaanutpnnaanyevaavtisstthnte| yathA caikomanuSyatvalakSaNo'samAnajAtIyo dravyaparyAyo vinazyatyanyastridazatva-lakSaNa: prajAyate tau ca jIvapudgalau avinssttaanutpnnaavevaavtisstthete| ___ tathA sarva'pyasamAnajAtIyA dravyaparyAyA vinazyanti prajAyante ca asamAnajAtIni dravyANi tvvinssttaanutpnnaanyvaavtisstthnte| evamAtmanA dhruvANi dravyaparyAyadvAreNotpAdavyayIbhUtanyutpAdavyayadhrauvyANi dravyANi bhavanti // 103 / / dravya kI anya paryAya utpanna hotI hai aura koI anya paryAya naSTa hotI hai| phira bhI dravya na to naSTa hotA hai aura na utpanna hI hotA hai| AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM "jisaprakAra eka tIna aNuvAlI tri-aNuka samAnajAtIya anekadravyaparyAya vinaSTa hotI hai aura dUsarI cAra aNuvAlI (caturaNuka) samAnajAtIya anekadravyaparyAya utpanna hotI hai; parantu ve tIna yA cAra pudgala paramANu to avinaSTa aura anutpanna hI rahate haiN| isIprakAra sabhI samAnajAtIya dravyaparyAyeM vinaSTa hotI haiM aura utpanna hotI haiM; parantu samAnajAtIya dravya to avinaSTa aura anutpanna hI rahate haiN| jisaprakAra eka manuSyatvarUpa asamAnajAtIya dravyaparyAya vinaSTa hotI hai aura dUsarI Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 pravacanasAra devatvarUpa asamAnajAtIya dravyaparyAya utpanna hotI hai; parantu vaha jIva aura pudgala to avinaSTa aura anutpanna hIrahate haiN| isIprakAra sabhI asamAnajAtIya dravyaparyAyeM vinaSTa ho jAtI haiM aura utpanna hotI haiM; parantu asamAnajAtIya dravya to avinaSTa aura anutpanna hI rahate haiN| isaprakAra dravya apane dravyarUpasedhruva aura dravyaparyAyoMdvArA utpAda-vyayarUpahai; isaprakAra dravya utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa haiN|" AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karate hue mokSaparyAya ke utpAda, mokSamArmarUpa paryAya ke vyaya aura zuddhadravyArthikanaya ke viSayabhUta dravya ke dhruvarahane kA udAharaNa dete haiN| sAtha meM athavA ke rUpa meM AcArya amRtacandra dvArA prastuta udAharaNoM ko bhI prastuta kara dete haiN| atha dravyasyotpAdavyayadhrauvyANyekadravyaparyAyadvAreNa cintayati - pariNamadi sayaM davvaM guNado ya guNaMtaraM sdvisittuN| tamhA guNapajjAyA bhaNiyA puNa davvameva tti / / 104 / / pariNamati svayaM dravyaM guNatazca guNAntaraM sadaviziSTam / tasmAd guNaparyAyA bhaNitAH punaH dravyameveti / / 104 / / ekadravyaparyAyA hi guNaparyAyAH, guNaparyAyANAmekadravyatvAt / ekadravyatvaM hi teSAM shkaarphlvt| AcArya amRtacandra samAnajAtIya aura asamAnajAtIya dravyaparyAyoM para ghaTita karate haiM tathA AcArya jayasena dravyaparyAyoM ke sAtha-sAtha guNaparyAyoM para bhI ghaTita karate haiN| ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki utpanna aura naSTa to paryAyeM hotI haiM, dravya to sadA anutpanna aura avinaSTa hI rahatA hai| dUsarI bAta yaha hai ki paryAya meM se paryAya kA utpAda nahIM hotA; paryAya kI utpatti to dravya meM se hI hotI hai| dhyAna rahe, yahA~ udAharaNa ke rUpa meM sampUrNa carcA dravya-paryAyoM kI hI ho rahI hai; ataH sabhI bAtoM ko dravya-paryAyoM para ghaTita karanA hI adhika ucita hai| guNa-paryAyoM kI carcA agalI gAthA meM kI hI jA rahI hai||103|| vigata gAthA meM anekadravyaparyAyoM (dravyaparyAyoM) dvArA dravya ke utpAda-vyaya-dhrauvya batAye gaye haiM aura isa gAthA meM ekadravyaparyAyoM (guNaparyAyoM) dvArA dravya ke utpAda-vyaya-dhrauvya Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 221 batAye jA rahe haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) guNa se guNAntara pariNameM drava svayaM sattA apekSA / isalie guNaparyAya hI haiM dravya jinavara ne kahA / / 104|| sattApekSAaviziSTarUpadravya svayaM hIguNa se guNAntararUpa pariNamita hotA hai| tAtparya yaha hai ki dravya svayaM hI eka guNaparyAya meM se anya guNaparyAyarUpa pariNamita hotA hai aura dravya kI sattA guNaparyAyoM kI sattA ke sAtha abhinna hI rahatI hai| isase guNaparyAyeM dravya hI kahI gaI haiN| isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "ekadravyaparyAyeM guNaparyAyeM haiM; kyoMki guNaparyAyoM ko ekadravyapanA hai| unakA ekadravyatva Amraphala kI bhA~ti siddha hotA hai; jo isaprakAra hai - ___ yathA kila sahakAraphalaM svayameva haritabhAvAt pANDubhAvaM pariNamatpUrvottarapravRttaharitapANDubhAvAbhyAmanubhUtAtmasattAkaM haritapANDubhAvAbhyAM samamaviziSTasattAkatayaikameva vastu na vastvantaraM; tathA dravyaM svayameva pUrvAvasthAvasthitaguNAduttarAvasthAvasthitaguNaM pariNamatpUrvottarAvasthAvasthitaguNAbhyAMtAbhyAmanubhUtAtmasattAkaM pUrvottarAvasthAvasthitaguNAbhyAMsamamaviziSTasattAkatayaikameva dravyaM na drvyaantrm| yathaiva cotpadyamAnaM pANDubhAvena, vyayamAnaM haritabhAvenAvatiSThamAnaM sahakAraphalatvenotpAdavyayadhrauvyANyekavastuparyAyadvAreNa sahakAraphalaM / tathaivotpadyamAnamuttarAvasthAvasthitaguNena, vyayamAnaM pUrvAvasthAvasthitaguNenAvatiSThamAnaM dravyatvaguNenotpAdavyayadhrauvyANyekadravyaparyAyadvAreNa dravyaM bhavati / / 104 / / jisaprakAra Ama (Amraphala) svayaM hI harepana se pIlepana rUpa pariNamita hotA huA pahale aura bAda meM harepana aura pIlepana ke dvArA apanI sattA kA anubhava karatA hai; isakAraNa harepana aura pIlepana ke sAtha abhinna sattAvAlA hone se eka hI vastu hai; anya vastu nhiiN| __isIprakAra dravya svayaM hI pUrvAvasthA meM sthita guNoM se uttarAvasthA meM sthita guNarUpa pariNamita hotA huA pUrva aura uttara avasthA meM sthita una guNoM ke dvArA apanI sattA kA anubhava karatA hai; isakAraNa pUrva aura uttara avasthA meM sthita guNoM ke sAtha abhinna sattAvAlA hone se eka dravya hI hai, dravyAntara nhiiN| jisaprakAra pIlepana se utpanna hotA, harepana se naSTa hotA aura AmarUpase sthira rahatA hone se Ama eka vastu kI paryAyoM dvArA utpAda-vyaya-dhrauvya hai| usIprakAra uttarAvasthA meM sthita guNa se utpanna, pUrvAvasthA meM sthita guNa se naSTa aura Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 pravacanasAra dravyatva guNa se sthita hone se dravya ekadravyaparyAya se utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa hai|" ___ yaha to pahale spaSTa kiyA hI jA cukA hai ki aneka dravyoM kI milI huI paryAyoM ko dravyaparyAya yA anekadravyaparyAya yA vyaMjanaparyAya kahate haiM aura eka dravya kI paryAyoM ko ekadravyaparyAya yA guNaparyAya yA arthaparyAya kahate haiN| isa gAthA ke bhAva ko AcArya jayasena tAtparyavRtti meM tattvapradIpikA ke samAna hI spaSTa karate haiM; para sAtha meM raMgoM ke udAharaNa ke sAtha saMsArI jIva kI vibhAvaguNaparyAyoM para bhI ghaTita kara dete haiN| vigata gAthA meM anekadravyaparyAya arthAt skandhAdi samAnajAtIya dravyaparyAyoM va manuSyAdi asamAnajAtIya dravyaparyAyoM kI bAta kI hai aura aba isa 104vIM gAthA meM ekadravyaparyAya arthAt matijJAnAdi guNaparyAyoM kI bAta kI jA rahI hai| atha sattAdravyoranantaratve yuktimupanyasyati Na havadi jadi saddavvaM asadhuvvaM havaditaM kahaM davvaM / havadi puNo aNNaM vA tamhA davvaM sayaM sattA / / 105 / / na bhavati yadi sadravyamasaddhRvaM bhavati tatkathaM dravyam / bhavati punaranyadvA tasmAdravyaM svayaM sattA / / 105 / / yadi hi dravyaM svarUpata eva sanna syAttadA dvitayI gati: asadvA bhavati, sattAta: pRthagvA bhavati / tatrAsadbhavaddhauvyasyAsaMbhavAdAtmAnamadhArayadravyamevAstaM gacchet / sattAta: pRthagbhavat sattAmantareNAtmAnaM dhArayattAvanmAtraprayojanAM sattAmevAstaM gamayet / svarUpatastu sadbhavadhrauvyasya saMbhavAdAtmAnaM dhArayadravyamudgacchet / sattAto'pRthagbhUtvAcAtmAnaM dhArayattAvanmAtraprayojanAM sattAmudgamayet / yahA~ guNa-paryAyoM kI carcA karate hue isa bAta ko vizeSarUpa se spaSTa kiyA gayA hai ki pratyeka guNaparyAya guNoM meM se utpanna hotI hai, pUrva paryAya meM se nahIM / / 104|| vigata gAthAoM meM ekadravyaparyAyoM aura anekadravyaparyAyoM ke dvArA eka dravya meM utpAdavyaya-dhrauvya batAye gaye haiM aura aba isa gAthA meM yuktipUrvaka yaha batAte haiM ki dravya aura sattA eka hI hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) yadi dravya na ho svayaM sat to asat hogA niymse| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 223 kima hoya sattA se pRthak jaba dravya sattA hai svayaM / / 105|| yadidravya svarUpa se hI sat na ho to vaha niyama se asat hogA aura jo asat ho, vaha dravya kaise ho sakatA hai ? sattA se dravya kA bhinna honA saMbhava nahIM hai| isalie dravya svayaM sattA hI hai| isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "yadi dravya svarUpa se hI sat na ho to dUsarI gati yaha hogI ki vaha asat hogA athavA sattA se pRthak hogaa| yadi vaha asat hoto dhrauvya ke asaMbhava hone ke kAraNa svayaM sthira na hone se dravya hI asat ho jaayegaa| dUsare yadi dravya sattA se pRthak ho to sattA ke binA bhI svayaM rahatA huA; itanA hI mAtra jisakA prayojana hai; aisI sattA kohI asta kara degaa| kintu yadi dravya svarUpa se hI sat ho to dhrauvya ke sadbhAva ke kAraNa svayaM sthira rahatA tata: svayameva dravyaM sattvenAbhyupagantavyaM, bhAvabhAvavatorapRthaktvenAnyatvAt / / 105 / / atha pRthaktvAnyatvalakSaNamunmudrayati - pavibhattapadesattaM pudhattamidi sAsaNaM hi viirss| aNNattamatabbhAvo Na tabbhavaM hodi kadhamegaM / / 106 / / huA dravya siddha hotA hai aura sattA se apRthak rahakara svayaM sthira rahatA huA; itanA mAtra jisakA prayojana hai - aisI sattA ko hI siddha karatA hai| isIlie dravya svayaM hI sattA hai, sattAsvarUpa hai-aisA svIkAra karanA cAhie; kyoMki bhAva aura bhAvavAna kA apRthakatva dvArA ananyatva hai|" AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA kA bhAva spaSTa karate hue ukta saMdarbha meM bauddha aura naiyAyika matoM ko prastuta kara unakA nirAkaraNa bhI karate haiN| kahate haiM ki sattA ke samavAya ke kAraNa dravya sat nahIM hai; apitu sattA svayaM hI dravya hai / ve yaha bhI kahate haiM ki dravya upacAra se sattAsvarUpa nahIM hai, apitu paramArtha se sattAsvarUpa hai| dhyAna rahe naiyAyika yaha mAnate haiM ki dravya sattA ke samavAya se sat hai, svayaM sat nahIM aura bauddha yaha mAnate haiM ki dravya kA astitva upacAra se hai, paramArtha se nhiiN| dravya svayaM sattAsvarUpa hai aura dravya kA astitva vAstavika hai, paramArtha hai; upacAra se nahIM - yahA~ yaha kahakara naiyAyika aura bauddha - donoM matoM kA khaNDana kara diyaa| - isa gAthA aura usakI TIkA meM vividha tarkoM se yahI siddha kiyA gayA hai ki sattA aura dravya abhinna hI haiM, eka hI haiN| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 pravacanasAra yadyapi yaha paramasatya hai ki sattA guNa hai, astitva nAmaka sAmAnya guNa hai aura dravya guNI hai; isaprakAra inameM guNa-guNI bheda hai; lakSaNabheda hai; tathApi pradezabheda nahIM hai| jabataka pradezabheda na ho, tabataka guNa-guNI ko bhinna nahIM mAnA jAtA, abhinna hI mAnA jAtA hai||105|| vigata gAthA meM yaha kahA gayA hai ki sattA aura dravya abhinna hI haiM aura aba isa gAthA meM yaha batA rahe haiM ki yadyapi sattA aura dravya meM pRthakatA nahIM hai; tathApi unameM paraspara anyatA avazya hai| isa gAthA meM pRthaktva aura anyatva kA lakSaNa batAyA jA rahA hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) jinavIra ke upadeza meM pRthaktva bhinnprdeshtaa| atadbhAva hI anyatva hai to atat kaise eka hoN||106|| pravibhaktapradezatvaM pRthaktvamiti zAsanaM hi vIrasya / anyatvamataddhAvo na tadbhavat bhavati ka tha ma ka ma / / 1 0 6 / / pravibhaktapradezatvaM hi pRthaktvasya lakSaNam / tattu sattAdravyayorna saMbhAvyate, guNaguNino: pravibhaktapradezatvAbhAvAt shuklottriiyvt| tathAhi - yathA ya eva zuklasya guNasya pradezAsta evottarIyasya guNina iti tayorna pradezavibhAgaH, tathA ya eva sattAyA guNasya pradezAsta eva dravyasya guNina iti tayorna pradezavibhAgaH / evamapi tayoranyatvamasti tallakSaNasadbhAvAt / atadbhAvo hyanyatvasya lakSaNaM, tattu sattAdravyayorvidyata eva guNaguNinostadbhAvasyAbhAvAt shuklottriiyvdev|| tathAhi - yathA ya: kilaikacakSurindriyaviSayamApadyamAnaH samastetarendriyagrAmagocaramatikrAntaH zuklo guNo bhavati, na khalu tadakhilendriyagrAmagocarIbhUtamuttarIyaM bhavati, yacca kilAkhilendriyagrAmagocarIbhUtamuttarIyaM bhavati, na khalu sa ekacakSuriMdriyaviSayamApadyamAna: samastetarendriyagrAmagocaramatikrAnta: zuklo guNo bhavatIti tayostadbhAvasyAbhAvaH / vibhaktapradezatva pRthaktva hai aura atadbhAva anyatva hai - aisA bhagavAna mahAvIra kA upadeza hai| jo usarUpa na ho, vaha usase abhinna kaise ho sakatA hai ? isa gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra vyakta karate haiM - "vibhaktapradezatva pRthaktva kA lakSaNa hai| ata: yaha pRthaktva to sattA aura dravya meM saMbhava nahIMhai; kyoMki guNa aura guNI meM saphedI aura dupaTTe ke samAna vibhaktapradezatva kA abhAva hotA Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 225 hai| vaha isaprakAra hai - jisaprakAra saphedIrUpaguNa ke jo pradeza haiM, ve hI dupaTTerUpaguNI ke bhI haiM; isalie unameM pradezabheda nahIM hai| isIprakAra sattAguNa ke jo pradeza haiM, ve hI pradeza guNI dravya ke bhI haiM; isalie unameM pradezabheda nahIM hai| aisA hone para bhI sattA aura dravya meM anyatva hai; kyoMki inameM anyatva kA lakSaNa ghaTita hotA hai / atadbhAva anyatva kA lakSaNa hai| vaha to sattA aura dravya meM hai hI; kyoMki guNa aura guNI meM saphedI aura dupaTTe ke samAna tadbhAva kA abhAva hotA hai| ____vaha isaprakAra hai ki jisaprakAra eka cakSu indriya ke viSaya meM AnevAlA aura anya sabhI indriyoM ke gocara na honevAlA jo saphedIrUpa guNa hai; vaha samasta indriyoM ko gocara honevAle dupaTTerUpa guNI nahIM haiM aura jo samasta indriya samUha ko gocara honevAlA dupaTTA hai, vaha eka cakSuindriya ke viSaya meM AnevAlA tathA anya samasta indriyoM ke viSaya meM nahIM AnevAlA saphedIrUpa guNa nahIM hai| isalie unake tadbhAva kA abhAva hai| ___ tathA yA kilAzritya vartinI nirguNaikaguNasamuditA vizeSaNaM vidhAyikA vRttisvarUpA ca sattA bhavati, na khalu tadanAzritya varti guNavadanekaguNasamuditaM vizeSyaM vidhIyamAnaM vRttimatsvarUpaM ca dravyaM bhavati na khalu sAzritya vartinI nirguNaikaguNasamuditA vizeSaNaM vidhAyikA vRttisvarUpA ca sattA bhavatIti tyostdbhaavsyaabhaavH| ___ ata eva ca sattAdravyayoH kathaMcidanarthAntaratve'pi sarvathaikatvaM na zaGkanIyaM, tadbhAvo hokatvasya lakSaNam / yattuna tadbhavadvibhAvyate tatkathamekaM syaat| apitu gunngunniruupennaanekmevetyrthH||106|| usIprakAra kisI ke Azraya rahanevAlI, svayaM nirguNa, eka guNamaya, vizeSaNa, vidhAyaka aura vRttisvarUpajosattA (sattA guNa-astitva guNa) hai; vaha kisI ke Azraya binArahanevAlA, guNavAlA, aneka guNamaya, vizeSya, vidhIyamAna aura vRttimAnasvarUpa dravya nahIM hai tathA jo kisIke Azraya binArahanevAlA, guNavAlA, aneka guNamaya, vizeSya, vidhIyamAna aura vRttimAnasvarUpadravya hai; vaha kisIke Azrita rahanevAlI, nirguNa, ekaguNamaya, vizeSaNa, vidhAyaka aura vRttisvarUpa sattA nahIM hai| isalie inake tadbhAva kA abhAva hai| __ aisA hone se yadyapi sattA aura dravya ke kathaMcit anarthAntaratva (abhinnatA) hai; tathApi unake sarvathA ekatva hogA - aisI zaMkA nahIM karanA cAhie; kyoMki tadbhAva ekatva kA lakSaNa hai| jo tadbhAvarUpa nahIM ho, vaha sarvathA eka kaise ho sakatA hai ? vaha toguNa-guNIbheda se aneka hI hai|" Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 pravacanasAra isaprakAra isa gAthA meM yahI kahA gayA hai ki sattA aura dravya meM pRthaktArUpa bhinnatA nahIM hone para bhI anyatArUpa bhinnatA vidyamAna hai| bhinnatA do prakAra kI hotI hai - eka pRthakatArUpa bhinnatA evaM dUsarI anyatArUpa bhinntaa| pRthakatA arthAt do padArtha jude-jude haiM evaM anyatA arthAt jinakI sattA to eka hai, para svabhAva bhinna-bhinna haiN| jinakI sattA pRthak hai, unameM pRthaktA hotI hai evaM jinakI sattA eka hai, para lakSaNAdi bhinna-bhinna haiM, unameM anyatA hotI hai| dravya tathA guNoM ke madhya evaM dravya tathA paryAya ke madhya anyatA hotI hai, pRthakatA nhiiN| do dravyoM ke madhya pRthakatA hotI hai, anyatA nhiiN| eka dravya kI do paryAyoM meM anyatA hotI hai, pRthakatA nhiiN| eka dravya ke do guNoM meM anyatA hotI hai, pRthakatA nhiiN| eka dravya, guNa va paryAya meM jahA~ mAtra bhAva se hI bhinnatA hotI hai evaM dravya-kSetra va kAla se abhinnatA hotI hai, vahA~ anyatA hai| jJAna kAjAnanerUpa bhAva haievaM darzana kA dekhanerUpa bhAva hai| isaprakAra bhAvabhinnatA hone se jJAna aura darzana meM anyatA hai| ___ maiM deha se isalie pRthak hU~; kyoMki deha va AtmA - ye do pRthak-pRthak dravya haiM / rAga se AtmA isalie anya hai; kyoMki isameM do dravya nahIM haiN| dhyAna dene kI bAta yaha hai ki 'bhinnatA' zabda kA prayoga pRthakatA aura anyatA - ina donoM ke sthAna para khulakara samAnarUpase kiyA jAtA rahA hai| ata: yaha dhyAna rakhanA bahuta jarUrI hai ki bhinnatA kA artha prakaraNa ke anusAra kiyA jaave| prazna - utpAda bhI sat hai, vyaya bhI sat hai evaM dhrauvya bhI sat hai| tInoM yadi sat haiM to tInoM meM tIna sat haiM yA do sat haiM yA eka sat hai ? uttara - astitva nAmaka jo guNa hai, vaha tInoM meM eka hI hai| utpAda, vyaya aura dhauvya ina tInoM meM tIna sat nahIM haiM, eka hI sat hai| sat ke aMza ko bhI sat kahA jAtA hai; isalie utpAda bhI sat hai, vyaya bhI sat hai evaM dhrauvya bhI sat hai| jo sattA utpAda-vyaya-dhrauvya - ina tInoM meM vyApta hai, vahI sattA dravya meM vyApta hai| hama kahate haiM ki jJAna kA astitva hai, darzana kA astitva hai; isaprakAra anaMta guNoM kA astitva hai| yaha aisI vicitra bAta hai ki anaMta kA astitva hokara bhI sampUrNa astitva milAkara eka hI hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ne 47 zaktiyoM ko samajhAte hue yaha kahA hai ki sattAguNa kA rUpa saba meM hai; jisakI vajaha se vaha saba meM hai| sattA to svayaM se sattAsvarUpa hai, Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra parantu zeSa sabhI guNoM meM sattA kA rUpa hone se ve bhI sattAsvarUpa haiN| jJAna kA astitva hai, cAritra kA astitva hai| unameM astitva guNa kA rUpa hone se sabhI guNoM kA astitva hai| __saba dravyoM meM sattA nAmaka guNa pRthak-pRthak haiM; paraMtu AtmA ke sabhI guNoM meM sattA nAmaka eka hI guNa hai| AtmA kI sabhI paryAyoM meM eka hI sattA guNa hai| svarUpAstitva nAmaka jo sattA hai, vaha eka hI hai| vaha hamAre sampUrNa dravya, guNoM aura paryAyoM meM vyApta hotI hai; lekina sAdRzyAstitvarUpa mahAsattA sabhI dravyoM meM vyApta hai| vaha eka nahIM hai, aneka hai| AcAryadeva ne jAti kI apekSA use eka hai- aisA kahA hai| eka dravya ke do guNoM ke madhya atadbhAva hotA hai; parantu do dravyoM ke madhya atadbhAva nahIM hotA, atyaMtAbhAva hotA hai| jisameM dravya-kSetra-kAla aura bhAvarUpacatuSTaya bhinna-bhinna hoM, use atyaMtAbhAva kahate haiN| athAtadbhAvamudAhRtya prathayati - saddavvaM sacca guNo sacceva ya pajjao tti vitthaaro| jo khalu tassa abhAvo so tadabhAvo atbbhaavo||107|| sadravyaM saMzca guNaH saMzcaiva ca paryAya iti vistAraH / yaH khalu tasyAbhAvaH sa tadabhAvo'tadbhAvaH / / 107 / / yathA khalvekaM muktAphalasragdAma, hAra iti sUtramiti muktAphalamiti tredhA vistAryate, tathai dravyaM dravyamiti guNa iti paryAya iti tredhA vistaaryte|| __ yathA caikasya muktAphalasragdAmnaH zuklo guNa: zuklo hAraH zuklaM sUtraM zuklaM muktAphalamiti tredhA vistAryate, tathaikasya dravyasya sattAguNaH sadvyaM sadguNaH satparyAya iti tredhA vistaaryte| eka dravya kI paryAyoM ke madhya paraspara atadbhAva hotA hai aura guNoM ke madhya bhI paraspara atadbhAva hotA hai| dravya aura guNa ke madhya bhI paraspara atadbhAva hotA hai aura guNa aura paryAya ke madhya bhI paraspara atadbhAva hotA hai| dravya aura paryAya ke madhya bhI atadbhAva hotA hai; paraMtu do dravyoM ke madhya atyaMtAbhAva hotA hai| ___isaprakAra yaha sunizcita huA ki eka dravya ke dravya-guNa-paryAyoM ke bIca paraspara atadbhAva hai aura do dravyoM ke bIca atyantAbhAva hotA hai||106|| ___ vigata gAthA meM pradezabhedavAle pRthaktva aura atadbhAvavAle anyatva kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai; aba isa 107vIM gAthA meM atadbhAva ko vistAra se sodAharaNa spaSTa karate haiN| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - - ( harigIta ) sat dravya sat guNa aura sat paryAya sat vistAra hai / tadrUpatA kA abhAva hI tad-abhAva ara atadbhAva hai // 107 // pravacanasAra sat dravya, sat guNa aura sat paryAya- isaprakAra sattA guNa kA vistAra hai| inameM jo usakA abhAva arthAt usarUpa hone kA abhAva hai; vaha tad-abhAva arthAt atadbhAva hai / isa gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "jisaprakAra eka motiyoM kI mAlA hAra ke rUpameM, dhAgoM ke rUpa meM aura motI ke rUpa meM - isaprakAra tIna prakAra se vistArita kI jAtI hai| usIprakAra eka dravya kA sattA guNa sat dravya, sat guNa aura sat paryAya- isaprakAra tIna prakAra se vistArita kiyA jAtA hai / yathA caikasmin muktAphalastragdAmni yaH zuklo guNaH sa na hAro na sUtraM na muktAphalaM yazca hAraH sUtraM muktAphalaM vA sa na zuklo guNa itItaretasya yastasyAbhAva: sa tadabhAvalakSaNo'tadbhAvo'nyatvanibandhanabhUtaH / tathaikasmin dravye yaH sattAguNastanna dravyaM nAnyo guNo na paryAyo yacca dravyamanyo guNa: paryAyo vA sana sattAguNa itItaretarasya yastasyAbhAva: sa tadabhAvalakSaNo'tadbhAvo'nyatvanibandhanabhUtaH / / 107 / / jisaprakAra eka motiyoM kI mAlA kA saphedI guNa; sapheda hAra, sapheda dhAge aura sapheda motI ke rUpa meM tIna prakAra se vistArita kiyA jAtA hai| usIprakAra eka dravya kA sattA guNa sat dravya, sat guNa aura sat paryAya - aise tIna prakAra se vistArita kiyA jAtA hai / jisaprakAra eka motiyoM kI mAlA meM jo saphedI nAmaka guNa hai; vaha hAra nahIM hai, dhAgA nahIM hai, motI nahIM hai aura jo hAra, dhAgA yA motI hai, vaha saphedI guNa nahIM hai - isaprakAra ekadUsare meM jo usakA abhAva arthAt usarUpa hone kA abhAva hai, vaha tad-abhAva lakSaNa atadbhAva hai; jo ki anyatva kA kAraNa hai / usIprakAra eka dravya meM jo sattA guNa hai; vaha dravya nahIM hai, anya guNa nahIM hai yA paryAya nahIM hai aura jo dravya, anya guNa yA paryAya hai, vaha sattA guNa nahIM hai - isa prakAra eka-dUsare meM jo tadrUpa hone kA abhAva hai, vaha tad-abhAva lakSaNa atadbhAva hai, jo ki anyatva kA kAraNa hai / " AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM pahale to ukta udAharaNa ke mAdhyama se hI bAta ko spaSTa karate haiM; kintu bAda meM use siddha paramAtmA para bhI ghaTita karake batAte haiN| Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 229 isaprakAra isa gAthA meM yahI kahA gayA hai ki pratyeka padArthakA astitva arthAt sattA guNa apane-apane meM hai; jise hama avAntarasattA yA svarUpAstitva bhI kahate haiN| ___ jisaprakAra bhAratIya mudrA kI ikAI rupayA hai| paisoM kA jo bheda hai, vaha rupaye ke antargata hI hai; isIkAraNa 50 paise ke sikke para 1/2 rupayA likhA rahatA hai| ___ usIprakAra svarUpAstitva yA avAntarasattA jainadarzana kI ikAI hai| dravya-guNa-paryAya ke jo bheda haiM; ve isake antargata hI Ate haiN| mahAsattA kA dUsarA nAma sAdRzyAstitva bhI hai; jo apane nAma se hI yaha sUcita karatA hai ki yaha sattA sabhI meM samAnatA ke AdhAra para hI mAnI gaI hai| tAtparya yaha hai ki sabhI dravyoM kA astitva samAna hI hai; isakAraNa sabhI mahAsattA ke antargata A jAte haiN| atha sarvathA'bhAvalakSaNatvamatadabhAvasya niSedhayati - jaM davvaM taM Na guNo jo viguNo so Na tccmtthaado| eso hi atabbhAvo Neva abhAvo tti nniddittttho||108|| yaha ekatA upacarita-asadbhUtavyavahAranaya se hai aura svarUpAstitva ke antargata dravyaguNa-paryAya ke jo bheda kiye jAte haiM; ve saba anupacarita-sadbhUtavyavahAranaya ke antargata Ate haiN| tAtparya yaha hai ki sabhI dravyoM kI ekatA asadbhUta hai, upacarita hai aura eka dravya meM bheda karanA sadbhUta hai, anupacarita hai; isalie sAdRzyAstitva ke AdhAra para apanI sattA ke samAna anya sabhI kI sattA svIkAra karate hue apanA apanApana apane svarUpAstitva meM sthApita karanA hI ucita hai| prazna - sabhI dravyoM kI ekatA upacarita-asadbhUta aura eka dravya meM bheda karanA anupacarita-sadbhUta kyoM hai, kaise hai ? uttara - sAdRzyAstitva ke AdhAra para kI gaI vibhinna dravyoM kI ekatA vAstavika nahIM hai; isalie asadbhUta hai aura ve sabhI dravya ekakSetrAvagAhI nahIM haiM; isalie unameM paraspara dUra kA saMbaMdha hone se upacarita hai| ekavastu meM honevAle dravya, guNa, paryAya ke bheda vAstavika haiM; isalie sadbhUta haiM aura ve ekakSetrAvagAhI haiM; isalie anupacarita haiN| vAstavika bAta yaha hai ki bhinna-bhinna dravyoM meM sahazatA ke AdhAra para jo ekatA sthApita Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 kI jAtI hai; unameM paraspara atyantAbhAva hotA hai aura eka vastu ke dravya, guNa, paryAyoM ke bIca adbhAva hotA hai / jahA~ atyantAbhAva hotA hai, vahA~ asadbhUtavyavahAranaya lagatA hai aura jahA~ tadbhAva hotA hai, vahA~ sadbhUtavyavahAranaya lagatA hai| ukta sandarbha meM vizeSa jAnakArI karane ke lie lekhaka kI anya kRti 'paramabhAvaprakAzaka nayacakra' ke vyavahAranaya : bheda-prabheda saMbaMdhI prakaraNa kA svAdhyAya karanA cAhie / / 107 / / vigata gAthA meM atadbhAva kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai; aba isa gAthA meM yaha batAte haiM ki sarvathA abhAva kA nAma atadbhAva nahIM hai / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - ( harigIta ) - dravya vaha guNa nahIM ara guNa dravya nA atadbhAva yaha / sarvathA jo abhAva hai vaha nahIM atadbhAva hai || 108 || yadddravyaM tanna guNo yo'pi guNaH sa na tattvamarthAt / eSa hyatadbhAvo naiva abhAva iti nirdiSTa: / / 108 / / ekasmindravye yaddravyaM guNo na tadbhavati, yo guNaH sa dravyaM na bhavatItyevaM yaddravyasya guNarUpeNa guNasya vA dravyarUpeNa tenAbhavanaM so'tadbhAvaH / etAvataivAnyatvavyavahArasiddherna purnadravyasyAbhAvo guNo guNasyAbhAvo dravyamityevaMlakSaNo'bhAvo'tadbhAva, evaM satyekadravyasyAnekatvamubhayazUnyatvamapoharUpatvaM vA syAt / tathAhi- - yathA khalu cetanadravyasyAbhAvo'cetanadravyamacetanadravyasyAbhAvazcetanadravyamiti tayoranekatvaM, tathA dravyasyAbhAvo guNo guNasyAbhAvo dravyamityekasyApi dravyasyAnekatvaM syAt / yathA suvarNasyAbhAve suvarNatvasyAbhAva: suvarNatvasyAbhAve suvarNasyAbhAva ityubhayazUnyatvaM, tathA dravyasyAbhAve guNasyAbhAvo guNasyAbhAve dravyasyAbhAva ityubhayazUnyatvaM syAt / pravacanasAra svarUpa apekSA se jo dravya hai, vaha guNa nahIM hai aura jo guNa hai, vaha dravya nahIM hai - yaha atadbhAva hai, sarvathA abhAva atadbhAva nahIM hai; aisA jinadeva ne kahA hai / isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM 66 'eka dravya meM jo dravya hai, vaha guNa nahIM hai aura jo guNa hai, vaha dravya nahIM hai - isaprakAra jo dravya kA guNarUpa se abhavana (nahIM honA) athavA guNa kA dravyarUpa se abhavana hai; vaha atadbhAva hai; kyoMki itane se hI anyatvarUpa vyavahAra siddha ho jAtA hai / 'dravya kA abhAva guNa hai aura guNa kA abhAva dravya hai - aise lakSaNavAlA abhAva atad-bhAva nahIM hai; kyoMki yadi aisA ho to eka dravya ko anekatva A jAvegA, ubhayazUnyatA ( donoM kA abhAva ) A jAvegI athavA apoharUpatA A jAvegI / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 231 aba isI bAta ko vistAra se samajhAte haiM - 'cetanadravya kA abhAva acetanadravya hai aura acetanadravya kA abhAva cetanadravya hai - isaprakAra kA abhAva to bhinna-bhinna aneka dravyoM meM pAyA jAtA hai| isakAraNa 'dravya kA abhAva guNa aura guNa kA abhAva dravya' yadi aisA mAnA jAya to jisaprakAra bhinna-bhinna dravyoM meM anekatva hai; usIprakAra kA anekatva dravya aura guNa meM bhI to ho jaayegaa| __jisaprakAra sone kA abhAva hone para sonepana kA abhAva ho jAtA hai aura sonepana kA abhAva hone para sone kA abhAva ho jAtA hai - isaprakAra ubhayazUnyatA (donoM kA abhAva) ho jAtI hai; usIprakAra dravya kA abhAva hone para guNa kA abhAva aura guNa kA abhAva hone para dravya kA abhAva ho jAvegA arthAt donoM kA abhAva ho jAyegA, ubhayazUnyatA ho jaavegii| ___ yathA paTAbhAvamAtra eva ghaTo ghaTAbhAvamAtra eva paTa ityubhayorapoharUpatvaM tathA dravyAbhAvamAtra eva guNo guNAbhAvamAtra eva dravyamityatrApyapoharUpatvaM syAt / tato dravyaguNayorekatvamazUnyatva manapohatvaM cecchatA yathodita evAtadbhAvo'bhyupagantavyaH / / 108 / / jisaprakAra paTAbhAva (vastra kA abhAva) mAtra ghaTa (ghar3A) hai aura ghaTAbhAva mAtra paTa hai; isaprakAra donoM ke apoharUpatA (kevala nakArAtmakatA) hai; usIprakAra dravyAbhAva mAtra guNa hai aura guNAbhAva mAtra dravya hai - isaprakAra isameM bhI apoharUpatA A jaavegii| isaprakAra dravya kA abhAva guNa aura guNa kA abhAva dravya mAnane para dravya aura guNa ko anekatva, ubhayazUnyatA aura apoharUpatA (kevala nakArAtmakatA) ke prasaMga upasthita hoNge| isalie dravya aura guNa meM ekatva, azUnyatva aura anapohatva ko cAhanevAle atadbhAva kA vahI lakSaNa svIkAra kareM; jo ki yahA~ kahA gayA hai|" isaprakAra isa gAthA meM yaha kahA gayA hai ki dravya aura sattA ( astitva) guNa meM paraspara sarvathA abhAva nahIM hai, atadbhAva hai| isa bAta ko siddha karate hue TIkA meM yaha kahA gayA hai ki yadi dravya aura sattA guNa meM paraspara sarvathA abhAva mAnoge to tIna doSa upasthita hoMge; jo isaprakAra hai - 1. jisaprakAra do dravyoM meM paraspara pRthaktA hai, anekatva hai; usIprakAra kI pRthaktA yA anekatva dravya meM aura sattA guNa meM bhI ho jaayegaa| 2. dravya ke abhAva meM guNa kA sadbhAva saMbhava nahIM hai aura guNa ke abhAva meM dravya kA sadbhAva saMbhava nahIM; isaprakAra eka ke abhAva hone para donoM kA hI abhAva ho jAyegA / tAtparya yaha hai ki donoM kI zUnyatA (ubhayazUnyatA) ho jaavegii| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 pravacanasAra 3. dravya yA sattA guNa ko paraspara meM eka-dUsare ke abhAvarUpa svIkAra karane para apohatA arthAt sarvathA pUrNata: abhAvAtmakatA (zUnyatA) A jaavegii| tAtparya yaha hai ki dravya aura guNa mAtra abhAvarUpa (nigeTiva) hI raheMge, unakA koI bhAvAtmaka (paoNjiTiva) svarUpa nahIM rhegaa| isalie yahI ThIka hai ki hama dravya aura sattA guNa ko pRthak-pRthak to na mAne, para anya-anya to mAnanA hI caahie| isaprakAra ina donoM meM kathaMcit bhinnatA aura kathaMcit abhinnatA siddha hotI hai||108|| vigata gAthA meM yaha batAyA gayA hai ki sarvathA abhAva kA nAma atadbhAva nahIM hai; aba isa gAthA meM yaha batA rahe haiM ki sattA (astitva) guNa hai aura dravya guNI hai - isaprakAra inameM guNaguNI kA saMbaMdha hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - atha sattAdravyayorguNaguNibhAvaM sAdhayati - jo khalu davvasahAvo pariNAmo so guNo sdvisittttho| sadavaTThidaM sahAve davvaM ti jiNovadesoyaM / / 109 / / yaH khalu dravyasvabhAvaH pariNAma: saguNaH sadaviziSTaH / sadavasthitaM svabhAve dravyamiti jinopadezo'yam / / 109 / / dravyaM hi svabhAve nityamavatiSThamAnatvAtsaditi prAk pratipAditam / svabhAvastu dravyasya pariNAmo'bhihitaH / ya eva dravyasya svabhAvabhUtaH pariNAmaH, sa eva sadaviziSTo guNa itIha saadhyte| yadeva hi dravyasvarUpavRttibhUtamastitvaM dravyapradhAna nirdezAtsaditi saMzabdyate tadaviziSTaguNabhUta eva dravyasya svabhAvabhUtaH pariNAmaH dravyavRttehi trikoTisamayasparzinyA: pratikSaNaM tena tena svabhAvena pariNamanAd dravyasvabhAvabhUta eva taavtprinnaamH|| satvastitvabhUtadravyavRttyAtmakakatvAtsadaviziSTodravyavidhAyakoguNa eveti sattAdravyayoguNaguNibhAvaH siddhayati / / 109 / / (harigIta) pariNAma dravya svabhAva jo vaha apRthak sattA se sdaa| svabhAva meM thita dravya sat jinadeva kA upadeza yaha||109|| jo dravya kA utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka svabhAvabhUta pariNAma hai; vaha pariNAma sattA se abhinna guNa hai| svabhAva meM sthita hone se dravya sat hai- aisA jinadeva kA upadeza hai| AcArya amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra vyakta karate haiM"svabhAva meM avasthita hone se dravya sat hai - aisA pahale (99vIM gAthA meM) kahA hai aura Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 233 vahIM yaha bhI kahA hai ki pariNAma dravya kA svabhAva hai| aba yahA~yaha siddha kiyA jArahA hai ki jo dravya kA svabhAvabhUta pariNAma hai, vahI sat se abhinna guNa hai| dravya ke svarUpa kA vRttibhUta astitva dravyapradhAna kathana ke dvArA sat zabda se kahA jAtA hai; usa astitva se ananya guNa hI dravyasvabhAvabhUta pariNAma hai; kyoMki dravya kI vRtti tIna kAla ke samaya ko sparza karatI hone se pratikSaNa usa-usa svabhAvarUpa pariNamita hotI hai| isaprakAra dravya kAsvabhAvabhUta utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka pariNAma dravya kI astitvabhUta vRttisvarUpa hone se sat se abhinna dravyavidhAyaka guNa hI hai| isaprakAra sattA aura dravya kA guNa-guNIpanA siddha hotA hai|" AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karate hue tattvapradIpikA atha guNaguNinornAnAtvamupahanti - Natthi guNo tti va koI pajjAottIha vA viNA davvaM / davvattaM puNa bhAvo tamhA davvaM sayaM sattA / / 110 / / nAsti guNa iti vA kazcit paryAya itIha vA vinA dravyam / dravyatvaM punarbhAvastasmAd dravyaM svayaM sattA / / 110 / / na khalu dravyAtpRthagbhUto guNa iti vA paryAya iti vA kazcidapi syAt, yathA suvarNAtpRthagbhUtaM tatpItatvAdikamiti vA tatkuNDalatvAdikamiti vaa| atha tasya tu dravyasya svarUpavRttibhUtamastitvAkhyaM yadravyatvaM sa khalu tadbhAvAkhyo guNa eva bhavan kiM hi dravyAtpRthagbhUtatvena vartate? na vartata eva / tarhi dravyaM sattA'stu, svayameva / / 110 / / kA hI anusaraNa karate haiN| hA~, yaha avazya hai ki jaisI ki unakI zailI hai, tadanusAra ve sabhI prakaraNoM ko Atmadravya para ghaTita karake samajhAte haiM; isa gAthA meM bhI aisA hI huA hai| isaprakAra isa gAthA meM yahI kahA gayA hai ki utpAda, vyaya aura dhrauvya se yukta jo pariNAma hai, vaha sat hai aura vaha sat dravya kA lakSaNa hai| astitva aura sattA sat ke hI dUsare nAma haiN| sattA guNa hai aura dravya guNI hai| isaprakAra inameM guNa-guNI sambandha hai||109|| vigata gAthA meM sattA aura dravya meM guNa-guNIpanA siddha kiyA hai aura aba isa gAthA meM yaha batAte haiM ki inameM guNa-guNI saMbaMdha hone para bhI guNa aura guNI - donoM eka hI haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) paryAya yA guNa dravya ke bina kabhI bhI hote nhiiN| Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 pravacanasAra dravya hI hai bhAva isase dravya sattA hai svayaM // 110 // isa vizva meM dravya se pRthak guNa yA paryAyeM nahIM hotIM / dravyatva hI bhAva hai arthAt astitva guNa hai; isalie dravya svayaM sattA hI hai / AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM"jisaprakAra pIlApana aura kuNDalAdi sone se pRthak nahIM hote; usIprakAra guNa aura paryAyeM dravya se pRthak nahIM hotIM / dravya ke svarUpa kA vRttibhUta astitva nAma se kahA jAnevAlA dravyatva; dravya kA bhAva nAma se kahA jAnevAlA guNa hone se kyA vaha astitva dravya se pRthak hogA ? nahIM hogA; to phira dravya svayaM hI sattA kyoM na ho ? tAtparya yaha hai ki dravya svayaM sattAsvarUpa hI hai| " atha dravyasya sadutpAdAsadutpAdayoravirodhaM sAdhayati - evaMvihaM sahAve davvaM davvatthapajjayatthehiM / sadasabbhAvaNibaddhaM pAdubbhAvaM sadA labhadi / / 111 / / evaMvidhaM svabhAve dravyaM dravyArthaparyAyArthAbhyAm / sadasadbhAvanibaddhaM prAdurbhAvaM sadA labhate / / 111 / / evametadyathoditaprakArasAkalyAkalaGkalAJchanamanAdinidhanaM satsvabhAve prAdurbhAvamAskandati dravyam / sa tu prAdurbhAvo dravyasya dravyAbhidheyatAyAM sadbhAvanibaddha eva syAt; tvasadbhAvanibaddha eva / paryAyAbhidheyatAyAM isa gAthA meM sone kA udAharaNa dekara yaha samajhAyA gayA hai ki sattA guNa aura sat dravya - ye ananya hI haiM; anya-anya nahIM / / 110 / / vigata gAthA meM guNa-guNI meM anekatva kA niSedha kara ekatA sthApita kI hai aura aba i gAthA meM yaha batAte haiM ki dravya ke sat - utpAda aura asat - utpAda meM koI virodha nahIM hai / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - ( harigIta ) pUrvokta dravyasvabhAva meM utpAda sat nayadravya se / paryAyanaya se asat kA utpAda hotA hai sadA // 111 // aisA dravya dravyArthika aura paryAyArthika nayoM ke dvArA svabhAva meM sadbhAvasaMbaddha aura asadbhAvasaMbaddha utpAda ko sadA prApta karatA hai / sat arthAt jo vastu pahale se hI vidyamAna ho, usake utpAda ko sat - utpAda kahate haiM Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana: dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra aura jo vastu pahale se vidyamAna na ho, usake utpAda asat-utpAda kahate haiM / dravyArthikanaya se pratyeka vastu kA sat utpAda hotA hai aura paryAyArthikanaya se pratyeka vastu kA asat utpAda hotA hai| kArya to eka hI huA hai; use hI dravyArthikanaya se sat-utpAda aura paryAyArthikanaya se asat - utpAda kahate haiN| isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM"nirdoSa lakSaNavAlA, anAdinidhana, pUrvakathita yaha dravya apane satsvabhAva meM utpanna hotA hai / dravya kA yaha utpAda dravyArthikanaya se kathana karate samaya sadbhAvasaMbaMddha hI hai aura paryAyArthikanaya se kathana karate samaya asadbhAvasaMbaMddha hI hai / 235 aba isI bAta ko vizeSa samajhAte haiN| - tathAhi - yadA dravyamevAbhidhIyate na paryAyAstadA prabhavAvasAnavarjitAbhiryaugapadyapravRttAbhirdravyaniSpAdikAbhiranvayazaktibhiH prabhavAvasAnalAJchanA kramapravRttAH paryAyaniSpAdikA vyatirekavyaktIsvAstA: saMkrAmato dravyasya sadbhAvanibaddha eva prAdurbhAva: hemavat / tathAhi - yadA hemaivAbhidhIyate nAGgadAdAya: paryAyAstadA hemasamAnajIvitAbhiryaugapadyapravRttAbhirhemaniSpAdikAbhiranvayazaktibhiraGgadAdiparyAyasamAnajIvitAH kramapravRttA aGgadAdiparyAyaniSpAdikA vyatirekavyaktIstAstAH saMkrAmato hemnaH sadbhAvanibaddha eva prAdurbhAvaH / yadA tu paryAya evAbhidhIyante na dravyaM tadA prabhavAvasAnalAJchanAbhiH kramapravRttAbhi: paryAyaniSpAdikAbharvyatirekavyaktibhistAbhistAbhiH prabhavAvasAnavarjitA yaugapadyapravRttA dravyaniSpAdikA anvayazaktiH saMkrAmato dravyasyAsadbhAvanibaddha eva prAdurbhAva: hemavadeva / tathAhi yadAGgadAdiparyAyA evAbhidhIyante na hema, tadAGgadAdiparyAyasamAnajIvitAbhi: kramapravRttAbhiraGgadAdiparyAyaniSpAdikAbhirvyaktibhistAbhistAbhirhemasamAnajIvitA yaugapadyapravRttA hema niSpAdikA anvayazaktiH saMkrAmatau hemno'sadbhAvanibaddha eva prAdurbhAvaH / jaba dravya kI carcA hotI hai, paryAyoM kI nahIM; taba utpatti-vinAza rahita, yugapat pravartamAna, dravya ko utpanna karanevAlI anvaya zaktiyoM ke dvArA; utpatti-vinAzalakSaNavAlI, kramazaH pravarttamAna, paryAyoM kI utpAdaka una-una vyatireka vyaktiyoM ko prApta honevAle dravya ko sone kI bhA~ti sadbhAvasaMbaMddha hI utpAda hai| vaha isaprakAra hai ki jaba sone kI carcA hotI hai; bAjUbaMda Adi paryAyoM kI nahIM; taba sone ke samAna jIvita, yugapad pravartamAna, sone kI utpAdaka anvaya-zaktiyoM dvArA, bAjUbaMda Adi paryAyoM ke samAna jIvita ( upasthita), kramazaH pravarttamAna, bAjUbaMda Adi paryAyoM kI utpAdaka una-una vyatireka vyaktiyoM ko prApta honevAle sone kA sadbhAvasaMbaMddha hI utpAda Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 pravacanasAra hotA hai| jaba paryAyeM hI kahI jAtI haiM, dravya nahIM; taba utpatti-vinAzalakSaNa, kramazaH pravarttamAna, paryAyoM ko utpanna karanevAlI una-una vyatireka paryAyoM ke dvArA; utpatti-vinAza rahita, yugapat pravartamAna, dravya kI utpAdaka anvayazaktiyoM ko prApta honevAle dravya ko sone kI bhA~ti asadbhAvasaMbaMddha hI utpAda hotA hai| vaha isaprakAra hai ki jaba bAjUbaMda Adi paryAyeM kahI jAtI haiM; sonA nahIM; taba bAjUbaMda Adi paryAyoM ke samAna jIvita, kramazaH pravarttamAna, bAjUbaMda Adi paryAyoM kI utpAdaka unauna vyatireka vyaktiyoM ke dvArA; sone ke samAna jIvita yugapad pravarttamAna sone kI utpAdaka anvaya zaktiyoM ko prApta sone ke asadabhAvayukta hI utpAda hai| atha paryAyAbhidheyatAyAmapyasatpattau paryAyaniSpAdikAstAstA vyatirekavyaktayoyogapadyapravRttimAsAdyAnyazaktitvamApannA: paryAyAn drviikuryuH| tathAGgadAdiparyAyaniSpAdikAbhistAbhistAbhirvyatirekavyaktibhiyogapadyapravRttimAsAdyAnvayazaktitvamApannAbhiraGgAdiparyAyA api hemIkriyeran / dravyAbhidheyatAyAmapi sadutpattau dravyaniSpAdikA anvayazaktayaH kramapravRttimAsAdya tattavyatirekavyaktitvamApannA dravyaM paryAyIkuryuH; tathA hemaniSpAdikAbhiranvayazaktibhiH kramapravRttimAsAdya tattavyatirekamApannAbhirhemAGgadAdiparyAyamAtrI kriyeta / tato dravyArthAdezAtsadutpAdaH, paryAyArthAdezAdasat ityanavadyam / / 111 / / aba paryAyoM kI carcA ke samaya bhI asat-utpAda meM paryAyoM ko utpanna karanevAlIve-ve vyatireka vyaktiyA~ yugapat pravRtti prApta karake anvayazaktipane ko prApta hotI huI paryAyoM ko dravyarUpa karatI haiN| jisaprakAra bAjUbaMda Adi paryAyoM ko utpanna karanevAlIve-vevyatireka vyaktiyA~ yugapad pravRtti prApta karake anvayazaktipane prApta karatI huI bAjUbaMda Adi paryAyoM ko sonA karatA hai| usIprakAra dravya kI carcA ke samaya bhI sat-utpAda meM dravya kI utpAdaka anvayazaktiyA~ kramapravRtti ko prApta karake usa-usa vyatirekavyaktitva ko prApta hotI huIM, dravya ko paryAyarUpa karatI haiN| jisaprakAra sone kI utpAdaka anvayazaktiyA~ kramapravRtti prApta karake usa-usa vyatirekavyaktitva ko prApta hotI huI, sone ko bAjUbaMda paryAyarUpa karatI haiM; usIprakAra dravya ke sandarbha meM bhI samajhanA caahie| isalie dravyArthikanaya ke kathana se sat-utpAda hai aura paryAyArthikanaya ke kathana se Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana: dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra asat - utpAda hai - yaha bAta nirdoSa hai / " AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karate hue likhate haiM - "jisasamaya dravyArthikanaya se dekhate haiM to yaha spaSTa hI hai ki kar3e meM jo sonA hai, kaMkaNa meM bhI vahI sonA hai; isakAraNa sat-utpAda kahA jAtA hai aura jaba paryAyArthikanaya se dekhate haiM to kaMkaNa paryAya jo abhI utpanna huI hai, vaha pahale nahIM thI; ata: yaha asat - utpAda hai / " isI bAta ko spaSTa karane ke lie ve gRhatyAga aura munidIkSA kA bhI udAharaNa dete haiN| isaprakAra yaha spaSTa huA ki paryAyadRSTi se dekhane para asat kA utpAda huA hai aura dravyadRSTi se dekhane para sat kA utpAda huA hai / / 111 / / atha sadutpAdamananyatvena nizcinoti / athAsadutpAdamanyatvena nizcinoti - vo bhavaM bhavissadi Naro'maro vA paro bhavIya puNo / kiM davvattaM pajahadi Na jahaM aNNo kahaM hodi / / 112 / / vo Na hodi devo devo vA mANuso va siddho vA / evaM ahojjamANo aNaNNabhAvaM kathaM lahadi / / 113 / / jIvo bhavan bhaviSyati naro'maro vA paro bhUtvA punaH / kiM dravyatvaM prajahAti na jahadanyaH kathaM bhavati / / 112 / / manujo na bhavati devo devo vA mAnuSo vA siddho vA / evamabhavannananyabhAvaM kathaM labhate / / 113 / / dravyaM hi tAvaddravyatvabhUtAmanvayazaktiM nityamapyaparityajadbhavati sadeva / yastu dravyasya 111vIM gAthA meM sat-utpAda aura asat - utpAda meM koI virodha nahIM hai - yaha siddha kiyA gayA; aba ina 112 va 113vIM gAthAoM meM sat - utpAda ko ananyatva ke dvArA tathA asat-utpAda ko anyatva ke dvArA nizcita karate haiN| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai ( harigIta ) pariNamita jiya nara deva ho yA anya ho para kabhI bhI / dravyatva ko chor3e nahIM to anya hove kisataraha // 112 // manuja deva nahIM hai athavA deva manujAdika nahIM / aisI avasthA meM kaho ki ananya hove kisataraha // 113 // 237 pariNamita hotA huA jIva, manuSya, deva yA anya tiryaMca, nArakI yA siddha hogA; parantu kyA vaha manuSyAdirUpa hone se jIvatva ko chor3a degA ? nahIM, kadApi nahIM; to phira vaha anya Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 pravacanasAra kaise ho sakatA hai? manuSya deva nahIM hai athavA deva, manuSya yA siddha nahIM hai - aisI sthiti meM ve ananya kaise ho sakate haiM? ___ ekasAtha samAgata ye donoM gAthAyeM ekadama paraspara viruddha dikhAI detI haiN| eka kahatI hai ki ve anya-anya kaise ho sakate haiM aura dUsarI kahatI hai ki ve ananya kaise ho sakate haiM ? _mUla bAta yaha hai ki ukta gAthAoM meM sat-utpAda meM ananyapanA aura asat-utpAda meM anyapanA siddha kiyA gayA hai| ina gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "dravyatvabhUta anvayazaktiyoM ko kabhI na chor3atA huAdravya sat hI hai, vidyamAna hI hai| paryAyabhUtAyA vyatirekavyakteH prAdurbhAvaH tasminnapi dravyatvabhUtAyA anvayazakterapracyavanAt dravyamananyadeva / tato'nanyatvena nizcIyate dravyasya sdutpaadH| __ tathAhi - jIvo dravyaM bhavannArakatiryagmanuSyadevasiddhatvAnAmanyatamena paryAyeNa dravyasya paryAyadurlalitavRttitvAdavazyameva bhaviSyati / sa hi bhUtvA ca tena kiM dravyatvabhUtAmanvayazaktimujjhati, nojjhati / yadi nojjhati kathamanyo nAma syAt, yena prakaTitatrikoTisattAkaH sa eva nsyaat||112|| ___ paryAyA hi paryAyabhUtAyA Atmavyatirekavyakte: kAla eva sattvAttato'nyakAleSubhavantyasanta eva / yazca paryAyANAMdravyatvabhUtayAnvayazaktyAnusyUta: kramAnupAtIsvakAle prAdurbhAva: tasminna paryAyabhUtAyA AtmavyatirekavyakteH pUrvamasattvAtparyAyA anya eva / tata: paryAyANAmanyatvena nizcIyate paryAyasvarUpakartRkaraNAdhikaraNabhUtatvena paryAyebhyo'pRthagbhUtasya dravyasyA sdutpaadH| tathAhi - na hi manujastridazo vA siddho vA syAt na hi tridazo manujo vA siddho vA syAt / evamasan kathamananyo nAma syAt yenAnya eva na syAt / yena ca niSpadyamAnamanujAdiparyAyaM jAyamAnavalayAdivikAraM kAJcanamiva jIvadravyamapi pratipadamanyanna syaat||113|| dravya ke joparyAyabhUta vyatireka vyaktitva kA utpAda hotA hai; usameM bhIdravyatvabhUta anvayazakti acyuta rahatI hai; isakAraNa dravya ananya hI hai| isalie ananyapane se dravya kA sat utpAda nizcita hotA hai| aba isI bAta ko vizeSa spaSTa karate haiM - jIva, dravya hone se aura dravya, paryAyoM meM vartane se jIva; nArakatva, tiryaMcatva, manuSyatva, devatva aura siddhatva meM se kisIeka paryAya meM avazyameva pariNamita hogA; parantu vaha jIva usa paryAyarUpa hokara bhI dravyatvabhUta anvayazakti ko chor3atA hai kyA? yadinahIM chor3atAtovaha anya kaise ho sakatA hai ki jisase trikoTisattA (traikAlikaastitva) jisake pragaTa hai - aisA vaha jIva vahI jIvana ho? Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 239 paryAyeM paryAyabhUta vyatireka vyaktitva ke kAla meM hI sat (vidyamAna) hone se anya kAloM meM asat (avidyamAna) hI haiN| paryAyoM kA dravyatvabhUta anvayazakti ke sAtha guMthA huA jo kramAnusAra utpAda hotA hai, usameM paryAyabhUta svavyatireka vyakti kA pUrva meM asat panA hone se paryAyeM anya hI haiM / isalie paryAyoM kI anyatA dvArA paryAyoM ke svarUpa kA kartA, karaNa aura adhikaraNa hone se paryAyoM se apRthak dravya kA asat utpAda nizcita hotA hai| --aba isI bAta ko vizeSa spaSTa karate haiM - manuSya, devacyA siddha nahIM hai aura deva, manuSya yA siddha nahIM hai; isaprakAra na hotA huAjIva ananya kaise ho sakatA hai ? kaMkaNa Adi paryAyoM meM utpanna honevAle svarNa kI bhA~ti jIva bhI manuSyAdi paryAyoM meM utpanna hotA huA paryAyApekSA anya-anya hI hai|" athaikadravyasyAnyatvAnanvayatvavipratiSedhamudhunoti - davvaTThieNa savvaM davvaM taM pajjayaTThieNa punno| havadi ya aNNamaNaNNaM takkAle tmmyttaado||114|| dravyArthikena sarvaM dravyaM tatparyAyArthikena punH| bhavati cAnyadananyattatkAle tanmayatvAt / / 114 / / ukta gAthAoM kA bhAva yaha hai ki jisaprakAra sone kI dRSTi se dekhane para kaMkaNAdi paryAyoM meM pariNamita hotA huA sonA sonA hI rahatA hai, ananya hI rahatA hai; anya-anya nahIM ho jaataa| usIprakAra dravya kI dRSTi se dekhane para manuSyAdi paryAyoM meM pariNamita hotA huA jIvadravya jIva hI rahatA hai, ananya hI rahatA hai; anya-anya nahIM ho jAtA hai| isa apekSA sat kA hI utpAda hotA hai| __jisaprakAra kaMkaNAdi gahanoM kI dRSTi se dekhane para kaMkaNAdi paryAyoM meM pariNamita sonA kaMkaNAdi hI ho jAtA hai, anya-anya hI ho jAtA hai, ananya nahIM rhtaa| usIprakAra manuSyAdi paryAyoM kI dRSTi dekhane para manuSyAdi paryAyoM meM pariNamita jIva manuSyAdi hI ho jAtA hai, anyaanya hI ho jAtA hai, ananya nahIM rahatA / isa apekSA se asat kA hI utpAda hotA hai| ina gAthAoM meM aneka tarka va udAharaNa dekara yahI bAta samajhAne kI koziza kI hai ki dravya aura paryAya kathaMcit anya-anya haiM aura kathaMcit ananya| jisa apekSA se ve ananya haiM, usa apekSA se sat-utpAda hai aura jisa apekSA se anya-anya haiM; usa apekSA se asatutpAda hai| jainadarzana kA sampUrNa pratipAdana naya sApekSa hai, syAdvAdarUpa hai; usameM ekAntavAda ko Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 pravacanasAra koI sthAna prApta nahIM hai, sarvatra anekAntavAda kA hI sAmrAjya hai||112-113|| ___ gAthA 112 meM sat-utpAda ko ananyapanA siddha kiyA aura gAthA 113 meM asat-utpAda ko anyapanA siddha kiyA; aba 114vIM gAthA meM eka hI dravya meM anyapanA aura ananyapanA hone se jo virodha mAlUma par3atA hai; usakA nirAkaraNa karate haiN| tAtparya yaha hai ki aba yaha batAte haiM ki apekSA se dekheM to donoM meM koI virodha nahIM hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - ( harigIta) dravya se hai ananya jiya paryAya se ana-anya hai| paryAya tanmaya dravya se tatsamaya ata: ananya hai||114|| sarvasya hi vastunaH sAmAnyavizeSAtmakatvAttatsvarUpamutpazyatAM yathAkramaM sAmAnyavizeSau paricchidantI dve kila cakSuSI, dravyArthikaM paryAyArthikaM ceti| tatra paryAyArthikamekAntanimIlitaM vidhAya kevalonmIlitena dravyArthikena yadAvalokyate tadA nArakatiryaGmanuSyadevasiddhatvaparyAyAtmakeSu vizeSeSuvyavasthitaM jIvasAmAnyamekamavalokayatAmanavalokitavizeSANAM tatsarvaM jIvadravyamiti prtibhaati| ___ yadA tu dravyArthikamekAntanimIlitaM vidhAya kevalonmIlitena paryAyArthikenAvalokyate tadA jIvadravye vyavasthitAnnArakatiryagmanuSyadevasiddhatvaparyAyAtmakAn vizeSAnanekAnavalokayatAmanavalokitasAmAnyAnAmanyadanyatpratibhAti / dravyasya tattadvizeSakAle tattadvizeSebhyastanmayatvenAnanyatvAt gnntRnnprnndaarumyhvyvaahvt| dravyArthikanaya sesabadravya haiM aura paryAyArthikanaya sevedravya anya-anya haiN| kyoMki usa samaya tanmaya hone se dravya paryAyoM se ananya hai| isa gAthA ke bhAva ko A. amRtacaMdra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "vastutaH sabhI vastuyeM sAmAnya-vizeSAtmaka hone se vastu kA svarUpa dekhanevAloM ke kramaza: sAmAnya aura vizeSa ko dekhanevAlI-jAnanevAlI do A~kheM haiM - 1. dravyArthika aura 2. pryaayaarthik|| inameM se paryAyArthika cakSu ko ekAntata: (pUrNataH, sarvathA, pUrI taraha, acchI taraha) banda karake jaba mAtra khulI huI dravyArthika cakSu ke dvArA dekhA jAtA hai; taba nArakapanA, tiryaMcapanA, manuSyapanA, devapanA aura siddhapanArUpa paryAya vizeSoM meM vyavasthita (sunizcita rahanevAle) eka jIva sAmAnya ko dekhanevAle (jAnanevAle) aura vizeSoM ko nahIM dekhane (jAnane) vAle Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 241 jIvoM ko yaha saba jIva dravya hI hai' - aisA bhAsita hotA hai| aura jaba dravyArthika cakSu ko ekAntata: (pUrNata: sarvathA, pUrI taraha, acchI taraha) baMda karake mAtra khulI huI paryAyArthika cakSu ke dvArA dekhA jAtA hai; taba jIvadravya meM vyavasthita (sunizcita rahanevAle) nArakapanA, tiryaMcapanA, manuSyapanA, devapanA aura siddhapanArUpa paryAya vizeSoMko dekhane (jAnane) vAle aura sAmAnya kona dekhane (jAnane) vAle jIvoMkovaha jIvadravya anya-anya bhAsita hotA hai; kyoMki jisaprakAra kaNDe, ghAsa, patte aura kASTha kI agni kaNDe, ghAsa, patte aura kASThamaya hai; isalie inase ananya hai, pRthak nahIM hai; usIprakAra jIva dravya bhI una-una paryAyarUpa vizeSoM ke samaya una vizeSoM setanmaya hone se unase ananya hai, pRthak nhiiN| yadA tu te ubhe api dravyArthikaparyAyArthike tulyakAlonmIlite vidhAya tata itazcAvalokyate tadAnArakatiryaGmanuSyadevasiddhatvaparyAyeSuvyavasthitaMjIvasAmAnyaMjIvasAmAnye cavyavasthitAnArakatiryagmanuSyadevasiddhatvaparyAyAtmakA vizeSAzca tulykaalmevaavlokynte| tatraikacakSuravalokanamekadezAvalokanaM, dvicakSuravalokanaM sarvAvalokanaM / tata: sarvAvalokane dravyasyAnyatvAnanyatvaMcana viprtissidhyte||114|| atha sarvavipratiSedhaniSedhikAMsaptabhaGgImavatArayati - atthi ttiya Natthi tti ya havadi avattavvamidi puNo davvaM / pajjAeNa du keNa vi tadubhayamAdiTThamaNNaM vA / / 115 / / aura jaba una dravyArthika aura paryAyArthika donoM A~khoM ko eka hI sAtha kholakara donoM ke dvArA dekhA jAtA hai; taba nArakapanA, tiryaMcapanA, manuSyapanA, devapanA aura siddhapanerUpa paryAyoM meM vyavasthita (sunizcitarUpa se rahanevAlA) jIva sAmAnya tathA jIva sAmAnya meM vyavasthita nArakapanA, tiryaMcapanA, manuSyapanA, devapanA aura siddhapanerUpaparyAya, tulyakAla meM hI ekasAtha dikhAI dete haiM, jAne jAte haiN| niSkarSa yaha hai ki eka A~kha se dekhA jAnA ekadezAvalokana hai aura donoM A~khoM se dekhanA sarvAvalokana hai; isalie sarvAvalokana meM dravya ke anyatva aura ananyatva virodha ko prApta nahIM hote|" isa gAthA meM AcAryadeva kaha rahe haiM ki vastu kA svarUpa sAmAnya-vizeSAtmaka hai| use jAnane ke lie do A~kheM cAhie - eka dravyArthikanaya kI A~kha, jo vastu ke sAmAnyasvarUpa ko dekhatI hai aura dUsarI paryAyArthikanaya kI A~kha, jo vastu ke vizeSasvarUpa ko dekhatI hai| isaprakAra pramANajJAna se donoM A~kheM milakara sAmAnya-vizeSAtmaka vastu ko acchI taraha Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 pravacanasAra jAna letI haiN||114|| 114vIM gAthA meM sat-utpAda aura asat-utpAda athavA eka hI dravya meM anyapanA aura ananyapane meM dikhAI denevAle virodha kA nayavivakSA se zamana kiyA hai; aba isa 115vIM gAthA meM usI bAta ko Age bar3hAte hue samasta virodha ko samApta karanevAlI saptabhaMgI kI carcA karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) apekSA se dravya 'hai' 'hai nahIM 'anirvacanIya hai| 'hai hai nahIM' isataraha hI avazeSa tInoM bhaMga haiN||115|| astIti ca nAstIti ca bhavatyavaktavyamiti punadravyam / paryAyeNa tu kenacit tadubhayamAdiSTamanyadvA / / 115 / / syAdastyeva 1 syAnnAstyeva 2 syAdavaktavyameva 3syAdastinAstyeva 4 syAdastyavaktavyameva 5 syAnnAstyavaktavyameva 6 syAdastinAstyavaktavyameva 7; svarUpeNa 1 pararUpeNa 2 svapararUpayogapadyana 3svapararUpakrameNa 4 svarUpasvapararUpayogapadyAbhyAM5 pararUpasvapararUpayogapadyAbhyAM 6svarUpapararUpasvaparayaugapadyaiH 7 AdizyamAnasya svarUpeNa sata:, pararUpeNAsata: svarUpAbhyAM yugapadvaktumazakyasya, svapararUpAbhyAM krameNa sato'satazca, svarUpasvaparayaugapadyAbhyAM sato vaktumazakyasya ca, pararUpasvapararUpayogapadyAbhyAmasato vaktumazakyasya ca, svarUpapararUpasvapararUpayogapadyaiH sato'sato vaktumazakyasya cAnantadharmaNo dravyasyaikaikaM dharmamAzritya vivakSitAvivakSitavidhipratiSedhAbhyAmavatarantI saptabhaGgikaivakAravizrAntamazrAntasamuccAryamANasyAtkArAmoghamantrapadena samastamapi vipratiSedhaviSamohamudasyati / / 115 / / dravya kisI paryAya se asti, kisI paryAya senAsti aura kisI paryAya se avaktavya hai| isIprakAra kisI paryAya se asti-nAsti athavA kisI paryAya se anya tIna bhaMgarUpa kahA gayA hai| dhyAna rahe yahA~ paryAya zabda apekSA ke artha meM prayukta huA hai| isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM A. amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - "dravya svarUpakI apekSAsesyAt-asti; pararUpakI apekSAsesyAt-nAsti; svarUpapararUpakIyugapat apekSAse syAt-avaktavya; svarUpa-pararUpake krama kI apekSAse syAtasti-nAsti: svarUpakIaura svarUpa-pararUpakIyagapata apekSAsesyAta asti-avaktavya: pararUpa aura svarUpa-pararUpakI apekSAsesyAt-nAsti-avaktavya aura svarUpakI, pararUpa kI tathAsvarUpa-pararUpakI yugapat apekSAsesyAt-asti-nAsti-avaktavya hai| dravya kA kathana karane meM jo svarUpa se sat hai; pararUpa se asat hai; jisakA svarUpa aura Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 243 pararUpa se yugapat kathana azakya hai; jo svarUpa se pararUpa se kramaza: sat-asat hai; josvarUpa se aura svarUpa-pararUpase yugapat sat-avaktavya hai; jo pararUpa se aura svarUpa-pararUpa se yugapat asat-avaktavya hai; aura jo svarUpa se, pararUpa se aura svarUpa-pararUpa se yugapat sat-asat-avaktavya hai| aise anaMta dharmoM vAle dravya ke eka-ekadharma kA Azraya lekara vivakSitatA aura avivakSitatA ke vidhi-niSedha ke dvArA pragaTa honevAlI saptabhaMgI satat samyaktayA uccArita karane para syAtkArarUpI amoghamaMtra pada ke dvArA evakAra' meM rahanevAle samasta virodha-viSa ke moha ko dUra karatI hai|" ___ atha nirdhAryamANatvenodAharaNIkRtya jIvasya manuSyAdiparyAyANAM kriyAphalatvenAnyatvaM dyotayati - eso ttiNatthi koI Na Natthi kiriyA shaavnnivvttaa| kiriyA hi Natthi aphalA dhammo jadi Nipphalo prmo||116|| ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki saptabhaMgI do prakAra kI hotI hai-pramANasaptabhaMgI aura nayasaptabhaMgI|nayasaptabhaMgI meM apekSAspaSTa kara dI jAtI hai aura pramANasaptabhaMgI meM apekSAspaSTa na karake usake sthAna para syAt yA kathaMcit pada kA prayoga kiyA jAtA hai| uparyukta saptabhaMgI nayasaptabhaMgI hai; kyoMki usameM apekSA spaSTa kara dI gaI hai ki svarUpa se sat hai aura pararUpa se asat hai aadi| AcArya jayasena isa gAthA kI TIkA meM spaSTa likhate haiM ki yaha nayasaptabhaMgI hai| ve yaha bhI spaSTa kara dete haiM ki paMcAstikAya kI 14vIM gAthA kI TIkA meM 'syAdasti' Adi pramANa vAkyoM dvArA pramANasaptabhaMgI batAI gaI hai| nayasaptabhaMgI meM 'evaM' arthAt 'hI' zabda kA prayoga hotA hai aura pramANasaptabhaMgI meM 'bhI' zabda kA prayoga hotA hai| vastu, kisI apekSA sat bhI hai aura kisI apekSA asat bhI hai - yaha pramANa saptabhaMgI ke prayoga haiM aura svarUpa kI apekSA sat hI hai aura pararUpa kI apekSA asat hI hai - yaha nayasaptabhaMgI ke prayoga haiN| binA apekSA batAye 'hI' zabda kA prayoga karanA durnayasaptabhaMgI hai| syAd yA kathaMcit lagAye binA hI 'bhI' lagAnA duSpramANasaptabhaMgI hai| ____AcArya jayasena likhate haiM ki 'dravya hai - yaha duSpramANasaptabhaMgI hai aura 'dravya hai hIM' - yaha 1. paMcAstikAya, gAthA 14 kI tAtparyavRtti TIkA Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 pravacanasAra durnayasaptabhaMgI hai| vastusvarUpa samajhane aura samajhAne ke lie saptabhaMgInyAya jainadarzana kA adbhuta anusaMdhAna hai, anupama nidhi hai| jainadarzana ke marma ko samajhane ke lie isa saptabhaMgInyAya ko samajhanA na kevala atyanta Avazyaka hai, apitu anivArya hai| saptabhaMgI kA svarUpa gaharAI se samajhane ke lie lekhaka kI anya kRti paramabhAvaprakAzaka nayacakra ke saptabhaMgI nAmaka chaThaveM adhyAya kA adhyayana bArIkI se karanA caahie| yahA~ usakI carcA vistAra se karanA sambhava nahIM hai||115|| eSa iti nAsti kazcinna nAsti kriyA svabhAva kriyA hi nAstyaphalA dharmo yadi ni:phala: paramaH / / 116 / / iha hi saMsAriNojIvasyAnAdikarmapudgalopAdhisannidhipratyayapravartamAnapratikSaNavivartanasya kriyA kila svabhAvanirvRttavAsti / tatastasya manuSyAdiparyAyeSuna kazcanApyeSa eveti TaGkotkIrNo'sti, teSAM pUrvapUrvopamardapravRttakriyAphalatvenottarottaroparvamAnatvAt phalamabhilaSyeta vA mohasaMvalanAvilayanAt kriyaayaaH| kriyA hi tAvaccetanasya puurvottrdshaavishissttcaitnyprinnaamaatmikaa| sA punaraNoNvantasaMgatasya pariNativAtmano mohasaMvalitasya vyaNukakAryasyaiva manuSyAdikAryasya nisspaadiktvaatsphlaiv|| vigata gAthA 115 meM saptabhaMgI kA svarUpa spaSTa karake aba isa gAthA meM yaha samajhAte haiM ki manuSyAdi paryAyarUpa vividha dazAyeM rAgAdibhAvoM kA phala haiM; kyoMki ye anekarUpa dazAyeM vItarAga bhAvoM kA phala to ho hI nahIM sktii| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) paryAya zAzvata nahIM parantu hai vibhAvasvabhAva to| hai aphala paramadharama parantu kriyA aphala nahIM khii||116|| manuSyAdi paryAyoM meM yahI aisI koI zAzvata paryAya nahIM hai; kyoMki saMsArI jIvoM ke svabhAvaniSpanna kriyA nahIM hai - aisI bAta nahIM hai| tAtparya yaha hai ki saMsArI jIvoM ke vibhAvasvabhAva se utpanna honevAlIrAga-dveSamaya kriyA hotI hI hai| yadi parama dharma aphala hai torAga-dveSamaya kriyA avazya aphala nahIM hai| tAtparya yaha hai ki vItarAgabhAvarUpa kriyA to manuSyAdi paryAyarUpa phala utpanna karatI nahIM hai; para rAga-dveSarUpa kriyA tomanuSyAdi paryAyarUpa phala utpanna karatI hI hai| isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana: dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra "isa loka meM anAdi karma pudgala kI upAdhi ke sadbhAva ke kAraNa jisake pratikSaNa parivartana hotA rahatA hai - aise saMsArI jIva kI rAga-dveSarUpa kriyA vastutaH svabhAva (vibhAvasvabhAva) niSpanna hI hai; isalie usake manuSyAdi paryAyoM meM se koI bhI paryAya 'yahI hai' - aisI TaMkotkIrNa nahIM hai; kyoMki ve paryAyeM pUrva - pUrva paryAyoM ke nAza meM pravartamAna kriyA ke phalasvarUpa hone se uttara-uttara paryAyoM ke dvArA naSTa hotI haiM / 245 rAga-dveSarUpa kriyA kA phala to moha ke sAtha milana kA nAza na huA hone se mAnanA cAhie; kyoMki prathama to vaha kriyA cetana kI pUrvotara dazA se viziSTa caitanyapariNAmasvarUpa hai / saiva mohasaMvalana vilayane punaraNorucchinnANvantarasaMgamasya pariNatiriva dvyaNukakAryasyeva manuSyAdikAryasyAniSpAdakatvAt paramadravyasvabhAvabhUtatayA paramadharmAkhyA bhavatyaphalaiva / / 116 / / dUsare jisaprakAra dUsare aNu ke sAtha yukta kisI aNu kI pariNati dvi-aNuka kArya kI niSpAdaka hai; usIprakAra moha ke sAtha milita AtmA ke saMbaMdha meM manuSyAdi kArya kI niSpAdaka hone se saphala hI hai / jisaprakAra jisakA saMbaMdha dUsare aNu ke sAtha naSTa ho gayA hai - aise aNu kI pariNati dvi-aNukakArya kI niSpAdaka nahIM hai; usIprakAra moha ke sAtha milana kA nAza hone para dravya kI paramasvabhAvabhUta hone se paramadharma kahI jAnevAlI kriyA manuSyAdi kArya kI niSpAdaka na hone se aphala hI hai / AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM tattvapradIpikA TIkA kA hI anukaraNa karate haiM; para anta meM matArtha spaSTa karate hue kahate haiM ki isase sAMkhyamata kA nirAkaraNa bhI ho jAtA hai / sAMkhya AtmA ko rAgAdi bhAvoM kA sarvathA akartA mAnate haiM; para jaina darzana ke anusAra yadyapi zuddhanizcayanaya se AtmA rAgAdi kA kartA nahIM hai; tathApi azuddhanizcayanaya se AtmA rAgAdi bhAvoM kA kartA hai aura ve rAgAdi bhAva bhI aphala nahIM haiM; kyoMki unase manuSyAdi paryAyarUpa vividha paryAyoM kI utpatti hotI hai / ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki AtmA kI caitanyapariNatirUpa kriyA yadi moha rahita ho to manuSyAdi saMsArI paryAyarUpa phala utpanna nahIM karatI aura mohasahita ho to manuSyAdi paryAyarUpa phala utpanna karatI hai / cU~ki moha sahita bhAva anekaprakAra ke hote haiM; isalie unake phala meM utpanna honevAlI Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 pravacanasAra manuSyAdi paryAyeM bhI TaMkotkIrNa, zAzvata aura ekarUpa nahIM hotI; anekaprakAra kI hotI haiN| tAtparya yaha hai ki saMsAra meM jIvoM kI pariNati meM saMyogoM kI jo vividhatA dikhAI detI hai; usakA kAraNa unake honevAle moha-rAga-dveSa bhAvoM kI vividhatA hai| muktadazA meM sabhI jIvoM ke ekasA vItarAgabhAva hone se unake saMyogoM meM vividhatA nahIM hotii||116|| vigata gAthA meM yaha samajhAyA gayA hai ki vItarAga bhAvoM kA phala to siddhadazArUpa eka mukta dazA hI hai; ye manuSyAdi paryAyoM rUpa vividha dazAyeM to rAgAdi kriyA kA hI phala haiM aura aba isa gAthA meM yaha batA rahe haiM ki yaha nAma nAmaka karma hI apane svabhAva se jIva ke svabhAva kA parAbhava karake manuSya, tiryaMca, nAraka aura deva - ina paryAyoM ko karatA hai| atha manuSyAdiparyAyANAM jIvasya kriyAphalatvaM vyanakti - kammaM NAmasamakkhaM sabhAvamadha appaNo sahAveNa / abhibhUya NaraM tiriyaM NeraiyaM vA suraM kunndi||117|| karma nAmasamAkhyaM svabhAvamathAtmana: svabhAvena / abhibhUya naraM tiryaJcaM nairayikaM vA suraM karoti / / 117 / / kriyA khalvAtmanA prApyatvAtkarma, tannimittaprAptapariNAma: pudgalo'pi karma, tatkAryabhUtA manuSyAdiparyAyA jIvasya kriyAyA mUlakAraNabhUtAyA: pravRttatvAt kriyAphalameva syuH| kriyA'bhAve pudgalAnAM karmatvAbhAvAttatkAryabhUtAnAM tessaambhaavaat| ___ atha kathaM te karmaNa: kAryabhAvamAyAnti karmasvabhAvena jIvasvabhAvamabhibhUya kriyamANatvAt pradIpavat / tathAhi - yathA khalu jyotiHsvabhAvena tailasvabhAvamabhibhUya kriyamANaH pradIpo jyoti: kAryaM tathA karmasvabhAvena jIvasvabhAvamabhibhUya kriyamANA manuSyAdiparyAyA: krmkaarym||117|| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) nAma nAmaka karma jiya kA parAbhava kara jIva ko| nara nArakI tiryaMca sura paryAya meM dAkhila kare||117|| nAma nAmaka karma apane svabhAva se jIva ke svabhAva kA parAbhava karake manuSya, tiryaMca, nAraka aura deva paryAyoM ko dhAraNa karatA hai| isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM"vastuta: AtmA ke dvArA prApya hone se moha sahita kriyA hI AtmA kA karma hai, kArya hai; Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 247 usake nimitta se dravyakarmarUpa pariNamana karatA huA pudgala bhI karma hai| usa pudgala karma kI kAryabhUta manuSyAdi paryAyeM mUlakAraNabhUta jIva kI kriyA se pravartamAna hone se kriyAphala hI haiM; kyoMki kriyA ke abhAva meM pudgaloM ko karmapane kA abhAva hone se usa pudgala karma kI kAryabhUta manuSyAdi paryAyoM kA abhAva hotA hai| dIpaka kI bhAMti ve manuSyAdi paryAyeM karma ke svabhAva dvArA jIva ke svabhAva kA parAbhava karake kI jAtI haiN| aba isa bAta ko vizeSarUpa se spaSTa karate haiM - jisaprakAra dIpaka kI lau ke svabhAva ke dvArA tela ke svabhAva kA parAbhava karake kiyA jAnevAlA dIpaka jyoti kA kArya hai; usIprakAra karmasvabhAva ke dvArA jIva ke svabhAva kA parAbhava karake kI jAnevAlImanuSyAdiparyAyeM karma ke kArya haiN|" atha kuto manuSyAdiparyAyeSu jIvasya svabhAvAbhibhavo bhavatIti nirdhArayati - NaraNArayatiriyasurA jIvA khalu nnaamkmmnnivvttaa| Na hi te laddhasahAvA pariNamamANA sakammANi / / 118 / / naranArakatiryaksurA jIvAH khalu naamkrmnirvRttaaH| na hi te labdhasvabhAvA: pariNamamAnAH svakarmANi / / 118 / / AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko dIpaka ke udAharaNa ke mAdhyama se sarvAMga isaprakAra prastuta karate haiM - "jisaprakAra agnirUpI kartA, karmarUpI taila ke svabhAva kA tiraskAra kara battI ke mAdhyama se dIpaka kI jyotirUpa se pariNamana karatA hai; usIprakAra karmAgnirUpI kartAzuddhAtmasvabhAvarUpa taila kA tiraskAra karake battIrUpI zarIra ke mAdhyama se dIpa zikhA ke samAna manuSya, nAraka Adi paryAyarUpa pariNamana karatA hai| isase jJAta hotA hai ki manuSyAdi paryAyeM nizcayanaya se karmajanita haiN|" ukta sampUrNa kathana kA sAra yahI hai ki ye manuSyAdi paryAyeM rAga-dveSamaya kriyA ke phala meM prApta huI haiM; kyoMki usa kriyA se karmabaMdha hotA hai aura karma, jIva ke svabhAva kA parAbhava karake manuSyAdi paryAyoM ko utpanna karate haiN| isaprakAra isa jIva kA yaha samasta saMsAra cala rahA hai| yadi hameM isa saMsAra-samudra se pAra honA hai to hama paralakSya se utpanna honevAle ina moharAga-dveSa bhAvoM ko AtmA ke Azraya se nirAzraya kareM, inakA abhAva kareM; kyoMki saMsAra duHkhoM se mukta hone kA yahI ekamAtra upAya hai||117|| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 pravacanasAra vigata gAthA meM yaha kahA hai ki karma jIva ke svabhAva kA parAbhava karake manuSyAdi paryAyoM ko utpanna karate haiM aura aba isa gAthA meM yaha spaSTa kara rahe haiM ki manuSyAdi paryAyoM meM jIva ke svabhAva kA parAbhava kaise hotA hai? gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) nAma nAmaka karma se pazu naraka sura nara gatI meN| svakarma pariNata jIva ko nijabhAva upalabdhi nhiiN||118|| manuSya, nAraka, tiryaMca aura devarUpa jIva vastuta: nAmakarma se niSpanna haiN| ve apane karmarUpa se pariNamita hote haiM, isalie unheM svabhAva kI upalabdhi nahIM hai| amI manuSyAdayaH paryAyA nAmakarmanirvRttAH santi tAvat; na puraretAvatApi tatra jIvasya svabhAvAbhibhavo'sti, yathA kanakabaddhamANikyakaGkaNeSu mANikyasya / yattatra naiva jIva: svabhAvamupalabhate tat svakarmapariNamanAt payaHpUravat / yathA khalu payaHpUraH pradezasvAdAbhyAM picumandacandanAdivanarAjI pariNamanna dravyatvasvAdu-tvasvabhAvamupalabhate; tathAtmApi prdeshbhaavaabhyaaNkrmprinnmnaannaamuurttvnirupraagvishuddhimttvsvbhaavmuplbhte||118|| isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - "jisaprakAra kanakabaddha (suvarNa meM jar3e hue) mANika ke kaMganoM meM mANika ke svabhAva kA parAbhava nahIM hotA; usIprakAra ye manuSyAdiparyAyeM nAmakarma se niSpanna haiM; kintu itane se bhI vahA~jIva ke svabhAva kA parAbhava nahIM hai| pAnI ke pUra kIbhAMti svakarmarUpa pariNamita hone se jIva svabhAva ko upalabdha nahIM karatA, svabhAva kA anubhava nahIM krtaa| jisaprakAra pAnIkA pUra pradeza se aura svAda se nimbacandanAdivanarAjirUpa (nIma, candana ityAdivRkSoM kI lambI paMktirUpa) pariNamita hotA huA apane dravatva aura svAdarUpa svabhAva ko upalabdha nahIM karatA; usIprakAra AtmA bhI pradeza se aura bhAva se svakarmarUpa pariNamita hone se (apane) amUrtatva aura niruparAga vizuddhimatvarUpasvabhAva koupalabdha nahIM krtaa|" yahA~ AcAryadeva ne 'mANika kI bhA~ti' evaM 'pAnI ke pUra kI bhA~ti' - isaprakAra do udAharaNa die haiN| mANika ko sone meM jar3a do to mANika kA parAbhava nahIM hotA hai| sonA bhI dikhatA rahatA hai aura mANika bhI dikhatA rahatA hai| isIprakAra manuSyaparyAya meM bhagavAna AtmA mAno sone meM jar3A huA mANika hai; usameM manuSya paryAya aura bhagavAna AtmA donoM pRthak-pRthak camaka rahe haiN| jisaprakAra sone meM jar3ane se mANika kA parAbhava nahIM hotA hai; usIprakAra bhagavAna Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 249 AtmA kA manuSyAdi paryAyoM meM rahane se parAbhava nahIM hotaa| yahA~ yaha prazna upasthita hotA hai ki parAbhava kA mUla kAraNa kyA hai ? isa prazna ke uttara meM AcAryadeva ne pAnI ke pUra kA udAharaNa diyA hai| himAlaya se nikalA huA pAnI nirmala hotA hai; paraMtu vaha bahate-bahate jaMgala meM bahuta sAre nIma, caMdanAdi per3oM se gujaratA hai| vaha caMdana ke vana meM se nikalatA hai to sugaMdhita ho jAtA hai aura vaha nIma ke vRkSoM meM se nikalatA hai to kar3avA ho jAtA hai| isameM usa pAnI kI mUla gaMdha nahIM rahatI aura na hI usakA mUla svabhAva rahatA hai| isaprakAra usa pAnI kA parAbhava huA; kyoMki usakA mUlasvabhAva tirohita ho gayA hai| atha jIvasya dravyatvenAvasthitatve'piparyAyairanavasthitatvaM dyotayati - jAyadi Neva Na Nassadi khaNabhaMgasamunbhavejaNe koii| jo hi bhavo so vilao saMbhavavilaya tti te nnaannaa||119|| isIprakAra isa AtmA kA parAbhava isa manuSya paryAya meM jur3a jAne se hai| yaha AtmA moharAga-dveSabhAvoM meM se nikalA hai; isalie isakA parAbhava huA hai| dhyAna rahe AcAryadeva ne yahA~ saMyoga para aparAdha nahIM mar3A hai| AcAryadeva yahA~ kaha rahe haiM ki pAnI, nIma meM athavA candana ke vRkSa meM car3hA huA hai arthAt nIma aura candana meM bhI pAnIpana hai, gIlApana hai| yadi hama nIma kI pattiyoM kA rasa nikAleM, candana kA rasa nikAleM to isameM usane tIna cIjeM khoI haiN| pAnI ne apanA svAda khoyA hai, apanI gaMdha khoI hai aura pravAhI svabhAva khoyA hai; kyoMki vaha pAnI vRkSa meM gayA aura usI meM rama gyaa| pAnI kA jo bahanA svabhAva thA, vaha baMda ho gayA; jitanA pAnI una vRkSoM ne sokha liyA, usa pAnI kA pravAhI svabhAva samApta ho gyaa| pAnI kA mUla svAda nahIM rahA, nIma ke saMyoga se kar3avA ho gayA / isIprakAra gaMdha meM bhI parivartana ho jAtA hai| usIprakAra AtmA bhI pradeza se aura bhAva se svakarmarUpa pariNamita hone se amUrtatva se mUrtatva ho gayA; taba vaha amUrtatva, niruparAga vizuddhimatvarUpa svabhAva ko upalabdha nahIM krtaa| yahI isa jIva kI samasyA kA mUla kAraNa hai| - isaprakAra yaha siddha huA ki AtmasvabhAva ke parAbhava kA kAraNa zarIrAdi kA saMyoga nahIM hai; apitu zarIrAdi saMyogoM meM AtmA kA apanApana hai, unheM apanA jAnanA-mAnanA hai, unhIM se jur3a jAnA hai, unhIM meM ramajAnA hai| isaprakAra isa gAthA aura isakI TIkAoM meM sone meM jar3e hue mANika aura pAnI ke pUra Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 pravacanasAra (bADha) ke udAharaNa dekara yaha samajhAyA gayA hai ki bhagavAna AtmA kI yaha saMsArAvasthArUpa durdazA dehAdi ke saMyogoM ke kAraNa nahIM huI hai; apitu usake vibhAvasvabhAva meM hI aisI yogyatA vidyamAna thI; usI ke kAraNa yaha saba huA hai| tAtparya yaha hai ki paradravya ke kAraNa sukha-dukha nahIM haiM; svayaM ke kAraNa hI haiN||118|| aba isa gAthA meM yaha batAte haiM ki jIvadravya dravyarUpase avasthita hone para bhI paryAyarUpa se anavasthita hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) utpAda-vyaya nA pratikSaNa utpAda-vyayamaya loka meN| ana-anya haiM utpAda-vyaya ara abheda se haiM eka bhii||119|| jAyate naiva na nazyati kSaNabhaGgasamudbhave jane kazcit / yo hi bhavaH sa vilaya: saMbhavavilayAviti tau nAnA / / 119 / / iha tAvanna kazcijjAyate na mriyate ca / atha ca manuSyadevatiryaGnArakAtmako jIvalokaH prtikssnnprinnaamitvaadtsNgtikssnnbhnggotpaadH| na ca vipratiSiddhamatata, saMbhavavilayayorekatvanAnAtvAbhyAm / yadA khalu bhaGgotpAdayorekatvaM tadA pUrvapakSaH, yadA tunAnAtvaM tdottrH| tathAhi - yathAya eva ghaTastadeva kuNDamityukte ghaTakuNDasvarUpayorekatvAsaMbhavAttadubhayAdhArabhUtA mRttikA saMbhavati, tathA ya eva saMbhavaH sa eva vilaya ityukte saMbhavavilayasvarUpayorekatvAsaMbhavAttadubhayAdhArabhUtaM dhrauvyaM saMbhavati / tato devAdiparyAye saMbhavati manuSyAdiparyAye vilIyamAne ca ya eva saMbhavaH / sa eva vilaya iti kRtvA tadubhayAdhArabhUtaM dhrauvyavajjIvadravyaM saMbhAvyata eva / tataH sarvadA dravyatvena jiivssttotkiirnno'vtisstthte| pratikSaNa utpAda aura vinAzavAle jIva loka meM na koI utpanna hotA hai aura na koI naSTa hotA hai; kyoMki jo utpAda hai, vahI vinAza hai| isaprakAra ve utpAda tathA vinAza - eka bhI haiM aura aneka bhI haiN| AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM "yadyapi isa loka meM na koI janma letA hai aura na koI maratA hai; tathApi manuSya, deva, tiryaMca aura nArakAtmaka jIvaloka pratikSaNa pariNAmI hone se kSaNa-kSaNa meM honevAle vinAza aura utpAda ke sAtha bhI jur3A haA hai| isameM koI virodha bhI nahIM hai; kyoMki udbhava aura vilaya meM ekapanA aura anekapanA hai| jaba utpAda aura vinAza ke ekapane kI apekSA lI jAve; taba yaha pakSa phalita hotA hai kina Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana: dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 251 to koI utpanna hotA hai aura na koI naSTa hotA hai aura jaba utpAda aura vinAza ke anekapane kI apekSA lI jAve; taba pratikSaNa honevAle vinAza aura utpAda kA pakSa phalita hotA hai / vaha isaprakAra hai - jisaprakAra 'jo ghar3A hai, vahI kU~DA hai' - aisA kahe jAne para ghar3e aura kU~De ke svarUpa kA ekapanA asaMbhava hone se; una donoM kI AdhArabhUta miTTI pragaTa hotI hai; usIprakAra 'jo utpAda hai, vahI binAza hai' aisA kahe jAne para utpAda aura vinAza ke svarUpa kA ekapanA asaMbhava hone se una donoM kA AdhArabhUta dhrauvya pragaTa hotA hai; isalie devaparyAya ke utpanna hone aura manuSyAdi paryAya ke naSTa hone para, 'jo utpAda hai, vahI vilaya hai' - isa apekSA se una donoM kA AdhArabhUta dhrauvyavAna jIvadravya pragaTa hotA hai, lakSya meM AtA hai; isalie sarvadA dravyapane se jIva TaMkotkIrNa rahatA hai / api ca yathA'nyau ghaTo'nyat kuNDamityukte tadubhayAdhArabhUtAyA mRttikAyA anyatvAsaMbhavAt ghaTakuNDasvarUpe saMbhavataH, tathAnya: saMbhavo'nyo vilaya ityukte tadubhayAdhArabhUtasya dhrauvyasyAnyatvAsaMbhavavilayasvarUpe saMbhavataH / tato devAdiparyAye saMbhavati manuSyAdiparyAye vilIyamAne cAnyaH saMbhavo'nyo vilaya iti kRtvA saMbhavavilayavantau devAdimanuSyAdiparyAyau saMbhAvyate / tataH pratikSaNaM paryAyairjIvo'navasthitaH / / 119 / / jisaprakAra 'ghar3A anya hai aura kUMDA anya hai' - aisA kahe jAne para una donoM kI AdhArabhUta miTTI kA anyapanA asaMbhavita hone se ghar3e kA aura kU~De kA bhinna-bhinna svarUpa pragaTa hotA hai; usIprakAra 'utpAda anya hai aura vyaya anya hai' - aisA kahe jAne para, una donoM ke AdhArabhUta dhrauvya kA anyapanA asaMbhavita hone se utpAda aura vyaya kA bhinna-bhinna svarUpa pragaTa hotA hai; isalie devAdi paryAya ke utpanna hone para aura manuSyAdi paryAya ke naSTa hone para, 'utpAda anya hai aura vyaya anya hai' - isa apekSA se utpAda aura vyayavAlI devAdi paryAyeM aura manuSyAdi paryAyeM pragaTa hotI haiM, lakSya meM AtI haiM; isalie jIva pratikSaNa paryAyoM se anavasthita hai / " AcArya jayasena tAtparyavRtti meM isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karate hue nayoM kA prayoga karate haiM aura niSkarSa ke rUpa meM kahate haiM ki AtmA dravyArthikanaya se nitya hone para bhI paryAyArthikanaya se vinAzazIla hai / isa bAta ko spaSTa karane ke lie ve tattvapradIpikA meM diye gaye udAharaNoM ke sAtha-sAtha mokSamArga aura mokSaparyAya para bhI isa bAta ko ghaTita karate haiM / isaprakAra isa gAthA meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki pratyeka dravya avasthita bhI hai aura anavasthita bhI hai; dravyadRSTi se avasthita hai aura paryAyadRSTi se anavasthita hai| eka hI dravya ke Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 pravacanasAra ekasAtha avasthita aura anavasthita hone meM koI virodha nahIM hai; kyoMki ye donoM pratyeka dravya ke sahaja svabhAva haiN| eka dravyasvabhAva hai aura dUsarA paryAyasvabhAva hai| dravyoM ke avasthita aura anavasthita hone meM paradravya kA koI sahayoga nahIM hai, hastakSepa nahIM hai| isa bAta ko aise bhI kahA jAtA hai ki dravya ke svabhAva kI ora se dekhA jAya to utpAda aura nAza eka hI haiM; kyoMki ve dravya ke sahaja svabhAva haiN| dravya meM utpAda-vyaya hone ke lie na to para ke sahayoga kI AvazyakatA hai aura na kisI karmodaya kI apekSA hai| aba yadi donoM ko paryAyasvabhAva kI ora se dekheM to alaga-alaga hI haiM, eka nahIM; kyoMki eka kA svabhAva utpanna honerUpa hai aura dUsare kA svabhAva naSTa honerUpa hai, eka AnerUpa hai aura dUsarA jAnerUpa hai| yaha saba hama sabhI ko pratyakSa dikhAI detA hai; ata: isameM kisI bhI prakAra kIzaMkA-AzaMkA karane kI jarUrata nahIM hai| 19|| atha jIvasyAnavasthitatvahetumudyotayati - tamhA du Natthi koI sahAvasamavaTThido tti sNsaare| saMsAro puNa kiriyA saMsaramANassa davvassa / / 120 // tasmAttu nAsti kazcit svabhAvasamavasthita iti sNsaare| saMsAraH punaH kriyA saMsarato dravyasya / / 120 / / yataH khalu jIvo dravyatvenAvasthito'pi paryAyairanavasthitaH; tataH pratIyate na kazcidapi saMsAre svabhAvenAvasthita iti / yaccAnAnavasthitatvaMtatra saMsAra eva hetuH / tasya manuSyAdiparyAyAtmakatvAt svarUpeNaiva tathAvidhatvAt / atha yastu pariNamamAnasya dravyasya pUrvottaradazAparityAgopAdAnAtmakaH kriyAkhyaH pariNAmAstatsaMsArasya svarUpam / / 120 / / vigata gAthA meM yaha kahA hai ki dravya, dravyasvabhAva se avasthita hone para bhI paryAyasvabhAva se anavasthita bhI hai aura aba isa gAthA meM yaha batA rahe haiM ki aisA kyoM hai ? tAtparya yaha hai ki jIvadravya ke anavasthita hone kA hetu kyA hai ? gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) svabhAva se hI avasthita saMsAra meM koI nhiiN| saMsaraNa karate jIva kI yaha kriyA hI saMsAra hai||120|| isalie isa loka meM svabhAva se avasthita koI nahIM hai| tAtparya yaha hai ki saMsAra meM kisI kA bhI svabhAva sadA ekarUpa rahanevAlA nahIM hai; kyoMki saMsAra saMsaraNa kA hI nAma hai| yaha saMsAra saMsaraNa karate hue parivartanazIla dravya kI kriyA hai| isa gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 253 "vastuta: jIva dravyapane se avasthita hone para bhI paryAyoM se anavasthita hai| isase pratIta hotA hai ki saMsAra meM koI bhI svabhAva se avasthita nahIM hai| tAtparya yaha hai ki kisI bhI dravya kA svabhAva akelAekarUparahane kA hI nahIM hai aura isa anavasthitatA kA mUla hetu saMsAra hI hai; kyoMki vaha manuSyAdi paryAyAtmaka hai, vaha svarUpa se hI vaisA hai| usameM pariNamana karate hue dravya kI pUrvottara dazA ke tyAga-grahaNarUpa kriyA kA nAma hI saMsAra hai, yahI saMsAra kA svarUpa hai|" yadyapi isa gAthA meM yahI kahA gayA hai ki pratyeka vastu ke samAna bhagavAna AtmA bhI dravyadRSTi se avasthita (sadA ekarUpa) aura paryAyadRSTi se anavasthita (pratisamaya parivartanazIla) hai; tathApi yahA~ avasthita hone kI apekSA anavasthita hone para adhika vajana diyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki yahA~ paryAyadRSTi kI mukhyatA se kathana kiyA gayA hai||120|| atha pariNAmAtmake saMsAre kuta: pudgalazleSo yena tasya manuSyAdiparyAyAtmakatvamityatra samAdhAnamupavarNayati - AdA kammamalimaso pariNAma lahadi kammasaMjuttaM / tatto silisadi kammaM tamhA kammaM tu prinnaamo||121|| AtmA karmamalImasa: pariNAmaM labhate karmasaMyuktam / tata: zliSyati karma tasmAt karma tu pariNAmaH / / 121 / / yo hi nAma saMsAranAmAyamAtmanastathAvidhaH pariNAmaH sa eva drvykrmshlesshetuH| atha tathAvidyapariNAmasyAti ko hetuH, dravyakarma hetuH tasya, dravyakarmasaMyuktatvenevopalambhAt / evaMsatItaretarAzrayadoSaH / na hi anAdiprasiddhadravyakarmAbhisaMbaddhasyAtmanaH prAktanadravyakarmaNastatra hetutvenopaadaanaat| evaM kAryakAraNabhUtanavapurANadravyakarmatvAdAtmanastathAvidhapariNAmodravyakarmaiva / tathAtmA cAtmapariNAmakartRtvAdravyakarmakartApyucArAt / / 121 / / vigata gAthA meM yaha batAne ke bAda ki saMsAra meM koI sarvathA avasthita nahIM hai; aba isa gAthA meM yaha batA rahe haiM ki isa pariNamanazIla saMsAra meM AtmA se deha ke saMbaMdha kA kyA kAraNa hai ? gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) karmamala se malina jiya pA karmayuta pariNAma ko| karmabaMdhana meM par3e pariNAma hI basa karma haiN||121|| karma se malina AtmA karmasaMyukta pariNAma ko prApta karatA hai; usase karma cipaka jAte haiM; isalie pariNAma hI karma haiN| - Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 pravacanasAra isa gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - "dravyakarmoM ke cipakane kA hetu AtmA kA saMsAra nAmaka vikArI pariNAma haiN| aba prazna hotA hai ki ukta pariNAma kA hetu kauna hai ? isake uttara meM kahate haiM ki usakA hetu dravyakarma haiM, kyoMki dravyakarma ke saMyoga se hI saMsAra nAmaka vikArI pariNAma dekhA jAtA hai| aba yaha prazna upasthita hotA hai ki aisA mAnane para toitaretarAzraya nAmaka doSa AyegA? isake uttara meM kahate haiM ki nahIM, aisA nahIM hogA; kyoMki anAdisiddha dravyakarma ke sAtha saMbaMddha AtmA kA jo pahale kA dravyakarma hai; usakohI yahA~ heturUpase grahaNa kiyA hai| __ isaprakAra navIna dravyakarma jisakA kArya aura purAnA dravyakarma jisakA kAraNa hai - AtmA kA aisA pariNAma upacAra se dravyakarma hI hai aura AtmA bhI apane pariNAma kA kartA hone se dravyakarma kA kartA bhI upacAra se hai|" atha paramArthAdAtmano dravyakarmAkartutvamudyotayati - pariNAmo sayamAdA sA puNa kiriya tti hodi jiivmyaa| kiriyA kamma tti madA tamhA kammassa Na du kattA / / 122 / / pariNAmaH svayamAtmA sA panaH kiyeti bhavati jiivmyii| kriyA karmeti matA tasmAtkarmaNo na tu kartA / / 122 / / AtmapariNAmo hi tAvatsvayamAtmaiva, pariNAmina: pariNAmasvarUpakartRtvena pariNAmAdananyatvAt / yazca tasya tathAvidhaH pariNAma:sAjIvamayyeva kriyA, sarvadravyANAM pariNAmalakSaNakriyAyA aatmmytvaabhyupgmaat| isa gAthA meM yahI kahA gayA hai ki purAnA dravyakarma jaba udaya meM AtA hai to usake nimitta aura apane azuddha-upAdAna se moha-rAga-dveSarUpa bhAvasaMsAra hotA hai| ukta moha-rAga-dveSa bhAvoM ke nimitta aura apanI upAdAnagata yogyatA se paudgalika kArmANa vargaNAyeM karmarUpa se pariNamita hokara AtmA se baMdha jAtI hai| 'dravyakarma se bhAvakarma aura bhAvakarma se dravyakarma - aisA mAnane para arthAt dravyakarmoM kA bhAvakarma ke Azraya se aura bhAvakarmoM kA dravyakarmoM ke Azraya se utpanna honA mAnane para itaretarAzraya nAmaka doSa A sakatA thA; kintu yahA~ yaha doSa nahIM hai; kyoMki yahA~ jina purAne dravyakarmoM ke udaya se bhAvakarma hue haiM; bhAvakarma ke udaya se baMdhanevAle dravyakarma ve nahIM haiM; apitu naye hI haiN| ata: ukta mAnyatA pUrNata: nirdoSa hai||121|| vigata gAthA meM dravyakarma se bhAvakarma aura bhAvakarma se dravyakarma kisaprakAra hote haiM ? - yaha spaSTa karane ke uparAnta aba isa gAthA meM yaha spaSTa karate haiM ki AtmA kathaMcit bhAvakarma kA kartA to hai; para dravyakarma kA kartA kadApi nhiiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 255 ( harigIta ) pariNAma AtmA aura vaha hI kahI jIvamayI kriyaa| vaha kriyA hI hai karma jiya dravakarma kA kartA nhiiN||122|| pariNAma svayaM AtmA hai aura vaha jIvamaya kriyA hai| kriyA ko karma mAnA gayA hai; isalie AtmA dravyakarmoM kA kartA nahIM hai| isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "AtmA kA pariNAma vastuta: AtmA hI hai; kyoMki pariNAma ke svarUpa kA kartA hone se pariNAmI pariNAma se ananya hai aura jo usakA tathAvidha pariNAma hai: vaha jIvamayI kriyA hai; kyoMki sarva dravyoM kI pariNAmalakSaNakriyA AtmamayatA (nijamayatA) se hI svIkAra kI yA ca kriyA sA punarAtmanA svataMtreNa prApyatvAtkarma / tatastasya paramArthAdAtmA AtmapariNAmAtmakasya bhAvakarmaNa eva kartA, na tu pudgalapariNAmAtmakasya drvykrmnnH| atha dravyakarmaNaH kaH karteti cet pudgalapariNAmo hi tAvatsvayaM pudgala eva, pariNAminaH pariNAmasvarUpakartRtvena pariNAmAdananyatvAt / yazca tasya tathAvidha: pariNAma: sApudgalamayyeva kriyA, sarvadravyANAM pariNAmalakSaNakriyAyA AtmamayatvAbhyupagamAt / yA ca kriyA sA puna: pudgalena svataMtreNa prApyatvAtkarma / tatastasya paramArthAt pudgalAtmA AtmapariNAmAtmakasya dravyakarmaNa eva kartA, na tvAtmapariNAmAtmakasya bhaavkrmnnH| tata AtmAtmasvarUpeNa pariNamati na pudgalasvarUpeNa pariNamati / / 122 / / jIvamayI kriyA AtmA ke dvArA svataMtrarUpa se prApya arthAt prApta karane yogya hone se karma hai; isalie paramArthataH AtmA apane pariNAmasvarUpa bhAvakarma kA kartA hai; kintu pudgalapariNAmasvarUpa dravyakarma kA kartA nhiiN| aba yadi koI aisA kahe ki - to phira dravyakarma kA kartA kauna hai ? isake uttara meM kahate haiM ki pudgala kA pariNAma vastuta: pudgala hI hai; kyeki pariNAmI pariNAma ke svarUpa kA kartA hone se pariNAma se ananya hai aura jo usakA tathAvidha pariNAma hai, vaha pudgalamayI kriyA hai; kyoMki sarvadravyoM kI pariNAmasvarUpa kriyA nijamaya hotI hai - aisA svIkAra kiyA gayA hai| pudgalamayI kriyA pudgala ke dvArA svataMtrarUpa se prApya arthAt prApta karane yogya hone se karma hai; isalie paramArthata: pudgala apane pariNAmasvarUpa dravyakarma kA hI kartA hai; kintu AtmA ke pariNAmarUpa bhAvakarma kA nhiiN| niSkarSa rUpa meM yaha samajhanA hI ThIka hai ki AtmA AtmasvarUpahI pariNamita hotA hai, Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 pravacanasAra pudgalasvarUpa pariNamita nahIM hotA / " AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra kRta tattvapradIpikA TIkA ke samAna hI spaSTa karate haiM; para anta meM niSkarSa ke rUpa meM likhate haiM ki - "yadyapi kathaMcit pariNAmI hone se jIva kA kartApana siddha hai; tathApi nizcayanaya se vaha apane pariNAmoM kA hI kartA hai, pudgala karmoM kA kartA to vyavahAra se kahA jAtA hai| jaba jIva zuddhopAdAnakAraNarUpa zuddhopayoga se pariNamita hotA hai, taba mokSa ko prApta karatA hai aura azuddhopAdAnakAraNarUpa azuddhopayoga se pariNamita hotA hai, taba baMdha ko prApta hotA hai / jIvoM ke samAna pudgala bhI nizcayanaya se apane pariNAmoM kA kartA hai aura vyavahAranaya se jIva ke pariNAmoM kA kartA kahA jAtA hai / atha kiM tatsvarUpaM yenAtmA pariNamatIti tadAvedayati / atha jJAnakarmakarmaphalasvarUpamupavarNayati - pariNamadi cedaNAe AdA puNa cedaNA tidhAbhimadA / sApu NANe kamme phalammi vA kammaNo bhaNidA / / 123 / / gANaM aTThaviyappo kammaM jIveNa jaM samAraddhaM / tamaNegavidhaM bhaNidaM phalaM ti sokkhaM va dukkhaM vA / / 124 / / pariNamati cetanayA AtmA punaH cetanA tridhAbhimatA / sA punaH jJAne karmaNi phale vA karmaNo bhaNitA / / 123 / / jJAnamarthavikalpaH karma jIvena yatsamArabdham / tadanekavidhaM bhaNitaM phalamiti saukhyaM vA duHkhaM vA / / 124 / / isaprakAra isa gAthA meM yahI kahA gayA hai ki bhAvakarma kA kartA AtmA aura dravyakarma kA kartA pudgaladravya kI kArmANa vargaNAyeM haiM; kyoMki moha-rAga-dveSarUpa bhAvakarma AtmA kI vikArI paryAyeM haiM aura jJAnAvaraNAdi dravyakarma kArmANa vargaNArUpa pudgala kI paryAyeM haiM / yaha kathana nizcayanaya kA hai| vyavahAranaya se nimitta kI apekSA bhAvakarma kA kartA paudgalika karma aura dravyakarma kA kartA jIva ke moha-rAga-dveSarUpa pariNAma haiN| yaha to Apa jAnate hI haiM ki jo pariNati jisa dravya kI ho, use usI dravya kI kahanA nizcayanaya hai aura use hI nimittAdika kI apekSA anya dravya kI kahanA vyavahAranaya hai / isa bAta kA ullekha mokSamArgaprakAzaka ke sAtaveM adhikAra ke nizcaya - vyavahAra saMbaMdhI prakaraNa meM spaSTarUpa se kiyA gayA hai| isa gAthA meM pratipAdita viSayavastu para nizcaya - vyavahAra Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana: dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra kI ukta paribhASAyeM pUrNata: ghaTita hotI haiM / / 122 / / 'bhAvakarma kA kartA AtmA aura dravyakarma kA kartA pudgala' - vigata gAthA meM ukta tathya ko spaSTa karane ke uparAnta aba ina gAthAoM meM yaha batAte haiM ki AtmA jJAnacetanA, karmacetanA aura karmaphalacetanArUpa pariNamita hotA hai| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai( harigIta ) - karama evaM karamaphala ara jJAnamaya yaha cetanA / ye tIna inake rUpa meM hI pariName yaha AtamA / / 123 / / jJAna arthavikalpa jo jiya kare vaha hI karma hai| anekavidha vaha karma hai ara karamaphala sukha - dukkha haiM / / 124 // 257 yato hi nAma caitanyamAtmanaH svadharmavyApakatvaM, tatazcetanaivAtmanaH svarUpaM tayA khalvAtmA pariNamati / yaH kazcanApyAtmanaH pariNAmaH sa sarvo'pi cetanAM nAtivartata iti tAtparyam / cetanA punarjJAnakarmakarmaphalatvena tredhA / tatra jJAnapariNatirjJAnacetanA, karmapariNati: karmacetanA, karmaphalapariNati: karmaphalacetanA / / 123 / / arthavikalpastAvat jJAnam / tatra kaH khalvarthaH, svaparavibhAgenAvasthitaM vizvaM, vikalpastadAkArAvabhAsanam / yastu mukundahRdayAbhoga iva yugapadabhAsamAnasvaparAkAro'rthavikalpastad jJAnam / kriyamANamAtmanA karma, kriyamANaH khalvAtmA pratikSaNaM tena tena bhAvena bhavatA yaH tadbhAvaH sa eva karmAtmanA prApyatvAt / tattvekavidhamapi dravyakarmopAdhisannidhisadbhAvAsadbhAvAbhyAmanekavidham / tasya karmaNo yanniSpAdyaM sukhaduHkhaM tatkarmaphalam / tatra dravyakarmopAdhisAnnidhyA AtmA cetanArUpa se pariNamita hotA hai aura cetanA jJAnasaMbaMdhI, karmasaMbaMdhI aura karmaphalasaMbaMdhI - isaprakAra tIna prakAra kI kahI gaI hai| arthavikalpa jJAna hai, jIva ke dvArA jo kiyA jA rahA ho, vaha karma hai aura vaha anekaprakAra kA hai| sukha yA duHkha karmaphala kahe gaye haiN| ina gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai| - .. 'AtmA kA svadharmavyApakapanA cetanA hI hai; isalie cetanA hI AtmA kA svarUpa hai; kyoMki AtmA cetanarUpa pariNamita hotA hai| tAtparya yaha hai ki AtmA kA koI bhI pariNAma cetanA kA ullaMghana nahIM karatA / cetanA jJAnarUpa, karmarUpa aura karmaphalarUpa se tIna prakAra kI hotI hai| isameM jJAnapariNati Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 pravacanasAra 'jJAnacetanA', karmapariNati karmacetanA' aura karmaphalapariNati karmaphalacetanA' hai| arthavikalpa jJAna hai aura sva-para ke vibhAgapUrvaka avasthita vizva artha hai| artha ke AkAroM kA avabhAsana vikalpa hai| jisaprakAra darpaNa ke nija vistAra meM sva aura para ke AkAra ekasAtha prakAzita hote haiM; usIprakAra jisameM eka hI sAtha sva-parAkAra avabhAsita hote haiM - aisA arthavikalpajJAna hai| jo AtmA ke dvArA kiyA jAtA hai, vaha karma hai| pratikSaNa usa-usa bhAva se pariNamita hote hue AtmA ke dvArA kiye jAnevAlA jo bhAva hai, vahI AtmA ke dvArA prApya hone se karma hai| yadyapi vaha karma eka prakAra kA hI hai; tathApi dravyakarmarUpa upAdhi kI nikaTatA ke sadbhAva aura asadbhAva ke kAraNa anekaprakAra kA ho jAtA hai| ukta karma se utpanna kiyA jAnevAlA sukha-dukha karmaphala hai| dravyakarmarUpa upAdhi kI sadbhAvAtkarma tasya phalamanAkulatvalakSaNaM prakRtibhUtaM saukhyaM, yattu dravyakarmopAdhisAnnidhyasadbhAvAtkarma tasya phalaM saukhyalakSaNAbhAvAdvikRtibhUtaM duHkham / ___ evaM jJAnakarmakarmaphalasvarUpanizcayaH / / 124 / / nikaTatAke asadbhAva ke kAraNa jo karma hotA hai, usakA phala anAkulatvalakSaNa svabhAvabhUta sukha hai aura dravyakarmarUpa upAdhi kI nikaTatA ke sadbhAva ke kAraNa jo karma hotA hai, usakA phala vikArabhUta dukha hai; kyoMki vahA~ sukha ke lakSaNa kA abhAva hai| isaprakAra jJAna, karma aura karmaphala kAsvarUpa nizcita haa|" yadyapi AcArya jayasena tAtparyavRtti meM tattvapradIpikA kA hI anusaraNa karate haiM; tathApi ve karmacetanA ke tIna prakAra batAte haiM; jo zubhopayoga, azubhopayoga aura zuddhopayogarUpa hI haiN| ___ AcArya kundakunda svayaM hI paMcAstikAya gAthA 39 meM kahate haiM ki sabhI sthAvara jIva karmaphala ko vedate haiM; trasajIva karma sahita karmaphala ko vedate haiM aura jo prANoM kA atikrama kara gaye haiM; ve sarvajJa bhagavAna jJAna ko vedate haiN| yahA~ paripUrNa jJAnacetanA kI apekSA kevalajJAnI arahaMta-siddha bhagavantoM ko hI jJAnacetanA batAI jA rahI hai| AMzika jJAnacetanA kI apekSA se sAdhuoM, vratI zrAvakoM tathA avirata samyagdRSTi zrAvakoM ko bhI jJAnacetanA kahI jAtI hai| yaha saba vivakSAbheda hI hai, matabheda nhiiN| isaprakAra ina gAthAoM meM yahI kahA gayA hai ki jJAnacetanA, karmacetanA aura karmaphalacetanA ke bheda se cetanA tIna prakAra kI hotI hai| yaha bhagavAna AtmA cetana hai, cetanArUpa pariNamita hotA hai; isalie yaha cetanA AtmA kA svarUpa hai| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 259 AtmA kA koI pariNamana cetanA kA ullaMghana nahIM karatA / tAtparya yaha hai ki AtmA ke pratyeka pariNamana meM cetanA vidyamAna rahatI hai| ___ jisameM sva, svarUpa meM aura para, pararUpa meM eka hI sAtha bhinnatApUrvaka pratibhAsita hote haiM, vaha jJAna hai| jIva ke dvArA kiyA jAnevAlA bhAva karma hai| vaha do prakAra kA hai - nirupAdhika zuddhabhAvarUpa karma aura aupAdhika zubhAzubhabhAvarUpa karma / isa karma (kArya) ke dvArA utpanna sukha-dukha karmaphala hai| zuddhabhAvarUpa karma kA phala nirAkula sukha hai aura zubhAzubhabhAvarUpa karma kA phala AkulatArUpa dukha hai| isaprakAra jJAnacetanA dharmarUpa hai aura karmacetanA va karmaphalacetanA dharmarUpa bhI hai aura adharmarUpa bhI hai; kyoMki jJAnacetanA to jJAnI ke hI hotI hai; para karmacetanA aura karmaphalacetanA jJAnI-ajJAnI - donoM ko hotI hai| jJAnI ko zuddhopayogarUpa karmacetanA aura atIndriyasukha atha jJAnakarmakarmaphalAnyAtmatvena nizcinoti - appA pariNAmappA prinnaamonnaannkmmphlbhaavii| tamhA NANaM kammaM phalaM ca AdA munnedvvo||125|| AtmA pariNAmAtmA prinnaamojnyaankrmphlbhaavii| tasmAt jJAnaM karma phalaM cAtmA jJAtavyaH / / 125 / / AtmA hi tAvatpariNAmAtmaiva, pariNAmaH svayamAtmeti svymukttvaat| pariNAmastu cetanAtmakatvena jJAnaM karma karmaphalaM vAbhAvituMzIlaH, tnmytvaaccetnaayaaH| tatojJAnaM karma karmaphalaMcAtmaiva / evaM hi zuddhadravyanirUpaNAyAMparadravyasaMparkAsaMbhavAtparyAyANAMdravyAnta:pralayAcca zuddhadravya evaatmaavtisstthte||125|| rUpa karmaphalacetanA hotI hai aura kadAcit zubhAzubhabhAvarUpa karmacetanA aura indriyasukhadukharUpa karmaphalacetanA bhI hotI hai; para ajJAnI ko sadA zubhAzubhabhAvarUpa karmacetanA aura indriyasakha-darakharUpa karmaphalacetanA hI hotI hai| yadi hama jJAnI-ajJAnI kA bheda nahIM kareM to sAmAnyarUpa se kahA jA sakatA hai ki cetanA jIva kA lakSaNa hai aura vaha lakSaNa kisI na kisI rUpa meM pratyeka jIva meM sadA pAyA hI jAtA hai||123-124 / / vigata gAthAoM meM jJAnacetanA, karmacetanA aura karmaphalacetanA kA svarUpa spaSTa karane ke bAda aba isa gAthA meM yaha batAte haiM ki ye tInoM cetanAyeM prakArAntara se eka AtmA hI haiM; kyoMki ye AtmA kI hI paryAyeM haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) AtmA pariNAmamaya pariNAma tIna prakAra haiN| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 pravacanasAra jJAna karmaru karmaphala pariNAma hI haiM AtmA || 125 || AtmA pariNAmAtmaka hai / pariNAma jJAnarUpa, karmarUpa aura karmaphalarUpa hotA hai; isalie jJAna, karma aura karmaphala AtmA hai - aisA samajhanA caahie| AcArya amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "vastuta: AtmA pariNAmasvarUpa hI hai; kyoMki 'pariNAma svayaM AtmA hai' - aisA 112vIM gAthA meM AcAryadeva ne svayaM hI kahA hai| pariNAma cetanAsvarUpa hone se jJAna, karma aura karmaphala rUpa hone ke svabhAvavAlA hai; kyoMki cetanA tanmaya arthAt jJAnamaya, karmamaya aura karmaphalamaya hotI hai; isalie jJAna, karma aura karmaphala AtmA hI haiM / isaprakAra zuddhadravya ke nirUpaNa meM paradravya kA saMparka asaMbhava hone se aura paryAyeM dravya ke bhItara pralIna ho jAne se AtmA zuddhadravya hI rahatA hai / " AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA kA artha karate hue AcArya amRtacandrakRta tattvapradIpikA kA pUrNata: anukaraNa karate hue anta meM niSkarSa ke rUpa meM mAtra itanA jor3a dete haiM ki pariNAmI AtmA nizcayaratnatrayasvarUpa zuddhopayoga se mokSa ko aura zubha-azubha pariNAmoM se baMdha ko sAdhatA hai, prApta karatA hai / isaprakAra isa gAthA meM yaha bAta spaSTa kI gaI hai ki yahA~ svadravya - paradravya kI pRthakatA ke saMdarbha meM sva ke dravya-guNa- paryAya 'sva' meM aura para ke dravya-guNa- paryAya 'para' meM zAmila hote haiN| apane guNa-paryAya bhI para haiM- aisI bAta yahA~ nahIM hai / samayasAra meM guNabheda, pradezabheda aura paryAyoM ko para kahakara unase bhinna svadravya ko zuddha dravya kahA jAtA hai aura yahA~ apane guNa-paryAya sahita dravya ko hI zuddha dravya kahA gayA hai| yahA~ para jo sva-para kA bhedavijJAna karanA hai, vaha isaprakAra kA hI hai ki svadravyaguNa- paryAya 'sva' evaM paradravya-guNa- paryAya 'para' | yahI kAraNa hai ki yahA~ atyanta spaSTarUpa se kahA gayA hai ki AtmA pariNAmAtmaka hai; isakAraNa jJAnarUpa pariNamana, karmarUpa pariNamana aura karmaphalarUpa pariNamana AtmA hI hai aura anta meM to yahA~ taka likha diyA hai ki zuddhadravya ke nirUpaNa meM paradravya kA saMparka asaMbhava hai aura apanI paryAyeM apane meM samA gaI haiM; isakAraNa AtmA zuddha hI hai, zuddha hI rahatA hai| samayasAra aura pravacanasAra kI kathanapaddhati meM mUlabhUta antara yaha hai ki samayasAra mukhyataH AtmAnubhava kI dRSTi se mAtra nija trikAlI dhruva AtmA ko hI nija meM zAmila karatA hai aura pravacanasAra vastusvarUpa kI mukhyatA se apane dravya, guNa aura paryAyeM - ina tInoM ko 'sva' meM zAmila karatA hai| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 261 yahA~ isa bAta kA dhyAna sadA rakhanA atyanta Avazyaka hai, anyathA aneka prakAra ke bhrama utpanna ho sakate haiM, matabheda khar3e ho sakate haiN| ata: yahI ThIka hai ki jahA~ jo bAta jisa apekSA se kahI gaI hai, vahA~ vahI apekSA lagAkara samajhane kA prayatna karanA cAhie / / 125 / / yaha 126vIM gAthA dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra ke upasaMhAra kI gAthA hai| isakI utthAnikA meM AcArya amRtacandra likhate haiM ki isaprakAra jJeyapane ko prApta AtmA kI zuddhatA ke nizcaya se jJAnatattva kI siddhi hone para zuddha Atmatattva kI upalabdhi hotI hai; isaprakAra usakA abhinandana karate hue dravyasAmAnya ke varNana kA upasaMhAra karate haiN| __ AtmA jJAnarUpa bhI hai aura jJeyarUpa bhI hai| jJAnatattva prajJApana meM AtmA ke jJAnasvabhAva ko spaSTa kiyA gayA hai aura yahA~ usake jJeyasvabhAva ko samajhAyA jA rahA hai| athaivamAtmano jJeyatAmApannasya zuddhatvanizcayAt jJAnatattvasiddhau zuddhAtmatattvopalambho bhavatIti tamabhinandan dravyasAmAnyavarNanAmupasaMharati kattA karaNaM kammaM phalaM ca appa tti Nicchido smnno| pariNamadi Neva aNNaM jadi appANaM lahadi suddhaM / / 126 / / kartA karaNaM karma karmaphalaM cAtmeti nizcita: shrmnnH| pariNamati naivAnyadyadi AtmAnaM labhate zuddham / / 126 / / yo hinAmaivaM kartAraM karaNaM karma karmaphalaM cAtmAnameva nizcitya na khalu paradravyaM pariNamati sa eva vizrAntaparadravyasaMparkaM dravyAnta:pralInaparyAyaM ca zuddhamAtmAnamupalabhate, na punrnyH| tathA hi-yadAnAmAnAdiprasiddhapaudgalikakarmabandhanopAdhisaMnidhipradhAvitoparAgaraMjitA yahA~ isa dravyasAmAnyaprajJApanAdhikAra meM AtmA ke jJeyatva ke sAmAnya svarUpa ko batAyA hai| Age ke dravyavizeSaprajJApanAdhikAra meM anya dravyoM ke sAtha-sAtha AtmA ke jJeyatva ke vizeSa svarUpa ko smjhaayeNge| isa upasaMhAra kI gAthA meM to mAtra yaha batAte haiM ki AtmA ke jJeyatattva ke nizcaya se jJAnatattva kI siddhi hone para zuddha AtmA kI upalabdhi hotI hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) jo zramaNa nizcaya kare kartA karama karmaru karmaphala | hI jIva nA pararUpa ho zuddhAtma upalabdhi kre||126|| 'kartA, karaNa, karma aura karmaphala AtmAhI hai'-aisA nizcayavAlA hotA haAzramaNa yadianyarUpa pariNamita hIna ho to vaha zuddha AtmA ko upalabdha karatA hai| Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 pravacanasAra AcArya amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "isaprakAra jo puruSa - 'kartA, karaNa, karma aura karmaphala AtmA hI hai' - yaha nizcaya karake paradravyarUpa pariNamita nahIM hotA; vahI puruSa jisakA paradravya ke sAtha saMparka ruka gayA hai aura jisakI paryAyeM svadravya ke bhI bhItara pralIna ho gaI haiM - aise zuddhAtmA ko upalabdha karatA hai; anya koI puruSa aise zuddhAtmA ko upalabdha nahIM krtaa| aba isI bAta ko spaSTarUpa se vizeSa samajhAte haiM - jaba japAkusuma kI nikaTatA se utpanna hue uparAga (lAlimA) se raMjita pariNativAle sphaTika maNi ke samAna anAdisiddha paudgalika karma kIbandhanarUpa upAdhi kI nikaTatAse utpanna uparAgase raMjita pariNativAlA maiM para ke dvArA Aropita vikAravAlA hone se saMsArI thA; taba bhI merA koI saMbaMdhI nahIM thaa| tmavRttirjapApuSpasaMnidhipradhAvitoparAgaraJjitAtmavRttiH sphaTikamaNiriva parAropitavikAro'hamAsaMsaMsArI, tadApina nAma mama ko'pyAsIt / tadApyahameka evoparaktacitsvabhAvena svataMtra: kartA sam ahamakaevoparaktacitsvabhAvena sAdhakatamaH karaNamAsam, ahameka evoparakta citpariNamana svabhAvanAtmanA prApya: karmAsam, ahameka eva copasktacitpariNamanasvabhAvasya niSpAdyaM viparyayastalakSaNaM duHkhAkhyaM krmphlmaasm| __idAnIM punaranAdiprasiddhapaudgalikakarmabandhanopAdhisannidhidhvaMsavisphuritasuvizuddhasahajAtmavRttirjapApuSpasaMnidhidhvaMsavisphuritasuvizuddhasahajAtmavRttiH sphaTikamaNiriva vizrAntaparAropitavikAro'hamekAntenAsmi mumukSuH, idAnImapina nAma mama ko'pyasti, idAnImapyahameka eva suvizuddhacitsvabhAvena svataMtraH kartAsmi, ahameka eva ca suvizuddhacitsvabhAvena sAdhakatama: karaNamasmi, ahameka eva ca suvizuddhacitpariNamanasvabhAvenAtmanA prApyaH karmAsmi, ahamaka eva ca suvizuddhacitpariNamanasvabhAvasya niSpAdyamanAkulatvalakSaNa saukhyAkhyaM krmphlmsmi| maiM akelA hI kartA thA, kyoMki maiM akelA hI uparakta caitanyarUpa svabhAva se svataMtra thA: maiM akelA hI karaNa thA, kyoMki maiM akelAhI uparakta caitanyarUpasvabhAva ke dvArA sAdhakatama thA; maiM akelAhIkarma thA, kyoMki maiM akelAhI uparakta caitanyarUpa pariNamita hone ke svabhAva ke kAraNa AtmA se prApya arthAt prApta hone yogya thA aura maiM akelA hI sukha se viparIta lakSaNavAlA dukha nAmaka karmaphala thA, jo ki uparakta caitanyarUpa pariNamita hone ke svabhAva se utpanna kiyA jAtA thaa| Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 263 aura aba japAkusuma kI nikaTatA ke nAza se suvizuddha sahajarUpa pariNativAle sphaTika maNi ke samAna anAdisiddha paudgalika karma kI baMdhanarUpa upAdhi kI nikaTatA ke nAza se suvizuddha sahaja svapariNativAlAmaiM para ke dvArA Aropita vikAra ruka jAne se ekAntata: mumukSu hU~ aura abhI bhI merA koI saMbaMdhI nahIM hai| aba bhI maiM akelA hI kartAhU~, kyoMki maiM akelA hI suvizuddha caitanyarUpa svabhAva se svataMtra hU~; maiM akelA hI karaNa hU~; kyoMki maiM akelA hI suvizuddha caitanyarUpa svabhAva se sAdhakatama hU~; maiM akelA hI karma hU~, kyoMki maiM akelA hI suvizuddha caitanyarUpa pariNamita hone ke svabhAva ke kAraNa AtmA se prApya arthAt prApta hone yogya hU~ aura maiM akelAhI anAkulatvalakSaNavAlA sukha nAmaka karmaphala hU~, jo ki suvizuddha caitanyarUpa pariNamita hone ke svabhAva se utpanna kiyA jAtA hai| evamasya bandhapaddhatau mokSapaddhatau cAtmAnamekameva bhAvayata: paramANorivaikatvabhAvanonmukhasya paradravyapariNatirna jAtu jAyate / paramANuriva bhAvitaikatvazca pareNa no sNpRcyte| tata: paradravyAsaMpRktatvAtsuvizuddho bhavati / kartRkaraNakarmakarmaphalAni cAtmatvena bhAvayan paryAyairna saMkIryate, tata: paryAyAsaMkIrNatvAcca suvizuddhobhavatIti / / 126 / / 'isaprakAra baMdhamArga meM aura mokSamArga meM AtmA akelA hI hai' - isaprakAra bhAnevAle puruSa ko paramANu kI bhA~ti ekatva bhAvanA meM unmukha (tatpara) hone se paradravyarUpa pariNati kiMcitmAtra bhI nahIM hotI aura paramANu kIbhA~ti hI ekatva kobhAnevAlA puruSa para ke sAtha saMpRkta nahIM hotA; isalie paradravya ke sAtha asaMbaddhatA ke kAraNa vaha suvizuddha hotA hai aura kartA, karaNa, karma tathA karmaphala ko AtmArUpa se bhAtA huA, vaha puruSa paryAyoM se saMkIrNa nahIM hotA, khaNDita nahIM hotA; isalie paryAyoM se saMkIrNa na hone se suvizuddha hotA hai|" atyanta spaSTarUpa se eka bAta to yahA~ yaha kahI gaI hai ki jJAnadazA meM aura ajJAnadazA meM bhI AtmA kA para ke sAtha koI saMbaMdha nahIM hai; vaha apane pariNamana kA svayaM hI kartA, karaNa, karma aura karmaphala hai| dUsarI bAta yaha hai ki usakI samasta paryAyeM usI meM vilIna haiM; isaprakAra vaha kartA, karaNa, karma aura karmaphala kA abheda piNDa hai| tAtparya yaha hai ki baMdhamArga meM bhI AtmA svayaM svayaM ko svayaM se bA~dhatA hai aura bhogatA hai aura mokSamArga meM bhI AtmA svayaM ko svayaM mukta karatA hai aura bhogatA hai| baMdhamArga meM sAMsArika sukha-duHkha ko bhogatA hai aura mokSamArga meM atIndriya sukha ko bhogatA hai| isaprakAra yaha AtmA baMdhamArga meM bhI akelA rahatA hai aura mokSamArga meM bhI akelA rahatA Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 pravacanasAra hai- aisA nizcaya karake jJAnI AtmA para se anyatva aura apane meM ekatva sthApita karatA hai, ekatva aura anyatva bhAvanA bhAtA hai| __dravyasAmAnyaprajJApanAdhikAra kI isa gAthA meM pratyeka dravya kI svataMtratA kI ghoSaNA kI gaI hai| sAtha hI yaha bhI spaSTa kiyA gayA hai ki AtmA bhI eka svataMtra dravya hai; isakAraNa vaha bhI apane vikArI-avikArI pariNamana meM pUrNataH svataMtra hai; vikArI pariNamana meM paradravyarUpa karmodaya kA sadbhAva aura nirmala pariNamana meM paradravyarUpa karmodaya ke udaya kA abhAva to nimittamAtra hai| karma ukta pariNamana kA kartA-bhoktA nahIM; ukta pariNamana kA kartA-bhoktA to bhagavAna AtmA hI hai||126|| isake bAda isa dravyasAmAnya prajJApana adhikAra kI tattvapradIpikA TIkA meM upasaMhAra saMbaMdhI (vasaMtatilakA chanda) dravyAntaravyatikarAdapasAritAtmA saamaanymjitsmstvishessjaatH| ityeSa zuddhanaya uddhatamohalakSmIluNTAka utkaTavivekaviviktatattvaH / / 7 / / (maMdAkrAMtA chanda) ityucchedAtparapariNate: kartRkarmAdibhedabhrAntidhvaMsAdapi ca sucirAllabdhazuddhAtmatattvaH / saJcinmAtre mahasi vizade macchitazcetano'yaM / sthAsyatyudyatsahajamahimA sarvadA mukta eva / / 8 / / 3 kalaza haiM, jinameM antima anuSTupa chanda to mAtra itanA hI kahatA hai ki isaprakAra dravyasAmAnya ke jJAna se mana ko gaMbhIra karake aba dravyavizeSa ke parijJAna kA AraMbha karate haiN| ukta chandoM meM se pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (manaharaNa kavitta) jisane batAI bhinnatA bhinna dravyani se | __ aura AtamA eka ora ko haTA diyA || jisane vizeSa kiye lIna sAmAnya meM / aura mohalakSmI ko lUTa kara bhagA diyA / / aise zuddhanaya ne utkaTa viveka se hii| nija AtamA kA svabhAva samajhA diyA / / aura sampUrNa isa jaga se virakta kr| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra 265 isa AtamA ko nijAtama meM lagA diyA ||7|| jisane anyadravya se bhinnatA ke dvArA AtmA ko paradravyoM se alaga dikhAyA aura samasta vizeSoM ko sAmAnya meM lIna kiyA; aise isa udaNDa mohalakSmI ko lUTa lenevAle zuddhanaya ne utkaTa viveka ke dvArA Atmatattva ko para se bhinna akelA dikhAyA hai| isaprakAra isa chanda meM yahI kahA gayA hai ki ekamAtra zuddhanaya hI aisA naya hai, jo AtmA ko paradravyoM se pRthak aura sampUrNa vizeSoM ko AtmA meM antarlIna dikhAkara AtmA meM hI sthApita karatA hai aura mohalakSmI ko lUTa letA hai arthAt moha kA nAza kara detA hai| na ko satyArtha jAnakara zuddhanaya ke viSayabhUta apane zuddhAtmA meM samA jAnA hI zreyaskara hai| dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai - __iti pravacanasAravRttau tattvapradIpikAyAM zrImadamRtacaMdrasUriviracitAyAM jJeyatattvaprajJApane dravyasAmAnyaprajJApanaM samAptam / (manaharaNa kavitta ) isa bhA~ti parapariNati kA uccheda kr| karatA-karama Adi bhedoM ko miTA diyA / / isa bhA~ti AtamA kA tattva upalabdha kr| kalpanAjanya bhedabhAva ko miTA diyA / / aisA yaha AtamA cinmAtra niramala | sukhamaya zAntimaya teja apanA liyA | apanI hI mahimAmaya parakAzamAna | rahegA anaMtakAla jaisA sukha pA liyA ||8|| parapariNati ke uccheda aura kartA, karma AdibhedoMkIbhrAnti ke nAza se jisane zuddhAtmatattva upalabdha kiyA hai; aisA vaha AtmA caitanyamAtrarUpa nirmala teja meM lIna hotA huA apanI sahaja mahimA ke prakAzamAnarUpa se sadA mukta hiirhegaa| isaprakAra isa chanda meM yaha batAyA gayA hai ki jisa AtmA ne parapariNati ke uccheda aura kartA-karma saMbaMdhI bhrAnti ke nAza se zuddhanaya ke viSayabhUta zuddhAtmA ko upalabdha kiyA hai; vaha AtmA svayaM meM hI samA jAyegA aura du:khoM se sadA hI mukta rahegA, prakAzamAna rhegaa| isaprakAra yaha dravyasAmAnyaprajJApanAdhikAra samApta hotA hai| isaprakAra AcArya kundakunda kRta pravacanasAra kI AcArya amRtacandra kRta tattvapradIpikA nAmaka saMskRta TIkA aura DaoN. hukamacandabhArilla kRta jJAna-jJeyatattvaprabodhinI hindI TIkA meM jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra ke aMtargata dravyasAmAnya prajJApana adhikAra samApta hotA hai| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyavizeSaprajJApanAdhikAra (gAthA 127 se gAthA 144 taka) (anuSTup chanda) dravyasAmAnyavijJAnanimnaM kRtveti mAnasam / tadvizeSaparijJAnaprAgbhAraH kriyate'dhunA / / 9 / / atha dravyavizeSaprajJApanaM tatra dravyasya jIvAjIvatvavizeSaM nizcinoti - davvaM jIvamajIvaM jIvo puNa cednnovogmo| poggaladavvappamuhaM acedaNaM havadi ya ajIvaM / / 127 / / maMgalAcaraNa (dohA) mahAvIra bhagavAna kI divyadhvani kA saar| prastuta dravyavizeSa kA prajJApana adhikAra|| dravyasAmAnya kA prajJApana karane ke uparAnta aba dravyavizeSaprajJApanAdhikAra AraMbha karate haiN| ukta donoM adhikAroM kI saMdhi ko spaSTa karate hue AcArya amRtacandra eka chanda likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai - (dohA) are dravya sAmAnya kA abataka kiyA bakhAna | aba to dravyavizeSa kA karate haiM vyAkhyAna ||9|| isaprakAra dravyasAmAnya ke jJAna se mana ko gaMbhIra karake aba dravyavizeSa ke parijJAna kA AraMbha kiyA jAtA hai| dravyasAmAnyaprajJApanAdhikAra meM sabhI dravyoM meM prApta honevAlI sAmAnya vizeSatAoM ko samajhAyA hai aura aba dravyavizeSaprajJApanAdhikAra meM gAthA 127 se 144 taka arthAt 18 gAthAoM meM dravyoM ke bheda-prabheda aura unakA svarUpa spaSTa kreNge| davyavizeSaprajJApanAdhikAra meM sarvaprathama 'jIva aura ajIva dravya ke bheda se dravya do prakAra ke hote haiM - yaha batalAte haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) dravya jIva ajIva haiM jiya cetanA upyogmy| pudgalAdI acetana haiM ata:eva ajIva haiN||127|| Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 jJeyatattvaprajJApana : dravyavizeSaprajJApana adhikAra dravyaM jIvo'jIvo jIva: punshcetnopyogmyH| pudgaladravyapramukho'cetano bhavati cAjIvaH / / 127 / / iha hi dravyamekatvanibandhanabhUtaM dravyatvasAmAnyamanujjhadeva tadadhirUDhavizeSalakSaNasadbhAvAdanyonyavyavacchedana jiivaajiivaatvvishessmupddhaukte| tatra jIvasyAtmakadravyamevaikA vyaktiH / ajIvasya puna: pudgaladravyaM dharmadravyamadharmadravyaM kAladravyamAkAzadravyaM ceti paJca vyktyH| vizeSalakSaNa jIvasya cetanopayogamayatvaM, ajIvasya punaracetanatvam / tatra yatra svadharmavyApakatvAtsvarUpatvena dyotamAnayAnapAyinyA bhagavatyA saMvittirUpayA cetanayA tatpariNAmalakSaNena dravyavRttirUpeNopayogena ca nirvRttatvamavatIrNaM pratibhAti sjiivH| yatra punarupayogasahacaritAyA yathoditalakSaNAyAzcetanAyA abhAvAbahirantazcAcetanatvamavatIrNaM pratibhAti so'jiivH||127|| dravya jIva aura ajIva haiN| unameM cetanA aura upayogamaya jIva haiM aura pudagalAdiacetana dravya ajIva haiN| AcArya amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "isa loka meM ekatva ke kAraNabhUta dravyatvasAmAnya ko chor3e binA hI, vizeSa lakSaNoM ke sadbhAva ke kAraNa eka-dUsare se pRthak kiye jAne para dravya, jIvatva aura ajIvatvarUpa vizeSa ko prApta hote haiN| unameM jIva kA to Atmadravya' aisA eka hI prakAra hai aura ajIva ke pudgaladravya, dharmadravya, adharmadravya, AkAzadravya aura kAladravya - ye pA~ca prakAra haiN| inameM jIva kA vizeSa lakSaNa cetanA-upayogamayatva hai aura ajIva kA vizeSa lakSaNa acetanatva hai| svadharmoM meM vyApta hone se svarUparUpase prakAzita hotI huI, avinAzI, bhagavatI, saMvedanarUpacetanAke dvArA tathA cetanApariNAmalakSaNa dravyapariNatirUpa upayoga ke dvArA jisameM niSpannapanA avatarita pratibhAsita hotA hai; vaha jIva hai aura jisameM upayoga ke sAtha rahanevAlI yathokta cetanA kA abhAva hone se bAhara tathAbhItara acetanapanA avatarita pratibhAsita hotA hai; vaha ajIva hai|" AcArya jayasena ukta gAthA ke bhAva ko yadyapi AcArya amRtacandra ke samAna hI spaSTa karate haiM; tathApi ukta bAta ko nayavibhAga se spaSTa kara dete haiN| isaprakAra isa gAthA meM mAtra itanA hI kahA hai ki yadyapi dravyatvasAmAnya kI apekSA sabhI padArtha dravya haiM; tathApi dravya eka nahIM; aneka haiM, anekaprakAra ke haiN| una aneka prakAroM meM eka prakAra yaha bhI hai ki cetanA lakSaNavAle kucha dravya jIva haiM aura cetanA lakSaNa se rahita zeSa sabhI pudagalAdi dravya ajIva haiN| Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 pravacanasAra vastuta: dravya chaha prakAra ke haiM - jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla / inameM jIva ko chor3akara zeSa pA~ca dravyoM ko ajIva kahA jAtA hai; kyoMki ve jIva nahIM haiM, unameM jIvatva nahIM hai, cetanA nahIM hai| unheM jo ajIva nAma diyA gayA hai, vaha jIva kI ora se hai, jIva kImukhyatAse kiye gaye kathana kI apekSA se hai; kyoMki una dravyoM ke apane-apane svataMtra nAma haiM aura unakI svataMtra paribhASAyeM bhI haiM, jinakI carcA Age yathAsthAna hogii| prazna - kyA ajIva nAmaka koI svataMtra dravya nahIM hai ? uttara - jIva se bhinna pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla - ina pA~ca dravyoM ko chor3akara inase pRthak ajIva nAma kA koI svataMtra dravya nahIM hai| jaba hama kisI se pUchate haiM ki yahA~ jainoM ke kitane ghara haiM ? to hameM uttara milatA hai ki 100 ghara haiN| para yadi hama yaha pUche ki ajainoM ke kitane ghara haiM to yahI kahA jAyegA, zeSa saba ajaina hI to haiN| ___ para merA kahanA yaha hai ki jaba hama kisI se pUche ki Apa kauna haiM ? to yaha kahate hue to aneka loga mila jAveMge ki hama jaina haiM, vaiSNava haiM, hindU haiM, muslima haiM, sikha haiM, bauddha haiM; para yaha koI na kahegA ki hama ajaina haiN| tAtparya yaha hai ki apane ko koI ajaina nahIM mAnatA, ajaina nAma se nahIM pukAratA aura na vaha ajaina kahalAnA hI pasanda karatA hai; kyoMki usakA ajaina nAma to apane se bhinna batAne ke lie hamane diyA hai| yaha to nakArAtmaka nAma hai, vaha ise kyoM svIkAra karegA ? isIprakAra ke prazna ke uttara meM kyA hama yaha uttara deMge ki hama ahindu haiM, asikha haiM, abauddha haiM ? yadi nahIM to phira ve loga - aisA kaise kaha sakate haiM ki hama ajaina haiM ? vastuta: bAta yaha hai ki sakArAtmaka (paoNjiTiva) rUpa se ajaina koI nahIM hai; hama unheM apane se bhinna batAne ke lie nakArAtmaka (negeTiva) bhASA kA prayoga karake ajaina kahate haiN| isIprakAra jIva se bhinna pudgalAdi sabhI padArthoM ko ajIva kahA jAtA hai| prazna - yadi aisI bAta hai to phira kisI ko ajIvadravya kahanA to ThIka nahIM hai? uttara - kyoM ? vastasvarUpa ke pratipAdana ke lie yaha eka mahatI AvazyakatA hai| yadi hameM apane se bhinna pudgalAdisabhI dravyoM koeka nAmase kahanA ho to ajIvake atirikta aura kauna-sA zabda hai ki jisakA prayoga kiyA jA ske| vastusvarUpa kI spaSTatA ke lie yaha atyanta Avazyaka hai| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 jJeyatattvaprajJApana : dravyavizeSaprajJApana adhikAra atha lokAlokatvavizeSa nizcinoti - poggalajIvaNibaddho dhmmaadhmmtthikaaykaalddddho| vaTTadi AgAse jo logo so savvakAle du||128|| pudgalajIvanibaddho dhrmaadhrmaastikaaykaalaaddhyH| vartate AkAze yo lokaH sa sarvakAle tu / / 128 / / asti hi dravyasya lokAlokatvena vizeSaviziSTatvaM svalakSaNasabhAvAt / svalakSaNaM hi lokasya SaDdravyasamavAyAtmakatvaM, alokasya puna: kevlaakaashaatmktvm| tatra sarvadravyavyApini paramamahatyAkAze yatra yAvati jIvapadagalau gatisthitidharmANau gatisthitI AskandatastadgatisthitinibandhabhUtau ca dharmA'dharmAvabhivyApyAvasthitau, yaha eka akelA prayoga nahIM hai| isI pravacanasAra meM Age calakara chaha dravyoM ke saMdarbha meM isIprakAra ke aneka prayoga kiye gaye haiN| jaise - dravya do prakAra ke haiM - mUrtika aura amUrtika / ekamAtra pudgala mUrtika hai, zeSa sabhI dravyoM kA milakara eka nAma amUrtika hai / / 127 / / ___vigata 127vIM gAthA meM jIvadravya kI mukhyatA se dravyoM ke jIva-ajIva bhedoM kA svarUpa spaSTa karane ke uparAnta aba unakA vibhAjana AkAzadravya kI mukhyatA se loka aura aloka ke rUpa meM karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) AkAza meM jo bhAga pudagala jIva dharma adharma se| ara kAla se samRddha vaha saba loka zeSa aloka hai|128|| AkAza meM jo bhAga jIva aura pudgala se saMyukta hai tathA dharmAstikAya, adharmAstikAya aura kAladravya se samaddha hai; vaha saba sadAhIloka hai| isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "dravyoM kA loka aura aloka ke rUpa meM vargIkaraNa apanI vizeSa vizeSatA rakhatA hai; kyoMki loka aura aloka ke apane vizeSa lakSaNa haiN| loka kA lakSaNa SaDdravyasamudAyAtmakatA hai aura aloka kA lakSaNa kevala AkAzAtmakatA hai| sarva dravyoM meM vyApta honevAle mahAna AkAza meM jitane AkAza meM gati-sthitivAle jIva aura pudgala gati-sthiti ko prApta hote haiM; unakI gati-sthiti meM nimittabhUta dharma aura adharma dravya vyApta hokara rahate haiM aura sabhI dravyoM ke pariNamana meM nimittabhUta kAlANudravya sadA rahate haiM; Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 pravacanasAra sarvadravyavartanAnimittabhUtazca kAlo nityadurlalitastattAvadAkAzaM zeSANyazeSANi dravyANi cetyamISAM samavAya Atmatvena svalakSaNaM yasya sa lokaH / yatra yAvati punarAkAze jIvapudgalayorgatisthitI na saMbhavato dharmAdharmau nAvasthitau na kAlo durlalitastAvatkevalamAkAzamAtmatvena svalakSaNaM yasya so'lokaH / / 128 / / atha kriyAbhAvatadbhAvavizeSaM nizcinoti - uppAdaTThidibhaMgA poggalajIvappagassa logassa / pariNAmA jAyaMte saMghAdAdo va bhedAdo / / 129 / / utanA AkAza aura zeSa samasta dravya - ina sabakA samudAya loka hai aura yahI loka kA lakSaNa hai| jitane AkAza meM jIva tathA pudgala kI gati-sthiti nahIM hotI, dharmadravya aura adharmadravya nahIM rahate aura kAlANu bhI nahIM rahate; utanA akelA AkAza hI aloka hai aura yahI aloka kA lakSaNa hai / " yahA~ vizeSa dhyAna dene kI bAta yaha hai ki jitane AkAza meM chaha dravya rahate haiM, akele utane AkAza kA nAma loka nahIM hai; apitu una chaha dravyoM ke samUha kA nAma loka hai / mahAna AdhyAtmika kavi paNDita daulatarAmajI ke dhyAna meM yaha bAta thI; yahI kAraNa hai ki unhoMne chahaDhAlA meM likhI lokabhAvanA saMbaMdhI chanda meM loka ko SaTdravyamayI likhA hai / AcArya jayasena kI tAtparyavRtti TIkA meM bhI yaha bAta atyanta spaSTa zabdoM meM likhI hai ki chaha dravyoM kA samUha loka hai| bahuta se loga lokAkAza aura loka meM antara nahIM kara paate| ve lokAkAza aura loka ko eka hI samajhate haiM; jabaki una donoM meM antara hai| loka (vizva) chaha dravyoM ke samUha kA nAma hai aura lokAkAza akele AkAzadravya kA vaha bhAga hai, jahA~ chahoM dravya pAye jAte haiM // 128 // vastusvarUpa ko spaSTa karane ke lie dravyavizeSaprajJApanAdhikAra meM chaha dravyoM kA vargIkaraNa anekaprakAra se kiyA gayA hai, jisameM abhItaka jIva-ajIva aura loka- aloka kI carcA huI; aba isa gAthA meM kriyAvAna aura bhAvavAna kI bAta karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai( harigIta ) jIva ara pudgalamayI isa loka meM pariNamana se / bheda se saMghAta se utpAda-vyaya-dhruvabhAva hoM / / 129 / / pudgalajIvAtmaka loka ke pariNAma se aura saMghAta va bheda se utpAda, dhrauvya aura vyaya hote haiN| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana: dravyavizeSaprajJApana adhikAra 271 utpAdasthitibhaGgAH pudgalajIvAtmakasya lokasya / pariNAmAjjAyante saMghAdvA bhedAt / / 129 / / kriyAbhAvavattvena kevalabhAvavattvena ca dravyasyAsti vizeSaH / tatra bhAvavantau kriyAvantau ca pudgalajIvau pariNAmAdbhedasaMghAtAbhyAM cotpadyamAnAvatiSThamAnabhajyamAnatvAt / zeSadravyANi tu bhAvavantyeva pariNAmAdevotpadyamAnAvatiSThamAnabhajyamAnatvAditi nizcayaH / tatra pariNAmamAtralakSaNo bhAvaH, parispandanalakSaNA kriyA / tatra sarvANyapi dravyANi pariNAmAsvabhAvAtvAt pariNAmenopAttAnvayavyatirekANyavatiSThamAnotpadyamAnabhajyamAnAni bhAvavanti bhavanti / pudgalAstu parispandasvabhAvAtvAtparispandena bhinnAH saMghAtena saMhatA: punarbhedenotpadyamAnAvatiSThamAnabhajyamAnAH kriyAvantazca bhavanti / tathA jIvA api parispandasvabhAvatvAtparispandena nUtanakarmanokarmapudgalebhyo bhinnAstaiH saha saMghAtena, saMhatAH punarbhedenotpadyamAnAvatiSThamAnabhajyamAnAH kriyAvantazca bhavanti / / 129 / / isa gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM" dravyoM meM isa apekSA bhI bheda par3atA hai ki kucha dravya bhAva aura kriyAvAle haiM; para kucha dravya mAtra bhAvavAle hI haiM / pudgala aura jIva bhAvavAle bhI haiM aura kriyAvAle bhI haiM; kyoMki ve pariNAma dvArA aura bheda va saMghAta dvArA utpanna hote haiM, Tikate haiM aura naSTa hote haiN| zeSa dravya mAtra bhAvavAle hI haiM; kyoMki ve pariNAma ke dvArA hI utpanna hote haiM; Tikate haiM aura naSTa hote haiM - aisA nizcaya hai / inameM bhAva kA lakSaNa pariNAma hai aura kriyA kA lakSaNa parispanda (kampana ) hai | bhAvavAle to sabhI dravya haiM; kyoMki pariNAmasvabhAvavAle hone se pariNAma ke dvArA anvaya aura vyatirekoM ko prApta hote hue ve utpanna hote haiM, Tikate haiM aura naSTa hote haiM / pudgala bhAvavAle hone ke sAtha-sAtha kriyAvAle bhI haiM; kyoMki parispaMdasvabhAvavAle hone se parispanda ke dvArA pRthak pudgala ekatrita ho jAte haiM aura mile hue pudgala phira pRthak ho jAte haiM; isa apekSA ve utpanna hote haiM, Tikate haiM aura naSTa ho jAte haiM / jIva bhI bhAvavAle hone ke sAtha-sAtha kriyAvAle bhI hote haiM; kyoMki parispandasvabhAvavAle hone se parispaMda ke dvArA navIna karma - nokarmarUpa pudgaloM se bhinna jIva unake sAtha ekatrita hone se aura karma - nokarmarUpa pudgaloM ke sAtha ekatrita hue jIva bAda meM pRthak hone kI apekSA se ve utpanna hote haiM, Tikate haiM aura naSTa hote haiM / " Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 pravacanasAra yahA~ eka prazna saMbhava hai ki yahA~ loka ko jIva-pudgalAtmaka hI kyoM likhA hai; vaha to SaDdravyAtmaka hai / isa prazna kA uttara AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM yaha kahate hue dete haiM ki loka to SaDdravyAtmaka hI hai, yahA~ upalakSaNa se jIva- pudgalAtmaka kaha diyA hai| isa vargIkaraNa ko AcArya jayasena sakriya aura niSkriya dravyoM ke rUpa meM bhI prastuta karate haiN| sAtha meM yaha bhI spaSTa kara dete haiM ki jIva aura pudgaloM kI artha aura vyaMjana - donoM paryAyeM hotI haiM; zeSa dravyoM kI mAtra arthaparyAyeM hI hotI haiM / apanI bAta ko spaSTa karate hue ve likhate haiM ki arthaparyAyeM pratisamaya pariNamanarUpa hotI haiM aura jaba jIva isa zarIra ko tyAga kara dUsare bhava meM zarIra ko grahaNa karatA hai to vibhAvavyajaMnaparyAyeM hotI haiM / isIprakAra pudgaloM meM bhI vibhAvavyaMjanaparyAyeM hotI haiM / isIkAraNa jIva va pudgala ko sakriya dravya kahA jAtA hai / mukta jIvoM ke svabhAvavyajaMnaparyAya hotI hai; kyoMki unake bheda hI hotA hai, saMghAta nahIM / ukta gAthA meM yaha batAyA gayA hai ki jIva aura pudgala dravyoM ko chor3akara zeSa cAroM dravyoM meM kSetra se kSetrAntara gamanarUpa kriyA nahIM hotI / jisameM kAladravya nimitta hotA hai, aisI pariNamanarUpa kriyA to sabhI chaha dravyoM meM hotI hai; para jisameM dharmadravya nimitta hotA hai, aisI kSetra se kSetrAntararUpa gamana kriyA aura jisameM adharmadravya nimitta hotA hai - aisI gamanapUrvaka ThaharanerUpa kriyA jIva aura pudgaloM meM hI hotI hai / isIkAraNa jIva aura pudgaloM ko sakriya dravya kahate haiM / ukta kriyA ke abhAva meM zeSa dravyoM ko niSkriya dravya kahA jAtA hai| pariNamanarUpa kriyA to sabhI dravyoM meM hotI hI hai, para usake kAraNa kisI bhI dravya ko sakriya yA niSkriya nahIM kahA jA sktaa| sabhI dravyoM meM eka bhAvavatI zakti hai, jisake kAraNa pariNamanarUpa kriyA hotI hai tathA jIva aura pudgaloM meM bhAvavatI zakti ke sAtha-sAtha kriyAvatI zakti bhI hai, jisake kAraNa parispanda arthAt kSetra se kSetrAntara gamanarUpa, halana calanarUpa kriyA hotI hai| kAladravya, dharmadravya aura adharmadravya to mAtra nimitta hote haiM; pariNamanarUpa kriyA aura parispandarUpa kriyA to bhAvavatI aura kriyAvatI zakti ke kAraNa hotI hai| jJeyatattva kA aisA svarUpa samajhane se citta meM svAdhInatA kA bhAva jAgRta hotA hai / / 129 / / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana: dravyavizeSaprajJApana adhikAra atha dravyavizeSo guNavizeSAditi prajJApayati / atha mUrtAmUrtaguNAnAM lakSaNasaMbaMdhamAkhyAti 273 liMgehiM jehiM davvaM jIvamajIvaM ca havadi viNNAdaM / te'tabhAvavisiTTA muttAmuttA guNA NeyA / / 130 / / muttA iMdiyagejjhA poggaladavvappagA aNegavidhA / vvANamuttaNaM guNA amuttA muNedavvA / / 131 / / liGgaiyairdravyaM jIvo'jIvazca bhavati vijJAtam / te'tadbhAvaviziSTA mUrtAmUrtA guNA jJeyAH / / 130 / / mUrtA indriyagrAhyAH pudgaladravyAtmakA anekavidhAH / dravyANAmamUrtAnAM guNA amUrtA jJAtavyAH / / 131 / / dravyamAzritya parAnAzrayatvena vartamAnairliGgayate gamyate dravyametairiti liGgAni guNAH / te ca yaddravyaM bhavati na tadguNA bhavanti, ye guNA bhavanti te na dravyaM bhavatIti dravyAdatadbhAvena viziSTAH santo liGgaliGgiprasiddhau talliGgatvamupaDhaukante / vigata gAthAoM meM dravyoM ko jIva-ajIva, loka- aloka aura kriyAvAna-bhAvavAna ke rUpa meM prastuta kiyA gayA hai aura aba AgAmI do gAthAoM meM unheM guNoM kI vizeSatA se dravyoM meM vizeSatA hotI hai - yaha batAte hue chaha dravyoM ko mUrta aura amUrta ke rUpa meM prastuta karate haiM / gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - - ( harigIta ) jina cihnoM se drava jJAta hoM re jIva aura ajIva meN| ve mUrta aura amUrta guNa haiM atadbhAvI dravya se || 130 || indriyoM se grAhya bahuvidhi mUrta guNa pudgalamayI / amUrta haiM jo dravya unake guNa amUrttika jAnanA / / 131 // jina liMgoM se dravya jIva aura ajIva ke rUpa meM jJAta hote haiM; ve atadbhAva viziSTa mUrtaamUrta guNa jAnane cAhie / jo indriyoM se grahaNa kiye jAte haiM, aise mUrtaguNa pudgaladravyAtmaka haiM aura ve aneka prakAra ke haiM aura amUrta dravyoM ke guNa amUrta jAnanA cAhie / ina gAthAoM ke bhAva ko AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM "para ke Azraya ke binA svadravya kA Azraya lekara pravartamAna hone se jinake dvArA dravya Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 pravacanasAra liMgita hotA hai, pahicAnA jAtA hai; una liMgoM ko guNa kahate haiN| jo dravya haiM, ve guNa nahIM haiM ___ atha te dravyasya jIvo'yamajIvo'yamityAdivizeSamutpAdayanti, svayamapi tadbhAvaviziSTatvenopAtta vizeSatvAt / yato hi yasya yasya dravyasya yo yaH svabhAvastasya tasya tena tena viziSTatvAtteSAmasti vishessH|| __ ata eva ca mUrtAnAmamUrtAnAM ca dravyANAM mUrtatvenAmUrtatvena ca tadbhAvena viziSTatvAdime mUrtA guNA ime amUrtA iti teSAM vizeSo nizcayaH / / 130 / / mUrtAnAMguNAnAmindriyagrAhyatvaM lakSaNam / amUrtAnAM tadeva viparyastam / te ca mUrtAH pudgaladravyasya, tasyaivekasya muurttvaat| amUrtAH zeSadravyANAM pudgalAdanyeSAM srvessaampymuurttvaat||131|| aura jo guNa haiM, ve dravya nahIM haiM' - isa apekSA se dravya se atadbhAva ke dvArA ve guNa viziSTa vartate hae: liMga aura liMgI ke rUpa meM prasiddhi ke samaya dravya ke liMgatva ko prApta hote haiN| veliMgayAguNa dravyoM meM ye jIva haiM aura ye ajIva haiM' - aisAbheda utpanna karate haiM; kyoMki svayaM hI tadbhAva ke dvArA viziSTa hone se vizeSa ko prApta haiN| jisa-jisa dravya kA jo-jo svabhAva ho, usa-usa dravya kA usa-usa guNa ke dvArA viziSTatva hone se unameM bheda hai|| isalie mUrta yA amUrta dravyoM kA mUrtatva-amUrtatvarUpa tadbhAva ke dvArA viziSTatva hone se unameM isaprakAra kA bheda nizcita karanA cAhie ki ye guNa mUrta haiM aura ye guNa amUrta haiN| mUrta guNoM kA lakSaNa indriyagrAhyatva hai aura amUrta guNoM kA lakSaNa unase viparIta hai arthAt amUrta guNa indriyoM ke mAdhyama se jJAta nahIM hote| ye mUrta guNa pudgaladravya ke haiM; kyoMki eka vahI mUrta hai aura amUrtaguNa zeSa dravyoM ke haiM; kyoMki pudgala ke atirikta zeSa sabhI dravya amUrta haiN|" AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM ina gAthAoM ke bhAva ko tattvapradIpikA ke samAna hI spaSTa karate haiM; tathApi tadbhAva aura atadbhAva kA svarUpa spaSTa karate hue likhate haiM ki zuddha jIvadravya meM jo kevalajJAnAdi guNa haiM; unakA zuddha jIva ke pradezoM ke sAtha jo ekatva hai, abhinnatva hai, tanmayatva hai; vaha tadbhAva kahalAtA hai| unhIM guNoM kA una pradezoM ke sAtha jaba saMjJA, lakSaNa, prayojana Adi se bheda kiyA jAtA hai; taba vahI atadbhAva kahA jAtA hai| tAtparya yaha hai ki dravya aura guNoM meM abhinnapradezatva hone se tadbhAva hai aura saMjJA, saMkhyA, lakSaNAdi kI apekSA bheda hone se atadbhAva hai| isaprakAra dravya aura guNoM ke bIca tadbhAva bhI hai aura atadbhAva bhI hai| yahA~ eka prazna saMbhava hai ki paramANu to indriyagrAhya nahIM hai, phira use mUrta kaise mAnA jA Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana: dravyavizeSaprajJApana adhikAra sakatA hai; kyoMki mUrta kI paribhASA to indriyoM se grAhya batAI gaI hai| atha mUrtasya pudgaladravyasya guNAn gRNAti - vaNNarasagaMdhaphAsA vijjaMte puggalassa suhumAdo / puDhavIpariyaMtassa ya saddo so poggalo citto / / 132 / / varNarasagaMdhasparzA vidyante pudgalasya sUkSmAt / pRthivIparyantasya ca zabdaH sa pudgalazcitra: / / 132 / / 275 AcArya prabhAcanda pravacanasAra kI saroja bhAskara TIkA meM isa prazna kA uttara dete hue likhate haiM ki indriyoM ke dvArA grahaNa hone kI yogyatArUpa zakti kI pragaTatA kI apekSA sUkSma paramANu bhI indriyagrAhya mAne gaye haiM / isaprakAra ukta donoM gAthAoM meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki jina liMgoM (cihnoM) se dravyoM ko pahicAnA jAtA hai; unheM guNa kahate haiM / yadyapi ye guNa apane AzrayabhUta dravya ke sAtha tanmaya haiM; tathApi unameM paraspara atadbhAva hai| jina vastuoM ke pradeza bhinna-bhinna hote haiM, unameM atyantAbhAva aura jinake pradeza abhinna hote haiM, unameM atadbhAva hotA hai| yaha bAta dravyasAmAnyaprajJApana adhikAra meM vistAra se spaSTa kI jA cukI hai / yahA~ to yaha kaha rahe haiM ki mUrta dravyoM ke sabhI guNa mUrta aura amUrta dravyoM ke sabhI guNa amUrta hote haiM aura jo indriyoM ke mAdhyama se jAne jAte haiM, ve mUrta haiM aura jo indriyoM se nahIM jAne jAte, ve amUrta haiM / / 130-131 / / jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra ke antargata samAgata dravyavizeSaprajJApana adhikAra meM aba taka chaha dravyoM ko jIva-ajIva, loka- aloka, sakriya-niSkriya aura mUrta-amUrta dravyoM ke rUpa meM prastuta karane ke uparAnta aba AgAmI tIna gAthAoM meM sabhI dravyoM ke una guNoM ko batAte haiM, jinase ve pahicAne jAte haiN| sabase pahale 132vIM gAthA meM mUrtapudgaladravya ke guNoM ko batAte haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai. - ( harigIta ) sUkSma se pRthvI talaka saba pudgaloM meM jo raheM / sparza rasa gaMdha varNa guNa ara zabda saba paryAya haiM / / 132 / / sUkSma pudgaloM se pRthvIparyanta sthUla pudgaloM meM varNa, rasa, gaMdha aura sparza guNa hote haiM Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 pravacanasAra aura vividha prakAra ke zabda pudagala dravya kI paryAyeM haiN| indriyagrAhyAH kila sparzarasagandhavarNAstadviSayatvAt, te cendriyagrAhyatvavyaktizaktivazAt gRhyamANA agRhyamANAzca A-ekadravyAtmakasUkSmaparyAyAtparamANo: A-anekadravyAtmakasthUlaparyAyAtpRthivIskandhAcca sakalasyApi pudgalasyAvizeSeNa vizeSaguNatvena vidynte| te ca mUrtatvAdeva zeSadravyANAmasaMbhavantaH, pudglmdhigmynti| zabdasyApIndriyagrAhyatvAdguNatvaM na khalvAzaGkanIyaM, tasya vaicitryprpnycitvaishvruupsyaapynekdrvyaatmkpudglpryaaytvenaabhyupgmymaantvaat| guNatve vA, na tAvadamUrtadravyaguNaH zabdaH guNaguNinoravibhaktipradezatvenaikavedanavedyatvAdamUrtadravyasyApi shrvnnendriyvissytvaaptteH| paryAyalakSaNenotkhAtaguNalakSaNatvAnmUrtadravyaguNo'pi na bhavati / paryAyalakSaNaM hi kAdAcitkatvaM guNalakSaNaM tu nityatvam / tata: kAdAcitkatvotkhAtanityatvasya na zabdasyAsti guNatvam / yattu tatra nityatvaM tattadArambhakapudgalAnAM tadguNAnAM ca sparzAdInAmeva, na zabdaparyAyasyeti dRDhataraM grAhyam / AcArya amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "indriyoM ke viSaya hone se sparza, rasa, gaMdha aura varNa indriyagrAhya haiN| indriyagrAhyatA kI vyakti aura zakti ke vaza se bhale hI ve indriyoM dvArA grAA kiye jAte hoM yAna kiye jAte hoM; tathApi ve ekadravyAtmaka sUkSma paramANu se lekara anekadravyAtmaka sthUlaparyAyarUpa pRthvIskaMdha taka ke samasta pudgaloM ke avizeSatayA vizeSa guNoM ke rUpa meM hote haiM aura unake mUrta hone ke kAraNa hI, pudgaloM ke atirikta zeSa dravyoM ke na hone ke kAraNa ve pudgala kohI batalAte haiN| aisI AzaMkA nahIM karanA cAhie ki zabda bhI indriyagrAhya hone se guNa hogA; kyoMki zabda vicitratA (vividhatA) ke dvArA vizvarUpa (anekAneka prakAra) panA darzAtA hone para bhI use anekadravyAtmaka paryAya ke rUpa meM svIkAra kiyA jAtA hai| prazna - yadi zabda ko paryAya na mAnakara guNa mAneM to kyA bAdhA hai ? uttara - pahalI bAta to yaha hai ki zabda ko amUrta dravya kA guNa nahIM mAnA jA sakatA; kyoMki guNa-guNI ke abhinnapradezatva hone se eka jJAna se jJAta hone yogya hone se amUrta dravya bhI karNendriya ke viSaya ho jaaveNge| dUsarI bAta yaha hai ki paryAya ke lakSaNa dvArA guNa kA lakSaNa utthApita hone se zabda mUrta dravya kA bhI guNa nahIM hai| paryAya kA lakSaNa kAdAcitka (anitya) panA hI hai aura guNa kA lakSaNa nityapanA hai; isalie zabdoM meM anityatA se nityatA ke utthApita hone se zabda guNa nahIM hai / zabdoM meM jo nityapanA dekhane meM AtA hai, vaha nityapanA zabdoM ko utpanna karanevAle pudgaloM aura unake sparzAdi guNoM kA hI hai, zabdaparyAya kA nhiiN| - isaprakAra ati Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 jJeyatattvaprajJApana : dravyavizeSaprajJApana adhikAra dRr3hatApUrvaka grahaNa karanA caahie| ____ na ca pudgalaparyAyetve zabdasya pRthivIskandhasyeva sparzanAdIndriyaviSayatvam, apAMghrANendriyAviSayatvAt, jyotiSoghrANarasanendriyAviSayatvAt, maruto ghrANarasanacakSurindriyAviSayatvAcca / na cAgandhAgandharasAgandharasavarNAH, evamapjyotirmArutaH, sarvapudgalAnAM sparzAdicatuSkopetatvAbhyugamAta, vyaktasparzAdicatuSkAnAM ca candrakAntAraNiyavAnAmArambhakaireva pudgalairavyaktagandhAvyaktagandharasAvyaktagandharasavarNAnAmapUjyotirudaramarutAmArambhadarzanAt / na ca kvacitkasyacit guNasya vyaktAvyaktatvaM kAdAcitkapariNAmavaicitryapratyayaM nityadravyasvabhAvapratighAtAya / tato'stu zabdaH pudgalaparyAya eveti / / 132 / / yadi koI aisA tarka upasthita kare ki zabda yadi pudgala kI paryAya hai to vaha pRthvIskaMdha kI taraha sparzanAdiindriyoM kA viSaya honA caahie| tAtparya yaha hai ki jisaprakAra pRthvIrUpa pudgala paryAya sabhI indriyoM se jAnane meM AtI hai; usIprakAra zabdarUpa pudgalaparyAya bhI sabhI indriyoM se jAnane meM AnA caahie| ___ yaha tarka ThIka nahIM hai; kyoMki pudgala kI paryAya hone para bhI pAnI ghrANendriya kA viSaya nahIM hai, pudgala kI paryAya hone para bhI agni ghrANendriya aura rasanendriya kA viSaya nahIM hai aura pudgala kI paryAya hone para bhIvAyu, ghrANa, rasanAva cakSuindriya kA viSaya nahIM hai aura aisAbhI nahIM hai ki pAnI gaMdharahita hai; isalie ghrANa se agrAhya hai; agni gaMdha aura rasa rahita hai; isalie ghrANa aura rasanA indriya se agrAhya hai aura vAyu gaMdha, rasa aura varNa rahita hai; isalie ghrANa, rasanA aura cakSuindriya se agrAhya hai; kyoMki sabhI pudgala sparza, rasa, gaMdha aura varNavAle mAne gaye haiM; kyoMki jinake sparzAdicatuSka vyakta haiM - aise candrakAnta maNi ko, araNi ko aura jauko pudagala utpanna karate haiM; unhIM ke dvArA jisakI gaMdha avyakta hai - aise pAnI, jisakI gaMdha aura rasa avyakta haiM - aisI agni aura jisakI gaMdha, rasava varNa avyakta haiM - aisI udaravAya kI utpatti hotI dekhI jAtI hai| tAtparya yaha hai ki sparza, rasa, gaMdha aura varNavAle candrakAnta maNi se pAnI kI, araNi kI lakar3I se agni kI aura jaunAmaka anAja ke khAne se udaravAyu kI utpatti dekhI jAtI hai| mUla bAta yaha hai ki kisI bhI paryAya meM kisI guNa ke kAdAcitka pariNAma kI vicitratA ke kAraNa honevAlA vyaktapanA aura avyaktapanA nitya dravyasvabhAva kA vyAghAta nahIM krtaa| tAtparya yaha hai ki anitya pariNAma hone ke kAraNa honevAlI guNa kI pragaTatA aura apragaTatA nitya dravyasvabhAva ke sAtha kahIM bhI virodha ko prApta nahIM hotii| Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 "" isalie zabda pudgala kI paryAya hI honA cAhie / ' athAmUrtAnAM zeSadravyANAM guNAn gRNAti - pravacanasAra AgAsassavagAho dhammaddavvassa gamaNaheduttaM / dhammedaradavvassa du guNo puNo ThANakAraNadA / / 133 / / kAlassa vaTTaNA se guNovaogo tti appaNo bhaNido / yA saMkhevAdo guNA hi muttippahINANaM / / 134 / / mUla gAthA meM to mAtra itanA hI kahA hai ki cAhe indriyoM ke mAdhyama se pakar3a meM Ave yA nahIM Ave, sUkSma se sUkSma aura sthUla se sthUla sabhI pudgaloM meM sparza, rasa, gaMdha aura varNa - ye cAra guNa avazya pAye jAte haiN| ye guNa pudgala kI pahicAna ke cihna haiM, svarUpa haiM, lakSaNa haiN| yadyapi zabda karNendriya ke viSaya haiM; tathApi zabda pudgala kA guNa nahIM hai; apitu bhASAvargaNArUpa aneka pudgaloM kI milI huI samAnajAtIya dravyaparyAya hai| katipaya bhAratIya darzanoM meM zabda ko AkAza kA guNa mAnA gayA hai| ataH matArtha dRSTi se TIkAkAroM ne sayukti siddha kiyA hai ki zabda kisI amUrta dravya kA guNa nahIM hai; kyoMki zabda karNa indriya kA viSaya banatA hai| yadi zabda AkAza kA guNa hotA to guNI AkAza ko bhI karNa indriya kA viSaya bananA cAhie; kyoMki guNa aura guNI ke pradeza abhinna hote haiN| sAtha hI yaha bhI spaSTa kara diyA gayA hai ki zabda amUrta AkAzAdi dravyoM kA guNa to hai hI nahIM; sAtha hI vaha mUrta pudgala kA bhI guNa nahIM hai, paryAya hai; kyoMki zabda anitya hote haiM / guNa anitya nahIM hote, nitya hI hote haiN| kucha loga kahate haiM ki zabda akele karNa indriya kA viSaya kyoM hai, pA~coM indriyoM kA viSaya kyoM nahIM; unase kahate haiM ki sparzAdi guNa bhI to eka-eka indriyoM ke hI viSaya haiM, sabhI indriyoM ke nahIM; to phira zabda hI kyoM sabhI indriyoM kA viSaya baneM? TIkA meM ukta bAtoM ko aneka yuktiyoM aura udAharaNoM se siddha kiyA gayA hai; jinameM candrakAnta maNi, araNi evaM jau ke udAharaNa mukhya haiN| sparzAdi guNa mUrtadravya pudgala ke guNa haiM - yaha bAta to nirvivAda hai; ataH isa para to vizeSa kucha kahane kI AvazyakatA hI nahIM hai, kintu zabdoM ke bAre meM vivAda hai, aneka mata haiM; isakAraNa unakI carcA vistAra se kI gaI hai // 132 // vigata gAthA meM mUrtadravya pudgala ke guNoM kI carcA karane ke uparAnta aba zeSa amUrta dravyoM Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyavizeSaprajJApana adhikAra 279 ke guNoM kI carcA karate haiN| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - AkAzasyAvagAho dharmadravyasya gamanahetutvam / dharmetaradravyasya tu guNaH punaH sthAnakAraNatA / / 133 / / kAlasya vartanA syAt guNa upayoga iti aatmnobhnnitH| jJeyAH saMkSepAdguNA hi mUrtiprahINAnAm / / 134 / / vizeSaguNo hi yugapatsarvadravyANAM sAdhAraNAvagAhahetutvamAkAzasya, sakRtsarveSAM gamanapariNAminAM jIvapudgalAnAM gamanahetutvaM dharmasya, sakRtsarveSAM sthAnapariNAminAM jIvapudgalAnAM sthAnahetutvamadharmasya, azeSazeSadravyANAM pratiparyAyaM samayavRttihetutvaM kAlasya, caitanyapariNAmo jIvasya / evamamUrtAnAM vizeSaguNasaMkSepAdhigame liGgam / tatraikakAlameva sakaladravyasAdhAraNAvagAhasaMpAdanamasarvagatatvAdeva zeSadravyANAmasaMbhavadAkAzamadhigamayati / tathaikavArameva gatipariNatasamastajIvapudgalAnAmAlokadgamana (harigIta ) AkAza kA avagAha dharmAdharma ke gmnaagmn| sthAnakAraNatA kahe ye sabhI jinavaradeva ne||133|| upayoga AtamarAma kA ara vartanA guNa kAla kaa| hai amarta dravyoM ke guNoM kA kathana yaha saMkSepa meM ||134|| AkAza kA avagAha, dharmadravya kAgamanahetutva aura adharmadravya kAguNa sthAnakAraNatA hai| kAladravya kA vartanA aura AtmA kA guNa upayoga kahA gayA hai| isaprakAra amUrtadravyoM ke guNa saMkSepa meM jAnanA caahie| AcArya amRtacandra ina gAthAoM ke bhAva ko tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "ekasAtha sabhI padArthoM ke sAdhAraNa avagAha kA hetupanA AkAzadravya kA vizeSa guNa hai| eka hI sAtha sabhI gamanapariNAmI jIva-pudgaloM ke gamana kA hetupanA dharmadravya kA vizeSa guNa hai| ekahIsAtha sabhIsthAnapariNAmIjIva-pudgaloM ke sthira hone kA hetutva adharmadravya kA vizeSa guNa hai| kAla ke atirikta zeSa sabhI dravyoM ke pratisamaya meM pariNamana kA hetupanA kAladravya kA vizeSa guNa hai aura caitanyapariNAma jIva kA vizeSa guNa hai| isaprakAra amUrta dravyoM ke vizeSa guNoM kA saMkSipta jJAna hone para amUrta dravyoM ko jAnane ke liMga (cihna, sAdhana, lakSaNa) prApta hote haiN| tAtparya yaha hai ki ina vizeSa guNoM dvArA amUrta dravyoM kA astitva jJAta hotA hai, siddha hotA hai| aba isI bAta ko vizeSa samajhAte haiM - vahA~eka hI kAla meM samasta dravyoM ke sAdhAraNa avagAha kA saMpAdana arthAt hetupanerUpa liMga AkAza ko batalAtA hai; kyoMki zeSa dravyoM ke Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 pravacanasAra savargata na hone se unake yaha saMbhava nahIM hai| hetutvamapradezatvAtkAlapudgalayoH, samudghAtAdanyatra lokAsaMkhyeyabhAgamAtratvAjjIvasya / lokAlokasImno'calitatvAdAkAzasya, viruddhakAryahetutvAdadharmasyAsaMbhavaddharmamadhigamayati / tathaikavArameva sthitipariNatasamastajIvapudgalAnAmAlokAtsthAnahetutvamapradezatvAkAlapudgalayoH, samudghAtAdanyatra lokAsaMkhyeyabhAgamAtratvAjIvasya lokAlokasImno'calitatvAdAkAzasya, viruddhakAryahetutvAddharmasya caasNbhvddhrmmdhigmyti| tathA azeSazeSadravyANAMpratiparyAyaM samayavRttihetutvaM kAraNAntarasAdhyatvAtsamayaviziSTAyA vRtte: svatasteSAmasaMbhavatkAlamadhigamayati / tathA caitanyapariNAmazcetanatvAdeva zeSadravyANAmasaMbhavan jiivmdhigmyti| evaM guNavizeSAdravyavizeSo'dhigantavyaH / / 133-134 / / isIprakAra eka hI kAla meM gatipariNata samasta jIva aura pudgaloM ko loka taka gamana kA hetupanA dharmadravya ko batalAtA hai; kyoMki kAla aura pudgala apradezI haiM, isalie unake yaha saMbhava nahIM hai; jIva samudghAta ko chor3akara anyatra loka ke asaMkhyAtaveM bhAgamAtra hai; isalie usako yaha saMbhava nahIM hai| loka-aloka kI sImA acalita hone se AkAza ko yaha saMbhava nahIM hai aura viruddhakArya kA hetu hone se adharmadravya ko yaha saMbhava nahIM hai| isIprakAra eka hI kAla meM sthitipariNata samasta jIva-pudgaloM koloka taka sthiti kAhetupanA adharmadravya ko batalAtA hai; kyoMki kAla aura pudgala apradezI hone se unake yaha saMbhava nahIM hai| jIva samudghAta ko chor3akara anyatra kAla ke asaMkhyAtaveM bhAgamAtra hai; isalie usake yaha saMbhava nahIM hai| loka aura aloka kI sImA acalita hone se AkAza ke yaha saMbhava nahIM hai aura viruddhakArya kA hetu hone se dharmadravya ke yaha saMbhava nahIM hai| isIprakAra kAla ke atirikta zeSa samasta dravyoM ke pratyeka paryAya meM samayavRtti kA hetupanA kAla ko batalAtA hai; kyoMki una zeSa samasta dravyoM ke samayaviziSTavRtti kAlAntara se sadhatI hone se unake vaha samayavRtti hetupanA saMbhavita nahIM hai| isIprakAra caitanyapariNAma jIva ko batalAtA hai; kyoMki vaha cetana hone se zeSa dravyoM ke saMbhava nahIM hai| isaprakAra guNavizeSa se dravyavizeSa jAnanA caahie|" prazna - ukta saMdarbha meM mahAzAstra tattvArthasUtra meM dravyoM ke upakAra kI carcA karate hue kahA hai ki jIvana-maraNa aura sukha-dukha - ye pudgala dravya ke jIvoM para upakAra haiN| aba yahA~ prazna yaha hai ki kyA jIvana ke sAtha maraNa bhI upakAra hai aura sukha ke sAtha dukha bhI upakAra hai ? uttara- are bhAI! yahA~ upakAra kA artha bhalAI nahIM hai, mAtra nimitta hai| tAtparya yaha hai ki Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana: dravyavizeSaprajJApana adhikAra pudgala jIvoM ke jIvana-maraNa aura sukha-dukha meM nimitta hai / jIvoM ke jIvana-maraNa aura sukha-dukharUpa kArya kA upAdAnakAraNa arthAt kAraka AtmA hai aura nimittakAraNa arthAt upakAraka karmodayarUpa pudgala haiN| 281 prazna- kyA upakAraka kAraka nahIM hai ? uttara - jisaprakAra uparASTrapati rASTrapati nahIM hai; usIprakAra upakAraka bhI kAraka nahIM hai| prazna - saMsAra meM to kAraka se bhI mahAna upakAraka ko mAnA jAtA hai? uttara - yadi koI rASTrapati se bhI mahAna uparASTrapati ko mAnanA cAhe to hama kyA kara sakate haiM ? isIprakAra yadi koI svadravyarUpa upAdAnakAraNa se bhI mahAna paradravyarUpa nimittakAraNa ko mAnanA cAhe to hama kyA kara sakate haiM ? para, hama yaha kyoM bhUla jAte haiM ki AcArya jayasena to isI gAthA kI TIkA meM upakAraka ko dukhakAraka hI batA rahe haiM / unakA ukta kathana isaprakAra hai - "yahA~ artha yaha hai ki yadyapi pA~ca dravya jIva kA upakAra karate haiM; tathApi ve dukha ke hI kAraNa haiM - aisA jAnakara akSaya- anaMta sukhAdi ke kAraNabhUta vizuddha jJAna - darzana upayogasvabhAvI paramAtmadravya kA hI mana dvArA dhyAna karanA cAhie, use hI vacanoM se bolanA cAhie aura zarIra se usake hI sAdhaka anuSThAna karanA caahie|" pudgala ke jIva ke prati upakAroM meM jisa sukha kI carcA hai, vaha sukha indriyasukha hone se dukha hI hai| jaisA ki isI grantha kI 76vIM gAthA meM bhI kahA hai ki - saparaM bAdhAsahidaM vicchiNNaM baMdhakAraNaM visamaM / jaM iMdiehiM laddhaM taM sokkhaM dukkhameva tahA / / 76 / / ( harigIta ) indriyasukha sukha nahIM dukha hai viSama bAdhA sahita hai| baMdha kA kAraNa dukhada parataMtra hai vicchinna hai // 76 // jo sukha indriyoM se prApta hotA hai; vaha sukha parasaMbaMdhayukta hai, bAdhAsahita hai, vicchinna hai, baMdha kA kAraNa hai aura viSama hai; isaprakAra vaha indriyasukha dukha hI hai / isa para bhI yadi koI dukha ke kAraNa ko hI sukha kA kAraNa mAnakara use mahAna mAnanA cAhatA hai to hama kyA kareM ? atIndriyasukha kI prApti meM to kisI paradravya kA koI upakAra hai hI nahIM; usakI prApti Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 pravacanasAra to svadravya dvArA svadravya ke Azraya se hI hotI hai; samasta paradravyoM para se upayoga ko haTAkara svadravya meM lAne se hI hotI hai; AtmajJAna, AtmazraddhAna aura AtmadhyAna se hI hotI hai| atha dravyANAM pradezavattvApradezavattvavizeSaM prajJApayati - jIvA poggalakAyA dhammAdhammA puNo ya AgAsaM / sapadesehiM asaMkhA Natthi padesa tti kAlassa / / 135 / / jIvA: pudgalakAyA dharmAdharmau punazcAkAzam / svapradezairasaMkhyAtA na santi pradezA iti kAlasya / / 135 / / pradezavanti hi jIvapudgaladharmAdharmAkAzAni anekapradezavattvAt / apradeza: kAlANuH pradezamAtratvAt / asti ca saMvartavistArayorapi lokAkAzatulyAsaMkhyeyapradezAparityAgAjjIvasya, dravyeNa pradezamAtratvAdapradezatve'pi dvipradezAdisaMkhyeyAsaMkhyeyAnantapradezaparyAyeNAnava vastuta: bAta yaha hai ki jainadarzana akartAvAdI darzana hai| akartAvAda kA artha mAtra itanA nahIM hotA hai ki koI tathAkathita Izvara jagata kA kartA-dhartA nahIM hai, apitu yaha bhI hotA hai ki nizcaya se eka dravya dUsare dravya kA kartA-dhartA nahIM hai / apane sukha-dukha kA jimmedAra yaha AtmA svayaM hI hai| ukta mahAna siddhAnta ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki yahA~ jo upakAroM kI carcA hai; vaha mAtra nimitta ke jJAna karAne ke liye hai; eka dravya ko dUsare dravyoM kA kartA hartA batAne ke lie nahIM / adhika kyA kaheM, samajhadAroM ko to itanA hI paryApta hai / / 133-134 / / dravyavizeSAdhikAra meM abataka dravyoM ke jIva-ajIva, loka- aloka, sakriya-niSkriya, mUrta-amUrtarUpa vargIkaraNoM kI carcA huI; aba isa gAthA se sapradezI - apradezI arthAt astikAya aura nAstikAya bhedoM kI carcA AraMbha karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - ( harigIta ) haiM bahupradezI jIva pudgala gagana dharmAdharma saba / hai apradezI kAla jinavaradeva ke haiM ye vacana || 135|| jIva, pudgalakAya, dharma, adharma aura AkAza apane pradezoM kI apekSA se asaMkhyAta arthAt aneka haiM; para kAla ke pradeza nahIM haiM / ukta gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa karate "jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza - ye dravya aneka pradezavAle hone se pradezavAna arthAt sapradezI haiM aura kAlANu dravya eka pradezI hone se apradezI hai / aba isI bAta ko vizeSa spaSTa karate haiM- saMkocavistAra ke hone para bhI jIva lokAkAza - Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyavizeSaprajJApana adhikAra 283 tulya asaMkhya pradezoM ko nahIM chor3atA; isalie pradezavAna hai, sapradezI hai| __yadyapi pudgala dravyApekSA pradezamAtra (ekapradezI) hone se apradezI hai; tathApi do pradezoM dhAritapradezatvAtpudgalasya, sakalalokavyApyasaMkhyeyapradezaprastArarUpatvAt dharmasya, sakalalokavyApyasaMkhyeyapradezaprastArarUpatvAdadharmasya, sarvavyApyanantapradezaprastArarUpatvAdAkAzasya ca pradezavattvam / kAlANostu dravyeNa pradezamAtratvAtparyAyeNa tu parasparasaMparkAsaMbhavAdapradezatvamevAsti / tataH kAladravyamapradezaMzeSadravyANi pradezavanti / / 135 / / selekara saMkhyAta, asaMkhyAta aura anaMtapradezoMvAlI paryAyoMkI apekSA anizcita pradezavAlA hone se pradezavAna (sapradezI) hai| sakalalokavyApIasaMkhyapradezoM ke vistArarUpahone sedharmadravya pradezavAna (sapradezI) hai| isIprakAra sakalalokavyApI asaMkhya pradezoM se vistArarUpahone se adharmadravya bhI pradezavAna (sapradezI) hai aura sarvavyApI ananta pradezoM ke vistArarUpahone se AkAza bhI pradezavAna hai| kAlANudravya to pradezamAtra hone se aura paryAyoM kA paraspara saMparka na hone se apradezI hI hai| isaprakAra kAladravya apradezI aura zeSa dravya sapradezI haiN|" isaprakAra hama dekhate haiM ki isa gAthA meM koI vizeSa bAta nahIM hai, mAtra itanA hI kahA gayA hai ki eka jIva ke lokAkAzapramANa asaMkhyapradeza haiM, dharma aura adharma dravyoM ke bhI asaMkhya pradeza hI haiM; para AkAza ke ananta pradeza haiM - isaprakAra ye cAra dravya sapradezI arthAt astikAya hI haiN| yadyapi pudgala paramANudravya ekapradezI hI hai, tathApi skaMdha kI apekSA upacAra se vaha saMkhyAta, asaMkhyAta aura anaMtapradezI bhI kahA gayA hai| isakAraNa sapradezI hai; parantu kAlANudravya ekapradezI hone se apradezI hI hai| isaprakAra jIvAdi pA~ca dravya astikAya aura kAlANu nAstikAya hai||135|| isa gAthA ke uparAnta AcArya jayasenakRta tAtparyavRtti TIkA meM eka gAthA prApta hotI hai; jo AcArya amatacandrakata tattvapradIpikA TIkA meM nahIM hai| gAthA malata: isaprakAra hai edANi paMcadavvANiujjhiyakAlaMtu atthikAya tti / bhaNNaMte kAyA puNa bahuppadesANa pacayattaM / / 11 / / (harigIta ) re kAladrava ko chor3akara avazeSa astikAya haiN| ara bahupradezIpanA hI hai kAya jinavara ne kahA / / 11|| kAladravya ko chor3akara zeSa pA~ca dravya astikAya haiM aura bahupradezoM ke samUha ko kAya Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 pravacanasAra kahate haiN| isa gAthA kI TIkA meM AcArya jayasena mAtra itanA hI likhate haiM ki pA~ca astikAyoM meM atha kvAmI pradezino'pradezAzcAvasthitA iti prajJApayati - logAlogesu Nabho dhammAdhammehiM Adado logo| sese paDucca kAlo jIvA puNa poggalA sesA // 136 / / lokAlokayornabho dharmAdharmAbhyAmAtato lokH| zeSau pratItya kAlo jIvaH punaH pudgalAH zeSau / / 136 / / AkAzaM hi tAvat lokAlokayorapi, SaDdravyasamavAyAsamavAyayoravibhAgena vRttatvAt / dharmAdharmI sarvatra loke, tannimittagamanasthAnAnAMjIvapudgalAnAM lokAdvahistadekadeza ca jIvAstikAya upodaya hai| usameM bhI paMcaparameSThIrUpa paryAya upAdeya hai; usameM arahaMta aura siddhadazA upAdeya hai, usameM bhI siddhadazA upAdeya hai| anta meM likhate haiM ki vastuta: bAta yaha hai ki rAgAdi sampUrNa vikalpa samUhoM ke niSedha ke samaya siddha jIva ke samAna apanAzuddhAtmasvarUpahI upAdeya hai| isa gAthA meM koI aisI bAta nahIM hai ki jisake na hone se grantha kI viSayavastu meM koI vyavadhAna AtA ho| jo bAteM vigata gAthAoM meM kahI jA cukI haiM; unhIM ko mAtra duharA diyA hai| hA~, yaha bAta vizeSa hai ki isakI TIkA meM zuddhAtmasvarUpa bhagavAna AtmA ko parama upAdeya batAyA gayA hai||11|| vigata gAthA meM sapradezI aura apradezI dravyoM kI carcA kii| aba isa gAthA meM ve dravya kahA~-kahA~ rahate haiM arthAt kauna kahA~ rahatA hai - isakI carcA karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - ( harigIta ) gagana lokAloka meM ara loka dharmAdharma se| hai vyApta ara avazeSa do se kAla pudgalajIva haiN||136|| AkAza lokAloka meM aura dharma, adharma, jIva, pudgala aura kAla lokAkAza meM rahate haiN| A. amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "AkAza loka aura aloka meM hai; kyoMki vaha chaha dravyoM ke samavAya aura asamavAya meM binA vibhAga ke rahatA hai| dharma aura adharma dravya loka meM sarvatra haiM; kyoMki unake nimitta se jinakI gati aura sthiti Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyavizeSaprajJApana adhikAra 285 hotI hai - aise jIva aura pudgaloM kI gati aura sthiti loka ke bAhara nahIM hotI aura na loka ke ekapradeza meM hotI hai / tAtparya yaha hai ki dharma aura adharma dravyoM kI sthiti loka meM sarvatra gamanasthAnAsaMbhavAt / kAlo'pi loke, jIvapudgalapariNAmavyajyamAnasamayAdiparyAyatvAt, sa tu lokaikapradeza evApradezatvAt / jIvapudgalau tu yuktita eva loke, SaDdravyasamavAyAtmakatvAllalokasya / kintu jIvasya pradezasaMvartavistAradharmatvAt, pudgalasya bandhahetubhUtasnigdharUkSaguNadharmatvAcca tadekadezasarvalokaniyamonAsti kAlajIvapudgalAnAmityekadravyApekSayA ekadeza anekadravyApekSayA punaraJjanacUrNapUrNasamudgakanyAyena sarvaloka eveti / / 136 / / hotI hai| kAla bhI loka meM hai; kyoMki jIva aura pudgaloM ke pariNAmoM ke dvArA kAla kI samayAdi paryAyeM vyakta hotI haiM aura vaha kAla loka ke eka pradeza meM hI hai; kyoMki vaha apradezI hai| jIva aura pudgala to yukti se hI loka meM hai; kyoMki loka chaha dravyoM kA samavAyasvarUpahI hai| isameM yaha bAta vizeSa jAnanA cAhie ki pradezoM kA saMkoca-vistAra honAjIva kAdharma hai aura baMdha ke hetubhUta snigdha-rUkSa guNa pudgala ke dharma hone se jIva aura pudgala kA samasta loka meM yA usake ekadeza meM rahane kA niyama nahIM hai| kAla, jIva aura pudgala eka dravya kI apekSAseloka ke ekadeza meM rahate haiM aura aneka dravyoM kI apekSAse aMjana se bharI haI DibbI ke nyAyAnusAra samasta loka meM hI haiN|" yadyapi AcArya jayasena isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA ke samAna hI spaSTa karate haiM; tathApi anta meM isI bAta ko nayoM ke mAdhyama se spaSTa karate hue likhate haiM ki bhAva yaha hai ki jisaprakAra siddha bhagavAna yadyapi nizcaya se lokAkAzapramANa apane zuddha asaMkhyAta pradezoM meM aura kevalajJAnAdi guNoM ke AdhArabhUta apane bhAvoM meM rahate haiM; tathApi vyavahAra se siddhazilA meM rahate haiN| usIprakAra sabhI padArtha yadyapi nizcaya se apane-apane svarUpa meM rahate haiM; tathApivyavahAra se lokAkAza meM rahate haiN| jIva ananta haiM aura pudgala unase bhI anantaguNe haiM; phira bhI eka dIpaka ke prakAza meM aneka dIpakoM ke prakAza ke samAna viziSTa avagAhana zakti ke kAraNa asaMkhyAta pradezI eka loka meM bhI ina sabhI kA ekasAtha rahanA virodha ko prApta nahIM hotaa| isa gAthA meM mAtra yahI bAta kahI gaI hai ki vaise to nizcaya se pratyeka dravya apane-apane guNa-paryAyoM meM rahatA hai; tathApi vyavahAra se AkAza lokAloka meM aura zeSa dravya loka meM rahate haiN||136|| vigata aneka gAthAoM se sapradezI aura apradezI kI bAta cala rahI hai| aba usI bAta ko Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra 286 Age bar3hAte hue ina gAthAoM meM yaha spaSTa karate haiM ki vaha sapradezIpanA aura apradezIpanA kisaprakAra saMbhava hai aura kAlANu apradezI hai - yaha sunizcita karate haiN| ___ atha pradezavattvApradezavattvasaMbhavaprakAramAsUtrayati / atha kAlANorapradezatvameveti niyamayati jadha te NabhappadesA tadhappadesA havaMti sesANaM / apadeso paramANU teNa padesubbhavo bhnnido||137|| samao du appadeso padesamettassa davvajAdassa / vadivadado so vaTTadi padesamAgAsadavvassa / / 138 / / yathA te nabha:pradezAstathA pradezA bhavanti zeSANAm / apradezaH paramANustena pradezodbhavo bhaNitaH / / 137 / / samayastvapradezaH pradezamAtrasya dravyajAtasya / vyatipatataH sa vartate pradezamAkAzadravyasya / / 138 / / sUtrayiSyate hi svayamAkAzasya pradezalakSaNamekANuvyApyatvamiti / iha tu yathAkAzasya pradezAstathA zeSadravyANAmiti prdeshlkssnnprkaarktvmaasuutryte| tato yathaikANuvyApyanAMzena gaNyamAnasyAkAzasyAnantAMzatvAdanantapradezatvaM tathaikANuvyApyenAMzena gaNyamAnAnAM dharmAgAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) jisataraha paramANu se hai nApa gagana pradeza kaa| basa usataraha hI zeSa kA paramANu rahita pradeza se||137|| pudgalANu maMdagati se cale jitane kAla meN| re eka gaganapradeza para paradeza virahita kAla vh||138|| jisaprakAra AkAza ke pradeza haiM; usIprakAra zeSa dravyoM ke bhI pradeza haiN| tAtparya yaha hai ki jisaprakAra AkAza ke pradeza paramANurUpamApasenApe jAte haiM; usIprakAra zeSa dravyoM ke pradeza bhIisIprakAra nApe jAte haiN| paramANu apradezI hai aura usake dvArA pradezodbhava kahA gayA hai| kAla to apradezI hai aura pradezamAtra pudgala paramANu AkAzadravya ke eka pradeza komaMdagati se ullaghaMna kara rahA ho, taba vaha kAla vartatA hai arthAt nimittabhUtatayA pariNamita hotA hai| isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM"AcArya kundakunda 140vIMgAthA meM svayaM kaheMge ki AkAzakeeka pradezakA lakSaNa eka Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyavizeSaprajJApana adhikAra 287 paramANu se vyApta honA hai aura yahA~isa gAthA meM 'jisaprakAra AkAza ke pradeza haiM; usIprakAra zeSa dravyoM ke bhI pradeza haiM' - isaprakAra pradeza ke lakSaNa kI eka prakAratA kahI jA rahI hai| jisaprakAra eka paramANu se vyApya aMza ke dvArA gine jAne para AkAza ananta pradezI hai; dhamaikajIvAnAmasaMkhyeyAMzatvAt prtyekmsNkhyeyprdeshtvm| yathA cAvasthitapramANayordharmAdharmayostathA saMvartavistArAbhyAmanasthitapramANasyApi zuSkArdratvAbhyAMcarmaNa iva jIvasya svaaNshaalpbhtvaabhaavaadsNkhyeyprdeshtvmev| amUrtasaMvartavistArasiddhizca sthUlakRzazizukumArazarIravyApitvAdasti svsNvednsaadhyaiv| pudgalasya tu dravyeNaikapradezamAtratvAdapradezatve yathodite satyapi dvipradezAdhudbhavahetubhUtatathAvidhasnigdharUkSaguNapariNAmazaktisvabhAvAtpradezodbhavatvamasti / tataH paryAyeNAnekapradezatvasyApi saMbhavAt vyAdisaMkhyeyAsaMkhyeyAnantapradezatvamapinyAyyaM pudgalasya / / 137 / / ___ apradeza eva samayodravyeNa pradezamAtratvAt / na ca tasya pudgalasyeva paryAyeNApyanekapradezatva, yatastasya nirantaraM prastAravistRtapradezamAtrAsaMkhyeyadravyatve'pi parasparasaMparkAsaMbhavAdekaikamAkAzapradezamabhivyApya tasthuSaH pradezamAtrasya paramANostadabhivyAptamekamAkAzapradezaM mandagatyAvyatipatata eva vRttiH / / 138 / / usIprakAra eka paramANu se vyApya aMza ke dvArA gine jAne para dharma, adharma aura eka jIva ke asaMkhyAta aMza hone se ve sabhI asaMkhyAtapradezI haiN| jisaprakAra sunizcita pramANavAle dharma tathA adharmadravya asaMkhyAtapradezI haiM; usIprakAra saMkocavistAra ke kAraNa anizcita pramANavAle jIva ke bhI, sUkhe-gIle camar3e ke samAna nija aMzoM kA alpa-bahutva nahIM hotA; isakAraNa asaMkhyAtapradezIpanAhI hai| amUrta padArtha ke saMkocavistAra kI siddhi to apane anubhava se hI sAdhya hai, kyoMki yaha to sabhI svAnubhava se jAnate hI haiM ki jIva sthUla aura kRzazarIra meM tathA bAlaka aura kumAra ke zarIra meM vyApta hotA hai| ___pudgala to dravya kI apekSA ekapradezamaya hone se pahale kahe anusAra apradezI hI hai; tathApi do (aneka) pradezAdi ke udbhava ke hetubhUta usaprakAra ke snigdha-rUkSa guNarUpa pariNamita hone kI zaktirUpa svabhAva ke kAraNa usake pradezoM kA udbhava hai; isalie paryAya kI apekSAse anekapradezIpanA bhI saMbhava hone se pudgala ko dvipradezIpane se lekara saMkhyAta, asaMkhyAta aura anaMtapradezIpanAbhInyAyayukta hai, yuktisaMgata hai|| pradezamAtra hone se kAladravya apradezI hI hai aura use pudgala ke samAna paryAya se bhI aneka pradezIpanA nahIM hai; kyoMki paraspara antara ke binA vistArarUpa vistRta pradezamAtra Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 pravacanasAra asaMkhyAta kAladravya hone para bhI paraspara saMparka na hone se eka-eka AkAza pradeza ko vyApta karake rahanevAle kAladravya kI vRtti tabhI hotI hai ki jaba eka pradezI paramANu kAlANu se vyApta eka AkAza pradeza ko mandagati se ullaMghana karatA hai|" atha kAlapadArthasya dravyaparyAyau prajJApayati - vadivadadotaM desaM tassama samao tado paro puvvo| jo attho so kAlo samao uppaNNapaddhaMsI / / 139 / / / ukta sampUrNa kathana kA saMkSipta sAra yaha hai ki lokAkAza ke asaMkhyapradeza haiN| eka-eka pradeza para eka-eka kAlANu sthita hai| usa kAlANu meM snigdhatA-rUkSatA nahIM hone se ve milate nahIM haiM; kintu ratnarAzi kI taraha pRthak-pRthak hI rahate haiN| usakA kAraNa yaha hai ki kAlANu meM vaisI hI yogyatA hai| jaba pudgala paramANu maMdagati se AkAza ke eka pradeza se dUsare pradeza para jAtA hai, taba usa pradeza meM rahA huA kAlANu usako nimitta hotA hai| yahA~ gati kI bAta nahIM hai; kintu gati karane meM josamaya lagA usase kAla kI paryAya nizcita hotI hai aura paryAya se kAlANudravya nizcita hotA hai| isaprakAra pratyeka kAlANu pudgala ke paramANu ko eka pradeza taka jAne meM nimittarUpa se vartatA hai| adhika pradezoM taka jAne meM eka kAlANu nimittarUpa nahIM vartatA, dUsare pradeza meM dUsarA aura tIsare pradeza meM tIsarA kAlANu nimittarUpa vartatA hai| isase spaSTa hotA hai ki kAladravya paryAya se bhI eka hI pradezI hai, aneka pradezI nhiiN| dUsarI mukhya bAta yaha hai ki dharma, adharma aura lokAkAza to sadA sthita haiM aura asaMkhyapradezoM meM phaile hue haiM; para jIvadravya to kisI nizcita eka AkAra meM sadA nahIM rahatA hai, usake AkAra to badalate rahate haiM - aisI sthiti meM use asaMkhyapradezI kaise mAnA jA sakatA hai ? aisA prazna hone para yahA~ sUkhe aura gIle camar3e kA udAharaNa dekara samajhAyA hai| jisaprakAra camar3A gIlA hotA hai to phaila jAtA hai aura sUkhane para sikur3a jAtA hai; phira bhI donoM hI sthitiyoM meM usake pradeza to samAna hI rahate haiM, ghaTate-bar3hate nahIM; usI prakAra choTe-bar3e zarIroM meM rahate samaya AtmA ke pradeza ghaTate-bar3hate nahIM, asaMkhyAta hI rahate haiN| sAtha meM yaha bhI kahA hai ki yaha bAta anubhava se siddha hai; kyoMki hama saba svayaM dekhate haiM ki bAlaka ke choTe se zarIra meM rahanevAlA AtmA javAnI Ane para phaila jAtA hai; kyoMki saMsAra avasthA meM AtmA ke pradezoM meM saMkocavistAra hotA hI rahatA hai||137-138 / / vigata gAthA meM kAladravya kA apradezIpanA siddha kiyA; aba isa gAthA meM kAladravya ke dravya aura paryAyoM ko spaSTa karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai ( harigIta) Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyavizeSaprajJApana adhikAra 289 paramANu gaganapradeza laMghana kare jitane kAla meM| utpannadhvaMsI samaya parApara rahe vaha hI kAla hai||139|| vyatipatatastaM dezaM tatsama: samayastata: paraH puurvH| yo'rthaH sa kAla: samaya utpannapradhvaMsI / / 139 / / yo hi yena pradezamAtreNa kAlapadArthenAkAzasya pradezo'bhivyAptastaM pradeza mandagatyAtikramataH paramANostatpradezamAtrAtikramaNaparimANena tena samo yaH kAlapadArthasUkSmavRttirUpasamaya: sa tasya kAlapadArthasya paryAyastataH evaMvidhAtparyAyAtpUrvottaravRttivRttatvena vyajitanityatve yo'rthaH tattu dravyam / evamanutpannAvidhvasto dravyasamayaH, utpannapradhvaMsI pryaaysmyH| ____ anaMza: samayo'yamAkAzapradezasyAnaMzatvAnyathAnupatteH / na caikasamayena paramANorAlokAntagamane'pi samayasya sAMzatvaM, viziSTagatipariNAmAdviziSTAvagAhaparimANavat / tathAhiM - yathA viziSTAvagAhapariNAmAdekaparamANuparimANo'nantaparamANuskandhaH paramANoranaMzatvAt punarapyanantAMzatvaM na saadhyti| tathA viziSTagatipariNAmAdekakAlANuvyAptaikAkAzapradezAtikramaNaparimANAvacchinnaika jaba paramANu eka AkAza pradeza kA mandagati se ullaMghana karatA hai, taba usameM jo kAla lagatA hai, vaha samaya hai aura usa samaya se pUrva evaM bAda meM bhIrahanevAlA jo nitya padArtha hai, vaha kAladravya hai / kAladravya nitya hai aura usakI paryAya-samaya utpannadhvaMsI hai| isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "pradezamAtra kAladravya ke dvArA AkAza kA jo pradeza vyApta ho, usa pradeza ko jaba pudgalaparamANu maMda se maMda gati se ullaMghana karatA hai; taba usa pradezamAtra ullaMghana ke mApa ke barAbara jo kAlapadArtha kI sUkSmavRttirUpa samaya hai, vaha usa kAladravya kI paryAya hai| usa paryAya ke pahale aura bAda kI vRttirUpase pravartamAna hone se, jisakA nityatva pragaTa hai - aisA padArthadravya hai| isaprakAra kAladravya anutpanna-avinaSTa hai aura paryAyarUpasamaya utpannadhvaMsI hai| vaha samaya niraMza haikyoMki yadiaisAna hoto AkAzadravya ke eka pradeza kA niraMzatvana bane / eka samaya meM paramANu loka ke antataka jAtA hai aura kisI samaya ke aMza nahIM hote; kyoMki jisaprakAra paramANu ke viziSTa avagAhapariNAma hotA hai; usIprakAra paramANu ke viziSTa gatipariNAma hotA hai| ise vizeSa samajhAte haiM - jisaprakAra viziSTa avagAhapariNAma ke kAraNa eka paramANu ke pariNAma ke barAbara ananta paramANuoM kA skaMdha banatA hai; tathApi vaha skaMdha paramANu ke ananta aMzoM ko siddha nahIM karatA; kyoMki paramANu niraMza hai| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 pravacanasAra usIprakAra jisaprakAra eka kAlANu se vyApta eka AkAzapradeza ke ullaMghana ke mApa ke barAbara eka samaya meM paramANu viziSTa gatipariNAma ke kAraNa loka ke eka chora se dUsare chora samayenaikasmAllokAntAdvitIyaM lokAntamAkrAmata: paramANorasaMkhyeyA: kAlANavaH samayasyAnaMzatvAdasaMkhyeyAMzatvaM na sAdhayanti / / 139 / / athAkAzasya pradezalakSaNaM sUtrayati AgAsamaNuNiviTuM AgAsapadesasaNNayA bhnnidN| savvesiM ca aNUNaM sakkadi taM dedumavagAsaM / / 140 / / AkAzamaNuniviSTamAkAzapradezasaMjJayA bhaNitam / sarveSAM cANUnAM zaknoti taddAtumavakAzam / / 140 / / AkAzasyaikANuvyApyoMza: kilAkAzapradezaH, sa khalveko'pizeSapaJcadravyapradezAnAM paramasaukSmyapariNatAnantaparamANuskandhAnAMcAvakAzadAnasamarthaH / asti cAvibhAgaikadravyatve'pyazakalpanamAkAzasya, svessaamnnuunaamvkaashdaansyaanythaanupptteH| taka jAtA hai; taba usa paramANu dvArA ullaMghita honevAle asaMkhya kAlANu samaya ke asaMkhya aMzoM ko siddha nahIM karate; kyoMki samaya niraMza hai|" ___ sabakucha milAkara ukta gAthA meM yaha kahA gayA hai ki anAdi-ananta nitya kAlANu kAladravya haiM aura pudgala kA paramANu eka kAlANu dravya se dUsare kAlANu dravya taka manda se manda gati se jAve aura usameM jo kAla lage, use kAlAMza samaya kahate haiM, paryAya kahate haiN| kAla dravya anutpanna aura avinaSTa hai aura usakI samaya nAmaka paryAya utpannadhvaMzI hai| isa gAthA aura usakI TIkA meM vizeSa samajhane kI bAta yaha hai ki jisaprakAra eka AkAza pradeza meM aneka pudgalANu ekasAtha rahate haiM, phira bhI ve niraMza hI haiM; usIprakAra eka samaya meM caudaha rAjU jAnevAle pudgalANu bhI niraMza haiN| ve kSetra se niraMza haiM aura ye kAla se niraMza haiN||139|| vigata gAthA meM 'samaya' ko paribhASita kiyA gayA hai aura aba isa gAthA meM pradeza kI paribhASA batAI jA rahI hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) aNu rahe jitane gagana meM vaha gagana hI paradeza hai| are usa paradeza meM hI raha sakeM paramANu saba ||140 / / eka paramANu jitane AkAza meM rahatA hai, utane AkAza ko AkAza pradeza'-isa nAma se kahA gayA hai aura vaha samasta paramANuoM ko avakAza dene meM samartha hai| AcArya amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyavizeSaprajJApana adhikAra 291 "eka paramANu se vyApya AkAza kA aMza eka AkAzapradeza hai aura vaha eka AkAzapradeza zeSa pA~ca dravyoM ke pradezoM aura paramasUkSmatArUpa se pariNamita ananta paramANuoM ke ___ yadi punarAkAzasyAMzAna syuriti matistadAGgulIyugalaM nabhasi prasArya nirUpyatAM kimekaM kSetraM kimanekam / ekaM cetkimabhinnAMzAvibhAgaikadravyatvena kiM vA bhinnAMzAvibhAgaikadravyatvena / abhinnAMzAvibhAgaikadravyatvena cet yenAMzenaikasyA agule: kSetraM tenAMzenetarasyA ityanyatarAMzAbhAvaH / evaM vyAyazAnAmabhAvAdAkAzasya paramANoriva pradezamAtratvam / bhinnAMzAvibhAgaikadravyatvena cet avibhAgaikadravyasyAMzakalpanamAyAtam / anekaM ceta kiM savibhAgAnekadravyatvena kiMvA'vibhAgaikadravyatvena / savibhAgAnekadravyatvena cet ekadravyasyAkAzasyAnantadravyatvaM, avibhAgaikadravyatvena cet avibhAgaikadravyasyAMzakalpanamAyAtam / / 140 // skaMdhoM ko avakAza dene meM samartha hai| AkAza eka akhaNDa dravya hai phira bhI usameM aMzakalpanAhotIhai; kyoMki yadiaisAna hotosarva paramANuoMkoavakAza denA nahIM bana skegaa| aisA hone para bhI yadi koI aisA kahe ki AkAza ke aMza nahIM haiM to AkAza meM do aMguliyA~ uThAkara hama pUchate haiM ki ina do aMguliyoM kA kSetra eka hai yA aneka ? yadi eka hai - aisA kaho to phira prazna hotA hai ki AkAza abhinna aMzoMvAlA avibhAga eka dravya hai; isalie do aMguliyoM kA kSetra eka hai yA bhinna aMzoMvAlA avibhAga eka dravya hai, isalie do aMguliyoM kA kSetra eka hai| ___ yadi AkAza abhinna aMzavAlA avibhAga eka dravya hai; isalie do aMguliyoM kA eka kSetra hai - aisA kahA jAya to jo aMza eka aMguli kA kSetra hai, vahI aMza dUsarI aMgulI kA bhI kSetra hai; isalie do meM se eka aMza kA abhAva ho jaayegaa| isaprakAra eka se adhika do Adi aMzoM kA abhAva hone se AkAza bhI paramANu ke samAna pradezamAtra siddha hogaa| ___ ata: yaha to ThIka nahIM hai| aba yadi yaha kahA jAya ki AkAza bhinna aMzoMvAlA avibhAga eka dravya hai, isalie do aMguliyoM kA eka kSetra hai to yaha ThIka hI hai; kyoMki avibhAga eka dravya meM aMzakalpanA siddha ho jAtI hai| ___ yadi aisA kahA jAya ki do aMguliyoM kA kSetra aneka hai, eka se adhika hai; to prazna hotA hai ki AkAzadravya khaNDa-khaNDarUpa, savibhAga aneka dravya hai, isalie do aMguliyoM kA kSetra aneka hai yA AkAza avibhAga eka dravya hone para do aMguliyoM ke kSetra aneka hai| AkAza savibhAga aneka dravya hone se aMguliyoM kA kSetra aneka hai - yadi aisA mAnA jAya toAkAzadravya anaMta hojaaveNge| para yaha to ThIka nahIM hai; ata: AkAza avibhAgaeka Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 pravacanasAra dravya hone se do aMguliyoM kA eka kSetra hai- aisA mAnA jAya to yaha ThIka hI hai| isaprakAra avibhAga eka dravya meM aMzakalpanA phalita ho gii|" atha tiryagUrdhvapracayAvAvedayati - ekko va duge bahugA saMkhAtIdA tado aNaMtA y| davvANaM ca padesA saMti hi samaya tti kAlassa / / 141 / / eko vA dvau bahavaH saMkhyAtItAstato'nantAzca / dravyANAM ca pradezAH santi hi samayA iti kAlasya / / 141 / / pradezapracayo hi tiryakpracayaH smyvishissttvRttiprcystduurdhvprcyH| tatrAkAzasyAvasthitAnaMtapradezatvAddharmAdharmayoravasthitAsaMkhyeyapradezatvAjjIvasyAna AcArya jayasena zeSa bAteM to AcArya amRtacandra ke samAna hI spaSTa karate haiM; para udAharaNa badala dete haiN| AcArya amRtacandra to aMguliyoM kA udAharaNa dekara bAta ko samajhAte haiM; para AcArya jayasena do munirAjoM ke udAharaNa ke mAdhyama se bAta spaSTa karate haiN| ___ isaprakAra isa gAthA meM mUlarUpa se yahI kahA gayA hai ki akhaNDa AkAza meM bhI aMzakalpanA ho sakatI hai, hotI hai| AkAza kA sabase choTA aMza pradeza kahalAtA hai| yadyapi vaha kSetra se eka pudgala ke paramANu ke barAbara hotA hai; tathApi usameM ananta paramANuoM kA skaMdha aura jIvAdi dravya bhI samA sakate haiN| isaprakAra AkAzadravya akhaNDa hokara bhI anaMtapradezI hai aura anaMtapradezI hokara bhI akhaNDa hai||140||| vigata gAthAoM meM samaya aura pradeza ke svarUpa ko spaSTa kiyA gayA hai aura aba isa gAthA meM tiryakpracaya aura Urdhvapracaya ko samajhAte haiN| dhyAna rahe tiryakpracaya meM pradezoM kI apekSA hai aura Urdhvapracaya meM samayoM kI apekSA hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) eka do yA bahuta se paradeza asaMkhya anaMta haiN| kAla ke haiM samaya ara avazeSa ke paradeza haiN||141|| dravyoM ke eka, do, bahata, asaMkhya athavA ananta pradeza hote haiM aura kAladravya ke anaMta samaya hote haiN| ukta gAthA ke bhAva ko A. amRtacaMdra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "pradezoM kA samUha tiryakpracaya hai aura samaya viziSTa paryAyoM kA samUha Urdhvapracaya hai| AkAza dravya avasthita (sthira) anaMta pradezI hone se. dharma va adharma dravya avasthita Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyavizeSaprajJApana adhikAra 293 asaMkhyapradezI hone se aura jIva anavasthita (asthira) asaMkhya pradezI hone se tiryakpracaya vAle dravya haiM / yadyapi dravyadRSTi se pudgaladravya aneka pradezI honerUpa zakti se saMpanna eka pradeza vasthitAsaMkhyeyapradezatvAt pudagalasya dravyeNAnekapradezatvazaktiyuktaikapradezatvAtparyAyeNa dvibahupradezatvAccAsti tirykprcyH| na punaH kAlasya, zaktyA vyaktyA caikapradezatvAt / Urdhvapracayastu trikoTisparzitvena sAMzatvAdrvyavRtte: sarvadravyANAmanivArita ev| ayaM tu vizeSa: samayaviziSTavRttipracayaH zeSadravyANAmUrdhvapracayaH, samayapracayaH eva kaalsyordhvprcyH| zeSadravyANAM vRttehi samayAdarthAntarabhUtatvAdasti samayaviziSTatvam / kAlavRttestu svata: samayabhUtatvAttannAsti / / 141 / / vAlA hai; tathApi paryAyadRSTi se aneka (saMkhyAta, asaMkhyAta aura anaMta) pradezavAlAhai; isalie usake bhI tiryakpracaya hai| parantu kAladravya ke tiryakpracaya nahIM hai; kyoMki vaha zakti aura vyakti (pragaTatA) donoM se hI eka pradezavAlAhI hai| Urdhvapracaya tosabhI dravyoM ke anivAryarUpa se hotA hI hai; kyoMki dravya kI vRtti (paryAyeM) tIna (bhUta, bhaviSya aura vartamAna) koTiyoM ko sparza karatI hai; isalie aMzoM se yukta hai| itanA vizeSa hai ki samayoM kA pracaya (samUha) kAladravya kAUrdhvapracaya hai aura zeSa dravyoM kA samayaviziSTa vRttiyoM kA pracaya Urdhvapracaya hai; kyoMki kAladravya kI vRtti svata: samayabhUta hai aura anya dravyoM kI vRtti samaya se arthAntarabhUta (anya) hone se samayaviziSTa hai aura kAladravya kI vRtti to svata: samayabhUta hone se samayaviziSTa nahIM hai|" yadyapi AcArya jayasena isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karate samaya AcArya amRtacandra kA hI anukaraNa karate haiM; tathApi ve apanI bAta ko siddha bhagavAna kA udAharaNa dekara spaSTa karate haiN| yaha bhI batAte haiM ki tiryakpracaya ko tiryaksAmAnya, vistArasAmAnya aura akramAnekAnta bhI kahate haiN| isIprakAra Urdhvapracaya ko UrdhvasAmAnya, AyatasAmAnya aura kramAnekAnta bhI kahate haiN| isaprakAra isa gAthA meM tiryakpracaya aura Urdhvapracaya kA svarUpa spaSTa karate hue yaha kahA gayA hai ki Urdhvapracaya to paryAyoM ke samUharUpa hone se sabhI dravyoM meM hotA hai; para tiryakpracaya pradezoM ke samUharUpa hone se kAladravya meM nahIM hai; kyoMki vaha ekapradezI arthAt apradezI hai| Urdhvapracaya kI apekSA pratyeka dravya anAdi-ananta hai, trikAlI dhruva hai aura tiryakpracaya kI apekSA pA~ca dravya astikAyarUpa haiN| kAla ko chor3akara zeSa pA~ca dravyoM ke Urdhvapracaya Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 pravacanasAra arthAt pariNamana meM nimitta kAladravya hai aura apane-apane upAdAna to sabhI dravya svayaM hI haiN| kAladravya ke pariNamana kA upAdAna bhI kAladravya hai aura nimitta bhI kAladravya hI hai||141|| ___ atha kAlapadArthordhvapracayaniranvayatvamupahanti / atha sarvavRttyaMzeSu samayapadArthasyotpAdavyayadhrauvyavattvaM sAdhayati - uppAdo paddhaMso vijadi jadi jassa egasamayamhi / samayassa so vi samao sabhAvasamavaTThido hvdi||142|| egamhi saMti samaye saMbhavaThidiNAsasaNNidA atttthaa| samayassa savvakAlaM eSa hi kAlANusabbhAvo / / 143 / / utpAdaH pradhvaMso vidyate yadi ysyaiksmye| samayasya so'pi samaya: svabhAvasamavasthito bhavati / / 142 / / ekasmin santi samaye saMbhavasthitinAzasaMjJitA arthaaH| samayasya sarvakAla eSa hi kAlANusadbhAvaH / / 143 / / samayo hi samayapadArthasya vRttyaMzaH / tasmin kasyApyavazyamutpAdapradhvaMsausaMbhavataH, paramA vigata gAthA meM Urdhvapracaya aura tiryakpracaya kA svarUpa spaSTa karake aba ina gAthAoM meM yaha batAte haiM ki kAladravya kAUrdhvapracaya niranvaya nahIM hai| kAladravya bhI utpAda, vyaya aura dhrauvyayukta hai, anAdi-ananta akhaNDa avinAzI padArtha hai| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) ika samaya meM utpAda-vyaya yadi kAla drava meM prApta haiN| to kAla dravya svabhAvathita dhruvabhAvamaya hI kyoM na ho||142|| ika samaya meM utpAda-vyaya-dhruva nAma ke jo artha haiN| ve sadA haiM basa isalie kAlANu kA sadbhAva hai||143|| yadikAladravya meM eka samaya meM utpAda aura nAza pAyA jAtA hai to vaha kAla bhIsvabhAva se avasthita hai| isaprakAra kAladravya ke pratyeka samaya meM utpAda, vyaya aura dhrauvya hote haiN| isI se kAlANu dravya kI siddhi hotI hai| AcArya amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "samaya, kAlapadArtha kI vRtti kA aMza hai, vRttyaMza hai| ukta vRttyaMza (samaya) meM kisI ke Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyavizeSaprajJApana adhikAra 295 bhI utpAda aura vinAza avazya saMbhavita haiM; kyoMki samayarUpI vRttyaMza paramANu ke atikramaNa ke dvArA utpanna hotA hai; isalie kAraNapUrvaka hai| NorvyatipAtotpadyamAnatvena kAraNapUrvatvAt / tau yadi vRttyaMzasyaiva, kiM yaugapadyena kiM krameNa / yaugapadyena ceta. nAsti yaugapadyaM, samamekasya viruddhadharmayoranavatArAta / krameNa ceta, nAsti kramaH, vRttyaMzasya sUkSmatvena vibhAgAbhAvAt / tato vRttimAn ko'pyavazyamanusartavyaH / sa ca samayapadArtha eva / tasya khalvekasminnapi vRttyaMze samutpAdapradhvaMsau saMbhavataH / yo hi yasya vRttimato yasmin vRttyaMze tavRttvaMzaviziSTatvena notpAdaH, sa eva tasyaiva vRttimatastasminneva vRtyaMze pUrvavRttvaMzaviziSTatvena prdhvNsH|| yadyevamutpAdavyayAvekasminnapi vRttyaMze saMbhavataH samayapadArthasya kathaM nAma niranvayatvaM, vRttyaMzaviziSTatvAbhyAM yugapadupAttapradhvaMsotpAdasyApi svabhAvenApradhvastAnutpannatvAdavasthitatvameva na bhvet| evamekasmin vRttyaMze samayapadArthasyotpAdavyayadhrauvyavattvaM siddham / / 142 / / tAtparya yaha hai ki paramANu ke dvArA AkAza ke eka pradeza kA maMdagati se ullaMghana karanA kAraNa hai aura samayarUpI vRttyaMza usa kAraNa kA kArya hai| isalie usameM kisI padArtha ke utpAda-vinAza hote rahanA caahie| yadi koI kahe ki kisI padArtha ke utpAda-nAza hone kI kyA AvazyakatA hai ? usake sthAna para ukta vRttyaMza ko hI utpAda-vinAza hote mAna lo to kyA Apatti hai ? aisA prazna upasthita hone para kahate haiM ki - yadi utpAda aura vinAza vRttyaMza ke hI mAne jAveM to phira prazna hotA hai ki utpAda-vinAza ekasAtha hote haiM yA kramaza: ? ekasAtha to ghaTita nahIM ho sakate; kyoMki eka hI samaya meM eka ke paraspara virodhI do dharma nahIM hote| yadi kramazaH hote haiM' - yaha kahA jAya tokrama nahIM banatA; kyoMki vRttyaMza ke sUkSma hone se usameM vibhAga kA abhAva hai; isalie vRttimAna kI khoja kI jAnI cAhie aura vRttimAna kAlapadArtha hI hai| usa kAla padArtha ko vastuta: eka vRttvaMza meM bhI utpAda aura vinAza honA azakya nahIM hai; kyoMki jisa vRttimAna ke jisa vRttyaMza meM usa vRttyaMza kI apekSA jo utpAda hai, vahI utpAda usI vRttimAna ke usI vRttvaMza meM pUrva vRttvaMza kI apekSA se vinAza hai| yadi isaprakAra utpAda aura vinAza eka vRttyaMza meM bhI saMbhava hai to phira kAlapadArtha niranvaya kaise ho sakatA hai ? pahale aura bAda ke vRttvaMzoM kI apekSA yugapat vinAza aura utpAda ko prApta hotA huA Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 pravacanasAra bhI kAladravya svabhAva se avinaSTa aura anutpanna hone se avasthita hI hai, dhruva hI hai| isaprakAra kAlapadArtha eka vRttyaMza meM utpAda-vyaya-dhrauvya vAlA siddha hotA hai| asti hi samasteSvapi vRttyaMzeSu samayapadArthasyotpAdavyayadhrauvyatvamekasmin vRttyaMze tasya darzanAta, upapattimaccatata, vizeSAstitvasya sAmAnyAstitvamantareNAnupapatteH / ayameva ca samaya-padArthasya siddhayati sdbhaavH| yadi vizeSasAmAnyAstitve siddhyatastadA tu astitvamantareNa na siddhyataH kathaMcidapi / / 143 / / jisaprakAra kAla padArtha ke eka vRtyaMza meM utpAda-vyaya-dhrauvya hote haiM; usIprakAra kAladravya ke sabhI vRtyaMzoM meM utpAda-vyaya-dhrauvya pAye jAte haiN| yaha bAta yuktisaMgata hai; kyoMki vizeSa astitva sAmAnya astitva ke binA nahIM ho sktaa| sAmAnya aura vizeSa kAlapadArtha kI siddhi se hI kAlapadArtha kI siddhi hotI hai|" ina gAthAoM kA bhAva spaSTa karate hue AcArya jayasena aMgulI, sukhI AtmA aura mokSaparyAya - ina tIna udAharaNoM ke mAdhyama se yaha bAta siddha karate haiM ki kAladravya meM eka samaya meM hI utpAda-vyaya aura dhrauvya vidyamAna haiN| udAharaNa aura siddhAnta isaprakAra hai - jisaprakAra aMgulI dravya meM vartamAna TeDhI paryAya kA utpAda, pUrva kI sIdhI paryAya kA vyaya aura donoM kI AdhArabhUta aMgulI dravyarUpa dhauvya hai| athavA atIndriya sukharUpa se utpAda, pUrva kI paryAya meM prApta dukha kA vyaya aura donoM ke AdhArabhUta paramAtmadravyarUpa se dhauvya hai| athavA mokSaparyAyarUpa se utpAda, mokSamArgarUpa pUrvaparyAya se vyaya aura una donoM ke AdhArabhUta paramAtmadravyarUpa se dhauvya hai| usIprakAra kAlANu dravya meM vartamAna samayarUpa paryAya se utpAda, pUrva paryAyarUpa se vyaya aura donoM ke AdhArabhUta kAlANu dravya se dhauvya - isaprakAra kAlANu dravya siddha huaa| ekapradezI kAlANu dravya ko svIkAra kiye binA kAladravya kI siddhi nahIM hogI aura usake abhAva meM koI bhI padArtha siddha nahIM hogaa| ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki anya dravyoM ke samAna eka pradezI yA apradezI kAlANu bhI eka dravya hai| aise kAlANu dravya asaMkhya haiM aura lokAkAza ke eka-eka pradeza meM eka-eka kAlANu dravya ratnoM kI rAzi ke samAna khacita haiN| samaya, ukta kAlANu dravya kI sabase choTI paryAya hai| vaha samaya, AkAza ke eka pradeza se dUsare pradeza kA atyanta maMdagati se gamana karanevAle pudgala paramANu kI gati ke AdhAra para nApA jAtA hai| vaha samaya anAdi-ananta, trikAlI dhruva, kAladravya kA sabase choTA aMza hai, jo Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyavizeSaprajJApana adhikAra 297 svayaM niraMza hai| yaha aMza kalpanA Urdhvapracaya saMbaMdhI hai| pratyeka dravya ke samAna kAladravya bhI pratisamaya utpAda, vyaya aura dhrauvya se saMyukta hai| pUrva atha kAlapadArthasyAstitvAnyathAnupapattyA pradezamAtratvaM sAdhayati - jassa Na saMti padesA padesamettaM va taccado nnaaeN| suNNaM jANa tamatthaM atyNtrbhuudmtthiido||144|| yasya na santi pradezA: pradezamAtraM vA tattvato jnyaatm|| zUnyaM jAnAhi tamarthamarthAntarabhUtamastitvAt / / 144 / / paryAya ke vyaya, uttara paryAya ke utpAda aura dravya kA dhruvatva - yaha pratyeka dravya kI svarUpasaMpadA hai; isalie yaha sunizcita hI hai ki eka samaya meM honevAle utpAda, vyaya aura dhrauvya dravya meM hI ghaTita hote haiM, eka paryAya meM nhiiN| ataH kAlANu dravya kA astitva svIkAra kiye binA eka samaya meM utpAda, vyaya aura dhruvatva kA honA saMbhava nahIM hai| isaprakAra vaha kAladravya niranvaya nahIM hai, anvaya sahita hI hai| yaha to Apako vidita hI hai ki 80vIM gAthA kI TIkA meM dravya-guNa-paryAya ke svarUpa ko spaSTa karate hue likhA hai ki anvaya dravya hai, anvaya kA vizeSaNa guNa hai aura anvaya kA vyatireka paryAya hai| ukta paribhASA ke anusAra bhI kAlANu dravya anvaya sahita hai, niranvaya nahIM; kyoMki dravya kI paribhASA hI anvaya hai| anta meM yaha kahA gayA hai ki jisaprakAra kAlANudravya ke eka aMza meM utpAda-vyayadhrauvya ghaTita hote haiM; usIprakAra kAlANu dravya ke pratyeka aMza meM bhI ve ghaTita hoMge hii| ___ isaprakAra yaha sunizcita hI hai ki sabhI dravyoM ke samAna sabhI kAlANudravya bhI utpAdavyaya-dhrauvya se saMyukta haiN||142-143 / / __vigata gAthAoM meM yaha batAyA gayA hai ki kAla padArtha pratyeka vRtyaMza meM utpAda-vyayadhrauvyavAlA hai; kyoMki vaha niranvaya nahIM hai, anvaya se rahita nahIM hai, anvaya se sahita hI hai; aura aba isa gAthA meM yaha batAyA jA rahA hai ki kAlapadArtha apradezI nahIM, ekapradezI hai; kyoMki pradeza ke binA usakA astitva hI siddha nahIM hotaa| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai (harigIta) jisa artha kA isa loka meM nA eka bhI paradeza ho| vaha zunya hI hai jagata meM paradeza bina na artha ho||144|| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 pravacanasAra jisa padArtha kA paramArtha se eka bhI pradeza na ho; usa padArtha ko zUnya jAno; kyoMki vaha astitva se arthAntarabhUta hai| astitvaM hi tAvadatpAdavyayadhrauvyaikyAtmikA vttiH| na khala sA pradezamantareNa satryamANA kAlasya saMbhavati, yata: pradezAbhAve vRttimadabhAvaH / sa tu zUnya eva, astitvasaMjJAyA vRtterAntarabhUtatvAt / na ca vRttireva kevalA kAlobhavitumarhati, vRtterhi vRttimntmnrennaanuptteH| ___ upapattauvA kathamutpAdavyayadhrauvyakyAtmakatvam / anAdyantanirantarAnekAMzavazIkRtaikAtmakatvena / pUrvapUrvAMzapradhvaMsAduttarottarAMzotpAdAdekAtmakadhrauvyAditi cet; naivam / yasminnaMze pradhvaMso yasmiMzcotpAdastayoH sahapravRttyabhAvAt kutastyamaikyam / tathA pradhvastAMzasya sarvathAstamitatvAdutpadyamAnAMzasya vAsaMbhavitAtmalAbhatvAtpradhvaMsotpAdaikyavartidhrauvyameva kutastyam / evaM sati nazyati trailakSaNyaM, ullasati kSaNabhaGgaH, astamupaiti nityaM dravyaM, udIyante kssnnkssyinnobhaavaaH| ttstttvviplvbhyaatkshcidvshymaashrybhuutovRttervRttimaannusrtvyH| sa tu pradeza evApradezasyAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAsiddheH / evaM sapradezatve hi kAlasya kuta ekadravyanibandhanaM lokAkAzatulyAsaMkhyeyapradezatvaM naabhyupgmyet| isa gAthA ke bhAva ko A. amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "utpAda, vyaya aura dhrauvya kI aikyasvarUpavRttihI astitva hai| vaha vRtti arthAt astitva kAladravya meM pradeza ke binA hI hotA hai - aisA kahanA saMbhava nahIM hai, kyoMki pradeza ke abhAva meM vRttimAn kA abhAva hotA hai| pradeza ke binA padArtha zUnya hI hai; kyoMki vaha padArtha astitva nAmaka vRtti se arthAntarabhUta hai, anya hai| isa para yadi koI kahe ki samayaparyAyarUpa vRtti hI mAnanA cAhie; vRttimAna kAlANu padArtha kI kyA AvazyakatA hai? ___usase kahate haiM ki mAtra vRtti (samayarUpa pariNati) hI kAla nahIM ho sakatI; kyoMki vRtti vRttimAna ke binA nahIM ho sktii| yadi yaha kahA jAya ki vRttimAna ke binA hI vRtti ho sakatI hai to hama pUchate haiM ki akelI vRtti utpAda-vyaya-dhrauvya kI ekatArUpa kaise ho sakatI hai ? yadi koI yaha kahe ki anAdi-anaMta anantara aneka aMzoM ke kAraNa ekAtmakatA hotI hai; isalie pUrva-pUrva ke aMzoM kA nAza hotA hai, uttara-uttara ke aMzoM kA utpAda hotA hai aura ekAtmakatArUpa dhrauvya rahatA hai - isaprakAra akelI vRtti bhI utpAda-vyaya-dhrauvya kI ekatArUpa ho sakatI hai| usase kahate haiM ki aisA saMbhava nahIM hai; kyoMki usa akelI vRtti meM to jisa aMza meM nAza hai aura jisa aMza meM utpAda hai; ve do aMza ekasAtha pravRtta nahIM hote; isalie utpAda aura vyaya meM aisA kaise ho sakatA hai ? naSTa aMza ke sarvathA asta hone se aura utpanna honevAlA aMza apane svarUpako prApta na hone se nAza aura utpAda kI ekatA meM rahanevAlA dhrauvya kaise ho sakatA hai? Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : dravyavizeSaprajJApana adhikAra 299 aisA hone para trilakSaNatA naSTa ho jAtI hai aura bauddhamata sammata kSaNabhaMga ullasita ho uThatA hai, nitya dravya asta ho jAtA hai aura kSaNadhvaMzIbhAva utpanna hote haiM; isalie tattvaviplava paryAyasamayAprasiddheH / pradezamAtraM hi dravyasamayamatikrAmata: paramANo: paryAyasamaya: prasiddhayati / lokAkAzatulyAsaMkhyayapradezatve tu dravyasamayasya kutastyA ttsiddhiH| ___ lokAkAzatulyAsaMkhyeyapradezakadravyatve'pi tasyaikaM pradezamatikrAmata: paramANostatsiddhiriti cennaivaM, ekadezavRtteH sarvavRttitvavirodhAt / sarvasyApi hi kAlapadArthasya yaH sUkSmo vRttyaMza: sa samayo, na tu tadekadezasya / tirykprcysyordhvprcytvprsNgaacc| tathAhi - prathamamekena pradezena vartate, tato'nyena, tatopyantareNeti tiryakapracayo'pyUrdhvapracayIbhUya pradezamAtraMdravyamavasthApayati / tatasyiostaryakpracayasyordhvapracayatvamanicchatA prathamameva pradezamAnaM kAladravyaM vyavasthApayitatvam / / 144 / / ke bhaya se avazya hI vatti kA Azrayabhata koI vattimAna khojanA Avazyaka hai, svIkAra karanA Avazyaka hai| vRttimAna dravya sapradezI hI hotA hai; kyoMki apradeza ke anvaya tathA vyatireka honA asiddha hai| yahA~eka prazna saMbhava hai ki yadikAladravya sapradezI hai to phira lokAkAza ke samAna hI kAladravya ke bhI eka dravyatva ke hetubhUta asaMkhya pradeza mAna lene meM kyA Apatti hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki aisA mAnane para paryAya rUpa samaya prasiddha nahIM hotA; isalie kAladravya ke asaMkhya pradeza mAnanA yogya nahIM hai| paramANu ke dvArA mandagati se AkAza ke eka pradeza kA ullaMghana karane ke AdhAra para kAladravya kI samaya nAmaka paryAya mAnI jAtI hai| dravyasamaya arthAt kAlapadArthalokAkAza ke barAbara asaMkhyapradezavAlA eka dravya hoto bhI paramANu ke dvArA usakA eka pradeza ullaMghita hone para paryAya samaya kI siddhi kaise hogI? yadi koI aisA kahe ki dravyasamaya arthAt kAlapadArtha lokAkAza jitane asaMkhya pradezavAlAeka dravya hotobhI paramANu ke dvArA usakA eka pradeza ullaMghita hone para paryAyasamaya kI siddhi ho to kyA Apatti hai? aisA mAnane para nimnAMkita do ApattiyA~ AtI haiM - (1) prathama todravya ke ekadeza kI pariNati kosampUrNa dravya kI pariNati mAnane kA prasaMga AtA hai aura ekadeza kIvRttikosampUrNa dravya kIvRtti mAnane meM virodha hai| sampUrNa kAlapadArtha kA jo sUkSma vRtyaMza hai, vaha samaya hai; parantu usake ekadeza kA vRtyaMza samaya nahIM hai| (2) dUsare, tiryak pracaya ko Urdhvapracayapane kA prasaMga AtA hai| tAtparya yaha hai ki aisA mAnane para kAladravya eka pradeza meM varte, phira dUsare pradeza meM varte aura phira anya pradeza meM varte - isaprakAra kA prasaMga AtA hai, Apatti AtI hai| isalie tiryakpracaya koUrdhvapracayapanAna mAnanevAloM ko pahale sehIkAladravya ko pradezamAtra nizcita karanA cAhie, maannaacaahie|" yadyapi isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karane ke lie AcArya jayasena tattvapradIpikA kA Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 pravacanasAra anukaraNa karate haiM; tathApi vigata gAthAoM ke samAna udAharaNa yahA~ bhI badala dete haiN| TIkA ke anta meM ve jo bAta likhate haiM; vaha bAta mAtra isa gAthA kA upasaMhAra nahIM hai; apitu sampUrNa dravyavizeSAdhikAra kA upasaMhAra hai| tAtparya yaha hai ki nimnAMkita kathana sUtratAtparya nahIM, zAstratAtparya hai - "anaMtakAla meM jo jIva AtmopAdAna se siddhasukha ko prApta hue haiM aura bhaviSyakAla meM jo jIva siddhasukha ko prApta hoMge; ve sabhI kAlalabdhi ke vaza se hI hue haiM; tathApi nija paramAtmA hI upAdeya hai - aisI rucirUpa vItarAgacAritra kA avinAbhAvI jo nizcayasamyaktva hai, usakI hI mukhyatA hai; kAla kI nahIM, jisakAraNa vaha heya hai| kahA bhI hai kiM palavieNa bahuNA je siddhA NaravarA gaye kaale| sijjhahahi je vi bhaviyA taM jANaha sammamAhappaM / / ' (harigIta) muktI gaye yA jAyeMge mAhAtmya hai samyaktva kaa| yaha jAna lo he bhavyajana ! isase adhika aba kaheM kyaa|| adhika kahane se kyA? jo zreSTha puruSa bhUtakAla meM siddha hue haiM aura jo bhaviSyakAla meM siddha hoMge, vaha samyaktva kAhImAhAtmya jaano|" ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki kAladravya eka pradezI dravya hai, jise apradezI bhI kahA jAtA hai| aneka pradezIpane ke niSedha ke lie use apradezI kahA gayA thA; kintu kucha logoM ne use sacamuca hI apradezI mAna liyA / yahI kAraNa hai ki yahA~ isa bAta para vajana diyA jA rahA hai ki vaha eka pradezI hai, pradezoM se pUrNata: rahita nhiiN| isalie vaha pradezavAna dravya hai, apradezI nhiiN| na to vaha dharmadravya ke samAna asaMkhyapradezI hI hai aura na eka pradeza se bhI rahita hai| yahA~ eka prazna yaha saMbhava hai ki vigata gAthAoM meM to kAladravya ko apradezI nAstikAya purI zakti lagAkara siddha karate Aye haiM aura aba utane hI jora se yaha bAta kahI jA rahI hai ki vaha apradezI nahIM hai, sapradezI hI hai| isakA kAraNa kyA hai ? are bhAI ! bAta yaha hai ki kAladravya mUlata: to ekapradezI hI hai; na vaha bahupradezI hai aura na pradeza rahita apradezI hI hai| yadi kAladravya apradezI nahIM hai to phira use apradezI kyoM kahA jAtA hai ? bahupradezatva ke niSedha ke lie use apradezI kahA jAtA hai; kintu vaha pradezoM se pUrNata: rahita nahIM hai, eka pradeza to usake bhI hotA hI hai| isameM adhika vikalpa karane kI AvazyakatA nahIM hai; kyoMki ukta kathanoM meM paraspara virodha nahIM hai, mAtra vivakSAbheda hai| isaprakAra AcArya kundakunda kRta pravacanasAra kI AcArya amRtacandra kRta tattvapradIpikA mAmakAsaMskRpteSTIkuTa, auzaDaoN.hukamacanda bhArilla kRta jJAna-jJeyatattvaprabodhinI hindI TIkA meM jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra ke aMtargata dravyavizeSaprajJApana adhikAra samApta hotA hai|... Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnajJeyavibhAgAdhikAra (gAthA 145 se gAthA 200 taka) maMgalAcaraNa (dohA) nija jJAyaka bhagavAna se bhinna sabhI parajJeya / nija jJAyaka bhagavAna hI ekamAtra zraddheya / / jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra meM dravyasAmAnyAdhikAra aura dravyavizeSAdhikAra ke samApta hone ke bAda aba yahA~ jJAnajJeyavibhAgAdhikAra AraMbha karate haiN| jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra yahA~ samApta hI ho gayA samajho'; kyoMki sAmAnya jJeya aura vizeSa jJeya - donoM prakAra se jJeyoM kI carcA ho cukI hai; kintu AtmakalyANa kI dRSTi se jJAnatattva aura jJeyatattva - ina donoM kI pRthaktA batAnA atyanta Avazyaka hai| yahI kAraNa hai ki AcAryadeva ukta donoM mahAdhikAroM ke bAda isa jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra ke antargata hI jJAna aura jJeya meM antara batAnevAle isa jJAnajJeyavibhAgAdhikAra ko AraMbha karate yadyapi maiM (AtmA) jJAnatattva hU~; tathApi maiM (AtmA) jJeyatattva bhI huuN| aisI sthiti meM prazna yaha hai ki jJAnatattva meM bhI AtmA kI carcA evaM jJeyatattva meM bhI AtmA kI hI carcAdonoM hI sthAnoM para eka AtmA kI hI carcA kyoM kI jA rahI hai ? ina donoM meM antara kyA hai? are bhAI! jJAnatattvaprajJApana meM jAnanevAle AtmA kI carcA kI gaI hai aura jJeyatattvaprajJApana meM jAnane meM AnevAle AtmA kI carcA kI jA rahI hai| vastuta: bAta yaha hai ki yaha AtmA jAnanevAlA hai' - aisA hameM jAnanA hai| yaha bhagavAna AtmA jJAnatattvaprajJApanAdhikAra meM jAnanevAle tattva ke rUpa meM upasthita hai evaM jJeyatattvaprajJApanAdhikAra meM jAnane meM Ane vAle tattva ke rUpa meM upasthita hai| cU~ki isa AtmA kA svabhAva jAnanA hai| jAnane meM jo AtmA A rahA hai, vaha AtmA bhI jAnane ke svabhAvavAlA tattva hai| ata: use jAnanevAle ke rUpa meM hI jAnA jAvegA; kyoMki isameM jAnane kA guNa vidyamAna hai| aba, yahA~ vizeSa samajhane kI bAta yaha hai ki AcAryadeva ne jaba jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra zurU kiyA thA to usake prArambha meM paryAyamUr3ha hI parasamaya hai - aisA kahA thaa| 1. 145vIM gAthA kI utthAnikA meM AcArya amRtacandra svayaM likhate haiM - "athaivaM jJeyatattvamuktvA' - aba isaprakAra jJeyatattva khkr...| Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 pravacanasAra usake bAda kI gAthAoM aura unakI TIkA ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki vahA~ para paryAya ke nAma para asamAnajAtIyadravyaparyAya kI hI carcA hai| isa bAta kI vistRta carcA pahale ho cukI hai| isake bAda yahA~ bhI punaH AcAryadeva manuSya, deva, nArakI, Adi ko vyavahArajIva kahakara usI asamAnajAtIyadravyaparyAya kI mukhyatA se bAta kara rahe haiM; kyoMki manuSyajIva meM jIva aura anaMta pudgala paramANuoM kA piNDa zAmila hai| isaprakAra isa sampUrNa prakaraNa meM dehadevala meM virAjamAna deha se bhinna bhagavAna AtmA kI hI carcA hai| dhyAna rahe prameyatvaguNa se sampanna apane jJAnasvabhAvI AtmA ko parajJeyoM se hI bhinna jAnanA hai, svajJeyarUpa nijAtmA se nhiiN| jo tIna kAla meM kama se kama cAra prANoM se jIve, vaha vyavahArajIva hai| indriya, bala, Ayu aura zvAsocchavAsa - ye cAra prANa haiN| indriyoM meM pA~coM indriyA~ aura bala meM tIna bala zAmila hone se tathA Ayu va zvAsocchvAsa - ina cAra prANoM se jItA hai, so jIva hai se tAtparya yahI hai ki jo dasa prANoM se jItA hai, vaha jIva hai| ye dasa prANa deha ke hI aMga haiN| sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura karNa - ye pA~coM indriyA~ tathA mana, vacana aura kAya - ye tIna bala tathA zvAsocchavAsa - ye saba deha ke hI aMga haiN| deha aura AtmA ke sunizcita kAla ke saMyoga kA nAma Ayu hone se Ayu bhI deha meM zAmila hai| isaprakAra jo deha aura AtmA kI milI huI asamAnajAtIyadravyaparyAya hai, usakA nAma hI vyavahArajIva hai| svapara ko jAnane kI anaMtazakti jisameM vidyamAna hai, usakA nAma nizcayajIva hai tathA jo deha aura AtmA kI milI huI asamAnajAtIyadravyaparyAya hai, usakA nAma vyavahAra jIva hai| daza prANoM se bhedavijJAna ke mAdhyama se AcAryadeva manuSyAdiparyAyarUpa asamAnajAtIyadravyaparyAya aura trikAlIdhruva bhagavAna AtmA ke bIca meM vibhAjana rekhA khIMcanA cAhate haiN| isaprakAra yaha jJAnajJeyavibhAgAdhikAra bhagavAna AtmA ko manuSyAdiparyAyarUpa vyavahArajIva se vibhakta karanevAlA adhikAra hai| jJeyatattva kahakara aba jJAna aura jJeya ke vibhAga dvArA sarvaprathama AtmA ko para se atyanta vibhakta karane ke lie vyavahArajIvatva ke heta kA vicAra karate haiN| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra athaivaM jJeyatattvamuktvA jJAnajJeyavibhAgenAtmAnaM nizcinvannAtmano'tyantavibhaktatvAya vyavahArajIvatvahetumAlocayati - sapadesehiM samaggo logo aTThehiM NiTTido Nicco / jo taM jANadi jIvo pANacadukkAbhisaMbaddho / / 145 / / sapradezaiH samagro loko'rthairniSThito nityaH / yastaM jAnAti jIvaH prANacatuSkAbhisaMbaddhaH / / 145 / / evamAkAzapadArthAdAkAlapadArthAcca samastaireva saMbhAvitapradezasadbhAvaiH padArthaH samagra eva yaH samAptiM nIto lokastaM khalu tadantaHpAtitve'pyacintyasvaparaparicchedazaktisaMpadA jIva eva jAnIte, na tvitaraH / evaM zeSadravyANi jJeyameva, jIvadravyaM tu jJeyaM jJAnaM ceti jJAnajJeyavibhAgaH / athAsya jIvasya sahajavijRmbhitAnantajJAnazaktihetuke trisamayAvasthAyitvalakSaNe vastusvarUpabhUtatayA sarvadAnapAyini nizcayajIvatve satyapi saMsArAvasthAyAmanAdipravAhapravRttagAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - ( harigIta ) pradeza padArthaniSThita loka zAzvata jAniye / jo use jAne jIva vaha catuprANa se saMyukta hai // 145 // sapradeza padArthoM se niSThita sampUrNa loka nitya hai| use jo jAnatA hai, vaha jIva hai; jo ki saMsAra avasthA meM kama se kama cAra prANoM se saMyukta hotA hai / tAtparya yaha hai ki sapradezI chaha dravyoM ke samudAyarUpa isa loka meM jAnanevAle dravya eka mAtra jIva haiM aura zeSa dravya ajIva haiM / 303 jIva dravya jJAna bhI hai aura jJeya bhI hai, zeSa dravya mAtra jJeya hI haiN| jAnanevAlA jIva saMsAra avasthA meM kama se kama cAra prANoM se jItA hai, jIvita rahatA hai| ukta gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM A. amRtacandra isaprakAra spaSTa karate "AkAza se lekara kAla taka sabhI padArtha sapradezI haiM aura sabhI ke samudAyarUpa loka ke bhItara hone para bhI sva-para ko jAnane kI acintya zaktirUpa sampadA ke dvArA ekamAtra jIva hI jAnate haiM; anya koI dravya jAnate nahIM haiN| isaprakAra jIvoM ko chor3akara zeSa dravya jJeya hI haiN| jIvadravya jJeya bhI haiM aura jJAna bhI haiM / isaprakAra jJAna aura jJeya kA vibhAga hai / svabhAva se hI pragaTa anaMta jJAnazakti jinakA hetu hai aura tInoM kAla meM avasthAyipanA Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 pravacanasAra jisakA lakSaNa hai - aise jIvoM ke vastu kA sahaja svabhAva hone se sarvadA nizcaya jIvatva pudgalasaMzleSadUSitAtmatayA prANacatuSkAbhisaMbaddhatvaM vyavahArajIvatvahetu vibhaktavyo'sti / / 145 / / atha ke prANA ityAvedayati / atha praNAnAM niruktyA jIvatvahetutvaM paudgalikatvaM ca sUtrayati - iMdiyapANo ya tadhA balapANo taha ya AupANo y| ANappANappANo jIvANaM hoMti pANA te // 146 / / pANehiM caduhiM jIvadi jIvissadi jo hi jIvido puvvaM / so jIvo pANA puNa poggaladavvehiM NivvattA / / 147 / / indriyaprANazca tathA balaprANastathA cAyu:prANazca / AnapAnaprANo jIvAnAM bhavanti prANAste / / 146 / / prANaizcaturbhirjIvati jIviSyati yo hi jIvita: pUrvam / sa jIva: prANAH punaH pudgaladravyairnivRttAH / / 147 / / hone para bhI; saMsArAvasthA meM anAdi kAla se prakaTarUpa se vartamAna pudgala ke saMzleSa dvArA svayaM dUSita hone se cAra prANoM kA saMyoga hone se vyavahArajIvatva hai aura vaha vibhakta karane yogya hai|" ukta kathana kA tAtparya yaha hai ki isa loka meM sabhI dravya sapradezI haiM aura jJeya haiM; kintu jIvadravya jJeya ke sAtha jJAna bhI haiM; jAnane meM Ane ke sAtha-sAtha jAnate bhI haiN| yadyapi sabhI jIva nizcaya se jJAnasvabhAvI hI haiM; tathApi saMsAra dazA meM vyavahAra se anAdi se zarIrAdi arthAt kama se kama cAra prANoM ke saMyoga meM bhI haiN| ata: zarIrAdi se bhagavAna AtmA judA hai - yaha jAnanA atyanta Avazyaka hai||145|| vigata gAthA meM kahA gayA hai ki vyavahArajIvatva kA hetu cAra prANa haiM aura nizcayajIva ukta cAra prANoMrUpa zarIra se bhinna hai| aba prANoM ke nAma batAkara vyutpatti se prANoM ko jIvatva kA hetupanA aura unakA paudgalikapanA batAte haiN| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - ( harigIta ) indriya bala ara Ayu zvAsocchvAsa ye hI jIva ke| haiM prANa inase loka meM saba jIva jIve bhava bhrameM ||146|| jIva jIve jiyegA evaM abhI taka jiyA hai| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 305 ina cAra prANoM se parantu prANa ye pudgalamayI / / 147|| sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrapaJcakamindriyaprANA:, kAyavAGmanastrayaM balaprANA:, bhavadhAraNanimittamAyuHprANaH / udaJcananyaJcanAtmako marudAnapAnaprANaH / / 146 / / prANasAmAnyena jIvati jIviSyati jIvitavAMzca pUrvamiti jiivH| evamanAdisaMtAnapravartamAnatayA trisamayAvasthatvAtprANasAmAnyaM jIvasya jIvatvaheturastyeva; tathApi tanna jIvasya svabhAvatvamavApnoti pudgaladravyanirvRttatvAt / / 147 / / indriya, bala, Ayu aura zvAsocchvAsa - ye cAra jIvoM ke prANa haiN| yadyapi ukta cAra prANoM se jo jItA hai, jiyegA aura bhatakAla meM jItA thA, vaha jIva hai; tathApi ye prANa to pudgaladravyoM se niSpanna haiN| ukta gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM "sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura karNa - ye pA~ca indriya prANa haiM; kAya, vacana aura mana - ye tIna bala prANa haiM; bhavadhAraNa kA nimitta Ayu prANa hai aura nIce aura Upara jAnA jisakA svarUpa hai - aisI vAyu zvAsocchvAsa prANa hai| jo prANasAmAnya se jItA hai, jiyegA aura pahale jItA thA; vaha jIva hai| yadyapi anAdi santAnarUpa pravartamAna hone se saMsAradazA meM trikAla sthAyI hone se prANasAmAnya jIva ke jIvatva kA hetu hai; tathApivaha prANasAmAnya jIva kA svabhAva nahIM hai| kyoMki vaha pudgala dravya se niSpanna hai|" yadyapi AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM ina gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA TIkA ke samAna hI spaSTa karate haiM; tathApi unakI TIkAoM meM ukta donoM gAthAoM ke bIca meM eka gAthA aura AtI hai, jo tattvapradIpikA TIkA meM nahIM hai| vaha gAthA isaprakAra hai - paMca vi iMdiyapANAmaNavacikAyA ya tiNNi blpraannaa| ANappANappANo AugapANeNa hoMti dasa praannaa||12|| ( harigIta ) pA~ca indriya prANa mana-vaca-kAya traya bala prANa haiN| Ayu zvAsocchvAsa jinavara kahe ye daza prANa haiN||12|| pA~ca indriya prANa; mana, vacana aura kAya - ye tIna bala prANa; zvAsocchvAsa aura AyurUpa prANa se prANa daza hote haiN| ukta gAthA kI TIkA meM bhI gAthA ke zabdoM ko duharA diyA hai; para anta meM yaha likha Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 pravacanasAra diyA hai ki nizcaya se ye daza prANa jJAnAnandasvabhAvI bhagavAna AtmA se bhinna haiN| ___atha prANAnAM paudgalika tvaM sAdhayati / atha prANAnAM paudgalikakarmakAraNatvamunmIlayati - jIvo pANaNibaddho baddho mohAdiehiM kammehiM / uvabhujaM kammaphalaM bajjhadi aNNehiM kammehiM // 148 / / pANAbAdhaM jIvo mohapadesehiM kuNadi jIvANaM / jadi so havadi hi baMdho NANAvaraNAdikamme hiN||149|| jIva: prANanibaddho baddho mohAdikaiH krmbhiH| upa jAnaH karmaphalaM badhyate'nyaH karmabhiH / / 148 / / prANAbAdhaM jIvo mohapradveSAbhyAM karoti jiivyoH| yadi sa bhavati hi bandhojJAnAvaraNAdikakarmabhiH / / 149 / / isa gAthA meM jo prANoM ke bheda-prabheda ginAye gaye haiM; vaha tattvapradIpikA TIkA meM vigata gAthA kI TIkA meM de diye gaye haiN| isaprakAra ina tIna gAthAoM meM mAtra yahI kahA gayA hai ki prANa cAra prakAra ke hote haiM; jo kula milAkara daza ho jAte haiN| indriya prANa ke pA~ca bheda, bala prANa ke tIna bheda aura Ayu va zvAsocchvAsa prANa eka-eka - isataraha daza prANa ho gye| ina prANoM se jo jItA hai, vaha vyavahAra jIva hai; kintu ye prANa to pudgala ke haiM, jar3a haiM; ata: ye bhagavAna AtmA se bhinna hI haiN| yahI kAraNa hai ki jJAna-darzana cetanA ko dhAraNa karanevAle jIvoM ko hI nizcaya jIva kahA jAtA hai||146-147|| vigata gAthAoM meM yaha kahA hai ki saMsArI jIvoM ke cAra prANa hote haiM, unase vaha jItA hai, jItA thA aura jiyegA; phira bhI ye prANa to paudgalika hI haiN| aba ina gAthAoM meM prANoM ko paudgalika siddha karate hue yaha batAte haiM ki ve paudgalika prANa paudgalika karmoM ke baMdha ke hetu haiN| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) mohAdi karmoM se baMdhA yaha jIva prANoM ko dhre| ara karmaphala ko bhogatA ara karma kA baMdhana kare||148|| moha evaM dveSa se jo sva-para ko bAdhA kre| pUrvokta jJAnAvaraNa Adi karma vaha baMdhana kare||149|| Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 307 mohAdika karmoM se baMdhA huA hone se jIva prANoM se saMyukta hotA huA karmaphala ko bhogatA hai aura anya karmoM se baMdhatA hai| yato mohAdibhiH paudgalikakarmabhirbaddhatvAjjIva: prANanibaddho bhavati, yatazca prANanibaddhatvAtpaudgalikakarmaphalamupabhujAnaH punarapyanyaiH paudgalikakarmabhirbadhyate; tataH paudgalikakarmakAryatvAtpaudgalikakarmakAraNatvAcca paudgalikA eva prANA nishciynte||148|| prANairhi tAvajjIva: karmaphalamupabhukte, tadupabhuJjAno mohapradveSAvApnoti; tAbhyAM svajIvaparajIvayoH prANAbAdhaM vidadhAti / tadA kadAcitparasya dravyaprANAnAbAdhya kadAcidanAbAdhya svasya bhAvaprANAnuparaktatvena bAdhamAno jJAnAvaraNAdIni karmANi badhnAti / evaM prANAH paudgalikakarmakAraNatAmupayAnti / / 149 / / yadi jIva moha aura dveSa ke dvArA sva-para jIva ke prANoM ko bAdhA pahuMcAte haiM to pUrvakathita jJAnAvaraNAdi karmoM dvArA baMdhate haiN| AcArya amRtacandra ina gAthAoM kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM___ "mohAdika paudgalika karmoM se ba~dhA hone se jIva prANoM se saMyukta hotA hai aura prANoM se saMyakta hone ke kAraNa paudagalika karmaphala ko bhogatA haA paudagalika karmoM se ba~dhatA hai; isalie paudgalika karma ke kArya va kAraNa hone se prANa paudgalika hI nizcita hote haiN| prANoM se karmaphala bhogatA huA jIva moha va dveSa ko prApta hotA hai aura moha va dveSa se svajIva va parajIva ke prANoM ko bAdhA pahu~cAtA hai| paraprANoM ko bAdhA pahu~cAye, cAhe na pahu~cAye; uparaktapane se apane bhAvaprANoM ko bAdhA pahuMcAtA huA jIva jJAnAvaraNAdi karmoM ko to bA~dhatA hI hai| isaprakAra prANa paudgalika karmoM ke kAraNapane ko prApta hote haiN|" __AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM vaise to tattvapradIpikA kA anusaraNa karate haiM; kintu anta meM ukta tathya ko niSkarSa ke rUpa meM sodAharaNa isaprakAra prastuta karate haiM - ___ "jisaprakAra tape hue lohe ke gole se dUsaroM ko mArane kA icchuka puruSa pahale to svayaM ko hI jalAtA hai; dUsare jaleM yA na jleN| isIprakAra mohAdi pariNata ajJAnI jIva pahale vikAra rahita sva-saMvedana jJAnasvarUpa apane zuddha prANoM kA ghAta karatA hai; bAda meM dUsaroM ke prANoM kA ghAta ho, cAhe na ho|" isaprakAra ina gAthAoM meM aura unakI TIkA meM yahI kahA gayA hai ki mohAdika paudgalika karmoM se ba~dhA hone se jIva prANoM se saMyukta hotA hai aura karmaphala ko bhogatA huA puna: karmoM se Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 baMdhatA hai| isaprakAra prANa purAne paudgalika karma ke udaya ke kArya haiM aura naye pudgala karma ke baMdha ke kAraNa haiM / isaprakAra prANa pUrNata: paudgalika hI haiM / / 148-149 / / atha pudgalaprANasantatipravRttihetumantaraGgamAsUtrayati / atha pudgalaprANasaMtatinivRttihetumantaraGgaM grAhayati - AdA kammamalimaso dharedi pANe puNo puNo aNNe / Na cayadi jAva mamattiM dehapadhANesu visayesu / / 150 / / jo iMdiyAdivijaI bhavIya uvaogamappagaM jhAdi / kammehiM so Na rajjadi kiha taM pANA aNucaraMti / / 151 / / AtmA karmamalImaso dhArayati prANAn punaH punaranyAn / na tyajati yAvanmamatvaM dehapradhAneSu viSayeSu / / 150 / / ya indriyAdivijayI bhUtvopayogamAtmakaM dhyAyati / karmabhiH sa na rajyate kathaM taM prANA anucaranti / / 151 / / yeyayAtmana: paudgalikaprANAnAM saMtAnena pravRttiH, tasyA anAdipaudgalakarmamUlaM zarIrAdimamatvarUpamuparaktatvamantaraGgo hetuH / / 150 / / pravacanasAra 'prANa paudgalika karmoM ke kAraNa bhI haiM aura kArya bhI haiM / ' vigata gAthAoM meM yaha spaSTa karane ke uparAnta aba ina gAthAoM meM yaha spaSTa karate haiM ki paudgalika prANoM kI saMtati kI pravRtti aura nivRtti kA aMtaraMga hetu kyA hai ? gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai ( harigIta ) - mamatA na chor3e deha viSayaka jabatalaka yaha AtamA / karma se malina ho puna- punaH prANoM ko dhare // 150 // upayogamaya nija AtamA kA dhyAna jo dhAraNa kare / indriyajayI vaha viratakarmA prANa kyoM dhAraNa kare // 151 // jabataka yaha karmamala se malina AtmA dehapradhAna viSayoM meM mamatva nahIM chor3atA; tabataka bArambAra anya - anya prANoM ko dhAraNa karatA hai / jo AtmA indriyAdika kA vijayI hokara upayogamaya AtmA kA dhyAna karatA hai; vaha karmoM ke dvArA raMjita nahIM hotA; usake prANoM kA saMbaMdha kaise ho sakatA hai ? AcArya amRtacandra ina gAthAoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 309 "paudgalika prANoM kI saMtAnarUpa pravRtti kAaMtaraMga hetu zarIrAdimeM mamatvarUpa uparaktapanA hai aura usa uparaktapane kA mUla anAdi paudgalika karma hai| pudgalaprANasaMtatinivRtterantaraGgo heturhi paudgalikakarmamUlasyoparaktatvasyAbhAvaH / sa tu samastendriyAdiparadravyAnuvRttivijayino bhUtvA samastopAzrayAnuvRttivyAvRttasya sphaTikamaNerivAtyantavizuddhamupayogamAtramAtmAnaM sunizcalaM kevalamadhivasataH syAt / idamatra tAtparyaM Atmano'tyantavibhaktasiddhaye vyavahArajIvatvahetavaH pudglpraannaaevmucchettvyaaH||151|| atha punarapyAtmano'tyantavibhaktatvasiddhaye gativiziSTavyavahArajIvatvahetuparyAyasvarUpamupavarNayati / atha paryAyavyaktIrdarzayati - atthittaNicchidassa hi atthassatyaMtaramhi sNbhuudo| attho pajjAo so saMThANAdippabhedehiM / / 152 / / paudgalika prANoM kI saMtati kI nivRtti kA aMtaraMga hetu paudgalika karma ke udaya se hone vAle uparaktapane kA abhAva hai aura vaha (uparaktapane kA abhAva) aneka varNoM vAle AzrayoM (pAtroM-DAkoM) ke anusAra sArI pariNati se vyAvatta hae sphaTikamaNi kIbhA~ti jo AtmA atyanta vizuddha upayogamaya akele AtmA meM sunizcilatayA basatA hai; usake vaha uparaktapane kA abhAva hotA hai| tAtparya yaha hai ki AtmA kI atyanta vibhaktatA siddha karane ke lie vyavahArajIvatva ke hetubhUta paudgalika prANa uccheda karaneyogya haiN|" __ AcArya jayasena bhI tAtparyavRtti TIkA meM tattvapradIpikA ke samAna hI ina gAthAoM ke bhAva ko spaSTa karate haiN| niSkarSa prastuta karate hue anta meM likhate haiM ki isase yaha nizcita huA ki zarIrAdi meM mamatA hI indriyAdi prANoM kI utpatti kA aMtaraMga kAraNa hai aura kaSAya aura indriyoM para vijaya hI indriyAdi prANoM ke abhAva kA kAraNa hai| isaprakAra ina gAthAoM meM yahI kahA gayA hai ki jabataka yaha AtmA zArIrika viSayoM meM mamatva karanA nahIM chor3atA, unheM apanA mAnanA aura unase rAga-dveSa karanA nahIM chor3atA; taba taka karmabaMdha hotA hai aura karmodaya se bArambAra anya-anya gatiyoM meM zArIrika prANoM ko dhAraNa karatA hai aura jo AtmA jJAnAnandasvabhAvI nija AtmA ko hI apanA jAnatAmAnatA hai, usameM hI apanApana sthApita karatA hai, usakA hI dhyAna karatA hai, viSayoM meM raMjita nahIM hotA; usake prANoM kA saMyoga nahIM hotA arthAt vaha mukta ho jAtA hai||150-151|| vigata gAthAoM meM yaha batAyA hai ki indriyAdi prANoM rUpa zarIrAdi ke saMyoga kA antaraMga kAraNa inake prati ekatva-mamatva kA honA hai aura aba ina gAthAoM meM vyavahArajIvatva se Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra AtmA kI atyanta vibhaktatA (bhinnatA) batAne ke lie deva-manuSyAdi gatirUpa paryAyoM kA svarUpa evaM bheda batAte haiN| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - NaraNArayatiriyasurA saMThANAdIhiM aNNahA jaadaa| pajjAyA jIvANaM udayAdihiM NAmakammassa / / 153 / / astitvanizcitasya ArthasyArthAntare saMbhUtaH / arthaH paryAyaH sa saMsthAnAdiprabhedaiH / / 152 / / naranArakatiryaksurA saMsthAnAdibhiranyathA jaataaH| paryAyA jIvAnAmudayAdibhirnAmakarmaNaH / / 153 / / svalakSaNabhUtasvarUpAstitvanizcitasyaikasyArthasya svalakSaNabhUtasvarUpAstitvanizcita evAnyasminnarthe viziSTarUpatayA saMbhAvitAtmalAbho'rthonekadravyAtmakaH pryaayH| ___ sa khalu pudgalasya pudagalAntara iva jIvasya pudgale saMsthAnAdiviziSTatayA samupajAyamAnaH saMbhAvyata eva / upapannazcaivaMvidha: paryAyaH; anekadravyasaMyogAtmatvena kevljiivvytirekmaatrsyaikdrvypryaaysyaaskhlitsyaantrvbhaasnaat||152|| (harigIta) astitva nizcita artha kI anya artha ke saMyoga se| jo artha vaha paryAya jo saMsthAna Adika bhedamaya ||152 / / tiryaMca mAnava deva nAraka nAma nAmaka karma ke| udaya se paryAya hoveM anya-anya prakAra kI||153|| astitva se nizcita artha (dravya) kA anya artha (dravya) meM utpanna jo artha (bhAva) vaha paryAya hai; jo ki saMsthAnAdibhedoM sahita hotI hai| manuSya, nAraka, tiryaMca aura deva - ye nAmakarma ke udayAdika ke kAraNa honevAlI jIvoM kI paryAyeM haiM; jo ki saMsthAnoM dvArA anya-anya prakAra kI hotI haiN| ina gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai "svalakSaNabhUta svarUpAstitva se nizcita eka artha (dravya) kA svalakSaNabhUta svarUpaastitva se hI nizcita dUsare artha meM viziSTarUpa se utpanna hotA huA jo artha (bhAva) hai; vaha anekadravyAtmaka paryAya hai| jisaprakAra eka pudgala kI anya pudgala ke sAtha milakara anekadravyAtmaka samAnajAtIya dravyaparyAya dekhI jAtI hai; usIprakAra jIva kI pudgaloM meM saMsthAnAdi se viziSTa utpanna hotI huI anekadravyAtmaka asamAnajAtIya dravyaparyAya bhI anubhava meM avazya AtI hai| aisI paryAya kA honA asaMbhava nahIM hai, nyAyayukta hI hai; kyoMki jo kevala jIva kI Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 311 vyatirekamAtra hai - aisI askhalita ekadravyaparyAya hI anekadravyoM ke saMyogAtmaka rUpa se bhItara avabhAsita hotI hai| nArakastiryaGmanuSyo deva iti kila paryAyA jIvAnAm / te khalu nAmakarmapudgalavipAkakaraNatvenAnekadravyasaMyogAtmakatvAt kukUlAGgArAdiparyAyA jAtavedasaH kSodakhilvasaMsthAnAdibhiriva saMsthAnAdibhiranyathaiva bhUtA bhavanti // 153 / / athAtmano'nyadravyasaMkIrNatve'pyarthanizcAyakamastitvaM svaparavibhAvahetutvenodyotayati - taM sabbhAvaNibaddhaM davvasahAvaM tihA smkkhaadN| jANadi jo saviyappaMNa muhadi so aNNadaviyamhi / / 154 / / taM sadbhAvanibaddha dravyasvabhAva tridhA samAkhyAtam / jAnAti yaH savikalpaM na muhyati so'nyadravye / / 154 / / nAraka, tiryaMca, manuSya aura deva - ye jIvoM kI paryAyeM haiN| ve nAmakarmarUpa pudagala ke vipAka ke kAraNa aneka dravyoM kI saMyogAtmaka haiM; isalie jisaprakAra tuSa kI agni aura aMgAra Adi agni kI paryAyeM cUrA aura DalI ityAdi AkAroM se anya-anyaprakAra kI hotI haiM; usIprakAra jIva kIve nArakAdiparyAyeM saMsthAnAdika ke dvArA anya-anya prakAra kI hotI ___isaprakAra ina gAthAoM meM yahI kahA gayA hai ki kama se kama cAra aura adhika se adhika daza prANoM se saMyukta jIva kI asamAnajAtIya nara-nArakAdi paryAyeM vibhinna AkAroM meM hotI haiN| jisa gati meM jIva jAtA hai, usI gati ke yogya AkAra ho jAtA hai| manuSya gati kA jIva manuSyAkAra to hotA hI hai; para manuSya deha ke bhI to dina meM aneka AkAra banate haiM aura usake sAtha jIva bhI unhIM AkAroM meM pariNamita hotA rahatA hai| ___ isa asamAnajAtIya manuSya paryAya meM AtmA alaga hai aura deha alaga hai| yadyapi ve ekakSetrAvagAha haiM, tathApi unakI sattA bhinna-bhinna hai, unake AkAra bhI bhinna-bhinna hai| __ tAtparya yaha hai ki zarIra aura AtmA bhinna-bhinna haiM - aisA bhedavijJAna jJAniyoM ko nirantara vidyamAna rahatA hai| yadi hameM apanA kalyANa karanA hai to aisA bhedavijJAna nirantara kAyama rakhanA caahie||152-153 / / aba isa 154vIM gAthA meM AtmA kA anya dravyoM ke sAtha saMyuktapanA hone para bhI arthanizcAyaka svarUpAstitva kosva-para vibhAga ke hetarUpa meM samajhAte haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 pravacanasAra (harigIta) tridhA nija astitva ko jAne jo dravyasvabhAva se| vaha ho na mohita jAna lo ana-anya dravyoM meM kabhI / / 154|| yatkhalu svalakSaNabhUtaM svarUpAstitvamarthanizcAyakamAkhyAtaM sa khalu dravyasya svabhAva eva, sadbhAvanibaddhatvAdrvyasvabhAvasya / yathAsau dravyasvabhAvodravyaguNaparyAyatvena sthityutpAdavyayatvena ca tritayIM vikalpabhUmikAmadhirUDhaH parijJAyamAna: paradravye mohamapohya svaparavibhAgaheturbhavati; tata: svarUpAstitvameva svaparavibhAgasiddhaye pratipadamavadhAryam / tathA hi - yaccetanatvAnvayalakSaNaM dravyaM, yazcetanAvizeSatvalakSaNo guNo, yazcetanatvavyatirekalakSaNa: paryAyastattrayAtmakaM, yA pUrvottaravyatirekasparzinA cetanatvena sthitiryAvuttara pUrvavyatirekatvena cetanasyotpAdavyayau tattrayAtmakaM ca svarUpAstitvaM yasya nu svabhAvo'haM sa khalvayamanyaH / yaccAcetanatvAnvayalakSaNaM dravyaM, yo'cetanAvizeSatvalakSaNo guNo, yo'cetanatvavyatirekalakSaNa: paryAyastattrayAtmaka, yA pUrvottaravyatirekasparzinAcetanatvena sthitiryAvuttarapUrvavyatirekatvenAcetanAsyotpAdavyayau tattrayAtmakaM ca svarUpAstitvam yasya tu svabhAva: pudgalasya sa khalvayamanyaH / nAsti me moho'sti svprvibhaagH||154|| jo jIva ukta astitva niSpanna, tIna prakAra ke kathita, savikalpa bhedoMvAle dravyasvabhAva ko jAnate haiM; ve anya dravya meM moha ko prApta nahIM hote| isa gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "dravya ko nizcita karanevAlAsvalakSaNabhUta svarUpAstitva hI vastutaH dravya kA svabhAva hai; kyoMki dravya kA svabhAva astitva se hI banA huA hai| dravya-guNa-paryAya aura utpAdavyaya-dhrauvyarUpa se trayAtmaka bhedabhUmikA meM ArUr3ha dravyasvabhAva jJAta hotA huA paradravya ke prati moha ko dUra karake sva-para ke vibhAga kA hetu hotA hai; isalie svarUpAstitva hI sva-para ke vibhAga kI siddhi ke lie pada-pada para lakSya meM lenA caahie| aba isI bAta ko vizeSa spaSTa karate haiM - cetanatva ke anvayarUpa dravya, cetanA vizeSatva rUpa guNa aura cetanatva ke vyatirekarUpa paryAya - yaha trayAtmaka tathA pUrva aura uttara vyatireka kosparza karanevAle cetanatvarUpa dhrauvya aura cetana ke uttara tathA pUrva vyatirekarUpa utpAda aura vyaya - yaha trayAtmaka svarUpAstitva vAlA maiM anya hU~ aura acetanatva ke anvayarUpa dravya, acetanA ke vizeSatvarUpa guNa aura acetanatva ke vyatirekarUpa paryAya - yaha trayAtmakatva Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 313 tathA pUrva aura uttara vyatireka ko sparza karanevAle acetanatvarUpa dhrauvya aura acetanatva ke uttara tathA pUrva ke vyatirekarUpa utpAda aura vyaya - yaha trayAtmaka svarUpAstitva svabhAvI anya acetana padArtha anya haiN| isalie mujhe moha nahIM hai, svapara kA vibhAga hai|" athAtmano'tyantavibhaktatvAya paradravyasaMyogakAraNasvarUpamAlocayati / athAtra ka upayoga: paradravyasaMyogakAraNamityAvedayati - appA uvaogappA uvaogo NANadaMsaNaM bhnnido| so vi suho asuho vA uvaogo appaNo hvdi||155|| uvaogo jadi hi suho puNNaM jIvassa saMcayaM jaadi| asuho vA tadha pAvaM tesimabhAve Na cayamatthi / / 156 / / AtmA upayogAtmA upayogo jJAnadarzanaM bhnnitH| so'pi zubho'zubho vA upayoga Atmano bhavati / / 155 / / upayogo yadi hi zubhaH puNyaM jIvasya saMcayaM yaati| azubho vA tathA pApaM tayorabhAve na cayo'sti / / 156 / / isa gAthA aura usakI TIkA meM yaha bAta atyanta spaSTa rUpa se kahI gaI hai ki pratyeka vastu apane svarUpAstitva pramANa hI hai| pratyeka vastu meM pAye jAne vAle dravya, guNa aura paryAyeM tathA utpAda, vyaya aura dhauvya hI usakA svarUpAstitva hai| manuSyAdi asamAnajAtIya dravyaparyAya meM jIva kA svarUpAstitva alaga hai aura dehAdi kA svarUpAstitva alaga hai| yaha jAnanA hI bhedavijJAna hai aura yaha bhedavijJAna nirantara bhAne yogya hai; kyoMki deha meM jo anAdikAlIna ekatvabuddhi hai; vaha isake binA TUTanevAlI nahIM hai||154|| 'cAra prANarUpa zarIra anya hai aura maiM anya huuN|' vigata gAthA meM yaha spaSTa karane ke uparAnta aba ina gAthAoM meM yaha batAte haiM ki ukta zarIra ke samAgama kA mUla kAraNa kyA hai ? gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) AtamA upayogamaya upayoga darzana-jJAna haiN| ara zubha-azubha ke bheda bhI to kahe haiM upayoga ke ||155|| upayoga ho zubha puNyasaMcaya azubha ho to pApa kaa| Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 pravacanasAra zubha-azubha donoM hI na hoM to karma kA baMdhana na ho||156|| AtmA upayogAtmaka hai aura jJAna-darzana ko upayoga kahate haiN| AtmA kA yaha upayoga zubha aura azubha ke bheda se bhI do prakAra hotA hai| Atmano hi paradravyasaMyogakAraNamupayogavizeSaH / upayogo hi tAvadAtmanaH svbhaavshcaitnyaanuvidhaayiprinnaamtvaat| sa tu jJAnaM darzanaM ca, saakaarniraakaartvenobhyruuptvaaccaitnysy| athAyamupayogodvedhA viziSyatezuddhAzuddhatvena / tatra zuddhoniruparAgaH, azuddhaH sopraagH| sa tu vizuddhisaMklezarUpatvena dvaividhyAduparAgasya dvividha: zubho'zubhazca / / 155 / / upayogo hi jIvasya prdrvysNyogkaarnnmshuddhH| sa tu vizuddhisaMklezarUpoparAgavazAt zubhAzubhatvenopAttadvaividhyaH, puNyapApatvenopAttadvaividhyasya paradravyasya saMyogakAraNatvena nirvartayati / yadA tu dvividhasyApyasyAzuddhasyAbhAvaH kriyate tadA khalUpayogaHzuddha evaavtisstthte| sa punarakAraNameva paradravyasaMyogasya / / 156 / / upayoga yadi zubha ho to puNya kA saMcaya hotA hai aura yadi azubha ho to pApa kA saMcaya hotA hai tathA donoM ke abhAva meM karmoM kA saMcaya nahIM hotaa| ukta gAthAoM kA bhAva AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM "vastuta: paradravya ke saMyoga kA kAraNa upayoga vizeSa hai| caitanyAnuvidhAyI pariNAma hone se upayoga AtmA kA svabhAva hai aura vaha upayoga jJAna-darzanarUpa hai; kyoMki vaha sAkAra aura nirAkArarUpa se ubhayarUpa hai| yaha upayoga zuddhopayoga aura azuddhopayoga ke bheda se do prakAra kA hotA hai| inameM zuddhopayoga niruparAga (nirvikAra) hai aura azuddhopayoga soparAga (savikAra) hai| zubha aura azubha ke bheda se azuddhopayoga bhI do prakAra kA hai; kyoMki vaha vizuddhirUpa aura saMklezarUpahotA hai| ___ paradravya ke saMyoga kA kAraNa azuddhopayoga hai| vaha azuddhopayoga vizuddhi aura saMklezarUpa uparAga ke kAraNa zubha aura azubharUpa dvividhatA ko prApta hotA huA puNya-pApa ke baMdha kA kAraNa hotA hai| puNya se anukUla aura pApa se pratikUla saMyoga prApta hote haiN| ___ jaba donoM prakAra ke azuddhopayogoM kA abhAva ho jAtA hai, taba upayoga zuddha hI rahatA hai aura vaha zuddhopayoga paradravya ke saMyoga kA akAraNa hI hai|" Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 315 ukta gAthA aura usakI TIkAoM meM atyanta saMkSepa meM yaha kahA gayA hai ki jJAna-darzana ko upayoga kahate haiM aura vaha upayoga AtmA kA svarUpa hai| yadi cAritra kI apekSA bAta kareM to vaha upayoga zuddhopayoga aura azuddhopayoga ke bheda se do prakAra kA hai| atha zubhopayogasvarUpaM prarUpayati / athAzubhopayogasvarUpaM prarUpayati jo jANAdi jiNiMde pecchadi siddhe taheva aNagAre / jIvesu sANukaMpA uvaogo so suho tassa / / 157 / / visayakasAogADho dussudiduccittaduTTagoTThijudo / uggo ummaggaparo uvaogo jassa so asuho / / 158 / / - yo jAnAti jinendrAn pazyati siddhAMstathaivAnAgArAn / jIveSu sAnukampa upayogaH sa zubhastasya / / 157 / / viSayakayASAvagADho duHzrutiduzcittaduSTagoSThiyutaH / ugra unmArgapara upayogo yasya so'zubhaH / / 158 / / viziSTakSayopazamadazAvizrAntadarzanacAritramohanIyapudgalAnuvRttiparatvena parigrahIta azuddhopayoga bhI do prakAra kA hotA hai - zubhopayoga aura azubhopayoga / zubhopayoga se baMdha hotA hai aura azubhopayoga se pApa baMdhatA hai - isaprakAra azuddhopayoga baMdha kA kAraNa hai aura zuddhopayoga baMdha ke abhAva kA kAraNa hai, mokSa kA kAraNa hai / / 157-158 / / vigata gAthAoM meM upayoga ke bheda batAkara unake svarUpa ko spaSTa kara aba ina gAthAoM meM zubha aura azubha upayoga kA svarUpa spaSTa karate haiN| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai( harigIta ) - zraddhAna sidha- aNagAra kA ara jAnanA jinadeva ko / jIvakaruNA pAlanA basa yahI hai upayoga zubha || 157 || azubha hai upayoga vaha jo rahe nita unmArga meM / zravaNa-ciMtana - saMgati viparIta viSaya - kaSAya meM / / 158 // jo jinendroM ko jAnatA hai, siddhoM aura anagAroM kI zraddhA karatA hai tathA jIvoM ke prati dayAbhAva rakhatA hai; usakA vaha upayoga zubha kahalAtA hai / jisakA upayoga viSaya-kaSAya meM magna hai; kuzruta, kuvicAra aura kusaMgati meM lagA hai tathA Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 ugra hai, unmArga meM lagA huA hai; usakA vaha upayoga azubhopayoga hai| ukta gAthAoM kA bhAva AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM "vizeSaprakAra kI kSayopazamadazA meM rahanevAle darzanamohanIya aura cAritramohanIyarUpa zobhanoparAgatvAt paramabhaTTArakamahAdevAdhidevaparamezvarArhatssiddhasAdhuzraddhAne samastabhUtagrAmAnukampAcaraNe ca pravRttaH zubha upayoga: / / 157 / / viziSTodayadazAvizrAntadarzanacAritramohanIyapudgalAnuvRttiparatvena parigrahItAzobhanoparAgatvAtparamabhaTTArakamahAdevAdhidevaparamezvarArhatsiddhasAdhubhyo'nyatronmArgazraddhAne viSayakaSAyaduHzravaNadurAzayaduSTasevanogratAcaraNe ca pravRtto'zubhopayogaH / / 158 / / pravacanasAra pudgaloM ke anusAra pariNati meM lagA hone se, zubha uparAga ko grahaNa kiyA hone se jo upayoga paramabhaTTAraka mahAdevAdhideva arahaMta paramezvara, siddha bhagavAna aura sAdhujanoM kI zraddhA karane meM tathA samasta jIva samUha kI anukaMpA kA AcaraNa karane meM pravRtta hai; vaha zubhopayoga hai / viziSTa udaya dazA meM rahanevAle darzanamohanIya aura cAritramohanIyarUpa pudgaloM ke anusAra pariNati meM lagA hone se, azubha uparAga ko grahaNa karane se jo upayoga paramabhaTTAraka, mahAdevAdhideva, paramezvara arahaMta-siddha aura sAdhujanoM ke atirikta anya unmArga kI zraddhA karane meM tathA viSaya - kaSAya, kuzravaNa, kuvicAra, kusaMga aura ugratA kA AcaraNa karane meM pravRtta hai; vaha azubhopayoga hai| vaise to AcArya jayasena ina gAthAoM kA artha amRtacandra kI tattvapradIpikA TIkA ke samAna hI karate haiM; tathApi ve anta meM du:zruti, duzcitta aura duSTagoSTI kA svarUpa isaprakAra spaSTa karate haiM. - "zuddhAtmatattva kI pratipAdaka zruti, jinavANI, Agama suzruti hai aura usase viparIta duzruti hai athavA mithyAzAstrarUpa zruti du:zruti hai / cintA rahita hokara AtmA meM lIna mana sucitta hai aura usa AtmalInatA kA vinAza karanevAlA mana duzcitta hai athavA sva aura para ke lie icchita kAma-bhoga kI cintArUpa pariNata rAgAdi apadhyAna duzcitta hai / parama caitanya pariNati ko naSTa karanevAlI saMgati duSTagoSTI hai athavA parama caitanya pariNati ke virodhI kuzIla puruSa Adi kI goSTI (saMgati) duSTagoSTI hai / " zubhopayoga aura azubhopayoga kA svarUpa spaSTa karanevAlI ukta gAthAoM meM atyanta Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra saMkSepa meM yaha kahA gayA hai ki jo vyakti paMcaparameSThI kA svarUpa jAnakara unameM zraddhA rakhatA hai, unakI bhakti karatA hai, unakA guNagAna karatA hai aura jIvoM ke prati karuNAbhAva rakhatA hai; usakA vaha bhAva zubhabhAva kahalAtA hai aura vaha zubhabhAva puNyabaMdha kA kAraNa hai| atha paradravyasaMyogakAraNavinAzamabhyasyati - asuhovaogarahido suhovajuttoNa aNNadaviyamhi / hojaM majjhattho'haM NANappagamappagaM jhaae||159|| azubhopayogarahitaH zubhopayukto na anyadravye / bhavanmadhyastho'haM jJAnAtmakamAtmakaM dhyAyAmi / / 159 / / yo hi nAmAyaM paradravyasaMyogakAraNatvenopanyasto'zuddha upayoga: sa khalu mandatIvrodayadazA jisakA upayoga viSaya-kaSAya meM magna rahatA hai, jo ugrasvabhAvI hai, unmArga meM lagA hai aura kuzruta, kuvicAra aura kusaMgati meM par3A hai; vaha azubhopayogI hai aura vaha pApabaMdha karatA hai| jo vyakti ina donoM prakAra ke azuddhopayoga se virakta raha apane AtmA kA dhyAna karatA hai; vaha zuddhopayogI karmoM kA nAza karatA hai||157-158 / / vigata gAthAoM meM zuddhopayoga aura azuddhopayoga ke bheda-prabhedoM aura unakA phala dikhAkara aba isa gAthA meM paradravya ke saMyoga ke kAraNa ke vinAza kA abhyAsa karAte haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) AtamA jJAnAtmaka anadravya meM madhyastha ho| dhyAve sadA nA rahe vaha nita zubha-azubha upayoga meM ||159|| anya dravya meM madhyastha hotA huAmaiM azubhopayoga se rahita hotA huA aura zubhopayoga meM upayukta nahIM hotA huAjJAnAtmaka AtmA kodhyAtA huuN| dhyAna dene kI bAta yaha hai ki yahA~ gAthA meM azubhopayoga se nivRtti aura zubhopayoga meM pravRtti na karane kI bAta kahI hai| donoM ke heyapane meM thor3A-bahuta antara DAlA hai| tAtparya yaha hai ki azubhopayoga ko to buddhipUrvaka chor3anA par3atA hai; para zubhopayoga sahaja hI chUTa jAtA hai; kyoMki zuddhopayoga meM cale jAne para zubhopayoga rahatA hI nahIM hai| merA kahanA mAtra itanA hI hai ki azubha se nivRtti aura zubha meM apravRtti - isa kathana meM kucha vizeSa bhAva bharA huA hai| use Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 jAnane kI koziza kI jAnI caahie| isa gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "paradravya ke saMyoga ke kAraNarUpa meM kahA gayA azuddhopayoga vastutaH manda - tIvra udaya vizrAntaparadravyAnuvRttitantratvAdeva pravartate, na punaranyasmAt / tato'hameSa sarvasminneva paradravye madhyastho bhavAmi / evaM bhavaMzcAhaM paradravyAnuvRttitantratvAbhAvAt zubhenAzubhena vAzuddhopayogena nirmukto bhUtvA kevalasvadravyAnuvRttiparigrahAt prasiddhazuddhopayoga upayogAtmanAtmanyeva nityaM nizcalamupayuktastiSThAmi / eSa me paradravyasaMyogakAraNavinAzAbhyAsaH / / 159 / / atha zarIrAdAvapi paradravye mAdhyasthaM prakaTayati / atha zarIravAGmanasAM paradravyatvaM nizcinoti - pravacanasAra ra NAhaM deho Na maNo Na ceva vANI Na kAraNaM tesiM / kattA aNumaMtA Neva kattI 16 deho ya maNo vANI poggaladavvappaga tti NiddiTThA / poggaladavvaM hi puNo piMDo paramANudavvANaM / / 161 / / dazA meM rahanevAle paradravyAnusAra pariNati ke adhIna hone se hI pravartita hotA hai, anya kAraNa se nahIM / isalie maiM samasta paradravyoM meM madhyastha hotA hU~ / isaprakAra madhyastha hotA huA maiM paradravyAnusAra pariNati ke adhIna na hone se zubhAzubharUpa azuddhopayoga se mukta hokara, mAtra svadravyAnusAra pariNati ko grahaNa karane se zuddhopayogI hotA huA upayogarUpa nijasvarUpa se AtmA meM hI sadA nizcala rUpa se upayukta rahatA hU~ / yaha merA paradravya ke saMyoga ke kAraNa ke vinAza kA abhyAsa hai / " aba yahA~ AcAryadeva kaha rahe haiM ki zuddhopayoga meM rahanA hI paradravya ke saMyoga ke kAraNa rUpa azuddhopayoga ke vinAza kA kAraNa hai| ataH aba maiM samasta paradravyoM se madhyastha hotA huuN| isaprakAra zubhAzubhabhAvarUpa azuddhopayoga se mukta hokara zuddhopayogI hotA huA puNyapApa se mukta hokara maiM nijAtmA meM nizcala hotA hU~; kyoMki azuddhopayoga ke vinAza kA ekamAtra yahI upAya hai / / 159 / / vigata gAthA meM azuddhopayoga ke vinAza ke abhyAsa kI bAta karake aba ina gAthAoM meM zarIrAdi paradravyoM ke prati mAdhyastha bhAva dikhAkara mana-vacana-kAya paradravya haiM. samajhAte haiN| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - - yaha Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 319 (harigIta) deha mana vANI na unakA karaNa yA kartA nhiiN| nA karAU~ maiM kabhI bhI anumodanA bhI nA karU~||160|| nAhaM deho na mano na caiva vANI na kAraNaM teSAm / kartA na na kArayitA anumantA naiva kartRNAm / / 160 / / dehazca mano vANI pudgaladravyAtmakA iti nirdissttaaH| pudgaladravyamapi punaH piNDaH paramANudravyANAm / / 161 / / zarIraM ca vAcaMca manazca paradravyatvenAhaM prapadye, tato na teSu kazcidapi mama pksspaato'sti| sarvatrApyahamatyantaM mdhystho'smi| tathA hi - na khalvahaM zarIravAGmanasAMsvarUpAdhArabhUtamacetanadravyamasmi, tAni khalu mAM svarUpAdhAramantareNApyAtmana:svarUpaM dhArayanti / tato'haM zarIravAGmana:pakSapAtamapAsyAtyantaM madhyastho'smi / na ca me zarIravAGmana:kAraNAcetanadravyatvamasti; tAni khalu mAM kAraNamantareNApikAraNavanti bhavanti / tato'haM ttkaarnntvpksspaatmpaasyaasmyymtyntNmdhysthH| deha mana vaca sabhI pudgala dravyamaya jinavara khe| ye sabhI jar3a skandha to paramANuoM ke piNDa haiN||161|| maiMna deha hU~, na mana hU~ aura na vANIhI huuN| maiM ina mana-vacana-kAya kA kAraNa nahIM hU~, kartA nahIM hU~, karAnevAlA bhInahIMhU~ aura karanevAloM kI anumodanA karanevAlA bhInahIM huuN| deha, mana aura vANI pudgaladravyAtmaka haiM aura ve pudgala dravya paramANuoM ke piNDa haiM - aisAvItarAgadeva ne kahA hai| ina gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM "maiM zarIra, vANI aura mana ko paradravya ke rUpa meM samajhatA hU~; isalie mujhe unake prati kucha bhI pakSapAta nahIM hai / maiM una sabake prati atyanta madhyastha huuN| aba isI bAta ko vizeSa spaSTa karate haiM - vastuta: maiM zarIra, vANI aura mana ke svarUpa kA AdhArabhUta acetana dravya nahIM hU~; kyoMki mere binA hI ve apane svarUpa ko dhAraNa karate haiN| isalie maiM ina zarIrAdi kA pakSapAta chor3akara atyanta madhyastha hotA huuN| isIprakAra maiM zarIra, vANI tathA mana kA kAraNarUpa acetana dravya nahIM hU~; kyoMki mere kAraNa hue binA hI ve kAraNavAna haiM; isalie maiM unake kAraNapane kA pakSapAta chor3akara Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 atyanta madhyastha hotA hU~ / maiM svataMtrarUpa se zarIra, vANI aura mana kA kartA acetana dravya nahIM hU~; kyoMki mere kartA hue binA bhI ve kiye jAte haiM / isalie unake kartRtva kA pakSapAta chor3akara maiM atyanta madhyastha hU~ / na ca me svatantrazarIravAGmana: kArakAcetanadravyatvamasti, tAni khalu mAM kartAramantareNApi kriyamANAni / tato'haM tatkartRtvapakSapAtamapAsyAsmyayamatyantaM madhyasthaH / pravacanasAra na ca me svataMtrazarIravAGmanaH kArakAcetanadravyaprayojakatvamasti, tAni khalu mAM kArakaprayojakamantareNApi kriyamANAni / tato'haM tatkArakaprayojakatvapakSapAtamapAsyAsmyayamatyantaM madhyastha: / na ca me svataMtrazarIravAGmana: kArakAcetanadravyAnujJAtRtvamasti, tAni khalu kArakAnujJAtAramantareNApi kriyamANAni / tato'haM tatkArakAnujJAtRtvapakSapAtamapAsyAsmyayamatyantaM madhyastha: / / 160 / / mAM zarIraM ca vAk ca manazca trINyapi paradravyaM, pudgaladravyAtmakatvAt / pudgaladravyatvaM tu teSAM pudgaladravyasvalakSaNabhUtasvarUpAstitvanizcitatvAt / tathAvidhapudgaladravyaM tvanekaparamANudravyANAmekapiNDaparyAyeNa pariNAmaH / anekaparamANudravyasvalakSaNabhUtasvarUpAstitvAnAmanekatve'pi kathaMcidaketvenAvabhAsanAt / / 161 / / svataMtrarUpa se zarIra, vANI va mana kA kArakarUpa acetana dravya kA maiM prayojaka (karAnevAlA) nahIM hU~; kyoMki mere binA bhI ve kiye jAte haiM / isalie maiM unameM kartApane ke prayojakapane (karAnevAlApane) kA pakSapAta chor3akara atyanta madhyastha hU~ / svataMtrarUpa se zarIra, vANI aura mana kA kAraka jo acetana dravya hai; maiM unakA anumodaka nahIM hU~; kyoMki mere anumodaka hue binA hI ve kiye jAte haiM / isalie unake kartA ke anumodanapane kA pakSapAta chor3akara maiM atyanta madhyastha hU~ / pudgaladravyAtmaka hone se zarIra, vANI aura mana paradravya haiM / unameM 'pudgalapanA hai; kyoMki ve pudgaladravya ke svalakSaNabhUta svarUpAstitva meM nizcita haiM / zarIrarUpa pudgaladravya aneka paramANuoM kA eka piMDaparyAyarUpa pariNAma hai; kyoMki aneka paramANudravyoM ke svalakSaNabhUta svarUpAstitva aneka ( bhinna-bhinna) hokara bhI kathaMcit ekatvarUpa avabhAsita hote haiM / "" ukta gAthAoM aura unakI TIkA kA bhAva yaha hai ki AtmA aura usake saMyoga meM Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 321 rahanevAle mana-vacana-kAya kA svarUpAstitva pUrNata: bhinna-bhinna hai| ve na to eka-dUsare ke rUpa haiM, na eka-dUsare ke svAmI haiN| isIprakAra ve eka-dUsare ke paraspara kartA nahIM haiM, kAraNa nahIM haiM, kArayitA nahIM haiM aura anumantA bhI nahIM haiN| tAtparya yaha hai ki inameM paraspara ekakSetrAvagAha saMbaMdha ke atirikta koI bhI saMbaMdha nahIM hai| athAtmana: paradravyatvAbhAvaM paradravyakartRtvAbhAvaM ca sAdhayati - NAhaM poggalamaio Na te mayA poggalA kayA piNddN| tamhA hi Na deho'haM kattA vA tasya dehasya / / 162 / / nAhaM pudgalamayo na te mayA pudgalAH kRtAH piNDam / tasmAddhi na deho'haM kartA vA tasya dehasya / / 162 / / --yadetatprakaraNanirdhAritaM pudagalAtmakamantatavAGmanodvaitaM zarIraM nAma paradravyaM na tAkdahamasmi, mamApudgalamayasya pudglaatmkshriirtvvirodhaat| na cApi tasya kAraNadvAreNa kartRdvAreNa kartRprayojakadvAreNa katranumantadvAreNa vA zarIrasya kartAhamasmi, mamAnekaparamANudravyaikapiNDaparyAyapariNAmasyAkarturanekaparamANudravyaikapiNDaparyAyapariNAmAtmakazarIrakartRtvasya sarvathA virodhAt / / 162 / / isalie jJAnI dharmAtmA jIva inake prati pUrNata: madhyastha rahate haiM, zarIrAdi meM kucha karane ke bojha se pUrNata: mukta rahate haiN| yadi kamajorI ke kAraNa tatsaMbaMdhI koI vikalpa khar3A ho jAtA hai to use bhI jAna lete haiM, sahajabhAva se jJAna kA jJeya banA lete haiM; usake kAraNa Akula-vyAkula nahIM hote||160-161|| vigata gAthA meM mana-vacana-kAya kA paradravyatva batAkara aba isa gAthA meM yaha batAte haiM ki yaha AtmA na to paradravya hai aura na paradravyoM kA kartA hI hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai (harigIta ) maiM nahIM pudgalamayI maiMne nA banAyA haiM inheN| maiM tana nahIM hU~ isalie hI deha kA kartA nahIM // 16 // maiM pudgalamaya nahIM hU~ aura ve pudgala mere dvArA piNDarUpa nahIM kiye gaye haiM; isalie maiM deha nahIM hU~ tathA usa deha kA kartA bhI nahIM huuN| AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - "jisakA prakaraNa cala rahA hai- aisAyaha zarIra pudagaladravyAtmaka paradravya hai; isake bhItara Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 pravacanasAra vANI aura mana kAbhIsamAveza hojAtA hai| isaprakAra mana-vacana-kAya ke piNDarUpa zarIra maiM nahIM hU~; kyoMki maiM apudgalamaya hU~; isalie merA pudgalamaya zarIra hone meM virodha hai| isIprakAra zarIra ke kAraNa dvArA, kartA dvArA, kArayitA dvArA aura anumodaka dvArA bhI maiM zarIra kA kartA nahIM hU~; kyoMki aneka paramANu dravyoM ke eka piNDarUpa pariNAma kA akartA maiM aneka paramANu dravyoM ke eka piNDarUpa paryAyarUpa pariNAmAtmaka zarIra kA mere kartArUpahone meM sarvathA virodha hai|" atha kathaM paramANudravyANAM piNDaparyAyapariNatiriti saMdehamapanudati / atha kIdRzaMtatsnigdha -rUkSatvaM paramANorityAvedayati / athAtra kIdRzAtsnigdharUkSatvAtpiNDatvamityAvedayati - apadeso paramANU padesametto da samayasaddo jo| Niddho vA lukkho vA dupdesaadittmnnubhvdi||163|| eguttaramegAdI aNussa NiddhattaNaM ca lukkhattaM / pariNAmAdo bhaNidaM jAva aNaMtattamaNubhavadi / / 164 / / NiddhA vA lukkhA vA aNupariNAmA samA va visamA vaa| samado durAdhigA jadi bajjhanti hi AdiparihINA / / 165 / / apradeza: paramANuH pradezamAtrazca svayamazabdo yH| snigdho vA rUkSo vA dvipradezAditvamanubhavati / / 163 / / isa gAthA aura isakI TIkA meM mAtra yahI kahA gayA hai ki AtmA aura zarIra bhinna-bhinna padArtha haiN| yaha bhagavAna AtmA zarIra kA na to kartA hai, na kAraNa hai, na kArayitA hai aura na anamaMtA hI hai| pudagala paramANuoM se banA yaha zarIra svayaM pariNamanazIla hai| vaha apane pariNamana kA kartA svayaM hai| isIprakAra bhagavAna AtmA bhI svayaM pariNamanazIla padArtha hai; isakAraNa vaha bhI apane pariNamana kA kartA svayaM hai| na to paradravya usake kartA haiM aura na vaha zarIrAdi paradravyoM kA kartA hai||162|| 162vIM gAthA meM AtmA zarIrAdi kA kartA nahIM hai - yaha spaSTa karane ke uparAnta aba ina gAthAoM meM pudgala meM paraspara baMdharUpa pariNamana kA svarUpa spaSTa karate haiN| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - ( harigIta ) Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 323 re apradezI aNu eka pradezamaya ara azabda haiN| ara rUkSatA-snigdhatA se bahupradezIrUpa haiN||163|| paramANu ke pariNamana se ika-eka kara bar3hate hue| anaMta avibhAgI na ho snigdha ara rUkSatva se ||164|| paramANuoM kA pariNamana sama-viSama ara snigdha ho| ararUkSa ho to baMdha ho do adhika para na jaghanya ho||165|| ekottaramekAdyaNoH snigdhatvaM vA rUkSatvam / pariNAmAdbhaNitaM yAvadanantatvamanubhavati / / 164 / / snigdhA vArUkSA vA aNupariNAmAH samA vA viSamA vaa| samato vyadhikA yadi badhyante hi AdiparihINAH / / 165 / / paramANurhi vyAdipradezAnAmabhAvAdapradezaH, ekapradezasadbhAvAtpradezamAtraH, svymnekprmaannudrvyaatmkshbdpryaayvyktysNbhvaadshbdshc| __ yatazcatuHsparzapaJcarasadvigandhapaJcavarNAnAmavirodhena sadbhAvAt snigdhovArUkSovA syAt, tata eva tasya piNDaparyAyapariNatirUpA dviprdeshaaditvaanubhuutiH| athaivaM snigdharUkSatvaM pinnddtvsaadhnm||163|| paramANorhi tAvadasti pariNAma: tasya vastusvabhAvatvenAnatikramAt / tattastu pariNAmAdupAttakAdAcitkavaicitryaM citraguNayogitvAtparamANorekAokottarAnantAvasAnAvibhAgaparicchedavyApi snigdhatvaM vArUkSatvaM vA bhavati / / 164 / / apradezI aura pradezamAtra, azabda paramANu snigdha tathA rUkSa hotA huA dvipradezAdipane kA anubhava karatA hai| paramANu ke pariNamana ke kAraNa eka (avibhAgI praticcheda) se lekara eka-eka bar3hate hue jabataka anaMtapane (anaMta avibhAgI praticchedapane) ko prApta hoM; tabataka snigdhatva aura rUkSatva hai - aisA jinendra bhagavAna ne kahA hai| paramANu-pariNAma snigdha hoMyA rUkSa hoM, sama aMzavAle hoM yA viSama aMzavAle hoM; yadi samAna se do adhika aMzavAle hoM to baMdhate haiM, jaghanya aMzavAle nahIM bNdhte| ina gAthAoM kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "paramANu do Adi pradezoM ke abhAva ke kAraNa apradezI aura eka pradeza ke sadbhAva ke kAraNa pradezamAtra haiM tathA svayaM aneka paramANudravyAtmaka zabda paryAya kI pragaTatA asaMbhava hone se azabda haiN| cAra sparza, pA~ca rasa, do gaMdha aura pA~ca vargoM ke avirodhapUrvaka sadbhAva Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 pravacanasAra ke kAraNa vaha paramANu snigdha athavA rUkSa hotA hai; isalie use piNDaparyAyapariNatirUpa dvipradezAdipane kI anubhUti hotI hai| ___ eka paramANu kI dUsare eka paramANu ke sAtha piNDarUpa pariNati dvipradezIpane kI anubhUti hai; eka paramANu kI anya do paramANuoM ke sAtha piNDarUpa pariNati tripradezIpane kA anubhava hai| isaprakAra paramANu anya paramANuoM ke sAtha piNDarUpa pariNata hone para anekapradezIpane kA anubhava karatA hai / isaprakAra snigdha-rUkSatva piNDapane kA kAraNa hai| ___samato vyadhikaguNAddhi snigdharUkSatvAdbandha ityutsargaH, snigdharUkSaDhyadhikaguNatvasya hi pariNAmakatvena bandhasAdhanatvAt / na khalvekaguNAt snigdharUkSatvAdbandha ityapavAdaH, ekaguNasnigdharUkSatvasya hi pariNamyapariNAmakatvAbhAvena bandhasyAsAdhanatvAt / / 165 / / ___ paramANu ke pariNAma hotA hai; kyoMki pariNAma vastu kA svabhAva hone se usakA ullaMghana nahIM kiyA jaasktaa| usa pariNAma ke kAraNa kAdAcitka (kabhI-kabhIhonevAlI) vicitratA (anekarUpatA) dhAraNa karatA huA, eka se lekara eka-eka bar3hate hue anaMta avibhAgapraticchedoM taka vyApta honevAlA snigdhatva athavA rUkSatva paramANu ke hotA hai; kyoMki paramANu aneka prakAra ke guNoMvAlA hai| samAna se do guNa (aMza) adhika snigdhatva yA rUkSatva ho to baMdha hotA hai - yaha utsarga (sAmAnya niyama) hai; kyoMki snigdhatva yA rUkSatva kI dviguNAdhikatA honA pariNamana karAnevAlAhone sebaMdha kA kAraNa hai| yadiekaguNa snigdhatva yArUkSatva hotobaMdhanahIM hotA - yaha apavAda hai; kyoMki eka guNa snigdhatva aura rUkSatva ke pariNamya-pariNAmatA kA abhAva hone se baMdha ke kAraNapane kA abhAva hai|" ukta gAthAoM kA bhAva AcArya jayasena sodAharaNa vistAra se samajhAte haiM; jisakA sAra isaprakAra hai - "jisaprakAra zuddha-buddha svabhAva dvArA yaha AtmA bandha rahita hone para bhI, pazcAt azuddhanaya se snigdha ke sthAnIya rAgabhAva tathArUkSa ke sthAnIya dveSabhAvarUpa se jaba pariNamita hotA hai, taba paramAgama meM kahI gaI vidhi se bandha kA anubhava karatA hai; usIprakAra paramANu bhI svabhAva se bandha rahita hone para bhI, jaba bandha ke kAraNabhUta snigdha-rUkSa guNarUpase pariNamita hotA hai, taba dUsare pudgala ke sAtha vibhAva paryAyarUpa bandha kA anubhava karatA hai| bakarI ke dUdha meM, gAya ke dUdha meM, bhaiMsa ke dUdha meM cikanAI kI vRddhi ke samAna; jisaprakAra jIva meM bandha ke kAraNabhUta snigdha ke sthAnIya rAgapanA tathA rUkSa ke sthAnIya dveSapanA, jaghanya Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra vizuddhi-saMklezasthAna se prArambha kara paramAgama meM kahe gaye krama se utkRSTa vizuddhi-saMkleza paryanta bar3hate haiM; usIprakAra pudgala paramANu dravya meM bhI, bandha ke kAraNabhUta snigdhatA aura rUkSatA pahale kahe gaye jalAdi kI tAratamya ( krama se bar3hatI huI ) zakti ke udAharaNa se eka guNa nAmaka jaghanya zakti se prArambha kara guNa nAmaka avibhAgI praticchedarUpa dUsare Adi zakti vizeSa se anaMta saMkhyA taka bar3hate haiM; kyoMki pudgaladravya ke pariNAmI hone ke kAraNa pariNAma kA niSedha kiyA jAnA zakya nahIM hai / 325 vizeSa yaha hai ki - parama caitanya pariNati lakSaNa paramAtmatattva kI bhAvanArUpa dharmadhyAna, zukladhyAna ke bala se; jisaprakAra jaghanya snigdha zakti ke sthAnIya rAga ke kSINa hone para aura jaghanya rUkSa zakti ke sthAnIya dveSa ke kSINa hone para, jala aura reta ke samAna jIva kA bandha nahIM hotA hai; usIprakAra pudgala paramANu ke bhI jaghanya snigdha aura rUkSa zakti kA prasaMga hone para bandha nahIM hotA hai - aisA abhiprAya hai / " yahA~ para jAnane kI vizeSa bAta yaha hai ki yahA~ para AtmA ke baMdha kA udAharaNa dekara pudgala ke baMdha ko samajhAyA gayA hai| ukta gAthAoM aura unakI TIkAoM meM pudgala skandhoM ke banane kI prakriyA samajhAI gaI hai| ekapradezIya pudgala paramANu mUlataH pudgaladravya hai aura aneka paramANuoM ke skaMdha pudgaladravya kI paryAyeM haiN| pudgala ke atirikta anya dravya ekakSetrAvagAharUpa se ekasAtha rahate hue bhI kabhI paraspara meM milate nahIM haiN| AkAza, dharma aura adharma - ye to eka-eka hI haiM; ataH inake milane kA to koI prazna nahIM hai| ye AkAzAdi dravya bhI paraspara nahIM milate; bhinna- bhinna hI rahate haiN| kAladravya asaMkhyAta haiM; parantu ve bhI paraspara kabhI milate nahIM haiN| na to Apasa meM hI milate haiM aura na anya dravyoM ke sAtha hI milate haiN| isaprakAra dharma, adharma, AkAza aura kAla - ina cAra dravyoM meM baMdha kA abhAva hone se inameM baMdhaprakriyA kA prazna hI nahIM uThatA / jIva ananta haiM; para ve bhI paraspara nahIM milte| na to ve paraspara milate haiM aura na dharma, adharma, AkAza aura kAla se hI milate haiN| hA~, pudgala ke sAtha unakA saMbaMdha avazya hota hai, baMdha avazya hotA hai / pudgala to paraspara baMdhate hI haiM; skaMdha ke rUpa meM pariNamita hote hI haiN| unameM paraspara aura Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 pravacanasAra jIva ke sAtha unake baMdha kI prakriyA kA kyA svarUpa hai - yahI bAta yahA~ samajhAI jA rahI hai| ukta baMdha hone meM kAraNa unameM honevAlI snigdhatA aura rUkSatA hai| yadyapi jIvoM meM snigdhatA aura rUkSatA nahIM hotI; tathApi rAga-dveSa hote haiN| jIva ke sAtha paugalika karmoM kA baMdha aura nokarmoM kA saMbaMdha hone kA kAraNa jIva kI rAgarUpa snigdhatA aura dveSarUpa rUkSatA hI hai| baMdha hone kI ukta saMkSipta prakriyA yahA~ samajhAI jA rahI hai| vizeSa jAnane kI bAta yaha hai ki pudgaloM ke skandharUpa pariNamana ko jIva jAnate to haiM, para unameM kucha karate nahIM haiN||163-165 / / atha paramANUnAM piNDatvasya yathoditahetutvamavadhArayati / athAtmanaH pudgalapiNDakartRtvAbhAvamavadhArayati - NiddhattaNeNa duguNo caduguNaNiddheNa bNdhmnnubhvdi| lukkheNa vA tiguNido aNu bajjhadi paMcaguNajutto / / 166 / / dupadesAdI khaMdhA suhumA vA bAdarA ssNtthaannaa| puDhavijalateuvAU sagapariNAmehiM jAyaMte / / 167 / / snigdhatvena dviguNazcaturguNasnigdhena bandhamanubhavati / rUkSeNa vA triguNito'Nurbadhyate paJcaguNayuktaH / / 166 / / dvipradezAdayaH skandhA: sUkSmA vA bAdarA: ssNsthaanaaH| pRthivIjalatejovAyavaH svakapariNAmairjAyante / / 167 / / yathoditahetukameva paramANUnAM piNDatvamavadhArya, dvicaturguNayostripaJcaguNayozca dvayoH snigdhayoH dvayorukSayordvayoH snigdharukSayorvA paramANvorbandhasya prsiddhH| jo bAta vigata gAthAoM meM kahI gaI hai; usI bAta ko ina gAthAoM meM aura vizeSa vistAra se samajhAte haiM tathA yaha batAte haiM ki AtmAuna pudagalapiNDoM kA kartA nahIM hai| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) do aMza cikane aNu cikane-rUkSa ho yadi cAra to| ho baMdha athavA tIna evaM pA~ca meM bhI baMdha ho||166|| yadi bahupradezI kaMdha sUkSama-thUla hoM saMsthAna meN| Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 327 ___to bhUjalAdi rUpa hoM ve svayaM ke pariNamana se||167|| do aMzoMvAlA snigdha paramANu cAra aMzoMvAle snigdha yA rUkSa paramANu ke sAtha baMdhatA hai athavA tIna aMzoMvAlA rUkSa paramANu pA~ca aMzoMvAle ke sAtha yukta hokara baMdhatA hai| do se lekara ananta pradezavAle saMsthAnoM (AkAroM) sahita sUkSma aura sthUla skaMdha pRthvI, jala, agni aura vAyu rUpa svayaM ke pariNAmoM se hI hote haiN| ina gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM"yathokta hetuoM se paramANuoM kA piNDatva nirdhArita karake yaha jAnanA cAhie ki do uktaM ca NiddhA NiddheNa bajjhaMti sukkhA mukkhA ya pogpaalaa| NiddhalukkhA ya bajjhaMti rUvArUvI ya pogglaa|| Niddhassa NiddheNa durAhieNa lukkhassa lukkheNa duraahienn| Niddhassa lukkheNa havedi baMdho jahaNNavaje visame same vaa||166|| evamamI samupajAyamAnA dvipradezAdayaH skandhA viziSTAvagAhanazaktivazAdupAttasaumyasthaulyavizeSA viziSTAkAradhAraNazaktivazAdgRhItavicitrasaMsthAnA: santo yathAsvaM sparzAdi-catuSkasyAvirbhAvatirobhAvasvazaktivazamAsAdya pRthivyaptejovAyavaH svapariNAmaireva jaaynte| ato'vadhAryate dvayaNukAdyanantAnantapudgalAnAMna piNDakartA puruSo'sti / / 167 / / aura cAra guNavAle tathA tIna aura pA~ca guNavAle do snigdha paramANuoM ke athavA do rUkSa paramANuoM ke athavA do snigdha-rUkSa paramANuoM ke arthAt eka snigdha aura eka rUkSa paramANu ke paraspara baMdha hotA hai - yaha prasiddha hai| kahA bhI hai - pudgala rUpI' aura 'arUpI' hote haiN| unameM se snigdha pudgala snigdha ke sAtha ba~dhate haiM, rUkSa pudgala rUkSa ke sAtha ba~dhate haiM, snigdha aura rUkSa bhI ba~dhate haiN| jaghanya ke atirikta sama aMzaMvAlA ho yA viSama aMzavAlA ho, snigdha kA do adhika aMzavAle snigdha paramANu ke sAtha, rUkSa kA do adhika aMzavAle rUkSa paramANu ke sAtha aura snigdha kA (do adhika aMzavAle) rUkSa paramANu ke sAtha baMdha hotA hai| (kisI eka paramANu kI apekSA se visadRzajAti kA samAna aMzoMvAlA dUsarA paramANu 'rUpI' kahalAtA hai aura zeSa saba paramANu usakI apekSA se 'arUpI' kahalAte haiN| jaise - pA~ca aMza snigdhatAvAle paramANu ko pA~ca aMza rUkSatAvAlA dUsarA paramANu 'rUpI' hai aura zeSa saba paramANu usake lie 'arUpI' haiN| isakA artha yaha huA ki - visadRzajAti ke samAna Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 pravacanasAra azaMvAle paramANu paraspara 'rUpI' haiM aura sadRzajAti ke athavA asamAna aMzavAle paramANu paraspara 'arUpI' haiM / ) isaprakAra viziSTa avagAhanazakti se sUkSma yA sthUla tathA viziSTa AkAra dhAraNa karane kI zakti se aneka prakAra AkAra dhAraNa karanevAle dvipradezAdika skaMdha apanI yogyatAnusAra sparzAdi catuSka ke AvirbhAva aura tirobhAva kI svazakti se pRthvI, jala, agni aura vAyurUpa apane pariNAmoM se hI hote haiM / isase nizcita hotA hai ki dviaNukAdi anaMtAnaMta pudgaloM kA piNDakartA AtmA nahIM hai / ' "" pudgalaparamANu dravyoM kI paraspara skandharUpa baMdha hone kI eka sunizcita prakriyA hai, jisakA saMkSepa meM vivecana yahA~ kiyA gayA hai| isakA vistRta vivecana karaNAnuyoga ke granthoM meM prApta hotA hai| ukta sandarbha meM jinheM vizeSa jijJAsA ho, ve apanI jijJAsA ukta granthoM ke adhyayana zAnta kreN| yahA~ to saMkSipta kathana karane ke uparAnta isa bAta para vizeSa bala diyA gayA hai ki pudgala paramANu aura skaMdhoM se jo zarIrAdi kI racanA hotI hai; usameM bhI AtmA to nimittarUpa hI hai; vaha sampUrNa racanA pudgaloM kI paryAyagata yogyatA ke kAraNa svasamaya meM svayameva hotI hai| isalie AtmArthI bhAiyoM ko na to unameM apanI icchAnusAra pheraphAra karane kA vikalpa karanA cAhie aura apanI icchAnusAra kArya na hone para kisI bhI prakAra kI AkulatA bhI nahIM karanI caahie| yadi cAritragata kamajorI ke kAraNa vikalpa A jAve, thor3I-bahuta AkulatA ho jAve to bhI use sahajabhAva se jJAna kA jJeya banA lenA caahie| usa para adhika kriyA-pratikriyA vyakta karane kI AvazyakatA nahIM hai, vyartha meM adhika AkulatA karane kI bhI AvazyakatA nahIM hai| ina gAthAoM aura unakI TIkAoM meM eka to yaha spaSTa kiyA gayA hai ki bhagavAna AtmA jJAnAvaraNAdi karmoM aura zArIrika nokarmoM kA kartA-dhartA nahIM hai aura dUsarI bAta yaha batAI gaI hai ki yaha AtmA jJAnAvaraNAdi karmoM ke lie kArmaNa vargaNAyeM kahIM se lAtA bhI nahIM hai| lAne kI AvazyakatA bhI nahIM hai; kyoMki jisaprakAra sampUrNa lokAkAza meM saMsArI jIva ThasAThasa bhare hue haiM, kahIM koI bhI jagaha khAlI nahIM hai; usIprakAra kArmaNa vargaNAyeM bhI sampUrNa loka meM sarvatra vidyamAna haiM; ata: unheM kahIM se lAne kI AvazyakatA hI nahIM hai / jahA~ jIva haiM aura unake svayaM ke kAraNa jisasamaya unameM jisaprakAra ke rAgAdi bhAva Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 329 hote haiM; usIsamaya vahIM vidyamAna kArmaNavargaNAyeM svayameva hI tadanurUpa karmarUpa pariNamita ho jAtI hai, unheM kahIM bAhara se nahIM lAnA pdd'taa| yadyapi donoM meM sahaja nimitta-naimittikabhAva rahatA hai; tathApi ve svayaM hI apanI-apanI paryAyagata yogyatA ke kAraNa pariNamita hote haiN| ___ isaprakAra ina gAthAoM aura unakI TIkA meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki paudgalika skandhoM kA paraspara baMdha evaM kArmaNa vargaNA ke skaMdhoM kA AtmA ke sAtha baMdha kisaprakAra hotA hai aura ukta baMdha kI kriyA kA kartA-dhartA kauna hai / / 166-167 / / ___ athAtmanaH pudgalapiNDAnetRtvAbhAvamavadhArayati / athAtmanaH pudgalapiNDAnAM karmatvakartRtvAbhAvamavadhArayati - ogADhagADhaNicido poggalakAyehiM savvado logo| suhamehiM bAdarehiM ya appAoggehiM joggehiM / / 168 / / kammattaNapAoggA khaMdhA jIvassa pariNaiM pppaa| gacchaMti kammabhAvaM Na hi te jIveNa pariNamidA / / 169 / / avagADhagADhanicita: pudgalakAyaiH sarvato lokH| sUkSmairbAdaraizcAprAyogyairyogyaiH // 168 // karmatvaprAyogyAH skandhA jIvasya pariNatiM prApya / gacchanti karmabhAvaM na hi te jIvena pariNamitAH / / 169 / / yato hi sUkSmatvapariNatairbAdarapariNataizcAnatisUkSmatvasthUlatvAt karmatvapariNamanazakti 166-167vIM gAthA meM AtmA pudgalapiNDoM kA kartA nahIM hai' - yaha siddha karane ke uparAnta aba AgAmI gAthAoM meM yaha siddha karate haiM ki jisaprakAra yaha AtmA pudgalapiNDoM kA kartA nahIM hai; usIprakAra unheM lAnevAlA bhI nahIM hai tathA yaha AtmA pudgalapiNDoM ko karmarUpa bhI nahIM krtaa| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) bharA hai yaha loka sUkSama-thUla yogya-ayogya jo| karmatva ke ve paudagalika una khaMdha ke saMyoga se ||168|| skandha jo karmatva ke hoM yogya ve jiya prinnti| pAkara karama meM pariNameM na pariNamAve jiya unheN||169|| yaha loka karmatva ke yogya va ayogya sUkSma aura bAdara - pudgala skandhoM se ThasAThasa bharA Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 huA hai| jIva kI pariNati ko nimittarUpa se prApta karake karmatva ke yogya skaMdha karmarUpa pariNamita hote haiM; jIva unako nahIM pariNamAtA / pravacanasAra AcArya amRtacandra ina gAthAoM ke bhAva ko tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "ati sUkSma aura ati sthUla na hone se karmarUpa pariNata hone kI zaktivAle aura a sUkSma aura atisthUla hone se karmarUpa pariNata hone kI zakti se rahita pudgalaskandhoM dvArA avagAha kI vizeSatA ke kAraNa paraspara bAdhA kiye binA svayameva sarvapradezoM se loka ThasAThasa bharA huA hai| isase nizcita hotA hai ki AtmA pudgalapiNDoM ko nahIM lAtA / yogibhiratisUkSmasthUlatayA tadayogibhizcAvagAhaviziSTatvena parasparabAdhamAnaiH svayameva sarvata eva pudgalakAyairgADhaM nicito lokaH / tato'vadhAryate na pudgalapiNDAnAmAnetA puruSo'sti / / 168 / / yato hi tulyakSetrAvagADhajIvapariNAmamAtraM bahiraGgasAdhanamAzritya jIvaM pariNamayitAramantareNApi karmatvapariNamanazaktiyoginaH pudgalaskandhAH svayameva karmabhAvena pariNamanti / tato'vadhAryate na pudgalapiNDAnAM karmatvakartA puruSo'sti / / 169 / / karmarUpa pariNamita hone kI zakti saMpanna pudgala skaMdha tulya kSetrAvagAhI bAhya kAraNa rUpa jIva ke pariNAmamAtra kA Azraya karake svayameva hI karmabhAva se pariNamita hote haiM / ,, isase nizcita hotA hai ki AtmA pudgalapiNDoM ko karmarUpa karanevAlA nahIM hai / ' AcArya jayasena tAtparyavRtti meM yadyapi ina gAthAoM ke bhAva ko tattvapradIpikA ke anusAra hI spaSTa karate haiM, tathApi niSkarSa prastuta karate hue likhate haiM - "nizcaya se zuddhasvarUpa hone para bhI, vyavahAra se karmodaya ke adhIna hone se pRthvI Adi pA~ca sUkSma-sthAvaratva ko prApta jIvoM se loka jisaprakAra bharA rahatA hai; usIprakAra pudgaloM se bhI bharA rahatA hai / isase jJAta hotA hai ki jisa zarIrAvagAhakSetra meM jIva rahatA hai; usI meM baMdha ke yogya pudgala bhI rahate haiM; jIva unheM bAhara se nahIM lAtA / " isaprakAra ina gAthAoM meM aura unakI TIkA meM yaha kahA gayA hai ki jisaprakAra yaha loka ananta jIvoM se ThasAThasa bharA huA hai; usIprakAra ananta kArmaNa vargaNAoM se bhI bharA huA hai; isalie jaba AtmA ke rAgAdibhAvoM kA nimitta pAkara kArmaNa-vargaNAyeM apanI paryAyagata yogyatA se karmarUpa pariNamita hotI haiM; taba una vargaNAoM ko dUsarI jagaha se nahIM lAnI par3atI hai; apitu jahA~ jIva hai, usI sthAna se sthita kArmaNavargaNAyeM hI karmarUpa pariNamita ho jAtI haiN| Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra isaprakAra yaha sunizcita huA ki na to AtmA paudgalika kArmaNavargaNAoM ko karmarUpa pariNamAtA hai aura na unheM kahIM se lAtA hI hai| vahIM sthita ve kArmaNa vargaNAyeM AtmA ke rAgAdibhAvoM kA nimitta pAkara karmarUpa pariNamita ho jAtI haiM, AtmA se baMdha jAtI haiM - aisA hI sahaja nimitta-naimittika bhAva bana rahA hai||168-169 / / 'AtmA na to pudgala karmoM kA kartA hI hai aura na unheM kahIM se lAtA hI haiM' - vigata gAthAoM meM yaha siddha karane ke uparAnta aba ina gAthAoM meM yaha samajhAte haiM ki audArika Adi athAtmanaH karmatvapariNatapudagaladravyAtmakazarIrakartatvAbhAvamavadhArayati / athAtmanaH zarIratvAbhAvamavadhArayati - te te kammattagadA poggalakAyA puNo vi jiivss| saMjAyate dehA dehaMtarasaMkamaM pappA / / 170 / / orAlio ya deho deho veuvvio ya tejsio| AhAraya kammaio poggaladavvappagA savve / / 171 / / te te karmatvagatA: pudgalakAyAH punarapi jiivsy| saMjAyante dehA dehAntarasaMkramaM prApya / / 170 / / audArikazca deho deho vaikriyikazca taijsH| AhArakaH kArmaNa: pudgaladravyAtmakA: sarve / / 171 / / ye ye nAmAmI yasya jIvasya pariNAmaM nimittamAtrIkRtya pudgalakAyAH svayameva karmatvena pariNamanti, atha te te tasya jIvasyAnAdisaMtAnapravRttazarIrAntarasaMkrAntimAzritya svayameva ca zarIrANi jaaynte| ato'vadhAryate na karmatvapariNatapudgaladravyAtmakazarIrakartA puruSo'sti // 170 // zarIra paudgalika haiM aura ve jIva ke sAtha svayaM baddha hote haiM; jIva unakA kartA nahIM hai aura jIva zarIrarUpa bhI nahIM hai| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) karmatvagata jar3apiNDa pudgala deha se dehaantr| ko prApta karake deha banate puna-puna: ve jIva kI||170|| yaha deha audArika tathA ho vaikriyaka yA kaarmnn| tejasa ahAraka pA~ca jo ve sabhI pudgaladravyamaya ||171|| karmarUpa pariNata ve-ve padagalapiNDa dehAntararUpa parivartana ko prApta karake punaH punaH Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 zarIra hote haiM / audArika zarIra, vaikriyika zarIra, AhAraka zarIra, tejasa zarIra aura kArmaNa zarIra- ye sabhI pudgaladravyAtmaka haiM / ina gAthAoM kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra samajhAte haiM - "jisa jIva ke pariNAmoM ko nimittamAtra karake jo-jo pudgalakAya (pudgala - piNDa ) svayameva karmarUpa pariNamita hote haiM; anAdi saMtatirUpa pravartamAna dehAntara ( bhavAntara) rUpa parivartana kA Azraya lekara ve -ve pudgalakAya svayameva zarIra banate haiN| isase nizcita hotA hai ki karmarUpa pariNata pudgaladravyAtmaka zarIra kA kartA AtmA nahIM hai / yato dyaudArikavaikriyikAhArakataijasakArmaNAni zarIrANi sarvANyapi pudgaladravyAtmakAni / tato'vadhAryate na zarIraM puruSo'sti / / 171 / / atha kiM tarhi jIvasya zarIrAdisarvaparadravyavibhAgasAdhanamasAdhAraNaM svalakSaNamityA vedayatiarasamarUvamagaMdhaM avvattaM cedaNAguNamasadaM / jIvamaNiddiTThasaMThANaM / / 172 / / cetanAguNamazabdam / jIvamanirdiSTasaMsthAnam / / 172 / / aliMggahaNaM arasamarUpamagandhamavyaktaM jAnIhyaliGgagrahaNaM jANa pravacanasAra audArika, vaikriyika, AhAraka, tejasa aura kArmaNa zarIra pudgala - dravyAtmaka haiN| isase nizcita hotA hai ki zarIra AtmA nahIM hai / " AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM ukta gAthAoM kA artha tattvapradIpikA ke samAna hI karate haiM, para niSkarSa ke rUpa meM isase kyA kahA gayA- aisA prazna uThAkara usake uttara meM likhate haiM ki audArika zarIra nAmaka nAmakarma rahita paramAtmA ko prApta na karanevAle ajJAnI jIvoM ke dvArA upArjita audArika zarIra nAmakarma unheM bhavAntara meM prApta hokara udaya meM Ate haiM; unake udaya se nokarma pudgala audArikAdi zarIra ke AkAra meM svayaM hI pariNamita hote haiM / yahI kAraNa hai ki jIva audArika zarIroM kA kartA nahIM hotA / ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki ye audArika Adi zarIra zarIra nAmaka nAmakarma ke udayAnusAra honevAle nokarmarUpa pariNamana haiN| ukta nAmakarma bhI paudgalika hai aura usake udayAnusAra honevAlA nokarmarUpa zarIra bhI pUrNata: pudgala kI racanA hai; ataH inakA kartAdhartA pudgala hI hai, AtmA nhiiN| vastuta: bAta yaha hai ki yaha jJAnAnandasvabhAvI bhagavAna AtmA aura mana-vacanakAyarUpa audArika zarIra pUrNataH bhinna-bhinna haiM; ataH ve zarIrAdi svayaM hI svayaM ke svAmI Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 333 haiM aura svayaM hI svayaM ke kartA-bhoktA haiN||170-171|| vigata gAthA meM audArika Adi zarIra AtmA nahIM haiM' - yaha spaSTa karane ke uparAnta aba yaha batAte haiM ki zarIrAdi sarva paradravyoM se AtmA ko bhinna batAnevAlA AtmA kA asAdhAraNa svalakSaNa kyA hai ? gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) caitanya guNamaya AtamA avyakta arasa arUpa hai| jAno aliMgagrahaNa ise yaha anirdiSTa azabda hai||172|| jIva ko aisA jAno ki vaha arasa hai, arUpa hai, agaMdha hai, avyakta hai, azabda hai, anirdiSTasaMsthAna hai, cetanAguNa se yukta hai aura aliMga-grahaNa hai| AtmA ke svarUpa ko spaSTa karanevAlI sarvAdhika mahattvapUrNa yaha gAthA, vaha gAthA hai ki jo AcArya kundakunda ke pA~coM granthoM meM pAI jAtI hai| samayasAra meM 49vIM, niyamasAra meM 46vIM, paMcAstikAya meM 127vIM, aSTapAhur3a ke bhAvapAhur3a meM 64vIM gAthA hai aura isa pravacanasAra meM yaha 172vIM gAthA to hai hii| AcArya kundakunda ke granthoM ke atirikta anya granthoM meM bhI yaha gAthA pAI jAtI hai| dhavala ke tIsare bhAga meM bhI yaha gAthA hai aura padmanandI paMcaviMzatikA evaM dravyasaMgrahAdi meM yaha uddhRta kI gaI hai| isaprakAra AtmA kA svarUpa pratipAdana karane vAlI yaha gAthA jinAgama kI sarvAdhika mahattvapUrNa gAthA hai| isa gAthA meM arasa, arUpa, agaMdha Adi ATha vizeSaNoM ke mAdhyama se AtmA kA svarUpa samajhAyA gayA hai| yaha bAta bhI kisI se chipI nahIM hai ki AcArya amRtacandra ne kundakundatrayI para mahattvapUrNa TIkAyeM likhI haiN| samayasAra para AtmakhyAti, paMcAstikAya para samaya vyAkhyA aura isa pravacanasAra para tattvapradIpikA nAmaka TIkAyeM likhI haiN| ___ unhoMne apanI ina tInoM TIkAoM meM isa gAthA kA artha bhinna-bhinna prakAra se kiyA hai; jo apane-Apa meM adbhuta hai, mUlata: paThanIya hai, mananIya hai, gaharAI se adhyayana karane yogya hai aura vizeSa prayojana kI siddhi karanevAlA hai| samayasAra kI AtmakhyAti TIkA meM arasa, arUpa, agaMdha, avyakta aura azabda padoM kI vyAkhyA para jora diyA gayA hai, unameM se pratyeka ke chaha-chaha artha kiye haiM aura anirdiSTasaMsthAna ke cAra artha kiye haiM; para aliMgagrahaNa kA sAmAnya-sA eka artha karake hI chor3a diyA hai; parantu pravacanasAra kI isa tattvapradIpikA TIkA meM sthiti isase ekadama ulTI hai| isameM Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 pravacanasAra arasAdi vizeSaNoM kA eka-eka artha hI kiyA gayA hai, jabaki aliMgagrahaNa kA eka sAmAnya artha ke atirikta bIsa artha aura kiye haiM; jo apane-Apa meM adbhuta haiM, gaharAI se samajhane yogya haiM, maMthana karane yogya haiN| tattvapradIpikA meM kiye vizeSa arthoM para vicAra karane ke pUrva eka bAta aura bhI jAna lenA jarUrI hai aura vaha yaha ki mUla gAthA meM pudgala ke sparza guNa kA niSedha karanevAlA koI zabda nahIM hai, isakAraNa use AtmakhyAti meM chandAnurodha se chUTA huA mAnakara zAmila kara liyA gayA hai aura usake bhI chaha artha kiye haiM; parantu pravacanasAra kI isa tattvapradIpikA TIkA meM Atmano hi rasarUpagaMdhamuNAbhAvasvabhAvatvAtsparzamuNavyaktyabhAksvabhAvatvAt zabdaparyAyAbhAvasvabhAvatvAttathA tanmUlAdaliGgagrAhyatvAtsarvasaMsthAnAbhAvAsvabhAvatvAcca pudgala-dravyavibhAgasAdhanamarasatvamarUpatvamagandhatvamavyaktatvamazabdatvamaliGgagrAhyatvamasaMsthAnatvaM cAsti / sakalapudgalApudgalAjIvadravyavibhAgasAdhanaM tu cetnaagunntvmsti| tadeva ca tasya svajIvadravyamAtrAzritatvena svalakSaNatAM bibhrANaM zeSadravyAntaravibhAgaMsAdhayati / aliGgagrAhya iti vaktavye yadaliGgagrahaNamityuktaM tadbahutarArthapratipattaye / tathAhi - (1) na liMgairindriyaiAhakatAmApannasya grahaNaM yasyetyatIndriyajJAnamayatvasya pratipattiH / (2) na liMgairindriyairgrAhyatAmApannasya grahaNaM yasyetIndriyapratyakSAviSayatvasya / (3) na liMgAdindriyaavyakta kA hI artha asparza kiyA hai| jabaki AtmakhyAti meM avyakta ke alaga se cAra artha kiye gaye haiN| uparyukta sAmAnya jAnakArI dene ke bAda aba yaha spaSTa karate haiM ki isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra isa graMtha pravacanasAra kI tattvapradIpikA TIkA meM kisaprakAra spaSTa karate haiN| TIkA kA hindI bhAvAnuvAda isaprakAra hai - "rasa guNa ke abhAvarUpa svabhAvavAlA hone se, rUpa guNa ke abhAvarUpa svabhAvavAlA hone se, gaMdha guNa ke abhAvarUpa svabhAvavAlA hone se, sparzaguNarUpa vyaktatA ke abhAvarUpa svabhAvavAlA hone se, zabdaparyAya ke abhAvarUpa svabhAvavAlA hone se tathA ina sabake kAraNa liMga ke dvArA agrAhya hone se aura sarva saMsthAnoM ke abhAvarUpasvabhAvavAlA hone se AtmA arasa hai, arUpa hai, agaMdha hai, asparza (avyakta) hai, azabda hai, aliMgagrahaNa hai aura anirdiSTa saMsthAnavAlA hai; isakAraNa yaha AtmA pudgala se bhinna hai| ___ pudgala aura apudgala - aise samasta ajIva dravyoM se vibhAga kA mUla sAdhana to cetanAguNavAlAhonA hai| mAtra vahI svajIvadravyAzrita hone se svalakSaNapane kodhAraNa karatA Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra huA AtmA ko anya dravyoM se bhinna siddha karatA hai / yadyapi yahA~ aliMgagrAhya kahA jAnA cAhie thA; tathApi yahA~ aliMgagrahaNa kahA gayA hai / yaha isa bAta kA saMketa hai ki isa vizeSaNa ke aneka artha haiN| ve aneka artha isaprakAra haiM - 335 1. jJAyaka AtmA liMgoM arthAt indriyoM ke dvArA nahIM jAnatA; isalie aliMgagrahaNa hai / isaprakAra AtmA atIndriyajJAnamaya hai - isa artha kI prApti hotI hai / 2. jise liMgoM arthAt indriyoM dvArA nahIM jAnA jAtA, vaha AtmA aliMgagrahaNa hai / isaprakAra AtmA indriya pratyakSa kA viSaya nahIM hai - isa artha kI prApti hotI hai| gamyAddhUmAdagneriva grahaNaM yasyetIndriyapratyakSapUrvakAnumAnAviSayatvasya / (4) na liMgAdeva paraiH grahaNaM yasyetyanumeyamAtrasyAbhAvasya / (5) na liMgAdeva pareSAM grahaNaM yasyetyanumAtRmAtratvAbhAvasya / (6) na liMgAtsvabhAvena grahaNaM yasyeti pratyakSajJAtRtvasya / (7) na liMgenopayogAkhyalakSaNena grahaNaM jJeyArthAlambanaM yasyeti bahirarthAlambanajJAnAbhAvasya / (8) na liMgasyopayogAkhyalakSaNasya grahaNaM svayamAharaNaM yasyetyanAhAryajJAnatvasya / (9) na liMgasyopayogAkhyalakSaNasya grahaNaM pareNa haraNaM yasyetyahAryajJAnatvasya / (10) na liMge upayogAkhyalakSaNe grahaNaM sUrya ivoparAgo yasyeti zuddhopayogasvabhAvasya / (11) na 3. jisaprakAra dhuyeM se agni kA grahaNa (jJAna) hotA hai; usIprakAra liMga arthAt indriyagamya (indriyoM se jAnane yogya) cinha dvArA jisakA grahaNa nahIM hotA, vaha AtmA aliMgagrahaNa hai / isaprakAra AtmA indriyapratyakSapUrvaka anumAna kA viSaya nahIM hai - isa artha kI prApti hotI hai / 4. dUsaroM ke dvArA mAtra liMga (anumAna) dvArA hI jisakA grahaNa nahIM hotA; vaha Atma aliMgagrahaNa hai / isaprakAra AtmA kevala anumAna se hI jJAta karane yogya nahIM hai - isa artha kI prApti hotI hai; kyoMki AtmA anumAna ke atirikta pratyakSAdi pramANoM se bhI jAnA jAtA hai / 5. jo mAtra liMga arthAt anumAna se hI para kA grahaNa (jJAna) nahIM karatA; isalie aliMgagrahaNa hai / isaprakAra AtmA mAtra anumAtA (anumAna karanevAlA) hI nahIM hai - isa artha kI prApti hotI hai; kyoMki vaha AtmA pratyakSAdi pramANoM se bhI para ko jAnatA hai / 6. AtmA liMga se nahIM, svabhAva se hI grahaNa karatA hai arthAt jAnatA hai; isaprakAra AtmA pratyakSa jJAtA hai - aise artha kI prApti hotI hai / 7. jo upayogalakSaNa liMga dvArA jJeya padArthoM kA grahaNa nahIM karatA arthAt jJeya padArthoM kA avalambana nahIM letA; vaha AtmA aliMgagrahaNa hai / isaprakAra AtmA ke bAhya padArthoM ke avalambanavAlA jJAna nahIM hai - isa artha kI prApti hotI hai / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 pravacanasAra 8. jo upayogalakSaNa liMga ko grahaNa nahIM karatA arthAt upayogalakSaNa liMga ko bAhara se nahIM lAtA; vaha AtmA aliMgagrahaNa hai| isaprakAra AtmA bAhara se nahIM lAye jAnevAle jJAnavAlA hai - aise artha kI prApti hotI hai| 9. jisake upayogalakSaNa liMga kA para ke dvArA haraNa nahIM ho sakatA; vaha AtmA aliMgagrahaNa hai| isaprakAra AtmA ke jJAna kA haraNa nahIM kiyA jA sakatA - aise artha kI prApti hotI hai| 1. jisaprakAra sUrya meM malinatA nahIM hai, usIprakAra jisake upayogalakSaNa liMga meM liMgAdupayogAkhyalakSaNAdgrahaNaM paudgalikakarmAdAna yasyeti dravyakarmAsaMpRthaktatvasya / (12) na liMgebhya indriyebhyo grahaNaM viSayANAmupabhogo yasyeti viSayopabhoktRtvAbhAvasya / (13) na liMgAtmanovendriyAdilakSaNAdgrahaNaMjIvasya dhAraNaM yasyeti shukraartvaanuvidhaayitvaabhaavsy| (14) na liMgasya mehanAkArasya grahaNaM yasyeti laukiksaadhnmaatrtvaabhaavsy| (15) na liMgenAmehanAkAreNa grahaNaM lokavyAptiryasyeti kuhukprsiddhsaadhnaakaarlokvyaaptitvaabhaavsy| (16) na liMgAnAMstrIputranapuMsakavedAnAM grahaNaM yasyeti strIputranapuMsakadravyabhAvAbhAvasya / (17) na liMgAnAM dharmadhvajAnAM grahaNaM yasyeti bahiraGgayatiliMgAbhAvasya / (18) na liMga guNo grahaNamalinatAnahIM hai, vikAra nahIM hai; vaha AtmA aliMgagrahaNa hai| isaprakAra AtmA zuddhopayogasvabhAvI hai - isa artha kI prApti hotI hai| 11. jisake upayogalakSaNa liMga dvArA paudgalika karmoM kA grahaNa nahIM hai; vaha AtmA aliMgagrahaNa hai| isaprakAra AtmA dravyakarma se asaMyukta hai - aise artha kI prApti hotI hai| 12. jise liMga arthAt indriyoM dvArA grahaNa arthAt viSayoM kA upabhoga nahIM hai; vaha AtmA aliMgagrahaNa hai| isaprakAra AtmA viSayoM kA upabhoktA nahIM hai - isa artha kI prApti hotI 13. liMga arthAt mana athavAindriyAdilakSaNoM ke dvArA grahaNa arthAt jIvatva kodhAraNa kiye rahanA jisake nahIM hai, vaha aliMgagrahaNa hai / isaprakAra AtmAraja aura vIrya ke anusAra honevAlA nahIM hai-isa artha kI prApti hotI hai| 14. liMga arthAt mehanAkAra (puruSAdikI guptendriya ke AkAra) kA grahaNa jisake nahIM hai; vaha aliMgagrahaNa hai| isaprakAra AtmA laukika sAdhanamAtra nahIM hai - isa artha kI prApti hotI hai| 15. liMga arthAt amehanAkAra ke dvArA jisakA grahaNa arthAt loka meM vyApakatva nahIM hai; vaha AtmA pAkhaNDiyoM ke prasiddha sAdhanarUpa AkAravAlA-lokavyAptivAlA nahIM hai - aise arthakI prApti hotI hai| Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 337 16. jo strI, puruSa aura napuMsaka liMgoM (vedoM) ko grahaNa nahIM karatA; vaha AtmA aliMgagrahaNa hai| isaprakAra AtmA dravya se tathA bhAva se strI, puruSa va napuMsaka nahIM hai - isa artha kI prApti hotI hai| 17. jisa AtmA ke liMgoM arthAt dharmacihnoM kA grahaNa nahIM hai; vaha aliMgagrahaNa hai| isaprakAra AtmA ke bahiraMga yatiliMgoM kA abhAva hai - isa artha kI prApti hotI hai| 18. liMga arthAt guNa, grahaNa arthAt arthAvabodha (padArthajJAna) jisake nahIM hai, vaha AtmA aliMgagrahaNa hai| isaprakAra AtmA guNavizeSa se AliMgita na honevAlA zuddhadravya hai - aise artha kI prApti hotI hai| marthAvabodhoyasyeti guNavizeSanAlIDhazuddhadravyatvasya / (19) na liMgaM paryAyo grahaNamarthAvabodhavizeSo yasyeti paryAyavizeSAnAlIDhazuddhadravyatvasya / (20)na liMgaM pratyabhijJAnaheturgrahaNamarthAvabodhasAmAnyaM yasyeti dravyAnAlIDhazuddhaparyAyatvasya / / 172 / / 19. liMga arthAt paryAya, grahaNa arthAt arthAvabodha vizeSa jisake nahIM hai, vaha AtmA aliMgagrahaNa hai| isaprakAra AtmA paryAyavizeSa se AliMgita na honevAlAzuddhadravya hai - aise arthakI prApti hotI hai| 20. liMga arthAt pratyabhijJAna kA kAraNa jo grahaNa arthAt arthAvabodha sAmAnya jisake nahIM hai, vaha aliMgagrahaNa hai| isaprakAra dravya se nahIM AliMgita zuddhaparyAya hai - aise artha kI prApti hotI hai|" AcArya jayasena tAtparyavRtti meM isa gAthA kA bhAva spaSTa karate hue aliMgagrahaNa pada ko chor3akara zeSa padoM kA artha to tattvapradIpikA ke samAna hI karate haiM; para aliMgagrahaNa kA artha karate samaya aliMgagrahaNa ke aneka artha karate hue bhI tattvapradIpikA ke samAna 20 artha nahIM karate / ve liMga zabda ke mukhyarUpa se tIna artha karate haiM - 1. indriyA~ 2. anumAna aura 3. cihn| AtmAna tomAtra indriyoM dvArA para kojAnatA hai aura na para se indriyoM dvArA jAnA jAtA hai; isalie aliMgagrahaNa hai arthAt atIndriyajJAna dvArA jAnatA hai aura atIndriyajJAna dvArA hI jAnA jAtA hai| isIprakAra AtmA na to anumAna dvArA para ko jAnatA hai aura na para ke dvArA anumAna se jAnA jAtA hai; isalie aliMgagrahaNa hai| atIndriya jJAnamaya hone se atIndriyajJAna dvArA hI jAnatA hai aura usI ke dvArA jAnA jAtA hai| AtmAna to kinhIM cinhoM dvArA jAnatA hai aura na kinhIM cinhoM dvArA jAnA jAtA hai; ata: aliMgagrahaNa hai| atIndriya jJAnamaya hone se use cinhoM dvArA jAnane aura cinhoM dvArA hI jAne Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 pravacanasAra jAne (jAnane meM Ane) kI AvazyakatA nahIM hai| ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki yaha bhagavAna AtmA audArika Adi zarIra rUpa pudgaloM se to bhinna hai hI; kintu acetana AkAza, kAla aura dharma va adharma - ina arUpI dravyoM se bhI pRthak hai; yahA~ taka ki anya jIvoM se bhI bhinna hI hai| paradravyoM se AtmA kI bhinnatA kA jJAna karAnevAlI ukta gAthA meM arasAdi vizeSaNoM ke mAdhyama se pudgala se; cetanA guNa vAlA vizeSaNa ke mAdhyama se AkAzAdi amUrta ajIvadravyoM se aura svayaM kI cetanA ke mAdhyama se anya jIvoM se bhinnatA siddha kI gaI hai| isa pravacanasAra paramAgama meM 172vIM gAthA ke rUpa meM samAgata isa gAthA kI AcArya amRtacandrakRta tattvapradIpikA TIkA meM aliMgagrahaNa pada para vizeSa dhyAna diyA gayA hai| ___ yadyapi sAmAnyarUpa se to yahI kahA gayA hai ki rUparasAdi cinhoM ke dvArA grAhya na hone se yaha bhagavAna AtmA aliMgagrahaNa hai; tathApi yaha prazna upasthita kara ki yadi yahI bAta hai to phira aliMgagrahaNa kyoM kahA, aliMgagrAhya hI kahanA cAhie thA? isake uttara meM yaha kahA gayA hai ki viziSTa arthoM kI niSpatti ke lie aliMgagrahaNa pada kA prayoga kiyA gayA hai| isake bAda aliMgagrahaNa pada ke 20 artha kiye gaye haiN| 'liMga' aura 'grahaNa' padoM ke vibhinna artha hone se yaha saba saMbhava huA hai| aliMgagrahaNa ke AraMbha kA 'a' to sarvatra niSedhavAcaka hI hai| sarvAdhika mahattvapUrNa bAta yaha hai ki yaha jJeyAdhikAra hai aura apanA bhagavAna AtmA bhI eka jJeyapadArtha hai| arasAdi ke samAna usakA svabhAva aliMgagrahaNa bhI hai| jisaprakAra AtmA ko jAnane ke lie usake jJAnasvabhAva ko jAnanA jarUrI hai; usIprakAra usake jJeyasvabhAva ko bhI jAnanA Avazyaka hai| usa bhagavAna AtmA kA grahaNa (jAnanA) kaise hotA hai - yaha jAnanA bhI Avazyaka hai, anivArya hai| AtmA kA grahaNa kaise hotA hai' - yaha jAnane ke sAthasAtha kaise nahIM hotA hai - yaha jAnanA bhI ati Avazyaka hI hai| isa aliMgagrahaNa prakaraNa meM bhagavAna AtmA ke isa jJeyasvabhAva ko hI samajhAyA gayA hai| 'aliMgagrahaNa' pada ke bIsa arthoM kA saMkSipta vivaraNa isaprakAra hai - 1. 'yaha bhagavAna AtmA atIndriya jJAnamaya haiM' - isa artha kI prApti karAnevAle prathama bola meM liMga zabda kA artha indriya aura grahaNa zabda kA artha jAnanA kiyA gayA hai| isaprakAra yaha spaSTa huA ki yaha jJAyaka AtmA indriyoM ke dvArA nahIM jAnatA; isalie aliMgagrahaNa hai, atIndriyajJAnamaya hai| 2. 'yaha bhagavAna AtmA indriya pratyakSa kA viSaya nahIM hai' - isa artha kI prApti karAne Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra vAle dvitIya bola meM bhI yadyapi liMga kA artha indriya aura grahaNa kA artha jAnanA hI kiyA gayA; tathApi yaha kahA gayA hai ki jise indriyoM dvArA nahIM jAnA jA sakatA; vaha AtmA aliMgagrahaNa hai| isaprakAra ukta donoM arthoM meM 'liMga' zabda kA artha indriyA~, 'grahaNa' zabda kA artha jAnanA' aura 'a' kA artha nahIM kiyA gayA hai| isaprakAra na to AtmA indriyoM dvArA sva-para ko jAnane kA kAma karatA hai aura na sva-para dvArA indriyoM ke mAdhyama se jAnane meM hI AtA hai| tAtparya yaha hai ki indriyoM se hamArA koI bhI saMbaMdha nahIM hai, kyoMki na to AtmA unase jAnatA hai aura na unase jAnA jAtA hai| Akhira indriyA~ deha kAhI to aMga haiM aura AtmA deha se bhinna hI hai| 3. 'bhagavAna AtmA indriyapratyakSapUrvaka anumAna kA viSaya nahIM hai' - isa artha kI prApti karAnevAle tIsare bola meM yaha kahA gayA hai ki indriyoM se dikhAI denevAlA aisA koI liMga (cihna) nahIM hai ki jisase AtmA kA anumAna kiyA jA ske| jisaprakAra dhuyeM ko dekhakara agni kA anumAna kiyA jAtA hai, agni ko anumAna jJAna se jAnA jAtA hai; usaprakAra kA aisA koI indriyagamya liMga (cinha) nahIM hai ki jisase anumAna dvArA AtmA ko jAnA jA ske| prathama do bola indriyoM saMbaMdhI the aura yaha tIsarA bola indriya aura anumAna kA mizrita rUpa hai| aba Age ke tIna bola anumAna se saMbaMdhita haiN| 4. yaha AtmA mAtra anumAna se hI jJAta karaneyogya nahIM hai; kyoMki pratyakSAdi pramANoM se bhI jAnA jAtA hai| isaprakAra dUsare ke dvArA mAtra anumAna se hI jisakA grahaNa (jJAna) nahIM hotA, vaha AtmA aliMgagrahaNa hai| 5. AtmA mAtra liMga arthAt anumAna se para ko nahIM jAnatA; isalie AtmA aliMgagrahaNa hai| isase yaha siddha hotA hai ki AtmA mAtra anumAtA nahIM hai, anumAna se hI jAnanevAlA nahIM hai; kyoMki vaha pratyakSAdi pramANoM se bhI para ko jAnatA hai| cauthe aura pA~caveM bola meM mAtra itanA hI antara hai ki cauthe meM kahA gayA hai ki AtmA mAtra anumAna se hI nahIM jAnA jAtA aura pA~caveM bola meM kahA hai ki mAtra anumAna se hI nahIM jaantaa| isaprakAra ye donoM bola vizuddha anumAna saMbaMdhI nAstiparaka-nakArAtmaka (nigeTiva) bola haiM; kyoMki abataka ke sabhI boloM meM yahI batAyA gayA hai ki AtmA kisaprakAra nahIM jAnatA hai aura kisaprakAra nahIM jAnA jAtA hai| isakAraNa abataka ke sabhI pA~ca bola nAstiparaka-nakArAtmaka (nigeTiva) bola haiN| 6.'AtmA pratyakSa jJAtA hai isa artha kI prApti karAnevAle chaThaveM bola meM yaha kahA gayA hai Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 pravacanasAra ki AtmA liMga arthAt indriyoM aura anumAna se nahIM; apitu sva-para padArthoM ko pratyakSa jAnatA hai| AraMbha meM pA~ca bola nAstiparaka-nakArAtmaka (nigeTiva) the; kyoMki unameM yahI kahA gayA thA ki AtmA indriyoM aura anumAna se na to jAnatA hI hai aura na jAnA hI jAtA hai; aba isa chaThaveM bola meM yaha kahA gayA hai ki AtmA pratyakSa jJAtA hai; isaliye yaha astiparakasakArAtmaka (paoNjiTiva) bola hai| abataka ke bola indriya, anumAna aura pratyakSa saMbaMdhI the aura aba Age ke sAtaveM se gyArahaveM bola taka ke pA~ca bola upayoga saMbaMdhI haiN| dhyAna rahe upayoga AtmA kA lakSaNa hai aura AtmA upayogalakSaNa se jAnane meM AnevAlA lakSya hai| isaprakAra AtmA aura upayoga meM lakSya-lakSaNa saMbaMdha hai| AtmA kI pahicAna upayoga lakSaNa se hI hotI hai| 7-9 - sAtaveM bola meM yaha kahA hai ki upayoga lakSaNa liMga dvArA jJeyapadArthoM ko grahaNa nahIM karatA arthAt unakA Alambana nahIM letA; isalie AtmA aliMgagrahaNa hai| tAtparya yaha hai ki AtmA ke bAhya padArthoM ke AlambanavAlA jJAna nahIM hai| AThaveM bola meM yaha kahA gayA hai ki AtmA upayoga lakSaNa liMga ko bAhara se nahIM lAtA aura nauveM bola meM yaha kahA hai ki AtmA ke upayoga lakSaNa liMga kA para ke dvArA haraNa nahIM ho sktaa| isaprakAra bhagavAna AtmA ke upayogalakSaNa ko na to jJeyoM ke AlaMbana kI jarUrata hai, na use bAhara se lAne kI jarUrata hai aura na usake apaharaNa ho jAne ke bhaya se AkrAnta hone kI AvazyakatA hai| 10. 'bhagavAna AtmA zuddhopayogasvabhAvI hai - isa artha ke sUcaka dazaveM bola meM yaha kahA gayA hai ki jisaprakAra sUrya meM malinatA nahIM hai; usIprakAra bhagavAna AtmA ke upayoga lakSaNa meM bhI malinatA nahIM hai, vikAra nahIM hai| candramA meM kalaMka hai, malinatA hai; para sUrya meM kalaMka nahIM hai, malinatA nahIM hai| yahI kAraNa hai ki yahA~ candramA kA udAharaNa na dekara sUrya kA udAharaNa diyA gayA hai| 11. AtmA dravyakarma se asaMyukta haiM' - aise bhAva ko vyakta karanevAle gyArahaveM bola meM kahA gayA hai ki jisake upayoga lakSaNa liMga dvArA paudgalika karmoM kA grahaNa nahIM hai, baMdha nahIM hai; vaha AtmA aliMgagrahaNa hai| upayoga saMbaMdhI 10veM bola meM yaha kahA gayA hai ki bhagavAna AtmA meM malinatA nahIM hai, zubhAzubharUpa bhAvakarma nahIM hai aura 11veM bola meM yaha kahA gayA hai ki vaha dravyakarmoM se asaMyukta Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 341 hai| tAtparya yaha hai ki vaha AtmA zubhAzubhabhAvarUpa bhAvakoM aura jJAnAvaraNAdi dravyakarmoM se rahita zuddhopayogasvabhAvI nirlepa tattva hai| upayogasaMbaMdhI yA lakSya-lakSaNa saMbaMdhI ukta 7veM se 11veM taka ke pA~ca boloM ko lakSyalakSaNa kI mukhyatA se isaprakAra samajha sakate haiM - (1) upayoga nAmaka lakSaNa apane AtmA rUpa lakSya kA Alambana letA hai; ata: use para-padArthoM ke Alambana kI kyA AvazyakatA hai? (2) upayoga lakSaNa apane lakSya AtmA meM se hI AtA hai; ata: use para-padArthoM meM se Ane kI kyA AvazyakatA hai ? (3) upayoga lakSaNa apane lakSya AtmA ke Azraya meM hI rahatA hai; isalie usakA apaharaNa kauna kara sakatA hai ? (4) upayoga lakSaNa apane lakSya AtmA meM hI ekAgra hotA hai, parapadArthoM meM ekAgra nahIM hotA; isakAraNa usameM malinatA bhI kyoM ho? (5) upayoga lakSaNa apane lakSya AtmA ko hI grahaNa karatA hai, para-padArthoM ko grahaNa nahIM karatA; ata: vaha para se saMyukta bhI kyoM ho? tAtparya yaha hai ki upayoga nAmaka lakSaNa na to para kA Alambana letA hai, na para meM se AtA hai, na para ke dvArA apahRta hotA hai; na vaha malina hotA hai aura na vaha para se saMyukta hI hotA hai| 12-13 - 'AtmA viSayoM kA upabhoktA nahIM hai' - isa artha meM prApta karAnevAle 12bola meM yaha kahA gayA hai ki jisake liMga arthAt indriyoM ke dvArA viSayoM kA grahaNa arthAt upabhoga nahIM hai; vaha AtmA aliMgagrahaNa hai| ___ 'AtmA mAtA ke raja aura pitA ke vIrya ke anusAra honevAlA nahIM haiM' - isa artha kI prApti karAnevAle 13veM bola meM yaha kahA gayA hai ki jisa AtmA ke liMga arthAt mana athavA indriyAdi lakSaNoM ke dvArA grahaNa arthAt jIvatva dhAraNa kiye rahanA nahIM hai; vaha AtmA aliMgagrahaNa hai| upabhogasaMbaMdhI ukta donoM boloM kA niSkarSa yaha hai ki AtmA paMcendriya ke bhogoM kA bhoktA nahIM hai aura sparzana indriya ke bhoga se mile hue raja aura vIrya kI racanA bhI nahIM hai kyoMki raja aura vIrya ke sammizraNa kA phala to deha kI racanA hai aura AtmA to deha se pUrNata: bhinna hI hai| 14-15 - mehanAkAra aura amehanAkAra saMbaMdhI ina boloM meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 pravacanasAra AtmA na to laukika sAdhanamAtra hai aura na pAkhaNDiyoM ke prasiddha sAdhanarUpa AkAravAlA hai, lokavyAptivAlA hai| liMga arthAt mehanAkAra kA grahaNa jisake nahIM hai, vaha aliMgagrahaNa hai| puruSa kI guptendriya (liMga-jananendriya) ko mehana kahate haiM aura usake AkAra ke samAna hai AkAra jisakA, use mehanAkAra kahate haiN| aisA mehanAkAra jisake nahIM hai, vaha AtmA aliMgagrahaNa hai| putrAdi kI utpatti ke sAdhana ko laukika sAdhana kahate haiN| jisaprakAra mehanAkAra arthAt liMgAkAra putrAdi kI utpatti kA sAdhanamAtra hai; usaprakAra laukika sAdhanamAtra AtmA nahIM hai| dekho, dhyAna se dekhane kI bAta yaha hai ki yahA~ liMga kA artha mehanAkAra aura amehanAkAra - donoM kiyA hai| puruSa kI guptendriya ke AkAra ko mehanAkAra kahate haiM aura lokavyApI AkAra ko amehanAkAra kahate haiN| yaha bhagavAna AtmA kevalI samudghAta ke kAla ko chor3akara zeSa kAla meM lokavyApI AkAravAlA bhI nahIM hai; kyoMki saMsArAvasthA meM to yaha prApta deha ke AkAra meM rahatA hai aura siddhAvasthA meM kiMcitnyUna antima dehAkAra rahatA hai| isaprakAra yaha AtmA amehanAkAra bhI nahIM hai| isaprakAra mehanAkAra nahIM hai; isalie bhI aliMgagrahaNa hai aura amehanAkAra nahIM hai; isalie bhI aliMgagrahaNa hai| 16. isa solahaveM bola kA sIdhA-sAdA artha yaha hai ki yaha bhagavAna AtmA dravya aura bhAva se na to strI hai, na puruSa hai aura na napuMsaka hai; tInoM liMgoM se rahita hai, tInoM liMgoM ko grahaNa nahIM karatA; isalie aliMgagrahaNa hai| dravyapuruSAdi ko AtmA mAnanA jar3a ko AtmA mAnanA hai aura bhAvapuruSAdi ko AtmA mAnanA pApatattva ko, Asravatattva ko AtmA (jIvatattva) mAnanA hai| 17. dharmacinhoM ko bhI liMga kahate haiN| jaise muniliMga, grahasthaliMgAdi / jisa AtmA ke ina dharmacinhoM arthAt liMgoM kA abhAva hai, vaha AtmA aliMgagrahaNa hai| isaprakAra isa AtmA ke bahiraMga yatiliMga kA abhAva hai; isakAraNa aliMgagrahaNa hai| liMga zabda ke loka meM prasiddha artha do haiM - 1. veda aura 2. bheSa | strIliMga, pulliMga aura napuMsakaliMga - ye tIna liMga veda haiM aura munibheSa Adi bheSa haiN| 16veM bola meM vedarUpa liMgoM kI bAta hai aura 17veM bola meM dharmacinha saMbaMdhI bheSa kI bAta hai| ina donoM ke dvArA bhI AtmA kA grahaNa nahIM hotA; ata: vaha donoM apekSA aliMgagrahaNa hai| aliMgagrahaNa saMbaMdhI ukta sampUrNa prakaraNa meM guNa, paryAya aura dravyasaMbaMdhI 18vA~, 19vA~ Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra aura 20vA~ bola sarvAdhika mahattvapUrNa bola haiN| ina boloM meM bhagavAna AtmA ko guNavizeSa se AliMgita na honevAlA zuddhadravya, paryAyavizeSa se AliMgita na honevAlA zuddhadravya aura sAmAnyadravya se AliMgita na honevAlI zuddhaparyAya kahA gayA hai; kyoMki aliMgagrahaNa AtmA ke na to liMga arthAt guNa, grahaNa arthAt arthAvabodha hai; na liMga arthAt paryAya, grahaNa arthAt arthAvabodha vizeSa hai aura na liMga arthAt pratyabhijJAna kA kAraNa dravya aura grahaNa arthAt arthAvabodha sAmAnya hai| 343 tAtparya yaha hai ki bhagavAna AtmA ke na to arthAvabodha rUpa guNa hai, na arthAvabodha vizeSarUpa paryAya hai aura na pratyabhijJAna kA kAraNabhUta arthAvabodha dravyasAmAnya hai| dhyAna rahe yahA~ liMga zabda ke dravya, guNa aura paryAya ye tIna artha kiye gaye haiM / dravya ko bhI liMga zabda se kahA, guNa ko bhI liMga zabda se kahA aura paryAya ko bhI liMga zabda se hI kahA gayA hai / grahaNa kA artha guNa ke saMdarbha meM arthAvabodha, paryAya ke saMdarbha meM arthAvabodha vizeSa aura dravya ke saMdarbha meM arthAvabodha sAmAnya kiyA gayA hai| ukta tInoM boloM ke mAdhyama se AcAryadeva yaha kahanA cAhate haiM ki paramapavitraparyAya sahita bhagavAna AtmA na to guNabhedarUpa hai, na paryAyabhedarUpa hai aura na dravyasaMbaMdhI vikalparUpa hI hai| tAtparya yaha hai ki vaha to samasta vizeSoM ke vikalpoM se rahita nirvikalpa sAmAnyarUpa mahAtattva hai; kyoMki yahA~ atyanta spaSTa zabdoM meM kahA gayA hai ki vaha aliMgagrahaNa bhagavAna AtmA na guNavizeSa se AliMgita hai, na paryAya vizeSa se AliMgita hai aura na sAmAnya dravya se AliMgita hai; vaha to zuddhadravya aura zuddhaparyAyarUpa hai| bhagavAna AtmA meM anaMta guNa haiM, vaha anaMta guNoM kA akhaNDa piNDa hai; vaha mAtra arthAvabodha arthAt jJAnaguNa mAtra nahIM hai| mAtra jJAnaguNa ko lenA guNavizeSa ko lenA hai| yahA~ aliMgagrahaNa AtmA meM guNoM kA niSedha nahIM, guNavizeSa kA niSedha hai / isIprakAra paryAya ke saMdarbha meM samajhanA caahie| aliMgagrahaNa bhagavAna AtmA paryAyoM ke akhaNDa pravAharUpa to hai, para eka-eka paryAya rUpa nahIM hai| isaprakAra dRSTi kA viSayabhUta AtmA anaMta guNoM kA akhaNDa piNDa to hai, para vizeSaguNarUpa nahIM hai, guNabhedarUpa nahIM hai; anAdi anaMta anaMta paryAyoM ke akhaNDa pravAharUpa to hai, para kSaNavartI vizeSa paryAyarUpa nahIM hai; paryAya bhedarUpa nahIM hai / isIprakAra yaha bhagavAna AtmA anAdi anaMta, asaMkhyAtapradezI, anaMta guNAtmaka dravyarUpa to hai, para dravyasaMbaMdhI vikalparUpa nahIM hai; nirvikalpa zuddhaparyAya rUpa hai / isaprakAra yaha AtmA dravya Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 pravacanasAra guNa-paryAyamaya hokara bhI inake bhedarUpa nahIM hai, vikalparUpa nahIM hai| yahA~ dravya, guNa aura paryAya ko nirapekSa siddha karanA hai| unheM apane astitva ke lie dUsare kI apekSA nahIM hai| ve eka-dUsare ko sparza nahIM karate - isakA aura kyA artha ho sakatA hai ? ukta 20 boloM ke mAdhyama se bhagavAna AtmA ke aliMgagrahaNa svarUpa ko spaSTa kiyA gayA hai| ye arasAdi aura aliMgagrahaNa bhAva bhagavAna AtmA ke jJeyasvabhAva haiN| jJAnasvabhAva ke samAna hI AtmA ke jJeyasvabhAva ko jAnanA bhI Avazyaka hai| jJeyasvabhAva aura jJAnasvabhAva - donoM ke spaSTa hone para hI bhagavAna AtmA kA svarUpa spaSTa hotA hai||172|| vigata 172vIM gAthA meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki AtmA arasa hai, arUpa hai, agaMdha hai aura asparza hai; ata: aba yaha prazna upasthita hotA hai ki arUpI AtmA kArUpI paudgalika atha kathamamUrtasyAtmana: snigdharUkSatvAbhAvAdbandho bhavatIti pUrvapakSayati / athaivamamUrtasyApyAtmano bandho bhavatIti siddhAntayati - mutto rUvAdiguNo bajjhadi phAsehiM annnnmnnnnehiN| tavikrIdo appA bajjhadi kidha poggalaM kamma / / 17 / / rUvAdiehiM rahido pecchadi jANAdi rUvamAdINi / davvANi guNe ya jadhA taha baMdho teNa jANIhi / / 174 / / mUrto rUpAdiguNo badhyate sprshernyonyaiH| tadviparIta AtmA badhnAti kathaM paudgalaM karma / / 173 / / rUpAdikai rahitaH pazyati jAnAti rUpAdIni / dravyANi guNAMzca yathA tathA bandhastena jAnIhi / / 174 / / mUrtayohi tAvatpudgalayo rUpAdiguNayuktatvena yathoditasnigdharUkSatvasparzavizeSAdanyonyabandho'vadhAryate eva / Atmakarmapudgalayostu sa kathamavadhAryate, mUrtasya karmapudgalasya rUpAdikarmoM ke sAtha baMdha kaise ho sakatA hai ? AgAmI 173-174vIM gAthAoM meM ukta prazna ko upasthita kara usakA samAdhAna prastuta kiyA gayA hai| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) mUrta pudgala baMdhe nita sparza guNa ke yoga se| amUrta Atama mUrta pudgala karma bA~dhe kistrh||173|| jisataraha rUpAdi virahita jIva jAne mUrta ko| Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 345 basa usataraha hI jIva bA~dhe mUrta pudgalakarma ko||174|| mUrta pudgala to rUpAdiguNoM se yukta hone se sparzaguNa ke dvArA paraspara baMdhana ko prApta hote haiM; kintu usase viparIta amUrta AtmA paudgalika karmoM ko kisaprakAra bAMdhatA hai? jisaprakAra rUpAdi guNoM se rahita jIva rUpI dravyoM aura unake guNoM ko dekhatA-jAnatA hai; usIprakAra arUpI kA rUpI ke sAtha baMdha jaano| A. amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM ina gAthAoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM "rUpAdi guNoM se yukta hone se mUrta pudgala dravya to snigdha-rUkSatva rUpa baMdha yogya sparzavizeSa ke kAraNa paraspara baMdhate haiM, baMdhana ko prApta hote haiM - yaha bAta to samajha meM AtI hai; kintu AtmA aura pudgala paraspara baMdhana ko prApta hote haiM - yaha kaise mAnA jA sakatA hai ? guNayuktatvena yathoditasnigdharUkSatvasparzavizeSasabhave'pyamUrtasyAtmanorUpAdiguNayuktatvAbhAvena yathoditasnigdharUkSatvasparzavizeSAsaMbhAvanayA caikAGgavikalatvAt / / 173 / / yena prakAreNa rUpAdirahito rUpINi dravyANi tadguNAMzca pazyati jAnAti ca, tenaiva prakAreNa rUpAdirahito rUpibhiH karmapudgalaiH kila badhyate, anyathA kathamamUrto mUrta pazyati jAnAti cetyatrApi paryanuyogasyAnivAryatvAt / na caitadatyantadurghaTatvAddASTantikIkRtaM, kintu dRssttaantdvaarennaabaalgopaalprkttitm| ___ tathA hi - yathA bAlakasya gopAlakasya vA pRthagavasthitaM mRbalIva balIva vA pazyato jAnatazcana balIvana sahAsti saMbaMdhaH, viSayabhAvAvasthitabalIvardanimittopayogAdhirUDhavabalIrdAkAradarzanajJAnasaMbaMdho balIvardasaMbaMdhavyavahArasAdhakastvastyeva / yadyapi mUrtakarmapudgala meM rUpAdiguNa pAye jAte haiM; isakAraNa unameM yathAyogya snigdharUkSatva sparzavizeSa hote haiM; tathApi amUrta AtmA meM rUpAdi guNoM kA abhAva hone ke kAraNa AtmA meM yathocita snigdha-rUkSatvarUpasparzavizeSa asaMbhava hone se eka aMga kI vikalatA hai| ata: jIva aura paudgalika karmoM kA paraspara baMdha kaise ho sakatA hai ? tAtparya yaha hai ki paraspara baMdhanevAle donoMdravyoM meM yathocita snigdha-rUkSatva vizeSa sparza guNa honA cAhie, tabhI baMdha ho sakatA hai| AtmA meM sparza guNa kA abhAva hai - isakAraNa eka aMga kI vikalatA hai; ata: AtmA kA karmoM se baMdhanA saMbhava nahIM hai| yaha ziSya kI zaMkA hai; jisakA samAdhAna AcAryadeva isaprakAra karate haiM - jisaprakAra rUpAdi guNoM se rahita jIva, rUpI dravyoM ko tathA unake guNoM ko dekhatA Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 pravacanasAra jAnatA hai; usIprakAra rUpAdi rahita jIva, karma pudgaloM ke sAtha baMdhatA hai / yadi aisA na ho to dekhane-jAnane ke saMbaMdha meM bhI yaha prazna anivArya ho jAtA hai ki amUrta, mUrta ko kaise jAna sakatA hai ? yaha bAta atyanta durghaTa hai; isalie ise dAnta rUpa banAyA hai - yaha bAta bhI nahIM hai| yaha bAta AbAla - gopAla sabhI kI samajha meM A jAya, isalie ise dRSTAnta dvArA samajhAyA gayA hai| jisaprakAra bAlaka athavA vRddha yA gvAle kA, usase pRthak rahanevAle miTTI ke baila athavA vAstavika baila ko dekhane-jAnane para bhI baila ke sAtha koI saMbaMdha nahIM hai; tathApi viSayarUpa (jJeyarUpa) rahanevAlA baila jisakA nimitta hai; aise upayogArUDha vRSabhAkAra jJAnadarzana ke sAtha kA saMbaMdha baila ke sAtha ke saMbaMdharUpa vyavahAra kA sAdhaka avazya hai / tathA kilAtmano nIrUpatvena sparzazUnyatvAnna karmapudgalaiH sahAsti saMbaMdha:, ekAvagAhabhAvAvasthitakarmapudgalanimittopayogAdhirUDharAgadveSAdibhAvasaMbaMdha: karmapudgalabandhavyavahArasAdhakastvastyeva / / 174 / / isIprakAra arUpitva ke kAraNa AtmA sparza zUnya hai; isalie usakA karma - pudgaloM ke sAtha saMbaMdha nahIM haiM; tathApi ekAvagAharUpa se rahanevAle karmapudgala jisake nimitta haiM - aise upayogArUDha rAga-dveSAdi bhAvoM ke sAtha kA saMbaMdha karmapudgaloM ke sAtha ke baMdharUpa vyavahAra kA sAdhaka avazya hai / " 'bAla' zabda ke bAlaka, mUrkha, anajAna Adi aneka artha hote haiM aura gopAla ke gvAlA, vRddha, bhagavAna Adi aneka artha hote haiM / isaprakAra AbAla-gopAla zabda ke artha bhI bAlaka se vRddhata, ajJAnI se bhagavAna taka aura bAlaka va gvAle jaise sthUla buddhivAle loga ho sakatA hai| gvAle ko loka meM atyanta sthUla buddhivAlA mAnA jAtA hai; isakAraNa yahA~ yaha kahA gayA hai ki bAlaka aura gvAle jaise sthUlabuddhi vAloM kI bhI samajha meM A jAve, isalie dRSTAnta dvArA samajhAyA gayA hai| isIprakAra bAlaka vRddha taka arthAt sabhI loga aura ajAna se bhagavAna ke samAna buddhimAna taka sabhI jIva sahajabhAva se samajha sakeM - isakAraNa dRSTAnta se samajhAyA gayA AcArya jayasena ina gAthAoM ke bhAva ko nayavibhAga se mukta jIva, bhedajJAna rahita ajJAnI jIva aura bhedajJAnI jIva ko AdhAra banAkara samajhAte haiM; jo mUlata: paThanIya hai| ukta sampUrNa vivecana kA sAra yaha hai ki baMdha ke saMbaMdha meM zAstroM kA kathana yaha hai ki do dravyoM ke bIca baMdha kA kAraNa snigdhatA aura rUkSatA hai, jo sparza guNarUpa hone se ekamAtra Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 347 pudgaladravya meM pAI jAtI haiM; ataH vividha pudgala paramANuoM kA skaMdharUpa baMdha to saMbhava hai; para arUpI hone se AtmA meM sparza guNa kA abhAva hai; isakAraNa usameM snigdhatA aura rUkSatA bhI saMbhava nahIM hai| aisI sthiti meM AtmA ke sAtha paudgalika karmoM kA baMdha kaise ho sakatA hai ? ___ ukta zaMkA kA samAdhAna karate hue yahA~ yaha kahA gayA hai ki jisaprakAra amUrta AtmA mUrta pudgala ko dekhatA-jAnatA hai; usIprakAra yaha amUrta AtmA mUrta paudgalika karmoM se baMdhatA bhI hai| tAtparya yaha hai ki nizcayanaya se na to paugalika karmoM ko dekhatA-jAnatA hai aura na unase baMdhatA hI hai; kintu jisaprakAra vyavahAranaya se paugalika karmoM ko dekhatA-jAnatA hai; usIprakAra unase baMdhatA bhI hai| vyavahAranaya se yahA~ AcAryadeva kaha rahe haiM ki AtmA kA rUpI padArthoM ko dekhanAjAnanA durghaTa bhI nahIM hai; kyoMki para ko dekhanA-jAnanA to nirantara ho hI rahA hai| AtmA para ko dekhatA-jAnatA hai - yaha bAta to jagaprasiddha hai| udAharaNa bhI usI ko banAyA jAtA hai,jo prativAdI ko bhI svIkAra ho| jo bAta sampUrNa jagata ko svIkAra hotI hai, vaha bAta to vAdI-prativAdI - donoM ko svIkAra hotI hI hai| isa bAta ko yahA~ miTTI ke baila aura use jAnane vAle bAlaka ke udAharaNa ke mAdhyama se samajhAyA gayA hai| yadyapi bAlaka aura miTTI ke baila ke bIca atyantAbhAva kI vajra kI dIvAla hai; kyoMki ve bhinna-bhinna padArtha haiM aura bhinna-bhinna padArthoM ke bIca atyantAbhAva hotA hai; tathApi bAlaka usa miTTI ke baila ko jAnatA-dekhatA to hai hii| vaha bAlaka ukta baila ko dekhakara usa para rIjhatA hai, use apanA mAnatA hai, usase rAga karatA hai| yadi koI vyakti usako mAre, pITe, tor3e to vaha du:khI hotA hai; tor3a-phor3a karanevAle se dveSa karatA hai| isaprakAra ukta apanApana va rAga-dveSa ke kAraNa vaha bAlaka svayaM hI du:khI hotA hai aura baMdhana ko prApta hotA hai| isIprakAra yaha AtmA para-padArthoM ko dekhatA-jAnatA huA, unameM apanApana karatA hai, unase rAga-dveSa karatA hai aura svayaM hI baMdha ko prApta hotA hai| yadyapi bAlaka kA, jAnane meM AnevAle miTTI ke baila se pAramArthika saMbaMdha nahIM hai; tathApi jJeyarUpa baila ke nimitta se usake jJAna meM bhI eka baila bana gayA hai, baila kA AkAra bana gayA hai; usake sAtha bAlaka kA saMbaMdha hai; kyoMki vaha usake jJAna kI racanA hai; ata: jJAnAkAra hai| vaha saMbaMdha usake nimittarUpa baila ke sAtha ke saMbaMdha ke vyavahAra ko batAtA hai| Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 pravacanasAra isIprakAra yadyapi AtmA ke jAnane meM AnevAle karmapudgaloM ke sAtha AtmA kA pAramArthika saMbaMdha nahIM hai; tathApi eka kSetrAvagAha rahanevAle karmapudgala jisake nimitta haiM aise upayoga meM AnevAle rAga-dveSa bhAvoM ke sAtha kA saMbaMdha karmapudgaloM ke sAtha ke baMdharUpa vyavahAra ko batAtA avazya hai| tAtparya yaha hai ki paraspara atyanta bhinna-bhinna dravyoM meM jisa prakAra vyavahAra se jJeyajJAyaka saMbaMdha pAyA jAtA hai; usIprakAra unameM vyavahAra se baMdha-baMdhaka bhAva bhI pAyA jAtA hai / / 173 - 174 // isaprakAra vigata gAthAoM meM jIva aura paudgalika karmoM ke baMdhana kA svarUpa sodAharaNa spaSTa karake aba bhAvabaMdha aura dravyabaMdha kA svarUpa spaSTa karate haiN| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra haiatha bhAvabandhasvarUpaM jJApayati / atha bhAvabandhayuktiM dravyabandhasvarUpaM prajJApayati - uvaogamao jIvo mujjhadi rajjedi vA padussedi / pappA vividhe visaye jo hi puNo tehiM so bandho / / 175 / / bhAveNa jeNa jIvo pecchadi jANAdi AgadaM visaye / rajjadi teNeva puNo bajjhadi kamma tti uvadeso / / 176 / / upayogamayo jIvo muhyati rajyati vA pradveSTi / prApya vividhAn viSayAn yo hi punastaiH sa bandhaH / / 175 / / bhAvena yena jIvaH pazyati jAnAtyAgataM viSaye / jya tenaiva punarbadhyate krmetyupdeshH||176|| ayamAtmA sarva eva tAvatsavikalpanirvikalpaparicchedAtmakatvAdupayogamayaH / tatra yo hi nAma nAnAkArAn paricchedyAnarthAnAsAdya mohaM vA rAgaM vA dveSaM vA samupaiti sa nAma tai: parapratyayairapi moharAgadveSairuparaktAtmasvabhAvatvAnnIlapItaraktopAzrayapratyayanIlapItaraktatvairuparaktasvabhAvaH sphaTikamaNiriva svayameka eva tadbhAvadvitIyatvAdbandho bhavati / / 175 / / ( harigIta ) prApta kara upayogamaya jiya viSaya vividha prakAra ke / ruSa-tuSTa hokara mugdha hokara vividhavidha baMdhana kare / / 175 // jisa bhAva se Agata viSaya ko dekhe-jAne jIva yaha / usI se anurakta ho jiya vividhavidha baMdhana kare || 176 || upayogamayI jo jIva vividha viSayoM ko prApta karake moha karatA hai, rAga karatA hai aura dveSa karatA hai; vaha jIva una moha-rAga-dveSa ke dvArA saMbaMdharUpa hotA hai, baMdhana ko prApta hotA hai| Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 349 jIva viSayAgata padArthoM ko jisa bhAva se dekhatA-jAnatA hai; usIbhAva se uparakta hotA hai aura usIbhAva se karma bA~dhatA hai-aisA upadeza hai| ina gAthAoM ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "savikalpa (jJAna) aura nirvikalpa (darzana) pratibhAsasvarUpahone se yaha AtmA pUrNataH upayogamaya hai| kAle, pIle yA lAla pAtra meM rakhe huye sphaTika maNi ke kAlepana, pIlepana aura lalAI se uparakta svabhAvavAlA sphaTikamaNi jisaprakAra svayaM akelA hI tadrUpa pariNamita hotA hai; usIprakAra yaha AtmA vividhAkAra pratibhAsita honevAle padArthoM ko prApta karake moha-rAga-dveSa karatA hai aura moha-rAga-dveSa kedvArA uparakta (vikArI) AtmasvabhAvavAlA hone se svayaM akelA hI baMdharUpa hai; kyoMki moha-rAga-dveSabhAva hI isake dvitIya hai| ___ ayamAtmA sAkAranirAkAraparicchedAtmakatvAtparicchedyatAmApadyamAnamarthajAtaM yenaiva moharUpeNa rAgarUpeNa dveSarUpeNa vAbhAvena pazyati jAnAti ca tenaivoparajyata eva / yo'yamuparAga: sa khalu snigdharukSatvasthAnIyo bhaavbndhH| atha punastenaiva paudgalikaM karma badhyata eva, ityessbhaavbndhprtyyodrvybndhH||176|| ___ sAkAra (jJAna) aura nirAkAra (darzana) pratibhAsasvarUpa hone se yaha AtmA pratibhAsita hone yogya padArtha samUha ko jisa moha-rAga-dveSarUpa bhAva ko dekhatA-jAnatA hai; usI se uparakta hotA hai| jo yaha uparAga (vikAra) hai, vaha snigdha-rUkSatva sthAnIya bhAvabaMdha hai aura usI se paudgalika karma baMdhate haiM / isaprakAra yaha bhAvabaMdha nimittaka dravyabaMdha hai|" ___baMdha ke hone ke lie do padArthoM kA honA jarUrI hai; kyoMki akele eka padArtha meM baMdha kaise ho sakatA hai ? isaliye yahA~ yaha kahA gayA hai ki AtmA ke baMdha meM AtmA eka aura moharAga-dveSa dUsare - isaprakAra AtmA aura moha-rAga-dveSa ina do meM baMdha huA hai| yahA~ tattvapradIpikA TIkA meM sphaTika maNi kA udAharaNa dekara yaha siddha kiyA gayA hai ki jisaprakAra atyanta svacchasvabhAvI sphaTika maNi kAle, pIle aura lAla pAtra ke saMyoga se svayaM akelA hI kAlA, pIlA aura lAla ho jAtA hai; usIprakAra yaha AtmA vibhinna padArthoM ko jJeyarUpa se prAptakara, jAnakara, unameM apanApana karatA hai, unase rAga-dveSa karatA hai to una moha-rAga-dveSa se uparakta hone se svayaM akelA hI baMdharUpa ho jAtA hai| yahA~ yaha prazna saMbhava hai ki kisI vastu kA baMdha kisI dUsarI vastu se hI saMbhava hai, akele eka meM baMdhana kaise ho sakatA hai ? isa prazna ke uttara meM yaha kahA gayA hai ki yahA~ AtmA akelA kahA~ hai, sAtha meM jJeyoM Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 pravacanasAra ke lakSya se AtmA meM utpanna honevAle moha-rAga-dveSa bhI to haiN| isalie yaha bhAvabaMdha eka AtmA aura dUsare moha-rAga-dveSa ke bIca honevAlA baMdha hai / isa bhAvabaMdha meM karmodaya udayarUpa se aura ve jJeyapadArtha jJeyarUpa se nimittamAtra haiN| inhoMne AtmA meM kucha bhI nahIM kiyA hai; kyoMki inameM aura AtmA ke bIca meM to atyantAbhAva kI vajra kI dIvAla hai / karmoM ke udayakAla meM jJeyoM ke lakSya se yaha AtmA svayaM hI moha aura rAga-dveSarUpa pariNamA hai| yadyapi yaha moha-rAga-dveSabhAva AtmA kI hI vikArI paryAyeM haiM; kintu dukha kA kAraNa hone se AtmA kI maryAdA ke bAhara hai, isalie dvitIya haiN| yahA~ eka prazna saMbhava hai ki yadi rAga-dveSa-moha dvitIya haiM to phira 'akelA hI baMdharUpa ho jAtA hai' - aisA kyoM likhA hai ? uttara : paradravya ke sAtha ke baMdha ke niSedha ke lie aisA likhA gayA hai| atha pudgalajIvatadubhayabandhasvarUpaM jJApayati / atha dravyabandhasya bhAvabandhahetukatvamujjIvayati - - phAsehiM poggalANaM baMdho jIvassa rAgamAdIhiM / aNNoNNamavagAho poggalajIvappago bhaNido / / 177 / / sapadeso so appA tesu padesesu poggalA kAyA / pavisaMti jahAjoggaM ciTThati hi jaMti bajjhaMti / / 178 / / sparzaiH pudgalAnAM bandho jIvasya rAgAdibhiH / anyonyamavagAhaH pudgalajIvAtmako bhaNita: / / 177 / / AtmA meM to eka bhAvabaMdha hI hai| naye dravyakarmoM kA baMdha to purAne dravyakarmoM ke sAtha snigdhatA-rUkSatA ke AdhAra para hotA hai / vastusthiti yaha hai ki isI bhAvabaMdha kA ti pAkara navIna dravyakarma pUrva dravyakarmoM ke sAtha snigdhatA aura rUkSatA ke AdhAra para baMdhana ko prApta hote haiN| sAtha hI una dravyakarmoM ke pradeza AtmapradezoM ke sAtha ekakSetrAvagAha rUpa se ba~dhate haiM, prakRtirUpa pariNamate haiM, sthiti ke anusAra Thaharate haiM aura kAla pAkara phala dekara cale jAte haiN| isaprakAra yahA~ pradezabaMdha, prakRtibaMdha, sthitibaMdha aura anubhAgabaMdha - ye cAroM hI baMdha ghaTita ho jAte haiM / isaprakAra yaha sunizcita hI hai ki dravyakarma aura bhAvakarma meM paraspara nimitta - naimittika saMbaMdha hai, kartA-karma saMbaMdha nahIM aura AtmA va dravyakarmoM meM mAtra ekakSetrAvagAha saMbaMdha hI hai / / 175-176 / / vigata gAthAoM meM yaha kahA gayA hai ki yaha jAnane-dekhanevAlA AtmA jJeyarUpa viSayoM ko Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 351 prApta karake moha-rAga-dveSarUpa pariNamana karatA hai| usake ye moha-rAga-dveSAdi bhAva hI bhAvabaMdha haiM aura unake nimitta se dravyakarma kA baMdha hotA hai| __ aba AgAmI gAthAoM meM dravyabaMdha aura bhAvabaMdha kA svarUpa spaSTa kara yaha batA rahe haiM ki dravyabaMdha kA hetu bhAvabaMdha hI hai| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) sparza se pudgala baMdhe ara jiya baMdhe rAgAdi se| jIva-padagala baMdhe nita hI paraspara avagAha se ||177|| AtamA sapradeza hai una pradezoM meM pudglaa| paraviSTa hoM ara baMdhe ara ve yathAyogya rahA kreN||178|| sapradezaH sa AtmA teSu pradezeSu pudgalA: kaayaaH| pravizanti yathAyogyaM tiSThanti ca yAnti ba 6 ya = ta / / 1 7 8 / / yastAvadatra karmaNAM snigdharUkSatvasparzavizeSairekatvapariNAma:sa kevlpudglbndhH| yastu jIvasyaupAdhikamoharAdveSaparyAyairekatvapariNAma: sa kevalajIvabandhaH / yaH puna: jIvakarmapudgalayo: parasparapariNAmanimittamAtratvena viziSTataraH parasparamavagAhaH sa tadubhayabandhaH / / 177 / / ayamAtmAlokAkAzatulyAsaMkhyeyapradezatvAtsapradezaH / atha teSu tasya pradezeSukAyavAGmanovargaNAlambana: parispando yathA bhavati tathA karmapudgalakAyA: svayameva parispandavanta: pravizantyapi tiSThantyapigacchantyapica / asti cejjIvasya moharAgadveSarUpobhAvo badhyate'pi c| tato'vadhAryate dravyabandhasya bhAvabandho hetuH / / 178 / / sparzoM se padagala kA baMdha, rAgAdi se jIva kA baMdha aura paraspara avagAha ko pudgalajIvAtmaka ubhayabaMdha kahA gayA hai| AtmA sapradezI hai aura una pradezoM meM pudgala samUha praveza karate haiM aura yathAyogya rahate haiM aura baMdhate haiN| ina gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacaMdra isaprakAra spaSTa karate "snigdha-rUkSatva sparzavizeSoM ke sAtha karmoM kA ekatva pariNAma kevala pudgalabaMdha hai aura moha-rAga-dveSarUpa aupAdhikabhAvoM ke sAtha jIva kAekatva pariNAma kevala jIvabaMdha hai| jIva aura karmapudgala ke paraspara pariNAma ke nimittamAtra se jo jIva aura pudgala kA viziSTatara paraspara avagAha hai, vaha ubhayabaMdha arthAt pudgalajIvAtmaka baMdha hai| Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 pravacanasAra ___ lokAkAza tulya asaMkhyAta pradezI hone se yaha AtmA sapradeza hai| AtmA ke asaMkhyAta pradezoM meM kAyavargaNA, vacanavargaNA aura manovargaNA ke AlaMbanavAlA parispanda (kaMpana) jisaprakAra hotA hai; usIprakAra se karmapudgala ke samUha svayameva kaMpana karate hue praveza karate haiM, rahate haiM aura jAte bhI haiM tathA yadijIva ke moha-rAga-dveSarUpabhAva hoM to baMdhate bhI haiN| isalie nizcita hotA hai ki dravyabaMdha kA hetu bhAvabaMdha hai|" AcArya jayasena ina gAthAoM ke bhAva ko mUlata: to tattvapradIpikA ke samAna hI spaSTa karate haiM; kintu dUsarA artha karate hue kahate haiM ki praveza karate haiM arthAt pradezabaMdha, Thaharate haiM arthAt sthitibaMdha, phala dekara cale jAte haiM arthAt anubhAgabaMdha aura baMdhate haiM arthAt prakRtibaMdha - isaprakAra ina gAthAoM meM cAroM baMdhoM kI carcA A gaI hai| ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki purAne paudgalika dravyakarmoM ke sAtha naye paudgalika dravyakarmoM kA baMdhana niyamAnusAra hotA hai| jinAgama meM skaMdharUpa baMdha ke kucha niyama haiN| snigdha atha dravyabandhahetutvena rAgapariNAmamAtrasya bhAvabandhasya nizcayabandhatvaM sAdhayati - ratto baMdhadi kammaM maccadi kammehiM raagrhidppaa| eso baMdhasamAso jIvANaM jANa nnicchydo||179|| rakto badhnAti karma mucyate karmabhyAM raagrhitaatmaa| eSa bandha samAso jIvAnAM jAnIhi nizcayataH / / 179 / / aura rUkSa meM baMdha hotA hai, do guNa adhika hoM to baMdha hotA hai, jaghanyaguNoM meM baMdha nahIM hotA Adi niyamoM ke anusAra honevAlA baMdha sparza rahita jIva aura pudgala meM kaise ho sakatA hai ? ___ yahI kAraNa hai ki yahA~ kahA hai ki naye dravyabaMdha kA baMdha purAne dravyabaMdha ke sAtha hotA hai aura jIva ke sAtha moha-rAga-dveSAdi bhAvabaMdha hotA hai| bhAvakarma aura dravyakarmoM kA paraspara nimitta-naimittika saMbaMdha hai, kartA-karma saMbaMdha nhiiN| dravyakarmoM kA jIvakesAtha jo ekakSetrAvagAha saMbaMdha hotA hai, use yahA~ viziSTatara vizeSaNa se saMbodhita kiyA gayA hai| viziSTatara zabda ke mAdhyama se AcArya yaha kahanA cAhate haiM ki rAgI jIva aura pudgala karma ke bIca nizcaya se to koI saMbaMdha hai hI nahIM: para jo ekakSetrAvagAha saMbaMdha hai; vaha bhI vizeSa prakAra kA hai kyoMki ekakSetrAvagAha to dharmAdi dravyoM ke sAtha bhI hai; vaha vaisA nahIM, jaisA jIva aura dravyakarmoM meM hai| dharmAdi dravyoM ke sAtha jo ekakSetrAvagAha saMbaMdha hai, usameM karmodayAdi kA nimitta nahIM hai, koI baMdhana nahIM hai; kintu dravyakarma aura dehAdi nokarma ke sAtha honevAle ekakSetrAvagAha meM karmodaya nimitta haiM aura sunizcita samaya ke lie eka kSetra meM rahanerUpa baMdhana hai||177-178|| Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 353 vigata gAthAoM meM dravyabaMdha aura bhAvabaMdha kA svarUpa spaSTa kara yaha batA diyA hai ki dravyabaMdha kA hetu bhAvabaMdha hai| aba isa 179vIM gAthA meM yaha spaSTa kara rahe haiM ki dravyabaMdha kA hetu hone se bhAvabaMdha hI vAstavika baMdha hai, nizcayabaMdha hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) rAgI bA~dhe karma chuTe rAga se jo rahita haiN| yaha baMdha kA saMkSepa hai basa niyatanaya kA kathana yh||179|| rAgI AtmA karma bA~dhatA hai aura rAgarahita AtmA karmoM se mukta hotA hai - yaha nizcaya se jIvoM ke baMdha kA saMkSepa jaano| yaha gAthA isa prakaraNa ke niSkarSa kI gAthA hai aura isameM do TUka zabdoM meM kaha diyA gayA hai ki baMdha ke kAraNa ekamAtra rAgAdi bhAva hI haiN| yato rAgapariNata evAbhinavena dravyakarmaNA badhyate, na vairAgyapariNataH, abhinavena dravyakarmaNArAgapariNato na mucyate vairAgyapariNata eva, badhyata eva saMspRzataivAbhinavena dravyakarmaNA cirasaMcitena purANena ca, na mucyate rAgapariNataH, mucyata eva saMspRzataivAbhinavena dravyakarmaNA cirasaMcitena purANena ca vairAgyapariNato na badhyate; tato'vadhAryate dravyabandhasya sAdhakatamatvAdrAgapariNAma eva nizcayena bandhaH / / 179 / / AcArya amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "moha-rAga-dveSa pariNata jIva hI navIna dravyakarmoM se baMdhatA hai: vairAgyapariNata jIva karmoM se nahIM bNdhtaa| isIprakAra moha-rAga-dveSa pariNata jIva navIna dravyakarmoM se mukta nahIM hotA aura vairAgya pariNata jIva hI mukta hotA hai| rAga pariNata jIva, samparka meM AnevAle navIna dravyakarmoM se aura cirasaMcita purAne dravyakarmoM se baMdhatA hI hai, mukta nahIM hotA aura vairAgyapariNata jIva samparka meM AnevAle navIna dravyakarmoM aura purAne dravyakarmoM se mukta hI hotA hai, baMdhatA nhiiN| isase nizcita hotA hai ki dravyabaMdha kA sAdhakatama hetu hone se rAga pariNAma hI nizcaya se baMdha hai|" AcArya jayasena ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA ke samAna hI spaSTa karate hue anta meM likhate haiM ki rAgapariNAma baMdha kA kAraNa hai - aisA jAnakara sampUrNa rAgAdi vikalpoM ke tyAgapUrvaka vizuddha jJAna-darzanasvabhAvI nijAtmatattva kIbhAvanA nirantara bhAnA caahie| Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 pravacanasAra baMdha aura mokSa ke kAraNoM ko atyanta saMkSepa meM sArarUpa meM prastuta karanevAlI isa gAthA meM atyanta spaSTa zabdoM meM yaha ghoSaNA kI gaI hai ki mUla bAta yaha hai ki nizcaya se rAgI jIva karma bAMdhatA hai aura rAgarahita AtmA karmabaMdhanoM se mukta hotA hai| yahA~ rAgI jIva se mAtra rAgabhAva se pariNata jIva hI nahIM lenA, apitu rAga meM dharma mAnane rUpa mithyAtva, ajJAna aura asaMyama - ina tInoM se saMyukta jIva lenaa| tAtparya yaha hai ki mithyAdRSTi, ajJAnI aura asaMyamI jIva karma bA~dhatA hai| isIprakAra rAga rahita kA artha bhI samyagdRSTi, jJAnI aura saMyamI jIva samajhanA caahie| niSkarSa ke rUpa meM yaha samajhanA ki ratnatraya se rahita jIva karmoM se baMdhatA hai aura ratnatraya se pariNata jIva karmoM se mukta hotA hai| isaprakAra yaha AtmA jitane-jitane rUpa meM ratnatraya pariNata hotA jAtA hai, utane-utane rUpa meM karmoM se mukta hotA jAtA hai| ____ isaprakAra yaha sunizcita huA ki nizcaya se rAgI arthAt mithyAdarzana, mithyAjJAna aura atha pariNAmasya dravyabandhasAdhakatamarAgaviziSTatvaM savizeSa prkttyti| atha viziSTapariNAmavizeSamaviziSTapariNAmaM ca kAraNe kAryamupacarya kAryatvena nirdizati - pariNAmAdo baMdho pariNAmo rAgadosamohajudo / asuho mohapadeso suho va asuho havadi raago||180|| suhapariNAmo puNNaM asuho pAvaM ti bhnnidmnnnnesu| pariNAmo NaNNagado dukkhakkhayakAraNaM samaye / / 181 / / pariNAmAdbandhaH pariNAmo raagdvessmohyutH| azubhau mohapradveSau zubho vAzubho bhavati rAgaH / / 180 / / zubhapariNAmaH puNyamazubha: pApamiti bhaNitamanyeSu / pariNAmo'nanyagato duHkhakSayakAraNaM samaye / / 181 / / mithyAcAritra se pariNata jIva karmabandhana ko prApta hotA hai aura samyagdarzana-jJAna-cAritra se pariNata jIva karmabandhanoM se mukta hotA hai| ataH bhavyajIvoM ko mithyAtvAdi rAgabhAva se virakta aura samyaktvAdirUpa vItarAgabhAva meM anurakta honA caahie||179|| __vigata gAthA meM yaha spaSTa karane ke uparAnta ki moha-rAga-dveSarUpa bhAvabaMdha hI vAstavika baMdha hai, nizcaya baMdha hai; aba AgAmI gAthAoM meM ukta moha-rAga-dveSa bhAvoM kA vizeSa Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 355 spaSTIkaraNa karate haiN| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) rAga-ruSa ara moha ye pariNAma inase baMdha ho| rAga hai zubha-azubha kintu moha-ruSa to azubha hii||180|| para ke prati zubhabhAva puNa para azubha to basa pApa hai| para duHkhakSaya kA hetu to basa ananyagata pariNAma hai||181|| pariNAmoM se baMdha hotA hai aura pariNAma moha-rAga-dveSa se yukta haiN| unameM moha aura dveSa to azubha hI haiM; para rAga zubha aura azubha - donoM rUpa hotA hai| ___para ke prati zubha pariNAma puNya hai aura azubha pariNAma pApa hai - aisA kahA gayA hai| jo pariNAma dUsaroM ke prati pravartamAna nahIM hai, vaha pariNAma samaya para duHkha-kSaya kA kAraNa hai athavA zAstroM meM aisA kahA hai ki vaha pariNAma duHkha-kSaya kA kAraNa hai| __dravyabandho'sti tAvadviziSTapariNAmAt / viziSTatvaM tu pariNAmasya rAgadveSamohamayatvena / tacca zubhAzubhatvena dvaitAnuvarti / tatra mohadveSamayatvenAzubhatvaM rAgamayatvena tu zubhatvaM cAzubhatvaM c| vizuddhisaMklezAGgatvena rAgasya dvaividhyAt bhavati / / 180 / / dvividhastAvatpariNAma: paradravyapravRttaH svadravyapravRttazca / tatra paradravyapravRttaH paroparaktatvAdviziSTapariNAma:, svadravyapravRttastu parAnuparaktatvAdaviziSTapariNAmaH / tatroktau dvau viziSTapariNAmasya vizeSau, shubhprinnaamo'shubhprinnaamshc| tatra puNyapudgalabandhakAraNatvAt zubhapariNAma: puNyaM, pApapudgalabandhakAraNatvAdazubhapariNAma: pApam / aviziSTapariNAmasya tu zuddhatvenaikatvAnnAsti vizeSaH / sa kAle saMsAraduHkhahetukarmapudgalakSayakAraNatvAtsaMsAraduHkhahetukarmapudgalakSayAtmako mokSa eva / / 181 / / A. amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM ina gAthAoM kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - "dravyabaMdha viziSTa pariNAma se hotA hai| pariNAma viziSTatA moha-rAga-dveSamayatA ke kAraNa hai| vaha pariNAma zubhatva aura azubhatva ke kAraNa dopane ko prApta hotA hai| unameM se moha aura dveSabhAva azubharUpa hote haiM aura rAgabhAva zubha aura azubha - donoM prakAra kA hotA hai; kyoMki rAga vizuddhi aura saMkleza yukta hotA hai| pariNAma do prakAra kA hotA hai - paradravyapravRtta aura svadravyapravRtta / para ke dvArA Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 pravacanasAra uparakta hone se paradravyapravRttapariNAma viziSTa pariNAma hai aura para ke dvArA uparakta na hone se svapravRttapariNAma avaziSTa pariNAma hai| viziSTa pariNAma ke pUrvokta do bheda haiM - zubha pariNAma aura azubha pariNAma / puNyarUpa pudgala ke baMdha kA kAraNa hone se zubha pariNAma puNya hai aura pAparUpa pudgala ke baMdha kA kAraNa hone se azubhapariNAma paaphaiN| aviziSTa pariNAma to zuddha hone se eka hai; isalie usake bheda nahIM hai| vaha aviziSTa pariNAma yathAkAla saMsAra duHkha ke hetubhUta karmapudgala ke kSaya kA kAraNa hone se saMsAra duHkha kA hetubhUta karmapudgala kA kSayasvarUpa mokSa hI hai|" AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM ina gAthAoM kA bhAva mUlata: to tattvapradIpikA ke samAna hI spaSTa karate haiM; parantu anta meM samAgata 'samaya' zabda kA artha 'paramAgama' aura 'kAlalabdhi' karate haiN| atha jIvasya svaparadravyapravRttinivRttisiddhaye svaparavibhAgaM darzayati / atha jIvasya svaparadravyapravRttinimittatvena svaparavibhAgajJAnAjJAne avadhArayati - bhaNidA puDhavippamuhA jIvaNikAyAdha thAvarA ya tsaa| aNNA te jIvAdo jIvo vi ya tehiMdo aNNo / / 182 / / anta meM kiMca kahakara unhoMne viSayavastu kA guNasthAna paripATI se vizeSa spaSTIkaraNa kiyA hai; jo mUlata: paThanIya hai| ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki baMdha aura mokSa pariNAmoM se hI hotA hai, kisI kriyAvizeSase nhiiN| pariNAma do prakAra ke haiM-paradravyapravRtta aura svdrvyprvRtt| yahA~paradravyapravRtta pariNAmoM ko viziSTa pariNAma aura svadravyapravRtta pariNAmoM ko aviziSTa pariNAma kahate haiN| viziSTa pariNAma arthAt azuddha pariNAma, zubha pariNAma aura azubha pariNAma ke bheda se do prakAra ke haiN| puNyabaMdha ke kAraNa hone se zubha pariNAmoM ko puNya yA puNya pariNAma kahate haiM aura pApabaMdha ke kAraNa hone se azubha pariNAmoM ko pApayA pApa pariNAma kahate haiN| aviziSTa pariNAma arthAt zuddha pariNAma eka prakAra kA hI hai, usake koI bheda nahIM hai| jisaprakAra puNyabaMdha kA kAraNa hone se zubhabhAva ko puNya aura pApabaMdha kA kAraNa hone se azubhabhAvakopApakaha diyA jAtA hai; usIprakAra aviziSTa pariNAma arthAt zuddhabhAva mokSa kA kAraNa hone se mokSa hI hai - yaha kahanA anucita nahIM hai| Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra ye azuddha- zubhAzubha pariNAma moha-rAga-dveSarUpa hI haiN| inameM moha arthAt darzanamohamithyAtva aura dveSa to azubharUpa hI hote haiM; para rAga zubha aura azubha - donoM prakAra kA hota hai; kyoMki vaha rAga vizuddhi aura saMklezarUpa hotA hai / isaprakAra ina moha-rAga-dveSa bhAvoM ko rAgabhAva aura ina moha-rAga-dveSa bhAvoM se rahita bhAvoM ko vItarAgabhAva kahate haiM / mithyAdarzana - jJAna - cAritra ko rAgabhAva aura samyagdarzanajJAna - cAritra ko vItarAgabhAva kahate haiN| rAgI jIva baMdhana ko prApta hotA hai aura rAgarahita jIva baMdhana se mukta hotA hai| isakA bhAva yahI hai ki mithyAdarzana - jJAna - cAritra saMsAra ke kAraNa haiM aura samyagdarzana-jJAna- cAritra mokSa ke kAraNa haiM / / 180-181 / / 357 vigata gAthAoM meM kiye gaye zubhAzubharUpa azuddhabhAvoM aura zuddhabhAvoM ke spaSTIkaraNa ke uparAnta ina gAthAoM meM aba svadravya meM pravRtti aura paradravya se nivRtti ke lie sva-para kA bhedavijJAna karAte haiN| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai jo vi jANadi evaM paramappANaM sahAvamAsejja / kIradi ajjhavasANaM ahaM mamedaM ti mohAdo / / 183 / / bhaNitAH pRthivIpramukhA jIvanikAyA atha sthAvarAzca trasAH / anye te jIvAjjIvo'pi ca tebhyo'nyaH / / 182 // yo naiva jAnAtyevaM paramAtmAnaM svabhAvamAsAdya / kurute'dhyavasAnamahaM mamedamiti mohAt / / 183 / / ya ete pRthivIprabhRtaya: SaDjIvanikAyAstrasasthAvarabhedenAbhyupagamyante te khalvacetanatvAdanye jIvAt, jIvo'pi ca cetanatvAdanyastebhya: / atra SaDjIvanikAyAtmanaH paradravyameka evAtmA svadravyam / / 182 // yo hi nAma naivaM pratiniyatacetanAcetanatvasvabhAvena jIvapudgalayoH svaparavibhAgaM pazyati ( harigIta ) pRthvI Adi thAvarA trasa kahe jIva nikAya haiN| ve jIva se haiM anya evaM jIva unase anya hai / / 182 // jo na jAne isataraha sva aura para ko svabhAva se / moha se mohita rahe 'ye maiM hU~' athavA 'merA yaha ' // 183 // aba pRthvI Adi sthAvara aura trasarUpa jo jIva nikAya kahe gaye haiM; ve jIva se anya haiM Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 pravacanasAra aura jIva bhI unase anya hai| jo jIva isaprakAra svabhAva ko prApta karake para ko aura sva ko nahIM jAnatA; vaha moha se 'yaha maiM hU~, yaha merA hai' - isaprakAra adhyavasAna karatA hai| ina gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM "trasa-sthAvara ke bhedapUrvaka jo yaha pRthvI Adi chaha jIvanikAya mAne jAte haiM; ve acetanatva ke kAraNa jIva se anya haiM aura jIva bhI cetanatva ke kAraNa unase anya hai| tAtparya yaha hai ki AtmA ke lie AtmA hI eka svadravya hai, chaha prakAra ke jIvanikAya AtmA ke lie paradravya haiN| ___ jo AtmA jIva ke cetanatva aura pudgala ke acetanatvarUpa svabhAva ke dvArA sva-para ke vibhAga ko nahIM dekhatA; vaha AtmA yaha maiM hU~, yaha merA hai' - isaprakAra moha se paradravya meM apanepana kA adhyavasAna karatA hai, koI dUsarA nhiiN| ata: yaha nizcita hai ki jIva ko paradravya meM pravRttikA nimitta sva-para ke jJAna kA, bhedavijJAna kA abhAva hI hai| isaprakAra kahe sa evAhamidaM mamedamityAtmAtmIyatvena paradravyamadhyavasyati mohaannaanyH| ato jIvasya paradravya-pravRttinimittaM svaparaparicchedAbhAvamAtrameva sAmarthyAtsvadravyapravRttinimittaM tadabhAvaH / / 183 / / athAtmanaH kiM karmeti nirUpayati / atha kathamAtmanaH pudgalapariNAmona karma syAditi saMdehamapanudati - kuvvaM sabhAvamAdA havadi hi kattA sagassa bhAvassa / poggaladavvamayANaM Na du kattA savvabhAvANaM / / 184 / / binA hI, sva-sAmarthya se hI yaha siddha huA ki svadravya meM pravRtti kA nimitta sva-para ke jJAna ke abhAva kA abhAva hai arthAt sva-para ke jJAna kA sadbhAva hai| tAtparya yaha hai ki svadravya meM pravRtti kA kAraNa bhedavijJAna hai aura paradravya meM pravRttikA kAraNa bhedavijJAna kA abhAva hai|" ina gAthAoM meM mUlarUpa se to yahI kahA gayA hai ki paradravyoM meM pravRtti kA ekamAtra kAraNa bhedavijJAna kA abhAva hai aura svadravya meM pravRtti kA upAya ekamAtra bhedavijJAna hai| pRthvIkAyika Adi jo saMsArI jIva haiM; ve sabhI sadeha haiN| tAtparya yaha hai ki anAdikAla se Ajataka zarIra se inakA viyoga eka samaya ke lie bhI nahIM huaa| vigrahagati meM bhI, na sahI audArika-vaikriyika zarIra, para kArmANa aura tejasa zarIroM kA saMbaMdha to vigrahagati meM bhI rahatA hI hai| isaprakAra ye manuSyAdi paryAyeM eka AtmA aura ananta pudgala paramANuoM ke piMDa ke rUpa meM haiM; to bhI yaha ajJAnI jagata inheM jIva kahatA hai| na kevala ajJAnI Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 359 jagata, jinavANI meM bhI prayojanavaza sadAcAra kI siddhi ke lie anupacarita-asadbhUta vyavahAranaya se ina manuSyAdi paryAyoM ko jIva kahA gayA hai| ____ are ina manuSyAdi paryAyoM meM jIva dravya to mAtra eka hI hai, para paramANurUpa pudgala dravya to anaMta haiN| isaprakAra jIva se anaMtaguNe pudgala jina asamAnajAtIyadravyaparyAyoM meM hoM, unheM jIva kahanA kahA~ taka ucita hai - yaha eka vicAraNIya bAta hai| ukta saMdarbha meM ina gAthAoM meM yaha kahA gayA hai ki ye pRthvIkAyika Adi jIvanikAya anya haiM aura bhagavAna AtmA anya hai| jo yaha nahIM jAnatA, vaha AtmA ajJAnI hai aura jo AtmA ina donoM ko anyaanya jAnatA hai, vaha bhedajJAnI AtmA jJAnI hai, dharmAtmA hai||182-183|| vigata gAthAoM meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki yadyapi yaha AtmA trasa-sthAvara Adi jIva nikAyoM se bhinna hai; tathApi yaha AtmA unameM ekatva-mamatva karatA hai aura usake phala meM ananta du:kha uThAtA hai| aba ina gAthAoM meM yaha kahA jA rahA hai ki Akhira AtmA kA kArya kyA hai aura pudgala pariNAma AtmA kA kArya kyoM nahIM hai - isaprakAra ke saMdeha ko dUra karate haiN| geNhadiNeva Na muMcadi karediNa hi poggalANi kammANi / jIvo poggalamajjhe vaTTaNNavi savvakAlesu // 185 / / kurvan svabhAvamAtmA bhavati hi kartA svakasya bhAvasya / pudgaladravyamayAnAM na tu kartA sarvabhAvAnAm / / 184 / / gRhNAti naiva na muJcati karoti na hi pudgalAni krmaanni| jIva: pudgalamadhye vartamAno'pi sarvakAleSu / / 185 / / AtmA hi tAvatsvaMbhAvaM karoti, tasya svadharmatvAdAtmanastathAbhavanazaktisaMbhavenAvazyameva kAryatvAt / sa taM ca svataMtra: kurvANastasya kartAvazyaM syAt, kriyamANazcAtmanAsvobhAvastenApyatvAttasya karmAvazyaM syAt / evamAtmanaH svapariNAma: karma / na tvAtmA pudgalasya bhAvAn karoti, teSAM paradharmatvAdAtmanastathAbhavanazaktyasaMbhavenAkAryatvAt / sa tAnakurvANo na teSAMkartAsyAt, akriyamANAzcAtmanA tena tasya karma syuH / evamAtmana: pudgalapariNAmo na karma / / 184 // gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) nija bhAva ko karatA huA nijabhAva kA kartA khaa| aura pudgala dravyamaya saba bhAva kA kartA nhiiN||184|| Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 jIva pudgala madhya rahate hue pudgalakarma ko / jinavara kaheM saba kAla meM nA grahe chor3e- pariName / / 185 // pravacanasAra apane bhAvoM ko karatA huA yaha AtmA vastuta: apane bhAva kA hI kartA hai; pudgaladravyamaya sarvabhAvoM kA kartA nahIM hai| pudgala ke madhya rahatA huA bhI yaha jIva vastutaH sadA hI una paudgalika karmoM ko na to grahaNa karatA hai, na chor3atA hai aura na karatA hI hai / ina gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM"vastuta: yaha bhagavAna AtmA apane bhAva kA kartA hai; kyoMki vaha bhAva usakA svadharma hai / AtmA meM usarUpa pariNamita hone kI zakti hai / isalie vaha kArya avazyameva AtmA kA kArya hai / isaprakAra yaha AtmA apane bhAva ko svataMtratayA karatA huA, usa bhAva kA kartA hai aura AtmA ke dvArA kiyA gayA vaha apanA bhAva AtmA ke dvArA prApya hone se avazya hI AtmA kA karma hai / isaprakAra apanA pariNAma AtmA kA karma hai| parantu yaha bhagavAna AtmA paudgalika bhAvoM ko nahIM karatA; kyoMki ve para ke dharma haiM; isalie AtmA meM usarUpa hone kI zakti na hone se ve AtmA ke karma (kArya) nahIM haiM / na khalvAtmana: pudgalapariNAmaH karma, paradravyopAdAnahAnazUnyatvAt / yo hi yasya pariNamayitA dRSTaH sa na tadupAdAnahAnazUnyo dRSTa:, yathAgniraya: piNDasya / AtmA tu tulyakSetravartitve'pi paradravyopAdAnahAnazUnya eva / tato na sa pudgalAnAM karmabhAvena pariNamati syAt / / 185 / / isaprakAra yaha AtmA una paudgalika bhAvoM ko na karatA huA, unakA kartA nahIM hotA aura ve paudgalika bhAva AtmA ke dvArA na kiye jAne se AtmA ke karma nahIM haiM / vastuta: bAta yaha hai ki pudgala pariNAma AtmA kA karma nahIM hai; kyoMki jisaprakAra agni lohe ke gole ke grahaNa-tyAga se rahita hotI hai; usIprakAra yaha AtmA paradravya ke grahaNa - tyAga se rahita hai / jo jisakA pariNamAnevAlA hotA hai; vaha usake grahaNa - tyAga se rahita nahIM hotA / AtmA paradravya ke sAtha eka kSetrAvagAhI hone para bhI paradravya ke grahaNa - tyAga se rahita hI hai / isalie yaha AtmA pudgaloM ko karmabhAva se pariNamAnevAlA nahIM hai / AcArya jayasena ina gAthAoM kA bhAva spaSTa karate hue eka bAta atyanta spaSTarUpa se kahate haiM ki yahA~ 'svabhAva' zabda se rAgAdibhAva lenA caahie| ve likhate haiM ki yadyapi zuddha nizcayanaya se zuddha-buddhaekasvabhAva hI kahA gayA hai; tathApi karmabaMdha ke prasaMga meM azuddhanizcayanaya se rAgAdi pariNAma bhI svabhAva kahalAte haiN| isaprakAra yahA~ AtmA ko rAgAdi bhAvoM kA kartA kahA gayA hai aura para ke kartRtva kA niSedha kiyA gayA hai| Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 361 AcArya jayasena kI eka bAta aura bhI ullekhanIya hai| ve kahate haiM ki jisaprakAra siddha bhagavAna pudgaloM ke bIca rahate hue bhI paradravya ko na to karate haiM, na grahaNa karate haiM aura na chor3ate haiM; usIprakAra zuddhanizcayanaya kI apekSA zaktirUpa se saMsArI jIva bhI ina sabase rahita haiM / ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki yaha AtmA apane vikArI bhAvoM kA kartA-bhoktA to hai; parantu para kA kartA-bhoktA kadApi nahIM hai / isaprakAra yaha bhagavAna AtmA parapadArthoM kona to karatA hai, na unheM grahaNa karatA hai aura na unheM chor3atA hI hai / / 184-185 / vigata gAthAoM meM yaha spaSTa ho jAne para ki vastuta: yaha AtmA apane rAgAdi vikArI bhAvoM kA kartA hone para bhI paradravyoM kA kartA nahIM hai aura unake grahaNa -tyAga kA bhI kartA nahIM hai; aba ina gAthAoM meM yaha spaSTa karate haiM ki paramArtha se parapadArthoM ke kartRtva aura grahaNa-tyAga se rahita hone para bhI yaha AtmA vyavahAra se apane vikArI bhAvoM ko karate hue kadAcit karmaraja se grahaNa kiyA jAtA hai aura chor3A jAtA hai tathA vaha karmaraja jJAnAvaraNAdi rUpa pariNamita hotI hai| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - athAtmana: kutastarhi pudgalakarmabhirupAdAnaM hAnaM ceti nirUpayati / atha kiM kRtaM pudgala - karmaNAM vaicitryamiti nirUpayati. sa idANiM kattAsaM sagapariNAmassa davvajAdassa / AdIyade kadAI vimuccade kammaM dhUlIhiM / / 186 / / pariNamadi jadA appA suhammi asuhammi rAgadosajudo / taM pavisadi kammarayaM NANAvaraNAdibhAvehiM / / 187 / / sa idAnIM kartA san svakapariNAmasya dravyajAtasya / AdIyate kadAcidvimucyate karmadhUlibhi: / / 186 // pariNamati yadAtmA zubhe'zubhe rAgadveSayutaH / taM pravizati karmarajo jJAnAvaraNAdibhAvaiH / / 187 / / so'yamAtmA paradravyopAdAnahAnazUnyo'pi sAMprataM saMsArAvasthAyAM nimittamAtrIkRtaparadravyapariNAmasya svapariNAmamAtrasya dravyatvabhUtatvAtkevalasya kalayan kartRtvaM, tadeva tasya svapariNAmaM nimittamAtrIkRtyopAttakarmapariNAmAbhi: pudgaladhUlIbhirviziSTAvagAharUpeNopAdIyate kadAcinmucyate eva / / 186 / / ( harigIta ) Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 pravacanasAra bhavadazA meM rAgAdi ko karatA huA yaha AtamA / re karmaraja se kadAcit yaha grahaNa hotA-chUTatA / / 186|| rAgAdiyuta jaba AtamA pariName azubha-zubha bhAva meN| taba karmaraja se Avarita ho vividha baMdhana meM par3e||187|| Atmadravya saMsArAvasthA meM utpanna honevAle apane azuddha pariNAmoM kA kartA hotA haA karmaraja se kadAcita grahaNa kiyA jAtA hai aura choDA jAtA hai| jaba AtmA rAga-dveSayukta hotA huA zubha aura azubha meM pariNamita hotA hai, taba karmaraja jJAnAvaraNAdirUpa se usameM praveza karatI hai| ina gAthAoM kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "paradravya ke grahaNa-tyAga se rahita hotA huA bhI saMsArAvasthA meM yaha AtmA paradravya ke pariNAma ko nimittamAtra karate hue kevala svapariNAmamAtra kA kartRtva anubhava karatA huA, usake isI pariNAma ko nimittamAtra karake karmapariNAma ko prApta hotI huI pudgalaraja ke dvArA viziSTa avagAharUpa se kadAcit grahaNa kiyA jAtA hai aura chor3A jAtA hai| asti khalvAtmanaHzubhAzubhapariNAmakAle svayameva samupAttavaicitryakarmapudgalapariNAma:, navaghanAmbuno bhUmisaMyogapariNAmakAle samupAttavaicitryAnyapudagalapariNAmavat / tathAhi - yathA yadA navaghanAmbubhUmisaMyogena pariNamati tadAnye pudgalA: svayameva samupAttavaicitryaiH zAdvala-zilIndhrazakragopAdibhAvaiH pariNamante, tathA yadAyamAtmA rAgadveSavazIkRtaH zubhAzubhabhAvena pariNamati tadA anye yogadvAreNa pravizanta: karmapudagalA: svayameva samupAttavaicitryai-AnAvaraNAdibhAvaiH prinnmnte| ata: svabhAvakRtaM karmaNAM vaicitryaM, na punarAtmakRtam / / 187 / / jisaprakAra naye meghajala ke bhUmisaMyogarUpa pariNAma ke sAtha anya pudgalapariNAma svayameva vicitratA ko prApta hote haiM; usIprakAra AtmA ke zubhAzubhapariNAmoM ke samaya karmapudgala pariNAma svayameva vicitratA ko prApta hote haiN| jisaprakAra naye meghajala ke bhUmi ke saMyoga meM Ane para anya pudgala svayameva vicitratA ko prApta hariyAlI, kukuramuttA aura indragopa Adi rUpa pariNamita hote haiM; usIprakAra jaba yaha AtmA rAga-dveSa ke vazIbhUta hotA huA zubhAzubhabhAvarUpa pariNamita hotA hai; taba yoga dvAroM se praviSTa hote hue anya karmapudgala svayameva vicitratA ko prApta jJAnAvaraNAdi bhAvarUpa pariNamita hote haiN| isase yaha siddha hotA hai ki karmoM kI vicitratA unake svabhAvakRta hI hai, AtmakRta nhiiN|" 1. samayasAra kalaza, kalaza 51 2. samayasAra nATaka, kartAkarmakriyAdvAra, chanda-17, pRSTha-80 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 363 ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki pratyeka padArtha svayaM ke pariNamana kA kartA svayaM hai| kartA ke saMbaMdha meM kahA gayA hai ki svataMtra: kartA' / jo apane kArya ko svataMtrarUpa se kare, use kartA kahate haiN| jIva dravya apane nirmala pariNAmoM ko svataMtrapane karatA hai; isalie vaha unakA kartA to hai hI; kintu ajJAnAvasthA meM vikArI pariNAmoM kA kartA bhI vahI hai| yadyapi vikArI bhAvoM meM karmodaya nimitta hotA hai; tathApi vaha karmodaya to mAtra nimitta hI hai, kartA nhiiN| tAtparya yaha hai ki vAstavika kartA to upAdAna hI hotA hai| kahA gayA hai ki yaH pariNamati sa kartAH' jo pariNamita hotA hai, vahI kartA hotA hai| isaprakAra yaha sunizcita hotA hai ki jJAnI jIva jJAnabhAva kA kartA hai aura ajJAnI jIva ajJAnabhAva kA kartA hai| ise isaprakAra bhI kaha sakate haiM ki yaha jIva jJAnAvasthA meM jJAnabhAvoM kA aura ajJAnAvasthA meM ajJAnabhAvoM kA kartA hai| bhAvakarma jIva ke vikArI pariNAma haiM; ata: ajJAnAvasthA meM vaha unakA kartA hai aura dravyakarma paudgalika kArmaNavargaNAoM ke kArya haiM; ata: unakA kartA pudgala hI hai, jIva nhiiN| kahA bhI hai - gyAna-bhAva gyAnI karai, agyAnI agyaan| darvakarma pudgala karai, yaha nihacai paravAna / / jJAnI jJAnabhAvoM kA va ajJAnI ajJAnabhAvoM kA kartA hai aura paudgalika dravyakarmoM kA kartA pudgala hai - yaha nizcayanaya kA kathana hai| yahA~ eka prazna saMbhava hai ki yadi rAgAdi bhAva ajJAnabhAva haiM to jo rAgAdi bhAva jJAnI ke pAye jAte haiM; unakA kartA kauna hai ? mithyAtva ke sAtha rahanevAle anantAnubaMdhI saMbaMdhI rAgAdi kA nAma hI ajJAnabhAva hai| aisA ajJAnabhAva jJAniyoM ke hotA hI nahIM hai| aisA ajJAnabhAva to ajJAniyoM ke hI hotA hai; ata: ajJAnI hI una ajJAnabhAvarUpa rAgAdibhAvoM ke kartA haiN| jJAnI ke honevAle apratyAkhyAnAvaraNAdi saMbaMdhI rAgAdi bhAvoM kA jJAnI kartA nahIM; apitu jJAtA hI hai; kyoMki vaha unheM jAnatA to hai, para unakA kartA nahIM bntaa| ata: vaha unheM jAnanerUpa kriyA kA kartA to hai, para una rAgAdi bhAvoM kA kartA nhiiN| para kA kartA to jJAnI aura ajJAnI - donoM hI nahIM haiN| pravacanasAra pariziSTa meM 47 nayoM ke prakaraNa meM AtmA ko kartAnaya se apratyAkhyAnAvaraNAdi rAgAdi bhAvoM kA kartA kahA hai; para sAtha meM vahI jIva usI samaya akartAnaya se ukta rAgAdi kA akartA bhI hai - yaha bhI kahA hai| vibhinna sthAnoM para vibhinna apekSAoM se kathana kiyA jAtA hai| ata: kahA~ kisa apekSA Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 pravacanasAra se kathana kiyA gayA hai - ise bArIkI se samajhanA caahie| yahA~ to mUlata: yaha kahA gayA hai ki yadyapi yaha bhagavAna AtmA azuddhanizcayanaya se rAgAdi kA kartA hone para bhI para kA kartA nahIM hai; tathApi asadbhUtavyavahAranaya se AtmA apane rAgAdi bhAvoM ko karate hue pudgala karmoM ko karatA hai, grahaNa karatA hai aura unakA tyAga bhI karatA hai| ukta donoM gAthAoM meM se pahalI gAthA meM nizcaya se para kA akartA batAyA aura dUsarI gAthA meM vyavahAra se kathaMcit para kA kartA bhI batAyA hai||186-187|| AcArya jayasena kI tAtparyavRtti TIkA meM ina gAthAoM ke uparAnta eka gAthA AtI hai; jo AcArya amRtacandrakRta tattvapradIpikA TIkA meM upalabdha nahIM hotii| gAthA mUlata: isaprakAra hai - suhapayaDINa visohI tivvo asuhANa sNkilesmmi| vivarIdo du jahaNNo aNubhAgo savvapayaDINaM / / 13 / / ( harigIta ) vizuddhatama pariNAma se zubhatama karama kA baMdha ho| saMklezatama se azubhatama ara jaghana ho viparIta se ||13|| athaika eva AtmA bandha iti vibhAvayati - sapadeso so appA kasAyido mohraagdosehiN| kammaraehiM siliTTho baMdho tti parUvido samaye / / 188 / / sapradezaH sa AtmA kaSAyito moharAgadveSaiH / karmarajobhiH zliSTo bandha iti prarUpita: samaye / / 188 / / yathAtra sapradezatve sati lodhrAdibhiH kaSAyitatvAt maJjISTharaGgAdibhirUpabhizliSaTamekaM tIvra arthAt adhika vizuddhi hone para zubhaprakRtiyoM kA tIvra arthAt utkRSTa anubhAga baMdha hotA hai aura tIvra saMklezapariNAmoM se azubha prakRtiyoM kA tIvra arthAt utkRSTa baMdha hotA hai tathA isase viparIta pariNAmoM se sabhI prakRtiyoM kA jaghanya anubhAga baMdha hotA hai| ukta gAthA meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki kisaprakAra ke zubhAzubhabhAvoM meM se kisaprakAra ke bhAva se kisaprakAra kA baMdha hotA hai| TIkA meM bhI isI bAta ko sodAharaNa duharA diyA hai; adhika vistAra se kucha nahIM kahA hai| ukta saMdarbha meM vistAra se jAnane kI icchA ho to tatsaMbaMdhI karaNAnuyoga ke zAstroM kA svAdhyAya karanA caahie| parakartRtva-bhoktRtva saMbaMdhI jitanA bhI kathana hai, vaha saba asadbhUtavyavahAranaya kA Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 365 kathana hai| yadyapi yaha kathana prayojanapurata: hI upayogI hai, jAnane yogya hai, upAdeya hai; tathApi karaNAnuyoga kA mUlAdhAra bhI yahI hai; kyoMki karaNAnuyoga AtmA ke vikArI bhAvoM aura paudgalika kArmaNavargaNAoM meM honevAle nimitta-naimittika saMbaMdha ko AdhAra banAkara hI apanI bAta prastuta karatA hai||13|| vigata gAthAoM meM baMdha kA svarUpa nizcaya-vyavahAra kI saMdhipUrvaka spaSTa karane ke uparAnta aba AgAmI gAthA meM yaha kahate haiM ki yaha AtmA svayaM hI baMdha hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - ( harigIta ) sapradezI AtamA rusa-rAga-moha kssaayyut| ho karmaraja se lipta yaha hI baMdha hai jinavara kahA / / 188|| sapradezI yaha AtmA yathAsamaya moha-rAga-dveSa ke dvArA kaSAyita hone se karmaraja se baddha hotA huA 'baMdha' kahA jAtA hai| isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM A. amRtacaMdra isaprakAra spaSTa karate haiM - "jisaprakAra isa jagata meM pradezavAlA hone se vastra lodha-phiTakarI Adi se kaSAyita raktaM dRSTaM vAsaH, tathAtmApi sapradezatve sati kAle moharAgadveSaiH kaSAyitatvAt karmarajobhirupazilaSTa eko bandho draSTavyaH zuddhadravyaviSayatvAnnizcayasya / / 188 / / atha nizcayavyavahArAvirodhaM darzayati - eso baMdhasamAso jIvANaM NicchayeNa nniddittttho| arahaMtehiM jadINaM vavahAro aNNahA bhaNido / / 189 / / eSa bandhasamAso jIvAnAM nizcayena nirdiSTaH / arhadbhiryatInAM vyavahAro'nyathA bhaNitaH / / 189 / / rAgapariNAma evAtmanaH karma, sa eva puNyapApadvaitam / rAgapariNAmasyaivAtmA kartA, tasyaivohotA hai aura kaSAyita hone se maMjIThAdiraMga se sambaddha hotA huA akelA hIraMgA huA dekhA jAtA hai; usIprakAra sapradezI hone se yaha AtmA bhI yathAkAla moha-rAga-dveSa ke dvArA kaSAyita hone se karmaraja se lipta hotA huA akelA hI baMdha hai - aisA jAnanA cAhie; kyoMki nizcaya kA viSaya zuddhadravya hai|" vastuta: yahA~ yaha kahA jA rahA hai ki AtmA apane paryAyasvabhAva se rAgAdirUpa pariNata ho rahA hai| isameM karmodayarUpa nimitta kA koI doSa nahIM hai| dhyAna rahe yahA~ ukta kathana ko zuddhadravya kA nirUpaNa karanevAle zuddhanizcayanaya kA Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 kathana kahA gayA hai| agalI gAthA kI TIkA meM isa bAta ko aura bhI adhika spaSTarUpa se kahA jaayegaa| nayoM ke kathana karanevAle granthoM meM isaprakAra ke prayoga dekhane meM nahIM Ate; anyatra bhI virala hI haiM / / 188 / / pravacanasAra vigata gAthAoM meM nizcaya - vyavahAra kI saMdhipUrvaka anekaprakAra se saMbaMdhita viSayavastu ko prastuta kiyA gyaa| aba isa gAthA meM yaha batAte haiM ki nizcaya - vyavahAra meM kisI bhI prakAra kA virodha nahIM hai, apitu avirodha hI hai / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai ( harigIta ) - yaha baMdha kA saMkSepa jinavaradeva ne yativRnda se| niyatanaya se kahA hai vyavahAra isase anya hai || 189 || arahaMta bhagavAna ne gaNadharAdi yatiyoM ke samakSa nizcayanaya se jIvoM ke baMdha kA saMkSipta vivaraNa ukta prakAra se prastuta kiyA hai; para vyavahAranaya kA kathana isase bhinna kahA hai| A. amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - " rAgapariNAma hI AtmA kA karma hai aura vahI rAgapariNAma puNya-pAparUpa dvaita hai| pAdAtA hAtA cetyeSa zuddhadravyanirUpaNAtmako nizcayanayaH / yastu pudgalapariNAma AtmanaH karma sa eva puNyapApadvaitaM, pudgalapariNAmasyAtmA kartA, tasyopAdAtA hAtA ceti so'zuddhadravyanirUpaNAtmako vyavahAranayaH / ubhAvapyetau sta, zuddhAzuddhatvenobhayathA dravyasya prtiiymaantvaat| kintvatra nizcayanayaH sAdhakatamatvAdupAtta:, sAdhyasya hi zuddhatvena dravyasya zuddhatvadyotakatvAnnizcayanaya eva sAdhakatamo, na punarazuddhatvadyotako vyavahAranayaH / / 189 / / AtmA rAgapariNAma kA hI kartA hai, usI kA grahaNa karanevAlA hai aura usI kA tyAga karane vAlA hai| yaha zuddhadravya kA nirUpaNasvarUpa nizcayanaya hai / jo pudgalapariNAma AtmA kA karma hai, vahI puNya-pAparUpa dvaita hai| AtmA pudgala pariNAma kA hI kartA hai, usakA grahaNa karanevAlA aura chor3anevAlA hai / - aisA jo naya hai, vaha azuddha dravya ke nirUpaNasvarUpa vyavahAranaya hai / yaha donoM naya haiM; kyoMki zuddharUpa aura azuddharUpa - donoM prakAra se dravya kI pratIti kI jAtI hai| kintu yahA~ nizcayanaya sAdhakatama hone se grahaNa kiyA jAtA hai; kyoMki sAdhya ke zuddha hone se dravya ke zuddhatva kA dyotaka (prakAzaka) hone se nizcayanaya hI sAdhakatama hai; kintu azuddhatva kA dyotaka vyavahAranaya sAdhakatama nahIM hai / ' Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 367 yadyapi AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA kA artha AcArya amRtacandrakRta tattvapradIpikA TIkA ke samAna hI karate haiM; tathApi anta meM eka prazna uThAkara usakA samAdhAna isaprakAra prastuta karate haiM - "yahA~ prazna hai ki AtmArAgAdi ko karatA-bhogatA hai - aise lakSaNavAlA nizcayanaya kahA, vaha upAdeya kaise ho sakatA hai ? isake uttara meM kahate haiM ki AtmA rAgAdi ko hI karatA hai; dravyakarma ko nahIM krtaa| rAgAdi hI baMdha ke kAraNa haiM; jaba jIva aisA jAnatA hai, taba rAga-dveSa Adi vikalpajAla ko chor3akara rAgAdi ke vinAza ke lie nija zaddhAtmA kI bhAvanA karatA hai| isase rAgAdi kA vinAza hotA hai aura rAgAdi kA vinAza hone para AtmA zuddha hotA hai; isalie paramparA se zuddhAtmA kA sAdhaka hone ke kAraNa yaha azuddhanaya bhI upacAra se zuddhanaya kahalAtA hai, nizcayanaya kahalAtA hai aura isI kAraNa upAdeya kahA jAtA hai - aisA abhiprAya hai|" eka bAta vizeSa dhyAna dene yogya yaha hai ki yahA~ zuddhatA kA artha paradravyoM se bhinnatA aura azuddhatA kA artha paradravyoM se abhinnatA hai| yahI kAraNa hai ki yahA~ AtmA ko rAgAdi bhAvoM kA kartA zuddhanizcayanaya se kahA gayA hai; jabaki anyatra lagabhaga sarvatra hI AtmA ko rAgAdi kA kartA azuddhanizcayanaya se kahA jAtA rahA hai| AcArya jayasena kA dhyAna bhI isa ora gayA thaa| yahI kAraNa hai ki unhoMne yaha kahakara samAdhAna karane kA saphala prayAsa kiyA hai ki paramparA se zuddhAtmA kA sAdhaka hone se yaha azuddhanaya bhI upacAra se zuddhanaya kahalAtA hai aura isIkAraNa upAdeya bhI kahA jAtA hai| AcArya jayasena ke ukta kathana meM samAgata 'paramparA se zuddhAtmA kA sAdhaka aura azuddhanaya bhI upacAra se zuddhanaya kahalAtA hai aura isIkAraNa upAdeya hai' - ye vAkya dhyAna dene yogya haiM; kyoMki inameM atyanta spaSTa zabdoM meM yaha kahA gayA hai ki AtmA ko rAgAdi kA kartA kahanevAlA naya mUlata: to azuddhanizcayanaya hI hai; para use yahA~ prayojanavaza upacAra se zuddhanizcayanaya kaha diyA gayA hai| isIprakAra yahA~ ise paramparA se hI zuddhAtmA kA sAdhaka kahA gayA hai; sAkSAt sAdhaka nahIM khaa| yahA~ AtmA rAgAdirUpa hai, rAgAdi kA svAmI hai aura rAgAdi kA kartA-bhoktA haiM' - yaha zuddhanizcayanaya kA kathana hai| yaha kahakara yaha kahanA cAhate haiM ki AtmA svayaM rAgAdirUpa pariNamatA hai, rAgAdi ke svAmIpane pariNamatA hai aura rAgAdi ke kartRtvabhoktRtvarUpa pariNamatA hai| yaha saba AtmA kI paryAyagata yogyatA ke kAraNa svayaM se hI Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 pravacanasAra hotA hai; para ke kAraNa nahIM, karmAdi ke kAraNa bhI nhiiN| yadi isameM para kI kAraNatA svIkAra kI jAyegI to phira atmA inakA kartA-bhoktA bhI nahIM rahegA; kyoMki svataMtra: kartA - kartA kahate hI use haiM; jo apane pariNamana meM svataMtra ho / para se nirapekSatA hI isakI zuddhatA hai, svataMtratA hai| yahI batAne ke lie ise zuddhanizcayanaya kA kathana kahA gayA hai| jisa dravya kI jo pariNati ho, usa pariNati ko usI dravya kI kahanA zuddhanizcayanaya hai aura usa pariNati ko anya dravya kI kahanA azuddhanizcayanaya arthAt vyavahAranaya hai| ukta paribhASA ke anusAra rAgAdibhAva jIvadravya kI pariNati hai; ata: use jIva kI pariNati kahanA hI satya hai, isakAraNa yaha nizcayanaya hai aura para se bhinnatA aura apane se abhinnatA hI zuddhatA hai; isakAraNa yaha kathana zuddhanaya hai; isaprakAra rAgAdi kA svAmI, kartA-bhoktA AtmA ko kahanA zuddhanizcayanaya kA kathana hai||189|| vigata gAthA meM nizcaya aura vyavahAra meM avirodha dikhAne ke uparAnta aba ina gAthAoM meM azuddhanaya se azuddhAtmA aura zuddhanaya se zuddhAtmA kI prApti hotI hai - yaha batAte haiN| athAzuddhanayAdazuddhAtmalAbha evetyaavedyti| atha zuddhanayAtzuddhAtmalAbha evetyavadhArayati - Na cayadi jo du mamattiM ahaM mamedaM ti dehdvinnesu| so sAmaNNaM cattA paDivaNNo hodi ummaggaM / / 190 / / NAhaM homi paresiM Na me pare saMti NANamahamekko / idi jo jhAyadi jhANe so appANaM havadi jhAdA / / 191 / / na tyajati yastu mamatAmahaM mamedamiti dehadraviNeSu / sa zrAmaNyaM tyaktvA pratipanno bhavatyunmArgam / / 190 / / nAhaM bhavAmi pareSAM na me pare santi jnyaanmhmekH| iti yo dhyAyati dhyAne sa AtmA bhavati dhyAtA / / 191 / / yo hi nAma zuddhadravyanirUpaNAtmakanizcayanayanirapekSo'zuddhadravyanirUpaNAtmakavyavahAranayopajanitamohaH san ahamidaM mamedamityAtmAtmIyatvena dehadraviNAdau paradravye mamatvaM na jahAti sa khalu zuddhAtmapariNatirUpaM zrAmaNyAkhyaM mArgaM dUrAdapahAyAzuddhAtmapariNatirUpamunmArgameva prtipdyte| ato'vadhAryate azuddhanayAdazuddhAtmalAbha eva / / 190 / / gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) tana-dhanAdi meM 'maiM hU~ yaha' athavA 'ye mere haiM' shii| Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 369 mamatA na chor3e vaha zramaNa unamArgI jinavara kheN||190|| para kA nahIM nA mere para maiM eka hI jnyaanaatmaa| jo dhyAna meM isa bhA~ti dhyAve hai vahI zaddhAtmA ||191|| jo deha-dhanAdika meM 'maiM yaha hU~ aura yaha merA hai' - aise mamatva ko nahIM chor3atA; vaha zrAmaNya ko chor3akara unmArga kA Azraya letA hai| 'maiM para kA nahIM hU~ aura para mere nahIM haiM; maiM to eka jJAna hU~, jJAnasvarUpa hU~'- isaprakAra jo dhyAna karatA hai; vaha dhyAtA dhyAnakAla meM AtmA hotA hai| A.amRtacaMdra tattvapradIpikA TIkA meM ina gAthAoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM "zuddhadravyanirUpaNAtmaka nizcayanaya se nirapekSa rahakara azuddhadravyanirUpaNAtmaka vyavahAranaya meM mohita jo AtmA maiM yaha hU~ aura yaha merA hai' - isaprakAra AtmIyatA se deha aura dhanAdika paradravyoM meM mamatva nahIM chor3atA; vaha AtmA zuddhAtmapariNatirUpa zrAmaNya nAmaka mArga ko dUra se hI chor3akara azuddhAtmapariNatirUpa unmArga kA hI Azraya letA hai| isase nizcita hotA hai ki azuddhanaya se azuddhAtmA kI hI prApti hotI hai| yo hi nAma svaviSayamAtrapravRttAzuddhadravyanirUpaNAtmakavyavahAranayAvirodhamadhyasthaH, zuddhadravyanirUpaNAtmakanizcayanayApahastimohaH san, nAhaM pareSAmasmi, na pare me santIti svaparayo: parasparasvasvAmisaMbaMdhamuddhaya, zuddhajJAnamevaikamahamityanAtmAnamutsRjyAtmAnamevAtmatvenopAdAya paradravyavyAvRttatvAdAtmanyevaikasminnage cintAM niruNaddhi, sa khalvekAgracintAnirodhakastasminnaikAgracintAnirodhasamaye zuddhAtmA syAt / ato'vadhAryate zuddhanayAdeva zuddhAtmalAbhaH / / 191 / / mAtra apane viSaya meM pravartamAna azuddhadravyanirUpaNAtmaka vyavahAranaya meM avirodharUpa se madhyastha rahakara zuddhadravyanirUpaNAtmaka nizcayanaya ke dvArA moha dUra kiyA hai jisane, aisA vaha AtmA 'maiM para kA nahIM haiM, para mere nahIM haiM' - isaprakAra sva-para ke paraspara sva-svAmI saMbaMdha ko chor3akara maiM eka zuddha jJAna hI hU~' - isaprakAra anAtmA ko chor3akara AtmA ko hI AtmarUpa se grahaNa karake paradravya se bhinnatva ke kAraNa eka AtmA meM hI cintavana ko rokatA hai; vaha ekAgracintAnirodhaka AtmA usa ekAgracittAnirodha ke samaya vAstava meM zuddhAtmA hotA hai| isase nizcita hotA hai ki zuddhanaya se hI zuddhAtmA kI prApti hotI hai|" ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki jo vyakti rupayA-paisA, dhana-dhAnya, makAna, deza, nagara, gA~va Adi meM ekatvabuddhi, mamatvabuddhi, kartRtvabuddhi aura bhoktRtvabuddhi nahIM chor3atA hai; vaha zrAmaNya (munipanA) ko chor3akara unmArga kA Azraya letA huA unmArgI ho jAtA hai aura Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 pravacanasAra jo vyakti strI-putrAdi, dhana-dhAnya, rupayA-paisA Adi parapadArthoM meM ye mere nahIM haiM aura maiM inakA nahIM hU~; ye mere svAmI nahIM haiM aura maiM inakA svAmI nahIM hU~, maiM inakA kartA-bhoktA nahIM hU~ aura ye mere kartA-bhoktA nahIM haiM - isaprakAra para meM ekatva-mamatva aura kartRtva-bhoktRtvabuddhi chor3akara 'maiM to eka zuddhajJAnamaya hI haiM - isaprakAra apane meM apanApana sthApita karate haiM: ve upayoga ko para meM se haTAkara apane meM jor3ate haiM aura sanmArgI ho jAte haiM, zuddhAtmA ho jAte haiN| vizeSa dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki yahA~ bhI vigata gAthA ke anusAra rAga-dveSa pariNAmoM ko sva kI maryAdA meM zAmila karake unakA svAmI, kartA-bhoktApane ko zuddhadravya kA nirUpaNa karanevAlA nizcayanaya kahA hai aura paradravyoM kA svAmitva aura kartRtvabhoktRtva ko azuddhadravya kA nirUpaNa karanevAlA vyavahAranaya kahA hai| 'azuddhanaya se azuddhAtmA kI aura zuddhanaya se zuddhAtmA kI prApti hotI hai' - vigata gAthAoM meM yaha spaSTa karane ke uparAnta aba ina gAthAoM meM yaha batAte haiM ki dhruva hone se ekamAtra zuddhAtmA hI upalabdha karane yogya hai aura usake atirikta dehAdi sabhI padArtha adhruva hone se upalabdha karane yogya nahIM haiN| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - atha dhruvatvAt zuddha AtmaivopalambhanIya ityupadizati / athAdhruvatvAdAtmano'nyannopalabhanIyamityupadizati evaM NANappANaM daMsaNabhUdaM adidiyamahatthaM / dhruvamacalamaNAlaMbaM maNNe'haM appagaM suddhaM / / 192 / / dehA vA daviNA vA suhadukkhA vAdha sttumittjnnaa| jIvassa Na saMti dhuvA dhuvovaogappago appA / / 193 / / evaM jJAnAtmAnaM darzanabhUtamatIndriyamahArtham / dhruvamacalamanAlambaM manye'hamAtmAkaM zuddham / / 192 / / dehA vA draviNAni vA sukha-du:khe vAtha zatrumitrajanAH / jIvasya na santi dhruvA dhruva upayogAtmaka AtmA / / 193 / / Atmano hi zuddha Atmaiva sadahetukatvenAnAdyanantatvAt svataHsiddhatvAcca dhruvo, na kiNcnaapynyt| zuddhatvaM cAtmana: paradravyavibhAgena svadharmAvibhAgena caiktvaat| tacca jJAnAtmakatvAdarzanabhUtatvAdatIndriyamahArthatvAdapacalatvAdanAlambatvAcca / jJAnamevAtmani bibhrataH svayaM darzana bhUtasya cAtanmayaparadravyavibhAgena svadharmAvibhAgena caastyektvm| (harigIta ) isataraha maiM AtamA ko jJAnamaya drshnmyii| Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra dhruva acala avalaMbana rahita indriyarahita zudha mAnatA ||192 / / ari-mitrajana dhanya-dhAnya sukha-dakha deha kucha bhI dhrava nhiiN| isa jIva ke dhruva eka hI upayogamaya yaha AtamA / / 193|| isaprakAra maiM AtmA ko jJAnAtmaka, darzanabhUta, atIndriya mahApadArtha, dhruva, acala, nirAlamba aura zuddha maantaahN| jIva ke zarIra, dhana, sukha-duHkha athavA zatru-mitrajana - ye sabhI dhruva nahIM haiM; dhruva to eka upayogAtmaka AtmA hI hai| ukta gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacaMdra isaprakAra spaSTa karate haiM "zuddhAtmA sat aura ahetuka hone se anAdi-anaMta aura svataHsiddha hai; isalie isa AtmA ke lie zuddhAtmA hIdhruva hai; anya kucha bhI dhruva nahIM hai| paradravyoM se vibhAga (bhinnatva) aura svadharma se avibhAga (abhinnatva) hI AtmA kA ekatva hai aura isa ekatva ke kAraNa hI AtmA zuddha hai| jJAnAtmaka, darzanabhUta, atIndriya mahApadArtha, acala aura nirAlambapane ke kAraNa AtmA eka hai| svayaM jJAnAtmaka aura darzanabhUta AtmA kA, jJAna-darzana se rahita paradravyoM se bhinnatva aura svadharmoM se abhinnatva hI ekatva hai| tathA pratiniyatasparzarasagandhavarNagaNazabdaparyAyagrAhINyanekAnIndriyANyatikramya sarvasparzarasagandhavarNaguNazabdaparyAyagrAhakasyaikasya sato mahato'rthasyendriyAtmakaparadravyavibhAgena sparzAdigrahaNAtmakasvadharmavibhAgena cAstyekatvam / ___tathA kSaNakSayapravRttaparicchedyaparyAyagrahaNamokSaNAbhAvenAcalasya paricchedyaparyAyAtmakaparadravyavibhAgena tatpratyayaparicchedAtmakasvadharmAvibhAgena cAstyekatvam / tathA nityapravRttaparicchedyadravyAlambanAbhAvenAnAlambasya paricchedyaparadravyavibhAgena tatpratyayaparicchedAtmakasvadharmAvibhAgena cAstyekatvam / evaM zuddha AtmA, cinmAtrazuddhanayasya tAvanmAtranirUpaNAtmakatvAt ayameka eva ca dhruvatvAdupalabdhavya: kimnyairdhvniinaanggsNgcchmaanaanekmaargpaadpcchaayaasthaaniiyair-dhruvaiH||192|| Atmano hi paradravyAvibhAgena paradravyoparajyamAnasvadharmavibhAgena cAzuddhatvanibandhanaM na kiMcanApyanyadasaddhetumattvenAdyantavattvAtparata: siddhatvAcca dhruvamasti / dhruva upayogAtmA zuddha Atmaiva / ato'dhruvaM zarIrAdikamupalabhyamAnamapinopalabhe, zuddhAtmAnamupalabhe dhruvam / / 193 / / pratiniyata sparza-rasa-gaMdha-varNarUpa guNoM aura zabdarUpa paryAyoM ko grahaNa karanevAlI aneka indriyoM aura zabdarUpa paryAyoM ko jAnanevAle mahApadArtharUpa AtmA kA indriyAtmaka paradravyoM se bhinnatva aura sparzAdi ko jAnanevAle jJAnarUpa svadharma se abhinnatva hI ekatva hai| pratikSaNa naSTa honevAlI jJeyaparyAyoM ko grahaNa karane aura chor3ane kA abhAva hone se acala - aise AtmA kojJeyaparyAyarUpa paradravya se vibhAga arthAt bhinnatva aura tannimittika Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 pravacanasAra jJAnasvarUpa svadharma se avibhAga arthAt abhinnatva hone se ekatva hai / nityarUpa se pravartamAna jJeyadravyoM ke Alambana kA abhAva hone se jo nirAlamba hai aise AtmA kA jJeyarUpa paradravyoM se bhinnatva aura tannimittika jJAnasvarUpa svadharma se abhinnatva hone se ekatva hai / isaprakAra ekatvasvarUpa AtmA zuddha hai; kyoMki caitanyamAtragrAhI zuddhanaya AtmA ko mAtra zuddha hI nirUpita karatA hai / kisI pathika ke zArIrika aMgoM ke saMsarga meM AnevAlI mArga ke aneka vRkSoM kI chAyA ke samAna anya jo adhruva padArtha haiM; unase isa AtmA ko kyA prayojana hai ? paradravyoM se abhinna aura paradravyoM ke dvArA uparakta honevAle svadharma se bhinna hone ke kAraNa, AtmA se atirikta aisA koI anya padArtha, jo AtmA ko azuddhapane kA kAraNa ho, dhruva nahIM hai; kyoMki vaha asat aura hetumAna hone se Adi-antavAlA aura parata: siddha hai; dhruva to eka upayogAtmaka zuddha AtmA hI hai / aisA hone se upalabhyamAna adhruva zarIrAdi ke upalabdha hone para bhI maiM unheM upalabdha nahIM karatA aura dhruva zuddhAtmA ko upalabdha karatA hU~ / " athaivaM zuddhAtmopalambhAtkiM syAditi nirUpayati / atha mohagranthibhedAtkiM syAditi nirUpayati - S jo evaM jANittA jhAdi paraM appagaM visuddhappA / khavedi so mohaduggaMThi / / 194 / / jo NihadamohagaMThI rAgapadose khavIya sAmaNNe / hojjaM samasuhadukkho so sokkhaM akkhayaM lahadi / / 195 / / ukta gAthAoM meM saba kucha milAkara yahI kahA gayA hai ki bhagavAna AtmA jJAnAtmaka hai, darzanarUpa hai, atIndriya mahApadArtha hai, acala hai aura nirAlamba hai| jJAnopayoga aura darzanopayoga to AtmA ke lakSaNa haiM aura na to isa bhagavAna AtmA kA svabhAva indriyoM ke mAdhyama se dekhane-jAnane kA hai aura na indriyoM ke mAdhyama se dekhanejAnane meM Aye - aisA hI hai; isalie yaha bhagavAna AtmA atIndriya mahApadArtha hai / yaha bhagavAna AtmA jJeyarUpa parapadArthoM kI paryAyoM ke grahaNa -tyAga se rahita hone para acala hai aura unhIM jJeyarUpa parapadArthoM kA Alambana na lene se nirAlamba hai| isaprakAra ukta pA~ca vizeSaNoM ke kAraNa yaha bhagavAna AtmA eka hai aura eka hone se zuddhatA yaha hai ki yaha ekatA hI isakI zuddhatA hai| aisA zuddhAtmA hI dhruva hone se ekamAtra upalabdha karane yogya hai| Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 373 AtmA ke saMyoga meM AnevAle zarIra, dhana, zatru, mitra, saMsArika sukha-dukha Adi sabhI saMyoga dhruva nahIM haiM, adhruva haiM; isalie upalabdha karane yogya nahIM haiN||192-193 / / 'dhruva hone se eka AtmA hI upalabdha karane yogya hai; anya dehAdi sabhI saMyoga adhruva hone se upalabdha karane yogya nahIM haiM' - vigata gAthAoM meM yaha spaSTa karane ke uparAnta aba ina gAthAoM meM yaha samajhAte haiM ki zuddhAtmA kI upalabdhi se mohagranthi kA nAza hotA hai aura mohagranthi ke nAza se akSaya atIndriya sukha kI prApti hotI hai| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) yaha jAna jo zuddhAtmA dhyAveM sadA paramAtamA duTha moha kI durgranthi kA bhedana kareM ve AtamA ||194|| mohagranthI rAga-ruSa taja sadA hI sukha-duHkha meN| samabhAva ho vaha zramaNa hI basa aravayasukha dhAraNa kareM||195|| ya evaM jJAtvA dhyAyati paramAtmAnaM iva za , ddha / Rs ma / sAkAro'nAkAraH kSapayati sa mohadurgranthim / / 194 / / yo nihatamohagranthI rAgapradveSau kSapayitvA zrAmaNye / bhavet samasukhaduHkhaH sa saukhyamakSayaM labhate / / 195 / / amunA yathoditena vidhinAzuddhAtmAnaM dhruvamadhigacchatastasminneva pravRttaiH zuddhAtmatvaM syAt, tato'nantazakticinmAtrasya paramasyAtmana ekAgrasaMcetanalakSaNaM dhyAnaM syAt, tataH sAkAropayuktasyAnAkAropayuktasya vAvizeSeNAkAgracetanaprasiddhasaMsArabaddhadRDhataramohadurgrantherudgrathanaM syaat| ata: zuddhAtmopalambhasya mohagranthibhedaH phalam / / 194 / / mohagranthikSapaNAddhi tanmUlarAgadveSakSapaNaM, tata: samasukhaduHkhasya paramamAdhyasthalakSaNe zrAmaNye bhavanaM, tato'nAkulatvalakSaNAkSayasaukhyalAbhaH / ato mohagranthibhedAdakSayasaukhyaM phlm||195|| aisA jAnakara jo AtmA vizuddhAtmA hotA huA parama AtmA kA dhyAna karatA hai; vaha cAhe sAkAra upayoga (savikalpa) meM ho yA anAkAra upayoga (nirvikalpa) meM ho; vaha mohadanthi kAnAza avazya karatA hai| TUTa gaI hai mohagranthi jisakI, vaha AtmArAga-dveSa kA kSaya karake sukha-duHkha meM samatA bhAva rakhatA huA zramaNatA meM pariNamita hotA hai aura akSaya sukha prApta karatA hai| Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 pravacanasAra A. amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM ina gAthAoM kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - "yathokta vidhi se jo zuddhAtmA ko dhruva jAnatA hai, use usI meM pravRtti dvArA zuddhAtmatattva prApta hotA hai aura usase ananta zaktivAle cinmAtra parama AtmA kA ekAgra saMcetana lakSaNa dhyAna hotA hai / phira usa dhyAna ke kAraNa sAkAra (savikalpa) upayogavAle kI athavA anAkAra (nirvikalpa) upayogavAle kI - donoM kI avizeSarUpa se ekAgra saMcetana kI prasiddhi hone se anAdi saMskAra se baMdhI huI atidRDha moha kI duSTa gA~Tha kA bhedana ho jAtA hai / isaprakAra zuddhAtmA kI upalabdhi kA phala moha granthi kA bhedana-TUTanA hai / moha granthi hai mUla jinakA - aise rAga-dveSa kA kSaya bhI isa moha granthi ke kSaya se hotA hai| rAga-dveSa ke kSaya se parama madhyasthatA jisakA lakSaNa hai - aisI sukha-duHkha meM samAnabuddhirUpa zramaNatA (munipanA) pragaTa hotI hai aura usase anAkulatA lakSaNa akSaya sukha kI prApti hotI hai / isaprakAra mohagranthi ke bhedana se akSayasukharUpa phala kI prApti hotI hai / " AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM ina gAthAoM kA bhAva spaSTa karane meM tattvapradIpikA athaikAgrasaMcetanalakSaNaM dhyAnamazuddhatvamAtmano nAvahatIti nizcinoti - 1 jo khavidamohakaluso visayaviratto maNo NiruMbhittA / samavaTTido sahAve so appANaM havadi jhAdA / / 196 / / yaH kSapitamohakaluSo viSayavirakto mano nirudhya / samavasthitaH svabhAve sa AtmAnaM bhavati dhyAtA / / 996 / TIkA kA anukaraNa karate hue bhI sAkAra - anAkAra upayoga ke sAtha-sAtha sAgAra kA artha zrAvaka aura aNagAra kA zramaNa bhI karate haiM / tAtparya yaha hai ki zrAvaka aura zramaNa - - donoM kI moha granthi kA bheda isI vidhi se hotA hai / yahA~ eka prazna saMbhava hai ki zrAvakoM aura zramaNoM ke darzanamoharUpI gA~Tha hai hI kahA~ ? jabataka darzanamoha kI mithyAtva nAmaka prakRti kA kSaya (jar3amUla se nAza - sattA se nAza) nahIM hotA, tabataka ekaprakAra se mohagranthi vidyamAna hI hai / isaprakAra jo kSAyika samyagdRSTi nahIM haiM - aise avirata samyagdRSTi aNuvratI aura mahAvratI munirAjoM ke sattA meM mithyAtva vidyamAna hI hai / isaprakAra ina gAthAoM meM sArarUpa se yaha batAyA gayA hai ki vigata gAthAoM meM kahe gaye Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 375 AtmA kA svarUpajAnakara jo AtmA AtmA kA anubhava karatA hai, dhyAna karatA hai; vaha moha arthAt mithyAtva kI gA~Tha kA bhedana kara detA hai, granthibheda kara detA hai| moha kI gAMTha kA bhedana karane ke bAda arthAt mithyAtva aura anantAnubaMdhI kaSAyoM kA nAza karane ke bAda vaha AtmA apratyAkhyAnAvaraNAdi rAga-dveSa kA kSaya karatA hai aura samatAbhAva dhAraNa karatA huA saccA zramaNa (munirAja) bana jAtA hai aura phira mahAzramaNa (arihaMta) banakara akSayasukha prApta karatA hai||196|| 'zuddhAtmA kI upalabdhi se mohagranthi kA nAza aura mohagranthi ke nAza se atIndriya sukha kI prApti hotI hai|' - vigata gAthAoM meM yaha spaSTa karane ke uparAnta aba isa gAthA meM yaha batAte haiM ki AtmA kA dhyAna azuddhatA kA kAraNa nahIM hotaa| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) AtmadhyAtA zramaNa vaha indriyaviSaya jo prihre| svabhAvathita avaruddha mana vaha mohamala kA kSaya kare||196|| Atmano hi parikSapitamohakaluSasya tanmUlaparadravyapravRttyabhAvAdviSayaviraktatvaM syAt, tato'dhikaraNabhUtadravyAntarAbhAvAdudadhimadhyapravRttaikapotapatatriNa iva ananyazaraNasya manaso nirodha: syaat| tatastanmUlacaJcalatvavilayAdanantasahajacaitanyAtmani svabhAve samavasthAnaM syaat| tattu svarUpapravRttAnAkulaikAgrasaMcetanatvAt dhyaanmityupgiiyte| ataH svabhAvAvasthAnarUpatvena dhyAnamAtmano'nanyatvAt nAzuddhatvAyeti / / 196 / / jo saMta mohamala kA kSaya karake, viSayoM se virakta hokara, mana kA nirodha karake, svabhAva meM samavasthita haiM; ve saMta AtmA kA dhyAna karanevAle haiN| isa gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - "mohamala kA kSaya karanevAle AtmA ke, mohamala jisakA mUla hai - aisI paradravyapravRtti kA abhAva hone se viSayaviraktatA hotI hai| ukta viSayaviraktatAse, samudra ke madhyagata jahAja ke pakSI kI bhAMti, adhikaraNabhUta dravyAntaroM ke abhAva hone se jise koI anya zaraNa nahIM rahA hai - aise mana kA nirodha hotA hai| ___ mana kA nirodha hone se, mana jisakA mUla hai - aisI caMcalatA kA vilaya hone se anaMta sahaja caitanyAtmaka svabhAvasamavasthAna hotA hai| usa svabhAvasamavasthAna ko svarUpa meM pravartamAna, anAkula, ekAgrasaMcetana hone se dhyAna kahA jAtA hai| Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 pravacanasAra isase yaha nizcita hotA hai ki dhyAna svabhAvasamavasthAnarUpa hone se aura AtmA se ananya hone se azuddhatA kA kAraNa nahIM hotaa|" AcArya jayasena tAtparyavRtti meM zeSa bAteM to tattvapradIpikA ke samAna hI prastuta karate haiM; kintu utthAnikA aura niSkarSa ko badala dete haiM, nakArAtmaka bAta ko sakArAtmaka rUpa se prastuta kara dete haiN| tattvapradIpikA kI utthAnikA aura niSkarSa vAkya meM kahA gayA hai ki AtmA kA dhyAna azuddhatA kA kAraNa nahIM hai| isake sthAna para tAtparyavRtti meM kahA gayA hai ki zuddhAtmA ke dhyAna se jIva vizuddha hotA hai| isake uparAnta ve kiMca kahakara cAra prakAra ke dhyAnoM kI carcA karate haiN| dhyAna ke cAra prakAroM ko bhI ve tIna prakAra se prastuta karate haiM / 1. prathama prakAra meM dhyAna, dhyAna santAna, dhyAna cintA aura dhyAna kA anvayasUcana ina cAra kI carcA karate haiN| inheM spaSTa karate hue ve kahate haiM ki ekAgracittAnirodha dhyAna hai aura vaha zuddha aura azuddha ke bheda se prakAra kA hotA hai| antarmuhUrta taka tttvcintn| isIprakAra nirantara dhyAna phira cintana, phira dhyAna aura phira cintana isaprakAra kI sthiti dhyAnasaMtAna hai / jahA~ dhyAna santAna ke samAna dhyAna kA parivartana to nahIM hai, para dhyAna saMbaMdhI cintana hai| kabhI-kabhI dhyAna bhI hotA hai / isa sthiti ko dhyAnacintA kahate haiM / antarmuhUrta taka dhyAna aura phira jahA~ bAraha bhAvanA Adi vairAgyarUpa cintana ho, vaha dhyAnAnvayasUcana hai / 2. dUsare prakAra meM dhyAtA, dhyAna, dhyAna kA phala aura dhyeya - ina cAra rUpoM ko prastuta karate haiM / 3. tIsare prakAra meM Arta, raudra, dharma aura zukla ke rUpa meM dhyAna ko prastuta karate haiN| isa gAthA meM dhyAtA kA svarUpa batAyA gayA hai| kahA gayA hai ki jinhoMne mithyAtva kA nAza kara diyA hai arthAt samyagdarzana- jJAna prApta kara liyA hai; ve bhavyajIva jaba viSayoM se virakta hokara, mana kA nirodha karake, svabhAva meM sthita hote haiM; taba ve AtmA kA dhyAna karanevAle dhyAtA saMta hote haiN| mana ke nirodha ko yahA~ sAgara ke madhya meM sthita jahAja para baiThe pakSI ke udAharaNa ke mAdhyama se samajhAyA gayA hai| pAnI kA jahAja jaba sAgara ke kinAre para thA; taba usa para eka pakSI baiTha gayA / jahAja cala par3A aura sAgara ke madhya meM pahu~ca gyaa| aba pakSI ur3akara jAve to jAve kahA~; kyoMki dUra-dUra taka na koI per3a-paudhe dikhAI dete haiM; na mkaan| ata: vaha mana mArakara jahAja para hI baiThA rahatA hai| yadi ur3atA bhI hai to phira lauTakara Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 377 jahAja para hI AnA par3atA hai; kyoMki anya Azraya kA abhAva hai| mahAkavi sUradAsajI ne bhI likhA hai - jaise ur3i jahAja ko paMkSI phira jahAja para Ave isIprakAra ukta tattvajJAna ke AdhAra para jaba yaha jAna liyA jAtA hai ki apane AtmA ko chor3akara anya koI padArtha Azraya karane yogya nahIM hai, dhyAna karane yogya nahIM hai; kyoMki unake dhyAna se azAnti ke atirikta kucha bhI hAtha laganevAlA nahIM hai; taba mana anya Azraya kA abhAva hone se AtmA meM hI lagatA hai| yadi mana kahIM jAtA bhI hai to phira lauTakara AtmA para hI AtA hai| vastuta: bAta yaha hai ki vAstavika sukha-zAnti AtmA ke Azraya meM hI hai, AtmA ke jJAna-dhyAna meM hI hai; ata: ekamAtra Azraya karane yogya bhI AtmA hI hai||196|| vigata gAthA meM jJAnI zrAvaka aura munirAjoM ke honevAle dhyAna kI carcA karake aba ina AgAmI gAthAoM meM sarvajJa bhagavAna ke dhyAna kI carcA karate haiM; yaha batAte haiM ki kevalajJAnI kisakA dhyAna karate haiM ? gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - --athopalabdhazuddhAtmA sakalajJAnI kiM dhyAyatIti prshnmaasuutryti| athaitadupalabdhazuddhAtmA sakalajJAnI dhyAyatItyuttaramAsUtrayati - NihadaghaNaghAdikammo paccakkhaM svvbhaavtccnnh| NeyaMtagado samaNo jhAdi kamaTuM asNdeho||197|| savvAbAdhavijutto smNtsvvkkhsokkhnnaannddddho| bhUdo akkhAtIdo jhAdi aNakkho paraM sokkhaM / / 198 / / nihataghanaghAtikarmA pratyakSaM srvbhaavtttvjnyH| jJeyAntagata: zramaNo dhyAyati kamarthamasaMdehaH / / 197 / / sarvAbAdhaviyuktaH samantasarvAkSasaukhyajJAnADhyaH / bhUto'kSAtIto dhyAyatyanakSaH paraM saukhyam / / 198 / / lokohi mohasadbhAve jJAnazaktipratibandhakasadbhAve ca satRSNatvAdapratyakSArthatvAnavacchinnaviSayatvAbhyAM cAbhilaSitaM jijJAsitaM saMdigdhaM cArtha dhyAyan dRSTaH, bhagavAn sarvajJastu nihataghanaghAtikarmatayA mohAbhAve jJAnazaktipratibandhakAbhAve ca nirastatRSNatvAtpratyakSasarvabhAvatattva ( harigIta ) ghana ghAtikarma vinAza kara pratyakSa jAne sabhI ko| saMdehavirahita jJeya jJAyaka dhyAvate kisa vastu ko||197|| atIndriya jina anindriya ara sarva bAdhA rahita haiN| Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 pravacanasAra cahu~ ora se sukha-jJAna se samRddha dhyAve paramasukha ||198|| ghanaghAtikarmoM ke nAzaka, sarva padArthoM ke pratyakSa jJAtA aura jJeyoM ke pAra ko prApta karanevAle, sampUrNa jJeyoM ko jAnanevAle saMdeha rahita zramaNa arthAt arahaMta bhagavAna kisa padArtha kA dhyAna karate haiN| ___ anindriya aura indriyAtIta huA sarvabAdhArahita paripUrNa sukha se aura sampUrNa jJAna se samRddha AtmA arthAt arahaMta bhagavAna paramasukha kA dhyAna karate haiN| ukta gAthAoM kA bhAva A. amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM mAha kA aura jJAnazakti ke pratibaMdhaka kA sadbhAva hone se, tRSNA sahita hone se aura unake pratyakSajJAna kA abhAva hone se, laukikajana apane viSaya ko bhI spaSTarUpa se nahIM jAnate; isakAraNa ve laukika jana, jinakI abhilASA ho - aise abhilaSita, jinako jAnane kI icchA ho - aise jijJAsita aura saMdigdha padArthoM kA dhyAna karate huye dikhAI dete haiM; parantu ghAti karmoM ke abhAva se moha kA abhAva aura jJAnazakti ke pratibaMdhaka kA jJeyAntagatatvAbhyAMcanAbhilaSita, na jijJAsati, na saMdihAti ca, kuto'bhilaSito jijJAsitaH saMdigdhazcArthaH / evaM sati kiM dhyAyati / / 197 / / ___ ayamAtmA yadaiva sahajasaukhyajJAnabAdhAyatanAnAmasArvadikkAsakalapuruSasaukhyajJAnAyatanAnAMcAkSANAmabhAvAtsvayamanakSatvena vartate tadaiva pareSAmakSAtItobhavana nirAbAdhasahajasaukhyajJAnatvAt sarvAbAdhaviyuktaH, sArvadikkasakalapuruSasaukhyajJAnapUrNatvAtsamantasarvAkSasaukhyajJAnADhyazca bhavati / evaMbhUtazca sarvAbhilASajijJAsAsaMdehAsaMbhave'pyapUrvamanAkulatvalakSaNaM paramasaukhyaM dhyAyati / anAkulatvasaMgataikAgrasaMcetanamAtreNAvatiSThata iti yaavt| IdRzamavasthAnaM ca sahajajJAnAnandasvabhAvasya siddhatvasya siddhireva / / 198 / / abhAva hone ke kAraNa, tRSNA naSTa ho jAne ke kAraNa sarvajJa bhagavAna ne samasta padArthoM ko pratyakSa jAna liyA hai arthAt jJeyoM ke pAra ko prApta kara liyA hai; isalie ve sarvajJa bhagavAna abhilASA nahIM rakhate, unheM jijJAsA aura saMdeha nahIM hotA; taba phira unake abhilaSita, jijJAsita aura saMdigdha padArtha kaise ho sakate haiM ? yadi aisA hai to phira ve kyA dhyAte haiM, kisakA dhyAna karate haiM ? sahaja sukha aura jJAna kI bAdhaka tathA apUrNa aura asarvAMga sukha va jJAna kI Ayatana indriyoM ke abhAva ke kAraNa jaba yaha AtmA svayaM anindriyarUpa se vartatA hai; usI samaya dUsaroM ko indriyagocara vartatA haA nirAbAdha sahajasukha aura jJAnavAlA hone se sarvabAdhA rahita aura sarvaprakAra ke sukha aura jJAna se paripUrNa hone se sukha aura jJAna se samRddha hotA hai| isaprakAra yaha AtmA sarva abhilASA, jijJAsA aura saMdeha kA asaMbhava hone para bhI Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 379 apUrva aura anAkulatva lakSaNa parama saukhya kA dhyAna karatA hai arthAt anAkulatA ke sAtha rahanevAle eka AtmArUpI viSaya ke anabhavanarUpa hI sthita rahatA hai| isaprakAra sthita rahanA, sahajajJAna aura Ananda jisakA svabhAva hai - aise siddhatva kI prApti hI hai|" AcArya jayasena ina gAthAoM kA bhAva sodAharaNa isaprakAra samajhAte haiM "jisaprakAra koI devadatta nAmaka puruSa viSayasukha kI prApti ke lie kisI vidyA kI ArAdhanArUpa dhyAna karatA hai; kintu jaba vidyA siddha ho jAtI hai aura vAJchita viSayasukha bhI mila jAtA hai to phira vaha usa vidyA kI ArAdhanArUpa dhyAna nahIM krtaa| usIprakAra kevalI bhagavAna kevalajJAnarUpa vidyA kI prApti ke lie aura usake phalasvarUpa anaMtasukha kI prApti ke lie chadmastha dazA meM zuddhAtmA kI bhAvanArUpa dhyAna karate the| aba usa dhyAna se kevalajJAnarUpa vidyA siddha ho gaI hai tathA usake phalasvarUpa anaMtasukha bhI prApta ho gayA hai; taba ve kisalie dhyAna karate haiM athavA kisa padArtha kA dhyAna karate haiM - ziSya kI ora se aisA prazna hai athavA aisA AkSepa hai| athAyameva zuddhAtmopalambhalakSaNo mokSasya mArga ityavadhArayati - evaM jiNA jiNiMdA siddhA maggaM samuTThidA smnnaa| jAdA Namotthu tesiM tassa ya NivvANamaggassa / / 199 / / isa prazna yA AkSepa kA dUsarA kAraNa bhI hai - padArtha ke parokSa hone para dhyAna hotA hai, para kevalI bhagavAna ke to sabhI padArtha pratyakSa haiM, taba dhyAna kaise karate haiM ? isake uttara meM AcAryadeva kahate haiM ki ve kevalI bhagavAna atIndriya anaMta AtmA ke Azraya se utpanna sukha kA dhyAna karate haiM, anubhava karate haiM, usarUpa pariNamana karate haiN| isase jJAta hotA hai ki kevalI bhagavAna ke anya viSaya meM cintA kA nirodha lakSaNa dhyAna nahIM hai; kintu isa paramasukha ke anubhava ko athavA dhyAna ke kAryabhUta karmoM kI nirjarA ko dekhakara, unheM dhyAna hai - aisA upacAra se kahA jAtA hai| sayoga kevalI ke tIsarA zukladhyAna aura ayoga kevalI ke cauthA zukladhyAna hotA hai - aisA jo kathana hai, use upacAra se kiyA gayA kathana jAnanA cAhie - aisA gAthA kA abhiprAya hai|" ukta gAthAoM aura unakI TIkAoM meM aneka yuktiyoM se isa zaMkA kA samAdhAna kiyA gayA hai ki arahaMta bhagavAna ke na to abhilASA hai, na jijJAsA hai aura na kisI bhI prakAra kA saMdeha hI rahA hai; kyoMki ve vItarAgI aura sarvajJa haiN| vItarAgI hone se abhilASA nahIM hai aura sampUrNa padArthoM ko pratyakSa jAna lene se jijJAsA aura sandeha nahIM ho sakate / isaprakAra jaba koI kamI nahIM hai to ve dhyAna kisalie karate haiM aura kisakA dhyAna karate haiM? Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 pravacanasAra ukta zaMkA kA samAdhAna karate hue kahA gayA hai ki ve siddhatva kI prApti ke lie paramasukha kA dhyAna karate haiN| AcArya jayasena ke anusAra yaha kathana upacarita kathana hai; kyoMki anaMta atIndriya sukha prApta ho jAne se vastutaH unheM dhyAna hotA hI nahIM hai; parantu Agama meM aisA kahA gayA hai ki terahaveM aura caudahaveM guNasthAna meM zukladhyAna ke antima do pAye pAye jAte haiN||197-198|| 'jaba kevalI bhagavAna ko abhilASA, jijJAsA aura sandeha nahIM hai to phira ve dhyAna kisalie karate haiM aura kisakA karate haiM' - yaha prazna aura isakA uttara vigata gAthAoM meM diyA gayA hai; aba isa gAthA meM yaha kahate haiM ki mokSamArga zuddhAtmA kI upalabdhirUpa hI hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) nirvANa pAyA isI maga se zramaNa jina jinadeva ne| nirvANa ara nirvANamaga ko namana bAraMbAra ho||199|| evaM jinA jinendrA: siddhA mArga samutthitA: shrmnnaaH| jAtA namo'stu tebhyastasmai ca nirvANamArgAya / / 199 / / yata: sarva eva sAmAnyacaramazarIrAstIrthaMkarA: acaramazarIrA mumukSavazcAmunaiva yathoditena zuddhAtmatattvapravRttilakSaNena vidhinA pravRttamokSasya mArgamadhigamya siddhA babhUvuH, na punrnythaapi| tato'vadhAryate kevalamayameka eva mokSasya mArgo, na dvitIya iti| ___ alaM ca prapaJcena / teSAM zuddhAtmatattvapravRttAnAM siddhAnAM tasya zuddhAtmatattvapravRttirUpasya mokSamArgasya ca pratyastamitabhAvyabhAvakavibhAgatvena noAgamabhAvanamaskAro'stu / avadhAritomokSamArgaH, kRtyamanuSThIyate / / 199 / / jina, jinendra aura zramaNa arthAt sAmAnya kevalI, tIrthaMkara kevalI aura munigaNa pUrvokta mArga meM ArUDha hokara hI siddha hue haiM, unheM aura ukta nirvANamArga ko namaskAra ho| AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate "sabhI sAmAnya caramazarIrI, caramazarIrI tIrthaMkara aura acaramazarIrI mumukSu yathokta zuddhAtmapravRtti hai lakSaNa jisakA - aisI vidhi se pravartamAna mokSamArga ko prApta karake siddha hue haiM; kisI anya vidhi se Ajataka koI bhI siddha nahIM huaa| isase nizcita hotA hai ki yaha eka hI mokSamArga hai, anya koI nhiiN| adhika prapaMca (vistAra) se kyA lAbha hai ? usa zuddhAtmatattva meM pravartita siddhoM ko tathA zuddhAtmapravRttirUpamokSamArga ko, jisameM bhAvya aura Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 381 bhAvaka kA vibhAga asta ho gayA hai - aisA noAgamabhAvanamaskAra ho| isaprakAra maiMne mokSamArga nirdhArita kiyA hai aura maiM usameM pravartana kara rahA huuN|" ukta kathana meM dhyAna dene kI bAta yaha hai ki gAthA meM jina, jinendra aura zramaNa zabda Aye haiM; jinakA sAmAnya artha caramazarIrI sAmAnya kevalI aura tIrthaMkara kevalI tathA caramazarIrI aura acaramazarIrI sabhI munirAja to ho sakatA hai; parantu yahA~ zramaNa' zabda se acaramazarIrI arthAt usI bhava se mokSa nahIM jAnevAle mumukSu bhI liye gaye haiM; jinameM jJAnI zrAvaka aura munirAja - sabhI A jAte haiN| sAtha meM yaha likhA hai ki ye sabhI zuddhAtmapravRttirUpa mokSamArga se siddha hue haiN| yahA~ eka prazna sahaja hI saMbhava hai ki jo acaramazarIrI haiM; ve siddha kaise ho sakate haiM ? AcArya jayasena ke citta meM bhI yaha prazna khar3A huA hogA ki acaramazarIriyoM ko siddhapanA kaise ghaTita ho sakatA hai| yahI kAraNa hai ki unhoMne isaprakAra kI zaMkA upasthita kara usakA nimnalikhitAnusAra samAdhAna prastuta kiyA hai - __ athopasaMpadye sAmyamiti pUrvapratijJAM nirvahan mokSamArgabhUtAM svayamapi zuddhAtmapravRttimAsUtrayati - tamhA taha jANittA appANaM jANagaM sabhAveNa / parivajAmi mamattiM uvaTThido Nimmamattamhi / / 200 / / tasmAttathA jJAtvAtmAnaM jJAyakaM svabhAvena / parivarjayAmi mamatAmupasthito nirmamatve / / 200 / / "usI bhava se mokSa nahIM jAnevAle acarama zarIriyoM ke siddhapanA kaise saMbhava hai? yadi koI aisA prazna kare to usakA uttara Agama meM isaprakAra diyA gayA hai - tavasiddha Nayasiddhe saMjamasiddhe carittasiddhe y|| ___NANammi saMdaNammi ya siddhe sirasA NamaMsAmi / / tapa se siddha, naya se siddha, saMyama se siddha, cAritra se siddha, jJAna aura darzana se siddha hue bhagavantoM ko maiM mastaka jhukAkara namaskAra karatA huuN| isaprakAra ukta gAthA meM kahe gaye krama se ekadeza siddhatA acarama-zarIrI jIvoM ke bhI mAnI gaI hai|" jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra kI aMtamaMgalAcaraNarUpa isa gAthA meM muktAtmAoM aura Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 pravacanasAra muktimArga ko namaskAra kiyA gayA hai| TIkA meM isa bAta para bala diyA gayA hai ki muktimArga zuddhAtmapravRttirUpa hai aura Ajataka jo siddha hue haiM, ho rahe haiM aura hoMge; ve sabhI isI mArga se mukta hue haiN| maiM bhI isI mArga para calakara nirvikalparUpa se siddha bhagavantoM aura muktimArga ko namaskAra kara rahA huuN| tAtparya yaha hai ki merA yaha namaskAra bhedarUpa dravyanamaskAra nahIM hai, apitu abhedarUpa bhAvanamaskAra hai / / 199 / / vigata gAthA meM siddha bhagavAna aura mokSamArga ko namaskAra karake eka prakAra se jJeyatattva prajJApana mahAdhikAra kA antamaMgala kara diyA hai| aba isa gAthA meM AcAryadeva 5vI gAthA meM kI gaI pratijJA ke anusAra nirmamatva meM sthita hokara mamatA ke tyAga kA saMkalpa karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai ( harigIta ) isalie isa vidhi AtamA jJAyakasvabhAvI jAnakara / nirmamatva meM thita maiM sadA hI bhAva mamatA tyAga kara // 200 // - ahameSa mokSAdhikArI jJAyakasvabhAvatmatattvaparijJAna purassaramamatvanirmamatvahAnopAdAnavidhAnena kRtyAntarasyAbhAvAtsarvArambheNa zuddhAtmanirvRtti pravarte / tathAhi - ahaM hi tAvat jJAyaka eva svabhAvena, kevalajJAyakasya ca sato mama vizvenApi sahajajJeyajJAyakalakSaNa eva saMbaMdha:, na punaranye svasvAmilakSaNAdayaH saMbaMdhAH / tato mama na kvacanApi mamatvaM, sarvatra nirmamatvameva / athaikasya jJAyakabhAvasya samastajJeyabhAvasvabhAvatvAt protkIrNalikhitanikhAtakIlitamajjitasamAvartitapratibimbitavattatra kramapravRttAnantabhUtabhavadbhAvivicitraparyAyaprAgbhAramagAdhasvabhAvaM gambhIraM samastamapi dravyajAtamekakSaNa eva pratyakSayantaM jJeyajJAyakalakSaNasaMbaMdhasyAnivAryatvenAzakyavivecanatvAdupAttavaizvarUpyamapi sahajAnantazaktijJAyakasvabhAvenaikyarUpyamanujjhantamAsaMsAramanayaiva sthityA sthitaM mohenAnyathAdhyavasyamAnaM zuddhAtmAnameSa mohamutkhAya zuddhAtmA meM pravRtti ke dvArA mokSa prApta hotA hai; isakAraNa maiM AtmA ko svabhAva se jJAyaka jAnakara nirmamatva meM sthita rahatA huA mamatA kA parityAga karatA hU~ / isa gAthA ke bhAva ko A. amRtacaMdra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "maiM yaha mokSAdhikArI, jJAyakasvabhAvI Atmatattva ke parijJAnapUrvaka, mamatva kI tyAgarUpa aura nirmamatva ke grahaNarUpa vidhi ke dvArA sarva AraMbha (udyama) se zuddhAtmA meM Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra pravRtta hotA hU~; kyoMki anya kRtya kA abhAva hai| aba isI bAta ko vizeSa spaSTa karate haiM - prathama to maiM svabhAva se jJAyaka hI hU~ / kevala jJAyaka hone se merA vizva ke samasta padArthoM ke sAtha bhI sahaja jJeya-jJAyaka lakSaNa saMbaMdha hI hai; kintu sva-svAmi lakSaNAdi saMbaMdha nahIM haiM; isalie merA kisI ke prati mamatva nahIM hai, maiM to sarvatra nirmamatva hI hU~ / 383 eka jJAyaka bhAva kA sarva jJeyoM ko jAnane kA svabhAva hone se kramaza: pravartamAna ananta bhUta, , vartamAna aura bhAvI vicitra paryAyasamUhavAle agAdha svabhAva aura gaMbhIra aise samasta dravyamAtra ko; mAno ve dravya jJAyaka meM utkIrNa ho gaye hoM, citrita ho gaye hoM, bhItara ghusa gaye hoM; kIlita ho gaye hoM, DUba gaye hoM, samA gaye hoM aura pratibimbita hue hoM; isaprakAra eka kSaNa meM hI jo zuddhAtmA pratyakSa karatA hai, jJeya-jJAyaka saMbaMdha kI anivAryatA ke kAraNa jJeya-jJAyaka ko bhinna karanA azakya hone se vizvarUpatA ko prApta hone para bhI jo zuddhAtmA anaMtazaktivAle jJAyakasvabhAva ke dvArA ekarUpatA ko nahIM chor3atA; jo anAdi saMsAra se isI sthiti meM jJAyakabhAvarUpa hI rahA hai aura jo moha ke dvArA dUsare rUpa meM jAnA-mAnA yathAsthitamevAtini:prakampaH saMpratipadye / svayameva bhavatu cAsyaivaM darzana vizuddhimUlayA samyagjJAnopayuktatayAtyantamavyAbAdharatatvAtasAdhorapi sAkSAtsiddhabhUtasya svAtmanastabhAbhUtAnAM paramAtmanAM ca nityameva tadekaparAyaNatvalakSaNo bhAvanamaskAraH // 200 // jAtA rahA hai; usa zuddhAtmA ko, yaha maiM moha ko ukhAr3a pheMkakara, atiniSkampa rahatA huA jaisA kA taisA hI prApta karatA hU~ / isaprakAra darzanavizuddhimUlaka samasta jJAna meM upayuktatA ke kAraNa atyanta avyAbAdha (nirvighna) lInatA hone se sAdhu hone para bhI sAkSAt siddhabhUta - aise isa AtmA ko siddhabhUta paramAtmAoM ko, usI meM ekaparAyaNatArUpa bhAva namaskAra sadA hI svayameva ho / " isa gAthA aura usakI TIkA meM samAgata bhAva kA sArAMza yaha hai ki AtmArthI ke lie AtmaparijJAnapUrvaka nirmamatva hokara zuddhAtmA meM pravRtti karane ke atirikta anya koI kArya karaneyogya nahIM hai| AcAryadeva ghoSaNA kara rahe haiM ki merA samasta parapadArthoM ke sAtha mAtra jJeya - jJAyaka saMbaMdha hI hai; isake atirikta anya koI saMbaMdha nhiiN| tAtparya yaha hai ki AtmA kA para ke sAtha na to tAdAtmya saMbaMdha hai, na sva-svAmI saMbaMdha hai, na lakSya-lakSaNa saMbaMdha hai, na guru-ziSya saMbaMdha hai, na vizeSaNa- vizeSya saMbaMdha hai, na guNa-guNI saMbaMdha hai, na vAcya - vAcaka saMbaMdha hai, na grahaNa Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 pravacanasAra grAhya saMbaMdha hai, na kartA-karma saMbaMdha hai, na AdhAra-Adheya saMbaMdha hai aura na rakSya-rakSaka saMbaMdha hai| isaprakAra AtmA para se nirmamatva hI hai| jJeya-jJAyaka sambandha ke svarUpa ko spaSTa karate hue AcAryadeva kahate haiM ki jJAyakabhAva kA sarvajJeyoM ko jAnane kA svabhAva hone se samasta dravya apane guNa aura paryAyoM sahita jJAyakabhAva meM isaprakAra jJAta hote haiM ki mAno ve jJAyaka meM utkIrNa ho gaye hoM, citrita ho gaye hoM, bhItara ghusa gaye hoM, kIlita ho gaye hoM, DUba gaye hoM, samA gaye hoM aura pratibimbita ho gaye hoN| isaprakAra jJeya-jJAyaka saMbaMdha kI anivAryatA ke kAraNa gaharAI se saMbaMdhita hone para bhI jJAyakabhAva jJeyoM se bhinna hI hai, bhinna hI rahatA hai| isalie maiM to nija jJAyakabhAva ko jaisA usakA mUla svabhAva hai, vaisA hI prApta karatA huuN| yadyapi AcAryadeva abhI sAdhu avasthA meM hI haiM; tathApi apane AtmA ko siddhAtmAoM ke sAtha sthApita karate haiM aura kahate haiM ki merA yaha siddhAtmAoM ko abhedarUpa nirvikalpa bhAvanamaskAra hai| (zAlinI chanda) jainaM jJAnaM jJeyatattvapraNetR sphItaM zabdabrahma samyagvigrAhya / saMzuddhAtmadravyamAtraika vRttyA nityaM yukte : sa thI ya ta 5 sa ma bhi ra va ma / / 10 / / isake bAda AcArya jayasena kRta tAtparyavRtti TIkA meM eka gAthA aisI prApta hotI hai, jo tattvapradIpikA TIkA meM nahIM hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai - dasaNasaMsuddhANaM sammaNNANovajogajuttANaM / avvAbAdharadANaM Namo Namo siddhasAhUNaM / / 14 // (harigIta ) suzuddhadarzanajJAnamaya upayoga antaralIna jina | bAdhArahita sukhasahita sAdhu siddha ko zat-zat namana ||14|| darzana se saMzuddha, samyagjJAnarUpa upayoga se sahita, nirbAdharUpa se svarUpalIna siddha va sAdhuoM ko bArambAra namaskAra ho| Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 385 AcArya jayasena kI TIkA meM prApta yaha gAthA bhI isa adhikAra kI antamaMgalarUpa gAthA hai| AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA kA bhAva spaSTa karate hue kahate haiM ki 3 mUDhatA Adi 25 doSoM se rahita samyagdarzana se zuddha, saMzaya Adi doSoM se rahita samyagjJAna se sahita, vikalparahita svarUpalInatArUpa vItarAgacAritra sahita, nirAbAdha anaMtasukha meM lIna siddhoM arthAt arahata-siddhoM ko aura siddhadazA kosAdhanevAle sAdhuoMarthAt AcAryoM, upAdhyAyoM aura sAdhuoM ko maiM bhaktipUrvaka bArambAra namaskAra karatA huuN| dhyAna rahe mUla gAthA meM siddha aura sAdhuoM kA hI ullekha hai; para TIkA meM siddha meM arahaMta aura siddhoM ko tathA sAdhuoM meM AcArya, upAdhyAya aura sAdhuoM ko bhI le liyA gayA hai| isaprakAra aba pravacanasAra ke jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra kA samApana hone jA rahA hai| mahAdhikAra ke anta meM tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra 2 zAlinI aura 1 vasaMtatilakA - isaprakAra kala 3 chanda likhate haiM: jo isaprakAra haiM jJeyIkurvannaJjasAsImavizvaM jJAnIkurvan jJeyamAkrAntabhedam / AtmIkurvan jJAnamAtmAnyabhAsi sphUrjatyAtmA brahma saMpadya sdyH||11|| (basantatilakA chanda) dravyAnusAri caraNaM caraNAnusAri dravyaM mitho dvayamidaM nanu savyapekSam / tasmAnmumukSuradhirohatu mokSamArga dravyaM pratItya yadi vA caraNaM pratItya / / 12 / / (dohA ) jJeyatattva ke jJAna ke pratipAdaka jo shbd| unameM DubakI lagAkara nija meM raheM azabda ||10|| zuddha brahma ko prApta kara jaga ko kara aba jJeya / svaparaprakAzaka jJAna hI ekamAtra zraddheya ||11|| isaprakAra jJeyatattva ko samajhAnevAle zabdabrahmarUpa jaina tattvajJAna meM bhalIbhAMti avagAhana karake hama mAtra zuddhAtmadravyarUpa eka vRtti (pariNati) se sadA yukta rahate haiN| yaha AtmA brahma (paramAtmatattva-siddhatva) ko zIghra prApta karake asIma vizva ko Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra 386 zIghratA se ekasamaya meM jJeyarUpa karatA huA, bhedoM ko prApta jJeyoM ko jJAnarUpa karatA huA aura jJAna ko AtmArUpa karatA huA daidIpyamAna ho rahA hai| ukta chandoM meM AcArya amRtacandradeva kaha rahe haiM ki maiM isa jinapravacana ke sArabhUta pravacanasArarUpa jinavANI meM avagAhana karake jJeyatattva ko bhalIbhA~ti samajhakara nijAtmaramaNatArUpa pariNamita ho rahA haiN| isaprakAra merA yaha AtmA paramAtmatattva ko prApta kara, sampUrNa vizva ko jJeya rUpa karatA huA, bhedoM ko prApta jJeyoM ko jJAnarUpa karatA huA, jJAna ko AtmarUpa karatA huA zobhAyamAna hai||10-11|| isa mahAdhikAra ke anta meM Ane vAle 3 chandoM meM se antima chanda isaprakAra hai (dohA) caraNa dravya anusAra ho dravya caraNa anusaar| zivapathagAmI bano tuma donoM ke anusAra ||12|| caraNa dravyAnusAra hotA hai aura dravya caraNAnusAra hotA hai - isaprakAra ve donoM paraspara sApekSa haiM; isalie yA to dravya kA Azraya lekara athavA to caraNa kA Azraya lekara mumukSu arthAt jJAnI zrAvaka aura munirAja mokSamArga meM ArohaNa kro| yahA~ AcArya amRtacandradeva isaprakAra samApana karate haiM ki mAno grantha hI samApta ho gayA ho| aisA lagatA hai ki ve jJAnatattva aura jJeyatattva kA pratipAdana hI isa grantha kA mUla pratipAdya mAnate haiN| yahI kAraNa hai ki ve AgAmI prakaraNa ko cUlikA kahate haiN| use ve jJAnatattva prajJApana aura jJeyatattva prajJApana ke samAna mahAdhikAra nahIM denA caahte| jJAna aura jJeyapanA AtmA kA mUlasvabhAva hai| vaha AtmA jJAnasvarUpa bhI hai aura jJeyarUpa bhI hai; usameM jJAna nAmaka guNa bhI hai aura prameyatva nAmaka guNa bhI hai| AtmA ko samajhane ke lie AtmA ke jJAnasvabhAva ko bhI jAnanA cAhie aura usake jJeyasvabhAva ko bhI jAnanA caahie| AtmA ke jJAnasvabhAva aura jJeyasvabhAva ko jAne binA AtmA ko sahI rUpa meM samajhanA saMbhava nahIM hai| ataH ukta donoM mahAdhikAroM meM isakI vistAra se carcA kI gii| ina adhikAroM ke parijJAnapUrvaka AtmA ke jJAnasvabhAva aura jJeyasvabhAva ko jAnakara jJAna-jJeyasvabhAvI AtmA meM AcaraNa karane, ramaNa karane ke lie anta meM caraNAnuyoga sUcaka Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyatattvaprajJApana : jJAnajJeyavibhAgAdhikAra 387 cUlikA likhate haiN| vastuta: bAta yaha hai ki abataka kI sampUrNa carcA dravyAnuyoga saMbaMdhI thI aura aba jo carcA hogI, vaha caraNAnuyoga saMbaMdhI hogii| isa bAta kA saMketa isa antima chanda meM diyA gayA hai| kahA gayA hai ki AcaraNa dravyAnuyoga ke jJAna-zraddhAna pUrvaka tadanusAra hotA hai aura dravya kA svarUpa bhI usameM AcaraNa karane ke lie, lIna hone ke lie hI jAnA jAtA hai| isaprakAra yaha chanda na kevala isa adhikAra kA samApana hai, apitu isameM AgAmI adhikAra kI sUcanA bhI hai| dravya kI carcA huI aura aba cAritra kI carcA AraMbha hogii| agale prakaraNa ke prathama chanda kI saMgati bhI isa chanda se baiThatI hai; isalie tattvAnusAra AcaraNa aura AcaraNa ke anusAra tattva ko grahaNa karate hue mokSamArga meM ArohaNa karanA hI sabhI AtmArthI bandhuoM kA ekamAtra kartavya hai| yaha to sarvavidita hI hai ki AcArya jayasena AcArya amRtacandrakRta tattvapradIpikA TIkA meM samAgata nAmoM ko svIkAra karate hue bhI ina adhikAroM ke nAma tAtparyavRtti TIkA meM kramaza: samyagjJAnAdhikAra, samyagdarzanAdhikAra aura samyak-cAritrAdhikAra rakhate haiN| iti tattvadIpikAyAM pravacanasAravRttau zrImadamRtacandrasUriviracitAyAM jJeyatattvaprajJApanonAma dvitIyaH zrutaskandhaH samAptaH // 2 // jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra kA nAma samyagjJAnAdhikAra rakhane kA eka kAraNa yaha bhI ho sakatA hai ki isa adhikAra meM atIndriya jJAna arthAt sarvajJatA kI carcA bahuta vistAra se kI gaI hai| jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra kA nAma samyagdarzanAdhikAra isalie rakhA gayA hai ki isameM pratipAdita vastusvarUpa ko samajhe binA samyagdarzana nahIM ho sktaa| jaba ukta do adhikAra samyagjJAnAdhikAra aura samyagdarzanAdhikAra ho gaye to phira caraNAnuyoga cUlikA ko samyakcAritrAdhikAra honA hI thaa| aisA hone para bhI AcArya jayasena bhI tAtparyavRtti meM isa graMtha ko yahIM samApta mAna lete haiN| ve isakA kAraNa dete hue TIkA kI antima paMkti meM likhate haiM ki pratijJA kI pUrNatA ho jAne se grantha kI pUrNatA yahA~ hI jAnanA caahie| AcArya amRtacandra ina mahAdhikAroM ko zrutaskandha bhI kahate haiN| jaisA ki tattvapradIpikA TIkA ke antima vAkya meM likhA gayA hai ki AcArya amRtacandra viracita pravacanasAra kI tattvapradIpikA TIkA meM jJeyatattvaprajJApana nAmaka dvitIya zrutaskaMdha samApta huaa| isIprakAra kA vAkya prathama mahAdhikAra ke anta meM bhI pAyA jAtA hai| isaprakAra AcArya kundakunda kRta pravacanasAra kI AcArya amRtacandra kRta tattvapradIpikA Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcaka cUlikA atha pareSAM caraNAnuyogasUcikA cuulikaa| tatra - indravajrA chanda ) dravyasya siddhau caraNasya siddhiH dravyasya siddhizcaraNasya siddhau / buddhveti karmAviratA: pare'pi dravyAviruddhaM caraNaM caraMtu / / 13 / / maMgalAcaraNa ( dohA ) jJAna- jJeya ko jAnakara dhara cAritra mahAna / zivamaga kI paripUrNatA pAvaiM zraddhAvAna || AcArya amRtacandra isa cUlikA kI TIkA ke prathama vAkya meM hI likhate haiM ki yaha cUlikA dUsare ke lie likhI jA rahI hai| isase pratIta hotA hai ki AraMbhika do mahAdhikAra AcArya kundakunda ne svayaM ke lie hI likhe the aura aba yaha cUlikA dUsaroM ke lie likhI jA rahI hai| vastuta: bAta yaha hai ki caraNAnuyoga kA prakaraNa hone se isameM upadezAtmaka bhASA kA prayoga hai; jabaki pahale do mahAdhikAra tattvapratipAdaka haiM; jinheM uttama puruSa (First person) kI bhASA meM likhA gayA hai| yaha caraNAnuyoga sUcaka cUlikA mandira ke zikhara aura usa para car3hAye gaye kalaza ke samAna hai| jJAnasvabhAva aura jJeyasvabhAva ke svarUpa kA nirUpaNarUpI maMdira to bana cukA hai; aba usa para zikhara banAnA hai aura usake bhI Upara kalaza car3hAnA hai| yadyapi AcArya amRtacandra ise mahAdhikAra ke rUpa meM svIkAra nahIM karate, isIkAraNa ve ise cUlikA kahate haiM; para AcArya jayasena ise cAritra mahAdhikAra kahate haiN| jo kucha bhI ho; para isameM jo viSayavastu hai; vaha apane Apa meM atyanta upayogI aura atyadhika mahattvapUrNa hai / caraNAnuyoga sUcaka cUlikA kI tattvapradIpikA TIkA likhate hue AcArya amRtacandra jo prathama chanda likhate haiM, usakA padyAnuvAda isaprakAra hai ( dohA ) dravyasiddhi se caraNa ara caraNa siddhi se dravya / yaha lakhakara saba Acaro dravyoM se aviruddha ||13|| dravya kI siddhi meM caraNa kI siddhi aura caraNa kI siddhi meM dravya kI siddhi hotI hai - yaha jAnakara zubhAzubhabhAvarUpa karmoM se avirata anya loga bhI dravya se aviruddha cAritra kA AcaraNa karo / Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcaraNaprajJApanAdhikAra __ (gAthA 201 se gAthA 231 taka) iti caraNAcaraNe parAn prayojayati - esa surAsuramaNusiMdavaMdidaM dhodaghAikammamalaM / paNamAmi vaDDhamANaM titthaM dhammassa kattAraM / / 1 / / ___utthAnikA ke ukta kalaza kA Azaya yaha hai ki nityAnityAtmaka Atmavastu kA mUla svarUpa samajhe binA kiye gaye sadAcaraNa se puNya kA baMdha to hogA; para samyagdarzana-jJAnapUrvaka dhAraNa kiye cAritra kA jo phala hai, usakI prApti nahIM hogii| isIprakAra sadAcaraNa ke binA vastu kA svarUpa samajhanA saMbhava nahIM hai athavA samyagdarzana aura jJAna ho jAne para bhI cAritra dhAraNa kiye binA mokSa kI prApti honevAlI nahIM hai| isalie yahI ThIka hai ki dravya kI siddhi hone para hI cAritra kI siddhi hotI hai aura cAritra kI siddhi ho jAne para hI dravya kI siddhi hotI hai| ata: AtmA kA kalyANa karane kI bhAvanA rakhanevAle mumukSu bhAiyoM ko cAhie ki ve dravya ke anusAra cAritra dhAraNa kreN| tAtparya yaha hai ki dravyAnuyoga meM pratipAdita Atmavastu ke bhAnapUrvaka cAritra dhAraNa kreN| maMgalAcaraNa (dohA) anAgAra AcaraNa se banate zramaNa mahAna | prajJApana AcaraNa ko suno bhavika dhari dhyAna || AcAryadeva utthAnikA kI pahalI hI paMkti meM jo likhate haiM; usakA bhAva isaprakAra hai - "aba dUsaroM ko cAritra ke AcaraNa karane meM yukta karate haiN|" isaprakAra hama dekhate haiM ki 'pareSAM aura parAn' zabdoM se yaha vyakta hotA hai ki yaha caraNAnuyogasUcakacUlikA dUsaroM ke lie likhI gaI hai| AcArya amRtacandra isa gAthA ko AraMbha karane ke pahale paMcaparameSThI kA smaraNa karanevAlI isa graMtha ke maMgalAcaraNa kI pahalI, dUsarI aura tIsarI gAthA ko uddhRta karate haiM; jinakA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) sura asura indra narendra vaMdita karmamala nirmlkrn| vRSatIrtha ke karatAra zrI varddhamAna jina zata-zata namana ||1|| Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 pravacanasAra sese puNa titthayare sasavvasiddhe visuddhasabbhAve / samaNe ya NANadaMsaNacarittatavavIriyAyAre / / 2 / / te te savve samagaM samagaM pattegameva pattegaM / vaMdAmi ya vaTTate arahaMte mANuse khette / / 3 / / evaM paNamiya siddhe jiNavarasahe puNo puNo samaNe / paDivajjadu sAmaNNaM jadiicchadi dukkhaparimokkhaM / / 201 / / evaM praNamya siddhAna jinavaravaSabhAna pana: pn:shrmnnaan| pratipadyatAM zrAmaNyaM yadIcchati duHkhaparimokSam / / 201 / / avazeSa tIrthaMkara tathA saba siddhagaNa ko kara namana | maiM bhaktipUrvaka namUM paMcAcArayuta saba zramaNajana / / 2 / / una sabhI ko yugapata tathA pratyeka ko pratyeka ko| maiM na vidamAna mAnasa kSetra ke arahaMta ko||3|| josarendroM, asarendroM aura narendroM se vaMdita haiM tathA jinhoMne ghAtikarma-rUpImala kodho DAlA hai; aise tIrtharUpa aura dharma ke kartA zrI varddhamAna tIrthaMkara ko namaskAra karatA huuN| vizuddha sattAvAle zeSa tIrthaMkaroM, sarvasiddhoM aura jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra tathA vIryAcAra se sahita sabhIzramaNoM ko namaskAra karatA huuN| una sabhI ko aura manuSyakSetra arthAt DhAI dvIpa meM sadA vidyamAna rahanevAle arahaMtoM ko samudAyarUpa se ekasAtha aura vyaktigatarUpa se pratyeka ko alaga-alaga vaMdana karatA huuN| __AraMbhika maMgalAcaraNa kI ina gAthAoM kI saMgati 201vIM gAthA ke AraMbhika evaM zabda se biThAI gaI hai aura kahA gayA hai ki isaprakAra jinavaravRSabharUpa arahaMta parameSThI, siddha parameSThI aura zramaNoM arthAt AcArya, upAdhyAya aura sAdhuparameSThiyoM ko namaskAra karake yadi sAMsArika duHkhoMse mukta honA cAhate hoM to zrAmaNya ko dhAraNa kro| mUla gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai (harigIta ) he bhavyajana ! yadi bhavadukhoM se mukta honA caahte| parameSThiyoM ko kara namana zrAmaNya ko dhAraNa kro||201|| he ziSyagaNa! yadi tuma duHkhoM se chUTanA cAhate ho to pUrvokta prakAra se siddhoM ko, jinavara vRSabha AdiarahaMtoMkotathAzramaNoMkobArambAra namaskAra karake zrAmaNya ko aMgIkAra kro| Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : AcaraNaprajJApanAdhikAra 391 yathA mamAtmanA duHkhamokSArthinA kiccA arahaMtANaM siddhANaMtaha Namo gaNaharANaM / ajjhAvayavaggANaM sAhUNaM ceva savvesiM / / 4 / / tesiM visuddhadaMsaNaNANapahANAsamaM samAseja / uvasaMpayAmi sammaM jatto NivvANasaMpattI / / 5 / / iti arhatsiddhAcAryopAdhyAyasAdhUnAM praNativandanAtmakanamaskArapuraHsaraM vizuddhadarzanajJAnapradhAnaM sAmyanAma zrAmaNyamavAntaragranthasaMdarbhobhayasaMbhAvitasausthityaM svayaM pratipannaM, pareSAmAtmApi yadi duHkhamokSArthI tathA ttprtipdytaam| yathAnubhUtasya tatprattipattivartmanaH praNetArovayamime tiSThAma iti / / 201 / / AcArya amRtacandra ne isa gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa kiyA hai"jisaprakAra dukhoM se mukti cAhanevAle mere AtmA ne - (harigIta) arahaMta siddhasamUha gaNadharadevayuta saba suurignn| ara sabhI pAThaka sAdhugaNa ina sabhI ko karake namana ||4|| parizuddha darzanajJAnayuta samabhAva Azrama prApta kr| nirvANapada dAtAra samatAbhAva ko dhAraNa karU~||5|| - isaprakAra arahaMtoM, siddhoM, AcAryoM, upAdhyAyoM aura sAdhuoM ko praNAma-vaMdanAtmaka namaskAra karake vizuddhadarzanajJAnapradhAna sAmya nAmaka zrAmaNya ko, jisa zrAmaNya kI isa graMtha meM kahe gaye jJAnatattva aura jJeyatattva prajJApana nAmaka do adhikAroM kI racanA dvArA susthitA huI hai usa zrAmaNya ko svIkAra kiyA hai; usIprakAra dUsaroM ke AtmA bhI, yadi duHkhoM se mukta honA cAhate haiM to usa zrAmaNya ko aMgIkAra kro| usa zrAmaNya ko aMgIkAra karane kA yathAnubhUta jo mArga hai; usake praNetA hama yaha khar3e haiN|" ___TIkA kI antima paMkti ko par3hakara aisA lagatA hai ki jaise kisI ziSya ne AcAryadeva se aisA prazna kiyA ho ki - Apa jisa zrAmaNya ko aMgIkAra karane kI bAta kara rahe ho, kyA vaha saMbhava hai ? tana para vastra nahIM rakhanA, bhojana nahIM karanA, bhojana karane meM bhI apane hAtha se banAne kI to bAta hI nahIM; yadi koI svayaM ke lie banAe to usameM se bhI vidhipUrvaka lenA - kyA yaha saba saMbhava hai? 1. ye gAthAe~ bhI isI grantha ke maMgalAcaraNa kI gAthAe~ haiN| Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 pravacanasAra taba AcAryadeva ne isa paMkti ke rUpa meM uttara diyA ho ki isa mArga ke praNetA hama khar3e haiM na? svayaM ko 'praNetA' kahakara AcAryazrI ziSyoM ko himmata de rahe haiN| hameM ye zabda sunakara aisA laga sakatA hai ki ye abhimAna se bhare zabda haiM; kintu ye abhimAna se bhare hue zabda na hokara AtmavizvAsa se bhare hue zabda haiM arthAt ziSyoM meM AtmavizvAsa bharanevAle zabda haiM / yaha vaha paMkti hai, jisa paMkti ko par3hane ke bAda gurudevazrI uchala par3e the| ve ina zabdoM para itane rIjha gaye the, itane bhAvavihvala ho gaye the ki mAno amRtacandrAcArya sAkSAt hI unase yaha kaha rahe hoM ki tumhAreM pIche hama khar3e haiM na, kyoM cintA karate ho ? graMthAraMbha meM AcAryadeva ne paMcaparameSThiyoM ko namaskAra karake moha aura kSobha se rahita sAmyabhAva dhAraNa karane kI pratijJA kI thI aura kahA thA ki yaha sAmyabhAva hI cAritra hai, dharma hai| ukta cAritra ko dhAraNa karane ke lie jisa tattvajJAna ko jAnanA ati Avazyaka hai; ukta tattvajJAna kI carcA jJAnatattvaprajJApana aura jJeyatattvaprajJApana adhikAroM meM karane ke uparAnta AcAryadeva kaha rahe haiM ki jisaprakAra jJAnatattva aura jJeyatattva ko jAna kara paMcaparameSThI ke namaskArapUrvaka hamane cAritra dhAraNa kiyA hai; yadi tuma dukhoM se chUTanA cAhate ho to ; usIprakAra jJAnatattva aura jJeyatattva ko samajha kara paMcaparameSThI ke smaraNapUrvaka tuma bhI cAritra dhAraNa karo; kyoMki samyagdarzana - jJAnapUrvaka cAritra dhAraNa kiye binA duHkhoM se chuTakArA saMbhava hai, mukti prApta karanA saMbhava nahIM hai / cAritra aMgIkAra karane meM yadi tumheM kucha bhaya laga rahA ho to hama tumase kahate haiM ki tuma cintA na karo, tumhArA mArgadarzana karane ke lie muktimArga ke praNetA- jAnakAra hama khar3e haiM na ! dekho, AcAryadeva kI vANI meM kitanA AtmavizvAsa aura karuNAbhAva prasphuTita ho rahA hai| ve mAtra isa bAta ko kahate hI nahIM haiM; apitu agalI gAthAoM aura unakI TIkA meM munidharma dhAraNa karane kI vidhi bhI batAte haiM / / 201 / / vigata gAthA meM kahA gayA hai ki zrAmaNya ko dhAraNa karo aura aba ina gAthAoM meM batA rahe haiM ki dIkSA dhAraNa karane ke pUrva dIkSArthI ko kyA-kyA karanA caahie| sabase pahale apane saMbaMdhiyoM se chuTakArA pAkara paMcAcAra dhAraNa karane ke lie AcAryadeva ke pAsa jAkara atyanta vinayapUrvaka dIkSA dene kI prArthanA karanI caahie| ina gAthAoM meM chuTakArA pAne aura dIkSA grahaNa karane kI vidhi kA hI nirUpaNa hai / Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : AcaraNaprajJApanAdhikAra atha zramaNo bhavitumicchan pUrvaM kiM kiM karotItyupadizati / athAtaH kIdRzo bhavatItyupa dizati 1 Apiccha baMdhuvaggaM vimocido gurukalattaputtehiM / Asijja NANadaMsaNacarittatavavIriyAyAraM / / 202 / / samaNaM gaNiM guNaDDhaM kularUvavayovisiTTamiTThadaraM / samaNehi taM pi paNado paDiccha maM cedi aNugahido / / 203 / / ApRcchya bandhuvargaM vimocito gurukalatraputraiH / jJAnadarzanacAritratapovIryAcAram / / 202 / / AsAdya zramaNaM gaNinaM guNADhyaM kularUpavayoviziSTamiSTataram / zramaNaistamapi praNataH pratIccha mAM cetyanugRhItaH / / 203 / / 393 yo hi nAma zramaNo bhavitumicchati sa pUrvameva bandhuvargamApRcchate, gurukalatraputrebhya AtmAnaM vimocayati, jJAnadarzanacAritratapovIryAcAramAsIdati / tathAhi - evaM bandhuvargamApRcchate, aho idaMjanazarIrabandhuvargavartina AtmAna:, asya janasya gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - ( harigIta ) vRddhajana tiya- putra- baMdhuvarga se le anumati / vIrya - darzana-jJAna-tapa cAritra aMgIkAra kara // 202 // rUpa kula vayavAna guNamaya zramaNajana ko iSTa jo / aise gaNI ko namana karake zaraNa le anugrahIta ho // 203 // dIkSArthI sabase pahale bandhuvarga se pU~chakara, mAtA-pitA Adi bar3oM se evaM strI-putrAdi se chUTakara, jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra ko aMgIkAra karake kula, rUpa tathA vaya se viziSTa, guNADhya aura zramaNoM ko ati iSTa gaNI zramaNa se 'mujhe svIkAra karo' - aisA kahakara praNAma karatA hai aura anugrahIta hotA hai / AcArya amRtacandra isa gAthA kA bhAva spaSTa karate hue tattvapradIpikA TIkA meM likhate "jo zramaNa honA cAhatA hai; vaha pahale apane bandhuvarga se pUchatA hai, vidA letA hai; mAtApitA Adi gurujanoM (bar3e-bUDhoM) se aura strI-putrAdi se apane ko chur3AtA hai aura jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra tathA vIryAcAra ko aMgIkAra karatA hai / Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 pravacanasAra ____ aba isI bAta ko vizeSa spaSTa karate haiM - vaha bandhuvarga se isaprakAra pUchatA hai, vidA letA AtmA na kiMcanApi yuSmAkaM bhavatIti nizcayena yUyaM jAnItaH, tata ApRSTA yUyaM, ayamAtmA adyodbhinnajJAnajyoti: aatmaanmevaatmno'naadibndhumupsrpti| ____ ahoidaMjanazarIrajanakasyAtman, aho idaMjanazarIrajananyA Atman, asya janasyAtmAna yuvAbhyAMjanitobhavatIti nizcayena yuvAMjAnItaH, tata imamAtmAnaM yuvAM vimuJcataM, ayamAtmA adyodbhinnajJAnajyoti: aatmaanmevaatmno'naadijnkmupsrpti| aho idaMjanazarIraramaNyA Atmana, asya janasyAtmAnaM na tvaM ramayasIti nizcayena tvaM jAnIhi, tata imamAtmAnaM vimuJca, ayamAtmA adyodbhinnajJAnajyoti: svaanubhuutimevaatmno'naadirmnniimupsrpti| aho idaMjanazarIraputrasyAtman, asya janasyAtmano na tvaM janyo bhavasIti nizcayena tvaM jAnIhi, tata imamAtmAnaM vimuJca, ayamAtmA adyodbhinnajJAnajyoti: AtmAnamevAtmano'nAdijanyamupasarpati / evaM gurukalatraputrebhya AtmAnaM vimocyti| tathA aho kAlavinayopadhAnabahumAnAnihnavArthavyaJjanatadubhayasaMpannatvalakSaNajJAnAcAra, na zuddhasyAtmanastvamasIti nizcayena jAnAmi tathApi tvAM tAvadAsIdAmi yAvattvatprasAdAt shuddhmaatmaanmuplbhe|hai ki aho ! isa puruSa ke zarIra ke bandhuvarga meM pravartamAna AtmAo! isa puruSa kA AtmA kiMcitmAtra bhI tumhArA nahIM hai - isaprakAra tuma nizcaya se jaano| isalie maiM tumase pUchakara vidA letA haiN| jise jJAnajyoti pragaTa haI hai - aisA yaha AtmA Aja apane AtmArUpI anAdi bandhu ke pAsa jArahA hai| aho! isa puruSa ke zarIra ke janaka (pitA) ke AtmA! aho! isa puruSa ke zarIra kI jananI (mAtA) ke AtmA! isa puruSa kA AtmA tumhAre dvArA janita (utpanna) nahIM hai - aisA tuma nizcaya se jaano| isalie tuma isa AtmA ko chodd'o| jise jJAnajyoti pragaTa huI hai - aisA yaha AtmA Aja apane AtmArUpI janaka-jananI ke pAsa jA rahA hai| aho! isa puruSa ke zarIra kI ramaNI (strI) ke AtmA! tuma isa puruSa ke AtmA koramaNa nahIM karAte - aisA tuma nizcaya se jaano| isalie tuma isa AtmAko chodd'o| jise jJAnajyoti pragaTa huI hai - aisA yaha AtmA Aja apanI svAnubhUtirUpI anAdi-ramaNI ke pAsa jA rahA aho! isa puruSa ke zarIra ke putra ke AtmA! tU isa puruSa ke AtmA kA janya (utpanna kiyA gayA putra) nahIM hai - aisA tuma nizcaya se jaano| isalie tuma isa AtmA ko chodd'o| jise jJAnajyoti pragaTa haI hai - aisA yaha AtmA Aja apane AtmArUpI anAdi-janya Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 395 caraNAnuyogasUcakacUlikA : AcaraNaprajJApanAdhikAra (putra) ke pAsa jA rahA hai| isaprakAra yaha dIkSArthI AtmA, mAtA-pitA Adi bar3e-bUDhoM se aura strI-putrAdi se svayaM ko chur3AtA hai| aho niHzaMGkitatvani:kAGkitatvanirvicikitsatvanirmUDhadRSTitvopabRMhaNasthitikaraNavAtsalyaprabhAvanAlakSaNadarzanAcAra, na zuddhasyAtmanastvamasIti nizcayena jAnAmi; tathApi tvAM tAvadAsIdAmi yAvat tvatprasAdAt shuddhmaatmaanmuplbhe| ___ aho mokSamArgapravRttikAraNapaJcamahAvratopetakAyavAGmanoguptIryAbhASaiSaNAdAnanikSepaNapratiSThApanasamitilakSaNacAritrAcAra, na zuddhasyAtmanastvamasIti nizcayena jAnAmi; tathApi tvAM tAvadAsIdAmi yAvattvatvatprasAdAt shuddhmaatmaanmuplbhe| aho anazanAvamaudaryavRttiparisaMkhyAnarasaparityAgaviviktazayyAsanakAyaklezaprAyazcittavinayavaiyAvRttyasvAdhyAyadhyAnavyutsargalakSaNatapAcAra na zuddhasyAtmanastvamasIti nizcayena jAnAmi; tathApi tvAMtAvadAsIdAmi yAvattvatprasAdAt shuddhmaatmaanmuplbhe| ahosamastetarAcArapravartakasvazaktyanigahanalakSaNavIryAcAra, na zuddhasyAtmanastvamasIti nizcayena jAnAmi; tathApi tvAM tAvadAsIdAmi yAvattvatprasAdAt shuddhmaatmaanmuplbhe| evaM jJAnadarzanacAritratapovIryAcAramAsIdati ca / / 202 / / jisaprakAra bandhuvarga se vidA lI aura mAtA-pitA strI-putrAdi se apane ko chur3AyA; usIprakAra aho ! kAla, vinaya, upadhAna, bahumAna, anihnava, artha, vyaMjana aura tadubhaya sampanna jJAnAcAra ! maiM nizcaya se yaha jAnatA hU~ ki tU zuddhAtmA nahIM hai; tathApi maiM tujhe tabataka ke lie aMgIkAra karatA hU~, jabataka ki tere prasAda se zuddhAtmA ko upalabdha nahIM kara letaa| aho! niHzaMkitatva, nikAMkSitva, nirvicikitsatva, nirmUDhadRSTitva, upabRMhaNa, sthitikaraNa, vAtsalya aura prabhAvanArUpa darzanAcAra ! maiM nizcaya se yaha jAnatA hU~ ki tU zuddhAtmA nahIM hai; tathApi maiM tujhe tabataka ke lie aMgIkAra karatA hU~, jabataka ki tere prasAda se zuddhAtmA ko upalabdha nahIM kara letaa| aho! mokSamArga meM pravRtti ke kAraNabhUta, paMcamahAvratasahita kAya-vacana-managupti aura IryA-bhASA-eSaNA-AdAnanikSepaNa-pratiSThApanasamitirUpacAritrAcAra! maiM nizcaya se yaha jAnatA hU~ ki tU zuddhAtmA nahIM hai; tathApi maiM tujhe tabataka ke lie aMgIkAra karatA hU~, jabataka ki tere prasAda se zuddhAtmA ko upalabdha nahIM kara letaa| ____ aho! anazana, avamaudarya, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, viviktazayyAsana, kAyakleza, prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRttya, svAdhyAya, dhyAna aura vyutsargarUpa tapAcAra! maiM nizcaya se yaha Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 pravacanasAra jAnatA hU~ ki tU zuddhAtmA nahIM hai; tathApi maiM tujhe tabataka ke lie aMgIkAra karatA hU~, jabataka ki tere prasAda se zuddhAtmA ko upalabdha nahIM kara letaa| ___ tato hi zrAmaNyArthI praNato'nugRhItazca bhavati / tathAhi - AcaritAcAritasamastaviratipravRttisamAnAtmarUpazrAmaNyatvAt zramaNaM, evaMvidhazrAmaNyAcaraNAcAraNapravINatvAt guNADhyaM, sakalalaukikajananiHzaMGkasevanIyatvAt kulakramAgatakrauryAdidoSavarjitatvAcca kulaviziSTaM, antaraGgazuddharUpAnumApakabahiraGgazuddharUpatvAtrUpaviziSTaM, zaizavavArdhakyakRtabuddhiviklavatvA bhAvAdyauvanodrekavikriyAviviktabuddhitvAcca vayoviziSTaM, ni:zeSitayathoktazrAmaNyAcaraNAcAraNaviSayapauruSeyadoSatvena mumukSubhirabhyupagatataratvAt zramaNairiSTataraM ca gaNinaM zuddhAtmatattvopalambhasAdhakamAcAryaM zuddhAtmatattvopalambhasiddhayA mAmanugRhANetyupasarpana praNato bhavati / evamiyaMtezuddhAtmatattvopalambhasiddhiriti tena prArthitArthena saMyujyamAno'nugRhItobhavati / / 203 / / aho samasta itara (vIryAcAra ke atirikta anya) AcAra meM pravRtti karAnevAlI svazakti ke agopanarUpavIryAcAra ! maiM nizcaya se yaha jAnatA hU~ ki tU zuddhAtmA nahIM hai; tathApi maiM tujhe tabataka ke lie aMgIkAra karatA hU~, jabataka ki tere prasAda se zuddhAtmA ko upalabdha nahIM kara letaa| isaprakAra yaha dIkSArthI jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra tathA vIryAcAra ko aMgIkAra karatA hai| isake bAda vaha dIkSArthI praNata aura anugRhIta hotA hai| isakA vizeSa spaSTIkaraNa isaprakAra hai - AcaraNa karane aura karAnevAle samasta vibhUti kI pravRtti ke samAna AtmarUpa zrAmaNyapane ke kAraNa jo zramaNa hai; aise zrAmaNya ke AcaraNa karane aura karAne meM pravINa hone se jo guNADhya haiM; sarva laukika janoM ke dvArA ni:zaMkatayA sevA karane yogya hone se aura kulakramAgata krUratAdi doSoM se rahita hone se jo kulaviziSTa haiM; aMtaraMga zuddha rUpa kA anumAna karAnevAlA bahiraMga zuddharUpa hone se jo rUpaviziSTa haiM; bAlakatva aura vRddhatva se honevAlI buddhiviklavatA kA abhAva hone se tathA yauvanodreka kI vikriyA se rahita buddhi hone se jo vayaviziSTa haiM; aura yathokta zrAmaNya kA AcaraNa na karAne saMbaMdhI pauruSeya doSoM ko pUrNataH naSTa kara dene se prAyazcittAdi ke lie mumukSuoM dvArA jinakA bahuta Azraya liyA jAtA hai; isalie jo zramaNoM ko ati iSTa hai - aise gaNI ke nikaTa arthAt zuddhAtmatattva kI upalabdhi ke sAdhaka AcArya ke nikaTa zuddhAtmatattva kI upalabdhirUpa siddhi ke lie mujhe anugRhIta karoM' - aisA kahakara dIkSArthI praNata hotA hai aura 'tujhe zuddhAtmatattva kI upalabdhirUpa siddhi ho' - aisA kahakara gaNI AcArya dvArA anugRhIta hotA hai|" Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 397 caraNAnuyogasUcakacUlikA : AcaraNaprajJApanAdhikAra AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM AcArya amRtacandra ke samAna sabhI ko pRthakpRthak saMbodhita to nahIM karate haiM; tathApi sabhI ko saMbodhita karane kI carcA sAmUhika rUpa se avazya kara dete haiN| vizeSa bAta yaha hai ki ve bandhuvarga kA artha gotravAle karate haiM aura yaha bhI spaSTa karate haiM ki yadi ina sabakI anumati binA dIkSA lenA saMbhava nahIM hotA ho to phira koI bhI dIkSita hI nahIM ho skegaa| unake spaSTIkaraNa kA bhAva isaprakAra hai - "yahA~ jo gotra Adi ke sAtha kSamAbhAva kA vyAkhyAna kiyA hai, vaha atiprasaMgaamaryAdA ke niSedha ke lie kiyA hai| aisA niyama nahIM hai ki unake kSamAbhAva ke binA dIkSA hI saMbhava na ho; kyoMki prAcInakAla meM bharata, sagara, rAma, pANDava Adi adhikatara rAjAoM ne dIkSA grahaNa kI thI aura unake parivAra meM jo koI mithyAdRSTi hue; unhoMne una para upasarga kiyA thaa| dUsarI bAta yaha hai ki yadive gotravAloM ko apanAmAnate haiM aura unheM ne kAyana karate haiM to tapasvI hI nahIM haiM; kyoMki dIkSA lene para bhIgotra Adi meM mamakAra karate haiM tove muni hI nahIM haiN|" ukta sampUrNa maMthana kA sAra yaha hai ki jise munidharma kI dIkSA lenI hai; vaha sabase pahale kuTumbIjanoM ko isakI jAnakArI deveM, mAtA-pitA aura strI-putrAdi se apane ko chudd'aave| ___ mUla gAthA meM ApRccha aura vimocita zabdoM kA prayoga hai| usameM bhI aisA bheda kiyA gayA hai ki bandhuvarga se pUchakara aura mAtA-pitA, strI-putrAdi se chur3Akara; AjJA lene kI to bAta hI nahIM hai| hA~, yaha bAta avazya hai ki pUchane meM se AjJA lene kI dhvani nikAlI jA sakatI hai, para usameM bhI eka bAta yaha hai ki pUchane kI bAta mAtA-pitA aura patnI-putra se nahIM hai, parivAravAloM se hai| AjJA kI bAta hotI to vaha mAtA-pitA se hI ho sakatI thii| isaprakAra hama dekhate haiM ki AjJA kI bAta to hai hI nahIM; anumati kI bAta svIkAra karane meM bhI yaha prazna upasthita hotA hai ki yadi mAtA-pitA, strI-putrAdi aura kuTumbIjanoM ne anumati nahIM dI to kyA hogA? yaha prazna sabhI TIkAkAroM ke citta ko Andolita karatA rahA hai| AcArya amRtacandra ne to isakA samAdhAna anumati lene kI bhASA ko prastuta karake diyA hai, jisameM dIkSArthI eka prakAra se sUcanA hI detA hai; nizcaya se to unake sAtha kisI bhI prakAra ke saMbaMdha ko svIkAra hI nahIM krtaa| abataka rAga ke kAraNa jo vyavahArAdika saMbaMdha thA; rAga TUTa jAne se aba Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra 398 vaha bhI nahIM rahA hai| isakAraNa aba maiM dIkSA lene ke lie jA rahA huuN|' - yaha bhASA sUcanA dene kI bhASA hai, na ki AjJA mA~gane kii| AcArya jayasena ne yaha tarka diyA hai ki kuTumbIjana mithyAdRSTi bhI ho sakate haiM aura virodhI bhI ho sakate haiN| aise meM unakI AjJA kI zarta kaise ho sakatI hai ? dUsare jaba sabhI se rAga TUTa hI gayA hai to phira unase AjJA kI bAta kaise saMbhava hai ? __isameM eka prazna aura bhI prastuta kiyA jA sakatA hai ki yadi aisI bAta hai to pUchane kI aura chur3Ane kI bAta karane kI bhI kyA AvazyakatA hai? isake uttara meM yaha kahA gayA hai ki pUchane aura chur3Ane ke bahAne jo vairAgyamaya carcA kI jAyegI; usase kisI anya kuTumbIjana ko bhI vairAgya ho sakatA hai aura vaha bhI dIkSA le sakatA hai| isalie ukta prasaMga Avazyaka mAnA gayA hai| eka bAta yaha bhI to hai ki dIkSA lene ke pahale sabako maryAdita bhASA meM sUcanA denA Avazyaka hai; anyathA gharavAle aura parivAravAle Apake acAnaka cale jAne se Akulita ho sakate haiM, pulisa meM riporTa likhA sakate haiM; aisI sthiti meM pulisa unheM aura unake guru ko giraphtAra kara sakatI hai| ina sabase bacane ke lie sUcanA denA to atyanta Avazyaka hai| ___ Ajakala dIkSA denevAle AcArya dIkSArthI ke mA~-bApa Adi ko bulAte haiM, sabake sAmane usakI anumati lete haiM; taba dIkSA dete haiN| hotA to yaha hai ki tIvra rAga ke kAraNa mAtA-pitA aura strI-putrAdi bhI AsAnI se anumati nahIM dete; Akhira dIkSA lenevAle ko una sabakI upekSA karake hI dIkSA lenI par3atI hai| ___ dUsarI mahattvapUrNa bAta yaha hai ki tattvapradIpikA TIkA meM jisaprakAra bandhuvargAdi se anumati lene kI bhASA kA prayoga hai; usIprakAra kI bhASA kA prayoga paMcAcAra ke saMdarbha meM bhI hai| unheM bhI saMbodhita karake kahA gayA hai ki nizcaya se tuma mere zuddhAtmA nahIM ho, tumheM maiM tabataka ke lie hI aMgIkAra karatA hU~, jabataka zuddhAtmA ko upalabdha nahIM kara letaa| aisI sthiti meM vicAraNIya bAta yaha hai ki dhyAnatapa jaise dharma ko bhI tabataka ke lie svIkAra kiyA jA rahA hai, jabataka zuddhAtmA kI upalabdhi nahIM ho jaatii| to kyA dhyAna nAmaka tapAcAra ke kAla meM bhI zuddhAtmA upalabdha nahIM hai? isa prazna kA ekamAtra uttara yahI ho sakatA hai ki ukta paMcAcAroM ko vyavahAra paMcAcAra yA Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : AcaraNaprajJApanAdhikAra zubhabhAvarUpa paMcAcAra yA zubhakriyArUpa paMcAcAra ke rUpa meM hI grahaNa karanA cAhie; nizcaya paMcAcAra ke rUpa meM nahIM || 202 - 203 // athAto'pi kIdRzo bhavatItyupadizati - NAhaM homi paresiM Na me pare Natthi majjhamiha kiMci / 399 idi Nicchido jidiMdo jAdo jadhajAdarUvadharo / / 204 / / nAhaM bhavAmi pareSAM na me pare nAsti mameha kiMcit / iti nizcito jitendriyaH jAto yathAjAtarUpadharaH / / 204 / / tato'pi zrAmaNyArthI yathAjAtarUpadharo bhavati / tathAhi - ahaM tAvanna kiMcidapi pareSAM bhavAmi pare'pi na kiMcidapi mama bhavanti, sarvadravyANAM paraiH saha tattvataH samastasaMbaMdhazUnyatvAt / tadiha SaDdravyAtmake loke na mama kiMcidapyAtmano'nyadastIti nizcitamatiH paradravyasvasvAmisaMbaMdhanibaMdhanAnAmindriyanoindriyANAM jayena jitendriyazca san dhRtayathAniSpannAtmadravyazuddharUpatvena yathAjAtarUpadharo bhavati / / 204 / / vigata gAthAoM meM dIkSA lene kI AraMbhika kriyA-prakriyA kA nirUpaNa kara aba isa gAthA meM dIkSita sAdhu kA svarUpa spaSTa karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai( harigIta ) - re dUsaroM kA maiM nahIM nA dUsare mere rhe| saMkalpa kara ho jitendriya nagnatva ko dhAraNa kareM ||204 || 'maiM dUsaroM kA nahIM, dUsare padArtha mere nahIM hai; isa loka meM merA kucha bhI nahIM haiM' - aisA vastusvarUpa nizcita kiyA hai jisane, vaha dIkSArthI jitendriya hotA huA, yathAjAtarUpadhara arthAt jaisA nagna digambara paidA huA thA, vaisA hI nagna digambara rUpa dhAraNa karatA hai| AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM"usake bAda vaha dIkSArthI yathAjAtarUpadhara hotA hai / tAtparya yaha hai ki vaha sabhI vastrAbhUSaNa kA tyAga kara nagna digambara veSa dhAraNa kara letA hai / isakA vizeSa spaSTIkaraNa isa prakAra hai 'prathama to maiM kiMcitmAtra bhI para kA nahIM hU~ aura parapadArtha bhI kiMcitmAtra mere nahIM haiM; kyoMki tAttvika dRSTi se sabhI padArtha para ke sAtha ke saMbaMdha se rahita haiM / 'isalie isa SaDdravyAtmaka loka meM AtmA ke atirikta anya kucha bhI merA nahIM hai' isaprakAra vyavasthita huI hai buddhi jisakI aura jo paradravyoM ke sAtha sva-svAmI saMbaMdha jinakA AdhAra hai - aisI indriyoM aura noindriyoM ke jItane se jitendriya huA hai; vaha dIkSArthI - Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 pravacanasAra Atmadravya kA svAbhAvika zuddharUpa dhAraNa karane se yathAjAtarUpadhara hotA hai arthAt nagna digambara dazA ko dhAraNa karatA hai|" ___ athaitasya yathAjAtarUpadharatvasyAsaMsArAnabhyastatvenAtyantamaprasiddhasyAbhinavAbhyAsa kauzalopalabhyamAnAyA: siddhergamakaM bahiraGgAntaraGgaliGgadvaitamupadizati - jadhajAdarUvajAdaM uppADidakesamaMsugaM suddhaM / rahidaM hiMsAdIdo appaDikammaM havadi liMgaM / / 205 / / mucchAraMbhavijuttaM juttaM uvogjogsuddhiihiN| liMgaM Na parAvekkhaM apuNabbhavakAraNaM jeNhaM / / 206 / / yathAjAtarUpajAtamutpATitakezazmazrukaM zuddham / rahitaM hiMsAdito'pratikarma bhavati liGgam / / 205 / / mUrchArambhaviyuktaM yuktamupayogayogazuddhibhyAm / liG na parApekSamapunarbhavakAraNaM jainam / / 206 / / isaprakAra isa gAthA meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki jo dIkSArthI parapadArthoM se ekatvamamatva-kartRtva-bhoktRtvabuddhi tor3akara apane trikAlI dhruva AtmA meM hI apanApana sthApita kara; usameM hI jama jAtA hai, rama jAtA hai aura tatkAla utpanna hue bAlaka ke samAna nagna digambara dazA ko dhAraNa karatA hai; vaha dIkSArthI hI muktipada ko prApta karatA hai / / 204 / / ina 205 va 206vIM gAthAoM kI utthAnikA meM AcArya amRtacandra likhate haiM ki aba anAdi saMskAra se anabhyasta hone se jo atyanta aprasiddha hai aura naye prayAsa ke abhyAsa kI kuzalatA se jo upalabdha hotA hai - usa yathAjAtarUpadharapane ke bahiraMga aura aMtaraMga - ina do liMgoM kA upadeza karate haiN| tAtparya yaha hai ki ina gAthAoM meM dravyaliMga aura bhAvaliMga kI carcA karate haiN| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) zRMgAra ara hiMsA rahita ara kezaluMcana akiMcana / yathAjAtasvarUpa hI jinavarakathita bahiliMga hai||205|| AraMbha-mUrchA se rahita para kI apekSA se rhit| zudha yoga ara upayoga se jinakathita aMtaraliMga hai||206|| zramaNa kA bAhyaliMga (dravyaliMga) sira aura dAr3hI-mUcha ke bAloM kA loMca vAlA aura Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 401 caraNAnuyogasUcakacUlikA : AcaraNaprajJApanAdhikAra janma ke samaya ke rUpa jaise rUpavAlA, zuddha, hiMsAdi se rahita aura zArIrika zRMgAra se rahita hotA hai / Atmano hi tAvadAtmanA yathoditakrameNa yathAjAtarUpadharasya jAtasyAyathAjAtarUpadharatvapratyayAnAM moharAgadveSAdibhAvAnAM bhavatyevAbhAva:, tadabhAvAttu tadbhAvabhAvino nivasanabhUSaNadhAraNasya mUrdhajavyaJjanapAlanasya sakiMcanatvasya sAvadyayogayuktatvasya zarIrasaMskArakaraNatvasya cAbhAvAdyathAjAtarUpatvamutpATitakezazmazrutvaM zuddhatvaM hiMsAdirahitatvamapratikarmatvaM ca bhavatyeva, tadetadbahiraMgaM liMgam / tathAtmanoyathAjAtarUpadharatvApasAritA yathAjAtarUpadharatvapratyayamoharAgadveSAdibhAvAnAmabhAvAdeva tadbhAvabhAvino mamatvakarmaprakramapariNAmasya zubhAzubhoparaktopayogatatpUrvakatathAvidhayogAzuddhiyuktatvasya paradravyasApekSatvasya cAbhAvAnmUrcchArambhaviyuktatvamupayogayogazuddhiyuktatvamaparApekSatvaM ca bhavatyeva, tadetadantaraMga liMgam / / 205 - 206 / / mUrcchA aura AraMbha se rahita, upayoga aura yoga kI zuddhi se sahita, para kI apekSA rahita - aisA jinendradeva kathita aMtaraMga liMga (bhAvaliMga) mokSa kA kAraNa hai| A. amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM ina gAthAoM kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - "yathokta krama se jo svayaM yathAjAtarUpadhara hue haiM; unake ayathAjAtarUpadharapane ke kAraNabhUta moha - rAga-dveSAdi bhAvoM kA abhAva hotA hI hai aura unake abhAva ke kAraNa; jo ki unake sadbhAva meM hote the - aise 1. vastrAbhUSaNa kA dhAraNa, 2. sira aura dAr3hI-mUchoM ke bAloM kArakSaNa, 3. parigraha kA honA, 4. sAvadya yoga se yukta honA aura 5. zArIrika saMskAra (zRMgAra) kA karanA - ina pA~coM kA abhAva bhI hotA hI hai / isakAraNa 1. janma ke samaya jaisA nagnarUpa, 2. sira aura dAr3hI-mUcha ke bAloM kA luMcana, 3. zuddhatva (aparigraharUpa dazA), 4. hiMsAdi pApoM se rahitapanA aura 5. zArIrika zRMgAra kA abhAva bhI hotA hI hai; isalie yaha bahirliMga hai / AtmA yathAjAtarUpadharapane se dUra kiye gaye ayathAjAtarUpadharapane ke kAraNabhUta moharAga-dveSAdi bhAvoM kA abhAva hone se, jo unake sadbhAva meM hote the - aise 1. mamatva aura kArya kI jimmedArI lene ke pariNAma, 2. zubhAzubha se uparakta upayoga aura tatpUrvaka tathAvidha yoga kI azuddhi se yuktatA tathA 3. paradravya se sApekSatA - ina tInoM kA abhAva hotA hai; isalie usa AtmA ke 1. mUrcchA aura AraMbha se rahitatA, 2. upayoga aura yoga kI zuddhatA aura 3. para kI apekSA se rahitatA hotI hI hai; isalie yaha aMtaraMga liMga hai / " Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 pravacanasAra dravyaliMga aura bhAvaliMga ke saMbaMdha meM hamArI bahuta galata dhAraNAe~ haiN| 'dravyaliMga' zabda sunate hI hameM aisA lagane lagatA hai jaise mu~ha meM kar3avAhaTa-sI A gaI ho| dravyaliMga hameM bilkula heya lagatA hai aura bhAvaliMga sAkSAt mokSasvarUpa hI pratIta hotA hai; lekina hameM yaha bAta dhyAna meM rakhanI cAhie ki koI bhI vyakti dravyaliMga aura bhAvaliMga- donoM ke binA mokSa kI prApti nahIM kara sktaa| siddhacakramahAmaNDalavidhAna kI jayamAlA meM kahA hai - bhAvaliMga bina karma khipAI, dravyaliMga bina zivapada jaaii| yo ayoga kAraja nahIM hoI, tumaguNa kathana kaThina hai soii|| he bhagavan ! dravyaliMga ke binA koI mokSa calA jAya aura bhAvaliMga ke binA karmoM kA nAza ho jAya - jisaprakAra yaha asaMbhava hai; usIprakAra tumhAre guNoM kA kathana karanA bhI kaThina hai| jaba mokSa ke lie donoM hI liMga anivArya haiM, taba eka burA aura dUsarA acchA - yaha kaise ho sakatA hai ? yadi koI kahe ki zAstroM meM to dravyaliMgI muniyoM kI bahuta niMdA kI gaI hai| are bhAI! jahA~ dravyaliMgI muniyoM kI niMdA kI bAta AtI hai, vaha bhAvaliMga ke binA jo dravyaliMga hai, usakI niMdA hai; bhAvaliMga ke sAtha jo dravyaliMga hai, usakI nhiiN| vastuta: dravyaliMga aura bhAvaliMga to sAtha-sAtha hI hote haiN| yahA~ yaha prazna upasthita ho sakatA hai ki jisaprakAra bhAvaliMga ke binA honevAle dravyaliMga kI niMdA hotI hai; usIprakAra dravyaliMga ke binA bhAvaliMga kI bhI niMdA honI cAhie; parantu aisA nahIM hotaa| isakA uttara yaha hai ki dravyaliMga ke binA bhAvaliMga hotA hI nahIM hai; para dravyaliMga bhAvaliMga ke binA ho jAtA hai| jaba hama kisI ko bhAvaliMgI kahate haiM, taba usakA artha yaha hotA hai ki vaha bhAvaliMgI to hai hI, dravyaliMgI bhI hai| yahI kAraNa hai ki zAstroM meM bhAvaliMga kI niMdA nahIM hai| ___ isa saMbaMdha meM dUsarA vivecanIya bindu yaha hai ki dravyaliMga bAhyakriyA kA nAma hai aura zrAmaNya ke lie usakA honA bhI anivArya hai| zarIra kI nagnatA Adi kriyA saMbaMdhI bhAva, zubhabhAva haiM aura bhAvaliMga zuddhopayogarUpa hai, zuddhapariNatirUpa hai| yadyapi dravyaliMga ke binA mokSa nahIM hotA, tathApi dravyaliMga se bhI mokSa nahIM hotA; kyoMki dravyaliMga to jar3a kI kriyA Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : AcaraNaprajJApanAdhikAra aura zubhabhAvarUpa hai aura mokSa jar3a kI kriyA aura zubhabhAvoM se nahIM hotA / gAthA 205 meM dravyaliMga kA jo svarUpa kahA hai, usameM jo 'yathAjAtarUpa' kahA hai; usakA tAtparya yaha hai ki jaisA mA~ ke peTa se janma liyA thA, vaisA hI rUpa / usa rUpa ke sAtha eka laMgoTa bhI nahIM rakha skte| 403 isaprakAra hama dekhate haiM ki muktimArga meM ina donoM kA honA Avazyaka hI nahIM, anivArya hai; para bAta yaha hai ki zuddhopayoga aura zuddhapariNatirUpa hone se bhAvaliMga mukti kA sAkSAt kAraNa hai, nizcayakAraNa hai / yadyapi zubhakriyA aura zubhabhAvarUpa hone se dravyaliMga sAkSAt kAraNa nahIM hai, nizcaya kAraNa nahIM hai; tathApi bhAvaliMga kA sahacArI hone se upacarita kAraNa hai, paramparA kAraNa hai, vyavahAra kAraNa hai aura muktimArga meM usakA honA bhI anivArya hai| mithyAtva tathA anantAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya karmoM ke abhAvarUpa zuddhapariNati aura zuddhopayoga kA nAma bhAvaliMga hai aura chaTaveM guNasthAna ke yogya paMcamahAvratAdi ke zubhabhAva aura AgamAnusAra nagna digambara dazA Adi nirdoSa AcaraNa kA nAma dravyaliMga hai| chaTaveM-sAtaveM guNasthAna kI bhUmikA meM jhUlanevAle munirAja aura isase bhI Upara caudahaveM guNasthAna taka ke sabhI munirAja bhAvaliMgI haiM aura dravyaliMgI bhI haiN| dhyAna rahe arahaMta bhagavAna bhI snAtaka nirgrantha munirAja hI haiN| jina munirAjoM ke bAhyAcaraNa aura zubhabhAva to jinAgamAnusAra hoM, para mithyAtva va anantAnubaMdhI kaSAyoM kA abhAva na ho, unheM mithyAdRSTi dravyaliMgI kahate haiN| jinake bAhyAcaraNa aura zubhabhAva bhI AgamAnusAra ho aura mithyAtva va anaMtAnubaMdhI kaSAyoM kA abhAva bhI ho; kintu apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoM kA bhAva nahIM ho; ve cauthe guNasthAnavAle dravyaliMgI haiN| isIprakAra jinake bAhyAcaraNa aura zubhabhAva AgamAnusAra haiM aura mithyAtva, anantAnubaMdhI aura apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA abhAva hai, para pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA abhAva nahIM hai; ve paMcamaguNasthAnavartI dravyaliMgI haiN| jinake bAhyAcaraNa aura zubhabhAva bhI chaTaveM guNasthAna kI bhUmikA ke yogya haiM aura mithyAtva, anantAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoM kA bhI abhAva hai; ve sabhI bhAvaliMgI saMta haiN| Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 pravacanasAra jinake na to mithyAtva va kaSAyoM kA abhAva hai aura na AgamAnusAra AcaraNa hI hai; ve na to dravyaliMgI haiM, na bhAvaliMgI / unheM dravyaliMgI kahanA dravyaliMga kA apamAna hai| athaitadubhayaliMgamAdAyaitadetatkRtvA ca zramaNo bhavatIti bhavatikriyAyAM bandhuvargapracchanakriyAdizeSasakalakriyANAM caikakartRkatvamudyotayanniyatA zrAmaNyapratipattirbhavatItyupadizatiAdAya taM pi liMgaM guruNA parameNa taM NamaMsittA / soccA savadaM kiriyaM uvaTThido hodi so samaNo / / 207 / / AdAya tadapi liMgaM guruNA parameNa taM namaskRtya / zrutvA savratAM kriyAmupasthito bhavati sa zramaNaH / / 207 / / tato'pi zramaNo bhavitumicchan liMgadvaitamAdatte, guruM namasyati, vratakriye zRNoti, athopatiSThate, upasthitazca paryAptazrAmaNyasAmagrIkaH zramaNo bhavati / AcArya kundakunda bhAvapAhuDa meM dharmavihIna zramaNoM ko naTazramaNa kahate haiM aura unake bheSa ko ganne ke phUla ke samAna batAyA hai, jina para na to phala hI lagate haiM aura na jinameM gaMdha hI hotI hai| are bhAI ! yaha bAta zAstrAdhAra se gaharAI se samajhane kI hai, isameM kisI bhI prakAra kA haTha ThIka nahIM hai| yaha viSaya atyanta saMvedanazIla viSaya hai; ataH isake pratipAdana meM vizeSa sAvadhAnI rakhanA atyanta Avazyaka hai / / 205- 206 / / vigata gAthAoM meM dravyaliMga aura bhAvaliMga kA svarUpa spaSTa karane ke uparAnta aba isa gAthA meM yaha batAte haiM ki dIkSArthI gurumukha se dravyaliMga aura bhAvaliMgarUpa munidharma kA svarUpa sunakara, samajhakara; unheM vinayapUrvaka namaskAra karake munidharma aMgIkAra karatA hai / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - ( harigIta ) jo paramaguru nama liMga donoM prApta kara vrata AcareM / Atmathita ve zramaNa hI basa yathAyogya kriyA kareM // 207 // paramaguru ke dvArA pradatta una donoM liMgoM ko dhAraNa karake, unheM namaskAra karake, vrata sahita kriyA ko sunakara, upasthita hotA huA arthAt AtmA ke samIpa sthita hotA huA zramaNa hotA hai| ukta gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - "isake bAda zramaNa hone kA icchuka dIkSArthI donoM liMgoM ko dhAraNa karatA hai, guru ko samakkAhu kastA saibathA kriyA ko sunatA hai aura upasthita hotA hai / upasthita hotA huA 1 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 405 caraNAnuyogasUcakacUlikA : AcaraNaprajJApanAdhikAra zrAmaNya kI sAmagrI paryApta hone se zramaNa hotA hai| tathAhi - tata idaM yathAjAtarUpadharatvasya gamakaM bahiraMgamantaraMgamapi liMgaM prathamameva guruNA parameNArhadbhaTTArakeNa tadAtve ca dIkSAcAryeNa tadAdAnavidhAnapratipAdakatvena vyavahArato dIyamAnatvAddattamAdAnakriyayA saMbhAvya tanmayobhavati / tatobhAvyabhAvaka pravRttetaretarasaMvalanapratyastamitasvaparavibhAgatvena dattasarvasvamUlottaraparamagurunamaskriyayA saMbhAvya bhaavstvvndnaamyobhvti| tataH sarvasAvadyayogapratyA-khyAnalakSaNaikamahAvratazravaNAtmanAzrutajJAnena samaye bhavantamAtmAnaM jAnan saamaayikmdhirohti| tataH pratikramaNAlocanapratyAkhyAnalakSaNakriyAzravaNAtmanA zrutajJAnena traikAlikakarmabhyo vivicyamAnamAtmAnaM jaannntiitprtyutpnnaanupsthitkaayvaangmn:krmvivikttvmdhirohti| tataH samastAvadyakarmAyatanaM kAyamutsRjya yathAjAtarUpaM svarUpamekamekAgreNAlambya vyavatiSThamAna upasthitobhavati upasthitastu sarvatra samadRSTitvAtsAkSAcchramaNobhavati / / 207 / / aba isI bAta ko vistAra se spaSTa karate haiM - isa yathAjAtarUpadharatva ke sUcaka bahiraMga va aMtaraMga liMga ke dhAraNa kI vidhi ke pratipAdaka hone se arahaMta bhagavAna aura dIkSAcArya vyavahAra se muniliMga ke denevAle kahe jAte haiN| dIkSArthI ukta dene aura lene kI kriyA se unheM sammAnita karake unasetanmaya hotA hai| isake bAda bhAvya-bhAvakabhAva se pravartita paraspara milana ke kAraNa svaparavibhAga asta hone se sarvasvadAtAra mUla paramaguru arahaMtadeva aura uttara paramaguru dIkSAcArya ko namaskAra kriyA ke dvArA sammAnita karake bhAvastutivaMdanAmaya hotA hai| isake bAda sarva sAvadyayoga ke pratyAkhyAnasvarUpa eka mahAvrata ko sunanerUpa zrutajJAna ke dvArA samaya (AtmA) meM pariNamita hote hue AtmA ko jAnatA huA sAmAyika meM ArUr3ha hotA hai| isake bAda pratikramaNa-AlocanA-pratyAkhyAnasvarUpa kriyA ko sunanerUpa zrutajJAna ke dvArA kAlika karmoM se bhinna kiye jAnevAle AtmA ko jAnatA huA; atIta-anAgatavartamAna, mana-vacana-kAyasaMbaMdhI karmoMse bhinnatA meM ArUr3ha hotA hai| isake bAda samasta sAvadha karmoM ke AyatanabhUta kAya kA utsarga (upekSA-tyAga) karake Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 pravacanasAra yathAjAtarUpavAle svarUpa ko, eka ko ekAgratayA avalambita karake rahatA huA upasthita hotA hai aura upasthita hotA huA, sarvatra samyagdRSTipane ke kAraNa sAkSAt zramaNa hotA hai / " athAvicchinnasAmAyikAdhirUDho'pi zramaNaH kadAcicchedopasthApanamarhatItyupadizati - vadasamidiMdiyarodho locAvassayamacelamaNhANaM / khidisayaNamadaMtavaNaM ThidibhoyaNamegabhattaM ca // 208 // ede khalu mUlaguNA samaNANaM jiNavarehiM paNNattA / tesu pamatto samaNo chedovaTThAvago hodi / / 209 / / vratasamitIndriyarodho locAvazyakamacelamasnAnam / kSitizayanamadantadhAvanaM sthitibhojanamekabhaktaM ca / / 208 / / ete khalu mUlaguNAH zramaNAnAM jinavaraiH prajJaptAH / teSu pramattaH zramaNaH chedopasthApako bhavati / / 209 / / isaprakAra isa gAthA meM yahI kahA gayA hai ki dIkSArthI apane guru dIkSAcArya ko atyanta vinayapUrvaka namaskAra karake unase muni jIvana meM honevAle vrata aura kriyAoM ke bAre meM sunakara samajhatA hai, phira AtmA ke samIpa upasthita hotA huA arthAt AtmadhyAna karatA huA, dravyaliMga aura bhAvaliMga - donoM ko dhAraNa karatA huA arthAt samyagdarzana sahita nagna digambara dazArUpa bAhyAcaraNa ko dhAraNa karatA huA sAkSAt zramaNa bana jAtA hai / / 207 / / jaba koI samyagdRSTi dIkSArthI munidIkSA letA hai, taba apane guru se saMbaMdhita bAtoM ko samajhakara, nagna digambara dazA dhAraNa kara, kezaluMcana Adi dIkSA saMbaMdhI sabhI prakriyA ko pAra kara, AtmA meM upasthita ho jAtA hai, AtmalIna ho jAtA hai, saptama guNasthAna kI bhUmikA ko prApta ho jAtA hai / yaha bAta vigata gAthA meM samajhAkara aba ina gAthAoM meM yaha kahate haiM ki AtmadhyAna se cyuta hokara jaba yaha zubhopayoga meM AtA hai, chaTaveM guNasthAna meM AtA hai to aTThAIsa mUlaguNoM ke zubhabhAva meM AtA huA chedopasthApaka hotA hai / gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai ( harigIta ) vrata samiti indriya rodha luMcana acelaka asnAna vrata / nA danta-dhovana kSitizayana ara khar3e ho bhojana kareM || 208 || Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 407 caraNAnuyogasUcakacUlikA : AcaraNaprajJApanAdhikAra dina meM kareM ikabAra hI ye mUlaguNa jinavara kheN| inameM rahe nita lIna jo chedopathApaka zramaNa vaha / / 209|| sarvasAvadyayogapratyAkhyAnalakSaNaikamahAvratavyaktivazena hiMsAnatasteyAbrahmaparigrahaviratyAtmakaM paJcatayaM vrataM, tatparikarazca paJcatayI samitiH paJcataya indriyarodholoca: SaTtayamAvazyakamacelakyamasnAnaM kSitizayanamadantadhAvanaM sthitibhojanamekabhaktazcaivaM ete nirvikalpasAmAyikasaMyamavikalpatvAt zramaNAnAMmUlaguNA eva / teSayadA nirvikalpasAmAyikasaMyamAdhirUDhatvenAnabhyastavikalpatvAtpramAdyati tadAkevalakalyANamAtrArthina: kuNDalavalayAMgulIyAdiparigrahaH kila zreyAn, na punaHsarvathA kalyANalAbha eveti saMpradhArya vikalpenAtmAnamupasthApayan chedopasthApakobhavati / / 208-209 / / vrata, samiti, indriyarodha, kezaloMca, Avazyaka, acelapanA, asnAna, bhUmizayana, adantadhovana, khar3e-khar3e AhAra aura dina meM eka bAra AhAra - ye zramaNoM ke mUlaguNa jinavaroM ne kahe haiN| inameM pramatta hotA huA zramaNa chedopasthApaka hotA hai| AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM ina gAthAoM kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM "sarvasAvadhayoga pratyAkhyAna svarUpaeka mahAvrata kI vyaktiyA~ hone se hiMsA, asatya, corI, abrahma aura parigraha kI viratirUpa paMca mahAvrata aura usI kI parikarabhUta pA~ca samitiyA~, pA~ca indriyarodha, kezaloMca, chaha Avazyaka, acelakatA, asnAna, bhUmizayana, adantadhovana, khar3e-khar3e bhojana aura dina meM eka bAra bhojana - isaprakAra ye 28 nirvikalpa sAmAyika saMyama ke vikalpa (bheda) hone se zramaNoM ke mUlaguNa hI haiN| jaba zramaNa nirvikalpa sAmAyika saMyama meM ArUr3hatA ke kAraNa, jisameM vikalpoM kA abhyAsa nahIM hai - aisI dazA se cyuta hotA hai; taba kevala svarNamAtra ke arthI ko kuMDala, kaMkaNa, aMgUThI Adi ko grahaNa karanA bhI zreya hai; aisA nahIM hai ki sarvathA svarNa kI prApti hI zreya ho' - aisA vicAra kara mUla guNoM meM vikalpa (bheda) rUpa se apane ko sthApita karatA huA zramaNa chedopasthApaka hotA hai|" vizeSa dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki jaba munirAja apramatta dazA se pramatta dazA meM Ate haiM; taba yadyapi unake zuddhopayoga nahIM hai; tathApi mithyAtva aura anantAnubaMdhI Adi tIna kaSAya caukar3I ke abhAvarUpa zuddha pariNati to vidyamAna hI hai| isakAraNa ve saMyamI hI haiN| yaha eka prazna ho sakatA hai ki apramatta se pramatta meM jAnA chedopasthApanA cAritra hai yA pramatta se apramatta meM AnA? Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 pravacanasAra - isakA uttara yaha hai ki yaha chedopasthApanA cAritra 6veM guNasthAna se 9veM guNasthAna taka hotA hai; ata: isameM donoM hI sthitiyA~ A jAtI haiN| athAsya pravrajyAdAyaka iva chedopasthApakaH paro'pyastItyAcAryavikalpaprajJApanadvAreNopadizati - liMgaggahaNe tesiM guru tti pavvajjadAyago hodi| chedesUvaTThavagA sesA NijjAvagA samaNA / / 210 / / liGgagrahaNe teSAM gururiti pravrajyAdAyako bhavati / chedayorupasthApakAH zeSA niryApakA: zramaNA: / / 210 / / yato liGgagrahaNakAle nirvikalpasAmAyikasaMyamapratipAdakatvena ya:kilAcArya: pravrajyAdAyakaH sa guruH, ya: punaranantaraM savikalpacchedopasthApanasaMyamapratipAdakatvena chedaM pratyupasthA apramatta se pramatta meM jAnA cheda hai aura pramatta se apramatta meM AnA upasthApana hai - isaprakAra donoM sthitiyA~ milakara chedopasthApana hai| eka prazna yaha bhI ho sakatA hai ki hamane to sunA hai ki mUlaguNoM meM doSa laganA cheda hai aura usakA parimArjana karanA upasthApanA hai ? isake uttara meM yahI kahA jA sakatA hai ki vaha vyavahAra chedopasthApanA hai aura yahA~ jo bAta kahI jA rahI hai, vaha nizcaya chedopasthApanA kI hai| isa saMbaMdha meM vizeSa spaSTIkaraNa agalI gAthAoM meM kiyA jAyegA / / 208-209 / / vigata gAthAoM meM chedopasthApanA kA svarUpa spaSTa karane ke uparAnta aba isa gAthA meM yaha batAte haiM ki dIkSAcArya guru ke atirikta chedopasthApaka guru bhI hote haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) dIkSA guru jo de pravrajyA do bheda yuta jo cheda hai| chedopasthApaka zeSa guru hI kahe haiM niryApakA ||210|| muniliMga grahaNa ke samaya dIkSA denevAle guru dIkSAcArya hai aura jo bhedoM (28 mUlaguNoM) meM sthApita karate haiM aura saMyama meM cheda hone para punasrthApita karate haiM - isaprakAra chedadvaya meM sthApita karanevAle zeSa guru niryApaka zramaNa haiN| AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : AcaraNaprajJApanAdhikAra 409 "liMga grahaNa ke samaya nirvikalpa sAmAyika saMyama ke pratipAdaka hone se dIkSA denevAle AcArya guru haiM aura usake bAda usI samaya savikalpa chedopasthApanA ke pratipAdaka hone se pakaHsa niryApakaH, yo'pi chinnasaMyamapratisaMdhAnavidhAnapratipAdakatvena chede satyupasthApakaH so'pi niryApaka eva / tatazchedopasthApakaH paro'pyasti / / 210 / / atha chinnasaMyamapratisaMdhAna vidhAnamupadizati - payadamhi samAraddhe chedo samaNassa kAyace?mhi / jAyadi jaditassa puNo AloyaNapubviyA kiriyaa||211|| cheduvajutto samaNo samaNaM vavahAriNaM jiNamadamhiA AsejjAlocittA uvadiTuM teNa kAyavvaM / / 212 / / cheda ke prati upasthApaka arthAt bheda meM sthApita karanevAle niryApaka haiN| inake atirikta ve bhI niryApaka hI haiM, jo saMyama ke khaNDita hone para usI meM punarsthApita karate haiN| isaprakAra chedopasthApaka niryApaka dIkSAcArya se bhinna bhI ho sakate haiN|" yadyapi AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA ke anusAra hI karate haiM; tathApi ayamatrArthaH' kahakara jo spaSTIkaraNa dete haiM; vaha isaprakAra haiM - __"nirvikalpa samAdhirUpa sAmAyika se ekadezacyuti ekadezacheda hai aura sarvathA cyuti sarvadezacheda hai - isaprakAra ekadeza aura sarvadeza ke bheda se cheda do prakAra hai| jo una donoM meM prAyazcitta dekara, saMvega aura vairAgya ko utpanna karanevAle paramAgama ke vacanoM dvArA saMvaraNa karate haiM; ve niryApaka zikSAguru aura zrutaguru kahalAte haiM tathA dIkSA denevAle AcArya dIkSAguru haiM - aisA abhiprAya hai|" ___ ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki dIkSArthI ke guru do prakAra ke hote haiN| eka to ve dIkSAcArya, jo unakI pUrI jA~ca-parakha karake unheM dIkSA dete haiM aura dUsare ve niryApaka zramaNa, jo unheM 28 mUlaguNoM kA svarUpa acchI taraha samajhAkara unheM nirdoSa rIti se pAlana karane meM mArgadarzana karate haiM aura doSa lagane para prAyazcitta vidhAna se unheM punarsthApita karate haiN| dIkSA to eka bAra kA kAma hai| ata: eka AcArya aneka logoM ko dIkSA de sakatA hai| para adhika saMkhyA hone para unheM niraMtara saMbhAlanevAle niryApaka to aneka caahie| ata: dIkSAcArya eka aura niryApaka aneka ho sakate haiM / / 210 / / vigata gAthA meM guru ke rUpa meM do prakAra ke guruoM kI carcA kI hai - eka dIkSAcArya Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 pravacanasAra dIkSAguru aura dUsare niryApaka zramaNa zikSAguru; aba ina gAthAoM meM yaha batAte haiM ki jaba saMyama cheda hotA hai to usakA nirAkaraNa kisa vidhi se hotA hai? prayatAyAM samArabdhAyAM chedaH zramaNasya kAyaceSTAyAm / jAyate yadi tasya punarAlocanapUrvikA kriyA / / 211 / / chedopayuktaH zramaNa: zramaNaM vyavahAriNaM jinmte| AsAdyAlocyopadiSTaM tena kartavyam / / 212 / / dvividhaH kila saMyamasya chedaH, bahiraGgo'ntaraGgazca / tatra kAyaceSTAmAtrAdhikRto bahiraGgaH, upayogAdhikRtaH punrntrNgH| tatra yadisamyagupayuktasya zramaNasya prayatnasamArabdhAyA:kAyaceSTAyAH kathaMcidvahiraMgacchedo jAyate tadA tasya sarvathAMtaraMgacchedavarjitatvAdAlocanapUrvikayAkriyayaiva pratikAraH / yadA tusa evopayogAdhikRtacchedatvena sAkSAccheda evopayuktobhavati tadA jinoditavyavahAravidhividagdhazramaNAzrayayAlocanapUrvakatadupadiSTAnuSThAnena pratisaMdhAnam / / 211-212 / / gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - ( harigIta ) yadi prayatnapUrvaka raheM para dehika kriyA meM cheda ho| AlocanA dvArA are usakA kareM parimArjana ||211|| kintu yadi yati cheda meM upayukta hokara bhraSTa hoN| to yogya guru ke mArgadarzana meM kareM AlocanA ||212 / / yadi prathama prayatnapUrvaka kI jAnevAlI kAyaceSTA meM cheda hotA hai, doSa lagatA hai; to AlocanApUrvaka kriyA karanI caahiye| yadi zramaNa cheda (doSa) meM upayukta huA ho to use jinamata meM vyavahArakuzala zramaNa ke pAsa jAkara apane doSoM kA nivedana karake, ve jaisA upadeza deM; vaisA karanA caahie| ina gAthAoM ke bhAva ko AcArya amRtacaMdra tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "saMyama kA cheda do prakAra kA hai - bahiraMga aura antaraMga / usameM mAtra kAyaceSTA sambandhI cheda bahiraMga cheda hai aura upayoga sambandhI cheda antaraMga cheda hai| yadi bhalIbhA~ti upayukta zramaNa ke prayatnakRta kAyaceSTA kA kathaMcit bahiraMga cheda hotA hai, to antaraMga cheda se sarvathArahita hone se AlocanA pUrvaka kriyA se usakA pratikAra ho jAtA hai; kintu yadi vahI zramaNa upayogasambandhI cheda hone se cheda meM sAkSAt upayukta hotA hai to Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : AcaraNaprajJApanAdhikAra jinokta vyavahAravidhi meM kuzala zramaNa ke Azraya se AlocanApUrvaka unake dvArA upadiSTa anuSThAna dvArA saMyama kA pratisaMdhAna hotA hai|" atha zrAmaNasya chedAyatanatvAt paradravyapratibandhAH pratiSedhyAityupadizati / atha zrAmaNyasya paripUrNatAyatanatvAt svadravya eva pratibandho vidheya ityupadizati - adhivAse va vivAse chedavihUNo bhavIya saamnnnne| samaNo viharadu NiccaM pariharamANo NibaMdhANi / / 213 / / caradi Nibaddho NiccaM samaNoNANamhi daMsaNamuhamhi / payado mUlaguNesu ya jo so pddipunnnnsaamnnnno||214|| adhivAse vA vivAse chedavihIno bhUtvA shraamnnye| zramaNo viharatu nityaM pariharamANo nibandhAn / / 213 / / carati nibaddho nityaM zramaNo jJAne drshnmukhe| prayato mUlaguNeSu ca yaH sa paripUrNazrAmaNyaH / / 214 / / ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki muni avasthA meM do prakAra ke doSa lagate haiN| eka to kAya saMbaMdhI kriyAoM meM aura dUsare apane upayoga meM / kAya saMbaMdhI kriyAoM meM anajAne meM ho gayA skhalana bAhya cheda hai; kyoMki isameM jAna-bUjhakara kucha nahIM kiyA gayA hai| ata: isakA parimArjana pratikramaNapUrvaka kI gaI AlocanA se hI ho jAtA hai| dUsare meM upayoga saMbaMdhI skhalana hotA hai| munidharma meM niSedhya kAryoM meM upayoga kAraMjAyamAna honA hI aMtaraMga cheda hai| isake parimArjana ke lie niryApaka guru ke pAsa jAkara svayaM hI saba nivedana karanA hotA hai aura ve jo bhI prAyazcitta deM, use sacce mana se svIkAra karake pAlana karanA hotA hai||211-212 / / vigata gAthAoM meM chinna saMyama aura usake parimArjana kI vidhi batAI gaI hai| aba ina gAthAoM meM yaha batAte haiM ki cheda kA Ayatana paradravya haiM aura zrAmaNya kI paripUrNatA kA Ayatana svadravya hai; isalie paradravya meM pratibaMdha niSedhya hai aura svadravya meM pratibaMdha vidheya hai| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) he zramaNajana! adhivAsa meM yA vivAsa meM basate hue| pratibaMdha ke parihArapUrvaka chedavirahita hI rho||213|| Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 pravacanasAra re jJAna-darzana meM sadA pratibaddha evaM muulgunn| jo yatnataH pAlana kareM basa haiM vahI paraNa zramaNa ||214|| sarva eva hi paradravyapratibandhA upayogoparaJjakatvena niruparAgopayogarUpasya zrAmaNyasya chedAyatanAni tadabhAvAdevAchinnazrAmaNyam / ata AtmanyevAtmano nityAdhikRtya vAse vA, gurutvena gurUnadhikRtya vAsevA, gurubhyo viziSTevAsevA, nityameva pratiSedhayan paradravyapratibandhAn zrAmaNye chedavihInobhUtvAzramaNovartatAm / / 213 / / eka eva hi svadravyapratibandha upayogamArjakatvena mArjitopayogarUpasya zrAmaNyasya paripUrNatAyatanaM, tatsadbhAvAdeva paripUrNa zrAmaNyam / ato nityameva jJAne darzanAdau ca pratibaddhena mUlaguNaprayatatayA caritavya, jJAnadarzanasvabhAvazuddhAtmadravyapratibaddhazuddhAstitvamAtreNa vartitavyamiti tAtparyam / / 214 / / hezramaNajano! adhivAsa (AtmavAsa athavAguruoM ke sahavAsa) meM yA vivAsa (guruoM ke vAsa se bhinna vAsa) meM basate hue paradravya saMbaMdhI pratibaMdhoM (pratibaddhatA) kA pariharaNa karate hue sadAzrAmaNya meM cheda vihIna hokara vihro| jo zramaNa jJAna meM aura darzanAdi meM sadA pratibaddha tathA mUlaguNoM meM sAvadhAnIpUrvaka vartana karatA hai; vaha paripUrNa zrAmaNyavAna hai| ukta gAthAoM kA bhAva AcArya amRtacaMdra tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "sabhI prakAra ke cetana-acetana paradravyoM ke prati pratibaMdha (pratibaddhatA) upayoga kA uparaMjaka hone se niruparAga upayogarUpa zrAmaNya ke chedakA Ayatana hai; kyoMki usake abhAva meM hI achinna zrAmaNya hotA hai| isalie AtmA meM hI AtmA kosthApita karake usameM sadAhI basate hue athavA guruoM ke sahavAsa meM basate hue athavA guruoM ke vAsa se bhinna vAsa meM basate hue, paradravyoM ke pratibaMdha (pratibaddhatA) ko chor3ate hue, he zramaNa! sadA zrAmaNya meM chedavihIna hokara vartana kro| ekasvadravya-pratibaMdha hI upayogakA parimArjana karanevAlAhone se parimArjita upayogarUpa zrAmaNya ko paripUrNatA kA Ayatana hai| usake sadbhAva meM hI paripUrNa zrAmaNya hotA hai| isalie jJAna meM aura darzanAdika meM sadA pratibaddha rahakara mUlaguNoM meM sAvadhAnIpUrvaka vicaraNa karanA caahie| tAtparya yaha hai ki jJAnadarzanasvabhAvI zuddhAtmadravya meM pratibaddha hokara zuddha astitvamAtra se vartana karanA caahie|' yadyapi isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karane ke lie AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM tattvapradIpikA TIkA kA hI anusaraNa karate haiM; tathApi tathAhi' kahakara kucha vizeSa spaSTIkaraNa Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 413 caraNAnuyogasUcakacUlikA : AcaraNaprajJApanAdhikAra karate haiM; jo isaprakAra hai - "munirAja, guru ke pAsa jitane zAstra hoM, unheM par3hakara; guru se AjJA lekara samAna zIlavAle atha zrAmaNyasya chedAyatanatvAt yatijanAsannaH sUkSmaparadravyapratibandho'pi pratiSedhya ityupadizati / atha ko nAma cheda ityupadizati - bhatte vA khamaNe vA Avasadhe vA puNo vihAre vaa| uvadhimhi vA NibaddhaMNecchadisamaNamhi vikadhamhi / / 215 / / aphyaktA kA cariyA spnnaasmtthaanncNkmaadiisu| samaNassa savvakAle hiMsA sA saMtaya tti madA / / 216 / / tapasviyoM ke sAtha, bhedAbhedaratnatraya kI bhAvanA se, bhavyoM ko Ananda utpanna karate hue, tapazruta-satva-ekatva-santoSarUpa pA~ca bhAvanAoM kobhAte hue; tIrthaMkara paramadeva, gaNadharadeva Adi mahApuruSoM ke caritroM ko svayaM bhAte hue aura dUsaroM ko batAte hue vihAra karate haiN|' isaprakAra ina gAthAoM meM yahI kahA gayA hai ki munirAja cAhe guruoM ke sAtha rahe yA unakI AjJA se akele vihAra kareM; kintu unheM apane meM to sadA rahanA hI caahie| tAtparya yaha hai ki parapadArthoM se kisIprakAra kA rAga yA saMsarga unake munitva ko khaNDita karanevAlA hai; ata: unheM unase pUrI taraha dUra hI rahanA caahie| mUlata: to munirAja zuddhopayogI hI hote haiM; kintu pramattavirata nAmaka chaTaveM guNasthAna meM Ane para ve zubhopayoga meM A jAte haiM; ata: unake jIvana meM zubharAga bhI dekhane meM AtA hai; kintu vaha zubharAga 28 mUlaguNoM ko sAvadhAnIpUrvaka pAlane, jinAgama kA gaharAI se adhyayana karane-karAne, upadeza dene, tattvacarcA karane taka hI sImita rahatA hai aura rahanA cAhie; anyathA zrAmaNya khaNDita hue binA nahIM rhegaa| ___ jinamaMdira nirmANa aura paMcakalyANaka mahotsava Adi gRhasthocita kAryoM meM mana-vacanakAya aura kRta-kArita-anumodanA se apane citta ko raMjAyamAna karanA zrAmaNya ko khaMDita karanevAle kArya haiN||213-214 / / vigata gAthAoM meM yaha batAyA gayA hai ki munijanoM ko hiMsAyatana hone se paradravya kA pratibaMdha heya hai aura svadravya meM pratibaMdha upAdeya hai| aba ina gAthAoM meM yaha batAyA jA rahA hai ki atyanta nikaTa ke sUkSma paradravya kA Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 pravacanasAra pratibaMdha bhI munipane ke cheda kA Ayatana hone se heya hI hai| sAtha meM yaha bhI spaSTa kiyA jA rahA hai ki cheda kyA hai? gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - bhakte vA kSapaNe vA Avasathe vA punarvihAre vaa| upadhau vA nibaddhaM necchati zramaNe vikathAyAm / / 215 / / aprayatA vA caryA shynaasnsthaancngkrmnnaadisu| zramaNasya sarvakAle hiMsA sA saMtateti matA / / 216 / / zrAmaNyaparyAyasahakArikAraNazarIravRttihetumAtratvenAdIyamAne bhakte tathAvidhazarIravRttyavirodhena zuddhAtmadravyanIraMganistaraMgavizrAntisUtraNAnusAreNa pravartamAne kSapaNe, nIraMganistaraMgAntaraMgadravyaprasiddhyarthamadhyAsyamAne girIndrakandaraprabhRtAvAvasathe, yathoktazarIravRttihetumArgaNArthamArabhyamANe vihArakarmaNi zrAmaNyaparyAyasahakArikAraNatvenApratiSidhyamAne kevaladehamAtra upadhauanyonyabodhyabodhakabhAvamAtreNa kathaMcitparicitezramaNe, zabdapadagalollAsasaMvalanakazcamalitacidbhittibhAgAyAMzuddhAtmadravyaviruddhAyAM kathAyAM caiteSvapi tadvikalpAcitritacittabhittitayA prtissedhyHprtibndhH||215|| (harigIta) AvAsa meM upavAsa meM AhAra vikathA upadhi meN| zramaNajana va vihAra meM pratibaMdha na cAheM zramaNa ||215|| zayana Asana khar3e rahanA gamana Adika kriyA meN| yadi ayatnAcAra hai to sadA hiMsA jAnanA / / 216 / / munirAja AhAra meM, vihAra meM, AvAsa meM, upavAsa meM, upadhi (parigraha) meM, anya munirAjoM meM athavA vikathA meM pratibaMdha (pratibaddhatA) nahIM caahte| munirAjoM kI; zayana, Asana, khar3e rahane aura gamana Adi meM asAvadhAnI pUrvaka kI gaI caryA sadA satata hiMsAmAnI gaI hai| AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM ina gAthAoM kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM "(1) munipane ke sahakArI kAraNabhUta zarIra ke nirvAha mAtra ke lie grahaNa kie jAnevAle AhAra meM, (2) jisameM zarIra ke nirvAha kA virodha na Ave aura zuddhAtmadravya meM avikArI nistaraMga sthiratA hotI jAve - aise anazana meM, (3) nIraMga aura nistaraMga aMtaraMga dravya kI prasiddhi ke lie sevana kiyA jAnevAle U~ce parvatoM kI guphAoM ke nivAsa meM, (4) zarIra ke nirvAha ke kAraNabhUta AhAra ke lie jAnevAle vihAra meM, (5) zrAmaNyaparyAya kA sahakArI kAraNa hone se jisakA niSedha nahIM hai - aise deha mAtra parigraha meM, (6) paraspara meM bodhya Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : AcaraNaprajJApanAdhikAra 415 bodhakabhAva se jinakA kathaMcit paricaya hai, aise anya munijanoM meM aura (7) zabdarUpa pudgaloM ke saMbaMdha se, jisameM caitanyarUpa bhitti kA bhAga malina hotA hai, aisI zuddhAtmadravya viruddha kathA azuddhopayogo hi chedaH, zuddhopayogarUpasya zrAmaNyasya chedanAt, tasya hiMsanAt sa eva ca hiMsA / ataH zramaNasyAzuddhopayogAvinAbhAvinI zayanAsanasthAnacaMkramaNAdiSvaprayatA yA caryA sA khalu tasya sarvakAlameva saMtAnavAhinI chedAnarthAntarabhUtA hiMsaiva / / 216 / / meM bhI munirAjoM ke lie pratibaMdha niSiddha hai / tAtparya yaha hai ki inake saMbaMdha meM kie jAnevAle vikalpoM se bhI cittabhUmi ko citrita hone denA yogya nahIM hai / vastuta: azuddhopayoga cheda hai; kyoMki usase zuddhopayogarUpa zrAmaNya kA chedana hotA hai / vaha azuddhopayoga hI hiMsA hai; kyoMki usase zuddhopayogarUpa zrAmaNya kA hanana hotA hai / isalie azuddhopayoga binA nahIM honevAlI zayana, Asana, sthAna aura gamana Adi kriyAoM meM asAvadhAnIpUrvaka AcaraNa dhArAvAhI hiMsA hai, jo cheda se ananya hI hai, chedarUpa hI hai, cheda se bhinna nahIM / " yadyapi AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM ina gAthAoM ke bhAva ko spaSTa karane meM tattvapradIpikA kA hI anusaraNa karate haiM; tathApi 'ayamatrArthaH' kahakara jo vizeSa bAta kahate haiM; vaha isaprakAra hai 66 'Agama meM batAI gaI vidhi ke viruddha AhAra-vihArAdi to pahale se hI niSiddha hai; yahA~ to yaha kaha rahe haiM ki yogya AhAra-vihArAdi meM bhI mamatva nahIM karanA cAhie / munirAjoM dvArA bAhya vyApArAdi zatruoM ko to pahale hI chor3a diyA gayA hai; kintu bhojana, zayana Adi vyApAra chor3anA saMbhava nahIM hai| isalie aMtaraMga krodhAdi zatruoM ke nigraha ke lie, unake saMdarbha meM bhI kleza nahIM karanA caahie|" ukta sampUrNa maMthana kA sAra yaha hai ki yadyapi munirAjoM kA cetana-acetana para-padArthoM ke sAtha koI saMbaMdha nahIM rahA hai; tathApi zarIra kI sthiti ke lie AhAra, avikArI nistaraMga sthiratA ke lie zarIra nirvAha kA avirodhI anazana, nirvighna AtmasAdhanA ke lie kiyA jAnevAlA giriguphA meM nivAsa, AhAra ke lie jAne ke lie vihAra, munidazArUpa dehamAtra parigraha, tattvacarcA ke kAraNa paricita munijana aura zuddhAtmA ko chor3akara anya viSayoM kI kathA - ye sAta bAteM aisI haiM ki jo santoM ke jIvana meM chaTaveM guNasthAna kI bhUmikA meM ho sakatI haiM; hotI haiN| AcAryadeva yahA~ kaha rahe haiM ki yadi inase baca pAnA saMbhava na ho to bhI unake Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 pravacanasAra sambandha meM honevAle vikalpoM se citta bhUmi ko citrita hone denA yogya nahIM hai| ye sabhI azuddhopayoga kI dazA meM honevAlI kriyAe~ haiM aura yahA~ kahA jA rahA hai ki athAntaraMgabahiraMgatvena chedasya dvaividhyamupadizati - maraduva jiyaduva jIvo ayadAcArassa NicchidA hiNsaa| payadassa Natthi baMdho hiMsAmetteNa samidassa / / 217 / / mriyatAMvA jIvatu vA jIvo'yatAcArasya nizcitA hiNsaa| __ prayatasya nAsti bandho hiMsAmAtreNa samitasya / / 217 / / azuddhopayogo'ntaraMgacchedaH paraprANavyaparopo bahiraMgaH / tatra paraprANavyaparopasadbhAve tadaazuddhopayoga cheda hai, hiMsA hai; ata: yadi ukta sAta bAtoM ko chor3anA saMbhava na ho to unameM sAvadhAnI vartanA atyanta Avazyaka hai| dhyAna dene kI bAta yaha hai ki jaba azana, anazana, giriguphA ke nivAsa, AhAra ke lie vihAra, dehamAtra parigraha, tattvacarcA ke lie paricaya aura bolanA - ye bhI niSedhya haiM; taba deha poSaNa ke lie azana (AhAra), pratiSThA ke lie anazana, bhIr3abhAr3a vAle sthAnoM meM nivAsa, anAvazyaka anargala vihAra, munidazA meM pUrNata: asvIkRta parigraha, ajJAnI-avratiyoM se ghanA paricaya aura vyarthakI kathAoM se manoraMjana -ye saba munidazA meM kaise saMbhava haiM? jaba ukta kArya bhI saMbhava nahIM hai to phira maMdira nirmANa Adi gRhasthocita kAryoM ko karanA-karAnA to bahuta dUra, unakI anumodanA bhI kaise ho sakatI hai ? yaha eka gaMbhIratA se vicAra karane kI bAta hai||215-216 / / vigata gAthAoM meM sabhI prakAra ke chedoM kA niSedha karane ke uparAnta aba isa gAthA meM yaha kahate haiM ki cheda aMtaraMga aura bahiraMga ke bheda se do prakAra kA hotA hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) prANI mareM yA nA mareM hiMsA ayatnAcAra se| taba baMdha hotA hai nahIM jaba raheM yatnAcAra se||217|| jIva mare yA jiye, kintu asAvadhAnIpUrvaka AcaraNa karanevAle ke hiMsA nizcita hI hai; kyoMki sAvadhAnI pUrvaka samitiyoM ke pAlana karanevAloM ko bahiraMga dravyahiMsA mAtra se baMdhanahIM hotaa| Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : AcaraNaprajJApanAdhikAra 417 AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM "azuddhopayoga aMtaraMga cheda hai aura paraprANoM kA vyaparopaNa (viccheda) bahiraMga cheda hai| sadbhAve vA tadavinAbhAvinAprayatAcAreNa prasiddhyazuddhopayogasadbhAvasya sunizcitahiMsAbhAvaprasiddheH tathA tadvinAbhAvinAprayatAcAreNa prasiddhayazuddhopayogAsadbhAvaparasya paraprANavyaparopasadbhAve'pibandhAprasiddhayA sunizcitahiMsA'bhAvaprasiddhezcAntaraMga eva chedo balIyAn na punabahiraMgaH / evamapyantaraMgacchedAyatanamAtratvAbahiraMgachedo'bhyupagamyetaiva / / 217 / / inameM aMtaraMga cheda hI balavAna hai, bahiraMga nahIM; kyoMki paraprANoM kA cheda ho yA na ho, azuddhopayoga ke binA nahIM honevAle asAvadhAnIpUrvaka AcaraNa se jAnane meM AnevAle azuddhopayoga kA sadbhAva jisake pAyA jAtA hai, usake hiMsA kA sadbhAva sunizcita hai| azuddhopayoga ke binAhonevAle sAvadhAnIpUrvaka AcaraNa se prasiddha honevAle azuddhopayoga ke abhAvavAle munirAjoM ko paraprANoM ke viccheda ke sadbhAva meM bhI baMdha kA abhAva hone se hiMsA kA abhAva sunizcita hai| bahiraMga cheda se aMtaraMga cheda hI balavAna hai - aisA hone para bhI bahiraMga cheda aMtaraMga cheda kA Ayatana mAtra hai| isalie use svIkAra to karanA hI caahie|" yadyapi AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA kA bhAva spaSTa karane ke lie tattvapradIpikA kA anusaraNa karate haiM; tathApi 'ayamatrArthaH' kahakara nizcaya aura vyavahAra hiMsA ke svarUpa ko spaSTa karate haiM; jo isaprakAra hai - "apane AtmA meM lInatArUpa nizcayaprANoM ke vinAza kI kAraNabhUta rAgAdi pariNati nizcaya hiMsA hai aura rAgAdi kI utpatti se bAhya meM nimittabhUta parajIvoM kA ghAta vyavahAra hiMsA hai| isaprakAra hiMsA do prakAra kI hotI hai| kintu vizeSa yaha hai ki bAhyahiMsAhoyAna ho svasthabhAvanA (AtmalInatA) rUpa nizcaya prANoM kA ghAta hone para nizcayahiMsA niyama se hotI hai; isalie nizcaya hiMsA hI mukhya hai|" / ukta gAthA aura usakI TIkAoM meM atyanta spaSTa zabdoM meM kahA gayA hai ki hiMsA aura ahiMsA kA saMbaMdha jIvoM ke jIvana aura maraNa se nahIM hai; apitu apane upayoga kI zuddhatAazuddhatA se hai| pahalI bAta to yaha hai ki AdhyAtmika dRSTikoNa se zubhAzubhabhAvarUpa azuddhopayoga zuddhopayoga kA ghAtaka hone se, rAgAdibhAvarUpa hone se hiMsA hI hai| dUsarI bAta yaha hai ki cAhe jIva mareM yA na mareM, para ayatnAcAra (asAvadhAnI) pUrvaka Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 pravRtti karanevAloM ko baMdha avazya hotA hai / tIsarI bAta yaha hai ki sAvadhAnIpUrvaka AgamAnusAra pravRtti karanevAloM ke nimitta se kadAcit jIvoM kA ghAta bhI kyoM na ho jAve; taba bhI unheM jIvoM ke ghAta ke kAraNa raMcamAtra bhI baMdha nahIM hotA || 217 / / pravacanasAra isake bAda AcArya jayasena kRta tAtparyavRtti TIkA meM isI bAta ko dRSTAnta aura dAnta dvArA dRr3ha karanevAlI do gAthAe~ prApta hotI haiM; jo AcArya amRtacandra kRta tattvapradIpikA TIkA meM nahIM haiN| gAthAe~ mUlataH isaprakAra haiM uccAliyamhi pAe iriyAsamidassa NiggamatthAe / AbAdhejja kuliMgaM marijja taM jogamAsejja / / 15 / / Na hi tassa taNNimitto baMdho suhumo ya desido samaye / mucchA pariggaho cciya ajjhappapamANado diTTho / / 16 / / ( harigIta ) ho gamana IryAsamiti se para paira ke saMyoga se / hoM jIva bAdhita yA maraNa ho phira bhI unake yoga se || 15 || nA baMdha ho usa nimitta se aisA kahA jinazAstra meM / kyoMki mUrcchA parigraha adhyAtma ke AdhAra meM || 16 || mUrcchA ko hI parigraha kahe jAne ke samAna IryAsamiti pUrvaka calate hue munirAja ke dvArA kahIM jAne ke lie uThAye gaye paira se kisI choTe prANI ko bAdhA pahu~cane para yA usake mara jAne para bhI una munirAja ko usa prANIghAta ke nimitta se kiMcitmAtra bhI baMdha nahIM hotA - aisA Agama meM kahA hai| gAthAoM kA uparyukta sAmAnya artha karane ke uparAnta AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM dRSTAnta (udAharaNa) aura dAnta ( siddhAnta) ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "mUrcchA parigraha: - isa sUtra meM kahe anusAra jisaprakAra adhyAtmadRSTi se mUrcchArUpa rAgAdi pariNAmoM ke anusAra parigraha hotA hai, bAhya parigraha ke anusAra nahIM; usIprakAra sAvadhAnIpUrvaka gamanAdi karate hue sUkSma jantuoM ke ghAta ho jAne para bhI, jitane aMza meM AtmalInatArUpa pariNAma se calanarUpa rAgAdi pariNati lakSaNa bhAvahiMsA hai; utane aMza meM baMdha hai, pairoM ke saMghaTTana (ragar3anA) mAtra se baMdha nahIM hai| una munirAjoM ke rAgAdi pariNati lakSaNa bhAvahiMsA nahIM hai, isakAraNa baMdha bhI nahIM hai / ' Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : AcaraNaprajJApanAdhikAra 419 isaprakAra hama dekhate haiM ki ina gAthAoM meM usI bAta ko sodAharaNa duharA diyA gayA hai, jo bAta 217vIM gAthA meM kahI jA cukI hai||15-16 / / atha sarvathAntaraMgacchedaH pratiSedhya ityupadizati - ayadAcAro samaNo chassu vi kAyesu vadhakaro tti mdo| caradi jadaM jadi NiccaM kamalaM va jale nniruvlevo||218|| ayatAcAraH zramaNa: SaTsvapi kAyeSu vadhakara iti mtH| carati yataM yadi nityaM kamalamiva jale nirupalepaH / / 218 / / yatastadavinAbhAvinAaprayatAcAratvena prasiddhyadazaddhopayogasadabhAvaH SaTakAyaprANavyaparopapratyayabandhaprasiddhyA hiMsaka eva syAt / yatazca tadvinAbhAvinA prayatAcAratvena prasiddhyadazuddhopayogAsadbhAva: parapratyayabandhalezasyApyabhAvAjaladurlalitaM kamalamiva nirupalepatvaprasiddharahiMsaka eva syAt / tatastaistaiH sarvaiH prakArairazuddhopayogarUpo'ntaraGgacchedaH pratiSedhyo yairyaistadAyatanamAtrabhUta: paraprANavyaparoparUpo bahiraGgacchedo dUrAdeva pratiSiddhaH syAt / / 218 / / 217vIM gAthA meM kahA hai ki aMtaraMga cheda hI balavAna hai aura mUlata: vahI baMdha kA kAraNa hai| aba isa gAthA meM yaha kaha rahe haiM ki vaha aMtaraMga cheda sarvathA tyAgane yogya hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) jalakamalavata nirlepa haiM jo raheM yatnAcAra se| para ayatnAcAri to SaTkAya kA hiMsaka kahA ||218|| asAvadhAnIpUrvaka AcaraNa karanevAle zramaNa, chahoM kAya saMbaMdhIjIvoMkA vadha karanevAle mAne gaye haiM aura yadi ve sadA sAvadhAnIpUrvaka AcaraNa karate haiM to jala meM kamala kI bhAMti nirlepa kahe gaye haiN| amRtacaMdrAcArya isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "azuddhopayoga ke binAnahIM honevAle aprayata-AcAra (asAvadhAnIpUrvaka AcaraNa) ke dvArA jJAta honevAle azuddhopayoga kA sadbhAva hiMsaka hI hai; kyoMki chaha kAya ke prANoM ke vyaparopaNa ke Azraya se honevAle baMdha kI prasiddhi hai| aura azuddhopayoga ke binA honevAle prayata-AcAra (sAvadhAnIpUrvaka AcaraNa) ke dvArA jJAta honevAle azuddhopayoga kA asadbhAva ahiMsaka hI hai; kyoMki para ke Azraya se honevAle baMdha kA abhAva hone se jala meM rahate hue kamalakIbhAMti nirlepatA (abaMdha) kI prasiddhi hai| isalie jina-jina prakAroM se aMtaraMga cheda Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 pravacanasAra kA AyatanabhUta paraprANavyaparoparUpa bahiraMga cheda atyanta niSedhya hai; una-una sabhI prakAroM se azuddhopayogarUpa aMtaraMga cheda bhI pUrNata: niSedhya hai, tyAgane yogya hai|" athaikAntikAntaraMgacchedatvAdupadhistadvatpratiSedhya ityupadizati - havadivaNa havadibaMdhomadamhijIve'dha kAyaceTTamhiI baMdho dhuvamuvadhIdo idi samaNA chaDDiyA savvaM / / 219 / / AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM ayatAcAra kA artha nirmala AtmAnubhUtirUpa bhAvanA lakSaNa prayatna se rahita kiyA hai| tAtparya yaha hai ki AtmAnubhUti ke prati asAvadhAna honA hI ayatAcAra hai| ukta gAthA kA artha likhane ke uparAnta tAtparya spaSTa karate hae ve likhate haiM - "zuddhAtmA kI anubhUti lakSaNa zuddhopayogapariNata puruSa ke, chaha kAya ke jIva samUharUpa loka meM vicaraNa karate hue, yadyapi bAhya meM dravyahiMsA hai; tathApi nizcaya hiMsA nahIM hai| isalie zuddha paramAtmA kI bhAvanA ke bala se nizcaya hiMsA pUrNata: chor3a denA caahie|" yadyapi ayatnAcAra kA artha asAvadhAnIpUrvaka AcaraNa aura yatnAcAra kA arthasAvadhAnI pUrvaka AcaraNa mAnA jAtA hai; tathApi yaha artha vyavahAranaya kA kathana hI hai; kyoMki nizcayanaya kI apekSA to ayatnAcAra kA artha AtmA ke prati asAvadhAnI aura yatnAcAra kA artha AtmA ke prati sAvadhAnI hI hai| AcArya jayasena ke ukta kathana meM yaha bAta atyanta spaSTa hai| isa gAthA meM atyanta spaSTa zabdoM meM yaha kahA gayA hai ki ayatnAcArI zramaNa ke nimitta se cAhe jIva mare, cAhe na mare; para use chahakAya ke jIvoM kA hiMsaka mAnA gayA hai| isIprakAra yatnAcArI zramaNa ke nimitta se bhale hI sUkSmajIvoM kA ghAta ho jAye; taba bhI vaha jala meM rahate hue bhI jala se bhinna kamala ke samAna ahiMsaka hI hai| ayatnAcAra saMbaMdhI vRtti (AtmA kI aruci) aura pravRtti (asAvadhAnIpUrvaka AcaraNa) aMtaraMga cheda hai aura jIvoM kA vadha Adi bahiraMga cheda hai| dhyAna rakhane kI bAta yaha hai ki bahiraMga cheda se aMtaraMga cheda balavAna hai||218|| vigata gAthAoM meM jIvoM ke prANavyaparopaNasaMbaMdhI cheda kI bAta spaSTa kI; aba isa gAthA meM parigraha saMbaMdhI aMtaraMga cheda kI bAta karate haiM, usake niSedha kA upadeza dete haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - ( harigIta ) Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : AcaraNaprajJApanAdhikAra baMdha ho yA na bhI ho jiya mare tana kI kriyA se / para parigraha se baMdha ho basa use chor3e zramaNajana || 219|| bhavati vA na bhavati bandho mRte jIve'tha kAyaceSTAyAm / bandho dhruvamupadheriti zramaNAstyaktavantaH sarvam / / 299 / / 421 yathA hi kAyavyApArapUrvakasya paraprANavyaparopasyAzuddhopayogasadbhAvAsadbhAvAbhyAmanaikAntikabandhatvena chedatvamanaikAntimiSTaM, na khalu tathopadheH, tasya sarvathA tadavinAbhAvitvaprasiddhyadaikAntikAzuddhopayogasadbhAvasyaikAntikabandhatvena chedatvamaikAntikameva / ata eva bhagavanto'rhanta: paramA: zramaNAH svayameva prAgeva sarvamevopadhiM pratiSiddhavantaH / ata eva cAparairapyantaraGgacchedavattadanAntarIyakatvAtprAgeva sarva evopadhiH pratiSedhyaH / / 219 / / kAyaceSTApUrvaka jIvoM ke marane para baMdha ho athavA nahIM bhI ho; kintu upadhi arthAt parigraha se to baMdha hotA hI hai; isalie zramaNoM (arahaMtadevoM) ne sampUrNa parigraha ko chor3A hai| amRtacaMdrAcArya tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM "jisaprakAra kAya vyApArapUrvaka parajIvoM ke ghAta ko azuddhopayoga ke sadbhAva aura asadbhAva ke dvArA anaikAntika baMdharUpa hone se chedapanA anaikAntika (anizcita - ho bhI aura nahIM bhI ho - aisA ) mAnA gayA hai; usaprakAra kI bAta parigraha ke sAtha nahIM hai; kyoMki parigraha azuddhopayoga ke binA sarvathA nahIM hotA / parigraha kA azuddhopayoga ke sAtha sarvathA avinAbhAvatva hone se aikAntika (niyama se avazyaMbhAvI) azuddhopayoga ke sadbhAva ke kAraNa parigraha to aikAntika (niyama se) baMdharUpa hai / isalie parigraha ko chedapanA bhI aikAntika (anivArya) hI hai / yahI kAraNa hai ki parama zramaNa arahaMta bhagavantoM ne pahale se hI svayaM parigraha ko chor3A hai / isalie dUsare zramaNoM ko bhI aMtaraMga cheda ke samAna samasta parigraha chor3anA yogya hai; kyoMki parigraha aMtaraMga cheda ke binA nahIM hotA / " ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki mArane ke bhAva binA kAyA ke nimitta se jIvoM kA ghAta to ho sakatA hai; para rAgAdi ke binA parigraha kA saMgraha nahIM ho sakatA; isalie aisA to kadAcit ho sakatA hai ki jIvoM kA ghAta hone para bhI baMdha na ho; para aisA kabhI nahIM ho sakatA ki parigraha rakhane para bhI baMdha na ho| isalie sabase pahale sampUrNa parigraha ko pUrNataH tyAga denA cAhie / / 219|| Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 pravacanasAra isake bAda tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandradeva eka chanda likhate haiM; jisameM ve kahate haiM ki isa saMbaMdha meM jo kucha kahA jA sakatA thA, vaha saba kucha kaha diyA hai| ( vasantatilakA ) vaktavyameva kila yattadazeSamuktametAvataiva yadi cetayate'tra ko'pi / vyAmohajAlamatidustarameva nUnaM nizcetanasya vacasAmativistare'pi / / 14 / / athAntaraGgacchedapratiSedha evAyamupadhipratiSedha ityupadizati - harivekkho cAgo Na havadi bhikkhussa AsayavisuddhI / avisuddhassa ya citte kahaM Nu kammakkhao vihido / / 220 / / chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (dohA) jo kahane ke yogya hai kahA gayA vaha sabba / itane se hI ceta lo ati se kyA hai abba ||14|| jo kahane yogya thA; vaha saba azeSarUpa se kaha diyA gayA hai, itane mAtra se hI koI ceta jAya, samajha le to samajha le aura na samajhe to na samajhe; aba vANI ke ativistAra se kyA lAbha hai ? kyoMki nizcetana (jar3avat, nAsamajha) ke vyAmoha kA jAla vAstava meM ati dustara hai / tAtparya yaha hai ki nAsamajhoM ko samajhAnA atyanta kaThina hai / yaha chanda atyaMta mArmika hai / AcArya amRtacaMdra ne samayasAra kI AtmakhyAti TIkA meM to 278 chanda likhe haiM; kintu pravacanasAra kI TIkA meM mAtra 22 chanda hI likhe haiM / unhIM meM se eka mahattvapUrNa chanda yaha bhI hai / isa kalaza meM AcAryadeva kaha rahe haiM ki jo samajhAyA jA sakatA thA; vaha hamane samajhA diyA / jinheM samajha meM AnA hogA, unheM itane se hI samajha meM A jAegA aura jinheM samajha meM nahIM AnA hai; unake lie kitanA hI vistAra kyoM na kareM, kucha honevAlA nahIM hai; ataeva aba maiM isa carcA ke vistAra meM jAne se virAma letA hU~ // 14 // vigata gAthA meM bahiraMga aura aMtaraMga parigraha kA niSedha kiyA gayA hai aura aba isa gAthA yaha samajhAte haiM ki bahiraMga parigraha kA niSedha aMtaraMga parigraha kA hI niSedha hai / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 423 caraNAnuyogasUcakacUlikA : AcaraNaprajJApanAdhikAra ( harigIta ) yadi bhikSu ke nirapekSa na ho tyAga to zuddhi na ho| to karmakSaya ho kisataraha avizuddha bhAvoM se kho||220|| na hi nirapekSastyAgo na bhavati bhikssoraashyvishuddhiH| avizuddhasya ca citte kathaM nu karmakSayo vihitaH / / 220 / / na khalu bahiraGgasaMgasadbhAve tuSasadbhAve taNDulagatAzuddhatvasyevAzuddhopayogarUpasyAntaraGgacchedasya pratiSedhaH, tadbhAve cana zuddhopayogamUlasya kaivalyasyopalambhaH / ato'zaddhopayogarUpasyAntaraMgacchedasya pratiSedhaM prayojanamapekSyopadhervidhIyamAnaH pratiSedho'ntaraMgacchedapratiSedha eva syAt / / 220 / / yadi nirapekSa tyAga na ho to bhikSu ke bhAva kI vizuddhi nahIM hotI aura jo bhAva se avizuddha hai, usake karmakSaya kaise ho sakatA hai ? AcArya amRtacaMdra isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "jisaprakAra chilake ke sadbhAva meM cAvaloM meM pAI jAnevAlI lAlimArUpa azuddhatA ko nahIM haTAyA jA sakatA; usIprakAra bahiraMga parigraha ke sadbhAva meM azuddhopayogarUpa aMtaraMga cheda kA parihAra saMbhava nahI hai aura aMtaraMga cheda ke sadbhAva meM zuddhopayoga se prApta honevAle kevalajJAna kI prApti nahIM ho sktii| isase aisA kahA gayA hai ki azuddhopayogarUpa aMtaraMga cheda ke niSedharUpa prayojana ko dhyAna meM rakhakara kiyA jAnevAlA parigraha kA niSedha eka prakAra se aMtaraMga cheda kA hI niSedha hai|" AcArya jayasena isa gAthA ke tAtparya ko spaSTa karate hue tAtparyavRtti TIkA meM likhate haiM "isase yaha kahA gayA hai ki jisaprakAra bAhya meM chilake kA sadbhAva hone para cAvala ke andara kI zuddhi honA saMbhava nahIM hai; usIprakAra bAhya parigraha kI icchA vidyamAna hone para nirmala AtmA kI anubhUtirUpa zuddhi honA saMbhava nahIM hai aura yadi viziSTa vairAgyapUrvaka parigraha kA tyAga hotA hai to citta kI zuddhi bhI hotI hai; parantu prasiddhi, pUjA-pratiSThA ke lAbha kI dRSTi se tyAga karane para citta kI zuddhi nahIM hotii|" 'bAhya parigraha paradravya haiM aura paradravyoM se AtmA kA koI bigAr3a-sudhAra nahIM hotA' - yadyapi yaha bAta parama satya hai; tathApi munirAjoM ke jabataka tilatuSa mAtra bhI bAhya parigraha rahatA hai; tabataka vAstavika munidazA pragaTa hI nahIM hotI; kyoMki antara meM parigraha se ekatva-mamatva binA bAhya parigraha rahatA hI nahIM hai - aisA niyama hai| bAhya parigraha kI buddhipUrvaka upasthiti Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 aura usakI saMbhAla kA bhAva rAgAdibhAvarUpa hI hai| tAtparya yaha hai ki bahiraMga cheda aMtaraMga cheda kA Ayatana hai; ata: aMtaraMga cheda ke tyAga ke lie bahiraMga chedarUpa parigraha kA pUrNata: tyAga Avazyaka hI nahIM, apitu anivArya hai || 220 // isa gAthA ke bAda AcArya jayasena kI tAtparyavRtti TIkA meM uparyukta bhAva kI poSaka 3 gAthAe~ prApta hotI haiM; jo AcArya amRtacandrakRta tattvapradIpikA TIkA meM prApta nahIM hotii| ve gAthAe~ mUlataH isaprakAra haiM gehadi va celakhaMDaM bhAyaNamatthi tti bhaNidamiha sutte / jadi so cattAlaMbo havadi kahaM vA aNAraMbho / / 17 / / vatthakkhaMDaM duddiyabhAyaNamaNNaM Na gehadi NiyadaM / vijjadi pANAraMbho vikkhevo tassa cittammi / / 18 / / ves vidhuNai dhovai sosei jadaM tu Adave khittA / pattaM va celakhaMDaM bibhedi parado ya pAlayadi / / 19 / / harigIta ) vastra bartana yati rakheM yadi yaha kisI ke sUtra meM / hI kahA ho to batAo yati nirAraMbhI kisataraha ||17|| re vastra bartana Adi ko jo grahaNa karatA hai zramaNa | nita citta meM vikSepa prANAraMbha nita usake rahe ||18|| yadi vastra vartana grahe dhove sukhAve rakSA kare / kho na jAve Dara satAve satata hI usa zramaNa ko ||19|| pravacanasAra 'sAdhu vastroM ko grahaNa karatA hai aura usake pAsa bartana bhI hote haiM" - yadi kisI Agama meM aisA kahA gayA hai to socane kI bAta yaha hai ki vastra aura bartana rakhanevAlA sAdhu nirAvalambI aura anAraMbhI bhI kaise ho sakatA hai ? vastra ke Tukar3e, dUdha ke bartana tathA anya vastuoM ko yadi vaha grahaNa karatA hai to usake jIvoM kA ghAta aura citta meM vikSepa banA rahatA hai / vaha bartana va vastroM ko grahaNa karatA hai, dhUla sApha karatA hai, dhotA hai aura sAvadhAnIpUrvaka dhUpa meM sukhAtA hai, inakI rakSA karatA hai aura dUsaroM se DaratA hai / / 17 - 18-19 / / Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : AcaraNaprajJApanAdhikAra 425 220vIM gAthA meM yaha kahA gayA hai ki upadhi (parigraha) kA niSedha aMtaraMga cheda kA hI niSedha hai aura aba isa 221vIM gAthA meM 'upadhi ekAntika aMtaraMga cheda hai' - isa bAta ko vistAra se samajhAyA jA rahA hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - athaikAntikAntaraMgacchedatvamupadhervistareNopadizati - kidha tamhi Natthi mucchA AraMbho vA asaMjamo tss| tadha paradavvammi rado kadhamappANaM psaadhydi||221|| kathaM tasminnAsti mUrchA Arambho vA asaMyamastasya / tathA paradravye rataH kathamAtmAnaM prasAdhayati / / 221 / / upadhisadbhAve hi mamatvapariNAmalakSaNAyAmUrchAyAstadviSayakarmaprakramapariNAmalakSaNasyArambhasya zuddhAtmarUpahiMsanapariNAmalakSaNasyAsaMyamasya vAvazyaMbhAvitvAttathopadhidvitIyasya paradravyaratatvena zuddhAtmadravyaprasAdhakatvAbhAvAcca aikAntikAntaraMgacchedatvamupadheravadhAryata eva / idamatra tAtparyamevaMvidhatvamupadheravadhArya sa sarvathA saMnyastavyaH / / 221 / / tha kasyacitkvacitkadAcitkathaMcitkazcidupadhirapratiSiddho'pyastItyapavAdamupadizati chedo jeNa Na bijadi gahaNavisaggesu sevmaannss| samaNo teNiha vaTTadu kAlaM khettaM viyANittA / / 222 / / ( harigIta ) upadhi ke sadbhAva meM AraMbha mUrchA asaMyama | ho phira kaho paradravyarata nija Atma sAdhe kistrh||221|| upadhi (parigraha) ke sadbhAva meM munirAjoM ke mUrchA, AraMbha yA asaMyama na ho- yaha kaise ho sakatA hai tathA paradravyarata sAdhu AtmA ko kaise sAdha sakatA hai? AcArya amRtacaMdra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM "upadhi ke sadbhAva meM mamatvapariNAmarUpa mUrchA, parigraha saMbaMdhI kArya se yukta honerUpa AraMbha athavAzuddhAtmasvarUpakAghAtaka asaMyama hotA hI hai| AtmA se bhinna paradravyarUpa parigraha meM lInatA hone ke kAraNa zuddhAtmadravya kI sAdhakatA kA abhAva hotA hai| isakAraNa upadhi (parigraha) ke ekAntataH aMtaraMga chedapanA nizcita hotA hai| tAtparya yaha hai ki upadhi aisI hai' - aisA nizcita karake use sarvathA chor3a denA caahie|" Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 pravacanasAra isa gAthA ke kathana kA abhiprAya mAtra itanA hI hai ki paradravyoM meM Asakta sAdhuoM meM mUrchA, AraMbha aura asaMyama hotA hI hai| ata: ve AtmA kI sAdhanA kaise kara sakate haiM? ||221|| vigata gAthAoM meM utsarga mArga kI carcA karane ke uparAnta aba yahA~ kisI ke kahIM kabhI kisIprakAra koI upadhi aniSiddha bhI hai| aise apavAda mArga kA upadeza karate haiN| chedo yena na vidyate grahaNavisargeSu sevamAnasya / zramaNasteneha vartatAM kAlaM kSetraM vijJAya / / 222 / / Atmadravyasya dvitIyapudgaladravyAbhAvAtsarva evopadhiH pratiSiddha ityutsrgH| ayaM tu viziSTakAlakSetravazAtkazcidapratiSiddha itypvaadH|| yadA hizramaNaH sarvopadhipratiSedhamAsthAya paramamupekSAsaMyamaM pratipattukAmo'pi viziSTakAlakSetravazAvasanazaktirna pratipattuMkSamate, tadApakRSya saMyamaM pratipadyamAnastabahiraGgasAdhanamAtramupadhimAtiSThate / sa tu tathAsthIyamAnona khalUpadhitvAcchedaH, pratyuta chedapratiSedha eva / yaH kilAzuddhopayogAvinAbhAvIsa chedH| ayaM tu zrAmaNyaparyAyasahakArikAraNazarIravRttihetubhUtAhAranirhArAdigrahaNavisarjanaviSayacchedapratiSedhArthamupAdIyamAnaHsarvathA zuddhopayogAvinAbhUtatvAcchedapratiSedha eva syAt / / 222 / / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) cheda na ho jisataraha AhAra leve ustrh| ho visarjana nIhAra kA bhI kSetra kAla vicAra kara||222|| AhAra-nIhArAdika ke grahaNa-visarjana meM jisa upadhi kA sevana hotA hai, usase sevana karanevAle ko cheda nahIM hotA; isalie he zramaNo! ukta upadhiyukta kSetra-kAla ko jAnakara isa loka meM bhale pravarto arthAt pravartana karo to koI hAni nhiiN| A. amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "Atmadravya ke dvitIya, pudgala kA abhAva hone se samasta hI upadhi niSiddha hai - yaha utsargamArga (sAmAnya niyama) hai aura viziSTa kAla-kSetra ke vaza koupadhi aniSiddha hai - yaha apavAdamArga hai| jaba koI zramaNa sarva upadhi ke niSedha kA Azraya lekara paramopekSA saMyama ko prApta karane kA icchuka hone para bhI viziSTa kAla-kSetra ke vaza hIna zaktivAlA hone se use prApta karane meM asamartha hotA hai; taba usameM apakarSaNa (apavAda) karake anutkRSTa saMyama prApta karatA huA Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : AcaraNaprajJApanAdhikAra 427 usakI bahiraMga sAdhana mAtra upadhi kA Azraya karatA hai| isaprakAra vaha upadhi upadhipane ke kAraNa chedarUpa nahIM hai; apitu cheda ke niSedharUpa hI hai| jo upadhi azuddhopayoga binA nahIM hotI, vaha cheda hai; kintu yaha to zrAmaNyaparyAya kI sahakArIkAraNabhUta zarIra kI vRtti ke hetubhUta AhAra-nIhArAdi ke grahaNa-visarjana saMbaMdhI cheda ke niSedhArtha grahaNa kI jAne se sarvathA zuddhopayoga sahita hai; isalie cheda ke niSedharUpahI hai|" athApratiSiddhopadhisvarUpamupadizati - appaDikuTuM uvadhiM apatthaNijjaM asaMjadajaNehiM / mucchAdijaNaNarahidaMgeNhadu samaNo jadi vi appaM / / 223 / / apratikuSTamupadhimaprArthanIyamasaMyatajanaiH / / mUrchAdijananarahitaM gRhNAtu zramaNo yadyapyalpam / / 223 / / yaH kilopadhiH sarvathA bandhAsAdhakatvAdapratikruSTaH saMyamAdanyatrAnucitatvAdasaMyatajanAprArthanIyo, rAgAdipariNAmamantareNa dhAryamANatvAnmUrchAdijananarahitazca bhavati; sa khlvprtissiddhH| ato yathoditasvarUpa evopadhirUpAdeyo, na punaralpo'pi ythoditviprystsvruupH||223|| chaTaveM-sAtaveM guNasthAnoM meM nirantara jhUlanevAle munirAja jaba chaTaveM guNasthAna meM hote haiM, taba apavAdamArgI haiM aura jaba sAtaveM yA usase Upara ke guNasthAnoM meM hote haiM; taba utsargamArgI haiN| utsargamArga meM to kisIprakAra ke parigraha (upadhi) kA honA saMbhava hI nahIM hai; kintu jaba ve apavAdamArga meM hote haiM to dayA kA upakaraNa pIchI, zuddhi kA upakaraNa kamaNDalu aura jJAna kA upakaraNa guruvacana (zAstra) unake pAsa pAye jAte haiM; para unase bhI unakA ekatva-mamatva nahIM hotA / yadyapi unake chaTaveM guNasthAna meM upayogarUpa AtmAnubhUti nahIM hai; tathApi mithyAtva aura tIna kaSAya caukar3I ke abhAvarUpa zuddhapariNati avazya hai, use hI yahA~ zuddhopayoga kahA hai| isakAraNa unake pAsa pIchI, kamaNDalu aura zAstra hone para bhI unakA munitva khaNDita nahIM hotA hai||222|| vigata gAthA meM aniSiddha upadhi kI carcA ke uparAnta aba isa gAthA meM usI aniSiddha upadhi kA svarUpa spaSTa karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai (harigIta ) mULadi utpAdana rahita cAhe jise na asaMyamI / atyalpa ho aisI upadhi hI aniMdita aniSiddha hai||223|| he zramaNo! anidita, asaMyata janoMse aprArthanIya aura jomUrchApaidAna kare-aisIalpa upadhi ko grahaNa kro| Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 pravacanasAra isa gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "jo upadhi baMdha kI sarvathA asAdhaka hone se aniMdita hai, saMyamIjanoM ko chor3akara anya kisI ke kAma kI na hone se asaMyatajanoM ke dvArA aprArthanIya hai aura rAgAdibhAvoM ke binA dhAraNa kI jAnevAlI hone se mUrchAdi kI anutpAdaka hai; vaha upadhivastutaH aniSiddha hai, upAdeya hai; kintu ukta svarUpase viparIta svarUpavAlI upadhi alpabhI upAdeya nahIM hai|" isa gAthA meM mAtra itanI bAta kahI gaI hai ki jaba munirAja apavAdamArga meM hote haiM, taba unake pAsa tIna vastue~ ho sakatI haiM - dayA kA upakaraNa pIchI, saMyama (zuddhi) kA upakaraNa kamaNDalu aura jJAna kA upakaraNa zAstra / ye tInoM vastue~ anindita, aprArthanIya aura rAgAdi kI anutpAdaka honA caahie| pIchI aura kamaNDalu gRhasthoM ke kAma ke nahIM haiM; isalie unheM koI mA~gegA nahIM; isalie aprArthanIya haiM, kImatI nahIM haiM, isalie koI curAyegA nahIM aura AkarSaka nahIM haiM; isakAraNa rAga ko utpanna nahIM kreNge| ye donoM to eka-eka hI rakhe jAte haiM; para zAstra aneka rakhe jA sakate haiM; ata: alpa honA cAhie- yaha kahA hai; kyoMki adhika hoMge to sAtha meM le calanA saMbhava nahIM hogaa| yadi ukta tInoM vastue~ aisI hoM ki jinheM bAjAra meM becakara paisA kamAyA jA sakatA hai, to unakI rakSA ke vikalpa hue binA nahIM raheMge; kyoMki una vastuoM kI corI bhI ho sakatI hai aura unheM koI mA~ga bhI sakatA hai| __yaha to Apa jAnate hI haiM ki munirAja prAtaH, dopahara aura sAyaM ko pratidina tIna bAra chahachaha ghar3I kI sAmAyika karate haiM, AtmadhyAna karate haiN| eka ghar3I 24 miniTa kI hotI hai| isaprakAra ve 2 ghaMTe aura 24 miniTa dina meM tIna bAra kula 7 ghaMTe aura 12 minaTa taka pratidina AtmadhyAna karate haiN| yadi pIchI, kamaNDalu aura pothI kImatI huIM to sAmAyika ke kAla meM unakI rakSA kauna karegA? ukta vastuoM kA grahasthoM ke kAma kI nahIM honA hI unakI rakSA kA sabase nirApada upAya hai| cU~ki ye vastue~ kImatI nahIM haiM; ata: koI curAyegA nahIM aura munirAjoM ke citta meM unake prati ekatva-mamatva nahIM hai, rAga nahIM hai; ata: ye unake curAye jAne ke bhaya se mukta rheNge| isaprakAra ukta tInoM vastue~ unake pAsa hokara bhI unakI nahIM haiM, unake citta ko Andolita Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : AcaraNaprajJApanAdhikAra 429 nahIM krtii| yahI kAraNa hai ki unheM upadhi nahIM mAnA gayA athavA yaha upadhi apavAda mArga meM aniSiddha hai||223|| 223vIM gAthA meM yaha kahA gayA hai ki apavAda mArga meM pIchI, kamaNDalu aura pothI kI upadhi aniSiddha hai aura aba yahA~ 224vIM gAthA meM yaha kaha rahe haiM ki vastudharma to utsarga mArga hI hai, apavAda mArga nhiiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - athotsarga eva vastudharmo, na punarapavAda ityupadizati - kiM kiMcaNa tti takkaM apuNabbhavakAmiNodha dehe vi| saMga tti jiNavariMdA appaDikammattamuTThiA / / 224 / / kiM kiMcanamiti tarkaH apunarbhavakAmino'tha dehe'pi| saMga iti jinavarendrA apratikarmatvamuddiSTavantaH / / 224 / / atra zrAmaNyaparyAyasahakArikAraNatvenApratiSidhyamAne'tyantamupAttadehe'piparadravyatvAtparigraho'yaM na nAmAnugrahArhaH kiMtUpekSya evetyprtikrmtvmupdissttvntobhgvnto'rhdevaaH| atha tatra zuddhAtmatattvopalambhasaMbhAvanarasikasya puMsa:zeSo'nyo'nupAttaH parigrahovarAkaH kiMnAma syAditi vyakta eva hi tessmaakuutH| ato'vadhAryate utsarga eva vastudharmona punrpvaadH| idamatra tAtparyaM, vastudharmatvAtparamanairgranthyamevAvalambyam / / 224 / / (harigIta ) jaba deha bhI hai parigraha usako sajAnA ucita naa| to kisataraha ho anya saba jinadeva ne aisA kahA / / 224|| jabaki jinendra bhagavAna ne mumukSu ke lie 'deha bhI parigraha' - aisA kahakara deha se bhI apratikarmapanA kahA hai: taba unake anya parigraha to kaise ho sakatA hai? AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM "yahA~, zrAmaNyaparyAya kA sahakArI kAraNa hone se jisakA niSedha nahIM kiyA gayA, aise atyanta najadIkI zarIra meM bhI yaha zarIra paradravya hone se parigraha hai, vastuta: yaha anugraha yogya nahIM hai, kintu upekSA yogya hai' - aisA kahakara usakA sAja-zRMgAra nahIM karane kA upadeza arahaMta bhagavAna ke dvArA diyA gayA hai; taba phira yahA~ zuddhAtmatattvopalabdhi kI saMbhAvanA ke rasika puruSoM kI dRSTi meM zeSa anya aprApta parigraha anugraha ke yogya kaise ho sakatA hai ? aisA Azaya araMhatadeva kA vyakta hI hai| isase nizcita hotA hai ki utsargahI vastudharma hai, apavAda Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 pravacanasAra nhiiN| yahA~ tAtparya yaha hai ki vastu dharma hone se parama nirgranthapanA hI avalambana yogya hai|" isa gAthA meM yaha kahA gayA hai ki yadyapi apavAdamArga meM vartate munirAjoM kA bhI munitva khaNDita nahIM hotA; tathApi utkRSTa to utsargamArga hI hai| AcAryadeva kahate haiM ki jaba anupacarita-asadbhUta vyavahAranaya kA viSaya ekakSetrAvagAhI zarIra bhI upadhi hai to phira upacarita-asadbhUtavyavahAranaya ke viSaya pIchI-kamaNDalu Adi yA vastrAdi kI to bAta hI kyA kahanA? zarIra kI sthiti to yaha hai ki use chor3A nahIM jA sakatA; para usameM se apanatva to tor3A jA sakatA hai, usake prati honevAlA rAga to chor3A jA sakatA hai, usake sAja-zRMgAra kA bhAva to chor3A jA sakatA hai; yahI kAraNa hai ki AcAryadeva usakA udAharaNa dekara anya parigraha kA pUrNata: niSedha kara rahe haiN||224|| isake bAda AcArya jayasena kRta tAtparyavRtti TIkA meM 11 gAthAe~ aisI prApta hotI haiM, jo AcArya amRtacandrakRta tattvapradIpikA TIkA meM nahIM haiN| ___ukta gAthAoM meM zvetAmbaramata mAnya strI mukti kA niSedha kiyA gayA hai| pahalI gAthA meM zaMkA upasthita kI gayI hai, zeSa gAthAoM meM usakA samucita samAdhAna prastuta kara anta meM kaisA puruSa dIkSA ke yogya hai - yaha batAkara prakaraNa ko samApta kara diyA hai| zaMkA prastuta karanevAlI gAthA isaprakAra hai - pecchadiNa hi iha logaM paraM ca samaNiMdadesido dhmmo| dhammamhi tamhi kamhA viyappiyaM liMgamitthINaM / / 20 / / (harigIta) loka ara paraloka se nirapekSa hai jaba yaha dharama | pathaka se taba kyoM kahA hai nAriyoM ke liMga ko||20|| zramaNoM meM indra, jinendra bhagavAna dvArA batAyA gayA dharma jaba isa loka aura para loka kI apekSA nahIM rakhatA; taba isa dharma meM mahilAoM ke liMga ko bhinna kyoM kahA gayA hai? ___ yaha to Apa jAnate hI haiM ki aSTapAhuDa meM tIna liMgoM kI carcA kI gaI hai| jisa gAthA meM ukta carcA prApta hotI hai, vaha gAthA isaprakAra hai - egaM jiNassa rUvaM bidiyaM ukkiTThasAvayANaM tu| 1. aSTapAhur3a : darzanapAhur3a, gAthA 18 Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 431 caraNAnuyogasUcakacUlikA : AcaraNaprajJApanAdhikAra avaraTThiyANa taiyaM cauttha puNa liMgadaMsaNaM Natthi / / (harigIta) eka jinavara liMga hai utkRSTa zrAvaka dUsarA | aura koI cauthA hai nahIM para AryikA kA tIsarA || tAtparya yaha hai ki prathama to nagna digambara munirAjoM kA liMga (veSa) hai, dUsarA utkRSTa zrAvakoM (kSullaka-ailaka) kA aura tIsarA AryikA kaa| jainadarzana meM ye tIna liMga (veSa) svIkAra kiye gaye haiN| prathama veSavAle puruSa saMta to pUrNata: nagna rahate haiM, dUsare veSa meM utkRSTa zrAvaka kSullaka to eka laMgoTI aura eka khaNDa vastra rakhate haiM tathA ailaka mAtra laMgoTI hI rakhate haiN| tIsarA veSa mahilAoM kA hai, jo AryikAyeM kahalAtI haiM aura mAtra eka sapheda sAr3I pahanatI haiN| cUMki zvetAmbara mAnyatA meM puruSa sAdhu bhI kapar3e pahanate haiM; ata: yaha prazna uThanA svAbhAvika hai ki mahilAoM ke lie alaga veSa kI bAta kyoM kahI gaI ? ukta zaMkA kA samAdhAna AgAmI gAthAoM meM kiyA gayA hai; jo mUlata: isaprakAra haiM - Nicchayado itthINaM siddhI Na hi teNa jammaNA ditttthaa| tamhA tappaDirUvaM viyappiyaM liMgamitthINaM / / 21 / / paiDIpamAdamaiyA edAsiM vitti bhAsiyA pamadA / tamhA tAo pamadA pamAdabahulA tti NiddiThA / / 22 / / saMti dhuvaM pamadANaM mohapadosA bhayaM duguMchA ya / citte cittA mAyA tamhA tAsiM Na NivvANaM / / 23 / / Na viNA vaTTadi NArI ekkaM vA tesu jIvaloyamhi / Na hi saMuDaM ca gattaM tamhA tAsiM ca saMvaraNaM / / 24 / / cittassAvo tAsiM sithillaM attavaM ca pakkhalaNaM / vijadi sahasA tAsu a uppAdo suhamamaNuANaM / / 25 / / liMgamhi ya itthINaM thaNaMtare nnaahikkkhpdesesu| bhaNido suhumuppAdo tAsiM kaha saMjamo hodi||26|| jadi daMsaNeNa suddhA suttajjhayaNeNa cAvi sNjuttaa| ghoraM caradi va cariyaM itthissa Na NijjarA bhnnidaa||27|| Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 pravacanasAra tamhA taM paDirUvaM liMgaM tAsiM jiNehiM NiddiTuM / kularUvavaojuttA samaNIo tassamAcArA / / 28 / / vaNNesu tIsu ekko kallANaMgo tavosaho vysaa| sumuho kucchArahido liMgaggahaNe havadi joggo||29|| jo rayaNattayaNAso so bhaMgo jiNavarehiM nnitttthio| sesaM bhaMgeNa puNo Na hodi sllehnnaaariho||30|| ( harigIta) nAriyoM ko usI bhava meM mokSa hotA hI nhiiN| AvaraNayuta liMga unako isalie hI kahA hai|21|| prakRtijanya pramAdamaya hotI hai unakI prinnti| pramAdabahulA nAriyoM ko isalie pramadA kahA / / 22 / / nAriyoM ke hRdaya meM hoM moha dveSa bhaya ghRnnaa| mAyA anekaprakAra kI basa isalie nirvANa nA ||23|| eka bhI hai doSa nA jo nAriyoM meM nahIM ho| aMga bhI nA Dhake haiM ataeva AvaraNI kahI ||24|| citta caMcala zithila tana ara rakta Ave acaank| aura unake sakSma mAnava sadA hI utpanna hoM ||25|| yoni nAbhi kA~kha evaM stanoM ke madhya meM| sUkSma jiya utpanna hote raheM unake nitya hI||26|| are darzana zuddha ho ara sUtra adhyayana bhI kreN| ghora cAritra Acare para na nAriyoM ke nirjarA ||27|| isalie unake liMga ko basa sapaTa hI jinavara khaa| kularUpa vayayuta vijJa zramaNI kahI jAtI AryikA ||28|| trivarNI nIroga tapa ke yogya vaya se yukta ho| sumukha nindA rahita nara hI dIkSA ke yogya haiN||29|| ratanatraya kA nAza hI hai bhaMga jinavara ne khaa| bhaMgayuta ho zramaNa to sallekhanA ke yogya nA ||30|| nizcaya se mahilAoM ko usI bhava meM mokSa nahIM dekhA gayA; isalie mahilAoM ke Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 433 caraNAnuyogasUcakacUlikA : AcaraNaprajJApanAdhikAra AvaraNa sahita pRthak cihna kahA gayA hai| mahilAoM kI pariNati svabhAva se hI pramAdamayI hotI hai, isalie unheM pramadA kahA gayA hai| pramAda kI bahulatA hone se hI unheM pramadA kahA jAtA hai| mahilAoM ke mana meM moha, dveSa, bhaya, glAni aura vicitra prakAra kI mAyA nizcita hotI hai; isalie unheM usIbhava se mokSa nahIM hotaa| isa jIva loka meM mahilAyeM eka bhI doSa se rahita nahIM hotI aura unake aMga bhI Dhake hae nahIM haiN| isalie unake bAhA kA AvaraNa kahA hai| mahilAoM meM zithilatA aura unake citta meM caMcalatA hotI hai tathA acAnaka (Rtusamaya meM) rakta pravAhita hotA hai aura unameM sUkSma jIvoM kI utpatti hotI rahatI hai| mahilAoM ke liMga (yoni sthAna) meM, donoM stanoM ke bIca meM, nAbhi meM aura kA~kha meM sUkSma jIvoM kI utpatti hotI rahatI hai - aisA hone para unake saMyama kaise ho sakatA hai? yadyapi mahilAsamyagdarzana se zuddha ho, Agama ke adhyayana se bhIyukta ho aura ghora cAritra kA AcaraNa bhI karatI ho; tathApi usake nirjarA nahIM hotI- aisA kahA gayA hai| isalie jinendra bhagavAna ne una mahilAoM kA liMga (veSa) vastra sahita kahA hai| kula, rUpa, umra se sahita jinAgamAnusAra apane yogya AcaraNa karatI huI ve zramaNI-AryikA kahalAtI haiN| tIna vargoM meM se koI eka varNavAlA, nIroga zarIrI, tapazcaraNa kosahana karane yogya umra va sundara mukhavAlA tathAlokanindAserahita puruSa dIkSAgrahaNa karane ke yogya hotA hai| ratnatraya ke nAza ko jinendradeva ne bhaMga kahA hai aura zeSa bhaMga (zarIra ke kisI aMga kA khaNDita ho jAnA, vAyu kA roga ho jAnA, aMDakoSoM kA bar3ha jAnA Adi) ke dvArA vaha sallekhanAke yogya nahIM hotaa| AcArya jayasena ne ukta gAthAoM kI TIkA meM bahuta kucha to gAthAoM meM samAgata bhAva kA hI spaSTIkaraNa kiyA hai; phira bhI kucha mahattvapUrNa bAteM aisI haiM ki jinakA ullekha karanA Avazyaka hai| 26vIM gAthA kI TIkA meM ve svayaM eka prazna uThAte haiM ki jo doSa mahilAoM meM batAye gaye haiM; kyA ve doSa puruSoM meM nahIM haiM? ukta prazna kA uttara dete hue ve kahate haiM ki aisI bAta nahIM hai| yadyapi ye doSa thor3e-bahuta Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 pravacanasAra puruSoM meM bhI pAye jAte haiM; tathApi mahilAoM meM bahulatA se pAye jAte haiN| hone mAtra se samAnatA nahIM hotii| kyA viSa kI kaNikA aura viSa ke parvata ko samAna kahA jA sakatA hai ? dUsarI bAta yaha hai ki puruSoM meM vajravRSabhanArAcasaMhanana nAmaka pahale saMhanana ke bala se doSoM ko naSTa karanevAlA muni ke yogya vizeSa saMyama hotA hai| ukta doSoM kI bahulatA se aura vajravRSabhanArAcasaMhanana na hone ke kAraNa striyoM meM ukta saMyama kaise ho sakatA hai ? prazna - 27vIM gAthA meM kahA gayA hai ki mahilAoM ke nirjarA nahIM hotii| mokSa nahIM hotA - yaha bAta to ThIka, para nirjarA bhI nahIM hotI - yaha kaise mAnA jA sakatA hai? atha ke'pavAdavizeSA ityapadizati uvayaraNaM jiNamagge liMgaM jahajAdarUvamidi bhnnidN| guruvayaNaM pi ya viNao suttajjhayaNaM ca NiddiDheM / / 225 / / isa kathana kI apekSA kyA hai ? uttara - are bhAI ! isakA bhAva yaha hai ki unake usI bhava meM karmoM ke kSaya karane yogya sampUrNa nirjarA nahIM hotii| dUsarI bAta yaha hai ki prathama saMhanana kA abhAva hone se jisaprakAra mahilAyeM sAtaveM naraka nahIM jAtIM; usIprakAra mokSa bhI nahIM jaatiiN| prazna - zAstra meM bhAvastriyoM ko to mokSa jAnA mAnA gayA hai| ukta kathana kA kyA Azaya hai? uttara - bhAvastriyoM ke prathama saMhanana hotA hai aura dravya strIveda kA abhAva hone se usI bhava se mokSa jAnevAle pariNAmoM ko rokanevAlA tIvra kAmodreka bhI nahIM hotaa| ataH unheM mokSa hone meM koI bAdhA nahIM hai| prazna - yadi dravyastriyoM ko mokSa nahIM hotA to phira AryikAoM meM mahAvrata kA AropaNa kyoM kiyA gayA hai ? uttara - AryikAoM ke mahAvrata upacAra se kahe gaye haiM aura upacAra sAkSAt hone ke yogya nahIM hotaa| vizeSa bAta yaha hai ki 19veM tIrthaMkara mallinAtha ko strI mAnanA bhI ucita nahIM hai; kyoMki pUrva bhava meM solahakAraNa bhAvanAe~ bhAkara tIrthaMkara hote haiM aura samyagdRSTi ko strIveda kA baMdha nahIM hotA; taba ve strI kaise ho sakate haiM? dUsarI bAta yaha hai ki yadi mallinAtha strI the to phira unakI pratimA strI ke rUpa meM kyoM nahIM lagAI jAtI ? Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : AcaraNaprajJApanAdhikAra 435 prazna - yadi striyA~ sadoSa hotI haiM to phira sItA, rukmaNI, kuntI, dropadI, subhadrA Adi striyA~ jinadIkSA grahaNa kara solahaveM svarga meM kaise gaIM ? uttara - isameM koI doSa nahIM; kyoMki unake lie svarga meM jAne kA niSedha nahIM hai| vahA~ se Akara puruSa hokara mokSa jAne meM bhI koI Apatti nahIM hai; kyoMki striyoM kA usI bhava se mokSa jAne kA niSedha hai, anya bhava se puruSa hokara mokSa jAne meM koI doSa nahIM hai||20-30|| 224vIM gAthA meM yaha kahA gayA hai ki utsargamArga hI zreSTha hai, apavAdamArga nahIM; aura aba isa gAthA meM apavAdamArga meM honevAlI vizeSa bAteM samajhA rahe haiN| upakaraNaM jinamArge liGgaM yathAjAtarUpamiti bhaNitam / guruvacanamapi ca vinayaH sUtrAdhyayanaM ca nirdiSTam / / 225 / / __yo hinAmApratiSiddho'sminnupadhirapavAdaH, sa khalu nikhilo'pi zrAmaNyaparyAyasahakArikAraNatvenopakArakArakatvAdupakaraNabhUta eva, na punrnyH| tasya tu vizeSA: sarvAhAryavarjitasahajarUpApekSitayathAjAtarUpatvena bahiraMgaliMgabhUtAH kAyapudgalA: zrUyamANatatkAlabodhakagurugIryamANAtmatattvadyotakasiddhopadezavacanapudgalA:, tathAdhIyamAnanityabodhakAnAdinidhanazuddhAtmatattvadyotanasamarthazrutajJAnasAdhanIbhUtazabdAtmakasUtrapudgalAzca, zuddhAtmatattvavyaJjakadarzanAdiparyAyatatpariNatapuruSavinItatAbhiprAyapravartakacittapudgalAzca bhavanti / idamatra tAtparyaM, kAyavadvacanamanasI apina vastudharmaH / / 225 / / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) janmate zizusama nagana tana vinaya ara guru ke vacana | Agama paThana haiM upakaraNa jinamArga kA aisA kathana ||225|| jinamArga meM yathAjAtarUpa nagna digambara avasthA ko upakaraNa kahA gayA hai aura guru ke vacana, sUtroM kA adhyayana aura vinaya ko bhI upakaraNa kahA gayA hai| AcArya amRtacandra kI tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "apavAdarUpa aniSiddha upadhi zrAmaNya paryAya kI sahakArI kAraNa ke rUpa meM upakAra karanevAlI hone se upakaraNa haiM, anya nhiiN| Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 pravacanasAra ve upakaraNa isaprakAra haiM - 1. sabhI prakAra kI kRtrimatA se rahita, sahajarUpase apekSita yathAjAtarUpapane ke kAraNa bahiraMgaliMgabhUta kAya pudgala, 2. zravaNa yogya tatkAlabodhaka guru dvArA kahe jAne para Atmatattva dyotaka upadezarUpavacana pudgala, 3. adhyayana kiye jAne vAle nitvabodhaka,anAdi-nidhana Atmatattvako prakAzita karane meM samarthazrutajJAna ke sAdhanabhUta zabdAtmaka sUtra pudgala aura 4. zuddhAtmatattva ko vyakta karanevAlI dArzanika paryAyoMrUpa pariNamita puruSa ke prati vinamratA kA abhiprAya pravartita karanevAle citta pudgala - ye cAra apavAdamArga kI upakaraNarUpa upadhi haiN| inakA apavAda mArga meM niSedha nahIM kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki kAya kI bhAMti mana aura vacana bhI vastudharma nahIM haiN|" athApratiSiddhazarIramAtropadhipAlanavidhAnamupadizati - ihalogaNirAvekkho appaDibaddho paramhi loyamhi / juttAhAravihAro rahidakasAo have samaNo / / 226 // ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki jaba munirAjoM ke Atmahita ke nimittarUpa zarIra, guruoM ke vacana, jinavANI paThana aura guruoM kI vinaya ko bhI upakaraNa kahakara parigraha hI kahA hai; taba anya parigraha kI to bAta hI kyA karanA ? dUsarI vizeSa bAta yaha hai ki yahA~ jinavANI ko nityabodhaka aura guruvacanoM ko tatkAlabodhaka kahA hai| zAstra to hameM sahajabhAva se caubIsoM ghaMTe sarvatra upalabdha haiM; hama jaba cAheM, taba unheM par3ha sakate haiM; para guru ke vacana sadA aura sarvatra upalabdha nahIM rahate; ve to hameM sunizcita kSetra-kAla meM hI prApta hote haiM; isalie zAstroM ko nityabodhaka aura guruvacanoM ko tatkAlabodhaka kahA hai| tIsarI bAta yaha hai ki koI bAta samajha meM na Ave to gurujI se pUcha sakate haiM; para zAstroM ke sAtha yaha suvidhA upalabdha nahIM hai| kyoMki unase hamArI ora ikataraphA mArga (vanave Traiphika) hai| unakI bAta hameM to upalabdha hai, para hama apanI bAta una taka nahIM pahu~cA skte| cauthI bAta yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki zAstroM ke mAdhyama se hama hajAroM varSa purAne santoM ke vacanoM kA bhI jJAna kara sakate haiM; para guru vacanoM meM to vartamAna guruoM para hI nirbhara rahanA hotA hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki zAstroM kA adhyayana aura guruoM ke pravacana - donoM eka-dUsare ke pUraka haiM, virodhI nhiiN| donoM kI upayogitA bhI asaMdigdha hai| yadyapi ina upakaraNoM kI upayogitA asaMdigdha hai; tathApi yahA~ unheM upadhi (parigraha) Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : AcaraNaprajJApanAdhikAra ke rUpa meM hI svIkAra kiyA gayA hai aura unheM apavAdamArga meM hI svIkAra kiyA gayA hai, utsargamArga meM nahIM ||225 || vigata gAthA meM zarIra ko upadhi kahA thA, upakaraNa kahA thA; aba isa gAthA meM ukta aniSiddha upadhi / zarIra ke pAlana kI vidhi para prakAza DAlate haiM / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra - 437 ( harigIta ) ihaloka se nirapekSa yati paraloka se pratibaddha nA / ara kaSAyoM se rahita yuktAhAra aura vihAra meM ||226 // ihalokanirApekSa: apratibaddhaH parasmin loke / yuktAhAravihAro rahitakaSAyo bhavet zramaNaH / / 226 / / anAdinidhanaikarUpazuddhAtmatattvapariNatatvAdakhilakarmapudgalavipAkAtyantaviviktasvabhA vatvena rahitakaSAyAtvAttadAtvamanuSyatve'pi samastamanuSyavyavahArabahirbhUtatvenehalokanirApekSatvAttathAbhaviSyadamartyAdibhAvAnubhUtitRSNAzUnyatvena paralokApratibaddhatvAcca, paricchedyArthIpalambhaprasiddhyarthapradIpapUraNotsarpaNasthAnIyAbhyAM zuddhAtmatattvopalambhaprasiddhyarthataccharIrasaMbhojanasaMcalanAbhyAM yuktAhAravihAro hi syAt zramaNaH / idamatra tAtparyam - yato hi rahitakaSAyaH tato na taccharIrAnurAgeNa divyazarIrAnurAgeNa vAhAravihArayorayuktyA pravarteta / zuddhAtmatattvopalambhasAdhakazrAmaNyaparyAyapAlanAyaiva kevalaM yuktAhAravihAra: syAt / / 226 / / kaSAyarahita zramaNa isa loka se nirapekSa aura paraloka se apratibaddha hone se vihArI hote haiN| yuktAhAra isa gAthA ke bhAva ko amRtacandrAcArya tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM 'anAdinidhana ekarUpa zuddhAtmatattva meM pariNata hone se munirAja samasta karmapudgaloM ke vipAka se atyanta bhinna svabhAva ke dvArA kaSAyarahita hone se, vartamAna kAla meM manuSyatva ke hote hue bhI svayaM samasta manuSya vyavahAra se udAsIna hone ke kAraNa isa loka ke prati nirapekSa (nispRha) haiM tathA bhaviSya meM honevAle devAdi bhavoM ke anubhava kI tRSNA se zUnya hone ke kAraNa paraloka ke prati apratibaddha haiM; isalie jisaprakAra ghaTapaTAdi jJeyapadArthoM ke jAnane ke lie dIpaka meM tela DAlA jAtA hai aura bAtI ko sudhArA jAtA hai; usIprakAra zuddhAtmA ko Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 pravacanasAra prApta karane ke lie munirAja zarIra koyuktAhAra dete haiM aura usake mAdhyama se yukta vihAra karate haiM; isalie ve yuktAhAravihArI hote haiN| ___ yahA~ aisA tAtparya hai ki kaSAyarahita hone se munirAjoM ke vartamAna manuSya zarIra ke anurAga se athavA bhAvI deva zarIra ke anurAga se AhAra-vihAra meM ayukta pravRtti nahIM hotI; kintu zuddhAtmatattva kI sAdhaka zrAmaNya paryAya ke pAlana ke lie ve yuktAhAravihArI hI hote haiN|" yadyapi AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM tattvapradIpikA kA hI anusaraNa karate haiM; tathApi bhAvArtha meM dIpaka ke udAharaNa ko isaprakAra sAMgopAMga ghaTita karate haiM - "isa loka aura paraloka se nirapekSa va kaSAya rahita hone se ve munirAja zarIrarUpI dIpaka meM grAsa (kaura) rUpI tela dekara paramArtha padArtharUpa ghaTa-paTa ko prakAzita karate haiM; dekhate haiM, jAnate haiN| aise munirAja hI yuktAhAravihArI haiM, anya nhiiN|" munirAjoM ko na to koI vartamAna bhava ke bhogoM kI lipsA hai aura na AgAmI bhavoM meM prApta honevAle bhogoM kI AkAMkSA hai| yahI kAraNa hai ki unake vihAra kA prayojana bhI AtmArtha hotA hai aura unakA AhAra bhI AtmasAdhanA kI anukUlatA ke lie hI hotA hai| ve AhAra ke prati bhI atyanta nispRha rahate haiM aura vihAra ke lie bhI sabhI prakAra kI pratibaddhatAoM se mukta rahate haiN| tAtparya yaha hai ki ve munirAja na to udiSTa AhAra lete haiM aura na vihAra karane ke lie kisI ko vacana dete haiN| ve 32 antarAya aura 46 doSa TAlakara nirdoSa AhAra lete haiM aura unakA vihAra bhI sabhIprakAra kI laukika pratibaddhatAoM se mukta rahatA hai||226 / / AcArya jayasenakRta tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA ke uparAnta eka gAthA AtI hai, jo AcArya amRtacandrakRta tattvapradIpikA TIkA meM prApta nahIM hotI aura jisameM pandraha prakAra ke pramAdoM ko ginAyA gayA hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai - kohAdiehiM cauhiM vi vikahAhi thiNdiyaannmtthehiN| samaNo havadi pamatto uvajutto NehaNiddAhiM / / 31 / / (harigIta) cAra vikathA kaSAyeM ara indriyoM ke viSaya meM| rata zramaNa nidrA-neha meM paramatta hotA hai zramaNa ||31|| cAra prakAra kI krodhAdi kaSAyoM se, cAra prakAra kI vikathAoM se, pA~ca indriyoM ke Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 439 caraNAnuyogasUcakacUlikA : AcaraNaprajJApanAdhikAra viSayoM se, nidrA se aura sneha meM upayukta hotA huA zramaNa pramatta hotA hai| ukta kathana se aisA lagatA hai ki pramattavirata nAmaka chaThaveM guNasthAnavartI munirAja krodhAdi kaSAyoM se yukta, cAra vikathAoM aura pA~ca indriyoM ke viSayoM meM rata, snehAsakta aura nidrAlu hote hoMge, para bAta aisI nahIM hai; kyoMki unake mithyAtva aura anantAnubaMdhI Adi tIna kaSAya caukar3I kA abhAva hotA hai; mAtra saMjvalana saMbaMdhI kaSAyoM kA tIvra udaya hotA hai| saMjvalana kaSAya ke udayAnusAra hI anya pramAda hote haiN| ata: yaha nahIM samajhanA cAhie ki ve gaMdIgaMdI vikathAoM meM ulajhe rahate hoge yA sote rahate hoge| jo yahA~ unheM pramAdI kahA hai, vaha to AtmadhyAnarUpa apramattadazA arthAt zuddhopayogarUpa dazA nahIM hone ke kAraNa kahA hai; tIna kaSAya caukar3I ke abhAvarUpa zuddhapariNati to unake atha yuktAhAravihAraH sAkSAdanAhAravihAra evetyupadizati - jassa aNesaNamappA taM pi tavo tappaDicchagA smnnaa| aNNaM bhikkhamaNesaNamadha te samaNA aNAhArA / / 227 // yasyAneSaNa AtmA tadapi tapa: tatpratyeSakA: shrmnnaaH| anyadabhaikSamaneSaNamatha te zramaNA anAhArAH / / 227 / / svayamanazanasvabhAvatvAdeSaNAdoSazUnyabhakSyatvAcca yuktAhAraH, sAkSAdanAhAra eva syAt / nirantara vidyamAna hI hai| unakA pramAda vigata gAthAoM meM kahI gaI upadhi yA upakaraNarUpa hI hotA hai; jisameM nirdoSa AhAra-vihAra ke vikalpa, zAstrapaThana, guruvANI zravaNa aura guruoM ke prati vinaya vyavahAra hI AtA hai| yahA~ eka prazna ho sakatA hai ki phira yahA~ pramattadazA meM paMcendriyoM ke viSayoM meM rata Adi bhedoM kI carcA kyoM kI gaI hai ? isakA sIdhA-saccA uttara yaha hai ki pramattadazA akele chaTaveM guNasthAna meM hI nahIM hotI, apitu pahale se chaTaveM guNasthAna taka hotI hai; Age ke sabhI guNasthAna apramatta dazA ke haiN| zuddhopayogarUpa sabhI guNasthAna apramatta guNasthAna haiM aura zubhAzubhabhAvavAle sabhI guNasthAna pramatta kahalAte haiN| ukta pandraha prakAra kA pramAda pahale se chaTaveM guNasthAna taka apanI-apanI bhUmikAnusAra pAyA jAtA hai| chaTaveM guNasthAna meM honevAlI pramattadazA to pIchI-kamaNDalu, zAstra tathA adhyayana-adhyApana aura vinaya vyavahAra taka hI sImita hai||31|| 226vIM gAthA meM munirAjoM ko yuktAhAravihArI batAyA gayA thA; aba isa gAthA meM yaha batAte haiM ki yuktAhAravihArIeka prakAra se sAkSAta anAhAravihArI hI haiN| Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra - pravacanasAra ( harigIta ) are bhikSA munivaroM kI eSaNA se rahita ho / ve yatIgaNa hI kahe jAte haiM anAhArI zramaNa // 227 // eSaNA (AhAra kI icchA) rahita AtmA ko yuktAhAra bhI tapa hI hai aura Atmopalabdhi ke lie prayatnazIla zramaNoM kI bhikSA bhI eSaNArahita hotI hai; isalie ve zramaNa anAhArI hI haiN| amRtacandrAcArya tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM"svayaM anazanasvabhAvI aura eSaNAdoSazUnya bhikSuka hone se yuktAhArI zramaNa sAkSAt anAhArI hI hai / aba isI bAta ko vistAra se samajhAte haiM tathAhi - yasya sakalakAlameva sakalapudgalAharaNazUnyamAtmAnamavabuddhyamAnasya sakalAzanatRSNAzUnyatvAtsvayamanazana eva svabhAva:, tadeva tasyAnazanaM nAma tapo'ntaraGgasya balIyastvAt, iti kRtvA ye taM svayamanazanasvabhAvaM bhAvayanti zramaNAH tatpratiSiddhayecaiSaNAdoSazUnyamanyadvaikSaM caranti, te kilAharanto'pyanAharanta eva yuktAhAratvena svabhAvaparabhAvapratyayabandhAbhAvAtsAkSAdanAhArA eva bhavanti / evaM svayamavihArasvabhAvatvAtsamitizuddhavihAratvAcca yuktivihAra: sAkSAdavihAra eva syAt ityanuktamapi gamyeteti / / 227 / / atha kuto yuktAhAratvaM siddhyatItyupadizati - kevaladeho samaNo dehe Na mamatti rahidaparikammo / Atto taM tavasA aNigUhiya appaNo sattiM / / 228 / / samasta pudgalAhAra se sadA hI zUnyasvabhAvI AtmA ko jAnate hue samasta azana kI tRSNA se rahita svayaM anazana svabhAvI zramaNa ke anazana nAmaka tapa hai; kyoMki aMtaraMga kI vizeSa balavattA hai - aisA samajhakara jo zramaNa AtmA ko anazanasvabhAvI anubhava karate haiM aura apanI siddhi ke lie eSaNAzUnya bhikSA Acarate haiM; ve AhAra karate hue bhI mAno sAkSAt anAhArI haiM; kyoMki yuktAhAravihArI hone ke kAraNa unake svabhAva- parabhAva nimittika baMdha nahIM hotA / jisaprakAra yuktAhArI sAkSAt anAhArI hai; usIprakAra svayaM avihArasvabhAvavAlA aura samitizuddha vihAravAlA hone se yuktavihArI sAkSAt avihArI hI hai - aisA gAthA meM nahIM kahe jAne para bhI samajhanA cAhie / " isaprakAra isa gAthA aura usakI TIkA meM yahI batAyA gayA hai ki yadyapi munirAja 32 antarAya aura 46 doSa TAlakara eSaNA samiti pUrvaka AhAra karate haiM aura IryA samiti pUrvaka vihAra karate haiM; tathApi unakA apanApana anazanasvabhAvI aura avihAra svabhAvI AtmA meM hai; Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : AcaraNaprajJApanAdhikAra 449 isakAraNa ve nizcayanaya se anAhArI aura avihArI hI haiM; kyoMki AhAra aura vihAra chor3anA to bahiraMga tapa hai; kintu AhAra-vihAra kI tRSNA rahita honA aMtaraMga tapa hai| yaha to Apa jAnate hI haiM ki bahiraMga tapa se aMtaraMga tapa balavAna hai || 227 // vigata gAthA aura usakI TIkA meM yaha samajhAyA gayA hai ki yuktAhAravihArI sAkSAt anAhAravihArI hI haiM aura aba isa gAthA meM unake yuktAhAravihAratva ko siddha karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - - ( harigIta ) tanamAtra hI hai parigraha mamatA nahIM hai deha meN| zRMgAra bina zakti chupAye binA tapa meM jor3ate // 228 // kevaladehaH zramaNo dehe na mameti rahitaparikarmA / AyuktavAMstaM tapasA anigUhyAtmanaH zaktim / / 228 / / yato hi zramaNaH zrAmaNyaparyAyasahakArikAraNatvena kevaladehamAtrasyopadheH prasahyApratiSedhakatvAtkevaladehatve satyapi dehe 'kiM kiMcaNa' ityAdiprAktana sUtradyotitaparamezvarAbhiprAyaparigraheNa na nAma mamAyaM tato nAnugrahArhaH kiMtUpekSya eveti parityaktasamastasaMskAratvAdrahitaparikarmAsyAt / tatastanmamatvapUrvakAnucitAhAragrahaNAbhAvAdyuktAhAratvaM siddhyet / yatazca samastAmapyAtmazaktiM prakaTayannanantarasUtroditenAnazanasvabhAvalakSaNena tapasA taM dehaM sarvArambheNAbhiyuktavAn syAt, tata AhAragrahaNapariNAmAtmakayogadhvaMsAbhAvAdyuktasyaivAhAreNa ca yuktAhAratvaM siddhyeta / / 228 / / dehamAtra parigraha hai jisake, aise zramaNa ne zarIra meM bhI mamatva chor3akara usake zrRMgArAdi se rahita vartate hue apane AtmA kI zakti ko chupAye binA zarIra ko tapa ke sAtha jor3a diyA hai / amRtacandrAcArya isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM. " zrAmaNyaparyAya ke sahakArI kAraNa ke rUpa meM kevala dehamAtra upadhi ko zramaNa balapUrvaka ( haTha se) niSedha nahIM karatA; isalie kevala dehavAlA hone para bhI 224vIM gAthA meM batAye gaye paramezvara ke abhiprAya ko grahaNa karake 'vastuta: yaha zarIra merA nahIM hai, isalie anugraha yogya bhI nahIM hai, kintu upekSA yogya hI haiM' - isaprakAra deha ke samasta saMskAra (zRMgAra) se rahita hone se parikarmarahita hai / isakAraNa unake deha ke mamatva pUrvaka anucita AhAra ke grahaNa kA abhAva hone se yuktAhArIpanA siddha hotA hai / dUsare Atmazakti ko kiMcit mAtra bhI chupAye binA samasta Atmazakti ko pragaTa karake Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 pravacanasAra unhoMne 227vIMgAthA meM kahe gaye anazanasvabhAvI tapake sAtha zarIra kosariMbha se yukta kiyA hai; isalie AhAra grahaNa se honevAle yogadhvaMsa kA abhAva hone se unakA AhAra yuktAhAra (yogI kA AhAra) hai| isaprakAra unake yuktAhArIpanA siddha hotA hai|" isa gAthA meM mAtra itanI bAta kahI gaI hai ki zramaNa do prakAra se yuktAhArI siddha hotA hai| pahalI bAta to yaha hai ki usakA mamatva zarIra para na hone se vaha ucita AhAra hI grahaNa karatA hai; isalie vaha yuktAhArI hai| dUsarI bAta yaha hai ki AhAra grahaNa karanA AtmA kA svabhAva hI nahIM hai' - aise pariNAmarUpa yoga munirAjoM ke niraMtara vartatA hai; isalie vaha zramaNa yogI hai; usakA AhAra yuktAhAra hai, yogI kA AhAra hai| tAtparya yaha hai ki vaha eSaNA samiti pUrvaka AhAra lene se aura anazana svabhAvI hone se yuktAhArI hI hai||228|| atha yuktAhArasvarUpaM vistareNopadizati - ekkaM khalu taM bhattaM appaDipuNNodaraM jahAladdhaM / caraNaM bhikkheNa divA Na rasAvekkhaM Na madhumaMsaM / / 229 / / ekaH khalu sa bhakta: apratipUrNodaro ythaalbdhH| bhaikSAcaraNena divA na rasApekSo na madhumAMsaH / / 229 / / ekakAla evAhAro yuktAhAraH, tAvataiva zrAmaNyaparyAyasahakArikAraNazarIrasya dhAraNatvAt / anekakAlastu zarIrAnurAgasevyamAnatvena prasahya hiMsAyatanIkriyamANona yuktaH,zarIrAnurAgasevakatvena na ca yuktasya / apratipUrNodara evAhAro yuktAhAraH tasyaivApratihatayogatvAt / pratipUrNodarastu pratihatayogatvena kathaMcit hiMsAyatanIbhavan na yuktaH, pratihatayogatvena na ca yuktasya / yathAlabdha evAhAroyuktAhAra: tasyaiva vizeSapriyatvalakSaNAnurAgazUnyatvAt / ayathAlabdhastu vizeSapriyatvalakSaNAnurAgasevyamAnatvena prasahya hiMsAyatanIkriyamANona yuktaH, vizeSapriyatva vigata gAthA meM munirAjoM ko yuktAhArI siddha kiyA thA aura aba isa gAthA meM usI bAta ko vizeSa spaSTa karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) ikabAra bhikSAcaraNa se jaisA mile madhu-mAMsa bina | adhapeTa dina meM leM zramaNa basa yahI yuktAhAra hai||229|| munirAjoM kA vaha yuktAhAra bhikSAcaraNa se jaisA upalabdha ho jAya vaisA, rasa kI apekSA se rahita nIrasa, madhu-mAMsa se rahita, dina meM ekabAra, alpAhAra (Unodara-adhapeTa) hI hotA hai| isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : AcaraNaprajJApanAdhikAra 443 "dina meM eka bAra AhAra hI yuktAhAra hai; kyoMki utane se hI zrAmaNyaparyAya kA sahakArIkAraNarUpa zarIra TikA rahatA hai| eka se adhika bAra AhAra lenA yuktAhAra nahIM hai; kyoMki zarIra ke anurAga se hI aneka bAra AhAra liyA jAtA hai; isalie vaha AhAra atyanta hiMsAyatana (hiMsA kA Ayatana - ghara) hone se yogya nahIM hai, yuktAhAra nahIM hai tathA aneka bAra AhAra lenevAlA sAdhu zarIrAnurAga se sevana karanevAlA hone se yogI (yuktAhAra kA sevana karanevAlA) nahIM hai| apUrNodara (Unodara-adhapeTa) AhAra hI yuktAhAra hai; kyoMki vaha yoga kA ghAtaka nahIM hai| pUrNodara AhAra (bharapeTa bhojana) pratihata yogavAlA hone se kathaMcit hiMsAyatana hotA huA yuktAhAra nahIM hai aura pUrNodara AhAra karanevAlA pratihata yogavAlA hone se yogI (yuktAhAra kA sevana karanevAlA) nahIM hai| lakSaNAnurAgasevakatvena na ca yuktasya / bhikSAcaraNenaivAhAroyuktAhAraH, tsyaivaarmbhshuunytvaat| abhaikSAcaraNena tvArambhasaMbhavAtprasiddhahiMsAyatanatvena na yuktaH, evaMvidhAhArasevanavyaktAntarazuddhitvAnna ca yuktsy| divasa evAhAroyuktAhAraH, tadeva samyagavalokanAt / adivasetu samyagalokanAbhAvAdanivAryahiMsAyatanatvena na yuktaH, evaMvidhAhArasevanavyaktAntarazuddhitvAnna ca yuktasya / __ arasApekSa evAhAroyuktAhAraH, tsyaivaantHshuddhisundrtvaat| rasApekSastu antarazuddhayA prasahya hiMsAyatanIkriyamANona yuktaH, antarazuddhisevakatvena na ca yuktsy| amadhumAMsa evAhAro yuktAhAraH, tasyaivAhiMsAyatanatvAt / samadhumAMsastu hiMsAyatanatvAnna yathAlabdha (jaisA mila gayA, vaisA) AhAra hI yuktAhAra hai; kyoMki vahI AhAra vizeSapriyatArUpa anurAga se rahita hai| ayathAlabdha (apanI pasanda kA prayatnapUrvaka prApta) AhAra to vizeSapriyatArUpa anarAgasesevana kiyA jAtA hai| isalie atyanta hiMsAyatanarUpahone se yuktAhAra nahIM hai aura ayathAlabdha AhAra lenevAlA vizeSapriyatA rUpa anurAga se sevana karanevAlA hone se yuktAhArIyogI nahIM hai| bhikSAcaraNa se yathAlabdha AhAra hI yuktAhAra hai, kyoMki vahI AraMbhazUnya hai| abhikSAcaraNa se prApta AhAra meM AraMbha hotA hI hai; isalie hiMsAyatana hai; ata: vaha AhAra yuktAhAra nahIM hai| aise AhAra ke sevana meM aMtaraMga azuddhi pragaTa hI hai; isalie vaha AhAra karanevAlA sAdhu yuktAhArI yogI nahIM hai| dina kA AhAra hI yuktAhAra hai; kyoMki dina meM hI ThIka se dekhA jA sakatA hai| rAtri meM koI vastu ThIka se dikhAI nahIM detI; isalie rAtri kA bhojana hiMsAyatana hone se yuktAhAra nahIM Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 pravacanasAra hai aura rAtri bhojana meM aMtaraMga azuddhi vyakta hI hai; isalie rAtri meM bhojana karanevAlA sAdhu yuktAhArI yogI nahIM hai| ___rasa kI apekSAse rahita AhAra hI yuktAhAra hai; kyoMki vahI aMtaraMgazuddhi yukta hai| rasa kI apekSAvAlA AhAra to aMtaraMga azuddhi se atyanta hiMsAyatana hai; isalie yuktAhAra nahIM hai| usakA sevana karanevAlA, aMtaraMga azuddhi pUrvaka sevana karatA hai; isalie vaha sAdhu yuktAhArI yogI nahIM hai| madhu-mAMsa rahita AhAra hI yuktAhAra hai; kyoMki usI ke hiMsAyatanapane kA abhAva hai| madhu-mAMsa sahita bhojana to hiMsAyatana hone se yuktAhAra nahIM hai aura aise AhAra ke sevana se aMtaraMga azuddhi vyakta hone se aisA AhAra karanevAlA sAdhuyuktAhArI yogI nahIM hai| yahA~madhuyuktaH / evaMvidhAhArasevanavyaktAntarazuddhitvAnna ca yuktasya / madhumAMsamatra hiMsAyatanopalakSaNaM, tena samastahiMsAyatanazUnya evAhAro yuktAhAraH / / 229 / / mAMsa hiMsAyatana kA upalakSaNa hai; isalie 'madhu-mAMsa rahita AhAra hI yuktAhAra hai' - isa kathana se yaha samajhanA cAhie ki samasta hiMsAyatana zUnya AhAra hI yuktAhAra hai|" AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM gAthA kA artha karane ke uparAnta kahate haiM ki nizcayanaya se kahI gaI jJAnAnanda prANoM kI rakSArUpa aura rAgAdi vikalpoM kI upAdhi se rahita bhAva-ahiMsA tathA parajIvoM ke bahiraMga prANoM ke vyaparopaNa kI nivRtti rUpa dravyaahiMsA- ye donoM prakAra kI ahiMsA yuktAhAra meM hI saMbhava hai| isalie jo isase viparIta AhAra hai, vaha yuktAhAra nahIM ho sakatA; kyoki usameM bhAvahiMsA aura dravyahiMsA - donoM kA sadbhAva hotA hai| isa sabakA saMkSipta sAra yaha hai ki munirAja dina meM eka bAra bhikSAvRtti se sarasa yA nIrasa, madya-mAMsa se rahita, samasta hiMsAyatana se mukta, jaisA jo kucha prAsuka AhAra, sahajabhAva se vidhipUrvaka prApta ho jAya, usameM se apane zarIra ko TikAne ke lie vItarAga bhAva se thor3Abahuta grahaNa kara lete haiN| munirAjoM kA isaprakAra kA AhAra hI yuktAhAra hai||229 / / isake bAda tAtparyavRtti TIkA meM 3 gAthAe~ prApta hotI haiM, jo tattvapradIpikA meM nahIM haiN| unameM se AraMbha kI do gAthAe~ to mAMsa ke doSoM ko batAnevAlI hI haiM aura anta kI eka gAthA meM yaha kahA gayA hai ki pANigata AhAra prAsuka hone para bhI anya ko nahIM denA caahie| 229vIM gAthA meM yuktAhAra kI vyAkhyA karate hae anta meM yaha kahA gayA hai ki madha va mAMsa sarvathA tyAgane yogya haiN| usI saMdarbha meM prastuta AraMbha kI do gAthAoM meM mAMsAhAra ke doSoM ko Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 445 caraNAnuyogasUcakacUlikA : AcaraNaprajJApanAdhikAra vistAra se samajhAyA jA rahA hai| gAthAe~ mUlataH isaprakAra haiM - pakkesu a Amesu a vipaccamANAsu mNspesiisu| saMtattiyamuvavAdo tajjAdINaM NigodANaM / / 32 / / jo pakkamapakkaM vA pesI maMsassa khAdi phAsadi vaa| so kila NihaNadi piMDaM jIvANamaNegakoDINaM / / 33 / / (harigIta) pakate hue ara pake kacce mA~sa meM usa jAti ke| sadA hI utpanna hote haiM nigodI jIva vasa ||32|| jo pake kacce mA~sa ko khAveM chuyeM ve naari-nr| jIvajantu karor3oM ko mArate haiM nirantara||33|| pake, kacce athavA pakate hue mAMsa ke Tukar3oM meM, usI jAti ke nigodiyA jIva nirantara utpanna hote rahate haiN| isalie jo pake hue yA binA pake hue mAMsa ke Tukar3oM ko khAtA hai athavA sparza karatA hai; vaha vastuta: aneka karor3oM jIvoM ke samUha kA ghAta karatA hai| tAtparyavRtti TIkA meM bhI gAthAoM ke bhAva ko hI duharA diyA hai| AcArya amRtacandra kRta puruSArthasiddhyupAya nAmaka zrAvakAcAra meM bhI isIprakAra ke do chanda prApta hote haiN| lagatA to aisA hai ki mAno unhoMne inhIM gAthAoM kA saMskRta bhASA meM padyAnuvAda kara diyA hai| ve chanda isaprakAra haiM - (AryA chanda) AmAsvapi pakvAsvapi vipacyamAnAsu maaNspeshiissu| sAtatyenotpAdastajjAtInAM nigotAnAm / / 67 / / AmAMvA pakvAMvA khAdati yaH spRzati vA pishitpeshiim| sa nihanti satata nicitaM piNDaM bahujIvakoTInAm / / 68 / / kaccI, pakI tathA pakatI huI mAMsapeziyoM meM usI jAti ke sammUrcchana jIvoM kA nirantara utpAdana hotA rahatA hai| jo jIva kaccI athavA pakI huI mAMsa kI pezI khAtA hai athavA chUtA hai; vaha puruSa nirantara ikaTThe hue aneka jAti ke jIva samUha ke piMDa kA ghAta karatA hai| prazna - kyA munirAjoM ke AhArasaMbaMdhI carcA ke saMdarbha meM mAMsa-madhu kI bAta kucha aTapaTI Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 nahIM lagatI ? jo vastue~ sAmAnya zrAvaka bhI nahIM khAte, unake bAre meM ukta prasaMga meM kahanA..........? 'kucha pravacanasAra uttara - yahA~ pratyakSa madhu-mAMsa kI bAta nahIM hai, apitu trasa jIvoM ke zarIra ko mAMsa kahate haiM aura asAvadhAnI se yA amaryAdita vastuoM ke sevana se jo parokSa saMbhAvanA hai, usase sAvadhAna rahane kI bAta hai| isa loka meM kucha loga aise bhI to haiM; jo isaprakAra ke Aropa tIrthaMkara munirAja mahAvIra para bhI lagAte haiM; ataH yaha carcA yahA~ anAvazyaka nahIM hai / / 32-33 // - tIsarI gAthA isaprakAra hai appaDa piMDaM pANigayaM Neva deyamaNNassa / dattA bhottumajoggaM bhutto vA hodi paDikuTTho / / 34 / / athotsargApavAdamaitrIsausthityamAcaraNasyopadizati - - bAlo vA vuDDho vA samabhihado vA puNo gilANo vA / cariyaM caradu sajoggaM mUlacchedo jadhA Na havadi / / 230 / / bAlo vA vRddho vA zramAbhihato vA punarlAno vA / caryAM caratu svayogyAM mUlacchedo yadA na bhavati / / 230 / / bAlavRddhazrAntaglAnenApi saMyamasya zuddhAtmatattvasAdhanatvena mUlabhUtasya chedona yathA syAttathA ( harigIta ) jinAgama aviruddha jo AhAra hove hastagata / nahIM deve dUsaroM ko de to prAyazcita yogya haiM ||34|| hAtha meM AyA huA Agama se aviruddha AhAra dUsaroM ko nahIM denA caahie| de diye jAne para vaha bhojana khAne yogya nahIM rhtaa| phira bhI yadi koI vaha bhojana karatA hai to vaha prAyazcitta ke yogya hai / isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karate hue TIkA meM likhA gayA hai ki jo hAtha meM AyA huA AhAra dUsaroM ko nahIM detA hai, usase usakI moharahita Atmatattva kI bhAvanArUpa moharahitavItarAgatA jJAta hotI hai| tAtparya yaha hai ki use kisI se rAga hI nahIM hai to phira vaha kisI ko vaha AhAra degA hI kyoM ? kyoMki rAga binA to AhAra diyA nahIM jaataa| are bhAI ! munirAja to AhAra lete haiM; dete nahIM / ve svayaM to AhAra banAte nahIM aura unake lie dUsaroM se prApta AhAra dUsare ko dene ke bhAvarUpa dayA unake vItarAgI vyaktitva ke anukUla nahIM hai ||34|| Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 447 caraNAnuyogasUcakacUlikA : AcaraNaprajJApanAdhikAra 229vIM gAthA meM yuktAhAra kI vizeSatAeM batAI gaI thIM aura aba isa gAthA meM utsarga aura apavAdamArga kI maitrI dikhAte haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) mUla kA na cheda ho isa taraha apane yogya hii| vRddha bAlaka zrAnta rogI AcaraNa dhAraNa kreN||230|| bAla, vRddha, zrAnta (thake hue) athavA glAna - rogI zramaNa, mUla kA cheda jaise na ho, usaprakAra apane yogya AcaraNa kreN| amRtacandrAcArya tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM "bAla, vRddha, zrAnta (thake hue) aura rogI zramaNoM ke dvArA bhI, zuddhAtmatattva ke mUla saMyatasya svasya yogymtikrkshmevaacrnnmaacrnniiymityutsrgH| bAlavRddhazrAntaglAnena zarIrasya zuddhAtmatattvasAdhanabhUtasaMyamasAdhanatvena mUlabhUtasya chedona yathAsyAttathAbAlavRddhazrAntaglAnasya svasya yogyaM mRdvevaacrnnmaacrnniiymitypvaadH| ___ bAlavRddhazrAntaglAnena saMyamasya zuddhAtmatattvasAdhanatvena mUlabhUtasya chedona yathA syAttathA saMyatasya svasyayogyamatikarkazamAcaraNamAcaratAzarIrasya zuddhAtmatattvasAdhanabhUtasaMyamasAdhanatvena mUlabhUtasya chedona yathAsyAttathA bAlavRddhazrAntaglAnasya svasya yogyaM mRdvapyAcaraNamAcaraNIyamityapavAdasApekSa utsrgH| ___ bAlavRddhazrAntaglAnena zarIrasya zuddhAtmatattvasAdhanabhUtasaMyamasAdhanatvena mUlabhUtasya chedo na yathA syAttathA bAlavRddhazrAntaglAnasya svasya yogyaM mRdAcaraNamAcaratA saMyamasya zuddhAtmatattvasAdhanatvena mUlabhUtasya chedona yathAsyAttathAsaMyatasya svasya yogyamatikarkazamapyAcaraNamAcaraNIyamityutsargasApekSo'pavAdaH / ___ ataHsarvathotsargApavAdamaitryA sausthityamAcaraNasya vidheyam / / 230 // sAdhaka saMyama kA cheda jisaprakAra na ho, usaprakAra apane yogya ati kaThora AcaraNa kiyA jAnA hI utsargamArga hai| isIprakAra bAla, vRddha, zrAnta aura rogIzramaNoM ke dvArA zuddhAtmatattva ke sAdhanabhUta saMyama kA mUlabhUta sAdhana hone se zarIra kA cheda jisaprakAra na ho, usaprakAra apane yogya mRdu AcaraNa kiyA jAnA hI apavAda mArga hai| bAla, vRddha, zrAnta aura rogI zramaNoM dvArA zuddhAtmatattva ke mUla sAdhaka saMyama kA cheda jisaprakAra na ho, usaprakAra apane yogya ati kaThora AcaraNa karate hue bhI zuddhAtmatattva ke sAdhanabhUta saMyama kA mUlabhUta sAdhana hone se zarIra kA cheda jisaprakAra na ho, usaprakAra apane yogya mRdu AcaraNa kiyA jAnA apavAda sApekSa utsargamArga hai| Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 pravacanasAra isIprakAra bAla, vRddha, zrAnta aura rogI zramaNoM dvArA zuddhAtmatattva ke sAdhanabhUta saMyama kA mUlabhUta sAdhana hone se zarIra kA cheda jisaprakAra na ho, usaprakAra apane yogya mRdu AcaraNa karate hue bhI zuddhAtmatattva ke mUla sAdhaka saMyama kA cheda jisaprakAra na ho, usaprakAra apane yogya ati karkaza AcaraNa karanA utsarga sApekSa apavAdamArga hai| ukta kathana meM yaha kahA gayA hai ki munirAjoM ko sarvaprakAra se utsarga aura apavAdamArga kI maitrIpUrvaka apane AcaraNa ko vyavasthita karanA cAhie / ' yadyapi AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM tattvapradIpikA TIkA kA hI anusaraNa karate dikhAI dete haiM; tathApi ve utsargamArga aura apavAdamArga kI paribhASA sarala bhASA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - athotsargApavAdavirodhadauHsthamAcaraNasyopadizati - AhAre va vihAre detaM kAlaM samaM khamaM uvadhiM / jANittA te samaNo vaTTadi jadi appalevI so / / 231 / / "apane zuddhAtmA se bhinna bahiraMga - aMtaraMgarUpa sampUrNa parigraha kA tyAga utsargamArga hai aura ukta utsarga mArga meM asamartha munirAjoM dvArA zuddhAtmA kI bhAvanA ke sahakArI - kAraNabhUta kucha prAsuka AhAra, jJAna ke upakaraNa Adi jisa mArga meM grahaNa kiye jAte haiM, vaha mArga apavAdamArga hai / " ukta gAthA meM chaThaveM-sAtaveM guNasthAna meM jhUlanevAle munirAjoM ke saMdarbha meM cAra mArgoM kI carcA kI hai - 1. utsargamArga, 2. apavAdamArga, 3. apavAda sApekSa utsargamArga aura 4. utsarga sApekSa apavAdamArga | zuddhopayogarUpa sAtaveM aura usake Age ke guNasthAnoM meM utsargamArga hI hotA hai, jo sAkSAt mukti kA kAraNa hai| tIna kaSAya caukar3I ke abhAvarUpa zuddha pariNati ke sAtha rahanevAle zubhopayogarUpa chaThaveM guNasthAna meM apavAdamArga hotA hai; jo devaloka AdikA kAraNa hai / isaprakAra munirAja apavAda se utsarga meM aura utsarga se apavAda meM jAte-Ate rahate haiM / yahA~ mUla bAta yaha hai ki bAla, vRddha, thakita aura rogI munirAja inameM se kaunasA mArga apanAye ? isakA samAdhAna karate hue yahA~ yaha kahA gayA hai ki ve apavAda sApekSa utsargamArga aura utsarga sApekSa apavAdamArga ko apanAyeM / yadi koI munirAja utsargamArga ke haTha se atikarkaza AcaraNa ke pAlane se mRtyu ko prApta Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : AcaraNaprajJApanAdhikAra 449 ho gaye to unakA saMyama naSTa ho jAyegA; kyoMki devaloka meM saMyama hotA hI nahIM hai; ata: yadi saMyama kI rakSA karanI hai to aisA kaThora AcaraNa karane kA haTha nahIM rakhanA cAhie ki jisase deha hI chUTa jaaye| ___isIprakAra mRdu AcaraNa ke lobha se yadi ekAntata: mRdu AcaraNa hI rakhA, taba bhI saMyama kAyama nahIM raha skegaa| isalie samajhadArI isI meM hai ki apanI zakti anusAra apavAda sApekSa utsarga aura utsarga sApekSa apavAda mArga ko apanAyA jAnA caahie||230|| vigata gAthA meM yaha kahA gayA hai ki utsargamArga aura apavAdamArga meM maitrI pUrvaka AcaraNa hone se munidharma meM susthitapanA rahatA hai; aba isa gAthA meM yaha batA rahe haiM ki yadi inameM paraspara maitrIna rahe, virodha rahe to munimArga meM susthitapanA nahIM rhegaa| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai AhAre vA vihAre dezaM kAlaM zramaM kSamAmupadhim / jJAtvA tAn zramaNo vartate yadyalpalepI saH / / 231 / / atra kSamAglAnatvaheturupavAsa:, bAlavRddhatvAdhiSThAnaM zarIramupadhiH; tatobAlavRddhazrAntaglAnA eva tvAkRSyante / atha dezakAlajJasyApi bAlavRddhazrAntaglAnatvAnurodhenAhAra vihArayoH pravartamAnasya mRdAcaraNapravRttatvAdalpolepobhavatyeva, tdvrmutsrgH| dezakAlajJasyApi bAlavRddhazrAntaglAnatvAnurodhenAhAravihArayoH pravartamAnasya mRdvAcaraNapravRttatvAdalpa eva lepo bhavati, tdvrmpvaadH| dezakAlajJasyApibAlavRddhazrAntaglAnatvAnurodhenAhAravihArayoralpalepabhayenApravartamAnasyAtikarkazAcaraNIbhUyAkrameNa zarIraM pAtayitvAsuralokaM prApyodvAntasamastasaMyamAmRtabhArasya tapaso'navakAzatayAzakyapratikAromahAn lepobhavati, tanna zreyAnapavAdanirapekSa utsrgH| (harigIta) zramaNa zrama kSamatA upadhi lakha deza evaM kAla ko| jAnakara vartana kare to alpalepI jAniye ||231|| jo zramaNa AhAra athavA vihAra meM; deza, kAla, zrama, kSamatA aura upadhi ko jAnakara pravartana karate haiM; ve alpalepI hote haiN| / AcArya amRtacaMdra tattvapradIpikA meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "kSamatA aura glAnatA kA hetu upavAsa hai aura bAlatva aura vRddhatva kI adhiSThAna zarIrarUpa upadhi hai; isalie yahA~ TIkA meM bAla, vRddha, zrAnta aura glAna hI liye gaye haiN| tAtparya yaha hai ki yadyapi mUla gAthA meM kSamA aura upadhi zabda haiM; tathApi TIkA meM unakA Azaya lekara bAla, vRddha, zrAnta aura glAna zabdoM kA hI prayoga kiyA gayA hai| Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 pravacanasAra ___ yadi deza-kAlajJa bhI bAla-vRddha-zrAnta-glAnatva ke anurodha se AhAra-vihAra meM pravRtti kare to mRdu AcaraNa meM pravRtta hone se use alpalepa hotA hI hai, lepakA sarvathA abhAva nahIM hotA; isalie utsargamArga hI acchA hai| yadi deza-kAlajJa bhI bAla-vRddhatva-zrAnta-glAnatva ke anurodha se AhAra-vihAra meM pravRtti kare to use mRdu AcaraNa meM pravRtta hone se alpalepa hI hotA, adhika lepa nahIM hotA; isalie apvaadmaarghiiacchaahai| yadi deza-kAlajJabhIbAla-vRddha-zrAnta-glAnatva ke anurodhase kiye jAnevAle AhAravihAra se honevAle alpalepa ke bhaya se apavAdamArga meM pravRtti na kare to ati karkaza AcaraNa se akrama se zarIra kA pAta karake devaloka meM calAjAtA hai| vahA~ use samasta saMyamAmRta kA vamana dezakAlajJasyApi bAlavRddhazrAntaglAnatvAnurodhenAhAravihArayoralpalepatvaM vigaNayya pravartamAnasya mRdvAcaraNIbhUya saMyama virAdhyAsaMyatajanasamAnIbhUtasya tadAtvetapaso'navakAzatayAzakyapratikAromahAn lepobhavati, tanna shreyaanutsrgnirpeksso'pvaadH|| ___ataH sarvathotsargApavAdavirodhadausthityamAcaraNasya pratiSedhyaM, tadarthameva sarvathAnugamyazca parasparasApekSotsargApavAdavijRmbhitavRttiH syAdvAdaH / / 231 / / ho jAtA hai aura tapa karane kA avakAza hI nahIM rahatA hai; isakAraNa mahAna lepa hotA hai, kyoMki vahA~ usakA pratikAra azakya hai; isalie apavAda nirapekSa utsargamArga zreSTha nahIM hai| yadi deza-kAlajJabhIbAla-vRddha-zrAnta-glAnatva ke anurodhase kiye jAnevAle AhAravihAra se honevAle alpalepa ko na ginakara apavAdamArga meM svacchanda pravRtti kare to mRdu AcaraNarUpa hokara asaMyata janoM ke samAna saMyama virodhI hone se usa samaya tapa karane kA avakAza hInahIMrahatA hai; isakAraNa mahAnalepahotA hai; kyoMki usakA pratikAra azakya hai| isalie utsarga nirapekSa apavAdamArga zreSTha nahIM hai| isalie utsarga aura apavAda ke paraspara virodha se honevAlA dusthita AcaraNa sarvathA niSedhya hai, tyAgane yogya hai| isIlie paraspara sApekSa utsargamArga aura apavAdamArga se jisakI vRtti pragaTa hotI hai - aisA syAdvAdahI sarvathA anusaraNa karane yogya hai|" isa gAthA kA niSkarSa yaha hai ki jabataka zuddhopayoga meM pUrNata: lIna na ho jAya, tabataka sAdhanA ke lie utsarga aura apavAdamArga kI mitratA ko sAdhanA caahie| apanI nirbalatA kA lakSya rakhe binA utsarga mArga ke Agraha se ati karkaza AcaraNa kA haTha nahIM rakhanA caahie| isIprakAra utsargarUpa dhyeya kI upekSA kara mAtra apavAda ke Azraya se zithilatA kA sevana bhI Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 451 caraNAnuyogasUcakacUlikA : AcaraNaprajJApanAdhikAra nahIM karanA cAhie / isaprakAra vartana karanA cAhie ki jisameM haTha bhI na ho aura zithilatA bhI na ho| haTha se kaThora AcaraNa aura zithilatA se komala AcaraNa - donoM meM hI saMyama kA nAza hotA hai| ata: na to utsarga ke haTha se kaThora AcaraNa karanA cAhie aura na apavAda ke chala se ati mRdu AcaraNa karanA caahie| sarvajJa bhagavAna kA mArga anekAntarUpa hai; isalie apanI sthiti kA vicAra kara jo bhI lAbhakara lage, usaprakAra se AcaraNa karanA caahie| isake uparAnta AcArya amRtacandradeva caraNAnuyogasUcaka cUlikA nAmaka mahAdhikAra meM samAgata AcaraNa prajJApana adhikAra kA samApana karate hue tattvapradIpikA TIkA meM eka chanda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai - ( zArdUlavikrIDita ) ityevaM caraNaM purANapuruSairjuSTaM viziSTAdarairutsargAdapavAdatazca vicaradvIhvIH pRthgbhuumikaaH| Akramya kramato nivRttimatulAM kRtvA yati: sarvatazcitsAmAnyavizeSabhAsini nijadravye karotu sthitim / / 15 / / ityAcaraNaprajJApanaM samAptam / (manaharaNa kavitta ) utasarga aura apavAda ke vibheda dvaaraa| bhinna-bhinna bhUmikA meM vyApta jo caritra hai|| purANapuruSoM ke dvArA sAdara hai sevita jo| use prApta kara saMta hue jo pavitra haiN| citsAmAnya aura caitanyavizeSa ruup| jisakA prakAza aise nija Atmadravya meN|| kramazaH para se pUrNataH nivRtti krke| sabhI ora se sadA vAsa karo nija meN||15|| he munivaro ! isaprakAra vizeSa AdarapUrvaka purANa puruSoM ke dvArA sevita, utsarga aura apavAda dvArA pRthak-pRthak aneka bhUmikAoM meM vyApta cAritra ko prApta karake, kramazaH atulanivRtti karake, caitanyasAmAnya aura caitanyavizeSarUpase prakAzita nijadravya meM cAroM ora se sthiti kro| ___AcaraNaprajJApanAdhikAra ke samApana para likhe gaye isa chanda meM isa adhikAra kI sampUrNa viSayavastu kA niSkarSa prastuta karate hue kahate haiM ki utsarga aura apavAda kI maitrIvAle isa muktimArga ko purANapuruSoM ne vizeSa AdarapUrvaka apanAkara mukti prApta kI hai; isalie he munijano! tuma bhI unhIM ke samAna jagata se pUrNa nivRtti lekara sAmAnya-vizeSAtmaka nijadravya meM sthiti karo, lIna ho jaao| ekamAtra isameM hI sAra hai, zeSa saba asAra saMsAra hai| Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArgaprajJApanAdhikAra ( gAthA 232 se gAthA 244 taka ) atha zrAmaNyAparanAmno mokSamArgasyaikAgryalakSaNasya prajJApanaM tatra tanmUlasAdhanabhUte prathamamAgama eva vyApArayati - eyaggado samaNo eyaggaM Nicchidassa atthesu / NicchittI Agamado AgamaceTThA tado jeTThA / / 232 / / maMgalAcaraNa (dohA) jinadhvani se nija AtmA jo jAne ve jIva / nita Atamarata anubhavI ratnatrayI sadIva || Agama aura paramAgama ke adhyayana-manana kI preraNA denevAle isa mokSamArgaprajJApana adhikAra meM AraMbha kI gAthAoM meM Agama ke abhyAsa kI upayogitA para bharapUra prakAza DAlakara usake bAda AnevAlI gAthAoM meM yaha batAyA jAyegA ki paramAgama meM pratipAdita AtmA ke Azraya se utpanna honevAlI AtmAnubhUti ke binA akele Agama ke abhyAsa se kucha bhI honevAlA nahIM hai / yadyapi yaha parama satya hai ki Agama ke abhyAsa binA vastu kA sahI svarUpa samajha meM A saMbhava nahIM hai, ataH Agama kA adhyayana karanA atyanta Avazyaka hai; tathApi mukti to paramAgama ke abhyAsa pUrvaka honevAle zuddhopayoga se hI hogI, Agama-paramAgama ke abhyAsarUpa zubhabhAva se nhiiN| isa mokSamArgaprajJApana adhikAra kI pahalI gAthA aura granthAdhirAja pravacanasAra kI 232vIM gAthA kI utthAnikA likhate hue AcArya amRtacandra likhate haiM ki zrAmaNya jisakA dUsarA nAma hai - aise ekAgratA lakSaNavAle mokSamArga ke prajJApana adhikAra meM sabase pahale mokSamArga ke mUla sAdhanabhUta Agama meM vyApAra karAte haiM / tAtparya yaha hai ki AgamAbhyAsa karane kI preraNA dete haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai. - ( harigIta ) svAdhyAya se jo jAnakara nija artha meM ekAgra haiM / * bhUtArtha se ve hI zramaNa svAdhyAya hI basa zreSTha hai // 232 // ekAgratA ko prApta puruSa zramaNa hote haiM aura ekAgratA padArthoM ke nizcaya karanevAle ko hI hotI hai tathA padArthoM kA nizcaya Agama dvArA hotA hai; isalie Agama kA abhyAsa hI jyeSTha hai, zreSTha hai, mukhya hai / Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : mokSamArgaprajJApanAdhikAra 453 aikAyagata: zramaNa: aikAyyaM nizcitasya artheSu / nizcitirAgamata AgamaceSTA tato jyeSThA / / 232 / / zramaNo hi tAvadaikAgryagata eva bhvti| aikAyaM tu nizcitArthasyaiva bhvti| arthanizcayastvAgamAdeva bhavati / tata Agama eva vyApAraH pradhAnataraH, na cAnyA gtirsti| yatona khalvAgamamantareNArthA nizcetuM zakyante, tasyaiva hi trismyprvRtttrilkssnnsklpdaarthsaarthyaathaatmyaavgmsusthitaantrngggmbhiirtvaat| na cArthanizcayamantareNaikAgryaM siddhyet, yato'nizcitArthasya kadAcinizcikIrSAkulitacetasaH samantato dolAyamAnasyAtyantataralatayA, kadAciccikIrSAjvaraparavazasya vizvaM svayaM sisRkSorvizvavyApArapariNatasya pratikSaNavijRmbhamANakSobhatayA, kadAcibubhukSAbhAvitasya vizvaM svayaM bhogyatayopAdAya rAgadveSadoSakalmASitacittavRtteriSTAniSTavibhAgena pravartitadvaitasya prativastupariNamamAnasyAtyantavisaMsThulatayA, kRtanizcayani:kriyanirbhogaM yugapadApItavizvamapyavizvatayaikaM bhagavantamAtmAnapazyataH satataM vaiyagryameva syaat| ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "ekAgratAko prApta vyaktihIzramaNa hotA hai aura ekAgratA padArthoM kA nizcaya karanevAle vyakti ko hI hotI hai| padArthoM kA nizcaya Agama dvArA hI hotA hai; isalie Agama kA adhyayana hI pradhAna hai; kyoMki anya koI gati (upAya) nahIM hai| vastuta: bAta yaha hai ki Agama ke abhyAsa binA padArthoM kA nizcaya (nirNaya) nahIM kiyA jAsakatA; kyoMki vaha Agama hI trikAla utpAda-vyaya-dhrauvyarUpatIna lakSaNa vAle samasta padArthoM ke samyak jJAna dvArA susthita hai, aMtaraMga se gaMbhIra hai| dUsarI bAta yaha hai ki padArthoM ke nizcaya binA ekAgratA siddha nahIM hotI; kyoMki jise padArthoM kA nizcaya nahIM hai; vaha kabhI to padArthoM ke nizcaya karane kI icchA se Andolita hotA huA caMcala aura vyAkula rahatA hai, kabhI para meM kucha karane kI icchArUpa jvara ke paravaza hotAhaAsamasta padArthoM ko svayaM sarjana kI icchA karatAhaA vizva vyApArarUpa pariNamita hone se pratikSaNa kSubdha rahatA hai aura kabhI bhogane kI icchA se bhAvita hotA huA vizva ko svayaMbhogarUpa grahaNa karake rAga-dveSarUpa kaluSita citavRtti ke kAraNa vastuoM ke iSTa-aniSTa vibhAga dvArA dvaita pravartita karatA huA pratyeka vasturUpa pariNamita hone se atyanta asthiratA ko prApta hotA hai; isalie usa anizcayI jIva ke kRtanizcaya, niSkriya aura nirbhoga arthAt yugapada vizva ko pIjAne para bhI vizvarUpana honevAle usa eka nirbhoga AtmAko nahIM dekhane se nirantara vyagratAhIrahatI hai, ekAgratA nahIM hotii| Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 pravacanasAra ___ na caikAgryamantareNa zrAmaNyaM siddhyet, yato'naikAgryasyAnekamevedamiti pazyatastathApratyayAbhiniviSTasyAnekamevedamiti jAnatastathAnubhUtibhAvitasyAnekamevedamitipratyarthavikalpavyAvRttacetasA saMtataM pravartamAnasya tathAvRttiduHsthitasya caikAtmapratItyanubhUtivRttisvarUpasamyagdarzanajJAnacAritrapariNatipravRttadRzijJaptivRttirUpAtmatattvaikAgryAbhAvAt zuddhAtmatattvapravRttirUpaM zrAmaNmeva na syAt / ata: sarvathA mokSamArgAparanAmnaH zrAmaNyasya siddhaye bhagavadarhatsarvajJopajJe prakaTAnekAntaketane zabdabrahmANi niSNAtena mumukSuNA bhavitavyam / / 232 / / aura ekAgratA ke binA zrAmaNya siddha nahIM hotA; kyoMki jisake ekAgratA nahIM hai, vaha puruSa 'yaha aneka hI hai' - aisA zraddhAna karatA huA isaprakAra ke vizvAsa se AgrahI, isIprakAra kI jJAnAnandAnubhUti se bhAvita aura isIprakAra ke vikalpa se khaNDita citta sahita satata pravRtta hotA huAisaprakAra ke cAritra se duHsthita hotA hai; isalie use eka AtmA kI pratIti, anubhUti aura pravRttirUpa samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa se pravartamAna dRzi-jJaptivRttirUpaekAgratA nahIM hone se zuddhAtmatattva meM pravRttirUpa zrAmaNya hI nahIM hotaa| ata:mokSamArgarUpazrAmaNya kI siddhi ke lie mumukSuoMkobhagavAna zrIarahaMta sarvajJakathita anekAntamayIzabdabrahma meM niSNAta honA caahie|" prazna - gAthA aura TIkA meM akele Agama ke abhyAsa kI hI preraNA dI gaI hai to kyA padArthoM kA nizcaya karane ke lie paramAgama ke abhyAsa kI AvazyakatA nahIM hai ? uttara - are bhAI ! paramAgama bhI Agama kA hI aMga hai; ata: Agama kahane para usameM adhyAtma kA pratipAdaka paramAgama bhI samAhita ho jAtA hai| ho sakatA hai ki AcArya jayasena ke sAmane bhI isaprakAra kA prazna upasthita huA ho; yahI kAraNa hai ki yadyapi ve isa gAthA ke bhAva ko tAtparyavRtti TIkA meM atyanta saMkSepa meM spaSTa karate haiM; tathApi yaha spaSTa karanA nahIM bhUlate ki padArthoM kA nizcaya na kevala jIva aura karmoM ke bhedoM kA pratipAdana karanevAle Agama ke abhyAsa se hI hotA hai, apitu jJAnAnandasvabhAvI paramAtmatattva kA pratipAdana karanevAle adhyAtma nAmaka paramAgama se bhI hotA hai; ata: Agama aura paramAgama - donoM kA abhyAsa karanA caahie| ___ yadyapi yaha bAta satya hI hai; tathApi yahA~ mukhyarUpa se AgamAbhyAsa kI hI preraNA dI gaI hai; kyoMki Age calakara AcAryadeva svayaM paramAgama ke abhyAsa kI mahimA sthApita karate hue kaheMge ki AtmajJAnazUnya AgamajJAna nirarthaka hai| Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 455 caraNAnuyogasUcakacUlikA : mokSamArgaprajJApanAdhikAra athAgamahInasya mokSAkhyaM karmakSapaNaM na saMbhavatIti pratipAdayati - AgamahINo samaNo NevappANaM paraM viyANAdi / avijANato atthe khavedi kammANi kidha bhikkhuu||233|| AgamahInaH zramaNo naivAtmAnaM paraM vijAnAti / avijAnannarthAn kSapayati karmANi kathaM bhikSuH / / 233 / / na khalvAgamamantareNa parAtmajJAnaM paramAtmajJAnaM vA syAt, na ca parAtmajJAnazUnyasya paramAtmajJAnazUnyasya vAmohAdidravyabhAvakarmaNAMjJaptiparivartarUpakarmaNAMvA kSapaNaM syAt / tathAhi - na tAvannirAgamasya niravadhibhavApagApravAhavAhimahAmohamalamalImasasyAsya ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki Agama aura paramAgama ke abhyAsa binA padArthoM kA nizcaya nahIM hotA aura padArthoM ke nizcaya binA azraddhA janita taralatA, parakartRtvAbhilASAjanita kSobha aura parabhoktRtvAbhilASAjanita asthiratA ke kAraNa ekAgratA nahIM hotI aura ekAgratA binA eka AtmA ke jJAna, zraddhAna aura vartanarUpazuddhAtmapravRtti na hone se munipanA nahIM hotA; isalie mumukSuoM kA pradhAna kartavya zabdabramharUpa Agama aura paramAgama meM pravINatA prApta karanA hI hai||232|| vigata gAthA meM sarvajJakathita Agama ke abhyAsa kI preraNA dI gaI; kyoMki Agama ke abhyAsa binA vastusvarUpa samajhanA saMbhava nahIM hai aura aba isa gAthA meM usI bAta ko Age kaha rahe haiM ki AgamahIna zramaNa ke karmoM kA kSaya saMbhava nahIM hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) jo zramaNa AgamahIna haiM ve sva-para ko nahiM jaante| ve karmakSaya kaise kareM jo sva-para ko nahiM jaante||233|| AgamahIna zramaNa AtmA (svayaM) ko aura para konahIM jaantaa| sva-para padArthoM ko nahIM jAnanevAlA bhikSu karmoM kA kSaya kisaprakAra kara sakatA hai ? / tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM "vastuta: bAta yaha hai ki Agama ke abhyAsa binAna to sva-parabhedavijJAna hotA hai aura na trikAlIdhruva nija paramAtmA kA hI jJAna hotA hai| parAtmajJAna (bhedavijJAna) aura paramAtmajJAna se zUnya vyakti ke dravya mohAdi aura bhAva mohAdi karmoM athavA jJaptiparivartanarUpa karmoM kA kSaya nahIM hotaa| aba isI bAta ko vizeSa spaSTa karate haiM - anAdi niravadhi saMsAra-saritA ke pravAha ko Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 pravacanasAra jagata: pItonmattakasyevAvakIrNavivekasyAviviktena jJAnajyotiSA nirUpayato'pyAtmAtmapradezanizcitazarIrAdidravyeSUpayogamizritamoharAgadveSAdibhAveSu ca svaparanizcAyakAgamopadezapUrvakasvAnubhavAbhAvAdayaM paro'yamAtmeti jJAnaM siddhyet / tathA ca trisamayaparipATIprakaTitavicitraparyAyaprAgbhArAgAdhagambhIrasvabhAvaM vizvameva jJeyIkRtya pratapata: paramAtmanizcAyakAgamopadezapUrvakasvAnubhavAbhAvAt jJAnasvabhAvasyaikasya paramAtmano jJAnamapina siddhyet| parAtmaparamAtmajJAnazUnyasya tu dravyakarmArabdhaiH zarIrAdibhistatpratyayairmoharAgadveSAdibhAvaizca sahaikyamAkalayatovadhyaghAtakavibhAgAbhAvAnmohAdidravyabhAvakarmaNAMkSapaNaM na siddhyet, tathA cajJeyaniSThatayA prativastu pAtotpAtapariNatatvena jJapterAsaMsArAtparivartamAnAyA: paramAtmaniSThatvamantareNAnivAryaparivartatayA jJaptiparivartarUpakarmaNAM kSapaNamapina siddhyet / ____ ata: karmakSapaNArthibhiH sarvathAgamaH pryupaasyH||233|| bahAne vAle mahAmohamalla se malina yaha AgamahIna jagata, dhatUrA piye hue manuSya kI bhAMti viveka ke nAza ko prApta hone se vivekazUnya jJAnajyoti se yadyapi dekhatA hai; tathApi use svaparanizcAyaka AgamopadezapUrvaka svAnubhava ke abhAva ke kAraNa AtmA meM Atmapradezasthita zarIrAdidravyoM meM tathA upayoga-mizrita moha-rAga-dveSAdibhAvoM meM yaha para hai aura yaha AtmA (sva) hai' - aisA jJAna (bhedajJAna) siddha nahIM hotA tathA paramAtmanizcAyaka AgamopadezapUrvaka svAnubhava ke abhAva ke kAraNa vicitra paryAyoM ke samUharUpa aura agAdha gaMbhIra svabhAvavAle vizva kojJeya banAnevAle pratApavaMta jJAnasvabhAvI eka paramAtmA kA jJAna bhI siddha nahIM hotaa| isaprakAra parAtmajJAna aura paramAtmajJAna se zUnya AtmAkodravyakarmoM ke udaya se honevAle zarIrAdi aura tatsaMbaMdhI moha-rAga-dveSAdibhAvoM ke sAtha ekatA kA anubhava karane ke kAraNa vadhya-ghAtaka bhAva ke vibhAga kA abhAva hone se mohAdidravya-bhAvakarmoM kA kSaya siddha nahIM hotA; tathA parajJeyaniSThatA se pratyeka vastu ke utpAda-vinAzarUpa pariNamita hone se anAdikAla se parivartana ko prApta jJapti kA parivartana paramAtmaniSThatA ke atirikta anivArya hone se jJaptiparivartanarUpakarmoM kA kSaya bhI siddha nahIM hotaa| isalie karmakSayArthiyoM ko sabhIprakAra se Agama kI upAsanA karanA caahie|" AcArya jayasena vigata gAthA meM kahI gaI apanI bAta ko Age bar3hAte hue isa gAthA kI tAtparyavRtti TIkA meM gommaTasAra : jIvakANDa kI gAthA 2 aura dohApAhuDa kI gAthA 128 kA ullekha karate hue atyanta spaSTa zabdoM meM kahate haiM - Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 457 caraNAnuyogasUcakacUlikA : mokSamArgaprajJApanAdhikAra AgamacakkhU sAhU iMdiyacakkhUNi savvabhUdANi / devA ya ohicakkhU siddhA puNa savvado ckkhu||234|| "guNasthAna, jIvasamAsa, paryApti, prANa, saMjJA aura 14 mArgaNAyeM tathA upayoga - ye krama se bIsa prarUpaNAyeM kahI gaI haiN| jo vyakti ukta gAthA meM kahe gaye Agama ko nahIM jAnatA aura isIprakAra jisake dvArA apane zarIra se bhinna apanA paramArtha, paramapadArtha bhagavAna AtmA nahIM jAnA gayA; vaha aMdhA vyakti dUsare aMdhoM ko kyA mArga dikhAyegA? isaprakAra jo puruSa dohApAhuDa meM kahe gaye Agamapada ke sArabhUta adhyAtmazAstra ko nahIM jAnatA; vaha puruSa.............karmoM kA kSaya nahIM kara sktaa| isakAraNa mokSArthiyoM ko paramAgama kA abhyAsa avazya karanA caahie|" isaprakAra hama dekhate haiM ki AcArya jayasena isa gAthA kI TIkA meM bhI Agama ke sAthasAtha adhyAtma ke pratipAdaka paramAgama ke abhyAsa kI anivAryatA siddha karate haiN| __ saba kucha milAkara isa gAthA aura usakI TIkAoM meM eka hI bAta kahI gaI hai ki jisa zramaNa ko Agama aura paramAgama kA jJAna nahIM hai; vaha zramaNa na to sahI rUpa meM svayaM ko hI jAnatA hai aura na para ko hI pahicAnatA hai| isaprakAra sva ko aura para ko jAne binApahicAne binA arthAt donoM ke bIca bhedajJAna kiye binA karmoM kA nAza kaise ho sakatA hai? tAtparya yaha hai ki karmoM ke nAza ke lie sva aura para ke bIca kI sImA rekhA jAnanA atyanta Avazyaka hai; kyoMki isa sImA rekhA ko jAne binA sva kA grahaNa aura para kA tyAga kaise saMbhava hai? __karmoM kA nAza kara mukti ko prApta karane ke lie AtmajJAna aura sva aura para ke bIca meM bhedavijJAna honA atyanta Avazyaka hai; isalie AtmajJAna aura bhedavijJAna ke lie AtmArthiyoM ko Agama aura paramAgama kA abhyAsa avazya karanA cAhie / / 233 / / vigata gAthA meM ukta tathya ko prastuta karane ke uparAnta aba isa gAthA meM yaha kahane jA rahe haiM ki sarvato cakSu (siddha bhagavAna) banane ke lie AgamacakSu honA anivArya hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - 1. guNajIvA pajjattI pANA saNNAya maggaNAo ya / uvaogoviya kamasovIsaMtu parUvaNA bhnnidaa|| - gommaTasAra : jIvakANDa, gAthA 2 2.bhiNNau jeNa Na jANiyau NiyadehahaM prmtthu| so aMdhau avarahaM aMdhayaha kima darisAvai paMthu / / - dohApAhuDa, gAthA 128 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 pravacanasAra AgamacakSuH sAdhurindriyacakSUMSi sarvabhUtAni / devAzcAvadhicakSuSaH siddhAH punaH sarvatazcakSuSaH / / 234 / / iha tAvadbhagavanta: siddhA eva zuddhajJAnamayatvAtsarvatazcakSuSaH, zeSANi tu sarvANyapi bhUtAni mUrtadravyAvasaktadRSTitvAdindriyacakSUMSi, devAstu sUkSmatvaviziSTamUrtadravyagrAhitvAdavadhicakSuSaH, atha ca te'pi rUpidravyamAtradRSTatvenendriyacakSubhyo'viziSyamANA indriyacakSuSa eva / evamamISu samasteSvapi saMsAriSu mohopahatatayA jJeyaniSTheSu satsu jJAnaniSThatvamUlazuddhAtmatattvasaMvedanasAdhyaM sarvatazcakSustvaM na siddhyet / atha tatsiddhaye bhagavanta: zramaNA AgamacakSuSo bhavanti / tena jJeyajJAnayoranyonyasaMvalenAzakyavivecanatve satyapi svaparavibhAgamAracayya nirbhinnamahAmohAH santaH paramAtmAnamavApya satataM jJAnaniSThA evAvatiSThante / ataH sarvamapyAgamacakSuSaiva mumukSUNAM draSTavyam / / 234 / / ( harigIta ) sAdhu AgamacakSu indriyacakSu to saba loka hai| deva avadhicakSu ara sarvAtmacakSu siddha haiM || 234 || sAdhu AgamacakSu hote haiM, sarvaprANI indriyacakSuvAle haiM, deva avadhicakSu haiM aura siddha bhagavAna sarvata: cakSu haiN| isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM "prathama to isa loka meM zuddhajJAnamaya hone se siddha bhagavAna hI sarvata: cakSu haiM; zeSa sabhI jIva indriyacakSu haiM; kyoMki una sabhI kI dRSTi to mUrta padArthoM meM hI laga rahI hai / devagaNa sUkSma mUrta dravyoM ko dekhate - jAnate haiM; isalie avadhi cakSu kahe jAte haiM; tathApi ve mUrta dravyoM ko hI dekhate - jAnate haiM, isalie eka prakAra se indriyacakSu hI haiN| isaprakAra ye sabhI saMsArI jIva moha se upahata jJeyaniSTa hone se jJAnaniSTha zuddhAtmasaMvedana se sadhanevAle sarvata: cakSu nahIM ho sakate / ukta sarvata:cakSu banane ke lie hI zramaNa AgamacakSu hote haiN| jJAna meM jJeyoM ke jJAta hone se jJAna aura jJeyoM meM jo sammilana huA hai; usake kAraNa yadyapi unameM bheda karanA sahaja nahIM hai, azakya jaisA hI hai; tathApi ve zramaNa AgamacakSu se svaparavibhAga karake mahAmoha ko bhedate hue paramAtmatattva ko prApta kara jJAnaniSTha hI rahate haiM / ata: mumukSuoM ko sabakucha AgamacakSu se hI dekhanA cAhie / ' "" isataraha hama dekhate haiM ki isa gAthA kA sampUrNa bala Agama aura paramAgama ke abhyAsa para hI hai; kyoMki indriyajJAna, avadhijJAna aura mana:paryayajJAna se bhI aisA kucha jAnane meM nahIM tAki jo muktimArga kI sAdhanA meM upayogI ho / tAtparya yaha hai ki bahirmukhI indriyajJAna to Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 459 caraNAnuyogasUcakacUlikA : mokSamArgaprajJApanAdhikAra athAgamacakSuSAM sarvameva dRzyata eveti samarthayati - savve AgamasiddhA atthA guNapajjaehiM cittehiM / jANaMti AgameNa hi pecchittA te vi te samaNA / / 235 / / sarve AgamasiddhA arthA guNaparyAyazcitraiH / jAnantyAgamena hi dRSTvA tAnapi te zramaNAH / / 235 / / Agamena tAvatsarvANyapidravyANi pramIyante, vispaSTatarkaNasya sarvadravyANAmaviruddhatvAt / vicitraguNaparyAyaviziSTAni ca pratIyante, sahakramapravRttAnekadharmavyApakAnekAntamayatvenaivAgamasya pramANatvopapatteH / ata: sarve'rthA AgamasiddhA eva bhvnti| AtmahitakArI hai hI nahIM, avadhijJAna aura mana:paryayajJAna kI bhI yahI sthiti hai; kyoMki ve bhI bahirmukhI haiM; mAtra pudgala ko hI dekhate-jAnate haiN| Agama ke abhyAsarUpa zrutajJAna hI ekamAtra aisA jJAna hai ki jo Atmahita meM sAdhana banatA hai; usameM sahayogI matijJAna ko bhI isameM zAmila kara sakate haiN| bhale hI ye donoM jJAna parokSajJAna hoM, para haiM upayogI; para pratyakSajJAna hone para bhI avadhi aura mana:paryayajJAna upayogI nahIM; kyoMki ve mAtra pudgala ko hI jAnate haiM, sabako nahIM; jabaki mati-zrutajJAna kA viSaya sabhI padArtha haiN| hA~, yahA~ eka prazna avazya ho sakatA hai ki siddhoM ke samAna arahaMta bhagavAna bhI to sarvata:cakSu hI haiM ? hA~, haiM, avazya haiM; kyoMki ve bhI atIndriya jJAnI (kevalajJAnI) haiM; unheM yahA~ siddhoM meM hI zAmila samajhanA caahie||234|| vigata gAthA meM kahI gaI bAta kA hI samarthana isa gAthA meM kiyA jA rahA hai| kahA jA rahA hai ki AgamarUpa cakSu se sabhI kucha dikhAI detA hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) jina-AgamoM se siddha ho saba artha guNa-paryaya shit| jina-AgamoM se hI zramaNajana jAnakara sAdhe svahita ||235|| anekaprakAra kI vicitra gaNa-paryAyoM se sahita sabhI padArtha Agamasiddha haiN| unheM bhIve zramaNa Agama dvArA dekhakara hI jAnate haiN| isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "sabhIdravya Agama dvArA jAne jAte haiM; kyoMki sabhIdravya vizeSa spaSTa tarkaNAse aviruddha haiN| Agama se ve sabhI dravya vicitra guNaparyAyavAle pratIta hote haiM; kyoMki sahapravRtta aura Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 pravacanasAra atha te zramaNAnAM jJeyatvamApadyante svayameva, vicitraguNaparyAyaviziSTasarvadravyavyApakAnekAntAtmakazrutajJAnopayogIbhUya vipariNamanAt / ato na kiMcidapyAgamacakSuSAmadRzyaM syAt / / 235 / / athAgamajJAnatatpUrvatattvArthazraddhAnatadubhayapUrvasaMyatatvAnAM yaugapadyasya mokSamArgatvaM niyamayati AgamapuvvA diTThI Na bhavadi jasseha saMjamo tassa / NatthIdi bhaNadi suttaM asaMjado hodi kidha samaNo / / 236 / / AgamapUrvA dRSTirna bhavati yasyeha saMyamastasya / nAstIti bhaNati sUtramasaMyato bhavati kathaM zramaNaH / / 236 / / iha hi sarvasyApi syAtkAraketanAgamapUrvikayA tattvArthazraddhAnalakSaNayA dRSTyA zUnyasya kramapravRtta aneka dharmoM meM vyApaka anekAntamaya hone se Agama ko prAmANikatA prApta hai| isalie sabhI padArtha Agamasiddha hI haiM / ve sabhI padArtha zramaNoM ko svayameva hI jJeyabhUta hote haiM; kyoMki zramaNa vicitra guNaparyAyavAle sabhI dravyoM meM vyApaka anekAntAtmaka zrutajJAnopayogarUpa hokara pariNamita hote haiM / 99 tAtparya yaha hai ki Agama cakSuoM se kucha bhI adRzya nahIM hai, agamya nahIM hai / ' ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki Agama aura paramAgama ke abhyAsa se sabhI padArthoM ko jAnA jA sakatA hai; ata: zramaNajana AgamacakSu hote haiM / / 235 / / vigata gAthAoM meM AgamajJAna kI pratiSThA sthApita karane ke uparAnta aba isa gAthA meM yaha samajhAte haiM ki AgamajJAnapUrvaka tattvazraddhAna aura jJAna - 2 - zraddhAnapUrvaka saMyama - isaprakAra jJAna, zraddhAna aura saMyama kI ekatA hI mokSamArga hai / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai( harigIta ) - jinAgama anusAra jinakI dRSTi na ve asaMyamI / yaha jinAgama kA kathana hai ve zramaNa kaise ho sakeM ||236 // 'isa loka meM jisakI AgamapUrvaka dRSTi nahIM hai, usake saMyama bhI nahIM ho sakatA' - aisA sUtra meM kahA hai tathA jo asaMyata hai, vaha zramaNa kaise ho sakatA hai? AcArya amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM"jo jIva syAdvAdamayI AgamajJAnapUrvaka honevAlI tattvArthazraddhAnalakSaNa vAlI dRSTi se zUnya haiM, unake saMyama hI siddha nahIM hotA; kyoMki svapara ke vibhAga ke abhAva ke kAraNa kAyA Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : mokSamArgaprajJApanAdhikAra svaparavibhAgAbhAvAt kAyakaSAyaiH, sahaikyamadhyavasato'niruddhaviSayAbhilASatayA SaDjIvAnikAyaghAtino ' 'bhUtvA sarvato'pi kRtapravRtteH sarvato nivRttyabhAvAttathA paramAtmajJAnAbhAvAd jJeyacakramAkramaNanirargalajJaptitayA jJAnarUpAtmatattvaikAgrapravRttyabhAvAcca saMyama eva na tAvat siddhyet| asiddhasaMyamasya tu sunizcitaikAgryagatatvarUpaM mokSamArgAparanAma zrAmaNyameva na siddhyet| ata AgamajJAnatattvArthazraddhAnasayatatvAnAM yaugapadyasyaiva mokSamArgatvaM niyamyet / / 236 / / aura kaSAyoM ke sAtha ekatA ke adhyavasAyI ve jIva viSayoM kI abhilASA kA nirodha nahIM hone se chaha kAya ke jIvoM ke hiMsaka hokara saba ora se pravRtti karate haiM; isalie unake sarvataH nivRtti kA abhAva hai / tAtparya yaha hai ki unake kisI bhI ora se kiMcitmAtra bhI nivRtti nahIM hai / dUsare paramAtmajJAna ke abhAva ke kAraNa jJeyoM ko kramazaH jAnanevAlI nirargala jJapti hone se jJAnarUpa Atmatattva meM ekAgratA kI pravRtti kA abhAva hai| isakAraNa unake bhI saMyama siddha nahIM hotA / isaprakAra unheM jisakA dUsarA nAma mokSamArga hai - aisA sunizcita ekAgra pariNatirUpa zrAmaNya hI siddha nahIM hotaa| isase yaha niyama siddha hotA hai ki AgamajJAna, tattvArthazraddhAna aura saMyama - ina tInoM kI ekatA hI mokSamArga hai / ' 99 AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM gAthArtha to gAthA aura tattvapradIpikA TIkA ke anusAra hI karate haiM, tathApi 'tathAhi' likhakara jo spaSTIkaraNa karate haiM; vaha isaprakAra hai - 'doSa rahita apanA AtmA hI upAdeya hai' - aisI rucirUpa samyaktva jise nahIM hai, vaha paramAgama ke bala se jJAnarUpa AtmA ko spaSTa jAnatA huA bhI samyagdRSTi nahIM hai aura jJAnI bhI nahIM hai / isaprakAra ina donoM ke abhAva se paMcendriya viSayoM kI icchA aura SaTkAya ke jIvoM ke ghAta se nivRtta hone para bhI vaha saMyata nahIM hai / - aisA likhakara bhI ve anta meM niSkarSa isaprakAra prastuta karate haiM. - 66 461 - "isase yaha nizcita huA ki paramAgama kA jJAna, tattvArthazraddhAna aura saMyatapanA - ina tInoM kA yugapadmanA (ekasAtha honA) hI mukti kA mArga hai / ' ukta gAthA kA sAra mAtra itanA hI hai ki jisa zramaNa ko syAdvAdamayI Agama ke abhyAsa aura AtmAnubhUtipUrvaka AtmajJAna nahIM hai; vaha zramaNa bhale hI jinAgamAnusAra AcaraNa kare, vratAdi kA pAlana kare, upavAsAdi tapazcaraNa kare; tathApi usake saMyama honA saMbhava nahIM hai, samyakcAritra honA saMbhava nahIM hai aura ina tInoM kI ekatA binA mokSamArga nahIM ho sakatA; ata: ukta zramaNa ke mokSamArga bhI nahIM hai; isakAraNa inake zrAmaNya bhI nahIM hai / / 236 / / Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 athAgamajJAnatattvArthazraddhAnasaMyatatvAnAmayaugapadyasya mokSamArgatvaM vighaTayati - hi AgameNa sijjhadi saddahaNaM jadi vi Natthi atthesu / saddahamANo atthe asaMjado vA Na NivvAdi / / 237 / / na hyAgamena siddhyati zraddhAna yadyapi naastyrthessu| zraddadhAna arthAnasayaMto vA na nirvAti / / 237 / / zraddhAnazUnyenAgamajanitena jJAnena, tadavinAbhAvinA zraddhAnena ca saMyamazUnyena, na tAvatsiddhyati / tathAhi - Agamabalena sakalapadArthAn vispaSTaM tarkayannapi, yadi sakalapadArthajJeyAkArakarambitavizadaikajJAnAkAramAtmAnaM na tathA pratyeti, tadA yathoditAtmana: zraddhAnazUnyatayA yathoditamAtmAnamananubhavan kathaM nAma jJeyanimagno jJAnavimUDho jJAnI syAt / ajJAninazca jJeyadyotako bhavannapyAgamaH kiM kuryAt / tataH zraddhAnazUnyAdAgamAnnAsti siddhiH / pravacanasAra 'AgamajJAna, tattvArthazraddhAna aura saMyama kI ekatA hI mokSamArga hai' - vigata gAthA meM yaha samajhAne ke uparAnta aba isa gAthA meM isI bAta ko nAsti se samajhAte haiM / kahate haiM ki AgamajJAna, tattvArthazraddhAna aura saMyatatva ke abhAva meM mokSamArga ghaTita nahIM hotA / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - ( harigIta ) jinAgama se artha kA zraddhAna nA siddhi nahIM / zraddhAna ho para asaMyata nirvANa ko pAtA nahIM ||237 || yadi Agama se padArthoM kA zraddhAna na ho to mukti kI prApti nahIM hogI aura saMyama ke binA padArthoM kA zraddhAna karanevAle ko bhI mukti prApta nahIM hogI / AcArya amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM 'zraddhAnazUnya AgamajJAna se siddhi nahIM hotI aura AgamajJAnapUrvaka honevAle zraddhAna se bhI saMyamazUnya vyakti ko siddhi prApta nahIM hotI / aba isI bAta ko vistAra se spaSTa karate haiM - Agama ke AdhAra para sampUrNa padArthoM kA satarka vizeSa spaSTIkaraNa karatA huA bhI yadi koI vyakti sakala padArthoM ke jJeyAkAroM se milita vizada eka jJAnAkAra AtmA kI pratIti nahIM karatA to AtmA ke zraddhAna se zUnya hone ke kAraNa, AtmA kA anubhava nahIM karanevAlA vaha jJeyanimagna jJAnavimUDha jIva jJAnI kaise ho sakatA hai, jJeyoM kA prakAzaka Agama ukta ajJAnI jIva ke lie kyA kara sakatA hai ? ata: yaha sunizcita hI hai ki zraddhAna zUnya AgamajJAna se kucha bhI siddhi nahIM hotI / Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 463 caraNAnuyogasUcakacUlikA : mokSamArgaprajJApanAdhikAra kiMca - sakalapadArthajJeyAkArakarambitavizadaikajJAnAkAramAtmAnaM zraddadhAno'pyanubhavannapi, yadi svasminneva saMyamya na vartayati tadAnAdimoharAgadveSavAsanopajanitaparadravyacaGkramaNasvairiNyAzcidvRtteH svasminneva sthAnAnnivasinaniHkampaikatattvamUrcchitacivRttyabhAvAtkathaM nAma saMyata: syAt / asaMyatasya ca yathoditAtmatattvapratItirUpaM zraddhAnaM yathoditAtmatattvAnubhUtirUpaM jJAnaM vA kiM kuryAt / tata: saMyamazUnyAt zraddhAnAt jJAnAdvA nAsti siddhiH| ata AgamajJAnatattvArthazraddhAnasaMyatatvAnAmayogapadyasya mokSamArgatvaM vighaTetaiva / / 237 / / dUsarI bAta yaha hai ki sampUrNa padArthoM ke jJeyAkAroM se milita vizada eka jJAnAkAra AtmA kA zraddhAna karatA huA bhI, AtmA kA anubhava karatA huA bhI yadi koI vyakti apane meM hI saMyamita hokara nahIM rahatA; to anAdimoha-rAga-dveSa kI vAsanA janita paradravya meM bhramaNa karatI svecchAcArI cittavRttivAlA vaha jIva, vAsanArahita sva meM hI rata eka niSkaMpa tattva meM lIna cittavRtti kA abhAva hone se saMyata kaise ho sakatA hai ? isaprakAra ke asaMyata vyakti kA, Atmatattva kI pratItirUpa zraddhAna aura AtmA kI anubhUtirUpa jJAna kyA kara sakatA hai ? isase yaha sunizcita hotA hai ki saMyamazUnya jJAna-zraddhAna se bhI siddhi nahIM hotii| isaprakAra AgamajJAna, tattvArthazraddhAna aura saMyama ke yugapadapane kA abhAva hone para mokSamArga ghaTita nahIM hotaa|" AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko dIpaka ke udAharaNa se isaprakAra spaSTa karate haiM - "kueM meM girane se bacanAhI hitakara hai' - isaprakAra kI zraddhA se rahita vyakti kA dIpaka kyA kara sakatA hai ? usIprakAra Agama se AtmA ke svarUpa ko jAnatA huA vyakti bhIyadi 'eka mAtra merA AtmA hI mere lie upAdeya hai' - aise zraddhAna se rahita ho, to Agama usakA kyA kara sakatA hai ? __ dUsarI bAta yaha hai ki vahI dIpaka sahita puruSa apane pauruSa ke bala se kueM meM girane se bacatA nahIM hai to usakA zraddhAna, dIpaka va netra (dRSTi) kyA kara sakate haiM ? usIprakAra yaha jJAna-zraddhAna sahita jIva bhI svarUpasthiratA ke bala serAgAdi vikalpa rUpa asaMyama se nivRtta nahIM hotA hai to usake jJAna aura zraddhAna kyA kara sakate haiM ? isase yaha siddha hotA hai ki paramAgama ke jJAna, tattvArtha zraddhAna aura saMyatatva meM se doyA eka se mokSa nahIM hotA, apita tInoM kI ekatAse hI hotA hai|" isa gAthA kA abhiprAya mAtra yaha hai ki na to Agama se padArthoM ke jJAna-zraddhAna binA mukti Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 athAgamajJAnatattvArthazraddhAnasaMyatattvAnAM yaugapadye'pyAtmajJAnasya mokSamArgasAdhakatamatvaM jaM aNNANI kammaM khavedi bhavasayasahassakoDIhiM / taM NANI tihiM gutto khavedi ussAsametteNa / / 238 / / yadajJAnI karma kSapayati bhavazatasahasrakoTibhiH / tajjJAnI tribhirguptaH kSapayatyucchvAsamAtreNa / / 238 / / yadajJAnI karma kramaparipATyA bAlatapovaicitryopakrameNa ca pacyamAnamupAttarAgadveSatayA sukhaduHkhAdivikArabhAvapariNataH punarAropitasaMtAnaM bhavazatasahasrakoTibhiH kathaMcana nistarati, tadeva jJAnI syAtkAraketanAgamajJAnatattvArthazraddhAnasaMyatatvayaugapadyAtizayaprasAdAsAditazuddhajJAnamayAtmatattvAnubhUtilakSaNajJAnitvasadbhAvAtkAyavAGmanaHkarmoparamapravRttatriguptatvAt kI prApti hotI hai aura na saMyama ke binA AgamAnusAra jJAna-zraddhAna se mukti kI prApti hotI hai / mukti kI prApti to mAtra unhIM ko hotI hai; jinake Agama ke anusAra AtmAnubhUtipUrvaka hue jJAna-zraddhAna ke sAtha-sAtha zuddhopayogarUpa saMyama bhI ho| tAtparya yaha hai ki samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kI ekatA aura paripUrNatA hI mukti prApti kA ekamAtra upAya hai||237 / / 'samyagdarzana-jJAna-cAritra - ina tInoM kI ekatA hI mokSamArga hai' - vigata gAthAoM meM yaha spaSTa karane ke uparAnta aba isa gAthA meM yaha kahate haiM ki ukta tInoM ke yugapat hone para bhI mukti kA sAdhakatama kAraNa to AtmajJAna hI hai / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai( harigIta ) dyotayati - - pravacanasAra vijJa tInoM gupti se ajJa utane karma kSaya kareM zvAsocchvAsa meM / nAze janama lAkha karor3a meM || 238 // jitane karma ajJAnI sau hajAra karor3a bhavoM meM kSaya karatA hai; utane karma jJAnI tIna yoga ( mana-vacana-kAya ) se gupta hone se, trigupti kA dhArI hone se ucchvAsa mAtra meM kSaya kara detA hai / AcArya amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM 'ajJAnI ke jitane aura jo karma kramaparipATI se aura anekaprakAra ke bAlatapAdirUpa udyama se pakate hue, upAtta rAga-dveSa se sukha-dukhAdi vikArabhAvarUpa pariNamita hone se AgAmI karmoM ko bAMdhate hue eka lAkha karor3a bhavoM meM mahAkaSTa se kaTate haiM; jJAnI ke utane aura vahI karma AgamajJAna, tattvArthazraddhAna aura saMyamabhAva ke yugapatpane ke atizaya prasAda se prApta huI zuddhajJAnamaya Atmatattva kI anubhUtirUpa jJAnIpana se aura mana-vacana-kAyarUpa tIna .. Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : mokSamArgaprajJApanAdhikAra pracaNDopakramapacyamAnamapahastitarAgadveSatayA dUranirastasamastasukhaduHkhAdivikAra: puna - ranAropitasaMtAnamucchvAsamAtreNaiva lIlayaiva pAtayati / ata: AgamajJAnatattvArthazraddhAnasaMyatatvayaugapadye'pyAtmajJAnameva mokSamArgasAdhakatamamanu mantavyam / / 238 / guptiyoM ke sadbhAva se, rAga-dveSa ke chor3ane se samasta sukha-duHkhAdirUpa vikAra a nirasta hone se; AgAmI karmabaMdha na karatA huA ucchvAsa mAtra meM naSTa kara detA hai / 465 isase AgamajJAna, tattvArthazraddhAna aura saMyatattva ke yugapat hone para bhI AtmajJAna ko hI mokSamArga meM sAdhakatama svIkAra karanA cAhie / " isaprakAra ukta sabhI granthoM meM 'aneka pratikUlatAoM meM bhI ugra tapa karate hue bhI ajJAnI jIva ke jitane karmoM kA nAza hotA hai; utane karmoM ko jJAnI trigupti ke bala se zvAMsamAtra meM kSaya kara detA hai' - yaha kahA gayA hai; kintu chahaDhAlA nAmaka grantha meM paNDita daulatarAmajI eka - lAkha karor3a bhavoM ke sthAna para mAtra eka karor3a bhava kI bAta karate haiM / unakA kathana mUlataH isaprakAra hai - koTi janama tapa tapaiM jJAna bina karma jhareM je / jJAnI ke china mA~hi trigupti taiM sahaja TaraiM te / / AtmajJAna ke binA karor3oM janmoM taka nirantara tapa karate rahane para bhI ajJAnI ke jo aura jitane karma jhar3ate haiM; ve aura utane hI karmoM ko jJAnIjana trigupti ke bala se kSaNa bhara meM naSTa kara dete haiN| yadi isa antara ko hama yaha kahakara TAla deM ki chanda meM sthAna kI kamI ke kAraNa aisA ho gayA hogA; tathApi eka bAta yaha bhI to hai ki ajJAnI ke nirjarA hotI hI kahA~ haiM; jisase jJAnI kI nirjarA kI tulanA kI jA sake ? vastutaH bAta yaha bhI to hai ki bAlatapAdi ke kAla meM ajJAnI ke jo karma jhar3ate haiM; usa kAla meM AgAmI karmabandhana hote rahane se ukta karma ke jhar3ane ko mukti ke kAraNarUpa nirjarA kahanA mAtra upacarita kathana hI hai / eka bAta yaha bhI vicAraNIya hai ki tapa mukhyataH manuSya gati meM hotA hai aura jaba yaha jIva hajAra sAgara ko saparyAya prApta karatA hai; taba usameM manuSya ke bhava to mAtra 48 hI hote haiN| aisI sthiti meM eka lAkha karor3a bhava honA kaise saMbhava hogA ? vastuta: bAta yaha hai ki samyagdarzana aura samyagjJAna rahita tapa kI nirarthakatA tathA samyagdarzana va samyagjJAna sahita tapa kI mahimA batAne ke lie hI ukta kathana kiyA gayA hai / Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 pravacanasAra yadi yaha satya hai to phira eka karor3a aura eka lAkha karor3ase kyA pharka par3atA hai; kyoMki donoM kathanoM se hamAre citta meM samyagdarzana-jJAnapUrvaka kiye gaye tapase honevAlI nirjarA kI mahimA to A hI jAtI hai| vizeSa dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki jo AcArya kundakunda pravacanasAra meM zata sahasa koTi (eka lAkha karor3a) bhavoM kI bAta kahate haiM; ve hI AcArya kundakunda darzanapAhuDa kI pA~cavIM gAthA meM eka hajAra karor3a varSa kI bAta likhate haiN| darzanapAhur3a kI ukta gAthA isaprakAra hai sammattavirahiyA NaM suThu vi uggaM tavaM caraMtA NaM / Na lahaMti bohilAhaM avi vAsasahassakoDIhiM / / 5 / / (harigIta ) yadyapi kareM ve ugratapa zata-sahasa-koTi varSa tk| para ratnatraya pAveM nahIM samyaktva virahita sAdhu saba ||5|| eka hajAra karor3a varSa taka ugra taparUpa AcaraNa karate hue bhI samyaktva rahita sAdhu puruSa bodhilAbha ko prApta nahIM krte| mahattvapUrNa bAta yaha hai ki darzanapAhur3a kI gAthA meM to yaha likhA hai ki eka hajAra karor3a varSa tapa karate hue bhI samyaktva se rahita hone ke kAraNa ajJAnI bodhilAbha prApta nahIM karate aura yahA~ pravacanasAra meM ajJAnI ke eka lAkha karor3a bhavoM taka tapa karake karma jhar3ane aura jJAnI ke zvAMsa mAtra meM utane hI karma jhar3ane kI bAta hai| ina donoM kathanoM meM mahAna antara hai; kyoMki eka manuSya bhava meM eka karor3a varSa to ho sakate haiM; kyoMki cauthe kAla ke AraMbha meM manuSyoM kI Ayu eka karor3a pUrva taka ho sakatI hai| bhagavAna RSabhadeva kI Ayu 84 lAkha pUrva thii| parantu eka lAkha karor3a manuSya bhava hone meM to aparimita kAla laga sakatA hai; kyoMki do hajAra sAgara meM tapa karane yogya to adhika se adhika 24 bhava hI milate haiN| usake bAda ekendriya paryAya meM cale jAne para aparimita kAla taka dubArA trasaparyAya meM AnA saMbhava nahIM hotA / aisI sthiti meM Apa kalpanA kara sakate haiM ki eka lAkha karor3a manuSya bhavoM ke prApta hone meM kitanA samaya lgegaa| samyaktvavirahita sAdhuoM ko eka hajAra karor3a varSa taka tapa karane para bhI bodhilAbha (ratnatraya kI prApti) nahIM ho; isameM to koI atizayokti hai hI nhiiN| yadi yaha bhI likha dete Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 467 caraNAnuyogasUcakacUlikA : mokSamArgaprajJApanAdhikAra ki unheM ananta kAla taka bodhi kI prApti nahIM hogI; to bhI koI bAta nahIM thI, kyoMki samyaktva se rahita vyaktiyoM ko to bodhilAbha kabhI honevAlA hai hI nhiiN||238|| athAtmajJAnazUnyasya sarvAgamajJAnatattvArthazraddhAnasaMyatatvAnAMyaugapadyamapyakiMcitkaramityanuzAsti - paramANupamANaM vA mucchA dehAdiesu jassa punno| vijadi jadi so siddhiM Na lahadi savvAgamadharo vi / / 239 / / paramANupramANaM vA mUrchA dehAdikeSu yasya punaH / vidyate yadi sa siddhiM na labhate sarvAgamadharo'pi / / 239 / / yadi karatalAmalakIkRtasakalAgamasAratayA bhUtabhavadbhAvi ca svocitaparyAyaviziSTamazeSadravyajAtaM jAnantamAtmAnaM jAnan zraddadhAnaH saMyamayaMzcAgamajJAnatattvArthazraddhAnasaMyatatvAnAM yogapadye'pi manAGmohamalopaliptatvAt yadA zarIrAdimUrchAparaktatayA niruparAgopayogapariNataM kRtvA jJAnAtmAnamAtmAnaM nAnubhavati tadAtAvanmAtramohamalakalaGkakIlikAkIlitaiH karmabhiravimucyamAnona siddhyti| yadyapi vigata gAthAoM meM Agama jJAna, tattvArtha zraddhAna aura saMyatatva kI mahimA kA guNagAna kiyA gayA hai aura unakI asaMdigdha upayogitA para paryApta prakAza DAlA gayA hai; tathApi aba isa gAthA meM yaha spaSTa karate haiM ki AtmajJAnazUnya AgamajJAna tattvArthazraddhAna aura saMyatatva kAyagapatapanA bhI kacha nahIM kara sktaa| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai (harigIta ) dehAdi meM aNumAtra mUrchA rahe yadi to niyama se| vaha sarva Agama dhara bhale ho siddhi vaha pAtA nhiiN||239|| jisake zarIrAdi ke prati paramANumAtra bhImUrchAvartatI hai; bhale hI vaha sampUrNa Agama kA pAThI ho; tathApi siddhi ko prApta nahIM hotaa| isa gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "sampUrNa Agama kA sAra hAtha meM rakhe AMvale ke samAna jAnakara jo puruSa bhUta-vartamAnabhAvI svocita paryAyoM ke sAtha sampUrNa dravyasamUha ko jAnane vAle AtmA ko jAnatA hai; usakAzraddhAna karatA hai aura saMyamita rakhatA hai; ukta puruSa ke AgamajJAna, tattvArthazraddhAna aura saMyatatva ke yugapatpanA hone para bhI, yadi vaha kiMcitmAtra bhI mohamala se lipta hone se zarIrAdi ke prati mUrchA se uparakta rahane se nirmala upayoga meM pariNata karake jJAnamAtra AtmA kA anubhava Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 pravacanasAra nahIM karatA; tovaha puruSa mohakalaMkarUpI kIle se baMdhe karmoMsena chUTatA huA siddha nahIM hotaa| ata AtmajJAnazUnyamAgamajJAnatattvArthazraddhAnasaMyatatvayaugapadyamapyakiMcitkarameva / / 239 / / isalie AtmajJAnazUnya AgamajJAna, tattvArthazraddhAna aura saMyatatva kA yugapatpanA bhI akiMcakara hai, kAryakArI nahIM hai|" ____ isa gAthA meM aise aneka bindu hai; jo spaSTIkaraNa kI apekSA rakhate haiN| jaise - savvAgamadharo vi - sarvAgama kA dhAraka arthAt sampUrNa Agama ko jAnanevAlA bhI siddhi ko prApta nahIM hotaa| yaha kaise ho sakatA hai; kyoMki sarvAgama kA dhArI to zrutakevalI hotA hai aura vaha to AtmajJAnahIna ho hI nahIM sakatA hai? yaha bAta AcArya amRtacandra ke citta meM bhI upasthita huI hogI, yahI kAraNa hai ki ve ukta pada kA artha karate samaya likhate haiM ki sarvAgama kA sAra jAnanevAlA bhii....| yahA~ sarva Agamadhara kA artha dvAdazAMga kA pAThI na lekara 11 aMga aura 9 pUrva kA pAThI lenA hogA; kyoMki mithyAdRSTi ko adhika se adhika 11 aMga aura 9 pUrvo kA jJAna hI ho sakatA hai| isIprakAra isa gAthA meM kathita mUrchA kA Azaya dehAdi meM ekatva, mamatva, kartRtva aura bhoktRtvabuddhirUpa mithyAtva se hI hai| sabakucha milAkara niSkarSa yaha hai ki gyAraha aMga aura nau pUrva kA pAThI evaM ukta Agama meM pratipAdita tattvoM kI vyavahAra zraddhA se sampanna tathA mahAvratAdi kA dhArI vyakti bhI yadi dehAdi meM ekatva-mamatva dhAraNa karatA huA trikAlI dhruva nija bhagavAna AtmA kI anubhUtipUrvaka usameM apanApana nahIM rakhatA to vaha mokSamArgI nahIM hai, mukti ko prApta nahIM kara sktaa| ata: yaha sahaja hI siddha hai ki AtmajJAnazUnya vyakti ke zraddhAna, jJAna aura saMyama nirarthaka hI hai||239 / / isa gAthA ke bAda AcArya jayasena kRta tAtparyavRtti TIkA meM eka gAthA aisI AtI hai; jo tattvapradIpikA TIkA meM nahIM hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai - cAgo ya aNAraMbho visayavirAgo khao kasAyANaM / so saMjamo tti bhaNido pavvajjAe viseseNa / / 35 / / (harigIta) anAraMbhI tyAga viSayavirakta aura kaSAya kSaya| hI tapodhana saMtoM kA sampUrNataH saMyama kahA ||35|| pravrajyA arthAt tapazcaraNa avasthA meM tyAga, anAraMbha, viSayoM se viraktatAaura kaSAyoM ke kSaya ko vizeSa rUpa se saMyama kahA gayA hai| isakI TIkA meM AcArya jayasena tyAga, anAraMbha Adi sabhI vizeSaNoM ke bhAva ko spaSTa Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : mokSamArgaprajJApanAdhikAra 469 karate hue likhate haiM ki saba ora se apane zuddhAtmA ko grahaNa kara bahiraMga-aMtaraMga parigraha kI athAgamajJAnatattvArthazraddhAnasaMyatatvayogapadyAtmajJAnayogapadyaM sAdhayati - paMcasamido tigutto paMceMdiyasaMvuDo jidksaao| daMsaNaNANasamaggo samaNo so saMjado bhaNido / / 240 / / paJcasamitastrigupta: paMcendriyasaMvRto jitkssaayH| darzanajJAnasamagraH zramaNaH sa saMyato bhaNitaH / / 240 / / yaH khalvanekAntaketanAgamajJAnabalena sakalapadArthajJeyAkArakarambitavizadaikajJAnAkAramAtmAnaM zraddadhAno'nubhavaMzcAtmanyeva nityanizcalAMvRttimicchan samitipaJcakAGkazitapravRttipravartitasaMyamasAdhanIkRtazarIrapAtraH krameNa nizcalaniruddhapaMcendriyadvAratayA samuparatakAyavAGnivRtti tyAga hai, apane niSkriya zuddha dravya meM Thahara kara, mana, vacana aura kAya saMbaMdhI vyApAra se nivRtti anAraMbha hai, viSayoM se rahita apane AtmA kI bhAvanA se utpanna sukha meM tRpta hokara paMcendriya saMbaMdhI sukha kI icchA kA tyAga viSaya-virAga hai; kaSAyarahita zuddhAtmA kI bhAvanA ke bala se krodhAdi kaSAyoM kA tyAga kaSAya kSaya hai| isa gAthA meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki tyAga, anAraMbha, viSayoM se virakti aura kaSAyoM kA kSaya hI saMyama hai||35|| 'AtmajJAnazUnya AgamajJAna, tattvArthazraddhAna aura saMyatatva bhI kAryakArI nahIM haiM' - vigata gAthA meM yaha spaSTa karane ke uparAnta aba isa gAthA meM AtmajJAnasahita AgamajJAna, tattvArthazraddhAna aura saMyatatva ke yugapadapane kI sArthakatA siddha karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) tIna gupti pA~ca samiti sahita pNcedriyjyii| jJAnadarzanamaya zramaNa hI jitakaSAyI saMyamI / / 240|| tIna gupti aura pA~ca samitiyoM se sahita, pA~ca indriyoM kA saMvaravAlA, kaSAyoM ko jItanevAlA aura jJAna-darzana se paripUrNa zramaNa saMyata kahA gayA hai| isa gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "jo anekAnta niketana Agama ke bala se, samasta padArthoM ke jJeyAkAroM se milita vizada eka jJAnAkAra AtmA kAzraddhAna aura anubhava (jJAna) karatA huA AtmA meM hI nitya nizcalavRtti ko cAhatA huA saMyama ke sAdhanarUpa zarIra ko samitiyoM se aMkuzita pravRtti dvArA aura paMcendriyoM ke nizcala nirodhadvArAmana-vacana-kAya ke vyApAra se virAma ko prApta, Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 pravacanasAra paradravya meM bhramaNa meM nimittabhUta kaSAyasamUha aura AtmA ke paraspara milana ke kAraNa anyatra ekarUpa ho jAne para bhI svabhAva bheda ke kAraNa use paradravya meM nizcita karake AtmA meM hI manovyApArobhUtvA cidvatte: paradravyacaGkramaNanimittamatyantamAtmanA samamanyonyasaMvalanAdekIbhUtamapi svabhAvabhedAtparatvena nizcityAtmanaiva kuzalo malla iva sunirbharaM niSpIDya niSpIDya kaSAyacakramakrameNa jIvaM tyAjayati, sa khalu sakalaparadravyazUnyo'pi vizuddhodRzijJaptimAtrasvabhAvabhUtAvasthApitAtmatattvopajAtanityanizcalavRttitayA sAkSAtsaMyata eva syAt / tasyaiva cAgamajJAnatattvArthazraddhAnasaMyatatvayogapadyAtmajJAnayogapadyaM siddhyati / / 240 / / athAsya siddhAgamajJAnatattvArthazraddhAnasaMyatatvayogapadyAtmajJAnayogapadyasaMyatasya kIdaglakSaNamityanuzAsti - samasattubaMdhuvaggo samasuhadukkho psNsnniNdsmo| samaloTThakaMcaNo puNa jIvidamaraNe samo samaNo / / 241 / / samazatrubandhuvarga: samasukhaduHkhaH prshNsaanindaasmH| samaloSTakAJcanaH punarjIvitamaraNe samaH zramaNaH / / 241 / / kuzala malla kI bhAMti mardana karake akrama se use mAra DAlatA hai; vaha puruSa sakala paradravya se zUnya hone para bhI, vizuddha darzana-jJAnamAtra svabhAvarUpa Atmatattva meM nitya-nizcala pariNati utpanna hone se sAkSAt saMyata hI hai| aise AtmA ko AgamajJAna-tattvArthazraddhAna-saMyatatva tathA AtmajJAna kA yugapatapanA siddha hotA hai|" isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karate hue AcArya jayasena ne tAtparyavRtti TIkA meM samiti, gupti, paMcendriyajaya, jitakaSAya ko nizcaya-vyavahAra kIsaMdhipUrvakasamajhAyA hai, jo mUlata: paThanIya hai| ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki samyagdarzana, samyagjJAna aura Atma-ramaNatArUpa nizcayacAritrapUrvaka pA~ca samitiyoM ke pAlaka, tIna guptiyoM ke dhAraka, paMcendriyoM ke nirodhaka aura jitakaSAyI (kaSAyoM ko jItanevAle) saMta hI saMyata haiM aura aise saMtoM ke hI darzana-jJAnacAritra aura AtmajJAna kA yugapatpanA siddha hotA hai / / 240 / / vigata gAthA meM AtmajJAna sahita AgamajJAna, tattvArthazraddhAna aura saMyama kI ekatArUpa muktimArga kA svarUpa samajhAyA hai; aba isa gAthA meM yaha batA rahe haiM ki ukta mArga meM calanevAle saMta kaise hote haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - ( harigIta ) kAMca-kaMcana, bandhu-ari, sukha-duHkha; prazaMsA-ninda meN| zaddhopayogI zramaNa kA samabhAva jIvana-maraNa meM ||241 / / Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : mokSamArgaprajJApanAdhikAra jinheM zatru aura bandhuvarga, sukha aura duHkha, prazaMsA aura nindA, sonA aura miTTI kA DhelA tathA jIvana aura maraNa samAna haiM, ina sabhI meM jinakA samatAbhAva hai; ve zramaNa haiN| ___ saMyamaH samyagdarzanajJAnapuraHsaraM cAritraM, cAritraM dharmaH, dharma: sAmyaM, sAmyaM mohakSobhavihIna: AtmapariNAmaH / tata: saMyatasya sAmyaM lakSaNam / tatra zatrubandhuvargayo: sukhaduHkhayo: prazaMsAnindayo: loSTakAJcanayorjIvitamaraNayozca samam ayaM mama paro'yaM svaH, ayamAlAdo'yaM paritApaH, idaM mamotkarSaNamidamapakarSaNamayaM mamAkizcitkara idamupakArakamidaM mamAtmadhAraNamayamatyantavinAza iti mohAbhAvAt sarvatrApyanuditarAgadveSadvaitasya, satatamapi vizuddhadRSTijJaptisvabhAvamAtmAnamanubhavataH, zatrubandhusukhaduHkhaprazaMsAnindAloSTakAJcanajIvitamaraNAni nirvizeSameva jJeyatvenAkramya jJAnAtmanyAtmanyacalitavRtteryatkilasarvata: sAmyaM tatsiddhAgamajJAnatattvArthazraddhAnasaMyatatvayogapadyAtmakajJAnayogapadyasya saMyatasya lkssnnmaalkssnniiym||241|| AcArya amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "saMyama, samyagdarzanajJAnapUrvaka cAritra hai; cAritra dharma hai; dharma sAmya hai aura mohakSobha rahita AtmapariNAma hI sAmya hai; isalie sAmya saMyata kA lakSaNa hai| zatru va bandhuvarga meM, sukhava dukha meM, prazaMsA va nindA meM, miTTI ke Dhele va sone meM aura jIvana va maraNa ke saMdarbha meM zatru para hai va bandhuvarga sva haiM, sukha AhlAda hai va dukha paritApa hai, prazaMsA utkarSaNa (unnati) hai va nindA apakarSaNa (avanati) hai, miTTI kA DhelA mere lie akiMcitkara hai va sonA upakAraka hai, jIvana sthAyitva hai va maraNa vinAzaka hai- isaprakAra ke moha ke abhAva ke kAraNa jise sarvatra hI rAga-dveSa kA dvaita pragaTa nahIM hotA aura jo satat vizuddha jJAnadarzana-svabhAvI AtmA kA anubhava karatA hai - isaprakAra zatru-bandhu, sukha-duHkha, prazaMsA-nindA, miTTI-sonA aura jIvana-maraNa ko nirvizeSatayAhIjJeyarUpajAnakara jJAnAtmaka AtmA meM jisakI pariNati acalita haI hai; usa puruSa ko sarvataH sAmya hai| yaha saMyata kAlakSaNa hai| aise saMyata puruSako AgamajJAna, tattvArthazraddhAna aura saMyatatva kAyugapatapanA tathA AtmajJAna kAyugapatapanA siddha munirAjoM ke samatAbhAva kA nirUpaNa karate hue paMDita daulatarAmajI chahaDhAlA kI chaThavIM DhAla meM jo paMktiyA~ likhate haiM; ve aisI lagatI haiM ki mAno unhoMne isa gAthA kA padyAnuvAda hI kara diyA hai| ve paMktiyA~ isaprakAra haiM - ari-mitra-mahala-masAna, kaMcana-kA~ca, nindana-thutikarana / ardhAvatArana-asiprahArana, meM sadA samatA dharana / / 6 / / isaprakAra hama dekhate haiM ki isa gAthA meM yahI kahA gayA hai ki samyagdarzana vasamyagjJAnasahita cAritra dhAraNa karake munirAja zatru aura bandhu varga meM, laukika sukha-duHkha meM, prazaMsA-nindA meM, Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 pravacanasAra sonA aura miTTI meM tathA jIvana aura maraNa meM samAna bhAva rakhate haiM, samatA bhAva rakhate haiN| na to zatruoM se dveSa karate haiM aura na bhAI-bahinoM se rAga hI rakhate haiM; na laukika anukUlatA meM apane ko sukhI anubhava karate haiM aura na pratikUlatA meM dukha hI mAnate haiM; na prazaMsA sunakara prasanna hote haiM ___ athedameva siddhAgamajJAnatattvArthazraddhAnasaMyatatvayaugapadyAtmajJAnayogapadyasaMyatatvamaikAgryalakSaNazrAmaNyAparanAma mokSamArgatvena samarthayati - daMsaNaNANacarittesu tIsu jugavaM samuTThido jo du| eyaggagado tti mado sAmaNNaM tassa paDipuNNaM / / 242 / / darzanajJAnacaritreSu triSu yugapatsamutthito ystu| aikAyagata iti mataH zrAmaNyaM tasya paripUrNam / / 242 / / jJeyajJAtRtattvatathApratItilakSaNena samyagdarzanaparyAyeNa, jJeyajJAtRtattvatathAnubhUtilakSaNena jJAnaparyAyeNa, jJeyajJAtRkriyAntaranivRttisUtryamANadraSTujJAtRtattvavRttilakSaNena cAritraparyAyeNa ca, tribhirapiyogapona bhAvyabhAvakabhAvaviz2ambhitAtinirbharataretarasaMvalanabalAdaGgAGgibhAvena pariNatasyAtmanoyadAtmaniSThatve iti saMyatatvaM tatpAnakavadanekAtmakasyaikasyAnubhUyamAnatAyAmapi samastaparadravyaparAvartatvAdabhivyaktaikAgyalakSaNazrAmaNyAparanAmAmokSamArga evAvagantavyaH / tasya tu samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga iti bhedAtmakatvAtparyAyapradhAnena vyavahAranayena aikAyaM aura na nindA sunakara kheda-khinna hote haiN| isIprakAra sonA aura miTTI meM bhI unheM koI antara bhAsita nahIM hotaa| adhika kyA kaheM, unheM to jIvana-maraNa meM bhI sarvaprakAra samabhAva rahatA hai||241 / / vigata gAthA meM sacce saMtoM kA svarUpa spaSTa karane ke uparAnta aba isa gAthA meM yaha batAte haiM ki ekAgratA lakSaNavAlAzrAmaNyarUpamokSamArga AtmajJAna sahita AgamajJAna, tattvazraddhAna aura saMyatapane kI ekarUpatA meM hI hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai (harigIta) jJAna-darzana-caraNa meM yugapata sadA ArUr3ha ho| ekAgratA ko prApta yati zrAmaNya se paripUrNa haiN||242|| darzana, jJAna aura cAritra - ina tInoM meM jo eka sAtha ArUDha hai, ekAgratA ko prApta hai; usake paripUrNa zrAmaNya hai - aisA zAstroM meM kahA hai| AcArya amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "jJeya aura jJAnatattva kI yathArtha pratItirUpasamyagdarzana paryAya, anubhUtirUpa samyagjJAna paryAya aura jJeya aura jJAtAkI kriyAntara se nivRtti seracita pariNatirUpacAritra paryAya - ina tInoM paryAyoM aura AtmA kIbhAvya-bhAvakatA dvArA utpanna atigADha itaretara milana ke bala se ina tInoM paryAyarUpa yugapat aMga-aMgIbhAva se pariNata AtmA ke AtmaniSThatA hone para jo saMyatatva hotA hai; vaha saMyatatva hI ekAgratA lakSaNa vAlA zrAmaNya jisakA dUsarA nAma hai - Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : mokSamArgaprajJApanAdhikAra 473 aisA mokSamArga hai - aisA jAnanA caahie| vaha zrAmaNyarUpa mokSamArga bhedAtmaka hone se 'samyagdarzana-jJAna-cAritra mokSamArga hai' - isaprakAra paryAya pradhAna vyavahAranaya se usakA prajJApana hai aura vaha mokSamArga abhedAtmaka hone se 'ekAgratA mokSamArga hai' - isaprakAra dravyapradhAna nizcayanaya mokSamArga ityabhedAtmakatvAt dravyapradhAnena nizcayanayena, vizvasyApi bhedAbhedAtmakatvAttadubhayamiti pramANena prajJaptiH / / 242 / / __( zArdUlavikrIDita ) ityevaM pratipatturAzayavazAdeko'pyanekIbhavaMspailakSaNyamathaikatAmupagato mArgo'pavargasya yH| draSTujJAtRnibaddhavRttimacalaM lokastamAskandatA mAskandatyacirAdvikAzamatulaM yenollsntyaashciteH||16|| usakA prajJApana hai tathA samasta padArtha bhedAbhedAtmaka hone se samyagdarzana-jJAna-cAritra aura ekAgratA- donoMmokSamArga haiM - isaprakAra pramANa se usakA prajJApana hai|" isaprakAra isa gAthA meM yaha kahA gayA hai ki samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kI ekarUpatA saccA munidharma hai, munipanA hai| zraddhA guNa kI samyagdarzana paryAya, jJAna aura jJeyatattva kI yathArtha pratItirUpa hai; jJAnaguNa kI samyagjJAna paryAya, yathArtha anubhUtirUpa hai aura cAritra guNa kI samyakcAritrarUpa paryAya, kriyAntara se nivRtti pUrvaka honevAlI pariNatirUpa hai| ina tInoM kI ekatA hI muktimArga hai||242 / / isa gAthA ke bAda kI tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra eka chanda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai - (manaharaNa kavitta) isaprakAra jo pratipAdana ke anusaar| eka hokara bhI aneka rUpa hotA hai| nizcayanaya se to mAtra ekAgratA hii| para vyavahAra se tInarUpa hotA hai| aise mokSamArga ke acalAlambana se| jJAtA-dRSTAbhAva ko nija meM hI bA~dha le|| ullasita cetanA kA atula vilAsa lakha / AtmIkasukha prApta kare alpakAla meM ||16|| isaprakAra pratipAdaka ke abhiprAyAnusAra eka hone para bhI aneka hotA huAeka lakSaNapane Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 pravacanasAra ko tathA trilakSaNapane ko prApta muktimArga ko, jJAtA-dRSTA AtmA meM lIna hokara yaha loka acalarUpa se avalambana kare; jisase yaha loka ullasita cetanA ke atula vikAsa ko alpakAla meM prApta kara le| athAnaikAgryasya mokSamArgatvaM vighttyti| athaikAgryasya mokSamArgatvamavadhArayannupasaMharati mujjhadi vA rajadi vA dussadi vA dvvmnnnnmaasej| jadi samaNo aNNANI bajjhadi kammehiM vivihehiM / / 243 / / aDhesu joNa mujjhadiNa hi rajjadiNeva dosmuvyaadi| samaNo jadi so NiyadaMkhavedikammANi vivihANi / / 244 / / muhyati vA rajyati vA dveSTiM vA dravyamanyadAsAdya / yadi zramaNo'jJAnI badhyate karmabhirvividhaiH / / 243 / / artheSu yo na muhyati na hi rajyati naiva dvaiSamupayAti / zramaNo yadi sa niyataM kSapayati karmANi vividhAni / / 244 / / yo hi na khalu jJAnAtmAnamAtmAnamekamagraMbhAvayati, so'vazyaM jJeyabhUtaMdravyamanyadAsIdati / isa kalaza meM yahI kahA gayA hai ki vaktA ke abhiprAyAnusAra eka hokara bhI aneka hotA huA yaha mukti kA mArga eka aura vilakSaNapane ko prApta hotA hai| AcArya kahate haiM ki he jagata ke jIvo ! eka mAtra isakA hI acala rUpa se avalambana karo; kyoMki isase hI jIva alpakAla meM pUrNAnanda ko prApta hote haiN||16|| ___ AgAmI gAthAyeM isa mokSamArgaprajJApana adhikAra kI antima gAthAe~ haiN| ata: ina gAthAoM meM pUre adhikAra kA niSkarSa prastuta karate hue ekAgratA hI mokSamArga hai aura anekAgratA mokSamArga nahIM hai - yaha spaSTa karate haiN| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) ajJAni paradravyAzrayI ho mugdha rAga-dveSamaya | jo zramaNa vaha hI bA~dhatA hai vividha vidha ke karma saba ||243|| mohita na hoM jo loka meM ara rAga-dveSa nahIM kreN| niyama se ve zramaNa hI kSaya kareM vidha-vidha karma saba ||244|| yadi zramaNa anyadravya kA AzrayapUrvaka ajJAnI hotA huA moha-rAga-dveSa karatA hai to Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : mokSamArgaprajJApanAdhikAra 475 vaha vividha karmoM se baMdhatA hai aura yadi padArthoM meM moha-rAga-dveSa nahIM karatA hai to vaha jJAnI zramaNa niyama se vividha karmoM ko khapAtA hai| ina gAthAoM ke bhAva ko A. amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "jo muni jJAnAtmaka AtmA ko mukhyarUpa se nahIM bhAtA; vaha jJeyabhUta anya dravyoM kA tadAsAdya ca jJAnAtmAtmajJAnAddhRSTaH svayamajJAnIbhUto muhyati vA, rajyati vA, dveSTi vA, tathAbhUtazca badhyata eva, na tu vimucyte| ata anaikAgryasya na mokSamArgatvaM siddhyet / / 243 / / yastu jJAnAtmAnamAtmAnamekamagraMbhAvayati, sana jJeyabhUtaM dravyamanyadAsIdati / tadanAsAdya ca jJAnAtmAtmajJAnAdabhraSTaH svayameva jJAnIbhUtastiSThanna muhyati, na rajyati, na dveSTiH, tathAbhUta: san mucyata eva, na tu badhyate / ata aikAyasyaiva mokSamArgatvaM siddhyet / / 244 / / Azraya avazya karatA hai| paradravyoM kA Azraya karanevAlAvaha muni jJAnAtmaka AtmAse bhraSTa ajJAnI hotA huA moha-rAga-dveSa karatA hai aura baMdha ko prApta hotA hai; mukta nahIM hotaa| isalie anekAgratA komokSamArgatva siddha nahIM hotaa| aura jo munirAja jJAnAtmaka AtmA ko mukhyarUpa se bhAte haiM; ve munirAja jJeyabhUta anya dravyoM kA Azraya nahIM krte| paradravyoM kA Azraya nahIM karanevAlevemunirAja jJAnAtmaka AtmA se bhraSTa na hokara jJAnI hote hue, moha-rAga-dveSa nahIM karate aura ve mukta hI hote haiM; baMdha ko prApta nahIM hote| isalie ekAgratA ko hI mokSamArgatva siddha hotA hai|" tAtparyavRtti TIkA meM AcArya jayasena ina gAthAoM kA bhAva spaSTa karate hue jo niSkarSa prastuta karate haiM, usakA bhAva isaprakAra hai - "jo munirAja nirvikAra svasaMvedana jJAna dvArA nija meM ekAgra hokara nijAtmA ko nahIM jAnate haiM; unakA citta bAhAviSayoM meM jAtA hai, apane jJAnAnanda svabhAva se cyuta hotA hai; isalie ve moha-rAga-dveSarUpa pariNamate haiM aura anekaprakAra ke karmoM se ba~dhate haiN| isakAraNa mumukSuoM ko ekAgrarUpa se apane svarUpa kI bhAvanA karanA caahie| ___ aura jo munirAja dekhe hue, sune hue, bhoge hue bhogoM kI icchArUpa apadhyAna ke tyAgapUrvaka apane svarUpa kI bhAvanA bhAte haiM; unakA mana bAhyaviSayoM meM nahIM jAtA / bAhya padArthoM kI cintA kA abhAva hone se ve nirvikAra caitanyacamatkAra se cyuta nahIM hote| rAgAdi kA abhAva hone se unake vividhaprakAra ke vividha karma naSTa ho jAte haiN| isalie mumukSuoMko nizcala mana Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 pravacanasAra se apane AtmA kI bhAvanA karanA caahie| isaprakAra vItarAgacAritrasaMbaMdhI vizeSa kathana sunakara kucha loga kahate haiM ki sayoga kevaliyoM ke bhI ekadeza cAritra hai, paripUrNa cAritra to ayogI ke antima samaya meM hogA / isakAraNa abhI hamAre lie to samyaktvabhAvanA aura bhedajJAna kI bhAvanA hI paryApta hai, cAritra to bAda meM hogA / iti mokSamArgaprajJApanam / / unakI zaMkA kA samAdhAna karate hue AcArya kahate haiM ki abhedanaya se dhyAna hI cAritra hai aura vaha dhyAna kevaliyoM ke upacAra se kahA gayA hai; isIprakAra cAritra bhI upacAra se kahA hai / sampUrNa rAgAdi vikalpajAlarahita zuddhAtmAnubhUti lakSaNa samyagdarzanajJAnapUrvaka chadmastha kA vItarAgacAritra hI kAryakArI hai; kyoMki usase hI kevalajJAna utpanna hotA hai; isalie usameM hI prayatna karanA caahie|' - prazna - yahA~ kahA gayA hai ki dhyAna aura cAritra kevalI bhagavAna ke upacAra se kahe gaye haiM / yaha bhI kahA gayA hai ki chadmasthoM kA vItarAga cAritra hI kAryakArI hai| ukta sandarbha meM prazna yaha hai ki zukladhyAna ke antima do pAye to sayoga kevalI aura ayoga kevaliyoM ke hI hote haiM tathA unake pUrNa vItarAgatA bhI hai hI aisI sthiti meM yaha kaise mAnA jA sakatA hai ki yoga kevalI aura ayoga kevaliyoM ke dhyAna va cAritra kahanA upacarita kathana hai| yaha bhI kaise jAnA jA sakatA hai ki sayoga kevaliyoM ke ekadeza cAritra hai; kyoMki paripUrNa cAritra to ayogI ke antima samaya meM hogA? zAstroM meM yaha bhI to likhA hai ki paMcama guNasthAna vAloM ke ekadeza cAritra arthAt ekadezavrata aura munirAjoM ke sakalacAritra arthAt mahAvrata hote haiN| uttara - are bhAI, yaha saba sApekSa kathana haiN| jinAgama meM vividha prakaraNoM meM vividha apekSAoM se vividhaprakAra ke kathana kiye jAte haiN| ataH jahA~ jo apekSA ho, use sAvadhAnI se samajhanA cAhie / yahA~ apekSA yaha hai ki hama chadmasthoM ko to vahI dhyAna, dhyAna hai aura vahI cAritra cAritra hai; jo hameM atIndriyasukha aura atIndriyajJAna (kevalajJAna) kI prApti karAye / isaprakAra ina gAthAoM meM do TUka zabdoM meM yaha kahA gayA hai ki jJeyabhUta paradravyoM kA Azraya karanevAle, jJAnAtmaka AtmA se bhraSTa ajJAnI jIva karmoM se baMdhate haiM aura jJeyabhUta paradravya kA Azraya nahIM karanevAle, jJAnAtmaka AtmA kA Azraya kara karmoM se mukta hote haiM; isalie anekAgratA mokSamArga nahIM hai aura ekAgratA mokSamArga hai| isaprakAra AcArya kundakunda kRta pravacanasAra kI AcArya amRtacandra kRta tattvapradIpikA nAmaka saMskRta TIkA aura DaoN. hukamacanda bhArilla kRta jJAna - jJeyatattvaprabodhinI hindI TIkA meM caraNAnuyogasUcakacUlikA mahAdhikAra ke aMtargata mokSamArgaprajJApana adhikAra samApta hotA hai| Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhopayogaprajJApanAdhikAra (gAthA 245 se gAthA 270 taka) atha zubhopayogaprajJApanam / tatra zubhopayoginaH zramaNatvenAnvAcinoti - samaNA suddhavajuttA suhovajuttA ya hati samayamhi / tesu vi suddhavajuttA aNAsavA sAsavA sesA // 245 / / zramaNAH zuddhopayuktAH zubhopayuktAzca bhavanti smye| teSvapi zuddhopayuktA anAsravA: sAsravAH zeSAH / / 245 / / ye khalu zrAmaNyapariNatiM pratijJAyApi, jIvitakaSAyakaNatayA, samastaparadravyanivRttipravRttasuvizuddhadRzijJaptisvabhAvAtmatattvavRttirUpAM zuddhopayogabhUmikAmadhiroDhuM na kSamante, te tadupakaNThaniviSTA: kaSAyakuNThIkRtazaktayo, nitAntamutkaNThulamanasa: zramaNA: kiM bhaveyurna vetytraabhidhiiyte| maMgalAcaraNa (dohA) zuddhopayogI zramaNa ke jo hote shubhbhaav| ve hI zubha upayoga haiM bhASI zrI jinarAja || caraNAnuyogasUcakacUlikA meM samAgata AcaraNaprajJApana, mokSamArgaprajJApana adhikAra ke uparAnta aba zubhopayogaprajJApana adhikAra AraMbha karate haiN| isa adhikAra kI pahalIaura pravacanasAra kI 245vIM isa gAthA meM gauNarUpase zubhopayogiyoM ko bhI zramaNa batAyA jA rahA hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) zuddhopayogI zramaNa haiM zubhopayogI bhI shrmnn| zaddhopayogI nirAsrava haiM AsravI haiM zeSa saba ||245|| zAstroM meM kahA hai ki zuddhopayogIzramaNa haiM aura zubhopayogIbhIzramaNa haiN| unameM zuddhopayogI nirAsrava haiM aura zeSa arthAt zubhopayogI sAsrava haiN| AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM "yahA~yaha kahA jArahA hai ki zrAmaNya pariNati kI pratijJA karake bhI jo kaSAya kaNa ke jIvita hone se, samasta paradravyoM se nivRttirUpa suvizuddha darzana-jJAnasvabhAvI Atmatattva meM pariNatirUpa zuddhopayoga bhUmikA meM ArohaNa karane meM asamartha haiM; ve zubhopayogIjIva - jo Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 pravacanasAra 'dhammeNa pariNadappA appA jadi suddhasaMpaogajudo / pAvadi NivvANasuhaM suhovajutto va saggasuhaM / / ' - iti svayameva nirUpitatvAdasti tAvacchubhopayogasya dharmeNa sahaikArthasamavAyaH / tataH zubhopayogino'pi dharmasadbhAvAdbhaveyuH zramaNAH / kiMtu teSAM zuddhopayogibhiH samaM samakASThatvaM na bhavet, yata: zuddhopayogino nirastasamastakaSAyatvAdanAsravA eva / ime punaranavakIrNakaSAyakaNatvAtsAsravA eva / ata eva ca zuddhopayogibhiH samamamIna samuccIyante, kevalamanvAcIyanta eva / / 245 / / zuddhopayoga kI bhUmikA ke atyanta najadIka nivAsa kara rahe haiM, kaSAya ne jinakI zakti kuNThita kI hai aura atyanta Atura manavAle haiM; ve zramaNa, zramaNa haiM yA nahIM ? isa prazna ke uttara meM kahA jAtA hai ki prApta karate mokSasukha zuddhopayogI AtamA / para prApta karate svarga sukha hI zubhopayogI AtamA / / 11 / / ukta pratipAdana gyArahavIM gAthA meM AcArya kundakundadeva ne svayaM kiyA hai; isalie zubhayoga kA dharma ke sAtha ekArtha samavAya ( ekasAtha raha sakane rUpa saMbaMdha ) hai / ata: zubhopayogI bhI zramaNa haiM; kyoMki unake (tIna kaSAya ke abhAvarUpa) dharma kA sadbhAva hai, kintu ve zuddhopayogiyoM ke samAna nahIM haiM; kyoMki zuddhopayogI samasta kaSAyoM ko nirasta kiyA hone se nirAsrava hI haiM aura zubhopayogI ke kaSAyakaNa avinaSTa hone se sAsrava hI haiN| yahI kAraNa hai ki inheM zuddhopayogiyoM ke sAtha nahIM liyA jAtA; pIche se gauNarUpa meM hI liyA jAtA hai / " dhyAna rahe yahA~ sAtaveM guNasthAna aura Upara ke dhyAnArUr3ha munirAjoM ko zuddhopayogI aura jinake mithyAtva aura anantAnubaMdhI Adi tIna kaSAya caukar3I ke abhAvarUpa zuddhapariNati to pragaTa ho gaI hai; para upayoga devAdi kI bhakti, zAstra- svAdhyAya Adi zubhabhAvoM meM lagA rahatA hai; unheM zubhopayogI munirAja kahA gayA hai| dhyAna rahe yahA~ mithyAdRSTi dravyaliMgI munirAjoM ko zubhopayogI nahIM kahA jA rahA hai| ukta saMdarbha meM isI gAthA kI tAtparyavRtti TIkA meM AcArya jayasena kA nimnAMkita kathana dRSTavya hai "nija zuddhAtmA ke bala se sampUrNa zubha-azubha saMbaMdhI saMkalpa-vikalpa rahita hone se zuddhopayogI munirAja nirAsrava hI haiM; zeSa zubhopayogI munirAja mithyAtva aura viSaya - kaSAyarUpa azubha Asrava kA nirodha hone para bhI puNyAsrava sahita haiM - aisA bhAva hai / " isa gAthA meM atyanta spaSTa zabdoM meM yaha bAta kahI gaI hai ki zuddhopayoga meM lIna munirAja hI nirAsravI haiM, chaThaveM guNasthAna ke zubhabhAvoM meM sthita munirAja sAsravI haiN| yahA~ yaha bAta Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : zubhopayogaprajJApanAdhikAra 479 atha zubhopayogizramaNalakSaNamAsUtrayati / atha zubhopayogizramaNAnAM pravRttimupadarzayati - arahaMtAdisu bhattI vacchaladA pavayaNAbhijuttesu / vijjadi jadi sAmaNNe sA suhajuttA bhave cariyA / / 246 / / vaMdaNaNamaMsaNehiM abbhuTThANANugamaNapaDivattI / samaNesu samAvaNao Na NiMdidA rAgacariyamhi / / 247 / / arhadAdiSu bhaktirvatsalatA pravacanAbhiyukteSu / vidyate yadi zrAmaNye sA zubhayuktA bhaveccaryA / / 246 / / vandananamaskaraNAbhyAmabhyutthAnAnugamanapratipatti: / zramaNeSu zramApanayo na ninditA rAgacaryAyAm / / 247 / / sakalasaMgasaMnyAsAtmani zrAmaNye satyapi kaSAyalavAvezavazAt svayaM zuddhAtmavRttimAtreNAvasthAtumazaktasya, pareSu zuddhAtmavRttimAtreNAvasthiteSvarhadAdiSu, zuddhAtmavRttimAtrAvasthitivizeSa dhyAna dene yogya hai ki chaThaveM guNasthAna taka jina prakRtiyoM kI baMdhavyucchutti nahIM huI hai; una prakRtiyoM kA hI Asrava-baMdha unheM hotA hai / / 245 / / vigata gAthA meM zuddhopayogI aura zubhopayogI - do prakAra ke zramaNoM kI carcA karane ke uparAnta aba ina 246 evaM 247vIM gAthAoM meM zubhopayogI muniyoM kA svarUpa aura pravRttiyA~ batalAte haiN| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai. ( harigIta ) vAtsalya pravacanaratoM meM ara bhakti arhat Adi meM | basa yahI caryAzramaNajana kI kahI zubha upayoga hai || 246 // zramaNajana ke prati baMdana namana evaM anugamana / vinaya zramaparihAra nindita nahIM hai jinamArga meM || 247 // zramaNoM meM pAyI jAnevAlI arahaMtAdi kI bhakti aura pravacanarata jIvoM ke prati vAtsalya bhAva yukta zubhacaryA hai| zramaNoM ke prati vaMdana, namaskAra sahita abhyutthAna ( khar3e honA) aura anugamanarUpa vinIta pravRtti tathA unakA zrama dUra karanA rAga caryA meM nindita nahIM hai / A. amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM ina gAthAoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM"sakala saMga ke saMnyAsa rUpa zrAmaNya hone para bhI kaSAyAMza ke Aveza vaza se kevala zuddhAtmapariNatirUpa se rahane meM svayaM azakta munirAja ke arthAt kevala zuddhAtmapariNatirUpa se Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 pravacanasAra pratipAdakeSu pravacanAbhiyukteSu ca bhaktyA vatsalatayA ca pracalitasya, tAvanmAtrarAgapravartitaparadravyapravRttisaMvalitazuddhAtmavRtteH, zubhopayogi cAritraM syAt / ataH zubhopayogizramaNAnAM zuddhAtmAnurAgayogicAritratvalakSaNam / / 246 / / zubhopayoginAM hi zuddhAtmAnurAgayogicAritratayA, samadhigatazuddhAtmavRttiSu zramaNeSuvandananamaskaraNAbhyutthAnAnugamanapratipattipravRttiH zuddhAtmavRttitrANanimittAzramApanayanapravRttizca na dussyet||247|| rahanevAle arhatAdika tathA zuddhAtmapariNatirUpa se rahane kA pratipAdana karanevAle pravacanarata jIvoM ke prati bhakti tathA vAtsalya se caMcala citta zramaNa ke, mAtra utane rAga se pravartamAna paradravyapravRtti ke sAtha zuddhAtmapariNati milita hone ke kAraNa zubhopayogI cAritra hai| isase aisA kahA gayA hai ki zuddhAtmA kA anurAgayukta cAritra zubhopayogIzramaNoM kA lakSaNa hai| zabhopayogiyoM ke zaddhAtmA ke anurAga yaktacAritra hotA hai| isalie jinhoMne zaddhAtmapariNati prApta kI hai - aise zramaNoM ke prati jo vaMdana-namaskAra, abhyutthAna, anugamanarUpa vinIta vartana kI pravRtti tathA zuddhAtmapariNati kI rakSA kI nimittabhUta aisI jo zrama dUra karane kI vaiyAvRttirUpa pravRtti hai; vaha zubhopayogiyoM ke lie dUSita nahIM hai|' ___ AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM ina gAthAoM ke bhAva ko prastuta karate hue nimnAMkita niSkarSa prastuta karate haiM - "isase yaha kahA gayA hai ki svayaM zuddhopayogarUpa lakSaNa parama sAmAyika meM Thaharane ke lie asamartha muni kezuddhopayoga ke phalasvarUpa kevalajJAna pariNata anya jIvoM ke prati aura usIprakAra zuddhopayoga ke ArAdhaka jIvoM ke prati jo bhaktibhAva hai, vaha zubhopayogI zramaNoM kA lakSaNa hai| zuddhopayoga ke sAdhaka zubhopayoga meM lipta munirAjoM ko ratnatraya kI ArAdhanA karanevAle zeSa puruSoM ke viSaya meM isaprakAra kI zubhopayogarUpa pravRttiyA~ yogya hI haiN|" ina gAthAoM meM yaha bAta atyanta spaSTarUpa se kahI gaI hai ki anaMtAnubaMdhI Adi tIna kaSAya caukar3I aura mithyAtva kA abhAva kara denevAle chaThaveM guNasthAnavartI munirAja bhAvanA to nirantara yahI rakhate haiM ki sadA zuddhopayoga meM raheM; para paryAyagata kamajorI ke kAraNa jaba yaha saMbhava nahIM rahatA; taba ve arahaMtAdi kI bhakti aura pravacanarata jIvoM ke prati vAtsalyabhAva se pravartate haiN| yadi ve zubhopayogI munirAja sacce santoM ko vaMdana, namaskAra, unakI vinaya aura vaiyAvRtti karate haiM to bhI ve niMdanIya nahIM haiN||246-247|| vigata gAthAoM meM zubhopayogI zramaNoM kA svarUpa aura pravRttiyA~ batAne ke uparAnta aba ina gAthAoM meM yaha batAte haiM ki aisI pravRttiyA~ zubhopayogiyoM ke hI hotI haiN| Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : zubhopayogaprajJApanAdhikAra 481 atha zubhopayoginAmevaivaMvidhA: pravRttayo bhavantIti pratipAdayati / atha sarvA eva pravRttayaH zubhopayoginAmeva bhavantItyavadhArayati - daMsaNaNANuvadeso sissaggahaNaM ca posaNaM tesiN| cariyA hi sarAgANaM jiNiMdapUjovadeso ya / / 248 / / uvakuNadijo vi NiccaM cAduvvaNNassa smnnsNghss| kAyavirAdhaNarahidaM so vi sarAgappadhANo se / / 249 / / darzanajJAnopadeza: ziSyagrahaNaM ca poSaNaM teSAm / caryA hi sarAgANAM jinendrapUjopadezazca / / 248 / / upakaroti yo'pi nityaM cAturvarNasya zramaNasaMghasya / kAyavirAdhanarahitaM so'pi sarAgapradhAna: syAt / / 249 / / anujighRkSApUrvakadarzanajJAnopadezapravRttiH ziSyasaMgrahaNapravRttistatpoSaNapravRttirjinendrapUjopadezapravRttizca zubhopayoginAmeva bhavanti, na zuddhopayoginAm / / 248 / / pratijJAtasaMyamatvAt SaTkAyavirAdhanarahitA yA kAcanApi zuddhAtmavRttitrANanimittA gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) upadeza darzana-jJAna pUjana ziSyajana kA parigrahaNa| aura poSaNa ye sabhI haiM rAgiyoM ke AcaraNa ||248|| tanavirAdhana rahita koI zramaNa para upakAra meN| nita lagA ho to jAnanA hai rAga kI hI mukhyatA ||249|| samyagdarzana aura samyagjJAna kA upadeza, ziSyoM kA grahaNa tathA unakA poSaNa aura jinendra bhagavAna kI pUjA kA upadeza sarAgiyoM kI caryA hai| jo zramaNa kAya kI virAdhanA se rahita cAra prakAra ke zramaNa saMgha kA nitya upakAra karatA rahatA hai, vaha zramaNa bhIrAga kI pradhAnatAvAlAhI hai| ina gAthAoM ke bhAvako AcArya amRtacandrakRta tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "anugraha karane kI bhAvanApUrvaka samyagdarzana-jJAna ke upadeza kI pravRtti, ziSya grahaNa aura unake poSaNa kI pravRtti tathA jinendra pUjana ke upadeza kI pravRtti zubhopayogiyoM ke hI hotI hai, zuddhopayogiyoM ke nhiiN| saMyama kI pratijJA hone se chaha kAya ke jIvoM kI virAdhanA se rahita, zuddhAtmapariNati ke Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 pravacanasAra cAturvarNasya zramaNasaMghasyopakArakaraNavRttiH sA sarvApi rAgapradhAnatvAt zubhopayoginAmeva bhavati, na kadAcidapizuddhopayoginAm / / 249 / / rakSaNa meM nimittabhUta, cAra prakAra ke zramaNasaMgha kA upakAra karane kI pravRtti bhI rAga kI pradhAnatA ke kAraNa zubhopayogiyoM ke hI hotI hai; zuddhopayogiyoM ke kadApi nhiiN|" AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM ina gAthAoM kA bhAva prastuta karate hue eka prazna upasthita karate haiM ki "zubhopayogiyoM ke bhI kisI samaya zuddhopayoga rUpa bhAvanA dikhAI detI hai aura zuddhopayogiyoM ke bhI kisI samaya zubhopayogarUpabhAvanA dekhI jAtI hai; zrAvakoM ke bhI sAmAyika Adi ke samaya zuddhabhAvanA dekhI jAtI hai| aisI sthiti meM zuddhopayogI aura zubhopayogiyoM meM bheda karanA kaise saMbhava hai ?'' ___ ukta prazna kA uttara dete hue AcArya kahate haiM ki "ApakA kahanA ThIka hI hai; parantu jo adhikatara zubhopayogarUpa AcaraNa karate haiM, yadyapi ve kisI samaya zuddhopayogarUpa bhAvanA karate haiM; tathApi ve zubhopayogI hI kahalAte haiM tathA jo zuddhopayogI haiM, ve bhI kisI samaya zubhopayogarUpavartate haiM; to bhIve zuddhopayogI hI haiN| jisaprakAra jisa vana meM Amra ke per3a adhika hoM, usa vana meM kucha nIma ke bhI per3a kyoM na hoM, para use Amravana hI kahate haiM / isIprakAra yahA~zuddhopayogI aura zubhopayogiyoM ke saMdarbha meM bhI samajhanA caahie|" ___eka apekSA yaha bhI to ho sakatI hai ki anantAnubaMdhI Adi tIna kaSAya caukar3I ke abhAva se honevAlI zuddhapariNati sampanna munirAja zuddhopayoga ke kAla meM zuddhopayogI haiM aura zubhopayoga ke kAla meM zubhopayogI haiN| isaprakAra chaThaveM-sAtaveM guNasthAna meM jhUlanevAle bhAvaliMgI saMta zuddhopayogI bhI haiM aura zubhopayogI bhI haiN| zreNI kA ArohaNa karanevAle sabhI munirAja zuddhopayogI hI haiN| sAdhu zabda ke paryAyavAcI zabdoM ke rUpa meM prayukta hone vAle zabdoM ke viziSTa arthoM ko bhI AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM prastuta karate haiN| ve kahate haiM ki "avadhijJAnI, mana:paryayajJAnI aura kevalajJAnI muni haiM, RddhiprApta sAdhuRSi haiN| kSapakazreNI aura upazamazreNI - donoM zreNiyoM meM ArUDha sAdhu yati haiM aura anya sabhI sAdhu anagAra haiN| RSi cAra prakAra ke hote haiM - rAjarSi, brahmarSi, devarSi aura paramarSi / vikriyA aura akSINa Rddhi ko prApta sAdhurAjarSi hai, buddhi aura auSadhi Rddhi sahita sAdhu brahmarSi haiM, AkAzagamana Rddhi sampanna sAdhu devarSi haiM tathA kevalajJAnI paramarSi haiN| ina sabhI ke sukha-dukha Adi viSayoM meM samatAbhAva hone se sabhI zramaNa haiN|" Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 483 caraNAnuyogasUcakacUlikA : zubhopayogaprajJApanAdhikAra atha pravRtte: saMyamavirodhitvaM pratiSedhayati - jadi kuNadi kAyakhedaM vejAvaccatthamujjado smnno| Na havadi havadi agArI dhammo so sAvayANaM se / / 250 / / yadi karoti kAyakhedaM vaiyAvRttyarthamudyata: zramaNaH / na bhavati bhavatyagArI dharma: sa zrAvakANAM syAt / / 250 / / yo hi pareSAM zuddhAtmavRttitrANAbhiprAyeNa vaiyAvRttyapravRttyA svasya saMyamaM virAdhayati sa gRhasthadharmAnupravezAt zrAmaNyAt pracyavate / ato yA kAcana pravRttiH sA sarvathA saMyamAvirodhenaiva vidhaatvyaaH| pravRttAvapi saMyamasyaiva sAdhyatvAt / / 250 / / ukta gAthAoM meM atyanta spaSTa zabdoM meM yaha kahA gayA hai ki zuddhopayogI munirAjoM ke to kisI bhI prakAra kI sarAga caryA hotI hI nahIM hai; chaThaveM guNasthAnavartI zubhopayogI santoM kI bhI sarAga caryA maryAdita hI hotI hai| jo bhI hotI hai, usameM AtmakalyANakArI tattvopadeza, ziSyoM kA grahaNa aura ve dharmamArga meM lage raheM - isa bhAvanA se paripoSaNa aura gRhasthoM ko tattva upadeza ke sAtha-sAtha jinapUjanAdi karane kA upadeza hI hotA hai / / 248-249 / / ___ vigata gAthAoM meM zubhopayogI sAdhuoM kI virAdhanA rahita pravRtti kA svarUpa spaSTa kara aba isa gAthA meM yaha spaSTa karate haiM ki virAdhanA sahita pravRtti anagAroM kI nahIM, zrAvakoM kI hI hotI hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) jo zramaNa vaiyAvRtti meM chaha kAya ko pIr3ita kreN| vaha gRhI hI haiM kyoMki yaha to zrAvakoM kA dharma hai||250|| jozramaNa vaiyAvRtti ke lie udyamI vartatA huAchaha kAya ke jIvoM ko pIr3ita karatA hai; vaha zramaNa, zramaNa hI nahIM hai, gRhastha hai; kyoMki chaha kAya kI virAdhanA sahita vaiyAvRtti zrAvakoM kAdharma hai| isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "dUsare munirAjoM kI zuddhAtmapariNati kI rakSA ke abhiprAya se vaiyAvRtti kI pravRtti karatA huA zramaNa apane saMyama kI virAdhanA karatA hai| gRhastha dharma meM praveza karanevAlA vaha zramaNa zrAmaNya se cyuta hotA hai| isalie pratyeka zramaNa ko vahI pravRtti karanI cAhie, jo kisI bhI rUpa meM saMyama kI virodhI na ho; kyoMki pravRtti meM bhI saMyama hI sAdhya hai|" Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 pravacanasAra atha pravRtteviSayavibhAgaM darzayati - joNhANaM NiravekkhaM sAgAraNagAracariyajuttANaM / aNukaMpayovayAraM kuvvadu levo jadi vi appo||251|| jainAnAM nirapekSaM sAkArAnAkAracaryAyuktAnAm / anukampayopakAraM karotu lepo yadyapyalpaH / / 251 / / yA kilAnukampApUrvikA paropakAralakSaNA pravRttiH sA khalvekAntamaitrIpavitritacitteSu yahA~ eka prazna ho sakatA hai ki yahA~ zrAvakoM ko chaha kAya ke jIvoM kA virAdhaka batAyA gayA hai| kyA yaha ucita hai ? are bhAI ! isameM ucita-anucita kI kyA bAta hai ? yahA~ to yaha kahA gayA hai ki jina zrAvakoM ke dvArA apanI AjIvikA Adi meM bhUmikAnusAra honevAle AraMbha-parigraha meM, jisase bacanA saMbhava nahIM hai - trasa-sthAvara jIvoM kI jaisI virAdhanA hotI hai; una zrAvakoM ke dvArA zramaNoM kI vaiyAvRtti meM bhI usaprakAra kI virAdhanA ho to ho; para zramaNoM ke jIvana meM to - aisI virAdhanA honI hI nahIM caahie| zrAvakoM ko trasa-sthAvara jIvoM kI virAdhanA karanA cAhie - aisI koI bAta yahA~ nahIM hai| bhUmikAnusAra honevAlI sa-sthAvara jIvoM kI virAdhanA bhI yadi zrAvaka svayaM ke upacAra ke lie kare to tatsaMbaMdhI bhAva azubhabhAva haiM aura santoM ke upacAra ke lie kare to tatsaMbaMdhI bhAva zubhabhAva haiN| dhyAna rahe yahA~ prasa-sthAvara jIvoM kI virAdhanA karane kI bAta nahIM hai; apitu zrAvaka avasthA meM bhUmikAnusAra honevAlI hiMsA kI bAta hai||250|| vigata gAthA meM 'munirAjoM dvArA kI jAnevAlI vaiyAvRtti pUrNata: ahiMsaka hotI hai' - yaha spaSTa karane ke uparAnta aba isa gAthA meM zubhopayogI munirAjoM dvArA kI jAnevAlI pravRtti ke viSaya ko do bhAgoM meM vibhAjita karate haiM - (harigIta) dayA se sevA sadA jo zramaNa-zrAvakajanoM kii| kare vaha bhI alpalepI kahA hai jinamArga meM||251|| yadyapi alpalepa hotA hai; tathApi sAkAra-anAkAra jainoM kA athavA zrAvaka aura munirAjoM kA anukampA se nirapekSatayA upakAra kro| isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM"yadyapi anukampApUrvaka paropakArarUpa pravRtti karane se bhI alpalepa hotA hai; tathApi Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : zubhopayogaprajJApanAdhikAra 485 zuddheSu jaineSu zuddhAtmajJAnadarzanapravRttapravRttitayA sAkArAnAkAracaryAyukteSu zuddhAtmopalambhetarasakalanirapekSatayaivAlpalepApyapratiSiddhA, na punaralpalepeti sarvatra sarvathaivApratiSiddhA, tatra tathApravRttyAzuddhAtmavRttitrANasya parAtmanoranupatteriti / / 251 // anekAnta se maitrIrakhanevAle jainoM ke prati evaM zuddhAtmA ke jJAna-darzana meM pravartamAna pariNati ke kAraNa sAkAra-anAkAra caryAvAloM ke prati, zuddhAtmA kI upalabdhi ke atirikta anya sabakI apekSA kiye binA hI upakAra karanerUpa pravRtti kA niSedha nahIM hai; kintu atyalpalepavAlI hone se sabake prati sabhI prakAra se vaha pravRtti aniSiddhi ho - aisI bAta nahIM hai; kyoMki usaprakAra kI pravRtti se para kI aura nija kI zuddhAtmapariNati kI rakSA nahIM hotii|" ukta kathana meM yadyapi AcArya amRtacandra sAgAraNagAracariya pada kA artha sAkAra aura anAkAra upayogarUpa carcAvAle karate haiM; tathApi AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM ukta pada kA artha sAgAra (zrAvaka) aura anagAra (munirAja) karate haiN| isaprakAra isa gAthA meM atyanta spaSTa zabdoM meM yaha kahA gayA hai ki yadyapi anukaMpApUrvaka kI gaI paropakArarUpa pravRtti se alpalepa hotA hai; tathApi yadi vaha anukaMpA zubhopayogI santoM dvArA zuddhAtmA kI upalabdhi kI bhAvanA se, zuddhAtmA ke sAdhakoM kI kI jAtI hai to usakA niSedha nahIM hai| parantu, yadyapi ukta pravRtti se alpalepa hI hotA hai; tathApi yadi vaha zuddhAtmA ke sAdhakoM se bhinna anya logoM kI, zuddhAtmA kI sAdhanA se anya apekSA se kI jAtI hai to zubhopayogI santoM ke lie usakA niSedha hI hai; kyoMki isase apanI va anya zramaNoM kI zuddhAtmapariNati kI rakSA nahIM hotii||251|| isake bAda AcArya jayasena kI tAtparyavRtti TIkA meM eka gAthA aisI prApta hotI hai, jo AcArya amRtacandra kRta tattvapradIpikA TIkA meM prApta nahIM hotii| gAthA mUlata: isaprakAra hai - tisidaM bubhukkhidaMvA duhidaMdaTThaNa jo hi duhidmnno| paDivajjadi taM kivayA tassesA hodi annukNpaa||36 / / (harigIta ) bhUkhe-pyAse duHkhIjana lakha dukhita mana se jo puruSa / dayA se ho dravita basa vaha bhAva anukaMpA kahA ||36|| kSudhAtura (bhUkhe) tRSAtura (pyAse) athavA dukhI prANiyoM ko dekhakara jomana meM dukha hotA hai, usake kAraNa usa dukhI prANI para dayA karanA hI anukampA hai| Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 pravacanasAra atha pravRtte: kAlavibhAgaM darzayati / atha lokasaMbhASaNapravRttiM sanimittavibhAgaM drshyti| athaivamuktasya zubhopayogasya gauNamukhyavibhAgaM darzayati - rogeNa vA chudhAe taNhAe vA sameNa vA ruuddhN| diTTA samaNaM sAha paDivajjadu aadsttiie||252|| vejjAvaccaNimittaM gilaanngurubaalvuddddhsmnnaannN| logigajaNasaMbhAsA Na NididA vA suhovajudA / / 253 / / isa gAthA kI TIkA meM AcArya jayasena likhate haiM ki yaha anukampA jJAniyoM ke svarUpa sthiratArUpabhAvanA ko naSTa na karate hue saMklezapariNAma ko dUra karane ke lie hotI hai; parantu ajJAniyoM ke saMklezarUpahI hotI hai| dhyAna rahe yaha gAthA paMcAstikAya saMgraha meM 137vIM gAthA ke rUpa meM hai| AcArya kundakunda kRta paMcAstikAyasaMgraha kI AcArya amRtacandra kRta samayavyAkhyA TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karate hue ve likhate haiM ki - __ "yaha anukampA ke svarUpa kA kathana hai, tRSAdi dukha se pIr3ita kisI prANI ko dekhakara karuNA ke kAraNa usakA pratikAra (usake dukha ko dUra karane kA upAya) karane kI icchA se citta meM AkulatA honA ajJAnI kI anukampA hai| jJAnI kI anukampA to, nicalIbhUmikA meM viharate hue janmArNava meM nimagna jagata ke avalokana se mana meM kiMcit kheda honA hai|" isa gAthA meM anukampA (dayA) kA svarUpa spaSTa karate hue use dukharUpa batAyA gayA hai| dUsare prANI ke dukha ko dekhakara apane hRdaya meM jo dukha hotA hai aura use dUra karane kA jo bhAva hotA hai; vaha dukharUpa bhAva hI anukampA hai| tAtparya yaha hai ki yaha anukampA kA pariNAma bhI dukharUpa pariNAma hai, moharUpa pariNAma hai||36|| 251vIM gAthA meM pravRtti ke viSaya meM vibhAga kI bAta AraMbha kI thI; aba ina gAthAoM meM kAlavibhAgAdi kI bAta spaSTa karate haiN| sAtha meM yaha bhI batAte haiM ki laukikajanoM ke samparka kA kyA niyama hai ? gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) zrama roga bhUkharu pyAsa se AkrAnta haiM jo shrmnnjn| unheM lakhakara zakti ke anusAra vaiyAvRta kro||252|| glAna guru ara vRddha bAlaka zramaNa sevA nimitta se| niMdita nahIM zabhabhAvamaya saMvAda laukikajanoM se ||253|| Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 487 caraNAnuyogasUcakacUlikA : zubhopayogaprajJApanAdhikAra esA pasatthabhUdA samaNANaM vA puNo gharatthANaM / cariyA pare tti bhaNidA tAeva paraM lahadi sokkhaM / / 254 / / rogeNa vA kSudhayA tRSNayA vA zrameNa vA rUDham / dRSTvA zramaNaM sAdhuH pratipadyatAmAtmazaktyA / / 252 / / vaiyAvRttyanimittaM glAnagurubAlavRddhazramaNAnAm / laukikajanasaMbhASA na ninditA vA zubhopayutA / / 253 / / eSA prazastabhUtA zramaNAnAM vA punargRhasthAnAm / caryA pareti bhaNitA tayaiva paraM labhate saukhyam / / 254 / / yadA hi samadhigatazuddhAtmavRtte: zramaNasya tatpracyAvanaheto: kasyApyupasargasyopanipAta: syAt, sa zubhopayoginaH svazaktayA praticikIrSA pravRttikAlaH / itarastu svayaM zuddhAtmavRtteH samadhigamanAya kevalaM nivRttikAla eva / / 252 / / samadhigatazuddhAtmavRttInAMglAnagurubAlavRddhazramaNAnAM vaiyAvRttyanimittameva zuddhAtmavRttizUnyajanasaMbhASaNaM prasiddhaM, na punrnynimittmpi||253|| prazasta caryA zramaNa ke ho gauNa kintu gRhIjana | ke mukhya hotI hai sadA ara ve usI se sukhI ho||254|| roga se, kSudhA (bhUkha) se, tRSA (pyAsa) athavAzrama se AkrAnta zramaNa ko dekhakara sAdhu apanI zakti ke anusAra vaiyAvatti kro| rogI, guru, bAla aura vRddha zramaNoM kI sevA ke nimitta se zubhopayoga yukta laukika janoM ke sAtha kI bAtacIta nindita nahIM hai| yaha vaiyAvRttarUpa prazasta caryAzramaNoM ke gauNarUpa se aura gRhasthoM ko mukhya rUpa se hotI hai - aisA zAstroM meM kahA gayA hai; kyoMki gRhastha usI se paramasukha ko prApta karate haiN| ina gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "zuddhAtmapariNati ko prApta munirAjoM ko zuddhAtmapariNati se cyuta karanevAle upasargAdi kA samaya zubhopayogI munirAja kI apanI zakti ke anusAra pratikAra karane kI icchArUpa pravRttikA kAla hai aura usase atirikta samaya kAkAla apanIzaddhAtmapariNati kI prApti ke lie nivRtti kA kAla hai| zuddhAtmapariNati prApta rogI, guru, bAla aura vRddha zramaNoM kI sevA ke nimitta se hI zabhopayogI zramaNa kAzaddhAtmapariNati zanya logoM se bAtacIta karanA prasiddha hai, zAstroM meM niSiddha nahIM hai; kintu anya nimitta se bhI prasiddha ho- aisAnahIM hai| Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 pravacanasAra evameSa zuddhAtmAnurAgayogiprazastacaryArUpa upavarNitaH zubhopayogaH tadayaM zuddhAtmaprakAzikAM samastaviratimupeyuSAM kaSAyakaNasadbhAvAtpravartamAnaH zuddhAtmavRttiviruddharAgasaMgatatvAdgauNaH zramaNAnAM gRhiNAM tu samastaviraterabhAvena zuddhAtmaprakAzanasyAbhAvAtkaSAyasadbhAvAtpravartamAno'pi, sphaTikasaMparkeNArkatejasa ivaidhasAM, rAgasaMyogena zuddhAtmamano'nubhavAtkramataH paramanirvANasaukhyakAraNatvAcca mukhyaH / / 254 / / isaprakAra zuddhAtmA kI prakAzaka sarvavirati ko prApta zramaNoM ke kaSAyakaNa ke sadbhAva se zuddhAtmAnurAgayukta prazasta caryArUpa zubhopayoga gauNarUpa pravartita hotA hai; kyoMki vaha zubhayoga zuddhAtmapariNati se viruddha rAga se saMbaMdhita hai / sarvavirati ke abhAva meM muni bhUmikA ke yogya zuddhAtmaprakAzana kA abhAva hone se kaSAya ke sadbhAva ke kAraNa zubhopayogI gRhasthoM ke mukhya hai / jisaprakAra IMdhana ko sphaTika ke saMparka se sUrya ke teja kA anubhava hotA hai; usIprakAra gRhastha ko rAga ke saMyoga se zuddhAtmA kA anubhava hotA hai; isalie vaha zubhopayoga kramazaH ( paramparA se) nirvANa sukha kA kAraNa hai / ' "" ina gAthAoM ke bhAva ko spaSTa karate hue AcArya jayasena likhate haiM ki "zubhopayogI munirAja AtmasthiratArUpa bhAvanA ko naSTa karanevAle rogAdi kA prasaMga hone para vaiyAvRtti karate haiM; zeSa samaya meM apanA anuSThAna karate haiM / jaba koI zubhopayogayukta AcArya, sarAga cAritralakSaNa zubhopayogiyoM kI athavA vItarAga cAritra lakSaNa zuddhopayogiyoM kI vaiyAvRtti karate haiM; usa samaya usa vaiyAvRtti ke nimitta se laukikajanoM se sambhASaNa karate haiM, zeSa samaya meM nahIM - aisA bhAva hai / jaba koI munirAja anya munirAjoM kI vaiyAvRtti karate haiM to zarIra se nirdoSa vaiyAvRtti karate haiM evaM vacana se dharmopadeza rUpa vaiyAvRtti karate haiM / auSadhi, anna, pAna Adi gRhasthoM ke adhIna haiM / isakAraNa vaiyAvRttirUpa dharma gRhasthoM ke mukhya hai, muniyoM ke gauNa hai / ' yahA~ eka prazna ho sakatA hai ki rogI, bAla aura vRddha munirAjoM ke sAtha guruoM ko lenA to ucita nahIM; kyoMki rogI, bAla aura vRddha munirAja to azakta haiM, para gurujana to azakta nahIM haiN| isaprakAra kA vikalpa AcArya jayasena ko bhI rahA hogA; yahI kAraNa hai ki unhoMne vikalpa (dUsare artha) ke rUpa meM guru zabda kA artha sthUlakAya bhI kiyA hai; kyoMki kAya kI sthUlatA (moTApA) bhI eka bImArI hai, azakti hai| Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : zubhopayogaprajJApanAdhikAra 489 atha zubhopayogasya kAraNavaiparItyAt phalavaiparItyaM sAdhayati / atha kAraNavaiparItyaphalavaiparItye darzayati / atha kAraNavaiparItyaphalavaiparItye eva vyAkhyAti - rAgo pasatthabhUdo vatthuviseseNa phaladi vivriidN| NANAbhUmigadANiha bIjANiva sassakAlamhi / / 255 / / chadumatthavihidavatthusu vdnniymjjhynnjhaanndaannrdo|| Na lahadi apuNabbhAvaM bhAvaM sAdappagaM lahadi / / 256 / / avididaparamatthesu ya visayakasAyAdhigesu purisesu| juTuM kadaM va dattaM phaladi kudevesu maNuvesu / / 257 / / isaprakAra ina gAthAoM meM yaha bAta atyanta spaSTa rUpa se kahI gaI hai ki zubhopayogI munirAja vinA kAraNa sadA hI dUsare munirAjoM kI sevA meM nahIM lage rahate; apitu jaba kabhI kisI zuddhAtmapariNati prApta munirAja ko, svasthabhAva ko nAza karanevAlA vizeSa roga ho jAya; usa samaya zubhopayogI santoM ko unakI sevA karane kA bhAva AtA hai aura unakI sevA karane rUpa yathAyogya pravRtti bhI hotI hai; zeSa kAla meM to ve zuddhAtmapariNati prApta karane ke puruSArtha meM hI saMlagna rahate haiN| zuddhAtmapariNati ko prApta rogI, guru, bAla aura vRddha munirAjoM kI sevA ke nimitta se hI ve zubhopayogI santa zuddhAtmapariNati zUnya logoM se bAtacIta karate haiM, anya kisI kAraNa se ve unase bAtacIta nahIM krte| vastuta: bAta yaha hai ki vaiyAvRtti ke zubhabhAva aura tadanusAra pravRtti mukhyarUpa se jJAnI gRhasthoM (zrAvakoM) ke pAI jAtI hai, zubhopayogI santoM ke jo yaha gauNarUpa se hI kahI hai| samyagdRSTi zramaNa aura samyagdRSTi zrAvaka - donoM ko zraddhA kI apekSA zuddhAtmA kA Azraya samAna hI hai; kintu cAritra apekSA munirAjoM ko zuddhopayoga kI mukhyatA hai aura gRhasthoM ko zubhopayoga kI mukhyatA hai| yahI kAraNa hai ki davAI Adi ke lie sAmAnyajanoM se samparka karane kA bhAva aura tadartha prayAsa jitanA gRhastha ko sahaja hai, utanA santoM ko nahIM // 252-254|| vigata gAthAoM meM zubhopayegiyoM ke dvArA kI jAnevAlI vaiyAvRtti kA svarUpa spaSTa karake aba ina gAthAoM meM yaha spaSTa karate haiM ki kAraNa kI viparItatA se phala meM viparItatA hotI hai| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 pravacanasAra rAgaH prazastabhUto vastuvizeSeNa phalati viparItam / nAnAbhUmigatAnIha bIjAnIva sasyakAle // 255 / / chadmasthavihitavastuSu vrtniymaadhyyndhyaandaanrtH| na labhate apunarbhAvaM bhAvaM sAtAtmakaM labhate / / 256 / / aviditaparamArtheSu ca viSayakaSAyAdhikeSu purussessu| juSTaM kRtaM vA dattaM phalati kudeveSu manujeSu / / 257 / / yathaikeSAmapi bIjAnAMbhUmivaiparItyAnniSpattivaiparItyaM, tathaikasyApi prazastarAgalakSaNasya zubhopayogasya pAtravaiparItyAtphalavaiparItyaM kaarnnvishessaatkaaryvishesssyaavshyNbhaavitvaat||255|| (harigIta) ekavidha kA bIja vidha-vidha bhUmi ke saMyoga se| viparIta phala zubhabhAva de basa pAtra ke saMyoga se ||255|| ajJAniyoM se mAnya vrata-tapa deva-guru-dharmAdi meN| rata jIva bA~dhe puNyahInaru mokSa pada ko nA lheN||256|| jAnA nahIM paramArtha ara rata raheM viSaya-kaSAya meN| upakAra sevA dAna deM to jAya kunara-kudeva meN||257|| jisaprakAra isa jagata meM anekaprakAra kI bhUmiyoM meM par3e hue eka se bIja dhAnyakAla meM viparItarUpa se phalate haiM; usIprakAra prazastarAga vastubheda (pAtrabheda) se viparItarUpa se phalatA hai| jo chAsthavihita vastuoM meM arthAt chadmastha ke dvArA kathita deva-zAstra-guru-dharmAdi meM evaM vrata, niyama, adhyayana, dhyAna aura dAna meM rata hotA hai; vaha jIva mokSa ko prApta nahIM hotA; kintu sAtAtmaka (laukika sukharUpa) bhAva ko prApta hotA hai| jinhoMne paramArtha ko nahIM jAnA hai aura jo viSaya-kaSAya meM adhika hai; aise puruSoM kI sevA upakAra yA dAna kudevarUpa meM aura kumanuSyarUpa meM phalate haiN| AcArya amRtacandra tattvapradIpikA meM ina gAthAoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "jisaprakAra eka samAna bIja hone para bhIbhUmi kI viparItatA se niSpatti kI viparItatA hotI hai; usIprakAra prazasta rAgarUpazubhopayoga eka samAna hone para bhI pAtra kI viparItatAse phala kI viparItatA hotI hai kyoMki kAraNa ke bheda se kArya kAbheda avazyambhAvI hai| sarvajJakathita vastuoM meM yukta zubhopayoga kA phala puNya saMcayapUrvaka mokSa kI prApti hai| Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : zubhopayogaprajJApanAdhikAra zubhopayogasya sarvajJavyavasthApitavastuSu praNihitasya puNyopacayapUrvako'punarbhAvopalambha: kila phalaM, tattu kAraNavaiparItyAdviparyaya eva / tatra chadmasthavyavasthApitavastUni kAraNavaiparItyaM, teSu vrataniyamAdhyayanadhyAnadAnaratatvapraNihitasya zubhopayogasyApunarbhAvazUnyakevalapuNyApasadaprAptiH phalavaiparItyaM tatsudevamanujatvam / / 256 / / 499 yAni hi chadmasthavyavasthApitavastUni kAraNavaiparItyaM, te khalu zuddhAtmaparijJAnazUnyatayAnavAptazuddhAtmavRttitayA cAviditaparamArthA viSayakaSAyAdhikAH puruSAH teSu zubhopayogAtmakAnAM juSTopakRtadattAnAM yA kevalapuNyApasadaprAptiH phalavaiparItyaM, tatkudevamanujatvam / / 257 / / vaha kAraNa kI viparItatA se viparIta hI hotA hai / chadmastha kathita vastuyeM kAraNa viparItatA hai aura unameM vrata, niyama, adhyayana, dhyAna aura dAna meM rata rUpa se yukta zubhopayoga kA phala mokSazUnya kevala adhama puNya kI prApti hai| yaha phala kI viparItatA hai aura vaha phala sudeva va sumanuSyatva hai / chadmastha kathita vastue~ kAraNaviparItatA hai / ve viparIta kAraNa zuddhAtmajJAna se zUnyatA ke kAraNa paramArtha se ajAna aura zuddhAtmapariNati ko prApta na karane ke kAraNa viSayakaSAyarata puruSa haiM / unake prati zubha upayogAtmaka jIvoM kI sevA, upakAra yA dAna karanevAle jIvoM ko jo kevala adhama puNya kI prAptirUpa phala viparItatA hai; vaha kudeva, kumanuSyatva hai / " ukta gAthAoM kA bhAva spaSTa karate hue AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM likhate haiM - "jo nizcaya-vyavahArarUpa mokSamArga ko nahIM jAnate aura puNya ko hI mukti kA kAraNa kahate haiM; unheM hI yahA~ chadmastha zabda se grahaNa kiyA gayA hai, gaNadharadevAdi ko nahIM / isIprakAra zuddhAtmA ke upadeza se rahita chadmastha ajJAniyoM se jo dIkSita haiM; unheM chadmasthavihita vastue~ kahA gayA hai / una pAtroM ke saMsarga se jo vrata, niyama, adhyayana, dhyAna aura dAnAdi karate haiM, ve bhI zuddhAtmA kI bhAvanA ke anukUla nahIM haiM / isakAraNa ve mokSa prApta nahIM karate; sudeva, sumanuSyatva ko prApta karate haiM - aisA artha hai / viSaya - kaSAyoM ke adhIna hone se, viSaya-kaSAya rahita zuddhAtmasvarUpa kI bhAvanA se rahita puruSoM meM ye saba karane se, ye kudevAdi rUpa meM phalate haiM / " ukta gAthAoM aura unakI TIkAoM meM sabakucha milAkara yahI kahA gayA hai ki jisaprakAra bIja eka samAna hone para bhI bhUmi ke bheda se phasala meM antara A jAtA hai; usIprakAra : zubhabhAva samAna hone para bhI jJAnI aura ajJAnI ko ekasA phala nahIM milatA; bhinna-bhinna milatA hai; kevala bhinna-bhinna hI nahIM, apitu paraspara viparIta phala milatA hai| sarvajJa bhagavAna dvArA kahe gaye tattvoM ke zraddhAnapUrvaka honevAle zubhabhAva paramparA mokSa ke kAraNa kahe gaye haiM; kintu ajJAnI chadmastha kathita tattva viparItatA ke kAraNa haiM; ata: unakI Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 pravacanasAra ___ atha kAraNavaiparItyAt phalamaviparItaM na sidhyatIti zraddhApayati / athAviparItaphalakAraNaM kAraNamaviparItaM darzayati jadi te visayakasAyA pAva tti parUvidA va satthesu / kiha te tappaDibaddhA purisA NitthAragA hoti / / 258 / / uvaradapAvo puriso samabhAvo dhammigesu svvesu| guNasamididovasevI havadi sa bhAgI sumaggassa / / 259 / / yadi te viSayakaSAyA: pApamiti prarUpitA vA zAstreSu / kathaM te tatpratibaddhAH puruSA: nistArakA bhavanti / / 258 / / uparatapApaH paruSaH samabhAvo dhArmikeSa srvess|| guNasamititopasevI bhavati sa bhAgI sumArgasya / / 259 / / zraddhA karanevAloM ke zubhabhAva ekAdha bhava meM anukUlatA pradAna karake antatogatvA nigoda meM le jAte haiN| unheM jo ekAdha bhava kI anukUlatA prApta hotI hai; vaha sudeva aura sumanuSyatva rUpa bhI ho sakatI hai aura bhavanavAsI, vyaMtara aura jyotiSI devoM yA kumanuSyoM ke rUpa meM bhI ho sakatI hai| ___ ata: zubhabhAva aura unake phala meM prApta honevAlI kSaNika anukUlatA meM sukhabuddhi chor3akara vItarAgI sarvajJadeva kathita tattvajJAna ko prApta karane kA prayatna karanA cAhie / / 255-257 / / vigata gAthAoM meM kAraNa kI viparItatA se phala kI viparItatA hotI haiM' - yaha spaSTa karane ke uparAnta aba ina gAthAoM meM yaha batAte haiM ki kAraNa kI viparItatA se aviparIta phala nahIM milatA, aviparIta phala to aviparIta kAraNa se hI hotA hai| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai (harigIta ) zAstra meM aisA kahA ki pApa viSaya-kaSAya haiN| jo puruSa unameM lIna ve kalyANakAraka kisataraha||258|| samabhAva dhArmikajanoM meM niSpApa ara gaNavAna haiN| sanmArgagAmI ve zramaNa paramArtha maga meM magana haiN||259|| zAstroM meM aisA kahA gayA hai ki jaba viSaya-kaSAya pApa haiM, taba unase pratibaddha (viSayakaSAyoM meM lIna) puruSa nistAraka (pAra lagAne vAle) kaise ho sakate haiM? jisakApApabhAva ruka gayA hai, jo sabhIdhArmikoM ke prati samabhAvavAna hai aura jogaNoM Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : zubhopayogaprajJApanAdhikAra kA sevana karanevAlA hai, vaha puruSa sumArga kA bhAgI hotA hai / viSayakaSAyAstAvatpApameva, tadvanta: puruSA api pApameva tadanuraktA api pApAnuraktatvAt pApameva bhavanti / tato viSayakaSAyavantaH svAnuraktAnAM puNyAyApi na kalpyante, kathaM punaH saMsAranistAraNAya / tato na tebhyaH phalamaviparItaM siddhyet / / 258 / / uparatapApatvena, sarvadharmimadhyasthatvena, guNagrAmopasevitvena ca samyagdarzanajJAnacAritrayogapadyapariNatinivRttaikAgryAtmakasumArgabhAgI, sa zramaNaH svayaM parasya mokSapuNyAyatanatvAdaviparItaphalakAraNaM kAraNamaviparItaM pratyeyam / / 259 / / athAviparIta phalakAraNaM kAraNamaviparItaM vyAkhyAti - 493 asubhovayogarahidA suddhavajuttA suhovajuttA vA / triyaMti logaM tesu pasatthaM lahadi bhatto / / 260 / / AcArya amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM"viSayakaSAya to pApa hI haiM, viSayakaSAyavAna puruSa bhI pApa haiM aura una viSayakaSAyavAna puruSoM meM anurakta jIva bhI pApa meM anurakta hone se pApa hI haiN| isalie jaba viSayakaSAyavAna puruSa svAnurakta puruSoM ko, puNya ke kAraNa bhI nahIM hote to phira ve saMsAra se nistAraka kaise ho sakate haiM ? isalie unase aviparIta phala siddha nahIM hotA / pApa ke ruka jAne se sabhI dhArmikoM ke prati svayaM madhyastha hone se aura guNa samUha kA sevana karane se jo zramaNa samyagdarzana - jJAna - cAritra kI yugapat pariNati se racita ekAgratArUpa sumArga ke bhAgI haiM; ve zramaNa sva aura para ko mokSa va puNya ke Ayatana haiM; isalie ve aviparIta phala ke kAraNa haiM - aisI pratIti karanA cAhie / " ina gAthAoM meM yahI spaSTa kiyA gayA hai ki jo puruSa viSaya-kaSAya ke poSaNa meM magna haiM, viSaya-kaSAya kI pUrti ko sukha mAnate haiM; aise ajJAnI jIvoM kA viSaya-kaSAya ke poSaNarUpa upakAra karanA dharmarUpa kaise ho sakatA hai, dharma kA kAraNa bhI kaise ho sakatA hai; vaha to sAkSAt pApa hai| aise pApI jIva sva-para kA kalyANa kaise kara sakate haiN| unakI sevA karanA kalyANa kA kAraNa nahIM hai / jo jJAnI jIva sva-para ke bIca bhedajJAna karanevAle haiM, viSaya-kaSAyoM se virakta haiM; ve jJAnI jIva hI sva-para kA kalyANa karanevAle haiN| ata: unakI sevA karanA bhI kalyANa kA kAraNa hai / / 258 - 259 / / jo bAta vigata gAthAoM meM samajhAI gaI hai; aba usI bAta ko isa gAthA meM vizeSarUpa se Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 spaSTa karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai pravacanasAra azubhopayogarahitAH zuddhopayuktA: zubhopayuktA vA / nistArayanti lokaM teSu prazastaM labhate bhaktaH / / 260 / / yathoktalakSaNA eva zramaNA mohadveSAprazastarAgocchedAdazubhopayogaviyuktAH santaH, sakalakaSAyodayavicchedAt kadAcit zuddhopayuktAH prazastarAgavipAkAtkadAcicchubhopayuktAH, svayaM mokSAyatanatvena lokaM nistArayanti, tadbhaktibhAvapravRttaprazastabhAvA bhavanti pare ca puNya bhAja: / / 260 / / ( harigIta ) zuddha athavA zubha sahita ara azubha se jo rahita haiN| ve tAra dete loka unakI bhakti se puNabaMdha ho // 260|| azubhopayoga se rahita jo munirAja zuddhopayoga se yA zubhopayoga se sahita hote haiM, ve munirAja logoM ko tAra dete haiM aura unake prati bhaktivAna jIva prazasta puNya ko prApta karate haiM / isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM"moha, dveSa aura aprazasta rAga ke uccheda se azubhopayoga se rahita munirAja samasta kaSAyodaya ke viccheda se kabhI zuddhopayoga yukta aura kabhI prazasta rAga ke vipAka se zubhopayoga se yukta hote haiN| ve munirAja svayaM mokSAyatana hone se loka ko tAra dete haiM aura unake prati bhaktibhAva se jina logoM kA prazastabhAva rahatA hai, ve loga puNya ke bhAgI hote haiM / " AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko sarala-subodha bhASA meM atyanta spaSTarUpa se isaprakAra prastuta karate haiM. - "zuddhopayoga aura zubhopayoga pariNata puruSa pAtra haiM / nirvikalpa samAdhi ke bala se, zubhAzubha upayoga se rahita kAla meM, kabhI vItarAgalakSaNa zuddhopayoga se sahita tathA kabhI moha, dveSa aura azubharAga se rahita kAla meM, sarAgalakSaNa zubhopayoga sahita hote hue bhavyajIvoM ko tArate haiM aura unake prati bhakti rakhane vAle zreSTha bhakta svarga prApta karate haiM aura paramparA se mokSa prApta karate haiN| " ukta gAthA meM yaha kahA gayA hai ki sarvaprakAra se sevA ke pAtra to zuddhopayogI santa hI haiN| sAtha meM jo zubhopayogI santa mithyAtva aura tIna kaSAya caukar3I ke abhAva se utpanna zuddhapariNati se sampanna haiM; para abhI zAstrAdi likhane, par3hane-paDhAnerUpa zubhopayoga meM hai; ve bhI sarvaprakAra se sevA karane yogya haiM; parantu viSaya kaSAya meM saMlagna logoM kI sevA kalyANakArI nahIM hai | 260 // aba AgAmI gAthAoM meM AcAryadeva vigata gAthAoM meM prarUpita viSayavastu ko vistAra Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : zubhopayogaprajJApanAdhikAra 495 se samajhAte haiM aura zramaNAbhAsoM kI sabhI pravRttiyoM kA niSedha karate haiN| ___ athAviparItaphalakAraNAviparItakAraNasamupAsanapravRttiM sAmAnyavizeSato vidheyatayA sUtradvaitenopadarzayati / atha zramaNAbhAseSu sarvA: pravRttI: pratiSedhayati - diTThA pagadaM vatthu abbhutttthaannppdhaannkiriyaahiN| vaTThadu tado guNAdo visesidavvo tti uvdeso||261|| abbhuTThANaM gahaNaM uvAsaNaM posaNaM ca sakkAraM / aMjalikaraNaM paNamaM bhaNidamiha guNAdhigANaM hi / / 262 / / abbhuTThayA samaNA suttatthavisAradA uvaaseyaa| saMjamatavaNANaDDhA paNivadaNIyA hi samaNehiM / / 263 / / dRSTvA prakRtaM vstvbhyutthaanprdhaankriyaabhiH| vartatAM tato guNAdvizeSitavya iti upadezaH / / 261 / / abhyutthAnaM grahaNamupAsanaM poSaNaM ca satkAraH / aJjalikaraNaM praNAmo bhaNitamiha guNAdhikAnAM hi // 262 / / abhyuttheyAH zramaNA: sUtrArthavizAradA upaaseyaaH| saMyamatapojJAnADhyAH praNipatanIyA hi zramaNaiH / / 263 / / gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - ( harigIta ) jaba dikheM munirAja pahale vinaya se vartana kro| bheda karanA guNoM se pazcAt yaha upadeza hai||261|| guNAdhika meM khar3e hokara aMjali ko bA~dhakara| grahaNa-poSaNa-upAsana-satkAra kara karanA namana ||262 / / vizArada sUtrArtha saMyama-jJAna-tapa meM Aya hoN| una zramaNajana ko zramaNajana ati vinaya se praNamana kare||263|| prakRta vastu arthAt jisakA prakaraNa cala rahA hai - aisInagna digambara dazA ko dekhakara he zramaNa ! prathama to abhyutthAna Adi kriyAoM dvArA unakA yogya satkArAdi karo; bAda meM guNAnusAra bheda karanA- aisA upadeza hai| zAstroM meM, guNoM meM adhika ke prati abhyutthAna, grahaNa, upAsana, poSaNa, satkAra, hAtha jor3anA aura praNAma karanA kahA hai| zramaNoM ke dvArA jinasUtroM ke marmajJa aura saMyama, tapa aura jJAna meM samRddha zramaNa; abhyutthAna, Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 pravacanasAra upAsanA aura praNAma karane yogya haiN| ___ zramaNAnAmAtmavizuddhihetau prakRte vastuni tadanukUlakriyApravRttyA guNAtizayAdhAnamapratiSiddham / / 261 // ___ zramaNAnAM svato'dhikaguNAnAmabhyutthAnagrahaNopAsanapoSaNasatkArAJjalikaraNapraNAmapravRttayona pratiSiddhAH / / 262 / / sUtrArthavaizAradyapravartitasaMyamatapa:svatattvajJAnAnAmeva zramaNAnAmabhyutthAnAdikAH pravRttayopratiSiddhA, itareSAM tu zramaNAbhAsAnAM tA: pratiSiddhA eva / / 263 / / AcArya amRtacandra ina gAthAoM ke bhAva ko tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "Atmavizuddhi kI hetubhUta prakRta vastu arthAt jinakA prakaraNa cala rahA hai, una zramaNoM ke prati unake yogya kriyArUpa pravRtti se guNAdhikatAnusAra yathAyogya vyavahAra karane kA zramaNoM ke lie niSedha nahIM hai| apane se adhika gaNavAna ke prati abhyatthAna, grahaNa, upAsana, satkAra, aMjalikaraNa aura praNAmarUpa pravRttiyA~ zramaNoM ko niSiddha nahIM haiN| sUtra aura padArthoM ke vizadjJAna dvArA jinake saMyama, tapa aura svatattva kAjJAna pravartatA hai; kevala una zramaNoM ke prati hI abhyutthAnAdi pravRttiyA~ aniSiddha haiM; unake atirikta anya zramaNAbhAsoM ke prati ve pravRttiyA~ niSiddha hI haiN|" AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM ina gAthAoM meM samAgata abhyutthAnAdi zabdoM ko spaSTa karate hue likhate haiM ki - "svAgatArtha sAmane jAnA abhyutthAna hai; svIkAra karanA grahaNa hai; zuddhAtma bhAvanA ke sahakArI kAraNa ke hetu se sevA karanA upAsanA hai; zuddhAtmabhAvanA ke sahakArI kAraNa ke hetu se bhojana, zayana Adi kI cintA karanA poSaNa hai; bhedAbhedaratnatrayarUpa guNa ko prakAzita karanA satkAra hai; aMjali bA~dhakara namaskAra karanA ajaMlikaraNa hai aura namaskAra ho-aisA vacana bolanA praNAma hai| jo bahuzruta (bahuta se zAstroM ke vizeSajJa) to haiM, para cAritra meM adhika nahIM haiM; ve bhI yathAyogya vaMdana karane yogya haiM; kyoMki ve paramAgama ke abhyAsI haiN| unakI vaMdanA karane kA dUsarA kAraNa yaha bhI hai ki ve pahale se hI samyagdarzana, aura samyagjJAna meM dRr3hatara haiN|" ukta gAthAoM aura usakI tattvapradIpikA TIkA ke pratipAdana kI vizeSatA yaha hai ki Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 497 caraNAnuyogasUcakacUlikA : zubhopayogaprajJApanAdhikAra gAthAoM meM to yaha kahate haiM ki yadi koI munirAja sAmane se A rahe hoM to unakI nagna digambara atha kIdRzaH zramaNAbhAso bhavatItyAkhyAti Na havadi samaNo tti mado saMjamatavasuttasaMpajutto vi / jadi saddahadi Na atthe AdapadhANe jiNakkhAde / / 264 / / na bhavati zramaNa iti mata: saMyamatapa: suutrsNpryukto'pi| yadi zraddhatte nArthAnAtmapradhAnAn jinAkhyAtAn / / 264 / / AgamajJo'pi.saMyato'pi, tapa:stho'pijinoditamanantArthanirbharaM vizvaM svenAtmanAjJeyatvena niSpItatvAdAtmapradhAnamazraddadhAnaH zramaNAbhAsobhavati / / 264 / / dazA dekhakara sarvaprathama khar3e hokara unakI vinaya aura unheM yathAyogya namaskArAdi karanA cAhie / guNoM ke anusAra bheda karanA to usake bAda kI bAta hai| tAtparya yaha hai ki sAmAnya rUpa se to sabhI kI vinaya karanA caahie| bAda meM guNAdhikatA ke anusAra bheda karake vinaya meM yathAyogya antarakiyA jAnA caahie| isI bAta koTIkA meM isaprakAra likhate haiM ki munirAjoM kI sAmAnya vinaya aura guNAdhikoM kI vizeSa vinaya kA jinAgama meM niSedha nahIM hai| tAtparya yaha hai ki karane yogya to ekamAtra zuddhopayoga hI hai; kintu zubhopayoga ke kAla meM yadi ukta vinayAdi kriyAyeM hotI haiM to unase unakA munitva khaNDita nahIM hotaa| puNyabaMdha kI kAraNarUpa aisI kriyAyeM muni bhUmikA meM anucita nahIM haiM; kintu unase baMdha hI hogA, nirjarA nhiiN| yadyapi zramaNoM ke prati vinaya-vaiyAvRtti Adi kA niSedha nahIM hai; tathApi zramaNAbhAsoM ke prati to niSedha hI hai||261-263|| ___ vigata gAthAoM meM 'zramaNoM ke sAtha, zramaNoM aura zrAvakoM ko kaisA vyavahAra karanA cAhie' - yaha spaSTa karane ke uparAnta anta meM yaha kahA gayA hai ki zramaNAbhAsoM ke prati to ukta vinaya-vyavahAra sarvathA niSiddha hI hai; ata: aba isa gAthA meM yaha batAte haiM ki ve zramaNAbhAsa kaise hote haiM ? gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) satra saMyama aura tapa se yakta hoM para jinkthit| tattvArtha ko nA zraddhaheM to zramaNa nA jinavara kheN||264|| jo zramaNa sUtra, saMyama aura tapa se saMyukta hone para bhI yadi jinavarakathita AtmapradhAna padArthoM kA zraddhAna nahIM karatA; to vaha zramaNa zramaNa nahIM hai - aisA Agama meM kahA hai| AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM "Agama ke jJAtA tathA saMyama aura tapa meM sthita hone para bhIjozramaNa; apane AtmA ke dvArA jJeyarUpa se piye (jAne) jAnevAle ananta padArthoM se bhare hue AtmapradhAna isa vizva kA Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 pravacanasAra zraddhAna nahIM karate, ve zramaNAbhAsa haiN|" atha zrAmaNyena samamananumanyamAnasya vinAzaM darzayati / atha zrAmaNyenAdhikaM hInamivAcarato vinAzaM darzayati / atha zrAmaNyenAdhikasya hInaM samamivAcarato vinAzaM darzayati - avavadadi sAsaNatthaM samaNaM diTThA padosado jo hi| kiriyAsu NANumaNNadi havadi hi so NaTTacAritto / / 265 / / guNadodhigassa viNayaM paDicchago jo vi homi samaNo tti| hojaM guNAdharo jadi so hodi aNaMtasaMsArI / / 266 / / adhigaguNA sAmaNNe vaTuMti guNAdharehiM kiriyaasu| jadi te micchuvajuttA havaMti panbhaTThacArittA / / 267 / / apavadati zAsanasthaM zramaNaM dRSTvA pradveSato yo hi / kriyAsu nAnumanyate bhavati hi sa naSTacAritraH / / 265 / / guNato'dhikasya vinayaMpratyeSakoyo'pi bhavAmi zramaNa iti / bhavan guNAdharo yadi sa bhavatyanantasaMsArI / / 266 / / adhikaguNA: zrAmaNye vartante guNAdharaiH kriyaasu| yadi te mithyopayuktA bhavanti prabhraSTacAritrAH / / 267 / / isa gAthA meM atyanta spaSTa rUpa meM yaha kahA gayA hai ki yadyapi Agama ke jJAtA hoM, saMyama aura tapa ko dhAraNa karanevAle hoM; tathApi yadi AtmA hai pradhAna jisameM - aise isa loka kA jinheM zraddhAna nahIM ho to ve zramaNa, zramaNa nahIM haiM, zramaNAbhAsa haiN| vigata gAthA meM zramaNAbhAsa kA svarUpa spaSTa karane ke uparAnta aba ina gAthAoM meM yaha batAte haiM ki jo zramaNa sacce zramaNa kA Adara nahIM karate athavA svayaM guNahIna hone para bhI guNavAloM se vinaya karAnA cAhate haiM athavA svayaM mahAna hone para bhI apane se hIna zramaNoM ko vaMdanAdi karate haiM. ve sabhI sacce zramaNa nahIM haiN| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai (harigIta) jo zramaNajana ko dekhakara vidveSa se vartana kreN| apavAda unakA kareM to cAritra unakA naSTa ho||265|| svayaM guNa se hIna hoM para jo guNoM se adhika hoN| cAhe yadi unase namana to anaMtasaMsArI haiM ve ||266|| jo svayaM guNavAna hoM para hIna ko vaMdana kreN| Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : zubhopayogaprajJApanAdhikAra moha meM upayukta ve cAritra se bhI bhraSTa haiM || 267 || zramaNaM zAsanasthamapi pradveSAdapavadataH kriyAsvananumanyamAnasya ca pradveSakaSAyitvAccAritraM nazyati / / 265 / / svayaM jaghanyaguNaH san zramaNo'hamapItyavalepAtpareSAM guNAdhikAnAM vinayaM pratIcchan zrAmaNyAvalepavazAt kadAcidanantasaMsAryapi bhavati / / 266 / / svayamadhikaguNA guNAdharai: parai: saha kriyAsu vartamAnA mohAdasamyagupayuktatvAccAritrAdbhrazyanti / / 267 / / 499 jo zramaNa zAsanastha arthAt nizcaya - vyavahAra mokSamArga meM sthita zramaNa ko dekhakara dveSa se unakA apavAda karatA hai aura satkArAdi kriyAoM se sahamata nahIM hotA; usa zramaNa kA bhI cAritra naSTa ho jAtA hai / guNoM meM hIna hone para bhI maiM bhI zramaNa hU~' - aisA mAnakara jo zramaNa guNavAloM se namaskAra karavAnA cAhatA hai; vaha zramaNa anaMta saMsArI hai / svayaM adhika guNavAlA hone para bhI anya guNahInoM ko vaMdanAdi karate haiM; ve bhI mithyopayukta hone se cAritra se bhraSTa ho jAte haiN| ina gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai "jo zramaNa dveSa ke kAraNa AgamAnusAra AcaraNavAle jJAnI zramaNa kA bhI apavAda karatA hai aura usake prati vinayAdi kriyAyeM karane meM sammata nahIM hotA; kaSAyAnuraMjita hone se usa zramaNa kA cAritra naSTa ho jAtA hai / svayaM jaghanyaguNavAlA hone para bhI jo zramaNa 'maiM bhI zramaNa hU~' - isaprakAra ke abhimAna ke kAraNa adhika guNavAle zramaNoM se vinaya cAhatA hai; vaha zramaNa abhimAna ke kAraNa kadAcit anaMta saMsArI bhI ho sakatA hai / svayaM guNavAna hone para bhI anya guNahIna zramaNoM kI vaMdanAdi karate haiM, ve zramaNa moha ke kAraNa mithyAbhAvoM meM yukta hote hue cAritra se bhraSTa hote haiM / " ukta gAthAoM meM varNita viSayavastu ke saMdarbha meM yaha AzaMkA honA svAbhAvika hI hai ki kyA yaha kathana atyanta kaThora nahIM hai? jarA sI bhUla ke kAraNa unheM bhraSTa kahanA, anaMta saMsArI kahanA kahA~ taka ThIka hai? are bhAI ! kisI bhI bhUla meM bhUlasudhAra kI guMjAiza to sadA hI rahatI hai / isaprakAra kI AzaMkA AcArya jayasena ke hRdaya meM bhI utpanna huI hogii| yahI hai ki ina gAthAoM kI TIkA meM ve svayaM hI ukta AzaMkAoM kA nirasana karate hue likhate haiM - "yadyapi yaha bAta to spaSTa hI hai ki ratnatraya mArga meM sthita munirAja ko dekhakara yadi koI muni kadAcit mAtsaryavaza doSa grahaNa karatA hai, to vaha cAritra se bhraSTa hotA hai; tathApi bAda meM yadi vaha AtmaniMdA karake doSa grahaNa se nivRtta ho jAtA hai, apavAda karanA chor3a detA hai to Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 pravacanasAra doSa nahIM hai; yadi kucha samaya bAda chor3atA hai to bhI doSa nahIM hai| hA~, yadi vaha vahA~ hI anubaMdha kara tIvra kaSAya ke kAraNa atiprasaMga karatA hai, bAra-bAra vahI karatA hai to phira cAritra se bhraSTa hotA hI hai|" ukta kathana kA bhAva spaSTa karate hue isake Age ve likhate haiM - "isakA bhAva yaha hai ki bahuzrutoM ko alpazruta tapasvI muniyoM kA doSa grahaNa nahIM karanA cAhie; alpazrutamuniyoM ko bhI kucha bhI pAThamAtra grahaNa kara, bahuzruta muniyoM kA doSa grahaNa nahIM karanA cAhie; kintu sArapada grahaNa kara AtmabhAvanAhI karanA cAhie; kyoMki rAga-dveSa kI utpatti hone para bahuzrutoM ko zruta kA phala nahIM milatA aura tapasviyoM ko tapa kA phala nahIM miltaa| ata: paraspara doSa grahaNa karanA ThIka nahIM hai|" ukta spaSTIkaraNa 265vIM gAthA ke saMdarbha meM diyA gayA hai| aisA hI spaSTIkaraNa ve 266vIM va 267vIM gAthAoM ke saMdarbha meM bhI dete haiM; jo isaprakAra hai - "yadi pahale abhimAna ke kAraNa adhika guNavAloM se vinaya kI icchA karatA hai; parantu bAda meM viveka ke bala se AtmaniMdA karatA hai toanaMta saMsArI nahIM hotaa| hA~, yadi mithyAbhimAna se prasiddhi, pUjA, lAbha ke lie durAgraha karatA hai to phira anaMta saMsArI hotA hI hai| athavA yadi kucha samaya bAda bhI AtmaniMdA karatA hai to bhI anaMta saMsArI nahIM hotaa| svayaM cAritra guNa meM adhika hoM; phira bhI yadi jJAnAdi guNoM kI vRddhi ke lie bahuzrutoM kI vaMdanAdi kriyAoM meM pravRtta hote haiM to doSa nahIM hai; parantu yadi mAtra prasiddhi, pUjA, lAbha ke lie vandanAdi karate haiM to atiprasaMga se doSa hotA hai| yahA~ tAtparya yaha hai ki vandanAdi kriyAoM yA tattvavicAra Adi meM bhI jahA~rAga-dveSa hote haiM; vahA~ sabhI jagaha doSa hI doSa haiN| yadi koI kahe ki yaha to ApakI kalpanA hai, Agama meM to kahIM aisA hai nhiiN| AcArya kahate haiM ki aisA nahIM hai, sabhI Agama rAga-dveSa ko dUra karane ke lie hI hai; kintu jomanirAja utsarga-apavAdarUpa se Agama saMbaMdhInaya vibhAga ko nahIM jAnate, ve hI rAga-dveSa karate haiM, anya koI nhiiN|" ___ AcArya jayasena bAta to vahI karate haiM, jo AcArya kundakunda aura amRtacandra ne kahI hai; para ve yaha bhI kahate haiM ki bhUlasudhAra kI guMjAiza to sarvatra hI hotI hai| aisA kaise ho sakatA hai ki eka samaya kI bhUla kA phala anaMta kAla taka bhoganA par3e ? jabataka bhUla meM hai, tabataka to usakA phala bhoganA hI hogA; kintu jaba bhUla miTa jAye to phira kalyANa honA bhI sunizcita hI hai; kyoMki sabhI jIva anAdi se to bhUla meM hI haiM; para aneka jIva bhUla meTa kara siddha avasthA bhI prApta karate rahe haiM aura karate rheNge| mArIci aura rAjA Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 501 caraNAnuyogasUcakacUlikA : zubhopayogaprajJApanAdhikAra zreNika jaise loga isake pratyakSa udAharaNa haiN| athAsatsaMgaM pratiSedhyatvena darzayati / atha laukikalakSaNamupalakSayati - Nicchidasuttatthapado samidakasAo tavodhigo caavi| logigajaNasaMsaggaMNa cayadi jadi saMjadoNa hvdi||268|| NiggaMthaM pavvaido vaTTadi jadi ehigehi kammehiM / so logigo tti bhaNido saMjamatavasaMpajutto vi // 269 / / nizcitasUtrArthapadaH smitkssaaystpo'dhikshcaapi| laukikajanasaMsargaMna tyajati yadi saMyato na bhavati / / 268 / / nairgranthyaM pravrajito vartate yadyaihikaiH karmabhiH / sa laukika iti bhaNita: saMyamatapa:saMprayukto'pi / / 269 / / mArIci to bhagavAna mahAvIra banakara mukti prApta kara hI cuke haiM aura rAjA zreNika bhI nikaTa bhaviSya meM hI mahApadma tIrthaMkara pada prApta kara mukti prApta karanevAle haiN| yahA~ to mAtra tatkAla yA kucha samaya bAda bhUla sudhArane kI bAta kahI hai; parantu vastusthiti to yaha hai ki yaha jIva anaMtakAla ke bAda bhI apanI bhUla sudhAra kara karmoM se mukta ho sakatA hai| ata: bhUla to jitanI jaldI sudhara jAya, utanA hI acchA hai| yahA~ jo kucha kahA gayA hai, usakA uddezya to bhUla na karane aura kadAcit bhUla ho jAya to jaldI se jaldI bhUla sudhAra kara lene kI preraNA denA hI hai / / 265-267 / / vigata gAthAoM meM zramaNacaryA aura paraspara vyavahAra kI carcA karane ke uparAnta aba asatsaMga arthAt laukikajanoM ke saMga kA niSedha karate hue laukikajanoM kA svarUpa spaSTa karate haiN| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) sUtrArthavida jitakaSAyI ara tapasvI haiM kintu ydi| laukikajanoM kI saMgati na taje to saMyata nhiiN||268|| nirgrantha hoM tapayukta saMyamayukta hoM para vyasta hoN| ihaloka ke vyavahAra meM to use laukika hI kahA ||269|| jisane sUtroM aura arthoM ke pada ko arthAt jJAtRtatva (AtmA) ko nizcita kiyA hai, kaSAyoMkAzamana kiyA hai aura jo vizeSa tapasvI haiM, yadivaha bhIlaukika janoM ke saMsargako nahIM chor3atA hai to vaha bhI saMyata nahIM hai| jo munirAja nirgrantharUpa se dIkSita hone ke kAraNa saMyama aura tapase yukta hoM, unheM bhI isa Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 loka saMbaMdhI kArya meM pravartita hone se laukika hI kahA gayA hai / yataH sakalasyApi vizvavAcakasya sallakSmaNaH zabdabrahmaNastadvAcyasya sakalasyApi sallakSmaNo vizvasya ca yugapadanusyUtatadubhayajJeyAkAratayAdhiSThAnabhUtasya sallakSmaNo jJAtRtattvasya nizcayanAnnizcitasUtrArthapadatvena, niruparAgopayogatvAt samitakaSAyatvena, bahuzo'bhyastaniSkampopayogatvAttapo'dhikatvena ca suSThu saMyato'pi saptArci:saMgataM toyamivAvazyaMbhAvivikAratvAt laukikasaMgAdasaMyata eva syAt / tatastatsaMga: sarvathA pratiSedhya eva / / 268 / / pratijJAtaparamanairgranthyapravrajyatvAdudRDhasaMyamatapobhAro'pi mohabahulatayA zlathIkRtazuddhacetanavyavahAro muhurmanuSyavyavahAreNa vyAdhUrNamAnatvAdaihikakarmAnivRttau laukika ityucyate / / 269 / / pravacanasAra AcArya amRtacandra tattvapradIpikA meM ina gAthAoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "sat lakSaNavAlA sampUrNa vizva aura usakA vAcaka sat lakSaNavAlA zabdabrahma - ina donoM ke jJeyAkAra jJAtRtattva meM ekasAtha jJAta hone se, una donoM kA adhiSThAnabhUta sat lakSaNavAle jJAtRttva kA nizcaya kiyA hone se, jisane sUtroM aura arthoM ke pada ko nizcita kiyA hai; niruparAga upayoga ke kAraNa jisane kaSAyoM ko zamita kiyA hai aura niSkaMpa upayoga kA bahuza: abhyAsa karane se adhika tapavAlA - ina tIna kAraNoM se jo munirAja bhalIbhAMti saMyata hoM; ve bhI laukikajanoM ke saMyoga se asaMyata hI hote haiM; kyoMki jisaprakAra agni ke saMyoga se pAnI meM vikAra hotA hai; usIprakAra laukikajanoM kI saMgati se zramaNoM meM vikAra avazyaMbhAvI hai / isalie laukika samparka pUrNata: niSedha karane yogya hI hai / paramanirgrantharUpa dIkSA lI hone se saMyama aura tapa ke bhAra ko vahana karanevAle zramaNa bhI yadi moha kI bahulatA se zuddhacetana vyavahAra ko chor3akara nirantara manuSya vyavahAra ke dvArA cakkara khAne se laukika karmoM se nivRtta na ho to unheM bhI laukika hI kahA jAtA hai / ' "" AcArya jayasena to tAtparyavRtti meM likhate haiM ki svayaM AtmA kI bhAvanA karanevAlA hone para bhI yadi asaMyamI janoM kA saMga nahIM chor3atA hai to agni kI saMgati meM rahanevAle jala ke samAna ati paricaya se rAgAdibhAvarUpa vikRta bhAvoM ko prApta hotA hai / ve laukikajana kI vyAkhyA karate hue likhate haiM ki bhedAbheda ratnatraya ko naSTa karanevAle prasiddhi, pUjA, lAbha ke nimittabhUta jyotiSa, mantravAda, vaidyasaMbaMdhI Adi isa lokasaMbaMdhI jIvana ke upAyabhUta kArya karanevAlA sAdhu bhI laukikajana hI haiM / ina gAthAoM meM laukikajanoM se samparka baDhAne kA bar3I hI kaThoratA se niSedha kiyA gayA hai; kyoMki laukikajanoM kA samAgama AtmasAdhanA meM bAdhaka hI hai, sAdhaka nahIM / yahA~ to atyanta spaSTa zabdoM meM likhA hai ki bhale hI jinAgama kA jJAtA ho, maMdakaSAyI ho, tapasvI ho; Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : zubhopayogaprajJApanAdhikAra para yadi vaha zramaNa laukika logoM kA saMsarga nahIM chor3atA hai to vaha asaMyamI hI hai| atha satsaMgaM vidheyatvena darzayati - 503 tamhA samaM guNAdo samaNo samaNaM guNehiM vA ahiyaM / adhivasadu tamhi NiccaM icchadi jadi dukkhaparimokkhaM / / 270 / / tasmAtsamaM guNAt zramaNaH zramaNaM guNairvAdhikam / adhivasatu tatra nityaM icchati yadi duHkhaparimokSam / / 270 / / yataH pariNAmasvabhAvatvenAtmanaH saptArciH saMgataM toyamivAvazyaMbhAvivikAratvAllaukikasaMgAtsaMyato'pyasaMyata eva syAt, tato duHkhamokSArthinA guNaiH samo'dhiko vA zramaNaH zramaNena nityamevAdhivasanIya: tathAsya zItApavarakakoNanihitazItatoyavatsamaguNasaMGgAtguNarakSA zItataratuhinarzakarAsaMpRktazItatoyavat guNAdhikasaMgAt gunnvRddhiH||270|| yahA~ laukikajanoM kA svarUpa bhI batAyA gayA hai| laukikajana to laukika haiM hI; kintu ve sAdhu bhI laukikajanoM meM hI Ate haiM; jo prasiddhi, pUjA, lAbha ke nimittabhUta, jyotiSa se bhaviSya Adi batAte haiM, maMtra-taMtra karate haiM aura laukika jIvana ke upAya batAte haiN| AtmA kA kalyANa cAhanevAle zramaNoM ko unakA samAgama nahIM karanA cAhie / / 268-269 // vigata gAthAoM meM asatsaMga kA niSedha karake aba isa gAthA meM ekamAtra satsaMga hI karane yogya hai - aisA dikhAte haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai. " ( harigIta ) yadi cAhate ho mukta honA dukhoM se to jAna lo / samAna guNa se yukta kI saMgati karo // 270 // isalie yadi duHkhoM se mukta honA cAhate ho to he zramaNo ! samAna guNavAle athavA adhika guNavAle zramaNoM ke saMga sadA nivAsa karo / AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM 'AtmA pariNAma svabhAvavAlA hai; isalie agni ke saMga meM rahate hue pAnI ke samAna saMyamI zramaNa bhI laukikajanoM ke saMga se asaMyamI ho jAtA hai| isalie duHkhoM se mukti cAhane vAle zramaNoM ko samAna guNavAle zramaNoM ke sAtha athavA adhika guNavAle zramaNoM ke sAtha sadA nivAsa karanA cAhie / isaprakAra zItalaghara ke kone meM rakhe hue zItala jala kI bhA~ti samAna guNavAloM kI saMgati se guNoM kI rakSA hotI hai aura adhika zItala barpha ke saMparka meM rahanevAle zItala pAnI ke samAna adhika guNavAloM kI saMgati karane se guNoM meM vRddhi hotI hai / ' "" zubhopayogAdhikAra kI isa antima gAthA meM laukikajanoM ke saMsarga meM na rahakara; jinameM Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 hamase adhika guNa haiM, unakI saMgati meM rahane kI bAta kahI gaI hai| yadi adhika guNavAloM kA samAgama saMbhava na to samAna guNavAloM kI saMgati rahanA caahie| jisaprakAra agni ke saMyoga se pAnI garma ho jAtA hai; usIprakAra laukikajanoM ke saMsarga se saMyamI bhI asaMyamI ho jAte haiM / satsaMgati kA lAbha batAte hue AcAryadeva TIkA meM tIna udAharaNa dete haiN| prathama agni ke saMyoga meM rakhe hue jala kA, dUsarA zItala ghara ke kone meM rakhe hue ghar3e kA aura tIsarA barpha ke saMsarga meM rakhe hue ghar3e kA / jisaprakAra agni ke saMyoga meM rahanevAlA jala garma ho jAtA hai; usIprakAra laukikajanoM ke saMsarga se zramaNa asaMyamI ho jAte haiM; jisaprakAra zItala ghara ke kone meM rakhe hue ghar3e ke ThaMDe jala kI rakSA hotI hai, vaha garma nahIM ho pAtA; usIprakAra samAna guNavAloM kA saMgati se apane sadguNoM kI rakSA hotI hai aura jisaprakAra barpha kI saMgati meM rakhe hue ghar3e kA jala adhika zItala ho jAtA hai; usIprakAra adhika guNavAloM kI saMgati se hamAre guNoM meM vRddhi hotI hai| isalie zramaNoM ko sadA hI yA to adhika guNavAloM kI saMgati meM rahanA cAhie yA phira samAna guNavAloM kI saMgati meM rahanA caahie| yadyapi yaha sampUrNa kathana zramaNoM ke lie hI kiyA gayA hai; tathApi zrAvakoM ko bhI isakA lAbha lenA cAhie / isa bAta kA ullekha kavivara vRndAvanadAsajI bhI isaprakAra karate haiM - (dohA) - pravacanasAra yoM mata cita meM jAniyoM, munikaha~ yaha upadeza / zrAvaka ko to nahiM kahyau, mUla graMtha meM leza // 80 // namiSa sabako kahyau, nyAya rIti nirabAha / jihi maga meM nRpa paga dharai, prajA calai tihi rAha // 81 // aiso jAni hiye sadA, jina Agama anukUla / karo Acarana he bhavika, karama jalaiM jyoM tUla // 82 // cUMki mUla grantha meM to yaha kahIM nahIM kahA hai ki yaha upadeza zrAvakoM ke lie bhI hai| isalie he zrAvakajano ! tuma yaha mata samajhanA ki yaha saba upadeza muniyoM ke lie hI hai| muniyoM ke bahAne yaha nyAya aura rIti-nIti kA upadeza sabhI ko diyA gayA 1 jisaprakAra jisa rAste para rAjA calatA hai, prajA bhI usI rAste para calane lagatI hai; usIprakAra muniyoM ke samAna hI zrAvakoM ko bhI satsaMgati meM rahanA hI zreyaskara hai| aisA jAnakara, isa bAta ko hRdaya meM dhAraNa kara sadA hI sabhI ko jinAgama ke anukUla AcaraNa karanA caahie| aisA karane se Aga ke samparka meM AI huI ruI ke samAna karma bhI kSaNa bhara meM bhasma Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : zubhopayogaprajJApanAdhikAra 505 ho jAte haiN| yaha zubhopayoga prajJApanAdhikAra kI antima gAthA hai| isake uparAnta isa adhikAra (zArdUlavikrIDita ) ityadhyAsya zubhopayogajanitAM kAMcitpravRttiM yati: samyak saMyamasauSThavena paramAM krAmannivRttiM kramAt / he lAkrAntasamastavastu visaraprastAraramyodayAM jJAnAnandamayI dazAmanubhavatvekAntataH zAzvatIm / / 17 / / __ - iti zubhopayogaprajJApanam / kA samApana karate hue AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM eka chanda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai (manaharaNa) isaprakAra zubha upayogamayI kiMcit hii| zubharUpa vRtti kA susevana krke| samyakaprakAra se saMyama ke sauSTava se| Apa hI kramazara niravRtti krke| are jJAnasUrya kA hai anupama jo udy|| saba vastuoM ko mAtra lIlA meM hI lakha lo|| aisI jJAnAnandamayI dazA ekaanttH| apane meM Apa hI nita anubhava karo||17|| isaprakAra zubhopayogajanita kiMcit pravRtti kA sevana karake yati samyaktva sahita saMyama ke sauSThava se kramazaH paramanivRtti ko prApta hotA huA; jisakA ramya udaya samasta vastu samUha ke vistAra ko lIlAmAtra meM prApta ho jAtA hai, jAna letA hai; he munivaro! aisI zAzvata jJAnAnandasvabhAvI dazA kA ekAntataH apane meM Apa hI nitya anubhava kro| adhikAra ke anta meM AcAryadeva AtmA kA anubhava karane kI preraNA dete hue yaha kahate haiM ki bhale hI bhUmikAgata kamajorI ke kAraNa kucha kAla zubhopayoga meM jAve; phira bhI samyagdarzana sahita saMyama ke bala se ina zubhabhAvoM ke bhI parama nivRtti ko prApta kara zramaNa jana lIlAmAtra meM apane lakSya ko prApta kara lete haiN| isalie zramaNajano ! jJAnAnandasvabhAvI trikAlI dhruva apane AtmA meM apanApana karo; usameM hI samA jaavo|| isaprakAra AcArya kundakunda kRta pravacanasAra kI AcArya amRtacandra kRta tattvapradIpikA nAmaka saMskRta TIkAaura DaoN. hukamacandabhArilla kRta jJAna-jJeyatattvaprabodhinI hindI TIkA meM caraNAnuyogasUcakacUlikA mahAdhikAra ke aMtargata zubhopayogaprajJApana adhikAra samApta hotA hai| Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcaratna adhikAra (gAthA 271 se gAthA 275 taka) atha pnycrtnm| (zArdUlavikrIDita ) tantrasyAsya zikhaNDamaNDanamiva pradyotayatsarvatodvaitIyIkamathAhato bhagavataH saMkSepata: zAsanam / vyAkurvaJjagato vilakSaNapathAM saMsAramokSasthiti jIyAtsaMprati paJcaratnamanaghaM sUtrairibhaiH paJcabhiH / / 18 / / magalAcaraNa (dohA) bhAvaliMga ke binA yaha dravyaliMga sNsaar| dravya bhAva donoM mile mukti mukti kA dvAra|| isaprakAra zubhopayoga adhikAra ke samApta ho jAne ke bAda zeSa pA~ca gAthAoM ke samUha ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM paMcaratna nAma se abhihita karate haiN| ukta paMcaratna gAthAoM ko AraMbha karane ke pahale AcArya amRtacandradeva maMgalAcaraNa ke rUpa meM eka chanda likhate haiN| chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (manaharaNa) aba isa zAstra ke mukuTamaNi ke smaan| pA~ca sUtra niramala paMcaratna gAye haiN|| jo jinadeva arahaMta bhagavanta ke| advitIya zAsana ko sarvataH prakAzeM haiN| adbhuta paMcaratna bhinna-bhinna pNthvaalii| bhava-apavarga kI vyatirekI dazA ko|| tapta-saMtapta isa jagata ke saamne| __ pragaTita karate huye jayavaMta varto||18|| aba isa zAstra ke kalagI ke alaMkAra ke samAna arthAt cUr3AmaNi (mukuTamaNi) ke samAna yaha pA~ca sUtrarUpa nirmala paMcaratna, jo arahaMta bhagavAna ke advitIya samagra zAsana ko saMkSepa meM sampUrNata: prakAzita karate haiM; ve paMcaratna vilakSaNa paMthavAlI saMsAra va mokSa kI sthiti kojagata ke samakSa pragaTa karate hae jayavaMta vrto| Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 507 caraNAnuyogasUcakacUlikA : paMcaratna adhikAra atha saMsAratattvamudghATayati - je ajadhAgahidatthA ede tacca tti NicchadA smye| accaMtaphalasamiddhaM bhamaMti te to paraM kAlaM / / 271 / / ___ye ayathAgRhItArthA ete tattvamiti nizcitA: smye| __ atyantaphalasamRddhaM bhramanti te ataH paraM kAlam / / 271 / / ye svayamavivekato'nyathaiva pratipAdyArthAnityameva tattvamiti nizcayamAracayantaH satataM samupacIyamAnamahAmohamalamalImasamAnasatayA nityamajJAninobhavanti, te khalu samaye sthitA apyanAsAditaparamArthazrAmaNyatayA zramaNAbhAsA: santo'nantakarmaphalopabhogaprAgbhArabhayaMkaramanantakAlamanantabhAvAntaraparAvarteranavasthitavRttayaH sNsaartttvmevaavbudhytaam||271|| isa maMgalAcaraNa ke chanda meM AgAmI pA~ca gAthAoM ko paMcaratna nAma se abhihita kiyA gayA hai aura unheM kalagI ke alaMkAra ke samAna sampUrNa pravacanasAra kA cUr3AmaNi batAyA gayA hai tathA yaha kahA gayA hai ki ina pA~ca gAthAoM meM pUre pravacanasAra kA sAra samAhita hai||18|| isa gAthA meM saMsAratattva ke svarUpa kA udghATana kiyA gayA hai; jo isaprakAra hai - (harigIta) ayathArthagrAhI tattva ke hoM bhale hI jinamArga meN| karmaphala se Abharita bhavabhrame bhAvIkAla meM / / 271 / / bhale hI ve dravyaliMgI munirAja jinazAsana meM hI kyoM na hoM; tathApi ve tattva yaha hai'isaprakAra nizcayavAna vartate hue padArthoM ko ayathArtha (galata) rUpa meM grahaNa karate haiM; ata: ve ananta karmaphaloM se bhare hue cirakAla taka saMsAra meM paribhramaNa kreNge| isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "jo dravyaliMgIzramaNa svayaM ke aviveka se padArtho ke svarUpakoanyathA hI jAnakara, svIkAra kara tattva arthAt vastusvarUpaaisA hI hai' - aisA nizcaya karate hue; nirantara ekatrita kiye jAnevAle mahAmohamala se malina cittavAle hone se nitya hI ajJAnI rahate haiM; ve bhale hI jinamArga meM sthita hoM; tathApi paramArtha zrAmaNya ko prApta na hone se vastutaH zramaNAbhAsa hI haiN| anaMta karmaphala ke upabhoga ke bhAra se bhayaMkara anantakAlataka ananta bhavAntararUpa parAvartanoM se anavasita vRttivAle rahane se una dravyaliMgI munirAjoM ko saMsAratattva jaannaa|" isaprakAra isa gAthA meM yahI kahA gayA hai ki AtmajJAna arthAt samyagdarzana aura samyagjJAna se rahita hokara bhI jinhoMne nagna digambara veSa dhAraNa kara liyA hai - aise mithyAdRSTi dravyaliMgI Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 pravacanasAra atha mokSatattvamudghATayati - ajadhAcAravijutto jadhatthapadaNicchido psNtppaa| aphale ciraM Na jIvadi iha so sNpunnnnsaamnnnno||272|| __ ayathAcAraviyukto yathArthapadanizcita: prshaantaatmaa| aphale ciraM na jIvati iha sa saMpUrNazrAmaNyaH / / 272 / / yastrilokacUlikAyamAnanirmalavivekadIpikAlokazAlitayA yathAvasthitapadArthanizcayanivartitautsukyasvarUpamantharasatatopazAntAtmA san svarUpamekamevAbhimukhyena carannayathAcAviyukto nityaM jJAnI syAt, sa khalu saMpUrNazrAmaNya: sAkSAt zramaNo helAvakIrNasakalaprAktanakarmaphalatvAdaniSpAditanUtanakarmaphalatvAcca punaH prANadhAraNadainyamanAskandan dvitIyabhAvaparAvartAbhAvAt zuddhasvabhAvAvasthitavRttirmokSatattvamavabudhyatAm / / 272 / / muni hI vastutaH saMsAra haiM, saMsAratattva haiN| munidharma ko badanAma karanevAle aise veSadhArI zramaNa aparimita kAla taka saMsAra meM hI paribhramaNa kareMge / / 271 / / vigata gAthA meM saMsAratattva kA svarUpa spaSTa kara aba isa gAthA meM mokSatattva kA svarUpa samajhAte haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta ) yathArthavyAhI tattva ke ara rahita ayathAcAra se | prazAntAtmA zramaNa ve nA bhavabhrame cirakAla taka ||272|| jozramaNa padoM aura padArthoM ke nizcayavAle hone se prazAntAtmA haiM aura anyathA AcaraNa se rahita haiM; sampUrNa zrAmaNyavAle ve zramaNa, karmaphala se rahita haiM aura ve isa saMsAra meM cirakAla taka nahIM rhte| AcArya amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "jo zramaNa triloka kI cUlikA ke samAna nirmala vivekarUpI dIpikA ke prakAzavAle hone se aura padArthoM ke vAstavika nizcaya se utsukatA kA nivartana karake svarUpamaMthara rahane se satat prazAntAtmA tathA svarUpa meM abhimukharUpa se vicarate hone ke kAraNa ayatnAcAra rahita hone se nitya jJAnI haiM; ve sampUrNa zrAmaNyavAle sAkSAt zramaNa mokSatattva haiM; kyoMki unhoMne pUrva ke samasta karmoM ke phala kolIlAmAtra meM naSTa kara diyA hai aura ve naye karmoM ke phala ko utpanna nahIM karate; isalie punaH prANadhAraNarUpa dInatA ko prApta na hote hue bhAvarUpa parAvartana ke abhAva ke kAraNa zuddhasvabhAva meM avasthita rahate haiN|" Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 509 caraNAnuyogasUcakacUlikA : paMcaratna adhikAra atha mokSatattvasAdhanatattvamudghATayati - sammaM vididapadatthA cattA uvahiM bahiratthamajjhatthaM / visayesu NAvasattA je te suddhA tti NihiTThA / / 273 / / samyagviditapadArthAstyaktvopadhiM bahisthamadhyastham / viSayeSu nAvasaktA ye te zuddhA iti nirdiSTAH / / 273 / / anekAntakalitasakalajJAtRjJeyatattvayathAvasthitasvarUpapANDityazauNDAH santaH samastabahiraGgAntaraGgasaGgatiparityAgaviviktAntazcakacakAyamAnAnantazakticaitanyabhAsvarAtmatattvasvarUpAH svarUpaguptasuSuptakalpAntastattvavRttitayA viSayeSumanAgapyAsaktimanAsAdayanta: ___ yadyapi AcArya jayasena tAtyaryavRtti TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko prastuta karate hue tattvapradIpikA kA hI anukaraNa karate haiM; tathApi anta meM niSkarSa ke rUpa meM kahate haiM ki mokSatattvarUpa pariNata puruSa hI abhedanaya semokSasvarUpa jAnanA caahie| ___ vigata gAthA se ekadama viparIta isa gAthA meM yaha kahA gayA hai ki AtmajJAna arthAt samyagdarzana aura samyagjJAna sahita nirdoSa cAritra dhAraNa karanevAle bhAvaliMgI zramaNa hI mokSatattva haiM aura ve lIlAmAtra meM aSTakarmoM kA nAzakara alpakAla meM hI mokSa prApta kara leNge| ina ukta donoM gAthAoM meM mithyAdRSTi dravyaliMgI zramaNoM ko saMsAratattva aura samyagdRSTi bhAvaliMgI zramaNoM ko mokSatattva kahA gayA hai||272 / / vigata gAthAoM me saMsAratattva va mokSatattva kA nirUpaNa karane ke uparAnta aba isa gAthA meM mokSatattva ke sAdhanatattva kA udghATana karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) yathArtha jAne artha ko do vidha parigraha chodd'kr| nA viSaya meM Asakta ve hI zramaNa zuddha kahe gaye||273|| padArthoM ko bhalI prakAra jAnate hue jo zramaNa bahiraMga aura aMtaraMga parigraha ko chor3akara viSayoM meM Asakta nahIM haiM; ve zuddha kahe gaye haiN| AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM "jo anekAnta ke dvArA jJAta sampUrNa jJAnatattva aura jJeyatattva ke yathAvasthita svarUpa meM pravINa, samasta bahiraMga aura aMtaraMga saMgati ke parityAga se aMtaraMga meM prakAzamAna, anaMta zakti sampanna caitanya se bhAsvara Atmatattva ke svarUpa ko bhinna karanevAle aura isIkAraNa Atmatattva kI vRtti svarUpagupta va susupta samAna prazAnta rahane se viSayoM meM kiMcit bhI Asakti ko prApta Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 pravacanasAra samastAnubhAvavanto bhagavantaH zuddhA evAsaMsAraghaTitavikaTakarmakavATavighaTanapaTIyasAdhyavasAyena prakaTIkriyamANAvadAnAmokSatattvasAdhanatattvamavabudhyatAm / / 273 / / atha mokSatattvasAdhanatattvaM sarvamanorathasthAnatvenAbhinandayati - suddhassa ya sAmaNNaM bhaNiyaM suddhassa dasaNaM NANaM / suddhassa ya NivvANaM so cciya siddho Namo tassa / / 274 / / zuddhasya ca zrAmaNyaM bhaNitaM zuddhasya darzanaM jnyaanm| zuddhasya ca nirvANaM sa eva siddho namastasmai / / 274 / / yattAvatsamyagdarzanajJAnacAritrayaugapadyapravRttaikAgryalakSaNaM sAkSAnmokSamArgabhUtaM zrAmaNyaM tacca nahIM honevAle sakala mahimAvAna bhagavAna zuddha haiM, zuddhopayogI haiM; unheM hI mokSatattva kA sAdhanatattva jAnanA cAhie; kyoMki ve anAdi saMsAra se baMda, vikaTa, karmakapATa (karmarUpI kivAr3a) ko tor3ane-kholane ke ati prayatna se parAkrama pragaTa kara rahe haiN|" 272vIM gAthA meM bhAvaliMgI zramaNoM ko mokSatattva kahA thA aura aba isa 273vIM gAthA meM unhIM ko mokSa kA sAdhanatattva kahA jA rahA hai, mokSamArga kahA jA rahA hai| isakA sIdhA-saccA artha yaha hai ki nija bhagavAna AtmA ko jAnakara, pahicAnakara, usI meM apanApana sthApita kara, usI meM samA jAnevAle nagna digambara zramaNa hI mokSa tattva haiM aura ve hI mokSamArga tattva haiN| tAtparya yaha hai ki sampUrNa dharmatattva bhAvaliMgI nagna digambara santoM meM hI samAhita hai||273 / / ___ vigata gAthA meM jina zuddhopayogI zramaNoM ko mokSatattva ke sAdhanatattva ke rUpa meM sthApita kiyA gayA hai; aba isa gAthA meM unhIM zuddhopayogI zramaNoM kA sarva manorathoM ke sthAna ke rUpa meM abhinandana karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) hai jJAna-darzana zuddhatA nija zuddhatA zrAmaNya hai| ho zuddha ko nirvANa zata-zata bAra unako namana hai||274|| zuddha arthAt zuddhopayogI ko zrAmaNya kahA hai, zuddha ko hI darzana aura jJAna kahA hai aura zuddha kohI nirvANa hotA hai| siddha honevAle zuddhopayogiyoM ko aura siddhoM ko bArambAra namaskAra ho| AcArya amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kI ekatArUpa se pravartamAna ekAgratA lakSaNa sAkSAt mokSamArgarUpa zrAmaNya zuddha (zuddhopayogI) ke hI hotA hai| samasta bhUta, vartamAna aura Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : paMcaratna adhikAra zuddhasyaiva / yacca samastabhUtabhavadbhAvivyatirekakarambitAnantavastvanvayAtmakavizvasAmAnyavizeSapratyakSapratibhAsAtmakaM darzanaM jJAnaM ca tat zuddhasyaiva / yacca ni:pratighavijRmbhitasahajajJAnAnandamudritadivyasvabhAvaM nirvANaM tat zuddhasyaiva / yazca TotkIrNaparamAnandAvasthAsusthitAtmasvabhAvopalambhagambhIrobhagavAn siddhaH sa zuddha eva / alaMvAgvistareNa sarvamanorathasthAnasya mokSatattvasAdhanatattvasya zuddhasya parasparamaGgAGgibhAvapariNatabhAvyabhAvakabhAvatvAtpratyastamitasvaparavibhAgobhAvanamaskAro'stu / / 274 / / / atha ziSyajanaM zAstraphalena yojayana zAstraM samApayati - bujjhadi sAsaNameyaM sAgAraNagAracariyayA jutto| jo so pavayaNasAraM lahuNA kAleNa pappodi / / 275 / / bhAvI vyatirekoM ke sAtha milita ananta vastuoM kA anvayAtmaka vizva ke sAmAnya aura vizeSa ke pratyakSa pratibhAsasvarUpa darzana-jJAna bhI zuddha ke hI hote haiN| nirvighna khilA huA sahaja jJAnAnanda kI mudrAvAlA divya nirvANa bhI zuddha ke hI hotA hai aura TaMkotkIrNa paramAnanda avasthArUpase susthita AtmasvabhAva kI upalabdhi se gaMbhIra siddhadazAkozuddha (zuddhopayogI) hI prApta karate haiN| adhika kahane se kyA lAbha hai ? sarva manorathoM ke sthAnabhUta, mokSatattva ke sAdhanatattvarUpa zuddha ko; jisameM paraspara aMga-aMgIrUpa se pariNamita bhAvaka-bhAvyatA ke kAraNa sva-para vibhAga asta ho gayA hai - aisA bhAva namaskAra ho|" ____ AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA kA niSkarSa prastuta karate hue likhate haiM ki yahA~ yaha kahA gayA hai ki isa mokSa ke kAraNabhUta zuddhopayoga ke mAdhyama se sampUrNa iSTa manoratha siddha hote haiM - aisAmAnakara, zeSa manorathoM ko chor3akara, isameM hI bhAvanA karanA caahie| isa gAthA meM niSkarSa ke rUpa meM yaha kaha diyA gayA hai ki zuddhopayogI santoM ke hI saccA zrAmaNya (munipanA) hai aura ve hI samyagdarzana-jJAna-cAritra se sampanna haiN| adhika kyA kaheM - eka unako hI mokSa kI prApti honevAlI hai| isalie hama siddhadazA prApta karane meM saMlagna zuddhopayogI santoM aura siddhoM ko bArambAra namaskAra karate haiN||274 / / __ paMcaratnasaMbaMdhI vigata cAra gAthAoM meM saMsAratattva, mokSatattva aura mokSatattva ke sAdhanatattva kA svarUpa aura mokSatattva aura usake sAdhanatattva kI mahimA batAkara aba isa antima gAthA meM; na kevala paMcaratna adhikAra kI antima gAthA meM, apitu pravacanasAra paramAgama kI isa antima gAthA meM ziSyajanoM ko zAstraphala se jor3ate hue isa zAstra kA samApana karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai - Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 pravacanasAra budhyate zAsanametat sAkArAnAkAracaryayA yuktH| yaH sa pravacanasAraM laghunA kAlena prApnoti / / 275 / / yo hi nAma suvizuddhajJAnadarzanamAtrasvarUpavyavasthitavRttasamAhitatvAt sAkArAnAkAracaryayA yuktaH san ziSyavarga: svayaM samastazAstrArthavistarasaMkSepAtmakazrutajJAnopayogapUrvakAnubhAvena kevalamAtmAnamanubhavan zAsanametabudhyate sa khalu niravadhitrisamayapravAhAvasthAyitvena sakalArthasArthAtmakasya pravacanasya sArabhUtaM bhUtArthasvasaMvedyadivyajJAnAnandasvabhAvamananubhUtapUrva bhagavantamAtmAnamavApnoti // 275 / / (harigIta ) jo zramaNa-zrAvaka jAnate jinavacana ke isa sAra ko| ve prApta karate zIghra hI nija AtmA ke sAra ko ||275|| jo sAkAra-anAkAra caryA se yukta rahatA huA isa zAsana (upadeza) ko jAnatA hai; vaha alpakAla meM hI pravacana ke sAra (bhagavAna AtmA) ko prApta karatA hai| AcArya amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "suvizuddha jJAna-darzana mAtra svarUpa meM avasthita pariNati meM lagA hone se sAkAraanAkAra caryA se yukta jo ziSyavarga svayaM samasta zAstroM ke arthoM ke vistAra-saMkSepAtmaka zrutajJAnopayogapUrvaka kevala AtmA kA anubhava karatA huA isa upadeza ko jAnatA hai; vaha ziSyavarga vastuta: bhUtArtha svasaMvedya divya jJAnAnandasvabhAvI, pUrvakAla meM ananubhUta, tInoM kAla ke niravadhi pravAha meM sthAyI hone se sampUrNa padArthoM ke samUhAtmaka pravacana kA sArabhUta bhagavAna AtmA ko prApta karatA hai|" dhyAna rahe ukta gAthA kI isa tattvapradIpikA TIkA meM, gAthA meM samAgata lahuNA kAleNa pada kI upekSA ho gaI hai; jabaki jayasenIya tAtparyavRtti TIkA meM ukta pada kA artha alpakAla meM upalabdha hai| dUsarI bAta yaha hai ki yahA~ tattvapradIpikA TIkA meM gAthA meM samAgata sAgAraNagAra pada kA artha sAkAra-anAkAra (jJAna-darzana) upayoga kiyA hai aura jayasenIya tAtparyavRtti TIkA meM zrAvaka aura sAdhu kiyA gayA hai| paNDita devIdAsajI evaM vRndAvanadAsajI ne bhI sAgAraNagAra pada kA artha karane meM aura lahuNA kAleNa (alpakAla meM) pada kA prayoga karane meM AcArya jayasena kI tAtparyavRtti TIkA kA anukaraNa kiyA hai| Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyogasUcakacUlikA : paMcaratna adhikAra iti tattvapradIpikAyAM zrImadamRtacandrasUriviracitAyAM pravacanasAravRttau caraNAnuyogasUcikA cUlikA nAma tRtIya: zrutaskandhaH samAptaH / / 3 / / 513 granthAdhirAja pravacanasAra kI isa antima gAthA meM jinendra bhagavAna ke pravacanoM ke sAra isa pravacanasAra meM pratipAdita tattvajJAna ko, jJAnatattva ko, jJeyatattva ko aura zramaNoM ke AcaraNa saMbaMdhI sampUrNa prakaraNa ko jo gaharAI se samajheMge, tadanusAra apane jIvana ko DhAleMge; unheM alpakAla meM hI mukti kI prApti hogI / / 275 / / isaprakAra AcArya kundakunda kRta pravacanasAra kI AcArya amRtacandra kRta tattvapradIpikA nAmaka saMskRta TIkA aura DaoN. hukamacanda bhArilla kRta jJAna - jJeyatattvaprabodhinI hindI TIkA meM caraNAnuyogasUcakacUlikA mahAdhikAra ke aMtargata paMcaratna adhikAra samApta hotA hai / ... hameM AdhyAtmika granthoM ke svAdhyAya kI vaisI ruci bhI kahA~ hai, jaisI ki viSayakaSAya aura usake poSaka sAhitya paDhane kI hai| aise bahuta kama loga hoMge, jinhoMne kisI AdhyAtmika, saiddhAntika yA dArzanika grantha kA svAdhyAya AdyopAnta kiyA ho / sAdhAraNa loga to ba~dhakara svAdhyAya karate hI nahIM, para aise vidvAna bhI bahuta kama mileMge jo kisI bhI mahAna grantha kA jamakara akhaNDarUpa se svAdhyAya karate hoM / Adi se anta taka akhaNDa rUpa se hama kisI grantha ko paDha bhI nahIM sakate to phira usakI gaharAI meM pahu~ca pAnA kaise sambhava ho ? jaba hamArI itanI bhI ruci nahIM ki use akhaNDa rUpa se par3ha bhI sakeM to usameM pratipAdita akhaNDa vastu kA akhaNDa svarUpa hamAre jJAna aura pratIti meM kaise Ave? viSaya-kaSAya ke poSaka upanyAsAdi ko hamane kabhI adhUrA nahIM chor3A hogA, use pUrA karake hI dama lete haiM, usake pIche bhojana ko bhI bhUla jAte haiN| kyA AdhyAtmika sAhitya ke adhyayana meM bhI kabhI bhojana ko bhUle haiM ? yadi nahIM, to nizcita samajhiye hamArI ruci adhyAtma meM utanI nahIM, jitanI viSaya-kaSAya meM hai| 'ruci anuyAyI vIrya' ke niyamAnusAra hamArI sampUrNa zakti vahIM lagatI haiM, jahA~ ruci hotI hai / svAdhyAya tapa ke upacAra ko bhI prApta karane ke lie hameM AdhyAtmika sAhitya meM ananya ruci jAgRta karanI hogii| dharma ke dazalakSaNa, pRSTha- 111-112 Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa saiMtAlIsa naya nanu ko'yamAtmA kathaM cAvApyata iti cet, abhihitametat punarapyabhidhIyate / maMgalAcaraNa (dohA) anaMta dharmamaya Atma ke pratipAdaka naya naMta / kahanA saMbhava haiM nahIM saiMtAlIsa kahaMta // AcArya amRtacandrakRta tattvapradIpikA TIkA meM jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra, jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra aura caraNAnuyogasUcaka cUlikA ke rUpa meM vibhAjita AcArya kundakunda kRta pravacanasAra paramAgama yadyapi yahA~ samApta ho jAtA hai; tathApi AcArya amRtacandra pariziSTa ke rUpa meM eka adhikAra aura likhate haiM, jisameM pramukharUpa se 47 nayoM kI carcA kI gaI hai| yaha bhagavAna AtmA ke dharmoM kA vizleSaNa hai / samayasAra meM bhagavAna AtmA meM uchalatI huI ananta zaktiyoM kA vivecana kiyA gayA hai aura pravacanasAra meM AtmA sadA vidyamAna ananta dharmoM kA vivecana hai| na to ananta zaktiyoM kA hI vizleSaNa saMbhava hai aura na ananta dharmoM kA hI; ata: samayasAra meM namUne ke rUpa meM 47 zaktiyoM kA varNana hai aura pravacanasAra meM 47 dharmoM kA, nayoM kA / samayasAra zraddhApradhAna grantha hai; ataH usameM zraddheya zaktiyoM kA varNana hai aura pravacanasAra jJAnapradhAna grantha hai; ataH isameM jJeyarUpa dharmoM evaM unheM jAnanevAle nayoM kA pratipAdana hai| ina 47 nayoM ke mAdhyama se jo AtmArthI, bhagavAna AtmA ke 47 dharmoM ko jAnakara tathA samayasAra kI 'AtmakhyAti' TIkA meM pratipAdita bhagavAna AtmA kI 47 zaktiyoM ko pahicAna kara anantazaktiyoM se sampanna, anantadharmoM ke adhiSThAtA bhagavAna AtmA meM apanatva sthApita karatA hai, use hI apanA jAnatA-mAnatA hai; usI meM jama jAtA hai, rama jAtA hai, usI meM tallIna ho jAtA hai; vaha cAra ghAtiyA karmoM kI 47 prakRtiyoM kA nAzakara anantacatuSTayarUpa arahaMta dazA ko prApta karatA hai; anantadarzana, anantajJAna, anantavIrya evaM ananta-atIndriyaAnandarUpa pariNamita ho jAtA hai / jo anantasukhI honA cAhate haiM, ve anantadharmoM ke adhiSThAtA nija bhagavAna AtmA kI ArAdhanA avazya kareM / Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : saiMtAlIsa naya AtmA hi tAvaccaitanyasAmAnyavyAptAnantadharmAdhiSTAtrekaM drvymnntdhrmvyaapkaanntnyvyaapyekshrutjnyaanlkssnnprmaannpuurvksvaanubhvprmiiymaanntvaat| pariziSTa kA AraMbha AcArya amRtacandra isaprakAra karate haiM - "yaha AtmA kauna hai aura kaise prApta kiyA jAtA hai' - yadi aisA prazna kiyA jAya to isakA uttara pahale hI kahA jA cukA hai aura aba punaH kahate haiN| prathama to AtmAvAstava meM caitanyasAmAnya se vyApta anantadharmoM kA adhiSThAtA eka dravya hai; kyoMki vaha anantadharmoM meM vyApta honevAle jo ananta naya haiM, unameM vyApta honevAlA jo eka zrutajJAnasvarUpa pramANa hai, usa pramANapUrvaka svAnubhava se prameya hotA hai|" jina 47 nayoM se yahA~ AtmA kA varNana kiyA gayA hai, ve 47 naya isaprakAra haiM : (1) dravyanaya, (2) paryAyanaya, (3) astitvanaya, (4) nAstitvanaya, (5) astitvanAstitvanaya, (6) avaktavyanaya, (7) astitva-avaktavyanaya, (8) nAstitvaavaktavyanaya, (9) astitva-nAstitva-avaktavyanaya, (10) vikalpanaya, (11) avikalpanaya, (12) nAmanaya, (13) sthApanAnaya, (14) dravyanaya, (15) bhAvanaya, (16) sAmAnyanaya, (17) vizeSanaya, (18) nityanaya, (19) anityanaya, (20) sarvagatanaya, (21) asarvagatanaya, (22) zUnyanaya, (23) azUnyanaya, (24) jJAnajJeya-advaitanaya, (25) jJAnajJeya-dvaitanaya, (26) niyatinaya, (27) aniyatinaya, (28) svabhAvanaya, (29) asvabhAvanaya, (30) kAlanaya, (31) akAlanaya, (32) puruSakAranaya, (33) daivanaya, (34) Izvaranaya, (35)anIzvaranaya, (36) guNInaya, (37) aguNInaya, (38) kartRnaya, (39) akartRnaya, (40) bhoktRnaya, (41) abhoktRnaya, (42) kriyAnaya, (43) jJAnanaya, (44) vyavahAranaya, (45) nizcayanaya, (46) azuddhanaya, (47) zuddhanaya / kta nAmAvalI para gaharAI se dRSTi DAlane para eka bAta spaSTa hotI hai ki saptabhaMgI saMbaMdhI saptanayoM evaM cAranikSepa saMbaMdhI cAra nayoM ko chor3akara zeSa sabhI 36 naya paraspara viruddha pratIta honevAle dharmoM ko viSaya banAne vAle hone se 18 jor3oM ke rUpa meM diye gaye haiN| jaise :- nityanaya-anityanaya, sarvagatanaya-asarvagatanaya, kAlanaya-akAlanaya Adi / ___isa jagata meM vidyamAna pratyeka vastu anekAntasvarUpa hai, anantaguNoM kA akhaNDa piNDa hai| anantaguNoM ke samAna, paraspara viruddha pratIta honevAle nitya-anityAdi anaMta dharmayugala bhI pratyeka vastu meM pAye jAte haiN| Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 pravacanasAra tattudravyanayena pttmaatrvccinmaatrm||1|| paryAyanayena tantumAtravaddarzanajJAnAdimAtram / / 2 / / anantaguNoM kA akhaNDa piNDa bhagavAna AtmA bhI eka dravya hai, eka vastu hai; ata: usameM bhI paraspara viruddha pratIta honevAle dharmayugala pAye jAte haiN| bhagavAna AtmA meM vidyamAna anaMtadharmoM meM se eka-eka dharma ko viSaya banAnevAle samyak zrutajJAna ke aMzarUpa naya bhI ananta hote haiM, ho sakate haiN| una anantanayoM ke samudAyarUpa samyakzrutajJAna pramANa hai aura anantadharmAtmaka bhagavAna AtmA prameya hai| nija bhagavAna AtmA kA gaharAI se paricaya prApta karane ke lie samyakzrutajJAna ke aMzarUpa 47 nayoM dvArA yahA~ bhagavAna AtmA ke 47 dharmoM kA pratipAdana kiyA jA rahA hai; kyoMki na to bhagavAna AtmA ke anaMtadharmoM kA pratipAdana hI saMbhava hai aura na unheM jAnanevAle anantanayoM ko bhI vANI dvArA vyakta kiyA jA sakatA hai| ina 47 nayoM dvArA bhagavAna AtmA ke 47 dharmoM ke samyakaparijJAna se bhagavAna AtmA ke zeSa anaMtadharmoM kA bhI anumAna kiyA jA sakatA hai aura samyakzrutajJAna ke aMzarUpa anaMtanayoM kA bhI anumAna lagAyA jA sakatA hai, sabase bar3I bAta to yaha hai ki samyakzrutajJAna dvArA ananta dharmAtmaka eka dharmI AtmA kA anubhava bhI kiyA jA sakatA hai| isI bhAvanA se AcArya amRtacandra ne ina 47 nayoM kA saMkSipta vivecana prastuta kiyA hai; jo isaprakAra hai "vaha anantadharmAtmaka Atmadravya dravyanaya se paTamAtra kI bhA~ti cinmAtra hai aura paryAyanaya se tantumAtra kI bhA~ti darzana-jJAnAdimAtra hai||1-2||" yadyapi vastra meM aneka tAne-bAne hote haiM, vividha AkAra-prakAra hote haiM, vividha raMgarUpa bhI hote haiM, tathApi saba-kucha milAkara vaha vastra vastramAtra hI hai| tAne-bAne Adi bhedaprabhedoM meM na jAkara use mAtra vastra ke rUpa meM hI dekhanA-jAnanA dravyanaya hai; athavA dravyanaya se vaha vastramAtra hI hai| ThIka isIprakAra cetanAsvarUpa bhagavAna AtmA meM jJAna-darzanarUpa guNaparyAyeM bhI haiM, tathApi guNaparyAyarUpa bhedoM kI dRSTi meM na lekara bhagavAna AtmA ko eka caitanyamAtra jAnanA dravyanaya hai; athavA dravyanaya se bhagavAna AtmA cinmAtra hai| isIprakAra yadyapi vastra vastramAtra hI hai, tathApi usameM tAne-bAne, AkAra-prakAra evaM raMga-rUpa Adi bhI to haiM hii| vastra ko vastramAtra na dekhakara usameM vidyamAna tAne-bAne Adi para dRSTi DAlakara dekhane para vaha tAne-bAnevAlA, lAla-pIlA evaM choTA-bar3A bhI to dikhAI Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : saiMtAlIsa naya 517 detA hai| usIprakAra yadyapi dravyanaya se bhagavAna AtmA cinmAtra hI hai, tathApi usameM jAnane-dekhanerUpa pariNamana bhI to pAyA jAtA hai| bhagavAna AtmA ko cinmAtra na dekha kara, usameM vidyamAna jJAna-darzanAdirUpa pariNamana ko dekhakara use jJAna-darzanAdivAlA, jAnane-dekhanevAlA jAnanA paryAyanaya hai; athavA paryAyanaya se bhagavAna AtmA jJAnadarzanAdi mAtra hai| isaprakAra yaha nizcita huA ki dravyanaya se bhagavAna AtmA paTamAtra kI bhA~ti cinmAtra hai aura paryAyanaya se tantumAtra kI bhA~ti darzana jJAnAdi mAtra hai| naya jAnanerUpa bhI hote haiM aura kahanerUpa bhii| 'jJAtA ke abhiprAya ko naya kahate haiM' isa paribhASA ke anusAra naya jJAnarUpa athavA jAnanerUpa hote haiM tathA vaktA ke abhiprAya ko naya kahate haiM' - isa paribhASA ke anusAra naya kathanarUpa hote haiN| kathanarUpa nayoM ke anusAra kathana karane para isaprakAra bhI kaha sakate haiM ki dravyanaya se bhagavAna AtmA paTamAtra kI bhA~ti cinmAtra kahA jAtA hai aura paryAyanaya se usI bhagavAna AtmA ko tantuvAlA kI bhA~ti jJAna darzanavAlA bhI kahA jAtA hai| - tAtparya yaha hai ki AtmA ko paTamAtra kI bhA~ti cinmAtra kahanA dravyanaya hai aura tantumAtra kI bhA~ti darzana jJAna mAtra kahanA paryAyanaya hai| - bhagavAna AtmA anantadharmoM kA akhaNDa piNDa hai / anantadharmAtmaka yaha bhagavAna AtmA anantanayAtmaka zrutajJAnarUpa pramANa kA viSaya hai| isa anantadharmAtmaka bhagavAna AtmA meM caitanyasAmAnya hai svarUpa jisakA, aisA eka 'dravya' nAmaka dharma bhI hai| isa dravya nAmaka dharma ko viSaya banAne vAle naya kA nAma hI dravyanaya hai| isIprakAra isa bhagavAna AtmA meM jJAna darzanAdirUpa pariNamita honA hai svabhAva jisakA, aisA eka 'paryAya' nAmaka dharma bhI hai / isa paryAya nAmaka dharma ko viSaya banAnevAle naya kA nAma paryAyanaya hai / mUlanayoM kI carcA meM jina dravyArthika aura paryAyArthikanayoM kI carcA kI gaI thI, una dravyArthika aura paryAyArthikanayoM se ye dravyanaya aura paryAyanaya bhinna haiM / vahA~ to sampUrNa vastu ko dravya aura paryAya ina do aMzoM meM vibhAjita kara bAta kahI gaI thI, vastu ke vravyAMza ko grahaNa karanevAle naya ko dravyArthikanaya aura paryAyAMza ko grahaNa karanevAle naya ko paryAyArthikanaya kahA gayA thA; para yahA~ to vastu ke anantadharmoM meM se eka 'dravya' nAmaka dharma ko grahaNa karanevAle naya ko dravyanaya aura 'paryAya' nAmaka dharma ko grahaNa karanevAle naya ko paryAyanaya kahA gayA hai // 1-2 // - Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 pravacanasAra ___ astitvanayenAyomayaguNakArmukAntarAlavartisaMhitAvasthalakSyonmukhavizikhavat svadravyakSetrakAlabhAvairastitvavat / / 3 / / nAstitvanayenAnayomayAguNakArmukAntarAlavalsaMhitAvasthAlakSyonmukhaprAktanavizikhavatparadravyakSetrakAlabhAvairnAstitvavat / / 4 / / __ astitvanAstitvanayenAyomayAnayomayaguNakArmukAntarAlavartyaguNakArmukAntarAlavartisaMhitAvasthAsaMhitAvasthalakSyonmukhAlakSyonmukhaprAktanavizikhavat kramata: svprdrvykssetrkaalbhaavairstitvnaastitvvt||5|| dravyanaya aura paryAyanaya ke bAda astitva-nAstitva saMbaMdhI saptabhaMgI ke AdhAra para sAta naya liye gaye haiM, jo isaprakAra haiM - "vaha Atmadravya astitvanaya se lohamaya, DorI aura dhanuSa ke madhya meM sthita, saMdhAnadazA meM rahe hue, lakSyonmukha bANa kI bhA~ti svadravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA astitvavAlA hai; nAstitvanaya se alohamaya, DorI aura dhanuSa ke madhya meM nahIM sthita, saMdhAna dazA meM na rahe hue, alakSyonmukha usI bANa kI bhA~ti kramazaH para-dravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA nAstitvavAlA hai evaM astitvanAstitvanaya se lohamaya tathA alohamaya, DorI aura dhanuSa ke madhya meM sthita tathA DorI aura dhanuSa ke madhya meM nahIM sthita, saMdhAna-avasthA meM rahe hue aura saMdhAna-avasthA meM nahIM rahe hue aura lakSyonmukha tathA alakSyonmukha usI bANa kI bhA~ti kramazaH sva-para-dravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA astitvanAstitvavAlA hai||3-5||" bhagavAna AtmA meM vidyamAna anantadharmoM meM eka astitva nAmaka dharma bhI hai, jo bhagavAna AtmA ke astitva ko TikAe rakhatA hai| astitva nAmaka dharma ke kAraNa hI bhagavAna AtmA sattAsvarUpa hai| yaha astitva nAmaka dharma akele bhagavAna AtmA meM hI nahIM, sabhI padArthoM meM hai| sabhI padArthoM meM apanA-apanA astitvadharma hai aura ve sabhI padArtha apaneapane astitva dharma se hI Tike hae haiN| kisI bhI padArtha ko apane astitva ko TikAye rakhane ke lie kisI anya ke sahAre kI AvazyakatA nahIM hai| yadyapi yaha bAta pUrNata: satya hai ki sabhI padArthoM meM apanA-apanA astitvadharma hai; tathApi yahA~ AtmA ke astitva kI bAta cala rahI hai| yahA~ DorI aura dhanuSa ke madhya sthita, saMdhAnadazA meM rahe hue, lakSyonmukha, lohamaya bANa kA udAharaNa dekara bhagavAna AtmA ke astitvadharma ko samajhAyA gayA hai| jisaprakAra koI bANa svadravya kI apekSA se lohamaya hai, svakSetra kI apekSA se DorI Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : saiMtAlIsa naya 519 aura dhanuSa ke madhya sthita hai, svakAla kI apekSA se saMdhAnadazA meM hai arthAt dhanuSa para car3hAkara khaiMcI huI dazA meM hai aura svabhAva kI apekSA se lakSyonmukha hai arthAt nizAna kI ora hai| isaprakAra jaise bANa svadravya-kSetra - kAla-bhAva kI apekSA se astitvavAlA hai, usIprakAra bhagavAna AtmA astitvanaya se arthAt svacatuSTaya kI apekSA se astitvavAlA hai / svayaM ke sampUrNa guNa- paryAyoM ke piNDa ko svadravya kahate haiM, svayaM ke asaMkhya AtmapradezoM ko svakSetra kahate haiM, svayaM kI vartamAna samaya kI avasthA ko svakAla kahate haiM evaM pratyeka guNa kI tatsamaya kI paryAya kI ora jhuke hue trikAlI zaktirUpa - guNarUpa bhAva ko svabhAva kahate haiN| dravya-dravyaguNaparyAyarUpa vastu, kSetra=pradeza, kAla-paryAya evaM bhAva = guNa, dharma, svabhAva, zaktiyA~ / jisaprakAra lohamayapanA tIra kA svadravya hai; usIprakAra guNaparyAyamayapanA bhagavAna AtmA kA svadravya hai| jisaprakAra DorI aura dhanuSa ke bIca meM rahA huA tIra kA AkAra hI tIra kA svakSetra hai; usIprakAra apane jina asaMkhyAta pradezoM meM bhagavAna AtmA rahatA hai, ve asaMkhyAta pradeza hI usakA svakSetra haiN| jisaprakAra lakSya ke sanmukha saMdhAnIkRta avasthA hI tIra kA svakAla hai; usIprakAra vartamAna jisa avasthA meM AtmA vidyamAna hai, vaha avasthA hI AtmA kA svakAla hai| jisataraha nizAna ke sanmukha rahanerUpa jo tIra kA bhAva hai, vahI usakA svabhAva hai; usIprakAra samaya-samaya kI paryAyarUpa se pariNamita hone kI zaktirUpa jo bhAva hai, vahI bhAva bhagavAna AtmA kA svabhAva hai| isaprakAra bhagavAna AtmA apane guNa-paryAyoM ke piNDarUpa svadravya se, apane asaMkhyAta pradezI svakSetra se, vartamAna vartatI paryAyarUpa svakAla se evaM zaktirUpa svabhAva se astitvadharmavAlA hai| astitvadharma meM svadravya, svakSetra, svakAla aura svabhAva - ye cAra bAteM samAhita haiN| pratyeka vastu kA astitva ina cAra bAtoM meM hI samAhita hai| vastu ke astitva kI yaha eka sahaja prakriyA hI hai| kauna, kahA~, kaba aura kyoM - ina praznoM ke uttara binA kisI vyakti kA astitva hI siddha nahIM hotA / vastu ke astitva kI siddhi ke lie pratyeka vastu ke saMbaMdha meM ina cAra praznoM ke uttara Avazyaka hI nahIM, anivArya haiN| kauna=dravya, kahA~=kSetra, kaba = kAla, kyoM=bhAva / maiM Apase kahU~ ki vaha Apase milanA cAhatA hai, to Apake mastiSka meM ukta cAra prazna eka sAtha hI khar3e ho jaaveNge| Apa tatkAla hI pUcheMge ki kauna milanA cAhatA hai, Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 pravacanasAra kahA~ milanA cAhatA hai, kaba milanA cAhatA hai aura kyoM milanA cAhatA hai ? ina cAra praznoM kA uttara pAye binA na to Apa koI uttara hI de sakate haiM aura na ApakI jijJAsA hI zAnta ho sakatI hai; kyoMki milanerUpa kriyA kI sampannatA ke lie ina jijJAsAoM kA samAdhAna apekSita hI nahIM, anivArya hai| ina praznoM kA uttara pAye binA Apa 'hA~ aura 'nA' kucha bhI to na kaha skeNge| 'hA~ aura 'nA' kahane ke lie ina cAroM kA jAnanA atyanta Avazyaka hai| kamaza: pratyeka prazna ke uttara ke AdhAra para Apa milane na milane kA nirNaya kreNge| kauna milanA cAhatA hai - isa prazna ke uttara meM yadi yaha kahA jAya ki bA~jha kA beTA Apase milanA cAhatA hai to Apa muskarA kara kaheMge :- kyoM majAka karate ho ? bA~jha ke beTe kA isa loka meM guNaparyAyarUpa astitva hI nahIM hai to phira usase kaise milA jA sakatA hai ? yadi yaha kahA jAya ki Apase sImandhara bhagavAna milanA cAhate haiM to bhI Apa kaheMge ki unakI gaNa-paryAyamaya sattA to hai. para isa kSetra meM jaba ve haiM hI nahIM to phira unase milanA kaise saMbhava hai ? kundakundAcArya to guNaparyAyarUpa vastu haiM evaM bharatakSetra ke hI AcArya haiM, ve Apase milanA cAhate haiM - yadi yaha kahA jAya taba bhI Apa yahI kaheMge ki isa samaya ve yahA~ kahA~ haiM? yadi yaha kahA jAya ki Apase rAjIva gA~dhI milanA cAhate haiM to bhI Apa yahI kaheMge ki Akhira kyoM ? unako mere se kyA apekSA ho sakatI hai ? vartamAna meM maiM unake kyA kAma A sakatA hU~? jisaprakAra milanevAle vyakti, milane kA sthAna, milane kA samaya aura milane kA prayojana spaSTa hue binA milanA saMbhava nahIM hotA; usIprakAra svadravya-kSetra-kAla-bhAvarUpa svacatuSTaya ke spaSTa hue binA vastu kA svarUpa spaSTa nahIM hotA, vastu kA astitva hI siddha nahIM hotaa| svadravya-kSetra-kAla-bhAvarUpa svacataSTaya hI bhagavAna AtmA kA astitva hai - isI bAta ko nayoM kI bhASA meM isa rUpa meM kahA jAtA hai ki astitvanaya se bhagavAna AtmA astitvavAlA hai| svacatuSTaya hI bhagavAna AtmA kA astitvadharma hai aura AtmA ke usa astitvadharma ko athavA astitvadharma kI mukhyatA se anantadharmAtmaka AtmA ko viSaya banAnevAlA naya hI astitvanaya hai| Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : saiMtAlIsa naya astitvadharma ke samAna hI bhagavAna AtmA meM eka nAstitvadharma bhI hai| jisaprakAra svadravya-kSetra - kAla-bhAva kI apekSA se astitvadharma hai aura use viSaya banAnevAlA astitvanaya hai; usIprakAra paradravya-kSetra kAla-bhAva kI apekSA se nAstitvadharma hai aura use viSaya banAnevAlA nAstitvanaya hai| jisaprakAra astitvadharma bhagavAna AtmA ke astitva ko kAyama rakhatA hai; usIprakAra nAstitvadharma use para se bhinna evaM para se sampUrNataH asaMpRkta rakhatA hai| apane astitva ko TikAe rakhanevAlA astitvadharma hai aura para ke hastakSepa ko rokanevAlA nAstitvadharma hai| isaprakAra ye donoM hI dharma bhagavAna AtmA ko apane se abhinna evaM para se bhinna rakhate haiM / 521 jisa bANa ke udAharaNa se yahA~ astitvadharma ko samajhAyA gayA hai, usI bANa ke udAharaNa se nAstitva ko bhI samajhAyA gayA hai| jisaprakAra koI bANa svadravya kI apekSA se lohamaya hai, svakSetra kI apekSA se DorI aura dhanuSa ke madhya sthita hai, svakAla kI apekSA se saMdhAnadazA meM hai aura svabhAva kI apekSA lakSyonmukha hai; parantu vahI bANa parabANa kI apekSA se alohamaya hai, parabANa ke kSetra kI apekSA se DorI aura dhanuSa ke madhya asthita hai, parabANa ke kAla kI apekSA se saMdhAnadazA meM nahIM rahA huA hai evaM parabANa ke bhAva kI apekSA se alakSyonmukha bhI hai| usIprakAra yaha bhagavAna AtmA svadravya-kSetra -kAla-bhAva kI apekSA astitvamaya hone para bhI paradravya-kSetra - kAla-bhAva kI apekSA nAstitvamaya hai| isa saMdarbha meM AptamImAMsA meM samAgata AcArya samantabhadra kA nimnAMkita kathana draSTavya hai" sadaiva sarvaM ko necchet svarUpAdicatuSTayAt / asadeva viparyAsAnna cenna vyavatiSThate / / 15 / svarUpAdicatuSTaya arthAt svadravya-kSetra - kAla-bhAva kI apekSA se vastu ke astitva ko kauna buddhimAna svIkAra nahIM karegA ? isIprakAra pararUpAdicatuSTaya arthAt paradravya-kSetrakAla-bhAva kI apekSA vastu ke nAstitva ko bhI kauna buddhimAna svIkAra nahIM karegA? yadi koI vyakti isaprakAra astitva aura nAstitvadharmoM ko svIkAra nahIM karatA hai to usake matAnusAra vastu kI vyavasthA hI siddha nahIM hogii|" astitvadharma ko bhAvadharma aura nAstitvadharma ko abhAvadharma bhI kahate haiM / bhAva (sadbhAva) Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 pravacanasAra ke samAna abhAva bhI vastu kA eka dharma hai, para vaha abhAvadharma bhI abhAvarUpa na hokara bhAvAntararUpa hai| tAtparya yaha hai ki nAstitvadharma (abhAvadharma) kI sattA bhI vastu meM astitvadharma (bhAvadharma) ke samAna hI hai, nAstitvadharma kI bhI bhagavAna AtmA meM asti hai| vaha abhAvadharma bhAvAntara svabhAvarUpa hai, gadhe ke sIMga ke samAna abhAvarUpa nahIM hai| abhAva to usakA nAma hai, kyoMki usakA kArya apane AtmA meM parapadArthoM ke apravezarUpa hai, abhAvarUpa hai| vaha nAstidharma svayaM abhAvarUpa nahIM hai, usakA svarUpa apane meM para ke abhAvarUpa hai| isa saMdarbha meM 'yuktyanuzAsana' kI nimnAMkita kArikA dhyAna dene yogya hai : "bhavatyabhAvo'pi ca vastudharmo, bhAvAMtaraM bhaavvdrhtste| he arahaMta bhagavAna ! tumhAre mata meM bhAva ke samAna bhAvAntarasvabhAvarUpa abhAva bhI vastu kA eka dharma hotA hai|" jinAgama meM abhAva cAra prakAra ke batAye gaye haiM, jinake nAma kramaza: isaprakAra haiM :prAgabhAva, pradhvaMsAbhAva, anyonyAbhAva evaM atyntaabhaav| abhAvadharma kI siddhi karate hae AcArya samantabhadra AptamImAMsA meM likhate haiM - "bhAvaikAnte padArthAnAmabhAvAnAmapalvAt / savAtmakamanAdyantamasvarUpamatAvakam / / 9 / / kAryadravyamanAdi syAd prAgbhAvasya nihnve| pradhvaMsasya ca dharmasyapracyave'nantatAM vrajet / / 10 / / sarvAtmakaM tadekaM syaadnyaa'pohvytikrme| anyatra samavAye na vyapadizyeta sarvathA / / 11 / / he bhagavana ! padArthoM kA sarvathA sadbhAva hI mAnane para abhAvoM kA arthAt abhAvadharma kA abhAva mAnanA hogaa| abhAvadharma kI sattA svIkAra nahIM karane para sabhI padArtha sarvAtmaka ho jAveMge, sabhI padArtha anAdi-ananta ho jAveMge, kisI kA koI pRthak svarUpa hI na rahegA, jo ki Apako svIkAra nahIM hai| prAgabhAva kA abhAva mAnane para sabhI kArya (paryAyeM) anAdi ho jAveMge / isIprakAra pradhvaMsAbhAva nahIM mAnane para sabhI kArya (paryAyeM) ananta ho jaaveNge| Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : saiMtAlIsa naya 523 yadi anyonyAbhAva ko nahIM mAneMge to sabhI dRzyamAna (pudgala) padArtha vartamAna meM ekarUpa ho jAveMge aura atyantAbhAva ke nahIM mAnane para sabhI padArthoM (dravyoM) ke trikAla ekarUpa ho jAne se kisI bhI dravya yA paryAya kA vyapadeza (kathana) bhI na bana skegaa|" isaprakAra hama dekhate haiM ki bhAva (astitva) ke samAna abhAva (nAstitva) bhI vastu kA eka sadbhAvarUpa dharma hai| yadyapi nAstitvadharma ko paradravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA samajhAyA jAtA hai; tathApi vaha para kA dharma nahIM, bhagavAna AtmA kA hI dharma hai; usakI sattA kA AdhAra bhI para nahIM, nija bhagavAna AtmA hI hai| yaha nAstitvadharma hI sva aura para ke bIca kI abhedya dIvAra hai, isake kAraNa hI sabhI padArthoM kI svatantra sattA kAyama rahatI hai, eka dravya dUsare dravyarUpa nahIM hotA, eka AtmA dUsare AtmArUpa nahIM hotA, eka guNa dUsare guNarUpa nahIM hotA, eka paryAya dUsarI paryAyarUpa nahIM hotI; kyoMki eka kA dUsare meM abhAva hai| yaha abhAvadharma hI bhedavijJAna kA mUla hai, deha aura AtmA kI pRthaktA kA bhAna karAnevAlA hai; ata: isakA svarUpa jAnanA atyanta upayogI hai| bhAI ! jabataka nAstitvadharma kA svarUpa hamAre khyAla meM nahIM AvegA, tabataka para se bhinna nija AtmA kI saccI pahacAna saMbhava nahIM hai| nijabhagavAna AtmA kI saccI pahacAna binA dharma kA AraMbha bhI kaise hogA? nAstitvadharma kA saccA svarUpa samajhane ke lie jinAgama meM pratipAdita cAra abhAvoM ko gaharAI se samajhanA caahie| jisaprakAra vastu ke astitvadharma ko bhAvadharma evaM nAstitvadharma ko abhAvadharma bhI kahate haiM, usIprakAra astitvadharma ko viSaya banAnevAle astitvanaya ko bhAvanaya evaM nAstitvadharma ko viSaya banAnevAle nAstitvanaya ko abhAvanaya bhI kaha sakate haiN| jisaprakAra bhagavAna AtmA ke anantadharmoM meM eka astitvadharma hai, eka nAstitvadharma hai; usIprakAra eka astitva-nAstitvadharma bhI hai| jisaprakAra astitvadharma svadravya-kSetrakAla-bhAva kI apekSA se hai aura vaha bhagavAna AtmA ke astitva ko kAyama rakhatA hai, TikAye rakhatA hai; nAstitvadharma paradravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA se hai aura vaha bhagavAna AtmA ko para se bhinna rakhatA hai, para se saMpUrNata: aMsapRkta rakhatA hai; usIprakAra astitvanAstitvadharma svaparadravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA se hai aura vaha paraspara viruddha pratIta Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 pravacanasAra avaktavyanayenAyomayAnayomayaguNakArmukAntarAlavartyaguNakArmukAntarAlavartisaMhitA vasthAsaMhitAvasthalakSyonmukhAlakSyonmukhaprAktana vizikhavat yugapatsvaparadravyakSetra kaalbhaavairvktvym||6|| honevAle astitva-nAstitva dharmoM kI sattA ko eka sAtha eka hI AtmA meM rakhane kA mahAna kArya sampanna karatA hai| tAtparya yaha hai ki bhale hI vANI se astitva aura nAstitvadharmoM ko eka sAtha kahAna jA sake, para bhagavAna AtmA meM unake eka sAtha rahane meM koI bAdhA nahIM hai; kyoMki bhagavAna AtmA kA eka dharma aisA bhI hai, jisake kAraNa ye dharma eka hI AtmA meM eka sAtha avirodhapane raha sakate haiN| astitva - nAstitva dharma kA artha hI yaha hai ki AtmA kA aisA svabhAva hai ki usameM astitva evaM nAstitva virodhI pratIta honevAle dharma eka sAtha rahate haiM / isaprakAra hama dekhate haiM ki AtmA meM vidyamAna astitva, nAstitva evaM astitvanAstitva nAmaka dharmoM ko jAnanevAle yA kahanevAle astitvanaya, nAstitvanaya evaM astitva - nAstitvanaya nAmaka tIna naya haiM / 3-5 // saptabhaMgI saMbaMdhI ukta tIna nayoM kI carcA ke uparAMta aba avaktavyanaya kI bAta karate haiM "lohamaya tathA alohamaya, DorI va dhanuSa ke madhya meM sthita tathA DorI va dhanuSa ke madhya meM nahIM sthita, saMdhAna-avasthA meM rahe hue tathA saMdhAna - avasthA meM na rahe hue aura lakSyonmukha tathA alakSyonmukha aise pahale bANa kI bhA~ti Atmadravya avaktavyanaya se yugapat svaparadravyakSetra - kAla-bhAva se avaktavya hai / / 6 / / " bhagavAna AtmA ke ananta dharmoM meM astitvAdi dharmoM ke samAna eka avaktavya nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA vacanoM dvArA yugapat sampUrNata: vyakta nahIM kiyA jA sktaa| isa avaktavya dharma ko viSaya banAnevAle samyak zrutajJAna ke aMza ko avaktavyanaya kahate haiN| zAstroM meM yaha bArambAra AtA hai ki AtmA vacana - agocara hai, anubhavagamya hai / yaha saba kathana bhagavAna AtmA ke avaktavya dharma kA hI hai, avaktavyasvabhAva kA hI hai| bhagavAna AtmA kA aisA sUkSma svabhAva hai ki vaha vANI kI pakar3a meM yugapat sampUrNata: nahIM aataa| yadyapi yaha bAta satya hai ki bhagavAna AtmA meM avaktavya nAmaka dharma hone se usakA svabhAva avaktavya hai; tathApi avaktavyadharma ke samAna usameM eka vaktavya nAmaka dharma bhI hai; Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : saiMtAlIsa naya 525 ata: vaha kathaMcit vaktavya bhI hai| isaprakAra vaha na sarvathA vaktavya hI hai aura na sarvathA avaktavya hI; vaha kathaMcit vaktavya aura kathaMcit avaktavya hai| Atmavastu kA aisA hI anekAntAtmaka svarUpa hai| yadi hama kisI bhI vastu ko sarvathA 'avAcya' ('avaktavya') kaheM to yaha kathana svavacanabAdhita hI hogA, kyoMki hama svayaM use avAcya (avaktavya) zabda se vAcya banA rahe haiN| yaha vacana to usIprakAra kA hogA, jisaprakAra koI vyakti dUsare se kahe ki merA Aja maunavrata hai| 'merA Aja maunavrata hai' - aisA kahakara svayaM hI usane apane maunavrata ko bhaMga kiyA hai| isIprakAra 'AtmA avaktavya hai' - aisA kahakara hama svayaM AtmA ko 'avaktavya' zabda se vAcya banA rahe haiN| vastuta: bAta to aisI hai ki kisI bhI vastu ke sampUrNa pakSoM ko, guNa-dharmoM ko eka sAtha kahanA saMbhava na hone se sabhI vastue~ kathaMcit avAcya haiM aura vastu ke vibhinna dharmoM kA kramazaH pratipAdana zakya hone se sabhI vastue~ kathaMcit vAcya bhI haiN| yadyapi jisasamaya svadravya-kSetra - kAla-bhAva kI apekSA se bhagavAna AtmA meM astitvadharma hai, usIsamaya paradravya-kSetra - kAla-bhAva kI apekSA se nAstitvadharma bhI hai; tathApi jisasamaya astitvadharma kA pratipAdana kiyA jA rahA ho, usIsamaya nAstitvadharma kA pratipAdana nahIM kiyA jA sakatA hai; para krama se unakA pratipAdana saMbhava hai| bhagavAna AtmA ke anantadharmoM kA yA paraspara viruddha pratIta honevAle anantadharmayugaloM kA yugapad pratipAdana asaMbhava honA avaktavya nAmaka dharma kA kArya hai aura kramaza: pratipAdana saMbhava honA vaktavya nAmaka dharma kA kArya hai| yadyapi 47 nayoM meM vaktavya nAmaka koI naya nahIM hai aura saptabhaMgI meM vaktavya nAmaka koI bhaMga bhI nahIM hai, tathApi sabhI 47 nayoM se AtmA ko vAcya to banAyA hI jA rahA hai, yadi bhagavAna AtmA kathaMcit bhI vAcya nahIM hotA arthAt usameM vAcya banane kI zakti, svabhAva, dharma nahIM hotA to vaha pramANa-nayoM se vAcya bhI kaise banAyA jA sakatA thA ? ata: usameM vAcya nAmaka dharma bhI hai hI / saptabhaMgI ke Arambha ke tIna bhaMga vaktavya aura anta ke cAra bhaMga avaktavya ke haiM / jisaprakAra saptabhaMgI ke aMtima tIna bhaMgoM ko hama isaprakAra vyakta karate haiM ki astiavaktavya, nAsti-avaktavya aura astinAsti - avaktavya; usIprakAra Arambha ke tIna bhaMgoM ko isaprakAra bhI vyakta kara sakate hai ki astivaktavya, nAstivaktavya, astinAstivaktavya / Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 pravacanasAra astitvAvaktavyanayenAyomayaguNakArmukAtaMrAlavartisaMhitAvasthalakSyonmukhAyomayAnayomayaguNakArmukAntarAlavartyaguNakArmukAntarAlavartisaMhitAvasthAsaMhitAvasthalakSyo nmukhAlakSyonmukhaprAktanavizikhavat svadravyakSetrakAlabhAvairyugapatsvaparadravyakSetrakAlabhAvaizcAstitvavadavaktavyam / / 7 / / nAstitvAvaktavyanayenAnayomayAguNakArmukAntarAlavartyasaMhitAvasthAlakSyonmukha - khAyomayAnayomayaguNakArmukAntarAlavartyaguNakArmukAntarAlavartisaMhitAvasthAsaMhitAvastha lakSyonmukhAlakSyonmukhaprAktanavizikhavat paradravyakSetrakAlabhAvairyugapatsvaparadravyakSetrakAlabhAvaizca nAstitvavadavaktavyam / / 8 / / yadi bhagavAna AtmA sarvathA hI avaktavya hotA to samasta jinavANI nirarthaka hotI; kyoMki samasta jinavANI ekaprakAra se bhagavAna AtmA ke pratipAdana ke lie hI to samarpita hai tathA yadi bhagavAna AtmA vANI dvArA pUrI taraha batAyA jA sakatA hotA to phira zAstroM ko par3hakara yA gurumukha se AtmA kA svarUpa sunakara sabhI AtmajJAnI ho ye hote| isaprakAra hama dekhate haiM ki bhagavAna AtmA avaktavyanaya se kathaMcit avaktavya bhI hai // 6 // isaprakAra avaktavyanaya ke pratipAdana ke uparAnta aba asti-avaktavyanaya, nAstiavaktavyanaya aura asti nAsti - avaktavyanayoM kI carcA karate haiM - "lohamaya, DorI aura dhanuSa ke madhya sthita, saMdhAnadazA meM rahe hue, lakSyonmukha evaM lohamaya tathA alohamaya, DorI aura dhanuSa ke madhya sthita tathA DorI aura dhanuSa ke madhya nahIM sthita, saMdhAnadazA meM rahe hue tathA saMdhAnadazA meM nahIM rahe hue aura lakSyonmukha tathA alakSyonmukha aise pahale bANa kI bhA~ti Atmadravya astitva - avaktavyanaya se svadravyakSetra - kAla - bhAva se tathA yugapat svaparadravya-kSetra - kAla-bhAva se astitvavAlA avaktavya hai // 7 // alohamaya, DorI aura dhanuSa ke madhya nahIM sthita, saMdhAnadazA meM na rahe hue, alakSyonmukha evaM lohamaya tathA alAhamaya, DorI aura dhanuSa ke madhya meM sthita tathA DorI aura dhanuSa ke madhya meM nahIM sthita, saMdhAnadazA meM rahe hue tathA saMdhAnadazA meM na rahe hue aura lakSyonmukha tathA alakSyonmukha usI bANa kI bhA~ti Atmadravya nAstitva- avaktavyanaya se paradravyakSetra - kAla-bhAva se tathA yugapat svaparadravya-kSetra - kAla-bhAva se nAstitvavAlA avaktavya hai // 8 // Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : saiMtAlIsa naya 527 astitvanAstitvAvaktavyanayenAyomayaguNakArmukAntarAlavartisaMhitAvasthalakSyonmukhAnayomayAguNakArmukAntarAlavartyasaMhitAvasthAlakSyonmukhAyomayAnayomayaguNakArmukAntarAlavartyaguNakArmukAntarAlavartisaMhitAvasthAsaMhitAvasthalakSyonmukhaprAktavizikhavatsvadravyakSetrakAlabhAvaiH paradravyakSetrakAlabhAvairyugapatsvaparadravya kSetrakAlabhAvaizcAstitvanAstitvavadavaktavyam / / 9 / / lohamaya, DorI aura dhanuSa ke madhya sthita, saMdhAnadazA meM rahe hue, lakSyonmukha tathA alohamaya, DorI aura dhanuSa ke madhya nahIM sthita, saMdhAnadazA meM nahIM rahe hue, alakSyonmukha evaM lohamaya tathA alohamaya, DorI aura dhanuSa ke madhya sthita tathA DorI aura dhanuSa ke madhya nahIM sthita, saMdhAnadazA meM rahe hue tathA saMdhAnadazA meM na rahe hue, lakSyonmukha tathA alakSyonmukha usI bANa kI bhA~ti Atmadravya astitvanAstitva-avaktavyanaya se svadravya-kSetra-kAlabhAva se paradravya-kSetra-kAla-bhAva se tathA yugapat svaparadravya-kSetra-kAla-bhAva se astitva vAlA-nAstitvavAlA avaktavya hai||9||" ___ anantadharmAtmaka bhagavAna AtmA meM eka astitva-avaktavya nAmaka dharma hai, eka nAstitva-avaktavya nAmaka dharma hai tathA eka astitvanAstitva-avaktavya nAmaka dharma bhI hai| unheM viSaya banAnevAle samyakazratajJAna ke aMzarUpa kramazaH astitva-avaktavyanaya, nAstitva-avaktavyanaya evaM astitvanAstitva-avaktavyanaya haiN| yahA~ eka prazna saMbhava hai ki eka astitvadharma aura eka avaktavyadharma to pahale hI kahe jA cuke haiM, phira yaha tIsarA astitva-avaktavyadharma kahane kA kyA prayojana hai ? kyA yaha dharma astitva aura avaktavya donoM ko milAkara hai? isIprakAra kA prazna nAstitva-avaktavya evaM astitva-nAstitva-avaktavya dharma ke saMbaMdha meM bhI saMbhava hai| are bhAI ! astitva aura avaktavya - ina donoM dharmoM ko milAkara vaha astitvaavaktavya dharma kahA ho - aisA nahIM hai, parantu astitva aura avaktavya - ina donoM dharmoM se bhinna astitva-avaktavya nAmaka eka svatantra dharma hai| jisaprakAra zrutajJAna ke anantanayoM meM astitvanaya Adi sAta naya bhinna-bhinna haiM; usIprakAra una sAta nayoM ke viSayabhUta Atmavastu meM sAta dharma bhI bhinna-bhinna haiN| ye astitva, nAstitva Adi sAta prakAra ke dharma vastu ke svabhAva meM hI haiN| astitva aura nAstitva - ye donoM hI dharma vastu meM haiM, anya pA~ca dharma nahIM haiM - aisA nahIM hai| Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 pravacanasAra yadi vastu meM sAtoM dharma nahIM hote to unakA kathana bhI nahIM hotA, kyoMki vAcaka vAcya ko hI to batAtA hai| AtmA meM sva kI apekSA astitva hai, para kI apekSA nAstitva hai - ina donoM dharmoM kA pratipAdana kramaza: hI ho sakatA hai, eka sAtha nahIM - isa apekSA se AtmA astitvanAstitva-avaktavyadharmavAlA hai| isa dharma ke nAma meM tIna zabda Aye haiM; ata: unake vAcyarUpa tIna bhinna-bhinna dharma nahIM samajhanA, kintu tInoM ke vAcyarUpaeka dharma hai- isaprakAra smjhnaa| saptabhaMgI saMbaMdhI sAta nayoM ke viSayabhUta astitvAdi dharma sabhI padArthoM ke mUlabhUta dharma haiN| bhagavAna AtmA bhI eka padArtha hai, paramapadArtha hai; ata: usameM bhI ye pAye hI jAte haiN| para se bhinna nija bhagavAna AtmA kI samyak jAnakArI ke lie ina sAta dharmoM kA jAnanA atyanta Avazyaka hai| astitvadharma yaha batAtA hai ki pratyeka padArtha kA astitva svadravya-kSetra-kAlabhAvarUpa svacatuSTaya se hai; ata: kisI bhI padArtha ko apane astitva ko banAye rakhane ke lie para kI yA para ke sahayoga kI raMca bhI AvazyakatA nahIM hai| bhagavAna AtmA kA astitva bhI svacatuSTaya se hI hai; ata: use svayaM kI sattA banAye rakhane ke lie para ke sahayoga kI raMcamAtra bhI AvazyakatA nahIM hai| nAstitvadharma yaha batAtA hai ki pratyeka padArtha meM paradravya-kSetra-kAla-bhAvarUpa paracatuSTaya kI nAsti hai; ata: kisI bhI parapadArtha kA koI bhI hastakSepa anya padArtha meM saMbhava nahIM hai| yaha bhagavAna AtmA bhI nAstitvadharma se sampanna hai; ataH hameM para ke hastakSepa kI AzaMkA se vyAkula hone kI raMcamAtra bhI AvazyakatA nahIM hai| para kA sahayoga bhI ekaprakAra kA hastakSepa hI hai| jaba eka dravya kA dUsare dravya meM pUrNata: abhAva hI hai, apraveza hI hai, to phira paraspara sahayoga kA prazna hI kahA~ uThatA hai ? astitvanAstitvadharma ke kAraNa hI paraspara viruddha pratIta honevAle ukta astitva evaM nAstitvadharma vastu meM ekasAtha rahate haiN| bhale hI unakA eka sAtha kahanA saMbhava na ho, para ve rahate to vastu meM eka sAtha hI haiN| kahane meM krama aura rahane meM akrama (yugapad) - yahI svabhAva hai astitvanAstitvadharma kaa| astitvanaya sva meM svacatuSTaya kI asti, nAstitvanaya sva meM paracatuSTaya kI nAsti Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : saiMtAlIsa naya 529 evaM astitvanAstitvanaya kathana meM krama par3ane para bhI sva meM asti aura nAsti - ina donoM dharmoM kI yugapat asti batAtA hai| tAtparya yaha hai ki bhagavAna AtmA meM eka aisA bhI dharma hai, jisake kAraNa ye paraspara viruddha pratIta honevAle astitva-nAstitvadharma usameM eka sAtha rahate haiN| astitva evaM nAstitvadharma ke eka sAtha rahanerUpa svabhAva kA nAma hI asti-nAstidharma hai aura isa dharma ko viSaya batAnevAlA naya hI astitvanAstitvanaya hai| nAstitvadharma meM bhale para kI apekSA lagatI ho, para vaha pararUpa nahIM hai, vaha Atmavastu kA svarUpa hI hai| isIprakAra usakA nAma bhale hI nAstitva hai, para usakI vastu meM nAsti nahIM, asti hai| tAtparya yaha hai ki astitvadharma to astirUpa hai hI, nAstitvadharma bhI astirUpa hai aura astitvanAstitvadharma bhI astirUpa hI hai| bhagavAna AtmA meM rahanevAle sabhI dharma astirUpa hI haiM, koI bhI dharma nAstirUpa nahIM hai| bhagavAna AtmA meM astitva evaM nAstitva - ina donoM ke eka sAtha rahane para bhI unakA kathana eka sAtha saMbhava nahIM hai| aisA hI svabhAva hai Atmavastu kaa| Atmavastu ke isa svabhAva kA nAma hI avaktavyadharma hai| isa avaktavyadharma ko jAnanevAle jJAnAMza kA nAma hI avaktavyanaya hai| 'AtmA hai yA nahIM ?' - isa prazna kA uttara eka sAtha nahIM diyA jA sktaa| yaha eka zabda meM nahIM batAyA jA sktaa| na to hai hI kahA jA sakatA hai aura na 'nahIM hai hI kahA jA sakatA hai| yahI kahanA hogA ki svacatuSTaya kI apekSA hai aura paracatuSTaya kI apekSA nahIM hai; para ina donoM bAtoM ke kahane meM krama par3atA hai, ataH krama se hI batAyA jA sakatA hai, eka sAtha nhiiN| eka sAtha nahIM batAyA jA sakatA - basa isI kA nAma avaktavyadharma hai| prazna - eka sAtha nahIM batAyA jA sakatA - yaha to vANI kI kamajorI hai, ise AtmA kA dharma kaise mAnA jA sakatA hai ? uttara - bhAI ! AtmA ke svabhAva meM hI yaha vizeSatA hai ki vaha vANI dvArA eka sAtha vyakta nahIM kiyA jA sktaa| AtmA ke isa svabhAva kA nAma hI avaktavyasvabhAva yA avaktavyadharma hai| yaha dharma batAtA hai ki anantadharmoM kA adhiSThAtA yaha bhagavAna AtmA vacanoM se yugapat nahIM batAyA jA sakatA hai; para jJAna dvArA jAnA jA sakatA hai| prazna - avaktavyanaya se kahA nahIM jA sakatA, para avaktavyanaya se jAnA to jA sakatA hai ? Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 pravacanasAra uttara - bhAI ! aisI bAta nahIM hai| avaktavyanaya se kahA bhI jA sakatA hai aura jAnA bhI jA sakatA hai; para mAtra yahI kahA jA sakatA hai ki bhagavAna AtmA avaktavya hai aura mAtra yahI jAnA jA sakatA hai ki vaha avaktavya hai / tAtparya yaha hai ki avaktavyanaya se usake avaktavyadharma ko hI jAnA jA sakatA hai; dharmoM ke adhiSThAtA dharmI AtmA ko jAnane ke lie to nayAtIta hokara hI jAnanA hogA; kyoMki vaha to zrutapramANapUrvaka anubhava se prameya hotA hai - yaha bAta AraMbha meM hI kahI jA cukI hai| astitva-avaktavyadharma kA svarUpa bhI yahI hai ki AtmA kI asti to hai, para vaha astitva ke atirikta bhI bahuta kucha aura bhI hai, usameM nAstitvadharma bhI hai, para vaha saba isa samaya kahA nahIM jA sktaa| isaprakAra vaha astitvamaya aura avaktavyarUpa eka sAtha hai| astitvamaya aura avaktavyarUpa eka sAtha honerUpa bhI eka dharma AtmA meM hai, jisakA nAma hai astitva-avaktavyadharma / isa dharma ko jAnane yA kahanevAlA naya hI astitvaavaktavyanaya hai / yaha dharma yahI batAtA hai ki 'hai, para avaktavya hai; avaktavya hai, para haiM' / ataH vacana se virAma lekara isa bhagavAna AtmA ke astitva meM samA jAnA hI zreyaskara hai| nAstitva-avaktavya dharma AtmA meM para kI nAsti evaM AtmA kI anirvacanIyatA ko eka sAtha batAtA hai| AtmA meM para kI nAsti hai - yaha to kahA, para AtmA itanA hI to nahIM aura bhI anantadharmoM kI asti AtmA meM hai, astitvadharma to hai hI, para abhI anantadharmoM kA kahanA saMbhava nahIM hai - yaha prakRti hai nAstitva- avaktavyadharma kI, jise nAstitvaavaktavyanaya viSaya banAtA hai| astitvanAstitva-avaktavyanaya yaha batAtA hai ki astitva bhI hai, nAstitva bhI hai; para eka sAtha ve kahe nahIM jA sakate haiN| isaprakAra bhagavAna AtmA astitvavAlA bhI hai, nAstitvavAlA bhI hai aura avaktavya bhI hai saba kucha ekasAtha hai| eka-eka naya se bhagavAna AtmA ke eka-eka dharma ko hI jAnA jA sakatA hai; AtmA ke svarUpa kA gaharAI se paricaya prApta karane ke lie yaha jarUrI bhI hai; para anantadharmoM ke adhiSThAtA bhagavAna AtmA ko jAnane ke lie to ina nayoM se AtmA ko jAnakara, inase virAma lenA hogA; anyathA vikalpAtIta, nayAtIta nahIM huA jA skegaa| Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : saiMtAlIsa naya 531 vikalpanayena zizukumArarasthaviraikaSuruSavat savikalpam / / 10 / / aviklpnyenaikpurussmaatrvdviklpm||11|| isaprakAra tIsare se nauveM naya taka ye saptabhaMgI sambandhI sAta naya haiN| ina saptabhaMgI sambandhI sAta nayoM ko vizeSa samajhane ke lie jinAgama meM pratipAdita 'saptabhaMgI' siddhAnta ko gaharAI se samajhanA caahie||7-9|| saptabhaMgI saMbaMdhI nayoM kI carcA ke uparAnta aba vikalpanaya aura avikalpanaya kI carcA karate haiM - ___ "Atmadravya vikalpanaya se bAlaka, kumAra aura vRddha - aise eka puruSa kI bhA~ti savikalpa hai aura avikalpanaya se eka puruSamAtra kI bhA~ti avikalpa hai||10-11||" yahA~ 'vikalpa' kA artha bheda hai aura 'avikalpa' kA artha abheda hai| jisaprakAra eka hI puruSa bAlaka, javAna aura vRddha - ina avasthAoM ko dhAraNa karanevAlA hone se bAlaka, javAna evaM vaddha - aise tIna bhedoM meM vibhAjita kiyA jAtA hai| usIprakAra bhagavAna AtmA bhI jJAna, darzanAdi guNoM evaM manuSya, tiryaMca, naraka, devAdi athavA bahirAtmA, antarAtmA, paramAtmA Adi paryAyoM ke bhedoM meM vibhAjita kiyA jAtA hai| ___ tathA jisaprakAra bAlaka, javAna evaM vRddha avasthAoM meM vibhAjita hone para bhI vaha puruSa khaNDita nahIM jo jAtA, rahatA to vaha eka mAtra akhaNDita puruSa hI hai| usIprakAra jJAnadarzanAdi guNoM evaM narakAdi athavA bahirAtmAdi paryAyoM ke dvArA bheda ko prApta hone para bhI bhagavAna AtmA rahatA to eka akhaNDa AtmA hI hai| tAtparya yaha hai ki bhagavAna AtmA meM eka vikalpa nAmaka dharma hai, jisake kAraNa AtmA guNa-paryAyoM ke bhedoM meM vibhAjita hotA hai; ata: ise bheda nAmaka dharma bhI kaha sakate haiN| isa vikalpa (bheda) nAmaka dharma ko viSaya banAnevAlA naya vikalpanaya hai| isIprakAra bhagavAna AtmA meM eka avikalpa nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa AtmA abheda-akhaNDa rahatA hai, ata: ise abheda nAmaka dharma bhI kaha sakate haiN| isa abheda nAmaka dharma ko viSaya banAnevAlA naya hI avikalpanaya hai| ina vikalpa aura avikalpa nayoM ko kramaza: bhedanaya aura abhedanaya bhI kahA jA sakatA hai| isaprakAra hama dekhate hai ki AtmA meM vidyamAna guNa-paryAya bhedoM ko viSaya banAnevAlA naya vikalpanaya aura eka abheda akhaNDa AtmA ko viSaya banAne vAlA naya avikalpanaya hai| Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 pravacanasAra ___nAmanayena tadAtmavat zabdabrahmAmarzi / / 12 / / sthApanAnayena muurtitvvtsklpudglaalmbi||13|| dravyanayena maannvkshresstthishrmnnpaarthivvdnaagtaatiitpryaayodbhaasi||14||bhaavnyen purussaayitprvRttyossidvttdaatvpryaayollaasi||15|| anantadharmAtmaka AtmA ke anantadharmoM meM eka bhedadharma hai aura eka abhedadharma hai, jinheM vikalpadharma aura avikalpadharma bhI kahate haiN| ina vikalpadharma aura avikalpadharma ko viSaya banAnevAle naya hI kramaza: vikalpanaya aura avikalpanaya haiM|10-11|| vikalpanaya aura avikalpanaya ke vivecana ke uparAnta aba cAra nikSepa saMbaMdhI nayoM kI carcA karate haiM - ___ "Atmadravya nAmanaya se nAmavAle kI bhA~ti zabdabrahma ko sparza karanevAlA hai, sthApanAnaya se mUrtipane kI bhA~ti sarvapudgaloM kA avalambana karanevAlA hai, dravyanaya se bAlakaseTha aura zramaNarAjA kI bhA~ti anAgata aura atIta paryAya se pratibhAsita hotA hai aura bhAvanaya se puruSa ke samAna pravartamAna strI kI bhA~ti vartamAna paryAyarUpa se ullasita - prakAzita - pratibhAsita hotA hai||12-15||" ukta cAra naya nikSepoM sambandhI naya haiN| bhagavAna AtmA meM nAma, sthApanA, dravya evaM bhAva nAmaka cAra dharma haiM, jinheM ukta cAra naya kramaza: apanA viSaya banAte haiN| jagata meM jitane bhI padArtha haiM, ve sabhI kisI na kisI nAma se jAne jAte haiN| binA nAma kA koI bhI padArtha jagata meM nahIM hai| AtmA bhI eka padArtha hai; ata: vaha bhI 'AtmA' - isa nAma se jAnA jAtA hai| yadi AtmA meM nAma nAmaka dharma nahIM hotA to phira usakA pratipAdana saMbhava nahIM thaa| jisaprakAra AtmA meM eka aisA dharma hai, jisake kAraNa AtmA kisI nAma dvArA jAnA jAtA hai; usIprakAra eka aisA bhI dharma hai, jisake kAraNa AtmA sthApanA dvArA bhI jAnA jA sakatA hai| AtmA kI sthApanA kisI na kisI pudgala meM kI jAtI hai; ata: yahA~ kahA gayA hai ki Atmadravya sthApanAnaya se mUrtipane kI bhA~ti sarvapudgaloM kA avalambana karanevAlA hai| jisaprakAra mUrti meM bhagavAna kI sthApanA kI jAtI hai, usIprakAra kisI bhI pudgalapiNDa meM AtmA kI bhI sthApanA kI jA sakatI hai| jisa vastu meM jisa vyakti kI sthApanA kI jAtI hai, usa vastu ke dekhane para vaha vyakti khayAla meM AtA hai - isaprakAra vaha vastu sthApanA ke dvArA usa vyakti kA jJAna karAnevAlI huii| Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : saiMtAlIsa naya yaha sthApanA tadAkAra bhI ho sakatI hai aura atadAkAra bhI / tadAkAra sthApanA meM isa bAta kA dhyAna rakhA jAtA hai ki jisa vyakti kI sthApanA jina pudgalapiNDoM meM kI jA rahI hai, ve pudgalapiNDa usI vyakti ke AkAra meM hone caahie| jaise ki gA~dhIjI kI sthApanA gA~dhI ke citra meM yA gA~dhIjI kI tadAkAra pratimA meM karanA / atadAkAra sthApanA meM isakI AvazyakatA nahIM hotI, hama kisI bhI AkAra kI vastu meM kisI kI bhI sthApanA kara sakate haiN| jaise ki binA hAthI-ghor3e ke AkAra kI zataraMja kI goToM meM hAthI-ghor3oM kI kalpanA karanA / 533 nAma aura sthApanA ke samAna AtmA meM eka dravya nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa AtmA apanI bhUtakAlIna evaM bhaviSyakAlIna paryAyoMrUpa dikhAI detA hai| jisaprakAra seTha kA bAlaka bhaviSya kA seTha hI hai; ataH use vartamAna meM bhI seThajI kaha diyA jAtA hai athavA jo rAjA muni ho gayA hai, use muni-avasthA meM bhI rAjA kahA jAtA hai| - ye saba dravyanaya ke hI kathana haiN| isaprakAra ke kathana loka meM hI nahIM, jinAgama meM bhI sarvatra dRSTigocara hote haiN| kyA Agama meM yaha likhA nahIM milatA hai ki bharata cakravartI mokSa gaye ? vastutaH bAta to yaha hai ki koI bhI vyakti cakravartI pada para rahate hue mokSa nahIM jA sakatA hai| bharata ne jaba cakravartI pada tyAgakara munidIkSA lI, taba ve mokSa gaye / mokSa to bharata muni gaye, kintu bhUtaparyAya vartamAnaparyAya meM Aropa karake yahI kahA jAtA hai ki bharata cakravartI mokSa gaye / isIprakAra AdinAtha se lekara mahAvIra taka sabhI tIrthaMkara vartamAna meM to siddhadazA meM haiM; tathApi unheM hama Aja bhI tIrthaMkara hI kahate haiN| bhagavAna kA janma kahanA bhI isI naya kA kathana hai, kyoMki jisa jIva kA abhI janma huA hai, vaha abhI to bAlaka hI hai, para bhaviSya meM bhagavAna bananevAlA hai; ataH use abhI bhI 'bhagavAna' kahane kA vyavahAra loka meM pracalita hai / bhagavAna AtmA meM dravyadharma nAmaka eka aisA dharma hai, jisake kAraNa AtmA bhUtakAlIna aura bhaviSyakAlIna arthAt naSTa aura anutpanna paryAyarUpa kahA jAtA hai| usa dravya nAmaka dharmako viSaya banAnevAle naya kA nAma dravyanaya hai / saiMtAlIsa nayoM meM pahale naya kA nAma bhI dravyanaya hai aura isa caudahaveM naya kA nAma bhI dravyanaya hai| nAma eka se hone para bhI ina donoM nayoM ke svarUpa meM antara hai| prathama dravyanaya ke Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 pravacanasAra sAtha paryAyanaya AyA hai aura isa dravyanaya ke sAtha bhAvanaya AyA hai| vahA~ dravyanaya aura paryAyanaya - aisA jor3A hai aura yahA~ dravyanaya aura bhAvanaya - aisA jor3A hai| prathama dravyanaya kA viSaya sAmAnya caitanyamAtra dravya hai aura isa dravyanaya kA viSaya bhUta-bhAvI paryAyavAlA dravya hai| jisaprakAra dravyanaya se bhagavAna AtmA bhUta aura bhaviSyakAlIna paryAya ke rUpa meM jAnA jAtA hai; usIprakAra bhAvanaya se vaha vartamAnaparyAyarUpa se jAnA jAtA hai| isa bAta ko AcAryadeva puruSa ke samAna pravartamAna strI kA udAharaNa dekara samajhAte haiN| jisaprakAra puruSa ke bheSa meM rahakara puruSa ke samAna vyavahAra karanevAlI strI puruSa jaisI hI pratIta hotI hai; usIprakAra yaha bhagavAna AtmA bhI vartamAna meM pravartita hone se vartamAnaparyAyarUpa hI pratibhAsita hotA hai| samyagdarzana se yukta AtmA samyagdRSTI kahA jAtA hai, samyagdRSTI ke rUpa meM jAnA bhI jAtA hai| samyagdarzana se yukta jIva ko jIva na kahakara samyagdRSTI kahanA yA jAnanA hI bhAvanaya hai| bhagavAna AtmA meM eka aisA dharma hai, jisake kAraNa yaha AtmA vartamAna paryAyarUpa se jAnA jAtA hai, kahA jAtA hai| usa dharma kA nAma hai bhAvadharma aura use jAnanevAle zrutajJAna ke aMza kA nAma hai bhaavny| Atmadravya ke bhUta aura bhAvI paryAyoM se yukta jAnanA dravyanaya hai aura vartamAna paryAya se yukta jAnanA bhAvanaya hai| jisaprakAra pUjana karate hue munIma ko pujArI bhI kahA jA sakatA hai aura munIma bhI, bhAvanaya se vaha pujArI hai aura dravyanaya se muniim| __ vartamAna meM pUjana karanerUpa paryAya se yukta hone se use pujArI kahanA upayukta hI hai; tathApi bhUta aura bhAvI paryAyoM kI yuktatA se vicAra karane para vaha munIma hI pratIta hotA hai; kyoMki pUjana ke pahale vaha munImI hI karatA rahA hai aura bAda meM bhI munImI hI karane vAlA hai| ___ jo vyakti usake sampUrNa jIvana se ekadama aparicita hai, vaha use pUjA karate dekhakara yahI kahegA ki pujArIjI ! kyA maiM bhI Apake sAtha pUjana kara sakatA hU~; kintu jo use va usake sampUrNa jIvana ko jAnatA hai, vaha yahI kahegA ki munImajI ! kyA maiM bhI Apake sAtha pUjana kara sakatA hU~; isIprakAra pUjana karate hue rAjA ko prayojanavaza pujArI aura rAjA donoM hI kahA jA sakatA hai| Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : saiMtAlIsa naya 535 pUjana karAte hue pratiSThAcArya bhI yaha kahate hue sune jAte haiM ki sabhI pujArI hAtha meM argha le leM. sAtha meM unhIM pajAriyoM meM se kisI se yaha bhI kahate dekhA jA sakatA hai ki seThajI! Apane argha kyoM nahIM liyA ? bhUtakAlIna evaM bhaviSyakAlIna tIrthaMkaroM kI mUrtipratiSThA sthApanAnaya ke sAtha-sAtha dravyanaya kA viSaya bhI hai; kyoMki sthApanAnaya to mAtra paudgalikamUrti meM cetana paramAtmA kI pratiSThA ko viSaya banAyegA, para yahA~ to jina tIrthaMkara AtmAoM kI jisa arahaMtaparyAya kI sthApanA mUrti meM kI jA rahI hai, ve AtmA vartamAna meM usa paryAyarUpa se pariNamita nahIM ho rahe haiM, unameM se bhUtakAlIna tIrthaMkara to vartamAna meM siddhaparyAyarUpa se pariNamita ho rahe haiM aura bhAvI tIrthaMkara abhI devAdi kisI paryAya meM hoNge| ataH AtmA ko bhUtakAlIna aura bhaviSyakAlIna paryAyoM ke rUpa meM dekhanevAlA dravyanaya ke binA bhUtakAlIna aura bhaviSyakAlIna tIrthaMkaroM kI pratiSThA kA vyavahAra saMbhava nahIM hai| isa dRSTi se dekhane para jinheM hama vartamAna caubIsI kahate haiM, ve RSabhAdi tIrthaMkara bhI bhUtakAlIna hI haiM; kyoMki ve vartamAna meM siddhadazA meM hI haiN| vartamAnadazArUpa pariNamita to sImandharAdi vidyamAna bIsa tIrthaMkara hI haiM; kyoMki ve hI abhI arahaMta-avasthA meM vidyamAna haiN| ___ ata: sImandharAdi tIrthaMkara arahaMtoM kI pratiSThA sthApanAnaya evaM dravyanaya ke Azrita hai| nAmanaya kA upayoga to anivArya hai hI; kyoMki isake binA to yaha kahanA hI saMbhava nahIM ki yaha pratimA amuka tIrthaMkara kI hai| isaprakAra mUrtipratiSThA kA samasta vyavahAra nAma, sthApanA, dravya evaM bhAvanayoM ke AdhAra para pracalita vyavahAra hai| yahI kAraNa hai ki nikSepa kI paribhASA isaprakAra dI gaI hai ki nayoM ke dvArA pracalita lokavyavahAra ko nikSepa kahate haiN| isaprakAra kA lokavyavahAra mAtra jinendrapratiSThAoM meM hI nahIM, apitu loka ke anya vyavahAroM meM bhI pracalita hai| citrakalA, mUrtimAlA Adi aneka cIjoM kA AdhAra yahI naya hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki nAmadharma, sthApanAdharma, dravyadharma aura bhAvadharma - AtmA ke ye cAra dharma jJeya haiM aura inake AdhAra para AtmA ko jAnanevAle zrutajJAna ke aMzarUpa nAmanaya, sthApanAnaya, dravyanaya aura bhAvanaya - ye cAra naya jJAna haiM aura inake AdhAra para pracalita lokavyavahAra rUpa cAra nikSepa haiN||12-15|| Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 sAmAnyanayena hArasragdAmasUtravadvyApi / / 16 / / vizeSanayena tadekamuktAphalavadavyApi / / 17 / / cAra nikSepa saMbaMdhI nayoM kI carcA ke uparAnta aba sAmAnyanaya aura vizeSanaya kI carcA karate haiM - - pravacanasAra 'Atmadravya sAmAnyanaya se hAra-mAlA - kaMThI ke Dore kI bhA~ti vyApaka hai aura vizeSanaya se usake eka motI kI bhA~ti avyApaka hai / / 16-17 / / " jisaprakAra hAra yA mAlA ke pratyeka puSpa meM athavA kaMThI ke pratyeka motI meM DorA vyApta rahatA hai; usIprakAra bhagavAna AtmA apane sampUrNa guNa va paryAyoM meM vyApta rahatA hai| tathA jisaprakAra usI kaMThI yA hAra kA eka motI anya motiyoM meM athavA sampUrNa kaMThI yA hAra meM vyApta nahIM rahatA; usIprakAra bhagavAna AtmA kI eka paryAya anya paryAyoM meM athavA sampUrNa Atmadravya meM vyApta nahIM rahatI / bhagavAna AtmA meM eka sAmAnya nAmaka dharma hai, jisake kAraNa vaha bhagavAna AtmA apane pratyeka guNa va apanI pratyeka paryAya meM vyApta rahatA hai| AtmA ke isa sAmAnyadharma ko jAnane yA kahanevAle naya ko sAmAnyanaya kahate haiN| isIprakAra bhagavAna AtmA meM eka vizeSa nAmaka dharma hai, jisake kAraNa bhagavAna AtmA kI eka paryAya anya paryAyoM meM athavA sampUrNa AtmA meM vyApta nahIM hotii| AtmA ke isa vizeSadharma ko jAnane yA kahanevAle naya ko vizeSanaya kahate haiN| Atmadravya meM svabhAvagata hI aisI vizeSatA hai ki vaha apane sampUrNa guNaparyAyoM meM vyApta rahatA hai, isakAraNa use vyApaka kahA jAtA hai tathA eka aisI bhI vizeSatA hai ki usakI eka paryAya sampUrNa dravya meM nahIM vyApatI, anya paryAyoM meM bhI nahIM vyApatI, isakAraNa use avyApaka bhI kahA jAtA hai| isI bAta ko nayoM kI bhASA meM isaprakAra vyakta karate haiM ki AtmA sAmAnyanaya se vyApaka hai aura vizeSanaya se avyApaka hai| 'AtmA vyApaka hai' isakA artha loka meM aisA bhI liyA jAtA hai ki vaha sampUrNa loka meM vyApta hai, para yahA~ aisI bAta nahIM hai / yahA~ to yaha kahA jA rahA hai ki bhagavAna AtmA apane caitanyaloka meM vyApta hai, apane sampUrNa guNoM aura paryAyoM meM vyApta hai, phailA huA hai, pasarA huA hai| bhagavAna AtmA kA parapadArthoM meM vyApta hone kA to koI prazna hI nahIM hai| pravacanasAra kI 23 vIM gAthA meM jo AtmA ko sarvagata kahA gayA hai, usakA artha to - Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : saiMtAlIsa naya 537 nityanayena naTavadavasthAyi / / 18 / / anityanayena rAmarAvaNavadanavasthAyi / / 19 / / mAtra itanA hai ki vaha sampUrNa lokAloka ko jAnane ke svabhAvavAlA hai| usameM sApha-sApha likhA hai ki AtmA jJAnapramANa hai, jJAna jJeyapramANa hai aura jJeya sampUrNa lokAloka hai; isalie AtmA sarvagata hai| vahA~ to mAtra sabako jAnane kI bAta hai aura yahA~ AtmA apane sAmAnya svabhAva ke kAraNa apane guNoM va paryAyoM meM pUrNata: vyApta hai - yaha kahA jA rahA hai| pravacanasAra kI 23 vIM gAthA saMbaMdhI bAta sarvagatanaya aura asarvagatanaya ke prakaraNa meM yathAsthAna kI jAvegI; yahA~ to sAmAnya aura vizeSa - ina donoM nayoM ke mAdhyama se mAtra itanA kahA jA rahA hai ki AtmA apanI sampUrNa paryAyoM meM to vyApta hai, para usakI pratyekaparyAya AtmA meM trikAla vyApta nahIM hai; kyoMki usakI eka paryAya dUsarI paryAya meM vyApta nahIM hai| prazna - bhAvanaya aura dravyanaya ke prakaraNa meM bhI to kucha isIprakAra kahA thA ? unameM aura isameM kyA antara hai ? uttara - yaha bhagavAna AtmA bhAvanaya se vartamAnaparyAyarUpa pratibhAsita hotA hai, dravyanaya se bhUta-bhAvIparyAyarUpa se pratibhAsita hotA hai aura isa sAmAnyanaya se bhUta, vartamAna aura bhaviSya - ina tInoM kAla kI paryAyoM meM vyApta pratibhAsita hotA hai| sAmAnyanaya se arthAt dravya-apekSA AtmA sarva paryAyoM meM vyApta hai, para vizeSanaya se arthAt paryAya-apekSA AtmA sarva paryAyoM meM vyApta nahIM hai; isalie yaha kahA jAtA hai ki AtmA sAmAnyanaya se vyApaka hai aura vizeSanaya se avyApaka hai| vastuta: bAta yaha hai ki dravya aura paryAya meM vyApaka-vyApya sambandha hotA hai| dravya vyApaka hai aura paryAya vyApya hai| paryAya vyApya hai - isakA artha yaha huA ki vaha vyApaka nahIM hai| 'vyApaka nahIM haiM' ko hI 'avyApaka haiM' - isaprakAra kahA jAtA hai| isaprakAra yaha pratiphalita huA ki dravya-apekSA AtmA vyApaka hai aura paryAya-apekSA avyApaka hai| isI ko nayoM kI bhASA meM isaprakAra kahate haiM ki sAmAnyanaya se AtmA vyApaka hai aura vizeSanaya se avyApaka hai||16-17|| sAmAnyanaya aura vizeSanaya kI carcA ke uparAnta aba nityanaya aura anityanaya kI carcA karate haiM - "Atmadravya nityanaya se naTa kI bhA~ti avasthAyI hai aura anityanaya se rAma-rAvaNa kI bhA~ti anavasthAyI hai|18-19||" Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 pravacanasAra jisaprakAra rAma-rAvaNa Adi ke nita badalate bhinna-bhinna aneka svA~ga rakhane para bhI naTa rAma-rAvaNa nahIM ho jAtA, naTa hI rahatA hai| vaha svA~ga cAhe jo bhI rakhe, para usakA naTapanA kAyama rahatA hai| usIprakAra yaha bhagavAna AtmA nara-nArakAdi paryAyoM ko badala-badala kara dhAraNa karatA huA bhI AtmA hI rahatA hai| aisA hI AtmA kA svabhAva hai| AtmA ke isa svabhAva kA nAma hI nityadharma hai| isa dharma ko jAnanevAle yA kahanevAle naya kA nAma nityanaya hai| isI bAta ko isataraha bhI kaha sakate haiM ki AtmA nityanaya se avasthAyI (nahIM badalane vAlA) hai| jisaprakAra AtmA meM eka nitya nAmaka dharma hai; usIprakAra eka anitya nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa AtmA nitya sthAyI rahakara bhI nirantara badalatA rahatA hai| isa anitya nAmaka dharma ko jAnane yA kahanevAle naya kA nAma anityanaya hai| isI bAta ko isaprakAra bhI kaha sakate haiM ki AtmA anityanaya se anavasthAyI (nita badalanevAlA) hai| jisaprakAra naTa nitya eka naTarUpa rahakara bhI rAma-rAvaNAdi ke svA~garUpa hotA rahatA hai; usIprakAra bhagavAna AtmA bhI nitya eka AtmarUpa rahakara bhI manuSyAdi paryAyoM ko dhAraNa karatA huA nita badalatA hI rahatA hai; ata: anavasthAyI hai. anitya hai| tAtparya yaha hai ki bhagavAna AtmA nityanaya se pratisamaya avasthAyI (nitya) hai aura anityanaya se pratisamaya anavasthAyI (anitya) hai| isaprakAra bhagavAna AtmA nitya (avasthAyI) bhI hai aura anitya (anavasthAyI) bhI hai| anantadharmAtmaka bhagavAna AtmA ke anantadharmoM meM paraspara viruddha pratIta honevAle nitya aura anitya dharma AtmA meM ekasAtha hI rahate haiM, isakAraNa yaha bhagavAna nitya badalakara bhI kabhI nahIM badalatA hai aura nahIM badalakara bhI nitya badalatA rahatA hai| sIdhI-sI bAta yaha hai ki jisaprakAra rAma-rAvaNa ke svA~ga naTa ke naTapane ke virodhI nahIM, niSedhaka nahIM haiM tathA naTa kA naTapanA rAma-rAvaNa svA~goM kA virodhI nahIM hai; kyoMki ve ekasAtha raha sakate haiN| jaise :- naTa, rAma aura naTa to ekasAtha raha sakatA hai, para vaha rAma aura rAvaNa rUpa ekasAtha nahIM raha sakatA hai| jaba vaha rAma kA veSa dhAraNa karegA, taba rAvaNa kA veSa nahIM dhara sakatA hai aura jaba rAvaNa kA kA veSa dhAraNa karegA, taba rAma kA nahIM dhara sakatA hai| ata: svA~ga to paraspara virodhI haiM, para naTa aura svA~ga paraspara virodhI nahIM haiN| Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : saiMtAlIsa naya srvgtnyenvisphaaritaakssckssurvtsrvvrti||20|| asarvagatanayena miilitaakssckssurvdaatmvti||21|| bhale hI virodhI dikhate hoM, para virodhI haiM nahIM; kyoMki eka hI kAla meM yadi hama use svA~ga kI apekSA dekheMge to rAma dikhegA aura svA~gadhA kI apekSA dekheMge to naTa dikhegaa| rameza nAmaka naTa rAma kA pATha kara rahA ho, usa samaya koI prazna kare :- 'yaha kauna hai?' to isake eka sAtha do uttara diye jA sakate haiM; koI kahe rAma aura koI kahe rameza / donoM meM se eka bhI uttara galata nahIM hai; kyoMki vaha rAma aura rameza ekasAtha hai| ThIka isIprakAra AtmA meM rahanevAle nitya aura anitya dharma bhale hI virodhI pratIta hote hoM, para ve paraspara virodhI nahIM haiM; kyoMki ve donoM ekasAtha eka AtmA meM rahate haiN| yaha bhagavAna AtmA dravyaparyAyAtmaka vastu hai; ata: dravyadRSTi se nitya hai aura paryAyadRSTi se anitya hai| aisA nitya-anitya honerUpa isakA svabhAva hI hai| sthAyIrUpa rahane ke svabhAva ko nityadharma kahate haiM aura badalate rahanerUpa svabhAva ko anityadharma kahate haiN| ina nitya-anitya dharmoM ko jAnanevAle jJAna ko yA kahanevAle vacanoM ko kramaza: nityanaya aura anityanaya kahA jAtA hai||18-19 / / nityanaya aura anityanaya kI carcA ke uparAnta aba yahA~ sarvagata aura asarvagatanaya kI carcA AraMbha karate haiM - "Atmadravya sarvagatanaya se khulI huI A~kha kI bhA~ti sarvavartI (saba meM vyApta honavAlA) hai aura asarvagatanaya se mIMcI huI (baMda) A~kha kI bhA~ti (AtmavartI) apane meM rahanevAlA hai||20-21||" jisaprakAra saba meM ghUmane-phiranevAlI hone se khulI A~kha ko sarvagata kahA jAtA hai; usIprakAra sabako dekhane-jAnane ke svabhAvavAlA hone se bhagavAna AtmA ko sarvagata kahA jAtA hai| jisaprakAra banda A~kha apane meM hI rahatI hai; usIprakAra sabako dekhane-jAnane ke svabhAvavAlA hone para bhI, sabako dekhate-jAnate hue bhI, bhagavAna AtmA apane asaMkhya pradezoM ke bAhara nahIM jAtA, apane meM hI rahatA hai; ataH asarvagata hai, Atmagata hai| isaprakAra sarvagatanaya se AtmA sarvagata hai aura asarvagatanaya se Atmagata hai, asarvagata hai| Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 pravacanasAra ina sarvagata aura asarvagata nayoM ke mAdhyama se yaha batAyA jA rahA hai ki bhagavAna AtmA meM eka aisA dharma hai, jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA apane asaMkhya pradezoM meM rahakara bhI, apane asaMkhya pradezoM ke bAhara nahIM jAkara bhI lokAloka ko jAnatA hai, dekhatA hai, jAna sakatA hai, dekha sakatA hai| AtmA kA aisA hI svabhAva hai| AtmA ke isa svabhAva kA nAma hI sarvagatadharma hai / bhale hI yaha bhagavAna AtmA sabako jAne, para ise para ko jAnane ke lie apane AtmapradezoM ko chor3akara para meM jAne kI AvazyakatA nahIM hai; apane AtmapradezoM meM rahakara hI yaha para ko jAnane kI sAmarthyavAlA hai| cU~ki yaha kabhI bhI apane AtmapradezoM ke bAhara nahIM jAtA hai; ata: yaha Atmagata hI hai| isa Atmagatapane ko hI asarvagata bhI kahate haiM / isaprakAra bhagavAna AtmA meM eka sarvagata nAmaka dharma hai aura eka asarvagata nAmaka dharma hai| AtmA ke sarvagatadharma ko athavA sarvagatadharma kI ora se AtmA ko dekhanevAle naya ko sarvagatanaya aura asarvagatadharma ko yA asarvagatadharma kI ora se AtmA ko dekhanevAle naya ko asarvagatanaya kahate haiN| isI bAta ko isaprakAra bhI kahA jA sakatA hai ki AtmA sarvagatanaya se sarvavartI hai, sabameM vyApta rahanevAlA hai aura asarvagatanaya se AtmA AtmavartI hai, apane meM hI rahanevAlA hai, apane meM hI vyApta hai, sabameM nahIM / prazna - jisaprakAra khulI A~kha dekhatI hai aura banda A~kha nahIM dekhatI; usIprakAra sarvagatanaya se AtmA sabako dekhatA - jAnatA hai aura asarvagatanaya se sabako dekhatA - jAnatA nahIM hai - aisA sIdhA-sA artha kyoM nahIM lete ? uttara - ina donoM nayoM ke mAdhyama se AcAryadeva para ko jAnane aura nahIM jAnane kI bAta nahIM batAnA cAhate haiM; apitu AtmA ke svabhAva kI isa vizeSatA ko spaSTa karanA cAhate haiM ki vaha apane AtmapradezoM meM sthita rahakara bhI lokAloka ke sampUrNa padArthoM ko jAna sakatA hai, dekha sakatA hai| sampUrNa loka ko dekhane-jAnane ke lie use sampUrNa loka meM jAne kI AvazyakatA nahIM hai| tAtparya yaha hai ki yaha bhagavAna AtmA apane meM hI sImita rahakara bhI sampUrNa loka ko dekha - jAna sakatA hai aura sampUrNa loka ko dekha jAnakara bhI AtmapradezoM se bAhara nahIM jaataa| bhagavAna AtmA kA aisA hI svabhAva hai| AtmA ke isa svabhAva kA pratipAdana hI donoM nayoM kA mUla prayojana hai / Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : saiMtAlIsa naya zUnyanayena zUnyAgAravatkevalodbhAsi / / 22 / / azUnyanayena lokaakraaNtnauvnmilitodbhaasi||23|| ata: yahA~ udAharaNa meM jo khulI A~kha aura banda A~kha kI bAta kahI hai, usakA artha AcAryadeva ko mAtra itanA hI abhISTa hai ki khulI A~kha cAroM ora ghUmatI hai aura banda A~kha apane meM hI rahatI hai| A~kha jAnatI hai aura nahIM jAnatI hai - yaha bAta yahA~ hai hI nhiiN||20-12|| sarvagatanaya aura asarvagatanaya kI carcA ke uparAnta aba zUnyanaya aura azUnyanaya kI carcA karate haiM - "Atmadravya zUnyanaya se zUnya (khAlI) ghara kI bhA~ti ekAkI (akelA-amilita) bhAsita hotA hai aura azUnyanaya se logoM se bhare hue jahAja kI bhA~ti milita bhAsita hotA hai||22-23||" anantadharmAtmaka bhagavAna AtmA ke jJAnasvabhAva meM ananta jJeya (padArtha) pratibimbita hote haiM; tathApi koI bhI jJeya (padArtha) bhagavAna AtmA meM mila nahIM jaataa| tAtparya yaha hai ki ananta padArthoM ko jAnakara bhI yaha bhagavAna AtmA sUne ghara kI bhA~ti unase khAlI hI rahatA hai| isa bhagavAna AtmA kA aisA hI svabhAva hai ki ananta padArthoM ko jAnakara bhI vaha unase amilita rahatA hai, alipta rahatA hai, zUnya rahatA hai| bhagavAna AtmA ke isa aliptasvabhAva ko, amilitasvabhAva ko, zUnyasvabhAva ko hI zUnyadharma kahate haiM aura isa zUnyadharma ko viSaya banAnevAle samyagjJAna ke aMza ko zUnyanaya kahate haiN| yadyapi yaha satya hai ki koI bhI padArtha bhagavAna AtmA meM milatA nahIM hai; tathApi yaha bhagavAna AtmA unheM jAnatA avazya hai| yadi isa jAnane ko hI milanA kaheM to yaha bhI kaha sakate haiM ki yaha bhagavAna AtmA logoM se bhare hue jahAja kI bhA~ti ananta jJeyoM (padArthoM) se bharA huA hai, milita hai, azUnya hai| bhagavAna AtmA ke isa azUnyasvabhAva ko hI azUnyadharma kahate haiM aura isa azUnyadharma ko viSaya banAnevAle samyagjJAna ke aMza ko azUnyanaya kahate haiN| __ tAtparya yaha hai ki bhagavAna AtmA meM eka zUnya nAmaka dharma hai aura eka azUnya nAmaka dharma hai tathA inake kAraNa bhagavAna AtmA zUnya bhI hai aura azUnya bhI hai| zUnya nAmaka dharma yaha batAtA hai ki bhagavAna AtmA ananta jJeyoM (padArthoM) ko Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 pravacanasAra jJAnajJeyAdvaitanayena mahadindhanabhArapariNatadhUmaketuvadekam / / 24 / / jJAnajJeyadvaitanayena parapratibiMbasaMpRktadarpaNavadanekam / / 25 / / jAnakara bhI unase zUnya (khAlI - amilita) hI rahatA hai aura azUnya nAmaka dharma yaha batAtA hai ki jJeyoM (parapadArthoM) kA AtmA meM apraveza rahakara bhI yaha bhagavAna AtmA jJeyoM ke jJAna se zUnya nahIM rahatA, azUnya (bharA huA - milita) rahatA hai| AtmA ke paraspara viruddha pratIta honevAle ina dharmoM kA jJAna karAnA hI ina donoM nayoM kA uddezya hai| AtmA ke zUnya nAmaka dharma ko viSaya banAnevAle jJAna ko va kahanevAle vacana ko zUnyanaya kahate haiM aura azUnya nAmaka dharma ko viSaya banAnevAle jJAna ko va kahanevAle vacana ko azUnyanaya kahate haiN| isaprakAra yaha spaSTa hai ki Atmadravya zUnyanaya se sUne ghara kI bhA~ti jJeyoM se zUnya hai aura azUnyanaya se manuSyoM se bhare hue jahAja kI bhA~ti jJeyoM se azUnya hai||22-23|| zUnyanaya aura azUnyanaya kI carcA ke uparAnta aba jJAnajJeya-advaitanaya aura jJAnajJeyadvaitanaya kI carcA karate haiM - Atmadravya jJAnajJeya-advaitanaya se mahAna IMdhanasamUharUpa pariNata agni kI bhA~ti eka hai aura jJAnajJeyadvaitanaya se para ke pratibimboM se saMpRkta darpaNa kI bhA~ti aneka hai||25||" sarvagata aura asarvagatanaya se jJAna-jJeya prakaraNa hI cala rahA hai| vastutaH bAta yaha hai ki bhagavAna AtmA kA parapadArthoM ke sAtha jJAna-jJeya saMbaMdha ke atirikta aura koI sambandha to hai hI nahIM. isa jJAna-jJeya sambandha kI bhI kyA sthiti hai - isa bAta ko hI ina nayoM ke mAdhyama se spaSTa kiyA jA rahA hai| sarvagata aura asarvagata nayoM ke mAdhyama se yaha spaSTa kiyA gayA thA ki yaha bhagavAna AtmA apane pradezoM meM sImita rahakara bhI sampUrNa lokAloka ko jAna sakatA hai; jAnatA hai| sampUrNa lokAloka ko jAnane ke kAraNa hI ise sarvagata kahA jAtA hai tathA apane pradezoM ke bAhara na jAne ke kAraNa Atmagata athavA asarvagata kahA jAtA hai| yahA~ eka prazna upasthita hotA hai ki apane pradezoM ke bAhara nahIM jAkara bhI jaba yaha bhagavAna AtmA lokAloka ke sampUrNa jJeyoM ko jAnatA hai to phira sampUrNa lokAlokarUpa Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : saiMtAlIsa naya 543 jJeya jJAna meM Ate hoMge ? to kyA yaha bhagavAna AtmA lokAlokarUpa sampUrNa jJeyoM se bharA huA hai ? isake uttara meM zUnya aura azUnya nayoM ke mAdhyama se yaha batAyA gayA hai ki kisI bhI jJeya padArtha ne jJAna meM praveza nahIM kiyA; ata: jJAna jJeyoM se zUnya hI hai, khAlI hI hai; tathApi ve jJeya jJAna meM jJAta avazya hue haiM, yadi jJAta hone ko hI AnA kaheM to jJAna jJeyoM se azUnya hai, bharA huA hai| jJeyoM se zUnya kahane se koI yaha na mAna le ki vaha jJeyoM ko jAnatA hI nahIM; ata: yaha kahA gayA ki AtmA jJeyoM se azUnya hai, bharA huA hai| isIprakAra azUnya arthAt bharA huA kahane se koI yaha na jAna le ki jJeya jJAna meM praviSTa ho gaye haiM, jJAna aura jJeya ekameka ho gaye haiM; isalie yaha kahA gayA ki AtmA jJeyoM se zUnya hai, khAlI hai| sarvagata, asarvagata, zUnya evaM azUnya nayoM ke mAdhyama se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki yaha bhagavAna AtmA jJeyoM ko jAnatA to hai; para unameM jAtA nahIM, unameM praveza nahIM krtaa| isIprakAra jJeya jJAna dvArA jAne to jAte haiM, para ve jJAna meM praviSTa nahIM hote| jJAna jJAna meM rahatA hai aura jJeya jJeya meM rahate haiN| donoM ke apane meM sImita rahane para bhI jJAna dvArA jJeya jAne jAte haiN| isI vastusthiti ko ye naya isaprakAra vyakta karate haiM :- saba jJeyoM ko jAnane ke kAraNa AtmA sarvagata hai aura jJeyoM meM na jAne ke kAraNa asarvagata hai tathA jJAna meM jJeyoM ke apraveza ke kAraNa AtmA jJeyoM se zUnya hai, khAlI hai aura jJeyoM ko jAnane ke kAraNa jJeyoM se azUnya hai, bharA huA hai| itanA jAna lene para bhI yaha jijJAsA zeSa raha jAtI hai ki jJAna meM jJAta hote hue jJeya jJAna se bhinna haiM yA abhinna haiM; ve jJeya jJAna se advaita haiM, ekameka haiM yA dvaita haiM, aneka haiM ? isa jijJAsA kI pUrti ke lie yahA~ kahA jA rahA hai ki jJAnajJeya-advaitanaya se jJAna meM jhalakate hue zeyapadArtha jJAna se abhinna haiM, advaita haiM, eka haiM aura jJAnajJeyadvaitanaya se jJAna meM jhalakate hue zeyapadArtha jJAna se bhinna haiM, dvaita haiM, aneka haiN| jisaprakAra aneka prakAra ke IMdhana ko jalAtI huI agni usa IMdhana se abhinna hI hai, eka hI hai, advaita hI hai; usIprakAra aneka prakAra ke jJeyoM ko jAnatA huA AtmA unase abhinna hI hai, eka hI hai, advaita hI hai - yahI kahanA hai jJAnajJeya-advaitanaya kA / yahA~ abhinna, eka evaM advaita ekArthavAcI hI haiN| Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 pravacanasAra vastuta: yahA~ yaha kahanA cAhate haiM ki jisaprakAra jalatA huA IMdhana agni hI to hai, a ke atirikta aura kyA hai ? usIprakAra jAnane meM Ate hue jJeya jJAna hI to haiM, jJAna ke atirikta aura kyA haiM? tAtparya yaha hai ki jisaprakAra jalatA huA IMdhana aura agni eka hI haiM, abhinna hI haiM, advaita hI haiM; usIprakAra jAnane meM Ate hue jJeya aura jJAna eka hI haiM, abhinna hI haiM, advaita hI haiN| jJAnajJeyadvaitayana kA kahanA yaha hai ki jisaprakAra padArthoM ke pratibimboM se saMpRkta darpaNa una pratibimbita padArthoM se bhinna hI hai; usIprakAra yaha bhagavAna AtmA jJAna meM jhalakate jJeyoM se bhinna hI hai| jisaprakAra pratibimbita padArthoM se darpaNa kI yaha bhinnatA hI dvaitatA hai, anekatA hai; usIprakAra jJAna meM jhalakate jJeyoM se bhagavAna AtmA kI yaha bhinnatA hI dvaitatA hai, anekatA hai / isaprakAra yaha bhagavAna AtmA jJAna meM jhalakate jJeyoM se bhinna bhI hai aura abhinna bhI hai, eka bhI hai aura aneka bhI hai, advaita bhI hai aura dvaita bhI hai| tAtparya yaha hai ki bhagavAna AtmA meM anya ananta dharmoM ke samAna eka jJAnajJeya - advaitadharma bhI hai, jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA apane jJAna meM jhalakanevAle jJeyoM se abhinna (advaita) bhAsita hotA hai tathA eka jJAnajJeyadvaitadharma bhI hai, jisake kAraNa yaha AtmA apane jJAna meM jhalakanevAle jJeyoM se bhinna (dvaita) bhAsita hotA hai / ina jJAnajJeya - advaita evaM jJAnajJeyadvaita dharmoM ko viSaya banAnevAle naya hI jJAnajJeya - advaitanaya aura jJAnajJeyadvaitanaya haiM / isaprakAra sarvagata, asarvagata, zUnya, azUnya, jJAnajJeya - advaita tathA jJAnajJeyadvaitanayoM ke mAdhyama se AtmA kA parapadArthoM ke sAtha jo jJAna - jJeya sambandha hai; usakA svarUpa bhalIbhA~ti spaSTa ho jAtA hai| saMkSepa meM kahA jA sakatA hai ki yaha bhagavAna AtmA jJeyoM ko jAnatA to hai, para na to jJAnajJeyoM meM jAtA hai aura na jJeya jJAna meM hI Ate haiN| donoM apane-apane svabhAva meM sImita rahane para bhI jJAna jAnatA hai aura jJeya jAnane meM Ate haiN| jJAtA bhagavAna AtmA aura jJeya lokAlokarUpa sarva padArthoM kA yahI svabhAva hai| jJAtA bhagavAna AtmA ke ukta svabhAva kA pratipAdana karanA hI ukta chaha nayoM kA prayojana hai / jJeyoM ko sahajabhAva jAnanA bhagavAna AtmA kA sahaja svabhAva hai| ata: na Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : saiMtAlIsa naya 545 niyatinayena niyamitauSNyavahnivaniyatasvabhAvabhAsi / / 26 / / aniyatinayena niytyniymitaussnnypaaniiyvdniytsvbhaavbhaasi||27|| to hameM parapadArthoM ko jAnane kI AkulatA hI karanA cAhie aura na nahIM jAnane kA haTha hI karanA cAhie; paryAyagata yogyatAnusAra jo jJeya jJAna meM sahajabhAva se jJAta ho jAveM, unheM vItarAga bhAva se jAna lenA hI ucita hai; anya kucha vikalpa karanA ucita nahIM hai; AkulatA kA kAraNa hai| AtmA ke isa sahajajJAnasvabhAva ko hI ye chaha naya abhivyakti pradAna karate haiN| ukta chaha nayoM kI carcA ke uparAnta aba niyatinaya aura aniyatinaya kI carcA karate haiM "Atmadravya niyatinaya se, jisakI uSNatA niyamita (niyata) hotI hai - aisI agni kI bhA~ti niyatasvabhAvarUpa bhAsita hotA hai aura aniyatinaya se, jisakI uSNatA niyati (niyama) se niyamita nahIM hai - aise pAnI kI bhA~ti aniyatasvabhAvarUpa bhAsita hotA hai|" jisaprakAra uSNatA agni kA niyatasvabhAva hai; usIprakAra bhagavAna AtmA kA caitanyabhAva - jJAnAnandasvabhAva niyatasvabhAva hai aura jisaprakAra uSNatA pAnI kA aniyatasvabhAva hai; usIprakAra rAga-dveSa-moharUpa athavA matijJAnAdirUpa pariNata honA AtmA kA aniyata svabhAva hai| trikAla ekarUpa rahanevAle svabhAva ko niyatasvabhAva kahate haiM aura parivartanazIla svabhAva ko aniyatasvabhAva kahA jAtA hai| uSNatA agni kA trikAla ekarUpa rahanevAlA svabhAva hai; ata: vaha usakA niyatasvabhAva hai| isIprakAra caitanyabhAva-jJAnAnandasvabhAva-jAnanA-dekhanA bhagavAna AtmA kA trikAla ekarUpa rahanevAlA svabhAva hai, isalie vaha bhagavAna AtmA kA niyatasvabhAva hai| niyata arthAt nizcita, kabhI na badalanevAlA, sadA ekarUpa rahanevAlA aura aniyata arthAt anizcita, nirantara privrtnshiil| pAnI kA niyatasvabhAva to zItalatA hI hai, para agni ke saMyoga meM Ane para garma bhI ho jAtA hai| yaha garma honA yadyapi usakA niyatasvabhAva nahIM hai, tathApi usakA vaha svabhAva hI na ho - aisI bAta bhI nahIM hai, kyoMki usake svabhAva meM yadi garma honA hotA hI nahIM to vaha agni ke saMyoga meM bhI garma nahIM hotaa| agni ke saMyoga meM garma honA bhI usake svabhAva kA hI aMga hai| usake isa svabhAva kA nAma hI aniyatasvabhAva hai, parivartanazIla svabhAva hai, paryAyasvabhAva hai| Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra ____ agni kA garma honA usakA dravyagata svabhAva hai; ata: niyatasvabhAva hai aura pAnI kA garma honA usakA paryAyagata svabhAva hai; ata: aniyatasvabhAva hai| isIprakAra bhagavAna AtmA kA niyatasvabhAva to caitanyabhAva hI hai, jAnanA-dekhanA hI hai; para vaha karmAdika ke yoga meM rAgAdirUpa yA matijJAnAdirUpa yA manuSyAdirUpa bhI pariNata ho jAtA hai| rAgAdirUpa pariNamita honA bhagavAna AtmA kA niyatasvabhAva nahIM hai; tathApi usakA vaha svabhAva hI na ho - aisI bAta bhI nahIM hai; kyoMki usake svabhAva meM yadi rAga-dveSa-moharUpa pariNamita honA hotA hI nahIM to karmAdika ke yoga meM bhI vaha rAgAdirUpa pariNamita nahIM hotaa| ata: karmAdika ke yoga-viyoga meM rAgAdirUpa yA matijJAnAdirUpa pariNamita honA bhI usake svabhAva kA hI aMga hai| bhagavAna AtmA ke isa svabhAva kA nAma aniyatasvabhAva hai, parivartanazIla svabhAva hai, paryAyasvabhAva hai| bhagavAna AtmA kA caitanyabhAvamaya honA, jJAnAnaMdasvabhAvarUpa honA dravyagata svabhAva hai; ataH niyatasvabhAva hai aura rAga-dveSa-moharUpa honA, matijJAnAdirUpa honA paryAyagata svabhAva hai; ata: aniyatasvabhAva hai| ekamAtra paramapAriNAmika bhAva AtmA kA niyatasvabhAva hai, zeSa sabhI bhAva-aupazamika, kSAyika, kSAyomazamika evaM audayika bhAva - AtmA ke aniyatasvabhAva haiM; kyoMki paramapAriNAmika bhAva ko chor3akara zeSa koI bhI bhAva trikAla ekarUpa nahIM rhte| bhagavAna AtmA meM utpanna honevAle moha-rAga-dveSa va manuSyAdi audayikabhAva, matijJAnAdi kSayopazamabhAva, kevalajJAnAdi kSAyikabhAva sadA eka se nahIM rahate; kabhI rAga hotA hai, kabhI dveSa hotA hai; kabhI rAga maMda hotA hai, kabhI tIvra hotA hai; kabhI AtmA manuSyaparyAyarUpa hotA hai, kabhI devaparyAyarUpa hotA hai; kabhI matijJAnI hotA hai, kabhI kevalajJAnI hotA hai - yaha saba bhagavAna AtmA ke aniyatasvabhAva ke kAraNa hI hotA hai| ___niyatasvabhAva ke kAraNa bhagavAna AtmA sadA ekarUpa rahatA hai, eka rahatA hai aura aniyatasvabhAva ke kAraNa sadA badalatA rahatA hai, parivartanazIla rahatA hai| tAtparya yaha hai ki bhagavAna AtmA kA trikAlIsvabhAva niyatasvabhAva hai aura kSaNikasvabhAva aniyatasvabhAva hai| kabhI na badalanevAlA svabhAva niyatasvabhAva hai aura pratisamaya badalanevAlA svabhAva aniyatasvabhAva hai| sabhI padArthoM ke samAna bhagavAna AtmA bhI pratisamaya badalakara kabhI nahIM badalatA Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 547 pariziSTa : saiMtAlIsa naya svabhAvanayenAnizitatIkSNakaNTakavatsaMskArAnarthakyakAri / / 28 / / asvabhAvanayenAyaskAranizitatIkSNavizikhavatsaMskArasArthakyakAri / / 29 / / hai aura kabhI nahIM badalakara bhI pratisamaya badalatA rahatA hai| bhagavAna AtmA kI ina donoM vizeSatAoM ko spaSTa karanA hI niyatinaya aura aniyatinaya kA mUla prayojana hai| bhagavAna AtmA meM anya ananta dharmoM ke samAna eka niyati nAmaka dharma bhI hai aura eka aniyati nAmaka dharma bhI hai| niyati nAmaka dharma ke kAraNa bhagavAna AtmA sadA caitanyarUpa rahatA hai, jaDarUpa nahIM hotA aura aniyati nAmaka dharma ke kAraNa jaDarUpa nahIM hokara bhI cidvivartoM meM nirantara badalatA rahatA hai| bhagavAna AtmA ke ina niyatidharma aura aniyatidharmoM ko viSaya banAnevAle naya hI kramazaH niyatinaya aura aniyatinaya haiN| dhyAna rahe ki ina niyatinaya aura aniyatinayoM kA paryAyoM kI kramabaddhatA aura akramabaddhatA se koI sambandha nahIM hai||26-27|| niyatinaya aura aniyatinaya kI carcA ke uparAnta aba svabhAvanaya aura asvabhAvanaya kI carcA karate haiM - "Atmadravya svabhAvanaya se, jisakI kisI ke dvArA noka nahIM nikAlI jAtI, aise paine kA~Te kI bhA~ti saMskAroM ko nirarthaka karanevAlA hai aura asvabhAvanaya se, jisakI noka luhAra ke dvArA saMskAra karake nikAlI gaI hai, aise paine bANa kI bhA~ti, saMskAra ko sArthaka krnevaalaahai||28-29||" ___ niyatinaya aura aniyatinaya ke mAdhyama se AtmA ke trikAla ekarUpa rahanevAle niyatasvabhAva evaM nitya parivartanazIla aniyatasvabhAva kA digdarzana karane ke uparAnta aba svabhAvanaya aura asvabhAvanaya ke mAdhyama se yaha batAyA jA rahA hai ki AtmA ke niyatasvabhAva ko saMskAroM dvArA badalanA saMbhava nahIM hai, para aniyatasvabhAva ko saMskArita kiyA jA sakatA hai| jisaprakAra bhagavAna AtmA kA svabhAva agni kI uSNatA ke samAna niyata bhI hai aura pAnI kI uSNatA ke samAna aniyata bhI hai; usIprakAra yaha bhagavAna AtmA svabhAvanaya se svAbhAvika nokavAle kA~Te ke samAna saMskAroM ko nirarthaka karanevAlA bhI hai aura asvabhAvanaya se banAI gaI bANa kI noka kI bhA~ti saMskAroM ko sArthaka karanevAlA bhI hai| Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 pravacanasAra yahA~svabhAvanaya aura asvabhAvanaya ko svAbhAvika nokavAle kA~Te aura kRtrima nokavAle bANa ke udAharaNa se samajhAyA jA rahA hai| ___jisaprakAra kA~Te kI noka kisI ne banAI nahIM hai, asaMskArita hai, akRtrima hai, kA~Te kA mUla svabhAva hai; usIprakAra bhagavAna AtmA kA mUla svabhAva asaMskArita hai, akRtrima hai, kisI kA banAyA huA nahIM hai; usameM kisI bhI prakAra kA saMskAra saMbhava nahIM hai| ata: vaha bhagavAna AtmA svabhAvanaya se saMskAroM ko nirarthaka karanevAlA kahA gayA hai| tathA jisaprakAra bANa kI noka luhAra dvArA banAI gaI hai; ata: saMskArita hai, kRtrima hai; usIprakAra bhagavAna AtmA ke paryAyasvabhAva meM saMskAra kiyA jA sakatA haiM; ata: asvabhAvanaya se bhagavAna AtmA saMskAroM ko sArthaka karanevAlA kahA gayA hai| __bhagavAna AtmA meM svabhAva nAmaka eka aisA dharma hai, jisake kAraNa bhagavAna AtmA ke dravyasvabhAva ko, mUlasvabhAva ko acche-bure saMskAroM dvArA saMskArita nahIM kiyA jA sktaa| AtmA ke isa svabhAva nAmaka dharma ko viSaya banAnevAle naya kA nAma svabhAvanaya hai| __jisaprakAra bhagavAna AtmA meM eka svabhAva nAmaka dharma hai aura usake kAraNa dravyasvabhAva ko saMskArita kiyA jAnA saMbhava nahIM hai; usIprakAra bhagavAna AtmA meM eka asvabhAva nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa AtmA ke paryAyasvabhAva ko saMskArita kiyA jA sakatA hai| AtmA ke isa asvabhAva nAmaka dharma ko viSaya banAnevAle naya kA nAma asvabhAvanaya hai| jisa vastu kA jo mUlasvabhAva hotA hai, usameM saMskAroM dvArA kisI bhI prakAra kA parivartana saMbhava nahIM hai| karor3oM upAya karane para bhI jisaprakAra agni ke uSNasvabhAva meM parivartana kiyA jAnA saMbhava nahIM hai; usIprakAra bhagavAna AtmA ke cetanasvabhAva meM, jJAnAnandasvabhAva meM saMskAroM dvArA kisI bhI prakAra kA parivartana saMbhava nahIM hai| tAtparya yaha hai ki vaha kisI bhI sthiti meM acetana nahIM ho sktaa| ise hI aura adhika spaSTa kareM to yaha bhI kaha sakate haiM ki karor3oM varSa tapa karane para bhI abhavya bhavya nahIM ho jAtA; isIprakAra anantakAla taka anantamithyAtvAdi kA sevana karate rahane para bhI koI bhavya abhavya nahIM ho jAtA; kyoMki svabhAvanaya se AtmA saMskAroM ko nirarthaka karanevAlA hai; tathApi mithyAdRSTI, samyagdRSTI ho sakatA hai; samyagdRSTI, mithyAdRSTI bhI ho sakatA hai; kyoMki asvabhAvanaya se bhagavAna AtmA ke paryAyasvabhAva ko, aniyatasvabhAva ko saMskArita kiyA jAnA saMbhava hai| Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : saiMtAlIsa naya 549 kAlanayena nidAghadivasAnusAripacyamAna sahakAraphalavatsamayAyattasiddhiH / / 30 / / akAlanayena kRtrimoSmapacyamAnasahakAraphalavatsamayAnAyattasiddhiH / / 31 / / yadi bhagavAna AtmA meM asvabhAva nAmaka dharma nahIM hotA to phira usake paryAyasvabhAva meM bhI saMskAra DAlanA saMbhava nahIM hotA, mithyAtva kA abhAva kara samyagdarzana kI prApti kA avasara bhI nahIM rahatA isaprakAra ananta kAla se ananta duHkhI jIvoM ko apane ananta duHkhoM ko meTane kA avasara hI prApta na hotA / yaha asvabhAva nAmaka dharma bhI AtmA kA eka svabhAva hI hai| isake kAraNa hI anAdikAlIna kusaMskAroM kA abhAva hokara susaMskAra par3ate haiN| isaprakAra yaha sunizcita huA ki yaha bhagavAna AtmA svabhAvanaya se saMskAroM ko nirarthaka karanevAlA hai aura asvabhAvanaya se saMskAroM ko sArthaka karanevAlA hai / / 28-29 / / svabhAvanaya aura asvabhAvanaya kI carcA ke uparAnta aba kAlanaya aura akAlanaya kI carcA karate haiM - 'Atmadravya kAlanaya se garmI ke dinoM ke anusAra pakanevAle Amraphala ke samAna samaya para AdhAra rakhanevAlI siddhivAlA hai aura akAlanaya se kRtrima garmI se pakAye gaye Amraphala ke samAna samaya para AdhAra nahIM rakhanevAlI siddhivAlA hai / / 30-31 / / " - 'yadyapi AtmA ke mUlasvabhAva ko saMskArita nahIM kiyA jA sakatA hai; tathApi paryAyasvabhAva ko saMskArita kara mukti prApta kI jA sakatI hai' * yaha bAta svabhAvanaya aura asvabhAvanaya ke mAdhyama se spaSTa ho jAne para yaha prazna upasthita hotA hai ki asvabhAvadharma ke kAraNa saMskAra ko sArthaka karanevAle isa AtmA kI siddhi kisaprakAra hotI hai ? - isa prazna kA uttara hI aba kAlanaya - akAlanaya evaM puruSakAranaya-daivanaya ke mAdhyama se diyA jA rahA hai| jisaprakAra akRtrima garmI se pakanevAlA Dalapaka (DAlI para pakanevAlA) Ama pakanerUpa kArya kI siddhi ke lie kAla para AdhArita hai; usIprakAra yaha bhagavAna AtmA apanI muktirUpa siddhi ke lie kAlanaya se kAla para AdhArita hai tathA jisaprakAra kRtrima garmI dekara pAla meM pakAye jAnevAlA Ama apane pakanerUpa kArya kI siddhi ke lie kAla para AdhArita nahIM hai; usIprakAra yaha bhagavAna AtmA apanI muktirUpa siddhi ke lie akAlanaya se kAla para AdhArita nahIM hai / Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra bhagavAna AtmA meM anya ananta dharmoM ke samAna eka kAla nAmaka dharma bhI hai aura eka akAla nAmaka dharma bhI hai| AtmA ke ina kAla aura akAla nAmaka dharmoM ko viSaya banAnevAle naya hI kramaza: kAlanaya aura akAlanaya haiN| prazna - kAlanaya se to kAla Ane para hI mukti hotI hai; para akAlanaya se to samaya ke pUrva hI mukti ho jAtI hai na ? kyA isakA artha yaha nahIM ho sakatA hai ki puruSArthahInoM ke kArya to kAla Ane para hI hote haiM, para puruSArthI jIva to apane puruSArtha dvArA samaya se pahale hI kAryasiddhi kara lete haiN| uttara - nahIM, aisA kadApi nahIM hotaa| kArya to sabhI svakAla meM hI hote haiN| anya ananta dharmoM ke samAna kAladharma aura akAladharma bhI sabhI AtmAoM meM samAnarUpa se ekasAtha vidyamAna haiN| aisA nahIM hai ki kisI meM kAladharma ho aura kisI meM akaaldhrm| muktirUpI kArya bhI sabhI jIvoM ke svasamayAnusAra puruSArthapUrvaka hI hotA hai| aisA kabhI nahIM hotA ki mukti prApta karane ke lie kisI ko to puruSArtha karanA par3e aura kisI ko binA paruSArtha ke hI makti ho jaave| aisA bhI nahIM hotA ki kisI kI makti to kAla Ane para hI ho aura kisI kI akAla meM hI ho jaave| jitane bhI jIvoM kI mukti Ajataka huI hai yA bhaviSya meM hogI, sabhI kI mukti Avazyaka puruSArthapUrvaka svakAla meM hI huI hai aura hogI bhI puruSArthapUrvaka svakAla meM hii| kAladharma aura akAladharma pratyeka AtmA meM pratisamaya vidyamAna haiM aura unake kArya bhI ekasAtha hI hote haiN| ataH muktirUpI kArya meM kAlanaya aura akAlanaya eka hI AtmA meM ekasAtha ghaTita hote haiN| 'kAla mAne samaya para aura akAla mAne samaya se pahale' - yahA~ kAla aura akAla kA yaha artha abhISTa nahIM hai, apitu 'kAla mAne kAlalabdhirUpa kAraNa aura akAla mAne kAlalabdhi ke atirikta anya puruSArthAdikAraNa' - yaha artha abhISTa hai| yahA~ diye gaye akRtrima garmI se pakanevAle Ama evaM kRtrima garmI se pakanevAle Ama ke udAharaNa se bhI yahI bAta siddha hotI hai| kyoMki yahA~ akRtrimagarmI se pakanevAle Ama ke pakAva ko kAla para AdhArita kahA gayA hai aura kRtrima garmI se pakanevAle Ama ke pakAva ko akAla arthAt puruSArthAdi para AdhArita kahA gayA hai| yahA~ yaha kadApi abhISTa nahIM hai ki akRtrima garmI se pakanevAlA Ama to samaya para hI Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : saiMtAlIsa naya 551 puruSakAranayena puruSakAropalabdhamadhukukkuTIkapuruSakAravAdivadyatnasAdhyasiddhiH / / 32 // daivanayena puruSakAravAdidattamadhukukkuTIgarbhalabdhamANikyadaivavAdivadayatnasAdhyasiddhiH / / 33 / / pakatA hai; parantu katrima garmI se pakanevAlA Ama samaya se pahale hI paka jAtA hai| pakate to donoM sunizcita svakAla meM hI haiM tathA donoM pakate bhI garmI ke kAraNa hI haiN| donoM meM se koI bhI Ama na to asamaya meM hI pakatA hai aura na binA garmI ke hI pakatA hai| ata: donoM meM donoM hI kAraNa samAna rUpa se vidyamAna haiN| yadyapi donoM meM hI donoM kAraNa samAna rUpa se vidyamAna haiM; tathApi jaba kAlanaya se kathana kareMge, taba kAla kI mukhyatA se bAta kahI jAyagI aura jaba akAlanaya se kathana kareMge, taba akAla arthAt anya puruSArthAdi kAraNoM kI mukhyatA se bAta kahI jaayegii| isIprakAra AtmA kI siddhi arthAt muktirUpI kArya para bhI ghaTita kara lenA caahie| muktirUpI kArya hotA to puruSArthAdi kAraNoM ke sAtha samaya para hI hai; na to binA puruSArtha ke hotA hai aura na asamaya meM hI; para jaba kAlanaya se bAta kahI jAtI hai to yaha kahA jAtA hai ki kAlanaya se yaha bhagavAna AtmA kAla para AdhAra rakhanevAlI siddhivAlA hai aura jaba akAlanaya se kathana kiyA jAtA hai to yaha kahA jAtA hai ki yaha bhagavAna AtmA akAla para AdhAra rakhanevAlI siddhivAlA hai athavA kAla para AdhAra nahIM rakhanevAlI siddhivAlA hai athavA puruSArthAdi kAraNoM para AdhAra rakhanevAlI siddhivAlA hai||30-31 / / isaprakAra kAlanaya aura akAlanaya kI carcA ke uparAnta aba puruSakAranaya aura daivanaya kI carcA karate haiM - Atmadravya puruSakAranaya se, jise puruSArtha dvArA nIbU kA vRkSa yA madhuchattA prApta hotA hai, aise puruSArthavAdI ke samAna yatnasAdhya siddhivAlA hai aura daivanaya se, jise puruSArthavAdI dvArA nIbU kA vRkSa yA madhuchattA prApta huA hai aura usameM se jise binA prayatna ke hI acAnaka mANikya prApta ho gayA hai, aise daivavAdI ke samAna ayatnasAdhya siddhivAlA hai||32-33 / / " 'isa bhagavAna AtmA kI du:khoM se mukti yatnasAdhya hai yA ayatnasAdhya ?' - isa prazna kA uttara yahA~ puruSakAranaya aura daivanaya ke mAdhyama se diyA jA rahA hai| yahA~ puruSakAranaya aura daivanaya ko puruSArthavAdI aura daivavAdI ke udAharaNa se spaSTa kiyA gayA hai| kisI puruSArthavAdI vyakti ne bar3e yatna se nIbU ke per3a ugAye yA madhuchattoM kA saMgraha kiyaa| una per3oM se yA una madhuchattoM meM se eka per3a yA eka madhuchattA usane apane mitra Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 pravacanasAra daivavAdI (bhAgyavAdI) ko de diyaa| sadbhAgya se isa daivavAdI (bhAgyavAdI) ko usa nIbU ke per3a meM yA madhuchatte meM eka bahumUlya mANikya kI bhI prApti ho gii| ukta ghaTanA ko udAharaNa banAkara yahA~ spaSTa kiyA jA rahA hai ki jisaprakAra puruSArthavAdI ko to nIbU ke per3oM yA madhuchattoM kI prApti bar3e prayatna se huI hai, kintu daivavAdI ko binA hI prayatna ke nIbU kA per3a aura madhuchatte ke sAtha-sAtha bahumUlya mANikya kI bhI prApti ho gaI; usIprakAra yaha Atmadravya puruSakAranaya se yatnasAdhya siddhivAlA hai aura daivanaya se ayatnasAdhya siddhivAlA hai| isaprakAra isa bhagavAna AtmA kI siddhi yatnasAdhya bhI hai aura ayatnasAdhya bhI hai| anantadharmAtmaka isa bhagavAna AtmA meM anya ananta dharmoM ke samAna eka puruSakAra athavA puruSArtha nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa yaha AtmA yatnasAdhya siddhivAlA hai arthAt puruSArtha se siddhi prApta karanevAlA hai aura isa bhagavAna AtmA meM eka daiva nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa yaha AtmA ayatnasAdhya siddhivAlA hai| ye donoM dharma bhagavAna AtmA meM ekasAtha rahate haiM; ata: vaha ekasAtha hI yatnasAdhya siddhivAlA aura ayatnasAdhya siddhivAlA hai| aisA nahIM hai ki kabhI yatnasAdhya siddhivAlA ho aura kabhI ayatnasAdhya siddhivaalaa| aisA bhI nahIM hai ki koI AtmA yatnasAdhya siddhivAlA ho aura koI AtmA ayatnasAdhya siddhivAlA ho; kyoMki ye donoM dharma ekasAtha hI pratyeka AtmA meM rahate haiN| ata: inheM eka hI AtmA meM ekasAtha hI ghaTita honA cAhie / ukta sampUrNa kathana kA tAtparya yaha hai ki jaba muktirUpI kArya sampanna hotA hai, taba vaha samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa AtmasanmukhatA ke puruSArthapUrvaka hI hotA hai aura usa samaya karmoM kA abhAva bhI niyama se hotA hI hai| isaprakAra ukta muktirUpI kArya kI siddhi meM AtmA ke puruSArtha nAmaka dharma kA bhI yogadAna hai aura daiva nAmaka dharma kA bhI yogadAna hai| pratyeka vyakti ke muktirUpI kArya kI siddhi kI vAstavika sthiti to yahI hai| ise hI puruSakAranaya aura daivanaya kI bhASA meM isaprakAra vyakta karate haiM ki yaha bhagavAna AtmA puruSakAranaya se yatnasAdhya siddhivAlA hai aura daivanaya se ayatnasAdhya siddhivAlA hai| isaprakAra niyatinaya-aniyatinaya,svabhAvanaya-asvabhAvanaya, kAlanaya-akAlanaya evaM puruSakAranaya - daivanaya-ina ATha nayoM ke mAdhyama se yaha spaSTa kiyA gayA hai ki muktirUpI Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : saiMtAlIsa naya 553 Izvaranayena dhAtrIhaTAvalehyamAnapAnthabAlakavatpAratantryabhoktR / / 34 / / anIzvaranayena svacchandadAritakuraGgakaNDIravavatsvAtantryabhoktR / / 35 / / kArya kI siddhi meM AtmA ke niyatadharma-aniyatadharma, svabhAvadharma-asvabhAvadharma, kAladharmaakAladharma evaM puruSakAradharma-daivadharma - ina sabhI dharmoM kA samAna yogadAna hai| prakArAntara se yaha kAryasiddhi meM paMcasamavAyoM kI upayogitA kA hI vizada vyAkhyAna hai; kyoMki ukta ATha nayoM meM prakArAntara se svabhAva, kAla, bhavitavya, puruSArtha aura nimitta - ye pA~coM samavAya samAhita ho jAte haiN| jaba kArya hotA hai, taba ye pA~coM hI samavAya niyama se hote hI haiM aura usameM ukta ATha nayoM ke viSayabhUta AtmA ke ATha dharmoM kA yogadAna bhI samAna rUpa se hotA hI hai| tAtparya yaha hai ki AtmA kI siddhi ke sampUrNa sAdhana AtmA meM hI vidyamAna haiM; use apanI siddhi ke lie yahA~-vahA~ jhA~kane kI yA bhaTakane kI AvazyakatA nahIM hai| vastusthiti yaha hai ki jaba paramapAriNAmika bhAvarUpa niyatasvabhAva ke Azraya se yaha bhagavAna AtmA apane paryAyarUpa aniyatasvabhAva ko saMskArita karatA hai; taba svakAla meM karmoM kA abhAva hokara mukti kI prApti hotI hI hai| tAtparya yaha hai ki paramapAriNAmika bhAvarUpa trikAlI dhruva AtmA ko kendra banAkara jaba zraddhA-jJAna-cAritra pariNamita hote haiM; taba jJAnAvaraNAdi karmoM kA abhAva hokara anantasukhasvarUpa siddhadazA pragaTa ho jAtI hai aura isameM hI ukta ATha dharma yA ATha naya va paMca samavAya samAhita ho jAte haiN||32-33|| isaprakAra puruSakAranaya aura daivanaya kI carcA karane ke uparAnta aba Izvaranaya aura anIzvaranaya kI carcA karate haiM - ___ "Atmadravya Izvaranaya se dhAya kI dukAna para dUdha pilAye jAnevAle rAhagIra ke bAlaka ke samAna parataMtratA ko bhoganevAlA hai aura anIzvaranaya se hiraNa ko svacchandatApUrvaka phAr3akara khA jAne vAle siMha ke samAna svataMtratA ko bhoganevAlA hai / / 34-35 / / " mAtRhIna bAlakoM ko apanA dUdha pilAkara AjIvikA karanevAlI mahilAoM ko dhAyamAtA kahA jAtA hai| purAne samaya meM aisI aneka dhAyamAtAyeM gA~va-gA~va meM dukAna kholakara baiThatI thiiN| jina mAtAoM ke dUdha kama hotA thA, ve mAtAyeM apane bAlakoM ko yA mAtahIna bAlakoM ko unake parivAravAle loga aisI dhAyamAtAoM kI dakAna para le jAkara yathAsamaya dUdha pilA lAte the| Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 pravacanasAra ___ aise mAtRhIna bAlaka yA kama dUdhavAlI mAtAoM ke bAlaka jaba apane parivAravAloM ke sAtha yAtrA para jA rahe hoM, to unheM bhUkha miTAne ke lie rAste meM AnevAle gA~voM meM honevAlI dhAyamAtAoM kI dukAnoM para nirbhara rahanA par3atA thA, jisameM unheM bhArI parAdhInatA rahatI thii| prathama to apanI mAtA kA dUdha pIne jaisI svatantratA dhAyamAtA ke dUdha para nirbhara rahane meM saMbhava nahIM hai; kyoMki svayaM kI mAtA jaisA svAbhAvika sneha evaM cAhe jaba dUdha pIne kI suvidhA dhAyamAtA ke yahA~ kaise prApta ho sakatI hai ? vaha to apane bAlaka kI AvazyakatA kI pUrti ke uparAnta zeSa bace dUdha ko hI, eka nizcita samaya para hI, kisI dUsare bAlaka ko pilA sakatI hai| dUsare, dukAna para jAkara pInA bhI to suvidhAjanaka nahIM hotaa| tIsare, bAlaka yadi pathika kA ho to vaha paratantratA aura bhI adhika bar3ha jAtI hai; kyoMki bhUkhe bAlaka ko hara sthAna para dhAya kI dukAna mila jAnA sahaja saMbhava to nahIM hai| isaprakAra AcAryadeva ne dhAyamAtA kI dukAna para dUdha pilAye jAnevAle pathika ke bAlaka kA udAharaNa dekara paratantratA ke svarUpa ko bahuta acchI taraha se spaSTa kara diyA hai| isa bhagavAna AtmA ko bhI saMsAra-avasthA meM isIprakAra kI paratantratA kA upabhoga karanA par3atA hai| yadyapi isa paratantratA meM karmodaya nimitta hotA hai; tathApi para ke kAraNa hI AtmA ko paratantratA bhoganI par3atI ho - aisI bAta nahIM hai; kyoMki bhagavAna AtmA ke paryAyasvabhAva meM hI aisI vizeSatA par3I hai ki vaha svayaM karmAdhIna hokara moha-rAga-dveSarUpa pariNamita hotA hai aura paratantratA ko bhogatA hai| bhagavAna AtmA kI isa vizeSatA kA nAma hI Izvaradharma hai aura isa Izvaradharma ko viSaya banAnevAle naya kA nAma Izvaranaya hai| ata: kahA gayA hai ki yaha bhagavAna AtmA Izvaranaya se dhAya kI dukAna para dUdha pilAye jAnevAle rAhagIra ke bAlaka ke samAna paratantratA bhoganevAlA hai| ___ anantadharmAtmaka isa bhagavAna AtmA meM Izvaradharma ke samAna eka anIzvara nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA hiraNa ko svacchandatApUrvaka phAr3akara khA jAnevAle siMha ke samAna svataMtratA ko bhoganevAlA hai| isI anIzvara nAmaka dharma ko viSaya banAnevAle naya ko anIzvaranaya kahate haiN| Izvaranaya ko dhAya kI dukAna para dUdha pilAye jAne vAle pathika ke bAlaka kA udAharaNa dekara samajhAyA gayA thA aura aba yahA~ hiraNa ko svacchandatApUrvaka phAr3akara khA jAnevAle siMha kA udAharaNa dekara anIzvaranaya ko samajhAyA jA rahA hai| Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : saiMtAlIsa naya jisaprakAra jaMgala kA rAjA zera jaMgala meM hiraNa phAr3akara atyanta svacchandatApUrvaka use khA rahA ho to usa zera ko kauna rokanevAlA hai ? usIprakAra yaha caitanyarAjA bhagavAna AtmA apane asaMkhyapradezI svarAjya meM apane AtmonmukhI samyak puruSArtha se antarvarUpa meM ekAgra hokara atyanta svatantratApUrvaka apane atIndriya Ananda kA upabhoga kareM to use kauna rokanevAlA hai ? - isI tathya kA udghATana isa anIzvaranaya dvArA kiyA jAtA hai| 555 anIzvara arthAt jisakA koI anya Izvara na ho| jo svayaM hI apanA Izvara ho, use hI yahA~ anIzvara kahA hai| anIzvaranaya se isa bhagavAna AtmA kA koI anya Izvara nahIM hai, yaha svayaM hI apanA Izvara hai; isIlie yaha anIzvara hai / yaha apane atIndriya Ananda ko bhogane meM pUrNata: samartha hai, svAdhIna hai, Izvara hai| Izvaranaya se yaha bhagavAna AtmA parAdhInatA ko bhoganevAlA hai aura anIzvaranaya se svAdhInatA ko bhoganevAlA hai| ina donoM nayoM kA jJAna bhagavAna AtmA meM ekasAtha vidyamAna rahatA hai| tAtparya yaha hai ki donoM apekSAe~ usake pramANajJAna meM samAna rUpa se pratibhAsa hotI rahatI haiN| yadyapi pratipAdana kAla meM mukhya- gauNa vyavasthA hotI hai; tathApi bhagavAna AtmA ke pramANajJAna meM to saba-kucha spaSTa rahatA hI hai / yahA~, anIzvaranaya se to bhagavAna AtmA kI svAdhInatA siddha kI hI hai, para Izvaranaya se bhI ekaprakAra se svAdhInatA hI siddha kI hai; kyoMki parAdhInatA bhogane kA dharma bhI usake svabhAva meM hI vidyamAna hai| tAtparya yaha hai ki karma yA anya nimitta use parAdhIna nahIM karate, apitu vaha svayaM kI bhUla se hI parAdhIna hotA hai, karmAdhIna hotA hai, para kA Azraya lekara use IzvaratA pradAna karatA hai aura usake adhIna hokara duHkha bhogatA hai| yadi bhagavAna AtmA ke svabhAva meM hI isaprakAra kI vizeSatA nahIM hotI to use koI parAdhIna nahIM kara sakatA thA / bhagavAna AtmA ke paryAya meM parAdhIna hone ke isa svabhAva kA nAma hI Izvaradharma hai aura ise jAnanevAlA naya Izvaranaya hai| dhyAna rahe, yaha parAdhInatA mAtra paryAyasvabhAva taka hI sImita hai, dravyasvabhAva meM isakA praveza nahIM hai; kyoMki dravyasvabhAva to sadA svAdhIna hI rahatA hai| apane isI dravyasvabhAva ko IzvaratA pradAna kara yaha bhagavAna AtmA svAdhInatA kA upabhoga karatA hai| bhagavAna AtmA ke isa svAdhIna svabhAva kA nAma hI anIzvaradharma hai aura ise viSaya banAnevAle naya kA nAma anIzvaranaya hai / Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 pravacanasAra guNinayenopAdhyAyavinIyamAnakumArakavadguNagrAhi / / 36 / / aguNinayenopAdhyAyavinIyamAnakumArakAdhyakSavat kevalameva sAkSi / / 37 / / isIlie yahA~ Izvaranaya aura anIzvaranaya kA svarUpa spaSTa karate hue kahA gayA hai ki Atmadravya Izvaranaya se dhAya kI dUkAna para dUdha pilAye jAnevAle rAhagIra ke bAlaka ke samAna paratantratA bhoganevAlA hai aura anIzvaranaya se hiraNa ko svacchantadApUrvaka phAr3akara rakhA jAnevAle siMha ke samAna svatantratA ko bhoganevAlA hai / / 34-35 // isaprakAra Izvaranaya aura anIzvaranaya kI carcA karane ke uparAnta aba guNInaya aura aguNIya kI carcA karate haiM - 'Atmadravya guNInaya se zikSaka dvArA zikSA prApta karanevAle kumAra ke samAna guNagrAhI hai aura aguNInaya se zikSaka ke dvArA zikSA prApta karanevAle kumAra ko dekhanevAle prekSaka puruSa ke samAna kevala sAkSI hai / / 36-37 / / " yahA~ bhagavAna AtmA ke guNagrAhaka svabhAva evaM sAkSIbhAva svabhAva ko zikSaka se zikSA grahaNa karate bAlaka aura zikSaka se zikSA grahaNa karate bAlaka ko vItarAgabhAva se anAsakta bhAva se - sAkSIbhAva se dekhanevAle puruSa ke udAharaNoM se samajhAyA jA rahA hai| jisaprakAra zikSaka ke dvArA sikhAye jAne para bAlaka bhASA Adi sIkha letA hai; usIprakAra yaha bhagavAna AtmA bhI guru ke upadeza ko grahaNa kara le - aisI zakti se sampanna hai| bhagavAna AtmA kI isI zakti kA nAma guNIdharma hai aura AtmA ke isI guNI nAmaka dharma ko viSaya banAnevAle naya kA nAma guNInaya hai| jisaprakAra zikSA grahaNa karate bAlaka ko dekhanevAlA puruSa zikSA grahaNa nahIM karatA, apitu mAtra sAkSIbhAva se dekhatA hI rahatA hai; usIprakAra yaha bhagavAna AtmA para se kucha bhI grahaNa nahIM karatA, mAtra use sAkSIbhAva se jAnatA dekhatA hI hai| bhagavAna AtmA kI sAkSI bhAva se jAnane-dekhane kI isa zakti kA nAma hI aguNIdharma hai aura isa aguNI nAmaka dharma ko viSaya banAnevAle naya kA nAma hI aguNInaya hai| tAtparya yaha hai ki bhagavAna AtmA meM eka aisA dharma hai ki jisake kAraNa vaha upadeza grahaNa karane meM samartha hai aura eka aisA bhI dharma hai ki jisake kAraNa vaha para kA upadeza grahaNa na karake mAtra use sAkSIbhAva se jAna letA hai| ina donoM dharmoM ke nAma hI kramazaH guNIdharma aura aguNadharma haiN| Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : saiMtAlIsa naya kartRnayena raJjakavadrAgAdipariNAmakartR / / 38 / / akartRnayena svakarmapravRttaraJjakAdhyakSavatkevalameva sAkSi / / 39 / / 557 yadi bhagavAna AtmA meM guNIdharma na hotA to phira dezanAlabdhi saMbhava na hotI, tIrthaMkara bhagavAna ke upadeza kA lAbha bhI bhagavAna AtmA ko prApta nahIM ho pAtA; kyoMki jaba vaha use grahaNa hI nahIM kara pAtA to lAbha kaise hotA ? isIprakAra yadi aguNIdharma nahIM hotA to phira ise sabhI upadezoM ko grahaNa karanA anivArya ho jAtA; kyoMki sAkSIbhAva se mAtra jAna lene kI zakti kA abhAva hone se kisI bhI upadeza se alipta raha pAnA saMbhava nahIM hotA / ukta donoM dharmoM ke pratipAdana se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki isa bhagavAna AtmA meM sadupadeza ko grahaNa karane kI zakti bhI vidyamAna hai aura avAMchita upadeza ko sAkSIbhAva se jAnakara usakI upekSA karane kI zakti bhI vidyamAna hai| isaprakAra yaha bhagavAna AtmA guNagrAhI bhI hai aura aguNagrAhI arthAt sAkSIbhAva se rahanevAlA bhI hai| guNadharma aura aguNIdharma - ye donoM dharma AtmA ke hI dharma haiM; ataH guNInaya aura aguNInaya donoM naya AtmA ko hI batAte haiM / anya nayoM ke samAna ina donoM nayoM kA uddezya bhI bhagavAna AtmA kA svarUpa spaSTa karanA hI hai| yahA~ aguNIdharma kA artha na to durguNoM kA sadbhAva hI hai aura na sadguNoM kA abhAva hI, apitu paropadeza ko sAkSIbhAva se jAna lenA mAtra hai / / 36-37 // isaprakAra guNIdharma aura aguNIdharma kI carcA ke uparAnta aba kartRnaya aura akartRnaya kI carcA karate haiM - 66 'Atmadravya kartRnaya se ra~gareja ke samAna rAgAdi pariNAmoM kA karttA hai aura akartRnaya se apane kArya meM pravRtta ra~gareja ko dekhanevAle puruSa kI bhA~ti kevala sAkSI hai / / 38-39 / / " kapar3A ra~gane kA kAma karanevAle puruSa ko ra~gareja kahA jAtA hai| eka ra~gareja kapar3A ra~ga rahA ho aura usI samaya koI dUsarA puruSa vahIM khar3A khar3A vItarAga bhAva se use kapar3A ra~gate hue dekha rahA ho - aisI sthiti meM yadi kapar3A acchA ra~gA jAye to ra~gareja ko prasannatA ho hai aura yadi acchA na ra~gA jAve to use kheda hotA hai; parantu vItarAga bhAva se use dekhanevAle puruSa ko kisI bhI sthiti meM na to prasannatA hI hotI hai aura na kheda hI hotA hai; vaha to use sAkSIbhAva se mAtra jAnatA-dekhatA hI rahatA hai| Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 pravacanasAra ukta sthiti ko udAharaNa banAkara yahA~ kartRnaya aura akartRnaya samajhAye jA rahe haiN| jisaprakAra ra~gareja kapar3A ra~gane kI kriyA kA kartA hai; usIprakAra yaha bhagavAna AtmA kartRnaya se apane meM utpanna rAgAdi pariNAmoM kA kartA hai, aura jisaprakAra kapar3A raMgate hue usa ra~gareja ko vItarAga bhAva se dekhanevAlA anya puruSa kapar3A raMgane kI kriyA kA kartA nahIM hai, mAtra sAkSI hI hai; usIprakAra yaha bhagavAna AtmA akartRnaya se apane meM utpanna honevAle rAga-dveSAdi bhAvoM kA kartA nahIM hai, kevala sAkSI hI hai| anantadharmAtmaka isa bhagavAna AtmA meM anya ananta dharmoM ke samAna eka kartR nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA apane meM utpanna honevAle rAgAdibhAvoM kA kartA hotA hai aura eka akartR nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA apane meM utpanna honevAle rAga-dveSAdi bhAvoM kA karttA na hokara mAtra jJAtA-draSTA rahatA hai, sAkSI rahatA hai| bhagavAna AtmA ke ina kartRdharma aura akartRdharma ko viSaya banAnevAle nayoM ko hI kramaza: kartRnaya aura akartRnaya kahate haiN| paraspara viruddha pratIta honevAle ye donoM hI dharma bhagavAna AtmA meM eka sAtha hI rahate haiN| sthUla dRSTi se dekhane para bhale hI ye paraspara virodhI pratIta hoM, para inake eka AtmA meM ekasAtha rahane meM koI virodha nahIM hai; kyoMki anekAntAtmaka bhagavAna AtmA kA aisA hI svarUpa hai| prazna - pahale aguNInaya se bhI bhagavAna AtmA ko sAkSI batAyA gayA thA aura aba yahA~ akartRnaya meM bhI sAkSI batAyA jA rahA hai| ina donoM sAkSIbhAvoM meM kyA antara hai ? uttara - sampUrNa jagata ko sAkSIbhAva se dekhane-jAnane ke svabhAvavAlA hone se bhagavAna AtmA to sampUrNa jagata kA hI sAkSI hai; ata: yahA~ prakaraNAnusAra bhinna-bhinna apekSAoM se bhinna-bhinna vastuoM kA sAkSIpana batAyA gayA hai| aguNInaya meM, prApta honevAle upadeza kA sAkSIbhAva batAyA gayA hai aura yahA~ akartRnaya meM, apane meM utpanna honevAle rAgAdibhAvoM kA sAkSIbhAva batAyA jA rahA hai aura Age calakara abhoktRnaya meM, apane meM utpanna honevAle sukha-duHkha kA sAkSIbhAva batAyA jaaygaa| tAtparya yaha hai ki aguNInaya meM guNInaya ke vipakSarUpa sAkSIbhAva liyA gayA hai, akartRnaya meM kartRnaya ke vipakSarUpa sAkSIbhAva liyA gayA hai aura abhoktRnaya meM bhoktRnaya ke vipakSarUpa sAkSIbhAva liyA gayA hai| Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : saiMtAlIsa naya bhoktRnayena hitAhitAnnabhoktRvyAdhitavatsukhaduHkhAdibhoktR / / 40 / / abhoktRnayena hitAhitAnnabhoktRvyAdhitAdhyakSadhanvantaricaravat kevalameva sAkSi / / 41 / / 559 ise aura adhika spaSTa kareM to isaprakAra kaha sakate haiM ki yaha bhagavAna AtmA guNInaya se guNagrAhI hai arthAt upadeza ko grahaNa karanevAlA hai aura aguNInaya se guNagrAhI nahIM hai, mAtra sAkSIbhAva se dekhane-jAnanevAlA hai; kartRnaya se apane AtmA meM utpanna honevAle rAgAdi bhAvoM kA karttA hai aura akartRnaya se unakA karttA nahIM hai, mAtra sAkSIbhAva se dekhane-jAnane vAlA hai| isIprakAra bhoktRnaya se apane meM utpanna sukha-duHkha kA bhoktA hai aura abhoktRnaya se apane meM utpanna sukha-duHkha kA bhI bhoktA nahIM hai, mAtra sAkSIbhAva se jAnane-dekhanevAlA hai| isaprakAra aguNInaya ke sAkSIbhAva meM guNagrAhitva kA niSedha hai, akartRnaya ke sAkSIbhAva meM rAgAdibhAva ke kartRtva kA niSedha hai aura abhoktRnaya ke sAkSIbhAva meM sukha-duHkha ke bhoktRtva kA niSedha hai / isaprakAra yahA~ guNInaya aguNInaya, kartRnaya-akartRnaya evaM bhoktRnaya - abhoktRnaya - ina chaha nayoM ke mAdhyama se bhagavAna AtmA ke guNagrAhitva, kartRtva, bhoktRtva evaM ina tInoM ke viruddha aguNagrAhitvarUpa sAkSIbhAva, akartRtvarUpa sAkSIbhAva evaM abhoktRtvarUpa sAkSIbhAva ko samajhAyA jA rahA hai / / 38-39 // isaprakAra kartRnaya aura akartRnaya kI carcA ke uparAnta aba bhoktRnaya aura abhoktRnaya kI carcA karate haiM 66 'Atmadravya bhoktRnaya se hitakArI - ahitakArI anna ko khAnevAle rogI ke samAna sukha-duHkhAdi kA bhoktA hai aura abhoktanRtya se hitakArI- ahitakArI anna ko khAnevAle rogI ko dekhanevAle vaidya ke samAna kevala sAkSI hI hai / / 40-41 // jisaprakAra yadi koI rogI hitakArI anna ko khAtA hai tathA vaidya ke batAye anusAra kA sevana karatA hai to sukha bhogatA hai aura yadi ahitakArI anna ko khAtA hai tathA kupathya kA sevana karatA hai to 'duHkha bhogatA hai; usIprakAra yaha bhagavAna AtmA bhoktRnaya se apane sadAcaraNa-durAcaraNa se utpanna sukha-du:kha ko, harSa-zoka ko bhogatA hai| tathA jisaprakAra hitakArI - ahitakArI anna ko khAnevAle, pathya-kupathya kA sevana karanevAle rogI ko dekhanevAlA vaidya usake sukha-duHkha ko bhogatA to nahIM hai, ' parantu sAkSIbhAva se jAnatA avazya hai; ThIka usIprakAra yaha bhagavAna AtmA bhI abhoktRnaya se apane meM utpanna sukha-du:kha ko, harSa - zoka ko bhogatA to nahIM, para sAkSIbhAva se jAnatA avazya hai| Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 pravacanasAra kriyAnayena sthANubhinnamUrdhajAtadRSTilabdhanidhAnAndhavadanuSThAnaprAdhAnyasAdhyasiddhiH / / 4 / / jJAnanayena caNakamuSTikrItacintAmaNigRhakoNavANijavadvivekaprAdhAnyasAdhyasiddhiH / / 43 / / anantadharmAtmaka isa bhagavAna AtmA meM anya ananta dharmoM ke samAna eka bhoktR nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA apanI bhUla se apane meM hI utpanna honevAle sukha-du:kha evaM harSa-zoka ko bhogatA hai aura eka abhoktR nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA apane meM utpanna honevAle sukha-du:kha evaM harSa-zoka ko bhogatA to nahIM, mAtra sAkSIbhAva se jAnatA-dekhatA hI hai| bhagavAna AtmA ke ina bhoktR aura abhoktR dharmoM ko viSaya banAnevAle naya hI kramazaH bhoktRnaya aura abhoktRnaya haiN| zeSa saba kartRnaya aura akartRnaya ke prakaraNa meM spaSTa kiyA jA cukA hai, tadanusAra ina bhoktRnaya aura abhoktRnaya ke sambandha meM bhI samajha lenA cAhie; kyoMki kartRtva aura bhoktRtva kA spaSTIkaraNa sarvatra samAna hI pAyA jAtA hai| ina kartR-akartR aura bhoktR-abhoktR nayoM kA pratipAdya mAtra itanA hI ki yaha bhagavAna AtmA rAga-dveSAdi bhAvoM ko karatA bhI hai aura unake phalasvarUpa prApta honevAle sukhaduHkha ko bhogatA bhI hai tathA ina sabakA sAkSIbhAva se jJAtA-draSTA bhI rahatA hai; ata: kartAbhoktA ke sAtha-sAtha akartA-abhoktA bhI hai||40-41|| isaprakAra bhoktRnaya aura abhoktRnaya kI carcA ke uparAnta aba kriyAnaya aura jJAnanaya kI carcA karate haiM - "Atmadravya, kriyAnaya se khambhe se TakarA jAne se sira phUTa jAne para dRSTi utpanna hokara nidhAna mila gayA hai jise - aise aMdhe ke samAna, anuSThAna kI pradhAnatA se sadhane vAlI siddhi vAlA hai aura jJAnanaya se, muTThI bhara cane dekara cintAmaNi ratna kharIda lene vAle ghara ke kone meM baiThe hue vyApArI ke samAna, viveka kI pradhAnatA se sadhanevAlI siddhivAlA hai||42-43||" eka aMdhA vyakti sahaja dhArmika bhAvanA se prerita hokara mandira jA rahA thaa| rAste meM acAnaka vaha eka khambhe se TakarA gayA, jisase usakA sira phUTa gayA aura bahuta-sA kharAba khUna nikala jAne se use ekadama spaSTa dikhAI dene lagA, usakA andhApana samApta ho gyaa| khambhe se TakarAne se usakA sira to phUTA hI, sAtha hI vaha khambhA bhI TUTa gyaa| usa khambhe Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : saiMtAlIsa naya 561 meM kisI ne khajAnA chupA rakhA thaa| khambhe ke TUTane se use vaha khajAnA bhI sahaja hI prApta ho gyaa| yadyapi usa aMdhe vyakti ne khajAnA aura dRSTi prApta karane ke lie vivekapUrvaka kucha bhI prayatna nahIM kiyA thA, vaha to sahaja hI dhArmika bhAvanA se prerita hokara mandira jA rahA thA; tathApi binA bicAre hI sahaja hI usI khambhe se TakarAne kI kriyA sampanna ho gaI, jisameM khajAnA chupA huA thA aura use duharA lAbha prApta ho gayA - khajAnA bhI mila gayA aura netrajyoti bhI prApta ho gii| ukta udAharaNa ke mAdhyama se yahA~ kriyAnaya kA svarUpa samajhAyA gayA hai| jisaprakAra ukta aMdhe puruSa ko binA samajhe-bUjhe hI mAtra kriyA sampanna ho jAne se siddhi prApta ho gaI, dRSTi aura nidhi prApta ho gaI; usIprakAra yaha bhagavAna AtmA bhI kriyAnaya se anuSThAna kI pradhAnatA se sadhanevAlI siddhivAlA hai| tAtparya yaha hai ki kriyAnaya se isa AtmA kI mukti muktimArga meM calanevAle sAdhaka jIvoM ke yogya honevAlI Avazyaka kriyAoM ke anuSThAna kI pradhAnatA se hotI hai| ___aba muTThI bhara canoM meM cintAmaNi kharIda lenevAle vyApArI kA udAharaNa dekara jJAnanaya kA svarUpa samajhAte haiM - eka lakar3ahAre ko jaMgala meM par3A huA eka cintAmaNi ratna prApta ho gyaa| lakar3ahArA usakI kImata to jAnatA nahIM thA, usakI dRSTi meM to vaha eka camakIlA patthara mAtra thaa| usa cintAmaNi ratna ko lekara vaha lakar3ahArA apane ghara ke kone meM baiThe eka vyApArI ke ghara pahuMcA aura usa vyApArI se bolA - "seThajI ! yaha camakIlA patthara kharIdoge ?" ratnoM ke pArakhI seThajI cintAmaNi ko dekhakara maMtramugdha ho gaye; ve use ekaTaka dekhate hI rahe kucha bhI na bola sake / seThajI ke mauna se vyAkula lakar3ahArA bolA - "kyoM kyA bAta hai ? kharIdanA nahIM hai kyA ?' jAgRta ho seThajI kahane lage - "kharIdanA kyoM nahIM hai ? kharIdeMge, avazya khriideNge| bolo, kyA loge ?" "do muTThI cane se kama meM to kisI hAlata meM nahIM dUMgA' - Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 pravacanasAra - * akar3atA huA lakar3ahArA bolA to acaMbhita hote hue seThajI ke mu~ha se nikalA "basa, do muTThI cane !" "hA~, do muTThI cane / " seThajI ne apane ko sa~bhAlA aura kahane lage : "do muTThI cane to bahuta hote haiM; eka muTThI cane meM nahIM doge ?" yadyapi seThajI do muTThI cane to kyA, do lAkha svarNamudrAe~ bhI de sakate the; tathApi unheM bhaya thA ki ekadama 'hA~' kara dene se kAma bigar3a sakatA hai; ata: unhoMne eka muTThI cane kI bAta soca-samajhakara hilAne-DulAne ke lie hI kahI thI; para lakar3ahArA bolA 'acchA lAo, eka muTThI cane hI sahI isa muphta ke patthara ke / " - isaprakAra vaha amUlya cintAmaNi ratna una seThajI ko apane ghara ke kone meM baiThe-baiThe binA kucha kiye viveka ke prayoga se sahaja hI upalabdha ho gayA / ukta udAharaNa ke mAdhyama se yahA~ jJAnanaya ko samajhAyA gayA hai| jisaprakAra ghara ke kone meM baiThe-baiThe hI seTha ne apane viveka ke bala se mAtra muTThI bhara canoM meM cintAmaNi ratna ko prApta kara liyA; usIprakAra jJAnanaya se yaha bhagavAna AtmA viveka kI pradhAnatA se sadhanevAlI siddhivAlA hai| tAtparya yaha hai ki jJAnanaya se isa AtmA kI mukti viveka kI pradhAnatA para AdhArita hai / ukta kathana kA Azaya yaha kadApi nahIM hai ki kisI ko kriyA se mukti prApta hotI hai aura kisI ko jJAna se| jaba bhI kisI jIva ko mukti prApta hotI hai, taba donoM hI kAraNa vidyamAna rahate haiM; kyoMki ananta dharmAtmaka isa bhagavAna AtmA meM anya ananta dharmoM ke samAna eka kriyA nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA anuSThAna kI pradhAnatA se sadhanevAlI siddhivAlA hai aura eka jJAna nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA viveka kI pradhAnatA se sadhanevAlI siddhivAlA hai| ina kriyAdharma aura jJAnadharma ko viSaya banAnevAle naya kI kramazaH kriyAnaya aura jJAnanaya haiN| Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : saiMtAlIsa naya vyavahAranayena bandhakamocakaparamANvantarasaMyujyamAnaviyujyamAnaparamANuvadbandhamokSayodvaitAnuvarti / / 44 / / nizcayanayena kevalabadhyamAnamucyamAnabandhamokSocitasnigdharukSatvaguNapariNataparamANuvadbandhamokSayoradvaitAnuvarti / / 45 / / yadyapi isa bAta ko vigatanayoM kI carcA meM aneka bAra spaSTa kiyA jA cukA hai ki yahA~ bhinna-bhinna AtmAoM kI bAta nahIM hai apitu eka hI AtmA meM ukta do-do ke jor3evAle nayoM ko ghaTita karanA hai, tathApi 'pradhAnatA' zabda kA prayoga kara yahA~ kriyAnaya aura jJAnanaya ke prakaraNa meM to atirikta sAvadhAnI baratI gaI hai| 563 yahA~ 'kriyA' yA 'anuSThAna' zabda se zuddhabhAva ke sAtha rahanevAlA zubhabhAva evaM tadanusAra AcaraNa apekSita hai tathA 'viveka' zabda se zuddhabhAva arthAt nizcaya samyagdarzana-jJAnacAritra apekSita hai| ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki jaba bhagavAna AtmA sAdhakadazA meM hotA hai, taba usake bhUmikAnusAra nizcaya samyagdarzana - jJAna - cAritrarUpa vItarAgabhAva bhI hotA hai aura zubhabhAvarUpa rAgabhAva bhI rahatA tathA usakA AcaraNa bhI bhUmikAnusAra hotA hI hai / mukti kI prApti ke kAraNoM ke saMdarbha meM jaba nayavibhAga se carcA hotI hai to kahA jAtA hai ki jJAnanaya se mukti kI prApti viveka ( ratnatrayarUpa vItarAgabhAva) kI pradhAnatA se hotI hai aura kriyAnaya se anuSThAna (mahAvratAdi ke zubhabhAva evaM mahAvratAdi ke pAlanarUpa kriyA) kI pradhAnatA se hotI hai| tAtparya yaha hai ki mukti ke mArga meM upasthiti to donoM kAraNoM kI anivArya rUpa se hotI hai, para jJAnanaya se viveka ko pradhAnatA prApta hai aura kriyAnaya se anuSThAna ko pradhAnatA prApta hai ||42-43 // jJAnanaya aura kriyAnaya kI carcA ke uparAnta aba vyavahAranaya aura nizcayanaya kI carcA karate haiM - - "Atmadravya vyavahAranaya se anya paramANu ke sAtha ba~dhanevAle evaM usase chUTanevAle paramANu ke samAna baMdha aura mokSa meM dvaita kA anusaraNa karanevAlA hai aura nizcayanaya se baMdha aura mokSa ke yogya snigdha aura rUkSa guNarUpa se pariNata badhyamAna aura mucyamAna paramANu ke samAna baMdha aura mokSa meM advaita kA anusaraNa karanevAlA hai / / 44-45 / / " koI bhI pudgalaparamANu jaba ba~dhatA yA chUTatA hai to usameM anya pudgala-paramANuoM kI Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 pravacanasAra azuddhanayena ghaTazarAvaviziSTamRNmAtravatsopAdhisvabhAvam / / 46 / / zuddhanayena kevalamRNmAtravannirUpAdhisvabhAvam / / 47 / / apekSA avazya hotI hai| yahI to kahA jAtA hai ki yaha paramANu isa paramANu se ba~dhA yA isa paramANu se chUTA / isIprakAra isa bhagavAna AtmA ke ba~dhane yA mukta hone ke prasaMga meM karma kI apekSA AtI hai| ba~dhane meM to karma kI apekSA hai hI, chUTane meM bhI karma kI apekSA hotI hai; kyoMki jisaprakAra yaha kahA jAtA hai ki karmoM se ba~dhA, usIprakAra yaha bhI kahA jAtA hai ki karmoM se chUTA / isaprakAra ba~dhane aura chUTane donoM meM hI karma kI apekSA rahatI hai| ___ baMdha aura mokSa - ina donoM meM hI AtmA aura karma - ina donoM kI apekSA Ane ke kAraNa kahA gayA hai ki yaha bhagavAna AtmA vyavahAranaya se baMdha aura mokSa dvaita kA anusaraNa karanevAlA hai| yadi nizcaya se vicAra kareM to jisaprakAra pratyeka paramANu ba~dhane aura chUTane yogya apane snigdha aura rUkSatva guNa ke kAraNa svayaM akelA hI ba~dhatA aura chUTatA hai| usake ba~dhane aura chUTane meM anya koI kAraNa nahIM hai; usIprakAra nizcayanaya se yaha bhagavAna AtmA svayaM apanI yogyatA se hI ba~dhatA-chUTatA hai, use baMdhana evaM mukti meM anya kI apekSA nahIM hai| ___ isIlie yahA~ kahA gayA hai ki nizcayanaya se yaha bhagavAna AtmA baMdha aura mokSa meM advaita kA anusaraNa karanevAlA hai| isa ananta dharmAtmaka bhagavAna AtmA meM anya ananta dharmoM ke samAna eka vyavahAra nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA baMdha aura mokSa meM dvaita kA anusaraNa karatA hai aura eka nizcaya nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA baMdha aura mokSa meM advaita kA anusaraNa karatA hai| bhagavAna AtmA ke ina vyavahAradharma aura nizcayadharma ko viSaya banAne vAle nayoM ko kramaza: vyavahAranaya aura nizcayanaya kahate haiN| vyavahAra aura nizcayanayoM kI jo paribhASAe~ anya prakaraNoM meM AtI haiM, unase ina vyavahAra-nizcayanayoM kA koI saMbaMdha nahIM hai, unheM ina para ghaTita karanA ucita nahIM hai; kyoMki ye naya to bhagavAna AtmA ke anantadharmoM meM se eka-eka dharma ko viSaya banAnevAle eka-eka naya haiN||44-45|| vyavahAranaya aura nizcayanaya kI carcA ke uparAnta aba azuddhanaya aura zuddhanaya kI carcA karate haiM - Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : saiMtAlIsa naya 565 "Atmadravya azuddhanaya se ghaTa aura rAmapAtra se viziSTa miTTI mAtra ke samAna sopAdhisvabhAvavAlA hai aura zuddhanaya sekevala miTTI ke samAna nirupaadhisvbhaavvaalaahai||46-47||" jisaprakAra miTTI apane sopAdhisvabhAva ke kAraNa ghaTa, rAmapAtra Adi paryAyoM meM pariNamita hotI hai aura nirupAdhisvabhAva ke kAraNa miTTIrUpa hI rahatI hai; usIprakAra yaha bhagavAna AtmA bhI apane sopAdhisvabhAva ke kAraNa rAgAdirUpa pariNamita hotA huA azuddha hotA hai aura nirupAdhisvabhAva ke kAraNa sadA zuddha hI rahatA hai| anantadharmAtmaka isa bhagavAna AtmA meM anya ananta dharmoM ke samAna eka azuddha nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA vikArI bhAvarUpa pariNamita hotA hai aura eka zuddha nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA sadA ekarUpa hI rahatA hai| ina azuddha aura zuddha dharmoM ko sopAdhisvabhAva aura nirupAdhisvabhAva bhI kahate haiN| bhAvarUpa pariNamita honA hI sopAdhisvabhAva hai aura sadA ekarUpa rahanA hI nirupAdhisvabhAva hai| isaprakAra yaha bhagavAna AtmA azuddha bhI hai aura zuddha bhI hai| azuddhadharma ke kAraNa rAgAdirUpa pariNamita hotA hai; ata: azuddha hai aura zuddhadharma ke kAraNa sadA ekarUpa rahatA hai; ataH zuddha hai| ise isaprakAra bhI kaha sakate haiM ki yaha bhagavAna AtmA azuddhanaya se sopAdhisvabhAvavAlA hai aura zuddhanaya se nirupAdhisvabhAvavAlA hai| ____ bhagavAna AtmA ke ina sopAdhisvabhAva va nirupAdhisvabhAva arthAt azuddhadharma va zuddhadharma ko viSaya banAnevAle naya hI kramaza: azuddhanaya va zuddhanaya haiN| azuddhanaya ke mAdhyama se yahA~ yaha kahA jA rahA hai ki AtmA meM utpanna honevAle rAgAdi vikArIbhAva bhI para ke kAraNa utpanna nahIM hote, unakI utpatti ke kAraNa bhI AtmA meM hI vidyamAna haiN| yadi AtmA meM azuddhadharma nAmaka dharma nahIM hotA to duniyA kI koI bhI zakti use rAgAdibhAvarUpa pariNamita nahIM karA sakatI thii| uparyukta vivaraNa se yaha spaSTa hai ki yaha bhagavAna AtmA azuddhanaya se sopAdhisvabhAva vAlA arthAt azuddha hai aura zuddhanaya se nirupAdhisvabhAvavAlA arthAt zuddha hai|| isaprakAra yaha bhagavAna AtmA zuddha bhI hai aura azuddha bhI hai| isaprakAra 47 dharmoM ke mAdhyama se bhagavAna AtmA kA svarUpa spaSTa karanevAle 47 nayoM kA saMkSipta svarUpa khaa| Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 pravacanasAra taduktam - "jAvadiyA vayaNavahA tAvadiyA ceva hoMti nnyvaadaa| jAvadiyA NayavAdA tAvadiyA ceva hoMti prsmyaa|| parasamayANaM vayaNaM micchaM khalu hodi savvahA vynnaa| jaiNANaM puNa vayaNaM sammaM khu kahaMci vayaNAdo / / " evamanayA dizApratyekamanantadharmavyApakAnantanayairnirupyamANamudanvadantarAlamiladdhavalanIlagAGgayAmunodakabhAravadanantadharmANAM prsprmtdbhaavmaatrennaashkyvivecntvaadmecksvbhaavaikdhrmvyaapkaikdhrmitvaadythoditaikaantaatmaatmdrvym| yugapadanantadharmavyApakAnantanayavyApyekazrutajJAnalakSaNapramANena nirUpyamANaM tu samastataraGgiNIyapayaHpUrasamavAyAtmakaikamakarAkaravadantadharmANAM vastutvenAzakyavivecanatvAnmecakasvabhAvAnantadharmavyApyekadharmitvAt ythoditaanekaantaatmaatmdrvym|| isalie kahA hai - "jitane vacanapaMtha haiM, utane hI nayavAda haiM aura jitane nayavAda haiM, utane hI parasamaya (paramata) haiN| parasamaya arthAt mithyAmatiyoM ke vacana sarvathA arthAt apekSA binA kahe jAne se mithyA haiM aura svasamaya jainiyoM ke vacana kathaMcit arthAt apekSAsahita hone se samyak haiN|" isaprakAra ukta 47 nayoM ke kathanAnusAra eka-eka dharma meM eka-eka naya ke vyApane para anantadharmoM meM vyApaka ananta nayoM se nirUpaNa kiye jAne para, samudra ke bhItara milanevAle sapheda aura nIle gaMgA-jamunI jala-samUha ke samAna, ananta dharmoM ko paraspara atadbhAva mAtra se pathaka karane meM azakya hone se Atmadravya amecaka (eka) svabhAvavAlA, eka dravya meM vyApta honevAlA, eka dharmI hone se ekAntAtmaka (eka dharmarUpa) hai| kintu yugapat anaMta dharmoM meM vyApaka aise anaMta nayoM meM vyApta eka zrutajJAna pramANa se jalasamUha ke samudAyarUpa eka samudra ke samAna, anaMta dharmoM ko vasturUpa se pRthak karanA azakya hone se Atmadravya mecaka (aneka) svabhAvavAlA, anaMta dharmoM meM vyApta honevAlA, eka dharmI hone se anekAntAtmaka (aneka dharmarUpa) hai| ___ tAtparya yaha hai ki jisaprakAra eka nadI ke jala ko jAnanevAle jJAnAMza se dekhA jAya to samudra eka nadI ke jalasvarUpa dikhAI detA hai; usIprakAra eka naya se dekhA jAya to AtmA eka dharmasvarUpa dikhAI detA hai; parantu jisaprakAra eka hI sAtha sabhI nadiyoM ke jala ko jAnanevAle jJAna se dekhA jAya to samudra sabhI nadiyoM ke jalasvarUpa Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : saiMtAlIsa naya 567 (zAlinI) syAtkArazrIvAsavazyairnayaughaiH pazyantItthaM cet pramANena caapi| pazyantyeva prasphuTAnantadharmasvAtmadravyaM zuddhacinmAtramantaH / / 19 / / ityabhihitamAtmadravyamidAnImetadavAptiprakAro'bhidhIyate - asya tAvadAtmano nityamevAnAdipaudgalikakarmanimittamohabhAvanAnubhAvapUrNitAtmavRttitayA toyAkarasyevAtmanyeva kSubhyata: kramapravRttAbhiranantAbhirbhaptivyaktibhiH parivartamAnasya jJaptivyaktinimittatayA jJeyabhUtAsu bahirarthavyaktiSu pravRttamaitrIkasya zithilatAtmavivekatayAtyantabahirmukhasya puna: paudgalikakarmanirmApakarAgadveSadvaitamanuvartamAnasya dUrata evAtmAvAptiH / ___atha yadA tvayameva pracaNDakarmakANDoccaNDIkRtAkhaNDajJAnakANDatvenAnAdipaudgalikadikhAI detA hai; usIprakAra eka sAtha sabhI dharmoM ko jAnanevAle zrutajJAnapramANa se dekhA jAya to AtmA aneka dharmasvarUpa jJAta hotA hai| isaprakAra eka naya se dekhane para AtmA ekAntAtmaka hai aura pramANa se dekhane para anekAntAtmaka hai| aba isI Azaya kA kalaza likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai - (dohA) syAdvAdamaya nayapramANase dikhe na kucha bhI anya | anaMtadharmamaya Atma meM dikhe eka caitanya ||19|| isaprakAra yadi hama syAtkArarUpI lakSmI ke nivAsa ke vazIbhUta vartate nayasamUhoM se dekhe to aura pramANa se dekheM to bhI spaSTa ananta dharmoM vAle nija Atmadravya ko bhItara se zuddha cetanamAtra hI dekhate haiN| isaprakAra Atmadravya kI carcA huI; aba usakI prApti kA upAya batAte haiM; joisaprakAra hai-anAdi paudagalikakarmanimittaka mohabhAvanA ke prabhAva se cakkara khAtI AtmapariNati vAlA AtmA samudra kI bhAMti kSubdha hotA huA kramazaH pravartamAna anaMta jJaptivyaktiyoM (jJAnaparyAyoM) se parivartana ko prApta hotA hai; isalie usakI maitrIjJaptivyaktiyoM ke nimittarUpa jJeyabhUta bAhya padArthavyaktiyoM ke prati vartatI hai| yahI kAraNa hai ki zithila AtmavivekavAlA vaha atyanta bahirmukha AtmA paudgalika karmoM ke nirmAtA rAga-dveSa ke dvaitarUpa pariNamita hotA hai; isalie usa ajJAnI AtmA ko AtmaprApti atyanta dUra hai| parantu jaba vahI AtmA pracaMDa karmakANDa dvArA pracaNDIkRta akhaNDa jJAnakANDa se anAdi Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 pravacanasAra karmanirmitasya mohasya vadhyaghAtakavibhAgajJAnapUrvakavibhAgakaraNAt kevalAtmabhAvAnubhAvanizcalIkRtavRttitayA toyakara ivAtmanyevAtiniSprakampastiSThan yugapadeva vyApyAnantAjJaptivyaktIravakAzAbhAvAnna jAtu vivartate, tadAsya jJaptivyaktinimittatayA jJeyabhUtAsubahirarthavyaktiSu na nAma maitrI pravartate, tata: supratiSThitAtmavivekatayAtyantamantarmukhIbhUta: paudgalikakarmanirmApakarAdveSadvaitAnuvRttidUrIbhUto dUrata evAnubhUtapUrvamapUrvajJAnAnandasvabhAvaM bhagavantamAtmAnavApnoti / avApnotveva jJAnAndAtmAnaM jagadapi prmaatmaanmiti| bhavati cAtra zlokaH - paudgalika karma racita moha ko vadhya AtmA aura ghAtaka moha se bhedavijJAnapUrvaka vibhakta karane se kevala AtmabhAvanA ke prabhAva se pariNati nizcala kI hone se, samudra kI bhAMti apane meM hI nizcala rahatA huA eka sAtha hI ananta jJapti-vyaktiyoM (jJAnaparyAyoM) meM vyApta hokara avakAza ke abhAva ke kAraNa parivartana ko prApta nahIM hotA; taba jJaptivyaktiyoM kI nimittarUpa jJeyabhUta bAhyapadArtha vyaktiyoM ke prati usakI maitrI nahIM hotI; isalie supratiSThita Atmaviveka ke kAraNa atyanta antarmukha AtmA paudgalika karmoM ke nirmAtA rAga-dveSarUpa pariNamana se dUra hotA huA apUrva jJAnAnandasvabhAvI bhagavAna AtmA ko prApta karatA hai| jagata bhI jJAnAnandasvabhAvI AtmA ko avazya prApta kre| __ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki yadyapi karmodayanimittaka moha bhAvanA ke kAraNa ajJAna avasthA meM yaha bhagavAna AtmA jJAna ke jJeya bananevAle bAhya padArthoM meM ekatva-mamatva dhAraNa karatA hai, unakA kartA-bhoktA banatA hai; isaprakAra moha-rAga-dveSarUpa pariNamita hotA hai| yahI kAraNa hai ki ukta ajJAnI AtmA ko bhagavAna AtmA kI prApti atyanta dUra hai; tathApi jaba vahI AtmA pracaMDa karmakANDa (AtmadhyAnarUpa kriyA) se pracaMDIkRta akhaNDa jJAnakANDa se AtmA aura moha ke bIca bhedavijJAna karake jJAna meM jJAta honevAle anaMta bAhya padArthoM meM ekatva-mamatva nahIM karatA; unakA kartA-bhoktA nahIM banatA; isaprakAra moha-rAgadveSarUpa pariNamita nahIM hotA; taba sampUrNa moha-rAga-dveSa bhAvoM kA abhAva karatA huA bhagavAna AtmA ko paripUrNa rUpa se prApta karatA hai| TIkA ke ukta aMza ke anta meM jagata ke maMgala kI kAmanA karate hue AcArya amRtacandradeva kahate haiM ki sArA jagata ukta jJAnAnandasvabhAvI AtmA ko avazya prApta kre| aba yahA~ AcArya kundakunda kRta graMthAdhirAja pravacanasAra kI tattvapradIpikA TIkA kA samApana karate hue AcArya amRtacandra tIna chanda prastuta karate haiM; jinameM se prathama chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai - Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : saiMtAlIsa naya ( zArdUlavikrIDita ) AnandAmRtapUranirbharavahatkaivalyakallolinInirmagnaM jagadIkSaNakSamamahAsaMvedana zrImukham / syAtkAraGkajinezazAsanavazAdAsAdayantUllasat / svaM tattvaM vRtajAtyaratnakiraNapraspaSTamidaM janAH / / 20 / / vyAkhyeyaM kila vizvamAtmasahitaM vyAkhyA tu gumphe girAM / vyAkhyAtAmRtacandrasUririti mA mohAjjano valgatu / / valgatvadya vizuddhabodhakalayA syAdvAdavidyAbalAt labdhvaikaM sakalAtmakazAzvatamidaM svaM tattvamavyAkula: / / 21 / / ( harigIta ) Ananda amRtapUra se bharapUra jo bahatI huI / are kevalajJAna rUpI nadI meM DUbA huA / / jo iSTa hai spaSTa hai ullasita hai nija AtamA / 569 syAcihnita jinendra zAsana se use pahicAna lo ||20|| AnandAmRta ke pUra se bharapUra vartatI huI kevalajJAnarUpI nadI meM nimagna jagata ko dekhane meM samartha, mahAsaMvedanArUpI lakSmI se yukta, uttama ratnakiraNoM ke samAna spaSTa aura iSTa, ullasita svatattva rUpa nija bhagavAna AtmA ko sampUrNa jagata; jinendra bhagavAna ke syAdvAdAMkita zAsana kA Azraya lekara prApta kre| ukta chanda meM AcAryadeva sampUrNa jagata ko maMgala-AzIrvAda dete hue preraNA de rahe haiM ki he jagata ke jIvo ! tuma bhI syAdvAdAMkita jinAgama kA sahArA lekara nija bhagavAna ko prApta kara sakate ho; isalie atIndriya jJAna aura atIndriya Ananda kI prApti ke lie isa dizA meM satata prayAsa karo / aba isa dUsare chanda meM AcAryadeva apanI sthiti spaSTa karate haiN| dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai - ( harigIta ) vANiguMphana vyAkhyA vyAkhyeya sArA jagata hai| aura amRtacandra sUri vyAkhyAtA kahe haiM / isataraha kaha moha meM mata nAcanA he bhavyajana! / syAvidyAbala se nija pA nirAkula hokara naco // 21 // Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 pravacanasAra ( mAlinI) iti gaditamanIcaistattvamuccAvacaM yt| citi tadapi kilAbhUtkalpamagnau hutasya / / AtmA sahita sampUrNa vizva vyAkhyeya hai, vyAkhyA karane yogya hai; vANI kA guMphana vyAkhyA hai aura AcArya amRtacandra vyAkhyAtA arthAt vyAkhyA karanevAle haiM; he jagatajano! isaprakAra kahakara moha meM mata nAco; kintu syAdvAda vidyA ke bala se vizuddhajJAna kI kalA ke dvArA isa eka zAzvata svatattvarUpa nija bhagavAna AtmA ko prApta kara avyAkula rUpa se nAco, paramAnanda pariNati ko prApta kro| dekho, yahA~ AcAryadeva itanI mahAna TIkA likhakara bhI likhane ke zreya se sarvathA alipta rahakara, isakA kartA unheM kahe jAne ko moha meM nAcanA batA rahe haiM; kyoMki unakI dRSTi meM to nija bhagavAna AtmA kA jJAna-dhyAna hI ekamAtra aisA kArya hai; jise ve karanA cAhate haiM, karate haiM aura karane yogya svIkAra karate haiN| zabdoM dvArA likhI gaI isa TIkA kA kartA unako kahanA to mAtra upacarita asadbhUta vyavahAranaya kA kathana hai; kyoMki isa TIkA ke nirmANa meM ve svayaM to nimitta bhI nahIM haiM; kintu unakA yoga aura upayoga bhI mAtra nimitta hI hai; isa TIkA kA upAdAna kartA to paudgalika vargaNAyeM haiN| ukta kathana ke mAdhyama se AcAryadeva na kevala apanA nispRha bhAva vyakta kara rahe haiM; apitu eka parama satya kA udghATana bhI kara rahe haiM ki eka dravya dUsare dravyoM kA kartA-dhartA nahIM hai; pratyeka dravya svayaM ke pariNamana kA kartA-dhartA svayaM hai| eka dravya kI pariNati ko dUsare dravya kI kahanA mAtra upacAra hI hai, upacarita kathana hI hai| aisA hone para bhI para ke kartRtva ke ahaMkAra meM DUbA yaha ajJAnI jagata na kevala svayaM ko para kA kartA-dhartA mAnanA hai; apitu lagabhaga sabhI dravyoM ko eka-dUsare kA kartA mAnatA hai| usakI yaha mAnyatA ajJAna hai, moha meM nAcanA hai| yahA~ usI mAnyatA kA niSedha kiyA gayA hai| isa tattvapradIpikA TIkA ko samApta karate hue AcArya amRtacandradeva anta meM jo chanda likhate haiM; usakA padyAnuvAda isaprakAra hai - (harigIta) caitanya kA guNagAna to utanA hI kama jitanA kro| thor3A-bahuta jo kahA vaha saba svayaM svAhA ho gyaa| Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : saiMtAlIsa naya 571 anubhavatu taduccaizciccidevAdya ysmaad| aparamiha na kiMcittatvamekaM paraM cit / / 22 / / samApteyaM tattvadIpikA ttiikaa| nija AtamA ko chor3akara isa jagata meM kucha anya naa| ika vahI uttama tattva hai bhavi usI kA anubhava karo||22|| isaprakAra isa paramAgama meM amandarUpa se balapUrvaka jo kucha thor3A-bahuta tattva kahA gayA hai; vastuta: vaha saba agni meM homIgaI vastu ke samAna svAhA ho gayA hai| he cetana AtmA! Aja tuma usa caitanya ko hI prabalarUpa se anubhava karo; kyoMki isa jagata meM usake samAna uttama koI anya padArtha nahIM hai; vaha cetana hI parama tattva hai, uttama tattva hai; paramottama tattva hai| jisaprakAra agni meM homI gaI ghatAdi sAmagrI ko agni isaprakAra khA jAtI hai ki mAno kucha homA hI nahIM gayA ho| usIprakAra ananta mahimAvaMta cetana AtmA kA cAhe jitanA pratipAdana kiyA jAye, usakI kitanI bhI mahimA gAI jAye; tathApi vaha samasta pratipAdana evaM sampUrNa mahimA, usa mahimAvaMta padArtha ke sAmane kucha bhI nahIM hai| ata: aba vizeSa kucha kahane se kyA lAbha hai ? hama sabhI ko ukta svatattva meM hI samA jAnA caahiye| tAtparya yaha hai ki anaMta mahimAvaMta nija bhagavAna AtmA ke pratipAdana kA to koI pAra nahIM hai; vaha to apAra hai; ata: aba usameM hI aTake rahane se koI lAbha nahIM hai; ataH aba to svayaM meM samA jAnA hI zreyaskara hai| yadyapi AcArya jayasena kRta tAtparyavRtti TIkA meM bhI tattvapradIpikA TIkA ke samAna eka pariziSTa diyA gayA hai; tathApi usameM zeSa bAteM tattvapradIpikA TIkA ke samAna hone para bhI 47 nayoM kI carcA nahIM hai| usake sthAna para atyanta saMkSepa meM nizcaya-vyavahAra nayoM se AtmA kI carcA kI gaI hai; jo mUlataH paThanIya hai| jisaprakAra nATaka samayasAra meM kavivara paNDita banArasIdAsajI anta meM guNasthAnAdhikAra apanI ora se jor3a dete haiM; ThIka usIprakAra yahA~ paNDita devIdAsajI pravacanasArabhASAkavitta meM pravacanasAra kI mUla viSayavastu samApta hone ke bAda bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA kI carcA vistAra se karate haiM; jo mUlata: paThanIya hai| isaprakAra AcArya kundakunda kRta pravacanasAra kI AcArya amRtacandra kRta tattvapradIpikA nAmaka saMskRta TIkA aura DaoN. hukamacandabhArilla kRta jJAna-jJeyatattvaprabodhinI hindI TIkA meM pariziSTa ke aMtargata saiMtAlIsanaya kA prakaraNa samApta hotA hai| Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 pravacanasAra jJAna-jJeyatattvaprabodhinI hindI TIkAkAra ke antima udgAra (kuNDaliyA) nija Atama hI dhyeya hai nija Atama zraddheya | nija Atama hI jJAna hai nija Atama hI jJeya || nija Atama hI jJeya-dhyeya-zraddheya sabhI kuch| nija Atama hI maiM hU~ merA aura nahIM kuch| sukhamaya merA anekAntamaya zuddhAtama hii| ekamAtra ArAdhya sAdhya basa nija Atama hii||1|| (dohA) yaha nicor3a isa graMtha kA hai anaMta sukhadAya | suno, guno, cintana karo, tanmaya ho mana lAya ||2|| do hajAra ara ATha san tIsa mArca ravivAra | jayapura meM pUraNa huI yaha TIkA sukhakAra ||3|| svabhAva pavitra hai, huA nahIM hai| jo pavitra hotA hai, usake Azraya se pavitratA pragaTa nahIM hotii| jo svayaM svabhAva se pavitra hai, jise pavitra hone kI AvazyakatA nahIM, jo sadA se hI pavitra hai; usake Azraya se hI pavitratA pragaTa hotI hai| vahI paramapavitra hotA hai, vahI patita-pAvana hotA hai; jisake Azraya meM pavitratA pragaTa hotI hai, patitapanA naSTa hotA hai| trikAlI dhruvatattva pavitra huA nahIM hai, vaha anAdi se pavitra hI hai, usake Azraya se hI paryAya meM pavitratA, pUrNa pavitratA pragaTa hotI hai| vaha paramapadArtha hI paramazuddhanizcayanaya kA viSaya hai| pavitra paryAya sonA hai, pArasa nahIM hai / paramazuddhanizcayanaya kA viSaya trikAlI dhruva pArasa hai, jo sonA banAtA hai, jisake chUne mAtra se lohA sonA bana jAtA hai| sone ko chUne se lohA sonA nahIM banatA, para pArasa ke chUne se vaha sonA bana jAtA hai| pavitra paryAya ke, pUrNa pavitra paryAya ke Azraya se bhI paryAya meM zuddhatA pragaTa nahIM hotii| paryAya meM pavitratA trikAlI zuddhadravya ke Azraya se pragaTa hotI hai| ataH dhyAtApuruSa bhAvanA bhAtA hai ki maiM to vaha paramapadArtha haiM, jisake Azraya se paryAya meM pavitratA pragaTa hotI hai| maiM pragaTa honevAlI pavitratA nahIM; apitu nitya, prakaTa, paramapavitra padArtha huuN| maiM samyagdarzana nahIM; maiM to vaha haiM, jisake darzana kA nAma samyagdarzana hai| maiM samyagjJAna bhI nahIM; maiM to vaha hU~, jisake jJAna kA nAma samyagjJAna hai| maiM cAritra bhI nahIM; maiM to vaha hU~, jisameM ramane kA nAma samyakcAritra hai| dhyAtApuruSa apanA ahaM dhyeya meM sthApita karatA hai; sAdhana meM nahIM, sAdhya meM bhI nhiiN| - paramabhAvaprakAzaka nayakacakra, pRSTha-108 Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 573 pRSTha pRSTha a 18 460 455 290 278 85 WWKWW now owm 000 253 308 om 404 393 448 m w 146 304 ar 411 or mWWG 58 436 198 322 zANa zrI pravacanasAra kI varNAnukrama gAthA sUcI ___gAthA gAthA AgamapuvvA diTThI aisayamAdasamutthaM AgamahINo samaNo ajadhAracAravijutto 508 AgAsamaNuNaviTTha aTThe ajadhAgahaNaM 85 AgAsassavagAho 133 aThesu jo Na mujjhadi AdA kammamalimaso 474 atthaM akkhaNivadidaM AdA kammamalimaso ghareda 150 asthi amuttaM muttaM AdA NANapamANa atthittaNicchidassa AdAya taMpiliMga 207 atthi tti ya Natthi tti Apiccha baMdhuvaggaM 202 attho khalu davvamao 178 AhAre va vihAre 231 adhigaguNA sAmaNNe 498 adhivAse va vivAse iMdiyapANo ya tadhA ihalogaNirAvekkho apadesaM sapadesaM 226 iha vivihalakkhaNANaM apadeso paramANU 163 apayattA vA cariyA 413 udayagadA kammaMsA apariccatasahAveNuppAda 189 uppajjadi jadi NANaM appaDikuLeM uvadhiM 223 427 uppAdalidibhaMgA vijate appA uvaogappA 155 uppAdaTThidibhaMgA appA pariNAmappA uppAdo paddhaMso 142 abbhuTThANaM gahaNaM 262 uppAdo ya viNAso abbhuTTyA samaNA 263 495 uvaogamao jIvo 175 ayadAcAro samaNo 218 419 uvaogavisuddho jo arasamarUvamagaMdhaM 172 332 uvaogo jadi hi arahaMtAdisu bhattI 246 uvakuNadi jo vi 249 avavadadi sAsaNatthaM 265 498 uvayaraNaM jiNamagge avididaparamatthesu 489 uvaradapAvo puriso asubhovayogarahidA 260 493 asuhodayeNa AdA 16 ekkaM khalu tu bhattaM | 229 asuhovajogarahido 317 ekko va duge bahugaNa A egateNa hi deho AgamacakkhU sAhU 457 egamhi saMti samaye 143 or 43 5 270 495 Km WWWKWWWGKWOW 000 225 259 or 5 x w 234 294 Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 pravacanasAra gAthA gAthA 164 209 poo 256 199 212 489 409 425 222 eguttaramegAdI ede khalu mUlaguNA eyaggagado samaNo evaM jiNa jiNiMdA evaM NANappANaM evaM paNamiyaM siddhe evaM vididattho evaMvihaM sahAve esa surAsuramaNusiMda esA pasatthabhUdA eso tti Natthi eso baMdhasamAso 201 250 483 258 492 56 254 122 189 o 205 400 168 ogADhagADhaNicido orAlio ya deho 137 227 144 ka pRSTha 322 cArittaM khalu dhammo 406 452 chadumatthavihida 379 cheduvajutto samaNo 370 chedo jeNa Na vijjadi 390 135 jadi kuNadi kAyakhedaM 234 jadi te Na saMti 5 jadi te visayakasAyA 487 jadi paccakkhamajAdaM 243 jadi saMti hi puNNANi 265 jadi so suho jadhajAdarUvajAda 329 jadha te NabhappadesA 331 jassa aNesaNamappA jassa Na saMti 261 jaM aNNANI kamma 329 jaM kevalaM ti NANaM 246 jaM takkAliyamidaraM 278 jaM davvaM taNNa guNo 6 jaM parado viNNANaM 425 jaM pecchado amuttaM 429 jAdaM sayaM samattaM 122 jAyadi Neva sa Nassadi 358 jiNasatthAdo aThe 440 jIvA poggalakAyA jIvo pariNamadi 498 jIvo pANaNibaddho 359 jIvo bhavaM bhavissadi 46 jIvo vavagadamoho jIvo sayaM amutto 137 jutto suheNa AdA 411 je ajadhAgahidatthA 439 297 464 97 126 238 60 47 kattA karaNaM kamma kammattaNapAoggA kammaM NAmasamakkhaM kAlassa vaTTaNA se kiccA arahaMtANaM kidha tamhi Natthi kiM kiMcaNa tti takka kulisAuhacakkadharA kuvvaM sabhAvamAdA kevaladeho samaNo 71 wamy om v 95 249 184 228 160 135 282 12 266 148 306 guNadodhissa viNayaM geNhadi Neva Na geNhadi Neva Na muMcadi 112 32 237 147 81 cattA pAvAraMbha caradi Nibaddho NiccaM 70 214 271 Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA sUcI jeNeva hi saMjAyA je pAye NiradA saM visarI iMdiyAdivija jo evaM jANA jo khalu davvasahAvo jo khavidamoha jo jANadi arahaMtaM jo jAdi jiNaMde jo jANadi so gANaM jo vi jAdi evaM jo Na vijANadi jo hidamohagaMThI jo hidamohaviThI jovhANaM Niravek jo moharAgadose jo hi sudeNa ThANaNisejjavihArA Nacayadi jo du Natthi guNoti va ttha parok Natthi viNA pariNAmaM Na paviTTho NAviTTho bhavabhaMgavihINo NaraNArayatiriya NaraNArayatiriyasurA NaraNArayatiriya Na vipariNamadiNa havadijadi sahavaM Na havadi samaNo ti hi AgameNa Na gAthA 38 94 64 151 194 109 196 80 157 35 183 48 195 92 251 88 33 44 190 110 22 10 29 100 118 153 72 52 105 264 237 pRSTha 56 182 103 NANappagamappANaM 308 372 374 140 315 232 NANaM atyaMtagayaM Na hi giro Na hi maNNadi jo NANappamANamAdA NANaM aTThavivappo 63 368 233 32 14 41 211 247 NA appa ttimidaM NANI NANasahAvo NAhaM deho na maNo 50 357 73 NAhaM homi paresiM nimgaMdhaM pavvado 372 170 nicchidasuttatthapado haM polamaio NAhaM homi paresiM saMti 484 viddhattaNeNa duguNo 164 giddhA vA lukkhA vA 47 gihada dhaNapAdikammo No sadahaMti sokkhaM takkAligeva savve tamhA jiNamaggAdo mhANA jIva tamhA taha jANittA tamhA du Natthi koI tamhA samaM guNAdo taha so laddhasahAvo taM sanbhAvaNibaddha 310 tikkAlaNiccavisamaM 120 81 te te kammattagadA 222 te te savve samagaM 497 te puNa udiNNataNhA 462 tesiM visuddhadaMsaNa timiraharA jar3a diTThI ta gAthA 220 77 89 24 124 61 27 28 160 162 191 204 269 268 166 165 197 62 37 90 36 200 120 270 16 154 51 67 170 3 75 5 575 pRSTha 422 131 164 35 256 99 39 41 318 321 368 399 501 501 326 322 377 99 54 166 51 381 252 503 22 311 78 109 331 5 w 6 125 6 Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 pravacanasAra gAthA pRSTha gAthA 149 147 306 304 114 45 128 127 98 87 0 177 350 davvaTThieNa savvaM davvaM aNaMtapajjaya davvaM jIvamajIvaM davvaM sahAvasiddhaM davvANi guNo tesiM davvAdiesu mUDho dasaNaNANacarittesu dasaNaNANuvadeso diTThA pagadaM vat) dupadesAdI khaMdA devadajadigurupUjAsu dehA vA daviNA deho ya maNo pANAbAdhaM jIvo 239 pANehiM caduhiM 76 puNNaphalA arahaMtA 266 poggalajIvaNibaddho 203 162 phAso raso ya gaMdho 151 phAsehi puggalANaM 472 481 bAlo vA vuDDho 495 bujjhadi sAsaNameyaM 326 114 bhaNidA puDhavi370 bhatte vA khamaNe 318 bhaMgavihaNo ya bhAveNa jeNa jIvo 242 248 261 167 230 446 511 275 182 559 193 215 413 161 25 176 348 dhammeNa pariNadappA 103 217 416 400 206 maNuAsurAmariMdA 29 maNuvo Na hodi 409 maradu va jiyadu 106 mucchAraMbhavijuttaM 93 mujjhadi va rajjadi 467 muttA iMdiyagejjhA 256 mutto rUvAdiguNo 361 moheNa va rAgeNa GG 0 0 Ko MG Go 131 173 344 151 pakkhINaghAdikammo payadamhi samAraddhe pappA iTTe visaye paradavvaM te akkhA paramANupamANa vA pariNamadi cedaNAe pariNamadi jadA pariNamadi jeNa pariNamadi NeyamajheM pariNamadi sayaM pariNamado khalu pariNAmAdo baMdho pariNAmo sayamAdA pavibhattapadesattaM paMcasamido tigutto pADunbhavadiya 239 123 187 8 42 104 21 180 122 179 352 255 60 ratto baMdhadi kamma 220 rayaNamiha iMdaNIlaM 32 rAgo pasatthabhUdo 354 rUvAdiehiM rahido 254 rogeNa vA chudhAe 223 469 liMgaragahaNe tesiM 218 liMgehiM jehiM davvaM 174 344 252 486 240 . 408 130 273 Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA sUcI 577 gAthA gAthA logAlogesu Nabho 245 pRSTha 477 216 132 208 102 241 273 509 288 vaNNarasagaMdhaphAsA vadasamididiyarodho vadivadado taM desaM vaMdaNaNamaMsaNehi visayakasAogADho vejAvaccaNimittaM 247 158 315 198 253 235 82 186 KWKo wwwU UW 284 samaNA suddhavajuttA samavedaM khalu davvaM 275 samasattubaMdhuvaggo 406 sammaM vididapadatthA sayameva jahAdicco 479 savvagado jiNavasaho savvAbAdhavijutto 486 savve AgamasiddhA savve vi ya arahaMtA saMpajadi NivvANaM 168 206 suttaM jiNovadiThaM 227 suddhassa ya sAmaNNaM 303 suvididapayatthasutto 364 suhapariNAmo puNNaM 350 sese puNa titthayare 127 sokkhaM vA puNa dukkhaM 194 sokkhaM sahAvasiddha 286 havadi va Na havadi 393 hINo jadi so AdA 34 sa idANiM kattA sattAsaMbaddhede sadavaTThidaM sahAve saddavvaM sacca guNo sapadesehiM samaggo sapadeso so appA sapadeso so appA saparaM bAdhAsahida sambhAvo hi sahAvo samao du appadeso samaNaM gaNiM guNaDDhe w 0 000 0. 00 107 145 1 188 178 ar 219 138 203 25 asaphalatA ke samAna saphalatA kA pacA pAnA bhI hara eka kA kAma nahIM hai| jahA~ asaphalatA vyakti ko, samAja ko hatAza, nirAza, udAsa kara detI hai, utsAha ko bhaMga kara detI hai; vahIM saphalatA bhI saMtulana ko kAyama nahIM rahane detii| vaha ahaMkAra puSTa karatI hai, vijaya ke pradarzana ko protsAhita karatI hai| kabhI-kabhI to vipakSa ko tiraskAra karane ko bhI ukasAtI najara AtI hai| para saphalatA-asaphalatA kI ye saba pratikriyAe~ janasAmAnya para hI hotI haiM, gaMbhIra vyaktitvavAle mahApuruSoM para inakA koI prabhAva lakSita nahIM hotA / ve donoM hI sthitiyoM meM santulita rahate haiM, aDiga rahate haiN| -- satya kI khoja, pRSTha-233 Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. bhArilla ke mahattvapUrNa prakAzana 50.00 36. maiM kauna hU~ 25.00 37. nimittopAdAna 20.00 38. ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM 20.00 | 39. maiM svayaM bhagavAna hU~ 20.00 40. rIti-nIti 25.00 41. zAkAhAra 30.00 42. bhagavAna RSabhadeva 43. tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra 01. samayasAra : jJAyakabhAvaprabodhanI TIkA 02. samayasAra anuzIlana bhAga-1 03. samayasAra anuzIlana bhAga-2 04. samayasAra anuzIlana bhAga-3 05. samayasAra anuzIlana bhAga-4 06. samayasAra anuzIlana bhAga-5 07. samayasAra kA sAra 08. pravacanasAra : jJAnajJeyatattvaprabodhinI TIkA 50.00 35.00 35.00 25.00 30.00 09. pravacanasAra anuzIlana bhAga-1 10. pravacanasAra anuzIlana bhAga-2 11. pravacanasAra anuzIlana bhAga-3 12. pravacanasAra kA sAra 13. 47 zaktiyA~ aura 47 naya 10.00 14. paNDita ToDaramala vyaktitva aura karttRtva 20.00 20.00 10.00 15. paramabhAvaprakAzaka nayacakra 16. jinavarasya nayacakram 17. cintana kI gaharAiyA~ 20.00 18. tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha 15.00 19. dharma ke dazalakSaNa 20. kramabaddhaparyAya 21. bikhare motI 22. satya kI khoja 23. adhyAtmanavanIta 24. Apa kucha bhI kaho 25. AtmA hI hai zaraNa 26. mukti-sudhA 27. bAraha bhAvanA : eka anuzIlana 28. dRSTi kA viSaya 29. gAgara meM sAgara 30. paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava 31. NamokAra mahAmaMtra : eka anuzIlana 32. rakSAbandhana aura dIpAvalI 33. AcArya kuMdakuMda aura unake paMcaparamAgama 34. pugapuruSa kAnajIsvAmI 35. vItarAga-vijJAna prazikSaNa nirdezikA 44. caitanya camatkAra 45. golI kA javAba gAlI se bhI nahIM 46. gommaTezvara bAhubalI 47. vItarAgI vyaktitva : bhagavAna mahAvIra 48. anekAnta aura syAdvAda 49. zAzvata tIrthadhAma sammedazikhara 50. bindu meM sindhu 51. pazcAttApa khaNDakAvya 52. bAraha bhAvanA evaM jineMdra vaMdanA 53. kuMdakuMdazataka padyAnuvAda 16.00 54. zuddhAtmazataka padyAnuvAda 15.00 55. samayasAra padyAnuvAda 16.00 56. yogasAra padyAnuvAda 16.00 57. samayasAra kalaza padyAnuvAda 15.00 58. pravacanasAra padyAnuvAda 10.00 59. dravyasaMgraha padyAnuvAda 15.00 60. aSTapAhur3a padyAnuvAda 18.00 61. arcanA jebI 12.00 62. kuMdakuMdazataka (artha sahita) 7.00 10.00 63. zuddhAtmazataka (artha sahita) 64. bAlabodha pAThamAlA bhAga-2 10.00 65. bAlabodha pAThamAlA bhAga-3 10.00 66. vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga-1 5.00 67. vItarAga - vijJAna pAThamAlA bhAga-2 5.00 68. vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga-3 5.00 69. tattvajJAna pAThamAlA bhAga- 1 15.00 70. tattvajJAna pAThamAlA bhAga-2 5.00 3.50 3.00 4.00 3.00 2.50 4.00 2.50 4.00 2.00 2.00 2.00 2.00 1.50 2.50 7.00 2.00 2.00 1.00 3.00 0.50 3.00 3.00 1.00 3.00 1.00 1.25 1.00 3.00 3.00 4.00 4.00 4.00 5.00 6.00 Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta saMskaraNa kI kImata kama karanevAle dAtAroM kI sUcI 16000 rupaye pradAna karane vAle * zrImatI suzIlAbena ajitaprasAdajI jaina, dillI / 15000 rupaye pradAna karane vAle * zrI jamanAlAlajI jaina, jayapura / 11000 rupaye pradAna karane vAle * zrImatI nirmalAbena ummedabhAI zAha haste dilIpabhAI, mumbaI * pU. bApUjI rAmajIbhAI TrasTa, mumbaI * zrImatI mInA aravindabhAI dozI goMDala, mumbaI zrImatI anupamAbena ramezabhAI zAha, mumbaI * zrImatI raMjanAbena ramezabhAI dozI, mumbaI * zrI pravINabhAI popaTalAla vhorA, mumbaI * zrI ramezabhAI maMgalajI mehatA, mumbaI * zrI kailAzacandajI chAbar3A, mumbaI zrImatI zAradAbena ratIlAlajI dhIyA haste azokabhAI, mumbaI * zrImatI bhAratIbena rajanIkAnta koThArI, mumbaI * zrImatI vasumatI mukundarAya khArA, mumbaI * zrImatI pramilAbena madhubhAI jverI, mumbaI / 10000 rupaye pradAna karane vAle * zrI bhairudAnajI duggar3a, saradArazahara * zrImatI sUrajadevI seThI, jayapura / 6000 rupaye pradAna karane vAle * zrI tAlAkasI lavajI zAha, mumbaI / * 5000 rupaye pradAna karane vAle * zrImatI premalatA abhayakaraNajI seThiyA, saradArazahara * zrImatI kastUrIdevI puMgaliyA, saradArazahara * sva. dhApUdevI dha.pa. sva. tArAcandajI gaMgavAla jayapura kI puNya smRti meM * zrImatI monA bhArilla, mumbaI * zrI di. jaina mumukSu maMDala, kolakAtA zrImatI dIpikA vahana anilabhAI dozI, mumbaI * zrImatI nIrU cena vijayabhAI kApar3iyA, mumbaI * zrImAna kAntibhAI rAmajIbhAI moTANI, mumbAI zrImatI vasumati vena vakhAriyA, mumbaI * zrImatI jAgRtI zaileSabhAI, mumbaI * zrImatI indirAbena ramezacaMdajI mehatA, mumbaI * zrI vADIlAla cartubhuja gAMdhI parivAra, mumbaI * zrImatI kokilAbena himmatalAla harilAla zAha, mumbaI * zrI gulAbacanda mANakacaMda javoliyA, mumbaI * zrI azokakumAra ratanalAla jaina, mumbaI / 4000 rupaye pradAna karane vAle * zrImatI zAntibAI dhanakumArajI jaina, sUrata / 3000 rupaye pradAna karane vAle * zrImatI sunItAbena nitinabhAI zAha, mumbaI * zrImatI nimiSA zAha dha.pa. rAjendrakumArajI zAha, mumbaI * zrImatI mInA bena mukezajI zAha, mumbaI * zrImatI bhAvanAbena sacina zAha, mumbaI * zrImatI smitA bena dIpakabhAI dozI, mumbaI * zrI dinezacaMda kezavalAlajI zAha, jalagAMva / 2500 rupaye pradAna karane vAle svayaM jaina putra zrI semala jaina, kolhApura * sva. maNikAntabhAI mumbaI kI smRti meM haste jayantibena, mumbaI * zrImatI manana jayavaMtabhAI mehatA, mumbaI / 2100 rupaye pradAna karane vAle * zrImatI kamalA luNAvata, saradArazahara sva. prabhAbena kezavalAla vorA parivAra, kolakAtA * zrI kanhaiyAlAla kamalakumArajI duggaDa, saradArazahara vAle, dillii| 2000 rupaye pradAna karane vAle zrImatI mAlatIdevI nathamalajI jhAMjharI, jayapura eka mumukSu bahana, mumbaI * zrImatI nItA AnandakumArajI varayA, lalitapura * zrImatI caMdrakAMtA bena amRtalAla DI koThArI, mumbaI * zrImatI alakAbena manISabhAI, mumbaI / * 1501 rupaye pradAna karane vAle zrImatI vijaya jaina dha.pa. paM. surezacandajI jaina, jayapura * zrI premacandajI jaina mahAvIra TenTa hAusa, ajamera / Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mumbA 1250 rupaye pradAna karane vAle. zrI pravINacaMda choTAlAlajI, sUrata * zrImatI suzIlAbena jayaMtIlAlajI gAlA, mumbii| 1100 rupaye pradAna karane vAle. zrI riSabhakumArajI jaina, khuraI * zrImatI sarojadevI dha.pa. indracaMdajI kaTAriyA, jayapura * zrI pravINakumAra saMjayakumArajI chAbar3A, sIkaravAle. zrI manohara svItakara kuMdakuMda svAdhyAya maMdira, itavArI nAgapura * zrImatI rAjeza gurahA dha.pa. zrI premacandajI gurahA, rAyapura / 1000 rupaye pradAna karane vAle * zrI kamalacandajI musarapha, jayapura * zrI pI.sI. seThI hasta kamalacandajI musarapha, jayapura * zrImatI renU dha.pa. kailAzacandajI seThI, jayapura * zrI cAMdamala lalitakumArajI jaina, lUNadA * zrI sanatakumArajI jaina, bhopAla * zrImatI lIlAvatI bena zAha, mumbaI * zrI mahendrakumAra ratilAlajI zAha, mumbaI * zrI prakAzacanda amitakumArajI jaina, jayapura * eka mumukSu bahana, mumbaI * eka mumukSu haste rasikalAlajI, thANA * zrImatI nalinI dozI, mumbaI * zrI hasamukhabhAI choTAlAla zAha, mumbaI * zrImatI kamalAbena dha.pa. surendrakumArajI talATI haste lalitakumArajI, mumbaI * zrImatI padamA rAjendrakumArajI caudharI, kishngddh| 850 rupaye pradAna karane vAle * zrImatI kamalaprabhA dha.pa. sva. zrI zrIpAlajI bar3ajAtyA suputra azokakumAra vijayakumAra bar3ajAtyA, indaura / 600 rupaye pradAna karane vAle * zrI nemIcandajI pahAr3iyA, pIsAMgana / 500 rupaye pradAna karane vAle * zrI manoharalAlajI gAMdhI, nImaca * zrI mathurAlAlajI jaina, indaura * zrImatI tArAbena vimalA zAha, manjU jaina, prIti seThI * zrI pramoda dIpakajI gaMgavAla, jayapura * zrI mahAvIrakumArajI caudharI, bhIlavAr3A. sva. zrI dharmacandajI azokanagara kI smRti meM haste DaoN. ke.ela. jaina, jayapura ..zrImatI harSaprabhA jaina dha.pa. bhagavatIlAlajI jaina * zrI manISa jaina, jayapura * zrI vItarAga-vijJAna prabhAvanA maNDala, kAnapura * zrI mahAvIraprasAdajI sarAvagI, kolakAtA * zrI zazikAMtabhAI sacinabhAI bAlacaMda zAha, mumbaI * zrImatI razmibena zazIvadana dillI vAle, bhAvanagara * zrImatI zobhanA jaina surendrakumArajI sAlagiyA, mumbaI * zrImatI kailAzabena vinubhAI zAha, mumbaI * zrImatI maMjulAbena rasikalAla zAha, mumbaI * zrI paMkajabhAI ambAlAlajI siMghavI, ahamadAbAda * zrImatI jayAbena gaDiyA, mumbaI * zrImatI pratimAbena cher3A, mumbaI * zrImatI vaMdanAbena rAjendrakumArajI mahAjana, nAsika * zrImatI prajJAbena anilabhAI seTha, mumbaI * zrI DAyAlAla maNilAlajI zAha, ahamadAbAda * guptadAna * zrI priyaMka atula TIvar3iyA, mumbaI * zrImatI bInA saMdIpakumArajI, mumbaI * zrI svapnila mahendrajI nAMdagAMvakara, kAraMjA * zrImatI hemalatA gappUlAlajI jaina, ASTA * zrI rAkezajI pANDayA gohATI vAle, jayapura * zrI zAntilAlajI caudharI, bhiilvaadd'aa| 250 rupaye pradAna karane vAle * zrI azokakumArajI jaina, saradhanA / 200 rupaye pradAna karane vAle * zrImatI vimalA bar3ajAtyA, jayapura * zrImatI sUrajadevI dillI vAle, jayapura * zrI RSabhakumAra diMgabararAva gosAvI, nAsika * zrImatI punItA kaTAriyA, jayapura * zrI ravi jaina rAnI jaina, jayapura * zrImatI candrAbena, jayapura * zrImatI svAti jaina, chindavAr3A * zrI vinodakumAra phUlacandajI mehatA, mumbii| 100 rupaye pradAna karane vAle * zrI jambUkumArajI sonI, indaura / kula rAzi : 3,52,404.00