Book Title: Pramey Kamal Marttand
Author(s): Mahendramuni
Publisher: Satya Bhamabai Pandurang
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010677/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PRAMEYAKAMAL MARTAND BY SHRI PRABHA CHANDRA (A Commentary on Shri Manik Nandis ** Pareeksha Mukh Sutra) EDITED WITH INTRODUCTION, INDEXES ETC BY Pt. MAHENDRA KUMAR SHASTRI NYAYACHARYA, NYaya DIVAKAR, JAIN AND PRACHEEN NYAYA TIRTH, EDITOR OF Nyaya KUMUD CHANDRA AKALANK GRANTHATRAYA ETC. NYAYADHYAPAK, SHRI SYADVAD JAIN VIDYALAYA, BENARES. Second Editipa PUBLISHED BY SATYABHAMABAI PANDURANG, FOR THE NIRNAYA SAGAR PRESS, BOMBAY. 1941 . Price : Rupes. KOMA 3 (ban? Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (All rights reserved) Publisher:-Satyabhamabai Pandurang, 1 for the Nirnaya-sagar Press, Printer:-Ramchandra Yesu Shedge, 26-28, Kolbhat Street, Bombay. FIRST EDITION-(1912) SECOND EDITION-(1941) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ta 18 samarpaNam"nyAye'kutobhayatayonatakandharasya, jIvandharasya caraNArcanato'rjitena / saMzodhya saMprati mayAdya navIkRtena, bhaktyA ameyakamalena tamarcayAmi // " tadanyatamaziSyo'haM -mhendrkumaarH| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PARAMRAPAL MPARAMPA grnthsuucii| 67-78 .1 sampAdakIyam 2 bhUmikA . 1 granthakAra 2 grantha 3 parIkSAmukhasUtrANAM tulanA 4 mUlagranthasya viSayAnukramaH 5 mUlagranthaH 6 pariziSTAni 1 parIkSAmukhasUtrapAThaH 2 prameyakamalamArtaNDagatAvataraNasUciH 3 parIkSAmukhagatalAkSaNikazabdasUciH 4 prameyakamalamArtaNDagatalAkSaNikazabdasUciH 5 prameyakamalamArtaNDanirdiSTAH granthAH granthakRtazca 6 prameyakamalamArtaNDasya kecidviziSTAH zabdAH 7 ArAprateH pAThAntarANi 8 mUlaTippaNyupayuktagranthasUciH 9 zuddhivRddhipatram 1-72 .1-694 697-e697-703 704-720 721 722-723 724 725-733 734-748 749-753 8, 75.4-755 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shuddhiptrm| pR0. paM0 azuddham '21 15 tadanantara tadantara66 6 vidyAsva avidyAkha70 14 -paryAyAceta- -paryAyaceta87 8 -lliGgAGgini -lliGgAllizini 115 15 -tattvA (tastattvAnta- -tattvAnta117 6 -tam -tanyam 169 4 vRddhicche tRvicche 171 78 -cetanA -vetanA192 12 -vaikalakSi- -caikalakSaNalakSi201 16 -tvAnnArtha -tvAnnAnArtha217 2 prati (tI) yato pratiyato 317 13 ajJAnasya ajJAtasya 347 11 -pakhyAnaM -pasaMkhyAnaM 366 23 -to dRSTaM -to'dRSTaM 456 22 -NAmapi -NApi 510 2 sambandhI sambandho 694 10 -tAhuritai- -tAdvAritai Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya jaba nyAyakumudacandrakA sampAdana cala rahA thA taba zrIyuta kundanalAlajI jaina tathA paM0 sukhalAlajI ke Agraha se mujhe prameyakamalamArtaNDa ke. punaHsampAdana kA bhI bhAra lenA pdd'aa| __ isake prathamasaMskaraNa ke saMpAdaka paM0 baMzIdharajI zAstrI solApura the / maiMne unhIMke dvArA sampAdita prati ke AdhAra se hI isa saMskaraNa kA sampAdana kiyA hai / maiMne mUlapATha kA zodhana, viSayavargIkaraNa, avataraNanirdeza tathA virAmacihna Adi kA upayoga kara ise kucha sundara banAne kA prayatna kiyA hai| prathama to yahI vicAra thA ki nyAyakumudacandra kI hI taraha ise tulanAtmaka tathA arthabodhaka TippaNoM se pUrNa samRddha banAyA jAya, aura isI saMkalpa ke anusAra prathama adhyAya meM kucha TippaNa bhI die haiM / ye TippaNa aMgrejI aMko ke sAtha cAlU TippaNa ke nIce pRthak mudrita karAe haiN| parantu prakAzaka kI maryAdA, presa kI dUrI Adi kAraNoM se usa saMkalpa kA dUsarA pariccheda prArambha nahIM ho sakA aura vaha prathama pariccheda ke sAtha hI samApta ho gyaa| Age to yathAsaMbhava pAThazuddhi karake hI isakA saMpAdana kiyA hai| zrI paM0 baMzIdharajIsA0 ne, jaba ve kAzI Ae the, kahA thA ki-"prameyakamalamArtaNDa meM mudrita TippaNa eka prati se hI liyA gayA hai" aura yahI bAta unhoMne paM0 nAthUrAmajI premI se bhI kahI thii| isalie mudrita TippaNa jo kahIM kahIM astavyasta yA azuddha thA, jaisA kA taisA rahane diyA hai| prAcIna TippaNa kI maulikatA ke saMrakSaNa ke dhyeyane hI use jaise ke taise rUpa meM chapAne ko prerita kiyA hai / isa saMskaraNa ke TAipa, sAija, kAgaja Adi kI pasandagI prakAzakajIne apanI suvidhAke hI anusAra kI hai| yadi merI pasanda ke anusAra isakI prakAzanavyavasthA huI hotI to avazya hI yaha apane sahodara nyAyakumudacandra kI hI taraha prakAzita hotaa| saMskaraNaparicayaisa saMskaraNa meM prathamasaMskaraNa kI apekSA nimnalikhita sudhAra kie haiM 1 sUtrayojanA-prameyakamalamArtaNDa parIkSAmukhasUtra kI vistRta vyAkhyA hai aura isakA parIkSAmukhAlaGkAra nAma bhI hai| ata: isameM sUtroM kA yathAsthAna viniveza kiyA hai jisase pratyeka sUtrakI vyAkhyA kA pRthakkaraNa hojAya / isalie sUtrAGka bhI pejake UparI kaune meM de die haiN| 2 pAThazuddhi-prakaraNa tathA artha kI dRSTi se jo azuddhiyA~ prathama 1 dekho ratnakaraNDazrAvakAcAra kI prastAvanA pR0 60 kI TippaNI / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDa saMskaraNa meM thI unakA yathAnubhava sudhAra kiyA hai aura khAsa khAsa sthAloM meM aisI zuddhiyoM ko [ ] aise yA ( ) aise brekiTa meM hI mudrita karAyA hai| prUphasambandhI kucha azuddhiyA~ yadi prathama saMskaraNa kI sudhArI gaI haiM to kucha naI azuddhiyA~ bhI dRSTidoSa aura presakI dUrI ke kAraNa ho gaI haiN| jinakA sthUla zuddhipatra granthake anta meM lagA diyA hai| 3 avataraNanirdeza-mUlagrantha meM jitane granthAntarIya avataraNa Ae haiM, unheM DabalainvarTeDa kAmA " " ke sAtha chapAyA hai aura avataraNa ke bAda hI [ ] isa brekiTa meM unake mUlagranthoM ke nAma de die haiN| jina avataraNavAkyoM ke mUlasthala nahIM mila sake haiM unakA [ ] brekiTa khAlI chor3a diyA hai| kucha avataraNoM ke sthala grantha ke chapa jAne para khoje jA sake haiM aise avataraNoM ke mUlasthala pariziSTa (avataraNasUcI) meM de die haiN| - 4 viSayasUcI-yaha grantha bahutadinoM se gavarnamenTa saMskRta kAleja kAzI, kalakattA, aura bambaI ke jaina parIkSAlaya ke parIkSya granthakrama meM niyata hai| ataH chAtroM kI, tathA granthagata pratyeka prakaraNa kI mukhya mukhya dalIloM ko saMkSepa meM samajhane ke abhilASI itara jijJAsu pAThakoM kI suvidhA ke lie pratyeka prakaraNa ke pUrvapakSa aura uttarapakSa kI yuktiyoM kI kramabaddha vistRta viSayasUcI banAI hai| chAtroM ke lie to yaha sUcI noTsa kA kAma degI / isake AdhAra se pratyeka prakaraNa sahaja hI yAda kiyA jA sakatA hai| 5 pAThAntara-pariziSTa naM. 7 meM jainasiddhAntabhavana ArA kI prati ke pAThAntara die haiN| ye pAThAntara grantha chapa jAne ke bAda liye gae haiM, ataH inheM granthake anta meM hI pRthak mudrita karAyA hai| yadyapi yaha prati pUrNa zuddha nahIM hai| phira bhI isake pAThabheda kahIM kahIM mere dvArA sudhAre gae mUlapATha ke saMvAdaka aura kahIM kahIM svatantrarUpase zuddhapATha ke nirdezaka haiM / yaha prati adhika purAnI nahIM hai| isameM "14403" sAija ke 249 patra haiN| patra ke eka ora 15 paMktiyA~ aura pratyeka paMkti meM 49-50 akSara haiN| 6 parizaSTa-isa grantha meM nimnalikhita 7 pariziSTa lagAe gae haiM-1 parIkSAmukha suutrpaatth| 2 prameyakamalamArtaNDagata avataraNoM kI sUcI / 3 parIkSA. mukha ke lAkSaNikazabdoM kI suucii| 4 prameyakamalamArtaNDa ke lAkSaNikazabdoM kI sUcI / 5 prameyakamalamArtaNDa meM nirdiSTa grantha aura granthakAroM kI sUcI / 6 prameyakamalamArtaNDagata viziSTa zabdoM kI sUcI / 7 ArAkI prati ke pAThAntara / 7 parIkSAmukhasUtratulanA-yaha tulanA prastAvanA ke anantara mudrita hai| isameM parIkSAmukha ke pUrvavartI dimAga, dharmakIrti aura akalaGka ke grantha tathA uttaravartI vAdidevasUri aura hemacandrake sUtra granthoM se parIkSAmukhasUtroM kI tulanA kI gaI hai| isase sUtroM ke bimba-pratibimba bhAva kA spaSTa bodha ho skegaa| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya 8 tulanAtmaka TippaNa-granthake prathama adhyAya meM anya jaina jainetara darzanagranthoM se prameyakamalamArtaNDa kI tulanA karane meM sahAyaka TippaNa die haiN| aise TippaNa na kevala tulanA meM hI upayogI hote haiM, kintu bhAvodghATana meM bhI unase paryApta sahAyatA milatI hai| prakAzaka kI maryAdA ke anusAra maiMne ina TippaNoM kA prathama pariccheda likhakara hI santoSa kara liyA hai| 9prastAvanA-yadyapi nirNayasAgara se prakAzita granthoM kI prastAvanAe~ saMskRta meM likhI jAtI hai, parantu rASTrabhASA kI yatkiJcit sevA karane ke vicAra se maiM apane sampAdita granthoM kI prastAvanAe~ hindI meM hI likhatA AyA huuN| isIvicArane isa grantha kI prastAvanA ko bhI hindI meM likhAyA hai| prastAvanA meM prastuta grantha aura granthakAroM ke samaya AdikA upalabdha sAmagrI ke anusAra vivecana kiyA hai| prabhAcandrAcArya kA dvitIya nyAyagrantha nyAyakumudacandra hai| usake dvitIyabhAga kI prastAvanA kA "AcArya prabhAcandra" aMza isameM jyoM kA tyoM de diyA gayA hai| AbhAra-zrImAn paM0 sukhalAlajI tathA zrI kundanalAlajI jaina kI preraNA se maiM isa grantha ke sampAdana meM pravRtta huaa|..... ... mANikacandra granthamAlA mantrI, suprasiddha itivRttajJa paM0 nAthUrAmajI premIne nyAyakumudacandra dvi0 bhAga kI prastAvanA ko isa grantha meM bhI prakAzita karane kI udAratApUrvaka anumati dI hai / jaina siddhAnta bhavana ArA. ke pustakAdhyakSa zrI paM0 bhujavalIjI zAstrI ArAne prameyakamalamArtaNDa kI likhita prati bhejii| zrI paM0 khuzAlacandrajI M. A. sAhityAcAryane zilAlekha kA mUla-pATha par3hakara sahAyatA kii| priyaziSya zrI gulAbacandrajI nyAya-sAMkhyatIrtha aura zrI kezarImalajI nyAyatIrthane pAThAntara lene meM tathA pariziSTa banAne meM sahAyatA phuNcaaii| nirNayasAgara presake mAlika ne apanI maryAdA ke anusAra hI sahI, isakA dvitIya saMskaraNa nikAlane kA utsAha kiyaa| maiM ina saba kA hArdika AbhAra mAnatA huuN| mAghakRSNa paMcamI ] sampAdakavIrani0 saMvat 24674 nyAyAcArya mahendrakumAra 17 / 1 / 1941 I0 ) sthA0 vi0 kAzI Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||prstaavnaa // sUtrakAra mANikyanandi jainanyAyazAstra meM mANikyanandi AcArya kA parIkSAmukhasUtra Adya sUtragrantha hai| prameyaratnamAlAkAra anantavIryAcArya likhate haiM ki "akalaGkavacombhodheH uddane yena dhiimtaa| nyAyavidyAmRtaM tasmai namo mANikyanandine // " arthAt-jisa dhImAn ne akalaGka ke vacanasAgara kA mathana karake nyAyavidyAmRta nikAlA usa mANikyanandi ko namaskAra ho / isa ullekha se spaSTa hai ki mANikyanandi ne akalaGkanyAya kA manthana kara apanA sUtragrantha banAyA hai| akalaGkadevane jainanyAyazAstra kI rUparekhA bA~dhakara tadanusAra dArzanikapadArthoM kA vivecana kiyA hai| unake laghIyastraya, nyAyavinizcaya, siddhivinizcaya, pramANasaMgraha Adi nyAyaprakaraNoM ke AdhAra se mANikyanandi ne parIkSAmukhasUtra kI racanA kI hai / bauddhadarzana meM hetumukha, nyAyamukha jaise grantha the / mANikyanandi jainanyAya ke koSAgAra meM apanA ekamAtra parIkSAmukharUpI mANikya ko hI jamA karake apanA amarasthAna banA gae haiM / isa sUtragrantha kI saMkSipta para vizadasAravAlI nirdoSa zailI apanA anokhA sthAna rakhatI hai| isameM sUtrakA yaha lakSaNa "alpAkSaramasandigdhaM sAravadvizvato mukham / astobhamanavadyaJca sUtraM sUtravido viduH // " sarvAzataH pAyA jAtA hai| akalaGka ke granthoM ke sAthahI sAtha dignAga ke nyAyapraveza aura dharmakIrti ke nyAyabindu kA bhI parIkSAmukha para prabhAva hai / uttarakAlIna vAdidevasUri ke pramANanayatattvAlokAlaGkAra aura hemacandra kI pramANamImAMsA para parIkSAmukha sUtra apanA amiTa prabhAva rakhatA hai| vAdidevasUri ne to apane sUtra granthake bahu bhAga meM parIkSAmukha ko apanA Adarza rakhA hai| unhoMne pramANanayatattvAlokAlaGkAra meM naya, saptabhaMgI aura vAda kA vivecana bar3hAkara usake ATha pariccheda banAe haiM jabaki parIkSAmukha meM mAtra pramANa ke parikara kA hI varNana hone se 6 pariccheda hI haiM / parIkSAmukha meM prajJAkaragupta ke bhAvikAraNavAda aura atItakAraNavAda kI samAlocanA kI gaI hai| prajJAkara gupta ke vArtikAlaGkakAra kA bhikSuvara rAhulasAMkRtyAyana ke aTUTa sAhasa parizrama ke phalasvarUpa uddhAra huA hai| unakI presakApI meM bhAvikAraNavAda aura bhUtakAraNavAda kA nimnalikhita zabdoM meM samarthana kiyA gayA hai "avidyamAnasya karaNamiti ko'rthaH ? tadanantarabhAvinI tasya sattA, tadetadA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA nantaryamubhayApekSayApi samAnam-yathaiva bhUtApekSayA tathA bhAvyapekSayApi / nacAnantaryameva tattve nibandhanam , vyavahitasya kAraNatvAt gADhamuptasya vijJAnaM pravodhe pUrvavedanAt / jAyate vyavadhAnena kAleneti vinizcitam // tasmAdanvayavyatirekAnuvidhAyitvaM nibandhanam / kAryakAraNabhAvasya tad bhAvinyapi vidyate // bhAvena ca bhAvo bhAvinApi lakSyata eva / matyuprayuktamariSTamiti loke vyavahAraH, yadi mRtyurna bhaviSyanna bhvedevmbhuutmrissttmiti|"-prmaannvaartikaalngkaar pR0 176 / parIkSAmukha ke nimnalikhita sUtra meM prajJAkaragupta ke ina donoM siddhAntoM kA khaMDana kiyA gayA hai "bhAvyatItayoH maraNajAgradbodhayorapi nAriSTodbodhau prati hetulam / tadvyApArAzritaM hi tadbhAvabhAvitvam |"-priikssaamu0 3 / 62,63 / ___ chaThe adhyAya ke 57 veM sUtra meM prabhAkara kI pramANasaMkhyA kA khaMDana kiyA hai| prabhAkara guru kA samaya IsA kI 8 vIM sadI kA prArambhika bhAga hai| mANikyanandi kA samaya-prameyaratnamAlAkAra ke ullekhAnusAra mANikyanandi AcArya akalaMkadeva ke anantaravartI haiN| maiM akalaGkagranthatraya kI prastAvanA meM akalaMkadeva kA samaya I0 720 se 780 taka siddha kara AyA huuN| akalaGkadeva ke laghIyastraya aura nyAyavinizcaya Adi tarkagranthoM kA parIkSAmukha para paryApta prabhAva hai, ataH mANikyanandi ke samayakI pUrvAvadhi I. 800 nirbAdha mAnI jA sakatI hai| prajJAkaragupta ( I0 725 taka ) prabhAkara ( 8 vIM sadI kA pUrvabhAga) Adi ke matoM kA khaMDana parIkSAmukha meM hai, isase bhI mANikyanandi kI ukta pUrvAvadhi kA samarthana hotA hai| A0 prabhAcandra ne parIkSAmukha para prameyakamalamArtaNDanAmaka vyAkhyA likhI hai| prabhAcandra kA samaya I. kI 11 vIM zatAbdI hai / ataH inakI uttarAvadhi IsA kI 10 vIM zatAbdI samajhanA caahie| isa lambI avadhi ko saGkucita karane kA koI nizcita pramANa abhI dRSTi meM nahIM aayaa| adhika saMbhava yahI hai ki ye vidyAnanda ke samakAlIna hoM aura isalie inakA samaya I0 9 vIM zatAbdI honA caahie| A0 prabhAcandra A0 prabhAcandrake samayaviSayaka isa nibandhako vargIkaraNake dhyAnase tIna sthUla bhAgoM meM bA~Ta diyA hai-1 prabhAcandra kI itara AcAryoM se tulanA, 2 samayavicAra, 3 prabhAcandra ke grantha / 61. prabhAcandra kI itara AcAryoM se tulanA isa tulanAtmaka bhAgako pratyeka paramparAke apane kramavikAsako lakSyameM rakha. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara nimnalikhita upabhAgoMmeM kramazaH vibhAjita kara diyA hai| 1 vaidika darzanaveda, upaniSada, smRti, purANa, mahAbhArata, vaiyAkaraNa, sAMkhya yoga, vaizeSika nyAya, pUrvamImAMsA, uttaramImAMsA / 2 avaidika darzana-bauddha, jaina-digambara, zvetAmbara / (vaidikadarzana) veda aura prabhAcandra-A0 prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDameM purAtanaveda Rgvedase "puruSa evedaM yadbhUtaM" "hiraNyagarbhaH samavartatAgre" Adi aneka vAkya uddhRta kiye haiM / kucha anya vedavAkya bhI nyAyakumudacandra (pR0 726 ) meM uddhRta haiM-"prajApatiH somaM rAjAnamanvasRjat , tatastrayo vedA anvasRjyanta" "rudraM vedakartAram" Adi / nyAyakumudacandra (pR. 770 ) meM "Adau brahmA mukhato brAhmaNaM sasarja, bAhubhyAM kSatriyamurUsyAM vaizyaM padbhyAM zUdram" yaha vAkya uddhRta hai / yaha Rgveda ke "brAhmaNo'sya mukhamAsId" Adi sUktakI chAyA rUpa hI hai| upaniSat aura prabhAcandra-A0 prabhAcandrane apane donoM nyAyagranthoM meM brahmAdvaitavAda tathA anya prakaraNoM meM anekoM upaniSadoM ke vAkya pramANarUpase uddhRta kiye haiM / inameM bRhadAraNyakopaniSad, chAndogyopaniSad, kaThopaniSat , zvetAztaropaniSat, taittiryupaniSat , brahmavindUpaniSata , rAmatApinyupaniSat , jAvAlopaniSat Adi upaniSat mukhya haiM / inake avataraNa avataraNasUcI meM dekhanA caahiye| smRtikAra aura prabhAcandra-maharSi manukI manusmRti aura yAjJavalkyakI yAjJavalkyasmRti prasiddha haiM / A0 prabhAcandrane kArakasAkalyavAdake pUrvapakSa ( prameyaka0 pR0 8 ) meM yAjJavalkyasmRti ( 2122 ) kA "likhitaM sAkSiNo bhuktiH" vAkya kucha zAbdika parivartanake sAtha uddhRta kiyA hai| nyAyakumudacandra (pR. 575) meM manusmRtikA "akurvan vihitaM karma" zloka uddhRta hai| nyAyakumudacandra (pR. 634) meM manusmRtike "yajJArthaM pazavaH sRSTAH" zlokakA "na hiMsyAt sarvA bhUtAni" isa kUrmapurANake vAkyase virodha dikhAyA gayA hai| purANa aura prabhAcandra-prabhAcandrake prameyakamalamArtaNDa tathA nyAyakumudacandrameM matsyapurANakA "pratimanvataraJcaiva zrutiranyA vidhiiyte|" yaha zlokAMza uddhRta milatA hai| nyAyakumudacandra (pR0 634 ) meM kUrmapurANa ( a0 16) kA "na hiMsyAt sarvA bhUtAni" vAkya pramANarUpase uddhRta kiyA gayA hai| . vyAsa aura prabhAcandra-mahAbhArata tathA gItAke praNetA maharSi vyAsa mAne jAte haiN| prameyakamalamArtaNDa (pR. 580) meM mahAbhArata vanaparva (a0 30 / 28) se "ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH..." zloka uddhRta kiyA hai| prameyakamalamArtaNDa (pR0 368 tathA 309 ) meM bhagavadgItAke nimnalikhita zloka 'vyAsavacana' ke nAmase uddhRta hai-"yathaidhAMsi -samiddho'gniH.." gItA 4 / 35] "dvAvimau . puruSau loke, uttamapuruSastvanyaH..." [gItA Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 / 16,17 7 isI taraha nyAyakumudacandra (pR0 358 ) meM gItA ( 2 / 16) kA "nAbhAvo vidyate sataH" aMza pramANarUpase uddhRta kiyA gayA hai| pataJjali aura prabhAcandra-pANinisUtrake Upara mahAbhASya likhanevAle RSi pataJjalikA samaya itihAsakAroMne IsavI san se pahile mAnA hai| A0 prabhAcandrane jainendravyAkaraNake sAtha hI pANinivyAkaraNa aura usake mahAbhASyakA gabhIra parizIlana aura adhyayana kiyA thaa| ve zabdAmbhojabhAskarake prArambhameM svayaM hI likhate haiM ki "zabdAnAmanuzAsanAni nikhilAnyAdhyAyatA'harnizam" . . A0 prabhAcandrakA pAtaJjalamahAbhASyakA talasparzI adhyayana unake zabdAmbho. jabhAskarameM pada pada para anubhUta hotA hai| nyAyakumudacandra (pR. 275 ) meM vaiyAkaraNoMke matase guNa zabdakA artha vatAte huye pAtaJjalamahAbhASya (511 / 119) se "yasya hi guNasya bhAvAt zabde dravyavinivezaH" ityAdi vAkya uddhRta kiyA gayA hai / zabdoMke sAdhulAsAdhula-vicArameM vyAkaraNakI upayogitA kA samarthana bhI mahAbhASyakI hI zailImeM kiyA hai| . bhartRhari aura prabhAcandra-IsAkI 7 vIM zatAbdI meM mahari nAmale prasiddha vaiyAkaraNa hue haiN| inakA vAkyapadIya grantha prasiddha hai| ye zabdAdvaitadarzanake pratiSThAtA mAne jAte haiN| A0 prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrameM zabdAdvaitavAdake pUrvapakSako vAkyapadIya kI aneka kArikAoMko uddhRta karake hI paripuSTa kiyA hai / zabdoMke sAdhula-asAdhutva vicAra meM pUrvapakSakA khulAsA karaneke lie vAkyapadIyakI saraNIkA paryApta sahArA liyA hai / vAkyapadIyake dvitIyakANDameM Ae hue "AkhyAtazabdaH" Adi dazavidha yA aSTavidha vAkyalakSaNoMkA savistara khaNDana kiyA hai / isI taraha prabhAcandrakI kRti jainendranyAsake aneka prakaraNoMmeM vAkyapadIyake aneka zloka uddhRta milate haiM / zabdadvaitavAdake pUrvapakSameM vaikharI Adi caturvidhavANIke kharUpakA nirUpaNa karate samaya prabhAcandrane jo "sthAneSu vivRte vAyau" Adi tIna zloka uddhRta kiye haiM ve mudrita vAkyapadIyameM nahIM haiM / TIkAmeM uddhRta haiN| vyAsabhASyakAra aura prabhAcandra-yogasUtra para vyAsaRSi kA vyAsabhASya prasiddha hai| inakA samaya IsAkI paJcama zatAbdI taka samajhA jAtA hai| A0 prabhAcandrane nyAyakumudacandra (pR0 109 ) meM yogadarzana ke AdhArase IzvaravAdakA pUrvapakSa karate samaya yogasUtroMke aneka uddharaNa die haiN| isake vivecanameM vyAsabhASyakI paryApta sahAyatA lI gaI hai / aNimAdi aSTavidha aizvaryakA varNana yogabhASyase milatA julatA hai / nyAyakumudacandrameM yogabhASyase "caitanyaM puruSasya svarUpam" "cicchaktirapariNAminyapratisaGkamA" Adi vAkya uddhRta kiye gaye haiN| . IzvarakRSNa aura prabhAcandra-IzvarakRSNakI sAMkhyasaptati yA sAMkhyakArikA Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDa prasiddha hai| inakA samaya IsAkI dUsarI zatAbdI samajhA jAtA hai| sAMkhyadarzanake mUlasiddhAntoM kA sAMkhyakArikAmeM saMkSipta aura spaSTa vivecana hai| A. prabhAcandrane sAMkhyadarzanake pUrvapakSameM sarvatra sAMkhyakArikAoMkA hI vizeSa upayoga kiyA hai| nyAyakumudacandrameM sAMkhyoMke kucha vAkya aise bhI uddhRta haiM jo upalabdha sAMkhyagranthoM meM nahIM pAye jaate| yathA-"vudhyadhyavasitamartha puruSazcetayate" "AsargapralayAdekA vuddhiH" "pratiniyatadezA vRttirabhivyajyeta" "prakRtipariNAmaH zuklaM kRSNaJca karma" Adi / isase jJAta hotA hai ki IzvarakRSNakI kArikAoMke sivAya koI anya prAcIna sAMkhya grantha prabhAcandra ke sAmane thA jisase ye vAkya uddhRta kiye gae haiN| mATharAcArya aura prabhAcandra-sAMkhyakArikAkI purAtana TIkA mATharavRtti hai| isake racayitA mATharAcArya IsAkI cauthI zatAbdIke vidvAn samajhe jAte haiN| prabhAcandrane sAMkhyadarzanake pUrvapakSameM sAMkhyakArikAoMke sAtha hI sAtha mATharavRttiko bhI uddhRta kiyA hai / jahA~ kahIM sAMkhyakArikAoM kI vyAkhyAkA prasaGga AyA hai, mATharavRttike hI AdhArase vyAkhyA kI gaI hai| prazastapAda aura prabhAcandra-kaNAdasUtra para prazastapAda AcAryakA prazastapAdabhASya upalabdha hai| inakA samaya IsAkI pA~cavIM zatAbdI mAnA jAtA hai / A0 prabhAcandrane prazastapAdabhASyakI "evaM dharmairvinA dharmiNAmeva nirdezaH kRtaH" isa paGktiko prameyakamalamArtaNDa ( pR0 531 ) meM 'padArthapravezakagrantha' ke nAmase uddhRta kiyA hai| nyAyakumudacandra tathA prameyakamalamArtaNDa donoMkI SaTpadArthaparIkSAkA yAvat pUrvapakSa prazastapAdabhASya aura usakI purAtanaTIkA vyomavatIse hI spaSTa kiyA gayA hai / prameyakamalamArtaNDa ( pR0 270 ) ke IzvaravAdake pUrvapakSameM 'prazastamatinA ca' likhakara "sargAdau puruSANAM vyavahAro" ityAdi anumAna uddhRta hai| yaha anumAna prazastapAdabhASyameM nahIM hai / tattvasaMgraha kI pajikA (pR. 43 ) meM bhI yaha anumAna prazastamatike nAmase uddhRta hai| ye prazastamati, prazastapAdabhASyakArase bhinna mAlUma hote haiM, para inakA koI grantha adyAvadhi upalabdha nahIM hai| vyomaziva aura prabhAcandra-prazastapAdabhASyake purAtana TIkAkAra A0 vyomazivakI vyomavatI TIkA upalabdha hai| A0 prabhAcandrane apane donoM granthoM meM, na kevala vaizeSikamatake pUrvapakSameM hI vyomavatIko apanAyA hai kintu aneka matoMke khaMDanameM bhI isakA paryApta anusaraNa kiyA hai / yaha TIkA unake viziSTa adhyayanakI vastu thii| isa TIkAke tulanAtmaka aMzoMko nyAyakumudacandrakI TippaNImeM dekhanA caahie| A0 vyomazivake samayake viSayameM vidvAnoMkA matabheda calA A rahA hai / DaoN. kItha inheM navamazatAbdI kA kahate haiM to DaoN0 dAsaguptA inheM chaThavIM zatAbdIkA / maiM inake samayakA kucha vistAra se vicAra karatA hU~ rAjazekharane prazastapAdabhASyakI 'kandalI' TIkAkI 'paMjikA' meM prazastapAda Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA bhASyakI cAra TIkAoMkA isa kramase nirdeza kiyA hai-sarvaprathama 'vyomavatI' ( vyomazivAcArya), tatpazcAt 'nyAyakandalI' (zrIdhara), tadanantara 'kiraNAvalI' ( udayana ) aura usake bAda 'lIlAvatI' (zrIvatsAcArya) / aitihyaparyAlocanAse bhI rAjazekharakA yaha nirdezakrama saMgata jAna par3atA hai| yahA~ hama vyomavatIke racayitA vyomazivAcAryake viSayameM kucha vicAra prastuta karate haiN| ___ vyomazivAcArya zaiva the| apanI guru-paramparA tathA vyaktitvake viSayameM svayaM unhoMne kucha bhI nahIM likhA / para raNipadrapura rAnoda, vartamAna nAroda grAma kI eka vApI prazasti * se inakI guruparamparA tathA vyaktila-viSayaka bahutasI bAteM mAlUma hotI haiM, jinakA kucha sAra isa prakAra hai.. "kadambaguhAdhivAsI munIndra ke zaMkhamaThikAdhipati nAmaka ziSya the, unake terambipAla, terambipAlake AmardakatIrthanAtha aura AmardakatIrthanAthake purandaraguru nAmake atizaya pratibhAzAlI tArkika ziSya hue| purandaragurune koI grantha avazya likhA hai; kyoMki usI prazasti-zilAlekhameM atyanta spaSTatAse yaha ullekha hai ki-"inake vacanoMkA khaNDana Aja bhI bar3e bar3e naiyAyika nahIM kara skte|" syAdvAdaratnAkara Adi granthoMmeM purandarake nAmase kucha vAkya uddhRta milate haiM, sambhava hai ve purandara ye hI hoM / ina purandaraguruko avantivarmA upendrapurase apane dezako le gyaa| avantivarmAne inheM apanA rAjyabhAra sauMpa kara zaivadIkSA dhAraNa kI aura isa taraha apanA janma saphala kiyA / purandaragurune mattamayUra meM eka bar3A maTha sthApita kiyA / dUsarA maTha raNipadrapurameM bhI inhIMne sthApita kiyA thaa| purandaragurukA kavacaziva aura kavacazivakA sadAziva nAmaka ziSya huA, jo ki raNipadrapurake tApasAzrama me tapaHsAdhana karatA thaa| sadAzivakA ziSya hRdayeza aura hRdayezakA ziSya vyomaziva huA, joki acchA prabhAvazAlI, utkaTa pratibhAsampanna aura samartha vidvAn thaa|" vyomazivAcAryake prabhAvazAlI hone kA sabase bar3A pramANa yaha hai ki inake nAmase hI vyomamantra pracalita hue the| ye sadanuSThAnaparAyaNa, mRdu-mitabhASI, vinaya-naya-saMyamake adbhata sthAna tathA apratima pratApazAlI the| inhoMne raNipadrapurakA tathA raNipadramaThakA uddhAra evaM sudhAra kiyA thA aura vahIM eka zivamandira tathA vApIkA bhI nirmANa karAyA thA / isI vApIpara ukta prazasti khudI hai| inakI vidvattAke viSayameM zilAlekhake ye zloka paryApta haiM "siddhAnteSu maheza eSa niyato nyAye'kSapAdo muniH| gambhIre ca kaNAzinastu kaNabhukzAstre zrutau jaiminiH // * prAcIna lekhamAlA dvi0 bhAga zilAlekha naM 108 + "yasyAdhunApi vibudhairatikRtyazaMsi vyAhanyate na vacanaM nymaargvidbhiH||" + "asya vyomapadAdimatraracanAkhyAtAbhidhAnasya ca / " vApIprazastiH Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDa sAMkhye'nalpamatiH khayaM sa kapilo lokAyate sadguruH / buddho buddhamate jinoktiSu jinaH ko vAtha nAyaM kRtI // yadbhUtaM yadanAgataM yadadhunA kiMcitkvacidvardha (ta) te| samyagdarzanasampadA tada khi pazyan prameyaM mahat // . sarvajJaH sphuTameSa kopi bhagavAnanyaH kSitau sN(shN)krH| dhatte kintu na zAntadhIviSamagraudraM vapuH kevalam // " * ina zlokoMmeM batalAyA hai ki 'vyomazivAcArya zaivasiddhAntameM svayaM ziva, nyAyameM akSapAda, vaizeSika zAstrameM kaNAda, mImAMsAmeM jaimini, sAMkhyameM kapila, cArvAkazAstrameM bRhaspati, buddhamatameM buddha tathA jinamatameM khayaM jinadevake samAna the| adhika kyA; atItAnAgatavartamAnavartI yAvat prameyoMko apanI samyagdarzanasampattise spaSTa dekhane jAnane vAle sarvajJa the / aura aisA mAlUma hotA thA ki mAtra viSamanetra ( tRtIyanetra ) tathA raudrazarIra ko dhAraNa kie binA ve pRthvI para dUsare zaMkara bhagavAn hI avatare the| inake gaganeza, vyomazambhu, vyomeza, gaganazazimauli Adi bhI nAma the| - zilAlekhake AdhArase samaya-vyomazivake pUrvavatI caturthaguru purandarako avantivA rAjA apane nagarameM le gayA thaa| avantivarmA ke cA~dIke sikkoM para "vijitAvaniravanipatiH zrI avantivarmA divaM jayati" likhA rahatA hai tathA saMvat 250 par3hA gayA hai * / yaha saMvat saMbhavataH gupta saMvat hai / DaoN. phlITake matAnusAra gupta saMvat I / san 320 kI 26 pharavarI ko prArambha hotA hai / / ataH 570 I0 meM avantivarmAkA apanI mudrAko pracalita karanA itihAsasiddha haiN| isa samaya avantivarmA rAjya kara rahe hoNge| tathA 570 I. ke AsapAsa hI ve purandaraguruko apane rAjyameM lAe hoMge / ye avantivarmA mokharIvaMzIya rAjA the| zaiva hone ke kAraNa zivopAsaka purandaraguruko apane yahA~ lAnA bhI inakA ThIkaM hI thaa| inake samayake sambandha meM dUsarA pramANa yaha hai ki-vaisavaMzIya rAjA harSavarddhanakI choTI bahina rAjyazrI, avantivarmAke putra grahavarmAko vivAhI gaI thii| harSakA janma I0 590 meM huA thA / rAjyazrI usase 1 yA 2 varSa choTI thI / grahavarmA harSase 5-6 varSa bar3A jarUra hogaa| ataH usakA janma 584 I. ke karIba mAnanA cAhie / isakA rAjyakAla I0 600 se 606 taka rahA hai / avantivarmAkA yaha ikalautA lar3akA thaa| ataH mAlUma hotA hai ki I0 584 meM arthAt avantivarmAkI DhalatI avasthAmeM yaha paidA huA hogaa| astu; yahA~ to itanA hI prayojana haiM ki 570 I0 ke AsapAsa hI avantivarmA purandarako apane yahA~ le gae the| -- * dekho, bhAratake prAcIna rAjavaMza, dvi0 bhAga pR0 375 / 1 dekho, bhAratake prAcIna rAjavaMza, dvitIya bhAga pR0 229 / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 11 yadyapi saMnyAsiyoMkI ziSya-paramparAke lie pratyeka pIDhIkA samaya 25 varSa mAnanA Avazyaka nahIM hai; kyoMki kabhI kabhI 20 varSameM hI ziSya-praziSyoM kI paramparA cala jAtI hai| phira bhI yadi pratyeka pIDhIkA samaya 25 varSa hI mAna liyA jAya to purandarase tIna pIDhI ke bAda hue vyomazivakA samaya san 670 ke AsapAsa siddha hotA hai| dArzanikagranthoMke AdhArase samaya-vyomaziva svayaM hI apanI vyomavatI TIkA (pR0 392) meM zrIharSakA eka mahattvapUrNa DhaMgase ullekha karate hai| yathA-.. __"ata eva madIyaM zarIramityAdipratyayeSvAtmAnurAgasadbhAve'pi Atmano'vaccheda. kalam / harSa devakulamiti jJAne zrIharSasyeva ubhayatrApi bAdhakasadbhAvAt , yatra hyanurAgasadbhAve'pi vizeSaNatve vAdhakamasti tatrAvacchedakatvameva kalpyate iti / asti ca zrIharSasya vidyamAnatvam / Atmani kartRvakaraNakhayorasambhava iti bAdhakam.. " yadyapi isa sandarbhakA pATha kucha chUTA huA mAlUma hotA hai phira bhI 'asti ca zrIharSasya vidyamAnatvaMm' yaha vAkya khAsa taurase dhyAna dene yogya hai| isase sApha mAlUma hotA hai ki zrIharSa ( 606-647 A. D. rAjya ) vyomazivake samayameM vidyamAna the / yadyapi yahAM yaha kahA jA sakatA hai ki vyomaziva zrIharSake bahuta vAda hokara bhI aisA ullekha kara sakate haiM; parantu jaba zilAlekhase unakA samaya I0 san 670 ke AsapAsa hai tathA zrIharSakI vidyamAnatAkA ve isa taraha jora dekara ullekha karate haiM taba ukta kalpanAko sthAna hI nahIM miltaa| vyomavatIkA antaHparIkSaNa-vyomavatI (pR. 306,307,680 ) meM dharmakIrtike pramANavArtika ( 2-11,12 tathA 1-68,72 ) se kArikAe~ uddhRta kI gaI hai| isI taraha vyomavatI (pR. 617) meM dharmakIrttike hetubindu prathamaparicchedake "DiNDikarAgaM parityajya akSiNI nimIlya" isa vAkyakA prayoga pAyA jAtA hai / isake atirikta pramANavArttikakI aura bhI bahutasI kArikAe~ uddhRta dekhI jAtI haiN| .. vyomavatI ( pR. 591,592 ) meM kumArilake mImAMsA-zlokavArtikakI aneka kArikAe~ uddhRta haiM / vyomavatI (pR0 129) meM udyotakarakA nAma liyA hai, 'bhartRharike zabdAdvaitadarzanakA (pR0 20 ca ) khaNDana kiyA hai aura prabhAkarake smRtipramoSavAdakA bhI (pR0 540 ) khaMDana kiyA gayA hai| inameM bhartRhari, dharmakIrti, kumArila tathA prabhAkara ye saba prAyaH samasAmayika aura IsAkI sAtavIM zatAbdIke vidvAn haiM / udyotakara chaThI zatAbdIke vidvAn haiM / ataH vyomazivake dvArA ina samasAmayika evaM kiMcitpUrvavartI vidvAnoMkA ullekha tathA samAlocanakA honA saMgata.hI hai| vyomavatI (pR0.15) meM bANakI Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 . prameyakamalamArtaNDa kAdambarIkA ullekha hai| bANa harSakI sabhAke vidvAn the, ataH isakA ullekha bhI honA ThIka hI hai| vyomavatI TIkAkA ullekha karanevAle paravartI granthakAroMmeM zAntarakSita, vidyAnanda, jayanta, vAcaspati, siddharSi, zrIdhara, udayana, prabhAcandra, vAdirAja, vAdidevasUri, hemacandra tathA guNaratna, vizeSarUpase ullekhanIya haiN| zAntarakSitane vaizeSika-sammata SaTpadArthokI parIkSA kI hai| usameM ve prazastapAdake sAtha hI sAtha zaMkarasvAmI nAmaka naiyAyikakA mata bhI pUrvapakSarUpase upasthita karate haiN| paraMtu jaba hama dhyAnase dekhate haiM to unake pUrvapakSameM prazastapAdavyomavatIke zabda spaSTatayA apanI chApa mArate hue najara Ate haiN| ( tulanA-tattvasaMgraha pR. 206 tathA vyomavatI pR0 343 / ) tattvasaMgrahakI paMjikA ( pR0 206) meM vyomavatI (pR0 129 ) ke khakAraNasamavAya tathA sattAsamavAyarUpa utpattike lakSaNakA ullekha hai / zAntarakSita tathA unake ziSya kamalazIlakA samaya I0 kI AThavIM zatAbdikA pUrvArddha hai / ( dekho, tattvasaMgrahakI bhUmikA pR0 xcvi) vidyAnanda AcAryane apanI AptaparIkSA (pR. 26) me vyomavatI TIkA (pR0 107 ) se samavAyake lakSaNakI samasta padakRtya uddhRta kI hai| 'dravyakhopalakSita samavAya dravyakA lakSaNa hai' vyomavatI (pR0 149 ) ke isa mantavyakI samAlocanA bhI AptaparIkSA (pR. 6) meM kI gaI hai| vidyAnanda IsAkI navamazatAbdIke pUrvArddhavatI haiN| jayantakI nyAyamaMjarI (pR. 23) meM vyomavatI (pR0 621) ke anarthajatvAt smRtiko apramANa mAnaneke siddhAntakA samarthana kiyA hai, sAthahI pR0 65 para vyomavatI (pR. 556 ) ke phalavizeSaNapakSako svIkArakara kArakasAmagrIko pramANamAnaneke siddhAntakA anusaraNa kiyA hai| jayantakA samaya hama Age IsAkI 9 vIM zatAbdIkA pUrvabhAga siddha kreNge| vAcaspati mizra apanI tAtparyaTIkAmeM (pR0 108) pratyakSalakSaNasUtra meM 'yataH' padakA adhyAhAra karate haiM tathA (pR0 102 ) liMgaparAmarza jJAnako upAdAnavuddhi kahate haiM / vyomavatITIkAmeM (pR0 556 ) 'yataH' padakA prayoga pratyakSalakSaNameM kiyA hai tathA (pR. 561) liMgaparAmarzajJAnako upAdAnavuddhi bhI kahA hai| vAcaspati mizrakA samaya 841 A.D. hai| prabhAcandra AcAryane mokSanirUpaNa (prameyakamalamArtaNDa pR0 307 ) AtmasvarUpanirUpaNa ( nyAyakumudacandra pR0 349, prameyakamalamA0 pR0 110 ) samavAyalakSaNa (nyAyakumu, pR0 295, prameyakamalamA0 pR. 604 ) AdimeM vyomavatI (pR. 20, 393, 107) kA paryApta sahArA liyA hai / mvasaMvedanasiddhimeM vyomavatIke jJAnAntaravedyajJAnavAdakA khaMDana bhI kiyA hai| . zrIdhara tathA udayanAcAryane apanI kandalI (pR0 4) tathA kiraNAvalImeM Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA vyomavatI ( pR0 20 ka) ke "navAnAmAtmavizeSaguNAnAM santAno'tyantamucchidyate santAnatvAta.....yathA pradIpasantAnaH / " isa anumAnako 'tArkikA' tathA 'AcAryAH' zabdake sAtha uddhRta kiyA hai| kandalI (pR. 20) meM vyomavatI (pR. 149) ke 'dravyatvopalakSitaH samavAyaH dravyatvena yogaH' isa matakI AlocanA kI gaI hai / isI taraha kandalI (pR0 18) me vyomavatI (pR0 129) ke 'anityavaM tu prAgabhAvapradhvaMsAbhAvopalakSitA vastusattA / ' isa anityavake lakSaNakA khaNDana kiyA hai / kandalI (pR0 200) meM vyomavatI (pR0 593 ) ke 'anumAna-lakSaNameM vidyAke sAmAnyalakSaNakI anuvRtti karake saMzayAdikA vyavaccheda karanA tathA smaraNake vyavacchedake liye 'dravyAdiSu utpadyate' isa padakA anuvartana karanA' ina do matoMkA samAlocana kiyA hai / kandalIkAra zrIdharakA samaya kandalIke antameM die gae "vyadhikadazottaranavazatazakAbde" padake anusAra 913 zaka arthAt 991 I0 hai / aura udayanAcAryakA samaya 984 I0 hai| vAdirAja apane nyAyavinizcaya-vivaraNa (likhita pR0 111 B. tathA 111 A.) meM vyomavatIse pUrvapakSa karate haiM / vAdidevasUri apane syAdvAdaratnAkara (pR0 318 tathA. 418 ) meM pUrvapakSarUpase vyomavatIkA uddharaNa dete haiN| siddharSi nyAyAvatAravRtti (pR. 9) meM, hemacandra pramANamImAMsA (pR0 7) meM tathA guNaratna apanI SaDdarzanasamuccayakI vRtti (pR0 114 A.) meM vyomavatIke pratyakSa anumAna tathA Agama rUpa pramANatrikhakI vaizeSikaparamparAkA pUrvapakSa karate haiM / isa taraha vyomavatIkI saMkSipta tulanAse jJAta ho sakatA hai ki vyomavatIkA jainagranthoMse viziSTa sambandha hai| isa prakAra hama vyomazivakA samaya zilAlekha tathA unake granthake ullekhoMke AdhArase IsvI sAtavIM zatAbdIkA uttara bhAga anumAna karate haiN| yadi ye AThavIM yA navamI zatAbdIke vidvAn hote to apane samasAmayika zaMkarAcArya aura zAntarakSita jaise vidvAnoMkA ullekha avazya karate / hama dekhate hai ki-vyomaziva zAMkaravedAntakA ullekha bhI nahIM karate tathA viparyaya jJAnake viSayameM alokikArthakhyAti, smRtipramoSa AdikA khaNDana karane para bhI zaMkarake anirvacanIyArthakhyAtivAdakA nAma bhI nahIM lete / vyomaziva jaise bahuzruta evaM saikar3oM matamatAntaroMkA ullekha karanevAle AcAryake dvArA kisI bhI aSTamazatAvdI yA navama zatAvdIvartI AcAryake matakA ullekha na kiyA jAnA hI unake saptamazatAbdIvartI honekA pramANa hai| . ataH DaoN0 kIthakA inheM navamI zatAbdIkA vidvAn likhanA tathA DaoN0 esa0 ena. dAsaguptAkA inheM chaThI zatAbdIkA vidvAn batalAnA ThIka nahIM jNctaa| zrIdhara aura prabhAcandra-prazastapAda bhASyakI TIkAoMmeM nyAyakandalI TIkAkA bhI apanA acchA sthAna hai / isakI racanA zrIdharane zaka 913 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDa (I0 991 ) meM kI thii| zrIdharAcArya apane pUrva TIkAkAra vyomazivakA zabdAnusaraNa karate hue bhI unase matabheda pradarzita karanemeM nahIM cUkate / vyomaziva buddhayAdi vizeSa guNoMkI santatike atyantocchedako mokSa kahate haiM aura usakI siddhike lie 'santAnatvAt' hetukA prayoga karate haiM (praza0 vyo0 pR0 20 k)| zrIdhara Atyantika ahitanivRttiko mokSa mAnakara bhI usakI siddhike lie prayukta honevAle 'santAnavAt' hetuko pArthivaparamANukI rUpAdisantAnase vyabhicArI batAte haiM (kandalI pR0 4) / A0 prabhAcandrane bhI vaizeSikoMkI muktikA khaMDana karate samaya nyAyakumuda0 (pR0 826) aura prameyakamala. (pR0 318) meM 'santAnatvAt' hetuko pAkajaparamANuoMkI rUpAdisantAnase vyabhicArI batAyA hai| isI taraha aura bhI ekAdhikasthaloM meM hama kandalIkI AbhA prabhAcandrake granthoM para dekhate haiN| vAtsAyana aura prabhAcandra-nyAyasUtrake Upara vAtsAyanakRta nyAyabhASya upalabdha hai| inakA samaya IsAkI tIsarI-cauthI zatAbdI samajhA jAtA hai| A. prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa tathA nyAyakumudacandrameM inake nyAyabhASyakA kahIM nyAyabhASya aura kahIM bhASya zabdase ullekha kiyA hai| vAtsAyanakA nAma na lekara sarvatra nyAyabhASyakAra aura bhASyakAra zabdoMse hI inakA nirdeza kiyA gayA hai| udyotakara aura prabhAcandra-nyAyasUtrake Upara nyAyavArtika granthake racayitA A0 udyotakara I0 6 vIM sadI, antataH sAtavIM sadIke pUrvapAdake vidvAn haiN| inhoMne diGnAgake pramANasamuccayake khaMDanake lie nyAyavArtika vanAyA thaa| inake nyAyavArtikakA khaMDana dharmakIrti (I0 635 ke vAda) ne apane pramANavArtikameM kiyA hai| A0 prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDake sRSTikartRtva prakaraNake pUrvapakSameM (pR. 268) udyotakarake anumAnoMko 'vArtikakAreNApi' zabdake sAtha uddhRta kiyA hai| prameyakamalamArtaNDameM ekAdhikasthAnoMmeM 'udyotakara' kA nAmollekha karake nyAyavArtikase pUrvapakSa kie gae haiM / nyAyakumudacandra ke SoDazapadArthavAdakA pUrvapakSa bhI udyotakarake nyAyavArtikase paryApta puSTi pAyA hai| "pUrvavaccheSavat" Adi anumAnasUtrakI vArtikakArakRta vividha vyAkhyAe~ bhI prameyakamalamArtaNDameM khaMDita huI haiM / vArtikakArakRta sAdhakatamalakA "bhAvA. bhAvayostadvattA" yaha lakSaNa prameyakamalamArtaNDameM pramANarUpase uddhRta hai| bhaTTa jayanta aura prabhAcandra-bhaTTa jayanta jarannaiyAyikake nAmase prasiddha the| inhoMne nyAyasUtroMke AdhArase nyAyakalikA, aura nyAyamaJjarI grantha likhe haiM / nyAyamaJjarI to katipaya nyAyasUtroMkI vizada vyAkhyA hai| aba hama bhaTTa jayantake samayakA vicAra karate haiM jayantakI nyAyamaJjarIkA prathama saMskaraNa vijayanagaraM sIrIjameM sana 1895 meM prakAzita huA hai| isake saMpAdaka ma0 ma0 gaMgAdhara zAstrI mAnavallI haiN| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA unhoMne bhUmikAmeM likhA hai kI-"jayantabhaTTakA gaMgezopAdhyAyane upamAna cintAmaNi (pR. 61) meM jarannaiyAyika zabdase ullekha kiyA hai, tathA jayantabhaTTane nyAyamaMjarI (pR0 312) meM vAcaspati mizrakI tAtparya-TIkAse "jAtaM ca sambaddhaM cetyekaH kAlaH" yaha vAkya 'AcAryaiH' karake uddhRta kiyA hai| ataH jayantakA samaya vAcaspati (841 A. D.) se uttara tathA gaMgeza (1175 A. D.) se pUrva honA cAhiye / " inhIMkA anusaraNa karake nyAyamaJjarIke dvitIya saMskaraNake sampAdaka paM0 sUryanArAyaNajI zuklane, tathA 'saMskRtasAhityakA saMkSipta itihAsa' ke lekhakoMne bhI jayantako vAcaspatikA paravartI likhA hai| kha0 DaoN0 zatIzacandra vidyAbhUSaNa bhI ukta vAkyake AdhAra para inakA samaya 9 vIM se 11 vIM zatAbdI taka mAnate the* / ataH jayantako vAcaspatikA uttarakAlIna mAnanekI paramparAkA AdhAra ma. ma. gaMgAdhara zAstrI-dvArA "jAtaM ca sambaddhaM cetyekaH kAlaH" isa vAkyako vAcaspati mizrakA likha denA hI mAlUma hotA hai / vAcaspati mizrane apanA samaya 'nyAyasUcI nibandha' ke antameM svayaM diyA hai| yathA "nyAyasUcI nibandho'yamakAri sudhiyAM mude| . zrIvAcaspati mizreNa vakhaMkavasuvatsare // " isa zlokameM 898 vatsara likhA hai| ma0 ma0 vindhyezvarIprasAdajIne 'vatsara' zabdase zakasaMvat liyA hai|| DaoN0 zatIzacandra vidyAbhUSaNa vikrama saMvat lete haiN|| ma. ma. gopInAtha kavirAja likhate haiM ki 'tAtparyaTIkAkI parizuddhiTIkA banAnevAle AcArya udayanane apanI 'lakSaNAvalI' zaka saM0 906 (984 A.D.) meM samApta kI hai| yadi vAcaspatikA samaya zaka saM0 898 mAnA jAtA hai to itanI jaldI usa para parizuddhi jaisI TIkAkA bana jAnA saMbhava mAlUma nahIM hotaa| ataH vAcaspatimizrakA samaya vikrama saMvat 898 (841 A. D.) prAyaH sarvasammata hai| vAcaspatimizrane vaizeSikadarzanako chor3akara prAyaH sabhI darzanoM para TIkAe~ likhIM haiM / sarvaprathama inhoMne maMDanamizrake vidhiviveka para 'nyAyakaNikA' nAmakI TIkA likhI hai, kyoMki inake dUsare granthoMmeM prAyaH isakA nirdeza haiN| usake bAda maMDanamizrakI brahmasiddhikI vyAkhyA 'brahmatattvasamIkSA' tathA 'tattvabindu'; ina donoM granthoMkA nirdeza tAtparya-TIkAmeM milatA hai, ataH unake bAda 'tAtparya-TIkA' likhI gaI / tAtparya TIkAke sAthahI 'nyAyasUcI-nibandha' likhA * hisTrI oNpha di iNDiyana laoNjika, pR0 146 / | nyAyavArtika-bhUmikA, pR0 145 / + hisTrI oNpha di iNDiyana lAjika, pR0 133 / % hisTrI eMDa biblogrAphI oNpha nyAyavaizeSika liTarecara Vol. III, pR0 101 // Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDa hogA; kyoMki nyAyasUtroMkA nirNaya tAtparya-TIkAmeM atyanta apekSita hai / 'sAMkhyatattvakaumudI' meM tAtparya-TIkA uddhRta hai, ataH tAtparyaTIkAke vAda 'sAMkhyatattvakaumudI' kI racanA huii| yogabhASyakI tattvavaizAradI TIkAmeM 'sAMkhyatattvakaumudI' kA nirdeza hai, ataH nirdiSTa kaumudIke bAda 'tattvavaizAradI' racI gii| aura ina sabhI granthoMkA 'bhAmatI' TIkAmeM nirdeza honese 'bhAmatI' TIkA sabake antameM likhI gaI hai| jayanta vAcaspati mizrake samakAlIna vRddha haiM-vAcaspatimizra apanI AdyakRti 'nyAyakaNikA' ke maGgalAcaraNameM nyAyamaJjarIkArako bar3e mahattvapUrNa zabdoMmeM gururUpase smaraNa karate haiM / yathAH "ajJAnatimirazamanI paradmanI nyAyamaJjarI rucirAm / prasavitre prabhavitre vidyAtarave namo gurave // " arthAt-jinane ajJAnatimirakA nAza karanevAlI, prativAdiyoMkA damana karane vAlI, rucira nyAyamaMjarIko janma diyA una samartha vidyAtaru guruko namaskAra ho| isa zlokameM smRta 'nyAyamaJjarI' bhaTTa jayantakRta nyAyamaJjarI jaisI prasiddha 'nyAyamaJjarI' hI honI cAhiye / abhI taka koI dUsarI nyAyamaJjarI to sunane meM bhI nahIM aaii| jaba vAcaspati jayantako gururUpase smaraNa karate haiM taba jayanta vAcaspati ke uttarakAlIna kaise ho sakate haiM / yadyapi vAcaspatine tAtparyaTIkAmeM 'trilocanagurUnnIta' ityAdi pada dekara apane gururUpase 'trilocana' kA ullekha kiyA hai, phira bhI jayantako unake guru athavA gurusama hone meM koI bAdhA nahIM hai, kyoMki eka vyaktike aneka guru bhI ho sakate haiN| ___ abhI taka 'jAtaJca samvaddhaM cetyekaH kAlaH' isa vacanake AdhAra para hI jayantako vAcaspatikA uttarakAlIna mAnA jAtA hai / para, yaha vacana vAcaspatikI tAtparya TIkAkA nahIM hai, kintu nyAyavArtikakAra zrI udyotakarakA hai ( nyAyavArtika pR. 236), jisa nyAyavArtika para vAcaspatikI tAtparyaTIkA hai| inakA samaya dharmakIrtise pUrva honA nirvivAda hai| ma0ma0 gopInAtha kavirAja apanI 'hisTrI eNDa biblogrAfI Afa nyAya vaizeSika liTarecara' meM likhate haiM* ki-"vAcaspati aura jayanta samakAlIna hone cAhie, kyoMki jayantake granthoM para vAcaspatikA koI asara dekhane meM nahIM aataa|" 'jAtaJca' ityAdi cAkyake viSaya meM bhI unhoMne sandeha prakaTa karate hae likhA hai ki-"yaha vAkya kisI pUrvAcArya kA honA caahiye|" vAcaspatike pahale bhI zaMkarasvAmI Adi naiyAyika hue haiM, jinakA ullekha tattvasaMgraha Adi granthoM meM pAyA jAtA hai| ___ ma0ma0 gaGgAdhara zAstrIne jayantako vAcaspatikA uttarakAlIna mAnakara * sarasvatI bhavana sIrIz2a III pArTa / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA nyAyamaJjarI (pR0 120) meM uddhRta 'yatnenAnumito'pyarthaH' isa padyako TippaNImeM 'bhAmatI' TIkAkA likha diyA hai| para vastutaH yaha padya vAkyapadIya (1-34) kA hai aura nyAyamaJjarI kI taraha bhAmatI TIkAmeM bhI uddhRta hI hai, mUlakA nahIM hai| ___ nyAyasUtrake pratyakSa-lakSaNasUtra (1-1-4) kI vyAkhyAmeM vAcaspati mizra likhate haiM ki-'vyavasAyAtmaka' padase savikalpaka pratyakSakA grahaNa karanA cAhiye tathA 'avyapadezya' padase nirvikalpaka jJAnakA / saMzayajJAnakA nirAkaraNa to 'avyabhicArI' padase ho hI jAtA hai, isaliye saMzayajJAnakA nirAkaraNa karanA 'vyavasAyAtmaka' padakA mukhya kArya nahIM hai| yaha bAta maiM 'gurUnIta mArga' kA anugamana karake kaha rahA huuN| isI taraha koI vyAkhyAkAra 'ayamazvaH' ityAdi zabdasaMsRSTa jJAnako ubhayajajJAna kahakara usakI pratyakSatAkA nirAkaraNa karaneke liye avyapadezya padakI sArthakatA batAte hai / vAcaspati 'ayamazvaH' isa jJAnako ubhayajajJAna na mAnakara aindriyaka kahate haiM / aura vaha bhI apane guruke dvArA upadiSTa isa gAthAke AdhAra para zabdajatvena zAbdaJcet pratyakSaM caakssjtvtH| spaSTagraharUpatvAt yuktamaindriyakaM hi tat // isaliye ve 'avyapadezya' padakA prayojana nirvikalpakA saMgraha karanA hI batalAte haiN| nyAyamaJjarI (pR. 78) meM 'ubhayajajJAnakA vyavaccheda karanA avyapadezyapadakA kArya hai' isa matakA 'AcAryAH' isa zabdake sAtha ullekha kiyA gayA hai| usapara vyAkhyAkArakI anupapatti dikhAkara nyAyamaJjarIkArane ubhayajajJAnakA khaMDana kiyA hai| ma0 ma0 gaGgAdharazAstrIne isa 'AcAryAH' padake nIce 'tAtparyaTIkAyAM vAcaspati mizrAH' yaha TippaNI kI haiM / yahA~ yaha vicAraNIya hai ki yaha mata vAcaspati mizra kA hai yA anya kisI pUrvAcAryakA ? tAtparya-TIkA (pR0 148) meM to spaSTa hI ubhayajajJAna nahIM mAnakara use aindriyaka kahA hai / isaliye vaha mata vAcaspatikA to nahIM hai / vyomavatI* TIkA (pR0 555) meM ___ *"na, indriyasahakAriNA zabdena yajjanyate tasya vyavacchedArthatvAt , tathA yakRtasamayo rUpaM pazyannapi cakSupA rUpamiti na jAnIte rUpamitizabdoccAraNAnantaraM pratipadyata ityubhayanaM zAnam ; nanu ca zabdendriyayorekasmin kAle vyApArA'sambhavAdayuktametat / tathAhi-manasA'dhiSThitaM na zrotraM zabdaM gRhNAti punaH kriyAkrameNa cakSupA sambandhe sati rUpagrahaNam / na ca zabdazAnasyaitAvatkAlamavasthAnaM sambhavatIti kathamubhayanaM zAnam ? atraikA zrotrasambaddhe manasi kriyotpannA vibhAgamArabhate.."tataH svazAnasahAyazabdasahakAriNA cakSupA rUpajJAnamutpadyate ityubhayajaM zAnam / yadi vA. bhavatyevobhayajaM zAnam"praza0 vyo0 pR0 555 / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . prameyakamalamArtaNDa ubhayajajJAnakA spaSTa samarthana hai, ataH yaha mata vyomazivAcAryakA ho sakatA hai| vyomavatImeM na kevala ubhayajajJAnakA samarthana hI hai kintu usakA vyavaccheda bhI avyapadezya padase kiyA hai / hA~, usapara jo vyAkhyAkAra kI anupapatti hai vaha kadAcit vAcaspatikI tarapha laga sakatI hai; so bhI ThIka nahIM; kyoMki vAcaspatine apane gurukI jisa gAthAke anusAra ubhayajajJAnako aindriyaka mAnA hai, usase sApha mAlUma hotA hai ki vAcaspatike guruke sAmane ubhayajajJAnako mAnanevAle AcArya (saMbhavataH vyomazivAcArya) kI paramparA thI, jisakA khaNDana vAcaspatike gurune kiyA / aura jisa khaNDanako vAcaspatine apane gurukI gAthAkA pramANa dekara tAtparya-TIkAmeM sthAna diyA hai| isI taraha tAtparya-TIkAmeM (pR0 102) 'yadA jJAnaM tadA hAnopAdAnopekSAbuddhayaH phalam' isa bhASyakA vyAkhyAna karate hue vAcaspati mizrane upAdeyatAjJAnako 'upAdAna' padase liyA hai aura usakA krama bhI 'toyAlocana, toyavikalpa, dRSTatajjAtIyasaMskArobodha, smaraNa, 'tajAtIyaM cedam' ityAkArakaparAmarza' ityAdi batAyA hai| nyAyamaMjarI (pR0 66) meM isI prakaraNameM zaGkA kI hai ki-'prathama AlocanajJAnakA phala upAdAnAdivuddhi nahIM ho sakatI; kyoMki usameM kaI kSaNoMkA vyavadhAna par3a jAtA haiM ? isakA uttara dete hue maMjarIkArane 'AcAryAH' zabda likhakara 'upAdeyatAjJAnako upAdAnabuddhi kahate haiM' isa matakA ullekha kiyA hai| isa 'AcAryAH' pada para bhI ma0 ma0 gaGgAdhara zAstrIne 'nyAyavArtika-tAtparyaTIkAyAM vAcaspati mizrAH' aisA TippaNa kiyA hai / nyAyamaJjarIke dvitIya saMskaraNake saMpAdaka paM0 sUryanArAyaNajI nyAyAcAryane bhI unhIMkA anusaraNa karake use bar3e TAipameM heDiMga dekara chapAyA hai| maMjarIkArane isa matake bAda bhI eka vyAkhyAtAkA mata diyA hai / jo isa parAmarzAtmaka upAdeyatAjJAnako nahIM maantaa| yahA~ bhI yaha vicAraNIya hai ki-yaha mata svayaM vAcaspatikA hai yA unake pUrvavatI unake gurukA ? yadyapi yahA~ unhoMne apane gurukA nAma nahIM liyA hai, tathApi jaba vyomavatI* jaisI prazastapAdakI prAcIna TIkA (pR. 561) me isakA spaSTa samarthana hai, taba isa matakI paramparA bhI prAcIna hI mAnanA hogI aura 'AcAryAH' padase' vAcaspati na lie jAkara vyomaziva jaise koI prAcIna AcArya lenA hoNge| mAlUma hotA hai ma0 ma0 gaGgAdhara zAstrIne "jAtaJca sambaddhaM cetyekaH kAlaH' isa vacanako vAcaspatikA mAnaneke kAraNa hI ukta do sthaloM meM 'AcAryAH' pada para 'vAcaspati mizrAH' aisI . * "dravyAdijAtIyasya pUrva sukhaduHkhasAdhanatvopalabdheH tajjJAnAnantaraM yadyat dravyAdijAtIyaM tattatsukhasAdhanamityavinAbhAvasmaraNam , tathA cedaM dravyAdijAtIyamiti parAmarzazAnam , tasmAt sukhasAdhanamiti vinizcayaH tata upAdeyazAnam .."-praza0 vyo0 pR0 561 / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA TippaNI kara dI hai, jisakI paramparA calatI rhii| hA~, ma0 ma0 gopInAtha kavirAjane avazya hI use sandeha koTimeM rakhA hai| bhaTTa jayantakI samayAvadhi-jayanta maMjarImeM dharmakIrtike matakI samAlocanAke sAtha hI sAtha unake TIkAkAra dharmottarakI AdivAkyakI carcAko sthAna dete haiM / tathA prajJAkaraguptake 'ekamevedaM harSaviSAdAdyanekAkAravivarta pazyAmaH tatra yatheSTaM saMjJAH kriyantAm' (bhikSu rAhulajIkI vArtikAlaMkArakI presakaoNpI pR0 429) isa vacanakA khaMDana karate haiM, (nyAyamaMjarI pR0 74) / bhikSu rAhulajIne TibeTiyana guruparamparAke anusAra dharmakIrtikA samaya I0 625, prajJAkaraguptakA 700, dharmottara aura raviguptakA 725 IsvI likhA hai / jayantane eka jagaha raviguptakA bhI nAma liyA hai / ataH jayantakI pUrvAvadhi 760 A. D. tathA uttarAvadhi 840 A. D. honI caahie| kyoMki vAcaspatikA nyAyasUcInibandha 841 A. D. meM banAyA gayA hai, isake pahile bhI ve brahmasiddhi, tattvabindu aura tAtparyaTIkA likha cuke haiN| saMbhava hai ki vAcaspatine apanI AdyakRti nyAyakaNikA 815 I0 ke AsapAsa likhI ho / isa nyAyakaNikA meM jayantakI nyAyamaMjarIkA ullekha honese jayantakI uttarAvadhi 840 A. D. hI mAnanA samucita jJAta hotA hai| yaha samaya jayantake putra abhinanda dvArA dI gaI jayantakI pUrvajAvalIse bhI saMgata baiThatA hai / abhinanda apane kAdambarIkathAsArameM likhite haiM ki "bhAradvAja kulameM zakti nAmakA gaur3a brAhmaNa thaa| usakA putra mitra, mitrakA putra zaktisvAmI huaa| yaha zaktikhAmI karkoTavaMzake rAjA muktApIDa lalitAdityake maMtrI the| zaktikhAmIke putra kalyANakhAmI, kalyANasvAmIke putra candra tathA candrake putra jayanta hue, jo navavRttikArake nAmase mazahUra the / jayantake abhinanda nAmakA putra huaa|" __kAzmIrake karkoTa vaMzIya rAjA muktApIDa lalitAdityakA rAjya kAla 733 se 768 A. D. taka rahA hai* / zaktikhAmI ke, jo apanI praur3ha avasthAmeM mantrI hoMge, apane mantritatvakAlake pahile hI I0 720 meM kalyANasvAmI utpanna ho cuke hoNge| isake anantara yadi pratyeka pIDhIkA samaya 20 varSa bhI mAna liyA jAya to kalyANa khAmike IsvI san 740 meM candra, candrake I0 760 meM jayanta utpanna hue aura unhoMne IkhI 800 takameM apanI 'nyAyamaMjarI' banAI hogI / isaliye vAcaspatike samayameM jayanta vRddha hoMge aura vAcaspati inheM Adara kI dRSTi se dekhate hoNge| yahI kAraNa hai ki unhoMne apanI AdyakRtimeM nyAyamaMjarIkArakA smaraNa kiyA hai| * dekho, saMskRtasAhityakA itihAsa, pariziSTa (kha) pR0 15 / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 prameyakamalamArtaNDa jayantake isa samayakA samarthaka eka prabala pramANa yaha hai ki-haribhadrasUrine apane SaDdarzanasamuccaya (zlo0 20) meM nyAyamaMjarI (vijayAnagaraM saM0 pR0 129) ke "gmbhiirgrjitaarmbhnirbhinngirighvraaH| rolmbgvlvyaaltmaalmlintvissH|| tvnggttddilltaasnggpishnggottunggvigrhaaH| - vRSTiM vyabhicarantIha naivaMprAyAH pyomucH||" ina do zlokoMke dvitIya pAdoMko jaisAkA taisA zAmila kara liyA hai| prasiddha itivRttajJa muni jinavijayajIne 'jaina sAhityasaMzodhaka' (bhAga 1 aMka 1) meM aneka pramANoMse, khAsakara udyotanasUrikI kuvalayamAlA kathAmeM haribhadrakA gururUpase ullekha honeke kAraNa haribhadrakA samaya I0 700 se 770 taka nirdhArita kiyA hai / kuvalayamAlA kathAkI samApti zaka 700 (I0 778 ) meM huI thI / merA isa viSayameM itanA saMzodhana hai ki usa samayakI AyuHsthiti dekhate hue haribhadrakI nirdhArita Ayu svalpa mAlUma hotI hai| unake samayakI uttarAvadhi I0 810 taka mAnanese ve nyAyamaMjarIko dekha skeNge| haribhadra jaise saikar3o prakaraNoMke racayitA vidvAnke lie 100 varSa jInA akhAbhAvika nahIM ho sakatA / ataH I0 710 se 810 taka samayavAle haribhadrasUrike dvArA nyAyamaMjarIke zlokoMkA apane granthameM zAmila kiyA jAnA jayantake 760 se 840 I. takake samayakA prabala sAdhakapramANa hai| A0 prabhAcandrane vAtsAyanabhASya evaM nyAyavArtikakI apekSA jayantakI nyAyamaJjarI evaM nyAyakalikAkA hI adhika parizIlana evaM samucita upayoga kiyA hai / SoDazapadArthake nirUpaNameM jayantakI nyAyamaJjarIke hI zabda apanI AbhA dikhAte haiM / prabhAcandrako nyAyamaMjarI khabhyasta thii| ve kahIM kahIM maMjarIke hI zabdoMko 'tathA cAha bhASyakAraH' likhakara uddhRta karate haiM / bhUtacaitanyavAdake pUrvapakSameM nyAyamaJjarI meM 'api ca' karake uddhRta kI gaIM 17 kArikAe~ nyAyakumudacandrameM bhI jyoMkI tyoM uddhRta kI gaI haiM / jayantake kArakasAkalyakA sarvaprathama khaNDana prabhAcandrane hI kiyA hai / nyAyamaJjarIkI nimnalikhita tIna kArikAe~ bhI nyAyakumudacandrameM uddhRta kI gaIM haiN| (nyAyakumuda0 pR0 336 ) "jJAtaM samyagasamyagvA yanmokSAya bhavAya vA / tatprameyamihAbhISTaM na pramANArthamAtrakam // " [nyAyamaM0 pR0 447 ] (nyAyakumuda0 pR0 491) "bhUyo'vayavasamAnyayogo yadyapi manyate / sAdRzyaM tasya tu jJaptiH gRhIte pratiyogini // " [nyAyamaM0 pR0 146 ] (nyAyakumuda0 pR0 511) "nanvastyeva gRhadvAravartinaH saMgatigrahaH / bhAvenAbhAvasiddhau tu kathametadbhaviSyati // " [nyAyamaM0 pR0 38] Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' prastAvanA 21 isa taraha nyAyakumudacandrake AdhArabhUta granthoMmeM nyAyamaMjarIkA nAma likhA jA sakatA hai| vAcaspati aura prabhAcandra-SaDdarzanaTIkAkAra vAcaspatine apanA nyAyasUcInibandha I0 841 meM samApta kiyA thA / inane apanI tAtparyaTIkA (pR0 165) meM sAMkhyoM ke anumAna ke mAtrAmAtrika Adi sAta bheda ginAe haiM aura unakA khaMDana kiyA hai| nyAyakumudacandra (pR0 462 ) meM bhI sAMkhyoMke anumAnake inhIM sAta bhedoMke nAma nirdiSTa haiM / vAcaspatine zAMkarabhASyakI bhAmatI TIkAmeM avidyAse avidyAke uccheda karane ke lie "yathA payaH payo'ntaraM jarayati svayaM ca jIryati, viSaM viSAntaraM zamayati khayaM ca zAmyati, yathA vA katakarajo rajo'ntarAvile pAthasi prakSiptaM rajontarANi bhindat svayamapi bhidyamAnamanAvilaM pAthaH karoti ..." ityAdi dRSTAnta die haiN| prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa (pR0 66 ) meM inhIM dRSTAntoM ko pUrvapakSa meM upasthita kiyA hai| nyAyakumudacandrake vidhivAdake pUrvapakSameM vidhivivekake sAthahI sAtha usakI vAcaspatikRta nyAyakaNikA TIkAkA bhI paryApta sAdRzya pAyA jAtA hai / vAcaspatike ukta I0 841 samayakA sAdhaka eka pramANa yaha bhI hai ki inhoMne tAtparyaTIkA (pR0 217) meM zAntarakSitake tattvasaMgraha (zlo0 200) se nimnalikhita zloka uddhRta kiyA hai-"nartakI dhUlatAkSepo na hyekaH pAramArthikaH / anekANusamUhatvAt ekalaM tasya kalpitam // " zAntarakSitakA samaya I0 762 hai| zavara RSi aura prabhAcandra-jaiminisUtra para zAvarabhASya likhane vAle maharSi zabarakA samaya IsAkI tIsarI sadI taka samajhA jAtA hai| zAbarabhASyake Upara hI kumArila aura prabhAkara ne vyAkhyAe~ likhI haiM / A0 prabhAcandrane zabdanityatvavAda, vedApauruSeyatvavAda, AdimeM kumArilaM ke zlokavArtikake sAtha hI sAtha zAbarabhASya kI dalIloM ko bhI pUrvapakSameM rakhA hai / zAvarabhASya se hI "gorityatra kaH zabdaH ? gakAraukAravisarjanIyA iti bhagavAnupavarSaH" yaha upavarSa RSi kA mata prameyakamalamArtaNDa (pR0 464 ) meM uddhRta kiyA gayA hai| nyAyakumudacandra (pR0 279) meM zabdako vAyavIya mAnanevAle zikSAkAra mImAMsakoMkA. mata bhI zAbarabhASyase hI uddhRta huA hai| isake sivAya nyAyakumudacandra meM zAbarabhASyake kaI vAkya pramANarUpameM aura pUrvapakSa meM uddhRta kie gae haiN| kumArila aura prabhAcandra-bhaTTa kumArilane zAbarabhASya para mImAMsAzlokavArtika, tantravArtika aura TupTIkA nAmakI vyAkhyA likhI hai kumArilane apane tantravArtika (pR0 251-253 ) meM vAkyapadIyake nimnalikhita zlokakI samAlocanA kI hai "astyarthaH sarvazabdAnAmiti pratyAyyalakSaNam / apUrvadevatAsvargaH samamAhurgavAdiSu // " [vAkyapa0 2 / 121] isI taraha tantravArtika (pR0 209-10 ) meM vAkyapadIya (15) ke Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 prameyakamalamArtaNDa "tattvAvabodhaH zabdAnAM nAsti vyAkaraNAhate" aMza uddhRta hokara khaMDita huA hai| mImAMsAzlokavArtika ( vAkyAdhikaraNa zlo0 51) meM vAkyapadIya (2 / 1-2) meM nirdiSTa dazavidha yA aSTavidha vAkyalakSaNoMkA samAlocana kiyA gayA hai| bhartRharike sphoTavAdakI AlocanA bhI kumArilane mImAMsAzlokavArtikake sphoTavAdameM bar3I prakharatAse kI hai / cInI yAtrI itsiMgane apane yAtrAvivaraNameM bhartRharikA mRtyusamaya I0 650 vatAyA hai ataH bhartRharike samAlocaka kumArilakA samaya IkhI 7 vIM zatAbdI kA uttara bhAga mAnanA samucita hai| A0 prabhAcandrane prameyakamalamAttaNDa aura nyAyakumudacandrameM sarvajJavAda, zabdanityatvavAda, vedApauruSeyalavAda, AgamAdipramANoMkA vicAra,prAmANyavAda Adi prakaraNoMmeM kumArilake zlokavArtikase pacAsoM kArikAe~ uddhRta kI haiN| zabdanityatvavAda Adi prakaraNoM meM kumArilakI yuktiyoMkA silasilevAra sapramANa uttara diyA gayA hai / kumArilane AtmAko vyAvRttyanugamAtmaka yA nityAnityAtmaka mAnA hai| prabhAcandrane AtmAkI nityAnityAtmakatAkA samarthana karate samaya kumArilakI "tasmAdubhayahAnena vyAvRtyanugamAtmakaH" Adi kArikAe~ apane pakSake samarthanameM bhI uddhRta kI haiM / isI taraha sRSTikartRtvakhaMDana, brahmavAdakhaMDana, AdimeM prabhAcandra kumArilake sAtha sAtha calate haiN| sArAMza yaha hai ki prabhAcandrake sAmane kumArilakA mImAMsAzlokavArtika eka viziSTa granthake rUpa meM rahA hai| isIlie isakI AlocanA bhI jamakara kI gaI hai / zlokavArtika kI bhaTTa umbekakRta tAtparyaTIkA abhI hI prakAzita huI hai / isa TIkAkA AloDana bhI prabhAcandrane khUba kiyA hai / sarvajJavAdameM kucha kArikAe~ aisI bhI uddhRta haiM jo kumArilake maujUdA zlokavArtikameM nahIM pAI jAtI / saMbhava hai ye kArikAe~ kumArilakI bRhaTTIkA yA anya kisI grantha kI hoN| . maMDanamizra aura prabhAcandra-A0 maMDanamizrake mImAMsAnukramaNI, vidhiviveka, bhAvanAviveka, naiSkarmyasiddhi, brahmasiddhi, sphoTasiddhi Adi grantha prasiddha haiN| inakA samayaM IsAkI 8 vIM zatAbdIkA pUrvabhAga hai| AcArya vidyAnandane (I. 9 vIM zatAbdI kA pUrvabhAga) apanI aSTasahasrImeM maNDanamizra kA nAma liyA hai| yataH maNDanamizra apane granthomeM saptamazatakavI kumArilakA nAmollekha karate haiM / ataH inakA samaya I0 kI saptamazatAbdIkA antimabhAga tathA 8 vIM sadI kA pUrvArdha sunizcita hotA hai| A0 prabhAcandra ne nyAyakumudacandra (pR0 149) meM maMDanamizrakI brahmasiddhikA "AhurvidhAtR pratyakSaM" zloka uddhRta kiyA hai| nyAyakumudacandra (pR0 572) meM vidhivAdake pUrvapakSameM maMDanamizrake vidhivivekameM varNita aneka vidhivAdiyoMkA nirdeza kiyA gayA hai / unake matanirUpaNa tathA samAlocana meM vidhiviveka hI AdhArabhUta mAlUma hotA hai| 1 dekho bRhatI dvi0 bhAgakI prstaavnaa| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . prastAvanA 23 prabhAkara aura prabhAcandra-zAbarabhASyakI bRhatI TIkAke racayitA prabhAkara karIba karIba kumArilake samakAlIna the / bhaTTa kumArilakA ziSya parivAra bhATTake nAmase khyAta huA tathA prabhAkara ke ziSya prAbhAkara yA gurumatAnuyAyI khlaae| prabhAkara viparyayajJAnako smRtipramoSa yA vivekAkhyAti rUpa mAnate haiN| ye abhAvako svatantra pramANa nahIM maante| vedavAkyoMkA artha niyogaparaka karate haiN| prabhAcandrane apane granthoMmeM prabhAkarake smRtipramoSa, niyogavAda Adi sabhI siddhAntoM kA vistRta khaMDana kiyA hai| zAlikanAtha aura prabhAcandra-prabhAkarake ziSyoMmeM zAlikanAthakA apanA viziSTa sthAna hai| inakA samaya IsAkI 8 vIM zatAbdI hai / inhoMne bRhatIke Upara RjuvimalA nAma kI paJjikA likhI hai / prabhAkaraguruke siddhAntoMkA vivecana karaneke lie inhoMne prakaraNapaJcikA nAmakA svatantra grantha bhI likhA hai| ye andhakArako svatantra padArtha nahIM mAnate kintu jJAnAnutpattiko hI andhakAra kahate haiN| A0 prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa (pR. 238) tathA nyAyakumudacandra (pR0 666) meM zAlikanAthake isa matakI vistRta samIkSA kI hai| zaGkarAcArya aura prabhAcandra-Adya zaGkarAcAryake brahmasUtrazAGkarabhASya, gItAbhASya, upaniSadbhASya Adi anekoM grantha prasiddha haiN| inakA samaya I0 788 se 820 taka mAnA jAtA hai| zAGkarabhASyameM dharmakIrtike 'sahopalambhaniyamAtU' hetukA khaNDana honese yaha samaya samarthita hotA hai| A0 prabhAcandrane zaGkarake anirvacanIyArthakhyAtivAdakI samAlocanA prameyakamalamArtaNDa tathA nyAyakumudacandrameM kI hai| nyAyakumudacandrake paramabrahmavAdake pUrvapakSameM zAGkarabhASyake AdhAra se hI vaiSamya nairghaNya Adi doSoMkA parihAra kiyA gayA hai| surezvara aura prabhAcandra-zaGkarAcArya ke ziSyoMmeM surezvarAcAryakA nAma ullekhanIya hai / inakA nAma vizvarUpa bhI thA / inhoMne taittirIyopaniSadbhASyavArtika, bRhadAraNyakopaniSadbhASyavArtika, mAnasollAsa, paJcIkaraNavArtika, kAzImRtimokSavicAra, naiSkarmyasiddhi Adi grantha vanAe haiN| A0 vidyAnanda (IsAkI 9 vIM zatAbdI) ne aSTasahasrI (pR0 162) meM vRhadAraNyakopaniSadbhASyavArtikase "brahmAvidyAvadiSTaM cennanu" ityAdi kArikAe~ uddhRta kI haiN| ataH inakA samaya bhI IsAkI 9 vIM zatAbdIkA pUrvabhAga honA caahie| ye zaGkarAcArya (i0 788 se 820 ke sAkSAt ziSya the / A0 prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa (pR. 44-45) tathA nyAyakumudacandra (pR. 141) meM brahmavAdake pUrvapakSameM inake bRhadAraNyakopaniSadbhASyavArtika (3 / 5 / 43-44) se "yathA vizuddhamAkAzaM" Adi do kArikAe~ uddhRta kI haiN| 1 draSTavya-acyutapatra varSa 3 aGka 4 meM ma0 ma0 gopInAtha kavirAja kA lekh| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 prameyakamalamArtaNDa bhAmaha aura prabhAcandra-bhAmahakA kAvyAlaGkAra grantha upalabdha hai / zAntarakSitane tattvasaMgraha (pR0 291) meM bhAmahake kAvyAlaGkArakI apohakhaNDana vAlI "yadi gaurityayaM zabdaH" Adi tIna kArikAoMkI samAlocanA kI hai| ye kArikAe~ kAvyAlaGkArake 6 veM pariccheda (zlo0 17-19) meM pAI jAtI haiN| tattvasaMgrahakArakA samaya I0 705-762 taka sunirNIta hai / bauddhasammata pratyakSake lakSaNakA khaNDana karate samaya bhAmahane (kAvyAlaGkAra 5 / 6) diGnAgake mAtra 'kalpanApoDha' padavAle lakSaNakA khaMDana kiyA hai, dharmakIrtike 'kalpanApoDha aura abhrAnta' ubhayavizeSaNavAle lakSaNakA nhiiN| isase jJAta hotA hai ki bhAmaha diGnAgake uttaravartI tathA dharmakIrtike pUrvavatI haiM / antataH inakA samaya IsAkI 7 vIM zatAbdI kA pUrvabhAga hai / A0 prabhAcandrane apohavAdakA khaNDana karate samaya bhAmahakI apohakhaNDanaviSayaka "yadi gaurityayaM" Adi tInoM kArikAe~ prameyakamalamArtaNDa (pR. 432 ) meM uddhRta kI haiN| yaha bhI saMbhava hai ki ye kArikAe~ sIdhe bhAmahake granthase uddhRta na hokara tattvasaMgrahake dvArA uddhRta huI hoN| bANa aura prabhAcandra-prasiddha gadyakAvya kAdambarIke racayitA bANabhaTTa, samrATa harSavardhana (rAjya 606 se 648 I.) kI sabhAke kaviratna the / inhoMne harSacaritakI bhI racanA kI thii| bANa, kAdambarI aura harSacarita donoM hI granthoMko pUrNa nahIM kara sake / inakI kAdambarIkA Adyazloka "rajojuSe janmani sattvavRttaye" prameyakamalamArtaNDa (pR0 298) meM uddhRta hai / A0 prabhAcandrane vedApauruSeyatvaprakaraNameM (prameyaka pR0 393) kAdambarIke kartRlake viSayameM sandehAtmaka ullekha kiyA hai-"kAdambaryAdInAM kartRvizeSe vipratipatteH"arthAt kAdambarI Adike karttAke viSayameM vivAda hai| isa ullekhase jJAta hotA hai ki prabhAcandrake samayameM kAdambarI Adi granthoMke kartA vivAdagrasta the / hama prabhAcandrakA samaya Age IsAkI gyArahavIM zatAbdI siddha kreNge| mAgha aura prabhAcandra-zizupAlavadha kAvyake racayitA mAgha kavikA samaya I0 660-675 ke lagabhaga hai| mAghakavike pitAmaha suprabhadeva rAjA varmalAtake mantrI the / rAjA varmalAta kA ullekha I0 625 ke eka zilAlekhameM vidyamAna hai ataH inake nAtI mAdha kavikA samaya I0 675 taka mAnanA samucita hai| prabhAcandrane mAghakAvya ( 1 / 23 ) kA "yugAntakAlapratisaMhRtAtmano..." loka prameyakamalamArtaNDa (pR0 688) meM uddhRta kiyA hai| isase jJAta hotA hai ki prabhAcandrane mAghakAvyako dekhA thaa| (avaidikadarzana) azvaghoSa aura prAcandra-azvaboSakA samaya IsAkA dvitIya zataka mAnA jAtA hai| inake buddhacarita aura saundarananda do mahAkAvya prasiddha haiM / 1 dekho saMskRta sAhityakA itihAsa pR0 143 / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . prastAvanA saundaranandameM azvaghoSane prasaGgataH bauddhadarzanake kucha padArthoMkA bhI sAragarbha vive. cana kiyA hai| A0 prabhAcandrane zUnyanirvANavAdakA khaMDana karate samaya pUrvaghakSameM (prameyaka0 pR0 687) saundaranandakAvyase nimnalikhita do zloka uddhRta kie haiM. . "dIpo yathA nirvRtimabhyupeto naivAvaniM gacchati nAntarikSam / dizaM na kAJcid vidizaM na kAJcit snehakSayAt kevalameti zAntim // jIvastathA nirvRtimabhyupeto naivAvaniM gacchati nAntarikSam / dizaM na kAJcidvidizaM na kAJcitklezakSayAt kevalameti zAntim // " [saundarananda 16 / 28,29] . . nAgArjuna aura prabhAcandra-nAgArjuna kI mAdhyamikakArikA aura vigrahavyAvartinI do grantha prasiddha haiM / ye IsAkI tIsarI zatAbdIke vidvAn haiM / inheM zUnyavAdake prasthApaka honekA zreya prApta hai| mAdhyamikakArikAmeM inhoMne vistRta parIkSAe~ likhakara zUnyavAdako dArzanika rUpa diyA hai / vigrahavyAvartinI bhI isI taraha zUnyavAdakA samarthana karanevAlA choTA prakaraNa hai| prabhAcandrane nyAya kumudacandra (pR. 132). meM mAdhyamikake zUnyavAdakA khaMDana karate samaya pUrvapakSameM pramANavArtikakI kArikAoMke sAtha hI sAtha mAdhyamikakArikAse bhI na svato nApi parataH' aura 'yathA mayA yathA svapno ...' ye do kArikAe~ uddhRta kI haiN| . . vasuvandhu aura prabhAcandra-vasubandhukA abhidharmakoza grantha prasiddha hai / inakA samaya I0 400 ke karIba mAnA jAtA hai / abhidharmakoza bahuta aMzoMmeM bauddhadarzanake sUtragranthakA kArya karatA hai / prabhAcandrane nyAyakumudacandra (pR. 390 ) meM vaibhASika sammata dvAdazAGga pratItyasamutpAdakA khaMDana karate samaya pratItyasamutpAdakA pUrvapakSa vasubandhuke abhidharmakozake AdhArase hI likhA hai| usameM yathAvasara abhidharmakozase 2 / 3 kArikAe~ bhI uddhRta kI haiN| dekho nyAyakumudacandra pR0 395 / diGanAga aura prabhAcandra-A0 dignAgakA sthAna bauddhadarzanake viziSTa saMsthApakoMmeM hai| inake nyAyapraveza, aura pramANasamuccaya prakaraNa mudrita haiN| inakA samaya I0 425 ke AsapAsa mAnA jAtA hai| pramANasamuccayameM pratyakSakA kalpanApoDha lakSaNa kiyA hai| isameM abhrAntapada dharmakIrtine jor3A hai . / inhIke pramANasamuccaya para dharmakIrtine pramANavArtika racA hai| bhikSu rAhulajIne dimAga ke AlambanaparIkSA, trikAlaparIkSA, aura hetucakraDamaru Adi granthoMkA bhI ullekha kiyA hai / A0 prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa (pR0.80) meM stutazca advaitAdiprakaraNAnAmAdau dignAgAdibhiH sadbhiH' likhakara pramANasamuccayakA : 1 vAdanyAya pariziSTa pR0 VI.. - Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 prameyakamalamArtaNDa "pramANabhUtAya' ityAdi maMgalazlokAMza uddhRta kiyA hai| isI taraha apohavAdake pUrvapakSa (prameyaka0 pR0 436 ) meM dinAgake nAmase nimnalikhita gadyAMza bhI uddhRta kiyA hai-"dignAgena vizeSaNavizeSyabhAvasamarthanArtham 'nIlotpalAdizabdA arthAntaranivRttiviziSTAnAMnAhuH' ityuktam / " dharmakIrti aura prabhAcandra-bauddhadarzanake yugapradhAna AcArya dharmakIrti isAkI 7 vIM zatAbdImeM nAlandAke bauddhavidyApIThake AcArya the| inakI lekha. nIne bhAratIya darzanazAstroMmeM eka yugAntara upasthita kara diyA thA / dharmakIrtine vaidikasaMskRti para dRr3ha prahAra kie haiM / yadyapi inakA uddhAra karaneke lie vyomaziva, jayanta, vAcaspatimizra, udayana Adi AcAryoMne kucha uThA nahIM rakhA / para bauddhoMke khaMDanameM jitanI kuzalatA tathA satarkatAse jainAcAryoMne lakSya diyA hai utanA anyane nahIM / yahI kAraNa hai ki akalaGka, haribhadra, anantavIrya, vidyAnanda, prabhAcandra, abhayadeva, vAdidevasUri Adike jainanyAyazAstrake granthoMkA bahubhAga bauddhoMke khaMDanane hI roka rakhA hai| dharmakIrtike samayake viSayoM meM vizeSa UhApoha "akalaGkagranthatraya" kI prastAvanA (pR0 18) meM kara AyA huuN| inake pramANavArtika, hetubindu, nyAyabindu, santAnAntarasiddhi, vAdanyAya, sambandhaparIkSA Adi granthoMkA prabhAcandrako gaharA abhyAsa thaa| ina granthoM kI anekoM kArikAe~, khAsakara pramANavArtika kI kArikAe~ prabhAcandrake granthoM meM uddhRta haiN| mAlUma hotA hai ki sambandhaparIkSAkI atha se iti taka 23 kArikAe~ prameyakamalamArtaNDake sambandhavAdake pUrvapakSa meM jyoM kI tyoM rakhI gaI haiM, aura khaNDita huI haiM / vidyAnandake tattvArthazlokavArtika meM isakI kucha kArikAe~ hI uddhRta haiN| vAdanyAyakA "hasati hasati svAmini" Adi zloka prameyakamalamArtaNDameM uddhRta hai| saMvedanAdvaitake pUrvapakSameM dharmakIrtike 'sahopalambhaniyamAt' Adi hetuoMkA nirdeza kara bahuvidha vikalpajAloMse' khaNDana kiyA gayA hai| vAdanyAyakI "asAdhanAGgavacanamadoSodbhAvanaM dvayoH" kArikAkA aura isake vividha vyAkhyAnoMkA sayuktika uttara prameyakamalamArtaNDameM diyA gayA hai| ina saba granthoMke avataraNa aura unase kI gaI tulanA nyAyakumudacandrake TippaNoMmeM dekhanI caahie| prajJAkaragupta aura prabhAcandra-dharmakIrtike vyAkhyAkAroM meM prajJAkaraguptakA apanA khAsa sthAna hai| unhoMne pramANavArtika para pramANacArtikAlakAra nAmakI vistRta vyAkhyA likhI hai inakA samaya bhI IsAkI 7 vIM zatAbdIkA antima bhAga aura AThavIMkA prArambhika bhAga hai| inakI pramANavArtikAlaGkAra TIkA vArtikAlaGkAra aura alaGkArake nAmase bhI prakhyAta rahI hai| inhIMke vArtikAlaGkArase bhAvanA vidhi niyogakI vistRta carcA vidyAnandake granthoM dvArA prabhAcandrake nyAyakumudacandrameM avatIrNa huI hai| itanA vizeSa hai ki-vidyAnanda aura prabhAcandrane prajJAkaraguptakRta bhAvanA vidhi Adike khaMDanakA mI sthAna sthAna para vizeSa samAlocana kiyA hai| prameyakamalamArtaNDa (pR. 380) meM prajJAkarake Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA bhAvikAraNavAda aura bhUtakAraNavAdakA ullekha prajJAkarakA nAma dekara kiyA gayA hai| prajJAkaraguptane apane isa matakA pratipAdana pramANavArtikAlaGkAra meM kiyA hai| bhikSu rAhulasAMkRtyAyanake pAsa isakI hastalikhita kApI hai / prabhAcandrane dharmakIrtike pramANavArtikakI taraha unake ziSya prajJAkarake vArtikAlaGkArakA bhI Alocana kiyA hai| prabhAcandrane jo brAhmaNavajAtikA khaNDana likhA hai, usameM zAntarakSitake tattvasaMgrahake sAtha hI sAtha prajJAkaragupta ke vArtikAlaGkArakA bhI prabhAva mAlUma hotA hai| ye bauddhAcArya apanI saMskRti ke anusAra sadaiva jAtivAda para khaD gahasta rahate the| dharmakIrtine pramANavArtikake nimnalikhita zlokameM jAtivAdake madako jaDatAkA cihna batAyA hai "vedaprAmANyaM kasyacitkartRvAdaH snAne dharmecchA jaativaadaavlepH| santApArambhaH pApahAnAya ceti dhvastaprajJAnAM paJca liGgAni jAye // " uttarAdhyayanasUtra meM 'kammuNA bamhaNo hoi kammuNA hoi khattio' likhakara karmaNA jAtikA spaSTa samarthana kiyA gayA hai| di. jainAcAryoM meM varAGgacaritrake kartA jaTAsiMhanandine barAGgAstika 25 3 adhyAyameM brAhmaNatvajAtikA nirAsa kiyA hai| aura bhI raviSeNa, amitagati Adine jAtivAdake khilApha thor3A bahuta likhA hai para tarkagranthoMmeM sarvaprathama hama prabhAcandra ke hI granthoMmeM janmanA jAtikA sayuktika khaNDana yatheSTa vistArake sAtha pAte haiN| karNakagomi aura prabhAcandra-pramANavArtikake tRtIyapariccheda para dharmakIrtikI khopajJavRtti bhI upalabdha hai| isa vRttipara karNakagomikI vistRta TIkA hai| isa TIkAmeM prajJAkara guptake pramANavArtikAlaGkArakA 'alaGkAra' zabdase ullekha hai| isameM maNDanamizrakI brahmasiddhikA 'AhurvidhAtR' zloka uddhRta hai| ataH inakA samaya I0 8 vIM sadIkA pUrvArdha saMbhava hai / nyAyakumudacandrake zabdanityatvavAda, vedApauruSeyatvavAda, sphoTavAda Adi prakaraNoM para karNakagomikI khavRttiTIkA apanA pUrA asara rakhatI hai / isake avataraNa ina prakaraNoMke TippaNoMmeM dekhanA caahiye| zAntarakSita, kamalazIla aura prabhAcandra-tattvasaMgrahakAra zAntarakSita tathA tattvasaMgrahapaJjikAke racayitA kamalazIla nAlandAvizvavidyAlayake AcArya the / zAntarakSitakA samaya I0 705 se 762 tathA kamalazIlakA samaya I0 713 se 763 hai| zAntarakSitakI apekSA kamalazIlakI prAvAhika prasAda 1 isake avataraNa akalaMka granthatrayakI prastAvanA pR. 27 meM dekhanA caahie| . 2 ina AcAryoMke granthoMke avataraNake lie dekho nyAyakumudacandra pR0778 Ti0 9 // 3 dekho tattvasaMgrahakI prastAvanA pR0 Xovi Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDa guNamayI bhASAne prabhAcandrako atyadhika AkRSTa kiyA hai| yoM to prabhAcandrake prAyaH pratyeka prakaraNapara kamalazIlakI paJjikA apanA unmukta prabhAva rakhatI hai para isake lie SaTpadArthaparIkSA, zabdabrahmaparIkSA, IzvaraparIkSA, prakRtiparIkSA, zabdanityatvaparIkSA Adi parIkSAe~ khAsa taurase draSTavya haiM / tattvasaMgrahakI sarvajJaparIkSAmeM kumArilakI pacAsoM kArikAe~ uddhRta kara pUrvapakSa kiyA gayA hai| inameMse anekoM kArikAe~ aisI haiM jo kumArilake zlokavArtikameM nahIM pAi jAtIM / kucha aisI hI kArikAe~ prabhAcandrake prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrameM bhI uddhRta haiM / saMbhava hai ki ye kArikAe~ kumArilake granthase na lekara tattvasaMgrahase hI lI gaI hoN| tAtparya yaha ki prabhAcandrake AdhArabhUta granthoM meM tattvasaMgraha aura usakI paJjikA agrasthAna pAneke yogya hai| arcaTa aura prabhAcandra-dharmakIrtike hetubindu para arcaTakRta TIkA upalabdha hai| isakA ullekha anantavIryane apanI siddhivinizcayaTIkAmeM anekoM sthaloM meM kiyA hai / 'hetulakSaNasiddhi' meM to dharmakIrtike hetubinduke sAthahI sAtha arcaTakRta vivaraNakA bhI khaNDana hai / arcaTakA samaya bhI karIba IsAkI 9 vIM zatAbdI honA cAhiye / arcaTane apane hetubinduvivaraNameM sahakArila do prakArakA batAyA hai -1 ekArthakArikha, 2 parasparAtizayAdhAyakatva / A0 prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa (pR. 10) meM kArakasAkalyavAdakI samIkSA karate samaya sahakArikhake yahI do vikalpa kiye haiN| * dharmottara aura prabhAcandra-dharmakIrtike nyAyabindu para A0 dharmottarane TIkA racI hai| bhikSu rAhulajI dvArA likhita TibeTiyana guruparamparAke anusAra inakA samaya I0 725 ke AsapAsa hai| A0 prabhAcandrane apane prameyakamalamArtaNDa (pR0 2) tathA nyAyakumudacandra (pR0 20) meM sambandha, abhidheya, zakyAnuSThAneSTaprayojanarUpa anubandhatrayakI carcA meM, jo unmattavAkya, kAkadantaparIkSA, mAtRvivAhopadeza tathA sarvajvaraharatakSakacUDAratnAlaGkAropadezake udAharaNa die haiM ve dharmottarakI nyAyabinduTIkA (pR0 2) ke prabhAvase achUte nahIM haiM / inakI zabdaracanA karIba karIba eka jaisI hai| isI taraha nyAyakumudacandra (pR0 26) meM pratyakSa zabdakI vyAkhyA karate samaya akSAzritatvako pratyakSazabdakA vyutpattinimitta batAyA hai aura akSAzritalopalakSita arthasAkSAtkArita ko pravRttinimitta / ye prakAra bhI nyAyavinduTIkA (pR. 11) se akSarazaH milate haiN| .jJAnazrI aura prabhAcandra-jJAnazrIne kSaNabhaMgAdhyAya Adi aneka prakaraNa likhe haiM / udayanAcArya ne apane AtmatattvavivekameM jJAnazvIke kSaNabhaMgAdhyAyakA nAmollekhapUrvaka AnupUrvI se khaMDana kiyA hai| udayanAcAryane apanI lakSaNAvalI tarkAmbarAMka (906) zaka, I. 984 meM samApta kI thI / ataH jJAnazrIkA 1 dekho vAdanyAyakA pariziSTa / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA . 29 samaya I0 984 se pahile to honA hI caahie| bhikSu rAhula sAMkRtyAyanajIke noTsa dekhanese jJAta huA hai ki-jJAnazrIke kSaNabhaMgAdhyAya yA apohasiddhi(?)ke prArambhameM yaha kArikA hai "apohaH zabdaliGgAbhyAM na vastu vidhinocyate / " vidyAnandakI aSTasahasrImeM bhI yaha kArikA uddhRta hai / A0 prabhAcandrane bhI apohavAda ke pUrvapakSameM "apohaH zabdaliGgAbhyAM" kArikA uddhRta kI hai / vAcaspatimizra (I0 841 ) ke granthoM meM jJAnazrIkI samAlocanA nahIM haiM para udayanAcArya (I0 984) ke granthoMmeM hai, isalie bhI jJAnazrIkA samaya IsAkI 10 vIM zatAbdIke bAda to nahIM jA sakatA / jayasiMharAzibhaTTa aura prabhAcandra-bhaTTa zrI jayasiMharAzikA tattvopaplavasiMha nAmaka grantha gAyakavADa sIrIjameM prakAzita huA hai / inakA samaya IsAkI 8 vIM zatAbdI hai / tattvopaplavagrantha meM pramANa prameya Adi sabhI tattvoMkA bahuvidha vikalpajAlase khaMDana kiyA gayA hai / A0 vidyAnandake granthoM meM sarvaprathama tattvopaplavavAdIkA pUrvapakSa dekhA jAtA hai / prabhAcandrane saMzayajJAnakA pUrvapakSa tathA bAdhakajJAnakA pUrvapakSa tattvopaplava granthase hI kiyA hai aura usakA utane hI vikalpoM dvArA khaMDana kiyA hai| prameyakamalamArtaNDa (pR0 648) meM 'tattvopaplavavAdi' kA dRSTAnta bhI diyA gayA hai| nyAyakumudacandra (pR. 339) meM bhI tattvopaplavavAdikA dRSTAnta pAyA jAtA hai / tAtparya yaha ki paramatake khaMDanameM kvacit tattvopaplavavAdikRta vikalpoMkA upayoga kara lene para bhI prabhAcandrane sthAna sthAna para tattvopaplavavAdike vikalpoMkI bhI samIkSA kI hai| * kundakunda aura prabhAcandra-digambara AcAryoM meM A0 kundakundakA viziSTa sthAna hai| inake sAratraya-pravacanasAra, paJcAstikAyasamayasAra aura samayasAra-ke sivAya bArasaaNuvekkhA aSTapAhuDa Adi grantha upalabdha haiN| pro0 e. ena0 upAdhyene pravacanasArakI bhUmikAmeM inakA samaya IsAkI prathamazatAbdI siddha kiyA hai / kundakundAcAryane bodhapAhuDa (gA0 37) meM kevalIko AhAra aura nihArase rahita batAkara kavalAhArakA niSedha kiyA hai / sUtraprAmRta (gA0 2336) meM strIko pravrajyAkA niSedha karake strImuktikA nirAsa kiyA hai / kundakundake isa mUlamArgakA dArzanikarUpa hama prabhAcandrake granthoM meM kevalikavalAhAravAda tathA strImuktivAdake rUpameM pAte haiM / yadyapi zAkaTAyanane apane kevalibhukti aura strImukti prakaraNoM meM digambaroMkI mAnyatAkA vistRta khaMDana kiyA hai| jisase jJAta hotA hai ki zAkaTAyanake sAmane digambarAcAryokA ukta siddhAntadvayakA samarthaka vikasita sAhitya rahA hai| para Aja hamAre sAmane prabhAcandrake grantha hI ina donoM mAnyatAoM ke samarthakarUpameM samupasthita haiM / A0 prabhAcandrane nyAyakumudacandrameM pravacanasArakI 'z2iyadu ya maradu ya' gAthA, bhAvapAhuDakI 'ego me saMssado' Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDa gAthA, tathA prA0 siddhabhaktikI 'puMvedaM vedantA' gAthA uddhRta kI hai / prAkRta dazabhaktiyA~ bhI kundakundAcArya ke nAmase prasiddha haiN| samantabhadra aura prabhAcandra-AdyastutikAra khAmi samantabhadrAcArya ke bRhatvayambhUstotra, AptamImAMsA, yuktyanuzAsana Adi grantha prasiddha haiN| inakA samaya vikramakI dUsarI zatAbdI mAnA jAtA hai| kinhIM vidvAnoMkA vicAra hai ki inakA samaya vikramakI pAMcavIM yA chaThavIM zatAbdI honA caahie| prabhAcandrane nyAyakumudacandrameM bRhatvayambhUstotrase "anekAnto'pyanekAntaH""mAnupI prakRtimabhyatItavAn" "tadeva ca syAnna tadeva" ityAdi zloka uddhRta kie haiN| A0 vidyAnandane AptaparIkSAkA upasaMhAra karate hue yaha zloka likhA hai ki "zrImattattvArthazAstrAdbhutasalilanidheriddharatnodbhavasya protthAnArambhakAle sakalamalabhide zAstrakAraiH kRtaM yat / stotraM tIrthopamAnaM prathitapRthupathaM khAmimImAMsitaM tat vidyAnandaiH svazaktyA kathamapi kathitaM satyavAkyArthasiddhyai // 123 // " arthAt tattvArthazAstrarUpI adbhuta samudrase dIptaratnoke udbhavake protthAnArambhakAla-prArambhika samayameM, zAstrakArane, pApoMkA nAza karaneke lie, mokSake pathako batAnevAlA, tIrthasvarUpa jo stavana kiyA thA aura jisa stavanakI khAmIne mImAMsA kI hai, usIkA vidyAnandane apanI khalpazaktike anusAra satyavAkya aura satyArthakI siddhike lie vivecana kiyA hai / athavA, jo dIptaratnoM ke udbhava-utpatti kA sthAna hai. usa adbhuta salilanidhi ke samAna tattvArthazAstra ke protthAnArambhakAla-utpattikA nimitta batAte samaya yA protthAna-utthAnikA bhUmikA bAMdhane ke prArambhika samaya meM zAstrakArane jo maMgalastotra racA aura jisa stotra meM varNita AptakI khAmIne mImAMsA kI usIkI maiM ( vidyAnanda) parIkSA kara rahA huuN| . ve isa zlokameM spaSTa sUcita karate haiM ki khAmI samantabhadrane 'mokSamArgasya netAram' maMgalazlokameM varNita jisa AptakI mImAMsA kI hai usI AptakI maiMne parIkSA kI hai| vaha maMgalastotra tattvArthazAstrarUpI samudrase dIpta ratnoMke udbhavake prArambhika samayameM yA tattvArthazAstra kI utpattikA nimitta batAte samaya zAstrakArane banAyA thaa| yaha tattvArthazAstra yadi tattvArthasUtra hai to usakA mathana karake ratnoMke nikAlanevAle yA usakI utthAnikA bAMdhanevAle-usakI utpatti kA nimitta batAnevAle AcArya pUjyapAda haiM / yaha 'mokSamArgasya netAraM' zloka khayaM sUtrakArakA to nahIM mAlUma hotA; kyoMki pUjyapAda, bhaTTAkalaGkadeva aura vidyAnandane savarvArthasiddhi, rAjavArtika aura zlokavArtikameM isakA vyAkhyAna nahIM kiyA hai| yadi vidyAnanda ise sUtrakArakRta hI mAnate hote to ve avazya Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA hI zlokavArtikameM usakA vyAkhyAna karate / parantu yahI vidyAnanda AptaparIkSA (pR0 3) ke prArambhameM isI zlokako sUtrakArakRta bhI likhate haiM / yathA__"kiM punastatparameSTino guNastotraM zAstrAdau sUtrakArAH prAhuriti nigadyate-mokSamArgasya netAraM...' isa paMktimeM yahI zloka sUtrakArakRta kahA gayA hai| kintu vidyAnandakI zailIkA dhyAnase' samIkSaNa karane para yaha spaSTarUpase vidita ho jAtA hai ki ve apane granthoM meM kisI bhI pUrvAcAryako sUtrakAra aura kisI bhI pUrvagranthako sUtra likhate haiM / tattvArthazlokavArtika (pR. 184 ) meM ve akalaGkadevakA sUtrakAra zabdase tathA rAjavArtikakA sUtra zabdase ullekha karate haiM-"tena indriyAnindriyAnapekSamatItavyabhicAraM sAkAragrahaNam' ityetatsUtropAttamuktaM bhavati / tataH, pratyakSalakSaNaM prAhuH spaSTaM sAkAramaJjasA / dravyaparyAyasAmAnyavizeSArthAtmavedanam // 4 // sUtrakArA iti jJeyamAkalaGkAvabodhane" isa avataraNameM 'indriyAnindriyAnapekSa' vAkya rAjavArtika (pR0 38 ) kA hai tathA 'pratyakSalakSaNaM' zloka nyAyavinizcaya (zlo0 3) kA hai| ataH mAtra sUtrakArake nAmase 'mokSamArgasya netAraM" zlokako uddhRta karane ke kAraNa hama 'vidyAnandakA jhukAva ise mUla sUtrakArakRta mAnanekI ora hai' yaha nahIM samajha sakate / anyathA ve isakA vyAkhyAna zlokavArtikameM avazya karate / ataH isa paMktimeM / sUtrakAra zabdase bhI iddharatnoMke udbhavakartA yA tattvArthazAstra kI bhUmikA vA~dhanevAle AcAryakA hI grahaNa karanA caahie| AptaparIkSA ke "iti tattvArthazAstrAdau muniindrstotrgocraa| praNItAptaparIkSeyaM kuvivAdanivRttaye // " isa anuSTup zloka meM tattvArthazAstrAdau pada 'protthAnArambhakAle' pada ke arthameM hI prayukta huA hai| 32 akSaravAle isa saMkSipta zloka meM isase adhika kI guMjAiza hI nahIM hai / 'mokSamArgasya netAraM' zloka vastutaH sarvArthasiddhikA hI maMgalazloka hai| yadi pUjyapAda svayaM bhI ise sUtrakArakRta mAnate hote to unake dvArA usakA vyAkhyAna sarvArthasiddhi meM avazya kiyA jAtA / aura jaba samantabhadrane isI zlokake Upara apanI AptamImAMsA vanAI hai, jaisA ki vidyAnandakA ullekha hai, to samantabhadra kamase kama pUjyapAdake samakAlIna to siddha hote hI haiN| paM0 sukhalAlajI kA yaha tarka ki-"yadi samantabhadra pUjyapAdake prAkAlIna hote to ve apane isa yugapradhAna AcArya kI AptamImAMsA jaisI anUThI kRtikA ullekha 1 A0 vidyAnanda aSTasahasrI ke maMgalazloka meM bhI likhate haiM ki "zAstrAvatAraracitastutigocarAptamImAMsitaM kRtiralakiyate mayA'sya / " arthAt-zAstra tattvArthazAstrake avatAra-avataraNikA-bhUmikA ke samaya racI gaI stuti meM varNita Apta kI mImAMsA karanevAle AptamImAMsA nAmaka graMthakA vyAkhyAna kiyA jAtA hai| yahA~ 'zAstrAvatAraracitastuti' pada AptaparIkSA ke 'protthAnAraMmbhakAla' pada kA samAnArthaka hai| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDa kie binA nahIM rahate" hRdayako lagatA hai / yadyapi aise nakArAtmaka pramANoM se kisI AcAryake samayakA khatantra bhAvase sAdhana bAdhana nahIM hotA phira bhI vicAra kI eka spaSTa koTi to upasthita ho hI jAtI hai| aura jaba vidyAnanda ke ullekhoM ke prakAza meM isakA vicAra karate haiM taba yaha paryApta puSTa mAlUma hotA hai / samantabhadrakI AptamImAMsAke cauthe paricchedameM varNita "virUpakAryArambhAya" Adi kArikAoMke pUrvapakSoM kI samIkSA karanese jJAta hotA hai ki samantabhadrake sAmane saMbhavataH dignAgake grantha bhI rahe haiM / bauddhadarzana kI itanI spaSTa vicAradhArAkI sambhAvanA dignAgase pahile nahIM kI jA sktii| hetubinduke arcaTakRta vivaraNameM samantabhadrakI AptamImAMsAkI "dravyaparyAyayoraikyaM tayoravyatirekataH" kArikAke khaMDana karanevAle 30-35 zloka uddhRta kie gae haiM / ye zloka dukamizra kI hetubinduTIkAnuTIkA ke lekhAnusAra svayaM arcaTane hI banAe haiN| arcaTakA samaya 9 vIM sadI hai| kumArilake mImAMsAzlokavArtikameM samantabhadrakI "ghaTamaulisuvarNArthI' kArikAse samAnatA rakhanevAle nimna zloka pAye jAte haiM "vardhamAnakabhaGge ca rucakaH kriyate ydaa| tadA pUrvArthinaH zokaH prItizcApyuttarArthinaH // hemArthinastu mAdhyasthyaM tasmAdvastu trayAtmakam / na nAzena vinA zoko notpAdena vinA sukham // sthityA vinA na mAdhyasthyaM tena sAmAnyanityatA " [ mI0 zlo0 pR0 619] . kumArilakA samaya IsAkI 7 vIM sadI hai / ataH samantabhadrakI uttarAvadhi sAtavIM sadI mAnI jA sakatI hai| pUrvAvadhikA niyAmaka pramANa dignAgakA samaya honA caahie| isa taraha samantabhadrakA samaya isAkI 5 vIM aura sAtavIM zatAbdIkA madhyabhAga adhika saMbhava hai| yadi vidyAnandake ullekhameM aitihAsika dRSTi bhI niviSTa hai to samantabhadrakI sthiti pUjyapAdake bAda yA samasamaya meM honI caahie| . pUjyapAda ke jainendravyAkaraNa ke abhayanandisammata prAcInasUtrapATha meM "catupTayaM samantabhadrasya" sUtra pAyA jAtA hai / isa sUtra meM yadi inhIM samantabhadra kA nirdeza hai to isakA nirvAha samantabhadrako pUjyapAda kA samakAlInavRddha mAnakara bhI kiyA jA sakatA hai| - pUjyapAda aura prabhAcandra-A. devanandikA apara nAma pUjyapAda thA / ye vikrama kI pAMcavI aura chaThI sadIke khyAta AcArya the| A0 prabhAcandrane pUjyapAdakI sarvArthasiddhi para. tattvArthavRttipadavivaraNa nAmakI laghuvRtti likhI hai| isake sivAya inhoMne jainendravyAkaraNa para zabdAmbhojabhAskara nAmakA nyAsa . 1 dekho anekAnta varSa 1 pR0 1971 premI jI sUcita karate haiM ki isakI prati baMbaIke ailaka pannAlAlasarasvatI bhavanameM maujUda hai| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' prastAvanA - likhA hai| pUjyapAdakI saMskRta siddhabhaktise 'siddhiH svAtmopalabdhiH' pada bhI nyAyakumudacandrameM pramANarUpase uddhRta kiyA gayA hai| prameyakamalamArtaNDa tathA nyAyakumudacandrameM jahAM kahIM bhI vyAkaraNake sUtroMke uddharaNa denekI AvazyakatA huI hai vahAM prAyaH jainendravyAkaraNake abhayanandisammata sUtrapAThasehI sUtra uddhRta kie gae haiN| dhanaJjaya aura prabhAcandra-'saMskRtasAhityakA saMkSipta itihAsa' ke lekhakadvayane dhanaJjayakA samaya I0 12 veM zatakakA madhya nirdhArita kiyA hai (pR0 173 ) / aura apane isa matakI puSTike lie ke. bI. pAThaka mahAzayakA yaha mata bhI uddhRta kiyA hai ki-"dhanaJjayane dvisandhAna mahAkAvyakI racanA I0 1123 aura 1140 ke madhyameM kI hai|" DaoN0 pAThaka aura ukta itihAsa ke lekhakadvaya anya kaI jaina kaviyoMke samaya nirdhAraNakI bhAMti dhanaJjayake samayameM bhI bhrAnti kara baiThe haiN| kyoMki vicAra karanese dhanaJjayakA samaya IsAkI 8 vIM sadIkA anta aura navIMkA prArambhika bhAga siddha hotA hai 1 jalhaNa (I. dvAdazazataka) viracita sUktimuktAvalImeM rAjazekharake nAmase dhanaJjayakI prazaMsAmeM nimna likhita padya uddhRta hai- ...., "dvisandhAne nipuNatAM satAM cakre dhanaJjayaH / / yayA jAtaM phalaM tasya sa tAM cakre dhanaJjayaH // " isa padyameM rAjazekharane dhanaJjayake dvisandhAnakAvyakA manomugdhakara saraNise nirdeza kiyA hai| saMskRta sAhityake itihAsake lekhakadvaya likhate haiM ki-"yaha rAjazekhara prabandhakozakA kartA jaina rAjazekhara hai / yaha rAjazekhara I0 1348 meM vidyamAna thaa|" Azcarya hai ki 12 vIM zatAbdIke vidvAn jalhaNake dvArA viracita granthameM ullikhita hone vAle rAjazekharako lekhakadvaya 14 vIM zatAbdIkA, jaina rAjazekhara batAte haiM ! yaha to moTI bAta hai ki 12 vIM zatAbdIke jalhaNane 14 vIM zatAbdIke jaina rAjazekharakA ullekha na karake 10 vIM zatAbdIke prasiddha kAvyamImAMsAkAra rAjazekharakA hI ullekha kiyA hai / isa ullekhase dhanAyakA samaya 9 vIM zatAbdIke antima bhAgake bAda to kisI bhI taraha nahIM jAtA / I0 960 meM viracita somadevake yazastilakacampUmeM rAjazekharakA ullekha honese inakA samaya karIba I0 910 ThaharatA hai| . * 2 vAdirAjasUri apane pArzvanAthacarita (pR. 4) meM ghanAyakI prazaMsA karate hue likhate haiM- . . . . "anekabhedasandhAnAH khananto hRdaye muhuH| / bANA dhanaJjayonmuktAH karNasyeva priyAH katham // " ...: ...isa zliSTa zlokameM anekamedasandhAnAH'. padase dhanaJjayake dvisandhAnakAvya' kA ullekha bar3I kuzalatAse kiyA gayA hai| vAdirAjasUrine pArzvanAthacarita 947. zaka Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDa (I. 1025) meM samApta kiyA thA / ataH dhanaJjayakA samaya I0 10vI zatAbdI ke bAda to kisI bhI taraha nahIM jA sktaa| 3 A. vIrasenane apanI dhavalATIkA ( amarAvatIkI prati pR0 387 ) meM dhanaJjayakI anekArthanAmamAlAkA nimna likhita zloka uddhRta kiyA hai "hetAvevaM prakArAdau vyavacchede viparyaye / prAdurbhAve samAptau ca itizabdaM vidurbudhAH // " A0 vIrasenane dhavalATIkAkI samApti zaka 738 (I0 816) meM kI thii| zrImAn premIjIne banArasIvilAsa kI utthAnikA meM likhA hai ki "dhvanyAloka ke kartA Anandavardhana, haracaritra ke kartA ratnAkara aura jalhaNa ne dhanaJjaya kI stuti kI hai / " saMskRta sAhitya ke saMkSipta itihAsa meM Anandavardhana kA samaya I0 840-70, evaM ratnAkara kA samaya I0 850 taka nirdhArita kiyA hai| ataH dhanaJjayakA samaya 8 vIM zatAbdIkA uttarabhAga aura navIM zatAbdIkA pUrvabhAga sunizcita hotA hai| dhanaJjayane apanI nAmamAlAke "pramANamakalaGkasya pUjyapAdasya lakSaNam / dhanaJjayakaveH kAvyaM ratnatrayamapazcimam // " isa zlokameM akalaGkadevakA nAma liyA hai / akalaGkadeva IsAkI 8 vIM sadIke AcArya haiM ataH dhanaJjayakA samaya 8 vIM sadIkA uttarArdha aura navIMkA pUrvArdha mAnanA susaMgata hai| AcArya prabhAcandrane apane prameyakamalamArtaNDa (pR. 402) meM dhanaJjayake dvisandhAnakAvyakA ullekha kiyA hai / nyAyakumudacandrameM isI sthala para dvisandhAnakI jagaha trisandhAna nAma liyA gayA hai| ravibhadraziSya anantavIrya aura prabhAcandra-ravibhadrapAdopajIvi anantavIryAcAryakI siddhivinizcayaTIkA samupalabdha hai| ye akalaGkake prakaraNoM ke taladraSTA, vivecayitA, vyAkhyAtA aura marmajJa the| prabhAcandrane inakI uktiyoMse hI duravagAha akalaGkavAGmayakA suSTha abhyAsa aura vivecana kiyA thaa| prabhAcandra anantavIryake prati apanI kRtajJatAkA bhAva nyAyakumudacandrameM ekAdhika bAra pradarzita karate haiN| inakI siddhivinizcayaTIkA akalaMkavAGmayake TIkAsAhityakA ziroratna hai| usameM saikar3oM matamatAntaroMkA ullekha karake unakA savistara nirAsa kiyA gayA hai| isa TIkAmeM dharmakIrti, arcaTa, dharmottara, prajJAkaragupta, Adi prasiddha prasiddha dharmakIrtisAhityake vyAkhyAkAroMke mata unake granthoMke lambe lambe avataraNa dekara uddhRta kie gae haiM / yaha TIkA prabhAcandrake granthoM para apanA vicitra prabhAva rakhatI hai / zAntisUrine apanI jainatarkavArtikavRtti (pR. 98) meM 'eke anantavIryAdayaH' padase saMbhavataH inhIM anantavIryake matakA ullekha kiyA hai| 1 dekho dhavalATIkA prathama bhAgakI prastAvanA pR0 62 / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA vidyAnanda aura prabhAcandra-A0 vidyAnandakA jainatArkikoMmeM apanA viziSTa sthAna hai| inakI zlokavArtika, aSTasahasrI, AptaparIkSA, pramANaparIkSA, patraparIkSA, satyazAsanaparIkSA, yuktyanuzAsanaTIkA Adi tArkikakRtiyA~ inake atula talasparzI pANDitya aura sarvatomukha adhyayana kA pade pade anubhava karAtI haiN| inhoMne apane kisI bhI granthameM apanA samaya Adi nahIM diyA hai / A0 prabhAcandrake prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandra donoM hI pramukhagranthoM para vidyAnandakI kRtiyoMkI sunizcita amiTa chApa hai / prabhAcandrako vidyAnandake granthoMkA anUThA abhyAsa thaa| unakI zabdaracanA bhI vidyAnandakI zabdabhaMgIse pUrI taraha prabhAvita hai| prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDake prathamaparicchedake antameM ___"vidyAnandasamantabhadraguNato nityaM manonandanam" isa zlokAMzameM zliSTarUpase vidyAnandakA nAma liyA hai| prameyakamalamArtaNDameM patraparIkSAse patrakA lakSaNa tathA anya eka zloka bhI uddhRta kiyA gayA hai ! ataH vidyAnandake grantha prabhAcandrake lie upajIvya nirvivAdarUpase siddha ho jAte haiN| __ A0 vidyAnanda apane AptaparIkSA Adi granthoMmeM 'satyavAkyArthasiddhyai' 'satyavAkyAdhipAH' vizeSaNase tatkAlIna rAjAkA nAma bhI prakArAntarase' sUcita karate haiN| bAvU kAmatAprasAdajI (jainasiddhAntabhAskara bhAga 3 kiraNa 3 pR0 87) likhate haiM ki-"bahuta saMbhava hai ki unhoMne gaMgavAr3i pradeza meM bahuvAsa kiyA ho, kyoMki gaMgavAr3i pradezake rAjA rAjamallane bhI gaMgavaMzameM honevAle rAjAoMmeM sarvaprathama 'satyavAkya' upAdhi yA aparanAma dhAraNa kiyA thA / uparyukta zlokoMmeM yaha saMbhava hai ki vidyAnandajIne apane samayake isa rAjAke 'satyavAkyAdhipa' nAmako dhvanita kiyA ho / yuktyanuzAsanAlaMkArameM uparyukta zloka prazasti rUpa hai aura usameM racayitA dvArA apanA nAma aura samaya sUcita honA hI cAhie / samayake lie tatkAlIna rAjAkA nAma dhvanita karanA paryApta hai| rAjamala satyavAkya vijayAdityakA lar3akA thA aura vaha san 816 ke lagabhaga rAjyAdhikArI huA thaa| unakA samaya bhI vidyAnandake anukUla hai| yuktyanuzAsanAlaGkArake antima zlokake "proktaM yuktyanuzAsanaM vijayibhiH zrIsatyavAkyAdhipaiH" isa aMzameM satyavAkyAdhipa aura vijaya donoM zabda haiM, jinase gaMgarAja satyavAkya aura usake pitA vijayAdityakA nAma dhvanita hotA hai|" isa avataraNase yaha sunizcita ho jAtA hai ki vidyAnandane apanI kRtiyA~ rAjamala satyavAkya ( 816 I.) ke rAjyakAlameM banAI haiM / A0 vidyAnandane sarvaprathama apanA tattvArthazlokavArtika grantha banAyA hai, taduparAnta aSTasahasrI aura vidyAnandamahodaya, isake anantara apane AptaparIkSA Adi parIkSAntanAmavAle laghu prakaraNa tathA yuktyanuzAsanaTIkA; kyoMki aSTasahasrImeM tattvArthazlokavArtikakA, tathA AptaparIkSA AdimeM aSTasahasrI aura vidyAnandamahodayakA ullekha pAyA jAtA Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDa hai| vidyAnandane tattvArthazlokavArtika aura aSTasahasrImeM, jo unakI Adya racanAe~ haiM, 'satyavAkya' nAma nahIM liyA hai, para AptaparIkSA AdimeM 'satyavAkya' nAma liyA hai| ataH mAlUma hotA hai ki vidyAnanda zlokavArtika aura aSTasahasrIko satyavAkyake rAjyasiMhAsanAsIna honeke pahile hI banA cuke hoNge| vidyAnandake granthoMmeM maMDanamizrake matakA khaMDana hai aura aSTasahasrImeM surezvarake sambandhavArtikase 3 / 4 kArikAe~ bhI uddhRta kI gaI haiN| maMDanamizra aura surezvarakA samaya IsAkI 8 vIM zatAbdIkA pUrvabhAga mAnA jAtA hai| ataH vidyAnandakA samaya IsAkI 8 vIM zatAbdIkA uttarArdha aura navIMkA pUrvArdha mAnanA sayuktika mAlUma hotA hai| prabhAcandrake sAmane inakI samasta racanAe~ rahI haiM / tattvopaplavavAdakA khaMDana to vidyAnandakI aSTasahasrImeM hI vistArase milatA hai, jise prabhAcandrane apane granthoMmeM sthAna diyA hai| isI taraha aSTasahasrI aura zlokavArtikameM pAI jAnevAlI bhAvanA vidhi niyogake vicArakI duravagAha carcA prabhAcandrake nyAyakumudacandra meM prasannarUpase avatIrNa huI hai| A0 vidyAnandane tattvArthazlokavArtika (pR. 206) meM nyAyadarzanake 'pUrvavat' Adi anumAnasUtrakA nirAsa karate samaya kevala bhASyakAra aura vArtikakArakA hI mata pUrvapakSa rUpase upasthita kiyA hai| ve nyAyavArtikatAtparyaTIkAkArake abhiprAyako apane pUrvapakSameM zAmila nahIM karate / vAcaspatimizrane tAtparyaTIkA I. 841 ke lagabhaga banAI thii| isase bhI vidyAnandake ukta samayakI puSTi hotI hai| yadi vidyAnandakA grantharacanAkAla I. 841 ke bAda hotA to ve tAtparyaTIkA ullekha kiye binA na rhte| __ anantakIrti aura prabhAcandra-laghIyasyAdi saMgrahameM anantakIrtikRta laghusarvajJasiddhi aura bRhatsarvajJasiddhi prakaraNa mudrita haiM / laghIyastrayAdisaMgrahakI prastAvanAmeM paM0 nAthUrAmajI premIne ina anantakIrtike samayakI uttarAvadhi vikrama saMvat 1082 ke.pahile nirdhArita kI hai, aura isa samayake samarthanameM vAdirAjake pArzvanAthacaritakA yaha zloka uddhRta kiyA hai- . .. "AtmanaivAdvitIyena jIvasiddhiM nibdhntaa| - anantakIrtinA muktirAtrimArgeva lakSyate // " . vAdirAjane pArzvanAthacarita kI racanA vikrama saMvat 1082 meM kI thI / saMbhava to yaha hai ki inhIM anantakIrtine jIvasiddhikI taraha laghusarvajJasiddhi aura bRhatsarvajJasiddhi grantha vanAye hoM / siddhivinizcayaTIkAmeM anantavIryane bhI eka anantakIrtikA ullekha kiyA hai| yadi pArzvanAtha caritameM smRta anantakIrti aura siddhivinizcayaTIkAmeM ullikhita anantakIrti eka hI vyakti haiM to mAnanA hogA ki inakA samaya prabhAcandrake samayase pahile hai; kyoMki prabhAcandrane apane anthoMmeM siddhivinizcayaTIkAkAra anantavIryakA sabahumAna smaraNa kiyA hai / astu / anantakIrtike laghusarvajJasiddhi tathA bRhatsarvajJasiddhi granthoMkA aura prameyakamalamArtaNDa tathA nyAyakumudacandrake sarvajJasiddhi prakaraNoM kA Abhyantara Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . prastAvanA parIkSaNa yaha spaSTa batAtA hai ki ina granthoMmeM ekakA dUsareke Upara pUrA pUrA prabhAva hai| bRhatsarvajJasiddhi-(pR0 181 se 204 taka ) ke antima pRSTha to kucha thor3ese herapherase nyAyakumudacandra (pR0 838 se 847 ) ke muktivAda prakaraNake sAtha apUrva sAdRzya rakhate haiN| inheM par3hakara koI bhI sAdhAraNa vyakti kaha sakatA hai ki ina donoMmeMse kisI ekane dUsarekA pustaka sAmane rakhakara anusaraNa kiyA hai| merA to yaha vizvAsa hai ki anantakIrtikRta bRhat sarvajJasiddhikA hI nyAyakumudacandra para prabhAva hai| udAharaNArtha "kintu ajJo janaH duHkhAnanuSaktasukhasAdhanamapazyan AtmasnehAt sAMsArikeSu duHkhAnuSaktasukhasAdhaneSu pravartate / hitAhitavivekajJastu tAdAlikasukhasAdhanaM khyAdikaM parityajya AtmasnehAt AtyantikasukhasAdhane muktimArge pravartate / yathA pathyApathyavivekamajAnannAturaH tAdAlikasukhasAdhanaM vyAdhivivRddhinimittaM dadhyAdikamupAdatte, pathyApathyavivekajJastu tatparityajya peyAdau ArogyasAdhane pravartate / uktaJca-tadAtvasukhasaMjJeSu bhAveSvajJo'nurajyate / hitamevAnurudhyante praparIkSya parIkSakAH ||"-nyaaykumudcndr pR0 842 / "kinvatajjJo jano duHkhAnanuSaktasukhasAdhanamapazyan AtmasnehAt saMsArAntaHpatiteSu duHkhAnuSaktasukhasAdhaneSu pravartate / hitAhitavivekajJastu tAdAbikasukhasAdhanaM jyAdikaM parityajya AtmasnehAdAtyantikasukhasAdhane muktimArge pravartate / yathA pathyApathyavivekamajAnannAturaH tAdAlikasukhasAdhanaM vyAdhivivRddhinimittaM dadhyAdikamupAdatte, pathyApathyavivekajJastu AturastAdAlikasukhasAdhanaM dadhyAdikaM parityajya peyAdAvArogyasAdhane pravartate / tathA ca kasyacidviduSaH subhASitamtadAtvasukhasaMjJeSu bhAveSvajJo'nurajyate / hitamevAnurudhyante praparIkSya parIkSakAH ||"bRhtsrvjnysiddhi pR0 181 / isa taraha yaha samUcA hI prakaraNa isI prakArake zabdAnusaraNase otaprota hai| zAkaTAyana aura prabhAcandra-rASTrakUTavaMzIya rAjA amoghavarSake rAjyakAla (IsvI 814-877) meM zAkaTAyana nAmake prasiddha vaiyAkaraNa ho gae haiM / ye yopanIya saMghake AcArya the / yApanIyasaMghakA bAhya AcAra bahuta kucha digambaroMse milatA julatA thaa| ye nagna rahate the| zvetAmbara AgamoMko AdarakI dRSTise dekhate the| A0 zAkaTAyanane amoghavarSake nAmase apane zAkaTAyanavyAkaraNa para 'amoghavRtti' nAmakI TIkA banAI thii| ataH inakA samaya bhI lagabhaga I0 . 1 dekho-paM0 nAthUrAmapremIkA 'yApanIya sAhityakI khoja' (anekAnta varSa 3 kiraNa 1.) tathA pro0 e0 ena0 upAdhyAyakA 'yApanIyasaMgha' (jainadarzana varSa 4 aMka 7) lekh| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 prameyakamalamArtaNDa 800 se 875 takaM samajhanA cAhie / yApanIyasaMghake anuyAyI digambara aura zvetAmbara donoM sampradAyoMkI kucha kucha bAtoMko svIkAra karate the| eka tarahase yaha saMgha donoM sampradAyoMke jor3aneke lie zRMkhalAkA kArya karatA thaa| AcArya malayagirine apanI nandIsUtrakI TIkA (pR0 15) meM zAkaTAyanako 'yApanIyayatigrAmAgraNI' likhA hai-"zAkaTAyano'pi yApanIyayatigrAmAgraNIH svopajJazabdAnuzAsanavRttau" / zAkaTAyana AcAryane apanI amoghavRttimeM chedasUtra niyukti kAlikasUtra Adi zve0 granthoMkA bar3e Adarase ullekha kiyA hai| AcArya zAkaTAyanane kevalikavalAhAra tathA strImuktike samarthanake lie strImukti aura kevalibhukti nAmake do prakaraNa banAe haiM / digambara aura zvetAmbaroMke paraspara bilagAvameM ye donoM siddhAnta hI mukhya mAne jAte haiM / yoM to digambara granthoM meM kundakundAcArya pUjyapAda Adike granthoMmeM strImukti aura kevalibhuktikA sUtrarUpase nirasana kiyA gayA hai, parantu inhIM viSayoMke pUrvottarapakSa sthApita karake zAstrArthakA rUpa A0 prabhAcandrane hI apane prameyakamalamArtaNDa tathA nyAyakumudacandrameM diyA hai / zvetAmbaroMke tarkasAhityameM hama sarvaprathama haribhadrasUrikI lalitavistarAmeM strImuktikA saMkSipta samarthana dekhate haiM, parantu ina viSayoMko zAstrArthakA rUpa sanmatiTIkAkAra abhayadeva, uttarAdhyayana pAiyaTIkAke racayitA zAntisUri, tathA syAdvAdaratnAkarakAra vAdidevasUrine hI diyA hai| pIche to yazovijaya upAdhyAya, tathA meghavi. jayagaNi Adine paryApta sAmpradAyika rUpase' inakA vistAra kiyA hai / ina vivAdagrasta viSayoMpara likhe gae ubhayapakSIya sAhityakA aitihAsika tathA tAttvikadRSTise sUkSma adhyayana karane para yaha spaSTa jJAta ho jAtA hai ki strImukti aura kevalibhukti viSayoMke samarthanakA prArambha zvetAmbara AcAryoMkI apekSA yApanIyasaMgha. vAloMne hI pahile tathA dilacaspI ke sAtha kiyA hai| ina viSayoMko zAstrArthakA rUpa denevAle prabhAcandra, abhayadeva, tathA zAntisUri karIba karIba samakAlIna tathA samadezIya the| parantu ina AcAryoMne apane pakSake samarthanameM eka dUsarekA ullekha yA eka dUsarekI dalIloMkA sAkSAt khaMDana nahIM kiyaa| prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrameM strImukti aura kevalibhuktikA jo vistRta pUrvapakSa likhA gayA hai vaha kisI zvetAmbara AcAryake granthakA na hokara yApanIyAgraNI zAkaTAyanake kevalibhukti aura strImukti prakaraNoMse hI liyA gayA hai| ina granthoMke uttarapakSameM zAkaTAyanake ukta donoM prakaraNoMkI eka eka dalIlakA zabdazaH pUrvapakSa karake sayuktika nirAsa kiyA gayA hai / isI taraha abhayadevakI sanmatitarkaTIkA, aura zAntisUrikI uttarAdhyayana pAiyaTIkA aura jainatarkavArtikameM zAkaTAyanake inhIM prakaraNoMke AdhArase hI ukta bAtoMkA samarthana kiyA gayA hai / hA~, vAdidevasUrike ratnAkarameM ina matabhedoMmeM digambara aura zvetAmbara donoM sAmane sAmane Ate haiM / ratnAkarameM prabhAcandrakI dalIleM pUrvapakSa rUpameM pAI jAtI haiM / tAtparya yaha ki-prabhAcandrane strImuktivAda tathA kevalikavalAhAravAdameM zvetAmbara AcA 1 ye prakaraNa jainasAhityasaMzodhaka khaMDa 2 aMka 3-4 meM mudrita hue haiM / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA yokii vajAya zAkaTAyanake kevalibhukti aura strImukti prakaraNoMko hI apane khaMDanakA pradhAna lakSya . banAyA hai| nyAyakumudacandra (pR. 869) ke pUrvapakSameM zAkaTAyanake strImukti prakaraNakI yaha kArikA bhI pramANa rUpase' uddhRta kI gaI hai "gArhasthye'pi susattvA vikhyAtAH zIlavattayA jagati / sItAdayaH kathaM tAstapasi vizIlA visattvAzca // " [strImu0 zlo0 31] abhayanandi aura prabhAcandra-jainendravyAkaraNapara A0 abhayanandikRta mahAvRtti upalabdha hai| isI mahAvRttike AdhArase prabhAcandrane 'zabdAmbhojabhAskara' nAmakA jainendravyAkaraNakA mahAnyAsa banAyA hai| paM0 nAthUrAmajI premIne apane 'jainendravyAkaraNa aura AcArya devanandI' nAmaka lekhameM jainendravyAkaraNake pracalita do sUtra pAThoMmeMse abhayanandisammata sUtrapAThako hI prAcIna aura pUjyapAdakRta siddha kiyA hai / isI purAtanasUtrapATha para prabhAcandrane apanA nyAsa banAyA hai| premIjIne apane ukta gaveSaNApUrNa lekhameM mahAvRttikAra abhayanandiko candraprabhacaritrakAra vIranandikA guru batAyA hai aura unakA samaya vikramakI gyArahavIM zatAbdIkA pUrvabhAga nirdhArita kiyA hai| A0 nemicandra siddhAntacakravatIke guru bhI yahI abhayanandi the| gommaTasAra karmakANDa (gA0 436) kI nimnalikhita gAthAse bhI yahI bAta puSTa hotI hai___. "jassa ya paaypsaaennnnNtsNsaarjlhimuttinnnno| vIriMdaNaMdivaccho NamAmi taM abhayaNaMdiguruM // " isa gAthAse tathA karmakANDakI gAthA naM0 784, 896 tathA labdhisAra gA0 648 se yaha sunizcita ho jAtA hai ki vIranandike guru abhayanandi hI nemicandra siddhAntacakravartIke guru the / A0 nemicandrane to vIranandi, indranandi aura indranandike ziSya kanakanandi takakA gururUpase smaraNa kiyA hai| ina saba ullekhoM se jJAta hotA hai ki abhayanandi, unake ziSya vIranandi aura indranandi, tathA indranandike ziSya kanakanandi sabhI prAyaH nemicandrake samakAlIna vRddha the| ___ vAdirAjasUrine apane pArzvacaritameM candraprabhacaritrakAra vIranandikA smaraNa kiyA hai| pArzvacarita zakasaMvat 947, I0 1025 meM pUrNa huA thA / ataH vIranandikI uttarAvadhi I0 1025 to sunizcita hai / nemicandrasiddhAntacakravartIne gommaTasAra grantha cAmuNDarAyake sambodhanArtha banAyA thaa| cAmuNDarAya gaMgavaMzIya mahArAja mArasiMha dvitIya ( 975 I. ) tathA unake uttarAdhikArI rAjamalla dvitIyake mantrI the / cAmuNDarAyane zravaNavelgulastha bAhuvali gommaTezvarakI mUrtikI pratiSThA I. 981 meM karAI thI, tathA apanA cAmuNDapurANa 1 isakA paricaya 'prabhAcandrake grantha' zIrSaka stambhameM dekhanA caahie| 2 jaina sAhityasaMzodhaka bhAga 1 aMka 2 / 3 dekho trilokasAra kI prstaavnaa| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDa I0 978 meM samApta kiyA thaa| ataH A0 nemicandra siddhAntacakravatIkA samaya I0 980 ke AsapAsa sunizcita kiyA jA sakatA hai / aura lagabhaga yahI samaya AcArya abhayanandi AdikA honA cAhie / inhoMne apanI mahAvRtti (likhita pR0 221 ) meM bhartRhari (I0 650) kI vAkyapadIyakA ullekha kiyA hai| pR. 393 meM mAgha (I0 7 vIM sadI ) kAvyase' 'saTAcchaTAbhinna' zloka uddhRta kiyA hai / tathA 3 / 2 / 55 kI vRttimeM 'tattvArthavArtikamadhIyate' prayogase akalaGkadeva (I0 8 vI sadI ) ke tattvArtharAjavArtikakA ullekha kiyA hai| ataH inakA samaya 9 vIM zatAbdIse pahile to nahIM hI hai| yadi yahI abhayanandi jainendra mahAvRttike racayitA haiM to kahanA hogA ki unhoMne I0 960 ke lagabhaga apanI mahAvRtti banAI hogii| isI mahAvRtti para I. 1060 ke lagabhaga A0 prabhAcandrane apanA zabdAmbhojabhAskara nyAsa banAyA hai| kyoMki isakI racanA nyAyakumudacandrake bAda kI gaI hai aura nyAyakumudacandra jayasiMhadeva (rAjya 1056 se ) ke rAjya ke prArambhakAla meM banAyA gayA hai| mUlAcArakAra aura prabhAcandra-mUlAcAra granthake kartAke viSayameM vidvAn matabheda rakhate haiM / koI ise kundakundakRta kahate haiM to koI vaTTakerikRta / jo ho, para itanA nizcita hai ki mUlAcArakI sabhI gAthAe~ svayaM usake karttAne nahIM racI haiM / usameM anekoM aisI prAcIna gAthAe~ haiM, jo kundakundake granthoMmeM, bhagavatI ArAdhanAmeM tathA Avazyakaniyukti, piNDaniyukti aura sammatitarka Adi meM bhI pAI jAtI haiM / saMbhava hai ki gommaTasAra kI taraha yaha bhI eka saMgraha grantha ho| aise saMgrahagranthoM meM prAcIna gAthAoMke sAtha kucha saMgrahakAraraciMta gAthAe~ bhI hotI haiM / gommaTasArameM bahubhAga kharacita hai jaba ki mUlAcArameM kharacita gAthAoMkA bahubhAga nahIM mAlUma hotaa| A0 prabhAcandrane nyAyakumudacandra ( pR0 845 ) meM "ego me sassado" "saMjogamUlaM jIvena.' ye do gAthAe~ uddhRta kI haiN| ye gAthAe~ mUlAcArameM ( 2048,49 ) darja haiM / inameM pahilI gAthA kundakundake bhAvapAhuDa tathA niyamasArameM bhI pAI jAtI hai| isI taraha prameyakamalamArtaNDa (pR0 331 ) meM "Acelakuddesiya" Adi gAthAMza dazavidha sthitikalpakA nirdeza karane ke lie uddhRta hai / yaha gAthA mUlAcAra ( gAthA naM. 909) meM tathA bhagavatI ArAdhanAmeM (gAthA 421) vidyamAna hai| yahA~ yaha bAta khAsa dhyAna dene yogya hai ki prabhAcandrane isa gAthAko zvetAmbara AgamameM Acelakyake samarthanakA pramANa batAne ke lie zvetAmbara Agamake rUpameM uddhRta kiyA hai| yaha gAthA jItakalpabhASya ( gA0 1972 ) meM pAI jAtI hai| gAthAoM kI isa saMkrAnta sthitiko dekhate hue yaha sahaja hI kahA jA sakatA hai ki kucha prAcIna gAthAe~ paramparAse calI AI haiM, jinheM diga0 aura zvetA. donoM AcAryoMne apane granthoMmeM sthAna diyA hai| nemicandrasiddhAntacakravartI aura prabhAcandra-AcArya nemicandra siddhAntacakravartI vIrasenApati zrI cAmuNDarAyake samakAlIna the| cAmuNDarAMya gaMgava Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . prastAvanA zIya mahArAja mArasiMha dvitIya ( 975 I.) tathA unake uttarAdhikArI rAjamalla dvitIyake mantrI the| inhIMke rAjyakAlameM cAmuNDarAyane gommaTezvarakI pratiSThA ( san 981) karAI thI / A. nemicandrane inhIM cAmuNDarAyako siddhAnta parijJAna karAne ke lie gommaTasAra grantha banAyA thaa| yaha grantha prAcIna siddhAna ntagranthoMkA saMkSipta saMskaraNa hai / nyAyakumudacandra (pR0 254 ) meM 'loyAyAsapaese' gAthA uddhRta hai / yaha gAthA jIvakAMDa tathA dravyasaMgraha meM pAI jAtI hai| ataH ApAtataH yahI niSkarSa nikala sakatA hai ki yaha gAthA prabhAcandrane jIvakAMDa yA dravyasaMgrahase uddhRta kI hogI; parantu anveSaNa karane para mAlUma huA ki yaha gAthA bahuta prAcIna hai aura sarvArthasiddhi ( 5 / 39) tathA zlokavArtika ( pR0 399 ) meM bhI yaha uddhRta kI gaI hai / isI taraha prameyakamalamArtaNDa ( pR0 300 ) meM 'viggahagaimAvaNNA' gAthA uddhRta kI gaI hai| yaha gAthA bhI jIvakAMDa meM hai| parantu yaha gAthA bhI vastutaH prAcIna hai aura dhavalATIkA tathA umAkhAtikRta zrAvakaprajJaptimeM maujUda hai| prameyaratnamAlAkAra anantavIrya aura prabhAcandra-ravibhadrake ziSya anantavIrya AcArya, akalaMkake prakaraNoMke khyAta TIkAkAra vidvAn the| prameyaratnamAlAke TIkAkAra anantavIrya unase pRthak vyakti haiM; kyoMki prabhAcandrane apane prameyakamalamArtaNDa tathA nyAyakumudacandrameM prathama anantavIryakA smaraNa kiyA hai, aura dvitIya anantavIrya apanI prameyaratnamAlAmeM inhIM prabhAcandra kA smaraNa karate haiM / ve likhate haiM ki prabhAcandrake vacanoMko hI saMkSipta karake yaha prameyaratnamAlA banAI jA rahI hai| pro0 e0 en0 upAdhyAyane prameyaratnamAlAkAra anantavIryake samayakA anumAna gyArahavIM sadI kiyA hai, jo upayukta hai / kyoMki A0 hemacandra (1088-1173 I0) kI pramANamImAMsA para zabda aura artha donoM dRSTi se prameyaratnamAlAkA pUrA pUrA prabhAva hai| tathA prabhAcandra ke prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrakA prabhAva prameyaratnamAlA para hai| A0 hemacandrakI pramANamImAMsAne prAyaH prameyaratnamAlAke dvArA hI prameyakamalamArtaNDa ko pAyA hai| devasena aura prabhAcandra-"devasena zrIvimalasena gaNIke ziSya the / inhoMne dhArAnagarIke pArzvanAtha mandirameM mAgha sudI dazamI vikramasaMvat 990 1 prayeyakamalamArtaNDake prathama saMskaraNake saMpAdaka paM0 baMzIdharajIzAstrI solApurane prameyaka0 kI prastAvanAmeM yahI niSkarSa nikAlA bhI hai| 2 "prabhenduvacanodAracandrikAprasare sati / mAdRzAH kva nu gaNyante jyotiriGgaNasannibhAH // tathApi tadvaco'pUrvaracanAruciraM satAm / cetoharaM bhRtaM yadannadyA navaghaTe jalam // " 3 dekho jainadarzana varSa 4 aMka 9 / . 4 nayacakrakI prastAvanA pR0 11- / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDa (I0 933) meM apanA darzanasAra grantha banAyA thaa| darzanasArake bAda inhoMne bhAvasaMgraha granthakI racanA kI thI, kyoMki usameM darzanasArakI anekoM gAthAe~ uddhRta milatI haiM / inake ArAdhanAsAra, tattvasAra, nayacakrasaMgraha tathA AlApapaddhati grantha bhI haiM / A0 prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa (pR0 300) tathA nyAyakumudacandra (pR0 856) ke kavalAhAravAdameM devasenake bhAvasaMgraha (gA. 110) kI yaha gAthA uddhRta kI hai "NokammakammahAro kavalAhAro ya. leppmaahaaro| oja maNovi ya kamaso AhAro chavviho Neyo // " yadyapi devasenasUrine darzanasAra granthake antameM likhA hai ki "puvAyariyakayAI gAhAI saMciUNa eyattha / * siridevaseNagaNiNA dhArAe saMvasaMteNa // raiyo desaNasAro hAro bhavvANa Navasae nnve| siripAsaNAhagehe suvisuddhaM mAhasuddhadasamIe // " arthAt pUrvAcAryakRta gAthAoMkA saMcaya karake yaha darzanasAra grantha banAyA gayA hai| tathApi bahuta khoja karane para bhI yaha gAthA kisI prAcIna graMthameM nahIM mila sakI hai| devasena dhArAnagarImeM hI rahate the, ataH dhArAnivAsI prabhAcandrake dvArA bhAvasaMgrahase bhI ukta gAthAkA uddhRta kiyA jAnA asaMbhava nahIM hai| cUMki darzanasArake bAda bhAvasaMgraha banAyA gayA hai, ataH isakA racanAkAla saMbhavataH vikrama saMvat 997 (I0 940) ke AsapAsa hI hogaa| zrutakIrti aura prabhAcandra-jainendrake prAcIna sUtrapAThapara AcArya zrutakIrtikRta paMcavastuprakriyA upalabdha hai / zrutakIrtine apanI prakriyAke antameM zrImadvRttizabdase abhayanandikRta mahAvRtti aura nyAsazabdase saMbhavataH prabhAcandrakRta nyAsa, donoMkA hI ullekha kiyA hai| yadi nyAsazabda pUjyapAdake jainendranyAsakA nirdezaka ho to 'TIkAmAla' zabdase to prabhAcandrakI TIkAkA ullekha kiyA hI gayA hai / yathA "sUtrastambhasamudbhutaM pravilasanyAsoruratnakSiti, zrImadRttikapATasaMpuTayutaM bhASyaughazayyAtalam / TIkAmAlamihArurukSuracitaM jainendrazabdAgamam , prAsAdaM pRthupaJcavastukamidaM sopAnamArohatAt // " kanaDI bhASAke candraprabhacaritrake kartA aggalakavine zrutakIrtiko apanA guru batAyA hai "iti paramapurunAthakulabhUbhRtsamudbhUtapravacanasaritsarinnAthazrutakIrtitraividyacakrava 1 dekho premIjIkA 'jainendra vyAkaraNa aura AcAryadevanandI' lekha jainasA0 saM0 bhAga 1 aMka 2 / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / prastAvanA tipadapadmanidhAnadIpavartizrImadaggaladevaviracite cndrprbhcrite"| yaha caritra zaka saMvat 1011, I0 1089 meM banakara samApta huA thA / ataH zrutakIrtikA samaya lagabhaga 1080 I0 mAnanA yuktisaMgata hai / ina zrutakIrtine nyAsako jainendra vyAkaraNa rUpI prAsAdakI ratnabhUmikI upamA dI hai| isase zabdAmbhojabhAskarakA racanAsamaya lagabhaga I0 1060 samarthita hotA hai| zve0 AgamasAhitya aura prabhAcandra-bha0 mahAvIrakI ardhamAgadhI divyadhvaniko gaNadharoM ne dvAdazAMgI rUpameM gUMthA thaa| usa samaya una ardhamAgadhI bhASAmaya dvAdazAMga AgamoMkI paramparA zruta aura smRta rUpameM rahI, lipibaddha nahIM thii| ina AgamoMkA AkharI saMkalanaM vIra saM0 980 (vi0 510) meM zvetAmbarAcArya devarddhigaNi kSamAzramaNane kiyA thA / aMgagranthoMke sivAya kucha aMgabAhya yA anaMgAtmaka zruta bhI hai| chedasUtra anaMgazrutameM zAmila hai / A0 prabhAcandrane nyAyakumudacandra (pR0 868) ke strImuktivAdake pUrvapakSameM kalpasUtra (5 / 20) se "no kappai NiggaMthIe acelAe hottae" yaha sUtravAkya uddhRta kiyA hai| tattvArthabhASyakAra aura prabhAcandra-tattvArthasUtrake do sUtrapATha pracalita haiM / eka to vaha, jisa para khayaM vAcaka umAkhAtikA khopajJabhASya prasiddha hai, aura dUsarA vaha jisa para pUjyapAdakRta sarvArthasiddhi hai / digambara paramparAmeM pUjyapAdasammata sUtrapATha aura zvetAmbaraparamparAmeM bhASyasammata sUtrapATha pracalita hai| umAkhAtike khopajJabhASyake kartRlake viSayameM Aja kala vivAda cala rahA hai| mukhtArasA0 Adi kucha vidvAn bhASyakI umAkhAtikartRkatAke viSayameM sandigdha haiN| A0 prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa tathA nyAyakumudacandrameM digambarasUtrapAThase hI sUtra uddhRta kie haiM / unhoMne nyAyakumudacandra (pR0 859) ke strImuktivAdake pUrvapakSameM tattvArthabhASyakI sambandhakArikAoMmese "zrUyante cAnantAH sAmAyikamAtrasaMsiddhAH" kArikAMza uddhRta kiyA hai / tattvArtharAjavArtika (pR. 10) meM bhI "anaMtAH sAmAyikamAtrasiddhAH" vAkya uddhRta milatA hai| isI taraha tattvArthabhASyake antameM pAI jAne vAlI 32 kArikAe~ rAjavArtikake antameM 'uktaJca' likhakara uddhRta haiM / pR. 361 meM bhASyakI 'dagdhe bIje' kArikA uddhRta kI gaI hai| ityAdi pramANoMke AdhArase yaha niHsaGkoca kahA jA sakatA hai ki prastuta bhASya akalaGkadevake sAmane bhI thA / unane isake kucha mantavyoMkI samIkSA bhI kI hai| siddhasena aura prabhAcandra-A0 siddhasenake sanmatitarka, nyAyAvatAra, dvAtriMzat dvAtriMzatikA grantha prasiddha hai / inake sanmatitarka para abhayadevasUrine vistRta vyAkhyA likhI hai| DaoN. jaikobI nyAyAvatArake pratyakSa lakSaNameM abhrAnta 1 dekho gujarAtI sanmatitarka 50 40 / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDa pada dekhakara inako dharmakIrtikA samakAlIna, arthAt IsAkI 7 vIM zatAbdIkA vidvAn mAnate haiN| paM0 sukhalAla jI inheM vikramakI pAMcavIM sadIkA vidvAn siddha karate the| para aba unakA vizvAsa hai ki "siddhasena IsAkI chaThI yA sAtavIM sadImeM hue hoM aura unhoMne saMbhavataH dharmakIrtike granthoM ko dekhA ho|" nyAyAvatArakI racanAmeM nyAyapravezake sAtha hI sAtha nyAyavindu bhI apanA yatkiJcit sthAna rakhatA hI hai| A0 prabhAcandrane nyAyakumudacandra (pR0 437) meM pakSaprayogakA samarthana karate samaya 'dhAnuSka' kA dRSTAnta diyA hai / isakI tulanA nyAyAvatArake zloka 14-16 se bhalIbhAMti kI jA sakatI hai| na kevala mUlazlokase hI, kintu ina zlokoMkI siddharSikRta vyAkhyA bhI nyAyakumudacandrakI zabdaracanAse tulanIya hai| dharmadAsagaNi aura prabhAcandra-zve0 AcArya dharmadAsagaNikA upadezamAlA grantha prAkRtagAthAnivaddha hai| prasiddhi to yaha rahI hai ki ye mahAvIrakhAmIke dIkSita ziSya the| para yaha itihAsaviruddha hai; kyoMki inhoMne apanI upadezamAlAmeM vajrasUri Adike nAma lie haiN| astu / upadezamAlA para siddharSisUrikRta prAcIna TIkA upalabdha hai| siddharSine upamitibhavaprapaJcAkathA vi0 saM0 962 jyeSTha zuddha paMcamIke dina samApta kI thI / ataH dharmadAsagaNikI uttarAvadhi vikrama kI 9 vIM zatAbdI mAnanemeM koI bAdhA nahIM hai| prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa (pR0 330 ) meM upadezamAlA (gA0 15) kI 'varisasayadikkhayAe ajAe aja dikkhio sAhU' ityAdi gAthA pramANarUpase uddhRta kI hai| haribhadra aura prabhAcandra-A0 haribhadra zve0 sampradAyake yugapradhAna AcAryoM se haiN| kahA jAtA hai ki inhoMne 1400 ke karIva granthoMkI racanA kI thii| muni zrI jinavijayajIne aneka pravala pramANoMse inakA samaya I. 700 se 770 taka nirdhArita kiyA hai| merA isameM itanA saMzodhana hai-ki inake samayakI uttarAvadhi I0 810 taka honI cAhie; kyoMki jayanta bhaTTakI nyAyamaMjarIkA 'gambhIragarjitArambha' zloka SaDdarzanasamuccayameM zAmila huA hai| maiM vistArase likha cukA hU~ ki jayantane apanI maMjarI I0 800 ke karIba banAI hai ataH haribhadrake samayakI uttarAvadhi kucha aura lambAnI cAhie / usa yugameM 100 varSakI Ayu to sAdhAraNatayA aneka AcAryoM kI dekhI gaI hai| haribhadrasUrike dArzanika granthoM meM 'SaDdarzanasamuccaya' eka viziSTa sthAna rakhatA hai| isakA "pratyakSamanumAnaJca zabdazcopamayA saha / arthApattirabhAvazca SaT pramANAni jaimineH // 72 // " - yaha zloka nyAyakumudacandra (pR. 505) meM uddhRta hai / yadyapi isI bhAvakA --1 iMgliza sanmatitarka kI prastAvanA / 2 jainasAhityano itihAsa pR0 186 / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 45 eka zloka-"pratyakSamanumAnaJca zAbdaJcopamayA saha / arthApattirabhAvazca SaDete sAdhyasAdhakAH // " isa zabdAvalIke sAtha kamalazIlakI tattvasaMgrahapaJjikA (pR0 450) meM milatA hai aura usase saMbhAvanA kI jA sakatI hai ki jaiminikI SaTpramANasaMkhyAkA nidarzaka yaha zloka kisI jaiminimatAnuyAyI AcAryake granthase liyA gayA hogaa| yaha saMbhAvanA hRdayako lagatI bhI hai| parantu jabataka isakA prasAdhaka koI samartha pramANa nahIM milatA tabataka use haribhadrakRta mAnane meM hI lAghava hai / aura bahuta kucha saMbhava hai ki prabhAcandrane ise SaDdarzanasamuccayase hI uddhRta kiyA ho / haribhadrane apane granthoM meM pUrvapakSake pallavana aura uttarapakSake poSaNake lie anyagranthakAroMkI kArikAe~, paryApta mAtrAmeM, kahIM una AcAryoMke nAmake sAtha aura kahIM vinA nAma lie hI zAmila kI haiN| ataH kArikAoMke viSayameM yaha nirNaya karanA bahuta kaThina ho jAtA hai ki ye kArikAe~ haribhadrakI kharacita haiM yA anyaracita hokara saMgRhIta haiM ? isakA eka aura udAharaNa yaha hai ki "vijJAnaM vedanA saMjJA saMskAro rUpameva ca / samudeti yato loke rAgAdInAM gaNo'khilaH // AtmAtmIyakhabhAvAkhyaH samudAyaH sa sammataH / kSaNikAH sarvasaMskArA ityevaM vAsanA yakA // sa mArga iti vijJeyo nirodho mokSa ucyate / paJcendriyANi zabdAdyA viSayAH paJca mAnasam // dharmAyatanametAni dvAdazAyatanAni ca..." ye cAra zloka SaDdarzanasamuccayake bauddhadarzanameM maujUda haiM / isI AnupUrvIse ye hI zloka kiJcit zabdabhedake sAtha jinasenake AdipurANa (parva 5 zlo0 4245) meM bhI vidyamAna haiM / racanAse to jJAta hotA hai ki ye zloka kisI bauddhAcAryane banAe hoMge, aura usI bauddhagranthase' SaDdarzanasamuccaya aura AdipurANameM pahu~ce hoM / haribhadra aura jinasena prAyaH samakAlIna haiM, ataH yadi ye zloka haribhadrake hokara AdipurANameM Ae haiM to ise usasamayake asAmpradAyika bhAvakI mahattvapUrNa ghaTanA samajhanI caahie| haribhadrane to zAstravArtAsamuccayameM. samantabhadrakI AptamImAMsAke zloka uddhRta kara apanI SaDdarzanasamuccAyaka buddhike preraNA bIjako hI mUrtarUpameM aGkurita kiyA hai| yadi nyAyapravezavRttikAra haribhadra ye hI haribhadra haiM to usa vRtti (pR. 13) meM pAI jAne vAlI pakSazabdakI 'pacyate vyaktIkriyate yo'rthaH saH pakSaH' isa vyutpattikI aspaSTa chAyA nyAyakumudacandra (pR0 438) meM kI gaI pakSakI vyutpatti para AbhAsita hotI hai| .. siddharSi aura prabhAcandra-zrIsiddharSigaNi zve. AcArya durgakhAmIke ziSya the| inhoMne jyeSTha zuklA paMcamI, vikrama saMvat 962 (1 maI 906 I.) ke dina upamitibhavaprapaJcA kathAkI samApti kI thI / siddhasena divAkarake nyAyAvatA Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDa rapara bhI inakI eka TIkA upalabdha hai| nyAyAvatAra (zlo0 16) meM pakSaprayogake samarthanake prasaMgameM likhA hai ki-"jisa taraha lakSyanirdezake vinA apanI dhanurvidyAkA pradarzana karane vAle dhanurdhArIke guNa-doSoMkA yathAvat nirNaya nahIM ho sakatA, guNa bhI doSarUpase' tathA doSa bhI guNarUpase pratibhAsita ho sakate haiM, usI taraha pakSakA prayoga kie vinA sAdhanavAdIke sAdhana sambandhI guNa-doSa bhI viparIta rUpameM pratibhAsita ho sakate haiM, prAnika tathA prativAdI Adiko unakA yathAvat nirNaya nahIM ho sakatA / " nyAyakumudacandra (pR. 437 ) ke 'pakSaprayogavicAra' prakaraNameM bhI pakSaprayogake samarthanameM dhanurdhArI kA dRSTAnta diyA gayA hai| usakI zabdaracanA tathA bhAvavyaJjanAmeM nyAyAvatArake mUlazlokake sAtha hI sAtha siddharSikRta vyAkhyAkA bhI paryApta zabdasAdRzya pAyA jAtA hai| avataragoM ke lie dekho-nyAyakumudacandra pR0 437 Ti0 1 / abhayadeva aura prabhAcandra-candragacchameM pradyumnasUri bar3e khyAta AcArya the| abhayadeva sUri inhIM pradyumnasUrike ziSye the / nyAyavanasiMha aura tarkapaJcAnana inake viruda the| sanmatitarkakI gujarAtI prastAvanA (pR0 83 ) meM zrImAn paM0 sukhalAlajI aura paM0 becaradAsajIne inakA samaya vikramakI dazavIM sadIkA uttarAdha aura gyArahavIMkA pUrvArdha nizcita kiyA hai| uttarAdhyayanakI pAiyaTIkAke racayitA zAntisUrine uttarAdhyayanaTIkAkI prazastimeM eka abhayadeva ko pramANaviyAkA guru likhA hai| paM0 sukhalAlajIne zAntisUrike gururUpameM inhIM abhayadevasUrikI saMbhAvanA kI hai| prabhAvakacaritrake ullekhAnusAra zAntisUrikA svargavAsa vi0 saM0 1096 meM huA thaa| inhIM zAntisUrine dhanapAlakavikI tilakamaJjarI AkhyAyikA kA saMzodhana kiyA thA, aura usa para eka TippaNa likhA thA / dhanapAla kavi muJja tathA bhoja donoMkI rAjasabhAoM meM sammAnita hue the| ina saba ghaTanAoMkoM madde najara rakhate hue abhayadeva sUrikA samaya vikramakI gyArahavIM zatAbdI ke antima bhAga taka mAna lene meM koI bAdhA pratIta nahIM hotii| abhayadeva sUrikI prAmANikaprakANDatAkA jIvanta rUpa unakI sanmatiTIkA meM pada pada para milatA hai| isa suvistRta TIkA kI 'vAdamahArNava' ke nAmase bhI prasiddhi rahI hai| prabhAcandrake nyAyakumudacandrakI apekSA prameyakamalamArtaNDakA akalpita sAdRzya isa TIkA meM pAyA jAtA hai / abhayadevasUrine sanmatiTIkA meM strImukti aura kevalikavalAhArakA samarthana kiyA hai| isameM dI gaI dalIloMmeM tathA prabhAcandrake dvArA kie gae ukta vAdoMke khaNDana kI yuktiyoMmeM paraspara koI pUrvottarapakSatA nahIM dekhI jaatii| abhayadeva, zAntisUri, aura prabhAcandra karIba karIba samakAlIna aura samadezIya the| isalie yaha adhika saMbhava thA ki strImukti aura kevalibhukti jaise sAmpradAyika prakaraNoMmeM eka dUsarekA khaMDana karate / para hama inake granthoM meM paraspara khaMDana nahIM dekhate / isakA kAraNa merI samajhameM to yahI AtA hai ki usa samaya digambara AcArya yApanIyoMke sAtha hI isa viSayakI Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA caracA karate hoMge / yahI kAraNa hai ki jaba prabhAcandrane zAkaTAyanake strImukti aura kevalibhukti prakaraNoMkA hI zabdazaH khaMDana kiyA hai taba zvetAmbarAcArya abhayadeva aura zAntisUrine zAkaTAyanakI dalIloMke AdhArase hI apane granthoMke ukta prakaraNa puSTa kie haiN| vAdidevasUrine avazya hI prabhAcandrake granthoMke ukta prakaraNoMko pUrvapakSameM prabhAcandrakA nAma lekara upasthita kiyA hai| sanmatitarkake sampAdaka zrImAn paM0 sukhalAlajI aura becaradAsajIne sanmatitarka prathama bhAga (pR0 13) kI gujarAtI prastAvanAmeM likhA hai ki-"jo ke A TIkAmAM saikar3oM dArzanikagranthoM nu dohana jaNAya che, chatAM sAmAnyarIte mImAMsakakumArilabhaTTanuM zlokavArtika, nAlandAvizvavidyAlayanA AcArya zAntarakSitakRta tattvasaMgraha UparanI kamalazIlakRta paMjikA ane digambarAcArya prabhAcandranA prameyakamalamArtaNDa ane nyAyakumudacandrodaya vigere graMthoMgeM pratibimba mukhyapaNe A TIkAmAM cha / " arthAt sanmatitarkaTIkA para mImAMsAzlokavArtika, tattvasaMgrahapaMjikA prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandra Adi granthoMkA pratibimba par3A hai| sanmatitarkake vidvadrUpa sampAdakoMkI ukta bAtase sahamati rakhate hue bhI maiM usameM itanA parivardhana aura kara denA cAhatA hUM ki-"prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrakA sanmatitarkase zabdasAdRzya mAtra sAkSAt bimbapratibimbabhAva honeke kAraNa hI nahIM haiM, kintu tInoM granthoMke bahubhAgameM jo akalpita sAdRzya pAyA jAtA hai vaha tRtIyarAzimUlaka bhI hai| ye tRtIya rAzike graMtha haiM-bhaTTajayasiMharAzikA tattvopaplavasiMha, vyomazivakI vyomavatI, jayantakI nyAyamaJjarI, zAntarakSita aura kamalazIlakRta tattvasaMgraha aura usakI paMjikA tathA vidyAnandake aSTasahasrI, tattvArthazlokavArtika, pramANaparIkSA, AptaparIkSA Adi prakaraNa / inhIM tRtIyarAzike granthoMkA pratibimba sanmatiTIkA aura prameyakamalamArtaNDameM AyA hai|" sanmatitarkaTIkA, prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrakA tulanAtmaka adhyayana karane se yaha spaSTa mAlUma hotA hai ki sanmatitarkakA prameyakamalamArtaNDake sAtha hI adhika zabdasAdRzya hai| nyAyakumudacandrameM jahA~ bhI yatkiJcit sAdRzya dekhA jAtA hai vaha prameyakamalamArtaNDaprayukta hI hai sAkSAt nahIM / arthAt prameyakamalamArtaNDake jina prakaraNoM ke jisa sandarbhase sanmatitarkakA sAdRzya hai unhIM prakaraNoMmeM nyAyakumudacandrase bhI zabdasAdRzya pAyA jAtA hai| isase yaha tarkaNA kI jA sakatI hai ki-sanmatitarkakI racanAke samaya nyAyakumudacandrakI racanA nahIM ho sakI thii| nyAyakumudacandra jayasiMhadevake rAjyameM san 1057 ke AsapAsa racA gayA thA jaisA ki usakI antima prazastise vidita hai / sanmatitarkaTIkA, prameyakamalamArtaNDa tathA nyAyakumudacandrakI tulanAke lie dekho prameyakamalamArtaNDa prathama adhyAyake TippaNa tathA nyAyakumuda candrake TippaNoMmeM die gae sanmatiTIkA ke avataraNa / 1 gujarAtI sanmatitarka pR0 84 / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDa vAdi devasUri aura prabhAcandra-devasUri zrImunicandrasUrike ziSya the| prabhAvaka caritrake lekhAnusAra municandrane zAntisUrise pramANavidyAkA adhyayana kiyA thaa| ye prAgvATavaMzake ratna the| inhoMne vi0 saM0 1143 meM gurjara dezako apane janmase pUta kiyA thaa| ye bhaDoca nagarameM 9 varSakI alpavayameM vi0 saM0 1152 meM dIkSita hue the tathA vi0 saM0 1174 meM inhoMne AcAryapada pAyA thaa| rAjarSi kumArapAlake rAjyakAlameM vi0 saM0 1226 meM inakA svargavAsa huaa| prasiddha hai ki-vi0 saM0 1181 vaizAkha zuddha pUrNimAke dina siddharAjakI sabhAmeM inakA digambaravAdI kumudacandrase vAda huA thA aura isI vAdameM vijaya pAneke kAraNa devasUri vAdi devasUri kahe jAne lage the| inhoMne pramANanayatattvAlokAlaGkAra nAmaka sUtra grantha tathA isI sUtrakI syAdvAdaratnAkara nAmaka vistRta vyAkhyA likhI hai| inakA pramANanayatattvAlokAlaGkAra mANikyanandikRta parIkSAmukhasUtrakA apane DhaMgase kiyA gayA dUsarA saMskaraNa hI hai| inhoMne parIkSAmukhake 6 paricchedoMkA viSaya ThIka usI kramase apane sUtrake Adya 6 paricchedoMmeM yatkiJcit zabdabheda tathA arthabhedake sAtha grathita kiyA hai / parIkSAmukhase atirikta isameM nayapariccheda aura vAdapariccheda nAmaka do pariccheda aura jor3e gae haiN| mANikyanandike sUtroMke sivAya akalaGkake svavivRtiyukta laghIyatraya, nyAyavinizcaya tathA vidyAnandake tattvArthazlokavArtikakA bhI paryApta sAhAyya isa sUtragranthameM liyA gayA hai| isa taraha bhinna bhinna granthoMmeM vizakalita jainapadArthoMkA zabda evaM arthadRSTi se sundara saMkalana isa sUtragranthameM huA hai| parIkSAmukhasUtrapara prabhAcandrakRta prameyakamalamArtaNDa nAmakI vistRta vyAkhyA hai tathA akalaGkadevake laghIyastrayapara inhIM prabhAcandrakA nyAyakumudacandra nAmakA vRhatkAya TIkAgrantha hai| prabhAcandrane ina mUla granthoMkI vyAkhyAke sAthahI sAtha mUlagranthase sambaddha viSayoMpara vistRta lekha bhI likhe haiM / ina lekhoMmeM vividha vikalpajAloMse parapakSakA khaMDana kiyA gayA hai| prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandra ke tIkSNa evaM AhvAdaka prakAzameM jaba hama syAdvAdaratnAkarako tulanAtmaka dRSTise dekhate haiM taba vAdidevasUrikI guNagrAhiNI saMgrahadRSTikI prazaMsA kie binA nahIM raha skte| inakI saMgrAhaka bIjavuddhi prameyakamalamArtaNDa tathA nyAyakumudacandrase artha zabda aura bhAvoMko itane cetazcamatkAraka DhaMgase cuna letI hai ki akele syAdvAdaratnAkarake par3ha lenese nyAyakumudacandra tathA prameyakamalamArtaNDakA yAvadviSaya vizada rItise avagata ho jAtA hai| vastutaH yaha ratnAkara ukta donoM granthoMke zabda-artharatnoMkA sundara Akara hI hai| yaha ratnAkara mArtaNDakI apekSA candra (nyAyakumudacandra) se hI adhika udvelita huA hai / prakaraNoMke krama aura pUrvapakSa tathA uttarapakSake jamAnekI paddhatimeM kahIM kahIM to nyAyakumudacandrakA itanA adhika zabdasAdRzya hai ki donoM granthoMkI pAThazuddhimeM eka dusarekA mUlapratikI taraha upayoga kiyA jA sakatA hai| 1 dekho jaina sAhityano itihAsa pR. 248 / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 49 pratibimbavAda nAmaka prakaraNameM vAdi devasUrine apane ratnAkara (pR0 865) meM nyAyakumudacandra (pR0 455) meM nirdiSTa prabhAcandrake matake khaMDana karanekA prayAsa kiyA hai| prabhAcandrakA mata hai ki-pratibimbakI utpattimeM jala Adi dravya upAdAna kAraNa haiM tathA candra Adi bimba nimittkaarnn| candrAdi bimboMkA nimitta pAkara jala Adike paramANu pratibimbAkArase' pariNata ho jAte haiN| vAdi devasUri kahate haiM ki-mukhAdibimboMse' chAyApudgala nikalate haiM aura ve jAkara darpaNa AdimeM pratibimba utpanna karate haiN| yahA~ chAyApudgaloMkA mukhAdi bimboMse nikalanekA siddhAnta devasUrine apane pUrvAcArya zrIharibhadrasUrike dharmasAraprakaraNakA anusaraNa karake likhA hai / ve isa samaya yaha bhUla jAte haiM ki hama apanehI granthameM naiyAyikoMke cakSuse razmiyoMke nikalaneke siddhAntakA khaMDana kara cuke haiM / jaba hama bhAsurarUpavAlI AMkhase bhI razmiyoMkA nikalanA yukti evaM anubhavase viruddha batAte haiM taba mukha Adi malina bimboMse' chAyApudgaloMke nikalanekA samarthana kisa taraha kiyA jA sakatA hai ? majedAra bAta to yaha hai ki isa prakaraNameM bhI vAdi devasUri nyAyakumudacandrake sAthahI sAtha prameyakamalamArtaNDakA bhI zabdazaH anusaraNa karate haiM, aura nyAyakumudacandrameM nirdiSTa prabhAcandrake matake khaMDanakI dhunameM khayaM hI prameyakamalamArtaNDake usI Azayake zabdoMko siddhAnta mAna baiThate haiM / ve ratnAkarameM (pR0 698) hI prameyakamalamArtaNDa kA zabdAnusaraNa karate hue likha jAte haiM ki-"svacchatAvizeSAddhi jaladarpaNAdayo mukhAdityAdipratibimbAkAravikAradhAriNaH sampadyante |"-arthaat vizeSa svacchatAke kAraNa jala aura darpaNa Adi hI mukha aura sUrya Adi bimboMke AkAravAlI paryAyoM ko dhAraNa karate haiM / kavalAhArake prakaraNameM inhoMne prabhAcandrake nyAyakumudacandra aura prameyakamalamArtaNDameM dI gaI dalIloMkA nAmollekha pUrvaka pUrvapakSameM nirdeza kiyA hai aura unakA apanI dRSTi se khaMDana bhI kiyA hai| isa taraha vAdi devasUrine jaba ratnAkara likhanA prArambha kiyA hogA taba unakI AMkhoMke sAmane prabhAcandrake ye donoM grantha barAbara nAcate rahe haiN| hemacandra aura prabhAcandra-vikramakI 12 vIM zatAbdImeM A0 hemacandrase jainasAhityake hemayugakA prArambha hotA hai / hemacandrane vyAkaraNa, kAvya, chanda, yoga, nyAya Adi sAhityake sabhI vibhAgoMpara apanI praur3ha saMgrAhaka lekhanI calAkara bhAratIya sAhityake bhaMDArako khUba samRddha kiyA hai| apane bahumukha pANDityake kAraNa ye 'kalikAlasarvajJa' ke nAmase bhI khyAta haiN| inakA janmasamaya kArtikI pUrNimA vikramasaMvat 1145 hai / vi0 saM0 1154 (I0 san 1097 ) meM 8 varSakI laghuvayameM inhoMne dIkSA dhAraNa kI thii| vikramasaMvat 1166 (I0 san 1110) meM 21 varSakI avasthAmeM ye sUripada para pratiSThita hue| ye mahArAja jayasiMha siddharAja tathA rAjarSi kumArapAlakI rAjasabhAoMmeM sabahumAna labdhapratiSTha the| vi0 saM0 1229 (I. 1173.) meM 84 varSakI AyumeM ye divaMgata hue| inakI nyAyaviSayaka racanA pramANamImAMsA jainanyAyake Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 prameyakamalamArtaNDa granthoM meM apanA eka viziSTa sthAna rakhatI hai / pramANamImAMsAke nigrahasthAnake nirUpaNa aura khaMDanake samUce prakaraNameM tathA anekAntameM die gae ATha doSoMke parihArake prasaMgameM prabhAcandrake prameyakamalamArtaNDakA zabdazaH anusaraNa kiyA gayA hai| pramANamImAMsAke anya sthaloMmeM prabhAcandrake prameyakamalamArtaNDakI chApa sAkSAt na par3akara prameyaratnamAlAke dvArA par3I hai| prameyaratnamAlAkAra anantavIryane prameyakamalamArtaNDako hI saMkSipta kara prameyaratnamAlAkI racanA kI hai| ataH madhyakadavAlI pramANamImAMsAmeM bRhatkAya prameyakamalamArtaNDakA sIdhA anusaraNa na hokara apane samAna parimANavAlI prameyaratnamAlAkA anusaraNa honA hI adhika saMgata mAlUma hotA hai| pramANamImAMsAke prAyaH pratyeka prakaraNa para prameyaratnamAlAkI zabdaracanAne apanI spaSTa chApa lagAI hai| isa taraha A0 hemacandrane kahIM sAkSAt aura kahIM paramparayA prabhAcandra ke prameyakamalamArtaNDako apanI pramANamImAMsA banAte samaya maddenaz2ara rakhA hai| prameyaratnamAlA aura pramANamImAMsAke sthaloMkI tulanAke lie siMghI sIrijase prakAzita pramANamImAMsAke bhASA TippaNa dekhanA caahie| malayagiri aura prabhAcandra-vikramakI 12 vIM zatAbdIkA uttarArdha tathA terahavIM zatAbdIkA prArambha jainasAhityakA hemayuga kahA jAtA hai / isa yugameM A0 hemacandrake sahavihArI, prakhyAta TIkAkAra AcArya malayagiri hue the / malayagirine Avazyakaniyukti, oghaniyukti, nandIsUtra Adi anekoM AgamikagranthoM para saMskRta TIkAe~ likhIM haiM / AvazyakaniyuktikI TIkA (pR0 371 A.) meM ve akalaGkadevake 'nayavAkyameM bhI syAtpadakA prayoga karanA cAhie' isa matase asahamati jAhira karate haiN| isI prasaMgameM ve pUrvapakSarUpase laghIyastrayasvavivRti (kA0 62) kA 'nayo'pi tathaiva samyagekAntaviSayaH syAt' yaha vAkya uddhRta karate haiM / aura isa vAkyake sAtha hI sAtha prabhAcandrakRta nyAyakumudacandra (pR0 691) se ukta vAkyakI vyAkhyA bhI uddhRta karate haiN| vyAkhyAkA uddharaNa isa prakArase liyA gayA hai-"atra TIkAkAreNa vyAkhyA kRtA nayo'pi nayapratipAdakamapi vAkyaM na kevalaM pramANavAkyamityapizabdArthaH, tathaiva syAtpadaprayogaprakAreNaiva samyagekAntaviSayaH syAt, yathA syAdastyeva jIva iti syAtpadaprayogAbhAve tu mithyaikAntagocaratayA durnaya eva syAditi |"-is avataraNase yaha nizcita ho jAtA hai ki malayagirike sAmane laghIyastrayakI nyAyakumudacandra nAmakI vyAkhyA thii| .. akalaGkadevane pramANa, naya aura durnayakI nimnalikhita paribhASAe~ kI haiM -anantadharmAtmaka vastuko akhaMDabhAvase grahaNa karanevAlA jJAna pramANa hai| ekadharmako mukhya tathA anyadharmoko gauNa karanevAlA, unakI apekSA rakhanevAlA jJAna naya hai| ekadharmako hI grahaNa karake jo anya dharmoMkA niSedha karatA hai-unakI apekSA nahIM rakhatA vaha durnaya kahalAtA hai| akalaMkane pramANavAkyakI taraha nayavAkyameM bhI nayAntarasApekSatA dikhAneke lie 'syAt' padake prayogakA vidhAna kiyA hai| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA A0 malayagiri kahate haiM ki-jaba nayavAkyameM syAtpadakA prayoga kiyA jAtA hai taba 'syAt' zabdase sUcita honevAle anya azeSadharmoMko bhI viSaya karaneke kAraNa nayavAkya nayarUpa na hokara pramANarUpa hI ho jaaygaa| inake matase jo naya eka dharmako avadhAraNapUrvaka viSaya karake itaranayase nirapekSa rahatA hai vahI naya kahA jA sakatA hai| isIlie inhoMne sabhI nayoMko mithyAvAda kahA hai| malayagirike koSameM sunaya nAmakA koI zabda hI nahIM hai| jaba syAtpadakA prayoga kiyA jAtA hai taba vaha pramANakoTimeM pahu~cegA tathA jaba nayAntaranirapekSa rahegA taba vaha nayakoTimeM jAkara mithyAvAda ho jAyagA / inhoMne akalaMkadevake isa tattvako maddenajara nahIM rakhA ki-nayavAkyameM syAt zabdase sUcita honevAle azeSadharmoMkA mAtra sadbhAva hI jAnA jAtA hai, so bhI isalie ki koI vAdI unakA aikAntika niSedha na samajha le| pramANavAkyakI taraha nayavAkyameM syAcchabdase sUcita honevAle azeSadharma pradhAnabhAvase viSaya nahIM hote / yahI to pramANa aura nayameM bheda hai ki-jahA~ pramANameM azeSa hI dharma ekarUpase-akhaNDabhAvase viSaya hote haiM vahA~ nayameM ekadharma mukhya hokara anya azeSadharma gauNa ho jAte haiM, 'syAt' zabdase mAtra unakA sadbhAva sUcita hotA rahatA hai| durnayameM ekadharma hI viSaya hokara anya azeSadharmoMkA tiraskAra ho jAtA hai| ataH durnayase sunayakA pArthakya karaneke lie sunayavAkyameM syAtpadakA prayoga Avazyaka hai| malayagirike dvArA kI gaI akalaMkakI yaha samAlocanA unhIM taka sImita rhii| hemacandra Adi sabhI AcArya akalaMkake ukta pramANa, naya aura durnayake vibhAgako nirvivAdarUpase mAnate Ae haiN| itanA hI nahIM, upAdhyAya yazovijayane malagirikI isa samAlocanAkA sayuktika uttara gurutattvavinizcaya (pR0 17 B.) meM de hI diyA hai| upAdhyAyajI likhate haiM ki yadi nayAntarasApekSa nayakA pramANameM antarbhAva kiyA jAyagA to vyavahAranaya tathA zabdanaya bhI pramANa hI ho jAya~ge / nayavAkyameM honevAlA syAtpadakA prayoga to aneka dharmokA mAtra dyotana karatA hai, vaha unheM vivakSitadharmakI taraha nayavAkyakA viSaya nahIM bnaataa| isalie nayavAkyameM mAtra syAtpadakA prayoga honese vaha pramANa koTi meM nahIM pahu~ca sktaa| devabhadra aura prabhAcandra-devabhadrasUri maladhAriMgacchake zrIcandrasUrike ziSya the| inhoMne nyAyAvatAraTIkA para eka TippaNa likhA hai| zrIcandrasUrine vi0 saMvat 1193 (san 1136 ) ke divAlIke dina 'munisuvratacaritra' pUrNa kiyA thaa| ataH inake sAkSAt ziSya devabhadrakA samaya bhI karIba san 1150 se 1200 taka sunizcita hotA hai| devabhadrane apane nyAyAvatAra TippaNameM prabhAcandrakRta nyAyakumudacandra ke nimnalikhitaM do avataraNa lie haiM 1-"parimaNDalAH paramANavaH teSAM bhAvaH'' pArimaNDalyaM vartulavam , nyAyaku-- mudacandre prabhAcandreNApyevaM vyAkhyAtalAt / " (pR0 25) 1 jaina sAhityano saMkSipta itihAsa pR0 253 / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDa 2-"prabhAcandrastu nyAyakumudacandre vibhASA saddharmapratipAdako granthavizeSaH tAM vidanti adhIyate vA vaibhASikAH ityuvaac|" (pR. 79) ye donoM avataraNa nyAyakumudacandrameM kramazaH pR0 438 paM0 13 tathA pR0 390 paM0 1 meM pAe jAte haiN| isake sivAya nyAyAvatAraTippaNameM aneka sthAnoMpara nyAyakumudacandrakA pratibimba spaSTarUpase jhalakatA hai| malliSeNa aura prabhAcandra-A0 hemacandrakI anyayogavyavacchedikAke Upara malliSeNa kI syAdvAdamaMjarI nAmakI sundara TIkA mudrita hai / ye zvetAmbara sampradAyake nAgendragacchIya zrIudayaprabhasUrike ziSya the| syAdvAdamaMjarIke antameM dI huI prazastise jJAta hotA hai ki-inhoMne zaka saMvat 1214 (I. 1293) meM dIpamAlikA zanivArake dina jinaprabhasUrikI sahAyatAse syAdvAdamaMjarI pUrNa kI thii| syAdvAdamaMjarIkI zabdaracanApara nyAyakumudacandrakA eka vilakSaNa prabhAva hai| malliSeNane kA0 14 kI vyAkhyA vidhivAdakI carcA kI hai| isameM unhoMne vidhivAdiyoMke ATha matoMkA nirdeza kiyA hai / sAthahI sAtha apanI granthamaryAdAke vicArase ina matoMke pUrvapakSa tathA uttarapakSoMke vizeSa parijJAnake lie nyAyakumudacandra grantha dekhanekA anurodha nimnalikhita zabdoM meM kiyA hai"eteSAM nirAkaraNaM sapUrvottarapakSaM nyAyakumudacandrAdavaseyam / " isa vAkyase spaSTa ho jAtA hai ki malliSeNa na kevala nyAyakumudacandrake viziSTa abhyAsI hI the kintu ve syAdvAdamaMjarImeM acarcita yA alpacarcita viSayoMke jJAnake lie nyAyakumudacandrako pramANabhUta Akaragrantha mAnate the / nyAyakumudacandrameM vidhivAdakI vistRta caracA pR0 573 se 598 taka hai| guNaratna aura prabhAcandra-vikramakI 15 vIM zatAbdIke uttarArdhameM tapA. gacchameM zrIdevasundarasUri eka prabhAvaka AcArya hue the| inake paTTaziSya guNaranasUrine haribhadrakRta 'SaDdarzanasamuccaya' para tarkarahasyadIpikA nAmakI bRhavRtti likhI hai / guNaratnasUrine apane kriyAratnasamuccaya granthakI pratiyoMkA lekhanakAla vikrama saMvat 1468 diyA hai / ataH inakA samaya bhI vikramakI 15 vIM sadIkA uttarArdha sunizcita hai / guNaratnasUrine SaDdarzanasamuccaya TIkAke jainamata nirUpaNameM mokSatattvakA savistara vizada vivecana kiyA hai| isa prakaraNameM inhoMne svAbhimata mokSasvarUpake samarthanake sAthahI sAtha vaizeSika, sAMkhya, vedAntI tathA bauddhoMke dvArA mAne gae mokSasvarUpakA bar3e vistArase nirAkaraNa bhI kiyA hai| isa parakhaMDanake bhAgameM nyAyakumudacandrakA mAtra artha aura bhAvakI dRSTise hI nahIM, kintu zabdaracanA tathA yuktiyoMke koTikramakI dRSTise bhI paryApta anusaraNa kiyA gayA hai / isa prakaraNameM nyAyakumudacandrakA itanA adhika zabdasAdRzya hai ki isase nyAyakumudacandrake pAThakI zabdazuddhi karanemeM bhI paryApta sahAyatA milI hai| isake 1 dekho-nyAyakumudacandra pR0 816 me 847 takake ttippnn| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 53 sivAya isa vRttike anya sthaloMpara khAsakara parapakSakhaMDana ke bhAgoMpara nyAyakumudacandrakI zubhrajyotsnA jahA~ tahA~ chiTaka rahI hai / yazovijaya aura prabhAcandra - upAdhyAya yazovijayajI vikramakI 18 vIM sIke yugapravartaka vidvAna the / inhoMne vikrama saMvat 1688 ( IkhI 1631 ) meM paM0 nayavijayajIke pAsa dIkSA grahaNa kI thI / inhoMne kAzI meM navyanyAyakA adhyayana kara vAdameM kisI vidvAn para vijaya pAnese 'nyAyavizArada' pada prApta kiyA thA / zrIvijayaprabhasUrine vi0 saM0 1718 meM inheM 'vAcaka - upAdhyAya' kA sammAnita pada diyA thA / upAdhyAya yazovijaya vi0 saM0 1743 ( san 1686 ) meM anazana pUrvaka svargastha hue the / dazavIM zatAbdIse hI navyanyAyake vikAsane bhAratIya darzanazAstrameM eka apUrva krAnti utpanna kara dI thI / yadyapi dasavIM sadIke bAda anekoM buddhizAlI jainAcArya hue para koI bhI usa navyanyAyake zabdajAlake jaTila adhyayanameM nahIM par3A / upAdhyAya yazovijaya hI ekamAtra jainAcArya haiM jinhoMne navyanyAyakA samagra adhyayana kara usI navyapaddhati se jainapadArthoMkA nirUpaNa kiyA hai / inhoMne saikar3oM grantha banAe haiM / inakA adhyayana atyanta talasparzI tathA bahumukha thA / sabhI pUrvavartI jainAcAryoMke granthoMkA inhoMne vidhivat pArAyaNa kiyA thA / inakI tIkSNa dRSTise dharma bhUSaNayatikI choTIsI para suvizada racanAvAlI nyAyadIpikA bhI nahIM chuuttii| jainatarkabhASAmeM aneka jagaha nyAyadIpikA ke zabda AnupUrvIse le lie gae haiM / inake zAstravArtAsamuccayaTIkA Adi bRhadgranthoMke parapakSa khaMDanavAle aMzoMmeM prabhAcandrake vividha vikalpajAla spaSTarUpase pratibimbita haiM / inhoMne prabhAcandrakA kevala anusaraNa hI nahIM kiyA hai kintu sAmpradAyika strImukti aura kavalAhAra jaise prakarameM prabhAcandra ke mantavyoMkI samAlocanA bhI kI hai / uparilikhita vaidika-avaidikadarzanoMkI tulanAse prabhAcandra ke agAdha, talasparzI, sUkSma dArzanika adhyayanakA yatkiJcit AbhAsa ho jAtA hai| binA isa prakArake bahuzruta avalokanake prameyakamalamArttaNDa aura nyAyakumudacandra jaise jainadarzanake pratinidhi granthoMke praNayanakA ullAsa hI nahIM ho sakatA thA / jainadarzanake madhyayugIna granthoM meM prabhAcandra ke ye grantha apanA viziSTa sthAna rakhate haiM / ye pUrvayugIna granthoMkA pratibimva lekara bhI pAradarzI darpaNakI taraha uttarakAlIna granthoMke lie AdhArabhUta hue haiM, aura yahI inakI apanI vizeSatA hai / binA isa AdAna-pradAnake dArzanika sAhityakA vikAsa isa rUpameM to ho hI nahIM sakatA thA / prabhAcandrakA AyurvedajJAna - prabhAcandra zuSka tArkika hI nahIM the; kintu unheM jIvanopayogI AyurvedakA bhI parijJAna thA / prameyakamalamArttaNDa ( pR0 424 ) meM ve badhiratA tathA anya karNarogoMke lie balAtailakA ullekha karate haiM / nyAyakumudacandra ( pR0 669) meM chAyA Adiko paugalika siddha karate samaya Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 prameyakamalamArtaNDa unameM guNoMkA sadbhAva dikhAneke lie unane vaidyakazAstrakA nimnalikhita zloka pramANarUpase uddhRta kiyA hai "AtapaH kaTuko rakSaH chAyA madhurazItalA / kaSAyamadhurA jyotsnA sarvavyAdhiharaM(kara) tamaH // yaha zloka rAjanighaNTu AdimeM kucha pAThabhedake sAthA pAyA jAtA hai / isI taraha vaizeSikoMke guNapadArthakA khaMDana karate samaya (nyAyaku0 pR0 275) vaidyakatantrameM prasiddha vizada, sthira, khara, picchalasa Adi guNoMke nAma lie haiN| prameyakamalamArtaNDa (pR. 8) meM naDvalodaka-tRNavizeSake jalase pAdarogakI utpatti vatAI hai| prabhAcandrakI kalpanAzakti-sAmAnyataH vastukI anantAtmakatA yA anekadharmAdhAratAkI siddhike lie akalaMka Adi AcAryoMne citrajJAna, sAmAnya. vizeSa, mecakajJAna aura narasiMha Adike dRSTAnta die haiM / para prabhAcandrane eka hI vastukI anekarUpatAke samarthanake lie nyAyakumudacandra (pR0 369) meM 'umezvara' kA dRSTAnta bhI diyA hai| ve likhate haiM ki jaise eka hI ziva vAmAjhameM umA-pArvatIrUpa hokara bhI dakSiNAGgameM virodhI zivarUpako dhAraNa karate haiM aura apane ardhanArIzvararUpako dikhAte hue akhaMDa bane rahate haiM usI taraha eka hI vastu virodhI do yA aneka AkAroMko dhAraNa kara sakatI hai / isameM koI virodha nahIM honA caahie| * udAravicAra-A0 prabhAcandra sacce tArkika the / unakI tarkaNAzakti aura udAra vicAroMkA spaSTa paricaya brAhmaNava jAtike khaNDanake prasaGgameM milatA hai| isa prakaraNameM unhoMne brAhmaNatva jAtike nityala aura ekatvakA khaNDana karake use sadRzapariNamana rUpa hI siddha kiyA hai| ve janmanA jAtikA khaNDana bahuvidha vikalpoMse karate haiM aura spaSTa zabdoMmeM use guNakarmAnusAriNI mAnate haiN| ve brAhmaNavajAtinimittaka varNAzramavyavasthA aura tapa dAna Adike vyavahArako bhI kriyAvizeSa aura yajJopavIta Adi cihnase upalakSita vyaktivizeSameM hI karanekI salAha dete haiM "nanu brAhmaNatvAdisAmAnyAnabhyupagame kathaM bhavatAM varNAzramavyavasthA tannivandhano vA tapodAnAdivyavahAraH syAt ? ityapyacodyam ; kriyAvizeSayajJopavItAdicihnopalakSite vyaktivizeSe tadvyavasthAyAH tadvyavahArasya copapatteH / tanna bhavatkalpitaM nityAdikhabhAvaM brAhmaNyaM kutazcidapi pramANAt prasiddhyatIti kriyAvizeSanibandhana evAyaM brAhmaNAdivyavahAro yuktH|" [nyAyakumudacandra pR0 778 / prameyakamalamArtaNDa pR0 486] "prazna-yadi brAhmaNava Adi jAtiyA~ nahIM haiM taba jainamatameM varNAzramavyavasthA aura brAhmaNava Adi jAtiyoMse sambandha rakhanevAlA tapa dAna Adi vyavahAra kaise hogA ? uttara-jo vyakti yajJopavIta Adi cihnoMko dhAraNa kareM tathA Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA .55 brAhmaNoMke yogya viziSTa kriyAoMkA AcaraNa kareM unameM brAhmaNava jAtise sambandha rakhanevAlI varNAzramavyavasthA aura tapa dAna Adi vyavahAra bhalI bhA~ti kiye jA sakate haiM / ataH Apake dvArA mAnA gayA nitya Adi svabhAvavAlA brAhmaNala kisI bhI pramANase siddha nahIM hotA, isaliye brAhmaNa Adi vyavahAroM ko kriyAnusAra hI mAnanA yuktisaMgata hai|" ve prameyakamalamArtaNDa ( pR0 487 ) meM aura bhI spaSTatAse likhate haiM ki"tataH sadRzakriyApariNAmAdinivandhanaiveyaM brAhmaNakSatriyAdivyavasthA-isaliye yaha samasta brAhmaNa kSatriya Adi vyavasthA sadRza kriyA rUpa sadRza pariNamana Adike nimittase hI hotI hai|" bauddhoMke dhammapada aura zve0 Agama uttarAdhyayanasUtra meM spaSTa zabdoMmeM brAhmaNatva jAtiko guNa aura karmake anusAra batAkara usako janmanA mAnaneke siddhAntakA khaNDana kiyA hai "na jaTAhiM na gottehiM na jaccA hoti brAhmaNo / jamhi saccaM ca dhammo ca so sucI so ca brAhmaNo // na cAhaM brAhmaNaM brUmi yonijaM mattisaMbhavaM / " [ dhammapada gA0 393 ] "kammuNA vaMbhaNo hoi kammuNA hoi khttio| vaIso kammuNA hoi suddo havai kammaNA // " [uttarA0 25 / 33 ] digambara AcAryoM meM varAGgacaritrake kartA zrI jaTAsiMhanandi kitane spaSTa zabdoMmeM jAtiko kriyAnimittaka likhate haiM "kriyAvizeSAd vyavahAramAtrAt dayAbhirakSAkRSizilpabhedAt / ziSTAzca varNAzcaturo vadanti na cAnyathA varNacatuSTayaM syAt // " [varAGgacarita 25 / 11] - "ziSTajana ina brAhmaNa Adi cAroM vargoM ko 'ahiMsA Adi vratoMkA pAlana, rakSA karanA, khetI Adi karanA, tathA zilpavRtti' ina cAra prakArakI kriyAoMse hI mAnate haiM / yaha sava varNavyavasthA vyavahAra mAtra hai| kriyAke sivAya aura koI varNavyavasthAkA hetu nahIM haiN|" __ aise hI vicAra tathA udgAra padmapurANakAra raviSeNa, AdipurANakAra jinasena, tathA dharmaparIkSAkAra amitagati Adi AcAryoM ke pAe jAte haiN| A. prabhAcandrane, inhIM vaidika saMskRti dvArA anabhibhUta, paramparAgata jainasaMskRtike vizuddha vicAroMkA, apanI prakhara tarkadhArAse parisiJcana kara poSaNa kiyA hai / yadyapi brAhmaNatvajAtike khaNDana karate samaya prabhAcandrane pradhAnatayA usake nityatva aura brahmaprabhavatva Adi aMzoMke khaNDanake lie isa prakaraNako likhA hai aura isake likhanemeM prajJAkara guptake pramANavArtikAlaGkAra tathA zAntarakSitake tattvasaMgrahane 1 dekho-nyAyakumudacandra pR0 778 Ti0 9 / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 prameyakamalamArtaNDa paryApta preraNA dI hai parantu isase prabhAcandrakI apanI jAtiviSayaka svatantra cintanavRttimeM koI kamI nahIM aatii| unhoMne usake hara eka pahalU para vicAra karake hI apane ukta vicAra sthira kie| 62. prabhAcandrakA samaya kAryakSetra aura gurukula-A0 prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa, nyAyakumudacandra AdikI prazastimeM 'padmanandi saiddhAnta' ko apanA guru likhA hai / zravaNabelgolAke zilAlekha (naM0 40) meM gollAcAryake ziSya padmanandi saiddhAntikakA ullekha hai| aura isI zilAlekhameM Age calakara prathitatarkagranthakAra, zabdAmbhoruhabhAskara prabhAcandrakA ziSyarUpase varNana kiyA gayA hai / prabhAcandrake prathitatarkagranthakAra aura zabdAmbhoruhabhAskara ye donoM vizeSaNa yaha spaSTa batalA rahe haiM ki ye prabhAcandra nyAyakumudacandra aura prameyakamalamArtaNDa jaise prathita tarkagranthoMke racayitA the tathA zabdAmbhojabhAskaranAmaka jainendranyAsake kartA bhI the| isI zilAlekhameM padmanandi saiddhAntikako aviddhakarNAdika aura kaumAradevavratI likhA hai| ina vizeSaNoMse jJAta hotA hai ki-padmanandi saiddhAntikane karNavedha honeke pahile hI dIkSA dhAraNa kI hogI aura isIlie ye kaumAradevavratI kahe jAte the| ye mUlasaMghAntargata nandigaNake pramedarUpa dezIgaNake zrIgollAcArya ke ziSya the| prabhAcandrake sadharmA zrIkulabhUSaNamuni the| kulabhUSaNa muni bhI siddhAnta zAstroMke pAragAmI aura cAritrasAgara the| isa zilAlekhameM kulabhUSaNamunikI ziSyaparamparAkA varNana hai, jo dakSiNadezameM huI thii| tAtparya yaha ki A0 prabhAcandra mUlasaMghAntargata nandigaNakI AcAryaparamparAmeM hue the| inake guru padmanandisaiddhAnta the aura sadharmA the kulabhUSaNamuni / mAlUma hotA hai ki prabhAcandra padmanandise zikSA-dIkSA lekara dhArAnagarImeM cale Ae, aura yahIM unhone apane granthoM kI racanA kii| ye dhArAdhIza bhojake mAnya vidvAna the| prameyakamalamArtaNDakI "zrIbhoja-. devarAjye dhArAnivAsinA" Adi antima prazastise spaSTa hai ki-yaha prantha dhArAnagarImeM bhojadevake rAjyameM banAyA gayA hai / nyAyakumudacandra, ArAdhanAgadyakathAkoza aura mahApurANaTippaNakI antima prazastiyoMke "zrIjayasiMhadevarAjye zrImaddhArAnivAsinA" zabdoMse ina granthoMkI racanA bhojake uttarAdhikArI jayasiMhadevake rAjyameM huI jJAta hotI hai| isalie prabhAcandrakA kAryakSetra dhArAnagarI hI mAlUma hotA hai / saMbhava hai ki inakI zikSA-dIkSA dakSiNameM huI ho| zravaNavelgolAke zilAlekha naM0 55 meM mUlasaMghake dezIgaNake devendrasaiddhAntadevakA ullekha hai / inake ziSya caturmukhadeva aura caturmukhadevake ziSya gopanandi the| isI zilAlekhameM ina gopanandike sadharmA eka prabhAcandrakA varNana isa prakAra kiyA gayA hai 1 jainazilAlekhasaMgraha mANikacandragranthamAlA / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA "avara sadharmaru zrIdhArAdhipabhojarAjamukuTaprotAzmarazmicchaTAcchAyAkuGkumapaGkaliptacaraNAmbhojAtalakSmIdhavaH / nyAyAbjAkaramaNDane dinamaNizzabdAbjarodomaNiH, sthayAtpaNDitapuNDarIkataraNiH zrImAn prabhAcandramAH // 17 // zrIcaturmukhadevAnAM ziSyo'dhRSyaH prvaadibhiH| paNDitazrIprabhAcandro rudravAdigajAGkuzaH // 18 // " . ina zlokoMmeM varNita prabhAcandra bhI dhArAdhIza bhojarAjake dvArA pUjya the, nyAyarUpa kamalasamUha (prameyakamala) ke dinamaNi (mArtaNDa) the, zabdarUpa abja (zabdAmbhoja) ke vikAsa karaneko rodomaNi (bhAskara) ke samAna the| paMDita rUpI kamaloMke praphullita karane vAle sUrya the, rudravAdi gajoMko vaza karaneke lie aMkuzake samAna the tathA caturmukhadevake ziSya the| kyA isa zilAlekhameM varNita prabhAcandra aura padmanandi saiddhAntake ziSya, prathitatarkagranthakAra evaM zabdAmbhojabhAskara prabhAcandra eka hI vyakti haiM ? isa prazna kA uttara 'hA~' meM diyA jA sakatA hai, para isameM eka hI bAta nayI hai| vaha hai-gururUpase caturmukhadevake ullekha honekii| maiM samajhatA hU~ ki-yadi prabhAcandra dhArAmeM Aneke bAda apane hI dezIyagaNake zrI caturmukhadevako Adara aura gurukI dRSTise dekhate hoM to koI AzcaryakI vAta nahIM hai| para yaha sunizcita hai ki prabhAcandrake Adya aura paramAdaraNIya upAsya guru padmanandi saiddhAnta hI the| caturmukhadeva dvitIya guru yA gurusama ho sakate haiN| yadi isa zilAlekhake prabhAcandra aura prameyakamalamArtaNDa Adi ke racayitA eka hI vyakti haiM to yaha nizcitarUpase kahA jA sakatA hai ki prabhAcandra dhArAdhIza bhojake samakAlIna the| isa zilAlekhameM prabhAcandrako gopanandikA sadharmA kahA gayA hai| halebelgolake eka zilAlekha (naM. 492, jainazilAlekhasaMgraha) meM hoysalanareza ereyaGga dvArA gopanandi paNDitadevako die gae dAnakA ullekha hai| yaha dAna pauSa zuddha 13, saMvat 1015 meM diyA gayA thaa| isa taraha san 1094 meM prabhAcandrake sadharmA gopanandikI sthiti honese prabhAcandrakA samaya san 1065 taka mAnanekA pUrNa samarthana hotA hai| samayavicAra-AcArya prabhAcandrake samayake viSayameM DaoN. pAThaka, premIjI* ___ * zrImAn premIjIkA vicAra aba badala gayA hai / ve apane "zrIcandra aura prabhA. candra" lekha (anekAnta varSa 4 aMka 1) meM mahApurANaTimpaNakAra prabhAcandra tathA prameya. kamalamArtaNDa aura gadyakathAkoza Adike kA prabhAcandrakA eka hI vyakti honA sUcita karate haiN| ve apane eka patrameM mujhe likhate haiM ki-"hama samajhate haiM ki prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrake kartA prabhAcandra hI mahApurANaTippaNake kartA haiM / aura tattvArthavRttipada (sarvArthasiddhike padoMkA prakaTIkaraNa), samAdhitatraTIkA, AtmAnuzAsanatilaka, kriyAkalApaTIkA, pravacanasArasarojabhAskara (pravacanasArakI TIkA) Adike kartA, aura zAyada ratnakaraNDaTIkAke kartA bhI vahI haiN|" Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 prameyakamalamArtaNDa tathA mukhtAra sA0 AdikA prAyaH sarvasammata mata yaha rahA hai ki AcArya prabhAcandra isAkI 8 vIM zatAbdIke uttarArdha evaM navIM zatAbdIke pUrvArdhavartI vidvAna the| aura isakA mukhya AdhAra hai jinasenakRta AdipurANa kA yaha zloka "candrAMzuzubhrayazasaM prabhAcandrakaviM stuve / kRtvA candrodayaM yena zazvadAhlAditaM jagat // " arthAt-'jinakA yaza candramAkI kiraNoM ke samAna dhavala hai una prabhAcandrakavikI stuti karatA huuN| jinhoMne candrodayakI racanA karake jagat ko AhlAdita kiyA thaa| isa zlokameM candrodayase nyAyakumudacandrodaya (nyAyakumudacandra) granthakA sUcana samajha gayA hai / A0 jinasenane apane guru vIrasenakI adhUrI jayadhavalA TIkAko zaka saM0 759 (IsavI 837) kI phAlguna zuklA dazamI tithiko pUrNa kiyA thaa| isa samaya amoghavarSakA rAjya thaa| jayadhavalAkI samAptike anantara hI A0 jinasenane AdipurANakI racanA kI thI / AdipurANa jinasenakI antima kRti hai| ve ise apane jIvanameM pUrNa nahIM kara sake the| use inake ziSya guNabhadrane pUrNa kiyA thaa| tAtparya yaha ki jinasena AcAryane IsavI 840 ke lagabhaga AdipurANakI racanA prArambha kI hogii| isameM prabhAcandra tathA unake nyAyakumudacandrakA ullekha mAnakara DaoN0 pAThaka Adine nirvivAdarUpase prabhAcandrakA samayaM IsAkI 8 vIM zatAbdIkA uttarArdha tathA navIM kA pUrvArdha nizcita kiyA hai| suhRdUra paM0 kailAzacandrajI zAstrIne nyAyakumudacandra prathamabhAga kI prastAvanA (pR0 123) meM DaoN0 pAThaka Adike matakA nirAsa karate hue prabhAcandrakA + paM0 kailAzacandrajIne AdipurANake 'candrAMzuzubhrayazasaM' zlokameM candrodayakAra kisI anya prabhAcandrakavikA ullekha batAyA hai, jo ThIka hai / para unhoMne AdipurANakAra jinasenake dvArA nyAyakumudacandrakAra prabhAcandra ke smRta honemeM vAdhaka jo anya tIna hetu die haiM ve balavat nahIM mAlUma hote / yataH (1) Adi-purANakAra isake lie bAdhya nahIM mAne jA sakate ki yadi ve prabhAcandrakA smaraNa karate haiM to unheM prabhAcandrake dvArA smRta anantavIrya aura vidyAnandakA smaraNa karanA hI caahie| vidyAnanda aura anantavIryakA samaya IsAkI navIM zatAbdIkA pUrvArdha hai, aura isalie ve AdipurANakArake samakAlIna hote haiM / yadi prabhAcandra bhI IsAkI navIM zatAbdIke vidvAn hote, to bhI ve apane samakAlIna vidyAnanda Adi AcAryoMkA smaraNa karake bhI AdipurANakAra dvArA smRta hosakate the| (2) 'jayanta aura prabhAcandra' kI tulanA karate samaya maiM jayantakA samaya " I0 750 se 840 taka siddha kara AyA huuN| ataH samakAlInavRddha jayanta se prabhAvita hokarabhI prabhAcandra AdipurANameM ullekhya ho sakate haiN| (3) guNabhadrake AtmAnuzAsana se 'andhAdayaM mahAnandhaH' zloka uddhRta kiyA jAnA avazya aisI bAta hai jo prabhAcandrakA AdipurANameM ullekha honekI bAdhaka ho sakatI hai| kyoMki AtmAnuzAsanake "jinsenaacaarypaadsmrnnaadhiincetsaam| guNabhadbhadantAnAM kRtirAtmAnuzAsanam // " Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 59 samaya I0 950 se 1020 taka nirdhArita kiyA hai / isa nirdhArita samayakI zatAbdiyA~ to ThIka haiM para dazakoM meM antara hai / tathA jina AdhAroMse yaha samaya nizcita kiyA gayA hai ve bhI abhrAnta nahIM haiM / paM0 jIne prabhAcandrake granthoMmeM vyomazivAcAryakI vyomavatI TIkAkA prabhAva dekhakara prabhAcandrakI pUrvAvadhi 950 I0 aura puSpadantakRta mahApurANake prabhAcandrakRta TippaNako vi0 saM0 1080 ( I0 1023 ) meM samApta mAnakara uttarAvadhi 1020 I0 nizcita kI hai / maiM ' vyomaziva aura prabhAcandra' kI tulanA karate samaya ( pR0 8 ) vyomazivakA samaya IsAkI sAtavIM zatAbdIkA uttarArdha nirdhArita kara AyA hUM / isalie mAtra vyomaziva ke prabhAvake kAraNa hI prabhAcandrakA samaya I0 950 ke bAda nahIM jA sakatA / mahApurANake TippaNakI vastusthiti to yaha hai ki - puSpadantake mahApurANa para zrIcandra AcAryakA bhI TippaNa hai aura prabhAcandra AcAryakA bhI / balAtkAragaNake zrIcandrakA TippaNa bhojadeva ke rAjyameM banAyA gayA hai / isakI prazasti nimna likhita hai 1 isa antimazloka dhvanita hotA hai kI yaha grantha jinasena svAmIkI mRtyuke bAda banAyA gayA hai; kyoMkI vahI samaya jinasenake pAdoMkeM smaraNake lie ThIka ja~catA hai / ataH AtmAnuzAsanakA racanAkAla san 850 ke karIba mAlUma hotA hai / AtmAnuzAsana para prabhAcandrakI eka TIkA upalabdha hai / usameM prathama lokakA utthAna vAkya isa prakAra hai"bRhaddharmAtulokasenasya viSayavyA mugdhabuddheH sambodhanavyAjena sarvasatvopakArakaM sanmArgamupadarzayitukAmo guNabhadradevaH " arthAt guNabhadra svAmIne viSayoM kI ora caMcala cittavRttivAle bar3e dharmabhAI (?) lokasenako samajhAne ke bahAne AtmAnuzAsana grantha banAyA hai / ye lokasena guNabhadrake priyaziSya the / uttarapurANakI prazasti meM inhIM lokasenako svayaM guNabhadrane 'viditasakalazAstra, munIza, kavi avikala - vRtta' Adi vizeSaNa die haiN| isase itanA anumAna to sahaja hI kiyA jA sakatA hai ki AtmAnuzAsana uttara purANake bAda to nahIM banAyA gayA; kyoMki usa samaya lokasena muni viSayavyAmugdhabuddhi na hokara viditasakalazAstra evaM avikalavRtta ho gae the / ataH lokasenakI prArambhika avasthAmeM, uttara purANakI racanAkai pahile hI AtmAnuzAsanakA racA jAnA adhika saMbhava hai / paM0 nAthUrAmajI premIne vidvadralamAlA ( pR0 75 ) meM yahI saMbhAvanA kI hai / AtmAnuzAsana guNabhadrakI prArambhika kRti hI mAlUma hotI hai / aura guNabhadra ise uttarapurANake pahile jinasena kI mRtyuke bAda banAyA hogA / parantu AtmAnuzAsanakI Antarika jA~ca karane se hama isa pariNAma para pahu~ce haiM ki isameM anya kaviyoMke subhASitoMkA bhI yathAvasara samAveza kiyA gayA hai / udAharaNArthaAtmAnuzAsanakA 32 vA~ padya 'netA yasya bRhaspatiH ' bhartRharike nItizatakakA 88 vAM zloka hai, AtmAnuzAsanakA 67 vA~ padya 'yadetatsvacchandaM' vairAgyazatakakA 50 va zloka hai / aisI sthiti meM 'andhAdayaM mahAnandhaH ' subhASita padya bhI guNabhadrakA svaracita hI hai yaha nizcayapUrvaka nahIM kaha sakate / tathApi kisI anya prabala pramANake abhAvameM abhI isa viSaya meM adhika kucha nahIM kahA jA sakatA / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 prameyakamalamArtaNDa "zrI vikramAdityasaMvatsare varSANAmazItyadhikasahasra mahApurANaviSamapadavivaraNaM sAgarasenasaiddhAntAn parijJAya mUlaTippaNikAcAlokya kRtamidaM samuccayaTippaNam ajJapAtamItena zrImadvalA [tkAra ] gaNazrIsaMghAcAryasatkaviziSyeNa zrIcandramuninA nijadordaNDAbhibhUtaripurAjyavijayinaH zrIbhojadevasya // 102 // iti uttarapurANaTippaNakaM prabhAcandrAcArya (2) viracitaM samAptam / " prabhAcandrakRta TippaNa jayasiMhadevake rAjyameM likhA gayA hai| isakI prazastike zloka ratnakaraNDazrAvakAcArakI prastAvanAse nyAyakumudacandra prathama bhAgakI prastAvanA (pR0 120) meM uddhRta kiye gaye haiN| zlokoMke anantara-"zrIjayasiMhadevarAjye zrImaddhArAnivAsinA parAparaparameSTipraNAmopArjitAmalapuNyanirAkRtAkhilamalakalaGkena zrIprabhAcandrapaNDitena mahApurANaTippaNake zatatryadhikasahasratrayaparimANaM kRtamiti" yaha puSpikAlekha hai| isa taraha mahApurANa para donoM AcAryoMke pRthak pRthak TippaNa haiN| isakA khulAsA premIjIke lekhase spaSTa ho hI jAtA hai / para TippaNalekhakane zrIcandrakRta TippaNake 'zrIvikramAditya' vAle prazastilekhake antameM bhramavaza 'iti uttarapurANaTippaNakaM prabhAcandrAcAryaviracitaM samAptam' likha diyA hai| isI lie DaoN0 pI0 ela0 vaiye, pro. hIrAlAlajI tathA paM0 kailAzacandrajIne bhramavaza prabhAcandrakRta TippaNakA racanA kAla saMvat 1080 samajha liyA hai| ataH isa bhrAnta AdhArase prabhAcandra ke samayakI uttarAvadhi san 1020 nahIM ThaharAI jA sktii| aba hama prabhAcandra ke samayakI nizcita avadhike sAdhaka kucha pramANa upasthita karate haiM- . * 1-prabhAcandrane pahile prameyakamalamArtaNDa banAkara hI nyAyakumudacandrakI racanA kI hai| mudrita prameyakamalamArtaNDake antameM "zrI bhojadevarAjye zrImaddhArAnivAsinA parAparaparameSThipadapraNAmopArjitAmalapuNyanirAkRtanikhilamalakaGkena zrImatprabhAcandrapaNDitena nikhilapramANaprameyasvarUpodyotiparIkSAmukhapadamidaM vivRtamiti / " yaha puSpikAlekha pAyA jAtA hai| nyAyakumudacandrakI kucha pratiyoMmeM ukta puSpikAlekha 'zrIbhojadevarAjye' kI jagaha 'zrIjayasiMhadevarAjye' padake sAtha jaisAkA taisA upalabdhahai / ataH isa spaSTa lekha se prabhAcandrakA samaya jayasiMhadevake rAjyake kucha varSoM taka, antataH san 1065 taka mAnA jA sakatA hai| aura yadi prabhAcandrane 85 varSakI Ayu pAI ho to unakI pUrvAvadhi san 980 mAnI jAnI caahie| zrImAn mukhtArasA0 tathA paM0 kailAzacandrajI prameyakamala0 aura nyAyakumudacandrake antameM pAe jAnevAle ukta 'zrIbhojadevarAjye aura zrI jayasiMhadevarAjye Adi prastilezakhoMko svayaM prabhAcandrakRta nahIM maante| mukhtArasA0 isa prazastivAkyako TIkATippaNakAra dvitIya prabhAcandrakA mAnate haiM tathA paM0 kailAzacandrajI - 1 dekho paM0 nAthUrAmajI premI likhita 'zrIcandra aura prabhAcandra' zIrSaka lekha anekAnta varSa 4 kiraNa 1 / 2 mahApurANakI prastAvanA pR0 XIV | 3 ranakaraNDa. prastAvanA pR0 59-60 / 4 nyAyakumudacandra prathamabhAgakI prastAvanA pR0 122 / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prastAvanA ise pIcheke kisI vyaktikI karatUta batAte haiM / para prazastivAkya ko prabhAcandrakRta nahIM mAnanemeM donoMke AdhAra jude jude haiM / mukhtArasA. prabhAcandrako jinasena ke pahilekA vidvAn mAnate haiM, isalie 'bhojadevarAjye' AdivAkya ve khayaM unhIM prabhAcandrakA nahIM mAnate / paM0 kailAzacandrajI prabhAcandrako IsAkI 10 vIM aura 11 vIM zatAbdIkA vidvAn mAnakara bhI mahApurANake TippaNakAra zrIcandra ke TippaNake antimavAkyako bhramavaza prabhAcandrakRta TippaNakA antimavAkya samajha leneke kAraNa ukta prazastivAkyoMko prabhAcandrakRta nahIM mAnanA cAhate / mukhtArasA0 ne eka hetu yaha bhI diyA hai ki-prameyakamalamAttaNDakI kucha pratiyoM meM yaha antimavAkya nahIM pAyA jaataa| aura isake lie bhANDArakara insTITyUTakI prAcIna pratiyoMkA havAlA diyA hai / maiMne bhI isa granthakA punaH sampAdana karate samaya jainasiddhAntabhavana ArAkI pratike pAThAntara lie haiN| isameM bhI ukta 'bhojadevarAjye' vAlA vAkya nahIM hai| isI taraha nyAyakumudacandrake sampAdanameM jina A0, ba0, zra0, aura bhAM0 pratiyoMkA upayoga kiyA hai, unameM A0 aura ba0 pratimeM 'zrIjayasiMhadevarAjye vAlA prazasti lekha nahIM hai| hA~, bhAM aura zra0 pratiyA~, jo tAr3apatra para likhI haiM, unameM 'zrIjayasiMhadevarAjye' vAlA prazastivAkya hai / inameM bhAM0 prati zAlivAhanazaka 1764 kI likhI huI hai| isa taraha praimeyakamalamArtaNDakI kinhIM pratiyoMmeM ukta prazastivAkya nahIM hai, kinhIMmeM 'zrIpadmanandi' zloka nahIM hai tathA kucha pratiyoMmeM sabhI zloka aura prazasti vAkya haiN| nyAyakumudacandrakI kucha pratiyoMmeM 'jayasiMha 1 ratnakaraNDa0 prastAvanA pR0 60 / 2 dekho inakA paricaya nyAyaku0 pra0 bhAga ke smpaadkiiymeN| . 3 paM0 nAthUrAmajI premI apanI noTabukake AdhArase sUcita karate haiM ki- 'bhANDArakara insTITyUTakI naM0 836 (san 1875-76) kI pratimeM prazastikA 'zrIpananandi' vAlA zloka aura 'bhojadevarAjye' vAkya nhiiN| vahIM kI naM0 638 (san 1875-76 ) vAlI pratimeM 'zrI padmanandi' zloka hai para 'bhojadevarAjye' vAkya nahIM hai| pahilI prati saMvat 1489 tathA dUsarI saMvat 1795 kI likhI huI hai / " vIravANIvilAsa bhavanake adhyakSa paM0 lokanAtha pArzvanAthazAstrI apane yahA~ kI tADapatrakI do pUrNa pratiyoMko dekhakara likhate haiM ki-"pratiyoMkI antima prazastimeM mudritapustakAnusAra prazasti zloka pUre haiM aura 'zrI bhojadevarAjye zrImaddhArAnivAsinA' Adi vAkya haiM / prameyakamalamArtaNDakI pratiyoMmeM bahuta zaithilya hai, parantu karIba 600 varSa pahile likhita hogii| una donoM pratiyoMmeM zakasaMvat nahIM haiN|" solApurakI pratimeM "zrIbhojadevarAjye" prazasti nahIM hai| dillIkI Adhunika pratimeM bhI uktavAkya nahIM hai| aneka pratiyoMmeM prathama adhyAyake antameM pAe jAnevAle "siddhaM sarvajanaprabodha" zlokakI vyAkhyA nahIM hai / indaurakI tukogaMjavAlI pratimeM prazastivAkya hai aura ukta zlokakI vyAkhyA bhI hai| khuraIkI pratimeM 'bhojadevarAjye' prazasti nahIM hai, para cAroM prazastizloka haiN| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDa devarAjye' prazastivAkya nahIM hai / zrImAn mukhtArasA0 prAyaH isIse ukta prazastivAkyoMko prabhAcandrakRta nahIM maante| isake viSayameM merA yaha vaktavya hai ki-lekhaka pramAdavaza prAyaH maujUda pATha to chor3a dete haiM para kisI anyakI prazasti anyagranthameM lagAnekA prayatna kama karate haiM / lekhaka Akhira nakala karanevAle lekhaka hI to haiM, unameM itanI buddhimAnIkI bhI kama saMbhAvanA hai ki ve 'zrI bhojadevarAjye' jaisI sundara gadya prazastiko khakapolakalpita karake usameM joDa deN| jina pratiyoMmeM ukta prazasti nahIM hai to samajhanA cAhie ki lekhakoMke pramAdase unameM vaha prazasti likhI hI nahIM gii| jaba anya aneka pramANoMse prabhAcandrakA samaya karIba karIba bhojadeva aura jayasiMhake rAjyakAla taka pahu~catA hai taba ina prazastivAkyoMko TippaNakArakRta yA kisI pIche honevAle vyaktikI karatUta kahakara nahIM TAlA jA sktaa| merA yaha vizvAsa hai ki 'zrIbhojadevarAjye' yA 'zrIjayasiMhadevarAjye' prazastiyA~ sarvaprathama prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrake racayitA prabhAcandrane hI banAI haiN| . aura jina jina granthoM meM ye prazastiyA~ pAI jAtI haiM ve prasiddha tarkagranthakAra prabhAcandra ke hI grantha hone caahie| 2-yApanIyasaMghAgraNI zAkaTAyanAcAryane zAkaTAyana vyAkaraNa aura amoghavRtti ke sivAya kevalibhukti aura strImukti prakaraNa likhe haiM / zAkaTAyanane amoghavRtti, mahArAMja amoghavarSake rAjyakAla (I0 814 se 877) meM racI thii| A0 prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrameM zAkaTAyanake ina donoM prakaraNoMkA khaMDana AnupUrvAMse kiyA hai| nyAyakumudacandrameM strImuktiprakaraNase eka kArikA bhI uddhRta kI hai / ataH prabhAcandrakA samaya I0 900 se pahile nahIM mAnA jA sktaa| 3-siddhasenadivAkarake nyAyAvatArapara siddharSigaMNikI eka vRtti upalabdha hai| hama 'siddharSi aura prabhAcandra' kI tulanA meM batA Ae haiM ki prabhAcandrane nyAyAvatArake sAtha hI sAtha isa vRttiko bhI dekhA hai| siddharSine I0 906 meM apanI upamitibhavaprapaJcAkathA banAI thii| ataH nyAyAvatAravRttike draSTA prabhAcandrakA samaya san 910 ke pahile nahIM mAnA jA sktaa| 4-bhAsarvajJakA nyAyasAra grantha upalabdha hai| kahA jAtA hai ki isapara bhAsarvajJakI khopajJa nyAyabhUSaNA nAmakI vRtti thI / isa vRttike nAmase uttarakAlameM inakI bhI bhUSaNa' rUpameM prasiddhi ho gaI thI / nyAyalIlAvatIkArake kathanase' jJAta hotA hai ki bhUSaNa kriyAko saMyoga rUpa mAnate the| prabhAcandrane nyAyakumudacandra (pR0 282 ) meM bhAsarvajJake isa matakA khaMDana kiyA hai / prameyakamalamArtaNDake chaThaveM adhyAyameM jina vizeSyAsiddha Adi helAbhAsoMkA nirUpaNa hai ve saba nyAyasArase hI lie gae haiM / kha: DaoN0 zatIzacandra vidyAbhUSaNa inakA samaya 1 dekho nyAyakumudacandra pR0 282 Ti0 5 / 2 nyAyasAra prastAvanA pR0 5 / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 63 I0 900 ke lagabhaga mAnate haiN| ataH prabhAcandrakA samaya bhI I. 900 ke bAda hI honA caahie| 5-A0 devasenane apane darzanasAra graMtha (racanAsamaya 990 vi0 933 I.) ke bAda bhAvasaMgraha graMtha banAyA hai| isakI racanA saMbhavataH san 940 ke AsapAsa huI hogii| isakI eka 'nokammakammahAro' gAthA prameyakamalamArtaDa tathA nyAyakumudacandrameM uddhRta hai| yadi yaha gAthA svayaM devasenakI hai to prabhAcandrakA samaya san 940 ke bAda honA caahie| 6-A0 prabhAcandrane prameyakamala aura nyAyakumuda0 banAneke bAda zabdAmbhojabhAskara nAmakA jainendranyAsa racA thaa| yaha nyAsa jainendramahAvRttike bAda isIke AdhArase banAyA gayA hai| maiM 'abhayanandi aura prabhAcandra' kI tulanA (pR. 39) karate hue likha AyA hU~ ki nemicandrasiddhAntacakravatIMke guru abhayanandine hI yadi mahAvRtti banAI hai to isakA racanAkAla anumAnataH 960 I0 honA cAhie / ataH prabhAcandrakA samaya I0 960 se pahile nahIM mAnA jA sktaa| "-puSpadantakRta apabhraMzabhASAke mahApurANa para prabhAcandrane eka TippaNa racA hai| isakI prazasti ratnakaraNDazrAvakAcAra kI prastAvanA (pR. 61) meM dI gaI hai| yaha TippaNa jayasiMhadevake rAjyakAlameM likhA gayA hai| puSpadantane apanA mahApurANa san 965 I0 meM samApta kiyA thaa| TippaNakI prazastise to yahI mAlUma hotA hai ki prasiddha prabhAcandra hI isa TippaNakartA haiM / yadi yahI prabhAcandra isake racayitA haiM, to kahanA hogA ki prabhAcandrakA samaya I0 965 ke bAda hI honA caahie| yaha TippaNa inhoMne nyAyakumudacandrakI racanA karake likhA hogaa| yadi yaha TippaNa prasiddha tarkapranthakAra prabhAcandrakA na mAnA jAya taba bhI isakI prazastike zloka aura puSpikAlekha, jinameM prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrake prazastizlokoMkA evaM puSpikAlekhakA pUrA pUrA anukaraNa kiyA gayA hai, prabhAcandrakI uttarAvadhi jayasiMhake rAjya kAlataka nizcita karanemeM sAdhaka to ho hI sakate haiN| 8-zrIdhara aura prabhAcandrakI tulanA karate samaya hama batA Ae haiM ki prabhAcandrake granthoM para zrIdharakI kandalI bhI apanI AbhA de rahI hai| zrIdharane kandalI TIkA I0 san 991 meM samApta kI thii| ataH prabhAcandrakI pUrvAvadhi I0 990 ke karIba mAnanA aura unakA kAryakAla I0 1020 ke lagabhaga mAnanA saMgata mAlUma hotA hai| . . 9-zravaNabelagolAke lekha naM0 40 (64) meM eka padmanandisaiddhAntikakA ullekha hai aura inhIMke ziSya. kulabhUSaNake sadharmA prabhAcandrako zabdAmbhoruhabhAskara aura prathitatarkagranthakAra likhA hai 1 dekho mahApurANakI prstaavnaa| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDa "aviddhakarNAdikapadmanandisaiddhAntikAkhyo'jani yasya loke| kaumAradevavratitAprasiddhirjIyAttu so jJAnanidhissa dhIraH // 15 // tacchiSyaH kulabhUSaNAkhyayatipazcAritravArAMnidhiH, siddhAntAmbudhipArago natavineyastatsadharmo mahAn / zabdAmbhoruhabhAskaraH prathitatarkagranthakAraH prabhA candrAkhyo munirAjapaNDitavaraH zrIkuNDakundAnvayaH // 16 // " isa lekhameM varNita prabhAcandra, zabdAmbhoruhabhAskara aura prathitatarkagranthakAra vizeSaNoMke balase zabdAmbhojabhAskara nAmaka jainendranyAsa aura prameyakamalamArtaNDa nyAyakumudacandra Adi granthoMke kartA prastuta prabhAcandra hI haiM / dhavalATIkA pu0 2 kI prastAvanAmeM tADapatrIya pratikA itihAsa batAte hue pro0 hIrAlAlajIne isa zilAlekhameM varNita prabhAcandrake samaya para sayuktika aitihAsika prakAza DAlA hai| usakA sArAMza yaha hai-"ukta zilAlekhameM kulabhUSaNase AgekI ziSyaparamparA isa prakAra hai-kulabhUSaNake siddhAntavArAMnidhi sadvRtta kulacandra nAmake ziSya hue, kulacandradevake ziSya mAghanandi muni hue, jinhoMne kollApurameM tIrtha sthApana kiyA / inake zrAvaka ziSya the-sAmantakedAra nAkarasa, sAmanta nimbadeva aura sAmanta kAmadeva / mAghanandike ziSya hue-gaNDavimuktadeva, jinake eka chAtra senApati bharata the, va dUsare ziSya bhAnukIrti aura devakIrti, aadi| isa zilAlekhameM batAyA hai ki mahAmaNDalAcArya devakIrti paMDitadevane kollApurakI rUpanArAyaNa vasadike adhIna kelaMgareya pratApapurakA punaruddhAra karAyA thA, tathA jinanAthapura meM eka dAnazAlA sthApita kI thIM / unhIM apane gurukI parokSa vinayake lie mahApradhAna sarvAdhikAri hiriya bhaMDArI, abhinavagaGgadaMDanAyaka zrI hullarAjane unakI niSadyA nirmANa karAI, tathA guruke anya ziSya lakkhanandi, mAdhava aura tribhuvanadevane mahAdAna va pUjAbhiSeka karake pratiSThA kI / devakIrtike samaya para prakAza DAlane vAlA zilAlekha naM. 39 haiM / isameM devakIrtikI prazastike atirikta unake svargavAsakA samaya zaka 1085 subhAnu saMvatsara ASADha zukla 9 budhavAra sUryodayakAla batalAyA gayA hai / aura kahA gayA hai ki unake ziSya lakkhanandi mAdhavacandra aura tribhuvanamallane gurubhaktise unakI niSadyAkI pratiSThA kraaii| devakIrti padmanandise pA~ca pIDhI tathA kulabhUSaNa aura prabhAcandrase cAra pIDhI bAda hue haiN| ataH ina AcAryoMko devakIrtike samayase 100-125 varSa arthAt zaka 950 (I0 1028) ke lagabhaga hue mAnanA anucita na hogaa| ukta AcAryoMke kAlanirNayameM sahAyaka eka aura pramANa milatA hai-kulacandra munike uttarAdhikArI mAghanandi kollApurIya kahe gae haiN| unake gRhastha ziSya nimbadeva sAmantakA ullekha milatA hai jo zilAhAranareza gaMDarAdityadevake.eka sAmanta the / zilAhAra gaMDarAdityadevake ullekha zaka saM0 1030 se 1058 taka ke lekhoM meM pAe jAte haiM / isase bhI pUrvokta kAlanirNayakI puSTi hotI hai|" Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 65 yaha vivecana zaka saM0 1085 meM likhe gae zilAlekhoMke AdhArase kiyA gayA hai| zilAlekhakI vastuoMkA dhyAnase samIkSaNa karane para yaha prazna hotA hai ki jisa taraha prabhAcandrake sadharmA kulabhUSaNakI ziSyaparamparA dakSiNa prAntameM calI usa taraha prabhAcandrakI ziSya paramparAkA koI ullekha kyoM nahIM milatA? mujhe to isakA saMbhAvya kAraNa yahI mAlUma hotA hai ki padmanandike eka ziSya kulabhUSaNa to dakSiNameM hI rahe aura dUsare prabhAcandra uttara prAMtameM Akara dhArA nagarIke AsapAsa rahe haiN| yahI kAraNa hai ki dakSiNameM unakI ziSya paramparAkA koI ullekha nahIM miltaa| isa zilAlekhIya aMkagaNanAse nirvivAda siddha ho jAtA hai ki prabhAcandra bhojadeva aura jayasiMha donoMke samayameM vidyamAna the / ataH unakI pUrvAvadhi san 990 ke AsapAsa mAnanemeM koI bAdhaka nahIM hai| __ 10-vAdirAjasUrine apane pArzvacaritameM anekoM pUrvAcAryoMkA smaraNa kiyA hai| pArzvacarita zaka saM0 947 (I0 1025) meM banakara samApta huA thaa| inhoMne akalaMkadevake nyAyavinizcaya prakaraNa para nyAyavinizcayavivaraNa yA nyAyavinizcayatAtparyAvadyotanI vyAkhyAnaratnamAlA nAmakI vistRta TIkA likhI hai| isa TIkAmeM pacAsoM jaina-jainetara AcAryoMke granthoMse pramANa uddhRta kie gae haiN| saMbhava hai ki vAdirAjake samayameM prabhAcandrakI prasiddhi na ho pAI ho, anyathA tarkazAstrake rasika vAdirAja apane isa yazasvI granthakArakA nAmollekha kie binA na rahate / yadyapi aise nakArAtmaka pramANa vatantrabhAvase kisI AcAryake samayake sAdhaka yA bAdhaka nahIM hote phira bhI anya prabala pramANoMke prakAzameM inheM prasaGgasAdhanake rUpameM to upasthita kiyA hI jA sakatA hai| yahI adhika saMbhava hai ki vAdirAja aura prabhAcandra samakAlIna aura sama-vyaktikhazAlI rahe haiM ataH vAdirAjane anya AcAryoMke sAtha prabhAcandrakA ullekha nahIM kiyA hai| aba hama prabhAcandrakI uttarAvadhike niyAmaka kucha pramANa upasthita karate haiM 1-IsAkI caudahavIM zatAbdIke vidvAn abhinavadharmabhUSaNane nyAyadIpikA (pR0.16) meM prameyakamalamArtaNDakA ullekha kiyA hai| inhoMne apanI nyAyadIpikA vi0 saM0 1442 (I. 1385) meM banAI thii| IsAkI 13 vIM zatA bdIke vidvAn malliSeNane apanI syAdvAdamaJjarI (racanA samaya I0 1293 ) meM nyAyakumudacandrakA ullekha kiyA hai / IsAkI 12 vIM zatAbdIke vidvAn A0 malayagirine AvazyakaniyuktiTIkA (pR. 371 A.) meM laghIyastrayakI eka kArikAkA vyAkhyAna karate hue 'TIkAkArake' nAmase nyAyakumudacandrameM kI gaI ukta kArikAkI vyAkhyA uddhRta kI hai| IsAkI 12 vIM zatAbdIke vidvAn devabhadrane nyAyAvatAraTIkATippaNa (pR. 21,76) meM tathA mANikyacandra ne kAvyaprakAza kI TIkA (pR. 14) meM prabhAcandra aura unake nyAyakumudacandrakA nAmollekha kiyA hai / ataH ina 12 vIM zatAbdI takake * svAmI samantabhadra pR0 227 / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDa vidvAnoM ke ullekhoM ke AdhArase yaha prAmANikarUpase kahA jA sakatA hai ki prabhAcandra I0 12 vIM zatAbdIke bAda ke vidvAn nahIM hai| 2-ratnakaraNDazrAvakAcAra aura samAdhitantra para prabhAcandrakRta TIkAe~ upalabdha haiN| paM0 jugalakizora jI mukhtAra *ne ina donoM TIkAoMko eka hI prabhAcandrake dvArA racI huI siddha kiyA hai| Apake matase ye prabhAcandra prameyakamalamArtaNDa Adike racayitAse bhinna haiM / ratnakaraNDaTIkAkA ullekha paM0 AzAdharajI dvArA anAgAradharmAmRta TIkA (a0 8 zlo. 93) meM kiye jAne ke kAraNa isa TIkAkA racanA kAla vi0 saM0 1300 se pahilekA anumAna kiyA gayA hai; kyoMki anAgAradharmAmRta TIkA vi0 saM0 1300 meM banakara samApta huI thI / antataH mukhtArasA. isa TIkAkA racanAkAla vikramakI 13 vIM zatAbdIkA madhyabhAga mAnate haiM / astu, philahAla mukhtArasA. ke nirNayake anusAra isakA racanAkAla vi0 1250 (I0 1193) hI mAna kara prastuta vicAra karate haiN| ratnakaraNDazrAvakAcAra (pR. 6) meM kevalikavalAhArake khaMDanameM nyAyakumudacandragata zabdAvalIkA pUrA pUrA anusaraNa karake likhA hai ki-"tadalamatiprasaGgena prameyakamalamArtaNDe nyAyakumudacandre prapaJcataH prarUpaNAt / " isI taraha samAdhitantra TIkA (pR0 15) meM likhA hai ki-"yaiH punaryogasAMkhyaiH muktau tatpracyutirAtmano'bhyupagatA te prameyakamalamArtaNDe nyAyakumudacandre ca mokSavicAre vistarataH prtyaakhyaataaH|" ina ullekhoMse spaSTa hai ki prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandra grantha ina TIkAoMse pahile race gae haiM / ataH prabhAcandra IsA kI 12 vIM zatAbdIke bAdake vidvAn nahIM haiN| 3-vAdidevasUrikA janma vi0 saM0 1143 tathA svargavAsa vi0 saM0 1222 meM huA thaa| ye vi0 saM0 1174 meM AcAryapada para pratiSThita hue the| saMbhava hai inhoMne vi0 saM0 1175 (I0 1118) ke lagabhaga apane prasiddha grantha syAdvAdaratnAkarakI racanA kI hogii| syAdvAdaratnAkarameM prabhAcandrake prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrakA na kevala zabdArthAnusaraNa hI kiyA gayA hai kintu kavalAhArasamarthana prakaraNameM tathA pratibimba carcA meM prabhAcandra aura prabhAcandrake prameyakamalamArtaNDakA nAmollekha karake khaMDana bhI kiyA gayA hai| ataH prabhAcandrakai samayakI uttarAvadhi antataH I0 1100 sunizcita ho jAtI hai| __ 4-jainendravyAkaraNake abhayanandisammata sUtrapATha para zrutakIrtine paMcavastuprakriyA banAI hai| zrutakIrti kanar3Icandraprabhacaritrake kartA aggalakavike guru the| aggalakavine zaka 1011 I0 1089 meM candraprabhacaritra pUrNa kiyA thA / ataH zrutakIrtikA samaya bhI lagabhaga I0 1075 honA cAhie / inhoMne apanI prakriyAmeM eka nyAsa granthakA ullekha kiyA hai| saMbhava hai ki yaha prabhAcandrakRta * ratnakaraNDazrAvakAcAra bhUmikA pR0 66 se / 1 dekho-isI prastAvanAkA 'zrutakIrti aura prabhAcandra' aMza, pR0 42 / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA zabdAmbhojabhAskara nAmakA hI nyAsa ho / yadi aisA hai to prabhAcandrakI uttarAvadhi I0 1075 mAnI jA sakatI hai| zimogA jileke zilAlekha naM0 46 se jJAta hotA hai ki pUjyapAdane bhI jainendranyAsakI racanA kI thii| yadi zrutakIrtine nyAsa padase pUjyapAdakRta nyAsakA nirdeza kiyA hai tava 'TIkAmAla' zabdase sUcita honevAlI TIkAkI mAlAmeM to prabhAcandrakRta zabdAMmbhojabhAskarako piroyA hI jA sakatA hai| isa taraha prabhAcandra ke pUrvavartI aura uttaravartI ullekhoMke AdhArase hama prabhAcandrakA samaya san 980 se 1065 taka nizcita kara sakate haiN| inhIM ullekhoMke prakAzameM jaba hama prameyakamalamArtaNDake 'zrI bhojadevarAjye' Adi prazastilekha tathA nyAyakumudacandrake 'zrI jayasiMhadevarAjye' Adi prazastilekhako dekhate haiM to ve atyanta prAmANika mAlUma hote haiN| unheM kisI TIkA TippaNakArakA yA kisI anya vyaktikI karatUta kahakara nahIM TAlA jA sktaa| __ uparyukta vivecanase prabhAcandrake samayakI pUrvAvadhi aura uttarAvadhi karIba karIva bhojadeva aura jayasiMha devake samaya taka hI AtI hai| ataH prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrameM pAe jAne vAle prazasti lekhoMkI prAmANikatA aura prabhAcandrakartRtAmeM sandehako koI sthAna nahIM rhtaa| isalie prabhAcandrakA samaya I0 980 se 1065 taka mAnanemeM koI bAdhA nahIM hai* / 63. amAcandra ke grantha A0 prabhAcandrake jitane granthoMkA abhI taka anveSaNa kiyA gayA hai unameM kucha khatantra grantha haiM tathA kucha vyAkhyAtmaka / unake prameyakamalamArtaNDa (parIkSAmukhavyAkhyA ), nyAyakumudacandra (laghIyastraya vyAkhyA), tattvArthavRttipadavivaraNa ( sarvArthasiddhi vyAkhyA ), aura zAkaTAyananyAsa (zAkaTAyanavyAkaraNavyAkhyA ) ina cAra granthoMkA paricaya nyAyakumudacandrake prathamabhAgakI prastAvanAmeM diyA jA cukA * prameyakamalamArtaNDake prathamasaMskaraNake sampAdaka paM. baMzIdharajI zAstrI solApurane ukta saMskaraNa ke upodghAtameM zrIbhojadevarAjye prazastike anusAra prabhAcandrakA samaya IsAkI gyArahavIM zatAbdI sUcita kiyA hai| aura Apane isake samarthana ke lie 'nemicandra siddhAntacakravartIkI gAthAoMkA prameyakamalamArtaNDameM uddhRta honA' yaha pramANa upasthita kiyA hai / para ApakA yaha pramANa abhrAnta nahIM hai| prameyakamalamArtaNDameM 'viggahagaimAvaNNA' aura 'loyAyAsapaaise' gAthAe~ uddhRta haiM / para ye gAthAe~ nemicandrakRta nahIM haiM / pahilI gAthA dhavalATIkA (racanAkAla I0 816) meM uddhRta hai aura umAsvAtikRta zrAvakaprazaptimeM bhI pAI jAtI hai / dUsarI gAthA pUjyapAda (I0 6 vIM) kRta sarvArthasiddhimeM uddhRta hai| ataH ina prAcIna gAthAoMko nemicandrakRta nahIM mAnA jA sktaa| avazya hI inheM nemicandrane jIvakANDa aura dravyasaMgrahameM saMgRhIta kiyA hai| ataH ina gAthAoMkA uddhRta honA hI prabhAcandra ke samayako 11 vIM sadI nahIM sAdha sktaa| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 praseyakamalamArtaNDa - hai / yahA~ unake zabdAmbhojabhAskara (jainendravyAkaraNa mahAnyAsa ); pravacanasArasarojabhAskara (pravacanasAraTIkA ) aura gadyakathAkoza kA paricaya diyA jAtA hai| mahApurANaTippaNa Adi bhI inhIMke grantha haiM / isa paricayake pahile hama 'zAkaTAyananyAsa' ke kartRva para vicAra karate hai-- bhAI paM0 kailAzacandrajI zAstrIne zilAlekha tathA kiMvadantiyoMke AdhArase zAkaTAyananyAsako prabhAcandrakRta likhA hai* / zimogA jileke nagaratAlukeke zilAlekha naM0 46 ( epi0 karnA0 pu. 8 . bhA0 2 pR. 266-273 ) meM prabhAcandrakI prazaMsAparaka ye do zloka haiM "mANikyanandijinarAjavANIprANAdhinAthaH prvaadimrdii| citraM prabhAcandra iha kSamAyAM mArtaNDavRddhau nitarAM vyadIpita // sukhinyAyakumudacandrodayakRte namaH / zAkaTAyanakRtsUtranyAsakarne vratIndave // " jainasiddhAntabhavana ArAmeM vardhamAnamunikRta dazabhaktyAdimahAzAstra hai| usameM bhI ye zloka haiN| unameM 'sukhi...' kI jagaha 'sukhIze' tathA 'vratIndave' ke sthAnameM 'prabhendave' pATha hai / yaha zilAlekha 16 vIM zatAbdIkA hai aura vardhamAnamunikA samaya bhI 16 vIM zatAbdI hI hai| zAkaTAyananyAsake prathama do adhyAyoMkI pratilipi syAdvAdavidyAlayake sarasvatIbhavanameM maujUda hai| usako sarasarI taura se palaTane para mujhe isake prabhAcandrakRta honemeM nimnalikhita kAraNoM se sandeha utpanna huA hai- . * nyAyakumudacandra prathamabhAgakI prastAvanA pR0 125 / isa zilAlekhake anuvAdameM rAisa sA0 ne A0 pUjyapAdako hI nyAyakumudacandrodaya aura zAkaTAyananyAsakA kartA likha diyA hai| yaha galatI Apase isaliye huI ki isa zlokake bAda hI pUjyapAdakI prazaMsA karanevAlA eka zloka hai, usakA anvaya Apane bhUlase "sukhi" ityAdi zlokake sAtha kara diyA hai / vaha zloka yaha hai "nyAsaM jainendrasaMjJaM sakalabudhanutaM pANinIyasya bhUyo nyAsaM zabdAvatAraM manujatatihitaM vaidyazAstraM ca kRtvA / yastatvArthasya TIkAM vyaracayadiha tAM bhAtyasau pUjyapAda khAmI bhUpAlavandyaH svaparahitavacaH pUrNadRgbodhavRttaH // " thor3I sI sAvadhAnIse vicAra karane para yaha spaSTa mAlUma hotA jAtA hai ki 'sukhi' ityAdi zlokake caturthyanta padoMkA 'nyAsa' vAle lokase koI bhI sambandha nahIM hai| bra0 zItalaprasAdajIne 'madrAsa aura maisUraprAntake smAraka' meM tathA pro0 hIrAlAlajIne 'jainazilAlekha saMgraha' kI bhUmikA (pR0 141) meM bhI rAisa sA0 kA anusaraNa karake isI galatIko duharAyA hai| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 69 1-isa granthameM maMgalazloka nahIM hai jaba ki prabhAcandra apane pratyeka granthameM maMgalAcaraNa niyamita rUpase karate haiN| 2-sandhiyoMke antameM tathA granthameM kahIM bhI prabhAcandrakA nAmollekha nahIM hai jaba ki prabhAcandra apane pratyeka granthameM 'iti prabhAcandraviracite' Adi puSpikAlekha yA 'pramendurjinaH' Adi rUpa se apanA nAmollekha karanemeM nahIM cuukte| 3-prabhAcandra apanI TIkAoMke prameyakamalamArtaNDa, nyAyakumudacandra, zabdAmbhojabhAskara Adi nAma rakhate haiM jaba ki isa granthake ina zlokoMmeM isakA koI khAsa nAma sUcita nahIM hotA "zabdAnAM zAsanAkhyasya shaastrsyaanvrthnaamtH| prasiddhasya mahAmoghavRtterapi vizeSataH // sUtrANAM ca vivRtirlikhyate ca yathAmati / pranthasyAsya ca nyAseti (?) kriyate nAmanAmataH // " 4-zAkaTAyana yApanIyasaMghake AcArya the aura prabhAcandra the kaTTara digambara / inhoMne zAkaTAyanake strImukti aura kevalibhuktiprakaraNoMkA khaMDana bhI kiyA hai / ataH zAkaTAyanake vyAkaraNapara prabhAcandrake dvArA nyAsa likhA jAnA kucha samajhameM nahIM aataa| 5-isa nyAsameM zAkaTAyanake lie prayukta 'saMghAdhipati, mahAzramaNasaMghapa' Adi vizeSaNoM kA samarthana hai| yApanIya AcAryake ina vizeSaNoMke samarthanakI AzA prabhAcandra dvArA nahIM kI jA sakatI / yathA"evaMbhUtamidaM zAstraM caturadhyAyarUpataH, saMghAdhipatiH zrImAnAcAryaH zAkaTAyanaH / mahatArabhate tatra mahAzramaNasaMghapaH, zrameNa zabdatattvaM ca vizadaM ca vizeSataH // . mahAzramaNasaMghAdhipatirityanena manaHsamAdhAnamAkhyAyate / viSayeSu vikSiptacetaso na manaHsamAdhi.."asamAhitacetasazca kiM nAma zAstrakaraNam , AcArya iti tu zabdavidyAyA gurutvaM zAkaTAyana iti anvayabuddhiprakarSaH, vizuddhAnvayo hi ziSTarupalIyate / mahAzramaNasaMghAdhipateH sanmArgAnuzAsanaM yuktameva..." 6-prabhAcandrane apane prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrameM jainendravyAkaraNase hI sUtroMke uddharaNa die haiM jisapara unakA zabdAmbhojabhAskara nyAsa hai| __* maisUra yUni0 meM nyAsagranthakI dUsare adhyAyake cauthe pAdake 124.sUtra taka kI kApI hai (naM. A. 605) / usameM nimnalikhita maMgalazloka haiM "praNamya jayinaH prApta vizvavyAkaraNazriyaH / zabdAnuzAsanasyeyaM vRttervivaraNodhamaH // asmin bhASyANi bhASyante vRttayo vRttimaashritaaH| nyAsA nyastAH kRtAH TIkAH pAraM paaraaynnaanyyuH|| tatra vRttA (tyA) dAvayaM maMgalazlokaH shriiviirmmRtmityaadi|" parantu ina zlokoMkI racanAzailI prabhAcandrakRta nyAyakumudacandra Adi ke maMgalazlokoMse atyanta vilakSaNa hai| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDa yadi zAkaTAyanapara bhI unakA nyAsa hotA to ve ekAdha sthAnapara to zAkaTAyanavyAkaraNake sUtra uddhRta krte| 7-prabhAcandra apane pUrvagranthoMkA uttaragranthoMmeM prAyaH ullekha karate haiN| yathA nyAyakumudacandrameM tatpUrvakAlIna prameyakamalamArtaNDakA tathA zabdAmbhojabhAskara meM nyAyakumudacandra aura prameyakamalamArtaNDa donoMkA ullekha pAyA jAtA hai| yadi zAkaTAyananyAsa unhoMne prameyakamalamArtaNDa Adike pahile vanAyA hotA to prameyakamalamArtaNDa AdimeM zAkaTAyanavyAkaraNake sUtroM ke uddharaNa hote aura isa nyAsakA ullekha bhI hotA / yadi yaha uttarakAlIna racanA hai to isameM prameyakamala AdikA ullekha honA cAhiye thA jaisA ki zabdAmbhojabhAskarameM dekhA jAtA hai| 8-zabdAmbhojabhAskara meM prabhAcandrakI bhASAkI jo prasannatA tathA prAvAhikatA hai vaha isa durUha nyAsameM nahIM dekhI jAtI / isa zailIvaicitryase bhI isake prabhAcandrakRta honemeM sandeha hotA hai / prabhAcandrane zabdAmbhojabhAskara nAmakA nyAsa banAyA thA aura isalie unakI nyAsakArake rUpase bhI prasiddhi rahI hai| mAlUma hotA ki vardhamAnamunine prabhAcandrakI isI prasiddhike AdhAra se inheM zAkaTAyananyAsakA kartA likha diyA hai| mujhe to aisA lagatA hai ki yaha nyAsa svayaM zAkaTAyanane hI banAyA hogA / aneka vaiyAkaraNoMne apane hI vyAkaraNa para nyAsa likhe haiN| . zabdAmbhojabhAskara-zravaNavelgolake zilAlekha naM. 40 (64 ) meM prabhAcandrake liye 'zabdAmbhojadivAkaraH' vizeSaNa bhI diyA gayA hai| isa arthagarbha vizeSaNase spaSTa jJAta hotA hai ki prameyakalamArtaNDa aura nyAyakumudacandra jaise prathitatarka granthoMke kartA prathitatarkagranthakAra prabhAcandrahI zabdAmbhojabhAskara nAmaka jainendravyAkaraNa mahAnyAsake racayitA haiM / ailaka pannAlAla di0 jaina sarakhatIbhavanakI adhUrI pratike AdhArase isakA Tuka paricaya yahA~ diyA jAtA hai| yaha prati saMvat 1980 meM dehalIkI pratise likhAI gaI hai / isameM jainendravyAkaraNake mAtra tIna adhyAyakA hI nyAsa hai so bhI bIcameM jagaha jagaha truTita hai| 39 se 67 naM0 ke patra isa pratimeM nahIM haiN| prArambhake 28 patra kisI dUsare lekhakane likhe haiN| patrasaMkhyA 228 hai / eka patrameM 13 se 15 taka paMktiyA~ aura eka paMktimeM 39 se' 43 taka akSara haiM / patra bar3I sAijake haiN| maMgalAcaraNa "zrIpUjyapAdamakalaGkamanantabodham , zabdArthasaMzayaharaM nikhileSu vodham / sacchabdalakSaNamazeSamataH prasiddhaM vakSye parisphuTamalaM praNipatya siddham // 1 // savistaraM yad gurubhiH prakAzitaM mahAmatInAmabhidhAnalakSaNam / manoharaiH svalpapadaiH prakAzyate. mahadbhirupadiSTi yAti sarvApimArge (?) "tadukta kRtazikSa (1 ) zlAghyate taddhi tasya / kimuktamakhilajJairbhASamANe gaNendro viviktamakhilArtha zlAghyate'to munIndraH // 3 // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 71 zabdAnAmanuzAsanAni nikhilAnyAdhyAyatAharnizam , yo yaH sArataro vicAracaturastallakSaNAMzo gataH / taM svIkRtya tilottameva viduSAM cetazcamatkArakaH, suvyaktairasamaiH prasannavacanaiAsaH samArabhyate // 4 // zrIpUjyapAdasvAmi (mI) vineyAnAM zabdasAdhulAsAdhutvavivekapratipattyarthaM zabdalakSaNapraNayanaM kurvANo nirvighnataH zAstraparisamAyAdikamabhilaSanniSTadevatAstutiviSayaM namaskurvannAha-lakSmIrAtyantikI yasya..." yaha nyAsa abhayanandikRta jainendramahAvRttike vAda banAyA gayA hai| isameM mahAvRttike zabda AnupUrvIse le lie gae haiM aura kahIM unakA vyAkhyAna bhI kiyA hai| yathA___ "siddhiranekAntAt-prakRtyAdivibhAgena vyavahArarUpA zrotragrAhyatayA paramArthato. petA prakRtyAdivibhAgena ca zabdAnAM siddhiranekAntAd bhavatItyarthAdhikAra AzAstraparisamApterveditavyaH / astitvanAstitvanityatvasAmAnyasAmAnAdhikaraNyavizeSaNavizeSyAdiko'nekaH antaH svabhAvo yasmin bhAve so'yamanekAntaH anekAtmA ityarthaH"-mahAvRtti pR0 2 / . "dvividhA ca zabdAnAM siddhiH vyavahArarUpA paramArtharUpA ceti / tatra prakRtItya () vikArAgamAdivibhAgena rUpA tatsiddhiH tadbhedasyAtra prAdhAnyAt / zrotragrAhyau(hyAH) paramArthato ye prakRtyAdivibhAgAH pramANanayAdibhirabhigamopAyaiH zabdAnAM tattvapratipattiH paramArtharUpA siddhiH tadbhedasyAtra prAdhAnyAt, sAmayiteSAM siddhiranekAntAdbhavatItyeSo'dhikAraH AzAstraparisamApterveditavyaH / atha ko'yamanekAnto nAmetyAha-astitvanAstivanityatvAnityavasAmAnyasAmAnAdhikaraNyavizeSaNavizeSyAdiko'nekAntaH svabhAvo yasyArthasyAsAvanekAntaH anekAntAtmaka ityarthaH"zabdAmbhojabhAskara pR0 2 A / / isa tulanAse tathA tRtIyAdhyAyake antameM likhe gae isa zlokase atyanta spaSTa ho jAtA hai ki yaha nyAsa jainendramahAvRttike bAda banAyA gayA hai__ "namaH zrIvardhamAnAya mahate devanandine / prabhAcandrAya gurave tasmai cAbhayanandine // " isa zlokameM abhayanandiko namaskAra kiyA gayA hai| pratyeka pAdakI samAptimeM "iti prabhAcandraviracite zabdAmbhojabhAskare jainendravyAkaraNamahAnyAse dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH" isI prakArake puSpikAlekha haiN| tRtIya adhyAyake antameM nimnalikhita puSpikA tathA zloka hai "iti prabhAcandraviracite zabdAmbhojabhAskare jainendravyAkaraNamahAnyAse tRtIyasyAdhyAyasya caturthaH pAdaH samAptaH // zrIvardhamAnAya namaH // sanmArgapratibodhako budhajanaiH saMstUyamAno haThAt / ajJAnAndhatamopahaH kSititale zrIpUjyapAdo mahAn // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . prameyakamalamArtaNDa sArvaH santatasatrisandhiniyataH puurvaapraanukrmH| zabdAmbhojadivAkaro'stu sahasA naH zreyase yaM ca vai // namaH zrIvardhamAnAya mahate devnndine| prabhAcandrAya guruve tasmai cAbhayanandine // cha // zrI vAsupUjyAya namaH / zrI nRpativikramAdityarAjyena saMvat 1980 mAsottamamAse caitra zuklapakSe ekAdazyAM 11 zrI mahAvIra saMvat 2449 / hastAkSara chAjUrAma jaina vijezvarI lekhaka pAlama (sUbA dehalI )" jainendravyAkaraNake do sUtra pATha pracalita haiM-eka to vaha jisa para abhayanandine mahAvRtti, tathA zrutakIrtine paJcavastu nAmakI prakriyA vanAI hai; aura dUsarA vaha jisa para somadevasUrikRta zabdArNavacandrikA hai| paM0 nAthUrAmajI premIne' aneka puSTa pramANoMse abhayanandisammata sUtrapAThako hI prAcIna tathA pUjyapAdakRta mUlasUtrapATha siddha kiyA hai| prabhAcandrane isI abhayanandisammata prAcIna sUtrapATha para hI apanA yaha zabdAmbhojabhAskara nAmakA mahAnyAsa banAyA hai| A0 prabhAcandrane isa granthako prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrakI racanAke bAda banAyA hai jaisA ki unake nimnalikhita vAkyase sUcita hotA hai "tadAtmakatvaM cArthasya adhyakSato'numAnAdezca yathA sidhyati tathA prapaJcataH prameyakamalamArtaNDe nyAyakumudacandre ca prarUpitamiha draSTavyam / " prabhAcandra apane nyAyakumudacandra (pR0 329 ) meM prameyakamalamArtaNDa grantha dekhanekA anurodha isI tarahake zabdoMmeM karate haiM-"etacca prameyakamalamArtaNDe saprapaJcaM prapaJcitamiha draSTavyam / " vyAkaraNa jaise zuSka zabdaviSayaka isa granthameM prabhAcandrakI prasanna * lekhanIse prasUta darzanazAstrakI kvacit arthapradhAna carcA isa granthake gauravako asAdhAraNatayA bar3hA rahI hai| isameM vidhivicAra, kArakavicAra, liMgavicAra jaise anUThe prakaraNa haiM jo isa granthako kisI bhI darzanagranthakI koTimeM rakha sakate haiN| isameM samantabhadrake yuktyanuzAsana tathA anya aneka AcAryoMke padyoMko pramANa rUpase 1 dekho-jainendravyAkaraNa aura AcArya devanandI' lekha, jainasAhitya saMzodhaka bhAga 1 aMka 2 / ' 2 paMDita nAthUlAla zAstrI indaura sUcita karate haiM ki tukogaMja indaurake granthabhaNDArameM bhI zabdAmbhojabhAskarake tIna hI adhyAya haiM / usakA maMgalAcaraNa tathA antima prazastilekha banbaIkI pratike hI samAna hai / paM0 bhujabalIjI zAstrIke patrase zAta huA hai ki kArakalake maMThameM bhI isakI prati hai / isa prati meM bhI tIna adhyAyakA nyAsa haiN| premIjI sUcita karate haiM ki baMbaIke bhavanameM isakI eka prAcIna prati hai usameM caturtha adhyAyake tIsare pAdake 211 veM sUtra takakA nyAsa hai, Age nahIM / ho sakatA hai ki yaha prabhAcandrakI antimakRti hI ho aura isalie pUrNa na ho sakI ho| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prastAvanA uddhRta kiyA hai / pR0 91 meM "vizvadRzvA'sya putro janitA' prayogakA hRdayaprAhI vyAkhyAna kiyA hai / isa taraha kyA bhASA, kyA viSaya aura kyA prasannazailI, hara eka dRSTi se prabhAcandrakA nirmala aura praur3ha pANDitya isa granthameM udAttabhAvase nihita hai| pravacanasArasarojabhAskara-yadi prabhAcandrane prameyakamalako vikasita karaneke lie mArtaNDa banAneke pahile pravacanasArasarojake vikAsArtha bhAskarakA udaya kiyA ho to koI anahonI bAta na hokara adhika saMbhava aura nizcita bAta mAlUma hotI hai| (prameya ) kamalamArtaNDa, (nyAya) kumudacandra, (zabda) ambhojabhAskara jaise sundara nAmoMkI kalpikA prabhAcandrIya buddhine hI ( pravacanasAra) sarojabhAskarakA udaya kiyA hai / isa granthakI saMvat 1555 kI likhI huI jIrNa prati hamAre sAmane hai| yaha prati ailaka pannAlAla sarakhatI bhavana vambaIkI hai| isakA paricaya saMkSepameM isa prakAra hai' patrasaMkhyA 53, zlokasaMkhyA 1746, sAija 1346 / eka patrameM 12 paMktiyAM tathA eka paMktimeM 42-43 akSara haiN| likhAvaTa acchI aura zuddhaprAya hai / prArambha "oM namaH sarvajJAya ziSyAzayaH / vIraM pravacanasAraM nikhilArtha nirmalajanAnandam / vakSye sukhAvabodhaM nirvANapadaM praNamyAptam // zrIkundakundAcAryaH sakalalokopakArakaM mokSamArgamadhyayanarucivineyAzayakzenopadarzayitukAmo nirvighnataH zAstraparisamAptyAdikaM phalamabhilaSanniSTadevatAvizeSa zAstrasyAdau namaskurvannAha // cha // esa suraasur".|" anta-"iti zrIprabhAcandradevaviracite pravacanasArasarojabhAskare zubhopayogAdhikAraH samAptaH ||ch|| saMvat 1555 varSe mAghamAse zuklapakSe pUnya(rNi)mAyAM tithau guruvAsare giripure vyA0 puruSottama li0 granthasaMkhyA SaTcatvAriMzadadhikAni saptadazazatAni // 1746 // " __ madhyakI sandhiyoMkA puSpikAlekha-"iti zrI prabhAcandradevaviracite pravacanasArasarojabhAskare..." hai| isa TIkA meM jagaha jagaha uddhRta dArzanika avataraNa, dArzanika vyAkhyApaddhati evaM sarala prasannazailI ise nyAyakumudacandrAdike racayitA prabhAcandrakI kRti siddha karaneke lie paryApta haiN| avataraNa-(gA0 2 / 10 ) "nAzotpAdau samaM yadvannAmonnAmau tulAntayoH" ( gA0 2 / 28) "khopAttakarmavazAd bhavAd bhavAntarAvAptiH saMsAraH" inameM dUsarA avataraNa rAjavArtika kA tathA prathama kisI bauddha Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDa granthakA hai| ye donoM avataraNa prameyakamala aura nyAyakumuda0 meM bhI pAe jAte haiM / isa vyAkhyAkI dArzanika zailIke namUne (gA0 2 / 13 ) "yadi hi dravyaM svayaM sadAtmakaM na syAt tadA svayamasadA. tmakaM sattAtaH pRthagvA ? tatrAdyaH pakSo na bhavati; yadi sat sadrUpaM dravyaM tadA asadrUpaM dhruvaM nizcayena na taM tat bhavati / kathaM kena prakAreNa dravyaM kharaviSANavat / havadipuNo aNNaM vA / atha sattAtaH punaranyadvA pRthagbhUtaM dravyaM bhavati tadA ataH pRthagbhUtasyApi sattve sattAkalpandha vyarthA / sattAsambandhAtsattve cAnyonyAzrayaH-siddhe hi tatsattve sattAsambandhasiddhiH tasyAJca sambandhasiddhau satyAM tatsattvasiddhiriti / tatsattvasiddhimantareNApi sattAsambandhe khapuSpAderapi tatprasaGgaH / tasmAt dravyaM svayaM sattA svayameva sadabhyupagantavyam / " (gA0 2 / 16) ".."tathAhi-dravati droSyatyadudravattAMstAn guNaparyAyAn guNaparyAyairvA droSyate drutaM vA dravyamiti / gamyate upalabhyate dravyamaneneti guNaH / dravyaM vA dravyAntarAt yena viziSyate sa guNaH / ityetasmAdarthavizeSAt yad dravyasya guNarUpe guNarUpeNa guNasya vA dravyarUpeNAbhavanaM eso eSa hi atadbhAvaH / " ina gAthAoMkI amRtacandrIya aura jayasenIya TIkAoMse isa TIkAkI tulanA karane para isakI dArzanikaprasUtatA apane Apa jhalaka mAratI hai| isa TIkAkA jayasenIyaTIkA para prabhAva hai aura jayasenIyaTIkAse yaha nizcaya hI pUrvakAlIna hai| amRtacandrAcAryane pravacanasArakI jina 36 gAthAoMkI vyAkhyA nahIM kI hai prAyaH ve gAthAe~ pravacanasArasarojabhAskarameM yathAsthAna vyAkhyAta haiN| jayasenIyaTIkAmeM prabhAcandrakA anusaraNa karate hue ina gAthAoMkI vyAkhyA kI gaI hai| hA~, jayasenIyaTIkAmeM do tIna gAthAe~ atirikta bhI haiM / isa TIkAkA lakSya hai gAthAoMkA saMkSepase khulAsA karanA / parantu prabhAcandra prArambhase hI darzanazAstrake viziSTa abhyAsI rahe haiM isalie jahA~ khAsa avasara AyA vahA~ unhoMne saMkSepase dArzanika muddoMkA bhI nirdeza kiyA hai| pro0 e0 ena0 upAdhyene pravacanasArakI bhUmikAmeM bhAvatribhaMgIkAra zrutamunike 'sAratrayanipuNa prabhAcandra' ke ullekhase pravacanasArasarojabhAskarake kartAkA samaya 14 vIM sadIkA prArambhika bhAga sUcita kiyA hai / parantu yaha saMbhAvanA kisI dRr3ha AdhAra se nahIM kI gaI hai| jayasenIya TIkApara isakA prabhAva honese ye unase prAkAlIna to haiM hii| A0 jayasena apanI TIkA meM (pR. 29) kevalikavalAhArake khaMDanakA upasaMhAra karate hue likhate haiM ki-"anyepi piNDazuddhikathitA bahavo doSAH te cAnyatra tarkazAstre jJAtavyA atra cAdhyAtmagranthatvAnnocyante / " sambhava hai yahA~ tarkazAstrase prabhAcandrake prameyakamalamArtaNDa AdikI vivakSA ho / astu, mujhe to yaha saMkSipta para vizada TIkA prabhAcandrAcAryakI prArambhikakRti mAlUma hotI hai| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' prastAvanA gadyakathAkoza-yaha prantha bhI inhIM prabhAcandrakA mAlUma hotA hai / isakI pratimeM 89 vIM kathAke bAda "zrIjayasiMhadevarAjye" prazasti hai / isake prazasti zlokoMkA prabhAcandrakRta nyAyakumudacandra Adike prazastizlokoMse pUrA pUrA sAdRzya - hai| isakA maMgalazloka yaha hai "praNamya mokSapradamastadoSaM prakRSTapuNyaprabhavaM jinendram / vakSye'tra bhavyapratibodhanArthamArAdhanAsatsukathAprabandhaH // " 89 vIM kathAke anantara "jayasiMhadevarAjye" prazasti likhakara grantha samApta kara diyA gayA hai / isake anantaraM bhI kucha kathAe~ likhIM haiM / aura antameM "sukomalaiH sarvasukhAvabodhaiH" zloka tathA "iti bhaTTArakaprabhAcandrakRtaH kathAkozaH samAptaH" yaha puSpikAlekha hai / isa taraha isameM do sthaloM para granthasamAptikI sUcanA hai jo khAsataurase vicAraNIya hai| ho sakatA hai ki prabhAcandrane prArambhakI 89 kathAe~ hI banAI hoM aura bAdakI kathAe~ kisI dUsare bhaTTArakaprabhAcandrane / athavA lekhakane bhUlase 89 vIM kathAke bAda hI granthasamAptisUcaka puSpikAlekha likha diyA ho| isako khAsataurase jA~ce binA abhI vizeSa kucha kahanA zakya nahIM hai| mere vicArase prabhAcandrane tattvArthavRttipadavivaraNa aura pravacanasArasarojabhAskara bhojadevake rAjyase pahile apanI prArambhika avasthAmeM banAe hoMge yahI kAraNa hai ki unameM 'bhojadevarAjye' yA 'jayasiMhadevarAjye koI prazasti nahIM pAI jAtI aura na una granthoMmeM prameyakamalamArtaNDa AdikA ullekha hI pAyA jAtA hai| isa taraha hama prabhAcandrakI grantharacanAkA krama isa prakAra samajhate haiM-tattvArthavRttipadavivaraNa, pravacanasArasarojabhAskara, premeyakamalamArtaNDa, nyAyakumudacandra, zabdA 1 nyAyakumudacandra prathamabhAgakI prastAvanA pR0 122 "yairArAdhya caturvidhAmanupamAmArAdhanAM nirmalAm / prAptaM sarvasukhAspadaM nirupamaM svargApavargapradA ( ? ) / teSAM dharmakathAprapaJcaracanAsvArAdhanA saMsthitA / stheyAt karmavizuddhiheturamalA candrArkatArAvadhi // 1 // sukomalaiH sarvasukhAvabodhaiH padaiH prabhAcandrakRtaH prabandhaH / kalyANakAle'tha jinezvarANAM surendradantIva virAjate'sau // 2 // zrIjayasiMhadevarAjye zrImaddhArAnivAsinA parAparapaJcaparameSThipraNAmopArjitAmalapuNyanirAkRtanikhilamalakalaGkena zrImatprabhAcandrapaNDitena ArAdhanAsatkathAprabandhaH kRtH|" 2 yogasUtrapara bhojadevakI rAjamArtaNDa nAmaka TIkA pAI jAtI hai / saMbhava hai prameyakamalamArtaNDa aura rAjamArtaNDa nAma.paraspara prabhAvita hoN| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDa mbhojabhAskara, mahApurANaTippaNa aura gadyakathAkoza / zrImAn premIjIne ratnakaraNDa. 1 paM0 jugalakizora jI mukhtArane ralakaraNDazrAvakAcAra kI prastAvanAmeM ratnakaraNDazrAvakAcArakI TIkA aura samAdhitatraTIkAko ekahI prabhAcandra dvArA racita siddha kiyA hai; jo ThIka hai / para Apane ina prabhAcandrako prameyakamalamArtaNDa Adike racayitA tarkagranthakAra prabhAcandrase bhinna siddha karanekA jo prayatna kiyA hai vaha vastutaH dRr3ha pramANoM para avalambita nahIM hai / Apake mukhyapramANa haiM ki-"prabhAcandrakA AdipurANakArane saraNa kiyA hai isa lie ye IsAkI navamazatAbdIke vidvAn haiM, aura isa TIkAmeM yazastilakacampU (I0 959) vasunandizrAvakAcAra ( anumAnataH vi. kI 13 vIM zatAbdIkA pUrva bhAga ) tathA padmanandi upAsakAcAra (anumAnataH vi0 saM0 1980) ke zloka uddhRta pAe jAte haiM, isalie yaha TIkA prameyakamalamArtaNDa Adike racayitA prabhAcandrakI nahIM ho sakatI / " inake viSayameM merA yaha vaktavya hai ki-jaba prabhA. candra kA samaya anya aneka puSTa pramANoMse IsAkI gyArahavIM zatAbdI siddha hotA hai taba yadi ye TIkAe~ bhI unhIM prabhAcandrakI hI hoM to bhI inameM yazastilakacampU aura nItivAkyAmRtake vAkyoMkA uddhRta honA asvAbhAvika evaM anaitihAsika nahIM hai| vasunandi aura padmanandikA samaya bhI vikramakI 12 vI aura terahavIM sadI anumAnamAtra hai, koI dRr3ha pramANa isake sAdhaka nahIM die gae haiN| padmanandi zubhacandra ke ziSya the yaha bAta padmanandike granthase to nahIM mAlUma hotii| vasunandikI 'paDigahamuccaTThANaM' gAthA svayaM unhIM kI banAI hai yA anya kisI AcAryakI yaha bhI abhI nizcita nahIM hai| padmanandizrAvakAcArake 'adhruvAzaraNe' Adi zloka bhI ratnakaraNDaTIkAmeM padmanandikA nAma lekara uddhRta nahIM haiM aura na ina lokoMke pahile 'uktaM ca, tathA coktam' Adi koI pada hI diyA gayA hai jisase inheM uddhRta hI mAnA jAya / tAtparya yaha ki mukhtAra sA0 ne ina TIkAoMke prasiddha prabhAcandrakRta na hone meM jo pramANa die haiM ve dRr3ha nahIM haiM / ratnakaraNDaTIkA tathA samAdhitatraTIkAmeM prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrakA eka sAtha viziSTazailIse ullekha honA isakI sUcanA karatA hai ki ye TIkAe~ bhI prasiddha prabhAcandrakI hI honI caahie| ve ullekha isa prakAra haiM- . "tadalamatiprasaGgena prameyakamalamArtaNDe nyAyakumudacandre prapaJcataH prarUpa-- NAt"-ratnaka0 TI0 pR0 6 / "yaiH punaryogasAMkhyairmuktau tatpracyutirAtmano'bhyupagatA te prameyakamalamArtaNDe nyAyakumudacandre ca mokSavicAre vistarataH prtyaakhyaataaH|"-smaadhitntrttii0 pR0 15 / inaH dono avataraNoMkI prabhAcandrakRta zabdAmbhojabhAskarake nimnalikhita avataraNase tulanA karane para spaSTa mAlUma ho jAtA hai ki zabdAmbhojabhAskarake karttAne hI ukta. TIkAoMko banAyA hai"tadAtmakatvaM cArthasya adhyakSato'numAnAdezca yathA sidhyati tathA prameyakamala. mArtaNDe nyAyakumudacandre ca prarUpitamiha draSTavyam |"-shbdaambhojbhaaskr| prabhAcandrakRta gadyakathAkozameM pAI jAnevAlI aJjanacora AdikI kathAoMse ratnakaraNDaTIkAgata kathAoMkA akSarazaH sAdRzya hai / iti / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA TIkA, samAdhitantraTIkA kriyAkalApaTIkANa, AtmAnuzAsanatilako Adi granthoMkI . * kriyAkalApaTIkAkI eka likhita prati bambaIke sarasvatI bhavanameM hai| usake. maMgala aura prazasti zloka nimnalikhita haiM maMgala-"jinendramunmUlitakarmabandhaM praNamya sanmArgakRtasvarUpam / anantabodhAdibhavaM guNaughaM kriyAkalApaM prakaTaM pravakSye // " prazasti-"vande mohatamovinAzanapaTustrailokyadIpaprabhuH saMmRddhartisamanvitasya nikhilasnehasya saMzoSakaH / siddhAntAdisamastazAstrakiraNaH zrIpadmanandiprabhuH tacchiSyAtprakaTArthatAM stutipadaM prAptaM prabhAcandrataH // 1 // yo rAtrau divase pRthi prayatA (?) dopA yatInAM kuto pyopAtAH (2) pralaye tu. ramalasteSAM.mahAdarzitaH / zrImadgautamanAbhibhirgaNadharailokatrayodyotakaiH, savyak (?) sakalo'pyasau yatipaterjAtaH prabhAcandrataH // 2 // yA (yat) sarvAtmahitaM na varNasahitaM na spanditauSThadvayam, no vAnchAkalitanna doSamalinaM na zvAsatudra (ruddha) kramam / zAntAmarthaviSayaiH (marSaviSaiH) samaM parazu (pazu) gaNairAkarNitaM karNataH, tadvat sarvavidaH praNaSTavipadaH pAyAdapUrvaM vacaH // 3 // " ina prazastizlokoMse zAta hotA hai ki jina prabhAcandrane kriyAkalApaTIkA racI hai ve padmanandisaiddhAntikake ziSya the / nyAyakumudacandra Adike kartA prabhAcandra bhI padmanandi saiddhAntikake hI ziSya the, ataH kriyAkalApaTIkA aura prameyakamalamArtaNDa Adike kartA eka hI prabhAcandra hai isameM koI sandeha nahIM raha jAtA / prazastizlokoMkI racanAzailI bhI prameyakamala0 AdikI prazastiyoMse milatI julatI hai| AtmAnazAsanatilakakI prati zrI premIjIne bhejI hai| usakA maMgala aura prazasti isa prakAra haimaMgala-"vIraM praNamya bhvvaarinidhiprpotmuddyotitaakhilpdaarthmnlppunnym| / nirvANamArgamanavadyaguNaprabandhamAtmAnuzAsanamahaM pravaraM pravakSye // " prazasti-"mokSopAyamanalpapuNyamamalajJAnodayaM nirmalam / bhavyArtha paramaM prabhendukRtinA vyaktaiH prasannaiH padaiH / * vyAkhyAnaM varamAtmazAsanamidaM vyAmohavicchedataH / sUktArtheSu kRtAdaraisharahazcetasyalaM cintyatAm // 1 // itizrI AtmAnuzAsana(naM) satilaka(ka) prabhAcandrAcArya viracita(taM) sampUrNam / " Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 prameyakamalamArtaNDa bhI prabhAcandrakRta honekI saMbhAvanA kI hai, vaha khAsa taurase vicAraNIya hai| yathAvasara ina granthoMke viSayameM vizeSa prakAza DAlA jaaygaa| antameM maiM una saba granthakAra vidvAnoMke prati apanI hArdika kRtajJatA prakaTa karatA hU~ jinake granthoMse isa prastAvanAmeM sahAyatA milI hai| phAlgunazukla dvAdazI / nyAyAcArya mahendrakumAra zAstrI. ASTAhnikaparva vIra ni0 saM0 2467) syAvAda vidyAlaya kAzI. yache Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parIkSAmukhasUtrANAM tulanA / nyAyapra0-nyAyapravezaH [bar3audA sIriz2a] nyAyavi0-nyAyabinduH [caukhambA sIriz2a ] nyAyavini-nyAyavinizcayaH [ akalaGkagranthatrayAntargataH siMghI sIriz2a kalakattA ] nyAyasA-nyAyasAraH [ eziyATika so0 kalakattA] nyAyA0-nyAyAvatAraH [zve0 kAnphreMsa bambaI ] pramANanaya-pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [yazo0 kAzI] pramANapa0-pramANaparIkSA [jainasiddhAntapra0 kalakattA] pramANamI0-pramANamImAMsA [siMghI jaina sIriz2a kalakattA] pramANasaM-pramANasaMgrahaH [siMghI jaina sIriz2a ] laghI0 svavR0-laMghIyastrayaM svavRttiyutam [ siMghI jaina sIriz2a kalakattA ] parIkSAmu0 11.-pramANanaya0 112. pramANamI0 11112. 12.-laghI0 pR0 21 paM0 6. pramANanaya0 13. 13.-pramANanaya0 16. 116,7,8.-pramANanaya0 1116. 1111.-pramANanaya0 1117. 1|13.-prmaannny0 1120. pramANamI0 1118. 2|1,2.-lghii0 kA0 3. pramANanaya0 211. pramANamI0 11119,10. 2||3.-nyaayaa0 kA0 4.laghI kA0 3. pramANanaya0 2 / 3. pramANamI0 1 / 1 / 13. 214.--laghI0 kA0 4. pramANanaya0 213. pramANamI0 111114. 215.-laghI0 kha0 kA0.61. pramANamI0 111120. 2||6.-lghii0 kha0 kA0 55. pramANamI0 111125. 27. laghI0 kA0 55... 2|11.-nyaayaa0 kA0 27. laghI0 kha0 kA. 4. pramANanaya0 2 / 24. pramANamI0 111115.. .. 31.-nyAyA0 kA0 3.1. laghI0 kA0 3. pramANanaya0 3 / 1. pramANamI0 1 / 2 / 1. 332.-laghI0 kA0 10. prmaannnyN0.3|1. pramANamI0 1 / 2 / 2. 3||3,4.-prmaannp0 pR0 69. pramANanaya0 3 / 1,2. pramANamI0 1 / 2 / 3. 3|5-10.-prmaannp0 pR069. pramANanaya0 34. pramANamI0 1 // 2 // 4. 3111,12,13.-pramANasaM kA0 12. pramANapa* pR0 70. pramANanaya0 3 / 5,6. pramANamI. 1 / 2 / 5. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parIkSAmukhasUtrANAM 3|14.-nyaayaa0 kA0 5. laghI0 kA0 12. nyAyavini0 kA0 170. pramANapa0 pR0 70. pramANamI0 112 / 7. . 3|15.-nyaayvini0 kA0 269. pramANasaM0 kA0.21. pramANapa0 pR. 70. prmaannny0.3|9. 3|16.-prmaannmii0 1 / 2 / 10. * 3|19.-nyaayvini0 kA0 329. pramANamI. 1 / 2 / 11. 3|20.-nyaaypr0 pR0 160 7. nyAyabi0 pR0 79 paM0 3,12. nyAyavini0 kA0 172. pramANasaM0 kA0 20. pramANanaya0 3 / 12. pramANamI0 102 / 13. 3|21.-prmaannny0 3 / 13. 3|22.-prmaannny0 3 / 14,15. . . 3|25.-prmaannmii0 1 / 2 / 15. 3|27.-nyaaypr0 pR0 150 6. pramANanaya0 3 / 18. pramANamI0 112 / 16. 3|28-30.-prmaannny0 3 / 19,20. pramANamI0 1 / 2 / 17. 3132.--pramANanaya0 3.16. . 3134,35. --pramANanaya0 3222. pramANamI0 2 / 118. 3|36.-prmaannny0 3 / 23. 3337.-nyAyabi* pR0 117paM0 11. pramANanaya0 3 / 26. pramANamI0 1 / 2 / 18. 3138.-pramANanaya0 3131. 3339.-pramANanaya0 3132. 3140.-pramANanaya0 3133. 3341.-pramANanaya0 3134. 3144.-pramANanaya0 3137. 3145.-pramANanaya0 3 / 38. 3346.-pramANanaya0 3139. prmaannmii02|1|10. 3|47.-nyaaypr0 pR0 150 15. pramANanaya0 3 / 41. pramANamI0 1 / 2 / 21. 3|48.-nyaaypr0 pR0 150 16. nyAyA0 kA0 18. pramANanaya0 342,43. pramANamI0 1 / 2 / 22. . 3349. -nyAyapra0 pR0 2 paM0 2. nyAyA0 kA0 19. pramANanaya0 3144,45. pramANamI0 1 / 2 / 23. 4|50.-prmaannny0 3146,47. pramANamI0 211114. 3151.-pramANanaya0 3148,49. pramANamI0 2 / 1 / 15. 3152,53.-nyAyabi0 2 / 1,2. nyAyA0 kA0 10. nyAyasA0 pR. 55010. pramANanaya0 3 / 7. pramANamI0 1 / 2 / 8. 3154.-nyAyabi0 2 / 3. pramANanaya0 318. pramANamI. 1 / 2 / 9. 3355,56.-nyAyabi0 3.1,2. nyAyA0 kA0 10,13. pramANanaya0 3 / 21. pramANamI0 2 / 11,2. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanA 3157.--pramANanaya0 3151. 3158.-pramANanaya0 3152. 3159.-pramANanaya0 3 / 64,65. 3160.-pramANanaya0 3166. 3161.-pramANanaya0 367, 3162.-pramANanaya0 368. 3163.-pramANanaya0 3 / 69,70. 3164.-pramANanaya0 3 / 72. 3365.-pramANanaya0 3 / 73. 3167.-pramANapa0 pR0 72. 3168.-laghI0 kA0 14. pramANapa0 pR0 73. pramANanaya0 3 / 76. 3169.-pramANapa0 pR0 73. pramANanaya0 3177. 3170.~pramANanayaM0 3178. 3171.-pramANanaya0 3 / 82.. 3 / 72,73.- nyAyabi0 pR0 49,50. pramANapa0 pR0 73. 3|75.-prmaannp0 pR0 73. pramANanaya: 3386. 3176.-pramANapa0 pR0 73. pramANanaya0 3.87, 3178.-pramANanaya0 3 / 90,91. 3 / 79. -pramANanaya0 3 / 92. 380.-nyAyabi0 pR0 49. pramANapa0 pR0 74. pramANanaya0 3193. 3181.-nyAyabi0 pR0 48. pramANanaya0 3394. 383.-nyAyabi0 pR. 53. pramANapa0 pR. 74. pramANanaya0 396. 3.84.-pramANapa0 pR0 74. pramANanaya0 3 / 97. 387.-pramANanaya0 33101. .388.--pramANanaya0. 3 / 102. 3389. --pramANanaya0 3 / 103. 3394,95.-nyAyabi0 pR0 62-63. nyAyA0 kA0 17. pramANanaya0 3 / 27 30. pramANamI0 21113-6. 3|98.-nyaayaa0 kA0 14. pramANamI0 2 / 117. 3199.-pramANanaya0 4.1. 3.100.-pramANanaya0 4 / 11. 3|101.-prmaannny0 4 // 3. 411.-nyAyA0 zlo0 29. laghI0 kA0 7. pramANapa0 pR. 79. pramANanaya0 51. pramANamI0 111130. 4|2.-prmaannny0 5 / 2. pramANamI0 111133. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . parIkSAmukhasUtrANAM 4|3.~-prmaannny0 5 / 3. 414.-pramANanaya0 5 / 4. 4||5.-prmaannny0 5 / 5. 418.~pramANanaya0 5 / 8. 4|9.-lghii. sva. kA0 67. 511.-AptamI0 kA0 102. nyAyA0 kA0 28: nyAyavini0 kA0 476H pramANapa0 pR0 79. prmaannny0.6|3-5. pramANamI0 111138,40, 5|3.-prmaannny0 6.10. pramANamI0 1 / 1141. 6|1.-prmaannny0 6123. 6|2.-prmaannny0 6 / 24. 63,4.-pramANanaya0 625,26. 66.-prmaannny06|27,29.. 68.-pramANanaya06131. 6|9.-prmaannny0 6 // 33,34. 6|10.-prmaannny06|35. 6|11.-prmaannny06|37. : 6|12.-nyaaypr0 pR0 2 paM0 13. pramANanaya0 6 / 38. 6|13.-prmaannny0 6146. 6|14.-nyaaypr0 pR0 3 paM0 4. 6 / 15. nyAyapra0 pR0 2 nyAyabi0 pR0 84,85, pramANanaya0 6 / 40. pramA __NamI0 1 / 2 / 14. 6|16.-nyaaypr0 pR0 2 paM0 17. nyAyabi0 pR0 84. pramANanaya0 6141. 6|17.-nyaaypr0 pR. 2 paM.18. nyAyabi0 pR0 84. pramANanaya0 6 / 42. 6|18.-nyaaypr0 pR0 2 paM0 19. pramANanaya0 6143. 6|19.-nyaaypr0 pR. 2 paM0 20. pramANanaya0 6 / 44. .. 6|29.-nyaaypr0 pR0 2 paM0 21. pramANanaya0 6145. 6|21.-nyaaypr0 pR0 3 paM0 8. nyAyA0 kA0 22. nyAyavini0 kA0 366. __ pramANanaya0 6 / 47. pramANamI0 2 / 1 / 16. 6|22.-nyaayaa0 kA0 23. pramANanaya0 6 / 48. pramANamI0 2 / 1 / 17. 6|23.-nyaaypr0 pR0 3 paM0 12. nyAyabi0 pR0 89. nyAyavini0 kA0 365. pramANanaya0 650. 6|25.-nyaaypr0 pR. 3 paM0 14. nyAyabi0 pR. 91. 6|29.-nyaaypr0 pR. 5 paM0 6. nyAyA0 kA0 23. pramANanaya0 652. pramANamI0 2 / 1 / 20. 6|30.-nyaayvi. pR0 105. nyAyA0 kA0 23. pramANanaya0 6154. pramANaMmI0 211121. / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanA 6131.-pramANanaya0 656. 6633.-pramANanaya0 6 / 57. 635.-nyAyavini0 kA0 370. 6140.-nyAyapra0 pR0 55 20. nyAyabi0 pR0 119. nyAyA0 kA0 24. nyAyavini0 kA0 380. pramANanaya0 6 / 58. pramANamI0 2 / 1 / 22. 6|41.-nyaaypr0 pR. 6 paM0 1. nyAyabi0 pR. 122. prmaannny06|60 62. pramANamI0 2 / 1 / 23. 6142.-nyAyapra. pR0 6. paM0 12. nyAyabi0 pR0 124. pramANanaya0 668. pramANamI. 2 / 1 / 26. 6|44.-nyaaypr0 pR0 6 paM0 14. nyAyabi0 pR0 125. nyAyA0 kA0 25.. pramANanaya0 6169. pramANamI0 2 / 1 / 24. 6145.-nyAyapra0 pR0 7 paM0 7. nyAyabi0 pR0 130. pramANanaya0 6179. . pramANamI0 2 / 1 / 26. 651.-pramANanaya0 6183. 6152.-pramANanaya0 6184. 6|55.-prmaannny0 685. 6|61.-prmaannny0 6.86. 6166.-pramANanaya0 6187. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDasya vissyaanukrmH| w mm lh m s s s s h h h h m m m viSayAH maGgalAcaraNam ... ... ... ... ... ... ... parIkSAmukhasya AdizlokaH ... ... sambandhAbhidheyAdivicAraH ... ... ... ... ... pramANatadAbhAsayolakSaNasyAbhidheyatA ... ... ... ... granthatadabhidheyayoH pratipAdyapratipAdakalakSaNaH sambandhaH sAkSAtprayojanaM lakSaNavyutpattiH hAnopAdAnAdikaM tu paramparayA ... pramANazabdasya kartRkaraNabhAvasAdhanatA ... ... ... ... dravyaparyAyayoH bhedAbhedavivakSAyAM pramANazabdasya triSu kartRkaraNa___ bhAvasAdhaneSu vyutpattiH ... ... ... ... ... bhedAbhedAtmakale virodhaparihAraH ... ... ... ... ... arthasya heyopAdeyabhedAt dvaividhyam ... upekSaNIyasya heye'ntarbhAvaH .... .... asatprAdurbhAvA'bhilaSitaprAptibhAvajJaptibhedena siddhesvaividhyam jJApakaprakaraNAdatra bhAvajJaptirUpaiva siddhiH vivakSitA jAtiprakRtyAdibhedena upakArakArthasiddhirapi gRhyate ... tadAbhAsapadasya vyutpattiH ... ... ... ... ... siddhAlpapadayoH sArthakyam ... ... ... ... ... 'laghIyasaH' ityatra kAla-zarIrapariNAma-matikRtatrividhalAghaveSu matikRtasyaiva lAghavasya grahaNam ... ... ... ... namaskArastrividhaH manovAkAyakAraNabhedAt ... Adizlokasya namaskAraparakham ... ... ... ... ... pramANasAmAnyalakSaNasUtram... ... ... ... ... jarannaiyAyikabhaTTajayantAbhimatakArakasAkalyasya ni rAsaH ... .... ........ ... ... ... ... 7-13 avyabhicArAdivizeSaNaviziSTamapi kArakasAkalyaM ajJAnarUpalena _ 'pramitau sAdhakatamalAbhAvAna pramANam... ... ... ... pradIpAdInAmupacArata eva paricchittau sAdhakatamavyapadezaH ... pramitiM prati bodhena vyavadhAnAna kArakasAkalyasya pramANatA kiM sakalAnyeva kArakANi sAkalyakharUpaM taddharmo vA tatkAryaM vA * padArthAntaraM vA ? ............ ... ... .... ... prathamavikalpe sAkalyasya kartRkarmarUpale karaNakhAnupapattiH .. ... . dharmazca saMyogarUpaH anyo vA ? ..... .......... ... ........ .. .. 9 m m m m m m m h h m m Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDasya 11 11 14-18 14 15 15 15 15 viSayAH dharmaH kArakebhyo bhinno'bhinno vA? ... ... ... ... tatkAryapakSe nityAnAM janakale sarvadA tadutpattiprasaktiH ... ... sahakArisavyapekSayA kArya dezAdipratiniyame kiM vizeSAdhAyilena sahakAritvamekArthakArikhena vA? ... ... ... ... vizeSAdhAyitvapakSe vizeSaH bhinno'bhinno vA ? ... ... ... sAhitye'pi bhAvAnAM svarUpeNaiva kAryakAritA na tu pararUpeNa ... kiM sakalAni kArakANi sAkalyotpAdane pravartante'sakalAni vA ? vaizeSikAdyabhimatasannikarSasya vicAraH... ... sannikarSo na pramANaM pramityutpattI sAdhakatamatvAbhAvAt ... yogyatA ca zaktiH, pratipattuH pratibandhApAyo vA ? ... zaktirapi atIndriyA sahakArisannidhirUpA vA ? ... ... sahakArikAraNaM ca dravyaM guNaH karma vA ? ... ... ... dravyamapi vyApidravyamavyApi dravyaM vA? ... ... ... avyApi dravyamapi mano nayanamAloko vA ? ... ... ... guNo'pi prameyagataH pramAtRgataH ubhayagato vA sahakArI syAt ? karmApyarthAntaragatamindriyagataM vA sahakAri syAt ? ... ... bhAvendriyalakSaNA yogyatApi pramANam ... ... ... ... pramAtRprameyAbhyAmarthAntarasya pramANasya pratividhAnam ... ... sannikarSasya prAmANye ca sarvajJAbhAvaH ... ... ... ... indriyasya yogajadharmAnugraho'pi kiM khaviSaye pravartamAnasya ati zayAdhAnarUpaM sahakArilamAnaM vA? ... ... aNumanaso'pi nAzeSAthaiH sAkSAtparamparayA vA sambandhaH sAMkhya-yogAbhimatendriyavRttivAdaH ... indriyebhyo vRttirvyatiriktA'vyatiriktA vA? ... ... vyatirikta teSAM dharmaH arthAntaraM vA ? ... ... ... ... prabhAkarAbhimatajJAtRvyApAravicAraH ... jJAtRvyApArasya ajJAnarUpasya upacArata eva prAmANyaM yuktam jJAtRvyApArakharUpagrAhakaM pratyakSamanumAnamanyadvA ?... ... ... pratyakSamapi svasaMvedanaM bAhyendriyajaM manaHprabhavaM vA ? ... ... anumAnaprayojako'vinAbhAvasambandhaH kimanvayanizcayadvAreNa pratI__ yate vyatirekanizcayadvAreNa vA? ... ... ... ... anvayanizcayo'pi pratyakSeNa anumAnena vA? ... ... ... anupalambhAnnizcaye kiM dRzyAnupalambho'bhipretaH adRzyAnupalambho . vA! .... ... ... ..... ... ... ... ... 08 17 20-25 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH viSayAH dRzyAnupalambho'pi svabhAvakAraNavyApakAnupalambhaviruddhopalambhamedena caturdhA bhidyate ... ... ... ... ... ... ... viruddhopalambho dvidhA virodhasya dvaividhyAt jJAtRvyApAraH kArakairjanyo'janyo vA? ... ajanyale abhAvarUpo bhAvarUpo vA ? ... bhAvarUpatve nityaH anityo vA ? ... ... anityatve kAlAntarasthAyI kSaNiko vA? ... ... janyatve kriyAtmako'kriyAtmako vA? ... ... akriyAtmakatve vodharUpo'vodharUpo vA ? ... asau jJAtRvyApAraH dharmikhabhAvaH dharmasvabhAvo vA ? ... ... jJAtRvyApArajanane pravartamAnAni kArakANi kimaparavyApArasApekSANi na vA ?... ... ... ... ... ... ... ... jJAtRvyApAro'pi prakRtakArye vyApArAntarasApekSo nirapekSo vA ?... arthaprAkaTyaM jJAtRvyApArakalpakamarthAd bhinnamabhinnaM vA? arthaprAkaTyamanyathAnupapannatvena nizcitaM na vA? ... ... ... jJAnasvabhAvajJAtRvyApAramurarIkurvANasya bhAsya nirAsaH ... pramANasya jJAnAtmakatvasamarthanam ... arthakriyAprasAdhakArthapradarzakatvameva prApakatvam ... ... ... pravRttimUlA tUpAdeyArthaprAptirna pramANAdhInA ... apravartakatve'pi jJAnasya candrArkAdijJAnavat prAmANyam sugatajJAnaM vyAptijJAnaM sukhasaMvedanaM vA na khaviSaye'rthinaM pravartayanti pravRttarviSayaH bhAvI vartamAno vA ? ... ... ... ... bauddhAbhimatanirvikalpakapratyakSavAdaH ... ... ... savikalpakaM jJAnaM pramANaM samAropaviruddhatvAt , pramANalAdvA ... nirvikalpakaM nIlAyaMze nIlamidamiti vikalpasya kSaNakSayAdau ca nIlaM kSaNikaM sattvAdityanumAnasyApekSaNAnna pramANam ... ... akSavyApArAnantaraM vizadavikalpasyaivAnubhavaH na tu nirvikalpasya yugapadvRttarvikalpAvikalpayorekalAdhyavasAyAnnirvikalpakavaizadyasya vikalpe pratibhAsAbhyupagame dIrghazaSkulIbhakSaNAdau rUpAdijJAna paJcakasya abhedAdhyavasAyaH syAt ... ... ... ... laghuvRtterabhedAdhyavasAye khararaTitAdau abhedAdhyavasAyaprasaGgaH ... savikalpAvikalpayoH sAdRzyAd bhedenAnupalambho'bhibhavAdvA ? sAdRzyaM viSayAbhedakRtaM jJAnarUpatAkRtaM vA ? ... ... abhibhavo vikalpenAvikalpasya balIyastvAt ... .... 27-38 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDasya 3 3 WWWW viSayAH kuto vikalpasya balIyastvaM bahuviSayAta nizcayAtmakavAdvA? ... nizcayAtmakalaM svarUpe'rtharUpe vA? ... ... ... ... ekakhAdhyavasAyaH kimekaviSayatvam anyatarasyAnyatareNa viSayI__ karaNaM paratretarasyAdhyAropo vA? ... ... ... ... dRzye vikalpyasyAropazca kiM gRhItayoragRhItayorvA tayoH syAt ? nirvikalpe vikalpasyAropo vikalpe nirvikalpasya vA ? ... ... vikalpena nirvikalpasyAbhibhavaH sahabhAvamAtrAt abhinna viSayatvA dabhinnasAmagrIjanyavAdvA syAt ? ... ... ... ... anayorekatvaM nirvikalpakamadhyavasyati vikalpo vA jJAnAntaraM vA ? saMhRtasakalavikalpAvasthAyAM rUpAdidarzanasya nirvikalpasya na saMbhavaH kintu sthirasthUlArthagrAhiNaH vikalparUpasyaiva ... ... ... anizcayAtmano nirvikalpasya na prAmANyam ... ... ... nizcayahetutvAdapi na nirvikalpasya prAmANyam ... ... ... nirvikalpasya vikalpotpAdakatvamapi durghaTam ... ... vikalpavAsanApekSasyApi nirvikalpasya arthavanna vikalpotpAdakatvam nirvikalpasya anubhavamAtreNa vikalpajanakatve nIlAdAviva kSaNa kSayAdAvapi vikalpajanakalaprasaGgaH ... ... ... ... kSaNakSayAdI abhyAsaprakaraNavuddhipATavArthitvAbhAvAnna nirvikalpaka vikalpavAsanApravodhakam ... ... ... ... ... abhyAso hi bhUyodarzanaM bahuzo vikalpotpattiA ? ... ... pATavaM tu vikalpotpAdakatvaM sphuTatarAnubhavo vA avidyAvAsanA vinAzAdAtmalAbho vA? ... ... ... ... ... arthitvamabhilaSitatvaM jijJAsitatvaM vA? ... ... ... ... savikalpakapratyakSavAdinA avagrahAdisadbhAve'pi abhyAsAtmakadhAra___NAbhAvAt na khocchvAsAdisaMkhyAyAH sakalavarNapadAdevI smRtiH tadanyavyAvRttyA nirvikalpe abhyAsAnabhyAsakalpanaM na yuktisaGgatam vikalpasya zabdArthavikalpavAsanAprabhavatve tato'dhyakSasya rUpAdi viSayakhaniyamo na syAt ... ... ... ... ... vikalpaH pramANaM saMvAdakatvAt , arthaparicchittau sAdhakatamasAt anizcitArthanizcAyakalAt pratipatrapekSaNIyatvAccAnumAnavat spaSTAkAravikalpavAdvikalpasyAprAmANye dUrapAdapAdidarzanasyAprAmA NyaprasaGgaH ... ... ... ... ... ... ... gRhItagrAhitvAdaprAmANye anumAnasyApyaprAmANyam ... ... ... asati pravartanAdaprAmANye pratyakSAdInAmapi tatprasaGgaH ... ... WW WW 34 27 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH . 3 . YW . . viSayAH hitAhitaprAptiparihArasAmarthya tu vikalpasyaiva kadAcidvisaMvAdastu pratyakSAdAvapi samAnaH ... ... ... samAropaniSedhakavaM tu vikalpe'styeva .. ... ... ... vyavahArayogyazca vikalpa eva ... ... ... khalakSaNAgocarakhAdvikalpasyAprAmANye anumAnasyApyaprAmANyaM syAt zabdasaMsargayogyapratibhAsakhamanumAne'pi tulyam grAhyArtha vinA zabdamAtraprabhavatvaM tu vikalpe'siddhameva ... ... vikalpAbhidhAnayoH kAryakAraNabhAve kiJcitpazyataH pUrvAnubhUta__ tatsadRzasmRtyAdi na syAt ... ... ... ... ... padasya varNAnAM vA nAmAntarasmRtAvasatyAmadhyavasAyaH satyAM vA ? bhartRharyabhimatazabdAdvaitavAdaH ... ... ... ... 39-57 zabdAnuviddhatvenaiva sakalajJAnAnAM savikalpakatA ... ... sakalaM vAcyavAcakatattvaM zabdabrahmaNa eva vivartaH ... ... zabdAnuviddhalaM jJAne aindriyeNa pratyakSeNa pratIyeta khasaMvedanena vA ? kimidaM zabdAnuviddhalamarthasya abhinnadeze pratibhAsaH tAdAtmyaM vA ? vibhinnendriyajajJAnagrAhyalAna zabdArthayostAdAtmyam ... ... rUpamidamiti jJAnena vAgrUpatApratipannAH padArthAH pratipadyante bhinna vAgrUpatAvizeSaNaviziSTA vA ? ... ... ... ... arthasyAbhidhAnAnuSaktatA kimarthajJAne tatpratibhAsaH, arthadeze tadvedanaM vA, tatkAle tatpratibhAso vA? ... ... ... locanAdhyakSa zrotragrAhyAM vaikharIm antarjalparUpA madhyamAM vA vAcaM ___ na saMspRzati ... ... ... ... ... ... ... pazyantI antaryotIrUpA ca vAgeva na bhavati arthAtmadarzanalakSaNakhAt caturvidhavAco lakSaNam ... ... ... ... ... ... nApyanumAnAcchabdabrahmasiddhiH ... ... ... ... ... jagataH zabdamayavasya pratyakSabAdhitakhAt ... ... ... zabdapariNAmarUpakhAjagataH zabdamayalaM zabdAdutpattervA ? ... zabdabrahma nIlAdirUpaM pariNamat zabdarUpatAM parityajati na vA? zabdAtmA pariNAmaM gacchan pratipadArthabhedaM pratipadyeta na vA ? ... kAryasamUhaH brahmaNo'rthAntaramanantaraM vA utpadyeta ? ... yogino'pi na brahma pazyanti ... ... ... ... ... 45 avidyA'pi brahmavyatirikA nAsti... ... ... .... anumAna kAryaliGgaM khabhAvAdiliGgaM vA brahmasAdhakaM syAt / / zabdAkArAnusyUtalaM jagato'siddham ... ... .. ... 41 - M WW 5 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDasya 47-48 47 48 48 48-49 viSayAH arthAnAM zabdAtmakatve saGketAgrAhiNo'pi zabdAd arthabodhaH syAt agnipASANAdizabdazravaNAt zrotrasya dAhAbhighAtAdiprasaGgaH ... Agamasya zabdabrahmaNo bhede dvaitApattiH abhede pratipAdyapratipAdaka bhAvAbhAvaH ... ... ... ... ... ... ... apUrvArthavizeSaNena dhArAvAhikaviparyayayoH nirAsaH athavA vyavasAyAtmakavizeSaNena viparyayasya nirAsa: saMzayakharUpavicAra:... ... ... ... ... ... (tattvopaplavavAdinaH pUrvapakSaH) saMzayajJAne dharmI'dharmo vA pratibhAsate? ... ... ... ... ... ... ... dharmI tAttvikaH atAttviko vA? ... ... ... dharmaH sthANukhalakSaNaH puruSavalakSaNaH ubhayaM vA? ... ... sandigdho'rthaH vidyate na vA? ... ... ... ... (uttarapakSaH) saMzayaH calitapratipattyAtmakatvena khAtmasaMvedyaH ... dharmaviSayo dharmi viSayo vetyAdipraznA api saMzayasvarUpA eva ... utpAdakakAraNAbhAvAt saMzayasya nirAsaH, asAdhAraNasvarUpAbhAvAt viSayAbhAvAdvA? ... ... ... ... ... ... akhyAtivAdaH ... ... ... ... ... ... ... (cArvAkAdInAM pUrvapakSaH) jalAdiviparyaye jalaM jalAbhAvaH marIcayo ___ vA na pratibhAsante ataH nirviSayameva jalAdiviparyayajJAnam toyAkAreNa marIcigrahaNamapi na saMbhAvyate ... ... (uttarapakSaH ) nirAlambanatve jalAdiviparyayasya vizeSatovyapadezA__ bhAvaprasaGgaH ... ... ... ... ... ... ... bhrAntisuSuptyavasthayoravizeSaprasaGgazca ... vauddhAdyabhimatA'satkhyAtivAdaH ... asataH khapuSpAdivat pratibhAsAbhAvaH ... ... ... ... bhrAntivaicitryAbhAvaprasaGgazca ... ... ... ... ... prasiddhArthakhyAtivAdaH ... ... ... ... ... (sAMkhyasya pUrvapakSaH ) pratibhAsamAnasya asattvaM nopapadyate yadyapyuttarakAlamartho nAsti tathApi yadA pratibhAti tadA'styeva (uttarapakSaH) yathAvasthitArthagrahaNe bhrAntA'bhrAntavyavahArAbhAvaH pratibhAsakAle'rthasya sattve ca tatkAle'rthasyAnupalabdhAvapi tacihnasya __ bhUsnigdhatAdeH pazcAdupalambhaH syAt ... ... ... ... prasiddhArthakhyAtau bAdhyabAdhakabhAvazca na syAt ... ... ... AtmakhyAtivAdaH ... ... ... ... ... ... (yogAcArasya pUrvapakSaH) anAdivicitravAsanAvazAjjJAnasyaivAya mAkAraH bahiH sthiratvena bhAsate ... ... ... ... 48 49 49-50 49 50-51 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 51-52 "viSayAH (uttarapakSaH) sarvajJAnAnAM khAkAramAtragrAhitve bhrAntAbhrAntaviveko bAdhyabAdhakabhAvazca na syAt ... ... ... ... ... rajatAkArasya Atmasthitatvena bahiHstharUpeNa pratItirne syAt ... pratipattA ca tadupAdAnArtha na pravarteta ... ... ... ... avidyAvazAt bahiHstha-sthiratvena bhAne viparItakhyAtireva ... anirvacanIyArthakhyAtivAdaH ... ... ... 000 (vedAntinaH pUrvapakSaH) na jJAnasya viSaya upadezagamyaH anumAna sAdhyo vA yena viparItArthakalpanA ... ... ... pratibhAsamAnazca jalAdyarthaH sadasadubhayAtmako na bhavati ato'. nirvacanIyaH ... ... ... ... ... ... ... (uttarapakSaH ) jalAdibhrAntau niyatadezakAlasvabhAvo jalAdyartha eva __ sadrUpeNa pratibhAsate ... ... ... ... ... ... vicAryamANasyAsattve viparItakhyAtiH ... ... ... ... puruSaviparIte sthANau puruSo'yamiti khyAtiH viparItakhyAtiH smRtipramoSavAdaH ... ... ... ... ... ... 53-58 (prAbhAkarANAM pUrvapakSaH) idaM rajatamiti naikaM jJAnaM kAraNAbhAvAt na hi doSaiH cakSurAdInAM zataH pratibandhaH pradhvaMso vA kriyate tathA sati kAryAnutpAdakatvameva syAnna tu viparItakAryotpAdakatvam agRhItarajatasya nedaM jJAnam, gRhItasya ca tadrajatamiti syAt tato jJAnadvayametat-idamiti hi purovyavasthitArthapratibhAsanaM rajata miti ca smaraNaM pramuSTatadaMzalAt smRtipramoSo'bhidhIyate ... pravRttizca bhedAgrahaNasacivAdrajatajJAnAt saMjAyate ... ... ( uttarapakSaH ) doSasamavadhAne cakSurAdibhiH viparItaM jJAnamutpAdyate naivamasatkhyAtiH; sAdRzyahetukatvAt ... ... ... ... nApi jJAnakhyAtiH saMskArahetukalAt ... ... ... ... nApi bhedAgrahaNAt pravRttiH kintu ghaTo'yamityAdyabhedajJAnAt ... guNadoSayoH ekajJAnajanakatvameva ... ... ... ... ... khaprakAzavAdiprabhAkaramate idaM rajatam iti jJAnayoH bhedAgrahaNama__ saMbhAvyam ... ... ... ... ... ... ... vivekakhyAteH prAgabhAvarUpApi akhyAtiH abhAvAnabhyupagantRNAM prAbhAkarANAM na saMbhavati ... ... ... ... ... kazcAyaM smRtipramoSaH kiM smRterabhAvaH anyAvabhAsaH viparItAkAra veditvam atItakAlasya vartamAnatayA grahaNam anubhavena saha kSIrodakavadavivekenotpAdo vA? ... ... ... ... Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArcaNDasya AU 6 viSayAH dvicandrAdiviparyayasya smRtirUpatve indriyAnvayavyatirekAnuvidhA- . .. yitvaM na syAt ... ... ... ... ... ... ... smRtipramoSapakSe bAdhakapratyayo na syAt ... ... ... ... smRtipramoSAbhyupagame khataHprAmANyavyAghAtaH ... ... pramANasadbhAvazca paricchittivizeSasadbhAva evAbhyupagamyate anizcitasya apUrvArthatvam ... ... ... ... dRSTo'pi samAropAdapUrvArthaH ... ... ... ... mImAMsakAbhimatasya tatrApUrvArthavijJAnamityAdipramANa lakSaNasya vicAraH... ... ... ... ... ... vastunyadhigate'nadhigate vA'vyabhicAripramA janayato jJAnasya prAmA NyamanivAryameva ... ... ... ... ... ... ekAntato'nadhigatArthAdhigantRtve pramANasya prAmANyamapi jJAtuM na * zakyate ... ... ... ... ... ... ... prAmANyaM hi tadarthottarajJAnavRttisaMvAdAdavasIyate ... ... ... sAmAnyavizeSayostAdAtmye'nadhigatArthAdhigantRkhamasaMbhAvyameva ... pratipattivizeSasadbhAvAdekaviSayANAmapi AgamAnumAnAdhyakSANAM pramANatA ... ... ... ... ... ... ... anadhigatArthagrAhitve pratyabhijJAnasya pramANatvaM na syAt ... ... vyAptijJAnagRhItArthagrAhiNo'numAnasya ca prAmANyaM na syAt ... kathaJcidapUrvArthatve tu smRtitarkAdInAmapi pRthak prAmANyaM syAt apUrvArthaprAhiNaH prAmANye dvicandravedanasya prAmANyaM syAt ... bAdhAvirahastatkAlabhAvI uttarakAlabhAvI vA prAmANyahetuH syAt ? uttarakAlabhAvI ca jJAtaH ajJAto vA ? ... ... ... ... jJAtazcet pUrvajJAnena uttarajJAnena vA? ... ... ... ... bAdhAvirahasya jJAyamAnatve'pi kathaM satyatvam ? ... ... ... kacit kadAcitkasyacidvAdhAviraho vijJAnapramANatAhetuH sarvatra __sarvadA sarvasya vA? ... ... ... ... ... ... aduSTakAraNArabdhatvamapi jJAtamajJAtaM vA taddhetuH? ... ... aduSTakAraNArabdhaH jJAnAntarAt saMvAdapratyayAdvA? ... jainamate ca aduSTakAraNArabdhavAdi abhyAsadazAyAM khataH prati___ bhAsate anabhyAsadazAyAJca parata iti ... ... ... brahmAdvaitavAdaH ... ... ... ... ... ... ... 64-77 (vedAntinAM pUrvapakSaH) avikalpakapratyakSeNa hi sarvatra ekalameva ..anyAnapekSatayA pratibhAsate ... ... ... ... ... . 64 61 62 S 62 2 WW 64 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH viSayAH bhedo nArthakharUpam anyApekSatayA avidyAsaMketasmaraNajanita vikalpa pratItyA bhAsamAnakhAt... ... ... ... ... ... pratibhAsamAnatvAt sarveSAM pratibhAsAntaHpraviSTatvasiddharapi brahmAsiddhiH sarva vai khalvidamityAdyAgamAdapi brahmasiddhiH ... ... ... pratyakSaM vidhAtR na niSeddha ataH pratyakSaM sadbrahmasAdhakameva ... aMzUnAm UrNanAbha iva brahma sarvajanminAM hetuH ... ... ... bhedadarzino nindA ca zrUyate mRtyoH sa mRtyumApnoti ya iha nAneva pazyati iti ... ... ... ... ... ... ... arthAnAM medo dezabhedAt kAlamedAd AkAramedAdvA syAt ? ... brahmaNo vidyAkhabhAvatve'pi zAstrAdInAM na vaiyarthyam avidyAvyA pAranivartanaphalavAtteSAm ... ... ... ... ... anAditve'pi prAgabhAvavadavidyAyA ucchedo ghaTate ... ... bhinnAbhinnAdivikalpasya avastubhUtA'vidyAyAmapravRttireva ... yathaiva rajo rajo'ntarANi zamayati svayaM ca zAmyati viSaM vA viSAntaraM prazamayat zAmyati tathaiva zravaNamananAdibhedAtmi kA'vidyA avidyAM zamayantI svayaM zAmyati ... ... samAropitabhedAdadvaite bandhamokSasukhaduHkhAdivyavasthA sughaTA (uttarapakSaH) bhedasya pramANabAdhitalAdabhedaH sAdhyate abhede sAdhakapramANasadbhAvAdvA ? ... ... ... ... ... bhedamantareNa pramANetaravyavasthApyasaMbhAvyA ... ... ... nirvikalpakapratyakSeNa ekavyaktigatamekalam anekavyaktigataM vyakti mAtragataM vA pratIyeta? ... ... ... ... ... ekavyaktigataM tu sAdhAraNamasAdhAraNaM vA? ... ... ... anekavyaktigataM sattAsAmAnya vyaktayadhikaraNatayA pratibhAtsanadhi karaNatayA vA? ... ... ... ... ... ... tathA ekavyaktigrahaNadvAreNa tatpratIyate sakalavyaktigrahaNadvAreNa vA ? ekavaM vyaktibhyo bhinnamabhinnaM vA? ... ... ... ... ekavaM nAnAvamantareNa na sidhyati ... ... ... ... medavyavahAro hi anyApekSo na tu bhedasya kharUpaM tasya pratyakSAdeva pratIteH ... ... ... ... ... ... ... kalpanA ca kiM jJAnasya smaraNAnantarabhAvilaM zabdAkArAnuviddhavaM vA jAtyAdyullekho vA asadarthaviSayavaM vA anyApekSatayA'rtha. kharUpAvadhAraNaM vA upacAramAtraM vA ?... ... ... ... kiM zabdajanito bhedapratibhAsaH medapratibhAsajanito vA zabdaH? Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDasyA viSayAH prathamapakSe zabdAdeva bhedapratibhAsaH tato'sau bhavatyeva vA? ... zabdAdanekalapratibhAse 'ekaM brahmaNo rUpam' iti AgamasyApi bhedapratibhAsajanakavaM syAt ... ... ... ... ... anumAnAdbrahmAdvaitasAdhane kiM svataH pratibhAsamAnalaM hetuH parato vA ? AgamAdbrahmasAdhane pratipAdyapratipAdakarUpeNa dvaitaM syAt ... ... brahmaNaH sakalalokasargasthitipralayahetulamasaMbhAvyaM kAryakAraNabhAva tayA dvaitaprasaGgAt ... ... ... ... ... ... vyasanitayA'sya jagadvaicitrya vidhAne apekSApUrvakAritvam ... tadvyatirekeNa parasyAsattvAnna kRpayA paropakArArthamapi tadvidhAnam anukampAvazAcca sRSTividhAne sadA sukhitameva jagat kuryAt pralayazca na karaNIyaH ... ... ... ... ... ... ... khatantrasya prANyadRSTApekSaNamanupapannam ... ... ... ... adRSTavazAca sRSTisaMbhAvanAyAM kiM brahmaNA ... ... UrNanAbhazca na svabhAvatayA jAlAdividhAne pravartate kintu prANi bhakSaNalAmpaTyAtU ... ... ... ... ... ... pratyakSasya vidhAtRvaM kiM sattAmAtrAvabodhaH asAdhAraNavastukharUpa paricchedo vA? ... ... ... ... ... ... AkArabhedasyaiva sarvatra arthabhedakalam ... ... ... ... abhedo'pyarthAnAM dezAmedAt kAlAmedAdAkArAmedAdvA ? ... yadyavidyA avastusatI kathaM prayatnanivartanIyA ... ... ... tattvataH sadbhAve'pi avidyAyAH nivRttiH saMbhavatyeva ghaTAdivat ghaTAdInAmavidyAnirmitatvena asattve anyonyAzrayaH ... ... abhedasya vidyAnirmitatve'pi parasparAzrayaH ... ... ... avidyAyAH tattvajJAnaprAgabhAvarUpatve medajJAnalakSaNakAryotpAda kalAbhAvaH ... ... ... ... ... ... ... medajJAnakhabhAvAtmikAyAmavidyAyAM prAgabhAvasya bhAvAtmakakhApattiH na jJAnasya bhedAbhedagrahaNakRtA vidyutaravyavasthA api tu saMvAdavisaM__vAdAdhInA ... ... ... ... ... ... ... avidyAyAH avastulAdvicArAgocaratvaM vicArAgocaratvAdvA'vastulam bhinnAbhinnAdivicAraH pramANamapramANaM vA? ... ... ... bAdhyabAdhakabhAvAbhAve kathaM zravaNamananAdilakSaNA'vidyA avidyA prazamayet ... ... ... ... ... ... ... bAdhyabAdhakabhAvazca satoreva na basatoH sadasatorvA ... ... na ca medasyocchedo bhavati vastudharmavAdasya ... ... 72 73 74. 74 74 75 75 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH ... viSayAH khapnAvasthAyAM bhedasya bAdhyamAnatvAdasattve'pi jAgraddazAyAmabAdhya mAnavAtsattvamastu ... ... ... ... ... ... bAdhakena jJAnamapahriyate viSayo vA phalaM vA, bAdhakamapi jJAnamartho vA? jJAnamapi samAnaviSayaM bhinnaviSayaM vA? artho'pi pratibhAto'pratibhAto vA ? kvacitkadAcidvAdhakAdasatyakhaM sarvatra sarvadA vA ityAdi dUSaNamasat; yato hi rajatapratyayasya uttarakAla bhAvinA zuktipratyayena ekaviSayatayA bAdhyatvopalambhAt ... 75-76 viparItArthakhyApakaM jJAnaM vAdhakam ... ... ... ... mithyAjJAnasyedameva vAdhyatvaM yadasmin mithyAvApAdanam , kvaci tpravRttipratiSedho'pi phalam ... ... ... ... ... / bAdhyabAdhakabhAvAbhAve kathaM vidyA avidyAM bAdheta? ... . niraMze Atmani samAropitA sukhaduHkhAdivyavasthApyasambhAvyA ... yogAcArAbhimatavijJAnAdvaitavAdaH ... ... ... 77-94 kimavibhAgajJAnasvarUpAvedakapramANasadbhAvato vijJaptimAtraM tattvama bhyupagamyate bahirarthasadbhAvabAdhakapramANAvaSTammena vA ? pratyakSaJca na arthAbhAvanizcayamantareNa vijJaptimAtramevetyadhigantuM samartham ... ... ... ... ... ... ... na ca pratyakSeNA'rthAbhAvaH pratIyate ... ... ... ... nApyanumAnena arthAbhAvo vedyate ... ... ... ... ... arthAbhAvagrAhakaM cAnumAnaM svabhAvaliGgajaM kAryahetusamutthamanupalabdhi prasUtaM vA syAt ? ... ... ... ... ... ... adRzyAnupalabdhirthAbhAvasAdhikA dRzyAnupalabdhirvA ... ... arthasaMvidoH sahopalambhaniyamAt abhedasAdhanamapyasat ; pakSasya pratyakSabAdhitakhAt ... ... ... ... ... ... bAhyArthamantareNa dvicandradarzanasyAsaMbhavAt dvicandradRSTAnto'pi sAdhyavikala: ... ... ... ... ... ... ... sahopalambhaniyamazvAsiddhaH arthasaMvidoH vivekena pratIveH ... anaikAntikazca sahopalambhaH rUpAlokayoH bhinnayorapi sahopa lambhAt ... ... ... ... ... ... ... sarvajJajJAnasya tajjJeyasya cetarajanacittasya sahopalamme'pi bhedAjhya bhicAraH ... ... ... ... ... ... ... sahopalambhasya yugapadupalambhArthakatve viruddhatvam ... ... krameNopalambhAbhAvazca asiddhaH krameNopalambhAbhAvAd abhedaH sAdhyate bhedAbhAvo vA ? ... Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDasya 84-86 viSayAH ekopalambharUpasahopalambhe kim ekatvenopalambhaH ekopalambhaH ekenaiva vopalambhaH ekalolIbhAvena copalambhaH, ekasyaivopa lambho vA ? ... ... ... ... ... ... ... ekasyaivopalambhe kiM jJAnasyopalambhaH arthasya vA? ... ... nIlAdikamahaM vebhi iti nIlAdibhyo bhinnenAhampratyayena tatprati bhAsAbhyupagamAt asiddhaH khato'vabhAsanakhalakSaNo hetuH ... ahampratyayo gRhIto'gRhIto vA nirvyApAraH savyApAro vA nirA kAraH sAkAro vA bhinnakAlaH samakAlo vA nIlAdehikaH ? gRhItazcet svataH parato vA, vyApAravattve vyatirikto vyApAraH avyatirikto vA, arthamahaM vebhi ityAdi kartRkaraNAdipratItiH dvicandrAdivaddhAntA iti pUrvapakSIya vikalpAH ... ... ... ahampratyayo gRhIta eva grAhakaH tadgRhazca svata eva ... ... khaparaprakAzasvabhAvatA eva ca jJAnasya vyApAraH ... ... ... nIlAderzAnarUpatve sapratighAdirUpatAsthUlarUpatA ca na syAt ... antarbahiH pratibhAsabhedena ca jJAnArthayoH bhedaH ... ... nirAkArameva jJAnamarthagrAhakam yogyatApratiniyamAca nAzeSArthagraha prasaGgaH ... ... ... ... ... ... ... ... bhinnakAlasya samakAlasya vA yogyasyaivArthasya grahaNam ... ... anumAne'pyayaM vikalpajAlaH samAnaH-kiM liMgaM bhinna kAlaM sadanumA nasya janakaM samakAlaM vetyAdi ... ... ... ... ekasAmayyadhInarUpAdInAM samasamayale'pi yathA svarUpapratiniyamA- dupAdAnetaravyavasthA tathA grAhyagrAhakavyavasthApi syAt ... khArthagrahaNaikakhabhAvavAdvijJAnasya na 'jJAnaM yena svabhAvena kharUpaM ' viSayIkaroti tenaiva artha svabhAvAntareNa vA' ityAdi doSAH rUpAdInAM yathA sajAtIyetarakartRtvaM khabhAvapratiniyamAttathA jJAnaM svaparagrAhakam ... ... ... ... ... ... ... kharUpasya svato'vagatAvapi bhinnakAlasamakAlAdivikalpaH samAnaH parataH pratibhAsamAnakhaJca vAdino'siddham... ... ... ... yadavabhAsate tajjJAnamiti sAdhyasAdhanayoH vyAptizcAsiddhA ... jaDasya pratibhAsAyogazca pratipannasya apratipannasya vA jaDasyAbhi dhIyate ... ... ... ... ... ... ... ... naiyAyikasya sukhAdI jJAnarUpatvA'siddheH sAdhyavikalo dRSTAntaH ... sukhAderajJAnatve pIDAnugrahAdyabhAve kiM sukhAdyeva pIDAnugrahau tato bhinnau vA ... ... ... ... ... ... ... Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 94 viSayAH jainamate sukhAderzAnarUpatve'pi nIlAdau svaprakAzalamasiddhameva ... kartRkarmakaraNAdipratIteH abAdhitalAnna dvicandrAdipratyayavad bhrAnta___tA yuktA ... ... ... ... ... ... ... advaitaprasAdhakapramANasadbhAve ca dvaitApattiH, pramANamantareNa ca na dvaitaprasiddhiH ... ... ... ... ... ... ... advaitamityatra prasajyapratiSedhaH, paryudAso vA ? ... ... ... dvaitAdadvaitasya vyatireko'vyatireko vA ? ... ... ... ... prajJAkaraguptAbhimatacitrAdvaitavAdasya nirAsaH... ... / azakyavivecanatvaM sAdhanaM kiM vuddherabhinnatvaM sahotpannAnAM nIlAdInAM buddhyantaraparihAreNa vivakSitabuddhyaivAnubhavaH bhedena viveca nAbhAvamAtraM vA? ... ... ... ... ... ... bahirantardezasambandhitvena jJAnArthayoH vivecanaM zakyameva ... citrajJAnasya yugapadanekAkAravyApitvavat krameNApyanekAkAravyApila mAtmanaH kinneSyate ? ... ... ... ... ... ... mAdhyamikAbhimatazUnyavAdasya nirAlaH ... ... 96-97 ekasya citrajJAnasya anekAkAravyApilAbhAve nIlajJAnamapyekaM na syAt tatrApi pratiparamANujJAnabhedakalpanAt ... ... grAmArAmAdInAM pratibhAsamAnatvAt kathaM sakalazUnyatAbhyupagamaH zreyAn ... .... ... ... ... ... ... ... akhilazUnyatAyAH pramANataH siddhiH pramANamantareNa vA ? ... jJAnasya khavyavasAyAtmakatvasamarthanam ... ... 97 sAMkhyAbhimataprakRtipariNAmAtmaka-acetanajJAnavAda sya nirasanam ... ... ... ... ... ... 98-103 pradhAnavivartakhAdacetanaM jJAnaM na khavyavasAyAtmakamiti; tanna AtmavivartalAjjJAnasya ... ... ... ... .. jJAnavivartavAnAtmA draSTavAt ... ... ... ... ... cetano'hamityanubhavAccaitanyakhabhAvatAvat jJAtAhamityanubhavAjjJAna svabhAvatApyastu ... ... ... ... ... ... jJAnasaMsargAt puruSasya jJatve caitanyAdisaMsargAdeva cetanaH zuddhaH udAsInazca puruSaH syAt na tu svataH ... ... ... Atmano jJAnasvabhAvatve'nityatvApattiH pradhAne'pi samAnA ... vuddhaH khasaMvedanapratyakSAbhAve pratiniyatArthavyavasthApakalaM na syAt buddhiH svavyavasAyAtmikA kAraNAntaranirapekSatayA'rthavyavasthApa- kalAt .. ... ... ... ... ... ... ... 99 100 100 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDasya pR0 103 viSayAH arthavyavasthitau vuddhaH puruSAnubhavApekSakhamayuktam ; vuddhicaitanyayoH bhedAnupalabdheH ... ... ... ... ... ... ... ekamevedaM harSaviSAdAdyanekAkAraM caitanyam , tasyaiva vujhyadhyavasAyA dayaH paryAyAH ... ... ... ... ... ... ... taptAyogolake yathA ayogolakAnyoH saMsargAdabhedaH tathA buddhicaitanyayoH bhedAnavadhAraNamayuktam ; ayogolakAnyorapi bhedA bhAvAt ... ... ... ... ... ... ... 101 vuddheracetanatve viSayavyavasthApakatvaM na syAt ... ... ... AdarzAdivadacetanasya AkAravattve'pi nArthavyavasthApakatvam ... 102 antaHkaraNala-puruSopabhogapratyAsannahetukharUpavuddhilakSaNayoH mano 'zAdinA'nai kAntikatA ... ... ... ... ... antaHkaraNamantareNa arthapratyakSAtA'bhAve kathamantaHkaraNasya pratyakSatA? ... ... ... ... ... ... ... 102 viSayAkAradhAritA ca amUrtIyA vuddheranupapannA ... ... ... vauddhAbhimatasAkArajJAnavAdasya nirAsaH ... ... 103-110 pratyakSeNa viSayAkArarahitaM jJAnamanubhUyate ... ... ... viSayAkAradhAritve jJAnasyArthe dUranikaTAdivyavahArAbhAvaH ... jJAnaM yathA nIlatAmanukaroti tathA jaDatAmapi tadA jaDaM syAt ... 104 jaDatAnanukaraNe kathaM tasyA grahaNam ? ... ... ... ... jJAnAntareNa kevalA jaDatA pratIyate tadvannIlatA'pi vA? ... 105 jJAnaM pratiniyatasAmarthyavazAt pratiniyatArthavyavasthApakam ... nIlAkAravajaDAkArasya adRSTendriyAdyAkArasya vA'nukaraNaprasaGgaH ... putrasya pitroranyatarAkArAnukaraNavajjJAnasya nIlAkArasyaivAnukaraNe nirAkAratve'pi pratiniyatArthavyavasthApakalaM kinna syAt ? sakalaM vastu nikhilajJAnasya kAraNaM khAkArArpakaM ca kinna syAt ? pramANakhAjjJAnasya nArthIkArAnukaraNam ... ... ... ... yato ghaTayati vivakSitaM jJAnamartharUpatA, arthasambaddhaM vA jJAnaM nizcAyayati? ... ... ... ... ... ... ... viziSTa viSayotpAda eva ca jJAnasyArthena sambandhaH ... ... 107 sAkAraM jJAnaM kimiti sannihitaM nIlAdyAkAramevAnukaroti na viprakRSTArthAkAram ?... ... ... ... 108 jJAne sAkAratA sAkAreNa jJAnena pratIyate nirAkAreNa vA ? ... sAkArasaMvedanasya akhilasamAnArthasAdhAraNatvenAniyatArthairghaTana prasaGgaH ... ... . ... . ... . ... . ... ... ... 108 103 103 104 r 106 108 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH pR0 109 110 110 111 viSayAH tadutpattarindriyAdinA vyabhicAraH ... ... ... ... tadvayasya samAnArthasamanantarapratyayena vyabhicAraH ... ... ... putrasya pitrAnukaraNavat arthendriyayoH arthAcArasyaivAnukaraNe khopAdAnamAtrAnukaraNaprasaGgaH ... ... ... ... ... 109 upAdAnabhUtasyA pUrvajJAnasyApyajukaraNe tasyApi viSayatApattiH ... tajjanmAditrayasya kAmalinaH zukle zaMkhe pItAkArajJAnena vyabhicArAda 109 jJAnagatAnnIlAdyAkArAt kSaNikavAdyAkAro bhinno'bhinno vA ? ... yasminnaMze saMskArapATavAnizcayotpattistatraiva prAmANye'bhyupagamya mAne sa nizcayaH sAkAro nirAkAro vA syAt ? ... ... cArvAkAbhimatabhUtacaitanyavAdasya nirAsaH ... ... 110-120 bhUtapariNAmatve hi jJAnasya bAhyendriya pratyakSavaprasaGgaH ... ... sUkSmo bhUtavizeSaH caitanyajAtIyo vijAtIyo vA caitanyopAdAnaM syAt ? ... ... ... ... ... ... ... ... 110 asAdhAraNalakSaNatvAccaitanyaM pRthivyAdibhyastattvAntaram ... ... 111 sukhyahamityAdirUpatayA pratIyamAnakhAt pratyakSeNaiva AtmanaH siddhiH nacAhampratyayaH zarIrAlambano bahiHkaraNanirapekSA'ntaHkaraNavyApAreNotpattaH ... ... ... ... ... ... 112 ahamiti pratyayasyaiva ca jIvakhasvabhAvatA... ... ... ... 113 lakSaNabhedena ca ekasyaivAtmanaH kartRlaM karmatvaM cAviruddham ... 113 zrotrAdikaraNaM kartRprayojyaM karaNavAdityanumAnenApi AtmasiddhiH 113 rUpAdyupalabdhiH karaNakAryA kriyAtvAt ... ... ... ... zabdAdijJAnaM kacidAzritaM guNavAdrUpAdivat ityanumAnAdapi Atma siddhiH ... ... ... ... ... ... ... jJAnaM na zarIraguNaM sati zarIre nivartamAnakhAt ... ... ... 114 zarIraM na caitanyaguNAzrayo bhUtavikArakhAt ... ... ... 114 na indriyaM caitanyavat karaNavAdbhUtavikAralAdvA vAsyAdivat smaraNAdicaitanya mindriyaguNo na bhavati tadvinAze'pyutpadyamAnatvAt 114 na caitanyaguNavanmanaH karaNatvAt ... ... ... ... ... 115 nApi viSayaguNaH tadasAnnidhye tadvinAze ca anusmRtyAdidarzanAt 115 tebhyazcaitanyamityatra 'abhivyajyate' iti kriyAdhyAhAre sato'bhivyaktizcaitanyasya asato vA sadasadrUpasya vA? ... 116 sarvathA'sato'bhivyaktau vyaJjakakArakayoH bhedAbhAvaH syAt ... 116 piSTodakAdiSvapi zaktirUpeNa mAdakatvasya avasthAnam ... ... 117 caitanyamutpadyate ityatra bhUtAnAM caitanyaM prati upAdAnakAraNavaM sahakArikAraNalaM vA? ... ... ... ... ... ... 113 113 .. 114 117 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDasya 110 119 120 viSayAH bhUtopAdAnatve dhAraNeraNAdibhUtasvabhAvAnAM caitanye'nuvRttiH syAt 117 prANinAmAdyaM caitanyaM caitanyakAraNakaM cidvivartavAt madhyacidvivarta vat ityanumAnAcetanatattva siddhiH ... ... ... ... 117 antyacaitanyapariNAmazcaitanyakAryaH cidvivartavAt ... ... 118 bhUtAnAM sahakArikAraNatve upAdAnamanyadvAcyamanupAdAnakAryAnutpatteH 118 gomAyAdenaM vRzcikacaitanyamutpadyate api tu vRzcikazarIram ... prathamapathikAgneH anamyupAdAnatve jalAderapyajalAdhupAdAnavApatteH tattvacatuSTayavyAghAtaH ... ... ... ... ... ... 118 anAyekAnubhavitavyatirekeNa janmAdau bAlasya stanyapAnAdau smara NAbhilASAdayo na syuH ... ... ... ... ... 'ahaM jAnAmi' ityatra kartRtvena AtmanaH pratibhAso bhavatyeva ... anAdyananta AtmA dravyalAt ... ... ... ... ... 120 vyamasau guNaparyayavattvAt ... ... ... ... ... 120 zarIrarahitasya AtmanaH pratibhAsaH syAdityatra kiM zarIrasvabhAvavi__ kalasya zarIradezaparihAreNa anyadezAvasthitasya vA ? ... zarIrapradezAdanyatrAnupalambhAdanyatra tadabhAvaH zarIra eva vA ? ... 120 zarIrAdAtmano'nyavAbhAvaH kiM tatsvabhAvatvAt tadguNatvAt tatkAryavAdvA syAt ? ... ... ... ... ... ... ... 120 mImAMsakAbhimataparokSajJAnavAdasya nirAsaH... ... 122-128 karmavasya pratyakSatA pratyaGgatve Atmano'pratyakSalaprasaGgaH ... AtmanaH pratyakSatve parokSajJAnakalpanA kimarthikA ? ... ... 121 bhAvendriyamanasoH labdhirUpayoH na parokSatA ... ... ... 122 upayogarUpasya tu pratyakSataiva ... ... ... ... ... karaNajJAnasya karaNatvenAnubhUyamAnatvAt phalajJAna-Atmavat pratyakSatA'stu ... ... ... ... ... ... ... ... 122 AtmaphalajJAnAbhyAM karaNajJAnasya kathaJcidbhede pratyakSataiva syAt ... 123 AtmajJAnayoH sarvathA karmavAprasiddhiH kathaJcidvA? ... ... 123 pratyakSatA arthadharmaH jJAnadharmoM vA? ... ... ... ... 124 akhasaMvedanajJAnavAdinaH na pratyakSAjjJAnasadbhAvasiddhiH atadviSa___ yakhAt ... ... ... ... ... ... ... ... 125 anumAnAjjJAnasadbhAvasiddhau arthajJaptiH liGgaM syAt indriyArtho vA tatsahakAripraguNaM mano vA ? ... ... ... ... ... arthajJaptiH kiM jJAnakhabhAvA arthavabhAvA vA ? ... ... ... indriyArthau ca na liGgam jJAnAvinAbhAvAbhAvAt ... ... ... 126 121 122 125 125 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...viSayAnukramaH . 126 127 129 viSayAH mano'pi na liGgaM tatsadbhAvAsiddheH ... ... ... ... 126 yugapajjJAnAnutpatterapi na manaHsadbhAvasiddhiH ... ... ... jJAnasyApratyakSataikAnte tena liGgasyAvinAbhAvo na grahItuM zakyaH phalatvena pratibhAsanAt pramiteH pratyakSatAvat Atmano'pi kartRtvena pratibhAsanAt pratyakSatA'stu ... ... ... ... ... 128 zabdAnuccAraNe'pi khasya pratibhAsaH arthavat ... ... ... 128 AtmapratyakSatvasiddhiH ... ... ... ... ... 120-132 sukhAdeH saMvedanAdarthAntarasyA'pratibhAsanAt, AhlAdanAkArapariNata jJAnavizeSasyaiva sukhavAt tasya ca pratyakSavAt ... ... 129 sukhasya parokSatve anyapratyakSajJAnagrAhyatve vA anugrahopaghAtakA rikhAsaMbhavaH ... ... ... ... ... ... ... na putrasukhAdyupalambhamAtrAdAtmano'nugrahaH api tu saumanasyAdijanitAbhimAnikapariNateH ... ... ... ... ... 129 na khalu sukhAdi aviditasvarUpaM pUrvamutpannaM pazcAt tasya grahaNam api tu svaprakAzarUpasyaiva sukhAderudayaH ... ... ... 129 vibhinnapramANagrAhyANAM sukhAdInAmanugrahAdikArikhavirodhaH ... 130 AtmanaH sukhAderatyantabhede AtmIyetaravibhAgAbhAvaH ... ... 130 AtmIyatvaM hi sukhAdInAM tadguNavAt , tatkAryavAt tatra samavAyAt , tadAdheyatvAt , tadadRSTaniSpAdyavAdvA ... ... 130 tadAdheyatvaM ca kiM tatra samavAyaH tAdAtmyaM tatrotkalitalamAnaM vA ? 131 adRSTAderapi bhedaikAnte na AtmIyatvaniyamaH ... ... ... naiyAyikAbhimajJAnAntaravedyajJAnavAdasya nirAsaH ... 132-149 prameyatvAt jJAnasya jJAnAntaravedyatve sukhasaMvedanena hetorvyabhicAro __ mahezvarajJAnena ca ... ... ... ... ... ... 132 jJAnasya jJAnAntaravedyatve anavasthA ... ... ... ... 133 naca jJAnadvayamIzvare; samAnakAlayAvadvyabhAvisajAtIyaguNadvayasya ekatrAbhAvAt ... ... ... ... 133 dvitIyajJAnaM ca pratyakSamapratyakSaM vA? ... ... ... ... pratyakSaM cet svato jJAnAntarAdvA ? ... ... ... ... 133 anayorjJAnayormahezvarA de kathaM tadIyatvasiddhiH? ... jJAnasya Izvare samavetavaM nezvareNa pratIyate, svasaMvedivaprasaGgAtU nApi jJAnena 'mahezvare'haM samavetam' iti pratItiH ... ... 134 khajJAnasya apratyakSatve ca kathaM mahezvarasya sarvajJatvam ? ... ... 134 apratyakSeNa jJAnena azeSajJatAyAmIzvarAnIzvaravibhAgAbhAvaH ... jJAnasAmAnyasya skhaparaprakAzakalaM dharmo na tu viziSTasya jJAnasya ... 135 132 133 133 133 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDasya P4 136 mmm 22 viSayAH dharmiNo jJAnasyAsiddheH AzrayAsiddhaH prameyatvAditi hetuH 000 dharmijJAnasya siddhiH kiM pratyakSAdanumAnato vA ?... ... ... na mAnasapratyakSAdapi dharmijJAnasiddhiH ... ... ... ... ghaTAdijJAnajJAnamindriyArthasannikarSajaM pratyakSatve sati jJAnavAdi tyanumAnAdapi na manaHsiddhiH ... ... ... ... ... khAtmani kriyAvirodhAnna khasaMvedanaM jJAnasyetyatra hi svAtmA kiM kriyAyAH varUpaM kriyAvadAtmA vA ? ... ... ... ... khAtmani utpattilakSaNA vA kriyA virudhyate parispandAtmikA dhAtvartharUpA jJaptirUpA vA? ... ... ... ... ... 137 jJAnakriyAyAH karmatayA'pi na khAtmani virodhaH ... ... jJAnAntarApekSayA tatra karmalavirodhaH svarUpApekSayA vA? ... karmalavacca jJAnakriyAto'rthAntarasyaiva karaNakhadarzanAt karaNavasyApi virodho'stu ... ... ... ... ... ... ... 138 yugapajjJAnotpattipratIteH na tadanutpattyA manaHsiddhiH ... ... 140 'cakSurAdikaM kramavatkAraNApekSaM kAraNAntarasAkalye satyanutpAdyotpA dakalAt' ityanumAnAdapi na manaHsiddhiH ... ... ... 140 anutpAdyotpAdakalaM krameNa yugapadvA? ... ... ... ... 140 manaso'pi pratiniyatAtmIyatvaM tatkAryatvAt tadupakriyamANatvAt tatsaMyogAt tadadRSTapreritatvAt tadAtmapreritalAdvA ? ... Izvarasya svasaMviditajJAnAnabhyupagame 'sadasadvargaH ekajJAnAlambana manekakhAt' ityasya vyabhicAritA ... ... ... ... 142 Aye jJAne sati dvitIyajJAnamutpadyate'sati vA ?... ... ... 142 tajjJAnAntaramasmadAdInAM pratyakSamapratyakSaM vA? ... ... ... 142 'prayojanAbhAvAccaturthAdijJAnakalpanA'bhAvAnnAnavasthA' ityayuktam ; jJAnasya jijJAsAprabhavatvAnabhyupagamAt ... ... 145 arthajijJAsAyAmahaM samutpanna miti tajjJAnAdeva pratItiH jJAnAntarAdvA ? 145 'arthajJAnamarthamAtmAnaM ca pratipadya ajJAtameva mayA jJAnamarthaparicche dakam' iti jJAnAntaraM pratIyAdapratipadya vA? ... ... 145 nApi zaktikSayAt IzvarAt viSayAntarasaJcArAdadRSTAdvA anavasthAvAraNam . ... , ... ... ... ... ... ... 146 khaparaprakAzazca svaparodyotanarUpo'bhyupagamyate ... ... ... 147 khaparaprakAzayoH kathaJcidbhedAbhedAtmakalA'bhyupagamAnna khabhAvatadvatpakSabhAvino doSAH ... ... 148 prAmANyavAdaH ... ... ... ... ... ... ... 149-176 khataHprAmANyaM kimutpattI jJaptau svakArye vA? ... ... ... 150 141 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 150 151 151 152 152 152 153 154 154 154 154 viSayA khata utpadyate iti kiM kAraNamantareNa utpadyate svasAmagrIto vijJAnasAmagrIto vA ? ... ... ... ... ... ... (mImAMsakasya pUrvapakSaH) guNavizeSaNaviziSTebhyaH cakSurAdibhyo na prAmANyamutpadyate pratyakSato'numAnato vA guNAnAmapratIteH ... guNAnumAnamapi svabhAvaliMgAt kAryAt anupalabdhervA bhavet ? ... yathArthopalabdhittu svarUpamAtrAnumApikA na guNAnumApikA ... nairmalyaM ca svarUpameva na guNaH ... ... ... ... ... arthatathAvaprakAzanalakSaNaprAmANyasya cakSurAdibhyo'nutpattau tataH prAkU vijJAnasya kharUpaM vaktavyam ... ... ... ... arthatathAlaparicchedarUpA zaktiH prAmANyam, zaktayazca khata evo tpadyante ... ... ... ... ... ... ... jJaptirapi prAmANye kAraNaguNAnapekSate saMvAdapratyayaM vA ? ... saMvAdajJAnamapi samAnajAtIyaM bhinnajAtIyaM vA ? ... ... samAnajAtIyamapi ekasantAnaprabhavaM bhinnasantAnaprabhavaM vA? ekasantAnaprabhavamapi abhinna viSayaM bhinnaviSayaM vA ? ... ... bhinnajAtIyaM ca kimarthakriyAjJAnamutAnyat ? ... ... arthakriyAjJAnasya ca anyArthakriyAjJAnAt prAmANyanizcayaH prathama pramANAdvA ? ... ... ... ... ... ... ... samAnakAlamarthakriyAjJAnaM prAmANyavyavasthApakaM bhinnakAlaM vA ? ... yavekakAlaM pUrvajJAnaviSayaM tadaviSayaM vA ?... ... ... ... aprAmANye bAdhakAraNadoSajJAnayoravazyaMbhAvitvAt parato'prAmANya nizcayaH ... ... ... ... ... ... codanAvuddhistu apauruSeyakhAt khataHpramANam ... ... ... khakArye ca saMvAdapratyayamapekSeta kAraNaguNAn vA? ... ... kAraNaguNAzca gRhItAH agRhItA vA sahakAriNaH syuH ? ... ... (uttarapakSaH ) zaktirUpe indriye guNAnAmabhAvaH sAdhyate vyaktirUpe vA? ... ... ... ... ... ... ... ... jAtamAtrasya nairmalyapratIteH tasya guNarUpalAbhAve timirAdidoSasya doSarUpatvamapi na syAt ... ... ... ... ... ghaTAdInAM ca rUpAdiguNasvabhAvatA na syAt ... ... ... nairmalyAdermalAbhAvarUpatvepi na guNarUpatAkSatiH ... ... ... doSAbhAvasyaiva guNatvAt ... ... ... ... ... ... zaktirUpaprAmANyasya khato bhAve aprAmANyazakterapi khato bhAvo'stu saMvedanakharUpasya AtmalAme kAraNApekSitAyAM nAnyA kAcit pravRttiryA svayaM syAt ... ... ... ... ... ... 155 156 158 158 159 160 160 161 163 164 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArcaNDasya 165 165 165 165 166 170 171 viSayAH pramANasya kiM kAryaM yatra svayaM pravRttiH kiM yathArthaparicchedaH pramANA midamityavasAyo vA ? ... ... ... ... 000 000 anumAnotpAdakahetostu sAdhyAvinAbhAvitvameva guNaH .. ... AgamasyApi guNavatpuruSapraNItatvenaiva prAmANyam ... ... apauruSeyatvaM nIlotpalAdiSu dahanAdInAM vitathapratItijanakalopalaM bhAd vyabhicAri ... ... ... ... ... ... jJaptizca nirnimittA sanimittA vA ? ... ... ... ... sanimittatve khanimittA anyanimittA vA? ... ... ... anyanimittatve tatkiM pratyakSamanumAnaM vA? anumAne ca arthaprAkaTyaM liGgaM kiM yathArthatvavizeSaNaviziSTaM nirvizeSaNaM vA? ... ... ... ... ... 000 saMvAdazca saMvAdarUpalAdeva na saMvAdAntaramapekSate ... ... arthakriyAjJAnamapi na arthakriyAntarAt prAmANyamabhiprApnoti yataH __ anavasthA api tu svata eva ... ... ... ... ... arthakriyAheturjJAnamiti pramANalakSaNaM kathaM phalabhUtAyAmarthakriyAyA mAzayate? ... ... ... ... ... ... ... bhinnadezavartimaNiprabhAyAM maNijJAnasya aprAmANyameva ... ... katipayArthakriyAdarzanAnna jJAnaM pramANam ... ... ... avinAbhAva eva saMvAdyasaMvAdakabhAvanimittaM na samAnajAtIyatve tarAdi ... ... ... ... ... ... ... ... bAdhakAbhAvAtprAmANye kiM bAdhakAmAvo bAdhakAgrahaNe tadabhAva nizcaye vA ? ... ... ... ... ... ... ... bAdhakAbhAvanizcayo'pi samyagjJAnapravRtteH prAk uttarakAlaM vA?... bAdhakAmAvanizcaye'nupalabdhiH kiM prAkAlA uttarakAlA vA? ... anupalabdhiH khasambandhinI AtmasambandhinI vA syAt ? ... tricaturajJAnamAtrotpatteH svatastvasvIkAre kathaM na paMcamajJAne SaSThApekSA ? codanAprabhavajJAnena guNavadvaktRkalAbhAvAtkathaM niHzaMkA pravRttiH ? iti prathamaH pricchedH| pratyakSakapramANavAdaH ... ... ... ... ... (cArvAkasya pUrvapakSaH) pratyakSamekameva pramANam agauNatvAt ... anumAnAnnArthanizcayaH ... ... ... ... ... ... sAmAnye siddhasAdhyatA vizeSe'nugamAbhAvaH ... ... ... vyAptigrahaNa-pakSadharmatAvagamasya asaMbhavAnnAnumAnapravRttiH... ... (uttarapakSaH) avisaMvAdakalAdanumAnaM pramANam ... ... anumAnasya kuto gauNatvaM gauNArthaviSayalAt pratyakSapUrvakabAdvA?... vyAptigrahaNaM tu tarkapramANena ... ... . ... ... ... 171 172 172 173 175 177-80 177 177 177 178 178 170 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 181 182 viSayAH tarkamantareNa pratyakSaprAmANyasya agauNatvAdiliMgenApi vyAptigrahaNa mazakyameva ... ... ... ... ... ... 178 anumAnamAtrasyAprAmANyam atIndriyArthInumAnasya vA ? ... ... anumAnaM vinA na pratyakSasya prAmANyanizcayaH, nApi paralokAdyabhAvaH sAdhayituM zakyaH ... ... ... ... ... ... vauddhAbhimatasya prameyadvaividhyAt pramANadvaividhyAsya ni 180-82 eka eva sAmAnyavizeSAtmA'rthaH prameya iti dvaividhyamasiddhameva ... 180 anumAnasya sAmAnyamAtra viSayatve vizeSevapravRttireva ... ... vyApakaM gamyam , vyApakaM ca kAraNaM kAryasya svAbhAvo bhAvasya ataH ___ skhalakSaNameva gamyam ... ... ... ... ... ... prameyadvitvaM pramANa dvitvasya jJAtamajJAtaM vA jJApakam ? ... ... 181 jJAta cet kiM pratyakSAdanumAnAdvA? ... ... ... ... 181 dvAbhyAM prameyadvitvasya jJAne prameyadvitvasya pramANadvitvajJApakalanna syAt ... ... ... ... ... ... ... ... 181 anyadapi jJAnam ekamanekaM vA syAt ? ... ... ... ... pratyakSasiddhaM prabheyadvitvaM tu na yujyate prameyasya sAmAnyavizeSA tmakatvAt ... ... ... ... ... ... ... 182 naiyAyikAdibhiH Agamasya pRthak prAmANyasamarthanam 182-85 yadyapi zabdaH parokSArthaM sambaddhamapi gamayati tathApi pratyakSAdivat __ bhinnasAmagrIjanyatayA pRthageva pramANam ... ... ... zAbdaM jJAnaM na pratyakSaM savikalpAspaSTasvabhAvatvAt ... 183 nApyanumAnaM trirUpaliMgAprabhavatvAdananumeyArthaviSayatvAcca ... ... 183 na zabdasya pakSadharmavaM dharmiNo'yogAt ... ... ... 182 nApyartho dharmI ... ... ... ... ... ... ... 183 zabdo'rthavAn zabdavAdityatra pratijJArthaMkadezAsiddho hetuH / na arthasya zabdenAnvayaH ... ... ... ... ... ... na hi yatra deze kAle vA zabdaH tatra avazyamartho vidyate ... 184 mImAMsakAdibhirupamAnasya pRthak prAmANyasamarthanam 185-86 dRzyamAnAd yadanyatra sAdRzyopAdhito jJAnaM tadupamAnam... 185 tasya viSayaH sAdRzya viziSTo gauH goviziSTaM vA sAdRzyam 185 anadhigatArthAdhigantRtayA tasya prAmANyam ... ... nedaM pratyakSam ... ... ... ... ... ... ... nApyanumAnaM hekhabhAvAt ... ... ... ... ... ... 186 183 183 184 ... 185 186 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 prameyakamalamArtaNDasya 188 189 . . viSayAH gogataM gavayagataM vA sAdRzyamatra hetuH syAt ... ... ... bhImAMsakaiH arthApAle pRthaka prAmANyasamarthanam 000 187-188 pratyakSAdipramANaprasiddhArthena yadavinAbhUtA'dRSTArthakalpanA sA'rthApattiH pratyakSapUrvikA-dAhAddahanazaktisambandhaH ... ... ... ... 187 anumAnapUrvikA-sUrye gamanAgamanazaktisambandhaH ... ... ... zrutArthApattiH pIno divA na bhute iti zravaNAd rAtribhojana pratipattiH ... ... ... ... ... ... ... arthApattyarthApattiH zabde arthApattiprabodhitavAcakasAmarthyAnnityatva jJAnam ... ... ... ... ... ... ... ... upamAnArthApattiH-gavayopa mitAyAH goH tajjJAnagrAhyatAzaktiH 188 abhAvArthApattiH-abhAvapramitacaitrAbhAvaviziSTagRhAcaitravahirbhAva__ siddhiH ... ... ... ... ... ... ... ... 188 mImAMsaH abhAvamANasamarthanam ... ... ... 189-192 abhAvapramANaM niSedhyAdhArAdisAmagrItaH utpannaM kvacit ghaTAdInA mabhAvaM vibhAvayati ... ... ... ... ... ... adhyakSeNa nAbhAvajJAnam ... ... ... ... ... ... 189 nAnumAnena hetorabhAvAt ... ... ... ... ... ... yadyabhAvo na syAttadA kAraNAdivibhAgataH pratItasya lokavyavahArasyAbhAvaH syAt ... ... ... ... ... 190 prAgabhAvAdibhedAnyathAnupapatteH vastukhamabhAvasya ... ... anuvRttivyAvRttivuddhigrAhyatvAcca vastvabhAvaH ___... ... prAgabhAvAdibhedena caturvidho'bhAvaH ... ... ... ... 190 vastvasaGkarasiddhyarthamabhAvasya pramANatA ... ... 190 sadasadAtmake vastuni asadaMzagrahaNAya abhAvasya prAmANyam 191 vastunyabhinne'pi sadasatoH dharmayoH bhedaH ... ... ... 191 nacAbhAvasya bhAvarUpeNa pramANena paricchedaH ... ... jainamatApekSayA AgamAdInAM parokSe'ntarbhAvaH... 192 AgamAdayaH parokSam avizadatvAt ... ... ... ... 192 upamAnasya pratyabhijJAne'ntarbhAvaH ... ... ... 193 arthApatteranumAne'ntarbhAvasamarthanam ... ... ... 193-95 arthApattyutthApako'rtho'nyathAnupannatvenAnavagataH avagato vA ? ... asya anyathAnupapannalAvagamaH arthApattareva pramANAntarAdvA? ... 193 pramANAntarAdavinAbhAvAvagame tatkiM bhUyodarzanam vipakSe'nu palambho vA? ... ... ... ... ... ... ___ 194 189 . 190 192 193 194 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH viSayAH dRSTAnte pravRttaM bhUyodarzanaM dRSTAnta eva avinAbhAvaM nizcAyayati sAdhyadharmiNi vA? ... ... ... ... ... ... 'liGgasya dRSTAnte'vinAbhAvagrahaNam , arthApattau tu pakSa eva' ___ ityapi nAnayoH bhedaM sAdhayati ... ... ... ... 194 liMgasya na sapakSAnugamAdgamakatA api tu antarvyAptibalena ... 194 sapakSAnugamAnanugamarUpeNa anumAnA'rthApattyobhaide pakSadharmalasAhi tAyAH arthApatteH tadrahitA'rthApattiH pRthaka pramANaM syAt ... 195 vipakSe'nupalambhasya sarvAtmasambandhino'siddhAnakAnti kalAt ... zaktisvarUpavicAra: ... ... ... ... ... ...199-202 (naiyAyikasya pUrvapakSaH ) nijA hi zaktiH pRthivIlAdikam ... 196 antyA tu caramasahakArirUpA ... ... ... ... ... zaktirnityA anityA vA? ... ... ... ... ... 196 anityA cet ; kiM zaktimataH zaktAjjAyate azaktAdvA? ... 196 zaktiH zaktimato bhinnA abhinnA vA? ... ... ... ... 196 zaktiH kimekA anekA vA? ... ... ... ... ... 197 (uttarapakSaH) grAhakapramANAsAvAcchantarabhAvaH atIndriyatvAdvA ? 197 pratiniyatasAmagryAH prati niyatakAryakArikhamatIndriyazaktisadbhA vamantareNAnupapannam ... ... ... ... ... ... 197 zakyabhAve kathaM pratibandhakamaNyAdisannidhAne'pyagniH kha kArya na kuryAt ? ... ... ... ... ... ... ... pratibandhakena hi agneH kharUpaM pratihanyate sahakAriNo vA? ... 197 pratibandhakena khabhAvanivRttI uttambhakasannidhAne kAryAnutpatti prasaGgAt ... ... ... ... ... ... ... 198 pratibandhakottambhakamaNimantrayorabhAve'gniH khakAryaM karoti na vA? 198 Adhe kasyAbhAvaH sahakArI; tayoranyatarasya ubhayasya vA? ... 198 anyatarasya cet ; kiM pratibandhakasya uttambhakasya vA? ... 198 kazcAbhAvaH kAryotpattI sahakArI-kimitaretarAbhAvaH prAgabhAvaH __ pradhvaMso vA abhAvamAtraM vA ... ... ... ... ... yadi zakirnAsti tadA mantrAdinA kaMcitprati pratibaddho'pyagniH sa evAnyasya sphoTAdikaM kArya kathaM karoti ? ... ... ... kharUpasahakArivyatirekeNa zaktaH pratItyabhAve adRSTAderapi abhAvaH syAt ... ... ... ... ... ... ... ... 199 pRthivIvasya zaktikharUpe mRtpiDAdapi paTotpattiH syAt ... 199 davyazaktistu nityA paryAyazaktisvanityA zakAdeva zaktiprAdurbhAvaH svIkriyate ... ... ... 198 199 200 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 prameyakamalamArtaNDayA 201 203 206 206 viSayAH zaktiH zaktimatA kathaJcidbhinnA'bhinnA ca ... ... ... 201 arthAnAM ca anekaiva zaktiH kAryabhedAnyathAnupapatteH ... 000 abhAvArthApatti nirAkaraNam ... ... ... 202 gRhe yattasya jIvanaM tadeva gRhe caitrAbhAvasya vizeSaNamuta anyatra 202 paJcAvayavasaMbhavAdasAvApattiranumAnarUpaiva ... ... ... abhAvasya pratyakSAdAvantarbhAvaH ... ... ... ... 203-16 niSedhyAdhAro vastvantaraM pratiyogisaMsRSTaM pratIyate asaMsRSTaM vA? ... pratiyogino'pi vastvantarasaMsRSTasya smaraNamasaMsRSTasya vA? 204 abhAvAMzo bhAvazivat pratyakSaH ... ... ... ... ... 204 kvacit pratyabhijJAnarUpo'pyabhAvaH ... ... ... 204 anupalabdhiliMgataH prabodhane anumAnakharUpo'bhAvaH ... 205 pratiyoginivRttiH pratiyogisvarUpasambaddhA asambaddhA vA? 205 pramANapaJcakAbhAvo nIrUpatvAtkathamabhAvaparicchedakaH syAt ? 205 na ca yatra pramANapaJcakAbhAvastatrAvazyam abhAvajJAnaM bhavati ... 206 pramANapaJcakAbhAvazca jJAto'jJAto vA tajjJAnahetuH? ... ... anyavastuno bhUtalasya jJAnaM tu pratyakSameva ... ... AtmA ca kiM sarvathA jJAnanirmuktaH kathaJcidvA? ... ... 206 bhAvarUpeNApi pratyakSeNAbhAvo vedyate ... ... ... ... 207 abhAvAdapi ca bhAvasya pratItiH bhAvAdapi cAbhAvasyati ... 207 itaretarAmAvavicAraH ... ... ... ... ... 206-211 yadi cetaretarAbhAvavazAd ghaTaH paTAdibhyo vyAvarteta tarhi itare tarAbhAvo'pi bhAvAdabhAvAntarAcca khato vyAvarteta anyato vA? anyatazcet kimitaretarAbhAvAntarAt asAdhAraNadharmAdvA? ... 208 itaretarAbhAvo'pi asAdhAraNadharmeNAvyAvRttasya bhedako vyAvRttasya vA? 208 itaretarAbhAvena ghaTe paTaH pratiSidhyate paTavasAmAnyaM vA ubhayaM vA? kiM paTaviziSTe ghaTe paTaH pratiSidhyate paTavivikte vA? ... ... 209 itaretarAbhAvAdanyA paTaviviktatA sa eva vA viviktatAzabdAbhidheyaH? 'ghaTe paTo nAsti' iti paTarUpatApratiSedhaH sA kiM prAptA pratiSi___ dhyate aprAptA vA? ... ... ... ... ... ... 'anyatra prAptaM paTarUpamanyatra pratiSidhyate' ityatra kiM samavAyaprati SedhaH saMyogapratiSedho vA? ... ... ... ... ... itaretarAbhAvapratipattipUrvikA ghaTapratipattiH, ghaTagrahaNapUrvakalaM veta retarAbhAvagrahaNasya ? ... ... ... ... ... ... ghaTazca gRhyamANaH paTAdibhyo vyAvRtto gRhyate'vyAvRtto vA ? ... 208 209 209 10 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 211 212 212 212 213 viSayAH vyAvRttasya grahaNe kiM katipayapaTAdivyaktibhyo'sau vyAvartate sakala paTAdivyaktibhyo vA ? ... ... ... ... ... ... ghaTazca ghaTAntarArika ghaTarUpatayA vyAvartate'nyathA vA ?... ... 210 yadyaghaTarUpatayA; tatkimaghaTarUpatA paTAdivad ghaTepyasti na vA ? 210 ghaTAsambhavibhUtalagatAsAdhAraNadharmopalakSitaM hi bhUtalaM ghaTAbhAvaH prAgabhAvavicAra: ... ... ... ... ... ... 211-214 satpratyayavilakSaNatvasya hetoH 'prAgabhAvAdau nAsti pradhvaMsAdiH' iti pratyayenAnakAntikatvAt ... ... ... ... ... 211 na prAgabhAvaH pradhvaMsAdau ityAderabhAva vizeSaNasyApyabhAvasya prasiddhaH / prAgabhAvaH sAdiH sAntaH parikalpyate sAdiranantaH anAdiH sAnto vA anAyananto vA? ... ... ... ... ... ... anantAzca prAgabhAvAH kiM khatantrAH bhAvatantrA vA ? ... ... 212 bhAvatantrAzcet kimutpannabhAvatantrAH utpatsyamAnabhAvatantrA vA? ... vizeSaNabhedAt prAgabhAvasya bhede eka evAbhAvaH svIkAryaH tasyaiva vizeSaNabhedAcAturvidhyaM syAt ... ... ... ... . sattaikatve'pi yathA vizepaNavazAdvibhinna pratyayAstathA abhAvasya ka tve'pi prAgabhAvAdi pratyayabhedAH bhaviSyanti ... ... 213 prAgabhAvo'pi bhAvAntararUpa eva, prAganantarapariNAmaviziSTaM mRdra___vyameva ghaTaprAgabhAvaH ... ... ... ... ... ... 214 tucchakhabhAvatve hi sahotpattivatAM savyetaragoviSANAdInAmupAdAna___ sAMkayaM syAt ... ... ... ... ... ... ... pradhvaMsAbhAvavicAraH ... ... ... ... ... ... 214-16 yadabhAve niyamataH kAryavipattiH sa pradhvaMso yathA mRdravyAnantarottarapariNAmaH ... ... 215 pradhvaMsasya tuccharUpale mudgarAdivyApAravaiyarthyaM syAt ... ... 215 pradhvaMso hi ghaTAdivyApAreNa ghaTAderbhinnaH vidhIyate abhinno vA ? 215 vinAzasambandhAdvinaSTapratyaye vinAzatadvatoH kiM tAdAtmyaM tadutpattiH vizeSaNavizeSyabhAvo vA sambandhaH syAt ? ... ... ... pradhvaMsasya uttaraparyAyAtmakakhe tadvinAze na pUrvasya punarujjIvanam ; kAraNasya kAryopamardanAtmakakhAbhAvAt ... ... ... ... vibhinnasAmagrIprabhavatayA'pi na kapAlebhyo'bhAvasya arthAntaratvaM kintu ekenaiva mudgarAdivyApAreNa ghaTavinAza-kapAlotpAdayo. rutpatteH ' ... ... ... ... ... ... ... pratyakSasya svarUpam .... .... ...... ...... ... ... 216 214 215 295 216 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDatya 216 217 217 218 218 218 218 219 219 220 viSayAH akasmAlUmadarzanAdvahiroti jJAnaM vyAptijJAnaM vA na pratyakSama___ spaSTatvAt ... ... ... ... ... ... ... akasmAdbhUmadarzanajanitavahijJAne sAmAnyaM pratibhAseta vizeSo vA ? aspaSTatvaM kiM jJAnadharmaH arthadharmo vA ? ... ... ... ... saMvedanasyaiva hi aspaSTatAdharmaH spaSTatAvat ... ... ... nacAspaSTasaMvedanaM nirviSayaM saMvAdakalAt ... ... tataH utpannAyA atadAkArabuddheH aspaSTatve dvicandravuddhAvapi aspa STavyavahAraH syAt ... ... ... ... ... ... spaSTajJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamAdeva kvacijjJAne spaSTatA ... na hi akSAt spaSTatA ... ... ... ... ... ... vaizadyasya lakSaNam ... ... ... ... ... ... IhAdInAmaparAparendriyavyApArAdevotpadyamAnakhAnna tatra pratItyantara vyavadhAnam ... ... ... ... ... ... ... parokSajJAnAnAM khasaMvedanasya pratyakSakhAt ... ... ... ... bahirarthagrahaNApekSayA hi vijJAnAnAM pratyakSetaravyapadezaH na kharUpa grahaNApekSayA ... ... ... ... ... ... ... naiyAyikAdyabhimatacakSuHsannikarSavAda nirAsaH ... bAhyendriyatvena prApyakAritve kimidaM bAhyandriyatvaM kiM bahirAbhi mukhyaM bahirdezAvasthAyitvaM vA? ... ... ... na ca vAhyavizeSaNena mano vyavacchedyaM tasyApi saMyuktasamavAya sannikarSavalenaiva sukhAdau jJAnajanakatvAt ... ... ... cakSuzca dharmitvenopAttaM golakakhabhAvaM razmirUpaM vA? ... ... na ca razmirUpacakSuSaH indriyeNa sannikarSo'sti yena tasya pratyakSatA anumAnAdrazmisAdhane kimata eva anumAnAntarAdvA tatsiddhiH? yadi ca razmayaH cakSuHzabdavAcyAH tadA golakasyonmIlanamaJja nAdinA saMskArazca vRthaiva ... ... ... ... ... golakAdilagnasya ca kAmalAdeH prakAzakatvaM syAt tatra vyaktirU pasya zaktirUpasya ca cakSuSaH sambandhasadbhAvAt ... ... zaktirUpaM ca cakSuH vyaktirUpacakSuSo bhinnadezamabhinnadezaM vA? ... abhinnadezaM cet, tattatra sambaddhamasambaddhaM vA ?... ... ... golakAnniHsaranti cedrazmayastadA teSAM rUpasparzavatAM pratyakSeNaivo palabdhiH syAt ... ... ... ... ... .... anubhUtarUpasparzasya tejodravyasyApratIteH ... ... ... ... taijasakhAddhetoH kiM cakSuSo razmayaH sAdhyante, . anyataH siddhAnAM teSAM grAhyArthasambandho vA? ......... 220-29 221 221 221 221 222 222 222 223 223 224 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 224 225 225 225 226 27 227 228 228 viSayAH mArjArAdicakSuSo bhAsurarUpadarzanAt taijasatve gavAdilocanayoH kRSNavasya nArInayanayoH dhAvalyasya copalambhAt pArthivalamA pyatvaM ca syAt ... ... ... ... ... ... rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAditi hetorapi na cakSuSastaija. sattrasiddhiH mANikyAdinA vyabhicArAt ... ... ... na taijasaM cakSuH tamaHprakAzakalAt ... ... .00 000 rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakalAditi hetuH jalAJjanacandramANi__ kyAdibhiranaikAntikaH... ... ... ... ... ... dravyaM rUpaprakAzaka bhAsurarUpamabhAsurarUpaM vA? ... ... ... saMyuktasamavAyavazAccakSuryathA rUpaprakAzakaM tathA rasAdiprakAzaka mapi syAt ... ... ... ... ... ... ... kathaM ca cakSuSA sphaTikAdyantaritArthasya grahaNam ? ... yadi razmayaH sphaTikaM bhindanti tadA taiH samalajalAntaritArthasyo___ palabdhiH syAt ... ... ... ... ... ... nIreNa nAzitavAnna samalajalAntaritasyopalabdhizcet kathaM svaccha___ jalAntaritasyopalabdhiH 000 000 ... 000 000 cakSuraprAptArthaprakAzakam atyAsannArthAprakAzakavAda ... ... na ca sAdhyAvaziSTavam prasaGgasAdhanalAdasya ... ... ... na ca sparzanena AbhyantarazarIrAvayavasparzA'prakAzakena vyabhi__ cAraH; svakAraNavyatirikArthaprakAzakatvasya vivakSitavAt ... cakSurgavA nArthena sambadhyate indriyakhAt sparzanAdIndriyavadityanu mAnAdaprApyakArikhasiddhiH ... ... ... sAMvyavahArikapratyakSasya lakSaNam ... dravyendriyaM pudgalAtmakam ... ... ... ... ... ... bhAvendriyaM labdhyupayogAtmakam ... ... ... labdhyupayogayoH lakSaNam ... ... ... ... ... ... yaugAbhimatasya indriyANAM pratiniyatabhUtakAryatvasya nirAsa: ... ... ... ... ... ... ... gandhasyaivAbhivyaJjakalAt pArthivaM ghrANamiti sUryarazmibhirudakasekena ca vyabhicAri ... ... ... ... ... ... ... rasasyaivAbhivyaJjakalAdasanamApya miti ca lavaNenAnakAntikam ... rUpasyaivAbhivyaJjakalAt taijasaM cakSuriti mANikyAdinA vyabhicAri sparzasyaivAbhivyajakalAdvAyavyaM sparzanAmiti karpUrAdinA'naikAntikam arthAlauko na kAraNaM paricchedyatvAt ... ... ... 228 228 228 229 229 229 230 230 s 230 .. 230 s 231 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 232 233 28 prameyakamalamArtaNDasya viSayAH bauddhanaiyAyikAdyamimatAyA arthakAraNatAyA nirAsaH 232-37 arthakAryatayA jJAnaM pratyakSataH pratIyate pramANAntarAdvA ?... 000 pratyakSazcet ; tata eva pratyakSAntarAdvA ? ... ... ... ... 232 pramANAntaraM ca kiM jJAna viSayam, arthaviSayam , ubhayaviSayaM vA syAt ? ... ... ... ... ... ... ... nAnumAnAdarthakAryatAvasAyaH anvayavyatirekAnuvidhAnAbhAvAt kezo NDukAdijJAnavat ... ... ... ... ... ... kezoNDukajJAne hi kezoNDukasya vyApAraH nayanapakSmAdervA tatke zAnAM vA kAmalAdevA ? ... ... ... ... ... saMzayajJAnena ca vyabhicAraH, nahi tadarthe sati bhavati ... ... saMzayaviparyayayoH sAmAnyaM vA. hetuH vizeSo vA dvayaM vA? ... 234 kAraNameva paricchedyamityabhyupagame yoginaH atItajJalameva syAnna __ vartamAnAnAgatajJavam ... ... ... ... ... ... 235 bhAvasyotpadyamAnatA kimutpadyamAnArthasamasamayabhAvinA jJAnena pratI yeta pUrvabhAvinA uttarakAlabhAvinA vA? ... ... ... nityezvarajJAnapakSe ca siddhamakAraNasyApyarthasya paricchedyatvam ... 236 nanvarthAbhAve jJAnasadbhAve atItAnAgatAdAvapi jJAnaM syAdityatra kiM tatrotpadyeta tadrAhakaM vA bhavediti ? ... ... ... ... 237 vauddhanaiyAyikAbhimatAyA AlokakAraNatAyA nirAsa:237-239 aJjanAdisaMskRtacakSuSAM naktaJcarANAM ca AlokAbhAve'pi jJAnotpatteH andhakAre'pi andhakArasya jJAnamastyeva ... ... ... na jJAnAnutpattimAtramandhakAraH ... ... ... ... ... 238 AlokajJAnasya ca ata evAlokAdvaizadyam AlokAntarAdanyato vA kutazcit ? ... ... ... ... ... ... ... 230 pradIpAdayazca AvaraNApanayanadvAreNa arthe grAhyatAm indriyamanasorvA ___ grAhakatAmutpAdayanti ... ... ... ... ... ... 230 yogyatAlakSaNam ... ... ... ... ... ... 240 yogyatAvalAdeva pratiniyatArthavyavasthA ... ... 240 kAraNasya paricchedyatvaniyame indriyAdinA vyabhicAraH 240 mukhyapratyakSalakSaNam ... ... ... ... ... ... 241 AvaraNavicAraH ... ... ... ... ... ... 241-44 AvaraNaM hi zarIraM rAgAdayaH dezakAlAdikaM vA ? na zarIrAdikamAvaraNaM kintu paudgalikaM karma ... 242 karmaNAM sadbhAvasiddhiH . .... ... ... ... 242 237 238 241 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 243 245 viSayAH nAvidyaiva AvaraNam ; madirAdinA mUtanApi amUrtasya jJAnAderA varaNadarzanAt ... ... ... ... ... ... ... 243 karmaNAmAtmaguNatve hi AtmapAratavyanimittavaM na syAt AtmA paratantraH hInasthAnaparigrahavattvAt ... ... ... 243 karma paudgalikamAtmanaH pAratacchya nimittatvAt ... ... 243 nApi pradhAnavivartaH karma; AtmapAratantryanimittavAbhAve khAyogAt ... ... .... ... ... ... ... saMvaranirjarayoH siddhiH ... ... ... ... ... 244-46 samyagdarzanAdibhyaH saMvaro nirjarA ca bhavataH ... ... 245 vipAkAntavAt nirjarA karmaNAm ... ... ... tAratamyaprakarSadarzanAt kvacit samyadarzanAdeH paramaH prakarSaH __ saMbhavati ... ... ... ... ... ... ... 245 AvaraNahAniH kvacitprakRSyate AvaraNahAnilAt ... ... 246 nAgamadvAreNa azeSArthagocaraM jJAnaM vivakSitam ... .... ... 246 bhAvanAprakarSaparyantajakhAdyogijJAnasya nAvaraNakSayahetukalamiti cet ; na; bhAvanAprativandhakAbhAve bhAvanAvat jJAnapratibandhakApAye sarvajJatA bhavatyeva ... ... ... ... ... ... 247 sarvajJatvavAdaH ... ... ... ... ... ... 247-256 (mImAMsakasya pUrvapakSaH) nAsti sarvajJaH sadupalambhakapramANapaJcakagocaracArikhAbhAvAt .... ... ... ... ... 247 na pratyakSeNa atIndriyasarvajJasadbhAvaH pratIyate ... ... ... nApyanumAnena; avinAbhAvagrahaNAsaMbhavAt .... ... ... sarvajJasattAsAdhane bhAvAbhAvobhayadharmANAM hetUnAmasiddhaviruddhAnakA__ntikalam ... ... ... ... ... ... ... avizeSeNa sarvajJaH sAdhyate vizeSeNa vA? ... ... ... 248 'kasyacitpratyakSAH' ityatra hi ekajJAnapratyakSatvaM sUkSmAdyarthAnAmabhi pretamanekajJAnapratyakSatvaM vA? ... ... ... ... ... 248 prameyatvaJca kimazeSajJeyavyApipramANa viSayatvarUpam , asmadAdipramANa viSayatvarUpaM vA, ubhayavyaktisAdhAraNasAmAnyakhabhAvaM vA ? ... 246 Agamo hi nityaH anityo vA sarvajJapratipAdakaH ? ... ... nApyupamAnAt sarvajJatAsiddhiH ... ... ... ... ... 249 nApyoMpattitaH sarvajJasiddhiH ... ... ... ... ... 250 dezAntare kAlAntare vA nAnyadRzapramANasaMbhAvanA, yena dezakAlA. ntare sarvajJatAsiddhiH syAt ... ... ... ... ... indriyAdInAM svArthAtilaGghanena nAtizayo bhavitumarhati ... ... 247 247 248 249 251 251 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyAnalamANDa 5 . 252 253 254 254 254 254 254 254 255 255 255 256 256 256 viSayAH prasaGgaviparyayAbhyAM ca sarvajJatvaM bAdhyate ... ... 000 000 sarvajJasya jJAnaM cakSurAdijanitaM dharmAdigrAhakam , abhyAsajanitaM vA, __ zabdaprabhavaM vA, anumAnAvirbhUtaM vA? ... ... ... akhilArthagrahaNaM sarvajJavam , pradhAnabhUtakatipayArthagrahaNaM vA ? ... AdyapakSe krameNa tadrahaNaM yugapadvA? ... ... ... ... ekakSaNa evAzeSArthagrahaNAt dvitIyakSaNe akiJcijjJaH syAt ... parastharAgAdisAkSAtkaraNAca rAgAdimattvam ... ... ... kathazcAtItAnAgatagrahaNaM tatsvarUpAbhAvAt ... ... ... tadrAhyAkhilAgrihaNe tatkAlepi sarvajJaH kathaM jJAtuM zakya iti ? (uttarapakSaH) sarvajJasAdhakamanumAnam ... ... ... ... na cAtra sarvajJo dharmI kintu kazcidAtmA ... ... ... sattAsAdhane doSatrayaM dhUmAdagnyanumAne'pi samAnam ... ... sAmAnyata eva sarvajJaH sAdhyate, vizeSataH punadRSTeSTAviruddhavAkvA dahanneva setsyati ... ... ... ... ... ... pratyakSasAmAnyena ca sUkSmAdyarthAnAM kasyacitpratyakSavaM sAdhyate ... yogipratyakSamindriyAdyanapekSaM sUkSmAdyarthaviSayatvAt ... ... evaM sAdhyavikalpe sarvAnumAnocchedaH-sAdhyamidharmo'gniH sAdhya tvenAbhipretaH dRSTAntadharmidharmo vA ubhayadharmoM vA ? ... ... tathA dhUmo'pi sAdhyadharmidharmoM hetuH dRSTAntadharmidharmo vA ubhaya___ gatasAmAnyarUpo vA ? ... ... ... ... ... na ca pratyakSalasatsamprayogajalavidyamAnopalambhanavadharmAdyanimitta khAnAM vyApyavyApakabhAvaH siddho yena prasaGgaviparyayAbhyAM sarvajJavaM bAdhyeta ... ... ... ... ... ... dharmAderatIndriyavAcakSurAdinA'nupalambhaH avidyamAnalAdvA avi zeSaNavAdvA ? ... ... ... ... ... ... ... sAmAnyataH utpAdAdiyuktaM saditi jJAnasambhavAt abhyAso yukta eva ... ... ... ... ... ... ... ... AgamAdijJAnenAbhyAsapratibandhakApAyAdisAmagrIsahAyena sarvajJala mAvirbhAvyate ... ... ... ... ... ... ... sakalAvaraNakSaye sahasrakiraNavad yugapadazeSArthaprakAzakakhabhAvalaM sarvajJajJAnasya ... ... ... ... ... ... ... parasparaviruddhazItoSNAdyarthAnAmabhAvAdapratibhAsaH jJAnasyAsAma thyodvA ? ... ... ... ... ... ... ... dvitIyakSaNe hi nArthAnAM na ca jJAnasyAbhAvo yena ajJatA syAt ... rAgikhakAraNaM hi rAgarUpatayA pariNamanaM na tu rAgasya jJAnamAtram 257 259 260 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH . 6 263 265 viSayAH atItAdeH kharUpAsaMbhavaH kimatItAdikAlasambandhilena tajjJAnakA lasambandhikhena vA? ... ... ... ... ... ... jJAnasya kimidaM vizrAntavaM nAma-kiM kiJcitparicchedyAparasyApari cchedaH, viSayadezakAlagamanAsAmarthyAdavAntare'vasthAnaM vA, kvacidviSaye utpadya vinAzo vA? ... ... ... ... asarvajJo'pi sarvajJaM jJAtuM samarthaH, kathamanyathA'vedajJaH jaimini vedArthajJatvena jAnIyAt ? ... ... ... .. sunizcitAsambhavadvAdhakapramANalAca sarvajJasya saMsiddhiH ... ... sarvajJAbhAvaH pratyakSeNAdhigamyaH pramANAntareNa vA? ... ... 262 nApi nivartamAna pratyakSaM sarvajJAbhAvasAdhakam ... ... ... vaktRvaM hi hetuH saMvAdivaktavarUpaM viparItaM vA vaktRvamAnaM vA ? vacanasya asarvajJavadhamAnuvidhAnAbhAvAt ... ... ... ... Agamo'pi tatpraNItaH anyapraNIto vA'pauruSeyo vA sarvajJasya bAdhakaH? ... ... ... ... ... ... .... 264 nApyupamAnAt sarvajJAbhAvaH sAdhayituM zakyaH ... ... ... 265 nA'pyabhAvapramANaM sarvajJAbhAvasAdhakaM tatsAmagrIsvarUpayorasaMbhavAtU IzvaravAdaH ... ... ... ... ... ... ... 266-284 (yogasya pUrvapakSaH ) Izvaro'nAdimuktaH AnAdikSiyAdiparamparAyAH ___ kartRvAt .... ... ... ... ... ... ... 266 kSityAdikaM buddhimaddhetukaM kAryavAt ... ... ... ... 266 kSityAdigatakAryakhAt prAsAdAdigatakAryavasya vailakSaNyaM vyupannaprati patRRn prati ucyate avyutpannAn vA ? ... ... ... na ca akRSTaprabhavasthAvarAdiSu karbabhAvo nizcitaH kinvagrahaNam 266 kSityAdimAtrAnvayavyatirekopalambhAt tanmAtrasyaiva kAraNatve adRSTa syApi kAraNatvaM na syAt ... ... ... ... ... na ca sthAvarAdiSu vuddhimato'bhAvAdagrahaNaM bhAve'pyanupalabdhila kSaNaprAptavAdveti sandigdho vyatirekaH; sarvAnumAnocchedaprasaGgAt 267 na ca zarIrAbhAve kartRvAbhAvaH ... ... ... ... ... 267 jJAnecchAprayatnatrayasya kArakaprayoktRtam ... ... ... ... 268 sarvajJatA ca azeSakAryakaraNAt ... ... ... ... ... vedasya kAryavat kharUpe'pi prAmANyameva ... ... bhagavAn karuNayA sRSTiM kurute, ... ... ... ... ... adRSTasahakAriNazca kartRvAna sukhinAmeva prANinAM vidhAnam adRSTaJca cetanAdhiSThitameva pravartate'cetanavAt ... .. 269 29 268 269 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDasya 270 270 70 271 271 272 272 273 . . . viSayAH mahAbhUtAdivyaktaM cetanAdhiSThitaM rUpAdimattvAt anityavAdvaiti vArti. kekArokte pramANe .... .... ... .... ... ... aviddhakarNoktaM ca pramANaM rUpAdimattvAditi ... ... ... sargAdau puruSavyavahAraH paropadezapUrvaka ityAdi prazastamatyuktaM pramANam ... .... .... .... ... ... .. sthitvA pravRtteH iti udyotakaroktaM pramANam ... ... ... (uttarapakSaH) kimidaM sAvayavatvaM yena kAryatvaM sAdhyate; kim sahAvayavaivartamAnalam , tairjanyamAnatvaM vA, sAvayavamiti vuddhiviSayatvaM vA ?... .... ... ... ... ... ... prAgasataH svakAraNasamavAyAt sattAsamavAyAdvA kAryavasiddhau kutaH prAk ? ... ... ... ... ... ... ... ... kAraNasamavAyAcet , tatsamavAyasamaye prAgivAsya kharUpasattvasyA bhAvo na vA? ... ... ... ... ... ... ... sattA satI asatI vA? ... ... ... ... ... ... kSityAdeH kathaJcitkAryatvaM sarvathA vA ? ... ... ... buddhimatkAraNamityatra hi buddhiH buddhimato bhinnA abhinnA vA ?... buddhizca Izvare vyAhyA vartate avyAyA vA ? ... ... ... IzvarabuddhiH kSaNikA akSaNikA vA? ... ... ... ... kAryavaM ca akriyAdarzino'pi kRtavuddhyutpAdakavalakSaNaM kSityAdau nAsti ityasiddho hetuH ... ... ... ... ... na caitatkAryasamaM nAma jAtyuttaram ... ... ... ... sthAvarAdau karbabhAvAnizcaye gaganAdau rUpAdyabhAvAnizcayaH syAt zarIrAbhAve jJAnacikIrSAprayatnAdhAravasyApyasaMbhavAt ... ... acetanaM cetanAdhiSThitamityasya nirAsaH ... ... ... ... na ca kArakazaktiparijJAnAvinAbhAvi tatprayoktRtam tasyAnekadhopa lambhAt ... ... ... ... ... ... ... kAryamAtrAddhi kAraNamAtrAnumAne vizeSaviruddhatA'sambhavaH na punarbu. ddhimatkAraNAnumAne ... ... ... ... ... ... kAruNyAt sargavidhAne sukhotpAdakasyaiva zarIrAdisargasya utpAdakatvam dharmAdharmayorapi IzvarAyattavAt ... ... ... ... ... apavargavidhAnArthaM ca sRSTividhAne kathamapUrvasaJcayakartRvam... ... na hyayaM niyamo yannikhilakAryamekenaiva kartavyaM nApyekaniyatairbahu bhiriti anekadhA kAryakartRlopalambhAt ... ... ... samarthakhabhAvasyezvarasya sahakAryapekSApyayuktA ... ... ... sahakAriNo'pi tadAyattotpattayaH atadAyattotpattayo vA? ... 273 274 274 275 278 279 280 280 281 281 281 282 283 283 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 283 285 286 287 288 viSayAH vArtikakAroktapramANasya rUpAdimattvAdeH nirAsaH 'sargAdau puruSANAM vyavahAraH' ityatra uttarakAlaM prabuddhAnAmiti vize_SaNamasiddham ... ... ... ... ... ... ... sthitvApravRttariti tu IzvareNaiva vyabhicAri ... ... ... 284 kSityAdikaM naikasvabhAvabhAvapUrvakaM vibhinnadezakAlAkAralAt itya nena IzvaranirAsaH ... ... ... ... 00 ... prakRtikartRtvavAdaH ... ... ... ... ... ... 285-287 (sAMkhyasya pUrvapakSaH) nikhilajagatkartRvAt prakRtereva azeSajJatA 285 prakRtermahAn tato'haMkAraH ityAdi sRSTiprakriyA ... ... ... 285 prakRtyAtmakA evaite mahadAdibhedAH ... ... ... ... 286 triguNamityAdi pradhAnasya lakSaNam ... .. ... .... vyaktA'vyaktayoH lakSaNam ... ... ... ... ... ... 286 pradhAnAtmani ca mahadAdInAm asadakaraNAdupAdAnagrahaNAdihetupaJca kAt sadbhAva: ... ... ... ... ... ... ... bhedAnAM parimANAt samanvayAt zaktitaH pravRttarityAdihetupaJcakAt - kAraNabhUtasya pradhAnasya siddhiH ... ... ... ... ( uttarapakSaH) prakRtyAtmakale mahadAdInAM tataH kAryatayA pravRtti. virodhaH ... ... ... ... ... ... ... 289 na ca nityasya kAraNabhAvo'sti ... ... ... ... ... pariNAmazca bhavan pUrvarUpatyAgAdvA bhavedatyAgAdvA? ... .... sarvathA pUrvarUpatyAgaH kathaJcidvA. ? ... ... ... ... ... 290 pravartamAno nivartamAnazca dharmo dharmiNo'rthAntarabhUto'narthAntara__ bhUto vA ? ... ... ... ... ... ... ... 291 yacca satkAryavAdasamarthanAya hetupaJcakaM tadasatkAryavAde'pi samAnam 291 sarvathA satkAryaM kathaJcidvA? ... ... ... ... ... zaktirUpeNa sat cet ; tacchaktirUpaM dadhyAderbhinnamabhinnaM vA ? ... abhivyaktI kAraNAnAM vyApAre abhivyaktiH pUrvaM satI asatI vA ? eteSAM hetUnAM saMzayavinAzanaM nizcayotpAdanaM ca satkAryavAde durghaTam nizcayasya abhivyaktiH kiM khabhAvAvizayotpattiH, tadviSayajJAnam , tadupalambhAvaraNavigamo vA ? ... ... ... ... .... 293 atizayazca san asanvA kriyeta? ... ... ... ... 293 bandhamokSAbhAvazca satkAryavAdinAm .... ... ... ... 294 nahi yadasat taskriyate eveti vyAptiH, kintu yatkriyate tatprA gutpatteH kathaJcidasadeva ... ... ... bhedAnAM parimANasya anekakAraNapUrvakatve'pyavirodhaH ... ... 29. 290 291 292 292 294 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakAlamArcaNDasya 298 299 viSayAH sukhAdisamanvayazca zabdAdiSvasiddha eva ... ... ... ... 295 prasAdatApAdikAryopalambhAt pradhAnAnvitatvam anaikAntikameva cetanalAdidharmaiH puruSANAM nityavAdidhamaizca pradhAnapuruSANAM samanva. ye'pi naikakAraNapUrvakatvam ... ... ... ... ... 296 prekSAvatkAraNamevebhyo hetubhyaH sAdhyate kAraNamAtraM vA? ... 296 pradhAnAtmani mahadAdInAmavibhAgazcAyuktaH; pralayakAlasyAbhAvAt mahadAdInAM layazca pUrvakhabhAvapracyutau bhavedapracyutau vA? ... 297 sezvarasAMkhyavAdimatanirAsaH ... ... ... ... 297-99 (pUrvapakSaH) pradhAnaM hi IzvarApekSaM kartR ... ... ... ... pradhAnagataM sattvarajastamoguNAnAzritya IzvaraH sthityutpattipralayahetuH 290 (uttarapakSaH) prakRtIzvarayoH sargAinyatamakAryakAle tadaparakAryadvaya sAmarthyamasti na vA? ... ... ... ... ... ... pradhAnavRttisattvAdInAmudbhUtavRttitvaM nityamanityaM vA ? ... ... anityaM cet ; kiM prakRtIzvarAdeva, anyato, vA hetoH, svatantro vA prAdurbhAvaH syAt ? ... ... ... ... ... ... 299 bhAva AtmAnaM janayati niSpanno'niSpanno vA ? ... ... ... 299 sitapaTAbhimatasya kevalikavalAhArasya nirAsaH ...299-307 kavalAhArakAriNaH kevalinaH anantacatuSTayasvabhAvAbhAvaH asmadAdisukhAdeH kAdAcitkatayA bhojanAdibhyaH samutpAdaH na tu . bhagavatsukhasya anantasya ... ... ... ... ... kevalI na bhuGkte rAgadveSAbhAvA'nantavIryasadbhAvAnyathA'nupapatteH bhojanaM kurvatAM sAdhUnAM paramArthato vItarAgavAbhAvaH ... ... kavalAhAritve ca sarAgalaprasaGgaH ... ... ... ... kavalAhArAbhAvepi nokarmakarmAdAnalakSaNAhArasadbhAvAt dehasthi tiraviruddhA ... ... ... ... ... ... ... kavalAhAraM vinApi tridazANDajAdInAmAhArivaM bhavati ... ... kevalinaH audArikazarIrasthitirhi paramaudArikarUpA ataH AhA rAbhAve'pi tatsthitiH ... ... ... ... ... ... 301 kezAdivRddhyabhAvavat bhuktyabhAvo'pi kevalyavasthAyAmabhyupagantavyaH tapomAhAtmyAccaturAsyatvAdivat abhuktipUrvakatve'pi dehasthitau ko virodhaH ... ... ... ... ... ... ... AyuHkarmaiva hi pradhAnaM dehasthiti nimittam ... ... ... vedanIyakarmasadbhAvAca tatphalamAtraM siddhyena punarbhuktiH ... ... asAtavedanIyaM ca mohakarmAbhAvAt sAmarthyavikalaM na khakAryakAri 299 299 300 300 300 300 301 302 302 609 sh s 303 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 304 305 305 mr mm viSayAH mohanIyAbhAve'pi yadi anyakarmodayaH kAryakArI tadA paraghAtoda__yAt parAn tADayet paraistAjyeta vA ... 000 ... yadi mohanIyanirapekSaH karmodayaH kAryakArI tadA apramattAdiSu ___ vedodayAt maithunAdikaM syAt 000 ... ... ... nAmAdInAM zubhaprakRtInAM kevalini apratibaddhatvAt khakAryakAritA 303 bubhukSA ca na mohanIyAnapekSasya vedanIyasyaiva kAryam ... ... 304 bhojanAkAMkSA ca pratipakSabhAvanAto nivarttate syAdyAkAsAvat ... bubhukSAyAM kevalI kiM samavazaraNAsthita eva bhuGkte, caryAmArgeNa vA galA? ... ... ... ... ... ... ... ... 'devA AhAraM sampAdayanti' iti ca niSpramANakam ... ... caryAmArgeNa cet ; kiM gRhaM gRhaM gacchati ekasminneva vA gRhe bhikSAlAbhaM jJAvA pravartate ? ... ... ... ... ... bhojanaM ca kimekAkI karoti ziSyairvA parivRtaH?... ... ... kevalI bhuktA pratikramaNAdikaM karoti vA na vA? ... ... kimarthaM cAsau bhuGkte-zarIropacayArtha jJAnadhyAnasaMyamasiddhyarthaM kSudveda nApratIkArArtha prANatrANArtha vA ? ... ... ... ... 'ekAdaza jine' iti Agamasya ca ekena adhikA na daza ityartha katvena parISahaniSedhaparatvameva ... ... ... ... 306 'bhojanaM kurvANo bhagavAn nAvalokyate' ityatrAdarzane'yuktase vivAde kAntamAzritya bhuGkte iti kAraNam , bahalAndhakArasthitabhojanaM vA, vidyAvizeSeNa khasya tirodhAnaM vA? ... ... ... kathazcAdRzyAya dAtRbhiH bhojanaM dIyate ... ... ... ... mokSasvarUpavicAraH ... ... ... ... ... ...307-328 (naiyAyikasya pUrvapakSaH) vuddhyAdivizeSaguNocchedarUpo mokSaH vuddhyAdisantAnasya atyantamucchidyamAnakhAt ... ... ... 307 ArabdhazarIrendriyaviSayakAryayoH dharmAdharmayoH phalopabhogAt prakSayaH ... ... ... ... ... ... ... ... nAbhuktaM kSIyate karma ... ... ...... ... ... ... 'yathaidhAMsi' ityAgamo'pi phalopabhogadvAraiva karmakSayaM samarthayati ... anye tu mithyAjJAnajanitasaMskArAkhyasahakAriNo'bhAvAdvidyamAnAnyapi karmANi na janmAntare phalAdAnasamarthAni iti manyante; teSAM karmaNAM nityakhApattiH ... ... ... ... ... nityanaimittikAnuSThAnaM ca pratyavAyaparihArArtham ... ... ... vedAntyabhimatA AnandarUpatA tu mokSasyAyuktA; yato hi sukhaM mokSe nityamanityaM vA ? . ... ... ... ... ... 308 sb sy sm 310 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDasya pra0 310 311 312 312 313 313 313 313 313 314 viSayAH nityaJcata ; tatsaMvedanaM nityamanityaM vA ? ... ... ... ... / sAMsArikasukhena saha nityasukhasyAvasthAnAt sukhadvayopalambhaH syAt anityaM hi sukhaM na yogajadharmAnugRhItAntaHkaraNasaMyogAt ; muktI yogajadharmAbhAvAt ... ... ... ... ... ... yadi muktyavasthAyAM sukhaM nityaM tadA dehAdikamapi nityaM kalpanIyam sukhasvabhAvatvaM ca kiM sukhakhajAtisambandhilaM sukhAdhikaraNalaM vA ? atyantapriyavuddhiviSayatvamananyaparatayopAdIyamAnavaM ca sAdhanama siddham ; duHkhitAyAmAtmanyapriyavuddharapi bhAvAt ... ... AnandaM brahmaNo rUpamityatra Anandazabdo hi duHkhAbhAve prayukta khAgauNaH ... ... ... ... ... ... ... AtmasvarUpAttannityaM sukhamavyatirikaM vyatiriktaM vA? ... ... vauddhAbhimato vizuddhajJAnotpattirUpo'pi mokSo na yuktaH ... rAgAdimato jJAnAt tadra hitasya utpattyayogAt ... ... ... bodhAdbodharUpatve hi pUrvakAlabhAvivaM samAnajAtIyatvamekasantAnalaM vA na hetuH vyabhicArAt ... ... ... ... ... supuptAvasthAyAM jJAnAbhyupagame jAgradavasthAto na kazcidvizeSaH ... abhyAsAdrAgAdivinAzo na yuktaH; saugatamate vinAzasya nirhetu katvAt abhyAsAnupapattezca ... ... ... ... ... jainAbhimatA'nekAntabhAvanAto'pi na mokSaH ... ... ... anekAntajJAnaM mithyaiva virodhAdidoSAt ... ... ... ... khadezAdiSu sattvaM paradezAdiSu asattvamitaretarAbhAvAdiSyata eva muktAvapi anekAntaH syAttathA ca sa eva muktaH saMsArI ceti prAptam ... ... ... ... ... ... ... ... AtmaikatvajJAnAt paramAtmalayarUpo mokSo'pi na yuktaH ... AtmaikatvajJAnasya mithyArUpatvAt ... ... ... ... ... zabdAdvaitajJAnamapi mithyArUpavAnna niHzreyasasAdhanam ... ... sAMkhyAbhimataprakRtipuruSavivekopalambhAtsvarUpe caitanyamAne'va sthAnaM mokSaH ityapi asaGgatameva ... ... ... ... pradhAnaM hi puruSasthaM nimittamapekSya puruSArthasAdhanAya pravartate ana pekSya vA? ... ... ... ... ... ... ... yadyapekSya pravartate tadA kimapekSyaM vivekAnupalambho'dRSTaM vA ? ... cidrUpe'vasthAnamiti na yuktam ; cidrUpatAyA anityatvAt cidrUpatA Atmano'bhinnA bhinnA- vA? ... .... ... ... (uttarapakSaH) vuddhyAdInAmAtmanaH sarvathA bhinnAnAm AtmaguNakha meva asiddham. ... ...... .... . ... ... ... ... 314 315 315 315 315 315 316 316 317 17 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH More 310 318 310 318 319 320 320 viSayAH santAnatvaM hetuH sAmAnyarUpo vizeSarUpo vA ? ... ... ... vizeSarUpamapi upAdAnopAdeyabhUtabuddhyAdilakSaNakSaNavizeSarUpam , pUrvAparasamAnajAtIyakSaNapravAhamAtrarUpaM vA ?... ... ... zabdapradIpAdInAmatyantocchedAbhAvAt sAdhyavikalo dRSTAntaH ... buddhyAdisantAno nAtyantocchedavAn tathAnupalabhyamAnatlAditi satpra. tipakSazca ... ... ... ... ... 000 000 tattvajJAnasya viparyayAdivyavacchedakrameNa dharmAdharmAdinAzahetutve'pi na vuddhyAdivinAzahetutA ... ... ... ... ... indriyajAnAM tu vuddhyAdInAM nAzo'smAbhirapyabhyupagamyata eva ... upabhogAtkarmaNAM prakSaye tadupabhogakAle samutpannA'bhilASAdapUrvaka maprAdurbhAvo'vazyambhAvI ... ... ... ... ... AnandarUpatA tu mokSe khIkriyate eva kintu sA pariNAminI naikAntanityA ... ... ... ... ... ... ... tatsaMvedanasyotpattikAraNaJca jJAnAvaraNAdipratibandhakakSaya eva ... vizuddhajJAnotpattirUpo'pi mokSo'bhISTa eva, parantu cittasantAnaH sAnvayo'bhyupagantavyaH ... ... ... ... ... santAnakyAdbaddhasyaiva mokSe yadi santAnArthaH paramArthaH san tadA . Atmaiva nAmAntareNa uktaH ... ... ... ... ... sAnvayacittasantatyabhAve ca pratyabhijJAnAdiprAdurbhAvo na syAt ... suSuptAvasthAyAM jJAnasadbhAve'pi na jAgdavasthAto'vizeSaH; tadAnIM jJAnasya middhanAbhibhUtatvAt ... ... ... ... ... middhenAbhibhavazca svruupsaamrthyprtibndhlkssnno'bhyupgmyte| ... khApalakSaNArthanirUpaNamapyasti 'etAvatkAlaM nirantaraM suptaH etAva kAlaJca sAntaram' ityAdirUpam ... ... ... ... gADho'haM tadA supta iti smaraNameva ca tAdAlikAnubhave pramANam suSuptAvasthAyAM vijJAnAbhAvaM sa evAtmA pratipadyate pArzvastho vA ? zAnAntarAttadabhAvagato; kiM tatkAlabhAvinaH jAgratprabodhakAla bhAvino vA? .... ... ... ... ... ... ... 'caitanyaprabhavaprANAdiH jAgdavasthAyAM prANAdiprabhavaprANAdizca suSuptAvasthAyAm' ityapi na yuktam ; suSuptetarAvasthayoH prANAdevize SAbhAvAt .... ... ... ... ... ... ... suSuptAdau cAdyaH prANAdiH kuto jAyatAm ? ... ... ... khApasukhasaMvedanaM cAtra supratItameva ... ... ... ... 320 321 321 322 323 323 323 323 314 325 325 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dulaabhjnyaa 326 m 228 328 s viSayA: anekAntajJAnamevA. vastuto'vAdhitaM pratIyamAne virodhAdyanavakAzAta itaretarAbhAvAt khaparadezAdiSu sattvAsattve nAbhyupagantuM yukta itaretarAbhAvasya pratikSepAt ... ... ... ... ... 326 sa hi ghaTAdbhinno'bhinno vA? ... ... ... ... ... 'dvividho'nekAntaH kramAnekAntaH akramA'nekAntazca ... ... anekAnte'pi anekAntaH, pramANaparicchinnAnekAntasya nayapari: cchecaikAntA'vinAbhAvitvAt ... ... ... ... ... 327 caitanyavizeSe anantajJAnAdAvasthAnasyaiva vastutaH mokSavam ... 327 utpattimattvAjjJAnasya acetanale anubhavena vyabhicAraH... ... 327 jJAnAdInAM cetanasaMsargAcetanatve zarIrAdInAmapi caitanyaprasaGgaH ... 327 tato nA'cetanA jJAnAdayaH svasaMvedyatvAt... ... ... ... sukhAtmako mokSaH cetanAtmakatve satyakhiladuHkhavivekAtmakatvAt 328 anantaM tat AtmasvabhAvatve sati apetapratibandhakalAt ... zvetapaTAmimatAyAH strImukteH nirAsa: ... ... ... 328-334 mokSahetuH jJAnAdiparamaprakarSaH strISu nAsti paramakarSavAt ... 328 ayaM niyamaH-yadvedasya mokSahetuparamaprakarSaH tadvedasya saptamapRthivI gamanakAraNapApaprakarSopyasti ... ... ... ... paramaprakarSavAdvA hetoH strINAM mokSahetuparamaprakarSAbhAvaH ... strINAM mAyAbAhulyamasti na tu tatparamaprakarSaH ... ... ... 329 strINAM saMyamo na mokSahetuH niyamenarddhivizeSAhetuvAt ... sacelasaMyamatvAcca na strINAM saMyamaH mokSahetuH ... ... striyo na mokSahetusaMyamavatyaH sAdhUnAmavandyatvAt ... ... bAhyAbhyantaraparigrahavattvAcana striyo mokSahetusaMyamavatyaH ... gRhIte'pi vastre jantUpaghAtastadavastha eva... ... ... ... bAhyAbhyantaraparigrahatyAgarUpaH saMmamaH kathaM yAcanasIvanAdyupAdhi__mati vastre gRhIte syAt ... ... ... ... ... 331 janturakSAgaNDAdipratIkArArtha picchauSadhAdigrahaNaM na parigraho mame- dambhAvAsUcakatvAt ... ... ... ... ... ... buddhipUrvakaM hi patitaM vastraM hastenAdAya paridadhAno'pi kathaM mUrchA rahitaH syAt .... ... ... ... ... ... puMvedaM vedantA ityAgamaH bhAvavedApekSayaiva grAhyaH ... .. strIkhAnyathAnupapattazca na tAsAM mokSaprAptiH ... ... nAsti strINAM mokSaH puruSAdanyakhAt ... ... ... nAsti strINAM mokSa utkRSTadhyAnaphalakhAt saptamanarakagamanavat ... iti dvitIyaH pricchedH| 328 329 s s sh sh sh 330 331 s s s s sh Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH atha tRtIyaH paricchedaH (uttarArdham) ANWWW WWWW - 336 336 viSayAH / parokSasya lakSaNa ... ... ... 000 000 ... 335 parokSasya medAH 000 000 335 skRtilakSaNam ... ... 335 smRtiprAmANyavAda: ... ... ... ... ... ... 336-338 smRtiH pramANaM saMvAdakatvAt ... ... ... (bauddhAdInAM pUrvapakSaH) kiM jJAnamAtraM smRtiH anubhUtArthaviSayaM vA vijJAnam ? ... ... ... ... ... ... 336. 'anubhUte jAyamAnam' iti kena pratIyate anubhavena smRtyA vA ? nacAnubhUtatA pratyakSagamyA yatastAM anubhavAnusArismRtirjAnIyAt (uttarapakSaH) na jJAnamAtraM smRtiH kintu tadityAkAraM prAganubhUta vastuviSayaM vijJAnam ... ... ... ... ... 'anubhUte smRtiH' iti anubhavasmaraNaparyAyavyApinA AtmanA ' pratIyate ... ... ... ... ... ... 336 paricchittivizeSasadbhAvAna gRhItagrAhitayA smRtirapramANam ... vizadaM bhAvanAjJAnaM tu na pramANam ... ... ... ... 337 anubhUtaviSayatvAtsmaraNasyAprAmANye anumAnAdhigate vahnau pravarta mAnaM pratyakSamapyapramANaM syAt ... ... ... ... ... asatyatIte'rthe pravartanaM tu pratyakSe'pyaviziSTam ... ... ... 337. sambandhAbhAvAttasyAH visaMvAdakatvaM kalpitasambandhaviSayavAdvA sato'pyasya anayA viSayIkartumazakyatvAdvA ? ... ... liMgaliMgisambandhaH kiM sattAmAtreNa anumAnapravRttihetuH taddarzanAt tatsmaraNAdvA? ... ... ... ... ... ... ... 330 vyAptismaraNasya prAmANyamanumAnaprAmANyavAdinA tu khIkartavyameva samAropavyavacchedakakhAca pramANaM smRtiH ... ... ... ... 338 pratyabhijJAnasya lakSaNam ... ... ... ... ... 3380 na pratyabhijJAnaM pratyakSam ; indriyAnvayavyatirekAnuvidhAnAbhAvAt . 339 smRtinirapekSatA. ca pratyakSasya supratItA .... ... ... ... 339 pratyabhijJA hi pUrvottaravivarttavarsekasaviSayA ... ... ... ayaM sa iti pratyakSasmaraNavyatirekeNApyasti pUrvottaravivarttavaryeka * * dravyaviSayaM pratyabhijJAnam . ...... .... ... ..... ..... 340 pratyabhijJAnAnabhyupagame yatsattatsarva kSaNikamityanumAnaM vyartham ... . 341 337. 337. 330 339 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradeyakamalamArtaNDasya 2 // 346 viSayAH pratyabhijJA'bhAve 'yadRSTamanu sitaM kA tadeva prAptam' ityekavAdhyava. sAyAbhAve pratyakSAnumAnayoH prAmANyaM na syAt ... ... pratyabhijJAbhAve nairAtmyabhAvanAbhyAsazca niSphalaH... ... ... nIlAdyanekAkArAkrAntaM citrajJAnamabhyupagacchadbhiH sa evAyam' * iti AkAradvayAkrAntaM pratyabhijJAnamapyabhyupagantavyam sa evAyamiti AkAradvayaM kathaJcitparasparAnupravezena AtmAdhikara NatayA Atmanyeva pratibhAsate ... ... ... ... ... lunapunarjAtanakhakezAdivat na nirviSayA pratyabhijJA ... ... pratyabhijJAnavilope anumAnasyApravRttireva ... ... ... ... pratyabhijJAnasyAprAmANyaM hi gRhItagrAhilAt smaraNAnantarabhAvi___ khAt, zabdAkAradhArikhAdvA bAdhyamAnalAdvA ? 'gosadRzo gavayaH' iti sAdRzyapratyabhijJAnaM pramANam ... ... na sAdRzyapratyabhijJAnamanumAnarUpam ; anavasthAprasaGgAt ... sadRzAkAre ca kutaH sadRzavyavahAraH? ... ... ... ... sAdRzyapratIteH saGkalanAtmakalAt pratyabhijJAnalameva nopamAnatvam sAdRzyajJAnasya upamAnatve vailakSaNyajJAnaM kinnAmakaM pramANam ? ... saMjJAsaMjJisambandhajJAnarUpamupamAnaM naiyAyikakalpitamapi na yuktam , - idamassADUraM vRkSo'yamiti jJAnayorapi pRthak pramANatA syAt tarkasya lakSaNam ... ... ... ... ... ... upalambhAnupalambhazabdena sakRtpunaH punarvA dRDhataraM nizcayAnizcayau grAhyau na tu pratyakSA'pratyakSe ... ... ... ... ... tarkasyAprAmANyaM kiM gRhItagrAhitAta, visaMvAditvAdvA, pramANaviSaya parizodhakalAdvA? ... ... ... ... ... ... na bauddhAbhimatapratyakSapRSThabhAvino vikalpAd vyAtipratipattiH ... nAnumAnenApi vyAptigrahaNam ... ... ... ... ... yogipratyakSasyApi avicArakatayA na vyAptigrAhakatA ... ... yogijJAnaM kiM vikalpamAtrAbhyAsAtU anumAnAbhyAsAdvA jAyate ? yogI parArthAnumAnena gRhItavyAptikamagRhItavyAptikaM vA para prati__ pAdayet ? ... ... ... ... ... ... ... nApi mAnasapratyakSAvyAptipratipattiH ... ... sAdhyaM ca kimagnisAmAnyam , agnivizeSaH, agnisAmAnyavizeSo vA ? UhApoha vikalpajJAnasya pratyakSaphalatve'pi anumAnalakSaNaphalahetu* khAtprAmANyam ..... .... .......... ... ... ... samAropavyavacchedakalAt pramANaM tarkaH ... ... .... ... 349 349 351 351 351 351 351 352 352 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH .. 352 ... 000 viSayAH pramANaM tarkaH pramANaviSayaparizodhakavAda pramANaM takaH pramANAnAmanugrAhakatvAt 000 ... ... 353 tarkasyotpattau na. sambandhagrahaNApekSA yena anavasthA anumAnasya lakSaNam ... ... 354 hetulakSaNam ... ... ... ... ... 354 vauddhAbhimatatrairUpyasya nirAsaH ... ... 000 354-56 trairUpyamAnaM hetorlakSaNaM viziSTaM vA trairUpyam ... ... ... 354 udeSyati zakaTaM kRttikodayAdityatra trairUpyAbhAve'pi gamakalam na zrAvaNavasya hetorasAdhAraNAnaikAntikatA ... ... ... sapakSavipakSayohi heturasattvena nizcito'sAdhAraNaH saMzayito vA ? 355 naiyAyikAbhimatapAJcarUpyasyakhaNDanam ... ... ...357-362 sAdhyAvinAbhAvikhavyatirekeNa nAparamabAdhitaviSayakhamasatpratipakSavaM __ vA samasti ... ... ... ... ... ... ... 357 bAdhAvinAbhAvayorvirodhAt ... ... ... 000 000 357 adhyakSAgamayoH kuto hetuviSayavAdhakalam ? ... ... ... ekazAkhAprabhavatvAnumAnaM kuto bhrAntam-adhyakSabAdhyatvAt trairUpya___ vaikalyAdvA? ... ... ... ... ... ... ... 358 abAdhitaviSayatvaM nizcitamanizcitaM vA hetorlakSaNam ? ... ... 358 bAdhAbhAvanizcayanibandhanaM hi anupalambhaH saMvAdo vA? ... ... 358 satpratipakSe hi pratipakSastulyabalo'tulyabalo vA syAt ? atulyabalatvaM hi pakSadharmavAdibhAvAbhAvakRtamanumAnabAdhAjanitaM vA ? anupalabhyamAnanityadharmakavaM zabde tattvato'prasiddhaM na vA ? ... sAdhyadharmAnvite dharmiNi tatprasiddhaM tadahite vA?... ... .... nityadharmAnupalabdhiH prasajyapratiSedharUpA paryudAsarUpA vA? ... 361 ekasya hetoH yadi pakSadharmavAdyanekarUpateSyate tadA anekAntasiddhiH 361 paraiH sAmAnyarUpo heturupAdIyate vizeSarUpo vA ubhayamanubhayaM vA ? sAmAnyarUpazcet ; tari vyaktibhyo bhinnasabhinnaM vA ? ... ... 361 abhinnazcet ; kathaJcit sarvathA vA? ... ... ... ... paraiH kiM sAdhyate sAmAnyaM vizeSo vA ubhayamanubhayaM vA ? ... .... 362 naiyAyikAbhimatapUrvavadAdi-anumAnatraividhyasya nirAsaH 362-68 pUrvavaccheSavat kevalAnvayi ... ... ... 362 pUrvavatsAmAnyato'dRSTaM kevalavyatireki ... ... ... ... 362 pUrvavaccheSavatsAsAnyato'dRSTamanvayavyatireki ....... .... ... 362 359 359 s Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 prameyakAlamArtaNDayA 363 viSayAH avinAbhAvasya anvayena vyAptyabhAvAt nAnvayo gamakavAGgam 000 'sadasavargaH' ityanumAne'nekavAditi hetuH kiM vyatirekAbhAvAt kevalAnvayI vipakSAbhAvAdvA? ... ... ... ... 363 vipakSAmAvasyaiva vipakSatA ... ... ... .... ... ... tridhA vyAptiH vahiAptiH, sAkalyavyAptirantAptizceti ... sakalavyAptizcedanvayaH, sA kutaH pratIyate pratyakSAdanumAnAdvA ? 365 sAdhyatvaJcAsataH karaNam , sato jJApanaM vA? ... ... 366 sAtmakaM jIvaccharIraM prANAdimattvAdityayaM hetuH kutaH kevalavyati__ rekI ? ... ... ... ... ... ... ... ... 366 vyatirekazca kvacit kadAcit sarvatra sarvadA vA? ... ... 367 pUrvavat kAraNAtkAryAnumAnaM zeSavat kAryAt kAraNAnumAnam sAmAnyato dRSTam-akAryakAraNAdakAryakAraNAnumAna sAmAnyato'vi. nAbhAvAditi vyAkhyAnamapi na yuktam ... ... ... pUrvavat pUrvaM vyAptiM gRhIlA yadanumAnam , zeSavatparizeSAnumAna sAmAnyato dRSTaM viziSTavyaktau sambandhAgrahaNAt sAmAnyena dRSTa miti ca vyAkhyAnam asaGgatam ... ... ... ... 368 na cAyaM pUrvavadAdibhedaH yuktaH; parizeSAdyanumAnasyApi pUrvavattvAt avinAbhAvasya lakSaNam ... ... ... ... ... 369 sahabhAvasya kharUpam ... ... ... ... ... .... 369 kramabhAvasya svarUpam ... ... ... ... ... ... sAdhyasya lakSaNam ... ... ... ... ... ... asiddhaSTAbAdhitAnAM sAdhyavizeSaNAnAM sArthakyam 369-70 asiddhavizeSaNaM prativAdyapekSayA iSTaJca vAdinaH ... / 370 kvacid dharmaH sAdhyaH kvacicca tadviziSTo dharmI 371 dharmiNo lakSaNam ... ... ... ... ... ... 371 vikalpasiddha sattetarayoH sAdhyatA ... ... vyAptikAle dharmaH sAdhyam ... ... ... ... ... 372 pratijJAprayogasya sArthakatA ... ... 473 pratijJAyA avacanaM kiM sAdhyasiddhipratibandhakalAt prayojanA bhAvAdvA ? '... .... ... ... ... ... ... 373 pratijJAhetU eva anumAnAGgam ... ... ... ... ... 374 udAharaNasya anumAnAvayavatvanirAsaH... ... ... 374-76 taddhi kiM sAdhyapratipattyarthamupAdIyate sAdhyAvinAbhAvanizcayArtha vA vyAptismaraNArtha vA ..... ........ .... ... ... 374 371 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 380 "viSayAH bAlavyutpattyartham udAharaNAdayopi zAstre abhyupaga myante na vAde ... ... ... ... ... ... dRSTAntopanayanigamanAnAM lakSaNAni ... 377 parArthAnumAnasya lakSaNam ... ... ... 378 vacanasyApi taddhetulAdanumAnatvam ... ... ... 378 upalabdhyanupalabdhibhedAda dvidhA hetuH 379 aviruddhopalabdhirvidhau poDhA ... ... 379 kAraNahetusamarthanam ... ... ... 379 pUrvottaracarahetvoH samarthanam ... ... prajJAkarAbhimatasya bhAvyatItayoH kAraNatvasya nirAsaH 380-82 kRttikodayasya bhAvirohiNyudayakAryatve kathamabhUdbharaNyudayaH ityanu___ mAnam ... ... ... ... ... ... ... ... 380 atItAnAgatayorekatra kArye vyApAre ca AkhAdyamAnarasasya atIto raso bhAvi ca rUpaM hetuH syAt ... ... ... ... 380 bhAvino maraNAdeH khakAle pUrva sattvam ariSTAdervA ? ... 381 maraNAriSTayoH kAryakAraNabhAvA'bhAve'pi avinAbhAvAdgamyagamaka__ bhAvaH saMbhAvyata eva ... ... ... ... ... ... 382 sahacarahetusamarthanam ... ... ... ... 383-84 aviruddhavyApyopalabdhyAdInAmudAharaNAni 379 viruddhopalabdhiH pratiSedhe SoDhA ... ... ... 385 aviruddhAnupalabdhiH pratiSedhe saptadhA ... ... anupalabdhizcAtra dRzyAnupalabdhiH vivakSitA 386 ekajJAnasaMsargipadArthAntaropalamme yogyatayA saMbhAvito ghaTaH niSidhyate ... ... ... ... ... 387 viruddhAnupalabdhirvidhau tredhA ... ... ... 288 kAryakAryasya aviruddhakAryopalabdhAvantarbhAvaH ... 389 kAraNaviruddhakAryasya viruddhakAryopalabdhAvantarbhAvaH 389 Agamasya lakSaNam ... ... ... ... ... mImAMsakasammatasya vedApauruSeyatvasya nirAsaH ... 391-403 apauruSeyalaM hi padasya vAkyasya varNAnAM vA syAt ? ... ... vedapadavAkyAni pauruSeyANi padavAkyatvAt bhAratAdipadavAkyavat apauruSeyatvasAdhakaM ca pramANaM kiM pratyakSam , anumAnam , arthopa: . tyAdi vA... .... ...... ... ....... ... ... ... . 391 386 . ... ... 391 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamADasyA 393 392 392 392 93 394 394 viSayAH anAdisattvarUpazcApauruSeyatvaM kathaM pratyakSam ? ... ... ... anumAnaJca kammaraNahetuprabhavam, vedAdhyayanazabdavAcyakhaliGga janitaM vA kAlakhasAdhanasamutthaM vA ? ... ... ... ... karturasmaraNaJca kiM kartRsmaraNAbhAvaH asmaryamANakartRkalaM vA ? ... nityaM hi vastu akartRkaM bhavati na smaryamANakartRkaM nApyasaryamANa kartRkam ... ... ... ... ... ... ... sampradAyAvicchede sati asmaryamANakartRkatvamapi anaikAntikam smRtipurANAdivat RSinAmAGkitAH kANvamAdhyandinAdizAkhAbhedAH kathamasmaryamANakartRkAH ? ... ... ... ... ... etAstatkRtavAttannAmabhiraGkitAH tadRSTavAt tatprakAzitavAdvA ? ... kartRsmaraNaM hi adhyakSeNAnubhavAbhAvAt chinnamUlaM pramANAntareNa vA ? 'vedArthAnuSThAnasamaye kartuH smaraNayogyatve satyapyasmaryamANakartRka khAt' ityapi anaikAntikam ... ... ... ... ... na ca pauruSeyatvena saha kartuH smaraNayogyatvasya virodho yena taddhatu vizeSaNaM syAt ... ... ... ... ... ... ... na cAyaM niyamo yadanuSTAnasamaye kartA avazyameva smartavya iti asmaryamANakartRkatvaM vAdinaH prativAdinaH sarvasya vA ? ... ... ataH svAtantryeNa apauruSeyatvaM sAdhyate pauruSeyatvasAdhanamanumAnaM vA bAdhyeta ? ... ... ... ... ... ... ... apauruSeyatvasya khAtantryeNa sAdhanaM prasaGgo vA ? ... ... ... bAdhApakSe kimanena pauruSeyatvasAdhakAnumAnasya svarUpaM bAdhyate viSayo vA? ... ... ... ... ... ... ... vedAdhyayanavAcyatvaM kiM nirvizeSaNaM karcasmaraNavizeSaNaviziSTaM vA apauruSeyatvaM sAdhayet ? ... ... ... ... ... apauruSeyarsa kimanyataH pramANAt pratipannamata eva vA? ... kaJasmaraNaM vizeSaNaM kimabhAvAkhyaM pramANam arthApattiranumAnaM vA ? kAlazabdAbhidheyatvAddhetorapi na apauruSeyatvasiddhiH ... ... nApi Agamato'pauruSeyatvam ... ... ... ... ... upamAnAdapi nApauruSeyatvasiddhiH ... ... ... ... ... apauruSeyatvaM vinAnupapadyamAno'rthaH kimaprAmANyAbhAvalakSaNaH, ___ atIndriyArthapratipAdanakhabhAvo vA, parArthazabdoccAraNarUpo vA? apauruSeyatvaM prasajyapratiSedharUpaM paryudAsakhabhAvaM vA? ... ... paryudAsapakSe sattvaM kiM nirvizeSaNam anAdivizeSaNaviziSTaM vA'pau. ruSeyazabdAbhidheyaM syAt ? .... ...... .... ... ... 395 395 396 397 399 399 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH: ... 404 viSayAH vedaH vyAkhyAtaH avyAkhyAto vA khArthapratItiM kuryAt ? ..." vyAkhyAnamapi khataH, puruSAdvA ? 000 ... ... ... ... vyAkhyAtA cAtIndriyArthadraSTA tadviparIto vA ? ... ... ... manvAdInAM prajJAtizayazca svataH, vedArthAbhyAsAtU, adRSTAt, . brahmaNo vA syAt ? ... ... .... .... ... ... azrutakAvyAdivat vedArthasya saMvAditve vyAcikhyAsitArthaniyamona __ syAt anekArthavAcchabdAnAm ... ... ... ... 000 nararacitaracanAviziSTalAt pauruSeyo vedaH ... ... ... 402 zabdanityatvavAdaH ... ... ... ... ... ... 404-27 (mImAMsakasya pUrvapakSaH) zabdasya nityatvaM svArthapratipAdakalAnya. thAnupapatteH ... ... ... ... ... ... ... sambandhAvagamazca pramANatrayasampAdyaH ... ... ... ... 404 sAdRzyAdApratipatteH ... ... ... ... ... ... sAdRzyAdarthapratIto bhrAntaH zAbdaH pratyayaH syAt / ... ... 405 galAdInAM vAcakatvaM gAdivyaktInAM vA ? ... ... ... / 405 vyaktInAM vAcakatvo kiM gAdivyaktivizeSo vAcako vyaktimAtraM vA ? 405 vyaktimAtraJca sAmAnyAntaHpAti vyaktyantarbhUtaM vA? ... ... na vibhinna dezAditayopalabhyamAnalAd gakArAdInAM nAnAlam ; __ anekapratipatRbhiH bhinnadezAditayopalabhyamAnAdityainAnekAntAt 406 vibhinnadezAditayopalambhazca vyajakadhvanyadhInaH ... ... nApyekena bhinnadezopalambhAt ghaTAdivannAnAsam; AdityenaivAne kAntAt ... ... ... ... ... ... ... kumAriloktA pratibimbanirAkaraNaparA carcA . ... .... 408 .... ... pratyabhijJApratyakSeNa ca eka eva zabdaH pratIyate ... ... ... (uttarapakSaH). dhUmAdivadanityasyApi zabdasyAvagatasambandhasya sAdRzyato'rthapratipAdakatvasaMbhavAt .... ..... ... ... sAdRzyasya svarUpaM vyaktibhyo bhinnamabhinnaJca pratIyate ... ... 411 lakSitalakSaNayA vizeSapratipattizca ayuktA ... ... ... 411 sAmAnyAdvizeSaH pratiniyatena rUpeNa lakSyeta sAdhAraNena vA ? 411 jAtivyaktyozca sambandhastadA pratIyate. pUrva vA ?.... ... ... 412 z2AviLaktiniSTheti pratyakSeNa pratIyate anumAnena vA? ... ... 412 varNeSvapi anugatapratyayasya bhAvAt varNavamasti ... ... 413 aneko gozabdaH. ekenaikadA vibhinnadezAditayopalabhyamAnakhAt. . . ghaTAdivat ... ... ... ... ... ... . ... . .413 405 r 406 407 409 . 409 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siisaa vtt 414 414 415 415 416 418. 418 419 420 viSayAH na udAttAdayo vyaJjakadharmA api tu zabdadharmA eva ... ... buddhitIvratvaJca kiM-mahattvarahitasyArthasya mahattvenopalambhaH, yathAva. sthitasyAtyantaspaSTatayA vA grahaNam ... ... ... ... tAlvAdInAM vyaJjakatve taddharmopetasya zabdasya niyamenopalabdhirna ' syAt ... .... ... .... ... ... ... ... dhvanayaH zrotraprAhyA na vA? ... ... ... ... ... kiM kAraNAnuvidhAyitvamalpalamahattvayoH svabhAvasiddhatvAdasiddham , svabhAvatastadrahitakhAt kAraNakRte te na staH ? dhvanayazca pratyakSeNa anumAnena arthApattyA vA pratipannAH? . ... viziSTasaMskRtyanyathAnupatteH dhvanayaH santi ityapi na yuktam ... zabdasaMskArapakSe ko'yaM zabdasaMskAraH-zabdasyopalabdhiH, tasyAsmabhUtaH kvacidatizayaH, anatizayavyAvRttiH, kharUpaparipoSaH, vyakisamavAyaH, tadhaNApekSagrahaNatA, vyaJjakasannidhAnamAtram , AvaraNavigamo vA ? ... ... ... ... ... ... vyaJjakaiH kiM kriyate yena te tainiryamenApekSate-yogyatA; kimAtmanaH, zabdasya, indriyasya vA ? ... ... ... ... ... na hi digAdyapekSayA grahaNamiSyate api tu zravaNAntargatatvena ... AvaraNavigamaH saMskArastu tadA syAt yadi AvaraNaM kutazcitpra. siddhyet ... ... ... ... ... ... ... vyomavyApinaH bahavazcaidAvArakAH; te kiM sAntarA nirantarA vA ? kvacidAvaraNavigame sarvatra AvaraNavigamAt sarvazabdazrutiH syAt abhinnadeze'bhinnendriyagrAhye cAvAyeM . AvaraNabhedasyAbhivyaJjakame dasya cApratIteH . .... ... ... ... ... ... jalasekAdayo na bhUmigandhasya vyaJjakA api tUtpAdakA eva ... indriyasaMskArapakSe sakRtsaMskRtaM zrotraM yugapannikhilavarNAn zRNuyAt ubhayasaMskArapakSe ubhayadoSaH . .... .... ... ... ... jale ca upalabhyamAnAnAmAdityapratibimbAnAmanekakhAt ... jalAdityAdilakSaNasAmagrIvazAt mukhAdipratibambaM samutpadyate zabdasya gamanAgamanapakSabhAvino doSAH vyajakavAyvAgamane'pi samAnAH . ... ... ... ... ... ... ... sahajayogyatAvazAt zabdasya arthapratipAdakatvam ... ... hastasaMjJAdivacchabdArthasambandhasya anityatve'pi arthapratipatti___ hetutA .... ... ... ... ... .... ... ... zabdArthasambandhasya nityatve'pi tadabhivyaktau anavasthAdoSastulyaH . 421 421 423 423 423 424 425 425 425 427 428 420 429 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . viSayAnukramaH m m m s s s m viSayAH saMketazca atIndriyajJAna vikalapuruSAzritaH, sa cAnyathApi saMketaM ___ kuryAt .... .... .... . .00 . ... ... ... ... vedaH nityasambandhavazAdekArthaniyataH anekArthaniyato vA ? ... ekArthaniyatazca kimekadezena sarvAtmanA vA ... ... ... ekadezena cet; sakimekadezaH abhimataikArthaniyataH anabhimatai__ kArthaniyato vA ? ... ... ... ... ... ... abhimatArthekaniyatazcet kiM puruSAtsvabhAvAdvA? ... ... ... sambandhazca aindriyaH atIndriyaH anumAnagamyo vA ? ... ... 430 anumAnagamyatve liGgam-jJAnam , arthaH, zabdo vA syAt ? ... . 430 bauddhAbhimatasya apohasya nirAsaH . ... ... ... 431-451 arthavantaH zabdAH nArthAbhAve dRzyante ato na anyApohamAtrAbhi dhAyakAH . , ... .... .... ... ... ... ... 431 yatnataH parIkSitaH zabdo'rthavattvetaratAM na vyabhicarati ... ... 431 anyApohAbhidhAyitve pratItivirodhaH gavAdizabdebhyo hi vidhi rUpeNa pratyayaH samutpadyate ... ... ... ... ... 431 ekena gozabdena ca vidhiniSedhadvayaM na syAt ... ... ... 431 prathamaJca gozabdazravaNAdagauriti pratIyeta ... ... ... 432 apohalakSaNaM sAmAnyaM paryudAsarUpaM prasajyarUpaM vA vAcyaM syAt ? azvAdinivRttilakSaNazca ko bhAvo'bhipretaH ? ... ... ... 433 apohavAdinAM mate vibhinnasAmAnyavAcinAM zabdAnAM zAbaleyAdi vizeSazabdAnAJca paryAyavAcivaM syAt ... ... ... 433 apohyabhedAdapi na zabdabhedaH prameyAbhidheyAdizabdAnAmapravRtti prasaGgAt . .... .... ... ... .... ... ... kathaJca sadRzapariNAmAbhAve zAvaleyAdInAmeva agopohAzrayavaM na .. tu karkAdyazvavyaktInAmiti ... ... 44 na cApohe saMketaH saMbhavati ... ... ... ... ... apohapratipattau ca itaretarAzrayaH... ... ... ... ... 435 apohapakSe ca nIlotpalAdau vizeSaNavizeSyabhAvo na syAt ? 436 apohazca na kasyacidvizeSaNaM khAkArAnuraktabuddhyanutpAdakakhAt vastubhUtaM sAmAnya zabda viSayaH. ... ... ... ... . ... apoho vastu apohyakhAt ........ ... ... ... ... 439 apohAnAM parasparato vailakSaNyamavailakSaNyaM vA syAt ? ... ... .: 439 vibhinnasAmAnyavAcinAM zabdAnAM parasparato'pohabhedaH vAsanAmeda. nimittaH vAcyApohamedanimitto vA ?... ... ... ... . 439 435 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 prameyakamalamArtaNDasyA 440 441 441 442 442 viSayAH ataH apohayo na gamyagamakabhAvaH avastukhAt ... ... apohaH vAcyo'nAcyo vA? .... ... ... ... ... vAcyo'pi vidhirUpeNa anyavyAvRttyA vA? ... ... nAnyApohaH ananyApoha ityatra vidhirUpameva vAcyamupalabhyate ... vijAtIyavyAvRttArthAnubhavakrameNa jAyamAnavikalpaprativimbe'nyApo hasaMjJAkaraNe'pi sa vikalpaH pAramArthikArthagrAhI abhyupagantavyaH zabdAdarthe pratipattipravRttiprAptipratIteH sa eva zabdArtho na tu vikalpapratibimbamAtram ... ... ... ... ... 442 zabdAnAM pratiniyatArthe pravartakalAt vastubhUtArthaviSayatA ... zabdasya arthavAcakatvam ... ... ... ... ... 442-451 (bauddhasya pUrvapakSaH) akRtasamayA dhvanayo'rthAbhidhAyakAH kRta samayA vA? ... ... ... ... ... ... ... dvitIyapakSe saMketaH-khalakSaNe, jAto, tadyoge, jAtimatyarthe, vuddhyA___ kAre vA? ... ... ... ... ... ... ... samayaH utpanneSu kriyate anutpanneSu vA?... ... ... ... (uttarapakSaH). sAmAnya vizeSAtmanyarthe saGketo'bhyupagamyate na jAtyAdimAtre ... ... ... ... ... ... ... samAnapariNAmApekSayA vyaktiSu saMketaH saMbhavati ... ... ... sadRzapariNAmAbhAve anyavyAvRttareva niyamayitumazakyatvAt ... 445 zabdena cArthasya aspaSTAkAratayA pratibhAsaH, ataH spaSTaprati. . pattyartha cakSurAdInAmupayogaH ... ... ... ... ... atItAnAgatAdAvapi svakAle sattvavatyarthe saMvAdAt zabdasya prAmANyam ... ... .... .... ... ... ... sAmagrIbhedAdeva. vizadetarapratibhAsabhedo na tu viSayabhedAt ... anyadevendriyagrAhyamiti zabdena kazcidartho'bhidhIyate na vA ? ... sAkSAdindriyAgocaratve yadi pAramparyeNa tadviSayatA tadA tajjA pratItiH kimindriyajapratItitulyA, tadvilakSaNA vA ? ... dAhazabdena ca kimagniH uSNasparzaH rUpavizeSaH sphoTaH tadukhaM . vA'bhipretam ? ... ... ... ... ... ... ... yadi cAbhAvo'bhidhIyate bhAvo nAbhidhIyate tadA katham apUrve . svargAdau dharmAdau vA. sugatavAkyAt pratipattiH ... ... zabdasya arthAvAcakatve satyetaravyavasthA'bhAvaH ... ... ... 449 parArthAnumAnavAkyasya arthAgocaratve kathaM tato'mitArthasiddhiH?... sakalavacasAM vivakSAmAtraviSayatve sarva zabdavijJAnaM pramANaM syAt 444 445 446 447 447 448 448 448 449 449 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 449 452 viSayAH arthavyabhicAravat vivakSAvyabhicArasyApi darzanAt kathaM zabdAH vivakSAmapi pratipAdayeyuH ... ... ... ... ... bahirarthe pratipattipravRttiprAptyAdipratIteH na vivakSAyAstadadhirUDhArthasya vA vAcakaH zabdaH ... ... ... ... ... ... 449 kiM zabdoccAraNecchAmAnaM vivakSA, anena zabdenAmumarthaM pratipAda yAmi ityabhiprAyo vA vivakSA? ... ... ... ... kiM samayAnapekSaM vAkyaM vivakSAM gamayati samayasApekSaM vA? ... 450 skhalakSaNasya anirdezyatvaM hi tacchabdenApratipAdya ucyeta pratipAdya vA? vikalpapratibhAsyanyApohagatA vAcyatA vastuni pratiSidhyate vastugatA __ vA vAcyatA ? ... ... ... ... ... ... ... 451 sphoTavAdaH ... ... ... ... ... ... ... 451-57 (vaiyAkaraNAnAM pUrvapakSaH) varNA hi samastA vyastA vA tadvAcakAH? na antyavarNasya pUrvavarNAnugRhItasya arthapratipAdakatvam ... ... antyavarNAnugraho hi antyavarNaM prati janakatvam arthajJAnotpattau sahakAritvaM vA? ... ... ... ... ... ... 452 saMvedanaprabhavasaMskArAzca khotpAdakavijJAna viSayasmRtihetavo nArthA ntarasmRti vidhAtAraH ... ... ... ... ... ... 452 na ca pUrvavarNAnapekSasyaiva antyavarNasya vAcakatA ... ... ... 452 zrotravijJAne cAsau sphoTaH niravayavo'kramazca pratibhAsate ... 452 nityazcAsau sphoTo'bhyupagantavyaH ... ... ... ... 453 (uttarapakSaH) pUrvavarNadhvaMsaviziSTAdanyavarNAdarthapratItiH... ... 453 pUrvavarNavijJAnAbhAvaviziSTaH tanjanitasaMskArasanyapekSo vA'ntyavarNo vAcakaH ... ... ... ... ... ... ... pUrvavarNavijJAnaprabhavasaMskArANAm antyavarNa prati sahakAritvasya praNAlI ... ... ... ... ... ... ... 453 kSayopazamavazAca avinaSTA evaM pUrvavarNasaMvidaH tatsaMskArAzca antyavarNasaMskAraM kurvanti ... ... ... ... ..... pUrvasmRtisavyapekSo vA'ntyo varNoM vAcakaH ... ... ... 454 varNA hi kiM samastAH sphoTaM vyaJjayanti vyastA vA ? ... ... 454 pUrvavarNaiH sphoTasya saMskAraH kiM vegarUpaH, vAsanArUpaH, sthitasthA pakAkhyo vA vidhIyate? ... ... ... saMskArazca sphoTakharUpaH taddharmo vA ? ... ... ... ... 455 pUrvavarNaiH sphoTasaMskAraH ekadezena kriyate sarvAtmanA vA? ... sphoTasaMskArazca sphoTaviSayasaMvedanotpAdanam AvaraNApanayanaM vA? 455 453 454 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 prameyakamalamArtaNDasya 456 457 viSayAH cidAtmavyatirekeNa anyasya sphoTasyApratItiH, padavAkyAvaraNa kSayopazamaviziSTazcidAtmaiva padavAkyasphoTaH ... vAyubhyo'pi na sphoTAbhivyaktiH ... ... ... ... evaJca zabdasphoTavad gandhAdisphoTo'pyabhyupagantavyaH ... hastapAdakaraNamAtrikAGgahArAdisphoTo'pi svIkAryaH zabdasphoTavat pada-vAkyalakSaNavicAraH ... ... 458-60 parasparApekSavarNAnAM nirapekSaH samudAyaH padam ... ... 458 nirAkAsakhaM hi pratipatRdharmaH vAkyeSvadhyAropyate ... 458 parasparApekSapadAnAM nirapekSaH samudAyo vAkyam ... ... 458 prakaraNAdigamyapadAntarasApekSasyApi vAkyalam ... ... ... 458 'AkhyAtazabdaH saMghAtaH' ityAdi dazavidhamapi vAkyanna ghaTate AkhyAtazabdaH padAntaranirapekSaH sApekSo vA vAkyam ? 459 sApakSetve kvacinnirapekSo na vA? ... ... ... ... ... 459 saMghAto'pi dezakRtaH kAlakRto vA? ... ... 459 kAlakRtapakSe'sau varNebhyaH abhinnaH bhinno vA ? ... abhede sarvathA kathaJcidvA ?... ... ... ... vuddhirapi bhAvavAkyaM dravyavAkyaM vA syAt ? ... ... 460 anusaMhRteH anubhavarUpatayA bhAvavAkyavamiSTameva ... 460 prAbhAkarAbhimata-anvitAbhidhAnavAdasya nirAsaH ... 461-63 yadi devadattapadenaiva itarArthAnvitadevadattasya pratItiH tadA dvitI yAdipadoccAraNaM vyartham ... ... ... ... ... ... yAvanti vA padAni tAvatAM vAkyatvam 000 ... ... ... 461 gamyamAnasyApi abhidhIyamAnavat padArthatvAt ... ... ... padaprayogaH padArthapratipattyarthaH vAkyArthapratipattyartho vA vidhIyate ? 462 vizeSyapadaM vizeSaNasAmAnyenAnvitaM vizeSyamabhidhatte, vizeSaNavizeSeNa tadubhayena vA'nvitam ? ... ... ... 463 ATTAbhimata-abhihitAnvayavAdasya nirAsaH ... ... 464 padairabhihitA arthAH zabdAntarAdanvIyante buddhyA vA ? ... ... iti tRtIyaH pricchedH| 459 464 sAmAnyavizeSAtmA'rthaH pramANasya viSayaH ... ... anuvRttavyAvRttapratyayagocaratvAt utpAdavyayadhrauvyalakSaNapariNAmenA rthakriyopapattezca... ... ... ... ... ... ... 466 466 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 467 467 467 468 468 469 469 469 viSayAH tiryagUrvatAbhedAt dvividhaM sAmAnyam ... ... ... sadRzapariNAmasya tiyesAmAnyatA ... ... ... bauddhAbhimatasAmAnyasya nirAsa: ... ... ... ekendriyAdhyavaseyatlAjjAtivyaktyorabhede vAtAtapAdAvapyabhedaprasaGgaH dUrAdUrvatAsAmAnyameva ca pratibhAsate na sthANupuruSavizeSau ... adUre'pi sAmAnyasya vizadapratibhAso bhavati ... ... ... anugatapratyayasya pratiniyatasya bahiHsAdhAraNanimittavyatirekeNA nupapattaH ... ... ... ... ... ... ... atatkAryakAraNavyAvRttirapi sadRzapariNAmAbhAve na kvacideva niya__ mayituM zakyate ... ... ... ... ... ... anugatapratyayasya sAmAnyamantaraNaiva bhAve vyAvRttapratyayo'pi vize__SavyatirekeNaiva syAt ... ... ... ... ... ... nApyekakAryatAsAdRzyena vyaktInAmekakhAdhyavasAyaH ... ... nApyanubhavAnAmekaparAmarzapratyayahetulamukhenaikavaM taddhetulAca vyaktI nAmekatetyupacaritopacAraH ghaTate ... ... ... ... sAmAnyaM hi anityAsarva gatavarUpaM na tu sabaigata nityaikasvabhAvam ... ... ... ... ... ... nityasarvagatatve arthakriyA'yogAt ... ... ... ... khaviSayajJAnajanane kevalasAmAnyasya vyApAraH vyaktisahitasya vA ? vyaktisahitasya cet ; pratipannAkhilavyaktisahitasya apratipannAkhila__ vyaktisahitasya vA ? ... ... ... ... ... ... prathamapakSe tasya tAbhirupakAraH kriyate na vA ? ... ... ... sAmAnyena sahaikajJAnajanane vyaktInAM kimAlambanabhAvena vyApAro' dhipatitvena vA? ... ... ... ... ... ... sAmAnyaM sarvasarvagataM svavyaktisarvagataM vA? ... ... ... vyaktyantarAle'nupalambhaH kimavyaktalAt vyavahitatvAt dUrasthitakhAt adRzyatvAt khAzrayendriyasambandhavirahAt AzrayasamavetarUpA bhAvAdvA? ... ... ... ... ... ... ... khavyaktisarvagatatve anekavaprasaGgaH ... ... ... ... ekatra vartamAnasyAnyatra vRttiH taddeze gamanAt piNDena sahotpAdAt taddeze sadbhAvAdaMzavattayA vA syAt ? ... ... ... ... pUrvapiNDaparityAgena tattatra gacchet aparityAgena vA ? ... ... sAmAnyavizeSayostAdAtmyavAdino bhATTasya nirAsa: vyaktivatsAmAnyasyApi asAdhAraNatvamutpAdAdiyogilazca syAt ... 470 470 470 471 471 471 472 472 473 473 473 473 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 prameyakamalamArtaNDasya 474 477 477 478 478 478 479 viSayAH pR0 anugatapratyayasya sadRzapariNAmahetukatayA vyavasthitatvAt .... sAmAnyasya nityaikarUpasya sarvAtmanA bahuSu parisamAptatve sarvavyaktI nAmekalaM sAmAnyasya vA'nekavaM syAt ... ... ... udyotakaroktasya vizeSakatvAditi hetoH nirAsaH ... ... ... 476 kiM yatrAnugatajJAnaM tatra sAmAnyaM yatra vA sAmAnyaM tatrAnugata jJAnamiti? ... ... ... ... ... ... ... na cAbhAve sattAkhyaM mahAsAmAnyam ... ... ... ... pAcakAdiSu sAmAnyAbhAve'pi anugatajJAnopalambhAt ... ... pAcake nimittAntaraJca kiM karma karmasAmAnyaM zaktirvyaktirvA syAt ? karmApi nityamanityaM vA ? ... ... ... ... ... ... karmasAmAnyaM hi karmAzritaM karmAzrayAzritaM vA ? ... ... ... zaktizca pAcakAdanyA ananyA vA? ... ... ... ... pAcakalaJca dravyotpattikAle vyaktamavyaktaM vA ? ... ... ... pAcakavasya pAkakriyAtaH prAk dravyasamavAyadharmaH asti na vA? abhivyaktizca dravyeNa kriyayA ubhAbhyAM vA? ... ... ... 479 ki goSveva gotvaM goSu golameva goSu gotvaM vartata eva ? ... 479 vibhinna hi prativyakti sadRzapariNAmalakSaNaM sAmAnyam ... ... dvividho hi vastudharmaH parApekSaH, parAnapekSazca ... ... 480 sAdRzye'pi sAmAnye zabalaM dRSTvA dhavale sa evAyaM gauriti pratyayaH __ ekatvopacArAt ghaTate ... ... ... ... ... ... vibhinnasAmAnyavAdinaH tena samAno'yamiti pratyayo na syAt ... 481 samAnapariNAme nAnyaH samAnapariNAmaH yenA'navasthA ... ... 481 nityaikabrAhmaNatvajAtinirAsaH ... ... ... ... 482-87 (naiyAyikAdInAM pUrvapakSaH ) brAhmaNo'yaM brAhmaNo'yamiti pratyakSata evAsya pratipattiH ... ... ... ... ... ... pitrAdibrAhmaNyajJAnapUrvakopadezasahAyA vyaktizcAsya vyakSikA ... 482 padatvAt hetoH vyaktivyatiriktaikanimittAbhidheyasambaddhaM brAhmaNa padam ... ... ... ... ... ... ... ... varNavizeSayajJopavItAdivyatiriktanimittanibandhanaM brAhmaNa iti jJAnaM tannimittabuddhivilakSaNatvAt ... ... ... ... ... 482 'brAhmaNena yaSTavyam' ityAdyAgamAccAsau pratIyate ... ... ... 482 (uttarapakSaH) pratyakSAddhi nirvikalpakAt , savikalpAdvA tatpratItiH? 482 pitrAdibrAhmaNyajJAnaJca pramANamapramANaM vA? ... ... ... brAhmaNazabdasyaupAdhikasya kiM pitroraviplutatvaM nimittaM brahmaprabhavatvaM vA? ... ... ... ... ... ... ... ... 481 482 482 483 483 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 483 484 .484 viSayAH kriyAvilopAt zUdrAnnAdezca jAtilopAbhyupagame tadavilopAdiniba ndhanaiva brAhmaNyajAtiH khIkaraNIyA ... 00 ... ... brahmavyAsavizvAmitrAdInAM brAhmaNapitrajanyatvAt kathaM brAhmaNyaM syAt ? brahmamukhAjjAto brAhmaNaH ityapi na yuktam ... ... brahmaNo brAhmaNyamasti vA na vA ?... ... ... ... ... asti cet kiM sarvatra mukhapradeza eva vA? ... ... ... 484 brAhmaNa eva tanmukhAjjAyate tanmukhAdevAsau jAyeta? ... ... 484 brAhmaNyajAtinizcaye hi AkAra vizeSo nimittamadhyayanAdikaM vA ? 485 padatvAditi hetuzca kAlAtyayApadiSTaH ... ... ... ... aprasiddhavizeSaNazca pakSaH vyaktivyatiriktanimittasya asiddheH ... padalAditi hetuH AkAzAdipadenAnaikAntikaH ... ... ... nagarAdau ca vyaktivyatiriktaikanimittAbhAve'pi anugatajJAnopa___ labdheH ... ... ... ... ... ... ... ... tataH kriyAvizeSayajJopavItAdicihnopalakSite vyaktivizeSe eva . tapodAnAdivyavahAraH, tannimittaiva ca varNAzramavyavasthA ... 486 jAteH pavitratAhetukhe vezyApATakAdipraviSTAnAM brAhmaNInAM nindA na syAt ... ... ... ... ... ... ... 486 kriyAnaMzAt jAtivilope kriyAta eva brAhmaNyam siddham ... brAhmaNavaM jIvasya zarIrasya ubhayasya vA saMskArasya vA vedAdhyaya nasya vA? . ... ... ... ... ... ... ....' 487 saMskArAt prArabrAhmaNabAlasya brAhmaNavamasti na vA? ... ... 487 UrvatAsAmAnyasya svarUpam samAcalavarUpam ... ... 488 ... kSaNabhaGgavAda: ... ... ... ... ... ... ... 488-504 pratyakSeNaiva arthAnAmanvayirUpasya pratItiH ... ... ... ... buddheH kSaNikale'pi pratipatturakSaNikatvAt kAlatrayAnuyAyirUpAyAH sthiteH pratipattiH ... ... ... ... ... ... na ca dravyagrahaNe atItAdyavasthAnAM tato'bhinnakhAgrahaNaprasaMgaH; abhedasya grahaNaM pratyanagalAt ... ... ... ... Atmano nityavAbhAve madhyakSaNasya pUrvottarakSaNayorabhAvarUpasya kSaNikalasya pratItirapi na syAt ... ... ... ... sthAsnutA hi pUrvottarayoH madhye madhyasya vA pUrvottarayoH sadbhAvaH, ataH sA tattatkSaNagrAhijJAnenaiva pratIyate ... ... ... na hi trikAlena nityatA kriyate api tu vastukhabhAvaiva sA ... atItAdisamayasya ca khata eva atItAdirUpatA tatsambandhAca . . arthAnAmatItAdikharUpatvam ... .... ... ... .. 491 486 488 488 490 490 490 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDasya 491 492 492 492 493 sm 192 493 494 495 viSayAH anuvRttAkAre pratipanne apratipanne vA vizeSapratibhAsaH tadbAdhakaH ? na hi pratyakSeNa kSaNakSayAvabhAsaH ... ... ... ... ... nApi sadRzAparAparotpattivipralambhAdekavamAnam ... ... kSaNakSayAvagame svabhAvahetorvyApAraH kAryahetovA? ... ... vinAzaM pratyanyAnapekSavAditi hetuzcAsiddhaH; mudgarAyapekSavAt ghaTa nAzasya ... ... ... ... ... ... ... anyAnapekSakhamAnaM hetuH tatsvabhAvale sati anyAnapekSavaM vA ? ... ahetukopi vinAzaH mudgarAdivyApArAnantaramupalabhyamAnaH tadaivA bhyupagantavyo nodayAnantaram ... ... ... ... udayAnantaradhvaMsilaM bhAvAnAmanyena dhvasaMsthAsaMbhavAdabhidhIyate pramANAntarAdvA ? ... ... ... ... ... ... bhAvahetoreva tatpracyutihetule kimasau bhAvajananAtprAk tatpracyuti janayati uttarakAlaM vA samakAlaM vA ?... ... ... . ... na ca mudgarAdInAM kapAlotpAde vyApAraH kintu vinAza eva ... ghaTAdeH mudgarAdikamapekSya asamartha-tara-tamakSaNotpAdane mudrAdinA ghaTasya kazcit sAmarthya vighAto vidhIyate na vA? ... ... vinAzakahetuvyApArAnantaraM zatrumitradhvaMse sukhaduHkhAnubhavanAdati ritto vinAzaH sahetuka eva khIkAryaH ... ... ... abhAvasyArthAntarakhAnabhyupagame kiM ghaTa eva pradhvaMsaH, kapAlAni, padArthAntaraM vA? ... ... ... ... ... ... kapAlakAle 'saH na' iti zabdayoH bhinnArthalamabhinnArthakha vA ?... anyAnapekSatayA ca sthitirapi khabhAvata eva kinna syAt ? ... ahetukavinAzAbhyupagame utpAdasyApyahetukalaM kinna syAt ? .... kAryakAraNayo utpAdavinAzau na sahetukAhetuko kAraNAnantaraM saha___ bhAvAdrUpAdivat ... ... ... ... ... ... 'sattvAt' hetorapi na kSaNikavasiddhiH ... ... ... ... nApi vidyudAdeH niranvayA santAnocchittiH ... ... vipakSe nitye sattvasya bAdhakaM pratyakSamanumAnaM vA? ... ... kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAdapi na nityAt sattvavyAvRttiH sattvanityakhayohi sahAnavasthAnalakSaNo virodhaH syAt parasparapari hArasthitirUpo vA? ... ... ... ... ... ... ekAntanityavadaniye'pi kramAkramAbhyAmarthakriyAvirodhAt sattvA bhAvaH syAt ... ... ... ... ... ... ... kSaNikaM vastu vinaSTaM satkAryamutpAdayati avinaSTamubhayarUpamanubhaya. rUpaM vA! ... ... ... ... ... ... ... 495 492 495 496 497 497 497 498 498 499 499 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 499 504 viSayAH niranvayavinAze upAdAna-sahakArivyavasthApAyaH ... ... ... upAdAnasya hi kharUpaM kiM vasantatinivRttI kAryajanakatvam anekasmAdutpadyamAne kArye svagatavizeSAdhAyakavaM samanantara pratyayatvaM niyamavadanvayavyatirekAnuvidhAnaM vA ? ... ... prathamapakSe kathaJcitsantAnanivRttiH sarvathA vA ? ... ... 500 dvitIye khagatakatipayavizeSAdhAyakatvaM sakalavizeSAdhAyakatvaM vA ? kArye kAraNasya sarvAtmanA samatvamekadezena vA ? ... ... ... 501 anantaratvaJca dezakRtaM kAlakRtaM vA? ... ... ... ... 501 niranvayavinAze'nvayavyatirekAnuvidhAnamapi na ghaTate ... ... 502 arthakriyAlakSaNaM sattvamityatra lakSaNazabdaH kAraNArthaH kharUpArthaH jJApakArtho vA syAt ? ... ... ... ... ... ... 503 sattvAt hi kSaNasthAyitArUpaM kSaNikatvaM sAdhyeta kSaNAdUrdhvamabhAvo vA? ... ... ... ... ... ... ... ... 504 kRtakalAdapi na kSaNikavasiddhiH ... ... ... ... ... sambandhasadbhAvavAda: ... ... ... ... ... 504-520 (bauddhAnAM pUrvapakSaH) sambandho'rthAnAM pAratatryalakSaNaH rUpazleSa__ khabhAvo vA syAt ... ... ... ... ... .. Aye kimasau niSpannayoraniSpannayorvA ? ... ... ... ... nairantaryasya antarAlAbhAvarUpatayA sambandhalavirodhAt ... ... rUpazleSaH sarvAtmanA ekadezena vA syAt ? ... ... 505 ekadezena cet ; te dezAstasya AtmabhUtAH parabhUtA vA ? 505 parApekSaiva sambandhaH, yazcApekSate bhAvaH svayaM san asanvA ? ... 505 sambandhaH sambandhibhyAM bhinno'bhinno vA? ... ... ... 505 ekena sambandhena saha tayoH sambandhinoH kaH sambandhaH? ... kAryakAraNabhAvo'pi kAryakAraNayorasahabhAvatastaniSTho na saMbhavati nApi kArye kAraNe vA krameNAsau kAryakAraNabhAvaH vartate... ... 506 nApi ekArthAbhisambandhAt kAryakAraNatA ... ... ... 507 anvayavyatirekAveva kAryakAraNatA; tAbhyAM tatprasAdhanaM tu saMketa karaNAya ... ... ... ... ... ... ... kAryakAraNabhUto'rtho bhinnaH abhinno vA? ... ... ... 508 saMyogyAdInAmapi parasparopakAryakArakabhAvAbhAvAnna saMyogAdi sambandhAH ghaTante ... ... ... ... ... .. kAryakAraNabhAvasya pratipannasya apratipannasya vA sattvaM siddhyet ?... . 511 Aye pratyakSeNa pratyakSAnupalambhAbhyAm anumAnena vA tatpratipattiH? 511 504 504 505 505 506 .509 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDasyA pR. 511 512 513 513 514 514 514 515 515 viSayAH pratyakSeNa cet ; amisvarUpagrAhiNA, dhUmakharUpagrAhiNA, ubhaya kharUpagrAhiNA vA ? ... ... ... .... ... ... nApi smaraNApekSamindriya kAryakAraNabhAvagrAhakam ... ... anvayavyatirekAbhyAM kAryakAraNabhAvanizcaye vaktRtvasya asarvajJatvena vyAptiH syAt ... ... ... ... ... ... ... kAryakAraNabhAvaH akhiladhUmAgniniSThatayA jJAtuM na zakyate ... kAraNalaM hi kAryotpAdanazakti viziSTavaM na ca zaktiH pratyakSAvaseyA (uttarapakSaH ) sambandhasya tantupaTAdau pratyakSata eva pratIteH ... rajjuvaMzadaNDAdInAmAkarSaNAdyanyathAnupapattezcAsti sambandhaH ... vizliSTarUpatAparityAgena saMzliSTarUpatayA pariNatiH hi sambandhaH sa ca sambandhaH kvacidanyonyapradezAnupravezataH, kacicca pradeza saMzliSTatAmAtreNa ... ... ... ... ... ... paramANUnAmaMzavattve aMzazabdaH svabhAvArthaH avayavArtho vA syAt ? kathaJcinniSpannayozca sambandho'bhyupagamyate ... ... ... pAratatryAbhAve sambandhasyAbhAve pAratantryeNa vyAptaH sambandhaH kvacit prasiddho na vA? ... ... ... ... ... ... azakyavivecanakharUpaH kathaJcidekalApattirUpo vA rUpazleSo'bhyu pagamyate ... ... ... ... ... ... ... kAraNaM hi kiJcitsahabhAvi kiJcittu kramabhAvi ... ... kAryakAraNabhAvanizcayasya kSayopazamavizeSarUpa-tadbhAvabhAvivAbhyA sAtmakabAhyAntaHkAraNaprabhavatvAt ... ... akAryakAraNabhAve'pi ca sarve vikalpA samAnAH ... ... ... vizeSo dvidhA ... ... ... ... ... ... ... paryAyasya svarUpam ... ... ... ... ... ... anvayyAtmanaH siddhiH ... ... ... ... ... citrasaMvedanavadanekaparyAyavyApina AtmanaH svayamanubhavAt ... sukhAdInAmatyantabhede prAgahaM sukhyAsaM samprati duHkhI varte ityanu sandhAnapratyayo na syAt ... ... ... ... ... na hi anusandhAnavAsanAtaH pratyabhijJAnam ... ... ... nApi sukhAdInAmekasantatipatitatvena pratyabhijJAnahetutA Atmano'nabhyupagame kRtanAzA'kRtAbhyAgamaprasaGgaH ... ... ahameva jJAtavAnahameva vedmi ityekapramAtRviSayakapratyabhijJAnAdAtma siddhiH ... ... ... ... ... ... ... ... ahameva jJAtavAn' iti pratyabhijJAne pramAtA viSayo bhavan AtmA vA bhavejjJAnaM vA? ... ... ... ... ... ... 516 517 519 520 520 520-24 520 521 521 521 521 521 522 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH viSayAH jJAnaJcet sa jJAnakSaNaH atIto vartamAnaH ubhau santAno vA ... 522 AtmA hi khayameva sukhAdirUpatayA pariNamate na tu pRthak siddhaH __sukhAdibhistasya sambandhaH ... ... ... ... ... 523 nIlAdyanekAkAravyApicitrajJAnavat khaparagrahaNazaktidvyAtmakaikavijJA navadvA svayamAtmanaH sukhAdipariNAmaH... ... ... ... 523 vyatirekasya lakSaNam ... ... ... ... ... 524 SaTapadArthavAdaH ... ... ... ... ... ... (vaizeSikasya pUrvapakSaH ) arthasya sAmAnya vizeSAtmakalamayuktam ; pratibhAsabhedena sAmAnyavizeSayoratyantabhedAt 524 bhinnapramANagrAhyalAca sAmAnya vizeSAvatyantabhinnau 525 viruddhadharmAdhyAsAcca avayava-avayavinAvapi atyantabhinnau ... 525 vibhinnakartRkatvAcca avayavAvayavinoratyantabhedaH ... ... ... 525 pUrvottarakAlabhAvikhAt vibhinnazaktikattvAcca tayorbhedaH ... ... tantupaTayostAdAtmye paTastantava iti vacanabhedaH, paTasya bhAvaH paTavamiti SaSTI taddhitotpattizca na syAt ... ... ... 525 tAdAtmyamityatra ca vigrahasya anupapattiH ... ... ... ... 525 tantupaTAdInAM bhedAbhedAtmakatve ca saMzayavirodhavaiyadhikaraNyobhaya doSasaGkaravyatikarAnavasthA'pratipattyabhAvAkhyAH doSAH prasajyante 526 ataH parasparabhinnAH dravyaguNAdayaH SaT padArthAH nava dravyANi ... ... ... ... ... ... ... 526 caturviMzatirguNAH ... ... 527 paMca karmANi ... ... ... ... ... ... ... 527 sAmAnyaM dvividhaM ... ... ... ... ... ... ... 527 (uttarapakSaH) vAstavAnekadharmAtmako'rthaH vibhinnArthakriyAkArilAt 528 pratyakSAnumAnAbhyAM vibhinnapramANagrAhyatve'pi nAtmano bhedaH ... 528 avayavAvayavyAdInAM vibhinnapramANagrAhyalaJcAsiddham ... ... 529 dRSTAntazca sAdhyasAdhanavikalo ghaTAdInAmapi sadrUpeNAmedAt ... viruddhadharmAdhyAso'pi khasAdhyetarApekSayA gamakavAgamakaladharmopetena * dhUmAdinA vyabhicArI ... ... ... ... ... ... 530 aprAptapaTAvasthebhyaH tantubhyaH paTasya bhedaH sAdhyeta paTAvasthAbhA* vibhyo vA? ... ... ... ... ... ... ... 530 'tantavaH, paTaH' iti saMjJAbhedo'vasthAbhedanibandhanaH ... ... 530 'SaNNAM padArthAnAmastitvam' ityatra bhedAbhAve'pi SaSThI bhavatyeva . . 53.1 astitvAdeH SaTpadAthaiH saha saMyogaH samavAyo vA? ... ... 531 529 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 prameyakamalamArtaNDasyA 532 viSayAH 'astitvam' ityatrA'parAstivAbhAvAtkathaM SaSThI bhAvapratyayo vA ? 'khasya bhAvaH khakham' ityatrAbhede'pi taddhitotpattiH bhavatyeva ... tasya vastunaH AtmAnau dravyaparyAyau sattvAsattvAdidhauM vA tadA tmAnau tayo vastAdAtmyam ... ... ... ... ... te tantava AtmA yasyeti vigrahe paTasya kimanekAvayavAtmakatvaM __ syAt pratitantu paTalaprasaGgo vA syAt ? ... ... ... 532 medAbhedapratItau hi na saMzayaH ... ... ... ... ... 532 kathaJcidarpitayoH sattvAsattvayoH virodho'pi nAsti ... ... 532 na ca kharUpeNa bhAva eva pararUpeNAbhAvaH; tadapekSaNIyanimittabhedAta ____ ekavadvivAdisaMkhyAvat ... ... ... ... ... 533 virodhazcAtra sahAnavasthAlakSaNaH parasparaparihArasthitilakSaNaH badhya ghAtakabhAvo vA? ... ... ... ... ... ... virodho hi dharmayoH dharmadharmiNorvA syAt ? ... ... .00 533 virodhaH sarvathA kathaJcidvA? ... ... ... 000 000 534 bhAvebhyo bhinno'bhinno vA virodhaH? ... ... 534 virodhasya dravyAdau sambandhe sati vizeSaNatvam asambandhe vA ? 535 sambaddhazcet ; saMyogena samavAyena vizeSaNabhAvena vA ? ... ... nApi vaiyadhikaraNyadoSaH ... ... ... ... ... ... 535 nApyubhayadoSaH saGkaravyatikarau anavasthA'bhAvau vA ... ... 536 nityaikarUpe hyAtmani kartRvabhoktRkhajIvana hiMsakakhAdivyapadezA__bhAvaH teSAmanekAnte eva saMbhavAt ... ... ... ... 536 sarpasya kuNDaletarAvasthApekSayA vyAvRttyanugamAtmakavavat Atma no'pi ubhayakhabhAvatA ... ... ... ... ... paramANurUpanityadravyavicAraH ... ... ... ... 537-40 ekAntanitye paramANau kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAt .... aNUnAM nityatvena saMyogAdInAmapekSA'nupapatteH ... ... 538 saMyoga evAtizayazcet ; sa kiM nityaH anityo vA? ... ... 538 anityazcettadutpattau ko'tizayaH saMyogaH kriyA vA ? ... ... 530 saMyogo hi paramANvAdyAzritaH tadanyAzritaH anAzrito vA ? 538 prathamapakSe tadutpattau AzrayaH utpadyate na vA ? ... ... ... 538 saMyogaH sarvAtmanA ekadezena vA? ... ... ... ... 539 paramANUnAM skandhAvayavivinAzakAraNakatvena akAraNavattvAsiddheH 539 yogAbhimata-avayavidravyasya nirAsaH ... ... ... 540-547 tanvAdyavayavemyo bhinnasyAvayavinaH anupalambhAdasattvam 535 537 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 540 1540 540-41 542 542 542 543 5544 viSayAH avayavAvayavinoH zAstrIyadezApekSayA samAnadezatvaM laukikadezA pekSayA vA? ... ... ... ... ... ... ... katipayAvayavapratibhAse avayavinaH pratibhAso nikhilAvayavaprati bhAse vA? ... ... ... ... ... ... ... nApi bhUyo'vayavagrahaNe'vayavinaH pratibhAsaH ... ... ... arvAgbhAgabhAvyavayavagrAhiNA pratyakSeNa parabhAgasya tena vA'gbhiA__gasyAgrahaNAt na pUrvAparabhAgavyApI avayavI gRhItuM zakyate nApi smaraNena pratyabhijJAnena vA pUrvAparAvayavabhAgavyApyavayavI gRhyate ... ... ... ... ... ... na ca niraMzAvayavino'nekatrAvayaveSu vRttiH ... ... ... avayavino'vayaveSu vRttiH sarvAtmanA ekadezena vA ? ... ... ekadezena cet kimekAvayakroDIkRtena svabhAvenaiva anyatra vRttiH khabhAvAntareNa vA ? ... ... ... ... ... ... yadyavayavI niraMzastadA ekadezAvAraNe rAge ca sarvatrAvAraNaM rAgazca syAt ... ... ... ... ... ... ... ... saMyogasyAvyApyavRttitvaM kiM sarvavyAvyApakatvam ekadezavRttitvaM bA ? avayavinirAse ca prasaGgasAdhanameva abhyupagamyate ... ... kathaJcidavayavarUpasyAvayavinaH siddhiH ... ... ... ... ekasya rUpAdimato'vayavino'siddhiH kiM viruddhadharmAdhyAsenaikatra ekakhAnekakhayoH tAdAtmyavirodhAt tadbrahaNopAyAsaMbhavAdvA ? idaM stambhAdivyapadezya rUpam kimekaM pratyekam , anekAnaMzapara mANusaJcayamAnaM vA? ... ... ... ... ... ... jAtibhedena pRthivyAdInAnyonyaM bhedastvayuktaH jalAdInAM paraspara mupAdAnopAdeyabhAvadarzanAt ... ... AkAzadravyavicAraH ... ... ... ... ... ... (vaizeSikasya pUrvapakSaH) zabdaliMgAdAkAzasiddhiH ... ... zabdAH kvacidAzritAH guNatvAt ... ... ... ... zabdo guNaH pratiSidhyamAnadravyakarmabhAvatve sati sattAsambandhilAt zabdo dravyaM na bhavatyekadravyatvAt ... ... ... ... karmApi na bhavatyasau saMyogavibhAgAkAraNalAdrUpAdivaditi yazcaiSAmAzrayaH tatpArizeSyAdAkAzam ... ... ... ... zabdaliMgAvizeSAdvizeSaliMgAbhAvAccaikam ... ... ... ... vibhuca sarvatropalabhyamAnaguNavAt ... ... ... ... ( uttarapakSaH) zabdAnAM sAmAnyenAzritavaM sAdhyate nityaikAmUrtavibhudravyAzritavaM vA? ... ... ... ... ... ... 146 547 548 548 548 548 548 549 549 550 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDasya 550 550 550 552 552 552 552 553 553 553 viSayAH dravyaM zabdaH sparzAlpatvamahattvaparimANasaMkhyAsaMyogaguNAzrayakhAt khasambaddhArthAbhighAtahetukhAt sparzavAn zabdaH ... alpalamahattvapratItiviSayatvAt alpavamahattvaparimANAzrayaH zabdaH na mandatIvratAnibandhano'yam alpatvamahattvapratyayaH ... ... ekaH zabda ityAdipratItyA saMkhyAzrayaH zabdaH ... ... ... upacAre'pi kAraNagatA viSayagatA vA saMkhyA zabde upacaryeta ... vAyvAdinA'bhihanyamAnatvAt saMyogAzrayaH zabdaH ... ... kriyAvalAca dravyaM zabdaH ... ... ... ... ... ... niSkriyatve zabdasya zrotreNa grahaNaM na syAt ... ... ... sambandhakalpane zrotraM vA zabdotpattidezaM gacchet zabdo vA zrotra pradezamAgacchet ? ... ... ... ... ... ... vIcItaraGganyAyena hi aparAparazabdotpattirna yuktA pratyabhijJAnA cchandasyaikalanizcayAt ... ... ... ... asmadAdipratyakSatve sati vibhudravyavizeSaguNatvAddhetorna zabdakSaNi kavasiddhiH ... ... ... ... ... ... ... vIcItaraGganyAyena prathamato vaktRvyApArAdekaH zabdaH prAdurbhavati __ aneko vA ? ... ... ... ... ... ... ... AdyaHzabdo'neko'stu, tathApyasau khadeze zabdAntarANyArabhate dezAntare vA ?... ... ... ... ... ... ... dezAntare'pi; taddeze galA khadezastha eva vA ? ... ... ... AkAzaguNatve zabdasya asmadAdipratyakSatA na syAt ... ... sattAsambandhilaJca kharUpabhUtayA sattayA, arthAntarabhUtayA vA ? ... anekadravyaH zabdaH asmAdAdipratyakSatve satyapi sparzavattvAt ... nA'kAraNaguNapUrvakaH zabdaH asmadAdibAhyendriyagrAhyatve sati guNa lAt paTarUpAdivat ... ... ... ... ... ... ayAvadravyabhAvivaJca zabdasya viruddham ... ... ... ... AkAzasya samavAyikAraNatve zabde nityatvaM vibhutvaJca syAt ... kathaM vA zabdasya vinAzaH ? nAzrayavinAzAnApi virodhiguNa prAdurbhAvAt ... ... ... ... ... ... ... paugalikatve'pi zabdasya anubhUtarUpAdimattvAnna cakSurAdibhi rupalambhaH ... ... ... ... ... ... ... paudgalikaH zabdaH asmadAdipratyakSatve'cetanatve ca sati kriyAva__ttvAt vANAdivat ... ... ... ... ... ... AkAzasya tu yugapannikhiladravyAvagAhakAryAnyathAnupapattyA siddhiH 558 559 561 561 562 562 562 563 563 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 61 viSayAH kAladravyavAdaH... ... ... ... ... ... ... 564-68 (vaizeSikasya pUrva pakSaH) parAparAdipratyayaliMgAt kAladravyasya siddhiH 564 parAparavyatikarAdapi kAlAnumAnam ... ... ... ... na ca parAparAdipratyayasya AdityakriyAdayo nimittam ... ... 564 (uttarapakSaH) kAla ekadravyamanekadravyaM vA ? ... ... ... 564 na ca vyavahArakAlo mukhyakAladravyamantareNa ghaTate ... pratyAkAzadezaM vibhinno vyavahArakAlaH kurukSetralaGkAdiSu divasAdi bhedAnyathAnupapatteH ... ... ... ... ... ... niravayavaikadravyatve kAlasya atItAdivyavahAraH kimatItAdyarthakriyA sambandhAt svato vA? ... ... ... ... ... kAlaikatve ca yogapadyAdivyavahArAbhAvaH ... ... ... ... nApyupAdhibhedAt kAlabhedaH ... ... ... na hi parAparAdipratyayAH nirnimittAH ... nApyAdityAdikriyA parAparAdipratyayanimittam 567 nApi kartRkarmaNI eva yogapadyAdipratyayanimittam ... ... ... 567 lokavyavahArAcca kAladravyasya siddhiH ... ... digdra vyavAdaH ... ... ... ... ... ... ... 568-70 (vaizeSikasya pUrvapakSaH ) ata idaM pUrveNetyAdipratyayebhyaH digdravya. siddhiH ... ... ... ... ... ... ... ... 568 digdravyasyaikatve'pi saviturmerupradakSiNamAvarttamAnasya lokapAlagRhI tadikpradezaiH saMyogAd prAcyAdivyavahAro ghaTate ... ... 568 (uttarapakSaH ) uktapratyayAnAmAkAzahetukatvena AkAzAddizo'rthAntaravAsiddheH ... ... ... ... ... ... ... ... .... 569 saviturmeruM pradakSiNamAvartamAnasyetyAdinyAyena AkAze eva prAcyAdivyavahAraH kartavyaH ... ... ... ... ... ... 569 digdravyavat dezadravyamapi pRthak kalpanIyaM syAt AtmadravyavicAraH ... ... ... ... ... ... 570-586 pratyakSeNa hi AtmA svadehe evAnubhUyate ... ... ... 570 nAtmA paramamahAparimANaH dravyAntarAsAdhAraNasAmAnyavattve anekatvAt ... ... ... ... ... ... ... nAtmA vyApakaH dikAlAkAzAnyatve sati dravyakhAt ghaTavat ... nAtmA vyApakaH kriyAvattvAt ... ... ... ... ... 570 AtmA aNuparamamahApariNAmAnadhikaraNaH cetanakhAt ... ... 571 aNuparimANAnadhikaraNavamityatra kiM naarthaH paryudAsaH prasajyo vA? Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 prameyakamalamArtaNDasya 572 572 572 573 573 574 'viSayAH prasajyapakSe asau tucchAbhAvaH sAdhyasya svabhAvaH kArya vA ? ... nityadravyazcAtmA kathaJcit sarvathA vA ? ... ... ... ... devadattAGganAGgAdikAryasya kAraNalenAbhimatA devadattAtmaguNAH __ jJAnadarzanAdayo dharmAdharmI vA? ... ... ... ... dharmAdharmayorAtmaguNakhameva nAsti .... ... ... ... na dharmAdharmoM AtmaguNI acetanakhAt ... ... ... ... grAsAdivaditi dRSTAnte ca AtmanaH ko guNaH dharmAdiH prayatno vA ? ekadravyale sati kriyAhetuguNalAddheto dRSTasya khAzrayasaMyukta AzrayAntare kriyAjanakatvasiddhiH ... ... ... ... adRSTasya ekadravyatvaM hi ekasmin dravye saMyuktalAt samavAyena vartanAt anyato vA syAt ? ... ... ... ... ... dIpAntaravartimaNyAdidravyakriyAhetvadRSTaM kiM devadattazarIrasaMyuktAtma pradeze vartamAnaM sat kriyAkAraNam uta dvIpAntaravartidravyasaMyuktAtmapradeze, kiM vA sarvatra ? ... ... ... ... tathA'dRSTaM khayamupasarpat anyeSAM maNyAdInAM kriyAhetuH, uta dvIpA ntaravartidravyasaMyuktAtmapradezasthameva ? ... ... prathame svayamevAdRSTaM taM pratyupasarpati adRSTAntarAdvA? ... ... yathA prayatnasya vaicitryaM tathA'dRSTasyApyastu ... ... sarvatra cAdRSTasya vRttau sarvadravyakriyAhetutvaM syAt ... 'pazvAdayaH aJjanAdisadharmaNA samAkRSTAH' ityapi vaktuM zakyatvAt 'devadattaM pratyupasarpantaH' ityatra kiM zarIraM devadattazabdavAcyam AtmA tatsaMyogo vA AtmasaMyogaviziSTaM zarIraM zarIrasaMyogaviziSTa AtmA vA zarIrasaMyukta Atmapradezo vA ? ... ... AtmapradezAzca kAlpanikAH pAramArthikA vA? ... ... ... pAramArthikAzcedabhinnAH bhinnA vA? ... ... ... ... svazarIra eva sarvatropalabhyamAnaguNatvaM vivakSitam uta svazarIravat parazarIre anyatra ca ... ... ... ... ... ... manuSyajanmavat janmAntare'pyupalabhyamAnaguNatvaM kiM krameNa yugapadvA? 'sakriyatve AtmanaH mUrtimattvaM syAt' ityatra kIdRG mUrttatvaM viva kSitaM kiM rUpAdimattvam asarvagatadravyaparimANAtmakatvaM vA? AtmanaH anityatvaM ca sarvathA kathaJcidvA ApAdyate ? ... ... Atmano niSkriyatve saMsArAbhAvaH? ... ... ... ... saMsAro hi zarIrasya manasaH Atmano vA syAt ? ... 575 576 577 578 578 579 580 580 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 580 580. 581 582 viSayAH acetanaM ca manaH kathamiSTe vargAdau pravarteta-kiM khabhAvataH IzvarAt . tadAtmanaH adRSTAdvA? ... ... ... ... ......... AtmanA preraNe ajJAtaM manastena preryaMta jJAtaM vA? ... ... AkAzasya ca ko guNaH sarvatropalabhyate zabdo mahattvaM vA? ... amUrtatvaM ca mUrtalAbhAvaH, tatra kiM rUpAdimattvaM mUrtalam asarva gatadravyaparimANAtmakaM vA ? ... ... ... ... ... amUrtalAdityatra kiM naarthaH paryudAsaH prasajyo vA ? ... ... prasajyapakSe tadrahaNopAyaH pratyakSamanumAnaM vA na yujyate ... ... 582 mano'nyatve sati asparzavadravyatvAditi hetuH sandigdhAnakAntikaH 584 sarvagatatve sarvaparamANubhiH saMyogAt sarvadravyakriyAhetutve na jAne kiyatparimANaM zarIraM syAt ... ... ... ... ... 584 saMyogAnAmadRSTApekSatve keyamadRSTApekSA kimekArthasamavAyaH upakAraH sahAdyakarmajananaM vA? ... ... ... ... ... ... 584 sAvayavatvena bhinnAvayavArabdhavasya vyAyabhAvAt ... ... 585 Atmano bhinnAvayavArabdhalam Adau madhyAvasthAyAM vA sAdhyeta ? sAvayavazarIravyApilepi AtmanaH zarIracchede kathaJcicchedo bhavatyeva guNapadArthavAdaH .... ... ... ... ... ... 587-600 (vaizeSikasya pUrvapakSaH) rUparasagandhAdayazcaturviMzatirguNAH ... 587 saMkhyA ekadravyA anekadravyA ca ... ... ... ... mahadaNudIrghahrasvabhedena catuoM parimANam... . ... ... ... 587. saMyogAdInAM lakSaNAni ... ... ... ... ... ... vego bhAvanA sthitasthApakazceti trividhaH saMskAraH ... (uttarapakSaH) nahi rUpaM pRthivyAditrayavRttyeva vAyorapi rUpavattvAt 589 jalAnalayorapi gandharasAdimattA ... ... ... ... ... 589 saMkhyApi na saMkhyeyArthabhinnopalabhyate ... ... ... eko guNaH bahavo guNAH ityatra yathA saMkhyAbhAvepi ekatkhAdivuddhiH kharUpamAtranivandhanaiva ghaTate tathaiva ghaTAdiSvapi bhaviSyati 589. nApyupacArAt guNeSu saMkhyApratItiH, yataH AzrayagatA viSayagatA __ vA saMkhyopacaryeta ? ... ... ... ... ... ... 589 medavadasyAH saMkhyAyAH asamavAyikAraNavAsaMbhavAt ... ... 590 apekSAbuddhivat ghaTapaTAdau pratiniyatasaMkhyA pratIyate ... ... 591 saMkhyAvyavahArasya kharUpamAtranibandhanatve SaTpaMcaviMzatibhiH sArdhaM . zatamityAdivyavahAro'pi sughaTaH syAt ... ... ..... parimANasyApi ghaTAdyarthavyatirekeNa pratItyabhAvAt ... ... . 592 591. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDasya q s s 593 593 593 s 593 593 ... h 594 595 595 595 viSayAH asatyapi mahattvAdau prAsAdamAlAdiSu mahatI prAsAdamAlelyAdi pratyayapratItaH .... ... ... ... ... ... ... na hi mAlA dravyakhabhAvA jAtisvabhAvA vA yujyate ... ... ApekSikatvAcca parimANasya na guNarUpatA ... ... ... ato na hakhAdi parimANaM saMsthAnavizeSAdbhinnam ... ... prathakatvamapi na bhinnatayotpannapadArthakharUpAdaparam ... ... rUpAdiguNeSvapi ca pRthagiti pratyayaH pratIyate ... ... pRthagbhUtebhyo'rthebhyaH pRthagrUpatA bhinnA abhinnA vA kriyeta ? ... saMyogo'pi nirantarotpannapadArthadvayavyatirekeNa nAparaH saMyuktau prAsAdau ityatra saMyogaguNAbhAve'pi saMyuktabuddhiH bhavatyeva vibhAgasya ca saMyogAbhAvarUpatvAnna guNarUpatA ... ... saMyoganivRttizca kriyAta eva syAt ... ... ... ... vibhAgajavibhAgo vibhAgakharUpAnAparaH, sa ca kriyAta eva ... paratvAparatve'pi nArthAntaram ... ... ... rUpAdiSu tadabhAve'pi parAparapratyayotpatteH ataH viprakRSTasannikRSTAveva paravAparatve nApare ... evaM ca madhyatvamapi guNo'bhyupagantavyaH ... ... sukhaduHkhAdInAmabuddhirUpatve nAtmaguNatA ... gurutvAdayastu pudgaladravyasya guNAH ... ... nahi gurutvamatIndriyam ... ... ... ... ... ... dravatvaM hi apsu eva pRthivyanalayostu tatsaMyuktasamavAyavazA tpratItiH ... ... ... ... ... ... ... sneho'mbhasyavetyayuktam ; ghRtAdAvapi pArthive snehapratIteH ... snehasya guNatve kAThinyamArdavAderapi guNarUpatA syAt ... na hi kAThinyAdayaH saMyogavizeSA api tu sparza vizeSAH / vegasya Atmanyapi saMbhavAt ; tasya sakriyatvAt ... ... na ca kriyAto'rthAntaraM vegaH ... ... ... ... ... na ca saMskAro'rthAt vibhinnaH ... ... ... ... ... bhAvanA tu dhAraNArUpatvena svIkriyata eva ... ... ... sthitasthApakazca kiM svayamasthirasvabhAvaM bhAvaM sthApayati sthira___ svabhAvaM vA ... ... ... ... ... dharmAdharmAdayastu nAtmaguNAH ... ... ... ... ... karmapadArthavAda: ... ... ... ... ... ... (vaizeSikasya pUrvapakSaH) utkSepaNAdIni paMca karmANi 597 597 597 597 597 598 598 598 598 599 599 600-1 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH . w . w 0 w . w 0 w 0. w 0 w 0. 602 viSayAH utkSepaNAdIni catvAri niyatadigdezasaMyogavibhAgakAraNAni gamanaM tu aniyatadigdezasaMyogavibhAgakAraNam ... ... (uttarapakSaH) dezAddezAntaraprAptihetuH arthasya pariNAma eva bhramaNarecanasyandanAdInAmapi pRthak karmavaprasaGgaH na caikarUpasyArthasya kriyAsamAvezaH ... nApi kSaNikasya kriyA ghaTate ... ... ... nApi arthAdarthAntaraM karma ... ... ... ... ... ... vizeSapadArtha vicAraH ... ... ... ... ... ... 601-604 (vaizeSikasya pUrvapakSaH) nityadravyavRttayaH antyA vizeSAH 601 jagadvinAzArambhakoTibhUteSu paramANuSu muktAtmasu muktamanaHsu cAnteSu bhavA antyAH ... ... ... ... ... ... vyAvRttibuddhiviSayatvaM vizeSANAM sadbhAvasAdhakaM pramANam ... (uttarapakSaH) aNvAdInAM khasvabhAvavyavasthitaM svarUpaM parasparA. saGkIrNakharUpaM syAt saGkIrNa vA ... ... ... ... 602 yadi vizeSapadArthamantareNa na vyAvRttabuddhiH tadA vizeSapadArtheSu parasparaM kathaM vyAvRttapratyayaH ?... ... ... ... ... 603 vizeSeSu upacAreNa pratyayopagame ko'yamupacAraH ? asato viSaya tvenAkSepazcetU ; sa kiM saMzayatvenAkSipyate viparyayatvena vA ? anumAnabAdhito hi vizeSasadbhAvaH ... ... ... ... 604 samavAyapadArthavicAraH ... ... ... ... ... 604-22 (vaizeSikasya pUrvapakSaH) ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAmityAdi samavAyasya lakSaNam ... ... ... ... ... ... samavAyalakSaNasya padasArthakyam ... ... ... ... ... 604 pratyakSata eva samavAyaH pratIyate ... ... ... 'avAdhyamAnehapratyayatvAt' ityanumAnenApi samavAyaH pratIyate ... nahi iha tantuSu paTa ityAdIhedaM pratyayaH tantupaTahetukaH, nApi vAsanAhetukaH ... ... ... ... ... ... ... idamiheti jJAnaM hi samavAyaviziSTatantupaTAlambanam ... ... 606 ihetipratyayAvizeSAdvizeSaliGgAbhAvAccaikaH samavAyaH ... ... samavAyasyaikatve'pi AdhArazaktivazAt dravyameva dravyatvasyAbhivya jakam na guNAdayaH ... ... ... ... ... ... samavAyIni dravyANIti pratyayaH vizeSaNapUrvakaH vizeSyapratyayalAdi tyanumAnAt samavAyasiddhiH ... ... ... ... ... 604 605 605 606 607 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDasya . 608 609. 609 609 609 610 610 610 viSayAH nAniSpannayoH niSpannayorvA samavAyaH; khakAraNasattAsambandhasyaiva niSpattirUpatvAt ... ... (uttarapakSaH) ayutasiddhatvaM hi zAstrIyam laukikaM vA? ... pRthagAzrayavRttitvaM yutasiddhilakSaNam AkAzAdAvavyAptam ... nityAnAM pRthaggatimattvamapi AkAzAdiSu na saMghaTate ekadravyAzritarUpAdInAM pRthagAzrayavRtterabhAvAt ayutasiddhatvaM syAt yutasiddhilakSaNe itaretarAzrayazca ... ... ... ... ... samavAyasyAsAdhAraNaM svarUpaM kim ayutasiddhasambandhatvaM samvandha mAtraM vA? ... ... ... ... ... ... ... sambandharUpatayA cAsau sambandhabuddhau pratibhAseta, iheti pratyaye vA, samavAya ityanubhave vA? ... ... ... ... ... sambandhazca kiM sambandhalajAtiyuktaH syAt anekopAdAnajanito vA anekAzrito vA sambandhabuddhathutpAdako vA sambandhabuddhiviSayo vA? ... ... ... ... ... ... ... sarvasamavAyyanugataikakhabhAvaH samavAyaH sambandhavuddhau pratibhAseta tadvyAvRttakhabhAvo vA ... ... ... ... ... ... avAdhyamAnehapratyayatvaM ca heturAzrayAsiddhaH ... ... ... 'paTe tantavaH vRkSe zAkhAH' ityAdi pratIyate natu tantuSu paTaH __ ityAdi ... ... ... ... ... ... ... ... 'iha prAgabhAve'nAditvam' ityAdI hedampratyayasya sambandhapUrva__ kalAbhAvAt ... ... ... ... ... ... ... anumAnAt sambandhamAnaM sAdhyate tadvizeSo vA? ... ... sambandhavizeSazcet ; saMyogaH samavAyo vA? ... ... ... parizeSAtsamavAyasiddhau parizeSaH kiM pramANamapramANaM vA? ... pramANaM cet kiM pratyakSamanumAnaM vA? ... ... ... ... ihedamiti pratyayo hi tAdAtmyahetukaH ... ... ... ... saMyogavarUpakhaNDanam ... ... ... ... ... viziSTapariNAmApekSayA bIjAdInAm aGkurotpAdakatvamato na saMyo gasyaivApekSA .... .... ... ... ... ... ... yadi ca saMyogamAtrApekSA eva vIjAdaya aGkurAdikamutpAdayanti __ tadA prathamopanipAta eva utpAdayantu ... ... ... na dravyAbhyAmarthAntarabhUtaH saMyogo vizeSaNatayA pratibhAsate ... caitrakuNDalayoH viziSTAvasthAprAptiH hi sarvadA na bhavati ataH kuNDalIti buddhirapi na sArvadikI ... ... ... ... 611 611 611 612 612 612 613 613 613 614 614 615 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 615 617 618 618 viSayAH vizeSaviruddhAnumAnaM ca kimanumAnAbhAsocchedakavAna vaktavyam __samyaganumAnocchedakatvAdvA ? ... ... ... ... ... anekaH samavAyaH vibhinna dezakAlAkArArtheSu sambandhabuddhihetutvAt nAnA samavAyaH ayutasiddhAvayavidravyAzritatvAt saMkhyAvat ... anAzritatve'pi samavAyasya anekatvameva ... ... ... ihAtmani jJAnamiha ghaTe rUpAdaya iti vizeSapratyayasya sadbhAvAda nekaH samavAyaH ... ... ... ... ... ... sattAvaditi dRSTAnto'pi sAdhyasAdhana vikalaH ... ... ... samavAya iti pratyayenAnaikAntiko'yaM hetuH ? sa hi vizeSyapratyayo na ca vizeSaNamapekSate ... ... ... ... ... ... kiM yena satA vizeSyajJAnamutpadyate tadvizeSaNam , kiM vA yasyAnu rAgaH pratibhAsate taditi ? ... ... ... ... ... khakAraNasattAsambandhasya AtmalAbharUpatve kiM satAM sattAsamavAyaH asatAM vA ? ... ... ... ... ... ... ... sattAsamavAyAt padArthAnAM sattve tayoH kutaH sattvam ? ... ... samavAyasya kharUpAsiddhau svataHsambandhalamapi na tatra siddham ... paratazcet kiM saMyogAt , samavAyAntarAt , vizeSaNabhAvAdadRSTAdvA ? vizeSaNabhAvo'pi samavAyasamavAyibhyo'tyantaM bhinnaH kutastatraiva niyAmyeta? ... ... ... ... ... ... ... vizeSaNabhAvaH SaTpadArthebhyo bhinnaH abhinno vA? ... bhinnazcet kiM bhAvarUpaH abhAvarUpo vA ?... ... ... adRSTazca na sambandharUpaH dviSThalAbhAvAt ... ... ... ... na cAdRSTo'pi asambaddhaH sambandhipratiniyamahetuH ... ayaM samavAyaH samavAyinoH parikalpyate asamavAyinorvA ? samavAyinozcet ; tayoH samavAyitvaM samavAyAt svato vA ? ... abhinnaM tenAnayoH samavAyitvaM vidhIyate bhinnaM vA? ... ... niSkriyeSu hi Adheyatvam alpaparimANatvAt tatkAryavAt tathA pratibhAsAdvA?... ... ... ... ... ... ... naiyAyikAbhimataSoDazapadArthAnAM nirAsaH ... ... viparyayAnadhyavasAyayorapi SoDazapadArthAtiriktavavyavasthiteH na padArthAnAM SoDazasaMkhyAniyamaH ... ... ... ... dharmAdharmadravyayozca pRthaksiddheH na SoDazavapratiniyamaH ... ... sakalajIvapudgalagatisthitayaH sAdhAraNabAhyanimittApekSAH yugapadbhAvigavisthitivAditi hetoH dharmAdharmadravyayoH siddhiH... ... 619 619 620 620 621 621 621 621 622 da22 622 623-24 623 623 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDasya . . viSayAH na gatisthitipariNAmina evArthAH parasparaM taddhetavaH; anyonyAzrayaprasaMgAt ... ... ... . ... ... ... ... 623 nApi pRthivI nabho vA gatisthitihetu: ... ... ... ... 624 nApyadRSTanimittatA gatisthityoH ... ... ... ... ... 624 phalasvarUpavicAraH ... ... ... ... ... ... 624-27 ajJAnanivRttyAdayaH pramANasya phalam ... ... ... 624 ajJAnanivRttiH pramANAdabhinnaM phalam ... ... ... ... 624 ajJAnanivRtti-jJAnayoH sAmarthya siddhavamapi bhede sayevopalabdham 625 abhede'pi kAryakAraNabhAvasyAvirodhAt ... ... ... 625 hAnopAdAnopekSAzca bhinnaM phalam ajJAnanivRttilakSaNaphalena vyava dhAnAt ... ... ... ... ... ... ... ... AtmanaH pramANaphalarUpeNa pariNAme'pi lakSaNabhedAt pramANaphala__ bhAvA'virodhaH ... ... ... ... ... ... ... 626 sAdhanabhedAca pramANaphalayorbhedaH ... ... ... ... ... 626 sarvathA'bhede hi pramANaphalavyavasthAyA abhAvaH syAt 627 nApi vyAvRttimedAdekatrApi pramANaphalabhAvakalpanA yuktA ... 627 iti caturthaH pricchedH| 629 629 629 630 630 tadAbhAsasya svarUpam ... ... akhasaMviditAdayaH pramANAbhAsAH ... ... ... ... pratyakSAbhAsasya svarUpam ... ... ... parokSAbhAsasya svarUpam ... ... smaraNa-pratyabhijJAnAbhAsayoH lakSaNam ... aniSTAdayaH pakSAbhAsAH ... ... ... siddhaH pakSAbhAsaH ... ... ... ... ... ... pratyakSAnumAnAgamalokasvavacanavikalpAt paMcadhA ___ bAdhitaH pakSAbhAsaH ... ... ... ... ... asiddhaviruddhAnekAntikAkiJcitkaramedena caturdhA hetvAbhAsaH. ... ... ... ... ... ... dvividho'siddhahetvAbhAsaH ... ... ... ... ... vizeSyAsiddhAdayo'STa asiddhahelAbhAsAH atraivAntarbhavanti ... vyadhikaraNasyApi kRttikodayAdeH saddhetukhadarzanAnna vyadhikaraNAsiddho hekhAbhAsaH ... ... ... ... ... ... ... bhAgAsiddho'pi avinAbhAvasadbhAvAd gamaka eva ... ... ... 631 632 633 634 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . viSayAnukramaH 638 viSayAH sandigdhavizeSAsiddhAdayaH atraivAntarbhUtAH ... ... ... ete'siddhahekhAbhAsAH kecidanyatarAsiddhAH kecicca ubhayAsiddhAH anyatarAsiddhahelAbhAsasya samarthanam ... ... ... ... 635 viruddhahetvAbhAsasya lakSaNam ... ... ... ... sati sapakSe cakhAro viruddhAH asati sapakSe ca catvAra iti aSTau _ viruddhabhedAH atraivAntabhavanti ... ... ... ... 636 anaikAntikahetvAbhAsasya lakSaNam ... ... ... 637 pakSasapakSAnyavRttitvaM vyabhicAraH ... ... ... ... ... nizcitavRtti-sandigdhavRttibhedena dvidhA anaikAntikaH ... 637. pakSatrayavyApakAdayo'STau anaikAntikabhedAH atraivAntarbhAvanIyAH akiJcitkarahetvAbhAsasya lakSaNam ... ... akiJcitkaro lakSaNakAla eva doSo na tu prayogakAle dRSTAntAbhAsa nirUpaNam ... ... ... ... ... 640-41 anvayadRSTAntAbhAsavivecanam ... ... vyatirekadRSTAntAbhAsa nirUpaNam ... 640 bAlaprayogAbhAsa nirUpaNam 641 AgamAbhAsavicAraH ... ... 642 saMkhyAbhAsanirUpaNam ... 642-43 viSayAbhAsavivecanam ... ... ... ... ... 643-44 phalAbhAsa nirUpaNam ... ... 644-45 jayaparAjayavyavasthA ... ... ... ... ... ... 645-74 vAdo vijigISuviSayatvena caturaGgaH ... ... ... ... vAdo nAvijigISuviSayaH nigrahasthAnavattvAjalpavitaNDAvat ... 646 vAdastattvAdhyavasAyasaMrakSaNArthaH pramANatarkasAdhanopalambhatve siddhA tAviruddhatve paJcAvayavopapannatve ca sati pakSa pratipakSaparigraha vattvAt ... ... ... ... ... ... ... pakSapratipakSau ca vastudharmoM ekAdhikaraNI viruddhAvekakAlAvanavasitau 647 vAdazcaturaGgaH khAbhipretavyavasthApanaphalakhAt vAdakhAdvA lokaprasiddha vAdavat ... ... ... ... ... ... ... 648 sabhApatiprAznikavAdiprativAdibhedena calAryaGgAni ... 649 chalAdInAmasaduttaratvAnna taiH jaya-parAjayavyavasthA ... 649 chalalakSaNam ... ... ... ... nahi vAkchalamAtreNa jayaH 649 nApi sAmAnyacchalAd jayaH . ... ... 650 nApyupacAracchalAt jayaH ... ... 651 645 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDasya 651 651 652 652 653 653 653 654 654 656 viSayAH nApi jAtiprayogAjayaH ... ... ... (naiyAyikasya pUrvapakSaH) jAteH sAmAnyalakSaNam / bhASyakAramatena sAdharmyasamAyAH kharUpam vArtikakAramatena sAdharmyasamAyAH lakSaNam vaidharmyasamAyAH lakSaNam ... ... utkarSApakarSasamayoH lakSaNam varSyAvarNyasamayoH lakSaNam vikalpasamAyAH lakSaNam ... sAdhyasamAyAH lakSaNam ... prAptyaprAptisamayoH lakSaNam prasaGgasamAyAH lakSaNam ... pratidRSTAntasamAyAH lakSaNam anutpattisamAyAH lakSaNam / saMzayasamAyAH lakSaNam ... prakaraNasamAyAH lakSaNam ... ahetusamAyAH lakSaNam ... arthApattisamAyAH lkssnnm| avizeSasamAyAH lakSaNam ... upapattisamAyAH lakSaNam ... upalabdhisamAyAH lakSaNam anupalabdhisamAyAH lakSaNam anityasamAyAH lakSaNam ... ... nityasamAyAH lakSaNam ... ... kAryasamAyAH lakSaNam ... ... ... ... ... ... ( uttarapakSaH) asAdhau sAdhane prayukta jAtInAM prayogaH sAdhanadoSa syAnabhijJatayA vA, taddoSapradarzanArtha prasaGgavyAjena vA? ... jAtivAdI ca sAdhanAbhAsametaditi pratipadyate vA na vA? kathambhUtena uttarApratipattyudbhAvanenAsau vijayate-kiM khopanya sta jAtyaparijJAnodbhAvanarUpeNa, parodbhAvitajAtyantaranirAkaraNalakSaNena, uttarApratipattimAtrodbhAvanAkAreNa vA ? ... ... ... nApi nigrahasthAnaH jayaparAjayavyavasthA nigrahasthAnasya lakSaNam ... ... .... ... ... ... pratijJAhAnerlakSaNam ... ... ... ... ... ... vArtikakAramatena pratijJAhAnelekSaNam ... ... ... ... pratijJAntarasya lakSaNam ... ... ... 656 657 657 657 659 659 663 664 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH S m viSayAH pratijJAvirodhasya lakSaNam ... pratijJAsannyAsasya lakSaNam 000 hevantarasya lakSaNam ... arthAntarasya lakSaNam 000 665 nirarthakasya lakSaNam avijJAtArthasya lakSaNam ... apArthakasya lakSaNam ... aprAptakAlasya lakSaNam saMskRtaprAkRtazabda vicAraH 667 punaruktasya lakSaNam ananubhASaNasya lakSaNam ... ajJAnasya lakSaNam ... .... apratibhAyAH lakSaNam ... 669 paryanuyojyopekSaNasya svarUpam 669 niranuyojyAnuyogasya lakSaNam 669 vikSepasya lakSaNam ... 670 matAnujJAyA lakSaNam ... nyUnasya lakSaNam ... 670 adhikasya lakSaNam 670 apasiddhAntasya lakSaNam ... ... 671 hetvAbhAsakharUpam ... ... 671 asAdhanAGgavacanAdeH cauddhokta nigrahasthAnasya nirA karaNam ... ... ... ... ... ... ... 671-74 vapakSaM sAdhayan vAdiprativAdinoranyataraH asAdhanAGgavacanAda doSodbhAvanAdvA paraM nigRhNAti asAdhayan vA ? ... ... 671 pratijJAvacanasya asAdhanAGgatvanirAkaraNam ... ... ... 672 'sAdharmyavacane'pi vaidharmyavacanamasAdhanAGgatvAt nigrahasthAnam' iti __ khapakSaM sAdhayato vAdinaH syAt asAdhayato vA ? ... ... ataH khapakSasidhyasiddhinibandhanAveva jaya-parAjayau ... ... na svapakSajJAnAjJAnanibandhanau jaya-parAjayau vaktuM zakyau ... 673 jJAnAjJAnamAtranivandhanAyAM jayaparAjayavyavasthAyAM pakSapratipakSapari___ grahavaiyarthyaM syAt ... ... ... ... ... ... adoSodbhAvanasya nirAkaraNam ... ... ... ... ... 674 iti paJcamaH pricchedH| ur2 Irrrrrrrrrrr rur kh 672 673 674 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDasya 680 viSayAH nayanayAmAsayoH lakSaNam ... naigamasya lakSaNam ... 676 negamAbhAsasya lakSaNam 677 saMgrahasya lakSaNam ... ... 677 saMgrahAbhAsasya svarUpam ... 677 vyavahArasya lakSaNam ... 677 vyavahArAmAsasya lakSaNam ... 678 RjusUtranayasya lakSaNam ... 678 RjusUtrAbhAsasya svarUpam ... / 678 zabdanayasya lakSaNam ... ... 670 zabdanayAbhAsasya svarUpam ... 679 samabhirUDhanayasya lakSaNam ... 680 samabhirUDhanayAbhAsasya lakSaNam ... evambhUtanayasya svarUpam ... ... ... 680 evambhUtAbhAsasya lakSaNam... ... 000 ... 000 680 catvAro'rthanayAH trayaH zabdanayAH ... ... ... ... nayeSu pUrvaH pUrvo bahuviSayaH kAraNabhUtazca paraH paro'lpaviSayaH kAryabhUtazca ... ... ... ... ... ... 681 yatrottarottaro nayaH tatra pUrvaH pUrvo bhavatyeva ... ... nayasaptabhaGgIpravRttiprakAraH ... ... ... ... ... ... pramANa nayasaptabhaGgayoH sakalAdezavikalAdezakRto vizeSaH 682 saptaiva bhaGgAH saMbhavanti praznAdInAM saptavidhatvAt ... ... na ca vaktavyatvasya dharmAntaratA ... ... ... ... 684 patravAkyavicAraH ... ... ... ... ... ... 684-94 patrasya lakSaNam ... ... ... ... ... ... ... 684 svAntabhAsitAdi jainoktam avayavadvayAtmakaM patram ... citrAdyadantarANIyamityAdi paJcAvayavAtmakaM jainapatram ... ... 686 sainyalaDbhAga ityAdi yogoktapatrasya vivaraNam ... ... ... 686-689 yadA patre vivAdaH syAt-tadaivaM praSTavyaH yo bhavanmanasi vartate sa patrasyArthaH, uta yo vAkyAtpratIyate, athavA yo bhavanmanasi vartate vAkyAcca pratIyate ? ... ... ... ... ... 689 tRtIyapakSe kenedamavagamyatAm vAdinA prativAdinA prAznikai ? 691 idaM patraM taddAtuH svapakSasAdhanavacanam parapakSadUSaNavacanamubhaya vacanamanubhayavacanaM. vA. ... ... ... ... ... granthakRto'ntimaM vaktavyam ... ... ... ... .... granthakRtprazastiH iti SaSTaH pricchedH|| 681 685 692 693 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2000 MOS zrImANikyanandyAcAryaviracita-parIkSAmukhasUtrasya vyAkhyArUpaH zrIpramAcandrAcAryaviracitaH prmeykmlmaartnnddH| ___ zrIsyAdvAdavidyAyai nmH| siddherdhAma mahArimohahananaM kIrteH paraM mandiram, . mithyAtvapratipakSamakSayasukhaM saMzItividhvaMsanam / sarvaprANihitaM prabhendubhavanaM siddhaM pramAlakSaNam , _ santazcetasi cintayantu sudhiyaH zrIvarddhamAnaM jinameM // 1 // 5 zAstraM karomi varamalpatarAvavodho mANikyanandipadapaGkajasatprasAdA~t / artha na kiM sphuTayati prakRtaM laghIyA~. llokasya bhAnukaravisphuritAdvAkSaH // 2 // ye nUnaM prathayanti no'samaguNA mohAdavAM janAH, te tiSThantu na tAnprati prayatitaH prArabhyate prkrmH| santaH santi guNAnurAgamanaso ye dhIdhanAstAnprati, prAyaH zAstrakRto yadatra hRdaye vRttaM tadAkhyAyate // 3 // 1 bhavyasiddhi prati kAraNaM bhavati bhagavAnata AzrayatvenAbhidhIyate / 2 vANyAH / 3 Azrayam / 4 zAstrAdau devazAstraguravo namaskaraNIyA ata eva devanamaskRtI zrIvarddhamAnaM vizeSyaM kRtvA hetuhetumadbhAvatayA'nvayAnusAreNAnyAni vizeSaNAni yojayet , tataH zAstranamaskRtau pramAlakSaNaM vizeSyaM kRtvA, gurunamaskRtau jinaM vizeSyaM kRtvA, cAnyAni vizeSaNAni yojayet / 5 iSTadevatAmabhiSTutya zAstraM karomIti pratizAM kurvanti muuryH| 6 api / 7 mAhAtmyAt / 8 dRSTigocaraM / 9 pazyataH (iti shessH)| 10 yadyapyayaM prakramo bhavadbhiH kriyate, tathApi bhavatkRte prakane kecana janA avajJAM vida. dhAnAH santItyAha / 11 vakraguNAH purussaaH| 12 auNAdiko'yamikArAntastatastas / prytnaadityrthH| 13 yadyapyayaM prakramaH prArabhyate-tathApi svaruciviracitatvAtsatAmatrAdaraNIyatvaM na syAdityAha prAya iti baahulyenetyrthH| 14 mANikyanandibhaTTArakasya / 25 parIkSAmukhAlakAre / 16 pravRttaM / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [prathamapAre0 tyajati na vidadhAnaH kAryamuddhijya dhImAn ___ khalajanaparivRtteH spardhate kintu tena / kimu na vitanute'rkaH padmabodhaM prabuddha. stadpahRtividhAyI zItarazmiryadIha // 4 // ajaDamadoSaM dRSTvA mitraM suzrIkamudyatamatuSyat / viparItabandhusaGgatirmudgirati hi kuvalayaM kiM na // 5 // zrImadakalaGkArtho'vyutpannaprajJairavagantuM na zakyata iti tadvyutpAdanAya karatalAmalaMkavat tadarthamuddhRtya pratipAdayitukAmasta tparijJAnAnugrahecchApreritastadarthapratipAdanapraivaNaM praikaraNamidamA10cAryaHprAha / tatra prakaraNasya sambandhAbhidheyarahitatvAzaGkApanodArtha tadabhidheyasya cA'prayojanavattvaparihArAnabhimataprayojanavattvavyudAsAzakyAnuSThAnatvanirAkaraNadakSamakSuNNasakalazAstrArthasaGgrahasamartha 'pramANa ityAdizlokamAha prmaannaadrthsNsiddhistdaabhaasaadvipryyH| 15 iti vakSye tayorlakSma siddhamalpaM laghIyasaH // 1 // sambandhAbhidheyazakyAnuSThAneSTaprayojanavanti hi zAstrANi prekSAvadbhirAdriyante netarANi-sambandhAbhidheyarahitasyonmattAdivAkyavat, tadvato'pyaprayojanavataH kAkadantaparIkSAvat ; anabhimata prayojanavato vA mAtRvivAhopadezavat ; azakyAnuSThAnasya vA 20 sarvajvaraharatakSakacUDAratnAlaGkAropadezavat tairanAdaraNIyatvAt / taduktam- . 1 yadyapi sataH prakramaH prArabhyate-tathApi duSTA duSTatvaM na muJcayustattasyAyaM prakramo nArabdhavya ityukte tyjtiityaah| 2 udvegaM praapy| 3 vyaapaaraat| 4 mitraM sUrya, pakSe prabhAcandram / 5 tuSTimagacchat / 6 cndr-| 7 suucyti| 8 kumudaM, pakSe bhUmaNDalaM (mithyaadRssttismuuhm)| 9 maNivat / 10 saMgRhya / 11 tayorakalajArthAvyutpannayoM: yo parijJAnAnugrahI tayoryA icchA tayA preritH| 12 dkssm| 13 "zAstrai. kadezasambandhaM zAstrakAryAntarasthitam / AhuH prakaraNaM nAma zAstrabheda vipazcitaH" // zAstraikadezetyAdivizeSaNAt sAkalyena pratipAdakabhApyAdeH prakaraNatvaM parAstam / zAstrakAryAntaraM tu vaizA laghutvaM ca / taccopodghAtapratipAdanabhedAdvividham / tatra pratipAdyamartha buddhau saMgRhya ( Alocya ) prAgeva tadarthamarthAntaravarNanamupodghAtaH / pratipAdyamartha bahireva parizAya pazcAttatsiddhaye taddhetuvarNanaM pratipAdanam / sakalapratipAdakazAstrakAryAd (prakRtazAstrakAryAda ) anyatkArya kAryAntaram / 14 zAstrAvatAre sati / 15 prastutasyArthasya anurodhenottarottarasya vidhAna sambandhaH / 16 pUrvoktalakSaNaH sambandhaH / 17 yasmAt / 28 "kAkasya kati vA dantA meSasyANDa kiyatpalam / gardaimai kati romANItyeva mUrva vicaarnnaa"| 19 jJAtAbhidheyamevetyavadhAraNaM samarthayamAnaH prAI / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 zlo0] pratijJAzlokaH / "siddhArtha siddhasambandhaM zrotA zrotuM pravartate / zAstrAdau tena vaktavyaH sambandhaH saprayojanaH // 1 // [mImAMsAzlo0 pratijJAsU0 zlo0 17 ] sarvasyaiva hi zAstrasya karmaNo vApi kasyacit / yAvatprayojanaM noktaM tAvattatkena gRhyatAm // 2 // [mImAMsAzlo0 pratijJAsU0 zlo0 12] aeNnirdiSTaphalaM sarvaM na prekSApUrvakAribhiH / zAstramAdriyate tena vAcyamagre prayojanam // 3 // zAstrasya tu phale zAte ttpraaptyaashaavshiikRtaaH| prekSAvantaH pravarttante tenaM vAcyaM prayojanam // 4 // yAvat prayojanenAsyasambandho nAbhidhIyate / asmbddhprlaapitvaadbhvettaavdsnggtiH||5|| [mImAMsAzlo0 pratijJAsU0 zlo0 20] 155 tasmAd vyAkhyAGgamicchadbhiH sahetuH spryojnH| zAstrAvatArasambandhovAcyo nAnyo'sti niSphalaH // 6 // " iti / [mImAMsAzlo0 pratijJAsU0 zlo0 25] tatrAsya prakaraNasya pramANatadAbhAsayorlakSaNamabhidheyam / anena ca sahAsya pratipAdyapratipAdakabhAvalakSaNaH smbndhH| zakyAnu-20 ThAneSTaprayojanaM tu sAkSAttallakSaNavyutpattireva-iti vakSye tayolakSma' ityanenA'bhidhIyate / 'pramANAdarthasaMsiddhiH' ityAdikaM tu paramparayeti samudAyArthaH / athedAnI vyutpattidvAreNA'vayavArtho'bhidhIyate / atra pramANazabdaH kartRkaraNabhAvasAdhanaH-dravyaparyAyayorbhedA'bhedAtmakatvAt svAtanyasAdhakatamatvAdivivakSApekSayA 25 1 yadAdriyate / 2 arthazabdenAbhidheyaM prayojanaM ca / 3 zAstram ( iti zeSaH) / 4 prayujyate pratipAdyate iti prayojanamabhidheyaM prayuktiH, prayojanaM phalaM tAbhyAM saha vartate / 5 zAtaphalameveti samarthayate / 6 Adau / . 7 phalam / .8 nirUpitepi phale pravartanaM na bhaviSyatIti zaGkAyAmAha / 9 kAraNena / 10 siddhasambandhameva.padaM samarthayamAno'gretanazloke brUte / 11 abhidheyen| 12 parasparasambandharahitaM ; zAstram / 13 sambandhAditrayam / 14 saabhidheyH| 15 saphalaH / 16 sAbhidheyaH saprayo. janazca sambandho vAcyaH / .. 17 sambandhAditrayarahitaH / 18 sambandhAditraye vaktavye AdaraNIyatve sati shaastrpraarmbhkaale| 19 pramANetaralakSaNasya vyutpattimantareNApavargAde: prAptina syAdata. eva sAkSAtvam / 20 zlokasya / 21 zloke / 22 Atmadavyam / 23 shaanpryaayH| 24 sAkSAd vyApAre / 25 bhaav| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [prathamapari0 tadbhAvA'virodhAt / tatra kSayopazamavizeSavazAt-svaparaprameyasvarUpaMpramimIte yathAvajAnAti' iti pramANamAtmA, svaparagrahaNapariNatasyAparatantrasyA''tmana eva hi kartRsAdhanapramANazabdenAbhidhAnaMsvAtantryeNa vivakSitatvAt-khaparaprakAzAtmakasya pradIpAdeH prakA-- 5zobhidhAnavat / sAdhakatamatvAdivivakSAyAM tu-pramIyate yena tatpramANaM pramitimAtraM vA-prativandhApAye prAdurbhUtavijJAnaparyAyasya prAdhAnyenAzrayaNAt pradIpodeH prabhAbhArAtmakaprakAzavat / bhedAbhedayoH parasparaparihAreNAvasthAnAdanyatarasyaiva vAstavatvAdubhayAtmakatvamayuktam ; ityasamIkSitAbhidhAnam ; bAdhakapramANA10 bhAvAt / anupalambho hi vAdhakaM pramANam , na cAtra so'sti-sakalabhAve bhyaatmktvgraahktvenaivaakhilaa'skhltprtyyprtiiteH| virodhobAdhakaH; ityapyasamIcInam : uplmbhsmbhvaat| virodho hyanupalambhasAdhyo yathA-turaGgamottamAGge zRGgasya, anyathA svarUpeNApi tadvato virodhaH syAt / na cAnayorekatra vastunyanupalambhosti15abhedamAtrasya bhedamAtrasya vetaranirapekSasya vastunyapratItaH / kalpayatApyabhedamAtraM bhedamAtraM vA pratItiravazyA'bhyupagamanIyA-tannibandhanatvAdvastuvyavasthAyAH / sA cedubhayAtmanyapyasti kiM tatra khasiddhAntaviSamagrahanibandhanapradveSeNa-aprAmANikatvaprasaGgAdityalamatiprasaGgena, anekAntasiddhiprakrame vistareNopakramAt / 20 vaikSyamANalakSaNalakSitapramANabhedamanabhipretyAnantarasakalapramANavizeSasAdhAraNapramANalakSaNapuraHsaraH 'pramANAd' ityekavacananidezaH kRtH|koN hetau| arthyate'bhilaSyate prayojanArthibhirityartho heya upAdeyazca / upekSaNIyasyApi parityajanIyatvAddheyatvam ; upAdAnakriyAM pratyakarmabhAvAnopAdeyatvam , hAnakriyAMprati vipryyaatttv25m|tthaa ca loko vadati 'ahamaiMnenopekSaNIyatvena parityaktaH' iti| , 1 kathanaM / 2 kartRsAdhano'yam / 3 bhAva / 4 sambandhinaH / 5 karaNe bhAve cAtra ghny| 6 paraH zaGkate / 7.medasyA'medasya vaa| 8 padArtheSu / 9 upalambho yatra bhedastatrAbheda iti / 10 abhaavH| 11 abhAvo'rthadharmoyam / 12 zAnadharmo'yam / 13 virodhH| 14 padArthasya / 15 bhaavaabhaavyoH| 16 medasyAbhedasya vaa| 17 prtivaadinaa| 18 anyatheti shessH| 19 prArambhAt / . 20 vizada pratyakSamavizadaM parokSamiti / 21 avivakSitatvAt / 22 khApUrvetyAdi / 23 paJcamI / . 24 arthasya / 25 heytve'rthe'ntrbhaavaadityrthH| 26 jJAnaviSayabhUtaM vastu karmAbhidhIyate madhyasthamAvena sthitatvAtkarmabhAvaM na prApta ityrthH| 27 karmabhAvAt / 28 heyatvam / 29 puruSeNa / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 zlo] . pratijJAzlokaH / / siddhirasataH prAdurbhAvo'bhilaSitaMprApti vajJaptizcocyate / tatra jJApaMkaprakaraNAd asataHprAdurbhAvalakSaNA siddhirneha gRhyte|smiiciinaa siddhiH saMsiddhirarthasya saMsiddhiH 'arthasaMsiddhiH' iti / anena kAraNAntarAhitaviparyAsAdizAnanivandhanA'rthasiddhirnirastA / jAtiprakRyAdibhedenopakArakArthasiddhistu saMgRhItA; tathAhi-kevala-5 nimbalavaNarasAdAvasmadAdInAM dveSavuddhiviSaye nimvakIToSTrAdInAM jAtyA'bhilASavuddhirupajAyate asmadAdyamilApaviSaye candanAdau tu teSAM dveSaH, tathA pittaprakRteruSNasparza dveSo-vAtaprakRterabhilASa:zItasparze tu vAtaprakRtede'So na pittaprakRteriti / na caitajjJAnamasatyameva-hito'hitaprAptiparihArasamarthatvAt prasiddhasatyajJAnavat / 10 hitA'hitavyavasthA copakArakatvApakArakatvAbhyAM prasiddhati / / tadiva svaparaprameyasvarUpapratibhAsipramANamivAbhAsata iti tadAbhAsam-sakalamatasammatA'vavuddhyakSaNikAyekAntatattvajJAnaM sannikarSA'vikalpaka-jJAnA'pratyakSajJAnajJAnAntarapratyakSajJAnA'nAptANItA''gamA'vinAbhAvavikalaliGganibardhanA'bhinibodhA~dika saM-15 zayaviparyAsAnadhyavasAyajJAnaM ca, tasmAd viparyayo'bhilaSi- . tArthasya svargApavargAderanavadyatatsAdhanasya vaihikasukhaduHkhAdisAdhanasya vA smpraatijnyptilkssnnsmiiciinsiddhybhaavH| pramANasya prathamato'bhidhAnaM pradhAnatvAt / na caitadasiddham ; samyagjJAnasya nizzreyasApteH sakalapuruSArthopayogitvAt, nikhilaprayAsasya prekSA-20 vatAM tadarthatvAt , pramANetaravivekasyApi tatprasAdhyatvAJca / tadAbhAsasya tUktaprakArA'sambhavAdaprAdhAnyam / 'iti hetvarthe / puruSArthasiddhyasiddhinibandhanatvAditi hetoH 'tayo' pramANatadAbhAsayo lakSma' asAdhAraNasvarUpaM vyaktibhedene tajjJaptinimittaM lakSaNaM 1 yathA kulAlATasiddhiH / 2 padArtha / 3 triSvartheSu mdhye| 4 pramANAdarthasaMsiddhiriti / 5 sssstthii| 6 zApakapakSasya prakaraNAt prastAvAt / 7 cakSurAdikAraNAdanyatkAraNaM kAcakAmalAdimithyAtvAdi vA kAraNAntaram / 8 avasthAkSetrakAlAdi vaa| 9 anyrssNyogrhit| 10 uSTAdijAtyA kRtvaa| 11 nimbakITakasya nimbaH kaTuko'pi hitatvAt sa eva rocte| .12 vainyikvaadishaanm| 13 sakalamatAni sammatAni yasya sa sakalamatasammato vinayavAdI tasyAvabuddhiInaM tadAbhAsamityarthaH / 14 nirvikalpaka / 15 apauruSeya / 16 anumaan|| 17 liGgAbhimukhaniyatasya liGgino bodhanaM vaa| 18 upamAnArthApatyabhAvapramANAni / 19 ghttte| 20:mayodAyAM (kA: pnycmii)| 21. medasya / 21 'hetAvevaMprakArAdau vyavacchede viparyaye / adhikAre samAptau ca itizabdaH prkiirtitH'|. 23 tadAbhAsebhyaH / 24 vyaktimedenA'sAdhAraNatvaM svanyacayabhedena sAdhAraNatvamiti saadaadsiddhiH| . Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe prathamapari0 'vakSye vyutpAdanArhatvAttallakSaNasya yathAvattatsvarUpaM aspaSTaM kathayiSye / anena granthakArasya tadvyutpAdane svaatcyvyaapaaro'vsiiyte-nikhillkssylkssnnbhaavaavbodhaa'nyopkaarniytcetovRttisvaattsy| 5 naMnucedaM vakSyamANaM pramANetaralakSaNaM pUrvazAstrAprasiddham ,tadviparItaM vA? yadi pUrvazAstrA'prasiddham-tarhi tavyutpAdanaprayAso nArambhaNIyaH-svaruciviracitatvena satAmanAdaraNIyatvAt , tatprasiddhaM tu nitarAmatanna vyutpAdanIyaM-piSTapeSaNaprasaGgAdityAha-'siddhamalpam / prathamavizeSaNena vyutpAdanavattallakSaNapraNayane svAtanyaM parihRtam / 10 nadeva AkalaImidaM pUrvazAstraparamparApramANaprasiddhaM laghupAyena pratipAdya prajJAparipAkAthai vyutpAdyate-na svaruciviracitaM-nApipramANAnupapanna-paropakAraniyatacetaso granthakRto vineyavisaMvAdane pryojnaabhaavaat| tathAbhUtaM hi vadana visaMvAdakaiH syAt / 'alpama' iti vizeSaNena yadanyatra akalaGkadevaivistareNoktaM pramANetaralakSaNaM15tadevAyeM saMkSepeNa vineyavyutpAdanArthamabhidhIyata iti punruktnvniraasH| vistareNAnyatrAbhihitasyAtra saMkSepAbhidhAne vistararucivineyaviduSAM nitarAmanAdaraNIyatvam / ko hi nAma vizeSavyutpatyarthI prekSAvAMstatsAdhanA'nyasadbhAve satyanyatrA'tatsAdhane kRtA daro #vedityAha-'lavIyasaH / atizayena laghavo hi laghIyAMsaH 20 saMkSeparucaya ityrthH| kAlazarIraparimANakRtaM tulAghavaM neha gRhyate tasya vyutpAdyatvavyabhicArAt, kacittathAvidhe vyutpAdakasyA'pyupalambhAt / tasmAdabhiprAyakRtamiha lAghavaM gRhyate / yeSAMsaMkSepeNa vyutpattyabhiprAyo vineyAnAM tAn pratIdamabhidhIyate pratipAdakasya 1 bala dvikarmakaH / 2 vyutpattikaraNAhatvAt / 3 bhA kRtvA ( tRtIyAntaM tena kRtvetyarthaH ) / 4 prH| 5 punaruktatvaprasaGgAt / 6 Ip yathA-(vyutpAdane ythaa)| 7 kayane / 8 pramANatadAbhAsalakSaNam akalaGkena proktamAkalakam / kalaGkena doSeNa -rahitaM vA / 9 pUrvazAstraparamparA ca pramANaM ceti pUrvazAstraparamparApramANe tAbhyAmityarthaH / 10 paramparApramANaprasiddhamiti vA pAThaH / 11 sNkssiptshbdruupenn| 12 pratAraNe / 13. pratArakaH / 14. pramANusaMgrahAdau / . 15 parIkSAmukhe / 16.pramANasaMgrahAdau / 2.7 pramANasaMgrahAhisadbhAve / / 18 priikssaamukhe| 19 vizeSavyutpattyasAdhane / 20 na kopi / 21 tarhi kAn 'pratItyAzaGkAyAmAha / 22 vimato vyuspAyaH kAlakRtalAghavAdityukte garbhA'STamavarSAdijAtazAnasampannena vyabhicArAt / vItaH pratipAdyaH' kAMyakRtalAghavAdityukte adhItazAstreNa kunjAdinA'nekAntAt / tayoryutpAdakatvAditi bhAvaH / 23 buddhi| 24 guroH| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU. 11.] kArakasAkalyavAdaH pratipAdyAzayavazavartitvAt / akathitam [pANini suu0.1|4|5| ityanena karmasaMjJAyAM satyAMkamaNI / ---- nanu ceSTadevatAnamaskArakaraNamantareNaivoktaprakArA''dizlokAbhidhAnamAcAryasyA'yuktam / avighnena zAstrAparisamAtyAdikaM hi phalamuddizyeSTadevatAnamaskAraM kurvANAH zAstrakRtaH zAstrAdau pratI-5 yante; ityapyasamIkSitAbhidhAnam ; vAGnamaskArA'karaNepi kaaymnonmskaarkrnnaat| trividhohi namaskAro-manovAkAyakAraNabhedAt / dRzyate cAtilaghUpAyena vineyavyutpAdanamanasAM dhairmakIrtyAdInAmapyevaMvidhA pravRttiH-vAGgamaskArakaraNamantareNaiva "samyagjJAnapUrvikA sarvapuruSArthasiddhiH" [nyAyavi0 111] ityAdi-10 vAkyopaMnyAsAt / yadvA vAGgamaskAro'pyanenaivAdizlokena kRto granthakRtA; tathAhi-mA antaraGgabahiraGgAnantajJAnaprAtihAyAdizrIH, aNyate zabdyate yenArtho'sAvANaHzabdaH,mA cANazca mANI, prakRSTau mahezvarAdyasambhavinau mANau yasyA'sau pramANo bhagavAn sarvajJo dRSTeSTA'viruddhavAk ca, tasmAduktaprakArArthasaMsiddhirbhavati // 15 tadabhAsAttu mheshvraadervipryysttsNsiddhybhaavH| iti vakSye tayolakSma 'sAmagrIvizeSavizleSitA'khilAvaraNamatIndriyam' ityAdyasAdhAraNasvarUpaM pramANasya / kiMviziSTam ? 'siddhaM vayaMmANapramANaprasiddham , tadviparItaM tu tadAbhAsasyaH taccA'lpaM saMkSiptaM yathA bhavati tathA, laghIyasaH prati vakSye tayorlakSmeti / zAstrA-20 rambhe cA'parimitaguNodadherbhagavata guNalavavyAvarNanameva vAstu- . tirityalamatiprasaGgena // cha // ! ... : 1 pramANavizeSalakSaNopalakSaNAkAGkSAyAstatsAmAnyalakSaNopalakSaNapUrvakatvAt pramANasvarUpavipratipattinirAkaraNadvAreNA'vAdhata sAmAnyalakSaNopalakSaNAyedamabhidhIyate- ....25 " vApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam // 1 // . pramANatvAnyathAnupapatterityayamatra hetudRssttvyH| vizeSaNaM hi vyavacchedaiphalaM bhavati / tatra pramANasya jJAnamiti vizeSaNena 'avyabhi cArodivizeSaNaviziSTArthopalabdhijanakaM kArakasAkalyaM sAdhaka 1.ziSya / 2 suutrnn| 3 ip dvitIyA / 4 paraH / 5 upAyena shbdenetyrthH|| 6 bauddhAcAryANAm / 7 athvaa| 8'kazcitpuruSa' ityAdi / 9 'vacasA namaskAra karaNaM tu tasya saMstavanam / 1.0 pUrvapakSeNa / 11 prijnyaan| 12 saadhye| 13 lakSaNa vyAvRttiphalaM, . tadAbhAsAtparihAraphalamityarthaH / ".14 bhaviparyayaH vyabhicAro nAma ativyaaptiH| 15 anyAptyatinyAyasaMbhavAdirahitavizeSaNasaMbhavasaMzayAdivyabhicAraH / 16 pratIti / 17 jaranaiyAyikA AtmAkAzAdInAM sAkalyaM pramANamityAhuH // Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 15 pradeyakAlamArtaNDe prathamapari0 namatvAt pramANam' iti pratyAkhyAtam ; tasyA'jJAnarUpasya pramayArthavat svaparaparicchitto sAdhakatamatvAbhAvataH pramANatvAyogAt-tatparicchittau sAdhakatamatvasyA'jJAnavirodhinA jJAnena vyAptatvAt / chidau parazvAdinA sAdhakatamena vyabhicAra ityayuktam / 5 tatparicchittAvitivizeSaNAt, na khalu sarvatra sAdhakatamatvaM zAnena vyAptaM-parazvAderapi jJAnarUpatAprasaGgAt / ajJAnarUpasyApi pradIpAdeH svaparaparicchittau sAdhakatamatvopalambhAttena tasyA'vyAptirityayayuktam / tasyopacArAttatra sAdhakatamatvavyavahArAt / sAkalyasyApyupacAreNa sAdhakatamatvopaMgame na kiMcidaniSTem10 mukhyarUpatayA hi svaparaparicchittau sAdhakatamasya jJAnasyotpAdaka tvAt tasyApi sAdhakatamatvam ; tassAca pramANa-kAraNe kAryoMpacArAt-annaM vai prANA ityAdivat / pradIpena mayA dRSTaM cakSuSA'baiMgataM dhUmena pratipannamiti lokavyavahAro'pyupacArataH; yathA mamA'yaM puruSazcakSuriti-teSAM pramitiM prati vodhena vyavadhAnAt, 55 tasya tvapareNIvyavadhAnAttanmukhyameM / na ca vyapadezaimAtrAtpAra mArthikavastuvyavasthA 'neDDalodakaM pAdarogaH' ityAdivat / tato yadbodhA'bodharUpasya pramANatvAbhidhAnakam 'likhitaM sAkSiNo bhuktiHpramANaM trividhaM smRtam [ ] iti tatpratyAkhyAtam ; zAnasyaivA'nupacaritapramANavyapadezArhatvAt / 20 tathAhi-yadyatrA'pareNa vyavahitaM na tattatra mukhyarUpatayA sAdhaka 1 jAnantaM prati nirastam / 2 ghaTavat / 3 vyApyasya / 4 prH| 5 ajnyaanruupenn| 6 kAraNatvenAbhiprete vstuni| 7 anyathA / 8 prH| 9 yadyadazAnavirodhizAnena vyAptaM tattatsvaparaparicchittau sAdhakatamamato'zAnarUpasya svaparaparicchittI sAdhakatamasya tena shaanenaavyaaptiH| 10 na paramArthataH / 11 pradIpasya svaparaprakAzakarUpeNa sAdhakatamatvaM na tu svaparaparicchittyAtmakatveneti bhAvaH / 12 paraiH / 13 janAnAm / 14 jnyaanjnktven| 15 azAnarUpatvAdityasya hetoranaikAntikatve / 16 pradIpAdeH prAmANyam / 17 vasturUpaM vhi| 18 zAnadharmasAdhakatamasya / 19 agnisvarUpam / 20 sAdhakatamazAnahetutvena / 21 sAdhakatamatvena / 22 sAdhakatamazAnasya hetutven| 23 pramitikriyAM prti| 24 paricchittiM prati pradIpAdeH sAdhakatamatvaM na mukhyam / 25.pradIpAdesAdhakatamatvamiti vyapadezamAtrAt / 26 pradIpAde; prAmANyam / 27 'zADalaM haritaM proktaM / naDalaM naDasaMyutam' (ka) tRNasaMyutana mudakaM naDalaM kthyte| 28 pAdarogakAraNatayA vyapadizyamAnaM naDalodakaM yathA pAdarogatvena na pAramArthika tathA prakRtamapi / 29 zAnasyaiva sAdhakatamatvaM ytH| 30 naiyAyikasya vaizeSikasya c| 31 zAsanAdiloke patrAdi, tatpramANam / 32 puruSAH pramANam / 33 anubhavaH pramANam / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 111] kArakasAkalyavAdaH tamavyapadezAham , yathA hi cchidikriyAyAM kuThAreNa vyavahito'. yaskAraH, khaparaparicchittau vijJAnena vyavahitaM ca paraparikalpitaM sAkalyAdikamiti / tasmAt kArakasAkalyAdikaM sAdhakatamavyapadezAha na bhvti| kiMca; svarUpeNa prasiddhasya pramANatvAdivyavasthA sthAnAnyathA-5 atisaGgAt-na ca sAkalyaM svarUpeNa prasiddham / tatsvarUpaM hi sakalAnyeva kArakANi, taddharmoM vA syAt , tatkArya vA, padArthAntaraM vA gatyantarAbhAvAt ? na tAvatsakalAnyeva tAni sAkalyasvarUpam kartRkarmabhAve teSAM krnntvaanupptteH| tadbhAve vA-anyeSAM kartRkarmarUpatA, teSAmeva vA? natAvadanyeSAm , sakalakArakavyati-10 rekeNAnyeSAmabhAvAt , bhAve vA na kArakasAkalyam / nApi teSAmeva karttakarmarUpatA; kAraNatvAbhyupagamAt / na caiteSAM kartRkarmarUpANAmapi karaNatvaM parasparavirodhAt / kartRtA hi jJAnacikIrSAprayatnAdhAratA svAtantryaM vA, nivartyatvAdidharmayogitvaM karmatvam , karaNatvaM tu pradhAnakriyA'nIdhAratvamityeteSAM kathamekatra sambhavaH 1 15 tanna sakalakArakANi sAkalyam / ___nApi taddharmaH sa hi saMyogaH, anyo vA ? saMyogaizcena; AsyA'nantaraM-vistarato niSedhAt / anyazcet ; nAsya sAkalyarUpapatA atiprasaGgAt-vyastArthAnAmapi tatsambhavAt / kiM cA'sau kArakebhyo'vyatiriktaH, vyatirikto vA ? yadyavyatiriktaH, tadA dharmamAtraM 20 kArakamAtraM vA syAt / vytiriktshcetsmbndhaa'siddhiH| sambandhe'pi vA sakalakArakeSu yugapattasya sambandhe'nekadoSaduSTasImA 1 pradIpAdi likhitAdi // tathAhItyatra kArakasAkalyAdikaM dharmi, mukhyarUpatayA 'sAdhakatamavyapadezAha na bhavatIti dharmaH, svaparaparicchittau vijJAnena vyavahitatvAt pradIpAdivat / 2 jJAtasya / 3 sAdhakatamatva / 4 kharaviSANAdeH / 5 atra yathAsaMkhyaM khArthe bhAve karmaNi dhyaN / 6 pramANarUpasAkalyasya karaNasvarUpatvaM ytH| 7 kArakANAm / 8 mImAMsakAnAM kAdInAM lakSaNamidam / 9 cyApyaM viSayabhUtaM ca nirvatya vikriyAtmakam / kartuzca kriyayA vyaaptmiipsitaaniipsitetrt"| 10 chedanam / utkSepaNApakSepaNasyaiva AdhAratvaM na tu cchiderityrthH| 11 karmakoreva chidi pramitilakSaNapradhAnakriyAdhAratvaM na tu karaNasya / 12 viruddhadharmANAm / 13 saaklye| 14 prameyatvapramAtRtvasattvAdi / 15 snnikrssH| 16 saadhaarmidmye| 17 anyadharma / 18 kArakANAM dvitryAdInAm / 19 dharmo vA kArakarUpadhI vA syAt kaarkebhyo'nydhrmsyaavytirikttvaat| 20 ekasvabhAvenAnekasvabhAvena ca vRttI sAmAnyAnavasthAdayaH syuH| 21 sAmAnyAdau ye doSAste'trApi syurityarthaH / ekasvabhAvena khabhAvabhedena ca vRttau saamaanytvaanvsthaadyH| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe prathamapari0 nyaadiruuptaapNttiH| krameNa sambandhe sakalakArakadharmatA sAkalyasya na syAt-yadaiva hi tasyaikena hi sambandho na tadaivA'nyeneti / nApi tatkArya sAkalyam-nityAnAM tajananakhabhAvatve sarvadA tadutpattiprasaktiH, ekapramANotpattisamaye saMkalatadutpAdyapramANo.5 tyattizca syAt / tathAhi-yadA yajanakamasti-tattadotpattimatprasidham , yathA tatkAlAbhimataMpramANam, astica pUrvottarakAlabhAvinAM sarvapramANAnAM tadA nityAbhimataM janakamAtmAdikaM kAraNamiti / AtmAdikAraNe satyapi teSAmanutpattau tataH kadAcanApyutpattirna syAditi sakalaM jagat pramANavikalamApadyata / AtmAdau tatka10 raNasamarthe satyapi svayameva teSAM yathAkAlaM bhAve tatkAryatAvirodhaH-tasmin satyapyabhAvAt-svayamevAnyadA bhAvAt / na ca svakAlepi tatsadbhAve bhAvAttatkAryatA; ggnaadikaarytaaprskteH| na ca tasyApi, tatprati kAraNatvasyeSTeradoSoyamiti vaktavyam : AtmA'nAtmavibhAgAbhAvaprasaGgAt / yatra pramitiH samavetA 15.sotrAtmA nAnya ityapyanAlocitavacanam ; samavAyA~'siddhau samavetatvA'siddheH / yadA yatra yathA yadbhavati tadA tatra tathA''tmAdestatkaraNasamarthatvAnnaikadA sakalapramANotpattiprasaktirityapyasambhAvyam, tatsvabhAvabhUtasAmarthya bhedamantareNa kAryasya kAlaudibhedAyogAt, anyathA dRSTasya pRthivyAdikAryanAnAtvasyA'dRSTa20 yArthivAdiparamANvAdikAraNacAturvidhyaM kimartha samarthyate ? nityasvabhAvamekameve hi kiJcitsamarthanIyam / yathA ca kAraNajAtibhedamantareNa kAryabhedonopapadyate tathA tacchaktibhedamantareNApi / ne ca , 1 avayavI / 2 rUpamiva rUpaM yasya taddharmasya sAmAnye ye doSAste'trApi syuH| 3 kaarkenn.| 4 netrodghaattnyogydeshgmnaadiH| 5 AtmAkAzakAladigmanasAm / 6 kAryalakSaNasAkalyapramANasya / 7 sakalapadArthaparicchedakakAryalakSaNasAkalyapramANAnAnutpattiH syAt / 8 kAraNA'dhInAni kAryANi yataH / 9 upanayaH / 10 vivkssitkaalaa'bhimtkaaryotpttismye| 11 kAryavikalam / 12 yugapat pramANakAryasya / 13.anythaaH| 14 paraH / 15 ggnaadiH| 16 caturthaparicchede'yaM nirAkariSyate / .17 prH| 18 AtmAdi / 19 nAnAkAryANi vibhinnazaktihetukA ni vibhinnakAryatvAt pRthavyAdibhedakAryavat / 20 sarveSAM kAryANAM yugpdutpttirytH| 21 deza. khbhaavH| 22 tatsAmarthyabhedaM vinApi kAryasya kAlAdibhedo bhaviSyatIti cet / .23. pratyakSasya / 24 ApyataijasavAyavIya / 25 dyaNukAdi / 26 brahmAdi / .27 kAraNam / 28 pArthivAdijAti / 29 atrAbhiprAyastu yogyatAvacchinnasvarUpasahakArisamavadhAnameva zaktiriti gautamIyanyAyaikadeze dravyAcchaktirutpadyate ceti jainA vadantIti matvA dUSaNaM vadatyaparaHtadUSaNaparijihIrSayA na ce tyAha / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 111]' kArakasAkalyavAdaH yayakayAzaktyaikamanekAH zaktIvibharti taMtrApyanekazaktiparikalpa ne'navasthAprasaGgAt , tayaiva tedanekaM kArya kariSyatIti vAcyam / yato na bhinnAH zaktIH kayAcicchatyA kazciddhArayatIti jaino mnyte-svkaarnnklaapaattdaatmksyaivaa'syotpaadaat| , saMhakArisavyapekSANAM janakatvAddezakAlasvabhAvabhedaH kArye na 6 virudhyataityapi vArtam ; nityasyAnupakAryatayA sahakArya'pekSAyA ayogAt / sahakAriNo hi bhAvAH kiM vizeSa(dhAyitvena, ekArthakAritvena vAbhidhIyante ? prathamapakSe kimasau vizeSastebhyo bhinnaH, abhinno vA tairvidhIyate ? bhede sambandhAsiddhestavasthamevAkAraka-, . tvameteSAM pUrvAvasthAyAmiva pazcAdapyanuSajyate / tedesiddhizca sama-20 vAyAdisambandhasyAne nirAkariSyamANatvAt suprasiddhA / vibhinAtizayAt kAryotpattau cAtra kaurakavyapadezo'pi kalpanAzilpikalpita eva-atizayasyaiva kArakatvAt / dvitIyapakSe tu kathameteSAM. nityatA utpAdavinAzAtmakAtizayAdabhinnatvAttasvarUpavat ? .... ekArthakAritvena tveSAM sahakAritvaM nAsmAbhiH pratikSipyate, kiMtva-15 pariNAmitve teSAM praoNka pazcAt pRthagbhAvAvasthAyAmapi kAryakAritvaprasaGgataH 'sahaivaM kurvanti' iti niyamo na ghttte| na khalu sAhitye'pi bhAvAH pararUpeNa kAryakAriNaH / vayamakArakANAmanyasannidhAne'pi tatkAritvAsambhavAt, sambhave vA para eva paramArthataH... kAryakArako bhavet svAtmani tu kArakavyapadezo vikalpakalpito20 bhavet / tathA cAnyasyAnupauriNo bhIvamanapekSyaiva kArya tadvikalebhya eva sahakAribhyaH samutpadyeta / tebhyo'pi vA na bhavet . samaM teSAmapyakArakatvAt pararUpeNaiva kArakatvAt / ataH sarveSAM __1 aatmaadikaarnnN| 2 anekshktidhaarnne| 3 kaarnnsy| 4 he jaina tava: / hetoH| 5 AtmAdi / 6 pareNa / 7 aatmaa| 8 AtmAdi / 9 puNyapApa / 10 nAnAzattyAtmakasya / 11 AtmAdeH / 12 paraH / 13 AtmAdInAM / 14 kAraNAnAM / 15 kAryasya / 16 atizaya upakAra / 17 kArakavizeSaH kriyate taiH / 18 kArakANAM vizeSAdhyAropakatvena / 19 ekakAryakaraNatvenobhayorapi / 20 kAra kebhyaH / 21 sahakArirahitAvasthAyAmiva / 22 janakatvena ? [sambandhAsiddhizca ] 23 AtmAdeH / 24 AtmAdInAM / ' 25 atizayasvarUpavat / 26 sahakAriNAM / 27 jainH| 28 sahakAribhyaH / 29 bhinnabhAvAvasthAyAM / 30 sahakAribhiH / 31 sahakAriNAM / 32 AtmAdayaH / 33 sahakArirUpeNa / .. 34 AtmAdInAM / 35 sahakAri / 36 AtmAdau / 37 evaM sati / 38 aatmnH| 39. janakalvemA / 40 sadbhAveM / mukhyakArakasya svarUpaM / 41 AtmAdikaM / 42 shkaarikaaskebhyH| 43 svarUpeNa / 44 AtmAdirUpeNa / ' Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 prameyakamalamArtaNDe prathamapari0 khayamakArakatve pararUpeNApyakArakatvAt tadvAtoMcchedato na kutazcit kiJcidutpadyeta / tataH svarUpeNaiva bhAvAH kAryasya kAra iti na kadAcittatkiyopaeNratiH syaat|| __ nanu kAryANAM sAmagrIprabhavasvabhAvatvAt tasyAzcAparAparapratyaya5yogarUpatvAtpratyekaM nityAnAM takiyAkhabhAvatve'pyanutpattisteSAmiti, tadapyasAmpratam ; yato'yameko'pi bhAvaH kramabhAvikAryoMtpAdane samartho'taHkathameSAM bhinnakAlAparAparapratyayayogalakSaNA'nekasAmagrIprabhavasvabhAvatA syAt ? ekenApi hi tena tajanana sAmarthya vibhrANena tAnyutpAdayitavyAni, kathamanyathA kevalasya 10tajananavabhauvatA siddhayet ? tasyAHkAryaprAdurbhAvAnumIyamAnava rUpatvAt prayogaH-yo yanna janayati nAsau tajananasvabhAvaH yathA godhUmo yavAGkuramajanayanna tejananasvabhAvaH, na janayati cAyaM kevalaH kadAcidepyuttarottarakAlabhAvI ni pratyayAntarApekSANi kAryANIti / nenu pratyayAntaramapekSya kAryajananasvabhAvatvAnnAsau 15 kevalastajanayati, na ca sahakArisahitAsahitAvasthayorasya svabhA vabhedaH pratyayAntarApekSakhakAryajananasvabhAvatAyAHsarvadA bhAvAt, tadapyapezalam ; yataH pretyayAntarasannidhAne'pi svarUpeNaiAsya kAryakAritA, tacca prA~gapyastIti prAgeAtaH kAryotpattiH syAt / pratyayAntarebhyazcAsyAtizayasambhave tadapekSA syAdupakArakeSve20 vAsyAH sambhavAt , anyathA'tisaGgAt / tatsannidhAnasyAsannidhAnatulyatvAca kevala evAsau kArya kuryAt , akurvazca kevalaH sahitAvasthAyAM ca kurvan kathamekakhabhAvo bhavedviruddhadharmAdhyAsataH svabhAvabhedAnuSaGgAt ?: kiJca sakalAni kArakANi sAkalyotpAdane pravartante, asaka25lAmi vA ? na tAvatsakalAni sAkalyAsiddhau ttskltvaasiddhH| 1 AtmAdirUpeNApi / 2 kAraka / 3 kaary| 4 svaadhiintyaa| 5 kaary| 6 krnn| .7 vizrAmaH / 8 prH| 9 kaarnn| 10 kadAcit rUpabhinnakAlakramabhAvikAraNayogarUpatvAt / 11 kevalaM / 12 krnn| 13 nityH| 14 kAraNa / maa| 15 nityasya / 16 kevlen| 17 pariNAmitvaM / 18 na tthaa| *pratyeka mAtmAdirdhI (*kevala:) tadajanakatvAditi hetuH tajjananasvabhAvo na bhavatIti sAdhyam / 19 hetuH| 20 dharmaH / 21 ayamevopanayaH / 22 tasmAdAtmAdiH pratyekamuttarottaraM nigmnm| 23 prH| 24 kaarnnaantrN| 25 shkaarilkssnnkaarnnaantr| 26 nitysy| 27 sahakArisannidhAnAt / 28 AtmAdikArakAt / 29 kArakasya / 30 upakAra: kANAmevApekSA bhavati naa'nyessaamityrthH| 31 anupakArakeSveva sambhave / 32 paTotpattI kuvindasya mRtpiNDe apekSA bhavet / 33 anupkaarkprtyyaantr| 34 pramANa / 35 yato'dyApi vicAryamANaM (ttH)| 36 ditrANAmapi prAmoti / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 11] kArakasAkalyavAda: anyo'nyAzrayazca-siddhe hi sAkalye teSAM sakalarUpatAsiddhiH, tatsiddhau ca sAkalyAsiddhiriti / nApyasakalAnyatiprasaktaH / kiJca yayA pratyAsattyA tathAvidhAnyetAni sAkalyamutpAdayanti tayaiva pramAmapyutpAdayiSyantIti vyathA sAkalyakalpanA / karaNamantareNa pramotpattyamAve sAkalye'pyanyat karaNaM kalpanIyamityana-5 vasthA / na cAdhyakSasiddhatvAtsAkalyasyAdoSo'yam ; AtmAnta:karaNasaMyogAderatIndriyasyAdhyakSA'viSayatvAt / kevalaM viziTArthopalabdhilakSaNakAryasyA'dhyakSasiddhasya karaNamantareNAnupantestatparikalpanA, teca manolakSaNakaraNasadbhAve sAkalyamevetyakadhArayituM na zakyam / tanna sakalakArakakArya saaklym| 10 nApi paidArthAntaraM sarvasya padArthAntarasya sAkalyarUpatAprasajhAt / tathA ca tatsadbhAve sarvatra sarvadA sarvasyArthopalabdhiriti sarvaH sarvadarzI syAt / tataH kArakasAkalyasya kharUpeNA'siddhaH siddhau vA jJAnena vyavadhAnAnna prAmANyam // ch|| 1 svabhAvena / pratyAsattiH svabhAvaH / 2 kaarkaanni| 3 prH| 4 sAkalyasya / 5 punH| 6 zAna / 7 arthaapttiprmaannm| 8 zreyasI (mnyte)| 9 arthApattipramANaprasiddhaM krnnN| 10 bhaavmno| 11 pramitirUpaH padArthaH / 12 nuH / 13 sarvapadArthAntarasAkalyarUpapramANatvAt / 1 kArakasAkalyasya svarUpaM tAvat sAmagrIpramANavAdI jayantabhaTTaH itthaM nirUpayati 'avyabhicAriNImasandigdhAmarthopalabdhi vidadhatI bodhAbodhasvabhAvA sAmagrI pramANam / bodhA'bodhasvabhAvA hi tasya svarUpam avyabhicArAdivizeSaNArthopalabdhisAdhanatvaM lakSaNam' (nyAyamaM0 pR0 12) sAmagrI ca kArakasAkalyasyaiva vyapadezAntaram, ataevAyaM kArakasAkalyavAdaH 'sAmagrIpramANavAdaH' iti zabdenApi vyapadizyate / tasya ca sAdhikA mukhyA yuktiH ittham-'yata eva sAdhakatamaM karaNam karaNasAdhanazca pramANazandaH, tata eva sAmagryAH pramANatvaM yuktam , tadvyatirekeNa kArakAntare kvacidapi tamabarthasaMsparzAnupapattaH / anekakArakasannidhAne kArya ghaTamAnam anyataravyapagame ca vighaTamAnaM kassai atizayaM prayacchet ? nacAtizayaH kAryajanmani kasyacidavadhAryate sarveSAM tatra vyApriyamANatvAt' (nyAya maM0 pR0 13) sAmagrIpramANavAdasya dvidhA ullekho nyAyamaMjaryA dRzyate / ekastAvat pUrvokta eva dvitIyastu prakAraH 'kartRkarmavilakSaNAsaMzayaviparyayarahitA'rthabodhavidhAyinI bodhA'bodhasvabhAvA sAmagrI pramANam' ityAdirUpaH 'apare punarAcakSate' iti kRtvA tatraiva (pR. 14) nirdiSTo dRzyate / pra. ka. mA0 2 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 prameyakamalamArtaNDe prathamapari0 mA bhUt kArakasAkalyasyAsiddhasvarUpatvAt prAmANyaM sannikarSAdestu siddhasvarUpatvAtpramityutpattau sAdhakatamatvAca tatsyAtA suprasiddho hi cakSuSo ghaTena saMyogo rUMpAdinA (saMyuktasamavAyaH rUpatvAdinA) saMyuktasamavetasamavAyo jnyaanjnkH| sAdhakatamatvaM 5ca pramANatvena vyAptaM na punanitvamajJAnatvaM vA saMzayAdivatprameyArthavacca, ityasamIkSitAbhidhAnam / tasya pramityutpattau sAdhakatamatvAbhAvAt / yadbhAve hi pramiterbhAvavattA yAve cAbhAvavattA tettatra saadhktmm| "bhAvAbhAvayostadvattA sAdhakatamatvam" 10 itybhidhaanaat| na caitatsannikarSAdau sambhavati / tadbhAve'pi kvacitpramityanutpatteH; na hi cakSuSo ghaTavadAkAze saMyogo vidyamAno'pi pramityutpAdakaH, saMyuktasamavAyo vA rUpAdivacchabdasAdau, saMyukta samavetasamavAyo vA rUpatvavacchabdatvAdau / tadbhAve'pi ca 15 vizeSaNajJAnAdvizeSyapramiteH sadbhAvopagamAt / yogyatAbhyupagame saivAstu kimanenAntargaDunI ? 1 paraH / 2 linggshbd| 3 dravyatvakarmasAmAnya / 4 gunntvkrmtv| 5 prmitau| 6 stoH| 7 yasya tasya tatra / 8 Adipadena zabdaliGga / 9 nabhasi / 10 gaganamiti prmiteH| 11 karma / 12 rstvsprshtvaadi| 13 sannikarSa / 14 daNDa / 15 daNDo'syAstIti tasmin daNDini / 16 sannikarSasya zakti / 17 yadyapi ghaTA. kAzayoraviziSTazcakSuSaH sannikarSA'sti tathApi yogyatAvazAd ghaTa eva pramiti janayennAkAze iti snnikrssshttybhyupgme| 18 snnikrssnn| 19 granthinA (vrnnen)| ___ asya ca sAmayyaparanAmakasya kArakasAkalyasya vividharItyA khaMDanaM nimnagrantheSu draSTavyam-nyAyaku0 caM0 li. pari0 1 / sanmati0 TI0 pR0 473 / syA0 ratnAkara pR0 65 / prastutagraMthagatakhaMDane (pR0 11 paM0 8) AyAtasya 'sahakAriNo hi bhAvAH kiM vizeSAdhAyitvena ekArthakAritvena vA'bhidhIyante' ityAcaMzasya tulanA arcaTakRta-hetubinduTIkAyAH-'naiyAyikAstu manyante bhAvAnAM sahakArisannidhAnA'sannidhAnApekSayA kArakasvabhAvavyavasthA...' (pR0 150 ) ityAyaMzena vidheyaa| 1 yadyapi sannikarSasya sAmAnyato nirdezaH kaNAda-nyAyasUtra tadbhASyayorapi samasti tathApi tasya prakriyAbaddhaM vivaraNaM SoDhA tadbhedanirUpaNaM ca nyAyavA0 pR0 31 tathA pR0 373 / nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 116 tathA pR0 520 / nyAyamaM0 pR0 477 / praza0 kanda0 pR. 23 tathA 195 / ityAdiSu draSTavyam / 2 'kaH khalusAdhakatamArthaH ? sAdhakatamaM pramANamiti kevalaM vAkyamabhidhIyate nArthaH iti ? bhAvA'bhAvayostadvattA' nyAyavA0 pR0 6 / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 sU0 111] sannikarSavAdaH yogyatA ca zaktiH, pratipattuH prativandhApAyo vA ? zaktizcet ; kimatIndriyA, sahakArilAnidhyalakSaNA vA ? na tAvadatIndriyA, anabhyupaMgamAt / nApi sahakArilAnidhyalakSaNA; kArakasAkalyapakSoktAzeSadoSAnuSaGgAt / sahakArikAraNaM cAtra dravyam , guNaH, karma vA syAt ? dravyaM cet ; kiM vyApi dravyam , avyApi dravyaM vA?5 na tAvad vyApidravyam; tatsAnidhyasyAkAzAdIndriyasannikarSe'pyavizeSAt / kathamanyathA dikAlAkAzAtmanAM vyApidravyatA? athA'vyApi dravyam ; tatkiM manaH, nayanam , Aloko vA? tritayasyApyasya sAnnidhyaM ghaTAdIndriyasannikarSavadAkAzAdIndriyasannikarye'pyastyeva / guNo'pi tatsahakArI prameyagataH, pramAtRgato vA 10 syAt , ubhayagato vA / prameyaMgatazcet ; kathaM nAkAzasya pratyakSatA dravyatvato'syApi guNasadbhAvAvizeSAt ? amUrtatvAnnAsya pratyakSate'tyapyayuktam ; sAmAnyAderapyapratyakSatvaprasaGgAt / pramAtRgato'pyadRSTo'nyo vA guNo gaganendriyasannikarSasamaye'styeva / na khalu tenAsya virodho yenAnutpattiH pradhvaMso vA tatsadbhAve'sya 15 syAt / ubhygtpksse'pyubhypkssopkssiptdossaanussnggH| karmA'pyarthAntaragatam , indriyagataM vA tatsahakAri syAt ? na tAvadarthAntaragatam ; vijJAnotpattau tasyAnaGgatvAt / indriyagataM tu tattatrAstyeva; AkAzendriyasannikarSe nayanonmIlanAMdikarmaNaH sadbhAvAt / pratibandhIpAyarUpayogyatopagame tu sarva sustham , yasya yaMtra yathAvidho 20 hi pratibandhApAyastasya tatra tathAvidhArthaparicchittirutpadyate / prativandhApAyazca pratipattuH sarvajJasiddhiprastAva prsaadhyissyte| na ca yogyatAyA evArthaparicchittau sAdhakatamatvataH pramANatvAnuSaGgAt 'jJAnaM pramANam' ityasya virodhaH, asyAH svArthagrahaNazaktilakSaNabhAvendriyasvabhAvAyAH yadasannidhAne kaurakAntarasanni-25 1 sannikarSasya / 2 aindriyA ced ghaTavadRzyeta na ca dRzyate iymto'tiindriyaa| 3 paraiH / 4 dharmakAryapakSayoH dharmarUpe pakSe / 5 sannikarSe / 6 kriyA / 7 rUparUpatva / 8 jnyeypdaarth| 9 prH| 10 gandhAdeH / 11 puNyapAparUpaH / 12 icchaadiH| 13 nabhonayanasannikarSeNa / 14 sahakAriguNasya / 15 sannikarSa / 16 guNasya / 17 prameya / 18 sannikarSa / 19 anyathA sthirArthAnAmapratItiprasaGgAt / 20 nimiiln| 21 aavrnnaapaay| 22 ghaTAdau pramotpadyate nAkAzAdAviti / 23 nuH / 24 atheM / 25 shaan| 26 narasya / 27 lakSaNasya / 28 na ca virodho kutaH / sAmagrItvata iti paryantamasya hetussttvyH| 29 bhAvendriya / 30 anumAnam / yadabhAvasannikarSAdisadbhAvau dhrminnau| svArthasaMvedanajanako na bhavata iti sAdhyo dharmaH / tadanupapadyamAnatvAt / 31 sannikarSa / 1 tu0-yadasannidhAne kArakAntarasannidhAne ityAdi pramANa pR0 51 / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 prameyakamalamArtaNDe prathamaparika dhAne'pi yannotpadyate tattatkaraNakam , yathA kuThArAlannidhAne kuThAra(kASTa)cchedanamanutpadyamAnI kuThArakaraNakam , notpAdyate ca AvendriyAsavidhAne svArthasaMvedanaM sannikarSAdisadbhAve'pIti tadbhAvendriyakaraNakam' ityanumAnataHprasiddhasvabhAvAyAH svArthAvamAsijJA5nalakSaNapramANasAmagrItvataH tadutpattAveva saadhktmtvopptteH| tato'nyanirapekSatayA svArthaparicchittau sAdhakatamatvAjJAnameva pramANam / taddhertutvAtsannikarSAderapi prAmANyam , ityapyasamIcInam; chidikriyAyAM karaNabhUtakuThArasya hetutvAdayaskArAderapi prAmANyaprasaGgAt / upacAramAtreNA'sya prAmANye ca AtmAderapi 10 tatprasaGgastaddhetutvAvizeSAt / nanu cAtmanaH premAtRtvAd ghaTAdezca prameyatvAnna pramANatvaM pramAtRprameyAbhyAmarthAntarasya pramANatvAbhyupaMgamAt ityapyasaGgatam ; nyAyaprAptasyAbhyupagamamAtreNa pratiSedhAyogAt, anyathA 'acetanAdarthAntaraM pramANam' ityabhyupaigamAtsannikarSAderapi tenna 15syAt / kiJca prameyatvena saha pramANatvasya virodhepramANamaprameya meva syAt , tathA causattvaprasaGgaH saMviniSThatvAdbhAvyavasthiteH, ityayuktametat"pramAtA pramANaM prameyaM pramitiriti catasRSvevaMvidhAsu tattvaM 1 tasmAt / 2 tA! 3 yogyatA / 4 jJAne sAdhakatamatvasAmarthya / 5 bhAvendriyAt / 6 sannikarSa / kArakAntara / 7 prH| 8 tatprasaGgAditi pAThAntaram / 9 prmaatuH| 10 mukhyjnyaan| 11 prH| 12 kartRtvAt / 13 bhinnsy| 14 pressaam| 15 yuttayA prAptasya pramANatvasya / 16 yuktyA rhitaabhyupgnen| 17 cetanaM / 18 paraiH jainaiH| 19 acetanatvAt / 20 prAmANyaM / 21 vastuni / 22 pramitiviSayAH prameyA iti vacanAjazAnaviSayatvAdbhAvasya vyavasthiteH pramitiviSayaprameyatve satyeva satvavyavasthitistattu pramANo nAstyevAprameyarUpatvAditi bhAvaH / 23 aprameyatvaM syAdasattvaM ca na syAditi ( hetoH ) sandigdhAnakAntikatve satyAha / 24 paricchitti zAna / 25 pramANa sanna bhavati aprameyatvAtkhara vissaannvt| 26 sttaa| 27 padArtha / 28 tatazca / 29 prmaarthH| 1 'nanu pramAtRprameyayorapi upalabdhihetutvAt pramANatvaM prasajyeta vizeSo vA vaktavyaH iti ? ayaM vizeSaH-pramAtRprameyayocaritArthatvAt-pramANe pramAtA prameyaM ca caritArtham' acaritArtha ca pramANam atastadeva upalabdhisAdhanamiti' nyAya vA0 pR0 5 / 2 'yasyepsAjihAsAprayuktasya pravRttiH sa pramAtA, yenArtha pramiNoti tatpramANam, yo'rthaH pramIyate tatprameyam, yat arthavijJAnaM sA pramitiH, catasRSu caivaMvidhAsu tattvaM parisamApyate' nyAyabhA0 pR0 2 / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 sU0 111] sannikarpavAdaH pArisamApyata iti" [ ] / kathaM vA sarvazajJAnenApyasyAprameyatve tasya sarvajJatvam ? kiJca pramANavat pramAturapi prameyatvadharmAdhAratvaM na syAttasya tadvirodhAvizeSAt / tathA cAvaviSANasyevAsyAsattvAnupaGgaH / taddharmAdhAratve kA pramAtrA tato'rthAntarabhUtena bhavitavyaM pramANavat / tasyApi prameyatve tato'pyarthAntarabhU-5 tenetyekatrAtmanigrameye'nantapramAtmAlAprasaktiH / yadi dharmabhedAdekatrAtmani premAtRtvaM prameyaMtvaM cAviruddhaM tarhi pramANatvamapyaviruddhamainumanyatAm / tato nirAkRtametat-"pramAprameyAbhyAmarthAntaraM pramANam" iti / cakSuSazcAprApyakAritvenAgre samarthanAtkathaM ghaTena saMyogastadabhA-10 vAtkathaM rUMpAdinA saMyuktasamAyAdiH ? ityavyAptiH sannikarSapramANavAdinAm / sarvajJAbhAvazcendriyANAM paramANvAdibhiH sAkSAtsamvandhAbhAvAt; tathAhi-nendriyaM sAkSAtparamANvAdibhiH sambadhyate indriytvaadmdaadiindriyvt| yogaijadharmAnugrahIttasya taiH sAkSAtsambandhazcet ; ko'yamindri-15 yasya yogajadharmAnugraho nAma-svaviSaye pravarttamAnasyAtizayAdhInam , sahakAritvamAnaM vA ? prathamapakSo'yuktaH, paramANvAdau svayamindriyasya pravartanAbhAvAd , bhAve tadanugrahavaiyarthyam / tata evAsya taMtra pravRttau parasparAzrayaH-siddhe hi yogajadharmAnugrahe tatra tasya pravRttiH, tasyAM ca yogajadharmAnugraha iti / dvitIyapakSopyasa-20 1 paripUrNatAM yAti atraivAntaM prApnotItyarthaH / 2 iti yaduktaM taccaturthasaMkhyApUrakasya pramANasyAbhAvAdayuktameva prAmANyasya / 3 sati / 4 prameyatvena pramAtRtvasya / 5prmaatuH| 6 pramAtrantarasyApi / 7 svbhaav| 8 pramityAzrayaH prmaataa| 9 pramAviSayaH prameyaH / 10 pramitikriyAM prati karaNatvam / 11 aatmnH| 12 prmaannhetutvaat| 13 pramAtrantargatatvAtpramANasya / 14 Adipadena rUpatvAdihyaH / 15 (sNyuktsmvetsmvaayaadiH)| 16 lakSyaikadezavRttiravyAptiriti vacanAttasya sparzAdicatuvindriyeSu prApyakAritvaM ckssussypraapykaaritvmityvyaaptiH| 17 smaadhiH| 18 iishvrsy| 19 prH| 20 adRSTa / 21 upakArAt / 22 karaNaM / 23 dharmAt / 24 prmaannvaado| 1 'asadviziSTAnAM tu yoginAM yuktAnAM yogajadharmAnugRhItena manasA svAtmAntarAkAzadik kAlaparamANuvAyumanassu tatsamavetaguNakarmasAmAnyavizeSeSu samavAye cA'vitathaM svarUpadarzanamutpadyate / viyuktAnAM punaH catuSTayasannikarSAd yogajadharmAnugraha. sAmarthyAt sUkSmavyavahitaviprakRSTeSu pratyakSamutpadyate' praza0 bhA0 pR. 187 / etasthalasya vyomavatI kandalI ca ttiikaa'nusndheyaa| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 pralayakamalamArtaNDe [prathamapari0 mbhAvyaH; svaviSayAtinameNAlya yogajadharIsahakArittonApyanugrahAyogAt, anyathaikasyaivandriyasyAzeSarasAdiviSayeSu pravRttau tadanugrahaprasaGga syAt / athaikamevAntaHkaraNaM (yogajadharmAnu)gRhItaM yugapatsUkSmAvazeSArthaviSayajJAnajanakamiSyate tanna; aNumanaso'ze5SArthaH saMkRtsamvandhAbhAvatastajjJAnajanakatvAsambhavAt , anyathA dIrghazaSkulIbhakSaNAdau sakRJcakSurAdistitsambandhaprasakte rUpAdijJAnapaJcakasya sakRdutpattiprasaGgAt "yugapaj jJAnAnutpattirmanaso liGgam" nyAyasU0 // 116] iti virudhyeta / kramazo'nyatra tadarzanAdatrApi kramakalpanAyAM yoginaH 10 sarvArtheSu sambandhasya kramakalpanAstu tathAdarzanAvizeSAt / tadanu grahasAmarthyAd heTAtikameSTau ca Atmaiva samAdhivizepotthadharmamAhAtmyAdantaHkaraNa nirapekSo'zeSArthagrAhako'stu kimadRSTaparikalpanayA ? tannANumanaso'zeSArthaiH sAkSAtsakRtsamvandho ghaTate / atha paramparayA, tathA hi-mano mahezvareNa sambaddhaM tena ca 15 ghaTAdayo'rthAsteSu rUpAdaya iti, atrApyazeSArthajJAnAsambhavaH / sambandhasambandho'pi hi tasyAzeSArthairvartamAnaireva nAnutpanna vinssttaiH| tatkA~le tairapi saha so'stIti cenna; tadA vrtmaanaarthsmvndhsmbndhsyaasmbhvaat| tato'yamanya eveti cet, tarhi tajanitajJAnamapi anutpannavinaSTArthakAlInasambandhasambandhajanitajJAnAdanya20 diti ekajJAnenAzeSArthajJatvAsambhavaH / bahubhireva jJAnastaditi cet, teSAM kiM krameNa bhAvaH, akrameNa vA ? kramabhAve; nAnantenApi kAlenAnantatA saMsArasya |tIyeta-ya eva hi sambandhasambandhavazAj jJAnajanako'rthaH sa eva tajanitajJAnena gRhyate nAnya iti / akramamAvastu nopapadyate vinaSTAnutpannArthajJAnAnAM vartamA25 nArthajJAnakAle'sambhavAt / na hi kAraNAbhAve kArya nAmAtipra saGgAt / na ca bauddhAnAmiva yogAnAM vinaSTAnutpannasya kAraNatvaM siddhAntavirodhAt / nityatvAdIzvarajJAnasyoktadoSAnavakAza 1 indriyasya / 2 viSayAntare'pi sahakAritvarUpAnugrahazcet / 3 yogajadharmasya / 4 prH| 5 praiH| 6 yugapat / 7 paramate / 8 tadarthaiH sakRtasambandhazcenmanasaH / 9 manasaH / 10 paragranthaH // 11 prH| 12 ghttaadau| 13 mnHsmbndhH| 14 sarvazasya / 15 mnsH| 16 krameNa manaHsambandha / 17 paraH / 18 krameNa manaHsambandhasya / 19 yugapadazeSArthagrahaNamitISTau / 20 prH| 21 azeSArthairaNumanaso hi sambandhaH / 22 sarvagatatvAt (mahezvarasya) / 23 sambandhasambandhe / 24 manasaH / 25 teSAmasatvAt / 26 prH| 27 anutpnnvinssttaarthkaale| 28 anutpannavinaH dhArthasambandhasambandhAt prH| 29 nRNAm / 30 IzvareNa / 31 yugapat / 32 prH| 33 asarvazatvajJAnAsambhava / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 111] indriyavRttivicAraH ityAyavAcyam ; tannityatvasyezvaranirAkaraNagraMghaTake nirAkariSyamANatvAt / tanna sannikarpopyanupacaritapramANavyapadezabhAk // cha / etenendriyavRttiH pramANamityabhidadhAnaH sAhayaH prtyaakhyaatH| jJAnasvabhAvamukhya pramANakaraNatvAt tamApyupacArataH pramANavyavahArAbhyupagamAt / na cendriyebhyo vRttiyatiriktA, avyatiriktA5 vA ghttte| tezyo hi yadyavyatiriktAlo; tadA zromAdimAtramevAsI, taca nuvAdyavasthAyAmapyatIti tadApayartha paricchitiprasakteH DhuvAradivyavahArocchedaH / atha vyatiriktA; tadApyasau kiM teSAM dharmaH, arthAntaraMvA? prathamapakSe vRtteH zrotrAdibhiH saha sambandho vaktavyaHsa hi tAdAtmyam , samavAyAdirvA syAt ? yadi tAdAtmyam : 10 tadA zrotrAdimAtramevAsAviti pUrvokta eva doSo'nupajyate / atha saimavAyaH; tadAsya vyApinaH sambhave vyApizrotrAdisadbhAve c| __"pratiniyatadezAvRttirabhivyajyet" [ ] iti plavate / atha saMyogaH, tadA dravyAntaratvaprasaktena taddharmoM vRttirbhavet / arthAntaramasau; tadA nAsau vRttirarthAntaratvAt padArthAntaravat / 15 arthAntaratvepi pratiniyatavizeSasadbhAvAttepAmasau vRttiH; nanvasau vizeSo yadi teSAM viSayaprAptirUpaH, tadendriyAdisannikarSa eva nAmAntareNoktaH syAt / sa cAnantarameva prtivyuuddhH| athA'rthAkArapariNatiH; na; asyA buddhAvevAbhyupagamAt / na ca zrotrA 1 prstaave| 2 snnikrssprmaannniraakrnnen| 3 netraadiinaamuddhaattnaadiH| 4 abhinnaa| 5 muurchaagtprmttaadi| 6 hetoH / 7 jAgraddazAyAM yathA / 8 prabuddha / 9 bhinnA / 10 svarUpaM / 11 paraiH / 12 Adipadena sNyogH| 13 vRtteH zrotrAdibhiH / 14 nitya eko vyApI smvaayH| 15 indriyANAM vyktiikriyte| 16 bhavanmataM nazyati / 17 dvayordravyayoH saMyogaH itihetoH saMyogitvAt / 18 indriyavRtteH / 19 paraH / 20 artha / 21 paraH / 22 vRttiH / 23 prinnteH| 24 arthAkAra. pariNatiH kim / 25 sAGkhayaiH / 26 kiNc|| 1 prastutadizA sannikarSasya khaMDanaMtattvArthaco. pR0 165 / pramANapa0 pR. 52 / nyAyaku. caM0 li. pari0 1 / syA. ratnAkara pR0 54 / ityAdiSu draSTavyaM tulniiyNc| 2 'indriyapraNAlikayA bAhyavastUparAgAt sAmAnyavizeSAtmano'rthasya vizeSAvadhAraNapradhAnAvRttiH pratyakSam' / yogada0 vyAsamA0 pR0 27 / 'atreyaM prakriyA indriyapraNAlikayA arthasannikarSeNa liMgazAnAdinA vA Adau buddheH mArthAkArAvRttiH jAyate' / sAMkhyapra0 bhA0 pR0 47 / viSayazcittasaMyogAd buddhIndriyapraNAlikAt / pratyakSaM sAMprata zAnaM vizeSasyAvadhArakam // 23 // yoMgakArikA / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 prameyakamalamArtaNDe prathamapari0 dikhabhAvA taddharmarUpA arthAntarasabhAvA vA tatpariNatirghaTate; pratipAditadoSAnuSaGgAt / na ca parapakSe pariNAmaH pariNAmino bhinno'sinno vA ghaTate ityagre vicArayiSyate // ch| etena prabhAkaropi 'arthatathAtvaprakAzako jJAtRvyApAro'jJAnarU5po'pi pramANam' iti pratipAdayan prativyUDhaH pratipattavyaH; sarvanAjJAnasyopacArAdeva prasiddhaH / na ca jJAtRvyApArasvarUpasya kiJcitpramANaM grAhakam-taddhi pratyakSam, anumAnam, anyadvA ? yadi pratyakSam ; tatki vaMsaMvedanam , vAhyendriyajam , manaHprabhavaM vA? na tAvatsvasaMvedanam / tasyAjJIne virodhAdanabhyupagamAcca / 10 nApi bAhyendriyajam / indriyANAM svasamvaddhe'rthe jJAnajanakatvopa gamAt / la ca jJAtavyApAreNa saha teSAM sambandhaH; pratiniyatarUpAdiviSayatvAt / nApi manojanyam / tathApratItyabhAvAdanabhyupaMgamAdatiprasaGgAcca / nApyanumAnam / / "tasamvandhasyaikadezadarzanAdasainikRSTe'rthe buddhiH" [zAvara15bhA0 115] ityevaMlakSaNatvAttasya / sambandhazca kAryakAraNa bhAvAdinirAkaraNena niyamalakSaNo'bhyupagamyate / taduktam 1 sAGya / 2 indriyasya / 3 indriyavRttiH prmaannmityetnniraakrnnen| 4 cetanAsamavAyAccetana AtmA na svarUpato'tastadyApAro'pi (ajnyaanruupH)| 5 (niraakRtH)| 6 mate / 7 syAt / 8 arthApattirUpam / 9 anubhUtiH pratyakSamidamAzritya / 10 jJAtRvyApAre aprvRttiH| 11 praabhaakraiH| 12 zAtRvyApArasyA'tyantaM proksstvaacc| 13 atyantaparokSatayA zAtRvyApAragrAhakatvaprakAreNa manojanyapratyakSasya / 14 paraiH / 15 dharmAderapyatIndriyasya manaHpratyakSatvaM syAt paramANvAderapi grAhakatvaM manasaH syaat| 16 nuH| 17 indriyaiH| 18 taadaatmyaadi| 19 avinAbhAva / 20 pareNa / ___1 indriyavRtti-pramANavAdasya khaMDanaM vividharItyA nimnagraMtheSu avalokanIyam nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 233 / nyAyamaM0 pR0 26 / tattvArthazlo0 pR0 187 / nyAyaku0 caM0 li. pari0 1 / syA0 ratnAkara pR0 72 / 2 'tena janmaiva viSaye buddheApAra iSyate / tadeva ca pramArUpaM tadvatI karaNaM ca dhIH // 61 // vyApAro na yadA teSAM tadA notpadyate phalam // 61 // mImAM0 lo0 pR0 152 / 'athavA zAnakriyAdvArako yaH kartabhUtasya AtmanaH karmabhUtasya ca ardhasya parasparaM sambandho vyAptavyApyatvalakSaNaH sa mAnasapratyakSAvagato vizAnaM kalpayati' zAstradI0 pR0 202 / 3 'zAtasambandhasyaikadezadarzanAt ekadezAntare'sannikRSTe buddhiH' zAbara bhA0 pR0 8 / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 11.]. jJAtRvyApAravicAraH kAryakAraNabhAvAdisamvandhAnAM dvayI gtiH| niyamAniyamAbhyAM syAdaniyamAdanaGgatA // 1 // sarve'pyaniyamA hyete nAnumotpattikAraNam / niyamAtkevalAdeva na kiJcinnAnumIyate // 2 // evaM paroktasambandhapratyAkhyAne kRte sati / niyamo nAma sambandhaH svamatenocyate'dhunaH // 3 // [ ] ityaadi| saM ca sambandhaH kimanvayanizcayadvAreNa pratIyate, vyatirekanizcayadvAreNa vA ? prathamapakSe kiM pratyakSeNa, anumAnena vA tannizcayaH ? na tAvatpratyakSeNa; ubhayarUpagrahaNe hyanvayanizcayaH, na ca 10 jJAtRvyApArasvarUpaM pratyakSeNa nizcIyate ityuktam / tadabhAve ca-na tatprativaddhatvenArthaprakAzanalakSaNaheturUpamiti / nApyanumAnena asya nizcitAnvayahetuprabhavatvAbhyupagamAt / na ca tasyAnvayanizcayaH pratyakSasamadhigamyaH pUrvoktadoSAnuSaGgAt / nApyanumAnagamyaH; tadanantaraprathamAnumAnAbhyAM tanizcaye'navasthetaretarAzrayA-15 nuSaGgAt / nApi vyatirekanizcayadvAreNa; vyatireko hi sAdhyAbhAve hetorbhaavH| na ca prakRtasAdhyAbhAvaH pratyakSAdhigamyaH, tasya jJAtavyApArAviSayatvena tadbhAvavattabhAve'pi pravRttivirodhAt / samarthitaM cAsya tadviSayatvaM prAgiti / nApyanumAnAdhigamyaH, ata eva / 20 athAnupalambhanizcayaH atrApi kiM dRzyAnupalambho'bhipretaH, adRzyAnupalambho vA ? yadyadRzyAnuphailambhaH; nAsau gamako'tipresaGgAt / dRzyAnupalambho'pi caturdA bhidyate svabhAva-kAraNa-vyApakAnupalambhaviruddhopalambhamedAt / tatra na tAvadAdyoyuktaH svabhA. 1 evaM sati ca kim / 2 gopAlaghaTikAdau vyabhicArAt / 3 anumAnaM prati / 4 saugtaayukt| 5 prbhaakrmten| 6 sAdhyasAdhanayoravinAmAvalakSaNaH / 7 zAtRvyApAre sati ardhaprakAzalakSaNo heturna ghttte| 8 saadhysaadhnruup| 9 pUrvam / 10 jJAtRvyApArasya / 11 sambaddha / 12 arthaprakAzo jJAtRvyApArahetukastasmin styevopjaaymaantvaaditynumaanen| 13 hetoH / 14 dvitIyAnumAna / 15 arthaprakAzAnyathAnupapattijJAturvyApArayo(?)ranvayaH tasminnanumAnaM / tatsvayameva jAnAti anumAnAntareNa vaa| prathamasyetaretarAzrayaH / dvitIye'navasthA / 16 shaatRvyaapaarlkssnn| 17 yaddhi yadbhAvagrAhakaM tadeva tadbhAvagrAhakamiti / 18 tadbhAvavattadabhAve'pi pravRttivirodhAt / 19 vyatirekaH zAtRvyApAra Atmani nAsti anupalabhyamAnatvAt khara. shRnggvditynuplmbhsvruupm| 20 padArthAnAM / 21 pizAcaparamANvAderapi gamakatvaM syAt / 22 zuddhabhUtalopalambha eva svabhAvAnupalambhaH / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDai [prathamapari0 vAnupalambhasyaivaMvidha viSaye vyApArAbhAvAt , ekajJAnasaMsargipadArthAntaropelammarUpatvAttasya / na ca jJAtRvyApAreNa saha kasyacidekajJAnasaMsargitvaM sambhavatIti / nApi dvitIyaH, siddhehi kAryakAraNabhAve kAraNAnupalambhaH kAryAbhAvanizcAyakaH / na cA jJAtR5vyApArasya kenacit saha kAryatvaM nizcitam / tasyAdRzyatvAt / pratyakSAnupalambhanibandhanazca kaarykaarnnbhaavH| tata eva kenacitsaha vyApyavyApakabhAvasyAsiddharna vyApakAnupalambho'pi tnishcaaykH| viruddhopalambhopi dvidhA bhidyate virodhasya dvividhatvAt ; tathA hi-ko(eko) virodho'vikalakAraNasya bhaivato'nyabhAve'bhAvA10tsahAnavasthAlakSaNaH zItoSNayoriva, viziSTAtpratyakSAnnizcIyate / na ca prakRtaM sAdhyamavikalakAraNaM kasyacidbhAve nivartamAnamupalabhyate tasyAdRzyatvAt / dvitIyastu prsprprihaarsthitilkssnnH| sopyupalabhyakhabhAvabhAvaniSThatvAtprakRtaviSaye na sambhavati / kiJcAnupalambho'bhAvapramANaMpramANapaJcakavinivRttirUpam / tacca 15jJAtamevAbhAvasAdhakam ; kRtayatnasyaiva pramANapaJcakavinivRtterabhAvasAdhakatvopagamAt / taduktam gatvA gatvA tu tAndezAn yadyartho noplbhyte| tedAnyakAraNAbhIvAdasanityavagamyate // [mImAMsAzlo0 vA0 arthA0 zlo0 38] 20 tajjJAnaM cAnyasmAdabhAvapramANAt , prameyAbhAvAdvA? ttraadypksse'nvsthaaprsnggH-tsyaapynysmaadbhaavprmaannaatprijnyaanaat| prameyAbhAvAttajjJAne ca-itaretarAzrayatvam / 1 atyantaparokSe / 2 ghaTena saha pratiSedhyAdhArabhUtabhUtalam / 3 yadi bhUtalAdhAratayApi vidyeta tadA pratyakSeNaiva labhyeta / 4 aatmnH| 5 jJAtRvyApAralakSaNa / 6 kAraNena / 7 anvayaH vyatirekaH (prtykssennaanvyvytireknibndhnH)| 8 zAta. vyaapaarsyaadRshytvaadev| 9 AtmAdinyApArasya / 10 zAtRvyApArAbhAva / 11 tA / 12 shiitkaalaadeH| 13 jAyamAnasya / 14 vhni| 15 jnyaatRvyaapaarruupN| 16 virodhinH| 17 zAturvyApArasya / 18 virodhaH / 19 jey| 20 arthaanuplmbhkaale| 21 indriyAbhAvasyAlokAbhAvasya ca kAraNasya / 22 AdyapramANapaJcakAbhAvasya prathamapramANapaJcakaviSayapramANapaJcakAbhAvAt parizAnaM tasyApi pramANAt ............" ........... dvitIyasyAdvitIyapramANapaJcakaviSayapramANapaJcakAbhAvAt parizAnaM tasyApyevamityAdi prakAreNa / 23 siddhe hi prameyAbhAve abhAvapramANaparizAnaM sidhyati tatsiddhajhai ca prameyAbhAvasiddhiriti / 1 tu0-avikalakAraNasya bhavataH "ityAdi-nyAyavi0 pR0 96 / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 11] jJAtRvyApAravicAraH kicAsau jJAtRvyApAraH kArakairjanyaH, ajanyo vA? yadyajanyaH tadAsAvabhAvarUpaH, bhAvarUpo vA? prathamapakSo'yuktaH, tasyAbhAvarUpatve'rthaprakAzanalakSaNaphalajanakatvavirodhAt / virodhe vA phalArthinaH kArakAnveSaNaM vyartham , tata eNvAbhimataphalasiddhervizvamadaridaM ca syAt / atha bhAvarUpo'sauH tatrApi kiM nityaH, anityo vA?5 na tAvannityaH; andhAdInAmapyarthadarzanaprasaGgAt suptAdivyavahArAbhAvaH sarvasarvajJatAprasaGgaH kArakAnveSaNavaiyarthya ca syAt / athAhanityaH; tadyuktam ; ajanyasvabhAvabhAvasyAnityatvena kenacidaMpyanabhyupagamAt / bhavatu vA'nityaH; tathApyasau kAlAntarasthAyI, kSaNiko vA ? na tAvatkAlAntarasthAyI "kSaNikA hi sA na kAlAntaramavatiSThate" [zAvarabhA0] iti vacaso virodhaprasaGgAt / kArakAnveSaNaM cApArthakam-tatkAlaM yAvattatphalasyApi nissptteH| kSaNikatve, vizvaM nikhilArthapratibhAsarahitaM syAt kSaNAnantaraM tasyAsattvenArthapratibhAsAbhAvAt / dvitIyAdikSaNeSu khata evAtmano vyApArAntarotpatternAyaM doSaH,15 ityapyasaGgatam ; kArakAnAyattasya dezakAlakharUpapratiniyamAyogAt / kiJca; anavaratavyApArAbhyupagame tajanyArthapratibhAsasyApi tathA vAt tavasthaH suptaadybhaavdossaanussnggH| tnnaa'jnyo'sau| nApi janyaH, yato'sau kriyAtmakaH, akriyAtmako vA ? prathamapakSe kiM kriyA parispandAtmikA, tadviparItA vA ? tatrAdyaH pakSo-20 'yuktaH, nizcalasyAtmanaHparispandAtmakakriyAyA ayogaat| nApi dvitIyaH; tathAvidhakriyAyAH parispandAbhAvarUpatayA phalajanakatvAyogAt, abhAvasya phalajanakatvavirodhAt / na cAsau parispandasvabhAvA tadviparItA vA-kArakaphailAntarAlavartinI pramANataH pratIyate / tanna kriyAtmako vyaapaarH| nApi tadviparItaH; akriyAtmako 25 hi vyApAro vodharUpaH, avodharUpo vA? bodharUpatve pramAtRvatpramA 1 khrvissaannaadau| 2 AkAzAdau / 3 kiJca / 4 abhAvarUpanyApArAdeva / 5 jagat / 6 sahakArikAraNainityasyAnupakAryatvAt / 7 prAgabhAvAd vyabhicAramAzaya bhAvazabdaH prayuktaH / 8 padArthasya / 9 vAdinA nareNa / 10 jJAtRvyApArarUpA kriyaa| 11 zAtRvyApAra / 12 prH| 13 puruSasya / 14 jJAtRvyApArasya / 15 paraiH / 16 sarvadAbhAvAt / 17 kiJca / 18 pramAtA / 19 arthaprakAza / 20 jJAta. vyaapaarlkssnnaa| 1 'kSaNikA hi sA na buddhayantarakAlamavasthAsyate' zAbaramA0 pR. 7 / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 prameyakamalamArtaNDe prathamapari0 NAntaragamyatA na syAt / avodharUpatA tu vyApArasyAyuktA; cidrUpasya jJAturacidrUpavyApArAyogAt / 'jAnAti' iti ca kriyA jhAtRvyApAro bhavatAbhidhIyate, sa ca bodhAtmaka eva yuktH| kiJcAsau dharmisvabhAvaH, dharmasvabhAvo vA ? prathamapakSe-jJAtRvanna 5pramANAntaragamyatA / dvitIyepi pakSe-dharmiNo jJAturvyatirikto vyApAraH, avyatirikto vA, ubhayam , anubhayaM vA ? vyatiriktatvesamvandhAbhAvaH / avyatireke-jJAtaivaM tatsvarUpavat / ubhayapakSe tuvirodhH| anubhayapakSo'pyayuktaH; anyonyavyavacchedarUpANAM sakRt pratiSedhAyogAt eknissedhenaaprvidhaanaat| 10 kiJca, vyApArasya kArakajanyatvopargame tajanane pravartamAnAni kArakANi kimaparavyApArasApekSANi, na vA ? tatrAdyapakSe anavasthA; vyApArAntarasyApyaparavyApArAntarasApekSaistairjananAt / vyApAranirapekSANAM tajanakatve-phalajanakatvamevAstu kimadRSTavyApArakalpanAprayAsena ? astu vA vyApAraH; tathApyasau prakRtakArye 15 vyApArAntarasApekSaH, nirapekSo vA ? na tAvatsApekSaH, aparAparavyApArAntarApekSAyAmevopaMkSINazaktikatvena prakRtakAryajanakatvAbhAvaprasaGgAt / vyApArAntaranirapekSasya tajanakatve kArakANAmapi tathA tadastu vizeSAbhAvAt / athaivaM paryanuyogaH sarvabhauvasvabhAvavyAvartakaH; tathAhi-vahverdAhakavabhAvatve gaganasyApi tatsyAt ita20rathA vaDherapi na syAt, tadasamIkSitAbhidhAnam ; pratyakSasiddhatvemAtra paryanuyogasyAnavakAzAt , vyApArasya tu pratyakSasiddhatvAbhAvAnna tathAsvabhAvAvalambanaM yuktm| arthaprAkaTyaM vyApAramantareNAnupapadyamAnaM taM kalpayatItyarthApapattitastatsiddhirityapi phalguprAyam ; arthaprAkaTyaM hi tato bhinnam, 25 abhinnaM vA ? yadyabhinnam / tadA'rtha eveti yAvadartha ttsdbhaavaatsuptaabhaavH| bhede-samvandhAsiddhiranupakArAt / upkaare'nvsthaa| kiJca, etadanyathAnupapadyamAnatvenAnizcitaM taM kalpayati, 1 jJAtRvyApArosti arthaprAkaTyAnyathAnupapattarityarthApattirUpa / 2 akriyAtmakatvAt / 3 abhinnatvAt / 4 dharmarUpatvAt / 5 vastudharmANAM / 6 paraiH / 7 kArakANAM / 8 arthaprakAza / 9 arthaprakAzalakSaNe / 10 naSTa / 11 nirapekSatvaprakAreNa / 12 prshnH| 13 padArtha / 14 vyApArAntaranirapekSatvaprakAreNa kAryajanakatvalakSaNa / 16 anyadvA ityamuM tRtIyaM vikalpaM zodhayati / 16 arthaprAkaTyasya sarvadA bhAvAt / 17 upakAra syApyupakArakaraNe sambandho na syaadityupkaarklpne| 18 zAtRvyApAramantareNa / 19 arthaprAkaTyaM / 20 vyaapaarN| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 112] jJAtRvyApAravicAraH 25 nizcitaM vA? na tAvadanizcitam ; atiprasaGgAt-tathAbhUtaM hi tadyathA taM kalpayati tathA yena vinApyupapadyate tadapi kiM na kalpayatyavizeSAt ? nizcitaM cet ; ka tasyAnyathAnupapannatvanizcayaHdRSTAnte, sAdhyadharmiNi vA ? dRSTAnta cet liGgasyApi tatra sAdhyaniyatatvanizcayo'stItyanumAnamevArthApattiriti pramANasaMkhyAvyA-5 ghAtaH / sAdhyadharmiNyapi kutaH pramANAttasya tannizcayaH ? vipakSe'nupalambhAJcet, na; tasya sarvAtmasambandhino'siddhAnakAntikatvAdityuktam / tataH pramANato'cetanasvabhAvajJAtRvyApArasthApratIteH kathamarthatathAtvaprakAzako'sau yataH pramANaM syAt // cha / jJAnasvabhAvasya jJAtRvyApArasyArthatathAtvaprakAzakatayA pramANa-10 tAbhyupagamAnna bhaTTasyAnantaroktAzepadoSAnuSaGgaH, ityapyasamIkSitAbhidhAnam ; sarvathA parokSajJAnakhabhAvasyAsyAsatvena pratipAdayiSyamANatvAt / sakalajJAnAnAM svaparavyavasAyAtmakatvena vyavasthiteH ityalaM prapaJcena / 'tannAjJAnaM pramANamanyatropacArAt' ityabhiprAyavAn pramANasya jJAnavizeSaNatvaM samarthayamAnaH prAha- 15 hitAhitaprAptiparihArasamartha hi pramANaM tato jJAnameva tat / / 2 / / hitaM sukhaM tatsAdhanaM ca, tadviparItamahitam , tayoH prAptiparihArau / prAptiH khalUpAdeyabhUtArthakriyAprasAdhakIrthapradarzakatvam / arthakriyArthI hi puruSastanniSpAdanasamartha prAptukAmastatpradarzakameva pramANamanveSata ityasya pradarzakatvameva prApakatvam / na hi tena prada-20 rzite'rthe praatybhaavH| na ca kSaNikasya jJAnasyArthaprAptikAlaM yAvadavasthAnAbhAvAtkathaM prApakateti vAcyam ? pradarzakatvavyatirekeNa tasyAstatrAsambhavAt / na cAnyasya jJAnAntarasyArthaprAptau sainikaSTatvAttadeva prApakamityAzaGkanIyam; yato yadyapyanekasmAjjJAnakSaNAtvRttAvarthaprAptistathApi paryAlocyamAnamarthapradarzakatvameva 25 1 kathaM tathAhi / 2 stmbhaadybhaaven| 3 jJAtRvyApAreNa saha / 4 arthaprAkaTyasya / 5 avinaabhaav| 6 zAtRvyApArAbhAve stambhAdau prAkaTyasya / 7 paraH / 8 jJAtRvyApArasya nirAkaraNena / 9 slAnapAnAdi / 10 jalAdi / 11 jalAdikaM / 12 prAptinibandhanatvaM / 13 bauddho vadati / 14 sthiti / 15 pareNa / 16 arthshaane| 17 samIpatvAt / 18 puruSasya / - 1 zAbarAbhimatajJAtRvyApararUpapramANasya samIkSA nimnagraMtheSu samavalokya tulanIyA nyAyamaM0 pR0 16 / nyAyaku0 caM0 li. pari0 1 / sanmati0 TI0 pR0 20 / 2 tu0-'pravartakatvamapi pravRttiviSayapradarzakatvameva' nyAyabi0 TI0 pR0 5 / pra0 ka0 mA0 3 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 prameyakamalamArtaNDe prathamapari0 jJAnasya prApakatvam-lAnyat / tacca prathamata eva jJAnakSaNe saMmpannamiti nottarottarajJAnAnAM tadupayogi( tvam), tadvizeSAMzaMpradarzakatvena tu tat teSAmupapannameva / pravRttimUlA tUpAdeyArthaprAptina pramANAdhInA-tasyAHpuruSecchAdhInapravRttiprabhavatvAt / na ca prava. 5tyabhAve pramANasyArthapradarzakatvalakSaNavyApArAmAvo vAcyaH, pretItivirodhAt / na khalu candrArkAdiviSayaM pratyakSamapravartakatvAnna tatpadarzakamiti loke pratItiH / kathaM caivaMvAdinaH sugatajJAnaM pramANaM syAt ? na hi heyopAdeyatattvajJAnaM kacit tasya pravartakaM kRtArtha tvAt , anyathA kRtArthatA na syAditarajanavat / sukhAdisvasaMvedanaM 20vA; na hi kaMcittatpurupaM pravartayati phalAtmakatvAt , anyathA pra. tyanavasthA / vyAptijJAnaM vA na khalu kheviSaye'rthina tatpravarttayati anumAnavaiphalyaprasaGgAt / tataH pravRttyabhAvepi pravRttiviyopadazakatvena jJAnasya prAmANyamabhyupagantavyam / nenu pravRtteviSayo bhAvI, vartamAno vairthiH ? bhAvI cet ; nAsau 15pratyakSeNa pravartayituM zakyastatra tsyaaprvRtteH|vrtmaanshcetn; arthino'trA'pravRtteH, na hi kazcidanubhUyamAna eva pravartate'naivasthApatteH; ityasAmpratam arthakriyAsamarthArthasya arthakriyAyAzca prvRttivissytvaat| tatrArthakriyAsamarthArtho'dhyakSeNa pradarzayituM shkyH| na hyrthkriyaavtsopynaaNgtH| na cAsyAdhyakSatve |vRttyabhAvaprasaGgaH; artha20 kriyaarthtvaattsyaaH| kAryAdRSTau katham etattatraM samartham' ityevagamo yataHpravRttiH syAditi cet ; AstAM tAvadetat-kAryakAraNabhAva 1 jAtaM / 2 pradarzakatvam / 3 phalavat / 4 artha / 5 bheda / 6 pradarzakatvaM / 7 jalAdi / 8 kaarnnkaa| 9 pravartakatvAbhAve / 10 nuH| 11 maa| 12 yanna pravartakaM tanna prmaannmityevNvaadinH| 13 viSaye / 14 kRtArthakamapi pravartayati cet / 15 sugato na sarvazo jJAnena pravartyamAnatvAdgopavat / vipakSe gopasya sarvazatvaM tata eva sugatavat / 16 kRtArthakamapi pravartayatIti cet / 17 kathaM pramANam ( api tu na syAt asti ca pramANaM pradarzakatvAt ) / 18 arthe / 19 pravRttaH phalahetutvAttatrApi phalena bhAvyam / 20 anuprmaa| 21 kathaM pramANam / 22 akhilsaadhysaadhnlkssnne| 23 puruSaM / 24 yataH pradarzakatvameva prApakatvaM zAnasya / 25 sadbhAve / 26 arth| 27 prakAzakatvena / 28 pareNa / 29 prH| 30 dvayormadhye / 31 vissye| 32 anythaa| 33 arthaprAptyarthaM hi pravRttiH sA pratyakSA jAteti / 34 pravRtteH phalahetutvAttatrApi phalena bhAvyam / 35 tyordvyormdhye| 36 jlaadiH| 37 apratyakSatvaprasaGgAdarthasya / 38 arthaprAptyartha hi pravRttiH sA pratyakSaM jAyate iti / 39 paraH / lAnAdi / 40 jalaM / 41 arthkriyaayaaN| 42 nizcayaH / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 113] pramANasya prAptiparihAravicAraH 27 vicAraprastAve vistareNAbhidhAnAt / pretIyate ca 'idaimabhimatArthakriyAkAri na tvidam' ityarthamAtrapratipattau pravRttiH pazUnAmapi / tasmAdarthakriyAsamarthArthapradarzakatvameva pramANasya hitaprApaNam / ahitaparihAropi 'anabhipretaprayojanaprasAdhanametat' ityupadarzanameva / tayoH samarthamavyavadhAnenArthatathAbhAvaprakAzakaM hi yasmA-5 tpramANaM tato jJAnameva tat / na cAjJAnasyaivaMvidhaM tatprAptiparihArayoH sAmarthya jJAnakalpanAvaiyarthyaprasaGgAt / nanu sAdhUktaM pramANasyAjJAnarUpatApanodArtha jJAnAvizeSaNamalAkamapISTatvAt , taddhi samarthayamAnaiH sAhAyyamanuSThitam / tattu kiJcinirvikalpakaM kiJcitsavikalpaka miti mainyamAnaMprati azeSa-10 syApi pramANasyAvizeSeNa vikalpAtmakatvavidhAnArtha vyavasAyAtmakatvavizeSaNasamarthanapara tannizcayAtmakamityAdyAha / yatprAkprebandhena samarthitaM jJAnarUpaM pramANam tannizcayAtmakaM samAropaviruddhatvAdanumAnavat // 3 // saMzayaviparyAsAnadhyavasAyAtmako hi samAropaH, tadviruddhatvaM 15 vastutathAbhAvagrAhakatvaM nizcayAtmakatvenAnumAne vyAptaM suprasiddham anyatrApi jJAne tad dRzyamAnaM nizcayAtmakatvaM nizcAyayati, samAropavirodhigrahaNasya nizcayakharUpatvAt / pramANatvAddhA tattadAtmakamanumAnavadeva / paranirapekSatayA vastutathAbhAvaprakAzakaM hi pramANam , na cAvikalpakam tathA-nIlAdau vikalpasya kSaNakSa-20 ye'numA syApekSaNAt / tato'pramANaM tat vastuvyavasthAyAmapekSitaparavyApAratvAt sannikarSAdivat / na~cedamarnubhUyate-akSavyApArAnantaraM svArthavyavasAyAtmano nIlAdivikalpasyaiva vaizaye. nAnubhavAt / 1 kiMca / 2 vastu / 3 pASANAdikam / 4 ahikaNTakAdi / 5 hitaahitpraaptiprihaaryoH| 6 avyvdhaanenaarthtthaatvprdrshktvlkssnnm| 7 hitAhita / 8 anythaa| 9 bauddhAnAM / 10 jainaiH| 11 kRtam / 12 shaanN| 13 bauddhaM / 14 pradhAnaM / 15 svApUrvetyAdi / 16 vyaapken| 17 prtyksse| 18 zAnasya / 19 samyagjJAnatvAdavisaMvAditvAnnizcayahetutvAt / 20 zAnavizeSaNaviziSTaM pramANaM / 21 pramANatvaM ca syAnnizcayAtmakatvaM ca na syAditi sandigdhAnakAntikatve satyAha / paraM savikalpakaM jhaanm| 22 darzanaM saugatAbhimatam / 23 nIlamIdaM pItamIdam / 24 sarva kSaNika sattvAt ityasya / 25 shaanaapekss| 26 kiJca / 27 nirvikalpakam / 28 pratyakSasiddhaM na bhvtiityrthH| 29 nayanonmIlanAnantaram / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 prameyakamalamArtaNDe prathamapari0 naca vikalpAvikalpayoryugapaTTatterladhuvRttervA ekatvAdhyavasAyAdrikalpe vaizadyapratItiH; tadyatirekeNAparasyApratIteH / bhedena pratIto hyanyatrAnyasyAropo yukto mitre caitravat / na cA'spaSTAbho vikalpo nirvikalpakaM ca spaSTAbhaM pratyakSataH pratItam / tathApyanu5bhUyamAnasvarUpaM vaizA parityajyAnanubhUya'mAnasvarUpaM vai(pamavaizA) parikalpayan kathaM parIkSako nAma ? anavasthAprasaGgAt-tatopyaparakharUpaM taditi parikalpanaprasaGgAt / yugapaTTattezcAbhedAdhyavasAye dIrghazaSkulIbhakSaNAdau rUpAdijJAnapaJcakasyApi sahotpatterabhe dAdhyavasAyaH kinna syAt ? bhinnaviSayatvAttepAM tadabhAve-ata 10 eva sa prakRtayorapi na syAt kSaNasantInaviSayatvenAnayorapyasyAvizeSAt / laghuvRttezcA'bhedAdhyavasAye-khararaTitamityAdAvapyabhedAdhyavasAyaprasaGgaH / kathaM caivaM kaoNpilAnAM buddhicaitanyayomeMdo'nupalabhyamAnopi na syAt ? athAneyoH sAdRzyAnedenAnupalambhaH, abhibhavAdvAbhidhIyate? 15 nanu kiMkRtamanayoH sAdRzyam-viSayAbhedekRtam, jJAnarUpatAkRtaM 18 19 1 kramasattve'pi / 2 avikalpavikalpayoH spaSTA'spaSTatvena bhedena pratyakSataH prtiitybhaave| 3 vikalpe / 4 avaizadyam / 5 saugtH| 6 avaizadyadharmAt / 7 pItam / 8 savikalpakam / 9 paraH / 10 avikalpakavikalpayoH / 11 sAmAnya / 12 aviklpviklpyoH| 13 bhinnaviSayatvasya / 14 kiNc| 15 vikalpAvikalpayoranupalabhyamAnabhedasambhavaprakAreNa / 16 sAGkhyAnAm / 17 aprtiiymaanH| 18 anupalabhyamAnatvAnna sidhyet / 19 abhyupagamamAtrasya tatrApi sdbhaavaat| 20 prH| 21 viklpetryoH| 22 pRthaktvAdhyavasAyasya / 23 parAbhavAt / 24 pareNa / 25 bhA (tRtiiyaa)| 1 'manasoryugapadvRtteH sviklpaa'klpyoH|| vimUDhaH sampravRttervA ( laghuvRttervA ) tayoraikyaM vyavasyati' // pramANavA0 3 / 133 2 'vikalpajJAnaM hi saMketakAladRSTatvena vastugRhNat zabdasaMsargayogyaM gRhNIyAt / saMketakAladRSTatvaM ca saMketakAlotpannajJAnaviSayatvam / yathAca pUrvotpannaM vinaSTaM zAnaM saMpratyasat tadvat pUrvavinaSTajJAnaviSayatvamapi saMprati nAsti vastunaH / tadasadrUpaM vastuno gRhNadasannihitArthanAhitvAdasphuTAbham asphuTAbhatvAdeva ca savikalpakam / tataH sphuTAbhatvAt nirvikalpakA...' nyAyavi0 TI0 pR0 21 3 tulanA-'atha vikalpAvikalpayoH sAdRzyAdabhibhavAdvA...' sthA0 ratnAkara pR0 79 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 113] bauddhAbhimatanirvikalpakapratyakSasya khaMDanam 29 vA? na tAvadviSayAbhedakRtam:santAnetaraviSayatvenAnayorviSayAmedA'siddheH jJAnarUpatAsAdRzyena tvamedAdhyavasAye-nIlapItAdijJAnAnAmapi bhedenopalambho na syAt / athAbhibhavAt ; kena kasyAbhibhavaH ? vikalpenAvikalpasya bhAnunA tArAnikarasyeveti cet ; vikalpasyApyavikalpenAbhibhavaH kuto na bhavati ? balIyastvA-5 dasyeti cet, kutosya valIyastvam-bahuviSayAt, nizcayAtmakatvAdvA? prathamapakSo'yuktaH, nirvikalpaviSaya eva tatpravRtyabhyupagamAt , anyathA agRhItArthagrAhitvena prmaannaantrtvprsnggH| dvitIyapakSepi varUpe nizcayAtmakatvaM tasya, artharUpe vA ? na tAvatsvarUpe "sarvacittavettAnAmAtmasaMvedanaM pratyakSam" nyAyabi0 pR0 19] ityasya virodhAt / nApyartha-vikalpasyaikasya nizcaiyAnizcayasvabhAvadvayaprasaMgAt / tacca parasparaM tadvatazcaikAntatobhinnaM cet; samavAyAdyanabhyupaMgamAt samvandhAsiddheH 'valavAnvikalpo nizcayAtmakatvAt' ityasyAsiddheH / abhedaikAntepi-tadvayaM tadvAneva vA bhavet / 15 kathaMcittAdAtmye-nizcayAnizcayasvarUpasAdhAraNamAtmAnaM pratipadyate cedvikalpaH-svarUpepi savikalpakaH syAt, anyathA nishcysvruuptaadaatmyvirodhH| na ca svarUpamanizcinvanvikalpo'rthanizcIyakaH, anyathA'gRhItasvarUpamapi jJAnamarthagrAhakaM bhavet tathAca"apratyakSopalambhasya" [ ] ityAdivirodhaH, tatsvarUpa-20 1 kssnn| 2 punaH / 3 kssnn| 4 tiraskAraH / 5 praiH| 6 nirvikalpakabodha / 7 sviklpkssnn| 8 nirviklpkkssnn| 9 nIlamiti svasaMvedanena / 10 svsNvednm| 11 nIlAdyAkAratayA savikalpAH kssnnaaH| 12 sarvajJAnAnAM svarUpe nirvikalpakatvAbhyupagamasya granthasya / 13 svarUpe'nizcayAtmakatvamatheM nizcayAtmakatvam / 14 tataH svruupnishcyaabhaavaat| 15 vikalpAt / 16 varUpam / 17 pareNa / 18 trayANAM bhedaat| 19 saugatAbhyupagatasya hetoH| 20 svarUpam / 21 viklpH| 22 sati / 23 svarUpam / 24 tathA caapsiddhaantprsnggH| 25 bhaa| 26 vikalpasya / 27 kiNc| 28 azAta / 29 nAzAtaM nAma zApakam / 30 atyantaparokSazAnasya / 31 nArthasiddhiH prasiddhayati / 1 tulanA-atha vikalpasya balIyastvAda'...sanmati0 TI0 pR0 500 syA0 ratnAkara pR0 50 2 'aprasiddhopalambhasya nArthavittiH prasiddhayati / tanna grAmasya saMvittiAhakAnubhavAdRte' // 2074 // tattvasaM0 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDai prathamapari0 svAnubhUtasyApyanizcitasya kSaNikatyAdivanAnyanizcAyakatvam / vikalpAntareNa tanizcaye'navasthA / kazcAnayorekatvAdhyavasAyaH-kimekaviSayatvam, anyatareNAnyatarasya viSayIkaraNaM vA, paratretarasyAdhyAropo vA ? na tAvadeka5 viSayatvam ;saamaanyvishessvissytvenaanyobhinnvissytvaat| dRzyavikalpa(lpya)yorekatvAdhyavasAyAdabhinnaviSayatvam ityapyayuktam ; ekatvAdhyavasAyo hi dRzye viklpysyaadhyaaropH| sa ca gRhItayoH, agRhItayorvA tayorbhavet ? na tAvagRhItayoH; bhinnasva rUpatayA pratibhAsamAnayorghaTapaTayorivaikatvAdhyavasAyAyogAt / 10 na cAnayorgrahaNaM darzanena; asya vikalpyAgocaratvAt / nAyi vikalpena; asyApi dRshyaagocrtvaat| nApi jJAnAntareNa; asyApi nirvikalpakatve vikalpAtmakatve coktadoSAnatikramAt / nApyagRhItayoH sa sambhavati atiprasaGgAt / sAdRzyanivandhanazvAropo dRSTaH, vastvavastunozca nIlakharaviSANayoriva sAdRzyAbhAvAnnA15dhyAropo yuktH| tannaikaviSayatvam / anyatarasyAnyatareNa viSayIkaraNamapi-samAnakAlAvinorapAratanyAdanupapannam / aviSayIkRtasyAnyasyAnyatrAMdhyAropopyasambhavI / kiJca, vikalpe nirvikalpakasyAdhyAropaH, nirvikalpake vikalpasya vA? prathamapakSe-vikalpavyavahArocchedaH nikhilajJAnAnAM 20 nirvikalpakatvaprasaGgAt / dvitIyapakSepi-nirvikalpakavAbhecchedaHsakalajJAnAnAM savikalpakatvAnuSaGgAt / kiMca, vikalpe nirvikalpakadharmAropAdvaizadyavyavahAravat nirvikalpake vikalpadharmAropAdavezadyavyavahAraH kinna syAt ? nirvikalpakadharmeNAbhibhUtatvAdvikalpadharmasya ityanyatrApi samAnam / bhavatu 1 upalambhaH svarUpaM jAnAti navA ? na jAnAti cetkathaM sarva jaanaatiitybhipraayH| 2 nIlaMnIlamiti / 3 niiloymiti| 4 naiyAyika prati bauddhenoktam / 5 vikalpasvarUpaM yathA kSaNikatvAdinizcAyakaM na bhavati anizcitatvAttathA'rthasyApi na nizcAyakaM tata eva / 6 artha / 7 nirviklpksviklpkyoH| 8 bhaa| 9 prmaannu| 10 nirvi. klpksviklpkyoH| 11 paraH, svlkssnn| 12 niilaadi| 13 dRshyviklpyyoH| 14 sati / 15 kharaviSANayorapyekatvAdhyavasAyaprasaGgaH paramANvAdAvapi syaadaa| 16 loke| 17 dRzyavikalpyayoH / 18 viklpaaviklpyoH| 19 avikalpasya / 20 viklpe| 21 idaM nirvikalpakamiti / 22 vaizadha / 23 vikalpadharmasyAvaizayasya nirvikalpake Aropena na ( iti cet ) / 24 vikalpadharmeNa nirvikalpadharmasyAmibhUtatvAt vikalpe nirvikalpakadharmAropAdvaizadhavyavahAro mAbhUt / 1 tulanA-kimekaviSayatvamanyatarasya .."syA0 ratnAkara pR0 50 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1 // 3] bauddhAbhimatanirvikalpakapratyakSasya khaMDanam 31 vAtenaivAbhibhavaH tathApyasau sahabhAvamAtrAt, abhinnaviSayatvAt , abhinnasAmagrIjanyatvAdvA syAt ? prathamapakSe godarzanasamaye'zvavikalpasya spaSTapratibhAso bhavetsahAvAvizeSAt / athAnayorminaviSayatvAt na aspaSTapratibhAsAmamibhUyAzvavikalpe spaSTatayA pratibhAsaH; tarhi zabdaskhalakSaNamadhyakSeNAnubhavatA tatra kSaNakSayAnu-5. mAnaM spaSTamanubhUyatAmabhinna viSayatvAnnIlAdivikalpavat / bhinnasAmagrIjanyatvAdanumAnavikalpasyAdhyakSeNa taddharmAbhibhavAbhAvesakalavikalpAnAM vishdaavbhaasikhsNvednprtykssennaabhinnsaamgriijnyenaabhibhvprsnggH| atha tatrAbhinnasAmagrIjanyatvaM nepyate-teSAM vikalpavAsanAjanyatvAt , savedanamAtraprabhavatvAcca vasaMvedainasya 10 ityasat ; nIlAdivikalpasyApyadhyakSeNAbhibhavAbhAvaprasaGgAttatrApi : tavizeSAt / kiMca, anayorekatvaM nirvikalpakamadhyavasyati, vikalpo vA, jJAnAntaraM vA? na tAvannirvikalpakam ; adhyavasAyavikalatvAttasya, anyathA bhraanttaaprsnggH| nApi vikalpaH; tenAvikalpasyAviSa-15 yIkaraNAt , anyathA skhalakSaNagocaratAprApteH "vikalpo'vastuni saH"[ ] ityasya virodhH| na caavissyiitsyaanytraaropH| na hyapratipannarajaitaH zuktikAyAM rajatamAropayati / jJAnAntaraM tu nirvikalpakam , savikalpakaM vA ? ubhayatrApyubhayadoSAnuSaGgatastadubhayaviSayatvAyogaH / tadanyataraviSayeNAnayorekatvA-20 1 nirvikalpakadharmeNAbhibhUtvAt / 2 darzanaM / 3 avaishyN| 4 tiraskRtya lopya vaa| 5 vaizayena / 6 zrotrendriyadarzanena / 7 pareNa / 8 sarva kssnnikmiti| 9 pareNa / 10 nIlAdipratibhAso ythaanubhuuyte| 11 pratyakSaM zrotracakSurAdijanitamanumAnaM ca liGgajanitam / 12 darzanena / 13 anumAnaM spaSTaM naanubhuuyte| 14 prdhaanaadiviklpaanaaN| 15 srvcittvRttaanaambhinnsaamgriiprbhvtvaat| 16 vizadatayApratibhAso bhavetsakalavikalpAnAm / 17 prH| 18 sarvavikalpeSu svasaMvedaneSu ca / 19 saugtairsmaabhiH| 20 sNskaar| 21 pratyakSasya / 22 nIlAdivikalpe / 23 viklpetryoH| 24 nIlAdivikalpavat / 25 avastuni nirbhAsaH pratimAso yasya vikalpasya sH| 26 granthasya / 27 nirvikalpakasya / 28 vikalpe / 29 ghaTate / 30 naa| 31 savikalpakanirvikalpakayoH / 32 zAnena / ___1 tulanA-'tadekatvaM hi darzanamadhyavasyati'...pramANapa0 pR0 23 / nyAyakumu0 pra0 pari0 / sanmati0 TI0 pR0 500 / sthA0 ratnAkara pR0 52 / 2 tu0-'vikalpo'vastunirbhAsAd visaMvAdAdupaplavaH / ' praza0 kandalI pR0 190 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe prathamapari0 dhyavasAye-atiprasaGgaH-akSajJAnena trivikRSTetarayorapyekatvAdhyavasAyaprasaGgAt / tanna tayorekatvAdhyavasAyAdvikalpe vaizadyapratItiH, avikalpakasyAnenaivaikatvAdhyavasAyasya coktnyaayenaaprsiddhtvaat| 5 yaccocyate-saMhRtasakalavikalpAvasthAyAM rUpAdidarzanaM nirvikalpakaM pratyakSato'nubhUyate / taduktam "saMhRtya srvtshcintaaNstimitenaantraatmnaa| sthitopi cakSuSA rUpamIkSate sA'kSajA matiH" // 1 // [pramANavA0 3 / 124] "pratyakSaM kalpanApoDhaM pratyakSeNaiva siddhyati / pratyAtmavedyaH sarveSAM vikalpo nAmasaMzrayaH" // 2 // [pramANavA0 3 / 123] iti / na cAtrAvasthAyAM nAmasaMzrayatayA'nanubhUyamAnAnAmapi vikalpAnAM sambhavaH-atiprasaGgAdityapyuktimAtram ; azvaM vikalpayato 15 godarzanalakSaNAyAM saMhRtasakalavikalpAvasthAyAM sthirasthUlAdi khabhAvArthasAkSAtkAriNo viparItAropaviruddhasyAdhyakSasyAnizcayAtmakatvAyogAt / tattve vA azvavikalpAdyutthitacittasya gavi smRtirna syAt kSaNikatvAdivat / nAmasaMzrayAtmano vikalpasyAtra niSedhe tu na kiJcidaniSTem / na cAzeSavikalpAnAM nAmasaMzrayataiva 20 svarUpam ; samAropavirodhiya'haNalakSaNatvAtteSAmityagre vyAsato vakSyAmaH / na cAnizcayAtmanaH prAmANyam; gacchattuNasparzasaMvedanasyApi tatprasaGgAt / nizcayahetutvAttasyai prAmANyamityayuktam / saMzayAdivikalpajanakasyApi prAmANyaprasaGgAt / khelakSaNAnadhya 13 1 dezakAlasvabhAvavyavahitAvyavahi tayoH ghaTAdi prmaannvaadyoH| 2 vikalpasya / 3 pareNa / 4 naSTa / 5 nIlAdi / 6 jAtidravyaguNakriyAnibandhanAH / 7 saamstyen| 8 vikalparUpAm / 9 sthirIbhUtena / 10 gacchan vaa| 11 rahitaM / 12 mnsaa| 13 prtisvruupvedyH| 14 svasaMvedanena vedyH| 15 zabdaH saMzrayaH kAraNaM yasya vikalpasya sH| 16 naSTavikalpAyAM / 17 suptapramattAdAvapi syAt / 18 puruSasya / 19 sAdhAraNaM sAmAnyarUpaM / 20 kSaNikAdi / 21 tA ( sssstthii)| 22 nirvikalpa. kasya / 23 vyAvRtta / 24 narasya / 25 janAnAM / 26 shaan| 27 zabdAdvaitavAde / 28 vistrtH| 29 darzanasya / 30 darzanasya / 31 anukSaNika / 1 'avikalpamapi zAnaM vikalpotpattizaktimat / niHzeSavyavahArAGgaM tadvAreNa bhavatyataH // 1306 // tattvasaM0 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 113 ] bauddhAbhimatanirvikalpakapratyakSasya khaMDanam 33 vasAyitvAttadvikalpasyAdoSo'yam , ityanyatrApi samAnam / nahi nIlAdivikalpopi skhalakSaNAdhyavasAyI tadnAlamvanasya tddhyvsaayitvvirodhaat| 'manorAjyAdivikalpaH kathaMdhyavasAyI' ? ityapyasyaiva dUSaNaM yasyAsau rAjyAyagrAhakasvabhAvo nAsmAkam , satyarAjyAdiviSayasya tadrAhakasvabhAvatvAbhyupagamAt / 5 na cAMsya vikalpotpAdakatvaM ghaTate svayamavikalpakatvAt svalakSaNavat, vikalpotpAdanasAmarthyAvikalpakatvayoH parasparaM virodhAt / vikalpavAsanApekSasyAvikalpakasyApi pratyakSasya vikalpotpAdanasAmarthyAni(vi)rodhe-arthasyaiva tathAvidhasya sostu kimantargaDunA nirvikalpakena ? athAjJAtorthaH kathaM tejanako'tipresa-10 GgAt ? darzanaM kathama nizcayAtmakamityapi samAnam ? tasyAnubhUtimAtreNa janaikatve-kSaNakSayAdau viklpotpttiprsnggH| yatrArtha darzanaM vikalpavAsanAyAH pravodhakaM tatraiva tejanakamityapyasAmpratam ; tasyAnubhavamAtreNa tatprabodhakatve nIlAdAviva kSaNakSayAdIvapi tatprabodhaMkatvapraisaGgAt / tatrAbhyAsapraikaraNavuddhipATavArthitvAbhAvAnna tattasyAH pravodhakamiti cet, atha koyamabhyAso nAma-bhUyodarzanam , bahuzo vikalpotpattirvA ? na tAvadbhUyo darzanam / tasya nIlAdAviva 1 saMzayAdi / 2 nIlAdivikalpe / 3 svalakSaNa / 4 vikalpaH svalakSaNAdhyavasAyI na bhavati tadanAlambanatvAt manorAjyAdinA ( manorAjyAdhyavasAyinetyarthaH ) anekAnto'sya / 5 manorAjyAdisvarUpAlambanopi raajyaadhyvsaayii| 6 bauddhasya / 7 mnoraajyaadiviklpsy| 8 kiNc| 9 nirvikalpakadarzanasya / 10 svalakSaNe ythaa| 11 avikalpatvaM ca syAdvikalpotpAdanasAmarthya ca syAditi sandigdhAnakAntikatve styaah| 12 abhilApasaMsargayogyatArAhityamavikalpakatvaM tasinsati kathaM vikalpotpAdanasAmarthya syAdavikalpakasya / 13 prH| 14 vikalpavAsanApekSasya / 15 (paraH) agRhItaH / 16 vikalpa / 17 sarvasya sarvatra vikalpaM janayet / 18 vikalpajanakaM / 19 ubhayatrApi / 20 viklp| 21 yathA nIlamidamiti vikalpastathA kSaNikamida. miti vikalpaH syAt / 22 na kssnnkssyaadau| 23 vikalpa / 24 svasaMvedanena / 25 svargaprApaNazakti / 26 darzanasya / 27 anubhUtimAtrAvizeSAt / 28 pazyannayaM kSaNikameva pazyatIti vacanAt / 29 idaM kSaNikamidaM kSaNikamiti / 30 prastAva / 31 drshn| 1 tulanA-'atha matam-abhyAsaprakaraNabuddhipATavAthitvebhyo...' pramANa pa0 pR0 54 / sthA0 rakhAkara pR0 54 / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [prathamapari0 kSaNakSayAdavapyavizeSAt / atha bahuzo vikalpotpattirabhyAsaH; tasya kSaNAkSayAdidarzane kuto'AvaH ? tasya vikalpavAsanApravodhakatvAbhAvAJcet ; anyonyAzrayaH-siddhe hi kSaNakSayAdau darzanasya vikalpavAsanApravodhakatvAbhAve tallakSaNAbhyAsAbhAvasiddhiH, ta5 siddhau cAsya siddhiriti / kSaNikAkSaNika vicAraNAyAM kSaNikaprakaraNamapyastyeva / pATavaM tu nIlAdau darzanasya vikalpotpAdakatvam , sphuTatarAnubhavo vA syAt , avidyAvAsanAvinAzAdAtmalAbho vA? prathamapakSe-anyonyAzrayAt / dvitIyapakSe tu-kSaNakSayAdAvapi tatprasaGgaH sphuTatarAnubhavasyAtrApyavizeSAt / tRtIyapa10 kSopyayuktaH, tucchasvabhAvAbhAvAnabhyupagamAt / anyotpAdakakAraNavabhAvasyopagame kSaNakSayAdau tatprasaGgaH, anyathA derzanabhedaH syAviruddhadharmAdhyAsAt / yogina eva ca tathAbhUtaM tatsambhAvyeta, tato'syApi vikalpotpattiprasaGgAt "vidhUtakalpanAjAla" [ ] ityAdivirodhaiH / arthitvaM cAbhilaSitatvam , jijJA15 sitatvaM vA? prathamapakSo'yuktaH, kvacidanabhilapitepi vastuni tasyAH pravodhadarzanAt / cakrakaprasaGgazca-abhilaSitatvasya vastunizcayapUrvakatvAt / dvitIyapakSetu-kSaNakSayAdau teMdvAsanApravodhaprasaGgo nIlAdAvivAtrApi jijJAsitatvAvizeSAt / na caivaM savikalA(lpa)kapratyakSavAdinAmaipi prativAdyupanyastasa20 kalavarNapadIdInAM svocchAsaudisaMkhyAyAzcAvizeSeNa smRtiH praisa 1 pazyannayaM kSaNikameva pazyatIti vacanAt / 2 idaM kSaNikamidaM kSaNikamiti / 3 pazyannayaM kSaNikameva pazyatIti vacanAt / 4 kSaNikAdau darzanasya vikalpavAsanAprabodhakatvAbhAve siddhe vikalpotpAdakatvalakSaNapATavAbhAvasiddhistatsiddhau cAsya siddhiriti / 5 vikalpavAsanAprabodhakatva / 6 siddha hi vikalpotpAdakatve (pATave) nIlAdau vikalpavAsanAprabodhakatvasiddhistatastadutpAdakatvasiddhiriti / 7 saugtH| 8 buddhaH / 9 viklpvaasnaaprbodhviklpotptti| 10 avidyAvAsanAto'nyadindriyaM vA zAnAntaraM vA bhAtmA vA / 11 vsH| avidyAvAsanAvinAzasya / 12 vikalpotpAdakatvam / 13 nirviklpk| 14 nIlAdau pATavaM kSaNakSayAdAvapATavamiti / 15 ekakSaNasyaiva pATavabhAvAbhAva / 16 kiNc| 17 paattvN| 18 nishciiyen| 19 yoginaH pratyakSAdapi / 20 vidhUtakalpanAjAlaM pratyakSaM yoginAM matam / 21 granthavirodhaH / 22 jJAtumiSTatvaM / 23 ahiknnttkaadau| 24 abhilASAdvikalpavAsanAprabodhastassAcca vikalpastasmAccAbhilaSitatvam / 25 vikalpa / 26 vikalpa / 27 nirvikalpakapratyakSavAdimataprakAreNAnizcayAtmakasya viklpaajnktve| 28 jainAnAm / 29 saugata / 30 vAkya / 31 jaina / 32 nishvaas| 33 bodhasya nizcayAtmakatvAt / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 113 ] bauddhAbhimatanirvikalpakapratyakSasya khaMDanam jyate; sarvathaikakhabhAvasyAntarvahirvA vastuno'nabhyupagamAt / tanyate hi avagrahAvAyajJAnAdanabhyAsAtmakAd anyadevAbhyAsAtmaka dhAraNAjJAnaM pratyakSam / tadabhAve paropanyastasakalavarNAdiSu avanahAditrayasadbhAvepi smRtyanutpattiH, tatsadbhAve tu syAdeva-sarvatra yathAsaMskAraM smRtyutpattyabhyupagamAt / na ca parepAmapyayaM yuktaH-5 darzanabhedAbhAvAt , ekasyaiva kaeNcibhyAsAdInAmitareSAM vAnabhyupagamAt / na ca tadanyavyAvRttyA taMtra tadyogaH; svayamatasvabhAvamya tadanyavyAvRttisambhave pAvakasyA'zItatvAdivyAvRttiprasAda / tatsvabhAvasya tu tdnyvyaavRttiklpne-phlaabhaavaat-prtiniytttvbhaavsyaivaanyvyaavRttiruuptvaat| syAnmatam abhyAsAdisApekSaM nirapekSa vA darzanaM vikalpamya notpAdakam zabdArthavikalpavAsanAprabhavatvAttasya / tadvAsanAvikalpasyApi pUrvatadvAsanAprabhavatvAdityanAditvAdvikalpasantAnasya pratyakSasantAnAdanyatvAt , vijAtIyodvijAtIyasyodayAniTenoktadoSAnuSaGgaH, ityapyasaGgatam / tasya vikalpAjanakatve "yatraiva 15 jainayedenAM tatraivAsyepramANatA" [ ] ityamya virodhAnupaGgAt / kathaM vA vAsanAvizeSaprabhavatta(kAt tato'dhyakSamya rUpAdiviSayatvaniyamaH manorAjyAdivikalpAdapi tatprasaGgAt ? pratyakSa 1 niraMzasya / 2 jnaanaaN| 3 arthe / 4 saMskArAnatikrameNa / 5 naH / 6 saugatAnAm / 7 darzanaM nIlAdau vikalpotpAdaka kSaNakSayAdI na bhoditi nyAyaH / 8 pratyakSa / 9 avagrahAdibhedAtpratyakSabhedo na drshnsyaikruuptvaat| 10 janAlAdI / 11 kSaNakSayAdI ananyAsAdInAm / 12 pareNa / 13 anagAsAdaH / 14 abhyAsAdiranabhyAsAdiH / 15 darzane / 16 kimaganagAsasya bAnasya / / 17 abhyaasaanbhyaasaadi| 18 svarUpeNa / 15 abhyAsApampamAvasya / 20 agAsAdi / 21 anbhyaasaadi| 22 abhyAsAdi / 23 svarUpasya / 24 ghanasya / 25 abhyAsAdi / 26 anbhyaasaadi| 27 drshnsvbhaav| 28 prakaraNAdi / 29 abhyAsAdisvabhAvasya darzanasya / 30 anabhyAsAdi / 31 vika pasya / 32 zabdArtho nAma sAmAnyaM / 33 vaasnaaruup| 34 bhinnatvAt / 35 dazanAe / 36 vikalpasya / 37 annggiikaaraat| 38 na cAsya vikalpotpAdavAtya ghaTatI svayamavikalpakatvAtsvalakSaNavadityAdi / 39 darzanasya / 40 artha / 41 sAvikalpAtmikA buddhi / 42 darzanasya / 43 kiNc| 44 nayanAdhyakSasya / 45 anyathA / 1 tu0-'zabdArtha vikalpavAsanAprabhavatvAnmanovikalpasya taratahi kAyamadhuraH rUpAdiviSayatvaniyamaH...) aSTaza0 aSTasai0 pR0 119 syA0 ralAkara pR0 56 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [prathamapari0 sahakAriNo vAsanAvizeSAdutpannAdUpAdivikalpAttasya tanniyase skhalakSaNaviSayatveniyamopyata evocyatAm , anyathA rUpAdiviSayatvaniyamopyato mA bhUdavizeSAt / tathAca-khalakSaNagocaro'sau pratyakSasya tanniyamahetutvAdUMpAdivat / laipAdyullekhitvA5dvikalpasya tadbalAttanniyamasyaivAbhyupagame-pratyakSasyAbhilaoNpasaMsa gopi tadvadanumIyeta-vikalpasyAbhilapanAbhila~pyamAnajAtyAdyullekhitatayotpattyanyathAnupapatteH / tathAvidhadarzanasyApramANasiddhatvAcca AtmaivAhampratyayaprasiddhaH prativandhakApAye'bhyAsAdyapekSo vikalpotpAdako'stu kimadRSTaparikalpanayA ? tato vikalpaH pramA10 Nam saMvAdakatvAt , arthaparicchittau sAdhakatamatvAt , anizcitArthanizcAyakatvAt , pratipatrapekSaNIyatvAcca anumAnavat, natu nirvikalpakaM tadviparItatvAtsannikarSAdivat / tasyAprAmANyaM punaH spaSTAkAravikalatvAt, aMgRhItagrAhitvAt, a~sati pravartanAt, hitAhitaprAptiparihArAsamarthatvAt , 15 kadAcidvisaMvAdAt, samAropAniSedhakatvAt, vyavahArAnupayogaut, khalakSaNAgocaratvAt , zabdasaMsargayogyapratibhAsatvAt , zabdaprabhava'tvAt , (grAhyArtha vinA tanmAtraprabhavatvAdvA) gatyantarA 1 kSaNikAdi / 2 darzanasya / 3 pareNa bhvtaa| 4 vikalpAt / 5 darzanasya / 6 vikalpAtpratyakSavalakSaNa viSayatvaniyame c| 7 svlkssnnvissy| 8 yaddhi yadvipayakaM tadevAparasya tadviSayatvaniyamaheturyathA rUpAdi viSayako vikalpo rUpavipayatvaniyamahetuH pratyakSasya / 9 adhyakSasya rUpAdi viSaye niyamahetutvAdyathA rUpAdi viSayo vikalpaH tathAdhyakSasya svalakSaNaniyamahetutvAtsvalakSaNaviSayopi vikalpaH syaat| 10 sptmii| 11 parAmarzitvAt / 12 prtyksssy(nishcysy)| 13 rUpAdiviSayatva / 14 shbdsmbndhopi| 15 pratyakSaM rUpAdiniyataviSayaM vikalpasya rUpAdyullekhitvenotpattyanyathAnupapattarityanumAnena rUpAdiviSayatvaniyamo'numIyate yadvat / 16 shbd| 17 vaacy| 18 saamaanyvissy| 19 zabdatvena tu darzanasya tadviparItatvAt / 20 kiNc| 21 nirviklpk| 22 svasaMvedanavedyaH / 23 aavrnn| 24 nirviklpkdrshn| 25 manorAjyAdi vikalpavat / 26 prmaat| 27 rahitatvAt / 28 manorAjyAdivikalpavat / 29 dhArAvAhikazAnavat / 30 kezoNDukazAnavat / 31 dvicandrAdizAnavat / 32 sthANau visaMvAde puruSavikalpavat / 33 saMzayazAnavat / 34 gacchattaNasparzazAnavat / 35 bhrAntazAnavat / 36 arth| 37 aGgulyAdivAkyajanitavikalpavat / 38 aGgulyAdijanitavAkyavat / 1 tu0-'api ca savikalpakasyA'prAmANyam... syA. ratnAkara pR0 57 2-agrimakhaMDanAnurodhena ayamapi 'mUlavikalpa eva' ityanusandhIyate Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 113] bauddhAbhimatanirvikalpakapratyakSasya khaNDanam 37 AvAt ? na tAvatspaSTAkAra vikalatvAttasyA'prAmANyam ; kAcAbhaMkAdivyavahitArthadUrapAdapodipratyakSasyApyaprAmANyaprasaGgAt / na caitadyuktam , ajJAtavastuprakAzanasaMvAdalakSaNasya pramANalakSaNasya sadbhAvAt / pramANAntaratvaprasaGgo vA aspaSTatvAliGgajatvAbhyAM pramANadvayAnantasUtatvAt / nApi gRhiitgraahitvaat| anumAna-5 syApyaprAmANyAnuSaGgAt, vyAptijJAnayogisaMvedanagRhItArthagrAhitvAt / kathaM vA kSaNakSayAnumAnasya prAmANyam-zabdarUpAvabhAsyadhyakSAvagatakSaNakSayaviSayatvAt ? naca adhyakSeNa dharmisvArUpagrAhiNA zabdagrahaNepi na kSaNakSayagrahaNam; viruddhdhrmaadhyaasNtstdbhedprskteH| nApyasatipravartanAt ; atItInAgatayorvikalpa-10 kA~le asattvepi svakAle sattvAt / tathApyasyAprAmANye-pratyakSasyApyaprAmANyAnuSaGgaH tadviSayasyApi tatkAle'sattvAvizeSAt / hitA'hitaprAptiparihArAsamarthatvAdityasambhAvyam; vikalpAdeve. TArthapratipattipravRttiprAptidarzanAt aniSTArthAcca nivRttipratIteH / kadAcidarthaprApakatvAbhAvastu-pratyakSepi samAno'narthitvAdapravRtta-15 syAyepratyakSavat / kadAcidvisaMvAdAdityapyasAspratam / pratyakSepyaprAmANyaprasaGgAt, timi dhupahatacakSuSo'sAvadhi pratyakSapravRttidarzanAt / bhrAntAddhAntasya bhedo'nyatrApi samAnaH / smaaropaanissedhktvaaditypysnggtm| vikalpavipaye samAropAsambhavAt / nApi vyavahArAyogyatvAt; sakalavyavahAgaNAM vikalpa-20 mUlatvAt / skhalakSaNA'gocaratvAdityapyasamIkSitAbhidhAnam ; anumAnepi tatprasakteH tadvaittasyApi sAmAnyagocaratvAt / na ca tabAhyasya sAmAnyarUpatvepyadhyavaseyasya skhalakSaNarUpatvAd dRzyavikalpyAvAvekItya tataH pravRtteranumAnasya prAmANyam : prakRtavikalpe'pyasya samAnatvAt / zabdasaMsargayogyapratibhAmavAditya-25 1 sphaTikajalAdi / 2 parvatAdi / 3 pAramArthikaM lakSaNamidam / 4 vyAvahArikam / 5 vyAptizAnaM ca tadyogisaMvedanaM c| 6 sarvaza / 7 zrAvaNAdhyakSagRhItArthagrAhitvAt / 8 shraavnnaadhykss| 9 nirviklpken| 10 sarva vastu kSaNika sattvAt / 11 tasyaivagrahaNamagrahaNamiti / 12 shbddhrminnH| 13 kSaNikatvadharmasya / 14 dharmirUpasya vastunaH kSaNika(katvaM ) na bhvtiityrthH| 15 rAvaNazA cakravati / 16 arthyoH| 17 AgamazAne / 18 samakAle graamgraahktvaabhaavaatsvyetrgovissaannvt| 19 pratyakSa / 20 saadeH| 21 puruSasya / 22 padaM jalamiti / 23 Ip (saptamI, saptamyarthe mturityrthH)| 24 rog| 25 puruSasya / 26 bhraantviklpe| 27 aprAmANya / 28 tasya pUrvAnubhUtatatsadRzasya / 29 sAmAnyAropo'dhikaraNaM svalakSaNamadhyavaseyam / 30 skhlkssnn| 31 sthUla / 32 puruSasya / 33 niil| 34 nyAyasya / pra. ka. mA0 4 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 prasayakasalamArtaNDe prathamapari0 pyasamIcInam ; anusAnedi samAnatvAt / zabdaprabhavatvAdityapyasAmpratam, zaMbdAcyA kSAtyAmAmANyaprasaGgAt / grAhmArtha vinA tanmAtraprabhavalaM cAsiddham ; nIlAdivikalpAnAM sarvadArtha satyeva bhAvAt / kailyacittu tamantareNApi bhAvo'dhyakSeNi samAnaH 5dvicandrAdipratyakSasyArthAbhAvepi bhAvAt / bhrAntAbhrAntasyAnyatvamatrANi samAnam / kiJca, vikalpAbhidhAnayoH kAryakAraNatvAniyamakalpanAyAmkiJcitpazyataH pUrvAnubhUtaMtatsadRzaMsmRtirna syAt tannAmavizeSA smaraNot , tadasmaraNe tadabhidhAnApratipattiH, tadapratipattau tena 10 taidayojanam, tadayojanAttadanadhyavasAya ityavikalpAbhidhAnaM jgdaapdyet| kiJca, padasya varNAnAM ca namAntarasmRtAvasatyAmadhyavasAyaH, satyAM vA ? tatrAdyapakSe-nAmno nAmAntareNa vinApi smRtau kevalArthAdhyavasAyaH kinna syAt ? 'svAbhidhAnavizeSApekSA evArthI 15 nizcayairnizcIyante' ityekAntatyAgAt / dvitIyapakSe tu-anavasthAvarNapadAdhyavasAyepyaparanAmAntarasyAvazyaM smaraNAt // cha / 1 zabdajanitapratyakSasya / 2 ghaTaH kAste tatrAste ityAdi / 3 zabda / 4 vikalpasya / 5 vikalpasya / 6 vandhyAsutAdyartha / 7 niilN| 8 nuH| 9 tena dRzyena nIlena sadRzaM pUrvAnubhUtaM ca tacca tatsadRzaM ca tasya smRtiH| 10 smRtirvikalpaH / 11 pUrvAnubhUtatatsadRzArthasmaraNAtpUrva nAmavizeSasya pUrvAnubhUtatatsadRzArthasmaraNotpAdakasyAbhAvAttasya tatkAryatayA pUrvAnubhUtatsadRzArthanAmavizeSasmRtyanantarabhAvitvAt / 12 naamvishess| 13 naam| 14 zabdena / 15 nIlazabdenedaM vAcyamiti yojnaabhaavH| 16 dRzyasya niilsy| 17 dRzyamAne nIle vikalpAnutpattiH / 18 vikalpAbhidhAnazUnyaM / 19 gaurityasya / 20 gakAraaukAravisarjanIyAnAM / 21 abhidhAna / 22 nAmanirapekSa / 23 vikalpaiH / 1 tu0-"tasmAdayaM kiJcitpazyan tatsadRzaM pUrva dRSTaM na smartumarhati tannAmavizeSAsmaraNAt , tadasmarannaiva tadabhidhAnaM pratipadyate, tadapratipattau tena tanna yojayati, tadayojayannAdhyavasyatIti na kvacidvikalpaH zabdo vetyavikalpAbhidhAnaM jgtsyaat"| aSTaza0 aSTasaha 0 pR0 119 / syA0 ralA0 pR0 77 // 2 tu0-"nAmno nAmAntareNa vinApi smRtau kevalArthavyavasAyaH kina syAt" tannAmAntaraparikalpanAyAmanavasthA" / (aSTaza0) "taduktaM nyAyavinizcaye (116) abhilApatadaMzAnAmamilApavivekataH / apramANaprameyatvamavazyamanuSajyate" // aSTasaha0 pR0 120 / 3 bauddhAbhimatanirvikalpakapratyakSasya khaNDanamanayaivAnupUrvyA-aSTaza0 aSTasaha0 pR0 118, pramANapa0 pR0 53, nyAyaku0 ca0 pra0 pari0, sammati 0TI0 pR. 499 / syA0 ratnA0 pR0 76 / ityAdiSu draSTavyam / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 113 zabdAdvaitavicAraH 39 yepi zabdAdvaitavAdino nikhilapratyayAnAM zabdAnuviddhanvene sAvikalpakatvaM manyante-tatpazavaikalye hi teSAM prakAzarUpatAyA evAbhAvaprasaGgaH / vAzrUyatA hi zAzvatI pratyarvamarzinI ca / tedabhAve pratyayAna jAparaM rUNamavaziSyate / sakalaM cedaM vAcyavAcakatatva zabdabrahaNa eva vivata nAnyavivaH nApi svatantra-5 miti / taduktam na sosti pratyayo loke yaH zabdAnugAIte / anuviddhamivAbhAti sarva zabde pratiSTitam // 3 [vAkyapa0 1 // 224 ] vAgrUpatA cedukAmedavabodhasya shaashvtii| nakAzaH prakAzeta sA hi pratyavamarzinI // 2 // [vAkyapa0 // 125] anAdinidhanaM zabdadbrahmatattvaM yadakSaram / virtate'rthabhAvena prakriyA jagato yataH // 3 // [vAkyapa0 11] 15 anAdinidhanaM hi zabdabrahma utpAdavinAzabhAvAna, akSaraM ca akArAdyakSarasya nimittatvAt , anena vAcakarUpatA 'arthabhAvena ityanena tu vA~cyarUpatAsya sUcitA / prakriyeti bhedAH / zabdabrahmati nAmasaGkIrtanamitiH tepyatattvajJAH; zabdAnuviddhatvasya jJAnepvapratibhAsanAt / taddhi 20 pratyakSeNa pratIyate, anumAnena vA ? pratyakSeNa cekimandriyeNa, 1 prH| 2 zAnAnAM / 3 iip| 4 tAdAtmya / 5 zabdarUpApannatvenaiva / 6 zabdAnuviddhatva / 7 avybhicaarinnii| 8 prakAzahetubhUtA ca / 1 evNvidhvaaptaa'bhaave| 10 prakAzopAyabhUtaM / 11 prdhaan| 12 shaanN| 13 shmdaanvyrhitH| 14 kuto nAsti ? zandarUpApannameva vizvaM zande vizrAntaM yataH / 15 anusyUta / 16 eva / 17 apagacchet / 18 tdaa| 19 shaanN| 20 zabdarUpApannatvena / 21 ytH| 22 tA ( SaSThI, SaSThIsamAsa ityrthH)| 23 kartR / 24 prinnmti| 25 medAH bhveyuH| 26 zabda / 27 artha / 1 bhrtRhriprbhRtyH| 2 "na tatpratyakSataHsiddhamavibhAgamabhAsanAt / nityAdutpattyayogena kAryaliGgaM ca tatra na" // 147 // tatvasaM0 / nyAyaku0 ca0 pra0 pari0, sanmati0 TI0 pR0 384, syA0 ralA0 pR0 98 / / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [prathamapari0 khasaMvedanena vA ? na tAvadaindriyeNA; indriyANA rUpAdiniyatatvena jJAnAviSayatvAt / yAni svasaMvedanena; asya zabdAgocaratvAt / athArthasya tadanuviddhatvAt tadanubhave jJAne tedapyanubhUyate ityucyatenanu kimidaMzabdAnuviddhatvaM nAma-arthasyAminnadeze prati5bhAsaH, tAdAtmyaM vA ? tatrAdyavikalpo'samIcInaH; taMdrahitasyaivA rthasyAdhyakSe pratibhAsanAt / na hi tatra yathA purovasthito nIlAdiH pratibhAsate tathA taddeze zabdopi-zrotRzrotrapradeze tatpratibhAsAt / na cAnyadezatayopalabhyamAnopyanyadezosau yuktaH, atiprasaGgAt / nApi tAdAtmyam; vibhinnendriyajanitajJAna10 grAhyatvAt / yayovibhinnendriyajanitajJAnagrAhyatvaM na tayoraikyam yathA rUparasayoH, tathAtvaM ca nIlAdirUpazabdayoriti / zabdAkArarahitaM hi nIlAdirUpaM locanajJAne pratibhAti, taMdrahitastu zabdaH zrotrajJAne iti kathaM tayorakyam ? rUpamidamityabhidhAnavizeparNarUpApratItestayoraikyam / ityasat ; rUpamidamiti jJAnena 15 hi vAyUpatIpratipannAH padArthAH pratipadyante, bhinnavAgrUpatAvize SaNaviziSTA vA ? prathamapakSo'yuktaH, na hi locanavijJAnaM vAgUpatAyAM pravartate tasyAstadviSayatvAdrasAdivat, anyathendriyAntaraparikalpanAvaiyarthyam tasyaivAzeSArthagrAhakatvaprasaGgAt / dvitIyapakSepi abhidhAne'pravartamAnaM dhuMddharUpamAtraviSayaM locanavijJAnaM 20 kathaM tadviziSTatayA svaviSayamudyotayet ? na hyagRhItavizezrRNA vizeSye buddhiH daNDAgrahaNe daNDivat / na ca nAntare tasya pratibhAsAdvizeSaNatvam / tathA sati anayorbhedasiddhiH syaadityuktm| abhidhAnAnuyuktArthasmaraNAtaithAvidhArthadarzanasiddhiH; ityapya 1 zamdAnuviddhArtha / 2 ( zabdabrahma ) / 3 bhavatA pareNa / 4 arthasya. zandena tAdAtmyam / 5 shbd| 6-7 arthaH / 8 artha / 9 zabdArtho naikarUpAviti dhrmii| 10 saadhnsmrthnN| 11 artha / 12 arthaakaar| 13 daNDipurupeNa vyabhicAro nAnumAnasya / 14 shbd| 15 arthakAra / 16 zabdArthayoH / padArthAH svavAca. kAdabhinnAstadvizeSaNaviziSTatvAt / 17 rUpavizeSaNaviziSTaghaTavat / 18 tAdAtmyena / 19 arthAt / 20 tattasyAM pravartate cet / 21 locanAcchotrAdi / 22 rasAdi / 23 shbde| 24 kevl| 25 bhinnavAgrUpatAvizeSaNa / 26 shbd| 27 atheM / 28 shrotrshne| 29 vAyUpatAvizeSaNasya / 30 ruupruupshbdyoH| 31 vibhinne. ndriyajanitazAnagrAhyetyAdinA puurvmev| 32 prH| 33 sambaddha / 34 purovati / 35 yadrUpArthasya darzanaM tadrUpArthasya smaraNamiti vacanAt / / __1 "nAsti zabdArthayostAdAtmyaM bhinnadezatvAt bhinnakAlatvAt minnAkAratvAdvA stambhakumbhavat" / syA0 ratnA0 pR0 94 / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 113] zabdAdvaitavicAraH sAram ; anyonyAzrayAnuSaGgAt-tathAvidhArthadarzana siddhau vacanyArekaritArthasmaraNasiddhiH, tatazca tathAvidhArthadarzanasiddhiriti / kA ceyamarthasyAnidhAnAnuSatatA nAma-arthazAne tatpratibhAsaH, arthadeze tavedana kA, tatkAle tatvAtimAlo vA ? na tAvadAdyo vikalpaH; locAnAdhyakSe zabdasyApratibhAsanAt / nApi dvitIyaH,5 zabdasya zrotrapradeze nirastazabdasannidhInAM cA gAdInAM svapradeze khavijJAnenAnubhavAt / nApi tRtIyaH; tulyakAlavyAyAma Avazya locanajJAne pratibhAsAbhAvAt , bhinnajJAnavedyatve ca ledaprasaGga ityukam / kathaM caivaMvAdino vAlakAderarthadarzanasiddhiH, tatrAbhidhAnApratIteH, azvaM vikalpayato godarzanaM vA ? na hi tadA gozabdollekha-10 stajjJAnasyAnubhUyate yugapaTTattidvayAnutpatteriti / kathaM vA vAyUpatA'vabodhasya zAzvatI yato 'vAgrUpatA cedutkrAmet' ityAdyavatiSTheta locanAdhyakSe tatsaMsparzAbhAvAt ? na khalu zrotragrAhyAM vaikharI vAcaM tat saMspRzati tasyAstadaviSayatvAt / antarjalparUpAM madhyamAM vA; tAmantareNApi zuddhasaMvidorbhAvAt / saMhRtAzeparNA-15 divibhAgAnu(tu)payantI, sUkSmA cAntAtIrUpA vAgeva na bhavati; anayorarthAtmadarzanalakSaNatvAt vAcastu varNapadAnukramalakSaNatvAt / tato'yuktametattallakSaNapraNayanam 1 vApatAvizeSaNaviziSTArtha / 2 sahita / 3 arthshaan| 4 arthena saha / 5 pUrvameva / 6 abhidhAnAnuSaktArtha eva pratyakSe prtibhaatiityevNvaadinH| 7 mUka / 8 arthadarzane / 9 prtibhaasH| 10 nityaa| 11 zrotraM bahiSkRtya / 12 vApatA / 13 vacanAtmikAM / 14 locnaadhykssN| 15 locanAdhyakSaM na saMspRzati / 16 locanazAnasya / 17 naSTa / 18 padavAkya / 19 arthadarzanaM / 20 arthdrshnlkssnnaa| 21 AtmadarzanalakSaNA / 22 vAkya / 1 "vaikharyA madhyamAyAzca pazyantyAzcaitadadbhutam / anekatIrthamedAyAstrayyA vAcaH paraM padam // 144 // yasyAH zrotraviSayatvena pratiniyataM zrutirUpaM sA vaikharI, ziSTavarNasamuccAraNaprasiddhasAdhubhAvA bhraSTasaMskArA ca dundubhiveNuvINAdizabdarUpA cetyaparamitabhedA / madhyamA tu antaHsannivezinI parigRhItakrameva / buddhimAtropAdAnA sUkSmA prANavRttyanugatA pratisaMhatakamA satyapyabhede samAviSTakramazaktiH / pazyantI tu sA calAcalA pratibaddhasamAdhAnA sanniviSTajJeyAkArA pratilInAkArA nirAkArA ca paricchinnArthapratyavabhAsA saMsRSTArthapratyakabhAsA ca prazAntasarvArthapratyavabhAsA cetyaparamitabhedA / tatra vyAvahArikISu sarvAsu vAgavasthAsu vyavasthitasAdhvasAdhupravibhAgA puruSasaMskArahetuH parantu pazyantyA rUpamanapa. Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 aseyakamAlavArtaNDe prathamapari0 "sthAna dile kAyau katavarNa paarishrhaa| sb sb khaataa bilibnnddl ? ? ? prApavRttinAtinasya madhyamA vAk pravartate / aditAgA'nu(gA tu)pazyantI sarvataH sNhtmaa||2|| kArU yajyotirevAntaH sUkSmI baagnpaayinii| tathA vyAtaM jagatsarve tataH zabdAtmakaM jagat // 3 // " ityAdi / 1 knntthaadissu| 2 prasUte sati / 3 purussenn| 4 hRdistho vAyuH prANaH / 5 parityajya / 6 vrnnaadirhitaa| 7 naSTavarNAdikramo yataH / 8 zAzvatI / bhraMzamasaGkIrNa lokavyavahArAtItam / tasyA eva vAco vyAkaraNena sAdhutvajJAnalabhyena zabda pUrveNa yogenA'dhigamaH ityekeSAmAgamaH..." vAkyapa0 TI0 11144 "uktaMca-vaikharI zabdaniSpattiH madhyamA shrutigocraa| dhotitArthA ca pazyantI sUkSmA vAganapAyinI // " / kumArasaM0 TI0 2 / 17 / 1 "asyArthaH-sthAneSu tAlvAdisthAneSu, vAyau prANasaMjJe, vidhRte abhighAtArtha niruddhe sati, kRtavarNaparigraheti hetudvAreNa vizeSaNam tataH kakArAdivarNarUpasvIkArAt vaikharI saMzA vaktabhirviziSTAyAM kharAvasthAyAM spaSTarUpAyAM bhavA vaikharIti nirutaH / vAkprayoktRNAM sambandhinI / yadvA teSAM sthAneSu tasyAzca prANavRttireva nibandhanaM tatraiva 'nibaddhA sA tanmayatvAditi" syA0 ratnAkara pR0 89 / 2 "yA punarantaHsaGkalpyamAnA kramavatI zrotragrAhyavarNarUpA'bhivyaktirahitA vAk -sA mdhymetyucyte| taduktam-kevalaM budhupAdAnAt kramarUpAnupAtinI / prANavRttimatikramya madhyamA vAk pravartate // sthUlAM prANavRtti hetutvena vaikharIvadanapekSya kevalaM buddhireva upAdAnaM heturyasyAH sA prANasthatvAt kramarUpamanupatati / asyAzca manobhUmAvavasthAnam vaikharIpazyantyomadhye bhavAt madhyamA vAgiti / " syA0 ratnAkara pR0 89 / 3 "yA tu grAhyabhedakramAdirahitA svaprakAzA saMvidrUpA vAk sA pshyntiityucyte"| yasyAM vAcyavAcakayovibhAgenAvabhAso nAsti sarvatazca sajAtIyavijAtIyApekSayA saMhRto vAcyAnAM vAcakAnAM ca kramo dezakAlakRto yatra, kramavivazaktistu vidyate" syA. ratnAkara pR0 90 / ___4 "svarUpajyotiH svaprakAzA vedyate vedakabhedAtikamAt / sUkSmA durlakSyA, anapAyinI kAlabhedA'sparzAditi / " syA0 ratnAkara pR0 90 / 5 caturvidhavAcAM svarUpaM tattvArtha zlokavArtike'pi (pR0 241 ) vaNitamasti / ete trayaH zlokAH vAkyapadIyaTIkAyAM (pR0 56) 'punazcA' iti kRtvA uddhRtAH vartanve / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 113] zabdAdvaitavicAraH anumAnAtteSAM tadanuviddhatvapratItirityapi manorayAmAcala ; tadavinAbhAviliGgAbhAvAt / tatsambhave vA'dhyakSAdivAdhitApakSanirdezAnantaraM prayuktatvena kAlAtyayApadiSTyatvAJca / atha jagataH zabdamayatvAttadudaravartinAM pratyayAnAM tanmayatvAttadanuviddhatvaM siddhamevetyabhidhIyate tadapyanupApannalevA ta calmAyatvasyAdhyakSAdi-5 bAdhitatvAt , padavAkyAdito'nyasya giritarUpuralatAdestadAkAraparAmukheGgA sAvikalpakAdhyakSeNAtyanta vizadatayogalamAt / 'ye yadAkAraparAGmukhAste paramArthato'tanmayAH sathA jalAkAravikalAH sthAsakozakuzUlAdayastattvato na tanmayAH, paramArthatastadAkAraparAGmukhAzca padavAkyAdito vyatiriktA giritarupurala-10 tAdayaH padArthAH' ityanumAnatosya tadvaidhuryasiddhezca / kiMca, zabdapariNAmarUpatvAjagataH zabdamayatvaM sAdhyate, zabdAdutpattervA ? na tAvadAyaH pakSaH; pariNAmasyaivAtrAsambhavAt / zabdAtmakaM hi brahma nIlAdirUpatAM pratipadyamAnaM svAbhAvikaM zabdarUpaM parityajya pratipadyeta, aparityajya vA ? prathamapakSe-15 asyA'nAdinidhanatvavirodhaH paurstysvbhaavvinaashaad| dvitIyapakSe tu-nIlAdisaMvedanakAle badhirasthApi zabdasaMvedanazlako nIlAdivattavyatirekot / yatkhalu yavyatiriktaM tattasminsaMvedyamAne saMvedyate yathA nIlAdisaMvedanAvasthAyAM tasyaiva nIlAderAtmA, nIlAdyavyatiriktazca zabda iti / zabdasyAsaMvedane vA 20 nIlAderapyasaMvedanaprasaGgaH tAdAtmyAvizeSAt , anyathA viruddhedharmAdhyAsAttasya tato bhedaprasaGgaH / na hokasyaikadA ekAtipatrapekSayA grahaNamagrahaNaM ca yuktam / viruddhadharmAdhyAsepyaMtra bhedA 1 teSAM pratyayAnAM / 2 shbd| 3 sarve pratyayAH zabdAnu viddhA ityatra sAdhye sAdhanAbhAvaH / 4 shlok| 5 bhinnasya / 6 zabdAnuviddhatvarAhitya / 7 zabdabrANi / 8 svIkurvat / 9 vstu| 10 tAdAtmyasadbhAvAt / 11 kA (paJcamI paJcamIsamAsa ityrthH)| 12 zabdasya / 13 nIlAdereva saMvedanaM na zandasyeti cet / 14 vecAvedyatvadharmasAhityAt / 15 brahmaNaH / 16 nIlAt / 17 abhinnasya zabdalijasya / 18 anythaa| 19 nIlanIlazabdayoH / 1 "atra kadAcicchabdapariNAmarUpatvAdA jagata: zabdamayatvaM sAdhyatveneSTam , kadAcicchabdAdutpattervA ... zabdAtmakaM brahmA nIlAdirUpatA pratipayamAnaM kadAcinija svAbhAvikaM zabdarUpaM parityajya pratipadyeta, aparityajya vA ?' tattvasaM0 paM0 pR068| nyAyaku0 ca0 pra0 pari0 / sanmati0 TI0 pR0 380 / syA0 rakhAkara pR0 100 / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 pralayakAlamArtaNDe [prathamapari0 saMbhave himavAdbhiyA didAnAmapyAdAnuSaGgaH / kiMca, asau zabdAtmA pariNAma pracchanpratipadArthamedaM pratipadyeta, na bA ? tatrAdyavikal zabdabrahmaNo'nekatvaprasaGgaH, vibhinnAnekArthasvabhAvAtmakatyattatvarUpaivat / dvitIyavikalpe tu-sarveSAM nIlAdInAM 5 dezakAlasvabhAvavyApArAvasthAdibhedAbhAvaH pratibhAla bhedAbhAvazcAnuSajyetA-ekakhabhAvAcchabdabrahmaNo'bhinnatvAttatsvarUpaMvat / tanna zabdapariNAmarUpatvAjagataH zabdamayatvam / nApi zabdAdutpatteH, tasya nityatvenAvikAritvAt , koNa kAryotpAdavirodhAt sakalakAryANAM yugapadevotpattiH syAt / 10 kAraNavaikalyAddhi kAryANi vilambante nAnyathA / taJcedavikalaM kima paraM tairapekSyaM yena yugapanna bhaveyuH ? kiMca, aparAparakAryagrAmo'to'rthAntaram , anarthAntaraM votpadyeta ? tatrArthAntarasyotpattau-kathaM 'zabdabrahmavivartamartharUpeNa' iti ghaTate / na hyAntarasyotpAde anyasya tatvabhAvamanAzrayataH tAdrUpyeNa vivau yuktaH / teMdanA65ntarasya tuuNtpttau-tsyaanaadinidhntvvirodhH|| nanu 'paramArthato'nAdinidhane'bhinnasvabhAvepi zabdabrahmaNi avidyA~timiropahato janaH prAdurbhAvavinAzaivat kArya medena vicitramiva manyate / taduktam "yathA vizuddhamAkAzaM timiropailuto janaH / 20 saMkIrNamiva mAtrAbhizcitrAbhirabhimanyate // [bRhadA0 bhA0 vA0 3 / 5 / 43] . 1 brhmaa| 2 utpAdavinAzaM / 3 nIlatvapItatvAdi / 4 vibhinnAnekArthasvarUpavat / 5 padAthaiH shaiktve| 6 zAna / 7 prameyamedAd zAnabheda iti vacanAt / 8 pdaarthebhyH| 9 zabdabrahmasvarUpavat / 10 zabdabrahmaNaH / 11 kAryaiH / 12 ghttpttaadi| 13 shbdbrhmnnH| 14 bhinnamabhinnaM vaa| 15 pUrvamuktaM vivartate'rthabhAveneti / 16 aparAparakAryagrAmasya / 17 shmdbrhmnnH| 18 arthAntara / 19 arthAntararUpeNa / 20 brahma / 21 satyAM / 22 shbdbrhmnnH| 23 utpAda. vinAzAtmakAdarthAdabhinnatvAt / 24 amedarUpe bhedruupprtibhaasH| 25 vatuH ivaayeN| 26 ghaTapaTAdi / 27 nAnArUpaM / 28 upahataH / 29 saMchinnam / 30 rekhAmiH / 31 naanaaruupaamiH| 1 "sa hi zabdAtmA parimANaM gacchan pratipadArtha bhedaM vA pratipadyate na vA " tattvasaM0 pR0 70 / nyAyaku0 pra0 pari0 / sammati0 TI0 pR0 382 / syA0 ratnAkara pR0 101 / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 113] zabdAdvaitavicAraH tathedamasalaM brahmanirvikArama vidyyaa| kaluSatvamivApana bhedarUpaM prapazyati" // [hadA bhA0 bA0 33544 ] iti / tadapyasAmpratam / atrArthe pramANabhAvAt / na khalu yathopavarNitakharUpaM zabdabrahma pratyakSataH pratIyate, sarvadA pratiniyatArthavarUpa-5 grAhakatvenaivAsya pratIteH / yacca-abhyudaya nizreyasaphaladharmAnugRhItAntaHkaraNA yogina eva tatpazyantItyuktam / tadapyujimAnam : na hi taMvyatirekeNAnye yogino vastubhUtAH santi sena ke pazyanti' ityucyeta / yadi ca tajjJAne tasya vyApAraH syAttadA 'yoginastasya rUpaM pazyanti' iti syAt / yAvatoktaprakAreNa kArye 10 vyApAra evAsya na saMgacchate / avidyAyAMzca tadvyatirekeNAsaMbhavAkathaM bhedapratibhAsahetutvam ? AkAze ca vitathapratibhAsahetubhUtaM vAstavamevAsti timiram iti na dRSTAntadAntikayoH (saamym)| nApyanumAnatastatpretipattiH; anumAnaM hi kAryaliGgaM vA bhavet , 15 khabhAvAdiliGgaM vA ? anupalabdhervidhisAdhakonAndabhyupagamAt / tatra na tAvatkAliGga, nityaikasvabhAvAttataH kAyotpattipratipedhAt, kramayogapadyAbhyAM tasyArthakriyArodhAt / nApi svabhA 1 utpAdavinAzarahitaM / 2 bhedaprakrame ivshbdH| 3 iva / 4 iva / 5 purovti| 6 svrg| 7 mokss| 8 bsH| 9 pareNa bhvtaa| 10 brahmaNaH / 11 prmaarthbhuutaaH| 12 yogijnyaane| 13 brhmnnH| 14 ahamiti janakatva. lkssnnnyaapaarH| 15 saaklyen| 16 brhmnnH| 17 vttte| 18 kiNc| 19 brhm| 20 mithyaa| 21 timirAvidyayoH / 22 brhm| 23 kAraNaliGgaM / 24 (anupalabdhirUpo hi heturna vidhisaadhkH)| 25 zabdabrahmaNaH / 26 ghaTAdi / 27 brahmaNaH / 28 kArya / 29 svruup| 1 "vizuddhajJAnasantAnA yogino'pi tato na tat / vidanti brahmaNo rUpaM zAne vyApRtya saGgateH // 151 // yadi hi zAne yogaje tasya vyApAraH syAttadA yoginaH tasya rUpaM pazyantIti syAt ..." tattvasaM0 paM0 pR0 74 / 2 "nacApi bhavatAM tadvyatirekiNyavidyA'sti" tatvasaM0 paM0 pR0 74 / syA0 ratnA0 pR0 99 / zAstravA0 samu0 TI0 pR0237 u0 / .3 AkAze ca vitathapratibhAsahetubhUtaM vAstavameva timiraM prasiddham , avidyAyAzca avAstavatvena vicitrapratibhAsahetutvAnupapattito dRSTAntadAntikayoHsAmyA'saMbhavAt / " nyAyaku0 pra0 pari0 / syA0 ratnA0 pR0 99 / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramayakAlamArtaNDe prathamapari0 bAliGgam / zabdabrahmAkhyadhArsa evAsiddheH / na hAsiddha dhArmiNi tabhAvabhUto dhIH svAtanyeNa siddhyet / thacocyate-the yadAkArAnusyUtAste tanmayA yathA ghaTazarAvodaJcanAdayo sRdvikArA mRdAkArAnugatA mRnmayatvenA prasiddhAH, 5zabdAkArAnusyUtAzca sarve bhAvA iti'; tadapyuktimAtram ; shbdaakaaraanvittvsyaasiddheH| pratyakSeNa hi nIlAdikaM pratipadyamAno'. nAviSTAbhilApameva pratipattA pratipadyate / klpittvaacaasyaa'siddhiH| zabdAnvitarUpAdhArArthAtattvepi hi te tadanvitatvenda svathA kalpyante / tathAbhUtAca hetoH kathaM pAramArthika zabdabrahma 10 siddhyet ? sAdhyasAdhanavikalazca dRSTAnto ghaTAdInAmapi sarvathaikamayatvasyaikAnvitatvasya cAsiddheH / na khalu bhAvAnAM paramArthanaikarUpAnugamosti, sarvArthAnAM samAnA'samAnapariNAmAtmakatvAt kiMca, zabdAtmakatve'rthAnAm zabdapratIto saGketAgrAhiNopyarthe sandeho na syAttadvattasyApi pratItatvAt, anyathA tAdAtmya15 virodhaH / agnipASANAdizabdazravaNAca zrotrasya dAhAbhighAtAdiprasaGgaH / tannAnumAnatopi ttprtiitiH| nApyAgamAt , "sarva khalvidaM brahma' [maitryu0] ityAdyAgamasya brahmaNo'rthAntarabhAve-dvaitaprasaGgAt , anarthAntarabhAve tu-tadvadAgamasyApyasiddhiprasaGgaH / tadevaM zabdabrahmaNo'siddherna zabdAnuviddhatvaM 20 savikalpakalakSaNaM kintu samAropavirodhigrahaNamiti pratipattavyam / 1 bhavatA pareNa / 2 zabdamayAH / 3 hetoH / 4 padArtha / 5 zabdena rhitm| 6 zAtA / 7 zabdAnvitatvasya / 8 arthAH / 9 zabda / 10 pareNa / 11 kalpita. zabdAnvitatvarUpAt / 12 visadRza / 13 puruSasya / 14 ayaM ghaTaH paTo vetyaadi| 15 zabdavannIlAderapi / 16 sandehazcet / 17 anyArthAbhinnazabdasya zrotrasambandhitvAt / 18 na ca tathAsti / 19 brhm| 20 Agamo bhinno brahmaNaH / 21 tasmAtkAraNAt uktaprakAreNa / 22 zAnam / 1 "zabdArthayozca tAdAtmye kSurAgnimodakAdizabdoccAraNe AsyapATanadahanapUraNAdiprasaktiH / sanmati0 TI0 pR0 386 / zAstravA0 TI0 pR0 237pU0 / 2 " brahma khalvidaM vAva sarvam" mainyu0 4 / 6 / / 3 zabdabrahmavAdasya vividharItyA khaNDanaM nimnagrantheSu draSTavyam-mImAMsAzloka pratyakSasU0 zlo0 176 / nyAyamaM0 pR0 531 / tattvasaM0 pR0 67 / tattvArthalo. pR0 240 / nyAyaku0 pra0 pari0 / sanmati0 TI0 pR0 380,494 / syA. ratA0 pR0 88 / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 113] saMzayasvarUpasiddhiH lenu vyavasAyAtmakavijJAnasya prAmANye nikhilaM tadAtmaka jJAna pramANaM syAt , tathA ca viparyayajJAnasya dhArAvAhivijJAnasya va pramANatAprasaGgAt pratItisiddharamANetaravyavasthAvilopaH syAt, ityAzaGkayA'tiprasaGgApanodArtham apUrvArthavizeSaNamAha / ato'nayoranarthaviSayatvAvizeSagrAhitvAbhyAM jyavacchedaH siddhH| yaddhAne-5 nA'pUrvArthavizeSaNena dhArAvAhivijJAnameva niratyate / viparyayajJAnasya tu vyavasAyAtmakatvavizeSaNenaiva nirastatvAt saMhAyAdikhabhAvasamAropavirodhigrahaNatvAttasya / nanu saMzayAdijJAnasyAsiddhasvarUpatvAtkasya vyavasAyAtmakatvavizeSaNatvena nirAsaH ? saMzayajJAne hi dharmI, dharmoM vA prati-10 bhAti ? dharmI cet / sa tAttvikaH, atAttviko vA ? tAttvikazcet ; kathaM tadbuddheH saMzayarUpatA tAttvikArthagRhItirUpatvAtkaratalAdinina(Na)yavat ? athAtAttvikaH; tathApyatAttvikArthaviSayatvAt kezoNDukAdijJAnavad bhrAntireva saMzayaH / atha dharma-sa sthANutvalakSaNaH, puruSatvalakSaNaH, ubhayaM vA ? yadi sthANutvala-15 kSaNaH, tatra tAttvikA'tAttvikayoH pUrvavaddoSaH / atha puruSatvalakSaNaH; tatrApyayameva doSaH / athozyam / tathApyubhayara tAttvikatvA'tAttvikatvayoH sa eva doSaH / athaikasya tAttvikatvamanyasyAtAttvikatvam; tathApi tadviSayaM jJAnaM tadeva bhrAntamabhrAntaM ceti prAptam / atha sandigdhorthastaMtra pratibhAsate; sopi vidyute 20 na vetyAdivikalpe tadeva dUSaNam / tanna saMzayo ghaTate / nApi viparyayastasyApi smRtiprmossaadybhyupgmenaavyvsthiteH| ityapyasamIcInam ; yataH saMzayaH sarvaprANinAM calitapratipattyAtmakatvena svAtmasaMvedyaH / sa dharmiviSayo vAstu dharmavipayo 1 prH| 2 ghaTo'yaM ghaTo'yamiti / (nizcayAnantaraM tenaivAkAreNa punaH punaryatpravartate tajazAnam ) / 3 nizcayAtmakatvAvizeSAt / 4 parihAraH / 5 jainaiH / 6 prabhAkaro brUte [ ? tattvopaplavavAdI] / 7 puruSaH / 8 puruSatvaM / 9 saMzayo dharmI saMzayarUpatApanno na bhavatIti sAdhyo dharmaH tAttvikArthagRhItirUpatvAt / 10 gRhItirgrahaNam / 11 bsH| ( beti zabdaikadezena bahuvrIhigrahaNaM skaaraatsmaasaarthbodhH)| 12 ubhayapratibhAse / 13 sthANutvasya / 14 sthANau puruSatvasya / 15 ubhaya / 16 pUrvoktaM / 17 ekameva zAnaM / 18 prH| 19 saMzayazAne / 20 tAttvikaH / 21 atAttviko vaa| 22 ubhayaM / 16 17 ___1-"tasmin sandehazAne kiMcitpratibhAti Ahosvinna ? yadi kiJcit pratibhAti sa kiM dhamI, dharmoM vA? tattvopa0 li. pR0 26 / syA. ratnA0 pR0 143 // Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 prameyanalamArtaNDe prathamapAra0 r'aa naay'ikshrnthiii alimihi astaamapi khaNDayituM zakyate ? pratyakSasiddhasthApyarthasvarUpasyApahnane sukhaduHkhAderapyapahnavaH syAt / kathaM ca dharmiviSayo dharmaviSayo vA' ityAdi praznahetukasaMzayAdi(dhi)rUDhaevAyaM saMzayaM nirAkuryAta 5na cedasvasthaH ? kiMca, utpAdakakAraNAbhAvAtsaMzayasya nirAlA, asAdhAraNakharUpAbhAvAt, viSayAbhAvAdvA ? tatrAdyaH pakSo'yuktaH, tadutpAdakakAraNastha sadbhAvAt , la hyAhitasaMskArasya pratipattuH saiMmAnA'samAnadharmopalammAnupalasmato mithyAtvako ye satyutpadyate / asAdhAraNasvarUpAbhAvopyAsiddhaH; calitaprati10 pattilakSaNasyAsAdhAraNasvarUpasya tatra sattvAt / viSayAmAvastu dUrotsArita eva; sthANutvaviziSTatayA puruSatvaviziSTatayA vA'naMvadhAritasya UrddhatAsAmAnyasya tadviSayasya sadbhAvAt / etena viparyaya nirAsopi niraakRtH| tatrApyutpAdakakAraNAdeH sadbhAvAvizeSAt / kiMca, ayaM viparyayo'khyAtim , asatkhyA15tim, prasiddhArthakhyAtim , AtmakhyAtim, sadasattvAdyanirva nIyArthakhyAtim , viparItArthakhyAtim, smRtipremoSaM vAbhipretya nirAkriyeta prakArAntarA'sambhavAt ? akhyAti cet ; tathA hi-jalAvabhausini jJAne tAvanna jalasattAlamvanIbhUtAsti abhrAntatvaprasaGgAt / jalAbhAvastvatrai na 20 pratibhAtyeva; tadvidhiparatvenAsya pravRtteH / ata eva marIcayo'pi 1 saMzayajJAnasya / 2 tvayA pareNa (api tu n)| 3 sukhamavayavirUpaM paramANurUpaM vA / na tAvadAdyaH pakSo'nabhyupagamAt / dvitIyapakSe tu pratibhAsAbhAvaH syAditi / 4 sNshyH| 5 prAbhAkaraH [tattvopaplavavAdI ] / 6 sNshy| 7 uurddhtaa| 8 ziraHpANyAdimattvavakrakoTarAdimattva / 9 anizcitasya / 10 saMzayanirAsanirAkaraNapareNa grnthen| 11 tattadvAdinaH prtyucyte| 12 cArvAkaH / 13 sautrAntikamAdhyamiko / 14 saaddyH| vaidAntiko bhaaskriiyH| 15 vijJAnAdvaitavAdI yogaacaarH| 16 zAGka-rIyaH brahmAdvaitamAyAvAdI ca / 17 ubhaya / 18 naiyAyikavaizeSikabhATTavaibhASikajanAH / 19 Ip / (sptmii)| 20 praabhaakrH| 21 apravedanaM / 22 arthasya / 23 paraH / 24 asya zAnasya viSayaH kaH jalaM vA tadabhAvo vA marIcayo vA anyadvA / 25 marI. cikAjalajJAne / 26 anyathA / 27 marIcikAyAM / 28 jalAstitvapradhAnatvena / __1-anayaiva bhaGgayA saMzayasvarUpavicAraH ( pUrvapakSaH ) tattvopa0 li. pR0 26 / (samagraH) syA0 ratnA0 pR0 143 / ityAdiSu drssttvyH| 2 "idaM rajatamiti prastutazAne rajatasattA viSayabhUtA tAvannAsti abhrAntatvAnupagAt" nyAyaku0 caM0 pra0 pari0 / syA0 ratnAkara pR0 124 / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 113] viparyayajJAne akhyAtyAdivicAraH 49 nAlamvanam ; tattve vA teMdrahaNasyAbhrAntatvaprasaGgaH / toyAkAraNa marIcigrahaNamityaMpyayuktam / tadanyatvAt / na khalu ghaTAkAreNa tadanyasya paTAdergrahaNaM dRSTam / tato nirAlambanaM jalAdiviparyayajJAnam ; ityapyavicAritaramaNIyam; vizeSato vyapadezAbhAvaprasaGgAt / yAtra hi na kiJcidapi pratibhAti tatkena vizeSeNa jala-5 jJAnaM rajatajJAnamiti vA vyapadizyeta? bhrAntisuSuptAvasthayoravizeSa prasaGgazca / na Atra pratibhAsamAnArthavyatirekeNAnyo'sti vizeSaH / pratibhAsamAnazca tajjJAnasyAlambanamityucyate / tannAkhyAtireva vipryyH| satyametat ; tathApi pratibhAsamAno'rthaH sadrUpo vicAryamANo 10 nAstItyasatkhyAtirevAsI / zuktikAzakale hi na zuktikAdipratibhAsaH, kiM tarhi ? rajatapratibhAsaH / sa ca rajatAkArastaMtra nAstItiH tayuktam ; ityaparaH / kasmAt ? asaMtaH khapuSpAdivatpratibhAsAsambhavAt / bhrAntivaicitryAbhAvaprasaGgazca na hAsatkhyAtivA-15 dino'rthageMtaM jJAnagaraM vA vaicityamAsti ainAnekaprakAra mantiH syAt / tasmAtpraNamAlika ekAyo vicitratatra pratibhAti / ma causya vicAryamANasyAsattvam vicArasya pratItivyatirekeNA'nyasthAsambhavAt / pratItyabAdhitatvAcca, karatalAderapi hi pratibhAsabalenaiva sattvam , sa ca pratibhAso'nyatrApyasti / yadyapyuttara-20 kAlaM tathA so'rtho nAsti, tathApi yadA pratibhAti tadA tAvada 1 marIciviSayatve ca / 2 zAnasya / 3 zAnasya satyArthagrAhakatvAt / 4 toyAt / 5 shaane| 6 nirviSayaM / 7 shaane| 8 shaanN| 9 bhraantjnyaane| 10 jala / 11 syAdvAdibhiruktam / 12 mAdhyamiko'bravIt / 13 jlaadiH| 14 tajjJAnasyAbhrAntatAprasaMgAt / 15 viparyayaH / 16 jl| 17 viparyayasthale / 18 sAGkhyaH / 19 zuktikAyAM rajatajJAnamekacandre dvicndrshaanmityaadi| 20 arthasyA'sattvAt / 21 zAnatvenaikAdRzatvAt / 22 stybhuutH| 23 naanaaprkaarH| 24 bhrAntatvena upagate shaane| 25 rajatAdyarthasya / 26 pUrvakAlavat / 1 viparyayazAne akhyAtivAdasya anayaivAnupUrvyA vicAraH nyAyaku. caM0 pra0 pari0 tathA syA0 ratnA0 pR0 124 ityAdiSu draSTavyaH / 2 "asataH prakhyopAkhyAvirahitasya khapuSpAdivat pratibhAsA'saMbhavAt.. bhrAntivaicicyAbhAvaprasaMgazca / nyAyaku0 caM0 pra0 pari0 / syA. ratnAkara pR0 125 / 3 asatkhyAteH pratividhAnaM nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 86, nyAyamaM0 pR0177, nyAyaku0 pra0 pari0, syA0 ratnA0 pR0 125 / ityAdiSu draSTavyam / pra. ka. mA05 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalabhANDe stmtmghaahi styeva, anyathA vidhudADerapi svasvasiddhina syAt / tasmAtprasiddhArthakhyAtireva yuktAH ityapyasAmpratam ; yathAvasthitArthagRhItitvAvizeohi bhrAntA'. bhrAntavyavahArAbhAvaH syAt / api cottarakAlasudakADheraiAve'pi 5 tacihnasya bhUsnigdhatAderupalambhaH syAt / na khalu vidyudAdivaDhakAderapyAzubhAvI niranvayo vinAzaH kacidupalabhyate / sarvataddezadraSTaNAmavisaMvAdenopalambhazca vidyudAdivadeva syAt / vAdhyavAdhakabhAvazca na prApnoti; sarvajJAnAnAmavitathArthaviSayatvAvizeSAt / ___ yadapyucyate-jJAnasyaivAryamAkAro'nAdya'vidyopaplavasAmarthyA 10 hiriva pratibhAsate / anAdivicitravAsanAzca kramavipakavatyaH puMsAM santi tenAnekAkArINi jJAnAni vAkAramAtrasaMvedyAni krameNa bhavantItyAtmakhyAtireveti; tadapyuktimAtram; yataH svAtmamAtrasaMvittiniSThatve arthAkAratve ca jJAnasyAtmakhyAtiH siddhyet / na ca tatsiddham , uttaratrobhayasyApi pratiSedhAt / sarva15 jJAnAnAM svAkAragrAhitve ca bhrAntA'bhrAntaviveko vAdhyavAdhaka bhAvazca na prApnoti, tetra vyabhicArAbhAvAvizeSAt / svAtmasthitatvena rajatAdyAkArasya saMvedanena ca sukhAdyAkAravadvahiSThetayA 1 marIcikAyAM jalalakSaNo'rthaH satyabhUtaH pratibhAsamAnatvAt ghaTavat / 2 srvjnyaanaanaamnggiikriymaanne| 3 sti| 4 tatra pravRttasya puruSasya / 5 uttrkaale| 6 vicArite sati / 7 satyabhUtArtha / 8 jJAnAdvaitavAdinA yogAcAreNa / 9 zuktikAdau rjtaadyaakaarH| 10 ayathArthavittizakti / vittirdhaantiH| 11 zAnAt / 12 udbodhvtyH| 13 kaarnnen| 14 anAdyavidyAsAmarthena / 15 ghaTAdi / 16 graahygraahk| 17 sNvittiruupaanni| 18 jJAna / 19 bsH| (bahuvrIhisamAsa ityrthH)| 20 marIcikAyAM jalAkAraH jJAnAtmA pratibhAsamAnatvAt zAnasvarUpavat / 21 shaanprtiitiH| 22 zAnasya / 23 siddhe / 24 dvayaM / 25 niilkeshonnddukaadisrvviklpaanaaN| 26 aatmsvruupmaatre| 27 svasya zAnasyAtmA svarUpaM tatra sthitatvena / 28 bhiHsthittyaa| 1 anayaiva rItyA prasiddhArthakhyAtervicAraH nyAyaku0 caM0 pra0 pari0 / syA0 ratnA0 pR0 126 / ityAdiSu draSTavyam / 2 AtmakhyAtenirUpaNaM nyAyamaaryAmitthaM dRzyate (pR0 178) "vijJAnameva khlvetdghmaatyaatmaanmaatmnaa| bahirnirUpyamANasya grAhyasyAnupapattitaH // buddhiH prakAzamAnA ca tena tenAtmanA bahiH / tadvahatyarthazUnyApi lokayAtrAmihedUzIm // " Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 113] anirvacanIyArthakhyAtivicAraH 51 pratItirna syAt / pratipattAce teMdupAdAnArthena pravatteta, avahiSTAssthiratvena pravRttyaviSayatvAt / athAvidyopaplavavazAbahiSTa-sthiratvenAdhyavasAyaH; kathale viparItakhyAtireva neSTA, jJAnAdabhinnasthAsthirasya cAkAralyAvyAthAdhyavasAyAyupagamAditi ? yacocyato kA jJAnalyA viSaya upadezeSalyo'numAnasAdhyo vA 5 ana vizIto'tha klpyetaa| kiM tarhi ? yo balida jhAnne pratibhAti sa tasya viSaya ityucyate / jalAdizAle ca jalAI eka pratibhAti na tadviparItaH, jalAdijJAnavyapadezAmAvalagAtAra ca jalAdyarthaH sanna bhavati tadbuddherabhrAntatvaprasaGgIt / nApyasana khapuSpAdivatpratibhAsapravRttyoraviSayatvAnuSaGgAt / nApi sada-10 sadrUpaH; ubhayadoSAnuSaGgAt , sadasatoraikAtmyavirodhAcca / tasmAdayaM buddhisandarzito'rthaH sattvenAsattvenAnyena vA dharmAntareNa nirvaktuM na zakyata ityanirvacanIyArthakhyAtiH siddhA; ityapi mano 1 prmaataa| 2 kiNc| 3 rajatAdi / 4 jJAnasya kSaNikatvAt / 5 paraH / 6 rjtaadeH| 7 anirvacanIyArthakhyAtivAdinA shaangkriiyenn| 8 viparItArthakhyAti dRSayan anirvacanIyArthakhyAti smrthyte| 9 rajatAdiH 10 viparIta iti / 11 rajatamidamiti zAne kiMrUpo'rthaH pratibhAsate iti prazne para upadezaM karoti / kartha zuktikAzakalamiti rajatamidamiti jJAnaM purovartivastuviSayaM tatraiva pravartakatvAtsampratipannazAnavadityanumAnaM rajatamidamityetasmin jJAne pratibhAsamAnArthasyopadezagamyatve'numAnasAdhyatve vA viparItArthakhyAtiH syAtpratibhAsamAnArthavyatirekeNArthAntarasya sadbhAvAta zuktizakalasya / 12 marIcikAcake jalalakSaNaH / 13 pratibhAsamAnAdviparIto'rthaH shuktishkllkssnnH| 14 anythaa| 15 anythaa| 16 uttarakAle bAdhakAnutpattiprasaGgAt / 17 ubhyen| 18 niruupyituN| 19 vivAdApanno jalalakSaNo'rthaH sattvA'sattvAdyanirvacanIyaH pratibhAsamAnatve sati bAdhyamAnatvAnyathAnupapatteH / 1 AtmakhyAtevividharItyA paryAlocanaM nimnagrantheSu draSTavyam-nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 85, bhAmatI pR0 14, nyAyamaM0 pR0 178, nyAyakumu0 pra0 pari0, syA0 ratnA0 pR0 128 / 2 "tatkiM marIciSu toyanirbhAsapratyayaH tattvagocaraH, tathA ca samIcIna iti na bhrAnto nApi bAdhyeta / addhA na bAdhyeta yadi marIcInatoyAtmatattvA na toyAtmanA(?)gRhNIyAt / toyAtmanA tu gRhNan kathamabhrAntaH kathaM vA'bAdhyaH ? inta toyAbhAvAtmanAM marIcInAM toyabhAvAtmatvaM tAvanna sat; teSAM toyAbhAvAdamedena toyabhAvAtmatA'nupapattaH / nApyasat; vastvantarameva hi vastvantarasyAsatvamAsthIyate 'bhAvAntaramamAvo'nyo na kazcidanirUpaNAt' iti vddbhiH| ......tasmAnna sat, nApi sadasat; parasparavirodhAta , ityanirvAcyamevAropaNIyaM marIciSu toyamAstheyam / tadanena krameNa Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 prameyakamalamArtaNDe ruu slphio rathamAtram ; advaitasiddhI hotettiyet, cAdvaitaM nirAkaridhyAmaH / yacchoktam-na zAnasya viSaya upadezagasya ityAdi tedbhavatAmeva mAtam, tathA hi-jalAdibhrAntau niyatadezakAlasvabhAvaH sadAtmakatvenaiva jalAdyarthaH pratibhAti tabrahaNeploslatraiva 9pravRttidarzanAt tatkathamasAvanirvacanIyaH syAt ? na hovaMbhUtve pratibhAsavRttI anirvacanIye'rthe smbhvtH| atha vicAryamANa evAsau sadasattvAdibhiranirvacanIyaH sampadyate na tu bhrAntikAle tathA pratibhAtIti; nanvevamanyathApratibhAsAdviparItakhyAtireva syaat| 10 nana viparItakhyAtirapi pratibhAsavirodhAnna yukteti / ka eva mAha-viparIto'yamarthaH' iti khyAtiH ? kiM tarhi ? puruSaviparIta sthANau 'puruSo'yam' iti khyaatirvipriitkhyaatiH| nanuM puruSAvabhAsini jJAne sthANorapratibhAsamAnasya viSayatvamayuktaM sarvatroMpyavyavasthAprasaGgAt : tayuktam / yataH sthANurevAtra jJAne tadrUpasyA15 navadhAraNAdadharmAdivazAcca puruSAdyAkAraNAdhyavasIyate / vAdhottarakAlaM hi pratisaindhatte sthANurayaM me 'puruSaH' ityevaM pratibhAta 1 bhedena nirUpayitumazakyatvamadvaitAzritaM puruSAdvaitAbhAve tadasambhavAdityarthaH / 2 bhavaduktam / 3 prenn| 4 anumAnasAdhya / 5 artho'nirvacanIya iti upadezagamyenetyAdi / 6 rajatasapIdi / 7 iti niyatadezAdisvabhAvasyArthasya sadAtmakaprati. bhAsamAnasyopadezAdanirvacanIyatvaM kathaM syAt / rajatAdibhrAntau pratibhAsamAno'rthaH anirvacanIyaH sattvAdinA bAdhyamAnatve sati pratibhAsamAnatvAnyathAnupapatterityarthasyopadezAgamyatvamanumAnabAdhyatvaM ca bhavatAmevAyAtam / 8 sadAtmakaviSayatadhaNeSu nibndhne| 9 rjtlkssnnsy| 10 yadi / 11 uttrkaale| 12 anirvacanIya eva tatkAle sattvena bhaatiiti| 13 anirvacanIyArthasya anirvacanIyarUpatayA pratibhAsanAt / 14 prH| 15 viparItoyamartha iti pratibhAsAbhAvAt / 16 cet / 17 prH| 18 anythaa| 19 ghaTapaTAdipratibhAsini jnyaane| 20 apratibhAsamAnasya puruSasya viparItatvaM syAt / 21 cet / 22 kAcAdidoSa / 23 pratyabhijJAnaM / / adhyastaM toyaM paramArthatoyamiva ata eva pUrvadRSTamiva, tattvatastu na toyaM na ca pUrvadRSTam , kintvnRtmnirvaacym| ___ bhAmatI pR0 13 / "pratyeka sadasattvAbhyAM vicArapadavIM na yat / . . gAhate tadanirvAcyamAhurvedAntavAdinaH // " citsukhI pR0 79 / ___1 pR0 51 paM0 5 / . . 2 anirvacanIyArthakhyAtervicAraH bhaGgayantareNa nyAyavA0 tA0 . TI0 pR0 87, nyAyakumu0 pra0. pari0, syA0 ratnA0 pR0 133 ityAdiSu draSTavyaH / . . . . Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 113] smRtipramoSavicAraH iti, kathamevaM viparyayanirAsaH tasyA eva tadrUpatvAditi ? smRtipramoSAbhyupagamena tu viparyayapratyAkhyAnamayuktam / tsyaaliddhruuptvaat| nenu zuktikAyAm idaM rajatam iti pratibhAlo viparyayaH, na cAsau vicAryamANo ghaTate ! nAhi 'idaM rajatam ityekamevedaM jJAnaM5 kAraNAsAvAt / tathAhi-na doSaizcakSurAdInAM zatteH pratibandhaH niyate, kAryAnutpattimalaGgAt / na hi duSTara yavA viparIta kAryamAvirbhAvayanti / ata eva prdhvNso'pi| kiJca,"lasbaddhaM vartamAna ca gRhyate ckssuraadinaa"| [mI0 zlo0 pratyakSa0 zlo0 84] rajatasya cAsambaddhatvAdavartamAnatvAJca cakSuSA kathaM vartamAnarajatAkArA-10 vabhAsaH syAt ? jJAne ca kasyAyamAkAraH prathate ? na tAvadrajatasya; avartamAnatvAt / nApi jJAnasyaiva; khaMsiddhAntavirodhAt / kiJca, aMgRhItarajatasyedaM vijJAnaM nopajAyate, atipraisaGgAt / gRhItarajatasya ca tadrajatamidam' iti syAt , indriyasaMskArasAdRzya .1 vipriitkhyaatybhyupgmprkaarenn| 2 vipriitkhyaateH| 3 vivekAkhyAtimabhipretya viparyayanirAsaH kriyate iti prabhAkareNoktaM taM pratyAha / 4 prH| 5 ekatvena shaanotpttau| 6 kaackaamlaadidossaiH| 7 idaM rajatamidaM jlN| 8 yavAGkurAdanyat shaalyngkraadi| 9 na hi bIjapradhvaMso'GkaraM janayati / 10 kAraNAbhAvaH / 11 vstu| 12 zuktikAyoM / 13 viSayAbhAvaH / 14 cakSuSA janite rajatajJAne / 15 vstunH| 16 prkaashte| 17 jainasya / 18 svruupaabhaavH| 19 ajJAta / 20 nuH| 21 idaM rajatamiti / 22 anythaa| 23 bhUbhavanar3itotthitasyApIdaM rajatamiti vijJAnaM bhvtu| 24 nuH| 25 indriyeNedamaMzollekhi jJAnaM saMskAreNa tadrajamityaMzollekhissaraNaM sAdRzyadoSalakSaNAbhyAM kAraNAbhyAM tadrajatamidamiti sAmAnAdhikaraNyaM bhavati / nApi sAdRzyAdeva kevalAt sAmAnAdhikaraNyaM pUrva gRhItarajatasya nuH dRzyamAne satyarajate tadrajatamidamiti sAmAnAdhikaraNyaprasaGgAt sAdRzyAvizeSAt / nApi doSAtkevalAtsAmAnAdhikaraNyaM stambhepi tatprasaGgAt doSalakSaNasya kAraNasya stambhapi vidyamAnatvAt / tasAdubhayaM kAraNaM saadRshydosso| .. 1 "yuktaM ca duSTatAyAH kAryA'kSamatvaM ne punaH kaaryaantrsaamrthym"| bRhatI pR0 53 / "doSA hi kAraNAnAM sAmathrya nitanti na punaH kAryAntarajananasAmarthyamAdadhati, na khalu bhraSTakuTajabIjaM nyagrodhadhAnAya kalpate, kintu na karoti kuTajadhAnam / ' nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 88 / bhAmatI pR0 14 / nyAyamaM0 pR0 176 / 2 "rajatapratipattizca neyamandhasya jaayte| teneyamindriyAdhInA saMyukte cendriyaM dhiyam // 12 // " prakaraNayaM0 pR0 33 / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 prasezakamalamA De [prathamapAre0 doSairjanyamAnatvAt / kiza, zuktikAyA rajatalalagaH na tAvAdasan pratibhAsate, he khapuSpasaMlagavat asatkhyAtitvapralaGgAt / nApi san ; rajatasya tatrAsattvAt / tato zAnaiyametat idam' iti hi durovyavasthitArthapratibhAsanam , 'rajatam' iti ca pUrvAva5 yatarajatalaraNaM sAyAdeH kutazcinnimittAt / tacca saraNamapi svarUpeNa nAvabhAsata iti smRtigramoSo'bhidhIyate / yatra hi 'smarAmi' iti pratyayastatra smRterapramoSaH, na dhunayaMtrasmRtitve'pi 'smarAmi' iti rUpApravedanam / pravRttizca adA'grahaNAdevopapannA ! nanu ko'yaM tadagraho nAma ? na tAvadekatvagrahaH; tasyaiva viparyaya10 rUpatvAt / nApi tadrahaNaprAgabhAvaH tasyA'pravRtti hetutvAt, pravRttinivRttyoH pramANaphalatvAditi cet, na; bhedA'grahaNa civasya rajatajJAnasya pravRttihetutvopapatteriti / 1 anyathA (asataH prtibhaase)| 2 shuktikaayaaN| 3 doSAt / 4 manodoSaH / 5 rjtjnyaanN| 6 praabhaakrenn| 7 jnyaane| 8 prtiitiH| 9 pratyakSasmaraNayorminayorekatvena grahaNaM viparyayaH / 10 satyAsatyajJAnayorityAdi / 11 vipriitkhyaatitvprsnggaadityrthH| 12 med| 13 shaansy| 14 bAdhakotpatteH pUrva / 15 sahAyasya / 1 "vizAnadvayaM caitat idamiti pratyakSaM rajatamiti smaraNam / " bRhatI pR0 51 // "rajatamidamiti naikaM zAnam , kintu de ete vizAne / tatra rajatamiti saraNaM tasyAnanubhavarUpatvAnna prAmANyaprasaGgaH / idamityapi vijJAnamanubhavarUpaM pramANamiSyata eva / " prakaraNapaM0 pR0 43 / 2 "zuktikAyAM rajatajJAnaM sarAmIti pramoSAt smRtizAnamuktaM yuktaM rajatAdiSu-" bRhatI pR0 53 / "sarAmIti jJAnezUnyAni smRtizAnAnyetAni" bRhatI pR0 55 / tu0-"sA ca rajatasmRtirna tadA svena rUpeNa prakAzate smraamiitiprtyyaabhaavaat| nyAyamaM0 pR0 178 / 3 "grahaNasmaraNe ceme vivekAnavabhAsinI // 33 // samyagrajatabodhAttu minne yadyapi tattvataH / tathApi bhinne nAbhAtaH medAgrahasamatvataH // 34 // samyagrajatabodhazca smksskaarthgocrH| tato bhinne abuddhA tu smaraNagrahaNe ime // 35 // samAnenaiva rUpeNa kevalaM manyate janaH / vyavahAro'pi tattulyaH tata eva pravartate // 36 // samatvena ca saMvitteH bhedasyAgrahaNena c|" prakaraNapaM0 pR0 34 / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 113] smRtipramoSavicAraH atra pratividhIyate-na doSaiH zakteH pratibandhaH pradhvaMlo vA vidhIyate, kintu doSasamavadhAne carcArAdibhiridaM vijJAna vidhIyate / doSANAM codameva lAmI rattatsannidhAne'vidhemAnepyarthe jJAnamutpAdayanti cakSuradani / caivamasatkhyAtiH syAt ; lAzyasyApi taddhatutvAt / asalyATinu na taM tukA,5 khaMyuSyajJAnavat rajatAkArazca pratibhAlasAno vAtayaH saMskArasyApi taddhetutvAt / doSAddhi saMskArasahAyAdavale rajatasyAyamAkAraH purovartinyarthe prtimaaste| na caivaM tadrajasako syAt ; doSavazAtpurovyavasthitArtha rajatAkArasya pratimAsanAt / kathamanyathA bhavato'pi tadrajatamiti pratibhAso na syAt ? tato 10 yathA tava smRtipramoSastathA doSebhyaH sAmAnAdhikaraNyena purovartinyavartamAnarajatAkArAvabhAsaH kinna syAt ? anena 'tatsaMsargaH sainnasanvA pratibhAsate' ityapi nirastam / na ca vivekauMDakhyAtisahAyAdrajatajJAnAt pravRttirghaTate; 'ghaToyam' ityaadybhedjnyaanaatprvRttiprtiiteH| vivekAkhyAtizca bhede siddhe siyet / na 15 cautra jJAnabhedaH kuMtazcit siddhaH, tathApi tatkalpane 'ghaToyam' ityAdAdAmi zAnadaH kalpayatAmavizezAta ana khata baTara grahaNAnAlA kalpyate; tarhi anyatrApyasto prahayAttatkalpanA mAbhUt / yathaiva hi guNAnvitaizcakSurAdibhiH sati vastunyekaM jJAnaM janyate, tathA doSAnvitaiH sAdRzyavazAdasatyekaM jJAnaM janyate / 20 1 parokte pratyuttaraM dIyate jainaiH| 2 kaackaamlaadibhiH| 3 netrAdInAM / 4 rajataM / 5 rjte| 6 pUrvadRSTarajatena zuktikAyAH sAdRzyaM / 7 anyathAkhyAti / 8 viparyavajJAnasya tAdRzya hetuH| 9 saadRshyhetukaa| 10 saadRshyhetu| 11 khaM tahiM AtmakhyAtiH syAt / 12 na jJAnasya AkAraH AtmakhyAtiprasaGgAt / 13 rjtshaan| 14 zuktikAdau / 15 rajatamidamiti zAnasya sAdRzyanibandhanatvena / 16 pUrva rjtaanubhvaa'vishessaat| 17 parasya / 18 abhaavH| 19 tadrajatamityetasinnidaM rajatamiti zAnaM yathA te pramoSavazAjjAyate / 20 idaM rajatamiti idNrjtyorekaadhikrnntven| 21 shuktikaadau| 22 sarvathAsanniti vaktuM na zakyate sadRzarUpa. syAnubhUyamAnatvAtsarvathA'sanniti vaktuM na zakyate anubhUtarajatasya purodeze asambhavAt kathaJcidanubhava iti iti bhaavH| 23 bhedA'grahaNaM / 24 idaM rajatamityatra / 25 idaM pratyakSaM rajatamiti saraNam / 26 pramANAt / 27 zAnabhedasiyabhAvazca / 28 prH| 29 ghaToyamityatra / 30 idaM rajatamitvatra / 31 nairmalyAdi / ___ 1 tu0-"yato na taistasyAH pratibandhaH pracaMso vA vidhIyate, kintu svasannidhAne rajatamidamiti zAnamevotpAvate" nyAyakumu0 pra0 pri0| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praseyakAlakhANDe sjlghr'io guNadoSANAM ca sakA zAnajanakatvaM ca svataHprAmANya pratiSedhaprastAle pratipAiyiyAmaH / na ca prabhAkaramate vivekakhyAtiH sassavati, tatra hi idam' iti pratyakSaM 'rajatam' iti ca smaraNamiti saMvittidvayaM prasiddham , taJcA''tmaprAkaTyenevotpadyate / 5AtmaprAkaTyaM cAnyonyabhedagrahaNenaiva saMvedyate ghaTapaTAdisaMvitivat / kiJca, vivekakhyAteH prAgabhAvo vivekAkhyAtiH / na kAbhAvaH prabhAkaramate'sti / ___ kazcAyaM smRteH pramoSaH-kiM smRterabhAvaH, anyAvabhAso vA syAt, viparItAkAraMveditvaM vA, atItakAlasya vartamAnatayA 10 grahaNaM vA, anubhavena saha kSIrodakavadavivekenotpAdo yA prakArAntarAsambhavAt ? tatra na tAvadAdyaH pakSaH; smRterabhAve hi kathaM pUrvadRSTarajatapratItiH syAt ? mUMAdyavasthAyAM ca smRtipramoSavyapadezaH syAt tadabhAvAvizeSAt / athAtra 'idam' iti bhAsAbhAkAnAsau nenu idam' ityatrApi kiM pratibhAtIti vaktavyam ? 15purovyavasthitaM zuktikAzakale miti cet, nanu svadharmaviziSTatvena tattatra pratibhAti, rajatasannihitatvena vA? prathamapakSe-kutaH smRtipramoSaH? zuktikAzakale hi svagatadhairmaviziSTe pratibhAsamAne ku~to rajatasmaraNasambhavo yato'sya pramoSaH syAt ? na khalu 1 kiM c| 2 tA (sssstthii)| 3 bhedApratibhAsa ityrthH| 4 zAnadvayaM / 5 svruup| 6 AvirbhAva / 7 bhedsyaaprtibhaasH| 8 abhaavH| 9 maryamANAdrajatAdanyasya shuktikaashklsyaavbhaasH| 10 smrymaannaadrjtaadspssttaakaaraatspssttaakaarH| 11 atItaH kAlo yasya rajatasya tadidamatItakAlaM tasyAtItakAlasya rajatasya / / 12 pratyakSeNa saha smRteH| 13 smRterbheden| 14 anythaa| 15 smRteH ? ( mUrchAdyavasthAyAm ) / 16 jainamAzaGkate praabhaakrH| 17 praSTavyam / 18 praabhaakraabhipraayH| 19 bho praabhaakr| 20 vysrctursraadi| 21 sambaddhatvena / ' 22 na kutopi smRtipramoSo bhavet / 23 vyasrAdi / 24 na kutopi / 1 tu0-"ko'yaM vipramoSo nAma-kimanubhavAkArasvIkaraNam ,' smaraNAkArapradhvaMso vA, pUrvArthagRhItitvaM vA, indriyArthasannikarSajatvaM vA, indriyArthasannikarSAjatvaM vA? " tattvopaplava li0 pR0 25 / "ko'yaM smRteH, pramoSonAma-vinAzaH, pratyakSeNa sahakatvAdhyavasAyAH, pratyakSarUpatApattiH, tadityaMzasyA'nubhavaH, tirobhAvamAnaM vA ?" nyAyakumu0 pra0 pari0 / syA0 ratnA0 pR0 120 / "kiM smRterabhAvaH, uta anyAvabhAsaH, bhAhosvidanyAkAraveditvam iti' vikalpAH" sanmati0 TI0 pR0 28 / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ su0 123 smRtipramoSavicAraH ghaTe gRhIte pttsmrnnsmbhvH| atha zuktikArajatayoH sAdRzyAcchuktikApratibhAse rajatasmaraNam ; na; asyA'kiJcitkaratvAt / yaMdA hyasAdhAraNadharmAdhyAlitaM zuktinAsvarUpaM pratibhAti tadA kathaM saMdRzavastumaraNam ? anyathA lavana syAt / sAmAnyamAtragrahaNe hi ta~t kadAcisyAdasi nA'sAdhAraNakharUpapratibhAse / 5 dvicandrAdiSu ca jAtitailirikapratibhAsaviSaye sazavastupratibhAlAmAvAt kathaM skRterutpattiryataH pramoSaH syAt ? nAni tsanihitatvena pratibhAlA, rajatasya trAsatvena tatsavidhAvAjogAt / indriyasamvaddhAnAM ca taddezavartinAM paramANvAdInAmapi pratibhAsaH syAt tadavizeSAt / nApyanyAvAso'sau; sa hi kiM 10 tatkAlabhAvI, uttarakAlabhAvI vA syAt ? tatkAlabhAvI cet ; tarhi ghaTAdijJAnaM tatkAlabhAvi tasyAH pramoSaH syAt / nApyuttarakAlabhAvyanyAvabhAso'syAHpramoSaH; atiprsnggaat| yadi hi uttarakAlabhAvyanyAvabhAsaH samutpannastahi pUrvajJAnasya smRtipramoSatvenAsau nAbhyupaigamanIyaH, anyathA sakalapUrvajJAnAnAM smRtipramoSatvenA-15 bhyupagamanIyaH syAt / kiJcA, anyAvAlalya saddhAne parisphuTavayuH sa ekA pratisAtoti kathaM rajate skRtimopaH ? nikhilAnyAvabhAsAnAM smRtipramoSatApatteH / atha viparItAkAraveditvaM tasyAH pramoSaH; tarhi viparItakhyAtireva / kazcAsau viparIta AkAraH? parisphuTArthAvabhAsitvaM cet, kathaM tasya smRtisamba-20 dhitvaM pratyakSAkAratvAt ? tatsambandhitve vA pratyakSarUpataivAsyAH syAnna smRtirUpatA / nApyatItakAlasyaM vartamAnatayA grahaNaM tasyAH pramoSaH; anyasmRtivattasyAH spaSTavedanAmAvAnuSaGgAt , na caivam / 1 sAdRzyasya / 2 akiJcitkaratvameva bhAvayanti / '3 vyatrAdi / 4 zuktikAzakalasya / 5 rajatAdisadRzavastu / 6 sannihitazuktikAzakalapratItau bAdhakottarakAlaM zuktikAzakalapratItau ca ghaTAdau. vaa| 7. saMdRzavastusaraNam / 8 vizeSa / 19 smRteH sAdRzyanibandhanatve ityatra kiM ca / 10 janmanA / 11 rajata / 12 zuktikAyAm / 13 kiJca / 14 zuktikAdezavartinAm / 15 rajatena sannihitatvasya / 16 paramANUnAM / . 17 smRtipramoSaH / . 18 rajatasmaraNa / 19 rajatasmaraNa / 20 rjtssrnn| 21 smRterbhaavH| .22 smRteH| 23 rajata / 24 pareNa bhavatA / 25 zuktikAzakala / 26 vizadasvarUpaH / 27 shuktiruup| 28 svabhAva / 29 anyathA / 30. abhaavruuptaaptteH| 31 smRtiviparIta / . 32 padArthAnAM / 33 smRteH| 34 prisphuttaarthaavbhaasitvaakaarsy.| 35 smRteH / 36 rajatasya / 37 srnnN| 38 smRteH / 39 devadattAdismRtivat / 40 zuktikAyAM rjtsmRteH| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrameyakamalamArttaNDe [ thamapa atItakAlasya sthAnavenAdhikasya saMvedanaM sa iti cet; na; taMtra paramArthataH spATyaladbhAve atIndriyArthabedino niSedho na syAt, saMskRtivat anyasyApIndriyamantareNa vaizadyasambhavAt / arthAtra pAraspandriyAdeva vaizadyam; na; tadavizeSAtsarvasyAttatmasa5GgAt / athAnubhavena saha kSIrodakavadavivekenotpAdo'syAH proSaH nanu koyamaviveko nAma-bhinnayoH satorabhedena grahaNam, saMzleSo vA, AnantaryeNa utpAdo vA ? prathamapakSe viparItakhyAtireva / saMzleSastu jJAnayorna sambhavatyeva, asya sUrttadravyeSveva pratIteH / AnantaryeNotpAdasya smRtiprabhoSarUpatve anumeyazabdArtheSu devada10 ttAdijJAnAnAM smaraNAnantarabhAvinAM smRtiprabhoSatAprasaGgaH syAt / 28 yadi ca dvicandrAdivedanaM smaraNam, tahIMndriyAnvayavyatirekAvidhAya na syAt, anyatra smaraNe tadarddaSTeH / tadanuvidhAyi cedam, anyathA na kiJcidanuvidhAyi syAt / tadvikAravikAritvaM cAta eva durlabhaM syAt / kiJca, smRtipramoSapakSe bAdhakapratyayo na 15 syAt, sa hi purovarttinyarthe ttpretibhaassyaasdvissytaamaadrshyn 'nedaM rajatam' ityullekhena pravarttate, na tu 'rajatapratibhAsaH smRtiH' ityulekhena / smRtipramoSAbhyupagame ca svataH prAmANyavyAghAtaH, samyagrajatapratibhAse'pi hyAzaGkotpadyate ' kimeSa smRtAvapi smRtipramoSaH, kiM vA satyapratibhAse' iti, bAdhakAbhAvApekSaNAt20 paiMtra hi smRtipramoSastatrottarakAlamavazyaM bAdhakapratyayo yatra tu tabhAvastatra smRteH pramoSAsambhavaH / vAdhakAbhAvApekSAyAM cInavasthA / tasmAt 'idaM rajatam' ityatra jJAnadvayakalpanA'sambhavA 1 rajatasmRtau / 2 sarvazasya / 3 rajata / 4 saMvedanasya / 5 smRtiviSayaM rajatamatIndriyam / 6 rajatasmaraNe / 7 iti cet / 8 pratyakSasmaraNayoH / 9 sambandhaH / 10 anumeyArtho'gnyAdiH / 11 asannihitArtha grAhakajJAnasya smRtitvamiti sthitau dUSaNam / 12 kiJca / 13 ghaTAdau / 14 tadapratIteH / 15 ghaTAdijJAnaM pratyakSaM / 16 indriya / 17 kAcAdi / 18 tA ( SaSThI ) / 19 dvicandrAdi / 20 jJAnasya / 21 tasya kAcakAmalAdinA dvicandrAdigrAhitvena pariNAmitvam / 22 indriyAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAbhAvAdeva dvicandrajJAnasya smaraNatvAdeva vA / 23 zuktikAzakale / 24 rajata / 25 uttarakAle / 26 pareNa / 27 jJAne / 28 rajatasya / 29 etadeva bhAvayati / 30 jJAne / 31 kiJca / granthAnavasthA / 1 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 114,5] apUrvArthatvavicAraH smRtiprmossaabhaavH| tataH sUktam-viparyayajJAnasya vyavasAyAtamakatvavizeSaNenaiva nirAsa iti / tenAMpUrvArthavizeSaNena dhArAvAhi vijJAnaM nirasyate / nanvevamapi pramANasamplavavAditAvyA baoNlaH prANapratiyo'tha pramANAntarApratipattiH ityabodham / artha paricchintivizesaddhAde tatpravRttera-5 bo / mkhsusNhbikss ki kr'i mniel saalu arjud nuukhii bhaataa mubhi etadevAha ___ anizcito'pUrvArthaH // 4 // kharUpeNAkAravizeSarUpatayA vaanvgto'khilopypuurvaarthH| 10 dRSTopi samAropAttAdRk // 5 // na kevalamapratipanna evApUrvArthaH, api tu dRSTo'pi pratipannopi samAropAt saMzayAdisadbhAvAt taadRgpuurvaartho'dhiitaanbhystshaastrvt| evaMvidhArthasya yannizcayAtmakaM vijJAnaM tatsakalaMpramANam / tanna anadhiMgatArthAdhigantRtvamece pramANasya lakSaNam : taddhi 15 1 yato viparyayazAnAdikaM samarthitan : 2 kAraNena / 3 bhATTaH zaGkave / 4 bahUnAM pramANAnAmekassinnarthe pravRttiH pramANasamplavaH / 5 janAnAM virodhaH / 6 pratyakSAdi / 7 svcchaadilkssnn| 8 apUrvaH arthoM ysy| 9 svcchaadimtven| 10 ajJAtaH / 11 dRSTopi samAropAttAdRgiti sUtram / 12 apUrvasya / 13 pUrvAgrahItArthagrAhi / 14 srvthaa| 1 vivekAkhyAti-akhyAtyaparaparyAyasyAsya smRtipramoSasya vividharItyA mImAMsAnyAyavA0 tA0 TI0 pR0 88, bhAmatI pR0 14, praza0 kandalI pR0 180, nyAyamaM0 pR0 176, vivaraNaprameya saM0 pR0 28, nyAyalIlAva0 pR0 41, tattvopaplava li0 pR0 25, nyAyakumu0 pra0 pari0, sanmati0 TI0 pR0 28,372 / syA0 ratnA0 pR0 104 ityAdiSu smvlokniiyaa| 2 "prabhAtuH pramAtavye'rthe pramANAnAM sngkro'bhismplvH|" nyAyabhA0 111 / 3 pR0 19 / 3 "upayogavizeSasyAbhAve pramANasamplavasyA'nabhyupagamAt / sati hi pratipatturupayogavizeSe dezAdi vizeSasamavadhAnAd AgamAtpratipannamapi hiraNyaretasaM sa punaranumAnApratipitsate tatpratibaddhadhUmAdivizeSasAkSAtkaraNAttatpratipattivizeSaghaTanAt / punastameva pratyakSato bubhutsate tatkaraNasambandhAttadvizeSapratibhAsasiddheH" / aSTasaha0 pR0 4 / 4 "autpattikagirA doSaH kAraNasya nivAryate / abAdho'vyatirekeNa svatastena pramANatA // 10 // sarvasyAnupalabdhe'rthe prAmANyaM smRtiranyathA / " mImAMsAzlo0 pR0 210 / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asehavAlANDe prathamapari0 vastunyadhigate nabigate ujyAcArAdiviziSTa prAlI janayanopAlebhaviSAyanAgite'the ki kuvattatpramANatA prAmotIti vaktavyam ? viziSTapramA janayatastasya pramANatApratipAdanAt / yatra tulA sAsti tanna pramANam / na ca viziSTapramotyAdakatveSyadhigata5 viSaye'syAkiJcitkaratvam ; atiprasaGgAt / na caikAntato'nadhimatAdhigantRtve prAmANyaM pramANasyAvasAtuM zakyam / taddhyarthatathAbhAvitvalakSaNaM saMvAdAdavasIyate, sa ca tdrthottriinvRttiH| na cAnadhigatArthAdhigantureva prAmANye saMvAdapratyayasya tad ghaTate / na ca tenApramANabhUtena prathamasya prAmANyaM vyavasthApayituM 10 zakyam ; atiprsnggaat| na ca sAmAnyavizeSayostAdAtlyAbhyupagame tasyaikAntato'nadhigatArthAdhigantRtvaM smbhvti| idAnIMtannAnAstitva(idAnIntanAstitva)sya pUrvAstitvAdabhedAt tasya ca pUrvamapyavigatatvAt / kathaJcidanadhigatArthAdhigantRtve tvsmnmtprveshH| nizcite viSaye kinizcayAntareNa aprekSAvattvaprasaGgAt ; ityapyavA 1 arthaparicchittiM / 2 doss| 3 nishcite| 4 kArya / 5 prenn| 6 pramANAntarasya / 7 shaane| 8 vishissttprmaajnktaa| 9 zAnaM / 10 viziSTapramotpAdakatve yadyakiJcitkaratvaM tadA sarvathA'dRSTe'rthe pramAjanakasya jJAnasyAkiJcitkaratvaM syAdviziSTapramotpAdakatvasyAvizeSAt / 11 kiJca / 12 srvthaa| 13 nishcetuN| 14 saMvAdaH / 15 pUrvAnArtha / 16 Ip (sptmii)| 17 tadarthazcAsau uttarazAnavRttizca / 18 zAnasya / 19 sNvaadaat| 20 dvitIyazAnena / 21 gRhItArthagrAhitvAt / 22 zAnasya / 23 na hyazAtamastIti vaktuM zakyaM tasyAjJAtatvavirodhAnnaiyAyikaH / 24 saMzayAdinA prathamazAnasya prAmANyaprasaGgAt / 25 kiJca / 26 vRkSavaTAdi / 27 pramANasya / 28 vaTa / 29 adhigatArthAdhigantRtvAt / 30 vRkSa / 31 vishessaapekssyaa| 32 jaina / 33 pryojnN| 34 anyathA / "etacca vizeSaNatrayamupAdAnena sUtrakAreNa kAraNadoSabAdhakarahitamagRhItagrAhi zAnaM pramANamiti pramANalakSaNaM sUcitam / " zAstradIpikA pR0 152 / 5 tu0-"yataH pramANaM vastunyadhigate'nadhigate vA'vyabhicArAdiviziSTAM pramAM janayannopAlambhaviSayaH / nacAdhigate vastuni......" sanmati0 TI0 pR0 466 / 1 "nacaikAntato'nadhigatArthAdhigantRtve prAmANyaM tasyAvasAtuM zakyam..." sanmati0 TI0 pR. 466 / 2 "idAnIntanAstitvasya pUrvAstitvAmedAt tasya ca pUrvamapyadhigatatvasaMbhavAt" sanmati0 TI0 pR0,466 / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 115] apUrvArthatvavicAraH cyam ; bhUyo nizcaye sukhaadisaadhktvvishessprtiiteH| prathamato hi vastumAtraM nizcIyate,punaH sukhasAdhanaM duHkhasAdhanaM vA' iti nizcityopAdIyate tyajyate vA, anyathA viparyaveNApyupAdAnatyAgaprasaGgaH syAt / keSAJcitsaddarzanepi tanizcayo bhavati abhyAsAditi ekaviSayANAmapyAgasAnumAnAdhyakSANAM prAmANyamupapannam pratipatti-5 vizeSasadbhAvAt / sAmAnyAkAreNa hi vacanAtpratIyate vahniH, anumAnAdezAdivizeSaviziSTaH, adhyakSAttvAkAraniyata iti| tato'yuktamuktam "taMtrApUrvArthavijJAnaM nizcitaM vAdhavarjitam / aduSTakAraNArabdhaM pramANaM lokasammatam // "[ ] iti / 10 pratyabhijJAnasyAnubhUtArthagrAhiNo'prAmANyaprasaGgAt, tathA ca kathamataH zabdAtmAdernityatvasiddhiH? na cAnubhUtArthagrAhitvamasyAsiddham; smRtipratyakSapratipanne'rthe ttprvRtteH| na hyapratyakSe'smaryamANe cArthe pratyabhijJAnaM nAma; atiprasaGgAt / pUrvottarAvasthAvyApyekatve tasya pravRtterayamadopaH, iti cet : kiM tAbhyAmekatvasya bhedaH,15 abhedo vA? bhede tatra tsyaaprvRttiH| na hi pUrvottarAvasthAsyAM bhinne sarvathaiko tatparicchedijJAnAbhyAM janyamAnaM pratyabhijJAnaM pravartate arthAntaraikatvavat, matAntarapravezazca / tAbhyAmekatvasya sarvathA' 1 pareNa / 2 jnyaanaat| 3 nizcayAntarAnaGgIkAre / 4 sukhasAdhanatvaduHkhasAdhanatvanizcaya uttarazAnAnna bhavati cet / 5 vytyaasen| 6 puruSANAM / 7 ekadA / 8 dhuumaadeH| 9 bhATTena / 10 parapramANalakSaNanirAkaraNe ca sati / 11 sarvathA / 12 gRhItagrAhitvena pratyabhijJAnasyAprAmANye ca / 13 pratyabhijJAnAt / 14 vasaH / 15 pratyabhizAnasya / 16 uttarapratyakSa / 17 tasya / 18 mediau prtybhijnyaantvprsnggH| 19 puurvottraakaargraahismrnnprtykssaabhyaaN| 20 iip| 21 srvthaamede| 22 naiyaayik| . 1 "yato bhUyo bhUya upalamyamAne dRDhatarA pratipattirbhavatIti sukhasAdhanaM tathaiva nizcityopAdatte..." sanmati0 TI0 pR0 467 / 2 "yadi cAnupalabdhArthagrAhi maanmupeyte| tadayaM pratyabhijJAyAH spaSTa eva jalAJjaliH // " nyAyamaM0 pR0 22 / .3 "nahi pUrvottarAvasthAbhyAM bhinne ca sarvathaikatve tatparicchedizAnAbhyAM janyamAnaM pratyabhijJAnaM pravarttate saraNavat sntaanaantraiktvvdvaa"| tattvArthazlo0 pR0 174 / 4 "vivarttAbhyAmabhedazcedekatvasya kathaJcana / tAhiNyAH kathanna syAtpUrvArdhatvaM smRteriva // 76 // " tattvArthazlo0 pR0 174 / pra0ka0mA06 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 prameyakamalamArtaNDe prathamapari0 bhede anubhUtagrAhitvaM pratyabhijJAnasya syAt / tAbhyAM tasya kathaJcidabhede siddhaM tasya (kathaJcid ) anubhUtArthagrAhitvam / na caivaMvAdinaH prAtyabhijJAnapratipanne zabdAdi nityatve pravartamAnasya "darzanasya airArthatvAt" jaiminisU0 1118] ityAdeH pramANatA ghaTate / sarveSA 5 canumAnAnAM vyAptijJAnapratipanne viSaye pravRtterapramANatA syAta! pratyabhijJAnAnnityazabdAdisiddhAvapi kuMtazcittamAropasya prasUtestavyavacchedArthatvAdasya prAmANye ce ekAntatyAgaH smRtyUhAdezvAmimatapramANasaMkhyAvyAghAtakRtpramANAntaratvaprasaGgaH syAt pratyabhi jnyaanvtkthNcidpuurvaarthtvsiddheH| kiJca, apUrvArthapratyayasya prAmANye 10 dvicandrAdipratyayo'pi pramANaM syAt / nizcitatvaM tu parokSajJAnavAdino na sambhavatItyagre vkssyaamH| nanu dvicandrAdipratyayasya savAdhatvAnna pramANatA, yatra hi vAdhAvirahastatpramANam ; ityapyasaGgatam ; vAdhAviraho hi tatkAla bhAvI, uttarakAlabhAvI vA vijJAnapramANatAhetuH ? na tAvattatkA15 labhAvI; kvacinmithyAzAne'pi tasya bhAvAt / athottarakAlabhAvI; sa kiM jJAtaH, ajJAto vA? na tAvadajJAtaH; asya sattvenApya 1 ekatvasya / 2 pratyabhijJAnasya / 3 sarvathA'pUrvArthavijJAnaM prmaannmityevNvaadinH| 4 uccAraNasya / 5 shissy| 6 arthApatyAdeH / zabdo nitya uccAraNAnyathA'nupapatteriti / 7 kinyc| 8 sa evAyaM / 9 aatmaa| 10 sarva kSaNikaM sattvAditi kSaNikatvapratipAdakAnumAnAt / 11 utpatteH / 12 vyAptijJAnena nikhilasAdhyasAdhanAnAM sAmAnyena grahaNepyanumAnena niyatadezakAlAkAratayA sAdhyapratipatteranumAnaprAmANye c| 13 sarvathA'pUrvArthavijJAnameva prmaannmityekaanttyaagH| 14 idmlpmityaadeH| 15 SaDiti vijJAne / 16 smRtyAdInAm / 17 bhATTasya / 18 uttrkaale| 19 jnyaane| 20 tjjnyaankaal| 21 vicAryamANaprAmANyavijJAnakAla / 22 rjtaadijnyaane| 23 na hi zuktikAyAmidaM rajatamiti jJAnaM yadA jAyate tadaiva vAdhyate pravRttyAderabhAvaprasaGgAt / 1 "yadi punaH pratyabhijJAnAnnityazabdAdisiddhAvapi kutazcitsamAropasya ......." tattvArthazlo0 pR0 174 / 2 pramANalakSaNasya anadhigatArthatvavizeSaNasya paryAlocanam akSarazaH tattvArthazlo0 pR0 173, sanmati0 TI0 pR0 466, bhaGgayantareNa ca tattvopa0 li. pR0 30, nyAyamaM0 pR0 21, syA0 ratnA0 pR0 38 ityAdiSu draSTavyam / 3 "kiJca, arthasaMvedanAnantarameva bAdhAnutpattiH tatprAmANyaM vyavasthApayet , sarvadA vA ?" aSTasaha0 pR0 39 / "yato bAdhAvirahaH tatkAlabhAvI, uttarakAlabhAvI vA" sanmati0 TI0 pR0 12 // Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 115] apUrvArthatvavicAraH 63 siddheH / jJAtazcet-ki pUrvajJAnena, uttarajJAnena vA ? na tAvatyUrvajJAnenottarakAlabhAvI bAdhAviraho jJAtuM zakyaH; taddhi khasamAnakAlaM nIlAdikaM pratipadyamAnaM katham 'uttarakAlamapyatra vAdhakaM nodeSyati' iti pratIyAt ? pUrvamanutpannavAdhakAnAmapyuttarakAlaM bAdhyamAnatvadarzanAt / nApyuttarajJAnenAsau jJAyate tadA pramANa-5 tvAbhimatajJAnasya nAzAt / naSTasya ca vAdhAvirahacintA gatasarpasya sRSTikuTTananyAyamanukaroti / kathaM ca vAdhAvirahasya hAyamAstvapi satyatvam jJAyamAnasyApi kezoNDukAderasatyatvadarzanAda ? lakSAnasya satyatvAccet, tasyApi kutaH satyatA? prameyasatyatvAccet, anyonyaashryH| aparavAdhAbhAvajJAnAccet : anavasthA / atha saMvAdA-10 duttarakAlabhAvI vAdhAvirahaH satyatvena jJAyate; tarhi saMvAdasyApyaparasaMvAdAtsatyatvasiddhistasyApyaparasaMvAdAdityanavasthA / kiJca, kaicitkadAcitkasyacid bAdhAviraho vijJAnapramANatA hetuH, sarvatra sarvadA sarvasya vA? prathamapakSe kasyacinmithyAjJAnasyApi pramANatAprasaGgaH,kacitkadAcitkasyacidvAdhAvirahasadbhAvAt / sarvatra sarvadA 15 sarvasya bAdhAvirahastu nAsarvavidAM vissyH|| aMduSTakAraNArabdhatvamAnyajJAtam, jhAtaM vA taddhetuH ? prathamapakSo'yuktaH; ajJAtasya sattvasandehAt / nApi jJAtam / karaNakuzalAderatIndriyasya zapterasambhavAt / astu vA tajjJaptiH, tathApyasau aduSTakAraNArabdhaH jJAnAntarAt, saMvAdapratyayAdvA? Adyavikalpe 20 anavasthA / dvitIyavikalpepi saMvAdapratyayasyApi hyaduSTakAraNArabdhatvaM tathAvidhAdanyato jJAtavyaM tasyApyanyata iti / na cAnekAnta 1 na hyajJAtamastItivaktuM zakyaM tasyA'jJAtatvavirodhAt / 2 zuktikAdau / 3 pramANaM / 4 kaal| 5 jnyaanaanaaN| 6 pUrvasyedaM jalamiti jJAnasya ! 7 kiJca / 8 puurvkaale| 9 uttrkaale| 10 puurvjnyaanaapekssyaa| 11 vissye| 12 pUrva / 13 puurvvijnyaanprmaanntaahetuH| 14 indriyadRSTAdi / 15 parijJAnasya / 16 adRSTakAraNArabdhatva / 17 anavasthA / 18 jJAnAt / 1 "bAdhAvirahaH kiM sarvapuruSApekSayA, AhosvitpratipatrapekSayA ?" tattvopaplavasiMha li0 pR0 3 / aSTasaha0 pR0 39 / pramANapa0 pR0 62 / sanmati0 TI0 pR0 18 / 2 "yadyaduSTakArakasandohotpAdyatvena; tadA saiva kArakANAmaduSTatA kuto'vasIyate ? na tAvatpratyakSAt ; nayanakuzalAdeH saMvedanakAraNasya atIndriyasyA'duSTatAyAH pratyakSI5 kartumazakteH / nAnumAnAta; tadavinAbhAviliGgAbhAvAt..." aSTasaha0 pR0 38 / (tattvopaplava0-) sanmati0 TI0 pR0 13 / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 prameyakamalamArtaNDe prathamapari0 vAdinAmapyupAlabhaH samAno'yam yathAvadanizcAyakapratyayasyAbhyAsadazAyAM vAdhavaidhuryasyAduSTakAraNArabdhatvasya ca vayAM saMvedanAt; anabhyAsadazAyAM tu parato'bhyastA viSayAt / na caivamanavasthA citkasyacidasyAsopapatterityalaM vistareNa parataHprAmANya9vicAre vicAraNAt / lokasammatatvaM ca ythaavdvstukhruupnishcyaacaaprm| nanu coktalakSaNA'pUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANamityayuktamuktam ; arthavyavasAyAtmakajJAnasya mithyArUpatayA pramANatvAyogAt, paramAtmasvarUpagrAhakasyaiva jJAnasya satyatvaprasiddhaH / 10 akSasannipAtAnantarotthA'vikalpakapratyakSeNa hi sarvatraikatvamevA 'nyonapekSatayA giti pratIyate iti tadeva vastutvasvarUpama / medaH punaravidyAsaMketasmaraNajanitavikalpapratItyA'nyA'pekSatayA pratIyate ityasau nArthakharUpam / tathA, 'yatpratibhAsate tatpratibhA sAntaHpraviSTameva yathA pratibhAsasvarUpam , pratibhAsate cAzeSaM 15 cetanAcetanarUpaM vastu' ityanumAnAdapyAtmA'dvaitaprasiddhiH / na cAtrA'siddho hetuH; sAkSAdasauMkSAccAzeSavastuno'pratibhAsamAnatve sakalazabdavikalpagocarAtikrAntayA vktumshkteH| tathAgamo'. pyasya prtipaadko'sti| "sarva vai khalvidaM brahma neha nAnAsti kiJcana / 20 ArAmaM tasya pazyanti na taM pazyati kazcana // "[ ] iti / tathA "puruSa evaitatsarvaM yadbhUtaM yacca bhAvyaM sa eva hi sakalalokasa~rgasthitipralayahetuH / " [RksaM0 maNDa0 10 sU0 90 R02] uktaJca 1 doSaH / 2 jhAnasya / 3 rAhityasya / 4 svarUpeNa / 5 svayaM sNvednaaccaaymupaalmbhH| 6 arthe / 7 jJAnasya / 8 anavasthAparihArasya vistareNa / 9 jJAnasya / 10 bhAskarIyaH praah| 11 atheM / 12 bhed| 13 jhaTiti / 14 abhede bhedapratibhAso hyvidyaa| 15 ghaTaH paTAdbhinna iti / 16 pttsy| 17 brahma / 18 brahmagrAhakapratyakSaprakAreNAnumAnamapi darzayati / 19 pratibhAsamAnatvAditi / 20 aspsstttyaa| 21 prtykssaanumaanprkaarenn| 22 prmaatmnH| 23 vivarta / vikaarN| 24 brahmaNaH / 25 prtykssaanumaanaagmprkaarenn| 26 utpattiH / __ 1 "sarva khalvidaM brahma tajjalAniti zAnta upAsItAtha..." chAndogyopa0 3 // 14 // 1 // "brahma khalvidaM vAva sarvam" mainyupa0 4 / 6 "manasaivAnudraSTavyaM neha nAnAsti kiJcana / " bRhadA0 4 / 4 / 19 'manasaivedamAptavyaM neha nAnAsti kiJcana / " kaThopa0 4 / 11 "ArAmamasya pazyanti na taM pazyati kazcana / " bRhadA0 4 / 3 / 14 / . Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 115]. brahmAdvaitavAdaH "UrNanAbha ivAMzUnAM candrakAnta ivAmbhasAm / prarohANAmiva plakSaH sa hetuH sarvajanminAm // "[ ] bhedadarzino nindA ca zrUyate-"mRtyoH sa mRtyumApnoti ya IMha nAneva pshyti|" [ bRhadA0 u0414319] iti / na cAbhedapratipAdakAnAyasyA'dhyakSavAdhA; tasyApyabhedagrAhakatvenaiva pravRtteH / taduktam-5 "AhuvidhAta pratyakSaM na niSedha vipazcitaH ! naikatve Agamastena pratyakSeNa pravAdhyate / kiJca, arthAnAM bhedo dezabhedAt , kAlabhedAt, AkAramedAvA syAt ? na tAvaddezabhedAt; kheto'bhinnasyA'nyabhede'pi bhedAnupapatteH / nAnyabhedo'nyatra saMkrAmati / kathaM ca dezasya bhedaH 110 anyadezabhedAJcedanavasthA / khaMtazcet; tarhi bhAvabhedo'pi khata evAstu kiM dezabhedAbhedaikalpanayA? tanna dezamedAdvastubhedaH / nApi kAlabhedAt, tdbhedsyaivaadhykssto'prsiddhH| taddhi sannihitaM vastumAtramevAdhigacchati nAtItAdikAlabhedaM tadUtArthabhedaM vA AkArabhedo'pyarthAnAM bhedako vyatiriktapramANAtpratibhAti, svato 15 vA? na tAvad vyatiriktapramANAta; tasya nIlasukhAdivyatiriktasvarUpasyApratibhAsamAnatvAd / athAhaMpratyayo vodhAtmA teMdrAhako 1 kolikaH (kiittvishessH)| 2 lAlArUpatantUnAm / 3 vttH| 4 tathA / 5 yamAt / 6 purussH| 7 brhmnni| 8 bhedamiva / 9 brhmaannN| 10 kiJca / 11 Agamasya / 12 vidhAyakaM snmaatrgraahkmityrthH| 13 niSedhakaM bhedgraahkmityrthH| 14 kaarnnen| 15 svruupenn| 16 svato'bhinnasya bhAskarasya yathA dezabhedAnedo na ghaTate tathA padArthAnAmiti bhaavH| 17 anyasya dezasya bhedo'bhinne sUrye na saMkrAmati / 18 anavasthAparihArArtha / 19 atheM / 20 dezabhedAditi padaM nAsti ca kcidvnthe| 21 bhirvstu| 22 antarvastu / 23 bhinna / 24 AkAralakSaNameda / __1 "yathorNanAbhiH sRjate gRhyate ca yathA pRthivyAmauSadhayaH saMbhavanti / yathA sataH 'puruSAt kezalomAni tathA'kSarAt saMbhavatIha vizvam // " muNDakopa0 11117 "sa nyathorNanAbhiH tantUnuccaret , yathAgneH kSudrA visphuliGgA vyuccarantyevameva asmAdAtmanaH sarve lokAH sarve devAH sarvANi bhUtAni vyuccaranti..." bRhadA0 2 / 1 / 20 "yastUrNanAma iva tantubhiH pradhAnajaiH svabhAvataH / deva ekaH svayamAvRNoti sa no dadhAtu brahmA'vyayam // " zvetAzva0 6 / 10 "UrNanAbhiryathA tantUna..." brAhma0 3 / ."UrNanAbhIva tantunA..." kazura0 9 / "UrNanAmo markaTakaH" tattvasaM 0 paM0 / 2 "yato medaH pratyakSapravItiviSayatvenAbhyupagamyamAnaH kiM dezabhedAdabhyupagamyate, Ahosvit kAlabhedAt, uta AkArabhedAt ?" sanmati0 TI0 pR0 273 / syA. rilA0 pR0 192 / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDai prathamapari0 'vasIyate; na; tAri zuddhabodhasyApratimAsanAt / sa khalu 'ahaM sukhI duHkhI sthUlaH kRzo vA' ityAdirUpatayA sukhAdi zarIraM cAvalasvamAno'nusUyate na punastadvyatiriktaM vodhasvarUpam / svatazcAkArANAM bhedasaMvedane svaprakAza niyaMtatvapralaGgaH, tathA 5cAnyo'jyAsaMvedanAtkutaH svto'pyaakaarbhedsNvittiH| athaikarUpabrahmaNo vidyAsvabhAvatve tadarthAnAM zAstrANAM pravRttInAM ca vaiyarthaM nivartyaprAptavyakhabhAvAbhAvAt / vidyAkhabhAvatve cAsatyatvaprasaGgaH, tathAca "satyaM jJAnamanantaM brahma" [taita0 201] ityasya virodhaH; tadapyasaGgatam ; vidyAsvabhAvatve'pyasya zAstrA10 dInAM vaiyarthyAsaMbhavAt avidyAvyApAranivarttanaphalatvAtteSAm / yata eva cAvidyA brahmaNo'rthAntarabhUtA tattvato nAstyata evAsau nivartyate, tattvatastasyAH sadbhAve hi na kazcinnivarttayituM zaknuyAda brahmavat / sarvaireva cAtAttvikAnAdyavidyocchedArtho mumukSUNAM praya. no'bhyupagataH / na cAnAditvenAvidyocchedAsambhavaH; prAgabhAve15 nA'nekAntAt / tattvajJAnaprAgabhAvarUpaiva cAvidyA tattvajJAnalakSa Navidyotpattau vyAvartata eva ghaTotpattau tatprAgabhAvavat / bhinnA'bhinnAdivikalpasya ca vastuviSayatvAt avastubhUtA'vidyAyAmapravRttireva saiveyamavidyA mAyA mithyApratibhAsa iti / na cAtmazravaNamananadhyAnAdInAM bhedarUpatayA'vidyAsvabhAvatvA20 tkathaM vidyAprAptihetutvamityabhidhAtavyam ? yathaiva hi rajaHsaMparkaka luSodake dravyavizeSacUrNa rajaHprakSiptaM rajo'ntarANi prazamayatkhayamapi prazasyamAnaM svacchAM svarUpAvasthAmupanayati, yathA vA viSaM viSAntaraM zamayati khayaM ca zAmyati,evamAtmazravaNAdibhirbhedAbhinivezocchedAt ,svagate'pi bhede samucchinne kharUpe saMsArI samava 1 prmaannN| 2 padArthAH svprkaashniytaaH| 3 bhA (tRtiiyaa)| 4 bhanuSThAnAnAM / 5 avidyA / 6 vidyaa| 7 granthasya / 8 minnaa| 9 paramArthataH / 10 vAdibhiH / 11 mokssaarthinaaN| 12 yathA ggnsy| 13 anAdinA / 14 ubhaya / 15 kiJca / 16 svruup| 17 zraddhAna / 18 durAgraha / 19 sati / 20 ekle| __1 "na ca karmA'vidyAtmakaM kathamavidyAmucchinatti, karmaNo vA taducchedakasya kuta uccheda iti vAcyam ; sajAtIyasvaparavirodhinAM bhAvAnAM bahulamupalamdheH / yathA payaH payo'ntaraM jarayati svayaM ca jIryati, yathA viSaM viSAntaraM zamayati svayaM ca zAmyati, yathA vA katakarajo rajontarAvile pAthasi prakSiptaM rajontarANi bhindat svayamapi bhidyamAnamanAvilaM pAthaH karoti evaM karma avidyAtmakamapi avidyAntarANyapagamayada svayamapyapagacchatIti / " brahmasU0 zAM0 bhA0 bhAmatI pR0 32 / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 115 brahmAdvaitavAdaH 67 tiSThate / avacchedakyavidyAvyAvRttau hi paramAtmaikakharUpatAvasthiteH ghaTAdyavaccheka bhedavyAvRttau vyomnaH zuddhAkAzatAvat / ___na cAdvaite sukhaduHkhvandhamokSAdivedavyavasthAnupapannA; samAropitAdapi bhedAtaddedavyavasthopapatte, yathA dvaitinI 'zirasi me vedanA pAde ne vedanA' ityAtmanaH samAropitabhedanimittA5 duHkhAdivyavasthA pAdAdInAmeva taddhedanAdhikaraNatvAtteSAM ca khedAttad vyavasthA yuktyapyayuktam / yatasteSAmajJatvena moktatvAyogAt / moktatve vA cArvAkamatAnupaGgaH / tadevakatvatya pratyazAnumAnAgamapramitarUpatvAtsiddhaM brahmA'dvaitaM tattvamiti // cha / atra pratividhIyate / kiM bhedasya pramANavAdhitatvAdabhedaH10 sAdhyate, abhede sAdhakapramANasadbhAvAdvA? tatrAdyavikalpo'yuktaH, pratyakSAderbhedAnukUlatayAM tadvAdhakatvAyogAt / na khalu bhedamantareNa pramANetaravyavasthApi sambhAvyate / dvitIyapakSo'pyayuktaH bhedamantareNa sAdhyasAdhakamAvasyaivAsambhavAt / na cAbhedasAdhakaM kinycitprmaannmsti| yaccoktam-"avikalpazAdhyakSeNaikatvamevAvasIyate" tatra kriokavyaktigatam, anekavyaktigatam, vyaktimAtragataM vA tattvena pratIyate ? ekavyaktigataM cet, tatkiM sAdhAraNam , asAdhAraNa vA? na tAvatsAdhAraNam : 'ekavyaktigataM sAdhAraNaM ca' iti vipratiSedhAt / asAdhAraNaM cet kathaM nAto bhedasiddhiH asA-20 dhAraNasvarUpalakSaNatvAdbhedasya / athAnekavyaktigataM sattAsAmAnya 1 ghaTe paTasya niSedhakaH medotpAdaka ityrthH| 2 ghttaakaashpttaakaash| 3 devadattAderbhAvAt / kalpitAt / 4 naiyAyikAdInAM / 5 anyathA / 6 pareNa bhaTTena / 7 anumaanaagmau| 8 graahk| 9 pravartamAnatvAt iti shessH| 10 tadAbhAsa / 11 sAmAnya / 12 virodhAt / 13 vizeSa / 14 idaM sadidaM sat / / 1-ekasyApi jIvAtmana upAdhimedAt sukhaduHkhAnubhavo dRzyate pAde me vedanA, zirasi me sukhaM vedaneti-" nyAyamaM0 pR0 528 / syA0 ratnA0 pR0 193 / 2 "tathAhi medasya pramANabAdhitatvAt kimayamabhedAbhyupagamo bhavatAmutasvidabhedasyaiva pramANasiddhatvAditi" nyAyamaM0 pR0 528 / "kiM bhedasya pramANabAdhitatvAdekatvamucyate, Ahosvid bhede pramANasadbhAvAt ?" sanmati0 TI0 pR0 285 / 3 "ekavyaktigataM kiM vA'nekavyaktisamAzritam / vyaktimAtragataM yadA tadekatvaM pratIyate // " syA. ratnA0 pR0 199 / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe prathamapari0 rUpamekatvaM pratyakSamAhAmityucyate; tatkiM vyatyadhikaraNatayA prati bhAti, anadhikaraNatayA vA? prathamapakSe bhedaprasaGgaH 'vyaktiradhikaraNaM tadAdheyaM ca sattAsAmAnyam' iti, ayameva hi bhedH| dvitIyapakSe-vyaktigrahaNamantareNApyantarAle tatpratimAsaprasaGgaH / 5 tathA jhimekavyaktigrahaNadvAreNa tatpratIyate,sakalavyaktigrahaNadvAreNa vA? prathamapakSe virodhaH, ekAkAratA hyanekavyaktigatamekaM rUpam , taccaikasmin vyaktisvarUpe pratibhAte'pyanekavyaktyanuyAyitayA kathaM pratibhAseta ? atha sakalavyaktipratipattidvAreNa tatpratIyate; tadA tasyA'pratipattirevAkhilavyaktInAM grahaNAsambhavAt / bhedasiddhi10prasaGgazca-akhilavyaktInAM vizeSaNatayA ekatvasya ca vizeSyatvena, ekatvasya vA vizepaNatayA tAsAM ca vizeSyatvena pratibhAsanAt / tathA tavyaktibhyastadbhinnam , abhinnaM vA ? yadyabhinnam ; tarhi vyaktirUpatAnupaGgo'sya / na ca vyaktiya'tyantaramanvetIti kathaM sakalavyaktyanuyAyitvamekatvasya / athArthAntaram ; kathaM nAnAtvA15'prasaddhiH? yathA cAnugatapratyayajanakatvenaikatvaM vyaktiSu kalpyate tathA vyAvRttapratyayajanakatvenAnekatvamapyavizeSAt / tannaikatvaM nAnAtvamantareNAvakAzaM labhate / prayogaH vivAdAdhyAsitamekatvaM paramArthasannAnAtvAvinAbhAvi ekAntaikatvarUpatayA'nupalabhyamA natvAt , ghaTAdibhedAvinAbhUtamRgavyaikatvavat / etena vyaktimAtra20 gatamapyekatvaM pratyuktam , ekAnekavyaktivyatirekeNa vyktimaatrsthaanupptteH| yaccoktam-"bhedasyAnyApekSatayA kalpanAviSayatvam" tadapyuktimAtram ; ekatvasyaivAnyApekSatayA~ kailpanAviSayatvasambhavAt / taddhya nekavyakyAzritam, bhedastu pratiniyatavyaktikharUpo'dhyakSAva25 seyH| athaikatvaM pratyakSeNaiva pratipannam, anyApekSayA tu kalpanA 1 pareNa bhavatA / 2 vsH| 3 vasaH / 4 tasyAM vyaktAvAdhIyate Aropyate iti tdaadheyN| 5 prtipttvyttyormdhye| 6 kiJca / 7 kiJca / 8 vyaktisvarUpavat / 9 minnN| 10 idaM sadidaM sditi| 11 smrthyte| 12 paTAd ghaTo vyAvRtta iti / 13 kalpyatAm / 14 srvthaa| 15 vikalpadvayanirAkaraNapareNa grnthen| 16 niraakRtm| 17 pareNa / 18 paTasya / 19 bheda / 20 pramIyamAnatvAt / 21 viklp| 22 ekatvaM / 23 ghaTaH san paTaH sannityAdizAnena / / 1 "yadapi gaditaM bhedaH punaH parApekSatayA pratIyate ityAdi, tadapi nopapannam / ekatvamapi hi parApekSatayA pratIyate, tatazcaitatpratyayo'pi kalpanApratyayarUpatvenApramANatvAt kathamivaikatvaM sAdhayet ?" sthA0 ratnA0 pR.0 200 / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 115 brahmAdvaitavAdaH jJAnenAnuyAyirUpatayA vyavahriyate, tarhi bhedo'pyadhyakSeNa pratipanno'nyApekSayA vikalpajJAnenda vyAvRttirUpatayA vyavahiyate itypystu| kA ceyaM kalpanA nAma-jJAnasya smaraNAnantaramAvitvam , zabdAkArAnuviddhatvaM vA syAt , jAtyAdyullekho vA, asadarthaviSayatvaM5 vA, anyApekSatayA'rthasvarUpAvadhAraNaM vA, upacAramA vA prakArAntarA'sambhavAt ? na tAvadAdyavikalpaH; abhedajJAnatyAdi sAraNAnantaramupalambhena kalpanAtvaprasaGgAt / zabdAkArAnuviddhatvaM ca jJAne prAgeva prativihitam / nanu sakalo bhedapratibhAso'bhilApapUrvakastabhAve bhedapratibhAsasyApyabhAvaH syAt tanna; vikalpAbhi-10 lApayoH kAryakAraNabhAvasya kRtottaratvAt / astu vAsau, tathApi kiM zabdajanito bhedapratibhAsaH, tajanito vA zabdaH? prathamapakSe kiM zabdAdeva bhedapratibhAsaH, tato'sau bhavatyeveti vA ? zabdAdeva bhedapratibhAsAbhyupagame prathamAkSasannipAtAnantaraM citrapaTyAdijJAnasya bhedaviSayasyAnutpattiprasaGgaH, nirvikalpakAnubhavAnantaraM 15 saMketasmaraNavivAyattatAlvAdiparispandakrameNopajAyamAnazabdasyAvikalpakaprathamapratyayAvasthAyAmabhAvAt / zabdAdanekatvapratibhAso bhavatyevetyapyayuktamuktam ; 'ekaM brahmaNo rUpam' ityAdizabdasya bhedapratyayajanakatve sati AgamAttasyaikatvapratipatterabhAvAnuSaGgAt / bhedapratibhAsAcchabde (bdo')stItyabhyupagate ca-anyo-20 nyAzrayatvam-zabdAnedapratibhAsaH, bhedapratibhAsAcchabda iti / 'ghaToyaM paToyam' ityAdibhedapratibhAsasya jAtyAdhullekhitvAtkalpanAtve-abhedajJAnasyApi kalpanAtvAnuSaGgaH tasyApi sattAdisAmAnyollekhitvAt / asadarthaviSayatvaM ca bhedprtibhaassyaasiddhm| arthakriyAkAriNo vastubhUtArthasya tatra pratibhAsanAt / visaMvAditvaM 25 1 anusyuutruuptyaa| 2 ghaTasya / 3 ptt| 4 visdRsh| 5 sarva khalvidaM brahmetyAdirUpasya sohamityAdevI / 6 pratItyA / 7 savikalpakasiddhau zabdAdvaite c| 8 prH| 9 iti cet / 10 sviklpksiddhau| 11 pUrvAvadhAraNam / 12 uttarAvadhAraNam / 13 prenn| 14 citrANAM paTAnAM samAhAraH citrpttii| 15 medo viSayo yasya / 16 nIlAdi / 17 vktumicchaa| 18 utsAha / 19 bhed| 20 prtibhaas| 21 idaM sadidaM st| 22 Atmatva / 23 parAmarzitvAt / 24 khAnapAnAdi / 1 "kiMcAnyApekSayA bhavanameva bhedapratyayasya kalpanAtvaM syAt, kiMvA saraNasamanantarabhAvitvam , yadvA zabdAnuviddhatvam , uta jAtyAdyullekhitvam , athAsadarthaviSayatvam , upacArarUpatvaM vA?" syA0 ratnA0 pu0 201 // Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amayakramalamArtaNDe | susbaaksbio bAdhyamAnatvaM ca kalpanAlakSNatene pratyuktam / tasyAsada viSayatvAdarthAntaratvA'satsavAt / anyApekSatayArthasvarUpAvadhAraNaM cAlantarameva pratyAkhyAtam yato vyavahAra evAnyApekSatayA pravartate na svarUpAvadhAraNam / nApi bhedapratibhAlasyopacArarUpaM kalpanA5 tvam ; mukhyAsambhave tasyApyadarzanAnmANavake siNhaadyupcaarvt| na cAmedavAdino mukhyaM bhedAbhyupagamostyapasiddhAntaprasaGgAt / yaccAnumAnAdapyAtmAdvaitasiddhirityuktam / tatra svataHpratibhAsamAnatvaM hetuH, parato vaa| svatazcet ; asiddhiH / paratazcet, viruddho dvaite sAdhye dvaitaprasAdhanAt / 'ghaTaHpratibhAsate' ityAdiprati10 bhAsa~sAmAnAdhikaraNyaM tu viSaye viSayidharmasyopacArAt, na punaH pratibhAsAtmakatvAt / pratibhAsanaM hi viSayiNo jJAnasya dharmaH sa viSaye ghaTAdAvadhyAropyate / tadadhyAropanimittaM ca pratibhAsanakriyAdhikaraNatvam / tathA ca 'arthamahaM vedmi' ityantaHprakAzamA nAnantaparyAyA'cetanadravyavahiHprakAzamAnAndanta paryAyA'cetanadra15 vyamapi prtipttvym| 'sarva vaikhalvidaM brahma' ityAdyAgamopi nAdvaitaprasAdhakaH, abhede pratipAdyapratipAdakabhAvasyaivAsambhavAt / na cAgamaprAmANyavAdinA arthavAdasya praamaannymbhipretmtiprsnggaat| Atmaiva hi sakalalokasargasthitipralayaheturityapyasambhAvyam; advaitaikAnte kAryakAraNabhAvavirodhAt , tasya dvaitaavinaabhaavitvaat| 20 nirAkRtaM ca nityasya kAryakAritvaM zabdAdvaitavicAraprakrame / .. kimartha cAsau jagadvaicitryaM vidadhAti ? na tAvAsanitayoM 1 asadarthaviSayatvanirAkaraNena / 2 apAdAne kA (paJcamI) / 3 ekatvapratibhAsa / 4 ghtt| 5 ptt| 6 kathaM / 7 kintu svApekSatayA eva prtibhaaste| 8 vA / 9 medasya / 10 agni| 11 anythaa| 12 pareNa / 13 padArthAnAM / 14 paravAdyasiddho hetuH / nahi padArthAH khata eva pratibhAsante / 15 anyasmAt / 16 Ip / 17 varUpasya / 18 viSayasya / pareNa / 19 pareNa / 20 prazaMsArUpasya / 21 alAvUni nimajjantI(?) tyAderapi pramANatAprasaGgaH / sAramityetasya prazaMsAvacanasya alAbuSu sadbhAvAt (? grAvANaH plavante andho maNimavindat) / 22 kiJca / 23 brhmaa| 24 phalaM vinA pravRttirvyasanam / ___ 1 "tatra svataH pratibhAsamAnatvaM hetuH, parato vA ?" syA. ratnA0 pR0 194 / prameyaralamA0 212 / 2 "jagaccA'sRjatastasya kinnAmeSTaM na sidhyati // 54 // prayojanamanuddizya na mando'pi pravartate / evameva pravRttizceccaitanyenAsya kiM bhavet // 55 // " mI0 zlo0 pR0 653 / sanmati0 TI0 pR0 715 / sthA0 ratnA0 pR0 198 / prameyaratna0 2 / 12 / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 115] brahmAdvaitavAdaH aprekSAkAritvaprasaGgAt , prekSAkAripravRtteH prayojanavattayA vyAsatvAt / kRpayA paropakArArtha tat karotIti cet na; tadyetirekeNa parasyA'sattvAt / satve vA-nArakAdiduHkhitaprANividhAnaM na syAt, ekAntamukhitasevAkhilaM jagajanot / kiJca,sRSTeH prAganukampyaprANyabhAvAt kimAlasvya tatyAnukalyA pravarttate yenAnuka-5 mpAvazAyaM saTA kalpyeta ? anukampAvazAcAya pravRttau devamanupyANAM sadAbhyudayayoginAM pralayavidhAnavirodhaH, duHkhitapANinAmeva pralayavidhAnAnupaGgAt / prANyadRSTApekSo'sau sukhaduHkhastamanvitaM jagat janayatItyapyasaGgatam ; svAtanyavyAghAtAnupaGgAt / samarthavabhAvasyAsamarthasvabhAvasya vA nityaikarUpasya vastuno'nyA- 10 pekSA'yogAcca / adRSTavazAcca jagadvaicitryasambhave-kimanenAntargaDunA pIDAkAriNA ? adRSTApekSA cAsyAnupapannA, kiM tvavadhIraNamevopapannam , anyathA kRpaalutvvyaaghaatprsnggH| na hi kRpAlaivaH paraduHkhaM taddhetuM vA'nvicchanti, paraduHkhatatkAraNa viyogavAchayaiva prvRtteH| 1 mUrkhatva / 2 brahma / 3 jagataH / 4 kutsitatRTeH kiM phalan / 5 brahmaNaH / 6 kiJca / 7 brahmaNaH / 8 puNyapApa / 9 brahmA / 10 brhmnnH| 11 avajJA / 12 nraaH| 1 "abhAvAccAnukampyAnAM nAnukampA pravarttate / sRjecca zubhamevaikamanukampAprayojitaH / / 52 // mI0 zlo0 pR0 652 / "athAnukampayA kuryAdekAntasukhitaM jagat // 156 // AdhidAriyazokAdivividhAyAsapIDitam / jane tu sRjatastasya kAnukampA pratIyate // 157 // saSTeH prAganukampyAnAmasatve noppdyte| anukampApi yadyogAddhAtA'yaM parikalpyate // 158 // na cAyaM pralayaM kuryAtsadAbhyudayayoginAm / " tattvasaM0 pR0 76 / sanmati0 TI0 pR0 716 / sthA0 ratnA0 pR0 198 / prameyaratna0 2 / 12 / 2 "athA'zubhAdvinA sRSTiH sthitirvA nopapadyate / AtmAdhInAbhyupAye hi bhavetkinnAma duSkaram // 53 // tathAcApekSamANasya svAtantryaM prtihnyte|" mI0 zlo0 pR0 653 / "tadadRSTavyapekSAyAM svAtantrayamavahIyate // 159 // pIDAhetumadRSTaM ca kimartha sa vyapekSate / upekSaiva punastatra dayAyoge'sya yujyate // 160 // tattvasaM0 pR0 77 // sanmati0 TI0 pR0 716 / syA0 ratnA0 pR0 199 / prameyarana0 2012 / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 prameyakamalamArtaNDe prathamapari0 naMnu yathorNanAmo jAlAdividhAne svabhAvataH pravartate, tathAtmA jagadvidhAne ityapyasat UrNanAmo hi ma svabhAvataH pravartate / kiM tarhi ? prANibhakSaNalAmpaTyAtpratiniyatahetusambhUtatayA kAdAcitkAt / kRtyoH sa mRtyumApnoti ya iha nAneva pazyati' iti 5 nindAvAdopyanupapannaH; sakalaprANinAM medagrAhakatvenaivAkhilagamANAnAM prvRttiprtiiteH| yaJcoktam-'AhurvidhAtRpratyakSam' ityAdiH tatra kimidaM pratyakSasya vidhAtRtvaM nAma-sattAmAtrAvavodhaH, asAdhAraNavastusvarUpa paricchedo vA? prathamapakSo'yuktaH, nityaniraMzavyApino vizeSa10 nirapekSasya sattAmAtrasya svapnepyapratIteH kharaviSANavat / dvitIya pakSe tu-kathaM nAdvaitapratipAdakAgamasyAdhyakSabAdhA? bhAvabhedagrAhakatvenaivAsya pravRtteH, anythaa'saadhaarnnvstusvruuppricchedktvvirodhH| yacca bhedo dezabhedAtsyAdityAyuktam / tadapyasaGgatam ; sarvatrA15 kArabhedasyaivArthabhedakatvopapatteH / yatrApi dezakAlabhedastatrApi tadrUpatayA''kArabheda evopalakSyate / sa cAkArabhedaH svasAmagrIto jAto'hamahamikayA pratIyamAnenAtmanA pratIyate / prasAdhayiSyate 1 brahmAdvaitavAdI / 2 kSudhA / 3 pareNa / 4 visadRza / 5 padArtha / 6 pravRttyabhAve / 7 pareNa / 8 bahirantarvA / 9 sAlAdimattvAdi / 10 gavAdi / 11 vastuni / 12 vstuni| 1 "prANinAM makSaNAccApi tasya lAlA pravarttate / " mI0 zlo0 pR0 652 / "prakRtyaivAMzuhetutvamUrNanAme'pi neSyate / prANibhakSaNalAmpaTyAllAlAjAlaM karoti yat // 168 // " tattvasaM0 pR0 79, nyAyakumudacaM0 pratya0 pari0, sanmati0 TI0 pR0 717 / syA0 ratnA0 pR0 199 / prameyaratnamA0 2012 / 2 "yadapyuktam-AhurvidhAtRpratyakSamiti, tadapyasAdhu; vidhAtR iti ko'rthaH ? idamapi vastusvarUpaM gRhNAti nAnyarUpaM niSedhati pratyakSamiti cenmaivam , anyarUpaniSedhamantareNa tatsvarUpaparicchedasyApyasampattaH / pItAdivyavacchinnaM hi nIlaM nIlamiti gRhItaM bhavati netrthaa|" nyAyamaM0 pR0 529 / ___"yato vidhAtRtvaM kiM pratyakSasya bhAvasvarUpagrAhitvam , Ahosvidanyat ? sanmati0 dI0 pR0 285 / ___ "tatra kimidaM pratyakSasya vidhAtRtvaM nAma sattAmAtrAvabodhaH, asAdhAraNasvarUpaparicchedo vA?" syA0 ratnA0 pR0 201 / 3 "yadapi-dezakAlAkArabhedairbhedo na pratyakSAdibhiH pratIyate ityAdyuktam ; abhedapratipattAvapyasya smaantvaat|" sanmati0 TI0 pR0 286 / syA0 ratnA0 pR0 203 / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 115] brahmAdvaitavAdaH khAtmA sukhazarIrAdivyatirikto jIvasiddhipraghaTTake / kathaM cAmedasiddhistatpratipattAvapyasya samAnatvAt / tathAhi-abhedo'thAnAM dezAbhedAt, kAlAbhedAt , AkArAmedAdvA syAt ? yadi dezAmedAt / tadA dezasyApi kuto'bhedaH ? anya deshaabhedaaccednvsthaa| khatazcedAnAmapi svata evAmedo'stu kiM dezAledAbhedakalpa-5 nayA ? ityAdisarvamatrApi yojanIyam / tasmAtsAmAnyasya vizepatya vA svabhAvato'bhedo bhedo vAbhyupagantavyaH / yaccedamuktam-'yata evAvidyA brahmaNo'rthAntarabhUtA tattvato nAstyata evAsau nivartyate' ityAdiH tadapyasAram / yato yadyavastusatyavidyA kathameSA prayatnanivartanIyA syAt ? na dyavastusantaH10 zazazRGgAdayo yatna nivarttanIyatvamanubhavanto dRSTAH / na cAsyAsta- . svataH sadbhAve nivRttyasambhavaH, ghaTAdInAM satAmeva nivRttiprtiiteH| na cAvidyAnirmitatvena ghaTagrAmArAmAdInAmapi tattvato. 'sattvam ; anyo'nyAzrayAnuSaGgAt-avidyAnirmitatve hi ghaTAdInAM tattvato'sattvam , tasmAccAvidyAnirmitatvamiti / abhedasya 15 vidyAnirmitatvena paramArthasattvepi anyonyAzrayo draSTavyaH / na cAnAdya'vidyocchede prAgabhAko dRSTAntaH, vstuvytiriktsthaanaadestucchsvbhaavsyaasyaa'siddhH| yadapi-'tattvajJAnaprAgabhAvarUpaivAvidyA' ityAdyabhihitam / tadapyabhidhAnamAtram ; prAgabhAvarUpatve tasyA bhedajJAnalakSaNakAryotpAda-20 katvAbhAvAnuSaGgAt , prAMgabhAvasya kAryotpattau sAmarthyAsambhavAt / 1 vicArasya / 2 abhedapakSe / 3 svarUpeNa / 4 pareNa ! 5 AtmazravaNamananAdi / 6 bhedasyAvidyAhetutve abhedasya vidyAhetutvamAyAtaM tatrApi dUSaNam / 7 vacana / 8 abhAvarUpatvAtkharaviSANavat / 9 prAgabhAvaH syAtkAryotpAdakatvaM ca syAditi sandigdhAnakAntikatve satyAha / 1 "anAdinA prabandhena pravRttAvaraNakSamA / yatrocchedyApyavidyeyamasatI kathyate katham ? astitve ka enAmucchindyAditi cet kAtarasatrAso'yam satAmeva hi vRkSAdInAmucchedo dRzyate nAsatAM zazaviSANAdInAm / tadidamucchedyatvAdavidyA nityA mAbhUt satI tu bhavatyeva / " nyAyamaM0 pR0 529 / sanmati0 TI0 pR0 295 / syA0 ratnA0 pR0 203 / 2 "na ca tattvAgrahaNamAtramavidyA, saMzayaviparyayAvapyavidyaiva, tau ca bhAvasvabhAvatvAtkathamasantau bhavetAm ? grahaNaprAgabhAvo'pi nA'sanniti zakyate vaktum ; amAvasyApyastitvasamarthanAditi sarvathA naastyvidhaa| asattve ca niSiddhe'syAssattvameva balAdbhavet / sadasadyatirikto hi rAziratyantadurlabhaH // " nyAyamaM0 pR0 530 / pra. ka. mA0 7 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 prameyakamalamArtaNDe prathamapari0 na hi ghaTaprAgabhAvaH kAryasutpAdayandRSTaH / kevalaM ghaTavat prAgabhAvavinAzamantareNa tatvajJAnalakSaNaM kAryameva jotpadyata / athana adazAnaM tasyAH kAryam , kiM tarhi ? bhedajJAnasvabhAvavAlo, tannaH aivaM sati prAgabhAvasya bhAvAntarasvabhAvatAnuSaGgAt / na ca jJAnasya bhedAsedagrahaNakRtA vidyetaravyavasthA, saMvAdavisaMvAdakRtatvAttasya hatyetaratvavyavasthAyAH / saMvAdazca bhedAbhedajJAnayorvastubhUtArthagrAhakatvAttulya ityuktam / / yadapyuktam-'bhinnAbhinnAdivicArasya ca vastuviSayatvAt ityAdiH tatrAvidyAyAH kimavastutvAdvicArAgocaratvam , vicA10 rAgocaratvAdvA'vastutvaM syAt ? na tAvadyadyavastu tantadvidhArayitumazakyam / itaretarAbhAvAderavastutve'pi 'idamitthaMm' ityAdizAbdapratibhAsalakSaNavicAraviSayatvAt / nApi vicArAgocaratvenAvastutvam ; ikSukSIrAdimAdhuryatAratamyasya tajanitasukhAdi tAratamyasya vA 'idamittham' iti parasmai nirdeSTumazakyatvepi 15 vsturuuptvprsiddhH| kiJca, ayaM bhinnAbhinnAdivicAraH pramANam, apramANaM vA? yadi pramANam tenAviSayIkRtAyAH kathamavidyAyAH sattvam ? tadasattve ca kathaM mumukSostaducchittaye prayAsaH phalavAn ? athApramANam ; kathaM tarhi tasya vastuviSayatvam ? yato 'bhinnAbhinnAdivicArasya vastuviSayatvAt' ityabhidhAnaM zobheta / 20 yaccoktam-'yathA rajorajontarANi' ityAdi; tdpysmiiciinm| yato vAdhyavAdhakabhAvAbhAve kathaM zravaNamananAdilakSaNA'vidyA' 1 avidyAvinAzamantareNa / kevalaM yathA ghaTaprAgabhAvo ghaTaprAgabhAvavinAzarUpakAryamantarA ghaTapaTAdirUpaM kArya notpAdayitumalaM tathA vidyAprAgabhAvarUpaivAvidyA vidyAprAgabhAvavinAzameva kArya kartuM samarthI na ca vidyArUpaM bhedarUpaM vA kAryamutpAdayituM smrthtyrthH| 2 avidyAyA bhedajJAnasvabhAvatve / 3 bhedshaan| 4 vikalpasya / 5 kharazRGgavat / 6 itarasminnitarasyAbhAvaH itaretarAbhAvaH / yadabhAve niyamena kAryasyotpattiH sa prAgabhAva itIdRzam / 7 prtipaadyaay| 8 yadi / __ 1 "yatpunaravidyaiva vidyopAya ityatra dRSTAntaparamparoddhATanaM kRtaM tadapi klezAya nArthasiddhaye / sarvatra upAyasya svarUpeNa sattvAdasataH khapuSpAderupAyatvAbhAvAt / rekhAgakArAdInAM tu varNarUpatayA sattvaM yadyapi nAsti tathApi svarUpato vidyanta eva / " nyAyamaM0 pR0 530 / sanmati0 TI0 pR0 295 / "yaccoktaM yathaiva hi rajaHsamparkakaluSe'mbhasi ityAdiH tadapi phalgu; yato bAdhyabAdhakabhAvAbhAve kathaM zravaNamananAdilakSaNAvidyA'vidyAntaraM prazamayet ?" syA. ratnA0 pR0 204 / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 sU0 15 brahmAdvaitavAdaH vidyA prazamayet ? vAdhyavAdhakabhAvazca satoreva ahinakulavat , na tvasatoH zazAzvaviSANavat / daivaraktI hi kiMzukAH keneM rajyante nAma / vidyamAnameva hi rajo rajontarasya svakArya kurvataH sAma *panayanadvAreNa bAdhakaM prasiddham , viSadravyaM vA upayuktaviSadravyasAmarthyApanayane caritArthatvAdannamalAdisahazatayA na kAryA-5 ntarakaraNe tatprabhavatIti / na ca bhedasyocchedo ghaMTate; vstusvbhaavtyaa'bhvttsyocchettumshkteH| nanu svapnAvasthAyAM bhedAbhAve'pi bhedapratibhAso dRSTastatona pAramArthiko bhedastatpratibhoso vA; ityabhedepi samAnam / na khalu tadA vizeSasyaivAbhAvo na punastadyApakasAmAnyasya; anyathA kUrma-10 romAdInAmasattvepi tadvyApakasya sAmAnyasya sattvaprasaGgaH / kathaM ca svapnAvasthAyAM bhedasyAsattvam ? vAdhyamAnatvAccet ; tarhi jAgradavasthAyAM tasyAbAdhyamAnatvAt sattvamastu / ekatrAsya vAdhyamAnatvopalambhAtsarvatrAsattve ca sthANvAdau puruSapratyayasya bAdhyamAnatvenAsatyatopalambhAt AtmanyapyasatyatvaprasaGgaH / tato15 jAgravasthAyAM svapnAvasthAyAM vA yatra vAdhakodayastadasatyam , yatra tu tadabhAvastatsatyamabhyupagantavyamA / nenu bAdhakena jJAnamapahriyate, viSayo vA, phalaM vA? na tAvad jJAnasyApahAro yuktaH, tasya pratibhAtatvAt / nApi viSayasya; ata eva / viSayApahArazca rAjJAM dharmo na jhAnAnAm / phalasyApi snAna-20 pAnAvagAhanAdeH pratibhAtatvAnnApahAraH / vArdhakamapi jJAnam, artho vA ? jJAnaM cet tatti samAnaviSayam , bhinnaviSayaM vA ? tatra 1 svapararUpazravaNamananAdilakSaNA'vidyayoH / 2 asatyoravidyayorbAdhyabAdhakabhAvaH syAdityukte Aha / 3 yathA daivaraktAH kiMzukAH kenApi na rajyante tathA asatyoravidhayorbAdhyabAdhakabhAvaH kenApi kartuM na zakyata ityamiprAyaH / 4 na kenApi / 5 kAluSyalakSaNaM svakArya / 6 kaalussyjnnsaamrthyH(W)| 7 niraakrnn| 8 maraNamUrchAdi / 9 kiJca / 10 athaikatvaM pratyakSeNaiva pratipannam / 11 ghaTapaTAdInAm / 12 bhedazAnaM / 13 bhedasya / 14 vizeSAbhAve sAmAnyasattvaM yadi / 15 romatvasya / 16 marIcikAcakre jalamiti shaane| 17 mahAhadAdau / 18 prmaannen| 19 idaM jalamiti zAnasya / 20 jlaadilkssnn| 21 uttaram / 22 uttaram / 1 "kiM punaratra vyabhicAri kimarthaH, Aho zAnamiti ?" nyAyavA0 pR0 37 / "atha bAdhyamAnatvena mithyAtvamiti cet ; kiM bAdhyate arthaH, zAnam , ubhayaM vA ?... atha zAnaM bAdhyate tasyApi bAdhA kA ? svarUpavyAvRttirUpA, svarUpApahavarUpA, viSayApahAralakSaNA vA?" tattvopa0 pR0 19-21 / syA0 ratnA0 pR0 139 / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArcaNDe [prathamapari0 samAnavipayalya saMvAdakatvameva na vAdhakatvam / na khalu mAkana ghaTajJAnamuttareNa tadviSayajJAnena bAdhyate / bhinna viSayasya vAdhako cAtiprasaGgaH / artho'pi pratibhAtaH, apratibhAto vA bAdhakaH syAt / tatrAdyavikalpo'yuktaH, pratibhAto hyarthaH svajJAnasya satya5ttAmevAvasthApayati, yathA paTaH paTajJAnasya / dvitIyavikalpe'smi 'apratibhAto bAdhakazca' itynyonyvirodhH| na hi kharaviSANamapratibhAtaM kasyacidvAdhakam / kiJca, kaicitkadAcitkasyacidvAdhyabAdhakabhAvAbhAvAbhyAM satyetairatvavyavasthA, sarvatra sarvadA sarvasya . vA? prathamapakSe-satyetaratvavyavasthAsaGkaraH, marIcikAcAMdI 10 jalAMdisaMvedanasyApi kvacitkadAcitkasyacidvAdhakasyAnutpatteH satyasaMvedane tUtpatteH pratIyamAnatvAt / dvitIyapakSe tu-sakaladezakAlapuruSANAM bAdhakAnutpattyutpattyoH kathamasarvavidA vedanaM tatpratipattuH sarvaveditvaprasaGgAt ? ityayanalpatamovilasita ; rajatapratyAyasya zuktikApratyayeno15ttarakAlabhAvinakaviSayatayA vAdhyatvopalammAt / jJAnameva hi viparItArthakhyAMpakaM bAdhakamabhidhIyate, pratipAditAsadarthakhyApana tu bAdhyam / nanu caitadgatasarpasya ghRSTiM prati yaSTyabhihananamivAbhAsate, yato rajatajJAnaM cedutpattimAtreNa caritArtha kiM tasyA'tItasya mithyAtvApAdanalakSaNayApi bAdhayA? tadasat; etadeva hi 20 mithyAjJAnasyAtItasyApi vAdhyatvam-yadasmin mithyAtvApA~danam kecitpunaHpravRttipratiSedho'pi phalam , anyathA rajatajJAnasya bAdhyatvAsambhave zuktikAdau pravRttiraviratA prApnoti / kathaM 1 eka / 2 aprtibhaattvbaadhktvyoH| 3 viSaye / 4 asatyatva / 5 jJAnasya / 6 zAnasya / 7 ekatrAnekeSAM yugapatprAptiH sngkrH| 8 Adipadena zuktikA / 9 rajatAdi / 10 ajJAna / 11 prabhAcandradevaH paraM prati vrte| 12 idaM rajatamiti jnyaansy| 13 shuktikaikvissyH| 14 rjtaadi| 15 uttaram / 16 zuktizakale pratibhAtarajatAdviparIto'rthaH zuktizakalam / 17 zuktikaikaviSayakhyApakam / 18 uttarazAnena / 19 bodhita / 20 bodhitamasadarthakhyApana (pratipAdana )masadarthagrahaNaM yasya pUrvajJAnasya / 21 bAdhyabAdhakamAvalakSaNam / 22 rajatapratyayasya zuktiviSayapratyayaH uttarakAlabhAvI bAdhakaH iti prtipaadnm| 23 mithyAzAnaM / 24 prayojanam / 25 prthmjnyaane| 26 uttarajJAnena / 27 vissye| 28 mithyA-- svaapaadnaabhaave| 1"bAdhAvirahaH kiM sarvapuruSApekSayA AhosvitpratipatrapekSayA ?" tatvopa0 103 / - Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 115] vijJAnAdvaitavAdaH caivaM vaudino'vidyAvidyayorvAdhyavAdhakabhAvaH syAt tatrApyuktavikalpajAlasya samAnatvAt ? yacca samAropitAdazi medAdityAyuktam / tadapyayuktam AtmanaH sAMzatve satyeva sevyavasthopapattaniraMzasyAntarvahirvA vastunaH sarvathApyaprasiddharityAtmAdvaitAbhinivezaM parityajyAntarvahizcAnekaiprakAraM 5 vastu vAstavaM pramANaprasiddhamurarIkarttavyam / nanu cAvibhaugabuddhisvarUpavyatirekeNArthasyApratItito'lavAdvijJaptimAtrameva tattvamabhyupagantavyaM tabAhakaM ca jJAnaM pramANamiti tanna; yato'vibhaugasvarUpAvedakapramANasadbhAvato vijJaptimAnaM tattvamabhyupagamyate, bahirarthasadbhAvabAdhakapramANAvaSTaMbhena vA? yadyAyaH 10 pakSastatrApi tathAbhUtavijJaptimAtraM grAhakaM (mAtragrAhaka) pratyakSam , anumAnaM vA? pramANAntarasya saugatairanabhyupagamAt / tatra na tAvapratyakSaM vahirarthasaMsparzarahitaM vijJaptimAtramevetyadhigantuM samartham; arthAbhAvanizcayamantareNa vijnyptimaatrmevetyvdhaarnnaanupptteH| "ayameveti yo hyeSa bhAve bhavati nirnnyH| naipa vastvantarAmAvasaM vittya gmaahte| mI0 zlo0 abhAvapari0 zlo0 20 ityabhidhAnAt / na cArthAbhAvaH pratyakSAdhigamyaH; bAhyArthaprakAzakatvenaivAsyotpatteH / na ca pratyakSe pratibhAsamAnasyApyarthasyAbhAvo 1 bAdhakena zAnamapahiyate viSayo vetyevaM vaadinH| 2 uktavikalpairatItasyottarakAlInaM na bAdhakamiti / 3 avidyayA kiM jJAnamapahiyate viSayaH phalaM vA / 4 sahaziH varttate iti saaNshH| 5 sukhAdistambhAdi c| 6 pAramArthikam / 7 bhavatA prenn| 8 vijJAnAdvaitavAdI yogAcAra aah| 9 grAhyagrAhakasaMvittirUpo vibhAgaH / 10 jnaadibhiH| 11 idaM jJAnamayaM viSaya iti vibhAgaH / 12 jnyaapk| 13 pareNa / 14 balena / 15 prakRte vizaptimAtre / 16 ghttte| 17 bahirartha / 18 sdbhaavaadvinaa| 19 astIti saadhyH| __1 brahmAdvaitavAdasya vividharItyA paryAlocanaM nimnagrantheSu draSTavyam-mI0 zlokavA0 pR0 662-, tattvasaM0 puruSapa0 pR0 75-, nyAyamaM0 pR0 526-, AptamImAMsA aSTaza0 aSTasaha0 pR0 156-dvi0 pari0, nyAyaku0 caM0 prathamapari0, sanmati0 TI0 pR0 277-285-, syA. ratnA0 pR0 190- / 2 "nanu kimavibhAgabuddhisvarUpAvedakapramANasadbhAvato vijJaptimAtramabhyupagamyate, AhosvidarbhasadbhAvabAdhakapramANasadbhAvasaGgateriti vaktavyam ? tatra yadyAyaH pakSaH sa na yuktaH, yatastathAbhUtavizaptimAtropagrAhakaM pratyakSaM vA tadbhavedanumAnaM vaa...|" sanmati. TI0 pR. 349 / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 prameyakamalamArtaNDe [ skssmRhinndd vijJaptimAtrasyApyabhAvAnuSazAt / na taimirikapratibhAle prati bhAsamAnendudvayavanirmalamano'kSaprabhavapratimAsaviSayasyApyasattvamityabhidhAtavyam / yatastaimirikapratibhAsaviSayasyArthasya bAdhyamAnapratyayaviSayatvAdasattvaM yuktam , na punaH satyapratibhAsaviSaya5syA'vAdhyamAnapratyayaviSayatvena sattvasambhavAt / bAdhyabAdhakabhAvazcAnantarameva brahmAdvaitapraghaTTake prapaJcitaH / tnnaarthaabhaavo'dhyykssennaadhigmyH| nApyanumAnena; adhyakSavirodhe'numAnasyAprAmANyAt / "pratyakSanirAkRto na pakSaH" [ ] ityabhidhAnAt / na ca bAhyArthA10vedakAdhyakSasya bhrAntatvAnna tenAnumAnabAdhetyabhidhAtavyam / anyo 'nyAzrayAt-siddhe hArthAbhAve tadrohAdhyakSa prAnta siddhyet , tatsiddhau cArthAbhAvAnumAnasya tenA'vAdheti / kiJca, tadanumAna kAryaliGgaprabhavam , svabhAvahetusamutthaM vA, anupalabdhiprasUtaM vA? na tAva prathama dvitIyavikalpa kaarysvbhaavhetvorvidhisaadhktvaabhyup15gmaat| "atra dvau vastusAdhanau" [nyAyavi0 pR0 39] ityabhidhAnAt / tRtIyavikalpopyayuktaH, anupalabdherasiddhatvAdvAhyArthasyAdhyakSAdinopalambhAt / kiJca, adRzyAnupalabdhistadabhAvasAdhikA syAt , dRzyAnupalabdhirvA ? prthmpksse'tiprsnggH| dvitIyapakSe tu sarvatra sarvadA sarvathArthAbhAvA'prasiddhiH, pratiniyatadezAdA~vevA20 syAstajhAvasAdhakatvasambhavAt / etena bahirarthasadbhAvabAdhakapramANAvaSTambhena vijJaptimAtraM tattvamabhyupagamyata ityetnnirstm| ttsdbhaavbaadhkprmaannsyoktprkaarennaasmbhvaat| 1 yatpratibhAsate tadastIti anaikAntiko na / (?) 2 pratibhAsamAnatvAvizeSAt / . 3 shaan| 4 bAyArthasya / 5 pareNa / 6 nemau drau cndrau| 7 jJAnAdvaitavAdinAM bAdhyabAdhakabhAvo nAstItyukte aah| 8 pUrva / 9 bhA (tRtIyA, tRtIyAsamAsa ityrthH)| 10 pareNa / 11 anumAnAt / 12 arth| 13 siddhaa| 14 astitva / 15 triSu hetuSu mdhye| 16 pishaacaaderpybhaabsaadhikaa| 17 kAlaprakAra / 18 bahirAbhAvasAdhakapramANanirAkaraNapareNa granthena / 1 "nApyanumAnaM bAhyAbhAvamAvedayati, pratyakSAbhAve tasyAyogAt / na ca pratyakSavirodhe anumAnaprAmANyaM saMbhavati 'pratyakSanirAkRto na pakSaH' iti vacanAt / " sanmati0 TI0 pR0 351 / 2 "svarUpeNaiva svayamiSTo'nirAkRtaH pakSa iti / (pR0 79) anirAkRta iti / etallakSaNayoge'pi yaH sAdhayitumiSTo'pyarthaH pratyakSAnumAnapratItisvavacanairnirAkriyate na sa pakSa iti pradarzanArtham / " nyAyabi0 pR0 79,83 / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 . sU0 115] vijJAnAdvaitavAdaH nanu nArthAbhAvadvAreNa vijJaptimAtraM sAdhyate, apitu arthasaMvidoH sahopalambhaniyamAjhedo dvicandradarzanavaditi vidhidvAreNaiva sAdhyate tadapyasAram : asedapAkSalya pratyAkSeNa vAdhanAcchabde zrAva(bde'zrAva)Natvavat / dRSTAntopi sAdhyavikalaH, vijJAnavyatiriktavAhyArthamantareNa vicandradarzanasyApyasambhavAt ! kAraNadoSavazAt5 khalu dahiHsthitalekampInduM dvirUpatayA pratipadyamAnaM jJAnamutpadyate, kAraNopajJAnAdvAdhakapratyayAcAsya prAntatA / azcakriyAkAristambhAdhupalabdhau tu tadbhAvAtsatyatA / sahopaladaniyA 1 dvndH| 2 aatmkhyaativaadii| 3 Ip / 4 indriya / 5 kAcakAmalAdi / 6 uttarakAle nemau dvau cndrau| 7 ghaTapaTAdi / 1 "yatsaMvedanamityAdinA nIlAdyAkArataddhiyorabhedasAdhanAya nirAkArazAnavAdinaM prati pramANayati yatsaMvedanameva syAdyasya saMvedanaM dhruvam / tasmAdavyatiriktaM tattato vA na vibhidyate // 2030 // yathA nIladhiyaH svAtmA dvitIyo vA ythoddupH|| nIladhIvedanaM cedaM nIlAkArasya vedanAt // 2031 // etaduktaM bhavati-( yat) yasmAdapRthak saMvedanameva tattasmAdabhinnaM yathA nIladhIH vasvabhAvAt , yathA vA taimirikazAnapratibhAsI dvitIya uDupaH candramAH, nIladhIvedanaJcedamiti pakSadharmopasaMhAraH / dhayaMtra nIlAkArataddhiyau, tayorabhinnatvaM sAdhyadharmaH, yathoktaH sahopalambhaniyamo hetuH| IdRza eva AcAyIMye sahopalambhaniyamAdityAdau prayoge hetvrtho'bhipretH|" tattvasaM0 paM0 pR0 567 / 2 "-asadetat; abhedasya pratyakSeNa bAdhanAt ,....zabde'zrAvaNatvavat pakSasya pratyakSeNa nirAkRteH / " sanmati0 TI0 pR0 352 // 3 "punaH sa evAha-yadi sahazabda ekArthastadA heturasiddhaH; tathAhi-naTacandra. malaprekSAsu naTekenaivopalambho nIlAdeH, ...yadA ca sattvaM prANabhRtAM sarve cittakSaNAH sarvajJenAvasIyante tadA kathamekenaivopalambhaH siddhaH syAt ? nacAnyopalambhapratiSedhasaMbhavaH khabhAvaviprakRSTasya vidhipratiSedhA'yogAt / atha sahazabda ekakAlavivakSayA tadA buddhavijJeyacittena cittacaittaizca sarvathA'naikAntikatA hetoH / yathA kila vuddhasya bhagavato yadvijJeyaM santAnAntaracittaM tasya buddhazAnasya ca sahopalambhaniyame'pyastyeva ca nAnAtvam , tathA cittacaittAnAM satyapi sahopalamme naikatvamityato'naikAntiko hetuH|" tattvasaM0 paM0 pR0 567 / vidhivi0 nyAyakaNi0 pR0 264 / sanmati0 TI0 pR0 353 / syA0 ratnA0 pR0 155 / "yadapyavarNi sahopalambhaniyamAdamedo nIlataddhiyoH tadapi bAlabhASitamiva naH pratibhAti; abhede sahAnupapatteH / athaikopalambhaniyamAditi hetvoM vivakSitaH, tadayamasiddho hetuH nIlAdigrAhyagrahaNasamaye tadvAhakAnupalambhAt / " nyAyamaM0 pR0544 / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 prameyakamalamArtaNDe prathamapari0 zAliddhaH, nIlArthopalambhamantareNApyuparatendriyavyApAreNa sukhAdisaMvedanopalasmAt / anaikAntikazcAyam; rUpAlokayorminayorapi sahopalasbhaniyamasambhavAt / tathA sarvajJajJAnasya tajjJeyasya cetarajanacittasya sahopalambhaniyame'pi bhedaabhyupNgmaadnekaantH| 5 nanu sarvazaH santAnAntaraM vA neSyate tatkathamayaM doSaH? ityasat sakalalokasAkSikasya santAnAntarasthAnabhyupagamamAtreNA'bhAvAssiddheH / sugatazca sarvajJo yadi paramArthato neSyate tarhi kimartha "pramANabhUya" [pramANasamu0 zlo0 1] ityAdinAsau samarthitaH, stutazcAdvaitAdiprakaraNAnAmAdau dignAgAdibhiH sadbhiH / sa khalu 10 teSAmasati sattvakalpane vuddhiHpravarttate / vicArya punastyAgAdadorSe ityapyasAram ; tyAgAGgatve hi tasya varaM pUrvameva nAGgIkaraNamIzvarAdivat / advaitameva tathA stUyate ityasi vArtam / tatra stotavyastotRstutitatphalAnAmatyantAsambhavAt / kiJca, sahopalambhaH kiM yugapadupalammaH, krameNopalambhIbhAvo 15vA syAt, ekopalambho vA? prathamapakSe viruddho hetuH, 'saha ziSyeNAgataH' ityAdau yaugapadyArthasya sahazabdasya mede satyevo. palambhAt / na hyekasmin yaugapadyamupapadyate / dvitIyapakSepyasiddho hetuH krameNopalambhAbhAvamAtrasya vAdiprativAdinorasiddhatvAt / 1 prtiiti| 2 nivRttendriy| 3 purussenn| 4 na caikatvam / 5 pareNa / 6 zAnAntaraM vaa| 7 saugtaiH| 8 jagaddhitaiSiNe praNamya zAstre sugatAya taapine(taayine)| 9 asati sattvakalpane buddhipravRttyabhAvalakSaNo dossH| 10 phalgu / 11 diGgAgAdi / 12 sAdhanaM vicAryate / 13 prsjyH| 14 viparItanizcitAvinAbhAvo viruddhaH / 15 upaadhyaaye| 16 aststtaanishcyo'siddhH| 17 yogAcArajainAbhyAM tucchakhabhAvaprAgabhAvapradhvaMsAbhAvalakSaNA'bhAvayoranabhyupagamAt / 18 tuccharUpAbhAvasya / "atha sAhAyyaM yaugapay vA vivakSitaM sahopalabhyamAnatvaM tathApi tayo denaiva vyAptatvAta viruddhatvam / tathA sarvazaH svacittena sahopalabhate paracittaM na ca tasya tasAdameda iti vyabhicAraH sarveSAM sarvazatAprasaGgAt / " vyomava0 pR0 527 / 1"yacca sahopalambhaniyama uktaH so'pi vikalpaM na sahate / yadi jJAnArthayo: sAhityena upalambhaH tato viruddho heturnAmedaM sAdhayitumarhati sAhityasya tadviruddhameda. vyAptatvAt abhede sadanupapatteH / athaikopalambhaniyamaH, na, ekatvasyAvAcakaH saha zabdaH / api kimekatvenopalambhaH, Aho eka upalambho zAnArthayoH / na tAvadekarave. nopalambha ityAha-bahirupalabdhezca viSayasya / " brahmasU0 zAM0 mA0 bhAmatI 22 / 28 sanmati0 TI0 pR0 353 / "sahopalambho'pi kiM yugapadupalammaH, krameNopalambhAbhAvaH, ekopalambho vA'bhipreto yasya niyamo hetuH syAt " sA0 rakhA. pR0 155 // Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sU0 115] vijJAnAdvaitavAdaH kiJca, asmAdabhedaiH-ekatvaM sAdhyeta, bhedAbhAvo vA? tatrAdikalpo'saGgataH, bhAvA'bhAvayostAdAtmyatadutpattilakSaNasambandhAbhAvato gamyagamakabhAvAyogAt / prasiddha hi dhUmapAvakayoH kAryakAraNabhAve-ziMzapAtvavRkSatvayozca tAdAtmye prativandhe gamyagamakabhAvo dRSTaH / dvitIyavikalpaSi-amAvasvabhAvatvAtsAdhyasAdha-5 nayoH sambandhA'bhAvaH, tAdAtmayatadutpattyorarthasvabhAvapratiniyamAt / aniSTasiddhizca; siddhapi medaprative vijJaptimAtrayasyAto'prasiddhaH, medapratiSedhamAtre'sya caritArthatvAt / tatastattiddhau va grAhyagrAhakAvAdiprasaGgo vahirarthasiddharapi prsaadhaiNko'nussjyte| athaikopalambhaH shoplmbhH| nanu kimekatvenopalambha eko- 10 palambhaH syAt , ekenaiva vopalambhaH, ekalolIbhAvena copalambhaH, ekasyaivopalambho vA? prathamapakSe-sAdhyasamo heturyathA'nityaH zabdo'nityatvAditi / bahirantarmukhAkAratayA cai nIlataddhiyo)dasya supratItatvAt kathaM tayorekatvenopalambhaH siddhayet ? eke- 1 hetoH / 2 sAdhyavicAraH / 3 arthasaMvidoH / 4 prasajyaH / 5 sAdhya / 6 aAvo hetuH| 7 ektv| 8 sAdhyasAdhana / 9 smbndhe| 10 zazaviSA. pAzcaviSANayoriva / 11 tucchaabhaavsiddhiH| 12 asmaaddhetoH| 13 abhAve / 14 krameNopalambhAbhAvamAtrAt ityassAtsAdhanAt / 15 kiJca / 16 vyaapyvyaapk| 17 yathA grAhyaM grAhakamiti dvaitaM tathA bAhyo'rthaH vijJAnamiti dvaitasiddhirapi syAdityarthaH / 18 arthasaMvidostAdAtmyAt / 19 nIlatadvatoH sarvathA tAdAmyAt / 20 zAnena / 21 kathaJcittAdAtmya / 22 kiJca / 23 svarUpAsiddho hetuH| 24 zAnena / 1 "kiJca, krameNopalambhAbhAvamAtrAdabheda ekatvaM sAdhyate, bhedAbhAvo vA?" sthA0 ratnA0 pu. 158 / 2 "athaikopalambhaH sahopalambhaH, nanu kimekatvenaivopalambhaH ekopalambhaH, ekenaika vA, ekasyaiva vA, ekalolImAvenaiva vA?" syA. ratnA0 pR0 158 / 3 "tadekopalambhaniyamo'pyasiddhaH sAdhyasAdhanayoravizeSAt / " aSTaza0, aSTasaha0 pR0 243 / "nacaikasyaivopalambhaniyamo hetuH; azabdArthatvAt , sAdhyAviziSTatvAcca / tathA'nekarUpAdhavayavasya hi tasyArthasyopalambhe svarUpA'siddho'sIti / " vyomavatI pU0 527 / syA0 ratnA0 pR0 158 / 4 "nApi nIlatadupalambhayorekenaivopalambhaH; tathAhi-nIlopalambhe'pi tduplmbhaanaamnysntaangtaanaamuplmbhaav|" tatvasaM0 paM0 pR0 567 / "akenaivopala. bhyamAnatvaM sAdhanam : na; anyavedanA'bhAvasyAprasiddheH / arthastu tatsamAnakSaNairanyairapyupalabhyate ityekenaivopalabhyamAnatvamasiddham / " vyomava0 pu. 527 / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe prathamapari0 vopalambhopyanyavedanA'bhAvo siddha siddhyet / na cAso siddhaH, nIlAdyarthasya tatsamAnakSaNairanyavedanairupalambhApratIrityekenaivopalambho'siddhaH etenaikalolIbhAvenopalambhaH sahopalambhaciMtrajJAnAkAravadazakyavivecanatvaM sAdhanamasiddha pratipattavyam ; nIlatAddhi5 yorazakyavivecanatvAsiddheH antarbahirdezatayA vivekenAnayoH prtiiteH| athaikasyaivopalambhaH; kiM jJAnasya, arthasya vA ? jJAnasyaiva cet; asiddho hetuH / na khalu paraM prati jJAnasyaivopalabdhiH siddhA; arthsyaapyuplbdheH| na cArthasyAbhAvAdanupalabdhiH, itaretarAzrayA10 nuSaGgAt-siddhe hyarthAbhAve jJAnasyaivopalasmAH siddhayet , tadupalambhasiddhau cArthAbhAvasiddhiriti / athArthasyaivaikasyopalasmaH, nanvevaM kathamarthAbhAvasiddhiH? jJAnasyaivAbhAvasiddhiprasaGgAt / upalambhanivandhanatvAdvastuvyavasthAyAH / svarupakAraNasedAccAnayorbhedaH, grAhakasvarUpaM hi vijJAnaM nIlAdikaM tu grAhyasvarUpam / abhede ca 15 tayoAhakatA grAhyatA vA'vizeSeNa syAt / kAraNamedastu 1 arthasya / 2 upalambhaH / 3 sntaanaantrvednaiH| 4 puruSa / 5 ekatvenopalambhanirAkaraNapareNa granthena / 6 citrajJAnAdyathA tadAkArANAM zvetAdInAmazakyavivecanatvaM yathA na tathAtra / 7 ayamartha idaM zAnamiti vivekaabhaavH| 8 pareNa / 9 nIlanIlazAnayoH / 10 pRthktven| 11 arthasaMvidorabhedaH ekasyaivopalambhAt / 12 jainaM prati / 13 arthazAnayorghaTapaTayoriva / __ 1 "etenaikalolIbhAvenaivopalambhaH sahopalambhaniyamaH citrazAnAkAravadazakyavivecanatvaM sAdhanamasiddha pratipattavyam , antarbahirdezasthatayA vivekena zAnArthayoH prtiiteH|" syA0 ratnA0 pR0 159 / 2 "api ca sahopalambhaH kiM zAnayoH, uta arthayoH, zAnArthayorvA ?" tattvopa0 pR0 125 / "kiJca, ekasyaivopalambho jJAnasya, arthasya vA?" sanmati0 TI0 pR0 353 / 3 "atha vAhyArthAbhAvAdekopalambhaniyamaH; tanna; itaretarAzrayatvaprasaGgAt / tathA caikopalambhaniyamAd bAhyArthAbhAvasiddhiH tatsiddhezca ekoplmbhniymsiddhirityekaabhaavaaditraabhaavH|" vyomavatI pR0 527 / 4 "tathA zAnaM grAhakavarUpaM nIlAdi grAmasvarUpamityanayoH zuklapItayoriva svabhAvabhedAt bhedaH / abhede hi bodho'pi nIlasya grAhyaM syAt nIlaJca bodhasya grAhakamiti syAt , na caitadasti / kAraNabhedAcca nIlAdbodho'rthAntaram ; tathA hi-bodhAd bodharUpatA, indriyAdviSayapratiniyamaH, viSayAdAkAragrahaNamiti bhedAdeSAM bheda eva / " ___ vyomavatI0 pR0 527 / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 115 vijJAnAdvaitavAdaH suprasiddhaH, jJAnasya cakSurAdikAraNaprabhavatvAttadviparItatvAca niilaadyrthsyeti| yaJcocyate-'yadbhA(yadavasA)late tajJAnaM yathA sukhAdi, avabhAsate ca nIlAdikam' iti tatra kiM khato'vamAsamAnatvaM hetuH, parato vA, abhA(avamA samAnatvamAnaM kA? tatrAdyapakSe hetu-5 rsiddhH| na khalu 'paranirapekSA nIlAdayo'vabhAlante' iti parasya prasiddham / nIlAdikamahaM vedmi' ityahamahamikayA pratIyamAnena pratyayena nIlAdibhyo bhinnena tatpratibhAsAbhyupagamAt / yadi ca paranirapekSAvabhAsA nIlAdayaH parasya prasiddhAH syustarhi kimato hetostaM prati sAdhyam ? jJAnateti cet sA yadi prakAzatA-tarhi 10 hetusiddhau siddhaiva na sAdhyA / asiddhau vA tasyAH kathaM nAsiddho hetuH ? ko hi nAma svapratibhAsaM tatrecchan jJAnatAM necchet / nanu cauhampratyayo gRhItaH, agRhIto vA, nirvyApAraH, savyApAro vA, nirAkAraH, sAkAro vA, (bhinnakAlaH, samakAlo vA) nIlAdeAhakaH syAt ? gRhItazcet-kiM khataH, parato vA? khata-15 1 prakAza / 2 prAkRtanIlakAraNaprabhavatvAt / 3 pareNa bhavatA / 4 tasmAd zAnamiti nigamanam / 5 prativAdyasiddhaH / 6 shaan| 7 jainasya / 8 paranirapekSo'vabhAso yeSAM te / 9 jainasya / 10 iSTamavAdhitamasiddha sAdhyam / 11 zAnatvam / 12 nIlAdInAm / 13 nIlAdau / "prakAzamAnastAdAtmyAtsvarUpasya prakAzakaH / yathA prakAzo'bhimatastathA dhIrAtmavedinI // " pramANa vA0 31327 / "sakRtsaMvedyamAnasya niyamena dhiyA saha / viSayasya tato'nyatvaM kenAkAreNa sidhyati // " pramANavA0 alaM0 pR091 / 2 "yattu saMvedanAdvaitaM puruSAdvaitavanna tat / sidhyet svato'nyato vA'pi pramANAt sveSTahAnitaH // " AptaparI0 kAri0 56 / nyAyaku0 caM0 prathamapari0 / syA0 ratnA0 pR0 161 / 3 "tathA hi-paraH prakAzayan sambaddho'sambaddho vA, gRhIto'gRhIto vA, nirvyApAraH savyApAro vA, nirAkAraH sAkAro vA, minnakAlaH samakAlo vA padArthasya prakAzakaH syAt ?" syA. ratnA0 pR0 161 / "pratyakSamartha tulyakAlaM vA prakAzayati, bhinnakAlaM vA?" sanmati0 TI0 pR0 354 / "anirbhAsaM sanirmAsamanyanirbhAsameva ca / vijAnAti na ca jJAnaM bAhyamartha kathaJcana // 1999 // " tattvasaM0 10559 / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 prameyakamalasArtaNDe prathamapari0 zcet, svarUpamAtraprakAza nimanatvAdahirarthaprakAzakatvAsAca eva syAt / paratazcedanavasthA tasyApi jJAnAntareNa grahaNAt / na ca pUrvajJAnAgrahaNepyarthasyaiva jJAnAntareNa grhnnmitybhidhaataivym| tasyAsannatvena janakatvena ca grAhyalakSaNaprAptatvAt / tadAha5 "tAM grAhyalakSaNaprAptAmAsannAM janikAM dhiyam / agRhItvottaraM jJAnaM gRhNIyAparaM kthm||"[prmaannvaa0 33513] agRhiitshcedraahko'tiprsnggH| na ca nirvyApAro bodho'rthayAhakaH, arthasyApi bodhaM prati grAhakatvAnuSaGgAt / vyApAravattve cauto'vyatirikto vyApAraH, vyatirikto vA ? Adhavikalpe-bodha. 10 kharUpamAtrameva nAparo vyApAraH kazcit / na cAnayorabhedo yuktaH, dharmarmitayA bhedapratIteH / dvitIyavikalpa tu sambandhAsiddhiH tatastasyopakArAbhAvAt / upakAre vAnavasthA tannirvartane vyApAra. syAparavyApAraparikalpanAt / nirAkAratve vA bodhasya; ataH pratikarmavyavasthA na syAt / sAkAratve vA-vAhyArthaparikalpanA. 15 narthakyaM nIlAdyAkAreNa bodhenaiva paryAptatvAt / taduktam "dhiyo(yo')lAdirUpatve bAhyo'rthaH kinibandhanaH / dhiyo'(yo)nIlAdirUpatve bAhyo'rthaH kinnivndhnH||1||" [pramANavA0 3 / 431] tathA na bhinnakAlo'sau teMdrAhakaH; bodhena svakAle'vidyamAnArthasya 20 grahaNe nikhilasya prANimAtrasyAzeSajJatvaprasaGgAt / nApi sama 1 ahampratyayasya / 2 dvitIyena / 3 jainaiH / 4 pUrvazAnasya / 5 uttarazAnasya / 6 prAktanIM / 7 kartR / 8 nIlAdikam / 9 nAzAtaM zApakaM nAma / 10 devadattazAnaM jinadattemAzAtaM sat jinadattasyArthagrAhakaM bhavet / 11 anythaa| 12 nirvyApAratvA vizeSAt / 13 vodhAt / 14 bodhavyApArayoH / 15 svarUpa / 16 bodha / 17 bodhasyAyaM vyApAra iti / 18 vyApArAt / 19 bodhasya / 20 ghaTazAnasya ghaTaH paTazAnasya paTo viSayaH, iti prtiniytvissy| 21 zAnasya / 22 niraakaarle| 23 graahkvyvsthaapkaabhaavaat| 24 kimpryojnH| kiM nibandhanaM nimittaM vyavasthApakaM yasya bAhyArthasya saH / 25 nIlAdi / 26 anythaa| 1"na ca pUrvazAnAgrahaNe'pi arthasyaiva grahaNamiti vAcyam , teSAmAsannatve sati grAhyalakSaNaprAptatvAt / tadAha-tAM grAhyalakSaNa....vyomavatI pR0 524 / "dhiyo'sitAdirUpatve sA tasyAnubhavaH katham / dhiyaH sitAdirUpatve bAyo'rthaH kiM pramANakaH // 2051 // " sakhasaM0 pR0 574 / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 115] vijJAnAdvaitavAdaH kAlaH; samasamayabhAvinonijJeyayoH prativandhAbhAvato grAhyaprAhakAvAsambhavAt / anyathA'rthopi jJAnasya grAhakaH / athArthe grAhyatApratIteH sa ca prAsaH na jJAnam, na; tavyatirekeNAsyAH pratItyabhAvAt / svarUpasya ca mAhAtve-zAnepi tadastIti tatrApi grAhyatA bhavet / atha jaDatvArtho jJAnagrAhakaH; nanu kuto'sya5 jaDatvAliddhiH? tanAhakatvAdanyonyAzrayaH-siddha hi jaDatve tadAhakatvAsiddhiH, tatazca jaDatvasiddhiriti / atha hItikaragAdarthasya jJAnaM prAhakam , nanu sA'rthAdarthAntaram , anantaraM kA tena kriyate ? arthAntaratve arthasya na kiJcitvaMtamiti kayaM tenAlya grahaNam ? tasyeyamiti sambandhAsiddhizca / tayA~pyasya gRhItyanta-10 rakaraNe'navasthA / anarthAntaratve tu tatkaraNe'rtha eva tena kriyate ityasya jJAnatA jJAnakAryatvAduttarajJAnavat / jaiDArthopAdAnotpatarna doSazcet, nanu pUrvo'rtho'pratipaMnnaH kathamupAdAnamatiprasajhA~t ? pratipannazcet ; kiM smaankaalaadbhinnkaalaadvetyaadidossaanussnggH| kiJca, gRhItiraMgRhItA kathamastIti nizcIyate ? anyajJAnena 15 cAsyA grahaNe sa eva doSo'navasthA ca, tato'rtho jJAnaM gRhItiriti tritayaM svatantramAmAtIti na parataH kasyacidamAsanAmiti lAsiddho hetuH| nanu ca 'arthamahaM vedmi cakSuSA' iti karmakartRkriyAkaraNapratIti 1 ayaM prtyyoniilaadehikH| 2 tadutpattilakSaNasambandha / 3 svyetrgovissaannvt| 4 iti na ( ityrthH)| 5 arthasya / 6 bho jaina / 7 pricchitti| 8 ghttaadeH| 9 vaTasya karaNe paTasya kimAyAtaM yathA tathA / 10 prathamayA / 11 sambandhasiddhyartham / 12 abhinnatve / 13 mRtpiNDAdi / 14 arthasya / 15 ajnyaatH| 16 apratipannatvAvizeSAt / 17 kharaviSANAderapyupAdAnatvaprasaGgAt / 18 vodhAt / 19 ajnyaataa| 20 bhinnakAlena samakAlena vetyAdi / 21 anyajJAnena gRhIto gRhItyantaramAdyagRhIterathena samvandhasiddhyartha kriyate / evaM cedanyajJAnena kriyamANA gRhItiH sA arthAdbhinnA abhinnA veti ubhayapakSe uktadoSAnuSaGgaH / punarapi bhedapakSe 1 "athArthe grAhyatApratIteH sa eva grAhyo na jJAnamityucyate; tanna, tabyatirekegAsyAH pratItyabhAvAt / " syA0 ratnA0 pR0 162 / 2 "nanu tahiM nIlamahaM vebhi cakSuSeti pratibhAsaH katham ? tathA hi-nIlamiti karma, ahamiti kartA, venIti kriyA, cakSuSeti karaNameteSAM parasparavyAvRttavapuSAM pratibhAsanAdabhedapratipAdanamunmattabhASitam ; naitadevam ; taimirikasya dvicndrdrshnvdsyaapyupptteH| yathA hi-taimirikasya arthAbhAve'pi tadAkAraM vijJAnamudeti, evaM karmAdiSvavidyamAneSvapi anAdivAsanAvazAttadAkAraM vijJAnamiti / " vyomavatI pR0 525 / pra0 ka. mA08 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramecakramalamArtaNDe prathamapari0 julaanggaar hRngkh ? huisthaa; ailihi bhil darzanavadasyA apyupapatteH / yathA hi tasyArthAmAvapi tadAkAraM jJAnamudetyevaM karmAdiSvavidyamAneSvapi anAdyavidyAvAsanAvazAtta. dAkAraM jnyaanmiti| 5 atra prtividhiiyte| yattAvaduktam-'ahaMpratyayo gRhIto'gRhIto vA' ityAdiH tatra gRhIta evArthagrAhako'sau, tanaha~zca khata eva / na ca svato'sya grahaNe svarUpamAtraprakAza nimagnatvAdvahirarthaprakAzakatvAbhAvaH, vijJAnasya pradIpavatsvaparaprakAzasvabhAvatvAt / yaccoktam-'nirvyApAraH savyApAro vetyAdi; tdpyuktimaatrm| 10 svaparaprakAzasvabhAvatAvyatirekeNa jJAnasya svaparaprakAzale'paravyA pArAbhAvAtpradIpavat / na khalu pradIpasya svaparaprakAzasvabhAvatAvyatirekeNAnyattatprakAzanavyApAro'sti ! na ca jJAnarUpatve nIlAdeH satighAMdirUpatA ghaTate / na ca tadrUpatayA'dhyavasIyamAnasya nIlAdeH 'jhAnam' iti nAmakaraNe kAcinnaH ksstiH| nAmakaraNa15 mAtreNa sapratighatvAvAhyarUpatvAderarthadharmasyAvyAvRttena ca tadrUpatA jJAnasyaiva svabhAvaH; tadviSayatvenAnanyavedyatayA cAsyAntaHpratibhAsanAt, sapratighAnyavedyasvabhAvatayA cArthasya bahiHpratibhAsanAt / na ca pratibhAsamantareNArthavyavasthAyAmanyannibandhanaM pshyaamH| yadapyabhihitam-nirAkAraH sAkAro vetyAdiH tadapyabhidhAna20 mAtram ; sAkAravAdapratikSepeNa nirAkArAdeva pratyayAt pratikarmavyavasthopapatteH prtipaadyissymaanntvaat| yaccAnyaduktam-na bhinnakAlo'sauM taMdrAhaka ityAdi, tadapyasAram ; kSaNikatvAnabhyupaigamAt / yo hi kSaNikatvaM manyate gRhIterarthena sambandhasiyarthamandhajJAnenAparaM gRhItyantaraM kriyate / aparagRhItirapi arthAdbhinnA abhinnA vetyaadiprkaarennaanvsthaa| 1 prenn| 2 idamapi zAnaM samakAlaM bhinnakAlaM vetyAdi / anyazAnamapi gRhItamagRhItamityAdiprakAreNa / 3 grahaNam / 4 pareNa / 5 zAna / 6 artha / 7 arthasya / 8 kaatthiny| 9 chedanAgrahaNAdi / 10 AsmAkaM jainaanaaN| 11 bahirartha / 12 jnyaan| 13 vayaM jainaaH| 14 pareNa / 15 ahmprtyyH| 16 zAnAt / 17 viSaya / 18 janaiH / 19 ahmprtyyH| 20 artha / 21 shaanaarthyoH| 22 jainAnAm / ___1 "nirAkArapakSe'pi bhavadabhimatasAkAravAdapratikSepeNa nirAkArAdeva pratyayAdyathA pratikarmavyavasthA tathA pratipAdayiSyate / " syA0 ratnA0 pR0 163 / 2 "yaccedaM grAhyagrAhakayorekakAlAnubhavAbhAvena dUSaNam ; tadapyapAstam ; kSaNika tvAnabhyupagamAt / yo hi kSaNikatvaM manyate tasyAyaM doSo zAnakAle'rthasyAsadbhAvaH arthakAle jJAnasyeti tayo hyagrAhakabhAvAnupapattiriti / " vyomavatI pR0 529 / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 125 vijJAnAdvaitavAdaH 87 tasyAyaM dopaH 'vodhakAle'rthasyAbhAvArthakAle ca vodhasyAsane tayorgrAhyagrAhyakabhAvAnupapattiH' iti / yaccAvidyamAnArthasya grahaNe prANimAtrasyAzeSajJatvaprasaktirityuktam ; tadapyayuktam : linnakAlaya lamakAlara kA yogyasyaivArthasya grahaNAt / dRzyate hi pUrvottaracarAdiliGgaprabhAvapratyayAdbhinnakAla-5 sthApi pratilistasyaiva zakaTodayAdyarthasya brahaNam / kathaJcaivaMvAdino'numAnocchedo na syAt, tathA hi-nirUpAlliGgAGgini jJAnamanumAnaM prasiddham / liGgaM cAvabhAsamAnatvamAnyatA yadi bhinnakAlaM tasya janakam ; tabaikasyAnumAnasyAzepamatItamanAgataM tejanakamiyata evAzeSAnumeyapratIteranumAnabhedakalpanAna-10 rthakyam / atha bhinnakAlatvAvizeSepi kiJcideva liGgaM kasyacijanakamityadoSoyam / nanvevaM tadavizeSepi kiJcideva jJAnaM kasyacidevArthasya grAhaka kiM neSyate ? athAtItAnutpanne'thai pravRttaM jJAnaM nirviSayaM syAt , tarhi naSTAnutpannAlliGgAdupajAyamAnamanumAnaM nihe. tukaM kiM na syAt ? yathA ca khaMkAle vidyamAnaM kharUpeNa jainakam 15 tathA grAhyamapi / tanna bhinnakAlaM liGgalanumAnasya janakam / nApi samakAlaM tasya janakatvavirodhAt , avirodhe vAnumAnamapyasya 1 jJAnakAle / 2 srvshtv| 3 pareNa bhavatA / 4 grahItuM zakyasya / 5 etadeva darzayati / 6 loke| 7 anumAnAt / 8 kiyata eva / 9 bhinnakAlaH samakAlo vA ahampratyayaH ityAdi / 10 yogAcArasya / 11 sAdhye agnyAdau / 12 saho. palambhAdi / 13 liGgaM / 14 etsmaadnumaanaadev| 15 sakalasAdhyapadArthAnAM parijJAnAt / 16 linggaanaamtiitaanaagtaadiinaam| 17 anumAnasya / 18 liGgaprakAre / 19 pareNa / 20 atItakAraNavAdipakSe kSaNikatvena naSTAdityucyate bhAvikAraNavAdipale liGgavattAsamAnatvamanutpannaM liGgaM cAnumAnasya kAraNaM tadabhAve anumAnalakSaNakAryAnudayAt / 21 saugatenocyate cet / 22 atItakAraNavAdipakSe kSaNikatvena / 23 bhAvikAraNavAdipakSe liGgamavabhAsamAnatvamanumAnasya kAraNaM tadabhAve kaaryaanudyaat| 24 atIte bhaviSyati kaale| 25 linggm| 26 anumAnasya / 27 vastu / 28 jJAnasya bhavati / 29 svyetrgovissaannvt| 1 "bhinnakAlasyApi yogyasyaivArthasya jJAnena grahaNAt / dRzyate hi-pUrvacarAdiliGgaprabhavapratyayAdbhinnakAlasyApi pratiniyatasyaiva zakaTodayAdyarthasya grahaNam / " __ syA. ratnA0 pR0 163 / 2 "kiJcaivaMvAdinaste kathaM minnakAlaM kiJcidapi liGgaM sAdhyasyAnumApakaM syAt ? anumApakatve vA kiJcidekameva bhasmAdiligamatItasya pAvakAderiva samastrasyApyatItAnAgatAnumeyasya pratipattihetuH syAd bhinnakAlatvAvizeSAt / " syA. ratnA0 pR0 163 / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 prameyakamalamArtaNDe [prathamapari0 janakaM bhavet , tathA cAnyonyAzrayAkasyApi siddhiH / athAnumAnameva janyam , tatraiva janyatApratIte; nA; anumAnavyatirekeNArthe grAhyatAvajanyatAyAH pratItyabhAvAt / na ca svarUpaseva janyatA; liGge'pi tatsadbhAvena jnytaaprskteH| tathA cAnyonyajanyatAla5kSaNo dopaH sa evAnuSajyate / arthAnayoH svarUpAvizeSe'pyanumAna eva janyatA liGgApekSayA, natu liGge tadapekSayA setyucyate; tarhi jJAnArthayostavizeSepi arthasyaiva jJAnApekSayA grAhyatA na tu jJAnasyArthApekSayA setyucyatAm / na cotpattikaraNAlliGgamanumAnasyo tpAdakam , tasyAstato'rthAntarAnAntarapakSayorasambhavAt / sA 10 hi yadyanumAnAdarthAntaram; tadAnumAnasya na kiJcittamityasyA bhAvaH / anumAnasyotpattiriti samvandhAsiddhizcAnuSakArAt / upakAre vA'navasthA / athAnAntarabhUtA kriyate; tadAnumAnameva tenaM kRtaM syAt / tathA cAnumAna liGgaM liGgajanyatvAduttaraliGgakSa. Navat / na ca prAktanAnumAnopAdAnajanyatvAnnAnumAnaM linggm| 15yatastadapyanumAnamanyato liGgAcettarhi tadapyanumAnaM liGgaM tajanyatvAduttaraliGgakSaNavaditi tavasthaM codyam / uttaramapi tadeveti cet, anavasthA syAt / atha tathApratIterliGgajanyatvAvizeSe kiJcilliGgamaparamanumAnam ; tarhi jJAnajanyatvAvizeSepi kiJcijjJAnamapa ro'rtha iti kinna syAt ? tathA ca 'arthoM jJAnaM jJAnakAryatvAduttara20 jJAnavat' ityayuktam / na ca gRhItividhAnAdarthasya grAhyatepyate; kharUpapratiniyamAtabhyupagamAt / yathaiva kisAmagryadhInAnAM rUpodInAM cakSurAdInAM samasamaye'pi svarUpapratiniyamAdupAdAnetairatvavyavasthA, tathArthajJAnayoloteratvavyavasthA ca bhvissyti| nainu yayA pratyAsatyA jJAnamAtmAnaM viSayIkaroti tayaiva cedartha 1 liGgena / 2 tA (SaSThI SaSThayantAnmaturityarthaH) (1) / 3 anumAnasya / 4 linggaanumaanyoH| 5 pareNa bhvtaa| 6 prenn| 7 liGgena / 8 utpattyantarAnveSaNAt / 9 abhinnaa| 10 linggen| 11 nanu prAktanamanumAnaM linggaadutpdyte| 12 praaktnm| 13 liGgatayA anumaantyaa| 14 anumAnasya / 15 uttarakSaNaM / 16 kiJca / 17 paricchitti / 18 kaarnnaat| 19 jnaiH| 20 arthagrAhyatAsvarUpasya pratiniyatatvAt / 21 puurvkssnn| 22 uttara / 23 uttararUparasayoH uttrckssurshaanyoH| 24 sahakArikAraNa / 25 graahk| 26 yadavabhAsate tajjJAnamityanumAnasya vipakSa vAdhakaM pramANam / 27 shtyaa| 3x 1 "nanu yayA pratyAsattyA zAnamAtmAnaM viSayIkaroti tayaiva cedartha tarhi tayoraikyam ...athAnyayA tarhi svabhAvadvayApattirjJAnasya bhavet , tadapi svabhAvadvayaM yadyapareNa Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 115] vijJAnAdvaitavAdaH 89 tayorakyam / na hokasvabhAvavedamane yuktamanyathaikameva na kisyAt / athAnyayA svabhAvApattiAnasya bhavet / tadapi svabhAvadvayaM yadyapareNa svabhAvadonAdhizacchati tadA'navasthA tadvenepyaparasvabhAvadvayApekSaNA lataH svarUpalAnA va jJAnaM nArthagrAhi; ityapyasamIcInam / khobrahasvabhAvatvAhizAnasya / khaMbhAva-5 tadvatpakSopakSitadoparihArazca vasaMvedanasidhau bhaviSyatItyalamatilaGgena / kathaJcaivaMvAdinI rUpAdeH sajAtIyetarakartRtvam tatrAde samAnatvAt ? tathA hi-rUpAdikaM liGga vA yayA pratyAsattyA saMjAtIyaHNaM janayati tayaiva ce sAdikamanumAnaM vA; tarhi taiyo-10 raikyamityanyataradeva syAt / athAnyayA; tarhi rUpAderekasya svabhAvadvayamAyAtaM tatra cAnavasthA parAparasvabhAvadvayakalpanAt / na khalu yena svabhAvena rUpAdikamekAM zaktiM vibharti tenaivAparAM taiyoraikyaprasaGgAt / atha rUpAdikamekakhabhAvamapi bhinnakhabhAvaM kAryadvayaM kuryAttatkaraNaikasvabhAvatvAt / tarhi jJAnamapyekakhabhAvaM svArthayoH15 saGkaravyatikaravyatirekeNa grAhakamastu tadrahaNaikasvabhAvatvAt / nanu vyavahAreNa kAryakAraNabhAvola paramArthatastenAyamadopaH, tarhi tenaivAhamahamikayA pratIyamAnena jJAnena nIlAdegrahaNasiddheH kathamasiddhaH svato'vabhAsamAnatvalakSaNo heturna syAt ? 1 dvandvaH / 2 svaarthgrhnn| 3 jnyaan| 4 ekatvamanavasthA ca / 5 shaanaantrprtyksspkssvikssepnnaante| 6 zAna / 7 jJAnAdvaitapakSe doSaparihAravistareNa / 8 svabhAvAnavasthAM bruvANasya / 9 rasAdiliGgaM ca (?) / 10 svajAtIyaM janayanvijAtIyaM janayet (?) / 11 uttararUpamuttaraliGgaM ca / 12 anvsthaadidopsy| 13 nyAyasya / 14 pUrva / 15 dhUmAdi / 16 pUrva / 17 svabhAvena / 18 zakSayA / 19 uttaraM / 20 rUpaliGgaM c| 21 vijAtIyam / 22 vijaatiiyN| 23 rUparasayoliGgAnumAnayo / 24 rUpaM vA raso vA liGgaM vA anumAnaM vA syAt / 25 liGgasya / 26 kartR / 27 anythaa| 28 liGgaM c| 29 ruupaadeH| 30 zAnasya / 31 ruupaadeH| 32 upalakSaNAt / 33 sAdhyasAdhanabhAvAdi / 34 kaarnnen| 35 padArthasya / 36 zapti / 37 zAnAt ( zAnena ) prakAzamAnatvAt / svabhAvadvayenAdhigacchati tadAnavasthA...; tadaramaNIyam ; svArthagrahaNobhayakhabhAvatvAdvijhAnasya / " sthA0 ratnA0 pR0 165 / 1 "kathaJcaivaMvAdino rUpAderliGgasya vA sajAtIyetarakartRtvaM tavApyasya paryanuyogasya samAnatvAt / tathAhi-rUpAdikaM liGgaM vA yayA pratyAsattyA sajAtIyakSaNaM janayati tayaiva cedrasAdikamanumAnaM vA tarhi tayoraikyamityanyataradeva syAt / athAnyayA tarhi rUpAderekasya svabhAvadvayamAyAtaM tatra caanvsthaa|" syA0 ratnA0 pR0 165 / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe prathamapari0 na caivavAdinaH svarUpasyA khaMto'rvagatirghaTate samakAlakhyAsya pratipattAvarthavat prasaGgAt / na ca kharUpasya jJAnatAdAtsyAnIya doSaH tAdAtsyeSi smaanetrkaalviklpaantivRttH| nanu zAnameva svarUpam , tatkathaM taMtra bhedabhAvI vikalpo'vataratIti cet ? kuta 5etat ? tathA pratItezcet ; iyaM yadyapramANaM kathamatastatsiddhiratiprasajhAt ? pramANaM cet / tarhi svaparagrahaNasvarUpatApyasya tathaivAstvalaM tatrApi tadvikalpakalpanayA pratyakSavirodhAt / tanna svato'vabhAsamAnatvaM hetursiddhtvaat| nApi parato vAdyasiddhatvAt / na khalu saugataH kasyacitparato'10 vbhaasmaantvmicchti| "nAnyo'nubhAvyo vujhyAsti tasyA nAnu bhaivoparaH"[pramANavA0 33327 / ityabhidhAnAt / kathaM sAdhyasA 1 samakAlo bhinnakAlo vArthoM na grAhya ityevaM vAdino yogAcArasya / 2 jJAnasya / 3 zAnAt / 4 pricchittiH| 5 dezAntarasthamapi svarUpaM gRhNIyAtsamakAlatve tdutpttilkssnnsmbndhaabhaavaat| 6 dezAntarasthamapi svarUpaM gRhNIyAtsamakAlatvAt / 7 dUSaNam / 8 ardhvtprsngglkssnnH| 9 bhinna / 10 anatikramaNAt / 11 api na kuto'pi / 12 jJAnasvarUpe / 13 pramANAt / 14 zAnameva svarUpaM / 15 zAnasya svruuptyaa| 16 jJAnameva svruupsiddhiH| 17 saMzayAderapi tatsiddhiH / 18 zAnasya / 19 arthgrhnne| 20 samAnetarakAla ityAdi / 21 anythaa| 22 jainasya / 23 jnyaanaat| 24 yogaacaar| 25 arthH| 26 graahyH| 27 graahkH| 28 grAhyagrAhakavaidhuryAtsvayaM saiva prakAzate / ( iti uttarArddha zlokasya ) / 29 saugataiH parataH pratibhAsAnabhyupagame / 30 kiJca / 1 "nAnyonubhAvyastenAsti tasyA nAnubhavo'paraH / tasyApi tulyacodyatvAt svayaM seva prakAzate // pramANavA0 33327 / "buddhyA yo'nubhUyate sa nAsti paraH, yathA anyo'nubhAvyo nAsti tathA niveditam / tasyAstarhi paro'nubhavo buddharastu, na; tatrApi grAhyagrAhakalakSaNabhAvaH / paraM hi saMvedanasvarUpe'vasthitaM kathaM parasyAnubhavaH sAkSAtkaraNAdikaM pratyAkhyAtam / tatsaMvedanAnupraveze ca tayorekatvameva syAt , tathA ca svayaM saiva prakAzate na tataH para iti sthitam / " pramANavArtikAlaMkAra / 2 "naca prakAzanalakSaNasya hetoH zAnatvena vyAptisiddhiryataH svarUpamAtraparyavasitaM zAnaM sarvamavabhAsanaM zAna (natva ) vyAptamiti nAdhigantuM samardham / naca sakalasamba. dhyapratipattau sambandhapratipattiH / uktaM ca dviSThasambandhasaMvittirnaikarUpapravedanAt / dvayasvarUpagrahaNe sati sambandhavedanam // " sanmati0 TI0 pR0 483 / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 115] vijJAnAdvaitavAdaH dhanayoAptiH siddhA? yato yadavabhAsate tajjJAnam' ityAdi sUktaM syAt / na khalu svarUpamArcaparyavAsitaM jJAnaM 'nikhilamavabhAsamAnatvaM jJAnatvavyAptam' ityadhigantuM lamartham / na cAkhilasambadhyapratipattau samvandhapratipattiH : " visamvandhasavittiH"[ ] ityAdyabhidhAnAt / na ca vivakSitaM jhAlaM jJAnatvamavabhAsamAnatvaM5 cAmanyeva pratipadA yotimadhigacchatItyabhidhAtavyam / tatraivAnumAnapravRttiprasaGgAt / tatra ca tatpravRttepathrya sAdhyayAdhyakSeNa siddhatvAt / atha lakalaM jJAnamAtmyanyanayoyadi pratItyu cyate; nanu sakalajJAnAzAne kathamevaM vAdinA pratyetuM zakyam ? na cAsiddhavyAptikaliGgaprabhavAdanumAnAttathAgatasya khematasiddhiH:10 parasyApi tathAbhUtAtkAryAdyanumAnAdIzvarAdyabhimatasAdhyasiddhiprasaGgAt / na cAnayoH kutazcit pramANAdvyAptiH prasiddhAH; jJAnavajaDasyApi parato grahaNasiddhyA hetoranaikAntikatvAnupaGgAt / yadapyuktam-jaDasya pratibhAsAyogAditi, tatrApyapratipannasyAsya pratibhAsAyogaH, pratipannasya vA ? na tAvapratipannasyAsau 15 1 nizcitan / 2 jJAtuM ! 3 sambandhinoravanAsanAnatvajJAnatvayoH / 4 naikarUpapravedanAt / dvayoH svarUpagrahaNe sati sanvandhavedanam / 5 pratyakSamanumAnaM vA / 6 svasminneva / 7 avabhAsamAnatvajJAnatvayoH / 8 pareNa / 9 anythaa| 10 jhAnasya / 11 jAnAti / 12 pareNa / 13 aparizzAne ( sti)| 14 sakalaM jnyaanmityaadivaadinaa| 15 nIlAdInAM jnyaanruuptaasiddhiH| 16 yaugaaderpi| 17 asiddhavyAptikaliGga / 18 kAryAdehatorutpannAdanumAnAt / 19 tA hetoH sambandhi / 20 kiJca / 21 anythaa| 22 sAdhyasAdhanazAnayoAptizAnena grahaNan / 23 nIlAderarthasya / 24 jJAnAt / 25 pratibhAsamAnatvAdityasya / 26 pareNa / 27 pareNa tvayA ajJAta / 1 "taduktamanyaiH-dvayasambandhasaMvittinaikarUpapravedanAt / ..." tattvArthazlo0 pR0 421 / 2 "naca jJAnatvasvaprakAzanayoH sAdhyasAdhanayoH kutazcitpramANAda vyAptisiddhiH pAramArthikI; zAnavajjaDasyApi parato grhnnsiddhernaikaantiktvprskteH|" saMmati0 TI0 pR0 484 / 3 "jaDasya pratibhAsAyogo'pyapratipannasya pratipattumazakyaH, zakyatve vA santAnAntarasyApi vaprakAzAyogaH pratipattavyaH iti tasyApyabhAvaH prasaktaH / tathA ca parapratipAdanArtha prakRtahetUMpanyAso vyarthaH / atha pratipannasya jaDasya prakAzAyogaH; tathApi virodhaH-jaDaH pratIyate prakAzAyogazca iti / " saMmati0 TI0 pR0 484 "yadapyucyate-jaDasya pratibhAsAyogAditi; tatrApyaprati pannasya pratibhAsAyogaH pratipannasya vaa|" syA0 ratnA0 pR0 165 / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 prameyakamalamArtaNDe prathamapari0 pratyetuM zakyaH, anyathA santAnAntarasyApratipannatya svaipratimAsAyogasyApi prasiddhestasyApyabhAvaH / tathA ca tatpratipAnArtha prakRtahetUMpanyAso vyrthH| atha santAnAntaraM svastha khApratimAsayoga svayameva pratipadyate, jaDasyApi pratibhAsayogaM tadeva pratyetIti 5 mineSyate ? pratIterubhayatrApi samAnatvAt / athA'pratipannepi jaDe vicArAttadyogaH, nanu tenApyasyAviSayIkaraNe sa eva doSo vicArastatra na pravartate / tata eva vAtra tadadyogapratipattiH' iti viSayIkaraNe vA vicAravatpratyakSAdinaupyasya viSayIkaraNAtprati bhAsAyogo'siddhaH / na ca pratipannasya jaDasya pratibhAsAyoga10 pratipattirityabhidhAtavyam; "jaDapratItiH, pratibhAsAyogazcAsya' itynyonyvirodhaat| sAdhyavikalazcAyaM dRSTAntaH, naiyAyikAdInAM sukhAdau jJAnarUpatvAsiddheH / asmAdeva hetostatrApi jJAnarUpatAsiddhau dRSTAntAntaraM mRgyam / tatrApyetaccoye tadantarAnveSaNamityanavasthA / nIlAdeI. 15STAntatve cAnyo'nyAzrayaH-sukhAdau jJAnarUpatAsiddhau nIlAdestanni darzanAttadrUpatAsiddhiH, tasyAM ca tanidarzanAtsukhAdestadrUpatAsiddhi riti / na ca sukhAdau dRSTAntamantareNApi tatsiddhiH; nIlAdAvapi tathaiva tadApattestaitra dRSTAntavacanamanarthakamiti nigrahAya jaayet| artha sukhAderajJAnatve-tataH pIDAnugrahA~bhAvo bhavet / nanu 20 sukhAdyeva pIDAnugraho, tato bhinnau vA? prathamapakSe-ke jJAnatvena vyAptau tau pratipannau; yatastadbhAve na syAtAm / vyApakAbhAve hi 1 ziSyAdikam / 2 saugtaiH| 3 svruupenn| 4 bodhanArtha / 5 pratibhAsamAnatvAt / 6 taa| 7 saMbandhaM / 8 jAnAti / 9 pareNa / 10 saugatasya tava / 11 santAnAntarapratibhAsayoge jaDapratibhAsayoge c| 12 prtibhaasaayogH| 13 vicArAt / 14 jaDasya vicAreNa / 15 anumAna / 16 jaDasya / 17 dvitIyavikalpasya / 18 asambhava / 19 pareNa / 20 zAna / 21 sukhAdiH / 22 pratibhAsamAnatvAdityasAt / 23 sukhAdidharmI zAnaM bhavatIti sAdhyaM pratibhAsamAnatvAt / dRSTAntena bhAvyaM ptr| 24 yadavabhAsate tjshaanmitytraanumaane| 25 duHkha / 26 sukhAiHkhAt / 27 upakAra / 28 anvayadRSTAnte / 29 pareNa / 1 "naca naiyAyikAdIn prati sukhAderzAnatA siddhati sAdhyavikalatA dRSTAntasya...." saMmati0 TI0 pR0 484 / sthA0 ratnA0 pR0 167 / 2 "atha sukhAderajJAnatve tato'nugrahAvabhAvo bhavet , nanu kiM sukhamevA'nugrahaH, uta tato bhinnam ?..." saMmati0 TI0 pR0 485 / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 115] vijJAnAdvaitavAdaH niyamena vyApyAbhAvo bhavati / anyathA prANAdeH sAtmakatvena kvaiciyAtyasiddhAvapyAtmA'bhAvesana bhavet tataH kevalavyatirekihetvargamakatvapradarzanamayuktan / tannAdyapaMkSaH / nApi dvitIyo yato yadi nAma sukhaduHkhayonitvAbhAyaH, arthAntarabhUtAnugrahAdyabhAve kimAyAtam ?' na khalu yajJadattalyA uauravAnAve devadattAbhAvo 5. dRSTaH / nanu sukhAda jainasya prakAzamAnatvaM jJAnarUpatayA vyAptaM prasiddhanedesapyasAram / yataH svataH prakAsanAdatvaM jJAnarUpatayA vyAtaM yattasyAtra prasiddhaM tannIlaucarya(2) nAstItyasiddho hetuH yantu parataH prakAzamAnatvaM tatra prasiddha tanna jJAnarUpatayA vyAptam / prakAzamAnatvamAnaM ca nIlAdAvupalabhyamAnaM jaDatvenAviruddhatvaM 10. naikAntato jJAnarUpatAM prasAdhayet / yadapyuktam-taimirikasya dvicandrAdivatkAdikamavidyamAnamapi pratibhAtIti, tadapi svamanorathamAtram ; aMtra vodhakapramANAbhAvAt / dvicandrAdau hi viparItArthakhyApakasya vAdhakapramANasya - - 1 jJAnatvena pIDAnugrahayopptyattiddhAvapi jJAnAbhAve pIDAnugrahayorabhAvo yAde / 2 ucchAsAdeH / 3 anvayadRSTAnte : 4 vttaad| 5 gatasya / 6 zreyAn / 7 tarhi / 8 pIDA / 9 dUSaNam / 10 dRSTAnte / 11 daarshntike| 12 tRtIyo viklpH| 13 jnyaaymaanN| 14 srvthaa| 15 pareNa / 16 puruSasya / 17 saugata / 18 ghaTamahamAtmanA vemIti karnAdau / 19 nedaM kAdikamiti / 20 ekcndr| ___ 1 "samprati dvayoreva sandehe anaikAntikatvaM vaktumAha anayoreva anvaya-vyatirekarUpayoH sandehAt saMzayahetuH / udAharaNam 'sAtmakaM jIvaccharIraM prANAdimattvAditi / ' .... (pR0 105) kasmAdanakAntikaH ? 'sAdhyetarayorato nizcayAbhAvAt' sAdhyasya itarasya ca viruddhasya sandigdhAnvayavyatirekAnnizcayAbhAvAt / sapakSavipakSayohi sapadattva (sadasatva ) sandehena sAdhyasya na viruddhasya siddhiH / naca sAtmakAnAtmakAbhyAM ca paraH prakAraH saMbhavati / tataH prANAdimatvAt dharmiNi jIvaccharIre saMzayaH AtmabhAvAbhAvayorityanaikAntikaH prANAdiriti / " nyAyabindu pR0 110 / 2 "yaccedam 'nIlamahaM vedmi' iti zAnaM taimirikasya dvicandradarzanavadbhAntamiti; asadetat ; abAdhyamAnatvAt / tathAhi-taimirikasya timiravinAzAdUrdhvamekatvajJAne sati dvicandradarzanaM bhrAntamiti pratibhAti anutpannatimirasyAnyasya, naivaM nIlamityAdizAne viparItArthagrAhakapramANAnupapattemithyAtvamiti / " praza0 vyomavatI pR0 530 / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 prameyakamalamArtaNDe [prathamapari0 sadbhAvAdyuktamasatpratibhAsanam, na punaH kAdau; tatra tadviparItAdvaitaprasAdhakapramANasya kasyacidasambhavenA'vAdhAkatvAt / pratipAditazca vAdhyabAdhakabhAvo brahmAdvaitavicAre tadalamatiprasaGgerne / advaitaprasAdhakamANasadbhAve , dvaitApattitonAdvaitaM bhavet / pramANA5bhAve cAdvaitAprasiddhiH prameyaprasiddheH pramANasiddhinivandhanatvAt / kicAdvaitamityatra prasajyapratiSedhaH, paryudAso vA ? prasajyapakSe naadvaitsiddhiH| pratiSedhamAtraparyavasitatvAttasya / pradhAnopasarjanabhAvenAGgAGgibhAvakalpanAyAmapi dvaitasaGgaH / paryudAsapakSepi dvaita prasaktireva pramANapratipannasya dvaitalakSaNavastunaH pratiSedhenA'dvaita10 prasiddharabhyupagamAt / dvaitAdadvaitasya vyatireke , dvaitAnuSaGga eva / avyatirekepi dvaitaprasaktireva bhinnAdabhinnasyAbhede(da)virodhAt // cha / 1 ektv| 2 ka deH| 3 jainena myaa| 4 baadhybaadhkbhaavsmrthnen| 5 kiNc| 6 pramANamekamadvaitamekaM ceti dvaitaapttiH| 7 prasaktasya pratiSedhaH prsjyH| 8 sadRzagrAhI pryudaasH| 9 dvaitaniSedhasya pradhAnabhAvena advaitavidherapradhAnatvena / 10 gauNa / 11 kRtvaa| 12 vishessnn| 13 vizeSya / 14 idaM vizeSyamidaM ca vizeSaNamityanena prakAreNa dvaitprsnggH| 15 bhinnatve / 16 kiJca / 17 dvaitaat| 18 advaitasya / avyatiriktasya / 19 ektve| 1 hetoradvaitasiddhizced dvaitaM syAddhetusAdhyayoH / hetunA cedvinA siddhidvaitaM vAGmAvato na kim // " ___ AptamImAMsA kA0 26 / aSTasaha0 pR0 160 / "advaitapratipAdakasya pramANasya sadbhAve dvaitApattito naadvaitm| pramANAbhAve advaitA. siddhiH|" saMmati0 TI0 pR0 428 / "advaitaM na vinA dvaitAdaheturiva hetunA / saMzinaH pratiSedho na pratiSedhyAdRte kvacit // " AptamImAMsA kA0 27 / aSTasaha 0 pR0 161 / "kiJca, advaitamityatra prasajyapratiSedhaH, paryudAso vA ?...dvaitAdadvaitasya vyatireke ca dvaitaprasaktireva, parasparavyAvRttasvarUpAvyAvRttAtmakatve tasya dviruuptaaprskteH| avyatireke punataprasaktiH / ___saMmati0 TI0 pR0 428 / 3 asya ca vijJAnAdvaitavAdasya vividharItyA khaNDanaM nimnagrantheSu draSTavyamzAbarabhA0 bRhatI, paJjikA, zAstradIpikA // 115 / mImAMsATho. nirAlambanavAda / yogasU0, vyAsabhA0, tattvavai0 4 / 14 / brahmasU0 zAM. bhA0 bhAmatI 2 / 2 / 25 / vidhivi0 pR0 254 / nyAyamaM0 pR. 526 / AptamI0, aSTaza0, aSTasaha0 pR0 242 / nyAyakumu0 pR0 119 / yattyanu0 pR0 45 / tattvArthazlo0 pR0 36 / saMmatiTI0 pR0 349 / syA0 ratnA0 pR0 149 / syA0 maM0 kA0 26 / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 115] citrAdvaitavAdaH etena "citrapratibhAsApyekaiva vuddhirvAhyacitravilakSaNatvAt , zakyavivecanaM hi vAhya citramazasyavivecanAstu vuddhernIlAdaya AkArAH" ityAdinA citrAdvaitamapyupavarNayanapAkRtaH, azakyavivecanatvasyAsiddhaH / taddhi buddharasiMncatvaM vA, sahotpannAnAM nIlAdInAM buddhyantaraparihAreNa vivakSitavuccavAnubhavo vA, bhedena 5 vivecanAmAvAmAtra vA prakArAntarAsambhavAt ? tApakSe sAdhyasabhare hetu, tathAhi-yaduktaM bhavati-'buddheminnA nIlAyattato'bhinnatvAt tadevoktaM bhavati azakyavivecanatvAt' iti / dvitI:yapakSepyanaikAntiko hetuH; sacarAcarasya jagataH sugatajJAnena sahotpannasya vudhyantaraparihAreNa tajjJAnasyaiva grAhyasya tena sahai- 10 katvAbhAvAt / ekatve vA saMsArI sugataH saMsAriNo vA sarve sugatA bhaveyuH, saMsAretararUpatA caikasya brahmavAdaM samarthayate / atha sugatasattAkAle'nyasyotpattireva neSyate tatkathamayaM doSaH? nanvevaM "pramANabhUtAya" [pramANasamu0 11] ityAdinA kenausau stUyate ? kathaM cAparAdhIno'sau yenocyate "tiSThantyeva pairAdhInA yeSAM ca mahatI kRpA pramANavA0 2 / 199] ityAdi / na khalu bandhyAsutAdhInaH kazcidbhavitumarhati : 1 jJAnAdvaitanirAkaraNapareNa granthena / 2 naanaaprkaar| 3 pUrvavAde jJAnagatAnAM nIlAdyAkArANAM bhrAntatvam / atra (citrAdvaitavAde) jJAnagatAkArANAM satyatvam / 4 visdRsh| 5 asiddho heturityukte satyAha / 6 ghaTapaTastambhAdi / 7 iyaM buddhiramI nIlAdaya AkArA iti vibhAgaH kartuM na shkyte| 8 yogaacaarH| 9 nIlAdInAm / 10 buddhyA saha prAdurbhUtAnAm / 11 svruupm| 12 sAdhyena samaM hetuM darzayati / 13 tAdhyamevoktaM bhavati / 14 sAdhyamevoktaM bhavati / 15 nAnyajJAnasya / 16 jagadabhinnatvAt / 17 sugatAbhinnatvAtsugatasvarUpavat / 18 asaMsAra / 19 sugatasya / 20 pareNa myaa| 21 puruSeNa / 22 bhavatA / 23 sugtaaH| 24 (nirvANopi(Ne'pi ) paraprApteH (pare prApte) kRpAdrIkRtacetasa ityasyottaramarddha jJeyam ) / 25 nA / 1 "kimidamazakyavivecanatvaM nAma-jJAnAbhinnatvam , sahotpannAnAM nIlAdInAM zAnAntaraparihAreNa tajjJAnenaivAnubhavaH, bhedena vivecanAbhAvamAtraM vA?" nyAyakumu0 pR0 127 / "aklpklpaasngkhyeybhaavnaaprivddhitaaH| tiSThantyeva parAdhInA yeSAM tu mahatI kRpA // " abhisamayAlaMkArAloka pR0 134 / "taduktam-nirvANe'pi pare prApte kRpArTIkRtacetasAm / tiSThantyeva parAdhInA yeSAM tu mahatI kRpA ||"nyaaykumu0 pR0 5 / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 prameyakasalamArtaNDe prathamapari0 mArgopadezoNi vyoM vineyA'sattvAt / nApi tataH kazcitlaugatI gatiM gantumarhati / yugatasattAkAle'nyasyAnutpattestatkAlazcAtyantika iti / budhchantaraparihAreNa vivakSitavudaivAnubhavazvAliddhaH nIlAdInAM budhantareNApyanubhavAt / jJAnarUpatvAttatsiddhau cAnyo5nyAzrayaH-siddhe hi jJAnarUpatve nIlAdInAM vucchantarapArihAreNa vivakSitavuddhyaivAnubhavaH siddhyet, tatsiddhau ca jnyaanruuptvmiti| medena vivecanAbhAvamAtramapyasiddham ; vahirantardezasamvandhitvena nIlatajjJAnayorvivecanapratiddheH / ekasyAkrameNaM nIlAdyanekA kAravyApitvavat krameNApyanekasukhAdyAkAravyAyitvasiddhaH siddhaH 10 kathaJcidakSaNiko nIlAdyanekArthavyavasthApaka pramAtetyadvaitAya datto jlaanyjliH|| ch|| narnu cAkrameNApyekasyAnekAkAravyApitvaM nessyte| "kiM syAtsA citrataikasyAM na syAcasyA matAvapi / yadIdaM svayamarthebhyo rocate tatra ke vayam // " [pramANavA0 3 / 210] - 1 anyotpattirahitA (1) / 2 saMsAriNAmevotpattirahitaH (1) / 3 kiJca / 4 ekasya bodhasya / 5 citraadvaitvaadinH| 6 yugapat / 7 graahkH| 8 purussH| 9 jaina prati mAdhyamiko bruute| 10 bhAvasya / 11 pareNa mayA mAdhyamikena / 12 mama dUSaNaM kiM syaat| 13 citratvenAbhipretAyAM matau ekasyAM sA citratA na syAttadA kiM syAnmama dUSaNam / 14 prsiddhaa| 15 citratvenAbhipretAyAM / 16 buddhau| 17 citratvam / 18 jJAnebhyaH / 1"azakyavivecanatvaM sAdhanamasiddhamuktam-nIlatavedanayoH azakyavivecanatvAsiddheH, antarbahirdezatayA vivekena prtiiteH|" aSTasaha0 pR0 254 / 2 "atra devendravyAkhyA yadi nAmaikasyAM matau na sA citratA bhAvataH syAt / kiM syAt ko doSaH syAt / tathA ca bhAvatazcitrayA matyA bhAvA api citrA siddhyanti" tadvadeva ca satyA bhaviSyantIti praSTurabhiprAyaH / zAstrakAra Aha-na syAttasyAM matAvapi iti / vyAhatanetat-ekA citrA ca iti / ekatve hi satyanAnArUpApi vastuto nAnAkAratayA pratyavabhAsate na punarbhAvataste tasya AkArAH santIti balAdeSTavyam / ekatvahAniprasaMgAt / nahi nAnAtvaikatvayoH sthiteranyaH kazcidAzrayo'nyatra bhAvikAmyAmAkAramedAbhedAbhyAm / tatra yadi vuddhirbhAvato nAnAkAraikA ceSyate tadA sakalaM vizvamapyekaM dravyaM syAt , tathAca sahotpattyAdidoSaH / tasmAnnaikA'nekAkArA / kintu yadIdaM svayamarthAnAM rocate atadrUpANAmapi satAM yadetattAdrUpyeNa prakhyAnaM tadetadvastuta eva sthitaM tattvamiti / tatra ke vayaM niSeddhAraH ? evamastu ityanumanyata iti / " sthA0 ratnA0 pR0 180 / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 115 ] zUnyAdvaitavAdaH ityabhidhAnAt / tatkathaM taddRSTAntAvaSTambhena krameNApyekasyAnekAkAravyApitvaM sAdhyete ? tadapyasamIcInam ; evaimatisUkSmekiyA vicArayato sAdhyamikasya sakalazUnyatAnuSaGgAt / tathA hi-nIle pravRtaM jJAnaM pItAdau na pravarttate iti pItAdeH santAnAntaravadbhAvaH / pItAdau ca pravRttaM tannIle na pravarttate 5 ityasyApyabhAvastadvat / nIlakuvalayasUkSmAMze ca pravRttimaj jJAnaM netrAMzanirIkSaNe kSamamiti tadaMzAnAmapyabhAvaH / saMviditAMzasya cAvaiziSTasya svayamanaMzasyApratibhAsanAtsarvAbhAvaH / nIlakubalayAdisaMvedanasya svayamanubhavAtsaMttve ca anyairanurbhavAtsantAnAntarANAmapi tadastu / athAnyairanubhUyamAnasaMvedanasya sadbhAvAsiddhesteSA 10 mabhAvaH, tarhi tanniSedhAsiddhesteSAM sadbhAvaH kinna syAt ? atha tatsaMvedanasya sadbhAvAsiddhirevAbhavasiddhiH nanvevaM tanniSedhAsiddhireva tatsadbhAvasiddhirastu / bhavAbhAvAbhyAM parasaMvedana sandehe caikAntataH santAnAntarapratiSedhAsiddheH / kathaM ca grAmArAmAdipratibhAse pratItibhUdharazikharArUDhe sakalazUnyatAbhyupagamaH prekSA- 15 vatAM yuktaH pratItivAdhanAt ? dRSTahAne raSTakalpanAyAzcAnupaGgAt / kiJca, akhilezUnyatAyAH pramANataH prasiddhiH, pramANamantareNa 17. 97 1 bodhasya / 2 bhavatA jainena / 3 citrakajJAnasya nAnAtvasamarthanaprakAreNa / 4 jJAnena / 5 uddhRtasya / 6 nIlakuvalayasya / 7 citra / 8 svenaiva / 9 nIlakuvalayasya / 10 santAnAntaraiH / 11 svayam / 12 bho mAdhyamika / 13 santAnAntaraiH / 14 svayam / 15 nIlakuvalayasaMvedanavAdinaM prati / 16 sAdhakapramANAbhAvAt / 17 bAdhakapramANAbhAvAt / 18 bho mAdhyamika / 19 anyairanubhUyamAnasaMvedanasya / 20 mAdhyamiko brUte - anyasaMvedanasadbhAve sAdhakaM pramANa nopanyastaM bhavadbhiH / asmAbhizca bAdhakaM pramANaM nopanyastamiti parasaMvedanasandehaH ( ityukte jaina: prAha ) / 21 grAmAdi / 22 sakalazUnyatvasya / 1 "nanvevaM nIlavedanasyApi pratiparamANubhedAt nIlANusaMvedanaiH parasparaM bhinnairbhavitavyaM tatra ekanIlaparamANusaMvedanasyApyevaM vedyavedaka saMvidAkAra bhedAt tritayena bhavi. tavyam / vedyAkArAdisaMvedanatrayasyApi pratyekama parasva vedyAdi saMvedanatrayeNa iti parAparavedanatrayakalpanAdanavasthAnAnna kvacidekavedanasiddhiH saMvidadvaitavidviSAm / " aSTasaha 0 pR0 77 / nyAyakumu0 pR0 134 / 2 "pramANAnupapattyupapattibhyAm / nyAyasU0 4 | 2|30| " evaM ca sati sarvaM nAstIti nopapadyate / kasmAt ? pramANAnupapattyupapattibhyAm, yadi sarva nAstIti pramANamupapadyate; 'sarvaM nAsti' ityetadvayAhanyate / atha pramANaM nopapadyate; sarvaM nAstItyasya kathaM siddhi: ? atha pramANamantareNa siddhiH; sarvamasti ityasya kathanna siddhi: ?" pra0 ka0 mA0 9 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 prameyakamalamArtaNDe [prathamapari0 vA? prathamapakSe kathaM sakalazUnyatA vAstavasya tatsadbhAvAvedakapramANasya sadbhAvAt ? dvitIyapakSe tu kathaM tasyAH siddhiH prameyasiddheH pramANasiddhinivandhanatvAt ? tadevaM sunizcitAsambhavadvAdhakapramANatvAt pratItisiddhamarthavyavasAyAtmakatvaM jJAnasyAbhyupa5 gantavyam , anyathA'prAmANikatvaprasaGgaH syAt // cha // athedAnIM prAk pratijJAtaM svavyavasAyAtmakatvaM jJAnavizeSaNaM vyAciMkhyAsuH svonmukhatayetyAdyAhakhonmukhatayA pratibhAsanaM svasya vyavasAyaH // 6 // svasya vijJAnasvarUpasyonmukhatollekhitA tayA itItthaMbhAve bhii| 10 pratibhAsanaM saMvedanamanubhavanaM svasya pramANatvenAbhipretavijJAnasvarUpasya sambandhI vyvsaayH| svavyavasAyasamarthanArthamarthavyavasAyaM svaparaprasiddham 'arthasya ityAdinA dRSTAntIkaroti / arthasyeva tadunmukhatayA // 7 // 15 ivazabdo yathArthe / yathA'rthasya ghaTAdestadunmukhatayA svollekhi tayA pratibhAsana vyavasAyaH tathA jJAnasyApIti / __ syAnmatam-na jJAnaM svavyavasAyAtmakamacetanatvAd ghttaadivt| taMdacetanaM pradhAnavivarttatvAttadvat / yattu cetanaM tanna pradhAnavivartaH, yathAtmA; ityapyasaGgatam / tasyAtmavivarttatvena pradhAnavivarttatvA20 siddheH; tathAhi-jJAnavivarttavAnAtmA iSTatvAt / yastu na tathA sa 1 pUrvoktaprakAreNa jJAnasyArthavyavasAyAtmakatve samarthite sati / 2 vyAkhyAtumicchuH / 3 graahktaa| 4 tRtIyA / 5 vAdiprativAdiprasiddham / 6 artha / 7 tava sAGkhyasya / 8 jJAnam / 9 jJAnasya / 10 paryAyatvena / 11 jainAnumAnam / 12 cetayitRtvAt / cyAyabhA0 4 / 2 / 30 / praza0 vyomavatI pR0 532 / aSTasaha0 pR0 115 / sanmati0 TI0 455 / syA0 ma0 kA0 17 / ratnAkarAvatA0 pR0 32 / 1 "prakRtermahAn tto'hngkaarH...|" sAMkhyakA0 22 / "tasyAH prakRtermahAn utpadyate prathamaH kazcit / mahAn buddhiH matiH prajJA saMvittiH khyAtiH citiH smRtirAsurI hariH haraH hiraNyagarbha iti pryaayaaH|" mATharavRtti, gauDapAdabhA0 22 / sAMkhyasaM0 pR0 6 / 2 "tathApariNAmavAnAtmA dRSTa (STa) tvAt / yastu zAnapariNAmavAnna bhavati nAso draSTA yathA loSTAdiH, draSTA cAtmA tsmaajjnyaanprinnaamvaaniti|" syA. ratnA0 pR0234| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 117] acetanajJAnavAdaH 99 na draSTA yathA ghaTAdiH, draSTA cAtmA tasmAtadvivarttavAniti / pradhAnasya jJAnavattve tu tasyaiva draSTatvAnuSaGgAdAtmakalpanAnarthakyam / 'cetano'ham' ityanubhavAccaitanyasvabhAvatAvaccAtmano 'jJAtA'ham' ityanubhavAd jJAnasvabhAvatApyastu vizeSAbhAvAt / jJAnasaMsargAta 'jJAtA'ham' ityAtmani pratibhAso na punanisvabhAvatvAdityapya-5 samIkSitAbhidhAnam ; caitanyAdikhabhAvasyApyabhAvaprasaGgAt / caitajyasaMsargAddhi cetano bhokRtvasaMsargAdbhoktaudAsInyalaMla dudAsInaH zuddhisaMsargAcchuddho na tu svabhAvataH / pratyakSAbhinAjavAdhobhayatra / na khalu jJAnasvabhAvatAvikalo'yaM kadAcanApyarnubhUyate, tadvikalasyAnubhavavirodhAt / Atmano jJAnasvabhAvatve'nityatvApattiH pradhAnepi samAnA / tatpariNAmasya vyaktasyAnityatvopagamAt adoSe tu, AtmapariNAmasthApi jJAnavizeSAderanityatve ko doSaH ? tasyAtmanaH kathaJcidavyatireke bhaGguratvaprasaGgaH pradhAnepi smaanH| vyaktAvyaktayoravyatirekepi vyaktamevAnityaM pariNAmatvAnna punaravyaktaM pariNAmitvA-15 dityabhyupagame, ata eva jJAnAtmanoravyatirekepi jJAnamevAnityamastu vizeSAbhAvAt / Atmano'pariNAmitve tu pradhAnepi tadastu 1 jJAna / 2 AzaGkAyAm / 3 caitanyasvabhAvatayA anubhavaH, jJAnasvabhAvatAyA anubhava ityavizeSaH / 4 kathaM tathA hi| 5 nairmalya / 6 AtmanazcaitanyAdisvabhAvAbhAve zAnasvabhAvAbhAve c| 7 aatmaa| 8 AtmA aatmnaa| 9 jJAnamanityamiti vacanAt jJAnasvarUpavat / 10 mhdaadeH| 11 jnyaanaadeH| 12 prdhaansyaanitytvaapttilkssnno'dossH| 13 kA / 14 abhede| 15 aatmnH| 16 vinshvrtv| 17 mhdaadeH| 18 pradhAnasya / 1"nanu jJAnasaMsargAjjJAtA'hamityAtmani pratibhAso na punanisvabhAvatvAditi cet, tadapi nyAyabAhyam ; caitanyAdisvabhAvasyApyevamabhAvaprasakteH / caitanyasaMsargAddhi cetano bhoktRtvasaMsargAd bhoktA audAsInyasaMsargAdudAsInaH zuddhisaMsargAt zuddho na tu svabhAvAdityapi vaktuM zakyata ev|" syA0 ratnA0 pR. 235 / 2 "hetumadanityamavyApi sakriyamanekamAzritaM liGgam / sAvayavaM paratatraM vyaktaM viparItamatyaktam // " sAMkhyakA0 10 // "pradhAnasya cA'nityAd vyaktAdanAntarabhUtasya nityatAM pratIyan puruSasyApi jJAnAdazAzvatAdanAntarabhUtasya nityatvamupaitu sarvathA vizeSAbhAvAt / " Aptapa0 pR0 41 / "nacAtmanaH anityajJAnapariNAmAtmake anityatvApattiH pradhAne'pi tatprasaGgAt / vyaktA'vyaktayoramade'pi vyaktamevA'nityaM pariNAmatvAt natvavyaktaM pariNAmitvAdityanyatrApi samAnam / " nyAyakumu0 pR0 191 / syA0 ratnA0 pR0 2351 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [prathamapari0 vyaktApekSayA pariNAma pradhAnaM na zetyapekSayA sarvadA sthAsnutvAdityabhidhAtu AtmApi tathAstu sarvathA vizeSAbhAvAt , apariNAmino'rthakriyAkAritvAsambhavenAgre'sattvapratipAdanAJca / khasaMvedanapratyakSAviSayatve cAsyA~H pratiniyatArthavyavasthApakatvaM 5na syAt / tadyavasthApakatvaM hi tadanubhavanam , tatkathaM vuddharapratyakSatve ghaTeta? AtmAntaravuddhitopi tatprasaGgAt, na caivam / tato buddhiH khavyavasAyAtmikA kAraNAntaranirapekSatayA'rthavyavasthApakatvAt , yatpunaH svavyavasAyAtmakaM na bhavati na tatta thA'rthavyavasthApakaM yathA''darzAdIti / arthavyavasthitau tasyAH 10 puruSabhogAMpekSatvAt "buddhyadhyavasitamartha puruSazcetayate" [ ] ityabhidhAnAt / tato'siddho heturityapi zraMddhAmAtram ; bhedenAnayo. ranupalambhAt / ekameva hyanubhavasiddhaM saMvidrUpaM harpaviSAdAdyanekAkAraM vipayavyavasthApakamanubhUyate, tasyaivaite 'caitanyaM buddhiradhyava sAyo jJAnam' iti pryaayaaH| na ca shbdbhedmaatraadvaastvo'rthbhe15do'tipraisnggot| saMsargavizeSavazAdviprailabdho vuddhicaitanyayoH santamapi bhedaM 1 mahadAdi, dvitIyapakSe sukhaadi| 2 sUkSmasvabhAvA dvitIyapakSe sAmyAvasthA zaktiH / 3 pareNa / 4 vyaktyapekSayA pariNAmyastu / 5 vyaktyapekSayA prinnaamystu| 6 kiJca / 7 buddheH / 8 anyathA / 9 puruSAntara / 10 svasya / 11 vyaktilakSaNAyA buddheH buddhilakSaNAtkAraNAdaparaM kAraNAntaramindriyam / 12 kaarnnnirpeksstyaa| 13 anubhavaH sa eva kAraNam / 14 buddhipratibimbitam / 15 anubhavati / 16 kaarnnaantrsaapeksstyaa| 17 vuddhaH / 18 bho saangkhy| 19 buddhipuruSayoH / 20 budhynubhvyoH| 21 anythaa| 22 indraH zaka ityAdau sa syAt / 23 sambandha / 24 vancito nrH| 25 caitanyaM puruSasya rUpam / 26 vidyamAnam / 1 "ekamevedaM saMvidrUpaM harSaviSAdAdyanekAkAravivartta pshyaamH|" __ nyAyamaM0 pR0 74 / nyAyakumu0 pR0 193 / "buddhirupalabdhinimityanantaram |nyaaysuu0 11115 praza0 bhA0 pR0171| "buddhiradhyavasAyo hi saMvitsaMvedanaM tathA / saMvittizcetanA ceti sarva caitanyavAcakam // " tattvasaM0 kA0 303 // sanmati0 TI0 pR0 300 / syA0 ratnA0 pR0 238 / 2 "tasAttatsaMyogAdacetanaM cetanAvadiva liGgam / guNakartRtve'pi tathA karteva bhavatyudAsInaH // 20 // yasAccetanasvabhAvaH puruSaH tasmAt tatsaMyogAdacetanaM mahadAdi liGgam adhyavasAyAbhimAnasaGkalpAlocanAdiSu vRttiSu cetanAvat pravartate / ko dRSTAntaH ? tadyathA Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 117 ] acetanajJAnavAdaH 101 nAvadhArayatyayo golakAdivAgneH / na cAtrApi bhedo nAstItyabhidhItavyam; ubhayatra rUpasparzayorbhedapratIteH / ayogolakasya hi vRttasannivezaH kaThinasparzazcAnyo'gni (gne)rbhAsurarUpoSNasparzAbhyAM pramANataH pratIyate / tato yathAtrA'nyo'nyAnupravezalakSaNasaMsargAdvibhAgapratipattyabhAvastathA prakRte pItyapyasAmpratam ; vahnayayogola - 5 kayorapyabhedAt / ayogolakadravyaM hi pUrvAkAraparityAgenAgnisanidhAnAdviziSTarUpasparzaparyAyAdhAramekamevotpannamanubhUyate AmAkAraparityAgena pAkAkArAdhAraghaTadravyavat / kathaM tarhi taisyottarakAlaM tatparyAyAdhAratAyA vinAzapratItiH ? ityapyacodyam utpattyanantarameva tadvinAzApratIteH / kiJciddhyopAdhikaM vasturUpa- 10 mupadhyapAyanantaramevApaiti, yathA japApuSpasannidhAnopanIta sphaTikaraktimA / kiJcittu kauntare, manojJAGganAdiviSayopanItAtmasukhAdivat / sakalabhAvAnAM svato'nyatazca nivarttanapratIteH / tannAmyayogolakayorbhedaH / 14 3 daismin svaparaprakAzAtmaparyAye'nubhUyamAne naunya- 15 sadbhAvo'bhyupagantavyaH, anyathA na kecidekatvavyavasthA syAt / sakalavyavahArocchedaprasaGgaJca; aniSTArtha parihAreNeSThe vastunyekasminnanubhUyamAneSyanya sadbhAvAzaGkayA kvacitpravRttyAdyabhAvAt / tato'bAdhitaikatvapratibhAsAdaparaparihAreNAvabhAsamAne vastunye 39 1 nizcinoti / 2 ayogolakAiyoH / 3 jainena bhavatA / 4 ayogolakArayoH / 5 vartulAkAraH / 6 pratyakSAt / 7 ayogolakAiyoH / 8 meda ! 9 buddhicaitanye (tanyayoH) / 10 kRSNatvAdilakSaNa / 11 ayogolasya / 12 karaNa / 13 vinAza | 14 apagacchati / 15 upAdhyapAye sati / 16 apaiti / 17 strakcandanAdi / 18 padArtha / 19 pariNamana / 20 cUtaphalAdivat / 21 ayogolakavat / 22 buddhicaitanye (tanyayoH) / 23 svayam / 24 caitanya / 25 pareNa / 26 viSaye / 27 katham / 28 ahikaNTakAdi / 29 vanitAdau / 30 ahikaNTakAdi / 31 viSaye / 32 nivRtti / anuSNAzIto ghaTaH zItAbhiradbhiH saMsRSTaH zIto bhavati, agninA saMyukta uSNo bhavati, evaM mahadAdiliGgamacetanamapi bhUtvA cetanAvad bhavati / " mATharavRtti, gauDapAdabhA0 / 1 " vaha yogolakayorapi anyonyaM bhedAbhAvAt / ayogolakadravyaM hi pUrvAkAra'parityAgena agnisannidhAnAdU viziSTarUpasparzaparyAyAdhAramekamevotpannamanubhUyate AmAkAraparityAgena pAkAkArAdhAraghaTadravyavat / " nyAyakumu0 pR0 193 / syA0 ratnA0 pR0 237 // Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 prameyakamalamArtaNDe [prathamapari0 katvavyavasthAmicchatA anubhavasiddhakartRtvabhoktRtvAdyanekadharmAdhAracidvivarttasyApyekatvamabhyupagantavyaM tadavizeSAt / na cAtraikatvapratibhAse kiJcidvAdhakam , yato dvicandrAdipratibhAlavanmithyAtvaM syAt / svasaMvedanaprasiddhakhaparaprakAzarUpacidvivarttavyatirekeNAnya5caitanyasya kdaacnaapyprtiiteH|n copadezamAtrAtprekSAvatAM nirvAdhabodhAdhirUDho'rtho'nyathA pratibhAsamAno'nyathApi kalpayituM yukto'tiprasaGgAt / caitanyasya ca svaparaprakAzAtmakatve kiM vuddhisAdhyaM yenAsau kalpyate ? vuddhazcAcetanatve viSayavyavasthApakatvaM na syAt / oMkAravattvA10 ttattvamityapyayuktam ; acetanasyAkAratve (ravattve)pyarthavyavasthApakatvAsambhavAt , anyathA''darzAderapi ttprsnggaabuddhiruuptaanussnggH| antaHkaraNatva-puruSopabhogapratyAsannahetutvalakSaNavizeSopi mano'. zAdinAnaikAntikatvAnna vuddhalakSaNam / yadi ca ayamekAntaH'antaHkaraNamantareNArthamAtmA na pratyeti' iti, kathaM tarhi antaH15karaNapratyakSatA ? anyAntaHkaraNavimvAdeveti cet, anvsthaa| anyAntaHkaraNabimvamantareNAntaHkaraNapratyakSatAyAM ca arthapratyakSatApi tathaivAstvalaM tatparikalpanayA / antaHkaraNapratyakSatAbhAve ca kathaM tadgatArthavimvagrahaNam ? na hyAdarzAgrahaNe tadgatArthaprativimbagrahaNaM dRssttm| 20 viSayAkAradhAritvaM ca buddharanupapannam , mUrtasyAmUrta prati 1 pareNa / 2 aatmnH| 3 bodhasya / 4 prmaann| 5 aagmaat| 6 buddhilkssnn| 7 ektven| 8 svasaMvedanapratyakSa / 9 buddhilakSaNaH / 10 ekatvena prtibhaasmaanH| 11 buddhicaitanyamiti dvayarUpatayA / 12 anythaa| 13 kena kAraNena / 14 kiJca / 15 arthAkAravatvAt / 16 jlaadeH| 17 madhye (?) / 18 anubhava / 19 kAraNaM buddhirUpam / 20 vyastalakSaNa / 21 adRSTa / 22 ativyaapteH| 23 antaHkaraNatvaM buddherlakSaNamityukte manasA vyabhicAraH / kathaM manohyantaHkaraNaM bhavati na ca tasya buddhirUpatA puruSopabhogapratyAsannahetutvaM buddherlakSaNamityukte cAkSAdinA vyabhicArastathAhi-puruSo. pabhogapratyAsannaheturindriyaM bhavati na ca tasya buddhirUpatA / 24 kiJca / 25 buddhim / 26 buddhi / 27 AkAra / 28 buddhi / 29 buddhi| 30 antaHkaraNagatArtha / 1 "na cAsyA vAstavacaitanyAbhAve vissyvyvsthaapnshktiryuktaa|" / nyAyakumu0 pR0 193 / syA0 ratnA0 pR0 238 / 2 "na viSayAkAradhAri zAnamamUrttatvAt , yadamUrta tad viSayAkAradhAri na bhavati yathA AkAzam , amUrtaJca zAnamiti / taddhAritve vA amUrttatvamasya virudhyate / " nyAyakumu0 pR0 193 / sthA0 ratnA0 pR0 238 / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 117] sAkArajJAnavAdaH 103 vimbAsambhavAt / tathA hi-na viSayAkAradhAriNI vuddhiramUrtatvAdAkAzavat, yattu viSayAkAradhAri tanmUH yathA darpaNAdi / na cAsiddho hetuH; tasyAH sakalavAdibhiramUrttatvAbhyupagamAt / anyathA vAhyendriyapratyakSatvaprasaGgo darpaNAdivadeva / atisUkSmatvAttadapratyakSatve tadbhatArthaprativimvapratyakSatApi na syAt / mUrtasya5 cendriyAdidvAreNaiva saMvedanasambhavAt / tadabhAve'saMviditatvaprasaGgazca / sarvathA parokSatvAbhyupagame caoNsyA mImAMsakamatAnuSaGgaH ||ch|| etena vAddhopyAkAravattvena jJAne prAmANyaM pratipAdayanpratyAkhyAtaH / pratyakSavirodhAca; pratyakSeNa viSayA~kArarahitameva jJAnaM 20 pratipuruSamahamahamikayA ghaTAdigrAhakamanubhUyate na punardarpaNAdivatprativimvAkrAntam / viSayAkAradhAritve , jJAnasyArthe duurnikttaadivyvhaaraabhaavprsnggH| na khalu svarUpe khato'bhinne'nubhUyamAne sosti, na caivam ; 'dUre parvato nikaTe madIyo vAhuH' iti vyavahArasyA'skheladrUpasya prtiitH| tatastadanyathAnupapatteni-15 rAkAraM tat / na cAkArAdhAyakasya dUrAditayA tathA vyavahAro 1 hetoH| 2 pdaarthsy| 3 kiJca / 4 AlokAdi / 5 kiJca / 6 buddheviSayAkAradhAritvanirAkaraNapareNa granthena / 7 yogaacaarH| 8 sautrAntikaH (1) / 9 padArthasya / 10 kiJca / 11 sautrAntikaH (1) / 12 svasaMvedanena / 13 artha / 14 pdaarth| 15 vayaM shaanen| 16 kiJca / 17 duurnikttaadivyvhaarH| 18 astvevamiti cet / 19 avyabhicarat / 20 pratibhAsanAt / 21 sAkAratve dUranikaTAdivyavahAro na ghaTate ytH| 22 samarpakasya padArthasya / "svasaMvittiH phalaJcAsya tAdrUpyAdarthanizcayaH / viSayAkAra evAsya pramANaM tena mIyate // " pramANasamu0 1 / 10 / "arthasArUpyamasya pramANam / " nyAyabi0 1119 / 2 "dUrAsannAdibhedena vyaktAvyaktaM na yujyate / tatsyAdAlokabhedAccet tatpidhAnApidhAnayoH / tulyA dRSTiradRSTivA sUkSmoMzastasya kazcana / Alokena na mandena dRzyate'to bhidA yadi // " pramANavA0 31408-9 / "svato'bhinnasya cAkArasya jJAnagrAhyatve arthe dUrAtItAdivyavahAro na syAt / " nyAyakumu0 pR0 169 / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 prameyakamalamArtaNDe prathamaparika yuktaH, darpaNAdau tathAnupalambhAt / dIrghasvAvatazcai pravodhacetaso janakasya jAmazAcetaso dUratvenAtItatvena cAnApi dUrAtItA. divyavahArAnupaGgaH syAt / kiJca, arthAdupajAyamAnaM jJAnaM yathA tasya nIlatAmanukaroti 5 tathA yadi jaDatAmapi tarhi jaDameva tat syAduttarArthakSaNavat / atha jaDatAM nAnukaroti; kathaM tasyA grahaNam ? tadgrahaNe nIlA. kArasyApyagrahaNam anyathA tayormeMdo'nekAnto vA / nIlAkAragrahaNepi ca, aMgRhItA jaDatA kathaM tasyetyucyeta? anyathA gRhItasya stambhasyAgRhItaM trailokya(kyaM )rUpaM bhavet / tathA caikopalambhI 10 naikatvasAdhanam / atha nIlAkAravajaDatApi pratIyate kintvatadA kAraNa jJAnena, na; tarhi nIlatApyatadA~kAreNaivAnena prtiiytaam| tathAhi-yadyena vAtmano'rthAntarabhUtaM pratIyate tattenAtadAkAreNa yathA stambhAderjADyam, pratIyate ca svAtmano'rthAntarabhUtaM nIlA dikmiti| kiJca, nIlAkArameva jJAnaM jaDatAMpratipadyate, jJAnAntara 15vA ? Adyavikalpe nIlAkAratAM khAtmabhUtatayA, jaDatAM tvenyoM tajjAnAtItyarddharatIyanyAyAnusaraNaM jJAnasya / atha jJAnAntareNa sA 1 puruSasya / 2 kiJca / 3 zAnasya / 4 puruSasya / 5 paricchittiH / 6 jaDasyAgrahaNepi nIlasya grahaNaM cet / 7 niiljddyoH| 8 gRhyamANA'gRhyamANadharmA vekasyArthasyati c| 9 kiJca / 10 agRhItApi nIlasya dhrmshcet| 11 ytH| 12 jJAnam / 13 kintvanekatvasAdhanam / 14 vishesse| 15 ajddaakaarnn| 16 niraakaarenn| 17 anIlAkAreNa / 18 nIlAdikaM dharmI atadAkAreNa jJAnena pratIyate iti sAdhyo dhrmH| tena svAtmano'rthAntarabhUtatayA pratIyamAnatvAt / 19 zAna rUpAt / 20 kartR / 21 niilaakaartyaa| 22 ajddaakaartyaa| 23 asyAtma(asvAtma )bhUtatayA cet / ___ 1 "na cAkArAdhAyakasya dUrAtItatvAttathA vyavahAraH ityabhidhAtavyam ; jAya. cetaso dUrAtItatvena prabodhacetasi tathA vyavahAraprasaGgAt / " nyAyakumu0 pR0 169 / 2 "atha nIlatAM tattadAkAratayA pratipadyate jaDatAM tvatadAkAratayA tadidama jaratIyanyAyAnusaraNam / " nyAyakumu0 pR0 168 / "ardha jaratyAH kAmayante ardha neti / " pAta0 mahAbhASya 4 / 1178 / "artha mukhamAtraM vRddhAyAH kAmayate nAGgAni so'ymrdhjrtiiynyaayH|" brahmasU0 zA0 mA0 ratnaprabhA 1 / 2 / 8 / 3 "arthena sarvAtmanA tatra svAkArAdhAne zAnasya jaDatAprasakteH uttarArthakSaNavat / " zAstravA0 TI0 pR0 159 pU0 / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 117]] sAkArajJAnavAdaH 105 pratIyate; tadapyatadAkAraM yathA jaDatAM pratipadyate tathAdya (gha)nIlatAmiti vyarthaM tadAkArakalpanam / kiJca, jJAnAntareNa jaDataiva kevalA pratIyate, tadvannIlatApi vA? na tAvaduttarapakSaH, arddhajaratIyanyAyAnusaraNaprasaGgAt / prathamapakSe tu nIlatAyA jaDateyamiti kutaHpratItiH? nAdyajJAnAt 5 tena nIlAkAramAtrasyaiva pratIteH / nApi dvitIyAttasya jaDatAmAtraviSayatvAt / athobhayaviSayaM jJAnAntaraM parikalpyate, tazceduzayetra sAkAram ; svayaM jaDatI / nirAkAraM cet, paramataprasaGgaH / kvcitsaakaartaayaamuktdosso'nvsthaa| nanu nirAkAratve jJAnasyAkhilaM nikhilArthavedakaM tatsyAt 10 kaMcitpratyAsattivikarSAbhAvAdityapyapezalam / pratiniyatasAma \na tettathAbhUtamapi pratiniyatArthavyavasthApakamityane vakSyate / 'nIlAkAravajaDAkArasyAdRSTendriyAyauMkArasya cAnukaraNaprasaGgaH kAraNatvAvizeSAttyAsattivika bhAvAcca' iti codhe bhavatopi yogyataiva shrnnm| yaccocyate-'yathaivAhArakAlAdeH samAne'patyaM jananIpitrottadekamAkAraM dhatte nAnyasya kasyacit, tathA cakSurAdeH kAraNatvAvizeSepi nIlasyaivAkAramanukaroti jJAnaM nAnyasya' iti; tannirIkArajJAnepi samAnam / tatkAryatvAvizeSepi hi yayA pratyAsattyA niM nIlamevAnukaroti tayaiva saMrvatrAnAkAratvAvizeSepi 20 1 AdyajJAnam / 2 nIlatArahitA / 3 jaDatayA yuktA nIlatA / 4 prathamazAnAt / 5 na jddtaayaaH| 6 jJAnAntarAt / 7 na niiltaayaaH| 8 jaDatA nIlatA (ca) viSayo yasya / 9 tRtIyam / 10 prenn| 11 nIlatAyAM jaDatAyAM c| 12 syAt / 13 svsy| 14 shaansy| 15 jaina / 16 nIlatAyAm / 17 uktadoSaparihArArtha jJAnAntareNa jaDatA pratIyate iti ced(d)nyaanvsthaa| 18 arthe / 19 tAdrapyatadutpattilakSaNasambandha / 20 tadabhAva / 21 jJAnam / 22 nirAkAram / 23 pApAdi / 24 manaH / 25 kiJca / 26 jJAnasya / 27 nIlAkAreNa prtyaastti| 28 indriyAdinA viprakarSasya / 29 jainaiH| 30 bauddhasya / 31 sautraantiken| 32 pitrAdeH / 33 kAraNe / 34 apatyam / 35 yaduktaM tvayA samAdhAnam / 36 jJAnasya / 37 svabhAvena / 38 krtR| 39 artha / 40 padArthe / "yathaivAhArakAlAdeH samAne'patyajanmani / pitrostadekamAkAraM dhatte nAnyasya kasyacit // " pramANavA0 3369 / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 prameyakamalamArtaNDe [prathamapari0 kiMJcideva pratipadyate na sarvamiti vibhAgaH kiM neSyate? anyonyAzrayadopaizcobhayatra smaanH| kiJca, pratiniyataghaTAdivatsakalaM vastu nikhilajJAnasya kAraNaM khAkArArpakaM vA kinna syAt ? vastusAmarthyAt kiJcideva kasyacit kAraNaM na sarva sarvasyeti cetaH 5 tarhi tata eva kiJcitkasyacidrAhya grAhakaM vA na sarva sarvasyetyalaM prtiityplaapen| pramANatvAcAsya tdbhaavH| arthAkArAnukAritve hi tasya prameyarUpatApattaH pramANarUpatAvyAghAtaH, na caivam , pramANaprameyayorvahi. rantarmukhAkAratayA bhedena pratibhAsanAt / na cAdhyakSeNa jJAna10 mevA'rthAkAramanubhUyate na punarvAhyo'rtha ityabhidhAtavyam ; jJAnarU patayA vodhasyaivAdhyakSe pratibhAsanAnArthasya / na hAnahaGkArAspadatvenArthasya pratibhAse'haGkArAspadavodharUpavat jJAnarUpatA yuktA, ahaGkArAspadatvenArtha syApi pratibhAsopaMgame tu 'ahaM ghaTaH' iti pratItiprasaGgaH / na cAnyathAbhUtA pratItiranyathAbhUtamartha vyavasthA15 payati; nIlapratIteH pItAdivyavasthAprasaGgAt / bodhasyArthIkAratAM muktvArthena ghaTayitumazakteH 'nIlasyAyaM vodhaH' iti, nirAkAravodhasya kenacitpratyAsattiviprakarSAsiddhaH sarvArthaghaTanaprasaGgAtsarvekavedanApatteH pratikarmavyavasthA tato na syAdityarthAkAro vodho'bhyupaMgentavyaH / taduktam 1 bastu ! 2 pareNa 3 niyatArthapratipattau niyatasvabhAvasiddhistatsiddhau ca niyatArthapratipattisiddhiriti, niyatanIlAkArAnukaraNe ca siddhe niyatAnukaraNayogyatAsiddhiInasya tatsiddhau ca niyatanIlAkArAnukaraNasiddhiriti / 4 niyatArthagrahaNAnukaraNayoH / 5 kasyacitpadArthasya / 6 kiJca / 7 arthaakaaraanukaaritvaabhaavH| 8 astUbhayaM kA no hAniriti cet| 9 indriy| 10 pareNa / 11 arthasya bodhruuptyaa| 12 prenn| 13 anyathA / 14 pdaarthen| 15 tAdrUpyatadutpattilakSaNasambandha / 16 tdbhaav| 17 Ip ( sptmii)| 18 nirAkArabodhasya sambandhAt / 19 sambandha / 20 sarvAnAm / 21 paTazAnasya paTo viSayo ghaTazAnasya ghaTa ityaadi| 22 jainena bhvtaa| 1 "pramANarUpatAvirodhAnuSaGgazca / " nyAyakumu0 pR0 168 / 2 "tadAkAraM hi saMvedanamartha vyavasthApayati nIlamiti pItaJceti / " . pramANavA0 alaM pR0 2 / "kimartha tarhi sArUpyamiSyate pramANam ? kriyAkarmavyavasthAyAstalloke syAnnibandhanam / "sArUpyato'nyathA na bhavati nIlasya karmaNaH saMvittiH pItasya veti kriyaakrmprtiniymaarthmissyte|" pramANavA0 alaM pR0 119 / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 117] sAkArajJAnavAdaH 107 7 "arthana ghaTayetyenAM na hi muktA(ktvA)rtharupatAm / tasmAtprameyA~dhigate pramANa meyruuptaa||"[prmaannvaa0 3 / 305] ityanalpatamovilasitam ; yato ghaMTayati sambandhayatIti vivakSitaM jJAnam , arthasamvaddhamartharUpatA nizcAyayatIti vA? prathamapakSo'yuktaH, na barthasamvandho jJAnasyArtharUpatayA kriyate, kintu 5 khaikAraNaistajjJAnamarthasamvaddhamevotpAdyate / na khalu jJAnamutpadya pazcAdarthena samvadhyAt / na cArtharUpatA jJAnasyAthai satvandhakAraNaM tAdAtmyAbhAvAnuSaGgAt / dvitIyapakSopyalambhAvyaH; smbndhaasiddheH| na khalu jJAnagatArtharUpatA arthasambaddhana jJAnena sahacaritA kvacidupalabdhA yenArthasamvaddhaM jJAnaM sA nizcAyayet / viziSTaviSa-10 yotpAda eva ca jJAnasyArthena samvandhaH, na tu saMzleSAtmako'sya jJAne'sambhavAt / sa cendriyaireva vidhIyate ityartharUpatAsAdhanaprayAso vRthaiva / na caiva sarvatrAsau prasajyate; yato nirAkAratvenyavavodhasya indriyavRttyA purovartinyevArthe niyamitatvAnna srvaarthghttnprsnggH| 'kasmAttaistatra teniyamyate' ? ityaitra vastusvabhAvairuttaraM 15 vAcyam / na hi kAraNAni kAryotpattipratiniyame paryanuyogamarhanti tatra tasya vaiphalyAt / sarakAradepi cAyaM paryanuyogaH samAnaH 1 anyatsannikarSAdikaM krtR| 2 nirvikalpakA buddhim / 3 yasmAt / 4 pramANaM na ghaTayatIti smbndhH| 5 buddhH| 6 phalajJAnasya / 7 smbndhitven| 8 naiyAyikAdikalpitam / 9 jJAnasyArtharUpatA / 10 arthruuptaa| 11 mA (?) / 12 kiiN| 13 bhaa| 14 indriyaadibhiH| 15 arthsmbndhjnyaanaarthruuptyoH| 16 kiJca / 17 anyathA / 18 arthruuptaajnyaanyoH| 19 bhaa| 20 pUrvasminvikalpe ityAdi draSTavyam / 21 bsH| 22 Ip / 23 kiJca / 24 jnyaane| 25 zAne / 26 artharUpatAbhAve / 27 asannihite'pyarthe / 28 jJAnotpAdalakSaNaH sambandhaH / 29 vyaapaarenn| 30 kAraNAt / 31 zAnam / 32 puurvpksse| 33 asmaamianaiH| 34 AkSepam / 35 kiJca / "arthena ghaTayatyanAM na hi muktvArtharUpatAm / anyatsvabhedo jJAnasya bhedako'pi kathaJcana // 305 // tasmAt prameyAdhigateH pramANaM meyruuptaa|" pramANavA0 / 2 "kiJca, ghaTayatIti samvandhayati ityabhipratam , arthasambaddhaM nizcAyayati iti vA ?" nyAyakumu0 pR0 171 / ! 3 sAkAratve'pi cAyaM paryanuyogaH samAnaH / tathAhi-sAkAramapi jJAnaM kimiti nIlAdikameva purovati tatsannihitameva ca vyavasthApayati ? tenaiva tathA tasya jananAditi cet samAnametannirAkAre'pi / " sanmati0 TI0 pR0 460 / nyAyakumu0 pR0 171 / 1 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 prasaiyakamalamArtaNDe prathamapari0 sAkAramapi hi jJAnaM kimiti sannihitaM nIlAdikameva purovarti vyavasthApayAdinA punaH sarvam ? 'tenaiva ca tathA jananAt' ityuttaraM nirAkAratveSi samAnam / kiJca, indriyAdijanya vijJAn "kimi tIndriyAdyAkAraM nAnukuryAt' iti prazne bhavatApyatra vastusvabhAva 5evottaraM vAcyam / sAkAratA ca jJAne sAkArajJAnena pratIyate, nirAkAreNa vA ? sAkAreNa cet / tatrApi ttprtipttaavaakaaraantrpriklpnmitynvsthaa| nirAkAreNa cedbAhyArthasya tathAbhUtajJAnena pratipattau ko vidveSaH? kiJca, asya vAdino'rthana saMvittaMrghaTanA'nyathAnupapatteH sanni10 karpaH pramANam , adhigatiH phalaM syAt , tasyAstamantareNa pratini yatArthasambandhitvAsambhavAt / sAkArasaMvedanasya akhilasamAnArthasAdhAraNatvena aniyatAthairghaTanaprasaGgAt nikhilasamAnArthAnAmekavedanApattiH, kenacitpratyAsattiviprakarSAsiddheH / tadutpatterindriyAdinA vybhicaaraaniyaamaaktvaayogH| tadutpatte15stAdUpyAccArthasya vodho niyAmako nendriyAdeviparyayAdityapyasAmpratam tadvayalakSaNasyApi sa~mAnArthasamanantarapretyayenAnaikAntika 17 ' vyavasthApakatvaprakAreNa / 2 jJAnasya / 3 bhavadIyam / 4 jainaH kRte| 5 pareNa / 6 puurvpksse| 7 arthruuptaa| 8 kinyc| 9 nirAkAreNa / 10 sautrAntikasya / 11 jJAnasya / 12 arthprmitiH| 13 kiMca / tAdrUpyaniSedhaM kurvanti / 14 arthAkAramadhaMdutpannamarthAdhyavasAyi jJAnaM pramANamimAni vizeSaNAni pratyekaM dUSayanti / 15 Ipa / 16 artha / 17 tAdrUpyAbhAvAt / 18 prA(ka)kRtazAnasya ya eva nIlAdyarthoM viSayaH sa evottarazAnasyati ekasantAnavatitvena samAno'rtha eko nIlaH / 19 I / 20 prathamakSaNe nIlamidamiti zAnamutpannaM tacca dvitIyasya janakaM tatra tAdrUpyamasti tadutpattijJAnatvena smaanmvyvhittvenaanntrmiti| 21 sadRza / 22 prAktanazAnena / 23 tadutpattestAdrUpyAcca yadyarthasya bodho niyAmakaH tadA prAktanajJAnenAnekAntAt katham ? dvitIyavodhasya prAktanabodhAttadutpattitAdrUpyasadbhAvepi dvitIyabodhena pUrvAntarabodhasya niyAmakatvAyogAt / zAnaM jJAnasya na niyAmakaM jJAnasya svprkaashktvaat| 1"sAkAratA vijJAnasya kiM sAkAreNa pratIyate, AhokhinnirAkAreNa ?" sanmati0 TI0 pR0 460 / "tatsArUpyatadutpattI yadi saMvedyalakSaNam / tathA ca syAtsamAnArthavijJAnaM samanantaram // " pramANavA0 33323 / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 sU0 1 / 7] sAkArajJAnavAdaH tvAt / kathaM cArthavadindriyAkAraM nAnukuryAdasau tadutpatteravizepAt ? tadavizeSepyasya kAraNAntaraparihAreNArthAkArAnukAritvaM putrasyeva pitrAkArAnukaraNamityadalaGgatam ; svopAdAnamAtrAnukaraNaprasaGgAt / viSayasyAlasvanapratyayatayA khopAdAnasya ca samanantarapratyayatayA pratyAsattivizeSasaTTAvAt usayAkArAnukaraNe-5 'rthavadupAdAnasyApi viSayatApaMttiravizeSAt / tajanmarUpAvizeSepradhyavasAyaniyamAt pratiniyatArtha niyAmakatve'rthavaDupAdAnepyadhyavasAyapralaGgaH, anyathobhayaMtrApyasau mA bhUdvizeSAbhAvAtIla tajanmAditrayasadbhAvepyarthapratiniyamaH; kAmalAdupahatacakSuSaH zukle zaGkha pItAkArajJAnAdutpannasya tadrUpasya tadAkArAdhyavasAyino 10 vijJAnasya samanantarapratyaye prAmANyaprasaGgAt / na caivavAdino vijJAnasya svarUpe pramANatA ghaTate tatra sArUpyAbhAvAt / kiJca, jJAnagatAnnIlAdyAkArAt kSaNikatvAcauMkAraH kiM bhinnaH, abhinno vA? bhinnazcet ; nIlAdyAkArasyAkSaNikatvaprasaGgastaddhyAvRttilakSaNatvAcasya / athAbhinnaH; tarhi tato'rthasya nIlatvAdi-15 1 kiJca ! tadrUpyaniSadhaM kurvanti / 2 zAnasya / 3 arthalakSaNAtkAraNAdaparamindriyalakSaNam / 4 bodhasya / 5 kaarnn| 6 avyvhitkaarnn| 7 tadutpattilakSaNasambandha / 8 arthpuurvjnyaane| 9 tajjanmatadrUpavizeSAbhAvAt / 10 arthopAdAnAbhyAmutpattaravizeSAt / 11 arthopAdAnAbhyAM / 12 nizcaya / 13 bodhasya / 14 arthopaadaanyoH| 15 tjjnmruup| 16 kiJca idAnIM saha dUSayati / 17 arthAttadutpattyAdi / 18 bodhasya / 19 doSa / 20 puruSasya / 21 kiJca / sAkAratvena zAnasya prAmANyavAdinaH / 22 niraMzatvAdi / 23 atrAnumAne ghaTAdivad dRSTAntaH / 24 nIlAkArAja jJAnAt / 1 "na kevalaM viSayabalAd dRSTerutpattirapi tu cakSurAdizaktezca / viSayAkArAnukaraNAddarzanasya tatra viSayaH pratibhAsate, na punaH karaNam tadAkArAnanukaraNAditi cettarhi; tadarthavatkaraNamanukartumarhati, na cArtha vizeSAbhAvAt / darzanasya kAraNAntarasadbhAve'pi viSayAkArAnukAritvameva sutasyeva pitrAkArAnukaraNamityapi vArtam ; svopAdAnamAtrAnukaraNaprasaGgAt / viSayasyAlambanapratyayatayA khopAdAnasya ca samanantarapratyayatayA pratyAsattivizeSAd darzanasya ubhayAkArAnukaraNepyanujJAyamAne rUpAdivadupAdAnasthApi viSayatApattiH, atizayAbhAvAt / varNAdervA tadvadaviSayatvaprasaGgAt / " ___ aSTaza0, aSTasaha 0 pR0 118 / 2 "darzanasya tajjanmarUpAvizeSe'pi tadadhyavasAyaniyamAd bahirarthaviSayatvamityasAram ; varNAdAviva upAdAne'pi adhyavasAyaprasaGgAt / " aSTaza0, aSTasaha0 pR0 118 / pra0 ka0 mA0 10 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 prameyakamalamArtaNDe prathamapari0 vat kSaNikatvAderapi prasiddhastadartha manumAnamanarthakam / tadasiddhau vA nIlatvAderapyataH siddhirna syAdavizeSAt / nanu cAnekasvabhAvArthAkAratnepi jJAnasya yasminnevAMze saMskArapATavAnnizcayotpAdakatvaM tatraiva prAmANyaM nAnyatreti / nanvasau nizcayaH sAkAraH, 5nirAkAro vA? sAkAratve-taMtrApi nIlAdyA~kArasya kSaNikatvAdyAkArAnedAbhedapakSayoH pUrvoktadoSaprasaGgaH / tatrApi nizcantirakalpane'navasthA / atha nirAkAraH; tarhi nizcayAtmanA sarvArtheSvaviziSTasya jJAnasya 'ayamasyArthasya nizcayaH' iti pratikarmaniyamaH kutaH siddhyet ? nirAkArasyApi kutazcinimittAt pratikarma20 siddhAvanyatrApyata eva tatsiddheH kimAkaoNrakalpanayeti ? nanvastu nirAkAratvaM vijJAnasya; na tu svasaMviditatvaM bhUtapariNAmatvAdarpaNAdivadityayayuktam ; hetorasiddhaH / bhUtapariNAmatve hi vijJAnasya vAhyendriyapratyakSatvaprasaGgo darpaNAdivat / sUkSma bhUtavizeSaNapariNAmatvAnna tatprasaGgaH, ityapyasaGgatam / sa hi caita15 nyene sajAtIyaH, vijAtIyo vA tadutpAdana(taduNAdAna)hetuH syAt ? prathamapakSe siddhasAdhyatA; sUkSmo hi bhUtavizeSo'cetanadravyavyAvRttakhabhAvo rupAdirahitaH sarvadA vAhyendriyAviSayaH 1 arthasya / 2 kSaNikatvAdi / 3 sarva kSaNikaM sattvAt / 4 nIlAkArajJAnAt / 5 abhinnatvasya / 6 yasya zAnasya / 7 nIle / 8 vikalpa / 9 kSaNikAMze / 10 bho bauddha / 11 jnyaanenotpaadyH| 12 sAkAranizcayaviSayethe / 13 nizcayagatasya / 14 akSaNikatvAdi / 15 abhinnapakSe / nizcayagatanIlAdyAkAre / 16 nIlagatakSaNikatvanizcayaparihArArtham / 17 granthAnavasthA / 18 nishcyH| 19 svasvarUpeNa / 20 sAdhAraNasya / 21 nIlasya / 22 yogytaatH| 23 nirAkArajJAnapakSepi / 24 kiM prayojanaM na kimapi / 25 jainaM prati cArvAko bruute| 26 hetorasiddhatvameva darzayanti / 27 jJAnasya / 28 suukssmbhuutvishessH| 29 jnyaanen| 30 asAkaM jainAnAm / 31 prANI / 32 rasagandhavarNazabdaizca / "sUkSmo bhUtavizeSazcedupAdAnaM cito matam / sa evAtmAstu cijjAtisamanvitavapuryadi // 110 // tadvijAtiH kathannAma cidupAdAnakAraNam / bhavatastejaso'mbhovat tathaivAdRSTakalpanA // 111 // .. . sattvAdinA samAnatvAccidupAdAnakalpane / kSmAdInAmapi tatkena nivAryeta parasparam // 112 // sUkSmabhUtavizeSaH caitanyena vijAtIyaH sajAtIyo vA ?" . tattvArthazlo0 pR0 29 / nyAyakumu0 pR0 338 / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 117] bhUtacaitanyavAdaH khasaMvedanapratyakSAdhigamyaH paralokAdisambandhitvenAnumeyazca AtmAparanAmA vijJAnopAdAnaheturiti parairabhyupagamAt / tasyAto vijAtIyatve nopAdAnabhAvaH sarvathA vijAtIyasyopAdAnatve vahnarjalAdhupAdAnabhAvaprasaGgAt ttvctussttyvyaaghaatH| sattvAdinA sajAtIyatvAttasyopAdAnabhAvapi ayameva doSaH / 5 pramANaprasiddhatvAcAtmanastadupAdAnatvameva vijJAnatyopapannam / tathA hi-yadyato'sAdhAraNalakSaNavizeSaviziSTaM tattvatastatvAntaram; yathA tejaso vAyvAdikam, pRthivyAvasAdhAraNalakSayavizeSaviziSTaM ca caitanya miti / na cAyamasiddho hetuH; caitanyasya janA(jJAna)darzanopayogalakSaNatvAt , bhUpayaHpAvakapavanAnAM dhAra-10 raNadravoSNatAsvabhAvAnAM tallakSaNAbhAvAt / na hi bhUtAni jJAnadarzanopayogalakSaNAni asmadAdyanekapratipattRpratyakSatvAt / yatpunastallakSaNaM tannAsmadAdyanekapratipattRpratyakSam yathA caitanyam , tathA ca bhUtAni, tsmaattthaiveti| nanu jJAnAdhupayogavizeSavyatirekeNAparasya tadvataH pramANato-15 'pratIteH asiddhamevAsAdhAralakSaNavizeSaviziSTatvam / tathAhi-na tAvatpratyakSeNAsau pratIyate / rUpAdivattatsvabhAvAnavadhAraNAt / nApyanumAnena; asya praamaannyaaprsiddhH| na ca tadbhAvAvedakaM kiJcidanumAnamasti; ityasaGgatam ; pratyakSeNaivAtmanaH pratIteH 'sukhyaha 1 Adipadena puNyapApa / 2 cidvivarttatvAdityataH / 3 jainH| 4 caitanyasya / 5 anyathA / 6 prameyatvavastutvAdi / 7 kinyc| 8 sa upAdAnaM yasya tat / 9 caitanyaM dharmI pRthivyAdibhyo'rthAntaraM bhavatIti sAdhyo dharmaH / tato'sAdhAraNalakSaNavizeSaviziSTatvAt / 10 pRthivyaadibhyH| 11 visadRza / 12 pRthivyAdibhyaH / 13 bhinnaM / 14 kA / 15 zAnadarzarUpa eva upyogH| 16 anekasarvazapratyakSeNAsmacaitanyena vybhicaarH| 17 anekapratipattapratyakSatvAdityukte / 18 pratyakSatvAdityukte prtykssenn| 19 asaJcaitanyena vybhicaarH| 20 darzana / 21 AtmanaH / 22 sAdhanam / 23 indriyapratyakSeNa / 24 kiJca / 25 hetuH| 1 "na hi bhUtAni svasaMvedanalakSaNAni asmadAdyanekapratipattRpratyakSatvAt / " .. ___aSTasaha0 pR0 6.4 / 2 "AtmasadbhAve pramANAbhAvAt ; tathAhi na pratyakSeNopalabhyate rUpAdivattatva. bhAvAnavadhAraNAt / nApyanumAnamastyAtmapratibaddham / " praza0 vyo0 pU0 391 / 3 "ahamiti pratyaye tasya pratibhAsanAt , tathAca sukhyahaM duHkhyahamicchAvAnahamiti pratyayo dRSTaH / " prazaM0 vyo0 pR0 391 / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 prameyakamalamANDe [ maahi duHkhyahamicchAvAnaham' ityAdyanupacAritAhampratyayasyAtmagrAhiNaH pratiprANi saMvedanAdana cAyaM mithyA'bAdhyamAnatvAt / nApi zarIrAlasvanaH; vahiHkaraNa nirapekSAntaHkaraNavyApAraNotpatteH / na hi zarIraM tathAbhUtapratyayavedyaM bahiHkaraNaviSayatvAt , tasyAnupa5 caritAhaspratyayaviSayatvAbhAvAcca / na hi sthUlo'haM kRzoham' ityAyabhinnAdhikaraNatayA pratyayo'nupacaritaH, atyantopakArake mRtye 'ahamevAyam' iti pratyayasyApyanupacaritatvaprasaGgAt / pratibhAsabhedo vAdhakaH anyatrApi samAna na hi vahalatamaHpaTalapaTAva guNThitavigrahasya aham' iti pratyayapratibhAse sthUlatvAdidharmopeto 10 vigrahopi pratibhAsate / upacArazca nimittaM vinA na pravartate ityAtmopakArakatvaM nimittaM kalpyate bhRtyavadeva / 'madIyo bhRtyaH' itipratyayabhedadvat 'madIyaM zarIram' iti pratyayabhedastu mukhyH| yaccoktam-rUpAdivattatsvabhAvAnavadhAraNAt tadayuktam aham' 1 vahiHkaraNanirapekSAntaHkaraNavyApArAdutpadyamAnapratyayavedyam / 2 abhAvo'siddha ityukte styaah| 3 icchAvAnaham / 4 Ip / 5 anukrnne| 6 dehH| 7 anythaa| 8 upcaarenn| 9 sthuulohmityaadiprtyye| 10 AvRta / 11 puruSasya / 12 sthuultvaado| 13 sthuultvaadeH| 14 prayojanam / 15 zarIrasya / 16 shaane| 17 zarIrasya / 18 zAna / 19 prenn| 20 Atma / 21 aatmaa| "svasaMvedyaH sa bhavati nAsAvanyena zakyate draSTum , nAsAvanyena zakyate draSTuM kathamasau nirdizyeta...asau puruSaH svayamAtmAnamupalabhate / na cAnyasmai zanotyupadarzayitum / " zAvarabhA0 1 / 15 / "ahampratyayavijJeyaH svymaatmoppdyte|" mImAMsAzlo. AtmavAdazlo0 107 / "svasaMvedanataH siddhaH sadAtmA bAdhavarjitAt / / tasya kSmAdivivarttAtmanyAtmanyanupapattitaH // 96 // " tattvArthazlo0 pR0 26 / zAstravA0 samu0 zlo0 79 / nyAyakumu0 pR0 343 / 1"na zarIrAlambanamantaHkaraNavyApAreNa utpatteH / tathAhi na zarIramantaHkaraNa. paricchedyaM bahirviSayatvAt / " praza0 vyo0 pR0 391 / 2 "nanvevaM kRzo'haM sthUlo'hamiti pratyayastahi katham ? mukhya bAdhakopapatterupacAreNa / tathAhi-madIyo bhRtya iti zAnavanmadIyaM zarIramiti bhedapratyayadarzanAta bhRtyavadeva zarIre'pyahamiti jJAnasya aupacArikatvameva yuktam / upacArastu nimittaM vinA na pravartate ityAtmopakArakatvaM nimittaM kalpyate / " praza0 vyo0 pR0 391 / nyAyakumu0 pR0 349 / sanmati0 TI0 pR0 86 / 3 "ahamiti svabhAvasya pratibhAsanAt / nacArthAntarasya arthAntarasvabhAvenApratyakSatvaM doSaH, sarvapadArthAnAmapratyakSatAprasaGgAt / " praza0 vyo. pR0 391 / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 117] bhUtacaitanyavAdaH iti tatsvabhAvasya pratibhAsanAt / na cArthAntarasyArthAntarakhamAvenApratyakSatvaM doSaH, srvpdaarthaanaamprtyksstaaprsNnggaat| athAtmanaH kartRtvAdekasmin kAle karmatvAlamsanAyatyakSatvam ; tanna: lakSaNabhedena tadupapatteH, sAtavyaM hi kartRtvalakSaNaM tadaiva ca jJAnakriyayA vyApyatvopalabdhaH karmatvaM cAviruddham, lakSNAdhInatvAdvastu.5 vyavasthAyAH tathAnumAnenAtmA pratIyate / zrotrAdikaraNAni kartRprayojyAni karaNatvAdvAtyAdivat / na cautra zrotrAdikaraNAnAmasiddhatvam / 'rUparasagandhasparzazabdopalabdhiH karaNakAryA kriyAtvAcchidikriyAvat' ityanumAnAttatsiddheH / tathA zabdAdijJAnaM kvacidA-10 thitaM guNatvAdrUpAdivat' ityanumAnatopyasau pratIyate / prAmANyaM cAnumAnasyAne samarthayiSyate / zarIrendriyamanoviSayaguNatvAdvijJAnasya na tadyatiriktAzrayAzritatvam , yenAtmasiddhiH syAdityapi manorathamAtram, vijJAnasya tahuNatvAsiddheH / tathAhi-na 1 Atma / 2 caitanyasya / 3 rUpAdilakSaNAdarthAdarthAntaramAtmA tasya ! 4 AtmalakSaNAdarthAdarthAntaraM ghaTAdittasya svabhAvo rUpAdi stena / 5 anyathA / 6 ghaTAdInAM / 7 rUparasAdirUpeNa dharmeNa pratyakSavAsambhavAt / (1) 8 kartRkAle / 9 svatatraH kataiti vacanAt / 10 kriyAvyAptaM kameti vacanAt / 11 asAdhAraNasvarUpam / 12 pratyakSaprakAreNa / 13 arthpricchittau| 14 chidau| 15 anumaane| 16 pratyakSAnumAnaprakAreNa / 17 Atmani / 18 ghaTAdyarthe yathA / 19 AtmA / 20 asmAbhijainaiH / 21 ghaTAdi lagAdi ca / 22 kena / __1 "athAtmanaH kartatvAdekasmin kAle karmatvAsaMbhavenApratyakSatvam ; tannaH lakSaNabhedena tadupapatteH / tathAhi-jJAnacikIrSAdhAratvasya kartRlakSaNasyopapatteH kartRtvam , tadaiva ca kriyayA vyApyatvopalabdheH karmatvazceti na doSaH / lkssnntntrtvaadstunyvsthaayaaH|" praza0 vyo0 pR0 392 / 2"karaNaiH zabdAgrupalabdhyanumitaiH zrotrAdibhiH samadhigamaH kriyate vAsyAdInAM karaNAnAM kartRprayojyatvadarzanAt / zabdAdiSu prasidhyA ca prasAdhako'numIyate / " praza0 mA0 pR069| "zrotrAdIni karaNAni kartRprayojyAni karaNatvAt vAsyAdivat / " __ praza0 vyo0 pR0 393 / nyAyakumu0 pR0 349 / 3 "zabdopalabdhiH karaNakAryA kriyAtvAt chidikriyAvat / " praza0 vyo0 pR0 393 / syA0 maM0 kA0 17 / 4 "zabdAdizAnaM kacidAzritaM guNatvAt / " praza0 vyo0 pR. 393 / nyAyakumu0 pR0 349 / Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 prameyakamalamArtaNDe prathamapari0 zarIraM caitanya guNAzrayo bhUtavikAratvAd ghaTAdivat / caitanyaM vA zarIravizeSagupyo bhavati sati zarIre nivartamAnatvAt / ye tu zarIravizeSaguNA na te tasminsati nivartante yathA rUpAdayaH, satyapi taisinnivarttate ca caitanyam , tasmAnna tadvizeSaguNaH / 5 tathA, nendriyANi caitanyaguNavanti karaNatvAdbhUtavikAratvAdvA vAsyAdivat / tahuNatve ca caitanyasyendriyavinAze pratItirna syAhuNivinAze gunnsyaaprtiiteH| na caivam , tasmAnna tahuNaH / tathA ca prayogaH-smaraNAdi caitanyamindriyaguNo na bhavati tadvinAzepyutpa dyamAnatvAt , yo yadvinAzepyutpadyate sa na tahaNo yathA paTavinA10 zepi ghaTarUpAdi, bhavati cendriyavinAzeSi smaraNAdikam , tasmAnna thunnH| yadi cendriyaguNazcaitanyaM syAttarhi karaNaM vinA kriyAyAH pratItyabhAvAt karaNAntarbhavitavyam / teSAM ca pratyeka 1 zarIrasya / 2 caitnysy| 3 zarIre / 4 kiJca / 5 sukham / 6 kiJca / 7 gunnii| 8 gunnH| 9 jAnAtIti / 10 caitanyalakSaNAyAH / ___1"na zarIrendriyamanasAmazatvAt / na zarIrasya caitanyaM ghaTAdivat bhUtakAryatvAt mRte cAsaMbhavAt / " praza0 bhA0 pR0 69 / ___ "zarIraM caitanyazUnyaM bhUtatvAt kAryatvAcca |...caitnyN zarIravizeSaguNo na bhavati sati zarIre nivartamAnatvAt / " praza0 vyo0 pR0 394 / nyAyakumu0 pR0 346 / "na zarIraguNazcetanA, kasmAt ? 'yAvaccharIrabhAvitvAt rUpAdInAm / ' 'zarIra. vyApatvAt' 'zarIraguNavaidhAt' / nyAyasU0 3 / 2 / 49,52,55 / "na zarIrasya jJAnAdiyogaH pariNAmitvAt , rUpAdimattvAt , anekasamUhasvabhAvatvAt , sannivezaviziSTatvAt / " nyAyamaM0 pR0 439 / "dehadharmavailakSaNyAt..." brahmasU0 zA0 bhA0 3 // 3 // 54 // 2 "nendriyANAM karaNatvAt upahaveSu viSayAsAnnidhye cA'nusmRtidarzanAt / " :: praza0 bhA0 pR0 69 / / "nendriyArthayoH tadvinAze'pi zAnAvasthAnAt / " . . nyAyasU0 3 / 2 / 18 / "nendriyANAM caitanyaM karaNatvAt vAsyAdivat, bhUtatvAt , kAryatvAdityapi draSTavyam / tadupadhAte'pi smRtidarzanAt / " praza0 vyo0 pR0 394 / nyAyakumu0 pR0 346 / ..3 "smaraNAmindriyaguNo na bhavati yathA ghaTavinAze'pi paTarUpAdiriti / tathA ca smaraNamindriyavinAze'pi bhavati tasmAnna tadguNa iti / " praza0 vyo0 pR0 395 / , 4 "yadi cendriyANAM caitanyaM syAt karaNaM vinA kriyAyAzcAnupalabdheriti karaNAntarairbhavitavyam / tAni karaNAni indriyANi vivAdAspadAni cAhamAna itye. kasmin zarIre puruSabahutvamabhyupagataM syAt / ": ,... praza0 vyo0 pR0 395 / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 117] bhUtacaitanyavAdaH 115 caitanya guNatve ekasminneva zarIre puruSavahutvaprasaGga syAt / tathAca devadattopalavdhe'rthe yajJadattasyevendriyAntaropalabdhe tasmin na syAdindriyAntareNa pratisandhAnam / dRzyate caitattato nendriyaguNazcaitanyam / athaikasebendriyanazeSakaraNASTiAyakamiSyate'toyamadoSaH; tarhi saMvAdAnameva syAdAnanda tathA naamaantrkrnnaat| 5 lAdi caitanyaguNavanmanaH karaNatvAdvAsyAdivat / kartRtvopargame tatya cetanatya sa~to rUpAdyupalavdhau karaNAntarAMpekSitve ca prakArAntareNAtmaivoktaH syAt / . nApi viSayaguNaH; tadasAnnidhye tadvinAze cAnusmRtyAdidarza nAt / na ca guNino'sAnnidhye vinAze vA guNAnAM pratItiryuktA, 10 guNatvavirodhAnuSaGgAt / tataH parizeSAccharI divyatiriktAzrayAzritaM caitanya miyato bhvtyevaatmsiddhiH| tato nirAkRtametat-'zarIrendriyaviSayasaMjJebhyaH pRthivyAdibhUtebhyazcaitanyAbhivyaktiH, piSTodakaguDadhAtakyAdibhyo mdshktivt| : tato'sAdhAraNalakSaNavizeSaviziSTatvepyatatvA(tastattvA)ntaratva. 15 1 caitanyaM guNo yeSAM tAni tatve / 2 cakSuSA dRSTe'rthe zrotreNa pratisandhAnaM na syAt / 3 pratyabhijJAnam / 4 mnH| 5 prerakam / 6 pareNa / 7 vidyamAnasya / 8 mnH| 9 ckssuraadi| 10 caitanyaM / 11 sukhAdi / 12 anyathA / 13 guNino'mI guNA iti / 14 indriyamanoviSaya / 15 Atma / 16 guNatvAdisAdhanAt / 17 jaayte| 18 tebhyazcaitanyasyAbhivyaktiryataH / 19 jnyaandrshnopyogruup| 20 caitanyasya / . - 1 "yadi caikamindriyamazeSakaraNAdhiSThAyakaM cetanamiSyeta; saMzAbhedamAtrameva syAt / " praza0 vyo0 pR0 395 / 1 2 "nApi manasaH kAraNAntarAnapekSitve yugapadAlocanasmRtiprasaGgAt , khayaM karaNabhAvAcca / " praza0 mA0 pR0 69 / "nApi manoguNaH karaNatvAt vAsyAdivat / " / praza0 vyo0 pR0 395 / nyAyakumu0 pR0.347 / "yugapajjJeyAnupalabdhezca na mnsH|" . nyaaysuu0.3|2|19 / 3 "ata- eva viSayasyApi na caitanyam / " praza0 kandalI pR0 72 // .. "viSayAsAnnidhye tadvinAze cAnusmRtirdRSTA / na tat guNatadvinAze bhavatIti / " ; ..', praza0 vyo0 pR0 395 / nyAyakumu0 pR0 347 / . .4 "ityAha-madazaktivadvizAnam / yathaiva hi madyAGgAnAM kiNvAdInAM dezakAlAvasthAvizeSe madazaktilakSaNAvasthAvizeSaH prAdurbhavati evaM pRthivyAdInAM tadvizeSe. pratiniyataghaTAdigrAhakaM jJAnamiti / " . . nyAyakumu0 pR. 342 // Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 prameyakamalamArtaNDe prathamapari0 meva / "pRthivya(vyA)pattejovAyuriti tatvAni, tatsamudaye zarIrendriyAviSayasaMzAH deyazcaitanyam" [ ] ityatra 'abhivyaktinupAti' iti kriyAdhyAhaurAdataHsandigdhAvipakSavyAvRttiko heturiti; zabdasAmAnyAbhivyaktiniSedhenAsya caitanyAbhivyaktivAdasya virodhAcca / - 'kiMca, sato'bhivyaktizcaitanyasya, asato vA syAt , sadasadpasya vA? prathamakalpanAyAm tasyAnAdyanantatvasiddhiH, sarvadA sato'bhivyaktestAmantareNAnupapatteH / pRthivyAdisAmAnyavat / tathA ca "paralokino'bhAvAtparalokAbhAvaH" [ ] 10 ityaparIkSitAbhidhAnam / prAgasatazcaitanyasyAbhivyaktI pratItivirodhaH, sarvathApyasataH ksycidbhivytyprtiiteH| na caivavAdino vyaJjakakArakayobhaidaiH; 'prAksataH svarUpasaMskArakaM hi vyaJjakam, asataH svarUpanirvartakaM kArakam' ityevaM tayorbhedaprasiddhiH / kathaJcitsato'satazcAbhivyaktau paramatapravezaH-kathaJcidravyataH satazcai15 tanyasya paryAyato'satazca kAyAkArapariNataH pRthivyAdipudgalaiH 1 suutre| 2 caitanyasyAbhivyaktiH / 3 bsH| 4 asaadhaarnnlkssnnvishessvishisstttvaaditi| 5 AkAzAttadvilakSaNazabdotpatti yogAbhitAM nirAkurvatazcArvAkasya bhUtebhyastadvilakSaNacaitanyotpattikathanamayuktaM svvcnvirodhaaditybhipraayH| 6 agre / 7 yathA ghaTAnAM pradIpAghabhivyaJjakavyApArAtpUrva sadbhAvagrAhakaM pramANamasti tathA tAllAdivyApArAtpUrva zabdAdisadbhAvagrAhakapramANAbhAvAtkathamabhivyaJjakavyApArAcchandAdInAmabhivyaktiriti cArvAkeNa zabdAdyabhivyaktipakSe mImAMsakaM pratyudbhAvyamAnena dUSaNena caitanyAbhivyaktipakSasyApi nirAkRtatvAt / katham ? abhivyaktAccaitanyAtpUrvamanabhivyaktanityacaitanyasadbhAvagrAhakapramANabhAvAditi / 8 kiJca / 9 pRthivItvAdi / 10 anAdyanantAtmasiddhau / 11 satyAm / 12 kharaviSANAdivat / 13 kiJca / 14 mA bhUt / 15 vyaGgyasya / 16 jaina / 17 naranArakAdi / 1 idaM vAkyaM tattvopaplava pR0 1, bhAmatI 3 / 3 / 54, tattvasaM paM0 pR0 520, tattvArtha zlo0 pR0 28, nyAyakumu0 pR0 341 ityAdiSu uddhRtaM varttate / 2 "tathAhi-pRthivyApastejovAyuriti catvAri tattvAni / tebhyazcaitanyamiti / atra kecidvattikArA vyAcakSate-'utpadyate tebhyazcaitanyam' iti / anye 'abhivyajyate' ityaahuH|" tattvasaM0 paM0 pR0 520 / 3 "caitanyazakti satImeva, prAgasatImeva, sadasatI vA abhivynyjyeyuH|" / yuktyanuzA0 TI0 pR0 75 / nyAyakumu0 pR0 345 / 4 idaM vAkyaM tattvopaplava0 pR0 58, tattvasaM0 paM0 pR0 523, nyAyakumu0 pR0 343, sanmati0 TI0 pU0 71 ityAdighu uddhRtaM vartate / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 117] bhUtacaitanyavAdaH parairapyabhivyakterabhISTatvAt pRthivyAdibhUtacatuSTayavat / nanvevaM piSTodakAdibhyo madazatyabhivyaktirapi na syAt tatrApyuktavikalpAnAM samAnatvAdityapyasAmpratam / tatrApi dravyarUpatayA prAksattvAbhyupagamAt, sakalabhAvAnAM tadrUpeNAnAdyanantatvAt / zarIrendriyaviSayasaMjJebhyazcaitanyasyotpattyabhyupagamAt 'tebhyazcai-5 tam' ityatra 'utpadyate' iti kriyAdhyAhArAnnAbhivyaktipakSabhAvI dopo'vakAzaM labhate ityanyaH / sopi caitanyaM pratyupAdAnakAraNatvam , sahakArikAraNatvaM vA bhUtAnAm iti pRSTaH spaTamAcaSTAm ? na tAvadupAdAnakAraNatvaM tepAm ; caitanye bhUtAnvayaprasaGgAt , suvarNopAdAne kirITAdau survarNAnvayavat , pRthivyAdhupAdAne 10 kAye pRthivyAdyanvayavadvA / na cAtraivam ; na hi bhUtasamudayaH pUrvamacetanAkAraM parityajya cetanAkAramAdadA(dhA)no dhAraNeraNadravoSNatAlakSaNena rUpAdimattvasvabhAvena vA bhUtasvabhAvenAnvitaH premANapratipannaH, caitanyasya dhAraNAdikhabhAvarahitasyAntaHsaMvedanenAnubhavAt / na ca pradIpA~dhupAdAnena kajalAdinA pradIpAdyananvitena 15 vyabhicAraH; rUpAdimattvamAtreNAtrApyanvayadarzanAt / pudgalavikArANAM rUpAdimatvamAtrAvyabhicArAt / bhUtacaitanyayorapyevaM satvAdikriyAkAritvAdidharfarandayasadbhAvAt upAdAnopAdeyabhAvaH syAdityapyasamIcInam ; jalAnalAdInAmapyanyonyamupAdAnopAdeyabhAvaprasaGgAt , taddhamaistatrApyanvayasadbhAvAvizeSAt / .. kiJca, 'prANinAmAdyaM caitanyaM caitanyopAdAnakIraNakaM cidvivartta 1 jainaiH / 2 yathA pRthivyAdibhUtacatuSTayasya pudgalarUpeNa sataH ghaTAdiparyAyarUpeNAsatazcakrAdikAraNAdAvirbhAvastathA prakRtasyApi / 3 caitanyAbhivyaktiniSedhaprakAreNa / 4 madazaktau / 5 suutre| 6 aviddhkrnnshcaarvaakvishessH| 7 jainaiH / 8 anyathA / 9 caitanyaM bhUtAnvayi tadupAdAnatvAt / yadyadupAdAnaM tattadanvayi yathA mRdrUpopAdAnako ghttH| 10 pItatvabhAsuratva / 11 dhAraNAdi / 12 upsNhaarH| 13 pratyakSa / 14 pradIpAdi upAdAnaM yasya / 15 kajjale pradIparUpAdimattvamAtrAnvayaprakAreNa / 16 jalAnalAdayaH parasparamupAdAnopAdeyabhAvavantaH sattvAdidharpharanvitatvAttadvatacaitanyavat / 17 caitanyaM dhami bhUto'nvayi bhavatIti sAdhyo dharmaH / tadupAdAnatvAd yathA mRdupAdAnako ghaTo mRdnvyii| 18 tajjanmApekSayA / 19 pUrvajanmacaitanya / 20 basaH / 21 pUrvacit / 22 prameya / (paryAya ) 1 "bhUtAni kimupAdAnakAraNaM caitanyasya sahakArikAraNaM vA ?" tattvasaM0 paM0 pR0 526 / yuktyAnu0 TI0 pR0 78 / nyAyakumu0 pR0 344 / 2 "prANinAmAyaM caitanyaM caitanyopAdAnakAraNakaM cidvivarttatvAt madhyacaitanyavivarttavat / tathA antyacaitanyapariNAmaH caitanyakAryaH tata eva tadvat / " aSTasaha0 pR0 63 // Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 prameyakamalamArtaNDe prathamapari0 svAnmadhyacidvivartavat / tathAntyacaitanyapariNAmazcaitanyakAryastata eva tadvat' ityanumAnAttasya caitanyAntaropAdAnapUrvakatvAsiddherna bhUtAnAM caitanyaM pratyupAdAnakAraNatvakalpanA ghaTate / sahakArikAraNatvekalpanAyAM tu upAdAnamanyadvAcyam , anupAdAnasya kasyaci5tkAryasyAnupalabdheHzabdavidyudAderanupAdAnasyApyupalabdheradoSoyamityapyaparIkSitAbhidhAnam ; 'zabdAdiH sopAdAnakAraNakA kAryatvAt paTAdivat' ityanumAnAttatsAdRzyopAdAnasyApi sopaadaantvsiddheH| gomayAderacetanAJcetanasya vRzcikAderutpattipratItiH tenAne10 kAntaH ityayuktam ; tasya pakSAntarbhUtatvAt / vRzcikAdizarIraM hyacetanaM gomayAdeH prAdurbhavati na punavRzcikAdicaitanyavi. varttastasya pUrvacaitanya vivartIdevotpattipratijJAnAt / atha yathAyaH pathikAgniH araNinimanthottho'nagnipUrvakaH anyastvagnipUrvakaH tathA caitanyaM kAyAkArapariNatabhUtebhyo bhaviSyatyanyattu caitanya15pUrvakaM virodhAbhAvAdityapi manorathamAtram prathamapathikAnerananyupAdAnatve jalAdInAmapyajalAdyupAdAnatvApatteH pRthivyAdibhUtacatuTayasya tattvAntarabhAvavirodhaH / yeSAM hi parasparamupAdAnopAdeya. bhAvasteSAM na tattvAntaratvam yathA kSitivivartAnAm , parasparamupAdAnopAdeyabhAvazca pRthivyAdInAmityekameva pudgalatattvaM mityA 1 janmaprabhRtimaraNaparyanta / 2 yasaH ( karmadhArayasamAsaH ) / 3 paryAyaH / '4 basaH / 5 bhUtAnAm / 6 kAraNam / 7 pareNa / 8 vRzcikacaitanyena / 9 vRzcikacaitanyasya / 10 ysH| 11 sandigdhAnakAntikatvam / 12 culliisthH| 13 madhyacaitanyam / 14 kAryatvAdihetoH / 15 kASTha / 16 pRthivyAdayo dharmiNastattvAntaratvaM na prApnuvantIti sAdhyaM parasparamupAdAnopAdeyabhAvavattvAt / 17 saliladahanapavana / "nApi te kArakA vittaH bhavanti sahakAriNaH / khopAdAnavihInAyAstasyAstebhyo'prasUtitaH // 207 // nopAdAnAdvinA zabdavidyudAdiH pravartate / kAryatvAt kumbhavat... // 208 // tattvArthazlo0 pR0 28 / nyAyakumu0 pR0 344 / 2 "gomayAderacetanAmacetanasya vRzcikAderutpattidarzanAttena vyabhicArI heturiti cenna; tasyApi pakSIkaraNAt / vRzcikAdizarIrasyAcetanasyaiva tena sammUrcchanaM na punaH vRzcikAdicaitanyavivartasya, tasya pUrvacaitanyavivarttAdeva utpattipratizAnAt / " ' aSTasaha pR0 63 / tattvArthazlo0 pR0 29 / .. 3 "prathamapathikAbheranamnyupAdAnatve jalAdInAmapyajalAdhupAdAnatvopapatteH pRthivyAdibhUtacatuSTayasya tttvaantrbhaavvirodhH|" . . ' aSTasaha 0 pR0 63 / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 117] bhUtacaitanyavAdaH divivartamavatiSTheta sahakAribhAvopaigame tu teSoM caitanyapi so'stu / yathaiva hi prathamAvirbhUtapAvakAdestirohitapAvAntarAdipUrvakatvaM tathA garbhacaitanyatmAnirbhUtasvabhAvasya tirohitcaitnypuurvktvmiti| na cAnAdyekAnubhavitavyatirekegeSTAniSTaviSaye pratyabhijJAnAbhi-5 lApAdayo janmAdau yujyante; teSAmabhyAsapUrvakatvAt / na ca mAtrudarasthitasya cahirviSayAdarzane'bhyAso yuktaH, atiprasaGgAt / na cAvalagnAvasthAyAmabhyAsapUrvakatvena pratipannAnAmapyanusandhAnAdInAM janmAdIvatatpUrvakatvaM yuktam / anyathA dhUmo'gnipUrvako dRSTopyanagnipUrvakaH syAt / mAtApitrabhyAsapUrvakatvAtteSAmadoSo-10 yamityapyasambhAvyam ; santAnAntarAbhyAsAdanyatra pratyabhijJAne'tiprasaGgAt / tadupalabdhe 'sarva maiyaivopalabdhametat' ityanusandhAnaM caukhilApatyAnAM syAt / parasparaM vA teSAM pratyabhijJAnaprasaGgaH syAt , ekasaiMntAnodbhUtadarzanasparzanapratyayavat / ___ 'jJAnenAhaM ghaTAdikaM jAnAmi' ityahampratyayaprasiddhatvAcAtmano 15 nApalApo yuktH| atra hi yathA karmatayA viSayasyAvabhAsastathA kartRtayAtmanonina cautra dehendriyAdInAM kartRtA; ghaTAdivatteSAmAthi karmatayA'vabhAsanAt, tadapratibhAsanepyahampratyayasyAnubhavAt / na hi bahalatamaHpaTalapaTAvaguNThitavigraeNhasyoparatendriya 1 bsH| 2 pareNa / 3 agni pratyaraNirUpapRthvyAdInAm / 4 dadhi / 5 zaktirUpasthita / 6 upaadaan| 7 zaktirUpasthita / 8 upAdAna / 9 kinyc| 10 Atma / 11 saMskAra / 12 vAlakasya / 13 triviprakRSTepyarthe'bhyAso bhavatvadarzanAvizeSAt / 14 madhyamAvasthAyAM / 15 pratyabhijJAnAdInAm / 16 anbhyaas| 17 apatyasya / 18 mAtApitRlakSaNa / 19 apatye / 20 vastuni / 21 apatyena / 22 kiJca / 23 ekApatyena dRSTe'the dvitIyApatyasya pratyabhijJAnaprasaGgaH syAt / 24 AtmalakSaNa / 25. kiJca / 26 nivH| 27 jJAnenAhaM ghaTAdikaM jAnAmIti pratyaye / 28 jJAnenAhaM ghaTAdikaM jAnAmIti prtyye| 29 dehendriyAdikaM jAnAmi / 30 narasya / 1 "pUrvAnubhUtasmRtyanubandhAjjAtasya harSabhayazokasampratipatteH / " . nyAyasU0 3 / 1 / 19 / nyAyamaM0 pR0 470 / "jAtismarANAM saMvAdAdapi sNskaarsNsthitH|| . anyathA kalpayaMlokamatikAmati kevalam / / nA'smRte'bhilASo'sti na vinA sApi darzanAt / ...... . taddhi janmAntarAnnAyaM jAtamAtre'pi lakSyate // " . nyAyavini0 2179,80 / nyAyakumu0 pR0 347 / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 prameyakamalamArtaNDe [prathamapari0 vyApArasya gaurasthaulyAdidharmAyetaM zarIraM prtibhaaste| ahampratyayaH svasaMviditaH punastasyAnubhUyamAno dehendriyAviSayAdivyatiritArthAlasbanaH siddhatIti pramANaprasiddho'nAdinidhano dravyAntaramAtmA prayogaH-anAdyananta AtmA dravyatvAtpRthivyAdivat / 5na tAvadAzrayAsiddhoyaM hetuH; Atmano'hampratyayaprasiddhatvAt / nAyi svarUpAsiddhaH; dravyalakSaNopalakSitatvAt / tathAhi-dravya. mAtmA guNaparyayavattvAtpRthivyAdivat / na cAyamapyAsiddho hetuH; jJAnadarzanAdiguNAnAM sukhaduHkhaharSavipAdAdiparyAyANAM ca taMtra sadbhAvAt / na ca ghaTAdinAnekAntastasya mRdAdiparyayatvAt / 10 nanu zarIrarahitasyAtmanaH pratibhAle tato'jyo'nAdinidhano. 'sAviti syAt jalarahitatyAnalasyeva, na caivam , AsaMsAraM tatsahitasyaivAsyAvabhAsanAt / taMtra zarIrarahitasya' iti ko'rthaH ? kiM tatsvabhAvavikalasya, AhosvittaddezaparihAreNa dezAntarAvasthitasyeti ? tatrAdyapakSe'styeva tadrahitasyAsya pratibhAsaH15 rUpAdimadacetanasvabhAvazarIravilakSaNatayA amUrtacaitanyasvabhAvatayA cAtmano'dhyakSagocaratvenoktatvAt / dvitIyapakSe tu-zarIradezAdanyatrInupalambhAttatra tadabhAvaH, zarIrapradeza eva vA ? prathamavikalpe-siddhasAdhanam / tatra tadabhAvAbhyupagamAt / na khalu naiyAyikavajjainenApi khadehAdanyatrAtmeSyate / dvitIyavikalpe tu20 na kevalamAtmano'bhAvo'pi tu ghaTAderapi / na hi sopi svdeshaadnytroplbhyte| kiJca, svazarIrAdAtmano'nyatvAbhAvaH tatsvabhauvatvAt , tahuNatvAt vA syAt , tatkAryatvAdvA prakArAntarAsambhavAt / pakSatrayepi prAgeva dattamuttaram / tatazcaitanyasvabhAvasyAtmanaH pramANataH prasiddha 1 pazcAt / 2 mnH| 3 AtmA / 4 anaadinidhnsy| 5 Atmani / 6 dravyatvAditi hetoH| 7 sati / 8 parihAramAha / 9 ukta granthe / 10 prtibhaasaabhaavH| 11 prtibhaasaabhaavH| 12 deshe| 13 jIvasya / 14 taa| 15 jainaiH| 16 tatsvabhAvasya yadyato'sAdhAraNalakSaNavizeSaviziSTaM tattatastatvAntaramityAdinA nirastatvAt / 17 jainaiH / "dravyato'nAdiparyantaH sattvAt kSityAditattvavat / sa syAnna vyabhicAro'tra heto zinyasaMbhavAt // 140 // " tattvArtha zlo0 pR0 32 / 2 "zarIrarahitasyeti ko'rthaH-kiM tatsvabhAvavikalasya Aho taddezaparihAreNa dezA* ntarAvasthitasyeti / " syA0 ratnA0 pR0 1080 / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 sU0 118,9] vasaMvedanajJAnavAdaH statvabhAvameva jJAnaM yuktam / tathA ca khavyavasAyAtmakaM tat cetanAtmapariNAmatvAt , yattu na khavyavasAyAtmakaM na tattathA yathA ghaTAdi, tathA ca jnyaantmaatsdvsaayaamkmitybhyupgntvym| nanu vijJAnasya pratyakSatare'rthavatkasatAvate karaNAtmano jJAnAntarasya parikalpanA syAt / tasyApi pratyakSade cUrvavarkarmatApatteH5 kara gAtmakaM zAlAntaraM parikalpanIyamityanavasthA syAt / tasyApratyakSoNi karaNatve prathame ko'paritoSo yenAsya lathA karaNatvaM neSyate / na caikasyaiva jJAnasya parasparaviruddhakarmakaraNAkAlAmpuragamo yukto'nyatra tathA'darzanAdityAzaGgya prameyavatpramAdRpramANa. pramitInAM pratItisiddhaM pratyakSatvaM pradarzayannAha ghaTamahamAtmanA vejhIti // 8 // karmavatkartRkaraNakriyApratIteH // 9 // ne hi karmatvaM pratyakSatAM pratyaGgamAtmano'pratyakSatvaprasaGgAt tadvattasyApi krmtvenaaprtiiteH| tadapratItAvapi kartRtvenAsya pratIteH pratyakSatve jJAnasyAmi karaNatvendra pratIteH pratyakSatAstu vizeSA-15 AvAt ! atha karaNatvena pratIyamAnaM jhAnaM karaNameva na pratyakSam ; tadanyatrApi samAnam / kiJca, AtmanaH pratyakSatve parokSajJAnakalpanayA ki sodhyam ? tasyaiva svarUpavadvAhyArthagrAhakatvaprasiddhaH? kataH karaNamantareNa kriyAyAM vyApArAsambhavAtkaraNabhUtaparokSa 1 vsH| 2 cArvAkeNa bhavatA / 3 mImAMsakaH / 4 vijJAnaM karma-pratyakSatvAt , ghaTavat / 5 karaNasvarUpasya / 6 pUrvajJAnasya yathA / 7 prathamazAnasya / 8 aprtyksstve| 9 jainaiH / 10 yatkarma tadeva karaNam / 11 ghtte| 12 arthasya ythaa| 13 karaNabhUtena / 14 anythaa| 15 AtmA na pratyakSaH karmatvenApratIyamAnatvAtkaraNazAnavat / 16 yat karma na bhavati tatpratyakSamapi na bhvtiityukte| 17 karaNazAnavat / 28 ubhayatra karmatvenApratIyamAnatvasya / 19 samAdhAnaparihAram / 20 kartRtvenAtmA pratIyamAnaH kataiva sthAna pratyakSa iti samAnam / 21 prayojanam / 22 prmitilkssnnaayaaN| 1 "karmatvenApratibhAsamAnatvAt karaNazanamapratyakSamiti cena; karaNatvena pratibhAsa. mAnasya pratyakSatvopapatteH / kathaJcit pratibhAsate, karma ca na bhavati iti vyAghAtasya pratipAditatvAt / " tattvArthazlo0 pR0 46 / nyAyakumu0 pR0 176 / pramANapa0 pR061| 2 "atha karaNatvenAnubhUyamAnaM zAnaM karaNameva syAnna pratyakSaM tahiM kartRpramANaphalarUpatayA anubhUyamAnayoH AtmapramANaphalayoH karvapramANakalarUpataiva syAt na pratyakSatvamityapyastu / " sthA0 rakhA0 pR0 213 / pra. ka. mA0 11 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 __ prameyakamalanANDe prathamapari0 jJAnakalpanA vAvarthikalyAcyA sAlIyaHsanasazcakSurAdezcAntarvahita karaNasya lakSAvAt tato'sya vishessaabhovaacch| anayoracetanatvApradhAna moTarna karaNamityapyasamIcInam ; AvendriyamanAsozcetanatvAt / tatparokSatvasAdhane ca siddhasAdhanam ; svArthagrahaNa5zaktilakSaNAyA~ labdhermanasazca bhAvakaraNasya chadmasthApratyakSatvAt / ujyogalakSaNaM tu bhAvakaraNaM nApratyakSam ; svArthagrahaNavyApAralakSaNasyAsya svasaMvedanapratyakSaprasiddhatvAt 'ghaMTAdidvAreNa ghaTAdigrahaNe upayukto'pyahaM ghaTaM na pazyAmi padArthAntaraM tu pazyAmi' ityupayogasvarUpasaMvedanasyAkhilajanAnAM suprsiddhtvaat| kriyAyAH 10 karaNAvinAbhAvitve cAtmanaH svasaMvittau kiGkaraNaM syAt ? khAtmai veti cet, arthavi sa evAstu kimadRSTAnyakalpanayA? tatazcakSu. rAdibhyo vizeSamicchatA jJAnasya karmatvenApratItAvapyadhyakSatvasabhyupagantavyam / phalajJAnAtmanoH phalatvena kartRtvena cAnubhUya mAnayoH pratyakSatvAbhyupagame karaNajJAne karaNatvenAnubhUyamAnepi 15 sostu vizeSAbhAvAt / na cAbhyAM sarvathA karaNajJAnasya bhedo 1 parokSazAnasya / 2 parokSatvena / 3 ubhayatra / 4 mukhyam / 5 krmtvenaaprtiiymaantvaaddhetoH| 6 vaahyendriyaashritaayaaH| 7 arthagrahaNazakteH / 8 asmdaadi| 9 ardhgrhnnvyaapaarH| 10 tadeva drshyti| 11 vyaapriymaannH| 12 kiJca / 13 svsvruupm| 14 krnn| 15 bhedm| 16 prenn| 17 krnnruupsy| 18 artha. pricchitti| 19 tAdviH (tAsaMjJA sssstthyaaH| dviHpadena dvivacanaM grAhyam ) / 20 prenn| 21 karaNajJAnaM pratyakSameva svasvarUpeNa pratibhAsamAnatvAtphalazAnAtmavat / 22 svarUpeNa pratibhAsAvizeSAt / 23 kiJca / 24 kA (paJcamI vibhktiH)| 25 anyathA / ___ 1 "indriyamanasoreva karaNatvAt , tayoracetanatvAdupakaraNamAtratvAt pradhAna cetanaM karaNamiti cenna; bhAvendriyamanasoH pareSAM cetanatayA'vasthitatvAt / " tattvArthaso0 pR0 46 / "manasazcakSurAdezcAntarbahiHkaraNasya sadbhAvAt , tAbhyAM zAnasya parokSatvena vizeSAbhAvAcca / atha manazcakSurAdikAyAderacetanatvAt zAnAkhyaM karaNaM cetanatvena tAbhyAM viziSyata ityucyate; tadapyanupapannam ; bhAvarUpayorindriyamanasorapi cetanatvAt""" sthA0 ratnA0 pR0 214 / 2 "arthagrahaNazaktiH labdhiH, upayogaH punrrthgrhnnvyaapaarH|" ___ laghI0 svavi0, nyAyakumu0 pR0 115 / 3 "cakSurAdidvAreNopayukto'haM ghaTaM pazyAmItyupayogasvarUpasaMvedanasya sarveSAmapi prasiddhatvAt / " syA0 ratA0 pR0 214 / 4 "tadeva tasya phalamiti cet ; pramANAdabhinna bhinnaM vA ?.. kathaJcidabhinnamiti cenna sarvathA karaNazAnasyApratyakSatvaM virodhAt / " tattvArthazlo. pR0 46 / / "kiMca, AtmapramANaphalAmyAM sakAzAt karaNazAnasya sarvathA bhedaH, kathaJcidvA ? sthA0 ratnA0 pR0214 / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 119] khasaMvedanajJAnavAdaH 123 matAntarAnuSaGgAt / kathaJcidbhede tu nAsyA'pratyakSataikAntaH zreyAna pratyakSakhabhAvAbhyAM krtRphlshaanaabhyaambhinnsyaikaantto'prtyksstvvirodhaat| | ki, aanmesthaalii aN aashbaas'libhiN, khbi? l| tAvatsarvathA durupAntarApekSayA pramANAvarayAca karmatvAprasi-5 ddhiAlajhAta kazcit , yenAtmanoM karmatvaM lidhaM lena pratyakSatvamaSi, alsa~dA dinamAtrapekSayA ghaTAdInAmapyarzata hava karavAyAkSayoH prasiddheH / viruddhA ca pratIyamAnayoH karmavAsiddhi, pratIyamAnatvaM hi grAhyatvaM tadeva karmatvam / khataH pratIyamAnatvApekSayA karmatvAprasiddhau parataH kathaM tatsidhyet ? virodhAbhAvAcce-10 tvaMtastatsiddhau ko virodhaH? kartRkaraNatvayoH karmatvena sahAnavasthAnam : paratastatsiddhau seMmAnam / 'ghaMTagrAhijJAnaviziSTamAtmAnaM svato'hamanubhavAmi' ityanubhavasiddhaM svataH pratIyamAnatvApekSayApi karmatvam / tannArthavajjJAnasya pratItisiddhapratyakSatA'palApo 1 naiyAyika / 2 karaNarUpeNa natu jJAnarUpeNa / 3 kaa| 4 karaNazAnaM sarvatha na parokSaM pratyakSasvaAvAbhyAM kartRphalazAnAbhyAnabhinnatvAttatsvarUpavat / 5 karaNasya / 6 karaNa / 7 anyathA / 8 asya karaNajJAnamasti upadezakRtArthanizcayAnyathAnupapatteH / 9 krnn| 10 mama karaNajJAnamasti arthpraakttyaanythaanupptteH| 11 svabhAvena / 12 sAkalyena kimiti na syAtpratyakSatvamityukte styaah| 13 sthUlatvAdau / 14 kiJca / 15 karmatvena karaNatvena c| 16 aatmjnyaanyoH| 17 svayaM svaM jAnAtIti apekssyaa| 18 parApekSayA svayaM karmatvaM ca katham / 19 (vyN)| 20 kartRkaraNayoH parataH karmatvena pratItirasti kathaM samAnaM sahAnavasthAnaM syAdityukte satyAha / 21 vishessnn| 22 khayaM / 23 anyathA / 1 "sarvathA pratIyamAnatvamasiddhaM kathaJcidrA ? na tAvatsarvathA; pareNApi pratIyamAnatvAbhAvapraGgAt / kathaJcitpakSe tu nAsiddhaM sAdhanam , tathaivopanyAsAt / svataHpratIyamAnatvamasiddhamiti cet, parataH kathaM tatsiddham ? virodhAbhAvAditi cet ; svatastasiddhau ko virodhaH ? kartRtvakarmatvayoH sahAnavasthAnamiti cet ; paratastatsiddhau samAnam / " tattvArthazvo0 pR. 45 / "suprasiddho hi ghaTagrAhizAnaviziSTamAtmAnaM svato'hamanubhavAmItyanubhavaH" nyAyakumu0 pR0 177 / 2 "sakalajagatpratItau hi stambhagrAhizAnaM tato'( svato' )hamanubhavAmi ityanubhavaH, tasmAca prasiddhaM zAne svarUpApekSayA karmatvaM kathaM nAmApahotuM zakyate ?" sA0 ratnA0 pR0 215 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ miinudaau prathamapari0 'rthapratyakSavalyApyapalApaprasaGgAt / pratIti siddhasvabhAvasyaikatrApalAye'nyanAmAvAlAca citpratiniyatasvabhAvavyavasthA sthAt / vhi, iraM pratyakSatA arthadharmaH, jJAnadharmo vA ? na tAvadarthadharmaH, nIlatAdivattaddeze jJAnakAlAdanyadApyanekapramAtRsAdhAraNaviSaya9 tayA ca prasiddhiprasaGgAt / na caivam , AtmanyevAsyA jJAnakAle eva svAsAdhAraNaviSayatayA ca prasiddhaH / tathA ca na pratyakSatA arthadharmaH taddeze jJAnakAlAdanyadApyanekapramAtRsAdhAraNavipayatayA cA'prasiddhatvAt / yastu taddharmaH sa taddeze jJAnakAlAdanyadApyanekapramAtRsAdhAraNaviSayatayA ca prasiddho dRSTaH, yathA rUpAdiH, 10 taddeze jJAnakAlAdanyadApyanekapramAtRsAdhAraNaviSayatayA cAmasiddhA ceyam tasmAnna tddhrmH| yasyAtmano jJAnenArthaH prakaTIkriyate taMdajJAnakAle tasyaiva so'rthaH pratyakSo bhavatItyapi zraddhAmAtram arthaprakAzakavijJAnasya prAkaTyAbhAve tenArthaprekaTIkaraNAsambhavA dIpavat, anyathA santAnAntaravartinopi jnyaanaadrthpraaktty15prsnggH| cakSurAdivattasya prAkaTyAbhAvepyarthe prAkaTyaM ghaTetetyapyasamIcInam ; cakSurAderarthaprakAzakatvAsambhavAt / tatprakAzakajJAnahetutvAt khalUpacAreNArthaprakAzakatvam / kAraNasya cAzAtasyApi kArye vyApArAvirodho jJApakasyaivAjJAtasya jJApakatvavirodhAt "nAjJAtaM jJApakaM nAma" [ ] ityakhilaiH parIkSAdakSairabhyupa20 gamAt / pramAturAtmano jJApakasya svayaM prakAzamAnasyopagamAdarthe prAkaTyasamave karaNazAnakalpanAvaiphalyamityuktam / nApi zAnadharmaH asya sarvathA parokSatayopagamAt / yatkhalu sarvathA parokSaM tanna pratyakSatAdharmAdhAro yathA'dRSTAdi, sarvathA parokSaM ca parairabhyupagataM jJAnamiti / 1 karaNazAnaM pratyakSamarthapratyakSatvAnyathAnupapatteH / 2 pratyakSatvarUpasya / 3 krnnshaane| 4 sthuultvaadyrthe| 5 avizvAsAt / 6 vastuni / 7 ghaTapaTAdi / 8 anythaa| 9 sandigdhAnakAntikatvamanena vAkyenArthadharmatvAdityetasya hetoH| 10 krnnjnyaanen| 11 krnn| 12 zAnaM nArtha prakaTayati khayamapratyakSatvAtparamANvAdivat / 13 karaNazAnaM pratyakSamarthaprakAzakatvAtpradIpavat / 14 a(pratyakSAdapi zAnAdarthaprAkaTye / 15 puruSAntara / 16 svasya / 17 ubhayatrApi parokSatvAvizeSAt / 18 kArakasya / 19 kiJca / 20 karaNazAnaM na prAkaTyadharmAdhikaraNaM sarvathA parokSatayopagamAt / 21 karaNam / 1"atha prakAzatAmAtraM tadapi zAnadharmaH, arthadharmaH ubhayadharmaH, svatatraM vA syAta." nyAyakumu0 pR0 179 / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 119] khasaMvedanajJAnavAdaH 125 kutazcaivavAdinI jJAnesadbhAvasiddhiH-pratyakSAt , anumAnAde? na tAvatpratyakSAttasyAtadvipayataroegamAt / yadyadvipayaM na bhavati na tattadvyavasthApakam , yathAlAhapratyakSaM paramANvAdyaviSayaM na tadyavasthApakam / sAnAviSayaM ca pralakSaM parairabhyupagatamiti / nApyanumAnAt / tadavinAbhAviliGgAbhAvAt / taddhiM arthajJaptiH,5 indriyAyI vara, tatsahakAriguNaM mano kA? arthajJaptizcetsA kiM jA~calAvA, arthasvabhAvA yA? yadi jJAnavamAdA tadA'siddhatvAttasyAH kathamanumApakatvam ? na khalu zAnabhAvAvizeSa 'jJaptiH pratyakSA na karaNajJAnam' ityaMtra vyavasthAnivandhanaM pazyAmo'nyatra mahAmohAt / zabdamAtrabhedAcca siddhAsiddhatvabhedaH 10 khecchAparikalpito'rthasyAbhinnatvAt / jJAnatvena hi pratyakSatAvirodhe jJaptAvapIyaM na syAdavizeSAt / athArthavabhAvA jhaptiH tadArthaprAkaTyaM sA, na caitadarthagrAhakavijJAnasyAtmAdhikaraNatvenApi prAkaTyAbhAve ghaTate, puruSAntarajJAnAdapyarthaprAkaTyaprasaGgAt / AtmAdhikaraNatvaparijJAnAbhAve ceM jJAnasya jJAnena jJAtopyarthaH nAtmAnu-15 bhavitaikatvena jJAto bhavet 'maiyA jJAto'yamarthaH' iti / arthagataprAkaTyasya sarvasAdhAraNatvAcAlAntaravuddheraipyanunAnaM syAt / yadruGyA yasyArthaH prakaTIbhavati tadbuddhimevAlau tato'numi 1 sarvathA proksskrnnshaanmityevNvaadinH| 2 karaNa / 3 vItaM pratyakSaM karaNazAnAvyavasthApakaM tdvissytvaaditi| 4 miimaaNskaiH| 5 bsH| 6 ekAgram / 7 krnnshaan| 8 azAtAsiddhatvam / 9 pksse| 10 mahadazAnaM varjayitvA / 11 arthazaptiH karaNajJAnamiti / 12 prtykssaaprtykssbhedH| 13 zAnalakSaNasya / 14 krnnsy| 15 zAnatvena prtyksstaayaaH| 16 karaNazAnasya / 17 jIva ahamadhikaraNamasya jhAnasyeti prishaanaabhaave| 18 atyntproksstvaat| 19 sva / 20 kiJca / 21 zAnasya / 22 jiiven| 23 kiJca / 24 sarveSAM karaNazAnamasti ardhaprAkaTyAnyathAnupapatteH / 25 taa| 26 arthaprAkaTyAt / 27 jAnAti / 1 "kiMca, buddheH svasaMvedanapratyakSAgocaratve kutastatsattvaM siddhyet ? pramANAntarAJcet kiM pratyakSarUpAt , anumAnarUpAdvA ?" / nyAyakumu0 pR0 177 / sthA0 ratnA0 pR0 216 / 2 "taddhi indriyam , arthaH, tadatizayaH, tatsambandhaH, tatra pravRttiA bhavet ?" nyAyakumu0 pR0 178 / syA0 ratnA0 pR0 216 / 3 "yadi punararthadharmatvAdarthaparicchitteH pratyakSateSyate, tadA sA'rthaprAkaTyamucyate, na caitadarthagrahaNavijJAnasya prAkaTyAbhAve ghaTAmaTati atiprasaMgAt / na ghaprakaTe arthazAne santAnAntaravartinikarasya cidarthasya prAkaTyaM ghttte|" pramANapa0 pR0 61 / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 gjsbceddu | sdy bi0 miin naalaa ; haanggeliihprbndhaan 'yeguDyA vayArtha prakaTIbhavati' ityasyaivAndhaparasparayA vyavasthApayitulazale pratyakSatve cAtmanaH siddhaM vijJAnamA svArthavyavasAyAtmakatvam ! Atmaiva hi svArthagrahaNapariNato jAnAtIti jJAna5 miti sAdhanajJAnazabdenAbhidhIyate / indriyArtho linggmitypynaalocitaabhidhaanm| tyorvijnyaansdbhaavaavinaabhaavaasiddheH| yogyadeze sthitasya pratipatturindriyArthasadbhAvepyanyatra gatamanaso vijJAnAbhAvAt / tatsiddhau cendriya syAtIndriyatvenArthatyApi jJAnA'pratyakSatvenAsiddheH kathaM tathApi 10 hetutvaM tayoH ? siddhau vA na sAdhyajJAnakAle jJAnAntarAttatsiddhi yugapad jJAnAnutpattyabhyupagamAt / uttarakAlInajJAnAttatsiddhautadA sAdhyajJAnasyAbhAvAtkasyAnumAnam ? ubhyvissysyaikjnyaansyaanbhyupgmaanvsthaaprsnggaaccaanyorsiddhiH| indriyArthasahakAriguNaM mano liGgamityapyaparIkSitAbhidhA15 nam, tatsadbhAvAsiddheH / yugapad jJAnAnutpattestatsiddhiH, tathA hi-Atmano manasA tasyendriyaiH sambandhe jJAnamutpadyate / yadA cAsya cakSuSA samvandho na tadA zeSendriyairatisUkSmatvAt ; ityapyasaGgatam / dIrghazaSkulIbhakSaNAdau yugapadrUpAdijJAnapaJcakotpattipratIteH azvavikalpakAle gonizcayAcca tadasiddheH / na cAtra kramaikA20 ntakalpanA pratyakSavirodhAt / kiJcaivaMvAdinA (kiM) yugapattItaM yenAvayavAvayavyAdivyavahAraH syAt ? ghaTapaTAdikamiti cet na; atrApi tathA kalpanAprasaGgAt / kiJcAtisUkSmasyApi manaso nayanA 1 karaNazAna / 2 taa| 3 jJAna / 4 dvitIyavikalpasya / 5 karaNazAnasya / 6 mA (tRtiiyaa)| 7 ksmiNshcidvissye| 8 karaNajJAnasya sarvathA parokSatvAt / 9 indriyaarthyoH| 10 atiddhatvepi / 11 karaNazAnaM prati / 12 krnnaane| 13 indriyArtha / 14 indriyAlliGgAtkaraNajJAnasiddhirindriyArthayorapi siddhiH kasmAda. parakaraNazAnAttasyApi aprendriyaarthaaditynvsthaa| 15 ekAgram / 16 manasaH / 17 ca zabdaH Adhikye / 18 dIrghazaSkulIbhakSaNAdau yugapad zAnaM notpadyate ityevaM. vaadinaa| 19 atrAkSepArthe kimiti pUrveNa sambandhaH / 20 kramaikAnta / 1 "azvavikalpakAle godarzanAnubhavAt yugapajJAnAnutpattizcAsiddhA kathaM mano'numApikA ? nacAzvavikalpagodarzanayoryugapadanubhave'pi kramotpattikalpanA pratyakSaviro. dhAt / " sanmati0 TI0 pR0 477 / 2 "kiMca, cakSurAdhanyatamendriyasambandhAt rUpAdizAnotpattikAle manasaH sambandhAt mAnasajJAnaM kinna bhavet ? tathAvidhAdRSTA bhAvAdityuttaram adRSTanimittayugapajjJAnAnutpattiprasaktito manaso'nimittatA..." sanmati0 TI0 pR0 477 / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 119] svasaMvedanajJAnavAdaH 127 hInAmanyatamena sannikarpasamaye rUpAdijJAnavanmAnasaM sukhAdijJAna kinna syAt sambandhalambandhasanAvAt ? tathAvidhAdRSTasyAbhAvAJcat ; adRSTakRtA tarhi yugapazAnAnutpattistadevAnumApayenna mnH| kiJca, 'yugapad jJAnAhutpattenAliddhitatazcAsyAH prasiddhiH' ityandolanamaH cakarasaGgazca-vijJalAsiddhipUrvikSA hi yugapad 5 isa tiliddhiH, tasiddhirmanApUrvikA' iti / balAtatsahacAra praguNe mano liGgamityapyAsiddham / astu vA kiJcilliGgam , tathApi-jJAnasyApratyakSataikAnte tatsamvandhAsiddhiH / na cAsiddhasambandha(ndhaM) liGgaM kasyacidgamakamatiprasaGgAt / tataH parokSataikAntAgrahagrahAbhinivezaparityAgena 'jJAnaM 10 svavyavasAyAtmakamarthajJaptini mittatvAt Atmavat' ityabhyupagantavyam / netrAlokAdinAnekAnta itypyyuktm| tasyopacArato'rthajJaptinimittatvasamarthanAt, paramArthataH pramAtRpramANayoreva tannimittatvopapatterityalamatiprasaGgena / etene 'AtmA'pratyakSaH karmatvenApratIyamAnatvAtkaraNajJAnavat 15 1 manasA sambaddha Atmani sukhAdeH samavAyasambandhaH sambandhasambandhaH / 2 yugapajjJAnotpAdakasya / 3 karaNazAnaM karma / 4 karaNazAna / 5 zapti / 6 vijnyaansiddhiH| 7 indriyArtha / 8 avinAbhAva / 9 bhA / 10 liGgasya / 11 ajJAta / 12 sAdhyasya / 13 anythaa| 14 durAgraha / 15 krnnshaanN| 16 sAdhyasama syAt svshptinimitttvaashngkaatH| 17 kuThAreNa vyabhicAraH / 18 mImAMsakamATTakaragajJAnadUSaNakathanena / 19 karaNazAnasya parokSatvanirAkaraNapareNa grnthen| 1 "tathAhi-siddhe tadvibhrame manaHsiddhiH, tatsiddhau ca yugapajjJAnotpattivibhra. masiddhiritItaretarAzrayatvAnna mnHsiddhiH|" sanmati0 TI0 pR0 478 / 2 "astu vA kiJcilliGgam , tathApi agRhItapratibandhaM tat na parokSAM buddhimanumApayituM samartham ...pratibandhazca liMgaliMginoH avinAbhUtatvena pramANapratipannayoreva bhavati / na ca jJAnaM tena cAvinAbhUtaM kiJcilliMgaM pramANena pratipannaM yataH samba. ndhagrahaNapurassaramanumAna pravarteta / " nyAyakumu. pR0 181 / 3 "zAnaM svaparicchedakamarthazAnatvAt / " yuktyanuzA0 TI0 pR0 9 "svavyavasAyAyAtmakaM namarthaparicchittinimittatvAdAtmavat" pramANapa0 pR0 61 / 4 "kiJca aprakAzasvabhAvAni meyAni mAtA ca prakAzamapekSantAm, prakAzastu prakAzAtmakatvAnnAnyamapekSate / jAgrato hi meyAni mAtA ca prakAzante, suSaptasya ca na Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 skaab " snggN ityAcakSaNaH prabhAko prtyaakhyaatH| pramita karmatvanApratIyamAnatveSikSamAsyupagamAt / tasyAH kriyAtvana pratibhAlanApratyakSetke karamajJAna-AtmanoH karaNatvena kartRtvena vA pratibhAsanAtpratyakSAtvamastu / na cAbhyoM tasyAH sarvathA bhedo'sedo vAmatAntarAnuSaGgAt / kathaJcibhede-siddhaM tayoH kathaJcitpratyakSatvam ; pratyakSAdabhinnayoH sarvathA parokSatvavirodhAt / nanu zAbdI pratipattireSA~ 'ghaTamahamAtmanA vedmi' iti nAnubhavasAvA tasyAstadavinAbhAvAbhAvAt , anyathA 'amulyagre hastiyUthazata mAste' ityAdipratipatterapyanubhavatvapralagastatkathamataH pramAtrAdInAM 10 pratyakSatAprasiddhirityAha zabdAnuzAraNepi svasthAnulavanaarthavat // 10 // yathaiva hi ghaTasvarUpapratibhAlo ghaMTazabdocAraNamantareNApi prtibhaaste| tathA pratibhAsamAnatvAcana zAbdastathA pramAtrA dInAM svarUpasya pratimAsoSi tacchabdoccAraNaM vinApi pratibhA15sate / tasmAcca na shaabdH| tacchabdoccAraNaM punaH pratibhAtapramA 1 bruvan / 2 vRddha / 3 arthaparicchitteH / 4 prAmAkareNa / 5 sati / 6 krmtvenaaprtiiymaanyorpi| 7 kiJca / 8 naiyaayikH| 9 bauddhaH / 10 anythaa| yogasaugatayoH prigrhH| 11 karmatvena parokSatvaM kartRtvena karaNatvena pratyakSatvaM kartRjJAnayoH / 12 pramitirUpAt / 13 karaNazAnAtmanoH / 14 bhaa| 15 aha. maatmnaa| 16 svsNvednprtykss| 17 anubhavena saha / 18 pratItitvAtsa. mpratipannapratItivat / 19 kAraNAt / 20 zAbdyAH pratipatteH za(sa )kAzAt / 21 tA / 22 ayaM ghttH| 23 anumAnasadbhAvAcca / 24 sukhAdivat / dvayamapi prakAzate / na ca tadAnIM tannAstyeva prabodhe sati pratyabhijJAnAt , tatra prakAzAtmakatve suSuptidazAyAmapi dvayaM prakAzeta, tasmAdaprakAzAtmakametad dvayamaMgIkriyate / ... meyAnAM mAtuzca svataHprakAzo nopapadyata iti yuktA tayoH parApekSA, mitau ca kAncidanupapattirnAsti iti svayamprakAzaiva mitiH|" praka0 paM0 pR0 57 / 1 teSAM phalazAnahetoya'bhicAraH, karmatvenApratIyamAnasya phalajJAnasya prAmAkaraiH pratyakSatvAbhyupagamAt / tasya kriyAtvena pratibhAsanAt pratyakSatve pramAturapyAtmanaH kartRtvena pratimAsanAt pratyakSatvamastu / " pramANapa0 pR. 61 / 2 "tacca phalajJAnamAtmano'rthAntarabhUtamanarthAntarabhUtamubhayaM vA? na sAvat sarvathA'rthAntarabhUtamanarthAntarabhUtaM vA; matAntarapravezAnuSaGgAt / nApyubhayam ; pkssdvynigditduussnnaanussteH| kathaJcidarthAntaratve tu phalajJAnAdAtmanaH kathaJcitpratyakSatvamanivAryam , pratyakSAdaminnasya kathaJcidapratyakSataikAntavirodhAt / " pramANapa0 pR0 61 / ' Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1310] AtmapratyakSatvavAdaH 129 vAdisvarUpapradarzanaparaM nA'nAlambanamairthavat , anyathA 'mukhyaham ityaadiprtibhaassyaapynaalmbntvprsnggH| nenu yathA sukhA~dipratimAla tuvAdisaMvedanasyApratyakSatvepyupapanastathArthasaMvedanasyAnalakSatvoyarthapratikSAso bhaviSyati ityapyavicAritaramaNIyam / sukhAdeH saMvedanAdAntarasvamAvasyApratibhA-5 sanAdAlAdanAkArapariNatajJAnavizeSasyaiva sukhatvAt tasya cAdhyakSatvAt tasyAnadhyakSatve'tyantApratyakSajJAnagrAhyatve ca-anugrahopaMghAtakAritvAsambhavaH, anyathA parakIyasukhAdInArayAtmano'. tyantApratyakSajJAnagrAhyANAM ttkaaritvprsnggH| nanu putrAdisukhAdyapratyakSatvepi tatsadbhAvopalambhamAMtrAdAtmano'nugrahAdyupalabhyate 10 tatkathamayamekAntaH ? ityapyazikSitalakSitam ; nahi tatsukhAdyupalambhamAtrAt saumanasyAdijanitAbhimAnikasukhaipariNatimantaregotmano'nugrahAdisambha~vaH, zaitrusukhAdyupalambhAduzceSTitAdinoM parityaktaputrasukhAdyupalambhAcca tatprasaGgAt / vigrehAdikamatisanihitamapi AbhimAnikasukhamantareNAnugrahAdikaM na viddhAti-15 kimaGgai punarativyavahitAH putrsukhaadyH| astu vAyA sukhAdeH pratyakSatA, lAtu pramANAntareNa na svataH svAtmani kriyAvirodhAt' ityanyaiH, tasyApi pratyakSavirodhaH / na khalu ghaTAdivat sukhAdyaviditasvarUpaM pUrvamutpannaM punarindriyeNa sambaddhyate tato jJAnaM "grahaNaM ceti loke prtiitiH| prathamameveSTI 20 1 nirviSaya / 2 Ip (sptmii)| 3 zabdadvArasya ! 4 zabdoccAraNapUrvakatvAt / 5 aatttt| 6 karaNazAnaM prtykssmrthprkaashnimitttvaatprdiipvdaatmvdvaa| 7 arthazaptinimittatvAdityasya sAdhanasyAnaikAntikatvam / 8 karaNazAnasya / 9 paricchittiH / 10 duHkhAdi / 11 karaNajJAnasya / 12 karaNazAnasya / 13 bhinna / 14 krnn| 15 duHkhAtsvasya / 16 svasya / 17 anaikAntikatvaM / 18 pramANamAtrAt / 19 svasya / 20 pituH / 21 kathaM / 22 vaimanasya / 23 AtmanaH Atmani / 24 svasya / 25 tAtasya / 26 anythaa| 27 anaikAntikatvaparihAraH kRtaH / 28 suceSTita / 29 zarIra / 30 udAsInapuruSasya / 31 pu(ku)tra / 32 vizeSe / 33 naiyAyiko vaizeSiko vaa| 34 ajJAta / 35 pazcAt / 36 indriyasambandhAt / 37 krnnruupmutpdyte| 38 jnyaanen| 39 paricchittirUpaM / 40 srakcandanAdi / - 1 "na hi sukhAdyaviditasvarUpaM pUrva ghaTAdivadutpannaM punarindriyasambandhopajAtazAnAntarAd vedyate iti. lokapratItiH, api tu prathamameva svaprakAzarUpa. tdudymaasaadyduplbhyte|" . . sanmati0 0 pR. 4.76 / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 pramezakamAlavANDe prthmgaare| niSTaviSayAnulavAnantara prakAzAtmano'syodayapratIteH svAtmani kriyAvirodhaM cAlantarale vicArayiSyAmaH yadi cArthAntarabhUtapramANapratyakSAH sukhAdayastarhi tadapi pramANaM pramANAntara pratyakSa mityanavasya / vibhinnapramANagrAhyANAM cAnugrahAdikAritvavi. rothaH / na hi strIsaGgamAdibhyaH pratIyamAnAH sukhAdayo'nyasyApanattatkAriNo dRSTAH / nanu parakIyasukhAdInAmanumAnagamyatvAnAtmano'nugrahAdikAritvam AtmIyAnAM pratyakSAdhigamyatvAttakAritvamityapyasAram ; yoginopi tatkAritvaprasaGgAt pratyakSAdhigamyatvAvizepAt / AtmIyasukhAdInAmeva tatkAritvaM nAnyeSA10 mityapi phalguprAyam, atyantabhede'rthAntarabhUtapramANagrAhyatve cAtmIyetarabhedatyaivAsambhavAt / AtmIyatvaM hi teSAM tahuNatvAt, tatkAryatvAdvA syAt, taMtra samavAyAdvA, tedAdheyatvAkhA, tadaddaSTe niSpAdyatvAdvAna tAvattahuNatvAt ; teyAmAtmano vyatirekaikAnte tasyaiva te guNA nAkAzAdera15nyAtmano vA' iti vyvsthaapyitumshkteH| tatkAryatvAccetkutastatkAryatvam ? tasmin sati bhAvAt; AkAzAdau ttprsnggH| tasya nimittakAraNatvena vyApArAdadoSazcet, Atmanopi tathA tadastu / samavAyikAraNamantareNa kAryA nutpattarAtmanastatkalpyate, gaganAdestu nimittakAraNatvamitya20 pyayuktam / vipaiyareNApi tatkalpanAprasaGgAt / pratyAsatterAtmaiva samavAyikAraNaM cenna; dezakAlapratyAsatternityavyApitvenAtmavadanyatrApi samAnatvAt / yogyatApi kArye sAmarthyam , taccAkA 1 ahyAdi / 2 sukhAdeH / 3 paricchittilakSaNA / 4 agre| 5 kiJca / 6 sukhaadebhinnprmaannaat| 7 sukhAdInAM / 8 kiJca / 9 upaghAta / 10 svasya / 11 prkiiysukhaadivddssttaantH| 12 devadattasya puruSasya / 13 yazadattasya svasya / 14 jIvanmuktasya / 15 AtmanaH sakAzAtsukhAdInAm / 16 parakIya / 17 devdttaatm| 18 devdttaatm| 19 devadattAtmani / 20 devdttaatm| 21 devdttaatm| 22 bhaa| 23 bhedaikAnte / 24 devdttaatmnH| 25 sukhaadyH| 26 yshdttaatmnH| 27 devdttaatm| 28 devadatta sati / 29 sukhAdayaH AkAzakAryatvAdAkAzAdIyAH syurAkAzAdau sati bhAvAt / 30 upAdAnakAraNaM / 31 AtmA nimittakAraNaM gaganAdi samavAyikAraNaM / 32 sukhaadau| 33 zaktiH kaaryotpaadikaa| 34 kinyc| 1 "na cAtmano zAnAcca arthAntarabhUtA eva sukhAdayo'nugrahAdividhAyino bhaveyuH, itarathA yogino'pi te tathA syuH|" sanmati0 TI0 pR0 476 / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 11 12 13 14. sU0 1310] AtmapratyakSatvavAdaH 131 zAderapyastIti / athAtmanyAtmanastajananasAmarthya nAnyasyetyapyayuktam / atyantabhede tathA tajananavirodhAt / tatsAmarthyasyA pyAtmano'tyantabhede 'tasyaiveda kAyasya' iti kiGkatoyaM vibhAgaH ? samavAyAdezca liye ( ymaantyaannishaamktvaayogH| tannAnvayamAtreNa sukhADIbAlAtmakAryatvam / tadabhA''AttaJcenna; nitya-5 vyAnivAnyAM talAmAvAlambhavAt / tatra samavAyAdityapyasat; vAlA nirAkariSyamANatvAt , laivetrAvizeSIyA ne deza tatraiva laiNmvaayaasmbhvaat| tadAdheyatvAccetkimidaM tadAdheyatvaM nAma tetra samavAyaH, tAdAtmyaM 10 vA, tetrotkalitatvamAnaM vA ? na tAvatsamavAyaH, dattottaratvAt / nApi tAdAtmyam ; matAntarA~nupaGgAt / teSAmAtmano'tyantabhede sakalAtmanAM gaganAdInAM ca vyApitve 'tatraivotkalitatvam' ityapi zraddhAmAtragamyam / athA'STAniyamaH 'yadhyAtmIyA'dRSTaniSpAdyaM sukhaM tadAtmIyamanyattu parakIyam' ityapyasAram / adRSTasyApyA-15 tmIyatvAsiddheH / smvaayaadestnniyaamktvepyuktdopaanussnggH| yatra yadRSTaM sukhaM duHkhaM cotpAdayati tattasyatyapi manorathanAtram , parasparAzrayAnuSaGgAt-adRSTaniyame sukhAderniyamaH, taniyamAJcAdRSTasyeti / 'yasya zraMddhayopagRhItAni dravyaguNakarmANi yadaddaSTaM janayanti tattasya' ityapi zraddhAmAtram , tasyA apyAtmano'tyantabhede prtiniymaasiddheH| 'yasyAdRSTenAsau janyate sA tasya' ityapyanyonyAzrayAdayuktam / 'dravyAdau yasya derzanasmaraNAdIni zraddhAmAvirbhA 1 sukhaadi| 2 utpaad| 3 AtmanaH sakAzAtsukhAdikaM sarvathA bhinnaM / 4 sukhaadi| 5 devadattasya / 6 kena kRtH| 7 devadattAtmani sAmarthyasya / 8 agre| 9 tasmin sati bhAvAt / 10 devdttaatm| 11 sukhAdInAM / 12 vyatireka / 13 sukhaadi| 14 devadattasukhAdInAm / 15 devadattAtmanaH / 16 aatmnH| 17 devadattAtmani / 18 granthe / 19 khAdAvarthe / 20 smvaaysy| 21 kaarnnen| 22 sukhAdInAM / 23 devdttaatmnyev| 24 (sambandha ) / 25 devdttaatm| 26 khAdau / 27 bsH| 28 devadattAtma / 29 devadattAtmani / 30 sukhAdInAM / 31 devadattAtmanA saha / 32 devadattAtmani / 33 AvirbhUtatvaM / 34 jnaiH| 35 anyathA / 36 jainamata / 37 dikkAlAdi / 38 devadattAtmani / 39 punnyaadi| 40 sukhAdaya AtmIyA AtmIyAdRSTaniSpAdyatvAt / 41 punH| 42 Atmani / 43 AtmanaH / 44 asyedamadRSTamiti / 45 AtmanaH / 46 vishvaasen| 47 sviikRtaani| 48 zraddhA asyeti / . . .49 addhAyA niyame adRSTaniyamastasmiMstanniyamaH / 50 AtmanaH / 51 pratyakSa / 52 pratyabhijJAna / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 kalamAnDai [prathamapari0 vayanti tasya sA' isa mitram, darzavAdInAmapi prtiniymaasiddhH| samakAmAle zraddhAyAzca pratiniyamaH ityapyasamIkSitAbhidhAnam, tanya paTpadArthaparIkSAyAM nirAkarijyAmANatvAt / aileletadapi pratyAkhyAtam 'jJAnaM jJAnAntaravedya prameyAtvAtpaTA. 9 divat sukhasaMvedanena hetorvyabhicArAnmahezvarajJAnena ca, tasya zAnAntarAvedyatvepi prameyatvAt / tasyApi jJAnAntarapratyakSatve'na 1 darzanAdInAm / 2 sukhaduHkhAdeH svasaMviditatvasamarthanapareNa grnthen| 3 yaugamatamapi ( tadeva yogamataM darzayati jnyaanmityaadinaa)| 4 sukhasaMvedanaM zAnaM bhavati na tu jJAnAntaravecha / 5 bhaa| 1 "nAsAdhanA pramANasiddhirnApi pratyakSAdivyatiriktapramANAbhyupagamo... nApi ca tayaiva vyaktyA tasyA eva grahaNamupeyate yenAtmani vRttivirodho bhavet , api ta pratyakSAdijAtIyena pratyakSAdijAtIyasya grahaNamAtiSThAmahe / na cAnavasthA, asti kiMcit pramANaM yaH svajJAnena anyadhIhetuH yathA dhUmAdi, kiMcitpunarajJAtameva buddhisAdhanaM yathA cakSurAdi, tatra pUrva svajJAne cakSurAdyapekSam , cakSurAdi tu jJAnAnapekSameva jJAnasAdhanamiti vAnavasthA ? bubhutsayA ca tadapi zakyajJAnaM sA kadAcideva kaciditi nAnavasthA / " nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 370 / "vivAdAdhyAsitAH pratyayAntareNaiva vedyAH pratyayatvAt , ye ye pratyayAste sarve pratyayAntaravedyAH yathA na pratyayAntareNaiva vedyAH (1) avidyamAnasyAvabhAse'tiprasaMgAta jJAyamAnasyaivAvabhAso'bhyupeyaH / tathA ca vijJAnasya svasaMvedane tadeva tasya karma kriyA ceti viruddhamApayeta / yathoktam--- aGgulyagraM yathAtmAnaM nAtmanA spaSTamarhati / svAMzena zAnamapyevaM nAtmAnaM jJAtumarhati // iti / yat pratyayatvaM vastubhUtamavirodhena vyAptam , tadviruddhavirodhadarzanAt svasaMvedanAnnivartamAnaM pratyayAntaravedyatvena vyApyate iti pratibandhasiddhiH / evaM prameyatva-guNatvasatvAdayo'pi pratyayAntaravedyatvahetavaH pryoktvyaaH| tathA ca na svasaMvedanaM vijJAnamiti siddham / " vidhivi0 nyAyakaNi0 pR. 267 / "tasmAt jJAnAntarasaMvedyaM saMvedanaM vedyatvAt ghaTAdivat / " praza0 vyo0 pR0 529 / "anavasthAprasaGgastu avazyavedyatvAnabhyupagamena nirasanIyaH...vivAdAdhyAsitavedanaM vedanAntaragocaraH vedanatvAt puruSAntaravedanavata..." praza0 kiraNAvalI pR0 283 / 2 "mahezvarArdhazAnena hetorvyabhicArAda , tasya jJAnAntarAvedyatve'pi prameyatvAt / " pramANapa0 pR0 60 / muktyanuzA0 TI0 pR0 10 / nyAyakumu0 pR0 183 / sthA0 ratnA0 pR0 222 / "sukhAdisaMvedanena vyabhicArI ca" sanmati0 TI0 pR0 476 / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1110] jJAnAntaravedyajJAnavAdaH vasthA-tasyApi jJAnAntareNa pratyakSatvAt / nanu nAnavasthA nityazAnadvayasyezvare sadA sambhavAt , tatraikenArthajAtasya dvitIyena punastajjJAnasya pratIte parajJAnakalpanayA kiJcitprayojanaM tAvataivArtha siddharityapyasamIcInam ; samAnakAlayA~vadravyabhAvisajAtI. yaguNadvayasyAnyaMtrAnupalabdheraitrApi tatkalpanA'sambhavAt / 5 sambhave vA tadvitIyajJAnaM pratyakSam , apratyakSaM vA? apratyakSaM cet, kathaM tenAdyajJAnapratyakSatAsambhavaH? apratyakSAdapyatastatsasbhave prathamajJAnasyA'pratyakSatve'pyarthapratyakSatAstu / pratyakSaM cet / khataH, jJAnAntarAdvA? svatazcedAdyasyApi svataH pratyakSatvamastu / jnyaanaantraanycetsvaanvsthaa| AdyajJAnAccedanyonyAzrayaH-siddhe hyAdya-10 jJAnasya pratyakSatve tato dvitIyasya pratyakSatAsiddhiH, tatsiddhau cAdyasyeti / kiJca, anayoniyormahezvarAnede kathaM tadIyatvasiddhiH samavAyAderagre dattottaratvAt ? taidAdheyatvAttattvepyuktam / tadAdheyatvaM ceM tatra samavetatvam , tacca kena pratIyate ? na tAvadIzvareNa,15 1 dvayoniyormadhye / 2 aayen| 3 samUhasya / 4 prayojanam / 5 kthmnvsthaa| 6 guNadvayAnupalabdherityukte mAtuliGge rUparasAbhyAM vyabhicArastatra tadupalabdherataH sajAtIyetyuktaM tathApi krameNAtmani sukhA[sukhA khyaguNadvayasyopalabdherataH samAnakAletyuktaM tathApi nAnApuruSairuccAryamANazabdAnAM samAnakAlasajAtIyaguNatvena AkAze upalabverato yAvadrvyabhAvItyuktaM na cAkAzasthitiparyantaM zabdAnAmanavasthAnaM teSAmanityatvenopagamAt trikSaNasthAyitvAcca / 7 yAvadvyaM tAvadbhAvIti / 8 aatmghttaadau| 9 Izvaro vItaguNadvayAdhAro na bhavati dravyatvAtpaTavat / 10 tnmtprkriyaapekssyaa| 11 Izvarasya / 12 prathamameva / 13 Ip / 14 tadAdheyatvaM samavAyaH tAdAtmyaM tatrotkalitatvamityAdau dUSaNam / 15 kiJca / 16 iishvre| 17 Izvare samavetaM (samavAyena sambaddhaM ) shaandvyN| 1"samAnakAlayAvadravyabhAvisajAtIyaguNadvayasyAnyatrAnupalabdhekhyambake'pi tatkalpanAyA asaMbhavaH / tathAca prayogaH-IzvaraH samAnakAlayAvadvyabhAvisajAtIya. guNadvayasyAdhAro na bhavati dravyatvAt...ghaTavat / " syA0 ratnA0 pR0 228 / 2 "tadapyarthajJAnamIzvarasya pratyakSamapratyakSaM vA? yadi pratyakSam ; tadA svato zAnAntarAdvA ? svatazcet ; prathamamapyarthajJAnaM svataH pratyakSamastu kiM vijJAnAntareNa ? yadi tu jJAnAntarAtpratyakSaM tadapISyate, tadA tadapi jJAnAntaraM kimIzvarasya pratyakSamapratyakSa veti sa eva paryanuyogo'navasthAnaM ca duHzakyaM parihartum / " pramANapa0 pR0 60 3 "kiMcAnayoniyoH pinAkapANeH sarvathA bhede kathaM tadIyatvasiddhiH ?" sthA0 ratnA0 pR0 228 / pra. ka. mA0 12 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 prameyakamalamArtaNDe [prathamapari0 tenAtmano jJAnadvayastha cAgrahaNe "anedaM samavetam' iti pratItyayogAt / tasya tatra samavetatvameva tadhaNamityapi nottaramaH anyonyAzrayAt-siddha hi 'imatra' iti grahaNe tatra samavetatva. siddhiH, tasyAzca tNdrhnnsiddhiH| yazcAtmIyajJAnamAtmanyapi sthita 5 na jAnAti sorthajAtaM jAnAtIti kazcetanaH zraddadhIta? nApi zAnena 'sthANAvaha samavetam' iti pratIyate; tenApyAdhIrasyAtmanazcAgrahaNAt / na ca tadgrahaNe 'mamedaM rUpamatra sthitam' iti sambhavaH / astu vA semavetatvapratItiH, tathApi-svajJAnasyApratyakSatvA. sarvajJatvavirodhaH / tadapratyakSatve cAnenAzeSArthasyApyadhyakSatA10 virodhaH / kathamanyathAtmAntarajJAnenApyarthasAkSAtkaraNaM na syAt ? tathA cezvarAnIzvaravibhAgAbhAvaH-svayamaipratyakSeNApIzvarajJAnenAzeSaviSayeNAzeSasya prANino'zeSArthasAkSAtkaraNaprasaGgAt / tatastadvibhAgamicchatA mahezvarajJAnaM svataH pratyakSamabhyupegantavyamitya nenAnekAntaH siddhH| 15 athAmadAdijJAnApekSayA jJAnasya jJAnAntaravedyatvaM prameyatvahe tunA sAdhyate'to nezvarajJAnenAnekAnto'syAmadAdijJAnAdvizi 1 zAnavikalo gRhNAti zAnasahito vA / jJAnavikalazcet jJAnadvayakalpanAnarthakyamAtmaivArthazanasya grAhakostu / jJAnasahitazcet / tadapi jJAnamAtmani samavetamiti kuto jAnAti Atmaiva jJAnaM vetyaadivicaarH| 2 atredN| 3 kiJca / 4 zAnavAn / 5 zAnadvayena prtiiyte| 6 Ize / 7 jJAnAdbhede satyAsthANusadRza ityrthH| 8 iishvrsy| 9 jnyaanruupsy| 10 vsin| 11 jJAnasya svasaMviditatvAt / 12 khaprakriyAmAtreNa / 13 AtmAntarajJAnenApyarthasAkSAtkaraNaM bhavatviti cet / 14 iishvrjnyaansy| 15 mahezvarasya / 16 kiJca / 17 svasya saMsArizAnenApIti adhyA( haa)rH| 18 iishvr| 19 bsH| 20 prenn| 21 yogen| 22 hetorIzvarajJAne vybhicaarH| 23 pareNa myaa| 1 "yadi punarapratyakSamevezvarArthajJAnajJAnaM tadezvarasya sarvazatvavirodhaH svazAnasyApratyakSatvAt / tadapratyakSatve ca prathamArthazAnamapi na tena pratyakSam , svayamapratyakSeNa jJAnAntareNa tasyArthazAnasya sAkSAtkaraNavirodhAt / kathamanyathA AtmAntarajJAnenApi kasyacit sAkSAtkaraNaM na syAt / tathA cAnIzvarasyApi sakalasya prANinaH svayamapratyakSeNApi IzvarajJAnena sarvaviSayeNa sarvArthasAkSAtkaraNaM saMgacchet tataH sarvasya sarvArthaveditvasiddheH IzvarAnIzvaravibhAgAbhAvo bhUyate / " pramANapa0 pR0 60 / 2 "syAnmatireSA te yuSmAkamasmadAdijJAnApekSayA arthazAnasya jJAnAntaravedyatvaM prameyatvahetunA sAdhyate tato nezvarajJAnena vyabhicAraH, tasyAssadAdijJAnAdviziSTatvAt / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 110] jJAnAntaravedyajJAnavAdaH 135 dhRtvAt , na khalu viziSTe dRSTaM dharmamaviziSTepi yojayan prekSAvacA labhate nikhilArthaveditvasyApyakhilajJAnAnAM tadvatprasaGgAt / ityapyasamIcInam ; svabhAvAvalamvanAt / svaparaprakAzAtmakatvaM hi zAnasAmAnyasvabhAvo na punarviziSTavijJAnasyaiva dhrmH| taMtra tasyopalambhamAtrAttaddharmatve bhAnau svaparaprakAzAtmakatvopalambhAt pradIpe5 tatpratiSedhaprasaGgaH / tatsvabhAvatve taMdvatteSAM nikhilArthaveditvAnupaGgazcet / tarhi pradIpasya khaparaprakAzAtmakatve bhAnuvannikhilArthodyotakatvAnuSaGgaH kinna syAt ? yogyatAvazAttadAtmakatvAvizeSepi pradIpAdeniyatArthodyotakatvaM jJAnepi samAnam / tato jJAnaM khaparaprakAzAtmakaM jJAnatvAnmahezvarajJAnavat, avyavadhAnenArthapra-10 kA~zakatvAdvI, arthagrahaNAtmakatvAdvA tadvadeva, yatpunaH svaparaprakAzAtmakaM na bhavati na tad jJAnam avyavadhAnenArthaprakAzakam arthagrahaNAtmakaM vA, yathA ckssuraadi| AzrayAsiddhazca 'prameyatvAt' ityayaM hetuH, dharmiNo jJAnasyAsiddheH / tatsiddhiH khalu pratyakSataH, anumAnato vA pramANAntarasyA-15 trAnadhikArAt ? tatra na tAvatpratyakSataH; tasyendriyArthasannikarSajatvAbhyupagamAda , tajjJAnena cakSurAdIndriyasya sannikarSAbhAvAt / anyadindriyaM tena cAsya sannikarSoM vaacyH| manontaHkaraNam , tena cAsya saMyuktasamavAyaH samvandhaH, tatprabhavaM cAdhyakSaM dharmisvarUpagrAhakam-mano hi saMyuktamAtmanA tatraiva samavAyastajjJAnasyeti 20 tadayuktam ; manaso'siddhaH / atha 'ghaTAdijJAnajJAnam indriyArtha 1 svaparaprakAzAtmakatvaM svasaMviditatvaM / 2 asdaadijnyaane| 3 anyathA / 4 nikhilaM jJAnamakhilArthavedi zAnatvAdIzvarajJAnavat / 5 taa| 6 mahezvarazAne zambhau ca / 7 svaprakriyAmAtrAt / 8 rvau| 9 IzvarazAnavat / 10 assadAdizAnAnAM / 11 shktiH| 12 ktipy| 13 cakSurAdinA vybhicaarH| 14 bhinnavizeSaNaM / 15 paricchitti / 16 abhinnvishessnnN| 17 bsH| 18 kiJca / 19 ghaTAdijJAnasya / 20 prenn| 21 ckssuraadipnycbhyH| 22 prenn| 23 indriyaM / 24 mnH| 25 ghttaadishaan|| na hi viziSTe dRSTaM dharmamaviziSTa'pi ghaTayan prekSAvattAM labhate iti; sApi na parIkSAsahA, jJAnAntarasyApi prajJAnena vedyatve anavasthAnuSaMgAt / " pramANapa0 pR0 60 // nyAyakumu0 pR0 183 / syA. ratnA0 pR0 222 / 1 "atra prayoge heturAzrayAsiddhaH svarUpAsiddhazca dharmiNo jJAnasyApratipattau tadAzritajJeyatvadharmAprattipatteH / tatprasiddhiH adhyakSato'numAnato vA pramANAntarasyAtrAnadhikArAt / " sanmati0 TI0 pu. 475 / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 prameyakamalamArtaNDe [prathamapari0 sannikarSajaM pratyakSatve sati jJAnatvAt cakSurAdiprabhavarUpAdizAnavat' ityanumAnAttatsiddhirityabhidhIyate, tadapyabhidhAnamAtramaH hetoraprasiddhavizeSaNatvAt / na hi ghaTAdijJAnajJAnasyAdhyakSatvaM siMddham, itaretarAzrayAnuSaGgAt-manaHsiddhau hi tasyAdhyakSava. 5 siddhiH, tatsiddhau ca svishessnnhetusiddhermnHsiddhiriti| vizeSyAsiddhatvaM ca na khalu ghaTajJAnAdbhinnamanyajjJAnaM tdraahkmnubhuuyte| sukhAdisaMvedanene vyabhicArazca; taddhi pratyakSatve sati jJAnaM na tajanyamiti / asyApi pakSIkaraNAnna doSa ityayuktam ; vyabhi. cAraviSayasya pakSIkaraNe na kazciddhaturvyabhicArI syAt / 'anityaH 10 zabdaHprameyatvAd ghaTavat' ityAderapyAtmAdinA na vyabhicArastasya pakSIkRtatvAt / pratyakSAdibAdho yatra samAnA / na hi 'ghaTAdivatsukhAdyaviditakharUpaM pUrvamutpannaM punarindriyeNa samvadhyate tato jJAnaM grahaNaM ca' iti loke pratItiH, prathamameveSTAniSTaviSayAnubhavAnantaraM svaprakAzAtmano'syodayapratItiH / 15 vAtmani kriyAvirodhAnmithyeyaM pratItiH, na hi sutIkSNopi. khaDga AtmAnaM chinatti, suzikSitopi vA naTabaTuH khaM skandhamArohatItyapyasamIcInam ; svAtmanyeva kriyAyAH pratIteH / khAtmA hi kriyAyAH svarUpam , kriyAvadAtmA vA ? yadi svarUpam , kathaM tasyAstatra virodhaH svarUpasyAvirodhakatvAt ? anyathA sarvabhAvAnAM 1 anumAnajJAnena vyabhicArastatparihArArtha pratyakSatve sati grahaNam / 2 anyathA / 3 hetoH| 4 ghttnycaan| 5 indriyArthasannikarSajaM na bhavati / 6 prameyena / 7 Atmano'nityatve sukhAdisaMvedanasyendriyArthasannikarSajatve c| 8 pazcAt / 9 mAnasaM karaNarUpam / 10 sukhAdisaMvedanasya / 11 prkaashlkssnnaayaaH| 12 tA / 13 aatmaarthvaackkhshbdpksse| 14 aatmiiyaarthvaacksvshbdpksse| 15 virodhakatve / 16 ghttaadi| __1"na; asya hetoraprasiddhavizeSaNatvAt , nahi ghaTAdijJAnajJAnasya adhyakSatvaM siddham itaretarAzrayatvAt / " sanmati0 TI0 pR0 476 2 "sukhasaMvedanena vyabhicArI ca; tathAhi-tatsaMvedanamadhyakSatve sati jJAnaM na ca tajjanyamiti vyabhicAraH / athAsyApi pakSIkaraNAdadoSaH, tathAhi-sukhAdisaMvedanamindriyArthasannikarSajam adhyakSajJAnatvAt cakSurAdiprabhavarUpAdivedanavat, sukhAdi bhinnazAnavedyaH jJeyatvAt ghaTavat / " sanmati0 TI0 pR0 476 3 "svAtmani vRttivirodhAt , nahi tadeva aMgulyagraM tenaiva aMgulyagreNa spRzyate, saivAsidhArA tayaivAsidhArayA chidyte|" sphuTArtha-amidha0 pR0 78 4 "svAtmA hi kriyAyAHsvarUpaM kriyAvadAtmA vA ?" Aptapa0 pR0 47 / nyAyakakumu0 pR0 188 / sthA0 ratnA0 pR0 229 / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1110] jJAnAntaravedyajJAnavAdaH svarUpe virodhAnisvarUpatvAnuSaGgaH / virodhasya dviSThatvAcca na kriyAyAH svAtmani virodhH| kriyAvadAtmA tasyAH khAtmA ityapyasaGgatam , kriyAvatyeva tasyAH pratItestatra tadvirodhAsiddheH' anyathA sarvakriyANAM nirAzrayatvaM sakaladravyANAM cA'kriyatvaM syAt / na caivam ; karmasthAyAstasyAH karmaNi kartRsthAyAzca kartari 5 pratIyamAnatvAt / kiJca, taMtrotpattilakSaNA kriyA virudhyate, parispandAtmikA, dhAtvartharUpA, jJaptirUpA vA? yavutpattilakSaNA, sA virudhyatAm ! nakhalu 'jJAnamAtmAnamutpAdayati' ityabhyanujAnImaH khasAmagrIvizeSavazAttadutpattyabhyupagamAt / nApi parispandAtmikAsau tatra virudhyate, tasyAH dravyavRttitvena jJAne sattvasyaivAsa- 10 mbhavAt / atha dhAtvartharUpA; sA na viruddhau 'bhavati tiSThati' ityAdikriyANAM kriyAvatyeva srvdoplbdheH| jaiptirUpakriyAyAstu virodho dUrotsArita eva; svarUpeNa kasyacidvirodhAsiddheH, anyathA pradIpasyApi vaprakAzanavirodhastaddhi khakAraNakalApAtsvaparaprakAzAtmakamevopajAyate prdiipvt| jJAnakriyAyAH karmatayA svAtmani virodhastato'nyatraiva karmatvadarzanAdityapyasamIkSitAbhidhAnam / pradIpasyApi svaprakAzanavirodhAnuSaGgAt / yadi caikatraM dRSTo dharmaH sarvatrAbhyupagamyate, tarhi ghaTe prabhAkharoSNyAdidharmAnupalabdheH pradIpepyasyAbhAvaprasaGgaH, rathyApuruSe vaa'srvjnytvdrshnaanmheshvrepysrvjnytvaanussnggH| atra 20 vastuvaicitryasambhave jJAnena kimaparAddhaM yetriIsau neSyate ? kiJca jJAnAntarApekSayA taMtra karmatvavirodhaH, svarUpApekSayA vA? 1 abhAva / 2 artha / 3 svarUpa 1 4 odanaM pacati devdttH| 5 na virodhH| 6 grAmaM gacchati devdttH| 7 jnyaane| 8 bhavatA pareNa / 9 pareNa / 10 vayaM jnaaH| 11 khAtmani / 12 devdttaadau| 13 jAnAti / 14 khAtmani / 15 arthasya / 16 asadAdijJAna / 17 kutH| 18 ghttaadau| 19 kiJca / 20 svacchidikriyAM prati krmtvvirodhlkssnnH| 21 khnaadau| 22 shaane| 23 bhAkharoSNyasarvazatvalakSaNa / 24 kena / 25 svaparaprakAzarUpo vaicitrysmbhvH| 26 pareNa / 27 jnyaankriyaayaaN| 1 "kA punaH svAtmani kriyA viruddhA parispandarUpA dhAtvartharUpA vA? tattvArthazo0 pR0 42 / syA0 ratnA0 pR0 228 / "kA punaH svAtmani kriyA virudhyate jJaptirutpattiA ?" Aptapa0 pR0 47 / syAdvAdamaM0 pR0 93 / "utpattirUpA, parispandA. tmikA, dhAtvarthasvabhAvA, jJaptilakSaNA vA ?" nyAyakumu0 pR0 187 / 2 "kiMca, jJAnAntarApekSayA tatra karmatvavirodhaH svarUpApekSayA vA?" nyAyakumu0 pR0 188 // Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakAlamArtaNDe [prathamapari0 prathamapakSe-mahezvarasyAsArvajJatvaprasaGgastajjJAnenna tsyaa'vedytvaat| AtmasamavetAnantarajhaoNnavedyatvAbhAve ca ___ "svasamavetAnantarajJAnavedyamarthajJAnam" [ ] iti granthavirodho mImAMsakamata~pravezazca syAt / jJAnAntarApekSayA tasya 5 karmatvAvirodhe ca-svarUpApekSayApyavirodho'stu sahasrakiraNavatvaparodyotanasvabhAvatvAttasya / karmatvavaMca jJAnakriyAto'rthAntarasyaiva karaNatvadarzanAttasyApi tatra virodho'stu vizeSAbhAvAta / tathA ca 'jJAnenAhamartha jAnAmi' ityatra jJAnasya karaNatayA pratI tirna syAt / 10 vizeSaNajJAnasya karaNatvAdvizeSyajJAnasya tatphalatvena kiyAtvAttayorbheda evetyapi zraddhAmAtram ; "vizeSaNajJAnena vizeSyamahaM jAnAmi' iti pratItyabhAvAt / 'vizeSaNajJAnena hi 'vizeSaNaM vizeSyajJAnena ca vizeSyaM jAnAmi' ityakhilajano'numanyate / kiJca,nayorviSayo bhinnaH, abhinno vA prathamapakSe-vizeSaNavi15zeSyajJAnadvayaparikalpanA vyrthaa'rthbhedaabhaavaaddhaaraavaahivijnyaanvt| dvitIyapakSe cAnayoH pramANaphalavyavasthAvirodho'rthAntaraviSayatvAd ghaTapaTajJAnavat / na khalu ghaTajJAnasya paTajJAnaM phalam / na caunyatra vyApte vizeSaNazAne tato'rthAntare vizeSye paricchitti ryuktA / naiM hi khadirAdAvutpatananiya(pa)tanavyApAravati parazau 20 tato'nyatra dhavAdau chidikriyotpadyate ityetatprAtItikam / liGga 1 asmadAdizAnasya / 2 prathamazAna / 3 dvitIyajJAnena / 4 kiJca / 5 yogasya / 6 karaNajJAnaM na pratyakSaM karmatvenApratIyamAnatvAt / 7 jJAnAntareNApyapratyakSatvAt / 8 svarUpApekSayA karmatvavirodhaM bramaH / jJAnAntarApekSayA kiM karmatvavirodhosti / 9 prennaanggiikRte| 10 kiJca / 11 kutthaaraadeH| 12 jJAnAdbhinnasya karaNatvasyAvizeSAtkarmatvavat / 13 zAnakaraNatvavirodhe sati / 14 karaNazAnena / 15 pakSe / 16 loke| 17 krnnshaankriyaashaanyoH| 18 nIlAdijJAnena daNDAdizAnena vaa| 19 jAnAmi / 20 utpalAdikaM daNDItyAdikaM / 21 taa| 22 vishessnnshaanvishessyjnyaanyoH| 23 vishessnnshaanvishessyshaanyoH| 24 bhinnaviSayatvAt / 25 kiJca / 26 nIlAdau vishessnne| 27 sati / 28 utpalAdau / 29 jJAnaM / 30 kathaM / 31 sati / 32 dhUmAdizAnasya / "pramANaphalate bujhyovizeSaNavizeSyoH / yadA tadApi pUrvoktA'bhinnArthatvanirAkriyA // " mImAMsAzo0 pR0 156 / 1 "vizeSaNazAnaM karaNaM vizeSyajJAnaM tatphalatvAt jJAnakriyeti cet, syAdevaM yadi vizeSaNajJAnena vizeSyaM jAnAmIti pratItirutpadyate / " syA0 rakhA0 pR0 228 / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1110] jJAnAntaravedyajJAnavAdaH 139 jJAnasyAnumAnajJAne vyApAradarzanAdatrApyavirodha ityapyasambhAvyaM tadvatkramamAvenAtra jJAnadvayAnupalabdheH,ekameva hi tayohikaM jJAnamanubhUyate / ne cAtra viSayasedAjjJAnabhedakalpanA; samAnendriyagrAhye yogyadezAvasthitethe ghaTapaTAdivadekasyApi jJAnasya vyApArAvirodhAt / na ca ghaTAdAvapi jJAnabhedaH samAnaguNAnAM yugapadbhA-5 vAnabhyupagamAt / kramamAve ca pratItivirodhaH sarvajJAbhAvazca / yugapaddhAvAbhyupagame cAnayoH savyetaragoviSANavatkAryakAraNabhAvAbhAvaH / vizeSaNavizeSyajJAnayoH kramamAvepyAzuvRttyA yogadyAbhimAno yathotpalapatrazataccheda ityAyasaGgatam ; nikhilabhAvAnAM kSaNikatvaprasaGgAtsarvatraikatvAdhyavasAyasyAzuvRttipravRtta-10 tvAt / pratyakSapratipannasyAsya dRSTAntamAtreNa niSedhavirodhA~cca, anyathA zukle zaGkha pItavibhramadarzanAtsuvarNepi tadvibhramaH syAt / sUrtasya sUcyagrasyauttarAdharyasthitamutpalapatrazataM yugapatprAptumazakteH kramacchedepyAzuvRttyA yogapadyAbhimAno yuktaH, puMsastu vAvaraNakSayopazamApekSasya yugapatsvaparaprakAzanavabhAvasya samagrendriyasyA-15 prAptArthagrAhiNaH svayamamUrtasya yugapatsvaviSayagrahaNe virodhAbhAvAt kinna yuMgapajjJAnotpattiH ? na ca maiMnoNi sUcyagravanmU-mindriyANi tUtpalapatravatparasparaparihArasthitAni yugapatprAptuM na samarthamiti vAcyam tathAbhUtasyAsyA'siddheH / yugapajjJAnotpattivibhramAttatsiddhau parasparAzrayaH-20 1 agnyAdivAne / 2 vishessypricchittau| 3 vizeSaNajJAnavyApArasya / 4 liGgaliGgizAnasya / 5 nIlotpalayorvizeSaNavizeSyayoH / 6 ek| 7 agnyAdi / 8 zAnAnAM / 9 naiyAyikAnAmanabhyupagamAt / 10 praiH| 11 kRtvaa| 12 klpnaa| 13 kathaM / 14 ghaTapaTAdipadArthe / 15 ekoymitydhyvsaayH| 16 vizeSaNavizeSyazAnayogapadyasya / 17 kinyc| 18 avirodhe| 19 vizeSaNavizeSyarUpa / 20 kartR / 21 karmarUpANi / 22 pareNa / __1 "na cAtra viSayabhedAjzAnabhedakalpanopapattimatI; samAnendriyagrAhye yogyadezAvasthite'rthe ghaTapaTAdivadekasyApi jJAnasya vyApArAvirodhAt / " syA. ratnA0 pR0 230 / 2 "mUrtasya sUcyagrasyauttarAdharyavyavasthitamutpalapatrazataM yugapad byAptumazakkeH krama* mede'pyAzuvRtteH yogapadyAbhimAna iti yuktam , Atmanastu kSayopazamasavyapekSasya yugapat svaparaprakAzanasvabhAvasya svayamamUrtasyAprAptArthagrAhiNo yugapat svaviSayagrahaNe na kazcidvirodha iti kinna yugpjjnyaanotpttiH|" sanmati0 TI0 pR0 478 / 3 "naca mano'pi sUcyapravanmUtamindriyANi tUtpalapatravat parasparaparihArasthitasvarUpANi na yugapadmAptuM samarthamiti na yugapajzAnotpattiH, tathAbhUtasya tsyaivaasiddhH|" sanmati0 TI0 pR0 478 / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 prameyakamalamArtaNDe [prathamapari0 tadvibhramasiddhau hi manaHsiddhiH, tatastadvibhramasiddhiriti / 'cakSurAdikaM kramavatkAraNApekSaM kAraNAntarasAkalye satyapyanutpAdyotpAdakatvAdvAsIkataryAdivat' ityanumAnattitsiddhirityApi manorathamAtram bhavadabhyupagatena manasaivAnekAntAt / na hi tatsAkalye tat tathAbhUtamapi kramavatkAraNAntarApekSamanavasthAprasaGgAt / kiJca, anutpAdyotpAdakatvaM yugapat , krameNa vA ? yugapaJcedviruddho hetuH tathotpAdakatvasyAkramikAraNAdhInatvAt prasiddhasahabhAvyanekakA yakArisaoNmagrIvat / krameNa cedasiddhaH, karkaTIbhakSaNAdau yugapadrUpAdijJAnotpAdakatvapratIteH / AzuvRttyA vibhramakalpanAyAM tUMktam / 10 tanna manasaH siddhiH| siddhau vA na saMyogaH, niraMzeyorekadezena saMyoge sAMzatvam / sarvAtmanaikatvam ubhayavyAghAtakAri syAt / 'yatra saMyuktaM maiMnastatra 1 mnH| 2 yadyadutpAdakaM tattatkramavatkAraNApekSam / 3 AlokarUpAdi / 4 jJAna / 5 tA / 6 utpAdakatvAdityucyamAne nAnAGkurotpAdakai nAbIjairanekAntastadyavacchedArthamanutpAdyotpAdakatvAdityuktaM tathApi vIjairevAnekAntastavyavacchedArtha kAraNAntasAkalye satItyuktam / ekasmAccakSurAdilakSaNAtkAraNAdaparamAlokarUpalakSaNaM kAraNAntaraM kAraNAntarasAkalye satyanutpAdyotpAdakaM na bhavati kintUtpAdakameva bIjam / 7 hastaH kramavatkAraNamatra / 8 manaH / 9 pr| 10 sAdhanasya / 11 mnH| 12 anythaa| 13 kramasAdhye akramameva sAdhayet / 14 nityaH zabdaH kRtakatvAt / 15 aGka rAdi / 16 biijaani| 17 kssityudkaadilkssnnaa| 18 yathA bIjalakSaNA sAmagrI kssityudkaadilkssnnaa'krmkaarnnaadhiinaa| 19 cakSurAdInAM / 20 tadvibhramasiddhau hi manaHsiddhistatastavibhramasiddhiriti duussnnN| 21 svaprakriyAmAtreNa / 22 aatmnaa| 23 AtmamanasoH / 24 ghaTate / 25 sNyoge| 26 manobhyupagamya tatra kiJca / 27 Atmani / 28 samavAyini / 1 AtmendriyArthAH karaNAntarApekSAH sadbhAve'pi anutpAdyotpAdakatvAt / ye hi sadbhAve'pi kAryamanutpAdya pazcAdutpAdayanti te sApekSAH yathA tantvAdayaH antyasaMyo. gApekSA iti / " praza0 vyo0 pR. 424 / praza0 kanda0 pR0 90 / 2 "kiMca, anutpAdyotpAdakatvamasya krameNa, yugapadA vivakSitam / " nyAyakumu0 pR0 271 / / .3 "siddhau vA na saMyogaH, niraMzayorAtmamanasorekadezena saMyoge sAMzatvam / " nyAyakumu0 pR0 272 / "naca niraMzayorAtmamanasoH saMyogaH saMbhavI, ekadezena tatsaMyoge sAMzatvaprasakteH, sarvAtmanA saMyoge ubhyorektvpraapteH|" sanmati0 TI0 pR0 476 / 4 "yadica yatra manaH saMyuktaM tatra samavetaM zAnaM samutpAdayati tadA sarvatmanA Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1110] jJAnAntaravedyajJAnavAdaH 141 samavete jJAnamutpAdayati' ityabhyupagame cAkhilAtmasamavetasukhAdI jJAnaM janayet teSAM nityavyApitvena manasA saMyogo'vizeSAt / tathA ca pratipANi bhinna manontaraM vyartham / yasya ya'nmanastattatsamavAyini jJAnaheturityapyasAram , pratiniyatAtmasambandhitvasyaivAtrAsiddheH / taddhi tatkAryatvAt , tadupakriyamANa-5 tvAt, tatsaMyogAt, tadRSTapreritatvAt , tadAtmapreritatvAdvA syAt ? ne tAvatkAryatvena tatsamvandhitA; nitye tdyogaat| nApyupakriyamANatvena; anadheiyApraheyotisa~ye tasyApyasambhavAt / nApi saMyogAt; sarvatrausyAvizeSAt / nApi 'yadRSTapreritaM pravartate nivartate vA tattasya' iti vAcyam; acetanasyAdRSTA 10 syAniSTadezAdiparihAreNeSTadezAdau tatpreraNAsambhavAt , anyathezvarakalpanAvaiphalyam / na cezvarasyAdRSTapreraNe vyApArAtsAphalyam , manasa evAsau prerakaH kalpyatAm kiM paramparaiyA ? tasya 1 sukhAdau / pareNa / 3 manaH kartR / 4 nikhilAtmanAm / 5 ekasyaiva manasaH sambhave sti| 6 mAnasAntaraM / 7 vyathaM bhavatItyukte paraH prAha / 8 AtmanaH / 9 kartR / 10 sukhAdau / 11 bhavati / 12 jiiv| 13 asyAtmana idaM mana iti / 14 mnsi| 15 mano dharmi pratiniyatAtmasambandhi bhavatIti sAdhyam / 16 prtiniytaatm| 17 mnsH| 18 mnsH| 19 manasaH / 20 taa| 21 bhaa| 22 mnsH| 23 mnsH| 24 mnsH| 25 mnsH| 26 nityaparamANuparimANaM mana iti vacanAt / 27 aatmnaa| 28 aaropyitumshky| 29 sphottyitumshky| 30 atizaye manasi / 31 aatmsu| 32 taa| 33 aniSTAt / 34 prenn| 35 kAla / 36 mnH| 37 viSaye / 38 pareNa / 39 mahezvareNAdRSTaM preryate adRSTena mana iti paramparA tyaa| 40 adRSTasya / / vyApitayA samAnadezatvena manasastaiH saMyuktatvAt sarvAtmasamavetasukhAdiSu tadevaika jJAnamutpAdayatIti pratiprANi bhinnmnHpriklpnmnrthkmaasjyet|" sanmati0 TI0 pR0 476 / nyAyakumu0 pR0 271 / 1 "na hi tatkAryatvena tatsambandhitA, tasya nityatvAbhyupagamAt , tatra cAnAdheyApraheyAtizaye tatkAryatA'yogAt / " sanmati0 TI0 pR0 476 / 2 "nApi saMyogAt , tasyApi tatraikadezena sarvAtmanA vA'yogAt / " sanmati0 TI0 pR0 476 / nyAyakumu0 pR0 272 / 3 "naca yadadRSTapreritaM tatpravarttate tatsambandhIti vaktavyam; adRSTasya acetanatvena pratiniyataviSaya (ye) tatprerakatvAyogAt, prerakatthe vA IzvaraparikalpanAvaiyarthyaprasakteH" sanmati0 TI0 pu. 476 / nyAyakumu0 pR0272 / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [prathamapari0 sarvasAdhAraNatvAcAto na tanniyamaH / cAdRSTasyApi pratiniyamaH siddhaH; tasyAtmano'tyantabhedAt samavAyasyApi srvtraavishessaat| "yenAtmanA yanmanaH preryate tattasya' ityayuktam, anupalabdhasya prernnaassvaat| 5 kiJca, IzvarasyApi svasaMviditajJAnAnabhyupagame sadasavargaH kasyacidekajJAnAlamvano'nekatvAtpaJcAGgulavat' ityatra pakSIkRtai kadezenaM vyabhicAraH-tajjJAnAnyasadasadvargayoranekatvAvizeSepyekajJAnAlambanatvAbhIvAdekazAkhAprabhavatvAnumAnavet / khasaMvidita tvAbhyupagame cAsya anenaivai prameyatvahetorvyabhicAra ityuktam / 10 'asmadAdijJAnApekSayA jJAnasya jJAnAntaravedyatvaM sAdhyate' ityatrApyuktam / kiJcAye jAne sati, asati vA dvitIyajJAnamutpadyate ? sati cet-yugapajjJAnAnutpattivirodhaH / asati cet, kaisya taddhAhakam ? asato grahaNe dvicandrAdijJAnavadasya bhraanttvprsNnggH| 15 kiJca, asmadAdInAM tajjJAnAntaraM pratyakSam , apratyakSaM vaa| yadi pratyakSam-svataH, jJAnAntarAdvA? svatazcet, prathamamapyarthajJAnaM svataH prtykssmstu| jJAnAntarAtpratyakSatve tadapi jJAnAntaraM jJAnAntarAttatyakSamityanavasthA / apratyakSaM cet kathaM tenAdyajJAnagrahaNam ? svayaH 1 kiJca / 2 asyedamadRSTamiti / 3 Atmasu gaganAdau / 4 paraiH / 5 dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyarUpaH srgH| 6 praakprdhvNsetretraatyntaabhaavruupo'sdvrgH| 7 pArizeSyAdIzvarasya / 8 guNarUpena vijJAnena / 9 sadvargeNa / 10 Izvara / 11 indaH / 12 IzvarajJAnAnyapadArthayorekazAnAlambanatve vsNvidittvprsnggH| 13 pakkAni etAni phlaani| 14 evaM / 15 hetuH| 16 vyabhicAraparihArArtha / 17 praiH| 18 Izvarasya / 19 guNarUpeNa mheshvrjnyaanen| 20 svabhAvAlamba. nAditi / 21 svabhAvAlambanAdityAdi / 22 asmdaadeH| 23 zAnAntaram / 24 mavanmate / 25 zAnasya / 26 arthazAnaM bhrAntamasadbrahaNAt / 27 dvitIyam / __1 "naca yenAtmanA yanmanaH preryate tattatsambandhi iti pratiniyamaH adRSTavadAtmano'pi acetanatvena tatpratyaprerakatvAt / cetanatve'pi nAnupalabdhasya preraNam / " sanmati0 TI0 pR0 477, nyAyakumu0 pR0 272 / 2 "kiMca, svasaMviditajJAnAnabhyupagame 'sadasadvargaH kasyacidekajJAnAlambanaH anekatvAtpaJcAGgulavat' ityatra pakSIkRtaikadezena vyabhicAraH, tajjJAnAnyasadasadvargayoranekatvAvizeSe'pi ekazAnAlambanatvAbhAvAt ekazAkhAprabhavatvAnumAnavat / " sanmati0 TI0 pR0 477 / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1110] jJAnAntaravedyajJAnavAdaH apratyakSeNa jJAnAntareNAtmAntarajJAnenevAsyai grahaNavirodhAt / nanu jJAnasya svaviSaye gRhItijanakatvaM grAhakatvam , tacca jJAnAntareNAgRhItasthApIndriyAdivadyuktamityapi manorathamAtram, arthajJAnasyApi jJAnAntareNAgRhItasyaivArthagrAhakatvAnuSaGgAt / tathA ca zInajJAnaparikalpanAvaiyarthaM mIsAMsakamatAnuSaGgazca / liGgazabdasAdRzyAnAM coMgRhItAnAM svaviSaye vijJAnajanakatvaprasagAttadviSayavijJAnAnvepaNAnarthakyam / 'ayathopalambhAdadoSaH' ityabhyupagamepi kiJcilliMGgAdikamajJAtameva cakSurAdikaM tu jJAtameva svaviSaye pramitimutpAdayettata eva / atha cakSurAdikamevAjJAtaM khaviSaye pramitinimittam , na liGgAdikaM tattu jJAtameve 10 nAnyathA'to nobhayatromaiyathAprasaGgaHpratItivirodhAt, nanvevaM yathA arthajJAnaM jJAtamartha jJapti nimittam , tathA jJAnajJAnamapi jJAne'stu, taMtrApyubhayathAparikalpane pratItivirodhAvizeSAt / yathaiva hi'vivAdApannaM cakSuraudyajJAtamevArtha jJaptinimittaM tattvAdasaJcakSurAdivat / liGgAdikaM tu jJAtameva kvacijjJaptinimittaM tattvAdubhayavAdi-15 1dvitIyena / 2 santAnAntara / 3 jJAnasya / 4 dvitIyaM / 5 arthazAne / 6 pricchitti| 7 kathyate / 8 tRtiiyjnyaanen| 9 dvitIyazAnasya / 10 adRSTAdi / 11 iip| 12 mImAMsakamate agRhItasyaiva (parokSasya ) jJAnasyArthagrAhakatvAt / 13 gAmabhyAjetyAdi / 14 saMjJAsaMzisambandhapratipatteH kAraNaM sAdRzyaM / 15 kiJca / 16 anumeye| 17 gAmabhyAjetyAdivAkyAtheM / 18 liGgAdizcAsau viSayazca / 19 indriyasyAjJAtasya liGgAderzAtasya / 20 na tvajJAtaM zApakaM nAma / 21 gRhItasyAgRhItasya ca gRhItijanakatvena / 22 arthazAnatadrAhakazAnavacca / 23 pareNa / 24 parakIyaM / 25 asadAdikaM liGgantu jJAtameva / 26 parakIyaM / 27 parasya / 28 cakSurAdau liGgAdau ca / 29 yathAkramaM jJAtatvAzAtatvaprakAreNa / 30 iti cet / 31 ubhayathobhayatra vikalpe pratItivirodhaprakAreNa / 32 jnyaatN| 33 zaptinimittaM / 34 shaane| 35 ekaM jJAtamaparaM cAjJAtaM svaviSaye pramitijanakam / 36 parasya / 37 parakIyam / 38 apratyakSatvAvizeSAbhAvAt / 39 parasya / 40 svvissye| 1 "syAnmatam-cakSurAdikamevAjJAtaM svaviSayajJaptinimittaM dRSTaM na tu liMgAdikam , tadapi zAtameva nAnyathA tato nobhayatrobhayathAprasaGgaH pratItivirodhAditi; tahi yathA arthazAnaM vyavasitamarthazaptinimittaM tathA jJAnajJAnamapi jJAne'stu, tatrApi ubhayathA pari. kalpanAyAM pratItivirodhasyAvizeSAt / kayA punaHpratItyA atra virodha iti cet / cakSurAdiSu kayeti samaH paryanuyogaH / vivAdApannaM cakSurAdikamajJAtameva arthazaptinimitraM cakSurAditvAt. tathA vivAdAdhyAsitaM liMgAdikaM jJAtameva kacidvizaptinimittam liGgAditvAt , yaditthaM taditthaM yathobhayavAdiprasiddhaM dhUmAdi, tathA ca vivAdAdhyAsitaM Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 prameyakamalamArtaNDe prathamapari0 prasiddhadhUmAdivat' ityanumAnapratItyAtrobhayathA kalpane virodhH| tathA 'jJAnajJAnaM jJAtameva svaviSaye jJaptinimittaM jJAnatvAdarthajJAnavat' ityatrApi sarvathA vizeSAbhAvAt / yadi caupratyakSeNAryanenArthajJAnapratyakSatA; tIzvarajJAnenAtmano'pratyakSeNAzeSavipayeNa 5 prANimAtrasyAzeSArthasAkSAtkaraNaM bhavet , tathA cezvaretaravibhA gAbhAvaH / svajJAnagRhItamAtmano'dhyakSamityapyasaGgatam, khesaM. viditatvobhAve svajJAnatvAsiddheH / svasminsamavetaM svajJAnam ityapi vArtam ; samavAyaniSedhAttavizeSA~cca / 'svakAryam' itya pyasamyak ; samavAyaniSedhe tdaadheytyotpaadsyaapysiddheH| jana10 katvamAtreNa tattve dikkAlAdau ttprsnggH| nityajJAnaM cezvarasyApi na syAt tataH svato jJAnaM pratyakSam anythoktdossaaNnussnggH| nanu jJAnAntarapratyakSatvepi nAnavasthA, arthajJAnasya dvitIyenAsyApi tRtIyena grahaNAdarthasiddheraiparajJAnakalpanayA prayojanAbhA 1 jnyaan| 2 prtiitivirodhH| 3 kiJca / 4 dvitIyajJAnena / 5 syAt / 6 asdaadeH| 7 asdaadi| 8 arthshaanN| 9 assdaadeH| 10 kathyate / 11 asdaadinaa| 12 dvitIyazAnasya / 13 aatmni| 14 sarveSvAtmasu / 15 AtmanaH / 16 svajJAnam / 17 Atmani / 18 sati / 19 vivakSitAtmani / 20 svajJAnasya / 21 janmanaH / 22 nimittakAraNa / 23 svakIyatve / 24 zAnasya svakIyatva / 25 tajjanakatvAvizeSAt / 26 kiJca / 27 jJAtatvAt / 28 kAryasyAnityatvAt / 29 jJAnatvAt / 30 anavasthA / 31 caturtha / liMgAdi, tasmAttathetyanumAnapratItyA tatrobhayathAkalpane virodha iti cet ; tarhi vivA. dApannaM jJAnaM jJAtameva svaviSaye zaptinimittaM jJAnatvAt , yadevaM tadevaM yathA arthazAnam, tathA ca vivAdAdhyAsitaM jJAnajJAnam , tasmAttathetyanumAnapratItyaiva tatrobhayathA kalpanAyAM virodho'stu sarvathA vizeSAbhAvAt , tathA cAnavasthAnaM durnivArameva naiyAyikammanyAnAm / " yuktyanu0 TI0 pR0 8 / 1 "svayamasiddhena jJAnena gRhItasyApyagRhItarUpatvAt , anyathA sarvajJajJAnagRhItasya rathyApuruSajJAnagRhItatvaM bhavediti tasyApi srvjnytaaprsktiH|" sanmati0 TI0 pR0 478 / 2 "na ca svajJAnagRhItaM tadgRhItamiti nAyaM doSaH; svasaMviditajJAnAbhAve svjnyaanmitysyaivaasiddheH|" sanmati0 TI0 pR0 478 / 3 "svasmin samavetaM svajJAnamabhidhIyata iti nAyaM doSaH iti cet ; na; tasyAbhAvAt , bhAvepyaviziSTatvAt / " sanmati0 TI0 pR0 478 4.... tena ghaTAdijJAnasya dharmiNaH dvitIyena, tasyApi tRtIyena grahaNAdarthasiddharnAparajJAnakalpana miti nAnavasthA iti yaduktam / tadapyasaGgatam ; tRtIyAderzAnasyAgrahaNe prathamasyApya siddheruktanyAyAt" sanmati0 TI0 pR0 479 / yuktyanu0 TI0 pR09| Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1110] jJAnAntaravedyajJAnavAdaH 145 vAt / arthajijJAsAyAM hyarthe jJAnam , jJAnajijJAsAyAM tu jJAne, pratIterevaMvidhaitvAt / ityapyasamIkSitAbhidhAnam tRtIyajJAnasyAgrahaNe tena prAktanajJAnagrahaNavirodhAt, itarathA sarvatraM dvitIyAdijJAnakalpanAnarthakyaM tatra cokto dossH| kiJca, 'arthajijJAsAyAM satyAmahamutpannam' iti tajJAnAdeva5 pratItiH, jJAnAntarAdvA? prathamapakSe jainamatasiddhistathApratipadyamAnaM hi jJAnaM svaparaparicchedakaM syAt / dvitIyapakSepi 'arthajJAnamajJAtameva mayArthasya paricchedakam' iti jJAnAntaraM pratipadyate cet / tadeva svArthaparicchedakaM siddhaM tathAdyamapi syAt / na pratipadyate cetkathaM tathApratipattiH? kiJca, arthazaoNnamarthamAtmAnaM ca pratipadya 'ajJAtameva mayA jJAnamartha jAnAti' iti jJAnAntaraM pratIyAt, apratipadya vaa| prathamapakSe triviSayaM jJAnAntaraM presajyeta / dvitIyapakSe tu atiprasaGgaH 'mayA'jJAtamevAdRSTaM sukhAdIni karoti' ityapi tejAnIyAdavizeSAt / 1 jAtaM / 2 zAnaM jAtaM / 3 jizAsApUrvakatvAt / 4 caturthena / 5 dvitIya / 6 arthazAne / 7 Atmani / 8 prathamajJAnenAlam / 9 azeSasya prANimAtra syAzeSajJatva. lakSaNaH / 10 arthazAnaM / 11 mityAdi / 12 prathama / 13 kartR / 14 jAnAti / 15 jJAnAntaram / 16 arthshaanN| 17 jJAnatvAdvitIyazAnavat / 18 kartR / 19 jJAnasvarUpaM / 20 trivayamapi dvitIyazAnassa karmabhUtam / 21 jJAtvA / 22 kartR / 23 kartR / 24 basaH / 25 apsiddhaantprsnggH| 26 karta / 27 tritayAviSayIkaraNasya / 1 "svayamarthajJAnaM mamedamityapratipattau tathApratIterasaMbhavAt , pratipattau tu svata eva tatpratipattiH, jJAnAntarAdA ? svatazcet ; svArthaparicchedakatvasiddhivedanasya vastubalaprAptA, 'kvacidarthe jijJAsAyAM satyAmahamutpannamiti svayaM pratipadyamAnaM hi jJAnaM svArthaparicchedakamabhyanujJAyate nAnyatheti jainamatasiddhiH / yadi punarzAnAntarAttathApratipattistadApi tadarthajJAnam ajJAtamevamayA'rthasya paricchedakamiti svayaM jJAnAntaraM pratipadyate cettadeva svArthaparicchedakaM siddham / na pratipadyate cetkathaM tathA pratipattiH / " yuktyanu0 TI0 pR0 9 / nyAyakumu0 pR0 186 / 2 "kiMcedaM vicAryate-jJAnAntaram arthajJAnamarthamAtmAnaJca pratipadya azAtameva mayA jJAtamartha jAnAtIti pratipAdya, apratipAdya vA ? prathame pakSe arthasya tajjJAnasya svAtmanaH svaparicchedakatvaviSayaM zAnAntaraM prasajyeta / dvitIyapakSe punaratiprasaGgaH, mukhAdikamajJAtamevAdRSTaM mayA karotItyapi jAnIyAdavizeSAt / " yucayanu0 TI0 pR0 9 / nyAyakumu0 pR0 186 / / pra0 ka0 mA0 13 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 prameyakamalamArtaNDe [prathamapari0 nApi zektikSayAt , IzvarAt, viSayAntarasaJcArAd , adRssttaadvaa'nvsthaabhaavH| na hi zaktikSayAccaturthAdijJAnasyAnutpatteranavaH sthAnAbhAvaH / tadanutpattau prAktanajJAnAsiddhidoSalya tevastha. tvAt / tatkSaye ca kuto rUpAdijJAnaM sAdhanAdijJAnaM vA yato 5 vyavahAraH pravarttata ? na ca caturthAdijJAnajananazaktereva kSayo netarasyAH; yugapadnekazaktyabhAvAt / bhAve vA tathaiva jJAnotpattiprasaGgaH / nitysyopraaNpekssaapysmbhaavyaa| krameNa zaktisadbhAve kuto'sau ? na tAvadAtmano'zaktAt, tadasambhavAt / zaktyantara kalpane caanvsthaa| 1. IzvarastAM nivArayatItyapi baalvilsitm| kRtakRtyasya tanni vAraNe prayojanAbhAvAt / paropakAraH prayojanamityasat; dharmigrahaNAbhAvasya teMvasthatvaprasaGgAt , apratIteniSiddhatvAccAsya / na cai viSayAntarasaJcArAttannivRttiH, viSayAntarasaJcAro hi dharmijJAnaviSayAdanyatra sAdhanAdiviSaye jnyaanotpttiH| na ca tajjJA. 1 kiJca / 2 prtipttuH| 3 paJcaSaSThAdi / 4 prthmdvitiiytRtiiy| 5 pUrva. nirUpita / 6 zakti / 7 dRssttaantaadi| 8 kutH| 9 rUpAdijJAnajanitAyAH zakteH / 10 apsiddhaantH| 11 aatmnH| 12 jJAnotpattau / 13 zakti / 14 zaktibhavet / 15 asamarthAt / 16 tA / 17 zaktAdAtmanazcenna / 18 AtmagatAH zaktayaH zaktimata evAtmanaH utpadyante ityanena prkaarenn| 19 AdyazAnazAnAbhAvasya / 20 pUrvanirUpita / 21 ghaTAdijJAnazAnamityAdau / 22 dhrmishaanjnyaansy| 23 tRtIyazAnAt / 24 taa| 25 bsH| 26 AyajJAnasya / 17 tRtIyazAnAt / 28 tRtIyajJAnasya / 29 dvitiiy| 1 "na ca zaktiprakSayAccaturthajJAnAderanutpatteranavasthAnivRttiH, dharmigrahaNasyaivamabhAvApatteH / ... kiMca, yadi zaktiprakSayAdanavasthAnivRttiH, bAhyaviSayamapi jJAnaM na bhavet zaktiprakSayAdeva / " sanmati0 ba0 pR0 479 // 2 "naca caturthAdijJAnajananazareva prakSayaH na bAhyaviSayajJAnazaktaH, yugapadanekazaktyabhAvAt , bhAve vA yugpdnekjnyaanotpttiprsktiH|" sanmati0 TI0 pR0 479 / 3 "etena IzvarAdanavasthAnivRttiriti prativihitam ; tasyAdRSTakalpanatvAt , pratiSiddhatvAca / " sanmati0 TI0 pR0 479 / 4 "na ca viSayAntarasaJcArAdanavasthAnivRttiH, yato dharmijJAnaviSayAt sAdhanAdiviSayAntaram , tatra jJAnasyotpatteH viSayAntarasaJcAraH / na cAparAparajJAnagrAhijJAnasantatyutpattau avazyambhAvibAhyasAdhanAdiviSayasannidhAnam , yena tatra jJAnasya saJcAro bhavet / sannidhAne'pi antaraGgabahiraGgayorantaraGgasyaiva balIyastvAt nAntaraGgaviSayaparihAreNa bAhyaviSaye zAvotpattibhavediti kuto'navasthAnivRttiH ?" sanmati0 TI0 50 479 / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 110] jJAnAntaravedyajJAnavAdaH 147 nasannidhAne'vazyaM saudhanAdinA sannihitena bhavitavyamasiddhoderabhAvApatteH / sannihitepi vA jighRkSite dharmiNyahIte kathaM viSayAntare grahaNAkAMkSA? kathaM vA tajjJAnamekaoNrthasamavetatvena sannihitaM vihAya tadviparIte dRSTAntAdau zAnaM jJAyet ? ___ adRSTAttanivRttau svasaMviditajJAnotpattirevAto'stu kiM mithyA-5 bhinivezena ? tanna prtykssaaddhrmisiddhiH| lApyanumAnAt; tatsadbhAvAvedakasya tasyaivAsiddheH / siddhau vA tatrApyAzrayAsiyAdidoSopanipAtaH syAt / punaratrApyanumAnAntarAttatsiddhAvanavasthA / ityuktadoSaparijihIrSayA pradIpavatsvaparaprakAzanazaktidvayAtmakaM jJAnamabhyupagantavyam / tadapahnave 10 vstuvyvsthaabhaavprsnggaat| nanu svaiparaprakAzo nAma yadi vodharUpatvaM tadA sAdhyavikalo dRSTAntaH pradIpe vodharUpatvasyAsambhavAt / atha bhAsurarUpasamvandhitvaM tasya jJAne'tyantAsambhavAtkathaM sAdhyatA ? anyathA pratyakSabAdhastadapyasamIcInam ; tatprakAzo hi svapararUpodyotanarUpo'-15 bhyupagamyate / sa ca kaMcidvodharUpatayA kacittu bhAsurarUpatayA vA na virodhmdhyaaste| 1 tRtiiyjnyaansyaikaatmsmvettven| 2 dRSTAntAdi / 3 anyathAM / 4 Azraya / 5 dRSTAnta / 6 saadhnaadau| 7 arthjnyaane| 8 tRtIyena dvitIyasyAgrahaNe dvitIyena prathamasyAgrahaNe / 9 prtipttuH| 10 kiJca / 11 dharmijJAnatRtIyajJAnaM / 12 ekaatmni| 13 tRtIyaM cturth| 14 jJAnAntareNaiva vedyaM jJAnamiti / 15 dvitIyavikalpaH / 16 grAhakasya / 17 dhrmishaan| 18 taa| 19 hetorsiddhiH| 20 dvitiiye'numaane| 21 IzvarajJAnena sukhasaMvedanena cAnekAntaH dhrmysiddhiH| 22 pareNa / 23 ghttaadishaan| 24 jJAnaM svprprkaashkmrthprkaashktvaaprdiipvt| 25 pradIpe bodharUpatve zAne bhAsurarUpasambandhitve sati / 26 zAne bhAsurarUpasambandhitvaM vidyate cet / 27 prakaTana / 28 jainaiH / 29 zAne / 1 "nacAdRSTavazAdanavasthAnivRttiH, svasaMviditajJAnAbhyupagamenApi anavasthAnivRttaH saMbhavAt , anyathA kArye'nupapadyamAne adRSTaparikalpanAyA upapatteH / svasaMvedane'pi adRSTasya zaktiprakSayAbhAvAt / " sanmati0 TI0 pR0 479 / 2 "yadi prakAzakatvaM bodharUpatvaM vivakSitaM tadA sAdhanavikalamudAharaNam , pradIpe bodharUpatvasyAsaMbhavAt / atha prakAzakatvaM bhAsvararUpasambandhitvaM tad vijJAne nAsti / " praza0 vyo0 pR0 529 / 3 "yataH arthaprakAzakatvamodyotakatvamucyate, tacca kacidbodharUpatayA kvacidbhAsurarUpatayA vA na virodhmdhyaaste|" nyAyakumu0 pR0 189 / syA. ratnA0 pR0 231 // Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 prameyakamalamArtaNDe [prathamapari0 nanu 'yenAtmanA jJAnamAtmAnaM prakAzayati aina cArtha tau cettato'bhinnau tAhi toveva na jJAnaM tasya tatrAnupravezAttatsvarUpavat, jJAnameva vA tayostatrAnupravezAt, tathA ca kathaM tasya svaparaprakAzanazaktidvayAtmakatvam ? bhinnau cetsvasaMviditau, svAzraya 5jJAnaviditau vA / prathamapakSe khasaMviditajJAneMtrayaprasaGgastatrApi pratyekaM svaparaprakAzasvabhAvadvayAtmakatve sa eva paryanuyogo'navasthA ca / dvitIyapakSe'pi vaparaprakAzahetubhUtayostayoryadi jJAnaM tathAvidhena svabhAvadvayena prakAzakaM tanivasthA / tadaprakAzakatve pramANatvAyogaistayorvA tatsvabhAvatvavirodha iti' ekAntAdinA10 mupalammo nAsmAkam , jAtyantaratvAtsvabhAvatadvatormeMdAmedaM pratya nekAntAt / jJAnAtmanA hi svabhAvatadvatorabhedaH, svaparaprakAzai. svabhAvAtmanA ca bhedai iti jJAnamevAbhedo'to bhinnasya jJAnAtmano'. pratIteH / svaparaprakAzasvabhAve ca bhedastayatiriktayostarapratIyamAnatvAdityuktadoSAnavakAzaH / kalpitayostu bhedAbhedaikAnta5yostaSaNapravRttau sarvatra pravRttiprasaGgAt na kasyacidiSTatattvavyavasthA syAt / svaparaprakAzasvabhAvau ca pramANasya tatprakAzanasAmarthyameva, tadrUpatayA cAMsya parokSatA tatprakAzanalakSaNa 1 svabhAvena / 2 bhvtH| 3 tau| 4 zAnAt / 5 dvau svabhAvau jJAnaM c| 6 pratyekaM svaparaprakAzanasvabhAvau bhinnAvabhinnau vA / abhinnapakSe prAguktameva dUSaNaM bhinnapakSe svasaMviditau svAprayajJAnavidito vetyAdi / 7 bhaavyoH| 8 bhinnena / 9 svabhAvadvayaprakAzanAt / 10 zAnasya / 11 jJAnasya / 12 zAna / 13 bhaa| 14 pareSAM bhavatAm / 15 janAnAm / 16 prkaaraantrtvaat| 17 kathaJcid medaamedruuptvaat| 18 asatpratyakSasya / 19 aniyamAt / 20 svarUpeNa / 21 iiyekH| 22 vA dviH| 23 jJAnasya / 24 taa| 25 taa| 26 iti / 27 jJAnarUpakhabhAvarUpAmedAyAM / 28 svbhaavtdvtoH| 29 svaparaprakAzanasvabhAvabhedAbhedapakSayoH / 30 bhavatpakSe mayA yogena / 31 sukhAtmanorabhedo brahmAdvaitavAdinA kalpitastatrAbhede tvayA dUSaNamudbhAvyate bhedapratibhAso na syAdekAtmani saugatena bhedaH kalpitastatra bhede tvayA dUSaNamudbhAvyate anusandhAnaM na syAditi / tathApi bhedAbhedapakSadUSaNaM syAt / kathaM tvayA dravyaguNayorbhedo'bhyupagataH AtmanyabhedastvatpakSepi pareNo. dbhAvyamAnaM dUSaNaM prsjyet| 32 vastuni / 33 kArako na zApako jhApyasya / 34 shaansy| 1 "yaccAnyaduktaM yenaivAtmanA jJAnamAtmAnaM prakAzayati venaivArtham ityaadi| tadasamIkSitAbhidhAnam ; svabhAvatadvatoH bhedAbhedaM pratyanekAntAt / " nyAyakumu0 pR0 189 / syA0 ratnA0 pR0 232 / (tattvArthazlo0 pR0 125) Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1111-13] prAmANyavAdaH 149 kAryAnumeyatvAttayoH / sakalabhAvAnAM sAmarthyasya kAryAnumeyatayA nikhilavAdibhirabhyupagamAt / agdizAM cAntarbahirvArtho naikAntataH pratyakSa ityatrAkhilavAdinAma vipratipattirevetyuktadoSAnavakAzatayA pramANasya pratyakSatAprasiddharalaM vivAdena / a#mevArtha samarthayamAnaH kovetyAdinA karaNArthamupasaMharati / / ko vA tatpratibhAsinamarthamadhyakSamicchaMstadeva tathA necchet // 11 // pradIpavat // 12 // ko vA lo(lau )kikaH parIkSako vA tatpratibhAsinamarthamaMdhyakSamicchaMstadeva pramANameva tathA pratyakSaprakAreNa necchet ! 10 api tu pratItiM pramANayanicchedeva / atraivArthe parIkSaketarajanaprasiddhatvAt pradIpaM dRSTAntIkaroti ? yathaiva hi pradIpasya svaprakAzatAM pratyakSatAM vA vinA tatpratibhAsinorthasya prakAzakatA pratyakSatA vA nopapadyate / tathA pramANasyApi pratyakSatAmantareNa tatpratibhAsinorthasya pratyakSatA na syAdityuktaM prA pravandhenetyuparamyate / 15 tadevaM sakalapramANavyaktivyApi sAkalyenApramANavyaktibhyo vyAvRttaM pramANaprasiddhaM vApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANalakSaNam / naktalakSaNapramANasya prAmANyaM khataH parato vA syAdityAzaGkhya prtividhtte| tatprAmANyaM khataH paratazca // 13 // 20 tasya svApUrvArthatyAdilakSaNalakSitapramANasya prAmANyamutpattau parata ev|jnyptii svakArye ca khaMtaHparatazca abhyaasaanbhyaasaapekssyaa| 1 svaparaprakAzarUpayoH / 2 kiJcijjJAnAm / 3 vyaktayapekSayA pratyakSaH zaktayapekSayA prokssH| 4 zAnaM svprkaashkmrthprkaashktvaat| 5 svprprkaashksmrthprkaashktvaat| 6 mImAMsakena jJAnaparokSatArUpo yogena khAtmanikriyA'bhAvarUpazca / 7 svasaMvidita / 8 zAna / 9 adhyakSaviSayaM / 10 pradIpavat / 11 prdiipprkaarenn| 12 dUSaNam / 13 asmaamijainaiH| 14 pratyakSaparokSa / 15 avyAptyA. diprihaarH| 16 sannikarSAdi / 17 ativyaaptiprihaarH| 18 asmbhvprihaarH| 19 svApUrvetyAdi / 20 avisaMvAditvaM / 21 jainH| 22 arthAvyabhicAritvam / 23 pravRttyarthaparicchittilakSaNe / 1 "tatrAbhyAsAtpramANatvaM nizcitaM svata eva naH / manabhyAse tu parataH ityAhuH kecidAsA // Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 prameyakamalamArtaNDai prathamapari0 ye tu sakalapramANAnAM svataH prAmANyaM manyante te'tra praSTavyAHkimutpatto, jJaptau, svakArye vA khataH sarvapramANAnAM prAmANyaM prAyate prakArAntarAsambhavAt ? yadyutpattI, tatrApi svataH prAmANyanutpadyate' iti korthaH ? kiM kAraNamantareNotpadyate, vasA5magrIto vA, vijJAnamAtrasAmagrIto vA gatyantarAbhAvAt / prathamapakSe-dezakAlaniyamena pratiniyatapramANAdhAratayA prAmANyapravRttivirodhaH khato jAyamAnasyaivaMrUpatvAt , anya taMdyogAt / dvitIyapakSe tu siddhasAdhyatA, svasAmagrItaH sakalamAvAnAmutpattya bhyupagamAt / tRtIyapakSopyavicAritaramaNIyaH, viziSTaMkAryasyA10 viziSTakAraNaprabhavatvAyogAt / tathA hi-prAmANyaM viziSTakAraNa prabhavaM viziSTakAryatvAdaprAmANyavat / yathaiva hyaprAmANyalakSaNaM viziSTaM kArya kAcakAmalAdidoSalakSaNaviziSTebhyazcakSurAdibhyo jAyate tathA prAmANyamapi guNavizeSaNaviziSTebhyo vishessaabhaavaat| 1 bhADAH / 2 smyeNt| 3 AtmavAcaka AtmIyavAcakazca / 4 aatmvaackpksse| 5 aatmiiyvaackpksse| 6 aatmiiypksse| 7 ghttaadi| 8 tadavirodhe / 9 kAraNamantareNa pravRtterayogAt / 10 prAmANyasya / 11 zAnena vybhicaarH| 12 prAmANyaM na vizAnasAmagrIjanyaM vijJAnAnyatve sati kAryatvAt / prAmANyavijJAne bhinnasAmagrIjanye bhinnakAryatvAd ghaTapaTAdivat / 13 viziSTakAryatvasya / tacca syAdvAdinAmeva svArthanizcayanAta sthitam / natu svanizcayonmuktaniHzeSajJAnavAdinAm // " tattvArthazlo0 pR0 177 / "iti sthitametat-pramANAdiSTasaMsiddhiH anyathA'tiprasaGgataH / prAmANyaM tu svataH siddhamabhyAsAtparato'nyathA // " pramANapa0 pR0 63 / "AbhyAsikaM yathA jJAnaM pramANaM gamyate svataH / mithyAjJAna tathA kiJcidapramANaM khataH sthitam // " tatvasaM0 kAri0 3100 / "nahi bauddhaiH eSAM caturNAmekatamo'pi pakSo'mISTaH, aniyamapakSasyeSTatvAt / tathAhi-ubhayamapyetat kiJcit svataH kiMcit parata iti......" tattvasaM0 paM0 pR0 811 / 1 "talki svato jJAyate, svato vA jAyate, svato vA vyApriyate ?" praza0 kandalI pR0 218 / 2 "tatrApi svataH kAraNamantareNa Atmanaiva prAmANyamutpadyate ityarthaH syAt / Atmano vA sakAzAt , AtmIyAyAH sAmagrIto vA ?" nyAyakumu0 pR0 199 / 3 "pramA jJAnahetvatiriktahetvadhInA kAryatve sati tadvizeSatvAt apramAvat / " praza0 kiraNA0 pR. 318 / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1113] prAmANyavAdaH 151 jJaptAvapyanabhyAsadazAyAM na prAmANyaM svato'vatiSThate; sandehaviparyayAkrAntatvAttadvadeva / abhyAsadazAyAM tUbhayamapi svtH| nApi pravRttilakSaNe svakArya tatvato'vatiSThate, svagrahaNasApekSatvAdaprAmANyavadeva ! taddhi hAtaM sanivRttilakSaNakhakAryakAri naanythaa| nelu guNavizeSaNaviziSTebhyaH ityu(tyayu)ktam teSAM pramANato'nupalalenAsattvAt / na khalu pratyakSa tAnpratyetuM samartham ; atIndriyendriyApratipattau tahuNAnAM pratItivirodhAt / nApyanumAnam / tasya prativandhavalenotpattyabhyupagamAt / prativandhazcendriyaguNaiH saha liGgasya pratyakSeNa gRhyeta, anumAnena vA / na tAvatpratyakSeNa, 10 guNAgrahaNe tatsamvandhagrahaNavirodhAt / nApyanumAnena, asyApi gRhItasamvandhaliGgaprabhavatvAt / tatrApyanumAnAntareNa sambandhagrahaNe'navasthA prathamAnumAnenAnyonyAzrayaH / apratipannasamvandhaprabhavaM cAnumAnaM na premANamatiprasaGgAt / kiJca, svabhAvahetoH, kAryAt, anupalabdhervA tatprabhavet ? na15 tAvatvAMvAt , tasya pratyakSagRhItethe vyavahAramAtrapravartanaphalatvAdRkSAdau ziMzapAtyAdivat / na cAtyakSA'kSAzritaguNaliGgasamvandhaH pratyakSataH pratipannaH / kAryahetozca siddha kAryakAraNabhAve kAraNapratipattihetutvam , ttsiddhishcaadhykssaanuplmbhprmaannsmpaadyaa| nacendriyaguNAzritasambandhagrAhakatvenAdhyakSapravRttiH, yena tatkA-20 1 stymstymiti| 2 prAmANyamaprAmANyam / 3 abhyAsadazAyAM viSayaM prati gamanam / 4 satyatva / 5 svasya jJAnena / 6 prAmANyasya / 7 arthavyabhicAritva / 8 asatyamidamiti / 9 viSayaM pratyagamanam / 10 azAtam / 11 abhyAsadazAyAM khtH| 12 miimaaNskH| 13 ckssuraadibhyH| 14 aprijhaane| 15 prAmANyaM vijJAnakAraNAtiriktakAraNaprabhavaM vijJAnAnyatve sati kAryatvAdaprAmANyavat / 16 avinAbhAva / 17 prAmANyasya / 18 liGgasya / 19 prAmANyaM guNaniyataM tadanvayavyati. rekAnuvidhAyitvAt / 20 dvitiiyaanumaane| 21 tadanvayavyatirekAnuvidhAyitvaM guNasadbhAvAvinAbhAvi tasmi(guNe )nsatyevotpadyamAnatvAt / 22 agRhIta / 23 anumAnAbhAsam / 24 tatputratvAderutpannasya prAmANyaprasaGgAt / 25 vRkSoyaM shiNshpaatvaat| 26 hetoH / 27 vRkSoyaM shiNshpaatvaat| 28 taa| 29 prAmANyaM (kArya) sAdhyena (guNena) sambandhi anumAnakAryatvAddhUmavat / 30 hetuH kAryam / 31 sambandhaH kAraNam / 32 anvayavyatirekAbhyAm / 33 asatyasadbhAva / 34 kAryakAraNabhAva / 35 taa| 1 "nahi cakSurAdiSu guNA nAma kecidupalabhyante / " mI0 lo0 nyAyarasA. 50 59 / - Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 prameyakamalamArtaNDe prathamapari0 yona kasyacilliGgasyApyadhyakSatA pratipattiH syAt / anupalabdhestvevaMvidhe viSaye pravRttireva na sambhavatyabhAvamAtrasAdhakatvenAsyAH vyApAropagamAt / na cautra liGgamasti / yathArthopalabdhirastItyapyasaGgatam ; yato 5yathArthatvAyathArthatve vihAya yadi kAryasyolaMbdhyAkhyasya svarUpaM nizcitaM bhavettadA yathArthatvalakSaNaH kAryavizeSaH pUrvasmAtkAraNakalApAdaniSpadyamAno guNAkhyaM svotpattau kAraNAntaraM parikalpayet / yadA tu yathArthaivopalabdhiH khayo(svo)tpAdakaikAraNakalApA numApikA tadA kathaM tadvyatiriktaguNasadbhAvaH? ayathArthatvaM tUpala10bdhervizeSaH pUrvasmAtkAraNasamUhAdanutpadyamAnaH svotpattau sAmagrya ntaraM parikalpayatIti parato'prAmANyaM tasyotpattau dopApekSatvAt / __ na cendriye nairmalyAdireva guNaH, nairmalyaM hi tatsvarUpam , na tu svarUpAdhiko guNaH tathA vyapadezastu doSAbhAvanivandhanaH / tathAhi-kAmalAdidoSAsattvAnnirmalamindriyaM tatsattve sadoSam / 15 manasopi nidrAdyabhAvaH svarUpaM tatsadbhAvastu doSaH / viSayasyApi nizcalatvAdikharUpaM calatvAdistu dossH| pramAturapi kSudhAdyabhAvaH kharUpaM tatsadbhAvastu dossH| na caitedvaktavyam-'vijJAnajanakAnAM svarUpamayathArthopalabdhyA samadhigatam yathArthatvaM tu pUrvamAtkAraNakalApAdanutpadyamAnaM 20 guNAkhyaM sAmayantaraM parikalpayati' iti; yato'tra lokaH pramA Nam / na cAtra mithyAjJAnAtkAraNasvarUpamAtramevAnuminoti kintu saimygjnyaanaat| kiJca, arthatathAbhAvaprakAzanarUpaM prAmANyam, tasya cakSu. 1 prAmANyasya / 2 sambandha / 3 taa| 4 kiJca / 5 nayanaguNe saadhye| 6 nayane guNAH santi ythaarthoplbdheH| 7 vishessruupe| 8 kAryamAtrasya / 9 upalambhasAmAnyasya / 10 satya / 11 kartA / 12 zuddhaM cakSuH / 13 anyat / 14 indriy| 15 indriya / 16 indriya / 17 kaa| 18 nirmalaM cakSuriti / 19 indriyasvarUpam / 20 paTAdipadArthasya / 21 AsannatvAdi / 22 vakSyamANam / 23 jainaiH| 24 cakSurAdInAM / 25 linggen| 26 ayathArthopalabdhijanakAdi. ndriyAt / 27 vijnyaansaamgynumaane| 28 ckssuraadi| 29 prAmANyaM vizAnakAraNa (cakSurAdi ) prabhavaM vijJAnasvabhAvatvAt vizAnasvarUpavat / 30 pramANasya kAryAdhatathAbhAvaprakAzanarUpaM prAmANyam / 1 "vaimalyaM guNa iti cet ; nanvevaM doSAbhAvo gunnH|" mI. vo0 nyAyaratnA0 pR0 59 / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 sU0 1113] prAmANyavAdaH rAdisAmagrIto vijJAnotpattAvapyanutpatyupagame vijJAnasya kharUpaM vaktavyam / na ca tadrUpavyatirekeNa tasya kharUpaM pazyAmo yena teMdutpattAvapyanutpannamuttarakAlaM tatraivotpattimabhyupagamyate prAmANya bhittAviva citram / vijJAnotpattAvapyanutpattau vyatiriktasAmagrItazcotpattyAbhyupagame viruddhadharmAdhyAsAtkAraNabhedAcca5 tayomadaH syAt / kica, arthatathAtvaparicchedarUpA zaktiH prAmANyam , zaktayazca bhAvAnAM sata(svata) evotpadyante notpAdakakAraNAdhInAH / taduktam "svataH sarvapramANAnAM prAmANyamiti gamyatAm / 10 na hi svato'satI zaktiH kartumainyena pAryate // " . [mI0 zlo0 sU02 zlo0 47] na caitatsatkAryadarzanasamAzrayaNAdbhidhIyate; kintu yaH kAryagato dharmaH kAraNe samasti sa kAryavettata evodayamAsAdayati yathA mRtpiNDe vidyamAnA rUpAdayo ghaTepi mRtpiNDAdupajAyamAne 15 mRtpiNDarUpAdidvAreNopajAyante / ye tu kAryadharmAH kAraNevavidyamAnA na te tataH kAryavat jAyante kintu svata eva, yathA tesyaivodakAharaNazaktiH / evaM vijJAnepyarthatathAtvaparicchedazaktizcakSurAdiSvavidyamAnA tebhyo nodayamAsAdayati kintu svata evAvirbhavati / uktaM ca "AtmalAbhe hi bhIvAnAM kAraNApekSitA bhavet / labdhAtmanAM svakAryeSu pravRttiH khayameva tu // " mI0 zlo0 sU0 2 zlo048] yathA-mRtpiNDadaNDacakrAdi ghaTo janmanyapekSate / ___ udakAharaNe tvasya tadapekSA na vidyate" // [ ] 25 20 1 prAmANyasya / 2 jainaiH| 3 vayaM miimaaNskaaH| 4 vijJAnasya / 5 vijJAne / 6 bhittisadbhAve citraM notpadyate vinaSTe tu bhavatIti / 7 prAmANyasya / 8 prAmANyasya / 9 vijJAnasya kAraNamindriyaM prAmANyasya guNa iti / 10 utpattyanutpattilakSaNa / 11 indriygunno| 12 prmaannpraamaannyyoH| 13 pramANaprAmANye bhinne / 14 iti parasyAniSTApattiH pareNAmedAbhyupagamAt / 15 pramANasya bhaavshktiH| 16 vijJAnakAraNAtiriktakAraNAdhIno gunnH| 17 bhvti| 18 nizcIyatAm / 19 kAraNe / 20 svruupenn| 21 vijJAnakAraNAtiriktakAraNAdhInena guNena / 22 aparArddhastham / 23 saangkhymt| 24 kaarnndhrmaadev| 25 ghaTalakSaNakAryasya / 26 kAryANAM / 1 "sarve hi bhAvAH svAtmalAbhAyaiva karaNamapekSante / ghaTo hi mRtpiNDAdikaM svajanmanyeva apekSate, nodakAharaNe'pi / tathA jJAnamapi svotpattau guNavaditaradA karaNama Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 prameyakAlamArtaNDe [prathamapari0 cakSurAdivijJAnakAraNAdupajAyamAnatvAttasya parato'bhidhAne ta siddhsaadhytaa| anumAnAdivuddhistu gRhItAvinAbhAvAdiliGgAde rupajAyamAnA pramANabhUtaivopajAyate'to'trApi teSAM na vyaapaarH| tannotpattau tdnyaapekssm| 5 nApi zaptau, ta~ddhi tatra kiM kAraNaguNAnapekSate, saMvAdapratyayaM vA? prathamapakSo'yuktaH, guNAnAM pratyakSAdipramANAviSayatvena prAgevAsattvapratipAdanAt / saMvAdajJAnApekSApyayuktA; tatkhalu samAnajAtIyam , bhinnajAtIyaM vA ? prathamapakSe kimekasantAnaprebhavam / bhinnasantAnaprabhavaM vA? na tAvadbhinnasantAnaprabhavam ; devadattagha10 TajJAne yajJadattaghaTajJAnasyApi saMvAdakatvasaGgAt / ekasantAnaprabhavamapyabhinna viSayam', bhinna viSayaM vA? prathamavikalpe saMvA. ghasaMvAdakabhAvAbhAvo'vizeSAt / abhinnavipayatve hi yathottaraM pUrvasya saMvAdakaM tathemapyasya kinna syAt ? kathaM cAra pramANatvanizcayaH? taduttarakAlabhAvino'nyasmAt tathAvidhAdeveti 15 cet, tarhi tasyApyanyasmAttathAvidhAdevetyanavasthA / prathamapra mANAttasya prAmANya nizcaye'nyonyAzrayaH / bhinnaviSayamityapi vArttam / zuktizakale rajatajJAnaM prati uttarakAlabhAvizuktikA zakalajJAnasya prAmANyavyavasthApakatvaprasaGgAt / nApi bhinnajAtIyam; taddhi kimarthakriyAjJAnam , utAnyat ? na 20 tAvadanyat ; dhaiTajJAnAtpaTajJAne prAmANyanizcayaprasaGgAt / nApyarthakriyAjJAnam ; prAmANyanizcayAbhAve pravRttyAbhAvenArthakriyAjJAnA 1 prAmANyasya / 2 aagm| 3 saGketAdi / 4 shbd| 5 guNAnAM / 6 prAmANyaM / 7 gunn| 8 prAmANyaM / 9 prAmANyasya / 10 arthajJAnena samAnA sadRzA jAtivi(vi)Sayo yasya tatsamAnajAtIyam / 11 puruss| 12 anyathA / 13 bhinnasantAnaprabhavatvAvizeSAt / 14 ekasya jalajJAnaM jalazAnamiti / 15 abhinaviSayasya / 16 saMvAdakaM / 17 kiJca / 18 uttarazAnasya / 19 dvitIyajJAnAt / 20 shaanaat| 21 abhinnvissyaat| 22 prathamapramANAduttarasya nizcayaH uttarazAnAtprathamanizcaya iti / 23 jJAnAt / 24 pUrvazAtaM / 25 sadRzaviSayatvena samAnajAtIyatve sati bhinnaviSayatvasyAvizeSAt / 26 sNvaadshaanN| 27 dvitIyavikalpaM pratyAha prH| 28 lAnAvagAhanAdi / 29 taa| 30 marIcikAcakre jalajJAnAtpazcAnmarIcikAzanam / 31 anyathA / 32 AvazAnasya / pekSatAM nAma svakArye tu viSayanizcaye anapekSameva / " mI0 zlo0 nyAyaratnA0 pR060| kArikeyaM tattvasaMgrahe (pR0 757) pUrvapakSarUpeNa vartate / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1113] prAmANyavAdaH 155 ghaTanAt / cakrakaprasaGgazca / kathaM cArthakriyAjJAnasya tainizcayaH ? anyArthakriyAjJAnAccedanavasthA / prathamapramANAccedanyonyAzrayaH / arthakriyAjJAnasya svataHprAmANya nizcayopaigame caudyasya tathAbhAve kikRtaH pradveSaH? taduktam "yathaiva prathamajJAnaM ttsNvaadmpeksste| saMvAdenApi saMvAdaH paro mRgyastathaiva hi // 1 // [ ] kasyacit yadIpyeta svata eva prmaanntaa| graMthamasya tathAbhAve pradveSaH kena hetunA // 2 // [mI0 zlo0 sU0 2 zlo0 76] saMvAdasyAtha pUrveNa sNvaaditvaatprmaanntaa| anyonyAzrayamAvena prAmANyaM na prakalpate // 3 // [ ] iti| arthakriyAjJAnasyArthAbhAve'dRSTatvAnna svaprAmANyanizcaye'nyApekSA sAdhanajJAnasya tvarthAbhAvepi dRSTatvAttatra tadapekSA yuktA; ityapyasaGgatam tasyApyarthamantareNa svapnadazAyAM darzanAt / phalAvAptirUpatvAttasya taMtra nAnyApekSA saudhananirbhAsijJAnasya tu phalAvApti-15 rUpatvAbhAvAttaidapekSA; ityapyanuttaram phalAvAptirUpatvasyAprayoja. katvAt / yathaiva hi saudhananirbhAsino jJAnasyAnyatra vyabhicAradarzanAtsatyAsatyavicAraNAyAM prekSAvatAM pravRttistathA tasyApi vishepaa(vaat| kiJca, samAnakAlamarthakriyAjJAnaM pUrvajJAnaprAmANyavyavasthApa-20 kam , bhinnakAlaM vA ? yadyekakAlam ; pUrvajJAnavipayam , tadvipayaM 10 1 arthakriyAzAnotpattau pUrvazAnasya prAmANyaM pUrvajJAnaprAmANye ca pravRttiH pravRttI cArthakriyAjJAnotpattiriti / 2 kiJca / 3 prAmANya / 4 jainaiH| 5 jJAnasya / 6 svvissye| 7 svvissye| 8 dvitIyazAnasya / 9 zAnasya / 10 AyazAnena / 11 na ghaTate / 12 jainH| 13 aprtiiteH| 14 jalazAnasya / 15 jalalakSaNa / 16 mriicikaacke| 17 sAdhanazAnaprAmANye / 18 slAnapAnAdilakSaNa / 19 svaprAmANyanizcaye / 20 prathamatRtIyajJAna / 21 snAnAdikriyAyAH sAdhanaM jalAdi tasmin / 22 yuktA / 23 anyAnapekSatvaM prti| 24 arthkriyaayaaH| 25 jala / 26 marIcikAyAM / 27 jAgraddazAyAM suptAvasthAyAM ca satyAsatyatvasya / 28 svapnada. zAyAM vyabhicAradarzanasya / 29 saMvAdakaM / 30 bsH| 31 basaH / 32 basaH / - 1 "kArikeyaM tattvasaMgrahe (pR0 757) pUrvapakSarUpatayA dhRtA'sti / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [prathamapari0 vA? / na tAvattadaviSayam ; cakSurAdijJAne jJAnAntaralyAprati bhAsanAt, pratiniyatarUpAdiviSayatvAttasya / tadaviSayatve ca kathaM tajjJAnaprAmANya nizcAyakatvaM tadgrahe taddharmANAM grahaNaviro. dhAt / mincakAlamityapyayuktam pUrvajJAnasya kSaNikatvena nAze 5 tadAhakatvenottarajJAnasya tatprAmANyanizcAyakatvAyogAt / sarvaprANabhRtAM prAmANye saMndehaviparyayAkrAntatvAsiddhezca / sama. tpanne khalu vijJAne 'ayamitthamevArthaH' iti nizcayo na sandehoM viparyayo vA / taduktam "premANaM grahaNAtpUrva svarUpeNaiva saMsthitam / / 10 nirapekSaM svakArye ca gRhyate pratyayAntaraiH, // 1 // " [mI0 zlo0 sU02 zlo0 83] iti pramANApramANayorutpattau tulyarUpatvAnna saMvAdavisaMvAdAvantareNa tayoH prAmANyAprAmANyanizcaya iti ca manorathamAtram ; apramANe vAdhakakAraNadoSajJAnayoravazyaMbhAvitvAdaprAmANyanizcayaH, 15pramANe tu tyorbhaavaatpraamaannyaavsaayH| 1 sparzanarasanavANazrotra / 2 dvitIye jnyaane| 3 Avasya jalazAnasya / 4 rsgndhsprshshbd| 5 bsH| 6 bAhyendriyajanitajJAnasya / 7 prAmANyasattvA. dInAm / 8 yadA jJAnamutpadyate tadA saMzayAdirahitamevotpadyate'taH kthmpraapekssaa| 9 kiJca / 10 bhavati / 11 prAmANyaM / 12 prAmANyalakSaNasya dharmaspAtrAntarbhAvAddharmipradhAno'yaM nirdeshH| 13 pricchittH| 14 arthpricchittiprvRttilkssnne| 15 purussaiH| 16 sNvaadruupaiH| 17 snnikrssruupaiH| 18 prtH| 19 nishcyH| 20 bhavati / 1"arthAnyathAtvahetUtthadoSajJAnAdapodyate // 53 // "doSanimittaM hi jJAnasyAyathArthatvam , doSAnvayavyatirekAnuvidhAnAt / ato duSTakAraNajanyena jJAnena AtmanaH prAmANyaM viSayasyArthasyAtathAbhUtasyApi tathAtvamavagatamapi arthAnyathAtvajJAnena doSajJAnena vA'podyate / " mI0 lo0 nyAyaratnA0 pR0 62 / "evameva svataH sarvajJAnAnAM prAmANyam ; aprAmANyaM tu parata evetyAzritya pratyavara sthayam; tathAhi-vijJAnaM jAyamAnaM yathAbhUtamarthamavabhAsayati tathAbhUta evArtha iti nizcAyayatyeva na tu nizcaye jJAnAntaramapekSaNIyam , tena svata eva praamaannym| aprAmANyaM tu arthasyAtathAbhAvanizcayanirapekSaM sannAvagamayitumalamiti parato'prAmA. gyam / api ca pramANApramANasAdhAraNatve nizcayasya nizcayAnusAreNa pazcAdAzaMkopajAyate; sA parata eveti parata evAprAmANyam / na cApi sarvatrAzaMkA, kintu yAdRze vyabhicAradarzanaM tAdRza eva zaMketi / naca sarvAvasthe jJAne vyabhicAradarzana miti sarvatrAzaMkA; sarvatraivAzaMkAyAM parato'pi prAmANyaM na syAt , tasyApi zaMkAspadatvAditi / " mImAMsAbhASyapari0 pR0 8 / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1113] prAmANyavAdaH yApi-tattulyarUpe'nyatra tayordarzanAttadozaGkA; sApi tricaturajJAnApekSAmAtrAnnivarttate / na ca tadapekSAyAM svataHprAmANyavyAghAto'navasthA vA; saMvAdakajJAnasyAprAmANyavyavacchede eva vyApArAdanyajJAnAnapekSaNAcca / taduktam "evaM tricaturajJAnajanmano nAdhikA mNtiH|| prArthyate tAvataiveyaM svataHprAmANyamaznute // 1 // " mI0 zlo0 sU0 2 zlo0 617 yo'pyanutpadyamAnaH saMzayobalAdutpAdyate sopyarthakriyArthinA sarvatra pravRttyAdivyavahArocchedakAritvAnna yuktaH / uktaJca "AzaGketa hi yo mohAdajAtamapi vAdhakam / sa sarvavyavahAreSu saMzayAtmA kSayaM vrajet // 1 // "[ ] 1 aprmaanne| 2 aprAmANya / 3 pramANe / 4 prijnyaane| 5 paJcamasya jJAnasya / 6 svagranthoktaprakAreNa kathamAdyazAnasya dvitIyAdisaMvAdazAnApekSitvaprakAreNa / 7 utptteH| 8 kaa| 9 jJAnam / 10 vAJchate puruSeNa / 11 prApnoti / 12 yathA''zAdyajJAnaM dvitIyaM dvitIyaM ca tRtIyaM tRtIyaM ca caturthamapekSate / tathA caturthenApi paJcamamapekSaNIyamityAdiprakAreNAnavasthA kimiti na syAdityukte satyAha / 13 vissye| 14 ajJAnAt / 15 prvRttinivRttiruupessu| 16 ytH| 1 "nanu yathA Adyasya dvitIyena doSo'vagataH tasyApi tRtIyena tathA tRtIyasyApi doSAzaGkA bhavatyeva, tathA sarvatraiveti na kacidAzvAsaH syAdata Aha-doSAne tvanu. tpanne na zaGkayA niSpramANatA' iti / dikkAlAvasthendriyaviSayadoSA hi mithyAtvahetavo lokaprasiddhA yatra naiva saMbhavanti yathA jAgaryAyAmAloke svasthendriyamanaskasya sannihitavaTajJAne / tatra naiva doSAzaGkA, tadabhAvAcAprAmANyAzaGkApi naiva bhavati / yathAviSeSu hi aprAmANyasaMbhavaH tathAvidheSveva tadAzaGkA bhavati, saMbhAvitadoSeSu ca tatsaMbhava iti kathamanyatra zakyate ? nahi jJAnatvamAtreNa saMzayo yuktaH; saMzayasya sAdhAraNadharmAdi. nizcayAdhInatvAt / tadavazyaM kAnicijjJAnAni asandigdhaprAmANyAnyevotpadyante / tasmAnna sarvatrAzaGkA / yatrApi dUratvAdidoSasaMbhavAdaprAmANyAzaGkA, tatrApi pratyAsattigamanAdinA'nyatarapadArthanirNayAnnAtidUragamanamiti / evaM ca tRtIyajJAne doSo yadi na saMbhAvitaH tatastadavadhireva nirnnyH| atha tu saMbhAvitaH tatastannirAkaraNaprayatnena caturthazAnAvasAno nirNaya iti nAdhikajJAnApekSA / tAvataiva tRtIyena caturthena vA dvitIyasa tRtIyasya vAdhe sati yasyaivAdyasya dvitIyasya vA prAmANyaM samarthyate tasya svAbhAvikaM . prAmANyamanapoditaM bhavati / itaraccApavAdAdapramANamiti naanvsthaa|" mI0 zlo0 nyAyaratnA0 pR0 64 / 2 "utprekSeta hi yo mohAdajAtamapi bAdhakam / sa sarvavyavahAreSu saMzayAtmA kSayaM vrajet // 2872 // tattvasaM0 (pUrvapakSe) pra. ka. mA0 14 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [prathamapari0 codanAjanitA tu buddhirapauruSeyatvena doSarahitAcodanAvAkyAdupajAyamAnA liGgAstotyakSavuddhiMvatsvataH pramANam / taduktam "codanAjAnitA buddhiH pramANaM doSavarjitaiH / / kAraNairjanyamAnatvAlliGgAptotyakSavuddhivat // 1 // " 5 [mI0 zlo0 sU0 2 zlo0 184] tanna jJaptau praapekssaa| nApi vakArye; tatrApi hi kiM tatsaMvAdapratyayamapekSate, kAraNaguNAn vA? prathamapakSa cakrakaprasaGgaH-pramANasya hi svakArye pravRttau satyAmarthakriyArthinAM pravRttiH, tasyAM cArthakriyAjJAnotpatti 10 lakSaNaH saMvAdaH tatsadbhAve ca saMvAdamapekSya pramANaM svakArye'rthaparicchedalakSaNe pravarttata / bhAvinaM saMvAdapratyayamapekSya tattatra pravartate; ityapyanupapannam / tasyAsattvena svakArye pravarttamAnaM vijJAnaM prati shkaaritvaayogaat|| dvitIyapakSe'pi gRhItAH svakAraNaguNAH tasya svakArya pravarta. 15mAnasya sahakAritvaM pratipadyante, agRhItA vA ? na tAvaduttaraH pakSaH; atipraMsagAt / prathamapakSe'navasthA-svakAraNaguNajJAnApekSaM hi pramANaM khakArye pravarteta tadapi svakAraNaguNajJAnApekSaM pramANakAraNaguNagrahaNalakSaNe svakArye pravarteta tadapi ca svakAraNaguNajJAnApekSamiti / tasya svakAraNaguNajJAnAnapekSasyaiva pramANakAraNa20 guNaparicchedalakSaNe khakArya pravRttau prathamasyApi kAraNaguNajJAnA napekSasyArthaparicchedalakSaNe khakArye pravRttirastu vishessaabhaavaat| taduktam "jAtepi yadi vijJAne tAvannArtho'vadhAryate / yAvatkAraNazuddhatvaM na pramANAntarAdgatam // 1 // * 1 veda / 2 iti gunnvyaapaaraabhaavH| 3 pratyekaM smbdhyte| 4 svataH / 5 anaaptokttvlkssnn| 6 vedvaakyH| 7 sNvaadaanumaan| 8 prAmANyasya / 9 parApekSaM prAmANyaM n| 10 prAmANyaM kartR / 11 prAmANyalakSaNasya dharmasyAtrAntarbhAvAddharmipradhAnoyaM nirdeshH| 12 arthaparicchittirUpe / 13 nRNAm / 14 avidyamAnatvena / 15 arthaparicchittilakSaNe / 16 pramANasya / 17 santAnAntaralocanaguNA api sahakAriNo bhakntu agRhItatvAvizeSAt / 18 indriyanaimalyAdi / 19 bhavacakSurnirmalamiti zabdaH parokSa iti / 20 pramANakAraNaguNajJAna / 21 shbd| 22 Aptoktatva. lkssnn| 23 pramANakAraNaguNajJAnasya / 24 anapekSatvasya / 25 prathamajJAnasya / 26 cakSuH / 27 nairmalyaM / 28 zabdajJAnAt / 29 zAtam / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1 / 13] prAmANyavAdaH taMtrajJAnAntarotpAdaH pratIkSyaH kAraNAntarAt / yAvaddhi na paricchinnA zuddhistAvadasatsamA // 2 // tasyApi kAraNe zuddha tajjJAnasya prmaanntaa| tasyApyevamitItthaM ca na kacicavatiSThate // 3 // " mI0 zlo0 sU02 zlo049-51] iti / 5 atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'pratyakSaM na tonpratyetuM samartham' iti; taMtrendriye zaktirUpe, vyaktirUpe vA tepAmanupalammenAbhAvaH sAdhyate? prathamapakSe-guNavaddopANAmapyabhAvaH / nA. dhArApratyakSatve adheiyapratyakSatA nAmAtiprasaGgAt / atha vyaktirUpe; tatrApi kimAtmapratyakSeNa guNAnAmanupalambhaH, parapratyakSeNa 10 vA? prathamavikalpe doSANAmapyasiddhiH / na hyAtmIyaM pratyakSaM khacakSurAdiguNadoSavivecane pravarttate ityetatprAtItikam / spArzanAdipratyakSeNa tu cakSurAdisadbhAvamAtrameva pratIyate ityatopi gunndosssdbhaavaasiddhiH| atha parapratyakSeNa te nopalabhyante; tadasiddham; yathaiva hi kAcakAmalAdayo doSAH paracakSuSi pratya-15 kSataH pareNa pratIyante tathA nairmalyAyo guNA api / - jAtamAtrasyApi nairmalyAdhupetendriyapratIteH teSAM guNarUpatvAbhAve jAtitamirikasyApyupalambhAdindriyasvarUpavyatiriktatimirAdidoSANAmapyabhAvaH / kathaM vA~ rUpAdInAM ghaTAdiguNasvabhAvatA 1 tdaa| 2 zAbdalakSaNasya / 3 anvekssyH| 4 zabdalakSaNAt / 5 prathamajhAnakAraNa(netra)sya / 6 dvitIyasya tRtIyazAnasyApi / 7 dossrhite| 8 dvitIyasya tRtiiysyaapi| 9 jnyaane| 10 jainH| 11 jainaiH| 12 svakAraNAzritAnguNAn / 13 granthe / 14 golke| 15 guNAnAm / 16 zaktirUpe indriye / 17 zaktirUpendriyasya / 18 guNadoSa / 19 anyathA AtmAntarapratyakSatvAbhAvepi tajjJAnapratyakSatAprasaGgAt / 20 guNAnAm / 21 gunnaaH| 22 praanninH| 23 kintu nayanakharUpataiva / 24 prANinaH / 25 kAmalAdikaM nayanasvarUpAnatireki jAtamAtrasya nayanaviziSTatvenopalabhyamAnatvAdguNavat / 26 na nairmalyAdayo guNA iti / 27 kinna syAt / 28 ghaTAdirUpAdayo dharmiNo guNA na bhavantIti sAdhyam / / 1 "tatra kimindriye parokSazaktirUpe guNAnAM pratyakSeNAnupalambhAdabhAvaH sAdhyate, Ahosvit pratyakSe cakSurgolakAdau bAhyarUpe " syA0 ratnA0 pR0 244 / 2 "jAtamAtrasyApi nairmalyAdinendriyapratIte malyAdInAM guNarUpatvAbhAva ityucyate tarhi jAtataimirikasya jAtamAtrasyApi timirAdiparikaritendriyapratIterindriyasvarUpAtiriktatimirAdidoSANAmapyabhAvaH kathanna syAt ? kathaJcaivaM rUpAdInAmapi kumbhAdiguNakhamAvatA utpatterArabhya kumme teSAM pratIyamAnatvAvizeSAt / ' syA. ratnA0 pR0245 / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 prameyakamalamArtaNDe prathamapari0 utpattiprabhRtitaHpratIyamAnatvAvizeSAt ? yaccakSurAdivyatirikta bhAvAbhAvAnuvidhAyi tattatkAraNakam , yathA'prAmANyam, tathA ca prAmANyam / yacca tadvyatiriktaM kAraNaM te guNAH' ityanumAnatopi teSAM siddhiH| 5 baccendriyaguNaiH saha liGgasya prativandhaH pratyakSeNa gRhyeta, anumAnena vetyAdhuktam / tadapyayuktam / UhAkhyapramANAntarAttatprativandhapratIteH / kathaM cAprAmANyapratipAdakadoSapratItiH? taMtrApyasya samAnatvAt / nairmalyAdermalAbhAvarUpatvAtkathaM guNa rUpatetyapyasAmpratam ; doSAbhAvasya pratiyogipaidArthavabhAva10tvAt / niHsvabhAvatve kAryatvadharmAdhAratvavirodhAt kharaviSANavat / tathAvidhasyApratIteranabhyupagamAJce, anyathA "bhAvAntaravinimukto bhAvo'trAnupalambhavat / abhAvaH samasta (sammatasta)sya hetoH kinna smudbhvH||"[] 1 prAmANyaM dharmi cakSurAdivyatiriktapadArthakAraNakaM bhavati cakSurAdivyatiriktapadArthabhAvAbhAvAnuvidhAyitvAt / 2 kAraNasya / 3 yathArthopalabdhilakSaNaviziSTakAryatvAdi. tyasya / 4 avinAbhAvaH / 5 guNasadbhAve prAmANyasya sadbhAvastadabhAve prAmANyasyAbhAva iti / 6 pareNa / 7 indriyaguNaliGgasya / 8 doSapakSepi doSaissaha liGgasya sambandhaH pratyakSeNa gRhyate'numAnena vetyAdidoSasya / 9 bhAvAntarasvabhAvatvAdabhAvasya / 10 yad (guNa) nirUpaNAdhInaM nirUpaNaM yasya (doSasya) ttttprtiyogi| 11 guNa / 12 abhAvasya / 13 aJjanAdinA kriyamANatvalakSaNakAryatva (nairmlyaadi)| .14 nisvabhAvAbhAvasya / 15 tvayA pareNa / 16 abhyupagame / 17 guNAddoSalakSaNaM kapAlakSaNAdanyo ghaTo vaa| 18 guNaH kapAlaM vaa| 19 miimaaNskmte| 20 ekasmAdbhUtalopalambhalakSaNAdbhAvAdaparo ghaTopalambhalakSaNo bhAvo bhAvAntaraM tena vinirmukto bhAvo bhUtalopalambhalakSaNaH sa eva ghaTasyAnupalambho yathA / 21 liGgasya / 1 "tathAhi-atIndriyalocanAdyAzritA doSAH kiM pratyakSeNa pratIyante, uta anu. mAnena ? na tAvat pratyakSeNa; indriyAdInAmatIndriyatvena tadgatadoSANAmapyatIndriyatvena teSu pratyakSasyApravRtteH / nApyanumAnena; anumAnasya gRhItapratibandhaliGgaprabhavatvAbhyumagamAt / liGgapratibandhagrAhakasya ca pratyakSasyAnumAnasya cAtra vissye'smbhvaad| pramANAntarasya cAtrAnantarbhUtasyAsavena pratipAdayiSyamANatvAt ityAdi sarvamaprAmANyo. 'tpattikAraNabhUteSu locanAdyAzriteSu doSeSvapi samAnamiti / " sanmati0 TI0 pR0 1 / 2 "padArthAntareNa vinirmuktaH tyaktaH bhinna iti yAvat , itthambhUto bhAva evAbhAvaH na punarbhAvAdatiricyate ityarthaH / tatra dRSTAnto'nupalambhaH, yathA ghaTAnupalambho ghaTAtiriktasya paTAderupalamme paryavasyati, tathA doSA['bhAvo]bhAvAntare paryavasAyI vAcya ityAzaya iti" gu0 tti.| sanmati0 TI0 Ti0 pR0 10 / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1113] prAmANyavAdaH 161 ityasya virodhH| tathA ca guNadoSANAM parasparaparihAreNAvasthAnAddoSobhAve guNasadbhAvo'vazyAbhyupagantavyo'tyAve zItasadbhAvavat, abhAvAbhAve bhAsadbhAvabaddhA ! anyathA kathaM hetau niyamAbhAvo doSaH syAt abhAvasya guNarUpatAvadoSarUpatvasyApyayogAt ? tathAca-5 narsalyAdivyatiriktaguNarahitAcakSurAderupajAyamAnaprAmANyavanniyamavirahavyatiriktadoparahitAddhetoraprAmANyamapyupajAyamAnaM svato vizeSAbhAvAt / tathA ca "aprAmANyaM tridhA bhinnaM mithyaatvaajnyaansNshyaiH| vastutvAdividhesyAtra sambhavo duTakAraNAt // " 10 [mI0 zlo0 sU0 2 zlo0 54] ityasya virodhH| tato hetoniyamavirahasya doSarUpatve cendriye malApagamasya guNarUpatAstu / tathAca sUktamidam "tasmAdguNebhyo dossaannaambhaavstdbhaavtH| aMgrAmANyadvayAsattvaM tenotsrgo'nepoditH||" [mI0 zlo0 sU0 2 zlo0 65] iti / 'guNebhyo hi doSANAmabhAvaH' ityabhidhatA 'guNebhyo guMNA' evAbhihitAstathA prAmANyamevAprAmANyadvayAsattvam, tasya guNebhyo bhAve kathaM na parataH prAmANyam ? kathaM vA tasyau 1 nissvabhAvatvAbhAve / 2 ghaTasya / 3 kapAlasya / 4 ghaTasya / 5 naiva / 6 saadhne| 7 avinaabhaavaabhaavH| 8 svataH / 9 bhAvAntararahitakAraNamAtrajanyatvasya / 10 viparyaya / 11 jJAnAbhAvaH svapnAvasthAyAm / 12 ajJAnasya zAnabhAvarUpatayA svataHsiddhatvAnna tatra kAcidapekSA / 13 bhAvarUpatvAt / 14 saMzayaviparyayarUpasya / 15 triSu madhye / 16 kaackaamlaadidossduussitaacckssussH| 17 granthasya / 18 anumAnasya prAmANye guNAnAM vyApAro na dRSTo ytH| 19 saMzayaviparyaya / 20 kAraNena / 21 prAmANyam / 22 abAdhita Aste / 23 pareNa / 24 guNAbhAvarUpatvAddoSANAM doSAbhAva eva ca gunnH| 25 yathA guNebhyo doSANAmabhAvaH / 26 kinyc| 1"doSAbhAvo hi paryudAsavRttyA guNAtmaka eva bhavet , tatazca tatparijJAnamapi guNajJAnAtmakaM prApnoti / " tattvasaM0 paM0 pR0 799 / nyAyakumu0 pR0 198 / sanmati. TI0 pR0 10 / syA0 ratnA0 pR0 248 / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 prameyakamalamArtaNDe prathamapari0 tsargikatvam duSTakAraNaprabhavAsatyapratyayeSvabhAvAt ? aprAmANyasya. cautsargikatvamAstu doSANAM guNApageme vyApArAt / avatu vA bhAvA. dbhinno'bhavaH, tathApyasya prAmANyotpattau vyApriyamANatvAtkathaM tatsvataH? na cAbhAvasyA'rjanakatvam , kuDyAdyabhAvasya parabhAgA5vasthitaghaTAdipratyayotpattau janakatvapratIteH, pramANapaJcakAmAvasya caabhaavprmaannotpttau| yopi-yathArthatvAyathArthatve vihAyopalambhasAmAnyasyAnupalambha:-sopi vizeSaniSThatvAttatsAmAnyasya yuktH| na hi nirvizeSaM gotvAdisAmAnyamupalabhyate guNadoSarahitamindriyasAmAnyaM vA, 1 naisargikatvam / 2 autsargikatvasya / 3 kinyc| 4 kutaH / 5 nirAkaraNe nAze / 6 guNarUpAt / 7 guNebhyo bhinno doSANAmabhAva ityrthH| 8 prAmANyaM prti| 9 pramiti / 10 na hi sarvathA yathArthatvAyathArthatvavizeSAdbhinnamupalambhasAmAnyam / 1 "tasmAdguNebhyo dossaannaambhaavaattdbhaavtH| aprAmANyadvayAsattvaM tenotsargo'napoditaH // 3057 // sarvatraivaM pramANatvaM nizcitaM cedihaapysau| pUrvodito doSagaNaH prasaktA cAnavasthitiH / 3058 // tasmAdeva ca te nyAyAdaprAmANyamapi svtH| prasaktaM zakyate vaktuM yasmAttatrApyadaH sphuTam // 3066 // tasmAddoSebhyo guNAnAmabhAvastadabhAvataH / pramANarUpanAstitvaM tenotsargo'napoditaH // 3067 // " tattvasaM0 pR0 800 / nyAyakumu0 pR0 198 / sanmati0 TI0 pR0 9 / 2 "(pUrvapakSaH) yadi hi yathArthatvAyathArthatvarUpadvayarahitameva kiJcidupalabdhyAkhya kArya bhavet tadA kAryatraividhyamadhyavasIyeta yaduta yathArthopalabdherguNavanti kArakANi ayathArthopalabdherdoSakaluSitAni ubhayarUparahitAyAH punarupalabdheH svarUpAvasthitAnye. veti, natvevamasti, dvedhA hIyamupalabdhiratubhUyate yathArthA cAyathArthA ca / tatra ayathArthopalabdhistAvat dRSTakAraNajanyaiva saMvedyate / yathAhi-duSTakAraNakalApAddaHzikSitakulAlAdeH kuTilakalazAdikAryamavalokyate tathA timirAdidoSaduSTAnnayanAdikAraNakadambakAta kumudabAndhavadvitayapratyayAdikA ayathArthopalabdhirapi, ata eva utpattI doSApekSatvAdaprAmANyaM parata eveti kathyate / taditthamayathArthopalabdhau duSTakAraNajanyatvena prasiddhAyA. midAnIM tRtIyakAryAbhAvAt yathArthopalabdhiH svarUpAvasthitebhya eva kAraNebhyo'vakalpyate iti na guNakalpanAyai sA prabhavati...(pR0 243) (uttarapakSa:-) yatpunaruktamdvedhA hIyamupalabdhiranubhUyate yathArthA ca ayathArthA ceti; tatra na vipratipadyAmahe / na hi yathArthatvAyathArthatve vihAya nirvizeSamupalabdhisAmAnyamupapadyate vizeSaniSThatvAda sAmAnyasya, na khalu zAbaleyabAhuleyAdi vizeSavikalaM gotvAdisAmAnyaM pratIyate yenedamupalabdhisAmAnyaM yathArthatvAyathArthatvavizeSarahitaM pratIyeta..." syA0 ratnA0 pR0 246 / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 113] prAmANyavAdaH yenopalambhasAmAnye'pyayaM pairya yogaH syAt / lokaM ca pramANayatobhayaM parataH pratipattavyam / suprasiddho hi loke'prAmANye doSAvaSTabdhacakSuSo vyApAraH, prAmANye nairmalyAdiyuktasya, 'yatpUrva doSAvaSTabdhamindriyaM mithyApratipattihetustadevedAnIM nairmalyAdiyuktaM samyakpratipattihetuH, iti prtiiteH| yahocyate-kacinnirmalamapIndriyaM mithyApratItiheturanyatrAraktAdisvabhAvaM satyapratItihetuH, tatrApi pratipatturdoSaH svacchanIlyAdimale nirmalAbhiprAyAt / anekaprakAro hi doSaH prakRtyAdibhedAt , tedabhAvopi bhAvAntarasvabhAvastathAvidhastata eva / na cotpanna sadvijJAnaM prAmANye nairmalyAdikamapekSate yenAnayobhadaH syAt / 10 guNavaccakSurAdibhyo jAyamAnaM hi tdupaattpraamaannymevopjaayte| arthatathAbhAvaparicchedasAmarthyalakSaNaprAmANyasya svato bhAvAbhyupaMgame ca arthAnyathAtvaparicchedasAmarthyalakSaNAprAmANyasyApyavimAnasya kenacitkartumazakteH khato bhAvo'stu / kathaM caiva vaudino jJAnarUpatAtmanyavidyamAnendriyairjanyate? tasyA-15 1 vizeSarahitagotvAdisAmAnyopalambhaprakAreNa / guNadoSarahitendriyasAmAnyopalambhaprakAreNa c| 2 api zabdotra evkaaraatheN| 3 yato yathArthatvAyathArthatve vihaayetyaadiH| 4 upalambhasAmAnyasyAnupalambhalakSaNaH / 5 api tu vizeSepyayaM paryanuyogo jJAtavyaH / 6 prAmANyAmaprAmANyaM / 7 ckssussH| 8 nare / 9 purussaantre| 10 puruSasya / 11.nirmala iti| 12 vaatpittaadi| 13 nemlyaadigunn| 14 anekaprakAraH / 15 guNam / 16 kAlabhedaH / 17 jJAnaM krtu| 18 na hi svato'satI zaktirityasya doSamAha / 19 pareNa / 20 khaashrykaarnne| 21 kAraNena / 22 yatkAraNe'vidhamAnaM tatsvata eva jAyate ityevNvaadinH| 23 ghttaadyaakaarvishessitjnyaanruuptaa| 1 "yato yadi lokavyavahArasamAzrayaNena prAmANyAprAmANye vyavasthApyete tadA aprAmANyavat prAmANyamapi parato vyavasthApanIyam..." sanmati0 TI0 pR0 9 // 2"kiccAprAmANyamapyevaM svata eva prasajyate / nahi svato'satastasya kutazcidapi saMbhavaH // 2843 // ...tathAhyaprAmANyamapi viparItArthaparicchedotpAdikA zaktiH, zaktezca vijJAnAzritAyAH kAlatraye'pyakaraNAt prAmANyavadaprAmANyAtmikA zaktiH svata eva prasajyeta / " __ tattvasaM0 paM0 pR0 755 / __ "evamabhidhAne'yathAvasthitArthaparicchedazarapyaprAmANyarUpAyA asatyAH kenacikartumazaktestadapi svataH syAt / " sanmati0 TI0 pR0 1 // 3 "kiMca, yadyAtmanyavidyamAnaM rUpaM kAraNairnAdhIyate kArye tadA kathamindriyAdayo jJAne (jJAna) rUpatAmAtmanyasatImAdadhati vijJAne ? yathA'vidyamAnApi sA tairAdhIyate arthaparicchedazaktiM kinnAdadhIran ?" tattvasaM0 paM0 pR0 753 / sanmati0 TI0 pR09| Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe prathamapari0 statrAvidyamAnatvepyutpattyupagame'rthagrahaNazakyA koparAdhaH kRto yenAsyAstataH samutpAdo neSyate ? na cemAH zaktayaH svAdhArebhyaH samAsAditavyatirekAH yena vAdhArAbhimatavijJAnavata kAraNebhyo nodymaasaadyeyuH| pAzcAtyasaMvAdapratyayena prAmANya5syAjanyatvAtvato bhAve'prAmANyasyApi sostu / na khalutpanne vijJAne tadapyuttarakAlabhAvivisaMvAdapratyayAdbhavati / yaccoktam- labdhAtmanAM svakAryeSu pravRttiH svayameva tu tadapyuktimAtram; yathAvasthitArthavyavasAyarUpaM hi saMvedanaM pramANam, tasyAtmalAme kAraNApekSAyAM ko'nyoM vakArye pravRttiryA svayameva 10 syAt ? ghaTasya tu jalodvahanavyApArAtpUrva rupAntareNApi khahe. torutpatteryuktA mRdAdikAraNa nirapekSasya taMtra pravRttiH pratItinivandhanatvAdvastuvyavasthAyAH / vijJAnasya tUtpattyanantarameva vinAzopagamAtkuto labdhAtmano vRttiH svayameva syAt / taduktam "na hi tatkSaNamapyAste jIyate vA'pramAtmakam / yenArthagrahaNe pazcaudyApriyatendriyAdivat // 1 // tene janmaiva buddharviSaye vyApAra ucyate / 1 pareNa / 2 krtRbhuutyaa| 3 sApi jJAne'vidyamAnA indriyairjanyatAm / 4 prenn| 5 jnyaanebhyH| 6 praaptbhedaaH| 7 aakssepe| 8 yathA zaktayA AdhArIbhUtavizanaM kAraNebhyo na tathemA ityarthaH / 9 pareNAGgIkRte / 10 pareNa / 11 prAmANyaM kthyte| 12 AkSepoktiH / 13 prAmANya / 14 arthaparicchittirUpe pravRttirUpe c| 15 na kApi / 16 riktatArUpeNa / 17 jalAharaNalakSaNe svakArye / 18 paramate / 19 na hi| 20 apramiti / 21 aakssepe| 22 zAnasya lakSaNAntare avasthAnaprakAreNa aprmaatmkbhvnprkaarenn| 23 utpattyanantaram / 24 AtmanaH ! 25 kSaNamapi nAste apramAtmakaM vA na jAyate yena prakAreNa / 26 vyApRtiH / 1"aprAmANyamapi caivaM svataH syAt, nahi tadapi utpanne jJAne visaMvAdapratyayAduttarakAlabhAvinaH tatrotpadyate iti kasyacidabhyupagamaH / " sanmati0 TI0 pR0 10 / 2 "tatazca svArthAvabodhazaktirUpaprAmANyAtmalAme cet kAraNApekSA kAnyA svakArye pravRttiryA svayameva syAt ghaTasya jalodvahanavyApArAtpUrva rUpAntareNa svahetorutpatteyuktaM mRdAdikAraNanirapekSasya svakArye pravRttiriti visadRzamudAharaNam / " sanmati0 TI0 pR0 10 // 3 "yattu zAnaM tvayApISTaM janmAnantaramasthiram / labdhAtmano'sataH pazcAdvyApArastasya kIdRzaH // 2922 // tattvasaM0 pR0 770 / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1113] prAmANyavAdaH tadevaM ca premArUpaM tadvatI karaNaM ca dhiiH||2||" [mI0 zlo0 sU02 zlo0 55-56] iti / . kiJca, premANasya kiM kArya yatrAsya pravRttiH svayamevocyateyathArthaparicchedaH, pramANamidamityavasAyo vA? taMtrAdyavikalpe 'AtmAnameva karoti' ityAyAtam , taccAyuktam; svAtmani 5 kriyAvirodhAt / nApi pramANamidamityavasAyaH bhrAntikAraMNasavAna kecittajhAvAt , kvacidviparyayadarzanAca ! anumAnotpAdakahetoltu sAdhyAvinAmAvitvameva guNo yathA tadvaikalyaM dopH| sAdhyAvinAbhAvasya hetukharUpatvAhaNarUpatvAbhAve tadvaikalyasyApi hetoH kharUpavikalatvAddopatA mA bhuut| 10 Agamasya tu guNavatpuruSapraNItatvena prAmANyaM suprasiddham , apauruSeyatvasyAsiddhaH, nIlotpalAdiSu dahanAdInAM vitarthapratItijanakatvopalambhenAnekAntAt , parasparaviruddhabhAvanAniyogAdyartheSu 1 evaM cedvijJAnasya karaNarUpatA kriyArUpatA na syAdityukte Aha / 2 janmaiva / 3 paricchitti / 4 vshpti| 5 tayormadhye / 6 svasvarUpam / 7 tatra pravartanAttasya / 8 utpttilkssnnaayaa| 9 sdossnyn| 10 satyajalajhAne pramANasvabhAve / 11 bhrAntazAne pramANamityadhyavasAyadarzanAt / 12 zabdakha / 13 punaH / 14 "pUrvAcAryo hi dhAtvartha vede bhaTTastu bhAvanAm / prAbhAkaro niyogaM tu zaGkaro vidhimbrviit"| 15 Agamo dharmI prAmANyaM bhavatIti sAdhyam / 16 varNa / 17 yadapauruSeyaM tatpramANamityukta'nekAntAt / 18 vidhi| 19 bodhe| __ 1 "naca jJAnasya kiMJcitkAryamasti yatra vyaapriyet| svArthaparicchedAtmakamastIti cenna; jJAnaparyAyavAdasya AtmAnameva karotIti suvyAhRtametat ! pramANamevat iti nizcayajananaM khakAryamiti cennaH kacidanizcayAdviparyayadarzanAca / " tatvasaM0 paM. pR0 770 / sanmati0 TI0 pR0 11 2 "avinAbhAvanizcayasyaiva guNatvAt tadanizcayasya viparItanizcayasya ca doSatvAt / sanmati0 TI0 pR0 11 / 3 "punarapyapauruSeyasyAnaikAntikatAM pratipAdayannAha na narAkRtamityeva yathArthajJAnakAri tu / dRSTA hi dAvavaDhyAdemithyAzAne'pi hetutA // 2403 // nahi puruSadoSopadhAnAdevArtheSu jJAnavibhramaH, tadrahitAnAmapi dAvavaDhyAdInAM nIlotpalAdiSu vitathazAnajananAt / dAvo vanagato vahniH, sa punaryaH svayameva veNyAdInAM saGgharSasamudbhUtaH sa iha vyabhicAraviSayatvena draSTavyaH / yastvaraNinirmathanAdipuruSainivRttaM tatrApauruSeyatvAsaMbhavAt tato na hetorvyabhicAra iti bhAvaH / Adizabdena marIcyAdiparigrahaH / tAmeva mithyAjJAnahetutAM darzayannAha Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe prathamapari0 prAmANyaprasaGgAcA nikhilavacanAnAM loke guNavatpuruSapraNItatvena prAmANyaprasiddhaH, aMbAnyathApi tatparikalpanene pratItivirodhAca / . api ca apauruSeyatvepyAgamasya na svato'thai pratItijanakatvama sarvadA tatprasaGgAt / nApi puruSaprayatnAbhivyaktasya; teSAM rAgA. 5didoSaduSTatvenopagamAt tatkRtAbhivyakteryathArthatAnupapatteH / tathAca aprAmANyaprasaGgabhayAdapauruSeyatvAbhyupagamo gjnaanmnukroti| taduktam "aMsaMskAryatayA pubhiH sarvathA syaanirrthtaa| saMskAropagame vyaktaM gajanAnamidaM bhavet // 1 // " [pramANavA0 1232] tanna prAmANyasyotpattI priinpekssaa| naupi jJaptau / sAhi nirnimittA, sanni(sani)mittA vA ? na tAva. nirnimitta pratiniyatadezakAlavabhAvAbhAvaprasaGgAt / sanimi tatve kiM khanimittA, anyanimittA vA? na tAvatsvanimittA, 15vasaMviditatvAnabhyupagamAt / anyanimittatve tatkiM pratyakSam, utAnumAnam ? na taavtprtykssm| tasya taMtra vyApArAbhAvAt / taddhIndriyasaMyukta viSaye tayApArAdurdayamAsAdayatpratyakSavyapadezaM labhate / na ca prAmANyenendriyANAM saiMmprayogo yena tadvyApArajanitapratyakSeNa tatpratIyeta / nApi manovyApArajepratyakSeNa; evaM 20 vidhaanubhvaabhaavaat| 1 vede / 2 apaurusseytven| 3 anythaa| 4 jJAtasya / 5 apaurupeyatvasya / 6 apauruSeyasya vedasya / 7 vedasya puruSakRtAbhivyaktito'the pratItijanakatve c| 8 tava parasya / 9 vedasya / 10 nishcitaa| 11 puNbhiH| 12 guNa / 13 mImAMsakamataprakSepaM kroti| 14 anythaa| 15 prAmANyamAtmAnaM venaiva jaanaati| 16 atyantaparokSatvAdvizAnasya / 17 miimaaNskaiH| 18 praamaannyshptau| 19 jAyamAnam / 20 snnikrssH| 21 api tu n| 22 tatpratIyeta / 23 prAmANyajJaptirUpa / 24 praamaannyshpteH| . rakkaM nIlasarojaM hi vayAloke sa hiissyte| vahvayAdiH kRtakattvAccainna heturupapadyate // 2404 // tattvasaM0 paM0 pR0 656 / 1 "yato nizcayastatra bhavan kiM ninimittaH uta sanimittaH iti kalpanAdvayam / tatra na tAvanninimittaH, pratiniyatadezakAlasvabhAvAbhAvaprasaGgAt / sanimittattve'pi kiM khanimitta uta svavyatiriktanimittaH // sanmati0 TI0 pR0 13 // Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1213] prAmANyavAdaH 167 nApyanumAnataH, liGgAbhAvAt / athArthaprAkaTya liGgam ; taki yathArthatvavizeSaNaviziSTam , nirvizeSaNaM vA? prathamapakSe tasya yathArthatvavizeSaNagrahaNaM prathamapramANAt, anyasmAdvA? AdyapakSe parasparAzrayaH dossH| dvitIye'navasthA nirvizeSaNAttatpratipattau cAtiprasaMGgaH / pratyakSAnumAnAsyAM tatprAmANyanizcaye khataH prAmA-5 NyavyAdhAtaca! yA saMvAdAtpUrvasya prAmANye cakrakaddUSaNam / tadapyasaGgatam ;na khalu saMvAdAtpUrvasya prAmANyaM nizcitya pravarttate, kintu vahnirUpadarzane satyekadA zItapIDito'nyAtha taddezamupaisapan kRpAlunA vA kenacittaddezaM vaDherAnayane tatsparzavizeSamanubhUya tadrUpasparzayoH samba-10 ndhamavagamyAnabhyAsadazAyAM 'mamAyaM rupapratibhAso'bhimaitArthakriyAsAdhanaH evaMvidhapratibhAsatvAtpUrvotpanaivaMvidhapratibhAsavat' ityanumAnoMtsAdhananirbhAsijJAnasya prAmANyaM nizcitya pravartate / kRSIvalAdayopi hyanabhyastavIjAdiviSaye prathamataraM tAvaccharAvA 1 prAkaTyaM prAmANyAvinAbhAvi bhavati tacca yatra jJAnesti tatra prAmANyamiti / 2 pramANaprAmANyamasti yathArthaprAkaTyAt / 3 praakttymaatrm| 4 liGgasya / 5 prathamajalazAnAt / 6 pramANAt / 7 pramANabhUtaprathamajJAnAtsAdhanasya yathArthatvavizeSaNagrahaNaM gRhItavizeSaNaviziSTAtsAdhanAtprathamajJAnasya prAmANyanizcaya iti / 8 liGgAt / 9 prAmANyajJaptau / 10 mithyAjJAne'pi prAmANyaM syAdityarthaH / 11 pUrvazAnagrAhi dvitIya pratyakSam / 12 pUrvazAnasya / 13 kiJca / 14 arthkriyaaruupaat| 15 paroktam / 16 jalAdijJAnasya / 17 nrH| 18 nrH| 19 puSpArtha / 20 gacchan / 21 ussnnsprshm| 22 avinAbhAvam / 23 bhAsvara / 24 zItApaharaNalakSaNa / 25 piGgAGgamAsurarUpa / 26 zItApanodasya saadhnmgniH| 27 jala / 1"taddhi phalaM nirvizeSaNaM vA svakAraNasya jJAtRvyApArasya prAmANyamanumApayed , yathArthatvaviziSTaM vA ?' nyAyamaM0 pR0 168 / nyAyakumu0 pR0 201 / sanmati. TI0 pR0 14 / syA0 ratnA0 pR0 256 / 2 "yacca saMvAdazAnAt sAdhanajJAnaprAmANyanizcaye cakrakadUSaNamabhyadhAyi; tadasaGgatam ; yadi hi prathamameva saMvAdajJAnAt sAdhanajJAnasya prAmANyaM nizcitya pravateta tadA syAttadUSaNam , yadA tu vahnirUpadarzane satyekadA zItapIDito'nyArtha taddezamupasarpa. statsparzamanubhavati kRpAlunA vA kenacittaddezaM vaDherAnayane; tadA'sau vahnirUpadarzanazAnayoH sambandhamavagacchati evaM svarUpo bhAvaH evaMbhUtaprayojananivartakaH iti ..." sanmati0 TI0 pR0 16 / syA0 ratnA0 pR0 255 / 3 "kRSIvalAdayo'pi hi anabhyaste bIjAdigocare prathamam vihitamadhuranIrAvasikasukumAramRdi zarAvAdau katipayazAlyAdivIjakaNagaNAvapanAdinA bIjAbIje Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 prameyakamalamArtaNDe [prathamapari0 dAvalpatarabIjavapanAdinA bIjAbIja nirdhAraNAya pravartante, pazcAdRSTasAdhAtpariziSTasya vIjAvIjatayA nizcitasyopayogAya pari. hArAya ca abhyastavIjAdiviSaye tu niHsaMzayaM pravarttante / yaJcAbhyadhAyi-saMvAdapratyayAtpUrvasya prAmANyAvagame'navasthA 5tasyApyaparasaMvAdApekSA'vizeSAt / tdpybhidhaanmaatrm| tasya saMvAdarUpatvenAparasaMvAdApekSAbhAvAt / prathamasyApi saMvAdApekSA mA bhUdityapyasamIcInam ; tasyAsaMvAdarUpatvAt, aMtaH saMvAdaka dvAreNaivAsya prAmANyaM nishciiyte| arthakriyojJAnaM tu sAkSAdavisaMvAdyarthakriyAlambanatvAnna tathA 10prAmANyanizcayabhAI / tena 'kasyacittu yadISyeta' ityAdi pralApa mAtram / na cArthakriyAjJAnasyApyavastuvRttizaGkAyAmanyapramANApekSayAnavasthAvatAraH, / asyArthAbhAve'dRSTatvena nirArekatvAt / yathaiva hi-kiM 'guMNavyatiriktena guNinA'rthakriyA sampAditA 1 pareNa / 2 jJAnasya / 3 jainaiH / 4 saMvAdapratyayo dharmI aparasaMvAdApekSo bhavatIti sAdhyaM pratyayatvAt / 5 pratyayatvena / 6 jalAdijJAnasya / 7 pUrvajJAnaviSaye uttarajJAnasya vRttiH sNvaadH| 8 asaMvAdarUpatvaM ytH| 9 prekssaavdbhiH| 10 sNvaad| 11 lAnapAnAvagAhanAdi / 12 punaH / 13 yasaH (krmdhaarysmaasH)| 14 bsH| 15 avisaMvAdApekSAprakAreNa / 16 bhvti| 17 kAraNena / 18 svata evaM pramANatA / prathamasya tathAbhAve pradeSaH kena hetunaa| 19 apizabdAtsAdhanajJAnasya grahaNam / 20 vidyamAnepi snAnAdike avidyamAnalAnAdilakSaNA'vastuvRttizaGkAyAm / 21 niHsaMzayatvAt / 22 rUpasparzAdi / 23 yaugaH / nirdhArya pazcAdRSTasAdhayeNAnumAnAt pariziSTasya bIjAbIjatayA nizcitasyopAdAnAya hAnAya ca yatante / tadanantaraM punarabhyaste bIjAdigocare paridRSTasAdhAdiliGganirapekSA eva niHzavaM kInAzA: kedAreSu bIjavapanAya pravartante / " syA. ratlA0 pR0 255 / 1 "ucyate vastusaMvAdaH prAmANyamabhidhIyate / vasya cArthakriyAbhyAsazAnAdanyanna lakSaNam // 2959 // arthakriyAvabhAsaM ca jJAnaM saMvedyate sphuTam / nizcIyate ca tanmAtramAvyAmarzanacetasA // 2960 // atastasya svataH samyak prAmANyasya vinizcayAt / nottarArthakriyAprAptipratyayaH samapekSyate // 2961 // zAnapramANabhAve ca tasmin kAryAvabhAsini / pratyaye prathamepyasmAddhetoH praamaannynishcyH|| 2962 // tattvasaM0 pR0 778 / sanmati0 te0 pR0 14 / 2 "yathA arthakriyA kimavayavavyatiriktana avayavinA'rthena niSpAditA, utAvyatiriktena, AhokhidubhayarUpeNa, athAnubhayarUpeNa, kiMvA triguNAtmakena, paramANusamU Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1113] prAmANyavAdaH utA'vyatiriktenobhayarUpeNAnubhayarUpeNa, triguNAtmanA vAthaina, paramANusamUhalakSaNena vA ityAdyarthakriyArthinAMcintA'nupayoginI niSpannatvAdvAJchitaphalasya, tatheyamapi 'kiM vastubhUtAyAmavastubhUtAyAM vArthakriyAyAM datsaMvedanam' iti ! vRddhicchedAdikaM hi phalamabhilaSitam, taJcenniSpannaM Tvi(Dvi)yogijJAnAnubhave kiM5 nshliaahsu ? naM ca svapnArthakriyAjJAnasyArthAbhAvepi dRSTatvAjApradarthakriyAjJAnepi tathA zaGkA; tasyaitadviparItatvAt / svapnArthakriyAjJAnaM hi savAdham / tadraSTurevottarakAlamanyathApratIteHna jAgrardazAbhAvIti / 1 saangkhycaarvaako| 2 vyatiriktAvyatirikta / 3 jainmiimaaNsko| 4 bauddhavizeSaH / 5 sattvarajastamolakSagA guNAH / 6 saangkhyH| 7 prdhaanen| 8 bauddhH| 9 avayavI / 10 yogH| 11 nRNAm / 12 laanpaanaavgaahnaadeH| 13 arthakriyAzAnacintA / 14 aGgamalApahAra / 15 puruSasya / 16 purussenn| 17 kA / 18 ardhakriyAjJAnam / 19 na sabAdham / hAtmakena vA, atha jJAnarUpeNa, Ahosvit saMvRtirUpeNa ityAdicintA arthakriyAmAtrArthinAM niSprayojanA niSpannatvAdvAnchitaphalasya, tatheyamapi kiM vastusatyAnarthakriyAyAM tatsaMvedanajJAnamupajAyate AhosvidavastusatyAm iti / tRDdAhavicchedAdikaM hi phalamabhivAnchitam , taccAbhiniSpannam , tadviyogijJAnasya svasaMviditasyodaye iti taccintAyA niSphalatvam / " sanmati0 TI0 pR0 14 / 1 "tathAhi loke saddhi ( vRddhi) cchedAdikaM phalamamivAnchitam taccAlAdaparitApAdirUpajJAnAvirbhAvAdeva nivRttamityetAvataivAhitasantoSA nivartante janA iti khata eva siddhirucyte|" tattvasaM0 paM0 pR0 778 / 2 "nanu cArthakriyAmAsi jJAnaM svapne'pi vidyate / na ca tasya pramANatvaM taddhetoH prathamasya ca // 2980 // naivaM bhrAntA hi sAvasthA sarvA bAhyAnibandhanA / na bAhyavastusaMvAdastAsvavasthAsu vidyate // 2981 / / evamarthakriyAjJAnAt pramANatvavinizcaye / nAnavasthA parAkAhAvinivRtteriti sthitam // 2986 // kiJca, pramANamavisaMvAdizAnamityanena ardhakriyAdhigamalakSaNaphalaprApakahetorzanasyada lakSaNamucyate, tatazca phalazAne lakSaNAnavatArAt kathaM tasyApi prAmANyamavasIyate ityasya codyasyAvakAzaH kathaM bhavet ? tathAhi-aGkarasya heturvIjam iti lakSaNe sati aDarasyApi kathaM bIjatvamiti kiM viduSAM prazno jAyate ? yathA ca vIjasya tadbhAvo'GkuradarzanAdavagamyate tathA pramANasyApi tadbhAvo'rthakriyAlakSaNaphaladarzanAt / " tattvasaM0 paM0 pR0 784 / nyAyakumu0 pR0 202 / sanmati0 TI0 pR0 151 pra0 ka0 mA0 15 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 prameyakamalamArtaNDe [prathamapari0 yadi cAtrArthakriyAjJAnamarthamantareNa syAt kimanyajjJAnamarthAvyabhicAri yadalenArthavyavasthA ? api ca, 'arthakriyAheturmAnaM pramANam' iti pramANalakSaNaM tatkathaM phalepyAzayate ? yathA "aDaraheturvIjam' iti bIjalakSaNasyA5kare'bhAvAt naivaM praznaH 'kathamakure bIjarUpatA nizcIyate' iti, evamaMtrApi / yacceda~muktam "zrotradhIzcApramANaM syaaditraabhirsnggtiH(teH)|" [ mI0 zlo0 sU0 2 zlo0 77 ] iti; tdpyyuktm| vINAdirUpavizeSopalambhatastacchandavizeSa 10 zaGkAvyAvRttipratIteH kathamitarAbhirasaGgatiH? zrotravuddhasthati yAnubhavarUpatvena svataH prAmANyasiddhezca gandhAdibuddhivat / saMzayAdyabhAvAnnAnyena snggtypekssaa| yatraiva hi saMzayAdistatraiva sA'pe. kSate nAnyatra aNtiprsnggaat| athocyate arthakriyA'visaMvAdAtpUrvasya prAmANyanizcaye maNi15prabhAyAM maNivuddherapi prAmANyanizcayaH syAt ; tavyaparyAlocitAbhidhAnam ; evaMbhUtArthakriyAjJAnAnmaNivuddheraprAmANyasyaiva nizca 1 kiJca / 2 jAgraddazAbhAvyarthakriyAyAm / 3 sthitiH| 4 kintu naiva zaGkanIyam / 5 pareNa / 6 arthakriyAjJAne pramANalakSaNAzaGkA kathaM syAt / arthakriyAjJAnarUpe phale ardhakriyAhetutayA pramANatA nizcIyate kathamiti praznaH syAt / 7 svgrnthe| 8 ckssuraadijnitdhiibhiH| 9 ruupaadishaanH| 10 arthasya zabdasya kriyA, utpadyamAnatvaM tasyAnubhavarUpatvena / 11 kiJca / 12 sparzarasa / 13 apareNa sajAtIyenArthakriyAzAnena / 14 saMvAda / 15 jnyaane| 16 syAt / 17 anyathA / 18 pratIyamAnepi svakIye sukhe anyApekSA syAt / 19 jJAnasya / 20 anggiikriymaanne| 21 taa| 22 bhinnadezArthasambaddhA / 1 ".."tasmAcchotradhIH pramANaM bhavatyeva tadanyAbhizcakSurAdimatibhiryathoktasambandhasadbhAvAt , tathAhi-dUrAd vINAdizabdazravaNAt tadarthino veNvAdizabdasAdhAdupajAtasaMzayasya puMsaH pravRttI vINArUpadarzanAdyaH prAgupajAtaH saMzayaH kimayaM vINAdhvaniH uta veNugItAdizabda iti sa vyAvartate / yatra ca deze mRdaGgAdipratizabdazravaNAt pravRttasya tadarthAdhigatinaM bhavati tatra visaMvAdAdaprAmANyaM pratyeti / " tattvasaM0 paM0 pR0 803 / 2 "yacca zaGkha pItazAnaM maNiprabhAyAM maNijJAnaM tadapyapramANameva, tatra yathArthapratibhAsAvasAyayorabhAvAt / pratibhAsavazAddhi pratyakSasya grahaNAgrahaNe natvarthA visaMvAdamAtrAt / nacAtra yathA svabhAvadezakAlAvasthitavastupratibhAso'sti narA (vA?) dezakAlaH sa eva bhavati / dezakAlayorapi vastusvabhAvabhedakatvAt / " tattvasaM0 paM0 pR0 782 / nyAyakumu0 pR0 202 // Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1113] . prAmANyavAdaH yAttenaM saMvAdAbhAvAt / kuJcikAvivarasthAyAM hi maNiprabhAyAM maNijJAnam apara(apavara)kAntardezasambaddhe tu maNAvarthakriyAjJAnamiti bhinnadezArthagrAhakatvena bhinnaviSayayoH pUrvottarajJAnayoH kathamavisaMvAdastimirAdyAhitavibhramazAnavat ? yaccAnyaduMktam-kacikUTevi jayatuGge jJAnaM pramANaM syAtkati-5 pathArthakriyAdarzanAt , tatra kUTe kUTajJAnaM pramANasevA'kUTajJAnaM tu na pramANaM tatsaMvAdAbhAvAt / sampUrNacetanAlAmo hi tasyArthakriyA na katipayacetanAlAbha iti / yaccaikaviSayaM bhinnaviSayaM vA saMvAdakamityuktam / tatraikAdhAravartirUpAdInAM tAdAtmyaprativandhenAnyonyaM vyabhicArAbhAvAt / 10 jAgrahazArasAdijJAnaM rUpAdyavinAbhAvi rasAdiviSayatvAt / bhinnaviSayatvepyA~zaGkitaviSayAbhAvasya pajJAnasya prAmANyanizcayAtmakam / dRzyate hi vibhinnadezAkArasyApi vINAde rUpavizeSadarzane zabdavizeSe zaGkAvyAvRttiH kiM punarnAceM ? avinAbhAvo hi saMvAdyasaMvAdakabhAvanimittaM nonyat / 1 pUrvazAnasya / 2 abhuut| 3 janita / 4 vibhramazAnasya yathA bhinnadezasambandhArthakriyAjJAnarUpasaMvAdAnna prAmANyam / 5 zuktikAdau rajatAdizAnaM vibhramaH / 6 pareNa / 7 drngge| 8 dUSaNamucyate / 9 akUTajayatuGgasya / 10 arth| 11 pUrvajJAnasya / 12 pareNa / 13 mAtu(li)GgAdi / 14 smbndhen| 15 dvitIyam / 16 ruuprsjnyaanyoH| 17 jaagrddshaabhaavi| 18 Adyasya jAgraddazAbhAvinaH / 19 Adyasya / 20 rUpAdau / 21 viminnaviSayayoH rUparasajJAnayoH zaGkAvyAvRttiH kuta ityukte Aha / 22 ekaviSayatvaM bhinnaviSayatvaM vaa| 1 "ekasantAnavartino viSayadvayasyAvinAbhAvAdanyAlambanamapi jJAnamanyaviSayasya jJAnasya prAmANyaM sAdhayiSyati, nahi tau rupaspazau~ vinirbhAgena vartete ekasAmagryadhInatvAt / " tattvasaM. paM0 pR0 802 / 2 "kvacitkhalu samAnajAtIyaM saMvAdakazAnaM bhavati, yathA devadattasya prathamaM ghaTazAne pravRtte yazadattasyApi tasminneva ghaTe ghaTazAnam / "kkacittu bhinnajAtIyamapi, saMvAdakajJAnaM bhavati / yathA prathamasya pravartakajalajJAnasya uttarakAlabhAvinAnapAnAvagAhanAdhakriyAzAnam |...bhvti hi ekasantAnaprabhavam andhakArakaluSitAlokaprabhavasya kumbhajJAnasya uktarakAlabhAvinistimirAlokaprabhavaM tasminneva kumme kumbhazAnam / bhinnaviSayaM tu ekasantAnaprabhavaM saMvAdakaM yathA rathAGgamithunAdekataradarzanasya anyataradarzanam |"n khalu nikhilaM bhinnaviSayaM saMvedanaM saMvAdakamiti brUmaH / kiMtarhi ? yatra pUrvottarazAnagocarayoH avinAmAvastatraiva bhinnaviSayatve'pi zAnayoH saMvAdyasaMvAdakabhAva iti / ... avinAbhAvo hi saMvAdyasaMvAdakabhAvanimittaM nAnyat / " syA. ratnA0 pR0 253 / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 prameyakamalamArkaNDe prathamapari0 . saMvAdajJAnaM kiM pUrvajJAnAviSayaM tadaviSayaM vA; ityAdyapyasamIkSidAbhidhAnam le khalu saMvAdahAnaM tadAhitvenAsya prAmANyaM vyavasthApayati ! kiM tarhi ? tatkAryavizeSatvenAzyAdikamiva dhUmAdikam / sarvaprANabhRtAM prAmANye sandehaviparyayAsiddhezca; ityapyayuktam H 5prekSApUrvakAriNo hi pramANApramANacintAyAmadhikriyante netre| te ca kAsAJcidazA(zcijjJA)navyaktInAM visaMvAdadarzanAjAtAzaGkAH kathaM jJAnamAtrAt 'ayamitthamevArthaH' iti nizcinvanti prAmANyaM vAsya ? anyathaiSAM prekSAvattaiva hiiyet| pramANe vAdhakakAraNadoSajJAnAbhAvAtprAmANyAvasAyaH; ityapya10 bhidhAnamAtram / tadabhAvo hi vAdhakAgrahaNe, tadabhAvanizcaye vA syAt ? prathamapakSe bhrAntajJAne tadbhAvepi tadgrahaNaM kaJcitkAlaM dRSTam , evamatropi syAt / 'bhrAntajJAne kazcitkAlamahepi kAlAntare vAdhakagrahaNaM, samyagjJAne tu kAlAntarepi tadagrahaNam' ityayaM vibhaugaH sarvavidAM nAsmAdRzAm / vAdhakAbhAvanizcayopi 15samyagjJAne pravRtteH prAka, uttarakAlaM vA? Adyavikalpe bhrAnta jJAnepi pramANatvaprasaGgaH / dvitIyavikalpe tannizcayasyAkiJcitkaratvaM tamantareNaiva pravRtterutpannatvAt / na ca bAdhakAmAvanizcaye kiJcinimittamasti / anupalabdhirastIti cekiM prAkAlA, uttarakAlA vA? na tAvatprAkAlA; tasyAH pravRttyuttarakAla 20 bhAvibAdhakAmAvanizcayanimittatvAsambhavAt / na hyanyakAlAnu. - 1 pUrvajJAnaM viSayo ysy| 2 arthkriyaajnyaanN| 3 kartR / 4 azyAdikaM karmatAmApannaM yathA vyavasthApayati dhUmAdikaM kartR, kutastatkAryatvAnna tu tadvAhakatvAdityarthaH / 5 kartR / 6 bAdhaka / 7 aprekSAkAriNo nraaH| 8 marIcikAdau / 9 kintu naiva / 10 baadhkaabhaavH| 11 ubhyoH| 12 styjljnyaane| 13 ubhayoH (kottyoH)| 14.dezakAlApekSayA / 15 khaanpaanaadilkssnnaayaaH| 16 kiJca / 17 kAraNam / 18 vivAdApanne pramANe bAdhakaM nAsti anupalabdheriti / 19 nedaM jalamiti / ___1 "nahi saMvAdajJAnaM tabAhakatvena tasya prAmANyaM vyavasthApayati, kintu tatkAryavizeSatvena yathA dhUmo'gnim iti praabhyupgmH|" sanmati0 TI0 pR0 16 / 2 "tadabhAvo hi bAdhakAgrahaNe, tadabhAvanizcaye vA ?" tattvopa0 li. pR0 3 / - sanmati0 TI0 pR0 15 / 3 "bAdhakAnupalabdhiH kiM pravRtteH prAgbhAvinI bAdhakAmAvanizcayasya pravRtyuttarakAlabhAvino nimittam, atha pravRttyuttarakAlabhAvinI iti vikalpadvayam ?" sanmati0 TI0 pR0 17 / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1113] prAmANyavAdaH palabdhiranyakAlamabhAvanizcayaM ca viddhAtyatiprasaGgAt / nApyu. ttarakAlA, prAk pravRtteH 'uttarakAlaM bAdhakopaeNlabdhirna bhaviSyati' ityasarvavidA nizcetumazakyatvenAsiddhatvAt / pravRttyuttarakAlabhAvinizcayamAtranimittatve na kiJcitphalam tsyaaNkinycitkrtvaat| kica, alau lavalamvandhinI, AlasambandhinI vA? prathama-5 pakSe AliddhAH na khalu 'sarve pramAtAro bAdhakaM nopalabhante' ityAgdarzindA nizcetuM zakyam / nApyAtmalamvandhinIH tasyAH paracetovRttivizeSairanaikAntikatvAt / tannAnupalabdhinimittam / nApi saMvAdonavasthAprasaGgAt / kAraNadoSAbhAveNyayameva nyaayH| evaM tricaturajJAna' ityAdyapi svagRhamAnyam : kasyacidvijJAnasya 10 prAmANyaM punaraprAmANyaM punaH pramANatA' ityavasthAtrayadarzanAdvAdhake tadvAdhakAdau vAvasthAtrayamAzaGkamAnasya parIkSakasya kathaM nAparApekSA yenAnavasthA na syAt ? 'AzaGketa hi yo mohAt' ityAdyapi vibhIpikAmAtram , yato - nAbhizApamAtrAtprekSAvatAM pramANamantareNa vAdhakozaGkA vyAvarttate / 15 na cAsyA vyAvartakaM pramANaM bhavanmate'stItyuktam / kAraNadoSajJAnepi pUrvaNa jAtAzaGkasya tatkAraNadoSAntarApekSAyAM kathamanavasthA na syAt ? tasya tatkAraNadoSagrAhakAnAbhAvamAtrataH pramANatvAnnAnavasthA, yadAha "yadA svataH pramANatvaM tadAnyannaiva muNgyte| 3222 20 1 pUrveNa jAtAzaGkasya / 2 bAdhakasya ! 3 sanpratyatra ghaTAnupalabdhiH kAlAntarepyatra ghaTAbhAvaM kuryAdityatiprasaGgAt / 4 jalAdizAne / 5 baadhkaamaav| 6 anupalambhasya / 7 pravRttyartho hi nizcayo'valokyate pravRttezca jAtatvAnnizcayasyAkiJcitkaratvam / 8 anuplbdhiH| 9 kiJcijvena / 10 anuplbdheH| 11 labdhumazakyaiH / 12 bAdhakAmAvanizcayaM nimittm| 13 anythaa| 14 pUrveNa jAtAzaGkasya saMvAde saMvAdAntarApekSaNAt / 15 idaM jalaM punaridaM jalaM punaridaM jalam / 16 vivakSitasya / 17 bAdhakAt / 18 paJcamazAnalakSaNasaMvAdapramANam / 19 caturthazAnasya / 20.pratyakSAdinA prAmANyagrahaNAbhAve prAmANye bAdhakAzaGkAvyAvarjanasya kartumazakyatvAt / 21 dvitiiyviklpH| 22 vijJAnakAraNanetrAdikam / 23 kAcakAmalAdi / 24 jnyaanen| 25 indriyaannaamtiindriytvaadbhaavH| 26 sNvaadkjnyaanm| 27 kutH| - 1 "kiJca, bAdhakAnupalabdhiH sarvasambandhinI kiM tanizcayahetuH uta AtmasambadhinI iti punarapi pakSadvayam / " sanmati0 TI0 pR0 17 // Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 prameyakamalamArtaNDe prathamapari0 nivartate hi mithyAtvaM dopazAnAdayatnataH // [mI0 zlo0 sU0 2 zlo0 52] prAgeva vihitottaram / na ca doSAjJAnAttarbhAvaH, satsvapi teSu tadajJAnasambhavAt / samyagjJAnotpAdanazaktivaiparItyena mithyApratya5yotpAdanayogyaM hi rUpaM timirAdinimittamindriyadoSaH, sa cAtIndriyatvAtsannapi nopalakSyate / na ca doSAH jJAnena vyAptA yena tannivRttyA nivattairan / tato'yuktamidam "tasmAtsvataH pramANatvaM sarvatrautsargikaM sthitam / vadhikaraNaduSTatvajJAnAbhyAM tadapodyate // parodhInepi vai tasminnAnavasthA prsjyte| pramANAdhInametaddhi svatastacca pratiSThitam // pramANaM hi pramANena yathA nAnyena sAdhyate / na sidhyatyapramANatvamapramANAttathaiva hi // vA~dhakapratyayastAvadarthAnyatvA'vadhAraNam / so'napekSaH pramANatvAtpUrvajJAnamaipohate // yatrApi tvapAdasya syAdapekSA kvcitpunH| jAtAzaGkasya pUrveNa sApyanyena nivarttate // 1 zaGkayA yadApAditamaprAmANyam / 2 svcchniilyaadi| 3 saMvAdamantareNa / 4 kAraNadoSAbhAvepyayameva nyAya iti| 5 kiJca / 6 dossaabhaavH| 7 kiJca / 8 anavasthA samarthitA ytH| 9 agre vakSyamANalakSaNam / 10 mImAMsakagranthe / pramathazAnaprAmANye saMvAdajJAnApekSAyA anavasthAcakraketaretarAzrayA ytH| 11 evaM cetsarvasya zAnasya bhrAntAdeH pramANatA syAdityukte satyAha / 12 yathA'prAmANyaM bAdhakakAraNadoSazAnApekSaM tathA bAdhakAdinA'paramapekSaNIyamapareNApyaparamapekSaNIyamityanavasthA kuto na syAdityukta Aha / 13 bhraantaaderpraamaannye| 14 aprAmANyaM / 15 pramANAdhInaM syAdyadi aprAmANyaM tadA'navasthA na syAdeva kiM tarhi aprAmANyasya pramANamantareNaiva siddhiH syAttatazcAprAmANyaM svataH syAdityukte aah| 16 pramANamantareNa / 17 bAdhapratyayaH punaH ka ityukte Aha / 18 shaanN| 19 parAnapekSaH / 20 svtH| 21 marIcikAyAM jalajJAnam / 22 baadhte| 23 viSaye / 24 yadA bAdhakapratyayo'paramapekSeta tadA kim / 25 bAdhakazAnasya / 26 apavAdAntarasya / 27 arthe / 28 nrsy| 29 pUrveNa shaanen| 30 apareNa bAdhakapratyayena pUrva sajAtIyena sNvaadken| 1 "na ca doSA jJAnena ye vyAptA yena tannivRttyA nivarteran" sanmati0 TI0 pR018 2 tasmAtsvataH ityAdayo navazlokAH tattvasaMgrahe kiJcit pAThabhedena pUrvapakSarUpeNa upalabhyante (pR0 758-60) / sanmati0 TI0 pR0 18-19 / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1113 ] prAmANyavAdaH vodhakAntaramutpannaM yadyasyAnvicchato'param / tato maidhyamavAdhena pUrvasyeva pramANatA // athAnyadaprayatnena samyaganyepaNe hate / mUlAbhAvAnna vijJAnaM bhavedvAdhakabAdhanam // te tvanaivoyaM valIyasA / mera fate pramANatvamapadya evaM parIkSakajJAnaM tRtIyaM nAtivarttate / tatazcAjAtabAdhena nAzayaM vAdhakaM punaH // " 15 7. kathaM vIM codanAprabhavacetaso niHzaGkaM prAmANyaM guNavato vakrabhAvenA'pavAdakadoSAbhAvAsiddheH ? nanu vaktRguNairevApavAdakado- 10 pAbhAvapyate tadabhAvepyanAzrayANAM teSAmanupapatteH / taduktam "zabde doSodbhavastAvadvatradhIna iti sthitam / tadabhAvaH kvacittAvadguNavadvaktRkatvataH // taNairapakRSTAnAM zabde saGkrAntyasambhavAt / yadvA vakturabhAvena va dIpA nirauzrayAH // " [ mI0 lo0 sU0 2 zlo0 62-63 ] ityapi pralApamAtramapaurupeyatvasyAsiddheH / tatazcedamayuktam "taMtrApavAda nirmuktirvakrabhAvalighIyasI / vede tena pramANatvaM nAzaGkAmapi gacchati // 1 // " [mI0 lo0 sU0 2 zlo0 68 ] sthitaM caitaccodanAjanitA vuddhirna pramANama nirAkRtadopakAraNaprabhavatvAt dvicandrAdivuddhivait / na caitadasiddham, guNavato vakturabhAve taMtra dopAbhAvAsiddheH / nApyanaikAntikaM viruddhaM vA duSTa 15 26 zabde / 27 puruSa / 28 vede / 29 aprAmANya / 30 anAthA sasAdhyA / 31 syAt / 32 kAraNena / 33 jJAna / 34 vede / 20 1 bAdhakapratyayasya sajAtIyasaMvAdarUpAparabAdhakotpattyabhAvena vijAtIyaM bAdhakAntaramutpadyate yadA tadA kim / 2 tA / 3 tRtIyajJAnasya bAdhakaM catudhaizAnaM / 4 icchAmantareNa / 5 utpadyate / 6 prAmANya / 7 tRtIyasya / 8 tRtIya sthAnavartti jJAnam / 9 bAdhakasya dvitIyajJAnasya / 10 bAghakazAnaM na bhavedyataH / 11 dvitIyazAnena / 12 jJAnaM / 13 kAraNena / 14 nirAkriyate / 15 dvitIyajJAnena / 16 evaM cedanavasthA kuto na syAdityukte satyAha / 17 tRtIyaM jJAnaM nAtivartate yataH / 18 nareNa / 19 svataH prAmANye dUSaNAntaram / 20 kiJca / 21 jJAnasya / 22 pareNa mayA / 23 doSANAM / 24 vAkye | 25 nirAkRtAnAM doSANAm / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 prameyakamalamArtaNDai [prathamapari0 kAraNaprabhavatvAprAmANyayoravinAbhAvasya mithyAjJAne suprasiddhi (ddha)tvAditi // siddha sarvajanaprabodhajananaM sadyo'kalakA~zrayam, vidyAnandasamantabhadraguNato nityaM manonandanam / nirdoSa paramAgamArthaviSayaM proktaM premAlakSaNam / yuktyA cetasi cintayantu sudhiyaHzrIvarddhamAnaM jinm||1|| paricchedAvasAne AziSamAha / cintayantu / kam ? zrIvarddhamAna tIrthakaraparamadevam / bhUyaH kathambhUtam ? jinam / ke ? sudhiyH| ka? cetasi / kayA? yuktyA jJAnapradhAnatayA / bhUyopi kathambhU10 tam ? siddhaM jIvanmuktam / bhUyopi kIdRzam ? sarvajanaprabodhajananam sarve ca te janAzca teSAM prabodhastaM janayatIti sarvajanaprabodhajananastam / katham ? sadyaH jhaTiti / bhUyopi kIdRzam ? akalaGkAzrayam-kalaGkAnAM dravyakarmaNAmabhAvaH akalaGkastasyAzrayastam / bhUyopi kathambhUtam ? manonandanam / katham ? nityaM srvdaa| 15kutaH? vidyAnandasamantabhadraguNataH-vidyA kevalajJAnamAnandaHsukhaM samantato bhadrANi kalyANAni samantabhadrANi vidyA cAnandazca samantabhadrANi ca tAnyeva guNAstebhyaH ttH| bhUyopi kIdRzam ? nirdoSaM rAgAdibhAvakarmarahitam / bhUyopi kathambhUtam ? paramAga mArthaviSayam-paramAgamArtho viSayo yasya sa tathoktastam / bhUyopi 20 kIdRzam ? proktaM prakRSTamuktaM vacanaM yasyAsau proktastam / bhUyopi kathambhUtam ? pramAlakSaNam // shriiH|| iti zrIprabhAcandraviracite prameyakamalamArtaNDe parIkSAmu___ khAlaGkAre prathamaH paricchedaH samAptaH // shriiH|| 1na smygshaane| 2 kRtakRtyam / 3 jhaTiti / 4 utpannAnantaram / 5 asmipade siddhapramANalakSaNavarddhamAnasvAmisambandhitvenArthatrayaM boddhvym| 6 dravyabhAvakarmaNAmabhAvastasyAzrayam / 7 pramANalakSaNasya samyagjJAnarUpatvAt / 8 sarvadA / 9 raagaadibhaavkrmrhitm| 10 basaH (bahuvrIhisamAsasaMjJeyamupanibaddhA jainendrvyaakrnne)| 11 pramANalakSaNasya samyagjJAnarUpatvAt / 12 nAjJAnapradhAnatayA / Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / shrii| 2 atha pratyakSoddezaH atha pramANasAmAnyalakSaNaM vyutpAdyedAnIM tadvizeSalakSaNaM vyutpAdayitumupagate / pramANalakSaNavizeSavyutpAdanasya ca pratiniyatapramANaMvyaktiniSThatvAttadabhiprAyavAMstavyaktisaMkhyApratipAdanapUrvakaM tallakSaNavizeSamAha taddvadheti // 1 // tatvApUrvetyAdilakSaNalakSitaM pramANa dvedhA dviprakAram , sakalapramANabhedaprabhedAnAmatrAntarbhAvavibhAvanAt / 'pairaparikalpitakadvitryAdipramANasaMkhyAniyame tadghaTanAt' ityAcAryaH khayamevAgre pratipAdayiSyati / ye hi pratyakSamekameva pramANamityAcakSate na teSAmanumAnAdipramANAntarasyAtrAntarbhAvaH sambhavati tadvilakSaNa-10 tvAdvibhinnasAmagrIprabhavatvAca / nanu cAsyA'prAmANyAnAntarbhAvavibhAvanayA kiJcitprayojanam / pratyakSamekameva hi pramANam , agauNatvAtpramANasya / arthanizcAyaka ca jJAnaM pramANam, na cAnumAnAdarthanizcayo ghaTate-sAmAnye siddhasAdhanAdvizeSe'nugamAbhAvAt / taduktamvizeSe'nugamAbhAvaH sAmAnya siddhasAdhanam [ ] iti / kiJca, vyAptigrahaNe pakSadharmatAvagame ca satyanumAnaM pravarttate / na ca vyAtigrahaNamadhyakSataH; asya sannihitamAtrArthanAhitvenAkhilapadArthAkSepeNeM vyaaptigrhnne'saamrthyaat|naapynumaantH asya vyApti 1 anantaram / 2 kthyitvaa| 3 vizadIkattuM / 4 prArabhate / 5 pricchedaavtaarH| 6 meda / 7 Aya trividhamantyaM paJcavidhamityAdilakSaNa / 8 vyaktibhedepi lkssnnaiktvmntrbhaavH| 9 nizcayanAt / 10 kuta etat / 11 tadaghaTanaM kathamAcAryaH pratipAdayiSyatIyukte Aha / 12 caarvaakaaH| 13 vaizadyAvaizadya / 14 indriylingge| 15 anumaanaadeH| 16 kiJca / 17 saadhye| 18 na hi agnimAtre kasyacidi. pratipattirasti sAmAnyAcca pravarttamAnaH kathaM niyatamabhimukhamevAvazyaM pravatta / 19 yo yo dhUmavAn sa sa taannenaagnimaanitynvyaabhaavH| 20 nAnumAnaM pramANa syaannishcyaabhaavtsttH| 21 hetoH| 22 utpdyte| 23 agyAdhAradhUmAdhAramahAnasAdi / 24 svIkaraNena / 25 pratyakSasya / 26 sarvatra dhUmo'gninA vyAptaH tadanvayavyatirekAnuvidhAnAt / 27 vyAptigrahaNam / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 grahaNapurassaratvAt / tatrApyanumAnato vyAdhigrahaNe'navasthetaretarA. shrydossprsnggH| na cAnyatpramANaM tadAhakamasti / tatkutonumAna prAmANyam ? ityasamIkSitAbhidhAnam ; anumAnAderapyadhyakSavatpra. tiniyatasvaviSayavyavasthAyAmavisaMvAdakatvena prAmANyaprasiddhaH / 5pratyakSepi hi prAmANyamavisaMvAdakatvAdeva prasiddham , taccAnyatrApi samAnam anumAnAdinApyadhyavasitethe visNvaadaabhaavaat| __ yacca-agauNatvAtpramANasyetyuktam , tatrAnumAnasya kuto [gauNatvam,] gauNArthaviSayatvAt, pratyakSapUrvakatvAdvA ? na tAvadAdyo vikalpaH; anumAnasyApyadhyakSavadvAMstavasAmAnyavizeSAtmakArthavi. 10 SayatvAbhyupagamAt / na khalu kalpitasAmAnyArthaviSayamanumAnaM saugatavajjainairiSTam , tadviSayatvasyAnumAne nirAkariSyamANatvAt / pratyakSapUrvakatvAcAnumAnasya gauNatve pratyakSasyApi kasyacidanumAnapUrvakatvAdgauNatvaprasaGgaH, anumAnAtsAdhyArtha nizcitya pravartaH mAnasyAdhyakSapravRttipratIteH / UhAkhyApramANapUrvakatvAcAsyAdhyakSaH 15 pUrvakatvamasiddham / yaccoktam 'na ca vyAptigrahaNamadhyakSataH' ityAdiH tadpyuktimA tram ; vyApteH prtykssaanuplmbhvlodbhuutohaakhyprmaannaatprsiddhH| na ca vyaktInAmAnantya dezAdivyabhicAro vA tatprasiddharvAdhakaH, sAmAnyadvAreNa-prativandhAvadhAraNAttasya cAnugatA'vAdhitapratyaya 20 viSayatvAdastitvam / prasAdhayiSyate ca "sAmAnyavizeSAtmA tadarthaH" [parIkSAmukha 4-1] ityatra vstubhuutsaamaanysdbhaavH| na cohapramANamantareNa 'pratyakSameva pramANamagauNatvAt' ityAdyabhidhAtuM zakyam / tathohi-agauNatvamavisaMvAditvaM vA liGgaM nApra 1 AdyAnumAne'parAnumAnena vyAptipratipattau anavasthA / AdyAnumAnena dvitIyAnumAne vyAptipratipattau itretraashryH| 2 pakSadharmatAvagame ca satyanumAnaM pravartata ityuktaM tatra pakSapratipattizca pratyakSato'numAnato vA / na tAvatpratyakSataH pakSapratipattiranumAnAnardhakyaprasaGgAt / nApyanumAnataH pakSapratipattiranumAnepi pakSapratipattiH pratyakSato'numAnato vA / na tAvatpratyakSataH uktadoSAnuSaGgAt / nApyanumAnato'navasthAprasaGgAt / kthmnumaanepynumaanaatpkssprtipttiriti| 3 vyAptigrahaNAbhAve sti| 4 grnthe| 5 upcrit| 6 prmaarthruup| 7 anyaapohruup| 8 vyAptizAnaM pratyakSam / 9 nuH| 10 taa| 11 kinyc| 12 sAdhanam / 13 agnidhUmavyaktayo'nantA ataH sambandhovadhArayituM na zakyaH, yo dhUmavAn so'gnimAn parvata iti dezAdivyabhicAro vA tjjnyptervaadhkH| 14 kAla / 15 shpteH| 16 dhUmatvenAgnitvena / 17 sAdhya sAdhanayoravinAbhAva / 18 gaugaurityaadynusyuut| 19 prmaannaarthH| 20 kiJca / 21 sarvamanumAnamapramANaM gauNatvAdityAdi ca / 22 uktameva samarthayante aacaaryaaH| Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 1] pratyakSakapramANavAdaH 179 siddhaprativandhaM sat pratyakSasya prAmANyamanumApayedatiprasaGgAt / prativandhaprasiddhizcAnavayanAbhyupagantavyA, anyathA yasyAmeva pratsAvyattau prAmANyenAMgauNatvAderalau siddhastasyAmevAgauNatvAdestatlidhyet, na vyattayantare tatra tsyaasiddhtvaat| na cAsau sAkalyenAdhyakSAktidhyetasya lalihitamAnaviSayakatvAt / athaikatra 5 vyaktau pratyakSepAnayoH saMmvandha pratipadyAnyaMtrApyevaMvidhaM pratyakSaM pramAnityazogavAdiprAmANyayoH lopasaMhAreNa prativandhaprailiddhirityabhidhIyate; ne aviSaye sarvopasaMhariNa pratipatrayomAt / sarvopasaMhAreNa pratipattizca nAmAntareNoha evoktaH syAt / agnidhUmAdInAM caivamavinAbhAvapratipattiH kinna syAt ? yena 10 'anumAnamapramANamavinAmAvasyAkhilapadArthAkSepeNe pratipattumaza. kyatvAt' ityuktaM shobhet| kicAjumAnamAtrasyAmAmANyaM pratipAdayitumabhipretam , atI. ndriyArthAnumAnasya vA ? prathamapakSe pratItisiddhasakalavyavahArocchedaH / pratIyante hi kutazcidavinAbhAvino'rthAdarthAntaraM prati-15 niyataM pratiyanto laukikAH, na tu sarvasmAtsarvam / dvitIyapakSe tu kathamatIndiya pratyakSatarapramANAnAmagauNatvAdinA prAmANyetaravyavasthA? kathaM vA paracetaso'tIndriyasya vyApAravyAhArAdikAyavizeSAt pratipattiH?, svargApUrvadevatAdestathAvidhaMsya pratiSedho 1 sAdhyenAzAtAvinAbhAvam / 2 jJApayet / 3 bhUbhavanavaddhitotthitasyApi dhUmaliGgAtsAdhyapratipattiH syAdazAtasambandhatvAvizeSAt / 4 saaklyen| 5 pareNa ! 6 sAkalyena prativandhasiddharanabhyupagane / 7 agnipratyakSavizeSa nahAnasAnnizAne / 8 taha / 9 avisaMvAditva / 10 avinaabhaavH| 11 prtyksspraamaannyn| 12 prakRtavyakteranyavyaktau / 13 ghaTapratyakSavizeSe / 14 avinAbhAvasya / 15 agnipratyakSavizeSe / 16 agauNatvAdiprAmANyayoH saadhysaadhnyoH| 17 avinAmAvan / 18 ghaTAdisakalapratyakSe vyktyntre| 19 agauNamavisaMvAdakam / 20 yAvatpratyakSaM taavtsrvmgaunnmvisNvaadkmiti| 21 avinaabhaavshptiH| 22 pareNa / 23 iti cenn| 24 svIkAreNa / 25 avinAbhAvasya / 26 kiJca / 27 pratyakSapramANaprakAreNa / 28 svIkAreNa / 29 bhvtaa| 30 taveSTan / 31 naashH| 32 zAyante / 33 dhUmalakSaNAt / 34 agnilakSaNam / 35 jAnantaH / 36 pratyakSANi cetarANi cAnumAnAdIni pratyakSetarANi atIndriyANi ca tAni pratyakSatarANi cAtIndriyapratyakSetarANi / tAni ca tAni pramANAni ca / santAnAntaravattittvena pratyakSAnumAnayoratIndriyatvam / 37 avisaMvAditvavisaMvAditvena / 38 kiJca / 39 ziSyAdi zAnasya / 40 kathaM vA / 41 adRSTa / 42 srvsh| 43 atIndriyasya / Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 prameyakamalamArtaNDe 2. pratyakSapari0 'nupalabdheH syAt ? soya cArvAka pramANasyAgauNatvAdanamA dartha nizcayo durlasa ityAcakSANaH kathamata evAdhyakSAdeH prAmANyAdika pralAdhayet ? prasAdhayanvA kathamatIndriyetarArthaviSa. yamanumAnaM na pramANayet ? uktaM ca5 "pramANetarasAmAnyasthiteranyadhiyo gateH / pramANAntarasadbhAvaH pratiSedhAcca kasyacit // " [ ] iti / tannAnumAnasyAprAmANyam / astu nAma pratyakSAnumAnabhedAtpramANadvaividhyamityArekApanodArtham pratyakSatarabhedAt // 2 // ityAha / na khalu pratyakSAnumAnayorvyAkhyeyAgamAdipramANabhedAnAmantarbhAvaH sambhavati yataH saugatopakalpitaH pramANasaMkhyAniyamo vyvtisstthet| prameyadvaividhyAt pramANasya dvaividhyamevetyapyasambhAvyam , tadvaiH 15 vidhyAsiddheH, eka eva hi sAmAnyavizeSAtmArthaHprameyaHpramANasya ityagre vakSyate / kiJcAnumAnasya sAmAnyamAtragocaratve tato vizeSeSvapravRttiprasaGgaH / na khalvanyaviSayaM jJAnamanyatra pravartakam atiprasaGgAt / atha liGgAnumitAtsAmAMnyAdvizeSapratipattestatra pravRttiH, nanvevaM liGgAdeva tatpratipattirastu kiM pairamparayA? 20 nanu vizeSeSu liGgasya pratibandhapratipatterabhAvAtkathamatasteSAM pratipattiH? tadetatsAmAnyepi samAnam / athApratipannaprativandhamapi sAmAnyaM teSAM gamakam ; liGgamapyevaMvidhaM tadgamakaM kinna syAt ? 1 pratyakSaM pramANamagauNatvAt , anumAnamapramANaM gauNatvAdityAcakSANaH / 2 AdipadenAnumAnasyAprAmANyam / 3 indriyANyatikrAntAH svargAdayaH / te ca itare ca pratyakSagrAhyA anyAdayaH / atIndriyetare te ca te arthAzca te viSayA yasyAnumAnasya tt| 4 apramANa / 5 tv| 6 kA / 7 parizAnAt / 8 prokss| 9 svrgaadeH| 10 Ai saugtH| 11 parokSa / 12 api tu na kutopi sthitiM kuryAt / 13 caturthAdhyAye / 14 (tato'numAnAdityarthaH) agniprmaannulkssnnsvlkssnnessu| 15 ghaTaviSayaM zAnaM paTe pravartakaM syAt / 16 dhuum| 17 agnimttvaat| 18 vizeSeSu puruSatvasya / 19 yathA liGgAtsAmAnyasya pratipattirevaM teSAM vizeSANAm / 20 prayojanam / 21 liGgA sAmAnyapratipattiH sAmAnyAvizeSapratipattiriti / 22 vizeSeSu sAmAnyasya pratibandhapratipatterabhAvAtkathaM tatasteSAM pratipattiriti / 23 apratipanna pratibandhatvAvizeSAt / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 2] prameyadvitvAt pramANadvitvavicAraH 181 sAmAnyasyApi sAmAnyenaiva vizeSepu prativandhapratipattAvanavasthAsAmAnyAddhi sAmAnyapratipattau vizepevapravRttau punastato'pyaparasAmAnyapratipattau se eka doSaH / ataH sAmAnyatadanumAnAnAmanavasthAnAdpravRttirvizeSeSu syAt / / kiJca vyApakameva sasyam avyabhicArasya tatraiva bhAvAt / 5 vyApakaM ca kAra kAryasya, svabhAvo Avasya / taca svalakSaNadeva, atastadeva ganyaM syAt na sAmAnyamavyApakatvAt / atha tadapi vyApakam , svalakSaNavadvastutvam , anyathA talinnadhigateni prayojanAbhAvAttatrAnumAnamapramANameva syAt / kiJca, tatprameyadvitvaM pramANadvitvasya jJAtam , ajJAtaM vA jJApakaM 10 bhavet ? yadyajJAtameva tattasya jJApakam / tarhi tasya sarvatrAvizeSAtsavAmavizepeNa tatpratipattiprasaGgato vivAdo na syAt / jJAtaM cetkutastajjJaptiH ? pratyakSAt, anumAnAdvA~ ? na tAvatpratyakSAt; tena sAmAnyAgrahaNAt / grahaNe vA tasya savikalpakatvaprasaGgo viSayasaGkarazca pramANadvitvavirodhI bhavato'nupajyeta / nApyanumAnataH, 15 ata eva / khalakSaNaparAGmukhatayA hi bhavatAnumAnamabhyupagatam - "atadbhedaparAvRttavastumAtrapravedanAt / sAmAnyaviSayaM proktaM liGga bhedaaprtisstthiteH||"[ ] ityabhidhAnAt / dvAbhyAM tu prameyadvitvasya jJAne(s)sya pramANadvitvajJApakatvAyogaH, anyathA devadattayajJadattAbhyAM pratipannAddhamadvi-20 tvAt tadanyatarasyAgnidvitvapratipattiH syAt / dvaividhyamiti hi dviSTho dharmaH / sa ca druyorzIne jJAyate nAnyathA / na hyajJAtasahya 1 vishessessvprvRttiruupH| 2 avinAbhAvasya / 3 vyApake / 4 vhniH| 5 dhuumsy| 6 vRkSatvam / 7 ziMzapAtvasya / 8 sAdhyam / 9 liGgasya / 10 sAmAnyasya / 11 avastutve / 12 vizeSeSu prvRttilkssnn| 13 saamaanyvishessmeden| 14 azAtaprameyadvitvasya / 15 deshe| 16 nRNAm / 17 dvAbhyAM vA / 18 anumAnasyAbhAva ityrthH| 19 saugatasya / 20 ata evetyasya hetorasiddhatvaM pariharati / 21 svalakSaNAgocaratvena / 22 saugten| 23 angniruup| 24 agnimAtra / 25 anyApoha / 26 anyApoha / 27 svalakSaNasya / 28 avyavasthiteH / kuto'vyavasthitiH ? bhedAnAmAnantyena grahaNAsambhavAt / 29 pratyakSAnumAnAbhyAm / asau tRtIyo vikalpaH / 30 parizAne sati asya prameyadvitvasya / 31 prameyadvitvasya pramANadvitvajJApakatvaM cet / 32 bhinndeshe| 33 devadattasya yajJadattasya vA / 34 prameyadvitvasya pramANadvitvajJApakatvAyogaM darzayati / 35 khalakSaNasAmAnyayoH prameyayoH / 36 sati / 37 puruSeNa / pra0ka0 mA0 16 28 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 ameyakamalamArtaNDe 2. pratyakSapari0 vindhyasya tadgatadvitvapratipattirasti / parasparAzrayAnuSaGgazca-siddhe hi pramANadvitve'taHprameyadvitvasiddhiH, tasyAzca pramANadvitvAsiddhiriti / athAnyataH pramANadvitvasya siddhiH, vyartha starhi prameyadvitvopanyAlaH tadapyanyadekaM vA syAt, anekaM vA ? ekaM cedvipysngkrH| 5pratyakSaM hi skhalakSaNAkAramanumAnaM tu sAmAnyAkAram , tadvayasyaikajJAnavedyatve suprasiddho viSayasaGkaraH / athAnekajJAnavedyamaH taMdapyapareNAnekajJAnena vedyaM tadapyapareNetyanavasthA / nenu skhalakSaNAkAratA pratyakSeNAtmabhUtaiva vedyate sAmAnyAkAratA tvanumAnena, tayozca svasaMvedanapratyakSasiddhatvAt pratyakSasiddhameva 10 pramANadvitvaM prameyadvitvaM ca, kevalam yastathA pratipadyamAnopina vyavaharati sa prasiddhena prameyadvaividhyena pramANadvaividhyavyavahAre praivartyate tadapyasAram ; jJAnAdarthAntaresyAnarthAntarasya vA kevalasya sAmAnyasya vizeSasya vA kvacijjJAne pratibhAsAbhAvAt , ubhayA. tmana evAntarvahirvA vastuno'dhyakSAdipratyaye pratimAlamAnatvAt / 15#yogaH-asati bAdhake yadyathA pratibhAsate tattathaivAbhyupagantavyam yathA nIlaM nIlatayA, pratibhAsate cAdhyakSAdi pramANa sAmAnyavizeSAtmArthaviSayatayeti / nanu mA bhUtprameyabhedaH, tathApyAgamAdInAM nAnumAnAdarthAntaratvam / zabdAdika hi parokSArtha sambaddham , asambaddhaM vA gaima20 yet ? na tAvadasamvaddham ; gavAderapyazvAdipratibhAsaprasaGgAt / sambaddhaM cet, talliGgameva, tajanitaM ca jJAnamanumAnameva / ityapyasAmpratam ; pratyakSasyApyevamanumAnatvaprasaGgAt-tadapi hi svaviSaye 1 narasya / 2 shyvindhyprvtgt| 3 itaretarAzrayaparihArArtha paraH prAha / 4 zAnAt / 5 kiJca / 6 tyoH| 7 jJAnam / 8 yugapadvayoH pratipattirviSayasaGkaraH / 9 viSayasaGkaraH kathamityukte satyAha / 10 tahIti zeSaH / 11 anavasthA pariharati paraH / 12 pratyakSasya / 13 svruupgtaiv| 14 anumAnasya / 15 vedyte| 16 sAmAnyaM vizeSa vaa| 17 iti / 18 naraH (shissyH)| 19 svasaMvedanapratyakSeNa 'prameyadvitvaM pramANadvitvaM c| 20 pramANaM dvividhaM prameyadvaividhyAdityanumAnaM pradazya / 21 AcAryeNa / 22 arthagatasya / 23 zAnagatasya / 24 sAmAnya vishessaatmnH| 25 pratyakSAdi pramANaM dharmi sAmAnyavizeSArthaviSayatvenAbhyupagantavyaM bhavatIti sAdhyo dharmaH / asati bAdhake tathA pratibhAsamAnatvAditi hetuH / 26 sambaddhArthaviSayatvAt / 27 Adizabdena sAdRzyArthApatyutthApakArthAdi / 28 krt| 29 parokSArthe / 30 parokSArtham / 31 gavAdizabdAt / 32 asambaddhatvAvizeSAt / 33 AgamAdInAmanumAnatvaprakAreNa / Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 2 AgamavicAraH 183 sambaddhaM sattasya gamakam nAnyathA, sarvasya pramAtuH sarvArthapratyakSatvaprasaGgAt / atha viSayasambaddhatvAvizeSepi pratyakSAnumAnayoH sAmagrIbhedAtpramANAntaratvam zAbdAdInAmapyevaM pramANAntaratvaM kinna syAt ? tathAhi-zaoNbdaM tAvacchabdasAmagrItaH prabhavati "zabdAdudeti yajjJAnabhapratyakSeSi vstuni| zAbdaM taditi manyante pramANAntaravAdinaH / ityabhidhAnAt / na cAsya pratyakSatA; savikalpakAspaSTasvabhAvatvAt / nApyanumAnatA; nirUpaliGgAmabhavatvAdanumAnagocarArthaviSayatvAcca / taduktam "tasmAdanamAnatvaM zAbde pratyakSavadbhavet / trairUpyarahitatvena tAdagviSayavarjanAt // 1 // " [mI0 zlo0 zabdapari0 zlo0 18] yAdRzo hi dhUmAdiliGgajasyAnumAnasya viSayo dharmaviziSTo dharmI tAdRzA viSayeNa rahitaM zAbdaM suprasiddhaM trairUpyarahitaM ca / tathA hi-na zabdasya pakSadharmatvam ; dharmiNo'yogAt / na cArthasya 15 dhArmatvam / tena tasya sambandhIsiddheH / na cApratItetheM taddharmatayA~ zabdasya pratItiH sambhavinI / pratIte cArthe na taddharmatayA pratipattiH zabdasyopayoginI, tAmantareNApyarthasya prAgeva pratIteH / atha zabdo dharmI, arthavAniti sAdhyo dharmaH, zabda eva ca hetuH na prtijnyaarthNkdeshtvpraapteH| atha zabdatvaM heturiti na prati-20 jJArthaMkaderzatvam, naizabdatvasyAgamakatvAt, gozabdatvasya ca niSetsyamAnatvenAsiddhatvAt / uktaM ca "sAmAnyaviSayatvaM hi paidasya sthAyiSyate / 1 anyathA cet / 2 zabdAdIni pramANAntarANi-sAmagrIbhedAt pratyakSAdivat / 3 sAmagrIbhedaprakAreNa / 4 merurastIti jJAnam / AgamajJAnamityarthaH (hetvntrmidm)| 5 jainaadyH| 6 pakSadharmatvAdi / 7 shbdaadutpnntvaat| 8 Ip / 9 anumeya / 10 c| 11 agnimttv| 12 parvataH / 13 mA / 14 golakSaNasya / 15 avinAmAva / 16 arthadharmatvena / 17 phlvtii| 18 iti cenna / 19 pakSavacanaM pratijJA tasyA adheH pakSastasyaikadezo dharmI dharmazca / 20 gozabdo jagati nityo vyApakatvenaika eveti gozabdatvasAmAnyAbhAvaH hetoH| 21 iti cennetyarthaH / 22 gozabdavadazvazabdepi zabdatvasya bhAvAdagamakattvam / 23 tasminniSedhopi gozanda. syAtItAderekatvAt , naikavyaktau sAmAnyamiti vyApakatvenaikatvAcca goshbdtvsaamaanyaabhaavH| 24 ardhasya / 25 arthasya sAdhyasya zApakatvam / 26 gottva / 27 gavAderAgamasya / 28 khgrnthaapekssyaagre| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 pragneyakamalamArtaNDe 2. pratyakSapari0 dharmA dharmaviziSTazca liGgItyetaca sAdhitam / / nai tAbadanumAna hi yAvattadviSayaM na tat" mI0 zlo0 zabdapari0 zlo0 55-56] "atha zabdo'rthavattvena pakSaH kasmAnna kalpyo / pratijJArthaMkadezo hi hetustatra |sjyte|" [mI0 zlo0 zabdapari0 zlo0 62-63] "zabdatvaM gamakaM nAtra gozabdatvaM niSeyate // vyaktireva vizeSyAto hetuzcaikA prsjyte|" mI0 zlo0 zabdapari0 zlo064] 10 na cArthAnvayosyAsti vyApAreNa hi sadbhAvena sattayeti yaavt| vidyamAnasya hyanvetRtvaM, nAvidyamAnasya ! 'yatra hi dhUmastatrAvazyaM vahnirasti' ityastitvena prasiddho'nvetA bhavati dhUmasya / na tvevaM zabdasyArthenAnvayosti, na hi tatra zabdAkrAnte deze'rthasya sadbhAvaH / na khalu yatra piNDakhajUrAdizabdaH zrUyate tatra piNDa15kharjUrAdyarthopyasti / nApi zabdakAle'rtho'vazyaM sambhavati; rAvaNazaGkhacakravartyAdizabdA hi vartamAnAstadarthastu bhUto bhaviSyazca, iti kuto'thaiH zabdasyAnvetRtvam ? nityavibhutvAbhyAm tattve cautisaGgaH / taduktam "anvayo na ca zabdasya prameyeNa nirUpyate / vyApAreNa hi sarveSAmanvetRtvaM pratIyate // 1 // yatra dhUmosti tatrAgnirastitvenAnvayaH sphuttH| na tvevaM yatra zabdosti tatrArthostIti nishcyH||2|| 1 anumAnaviSayaH / 2 svagranthApekSayA / 3 ubhayasya (zAbdAnumAnayoH) ubhaya(sAmAnyavizeSa )viSayatvaM yadyapi tathApi zabdasyAnumAnarUpatA bhaviSyatItyukte satyAha / 4 dharmaviziSTadharmiviSayam / 5 zAbdan / 6 bauddhena na smrthyte| 7 gozabdasya nityavibhutvAvizeSAbhAvAt / 8 svagranthApekSayA / 9 zabdaskhalakSaNA / 10 dhrminnii| 11 zabdatvaM na gamakaM gozabdatvatya pratiSedho vA ytH| 12 tatazca pratijJArthaMkadezAsiddho heturitybhipraayH| 13 arthena shaavinaabhaavH| 14 zabdasya / 15 zabdasya / 16 vyApAreNeti padasya sadbhAveneti sattayeti vA pryaayshbdau| 17 vyApakatvamanvayazca / 18 vyApakaH / 19 dhUmAgniprakAreNa / 20 iti deshaanvyaabhaavH| 21 kaalaanvyaabhaavH| 22 anvayo vyApakatvaM vaa| 23 gozabdAdazvArthapratItiH syaat| 24 zabdasya sarveSvartheSvanugamo yataH / 25 smbndhH| 26 vidvdbhiH| 27 kutastathAhi / 28 sadbhAvena sattayA vA / 29 arthAnAm / 30. dhUmAmiprakAreNa / Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 2] upamAnavicAraH na tAvadyatra deze'sau na tatkAle ca gamyate / bhavennityavibhutvAJcetsarvArthaSvapi tatsamam // 3 // tene sarvatra dRSTatvAddhyatirekasya caagteH| sarvazabderazeSArthapratipattiH prsjyte|| 4 // " mo0 zlo0 zabdapari0 zlo0 85-88] 5 antrayAmadhye cA vyatirekasyApyabhAvaH "anvayena vinA tasmAddhyatirekaH kathaM bhavet / " ! ityabhidhAnAt / taMtaH zAbdaM pramANAntarameva / upamAnaM ca / asya hi lakSaNam"dRzyamAnAdyadanyatra vijJAnamupajAyate / sAdRzyopodhitastajjairupamAnamiti smRtam // 1 // "[ ] yena hi pratipatrA gaurupalabdho na gavayo, na cAtidezavAkyaM gauriva gavayaH' iti zrutaM tasyAraNye paryaTato gavayadarzane prathame upajAte parokSe gavi saudRzyajJAnaM yadutpadyate 'anena sadRzo gauH' iti, tasya viSayaH sAdRzyaviziSTaH parokSo gaustadviziSTaM vA15 sAdRzyam , tacca vastubhUtameva / yadAha "sAdRzyasya ca vastutvaM na zakyamapavAdhitum / bhUyovayavasAmAnyayogo jAtyantarasya tat // " - [mI0 zlo0 upamAnapari0 zlo0 18] iti / asya cAnadhigatArthAdhigantRtayA prAmANyam / gavayaviSayeNa20 hi pratyakSeNa gavayo viSayIkRto, na tvasannihitopi sAdRzyaviziSTo gaustadviziSTaM vA sAdRzyam / yacca pUrva 'gauH' iti pratyakSamabhUttasyApi gavayotyantamapratyakSa eva / iti kathaM gavi tedapekSaM tatsAdRzyajJAnam ? uktaM ca 1 tatra pradeze'rtho'stIti nizcayo naastiityrthH| 2 arthaH / 3 anvetRtvam / 4 kaarnnen| 5 artheSu / 6 zabdasya / 7 aprtipttH| 8 anvayAvinAbhAvitvaM vyatirekasya ytH| 9 zabdArthayoranvayavyatireko na stro ytH| 10 anumAnAt / 11 bhATTo bravIti / 12 gvyaat| 13 gavi / 14 upAdhivizeSaNam / 15 kArikAM bhAvayati / 16 graamaadau| 17 anyatra prsiddhsyaanytraaropnnmtideshH| 18 gogbyyoH| 19 tadupamAnam / 20 gavayasya / 21 mrymaanno| 22 maryamANagoviziSTam / 23 yasmAtkAraNAt / 24 nirAkartum / 25 bhUyasAM bahUnAmavayavAnAM samAnatA sAmAnyaM tena yogH| 26 ekasyA gavayajAteranyA gojAtirjAtyantaram / ekasyA gojAteranyA gavayajAtirjAtyantaram , tasya / 27 upamAnasya / 28 gavayasva / 29 gopratyakSApekSam / 30 tA / 31 pratyakSAt / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 "tasmAdyatmayate tatsyAtsAhazyena vizeSitam / prameyamupanAnastha lAdRzyaM vA tadanvitam // 1 // pratyakSeNAvayuddhapi sAdRzye gavi ca smRte / viziSTasyAnyato'siddharupamAnapramANatA // 2 // aMtyakSepi yathA deze maryamANe ca pAvake / viziSTaviSayatvena nAnumAnApramANatA // 3 // " [mI0 zlo0 upamAnapari0 zlo0 37-39] iti / na cedaM pratyakSam ; parokSaviSayatvAtsavikalpakatvAcca / nApyanumAnam ; hetvabhAvAt / tathA hi-gogatam , gavayagataM vA sAdRzya10 matra hetuH syAt ? tatra na gogtm| tasya pakSadharmatvenAgrahaNAt / yadA hi sAdRzyamAnaM dharmi, 'smaryamANena gavA viziSTam' iti sA~dhyam , yadA ca tAdRzo gautadA ne taiddharmatayA grhnnmsti| ate eva na gavayagatam / gogatasAdRzyasya gorvA hetutve pratijJArthaMka dezatvaprasaGgazca / na ca saudRzyama prokprameyeNe prativaddhaM prati15 nm| na cAnvayapratipattimantareNa hetoH sAdhyapratipAdakatvamupala bdham / tato gavArthadarzane gavayaM pazyataH sAdRzyena viziSTe gavi pakSadharmatvagrahaNaM saimvandhAnusmaraNaM cAntareNa pratipattirutpadyamAnA nAnumAne'ntarbhavatIti pramANAntaramupamAnam / uktaM ca 1 gavayAt / 2 golakSaNaM vstu| 3 saryamANagavAnvitam / 4 upamAnaM gRhIta. grAhitvAdapramANaM syAdityukte Aha / 5 gavayagate / 6 sAdRzyaviziSTasya / 7 sAdRzyaviziSTo gaustadviziSTaM vA saadRshymitivishissttvissyH| 8 sAdRzyaviziSTasya gostadviziSTasya vA sAdRzyasya / 9 saraNapratyakSAbhyAm / 10 asminnarthe dRSTAntamAha / 11 prvtaadau| 12 deshaadiniyttven| 13 upmaanm| 14 upamAnasyAnumAnatve sAdhye / 15 kaH pakSastaddharmatvenAgrahaNaM vA kathaM sAdRzyasyetyetadAha / 16 sAmAnyam / 17 gogatasadRzatvAditi hetuH| 18 gavayasadRzo gauriti vA pakSaH / 19 gavayagatasadRzatvAditi hetuH| 20 gogatasAdRzyasya / 21 pkss| 22 hetUpanyAsAtpUrva sAdRzyasyAprasiddhatvAt / 23 pakSadharmatvenAgrahaNAdeva / 24 hetuH / 25 sAdRzyam / 26 yadyapi pakSadharmatvenAgrahaNaM gogatasAdRzyasya tathApi hetutvenopanyAsaH kriyate ityukte Aha / 27 gaurgavayena sadRzaH gogatasAdRzyAt / gaurgavayena sadRzaH gauryataH / 28 uktayuktyA pakSadharmatvaM nAsti cenmA bhUdanvayo bhaviSyatItyukta Aha / 29 hetuH| 30 upamAnasyAnumAnatve sAdhye / 31 hetUpanyAsAtpUrvam / 32 sAdRzyaviziSTo gaustadviziSTaM vA sAdRzyamiti vishissttvissyenn| 33 avinAbhUtam / 34 tathA prtiiterbhaavaat| 35 sapakSe sattva / 36 sAdRzyasya pakSadharmatvenAgrahaNamanvayapratipattyabhAvo vA ytH| 37 bsH| 38 sati / 39 anvaya / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 2] arthApattivicAraH "na caitasyAnumAnatvaM pakSadharmAdyasambhavAt / prAkprameyasya sAdRzyaM dharmitvena na gRhyate // 1 // gavaye gRhyamANaM ca na gavArthAlumAekam / pratijJArthaMkadezatvAddhogatasya daliGgatA // 2 // gavayazcApyasasvasvAna gorlinggtvmRcchti| sAyaM na ca lavaNa pUrva dRSTaM tadanvayi / / 3!! karisannapi dRSTatha dvitIyaM pazyato bane / sAdRzyena sahaivAmistadaivotpadyate mtiH||4|| [ mI0 zlo0 upamAnapari0 zlo0 43-46] iti / tathArthApatirapi pramANAntaram / tallakSaNaM hi-"arthApattirapi 10 dRSTaHQto vArthonyathA nopapadyate itydRssttaarthklpnaa"|[shaavrbhaa0 2115] kumArilopyetadeva bhASyakAravaco vyAcaSTe / "pramANaSaTkavijJAto kutrArtho'nanyathA bhavan / adRSTaM kalpayedenyaM saarthaapttirudaahRtaa||" [mI0 zlo0 arthA0 pari0 zlo0 1] 15 |tyakSAdibhiH padbhiH pramANaiH prasiddho yorthaH sa yena vinA nopapadyate tasyArthasya kalpanamarthApattiH / tatra pratyakSapUrvikArthApattiryathAgneH pratyakSeNa pratipannAdauhAddahanazaktiyogo'rthApatyA prklpyte| na hi zaktiHpratyakSeNa paricchedyA; atIndriyatvAt / naupyanumAnena; asya pratyakSAvagatapratibandhaliGgaprabhavatvenAbhyupagamAt, arthApa-20 ttigocarasya cArthasya kadAcidapyadhyakSAgocaratvAt / anumAnapUrvikA tvarthApattiryathA sUrye gamanAcacchaktiyogitA / atra hi 1 Adizabdena tapakSe sttvm| 2 anumAnakAlAtpUrvam / 3 hetuH| 4 pakSadharmatvena sAdRzyam / 5 tarhi gavayo hetubhaviSyatItyukta Aha / 6 gavArthena / 7 pakSadhasatvaM nAsti cenmA bhUdanvayo bhaviSyatItyukta aah| 8 puMsA / 9 hetUpanyAsAtpUrvam / 10 prameyeNa / 11 utArthopasaMhAramAha / 12 golakSaNe / 13 gavayam / 14 pakSadharmatvagrahaNaM vinA sAdhyasAdhanasambandhassaraNaM ca vinA korthoM gavayadarzanakAla eva / 15 zAndopamAne yathA pramANAntare bhavataH / 16 sAmarthyAtprAptA / 17 ucyate / 18 punH| 19 pratyakSAdipramANamAtragamyaH / 20 Agame / 21 adRSTArtha vinaa| 22 upari vRssttilkssnn| 23 ApAdanam / 24 buddhau / 25 ndiipuuraadiH| 26 adRSTArthe satyeva bhvnnityrthH| 27 upari vRSTilakSaNam / 28 puuraadnymuu| 29 kArikAM bhAvayati / 30 vRsstteH| 31 arthApattiSu madhye / 32 sphoTAt / 33 agnidahanazaktiyuktaH dAhAnyathAnupapattariti / 34 AtmAdibat / 35 bhA / 36 zaktilakSaNasya / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArttaNDe [ 2. pratyakSapari0 dezAdezAntaraprAptyA sUrye gamanamenumIyate tatastacchaktisamvandha iti / zrutArthApattiryathA - 'pIno devadatto divA na bhuGge' iti vAkyazravaNAdrAtribhojanapratipattiH / upamAnArthApattiryathA--- gavayopami tayA gostjjnyaangraahytaashktiH| arthApattipUrvikA'rthApattiryathA4 zabde'rthApattiprabodhitAdvAcaka sAmarthyAdabhidhAnasidhyarthaM tannityatvajJAnam | zabdAcyarthaH pratIyate, tato vAcaka sAmarthya, tatopi tannityatvamiti / abhAvapUrvikA'rthApattiryathA - pramANAbhAvapramitacaitrAbhAvavizeSitAne hAJcaitra vahirbhAvasiddhiH, 'jIvaMzcaitro'nyatrAsti gRhe abhAvAt' iti / taduktam 10 15 20 188 "taMtra pratyakSato jJAtAdAhAddahanazaktatA | vahneranumitAtsUrye yAnAttacchatiyogitA // 1 // " [ mI0 lo0 arthA0 lo0 3] "pIno divA na bhuGkte cetyevamAdivacaH zrutau / rAtribhojana vijJAnaM zrutArthApattirucyate // 2 // " [mI0 zlo0 arthA0 lo0 51] " gavayopamitAyA gostaijjJAnagrAhyazakatA / abhidhAnaprasiddhyarthamarthApattyAvavodhitAt // 1 // zabde vAcaka sAmarthyAttannityatvaprameyatA | abhidhAnAnyathA'siddheriti vAcakazaktatA // 2 // arthApattyAvagamyaiva tadanyatvagateH punaH / arthApattyantareNaiva zabdanityatvanizcayaH // 3 // 1 Adityo gamanazaktiyukto gatimatvAnyathAnupapatteH / gatimAnAdityo dezAddezAntaraprApteH, vANAdivat / 2 sUryo gamanazaktiyukto gatimatvAnyathAnupapatteH / 3 Agama / 4 devadatto rAtrau bhuGkte pInatve sati divAbhojanAbhAvazravaNAnyathAnupapatteH / 5 gaurupamAnajJAnagrAhyatA zaktiyuktA upmeytvaanythaanupptteH| 6 uccaarnn| 7 zabdo nityo vAcakasAmarthyAnyathA ( nityatvaM vinA ) 'nupapatteH / asyArthApattipUrvakatvaM nirUpyate / zabdo vAcakazaktiyuktaH tato'rthapratItyanyathA ( vAcakazaktiM vinA ) - 'nupptteH| 8 zabda / 9 abhAvapramANa / 10 tA / 11 bhA / 12 vizeSaNa / 13 arthApattiSu madhye / 14 satyAm / 15 upamAna / 16 yasaH / 17 abhidhAnasiddhyarthaM tannityatvaprameyatA syAt / 18 niyatvaM vinA / 19 vAcakazaktatA / arthApattyavagamyA na bhaviSyati atazcArthApattipUrvikAryApattiH kathaM syAdityukta Aha / 20 atIndriyatvAt / 21 zaktatAyAH sakAzAdanyatvaM bhinnatvaM nityattvasya / 22 pari zAnAt / 23 yayaivArthApattyA vAcakazaktatAvagamyate tathaiva zabdanityattvaM pratIyate iti kRtArthApattipUrvi kAryApattervaiyarthyamityukte Aha / Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 212 abhAvavicAraH 189 darzanasya parArthatvAdityasminnabhidhAsyate / pramANAbhAvanirNItacaitrAbhAva vizepitAt // 4 // gehAccaitravahirbhAvasiddhiryAtviha drshitaa| tAmabhAvotthitAmanyamApattimudAharet // 5 // " mI0 zlo0 arthA0 zlo0 4-9] ityAdi / 5 tathA'bhAvapramANamaNi pramANAntaram / taddhi niyAdhAravastugrahaNAdisAmagrItasviMprakAramutpannaM sat kacitpradezAdauDAdInAmabhAvaM vibhAvayati / uktaM ca "gRhItvA vastusaddhAvaM smRtvA ca pratiyoginam / mAnasaM nAstitAjJAnaM jAyate'kSAnapekSayA // [mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 27] "pratyakSAderanutpattiH pramANAbhAva ucyate / sAtmano'pariNAmo vA vijJAnaM vAnyavastuni // " [mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 11] "pramANapaJcakaM yatra vasturUpe na jaayte| vastusattAvabodhArtha ttraabhaavprmaanntaa||" [mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 1] iti / na cAdhyakSeNAbhAvo'vasIyate; tasyAbhAvaviSayatvavirodhAt, bhAvAMzenaivendriyANAM sambandhAt / taduktam "na tAvadindriyeNaiSA nAstItyutpAdyate mtiH| bhAvAMzenaiva samvandho yogyatvAdindriyasya hi // " mI0 zlo0 abhAva0 18] iti / nApyanumAnenausau sAdhyate; hetorabhAvAt / na ca viSayabhUtasyA 1 abhidhAnAnyathAsiddheriti yaduktaM tatsamarthanIyamityukte Aha / 2 uccAraNasya / 3 'ziSyArthatvAt / 4 svagranthApekSayAgre vkssymaanngrnthe| 5 arthaapttiniruupnnprstaave| 6 pramANapaJcakAdbhinnAm / 7 bhaassykaarH| 8 ghaTAdi / 9 zuddhabhUtala / 10 niSedhyasmaraNamupalabdhilakSaNaprAptasya ghaTAderanupalambhazca / 11 abhaavprmaannsaamgriitH| 12 triprakAramityetatpadaM prtykssetyaadinaa''h| 13 bhuutle| 14 Adipadena kaale| 15 baahyendriyaanpekssyaa| 16 svarUpam / 17 pramANapaJcakarUpalenAbhAvapramANasya / 18 prsjyprtissedhotr| 19 jIvasya prmaannpnyckruuptyaa| 20 svruupm| 21 pryudaasotr| 22 bhuvi / ghaTAMzalakSaNe / 23 paTAMzAstitvAvabodhArtham / 24 anumaanaapekssyaa| 25 kAraNAdeH prAgabhAvAdinA vibhAgaH kRtH| abhAva iti vaa| 26 padArthasya / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 bhAvasyAbhAvAdAvAnANavaiyArthyam, kAraNAdivibhAgato vyavahArasya lokapratItasyAbhAvaprasaGgAt / uktaMca-- "na ca syAdvyavahAroyaM kAraNAdivibhAgataH / prAgabhAvAdibhedena nAbhAvo yadi bhidyate // 1 // " [mI0 zlo0 amAva0 zlo07] prAgabhAvAdibhedAnyathAnupapattezcAsyArthApatyA vasturUpatAvasIyate / uktaMca "na cAvastuna eNte syubhadAstenAsya vastutaH / kAryAdInAmamAyaH ko zrAvo yaH kAraNAdinaH(nA) // 1 // " mI0 zlo0 abhAva0 zlo08] anumAnAvaseyA cAsya vastutA / yadAha"yadvAnuvRttivyAvRttibuddhigrAhyo yatastvayam / tasmAdvAdivadvastu prameyatvAcca gRhyatAm // 1 // " [mI0 zlo0 abhAva0 zlo09] 15 catuHprakArazcAbhAvo vyavasthitaH-prAkpradhvaMsetaretarA'tyantA bhAvamedAt / uktaM ca "vastva'saGkarasiddhizca tatprAmANyaM smaashritaa| kSIre dhyAdi yannAsti prAgabhAvaH sa ucyate // 1 // nAstitA payaso dani pradhvaMsAbhAvalakSaNam / gavi yo'zvAdyabhAvastu sonyonyAbhAva ucyate // 2 // ziraso'vayavA nimnA vRddhikaatthinyvrjitaaH| zazazRGgAdirUpeNa so'tyantAbhAva ucyate // 3 // " [mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 2-4] yadi caiteSAM vyavasthApakamabhAvAkhyaM pramANaM na syAttadA prati25 niyatavastuvyavasthAvilopaH syAt / taduktam "kSIre dadhi bhavedevaM dani kSIraM ghaTe pttH| zaze zRGgaM pRthivyAdau caitanyaM mUrtitAtmani // 1 anythaa| 2 kssiir| 3 kArya ddhi| 4 prAgabhAvAdikRtaH kaarnnaaNdivibhaagH| 5 lokprtiitH| 6 [abhAvapramANamantareNa / 7 prAgabhAvAdayaH / 8 kAragena / 9 svarUpAdInAM c| 10 athvaa'rthaapttypekssyaa| 11 abhAvo vasturUpo bhavati anuvRttivyAvRttibuddhigrAhyatvAdgavAdivatprameyatvAcca tadvat / 12 zazasyaH / 13 kaaltrye| Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 2] abhAvavicAraH apsu gandho rasazcAgnau vAyau rUpeNa tau saha / vyomni saMsparzatA te ca na cedasya pramANatA // " mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 5-6] iti / na ca niraMzatvAdvastunastatvarUpagrAhiNAdhyakSaNAsya sarvAtmanA grahaNAdagRhItasya cAparasyAdaMzasya tatrAbhAvAt kathaM tadvyavasthApa-5 nAya pravartamAnAmabhAvAkhyaM pramANaM prAmANyamathute? ityabhidhAtavyam / yataH sadsadAtmake vastunni pratyakSAdinA ta sadazagrahaNepyagRhItasyAsadaMzasya vyavasthApanAya pramANAbhAvasya pravattamAnasya na praamaannyvyaahtiH| uktaM ca"svarUpapararUpAbhyAM nityaM sadasadAtmake / 10 vastuni jJAyate kiJcidrUpaM kaizcitkadAcana // 1 // yasya yaMtra yaMdo tirjighRkSA copajAyate / vedyatenubhavastasya tena ca vyapadizyate // 2 // tasyopakArakatvena vrttte'shstaidetrH| ubhayorapi saMvityA ubhayAnugamosti tu // 3 // " mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 12-14] |tyakSAdyavatArazca bhAvAMzo gRhyate ydaa| vyApArastadanutpattarabhAvAMze jikSite // 4 // " . [mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 17 ] na ca dharmiNo'bhinnatvAdbhAvAMzavabhAvAMzasyApyadhyakSeNaiva grahaH / sadasadaMzayodharma(W)bhedepyanyonyaM bhedAnAyanarazmirUpAdivadabhAvasyAnudbhUtatvAt / na cAmAvasya AvarUpeNa pramANena paricchitti 1 gandhAdayaH / 2 sadrUpasya vastunaH / 3 samarthanAya / 4 vyApnoti / 5 saugatena / 6 srvdaa| 7 prmaannaiH| 8 kicidrUpamityetatpadaM yasyetyAdinA vivRNoti / sadaMzasyAsadaMzasya vA / 9 ubhayAtmake vastuni / 10 sadaMzagrahaNakAle / 11 abhivyaktiH / 12 puruSANAm / 13 nraiH| 14 pricchittiH| 15 sadaMzasthAsadaMzasya vaa| 16 abhivyaktena sadaMzena asadaMzena vA / 17 puMbhirvastu / 18 ya evAMzo gRhyate sa evAMzosti na tadvitIya ityukte aah| 19 gRhyamANasadaMzasya / 20 sadaMzagrahaNakAle / 21 asadaMzaH / 22 sadasadaMzayoH / 23 saMvedanAt / 24 ubhayAtmake vstuni| 25 kaizcidityetatpadaM pratyakSAdyavatAra ityAdinA Aha / 26 tadA bhavet / 27 syAt / 28 abhAvasya / 29 grahItumiSTe vastuni / 30 tadanutpattarityatadaparArddhArtha vighaTayati / 31 vstunH| 32 ekatvAt / 33 medepyubhayadharmayoH pratyakSeNa mahaNaM kuto na syAdityukta Aha / anyonyamiti / 34 sadaMzasyodbhUtatvAt // Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 prameyakamalamArtaNDe 2. pratyakSaparika yuktA / prayogaH-yo yathAvidho viSayaH la tathAvizenaiva pramANena paricchi(cche)dyate, yathA rUpAdibhAvo bhAvarUpeNa cakSurAdinA. vivAdAspadIbhUtAzcAbhAvastasmAdabhAvaH (bhAyena) pAricchedyata iti| uktaM ca5 "na tu (nanu) bhAvAdabhinnatvAtsamyogosti tena ca / na hatyantamabhedosti rUpAdivadihApi naH // 1 // dharmayorbheda iSTo hi dharmyabhedepi naH sthite / udbhavAbhibhavAtmatvAdrahaNaM cAvatiSThate // 2 // " [mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 19-20]. "meyo yadvabhAvo hi mAnamapyevamiSyatAm / bhAvAtmake yathA meye nAbhAvasya pramANatA // tathaivAbhAvameyepi na bhAvasya prmaanntaa|" mI0 zlo0 abhAva0 45-46] iti / tataHzAbdAdInAM pramANAntaratvaprasiddhaH kathaM pratyakSAnumAnabhedA15tpramANadvaividhyaM pareSAM vyavatiSTheta ? nanvevaM pratyakSetarabhedAtkathaM bhavatopi pramANadvaividhyavyavasthAteSAM pramANAntaratvaprasiddharavizeSAditi cet ? teSAM 'parokSe'ntabhavAt' iti brUmaH / tathAhi-yadekalakSaNalakSitaM tadvyaktibhedepyekameva yathA vaizabaikalakSaNalakSitaM cakSurAdipratyakSam, avaizabai20 kalakSaNalakSitaM ca zAbdAdIti / cakSurAdisAmagrIbhedepi hi tajjJAnAnAM vaizabaikalakSaNalakSitatvenaivAbhedaH prasiddhaH pratyakSarUpatAnatikramAt, tadvat zabdAdisAmagrImedepyavaizabaikalakSitatvenaivAbhedaH zAbdAdInAm parokSarUpatvAvizeSAt / nanu parokSasya smRtyAdibhedena parigaNitatvAt upamAnAdInAM pramANAntaratvameve 1 abhAvo abhAvapramANaparicchedyaH-tathAvidhaviSayAt / 2 bhAvena paricchedyo'bhAvena' veti / 3 tathAvidhaviSayatvAt / 4 padArthAt / 5 amaavsy| 6 indriyANAm / 7 asadaMzena / 8 razmi / 9 yathA rUpAderatyantamabhedosti, evaM bhAvAbhAvadharmayoratyantamabhedo nAsti / 10 dharmasyAtyantamabhedo nAstIti kutaH ? / 11 khakIyapramANAbhyAmubhayadharmayorapi grahaNaM kasmAnna syAdityukte aah| 12 sadasadaMzayoH / 13 prtykssaadiprmaannaiH| 14 agrahaNaM ca / 15 abhAvarUpam / 16 saugatena / 17 dRssttaantmaah| 18 bauddhAnAm / 19 saugtmtprsiddhprmaanndvaividhyaavyvsthitiprkaarenn| 20. jainasya / 21 vayaM jainAH / 22 zabdAdi dharma vyaktimedeSyekaM bhavatyekalakSaNalakSitatvAt / 23 sparzanAdi / Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 2] arthApatteH anumAne'ntarbhAvaH 193 sapyasamIkSitAbhidhAnam ; tepAmatraivAntarbhAvAt / upamAnasya hi pratyabhijJAnentarbhAvo vakSyate / arthApattestvanumAne'ntAvaH, tathA hi-arthApattyutthApako'rthonyathAnupapadyamAnatvenAnavagataH, avagato vA'STArthaparikalpanAnimittaM syAt ? na tAvadanavagataH; atiprasaGgAt / yena hi vino-5 papadyamAnatvenAvagatastamayi parikalpayet , yena vinA nopapadyate tamapi vA na kalpayet , anyathAnupapadyamAnatvenAnavatasyArthApatyutthApakArthasyAnyathAnupapadyamAnatve satyapyadRSTArthaparikalpakatvAsambhavAt / sambhave vA liGgasyApyanizcitAvinAbhAvasya parokSA numApakatvaM syAt / tatazcedaM nArthApatyutthApakArthAd bhidheta / 10 nApyavagataH; arthApattyanumAnayorbhedAbhAvaprasaGgAdeva, avinAbhAvitvena pratipannAdekasmAtsamvandhino dvitiiyprtiiterubhytraavishessaat| kiJca, asyAnyathAnupapadyamAnatvAvagamo'rthApattereva, pramANAntarAdvA ? prathamapakSe'nyonyAzrayaH; tathAhi-anyathAnupapadyamAnatvena pratipannAdarthAdarthApattipravRttiH, tatpravRttezcAsyAnyathAnupapadyamAna-15 tvapratipattiriti / tato nirAkRtametat "avinAbhAvitA cAtra tadaiva parigRhyate / na progavagatetyevaM satyapyeSA na kAraNam // 1 // " [mI0 zlo0 arthA0 zlo0 30] "terne samvandhavelAyAM saMmvandhyanyataro dhruvam / arthApattyaiva gantavyaH pazcAdastvanumAnatA // "" mI0 zlo0 arthA0 zlo0 33] iti / 1 adhHpuuraadiH| 2 upari vRSTiM vinA / 3 upari vRSTayAdilakSaNa / 4 kAraNam / 5 raasbhaagmnaadinaa| 6 dhuumaadeH| 7 nAlikeradvIpAyAtaM naraM prati / 8 liGgam / 9 anythaa| 10 dhUmAdihetoradhaHpUrAdikalpakAdvA / 11 agnyAdisAdhyasyopari vRSTayAdikalpyasya vaa| 12 adhHpuuraadeH| 13 upari vRSTayAdikaM vinaa| 14 adha:pUrAt / 15 arthaapttyutthaapkaarthaavgmH| 16 arthasya / 17 anyonyAzrayo ytH| 18 vakSyamANam / 19 arthApattyanumAnayorabhedaH-nizcitAvinAbhAviliGgaprabhavatvAvizeSAdityukte Aha prH| 20 arthApattikalpite'dhaHpUrAdau / 21 arthApattyutpatte:pUrvamabinAbhAvitA naavsitaa| 22 satI / 23 arthApattiM prati / 24 ato'numaanaadrthaaptterbhedH| 25 sambandhe gRhItepatteranumAnarUpatA bhaviSyatItyukte Aha / 26 yena kAraNenAvinAbhAvitAs pattisamaye eva gRhyate tena kAraNena smbndhe| 27 grahaNasya / 28 anumAnasya / 29 sambandhinovRSTipUrayormadhye anyataro dRSTiH / 30 pUrvamarthApattirevetyarthaH / 31 uttarakAlaM cet tdaa| pra. ka. mA0 17 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 atha pramANAntarAdvagamaH; tatkiM bhUyodarzanam , vipakSetra palambho vA? Adyavikalpe kAsya bhUyodarzanam-lAdhyadhArmiNi, dRSTAntadharmiNi vA? na tAvadAdyaH pakSaH zakratIndriyatayA sAdhya dharmiNyasya tadavinAbhAvitvena bhUyodarzanAsambhavAt / dvitIyapakSo5pyaMta evAyuktaH / kiJca, dRSTAntadharmiNi pravRttaM bhUyodarzanaM sAdhyadharmiNyapyasyAnyathAnupapannatvaM nizcAyayati, dRSTAntadharmiNyeva vA? tatrottaraH pakSo'yuktaH, na khalu dRSTAntadharmiNi nizcitAnyathAnupa. padyamAnatvortho'nyatra sAdhyadharmiNi tathAtvenAnizcitaH svasAdhyaM prasAdhayati atiprasaGgIt / prathamapakSe tu liGgArthApattyutthApakArtha10 yorbhedAbhAvaH syAt / nanu liGgasya dRSTAntadharmiNi pravRttapramANavazAtsarvopasaMhAreNa svasAdhyaniyatatvanizcayaH, arthApattyutthApakArthasya tu sAdhyadharmiNyeva pravRttapramANAtsarvopasaMhAreNAdRSTArthAnyathAnupapadyamAnatvani zcaya ityanayorbhedaH, naitadyuktam / na hi liGgaM saipakSAnugamamAtreNa 15gamakam vajrasya lohalekhyatve pArthivatvavat, zyAmatve tatputratva vdvaa| kiM tarhi ? antarvyAptivalena' iti pratipAdayiSyate, taMtraca kiM sapakSAnugameneti ca ? tadabhAve gamakatvamevAsya kathamiti cet ? yathArthApattyutthApakArthasya / tathA cArthApattirevAkhilamanumAnamiti SaTnamANasaMkhyAvyAghAtaH / bhavatu vA sa~pakSAnugamAna20 nugamabhedaH, tathApi naitAvatA tayorbhedaH, anyathA pakSadharmatvasahi 1 arthaaptyutthaapkaarthaavinaabhaavaavgmH| 2 yatra vRSTirnAsti sa vipakSastasmin / 3 arthApattyutthApakArthasya kalpyAvinAbhUtakalpakasya / 4 sAdhyadharmoM dahanazaktilakSaNo. syAmerastIti sAdhyadharmI tasmin / 5 dRSTAnta eva dhrmii| 6 agnau / 7 dAhasya sAdhanasya / 8 shttyaa| 9 dRSTAnte dharmiNi zaktayAvinAbhUtasphoTalakSaNakalpakAs. darzanAdeva / 10 daahsy| 11 zakti vinaa| 12 zaktiM vinaa| 13 dAhaH / 14 dAhasya zaktim / 15 maitraputratvAderapi svasAdhyaM prati gamakatvaprasaGgAt / 16 mahAnasAdau / 17 pratyakSa / 18 yo yo dhUmavAnsa so'gnimAniti / 19 avi. nAbhAva / 20 pse| 21 arthaapaattiruupaat| 22 yo yaH sphoTaH sa sarvopi zaktiyuktAgnikAryaH / 23 sphoTasya / 24 pASANakASThAdi / 25 anvaya / 26 vajraM lohalekhyaM pArthivatvAtpASANavadyallohalekhyaM na tatpArthivaM na, yathAkAzam / 27 anta. Aptibaleneti kothaH pakSe eva sAdhyasAdhanayorvyAptirantAptiH / 28 etadvayamevAnumAnAGgaM nodaahrnnmityaadivicaaraavsre| 29 antarvyAptibalenaiva gamakatve ca / 30 pratipAdayiSyate / 31 yathArthApattyutthApakasyAntAptivalena gamakatvaM tathA liGgasyApi / 32 dAhasya / 33 dRSTAntAbhAve hetorgamakatvaM c| 34 dRSTAnte / 35 arthApatteH / 36 arthApattyanumAnayoH / 37 etAvatA bhedazcet / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 2] arthApatteH anumAne'ntarbhAvaH 195 tAyA arthApattestadrahitArthApattiH pramANAntaraM syAditi prmaannsNkhyaavyaaghaatH| asti cArthApattiH pakSadharmatvarahitA "nedIpUropyadhodeze dRSTaH sannupari sthitAm / niyamyo gamayatyeva vRttAM vRSTiM niyamikAm // 1 // pitroca brAhmaNatvena putravrAhmaNatAnumA / sarvalokaprasiddhA na pakSadharmamapekSate // 2 // evaM yatpakSadharmatvaM jyeSThaM hetvaGgamiSyate / tatpUrvoktAnyaM dharmasya darzanAdvyabhicAryate // 3 // " ityabhidhAnAt / niyamavato'rthAntarapratipatteravizeSAttayorabhede svasAdhyAvinA-10. bhAvinorthAdarthAntarapratipatteratrApyavizeSAtkathamanumAnAdarthApattebheMdaH syAt ? atha vipakSe'rnupalambhAttasyAnyathAnupapadyamAnatvAvagamaH, na; pArthivatvAderapyevaM vasAdhyAvinAbhAvitvAvagamaprasaGgAt vipakSenupalambhasyAvizeSAt , sarvAtmasambandhino'nupalambhasyAsiddhAnakAntikatvAJca / nanvevaM sakalAnumAnocchedaH, astu nAma 15 tasyAyam yo bhUyodarzanAdvipakSe'nupalambhAdvyAptiM prasAdhayati nAsmAkam , pramANAntarA~ttatprasidhabhyupagamAd / bhaivatopi tatastadabhyupagame prmaannsNkhyaavyaaghaatH| nainu vahnisvarupasyAdhyakSata eva prasiddhastadatiriktAtIndriyazatisadbhAve pramANAbhAvAtkathaM tatrArthApatteH prAmANyam ? nijA hi 20. 1 hetoApyavRttitvaM pakSadharmatvam / 2 upari vRSTo devo nadIpUradarzanAnyathAnupapattarityetasya apakSadharmatvaM bhinnadezatvAt / yatra deze vRSTistatra nadIpUro na / yatra nadIpUrastatra vRSTirna / atra pakSaH uprideshH| 3 punaH / 4 vyaapyH| 5 vyApikAm / 6 putro brAhmaNaH-pitrorbrAhmaNyAnyathAnupapatteH / 7 anumA arthApattiH / apratyakSA no buddhirityAdyabhidhAnAt / 8 uktaprakAreNa / 9 anyasya pakSAvyatiriktasya dhamoM nadIpUraH pitRbrAhmaNyaM ca / pUrvokto nadIpUrAdiH sa cAsAvanyadharmazca tasya / 10 yo yo hetuH sa sa pakSadharmatvasahita ityasya vyabhicAraH / pakSadharmarahitopi heturvidyate yataH / 11 sphoTAtpUrAcca / 12 pakSadharmasahitAsahitArthApatyoH / 13 liGgAtpUrAcca / 14 agnivRSTayoH / 15 anumAne'rthApattau ca / 16 AkAze lohalekhitvasyAbhAvAt / 17 dAhasya / 18 iti cenn| 19 sAdhanasya / 20 alohalekhye AkAzalakSaNe vipakSe pArthivatvasyAnupalambhaprakAreNa / 21 vajrasya lohlekhitv| 22 gagane / 23 vipakSenupalambhaH sarvasambandhItyAdiprakAreNa / 24 paraH / 25 dRSTAnte / 26 jnaanaam| 27 UhAt / 28 mImAMsakasya / 29 naiyAyikaH / 30 vhitvsy| 31 svarUpAtirikta / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe 2. pratyakSapari0 zaktiH pRthivyAdInAM pRthivItyAdikameva tadabhilambandhAdeva teSAM kAryakAritvAt / antyA tu caramasahakArirUpA, tatsadbhAve kAryakaraNAdAne cAkaraNAt / tathAhi-santopi tantavona kAryamArabhante antyatantusaMyogaM vineti saiva zaktisteSAm / nanu kathamarthA5ntaramarthAntarasya zaktiH? anarthAntaratvepi lamAnatat-sa eva tasyaiva na zaktiH' iti / atha yadi pUrveSAM sahakAryeva zaktistarhi tasyApyazaktasyAkAraNatvAdanyA zaktivAcyetyanavasthA; tadayuktam / caramasya hi sahakAriNaH pUrvasahakAriNa eva zaktiH itaretarA bhisambandhena kAryakaraNAt / sa eva samagrANAM bhAkaH sAmagrIti 10 bhAvapratyayenocyate, tena setA samagravyapadezAt / kiJca, asau zaktirnityA, anityA vA syAt ? nityA cetsa. vedA kaaryotpttiprsnggH| tathA ca sahakArikAraNApekSA vyarthArthAH nAm tallAbhAtprAgeva kAryasyotpannatvAt / athAnityAsauH kuto jAyate ? zaktimatazcet, kiM zatAt, azaktAdvA? zaktAccecchattyA 15ntaraparikalpanAto'navasthA syAt / azaktAttadutpatto kAryamevaM tathAvidhAttataH kinnotpadyeta? almtiindriyshktiklpnyaa| tathA, zaktiH zaktimato bhinnA, abhinnA vA syAt ? abhinnA cet ; zaktimAtraM zaktimanmAtraM vA syAt ? bhinnA cet, 'tasyeyam' iti vyapadezAbhAvaH anupakArAt / upakAre vA tayA tasyopakAra, 20 tena vA'syAH? prathamapakSe zaktimataH zatyopakAro'rthAntarabhUtaH, anarthAntarabhUto vA vidhIyate ? arthAntarabhUtazcedanavaMsthA, tasyApi 1 pRthiviitvaadisvruup| 2 zaktiH / 3 antya / 4 jainaadiH| 5 bIjasya / 6. naiyAyikaH / 7 vahniH / 8 vaheH / 9 aparasahakArizaktyabhAvAdazaktaH / 1. atIndriyayA zattayA zaktimata: upakAraH kriyate ityasminpakSe zaktayA kriyamANa upakAraH zaktimato bhinnshcettdaanvsthaa| katham ? upakAropi zaktimato bhinno yadi tadA zaktimato'yamupakAra iti sambandho na syAt bhinntvaat| upakAreNApi svasambandhasidhyarthamupakArAntaraM kriyate cettadA zaktenA'zaktena vopakAreNopakArAntaraM kriyate ? na sAvadazaktena-azaktasyopakArakaraNe akSamatvAt / zaktena cedupakAreNa svasambandhasidhdyarkamupakArAntaraM vidhIyate tarhi yayA zatayA svayaM zaktaH upakAraH sApi bhinnA'bhinnA vA ? bhinnA cettadopakArasyeyaM zaktiriti na-tasmAdbhinnatvAt / zaktyApi svasambandhasidhdyarthamupakArAntaraM kriyate ityAdiprakAreNAnavasthA / 11 kAraNAnAm / 12 vidyamAnena / 13 tantUnAm / 14 ityanavasthA prihRtaa| 15 yayA zaktyA zaktimAn zaktaH sAti nityA'nityA vA ? na tAvannityA-sarvadA kAryotpattiprasaGgAt / athAnityA, sApi kuto jAyeta ? shktimtshcecchktaadshktaadvetyaadiprkaarenn| 16 sphoTAdi / 17 zaktiH / 18 zaktimataH sakAzAt / 19 pUrvavat / 20 na kevalaM zakteH / Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 2] zaktisvarUpavicAraH 197 vyapadezArthamupakArAntaraparikalpanayA zakyantaraparikalpanAt / anarthAntarabhUtopakArakaraNe tu sa eva kRtaH syAt / tathA ca na zaktimAnasau tatkAryatvAprasiddhatatkAryatvAt / zaktimatApi-zakyantarAnvitena, tadrahideva yA zaktarupakAraH kriyate? AdyapakSe zaktyantarANAM tato medaH, anedovA? ubhayatrAnantaroktobhayadoSAnuSaGgo'navasthA ca tadrahitelAnena zaktelpakAre tu prAcyazakti-5 kalpanApyapArthikA tadvyatirekeNaiva kAryasyApyutpatterupakAraMvat / zaktizaktimatorbhedAbhedaparikalpanAyAM virodhAdidoSAnupaGgaH / tathA, asau kimekA, anekA vA ? tatraikatve zakteryugapadanakakAyotpattirna syAt / anekatvepi anekazaktimAtmanyarthonekazaktibhirvibhRyAdityanavasthAprasaGga iti / __ atra pratividhIyate / kiM grAhakapramANAbhAvAcchekterabhAvaH, atIndriyatvAdvA ? tatrAdyaH pakSo'yuktaH, kAryotpattyanyathAnupapattijanitAnumAnasyaiva tadAhakatvAt / nanu sAmagryadhInotpattikatvAtkA- . ryANAM kathaM tadnyathAnupapattiryato'numAnAttatsiddhiH syAt ; ityapyasamIcInam / yato nAmAbhiH sAmagryAH kAryakAritvaM pratipidhyate,15 kintu pratiniyatAyAstasyAH pratiniyatakAryakAritvam atIndriyazaktisadbhAvamantareNAsambhAvyamityasAvapyabhyupagantavyA / kathamanyathA prativandhakamaNimantrAdisannidhAnepyagniH sphoTAdikArya na kuryAt sAmagryAstatrApi sadbhAvAt ? tena hyagneH svarUpaM pratihanyate, sahakAriNo vA? na tAvadAdyaH pakSaH kSemaGkaraH, 20 agnisvarUpasya tadvasthatayAdhyakSeNaivAdhyavasAyAt / nApi dvitIyaH, sahakArisvarUpasyApyaGgulyAgnisaMyogalakSaNasyAvikalatayopalakSaNAt / ataH zaktarevAne prativandhobhyupagantavyaH / 1 zaktimato'yamupakAra iti sambandhavyapadezArtham / 2 upakArasya / 3 shktimaan| 4 vhniH| 5 upakAravat / 6 dvitIyapakSe / 7 nissphlaa| 8 sphoTAdeH / 9 zaktirahitena zaktimatA'gninA upkaarsyotpttirythaa| 10 andhakAranAza, arthaprakAza, vartikAdAha, tailazoSAdi / 11 artho'nekazaktIrekazaktyA vibhatti cettadAnekazaktInAmekatvaprasaGgaH-ekazaktyA yApyamAnatvAttadanyatamazaktivat / 12 atiindriyaayaaH| 13 vahilakSaNothoM dahanazaktiyuktastataH sphoTAdikAryotpattyanyathAnupapattariti / 14 samavAyyasamavAyinimittakAraNAnAM parasparasambandhalakSaNA saamgrii| 15 jainaiH| 16 atIndriyazaktyabhAvepi sAmagryAH kAryakAritve / 17 sAmayyA: pratibandhakasannidhAne sadbhAvo nAstItyukte Aha / 18 pratibandhakena / 19 pratibandhakamaNimatrAdinA / 20 pareNa bhavatA / 171 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 ameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 nanu cAnena nAve sahakAriNo vA svarUpaM pratihanyate, kinta svabhAva eva nivartyate, ataH sphoTAdikAryasyAnutpattiH pratiba. ndhakamaNisatrAdhAvasyApi tadutpattau sahakAritvAt taidabhAve tadanutpatte, ityapyasamIkSitAbhidhAnam, uttambhakamaNisannidhAne 5kAryasyAnutpattiprasaGgAt / na khalu tadA prativandhakamaNyAdyamAvosti pratyakSavirodhAt / nanu yathAgniHprativandhakamaNyAdyabhAvasahakArI sphoTAdikArya karoti, evaM prativandhakamaNyAdiH uttambhakamaNyAdyabhAvasahakArI tatpratibandhaM karoti, ato na tatsanni dhAne kAryasyAnutpattiriti / astu nAmaitat / tathApi-prativandha10 kottambhakamaNimantrayorabhAve'gniHkhakArya karoti, na vA ? na tAva duttaraH pakSaH prtykssvirodhaat| prathamapakSe tu kasyAbhAvaH agneH sahakArI-tayoranyatarasya, ubhayasya vA? na tAvadubhayasya; anyatarAbhAve kAryAnutpattiprasaGgAt / anyatarasya cartikaM prativandhakasya, uttambhakasya vA ? prativandhakasya cet / sa evottambhakamaNyAdisa15nidhAne kAryAnutpAdaprasaGgaH tadA tasyAbhAvAprasiddhaH / uttambha kasya cet / atrApyayameva doSaH / na cAbhAvasya kAryakAritvaM ghaTate bhAvarUpatAnuSaGgAt, arthakriyAkAritvalakSaNatvAtparamArthasato lakSaNAntarAbhAvAt / kazcAsyAbhAvaH kAryotpattI sahakArI syAt-kimitaretarAbhAvaH, 20 prAgabhAvo vA syAt,pradhvaMso vA,abhAvamAtraM vA? na tAvaditareta rAbhAvaH prativandhakamaNimantrAdisannidhAnepyasya smbhvaat| nApi prAgabhAvaH, tatpradhvaMsottarakAlaM kAryotpattyabhAvaprasaGgAt / nApi pradhvaMsaHpratibandhakamaNyAdiprAgabhAvAvasthAyAM kAryasyAnutpattipra saGgAt / na ca bhAvAdarthAntarasyAbhAvasya sadbhAvosti, tasyAnantara25 meva nirAkariSyamANatvAt / ato nirAkRtametat-'yasyAnvayavya tireko kAryeNAnukriyete so'bhAvastatra sahakArI sahakAriNAmaniyamAt' iti / 1 pratibandhakena / 2 svastha pratibandhakasya bhaavH| 3 abhAvarUpakAraNAbhAve / 4 kAryotthApaka / 5 pratibandhakamaNyAdyabhAvasya sahakAriNo'bhAvAt / 6 uttambhakamaNisannidhAnakAle / 7 pratibandhakAbhAve uttambhakasadbhAve cobhayasadbhAve c| 8 uttambhakasyAbhAvaH sahakArI cedityrthH| 9 uttambhakasadbhAve kAryAnutpAdaprasaGgalakSaNaH / 10 abhAvaH kAryakArI cettahIti shessH| 11 tadottambhakasyAbhAvAvizeSAbhAvAduttambhakasadbhAve kArya na syAcca / 12 sattAsambandhaH pramANasambandho vetyAdi / 13 pratibandhakasya / 14 pratibandhaka uttambhako neti / 15 tucchAbhAvasya / 16 sahakAriNI bhAvA abhAvA eva vA bhavantIti niyamo nAsti / Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 212] . zaktisvarUpavicAraH kathaM caivaMvAdino mantrAdinA kaJcitprati prativaddhopyagniH sa evAnyasya sphoTAdikAryaM kuryAt ? prativandhakAbhAvasya sahakAriNaH kasyacidapyabhAvAt / na cAssaitpakSepyetaccodyaM samAnam , vastuno'nekazaktyAtmakatvAtkasyAzcitkenacitkaJcit [prati] prativandhepyanyasyAH pratibandhAbhAvAt / nApyabhAvamAtraM sahakAri 5 vastunorthAntarasyAbhAvasyAbhAve tadgatasAmAnyasyApyasambhavAt / na cAbhAvasya sAmAnyaM sambhavati, dravyaguNakarmAnyatamarUpatAnu SaGgAt / tataH prativandhakamaNyAdipratihatazakticahniH sphoTAdikAryasyAnutpAdakastadviparItastUtpAdaka ityabhyupagantavyam / tato nirAkRtametat 'kArya svotpattau pratibandhakAbhAvopakRto-10 bhayavAdyavivAdAspadIrakavyatiriktAnapekSam , tanmAtrAdutpattAvanupapadyamAnavAdhakatvAt , yattu yeto vyatiriktamapekSate na tattanmAtrajatve'nupapadyamAnavAdhakam yathA tantumAtrApekSayA paTaH, na ca tathedam , tasmAdyathoktasAdhyam' iti; hetorasiddheH tanmAtrAdutpatto kAryasya praaguktnyaayenaanekvaadhkopptteH| 15 kharUpasahakArivyatirekeNa zakteH pratItyabhAvAdasattve vA stragvanitAdidRSTakAraNakalApavyatirekeNAdRSTasyApyapratItito'sattvaM syAt, tathA cAsAdhAraNanimittakAraNAya datto jalAJjaliH / kathaM caivaMvAdino jagato mahezvaranimittatvaM sidhyet ? vicitrakSityAdidRSTakAraNakalApAdevAGkarAdivicitrakAryotpattipratIteH / 20 anumAnAttasya tanimittatvasAdhane zakterapyata eva siddhirastu / tathAhi-yatkAryam tadasAdhAraNadhairmAdhyAsitAdeva kAraNAdAvibhavati sahakArItarakAraNamAtrAdvA na bhavati yathA sukhAGkurAdi, kArya cedaM nikhilamAvirbhAvavadvastviti / etenaivaatiindriytvaattbhaavo'paastH| yadapyuktam-'pRthivyAdInAM pRthivItvAdikameva nijA zaktiH' ityAdiH tadapyapezalam ; mRtpiNDAdibhyopi paTotpattiprasaGgAt 1 kAryotpatti pratyabhAvaH sahakArItyevaM vAdinaH / 2 prAgabhAvAdirUpasya / 3 jaina / 4 mtraadinaa| 5 naraM prati / 6 abhAvaH sahakArI vicAryamANo na ghaTate ytH| 7 sphoTAdikArya dharmi / 8 vhi| 9 atiindriyshkteH| 10 kaarkmaatraat| 11 paTAdikAryam / 12 tantubhyaH / 13 vemAdikam / 14 tantumAtra / 15 puNyasya / 16 puNyasyA'sattve sati / 17 vizeSa / 18 pareNa bhvtaa| 19 svarUpasahakArivyatirekeNa zakteH pratItyabhAvaH ityevNvaadinH| 20 zakti / 21 punnymheshvraadeH| 22 svapakSasiddhau sAdhyan / 23 upaadaan| 24 parapakSapratikSepe saadhymidm| 25 mukhe'dRSTamasAdhAraNakAraNam / 26 aGkure'sAdhAraNamIzvaraH / 27 dvitIyavikalpoyam / 28 zakyabhAvaH / 29 sAmAnyam / Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 prameyakamalamArtaNDai 2. pratyakSapari0 sahakArItarazatastatrApyAvizeSAt / atha na pRthivItyAdimAtropalakSitAnAmarthAnAM paTAdhutpattI vyApAro yenAtiprasaGgaH syAta, tantutvAdyasAdhAraNanijazaktyupalakSitAnAmeva taMtra toSAM vyApArAt ityayasAmpratam; tantutvAdyupalakSitAnAM dagdhakuthitAdyapAnAmapi tajanakatvaprasaGgAt / avasthAvizeSasamanvitAnAM tantUnAM kAryArambhakatvAdayamadoSaH, ityapi-manorathamAtram ; zaktivizeSamantareNAvasthAvizeSasyaivAsambhavAt , anyathA dagdhAdikhabhAvAnAmapi teSAM sa syAt / yaccocyate-zaktinityAnityA vetyAdi tatra kimayaM dravyazaktI, 10 paryAyazakauvA praznaH syAt , bhAvAnAM dravyaparyAyazaktyAtmakatvAt? tatra dravyazaktirnityaiva anAdinidhanasvabhAvatvAdravyasya / paryAyazaktistvanityaiva sAdiparyavasAnatvAtparyAyANAm / na ca zaktenityatve sahakArikAraNAnapekSayaivArthasya kAryakAritvAnuSaGgaH, dravyazakteH kevalAyoH kAryakAritvAnabhyupagaimAt / paryAyazaktisa15manvitA hi dravyazaktiH kAryakAriNI, viziSTaparyAyapariNatasyaiva dravyasya kaarykaaritvprtiiteH| tatpariNatizcAsya sahakArikaoNraNApekSayA iti paryAyazaktestadaiva bhAvAnna sarvadA kAryotpattiprasaGgaH sahakArikAraNApekSAvaiyarthe vA / kathamanyathA adRSTezvarAdeH keva lasyaiva sukhAdikAryotpAdanasAmarthya sarvadA kAryotpAdakatvaM saha20 kArikAraNApekSAvaiyarthya vA na syAt ? yadapyabhihitam zaktAdazaktAdvA tasyAH prAdurbhAva ityAdi tatra zaktIdevAsyAH prAdurbhAvaH / na cAnavasthA doSAya; bIjAkarAdivadanAditvAttatpravAhasya / vartamAnA hi zaktiHprAktanazakti yuktenArthenAvirbhAvyate, sApi prAktanazaktiyukteneti pUrvapUrvAva. 25 sthAyuktArthAnAmuttarottarAvasthAprAdurbhAvavat / kathaM caivavAdino'dRSTasyApyAvirbhAvo ghaTate? tadhyAtmanA adRSTAntarayuktenA 1 cakracIvarAdi / 2 pRthivItvAdi / 3 aptvAdi / 4 paTAdau / 5 tantvAcAnAm / 6 tantutvAcavizeSAt / 7 zaktivizeSa vinAvasthAvizeSo bhaviSyati cet / 8 shktirhit| 9 tathA ca sati paTAdijanakatvaprasaGgaH syAt / 10 dravyazaktiH paryAyazaktirasiddhatyukte satyAha / 11 dravati droSyati adudruvaditi dravyam / 12 parAparavivartavyApi dravyamUrkhatA mRdiva sthAsAdiSu / 13 pryaayshktirhitaayaaH| 14 jainaiH| 15 kathamiti cedAha / 16 ngvnitaadi| 17 sahakArikAraNAta nantaram / 18 pareNAGgIkRte sati / 19 shkteH| 20 zaktimataH / 21 zakti / 22 arthena / 23 zakkAdazaktAvetyevaMvAdinaH / Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 2] zaktisvarUpavicAraH 201 virbhAvyate, tadgahitena vA? prathamapakSe'navasthA / dvitIyapakSe tu muktAtmavattasya tajanakatvAsambhavaH / kiJca, kathaM vA mahezvarasyAkhilakAryakAritvam ? sahakArirahitasya tatkAritve sakalakAryANAmekadaivotpattiprasaGgAt / tatsahitasya tatkAritve tu tepi sahakAriNo'nyasahakArisahitena karttavyA 5 ityanavasthA / pUrvapUrvAdRSTasahakArisamanvitayorAtmezvarayoH uttarottarAdRSTAkhilakAryakAritne nikhilabhAvAnAM pUrvapUrvazaktisamanvitAnAmuttarottarazattyutpAdakatvamastu, alaM mithyAbhinivezenda / yaccAnyaduktam-zaktiH zaktimato bhinnA'bhinnA vetyAdi tadpyayuktam / tasyAstadvataH kathaJcidbhedAbhyupagamAt / zaktimato hi 10 zaktibhinnA tatpratyakSatvepyasyAH pratyakSatvAbhAvAt, kAryAnyathAnupapattyA tu pratIyamAnAsau / taMdvato vivekena pratyetumazakyatvAdabhineti / na cAtra virodhAdyavatAraH, tedAtmakavastuno jotyantaratvAt meckjnyaanvtsaamaanyvishessvcce| ___ yatpunaruktamekAnekA vetyAdi, tatrArthAnAmanekaiva zaktiH / 15 tathAhi-anekazaktiyuktAni kAraNAni vicitrakAryatvAnnArthavat / vicitrakAryANi vA kAraNazaktibhedanimittakAni tattvAdvibhinnArthakAryavat / na hi kAraNazaktibhedamantareNa kAryanAnAtvaM yukta rUpAdijJAnavat, yathaiva hi karkaTikAdau rUpAdijJAnAni rUpAdisvabhAvabhedanibandhanAni tathA kSaNasthiterekasmAdapi pradIpAderbhA-20 vAd vartikAdAhatailazoSAdivicitrakAryANi tacchaktimedanimittakAni vyavatiSThante, anyathA rUpAdernAnAtvaM na syAt / cakSurAdisAmagrIbhedAdeva hi tajjJAnapratibhAsabhedaH syAt, karkaTikAdidravyaM tu rUpAdisvabhAvarahitamekamanaMzameva syAt / cakSurAdibuddhau 1 adRSTAntaraparikalpanayA Atmana iti pksse| 2 saMsAryAtmanaH / 3 bhadRSTarahitatvAt / 4 adRSTavizeSa / 5 mahezvareNa / 6 anvsthaadyaapaadnen| 7 jainaiH| 8 agniM vinA dhUmavat / 9 padArthAt / 10 bheden| 11 zaktaH kthnycidbhedaabhedpksse| 12 bhedaabhed| 13 medAdabhedAdvA jAtyantaratvAt / 14 dahano dAhazaktiyukto dAhAnyathAnupapattaH[?] / 15 svavyaktiSvanusyUtatvAtsAmAnyarUpatA gotvasya / azvatvAdibhyo vyAvartamAnatvAdvizeSarUpatA yathA tathA sarvatra pratipattavyan / sAmAnyameva vizeSastasyeva tdvt| 16 vicitrANi kAryANi yeSAM tAni vicitrakAryANi teSAM bhAvastattvaM tsmaaddhetoH| 17 vicitrakAryatvAt / 18 sandigdhAnakAntikatve styaah| 19 tailazoSAdizaktibhedaM vinApi-tailazoSAdikAryANi syuriti cet / 20 tailazoSAdi / 21 tailazoSAdizakti vinApi zaktibhedanimittakAni yadi tailazoSAdikAryANi syuH| 22 kintu / 23 rUpAdikhabhAvasamarthanArtha paraH prAha / Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 pramaiyakramalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 pratibhAsamAnatvAdrUpAdeH kathaM karkaTikAdidravyasya tadrahitatvamiti cet ? tarhi tailazoSAdivicitrakAryAnumAnavuddhau zaktinAnAtvasyApyarthAnAM pratIteH kathaM tadrahitatvaM syAt ? pratyakSabuddhau pratibhAsa. mAnA rUpAdaya eva paramArthasanto na tvanumAnavuddhau pratibhAsamAnAH 5zaktayaH; ityapasu(pyasundaram / adRSTezvarAderaparamArthasattvaprasa. jhAt / pradIpAdidravyasyaikasya vartikAdisahakArisAmagrIbhedAttadAhAdikAryanAnAtvaM na punastacchaktikhabhAvabhedAt / ityapyavicAritaramaNIyam / rUpAderapyabhAvaprasaGgAt / zakyaM hi vaktuM karkaTikAdidravye cakSurAdisAmagrIbhedAdUpAdipratyayapratibhAsabhedo, na punA 10 rUpAdyanekasvabhAvabhedAditi / tanna pramANapratipannatvAdrUpAdivaccha. tInAmapalApo yukta iti / yatpunararthApattyarthApatterudAharaNaM vAcakasAmarthyAttannityatvajJAnamuktam / tadapyayuktam ; vAcakasAmarthyasya tatpratyananyAbhavanAsiddheH / nirAkariSyate cAgre nityatvaM zabdasyetyalamatiprasaGgena / 15 yApyabhAvArthApattiH-jIvaMzcaitro'nyatrAsti gRhe'bhAvAditi; tatrApi kiM gRhe yattasya jIvanaM tadeva gRhe caitrAbhAvasya vizeSaNam , utAnyatra ? prathamapakSe tatrAbhAvasya vizeSyasyAsiddhiH, yadA hi caitro gRhe jIvati kathaM tadA tatra tadabhAvo yenausau tena vizeSyeta ? yadA ca tatra tadabhAvo, na tadA tatra tajIvanamiti / dvitIyapakSe 20 tu vizeSaNasyAsiddhiH, na khalu caitrasyAnyatra yajIvanaM tadarthApattyudayakAle tathAvidhapradezavizeSaNatvena kuMtazcitpratIyate arthApattevaiyarthyaprasaGgAt / yenaive hi pramANena tajjIvanaM pratIyate tenaiva tatsadbhAvopi / na pratipanne devadatte taddharmo jIvanaM pratyetuM zakyam atiprasaGgot / na cApratItasya vizeSaNatvamata eva / arthApattyaiva 1 pradIpo nAnAzaktiyuktaH telazodhAdinAnAkAryAnyathAnupapatteriti / 2 dUSaNabhItyaivaM vcH| 3 jnyaane| 4 niraMzatvapratipAdanAya / 5 shbd| 6 zabdanityatvaM prati / 7 anyathA nityatvaM vinA na bhavanaM tasya / 8 avinaamaavsyaasiddheH| 9 jiivtH| 10 bahirjIvanam / 11 vizeSyasyAsiddhimudbhAvayanti / 12 caitraabhaavH| 13 gRhjiivnen| 14 caitrasya bahijIvanaM caitraabhaavvishessnnmitysminpksse| 15 jIvanasya / 16 asiddhimeva pradarzayanti / 17 bhiH| 18 anyprdesh| 19 pramANAt / 20 vidvdbhiH| 21 anyathA / . 22 arthApattervaiyarthyaprasaGgameva sUcayanti / 23 atorthApatyA caitrasadbhAvaparikalpanaM vyartham / 24 jIvanameva pratIyate na tatsadbhAva iti pareNokte jainaH prAha / 25 merupratItyabhAvepi tadrUpAdipratipattiprasaGgAt / 26 jIvanasya / 27 daNDA'zAne daNDizAnaprasaGgAt / Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 2] abhAvasya pratyakSAdAvantarbhAvaH 203 taitsiddhAvitaretarAzrayaH-siddhe hi tayA tasyAnyatra jIvane tadvizepitAttatpradezAbhAvAdarthApattyudayaH, tatazca tatsiddhiriti / atha na nizcitaM sajIvanaM tanahAbhAvavizeSaNaM yenAyaM doSaH, kintu yadi gRhe'san jIvati tadAnyatrAsti' ityabhidhIyate; tarhi saMzayarUpatvAttasyAH kathaM prAmANyam ? yA tu pramANaM sAnu-5 mAnameva / paJcAvayavatvamapyatra sambhavatyeva / tathAhi-jIvato devadattasya gRhe'bhAvo vahistatsadbhAvapUrvakaH jIvato gRhe'mAvatvAt prAGgaNe sthitasya gRhe jIvabhAvavat / yadvA, devadatto bahirasti gRhAsaMsRSTajIvanAdhAratvAtsvAtmavat / kathaM punardevadattasyAnupalabhyamAnasya jIvanaM siddhaM yena taddhatuvizeSaNamityasat 10 ghesnggsaadhnopnyaasaat| yacca niSedhyAdhAravastugrahaNAdisAmagrIta ityAdhuktam / tatra niSedhyAdhAro vastvantaraM prayogisaMsRSTaM pratIyate, asaMsRSTaM vA ? tatrAdyapakSo'yuktaH, pratiyogisaMsRSTavastvantarasyAdhyakSeNa pratItau tatra taidbhAvagrAhakatvenAbhAvapramANapravRttivirodhAt / pravRttau vA 15 na prAmANyam / pratiyoginaH sattvepi tatpravRtteH / dvitIyapakSe tu abhAvapramANaveyarthyam , pratyakSeNaiva prtiyogino'bhaavprtiptteH| atha pratiyogyasaMsRSTatAvagamo vastvantarasyAbhAvapramANasampAdyaH; tarhi taidapyabhAvapramANaM pratiyogyasaMsRSTavastvantaragrahaNe sati praivaleta, tadasaMsRSTatAvagamazca punarapyabhAvapramANasampAdya ityana-20 vasthA / prathamAbhAvapramANAttadasaMsRSTatAvagame caanyonyaashryH| 1 bahirjIvana / 2 bahijIvana / 3 gRha / 4 itaretarAzrayaH / 5 yadi jIvati tadA bahirasti yadi na jIvati tadA naastiityrthH| 6 jIvanasya saMzayitatvAt / 7 anyatra jIvanAnizcayAt / 8 eSArthApattiryathA'pramANaM tathA sarvApyapramANaM syaadityaarekaayaamaah| 9 paJcAvayavavasvAbhAve kathamarthApatteranumAnatvamiti pareNokte satyAha / 20 prtijnyaahetuudaahrnnopnynigmnaanyvyvaaH| 11 mRtena vyabhicAraparihArArthametat / 12 pramAtRsvarUpavat / 13 abhaavruuphetoH| 14 sAdhyasAdhanayoppyavyApakabhAvasiddhau vyApyAbhyupagamo vyApakAbhyupagamanAntarIyako yatra (arthe) pradazyate tatprasaGgasAdhanam / 15 ghtt| 16 bhuutl| 17 Adipadena pratiSedhyasmaraNamupalabdhilakSaNaprAptasya ghaTAderanupalambhazca / 18 bhUtalam / 19 ghaTena / 20 rahitam / 21 ghttaabhaav| 22 abhAvapramANasya / 23 abhaavaavgmH| 24 bhUvalasya / 25 Adyam / 26 utpadyeta / 27 prathamAbhAvapramANAtpratiyogyasaMsRSTatAvagamaH tadakarAmazca prathamAbhAvapramANodaye iti / Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 pratiyoginopi maraNaM vastvantarasaMskRSTasyA, asaMskRSTasya vA ? yadi saMsRSTasya tadA'bhAvapramANApravRttiH / athAsaMsRSTasya nanu pratyakSeNa vastvantarAsaMsRSTasya pratiyogino grahaNe tathAstasyA smaraNaM tyAnnAnyathA / tathAbhyupagame ca tadevAbhAvapramANavaiyeya 5'vastvasaGkarasiddhizca tatprAmANyaM samAzritA' ityAdigranthaviro. dhazca / vastumAtrasyAdhyakSeNa grahaNAbhyupaMgame prtiyogiitairvyvhaarobhaavH| yadi cAnubhUtepi bhAve pratiyogismaraNamantareNAbhAvapratipattirna syAt, tarhi pratiyogyapyanubhUta eva smartavyo nAnyathA ati10 prasaGgAt / tadanubhavazcAnyAsaMsRSTatayA'bhyupagantavyaH, tasyApyanyAsaMsRSTatApratipattistato'nyatra pratiyogismaraNAt tatrApyayameva nyAya ityanavasthA / atha pratiyogino bhUtalasya smaraNAd ghaTasyAnyAsaMsRSTatA pratIyate, tatsmaraNAcca bhUtalasya tadetaretarAzrayaH, tathAhi-na yAvaddhaTAsaMsRSTabhUbhAgapratiyogissaraNAd ghaTasya bhUtalAsaM15 sRSTatApratipattirna tAvattatsmaraNodbhUtalasya ghaTAsaMsRSTatApratipattiH, yAvaJca bhUtalasya ghaTAsaMsRSTatA na pratIyate na tAvattatsaraNena ghaTasyeti / tato'nyapratiyogismaraNamantareNaivAbhAvAMzo bhAvAMzavatpratyakSo'bhyupagantavyaH / bhUtalAsaMsRSTaghaTadarzanAhitasaMskArasya ca punarghaTAsaMsRSTabhUbhAgadarzanAnantaraMtathAvidhaghaTasmaraNe sati 'ayA. 20 trA~bhAvaH' iti pratipattiHpratyabhijJAnameva / yadA tu svadurauMgamAhi 1 smRtvA ca pratiyoginamityetadvicArayati / 2 bhUtala / 3 bhUtalasambaddhapratiyogisadbhAvagrAhakatvenaiva pratyakSasya pravRtteH / 4 pUrvoktameva / 5 AyAtam / 6 pratyakSeNaivAH bhAvasya pratItattvAt / 7 anavasthAdidUSaNaparihAraM karoti / 8 bhUtalamAtrastha / 9 anvsthaadidossbhyaatprenn| 10 ghaTa / 11 bhUtala / 12 bhUtalasya / 13 pratyakSapratipanne / 14 bhUtalalakSaNe / 15 ghaTasya / 16 prenn| 17 anyena paTena / 18 pareNa / 19 ghaTasya / 20 paTena / 21 ghaTAt / 22 ptte| 23 granthAna vasthA syAt / 24 anavasthAparihArArtha paraH prAha / 25 bhUbhAgena / 26 anyAsaMsRSTatA prtiiyte| 27 ghaTAsaMsRSTabhUbhAgapratiyogismaraNAt ghaTasya bhUtalAsaMsRSTatApratipattistasyAM sattyAM bhUbhAgAsaMsRSTaghaTa pratiyogismaraNAdbhUtalasya ghaTasaMsRSTatApratipattistasyAM satyAM ghaTAsaMsRSTabhUbhAgasaraNAd dhadasya bhUtalAsaMsRSTatApratipattirityAnvayamukhenetaretarAzrayaH / 28 bhuubhaagaasNsRssttghttprtiyogi| 29 dRSTazrutAnubhUtethe smaraNaM copjaayte| 30 ghttaasNsRssttbhuubhaag| 31 asaMsRSTatApratItiH / 32 itaretarAzrayo yataH / 33 smaryamANaghaTasya / 34 pratiyogisaraNaM vinA jAyamAnaM jJAnaM pratyakSaM pratiyogismaraNAnantaramupajAyamAnamabhAvapramANaM bhaviSyatItyukte Aha / 35 narasya / 36 saryamANaghaTasya / 37 bhUbhAge / 38 darzanasmaraNakAraNakatvAvizeSAt / 39 AvirbhAvatirobhAvAtsarva sarvatra vidyate iti / Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 2] abhAvasya pratyakSAdAvantarbhAvaH 205 tasaMskAraH sAGkhyastathA'pratipadyamAnaH tatprasiddhasattvarajastamolakSaNavipayanidarzanopadarzanena anupalabdhivizeSataH prativodhyate tadApyanumAnameveti kAbhAvapramANasyAvakAzaH ? tato'yuktamu. tam-'na cAdhyakSeNAbhAvo'vasIyate tasyAbhAvaviSayatvavirodhAt, nApyanumAnena hetorabhAvAt' iti / kiJca, abhAvapramANenAmAvagrahaNe tasyaiva pratipattiH syAnna pratiyoginivRtteH / abhAvapratipattestannivRttipratipattizcet ; so kiM pratiyogisvarUpasambaddhA, asambaddhA vA? na tAvatsambaddhA; bhAvAbhAvayostAdAtmyAdisambandhAsaMbhavasya vakSyamANatvAt / athAsamvaddhA; tarhi .. tatpratipattAvapi kathaM pratiyoginivRtti-10 siddhiH atiprasaGgAt? tainnivRtterapyaparatanivRttipratipattyabhyupagame caanvsthaa| yacca 'pramANapaJcakAbhAvaH, tadanyajJAnam , AtmA vA jJAnanirmukto'bhAvapramANam' iti triprakAratAsyetyuktam / tadapyayuktam / yataH pramANapaJcakAbhAvo nirupAkhyatvAtkathaM prameyAbhAvaM paricchi-15 ndhAt paricchittenidharmatvAt ? atha pramANapaJcakAbhAvaH prameyA.. bhAvaviSayaM jJAnaM janayannupaicArAdabhAvapramANamucyate; na abhAvasyAvastutayA tajjJAnajanakatvAyogAt / vastveva hi kAryamutpAdayati nAvastu, tasya saMkalasAmarthya vikalatvAtkharaviSANavat / sAmarthya vA tasya bhAvarUpatAprasaktiH, tallakSaNatvAtparamArthasato20 lakSaNAntarAbhAvAt , sattAsambandhAdestallakSaNasya niSetsyamAna 1 abhAvaM pratyakSataH / 2 dRSTAnta / 3 abhAvan / 4 iha bhUtale ghaTo nAsti dRzyatve satyanupalabdheH / yatra yasya dRzyatve satyanupalabdhistatra tasyAbhAvo yathA tamasi sttvsy| 5 vissye| 6 pratyakSapratyabhijJAnAnumAnairabhAvaH pratIyate ytH| 7 sati / 8 ghaTAbhAvasya / 9 pratipatiH syAt / 10 nivRttiH| 11 anantarameva pradhvaMsA. bhaavniraakrnne| 12 nivRtyA'sambaddhasya pratiyogino ghaTasya yathA'bhAvaH syAttathA paTasyApi nivRtyA'sambaddha syAbhAvaprasaGgaH-ubhayatrAsambaddhatvAvizeSAt / 13 sA cAso nivRttizca tannivRttistasyAH sakAzAt / 14 prenn| 15 pratipattirghaTena smbddhaa'smbddhetyaadiprkaarenn| 16 niSedhyAddhaTAdanyasya bhUtalasya parijJAnam / 17 pareNa / 18 niHsvabhAvatvAt / 19 gaganAmbhojavat / 20 nirupAkhyaH syAtprameyAbhAvaparicchedakazca syAdityukte satyAha / 21 nimitte'yamupacAraH pramANabhUtajJAnajanakatvena pramANaM pramANapaJcakAbhAvo na sAkSAtpramANamiti / 22 tnn| 23 zazazRGgavat / 24 sadrUpatvAd mRtpiNDavat / 25 deshkaalsvbhaavtyaa| 26 Adizamdena pramANaviSayatvam / 27 smvaayniraakrnnprghttttke| pra. ka. mA0 18 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 tvAt / na ca yatra pramANapaJcakAmAvastatrAvazyaM prameyAbhAvajJAnamutpadyate; prcetovRttivishessairnaikaantiktvaat| kiJca, pramANapaJcakAbhAvo jJAtaH, ajJAto vA tajjJAnahetaH syAt ? jJAtazcetkuto jJaptiH? tadviSayapramANapaJcakAmAvAJcetaH 5 anavasthA / prameyAbhAvAccadanyonyAzrayaH-siddha hi prameyAbhAve pramANapaJcakAbhAvasiddhiH, tatsiddhezca prameyAbhAvasiddhiriti / ajJAtasya ca jJApakatvAyogaH "nAjJAtaM jJApakaM nAma"[ ] iti prekSAvadbhirabhyupagamAt, anyathAtiprasaMGgaH / akSaudestu kArakatvAdajJAtasyApi jJAnahetutvAvirodhaH / na cAsyApi kAra 10 katvAttaddhetutvAvirodhaH, nikhilasAmarthyazUnyatvenAsya kArakatvAsambhavAdityuktatvAt / tato'yuktamuktam "pratyakSAdyavatArazca bhAvAMzo gRhyate ydaa| vyApArastadanutpatterabhAvAMze jikSite // " [mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 97] iti / 15 dvitIyapakSe tu yattadanyajJAnaM tatpratyakSameva, paryudAsavRttyA hi niSedhyAd ghaTAderanyasya bhUtalAderzAnamabhAvapramANAkhyAM pratipadyamAnaM tadanyA(nya)bhAvalakSaNAbhAvaparicchedakamiSTameva / tRtIyapaMkSe tu kimasau sarvathA jJAnanirmuktaH, kathaJcidvA? tatrAdyavikalpe 'mAtA me vandhyA' ityaadivtsvvcnvirodhH| sarvathA hi yadyAtmA 20 jJAnanirmuktaH kathamabhAvaparicchedakaH? paricchedasya jnyaandhrmtvaat| paricchedakatve vA kathamasau sarvathA jJAnanirmuktaH syAt ? atha kathaJcit / tathAhi-'abhAvaviSayaM jJAnamasyAsti niSedhyaviSayaM tu nAsti' iti; tarhi tajjJAnamevAbhAvapramANaM syaannaatmaa| tacca bhAvA 1 anyathA / 2 pramANapaJcakAbhAve'pi prameyAbhAvazAnaM na paracetovRttivizeSeSvasti atIndriyatvAt / 3 purussenn| 4 prmeyaabhaav| 5 bsH| 6 prmaannpnyckaabhaavlkssnnaabhaavprmaannaadityrthH| 7 grnthaanvsthaa| 8 amAvasya / 9 andhenAzAtasya dhUmasyA. nizApakatvaprasaGgAt / 10 akSAderazAtasya kathaM jJApakatvamityukte Aha / 11 Adipadena adRSTam / 12 jJAnaM prati kAraNatvaM kArakatvam / 13 prameyAbhAvazAna / 14 pramANapaJcakabhAvo'bhAvazAnaheturna bhavati yataH / 15 tadA bhvti| 16 nissedhyghttaad| 17 bhUtalasya / 18 ghaTAbhAvaH bhUtalasadbhAva iti / 19 (tasmAd ghaTAdanyadbhUtalam / tacAsau bhAvazca (arthaH) sa tadanyabhAvo lakSaNaM yasyAbhAvasya ) / 20 ubhayorapi sammaH toyaM (bhAvAntarasvabhAvalakSaNaH) viklpH| 21 aatmaa| 22 prameyAbhAvasya / 23 abhAva / 24 ghaTAdanyadbhUtalaM tadeva svabhAvo yasyAbhAvasya / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 2] abhAvasya pratyakSAdAvantarbhAvaH 207 ntarasvabhAvAbhAvagrAhakatayendriyairjanitatvAtpratyakSameva / tato nirAkRtametat-"na tAvadindriyeNaiSA" ityAdi, "vastvasaGkarasi. ddhizca tatprAmANyaM samAzritA" ityAdi ca; tasyAH pratyakSAdipramANata eva prasiddhaH / kathaM tato'bhAvaparicchittiriti cet, kathaM bhAvasyeM ? pratibhAsAcceditaratra samAnam / na khalu pratyakSe-5 NAnyasaMsRSTaH prathamato'rtho'nubhUyate, pazcAdabhAvapramANAdanyAMsaM. sRSTa iti kramapratItirasti, prathamamevAnyAsaMsRSTasyArthasyAdhyakSe pratibhAsanAt / na cAnyAsaMsRSTArthavedanAdanyattabhAva vedanaM nAma / etenaitadapi pratyuktam "svarUpapararUpAbhyAm" ityAdiH sarvaiH sarvadobhayakaipasyaivAntavahirvA'rthasya pratisaMvedanAt , anyathA tada-10 bhAvaprasaGgAt / yadapyuktam-"yasya yatra yadodbhUtiH" ityAdi; tadapyayuktam / na hanubhUtamanudbhUtaM nAma / nApi jighRkSAprabhavaM sarvajJAnam / indriyamanomAtrabhAve bhAvAttadabhAve cAbhAvAttasya / yaccAnyaduktam-"meyo yadvadabhAvo hi" ityAdiH tatra 'bhAvarU-15 peNa pratyakSeNa nAbhAvo vedyate' iti pratijJA anyAsaMsRSTabhUtalagrAhiNA pratyakSeNa nirAkriyate anuSNAgnipratijJAvat / 'bhAvAtmake yathA meye' ityAdyapyayuktam; abhAvAdapi bhAvapratIteH, yathA gaganatale patrAdInAmadhaHpAtAbhAvAdvAyoriti / bhAvAcAyAdeH zItAbhAvasya pratItiH sakalajanaprasiddhA / 'yo yathAvidhaH sa 20 tathAvidhenaiva gRhyate' ityabhyupagame cAbhAvasya mudgarIdihetutvA 1 abhAvasya pratyakSato grahaNaM siddhaM yataH / 2 nAstItyutpAdyate matiH / bhAvAMzenaiva sambandho yogyatvAdindriyasya hi / 3 abhaavgraahktaayaaH| 4 pratyakSAdipramANAttava mate pricchittiH| 5 ghtten| 6 bhuutllkssnnH| 7 anyasaMsRSTazAnAnantaram / 8 ghaTena / 9 ekadaivobhayarUpArthaviSayatayAnubhUyamAnaM jJAnaM kathamitarAMze'nudbhatamiti bhaavH| 10 bhUtalalakSaNasya / 11 bhuutllkssnn| 12 niyaM sdsdaatmke| vastuni zAyate kiJcidrUpaM kaizcitkadAcanetyantam / 13 prmaannaiH| 14 sadasadAtmakasya / 15 jJAnasya / 16 ghttaadeH| 17 ubhayarUpArthavedanaM na cet / 18 ubhayarUpatvAdarthasya / 19 sadaMzasyAsadaMzasya vaa| 20 vastuni / 21 jighRkSA copajAyate / vedyatenubhavastasya tena ca vyapadizyate ityantam / 22 pratyakSapratipannam / 23 abhAva. rUpam / 24 mAnama (abhAvarUpa) pyevamiSyatAm / bhAvAtmake yathA meye nA'bhAvastha pramANatA / tathaivAbhAvameyepi na bhAvastha pramAgateti c| 25 abhAvo'bhAvaparicchedyaH tathAviSayatvAditi vA prtijnyaa| 26 gaganatale vAyurasti patrAdInAmadhaHpAtAbhAvAnyathAnyathAnupapatteH / 27 pratItiH / 28 bhAvarUpa / Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 -- prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 bhAvaH syAt / zakyaM hi vaktum-yo yathAvidhaH sa tathAvidhenaiva kriyate yathA bhAvo bhAvena, abhAvazcAbhAvaH, tasmAdamAvenaiva kriyate / pratyakSavAdhA cAnyatrApi smaanaa| yadapyabhihitam-'prAgabhAvAdibhedAccaturvidhazcAbhAvaH' ityAdiH 5 tadapyabhidhAnamAtram ; yataH khakAraNakalApAtsvasvabhAvavyavasthitayo bhAvAH samutpannA nAtmAnaM pareNa mizrayanti tasyoparatvaprasa. saGgAt / na cAnyato'vyA (to vyA)vRttasvarUpANAM teSAM bhinno', bhA'vAMzaH sambhavati / bhAve vA tasyApi pararUpatvAdbhAvana tatopi vyAvartitavyamityaparAparAbhAvaparikalpanayAnavasthA / ato 10 na kurtaMzcidbhAvena vyAvartitavyamityekakhaMbhAvaM vizvaM bhavet, para bhAvAbhAvAJca vyAvarttamAnasyArthasya prsaiNptaaprsnggH| yadi cetaretarAbhAvavazAd ghaTaH paTAdibhyo vyAvarteta, tahIta. retarAbhAvopi bhAvAdabhAvAntarAca prAgabhAvAdeH kiM khato vyAvaH tata, anyato vA ? svatazcet / tathaiva ghaTopyanyebhyaH kinna vyAva15tteta? anyatazcet / kimasAdhAraNadharmAt, itaretarAbhAvAntarAdvA? asAdhAraNadharmAbhyupagame sa eva paTAdidhvapi yuktaH / itaretarAbhAvAntarAccet ; bahutvamitaretarAbhAvasyAnavasthAkaoNri syAt / kiJca, itaretarAbhAvopyasAdhAraNadharmeNAvyAvRttasya, vyAvRttasyai . vA bhedakaH? yadyavyAvRttasya; kiM naikavyaktabhaidakaH ? atha vyAvR: 20 ttasya tarhi ghaTAdiSvapi sa evAstu bhedakaH kimitaretarAbhAva kalpanayA? 1 mRtpiNDAdinA / 2 ghaTapradhvaMsAbhAvaH / 3 ghaTAbhAvaM prati mudrAdInAM vyApAropalambhAt / 4 abhAvapramANenAbhAvo gRhyate ityatrApi / katham ? prtykssennaibaabhaavprtiiteriti| 5 cakracIvarakulAlAdi / 6 ghttaadyH| 7 paTAdibhAvena / 8 anythaa| 9 tasya parasya pttaadeH| 10 ghaTatvaprasaGgAt / 11 paTAdibhyaH / 12 ghaTAdibhAvAnAm / 13 yato'bhAvAt teSAM (ghaTAdInAM) vyAvRttiH (paTAdibhyaH / yuktaa| 14 sambhavati cet kasya ? ghaTasya / paTAdayaH paTarUpA ghaTAdibhyaH sakAzadyathAM tathA abhAvAMzopi / 15 abhAvAMzasya / 16 ghaTAdibhyaH / 17 ghaTAdiH padArthena / 18 bhaavaadbhaavaadvaa| 19 anvsthaadossbhyaat| 20 iti hetoH| 21 ghaTAdisvabhAvam / 22 vyAvartakasyetaretarAbhAvasyAbhAvAt / 23 tatazca ki bhavet / 24 ghaTasya / 25 bhinnatvAt / 26 paTAdibhyaH / 27 pRthubudhnodarAdeH / 28 vyaavtkH| 29 itaretarAbhAvAntaraM kiM svato vyAvarttate anyato vetyAdiprakAreNa / 30 paTAdeH sakAzAdvayAvRttasya ghttaadeH| 31 ghaTasya / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 2] .. abhAvasya pratyakSAdAvantarbhAvaH ..kiJca, anena ghaTe paTaH pratiSidhyate, paTatvasAmAnyaM vA, ubhayaM ar? prathamapakSe kiM paTaviziSTe ghaTe paTaH pratiSidhyate, paTavivikte vA ? na tAvadAdyaH pakSo yuktaH, pratyakSavirodhAt / nApi dvitIya tathAhi-kimitaretarAbhAvAdanyA ghaTasya paTaviviktatA, sa eva vA viviktatAzabdAbhidheyaH ? bhede; tayaiva ghaTe paTAbhAvavyavahArasiddhaH5 kimitaretarAbhAvena ? atha sa eva tacchabdAbhidheyaH; tarhi yassAdabhAvAtpaTavivikte ghaTe paTAbhAvavyavahAraH sonyo'bhAvaH, viviktatAzabdAbhidheyazcAnya ityekasminvastunItaretarAbhAvadvayamAyAtam / .. kiJca, 'ghaTe paTo nAsti' iti paTarUMpatApratiSedhaH, sA ki prAptA pratipidhyate, aprAptA vA? prAptAyAH pratiSedhe paTepi paTarU-10 patApratiSedhaH syAt prApteravizeSAt / aprAptAyAstu pratiSedhAnupapattiH, prAptipUrvakatvAttasya / na hyanupalabdhodakasya 'anudakA kamaNDaluH' iti pratiSedho ghaTate / athAnyatra prAptameva paTarUpamanyatra pratiSidhyate; tatrApi samavAyapratiSedhaH, saMyogapratiSedho vA? na tAvatsamavAyapratiSedhaH; rUpAderekaMtra samavAyena sambaddha-15 syAnyatra vastvantare'nyonyAbhAvato'bhAvavyavahArAnupalambhAt / saMyogapratiSedhopyanupapannaH; ghaTapaTayoH kadAcitsaMyogasyApi sambhavAt / atha paTena saMyogarahite ghaTe paTapratiSedho na tatsaM. yogavati / nanvevaM paTasaMyogarahitatvamevAbhAvostu, na tvanyasmAdabhAvAtpaTasaMyogarahite ghaTe paTAbhAva iti yuktam / tanna ghaTe 20 paTapratiSedho yuktH| nApi paTatvapratiSedhaH; tasyApyekatra samvaddhasyAnyatra samvandhAbhAvAdeva pratiSedhAnupapatteH / naoNpyubhayapratiSedhaH, prAguktAzeSadoSAnuSaGgAt / . kiJca, itaretarAbhAvapratipattipUrvikA ghaTapratipattiH, ghaTagrahaNa-25 pUrvakatvaM vetaretarAbhAvagrahaNasya? aadypksse'nyonyaashrytvm| tathAhi-'itaretarAbhAvo ghaTasaMbandhitvenopalabhyamAno ghaTasya vizeSaNaM na padArthAntarasamvandhitvena, anyathA sarva sarvasya vizeSaNaM . 1 ubhayaM, paTaH paTatvaM cetyarthaH / tRtIyapakSoyam / 2 asAdhAraNasvarUpatA / 3 itretraabhaavvivikttyoH| 4 itretraabhaavH| 5 paTasvarUpasya / 6 evaM parasyA, niSTApAdanaM bhavati / 7 ubhayatra / 8 purusssy| 9 aataanvitaaniibhuutruupaadeH| 10.paTAdau / 11 ghttaadau| 12 itaretarAbhAvAt / 13 dvitiiypkssH| 14 ghtte| 15 tRtiiypkssH| 16 pttptttvyoH| 17 ghaTasthetaretarAbhAvoyamiti / Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0. syAt / ghaTasamvandhitvapratipattizca ghaTagrahaNe satyupapadyate / sodhi vyAvRtta eva paTAdibhyaH pratipattavyaH / tato yAvatpUrva ghaTasambandhitvena vyAhatterupalambho na syAnna tAvaddhyAvRttiviziSTatayA ghaTaH pratyetuM zakyaH, yAvacca paTAdivyAvRttatvena na pratipanno ghaTo 5na tAvatsvasamvandhitvena vyAvRtti vizeSayati iti / atha ghaTagrahaNapUrvakatvamitaretarAbhAvagrahaNasya; atrApyabhAvo vizeSyo ghaTo vizeSaNam / tadrahaNaM ca pUrvamanveSaNIyam "nAgRhItavizeSaNA vizeSye vuddhiH" [ ] ityabhidhAnAt / tatrApi ghaTo gRhyamANaH paTAdibhyo vyAvRtto gRhyate, avyAvRtto vA? taMtra na 10 tAvatpaTAdibhyo'vyAvRttasya ghaTasya ghaTarUpatA ghaTate, anyathA paTAderapi tathaiva paTAdirUpatAprasaGgAdabhAvakalpanAvaiyarthyam / atha tebhyo vyAvRttasya ghaTasya ghaTarUpatApratipattiH prAyate; tatrApi kiM katipayapaTAdivyaktibhyo'sau vyAvarttate, sakala. paTAdivyaktibhyo vA? prathamapakSe kutazcidevAsau vyAvata, na 15sklpttaadivyktibhyH| dvitIyapakSepi na nikhilapaTAdibhyo'sya vyAvRttirghaTate, tAsAmAnantyena grahaNAsambhavAt / itaretarAzrayatvaM ca, tathAhi-yAvatpaTAdibhyo vyAvRttasya ghaTasya ghaTarUpatA na syAnna tAvad ghaTAtpaTAyo vyAvarttante, yAvacca ghaTAdvyAvRttAnAM paTAdInAM paTAdirUpatA na syAnna tAvatpaTAdibhyo ghaTo vyAva20rtate iti| astu vA yathAkathaJcitpaTAdibhyo ghaTasya vyAvRttiH, ghaTAntarAttu kathamasau vyAvarttate iti samprAryam-kiM ghaTarUpatayA, anyathA vA? yadi ghaTarUpatayA; tarhi sakalaghaTavyaktibhyo vyAva rtamAno ghaTo ghaTarUpatAmAdAya vyAvarttata ityAyAtam aghaTatvama25 nyAsAM ghaTavyaktInAm / athAghaTarUpatayA; tatkimaghaTarUpatA paTAdivad ghaTepyasti ? tathA cet ; tarhi yo vyAvarttate ghaTAntarA. ghaTatvena ghaTastasyAghaTatvaM syAt / tacca vipratiSiddham-yadyaghaTo ghaTaH, kathaM ghaTaH? tsmaanaarthaadrthaantrmbhaavH| * 1 itaretarAbhAvasya / 2 itaretarAbhAvapratipatteTapratipattipUrvakatvaM ytH| 3 itaretarAbhAvasya / 4 ghaTasambandhinamitaretarAbhAvam / 5 dvitiiypkssH| 6 pravattate / 7 ghaTasya pUrva grahaNepi / 8 pakSadvaye / 9 jainamate svagatAsAdhAraNadharmeNa ghaTaH paTAdibhyo vyAvRtto bhavati, na tu itaretarAbhAvAditi / 10 paTAdibhyo'vyAvRttasya ghaTasya ghaTarUpatA ydi| 11 samarthyate prenn| 12 grahaNe vA srvshtvaadiprsnggH| 13 itaretarA. bhAvaH / 14 vicAryam / 15 aghttruuptyaa| 16 tahiM / 17 viruddham / Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 2] abhAvasya pratyakSAdAvantarbhAvaH 211 nanu cAbhAvasyArthAntaratvAnabhyupagame kathaM tannimittako vyavahAraH ? tathAhi-kiM ghaTAvaSTabdhaM bhUtalaM ghaTAbhAvo vyapadizyate, tadrahitaM vA ? prathamapakSe prtykssvirodhH| dvitIyapakSe tu nAmamAtraM bhidyeta-ghaTerahitatvam , ghaTAmAvaviziSTatvamiti; tadapyasAmpra. tam / yataH kiM ghaTAkAra bhUtalaM yena 'ghaTo na bhavati' ityucyamAne 5 pratyakSavirodhaH syAt, yadbhUtalaM taddhaTAkArarahitatvAddhaTo na bhava. tyeva / nanu sadyapi bhUtalAnArthAntaraM ghaTAbhAvaH, tarhi ghaTasambaddhapi bhUtale 'ghaTo nAsti' iti pratyayaH syAt, na caivam , tato yathA bhUtalAdarthAntaraM ghaTastathA tadbhAvopIti; tadpyasAram / ghaTAsambhavibhUtalagatAsAdhAraMNadharmopalakSitaM hi bhUtalaM ghaTAbhAvo 10 vyapadizyate / ghaTAvaSTabdhaM tu ghaTabhUtalagatasaMyogalakSaNasAdhAraNadharmaviziSTatvena tathotpanna miti na 'aghaTaM bhUtalam' iti vyapadezaM labhate / tannetaretarAbhAvo vicaarkssmH| nApi prAgabhAvaH tasyApyarthAntarasya prmaannto'prtiptteH| nanu 'khotpatteH prAgnAsId ghaTaH' iti pratyayo'sadviSayaH, satpratya-15 yavilakSaNatvAt , yastu sadviSayaH sa na satpratyayavilakSaNo yathA 'sadravyam' ityAdipratyayaH, satpratyayavilakSaNazcAyaM tasmAdasadviSayaH' ityanumAnAttato'rthAntarasya prAgabhAvasya pratItirityapi mithyA; 'prAgabhAvAdau nAsti pradhvaMsAdiH' iti pratyayenAnekA: ntAt / tasyApyasadviSayatve'bhAvAnavasthA / atha 'bhAve bhUbhA-20 gAdau nAsti ghaTAdiH' iti pratyayo mukhyAbhAvaviSayaH, 'prAgabhAvAdau nAsti pradhvaMsAdiH' iti pratyayastUpacaeNritAbhAvaviSayaH, tato nAnavastheti; tadapyayuktam ; paramArthataH prAgabhAvAdInAM sAGkaryapra. saGgAt / na khalUpacaritenAbhAvenAnyonyamabhAvAnAM vyatirekaH 'siddhyet , sarvatra mukhyaabhaavklpnaanrthkyprsnggaat| 25 1 nAstIti vikalpo nAstItyabhidhAnaM c| 2 arthAdarthAntaramabhAvaM samarthayanti pre| 3 jainairbhavadbhiH / 4 naarthbhedH| 5 bhUtalasya / 6 jainamate / 7 paramate / 8 ghaTabhUtalayoH kiM tAdAtmyaM pratiSidhyate AdhArAdheyabhAvo vA ? tatrAdya pakSaM vivecayati / 9 bhUtalagataM viviktatvaM bhinnaM ghaTagataM viviktatvaM bhinnam / 10 ubhayagatatvAt / 11 ghaTAvaSTabdhatvena / 12 ghaTasya prAgabhAvo mRtpiNDalakSaNorthastasmAt / 13 praagbhaavH| 14 arthAt / 15 ayaM satpratyayavilakSaNazca bhavati, na tvasadviSayaH / 16 abhAve abhAvo'sti ytH| 17 prAgabhAvAdau nAsti pradhvaMsAdiriti vyavahAraH prayojanamabhAvAnAmasaGkaro nimittmityupcaarprvRttiH-nimittpryojnvshaadupcaarprvRtteH| 18 bhedH| 19 anyathA / Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 prameyakamalamArtaNDe ..[2. pratyakSapari0 yadapyuktam-'na bhAvakhabhAvaH prAgabhAvAdiH sarvadA AvavizeSa. NatvAt' iti; tadapyuktimAtram; hetoH pakSAvyApakatvAt , 'na prAgabhAvaH pradhvaMsAdau ityAderabhAvavizeSaNasyApyabhAvasya prasiddha guNAdinAnekAntAcca; asya sarvadA AvavizeSaNatvepi bhAvakha. 5bhAvAt / 'rUpaM pazyAmi' ityAdivyavahAre guNasya svatantrasyApi pratIteH sarvadA bhAvavizeSaNatvAbhAve 'abhAvastattvam' ityamAvasyApi svatantrasya pratIteH zazvadbhAvavizeSaNatvaM na syAt / sAmarthyAttadvizeSyasya dravyAdeH sampratyayAtsadAsya bhAvavizeSaNatve guNAderapi sarvadA bhAvavizeSaNatvamastu, tadvizeSyasya dravyasya 10 sAmarthyato gamyamAnatvAt / kiJca, prAgabhAvaH sAdiH sAntaH parikalpyate, sAdiranantaH, anAdiranantaH anAdiH sAnto vA? prathamapakSe prAgabhAvAtpUrva ghaTasyopalabdhiprasaGgaH, tadvirodhinaH prAgabhAvasyAbhAvAt / dvitIyepi tadutpatteH pUrvamupalabdhiprasaGgastata eva / utpanne tu prAgabhAve 15 sarvadAnupalabdhiH syAttasyAnantatvAt / tRtIye tu sadAnupa labdhiH / caturthe punaH ghaTotpattau prAgabhAvasthAbhAve ghaTopalabdhivadazeSakAryopalabdhiH syAt , sakalakAryANAmutpatsyamAnAnAM prAgabhAvasyaikatvAt / nanu yAvanti kAryANi tAvantastatprAgabhAvAH, tatraikasya prAga20 bhAvasya vinAzepi zeSotpatsyamAnakAryaprAgabhAvAnAmavinAzAna ghaTotpattau sakalakAryopalabdhiriti; tarjhanantAH prAgabhAvAste kiM svatantrAH, bhAvatantrA vA? svatantrAzcetkathaM na bhAvakhabhAvAH kAlAdivat ? bhAvatantrAzcetkimutpannabhAvatantrAH, utpatsyamAnabhAvatantrA vA? na tAvadAdivikalpaH samutpannabhAvakAle 25 tatprAgabhAvavinAzAt / dvitIyavikalpopi na zreyAn ; prAgabhAvakAle svayamasatAmutpatsyamAnabhAvAnAM tadAzrayatvAyogAt, anyathA 1 daNDena rUpeNa ca vyabhicAraH syAttatparihArArtha sarvadeti vizeSaNaM daNDasya kadAcidvizeSyarUpatayApi bhaavaat| katham ? daNDaM pazyAmIti / 2 yato'bhAvopyabhAvasya vizeSaNaM bhavet bhAvo'bhAvasyApi / 3 prAgabhAvo vizeSaNamatra / 4 ato'bhAvo'bhAvasya vizeSaNamapi bhvedbhaavo'bhaavsyaapi| 5 ghaTasya / 6 vizeSyatvena / 7 abhAvastattvam / kasya ? ghttsyeti| 8 yathA abhAvaH kasyetyucyamAne paTasyeti, tathA guNAH kasya / dravyasyeti / 9 vinaashopetH| 10 ghaTasya / 11 ghaTasya / 12 tadvirodhinaH prAgabhAvasya sarvadA bhaavaadev| 13 ghaTAdikAryasya / 14 ghaTotpattau ghaTopalabdhi kdazeSakAryopalabdhi pariharati prH| 15 teSAM prAgabhAvAnAm / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 2] abhAvasya pratyakSAdAvantarbhAvaH 213 pradhvaMsAbhAvasyApi pradhvastapadArthAzrayatvaprasaGgaH / na cAnutpannaH pradhvasto vArthaH kasyacidAzrayo nAma atiprasaGgAt / / athaika eva prAgabhAvo vizeSaNabhedAdbhinna upacaryate 'ghaTasya prAgabhAvaH paTAdevI' iti, tathotpannArthavizeSaNatayA tasya vinAzepyutpatsyamAnArthavizeSaNatvenAvinAzAnnityatvamapIti / nanvevaM5 prAgabhAvAdicatuSTayakalpanAnarthakyam sarvatraikasyaivAbhAvasya vizepaNabhedAttathA bhedavyavahAropapatteH / kAryasya hi pUrveNa kAlena viziTorthaH prAgabhAvaH, pareNa viziSTaH pradhvaMsAbhAvaH, nAnArthaviziSTaH saM evetaretarAbhAvaH, kAlatrayepyatyantanAnAsvabhAvabhAvavizeSaNo'tyantAbhAvaH syAt, pratyayabhedasyApi tathopapatteH, . sattai-10 katvepi dravyAdivizeSaNabhedAtpratyayabhedavat / yathaiva hi satpratyayAvizeSAdvizeSaliGgAbhAvAccaikatvaM sattAyAH tathaivAsatpratyayAvizeSaliGgAbhAvAccAbhAvasyApi / atha 'prAgnAsIt' ityAdipratyayavizeSAccaturvidho'bhAvaH, tarhi prAgAsItpazcAdbhaviSyati sampratyastIti kAlabhedena, pATaliputresti citrakUTestIti dezabhedena, dravyaM 15 guNaH karma cAstIti dravyAdibhedena ca pratyayabhedasadbhAvAtprAksa. tAdayaH sattAmedAH kinneSyante ? pratyayavizepAttadvizeSaNAnyeva bhidyante tasyai tannimittakatvAnna tu sattauM, tataH saikaivetyabhyupagame abhAvabhedopi mA bhUtsarvathA vizeSAbhAvAt / . . __ athAbhidhIyate-'abhAvasya sarvathaikatve vivakSitakAryotpattau 20 prAgabhAvasyAbhAve sarvatrAbhAvasyAbhAvAnuSaGgAtsarva kAryamAdyanantaM sarvAtmakaM ca syAt / tadapyabhidhAnamAtram ; sattaikatvepi samAnatvAt / vivakSitakAryapradhvaMse hi sattAyA abhAve sarvatrAbhAvaprasaGgaH tasyA ekatvAt , tathA ca sklshuunytaa| atha tatpradhvaMsepi nAsyAH 1 prAgabhAvasya pradhvaMsAbhAvasya vA / 2 anutpannaH pradhvasto vA stambhaH prAsAdasyAzrayo bhavet / 3 ghaTAdyartha / 4 prAgabhAvasya / 5 ghaTAdi / 6 prAgabhAvAdiprakAreNa / 7 paTalakSaNasyotpatteH sakAzAt / 8 arthH| 9 ghttpttshkttaadi| 10 abhAvalakSaNorthaH / 11 atyantaM sarvathA nAnA (bhinnAH) svabhAvA yeSAM te'tyanAnAsvabhAvA gaganAmbhojakharaviSANAdayaste ca te bhAvAzca te vizeSaNaM ysyaamaavsy| 12 pratyayo jJAnam / 13 vizeSaNabhedAdeva / praagbhaavsyaiktvklpnaaprkaarenn| 14 dravyaM sadguNaH sankarma sat / 15 prmte| 16 jainamate ekatvam / 17 ghttH| 18 kAraNa / 19 Adipadena pazcAtsattA sampratisattA ca graahyaa| 20 pareNa bhavatA / 21 ghttaadyrthaaH| 22 pratyayavizeSasya / 23 (sattAyAH vishessnnnimittktvaabhaavaadityrthH)| 24 prAgabhAvAbhAvAdanAdi pradhvaMsAbhAvAbhAvAdanantam / 25 itaretarAbhAvAbhAvAda / Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 pradhvaMso nityatvAt , anyathArthAntareSu satpratyayotpattirna syAta. tadanyatrApi samAnam , samutpannaikakAryavizeSaNatayA hamAvasyAmA vepi na sarvathA'bhAvaH bhAvAntarepyabhAvapratItyabhAvaprasaGgAta / yathA cAmAvasya nityaikarUpatve kAryasyotpattirna syAt tasya tatma. 5tivandhakatvAt , tathA sattAyA nityatve kAryapradhvaMso na syAt tasyAstatpratibandhakatvAt / prasiddhaM hi pradhvaMsAtprAkpradhvaMsaprativa. gdhakatvaM sattAyAH, anyathA sarvadA pradhvaMsaprasaGgAt kAryasya sthitireva na syAt / yadi punarvalavatpradhvaMsakAraNopanipAte kAryasya sattA na dhvaMsaM prativadhnAti, tataH pUrva tu balavadvinAzakAraNopa10 nipAtAbhAvAttaM prativanAtyevAto na prAgapi pradhvaMsaprasaGgaH itye tadanyatrApi na kAkairbhakSitam , abhAvopi hi valavadutpAdakakAraMNopanipAte kAryasyotpAdaM sannapi na pratiruNaddhi, kAryotpAdAtpUrva tUtpAdakakAraNAbhAvAttaM pratiruNaddhayeva, ato na prAgapi kAryotpattiprasaGgo yena kAryasyAnAditvaM syAt / 15 tanna prAgabhAvopi tucchakhabhAvo ghaTate kintu bhAvAntarakha bhAvaH / yadabhAve hi niyamataH koryotpattiH sa prAgabhAvaH, prAMga nantarapariNAmaviziSTaM mRdravyam / tucchakhabhAvatne cAsya savyetaragoviSANAdInAM sahotpattiniyamavatAmupAdAnasaGkaraprasa~GgaH prAgabhAvAvizeSAt / yatraM yadA yasya prAgabhAvAbhAvastatra tadA 20 tasyotpattirityapyayuktam / tasyaivAniyamAt / svopaadaanetrniymaattainiymepynyonyaashryH| * pradhvaMsAbhAvopi bhA~vasvabhAva eva, yadbhAve hi niyatA kAryasya 1 abhAve / 2 prAgabhAvasya / 3 pradhvaMsAtpUrva sattAyAH pradhvaMsapratibandhakatvaM na sAthadi / 4 sarvadA pradhvaMsaprasaGgAtkAryasya sthitireva na syAdetatpariharati prH| 5 kAryakAlAduttareNa kAlena / 6 mudgraadi| 7 vinAzakAraNasannidhAnAtpUrvam / 8 abhAve / 9 mRtpiNDAdi / 10 prAgabhAvaH kaH bhAvAntaraM ca kimityukte Aha / 11 yasya mRtpiNDasya / 12 svasya vinAzena ghaTarUpeNa pariNamate mRtpiNDaH / 13 mRtpinnddlkssnnH| 14 ghttotpttH| 15 sthAsAdi / 16 asyopAdAnabhetadasyaitaditi vivecyitumshkytvaat| 17 tucchAbhAvasya prAgabhAvasyaikatvAt / 18 upaadaankaarnne| 19 kAryasya / 20 savyagoviSANasyAyaM prAgabhAvaH asavyasyAyaM prAgabhAva iti prAgamAvasyaiva niyamAbhAvAt / 21 svyvissaannkaary| 22 svAnupAdAna / 23 prAgabhAvaniyame / 24 savyaviSANasyopAdAnaniyame siddhe savyasya prAgabhAvaniyamaH sidhyet / prAgabhAvaniyamasiddhau ca savyasyopAdAnaniyamasiddhiriti / 25 uttrkssnnvrtikpaallkssnnH| 26 yasya kapAlasya / 27 ghaTasya / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 2] abhAvasya pratyakSAdAvantarbhAvaH 215 vipattiH sa pradhvaMsaH, mRdravyAnantarottarapariNAmaH / tasya hi tucchasvabhAvatve mudrAdivyApAravaiyarthaM syAt / sa hi tadvyApAreNe ghaTAderbhinnaH, abhinno vA vidhIyate ? prathamapakSe ghaTAdestadvasthatvaprasaGgAt 'vinaSTaH' iti pratyayo na syAt / vinAzasambandhAd "vinaSTaH' iti pratyayotpattau vinAzatadvatoH kazcitsa-5 svandho vaktavyaH sa hi tAdAtmyalakSaNaH, tadutpattikharUpo vA syAt, tadvizeSaNavizepyabhAvalakSaNo vA? tatra na tAvattAdAtmyalakSaNosau ghaTate; tayormedAbhyupagamAt / nApi tadutpattilakSaNaH; ghaTAdestadakAraNatvAt, tasya mudgarAdinimittakatvAt / tadubhayanimittatvAdadoSaH, ityapyasundaram ; mudrAdivadvinAzo-10 ttarakAlamapi ghaTAderupalambhaprasaGgAt / tasya skhavinAzaM pratyupAdAnakAraNatvAnna tatkAle upalambhaH; ityapyasamIcInam : abhAvasya bhAvAntarakhabhAvatAprasaGgAt taM pratyevAsyopAdAnakAraNatvaprasiddhaH / tayorvizeSaNavizeSyabhAvaH sambandhaH, ityapyasat, parasparamasamvaddhayostadasambhavAt / samvandhAntareNa 15 samvaddhayoreva hi vizeSaNavizeSyabhAvo dRSTo daNDapuruSAdivat / na ca vinAzatato sambandhAntareNa samvaddhatvamastItyuktan / tanna tadvyApAreNa bhinno vinAzo vidhIyate / abhinna vinAza vidhAne tu 'ghaTAdireva tena vidhIyate' ityaayaatm| taccAyuktam / tasya prAMgevotpannatvAt / nanu pradhvaMsasyottarapariNAmarUpatve kapAlottarakSaNeSu ghaTapradhvaMsasyAbhAvAttasya punarujjIvanaprasaGgaH, tadapyanupapannam ; kAraNasya kAryopamardanAtmakatvAbhAvAt / kAryameva hi kAraNopamardanAtmakatvadharmAdhAratayA prasiddham / yacca kapAlebhyo'bhAvasyArthAntaratvaM vibhinna kAraNaprabhavatayo-25 cyate; tathAhi-'upAdAnaghaTavinAzo valavatpurupapreritamudrAdyabhighAtAdavayavakriyotpatteravayava vibhAgataH saMyogavinAzAdevotpa 1 mRdravyaM kuzUlarUpaM tasyAnantara pariNAmo ghaTaH / tasyottarapariNAmastu kapAlalakSaNaH / 2 karma / 3 pradhvaMsAbhAva viziSTo ghaTa iti / 4 pareNa / 5 ghaTAdutpattiH adhvaMsasyati / 6 taM vinAzaM prati / 7 yathA ghaTasya kapAlAdi bhAvAntaram / 8 kapAlalakSaNaM bhAvAntarasvabhAvam / 9 taadaatmytdutpttilkssnnen| 10 mudgarAdivyApAreNa kii| 11 ghaTAt / 12 dvitiiypksse| 13 mudgarAdivyApArAt / 14 kapAla / 15 ghaTasya / 16 kapAla / 17 hetovibhinna kAraNatvaM samardhayati prH| 18 calana lkssnnaayaaH| Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 dyate,upAdeyakapAlotpAdastu svArambhakAvayavakarmasaMyogavizeSAdevAvirbhavati' iti tadapyasamIkSitAbhidhAnam, asya vinAzotpAdakAraNaprakriyoddhoSaNasyAprAtItikatvAt / kevalamanyapratAritena bhavaMtA paraH pratAryate / tasmAdandhaparamparAparityAgena vala5vatpuruSapreritamudrAdivyApArAd ghaTAkAravikalakapAlAkAramRtavyotpattirabhyupagantavyA alaM pratItyapalApena / __ "kSIre dadhyAdi yannAsti' ityAdyapyabhAvasya bhAvasvabhAvatve satyeva ghaTate, dadhyAdiviviktasya kSIrAdereva prAgabhAvAditayAdhyakSAdipramANatodhyavasAyAt / tato'bhAvasyotpattisAmayAH 10 viSayasya coktaprakAreNAsambhavAnna pRthakapramANatA / iti sthitametatpratyakSetarabhedAdeva dvedhaiva ca prmaannmiti| "tatrAdyaprakAraM vizadamityAdinA vyAcaSTe vizadaM pratyakSam // 3 // vizadaM spaSTaM yadvijJAnaM tatpratyakSam / tathA ca prayogaH-viza15dajJAnAtmakaM pratyakSaM pratyakSatvAt, yattu na vizadajJAnAtmakaM tanna pratyakSam yathA'numAnAdi, pratyakSaM ca vivAdAdhyAsitam, tasmAdvizadajJAnAtmaka miti / anenA'smAddhamadarzanAt 'vahniratra' iti jJAnam , 'yAvAn kazcid bhAvaH kRtako vA sa sarvaH kSaNikaH, yAvAn kazciddhama20 vAnpradezaH sonimAn' ityAdi vyAptijJAnaM cAspaSTamapi pratyakSa mAcakSANaH pratyAkhyAtaH; anumAnasyApi pratyakSatAprasaGgIt pratyakSa. mevaikaM pramANaM syAt / kiJca, akasmAdbhUmadarzanAdvahniratretyAdijJAne sAmAnyaM vA prati. bhAseta, vizeSo vA? yadi sAmAnyam ; na tattarhi pratyakSam, 25 tasya tadviSayatvAnabhyupagamAt / abhyupagame vA 'premANadvaividhyaM prameyadvavidhyAt' ityasya vyAghAtaH, saivikalpakatvaprasaMgazca / vizeSaviSayatve tataH pravarttamAnasyAtra sandeho na syAt 'tANoM - 1 -paramANu / 2 tataH sNyogvishessH| 3 taadviH| 4 yogen| 5 prdhvNsaabhaavruupaa| 6 bhinnasya / 7 abhAvapramANasya / 8 dRssttaantsmrnnmntrenn| 9 bauddhaH / 10 ubhayatrAspaSTatvAvizeSAt / 11 pratyakSaM sAmAnyaviSayaM yadi / skandhAkArapariNatam / 12 saugten| 13 pratyakSaM vizebhaM gRhNAti anumAnaM sAmAnyaM gRhNAti iti bauddhamataM na ghaTeta-pratyakSeNaiva sAmAnyagrahaNAditi / 14 granthasya / 15 pratyakSasya / 16 sAmAnyaviSayatvAt / 17 tuH / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 // vizadatvavicAraH 217 bAnAgniH pArtho vA' iti sannihitavat / na khalu sannihitaM pAvakaM pazyatastatra sandehosti / sandehe vA zabdAlliGgAdvA prati(tI)yeto. jyasausyAt / tathA cemasaGgatam-"zabdAlliGgAdvA vizeSapratipattau na tatra sandehaH" [ ] iti / tannedaM pratyakSam / kiM tarhi ? liGgadarzanaprabhavatvAdanumAnam / 'dRSTAntamantareNApyanumAnaM bhavati'5 ityetaJcAgre vkssyte| vyAptijJAnaM cAspaSTatvenApratyakSa vyavahAriNAM suprasiddham / vyavahArAnukUlyena ca pramANacintA pratanyate "prAmANyaM vyavahAreNa" [pramANavA0 315] ityAdivacanAt / na ca teSAM sarve kSaNikA bhAvAH kRtakA vA'gnyAdayo dhUmAdayo vA spaSTajJAnaviSayA itya-10 bhyupagamo'sti, anumAnAnarthakyaprasaGgAt / sarvaM hi vyApyaM vyApakaM ca spaSTatayA yugapannizcinvato na kiJcidanumAnasAdhyam , anyathA yoginopyanumAnaprasaGgaH / nizcita samAropasyApyasambhavo virodhAt / kAlAntarabhAvisamAropaniSedhakatvenAnumAnasya prAmANye kvacidupalabdhadevadattasya punaH kAlAntare'nupalambhasamA-15 rope sati yadanantaraM tatsmaraNAdikaM tadapi pramANaM bhavet / tanna vyAptijJAnamapyaspaSTatvAt pratyakSaM yuktam / nanu cAspaSTatvaM jJAnadharmaH, arthadharmoM vA? yadi jJAnadharmaH, kathamarthasyAspaSTatvam ? anyasyAspaSTatvAdanyasyAspaSTatve'tiprasaDA~t / arthadharmatve kathamato vyAptijJAnasyApratyakSatAprasiddhiH120 vyadhikaraNAddhetoH sAdhyasiddhau 'kAkasya kAryAkhavalaH prAsAdaH' ityAderapi gamakatvaprasaGgaH, itypysmiikssitaabhidhaanm| spaSTatvepi samAnatvAt / tadapi hi yadi jJAnadharmastarhi kathamartha spaSTatA atiprasaGgAt ? viSaye viSayidharmasyopacArAdadoSe'ta eva sonyatrApi mo bhUt / saMvedanasyaiva hyaspaSTatA dharmaH spaSTa-25 1 jAnataH / 2 sandehe sati / 3 naM prati yaduktam / 4 priikssaa| 5 puNsH| 6 samAropavyavacchedArthamanumAnamiti cennetyAha / 7 arthe / 8 nizcayazcetsamAropaH kathamiti / 9 sarva kSaNikaM sattvAtkRtakatvAdeti / 10 nAhamadrAkSamiti / 11 ysH| 12 yasyopalambhasya / 13 tasya pUrvopalabdhasya devadattasya / 14 Adipadena pratya'mizanam / 15 sAdhanaM vicArayati / 16 dUrapAdapAspaSTatve purovatripadArthasyAspaSTatvaM syaat| 17 bhinnAdhikaraNAt / 18 aspaSTatvaM heturatheM, apratyakSatvaM sAdhyaM jJAne iti / 19 sannihite pAdapAdau spaSTatvamanumeyepi syaat| 20 atiprasaMgalakSaNo dossH| 21 zAnAspaSTatvasyArthadharmatve / 22 zAnasyaivAspaSTalakSaNo dhamoM'the upacaryate'tazcAtiprasaGgAbhAvAtkathaM vyadhikaraNAsiddho hetuH / pra. ka0 mA0 19 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 tAvat / tasyAH viSayadharmatve sarvadA tathA pratibhAlaprasA tkutaH pratibhAsaparAvRttiH? na cAspaSTasaMvedanaM nirviSayameva. saMvAdakatvAtspaSTasaMvedanavat / kvacidvisaMvAdAtsarvatrAsya visaM. vAde spaSTasaMvedanepi ttprsnggH| tato naitatsAdhu5 "vuddhirevAtardAkArA ta~ta utpadyate ydaa| tadA'spaSTapratIbhAsavyavahAro jgnmtH||" [pramANavArttikAlaM0 prathamapari0] dvicandrAdipratibhIsepi tadvyavahArAnuSaGgAcca / spaSTapratibhAsena. bAMdhyamAnatvAdasya nirviSayatvamanyatrApi samAnam / yathaiva hi 10 dUrAdaspaSTapratibhAsaviSayatvamarthasyArItspaSTapratibhAsena bAdhyate tathA sannihitArthasya spaSTapratibhAsaviSayatvaM dUrAdaspaSTapratiAsena, avishessaat| nanu viSayidharmasya viSayeSUpacArAttatra spaSTAspaSTatvavyavahAre viSayiNopi jJAnasya taddharmatAsiddhiH kutaH? svajJAnaspaSTatvAspa25 STatvAbhyAm , svato vA? prthmpksse'nvsthaa| dvitIyapakSe tvavizeSeNAkhilajJAnAnAM taddharmatAprasaGgaH, itypysmiiciinm| tatrAnyathaiva taddharmatAprasiddhaH / spaSTajJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamavizeSAddhi kvacidvijJAne spaSTatA prasiddhA, aspaSTajJAnAvaraNAdikSayopazamavizeSAttvaspaSTateti / prasiddhazca prativandhakApAyo jJAne 20 spaSTatAhetU rajonIhArAdyAvRttA(tA)rthaprakAzasyeva tdviyogH| akSAtspaSTatA ityanye, teSAM daviSTaMpAdapAdijJAnasya divolukAdivedanasya ca tatprasaGgaH / tadutpAdakAkSasyAtidUradezadinakara karanikaropahatatvAddoSoyamiti; atropyakSasyopaghAtaH,zaktervA ? 1 aspaSTatayA / 2 gRhItArthAvyabhicAritvAt / 3 aspaSTasaMvedanaM sAlambanaM siddhaM ytH| 4 shaanm| 5 evakArotra bhinnaprakrame / tenAtadAkAretyasyAnantaraM drssttvyH| buddhirviSayAdutpadyate cet tadA atadAkArA kathamiti ceducyate / ekatvena vyavasthitAcandralakSaNAdarthAdutpadyamAnA vuddhiryadA dvitvamavabhAsayati ekatvaM nAvabhAsayati tadA atadAkArA satI aspaSTavyapadezamarhati / 6 aviSayAkArA / 7 viSayAt / 8 etasya tu spaSTatvamabhyupagataM vauddhen| 9 atadAkAratvaM yato buddheH| 10 spaSTasaMvedanepi / 11 samIpe / 12 bAdhA'bAdhatvasyobhayatrApi / 13 svayoH spaSTAspaSTazAnayohake ca te zAne ca tayoH spaSTatvAspaSTatvAbhyAm / 14 pratyakSAtumAnAnAm / 15 uktaviparyayeNaiva / svazAnasya spaSTatvAspaSTatvenaiva / 16 vIrya zaktiH / zAnasya vIryasya cAvaraNamavarodhakaM karma / 17 aMzataH kSayopazamo bhavati na srvtH| 18 pratibandhakotrAvaraNam / 19 saMvedanasya vizadatvam / 20 miimaaNskaaH| 21 atidUra / 22 prihaare| Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 4] vizadatvavicAraH 219 prathamapakSo'yuktaH, tatsvarUpasyAvikalasyAnubhavAt / dvitIyapakSe tu yogyatAsiddhiH; bhAvendriyAkhyakSayopazamalakSaNayogyatAvyatirekeNAkSazakteravyavasthiteH / tllkssnnaacaakssaatspsstttvaabhyupgme'smainmtprsiddhiH| Alokopyetena taddhetuH pratyAkhyAtaH / tataH sthitametadviza-5 dajJAnasvabhAvaM pratyakSamiti / nanu kimidaM jJAnasya vaizadhaM nAmetyAha avyavadhAnenetyAdi / pratItyantarAvyavadhAnena vizeSavattayA vA pratibhAsanaM vaizadyam // 4 // tulyajAtIyApekSayA ca vyavadhAnamavyavadhAnaM vA pratipattavyaM na 10 punardezakAlAdyapekSayA / yathA 'uparyupari svargapaTalAni' iyaMtrAnyonyaM teSAM dezAdivyavadhAnepi tulyajAtIyAnAmapekSAkRtA pratyA sattiH sAmIpyamityuktam , evamatrApyavyavadhAnena pramANAntarranirapekSatayA pratibhAsanaM vastuno'nubhavo vaizA vijJAnasyeti / nanvevamIhAdijJAnasyAvagrahAdyapekSatvAvyavadhAnena pratibhAsana-15 lakSaNavaizadyAbhAvAtpratyakSatA na syAt tadasAram ; aparAparendriyavyApArAdevAvagrahAdInAmutpattestatra tadapekSatvAsiddheH / ekameva cedaM vijJAnamavagrahAdyatizayavadaparAparacakSurAdivyApArAdutpannaM satsvatantratayA svaviSaye pravartate iti pramANAntarAMvyavadhAnamatrIpi prasiddhameva / anumAnAdipratItistu liGgAdipratItyai janitA satI 20 khaviSaye pravarttate ityavyavadhAnena pratibhAsanAbhAvAnna pratyakSeti / tato niravadyamevaMvidhaM vaizA pratyakSalakSaNam, sAkalyenAkhilAdhyakSavyaktiSu sambhavenAvyAptyasambhavadoSAbhAvAt / ativyAptistu dUrotsAritaiva adhyakSatvAnabhimate kvacidapyetallakSaNasyAsambhavAt / 1 ( labdhyupayogI bhAvendriyamiti sUtrakAravacanan / labdhirhi indriyasthAnaprAptAtmapradezAnAM tdaavrnnkrmkssyopshmruupaa)| 2 jJAnasya / 3 jainamatasiddhiH / 4 akSasya spaSTatAhetunirAkaraNapareNa grnthen| 5 samarthitam / 6 udAharaNe / 7 jnyaane| 8 anumAnaM pramANAntareNa liGgajJAnena jAyate iti tadvayudAsAyaitatpadam / 9 matijJAnam / 10 avagrahAdirUpasya / 11 iihaadimtinycaane| 12 na prtykssprtiityaa| 13 liGgAdipratItyA vyavadhAnAt / 14 avyavadhAnena pratibhAsanalakSaNan / 15 anumaanaadau| Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 samandhakArAdau dhyAmalitavRkSAdivedanamapyadhyakSapramANasvarUpa meva, saMsthAnamAtre vaizadyAvisaMvAditvasambhavAt / vizeSAMzAdhyavasAyastvanumAnarUpaH, liGgapratItyA vyavahitatvAnAdhyakSarUpatAM pratipadyate / atidUradeze hi pUrva saMsthAnamAtraM pratipadya 'ayamevaMvi5dhasaMsthAnaviziSTortho vRkSo hastI palAlakUTAdiSu evaMvidhasaMsthAnaviziSTatvAnyathAnupapatteH' ityuttarakAlaM vizeSaM vivecayati / taratamabhAvena tatpradezasannidhAne tu saMsthAnavizeSaviziSTamevArtha vaizadyataratamabhAvenAdhyakSata eva pratipadyate, vizadajJAnAvaraNasya trtmbhaavenaivaapgmaat| 10 nanu ca parokSepi smRtipratyabhijJAdisvarUpasaMvedane'syAdhyakSalakSaNasya sambhavAdativyAptireva; ityapyaparIkSitAbhidhAnam / tasya parokSatvAsambhavAt , kSAyopazamikasaMvedanAnAM varUpasaMvedanasyAnindriyapradhAnatayotpatteranindriyAdhyakSavyapadezasiddheH sukhAdi kharUpasaMvedanavat / bahirarthagrahaNApekSayA hi vijJAnAnAM pratyakSatara15vyapadezaH, taMtra pramANAntaravyavadhAnAvyavadhAnasadbhAvena vaizaghetarasambhavAt , na tu svarUpahaNApekSayA, tatra tabhIvAt / tato nirdoSatvAdvaizA pratyakSalakSaNaM parIkSAdakSairabhyupagantavyaM na 'indriyArthasannikarpotpannam' [nyAyasU014] ityAdikaM tasyAvyApa katvAdatIndriyapratyakSe sarvajJavijJAne'syAsattvAt / na ca 'tannAsti' 20 ityabhidhAtavyam pramANato'nantaramevAsya prsaadhyissymaanntvaat| tathA sukhAdisaMvedanepyasyAsattvam / na hIndriyasukhAdisannikarSAtajjJAnamutpadyate; sukhAdereva svagrahaNAtmakatvenodayAdityuktam / cAkSuSasaMvedane cAsyausattvam ; cakSuSothaina sannikarSAbhAvAt / athocyate-sparzanendriyAdivaJcakSuSopi prApyakAritvaMpramANA25tprasAdhyate / tathA hi-prAptArthaprakAzakaM cakSuH bA~TendriyatvAtsparza 1 aspaSTa / 2 aakaarmaatre| 3 dvandaH / 4 uktameva samarthayanti / 5 krmnnH| 6 avyavadhAnena pratibhAsanatvalakSaNasya / 7 smRtyAdInAm / 8 anindriyaM / (ISadindriyaM ) mnH| 9 maansprtyksstvaadityrthH| 10 evaM cetsmRtyAdInAM parokSavyapadezo na syAdityukte aah| 11 bhirrthgrhnne| 12 anumAnalakSaNapramANAliGgapratyakSaM pramANAntaram / 13 svsNvedn| 14 pramANAntaravyavadhAnAbhAvAt / 25 avyAhayAdidoSatrayAsambhavo ytH| 16 paroktaM pratyakSalakSaNam / 17 parepa bhvtaa| 18 indriyArthasannikarSotpannamityAdikasya / 19 mnH| 20 janaiH prthmpricchede| 21 prtyksslkssnnsy| 22 prApyakAri prApya artha jaanaatiityrthH| 23 naiyaayiken| 24 indriyavAdityukte manasA vyabhicArasvatparihArArtha bAhya. grahaNam / 25 bahirathaMgrahaNAbhimukhatvAt / Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 4] cakSuHsannikarSavAdaH 221 nendriyAdivat / nanu kimidaM vAhyendriyatvaM nAma-vahirIbhimukhyam, vahirdezAvasthAyitvaM vA? prathamapakSe manasAnekAntaH, tasyAprApyakAritvepi vahirarthagrahaNAbhimukhyena vAhyendriyatvasiddheH / dvitIyapakSe tvasiddho hetuH; razmirUpasya cakSupo vahirdezAvasthAyitvasya bhavatAnabhyupagamAt / golakAntargatatejogavyAzrayA hi5 razmayastvanmate prasiddhAH / golakarUpasya tu cakSuSo vahizAvasthAyino hetutne pakSasya pratyakSavAdhanAkAlAtyayApadiSTatvam / na ca vAhyavizeSaNena mano vyavacchedyam, na hi tat sukhAdau saMyuktasamavAyAdisambandhaM vyAptau ca saMmvandhasamvandhamantareNa jJAnaM janayati rUpAdau netrAdivat / athAsau samvandha eva na 10 bhavati; tarhi netrAdInAM rUpAdibhirapyasau na syAt , tasyApi sambandhasamvandhatvAt / tathA cendriyatvAvizeSepi mano'prAptArthaprakAzakaM tathA vAhyendriyatvAvizeSepi cakSuH kiM neSyate ? athAtra hetubhAvAttanneSyate; anyatrApi 'indriyatvAt' iti hetuH kena vAryata? tato manasi tatsAdhane pramANavAdhanamanyatraoNpi samAnam / 15 . cakSuzcAtra dharmitvenopAttaM golakasvabhAvam , razmirUpaM vA? tatrAdyavikalpe pratyakSavAdhA; arthadezaparihAreNa zarIrapradeze evAsyopalambhAt, anyathA teMdrahitatvena nayanapakSmapradezasyopalambhaH syAt / atha razmirUpaM cakSuH; tarhi dhrminno'siddhiH| na khalu razmayaH pratyakSataH pratIyante, arthavettatra tatvarUpApratibhAsanAt, 20 anyathA vipratipattyabhAvaH syAt / na khalu nIle nIlatayAnubhUyamAne kshcidviprtipdyte| kiJca, indriyArthasannikarSajaM pratyakSaM 8vanmate / na cArtha deze 1 naiyAyikena / 2 cakSuHprAptArthaprakAzakaM bahirdezAvasthAyitvAdityasya / 3 pratyakSAdipramANabAdhite pakSe pravartamAno hetuH kaalaatyyaapdissttH| 4 krtR| 5 manasA saMyukte Atmani sukhAdessamavAya iti / 6 mana AtmanAtmA cAzeSapadArthaiH sAdhyasAdhanarUpaissambadhyate iti| 7 iti siddhaM prtykssaadiprmaannbaadhnm| 8 netrAdinA saMyukta ghaTAdau rUpAdessambandhasambandho ythaa| 9 rUpAdiSu netrAdInAM sambandhasambandhasya / 10 bhvnmtaaniikaarenn| 11 manasi / 12 manaH prAptArthaprakAzakamindriyatvAttvagAdivaditi / 13 prAptArthaprakAzakatvasya / 14 aagmprmaannbaadhaa| 15 cakSuSi / 16 prtykssprmaannbaadhnm| 17 anumaane| 18 cakSuH prAptArthaprakAzakaM bAlendriyatvAt / 19 golk| 20 arthasya yathA pratibhAsanam / 21 razmisvarUpaM pratibhAsate cet / 22 razmirUpaM cakSulakarUpaM veti / 23 razmirUpaM cakSurityasinpakSe dUSaNAntaramAha / 24 naiyAyika / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 vidyamAnestairaparendriyasya sannikarSosti yatastatra pratyakSamutpadyatA, anavasthAprasaGgAt / athAnumAnAtteSAM siddhiH kimaMta eva, anumAnAntarAdvA? pratha. mapakSe'nyonyAzrayaH-anumAnotthAne hyetastatsiddhiH, asyAzcA5numAnotthAnamiti / athAnumAnAntarAttatsiddhistadAnavasthA, tatrA. jynunaanaantraatttsiddhiprsnggaat| yadi ca golakAntarbhUtAttejodravyAdahibhUtA razmayazcakSuHzabda. vAyAH 'padArthaprakAzakAH; tarhi golakasyonmIlanamaJjanAdinA saMskArazca vyarthaH syAt / atha golakAMdyAzrayapidhAne teSAM viSayaM 20 prati gamanAsambhavAttadartha tadunmIlanam , ghRtAdinA ca pAdayoH saMskAre tatsaMskAro bhavati svAzrayagolakasaMskAre tu nitarAM syAt ityasyApi na vaiyarthyam / tadApi golakAdilagnasya kAmalAdeH prakAzakatvaM teSAM syAt / na khalu pradIpakalikAzrayAstadra zmayastatkalikAvalagnaM zalAkAdikaM na prakAzayantIti yuktam / 15 na cAtra cakSuSaH sambandho nAstItyabhidhAtavyam / yato vyakti rUpaM cakSustatrAsambaddham , zaktisvabhAvaM vA, razmirUpaM vA? prathamapakSe pratyakSavirodhaH, vyaktirUpacakSuSaH kAcakAmalAdau sambandhapratIteH / dvitIyapakSepi tacchaktirUpaM cakSurvyaktirUpacakSuSo bhinnadezam, abhinnadezaM vA? na taavdbhindeshm| tacchaktirU20 patAvyAghAtAnuSaGgAnirAdhAratvaprasaGgAcca / na hyanyazaktiranyAdhArA yuktA / taddezadvAreNaivArthopalabdhiprasaGgazca / tato'bhinnadezaM cet / tattatra samvaddham , asambaddhaM vA? sambaddhaM cet ; vahirarthavakhAzrayaM tatsambaddhaM cAjanAdikamapi prakAzayet / asambaddha cetkathamAdheya nAma atipresaGgAt ? 25 atha razmirUpaM cakSuH, tasyApi kAcakAmalAdinA sambandho. styeva / na khalu sphaTikaudikUpikAmadhyagatapradIpoMdirazmayastato 1 aparalokAnAM locanasya / 2 anyathA utpadyate cettahiM / 3 granthAnavasthA / 4 prathamAnumAnAt / 5 anumAnAt / 6 razmirUpaM cakSustaijasatvAtpradIpavadityasmAt / 7 anthAnavasthA / 8 bhvtprkriyaamaatrenn| 9 bsH| 10 golakAntarbhUtatejodravyasya / 11 khasya rshmiruupckssussH| 12 razmirUpacakSuSaH sNskaarH| 13 golakasyAanAdinA saMskArasya / 14 golakarUpam / 15 shkteH| 16 vyaktirUpacakSuSaH / 17 zaktisvabhAvam / 18 vyaktirUpe cakSuSi / 19 zaktirUpendriyasyAzrayaM golakam / 20 ubhayatra sambandhAvizeSAt / 21 zaktirUpam / 22 sahyasya vindhyAdheyatA syAdasambandhatvAvizeSAt / 23 tRtIyapakSe / 24 kAcAdi / 25 adipadena ratnAdi / 26 sphaTikAdikUpikAyAH sakAzAt / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 214] : cakSuHsannikarSavAdaH 223 nirgacchantastatsaMyoginA na sambaddhAstatprakAzakA vA na bhavantIti pratItam / tathA cAJjanAdeH pratyakSata eva prasiddhaH paropadezasya darpaNAdezca tadarthasyopAdAnamadarzakameva syAt / kiJca, yadi golakAnnityArthalAbhitasvayArtha te prakAzayanti taI prati gacchatAM taijalAnAM rUpasparzavizepavatAM teSAmu-5 palabhaH syAt, na caivam, ato dRzyAnAmanupalasmAtteSAmabhAvaH / athAdRzyAste'nudbhUtarUpasparzavatvAt ; na; anubhUtarUpasparzasya tejodravyasyApratIteH jalahenorbhAsurarUpopaNasparzayoranudbhUtipratItirastItyasamyaka ubhyaanubhuutesttraupyprtiptteH| dRSTAnusAreNa cAdRSTArthakalpanA, anyathAtiprasaGgAt / tathAhi-rAtrau 10 dinakarakarAH santopi nopalabhyante'nudbhUtarUpasparzatvAcathUrazmivat / prayogazca-mArjArAdInAM cakSuSA rUpadarzanaM vAhyAlokapUrvakam tattvAdivA'sadAdInAM taddarzanavat / nanu mArjArAdInAM cAkSuSaM tejosti, tata eva tatsiddheH kiM vAhyAlokakalpanayetyanyatrApi samAnam / nanu yathA yadRzyate tathA tatkalpyate, divAsmadAdInAM 15 cAkSupaM saurya ca tejo vijJAnakAraNaM dRzyate tattathaivaM kalpyate, rAtrau tu caukSuSameva, atastadeva tatkAraNaM kalpyate / nanu kiM manuSyeSu nAyanarazmInAM darzanamasti ? athAnumeyAste; tarhi rAtrau sauryarazmayopyanumeyAH santu / na ca rAtrau tatsadbhAve nakkaJcarANAmiva manuSyANAmapi rUpadarzanasaGgaH, vicitrazaktittvAdbhAvA-20 nAm / kathamanyatholUkAdayo divA na pazyanti ? yI cAtrIlokaiH 1 bahiH / 2 shriikhnndden| 3 samvandhe sti| 4 aJjanAdiparijJAnArtham / 5 rshmyH| 6 bhaasur| 7 ussnn| 8 razmInAm / 9 iti cennetyarthaH / 10 apratIti pariharati paraH / 11 ekasminnuSNodakalakSaNe hemalakSaNe vA taijasadravye / 12 yadaikasiMstajodravye ubhayAnubhUtirna dRSTA tathApi cakSUrazmibhayAnubhUtiH karapyate ityukte Aha / 13 adRSTAnusAreNAdRSTArthakalpanA yadi syAt / 14 rAtrau / 15 nrnetre| 16 manuSyANAM cAkSuSaM tejosti tata eva tatsiddheH kiM bAhyAlokakalpanayA / 17 kAraNatvena / 18 tejH| 19 kaarnntven| 20 mArjArAdInAm / 21 rUpadarzanakAraNam / 22 pratItiH / 23 yenaivaM parihAraH pareNocyate / na santItyarthaH / 24 prH| 25 sauryarazmisadbhAvAt / 26 kathaM vicitrazaktitvam ? rAtrI vidyamAnAH sauryarazmayo naktaJcarANAM rUpajJAnahetavo na manuSyANAmiti / 27 sauryrshmiinaam| 28 bhAvAnAM vicitrazaktitvaM na syaadydi| 29 paramate / 30 divase / 31 dhUkAnAm / Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 prameyakamalamArtaNDai 2. pratyakSapari0 prativandhakaH, tathAnyaMtra tamaH / tato yathAnupalabhAnna santi rAtrau bhAskarakarAstathAnyadA nAyanakarA iti| etena 'dUrasthitakuDyAdipratiphalitAnAM pradIparazmInAmantarAle satAmapyanupalambhasambhavAt tairanupalasbho vyabhicArI; ityapi 5 nirastam ; AdityarazmInAmapi rAtrAvabhAvAsiddhiprasaGgAt / athocyate-cakSuH svarazmisambaddhArthaprakAzakam taijasatvApradIpavat / nanu kimanena cakSuSo razmayaH sAdhyante, anyataH siddhAnAM teSAM grAhyArthasamvandho vA? prathamapakSe pakSasya pratyakSa vAdhA, naranArInayanAnAM prabhAsurarazmirahitAnAM pratyakSataH prtiiteH| 10 hetozca kAlAtyayApadiSTatvam / athAdRzyatvAtteSAM na pratyakSabAdhA pakSasya / nanvevaM pRthivyAderapi tatsattvaprasaGgaH, tathA hi-pRthivyAdayo razmivantaH sattvAdibhyaH pradIpavat / yathaiva hi taijasatvaM razmivattayA vyAptaM pradIpe pratipannaM tathA sattvAdikamapi / atha teSAM tatsAdhane pratyakSavirodhaH; sonyatrApi samAna ityuktam / 15 nanu mArjArAdicakSuSoH pratyakSataH pratIyante razmayaH tatkathaM tadvirodhaH ? yadi nAma tatra pratIyante'nyatra kimAyAtam ? anyathA hegni pItatvapratItau paTAdau suvarNatvasiddhiprasaGgaH / prtykssvaadhnmurbhytraapi| kiJca, mArjArAdicakSuSorbhAsurarUpadarzanAdanyatrApi cakSuSi 20 taijasatvaMprasAdhane gavAdilocanayoH kRSNatvasya naranArInirIkSaNayordhAvalyasya ca pratIteravizeSeNa pArthivatvamApyatvaM vA sAdhyatAm / kathaM ca prabhAsuraprabhArahitanayanAnAM taijasatvaM siddhaM yataH siddho hetuH? kimata evAnumAnAt, tadantarAdvA? Adyavika lpe'nyonyAzrayaH-siddha hi teSAM razmivattve taijasatvasiddhiH, tatazca 25 ttsiddhiriti| 1 jainamate / 2 raatrau| 3 narANAM pratibandhakam / 4 divaa| 5 api na santi / 6 rAtrau dinakarakarANAmabhAvasAdhanapareNa grnthen| 7 pratibimbitAnAm / 8 pradIpakuDyAyoH / 9 jainaiH / 10 anythaa| 11 na santyanupalabhyamAnatvAditi / 12 anumaanen| 13 pramANAt / 14 mArjArAdinayaneSu / 15 naranArInayaneSu / 16 anyatra pratItasyAnyatra vidhiryadi / 17 hemni pItatvAtpaTe suvarNatvasAdhane pratyakSabAdhanaM yathA tathA taijasattvAccakSuSi razmivattvasAdhane ca pratyakSabAdhanam / 18 naranayanaM razmivat tejasatvAnmArjArAdicakSurvaditi / 19 bhazeSanetrANAm / 20 taijasatvAdityasmAt / Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 4] cakSuHsannikarSavAdaH 225 atha 'cakSustaijasaM rUpAdInAM madhye rUpasya prakAzakatvAt pradIpavat' ityanumAnAntarAttatsiddhiH, na; atrApi golakasya bhAsurarUpoSNasparzarahitasya taijasatvasAdhane pakSasya pratyakSavAdhA, 'na taijasaM cakSuH tama prakAzakatvAt , yatpunastaijasaM tanna tamaHprakAzakaM yathAlokaH' ityanumAnavAdhA ca / prasAdhayiSyate ca 5 'tamokta' ityatra tamasaH sattvam / pradIpavattaijasatve cAsyAlokApekSA na syAduSNasparzAditayopalambhazca syAt, na caivam , tadapekSatayA manuSyapArAvatavalIvardAdInAM dhavalalohitakaoNlarUpatayAnuSNasparzasvabhAvatayA cAsyopalambhAt / tanna golakaM ckssuH| nApyayaMttanAMhakapramANAbhAvenAzrayAsiddhatvaprasaGgAddhetoH / 10 'rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAt' iti hetuzca jlaaNjncndrmaannikyaadibhirnaikontikH| teSAmapi pakSIkaraNe pakSasya pratyakSabAdhA, sarvo heturavyabhicArI ca syaat| na ca jalAdhantargataM tejodravyameva rUpaprakAzakamityabhidhAtavyam ; sarvatra dRSTahetuvaiphalyA. ptteH| tathA ca dRSTAntAsiddhiH, pradIpAdAvapyanyasyaiva tatprakAza 15 kasya kalpanAprasaGgAt / pratyakSavAdhanamubhaMyatra / nirAkariSyate ca "nArthAloko kAraNam" [parI0 206] ityatrAlokasya rUpaprakAzakatvam / kiJca, rUpaprakAzakatvaM tatra jJAnajanakatvam / tacca kAraNaviSayavAdino ghaTAdirUpasyApyastItyanena hetorvyabhicAraH / 'karaNatve 20 1 rUpasyetyucyamAne AtmamanobhyAM vyabhicArastatparihArArtha rUpayaivetyuktan / rUpayana prakAzakatvAdityucyamAne asiddhatvan / kutaH ? dravyadravyatvayorape cakSutraH prakAzanAt / tatparihArArtha rUpAdInAM madhye ityuktam / anena dravyadravyatvayoH parihAraH-rUpAdInAM guNAnAmeva nirdhAritatvAta / 2 iti yaduktaM tnnetyrdhH| 3 nArthAloko kAraNaM paricchedyatvAttamovadityasya sUtrasya vyAkhyAvasare / 4 cakSuSaH / 5 Adipadena sphoTAdi / 6 kRSNa / 7 dhrmi| 8 razmirUpam / 9 rshmiruupckssussH| 10 rUpasyApyete prkaashkaaH| 11 Adipadena kAcAdibhirapi / 12 yadrUpAdInAM madhye rUpasyeva prakAzakaM tattaijasamityukte jalAanAdibhiheMturvyabhicArI syaadityrthH| 13 kaarye| 14 kaarnn| 15 pishaacaadeH| 16 ruup| 17 jalAdereva rUpaprakAzakatvopalambhAdanyasya / ruupprkaashktvklpnepi| 18 sAdhanavikalo dRSTAnta iti niruupitmnen| 19 yatkAraNaM jJAnaM janayati tadeva zAnasya viSayo bhavatIti / 20 jJAnasya / 21 naiyAyikasya / 22 ghaTAdirUpaM rUpajJAnajanakaM na tu taijasam / 23 prakAzakatvAdityasya / taijasatvasAdhyasyAbhAvo(ve)pi sAdhanamasti yataH / 24 cakSustaijasaM karaNatve sati rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAdisyuktapItyarthaH / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 sati' iti vizeSaNepyAlokArthalannikaNa cakSurUpayoH saMyuktasamavAyasamvandhena caanekaantH|'drvytve karaNatve ca sAti tatya. kAzakatvAt iti vizeSaNepi cndraadinaanekaantH| kiJca, TraeNvyaM rUpaprakAzakaM bhAsurarUpam , abhAsurarUpaM vA? 5prathamapakSe uSNodakasaMsRSTamapi tat tatprakAzakaM syAt / anadata rUpatvAnneti cet, nAyanarazmInAmapyata eva tenmAbhUt / tathA dRSTatvAdityapyanuttaram; saMzayAt, na hi taMtra nizcayosti te tatprakAzakA na golaka miti / anudbhUtarUpasya tejodravyasya dRSTA ntepi ruupprkaashktvaaprtiiteH| tathAca, na cakSU rUpaprakAzakama10 nudbhUtarUpavAjalasaMyuktAnalavat / dvitIyapakSepi uSNodakatejo rUpaM tatprakAzakaM syAt / na hi tattatra naSTam , 'anubhUtam' itya bhyupagamAt / udbhUtaM tattatprakAzakamityabhyupagame rUpaprakAzastaMda. nvayavyatirekAnuvidhAyI tasyaiva kAryo na dravyaya / na khalu deva dattaM prati pazvAdInAmAgamanaM tahuNAnvayavyatirekAnuvidhAyi deva. 15 dattasya kAryam / tato 'dravyatve sati' iti vishessnnaasiddhiH| kiJca, sambandhAderivA'taijasasyApi dravyarUpakaraNasya kasyaci. drUpajJAnajanakatvaM kinna syAt , vikSavyAvRttaH sandigdhatvAdataijasatve rUpajJAnajanakatvasyAvirodhAt ? tadevaM taijltvaasiddhniitshckssussorshmivttvsiddhiH| 20 athAnyataH siddhAnAM razmInAM grAhyArthasambandhonena sAdhyate; na; anyataH kutaizcitteSAmasiddheH, pratyakSAdestatsAdhakatvena prAkpra 1 sannikarSAH saMyuktasamavAyAdayaH karaNaM bhavanti na tu taijasam / 2 cakSuSA saMyukte ghaTe rUpasya samavAyasambandha ityataH sannikaSoMpi saMyuktasamavAya evAtra / 3 tejodravye sannikarSAdayo guNAstadvayavacchedArtha dravyatve satIti vizeSaNam / 4 cakSustaijasaM dravyatve karaNatve ca sati rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAt / 5 rUpa / 6 candre taijasatvAbhAvAt / 7 tejodravyam / 8 bhAsurarUpasya / 9 rUpaprakAzakatvam / 10 anudbhUtarUpasyApi tejodravyasya rUpaprakAzakatvena / 11 tejodravye / 12 rUpa / 13 bhAsura / 14 uSNodakagatatejorUpam / 15 rUpa / 16 pareNa / 17 rUpa / 18 udbhUtatejorUpasya / 19 golakagatodbhUtatejorUpasya / 20 tejodravyasya / 21 matratatrAdi / 22 kintu devadattaguNasyaiva kaarym| 23 sannikarSAdi / 24 Adipadena saMyogasya candrAdezca / 25 golakarUpasya / 26 vipkssaadtaijsaajlaadeH| 27 rUpaJcAnajanakatvahetoH / 28 yattaijasaM na bhavati tanna rUpaprakAzakamiti / 29 jalAdInAm / 30 taijasatvAditi hetoH / 31 dvitIyapakSaH / 32 iti cenna / 33 pramANAt / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 4] cakSuHsannikarpavAdaH 227 tiSiddhatvAt / tathA cedamayuktam-"vattUrakapuppavadAdau sUkSmANAmapyante mahattvaM tadrazmInAM mhaaprvtaadiprkaashktvaanythaanupptteH|"[ ] iti; svarUpato'siddhAnAM teSAM mahattvAdidharmasya zraddhAmAtragamyatvAt / tato razmirUpacakSupo'prasiddholakasya ca prApyakAritve pratyakSabAdhitatvAtkasya prAptArthaprakAzakatvaM sAdhyeta?5 yadi ca sparzanAdau prApyakAritvopalambhAccakSupi tatsAdhyeta; tarhi hastAdInAM prAptAnAmevAnyAkarSakatvopalambhAdayaskAntAdInAM tathA lohAkarSakatvaM kinna sAdhyeta ? pramANavAdhAnyatrApi / athArthena cakSuSo'samvandhe kathaM tatra jJAnodayaH? ka evamAha'tatra jJAnodayaH' iti ? Atmani jJAnodayAbhyupagamAt / na cApA-10 pyakAritve cakSupaH sakRtsarvArthaprakAzakatvaprasaGgaH, pratiniyatazaktitvAdbhAvAnAm / 'ya eva yatraM yogyaH sa eva tatkaroti' ityanantarameva vakSyate / kAryakAraNayoratyantabhede'rthAntaratvAvizeSAt 'sarvameramAtkuto na jAyeta' iti, 'razmayo vA lokAntaM kuto na gacchanti' iti coye 8vatopi yogyataiva shrnnm| 15 kiJca, cakSU rUpaM prakAzayati saMyuktasamavAyasambandhAt , sa cAsya gandhAdAvapi samAna iti tamapi prakAzayet / tathA cendriyAntaravaiyarthyam / yogyatA'bhAvAttadaprakAzane sarvatra saivAstu, kimantargaDunA sambandhena ? yadi cAyamekaoNntazcakSuSA sambaddhasyaiva grahaNamitiH kathaM tarhi sphaTikAdyantaritArthagrahaNam ? teMdrazmInAM 20 taM prati gacchatAM sphaTikAdyavayavinA prativandhAt / taistasya nAzitatvAddoSe tadvyavahitArthopalamsasamaye sphaTikAderupalambho ne syAt / tasyopari sthitadvyatya ca pAtaprasaktiH AdhArabhUtasyAvayavino nAzAt / na hi parasANavo dRzyAH kasyacidAdhArA vA; avayavikalpanAnarthakyaprasaGgAt / avayavyantarasyotpatteradoSe 25 tadA tadvyavahitArthAnupalambhaprasaGgaH / na caivam , yugapatyornirantaramupalambhAt / athAzu vyU~hAntarotpatternirantarasphaTikAdivi 1 aprAptAkarSakANAm / 2 praapttvprkaarenn| 3 prtykssvaadhaa| 4 cakSuSyapi / 5 jainaiH| 6 cakSurAdInAm / 7 kuta etadityAha / 8 kaayeN| 9 kAryakAraNabhAvaniyame na yogyatA kAraNaM kintvanyadeva kAraNamityukte Aha / 10 kAryam / 11 kAraNAt / 12 bhinnatvAvizeSAt / 13 jainaiH / 14 naiyAyikasya / 15 kAryaniyame / 16 snnikrssnn| 17 niymH| 18 tasya ckssussH| 19 naSTatvAt / 20 klshaadeH| 21 anyathA / 22 ekasya naashe'prsyotptteH| 23 sphaTikasphaTikAntaritArdhayoH / 24 skandhAntarasya / Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 bhramaH, tadabhAvasyApyAzu pravRtterAvavibhramaH kinna syAt ? bhAva. pakSasya balIyastvamityayuktam ; bhAvAbhAvayoH parasparaM khakAryakaraNaM pratyavizeSAt / kathaM ca lamalajalAntaritArthasyopalambho na syAt ? ye hi tana5 zmayaH kaThinamatitIkSNalohA'bhedyaM sphaTikAdikaM mindanti teSAM jale'tidravakhabhAve kA'kSamA? atha nIreNa nAzitatvAnna te tadbhindanti, tarhi svacchajalavyavasthitasyApyanupalambhaprasaGgaH / yogyatAGgIkaraNe sarva sustham / tataH proktadoSaparihAramicchatA pratItisiddhamaprApyakAritvaM cakSuSo'bhyupagantavyam / 1. tathAhi-'cakSuraprAtArthaprakAzakamatyAsanAprakAzakatvAta ,ya. punaH prAptArthaprakAzakaM tadatyAsannArthaprakAzakaM dRSTaM yathA zrotrAdi, atyAsannArthAprakAzakaM ca cakSustasmAdaprAptArthaprakAzakam' iti / na cAyamasiddho hetuH; kAcakAmalArvatyAsannArthA prakAzakatvasya cakSuSi prAgeva prasAdhitatvAt / nanu sAdhyAvizi15 ToyaM hetuH, 'paryudAsapratiSedhe hi yadevasyAprApyakAritvaM tadevAtyA sannArthAprakAzakatvam' iti / prasajyapratiSedhastu jainai bhyupagamyate apasiddhAntaprasaGgAt ; ityapyanupapannam ; prsnggsaadhntvaadetsy| zrotrAdau hi prApyakAritvAtyAsannArthaprakAzakatvayorvyApyavyApaka bhAvasiddhau satyAM parasya vyApakAbhAveSTyA'tyAsannArthAprakAzakatva20 lakSaNayA'niSTasya prApyakAritvalakSaNavyApyAbhAvasyApAdAnamAtramevAnena vidhIyate, ityuktdossaaprsnggH| nApyanaikAntiko viruddho vA; vipakSasyaikadeze tatraiva vaa'syaa'prvRttH| na ca sparzanena prApyakAriNApyatyAsannasyAbhyantarazarIrAvayavasparzasyAprakAzanAdanekAntaH; asya tatkAraNatvena tadaviSaya25 tvAt / svakAraNavyatirikto hi sparzAdiH sparzanAdIndriyANAM 1 balIyastvAdityarthaH / 2 dalIyastvasya / 3 samalajale zaktirnAsti svacchajalesti tarhi yogyataiva kAraNam / 4 aprAptArthaprakAzakatvepi na sakalArthagrAhakaM cakSuH / yatra yogyatA taM prakAzayati yatra yogyatA nAsti taM na prakAzayatIti / 5 naiyAyikena / 6 kAmalAdi / 7 zabdAdikaM prakAzayat / 8 aadipdenaajnaadi| 9 sAdhyasama ityrthH| 10 hetusthitanako vicaarH| 11 atyAsannAtha na prakAzayatIti / 12 sarvathA tucchaabhaavH| 13 anythaa| 14 ( jaino vakti) pareSTayA'niSTApAdanaM prasaGgasAdhanam / 15 anumAnasya / 16 naiyAyikasya / 17 cakSuSItyadhyAhiyate / 18 ckssussaa| 19 anumAnena / 20 prApyakAritvasya / 21 hetoH| 22 tasya. upAdAnakAraNatvena, na tu nimittakAraNatvena / Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 5] cakSuHsannikarpavAdaH viSayaH, tatraivAbhimukhyasambhavenAmISAM prakAzanayogyatopapatteH / kathamanyathaikazarIrapradezAntaragatasparzanena tatpadezAntaragataH sparzaHprakAzyeta? na ca kAmalAdayo'JjanAyo vA cakSupaH kAraNaM yena teSAmapyanena nyAyena prakAzanaM na syAt , svasAmagrItastatsannidhAnAtprAgevAsyotpannatvAt / nApi kAlAtyayApadiSToyam ; pratya-5 kSasya pakSAvAdhakatvena prAgeva samarthanAt , Agamasya ca tadvAdhakasyAsambhavAt / nApi satpratipakSaH, viparItArthopasthApakAnumAnAnAM prAgeva pratidhvastatvAditi / tathA, 'cakSurganvA nA'rthenAbhisamvadyate indriyatvAtsparzanAdIndriyavat' ityanumAnAcAsyAprApyakAritvasiddhiH / arthasya ca taddezAgamane pratyakSavirodha iti| 10 taJcoktaprakAraM pratyakSaM mukhyasAMvyavahArikapratyakSaprakAreNa dviprakAram / tatra sAMvyavahArikapratyakSaprakArasyotpattikAraNakharUpe prakAzayati indriyAnindriyanimittaM dezataH sAMvyavahArikam // 5 // 15 'vizadaM pratyakSamityanuvartate / tatra samIcIno'vAdhitaH pravRttinivRttilakSaNo vyavahAraH saMvyavahAraH, sa prayojanamasyeti sAMvyavahArikaM pratyakSam / nanvevaMbhUtamanumAnamapyatra sambhavatIti tadapi sAMvyavahArikaM pratyakSaM prApnotItyAzaGkApanodArtham-'indriyAnindriyanimittaM dezataH' ityAha / dezato vizadaM yattatprayojanaM jJAnaM 20 tatsAMvyavahArikaM pratyakSamityucyate nAnyadityanena tatsvarUpam , indriyAnindriyani sittamityanena punastadutpattikAraNaM prkaashyti| '. taMtrendriyaM dravyabhAvendriyabhedAr3hedhA / tatra dravyendriyaM golakAdipariNAmavizeSapariNatarUparasagandhasparzavatpudgalAtmakam , pRthi.25 vyAdInAmatyantabhinnajAtIyatvena dravyAntaratvAsiddhitastasya pratyekaM tdaarbdhtvaasiddhH| dravyAntaratvAsiddhizca teSAM viSayaparicchede prasAdhayiSyate / bhAvendriyaM tu labdhyupayogAtmakam / tatrA''varaNakSayopazamaprAptirUpArthagrahaNazaktilabdhiH, tadbhAve satopyartha 1 svakAraNavyatirikte sparzAdAvAbhimukhyaM nAsti yadi / 2 pUrvAnumAnaprakAreNa / 3 svessttaanissttyorrthyoH| 4 loke| 5 anumAnAdi / 6 aacaaryH| 7 indriyAnindriyayormadhye / 8 sarvAGgagatatvam , jilA, nAsA, golakapakSmapuTa, karNazaSkulIti paJcasaMkhyAtmakam / 9 srvthaa| 10 caturthe / pra. ka0 mA0 2. Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 syAprakAzanAt, anyathAtiprasaGgaH / upayogastu rUpAdiviSaya. grahaNavyApAraH, viSayAntarAsakte cetasi sannihitasyApi viSaya syAgrahaNAttatsiddhiH / evaM manopi dvedhA draSTavyam / tataH pRthivyaptejovAyubhyo brANarasanacakSuHsparzanendriya 5bhAvaH" [ ] Iti pratyAkhyAtam / pRthivyAdInAmanyonyamekA. ntena dravyAntaratvAsiddheH, anyathA jalAdemuktAphalAdipariNAmA. bhAvaprasaktirAtmAdivat / na caivam , pratyakSAdivirodhAt / atha matam-pArthivaM ghrANaM rUpAdiSu sannihiteSu gandhasyaivAbhivyaakatvAnnAgakarNikAvimardakakaratalavat / tadapyasaGgatam; hetoH 10 sUryarazmibhirudakasekena cAnekAntAt / dRzyate hi tailAbhyaktasyA. dityamarIcikAbhirgandhAbhivyakti mestUdakasekeneti / ApyaM rasane rUpAdiSu sannihiteSu rasasyaivAbhivyaJjakatvAllAlAvat' ityatrApi hetolavaNena vyabhicAraH, tasyAnApyatvepi rasAbhivyaJjakatvapra. siddheH / 'cakSustaijasaM rUpAdiSu sannihiteSu rUpasyaivAbhivyaJjaka15tvAtpradIpavat' ityatrApi hetormaannikyaadhuyotitenaanekaantH| 'vAyavyaM sparzanaM rUpAdiSu sannihiteSu sparzasyaivAbhivyaJjakatvAtto. yazItasparzavyajakavAvayavivat' ityatrApi karpUrAdinI salila. shiitsprshvynyjkenaanekaantH| pRthivyaptejaHsparzAbhivyaJjakatvAcAsya pRthivyAdikAryatvAnu20 paGgo vAyusparzAbhivyaJjakatvAdvAyukAryatvavat / cakSuSazca tejolapAbhivyaJjakatvAttejaHkAryatvavat pRthivyapsamavAyirUpavyaJjakatvAtpRthivyapkAryatvaprasaGgaH / rasanasya cApyarasAbhivyaJjakatvAda. kAryatvavat pRthiviirsaabhivynyjktvaatpRthiviikaarytvprsnggH| 'nAmasaM zrotraM rUpAdiSu sannihiteSu zabdasyaivAbhivyaJjakatvAt' 25 iti cA'sAmpratam ; zabde nabhoguNatvasyAgre pratiSedhAt / tata. zvedamapyayuktam-"zabdaH svasamAnajAtIyavizeSaguNavatendriyeNa 1 tadabhAvepyarthaprakAzanaM cet| 2 pizAcaparamANvAderapi grahaNaprasaGgaH / 3 viSaya prtybhimukhtaa| 4 naiyAyikamatam / 5 srvthaa| 6 Adipadena candrakAntAdezca / 7 pArthivatvAbhAvAt / 8 nuH / 9 tejasatvAbhAvAt / 10 toyagata / 11 yasaH / 12 pArthivena / 13 slilgt| 14 vAyavyAbhAvAt / 15 sparzanendriyasya / 16 zabdo vizeSaguNavatendriyeNa gRhyate ityucyamAne siddhasAdhyatA bhaviSyati / na hi jainenApi rUpalakSaNaguNavatA zrotreNa zabdo na gRhyate ityabhyupagamyate / tadvayavacchedArtha samAnajAtIyavizeSaguNavatendriyeNa gRhyate ityuktam / tathApi stambhagatarUpeNa samAnajAtIyarUpalakSaNavizeSaguNavatendriyeNa zabdo gRhyata ityabhyupagamAtsiddhasAdhyatA / Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 216] . arthakAraNatAvAdaH 231 gRhyate sAmAnyavizeSavattve sati vA kendriyapratyakSatvAt, vAhyekendriyapratyakSatve satyanAtmavizepaguNatvAdvA rUpAdivat" [ ] iti / tato nendriyANAM pratiniyatabhUtakAryatvaM vyavatiSThate pramANAbhAvAt / preti niyatendriyayogyapudgalArabdhatvaM tu dravyendriyANAM pratiniyatabhAvendriyopaikaraNabhUtatvAnyathAnupapatterghaTate iti 5. prekSAdakSaiH pratipattavyam / nanu cendriyAnindriyanimittaM tadityasAmpratam , AtmArthAlokAderapi tatkAraNatayAtrAbhidhAnAhatvAt tanna; AtmanaH samanantarapratyayasya vA pratyayAntarepyavizeSAt atrAnabhidhAnam asAdhAraNakAraNasyaiva nirUpayitumabhipretatvAt / sannikarpasya cA'-10 vyaapktvaadsaadhktmtvaaccaanbhidhaanm|arthaalokyostdsaadhaarnnkaarnntvaadtraabhidhaanN tarhi karttavyam / itypyst| tyorjnyaankaarnntvsyaivaasiddheH| tadAhanArthA''loko kAraNaM paricchedyatvAttamovat // 6 // prasiddhaM hi tamaso vijJAnapratibandhakatvenAtatkAraNasyApi pari-15 cchedyatvam / nanu jJAnAnutpattivyatirekeNAnyasya tamaso'bhAvA tadayudAsArtha svena zamdalakSaNena samAnajAtIyavizeSaguNavatendriyeNa gRhyata ityuktan / sAdhyavizeSaNasAphalyAnantaraM hetuvizeSaNasAphalyamucyate / indriyagrAhyatvAdityucyamAne ghaTenAnekAntaH / ghaTo hi indriyagrAmo bhavati na ca svasamAnajAtIya vizeSaguNavate. ndriyeNa gRhyate-ghaTasya dranyatvena tatsamAnajAtIyasya guNasyAbhAvAt / tenAne kAntavyudAsArtha mekendriyagrAhyatvAdityuktam / na hi ghaTasyaikendriyagrAmatvaM sparzanAdIndriyeNApi grahaNAt / ekendriyagrAhyatvAdityucyamAne AtmanAnekAntaH / AtmA hi manolakSaNakendriyagrAhyo bhavati, na ca samAnajAtIyavizeSaguNavatendriyeNa gRhyate-Atmano dravyatvena tatsamAnajAtIyasya guNasya manasyabhAvAt / tatparihArArtha bAhmaikendriyagrAhyatvAdiyuktam / tathA ca ruuptvaadinaanekaantH| rUpatvAdikaM bAjhekendriyagrAhyaM bhavati, na ca svasamAnajAtIya vizeSaguNavatendriyeNa gRhyate-rUpatvasya sAmAnyabhAvena tatsajAtIyaguNasyaivAsambhavAt / tatparihArArtha sAmAnyavizeSavatve sati bAbaikendriyagrAhyatvAdityuktam / na ca rUpatvasAmAnyaM sAmAnyavadbhavati-nissAmAnyAni sAmAnyAnIti vacanAt / 1 na caikapudgalajanyatvenaikAdRzatvaM yogya pudgalArabdhatvAt / 2 sahAya / 3 sAMvyavahArikam / 4 Adipadena snnikrssaadeH| 5 pratyakSa / 6 sUtra / 7 kAraNarUpasya / 8 pUrvam / 9 upAdAnatvenAtmanAsadRza / 10 prokssshaane| 11 suutre| 12 vizeSa / 13 cakSuSaH prApyakAritvanirAkaraNAt / 14 sAMvyavahArikasya / 15 sUtre / 16 jainaiH| 17 zAnasya / 18 jJeyatvam / Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 kasya dRSTAntA? ityasyalaGgatam / tasyArthAntarabhUtasyAlokasyevA vAnantaraM samarthayiSyamANatvAt / nanu paricchedyatvaM ca syAtta. yostatkAraNatvaM ca avirodhAt; ityapyapezalam / tatkAraNale tayozcakSurAdivatparicchedyatvavirodhAt / 5 kiJca, arthakAryatayA jJAnaM pratyakSataH pratIyate, pramANAntarAdvA? pratyakSatazcetki taita eva, pratyakSAntarAdvA? na tAvattata eva, anenArthamAtrasyaivAnubhavAt / taddhetutvaviziSTArthAnubhave vA vivAdo * na syAnnIlatvAdivat / na khalu pramANapratipanne vasturUpe'sau dRSTo virodhAt / na hi kumbhakArAderghaTAdihetutvenAnubhave sosti / tanna 10 tadevAtmano'rthakAryatAM pratipadyate / nApi pratyakSAntaram ; tenApya rthamAtrasyaivAnubhavAt , anyathoktadoSAnuSaGgaH, jJAnAntarasyAnenAgrahaNAcca / ekArthasamavetAnantarajJAnagrAhyamarthajJAnamityabhyupagamepi anenArthAgrahaNam / na cobhayaviSayaM jJAnamasti ytsttprtipttiH| atha pramANAntarAttasyArthakAryatA pratIyate; tatkiM jJAnaviSayama, 15 arthaviSayam , ubhayaviSayaM vA syAt ? tatrAdyavikalpadvaye tayoH kAryakAraNabhAvApratItiH ekaikaviSayajJAnagrAhyatvAt , kumbhakAraghaTayoranyataraviSayajJAnagrAhyatve tadbhAvApratItivat / nApyubhayaviSayajJAnAttatpratItiH, tadviSayajJAnasyAsmAdRzAM bhavatA'nabhyupagamAt / na khalu 'jJAne pravRttaM jJAnamarthepi pravartate'rthe vA pravRttaM 20 jJAne' ityabhyupagamo bhavataH / abhyupagame vA pramANAntaratvaprasaktiriti vyAptijJAnavicAre vicaaryissyte| athAnumAnAttatkAryatAvasAyaH; tathAhi-arthAlokakArya vijJAnaM tadanvayavyatirekAnuvidhAnAt, yadyasyAnvayavyatirekAvavidhatte tattasya kAryam yathAgnedhUmaH, anvayavyatirekAvanuvidhatte cArthA25 lokayojhanam iti / na cAtrAsiddho hetustatsadbhAve satyevAsya bhAvAdbhAve cAbhAvAt / ityAzaGkhyAha- 1 grnthe| 2 tatra shaane| 3 ghaTaM viSayIkaroti yatpratyakSam / 4 zAna / 5 AdyapratyakSam / 6 svasya / 7 jAnAti / 8 vicAralakSaNam / 9 arthshaanyornubhvshcetprtykssaantrenn| 10 prathamapratyakSajJAnasya / 11 dvitiiyshaanaapekssyaa| 12 dvitIyazAnena / 13 AtmalakSaNa / 14 dvitIya / 15 pareNa / 16 arthakAryatayA jJAnasya / 17 api tu na kutopi| 18 jJAnasya / 19 bsH| 20 arthjnyaanyoH| 21 pramANAntarAt / 22 jnyaansyaarthkaarytaayaaH| 23 kiJcijzAnAm / 24 naiyaayiken| 25 ubhayaviSayajJAnasya / 26 ubhayaviSayajJAnasya paJcamasya / 27 nizcayaH / 28 anukroti| Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 27] arthakAraNatAvAdaH 233 tadanvayavyatirekAnuvidhAnAbhAvAcca kezoNDuka jJAnavanaktaJcarajJAnavacca // 7 // tadanvayavyatirekAnuvidhAnAbhAvAJca, na kevalaM paricchedyatvAttayostadakAraNatA'pi tu jJAnasya taMdanvayavyatirekAnuvidhAnAAvAca / niyamena hi yadyasyAnvayavyatirekAvanukaroti tattasya 5 kAryam yathAnedhUmaH / na cAnayoranvayavyatireko jnyaanenaanukiyete| atrobhayaprasiddhadRSTAntamAha-kezoNDukajJAnavannaktaJcarajJAnavaJca / kAmalAdyupahatacakSuSo hi na kezoNDukajJAnerthaH kAraNatvena vyApriyate / tatra hi kezoNDukasya vyApAraH, nayanapakSmAdervA, tatke-10 zAnAM vA, kAmalAdevA gatyantarAbhAvAt ? na tAvadAdyavikalpaH; na khalu tajjJAnaM kezoNDukalakSaNerthe satyeva bhavati bhramAbhAvaprasaGgAt / nayanapakSamAdestatkAraNatve tasyaiva pratibhAsaprasaGgAt, gaganatalAvalamvitayA puraHsthatayA kezoNDukAkAratayA ca pratibhAso na syAt / na hyanyadanyatrAnyathA pratyetuM zakyam / atha naya-15 nakezA eva tatra tathA'santopi pratibhAsante; tarhi tadrahitasya kAmalinopi tatpratibhAsAbhAvaH syAt / kiJca, asau taddeze eva pratimAso bhavenna punardezAntare / na khalu sthANunivandhanA puruSabhrAntistaddezAdanyatra dRSTA / kathaM ca tedezatA tadAkAratA cA'satI tajjJAnaM janayedyato grAhyA syAt / 20 atha bhrAntivazAtatkezAeva tatra tathA tajjJAnaM janayanti; asmA. kamapi tarhi 'cakSurmanasI rUpajJAnamutpAdayete' iti samAnam / yathaiva yainyaviSayajanitaM jJAnamanyaviSayasya grAhaka tathAnyakAraNajanitamapi syaat| * atha kAmalAdaya eva tajjJAnasya hetavaH, tebhyazcotpannaM tadasadeva 25 kezAdikaM pratipadyate; tarhi nirmalalocanamanomAtrakAraNAdutpadya 1 arthAloka / 2 arthAlokayoniM pratyakAraNatve saadhye| 3 arthAbhAve ( koSeSUDukazabda eva zrUyate ) / 4 AlokAbhAve / 5 bhavati cettahiM / 6 kezoNDukazAnasya / 7 narasya / 8 kezoNDuka / 9 nyndeshe| 10 nayanakezAnAm / 11 gaganatale / 12 gaganatala / 13 nynkeshessu| 14 kezoNDuka / 15 keshonndduk| 16 nayana / 17 gaganatale / 18 kezoNDukatayA / 19 keshonndduk| 20 nayanakezebhyassakAzAdanyaskezoNDukasya grAhakaM cet / 21 kezoNDukAdanye nayanakezAH / 22 nayanakezebhyassakAzAdanyatkezoNDukaM tasya / 23 arthAdanye indriyamanasI / 24 kezoNDuka / Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 mAnaM jJAnaM sadeva vastu viSayIkarotIti kinneSyate? tatkathamartha. kAryatA jJAnasya anena vyabhicArAt saMzayajJAnena ca ? na hi tadartha satyeva bhavati; abhrAntatvAnuSaGgA, tadviSayabhUtasya sthANupuruSalakSaNArthadvayasyaikatra sadbhAvAsambhavAca / sadbhAve vAreko na syAt / athocyate-"sAmAnyapratyakSAdvizeSA. pratyakSAdubhayavizeSasmRtezca saMzayaH" [vaize0 sU0 2 / 2 / 17] viparyayaH punastadviparItavizeSasmRteH ityarthAdevAnayorbhAvaH; tada pyuktimAtram / tayoH khalu sAmAnyaM vA hetuH syAt, vizeSoM vA, dvayaM vA? na tAvatsAmAnyam, tatra saMzayAdhabhAvAt 10 sAmAnyapratyakSAt' ityabhidhAnAt, pratyakSe ca saMzayAdi. virodhAt / vizeSaviSayaM ca saMzayAdijJAnam / na cAsya sAmAnya janakaM yujyate / na hyanyaviSayaM jJAnamanyena janyate, rUpajJAnasya rasAdutpattiprasaGgAt / yathA ca sAmAnyAdupajAyamAnaM tedasato vizeSasya vedakaM tathendriyamanobhyAM jAyamAnaM sataH 15 sAmAnyAderapIti vyarthArthasya taddhetutvakalpanA / sAmAnyArthajatve cAsya arthAnarthajatvapratijJAvirodhaH, kAmalinazca kezoNDukAdijJAnAnutpattiH, na khalu tatra kezoNDukAdisamAnadharmA dharmA vidyate yaddarzanAttatsyAt / tannAsya' sAmAnyaM hetuH / nApi vizeSasta tadabhAvAt / na khalu purodeze sthANupuruSa20 lakSaNo vizeSosti tajjJAnasyAbhrAntatvaprasaGgAt / sthANurastIti cet, kathaM tataH kiM puruSaH puruSa eveti puruSAMzAvasAyaH? anyathAnyatrApi jJAnerthasya kAraNatvakalpanA vyarthA / tanna vize. Sopi taddhetuH / nApyubhayam; ubhayapakSoktadoSAnuSaGgAt / tataH saMzayAdijJAnasyArthAbhAvepyupalambhAtkathaM tadbhAve jJAnAbhAvasi. 25ddhiryatorthakAryatAsya syAt ? 1 bhavatA naiyAyikena / 2 kezoNDukazAnena / 3 bhanyathA / 4 saMzayazAnasya / 5 sNshyH| 6 pareNa / 7 arddhatAsAmAnyasya grAhakaM pratyakSamupalambhastasmAt / 8 sthANutvapuruSatvalakSaNo vizeSastasyA'pratyakSamanupalambhastasmAt / 9 vidhamAnavize'dhAt / 10 tasmAdvidhamAnavizeSAtsAmAnyAdilakSaNAt / 11 zAnam / 12 sAmAnyapratyakSAdvizeSApratyakSAditi sAmagrItaH saMzayotpattI dUSaNAntaramAha / 13 saMzayasya / 14 sthANupuruSalakSaNayoraMzayoranyatara ekastu vidhamAnortho'paro'vidhamAno'narthaH / 15 sthaannusthaaniiyH| 16 aakaashe| 17 zuktikAsthAnIyaH / 18 sNshyaadeH| 19 purodeze / 20 anyathA / 21 sthANAvavidyamAnasya puruSAMzasya vyavasAyo yadi / 22 indriyamanobhyAmutpanne satyajJAnepi / 23 saMzayAdihetuH / Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 7] arthakAraNatAvAdaH 235 nanu bhrAntaM tattenApalabhyate, na cAnyasya vyabhicArenyasya vyamicAro'tiprasaGgAt; ityapyasamIkSitAbhidhAnam, khaparagrahaNalakSaNaM hi jJAnam, tatra va yathA satyAbhimatajJAnaM svaparagrAhakaM tathA kezoNDukAdijJAnamapi / etAvAstu vizeSaH-kiJcitsatparaM gRhAti saMvAdasadbhAvAtkiJcidasadvisaMvAdAt, na caidAvatA jAtyantara-5 tvenAnayoranyatvaM tAbhyAM vyabhicArAbhAvo vA! anyathA 'prayatnAnantarIyakaH zabdaH kRtakatvAd ghaTAdivat' ityAdepyaprayatnAnantarIyakairviyuddhanakusumAdibhirna vyabhicAraH, tAlvAdidaNDAdijanitAcchabdaghaTAdestadviparItasya vidyudArenyatvAt / na cAnyasya vyabhicAre'nyasyApi vyabhicAro'tiprasaGgAt / tathApyatra vyabhi-10 cAre prakRtepi so'stu vizeSabhAvAt / kiJca, 'kAraNameva paricchedyam' ityabhyupagame yogijJAnAtprA. kAlabhAvina evArthasyAnena paricchittiH syAt tasyaiva ttkaarnntvaat| na punastatkAlabhAvino'bhauvino vA, tasyAtatkAraNatvAt / labdhAtmalAbha hi kiMcitkasyacitkAraNaM nAnyathAtipraMsa-15 GgAt / tathApyanena tatparicchede'nyajJAnenApyatatkAraNasyApyarthasya paricchedaH syAt / tathA cedamayuktam-"arthasahakAritayArthavatpramANam"[ ] iti / tadaparicchede cAsyAsarvajJatAnuSaGgaH / jJAnAntareNa paricchede tasyApi jJAnAntarasya samasamayabhAvinorthasyAparicchedakatvAtkathaM sarvajJateti cintym| kSaNikatve cArthasya jJAnakAle'sattvAtkathaM tena grahaNam ? tadAkAratA cAsya prokpratyuktA / satyAM vA tasyA eva grahaNAtparamArthatorthasyAgrahaNAttadevA'sarvajJatvam / na khalu caitrasadRze maitre dRSTe paramArthatazcaitro dRSTo bhavatyanyatropacArAt / sAdhvI copacAreNa sarvajJatvakalpanA sugatasya sarvasya tathAprApteH,25 ekasya kasyacitsato vedane tatsadRzasya sattvena sarvasya veda 1 kAraNena / 2 gopAlaghaTikAdhUmasya pAvakavyabhicAre bhUdharAdidhUmasyApi tadvayabhicAraH syAt / 3 bhraantaabhraantshaanyoH| 4 saMzayaviparyayAbhyAm / 5 zAnasyArthAbhAve bhAvo vyabhicArastasyAbhAvo na ca / 6 etAvatAnyatvaM vyabhicArAbhAvo vA syAyadi tahiM / 7 apekSitaparavyApAro hi bhAvaH kRtaka ucyte| 8 tAlvAdhajanitasya, meghAdikAraNakasya / 9 bhinnajAtIyatvAt / 10 prayatnAnantarIyakatvaM vinA bhAve / 11 anytvepi| 12 kRtakatvAdityasya hetoH| 13 zAne / 14 anyatvasya / 15 IzvarazAnAdvA / 16 bhaviSyatordhasya / 17 kharaviSANamapi kasyacitkAraNaM syaadistiprsnggH| 18 vartamAnasya bhAvino vArthasya shaanaakaarnntvepi| 19 yoginaH / 20 bhAvinorthasya / 21 prathamaparicchede / 22 prANimAtrasya / 23 sannihitasya / 20 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSaparika nasambhavAt / sattvena larvasya sarveNa vedanamainyaistu dharmeravedana. miti cet tarhi [2] kasyArthakhabhAvasya" [pramANavA0 1144] ityAdigranthavirodhaH / sattvenApi tadgrahaNe na sAdRzyaM grahaNakAraNamiti kathaM sugatasyopacAreNApi bahiH prameyagrahaNam ? 5 kathaM caivavAdinobhAvasyotpadyamAnatA pratIyeta-sA hyutpadyamAnA. rthasamasamayabhAvinA jJAnena pratIyate, pUrvakAlabhAvinA, uttarakA labhAvinA vA? na tAvatsamasamayabhAvinA; tasyA'tatkAryatvAta / nApi pUrvakAlabhAvinA tatkAle tasyAH sattvAbhAvAt / na cAsatI pratyetuM zakyA; akAraNatvAt / tadA khalUtpatsyamAnatArthasya na 10 tUtpadyamAnatA / nApyuttarakAlabhAvinA; tadA vinaSTatvAttasyAH / na hi tadotpadyamAnatArthasya kiM tUtpannatA / nityezvarajJAnapakSe siddhamakAraNasyApyarthasyAnena pricchedytvm| tadvadanyenApi syAt / athArthAkAryatve tadvannityatvAnnikhilArtha grAhitvAnuSaGgaH, na; cakSurAdikAryatvenAnityatvAt / pratiniyata15zaktitvAcca pratiniyatArthagrAhitvam / na khalu yaikaMsya zaktiH sAnyasyApi, anyathA sarvasya sarvakartRtvAnuSaGgo mahezvaravat / yathaiva hIzvaraH kAryagrAmeNAnupakriyamANopyavizeSeNa taM karoti tathA kumbhakArAdirapi kuryAt / na hi sopi tenopakriyate yema 'upakArakameva kuryAnnAnyam' iti niyamaH syAt / zaktipratini20 yamAtaMdavizeSepi kazcitkasyacitkarttatyabhyupagamo grAhakatvapakSepi smaanH| nanu yadyarthAbhAvepi jJAnotpattiH kuto na nIlAdyartharahite pradeze tadbhavati? bhavatyeva nayanamanasoHpraNidhAne / kathaM na nIlAdyarthanahaNam ? tatra tadbhAvAt / kathaM 'tadutpannam' ityavagamaH ? na hi 1 purussenn| 2 niilpiitaadilkssnnaiH| 3 nIlalakSaNasyArthasya pratyakSataH pratIteH konyo bhAvo yaH pramANAntaraivedyate iti granthasya virodhaH / 4 pratibimbitasya sAdRzyasya grahaNaM syAnna tvardhasya / 5 kAraNameva paricchedyamiti vaadinH| 6 asadAdizanena / 7 asadAdizAnasya / na iti cennetyrthH| 8 asmadAdizAnasya / 9 IzvarazAnasya / 10 asadAdijJAnasya / 11 ekasya yA zaktiH sAnyasya yadi / 12 narasya / 13 sarvakAryANAm / 14 grAmaH samUhaH / 15 anupakArakakAryakAraNatvasyAvizeSepi / 16 ghaTapaTAdiSu mdhye| 17 arthakAryatA'bhAvepi zAnaM kasyaciyogyasya grAhaka syAditi smaantaa| 18 purodeze / 1 'ekasyArtha svabhAvasya pratyakSasya sataH svayam / ko'nyo na bhAgo dRSTaH syAdyaH pramANaiH parIkSyate // " [pramANavA0 244] Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ su0 217] AlokakAraNatAvAdaH 237 viSayamaparicchindat jJAnam 'asti' iti yuktam , anyathA sarvatra sarvadA sarvasya tadanivArya bhavedityapyasAram ; tetropanItasya nIlAdestenaiva grahaNopalambhAt / tadaiva tadanyajjJAta(na)miti cekimidAnI prativiSayaM prakAzakasya bhedaH? tathAbhyupagame pradIpAderapi prativiSayamanyatvaprasaGgaH / pratyabhijJAnamurbhayatra samAnam / 5 nanvarthAbhAvepi jJAnasadbhAve'tItAnAgate vyavahite va tatsyAtsannihitavat / natu (nanu) tatra tatsyAditi kothaH ? kiM tatropayeta, tadbhAhakaM vA bhavediti ? na tAvattatrotpadyeta; Atmani tadutpatyabhyupagamAt / nApi tadrAhakaM bhavet ; ayogyatvAt / na khalu tadutpannamapi sarve vetti; yogyasyaiva vedanAt / kAraNepi caitaccoA 10 samAnam / tatrApi hi kAraNaM kAryaNAnupakriyamANaM yAvatpratiniyataM kAryamutpAdayati tAvatsarvaM kasmAnnotpAdayatIti coye yogyataiva zaraNam / tato jJAnasyArthAnvayavyatirekAnuvidhAnAbhAvAtkathaM tatkAryatA yataH "arthavatpramANam" [nyAyamA0 pR0 1] ityatra bhASye "pramAtRprameyAbhyAmarthAntaramavyapadezyA'vyabhicArivyava-15 sAyAtmake jJAne karttavye'rthasahakAritayArthavanpramANam" ] iti vyAkhyA zobheta ? tannArthakAryatA vijJAnasya / / nApyAlokakAryatAH aJjanAdisaMskRtacakSuSAM naktaJcarANAM cAlokAbhAvepi jJAnotpattipratIteH / athAlokasyAkAraNatve'ndhakArAvasthAyAmapyasmadAdInAM jJAnotpattiH syAt / na caivam ; tata-20 stadbhAve bhAvAttabhAve cAbhAvAttatkAryatA'sya / anyathA dhUmo 1 arthe / 2 purodeshe| 3 pUrvajJAnenaiva / 4 anyajAnAmotyaslinnavasare / 5 jJAnasya / 6 ya evAyaM pradIpo ghaTasya prakAzakaH sa evAyaM paTasya prakAzako yathA tathA ya eva nIlazAnapariNata AtmA sa evaanyjnyaanprinntH| 7 kAraNacodyapakSepi / 8 kulAlAdilakSaNam / 9 ghaTAdi lkssnnen| 10 pramAgaM bhavati / kIdRzam ? arthavadathoM vidyate yasya tat / arthavatpramANamityukte zAnamapi pramANaM syAttatparihArArthamarthasahakAritayeti / na ca zAnamardhasahakAritayA'rthavat kintu arthaviSayatayA''tmavat arthasahakAritayA'rthavatpramANamityucyamAne manopi pramANaM syAt / katham ? sukhotpattI sragvanitAdisahakAritayA'rthavadbhavati manaH / iti tadvayavacchedArthamavyapadezyAdivizeSaNaviziSTe zAne kartavye ityuktam / evaM cetpramAtA prameyaM ca pramANaM syAt / katham ? prAguktavizeSaNe zAne kartavye stambhAdyarthasahakAritayA arthavAnpramAtA bhavati / iti prAguktavizeSaNe jJAne kartavye khaNDamuNDAdivyaktilakSaNArthasahakAritayA arthavaditi prameyaM gotvAdi sAmAnyarUpam / iti tatparihArArtha pramAtRprameyAbhyAmarthAntaramityuktam / 11 anvayavyatirekasadbhAvepi AlokajJAnayoH kAryakAraNabhAvo nAsti yadi / Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 pyagnijanya na syAt, tadvyatirekeNAnyasya tavyavasthApakasyAbhA. vAditi cet, kiM punarandhakArAvasthAyAM jJAnaM nAsti? tathA ceta kathamandhakArapratItiH ? tadantareNApi pratItAvanyatrApi jJAnakalA. nAnarthakyam / 'pratIyate, jJAnaM nAsti' iti ca khavacanavirodhaH 5pratItereva jnyaantvaat| athAndhakArAkhyo viSaya eva nAsti yo jJAnena paricchidyeta. andhakAravyavahArastu loke jJAnAnutpattimAtra ityucyate; yadyevaM. mAlokasyApyabhAvaH syAdvizadajJAnavyatirekeNAnyasyAsyApyapra. tIteH / tadvyavahArastu loke vishdjnyaanotpttimaatrH| nanu jJAnasya 10 vaizadyameva tadabhAve katham ? ityapyajJacodyam; naktaJcarAdInAM rUpe'smadAdInAM rasAdau ca tadabhAvepi tasya vaishdyoplbdheH| AlokaviSayasya ca jJAnasyAta evAlokAdvaizadyam , tadantarAdvA, anyato vA kutazcit ? yadyanyataH, na tAlokakRtaM vaizadyam / na hi yadyadabhAvepi bhavati tattatkRtamatiprasaGgot / athAlokAntarAta 15 tadviSayasyApi tasyAlokAntarAttaMdityanavasthA / na cAlokAntara masti / athAmAdevAlokAt; khaviSayAdeva tarhi vaizadyam , tathA ghaTAdirUpAdapyastu / tasyAbhAsuratvAnnAtastat / ityapyayuktam / va. halAmdhakAranizIthinyAM naktaJcarAdInAM tatra vaizadyAbhAvaprasaGgAt / 'vizadaM pratyakSam' ityatra coktaM vaizadyakAraNam / yadyevaM pradIpAyu20 pAdAnamanarthakaM tadantareNApi jJAnotpattiprasaGgAt / nA'narthakam, AvaraNApanayanadvAreNa viSaye grAhyatAlakSaNasya vizeSasya indriyamanasorvA tajjJAnajanakalakSaNasyAto'anAderivotpatteH / na caitAvatA tasya tatkAraNatA; kANDapaTAdyAvaraNApaneturhastAderapi tattvaprasaGgAt / tato yathA jJAnAnutpattivyatirekeNa nAnyattamaH 25 tathA vizadajJAnotpattivyatirekeNAlokopyanyo na syAt / nanu 'atra pradeza bahala Aloko'tra ca mandaH' iti lokavyavahArAdanyaH sostIti cet, tarhi 'guhAgaharAdo bahalaM tamonyatra 1 anvayavyatirekavyatirekeNa / 2 kAryakAraNabhAvavyavasthApakasya / 3 andhakArasya / 4 ghaTAdiviSaye / 5 arthaH / 6 pareNa bhavatA / 7 jJAnAnutpattimAtrAndhakAraprakAreNa / 8 prakRtazAnaviSayAt / 9 kharAbhAvepi jAyamAno dhUmaH kharahetukonyathA syAt / 10 vaizadham / 11 prathamAlokAdeva / 12 vijJAnasya / 13 ghaTAdijJAnavaizadyam , tatazca kimAlokaparikalpanena / 14 aavrnnprkssyH| 15 tamaH / 16 saptamIdviH / 17 pradIpAdinA manolocanasyArthasya ca svvishessjnnepi| 18 vaishdhkaarnntv| 19 nainamate / 20 vizaMdaJcAnotpattaH sakAzAt / Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 8-9] AlokakAraNatAvAdaH 239 mandam' iti lokavyavahAraH kiM kAkairbhakSitaH ? atrAsyA'pramANatve'nyatra kaH samAzvAsaH ? nanu vahirdezAdAgatya gRhAnta praviSTasya satyapyAloke tamaHpratItena pAramArthikaM tat, na cAlokatamaso. viruddhayorekatrAvasthAnam , tato jJAnAnutpattimAtrameva taditi cet, tarhi naktaJcarAdInAmeva (vaM) vivarAdI pradIpAdyAlokAbhAvepi 5 tatpratIteH lopi paramArthiko na syAt / na caikatra tamo'bhAvepi tatpratIte sarvatra tadabhAvo yuktaH, anyathA'rthAnApi kacittatpra. tIteH sarvatra tadabhAvaH syAt / tasmAdAlokavattamopi pratItisiddham / tatra cAlokAmAvepi jJAnotpattipratIteH / na ca tatprati tasyai kAraNatA / tannArthAlokayoni prati kAraNatvam / e~vaM tarhi tattayoH prakAzakamapi na syAdityAha___atajanyamapi tatprakAzakam // 8 // tAbhyAmarthAlokAbhyAmajanyamapi tayoH prakAzakam / atraivArthe pradIpavadityubhayaprasiddhaM dRSTAntamAha pradIpavat // 9 // na khalu prakAzyo ghaTAdiH svaprakAzakaM pradIpaM janayati, khakA. rnnklaapaadevaasyotptteH| 'prakAzyAbhAve prakAzakasya prakAzakatvAyogAtsa tasya janaka eva' ityabhyupagame prakAzakasyAbhAve prakAzyasyApi prakAzyatvAghaTanAt sopi tasya janako'stu / tathA cetaretarAzrayaH-prakAzyAnutpattau prakAzakAnutpatteH, tadanu-20 tpattau ca prakAzyAnutpatteriti / svakAraNakalApAdutpannayoH pradI. paghaTayoranyonyApekSayA prakAzyaprakAzakatvadharmavyavasthAyA eva prasiddhernetaretarAzrayAvakAza ityabhyupagame jJAnArthayorapi svasAmagrIvizeSavazAdutpannayoH parasparApekSayA grAhyagrAhakatvadharmavyava. sthA''sthIyatAm / 3taM prtiityplaapen| 25 nanu cAjanakasyApyarthasya jJAnenAvagatau nikhilArthAvagatiprasajhAtpratikarmavyavasthA na syAt / 'yaddhi yeto jJAnamutpadyate tattasyaiva grAhakaM nAnyasya' ityasyArthajanyatve satyeva sA syAditi vadantaM pratyAha 1 tamasi / 2 narasya / 3 tamaso'bhAvepi tamaHpratItiprakAreNa / 4 ekatrAbhAve sarvatrAbhAvo yadi / 5 tmsi| 6 tmsH| 7 arthAlokayoniM pratyakAraNatva. prakAreNa / 8 svarUpa / 9 abhyupagamyatAm / 10 almityrthH| 11 pratiniyataviSayavyavasthA / 12 arthAt / Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramezakamalamArtaNDe [ 2. pratyakSapari0 khAvaraNakSayopazamalakSaNayogyatayA hi prati niyatamartha vyavasthApayati // 10 // tathA hi-yadarthaprakAzakaM tatsvAtmanyapetaprativandham yathA pradIpAdi, arthaprakAzakaM ca jJAnamiti / pratiniyatavAvaraNakSayo. 5pazamazca jJAnasya pratiniyatArthopalabdhereva prsiddhH| na cAnyo. nyAzrayaH; asyAH pratItisiddhatvAt / tallakSaNayogyatA ca zakti reva / saiva jJAnasya pratiniyatArthavyavasthAyAmaGgaM nArthotpattyAdiH, tasya niSiddhatvAdanyatrAdarzanAcca / na khalu pradIpaH prakAzyArthairjanya* steSAM prakAzako dRssttH| 10 kiJca, pradIpopi prakAzyArthA'janyo yAvatkANDapaTAdyanAvRta mevArtha prakAzayati tAvattadAvRtamapi kinna prakAzayediti coye bhavatopyato yogyatAto na kiJciduttaram / / kAraNasya ca paricchedyatve karaNAdinA vyabhi cAraH // 11 // 15 nahIndriyamadRSTAdikaM vA vijJAnakAraNamapyanene paricchedyate / na brUmaH-kAraNaM paricchedyameva kintu 'kAraNameva paricchedyam' ityavadhArayAmaH, tanna; yogivijJAnasya vyAptijJAnasya cAzeSArthagrAhiNo. 'bhAvaprasaGgAt / na hi vinaSTAnutpannAH samasamayabhAvino vArthAstasya kAraNamityuktam / kezoNDukAdijJAnasya cAjanakArthagrAhi20 tvAbhAvaprasaGgaH / kathaM ca kAraNatvAvizeSepIndriyAderagrahaNam ? ayogyatvAccet ; yogyataiva tarhi pratikarmavyavasthAkAriNI, alamanyaikalpanayA / svAkArArpakatvAbhAvAcenna; jJAne svAkArArpakatvasyApyapAstatvAt / kathaM ca kAraNatvAvizeSepi kiJcitsvAkArArparka kiJcinneti pratiniyamo yogyatAM vinA sidhyet ? kathaM ca sakalaM 25 vijJAnaM sakalArthakArya na syAt ? 'pratiniyatazaktitvAdbhAvAnAm ityuttaraM grAhyagrAhakAvepi smaanm|| 1.zAnaM kartR / 2 jJAnasyApetaprativandhatvaM kAraNamarthaprakAze cettarhi sakalArthaprakAzakaM kimiti na syAdityukte Aha / 3 Adipadena tAdrUpyAdiH / 4 prakAzake pradIpAdau / 5 tdutpttyaadeH| 6 dhI hetuzca / 7 sAdhyam / 8 ghaTAdivaditi dRSTAntaH / 9 indriyAdinA / 10 jJAnena / 11 vayaM sugtaaH| 12 yatsattatsarva kSaNikamiti / 13 utpattyAdi / 14 indriyAdeH / 15 svasya ghttaadivstunH| 16 stambhalakSa NAdarthAdanutpadyamAnaM zAnaM stambhasya grAhakaM yathA tathA nizzeSArthagrAhakaM kuto naM syAdityuttaraM pratiniyatazaktitvAdbhAvAnAmityatrApi samAnam / 17 sAmastyena / Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 sU0 2 / 12] AvaraNavicAraH athedAnIM mukhyapratyakSaprarUpaNasyAvasaraprAptatvAt tadutpattikA. raNakharUpaprarUpaNAyAha sAmagrIvizeSavizleSitAkhilAvaraNamAtIndri* yamazeSato mukhyam / / 12 / vizadaM pratyakSam' ityanuvartate / tatrAzeSato vizadamatIndriyaM5 yadvijJAnaM tanmukhya pratyakSam / kiMviziSTaM tat ? sAmagrIvizeSadizleSitAkhilAvaraNam / jJAnAvaraNAdipratipakSabhUtA hIha samyanda rzanAdilakSaNAntaraGgA bahiraGgAnubhavAdilakSaNA sAmagrI gRhyate, tasyA vizeSo'vikalatvam , tena vizleSitaM kSayopazamakSayarUpatayA vighaTitamakhilamavadhimanaHparyayakevalajJAnasambandhyAvaraNam 10 akhilaM nizzeSa vA''varaNaM yasyAvadhimanaHparyayakevalajJAnatrayasya tattathoktam ! ___ atra ca prayogaH-yadyatra spaSTatve satyavitartha jJAnaM tattatrApagatAkhilAvaraNam yathA rajonIhArAdyantaritavRkSAdau tadapagamaprabhavaM jJAnam, spaSTatve satyavitathaM ca kacidukta prekAraM jJAnamiti / tathA-15 'tIndriyaM tat mano'kSAnapekSatvAt / tadana pekSaM tat sakalakalaRvikalatvAt / tadvikalatvaM cAsyAtraiva prasAdhayiSyate / ata eva cAzeSato vizadaM tat / yattu nAtIndriyAdisvabhAvaM na tattadanapekSatvAdivizeSaNaviziSTam yathAsmadAdipratyakSam , tadvizeSaNaviziSTazcedam , tasmAttatheti / tathA mukhyaM tatpratyakSam atIndriya-20 tvAt svaviSaye'zeSato vizadatvAdvA, yattu netthaM tannaivam , yathAsadAdipratyakSam , tathA cedam , tasmAnmukhyamiti / nanu cAvaraNaprasiddhau tadpagamAjjJAnasyotpattiyuktA, na ca tatprasiddham / taddhi zarIram , rAgAdayaH, dezakAlAdikaM vA bhavet ? na tAvaccharIraM rAgAdayo vA; tadbhAvepyarthopalambhasambha-25 vAt / tadupalambhaprativandhakameva hi kANDapaTAdikaM loke prasi 1 sUtre / 2 Adipadena dezakAlAdigrahaNam / 3 samagratvam / 4 AvaraNApAye / 5 avadhimanaHparyayakevalajJAnaM svaviSaye'pagatAkhilAvaraNaM tatra spaSTatve satyavitathajJAnasvAt / 6 jJAnam / 7 arthe| 8 anumAnAdinA vyabhicAraparihArArdham / 9 saMzayAdinA vyabhicAraparihArArdham / 10 rUpiSu, paramanogatArtheSu, mUrtAmUrtasakalavastu c| 11 krameNAvadhimanaHparyayakevalAkhyam / 12 asminparicchede / 13 sakala. klngkvikltvaadev| 14 avadhyAditrayam / 15 mukhym| 16 bauddhaH prAha / 27 Adipadena svabhAvo vaa| pra. ka. mA0 21 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.42 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 ddhamAvaraNam / nanu. mevA dedUradezatA rAvaNAdestatkAlatA paramA. NvAdeH sUkSma svabhAvatA mUlakIlodakAdezca sUsyAdiH AvaraNaM. prasiddhameveti cettadasAram / tadbhAvasya kartumazakyatvAt / / khalu sAtizayarddhimatApi yoginA dezAdhabhAvo vidhAtuM shkyH| 5 na cAnyat kiJcidAvaraNaM pratIyate / tataH sAmagrIvizeSa vizleSitAkhilAvaraNamityayuktam . atrocyate-na zarIrAdyAvaraNam / kiM tarhi ? tayatiriktaM krm| taccAnumAnataH prasiddham ; tathAhi-svaparaprameyabodhaikasvabhAvasyAtmano hInagarbhasthAnazarIraviSayeSu viziSTA'bhiratiH AtmatA10 tiriktakAraNapUrvikA tattvAt kutsitaparapuruSe kamanIyakulakA. minyAstatrAdyupayogajanitaviziSTAbhirativat / tathA, bhavabhRtAM mohodayaH zarIrAdivyatiriktasamvandhyantarapUrvako mohodayatvAta maMdirAghupayogamattasyAtmagRhAdau mohodyvt| nanu cAtaH karmamAtrameva prasiddhaM naavrnnm| tatastatsiddhAveva 15pramANamucyatAM tatraiva vivAdAditi ceducyate yejjJAnaM svaviSaye'. pravRttimat tatsAvaraNam yathA kAmalino locanavijJAnamekacandramasi, svaviSaye azeSArthalakSaNe'pravRttimaJca jnyaanmiti| . ... nanu vijJAnasyAzeSaviSayatvaM kutaH siddham ? AvaraNApAye tatpra kAzakatvAJcedanyonyAzrayaH-siddhe hi sakalaviSayatve tasya Ava20 raNApAye tatprakAzanaM sidhyati, atazca sakalaviSayatvamiti tadapyasamIkSitAbhidhAnam ; yatonumAnamicchatA bhavatApyavazyaM sakalAvaraNavaikalyAtprAgeva sakalasya prANimAtrasyAzeSaviSayaM vyAptyA. dijJAnamabhyupagatameva / tathA, yatsvaviSaye'spaSTaM jJAnaM tatsAvara Nam yathA rajonIhArAdyantaritatarunikarAdijJAnam, aspaSTaM ca 25 'sarva sadanekAntAtmakam' ityAdi vyAptijJAnam / mithyAdRzAM sarvatrAnekAntAtmake bhAve viparItajJAnaM sAvaraNaM mithyAjJAnatvAt dhattUrakAdyupayogino mRcchakale kAJcanajJAnavaditi / ataH siddhamAMvaraNaM paudgalikaM karmeti / . }:1 jJAnasya / 2 mImAMsakIyapUrvapakSe sati jainaiH| 3 hInazabdo garbhAdizabdaiH prtyekmbhismbndhniiyH| 4 viSayasamvanitAcandanAdiSu / .5. viziSTAbhiratitvAt / 6AdipadenauSadhamatrAdi / 7 anubhava / 8. uttAnumAnadvayAt / . .9. saMsArijJAnamazeSArthalakSaNe svaviSaye sAvaraNaM bhavati tatrApravRttimattvAditi pratijJAhetU upariSTAnneyau / 10 sAvaraNam / 11. abhAvAt / / 12 AdipadenAgamajam / 13 aspaSTazAnatvA dityucyamAne svasinnaspaSTatvaM syAtcadyavacchedArtha svaviSaye ityuktam / 14 ekAntarUpaM viparItam / 15 anumAnatrayAt / Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 sU0 2112] karmaNAM paugalikatvam .. nanu cAvidyaivAvaraNaM na paugalikaM karma, mUrttanAnenAmUrtasya jJAnAderAvaraNAyogAt, anyathA zarIrAderapyAva(vA)rakatvAnuyaGgAt ; ityapyasamIcInam : madirAdinA mUrtenApyamUrtasya jJAnAderAvaraNadarzanAt / amUrtaya bAba(bA)rakatve gaganAderzAnAntarasya ca tatprasaGgaH / tadaviruddhatvAttasya tannati cen : tarhi zarI-5 rAderayata eva tanmA bhUttadviruddhasyaivAvarakatvaprasiddheH / pravAheNa pravartamAnasya jJAnAderavidyodaye nirodhAttasvAstA rodhagatau nadirAdivatpaudgalikakarmaNopi sAstu vizepAbhAvAt / dAhi-bhAlano mithyAjJAnAdiH pugalavizesambandhanivandhanaH tatsvarUpInyathAmAvasvabhAvatvAt unmattakAdijanitonmAdAdivat / na ca mithyA-10 jJAnajanitAparamithyAjJAnenAnekAntaH; tasyAparAparapaugalikakarmAdaye satyeva bhAvAt aparAparonmattakAdirasasadbhAve tatkRtonmAdAdisantAnavat / nanu cAtmaguNatvAtkarmaNAM kathaM paudgalikatvamityanye; tepyaparIkSakAH; teSAmAtmaguNatve tatpAratanyAnimittatvavirodhAt sarva-15 dAtmano vandhAnupapatteH sadaiva muktiprasaGgAt / na khalu yo yasya guNaH sa tasya pAratavyAnimittam yathA pRthivyAde rUpAdiH, AtmaguNazca dharmAdharmasaMjJakaM karma parairabhyupagamyate iti na tadA tmanaH pAratanyanimittaM syAt / na caivam , AtmanaH paratantratayA pramANataH prtiiteH| tathAhi-parato'sau hInasthAnaparigrahavattvAt 20 madyodrekaparatantrAzucisthAnaparigrahavadviziSTapuruSavat / hInasthAnaM hi zarIram , Atmano duHkhahetutvAtkArAgAravat / tatparigrahavA~zca saMsArI prasiddha eva ! na ca devazarIre tadabhAvAtpakSAvyAptiH; tasyApi maraNe duHkhahetutvaprasiddhaH / yatparatantrazcAsau tatkarma iti siddhaM tasya paudgalikatvam / tathA hi-paugalikaM karma AtmanaH pAra-20 tanya nimittatvAnnigalAdivat / na ca krodhAdibhirvyabhicAraH, . . 1 puruSazAnAdvaitavAdinau vadataH / 2 AtmanaH / 3.aadipdenaatmnH| 4 avidyAsvarUpasya / 5 gaganAdikaM zAnAntaraM ca jJAnAderAvarakaM bhavati amUrttatvAdavidyAvat / 6 tena jnyaanen| 7 mithyaajnyaanmvidyaa| 8 pravAheNa pravartamAnasya zAnAdeH paudgalikakodaye nirodhasyAvizeSAt / 9 karmatApanna / 10 samyagjJAnAdi / 11 mithyAzAnAdi / 12 yaugAH / 13 dharmAdharmasaMcaka pharma AtmanaH pAratabyanimittaM na bhavati aatmgunntvaaditydhyaahaarH| 14 karmaNA / 15 zarIrAdilakSaNa / 16 bhAgAsiddhatvaM duHkhahetutvalakSaNasya hetoH| 17 sukhaduHkharAgadveSAdikRtaM pAratatrayam / 18 nipalaM galabandhanam ( zRGkhalAdi ) . . . . . . . .. .. Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 teSAM jIvapariNAmAna pAratanyasvabhAvatvAt , krodhAdipariNAmo hi jIvasya pAratavyaM na punaH pAratacyAnimittam / satyam : nAtmaguNo'dRSTaM pradhAnapariNAmatvAttasyA "pradhAnapariNAmaH zuklaM kRSNaM ca karma" [ ] ityabhidhAnAt / ityapi manosthAmAtram, pradhAnasyAsattvena tatpariNAmatvasya cidapyasamma vAt / tadasattvaM cAtraivAnantaraM vkssyaamH| tatpariNAmatvepi vA tasyAtmapAratavyanimittatvAbhAve karmatvAyogAt, anyathAtiprasaGgaH / pradhAnapAratantryanimittatvAttasya karmatvamiti cennaH pradhAnasya tena vandhopagame mokSopagame cAtmakalpanAvaiyarthyaprasa 10 GgAt / vandhamokSaphalAnubhavanasyAtmani pratiSThAnAnna tatkalpanAveyarthyamityasat; pradhAnasya tatkattatvavat tatphalAnubhoktatvasyApi pramANasAmarthyaprAptatvAt , anyathA kuMtanAzAkRtAbhyAgamadoSAnuSaGgaH / athAtmanazcetanatvAttatphalAnubhavanaM na tu pradhAnasyA'cetanatvAt / tadapyayuktam ; muktAtmanopi tatphalAnubhavanAnuSaGgAt / 15 tasya pradhAnasaMsargAbhAvAnna tatphalAnubhavanamiti cet, tarhi saMsAriNaH pradhAnasaMsargAdvandhaphalAnubhavanam / tathA cAtmana eva bandhaH siddhaH, tatsaMsargasya bandhaphalAnubhavananimittasya bandharUpa. tvAt , vandhasyaiva 'saMsargaH' iti pudgalasya ca 'pradhAnam' iti nAmAntarakaraNAt / 20 nanu prasiddhasyApi yathoktaMprakArasya karmaNaH kAryakAraNapravAheNa pravarttamAnasyAnAditvAdvinAzahetubhUtasAmagrIvizeSasya cAbhAvAkathaM tena vizleSitAkhilAvaraNatvaM jJAnasya; ityapyapezalam; samyagdarzanAditrayalakSaNasya tadvinAzahetubhUtasAmagrIvizeSasya supratItatvAt / saJcitaM hi karma nirjarAtazcAritravizeSarUpAyAH 25pralIyate / sA ca nirjarA dvividhA-upakrametarabhedAt / tatraupakramikI tapasA dvAdazavidhena sAdhyA / anupakramA tu yathAkAlaM saMsAriNaH syAt / kutaH punaH sAkalyena pUrvopAttakarmaNAM nirjarA nizcIyate iti cedanumAnAt; tathAhi-sAkalyena kvacidAtmani karmANi nirjI 1 sAlayaH / 2 puNyam / 3 pApam / 4 buddhyAdau vikaare| 5 vayaM jainAH / 6 ghaTAderapi karmatvaM syAt / 7 pradhAnaM bandhaphalAnubhoktR bhavati bandhAdhikaraNatvAnnigalabaddhadevadattavat / 8 tatkRtatvepi tatphalAnubhoktatvaM na syAthadi tahiM / 9 kRtasya karmaNaH pradhAnasambandhitvena nAzaH / 10 akRtasya phalasyAtmani AgamaH / 11 tasya karmaNaH phalaM bndhmoksso| 12 tasya krmnnH| 13 paurAlikasya / Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 12] saMvaranirjarayoH siddhiH 245 yante vipAkAntatvAt , yAni tu na nirjIryante na tAni vidhAkAntAni yathA kolAdIni, vipAkAntAni ca karmANi, tasmAtsAkalyena kacinirjIryante / na cedamasiddhaM sAdhanam ; tathAhi-vipAkAntAni karmANi phalAvalAnatvAhIhmAdivat / na cedmpysiddhm| teSAM nityatvAnupaGgAt / na ca nityAni karmANi nityaM tatphalAnu-5 avnprlgaa| bhAvi dhunaH karma saMvarAnnirudhyeta-"apUrvaka mAnAnavanirodhaH saMvaraH" [ tattvArthassU0 911] ityabhidhAnAt / Alohi sidhyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogavikalpAtpaJcavidhaH, tAlalAte karmaNAmAsravaNAt / sa ca saMvaro guptisamitidharmAnuprekSA-10 parISahajayacAritrairvidhIyate ityAgame vistarataH prarUpitaM draSTavyam / nirjarAsaMvarayozca samyagdarzanAdyAtmakatvAttatprekarSe karmaNAM santAnarUpatayA'nAditvepi prakSayaH prasidhyatyeva / na hyanAdisantatirapi zItasparzI vipakSasyoSNasparzasya prakarSe nirmUlatalaM pralayamupavrajannopalabdhaH, kAryakAraNarUpatayA bIjAGkarasantAno 15 vA'nAdiH pratipakSabhUtadahanena nirdagdhavIjo nirdagdhAGkuro vA na pratIyate iti vaktuM zakyam / nanu tatprakarSamAtrAtkarmaprakSayamAtrameva sidhyena punaH sAkalyena tatprakSayaH, samyagdarzanAdeH paramaprakarSasamlavAbhAvAt ; itypysnggtm| tatprakarSasya kvacidAtmani prasiddhaH / tathAhi-yasya 20 tAratamyaprakarSastasya kacitparamaprakarSaH yathoSNasparzasya, tAratamyaprakarSazcAsaMyatasamyagdRSTyAdau samyagdarzanAderiti / na ca duHkhaprakarSaNa vyabhicAraH; saptamanarakabhUmau nArakANAM tatparamaprakarSapra. siddheH sarvArtha siddhau devAnAM sAMsArikasukhaparamaprakarSavat , mithyAdRSTiSvanantAnuvandhikrodhAdiparamaprakarSavadvA / nApi jJAnahA-25 "niprakarSaNAnekAntaH, tasyApi kSAyopazamikasya hIyamAnatayA prakRSyamANasya kevalini paramApakarSaprasiddhaH / kSAyikasya tu hAnevAsambhavAtkutastatkarSo yto'nekaantH| ' itthaM vA sAkalyena karmaprakSaye prayogaH kartavyaH-'yasyAtizaye 1 phaladAnapariNatirvipAkaH / 2 paramatApekSayA / 3 samyagdarzanAdeH karmavinAzahetutvamuktamidAnImanyadevoktamiti kathaM na pUrvAparavirodhaH ? ityukte Aha / 4 sati / 5. samyagdarzanAdi kvacidAtmani paramaprakarSa prApnoti tAratamyaprakarSavattvAdityuparidha. dadhyAhiyate / 6 kevalajJAnasya / 7 tAratamyaprakarSaH / 8 vipAkAntavAdityanumAnA. pekSayA vAzabdo'tra / 9 kacikarmaNAmatyantahAnyatizayo dharmI samyagdarzanAderatyantA. vizaye bhavati tasyAtizaye taddhAnyatizayadarzanAdityupariSTAdadhyAhiyate / / Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 prameyakamalamArtaNDe [2, pratyakSapari0 yaddhAnyatizayastasyAtyatAtizaye'nyakhyAtyantahAniH yathAleratyantAtizaye zItalyA, asti ca samyagdarzanAderatyantAtizayaH kvaci. dAtmani' iti / yadvA, AvaraNahAniH kvacitpuruSavizeSa paramapraka prAptA prakRpyamANatvAt parimANavat / na cAtrAsiddhaM sAdhanamaH 5tathAhi-prakRSyamANAvaraNahAniH AvaraNahAnitvAt mANikyAdyA. vrghaanivt| taddhAniparamaprakarSe ca jJAnasya paramaH prakarSaH siddhH| yaddhi prakAzAtmakaM tatvAvaraNahAniprakarSe prakRSyamANaM dRSTama yathA nayanapradIpAdi, prakAzAtmakaM ca jJAnamiti / tadevamAvaraNa prasiddhivattadabhAvopyanavayavena pramANataH prasiddhaH / tatprabhavameva 10 cAzeSArthagocaraM jJAnamabhyupagantavyam , lezatopyAvaraNasadbhAve tasyAzepArthagocaratvAsambhavAt, yatraivAvaraNasadbhAvastatraivAsya prativandhasambhavAt / AgamadvAreNAzeSArthagocaraM jJAnam ; ityapyasundaram ; vizadajJAnasya prastutatvAt / na cAgamajJAnaM vizam / na cAgamopyazeSArtha15 gocaraH; arthaparyAyeSu tasyApravRtteH / te cArthasya pratikSaNam 'arthakriyAkAritvAtsatvAdvA santi' ityavasIyante / anythaasyaa'vstutvprsnggH| karaNajanyatve cAzeSajJAnasyAtIndriyArtheSu prati bandhaH prasiddha eva, indriyANAM rUpAdimatyavyavahite'nekAvayava pracayAtmake'rthe prvRttiprtiiteH| 20 nanu yogajadharmAnugRhItAnAmindriyANAM gaganAvazeSAtIndriyA rthasAkSAtkArijJAnajanakatvasambhavAt kathaM tatrAzeSajJAnasyendriyajatvepi prativandhasambhavaH, ityapyasamIkSitAbhidhAnam; yogajadharmAnugrahaspendriyANAM prathamaparicchede prativihitatvAt / .. .. bhAvanAprakarSaparyantajatvAdyogivijJAnasya noktadoSAnuSaGgaH / 25 bhAvanA hi dvividhA-zrutamayI, cintAmayI ca / tatra zrutamayI zrRMyamANebhyaH parArthAnumAnavAkyebhyaH samutpadyamAnajJAnena zrutaza:: bdavAcyatAmAskandatA nivRttA paramaprakarSa pratipadyamAnA svArthAH numAnajJAnalakSaNayA cintayA nirvRttAM cintAmayIM bhaavnaamaarbhte| sA ca prakRpyamANA paraM prakarSaparyantaM samprAptA yogipratyakSaM jana11 karmaNa ! 2 sAkalyena / .. 3 AvaraNAbhAvaprabhavam / 4 pareNa / 5 arthe / 6prakRtatvAt / 7 arthpryaayaaH| .. 8 artho'vastu, asattvAt / asannartho'rthakriyAsUtyatvAt / arthakriyAzUnyorthaH-ardhaparyAyarahitatvAt, khapuSpavata / saugato,vakti / 1. AcAryAt / 15. sarva kSaNika sattvAditi / 12. prAmuvatA 3zrutamayI bhAvanA kii| .............. .. tri Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 12] - sarvajJatvavAdaH 29.7 yatIti tatkathamasyAvaraNApAyaprabhavatvam ? ityapyasAram kSaNi kanairAtmyAdibhAvanAyAzcintAmayyAH zratamayyAzca mithyArUpatvAt / naca mithyAjJAnasya paramArthaviSayayogijJAnajanakatvamatirprasaGgAt / yathA ca na kSaNikatvaM nairAtmyaM zUnyatvaM vA vastunastathA vakSyate / kina, akhilaprANinAM bhAvanAvatAM tathAvidhajJAnotpattiH kina syAt sugatavat / teSAM tathAbhUtabhAvanA'bhAvAcet naH pratipannatattvAnAM bhAvanApravRttamanasAM sarveSAM samAnA bhAvanaiva kuto va syAt ? pratibandhakakarma sadbhAvAzcet tarhi bhAvanApratibandhakakarmApAye bhAvanAvat yogajJAnapratibandhakakarmApAye tajjJAnotpattira- 10 bhyupagantavyA / iti siddhaM sAkalyenAvaraNApAye evAtIndriyamazeSArthaviSayaM vizadaM pratyakSam / " nanu cAzeSArthajJAtusta (jJAnasyata ) jjJAnavataH kasyacitpuruSavizepasyaivAsambhavAtkathaM tajjJAnasambhavaH ? tathAhi na kazcitpuruSavizeSaH sarvazosti sadupalambhakapramANapaJcakAgocaracAritvA- 15 dvandhyAstanandhayavat / na cAyamasiddho hetuH tathAhi sakalapadArthavedI puruSavizeSaH pratyakSeNa pratIyate, anumAnAdipramANena vA ? na tAvatpratyakSeNa; pratiniyatAsannarUpAdiviSayatvena anyaMsanasAnastha saMvedanamAtreNyasya sAmarthya nAsti, kimaMta punaranAdyanantAtItAnAgatavarttamAnasUkSmAdisvabhAvasa kalapadArtha sAkSAtkAri- 20 saMvedanavizeSe tadadhyAsite puruSavizeSe vA tatsyAt ? na cAtIvAdikhabhAvanikhila padArtha grahaNamantareNa pratyakSeNa tatsAkSAtkaraNapravRttajJAnagrahaNam, trAhmAgrahaNe tanniSTagrAhakatvasyApyagrahaNAt / nApyanumAnena sau pratIyate; taddhi nizcitasvasAdhyapratibandhAddhetorudayamAsAdayatpramANatAM pratipadyate / pratibandhazcAkhilapadArtha- 25 nasattvena svasAdhyena hetoH kiM pratyakSeNa gRhyeta, anumAnena vA ? na. tAvatpratyakSeNaH asyA'tyakSajJAnavatsattvasAkSAtkaraNAkSamatvena tatpratipattinimittahetuprativandhagrahaNepyakSamatvAt / na hyapratipannasambandhinastadgatasambandhAvagamo yukto'tiprasaGgAt / nApya k 1 mukhyapratyakSasya / 2 dvicandrAdizAnasyApi yogijJAnajanakatvaprasaGgAt / 3 azeghaviSaya / 24 sarvaza / 5 pareNa tvayA / 6 mukhyam / 7 mImAMsakaH / 8 anyasya, puruSAntarasyaH / 9 aMho / 10 tatsahite / 1.1 kazcitpuruSaH sakalapadArthaM sAkSAtkArI rAheNa svabhAvatve sati prakSINa pratibandha pratyayatvAdityanena / : 12 paramANora pratipattAvapi ghaTasya paramANunA sambandha pratipattiprasaGgAt / / 09 1994 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 prameyakamalamArtaNDe 2. pratyakSapari0, numAnena, anavasthetaretarAzrayadoSAnuSaGgAt / na cAtra dharmA pratyakSeNa pratipannaH, anamajJAnavatyatyakSe'dhyakSasthApravRttaH / pravRttI vAdhyakSeNaivAlyA pratipannatvAnna kiJcidgumAnena / nApyanumAnena: hetoH pakSadharmatAvagamamantareNAnumAnasyaivApravRtta / na cApratipanne 9dharmiNi hetostatsamvandhAvagamaH / nApyapratipannapakSadharmatyo heta: pratiniyatasAdhyapratipatyaGgam / kiJca, sattAsAdhane sarvo heturasiddhaviruddhAnakAntikatvalakSaNAM yIM doSajAti nAtivartate / tathAhi-sarvajJasattve sAdhye bhAvadharmoM hetuH, abhAvadharmo vA syAt, uta ubhayadharmo vA? prathamapakSe'siddhaH, 10 bhAve'siddhe taddharmasya siddhivirodhAt / dvitIyapakSe tu viruddhaH; bhAve sAdhye'bhAvadharmasyAbhAvAvyabhicAritvena viruddhatvAt / ubhayadharmopyanaikAntikaH sattAsAdhane; tadubhayavyabhicAritvAt / api cAvizeSeNa sarvajJaH kazcitsAdhyate, vizeSeNa vA? tatrAdyapakSe vizeSato'hatpraNItAgamAzrayaNamanupapannam / dvitIya15 pakSe tu hetoraparasarvajJasyAbhAvena dRSTAntAnuvRttyasambhavAdasAdhAraNAnakAntikatvam / kiJca, yato hetoH pratiniyato'rhan sarvajJaH sAdhyate tato vuddhopi sAdhyatAM vizeSAbhAvAt, na cAtra sarvajJatvasAdhane hetursti| 20 yadapyucyate-sUkSmAntaritadUrArthAH kasyacitpratyakSAH prameyatvAtpAvakAdivat tadapyuktimAtram ; yato'traikajJAnapratyakSatvaM sUkSmAdyarthAnAM sAdhyatvenAbhipretam, pratiniyataviSayAnekajJAnapratyakSatvaM vA? tatrAdyakalpanAyAM viruddho hetuH, pratiniyatarUpAdiviSayagrAhakAnekapratyayapratyakSatvena vyAptasyAgyAdidRSTAntadharmiNi prameya. 25 tvasyopalambhAt sAdhyavikalatA ca dRSTAntasya / dvitIyakalpanAyAM siddhasAdhyatA anekapratyakSairanumAnAdibhizca tatparijJAnAbhyupaga maat| 1 nizcitAvinAbhAvapUrvakatvAdanumAnasya / 2 saadhysaadhkaanumaane| 3 parokSe / 4 dhI prtipnnH| 5 srvshlkssnne| 6 sarvazasya / 7 trayo'vayavA yasyAH / 8 bhaasssvruupH| 9 sarvazasattve / 10 sarvazasya / 11 bhaavaabhaavomy| 12 jainaH / 13 dRSTAntapravartanAbhAvAt / 14 vipakSasapakSAbhyAM vyAvatamAno heturasAdhAraNAnekA* ntikaH / bhassodAharaNaMmanityaH zabdaH zrAvaNasvAditi / 15 hetoH / 16 jagati / 17 bhnumaane| 18 sUkSmAntaritadUrArtha / Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 12] sarvajJatvavAdaH "yadi SaniHpramANaiH syAtsarvajJaH kena vAryate / ekena tu pramANena sarvajJo yena kalpyate // nUnaM sa cakSuSA sarvAn rsaadiinprtipdyte|" [ mI0 zlo0 coda. nAsU0 zlo0 111-12] ityabhidhAnAt / kiJca, prameyatvaM kimazeSajJeyavyApipramANaprameyatvavyaktilakSaNa-5 mabhyupagamyate, asadAdipramANaprameyatvavyaktika rUpaM vA syAt , ubhayavyaktisAdhAraNasAmAnyasvabhAvaM vA? prathamapakSo'yuktaH, vivAdAdhyAsitapaidArtheSu tathAbhUtapramANaprameyatvasyAsiddhatvAt , anyathA sAdhyasyApi siddhehetUpAdAnamapArthakam / sandigdhAnvayazcAyaM hetuH syAt; tathAbhUtapramANaprameyatvasya dRSTAnte'siddhatvAt / 10 dvitIyapakSe'siddho hetuH, asmadAdipramANaprameyatvasya vivAdagocaMrArtheSvasambhavAt / sambhave vA tatastathAbhUtapratyakSatvasiddhireva syAt / tatra cAvivAdAnna hetUpanyAsaH phalavAn / nApyubhayaprameyatvavyaktisAdhAraNaM prameyatvasAmAnyaM hetuH, atyanta vilakSaNAMtIndriyendriyaviSayapramANaprameyatvavyaktidvayasAdhAraNasAmAnya-15 syaivAsambhavAt / tannAnumAnAtattiddhiH / nApyogamAt : sopi hi nityaH, anityo vA tatpratipAdakaH syAt ? na tAvanityaH; tatpratipAdakasya tasyAbhAvAt , bhAvepi prAmANyAsambhavAt kArye'thai ttpraamaannyprsiddhH| anityo'pi kiM tatpreNItaH, puruSAntarapraNIto vA? prathamapakSe'nyonyAzrayaH-20 sarvajJapraNItatve tasya prAmANyam, tatastatpratipAdakatvamiti / nApi purussaantrprnniitH| tasyonmattavAkyavaprAmANyAt / tannAgamAdapyasya siddhiH| nApyupamAnAt / tatkhalUpamAnopameyayorenavayavenAdhyakSatve sati sAdRzyAvalamvanamudayamAsAdayati; naanythaatiprsnggaat| na copa-25 mAnabhUtaH kazcitsarvajJatvenAdhyakSataH siddho yena tatsAdRzyAdanyasya sarvajJatvamupamAnAtsAdhyeta / 1 jainAdibhiH / 2 pratyakSaravApratyakSavena kAraNena vivAdAdhyAsitatvam / 3 sUkSmAdiSu / 4 vivAdAdhyAsitapadArtheSu azeSajJeyavyApipramANaprameyatvaM siddhaM cet / 5 asaadhaarnnaankaantikH| 6 azeSajJeyapramANaprameyasvAdityayam / 7 pAvakAdau / 8 assadAdipramANaprameyatvAditi hetuH / 9 sUkSmAdiSu / 10 assadAdipramANabhUta / 11 atIndriyazcendriyaviSayazca teSAM grAhakapramANam / 12 srvsh| 13 hiraNyagarbha prakRtya sarvaza iti / 14 agniSTomena yajeta svargakAma iti kriymaanne'the| 15 srvsh| 16 sAkasyena / 17 bhUbhavanavaddhiMtosthitasyopamAnazanaprasaGgAt / 18 tasyopamAnabhUtasarvazasya / 19 nuH / Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 prameyakamalamArtaNDe 2..pratyakSapArika nApyarthApattitastatsiddhiH, sarvazasadbhAvamantareNAnupapadyamA. nasya pramANapaTkavijJAtAryasya kasyacidabhAvAt / dharmAdyupadezasya bahujanaparigRhItasyAnyathApi bhAvAt / tathA coktam- ' , "sarvazo dRzyate tAvannedAnImamadAdibhiH / [mI0 zlo0 codanAsU0 lo0 117 dRSTo na caikadezosti liGgaM vA yo mApayet // 1 // [...] na cAgamavidhiH kazcinnityaH srvjnyvothkH| na ca mantrArthavAdAnAM tAtparyamavakalpate // 2 // na cAnyArthapradhAnaistaistadastitvaM vidhIyate / na cAnuvAdituM zakyaH puurvmnyairvodhitH||3|| anAderAgamasyAoM na ca sarvajJa AdimAn / kRtrimeNa tvasatyena sa kathaM pratipAdyate // 4 // atha tadvacanenaiva sarvajJo'nyaH prtiiyte| prakalpeta kathaM siddhiranyonyAzrayayostayoH? // 5 // sarvajJoktatayA vAkyaM satyaM tena tdstitaa| kathaM tadubhayaM siyet siddhamUlAntarAdate // 6 // [ 1 asarvazapraNItAttu vacanAnmUla~varjitAt / sarvazamavagacchantaH khavAkyAtkinna jAnate ? // 7 // [ ] sarvajJasadRzaM kaJcidyadi pazyema smprti| . upamAnena sarvazaM jAnIyAma tato vayam // 8 // [...] upadezo hi vuddhaaderdhrmaa'dhrmaadigocrH|| anyathA nopapadyeta sArvajJaM yadi nA'bhavat // 9 // [...] vuddhAdayo hyavedajJAsteSAM vedaadsmbhvH| upadezaH kRto'tastairvyAmohAdeva kevalAt // 10 // [ . ] . 1 sarvazAbhAvepi / 2 sambandhyantaraM hetuH / 3 liGgaM bhUtveti zeSaH / 4 sarvazam / 5 prshNsaamnbhaavnaadiH| 6 ghttte| 7 yAgArtha / 8 aagmaiH| 9 AgamAt / 10 anubhASaNAt / 11 prmaannaantraiH| 12 srvshH| 13 asadAdibhiH / 14 srvshaagmstyaardhyoH| 15 kathamanyonyAzraya ityukte styaah| 16 bsH| 17 AgamaprAmANyalakSaNAt mUlAdanyat sarvazaMprAmANyalakSaNaM mUlAntaraM vA draSTavyam / 18 mUlaM prAmANyam / 19 sarvazasadRzadarzanAt / 20 bhUtvA / 21 na vidyate saMbhava utpattiryasyopadezasya / 22 ashaanaat| ' : 1 'naca maMtrArthavAdAnAM... na. cAnuvadituM zakyaH' iti zlokadvayaM vinA sarve'pi lokAH tattvasaMgrahe. (10 830,831,832,838,839,840) pUrvapakSe kumaarilktt'ksvenoplbhynte| Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 sU0 2 / 12.].: .sarvajJatvavAdaH : ye tu manvAdayaH siddhAH prAdhAnyena trayIvidAm / ... trayIvidAdhitagranthAste vedaprabhavoktayaH // 11 // "[ . ] iti / . na ca pramANAntaraM ladupalamakaM lavaMzasya sAdhakamasti / 'mA bhUtyedAnIntanAsadAdijanAnA (nAM) sarvajJasya sAdhakaM5 pratyakSAyanyatamaM dezAntarakAlAntaravartinAM kaipAzcidbhaviSyatIti cA'yuktam / "yajAtIyaH pramANaistu yajAtIyArthadarzanam / dRSTaM samprati lokasya tathA kAlAntarepyabhUt // " . [mI0 zlo0 codanAsU0 zlo0 113] 10 ityabhidhAnAt / tathA hi-vivAdAdhyAsite deze kAle ca pratyakSAdipramANam atratyedAnIntanapratyakSAdigrAhyasajAtIyArthagrAhaka tadvijAtIyasarvajJAdyarthagrAhakaM vA na bhavati pratyakSAdipramANatvAt atratyedAnIntanapratyakSAdipramANavat / * nanu ca yathAbhUtamindriyAdijanitaM pratyakSAdi sarvajJAdyarthAsA-15 dhakaM dRSTaM tathAbhUtameva dezAntare kAlAntare ca tathA sAdhyate, anyathAbhUtaM vA? tathAbhUtaM cesiddhasAdhanam / anyathAbhUtaM cedaprayojako hetuH; jagato vuddhimatkAraNatve sAdhye saMnivezaviziSTatvAdivat tadasAmpratam ; tathAbhUtasyaiva tathA sAdhanAt / na ca siddhasAdhanamanyAdRrzapratyakSAdyabhAvAt / tathA hi-vivAdA-20 pannaM pratyakSAdipramANamindriyAdisAmagrIvizeSAnapekSaM na bhavati pratyakSAdipramANatvAtprasiddhapratyakSAdipramANavat / na gRhnavarAhapipIlikAdipratyakSeNa sannihitadezavizeSAnapekSiNA naktaJcarapratyakSeNa vAlokAnapekSiNAnekAntaH, kAtyAyanAdyanumAnAtizayena, jaiminyAdyAgamAtirAna ; takhAtIndrivAdipraNidhAnasAmagrI 25 vizeSamantareNAsambhavAt, atIndriyAnanumeyAdhAviSayatvena khAtilaGghanAbhAvAt / tathA coktam 1 siddhAH prsiddhaaH| 2 mdhye| 3 trayIvidbhirAzrito grantho yeSAM te / 4 vedAtprabhava utpattiAsAmuktInAM tA vedaprabhavAH, vedaprabhavA uktayo yeSAM manvAdaunAM te / 5 rUpAdimadatyAsannAdi / 6 assadAdipramANasadRzapramANaprakAreNa / 7 sarvazavAdI vrate / 8.atIndriyapratyakSam / 9 sapakSavyApakapakSavyAvRnaH pratiniyatArthaaAhitve satIti vizeSaNajanitopAdhyAhitasambandho heturaprayojakaH / 10 akriyAdazinopi kRtavuddhutpAdakatve sati / 11 atIndriyaM / .12. dezAntarakAlAntaravatti / 13 atratyedAnIntanaM prasiddham / 14 vararuci / 15 azrutavedArdhalakSaNa / 16 ekA: atA / 17 svastha pratyekSAdeH / -':... . . . . . " . Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 "yatrApyatizayo dRSTaH la khArthAnatilaGghanAt / dUrasUkSmAdiSTau syAnna rUpe zrotravRttitaH (taa)||1|| [mI0 zlo0 codanAsU0 zlo0 114] yepi sAtizayA dRSTAH prajJAmedhAdibhirnarAH / stokastokAntaratvena na tvatIndriyadarzanAt // 2 // prAyopi hi naraH sUkSmAnarthAndRSTuM kSamopi san / sajAtIranatikrAmannatizete parAnarAn // 3 // eNkazAstravicAreSu dRzyate'tizayo mahAn / na tu zAstrAntarajJAnaM tanmAtreNaiva labhyate // 4 // // jJAtvA vyAkaraNaM dUraM buddhiH shbdaapshbdyo| prakRSyate na nakSatratithigrahaNanirNaye // 5 // jyotirvicce prakRSTopi candrArkagrahaNAdiSu / na bhavatyAdizabdAnAM sAdhutvaM jJAtumarhati // 6 // tathA vedetihAsAdijJAnAtizayavAnapi / na svargadevatA'pUrvapratyakSIkaraNe kssmH|| 7 // [ dezahastAntaraM vyomni yo nAmotplutya gacchati / na yojanamasau gantuM zakto'bhyAsazatairapi // 8 // "[ ] iti| prasaGgaviparyayAbhyAM cAsyAzeSArthaviSayatvaM bAdhyate; tathAhi20 sarvajJasya jJAna pratyakSaM yadyabhyupagamyate tadA taddharmAdigrAhakaM na syAdvidyamAnopalambhanatvAt / vidyamAnopalambhanaM tat satsamprayogajatvAt / satsamprayogajaM tat, pratyakSazabdavAcyatvAdasmadAdipratyakSavat / taddharmAdigrAhakaM cet na vidyamAnopalambhanaM dharmAde ravidyamAnatvAt / tattve cAsatsamprayogajatve cA'pratyakSazabdevA25cyatvam / 1 gRddhaadiindriye| 2 kriyamANAyAm / 3 indriyANAmatizayo nAsti cenmA bhUtpuruSaNAM bhaviSyatItyukte satyAha / 4 arthagrahaNazaktiH prshaa| 5 medhA pAThagrahaNa. shktiH| 6 pUrvoktaM bhAvayati / 7 tatra dRSTAntamAha / 8 dRSTAntaM bhAvayati / 9 nyAsaparyantam / 10 prakRSTA bhavati / 11 punarapi dRSTAntaM bhAvayati / 12 cakAro dRSTAnta. smuccye| 13 adRsstt| 14 lokaprasiddhaM dRSTAntamAha / 15 prasaGgaviparyayayorlakSaNamuktarapakSe vadiSyati / 16 sarvazazAnasya / 17 janAdibhiH sarvazavAdibhiH / 18 puNyapApAdi / 19 iti prasaGgena tasyAzeSArthaviSatvaM bAdhyate / 20 tasya parokSatvamityarthaH / 21 iti viparyayeNa tasyAzeSArthaviSayatvaM bAdhyate / 22 avidyamAnopalambhanatve / . 1 imA azeSAH kArikAH tattvasaMgrahe (pR0 825-26) pUrvapakSatayA upalabhyante / Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2112] sarvajJatvavAdaH dharmajJatvaniSedhe cAnyAzepArthapratyakSatvepi na preraNAprAmANyapratibandho dharme tasyA eva prAmANyAt / taduktam "sarvapramAtRsambandhipratyakSAdinivAraNAt / kevalAgamagamyatvaM lapsyate puNyAyoH // 1 // " [ ] dharmazatvaniSedhastu kevlotropyujyte| 5 sarvananyadvijAnastu puruSaH kerne vAryate // 2 // " [ ] kica, asya jJAnaM cakSurAdijanitaM dharmAdigrAhakam , abhyAsajanitaM vA syAt, zabdaprabhavaM vA, anumAnAvibhUtaM vA ? prathamapAkSe dharmAdigrAhakatvAyogazcakSurAdInAM pratiniyatarUpAdiviSayatvena tatprabhavajJAnasyApyatraiva prvRtteH| athAbhyAsajanitam , jJAnAbhyA 10 sAdiprakarpataratamAdikrameNa tatprakarSasambhave sakalakhamAvAtizayaparyantaM saMvedanamavApyate; ityapi manorathamAtram ; abhyAso hi kasyacitpratiniyatazilpakalAdau tadupadezAd jJAnAJca dRSTaH / na cAzepArthopadezo jJAnaM vA sambhavati / tatsambhave kimabhyAsaprayAsenAzepArthajJAnasya siddhatvAt / anyonyAzrayazca-abhyAsAttajjJA-15 nam , tato'bhyAsa iti / zabdaprabhavaM tadityapyayuktam ; parasparAzrayaNAnupaGgAt-sarvajJapraNItatvena hi tatprAmANye'zeSArtha viSayajJAnasambhavaH, tatsambhave cAzeSajJasya tthaabhuutshbdprnnetRtvmiti| abhyupagamyate ca preraNAprabhavajJAnavato dharmazatvam , - "codanA hi bhUtaM bhavantaM bhaviSyantaM sUkSma vyavahitaM viprekRSTami-20 tyevaMjAtIyakamarthamavagamayitumalaM nAnyat kiMcanendriyAdikam" [zAvarabhA0 11112 ] ityabhidhAnAt / anumAnAvibhUtamityaprasaGgatam ; dharmAderatIndriyatvena tajjJApakaliGgasya tena saha samvandhAsiddharasiddhasamvandhasya caajnyaapktvaat| kiJca, anumAnenAzeSajJatve'smadAdInAmapi tatprasaGgaH, 'bhAvAbhAvobhayarUpaM jagatprameyatvAt' ityAdyanumAnasyAssadAdInAmapi bhAvAt / anumAnAgamajJAnasya cAspaSTatvAttajanitasyApyavaizadyasambhavAnna tajjJAnavAnsarvajJo yuktH| . 1 vaidikii| 2 prernnaapraamaannye| 3 dharmAdharmAbhyAmanyat / 4 na kenApi / 5 sarvazasya / 6 sakalArthagrahaNalakSaNAtizaya / 7 Agama / 8 dharmAdigrAhakaM sarvazajJAnam / 9 azeSArthaviSaya / 10 mnvaadeH| 11 kAlena / 12 dezena / 13 anumAnAdizAnajanitAspaSTajJAnavAn / 1 ime kArike tattvasaMgrahe (pR0 816,820) pUrvapakSatayA vidyte| pra. ka0 mA0 22 Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe 254 [2. pratyakSapari0 na ca vaktavyam-'punaHpunaovyamAnaM bhAvanAprakarSaparyante yogijJAnarUpatAmAsAdayattadvaizadyabhAra bhvissyti| dRzyate cAbhyAsa. balAtkAmazokAdhupaplutajJAnasya vaizadyam' iti tadvadasyApyupATAta. tvaprasaGgAt / 5 kiJca, asyAkhilArthagrahaNaM sakalajJatvam, pradhAnabhUtakatipa. yArthagrahaNaM vA? tatrAdyapakSe krameNa tadbrahaNam , yugapadvA? na tAva. krameNa; atItAnAgatavartamAnArthAnAM parisamAtyabhAvAttajjJAnasyAyaparisamApteH sarvajJatvAyogAt / nApi yugapat ; parasparaviru ddhazItoSNAdyarthAnAmekatra jJAne pratibhAsAsambhavAt / sambhave vA 10 prtiniytaarthsvruupprtiitivirodhH|| kiJca, ekakSaNa evAzeSArthagrahaNAd dvitIyakSaNe'kiJcijjJaH syAt / tathA parastharAgAdisAkSAtkaraNAdrAgAdimAn , anyathA sklaarthsaakssaatkrnnvirodhH| nApi pradhAnabhUtakatipayArthagrahaNam ; itarArthavyavacchedena ete15pAmeva prayojananiSpAdakatvAtprAdhAnyam' iti nizcayo hi saka lArthajJAne satyeva ghaTate, nAnyathA / tacca prAgeva kRtottaram / / __ kathaM cAtItAnAgatagrahaNaM tatsvarUpAsambhavAd ? asato grahaNe mirikshaanvtpraamaannyaabhaavH| sattvena grahaNe'tItAdervartamAnatvam / tathA cAnyakAlasyAnyakAlatayA vastuno grahaNAttajjJAna20 syaa'graamaannym| kathaM cAsau tadbhAhyAkhilArthAjJAne tatkAlepyasarvAtuM za. kyate ? taduktam "sarvajJoya miti hyetattatkAlepi bubhutsubhiH / tajjJAnazeyavijJAnarahitairgamyate katham // 1 // kalpanIyAzca sarvajJA bhaveyurvahavastava / ya eva syAdasarvajJaH sa sarvazaM na buddhaMyate // 2 // sarvazo nAvabuddhazca yenaiva syAnna taM prati / tadvAkyAnAM pramANatvaM mUlAjJAne'nyavAkyavat // 3 // " [mI0 zlo0 codanAsU0 zlo0 134-36 ] iti / 1 AgamAnumAnajanitAspaSTaM zAnam / 2 vyAhata / 3 sarvazajJAnasya / 4 mokSalakSaNa / 5 srvshH| 6 tena sarvajJazAnena / 7 tarhi sarvajJenaiva sarvazo zAyate ityukte satyAha / 8 ytH| 9 mUlasya vAkyakAraNasya sarvazalakSaNasya / 10 anyasya rthyaapurusssy| Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2112] sarvajJatvavAdaH 255 atra pratividhIyate / yattAvaduktam-sadupalambhakapramANapaJcakAviSayatvaM sAdhanam; tadasiddham / tatsadbhAvAvedakasyAnumAnAdeH sadbhAvAt / tathAhi-kazcidAtmA sakala padArthasAkSAtkArI tandrahaNakhabhAvatve sati prekSINaprativandhapratyayatvAt , yadyadrahaNasvabhAvatve sati prakSINaprativandhapratyayaM tattatsAkSAtkAri yathApagatatimi-5 rAdiprativandha locanavijJAnaM rUpasAkSAtkAri, tadhaNakhabhAvatve sati prakSINaprativandhapratyayazca kazcidAtmeti / na tAvatsakalArthagrahaNasvabhAvatvamAtmano'siddham ; codanAvalAnnikhilArthajJAnotpatyanyathAnupapattestasya tatsiddheH, 'saMkalamanekAntAtmakaM satyAt' ityAdivyAptijJAnotpattervA / yaddhi yadviSayaM tattadrahaNasvabhAvam 10 yathA rUpAdiparihAreNa rasaviSayaM rAsanavijJAnaM rasagrahaNasvabhA. vam , sakalArthaviSayazcAtmA vyAptyAgamajJAnAbhyAmiti / soyaM ___ "codanA hi bhUtaM bhavantaM bhaviSyantaM viprakRSTamityevaMjAtIyakamarthamavagamayitumalaM puruSAn" [zAvarabhA0 12112] iti svayaM bruvANo vidhipratiSedhavicAraNAnivandhanaM sAkalyena vyAptijJAnaM 15 ca pratipadyamAnaH sakalArthagrahaNasvabhAvatAmAtmano nirAkarotIti kathaM svasthaH ? prakSINaprativandhapratyayatvaM ca prAgeva pralAdhita. tvAnnAsiddham / sAdhyasAdhanayozca pratibandho na pratyakSAnumAnAbhyAM pratijJAyate yenoktadorSAMnuSaGgaH syAt, trkaakhyprmaannaantraattsiddhH| 20 . yApratipannapakSadharmatvo heturna pratiniyatasAdhyapratipattyaGgamityuktam / tadapyapezalam ; na hi sarvajJotra dharmitvenopAtto yenAsyAsiddherayaM doSaH / kiM tarhi ? kshcidaatmaa| tatra caaviprtiptteH| na cApakSadharmasya hetoragamakatvam / "pitrozca brAhmaNatvena putrbraahmnntaanumaa| sarvalokaprasiddhA na pakSadharmamapekSate // " [ iti svayamabhidhAnAt / yadapyuktam-sattAsAdhane sarvo hetustrayIM doSajAti nAtivarttata iti; tatsarvAnumAnocchedakAritvAdayuktam / zakyaM hi vaktuM dhUma 1 jainaiH / 2 prakSINaH pratibandhalakSaNaH pratyayaH karaNaM yasya / 3 vstu| 4 AtmA sakalArthagrahaNasvabhAvo bhavati sakalArthaviSayatvAdityupariSTAdyojyam / 5 miimaaNskH| 6 buddhimAn / 7 vizeSyam / 8 anvsthetretraanussnggH| 9 arthasAkSAtkAritve satyeva prakSINapratibandhapratyayatvaM locane siddhaM stambhAdau na dRSTam / ataH sAdhyadharmiNi sAdhyasAdhanayoH sambandhasiddhirbhavatyeva / 10 pareNa / 11 anumaane| 12 dhrminnH| Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 vAdiyadyagnimatparvatadharmastadA'siddhaH; kohi nAmAnimatparvata. dharma hetumicchannagnimatvameva necchet / tadviparItadharmazcaviruddha sAdhyaviruddhasAdhanAda / ubhayadharmazcedvyabhicArI sapakSetarayovaita nAt / vimatyadhikaraNabhAvApannadharmidharmatve dhUmavatvAdeH sarva 5sustham / yathA cAcalasyAcalatvAdinA prasiddhasattAkasya sandigdhAgnimattvAdisAdhyadharmasya dharmoM heturna virudhyate, tathA prasiddhA tmatvAdivizeSaNasattAkasyAprasiddhasarvajJatvopAdhisattAkasya ca dharmiNo dharmaH prakRto hetuH kathaM virudhyeta ? yadapi avizeSeNa sarvajJaH kazcitsAdhyate vizeSeNa vetyAdya'bhi10 hitam / tadapyabhidhAnamAtram ; sAmAnyatastatsAdhAnAttatraiva vivA dAt / vizeSavipratipattau punardaSTeSTAviruddhavAktvAdahata evAzeSArthajJatvaM setsyati / kathaM vA tatpratiSedhaH atrApyasya doSasya samA. natvAt ? arhato hi tatpratiSedhasAdhane'prasiddhavizeSaNaH pakSo vyAptizca na sidhyet , dRSTAntasya sAdhyazUnyatAnuSaGgAt / anahata15zcet ; sa eva doSo vuddhAdeH parasyAsiddhaH, aniSTAnuSaGgazcAhatastadapratiSedhAt / sAmAnyatastatpratiSedhe sarva saMstham / yaJcoktam-ekajJAnapratyakSatvaM sUkSmAdyarthAnAM sAdhyatvenAbhipretaM pratiniyataviSayAnekajJAnapratyakSatvaM vetyAdi; tadapyuktimAtram ; pratyakSasAmAnyena kasyacitsUkSmAdyarthAnAM pratyakSatvasAdhanAt / 20 prasiddha ca teSAM sAmAnyataH kasyacitpratyakSatve tatpratyakSasyaikatvamindriyAnindriyAnapekSatvAtsidhyet , tdpeksssyaivaasyaanektvprsiddheH| tadanapekSatvaM ca pramANAntarAtsiddhayet ; tathAhi-yogipratyakSamindriyAnindriyAnapekSaM sUkSmAdyarthaviSayatvAt, yatpunarindriyAnindriyApekSaM tanna sUkSmAdyarthaviSayam yathAssadAdipratyakSam, 25tathA ca yoginaH pratyakSam , tasmAttatheti / kiJca, evaM sAdhyavikalpanenAnumAnocchedaH / zakyate hi vaktum-sAdhyadharmidharmo'gniHsAdhyatvenAbhipretaH,dRSTAntadharmidharmaH, ubhayadharmo vA ? prathamapakSe viruddho hetuH; tadviruddhena dRSTAntadha 1 jJAnavAn / 2 atazca hetUpanyAso vyarthaH / 3 anagnimatparvatadharmaH / 4 Adipadena sthuultvaadinaa| 5 Adipadena amUrttatvam / 6 srvshsaadhne| 7 vIto na sarvazaH purusstvaadrthyaapurussvditi| 8 yo yaH puruSaH sa so'rhan san sarvazo na bhavatIti / 9 anythaa| 10 rathyApuruSasya / 11 srvjnybhaav| 12 sugatAdeH / 13 mImAsakasya / 14 tasya sarvajJatvasya / .15 asmatpakSepi samAna ityarthaH / katham ? sAmAnyataH sarvazasAdhane aprasiddha vizeSaNaH pakSa ityAdidUSaNAni vizeSapakSoM ktAni nopadaukante iti / 16 pratyakSasya / / Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2112] sarvajJatvavAdaH . 257 miNi taddharmeNAgninA dhUmasya vyAptipratIteH / sAdhyavikalazca dRSTAntaH syAt / dvitIyapakSe tu pratyakSAdivirodhaH / athobhayagatAgnisAmAnyaM sAdhyate tarhi liddhsaadhytaa| yaccAnyaduktam-ameyatvaM krimazeSajJeyavyApipramANaprameyatvavyaktilakSaNamassadAdipramANaprameyatvavyaktikharUpaM vetyAdi tadbhUmAdi-5 sakalasAdhanonmUlanahetutvAnna vaktavyam / tathAhi-sAdhyadharmidharmo dhUmo hetutvenopAttaH, dRSTAntadharmidharmA vA yAt, umaragatasAmAnyarUpovA? sAdhyadharmidharmatve dRSTAnte tasyAbhavAdanandayo hetu dossH| dRSTAntadharmidharmatve sAdhyadharmiNyabhAvAdasiddhatA / ubhayagatasAmAnyarUpatvepyasiddhataiva, pratyakSatvApratyakSatvenAtyantavila 10 kSaNamahAnasAcalapradezavyaktidvayAzritasAmAnyasyaivAsambhavAt / atha kaNThAkSivikSepAdilakSaNadharmakalApasAdhAnna mahAnasAcalapradezAzritadhUmavyakyoratyantavailakSaNyaM yenobhayagatasAmAnyAsiddherasiddhatA syAt / tarhi vApUrvArthavyavasAyAtmakatvAdidharmakalApasAdharmyasyAtIndriyendriyaviSayapramANavyaktidvaye'tyantavailakSaNya-15 nivarttakasya sambhavAdubhayasAdhAraNasAmAnyasiddheH kathaM prameyatvasAmAnyasyAsiddhiH? yaJcedabhuktam-prasaGgaviparyayAbhyAM cAsyAzeSArthaviSayatvaM vAdhyata ityAdiH tanmanorathamAtram, sAdhyasAdhanayoApyavyApakabhAvasiddhau hi vyApyAbhyupagamo vyApakAbhyupagamanAntarIyako yatra 20 pradarzyate tatprasaGgasAdhanam / vyApaka nivRttau cAvazyaM bhAvinI vyApya nivRttiH sa vipryyH| na ca pratyakSetvasatsamprayogajatvavidhamAnopalambhanatvadharmAdyanimittatvAnAM vyApyavyApakabhAvaH kacit pratipannaH / svAtmanyevAsau pratipanna ityapyasaGgatam ; cakSurAdikaraNagrAmaprabhavapratyakSasyAvyavahitadezakAlasvabhAvAvipraikRSTa 25 pratiniyatarUpAdiviSayatvAbhyupagamAt, niyamasya cAbhAvAdvipra 1 mahAnase parvatAnerabhAvAt / 2 laukika / 3 siddhaM naH ( jainAnAM ) samIhitamiti pAThAntaram / 4 prvtdhuumvttvaadityukte| 5 mhaanse| 6 yo yaH parvatadhUmavAn sa sognimAnityanvayo n| 7 mhaansdhuumvttvaadityukt| 8 avIndriyaviSayazcendriyaviSayazca tayohikaM pramANam / 9 sdRshtvprvrtksyetyrthH| 10 sarvazasya / 11 anumaane| 12 vyaapy| . 13 vyApaka / 14 vyaapy| 15 vyaapk| 16 dRSTAnte / 17 samIpavati / 18 ysH| 19 yathAvidhe pratyakSe vyApyavyApaka. bhAvaH sAdhyasAdhanAnAM pratipannastathAvidhe'sau syAnna sarvajJatvapratyakSe tatra vyApyavyApakamAvasyApratipannatvAdityarthaH / 20 yatpratyakSazabdAvAcyaM tadavyavahitadezakAlArthagrAhakamiti niyamasya / 17 18 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 ameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 kRSTArthagrAhakepi pratyakSazabdavAcyatvadarzanAt / tathAhi-anekayojanazatavyavahitArthanAhi vainateyapratyakSA rAmAyaNAdau prasiddhama. loke cAtidUrAgrAhi gRdhravarAhAdipratyakSam , smaraNasavyapekSe. ndriyAdijanyapratyabhijJApratyakSaM ca kAlaviprakRSTasyAtItakAla5sambandhitvasyAtItadarzanasamvandhitvasya ca pAhi purovasthitArtha bhavataivAbhyupagamyate / anyathA-- "dezakAlAdibhedena taMtrAstyavasaro miteH| idAnIntanamastitvaM na hi pUrvadhiyA gaitam // " [ mI0 zlo0 pratyakSasU0 zlo0 233-34] 10 ityAdinA tasyAgrahItArthAdhigantRtvaM pUrvAparakAlasambandhitvalakSa. NanityatvagrAhakatvaM ca pratipAdyamAnaM virudhyeta / prAtibhaM ca jJAnaM zabdaliGgAkSavyApArAnapekSaM 'zvo se bhrAtA AgantA' ityAdyAkAra. manAgatAtIndriyakAlavizeSaNArthapratibhAsaM jAgrahazAyAM sphutttrmnubhuuyte| 15 kiJca, dharmAderatIndriyatvAccakSurAdinAnupalambhaH, avidyamAnatvAdvA syAt , avizeSaNatvAdvA? na tAvadAdyaH pakSaH, atIndriyasyApyatItakAlAderupalambhAbhyupagamAt / naapyvidymaantvaat| bhAvidharmAderatItakAlAderivAvidyamAnatvepyupalambhasambhavAt / avizeSaNatvaM tu tasyAsiddhaM sakalalokopabhogyArthajanakatvena 20 dravyaguNakarmajanyatvena cAsyAkhilArthavizeSaNatvasambhavAt / atItArthatIndriyakAlAderivAsyApi vizeSaNagrahaNapravRttacakSurAdinA grahaNopapatteH kathaM dharma pratyasyAnimittatvasAdhane prasaGgaviparyayasambhavaH? praznAdimantrAdinA casaMskRtaM cakSuryathA kAlaviprakRSTA rthasya dravyavizeSasaMskRtaM ca nirjIvakAdicakSurjalAdhantaritArthasya 25 grAhakaM dRSTam , tathA puNyavizeSasaMskRtaM sUkSmAdyazeSArthagrAhi bhaviSyatIti na kshcidRssttsvbhaavaatikrmH| 'svAtmani ca yAvadbhiH kAraNairjanitaM yathAbhUtArthagrAhi pratyakSa pratipannaM tathA sarvatra sarvadA prANyantarepi' iti niyame naktaJcarANAmanAlokAndha 1 shaane| 2 varAhaH pipiilikaa| 3 anindriymaadipden| 4 dharmasya / 5 devadattalakSaNe / 6 mImAMsakena / 7 svabhAvAdirAdipadena / 8 pUrvapramANagRhItethe devdttlkssnne| 9 prtybhishaayaaH| 10 parizAtam / 11 prtybhijnyaansy| 12 bhvtaa| 13 yogjdhrmkaarnndhrmoplmbhe| 14 anAgatamAdipadena / 15 sarvazazanasya / 16 agraahktvsaadhne| 17 Adipadena sNshaa| 18 satramAdipadena / 19 krnnthaar| 2. yogickssuH| Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2.12] sarvajJatvavAdaH 259 kAravyavahitarUpAdhupalambho na syAtsvAtmani tathA'nupalammAt / prANyantare svAtmanyanupalabdhasyAnAlokAndhakAravyavahitarUpAdhupalambhalakSaNAtizayasya sanmane sUkSmAyupalambhalakSaNAtizayopi syAt / jAtyantaratvaM cobhayatra samAnan / abhyupagasya cAkSajatvaM sarvazajJAnalyAtIndriyArthasAkSAtkAritvaM lamarthitaM nArthataH,5 tajjJAnasya dhAtikarnacatuSTayakSayodbhUtatvAt / yazcAtya jJAnaM cakSurAdijanitaM vetyAdyabhihitam / tadapyacAru; cakSurAdijanyatve'pyanantaraM dharmAdigrAhakatvAvirodhasyottatvAt / yaccAbhyAsajanitatve'bhyAso hItyAyuktam / tadavyayuktam / "utpAdvyayadhrauvyayuktaM sat" [tattvArthasU0 5 / 30] ityakhilArtha-10 viSayopadezasyAvisaMvAdino jJAnasya ca sAmAnyataH sambhavAt / na ca tajjJAnavaMta evAzeSajJatvAdyAbhyAsaH tasya sAmAnyato'spaSTarUpasyaivAvirbhAvAt, abhyAsasya tatprativandhakApAyasahAyasyAzeSavizepaviSayaspaSTajJAnotpattau vyApArAt / nApyanyonyAzrayaH, abhyAsAdevAkhilArthaviSayaspaSTajJAnotpatteranabhyupaMgamAt / 15 zabdaprabhavapakSepyanyonyAzrayAnupaGgo'saGgataH; kArakapakSe tadsambhavAt / pUrvasarvajJapraNItAgamaprabhavaM tasyAzeSArthajJAnam, tasyApyanyasarvajJAgamaprabhavam / na caivamanavasthAdoSAnuGgaH, biijaaddrvdnaaditvenaabhyupgmaadaagmsrvjnyprmpraayaaH| yaccAnumAnAvirbhAvitatvapakSe sambandhAsiddharityuktam; tadasa-20 mIcanam ; pramANAntarAtsamvandhasiddherabhyupagamAt / na khalu kazcittasyAgocarosti sarvatrendriyAtIndriya viSaye pravRtteranyathA tatrA. numAnApravRttiprasaGgAt , tatya tannivandhanatvAt / yaccAnumAnAgamajJAnasya cAspaSTatvAdityabhihitam / tadapyasamIkSitAbhidhAnam ; na hi sarvathA kAraNasadRzameva kArya vilakSaNa-25 sthApyakurAdevIjAderutpattidarzanAt / sarvatra hi sAmagrIbhedAtkAryabhedaH / atrApyAgamAdijJAnenAbhyAsapratibandhakApAyAdisAmagrIsahAyenAsAditAzeSavizeSavaizA vijJAnamAvirbhAvyate / __ bhAvanAvalAdaizaye kAmAdyupaplutajJAnavattasyApyupaplutatvaprasaGgaH 1 naktaJcarAdau sarvazalakSaNe prANyantare ca / 2 prmaarthtH| 3 sarvazasya / 4 puruSasya / 5 ashessvishessvissyspssttshaan| 6 kevalAt / 7 janaiH / 8 uttarasarvajJasya / 9 tarkalakSaNAt / 10 indriyatIndriyAviSaye pravRttirna syApadi / 11 srvthe| 12 mAdipadenAnumAnam / 13 Adipadena dezakAlAdi / 14 mazeSazajJAnasya / Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArttaNDe [ 2. pratyakSapari0 ityapyasAmpratam yato 'bhavanAlA jJAnaM vaizadyamanubhaveti' ityetAvanmAtreNa tajjJAnasya dRSTAntopapatteH / na cAzeSadRSTAntadharmANAM sAdhyadharmiNyApAdanaM yuktaM sakalAnumAnocchedaprasaGgAt / na cAzeSazajJAnaM krameNAzeSArtha grAhISyate yena tatpakSa nikSiptadoSopa1 nipAtaH sakalAvaraNaparikSaye sahasrakiraNavadyugapanikhilArthIddyotanasvabhAvatvAttasya kAraNakramavyavadhAnAtivarttitvAcca / 260 yaccoktam- yugapatparasparaviruddhazItoSNAdyarthAnAmekatra jJAne pratibhAsAsambhavaH, tadapyasAram ; tatra hi teSAmabhAvAdapratibhAsaH, jJAnasyAsAmarthyAdvA ? na tAvadbhAvAt; zItoSNAdyarthAnAM sakR10 tsambhavAt / jJAnasyAsAmarthyAdityasat; parasparaviruddhAnAmandhakAroyatAdInAmekatra jJAne yugapatpratibhAsasaMvedanAt / sakRdekatra viruddhArthAnAM pratibhAsAsambhave 'yatkRtakaM tadanityama' ityAdivyAptizca na syAt, sAdhyasAdhanarUpatayA tayorviruddhatva - sambhavAt / nApyekatra teSAM pratibhAse tajjJAnasya pratiniyatArtha15 grAhakatva virodhaH; andhakAroyotAdiviruddhArthagrAhiNo'pi pratiniyatArtha grAhakatvapratIteH / yaccAnyaduktam-ekakSaNa evAzeSArthagrahaNAdvitIyakSaNe'jJaH syAt ; tadapyasambaddham ; yadi hi dvitIyakSaNe'rthAnAM tajjJAnasya cAbhAvastadA'yaM doSaH / na caivam, anantatvAttadvayasya / pUrva hi 20 bhAvino'rthA bhAvitvenotpatsyamAnatayA pratipannA na varttamAnatvenotpannatayA vA / sApyutpannatA teSAM bhavitavyatayA pratipannA na bhUtatayA / uttarakAlaM tu tadviparItatvena te pratipannAH / yadA hi yaddharmaviziSTaM vastu tadA taMjjJAne tathaiva pratibhAsate nAnyathA vibhramaprasaGgAt iti kathaM gRhItagrAhitvenApyasyAprAmANyam ? 25 yaccedaM parastharAgAdisAkSAtkaraNAdrAgAdimAnityuktam ; tadapyayuktam tathApariNAmo hi tattvakAraNaM na saMvedanamAtram, anyathA 'madyAdikamevaMvidharasam' ityAdivAkyAttacchrotriyo yadA pratipadyate tadA'syApi tadrasAsvAdanadoSaH syAt / arasa: nendriyajatvAtaisyAdoSoyam ityanyatrapi samAnam / na hi sarva 1 prApnoti / 2 sarvazazAne / 3 jainaiH / 4 dhUpadaddanAdyavayavini / 5 Adi, padenA hinakulAdInAM ca / 6 kRtakatvAnityatvayoH / 7 azatvalakSaNaH / 8 bhAvi - no'rthaaH| 9 sarvazajJAne / 10 utpatsyamAnatAdinirUpaNaprakAreNa / jJAnasya / 12 rAgAdirUpatayA / 13 tattvasya rAgAdimattvasya / 15 madyAdijJAnasya / 16 sarvajJazAnepi / 11 sarvaza14 jAnAti / Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 12] . sarvajJatvavAdaH 261 zajJAnamindriyaprabhavaM pratijJAyate / kiJcAGganAliGganasevanAdyanilASasyendriyodrekahetorAvirbhAvAdrAgAdimattvaM prasiddham / na cAso prakSINamohe bhagavatyastIti kathaM rAgAdimattvasyAzaGkApi / yadapyabhihitam-kathaM cAtItAdevrahaNaM tatsvarUpAsambhavAdityAdi tadapyasAram ; yato'tItAderatItAdikAlasambandhitvenA-5 satvan , tajjJAnakAlasambandhitvena vA ? nAdyaH pakSo yuktaH: varttamAnakAla samvandhitvena vartamAnasyeva vakAlasamvandhitvenAtIdAderapi satvasambhavAt / vartamAnakAlasambandhitvena tvatItAderasattvamabhimaitameva, tatkAlasambandhitvatatsattvayoH parasparaM bhedAt / na caitatkAlasamvandhitvenAsattve vakAlasamvandhitvenApyatItAdera 10 sattvam / vartamAnakAlasambandhinopyatItAdikAlasamvandhitvenAsattvAt tasyApyasattvaprasaGgAt sklshuunytaanussnggH| na cAtItAdeH sattvena grahaNe varttamAnatvAnuSaGgaH; svakAlaniyatasattvarUpatayaiva tasya grahaNAt / nanu cAtItAdestajjJAnakAle asannidhAnAkathaM pratibhAsaH, sannidhAne vA vartamAnatvaprasaGgaH prasiddhavarta-15 mAnavat ; ityapi mantrAdisaMskRtalocanAdijJAnena vyAptijJAnena ca prAgeva kRtottaram / athocyate-'pUrva pazcAdvA yadi kaMcitkadAcinnikhiladarzino vijJAnaM vizrAntaM tarhi tAvanmAtratvAtsaMsArasya kuto'nAdyanantatA ? atha na vizrAntaM tarhi nAnekayugasahasreNApi sakalasaMsA-20 rasAkSAtkaraNam' iti; tdpyuktimaatrm| yataH kimidaM vizrAntatvaM nAma? kiM kiJcitparicchedyA'parasyAparicchedaH, sakalaviSayadezakAlagamanAsAmarthyAvAntare'vasthAnaM vA, kvacidvipaye utpadya vinAzo vA? na tAvadAdyavikalpo yuktaH, anabhyupagamAt / na khalu sarvajJajJAnaM krameNArthaparicchedakam , yugapadazeSArthodyota-25 kattvAttasyetyuktam / dvitIyavikalpopyanabhyupagamAdevAyuktaH / na hi viSayasya dezaM kAlaM vA gattvA jJAnaM tatparicchedakamiti kenApyabhyupagatam , aprApyakAriNastasya kvacidgamanAbhAvAt / kevalaM yathA'nAdyanantarUpatayA sthitorthastathaiva tatpratipadyate / tRtIyavikalpopyayuktaH, kvacidviSaye tasyotpannasyAtmasvabhAvatayA vinA-30 zAsambhavAt / na hi svabhAvo bhA~vasya vinazyati sphaTikasya 1 bsH| 2 ardhasya / 3 janAnAm / 4 tasyAtItArthasya / 5 anyathA / 6 atiitkaal| 7 vrtmaanjnyaankaale| 8 uttrtr| 9 arthe / 10 samAptam / 11 taa| 12 kamizcidvastuni / 13 janAnAm / 14 janAnAm / 15 jJAnasya / 16 padArthasya / Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 prameyakamalamArtaNDe 2. pratyakSapari0 svacchatAdivat , anyathA tasyApyabhAvaH syAt / aupAdhikameva hi rUpaM nazyati yathA tasyaiva raktimAdi / kathaM caivavAdino vedasyA nAdyanantatApratipattistatrApyuktavikalpAnAmavatArAt ? kathaM sAdhyasAdhanayoH sAkalyena vyAptipratipattiH, sAmAnyena vyApti1 pratipattAvapyanAdyanantasAmAnyapratipattAvuktadoSAnuSaGga eva / yaJcoktam-'kathaM cAsau tatkAlepya'sarvAtuM zakyate? tadApi phalguprAyam ; viSayAparijJAne viSayiNopyaparijJAnAbhyupagame ko jaiminyAdeH sakalavedArthaparijJAna nizcayo'sakalavedArthavidIma ? tadanizcaye ca kathaM tadvyAkhyAtArthAzrayaNAdagnihotrAdAvanuSThAne 10 pravRttiH ? kathaM vA vyAkaraNAdisakalazAstrArthAparijJAne tadarthajJatAnizcayo vyavahAriNAm ? yato vyavahArapravRttiH syAt / sunizcitAsambhavadbAdhakapramANatvAccAzeSArthavedino bhagavataH sttvsiddhiH| na cedmasiddham ; tathAhi-sarvavido'bhAvaH pratyakSeNAdhigamyaH, pramANAntareNa vA ? na tAvatpratyakSeNa; taddhi sarvatra 15 sarvadA sarvaH sarvajJo na bhavatItyevaM pravarttate, kvacitkadAcitkazcidvA? prathamapakSe na sarvajJAbhAvastajjJAnavata evAzeSajJatvAt / na hi sakaladezakAlAzritapuruSapariSatsAkSAtkaraNamantareNa pratyakSatastadAdhAramasarvazatvaM pratyetuM zakyam / dvitIyapakSe tu na sarvathA srvjnyaabhaavsiddhiH| 20 atha na pravarttamAna pratyakSaM sarvajJAbhAvasAdhakaM kintu nivartamAnam / nanu kAraNasya vyApakasya vA nivRttau kAryasya vyApyasya vA nivRttiH prasiddhA nAnyanivRttAvanya nivRttiratiprasaGgIt / na cAzeSajJasya pratyakSaM kAraNaM vyApakaM vA yena tannivRttau sarvasyApi nivRttiH / na caivaM ghaTAdyabhAvAsiddhiH ekajJAnasaMsargipadArthA 1 japAkusumAdijanitam / 2 sarvajJajJAnasya kvacidvizrAntatvAnna sarvajJatvamityevaM vaadinH| 3 vedasyAnAdhanantatAgrAhakaM jaiminyAdijJAnaM kvcidvishraantmityaadi| 4 kinyc| 5 vyAptirvizeSataH pratyetuM nAyAti vyaktInAmAnantyAt / ataH sAmAnyenetyuktam / 6 sAmAnyamanAdyanantamIdRzasAmAnyasya grAhakaM vyAptizAnaM kacidvizrAntaM na vetyAdi / 7 sarvazaH / 8 sarvaza / 9 artha / 10 jJAnasya / 11 bhavAdRzAm / 12 svAtmani sukhAdivat / 13 asmdaadeH| 14 agnyaadeH| 15 vRkSatvasya / 16 dhUmAdeH / 17 ziMzapAtvasya / 18 akAraNasyA'vyApakasya vaa| 19 akAryasyA'vyApyasya vaa| 20 ghaTanivRttau paTanivRttiprasaGgAt / 21 asmadAdeH / 22 sarvazAbhAvAsiddhiprakAreNa / katham ? na pravartamAnaM pratyakSaM ghaTAbhAvasAdhakaM kintu nivartamAnamityukte nanu kAraNasyetyAdigrantho nivRttiparyantaH / kintu sarvazapadasthAne ghaTapadaM paThanIyam / Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 12 ] sarvajJatvavAdaH 263 ntaropalambhAt kvacittatsiddheH / na cAtrApyayaM nyAya: samAnastatsaMsargiNa eva kaisyacidabhAvat, anyathA sarvatra tadabhAvavirodho ghaTAdivat / tanna pratyakSeNAdhigamyastadabhAvaH / ; nApyanumAnena vivAdAdhyAsitaH puruSaH sarvajJo na bhavati vaktRtvAdrathyApuruSavadityanumAne hi pramANAntarasaMvAdino'rthasya 5 vaktRtvaM hetuH tadviparItasya vA syAt, vaktRtvamAtraM vA ? prathamapakSe viruddha hetuH pramANAntarasaMvA disUkSmAdyarthavaktRtvasyAzeyajJe eva bhAvAt / dvitIyapakSe tu siddhasAdhanam tathAbhUtasya vakturasarvajJatvenAsmAbhirabhyupagamAt / vaktRtvamAtrasya tu hetoH sAdhyaMviparyayeNa sarvajJatvenAnupalabdhena saha sahAnavasthAnaparaspa- 10 raparihArasthitilakSaNavirodhIsiddhestato vyAvRtyabhAvAnna khasAdhyaniyaitatvaM yato gamakatvaM syAt / sarvajJe vaktRtvasyAnupalabdhestato vyAvRttirityabhyasamyakU, sarvasambandhino'nupalambhasyAsiddheH tenaiva sarvajJAntareNa vA tatra tasyopalambhasambhavAt / sarvajJasya kasyacidbhAvAtsarvasamvandhino'nupalambhasya siddhirityasa - 15 Ggatam, pramANAntarAttatsidbhAva vaiyarthyAt / ataH siddhau cakrakAnuSaGgaH / nApi svasambandhino'nupalambhAttadvyatire ke nishcyH| asya paracetovRttivizeSairanaikAntikatvAt / , na cAkhilasAdhaneSu doSasyAsya samAnatvAnnikhilAnumAnocchedaH, tatra vipakSavyAvRttinimittasyAnupalambhavyatirekeNa premA- 20 NAntarasya bhAvAt / na cAtra kAryakAraNabhAvaH prasiddhaH; asarvajJatvadhairmAnuvidhAnAbhAvAdvacanasya / ddhi yatkArya tattaddharmAnuvidhAyi prasiddhaM nhyAdisAmagrIgata surabhigandhAdyainuvidhAyidhUma 1 bhUtala ! 2 ghaTAdyabhAva / 13 sarvajJepi / 4 ekajJAnasaMsargipadArthAntaropalambhAt kvacid ghaTAbhAvapratipattilakSaNaH / 5 pradezasya / 6 ekajJAnasaMsargiko pi kazcitpradezo bhavedyadi / 7 AdipadenAntaritaM dUram / 8 jainai: naiH / 9 sarvazAbhAva / 10 atazca sandigdhavipakSavyAvRttiko hetuH / 19 vaktRtvamAtrasya / 12 avinAbhUtatvam / 13 vaktRtvasya / 14 prakRtasarvajJena / 15 prakRtAnumAnasya / 16 vaktRtvAnumAnasya / 17 vaktRtvAnumAnAtsarvazAbhAvasiddhistatsiddhau ca sarvazAtsAdhanasya vyAvRttisiddhiratazcAnumAnamiti / 18 vaktRtvasya / 19 sarvazalakSaNAdvipakSAd vyAvRttinizcayaH / 20 abhAvasAdhyasAdhakAnAM nikhilasAdhanAnAM pakSenupalambhaH sarvasambandhI AtmasaMbandhIvetyAdyukte asiddhAnaikAntikatvalakSaNasya / 21 yatrAgnirnAsti tatra dhUmopi nAsti / 22 Uhasya / 23 vaktRtvAsarvajJatvayoH / 24 yasaH / 25 vacanama* sarvajJakArthaM na bhavati taddharmAnuvidhAnAbhAvAt / 26 sandigdhAnaikAntikatve satIdamAha / 27 yasaH / 28 Adipadena zrIgandha / Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 prameyakamalamArtaNDe 2. pratyakSapari0 vat / tathAhi asarvajJatvaM sarvajJatvAdanyatparyudAsavRttyA kiji. jJatvamabhidhIyate / na ca tattaratamabhAvAdvacanasya tathAbhAvo dRzyate tadviprakRSTamatyalpajJAneSu kRmyAdiSu, na ca tatra vacanapravRttaHprakarSA dRzyate / atha prasajyapratiSedhavRttyA sarvazatvAbhAvo'sarvajJatvaM 5 tatkArya vacanam ; tarhi jJAnarahite mRtazarIrAdau tasyopalambhaprasaGgo jJAnAtizayavatsu cAkhilazAstravyAkhyAtRSu vacanAtizayo. palambho na syAt / na caivam , tato jJAnaprakarSataratamAdyanuvidhAnadarzanAttasya tatkAryatA sAtizayatakSAdikAraNadharmAnuvidhAyi. prAsAdAdikAryavizeSavat / tannAnumAnAttadabhAva siddhiH / 10 nApyAgamAt , sa hi tatpraNItaH, anyapraNItaH, apauruSeyo vA tadabhAvasAdhakaH syAt ? tatra yadyAgamapraNetA sakalaM sakalajJavi. kalaM sAkSAtpratipadyate yuktosau taMtra pramANam, kintu vidyamA. nopi na prakRtArthopayogI, tathA pratipadyamAnasya tasyaivAzeSajJatvAt / na pratipadyate cet, tarhi rathyApuruSapraNItAgamavannAsau 19tatra pramANam / na hyaviditArthasvarUpasya praNetuH pramANabhUtAgamapraNayanaM nAmAtiprasaGgAt / dvitIyavikalpepyetadeva vaktavyam / apauruSeyopyAgamo jaiminyAdibhyo yadi sarvatra sarvadA sarvajJAbhAvaM pratipAdayettarhi sarvasmai pratipAdayet kenacit saha pratyAsattiviprakarpavirahAt / tathA ca20 "vizvatazcakSuruta vizvato mukho vizvato vAhuruta vizvataH pAt / " [zvetAzvata0 3 / 3] saM vetti vizvaM na hi tasya vettA tamAhuragyaM puruSaM mahAntam / " [ zvetAzvata0 3 / 19] "hiraNyagarbha" [Rgveda aSTa08 maM0 10 sU0 121 ] prakRtya "sarvajJaH" ityAdau na na kasyacidvi25pratipattiH syAt-'kimanena sarvajJaH pratipAdyate karmavizeSo vA stUyate' iti / na khalu pradIpaprakAzite ghaTAdau kasyacidvipratipattiH-'kimayaM ghaTaH paTo vA' iti / na ca svarU 1 yadi / 2 sarvathA jJAnAbhAvaH / 3 jJAnAtizaya / 4 ysH| 5 sAtizayatva / 6 srvskljnyvikltve| 7 sarvajJAbhAvalakSaNe'rthe / 8 sarvajJAbhAve / 9 rathyApuruSasya pramANabhUtAgamapraNetRtvaM syAt / 10 mImAMsakena naiyAyikAdinA c| 11 prastutya / 12 vedvaakyen| 13 yAgalakSaNaH / 1 'sambAhubhyAM dhamati sampatatraiH dyAvAbhUmI janayan deva ekaH' ityuttarArddham / 2 'apANipAdo javano grahItA pazyatyacakSuH sa zRNotyakarNaH' iti pUrvArddham / Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2112] sarvajJatvavAdaH pe'syAprAmANyam / avisaMvAdo hi pramANalakSaNaM kArye svarUpe vArthe, nonyat / yatra sosti tatpramANam / na cAzeSajJAbhAvAvedakaM kiJcidvevAkyamasti, tatsadbhAvAvedakasyaiva zruteH / tannAgamAdapyasyAbhAvasiddhiH nApyupamAnAt : tatkhalUpamAnopameyayoradhyakSatve sati sAha-5 jhyAvalasvanamudayamAsAdayati nAnyathA! na cAtratyedAnIntanopamAnabhUtAzeSapuruSapratyakSatvam upameyabhUtAzepAnya dezakAlapuruSapratyakSatvaM cAbhyupagamyate; sarvajJasiddhiprasaGgAt , nikhilArthapratyakSatvamantareNAzeSapuruSapariSatsAkSAtkAritvAsambhavAt / nApyarthApattestadabhAvAvagamaH; sarvajJAbhAvamantareNAnupajAyamA-10 nasya pramANaSakavijJAtasya kasyacidarthasyAsambhavAt / vedaprAmAgyasya guNavatpuruSapraNItatve satyeva bhAvAt / apauruSeyatvasyAgre vistarato niSedhAt / na cArthApattiranumAnAtpramANAntaramityagre vakSyate / tadvatrApi vyAsyAdicintAyAM doSAntaraM cApAdanIyam / nApyabhAvapramANAttabhAvasiddhiH, tasyAsiddheH, tadasiddhizcA-15 bhAvapramANalakSaNasya "pratyakSAderanutpattiH pramANAbhAva ucyate / sAtmano'pariNAmo vA vijJAnaM vAnyavastuni // " [mI0 zlo0 abhAvapa0 zlo0 11] ityAdeH prAgeva vistarato niraakrnnaatsiddhaa| ityalamatiprasaGgena / 20 na cAnumAne tatsadbhAvAvedake satyetatpravarttate "pramANapazcakaM yaMtra vasturUpe na jAyate / vastusattAvabodhArtha tatrAbhAvapramANatA // " [mI0 zlo0 abhAvapa0 zlo01] ityabhidhAnAt / kiJca, abhAvapramANaM "gRhItvA vastusadbhAvaM smRtvA ca pratiyoginam / mAnasaM nAstitAjJAnaM jAyate'kSAnapekSayA // " [mI0 zlo0 abhAvapa0 zlo0 27 ] iti sAmagrItaH prAdurbhavati / na cAzeSajJanAstitAdhikaraNAkhiladezakAlapratyakSatA kasyacidastyatIndriyArthadarzitvaprasaGgAt / 30 1 zrutivAkyasya / 2 pravartakam / 3 prmaanntvenaanggiikRtvcnaadau| 4 abhyupa. gamyate cettarhi sarvazo vedaprAmANyAnyathAnupapatteH / 5 sapakSe'nvayAdi / 6 vicAraNAyAm / 7 AzrayAsiddhilakSaNAddoSAdanyatsambandhApratipattyanavasthetaretarAzrayalakSaNaM doSAntaram / 8 abhAvapramANadUSaNavistareNa / 9 ghttaasdNshlkssnne| pra0 ka0 mA0 23 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 nApyazepajJaH kvacitkadAcitkenacitpratipanno yenAsau smRtvA lina dhyeta, sarvatra sarvadA tnissedhvirodhaat| na ca niSedhyaniSedhyAdhAra yorapratipattau niSedho nAmAtiprasaGgAt / na hyapratipanne bhUtale ghaTe ca ghaTaniSedho ghttte| yathA cAbhAvapramANasyotpattiH svarUpaM viSaye 5vA na sambhavati tathA prAkprapaJcenoktamiti kRtmtiprsnggen| tannAbhAvapramANApyazeSajJAbhAvasiddhiH / tadevaM siddhaM sunizcita tAsambhavadvAdhakapramANatvamapyazeSajJasya prasAdhakam ityalamati snggen| nanu cAvaraNavizleSAdazeSavedino vijJAnaM prabhavatItyasAmpratama: 10 tasyAnAdimuktatvenAvaraNasyaivAsambhavAditi cet, tadayaktama anAdimuktatvasyAsiddheH / tathAhi-nezvaro'nAdimukto muktatvA ttadanyamuktavat / vandhApekSayA ca muktavyapadezaH, tadahite cAsyApyabhAvaH syaadaakaashvt| nanu cAnAdimuktatvaM tasyAnAdeH kSityAdikAryaparamparAyAH kartR15tvAtsiddham / na cAsya tatkartRtvamasiddham ; tathAhi-kSityAdikaM buddhimaddhetukaM kAryatvAt, yatkArya tadbuddhimaddhetukaM dRSTam yathA ghaTAdi, kArya cedaM kSityAdikam , tasmAdbuddhimaddhetukam / na cAtra kAryatvamasiddham / tathAhi-kArya kSityAdikaM sAvayavatvAt / yatsAvayavaM tatkArya pratipannam yathA prAsAdAdi, sAvayavaM cedam, 20 tsmaatkaarym| nanu kSityAdigatAtkAryatvAtsAvayavatvAccAnyadeva prAsAdAdau kAryatvaM sAvayavatvaM ca yadakriyAdarzinopi kRtavuyutpAdakam , tato dRSTAntadRSTasya hetodharmiNyabhAvAdasiddhatvam ; ityasamIkSitA. bhidhAnam / yato'dhyutpannAnpratipattRRnadhikRtyaivamucyate, vyutpa25 nnAnvA ? prathamapakSe dhUmAdAvapyasiddhatvaprasaGgAtsakalAnumAno. cchedaH / dvitIyapakSe tu nAsiddhatvam ; kAryatvAdevuddhimatkAraNapUrvakatvena pratipannAvinAbhAvasya kSityAdau prasiddhaH parvatAdau 1 sarvazasadbhAve pramANopanyAsavistareNa / 2 azeSavedI sAvaraNo na bhavati anAdimuktatvAd / yaH sAvaraNaH sonAdimukto na bhavati yathA stmbhaadiH| 3 mukto bhavati anAdimukto bhavatIti sandigdhAnakAntikatve satIdaM vakyamAha / 4 Izvaro muktavyapadezabhAga na bhavati bndhrhittvaadaakaashvt| 5 puruSasya / 6 kAryatvasya sAvayavatvasya c| 7 prAsAdAdau yadakriyAdarzinaH kRtabuddhyutpAdakaM dRSTaM kAryatvaM sAvayatvaM vA sAdhanaM tat kSityAdau nAstItyasiddhatvamiti / 8 sAdhyAsAdhanapratipattirahitAn / 9 yathAvidho dhUmo dRSTAnte pratipannastathAvidhasya dArzantike'bhAvAt / 10 nuH / Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 12] IzvaravAdaH 267 dhuumaadivt| dRSTAntopalabdhakAryatvAdestato bhede parvatAdidhamAnmahAnasadhUmasyApi bhedaH syAt / nanu kAryatvasya buddhimatkAraNapUrvakatvenAvinAbhAvo'siddhaH, aSTaprabhavaiH sthAvarAdibhirvyabhicArAt: tanna; sAdhyAbhAvepi pravarttamAno heturvyabhicArItyucyate, na ca tatra katrabhAvo nizcitaH 5 kintvagrahaNam / upalabdhilakSaNaprAptatve hi tataH karturabhAvanizcayaH, na ca tattasyeSyate / atha kSityAdyanvayavyatirekAnuvidhAnopalambhAttepAM nAtiritasya kAraNatvakalpanA atipa~saGgAt ; tarhi dharmAdharmayorapi tatra kAraNatA na bhavet / na ca tayorakAraNataiva; tastRNAdInAM sukha-10 duHkhasAdhanatvAbhAvaprasaGgAt , dharmAdharmanirapekSotpattInAM tadsAdhanatvAt / na caivam , na hi kiJcijagatyasti vastu yatsAkSAtparamparayA vA kasyacitsukhaduHkhasAdhanaM na syAt / nanu kSityAdisAmagrIprabhaveSu sthAvarAdipu 'buddhimato'bhAvAdagrahaNaM bhAvepyanupalabdhilakSaNaprAptatvAdvA' iti sandigdho vyati-15 rekaH kAryatvasya; ityapyapezalam : sakalAnumAnocchedaprasaGgAt / yatra hi vaDheradarzane dhUmo dRzyate tatra-'kiM vahveradarzanamabhAvAdanupalabdhilakSaNaprAptatvAdvA' ityasyApi sandigdhavyatirekatvAnna gamakatvam / yayA sAmayyA dhUmo janyamAno dRSTastAM nAtivarttate ityanyatrApi samAnam-kArya kartRkaraNAdipUrvakaM kathaM tadatikramya 20 vartetAtiprasaGgIt ? anupalambhastu zarIrAdyabhAvAnna tvasattvAt , yatra hi sazarIrasya kulAlAdeH kartRtA tatra pratyakSeNopalambho yukto'traM tu caitanyamAtreNopoMdAnAdyadhiSThAnAnna pratyakSapravRttiH / na ca zarIrAdyabhAve kartRtvAbhAvastasya zarIreNAvinAbhAvAbhAvAt / zarIrAntararahi-25 topi hi sarvazcetanaH vazarIrapravRttinivRttI karotIti, prayatnecchAvazAttatpravRttinivRttilakSaNakAryAvirodhe prakRtepi sostu| zAnacikIrSAprayatnAdhAratA hi kartRtvam na sazarIretaratA, ghaTAdi 1 taa| 2 kssityaadigtkaarytvaadeH(pnycmii)| 3 asiddhatve udbhAvite sakalAnumAnocchedaH pratyuttaramityarthaH / 4 bhuuruhaadibhiH| 5 Izvarasya / 6 Izvarasya / 7 kumbhakArAnvayavyatirekAnuvidhAyini ghaTe tantuvAyasya hetutvaM syAt / 8 kartuH / 9 vipkssvyaavRttiH| 10 prvte| 11 saadhnsy| 12 mhaansprdeshe| 13 kAryatve / 14 dRSTam / 15 ghaTopi kumbhakArahetuko na syAt / 16 Izvarasya / 17 sthAvarAdikAyeM / 18 zAnamAtreNa / 19 kartuH / 20 preraNAt / 21 sthAvarAdau / Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 prameyakamalamArtaNDai [2. pratyakSapari0 kArya kartumajAnataH sazarIrasyApi tatkartRtvAdarzanAt , jAnato. pIcchApAye tadanupalambhAt, icchatopi prayatnAbhAve tadasambha vAt , tatrayameva kArakaprayukti pratyaGgaM na shriiretrtaa| na ca dRSTAnte'nIzvarAsarvajJakRtrimajJAnavatA kAryatvaM vyApta 5pratipannamityatrApi tathAvidhamevAdhiSThAtAraM sAdhayatIti vizeSa viruddhatA hetoH ityabhidhAtavyam ; buddhimatkAraNapUrvakatvamAtrasya saadhytvaat| dhUmAdyanumAnepi caitatsamAnam-dhUmo hi mahAnasAdide. zasambandhitArNapArNAdivizeSAdhAreNAgninA vyAptaH parvatepi tathA vidhamevAgniM sAdhayediti vizeSaviruddhaH / dezAdivizeSatyAgenA. 10 gnimAtreNAsya vyAptena dopaH ityanyatrApi samAnam / sarvajJatA cAsyAzeSakAryakaraNAtsiddhA / yo hi yatkaroti sa tasyopAdAnAdikAraNakalApaM prayojanaM cAvazyaM jAnAti, anyathA takriyA'yogAtkumbhakArAdivat / tathA "vizvatazcakSuH" zvetA. zvataropa0 3 // 3] ityAgamAdapyasau siddhaH 15 "dvAvimau puruSau loke kSarazcAkSara eva ca / kSaraH sarvANi bhUtAni kUTastho'kSara ucyate // 1 // uttamaH puruSastvanyaH prmaatmetyudaahRtH| yo lokatrayamAvizya vibhayavyaya IzvaraH // 2 // " [bhagavadgI0 15 / 16-17 ] 20 iti vyAsavacanasadbhAvAca / na ca svarUpapratipAdakAnAmaprANyam ; premAjanakatvasya sadbhA. vAt / pramAjanakatvena hi pramANasya prAmANyaM na pravRttijanakatvena, taJcahAstyeva / pravRttinivRttI tu puruSasya sukhaduHkhasAdhanatvA. dhyavasAye samarthasyArthitvAdbhavataH / vidheraiGgatvAdamISAM prAmANyaM 25na kharUpArthatvAt ; ityasat; svArthapratipAdakatvena vidhyaGgatvAt / tathAhi-stuteH svArthapratipAdakatvena pravartakatvaM nindAyAstu nivartakatvam, anyathA hi tadarthAparijJAne vihitapratiSedhezva 1 anitya / 2 kssityaadau| 3 nityjnyaanecchaaprytnvaanvishesssten| 4 dhUmaH / 5 iishvre| 6 iishvrH| 7 anityaH saMsArI jiivsmuuhH| 8 nitya iishvrH| 9 dehasambandhIni pRthivyaadiini| 10 nityH| 11 pravizya / 12 vidadhAti / 13 vedavAkyAnAm / 14 yathArthAnubhavaH prmaa| 15 vedavAkye / 16 sati / 17 prvRtteH| 18 vedavAkyAnAm / 19 vedavAkyAnAm / 20 vedavAkyAnAM khArthapratipAdakatvena pravartakatvaM nivartakatvaM vA nAsti yadi / 21 vedavAkya / 22 upAdeya / 23 niSiddha / Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 12] . IzvaravAdaH 269 vizeSeNa pravRttinivRttirvA syAt / tathA vidhivAkyasyApi svArthapratipAdanadvAreNaiva puruSaprerakatvaM dRSTamevaM svarUpaparepvapi vAkyeSu syAt, vAkyarUpatAyA avizeSAdvizeSahetozcAbhAvAt / tathA rkharUpAnAmaprAmANye "medhyA Apo darbhaH pavitramamedhyamazuci" ityevaMsvarUpAparijJAne vidhyaGgatAyAmavizepeNa pravRttinivRtti-5 prasaGgaH / na caitadasti, medhyeSveva pravartate amedhyeSu ca nivatate ityuplmbhaat| evaM pramANaprasiddho bhagavAn kAruNyAccharIrAdilage prANinAM pravarttate / na caivaM sukhaMsAdhana eva prANisaMrgo'nuSajyate; adRSTasahakAriNaH kartRtvAt / yasya yathAvidho'dRSTaH puNyarUpo'puNyarUpo 10 vA tasya tathAvidhaphailopabhogAya tatsApekSastathAvidhazarIrAdInsajatIti / adRSTaprakSayo hi phalopabhogaM vinA na zakyo vidhAtum / na cAdRSTAdevaukhilotpattirastu kiM kartRkalpanayeti vAcyam / tasyApyacetanatayAdhiSThAtrapekSopapatteH / tathAhi-adRSTaM cetanAdhiSThitaM kArye pravartate'cetanatvAttantvAdivat / na cAsmadAdyAnmaivA-15 dhiSThAyakaH; tasyAdRSTaparamANvAdivipayavijJAnAbhAvAt / na ca (cA) cetanasyAkasmAtpravRttirupalabdhA, pravRttau vA nippannepi kArye pravarteta vivekazUnyatvAt / tathA vArtikakAreNApi pramANadvayaM taitsiddhaye'bhyadhAyi"mahAbhUtAdi vyaktaM cetanAdhiSThitaM prANinAM sukhaduHkhanimittaM 20 rUpAdimattvAtturyAdivat / tathA pRthivyAdIni mahAbhUtAni vuddhimatkAraNAdhiSThitAni svAsu dhAraNAdyAsu kriyAsu pravarttante'nityatvAdvAtyAdivat / " nyAyavA0 10 467 ] tathA'viddhakarNena ca-"tanukaraNabhuvanopAdAnAni cetanAdhiSThitAni svakAryamArabhante rUpAdimattvAttantvAdivat / " tathA,25 "dvIndriyagrAhyAgrAhyaM vimatibhAvApannaM buddhimatkAraNapUrvakaM svAra 1 kiJca / 2 pravRttipratipAdakasya / 3 vidhivAkyaprakAreNa / 4 zabdArtha / 5 svArthapratipAdakadvAreNa vidhynggtaa| 6 vedavAkyAnAm / 7 kAruNyAtpravartanena / 8 sukhajanakaH / 9 prANisambandhI zarIrAdisargaH / 10 prANinaH / 11 sukhduHkhaadijnk| 12 bhagavAn / 13 sukhaduHkhAdijanakAn / 14 api tu na bhagavataH / 15 jainaadibhiH| 16 preritam / 17 prerakaH / 18 kAraNaM vinaa| 19 iish| 20 paramANuvyavacchedArtha mahaditi padam / 21 pRthivyaadi| 22 kAryam / 23 yathA vArtikakAreNAbhyadhAyIti pUrveNa smbndhH| 24 paramANvAdikAraNAni / 25 kSityAdikam / Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 prameyakamalamAtaNDe [2. pratyakSapari0 mbhakAvayavasannivezeviziSTatvAd ghttaadivt| vaidhayeNa paramANavo yathA"[ ]dvAbhyAM darzanasparzanendriyAbhyAM grAhAM prathivyate jolakSaNaM trividhaM dravyamagrAhyaM vAyvAdikam / vAyau hi rUpa. saMskArAbhAvAdanupalabdhiH rUpasaMskAro ruupsmvaayH| nyaNakA 5dInAM tva'mahatvAt / uktaM ca-"mahatyanekadravyatvAdrUpavizeSA rUpopalabdhiH " [ vaize0 sU0 4 // 16] . prazastamatinA ca; "sa~rgAdau puruSANAM vyavahAro'nyopadezapUrvakaH uttarakAlaM prabuddhAnAM pratyarthaniyatatvAdaprasiddhavAgvyavahArANAM kumArANAM gavAdiSu pratyarthaniyato vAgvyavahAro yathA 10 mAtrAthupadezapUrvakaH" [ ] iti / uddyotakareNa ca; "bhuvanahetavaH pradhAnaparamANvadRSTAH svakAryotpattAvatizayavabuddhimantamadhiSThitAramapekSante sthitvA pravRttestantuturyAdivat / tathA, buddhimatkAraNAdhiSThitaM mahAbhUtAdi vyaktaM sukhaduHkhanimittaM bhavatyacetanatvAtkAryatvAdvinAzitvAdrpAdima15 tvAdvA vaasyaadivt|" [nyAyavA0 pR0 457 ] ityanavA bhagavataH pralayakAle'pyaluptajJAnAdyatizayasya sAdhanam / atra pratividhIyate-sAvayavatvAtkAryatvaM kSityAdeH prasAdhyate / tatra kimidaM sAvayavatvaM nAma? sahAvayavaivartamAnatvam , tairjanya mAnatvaM vA, sAvayavamiti vuddhiviSayatvaM vA? prathamapakSe sAmA20 nyAdinAnekAntaH; gotvAdi sAmAnyaM hi sahAvayavairvarttate, na ca kAryam / dvitIyapakSepyasiddho hetuH; paramAvAdyavayavAnAM pratyakSato. 'siddhau kSityAdestajanyamAnatvasyApyasiddheH / pratyakSAnupalambhasAdhanazca kAryakAraNabhAvaH / vyaNukAdikaM svaparimANAdalpaparimANo petakAraNArabdhaM kAryatvAtpaTAdivadityanumAnAtteSAM prasiddhiA, 30 ityapyasamIcInam ; cakrakaprasaGgAt-paramANuprasiddhau hi kSityAde 1 paramANu / 2 rcnaavishess| 3 vyatirekeNa / 4 Adipadena dvayaNukAdikam / 5 anekadravyatvAdrUpavizeSAcetyucyamAne vyaNukAdau rUpopalabdhiH syAttadvayavacchedArtha mahatIti padam / 6 mahatyanekadravyatvAdityucyamAne vAyAvapi rUpopalabdhiH syAttadvayavacchedArtha rUpavizeSAdityuktam / 7 sRSTiprArambhe / 8 Adipadena pitrAdi / 9 sAGkhyo. dezenAsya pryogH| 10 mImAMsakAyuddezenAsya padasya pryogH| 11 khaNDamuNDa. zAvaleyatvAdisvavyaktibhiH saha vrtte| 12 nityatvAttasya / 13 vyaNukAdi / 4 ghaTamRtpiNDAdau kAryakAraNabhAvaH pratyakSataH siddho dvayaNukaparamANvAdau tu kAryakAraNabhAvo'numAnAditi bhAvaH / 15 buddhyA (vyApakatvAnmahatparimANopetAtmanaH kAryatvAdrudhyAdeH) vyabhicAraparihArArtha dravyatve satIti vizeSaNaM draSTavyam / 16 paramAvAdInAm / 17 tribhirAvartanaM cakrakadUSaNam / Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 sU0 2 / 12] . . IzvaravAdaH . stairjanyamAnatvalakSaNasAvayavatvasiddhiH, tatsiddhau ca kAryatvasiddhiH, tatazca paramANuprasiddhiriti / mahAparimANopetaprazithilAvayavakAsapiNDopAdAnena ati niviDAvayavAlpaparimANopetakAsapiNDena anekAntazca / valavatpuruSaprayatnapreritaddastAdyami. ghAtAdavayavakriyotpatteH avayavavibhAgAt saMyogavinAzAt mahA-5 karpAsapiNDavinAzaH, alpakAsapiNDotpAdastu svArambhakAvayavakarmasaMyogavizeSavazAdeva bhavati; ityapi vinAzotpAdaprakriyodghoSaNamAtram, pramANato'pratIte / kAsadvyaM hi mahAparimANapiNDAkAraparityAgenAlpaparimANapiNDAkAkAratayotpadyamAnaM pramANataH pratIyate / AzUtpatterbhedAnavadhAraNAttathA pratItiritya. 10 pyasaGgatam, sakalabhAvAnAM kSaNikatvAnupaGgAt / aMbhedAdhyavasA. yastu sadRzAparAparotpattiviprelambhAdityaniSTasiddhiprasaGgAt / naapyaagmaatprmaannvaadiprsiddhisttpraamaannyaaprsiddhH|| sAvayavamiti buddhiviSayatvamapi, AtmAdinAnaikAntikaM tasyAkAryatvepi tatprasiddhaH / sArvayavArthasaMyogAgniravayavatvepyamya tadu-15 ddhiviSayatvamityaupacArikam / tadapyasaGgatam / tasya niravayavatve vyApitvavirodhAt paramANuvat / tadapi hyaupacArikameva syAt / tadevaM sAvayavatvAsiddheH kathaM tataH kSityAdeH kAryanvasiddhiH? prAgasataH svakAraNasamavAyAt, sattAsamavAyAdvA siddhizvet / kutaH prAka? kAraNasamavAyAccet tatsamavAyasamaye prAgi-20 vAsya svarUpasattvasyAbhAvaH, na vA? abhAve 'prAk' iti viza. SaNamanarthakam / kAryasya hi kAraNasamavAyasamaye svarUpeNa sattvasambhave tadvatprAgapi satve kAryatA na syAt / tataH prAgityarthavatsyAt / prAgiva tatsamavAyasamayepyasya svarUpasattvAbhAve tu 'asataH' ityevAbhidhAtavyam / na cAsataH kAraNasamavAyaH: gbara-25 viSaNAderapi tatprasaGgAt / na cAsya kAraNAbhAvAnna tanprasaGgaH; ityabhidhAtavyam; kSityAderapi tadbhAvaprasAdasattvAvizeSAt / kSityAdeH kAraNopalammAna dopaH; ityapyasAram ; kAryakAraNayorupalamme hIdamasya kAraNaM kArya cedamiti prati(vi)bhAgaH myAt / na ca pratyakSataH kSityAderupalambho'satastasya tajjanakatvavirodhAt 30 1 kriyA / 2 kathanamAtram / 3 pUrvapiNDavinAza evo piy tifule yaayaa| 4 AzuvRttaH / 5 visaMvAdAt / 6 kSityAdikaM kArya sAvarAyatyAyana / 7 aadipdenaakaashaadinaa| 8 shriiraadimuurtimdbhiH| 9 prmaannu| 10 vANu paTasa. mavAyo ythaa| 11 kSityAdikAryatvasya / 12 kSityAdikAryattasya / 13 nAsataH iti vizeSaNam / 14 kaarnn| 15 na prAgiti / 16 pareNa tyayA / Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 kharaviSANavat / na cAjanaka viSayaH, upalambhakAraNa palambhaviSaya ityabhyupagamAt / prAgasataH sattAsambandhepyetatsarva samAnam / na samAnam : kharaH zRGgAdeH kSityAdikAryasya, vizeSasambhavAt / taddhyatyantA'sata, 5kSityAdikaM na sa~nnA'pyasatsattAsamvandhAttu sat; ityapi manora thamAtram; sattvAsattvayorekatraikadA pratiSedhavirodhAt / 'na sat' ityabhidhAnAttasya sattAsambandhAtprAgabhAvaH syAtsatpratiSedhalakSaNatvAdasya, 'nApyasat' ityabhidhAnAttu bhAvaH, asattvapratiSedharUpatvAttasya rUpAntarAbhAvAt / tato'sadeva tadbhyupamantavyam / 10 tannAsya khrshRnggaadevishessH| kiJca, sattA satI, asatI vA? yadya'satI; kathaM tayA vandhyAsutayeva sambandhAdanyeSAM sattvam ? satI cetsvataH, anyasattAto vA? yadhanyasattAto'navasthA / svatazcet padArthAnAmapi svata eva sattvaM syAditi vyartha tatparikalpanam / 15 etena dvitiiyviklpopypaastH| kAryasya hi svataH satvopamame kiM tatkalpanayA sAdhyam ? anavasthAprasaGgAt / tadevaM kAryatvAsiddharasiddho hetuH| .. . kiJca, kathaJcitkAryatvaM kSitvAdeH, sarvathA vA ? sarvathA cetpu. narapya siddhatvaM dravyato'zeSArthAnAmakAryatvAt / kathaJcit cedvi. 20 ruddhasvam ; sarvathA buddhimannimittatvAtsAdhyAdviparItasya kathaJci buddhimanimittatvasya sAdhanAt / ___ anaikAntikaM ca AtmAdibhiH teSAM vuddhimannimittatvAbhAvapi tatsambhavAt / kathaJcidapyakAryatve caiteSAM kAryakAritvasyAbhAvastasyA'kartRrUpatyAgena kartRrUpopAdAnAvinAmAvitvAt / tattyA 25 gopAdAnayozcaikarupe vastunyasambhavAtsiddhaM kathaJcit kAryatvaM teSAm / kartRtvAkartRtvarUpayorAtmAdibhyo'rthAntaratvAnna tadvinA zotpAdAbhyAM teSAmapi tathAbhAvo yataH kAryatvaM syAt; ityapi 1 pratyakSasyAjanakakSityAdikam / 2 asattvAdevAjanakam / / 3 pratyakSasya / 4 pratyakSakAraNaM pratyakSajanakamityarthaH / 5 pratyakSaviSayaH / 6 prAgityAdi / 7 sattAsambandhavaiyarthyaprasaGgAt / 8 kharaviSANAderapi sattAsambandhaprasaGgAt / 5 na sadityasya / 10 sadbhAvaH / 11 pareNa / 12 kssityaadiinaam| 13 na vetyayam / 14 kaarnnsmvaaysttaasmvaayklpnyaa| 15 dravyaparyAyAbhyAm / 16 kAryatva / 17 kUTasa* nityasyeva / 18 nitye / 19 vinAzotpAdaH / Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 12] IzvaravAdaH 273 zraddhAmAtram; tayostato'rthAntaratve samvandhAsiddhiprasaGgAt / samavAyAdezca kRtottaratvAdityalamatiprasaGgane / buddhimatkAraNamityatra caM matvarthasya saadhyvishessnnsyaanuppttiH| vuddhimato hi buddhirvyatiriktA vA, avyatiriktA vA ? tatra tasyAstato vyatirekaikAnte tasyeti sambandhasyAbhAvaH / sA hi 5 tasya tahaNatvAt , tatsamavAyAdvA, tatkAryatvAdvA tadAdheyatvAdvA syAt ? na tAvattaguNatvAtlA tasyetyabhidhAtavyam : tato vyatirekaikAnte sA tasyaiva guNo nAkAzAderiti vyavasthApayitumazaktaH / nApi tatsamavAyAt / tasyaivAsambhavAt / sambhave vA tasya tAbhyAM medaikAnte vyvsthaapktvaayogaatsrvtraavishessaac| tatkAryatvAtsA 10 tasyeti cet, kutastatkAryatvam ? tasminsati bhAvAt ; AkAzAdau prasaGgaH / tadabhAve'bhAvAccenna; nityavyApitvAbhyAM tasya tadayo. gAt / tadAdheyatvAtsA tasyeti cet : kimidaM tadAdheyatvaM nAma ? samavAyena tatra varttanaM cettatkRtottaram / tAdAtmyena varttanaM cenna anabhyupagamAt / samvandhamAtreNa varttanaM cet : tarhi ghaTAderbhUta-15 lAdiguNatvaprasaGgaH, samvandhamAtreNa varttamAnasya tasya tadAdheyatvasambhavAt / kizca, vyAptyA tenAsyAstatra varttanam , avyAhayA vA? na tAvadvyAptyA; AtmavizeSaguNatvAdamadAdivuyAdivat / paramamahAparimANena vyabhicAraH; ityayuktam / tatra vizeSaguNatvAbhAvAt / 20 nanvevamasmadAdibuddhyAdau sakalArthanAhitvAbhAvo dRSTaH sopi taMtra syAditi cet, astu nAma, dRSTAnte vyAptidarzanamAtrAtsarvatra sAdhyasiddharbhavatAbhyupagamAt / kathamanyathA prakRtasiddhiH? yathA cAsmadAdibuddhivailakSaNyaM tadbuddheradRSTaM parikalpyate tathA ghaTAdau karmakartRkaraNanirvaha~kAryatvaM dRSTaM vane vanaspatyAdiSu cetanakartara-25 hitamapi syAdityetairvyabhicAro hetoH / athA'vyAptyAtarhi dezAntarotpattimatkAryeSu kathaM tasyA vyApAraH asannidhAnAt ? 1 samavAyAdisambandhanirAkaraNavistareNa / 2 kiJca / 3 sAdhyaM kAraNaM tasya vizeSaNaM buddhimat / 4 pareNa yogena / 5 buddhibuddhimadbhyAm / 6 vuddhimata iyaM buddhiriti / 7 gaganAdau samavAyasya vyApakatvAt / 8 cettahiM / 9 khamapi sarvadA'sti yataH / 10 sAmastyena / 11 AramavizeSaguNena / 12 AkAzaguNatvAtparamamahAparimANasya jainAnAm / AtmA tu teSAM dehaparimANa iti / 13 gyAlyA vartamAnatvapratiSedhe / 14 IzvaralakSaNe buddhimati / 15 naiyAyikena / 16 buddhimatkAraNatvasya / 17 kaa| 18 pareNa / 19 ghaTa / 20 kumbhakAra / 21 cakrAdi / Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 prameyakamalamArtaNDe 2. pratyakSapari0 tathApi vyApAre'dRSTasyApyasyAdideze'sannihitasyorvajvalanAni hetutA syAditi-"agnarUjvalanam" [praza0 vyo0 0 4211 ityAdyAtmasarvagatatvasAdhanamayuktam / avya tirekaikAnte cAtmamA buddhimAnaM vA syAt, tatkathaM matvarthaH ? na hi tadeva tenaiva 5tdvdbhvti| kiJca, asau tadbuddhiH kSaNikA, akSaNikA vA? yadi kSaNikA. tadA tasyAH kathaM dvitIyakSaNe prAdurbhAvaH kAraNatrayAdhInatvAttasya? na cezvare'samavAyikAraNamAtmamanaHsaMyogastaccharIrAdika ca nimittaM kAraNamasti / kAraNatrayAbhAvepyasmadAdivuddhivailA 10 NyAttasyAH prAdurbhAve kSityAdikAryasya ghaTAdikAryavailakSaNyAvaddhi matkAraNamantareNApyutpattiH kinna syAt ? mahezvaravuddhivacca muktAtmanAmapyAnandAdikaM zarIrAdi nimittakAraNamantareNApyutpatsyata iti kathaM vujhyAdi vikalaM jaDAtmasvarUpaM muktiH syAt ? athA'kSaNikA tadbuddhiH / nanvatrApi 'kSaNikazzabdomadAdi15 pratyakSatve sati vibhudravyavizeSaguNatvAt sukhAdivat' ityatrAnumAne'nayaiva hetoranekAnto'syA iva vibhudravyavizeSaguNatve'nyasthAmadAdipratyakSatvepi nityatvasambhavAt / tathA 'kSaNikA mahezvaravuddhirbuddhitvAdamadAdibuddhivat' ityanumAnavirodhazca / atha buddhitvAvizeSepi IzAmadAdivuddhyorakSaNikatvetaralakSaNo 20 vizeSaH parikalpyate tathA ghaTAdikSityAdikAryayorapyakartRkartapUrvakatvalakSaNo vizeSaH kinneSyate ? tathA ca kAryatvAdihetora nekAntaH / tadevaM buddhimattvAsiddheH kathaM tatkAraNatvena kAryatvaM vyApyeta? astu vA'vicAritaramaNIyaM buddhimatkAraNatvavyApta kAryatvam 25 tathApyatra yAdagbhUtaM buddhimatkAraNatvenA'bhinavakUpaprAsAdAdau vyAptaM kAryatvaM pramANataH prasiddhaM yakriyAdarzinopi jIrNakUpaprA. sAdAdau laukiketarayoH kRtabuddhijanakaM tAdagbhUtasya kSityAdAvasiddharasiddho hetuH / siddhau vA jIrNakUpaprAsAdAdAvivAs 1 muktasya / 2 agnerUrvasthitamannAdi, tasya zubhapacanaM bhoktadevadattAdRSTeneti / 3 naiyAyikamate AtmanaH sarvagatatvAttadguNo'dRSTamapi sarvagatamevAto dezAntare kAlAntare cAnnapAkapaTamuktAphalAdIn tadbhoktadevadattAdRSTaM tatra gatvA sahakAribhUyotpAdayati / 4 samavAyyasamavAyinimittati / 5 samavAyikAraNaM tvAtmAsti / 6 naiyAyikamate / 7 akSaNikabuddhipakSepi / 8 paramamahAparimANena vyabhicAraparihArArdhametat / 9 prH| 1. itaraH priiksskH| Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 12] IzvaravAdaH 275 kriyAdarzinopi kRtavuddhiprasaGgaH / na ca prakRtyA'tyantabhinnopi dharmaH zabdamAtreNAbhedI hetutvenopAdIyamAno'bhimatasAdhyasiddhaye samartho bhvtynytraapysyaavirodhenaashkaa'nivRtteH| yathA valmIke dharmiNi kumbhakArakRtatvasiddhaye mRdvikAratvamAtraM hetutvenopAdIyamAnam / nanvatakAryasamaM nAma jAtyuttaram / taduktam-"kAryatvAnyatvalezena yatsAdhyAsiddhidarzanaM tatkAryalamam" iti / asya cAsaduttaratvAnnAtaH prakRtasAdhyasiddhipratibandho'nyathA sakalAnumAnocchedaH / zabdAnityatve hi sAdhye kiM ghaTAdigataM kRtakatvaM hetutvenopAdIyate, kiM vA zabdagatam , ubhayagataM vA110 prathamapakSe hetorasiddhiH; na hyanyagato dharmo'nyatra varttate / dvitIye tu sAdhanavikalo dRSTAntaH / tRtIyepyubhayadoSAnupaGgaH, ityapyasAram ; kAraNamAtrajanyatAlakSaNasya kRtakatvasya vipakSe bA~dhakapramANavalAda nityatvamAtravyAptatvenA'vadhAritasya zabdepyupalambhAt tatroktadUpaNasyAsaduttarattvAjAtyuttaratvam / na caivaM kAryasAmAnyaM 15 buddhimatkAraNatvamAtra vyAptaM kSityAdAvupalabhyate, vipakSe vAdhakapramANAmAvana sandigdhAnakAntikatvAttasya, anyathA'kriyAdarzinopi kRtavuddhiprasaGgaH / yadi ca ghaTAdilakSaNaM viziSTakArya tanmAtraivyAptaM pratipadyA'viziSTakAryasyApi kSityAdestatpUrvakatvaM sA~dhyate; tarhi pRthvIlakSaNabhUtasya rUparasagandhasparzavatvaM pratipadya 20 bhUtatvAdeva vAyorapi tatsAdhyatAm / athA'tra pratyakSAdipramANavAdhaH, sonyatrApi smaanH| 1 kSityAdau / 2 svabhAvena / 3 kAryatvazabdena / 4 buddhinaddhetukalka / 5 viekSe'buddhimaddhetukatvAdau / 6 kRtabuddhayutpAdakarUpatya kAryasya / 7 kSityAdikaM ghaTAdivad buddhimaddhetukaM tAdivadabuddhimaddhetukaM vetyAzaGkA / 8 valmIkaH kumbhakAra kRto bhavati mRdvikAratvAd ghaTAdivat / 9 pUrvoktam / 10 bhedalezaH sa kIdRzaH kRtabuddhayanutpAdakaH / 11 buddhimaddhetukatva / 12 kAryasamajAtyuttarAt / 13 ghaTAdigatakRtakatvasya zabde'bhAvAt / 14 zabdagatakRtakatvasya ghaTAdAvabhAvAt / 15 nitye / 16 yannityaM tanna kRtakaM yathAkAzamiti zAnavalAt / 17 buddhimatkAraNarahite tarvAdau / 18 vuddhimatkAraNarahite tarvAdau kAryasAmAnyaM vartate buddhimatkAraNasahite ghaTAdau ca kAryasAmAnyaM varttate / tatki buddhimaddhetukamabuddhimaddhatukaM veti sandigdhAnakAntikatvam / 19 kArya. tvasya / 20 vipakSe bAdhakaM pramANaM yadi syAt / 21 kSityAdau / 22 dRSTAnte iva / 23 akriyAdarzinopi kRtavuddhayutpAdakatvamAtravyAtam / 24 akriyAdarzinaH kRtabuddhyanutpAdakasya / 25 prenn| 26 kSityAdau buddhimaddhetupUrvakatvepi / Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 yadapyuktam-vyutpanna pratipattRNAM nAsiddhatvaM kAryatvAdeH, tadapyayuktam / yataH prativandhapratipattilakSaNAvyutpattisteSAm , tavyati riktA vA syAt ? prathamapakSe kSityAdigatakAryatvAdI prakRtasAdhya sAdhanAbhiprete vyutpattyasambhavaH, yathoktasAdhyavyAptasya tatra tathA 5bhAvAt / bhAve vA sazarIrasyAsadAdIndriyagrAhyasyAnityabuddhyAdi. dharmakalApopetasya ghaTAdau tadvyApakatvena pratipannasyAtraM tataH siddhiH / na khalu hetuvyApakaM vihAyAvyApakasyAya'ntavilakSaNasAdhyadharmasya dharmiNi pratipattau hetoH sAmarthyam / kAraNamAtra pratipattau tu siddhsaadhytaa| 10 nanu buddhimatkAraNamAtraM tatastatra sidhyatpakSadharmatAvalAdviziSTa vizeSAdhArameva setsyati, nirvizeSasya sAmAnyasyAsambhavAta. ghaTAdau pratipannasya cAsadAdestannirmANAsAmarthyAt / nanvevaM kSityAdau buddhimatkAraNatvAsiddhireva syAdasmadAdestannirmANA sAmarthyAdanyasya ca hetuvyApakatvena kadAcanApyapratipatteH kharavi15 pANavat, nirAdhArasya ca sAmAnyasyAsambhavAt / na hi gotvA dhArasya khaNDAdivyaktivizeSasyAsambhave tadvilakSaNamahiNyAdyAzritaM gotvaM kutazcitprasiddhyati / asmAdRzAnyAdRzavizeSaparityAgena kartRtvamAtrAnumAne ca cetanetaravizeSatyAgena kAraNamAtrAnumAnaM kinnAnumanyate ? dhUma20 mAtrAtpAvakamAtrAnumAnavat / yAdRzameva hi pAvakamAtraM paiGgalyAdidharmopetaM kaNThAkSavikSepakAditvApANDuratvAdidharmopetadhUmamAtrasya pratyakSAnupalambhapramANajanitohAkhyapramANAtsarvopasaMhAreNa vyApakatvena mahAnasAdau pratipannaM tAdRzasyaivAnyatrApyatonumAna nAtyantavilakSaNasya, vyaktisambandhitvamAtrasyaiva bhedAt / na ca 25 vyaktInAmapyAtyantiko bhedo mahAnasAdivadanyAsAmapi dRzyateyopagamAt / na ca kAryavizeSasya kartRvizeSamantareNAnupalambhAt tanmAtramapi kartRvizeSAnumApakaM yuktam / tasya kAraNatvamAtreNaivAvinAbhAvanizcayAt, dhUmamAtrasyAgnimAtreNAvinAbhAvanizcayavat / 1 pratibandho'vinAbhAvaH / 2 akriyAdarzinopi kRtabuddhathutpAdakatvalakSaNe / 3 kSityAdau / 4 kaarytv| 5 kSityAdau / 6 zarIrasarvazanityajJAnatvAdilakSaNa / 7 prokkkssityaadike| 8 bsH| 9 kssityaadi| 10 srvshtvaadidhrmklaapopetsyeshvrsy| 11 kAryatveti / 12 netraadi| 13 prokss| 14 svIkAreNa / 15 prvtaado| 16 jalasya / 17 mhaansaakhy| 18 parvatAdirUpavyaktInAm / 19 ubhayatra / 20 bhakriyAdarzinaH kRtabuddhyutpAdakalakSaNasya / 21 buddhimdrthlkssnn| 22 kAryamAtram / 23 kAryamAtrasya / Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2012 IzvaravAdaH 277 ghaTAdilakSaNakAryavizeSasya tu kAraNavizeSeNAvinAbhAvAvagamaH cAndanAdidhUmavizeSasyAgnivizeSeNAvinAbhAvAvagamavat / tathApi kAryamAtrasya kAraNavizeSAnumApakane dhUmAdikAryavizeSasya mahAnasAdau tatkAlavanyavinAbhAvoklammAd dhUmaghaTikAdau tanmAtraM tatkAlavannumAekaM syAt / atha tatra tatkAlabahAnumAne pratya-5 kSavirodhaH, lo'kaTajAte bhUrUhAdo karma'dusAnepi samAnaH / tatka rataundriyatvAttadavirodhai dhUmapaMDikAdI baDheranyatandriyatvAtsostu / AsvararUpasamvandhyavayavindravyatvAnnAtIndriyatvaM tasyeti cet etadeva kuto'vasitam ? mahAnasAda tathAbhUtasyAsyopalambhAccet, tarhi kSityAdikartuH zarIrasamvandhino'tIndri-10 yatvaM mA bhUtkumbhakArAdau tasyAnupalambhAt / nanu vRkSazAkhAbhaGgAdau pizAcAdiH, svazarIrAvayavapreraNe cAtmA'zarIro'pi kApalabdhaH, ityapyasundaram / pizAcAdeH zarIrasamvandharahitasya kAryakAritvAnupapattarmuktAtmavat / tatsambandhenaiva hi kumbhakArAdau kAryakAritvaM dRSTaM nAnyathA / tatsamba-15 ndhopaigame cAsya dRzyatvaprasaGgaH kumbhakArAdivat 3 taccharIrasya dRzyatvAdRzyolau na pizAcAdiviparyayAditi cet / nanu zarIratvAvizepepi yathAsadAdizarIravilakSaNaM taccharIramabhyupagamyate tathA ghaTAdikAryavilakSaNaM bhUruhAdikArya kAryatvAvizeSepyabhyupagamyatAm / tathA cAnena prakRto hetuLabhicArI / tathAsmadAdeH20 zarIrasambandhamAtreNaiva tavayavAnAM prerakatvopapatte parazarIrasambandhastaMtropayogI 'tatsambandhamantareNa hi cetanasya svazarIrAvayaveSvanyatra vA kAryakAritvaM nAstyanupalambhAt' ityetAvanmAtrameva niyasyata iti mahezvarasthApi zarIrasambandhenaiva kartRtvamabhyupagantavyam / taccharIraM ca tatkRtaM yadyabhyupagamyate; tarhi zarIrAntaraM tasyAbhyupagantavyamityanavasthAtaH prakRtakArye tasyA'vyApAro'parApara. zarIranirvarttane evopakSINazaktikatvAt / tadaniSpAdyaM cet / tatkiM kAryam , nityaM vA? prathamapakSe tenaiva hetorvyabhicArastasya kAryatvepyabuddhimatpUrvakatvAt / buddhimatkAraNAntarapUrvakatve cAnavasthA,30 taccharIrasyApyaparavuddhimatkAraNAntarapUrvakatvAt / nityaM cet, 1 kAryavizeSasyaiva kAraNavizeSeNa vyAptisiddhAvapi / 2 gopAlaghaTikAdau / 3 gopAlaghaTikAdau / 4 asadAcAlmA / 5 pareNa / 6 Izvarasya / 7 bhUrahAdinA / 8 avyvprernne| 9 avyvprernne| 10 tahiM / 11 pareNa / 12 hi / 13 prenn| 14 kssityaadikaayeN| pra. ka. mA0 24 Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 prameyakamalamArtaNDe 2. pratyakSapari0 tarhi taccharIrasya zarIratvAvizeSepi nityatvalakSaNaH svabhAvAtikramo yathAbhyupagamyate, tathA bhUruhAdeH kAryatve satyapyakartapUrvakasvalakSaNopyabhyupagamyatAm iti se eva tairvyabhicAraH kaarytvaadeH| tanna prativandhapratipattilakSaNA vyutpattistepAm / 2 atha tadvyatiriktA vyutpattiH; sA svadurAgamAhitavAsanAvatAM bhakta, na pUnastAvanmAtreNa kAryatvAdeH sAdhyaM prati gamakatvama / anyathA vede bhImAMsakatya vedAdhyayanavAcyatvAderapauruSeyatvaM prati gamakatvaM syaat| yaJcoktama-sAdhyAmAapi pravarttamAno hetulbhicaariityucyte| 10 na ca tatra kabhAko nizcitaH kintvaMgrahaNam' iti taduktimAtramaH pramANAviSayatvepi sthAvarAdau katra'bhAvAnizcaye gaganAdau rUpAdyabhAvAnizcayaH syAt / tatra rUpAdInAM vAdhakapramANasadbhAvenAbhAvanizcaye atrApi tathA karbabhAvanizcayostu / na cAsyAnupalabdhilakSaNaprAptatvAdabhAvAnizcayaH; zarIrasambandhena hi kartRtvaM nAnyathA 15muktAtmavat , tatsamvandhe copalabdhilakSaNaprAptatvaprasaGgaH kumbhakArAdivat / tasya hi zarIrasamvandha eva dRzyatvaM nAnyata, kharUpeNAtmano'dRzyatvAt pizAcAdizarIravat / taccharIrasyAdRzyatvopagame ca kiJcitkAryamapyavuddhipUrvakaM syAdityuktam / yattUktam-kSityAdyanvayavyatirekAnuvidhAnAtteSAmeva kAraNatve 20 dharmAdharmayoraNi tanna sthAt tanna sUktam ; jagadvaicitryAnyathAnupapattyA tayostatkAraNatvaprasiddhaH / bhUmyAdeH khalu sakalakArya prati sAdhAraNatvAt adRSTAkhyavicitrakAraNamantareNa tadvaicicyAnupapattiH siddhaa| yadapyuktam-tatra buddhimato'bhAvAdagrahaNaM bhAvepyanupalabdhila25kSaNaprAptatvAdveti sandigdhavyatirekitve sakalAnumAnocchedaH / yayA sAmagryA dhUmAdirjanyamAno dRSTastAM nAtivarttata ityanyatrApi samAnam ; tadapyayuktam ; yAdagbhUtaM hi ghaTAdikArya yAdRgbhUtasA. maiMgrIprabhavaM dRSTaM tAdRgbhUtasyaiva tadatikramAbhAvo nAnyAdRgvidhasya dhUmAdivadevetyuktaM prAk / 1 anityatvarUpasvabhAvasya / 2 pUrvokta eva / 3 sthaavraadibhiH| 4 bhuuruhaadiinaam| 5 vyutpannAnAm / 6 yog| 7 prenn| 8 krtuH| 9 krtuH| 10 Izvarasya / 11 azarIratvAttasya / 12 iishvr| 13 akriyAdarzinaH kRtabujhyutpAdakam / 14 ckraadiruup| 15 kAryasya / Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 12] IzvaravAdaH 279 yaccedamuktam-jJAnacikIprayatnAdhAratA hi kartRtA na sazarIretaratA; ityapyasaGgatam: zarIrAbhAve tadAdhAratvasyApyasambhavAnmuktAtmavat / teSAM khalUtyata AtmA samavAdhikAraNam , AtmamanaHsaMyogo'sanavAdhikAraNam, zarIrAdikaM nimittakAraNam / na ca kAraNatrayAmA kAryAnpirina bhyupagamAt / anyathA muktA-5 manoci zAlAdiguNotpattiprasaGgAt "dA guNanAmatyantocchedo muktiH" ityakha vyAyAtaH / nimittakAraNamantareNAppAnutpattau ca buddhimatkAraparallareNApyazArAdeH kiM notpattiH syAt ? nityatvAbhyupagamAttepAmadoroyAmilayuktam ; pramANavirodhAt / tathAhi-nezvarajJAnAdayo nityAstatvA-1 dasadAdijJAnAdivat / tajjJAnAdInAM dRSTasvabhAvAtikrame bhUruhAdInAmapi sa syAt / na cA'cetanasya cetanAnadhiSThitasya vAsyAdivatpravRttyasambhavAt, sambhave vA nirabhiprAyANAM dezAdiniyamAbhAvaprasaGgAt tadadhiSThAtezvaraH sakalajagadupAdAnAdizAtAbhyupagantavyaH itya-16 midhAtavyam : tjjnytvenaasyaacaapysiddheH| na cAla nAvAdeva tajjJatvam / itaretarAzrayAturaGgAt-siddha hi lAlajagadupAdAnAdyabhijJatve tatkartRtvasiddhiH, tatsiddhaH tadanika baliddhiH! acetanavacetanasyApi cetanAntarAdhiSThirasya viSTiMkAra karAdivat pravRttyupalambhAt , mahezvarepyadhiSThAta cetanAntaraM parikalpanIyam / 20 khAmino'nadhiSThitasyApi pravRttyupalambho'kRSTotpannAzrAdyupAdAne smaanH| ghaTAdhupAdAnasyAnadhiSThitasthAmavRtyulanmAna tathAGkurAdhupAdAkyApi kalpane viSTikakara sAvidhisatrattarmahezvAremi tathA svAt , tathA cAlavasthA / itanasAyaparacetanAdhiSThitasya pravRttyabhyupagame ca 'acetanaM cetanAdhiSThitam 25 ityatra prayoge'cetanamiti dharmivizeSaNasyAcetanatvAditi heto. zvApArthakatvam , vyavacchedyAbhAvAt / svahetupratiniyamAcca acetanasyApi dezAdiniyamo jyAyAn , tasya bhavatApyavazyAbhyupagamanIyatvAt , anyathA sarvatra sarvadA sarvakAryANAnutpattiH syAt, cetanasyAdhiSThAturnityavyApitvAbhyAM sarvatra sarvadA sannidhAnAt / 30 1 granthasya / 2 apreritasya / 3 jJAnazUnyAnAm (kaarnnaanaaN)| 4 pareNa / 5 pAlaki DolI iti vA loke khyAtA saMskRte ca ziviketi / 6 tarhi / 7 cetanasya / 8 phalAbhAvAt / 9 svasya kAryasya / 10 upaadaankaarnn| 11 adRssttaadeH| 12 yukta ityrthH| 13 yogena / Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 prameyakamalamArtaNDe 2. pratyakSapari0 na ca kArakazaktiparijJAnAvinAbhAvi tatprayoktatvama, tasyAnekadhopalammAt / kizcitkhalUpAdAnAdyaparijJAnapi prayoktatvaM dRSTam , yathA svApamadamUrchAdyavasthAyAM zarIrAvayavAnAm / kikSita tpunaH katipayakArakaparijJAne; yathA kusmakArAdeH karAdivyA. 5pAreNa daNDAdiprayoktRtvam / na khalu tasyAkhila kArakopalambhosti; dharmAdharmayostaddhetubhUtayoranupalambhAt / upalamme vA tayordezAdiniyateSu kAryeSvicchAvyAghAto na syAt, sarvazcAtIndriyArthadarzI syAt / na hi kazcittAdRzo buddhimAnasti yona kiJcitkaroti kArya vA tAdRzaM vidyate yatrA'dRSTaM nopyujyte| 10 kAraNazaktezcAtIndriyatvAttadaparijJAnaM sarvaprANinAM suprsiddhm| yathAsthAnaM cAsyAH sadbhAvo niveditH| anyattu zarIrA'nAyAsato vAgvyApAramAtreNa; yathA svAminaH karmakarAdiprayoktRtvam / asta vA kArakaprayoktatvasya parijJAnenAvinAbhAvaH, tathApyazarIrezvare tasyAsambhavaH, sarvatra zarIrasambandhe satyevAsyopalambhAt / 15 yadapyabhyadhAyi-buddhimatkAraNapUrvakatvamAtrasya sAdhyatvAnna vizeSaviruddhatA kAryatvasya, anyathA dhUmAdyanumAnocchedaH, tadapyabhidhAnamAtram; kAryamAtrAddhi kAraNamAtrAnumAne vizeSaviruddha. tA'sambhavastasya tena vyAptiprasiddhaH, na punarbuddhimatkAraNAnumAne tasya tenAvyApteH pratipAditatvAt / vyAptI vA anIzvarAsarvajJatvA20 didharmakalApopeta eva karttAtra sidyet, tathAbhUtenaiva ghaTAdau vyAptiprasiddheH, na punarIzvaratvAdiviruddhadharmopetaH, tasya tadyApakatvena svpnepyprtiptteH| tathApyasya taM prati gamakatve mahAnasapradeze vanhivyApto dhUmaH pratipanno girizikharAdau pratIyamAno vanhiviruddhadharmopetodakaM prati gamakaH syAt / dhUmAdyanumAnocche. 25 dAsambhavazva prAkprabandhena prtipaaditH|| yaccAnyaduktam-'sarvajJatAcAzeSakAryakAraNAt' ityAdi; tadapyayuktam / kAryakAritvasya kAraNaparijJAnAvinAbhAvAsambhavasyoktatvAt / ekasyAzeSakAryakAriNo vyavasthApakapramANAbhAvAt, kAryatvAdezca kRtottaratvAtkayamataH sarvajJatAsiddhiH? 1 prerakatvam / 2 prerakatvam / 3 prerakatvam / 4 tasya ghaTAdikAryasya / 5 asyAdRSTenedaM kArya bhavatyevedaM na bhvtyevetiicchaa| 6 na ca tthaa| 7 neti saMbandhaH / 8 prayoktRtvam / 9 vizeSaviruddhatAyA asambhavo na c| 10 kAryatvasya / 11 buddhimatkAraNapUrvakatvena / 12 kSityAdau / 13 ktt| 14 IzvarasarvazatvAdidharma kalApopetasAdhyasya / 15 kAryatva / 16 kAryatvasya / 17 IzvarasarvazatvAdidharmakalapopetasAdhyaM prti| 18 vistareNa / Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2112] IzvaravAdaH 281 yaJcoktam-tathA vizvatazcakSuH' ityAgamAdayasau siddhaH; tadpyuktimAtram ; anyonyAzrayAnupaGgAt-prasiddhaprAmANyo hyAgamastaprasAdhako nAnyathAtiprasaGgAt tatastatprAmANyaprasiddhau mahezvarasiddhiH, tatsiddhau ca tatpraNItatvenAgamaprAmANyaprasiddhiH / anyezvarapraNItAgamAttatsiddhau tasyAyanyezvarapraNItAgamAtsiddhAvI-5 zvarAgamAnavasthA / pUrvezvarapragItAgamAttatsiddhau prspraashryH| svapraNItAgasAttatsiddhau cAnyonya saMzrayaH / nityastha vAgamasya paraiH prAmANyaM neSyate mahezvarakalpanAnarthakyaprasaGgAt, prAmANyasyotpattau zaptau cezvarasadbhAvasyAkiJcitkaratvAt / yadapyuktam-kAruNyAccharIrAdisarge prANinAM pravarttate; tad-10 pyayuktam: sukhotpAdakasyaiva zarIrAdisargasyotpAdakasya prasa. GgAt / na hi karuNAvatAM yAtanAzarIrotpAdakatvena prANinAM duHkhotpAdakatvaM yuktam / dharmAdharmasahakAriNaH kartRvAtsukhavaduHkhasyApyutpAdako'sau, phalopabhogena hi tayoH prakSayAdapavargaH prANinAM syAt iti karuNayApi tadvidhAne pravRtyavirodhaH; itya-15 pyasaGgatam ; tayorIzvarAnAyattatve kAryatve ca AbhyAmeva kAryatvA deranaikAntikatvaprasaGgAt, tadutpattau tasyAvyApAre ca vinAzeSyavyApArostu, kAraNAntarotpannasukhaduHkhalakSaNaphalopabhogenAnayoH prakSayasambhavAt / na hIzvarasyApi tatphalotpAdanAdanyattayoHkSayakartRtvam / 20 kiJca, dharmAdharmoM niSpAdya punastayoH kSayakaraNe kimutpattikaraNaprayAsena ? na hi prekSAkArI khAtvA punaH samIkaraNanyAyenAtmAnamAyAsayati "prakSAlanAddhi paGkasya dUrAdasparzanaM varam" [ ] iti prasiddhezca / anyathA prkssaalitaashucimodkprityaagnyaayaanusrnnprsnggH| apavargavidhAnArtha cAsya pravRttau kathamapUrvakarmasaJcayakartRtvam ? tatsahakAriNazcAsya sukhaduHkhotpAdakazarIrotpAdakatve varaM tatphalopabhoktRprANigaNasyaiva tatsavyapekSasya tadutpAdakatvamastu kimadRSTezvaraparikalpanayA? sarvatra kArye'dRSTasya vyApArAt / tathAhi 1 IzaH / 2 Izvara / 3 aprasiddhaprAmANyAda'gamAdanyeSAmIzvarAbhAvaH syAdyadi / 4 yataH prasiddhaprAmANyAgamaH iishvrprtipaadkH| 5 naiyAyikaiH / 6 anyathA / 7 tiinvednaajnk| 8 sukhduHkh| 9 mahezvarasya / 10 IzakAraNarahitatve / 11 bhUmi khanitvA / 12 tyordhrmaadhrmyoH| 13 aprasiddhasya / 14 nikhilaM kArya thami prANyadRSTapUrvakaM bhavatIti sAdhyo dharmaH tadupabhogyatvAt / Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 yadyadupabhogyaM tattadRSTapUrvakam yathA sukhAdi, upabhogyaM ca prANinAM nikhilaM kaarymiti| nanu yathA prabhuH sevAbhedAnurodhAtphalaprado nAprabhustathezvaropi karmApekSaH phalaprado nAnyaH; ityapi manorathamAtram; rAjJo hi 5sevAyattaphalapradasya yathA rAgAdiyogo naighaNyaM sevAyattatA ca pratItA tathezasyApyetatsarve syAt, anyathAbhUtasya anyaparihAreNa kvacideva sevake sukhaadiprdtvaanupptteH| atha yathA sthapatyAdInAmekasUtradhAraniya mitAnAM mahAmAsAdAdikAryakaraNe pravRttiH, tathAtrApyekezvaraniyamitAnAM sukhA10 dhanekakAryakaraNe prANinAM pravRttiH, ityapyasAmpratam ; niyamAbhAvAt / na hyayaM niyamaH-nikhilaM kAryamekenaiva karttavyama, nApyeka niyatairvahubhiriti; anekadhA kAryakartRtvopalambhAt / tathAhi-kacideka evaikakAryasya koMpalabhyate yathA kuvindaH paTasya / kvacidekopyanekakAryANAm yathA ghaTaghaTIzarAvodaJcanA. 15dInAM kulAlaH / kacidanekopyanekakAryANAm yathA ghaTapaTama kuTazakaTAdInAM kulAlAdiH / kvacidanekopyekakAryasya yathA zivikodvahanAdikAryasyAnekapuruSasaMghAtaH / na cAnekasthapatyAdiniSpAce prAsAdAdikArye'vazyatayaikasUtradhAraniyamitAnAM teSAM tatra vyApAraH, pratiniyatAbhiprAyANAmapyekasUtradhArA'niyami20 tAnAM ttkrnnaavirodhaat| kiJca, adRSTApekSasyAsya kAryakartRtve tatkRtopakAro'vazyaMbhAvI anupakArakasyApekSAyogAt / tasya cAto bhede smbndhaasmbhvH| samvandhakalpanAyAM cAnavasthA / abhede tatkaraNe mahezvara eva kRta ityadRSTa kAryatAsya / nA'syAdRSTena kiJcitkriyate sambhUya 25 kAryameva vidhIyate shkaaritvsyaikkaarykaaritvlkssnntvaat| ityapyasAmpratam ; sahakArisavyapekSo hi kAryajananavabhAvaH tasyAdRSTAdisahakArisannidhAnAdyadi prAgapyasti tadottarakAlabhAvi sakalakAryotpattistadaiva syAt / tathAhi-yadhaMdA yajananasamartha tattadA tajanayatyeva yathAntyAvasthAprAptaM vIjamaGkuram , prAgapyuttara 1 vstu| 2 yasya puruSasya / 3 svaamii| 4 vizeSa / 5 anusaraNAt / 6 niSkRpatvam / 7 takSakAdInAm / 8 Izvarasya / 9 iishvraat| 10 tatazcezvarasya nityatvaM viliiyte| 11 IzvarAdRSTAbhyAmekIbhUya / 12 ekasvabhAvatayAbhyupagato mahezvaro dharmI uttarakAlabhAvi sakalaM kAryamadRSTAdisannidhAnAtprAgapi janayatIti sAdhyA dharmaH tadA tasya tajjananasAmarthyAditi shessH| 13 nazyadavasthAprAptam / Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 12] IzvaravAdaH 283 kAlabhAvisakalakAryajananasamarthazcaikasvabhAvatayAbhyupagato mahe. zvara iti / tadA tadajanane vA tajananasAmarthyAbhAvaH, yaddhi yadA yanna janayati na tattadA tajananasamarthasvabhAvam yathA kusUlastha vIjamaGkaramajanayanna tajananasamarthavabhAvam , na janayati cottarakAlabhAvi sakalaM kArya pUrvakAtpittisamaye mahezvara iti| 5 tajananasamarthavabhAvopyasau sahakArya'bhAvAttathA tanna janayati; ityANi vArtam, samarthasvabhAvatyAparApekSA'yogAt / 'samarthavabhAvazcAparApekSazca' iti viruddhametat , anadheiyA'praheyotizayatvAttasya / kiJca, ete sahakAriNaH kiM tadAyattotpattayaH, atadAyattotpa.10 cayo vA ? prathamapakSe kiM naikadaivotpadyante ? tadutpAdakAnyasahakArivaikalyAcedanavasthA / tathA cAsyAparAparasahakArijanane evopakSINazaktikatvAnna prakRtakArye vyaapaarH| bIjAGkurAdivadanAditvAttatpravAhasya nAnavasthA dopAyetyabhyupagame mahezvarakalpanAvaiyarthyam , khasAmagryadhInotpattitayA pUrvapUrvasAmagrIvizepavazA-15 dupraapraakhilkaaryotpttiprsiddhH| athAtadAyattotpattayaHH tarhi taireva kAryatvAdihetavo'naikAntikAH iti / etena 'mahAbhUtAdi vyaktaM cetanAdhiSTitaM prANinAM sukhaduHkhanimittaM rUpAdimattvAtturyAdivat' ityAdIni vArtikakArAdibhirupanyastapramANAni nirastAni; yAdRzaM hi rUpAdimattvamanityatvaM 20 ca cetanAdhiSThitaM vAsyAdau prasiddhaM tAdRzasya kssityaadaavsiddheH| rUpAdimattvamAtrasya ca cetanAdhiSThitatvena prativandhAsiddheH AzavitavipakSavRttitayA'naikAntikatvam / prativandhAbhyupagame ceSTaviparItasAdhanAviruddhalityAdi pUrvottaM sarvamatrApi yojniiym| kiJca, IzvaravuddharanityatvaprasAdhanAttabhinnatyezvarasyAnitya-25 tvaprasiddhestasyApyaparavuddhimadadhiSThitatvaprasaGgaH syAdityanavasthA / tadanadhiSThitatve vA tenaivAnekAnto hetoH| yaJcoktam-'sargAdau puruSANAM vyavahAraH' ityAdi tatrottarakAlaM pravuddhAnAmityetadvizeSaNamasiddham / na khalu pralayakAle pralupta 1 Aropayitumazakyo'tizayo'nAdheyaH / 2 anyaiH sphoTayitumazakyo'tizayospraheyaH / 3 IzvarAnapekSotpattayaH 4 sahakAribhiH / 5 sAvayavakAryatvahetunirAkaraNapareNa granthena / 6 avinAbhAvAsiddheH / 7 bhUruhAdivacetanAnadhiSThite mahAbhUtAdivyakta rUpAdimattvaM vartate vAsyAdivaccetanAdhiSThite vA iti / 8 sarvazatvAdidharmopevAdviparItasyAsarvazatvAdidhamoMpetasya / sata Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.84 prameyakamala mArttaNDe [ 20 zratyakSapari0 jJAnasmRtayo vitanukaraNAH puruSAH santi, tasyaiva savaithA'prasiddhaH / siddhau vA svakRtakarmavazAdviziSTazAnAntareSu (naro) tpa testeSAM kathaM vitanukaraNatvaM praluptajJAnasmRtitvaM vA ? sandigdhavipakSevyAvRttikatvAdanaikAntikazca hetuH / 5 kiJca, anyopadezapUrvakatvamAtre sAdhye siddhasAdhyatA; anAdervyavahArasyAzeSapuruSANAmanyopadezapUrvakatveneSTatvAt / IzvaropadezapUrvakatve tu sAdhye'naikAntikatA, anyarthepi tatsambhavAt / sAdhyavikalatA ca dRSTAntasya / na cAsyopadeSTRtvasambhavo vimu~khatvAnmuktAtmavat / tacca vitanukaraNatayopagamAtprasiddham / 10 'sthitvA pravRtteH' iti cezvareNaivAnaikAntikam, sa hi kramavakAryeSu sthitvA pravarttate na ca cetanAntarAdhiSThito'navasthA prasaGgAt iti / anayaiva dizA 'saptabhuvanAnyekabuddhimannirmitAni ekavastvaMntargatatvAdekAvasathAntargatApavarakavat' ityAdipara kI yaprayogo'15 bhyUhyaH / na kAvasathAntargatAnAmapavara kAdInAmekasUtradhAranirmitatvaniyamaH yenezvaraH sakalabhuvanaikasUtradhAraH siddhyet, anekasUtradhAranirmitatvasyApyupalambhAt / " ekAdhiSThAnA brahmAdayaH pizAcAntAH parasparAtizayavRttitvAt iha yeSAM parasparAtizayavRttitvaM teSAmekAyattatA dRSTA 20 yatheha loke gRhagrAmanagara dezAdhipatInAmekasmin sArvabhaumanarapatau, tathA bhujagarakSoyakSaprabhRtInAM parasparAtizayavRttitvaM ca tena manyAmahe teSAmekasminnIzvare pAratavyam; ityasamyak atra hi 'IzvarAkhyenAdhiSThAya ke naikAdhiSThAnAH' iti sAdhye'naikAntikatA hetorviparyaye bAdhakapramANAbhAvAt pratibandhasiddheH / dRSTAntasya ca 25 sAdhyai vikalatA / 'adhiSThAyakamAtreNa sAdhiSThAnAH' iti sAdhye siddhasAdhyatA, svarnikAyasvAminaH zakrAderbhavAntaropAttA'dRSTasya cAdhiSThAyakatayAbhyupagamAt / 13 1 pralayakAlasamaye eva na tu pazcAt / 2 paropadezarahite maithunAdivyavahAravati puMsi / 3 ( heto: ) / 4 IzvaropadezaM vinApi / 5 vyavahAre pratyarthaniyatatvasya :6 putrAdInAM mAtrAdyupadezapUrva kazvenezvaropadezapUrvakatvAbhAvAt / 7vigatamukhakhAt / 8 sAdhanam / 9 AkAza / 10 mandira / 11 IzvarAzritAH kAryakaraNe / 12 sandigdhAnaikAntikatA / 13 vipakSe = kadAcitsvatantreSu gRhagrAmanagaradezAdhipatiSu / 14 IzvarAkhyenaMkAdhiSThAyakena parasparAtizayavRttitvasyAvinAbhAvAsiddheH / 15 sArvamaumanarapatau IzvarapreraNatvAsiddheH / Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2112] prakRtikartRtvavAdaH 285 tato mahezvarasyAzepajagatkartRtvaprasAdhakasyAnavadyapramANasyAsambhavAt kuto'nAdimuktatvasiddhiryato'nAdyazepajJatvamasya syAt prayogaH-kSityAdikaM naikaikasvabhAvabhavapUrvakaM vibhinnadezakAlAkAratvAt , yaditthaM tadittham yathA ghaTapaTamakuTazakaTAdi, vibhinnadezakAlAkAraM cedam , tasmAnnakai kasvabhAvabhAvapUrvaka-5 miti ! na cedasaliddhaM sAdhanam ; urvIparvatatarvAdo dharmiNi vibhibadezakAlAkAratvasya suprasiddhatvAt / nApyanaikAntikaM viruddhaM vA vipakSasyaikadeze tatraiva vA vRtterabhAvAt / nanvekasyApyanekakAryakaraNakuzalasya karturvicitrasahakArisAnidhye vicitrakAryakAritvaM dRzyate, ato'nekAntaH; ityapyanupapa-10 nam / tatrApyekakhabhAvatvasyAsiddheH, svarUpamamedayaMtAM sahakAritvasthAsambhavapratipAdanAt / nApi kAlAtyayApadiSTam / pratyakSAgamAbhyAM pakSasyAvAdhyamAnatvAt / na hi kSityAdau vicitrakArye pratyakSeNaikaikasvabhAvaH karttApalabhyate, tasyAtIndriyatayA pratyakSAgocaratvasya prAgeva pratipAdanAt , AgamasyApi tatpratipAdakasya 15 prAgeva pratiSedhAt ! nApi satpratipakSam ; viparItArthopasthApakasthAnumAnAntarasyAbhAvAt , kAryatvAdihetUnAM caavaanekdossdusstttvprtipaadnaaditi| nanu sAdhUktamAvaraNApAye sarvajJatvamiti / tattu prakRtereva atrai. vAvaraNasambhavAt , nAtmanastasyAvaraNAbhAvAt "pradhAnapariNAma:20 zuklaM kRSNaM ca karma" [ ] ityabhidhAnAt / nikhilajagakartRtvAccAsyA evAzeSajJatvamastu; tadetadapyasamIkSitAbhidhAnam, karmaNaH pradhAnapariNAmatApratiSedhAt sakalajagatkartRtvasya cAsiddhaH / nanu prakRtipraavaikyaM jagataH sRSTiprakriyA, tatkathaM tasyAstatkartRtvAsiddhiH? tathA hi"prakRtermahAMstato'haGkArastasmAdgaNazca ssoddshkH| tasmAdapi SoDazakAtpaJcabhyaH paJca bhUtAni // " [sAMkhyakA0 21] prathamaM hi prakRtermahAn-viSayAdhyavasAyalakSaNA vuddhirutpadyate / buddhazcAhaGkAro'haM subhago'haM darzanIya ityAdyabhimAnalakSaNaH / 30 ahaGkArAtpaJca tanmAtrANi zabdasparzarUparasagandhAtmakAni, indriyANi caikAdaza paJca buddhIndriyANi zrotratvakcakSurjihvAghrANalakSaNAni, paJca karmendriyANi vAkpANipAdapAyUpasthasaMzAni, 1 kaJcanAtizayamakurvatAm / 2 prakRteH / 3 kramaH ! - Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 manazca saGkalpalakSaNam-"bhojanArtha hi tatra gRhe yAsyAmi ki kati bhavipyAti guDo kA bhaviSyati' ityevaM saGkalpavRttirmanaH pazya tanmAtrebhyaH paJca bhUtAni-zavdAdAkAzaM, spazavAyU , rUpAjaH rasAdAyaH, gandhAtpRthvIti / puruSazceti / pnycviNshtitttvaani| 5 prakRtyAtmakAzcaite mahadAdayo bhedA; na tvato'tyantabheTino lakSaNabhedAbhAvAt / tathAhi "triguNamaviveki viSayaH lAmAnyamacetalaM prasavadharmi / vyaktaM tathA pradhAnaM tadviparItastathA ca punAn / " [sAMkhyakA0 11] 10 loka hi yadAtmakaM kAraNaM tadAtmakameva kAryamupalabhyate yathA kRSNaistantubhirArabdhaH paTaH kRSNaH / evaM pradhAnamapi triguNAtmakam, tathA buddhyahaGkAratanmAtrendriyabhUtAtmakaM vyaktamapi / tathA'viveki-'ise lattvAdaya idaM ca mahadAdi vyaktam' iti pRthakkata na zakyate / kintu 'ye guNAstavyaktaM yayaktaM te guNAH' iti / tathA 15vyaktAvyaktadvayamapi viSayo bhogyakhabhAvatvAt / sAmAnyaM ca sarva puruSANAM bhogyatvAtpaNyastrIvat / acetanAtmakaM ca sukhaduHkhamo. hAvedakatvAt prasavadharmivat / tathAhi-pradhAn buddhiM janayati, vuddhirapyahaGkAram , ahaGkAropi tanmAtrANIndriyANDi caikAdaza, tanmAtrANi ca mahAbhUtAnIti / 20 prakRtivikRtibhAvena pariNAmavizeSAllakSaNabhedopyaviruddhaH ! yathoktam "hetumadanityamavyApi sakriyamanekamAzritaM liGgam / sAvayavaM paratantraM ya'ktaM viparItamavyaktam // " [sAMkhyakA0 10] 25 vyaktameva hi kAraNavat; tathAhi-pradhAnena hetumatI buddhiH, buddhyA cAhaGkAraH, ahaGkAreNa paJca tanmAtrANyekAdaza cendriyANi, bhUtAni tnmaatraiH| na tvevamavyaktam-tasya kutazcidanutpatteH / tathA vyaktamanityam utpattidharmakatvAt, nAvyaktam tasyAnu 1 mahAdAdikArya triguNAdirUpeNa vyaktam / 2 vyaktA'vyaktAbhyAm / 3 pradhAnameva triguNAtmakam / mahadAdikArya kathaM triguNAtmakaM syAdityukte satyAha / 4 Adi padena rjstmsii| 5 purussenn| 6 svarUpAvasthAnam / 7 lakSaNabhedAbhAvAtkathaM kAryakAraNabhAvaH syAdityukte Aha / 8 mahadAdi / 9 pradhAnam / 10 hetumAn / 11 mahadAdi kAryam / 12 kAraNAt / Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 12] prakRtikartRtvavAdaH 287 tpattimattvAt / yathA ca pradhAnapuruyau divi cAntarikSe'tra sarvatra vyApitayA vartate na tathA vyaktam / yathA ca saMsArakAle trayodazavidhena budha'hakArendriyalajhamena saMyuktaM sUkSmazarIrAdikaM vyaktaM saMsarati, laivanavyaktaM taka vibhutvena sakriyatvAyogAt / vuyahaGkArAdibhedena chAnekavidha vatan, nAyatam tasyaikasyaiva 5 sato lokatrayakAraNatvAt / AzritaM ca vyakam , yadyalAdutpadyate tasya tadAnitatvAt / la levalavyaktam tasyAkAryatvAt / liGgaM ca 'layaM gacchati' iti hatyA, pralayakAle hi bhUtAni tanmAtreyu lIyante, tanmAtrANIndriyANi cAhaGkAre, ahaGkAro vuddho, buddhizca pradhAne / na cAvyaktaM kvacidadi layaM gacchatIti tasyAvidyamAna-10 kAraNatvAt / sAvayavaM ca vyaktam zabdasparzarUparasagandhAtmakairavayavairyuktatvAt / na tvevamavyaktam pradhAnAtmani shbdaadiinaamnuplbdhH| yathA ca pitari jIvati putro na svatantro bhavati tathA vyaktaM sarvadA kAraNAyattatvAtparatantram / na tvevamavyakaM tasya nitymkaarnnaadhiintvt| nanu pradhAnAtmani kuto mahadAdInAM sadbhAvasiddhiryataH prAgutpatteH ladeva kAryamiti cet / "asadakaraNAdupAdAnagrahamAlasammavAbhAvAt / zaktasya zakyakaraNAtkAraNabhAvAcca satkAryam // " [sAMkhyakA09] 20 iti hetupaJcakAt / yadi hi kAraNAtmani prAgutpatteH kArya nAbhaviSyattadA tanna kenacidakariSyata ! yadasatanna kenacintripate yathA jaganamoham, ala prabhutpantaH paramate kAryamiti / kriyate ca tilAdimittailAdikAryam , talAtacchattitaH prAgapi sat, vyaktirUpeNa tu kApilairapi prAjJa sattvasyAniSTa-25 tvaat| yadi cAsadbhavetkArya tarhi puruSANAM pratiniyatopAdAnagrahaNaM na syAt / yathAhi-zAlibIjAdiSu zAlyAdInAmasattvaM tathA kodravavIjAdiSvapi / tathA ca kodravavIjAdayopi zAliphalArthibhirupAdIyeran / na caivam , tasmAttatra tatkAryamastIti gmyte| 30 1 prvrtte| 2 gcchti| 3 vyApakatvena / 4 tirobhaavm| 5 paramate prAgutpattaH kArya dhami, na kenacitkriyate iti sAdhyo dharma:-asattvAt / 6 jainaadimte| 7 mRtpiNDe ghaTo nAsti paTopi nAsti tadA mRtpiNDo ghaTasyopAdAnaM paTasya na, tasya tu tantava eveti niyatopAdAnam / 8 zAlyAdi / Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 prameyakamalasArtaNDe 2. pratyakSapari0 yadi cAsadeva kArya sarvasmAttRNapAMzuloSThAdikAtsaryA suvarNarajatAdi kArya syAt , tAdAtsyavigemasya sarvasminnaviziSyatvAta na ca sarva sarvato bhavati tasmAttatraiva tasya sdbhaavaasiddhiH| nanu kAraNAnAM pratiniyaMteSveva kAryeSu prati niyatAH shktyH| 5 tena kAryasyAsatvAvizeSepi kiJcideva kArya kurvanti ityaya ttaram, zaktA api hi hetavaH zakyakriyameva kArya kara nAzakyakriyam / yaccAsattanna zakyakriya yathA gaganAsbhoruhama asacca paramate kaarymiti| vIjAdeH kAraNabhAvAJca satkArya kAryAsattve tadayogAta / 10 tathAhi-na kAraNabhAvo vIjAdeH avidyamAnakAryatvAtkharaviSA Navat / tatsiddhamutpatteH prAkAraNe kAryam / tacca kAraNaM pradhAnamevetyAvedayati hetupaJcakAt"bhedAnAM parimANAtsamanvayAcchaktitaH pravRttezca / kAraNakAryavibhAgAdavibhAgAdvaizvarUpyasya // " [sAMkhyakA0 15] loke hi yasya kartA bhavati tasya parimANaM dRSTam yathA kulAlaH parimitAnmRtpiNDAtparimitaM prasthagrAhiNamADhakagrAhiNaM ca ghaTaM karoti / idaM ca mahadAdi vyaktaM parimitaM dRSTam-ekA vuddhiH, eko'haGkAraH, paJca tanmAtrANi, ekAdazendriyANi, paJcabhUtA20 nIti / ato yatparimitaM vyaktamutpAdayati ttprdhaanmityvgmH| __ itazcAsti pradhAnaM medAnAM samanvayadarzanAt / yajAtisamanvitaM hi yadupalabhyate tattanmayakAraNasambhUtam yathA ghaTazarAvAdayo bhedA mRjAtisamanvitA mRdAtmakakAraNasambhUtAH, sattvarajastamojAtisamanvitaM cedaM vyktmuplbhyte| satvasya hi 25prasAdalAghavoddharSaprItyAdayaH kAryam / rajasastu tApazoSodvegA dayaH / tamasazca dainyabIbhatsagauravAdayaH / ato mahadAdInAM prsaaddainytaapaadikaaryoplmbhaatprdhaanaanvittvsiddhiH| 1 tarhi / 2 amAvasya / 3 upAdAne'nupAdAne ca / 4 kAraNe / 5 tdupaadaane| 6 shkykriyessu| 7 paramate kArya dharmi zakyakriyaM na bhavati asattvAditi shessH| 8 mhdaadi| 9 mahadAdInAm / 10 kAryasya / 11 mahadAdivyaktamekakAraNapUrvaka parimitatvAd ghaTAdivat / 12 mahadAdivyaktamekakAraNasambhUtamekasvarUpAnvitatvAdvA ghaTapaTIzarAvodaJcanAdivat / 13 utsava / 14 mahadAdivyaktasya / Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 12] prakRtikartRtvavAdaH 289 itazcAsti pradhAna zaktitaH prvRtteH| loke hi yo yasminnartha pravartate sa tatra zaktaH yathA tanduvAyaH paTakaraNe, pradhAnasya cAsti zaktirthayA vyaktamutpAdayati, sA ca nirAdhArA na sammavatIti pradhAnAstitvasiddhiH kAryakAraNavibhAgAcA dRSTo hi kAryakArayovibhAgaH, yathA 5 vRtikA kAraNa ghaTaH kAryam / sa ca tpiNDAvibhaktasvabhAvo ghaTo madhokAdidhAraNAharaNalamAthI na tu kRtiennddH| evaM nahadAdi kArya dRSyA sAdhyAla:-'asti pradhAnaM yato mahadAdikAryamutpannam' iti / __ iMtazcAsti pradhAnaM vaizvarUpyasyAvibhAgAt / vaizvarUpyaM hi loka-10 trayamabhidhIyate / taca pralayakAle kvacidavibhAga gacchati / uktaM ca prAG-'paJcajUtAni paJcatu tanmAnepyavibhAgaM gacchanti' ityAdi / avibhAgo hi nmaavideshH| yathA kSIrAvasthAyAm 'anyatkSIramanyadadhi' iti vibeko na zakyate kattu tadvatpralayakAle vyaktamidamavyakaM cedamiti / ato manyAnahe'sti pradhAna yAtra 15 mahadAdya'vimA gacchattIti / atra pratividhIyate-prakRtyAtmane nahadAdibhedAnAM kAryatayA tataH prvRttivirodhH| na khalu yadyasmAtsarvathA'vyatiriktaM tattasya kArya kAraNaM vA yuktaM bhinnalakSaNatvAttayoH / anyathA tadyavasthA saGkIrvata / tathA ca yadbhavadbhirmUlaprakRteH kAraNatvameva, bhUtendriya-20 lakSaNapoDazakapaNasya kAryatvameva, vuddhyahaGkAratanmAtrANAM pUrvottarApekSayA kAryatvaM kAraNatvaM veti pratizata vanna syAt / tathA cedalalaitam "mUlaprakRtiravikRtirmahadAdyAH prakRtivikRtayaH sapta / poDazakazca vikAro na prakRtina vikRtiH puruSaH // " 25 [sAMkhyakA0 3] iti: sarveSAmeva hi parasparamavyatireke kAryatvaM kAraNatvaM vA prasa 1 mahadAdibhedAnAm / 2 kAryapravRttiH zaktipUrvikA pravRttitvAttantuvAyapravRttivat / 3 mahadAdivyaktamekakAraNapUrvakaM kAryarUpatvAd ghaTAdivat / 4 mahadAyavibhAgaH kvacidAzritaH avibhAgatvAtkSIre dadhyAdyavibhAgavat / 5 ekatvam / 6 janaiH / 7 prakRteH / 8 pradhAnaM mahadAdeH kAraNaM na bhavati tasmAtsarvathA'vyatiriktatvAt / mahadAdi pradhAnakArya na bhavati tasmAtsarvathA'vyatiriktatvAt / 9 minnalakSaNAbhAve / 10 prakRtyAdi kAryarUpaM kAryarUpAnmahadAderavyatirekAt / pra. ka. mA0 25 Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDai [2. pratyakSapari0 290 jyeta / ApekSikatvAdvA tadbhAvasya, rUpAntarasya cApekSaNIyasyAbhAvAtsarveSAM puruSavatprakRtivikRtitvAbhAvaH / anyathA puruSasyApi prakRtivikRtivyapadezaH syAt / yaccedam-hetumattvAdidharmayogi vyaktaM viparItamavyaktam tadapi 5vAlapralApamAtram ; na hi yadyasmAdabhinnasvabhAvaM tattadviparItaM yaktaM bhinnakhabhAvalakSaNatvAdviparItatvasya / anyathA bhedavyavahArocche dyaH(daH) syAt / sattvarajastamasAM cAnyonyaM bhinnasvabhAvanivandhano medo na syAditi vizvamekarUpameva syAt / tato vyaktarU. pAvyatirekAdavyaktamapi hetumattvAdidharmayogi syAt vyaktakharUpa. 10 vat / vyaktaM vA'hetumattvAdidharmayogi syaavyktsvruupaavytirekaatttsvruupvdityekaantH| kiJca, anvayavyatirekanizcayasamadhigamyo loke kAryakAraNabhAvaH prsiddhH| na ca pradhAnAdibhyo mahadAyutpattinizcaye'nvayo vyatireko vA pratItosti yena pradhAnAnmahAnmahato'haGkAra ityAdi 15 siddhayet / na ca nityasya kAraNabhAvosti, kramA'kramAbhyAM tasyArtha kriyAvirodhAt / nanu nityamapi pradhAnaM kuNDalAdau sarpavanmahadAdirUpeNa pariNAmaM gacchatteSAM kAraNamityucyate, te ca tatpariNAmarUpatvAttatkAryatayA vyapadizyante / pariNAmazcaikavastva'dhiSThAna20 tvAdumedepi na virudhyate; ityapyanekAntAvalambane pramANopapannaM nityaikAnte prinnaamsyaivaasiddheH| sa hi tatra bhavan pUrvarUpatyAgAdvA bhavet , atyAgAdvA ? yadyatyAgAt / tadA'vasthAsAGkaye vRddhAdyavasthAyAmapi yuvAdyavasthopalabdhiprasaGgAt / atha tyaagaat| tadA svbhaavhaaniprsnggH| 25 kiJca, sarvathA tattyAgaH, kathaJcidvA? sarvathA cet, kasya pariNAmaH ? pUrvarUpasya sarvathA tyAgAdapUrvasya cotpAdAt / katha. Jcit cet, na kiJcidviruddham , tasyaivArthasya prAcyarUpatyAgenA. 1 apekSaNIyAbhAvepi prakRtivikRtibhAvo bhaviSyatItyukte Aha / 2 bhinnalakSaNatvAkAryakAraNabhAvayorityasyApekSayA vaashbdH| 3 kAryakAraNabhAvasya / 4 apekSaNIyasyAbhAvepi kasyacitprakRtitvaM vA ghaTate cet / 5 avyaktaM dharmi vyaktAdviparItaM na bhavati tsmaadbhinnsvbhaavtvaat| 6 viparItatvaM bhinnasvabhAvanibandhanaM na bhavatIti cet / 7 sarva vyaktarUpamevA'vyaktarUpameva vA syAditi / 8 RjuH sarpo yathA kuNDalAkAreNa jAyate sa eva RjvAkAreNa jAyate / kuNDalAdau svarNavaditi pAThAntaram / 9 dravyatayA paryAyatayA ca / 10 pradhAnasyaiva / manuSyalakSaNasya vaa| 11 bAlAvasthAyAH / Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 12] prakRtikartRtvavAdaH 291 nyathAbhAvalakSaNapariNAmopapatteH / nityaikAntatA tu tasya vyAhanyeta / atra hi naikadezena tatyAgo niraMzasyaikadezAbhAvAt / nApi sarvAtmanA; nityatvavyAghAtAt / / kiMca, pravarttamA'no nivartamAnazca dho dharmiNo'rthAntarabhUto vA sthAt, anarthAntarabhUto vA? yadyarthAntarabhUtaH: tarhi dharmI tad-5 vastha eveti kathanasau pariNato nAma ? na hyAntarabhUtayorarthayorutpAda vinA satya vicalitAtmano vastunaH pariNAmo bhavati, anyathA''tmApi pariNAmI syAt / tatsambaddhayordhameyorutpAdavinAzAttasya pariNAmaH, ityapyasundaram ; dharmiNA sadasatoH sambandhAbhAvAt / sambandho hi dharmasya sato bhavet , asato vA ? 10 na tAvatsataH; svAtantryeNa prasiddhAzepakhabhAvasampatteranapekSatayA kvacitpAratantryAsambhavAt / nApyasataH; tasya sarvopAkhyAMvirahalakSaNatayA kvacidapyAzritatvAnupapatteH / na khalu kharavipaNAdiH kvacidAdhito yuktH|nc pravarttamAnApravarttamAnadharmadvayavyatirikto dharmI upalabdhilakSaNaprApto darzanapathaprasthAyI kasyaciditi / ataH15 sa tAdRzo'sadvyavahAraviSaya eva vidupAm / athAnAntarabhUtaH; tathApyekasmAddharmisvarUpAvyatiriktatvAttayorekatvameveti kathaM pariNAmo dharmiNaH, dharmayorvA vinAzaprAdurbhAvau dharmisvarUpavat ? dharmAbhyAM ca dharmiNo'nanyatvAddharmakharUpavadapUrvasyotpAdaH pUrvasya vinAza iti naiva kasyacitpariNAmaH sidhyati / tasmAnna pariNAma 20 vazAdapi bhavatAM kAryakAraNavyavahAro yuktH| yaccedamutpatteH prAkAryasya sattvasamarthanArthamasadkaraNAdihetupavakamuktam / tad asatkAryavAdapakSepi tulyam / zakyate vevamapyabhidhAtum-'na sadkaraNAdupAdAnagrahaNAtsarvasambhavAbhAvAt / zaktasya zakyakaraNAtkAraNabhAvAcca satkAryam / ' na satkAryamiti 25 smbndhH| kiJca, sarvathA satkAryam, kathaJcidvA? prathamapakSo'sambhAvyaH; yadi hi kSIrodau dadhyAdikAryANi sarvathA viziSTarasavIryavipAkA 1 yuvaavsthaayaaH| 2 pradhAnasya / 3 puurvruuptyaagH| 4 uttarapariNAmalakSaNaH / 5 puurvprinnaamlkssnnH| 6 purussaadeH| 7 sA avasthA yasya / pUrvAvasthAsthaH / 8 nityasya / 9 pradhAnasya / 10 abhinnatvAt / 11 pAratanyaM hi sambandha iti vacanAt / 12 upAkhyA svabhAvaH / 13 dharmidharmayoH / 14 dharmayorvinAzaprAdurbhAvA dharmiNo na bhavata iti sAdhyo dharmiNo'nantaratvAt / 15 dhabhI utpAdavinAzavAn utpAdavinAzarUpadharmAbhyAmabhinnatvAddharmasvarUpavat / 16 sakAzAt / 17 sarvebhyaH kaarnnebhyH| 18 kaarnne| 19 AdinA nvniittkraadi| Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 prameyakamalamArttaNDe [ 2. pratyakSapari0 dinA vibhaktarUpeNa madhyAvasthAvatsanti, tarhi teSAM kimutpAdyamasti yena tAni kAraNaiH kSIrAdibhirjanyAni syuH / tathA ca prayogaHyetsarvAkAreNa sattana kenacijanyam yathA pradhAnamAtmA vA, sacca sarvAtmanA paramate dadhyAdIti na mahadAdeH kAryatA / nApi pradhAnasya 5 kAraNatA; avidyamAna kAryatvAt / yadavidyamAna kArya tanna kAraNam yathAtmA, avidyamAna kArya ca pradhAnamiti / kSIrAdyavasthAyAmapi dadhyAdInAM pazcAdivopalambhaprasaGgazca / atha kathaJcicchaktirUpeNa satkAryam ; nanu zaktirdravyameva tadrUpatayA sataH paryAyarUpatayA cAsato ghaTAderutpattyabhyupagame jinapatimatAnusaraNaprasaGgaH / 10 kiJca tacchaktirUpaM dadhyAderbhinnam, abhinnaM vA ? bhinnaM cet; kathaM kAraNe kAryasadbhAvasiddhi: ? kAryavyatiriktasya zakyAkhyapadArthAntarasyaiva sadbhAvAmyupagamAt / AvirbhUta viziSTara sAdiguNopetaM hi vastu dadhyAdi kAryamucyate / tacca kSIrAdyavasthAyAmupalabdhilakSaNaprAptAnupalabdhernAsti / yaccAsti zaktirUpaM tatkAryameva na bhavati / 15 na cAnyasya bhAve'nyadastyatiprasaGgAt / athAbhinnam ; tarhi dadhyAdernityatvAtkAraNavyApAravaiyarthyam / , abhivyaktau kAraNAnAM vyApArAnna vaiyarthyam; ityapyasat yato'bhivyaktiH pUrva satI, asatI vA ? satI cet; kathaM kriyeta ? anyathA kArakavyApArAnuparamaiH syAt / athAsatI; tathApyAkAza20 kuzezayavatkathaM kriyeta ? asadakaraNAdityabhyupeMgemAcca / sarvasya sarvathA sattvena ca kAryatvAsambhavAdupAdAnaparigrahopa na prApnoti / sarvasambhavAbhAvopi pratiniyatAdeva kSIrAderdadhyAdInAM janmocyate / tacca satkAryavAdapakSe dUrotsAritam / zaktasya zakyakaraNAditi cAtrAsambhAvyam; yadi hi kenacit kiJci25 niSpAdyeta tadA niSpodakasya zaktirvyavasthApyeta niSpadyasya ca karaNaM nAnyathA / kAraNabhAvopyarthAnAM na ghaTate kAryatvAbhAvAdeva / 1 dadhyavasthAvat / 2 dadhyAdi dharma kenacijjanyaM na bhavati pUrvameva sarvakAreNa sattvAdityupariSTAdyojyam / 3 iti = anumAnAt / 4 pradhAnaM kasyacitkAraNaM na bhavati / 5 dadhyAdikArya dharma zaktirUpe kAraNe nAsti tato bhinnatvAt / 6 tato bhinnatvaM syAtkAraNe vidyamAnatvaM ca syAditi sandigdhAnaikAntikatve satyAha / 7 zaktirUpasya / 8 vyaktirUpaM dadhyAdikAryam / 9 ghaTasya bhAve paTasya bhAvaprasaGgAt / 10 vidyamAnApi kriyamANA cet| 11 avizrAntiH / 12 pareNaiva / 13 padArthasya / 14 jainaiH / 15 kAraNasya / 16 kAryasya / 17 niSpAdyaniSpAdakabhAvAbhAve zaktiH karaNaM vA na vyavasthApyate / 18 kAryasya sarvathA sattvAt / 19 kAraNApekSayA / Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2112] prakRtikartRtvavAdaH 293 kiJca, ete hetavo bhavatpakSe pravRttAH kiM kurvanti? khaviSaye hi pravRttaM sAdhanaM dvayaM karoti-prameyArthavipaye pravRttau saMzayatrieyAsau nivartayati, nizcayaM cotpaadyti| tacca satkAryavAde na sambhavati / saMzayaviparyAlI hilavatAMjate caitanyAtmako, buddhimanaHsvabhAvI kA? pakSodhinda taponivRttiH lambhavati; caitanya-5 budilagata niyananayorapi jilayAt / nApi nizcayasyotpantiH tasyApi sadA saravAda, iti sAdhanopalyAsaparyam / tasmAtsAyanoyanyAlasthArthavattvamicchatA nizcayo'sanneva sAdhanenotpAdyata ityaGgIkarttavyam / tathA cAsadakaraNAdehetugaNalyAnenaivAnakAntikatA / yathA cAsatopi nizcayasya karaNam , tannippa-10 ttaye ca yathA viziSTasAdhanaparigrahaH, yathA cAsya na samAtsAdhanAbhAsAdeH sambhavaH, yathA cAsAbasannapi zaktairhetubhiH kriyate, tana ca hetUnAM kAraNabhAvosti tathAnyatrApi bhaviSyati / atha yadyapi sAdhanaprayogAtmAksanneva nizcayaH, tathApi na tatprayogavaiyarthya tadabhivyaktau tasya vyApArAt / tatra keyamabhi-15 vyaktiH-kiM svabhAvAtizayotpattiH, tadvipayajJAnaM vA, tadupalambhAvaraNApagamo vA ? na tAvatvabhAvAtizayaH; sa hi nizcayandarUpAdabhinnaH, bhinno vA? yadyabhinnaH; tarhi nizcayakharUpavat sarvadA sttvaanotpttiyukaa| atha bhinnaH tasyAsAviti sambandhAbhAvaH / sa hyAdhArAdheyabhAvalakSaNo vA, janyajanakabhAvalakSaNo 20 vA? tatrAdyapakSo'yuktaH parasparamanupakAryopakArakayostadasambhavAt / upakAre vA tasyApyantaratve sambandhAsiddhiranavasthA c| anarthAntaratve sAdhanaprayogavaiyathya nizcayAdevopakArA'narthAntara syAtizayasyotpatteH / amUrtatvAcAtizayasyAdhogamanAbhAvAnna tasya kazcidAdhAro yuktaH, adhogatiprativandhakatvenAdhArasyAva-25 sthiteH / nApi janyajanakabhAvalakSaNaH; sarvadaiva nizcayAkhyakAraNasya sannihitatvena nityamatizayotpattiprasaGgAt / na ca sAdhanaprayogApekSayA nizcayasyAtizayotpAdakatvaM yuktam / anupakAriNyapekSA'yogAt / upakAritve vA pUrvavaddopo'navasthA ca / api cAyamatizayaH san , asanvA kriyeta ? asattve pUrva-30 vtsaadhnaanaamnaikaantiktaapttiH| sattve ca sAdhanavaiyarthyam / 1 mahadAdAvapi / 2 nizcayasvabhAvAtizayayoH / 3 nizcayenAtizayasya / 4 atizayAt / 5 granthasya / 6 nizcayenAtizayasya kriyamANa upakAraH atizayAdanAntaramityasmin dUSaNamAha / 7 upkaaraay| 8 na tUpakArakasyotpattiH / Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 taMtrApyabhivyaktAvanavasthA / tanna svbhaavaatishyotpttirbhivyktiH| nApi tadviSayajJAnam ; satkAryavAdino mate tasyApi nityatvAt , dvitIyajJAnasyAsambhavAca / ekameva hi bhavatAM mate vijJAnam-"AsargapralayAdekA vuddhiH" [ ] iti siddhAnta2 sviikaaraat| tadupalambhAvaraNApagamopyabhivyaktirna yuktA; tadAvaraNasya nityatvenApagamAsambhavAt / tirobhAvalakSaNopyapagamo na yuktaH, atyaktapUrvarUpasya tirobhAvAsambhavAt / dvitIyopalambhasya cAsambhavAtkathaM tadAvaraNasambhavo yenAsyApagamobhivyaktiH syAt ? na 10 hyAvaraNamasato yuktaM sadvastuviSayatvAttasya / vandhamokSAbhAvazca stkaaryvaadino'nussjyte| vandho hi mithyA* jJAnAt , tasya ca sarvadAvasthitatvena sarvadA saMveSAM vaddhatvAtkuto mokSaH ? prakRtipuruSayoH kaivalyopalambhalakSaNatattvajJAnAcca mokSaH, tasya ca sadAvasthitatvena sarvadA sarveSAM muktatvAtkuto vandhaH? 15sakalavyavahArocchedaprasaGgazca; lokaH skhalu hitAhitaprAptiparihArArtha pravartate / satkAryavAdapakSe tu na kiJcidaprApyamaheyaM cAstIti nirIhameva jagatsyAt / / yadasattanna kenacitkriyate iti cAsaGgatam ; hetorvipakSe vAdhakapramANAbhAvenAnekAntAt / kAraNazaktipratiniyamAddhi kiJci20 devAsatkriyate yasyotpAdakaM kAraNamasti / yasya tu gaganAmbhoruhAdernAsti kAraNaM tanna kriyate / na hi sarva sarvasya kAraNamiSTam / nApi 'yadyadasattattatkriyate evaM' iti vyAptiriSTA / kiM tarhi ? 'yatkriyate tatprAgutpatteH kathaJcidasadeva' iti / nanu tulyepyasa. tkAritve kAraNAnAM kimiti sarva sarvasyAsataH kAraNaM na syAdi25 tyanyatrApi samAnam / samAne hi satkAritve kimiti sarva sarvasya saMtaH kAraNaM na syAt ? kAraNazaktipratiniyamAt 'sadapyAtmAdi na kriyate' ityanyatrApi samAnam / pratipAditaprakAreNa sarvathA 1 svabhAvAtizayepi / 2 sAdhanena / 3 prAguktaprakAreNa granthAnavasthA / 4 tannizcayam / 5 nizcayalakSaNazAnApekSayA nizcayavyavasthApakazAnasya (tadviSayazAnasya) dvitIyatvam / 6 sAMkhyAnAm / 7nizcayasya / 8 nizcayajJAnasya / 9 AvaraNasya avyaktarUpaM na saMbhavati-nityatvAt / 10 prANinAm / 11 vivekakhyAtilakSaNAdeH / 12 bandhamokSalakSaNasya / 13 paramate dadhyAdikArya dharmi na kenacitkriyate / 14 asannapi kriyata ityasin / 15 kharaviSANAdeH / 16 AtmAdeH / 17 asatkAryavAdapakSepi / Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 12] prakRtikartRtvavAdaH 295 sataH kAryatvAsambhavAtkathaJcidasatkAryavAde eva copAdAnagrahaNAdityAdehetucatuSTayasya viruddhatA sAdhyaviparyayasAdhanAt / tannotpattaH praakaarnn(nne)kaarysdbhaavsiddhiH| yaccoktam-bhedAnAM parimANAdityAdihetoH kAraNaM ca pradhAnamevaikaM sidhyati tadapyuktimAnam : "nedAnAM parimANAt' ityasyai-5 kakAraNapUrvakatvenAvinAmAvAsiddheH, adezakAraNavazatvepyasyAvirodhAt / kAraNamAtrapUrvakaveleva hi tatlAvinAlAbaH, datsAdhane ca siddhasAdhanam / 'bhedAnAM samanvayadarzanAt' iti cAsiddham ; na khalu sukhaduHkhamohasamanvitaM pramANataH prasiddham , zabdAdivyaktasAcetana. 10 tayA cetanasukhAdisamanvayavirodhAt / prayogaH-ye caitanyarahitA na te sukhAdisamanvayAH yathA gaganAmbhojAdyaH, caitanyarahitAzca zabdAdaya iti / nanu caitanyena sukhAdisamanvayasya yadi vyAptiH prasiddhA, tadA tanivartamAnaM zabdAdipu sukhAdisamanvayanvaM nivartayet / na 25 cAsau siddhA, puruSasya cetanatvepi lukhAdisamanvayAsiddheH ityapyapezalam ; svasaMvedanaliddhiprastAve sukhAdisvabhAvatayAtmanaH prasAdhanAt / yaccAnyaduktam-prasAdatApadainyAdikAryoMpalambhAtpradhAnAnvitatvasiddhiH; tadapyayuktam ; anekAntAt , kApilayoginAM hi puruSaM 20 prakRtivibhaktaM bhAvayatAM puruSamAlambya svabhyastayogAnAM prasAdo bhavati prItizca, anabhyastayogAnAM kSiprataramAtmAnamapazyatAmuddhegaH, prakRtyA jaDamatInAM moho jAyate, na cAsau puruSaH prayAnAnvitaH parairiSTaH saGkalpAtprItyAdhutpattina putpAditi zabdAdiSvapi samAnam / saGkalpamAtrabhAvitve ca prItyAdInAmAtmarUpa-25 tAprasiddhiH, saGkalpasya jJAnarUpatvAt , jJAnasya cAtmadharmatayA khasaMvedanasiddhiprastAve pratipAditatvAt ityalamaMtiprasaGgena / astu vA prItyAdisamanvayo vyakte, tathApi na pradhAnaprasiddhiH, saadhnsyaanvyaasiddheH| na khalu yathAbhUtaM triguNAtmakamekaM nityaM vyApi cAsya kAraNaM sAdhayitumiSTaM tathAbhUtena kvaciddhetoH prati-30 1 paryAyarUpatayA / 2 paramate sarvathA satkArya sAdhyam / 3 kathaJcidasatkAryasya / 4 zabdAdizyatam / 5 tathA iti mUlapustake paatthH| 6 bhinnam / 7 manasaH / 8 saGkalpAtprItyAdihetuH zabdAdiriti / 9 zAnasyAtmadharmatvasamarthanavistareNa / 10 samanvayadarzanAdityasya / 11 vyaaptysiddhH| 12 dRSTAnte / Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 vandhaH siddhH| nApi yadAtmakaM kAryamupalabhyate kAraNenApyavazyaM tadAtmanA bhAvyam , anyathA mahadAdau hetumatvAnityatvAvyApitvAdidharmopalambhAt pradhAnepi tAdrUpyaprasiddhiprasaGgA toviruddha. taanupnggH| 5 yaccedaM nidarzanamuktam-'yathA ghaTazarAvAdayo mRjAtisamanvitAH' iti tadapyasaGgatam ; sAdhyasAdhanavikalatvAdasya / na hi mRttvasuvarNatvAdijAtinityaniraMzavyApyekarUpA pramANataH prasiddhA yena tadAtmakakAraNasambhUtatvaM tatsamanvitatvaM ca prasi ddhyet, prativyakti tasyAH pratibhAsadAjhedasiddheH / vistareNa 10 cAsyAH siyabhAvaM sAmAnyavicAraprastAve pratipAdayiSyAma ityalamativistareNa / tathA 'samanvayAt' ityasyAnekAntaH; cetanatvabhoktRtvAdidhamaiH purupANAm , pradhAnapurupANAM ca nityatvAdidharmaiH samanvitatvepi tathAvidhaikakAraNapUrvakatvAnabhyupagamAt / / 15 etena zaktitaH pravRtterityAdyupyanaikAntikatvAdidoSaduSTatvAdekakAraNapUrvakatvAsAdhanamityavasAtavyam / tathA hi-prekSAvatkAraNametebhyaH prasAdhyate, kAraNamAtraM vA ? prathamavikalpe anekAntaH, vinApi hi prekSAvatA kA svahetusAmarthyapratiniyamAtpratiniyata kAryasyotpattyavirodhAt / na ca pradhAna prekSAvadyuktaM tasyAcetana20 tvAt prekSAyAzca cetanAparyAyatvAt / atha kAraNamAtraM sAdhyate, tarhi siddhsaadhytaa| na hyasmAkaM kAraNamantareNa kaarysyotpaado'bhiissttH| kAraNamAtrasya ca 'pradhAnam' iti saMjJAkaraNe na kinycidvirudhyte'rthbhedaabhaavaat| kiJca, zaktitaH pravRtterityanena yadi kathaMzcidvyatiriktazakti30 yogikAraNamAtraM sAdhyate; tadA siddhasAdhyatA / atha vyatirikta 1 sattvAdi / 2 samanvayAditi heturnityatvAdidharmopete pradhAne sAdhye prayukto'nityatvAdidharmopetapradhAnaprasAdhanAviruddhaH / 3 sA nityaniraMzavyApyekarUpajAtiH / 4 tayA nitynirNshvyaapyekruupjaatyaa| 5 nitynirNshvyaapyekruupjaatiniraakrnnvistrenn| 6 nitynirNshvyaapyekruupjaatyaa| 7 hetoH| 8 niraMzatvAdimizca / 9 pareNa / 10 hetudvaya nirAkaraNapareNa granthena / 11 hetutrayamapi / 12 nityatvameSAM ytH| 13 hetubhyH| 14 akRSyabhUruhAdikaM prekSAvatkAraNamantareNApi dRzyate'taH sarva prekSAvatkAraNapUrvakaM vA neti sndigdhaanekaantH| 15 kAraNasAmAnyam / 16 janAnAm / 17 asAbhiH kAraNamAtraM bhavadbhiH pradhAnaM pratipAdyate ityatra / 18 drvysvbhaaven| 19 kAryaniSpAdane / Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 12] prakRtikartRtvavAdaH 297 vicitrazaktiyuktamekaM nityaM kAraNam, tadAnakontikatA hetoH / tathAbhUtena kvacidanvayAsiddharasiddhatA ca, na khalu vyatiriktazaktivazAt kasyacitkAraNasya kvacitkAya pravRttiH prasiddhA, zaktInAM khaatmbhuuttvaat| yaJcedamuktam-avibhAgAdvaivarUpyatyA tadayasAmpratam, prala-5 yakAlasyaivAprasiddheH / siddhau vA tadAsI mahAdInAM layo bhavan pUrvasvabhAvacyutaH bhavet, acyuto kA? yadi pracyutau; tahi teSAM tadA vinAzasiddhiH khasAvapracyutevinAzarUpatvAt / athAnacyuto; tarhi layAnupapattiH, nahi avikalamAtmanastatvamanubhavataH kasyacillayo yutto'tiprasaGgAt / parasparaviruddha 10 cerdam 'avibhAgo vaizvarUpyam' iti ca / vaizvarUpyaM ca pradhAnapUrvatve nopapadyata eva, tanmayatvena sarvasya jagatastatsvarUpavadekatvaprasaGgAt, iti kasyA'vibhAgaH svAditi ? tanna pradhAnasya sakalajagatkartRtvaM siddham , yatastatsiddhI pradhAnasya sarvajJatA, kartRtvasya kAraNazaktiparijJAnAvinAbhAvAsiddharityuktaM prAgIzvara-15 nirAkaraNe, tadlamatiprasaGgane / etena sezvarasAGkhyairyaduktam-'na pradhAnAdeva kevalAdamI kAryabhedAH pravartante tasyAnatvAt / na hyacetano'viSThAyakamantareNa kAryamArabhamANo dRSTaH / na cAnyAtmA'dhiSThAyako yuktaH, sRSTikAle tasyAzatvAt / tathA hi-budhyadhyavasitamevArtha puruSa-20 zvetayate / vuddhisaMsargAca pUrvamasAvajJa eva, na jAtu kazcidartha vijAnAti / na cAjJAtamartha kazcitkartuM shktH| ato nAsau krtaa| tasmAdIzvara eva pradhAnApekSaH kAryabhedAnAM kartA, na kevlH| na khalu devadattAdiH kevalaH putrana , kumbhakAro vA ghaTa janayati' iti tadapi prativyUDam / pratyekaM tayoH kartRtvatyAlanbhave sahi-21 tayorapyasambhavAt , anyathA prtyekpkssnikssiptdopaanupnggH| athocyate-yadi nAma pratyekaM tayoH kartRtvAsambhavattathApi sahitayoH kathaM tadbhAvaH? na hi kevalAnAM cakSurAdInAM rUpAdi 1 dharmasvabhAve bhedH| 2 sAdhyate iti shessH| 3 sndigdhruupaa| 4 svasya / 5 svarUpam / 6 vstunH| 7 pradhAnAtmanorapi lyprsnggaat| 8 avibhAgAdvaizvarUpyamiti / 9 ekatvam / 10 anekatvam / 11 loke Adau vibhAgosti yadi tadA pazcAdvibhAgAnAmavibhAgaH syAt / 12 kartRtvaM kAraNazaktizAnAbinAbhAvi na bhavatIti smrthnen| 13 prakRtIzvaranirAkaraNapareNa grnthen| 14 mhdaadyH| 15 IzvaraM prerakam / 16 sNsaaryaatmaa| 17 kAryam / 18 sahitayostayoH kartRtvasambhavazcet / 19 AlokAdInAM ca / Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 jJAnotpattisAmarthyAbhAve sahitAnAmapyasau yuktaH, tara mAtram ; yataH sAhityaM nAmAnayoranyonyaM sahakAritvam / tacAnyonyAtizayAdhAnAdvA syAt , ekArthakAritvAdvA? va tAvadAdA kalpanA yuktA; nityatvenAnayorvikArAbhAvAt / nApi dvitIya 5kalpanA yuktA kAryANAM yogapadyaprasaGgAt / apratihata sAmaya zvarapradhAnAkhyakAraNasya sadA sannihitatvenAvikalakAraNatvAne pAm / tathAhi-yadyadA'vikalakAraNaM tattadA bhavatyeva yathA'nyakSaNaprAptAyAH sAmagrIto'GkuraH, avikalakAraNaM cAzeSa kAryamiti / nanu yadyapi kAraNadvayametannityaM sannihitaM tathApi krameNaivAsI 10 kAryabhedAH pravartipyante / mahezvarasya hi pradhAnagatAH sattvAda strayo guNAH sahakAriNaH, teSAM ca kramavRttitvAtkAryANAmapi kramaH / tathAhi-yadodbhUtavRttinA rajasA yukto bhavatyasau tadA sargahetuH prajAnAM bhavati prasavakAryatvAdrajasaH, yadA ta sattva mudbhUtavRtti saMzrayate tadA lokAnAM sthitikAraNaM bhavati sattvasya 15sthitihetutvAt , yadA tamasodbhUtazaktinA samAyukto bhavati tadA pralayaM sarvajagataH karoti tamasaH pralayahetutvAt / taduktam"rajojaSe janmani sattvavRttaye sthitau prajAnAM pralaye tmHspRshe| ajAya sargasthitinAzahetave yImayAya triguNAtmane namaH // 1 // " [kAdambarI pR0 1] 20 ityayasAmpratam; yataH prakRtIzvarayoH sargasthitipralayAnAM madhye'nyatamasya kriyAkAle tadaparakAryadvayotpAdane sAmarthyamasti, na vA? yadyasti; tarhi sRSTikAlepi sthitipralayaprasaGgo'vikalakAraNatvAdutpAdvat / evaM sthitikAlepyutpAdavinAzayoH, vinAza kAle ca sthityutpAdayoH prasaGgaH, na caitadyuktam / na khalu para25 sparaparihAreNAvasthitAnAmutpAdAdidharmANAmekatra dharmiNyekadA sadbhAvo yuktaH / atha nAsti sAmarthyam ; tadaikameva sthityAdinAM madhye kArya sadA syAt yadutpAdane tayoH sAmarthyamasti, nAparaM kadAcanApi tadutpAdane tayoH sadA saamrthyaabhaavaat| avikAri Nozca prakRtIzvarayoH punaH sAmotpattivirodhAt, anyathA 30 nityaiksvbhaavtaavyaaghaatH| atha tatsvabhAvepi pradhAne sattvAdInAM madhye yadevodbhUtavRtti tadeva kAraNatAM pratipadyate nAnyat , tatkathaM sthityAdInAM yogapadya 1 prasava utpttiH| 2 IzvaraH kartA / 3 na jAyate ityajo rudrastasmai / 4 trayI vedaastryii| 5 sattvarajastamorUMpAya / 6 sthitipralayau dharmiNau sRSTikAle bhavataH tadA avikalakAraNatvAt / 7 prjaalkssnne| 8 sAmarthyamutpadyate cet / Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2112] kavalAhAravicAraH 299 prasaGga iti ? atrocyate-tepAmuddhRtavRttitvaM nityam , anityaM vA? na tAvannityam ; kAdAcitkatvAta, sthityAdInAM yogapadyaprasaGgAcca / athAnityam; kuto'sya prAdurbhAvaH ? prakRtIzvarAdeva, anyato vA hetoH, svatantro vA? prathamapakSe sadAsya sadbhAvaprasaGgaH, prakRtIzvarAkhyasya hetornityarUpatayA sadA sannihitatvAt / na cAnyatasta-5 tprAdurbhAvo yuktaH; prakRtIzvaravyatirekeNAparakAraNasyAnabhyupaganAt / tRtIyapakSe tu kAdAcitkatvavirodho'sya svAtabyeNa bhavato dezakAlaniyamAyogAt / svabhAvAntarAyattavRttayo hi bhAvAH kAdAcitkAH syuH tadbhAvAbhAvaprativaddhatvAttatsattvAlattvayoH, nAnye teSAmapekSaNIyasya kasyacidabhAvAt / 10 kiJca, AtmAnaM janayatti bhAvo niSpannaH, anippanno vA? na tAvannippannaH; tasyAmavasthAyAmAtmanopi nippannarUpAvyatirekitayA niSpannatvAnniSpannasvarUpavat / nApyaniSpannaH, anippannakharUpatvAdeva gaganAmbhojavat / tasmAtprakArAntareNAzeSajJatvAsiddherAvaraNApAye evAzepaviSayaM vijJAnam / taccAtmana eveti parIkSA-15 dakSaiH pratipattavyam / tacca vijJAnamanantadarzanasukhavIryAvinAbhAvitvAdanantacatuSTayasvabhAvatvamAtmanaH prasAdhayatIti siddho mokSo jIvasyAnantacatuSTayasvarUpalAnalakSaNaH, tasApetaprativandhakasyAmakharUpatayA jIvanmuktivatparamamuktAvapyabhAvAsiddheH // ye tvAtmano jIvanmuktau kavalAhAramicchanti teSAM tatrAsyAna-20 ntacatuSTayasvabhAvAbhAvo'nantasukhavirahAt / tadvirahazca bubhukSAprabhavapIDAkrAntatvAt / tatpIDApratIkArArthI hi nikhilajanAnAM kavalAhAragrahaNaprayAsaHprAliddhaH / nanu bhojanAdeH sukhAyalatvAtkathaM bhagavato'to'nantasukhAdyabhAvaH ? dRzyate hAsadAda kSutpIDite nizzaktike ca bhojanasadbhAve sukhaM vIrya cotpa-25 dyamAnam ; ityapyayuktam / asmadAdisukhAdeH kAdAcitkatayA viSayebhya evotpattisambhavAt / bhagavatsukhAdezca tatsambhave'nantatAvyAghAtaH / tathAhi-kSutkSAmakukSinizzaktikazcAsau yadA kavalAhAragrahaNe pravRttastadaiva tadIyasukhavIryayonaSTatvAtkuto'nantatA? vItarAgadveSatvAccAsya tadrahaNaprayAsAyogaH / prayogaH-kevalI na 30 1 kAraNasya / 2 jaaymaansy| 3 kAryalakSaNAdbhAvAdaparaH kAraNalakSaNo bhAvaH svabhAvAntaram / 4 kAraNAdhInavRttaya ityrthH| 5 tasya kAryasya / 6 svarUpam / 7 kaarylkssnnH| 8 niSpannAyAm / 9 jagatkartRtvAdilakSaNena / 10 jIvamayatvena / 11 zvetapaTAH / 12 bhagavadIya / Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 bhur3e rAgadveSAbhAvAnantavIryasadbhAvAnyathAnupapatteH / nanu samamika zatrUNAM sAdhUnAM bhojanAdikaM kurvatAmapi vItarAgadveSatvasamma vAdanaikAntiko hetuH; ityapyasAmpratam ; mohanIyakarmaNaH sadAle bhojanAdikaM kurvatAM pramattaguNasthAnapravRttInAM sAdhUnAM paramArthato vItarAgatvAsambhavAt / tannAnakAntikoyaM hetuH / nApi vikato vipakSe vRtterbhaavaat| __ kavalAhAritve cAsya sraagtvprsnggH| prayogaH-yo yaH kava bhuGkte sa sa na vItarAgaH yathA rathyApuruSaH, bhuGkte ca kavaLa bhavanmataH kevalIti / kavalAhAro hi smaraNAbhilASAbhyAM bhujyate. 10 bhuktavatA ca kaNThoSThapramANatastRptenA'rucitastyajyate / tathA cAmilApA'rucibhyAmAhAre pravRttinivRttimattvAtkathaM vItarAgatvam ? tabhAvAnnAptatA / athAbhilASAdyabhAvepyAhAraM gRhNAtyaso tathAbhUtAtizayatvAt , nanu cAhArAmAvalakSaNopyatizayo'syA bhyupgntvyo'nntgunntvaadggngmnaadytishyvt|| 15 athAhArAbhAve dehasthitirevAsya na syaat| tathAhi-bhagavato dehasthitiH AhArapUrvikA dehsthititvaadmdaadidehsthitivt| nanvanenAnumAnenAsyAhAramAtram, kavalAhAro vA sAdhyeta? prathamapakSe siddhasAdhyatA, 'Asayogakevalino jIvA AhAriNaH' ityabhyupagamAt , tatra ca kavalAhArAbhAvepyanyasya karmanokarmA20 dAnalakSaNasyAvirodhAt / SaDiyo hAhAraH "gomma kasmahAro kavalAhAro ya leppmaahaaro| oja maNo vi ya kamaso AhAro chavviho yo||"[ . ] ityabhidhAnAt / na khalu kavalAhAreNaivAhAritvaM jIvAnAm ekendriyANDajatridazAnAmabhuJjAnatiryagmanuSyANAM cAnAhAritva25 prasaGgAt / na caivam "viggahagaimAvaNNA kevaliNo samuhado ajogI y| siddhA ya aNAhArA sesA AhAriNo jIvA // " [jIvakANDa gA0 665, zrAvakaprajJa0 gA0 68] 1 kavalAhArAbhAvamantareNAnupapattestayoH / 2 hetorekAMzaM gRhItvA dUpayati / 3 kavalAhAriNi / 4 abhilaassaadybhaavepyaahaargrhnnlkssnn| 5 jainaiH| 6 nokarma (1), karmAhAraH (2), kavalAhAraH (3), lepyaH AhAraH (4) ojaH (5), mAnasikaH (6) api ca kramazaH AhAraH Sar3idho jnyeyH| 7 vigrahagatimApannAH kevalinaH samudghAta ( daNDakapATeti samudghAtadvaya ) gatAH ayoginazca / siddhAzca anAhArAH zeSA AhAriNo jIvAH / 8 daNDakavATAvasthAyAm / 9 arhadavasthAtaH ante siddhAvasthAta Adau yA avasthA sA ayogAvasthA / Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 sU0 2612] kavalAhAravicAraH ityabhidhAnAt / dvitIyapakSe tu tridazAdibhirvyabhicAraH, teSAM kavalAhArAbhAvepi dehasthitisambhavAt / atha 'audArikazarIrasthititvAt' iti vizeSyocyate / tathAhi-yA yA audArikazarIrasthitiH sA sA kavalAhArapUrvikA yathAsmadAdInAm , audArikazarIrasthitizca bhagavataH, iti na tridazazarIrasthityA 5 vyabhicAraH, ityapyasAram ; tadIyaudArikazarIrasthiteH paramaudArikazarIrasthitirUpatayA'smadAdyaudArikazarIrasthitivilakSaNatvAt / tasyAzca kevalAvasthAyAM kezAdivRddhyabhAvavadbhuktyabhAvopyA. viruddha ev| kathaM caivaM vAdino bhagavatpratyakSamatIndriyaM syAt ? zakyaM hi 10 vaktum-tatpratyakSamindriyajaM pratyakSatvAdasmadAdipratyakSavat / tathA sarAgo'sau vaktRtvAttadvadeva / na hyasmadAdau dRSTo dharmaH kazcittatra sAdhyaH kazcinneti vaktuM yuktam , khecchAkAritvAnuSaGgAt / tathA ca na kazcitkevalI vItarAgo vA, iti kasya bhuktiH prasAdhyate ? yadi caikatraM taccharIrasthiteH kavalAhArapUrvakatvopalambhAtsarvatra 15 tathAbhAvaH sAdhyate; tarhi ghaTAdau sannivezAdevuddhimatpUrvakatvopalambhAttanvAdInAmapyato vuddhimatpUrvakatvasiddhiH syAt / dvicandrAdipratyayasya nirAlamvanatvopalambhAccAkhilapratyayAnAM nirAlamvanatvaprasaGgaH syAt / atha yAdRzaM buddhimatkAraNavyAptaM sannivezAdi ghaTAdau dRSTaM tAdRzasya tanvAdiSvabhAvAnnAtasteSAM tatpUrvakatva-20 siddhiH, tarhi yAdRzamaudArikazarIrasthititvamasmadAdau tadbhuktipUrvakaM dRSTaM tAdRzasya bhagavatparamaudArikazarIrasthitAvabhAvAnnAtastasyAstaddhaktipUrvakatvasiddhiH / yathA ca pratyayatvAvizeSepi kasyacinirAlamvanatvamanyasyAnyatvam , tathA ca taccharIrasthitestattvAvizeSepi nirAhAratvamitaracceSyatAmavizeSAt / atha 'anyAdRzamaudArikazarIrasthititvamanyAzAzca puruSA na santi' ityucyate tarhi mImAMsakamatAnupravezaH / ato yathAnyA 1 audArikazarIrasthititvAtkavalAhAritvameveti / 2 kavalAhAralakSaNaH / 3 sarAgatvasendriyatvalakSaNaH / 4 bhagavataH sarAgatve tatpratyakSasyendriyajatve c| 5 assdaadau| 6 akriyAdarzinaH kRtavuyutpAdakatvam / 7 saptadhAtumalopetam / 8 tasya kavalasya / 9 audArikazarIrasthititvAditi hetoH / 10 kavalasya / 11 dvicandrAdipratyayasya / 12 ghaTAdipratyayasya / 13 sAlambanatvam / 14 AhArapUrvakatvam / 25 paramaudArikam / 16 anaahaarinnH| 17 mImAMsakamatepi sarvazalakSaNo'nyAdRzaH puruSo nAsti / pra. ka. mA0 26 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 dRzAH santi puruSAstathA tatsthititvamapi / kathamanyathA saptadhAta malApetatvaM taccharIrasya syAt ? tatsambhave tatsthiterataddhati katvamapi syAt / tapomAhAtmyAccaturAsyatvAdivaccAbhuktipUrvakatve tasyAH ko 5virodhaH? dRzyate ca paJcakRtvo bhujAnasya yAdRzI taccharIra. sthitistAdRzyeva pratipakSabhAvanopetasya ctustriokbhojnsyaapi| tathA pratidinaM bhujAnasya yAdRzI sA tAdRzyevaikadvyAdidinAntaritabhojinopi / zrUyate ca vAhubaliprabhRtInAM saMvatsarapramitAhAra vaikalyepi viziSTA shriirsthitiH| AyuHkamaiva hi pradhAnaM tatsthite. 10 nimittam , bhuktyAdistu sahAyamAtram / taccharIropacayopi lAbhAntarAyavinAzAtpratisamayaM tadupacayanimittabhUtAnAM divyaparamANUnAM lAbhAd ghaTate / evaM chadmasthAvasthAvacca kevalyavasthAyAmapyasya bhuktya'bhyupagame akSipakSmanimeSo nakhakezavRyAdizcAbhyupagamyatAm / tadabhAvAtizayAbhyupagame vA bhuktyabhAvAtizayo15 pyabhyupagantavyo vizeAbhAvAt / nanu mAsaM varSe vA tadabhAve tatsthitAvapi nA''kAlaM tasthitiH punastadohAre pravRttyupalambhAditi cet, kuta etat ? AkAlaM tatsthiteranupalambhAccet, sarvajJavItarAgasyApyata evAsiddhelAmamicchato mUlocchedaH syAt / doSAvaraNayorhAnyatizayopalambhene 20 kecidAtyantikaprakSayasiddhastatsiddhau kaciccharIriNyAtyantiko bhuktiprakSayopi prasidhyet tadupalambhasyAtrApyavizeSAt / tanna zarIrasthiterbhagavato bhuktisiddhiH| athocyate-vedanIyakarmaNaH sadbhAvAttatsiddhiH, tathAhi-bhagavati vedanIyaM svaphaladAyi karmatvAdAyuHkarmavat, tadapyukti25mAtram; yato'topyanumAnAttatphalamAtraM siyena punarbhuktilakSaNam / atha kSudAdinimittavedanIyasadbhAvAdbhuktisiddhiH, nanu tannimittaM tattatrAstIti kutaH ? kSudAdiphalAJcadanyonyAzraya:siddhe hi bhagavati tannimittakarmasadbhAve tatphalasiddhiH, tasyAzca tanimittakarmasadbhAvasiddhiriti / 1 anyaadRshaudaarikshriirsthiteH| 2 akavala / 3 bhojane viraktabhAvanopetasya / 4 pussttiH| 5 vItarAgasya / 6 atizaye / 7 kAlamabhivyApya / maraNaparyantamityarthaH / 8 kavalAhAramantareNa / 9 tasya kvlsy| 10 sarvazasadbhAvam / ( kavalAhAratvam ) 11 srvshsdbhaavocchedH| 12 doSA rAgAdibhAvakarma / 13 AvaraNaM dravyakarma / 14 dRSTAnte / 15 aatmni| 16 svaphalaM kSudAdiduHkham / . Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 12] kavalAhAravicAraH 303 athA'sAtavedanIyodayAttatra tatsiddhiH, na; sAmarthyavaikalyAt tasya / avikalasAmarthya hasAtAdivedanIyaM khakAryakAri,sAmarthyavaikalyaM ca mohanIyakarmaNo vinAzAtsuprasiddham / yathaiva hi patite sainyanAyake'sAmarthya sainyasya tathA mohanIyakarmaNi naSTe bhagavatyasAmarthyamaghAtikarmaNAm / yathA ca mantreNa nirviSIkaraNe kRte mantri-5 NopabhujyamAnamapi viSaM na dAhamUcrchAdikaM kartuM samartham , tathA asAtAdivedanIyaM vidyamAnodayamapyasati mohanIye niHsAmarthyatvAnna kSuhuHkhakaraNe prabhu sAmagrItaH kaaryotpttiprsiddhH| mohanIyAbhAvazca prasiddho bhagavataH, tIvratarazukladhyAnAnalanirdagdhaghanaghAtikarmendhanatvAt / yadi ca tadbhAvepi tadudayaH svakArya-10 kArI syAt ; tarhi paraghAtakarmodyAtparAn yaSTyAdibhistADayet sa eva vA paraistADyeta / paraghAtoyopi hi saMyatAnAmarhadavasaunAnAmasti / atha paramakAruNikatvAttadudayepi na parAMstADayati upasargAbhAvAca na ca taistADyate; tAnantasukhavIryatvAdvAdhAvirahAccAsAtAdivedanIyodaye satyapi bhojanAdikaM na kuryAt / moha-15 kAryatvAcca karuNAyAH kathaM tatkSaye paramakAruNikatvaM tasya syAt ? kiJca, karmaNAM yadyudayo nirapekSaH kAryamutpAdayati; tarhi trivedAnAM kaSAyANAM vA pramattAdiSUdayostIti maithunaM bhrakuTyAdikaM ca syAt / tatazca manasaH saMkSobhAtkathaM zukladhyAnAptiH kSapakazreNyArohaNaM vA ? tadbhAghAcca kathaM karmakSapaNAdi ghaTeta ? 20 nanvevaM nAmAyudayopi tatra khakAryakArI na syAt / ityapyasaGgatam ; zubhaprakRtInAM tatrApratibaddhatvena svakAryakAritvasambhavAt / yathA hi valavatA rAzA svamArgAnusAriNA labdhe deze duSTA jIvantopi na svaduSTAcaraNasya vidhAtAraHsujanAstvapratihatatayA khakAyasya vidhAtArastathA prakRtamapi / kathaM punarazubhaprakRtInAmevAhati 25 pratibaddhaM sAmarthyam na punaH zubhaprakRtInAmiti cet; ucyateazubhaprakRtInAmarhanna'nubhAgaM ghAtayati na tu zubhAnAm , yato guNaghAtinAM daNDo nA'doSANAm / yadi ca pratibaddhasAmarthyamapyasAtAdivedanIyaM khakAryakAri syAt; tarhi daNDakavATapratarAdividhAnaM bhagavato vyartham / taddhi yadA nyUnamAyurvedanIyAdikamadhika-30 sthitikaM bhavati tadA'nena karmaNAM samasthityartha vidhIyate / na cAdhikasthitikatvena phaladAnasamartha karma upAyazatenApyanyathA 1 iti cenna / 2 kevaliguNasthAnAntAnAm / 3 uditasya karmaNaH svakAryakAri. svAbhAvaprakAreNa / 4 dussttnigrhshissttpaalnkaarinnaa| 5 zubhAzubhakarma / 6 zaktim / Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 kata zakyamiti na kazcinmuktaH syAt / atha tapomAhAtmyAnirjIrNamadhikasthitikatvena phaladAnAsamartham AyuHkarmasamAnaM kriyate; tathA vedyamapi kriyatAmavizeSAt / etenedamapyapAstam-yadi vedanIyamaphalam tatra tannAstyeva 5 jJAnAvaraNAdivat, tathA ca karmapaJcakasyAbhAvastatra praapnotiiti| katham ? yadyAyuradhikAni vedyAdIni svaphaladAnasamarthAni; tarhi muktybhaavH| no cenna teSAM karmatvamiti tadapanayanAya yoginoM lokapUraNAdiprayAso vyarthaH / anuSThAnavizeSeNApahRtasAmarthyAnA mavasthAnaM vedyapi samAnam / na ca kAraNamastItyetAvataiva kAryo10 tpattiH, anyathendriyAdikAryasyApyanuSaGgAdbhagavato matijJAnasya rAgAdInAM ca prasaGgaH / athAvaraNakSayopazamasya mohanIyakarmaNazca sahakAriNo virahAnnendriyAdi svakArye vyApriyate; ata eva vedanIyamapi na vyApriyeta / na hyatyantamAtmani paratra vA viratavyAmo hastadartha kiJcidAdAtuM hAtuM vA pravarttate / prayogaH-yo yatrAtyantaM 15 vyAvRttavyAmohaH sa tadartha kiJcidAdAtuM hAtuM vA na pravartate yathA vyAvRttavyAmohA mAtA putre, vyAvRttAtyantavyAmohazca bhagavAn, tataH sopi bhojanamAdAtuM kSudAdikaM vA hAtuM na pravarttate / pravRttI vA mohavatvaprasaGgaH, tathAhi-yastadAdAtuM hAtuM vA pravarttate sa mohavAn yathA'smadAdiH, tathA cAyaM zvetapaTAbhimato jina iti / 20 tathA ca kuto'syAptatA rathyApuruSavat ? na ceyaM vubhukSA mohanIyAnapekSasya vedanIyasyaiva kAryam , yenAtyantavyAvRttavyAmohepyasyAH smbhvH| bhoktumicchA hi bubhukSA, sA kathaM vedanIyasyaiva kAryam ? itarathA yonyAdiSu rantumicchA riraMsA tatkArya syAt / tathA ca kavalAhAravat syAdAvapi tatpra25vRttiprasaGgAnezvarAdasya vizeSaH / yathA ca riraMsA pratipakSabhAva nAto nivarttate tathA bubhukSApi / prayogaH-bhojanAkAGkSA pratipakSabhAvanAto nivartate AkAGkSAtvAt syAdyAkAGkSAvat / nanvastu tadbhAvanAkAle tannivRttiH, punastadbhAve pravRttirityetat khyAdyAkAGkhAyAmapi samAnam / yathA cAsyAzcetasaH pratipakSabhAvanAma30 yatvAdatyantanivRttistathA prakRtAkAGkSAyA api|| 1 zukkudhyAnatapomAhAtmyena bhgvtaa| 2 phaladAnAsamartham / 3 aghAtikarmatvasya / 4 phaladAnAsamartham / 5 kathamapAstamityucyate / 6 phaladAnasamarthAni na bhavantIti cet / 7 tahatyidhyAhiyate / 8 iti saptAnAmabhAvena parasyAniSTApAdanam / 9 nAmagotravizeSANAm / 10 krmtven| 11 AdinA trivedam / 12 matizAnasya rAgAdezca / 13 icchA hi lobhabhedatvena mohanIyasya kAryam / 14 narasya / Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 12] kavalAhAravicAraH athAkAhArUpA kSunna bhavati, tena vItamohepyasyAH sambhavaH, tadapyayuktam: anAkAGkSArUpatvepyasyA duHkharUpatayA'nantasukhe bhagavatyasambhavAt / tathAhi-yatra yadvirodhi valavadasti na tatrAbhyuditakAraNamapi tadbhavati yathA'tyuSNapradeze zItam , asti ca kSuduHkhavirodhi valavat kevalinyanantasukham / tathA yatkArya-5 virodhyanivatyaM yatrAsti tatra tadavikalamapi svakArya na karoti yathA zleSmAdiviruddhAnivartya pittavikArAkAnto na dadhyAdi zleSmAdi karoti, vedyaphalaviruddhA'nivartya sukhaM ca bhagavatIti / astu vA vedyaM tatra vubhukSAphalapradAyi, tathApi-vubhukSAtaH samavasaraNasthita evAsau bhuGkte, caryAmArgeNa vA gatvA? prathamapakSe 10 mArgastena nAzitaH syAt / kathaM ca bubhukSodayAnantaramAhArAsaspattau glAnasya yathAvadvodhahInasya mArgopadezo ghaTeta ? atha tadudayAnantaraM devAstatrAhAraM sampAdayanti; na; atra pramANAbhAvAt / 'AgamaH' iti cenna; ubhayaprasiddhasyAsyApyabhAvAt / khaprasiddhasya bhAvepi nAtastatsiddhiH, 'bhuktyupasargAbhAvaH' ityAderapi pramANabhU-15 tAgamasya bhAvAt / atha caryAmArgeNa gatvAsau bhute, tatrApi kiM gRhaM gRhaM gacchati, ekasminneva vA gRhe bhikSAlAbhaM jJAtvA pravatate ? tatrAdyapakSe bhikSArtha gRhaM gRhaM paryaTato jinsyaajnyaanitvprsnggH| dvitIyapakSe tu bhikSAzuddhistasya na syAt / kathaM cAsau matsyAdIn vyAdhalubdhakaprabhRtibhiH sarvatra sarvadA vyAhanyamAnA-20 prANinasteSAM pizitAni ca tathA'zucyAdIMzcArthAn sAkSAtkurvanAhAraM gRhNIyAt ? anyathA niSkaruNaH syAt / jIvAnAM hi vadhaM viSTAdikaM ca sAkSAtkurvanto vratazIlavihInA api na bhuJjate, bhagavAMstu vratAdisampannastatsAkSAtkurvan kathaM bhuJjIta ? anyathA tebhyopyasau hInasattvaH syAt / 25 yadapyucyate-yatkiJcidRSTaM zuddhamazuddhaM tatsmaranto yathAssadAyo bhojanaM kurvanti tathA kevalI sAkSAtkurvaniti; tadapyuktimAtram; na hyasmadAdInAM paramacAritrapadaprAptenAzeSajJena bhagavatA saamymsti| asmadAyopi hi yathA(yadA)kathaJcitkiJcidazuddhaM vastu dRSTaM 1 kSudAdiduHkhaM dharmi / 2 yasya vedanIyasya / 3 kArya kSut / 4 anantasukham / 5 na kenApi nirAkartuM zakyam / 6 vedniiym| 7 (nre)| 8 zleSmAdilakSaNasya kAryasya karaNe avikalamapi / 9 anantasukham / 10 vedanIyam / 11 zvetapaTasya / 12 bhgvtH| 13 arthe / 14 zvetapaTamate prasiddhasyAgamasya / 15 jainAgamasya / 16 kenacitprakAreNa mArgAdigamanalakSaNena / Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe 2. pratyakSapari0 smaranto bhojanaparityAge'samarthAstadbhuJjate tadA tadoSavizuddha guruvacanAdAtmAnaM nindantaH prAyazcittaM kurvanti / yo tu tattyAge samarthAH piNDavizuddhAvudyatamanaso nirvedasya para kASThAmApannA styaktazarIrApekSA jitajivhA antarAyaviSayo nipuNamatayaste 5smarantopi na bhunyjte| kiJca, asau bhojanaM kurvANaH kimekAkI karoti, ziSyairvA parivataH? yadi ekAkI pezvAllagnAn ziSyAnvinivArya zrAvakAnAM gRhe gatvA bhuGkte tarhi dInaH syAt / atha taiH parivRtaH, tarhi saavdyprsnggH| 10 kiJca, asau bhuktvA pratikramaNAdikaM karoti vA, na vA ? karoti cet, avazyaM doSavAn sambhAvyate, tatkaraNAnyathAnu. papatteH / na karoti cet ; tarhi bhujikriyAtaH samutpannaM doSaM kathaM nirAkuryAt ? AhArakathAmAtreNApi hyapramattopi san sAdhuH pramatto avati, nAhanbhukhAnopIti zraddhAmAtram / pramattatve cAsya 15 zreNitaH patitatvAnna kevalabhAktvam / kima cAsau bhuGkte-zarIropacayArtham , jJAnadhyAnasaMyamasaMsiyartha vA, kSudvedanApratIkArArtha vA, prANatrANArtha vA ? na tAvaccharIropacayArtham ; lAbhAntarAyaprakSayAtpratisamayaM viziSTaparamANu laabhtsttsiddheH| tadarthaM tadhaNe cAsau kathaM nirgranthaH syAt 20prAkRtapuruSavat ? nApi jJAnAdisiddhyartham ; yato jJAnaM tasyAkhi lArthaviSayamakSayasvarUpam , saMyamazca yathAkhyAtaH sarvadA vidyate / dhyAnaM tu paramArthato nAsti nirmanaskatvAt, yoganirodhatvenopacAratastatrAsya sambhavAt / nApi prANatrANArtham, apamRtyurahi. tatvAt / nApi kSudvedanApratIkArArtham, anantasukhavIrye bhagava25 tyasyAH sambhavAbhAvasyoktatvAt / nanu bhagavato bhojanAbhAve katham 'ekAdaza jine parISahAH' ityAgamavirodho na syAt ? tadasat; teSAM tatropacAreNaiva pratipAdanAt, upacAranimittaM ca vedanIyarsadbhAvamAtram / paramArtha: tastu tatra teSAM sadbhAve kSudAdiparISahasadbhAvAbubhukSAvad rogabadha30 tRNasparzaparISahasadbhAvAnmahaduHkhaM syAt , tathA ca duHkhitatvAnAsau jino'smadAdivat / tathA bhojanaM rasanena zItAdikaM ca 1 yatayaH / 2 pRsstthe| 3 bhagavato muktikriyAto doSa eva na sampadyate ityukte Aha / 4 pramatto na bhavatIti yAvat / 5 prAkRto niicH| 6 AyuSo'pavartarahitatvAt / 7 jine| 8 dravyarUpeNa / 9 bhojanaM rasanenAnubhavetA kevalajJAnena veti vikalpya krameNa duussybaah| Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 12] mokSasvarUpavicAraH 307 sparzanAdinendriyeNa yadyasAvanubhavet ; tarhi bhagavato mtijnyaanaanupnggH| atha kevalajJAnena; taMtrApi sarva bhojanAdikaM parazarIrasthamapyasyAnuSajyate / na cAtmazarIrastha mevAsya tannAnyadityabhidhAtavyam ; bhagavato vItamohasya svaparazarIramati vibhAgAbhAvAt / yaccopacAratoyasyaikAdaza parISahA na sambhAvyante tatra tanni-5 pedhaparatvAt sUtrasya, 'ekenAdhikA na daza parISahA jine ekAdaza jine' iti vyutptteH| prayogaH-bhagavAn kSudAdiparISaharahito'nantasukhatvAtsiddhavat / kiJca, bhojanaM kurvANo bhagavAn kila lokairnAvalokyate cakSu. SetyabhidhIyate bhavatA / taMtrAdarzane'yuktasevitvAdekAntamAzritya 10 bhuta iti kAraNam , vahalAndhakArasthitabhojanaM vA, vidyAvizeSaNa svasya tirodhAnaM vA ? tatrAdyapakSe pAradArikavaddInaMghadvA doSasambhAvanAprasaGgaH / andhakArastu na sambhAvyate, tadehadItyA tasya nihatatvAt / vidyAvizeSopayoge cAsya nirgrnthtvaabhaavH| kathaM cAdRzyAya tasmai dAnaM dAtRbhirdIyate ? athAtizayavizeSaH kazci-15 ttasya, yena bhuJjAno nAvalokyate; tarhi bhojanAmAvalakSaNa evAsyAtizayostu kiM mithyAbhinivezena ? tato jIvanmuktasyAtmano'nantacatuSTayasvabhAvatvamicchatA kavalAhArarahitatvamevaiSTavyamityalamatiprasaGgena / nanu ca 'anantacatuSTayasvarUpalAbho mokSaH' ityayuktam buddhyA-20 divizeSaguNocchedapatvAttasya / taducchede ca pramANam-nabAnAmAtmavizeSaguNAMnAM saMntAno'tyantamucchidyate santAmatvAt pradIpasantAnavat / na cAyamasiddho hetuH, pakSe pravarttamAnatvAt / nApi viruddhaH; sapakSe pradIpAdau sattvAt / nApyanaikAntikaH, pakSasapakSavadvipakSe prmaannvaadaavprvRtteH| nApi kAlAtyayApadiSTaH,25 viparItArthopasthApakayoHpratyakSAgamayorasambhavAt / nApi satpratipakSaH pratipakSasAdhanAbhAvAt / 1 tahiM / 2 kevalajJAnena tatrApyanubhavostIti bhAvaH / 3 ( ekAdaza jine iti sUtrasya jinaniSThaikAdazaparISahANAM niSedhaparatvAt ) / 4 grnthe| 5 mAM dRSTvA kazcibhojanaM yAciSyata iti dInacittatvaM doSo dInacittasya / 6 vyApAre / 7 prapaJcena / 8 buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmasaMskAralakSaNAnAm / 9 dharmAdharmAbhyAM buddhirutpadyate buddheH saMskAraH saMskArAdicchAdveSI icchAdveSAbhyAM prayatnastasmAtsukhaduHkhe bhavata iti navAnAM guNAnAM sntaanH| 10 srvthaa| 11 niye| 12 pratipakSasAdhako hetuH stprtipkssH| Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 nana santAnocchedarUpepi mokSe heturvAcyo nirhetukavinAzAta. bhyupagamAt; ityapyacodyam, tattvajJAnasya viparyayajJAnavyavacchete. krameNa niHzreyasahetutvopapatteH / dRSTaM ca samyagjJAnasya mithyA jJAnocchede zuktikAdau sAmarthyam / nanu cautattvajJAnasyApi 5 tattvajJAnocchede sAmarthya dRzyate, jJAnasya jJAnAntaravirodhitvena mithyAjJAnotpattau samyagjJAnocchedapratIte; ityapyayuktam / yato nAnayorucchedamAtramabhipretam / kiM tarhi ? santAnocchedaH / yathA ca samyagjJAnAnmithyAjJAnasantAnocchedo naivaM miyAjJAnAtsamyarajJAnasantAnasya, asya satyArthatvena valIyastvAt / nivRtte ca 10 mithyAjJAne tanmUlA rAgAdayo na sambhavanti kAraNAbhAve kAryA nutpAdAt / rAgAdyabhAve tatkAryA mnovaakaayprvRttiyaavrtte| tadabhAve ca dharmAdharmayoranutpattiH / ArabdhazarIrendriyaviSayakAryayostu sukhduHkhphlopbhogaatprkssyH| anArabdhatatkAryayorajyavasthitayostatphalopabhogAdeva prakSayaH / tathA cAgamaH15 "mAbhuktaM kSIyate karma kalpakoTizatairapi" [ ] iti / anumAnaM ca, pUrvakarmANyupabhogAdeva kSIyante karmatvAt prArabdha. zarIrakarmavat / na copabhogAtprakSaye karmAntarasyAvazyaM bhAvAtsaMsArAnucchedaH, samAdhibalAdutpannatattvajJAnasyAvagatakarmasA motpAditayugapadazeSazarIradvArAvAptAzeSabhogasyopattikarmaprakSa20 yAt, bhAvikarmotpattinimitta mithyAjJAnajanitAnusandhAnavikalatvAJca saMsArocchedopapatteH / anusandhAnaM hi rAgadveSau 'anusandhIyate gataM cittamAbhyAm' iti vyutpatteH / na ca mithyAjJAnAbhAve'bhilASasyaivAsambhavAdbhogAnupapattiH, tadupabhogaM vinA hi karmaNAM prakSayAnupapatteH tattvajJAninopi karmakSayArthitayA pravRtte25vaidyopadezenAturavadauSadhAcaraNe / yathaiva hyAturasyAnabhilaSitepyoSadhAcaraNe vyAdhiprakSayArtha pravRttiH, tadvyatirekeNa ttprkssyaanuppttestthaatroNpi| 1 mithyaa| 2 samyagjJAnAnmithyAzAnAmAvastadabhAvAdrAgAdyabhAvastadabhAvAcca manovAkAyapravRttirUpaprayatnAbhAvastadabhAvAddharmAdharmayorabhAva iti| 3 dvicandrAdizAnasya / 4 ekacandrazAnasya / 5 AmUlataH santaticchede evaabhipraayH| 6 sragvanitAdikaM sukhaheturiti ahikaNTakAdikaM duHkhaheturiti ca samyagzAnAt / 7 samvanitAdikaM duHkhaheturiti zAnAt / 8 dhrmaadhrmyoH| (bsH)| 9 prArabdhaM zarIraM yena tacca tatkarma c| 10 dhyaan| 11 nuH| 12 puurvopaatt| 13. sambadhyate / 14 anena pUrva mamedRgvidhaM duHkhAdikaM dattamiti / 15 buddhiH| 16 tattvazAninaH puruSasya / 17 karmaphalasya / 18 krmphlopbhoge|19 uktameva samarthayati / 20 karmaphalopabhoge tttvshaaninH| Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2112] mokSasvarUpavicAraH nanu tattvajJAninAM tattvajJAnAdeva saJcitakarmaprakSaya ityapyAgamosti "yathaidhAMsi saMmiddhognirbhasmasAtkurute kSaNAt / jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAtkurute tathA" [bhagavadgI0 4 / 37 ] iti| 5 tathA ca viruddhArthatvAdubhayorekatrArthe kathaM prAmANyam ? ityayuktam / tattvajJAnasya sAkSAttadvinAze vyApArAbhAvAt / taddhi karmasAmarthyAvagamato'zeSazarIrotpattidvAreNopabhogAtkarmaNAM vindAze vyApriyate ityagnirivopacaryate jnyaanmityaagmvyaakhyaanaadvirodhH| na caitadvAcyam-'tattvajJAninAM karmavinAzastattvajJAnAditarepA 10 tUpabhogAt' iti; jJAnena karmavinAze prasiddhodAharaNAbhAvAt , phalopabhogAtu tatprakSaye tatsadbhAvAt / anye tu mithyAjJAnajanitasaMskArasya sahakAriNo'bhAvAdvidyamAnAnyapi karmANi na janmAntare zarIrAdyaurambhakANIti mainyante; teSAmanutpAditakAryasyAdRSTasyAprakSayAnityatvasaGgaH / 15 anAgatayordharmAdharmayorutpattipratiSedhe tattvajJAnino nityanaimittikAnuSThAnaM kimarthamiti cet ? pratyAyaparihArArtham / na ca mithyAjJAnAbhAve duSkarmaNo'bhAvAt kasya parihArArtha tadityabhidhAtavyam; yato mithyAjJAnAbhAve niSiddhAcaraNa nimittasyaiva pratyavAyasyAbhAvo na vihitAnanuSThAnanimittasya, "akurvanvihitaM karma pratyavAyena lipyate" [ ] ityAgamAt / tatastadanuSThAnaM tatparihArArtha yuktam / taduktam "nityanaimittike kuryaatprtyvaayjihaasyaa| mokSArthI na pravarttata tatra kAmyaniSiddhayoH // 1 // [mI0 zlo0 samvandhA0 zlo0 110] 25 24 1 dIptaH / 2 tathApyAgamasadbhAve c| 3 aagmyoH| 4 mokssopaaylkssnne| 5 agre vakSyamANam / 6 atattvajJAninAm / 7 kutaH ? / 8 prArabdhazarIrakarmavaditi / 9 tattvajJAne samutpanne satIti zeSaH / 10 bhAvanArUpasya / 11 indriyaviSayAdezca / 12 naiyAyikavizeSAH / 13 dharmAdharmasya / 14 tato'nubhavanaprakAreNaiva moksso'bhyupgntvyH| 15 sati / praaguktnyaayen| 16 narasya / 17 duSkarma / 18 janAdinA / 19 viprvdhaadi| 20 nitynaimittikaadeH| 21 krmnnii| 22 kAmyaM yAgaH / 23 niSiddhaM vipravadhAdi / 24 karmaNoH / Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 nityanaimittikaireva kurvANo duritakSayam / jJAnaM ca vimalIkurvannabhyAsena tu pAcayet // 2 // abhyAsAtpaikvavijJAnaH kaivelyaM labhate naraH / kAmye niSiddhe ca paraM pravRttipratiSedhataH // 3 // " 5 'svargakAmaH' ityAdyAgamajanitakAmena yAgAbhilASeNa nivarsa hi kAmyamagniSTomAdi / kaivalyaM tu sakalavizeSaguNocchedavi ziSTAtmasvarUpaM nirvANam / na ca viparyayajJAnapradhvaMsAdikrameNa tadviziSTAtmasvarUpanirvANasya tattvajJAnakAryatvAda nityatvaM vAcyama yato vizeSaguNocchedasyAnityatvamApAdyate, tadviziSTAtmano vA? 10 na tAvadvizeSaguNocchedasya; asya pradhvaMsobhAvarUpatvAt / kArya vastuno hyanityatvaM prasiddham / tadviziSTAtmanazca vastutvepi kAryatvAbhAvAnnAnityatvam / na ca vuddhyAdivinAze guNinastathAbhAvo yuktaH tayoratyantabhedAt / tattAdAtmye tvayaM doSaH syAdeva / atha mokSAvasthAyAM caitanyasyApyucchedAnna kRtavuIyastatra prava15 rtante ityAnandpo mokSo'bhyupagantavyaH "AnandaM brahmaNo rUpaM tacca mokSe'bhivyajyate" [ ] ityAgamAt / 'AtmA sukhasvabhAvo'tyantapriyavuddhiviSayatvAt, ananyaiparatayopA~dIyamAnatvAca / yadyadevaMvidhaM tattatsukhasvabhAvam yathA vaiSayikaM sukham , tA~ cAtmA evaMvidhaH, tasmAtsukhasva20 bhAvaH' ityanumAnAccAsyAnandasvabhAvatApratItiH; ityapyasAmpratam yatastatsukhaM nityam , anityaM vA ? na tAvadanityam, tatsvabhAvatayAtmanopyanityatvaprasaGgAt / nityaM cet ; tatsaMvedanamapi nityam, 1 anusstthaanH| 2 manuSyaH / 3 vistaaryet| 4 utkRssttvijnyaanH| 5 mokSam / 6 ( mUlapAThastvatra 'kevalaM' iti / anena trimAtrikAkSareNa chandobhaGgaH syAditi paraM' zabdo niyojitaH / kevalazabdasya parazabdorthaH TippaNyAM likhitazca ) / 7 niSpAdyamanuSThAnam / 8 mithyaashaan| 9 nissvarUpatvAt / 10 gunngunninoH| 11 gunngunninoH| 12 guNavinAze gunnivinaashlkssnnH| 13 vedAntI bhAskarIyaH / 14 buddheH| 15 vinAzAt / 16 prekssaavntH| 17 vaishessikenn| 18 aatmnH| 19 vyaktIkriyate / 20 saMsArimuktAtmanoH sAdhAraNamanumAnam / 21 putrAdizarIreNa vyabhicAraparihArArdhamatyantapadopAdAnam / 22 AtmanaH / 23 vanitAzarIreNa vyabhicAraparihArArthamananyaparatayetyuktam / 24 svapradhAnatvenetyarthaH / 25 ananyaparatayopAdIyamAnatvAditi korthaH ? Atmana Atmani lInatayA svasvarUpasyopAdIyamAnatvaM grAhyamANatvaM yasyAtmana iti / 26 vaiSayikasukhaprakAreNa / 27 saMsArAvasthAyAM muktAvasthAyAM ca / Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 311 sU0 2112] mokSasvarUpavicAraH anityaM vA? yadi nityam ; muktetarAvasthayoravizepaprasaGgaH tatsu. khasaMvedanayornityatvenobhaMyatra sattvAvizeSAt / smaraNAnupapattizca: anubhavasyaivAvasthAnAt / saMskArAnupaMpattizca; anubhavasya niratizayatvAt / karaNajanyasukhena cAsya saMsArAvasthAyAM sAhacaryagrahaNaprasaGgAt sukhardvayopalambhaH saMdA syAt / atha dharmAdharmaphalena sukhAdinA zarIrAdinA vA nityasukhasaMvedanasya prativaddhatvenAnubhavAbhAvAnna muktetarAvasthayoravizeSaH sadA sukhadvayopalambho vA; tadayuktam ; zarIrAdeH sukhArthatvena tatprativandhakatvAyogAt / na hi yadyadartha tattasyaiva prativandhaka yuktam / nApi vaiSayikasukhAdyanubhavena tatprativandhaH / tena hi 10 nityasukhasya tadanubhavasya vA prativandho'nutpattilakSaNo vinAzalakSaNo vA na yuktaH, dvayorapi nityatvAbhyupagamAt / na ca saMsArAvasthAyAM vAhyaviSayavyAsaGgAdvidyamAnasyApyanubhavasyAsaMvedanam, tadbhAvAttu mokSAvasthAyAM saMvedanamitya bhidhAtavyam; tadanubhavasya nityatvena vyAsaGgAnupapatteH / Atmano hi vyAsaGgo 15 rUpAdau viSaye jJAnotpattau vikyAntare jJAnAnutpattiH, indriyasyApyekasinviSaye jJAnajanakatvena pravRttasya viSayantare jJAnAjana katvam / sa cAtrAnupapannaH; sukhavattajjJAnasyApi sadA sattvAt / zarIrAdestu prativandhakatve tadapahantuhiMsAphalaM na syAt, prativandhakavighAtakArakasyopakArakatvena loke prtiiteH| 20 __ athAnityaM tatsaMvedanam ; tadotpattikAraNaM vAcyam / atha yogajadharmApekSaH puruSAntaHkaraNasaMyogo'samAyikAraNam / nanu yogajadharmasya muktAvasambhavAt kathamatau tatsaMyogenApekSyeta 1saMsArAvasthAyAM muktAvasthAyAM ca / 2 asti ca saMsArAvasthAyAM sukhasmaraNan / 3 pratyakSasya / 4 pratyakSavizeSo dhAraNAjJAnaM saMskAraH / 5 asti ca saMskArasyotpattiH saMsArAvasthAyAm / 6 bhAvarUpasya / 7 nityasukhasya / 8 nityAnityasukhadayasya / 9 yadA yadA vaiSayikaM sukhamutpadyate tadA tadA dvayorupalamma ityrthH| 10 kAryeNa / 11 duHkhAdinA ca / 12 indriyAdinA c| 13 prtihttven| 14 atrArthaH prayojanam / 15 bhogAyatanaM zarIramiti vacanAt / 16 pratipakSam / 17 vanitA. divat / 18 nitysukhsNvednyoH| 19 vedaantinaa| 20 nityamukhAnubhavasya / 21 vedaantinaa| 22 Atmana indriyasya vA / 23 tatsamaye / 24 jyaasnggH| 25 rUpe / 26 rse| 27 nityasukhe / 28 sukhttsNvednyoH| 29 narasya / 30 vedaantinaa| 31 mnH| 32 AtmA tu samavAyikAraNam / 33 nityasukhasaMvedanasya / 34 vaishessikH| Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 yatastatra tatastadutpattiH syAt ? arthAcaM yogajadharmApekSAntA karaNasaMyogo vijJAnaM janayati taccApekSyottarottaraM jJAnam / tadapyayuktam, na hi zarIrasamvandhAnapekSaM vijJAnamevAntaHkaraNasaMyogasya jJAnotpattau sahakArikAraNaM dRSTam / na ca dRSTavipakSI 5zakyaM kalpayitumatiprasaGgAt / AkasmikaM tu kArya na bhavatyeva. ahetoH sarvatra sarvadA bhAvaprasaGgAt / kiJca, yathA muktAvasthAyAmanityasukhamatikasya nityaM pari. kalpyaMte, tathA nityatvadharmAdhikaraNaM zarIrAdikamapi parikalpanIyam / kAryatvAt tasya kathaM nityatvadharmAdhikaraNatvam dRSTaviro. 10 dhAdapramANakatvAcca ? ityanyatrApi samAnam / na khalu nityasukha sAdhakatvena pratyakSAnumAnAgamAnAM madhye kiJcitpravartate, asmadA. dIndriyajapratyakSasyAtra vyApArAnupalambhAt / "yogipratyakSaM tvevaM pravarttate'nyathA vA' ityadyApi vivAdapadApannam / yaccAtmA sukhakhabhAva ityanumAnaM tadapi na nityasukhasvabhAvatA15sAdhakam ; sukhakhabhAvatAmAtrasyaivAtaH prsiddhH| kiJca, sukhasvabhAvatvaM sukhatvAtisambandhitvam ; tannAtmani sambhAvyate guNe evAsyopalambhAt / na hyekA kAcijAtivyaguNayoH sAdhAraNopalabhyate / atha sukhAdhikaraNatvam ; tanna; asya nityaanityviklpaanupptteH| tathA sukhatvasya sukhasya vAdhikaraNa20 tAyAM tajjJAnasyApi nityAnityavikalpaH smaanH| sAdhanaM ca atyantapriyavuddhiviSayatvamananyaparatayopAdIyamAnatvaM cAnakAntikatvAdasAdhanam ; duHkhAbhoMvepi bhAvAt / ananyaparatayopAdIyamAnatvaM caasiddhm| na hyAtmA'nyArtha nopAdIyate; sukhArtha 1 nityasukha / 2 nityasukhasaMvedanam / 3 AtmAntaHkaraNasaMyogo janayati / 4 kintu zarIrasambandhApekSaM sadvijJAnaM sahakArikAraNaM dRSTam / 5 saugatAderapi saMvedanasya kSaNikatvAdisiddhiprasaGgAt / 6 vedAntinA bhvtaa| 7 indriyaM ca / 8 nityasukhe / 9 nityasukhagrAhakatvena / 10 nityAsukhAgrAhakatvena / 11 jAti:sAmAnyam / 12 nizcIyate / 13 sukhalakSaNe / 14 sukhAdhikaraNatvasya sukhasvabhAvatvasya / 15 anyalInatayA / 16 vaishessikH| 17 nityaM cenmuktetarAvasthAyA avizeSaprasaGga ityAdi dUSaNam / anityaM cedutpattikAraNaM vAcyamityAdi dUSaNam / 18 tathA duussnnaantrsmuccye| 19 aatmnH| 20 duHkhAbhAvo hi tyaktabharasyA. tyantapriyabuddhiviSayaH ananyaparatayopAdIyamAnazca / na tvasau sukhasvabhAvastasya tuccha. rUpatvAt / 21 amAvasya niHsvarUpatvAnaiyAyikAdimate / 22 sukhalInatayA'I sukhItyullekhena / Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 12] mokSasvarUpavicAraH 313 sasyopAdAnAt / atyantapriyabuddhiviSayatvamapyasiddham ; duHkhitAyAsapriyavuddherapi bhAvAt / 'AnandaM brahmaNo rUpam' ityAdyAgamo nityasukhasadbhAvAvedakaH, ityapyasamIcInam / tasyaitadarthatvAsiddheH / Anandazabdo hyAtyantikaduHkhAbhAve prayuktatyAgauNaH / dRSTazca duHkhAbhAve sukhazabda-5 prayogaH, yathA mArAkAntasya jvarAdisantaptasya vA tdpaaye| kiJca, AtmasvarUpAttannityasukhamavyatiriktam , tadvyatiriktaM vA? prathamapo AtmasvarUpavat sarvadA sukhsNvittiprsnggaadvddhmuktyorvishessgrsnggH| anAdyavidyAcchAditatvAnna svaprakAzAnandasaMvittiH saMsAriNaH; 10 ityapyapezalam ; AcchAdyate prakAzasvarUpaM vastu, yattu prakAzakharUpaM tatkathamanyenAcchAdyeta? meghAdinA tvAdityAderAcchAdanaM yuktam tasyAto'rthAntaratvAt, mUrtasya mUrttanAcchAdanApatteH (dnopptteH)| avidyAyAstu sattvAnyatvAbhyAmanirvacanIyatayA tucchasvabhAvatvAt na svaprakAzAnandAcchAdakatvam / tannAyaH 15 pakSo yuktH| dvitIyapakSopyayuktaH nityasukhasyAtmano'rthAntarasya pratyakSAdeH pratipAdakasya pratipiddhatvAdvAdhakasya ca pradarzitatvAt / tanna prmaanndaabhivyktimokssH| nApi vizuddhajJAnotpattiH, rAgAdimato vijJAnAttadrahitasyA-20 syotpatterayogAt / yathaiva hi vodhAdvodharUpatA jJAnAntare tathA rAgAderapi syAttAdAtmyAt , anyathA tAdAtsyAbhAvaH syAt / na ca 'vodhAdeva bodharUpatA' iti pramANamasti; vilakSaNAdapi kAra- . gAdvilakSaNakAryasyotpattidarzanAt / bodhasya ca bodhAntarahetutve pUrvakAlabhAvitvaM samAnajAtIyatvamekasantAnatvaM vA na hetuH, 25 vyabhicArAt ; tathAhi-pUrvakAlabhAvitvaM tatsamAnakSeNaiH, samAnajAtIyatvaM ca santAnAntarajJAnairvyabhicAri, teSAM hi pUrvakAlabhAvitve tatsamAnajAtIyatve ca satyapi na vivakSitajJAnahetutvam / 1 avasthAyAm / 2 aagme| 3 baddhaH saMsArI / 4 brahmaNaH sakAzAt / 5 vidyamAnatvAvidyamAnatvAbhyAm / 6 saugatamAzaGkaya / 7 mokssH| 8 pUrvazAnAt / 9 uttarazAne / 10 bodhasya raagaadinaa| 11 rAgAdiryadi na syAt / 12 viijaadeH| 13 angkuraadeH| 14 prathamasya / 15 ekAtmatvam / 16 uttarazAnajanakaprAktanabodhasya / 17 puruSAntarabodhaiH puurvkaalbhaavimiH| 18 jJAnatvena samAnajAvIyatvam / 19 puruSAntarabodhaiH pUrvakAlabhAvibhiH / 20 pUrvazAnasya / 21 vivakSitamuttaram / pra.ka0 mA0 27 Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 prameyakamalamArtaNDe 2. pratyakSapari0 ekasantAnatvaM ca antyajJAnene vyabhicAri / atha neSyata e. ntyajJAnaM sarvadA''rambhAt / tathAhi-maraNazarIrajJAnamapi hAnAntarahetarjAyadavasthAjJAnaM ca suSuptAvasthAjJAnasyeti / nanvevaM maraNaza. rIrajJAnasyAntarAbhavazarIrajJAnahetutve garbhazarIrajJAnahetutve 5santAnAntarepi jJAnajanakatvaM kinna sthAniyatahetorabhAvAta ? atheSyate eva upAdhyAyajJAnaM ziSyajJAnasya hetuH| anyasya kA bhavati ? karmavAsanA niyAmikA cenna; tasyA jJAnavyatirekeNAsa mbhavAt / tattAdAtmye hi vijJAnaM vodharUpatayA aviziSTaM bodhAna vodharUpatetyavizeSeNa jJAnaM viddhyaat|| 10 suSuptAvasthAjJAnasya jAavasthAjJAnaM kAraNam ; ityapyasammAvyam ; supuptAvasthAyAM ca jJAnAbhyupaigame jAgravasthAto vizeSo na syAdurbhayatrApi khasaMviditajJAnasadbhAvAvizeSAt / middhanAbhi tatvaM vizeSaH, ityapyasat; tasyApi taddharmatayA tAdAtmyenAbhiH bhAvakatvAyogAt / tadvayatireke tu, rUpavedanaudipadArthasvarUpavyati 15riktaM tatvarUpaM nirUpyatAm / abhibhavazva yadi vinAzaH; kathaM tatra jJAnasya sattvaM vinAzasya vA nirhetukatvam ? atha tirobhAvaH, na; vijJAnasattaiva saMvedanamityabhyupagame taisyaanupptteH| ataH suSuptAvasthAyAM vijJAnAsattvenAntyajJAnasadbhAvAdekasantA. natvaM vybhicaariiti| 20 yaccocyate-viziSTabhAvanAbhyAsavazAgAgAdivinAzaH; tadapyasaGgatam ; nirhetukatvAdvinAzasya abhyAsAnupapattezca / abhyAso 1 bauddhAnAM mate yoginAM maraNe casmacittamuttaracittaM notpAdayatIti bhAvaH / 2 yogicrmcittn| 3 mayA / 4 pUrva vijJAnena vijJAnAntarasya / 5 jananAt / 6 garmazarIrazAnasya / 7 ( jAgradavasthAjJAnavaditi suSThutaram ) (?) / 8 jainamatamaGgIkRtya yogaM prati saugatenoktam / 9 madhyamavazarIrasya kArmaNasya / 10 bauddhen| 11 vaize. SikaH / 12 ziSyAt / 13 bauddhH| 14 vAsanA jJAnarUpaiva / 15 adRSTaM kriyA c| 16 kathaM niyAmikA ? maraNazarIrazAnAdantarAbhavazarIrazAnaM garbhazarIrajhAnaM cotpadyate upAdhyAyazAnAcchiSyajJAnaM ceti / 17 vaishessikH| 18 vijJAmasya / 19 sAdhAraNam / 20 vizeSarahitam / 21 hetoH / 22 santAnAntarepi / 23 uttrm| 24 pUrvazAnaM krt| 25 bauddhena tvyaa| 26 sussuptaavsthaajaaydvsthyoH| 27 sussuptaavsthaajaagrdvsthyoH| 28 atijADyenAtinidrayA vaa| 29 parAbhavaH / 30 bauddhAnAM mate yathA nairmalyAdiguNo jJAnasya tathA middhAdidoSopi jhAnasya dharma iti| 31 jJAnAt / 32 middhasya / 33 Adizabdena vizanasaMjJAsaMskArA gRhyante / 34 suSuptAvasthAyAm / 35 vijJAnasya ( tirobhAvasya ) / 36 bauddhena / 37 kica' Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 12] mokSasvarUpavicAraH 315 hyavasthite dhyAtaryatizayAdhAyakatvena syAnna kSaNikajJAnamAtre na ca santAnApekSayA'tizayo yuktaH, tasyaivAsattvAt, aviziSTAdviziSTotpatterayogAcca / aviziSTAddhi pUrvajJAnAduttarottaraM sAtizayaM kathamutpadyeta? tatkathaM yoginAM sakalakalpanAvikalajJAnasambhava iti? yaJca 'santAnocchittiniHzreyasam' iti matam / tatra nirhetukatayA vinaashsyopaayvaiyrthymytnsiddhtvaaditi| anye tvanekAntabhAvanAto viziSTapradeze'kSayazarIrAdilAmo niHzreyasamiti mnynte| tathAhi-nityatvabhAvanAyAM graho'nityatve ca dveSa ityubhayaparihArArthamanekAntabhAvanA; ityapyaparIkSitAbhi-10 dhAnam ; mithyAjJAnasya niHzreyasakAraNatvAyogAt / anekAntajJAnaM mithyaiva virodhavaiyadhikaraNyAdyanekavAdhakopanipAtAt / khadezAdiSu sattvaM paradezAdiSu cAsattvam itaretarAbhAvAdiSyate eva / svakAryeSu kartRtvaM kAryAntareSu cAkartRtvaM na pratipidhyate, yadyasyAnvayavyatirekAbhyAmutpattI vyApriyamANanupalabdhaM tattasya 15 kAraNaM nAnyasyetyabhyupagamAt / tathA muktAvapyanekAnto na vyAvarIta iti sa eva muktaH saMsArI ca' iti prasaktam / tathA'nekAntepyanekAntaprasaGgAt sadsannityAnityAdirUpavyatiriktaM rUMpA. ntaramapi prsjyeteti| anye tvAtmaikatvajJAnAtparamAtmani layaH sampadyate iti bruvate / 20 tathAhi-Atmaiva paramArthasaMstato'nyatra bhede pramANAbhAvAt / praityakSa hi paidArthAnAM sadbhAvasyaiva grAhaka na bhedasyatyavidyA~samAro pito medaH, tepyatattvajJAH; AtmaikatvajJAnasya mithyArUpatayA niHzreyasA'sAdhakatvAt / tanmithyAtvaM cArthAnAM praimANato vaastvmedprsiddhH| 25 1 raagaadishittven| 2 vishuddhjnyaanotptteH| 3 kiJca / 4 nirvizeSasa / 5 yogAcArasya / 6 dhyaanaadeH| 7 vinAzasya / 8 jnaaH| 9 mokSazilopari / 10 svarUpadeho vaa| 11 Adizabdena jhAnAdi / 12 snehH| 13 yuktA / 14 vaizeSikeNApi myaa| 15 kaarnnm| 16 kAryasya / 17 dUSaNAntaram / 18 sattve sattvamasatvaM cetyanena prakAreNa / 19 brhmaadvaitvaadinH| 20 prveshH| 21 mokSam / 22 nirvikalpakam / 23 ghaTApaTAdInAm / 24 hetoH / 25 mithyaashaanen| 26 klpitH| 27 ghaTapaTAdInAm / 28 pratyakSAdeH / 29 paramArtha / Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe 2. pratyakSaparika evaM zabdAdvaitajJAnamapi mithyArUpatayA niHzreyasAprasAdha draSTavyam / nirastaM cAtmAdvaitaM zabdAdvaitaM ca prAkprabandhenetyalamati. presnggen| katipuruSavivekolambhaH svarUpe caitanyamAne'vasthAnalakSaNa5niHzreyasasya sAdhanamityanye / tathAhi-puruSArthasampAdanAya pradhAna pravarttate / puruSArthazca dvedhA-zavdAdiviSayopalabdhiH , prakRtipa. ruSavivekopalambhazca / sampanne hi puruSArthe caritArthatvAtpradhAna na zarIrAdibhAvena pariNamate, vijJAnaM (taM) vA duSTatayA kuSTinIstrI vadbhogasampAdanAya puruSa nopasarpati; ityapyasAmpratam ; pradhAnA10 sattvasya prAgevoktatvAt / sati hi pradhAne puruSasya tadviveko palambhaH syAt / astu vA tat; tathApi puruSasthaM nimittamanapekSya tatpravartata, apekSya vA ? na tAvadanapekSya; muktAtmanyapi zarIrAdisampAdanAya tatpravRttiprasaGgAt / athApekSya pravarttate; kiM tada pekSyam ? vivekAnupalambhaH, adRSTaM vA? na tAvadvivekAnupa15lambhaH; tasya vivekopalambhavinaSTatvena muktAtmanyapi sambhavAt / na cInutpattivinAzayorasattvena vizeSaM pazyAmaH / dvitIyavikalpopyayuktaH, adRSTasyApi pradhAne zaktirUpatayA vyavasthitasyobhayatrAMvizeSAt / duSTatayA ca vijJAtaM pradhAnaM puruSaM nopasarpatIti cAyuktam / 20 tasyAcetanatayA 'ahamanene duSTatayA vijJAtam' iti jJAnAsambhavAt / tataH pUrvavatpravRttiravizeSeNaiva syAt ityalamatipresaGgena / 'taidI TreSTuH svarUpe'vasthAnaM mokSaH' iti cAbhyupagatameva, vizeSaguNarahitAtmakharUpe tasyAvasthAnAbhyupagamAt / 'cidrU pe'vasthAnam' ityetattu na ghaTate; anityatvena cidrUpatAyA 25 vinAzAt / na cAkSAdyanvayavyatirekAnuvidhAyinyAstasyA nityatve 1 vAstavabhedasiddhiprakAreNa / 2 advaitniraakrnnsy| 3 kA / 4 bhedbhaavnaajnyaanm| 5 prati prdhaanN| 6 bhedbhaavnaabhaavH| 7 bhedabhAvanAyA yogyavasthAyAM sambhavAt / muktyavasthAyAM tu tasyA vinAzAtprayojanAbhAvAt / 8 kiJca / 9 vivekAnupalambho nAma vivekopalambhAbhAvaH / katham ? vivekopalambhasyAnutpattiH saMsAryAmani vivekopalambhasya vinAzo muktAtmani / 10 sNsaarimuktaatmnoH| 11 puruSeNa / 12 saangkhypriklpitmuktyupaayniraakrnnen| 13 uktarItyA mokSopAyasvarUpa vicAryamANaM nAsti cenmA bhUnmokSasvarUpaM tu syAdityukte Aha / 14 muktyavasthAyAm / 15 aatmnH| 16 (aatmnH)| 17 yogen| 18 svarUpe nirdiSTametat / 19 yogamate cidrUpaM buddhiH| Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 317 sU0 2 / 12] mokSasvarUpavicAraH pramANamasti / AtmakharUpatAstIti cet / nanu cidrUpatAtmano'bhinnA, bhinnA vA syAt ? abhede paryAyamAtram 'AtmA, cidrUpatA ca' iti, tasya ca nityatvAbhyupagamAt siddhsaadhytaa| bhede tu saMyogAdimiradezAntikatvam : tepAmAtmadharmatvepi nityatvAbhAvAt / guNaguNinozca tAdAtmyAvirodhAdiyuparamyate / tato5 bujhyAdivizeSaguNocchedaviziSTAtmasvarUpa eva mokSastattvajJAnAditi sthitam / atra pratividhIyate / yattAvaduktam-navAnAmAtmavizeSaguNAnAM santAnotyantamucchidyate; tatrAtmano bhinnAnAM vuddhyAdivizeSaguNAnAmAtmanyeva samavAyAdinA vRttyasiddheH prAgevoktatvAt katha-10 mAtmavizeSaguMNAnAM santAnaH siddho yataH hetorAzrayAsiddhirna syAt ? tathA teSAM pareNAvasaMviditatvenAbhyupagamAt / jJAnAntaragrAhyatve cAnavasthAdidopaprasakteH, ajJAnasya ca sattvAprasiddheH punarapyAzrayAsiddhatvam / Atmano'bhinnAnAM tatsAdhane tu tasyApyatyantocchedaprasaGgAt kasyAsau mokSaH? kathaJcidabhedastu nAbhyupaga-15 myate / abhyupagame vA nAtyantocchedasiddhiH ityanantaraM vakSyAmaH / santAnatvaM ca hetuH sAmAnyarUpam , vizeSarUpaM vA? sAmAnyarUpaM cet ; parasAmAnyarUpam , aparasAmAnyarUpaM vA? prathamapakSe gaganAdinAnekAntaH; atyantocchedAbhAvepyatra hetorvartanAt / sattAsAmAnyarUpatve ca santAnatvasya 'sat sat' iti pratyayahetutvameva 20 sthAt na punaH santAnapratyayahetutvam / atha vizeSaguNAzritA jA~tiH santAnatvam ; tarhi dravyavizeSa pradIpadRSTAnte tasyA'sasbhavAtsAdhanavikalo dRSTAntaH / na ca santAnatvaM paramaparaM vA sAmAnyaM sarvathA bhinnaM vuddhyAdiSu vRttimatprasiddham / tadRtteH samavAyasya pratiSiddhatvAt iti svruupaasiddhtvm| 25 atha vizepairUpam / tatrApyupAdAnopAdeyabhUtavuddhyAdilakSaNakSapavizeSarUpam, pUrvAparasaimAnajAtIyakSaNapravAhamAtrarUpaM vA? prathamapakSe santAnatvasyAsAdhAraNAnakAntikatvaM tathAbhUtasyAsyA 1 nAmamAtram / 2 praabhyupgtmokssniraakrnne| 3 myaa| 4 tadAdheyatvaM tadguNatvAdi / 5 buddhayAdInAm / 6 uccheda itynvyH| 7 vaibhASikeNa / 8 buddhyantara / 9 aadinetretraashryH| 10 santAnasya / 11 prenn| 12 asinneva vAde / 13 sattAkhyam / 14 sAdhyAbhAve / 15 kiJca / 16 dvitIyavikalpaH / 17 sAmAnyam / 18 kiJca / 19 santAnatvam / 20 sh| 21 rUpatvena sajAtIyatvam / Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 prameyakamalamArtaNDe 2. pratyakSapari0 nyatrAnanuvRttaH / abhyupagamavirodhazca; na khalu pareNa vuyAdikSaNopAdAno'paro'khilo vujhyAdikSaNo'bhyupagasyate / anyathA mutya'vasthAyAmapi pUrvapUrvavuddhyAdhupAdAnakSaNAduttarottaropAdeyavuyAdikSaNotpattiprasaGgAnna vujhyAdisantAnasyAtyantocchedaH 5 syAt / dvitIyapakSe tu pAkajaparamANurUpAdinAnekAntaH; tathAvidhasantAnatvasyAtra sadbhAvepyatyantocchedAbhAvAt / viruddhazcAyaM hetuH; kAryakAraNabhUtakSaNapravAhalakSaNasantAnatvasya ekAntanityavada nityepyasambhavAt, arthakriyAkAritvasyAnekAnte eva pratipAdayiSyamANatvAt / 10 zabdavidyutpradIpAdInAmapyatyantocchedAsambhavAt sAdhyavi kalo dRssttaantH| na ca dhvastasyApi pradIpAdeH pariNAmAntareNa sthityabhyupagame pratyakSavAdhA; vAri sthite tejasi AsurarUpAbhyupagamepi tatprasaGgAt / athoSNasparzasya bhAsurarUpAdhikaraNatejodravyAbhAve. 'sambhavAt tatrAnubhUtasyAsya parikalpanamanumAnataH tarhi 'pradIpAde15rapyanupAdAnotpatteriva antyAvasthAMto'parAparapariNAmAdhAratvamantareNa sattvakRtakatvAdikaM na sambhavati' ityanumAnatastatsantatyanucchedaH kinna kalpyate? tathAhi-pUrvAparasvabhAvaparihArAvAptisthitilakSaNapariNAmavAn pradIpAdiH sattvAt kRtktvaadvaaghttaadivt| satpratipakSazca; tathAhi-vudhyAdisantAno nAtyantocchedvAn, 20 akhilapramANAnupalabhyamAnatathocchedatvAt, ya evaM sa na tattvenopeyo yathA pAkajaparamANurUpAdisantAnaH, tathA cAyam , tasmAnnAtyantocchedvAniti / na ca prastutAnumAnata eva santAnocchedapratIteH sarvapramANAnupalabhyamAnatathocchedatvamasiddham / santAnatvasAdhanasyAsatpratipakSatvAsiddhaH, tatsiddhau hi hetorgama25katvam / kAlAtyayApadiSTatvaM ca; anenaivAnumAnena bAdhitapakSanirdezAnantaraM prayuktatvAt / yaJca tattvajJAnasya viparyayajJAnavyavacchedakrameNa niHzreyasahetu tvamityuktam tadapyuktimAtram tato viparyayajJAnavyavacchedakrameNa dharmAdharmayostatkAryasya ca zarIrAderabhAvepi anantAtIndriyAkhi30lapadArthaviSayasamyagjJAnasukhAdisantAnasyAbhAvAsiddheH / indriyajajJAnAdisantAnocchedasAdhane ca siddhasAdhanam / indriyAdya 1 dRSTAnte prdiipe| 2 upaadeyH| 3 AdinA gandharasAdi / 4 kathaJcinnityAnitye / 5 smoruupenn| 6 ussnne| 7 anau| 8 ii| 9 santAnavaM hetuH / 10 abhyupgmyH| 11 sntaantvaaditytH| Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2112] mokSasvarUpavicAraH pAye jJAnAdisantAnasadbhAvazcAzeSajJasiddhiprastAve prtipaaditH| kathaM cAtIndriyajJAnAdyanabhyupagame mahezvare tatsadbhAvaH syAt ? nityatvaM cezvarajJAnasyezvaranirAkaraNe pratiSiddham / zarIrAdyapAyepyasya jJAnAdyabhyupagale'nyAtmanopi sostu tatvabhAvatvAt / na ca svabhAvApAye tadvato'vasthAnamatiprasaGgAt / yattUtam-ArabdhakAryayozcopabhogAtmakSayaH; tadapi na sUktam / upabhogAtkarsaNaH prakSaye tadupabhogasamaye aparakarmanimittasyAbhilApardazamanovAkAyavyApArAdeH sambhavAt avikalakAraNasya pracuratarakarmaNo bhavataH kathamAtyantikaH prakSayaH? samyagjJAnasya tu mithyAjJAnocchedakrameNa vAhyAbhyantarakriyAnivRttilakSaNacA-10 ritropahitasyAgAmikarmAnutpattisAmarthyavat saJcitakarmakSayepi sAmarthya sambhAvyata eva / yathoSNasparzasya bhAvizItasparzAnutpattau sAmarthyavat pravRttatasparzAdidhvaMsepi sAmarthya prtiiyte| kintu pariNAmijIvAjIvAdivastuviSayameva samyagjJAnam , na punarekAnta nityAnityAtmAdiviSayam: tasya viparItArthagrAhaka-15 tvena mithyAtvopapattarityagre nivedayiSyate / ato yaduktam-'yathaidhAMsi' ityAdiH tatsarva saMvararUpacAritropavRMhitasamyagjJAnAnerazeSakarmakSaye sAmarthyAbhyupagamAtsiddhasAdhanam / yaccAbhyadhAyi-samAdhivalAdutpannatattvajJAnasyetyAdi; tadapyabhidhAnamAtram ; abhilASarUparAgAdyabhAve'GganAdhupabhogAsambhavAt / 20 tatsambhave vAvazyaMbhAvI gRddhimato bhavadbhiprAyeNa yoginopi pracurataradharmAdharmasambhavo tRpatyAderivAtibhoginaH / vaidyopadezAdAturopyaupadhAdyAcaraNe nIrugbhAvAbhilApeNaiva pravartate, na punarjJAnamAtrAt / tannAzepazarIradvArAvAptAzepabhogasya krmaantraanutpttiH| kiM tarhi ? paripUrNasamyagdarzanajJAnacAritrasya, ityalaM vivAdena, 25 jIvanmuktairapi tritayAtmakAdeva hetoH siddhaH / saMsArakAraNaM hi 1 kiJca / 2 tad-jJAnam / 3 pRthuvughnodarAdhAkArAbhAve ghaTAvasthAnaprasaGgAt / 4 tasya karmaphalasya / 5 utpadhamAnasya / 6 sabhyagzAnAnmithyAzAnAbhAvaH, mithyAzAnAbhAvAdAgAghabhAvaH, rAgAdhabhAvAdvAhyA (vacanAdi) bhyantara (cintana) kriyAnivRttiriti / 7 sahitasya / 8 anggkmpuddhrssnnaadeH| 9 asmadIyamapi tattvajJAnaM saJcitakarmakSayanibandhanamAgAmikarmAnutpattikAraNa syAdityukta Aha / nityAdivastuviSayazAnasya samyagjJAnatA na pratIyate kintu ityaadi| 10 nityAtmAdiviSayajJAnasya / 11 anekaantsiddhau| 12 AkAGkSAvataH / 13 na kevalaM yogii| 14 samyagdarzanAditrayamokSakAraNaviSayavivAdena / 15 na kevalaM paramamuktaH / 16 kAraNAt / Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 mithyAdarzanAditrayAtmakaM na punarmithyAjJAnamAtrAtmakam , taccaikasmAtsamyagjJAnamAtrAtkathaM vyAvateta ityuktaM srvshsiddhiprstaave| yaJcAnyaduktam-nityanaimittikAnuSThAnaM kevalajJAnotpatteH prAka kAmyanipiddhAnuSThAnaparihAreNa jJAnAvaraNAdiduritakSayAnimitta 5 tvena kevalajJAnaprAptihetuH; tadiSTamevAsmAkam / AnandarUpatA tu mokSasyAbhISyaiva / ekAntanityatA tu tasyAH pratiSidhyate / cidrUpatAvadAnandarUpatApyekAnta nityA; ityapyayuktam ; cidrUpatAyA apyekAnta nityatvAsiddhaH, sakalavastusvabhA vAnAM pariNAminityatvenAgre samarthayiSyamANatvAt / 10 athAnityatve tasyAH tatsaMvedanasya cotpattikAraNaM vaktavyama: nanUktameva prativandhApAyalakSaNaM tatkAraNaM srvshsiddhiprstaave| Atmaiva hi prativandhakApAyopeto mokSAvasthAyAM tathAbhUtajJAnasukhAdikAraNam, ghaTAdyAvaraNApAyopetapradIpakSaNavet khapara prakAzakAparapradIpakSaNotpatto, tadutpAdana[svabhAvasyAnyApekSA15yogAt / yaddhi yadutpAdanasvabhAvaM na tattadutpAdane'nyApekSam yathAntyA kAraNasAmagrI khaMkAryotpAdane, teMdutpAdanasvabhAvazcAtIndriyajJAnasukhAdyutpattau prativandhakApAyopeta Atmeti / saMsArAvasthAyAmapyupalabhyate-causIcandanakalpAnAM sarvatra samavRttInAM viziSTadhyAnAdivyavasthitAnAM sendriyazarIravyApArA'janyaH para20 mAlhAdarUpo'nubhavaH / asyaiva bhAvanAvazAduttarottarAvasthAmAsAdayataH paramakASThA gatiH sambhAvyata ev| AnandarUpatAbhivyaktizcAnAdya'vidyAvilayAt; ityabhISTameva aSTaprakArapAramArthikakarmapravAharUpA'nAdyavidyAvilayAd ananta sukhasaMjJAnAdikharUpapratipattilakSaNamokSAvApterabhISTatvAt / 25 vizuddhajJAnasantAnotpattilakSaNo'pyasau mokSo'bhyupagamyate / sa tu cittasantAnaH saunvayo yuktH| baddho hi mucyate naabddhH| 1 caturdhaparicchede / 2 atiindriy| 3 eva / 4 ghaTasthapradIpavat / 5 uttara / 6 aatmnH| 7 indriyavanitAdeH / 8 pratibandhakApAyopeta AtmA dharmI atIndriyajJAnasukhAdyutpattau anyaM nApekSate iti sAdhyaM, tadutpAdanasvabhAvatvAditi zeSaH / 9 antytntusNyogH| 10 pttlkssnnsy| 11 sa prasiddha utpAdanasvabhAvo yasyAtmanaH / 12 asiddhatve hetorudbhAvite parihAramAha / 13 kutthaar| 14 tulyAnAm / 15 shtrumitryoH| 16 AdinA dAnam / 17 medaH / 18 nizcIyate / 19 prApti / 20 bauddhvishessairbhyupgtH| 21 zAnasya / 22 sadravyaH / Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 12] mokSasvarUpavicAraH na ca niranvaye cittasantAne baddhasya muktiH| tatra hanyo baddho'nyazca mucyte| __ santAnaikyAvaddhasyaiva mutirapIti cet : nanu yadi sa~ntAnArthaH paramArthasan : tadAtmaiva santAnazabdenoktaH syAt / atha saMvRtisan; tadaikasya paramArthasato'sattvAt 'anyo baddho'nyazca 5 mucyate iti mukkyatha pravRttina syAt / athAtyandanAnAtvepi dRDhataraikatvAdhyavasAyAd 'vaddhamAtmAnaM socayiSyAni' ityabhisandhAnavataH pravRtte yaM doSaH; na tarhi nairAtmyadarzanam , iti kutastannivandhanA muktiH ? athAsti tadarzanaM zAstrasaMskArajam ; na ta - katvAdhyavasAyo'skhaladrUpa iti kuto vaddhasya mutyarthaM pravRttiH 18 syAt ? tathA ca___ "mithyAdhyAropahAnArtha yatno'satyapi moktari" [pramANavA0 21192] iti plaeNvate / tasmAtsAnvayA cittasantatirabhyupagantavyA, sakalavijJAnakSaNatvepi jIvAbhAve vandhamokSayottadartha vA pravRtteranupapatteH / na cAnyonyavilakSaNA'parAparacittakSa-15 NAnAmanuyAyijIvAbhAvo virodhAt : ityabhidhAMtavyam : svasaMvedanapratyakSeNa tatrAnuyAyirUpatayA tasya pratIteH / pratIyamAnasya ca kathaM virodho nAma anupalambhasAdhyatvAttasya ? tadvyApAre cAsati Atmani pratyabhijJAnapratyayasya prAdurbhAvo na syAt / athAtmanyapyAropitaikatvaviSayatvAdasya prAdurbhAvaH, na;20 asyAropitaikatvaviSayatve svAtmanyanumAnAkSaNikatvaM nizcinvato nivRttiprasaGgAt , nizcayA~ropaimanasovirodhAt / nivartata eveti 1 pUrvakSaNaH / 2 uttarakSanaH! 3 apizavdAdvandhopi / 4 bauddhAnAM nate pUrvatarakSaNAnAmeka AdhArabhUtaH santAnaH sa aparamArthaH sankevalaH pUrvakSamaH uttarakSaNaH santAnI sa tu paramArthasan / 5 kalpanAsan / 6 aatmnH| 7 kSaNAnAn / 8 abhipraayvtH| 9 nirvikalpakasya / 10 bhaavnaa| 11 baddhasya muttyartha pravRttyabhAve ca / 12 nairAtmyabhAvanAlakSaNaH / 13 vinshyti| 14 anvayAbhAve bandho mokSo vA na ghaTate ytH| 15 sadvyA / 16 anyathA / 17 pareNa / 18 pUrvakSaNe ahameva duHkhI uttarakSaNe'hameva sukhIti / 19 svasin / 20 na kevalaM bhiH| 21 sNvRtyaa| 22 cediti shessH| 23 svruupe| 24 yatsattatkSaNikamityAdi / 25 AropitaikatvaviSayasya pratyabhijJApratyayasya / 26 anumAnena / 27 sohaM pratyabhijJAnarUpo viklpH| 28 manaH zAnam / 29 ektr| 30 anumAnamanityatvasAdhane ekasinvastuni pravRttaM pratyabhijJAnaM tvekatvasAdhane iti virodhH| 31 kSaNikatvanizcayasamaye ekatvaviSayaM pratyabhijJAnam / Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 cet : tahi sahajasyAbhisaMskArikasya ca sattvadarzanasyAbhAvAttadaiva tanmUlarAgAdinivRttamuktiH syAt / bhrAntatve cAsya pratyakSasyAzeSasyApi prAntatvaprasaGgaH, vAhyAdhyAtmikabhAveSvekatvagrAhakatvenaivAzeSapratyakSANAM pravRttipratItaH / tathA ca pratyakSasyAbhrAntatvavize. 5paNamasambhAvyameva syAt / samarthayiSyate ca pratyabhijJAnapratyayasyAnAropitArthagrAhakatvamabhrAntatvaM ca / tannaikatvAbhAvaH / ana. bhUyamAnasyApi caikatvasyAnekatvena virodhe grAhyagrAhakasaMvitti lakSaNaviruddharUpatrayAdhyAsitajJAnasya, arthakhaMlakSaNasya caikadA khaparakAryakartRtvAkartRtvalakSaNaviruddhadharmadvayAdhyAsitasya ekatva. 10 virodhaH syAt / yaccAnyat-rAgAdimato vijJAnAnna tadrahitasyAsyotpattirityAya. kam / tadapyasAmpratam ; rAgAdirahitasyAkhilapadArthaviSayavijJAnasyAzeSajJasAdhanaprastAve pratipAditatvAt / na ca bodhAdvodha rUpateti pramANamasti; ityapyayuktam ; vilakSaNakAraNAdvilakSaNa15 kAryasyotpatyabhyupagame acetnaacchriiraadeshcaitnyotpttiprsnggaacaakimtaanussnggH| prasAdhitazca paralokI prAgityalamatiprasaGgena / yaccAbhyadhAyi-suSuptAvasthAyAM vijJAnasadbhAve jAmavasthAto na vizeSaH syAt ; tapyabhidhAnamAtram / yatastadA vijJAnasa~ddhAvemi atinidrayAbhibhUtatvAnna jAgravasthAto'vizeSaH, mattamUcchitA20 dyavasthAyAM madirAdyutpAditamaMdaivedanAdyabhibhUtavijJAnavat / nanu koyaM middhenAbhibhavaH? jJAnasya nAzazcet ; kathaM tasya sattvam ? tirobhAvazcet, na; khaparaprakAzarUpajJAnAbhyupagame tasyApyasambhavAt ityapyacarcitAbhidhAnam, maNimantrAdinAtyAdipratibandhe zarAvAdinA pradIpAdipratibandhe ca smaantvaat| na hi taMtrApyanyA25 denAzaH prativandhaH; pratyakSavirodhAt / nApi tirobhAvaH; svaparapra kAzasvabhAvasya sphoTAdikAryajananasamarthasya tirobhAvasyApyasa 1 graamyjnsmbndhinH| 2 pnndditjnsmbndhinH| 3 jIva / 4 pratyabhizAnasya / 5 kSaNikatvanizcayasamaye eva / 6 saugatasya / 7 pratyakSaM kalpanApoDhamabhrAntamityatra suutre| 8 kiJca / 9 sukhaduHkhanAnAlakSaNopalambhena / 10 nIla. skhalakSaNasya / 11 uttaranIlAdikSaNasya / 12 arthAntarapItAdeH / 13 acetanAdA. smnH| 14 zAnalakSaNasya / 15 dUrasthitena cArvAkeNoktamasmadIyamatamevAstu / satrAha / 16 suptAvasthA zAnavatI AtmanaH avasthAtvAnmattamUJchitAdyavasthAvat / 17 mtttaa| 18 piiddaa| 19 viSayapIDA / 20 suSuptAvasthAyAm / 21 maNi-. matrazarAvAdinA agnipradIpapratibandhe / Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 323 sU0 2 / 12] mokSasvarUpavicAraH mbhavAt / pratItyanatikrameNAtra svarUpasAmarthyaprativandhAbhyupagamo'nyatrApi samAnaH / middhAdisAmagrIvizeSavazAddhi vAhyAdhyAtmikArthavicAravidhuraM gacchattRNalparzajJAnasamAnaM supuptAvasthAyAM jnyaanmaaste| na hi svaparaprakAzasvabhAvatvamAtreNevAsya tannirUpaNasAma-5 rthyam ; sarvatrAnabhibhUtasyaivArthasya svakAryakAritvapratIteH, anyathA dahanAdisvabhAvatyAH sadA dAhakatvaprakAzakatvaprasaGgaH, gacchatRNasparzasaMvedanatya vA tadarthanirUpakatvAnupaGgaH / adhAtra manovyAsaGgo'smaraNakAraNam ; anyatra middhAdikamityavizepaH 1 asti cAtra svApalakSaNArthanirUpaNam-'etAvatkAlaM nirantarasutohametA-10 vatkAlaM sAntaram' itynusmrnnprtiiteH| na ca vApalakSaNArthAnanubhavepi suptotthAnAnantaraM 'gADhohaM tadA suptaH' ityanusaraNaM ghaTate: tasyAnubhUtavastuviSayatvenAnubhavAvinAbhAvitvAt , anyathA ghaTAdyarthAnanubhavepi tatrAnusaraNasambhavAtkutastadanubhavopi siddhyet ? na ca mattamUrcichatAdyavasthAyAmapi vijJAnAbhAvAd dRSTA-15 ntasya sAdhyavikalatA; ityAzaGkanIyam tadavasthAtaHpracyutasyottarakAlaM 'maza na kiJcidapyanubhUtam' ityanubhavAbhAvaprasaGgAt , smRterasavapUrvakatvAt / ato yenAnubhavena satAtmA nikhilAnubhavavikalo'nubhUyate tasyAmavasthAyAM so'vshyaabhyupgntvyH| kiJca, suptAdyavasthAyAM vijJAnAbhAvaM sa evAtmA pratipadyate,20 pArzvastho vA ? sa eva cet tata eva jJAnAt , tadbhAvAdvA, jJAnAntarAdvA? na tAvattata eva; asyAsattvAt , 'tadeva nAsti tatra, tata eva cAmAvagatiH' ityanyonyaM virodhAt / jJAnAbhAvAttatra tadabhAvaparicchittiHH ityayuktam, paricchedasya jJAnarsatayA'bhAve'sanmavAt, anyathA jJAnasyaiva asAvaH' iti nAmakRtaM syaat| 25 atha jJAnAntarAttatra tadabhAvagatiH, kiM tatkAlabhAvinaH, jAgrapravodhakAlabhAcino kA? prathamapakSe kathaM supuptAdyavasthAyAM sarvathA jJAnAbhAvaH? atha jAnatpravodhakAlabhAvijJAnAbhyAmantarAle jJAnA 1 jJAnasya svaparaprakAzarUpaM tirohitamatirohitaM caitanyan / 2 caitanyasya / 3 deshe| 4 abhibhUtasya skhakAryakAritvaM yadi syAt / 5 pratibandhasamayepi / 6 kAyontare prvRttiH| 7 asAvadhAnatvaM vA / 8 kiJca / 9 tuptohaniti zeSaH / 10 prtykssenn| 11 anubhavAvinAbhAvitvaM saraNasya yadi na syAt / 12 smRti / 13 anyaH / 14 suSuptAvasthAyAM yasya jJAnasyAbhAvastasmAdeva jJAnAt / 15 zAnasya / 16 zAnAbhAve paricchedo yadi syAt / 17 zAnamantareNa paricchedAnupapaciryataH / 18 sandhyAkAlaprAtaHkAlaH, tatra bhAvi / Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 bhAvo'vasIyate; nanu taddazAbhAvijJAnayoH suSuptAdyavasthAmAvijJAna nopalabdhilakSaNaprAptam, tatkathaM tAbhyAM tadbhAvo'vasIyete? anyathA'dRSTasyApi paralokAderabhAvo'dhyakSata eva syAt / tI ca "pramAgetarasAmAnyasthiteH"[ ] ityA'saGgatam / 5 nApi pArzvasthonyastatra tadbhAvaM pratipadyate; kAraNasvabhAvavyApakAnupalabdheviruddhavidhervA tadbhAvAvinAmAvino liGgasyAtrAnapalabdheH / na tatra vijJAnasadbhAvepi liGgAbhAvaH samAna ityabhidhAtavyam ; svAtmani svasaMviditajJAnAvinAmAvitvenA'vadhAritasya prANApAnazarIroSNatAkAravizeSAdestatsadbhAvAvedino liGgasyA20 tropalabdheH, jaagrddshaayaampynycetovRttestddhytirekennaanyto'prtiiteH| nanu dvividhotraM prANAdiH caitanyaprabhavo jAgraddazAyAm , prANAdiprabhavazca suSuptAdyavasthAyAmiti / tatra caitanyaprabhavaprANAderjA grahazAyAM caitanyAnumAnaM yuktam , na punaH praannaadipraannaadeH| na 15 khalu gopAlaghaTAdau dhUmaprabhavadhUmAdagyanumAnaM dRSTam , agniprabhavadhUmAdeva taddarzanAt; ityapyasaGgatam; suSuptetarAvasthayoH prANAdevizeSA'pratIteH / yathaiva hi suSuptaH prANiti tathetaropi, anyathA 'kimayaM suSuptaH kiM vA jAgarti' iti sandeho na syAt / yadi caite suSuptasya caitanyaprabhavA na syuH kintu prANA20 diprabhavAH; tarhi jAgrataH paravaJcanAbhiprAyeNa suSuptavyAjenAvasthitasya tAdRzAmeva teSAM bhAvo na syAt / na hyagnerjAyamAno dhUmaH prayatnazatairapi dhUmAdanyato vA jAyate dhUmaprabhavo vagneiriti / dRzyante ca te yAdRzA eva suSuptasya tAdRzA evAsyApi / tannate bhinnakAraNaprabhavAH / caitanyetairaprabhavAMzca prANAdIn vivecayanvIta30 rAgetaraprabhavavyApArAdInapi vivecayatu / tathA ca "sarAgA api vItarAgavacceSTante vItarAgAzca sarAgavaditi vItarAgetaravibhAgo nishcetumshkyH|"[ ] iti plavate / 1 taadviH| 2 yathA ghaTa upalabdhilakSaNaprApto bhavati tadA pazcAdanyatra ghttaabhaavo'vsiiyte| 3 anupalabdhilakSaNaprAptasya pratyakSAghabhAvaH syAdyadi / 4 pratiSedhAcca kasyaciditiparyantam / 5 anypurussaiH| 6 AtmAvasthAyAm / 7 ubhayomadhye / 8 prabhava / 9 purussH| 10 zvAsocchAsaM gRhNAti / 11 jIvati / 12 jAgrat / 13 ubhayoH zvAse vizeSazcet / 14 yataH sAdRzya eva sandehaH / asti ca sandehaH / 15 kiJca / 16 suSuptasya yAdRzaH praannH| 17 ghaTAdeH / 18 dhUmaH / 19 na jAyate / 20 prANa / Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 12] mokSasvarUpavicAraH 325 dhUmazcAgne--mAJcotpadyamAno yathA pratipannastathA prANAdizcaitanyAttabhAvAJcotpadyamAnaH svAtmani paratra cAnene pratyetuM na zakyate kvacittabhAvasya nizcetumazakyatvAdityuktam / dhRme ca 'kimayaM dhUmo'gneH, dhUmAntarAdvA' iti sandehaH pravRttasyAgnidazanetarAbhyoM livarttate / prANAdau tu 'kimayamanantaracaitanya-5 prabhavaH, kiM vA bhUtabhAvijanmAntaracaitanyaprabhavaH' iti sandehaH kuto nivatta paracaitanyasya draSTamazakyatvAt ? tatosya na nizzakaM parapratipAdanArtha zAstrapraNayanaM yuktam / sandehAttu tatpraNayanaM cArvAkasyApyaviruddham , ityayuktamuktam-"anyadhiyo gateH" [ ] iti / suSuptAdau cAdyaH prANAdiH kuto jAyatAm ? jAgradvijJAnasahakAriNojAgratprANAderiti cet : naH ekasmAjAgradvijJAnAdanantarabhAvIprANAdiH kAlAntarabhAvi ca prabodhajJAnamirtyasyAsambhAvyamAnatvAt / na hyekasmAtsAmagrIvizeSAt kramabhAvikAryadvayasambhavo nAma, anyathA nityAdapyakramAkramavatkAryotpattiprasaGgaH / 15 tathAca "nA'kramAkramiNo bhAvAH" [pramANavA0 za45] ityasya virodhH| tasmAttatkAlabhAvina eva jJAnAt prANAdiprabhavo'bhyupagantavyaH / tatkathaM taMtra jJAnAbhAvasiddhiH? svApasukhasaMvedanaM cAtra supratItam-'sukhamahamasvApam' ityuttarakAlaM ttprtiitynythaanupptteH| na hyananubhUte vastuni smaraNaM pratyabhi.20 jJAnaM copapadyate / na ca tadA svApasukhanirUpaNAbhAvAttatsaMvedanAbhAvaH; tadaharjAtavAlakasya mukhaprakSiptastenyajanitamukhasaMvedanena vyabhicArAt / na khalu tattena 'idamittham' iti nirUpyate / ___ na ca duHkhAbhAvAtsukhazabdaprayogo'tra gauNaH, abhAvasya prati-2, yogibhAvAntarasvabhAvatayA vyavasthiteH itylmtiprsnggeneN| yaJcoktam-anekAntajJAnasya vAdhakasadbhAvena mithyAtvopapa. ttena niHzreyasasAdhakatvam / tadapyuktimAtram: tajjJAnasyaivAvAdhita 1 saugatena / 2 itaradazyadarzanam / 3 jAgrahazAyAm / 4 tathAgatasya / 5 kiJca / 6 matasya / 7 ekasmAtkAryadvayasambhavazcet / 8 ekarUpAt / 9 vaapdshaa| 10 supuptAvasthAyAm / 11 kiJca / 12 sughuptAvasthAyAn / 13 sukhasaMvedanaM vinaa| 14 suSuptAvasthAyAm / 15 dugdh| 16 duHkhAbhAve sukhazabdo na pAramArthikasukhasya vAcaka iti hetoH| 17 sukhamahamaskhApamityasminvAkye / 18 aupcaarikH| 19 duHkhasya / 20 duHkhalakSaNAdbhAvAdaparaM sukhalakSaNaM bhAvAntaram / 21 svApAvasthAyAM zAnasadbhAvasAdhanavistareNa / pra0ka0 mA0 28 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 tayA samyaktvena vakSyamANatvAt / nityAnityatvayorvidhipratiSedharUpatvAdabhinne dharmiNyabhAvaH ityAdyapyayuktam pratIyamAne vastani virodhAsiddheH / na ca yena rUpeNa nityatvavidhistenaivAniyatvavidhiH, yenaikatra virodhaH syAt; anuvRtta-vyAvRttAkAratayA nityA5 nityatva vidherabhyupagamAt / vibhinnadharmanimittayozca vidhipratipedhayonaikatra pratiSedhaH atiprasaGgAt / na cAnuvRttavyAvRttAkArayoH sAmAnyavizeparUpatayA''tyantiko bhedaH, pUrvottarakAlamA. vikhaparyAyatAdAtmyenAvasthitasyAnugatAkArasya bAhyAdhyAmikA rtheSu pratyakSapratItau pratibhAsanAdityagre prapaJcayiSyate / 10 svadezAdiSu sattvaM paradezAdiSvasattvaM ca vastuno'bhyupagamyate evetaretarAAvAt ; ityapyasamIkSitAbhidhAnam ; itaretarAbhAvasya ghaTAdabhede tadvinAze paTotpattiprasaGgAt paTAbhAvasya vinaSTatvAta / atha ghaTAdbhinno'sau; tarhi ghaTAdInAmanyonyaM bhedo na syaat| yathaiva hi ghaTasya ghaTAbhAvAdbhinnatvAd ghaTarUpatA tathA paTAderapi 15 syAt / nApyeSAM parasparAbhinnAnAmabhAvena bhedaH kartuM zakyaHH bhinnAbhinnabhedakaraNe tasyAkiJcitkaratvaprasaGgAt / nApi bhedavyavahAraH; khahetubhyo'sAdhAraNatayotpannAnAM sakalabhAvAnAM pratyakSe pratibhAsanAdeva bhedavyavahArasyApi prsiddhH| pratikSiptazcetaretarAbhAvaH prAgeveti kRtaM prayAsena / 20 kAryAntareSu cA'kartRtvaM na pratiSidhyate; ityAdyapyasAram; ekAntapakSe kAryakAritvasyaivAsambhavAt / yacca muktAvapyanekAnto na vyAvarttate; tadiSyate eva / anekAnto hi dvedhA-kramAnekAntaH, akramAnekAntazca / tatra kramAnekAntApekSayA ya eva prAgamuktaH sa evedAnIM muktaH saMsArI 25cetyvirodhH| anekAnte'nekAntAbhyupagamopyadUSaNameva; pramANa 1 anekaantsiddhau| 2 ekasmin / 3 nityaanityaatmktyaa| 4 vasaH / 5 anyathA / 6 kartRtvAkartRtvadharmayorekatra dharmiNi pratiSedhaprasaGgAt / 7 anekaantsiddhau| 8 ghaTe paTAbhAvaH paTe ghaTAbhAva itiinretraabhaavH| 9 kpaalessu| 10 ghtte| 11 ghaTAbhAvAdbhinnarUpatvAd ghttruuptaa| 12 bsH| 13 abhinnabhedakaraNe padArtha eva kRto bhaved / bhinnabhedakaraNe padArthasArtham / 14 abhaavkRtH| 15 itretraabhaavniraakrnnpryaasenaalm| 16 anekAnta eveti yosAvekAntaH ( sarvathA ) so'nekAnte pratiSidhyate / kena ? dvitIyAnekAntapadena / katham ? na vidyate anekAnta eveti ekAnto yasyAnekAntasya tsyaabhyupgmH| 17 anavasthAdikam / Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 12] mokSasvarUpavicAraH 327 paricchedyasyAnekadharmAdhyAsitavastusvarUpAnekAntasya nayaparicche. kaantaavinaabhaavitvaat| 'AtmaikatvajJAnAt' ityAdigranthastu siddhasAdhyatayA na smaadhaanmrhti| na ca guNapuruSAntara vivekadarzanaM niHzreyasasAdhanaM ghaTate prakarSa-5 paryandAvasthAyAmapyAtmani zarIreNa sahAvalyAnAnmithyAjJAnavat / atha phalopogakRtopAttakarmakSayApekSaM tattvajJAnaM paraniHzreyasasya sAdhanam , tadnapekSaM cA'paranizreyasasyetyucyate tadapyuktimAtram : phalopabhogasyaupamikAnopakramikavikalpAnatikramAt / tasyaupakramikatve kutastadupakramo'nyatra tapotizayAt, iti 10 tattvajJAnaM tapotizayasahAyamantarbhUtatattvArthazraddhAnaM paraniHzreyasakAraNamityanicchatopyAyAtam / tasyAnopakramikatve tu sadA sdbhaavaanupnggH| __ yacca svarUpe caitanyamAtre'vasthAnaM mokSa ityuktam : tayuktam / caitanyavizeSe'nantajJAnAdivarUpe'vasthAnasya mokSatvasAdhanAt / 15 na hanantajJAnAdikamAtmano'svarUpaM sarvajJatvAdivirodhAt / pradhAnasya sarvajJatvAdisvarUpaM nAtmana ityasat; tasyAcetanatvenarakAzAdivattadvirodhAt / jJAnAderapyacetanatvAt pradhAnasvabha(bhA)vatvAvirodhazcet ; kutastadacetanatvasiddhiH? 'acetanA jJAnAdaya utpattimattvAd ghaTAdivat' ityanumAnAcet, na; hetoranubhavenAnekA-20 ntAt , tasya cetntvepyutpttimttvaat| na cotpattimattvamasiddham; parApekSatvAdbuddhyAdivat / parApekSosau budhadhyavasAyApekSatvAt "buddhyadhyavasitamartha purupazcetayate" ityabhidhAnAt / kAlAtyayApadiSTazcAyaM hetuH; jJAnAdInAM svasaMvedanapratyakSAccetanatvaprasiddharadhyakSavAdhitapakSAnantaraM prayuktatvAt / cetanasaMsargAttaSAM25 cetanatvaprasiddhiH, itypycrcitaabhidhaanm| zarIrAderapi tatprasiddhiprasaGgAt cetanapra(tva)saMsargAvizeSAt / zarIrAdyasambhavI tepAM 1 yasaH / katham ? sa cAsAvane gantazca tasya / 2 prakRtisattvAdigugayorabhedAdguNa ityukte prakRteAdyA / 3 purussvishess| 4 bhedabhAvanAjJAnam / 5 vivekadarzanasya / 6 asanmate tu samyagdarzanAdikaM paramaprakarSaprAptaM zarIreNa sahAvastha yi na bhavati ayogicaramasamaye eva zarIrAbhAvalakSaNe tatsadbhAvAt / 7 jiivnmuktiH| 8 sakAmanirjarA akAmanirjarA ceti / 9 bheda / 10 vrjne| 11 yogasya / 12 phalopabhogazceti kRtvaa| 13 sadA muktiprsnggH| 14 drshnen| 15 anubhavasya / 16 arthapratibimbana / 17 nizcitam / 18 aatmaa| 19 anubhavati / Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 saMsargavizeSostIti cet sa konyo'nyatra kathaJcittAdAtmyAta? taMdadRSkRtakatvAdeH zarIrAdAvapi bhAvAt / tato nAcetanA jJAnA. dayaH svasaMvedyatvAdanubhavavat / svasaMvedyAste parasaMvedanAnyathAna. pattariti svasaMvedanasiddhiprastAve pratipAditam / tathA cAtma. 5svabhAvAste cetanatvAdanubhavavat / sukhamapyAtmasvabhAva eva mokSe'. bhivyajyamAnatvAd jJAnavat / anAtmasvabhAvatve tatra tadabhivyakti syAhuHkhavat / tathA sukhAtmako mokSazcetanAtmakatve satyakhiladuHkhavivekAtmakatvAt saMhRtasakalavikalpadhyAnAvasthAvat / tathAnantaM tata 10 AtmasvabhAvatve satyapetaprativandhatvAt jJAnavadeva / apetaprati vandhatvaM tu mohanIyAdeH prativandhakasya karmaNo'pAyAtprasiddhameva / iti siMddhamanantajJAnAdicaitanyavizeSe'vasthAnaM puMso mokSa iti| nanu puMsa evAnantajJAnAdisvarUpalAbhalakSaNo mokSa ityayuktam; striinnaampysyopptteH| tathAhi-asti strINAM mokSo'vikalakAraNa. 15tvAt puruSavat tadasat; hetorasiddhaH, tathAhi-mokSahetu nAdi paramaprakarSaH strISu nAsti paramaprakarSatvAt saptamapRthvIgamanakAraNApuNyaparamaprakarSavat / yadi nAma tatra tatkAraNApuNyaparamaprakarSAbhAvo mokSahetoH paramaprakarSAbhAve kimAyAtam ? kAryakAraNavyApyavyApakabhAvAbhAve hi tayoH kathamanyasyAbhAve'nyasyAbhAvo'tima. 20 sa~GgAt iti cet ; satyam ; ayaM hi tAvaniyamosti-yadvedasya mokSahetuparamaprakarSastadvedasya tatkAraNApuNyaparamaprakarSApyastyeva, yathA puMvedasya / na ca caramazarIreNa vyabhicAraH; puNvedsaamaanyaapekssyokteH| 1 vinaa| 2 puruSAdRSTakRtaH anyaH saMsargavizeSo jJAnAdibhirAtmano'stItyukte Aha / 3 saMsargasya / 4 paTAdiH prH| 5 zAnasya svasaMviditatvAbhAve / 6 cetntvsiddhityaa| 7 sukhasya / 8 akhiladuHkhavivekAtmakatvAdityukte ghaTena vyabhicArastatparihArArtha cetanAtmakatve stiityuktm| 9 cetanAtmakatvAdityucyamAne khaNDyamAnanareNa vyabhicArastatparihArArthamakhiladuHsvavivekAtmakatvAdityuktam / 10 AtmasvabhAvatvAdityucyamAne duHkhena vyabhicArastatparihArArthamapetapratibandhatvAdityuktam / 11 apetapratibandhatvAdityucyamAne pradIpena vyabhicArastatparihArArthamAtmasvabhAvatve satItyuktam / 12 lakSaNam / 13 shvetpttH| 14 moksshetushaanaadiprmprkrssttkaarnnaapunnyprmprkrssyoH| 15 akAraNasyAvyApakasya vaa| 16 akAryasyAvyApakasya vaa| 17 ghaTAbhAve trailokyAbhAvo bhavet / 18 avinaabhaavH| 19 puMsi saptamapRthvIgamanakAraNApuNyaprakarSAsti mokSahetujJAnAdiparamaprakarSatvAt / 20 vyApyo hetuH| 21 sAdhyo vyaapkH| 22 iti puMsi anayoApyavyApakabhAvaH siddhaH san strISu vyApakAmAve vyApyAbhAvaM sAdhayatyeveti bhAvaH / 23 AtmanA / Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 329 sU0 2 / 12] strImuktivicAraH viparItastu niyamo na sambhavatyeva: napuMsakavede tatkAraNApuNyaparamaprakarSe satyapyanyasyAnabhyupagamAt puMsyabhyupagamAJca, anityanyasya prayatnAnantarIyakatvetaratvavat / tatazca strIvedasyApi yadi mokSahetuH paramaprakarSaH syAt , tadA tadabhyupagamAdevAparopyaniyo'vazyamApadyate, anyathA puMsyapi na syAt / siddha ca prativandha-5 yAmAvadhi katikodayAdivaduktaMprakarpayoravinAmAce strINAM tankAraphApuNyaparamaprakarSapratiSedhena mokSahetuparamaprakA niSidhyate / na ca 'napuMsakasya mokSahetuparamaprakapAsti tatkAraNApuNyaparamaprakarpasadbhAvAt puMvat / puMso vA nAstyata eva napuMsakavat / tatkAraNA'puNyaparamaprakA~ vA napuMsake * nAsti paramaprakapa-10 tvAt strIvadityapyaniSTApattiH ubhayaprasiddhAddhetorubhayaprasiddhasya niSedhenobhayostulyatvAt' ityabhidhAtavyam : ubhayAbhipretAgamena yAdhanot / strINAM tu tatkAraNApuNyaparamaprakarSa parAbhyupagatenaiva mokSahetuparamaprakarSaNApAdya tatpratiSedhena taddhatureva pratipidhyata ityasti vishessH| yahA~ noktAnumAne tatkAraNApuNyaparamaprakAbhAvAddhetomAIhetuparamaprakarSaH strIpu nividhyate, api tu paramaprakarSatvAd dRSTAnte dRSTasAdhyavyAptikAt / na cAtra kenacidvyabhicAraH; strIsambandhinaH kasyacitparamaprakarSasyAsambhavAt |maayaaprmprkrssaastiiti cetna; strINAM mAyAvAhulyamAtrasyaivAgame prasiddhaH / anyathA puMvatsaptama 20 pRthiviigmnaanussnggH| 'mAyAparamaprakarSAdanyatve sati' iti vizepaNodvA na doSaH / tanna jJAnAdiparamaprakapo mokSahetuttatrAstItya 1 mokSahetuparamaprakarSoM vyApakaH sAdhyaM tatkAraNApuNyaparamaprako vyApyo heturiti / 2 avinaabhaavH| 3 zabdaH prayatnAnantarIyakaH anityatvAdityatrAnityatvasya vyApyarUpasya hetoryathA prayatnAnantarIyakatvan / 4 niyamaH siddho ytH| 5 mokSahetuparamaprakarSasadbhAvepi aparo'niSTo nopapadyate cet| 6 tAdAtmyatadutpattilakSaNe dvai| 7 mokSahetuparamaprakarSasaptamapRthvIgamanakAraNApuNyaparamaprakarSalakSaNayoH / 8 moksshetuprmprkrssH| 9 sAdhyasya / 10 vaadiprtivaadinoH| 11 sitapaTaprasiddhasya strInirvANasyAsmAbhiH pratiSedhAdasatprasiddhasya sitapaTena pratiSedhAt iti tulyatvam / 12 sitapaTapakSasya / 13 paraH sitapaTaH / 14 iti kathaM tulyatvanubhayoH 1 / 15 prAguktasya parihArAntare ydaashbdH| 16 vyApakAbhAvAd vyApyAbhAvaM na kurma ityarthaH / 17 yo yaH paramaprakarSaH sa sa strISu nAstIti / 18 strISu mokSapratiSedhe / 19 prAcuryamAnaM na tu prmprkrssH| 20 mAyAparamaprakarSaH strISvasti yadi / 21 paramaprakarSatve / 22 vybhicaarlkssnnH| 23 paramaprakarSavAdityatrAnumAne / Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 siddho hetuH| na khalu jJAnAdayo yathA puruSe prakRSyamANApramANata: pratIyante tathA strIpvapi, anyathA napuMsake te tathA syuH, tathA caasyaapypvrgprsnggH| saMyamastu taddhetustatrAsambhAvya eva; tathAhi-strINAM saMyamo 5na mokSahetuH niyamenarddhi vizeSAhetutvAnyathAnupapatteH / yatra hi saMyamaH sAMsArikalabdhInAmapyahetuH tatrAsau kathaM niHzeSakarmavipramokSalakSaNamokSahetuH syAt ? niyamena ca strINAmeva RddhivizepahetuH saMyamo neSyate, na tu puruSANAm / yadi hi niyamena labdhi. vizeSasyAjanakaH saMyamaH kvacidanyatrAvivAdAspadIbhUte mokSahetaH 10 prasidhet tadA tadRSTAntAvaSTambhenAtrApyasau tathA pratyetuM zakyeta, nAnyathAtiprasaGgAt / saMyamamAtraM tu sadapyAsAM na taddhetuH tiryaggR. hasthAdisaMyamavat / sacelasaMyamatvAcca nAsau taddheturgRhasthasaMyamavat / na cAyamasiddho hetuH; na hi strINAM nirvastraH saMyamo dRSTaH pravacanaprati15pAdito vA / na ca pravacanAmAvepi mokSasukhAkAGkSayA tAsAM vastratyAgo yuktaH, arhatpraNItAgamollaGghanena mithyAtvArAdhanAprApteH / yadi punarnRNAmacelosau taddhetuH strINAM tu sacelaH; tarhi kAraNabhedAnmukterapyanuSajyeta bhedaH svargAdivat / dezasaMyaminazcaivaM muktiH prasajyate / tathA ca liGgagrahaNamanarthakam / sacelasaMyamazca 20 muktiheturiti kuto'vagatam ? khAgamAJcet, na; asyAsmAn pratyAgamAbhAsatvAd bhavato yajJAnuSThAnAgamavat / striyo na mokSahetusaMyamavatyaH sAdhUnAmavandyatvAd gRhasthavat / na cAtrIsiddho hetuH, "varisaMsayadikkhiyAe ajAe aja dikkhio saahuu| 25 abhigamaNavaMdagaNamaMsaNaviNaeNa so pujo // " [ ] itybhidhaanaat| vAhyAbhyantaraparigrahavattvAJca na tAstadvatyastadvat / na cAyamasiddho hetuH; pratyakSeNAvagato hi vastragrahaNAdibAhyaparigraho'bhya 1 avikalakAraNatvAditi / 2 strISu jJAnAdayaH prakRSyamANAzcettarhi / 3 strINAM mokSahetusaMyamo vidyate cet / 4 tu punaH / 5 strINAM mokSahetusaMyamo vidyate cettahi / 6 RddhInAm / 7 dRSTAntatvamantareNa / 8 gRhasthasyApi mokSaH syAt svasaMyamAt / 9 nirvstrsNymH| 10 adRSTalakSaNakAraNamedAdyathA svargAdeH prathamadvitIyAdiprakAreNa medH| 11 sacelasaMyamavatstrImuktiprakAreNa / 12 nirgranthatAlakSaNam / 13 sitapaTasya / 14 mahezvarAya / 15 anumAne / 16 varSazatadIkSitAyAH AryikAyAH aba dIkSitaH sAdhuH / abhigamanavandanAnamaskAreNa vinayena sa pUjyaH / 17 sammukhagamana / 28 gurubhaktipUrvaka / 19 namaskAra / .18 Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mU0 2 / 12] strImuktivicAraH 331 ntaraM svazarIrAnurAgAdiparigrahamanumApayati / na ca zarIropmaNA vAtakAyikAdijantUpaghAtanivAraNArtha svazarIrAnurAgAdyabhAvenyasAvupAdIyate ityabhidheyam : puMsAmAcelakyavratasya hiMsAtvAnupaGgAt / tathA cAhadAdayo muktimAjastadupadevAro vAna syuH, kintu savastrA eva gRhasthA muktibhAjo bhaveyuH / na cArelakyaM nepyate 5 "mAcelakudekhiya sejAhararAyapiMDakrivikanna" jItakalpabhA0 gA0 1972] ityAdeH puruSa prati dezavinya sthitikalpasya madhye tadupadezAt / kiJca, gRhItepi vastre jantUpaghAtastadavasthaH, tenAnAvRtapANipAdAdipradezoSmaNA tadupaghAtasya pariharjumazakteH / vastrasya 10 yUkAlikSAdyanekajantusammUrchanAdhikaraNatvAcca / tathAvidhasyApi khIkaraNe mUrddhajAnAM luJcanAdikriyA na syAt / vastrAkuJcanAderjAtavAtenAkAzapradezAvasthitajantUpapIDanAca vyajanAdivAtavat / kiJca, evamanekaprANyupaghAtanivAraNArthamavihAropyanuSTheyo vastragrahaNavadvizeSAt / prayatnena gacchato jantRpaghAtepyAhiMsA nizce-15 lepi smaa| yathA ca yajJAnuSThAnaM pazuhiMlAGgatvenA'zreyaskaralvAt tyAjyaM tathA vastragrahaNamapyavizeSAt / etena saMyamopakaraNAthai tadityapi nirastam / kiJca, bAhyAbhyantaraparigrahaparityAgaH saMyamaH / sa ca yAcanasIvanaprakSAlanazoSaNanikSepAdAnacauraharaNAdimanaHsaMkSobhakAriNi 20 vastre gRhIte kathaM syAt ? pratyuta saMyamopaghAtakameva tat syAdvAhyAbhyantaranairgranthyapratipanthitvAt / hIzItArtinivRttyarthaM vastrAdi yadi gRhyate / kAminyAdistathA kinna kAmapIDAdizAntaye ? // 1 // yena yena vinA pIDA puMsAM samupajAyate / tattatsarvamupAdeyaM lAvAdipalA~dikam // 2 // 1 pareNa / 2 AcelakyaudezikazayyAdhararAjakIyapiNDokSAkRtikarmavrataropaNayogyatvaM jyeSThatA pratikramaNaM mAsikavAsitA sthitikalpo yogazca vArSiko dshmH| 3 anuprekSAsaMyamasya / 4 yUkAdhanekajantusammUrchanAdhikaraNatvAvizeSAt eSAM nivAraNArtham / 5 prsaarnnaacc| 6 vynyjk| 7 jantUpaghAtaparihArArtha vastrasyopAdAnaprakAreNa / 8 agamanam / 9 vastrasya jantRpaghAtasamarthanapareNa anthen| 10 vizeSataH / 11 virodhitvAt / 12 tAmbUlAdizca / 13 vastragrahaNaprakAreNa / 14 gRhyte| 15 yadi tahIti zeSaH / 16 lAvakaH pakSivizeSaH / palaM mAMsam / 17 upAdeyam / Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 vastrakhaNDe gRhItepi virakto yadi tttvtH| strImAtrepi tathA kinna tulyaakssepsmaadhitH||3|| nApi tanvImanAkSobhanivRttyarthaM tadAdatam / tadvAJchA'hetukatvena taniSedhasya sambhavAt // 4 // cakSurutpATanaM paTTavandhanaM ca prasajyate / locanAdestadutpattI nimittatvAvizeSataH // 5 // calacittAGganA kAcitsaMyataM ca tapasvinam / yadIcchati bhrAtRvatkiM doSastasya mato nRNAm // 6 // vIbhatsaM malinaM sAdhuM dRSTvA zavazarIravat / aGganA naiva rajyante virajyante tu tattvataH // 7 // strIparISahabhagnaizca vaddharAgaizca vigrhe| vastramAdIyate yasmAtsiddhaM gra~nthadvayaM ttH|| 8 // na caivaM janturakSAgaNDAdipratIkArArtha picchauSadhAdau gRhyamANepyayaM doSaH samAnaH; tricaturapicchagrahaNasya janturakSArthatvAt , 15 zarIre mamedambhAvA'sUcakatvAcca, auSadhasyApi pratipannasAma rthyasya gaNDAdeAvRttihetutvAt nAgyAvirodhitvAcca, vastre tu viparyayAt, paramanaipaeNnthyasiddhyartha picchasyApyagrahaNAcauSadhavat / piNDauSadhyAdayo hi siddhAntAnusAreNodgamAdidoSarahitA ratna trayArAdhanahetavo gRhyamANA na kasyApi mokSahetoH hntaarH| na hi 20 tadrahaNe rAgAdayo'ntaraGgA bahiraGgA vA babhUveSAdayo granthA jAyante, ataste mokSahetorupakarttAra eva / piNDagrahaNamantareNa hyapUrNakAlepi vipatterApatterAtmaghAtitvaM syAt, na tu vastre / SaSThASTamAdikrameNa ca mumukSubhiH piNDopi tyajyate, na tu strIbhiH kdaacidvstrm| 1 rAgAdisadbhAve satyeva strIparigraha ityAkSepo vastrepi samAna iti samAdhAnam / evaM yadi vastramAne gRhIte na rAgastahiM strImAtraparigrahepi na rAgaH / 2 svasya / 3 zrotrAdezca / 4 yathA bhrAtRsamAnatvaM vanitAyAm / kuta etattasya ? icchArahitatvAttasya tapasvinaH / 5 shriire| 6 kAraNAt / 7 vstrraaglkssnnbaahyaabhyntrprigrhH| 8 tata ityayaM zabdaH zlokAdau draSTavyastenAyamarthaH vastrasvIkaraNe aparaM prayojanaM nAsti yatastataH / 9 vastraprakAreNa / 10 gaNDo rogvishessH| 11 mUrchA12 nairyanthya- 13 janturakSArthAbhAvAnmamedambhAvasUcakatvAd gaNDAdyavyAvRttihetutvAd nAranyavirodhitvAcca / / 14 kiJca / 15 aussdhaaderythaa'grhnnm| 16 smygdrshbaadeH| 17 alaGkAra-1 18 maNDana-1 19 dezanaiyatyena vastraparidhAnAdilakSaNoM vessH| 20 agRhyamANe AtmaghAtitvaM syAditi zeSaH / Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 2 / 12] strImuktivicAraH 333 atha vastrAdanyasyAkhilasya tyAgAtsAkalyenAsAM bAhyaM nainthyam ; tarhi lobhAdanyakavAyatyAgAdevAvAhyamapi syAt / na ca gRhItepi vastre mamedambhAvasyAbhAvAttavatiSThate; virodhAt'vuddhipUrvakaM hi hattena patitavastramAdAya paridhAnopi tanmUcchIrahitaH' iti kazcetanaH zraddadhIta? tanvImAzliSyatopi taMdrahita-5 tvaprasaGgAt / tato vastragrahaNe vAhyAbhyantaraparigrahaprApta granthyadvayAsambhavAnna strINAM mokSaH / sa hi vAhyAbhyantara kAraNajanyaH kAryatvAnmApapAkAdivat / tacca vAhyamabhyantaraM ca kAraNamAkrivanyam , tadabhAva kathaM sa syAt ? iti parahetorasiddhanAnumAnAt striimuktisiddhiH| nApyAgamAt tanmuktipratipAdakasyAsyAbhAvAt / "puMvedaM vedaMtI je purisA khvgseddhimaaruuddhaa| sesodayeNaM vi tahA jhANuvajuttA ya te du sijhaMti // " ityAderapyAgamasya strImuktipratipAdakatvAbhAvaH / sa hi putre-15 dodayavat zeSavedodayenApi puMsAmevApavargAvedaka ubhayatrApi 'puruSAH' ityabhisambandhAt / udayazca bhAvasyaiva na dravyasya / strItvAnyathAnupapattezcAsAM na muktiH / Agame hi jaghanyena saptASTabhirbhavaiH utkarSeNa dvitrairjIvasya ratnatrayArAdhakasya muktiruktaa| yadA cAsya samyagdarzanArAdhakatvam tatprabhRti saMrvAsu strIpUtpatti-28 reva na sambhavatIti kathaM striimuktisiddhiH| nanu cAnAdi mithyAdRTirapi jIvaH pUrvabhavanirjINAMzubhakarmA prathamatarameva ratnatrayamArAdhya bharataputrAdivanmuktimAsAdayatyataH strItvenotpannasyApi muktiraviruddhati; tadapyayuktam ; pUrva nirjIrNAzubhakarmaNaH strIvedenotpattarasambhavAt, tasyApyazubhakarmatvena 25 nirjIrNatvAt / kathaM punaH strIvedasyAzubhakarmatvamiti cet / samyagdarzanopetasya tattvenotpatterayogAt / tato nAsti strINAM mokSaH puruSAdanyatvAt napuMsakavat / anyathA'syApyasau syAt / na caitadvAcyam-nAsti puMso mokSaH strIto. 1 tat rAgAdi / 2 bAhyamagnyAdikamantarA zaktireva yathA na hetuH| 3 sitapaTa. prayuktasya avikalakAraNatvAdityasya / 4 anubhvntH| 5 napuMsakastrIvedodayenApi / 6 dhyaanopyuktaaH| 7 purussaaH| 8 muktisadbhAve sati / 9 divyarUyAdiSu / 10 anyathAnupapattiH siddhA ytH| 11 strINAM mokSazcet / Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 prameyakamalamArtaNDe [2. pratyakSapari0 nyatvAt napuMsakavat; usayavAdisasmatAgamena bAdhitatvAta. bhavadAgamasya cAsmAnprati apramANatvAt / tathA strINAM mokSo nAsti utkRSTadhyAnaphalatvAt saptamapRthvIgamanavat / atopi na tAsAM muktisiddhiH / tato'nantacatuSTaya. 5 svarUpalAbhalakSaNo mokSaH puruSasyaiveti prekSAdakSaiH pratipattavyam / muMkhyaM sAMvyavahArikaM ca gaditaM bhAnupradIpopamam , pratyakSaM vizadakharUpaniyataM saaklyvaiklytH| nirvAdhaM niyaMtakhahetujanitaM mithyetaraiH kalpitam , tallakSmeti vicAracArudhiSaNaizvetasyalaM cintyatAm // 1 // 10 iti zrIprabhAcandraviracite prameyakamalamArtaNDe parIkSAmukhAlaGkAre . dvitIyaH paricchedaH samAptaH // 2 // 1 puruSAdanyatvAdityanupAnaM na vaktavyamasmadAgamena bAdhitatvAditi sitapaTenoktaM taM pratyAha suuriH| 2 anena padyena paricchedArthamupasaMharannAha / 3 sAmagrIvizeSetyAdikamindriyAnindriyaM ca / 4 naiyaayikaadibhiH| 5 kRtam / Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shrii| // atha tRtIyaH parokSaparicchedaH // za athedAnIM parokSapramANasvarUpa nirUpaNAra parokSamitarat // 1 // ityAha ! pratipAdita vizadasvarUpavijJAnAdyadanyadavizadambAI vijJAnaM tatparokSam / tathA ca prayogaH-avizadajJAnAtmaka raMgo parokSatvAt / yannA'vizadajJAnAtmakaM tanna parokSam yathA mukhyetarapratyakSam , parokSaM cedaM vakSyamANaM vijJAnam , tasmAdavizadanAnAtmakamiti / tannimittaMprakAraprakAzanAya pratyakSetyAdyAhapratyakSAdinimittaM smRtipratyabhijJAna tarkAnumAnAgamabhedam // 2 // pratyakSAdinimittaM yasya, smRtyAdayo bhedA yasya tathoktam ! natra smRtestAvansaMskAretyAdinA kAraNatvarUpe nirUpayatisaMskArobodhanivandhanA tdityaakaaraasmRtiH||3|| saMskAraH sAMvyavahArikapratyakSamedo dhAraNA / tasyodbodhaH prbodhH| sa nivandhanaM yasyAH tadityAkAro yasyAH sA tathokA 3, smRtiH| vineyAnAM sukhAvabodhArtha dRSTAntadvAreNa tatsvarUpaM nirUpayati yathA va devadatta iti // 4 // yathetyudAharaNapradarzane / sa devadatta iti / evaMprakAraM tacchandaparAmRSTaM yadvijJAnaM tatsarvaM smRtirityavagantavyam / na cAsAvapramANaM 20 1 smRtipratyabhijJAnatarkAnumAnAgamavizeSAH svabhAvino dharmiNaH prasiddhAH / tatra parokSatvaM sAmAnyarUpaM vAdiprativAdinoH prasiddhasvabhAvaH-tena vastuno'nekadharmAtmakatvAt / tatra sthito dvitIyo'vizadajJAnAtmako'prasiddhaH sAdhyate iti vizeSaM svabhAvinaM (khabhAvasvabhAvinormedAt ) sAmAnyasvabhAvaM bruvatAM doSAbhAvAt / 2 kAraNa / 3 meda / 4 smRtiH pratyakSapUrvikA / pratyabhijJAnaM pratyakSasmaraNapUrvakam / tarkaH pratyakSasmaraNapratyabhijJAnapUrvakaH / anumAnaM pratyakSasmaraNapratyabhijJAnatarkapUrvakam / Agamastu zrAvaNAdhyakSasaGketasmRtipUrvakaH / 5 saMskArasya kAraNamAyaM devadattadarzanam / udbodhasya kAraNaM pAzcAtyaM ttsdRshttkaaryaadidrshnm| 6 prAkaTyam / Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 saMvAdakatvAt / yatsaMvAdakaM tatpramANaM yathA pratyakSAdi, saMvAdikA ca smRtiH, tasmAtpramANam / naMnu koyaM smRtizabdavAcyorthaH-jJAnamAtram , anubhUtArthaviSaya vA vijJAnam ? prathamapakSe pratyakSAderapi smRtizabdavAcyatvAnu5 pnggH| tathA ca kasya dRSTAntatA? na khalu tadeva tasyaiva dRzAna bhvti| dvitIyapakSepi devadattAnubhUtArthe yajJadattAdijJAnasya smara ruuptaaprsnggH| atha 'yenaiva yadeva pUrvamanubhUta vastu punaH kAlA. ntare tasyaiva tatraivopajAyamAnaM jJAnaM smRtiH' ityucyate na 'anubhUte jAyamAnam' ityetat kena pratIyatAm ? na tAvadanubhavena 10 tatkAle smRterevAsattvAt / na cAsatI viSayIkartuM zakyA |n cAviSayIkRtA 'taMtropajAyate' ityadhigatiH / na cAnubhavakAle'rthasyAnubhUtatAsti, tadA tasyAnubhUyamAnatvAt , tathA ca 'anubhUyamAne smRtiH' iti syAt / atha 'anubhUte smRtiH' ityetatsmRtireva prati padyate; na; anayA'tItAnubhavArthayoraviSayIkaraNe tathA pratItyayo35 gAt / tadviSayIkaraNe vA nikhilAtItaviSayIkaraNaprasaGgo'vi zeSAt / yadi cAnubhUtatA pratyakSagamyA syAt tadA smRtirapi jAnIyAt 'ahamanubhUte samutpannA' iti anubhvaanusaaritvaattsyaaH| na cAsau pratyakSagamyetyuktam ; ityapyasamIkSitAbhidhAnam ; smRti zabdavAcyArthasya prAgeva prarUpitatvAt / 'tadityAkArAnubhUtArtha20 viSayA hi pratItiH smRtiH' ityucyate / nanu coktamanubhUte smRtirityetanna smRtipratyakSAbhyAM pratIyate; tadapyapezalam ; matijJAnApekSeNAtmanA anubhUyamAnA'nubhUtArthavipayatAyAH smRtipratyakSAkArayozcAnubhavasambhavAt citrAkArapratItivat citrajJAnena / yathA cAzakyavivecanatvAd yugapaccitrAkA29 rataikasyAviruddhA, tathA krameNApi avagrahehAvAyadhAraNAsmRtyoMdicitrasvabhAvatA / na ca pratyakSeNAnubhUyamAnatAnubhave tadaivArthe'nubhUtatAyA apyanubhavo'nuSajyate; smRtivizeSagApekSatvAttatra tatpratIteH, nIlAdyAkAravizeSaNApekSayA jJAne citrapratipattivat / na cAnubhUtArthaviSayatve smRtergRhItagrAhitvenA'prAmANyam; 30 [pa]ricchittivizeSasambhavAt / na khalu yathA pratyakSe vizadAkAra 1 saugato vakti / 2 anutpannatvena / 3 anubhUte'rthe / 4 anubhavakAle'rthasyAnubhUyamAnatve c| 5 anubhavazcArthazca anubhavAe~ / atItau ca tAvanubhavArthoM ca / 6 atItatvasya / 7 krtaa| 8 prtyksssmrnnyoH| 9 vijJAnasya / 10 AdinA. pratyabhijJAnAdi / 11 eksyaatmno'viruddhaa| 12 uttrkaalmaatmnH| 13 tameva darzayati / Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3 / 4-5] smRtiprAmANyavicAraH tayA vastupratibhAsaH tathaiva smRtau tatra tasyA (tasya ) vaishdyaa'prtiiteH| punaH punarbhAvayato vaizadyapratItistu bhAvanAjJAnam, tacca tadrUpatayA bhrAntameva svapnAdijJAdayat / tathApyanubhUtArthaviSayatvamAtreNAsyAH prAmANyAnabhyupagane anumAnenAdhigate'gnau yatpratyakSa tadapyapramANaM syAt / asatyatItetha pravatamAnatvAttadaprAmANye 5 pratyakSasyApi tatpalaGgaH, tadarthasyApi tatkAle'sattvAt / tajjanmAdestatrAtya prAmANye smaraNepi tadastu / nirAkRtaM cArthajanmAdi jJAnasya prAgeveti kRtaM prayAsena / na cAvisaMvAdakatvaM smRterasiddham ; svayaM sthApitanikSepAda tagRhItArthe prAptipramANAntarapravRttilakSaNAvisaMvAdapratIteH / yatra 10 tu visaMvAdaH sA smRtyAbhAsA pratyakSAbhAsavat / visaMvAdakatve cAsyAH kathamanumAnapravRttiH samvandhasyAto'prasiddheH ? na ca sambandhasmRtimantareNAnumAnamudetyatiprasaGgAt / kiJca, sambandhAbhAvAttasyAH visaMvAdakatvam , kalpitasamvandhavipayatvAdvA, satopyasyA'nayA viSayIkartumazakyatvAdvA ? 15 prathamapakSe kuto'numAnapravRttiH? anyathA yataH kutazcitsambandharahitodyatra kvacidanumAnaM syAt / kalpitasambandhaviSayatvenAsyAH visaMvAditve dRzyaprApyaikatve prApyavikalpyakatve ca pratyakSAnumAnayoravisaMvAdo na syAt / tatlambandhasya kalpitatve ca anumAnamapyevaMvidhameva syAt / tathA ca kathamato'bhISTatattvasiddhiH? atha 20 sannapi sambandho'nayA viSayIkartuM na zakyate, yattu viSayIkriyate sAmAnyaM tasyA'sattvAt smRtervisaMvAditvam / tadetadanumAnepi samAnam ! adhyasitakhalANAvyabhicAritvaM smRtAvapi / 1 vaizadyameva nAsti kutaH paricchittivizeSaH ityabhiprAyaM vakti vaaddhH| 2 avagrAhAdibhedenAnubhavato narasya / 3 kSaNikatvAt / 4 AdinA tAdrUpyan / 5 arthjnmaadiniraakrnnpryaasen| 6 prtykss| 7 vismRtasambandhasyApi anumAnotpattiprasaGgAt / 8 dRssttaantsaadhysaadhnyoH| 9 sambandhAbhAbe anumAnapravRttiryadi syAt / 10 arthAliGgasthAnIyAt / 11 yadeva dRSTaM jalasvalakSaNaM tadeva prAptamiti / 12 anumAnalakSaNo vikalpaH / vikalpasya viSayo vikalpyo yo jalAdiH / pUrva vikalpyaH pazcAtprApya iti / katham ? vivAdApanno dezaH pravRttasya snAnAdimAn jalatvAtsampratipannadezavat / iti yadekAnumitaM snAnAdikaM tadeva praaptmiti| 13 smRtigRhymaann| 14 sarva kSaNikaM sattvAditi kssnniktvsiddhiH| 15 taadaatmytdutpttilkssnnH| 16 anyaapohH| 17 nyAyarUpamanumAnena skhalakSaNaM vidyamAnaM na viSayIkriyate (yadviSayIkiyate) sAmAnyaM tadvidyamAnaM na bhavatIti / 18 pratyakSeNa / 19 ysH| 20 khalakSaNaM na vyabhicaratIti na smRtezceti / 21 samAnam / pra. ka0 mA0 29 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 prameyakamalamArtaNDe 3. parokSapari0 kaliGkaliGgitAmvandhaH sattAmAtreNAnumAnapravRttihetaH, tadarzanAta, tatsmaraNAdvA? tatrAdyavikalye nAlikarahINAyAta pratipannAgnidhUmalamvandhasyApi dhUmadarzanAdagnipratipattiH syAta, na cAvijJAtaH samvandhosti upalambhanivandhanatvAtsavyavahAra 5anyathAtiprasaGgAt / tadarzanamAtreNa tatpravRttau vAlAvasthAyAM prati pannAgnidhUmasamvandhasya punarvRddhadazAyAM dhUmadarzanAdagnipratipatti prasaGgaH,na caivam / tatsmRtAvastyeveti cet kathaM nAsau pramANama? ko hi smRtipUrvakamanumAnamabhyupagamya punastAM nirAkuryAt ? anamAnasyApi nirAkaraNAnuSaGgAt / na khalu kAraNAbhAve kAryotpatti10 mA'tiprasaGgAt / samAropavyavacchedakatvAcAsyAH prAmANyamanumAnavat / na ca smRtiviSayabhUte samvandhAdau samAropasyaivAsambhavAt kasya vyavaccheda itybhidhaatvym| sAdharmyadRSTIntAbhidhAnAnarthakyaprasaGgAta / tatra smRtihetubhUtaM hi tat, anyathA hetureva kevalobhidhIyeta / 15tatastadabhidhAnAnyathAnupapattestadviSayabhUte samvandhAdau vismaraNasaMzayaviparyAsalakSaNaH samAropostItyavagamyate / tannirAkaraNAcAsyAH prAmANyamiti / athedAnIM pratyabhijJAnasya kAraNasvarUpaprarUpaNArtha darzanetyAdyAha20 darzana-smaraNakAraNakaM saGkalanaM prtybhijnyaanm| tadevedaM tatsadRzaM tadvilakSaNaM ttprtiyogiityaadi||5 darzanasmaraNe kAraNaM yasya tattathoktam / saGkalanaM vivakSitadharmayuktatvena pratyavamarzanaM pratyabhijJAnam / nanu pratyabhijJAyAH pratya kSapramANasvarUpatvAt parokSarUpatayAtrAbhidhAnamayuktam ; tathAhi25 pratyakSaM pratyabhijJA akSAnvayavyatirekAnuvidhAnAt tadanyapratyakSa vt| na ca smaraNapUrvakatvAttasyAHpratyakSatvAbhAvaH; satsamprayogajatvena smaraNapazcAdbhAvitvepyasyAH pratyakSatvAvirodhAt / uktaM ca 1 parapakSapratikSepaM karoti suuriH| 2 grhnn| 3 ajJAtasyApi sattvasiddhizcet / 4 IzvarAderapi sattvasiddhiprasaGgAt / 5 vismRtasambandhasya / 6 anumaanprvRttiH| 7 mRtpiNDAbhAve ghaTotpattiprasaGgAt / 8 sAdhyasAdhana viSaye / 9 samAropAbhAve iti zeSaH / 10 yatsattatsarvaM kSaNikaM yathA jldhrH| 11 sambandhasmRtihetubhUto dRSTAnto yadi na syAt / 12 ekatvasAdRzyAdilakSaNa! 13 punargrahaNam / 14 miimaaNskH| 15 prokssprmaanne| 16 sato vidyamAnasyArthasyendriyeNa saha saMyogaH sannikarSastamAjAtaH satsamprayogajastasya bhAvastattvaM tena / Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 315810] pratyabhijJAnaprAmANyavicAraH "na hi smaraNato yatprAk tat pratyakSamitIdRzam / vacanaM rAjakIyaM vA laukikaM vApi vidyate // 1 // na caupi smaraNAtpazcAdindriyatya pravartanam / vAryate kenacinnAni nattadAnIM duSyati // 2 // tenendriyArthalamvandhAnprAgRvaM cApi yasmRteH / vijJAnaM jAyate sarva pratyakSamiti galyAnAm / / 3" / mo0 zlo0 sU0 4 zlo0 231-23 anekadezakAlAvasthAsamanvitaM sAmAnyaM dravyAdikaM ca vastvatyAH prmeymitypuurvprmeysdbhaavH| taduktam "gRhItamapi gotvAdi smRtispRSTaM ca yadyapi / tathApi vyaMtirekeNa pUrvavodhAtpratIyate // 1 // dezakAlAdibhedena tatrAstyavasaro miteH| yaH pUrvamavagatozaH sa na nAma pratIyate // 2 // iMdAnIntanamastitvaM na hi pUrvadhiyA gtm|" mI0 zlo0 sU0 4 zlo0 232-234] 15 tadapyasamIcInam ; pratyabhijJAne'kSAnvayavyatirekAnuvidhAnasyAsiddheH, anyathA prathamavyaktidarzanakAlepyasyotpattiH syAt / punadarzane pUrvadarzanAhitasaMskArapravodhotpannasmRtisahAyaimindriyaM tajjanayati; ityapyasAmpratam / pratyakSasya smRti nirapekSatvAt / tatsApekSatve'pUrvArthasAkSAtkAritvAbhAvaH syAt / 20 dezakAletyAdyapyayuktamuktam : yato dezAdibhedenAgyadhyakSa cakSuHsambaddhamevArtha prakAzayatpratIyate / na ca pratyabhijJA taM prakAzayati pUrvottaravivarttavatyaikatvavipayatvAttasyAH / vartamAnazcAyaM cakSu:sambaddhaH prsiddhH| 1 jJAnam / 2 smaraNAnantaramindriyamarthagrahaNAya na pravartate ityukte Aha / 3 maraNottarakAlam / 4 duSTaM bhavati / 5 rAjakIyaM laukikaM vacanaM na vidyate yena / smaraNAdindriyasya pravarttanaM vA kenacidvA na vicAryate yena / indriyaM vA duSTaM na bhavati yena kaarnnen| 6 pratyakSasmaraNagRhItagrAhitvAtpratyabhizAnaM pratyakSamapramANaM syaadityaarekaayaamaah| 7 tiryaksAmAnyam / 8 AdinA gunnH| 9 bhedena / 10 saraNapratyakSarUpAt / 11 kathaM pUrvabodhAdbhedena pratIyate ityukte Aha / 12 avasthAbhedena / 13 pratyabhizAnalakSaNapratyakSapramANasya / 14 pratyabhijJAnalakSaNapratyakSasya / 15 puurvaadipryaayH| 16 Adya / 17 yasaH / 18 bhaasH| 19 ysH| 20 taasH| 21 kaasH| 22 ysH| 23 basaH / 24 sandigdhAnakAntikatve udbhAvite idaM vAkyaM prihaarH| Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 prameyakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 yadapyucyate-marataH pUrvadRSTArthAnusandhAnAdutpadyamAlA matizata samvaddhade pratyakSamiti; tadapyasAram ; na hIndriyamatiH smRtiviSayapUrvarUpagrAhiNI, tatkathaM sA tatsandhAnamAtmasAtkuryAt ? pUrvadRSTasandhAnaM hi tatpratibhAsanam, tatsambhave cendriyama 5parokSArthagrAhitvAt parisphuTapratibhAsatA na syAt / yadi ca smRtiviSayasvabhAvatayA dRzyamAnorthaH pratyakSapratyayairavagamyeta tarhi smRtiviSayaH pUrvakhabhAvo vartamAnatayA pratibhAtIti virItakhyAtiH sarve pratyakSaM syAt / avyavadhAnena pratibhAsanalakSaNa vaizadyAbhAvAcca na pratyabhijJAnaM pratyakSam ityalamatirmasaGgena / 10 taMca tavedaM tatsadRzaM tadvilakSaNaM tatpratiyogItyAdiprakAra pratipattavyam / tadevoktaprakAra pratyabhijJAnamudAharaNadvAreNAkhilajanAvavodhArtha spaSTayati yathA sa evAyaM devadattaH // 6 // gosadRzo gavayaH // 7 // govilakSaNo mahiSaH // 8 // idamasmAddUram // 9 // vRkSoyamityAdi // 10 // nenu sa evAyamityAdi pratyabhijJAnaM naikaM vijJAnam-'saH' ityullekhasya smaraNatvAt 'ayam' ityullekhasya cAdhyakSatvAt / na cAbhyAM 20 vyatiriktaM jJAnamasti yatpratyabhijJAnazabdAbhidheyaM syAt / nApyana yoraikyaM pratyakSAnumAnayorapi tatprasaGgAt / spaSTetararUpatayA tayobhaide'trApi so'stu tadasAmpratam / smaraNapratyakSajanyasya pUrvottaravivartavatyaikadravyaviSayasya saGkalanajJAnasyaikasya pratyabhijJAnatvena supratItatvAt / na khalu smaraNamevAtItavartamAnavivarttavartidravyaM 25 saGkalayitumalaM tasyAtItavivarttamAtragocaratvAt / nApi darzanam 1 puruSasya / 2 prtibhaasaat| 3 tarkasya pratyakSatAparihArArthamAha / 4 indriyamatiH smRtiviSayarUpagrAhiNI na bhavati indriyamatitvAdityasminnanumAne sandigdhAnakAntikatve parihAre idaM vAkyam / 5 dRzyamAnArthAdviparItasmRtiviSayo vipriitkhyaatiH| 6 ityaapdyte| 7 pUrvasmaraNamuttaradarzanaM ca vyavadhAyakaM pratyabhijJAnasya / 8 pratyabhizAnabhedalakSaNapratyakSapramANasya nirAkaraNavistareNa / 9 pratyabhijJAnabhedaM darzayati / 1. praaguktlkssnnlkssitmev| 11 tena sadRza ityAdi c| 12 atrAha saugataH / Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3.10] pratyabhijJAnaprAmANyavicAraH 341 tasya vartamAnamAtraparyAyaviSayatvAt / tadubhayasaMskArajanitaMkalpanAnAnaM tatsaGkalayatIti kalpane tadeva pratyabhijJAnaM siddham / pratyabhijJAnAnabhyupagame ca yatsattatsarvaM kSaNikam' ityAdyanumAnavaiyarthyam ! tayekalApratIti nirAlArtham na punaHkSaNakSayaprasidhyartha tasyAdhyakSasiddhatvenAbhyupagamAt / samAropaniSedhArtha tat:5 ityayAaizalam : soyamityekatyapratItimantareNa samAropasyApyasasavAt / tadabhyupagame ca 'ayaM saH ityadhyakSamaraNavyatirekeNa nAparamekatvajJAnam' ityasya virodhH| na cAdhyakSasaraNe eva samAropaH, tenAnayorvyavacchede'numAnasyAnutpattireva syAt tatpUrvakatvAttasya / kathaM cAsyAH pratikSepe'bhyAsetarAvasthAyAM pratyakSAnumA-10 nayoH prAmANyaprasiddhiH? pratyabhijJAyA abhAve hi 'yadRSTaM yaccAnumitaM tadeva prAptam' ityekatvAdhyavasAyAbhAvenAnayoravisaMvAdAsambhavAt / tathA ca "pramANamavisaMvAdi jJAnam" [pramANavA0 2 / 1] iti pramANalakSaNapraNayanamayuktam / anyad dRSTamanumitaM vA prApta cAnyadityekatvAdhyavasAyAbhAvepyavisaMbAde prAmANye cAnayorabhyu-15 pagamyamAne marIcikAcake jalajJAnasyApi ttprsnggH| na caivaMvAdino nairAtmyabhAvanAbhyAso yuktaH phalAbhAvAt / na cAtmadRSTinivRttiH phalam : tasyA evAsambhavAt / 'loham' ityastIti cet : na; smaraNapratyakSollekhavyatirekeNa tadanabhyupagamAt / tathA ca kutastannimittA rAgAdayo yataH saMsAraH syAt ? 20 nanu pUrvAparaparyAyayorekatvagrAhiNI pratyabhijJA, tasya cAsambhavAt kathamiyamavisaMvAdinI yataH pramANaM syAt ? pratyakSeNa hi tRdhadrUpayoH pratItiH svakAlaniyatArthaviSayatvAttasyaH ityapi manorathamAtram ; sarvathA kSaNikatvatyAne nirAkariSyamANatvAt / pratyakSeNA'tRkuMdrUpatayArthapratItezcAnubhavAt kathaM visaMvAdakatvaM tasyAH? 29 tataH pramANaM pratyabhijJA svagRhItArthAvisaMvAditvAt pratyakSAdivat / nIlAdyanekAkArAkAntaM caikajJAnamabhyupagacchataH sa evAyam' ityAkAradvayAkrAntaikajJAne ko vidveSaH? 1 tadubhayasya kAryaH saMskAraH saugatAbhiprAyeNa vA satA tena janitam / 2 prathamameva vizarAravaH (kSaNakSayinaH) paramANavaH pratyakSeNa nizcIyante iti vacanAt / 3 granthasya / 4 kiJca / 5 arthaavymicaaritvmvisNvaadH| 6 pramANe avisaMvAdi. tvAditi prasiddhahetubhUtadharmeNa prAmANyamaprasiddhadharmaH sAdhyate iti praamaannyaavisNvaadyomeNdH| 7 jalam / 8 anyajjalamityarthaH / 9 pratyabhijJAnAbhAvAdityevaMvAdinaH / 10 pshcaadaatmdrshnaabhaavH| 11 kutH| 12 nshydruupyoH| 13 caturthaparicchede / 14 anvyruuptyaa| 15 parasparatAdAtmyena / Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 . prameyakAlamArtaNDe [3. parokSaparika nanu sa evAyamityAkAradvayaM kiM parasparAnupravezena pratibhAsate. ananupravezena vA? prathamapakSe'nyatarIkArasyaiva pratibhAsaH syaat| dvitIyapakSe tu parasparaviviktapratibhAsadvayaprasaGgaH / atha pratibhA sadvayamekAdhikaraNamityucyate; na; ekaadhikrnntvaasiddheH| na khala 5parokSAparokSarUpI pratibhAsAvekamadhikaraNaM vibhrAte saMbasaMvidAmekAdhikaraNatvaprasaGgAt / ityapyasAram ; tadAkArayoH kathaJcitparasparAnupravezenAtmAdhikaraNatayAtmanyevAnubhavAt / kathaM caivavAdinazcitrajJAnasiddhiH? nIlAdipratibhAsAnAM parasparAnupraveze sarva SAmekarUpatAnuSaGgAt kutazcitrataikanIlAkArajJAnavat ? teSAM tadAna10 nupraveze bhinnasantAnanIlAdipratibhAsAnAmivAtyantabhedasiddhenitarAM citratA'sambhavaH / ekajJAnAdhikaraNatayA teSAM pratyakSataH pratIteH pratipAditadoSAbhAve prakRtepyasau mA bhUttata eva / athocyate-'pUrvamuttaraM vA darzanamekatve'pravRttaM kathaM smaraNasahAyamapi pratyabhijJAnamekatve janayet ? na khalu parimalasmaraNa15 sahAyamapi cakSurgandhe jJAnamutpAdayati' iti; tadapyuktimAtram tathA ca tajanakatvasyAtra pramANapratipannatvAt / na ca pramANapratipannaM vastukharUpaM vyalIkavicArasahasreNApyanyathAkartuM zakyaM sahakAriNAM cAcintyazaktitvAt / kathamanyathA'sarvajJajJAnamabhyAsavizeSasahAyaM sarvajJajJAnaM janayet ? ekatvaviSayatvaM ca darzana20 syApi, anyathA nirviSayakatvamevAsya syAdekAntA'nityatvasya kdaacnaapyprtiiteH| kevalaM tenaikatvaM pratiniyatavartamAnaparyAyAdhAratayArthasya pratIyate, smaraNasahAyapratyakSajanitapratyabhijJAnena tu smayamANAnubhUyamAnaparyAyAdhAratayeti vishessH| na ca lUnapunarjAtanakhakezAdivatsarvatra nirviSayA pratyabhijJA; 25kSaNakSayaikAntasyAnupalambhAt / tadupalambhe hi sA nirviSayA syAt ekacandropalambhe dvicandrapratItivat / lUnapunarjAtanakhakezAdau ca sa evAyaM nakhakezAdiH' ityekatvaparAmarzipratyamizAnaM 'lUnanakhakezAdisadRzoyaM punarjAtanakhakezAdiH' iti sAha zyanivandhanapratyabhijJAnAntareNa bAdhyamAnatvAdapramANaM prasiddham , 30na punaH sAdRzyapratyavamarzi tatrAsyA'vAdhyamAnatayA pramANatva 1 ubhayormadhye / 2 ekazAnasya / 3 bhinna / 4 ekatvahAniH syAditi dUSaNam / 5 ekazAna / 6 jnaiH| 7 devadattayajJadattAdi / 8 drvyaapekssyaa| 9 ekaadhikrnnprtiiteH| 10 pratyakSam / 11 pUrvottaravivartavatyekatve / 12 darzanasya / 13 pratyakSa / 14 abhAvarUpatvena / 15 sahakAriNAmacintyazaktitvaM yadi na syAt / 16 na kevalaM pratyabhijJAnasya / 17 darzanamekatvaviSayaM yadi na syAt / Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3.10] pratyabhijJAnaprAmANyavicAraH 343 prasiddheH / na caikatraikatvaparAmarzipratyabhijJAnasya mithyAtvadarzanarasarvatrAsya mithyAtvam : pratyakSasyApi sarvatra bhrAntatyAnupaGgAnna kiJcitkutaizcitkasyacinprasiddhet / tato yathA zukle zo pItAbhAsaM pratyakSaM tatraiva zullAmAlapratyakSAntareNa vAdhyamAnatvAdapramANam , na punaH pIte kanakAdA tathA prajananapIti / 5 kathaM ca pratyabhijJAnavilope'numAnapravRtiH? netra hi pUrvadhUmo'nnerdaSTattasyaiva punaH pUrvadhUmaladdazadhUnadarzanAdannipratittiryukA nAnyasyAnyadarzanAt / na ca pratyabhijJAnamantareNa lenedaM sadRzam' iti pratipattirastiH pUrvapratyakSeNottarasya tatpratyakSeNa ca pUrvasyAgrahaNAt, dvayapratipattinivandhanatvAdubhayasAdRzyapratipatteH 10 samvandhapratipattivat / tataH pratyabhijJA pramANamabhyupagantavyA / tadaprAmANyaM hi gRhItagrAhitvAt, smaraNAnantarabhAvitvAt , zabdAkAradhAritvAdvA, vAdhyamAnatvAdvA syAt ? na tAvadAdyavikalpo yuktaH na hi tadvipayabhUtamekaM dravyaM smRtipratyakSagrAhyamityuktam / tadRhItAtItavartamAnavivarttatAdAtmyenAvasthitadravyasya 15 kathaJcitpUrvArthatvepi tadvipayapratyabhijJAnasya nAmAmANyam . laiGgikAderapyaprAmANyaprasaGgAt tasyApi sarvathaivApUrvArthatvAsiddhaH, sa. mbandhagrAhivijJAnaviSayasAdhyAdisAmAnyAt kathaJcidabhinnasyAnumeyasya dezakAlaviziSTasya tadviSayatvAt kathaJcitpUrvArthatvasiddheH / tanna gRhItagrAhitvAttatrAprAmANyam / 20 nApi smaraNAnantarabhAvitvAt : rUpasaraNAnantaraM rasasannipAte samutpannarasajJAnasyApyaprAmANyaprasaGgAt / tatra hi rUpasmRteH pUrvakAlabhAvitvAt lamanantara kAraNatvaM "dodhAdodharUpatA ] ityabhyupagamAt / na cAtra vodharUpatayA samanantarakArapatvamanyatra smRtirUpatayetyabhidhAtavyam: smRtirUpa-bodharUpayostAdAtmye 25 kvacidbodharUpatayA tattasya kvacittu smRtirUpatayeti vyavasthApayitumazakteH / kathaM caivaMvaudino'numAnaM pramANam ? taddhi liGgaliGgi 1 devadattAdAvapi / 2 kiJcidvastu / 3 pramANAt / 4 prtipttH| 5 aprsiyedytH| 6 ekatvanibandhasya sAdRzyanibandhanasya ca / 7 devdttn| 8 yazadattasya / 9 vipakSalakSaNaprastaradarzanAt / 10 vRddhatvAdiparyAyasya / 11 yuvAdiparyAyasya / 12 sNyogaadi| 13 dravyApekSayA / 14 AdinA zabdasya / 15 tarka / 16 AdinA saadhnm| 17 agnyaadeH| 18 saannidhye| 19 smRtirUpatA bodharUpatA cAsti smaraNazAnasya / 20 smRtau| 21 smaraNAnantarabhAvitvAna pramANaM pratyabhizA ityevam / Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 ameyakamalamArtaNDe 3. parokSapari0 samvandhasmaraNAnantaramevopajAyate, anyathA sAdharmyadRSTAntopanyAso vyarthaH syaat| zabdAkAradhAritvaM ca prAMgeva prtissiddhm|| vAdhyamAnatvaM caasiddhm| na khalu pratyakSaM tadvAdhakama: tasya 5 tadviSayapravRttya'sambhavAt / yaddhi yadviSaye na pravarttate na tatra tasya sAdhakaM vAdhakaM vA yathA rUpajJAnasya rasajJAnam, na pravartate ca pratyabhijJAnasya viSaye pratyakSamiti / nApyanumAnaM tadvAdhakama: pratyabhijJAna viSaye tasyApyapravRttaH, kvacidanumeyamAne pravRtti prasiddhaH / tasya tadviSaye pravRttau vA sarvathA vAdhakatvavirodhaH / 10 tataH pramANaM pratyabhijJA sakalabAdhakarahitatvAtpratyakSAdivat / eNtenaiva 'gosahazo gavayaH' ityAdi sAdRzya nibandhanaM pratyabhijJAnaM pramANamAveditaM pratipattavyam , tasyApi svaviSaye bAdhavidhuratvasya saMvAdakatvasya ca prsiddhH| nanu sAdRzyasyArthabhyo bhinnAbhinnAdivikalpairvicAryamANasyAyo15 gAttadvipayapratyabhijJAnasya vAdhavidhuratvamavisaMvAdakatvaM cAsi ddham ; ityapyAstAM tAvat, pratyakSAdipramANaviSayabhUtatvenAvAdhitatatsvarUpasya sAmAnyasiddhiprakrame pratipAdayiSyamANatvAt / na ca tasminneva svaputrAdau 'tAdRzoyam' iti pratyabhijJAnaM sAdRzyanibandhanaM 'sa evAyam' ityekatvanivandhanapratyabhijJAnena vAdhya20 mAnamapramANaM pratipAdya svaputrAdinA sadRze puruSe 'tAdRzoyam' ityapi pratyabhijJAnamapramANaM pratipAdayituM yuktam; tasyAbAdhyamAnatvena prmaanntvaat| syAnmatam-pratyabhijJAnamanumAnatvena pramANamiSyata aiva; tathAhi-pUrvottarArthakSaNayoranarthAntarabhUtaM sAdRzyaM tatpratyakSAbhyAM 25 pratIyata eva / yastu tathA pratipadyamAnopi sAdRzyavyavahAraM na karoti ghaTaviviktabhUtalapratipattAvapi ghaTAbhAvavyavahAravet, sa 'prAgupalabdhArthasamAnIyaM tatsadRzAkAropalambhaut' ityubhaya 1 zAne / 2 shbdaadvaitniraakrnne| 3 anyAdau / 4 ektvnibndhnprtybhijnyaanpraamaannysmrthngrnthen| 5 devadattena sadRzo yazadatta ityAdi c| 6 AdinA ubhayagrahaNam / 7 punH| 8 AdinAnumAnAdi / 9 ekasmin / 10 bauddhasiddhAntoyam / 11 gogavayalakSaNau pUrvottarakAlabhAvipratyakSasambandhitvena puurvottraarthkssnnau| 12 yathA ghaTabhAve vyavahAraM na karoti sAGkhyaH ityarthaH / 13 pUrvadRSTena yshdtvaadinaa| 14 dRzyamAno devdttaadiH| 15 ayaM dRzyamAno gavayo gosadRzaH gosadRzAkAratvAdogavayapratyakSatve sati sAdRzyavyavahArAt / 16 vyaktidvayagata / Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3.10] pratyabhijJAnaprAmANyavicAraH 345 gatasadRzAkAradarzanena tathA vyavahAraM kAryate, dRzyAnupalambhopadarzanena ghaTAbhAvavyavahAraMvat / tadapyasaGgatam : 'prAkpratipannadhUmasadRzoyaM dhUmaH' ityAdiliGgapratyabhizAjJAnasya laiGgikatve talliGgapratyabhijJAjJAnasyApi laiGgitvalityavasthAprasaGgAt / kiJca, athe sAdRzyavyavahArasya ladRzAkAranivandhanatve saha-5 aantti blaabli?i jaamhiinaacet; anavasthA / dharmisAdRzyavyavahAre cAnyonyAzrayaH / tanayaM sAdRzyapratyabhijJA linggjaabhyupgntvyaa| nanu godarzanAhitasaMskArasya punargavayadarzanAdgavi smaraNe sati 'anena samAnaH saH' ityevamAkArasya jJAnasyopamAnarUpatvAnna pratya-10 bhijJAnatA / sAdRzyaviziSTo hi vizeSo vizeSaviziSTaM vA saudRzyamupamAnasyaiva prameyam / uktaM ca "tasmAdyatmayate tatsyAtsAdRzyena vizeSitam ! prameyamupamAnasya sAdRzyaM vA tadanvitam // 1 // pratyakSeNAvabuddhapi sAdRzye gavi ca smRte! viziSTasyonyataH siddharupamAnapramANatA // 2 // " [ mI0 zlo0 upamAna0 zlo0 37-38] iti / tadapyasamIkSitAbhidhAnam; ekatvasAdRzyapratItyoH saGkalanA(na)jJAnarUpatayA pratyabhijJAnatAnatikramAt / sa evAyam' iti hi yathottaraparyAyasya pUrvaparyAyeNakatApratItiH pratyabhijJA, 20 tathA sAdRzyapratItirapi anena sadRzaH' ityavizeSAt / pUrvottara 1 atra ghaTo nAsti dRzyatve satyanupalabdheriti / 2 iyaM zizapA pUrvadRSTaziMzapAsamAnA iti ca / 3 liGgarUpasya / 4 anumAnarUpatve aGgIkriyamANe / 5 tadgatadharmasya / 6 parvatadhUmaH pUrvadRSTadhUmasadRzastatsadRzAkAratvAtsampratipannadhUmavat / tatsadRzAkAratvena samAnaM sadRzAkAratvAt smprtipnnsdRshaakaarvt| 7 gogvylkssnne| 8 gogavayA~ sadRzau sdRshaakaartvaaddevdttyjnydttvt| gogavayAkArau sadRzau sAdRzAkAratvAt tadvat / dvitIyau AkArau sAdRzau sadRzAkAratvAdityAdi / 9 tvAdi / 10 mImAMsakaH / 11 pazcAt / 12 golakSaNo dhrmaa| 13 dhrmH| 14 dRzyamAnAt / 15 gavayAt / 16 smaryamANam / 17 vstu| 18 saryamANagavAnvitam / 19 upamAnasyaivetyatra yaH evakArastasya saMvAdaM darzayati / 20 gavayagate / 21 sAdRzyaviziSTasya gosvadviziSTasya vA saastraadeH| 22 saraNapratyakSAbhyAm / 23 saraNapratyakSAbhyAM sakAzAdanyadupamAnaM ttH| 24 pratyabhizA / 25 sngklnruuptaayaaH| Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 prameyakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 pratyayavedyaikatvagocaratvAttasyAH pratyabhijJAnatve sAdRzyapratItAvapi tatsyAt / na hi tattAbhyAM na paricchidyate "vastutve sati cAsyaivaM sambaddhasya ca cakSuSA / dvayorekatra vA dRSTau pratyakSatvaM na vAryate // 1 // sAmAnyavaJca sAdRzyamekaikatra samApyate / pratiyoginyadRSTepi tattasmAdupalabhyate // 2 // " [mI0 zlo0 upamAna0 zlo0 34-35 ] ityasya virodhAnuSaGgAt / yathA ca pUrvottarapratyayAbhyAM gavayagavAdiviziSTamapratipannaM sAdRzyamanena pratIyate tathA pUrvottaraparyA10 yaviziSTamekatvaM pratyabhijJAnenna / ___ yadi ca "ekatvajJAnameva pratyabhijJA sAdRzyajJAnaM tUpamAnam ityabhyupagamaH; tarhi vailakSaNyajJAnaM kinnAma pramANaM syAt ? yathaiva hi godarzanAhitasaMskArasya gavayadarzinaH 'anena samAnaH saH' iti pratipattistathA mahiSyAdidarzinaH anena vilakSaNaH saH' 15 iti vailakSaNyapratItirapyasti / sA ca na pratyabhijJopamAnayoranya tarA tedekatvasAdRzyAviSayatvAt , ataH pramANAntaraM pramANasaMkhyA niyamavighAtakRdbhavetparasya / nanu sAdRzyAbhAvo vailakSaNyam , tasyAbhAvapramANaviSayatvAnna pramANasaMkhyAniyamavighAtaH; tarhi vailakSaNyAbhAvaH sAdRzyamiti 20 sa eva dopH| nanvanekasya samAnadharmayogaH sAdRzyam, tatkathaM vailakSaNyAbhAvamAtraM syAditi cet, tarhi vailakSaNyamapi visadRzadharmayogaH, tatkathaM sAdRzyAbhAvamAtraM syAditi samAnam ? etena 'gauriva gavayaH' ityupamAnavAkyAhitasaMskArasya punarvane gavayadarzanAt 'ayaM gavayazabdavAcyaH' iti saMjJAsaMzisambandhaprati 1 pUrvottarapratyayavedyatvAvizeSAt / 2 anythaa| 3 uktaprakAreNa mImAMsakagranthApekSayA sAdRzasya vastutvaM kathamiti prazne avayavasAmAnyayogaprakAreNa vastutvam / 4 gogvylkssnnyorvishessyoH| 5 gavaye vaa| 6 pratyakSe sati / 7 ekatra pratyakSatvaM kathaM na vAryate ityukte Aha / 8 granthasya / 9 etAvatA anyena ekatvapratItivatsAdRzyapratyabhijJAnasyApi pUrvottarapratyayavedyasAdRzyagocaratvamastIti samarthitam / 10 apratipannaM pratIyate / 11 pratyabhijJAnasya upamAnasya ca / 12 vailakSaNyazAnaM / 13 mImAMsakasya / 14 vailakSaNyAmAvalakSaNasAdRzyasyAbhAvapramANavedyatvAt upamAnapramANabhAve sati / 15 gogavayalakSaNArthasya / 16 gavaya / 17 tucchAbhAvarUpam / 18 avayava / * 19 mImAMsakaM pratyupamAnasya pratyabhijJAnatvasamarthanapareNa granthena / 20 upamAnasya / 21 gavayazabdasya / 22 gavayapiNDasya / Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3 / 10 / 11] pratyabhijJAnaprAmANyavicAraH 347 pattirupamAnamiti naiyAyikamatamapi pratyuktam / yathaiva hyekadA ghaTamupalabdhavataH punastasyaiva darzane 'ma evAyaM ghaTaH' iti pratipattiH pratyabhijJA, tathA 'gosadRzo gavayaH' iti saGketakAle gosadRzagavayAbhidhAnayorvAcyavAcavamanvandha pratipadya punargavayadarzanAttatpratipattiH pratyabhijJA kinneyate! na khalu pUrvanapratipanne'pUrva-5 darzanAvRtiyuktara, yatastathA pratipattiH syAt ! - govilakSaNamahipyAdidarzanAca 'ayaM gavayo na bhavati' iti tatsaMjJAsaMkSisamvandhapratipedhapratipattizca yApamAnam-"prasiddhasAdhAsAdhyasAdhanamupamAnam" nyAyasU0 11316 iti vyAhanyeta / atha prasiddhArthavaidhAdapIpyate; tarhi 'prasiddhArthavaidhayAca 10 sAdhyasAdhanamupamAnam' ityupakhyAnaM sUtre karttavyam / kiJca, prasiddhArthakatvAtsAdhyasAdhanamupaimAnamityapyabhyupagamyatAm / tathA ca pratyabhijJAnasya prtykssentrbhaavo'yuktH| tathA svasamIpavartiprAsAdAdidarzanopajanitasaMskArasya tanatiyogibhUdharAdyupalambhAt 'imamAdaram' iti pratipattiH, 15 AmalakadarzanAhitasaMskArasya vilvAdidarzanAt 'atastasUkSmam' iti, haivadarzanAvibhUtasaMskArasya tadviparItArthoyalammAt 'atoyaM prAMzuH' iti ca pratipattiH kiM nAma maunaM syAt ? __ tathA vRkSAdyanabhijJo yadA kazcitkaJcitpRcchati kIdRzo vRkSAdiriti ? sa taM pratyAha-zAkhAdimAnvRkSa ekazRGgo gaNDa-20 ko'STapAdaH zarabhaH cArusaTAnvitaH siMhaH' ityAdi / tadvAkyAhitasaMskAraH praSTA yadA zAkhAdimatorthAn pratipadya 'ayaM sa vRkSazavvAcyaH' ityAdirUpatayA tatsaMjJAsaMzisambandha pratipadyate tadA kiM nAma tatpramANaM syAt ? upamAnam ; ityasambhAvyam ; sarvatrotaprakArapratipattau prasiddhArthasAdhAsambhavAt / tataH prati-25 1 shaanvtH| 2 ATavikAd jnyaatvaa| 3 vaacyvaacksmbndhe| 4 gavaya / 5 goH| 6 jJAtAsambandhasAdhAt / 7 gavayasya / 8 sAdhyasya ayaM gavayazabdavAcya iti saMjJAsaMzisambandhasya / 9 gvaa| 10 mhisss| 11 sAdhyasAdhanamupamAnam / 12 gogavayalakSaNena / 13 mahiSasya / 14 sAdhyasya ayaM gavyazabdavAcya iti saMjJAsaMzisamvandhasya / 15 gnnnaa| 16 tannAstyeva bhavadIye suutre| 17 puurvpryaayenn| 18 uttaraparyAyasya / 19 sa evAyamityAdi / 20 duussnnaantrsmuccye| 21 kubj| 22 pramANam / 23 pRcchayamAnapuruSasya / 24 te ca te saMjJAsaMzinazca, vRkSa iti saMzA, zAkhAdimAn padArthaH sNshii| 25 ayaM vRkSazabdavAcya ityAdikam / 26 idamasAiramityAdau c| Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 prameyakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 niyatapramANavyavasthAmabhyupagacchaMtA pratipAditaprakArA pratItiH pratyabhivetyabhyupagantavyam / athedAnIlUhasyopalambhetyAdinA kAraNasvarUpe nirUpayatiupalambhAnupalambhanimittaM vyAptijJAnamUhaH // 11 // 5 upalambhAnupalambhau sAdhyasAdhanayoryathAkSayopazamaM sakRta pana:punarvA dRDhataraM nizcayAnizcayo na bhUyodarzanAdarzane / tenAtIndriyasAdhyasAdhanayorAgamAnumAna nizcayAnizcayahetukasamvandhavodhaH syApi saGgrahAnnAvyAptiH / yathA 'astyasya prANino dharmavizeSo viziSTasukhAdisadbhAvAnyathAnupapatteH' ityAdau, 'Adityasya gama10 nazaktisambandho'sti gatimattvAnyathAnupapatteH' ityAdau ca / na khalu dharmavizeSaH pravacanAdanyataHpratipattuM zakyaH, nApyatonumAnAdanyataH kutazcitpramANAdAdityasya gamanazaktisambandhaH sAdhyatvAbhimataH, sAdhanaM vA gatimattvaM dezAdezAntaraprAptimattvAnumA nAdanyata iti / tau nimittaM yasya vyAptijJAnasya tattathoktam / 15 vyAptiH sAdhyasAdhanayoravinAbhAvaH, tasya jnyaanmuuhH| na ca bAlAvasthAyAM nizcayAnizcayAbhyAM pratipannasAdhyasAdhanasvarUpasya punarvRddhAvasthAyAM tadvismRtau tatsvarUpopalambhepyavinAbhAvapratipatterabhAvAttayostadahetutvam ; smaraNAderapi taddhetutvAt / bhUyo nizcayAnizcayau hi maryamANapratyabhijJAyamAnau tatkAraNa20 miti smaraNAderapi tanimittatvaprasiddhiH / mUlakAraNatvena tUpalambhAderatropadezaH, smaraNAdestu pratatvAdeva tatkAraNatvaprasiddharanupadeza ityabhiprAyo gurUNAm / taJca vyAptijJAnaM tathopapattyanyathAnupapattibhyAM pravarttata ityupadarzayati-idamasminnityAdi / 1 prasiddhArthena pUrvapratipannena prAsAdAdinA zAkhAdimAnvRkSa ityAdivAkyena / 2 tatsadRzaM tdvilkssnnmityaadiruupaa| 3 ekavAram / 4 agneranupalambho bhaavaantroplmbho'nishcyH| 5 pratyakSeNa saadhysaadhnyoH| 6 upalambhAnupalambhau nizcayAnizcayau yena kAraNena / 7 to hetU yasya sambandhabodhasya / 8 pratyakSapUrvakanizcayAnizcayayoH saGgrahaH apizabdAt / 9 nizcayAnizcayahetukasambandhabodhasya saGgrahaH ke ityukte aah| 10 asya prANino'dharmavizeSosti duHkhAdisadbhAvAdityAdau c| 11 candro gamanazaktiyukto gatimattvAdityAdau ca / 12 kevalamupalambhAnupalambhayoH / 13 saadhysaadhnyoH| 14 AdinA pratyabhizAnam / 15 anupalambhasya c| 16 sUtre / 17 prastutatvAt / Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3 / 12-23] tarkasvarUpavicAraH 349 idamasmin satyeva bhavati asati tu na bhavatyeveti // 12 // idaM sAdhanatvenAbhipretaM vastu, alinsAdhya venAbhiprete vastuni satyeva sambhavatIti tathopapattiH / anyathA sAdhyamantareNa na bhavatyevepanyathAnupapattiH / vAzabda ubhyprkaarckH| 5 tovevobhavaprakAre suprativyaktiniSThatayA usAvabodhArtha pradarzayatiyathAgnAveva dhUmastadabhAve na bhavatyeveti ca // 13 // nanu cAsyA'pramANatvAtkiM kAraNakharUpanirUpaNaprayAsena; ityavyasAspratam: yatosyAgrAmANya gRhItagrAhitvAt , visaMvAdi-10 tvAdvA syAt, pramANaviSayaparizodhakatvAdvA? prathamapakSa sAdhyasAdhanayoH sAkalyena vyAptiH pratyakSAt pratIyate, anumAnAdvA? na tAvatpratyakSAta; tasya sannihitamAtragocaratayA dezAdiviprakRSTAzepArthAlambanatvAnupapatteH, tatrAtya vaMzayAsambhavAca ! na khalu sattvAniyatvAdayo'nidhUmAdako vA sarva bhAvAH savidhAna-15 vat pratyakSe vizadatayA pratibhAnti, prANimAtrasya sarvajJatApatteranumAnAnarthakyaprasaGgAcca / avicArakatayA cAdhyakSa 'yAvAn kazciddhamaH sa sarvApi dezAntare kAlAntare vAgnijanmA'nyajanmA vA na bhavati' ityetAvato vyApArAn kartumasamartham / purovyava. sthitArtheSu pratyakSato vyApti pratipadyamAnaH sarvApasaMhAreNa prati-20 padyate; ityapyantundaram ; aviSaye sopsNhaaryogaat|| pratyakSapRSThabhAvino vikalpasyApi tadviSayamAtrAdhyavasAyatvAt sarvopasaMhAreNa vyAptigrAhakatvAbhAvaH, tathA cAnizcitaprativandhakatvAddezAntarAdau saudhanaM sAdhyaM na gmyet| nanu kArya dhUmo hu~tabhujaH kAryadharmAnuvRttito viziSTapratyakSA-25 nupalammAbhyAM nizcitaH, sa dezAntarAdau tadabhAvepi bhavaMstatkArya 1 ullekhoyam / 2 tthoppttynythaanuppttiruupau| 3 anumaan| 4 anirNayarUpatvAttakasyAprAmANyamityabhiprAye satyAha / 5 kSaNikatva / 6 anyatheti zeSaH / 7 nirvikalpakasya praamrshshuunytvaat| 8 na vidyate vicAraH yAvAnkazciddhamaH sa sarvopyoreva kArya nArthAntarasyeti / 9 janaH / 10 pratyakSasya / 11 pratyakSataH sarvopasaMhAre vyAptigrahaNAbhAve c| 12 kartR / 13 agneH / 14 kAryasya dharmaH kAraNe sati bhavanalakSaNastadabhAve abhavanalakSaNaH / pra0 ka0 mA0 30 Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 prameyakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 tAmevAtivarttata, ityAkasmiko'gninivRttau na kecidapi nivateta, nApyavazyatayA tatsadbhAve eva syAditi, ahetoH kharavipANavattasyAsattvAt kvacidapyupalambho na syAt, sarvatra sarvadA sarvAkAreNa vopalambhaH syAt / svabhAvazca tadvatIrthasyAbhAvepi 5yadi syAttadArthasya niHsvabhAvatvaM svabhAvasya vA'sattvaM syAta. tatsvabhAvatayA cAsya kadAcidapyupalambho na syAt / uktaJca "kArya dhUmo hutabhujaH kaarydhrmaanuvRttitH| sambhavaMstadabhAvepi hetumattAM vilaGghayet // " [pramANavA0 235]] "khabhASepyavinAbhAvo bhAvamAtrAnuvandhini / taMdabhAve svayaM bhAvasyAbhAvaH syaadbhedtH||" [pramANavA0 140 ] iti / vyAptipratipattAvapi tannizcayakAlopalabdhenaiva vyApakena vyApyasya vyAptiH syAt tasyaiva tathA nizcayAt, na tAdRzasya / 15 tAdRzasyApi sAdhyavyAptatvagrahaNe tAhiNo vikalpasyAhIta. grAhitvaM kathaM na syAt ? yattu pratyakSeNa kvacitpradeze sAdhyavyAptatvena pratinaM tatastasyAnumAne vizeSato dRSTAnumAnaM syAt, anya dezAdisthasAdhyenAsyAvyApteH / pArizeSyAttAdRzena vyApakenAnyatra tAdRzasya vyAptisiddhizcet, 20 nanu kimidaM pArizeSyam-pratyakSam, anumAnaM vA? na tAvatpratya kSam, dezAntarasthasyAnumeyasya pratyakSeNApratipattaH, anythaanumaanaanrthkyaanussnggH| nApyanumAnam / tatrApyanumAnAntareNa vyAptipratipattAvanavasthAprasaGgAt , tenaiva ttprtipttaavnyonyaashryH| 1 atikramet / 2 akaarnnkH| 3 bhuudhrprdeshe| 4 sattvalakSaNahetuppyaH / 5 khalakSaNo hetuaapyH| 6 anityatvalakSaNasya sAdhyasya vyApakasya / 7 anuyAyini / 8 iti sthitiH| 9 svabhAvasya bhAvasya vaa| 10 svabhAvasya arthasya vA / 11 sAdhyasAdhanayoH / 12 svAtatrayeNAnavasthAnAbhAvAtsvabhAvasya / 13 avizeSAdityarthaH / 14 vyAptinizcayakAlopalabdhasya vyApyasya sAdhanasya / 15 sAdhyena vyAptatvaprakAreNa / 16 pUrvadRSTadhUmasadRzasya dhUmasya na tathA nizcayaH / 17 pUrvadRSTasadRzasyApi 'dhUmasya / 18 sAdRzyamagRhItam / 19 mahAnase / 20 sAdhanam / 21 sAdhyasya / 22 vizeSataH khadirAdirUpatayA dRSTasya mahAnasAdau yAdRzAgniH pratipannastasya bhUdharAdA anumAnasya / 23 mahAnasasthAgnisadRzena / 24 bhUdharanitambAdau 25 ayaM dhUmominA cyApto dhUmatvAnmahAnasadhUmavaditi / Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ su0 3113] tarkasvarUpavicAraH 351 etena sAdhyasAdhanayoH sAkalyenAnumAnAdyAptipratipattetarka syAprAmANyamiti pratyuktam / tanna pratyakSAnumAnayoH sAkalpanna vyAptipratipattau sAmarthyam / athAsmadAdipratyakSasya vyAtipratipattAsAmarthyapi yogipratyakSasya tat syAt : ityapyalat : tasyApyavicArakatayA tAvato5 vyApArAn kamalamathetvAvizeSAt / kutazcAsyotpattiH-vikalpamAtrAbhyAsAt , anumAnAbhyAsAdvA? prathamapakSe kAlazokAdijJAnavattasyAprAmANyapresaGgaH / dvitIyapakSepyanyonyAzrayaH-vyAtivipaye hi yogipratyakSe satyanumAnam , tasmiMzca sati tasyAlAdhoridapratyakSamiti / astu vA yogipratyakSam ; tathApi-tatpratipannAva-10 numAnavaiyarthyam / sAdhyasAdhanavizeSeSu spaSTaM pratibhAtepvapi anumAne sarvatrAnumAnAnupaGgAt svruupsyaapydhykssto'prsiddhiH| parArtha tasyAnumAna miti cet, tarhi yogI parArthAnumAnena gRhItavyAptikam , agRhItavyAptikaM vA paraM pratipAdayet ? gRhItavyAptikaM cet ; kutastena gRhItA vyAptiH? na tAvatvasaMvedanendriya-255 manovijJAnaiH; teSAM tadaviSayatvAt / yogipratyakSeNa vyAptipratipattAvanumAnavaiyarthyamityuktam / agRhItavyAptikasya ca prativAdanAnupapattiratiprasaGgAt / mAnasapratyakSAdhyAptipratipattirityanye; tepyatattvajJAH; pratyakSasyendriyArthasanikarSaprabhavatvAbhyupagamAt / aNukhabhAvamanaso yuga-20 padazeSArthastatsambandhasya ca prAgeva prativihitatvAt kathaM tatpratyayenApi vyAptipratipattiH? nanu sAdhyasAdhanadharmayoH kvacidyaktivizeSe pratyakSatA eva samvandhapratipattiH; ityapyayuktam : sAkalyena tatpratipattyabhAvAnuSaGgAt / sAdhyaM ca kimagnisAmAnyam , agnivizeSaH, agnisAmAnya-25 vizeSo vA? na tAvadagnisAmAnyam; tadanumAne siddhasAdhyatApatteH, vizeSato'siddhezca ? nApyagnivizeSaH, tasyAnanvayAt / 1 anumAnena vyAptigrahaNe'navasthetaretarAzrayatvanirUpaNapareNa granthena / 2 tadvAhitvAdasyAprAmANyamityatrAsau yo viklpH| 3 nirviklpktven| 4 vikalpasyApramANatvenA'GgIkaraNAt / 5 utpanne / 6 svasvarUpAdau / 7 bhUbhavanavAr3atotthitamapi naraM pratipAdayet / 8 yaugAH / 9 taireva / 10 aNuparimANaM mnH| 11 te eva dhauN| 12 agnitvasAmAnyam / 13 yatra yatra dhUmastatra tatra khadirAgniriti / 14 agnitvasya / 15 sAdhanavaiyarthya miti bhaavH| 16 tatrAvivAdAdvayAptigrahaNakAle evAsya prsiddhH| kathamanyathA sAdhyasAdhanayovyAptinirNItiH syAt / / 17 deshaadinaa| 18 agnitvasya / Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 prameyakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 agnisAmAnyavizeSasya sAdhyatve tena dhUmasya samvandhaH kathaM sakala dezakAlavyAtyAdhyakSataH sicet ? tathA tatsambandhAsiddhau ca yatra yatra yadA yadA dhUmopalasmastatra tatra tadA tadAgnisAmAna vizeSaviSayamanumAnaM nodayamAsAdayet / na hyenyathA sambandha 5 grahaNamanyathAnumAnotthAnaM nAma, atiprasaGgAt / tataH sarvAkSepaNa vyAptigrAhI tarkaH pramANayitavyaH / nanu 'yAvAnkazciddhamaH sa sarvopyagnijanmA'nagnijanmA vA na bhavati' ityUhApohavikalpajJAnasya samvandhamAhipratyakSaphalatvAnna prAmANyam ; ityapyasamIcInam ; pratyakSasya sa~mvandhagrAhitvapratiSe. 10 dhAt / tatphalatvena cAsyA'prAmANye vizeSaNajJAnaphalatvAdizeya jJAnasyApyaprAmANyAnupaGgaH / hAnopAdAnopekSAbuddhiphalatvAttasya prAmANye ca UhApohajJAnasyApi pramANatvamastu sarvathA vizeSIbhAvAt / tannAsya gRhItagrAhitvAdaprAmANyam / nApi visaMvAditvAt; svaviSayesya saMvAdaprasiddheH / sAdhya15sAdhanayoravinAbhAvo hi tarkasya viSayaH, tatra cAvisaMvAdakatvaM suprasiddhameva / kathamanyathAnumAnasyAvisaMvAdakatvam ? na khalu tarkasyAnumAnanivandhanasambandhe saMvAdAbhAve'numAnasyAsau ghttte| nanu cAsya nizcitaH saMvAdo nAsti viprakRSTArtha vissytvaat| tadasat; tarkasya saMvAdasandehe hi kathaM nissandehAnumAnotthA20 nam? tadabhAve ca kathaM sAmastyena pratyakSasyAprAmANyavyavacchedena prAmANyaprasiddhiH 1 tato nissandehamanumAna micchatA sAdhyasAdhanasamvandhagrAhi pramANamasandigdhamevAbhyupagantavyam / samAropavyavacchedakatvAJcAsya prAmANyamanumAnavat / pramANaviSayaparizodhakatvAnnohaH pramANam ; ityapi vArtam ; 25pramANaviSayasyApramANena parizodhanavirodhAt mithyAjJAnavatpra. meyArthavaJca / prayogaH-pramANaM tarkaH pramANaviSayaparizodhakatvA. danumAnAdivat / yastu na pramANaM sa na pramANaviSayaparizodhakaH 1 agnisAmAnyavizeSeNa / 2 deshaantrkaalaantrsmbndhitven| 3 agyavinAbhUtadhUmAjalAnumAnotpattiprasaGghAt / 4 sviikaarenn| 5 anvy| 6 vyatireka / 7 saaklyen| 8 dnnddshaan| 9 dnnddi| 10 anumAnalakSaNaphalasadbhAvAt / 11 tarkasya / 12 sAkalyena / 13 tarkasya avisaMvAdakatvaM suprasiddhaM yadi na syAt / 14 vissye| 15 pratyakSaM pramANamavisaMvAdakatvAditi / 16 tarkasya saMvAdasandehe nissandehAnumAnotthAnaM na syaadytH| 17 trkH| 8 anumaan| 9 tarkaH / 20 dUrasthitasyArthasya pratyakSaviSayasya yathAnumAnaM parizodhakam / Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3113] .. tarkasvarUpavicAraH yathA mithyAjJAnaM prameyo vArthaH, pramANaviSayaparizodhakazcAyam , tsmaatprmaannm| tathA, pramANaM tarkaH pramANAnAmanuprAhakatvAt , yatpramANAnAmanugrAhakaM tatpramANam yathA pravacanAnugrAhakaM pratyakSamanumAnaM vA, pramANAnAmanuprAhakazcAyamiti : na cAyamasiddho hetuH:5 pramANAnugraho hi prathamapramANapratipannArthasya pramANAntareNa tathaivAvasAyaH, pratipattidAyavidhAnAt / sa cAmali pratyakSAdipramANenAvagatasya derzataH sAdhyasAdhanalambandhasya dRDhataramanenAvagamAt / tataH sAdhyasAdhanayoravinAbhAvAvabodhanibandhanamUhajJAna parIkSAdakSaH pramANamabhyupagantavyam / na cohaH sambandhajJAnajanmA yato'parAparohAnusaraNAdanavasthA syAt ; pratyakSAnupalambhajanmatvAttasya / vayogyatAvizepavazAca pratiniyatArthavyavasthApakatvaM pratyakSavat / pratyakSe hi pratiniyatArthaparicchedo yogyatAta eva na punastadutpattyAdeH, tatastatparicchedakatvasya prAkpratiSiddhatvAt / yogyatAvizeSaH punaH pratyakSasyevAsya 25 svAviSayajJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamavizeSaH prtipttvyH| nanu yathA tarkasya svaviSaye lambandhagrahaNanirapekSA pravRttistathAnumAnasyApyastu sarvatra jJAne svAvaraNakSayopazamasya svArthaprakAzanahetoravizeSAt, tathA cAnarthaka samvandhagrahaNArtha tarkaparikalpanam / tadapyasamIcInam / yato'numAnasyAbhyupagamyata eva 20 khayogyatAgrahaNanirapekSamanumeyArthaprakAzanam , utpattistu liGgaliGgisamvandhagrahaNanirapekSA nAsti, agRhItatatsambandhasya pratipattuH kvacitkadAcittadutpattyapratIteH / na ca pratyakSasyApyutpattiH karaNAdhIlasvandhagrahaNApekSA pratipannA; svayamagRhItatatsambandhasyApi pratipattustadutpattipratIteH / tadvadUhasyApi svArthasamvandha-25 grahaNAnapekSasyotpattipratipatternotpattau samvandhagrahaNApekSA yuktimatItyanavadyam / * athedAnImanumAnalakSaNaM vyAkhyAtukAmaH sAdhanAdityAdyAha 1 prtykss| 2 dUrasthajalalakSaNasya / 3 dvitIyapratyakSeNa / 4 ekadezataH / 5 nizcayAt / 6 yathAnumAnaM sAdhyasAdhanasambandhamAhitarkapUrvakamUhopi tathA syAt, tathA cAnavasthA ityukte Aha / 7 dhUmadhUmadhvajaviSaya eka evohaH sakalAnumAnavyava. sthApakaH kuto na syAdityukte aah| 8 tasya arthasya / 9 svasthAnumAnasya kAraNabhUtA yogyatA / 10 apizabdenAnumAnasya snggrhH| 11 indriya / 12 ghaTAdi / 13 khamAtmIyaM tatkimupalambhAnupalambhau argha iti sambandhaH, athavA upalammAnupa. lanmayozca sambandhaH / 14 vyAptiAnasya kAraNasvarUpanirUpaNam / 15 svarUpam / Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 prameyakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 sAdhanAsAcyAvijJAnamanumAnam // 14 // sAdhyA'bhAvA'sambhavaniyamanizcayalakSaNAt sAdhanAdeva hi zaMkyA'bhipretAprasiddhatvalakSaNasya sAdhyasyaiva yadvijJAnaM tadanamAnam / proktavizeSaNayoranyatarasyApyapAye jJAnasyAnumAnatvA5 smbhvaat| nanu cAstu sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnam / tattu sAdhanaM nizcitapakSadharmatvAdirUpatrayayuktam / pakSadharmatvaM hi tasyAsiddhatvavyavacchedArtha lakSaNaM nizcIyate / sapakSa eva sattvaM tu viruddhatva vyavacchedArtham / vipakSe cAsattvameva anaikAntikatvavyavacchi10ttaye / tadanizcaye sAdhanasyAsiddhatvAdidoSatrayaparihArAsambhavAt / uktazca "hetostriSvapi rUpeSu nirNayastenaM vrnnitH| asiddhaviparItArthavyabhicArivipakSataH // " [pramANavA0 216] ityAzaGkayAha15 sAdhyAvinAbhAvitvena nizcito hetuH // 15 // asAdhAraNo hi svabhAvo bhAvasya lakSaNamavyabhicArAdagneraupuNyavat / na ca trairUpyasyAsAdhAraNatA; hetau tadAbhAse ca tatsambhavAtpazcarUpatvAdivat / asiddhatvAdidoSaparihArazcAsya anyathAnupapattiniyamanizcayalakSaNatvAdeva prasiddhaH, svayamasiddha20 syAnyathAnupapattiniyamanizcayAsambhavAd viruddhaankaantikvet| kiJca, trairUpyamAnaM hetorlakSaNam , viziSTaM vA trairUpyam ? tatrAdyavikalpe dhUmavattvAdivadvaktRtvAdAvapyasya sambhavAtkathaM tallakSaNatvam ? na khalu 'vuddho'sarvajJo vaktRtvAde rathyApuruSavat' ityatra hetoH pakSadharmatvAdirUpatrayasadbhAve parairgamakatvamiSyate'nyathAnupa25pannatvavirahAt / dvitIyavikalpe tu kuto vaiziSTyaM trairUpyasyAnyatrAnyathAnupapannatvaniyamanizcayAt, iti sa evAsya lakSaNamadhUNaM parIkSAdakSairupalakSyate / tadbhAve pakSadharmatvAdyabhAvepi 'ude 1 zakyaM pratyakSAdyabAdhitam / 2 abhipretam iSTam / 3 aprasiddhatvam asiddham / 4 basaH / 5 saadhysaadhnyoH| 6 sAdhyasya sAdhanasya vaa| 7 sapakSe eva sattva. mityucyamAne vipakSe ekadezena sattvanivRttiH syAt / tabyavacchedArtha sAdhyena vipakSe hetorasattvaM yathA syAditi vipakSe cAsattvaM cetyuktam / 8 dignaagen| 9 ete evaM vipkssaastebhysttH| 10 svarUpeNa / 11 ysH| 12 taadviH| 13 anumAne / 14 bauddhaiH| 15 vrjne| 16 paripUrNam / Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 115] hetostrairUpyanirAsaH 355 pyati zakaTaM kRttikodayAt' ityAdergamakatvena vakSyamANatvAt , sapakSe sattvarahitasya ca zrAvaNatvAdeH zabdAnityatve sAdhye gmktvprtiiteH| ___ nanu nityAdAkAzAdevipakSAdira lapAdapyanityAd ghaTAdeH sato vyAvRttatvena zrAvaNatvAderalAdhAramatvAdalekAntikatA; tad-5 satyam : asAdhAraNatyatyAnakAntikatvena vyAzyA siddhaH sapakSavirakSayohi heturalatvena nizcito'sAkAraNA, saMzacito kA? nizcitazcet kathamanaikAntikaH? paMkSe lAvyAbhAnenupapadyamAnatayaH nizcitatvena saMzayahetutvAbhAvAt / zrAvaNatvaM hi zravaNajJAnagrAhyatvam, tajjJAnaM ca zabdAdAtmAnaM 10 labhamAnaM tasya grAhakam nAnyathA, "nAkAraNaM vipayaH" [ ] ityabhyupagamAt / zabdazca nityastajananaikasvabhAvo yadiH tarhi zravaNapraNidhAnAtpUrva pazcAcca tajjJAnotpattiprasaGgaH / na hyavikale kAraNe kAryasyAnutpattiryuktA atatkAryatvaprasaGgAt / prayogaHyasminnavikale satyapi yanna bhavati na tattatkAryam yathA satyapya-15 vikale kulAle abhavanpaTo na tatkAryaH, satyapi zabde pUrva pazcAcAvikale na bhavati ca namJAnamiti / nanu ca zrotrapraNidhAnAtpUrva pazvAJca tajjJAnajananakasvabhAvoyi zabdastanna janayatyAdRtatvAt tadapyasaGgatam ; AvaraNaM hi iSTadRzyayorentarAle vartamAnaM vastu loke prasiddham , yathA kANDapaTAdikam / zrotra 20 zabdayozca vyApakatve sarvatra sarvadA tatkaraNaikasvabhAvayoratyantasaMzliSTayoH kiM nAmAntarAle vartata? vRttau vA tayoApakatvavyAghAtaH, tadavaradhadezaparihArepAnayorvartanAditi 'AptavacanAdinivandhanamarthajJAnamAyamaH' (parIkSAmu. 33100) ityatra vistareNa vicArayiSyAmaH / tannAsyA''vRtatvAttajjJAnAjanakatvaM25 kintvasattvAdeva, iti zrAvaNatvAdeH sapakSavipakSAbhyAM vyAvRttatvepi pakSe sAdhyAvinAbhAvitvena nizcitatvAdgamakatvameva / na ca sapakSavipakSayorasattvena nizcitaH pakSe sAdhyAvinAmAvitvena nizcetumazakyaH; sarvAnityatve sAdhye sattvAderahetutvaprasaGgAt / 1 shbdtvaadeshc| 2 vidyamAnAt / 3 yadyadasAdhAraNaM tattadanaikAntikamiti / 4 zabde / 5 anityatvasya / 6 zrAvaNatvahetoH / 7 sAdhyAbhAve anupapadyamAnatayA nizcitatvaM hetoH kathamityukte aah| 8 ekaagrtaayaaH| 9 shbdkssnne| 10 zravaNazAnasya / 11 zravaNazAnaM zabdakArya na bhavati zabde'vikale sati pUrva pazcAccAnutpadyamAnatvAt / 12 aavaarkvaayubhiH| 13 draSTrarthayoH / 14 mdhye| 15 vstrvishessH| 16 bhaavrnnaabhaavN| 17 zabdasya / 18 hetuH| 19 sarvamanityaM sattvAditi / Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 356 prameyakamalamArttaNDe [ 3. parokSapari0 na khalu sattvAdirvipekSa evAsatvena nizcitaH, sapakSepi tadasattvanizvayAt / 5 sapakSasyAbhAvAttatra sattvAderasattvanizcayAnnizcaya hetutvam, na punaH zrAvarNatvAdeH sadbhAvepIti cet; nanu zrAvaNatvAdirapi yadi 5 sapakSe syAttadA taM vyApnuyAdeveti samAnAntarvyAptiH / sati vipakSe dhUmAdizvAsattvena nizcito nizcayaheturmA bhUt / vipakSe satyasati cAsattvena nizcitaH sAdhyAvinAbhAvitvAddhetureveti cet; tarhi sapakSe satyati cAsavena nizcito heturastu tata eva / nanvevaM sapakSe tadekadeze vA sankathaM hetuH ? 'sapakSe'sanneva hetuH' ityanava10 dhAraNAt / vipakSepi tadasattvAnavadhAraNamastu; ityayuktam ; sAdhyAvinAbhAvitvavyAghAtAnuSaGgAt / 13 14 yadi punaH sapakSavipakSayorasattvena saMzayito'sAdhAraNa ityucyate tadA pakSatrayavRttitayA nizcitayA saMzayitayA vAsnekAntikatvaM hetorityAyAtam / na ca zrAvaNatvAdI sAstIti 15 gamakatvameva / viruddhatApyetene pratyuktA / yo hi vipakSaikadezepi na varttate sa kathaM tatraiva varttata ? asiddhatA tu dUrotsAritaiva, zrAvaNatvasya zabde sattvanizcayAt / tanna pakSadharmatvaM sapakSe sattvaM va hetorlakSaNam / " vipakSe punarasattvameva nizcitaM sAdhyAvinAbhAva niyama nizcaya20 svarUpameva / iti tadeva hetoH pradhAnaM lakSaNamastu kimatra lakSaNAntareNa ? na ca sapakSe sattvAbhAve hetorananvayatvAnuSaGgaH; antarvyAptilakSaNasya tathopapattirUpasyAnvayasya sadbhAvAdanyathAnupapattirUpavyatirekavat / na khalu dRSTAntadharmiNyeva sAdharmya vaidharmya vA hetoH pratipattavyamiti niyamo yuktaH sarvasya kSaNikatvAdi25 sAdhane sattvAderahetutvaprasaGgAt / 1 nitye / 2 nizcaya hetutvan / 3 sapakSasya / 4 sapakSe'sattvanizcayAditi zeSaH / 5 sAkSe (pakSe ) / 6 zrAvaNaH vAdeH sati vipakSe tatrAsatvena nizcitasya svasAdhyasAdhakatve aGgIkriyamANe / 7 pakSe / 8 svasAdhyasya / 9 sati vipakSe asattvAvizeSAt / 10 hetuH / 11 sapakSe asattvena nizcitasya hetutvaprakAreNa / 12 cetanAstaravaH svApAdimattvAt sattvAditi hetuH siddheSu na pravarttate anyatra pravartate / 13 nitye / 14 na kevalaM sapakSe / 15 anaikAntikatvanirAkaraNapareNa granthena / dharmatvasa pakSesattvalakSaNena / 17 pakSe eva / 18 anvayaH / 19 vyatirekaH / 20 dRSTAntasyAsatvAt / 16 pakSa Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3 / 15 hetoH pAJcarUpyakhaNDanam nanu trairUpyaM hetorlakSaNaM mA bhUt 'pakvAnyetAni phalAnyekazAstrAprabhavatvAdupayuktaphalavat' ityAdI mUlyaM devadattastatputratvAdi. taratatputravat' ityAdau ca dadAmAlepi tatsambhavAt / paJcarUyatvaM tu tallakSaNaM yuktamevAnavadyAvAn . kazAstrAprabhavatvasyAvAdhitaviSayatvAsambhavAda AtmatAmAhipratyakSetra nadviSayasya bAdhita-5 tvAva, tatputratvAdezcAsatpratipakSavAvA talatipakSasya zAstravyAkhyAnAdiliGgasya sambhavAt / prakaraNasamasyApyasatpratipakSavAbhAvAdahetutvam / tasya he lakSaNam "yasmAt prakaraNacintA sa prkrnnsmH"| [nyAyasU0 127 ] iti / prakriyete sAdhyatvenAdhikriyete anizcito pakSa-10 pratipakSI yau tau prakaraNam / tasya cintA saMzayAtprabhRtyA''nizcayAtparyAlocanA yato bhavati leM eva, tannizcayArtha prayuktaH prakaraNasamaH / pakSadvayepyasya samAnatvAvubhayatrApyanvayAdisadbhAvAt / tadyathA-'anityaH zabdo nityadharmAnupalabdherghaTAdivat, yatpunanityaM tannAnupalabhyamAnanityadharmakam yathAtmAdi' evamaikenAnya-19 terAnupalabdheranityatvasiddhau sAdhakatvenopanyAle sati dvitIyaH prAha-yadyanena prakAreNAnityatvaM prasAdhyate tarhi nityatAsiddhirapyastva'nyatarAnupalabdhestatrApi sadbhAvAt / tathA hi-nityaH zabdo'nityadharmAnupalabdherAtmAdivat, yatpunarna nityaM tannAnupalabhyamAnA'nityadharmakam yathA ghaTAdiH 20 ityapyavicAritaramaNIyam; sAdhyAvinAmAvitvavyatirekeNAparasyAvAdhitaviparyatvAderalambhavAt tadeva pradhAna hetorlakSaNamastu kiM paJcarUpaprakalpanayA? na ca pramANaprasiddhatrairupyasya hetorviSaye bAdhA sambhavati; anayorvirodhAt / sA~dhyasadbhAve eva hi heto. 1 yogH| 2 bhkssit| 3 sa zyAmastatputratvAdityAdau c| 4 anuSyonidravyatvAjjalavat iti ca / 5 sAdhyasya / 6 tatputro vidvAn zAstravyAkhyAnasadbhAvAt / 7 tatputratvAditi hetoH| 8 hetoH| 9 sviikriyete| 10 vAdinA yaH pakSo nizcitaH sa prativAdinA anizcitaH / yaH prativAdinA nizcitaH sa vAdinA na nizcitaH / 11 vAdiprativAdibhyAm / 12 bAdhakAdimadhye / 13 A maryAdAyAm / 14 hetoH| 15 hetuH| 16 hetoH| 17 pakSadharmatvAdi / 18 sapakSadharmavAdi / 19 tathA hi / 20 nityatva / 21 yogena / 22 anityadharmasya / 23 mImAMsakaH / 24 asatpratipakSatvasya c| 25 yaugamatamAlambya suuribhirucyte| 26 bsH| 27 kiM trairUpyaM kA ca bAdhA kathaM ca tayovirodha ityukte Aha / Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 prameyakamalamArttaNDe [ 3. parokSapari0 dharmiNi sadbhAva strarUpyam, tadbhAve eva ca tatra tatsambhavo vAdhA, bhAvAbhAvayozcaikatraikasya virodhaH / fear, adhyakSAgamayoH kuto hetuvirSeyavAdhakatvam ? svArtha(tha) vyabhicAritvAccet; hetAvapi sati trairUpye tatsamAnamityasA5 vapyanayorviSaye vAdhakaH syAt / dRzyate hi candrArkAdi sthairyagrAhya * dhyakSaM dezAntaraprAptiliGgaprabhavAnumAnena vAdhyamAnam / athaikazAkhAprabhavatvAdyanumAnasya bhrAntatvAdvAdhyatvam / kutastadbhAntatvam - adhyakSa vAdhyatvAt, trairUpyavaikalyAdvA ? prathamapakSe'nyonyAzrayaH - bhrAntatve'dhyakSa vAdhyatvam, tatazca bhrAntatvamiti / dvitIya10 pakSastvayuktaH; trairUpyasadbhAvasyAtra pareNAbhyupagamAt / anabhyupamevAta evAsyAgamakatvopapatteH kimadhyakSa vAdhAsAdhyam ? " kiJca, avAdhitaviSayatvaM nizcitam anizcitaM vA hetorlakSaNaM syAt ? na tAvadanizcitam atiprasaGgAt / nApi nizcitam ; tanizcayAsambhavAt / sa hi svasambandhI, sarvasamvandhI vA ? 15 svasambandhI cet tatkAlInaH sarvakAlIno vA ? na tAvattatkA lInaH tasyAsamyaganumAnepi sambhavAt / nApi sarvakAlInaH tasyAsiddhatvAt, 'kAlAntareNyatraM vAdhakaM na bhaviSyati' ityasarvavidA nizcetumazakyatvAt / ; , sarvasambandhinopi tatkAlasyottarakAlasya vA tannizcayasyA20 siddhatvam; arvAgrahazA 'sarvatra sarvadA sarveSAmatraM vAdhakasyAbhAvaH ' iti nizcetumazaktestannizcayanibandhanasyAbhAvAt / tannibandhanaM nupalambhaH, saMvAdo vA syAt ? na tAvadanupalambhaH sarvAtmasambandhino'syAssiddhAnaikAntikatvAt / nApi saMvAdaH, prAganumAnapravRttestasyAsiddheH / anumAnottarakAlaM tatsidvyabhyupagame para25 sparAzrayaH - anumAnAtpravRttau saMvAdanizcayaH, tataJcAvAdhitaviSayatvAvagame'numAnapravRttiriti / na cAvinAbhAvanizcayAdevAbAdhitaviSayatvanizcayaH; hetau paJcarUpayoginya'vinAbhAvaparisamApti 1 parvate / 2 yadA hetordharmiNi sadbhAvastadA pakSadharmatvam / yadA ca sAdhyasadbhAve hetordharmiNi sadbhAvastadAnvayaH / yadA ca sAdhyasadbhAve eva hetordharmiNi sadbhAvastadA vipakSe'sattvam / kathaM sAdhyasadbhAva eva ityevakAreNa vipakSe'sattvaM gamyam / 3 sAdhyasya / 4 sAdhya / 5 ekazAkhAprabhavatvalakSaNe / 6 yogena / 7 pakSadharmatvAderapyanizcitasya hetvaGgatvaprasaGgAt / 8 anumAnakAlInaH / 9 ekazAkhAprabhavatvalakSaNe / 10 samyaganumAne / 11 anumAna / 12 nRNAm / 13 anumAnaviSaye / 14 bhAvukasya / 15 AtmanaH svasya / " Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3115 ] hetoH pAJcarUpyakhaNDanam vAdinAmavAdhitavipayatvA'nizrzvaye avinAbhAvanizcayasyaivAlambha 359 vAt / tannaikazAkhAprabhavatvAdevadhitavipayatvAddhetvAbhAsatvam / nApi tatputratvAdeH satpratipakSatvAt / yataH pratipakSastulyavalaH, atulyabalo vA san syAt ? na tAvadAdyaH pakSaH haiyostulyabalatve 'ekasya bAdhakatvanaparasa ca vAdhyatvam' iti 5 vizeSAnupapatteH / na ca pakSanetvAdyabhAva vizeSaH tasyAnabhyupagamAt | abhyupagame vA ata pi kiJcidanumAnavAdhyA ? dvitIyapakSepyatulyabalatvaM tayoH pazutvAdibhAvAbhAvakRtam, anumAnavAdhAjanitaM vA syAt ? prathamapakSonabhyupagamAdevAyuktaH, pakSadharmatvAderubhayorapyabhyupagamAt 10 dvitIyopyasambhAvyaH tasyAdyApi vivAdapadApannatvAt / na khalu dvayostrairUpyAvizeSatastulyatve sati 'ekasya vAdhyatvamaparasya ca bAdhakatvam' iti vyavasthApayituM zakyamavizeSeNaiva tatprasaGgAt / itaretarAzrayazca-atulyabalatve satyanumAnavAdhA, tasyAM cAtulyacalatvamiti / yacca prakaraNasamasyAnityaH zabdonupalabhyamAnanityadharmakatvAdityudAharaNamH tatrAnupalabhyamAnanityadharmakatvaM zabde tattvato'prasiddham, na vA ? prathamapakSe pakSavRttitayA'syA'siddherasiddhatvam / dvitIyapakSe tu sAdhyadharmAnvite dhArmaNi tatprasiddham, tadrahite vA ? Adyavikalpe sAdhyavatyeva dharmiNyasya sadbhAvasiddhiH, kathamagama-20 katvam ? na hi sAdhyadharmamantareNa dharmiNya'bhavanaM vihAyAparaM hetoravinAbhAvitvam / taccetsamasti kathaM na gamakatvam avinAbhAvanivandhanatvAttasya / dvitIyapakSe tu viruddhatvam: sAdhyadharmarahite dharmiNi pravarttamAnasya vipakSavRttitayA viruddhatvopapatteH / atha sandigdhasAdhyadharmavati tattatra pravarttate tarhi sandigdha 25 vipakSavyAvRttikatvAdasyA'naikAntikattvam / 5 ; nanvevaM sarvo heturanaikAntikaH syAt, sAdhyasiddheH prAksAdhyadharmiNaiH sAdhyadharmasadasattvAzrayatvena sandigdhatvAt, tato'numeyavyatirikte sAdhyadharmavati dharmyantare sAdhyAbhAve ca pravarttamAno 15 1 yogAdInAm / 2 uktanyAyena / 3 tatputratvavyAkhyAnavattvahetvoH / 4 tatputratvAdityetasya / 5 yaugena / 6 tatputratvAdityetasya / 7 tatputratvavyAkhyAnavattvahetvoH / 8 tatputratvasya pakSadharmAdyabhAvaH vyAkhyAnavattvasya ca pakSadharmAdisadbhAvaH / 9 tatputratvavyAkhyAnavatvahetvoH / 10 sandigdhasAdhyadharmavati pravartamAnasyAnaikAntikatva prakAreNa / 11 parvatasya zabdasya vA / 12 anityatayA'numeyAcchabdAt / 13 ghaTe / 14 AkAzAdau / 15 sapakSavipakSayoriti yAvat / Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 heturanaikAntikaH, sAdhyAbhAvavatyeva tu pakSadharmale sati viruddhaH, yastu vipakSAdyAvRttaH sapakSe cAnugataH pakSadhamA nizcita vasAdhyaM gamayatyevetya bhyupagantavyam ; ityapyasundaram; yato yadi sAdhyadharmivyatirikte dharmyantare hetoH svasAdhyendra prativandho'. 5bhyupagamyate; tarhi sAdhyadharmiNyupAdIyamAno hetuH kathaM sAdhya sAdhayet, tatra sAdhyamantareNApyasya sadbhAvAbhyupagamAt ? tA. tirikte eva dharmyantare sAdhyenAsya prativandhagrahaNAt / na cAnyatra sAdhyAvinAbhAvitvena nizcito heturanyatra sAdhyaM gamayatyatiprasa GgAt / tataH sAdhyadharmiNyeva hetoyAptiH prtipttvyaa| 10 nanu yadi sAdhyadharmAnvitatvena sAdhyadharmiNyasau pUrvameva prati pannaH, tarhi sAdhyadharmasyApi pUrvameva pratipannatvAddheto pakSadharmatAgrahaNasya vaiyarthyam / tadapyasaGgatam ; yataH prativandhasAdhakapramANena sarvopasaMhAreNa 'sAdhanadharmaH sAdhyadharmAbhAve kvacidapi na bhavati' iti sAmAnyena prativandhaH pratipannaH / pakSadharmatAgrahaNakAle 15.tu 'yatraiva dharmiNyupalabhyate hetustatraiva sAdhyaM sAdhayati' iti pakSadharmatAgrahaNasya vizeSa viSayapratipattinivandhanatvAnnAnumAnasya vaiyarthyam / na khelu viziSTadharmiNyupalabhyamAno hetustadgatasAdhyamantareNopapattimAn , tasya tena vyAptatvAbhAvaprasaGgAt / ata eva pratipannaprativandhaikahetusadbhAve dharmiNi na viparItasAdhyopa20 sthApakahetvantarasya sadbhAvaH, anyathA dvayoreMpyanayoH svasAdhyAvinAmAvitvAt , nityatvAnityatvayozcaikaikadaikAntavAdimate virodhato'sambhavAt , tayavasthApakahetvorapyasambhavaH / sambhave vA tayoH khasAdhyAvinAbhUtatvAnnityatvAnityatvadharmasiddhirmiNaH syAditi kutaH prakaraNasamasyAgamakatA ekontatvasiddhirvA ? 1 zabdo nityaH kRtakatvAddhaTavat / sAdhyAbhAvavatyeva ghaTe kRtakatvasya zabdalakSaNapakSadharmatve sati pravarttamAnasya viruddhatvam / 2 zabdAt parvatAt vaa| 3 ghaTe mahAnasAdau vA / 4 zabde parvate vaa| 5 ghaTe mahAnase vaa| 6 ghaTe mahAnase vaa| 7 zande parvate vaa| 8 kAThe lohalekhyatvopalambhAvalepi tathAprasaGgAt / 9 zabde / 10 pkssdhrmtaagrhnnaat| 11 uuhen| 12 hetuH| 13 nanu yathAsmAkaM sAdhyadharmavyatirikta eva dharmyantare svasAdhyena hetoH prativandhagrahaNAbhyupagame sAdhyadharmiNi sAdhyadharmamantareNApyasya sadbhAvAdagamakatvam / tathA bhavatAmapi pratibandhaprasAdhakapramANena sAmAnyenaivAvinAbhAvapratipatteviziSTadharmiNi upalabhyamAnasya hetostadgatasAdhyamantareNApyupapattisambhavAdityukte bakti na khalviti / 14 anyathA / 15 srvtr| 16 anupalabhyamAnanityadharmatvalakSaNasya / 17 zabde / 18 nityatva lkssnn| 19 anupalabhyamAnAnityadharmakasvalakSaNasya / 20 hetvoH / 21 zabde, dhrminni| 22 anityatvameva zabdasyeti / Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3.15] hetoH pAJcarUpyanirAsaH 361 athAnyatarasyAtra svasAdhyAvinAbhAvavaikalyam / tathApyata evAsyAgamakateti kiM tatpratipAdanaprayAsena ? kiJca, nityadharmAnupalabdhiH prasajyapratiSedharUpA, paryudAsarUpA vA zabdAnityatve hetuH syAda ? tatrAyaH pakSo'yuktaH, tucchAbhAvasya sAdhyAsApakatvAnnipiddhatvAcca / dvitIyapakSe tu anityadharmopa-5 labdhireva hetuH, sA ca zabde yadi siddhA kathaM nAnityatAsiddhiH? atha teJcintAsambandhipurupegAsau prayujyata iti trAsiddhAH tarhi kathaM na sandigdho heturvA dina prati prativAdinastvasau svarUpAsiddha eva; nityadharmopalabdhestatrAsya siddheH / tanna paJcaruSatvampyasya lakSagaM ghaTate avAdhitaviSayatvAdervicAryamANasyAyogAtpakSa- 10 dhrmtvaadivt| yadi caikasya hetoH pakSadharmatvAdyanekadharmAnmakatvamiSyate, tadA'nekAntaH samAzritaH syAt / na ca yadeva pakSadharmasya sapane eva sattvam tadeva vipakSAtsarvato'sattvamityabhidhAtavyam / anvayaMvyatirekayorbhAvAbhAvarUpayoH sarvathA tAdAtmyAyogAt, tattve vA 15 kevalAnvayI kevalavyatirekI vA sarvo hetuH syAt , na trirUpavAn / vyatirekasya cAbhAvarUpatvAddhatottadrUpande'bhAvakayo hetuH syaat| na caumAvasya tuccharUpatvAtsvasAdhyena dharmiNA sa~mvandhaH / yadi ca sapakSa eva sattvaM vipakSAsattvam na tato bhinnam ; tarhi tadevAsyAsAdhAraNaM kathaM syAt ? vastubhUtAnyA~bhAvamantareNa pratiniyatasyA-20 syApyatrAsambhavAt / atha tatastadanyadharmAntaram / tAkasyAnekadharmAtmakasya hetostathAbhUtasAdhyAvinAmAvitvena nizcitasya anekAntAtmakArthaprasAdhakatvAt kathaM na paropanyastahetUnAM viruddhatA ? ekAntaviruddhanAnekAntena vyAptatvAt / kiJca, paraiH sAmAnyarUpo heturupAdIyate, vizeSarUpo vA, ubha-25 yam , anubhayaM vA ? sAmAnyarUpazcet / tatkiM vyaktibhyo bhinnam , abhinnaM vA? bhinnaM cetana: vyaktibhyo bhinnasya sAmAnyasyA'prati 1 dvayormadhye ekasyAdyasya / 2 prkrnn| 3 nityadharmAnupalabdheranityatvaM pratipAda. yAmaH / anityadharmAnupalabdhenityatvaM sAdhayAmaH iti / 4 zabde dharmiNi / 5 zabde / 6 asatpratipakSatvasya c| 7 hetoH| 8 sapakSe sattvam / 9 vipakSe'sattvam / 1. asminpakSe vyatirekasyAnvayarUpatve tAdAtmyam / 11 atra pakSe anvayasya vyatirekarUpitve tAdAtmyam / 12 kevlvytirekiitysminpksse| 13 heturUpasya / 14 abhAvapakSe hetoH| 15 ysH| 16 bhinna / 17 ysH| 18 vipakSAsattvalakSaNam / 19 vaishessik| pra. ka0 mA0 31 Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 bhAsamAnatayA'siddhatvAt / tathAsUtasyAsya sAmAnyavicAre nirAkariSyamANatvAcca / athAbhinnam ; kathaJcit , sarvathA vA? sarvathA cetna; sarvathA vyattyavyatiriktasyAsya vyaktisvarUpavaddhyatyantarA. nanugamataH sAmAnyarUpatAnupapatteH / kathaJcitpakSastvanabhyupaMgamA5 devAyuktaH / nApi vyaktirUpo hetuH, tasyAsAdhAraNatvena gamakatvAyogAt / nApyubhayaM parasparAnenu viddham ; ubhayadoSaprasaGgAt / nApyanubhayam ; anyonyavyavacchedarUpANAmekAbhAve dvitIyavi(nA. danubhayasyAsattvena hetutvAyogAt / tataH padArthAntarAnuvattavyAta. ttarUpamAtmAnaM vibhradekamevArthasvarUpaM pratipatturbhedAbhedapratyayaprasa 10 tinivandhanaM hetutvenopAdIyamAnaM tthaabhuutsaadhysiddhinibndhnmbhyupgntvym| kiJca, ekAntavAdyupanyastahetoH kiM sAmAnyaM sAdhyam , vizeSo vA, ubhayaM vA, anubhayaM vA ? na tAvatsAmAnyam; kevalasyAsyA sambhavAdarthakriyAkAritvavikalatvAcca / nApi vizeSaH, tasyA15 nanuyAyitayA hetva'vyApakasya sAdhayitumazakteH / nApyubhayam; ubhayadoSAnativRtteH / nApyanubhayam; tasyAsato hetvavyApakatvena saadhytvaayogaat| yaccAnyaduktam-"pratyakSapUrvakaM trividhamanumAnaM pUrvavaccheSavatsAmAnyato dRSTaM c|" [ nyAyasU0 11115] iti / tatra pUrvavaccheSava20 kevalAnvayi, yathA sadasadvargaH kasyacidekajJAnAlambanamanekatvAt paJcAGgulavat / paJcAGgulavyatiriktasya sadasadvargasya pakSIkaraNAdanyasyAbhAvAdvipakSAbhAvaH, ata eva vyatirekAbhAvaH / pUrvavatsAmAnyato'dRSTam kevalavyatireki, yathA sAtmakaM jIvaccharIraM prANAdimattvAditi / pUrvavaccheSavatsAmAnyato'STamanvayavyatireki, 1 parAbhyupagatasAmAnyaM dharmi sAmAnyarUpatAM na bhajati vyaktayantarAnanugamAt vyaktisvarUpavat / sAmAnya vyaktyantaraM nAnugacchati vyaktibhyo'bhinnatvAt vyaktisvarUpavat / 2 pareNa / 3 dRssttaante'sttven| 4 parasparAnuviddhaM tu parai bhyupagamyate / 5 nirapekSam / 6 vyatyantareSu / 7 sadRzapariNAmena / 8 vyaktibhedeSu / 9 dezakAlAdibhedena bhedprtyyH| 10 dhUmo dhUma ityabhedapratyayaH / 11 vyaktirahitasya / 12 pAkAdi / 13 anyatra vyktinissedhessu| 14 liGgapratyakSaM ytH| 15 samAsarahitAni padAnyatra / 16 sarvAvayavApekSA''dau prayujyamAnatvAtpakSaH pUrvaH pUrvamasya hetorastIti pUrvavatpakSadharma ityrthH| 17 zeSo dRSTAntaH sosya hetorastIti zeSavatsapakSe sannityarthaH / 18 sapakSe satsAdhyam / 19 dravyaguNAdi / 20 prAgabhAvAdi / 21 pakSIbhUtAd dRSTAntabhUtAdanyasya vyatiriktasya vipakSasya / 22 sAdhanasAmAnyasya sAdhyasAmAnyena vyAptiH sAmAnyaM tato'dRSTaM vyatirekidRSTAnte / Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3 / 15 ] pUrvavadAdyanumAnatraividhyanirAsaH 363 yathA vivAdAspadaM tanukaraNabhuvanAdi buddhimatkAraNaM kAryatvAdibhyo ghaTAdivat / yatpunarbuddhimatkAraNaM na bhavati na tatkAryatvAdidharmAdhAro yathAtmAdiH' iti / tadapyetena pratyAkhyAtamH sarvatrAnyathAnupapannatvasyaiva hetulakSaNatopapatteH tasminsatyeva hetorgamakatvapratIteH / ; kevalAnvayino hi yadyanyathAnupapannatvaM pramANanizcitamasti, kimanvayAbhidhAnena ? athAnvayAbhAve tadbhAvatadavizrayo veti tadabhidhAnamH syAdetat yadyavinAbhAvastena vyAptaH syAt, avyApaka nivRtteravyApya nivRttAvatiprasaGgAt / vyAptazcet tarhi prANAdau tannivRttAvavinAbhAva nivRtteragamakatvaM syAt / na khalu vaidya 10 vyApakaM tattadabhAve bhavati vRkSatvAbhAve ziMzapAtvavat / gamakatve vAsya nAnvayenAsau vyAptaH syAt / yadabhAve hi yadbhavati na tattena vyAptam yathA rAsabhAbhAve bhavandhUmAdirna tena vyAptaH bhavati cAnvayAbhAvepi tadavinAbhAva iti / 'sadasadvargaH kasyacidekajJAnAlamvanamanekatvAt' ityayaM ca hetuH 15. kutaH kevalAnvayI ? vyatirekAbhAvAccad ayamapi kutaH ? tadvipayasya vipakSasyAbhAvAceda: atha korya vipakSAbhAvaH- pakSalapakSAveva, nivRttimAtraM vA ? prathamapakSe paramataprasaGgaH abhAvasya bhAvAntarasvabhAvatAsvIkArAt / dvitIyapakSe tu sa tathAvidhaH pratipannaH, na vA ? na pratipannazcet; tarhi vipakSAbhAvasandehAdvyatirekAbhAvopi 20 sandigdha iti kevalAnvayopi tAdRgeva / atha pratipannaH sa yadi sAdhyanivRttyA sAdhananivRttyAdhAraH pratipannaH tarhi sa eva vipekSaH, kathaM vipakSAbhAvo yato vyatirekAbhAvaH ? sAdhyasAdhanAbhAvAdhAratayA nizcitasya vipakSatvAt / cabhAvavadabhAvasyApi na virudhyate, kathamanyathA 'sadasadvargaH kasyacidekajJAnAlamvanam' 25 ityatrAsan pakSaH syAt ? asan pakSo bhavati na vipakSai iti kiGkato " 22 1 vyatirekidRSTAntaH / 2 gaganaM ca / 3 anyathAnupapannatvameva hetulakSaNamiti samarthanapareNa granthena / 4 anumAne / 5 tarkalakSaNa / 6 dRSTAnte hetoH sattvamanvayaH // 7 antrayasya / 8 avinAbhAvasya / 9 satyAn / 10 ghaTanivRttau paTanivRttiprasaGgAt / 11 avinAbhAvo'nvayena / 12 avinAbhAvasya / 13 anvayaH / 14 avinAbhAvaH / 15 prasajyaH / 16 jainamata / 17 jainena / 18 vipakSAbhAvo vipakSo bhavati sAdhyanivRttyA sAdhananivRtyAdhAraH syAtsampratipannavipakSavat / 19 bhAva eva mahAn idalakSaNa: AkAzalakSaNo vA vipakSaH syAt na tvabhAva ityukte Aha / 20 abhAvasya vipakSatve virodhazcet / 21 asan / 22 kena | Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 prameyakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 vibhAgaH? athA'saddhagaMzabdena sAmAnyasamavAyAntyavizeSA evo. cyante, nAbhAvaH, tarhi tadviSayaM jJAnaM na kasyacidanena prasAdhitamiti suvyavasthitam IzvarasyAkhilakAryakAraNagrAmaparijJAnam ! prAgabhAvAdyajJAne kAryatvAderapyajJAnAt / / 5 kiJca, yadyabhAvo'tra pakSasapakSAbhyAM bahirbhUtaH, tarhAnenAnekatvAdityanaikAntiko hetuH, tadanekatvepi kasyacidekajJAnAvalamvanatvAnabhyupagAt / abhyupagame vA kathamabhAvo na pakSaH 1 tathA vipakSopyastu / nanvevaM vipakSAbhAvopi tadAlambanamiti pakSa eva syAt , tathA ca punarapi vipakSAbhAve eva iti cet, tarhi punarapi 10 tadeva codyam- 'koyaM vipakSAbhAva iti ? yadi pakSasa~pakSAvevaH bhaavaadbhinnsyaabhaavsyaabhaavH| atha tucchA vipakSanivRttistadbhAvaH; sopi yadyapratipannastarhi sandigdhaH / tatsandehe ca vyatirekAbhAvopi tAhageveti na nizcitaH kevalAnvayaH' ityAdi taidavasthaM punaH punarAvarttate iti cakraka15 prasaGgaH / tataH kevalAnvayitvenAbhyupagatasya vipakSAbhAva eva tuccho vipkssH| tataH sAdhyanivRttyA sAdhananivRttizceti kathaM na vyatirekaH? aMta evAvinAbhAvasya tatparijJAnasya ca prANAdimattvavadbhAvAtkimanvayena ? atha vipakSAbhAvasyaupAdAnatvAyogAnna tataH sAdhyasAdhanayo20 rvyAvRttiH, tanna; 'bhAvaH prAgabhAvAdibhyo bhinnaste vA parasparato bhinnAH' ityAdAvapyabhAvasyApAdAnatvAbhAvaprasaGgAt sarveSAM sAGkaya syaat| kiJca, anvayo vyAptirabhidhIyate / sA ca tridhA-bahiyAptiH, sAkalyavyAptiH, antarvyAptizceti / tatra prathamavyAptau bhagnaghaTavyati25 riktaM sarva kSaNikaM sattvAtkRtakattvAdvA tadvat , vivAdApannAHpratyayA 1 ye sattAsambandhAtsantaste sadvargavAcyAH / ye tu svataH santaste asadvargazabdavAcyA ityrthH| 2 anekatvAdityanena anumAnena / 3 uphaasH| 4 prAgasatkArya yasmin kapAle utpanne yasya vastuno ghaTalakSaNasya niyamena pradhvaMsastatkAraNam / 5 kAraNatvasya / 6 praagbhaavaadiruupH| 7 anumAne / 8 amAvasyaikamAvAvalamvanatvam / 9 tucchruupo'bhaavH| 10 abhAvasya vipakSatAsadbhAvaprakAreNa / 11 vipkssshvaasaavbhaavshceti| 12 ekajJAnarUpaH / 13 pUrvoktameva / 14 vipakSAbhAvastahi / 15 sA prAktanI avasthA yasya / 16 grnthckrk| 17 hetoH| 18 vyatirekasadbhAvAdeva / 19 IbatheM vt| 20 anektvaadigten| 21 tucchruuptvaadpaadaantvaayogH| 22 bhAvAbhAvAnAM prAgabhAvAdInAM bhAvAbhAvAdInAm / Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3 / 15] pUrvavadAdyanumAnatraividhyanirAsaH 365 nirAlamvanAH pratyayatvAtsvapnapratyayavat , IzvaraH kiJcinjho rAgAdimAnvA vaktRtvAdibhyo rathyApurupavat' ityAdergamakatvaM syAt kevalAnvayasyAtra mulamatvAt / nanu lava na sattvAdikaM kSaNikatvAdinA vyAptam AtmAdI kSaNikattvAisattvAt tannatadasattve tatrArthakriyA'satvAt sattvaM na syAt / kinna, ghaTAdiSTAnte sattvAdikaM kSaNakSayA sati dRSTamapi yadi kacittabhAvepi svAnna tArhe bahitiranvayA, lakSaNayukta vAdhAsambhave tallakSaNameva dUpitaM syAt / atha sakalavyAptiranvayaH; nanu keyaM sakalavyAptiH ? 'dRSTAntadharmiNIva sAdhyadharmiNyanyatra ca sAdhyena sAdhanasya vyAptiH sA 10 iti cet ; sA kutaH pratIyatAm ? pratyakSataH, anumAnAdvA? pratyakSatazcet : kimindriyAt , mAnasAdvA? na tAvadindriyAt; cakSu. rAderindriyasya sakalasAdhyasAdhanArthasannikarSavaidhurya tdnupptteH| na hi tadvaidhurya tadyuktam "indriyArthasannikotpannamavyapadezyama'vyabhicAri vyavasAyAtmakaM jJAnaM pratyakSam" [ nyAyasU0 zaza4] 15 ityabhidhAnAt / tasya tatsannika vA prANimAtrasyAzeSajJatvaprasajhAnna kazcidIzvarAdvizeSyeta / nanu sAdhyasAdhanayoH sAkalyena grahaNaM lakalavyAptigrahaNam / sAdhyaM cAgnisAmAnyaM sAdhanaM ca dhUmasAmAnyam , tayozcAnavayaMva. yorekaMtrApi sAkalyena grahaNamasti, vizeSapratipattistu sarvatra 20 pakSadharmatAbalAdeveti cet / tahi kSaNikatvAdi sAdhyam , sattvAdi sAdhanam , tayozcAnavayavayoH pradIpAdau saMhadarzanAdeva sakalavyAptigrahaH kinna syAt ? mAnasapratyakSAdapi vyAptipratipattAvayameva dopH| tanna pratyakSataH lklvyaaptigrhH| nApyanumAnato'navasthAprasaGgAt / sAmAnyasya ca sAdhyatve sAdhanavaiphalyam tatrAvivAdAt , vyAptigrahaNakAla evAsya prasiddhaH / kathamanyathA sAmAnyadharmayoH sAkalyena vyAptirnirNItA syAt ? 1 yaugaM prati / 2 lakSaNan / 3 lakSyam / 4 sattvAdilakSaNe hetau| 5 bahiAptirUpasyAnvayasya kathaM bAdhAsambhavaH ? AtmAdau kSaNikatvAbhAvepi sattvamasti ytH| 6 sakalepu sAdhyasAdhaneSu / 7 vyatyantareSu / 8 azabdajam / 9 sklyoH| 10 anumaane| 11 anumaane| 12 hetoH / 13 nirNshyoH| 14 yugapat / 15 parvatognimAndhUmavattvAditi satyAnumAne dhUmognikArya tadanvayavyatirekAnuvidhAyitvAdityanenAnumAnena vyAptiH pratIyate ityAdiprakAreNa / 16 sAdhyasAmAnyasya / 17 vyAptigrahaNakAle sAdhyasAmAnyasya siddhirnAsti cet / 18 saadhysaadhnyoH| Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 sAdhyatvaM cAsyAsataH karaNam, sato jJApanaM vA ? prathamapale sAmAnyasyAnityatvA'sarvagatatvaprasaGgaH / dvitIyapakSepyasya dRzyatve dharmivatpratyakSatvamiti kiM kena jJApyate ? anyathA dhUmasAmAnyamapyanisAmAnyena jJApyeta / atha vyaktisahAyatvAddhUmasAmAnyameva pratyakSaM 9 nAnyat tato'yamadoSaH, na; asya sAmAnyavicAre shaayaapekssaaprtikssepaat| yaJcoktam-vizeSapratipattistu pakSadharmatAvalAdeveti; taMtra pakSadharmatA dhUmasya, tatsAmAnyasya vA? tatrAdyaH pakSo'saGgataH, vizeSeNa vyaapterprtipttitstdgmktvaayogaat| 10 dvitIyapakSepyagnisAmAnyasyaiva dhUmasAmAnyAsiddhiH syAt tenaiva tasya vyApteH, nAgnivizeSasya anenAvyApteH / atha sAdhanasAmAnyAt sAdhyasAmAnyapratipattereveSTavizeSapratipattiH sAmAnyasya vizeSaniSThatvAt / nanu tatsAmAnyamapi vizeSamAtreNa vyAptaM sattadeva gamayennAnyat / atha viziSTavizeSAMdhAraM liGgasAmAnyaM 15pratIyamAnaM viziSTavizeSAdhikaraNaM sAdhyasAmAnyaM gamayatItyucyate; tadapyuktimAtram; tathA vyApterabhAvAt / atha vipakSe sadbhAva vAdhakaipramANavazAttatsiddhiriSyate; tarhi tAvataiva paryAptatvAt kimanvayena parasya ? etenAntatirapi cintitA / na khalu pratyakSAditaH sApi 20 prasiddhyati / tanna pUrvavaccheSavaditi sUktam / yaccAnyaduktam-'pUrvavatsAmAnyatodRSTaM ceti cazabdo bhinnaprakramaH 'sAmAnyataH' ityasyAnantaraM draSTavyaH / tatoyamarthaH-pUrvava. tpakSavatsAmAnyatopi na kevalaM vizeSato dRSTaM vipakSe / anena keva. lavyatirekI heturdarzitaH-'sAtmakaM jIvaccharIraM prANAdimattvAt' 25 ityAdiH; tadapyayuktam / yataH prANAderanvayAbhAve kuto'vinAbhAvAvagatiH? vyatirekAcet ; tathAhi-yasmAd ghaTAdeH sAtmakatva 1 niSpAdanam / 2 hetunaa| 3 sAdhyasAmAnyasya / 4 hetunaa| 5 pratyakSamApi zApyate cet / 6 dhUmavizeSa / 7 agnisAmAnyam / 8 sAdhyasAdhanasAmAnyasya / 9 grnthe| 10 saadhysaadhnyoH| 11 yatra yatra puro bhavati parvatasthadhUmastatrAgni riti / 12 siddhiH| 13 dhUmasAmAnyasya / 14 ysH| 15 agnivizeSa / 16 preSTavizeSam / 17 parvatasthadhUma / 18 prvtsthaagni| 19 bsH| 20 yo yaH purovattiparvatasthadhUmaH sa purovattiparvatasthAgnimAniti / 21 hetoH / 22 anuplmbh| 23 vyApti / 24 vyApteH / 25 yogasya / 26 sAkalyavyAptizodhanapareNa granthena / 27 nirAkRtA / 28 anvayadRSTAntasya / 29 kAraNAt / Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3 15 ] pUrvavadAdyanumAnatraividhyanirAsaH nivRttau prANAdayo niyamena nivarttante tasmAtsAtmakatvAbhAvaH prANAdyabhAvena vyApto dhUmAbhAvenaiva pAvakAbhAvaH / jIvaccharIre ca prANAdyabhAvaviruddhaH prANAdisaGgAvaH pratIyamAnastadabhAvaM nicarttayati / sa ca nivarttamAnaH svavyApyaM sAtmakatvAbhAvamAdAya nivarttate iti sAtmakatvasiddhistatraH ityapyasAram H yatonumA 5 nAntarenyevanavinAbhAvaprasiddheH kevalavyatirekyeva sarvamanumAnaM tyAt, anyayamAtreNa tasiddhAvatiprasaGgasyottambAt / 367 kiJca, sAdhyanivRttyA sAdhananivRttirvyatirekaH, sa ca kvacit kadAcit, sarvatra sarvadA vA syAt ? na tAvadAdyaH pakSaHH tathA vyatirekasya sAdhanAbhAsepi sambhavAt / dvitIyapakSopyayuktaH; 10 sAkalyena vyatirekapratipatteH pratyakSAdipramANataH pareSAmanvayapratipatterivAsambhavAt / etena pUrvavacchepavatsAmAnyatodRSTamanvayavyatirekyanumAnaM pratyAkhyAtam ; pakSadvayopakSiptadoSAnuSaGgAt / yacca tadudAharaNam-vivAdApanaM tanukaraNabhuvanAdikaM buddhimaddhe - 15 tukaM kAryatvAdibhyo ghaTAdivadityuktam, tadapIzvaranirAkaraNaprakaraNe vizeSato dUSitamiti punarna dRpyate / atha " pUrvavat kAraNAtkAryAnumAnam, zeSavat - kAryAtkAraNAnumAnam, sAmAnyato dRSTam akAryakAraNAda kAryakAraNAnumAnam sAmAnyato'vinAbhAvamAtrAt" [ nyAyabhA0, vArtti 0 1 115 ] iti 20 vyAkhyAyate; tadapyavinAbhAvaniyamanizcAyakapramANAbhAvAdevAyuktaM parepam / syAdvAdinAM tu tadyuktaM tatsaGgAvAt ityAcAryaH svayameva kAryakAraNetyAdinA hetuprapaJce prapaJcaciSyati / 1 kAraNAt / 2 vyApakena / dhUmAbhAvaH pAvakAbhAve satyasati ca bhavati dhUmAbhAvasya vyApakatvena tadatanniSThatvAt / 4 deze / 5 sa zyAmastatputratvAditaratatputravadityAdau / 6 kevalAnvayikevalavyatirekilakSaNapakSadvayanirAkaraNapareNa granthena / 7 pUrvaM kAraNaM talliGgamasyAnumAnasyAstIti pUrvavat / kaarnnlinggjnitmnumaanmityrthH| 8 asau pumAn rUpAdizAnavAn cakSurAdimattvAnnadvadityudAharaNam / zeSavaditi zeSaH kAryaM talliGgamasyAnumAnasyAstIti zeSavat / kAryaliGgajanitamanumAnamityarthaH / sAtmakaM jIvaccharIraM prANAdimattvAdityudAharaNam / 9 dRSTAnte / 10 kArya yo heturna bhavati kAraNaM vA yo heturna bhavati tasmAddhetoH kArya yanna bhavati sAdhyaM kAraNaM vA yanna bhavati sAdhyaM tasyAnumAnam / mAtuliGgaM rUpavadrasavattvAtsampratipanna mAtuliGgavadityudAharaNam / 11 sUtram / 12 vyAkhyAnam / 13 Uha / 14 jaTAdharANAm / 15 anumAnatritayam / Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 prameyakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 yadapi-pUrvavatpUrva liGgaliGgilamvandhasya kecinizcayAdanyatra pravarttamAnamanumAnam / zeSavatparizeSAnumAnam, prasaktapratiSetra pariziSTasya pratipatteH / sAmAnyato dRSTaM viziSTavyaktau samvandhA grahaNAtsAmAMnyena dRSTam , yathA gatimAnAdityo dezAdezAntara5prApterdevadattavaditi / tadapyetena pratyAkhyAtam, uktaMprakArANAM pramANataH prasiddhAvinAbhAvAnAM pratipAdayiSyamANahetuprapaJcatvena syAdvAdinAmeva sambhavAt / . na cAyaM bhedo ghaTate / sarva hi liGgaM pUrvavadeva, parizeSAnumAna sthApi pUrvavattvaprasiddhaH prasaktapratiSedhasya pariziSTapratipattyavinA10 bhUtasya pUrva kvacinizcitasya vivAdAdhyAsitapariziSTapratipattau sodhanasya prayogAt / sAmAnyato dRSTasyA'pi pUrvavattvapratIte; kvaciddezAntaraprAptergatimattvAvinAbhAvinyA eva devadattAdau pratipatteH, anyathA tednumaanaaprvRtteH| parizeSAnumAnameva vA sarvam; pUrvavatopi dhUmAtpAvakAnumAnasya prasaktA'pAvakapratiSedhAtpravR. 15ttighaTanAt, tadaprasaktau vivAdAnupapatteranumAnavaiyayaM syAt / sAmAnyato dRSTasyApi dezAntaraprApterAdityagatyanumAnasya tadagatimattvasya prasaktasya pratiSedhAdevopapatteH / saMkalaM sAmAnyato dRSTameva vA; sarvatra sAmAnyenaiva liGgaliGgisambandhasya pratipatteH, vizeSatastatsambandhasya pratipattumazakteH / tatonumAnaM tatprabhedaM 20 cecchatA'vinAbhAva evaikaM hetoH pradhAnaM lakSaNaM pratipattavyam / nanu cAstu pradhAnaM lakSaNamavinAbhAvo hetoH / tatsvarUpaM tu nirUpyatAmaprasiddhasvarUpasya lakSaNatvAyogAdityAzaGkhya sahakrametyAdinA tatsvarUpaM nirUpayati 1 liGgaliGgisamvandhaH pUrva nizcIyamAnatvAt pUrvaH sosyAnumAnasyAstIti pUrvavat / agnimAnparvato dhUmavattvAnmahAnasavadityudAharaNam / 2 mahAnase / 3 parvate / 4 zeSaH pariziSyamANorthaH sosyAstIti zeSavat / atrodAharaNaM zabdaH kvacidAzrito guNatvAdrUpavaditi / 5 uddhritaarthsyaakaashaadeH| 6 anumAnam / 7 sAdhyasAdhanaM nAstIti cet / 8 hetUnAm / 9 devadatte gatimattvadezAddezAntaraprAptyoH sAdhyasAdhanayodharmayoH sAmAnyena prtipttiH| 10 pUrvavaccheSavatsAmAnyatodRSTalakSaNAnAm / 11 UhalakSaNAt / 12 kvacidanAzritatvasya / 13 ghaTasya / 14 kvacidAzritatvasya / 15 AkAzasya / 16 kacidAzritatvasya / 17 ruupaado| 18 zabde kvacidAzritatvasya / 19 guNavattvasya / 20 dezAddezAntaraprAptergatimattvAvinAbhAvinyA devadatte pratipattirnAstIti cet / 21 Adityagatimattvasya / 22 pUrvavaccheSavadityanumAnadvayam / 23 anumaane| 24 yogena bhavatA / Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3 / 16-21] avinAbhAvAdInAM lakSaNAni 369 shkrmbhaavniymo'vinaabhaavH|| 16 // sahabhAvaniyamaH kramabhAraniyamazcAvinAbhAvaH prtipttvyH| kayoH punaH sahabhAvaH kayozca kramabhAvo yanniyamo'vinAbhAyaH sthAdityAhasahacAriNoH vyApyavyApakayozca sahabhAvaH // 17 // pUrvottaracAriNoH kAryakAraNayozca kramamAvaH // 18 // sahacAriNo rUparasAdilakSaNayoppyavyApakayozca ziMzaparatvavRkSatvAdikhabhAvayoH sahabhAvaH prtipttvyH| pUrvottaracAriNoH kRtikAzakaTodayAdisvarUpayoH kAryakAraNayozcAgnidhUmAdikharUpayoH kramabhAva iti / kutosau groktaprakAro'vinAbhAvo nirNIyate ityAha tttinnirnnyH|| 19 // na punaH pratyakSAderityuktaM trkmaanaannyprsaadhnprstaave| nanu sAdhanAtlAdhyavijJAnamanumAnasinyuktam / tatra kiM sAdhya mityAha iSTamavAdhitamasiddhaM sAdhyam // 20 // saMzayAdivyavacchedena hi pratipannamarthakharUpaM siddhamucyate, tadviparItamasiddham / taccasandigdhaviparyastAvyutpannAnAM sAdhyatvaM yathA syAdityasiddhapadam // 21 // kimayaM sthANuH puruSo veti calitapratipattiviSayabhUto hyarthaH sandigdhobhidhIyate / zuktikAzakale rajatAdhyavasAyalakSaNaviparyAsagocarastu viprystH| gRhIto'gRhItopi vArtho yathAvadnizcitakharUpo'vyutpannaH / tathAbhUtasyaivArthasya sAdhane sAdhanasAmarthyAt, na punastadviparItasya tatra tadvaiphalyAt / 25 iSTA'vAdhitavizeSaNadvayasyAniSTetyAdinI phalaM darzayati 1 tAdviH (SaSThIdvivacanamityarthaH ) / yayoH / 2 tasya avinAbhAvasya / 3 sAdhyatvenAbhipretam / 4 arthAnAm / 5 pUrvam / 6 siddhau / 7 sUtreNa / Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 prameyakamalamArkaNDe [3. parokSapari0 aniSTAdhyakSAdibAdhitayoH sAdhyatvaM mAbhUditISTAvAdhitavacanam // 22 // aniSTaM hi sarvathA nityatvaM zabde jainasya / azrAvaNavaMta pratyakSavAdhitam / aadishbdenaanumaanaadivaadhitpkssprigrhH| 5 tatrAnumAnavAdhitaH yathA-nityaH zebda iti / AgamavAdhitaH yathA-pretyA'sukhaprado dharma iti / svavacanavAdhitaH yathA-mAtA me bandhyeti / lokavAdhitaH yathA-zuci naraziraHkapAla miti / tayoraniSTAdhyakSAdivAdhitayoH sAdhyatvaM mA bhuuditiissttaavaadhitvcnm| 10 nanu yathA zabde kathaJcidanityatvaM jainasyeSTaM tathA sarvathA'ni. tyatvamAkAzaguNatvaM cAnyasyeti tadapi sAdhyamanuSajyate / na ca vAdino yadiSTaM tadeva sAdhyamityabhidhAtavyam / sAmAnyAbhidhAyitveneSTasyAnyatrIMpyavizeSAt / ityAzaGkApanodArthamAha na cAsiddhavadiSTaM prtivaadinH|| 23 // 15 vizeSaNam / na hi sarva sarvApekSayA vizeSaNaM pratiniyatatvAdvizeSaNavizeSyabhAvasya / taMtrAsiddhamiti sAdhyavizeSaNaM prativAdyapekSayA na punarvAdyapekSayA, tasyArthakharUpapratipAdakatvAt / na cAvijJAtArthasvarUpaH pratipAdako nAmAtiprasaGgAt / prativAdinastu pratipAdyatvAttasya cAvijJAtArthakharUpatvAvirodhAt tadapekSayaivedaM 20 vizeSaNam / iSTamiti tu sAdhyavizeSaNaM vAdyapekSayA, vAdino hi yadiSTaM tadeva sAdhyaM na sarvasya / tadiSTamapyadhyakSAdyabAdhitaM sAdhya bhavatIti pratipattavyaM tatraiva sAdhanasAmarthyAt / tadeva samarthayamAnaH pratyAyanAya hItyAdyAha pratyAyanAya hIcchA vaktureva // 24 // 25 icchayA khalu viSayIkRtamiSTamucyate / vAbhipretArthapratipAdanAya cecchA vaktureva / tasya coktaprakArasya sAdhyasya hetoyAtiprayogakAlApekSayA sAdhyamityAdinA bhedaM darzayati 1 zabdaH azrAvaNa ityukte / 2 pratyabhizAyamAnatvAditi hetuH / 3 kRtakatvAditi hetunA bAdhyaH pksso'tr| 4 puruSAzritatvAdadharmavat / 5 puruSasaMyogepi agatvAta prasiddhavandhyAvat / 6 prANyaGgatvAcchamazuktivat / 7 saadhyyoH| 8 vaizeSikasya / 9 jainasya / 10 prativAdinyapi / 11 issttaa'siddhyormdhye| 12 smbndhinH| Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ M sU0 3 / 25-29] dharmisvarUpavicAraH 372 sAdhyaM dharmaH kvacittadviziSTo vA dharmI // 25 !! kvacidvyAptikAle sAdhyaM dharmo nityatvAdistenaiva hetoptisambhavAt / prayogakAle tu tena sAdhyadharmaNa viziSTo dharmI sAdhyamabhidhIyate, pratiniyatasAdhyadharmavizeSaNaviziSTatayA hi dharmiNaH sAdhayituniSTatvAt sAdhyavyapadezAvirodhaH ! asyaiva paryAyamAha pakSa iti yAvat // 26 // nanu ca kathaM dharmI pakSo dharmadharmisamudAyasya tatvAt : tanna; sAdhyadharmavizeSaNaviziSTatayA hi dharmiNaH sAdhayitumiSTasya paikSAbhidhAne dopAbhAvAt / sa ca pakSatvenAbhipretaH prasiddho dharmI // 27 // tatprasiddhizca kvaciddhikalpataH kacitpratyakSAditaH kvacicobhayata iti pradarzanArtham-'pralakSatiddhatyaiva dharmitvan' ityekAntAnirAkaraNArtha ca vikalpaliddha ityAdyAhavikalpasiddhe tasmin sattetare sAdhye // 28 // asti sarvajJaH nAsti kharaviSANamiti // 29 // vikalpena siddha tallindhamidi sattetare sAdhye hetusaamrthytH| yathA asti larvajJaH sunizcitAsambhavadvAdhakapramANatvAt, nAsti kharaviSANaM tadviparyayAditi / na khalu sarvazakharaviSANayoH sada-20 sattAyAM sAdhyAyAM vikalpAdanyataH siddhirasti; ttrendriyvyaapaaraabhaavaat| nanu cendriyapratipanna evArthe manovikalpasya pravRttipratIteH kathaM tatrendriyavyApArAbhAve vikalpasyApi pravRttiH, ityapyapezalam; dharmAdharmAdau tatpravRttyabhAvAnuSaGgAt / AgamasAmarthyaprabhavatvenA-25 syAtra pravRttau prakRtepyatastatpravRttirastu vizeSAbhAvAt / 1 zabdasya / 2 iti / 3 pakSa iti / 4 anumAne / 5 nizcitasaMvAdaH saMvAdaH ( anizcitasaMvAdAsaMvAdaH) zabdapratyayo viklpsten| 6 astaa| 7 indriyavyApArAbhAvAt / 8 zamdagamyatvAvizeSAt / Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArttaNDe [ 3. parokSapari0 pramANobhayasiddhe tu sAdhyadharmaviziSTatA // 30 // agnimAnayaM dezaH pariNAmI zabda iti yathA 31 372 pramANaM pratyakSAdikam ubhayaM pramANavikalpau, tAbhyAM siddhe punardharmiNi sAdhyadharmeNa viziSTatA sAdhyA / yathAgnimAnayaM dezaH, 5. pariNAmI zabda iti / dezo hi dharmitvenopAtto'dhyakSapramANata eva prasiddhaH, zabdastUbhIbhyAm / na khalu dezakAlAntarite dhvanau pratyakSaM pravarttate, zrUyamANamAtra evAsya pravRttipratIteH / vikalpasya tva'niyataviSayatayA tatra pravRttiraviruddhaiva / 20 nanu caivaM dezasyApyagnimattve sAdhye kathaM pratyakSasiddhatA ? tatra 10 hi dRzyamAnabhAgasyAgnimattvasAdhane pratyakSavAdhanaM sAdhanavaiphalyaM vA~, tatra sAdhyopalabdheH / adRzyamAnabhAgasya tu tatsAdhane kutastatpratyakSateti ? tadapyasamIcInam; avayavidravyApekSayA parvatAdeH sAMvyavahArikapratyakSaprasiddhatAbhidhAnAt / atisUkSmekSakAparyAlocane na kiJcitpratyakSaM syAt, vahirantarvA'smadAdipratyakSasyA15 zeSavizeSato'rtha sAkSAtkaraNe'samarthatvAt, yogipratyakSasyaiva tatra sAmarthyAt / 3 nanu prayogakAlavadvyAptikAlepi tadviziSTasya dharmiNa eva sAdhyavyapadezaH kuto na syAdityAzaGkayAha vyAptau tu sAdhyaM dharma eva // 32 // na punastadvAn / anyathA tadughaTanAt // 33 // anena hetoranvayAsiddheH / na khalu yatra yatra kRtakatvAdikaM pratIyate tatra tatrAnityatvAdiviziSTazabdAdyanvayosti / 'nanu prasiddha dharmItyAdi pakSalakSaNapraNayanamayuktam; asti sarvajJa 25 ityAdyanumAnaprayoge pakSaprayogasyaivAsambhavAt arthAdApannatvAttasya / arthAdApannasyApyabhidhAne punaruktatvaprasaGgaH- "arthAdApannasya svazabdenAbhidhAnaM punaruktam" [ nyAyasU0 5/2/15 ] ityabhidhAnAt / tatprayogepi ca hetvAdivacanamantareNa sAdhyAprasiddhe 1 prasiddha: / 2 zabdasya kevalapratyakSataH siddhyabhAvaprakAreNa / 3 syAt / 4 nAvayava ( pradeza ) dravyApekSayA / 5 asarvajJapratyakSa | 6 vicAra / 7 sAdhyadharma / 8 bauddhaH / 9 arthAdApannasya / Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 sU0 3130-36] pratijJAprayogasamarthanam stadvacanAdeva ca tatprasiddharvyarthaH pakSaprayogaH' ityAzaGkhya sAdhyadharmAdhAretyAdinA pratividhattesAdhyadharmAdhArasandehAyanodAya gamyamAnasyApi pakSasya vacanam // 34 // sAdhyadhamA'stitvAdiH, nakhyAdhAra AzrayaH yatrAlA sAdhyadharmo 5 vartate, tatra sandehaH-kimasau sAdhyadho'stitvAdiH sarva vartate sukhAdI veti, tasyApanodAya gamyamAnasyApi pakSasya vacanam / sAdhyarmiNi sAdhanadharmAvavodhanAya pakSadharmopasaMhAravat // 35 // tasyA'vacanaM sAdhyasiddhiprativandhakatvAt , prayojanAbhAvAdvA?:0 tatra prathamapakSo'yuktaH; vAdinA sAdhyAvinAbhAvaniyamakalakSaNena hetunA svapakSasiddhau sAdhayituM prastutAyAM pratijJAprayogasya tatprativandhakatvAbhAvAt tataH pratipakSAsiddheH / dvitIyapakSopyayuktaH, tatprayoge pratipAdyapratipattivizeSasya prayojanasya sadbhAvAt, pakSA'prayoge tu kepAJcinmandamatInAM prakRtArthApratipatteH 115 ye tu tatprayogamantareNApi prakRtArtha pratipadyante tAnprati tadaprayogo'bhISTa eva / "prayogaparipATI tu pratipAdyAnurodhataH"[ ] ityabhidhAnAt / tato yukto gamyamAnasyApyasya prayogaH, kathamanyathA zAstrAdAvapi pratijJAprayogaH syAt ? na hi zAstre niyatakathAyAM pratijJA nAbhidhIyate-'agniratra dhUmAt , vRkSoyaM ziMzapA-20 nvAt' ityAdyabhidhAnAnAM tatropalambhAt / parAnugrahapravRttAnAM zAstrakArANAM pratipAdyAvavodhanAdhInadhiyAM zAstrAdau pratijJAprayogo yuktimAnevopayogitvAttasyetyabhidhAne vAdepi so'stu tatrApi teSAM tAdRzatvAt / __ amumevArtha ko vetyAdinA paropahasanavyAjena samarthayate- 25 ko vA tridhA hetumuktvA samarthayamAno na pakSayati ? // 36 // ko vA prAmANikaH kAryakhabhAvAnupalambhabhedena pakSadharmatvAdi 1 vyAptipradarzanadvAreNa / 2 sunizcitA'sambhavadvAdhakapramANazcAyamiti sAdhanasya pakSadharmatvena pradarzanamupasaMhArastadvat / 3 asti sarvaca iti / 4 gamyamAnasya pakSasya prayogo na syAdyadi / 5 sugoSThyAm / 6 dharmakIAdInAm / 7 saugatena / 8 missenn| pra. ka. mA0 32 Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 prameyakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 rUpatrayabhedena vA tridhA hetumuktvA'siddhatvAdidoSaparihAradvAreNa samarthayamAno na pakSayati? api tu pakSaM karotyeva / na cAsa. marthito hetuH sAdhyasiddhyaGgamatiprasaGgAt / tataH pakSaprayogama. nicchatA hetumanuktvaiva tatsamarthanaM karttavyam / hetoravacane kasya 5samarthanamiti cet ? pakSasyApyanabhidhAne va hetvAdiH pravarttatAma? gamyamAne pratijJAviSaye eveti cet, gamyamAnasya hetvAderapi samarthanamastu / gamyamAnasyApi hetvAdermandamatipratipattyartha vacane tadarthameva pratijJAvacanamapyastu vizeSAbhAvAt / tataH sAdhyapratipattimicchatA hetupryogvtpksspryogopybhyupgntvyH| 10 tavayasyaivAnumAnAGgatvAt , ityAha etaddvayamevAnumAnAGgam , nodAharaNam // 37 // nanu "pakSahetudRSTAntopanayanigamanAnyavayavAH" [nyAyasU0 sh||32 (1)] ityabhidhAnAd dRSTAntAderapyanumAnAGgatvasambhavAdetadvayamevAGgamityayuktamuktam / pratijJA hyaagmH| heturanumAnam , 15pratijJAtArthasya tenAnumIyamAnatvAt / udAharaNaM pratyakSam , "vAdi prativAdinoryatra vuddhisAmyaM tadudAharaNam" [ __ ] iti vacanAt / upanaya upamAnam , dRSTAntadharmisAdhyadharmiNoH sAdRzyAt, "prasiddhasAdhAsAdhyasAdhanamupamAnam" [nyAyasU0 // 16] ityabhidhAnAt / sarveSAmekaviSayatvapradarzanaphalaM nigamanamityA20 zaGkhyodAharaNasya tAvattadaGgatvaM nirAkurvannAha-nodAharaNam / anumAnAGgamiti smbndhH| taddhi kiM sAkSAtsAdhyapratipattyarthamupAdIyate, hetoH sAdhyAvinAbhAvanizcayArtha vA, vyAptismaraNArtha vA prakArAntarAsambhavAt ? tatrAdyavikalpo'yuktaH25 na hi tatsAdhyapratipattyaGgaM tatra yathoktahetoreva vyApArAt // 38 // 1 hetvAbhAsasyApi sAdhyasidhyaGgatAprasaGgAt / 2 na kevalaM hetoH| 3 sAdhyaM ca / 4 sAdhyasAdhanasyaiva parihAreNa dRSTAntasya samarthanamAdizagdena grAhyam / 5 etat / 6 karaNe yuT / 7 mhaansaadi| 8 dhuumvtven| 9 prasiddhaM mahAnasaM tena sAdharmya parvatasya dhUmavattvena / 10 dhUmavAMzvAyam / 11 dhUmavattvazabdavAcyatvaM parvatasya sAdhya tasya sAdhanaM jJAnam / 12 pramANAnAm / 13 agnitva / 14 akramaparamparayA sAdhyapratipattiH kathamevaMvidhAddhetoH sAdhyasiddhiriti / Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3137-41] udAharaNasya avayatvanirAsaH 375 na hi tat sAdhyapratipattyaGgaM tatra yathoktahetoreva sAdhyAvinAbhAvaniyamaikalakSaNasya vyApArAt / dvitIyavikalpopyasambhAvyaHtadavinAbhAvanizcayArtha vA vipakSe vAdhakAdeva tasiddheH / / 39 // na he hetostena sAdhyenAvinAmAvasya nizcayAce yA tadupAdAnaM 5 yuktam : vipakSe bAMdhakAdeva tasiddhaH / na hi sapakSa satvamAtrAddhetoyAptiH sidhyati, 'sa zyAmastatputratvAditaratatputravat ityatra tadAbhAsepi tatsambhavAt / nanu sAkalyena sAdhya nivRttI sAdhana nivRttaratrAsambhavAtparatra gorepi tatputre tatputratvasya bhAvAnna vyAptiH; tarhi sAkalyena sAdhyanivRttI sAdhananivRttinizcayarUpA-10 dvAdhakAdeva vyAptiprasiddharalaM dRssttaantklpnyaa| vyaktirUpaM ca nidarzanaM sAmAnyena tu vyAptiH tatrApi tadvipratipattAvanavasthAnaM syAt __dRSTAntAntarApekSaNAt // 40 // kiJca, vAdiprativAdinoryatra buddhisAmyaM sa dRSTAnto bhavati 15 pratiniyatavyaktirUpaH, yathA'gnau sAdhye mhaansaadiH| vyaktirUpaM ca nidarzanaM kathaM tadavinAbhAvanizcayArthaM syAt ? pratiniyatavyaktI tanizcayasya kartumazakteH / aniyatadezakAlAkArAdhAratayA sAmAnyena tu vyAptiH / kathamanyathAnyatra sAdhanaM sAdhyaM sAdhayet ? tatrApi dRSTAntepi tasyAM vyAptI vipratipatto satyAM dRSTAntAntarA-20 nveSaNe'navasthAnaM syAt / nApi vyAptismaraNArtha tathAvidhahetuprayo gAdeva tatsmRteH // 41 // nApi vyAptismaraNArtha dRSTAntopAdAnaM tathAvidhasya pratipannAvinAbhAvasya hetoH prayogAdeva tatsmRteH / evaM cAprayojanaM25 tdudaahrnnm| 1 UhAt / 2 avinaabhaavH| 3 uuhaat| 4 prvte| 5 sAdhyasAdhanayoH / 6 pratiniyatavyaktau tannizcayasya kartumazaktarityetadbhAvayati / 7 sAmAnyena vyAptina syaaydi| 8 dRSTAntAdanyatra / Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 tatparamabhidhIyamAnaM sAdhyadharmiNi sAdhya sAdhane sandehayati // 42 // kuto'nyathopanayanigamane ? // 43 // paraM kevalamabhidhIyamAnaM sAdhyasAdhane sAdhyadharmiNi sandekha5yati sandehavatI karoti / kuto'nyathopanayanigamane ? mA bhUdRSTAntasyAnumAnaM pratyaGgatvamupanaya nigamanayostu syAdityAzaGkApanodArthamAha. na ca te tadaGge sAdhyadharmiNi hetusAdhyayo vacanAdevA'saMzayAt // 44 // 10 na ca te tadaGge sAdhyadharmiNi hetusAdhyayorvacanAdeva heta. sAdhyapratipattau saMzayAbhAvAt / tathApi dRSTAntoderanumAnAvayavatve heturUpatve vA samarthanaM vA varaM heturUpamanumAnAvayavo vAstu sAdhye tadupayogAt // 45 // 15 samarthanameva varaM heturUpamanumAnAvayavo vAstu sAdhye tasyo payogAt / samarthanaM hi nAma hetorasiddhatvAdidoSaM nirAkRtya svasAdhyenA'vinAbhAvasAdhanam / sAdhyaM prati hetorgamakatve ca tasyaivopayogo nAnyasyeti / nanu vyutpannaprajJAnAM sAdhyadharmiNi hetusAdhyayorvacanAdevA20saMzayAdarthapratipattedRSTAntAdivacanamanarthakamastu / bAlAnAM tvavyu. tpannaprajJAnAM vyutpattyartha tannAnarthakamityAhabAlavyutpattyarthaM tatrayopagame zAstra evAsau __na vAde'nupayogAt // 46 // vAlavyutpattyartha tantrayopagame dRSTAntopanaya nigamanatrayAbhyupa 1 yadi sandehavatI na karoti / 2 upanayanigamanAdezca / 3 sapakSe dRSTAnte sattvamupanayazca hetusvarUpam / kutaH ? trirUpo heturyata iti saugtH| 4 hetulakSaNaM kIdRzam ? dRssttaantopnynigmnlkssgviruuptvprdrshnsvruupm| 5 he turUpostu / katham ? hetoH samarthanaM heturevetyanena prkaarenn| 6 vipakSe sAkalyena bAdhakapramANa* pradarzanaM hetusamarthanam / 7 etadeva / Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mU0 3 / 42-51 ] dRSTAntAdisvarUpanirUpaNam 377 game, zAstra evAsau tadabhyupagamaH kartavyaH na vAde'nupayogAta / na khalu vAdakAle zipyA vyutpAdyanne vyutpannaprajJAnAmeva vAda'dhikArAt / zAstre codAharaNAdI vyutpannaprajJA vAdino vAdakAle ye prativAdino yathA pratipayale tAn tathaiva pratipAdayituM samarthA bhavanti, prayogaparipATyAH prati mAdyAnurodhato jinapatimatAnu' mAribhirabhyupagamAn / de tAtpAdanArtha dRSTAntasya svarUraM prakAra koSadarzayatidRSTAnto vedhA'nvayavyatirekabhedAt / / 17 dRSTo hi vidhiniSedharUpatayA vAdiprativAdibhyAmavipratipattyA pratipanno'ntaH sAdhyasAdhanadharmoM yatrAsau dRSTAnta iti vyutpatteH 10 atha ko'nvayadRSTAntaH kazca vyatirekadRSTAnta iti cetsAdhyavyAptaM sAdhanaM yatra pradazyate sonvaya dRSTAntaH // 18 // yathAgnau sAdhye mahAnasAdiH / sAdhyAbhAve sAdhanavyatireko yatra kathyate sa 15 vyatirakadRSTAntaH // 49 // yathA tasminneva sAdhye mahAhadAdiH / atha ko nAma upanayo nigamanaM vA kimityAha hetorupasaMhAra upanayaH // 50 // pratijJAyAstu nigamanam // 51 // 20 pratijJAyAstUpasaMhAro nigamanam / upanayo hi sAdhyAvinAbhAvitvena viziSTa sAdhyadharmiNyupanIyate yenopadaya'te hetuH sobhidhIyate / nigamanaM tu pratijJAhetUdAharaNopanayAH sAdhya. lakSaNaikArthatayA nigamyante sambaddhyante yena taditi / taccAnumAnaM yaMvayavaM tryavayavaM paJcAvayavaM vA dviprakAraM bhavatIti 25 darzayan 1 zAstre yadudAharaNAdi tasmin / 2 vaa| 3 evaM ca sti| 4 sAmAnyataH svarUpaM dRSTAntenoktaM zeSatastatsvarUpaM tu sAdhyavyAptamityAdinA darzayati / 5 basaH / 6 jainasya / 7 mIsAMsakasya / 8 yogasya / Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 tadanumAna dvedhA // 92 33 ityaah| kutastad dvedheti cet ? ___svArthaparArthabhedAt // 53 // 5 tatra khArthamuktalakSaNam // 54 // vArthamanumAnaM sAdhanAtsAdhyavijJAnamityuktalakSaNam / kiM punaH parArthAnumAnamityAha parArthamityAdi parArthaM tu tadarthaparAmarzivacanAjAtam // 55 // 10 tasya svArthAnumAnasyArthaH sAdhyasAdhane tatparAmarzivacanAjAtaM yatsAdhyavijJAnaM tatparArthAnumAnam / nanu vacanAtmakaM parArthAnumAnaM prasiddham , taccoktaprakAraM sAdhyavijJAnaM parArthAnumAnamiti varNayatA kathaM sagRhItamityAha tadvacanamapi taddhetutvAt // 56 // 15 tadvacanamapi tadarthaparAmArzavacanamapi taddhetutvAt jJAnalakSaNamukhyAnumAnahetutvAdupacAreNa parArthAnumAnamucyate / upacAranimittaM cAsya pratipAdakapratipAdyApekSayAnumAnakAryakAraNatvam / tatpratipAdakajJAnalakSaNAnumAna(na)hetuH kAraNaM yasya tadvacanasya, tasya vA pratipAdyajJAnalakSaNAnumAnasya hetuH kAraNam , tadbhAva20 staddhetutvam , tasmAditi / mukhyarUpatayA tu jJAnameva pramANa paranirapekSatayA'rthaprakAzakatvAditi prAkpratipAditam / __ yathA cAnumAnaM dviprakAraM tathA heturapi dviprakAro bhavatIti darzanArthaM sa hetui~dhetyAha sa heturdvadhA upalabdhyanupalabdhibhedAt iti // 57 // 25 yo'vinAbhAvalakSaNalakSito hetuH prAkpratipAditaH sa dvedhA bhavati upalabdhyanupalabdhibhedAt / tatropalabdhirvidhisAdhikaivAnupalabdhizca pratiSedhasAdhikaivetyanayorviSayaniyamamupalabdhirityAdinA vighaTayati. 1 anena prkaarenn| 2 tadyoti / 3 parArthAnumAnamucyate iti sambandhaH / 4 hetoH| 5 anena prakAreNa / Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 352-60 ] kAraNAdihetusamarthanam 379 upalabdhirvidhipratiSedhayoranupalabdhizca // 58 !! avinAbhAvanimitto hi sAdhyasAdhana yorgmygmkbhaavH| yathA copalabdhervidhau sAdhye'binAbhAvAzanakatvaM tathA pratipedhepi / anupalabdhezca yathA pratire the nado gamakanyaM tathA vidhAvapItyagre svayamevAcAryo kazyati / lA copalabdhiprikAra? bhaktyaviruddha lagiddhiopalabdhizcetiaviruddhopalabdhirvidhau poDhA vyApyakAryakAraNa pUrvottarasahacarabhedAt // 59 // tatra sAdhyenAviruddhasya vyAyAderupalabdhirvidhau sAdhye poDhA, bhavati vyApyakAryakAraNapUrvottarasahacarabhedAt / nenu kAryakAraNabhAvasya kutazcitpramANAdaprasiddhaH kathaM kArya kAraNasya tadvA kAryasya gamakaM syAdityapyAstAM tAvadvipayaparicchede sambandhaparIkSAyAM kAryakAraNatAdisambandhamya prasAdhayiSyamANatvAt / nanu prasiddhapi kAryakAraNabhAve kAryameva kAraNasya gamakaM tasyaiva tenAvinAbhAvAt, na punaH kAraNaM kAryasya tadabhAvAt ; ityasaGgatam ; kAryAvinAbhAvitayA'vadhAritasyAnumAnakAlaprAptasya chatrAdeviziSTakAraNasya chAyA~dikAryAnumApakatvena suprasiddhatvAt / na hanukUlamAtramantyakSaNaprAptaM vA kAraNaM liGgamucyate, yena prativandha-20 vaikalyaisambhavAdvyabhicAri syAt , dvitIyakSaNe kAryasya pratyakSIkaraNAdanumAnAnarthakyaM vA / tadeva samarthayamAno rasAdekasAmayanumAnenetyAdyAharasAdekasAmayyanumAnena rUpAnumAnamicchadbhiri STameva kiJcitkAraNaM heturyatra sAmarthyA- 25 pratibandhakAraNAntarAvaikalye // 60 // 1 sAdhye / avinaabhaavaadgmktvmuplndheH| 2 saadhye| 3 sAdhye / tato gmktvmnuplbdheH| 4 svabhAvahetugyam / 5 zAnAdvaitavAdI zUnyavAdI vA bauddhavizeSaH prAha / 6 na kevalamaye prAktanaM vakSyatItyapi / 7 AdinA saMyogAdigrahaNam / 8 candravRddhervA / 9 AdinA smudrvRddhiH| 10 tntusNyogruup| 11 matrauSadhAdinA prtibndhH| 12 dvandvaH / 13 sahakAriNAM kSityAdInAM vaikalyam / Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 prameyakAlamArtaNDe [3. parokSapari0 AsvAdyamAnAdhiralAtajAnikA sAmanyanumIyate ! pazcAttadanumAdena rUpAnumAnAm / sajAtIyaM hi rUpakSaNAntaraM janayanneya prAktano sapakSaNo vijAtIyarasAdikSaNAntarotpattau prabhurbhavennAnyathA tathA caikasAmayyanumAnena rUpAnumAnamicchadbhiriSTameva 5 kizcitkAraNaM heturyatra sAmarthyAprativandhakAraNAntarAvaikalye atha pUrvottaracAriNoH pratipAditahetubhyorthAntaratvasamarthanArthamAha na ca pUrvottarakAla~vartinostAdAtmyaM tadutpattirvA 10 kAlavyavadhAne tadanupalabdheH // 61 // prayogaH-yadyatkAle anantaraM vA nAsti na tasya tena tAdAtmya tadutpattirvA yathA bhaviSyacchavacakravartikAle asato rAvaNAdeH, nAsti ca zakaTodayAdikAle anantaraM vA kRttikodayAdikamiti / tAdAtmyaM hi samasamayasyaiva kRtakatvAnityatvAdeH pratipannam / 15 agnidhUmAdezcAnyonyamavyavahitasyaiva tadutpattiH, na punavyavahitakAlasya atiprasaGgAt / nanu praijJAkarAbhiprAyeNa bhAvirohiNyudayakAryatayA kRttikodayasya gamakatvAtkathaM kAryahetau nAsyAntarbhAva iti cet ? kathamevamabhUddharaNyudayaH kRttikodayAdityanumAnam ? atha bharaNyu20 dayopi kRttikodayasya kAraNaM tenAyamadoSaH, nanu yena svabhAvena bharaNyudayAtkRttikoyastenaiva yadi shkttodyaat| tadA bharaNyu. dayAdivA'topi pazcAdasau syAt / yathA ca zarkeTodyAtproktathaiva bharaNyudayAdapi / yadi cAtItAnAgatayorekatra kArye vyApAraH; tAsvAdhamAnarasasyAtIto raso bhAvi ca rUpaM hetuH syAt / tato 1 tasya sahakAri kAraNasya / 2 smrthH| 3 viziSTaM nAnukUlAdirUpaM kAraNam / 4 mnnimtraadinaa| 5 kSityudakA dikasya / 6 hetvoH| 7 sAdhyasAdhanayoH / 8 tAdAtmyatadutpattI dharmiNau kRttikodayazakaTodayayorna bhavataH zakaTodayakAle'nantaraM vA kRttikodysyaanuplbdheH| 9 tAdAtmyaM tadutpatti / 10 sandigdhAnakAntikatve satIdaM vAkyam / 11 rAvaNazaGkhacakravartinoratI tAnAgatayostAdAtmyatadutpattiprasaGgAt / 12 bauddhAnAM madhye prazAkarabauddho nAma bhAvikAraNavAdI kshcidvnthkaarH| 13 pUrvacarasya / 14 pUrvacarasya kaaryhetaavntrbhaavprkaarenn| 15 bhUtakAraNavAdimatamAzrityocyate / 16 anumAnAmAvalakSaNaH / 17 kRttikodyH| 18 rohiNI / 19 kRttikodyH| 20 prAk kRttikodayaH syAt / Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3161-63 ] bhAvyatItayoH kAraNatvanirAsaH 381 na vartamAnasya rUpasya vAtItasya vA prtiitiH| ityayuktamuktam-"a. tItaikakAlaunAM gatirnA'nAgatAnAm" [pramANavA0 khavR0 1113] iti / athAnyatarakAryamalA; tA'nyatarassavAtaH pratItirbhavet ! nanu svasattAsamavAyAtpUrvamasantodi maraNAdayo'riSTAdikAryakAriNo dRSTAstato'nakAnto hetorityAzaya bhAvyatItayorityA-5 dinA pratividhatte bhAvyatItayomaraNajApradoSayorazi nAriSTodbodhau prati hetutvam // 62 33 taMdyApArAzritaM hi tadbhAvabhAvitvam // 63 // na ca pUrvamevotpannamariSTaM karatalarekhAdikaM vA bhAbino maraNasya 10 rAjyAdeApAramapekSate, svayamutpannasyAparApekSAyogAt / athAsyotpattimaraNAdinaiva kriyate; na; asaMtaH kharaviSANavatkartRtvAyogAt / kAryakAle'sattvepi svakAle sattvAdadoSazcet: nanu kiM bhAvino maraNAdeH khakAle pUrva sattvam , ariSTAdervA ! bhAvinaH pUrva sattve tataH pazcAdariSTAdikamupajAyamAnaM pAzcAtyaM na pUrvan / 15 ityayuktamuktam-'pUrvamasantopi maraNAdayo'riSTAdikAryakAriNaH iti / athAnyabhAvimaraNAdyapekSayAriSTAdikaM pUrvamucyate; nanu tadapi sat svakAle yadi tataH prAgeva syAt / tarhi pAzcAtyamariSyAdikaM kathaM tataH pUrvamucyate ? anyabhAvimaraNAdyapekSayA cedanavasthA / __ atha pUrvamariSTAdikaM svakAle pazcAdbhAvimaraNAdikaM svakAla-20 niyataM bhvet| tarhi niSpannasya nirAkAGkSasyAsya pazcAdupajAyamAnena maraNAdinA kathaM karaNaM kRtasya karaNAyogAt ? anyathA na kvacitkArye kasyacitkAraNasya kadAciduparamaH syAt , punaHpunastasyaiva karaNAt / atha niSpannasyApyaniSpannaM kizcidrUpamasti tatkaraNAttattatkAraNaM kalpyate, tattato ydybhinnm| tadeva tattasya ca 25 na karaNamityuktam / bhinnaM cet / tadeva tena kriyate nAriSTAdikamityAyAtam / tatsambandhinastasya karaNAttadapi kRtamiti cet: . 1 atItazcaikazca atItaiko kAlau yeSAM rUpAdInAm / 2 sAdhyArthAnAm / 3 shkttodybhrnnyudyyormdhye| 4 kAraNasya / 5 AdinA rAjyAdayazca / 6 utpAtahastarekhAdi / 7 arissttaadinaa| 8 kAraNasya / 9 kaarnnsy| 10 iti cet / 11 ariSTAdikAle / 12 maraNAdeH sakAzAtpUrva satvam / 13 sakAzAt / 14 dvitIyavikalpoyam / 15 ariSTAdeH / 16 pareNa / Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . 382 pramezakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 bhinnayoH kAryakAraNabhAvAmAnyaH sambandhaH, svayaM laugataistathI'bhyupara mAm / tatra cAriSTAdinA takiyetA, tena vAriSTAdikam ? prathamapakSe'riSTAdereva tannippattemaraNAdikamakiJcitkarameva kacidapyanupayogAt / tenAriSTAdikaraNe pUrva niSpannasya pazcAdupajAya5mAnena tena kiM kriyata ityuktam / athA'niSpanna kiJcidasti; tatrApi pUrvavacarcAnavasthA ca / nanu yadyatra kAryakAraNabhAvo na syAtkathaM tarhi ekadarzanAdanyA. numAnamiti cet ; 'avinAbhAvAt' iti brUmaH / tAdAtmyatadutpattilakSaNaprativandhepyAvinAmAvAdeva gamakatvam / tadabhAve 10 vaktRtvatatputratvAdestAdAtmyata dutpattipratibandhe satyapi asarvajJatve zyAmatve ca sAdhye gamakatvApratIteH / tadabhAvepi cAvinAbhAvaprasAdAt kRttikodaya candrodaya-udgRhItANDakapipIlikotsarpaNaekAmraphalopalabhyamAnamadhurarasasvarUpANAM hetUnAM yathAkramaM zaka Todaya-samAnasamayasamudravRddhi-bhAvivRSTi-samasamayAsindUrAruNaM15 rUpakhabhAveSu sAdhyeSu gamakatvapratItezca / taduktam "kAryakAraNabhAvAdisambandhAnAM dvayI gtiH| niyamAniyamAbhyAM syAdaniyamAdanaGgatA // 1 // sarvepyaniyamA hyete nAnumotpattikAraNam / niyatkeivalAdeva na kiJcinnAnumIyate // 2 // "[ ] 20 tataH zarIranirvatakA'dRSTAdikAraNakalApAdariSTakaratalarekhAdayo niSpannAH bhAvino maraNarAjyAderanumApakA iti prati. pttvym| jAgradvodhastu prabodhabodhasya heturityetatprAMgeva prativihitam , svApAdyavasthAyAmapi jJAnasya prasAdhitatvAt / tato bhAvyatIta --- --- .... . . . ----------------------------------- . 1 niSpannAniSpannayoH / 2 saMyogAdiH / 3 anyasambandhAbhAvaprakAreNa / 4 anipannam / 5 aniSpannarUpeNa / 6 kaayeN| 7 ariSTAdi / 8 cttn| 9 andhakArAvasthAyAmAsvAdyamAnamAmraphalaM sindUrAruNarUpayuktaM bhavati madhurarasopetatvAdupabhuktAbhraphalavat / 10 AdinA tAdAtmyasaMyogAdi / 11 prkaarH| 12 avinAbhAvAbhAvAt / 13 anumAnaM prati / 14 aniyamAda nagatetyetadevAcaSTe sarve ityaadinaa| 15 kaarykaarnntaadaatmyaadyH| 16 vaktRtvanatputratvAdInAM hetvAbhAsAnAM ye'vinAbhAvarahitAH kAryakAraNAdisambandhAste sarve anumAnotpattikAraNaM na bhavanti / 17 tahanumAnotpattiM prati kiM kAraNamityukte satyAha / 18 avinAbhAvAt / 19 sAdhyam / 20 AdinAtmAdi / 21 yogena / 22 mokSavicArAvasare / "kAyakAraNa Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3164-65] sahacarahetusamarthanam yomaraNajAgrabodhayorapi nAriSTodvodhau prati hetutvam , yenAbhyAmanaikAntiko hetuH syAditi sthitam / yathA ca pUrvottaracAriNona tAdAtmyaM tadutpattirvA tathAsahacAriNorapi parasparaparihAreNAvasthAnAlahotpAdoca / / 64 5 yayoH parasparaparihAreNAvasthAnaM na tayostAdAtmyam sthA ghaTapaTayoH, parasparaparihAreNAvasthAnaM ca sahacAriNoriti ! ekakAlatvAccAnayona tdutpttiH| yayorekakAlatvaM na tayostadutpattiH yathA savyetaragoviSANayoH, ekakAlatvaM ca sahacAriNoriti / na cAkhAdyamAnAdrasAtsAmanyanumAnaM tato rUpAnumAnemanumitA-10 numAnAdityabhidhAtavyam / tathA vyavahArAbhAvAt / na hi AsvAdyamAnAdrasAd vyavahArI sAmagrImanuminoti, rasasamasamayasya rUpasthAnenAnumAnAt / vyavahAreNa ca pramANacintA bhavatA pratanyate / "prAmANyaM vyavahAreNa" [pramANavA0 225] ityabhidhAnAt / sAmagrIto rUpAnumAne ca kAraNAtkAryAnumAnaprasaGgAlliGgasaMkhyA 15 vyAghAtaH syAt / toneva vyApyAdihetUna vAlavyutpattyarthamudAharaNadvAreNa sphuTayati / tatra vyApyo heturyathApariNAmI zabdaH, kRtakatvAt, ya evaM sa evaM dRSTaH yathA ghaTaH, kRtakazvAyam , tasmApariNAmIti / 20 yastu na pariNAmI sa na kRtakaH yathA bandhyAstanandhayaH, kRtakazcAyam , tasmAt prinnaamiiti||65|| 'dRSTAnto dvedhA anvayavyatirekabhedAt' ityuktam / tatrAnvayadRSTAntaM pratipAdya vyatirekadRSTAntaM pratipAdyannAha-yastu na pariNAmI sa na kRtako dRSTaH yathA vandhyAstanandhayaH, kRtakazcA-25 yam, tasmAtpariNAmIti / kRtakatvaM hi pariNAmitvena vyAptam / 1 saadhysaadhnyoH| 2 taadaatmytdutpttyorbhaavH| 3 tAdAtmyaM sahacAriNonAsti parasparaparihAreNAvasthAnAt / 4 kRnam / 5 anumitAyAH sAmagyAH sakAzAdanumAnaM rUpasya / 6 pareNa bhavatA / 7 saugten| 8 tri| 9 uddiSTAneva / 10 apekSitaparavyApAraH kRtaka ucyate / Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 prameyakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 pUrvottarAkAraparihAravAtisthitilakSaNapariNAmazUnyasya sarvathA nityatve kSaNikaro yA zabdasya kRtktvaauppttervkssymaanntvaad| kiM dunaH kAryaliGgasyodAharaNamityAha astyatra zarIre buddhiAhArAdeH // 66 // 3 vyAhAro vacanam / aadishbdaadvyaapaaraakaarvishessprigrhH| lanu tAlvAdyanvayavyatirekAnuvidhAyitayA zabdasyopalambhAtkathamAtmakAryatvaM yenAtastadastitvasiddhiH syAt ? na khalvAtmani vidyamAnepi vivakSAbaMddhaparikare kaphAdidoSakaNThAdivyApArAbhAve vacanaM pravartate; tadapyasAram ; zabdotpattau tAlvAdisahAyasyai10 vAtmano vyApArAbhyupagamAt / ghaTAdyutpattau cakrAdisahAyasya kumbhakArAdeApAravat, kathamanyathA ghaTAderapyAtmakAryatA? kAryakAryAdezca kaaryhetaavevaantrbhaavH| kAraNaliGgaM yathA astyatra chAyA chatrAt // 67 / / 15 kAraNakAraNAderacaivAnupravezAnArthAntaratvam / pUrvacaraliGgaM yathA udeSyati zakaTaM kRttikodayAt // 68 // pUrvapUrvacarAdyanenaiva saGgrahItam / uttaracaraM liGgaM yathA udagAdbharaNistata eva // 69 // kRttikodayAdeva / uttarottaracarametenaiva saGgrahyate / sahacaraM liGgaM yathA astyatra mAtuliGge rUpaM rasAt // 70 // saMyogine ekArthasamavAyinaizca sAdhyasamakAlasyAtraivAntarbhAvo 25 drssttvyH| 1 AtmA / 2 succhaaytaadi| 3 sahita / 4 sahAya / 5 kaNThAdivyavahArabhAva eva kAraNam / 6 jainH| 7 tAvAdyanvayavyatirekAnuvidhAyitvena tAlvAdereva kArya zabda ityevaM ydi| 8 abhUdatra zivakaH sthAsAt / 9 maho'tratyAnAM kaNThAkSepavikSepakArI dhUmavadagnimattvAt / kaNThAdivikSe rasya kAraNaM dhUmastasya ca kAraNaM vahniriti / 10 udAhiyate / 11 AtmanotrA'stitvaM viziSTazarIrAt / atrApi naiyAyikamatAnusaraNe kAryahetoreva dhUmAderiyaM sNshaa| 12 naiyAyikamatAnusaraNe sahacarahetoriyaM saMjJA / 13 hetoH| Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3 / 66-77] hetuprakArAH 385 athAviruddhopalabdhimudAhRtyedAnI viruddhopalabdhimudAharnu viruddhatyAdyAhaviruddhatadupalabdhiH pratiSedhe tatheti // 71 // pratiSedhyena yadviruddhaM tatsambandhinAM depAM vyApyAdInAmupalabdhiH pratiSedhe sAdhye tathA'viruddhopalabdhivat ssttprkaaraa| 5 tAneva paTU prakArAn yathetyAdinA pradarzayati(yathA) nAstyatra zItasparza auSNyAt // 72 // yathetyudAharaNapradarzane / auSaNyaM hi vyaapymgneH| sa ca viruddhaH zItasparzena pratiSedhyeneti / viruddhakArya liGgaM yathA nAstyatra zItasparzo dhUmAt // 73 // viruddhakAraNaM liGgaM yathAnAsmin zarIriNi sukhamasti hRdayazalyAt // 7 // sukhena hi pratiSedhyena viruddhaM duHkham / tasya kAraNaM hRdayazalyam / tatkutazcittadupadezAdeH sidhyatsukhaM pratiSedhatIti / 15 viruddhapUrvacaraM yathA nodeSyati muhUrtAnte zakaTaM revatyudayAt // 75 // zakaTodayaviruddho hyazcinyudayastatpUrvacaro revatyudaya iti / viruddhottaracaraM yathAnodagAdbharaNirmuharttAtpUrvaM puSyodayAt // 76 // bharaNyudayaviruddho hi punarvasUdayastaduttaracaraH puSyodaya iti / viruddhasahacaraM yathAnAstyatra bhittau parabhAgAbhAvo'rvAgbhAgAt // 77 // parabhAgAbhAvena hi viruddhastatsadbhAvastatsahacaro'rvAgbhAga25 iti| 1 saadhyen| 2 pratiSedhyena / pra0ka0 mA0 33 Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 prameyakramalamArtaNDe [3. parokSapari0 athopalabdhi vyAkhyAvedAnImanupalabdhi vyAcaSTe / sA cAnapalandhirupalabdhiradiprakArA bhavati / aviruddhAnupalabdhiviruddhAnupalabdhizceti / tatrAdyaprakAraM vyAkhyAtukAmo'viruddhatyAdyAhaaviruddhAnupalabdhiH pratiSedhe saptadhA svabhAva vyApakakAryakAraNapUrvottarasaha carAnupalambhabhedAditi // 7 // pratiSedhyenAviruddhasyAnupalabdhiH pratiSedhe sAdhye saptadhA bhavati / svabhAvavyApakakAryakAraNapUrvottarasahacarAnupalabdhi bhedAt / 10 tatra svabhAvAnupalabdhiryathA nAstyatra bhUtale ghaTa upalabdhilakSaNa praaptsyaanuplbdheH|| 79 // pizAcAdibhirvyabhicAro mA bhUdityupalabdhilakSaNaprAtaspeti vizeSaNam / kathaM punaryo nAsti sa upalabdhilakSaNaprAptastatprAptatve 15 vA kathamasattvamiti ceducyate-AropyaitadrUpaM niSidhyate saMvatrI ropitarUpaviSayatvAnniSedhasya / yathA 'nAya gauraH' iti / na hyatraitacchakyaM vaktum-sati gauratve na niSedho niSedhe vA na gauratvamiti / janma dRzyamapi pizAcAdikaM dRzyarUpatayA''ropya pratiSedhyatAmiti cenna; AropayogyatvaM hi yasyAsti tasyaivA. ropaH / yazcArtho vidyamAno niyamenopalabhyeta sa evAropayogyaH, 20 na tu pizAcAdiH / upalambhakAraNasAkalye hi vidyamAno ghaTo niyamenopalambhayogyo gamyate, na punaH pizAcAdiH / ghaMTasyopalambhakAraNasAkalyaM caikajJAnasaMsargiNi pradezAdAvupalabhyamAne nizcIyate / dheTapradezayoH khalUpalambhakAraNAnya viziSTAnIti / 1 vyaapy| 2 pratiSedhyena ghaTenAviruddhaH kaH tatsvabhAvo ghaTasvabhAva ityarthaH / 3 kRtam / 4 prakalpya ghaTasambandhitvena bhUtalam / 5 kvacidapi na niSedhyasyAropitarUpaviSayatvamityukte Aha / 6 vstuni| 7 Aropitasya pratiSedhyatve / 8 vidyabhAnatve pizAcAdirapyupalabhyetetyukte aah| 9 pizAcAdirapyAropayogyaH kuto na syAdityukte Aha / 10 pratyakSa / 11 indriyaalokaadinaa| 12 niSedhyasya ghaTasya kathamupalambhakAraNasAkalyaM nizcIyata ityukte aah| 13 indriya / 14 ghaTena / 15 ghaTasyopalambhakAraNasAkalyaM ca na syAt ekajJAnasaMsargipadArthAntaropalambhazca bhavi.. vyatItyukte Aha / 16 samAnAni / Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3 / 78-79] hetoH prakArAH yazca yaddezAdheyatayA kalpito ghaTaH sa eva tenaikajJAnasaMsI, na dezAntarasthaH / tatazcaikajJAnasaMsargipadArthAntaropalambhe yogyatayA sambhAvitasya ghaTasyopalabdhilakSaNaprAptAnupalambhaH siddhH| nanu caikajJAnasaMsargiNyupalamyamAne satya pItaraviSayajJAnotpAdanazaktiH sAmagryAH samastItyavasAtuM na zakyate, prabhAvavato5 yoginaH pizAcAdervA prativandhAtsatopi ghaTasyaikajJAnasaMsargiNi pradezAdAvupalabhyamAnepyanupalasmasambhavAt ; tayuktam / yataH pradezAdinaikajJAnasaMsargiNa eva ghaTasyAbhAvo nAnyasya / yastu pizAcAdinA'nyatvamApAditaH sa naiva niSedhyate / iha cakajJAnasaMsargibhAsamAnorthastajjJAnaM ca paryudAsavRttyA ghaTasyA'sattAnupa-10 lbdhishcocyte| nanu caivaM kevalabhUtalasya pratyakSasiddhatvAttadrUpo ghaTAbhAvopi siddha eveti kimanupalambhasAdhyam ? satyamevaitat ,tathApi pratyakSa pratipannepyabhAve yo vyAmuhyati sAhvayAdiH sonupalambha nimittIkRtya pratipAdyate / anupalambhanimitto hi satvarajastamaHprabhRti-15 vasadvyavahAraH / sa cAtrApyastIti nimittapradarzanena vyavahAraH prasAdhyate / dRzyatehi vizAle gavi lAlAdimatvAtpravartitamovyavahAro mUDhamatirvizaGkaTe sAdRzyamutprekSamANopi na govyavahAra pravarttayatIti vizaGkaTe vA pravartito govyavahAro na vizAle, sa nimitta pradarzanena govyavahAre pravartyate / sonAdimanmAtranimi-20 ttako hi govyavahArastvayA pravartitapUrvo na vizAlatvavizaGkaTatvanimittaka iti / tathA mahatyAM ziMzapAyAMpravartitavRkSavyavahAro mUDhamatiH svalpAyAM tasyAM tanyavahAramapravarttayannimittopadarzanena pravartyate vRkSoyaM ziMzapAtvAditi / vyApakAnupalabdhiryathA 1 ghaTapradezayobhinnajJAnagrAhyatvAdekazAnasaMsargitvAbhAvo bhUtasyetyukte Aha / 2 kalpitasya ghaTasyaikajJAnasaMsargitvaM siddhaM ytH| 3 bhuutl| 4 dRzyatvena / 5 pradeze / 6 ghaTa / 7 atizayavato mAyAvinaH kutazcit / 8 bhinna zAnasaMsargiNaH / 9 adRzyatvam / 10 kuto na pratiSedhyetetyukte Aha / 11 bhUtalalakSaNaH / 12 jainaiH| 13 bhUtalasadbhAva eva ghaTAbhAva ityevam / 14 anena hetunaa| 15 pratibodhyate / 16 pratyakSasiddhe'bhAve vyavahAraH svayameva syAnnAnyasAda, tato'nupalambho vyartha ityukte Aha / 17 satve rajo nAstyanupalabdheriti / 18 kathaM nimittapradarzanamityAha sa cAtrApyastIti / 19 asmin / 20 haste / 21 sAnAdimattvAdi nimittam / 22 katham / 23 kASThAdisahakArivaikalyAbhAvataH / Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 prameyakamalamArtaNDe .. 3. parokSapArika nAstyatra ziMzayA vRkSA'nupalabdheH // 8 // kAryanupalabdhiya'thAnAstyatrA pratibaddhasAmo'gnidhUmAnupalabdheH 81 nAstyatra dhUmo'nagneH // 82 // 5 iti kAraNAnupalabdhiH / na bhaviSyati muhUrtAnte zakaTaM kRttikodayA nupalabdheH // 83 // iti pUrvacarAnupalabdhiH / nodagAdbharaNirmuhUrttAtprAk tata eva // 84 // 10 kRttikoyAnupalabdhereva / ityuttaracarAnupalabdhiH / nAstyatra samatulAyAmunnAmo naumAnupalabdheH 85 iti sahacarAnupalabdhiH / athAnupalabdhiH pratiSedhasAdhikaiveti niyamapratiSedhArtha viruddhatyAdyAha15 viruddhAnupalabdhiH vidhau tredhA viruddhakArya kAraNakhabhAvAnupalabdhibhedAt // 86 // vidheyene viruddhasya kAryAderanupalabdhirvidhau sAdhye sambhavantI tridhA bhavati-viruddhakAryakAraNasvabhAvAnupalabdhibhedAt / tatra viruddhakAryAnupalabdhiyathA20 asminprANini vyAdhivizeSosti nirAmaya cessttaanuplbdheH|| 87 // Amayo hi vyAdhiH, tena viruddhastadbhAvaH, tatkAryA viziSTaceSTA tasyA anupalabdhiyAdhivizeSAstitvAnumAnam / viruddhakAraNAnupalabdhiryathA25astyatra dehini duHkhamiSTasaMyogAbhAvAt / / 88 // 1 namana / 2 saadhyen| 3 eteSAganupalabdhayaH / Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A . sU0 3 / 80-93] hetoH prakArAH 389 . duHkhena hi viruddhaM sukham , tasya kAraNamabhISTArthena saMyogaH, tadbhAvastadanupalabdhiduHkhAstitvaM gmytiiti| viruddhasvabhAvAnupalabdhiyathAanekAntAtmakaM vastvekAntAnuelabdheH // 89 // anekAntena hi viruddho nityaikAntaH kSaNikaikAnto vA / tasya5 cAnupalabdhiH pratyakSAdipramANenA'sya grahaNAbhAvAtsuprasiddhA / yathA ca pratyakSAdestadrAhakatvAbhAvastathA viSayavicAraprastAve vicaaryissyte| nanu caitatsAkSAdvidhau niSedhe vA parisaGkhyAtaM sAdhanamastu / yattu paramparayA vidherniSedhasya vA sAdhakaM taduktasAdhanaprakAre-10 bhyo'nyatvAduktasAdhanasaGkhyAvyAghAtakAri chalasAdhanAntaramanuSajyeta ! ityAzaGkhya paramparayetyAdinA pratividhatteparamparayA sNbhvtsaadhnmtraivaantrbhaavniiym||90 yataH paramparayA sambhavatkAryakAryAdi sAdhanamatraiva antarbhAvanIyaM tato noktsaadhnsngkhyaavyaaghaatH| tatra vidhau kAryakArya kAryAviruddhopalabdhau antarbhAvanIyam yathA abhUtra cakre zivakaH sthAsAt / kAryakAryamaviruddhakAryopalabdhau // 91-92 // zivakasya hi sAkSAcchatrakA kArya sthAsastu prmpryeti| 20 niSedhe tu kAraNaviruddhakArya viruddhakAryoMpalabdhau yathA'ntarbhAta vyate tadyathAnAstyatra guhAyAM mRgakrIDanaM mRgArizabdanAt kAraNaviruddhakArya viruddhakAryopalabdhau yatheti // 93 // mRgakrIDanasya hi kAraNaM mRgH| tena ca viruddho mRgAriH / tatkArya ca tacchabdana miti| 1 ekAntasvarUpAnupalabdheriti pAThAntaram / 2 vidyamAnam / 3 kAryAdiSveva / 4 saadhye| 5 tA / 6 tathA kAryakArya kAryA'viruddhopalabdhAvantarbhAvanIyamiti smbndhH| Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 prameyakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 nanu yayavyutpannAnAM vyutpattyartha dRSTAntAdiyukto hetuprayogastahi vyutpannAdAM kathaM tatsyoga ityAhavyutpannabhayogastu tathopapattyA'nyathA' nupapattyaiva vA // 94 // 5 etadevodAharaNadvAreNa darzayatiagnimAnayaM dezastathA dhUmavattvopapattedhUma vatvAnyathAnupapattervA // 95 // kuto vyutpannAnAM tathopapattyanyathA'nupapattibhyAM prayoganiyama ityAzakya hetuprayogo hItyAdyAha10 hetuprayogo hi yathAvyAptigrahaNaM vidhIyate, sA ca tAvanmAtreNa vyutpanna rakhadhAryate iti // 96 // yato hetoH prayogo vyAptigrahaNAnatikrameNa vidhIyate / sA ca vyAptistAvanmAtreNa tathopapattyanyathAnupapattiprayogamAtreNa vyutpa15 nnairnizcIyate iti na dRSTAntAdiprayogaNa vyAptyavadhAraNArthana kiJciprayojanam / nApi sAdhyasiddhyarthaM tatprayogaH phalavAn tAvataiva ca saadhysiddhiH|| 97 // yatastAvataiva cakAra evakArArthe nizcitavipakSAsambhavahetu20 prayogamAtreNaiva saadhysiddhiH| tena pakSaH tadAdhArasUcanAya uktaH // 98 // tena pakSo gamyamAnopi vyutpannaprayoge tadAdhArasUcanAya sAdhyAdhArasUcanAyoktaH / yathA ca gamyamAnasyApi pakSasya prayogo niyamena karttavyastathA prAgeva pratipAditam / 25 athedAnImavasaraprAptasyAgamapramANasya kAraNasvarUpe prarUpayannA tyAdyAha 1 agnimatve sati / 2 anumAnapramANapratipAdanAnantaram / Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3 / 94-99] vedApauruSeyatvavAdaH 391 aaptvcnaadinibndhnmrthjnyaanmaagmH|| 99 // Atena praNItaM vacanamAtavacanam / Adizabdena hstsNjnyaadiprigrhH| tannivandhanaM yasya tattathoktam / anenAkSarazrutamanakSarazrutaM ca sahItaM bhavati / arthajJAnamityanena cAnyApohajJAnasya zabdasandarbhasya caagmprmaannvypdeshaabhaavH| zabdo hi pramANa-5 kAraNakAryatvAdupacArata eka pramANavyapadezamarhati / nanu cAtIndriyArthasya draSTuH kasyacidAptasyAbhAvAt tatrA'paurupeyasyAgamasyaiva prAmANyAt kathamAptavacananivandhanaM tad ? ityapi manorathamAtram ; atIndriyArthadraSTurbhagavataH prAkprasAdhitatvAt, agamasya caa'paurusseytvaasiddhH| taddhi padasya, vAkyasya, varNAnAM 10 vA'bhyupagamyeta prakArAntarA'sambhavAt ? tatra na tAvatprathamadvitIyavikalpau ghaTete; tathAhi-vedapadavAkyAni paurupeyANi padvAkyatvAdbhAratAdipavAkyavat / / apauruSeyatvaprasAdhakapramANAbhAvAcca kathamapaurupeyatvaM vedasyopapannam ? na ca tatprasAdhakamAmANAbhAvo'siddhaH; tathAhi-tatpra-15 sAdhakaM pramANaM pratyakSam, anumAnam, arthApattyAdi vA syAt ? na taavtprtykssm| tasya zabdasvarUpamAtragrahaNe caritArthatvena pauruSeyatvApauruSeyatvadharmagrAhakatvAbhAvAt / anAdisattvakharUpaM cApauruSeyatvaM kathamakSaprabhavapratyakSaparicchedyam ? akSANAM pratiniyatarUpAdiviSayatayA anAdikAlasamvandhA'bhAvatastatsambandha-20 1 mukhena sNshaa| 2 arthajJAnamityetAvatyucyamAne pratyakSAdAvativyAptirata utaM vAkyanibandhanamiti / vAkyanibandhanamarthazAnamityucyamAnepi yAdRcchikasaMvAdiSu vipralambhavAkyajanyeSu suptonmattAdivAkyajanyeSu vA nadItIraphalasaMsagAdizAneSvativyAptiH ata uktamApteti / AptavAkyanibandhanazAnamityucyamAnepyAptavAkyakarmake (kAraNe) zrAvaNapratyakSe'tivyAptirata uktamatheti / arthastAtparyarUDhaH prayojanArUDha iti yAvat / tAtparyameva vacasItyabhiyuktavacanAt vacasA prayojanasya pratipAdakatvAt / 3 AptavacanAdi / 4 arthajJAnasya / 5 Adipadena / 6 AptazabdopAdAnAdapauruSeyavyavacchedaH / 7 anyasmAtpadArthAdanyasya padArthasyApoho nirAkaraNaM tasya vyAvRttirUpApohaviSaya eva zabdo na tvarthaviSaya iti bauddhH| 8 agoH vyAvRttiH / vyAvRttistucchA artharUpA na bhavati / 9 zabda evArtho na baahyaarthH| 10 zAna / 11 taa| 12 gaNadharAdipratipAdyaJcAnApekSayA kAraNatvaM zabdasya (divydhvneH)| 13 pratipAdakazAnasya (sarvazazAnasya ) hi kArya shbdH| 14 arthazAnam / 15 pareNa miimaaNsken| 16 zrAvaNapratyakSam / 17 bsH| 18 taa| Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 prameyakamalamArtaNDe 3. parokSapari0 sattvenApyasambandhAt ! sambandhe vA tadvada'nAgatakAlasambaddhadharmAdisvarUpeNAgi lamvandhasambhavAnna dharmazapratiSedhaH syAt / nApyanumAna tatprasAdhakam; taddhi ka'smaraNahetuprabhavam , vedAdhyayanazabdavAcyatvaliGgajanitaM vA syAt, kAlatvasAdhanasa2mutthaM vA? tatrAdyapakSe kimidaM karturasmaraNaM nAma-karTasmaraNAbhAvaH, amaryamANakartRkatvaM vA ? prathamapakSe vyaMdhikaraNA'siddho hetuH, kartRsmaraNAbhAvo hyAtmanyapauruSeyatvaM vede vartate iti / dvitIyapakSe tu dRSTAntAbhAvaH; nityaM hi vastu na maryamANakartRkaM nApyasmaryamANakartRkaM pratipannam, kintvakartRkameva / hetuzca vyartha10 vizeSaNaH; saiti hi kartari smaraNamasmaraNaM vA syAnnAsati kharaviSANavet / athA'kartRkatvamevAtra vivakSitam ; tarhi smaryamANagrahaNaM vyartham , jIrNakUpaprAsAdAdibhirvyabhicArazca / atha sampradAyA~'vicchede satya'smaryamANakartRkatvaM hetuH, tathApyanekAntaH / santi hi prayojanAbhAvAdasmaryamANakartRkANi 'vaTe vaTe vaizravaNaH' 15[ ] ityAdyanekapadavAkyAnyavicchinnasampradAyAni / na ca teSAmapauruSeyatvaM bhavatApISyate / asiddhazcAyaM hetuH; paurANikA hi brahmakartRkatvaM smaranti "vaktrebhyo vedAstasya viniHsRtAH"[ ] iti / "pretimanvantaraM caiva zrutiranyA vidhIyate"[ ] iti cAbhidhAnAt / "yo vedAMzca 20 prahiNoti" ityAdivedavAkyebhyazca tatkartA maryate / smRtipurANAdivacca RSinAmAGkitAH kANvamAdhyandinataittirIyAdayaH zAkhAbhedAH kathamasaryamANakartRkAH? tathAhi-etAstatkRta 1 na kevalamanAdikAlena / 2 anuSTheyatvena / 3 puNya / 4 AdinA pApam / 5 iti / 6 kartRviSayaM yatsmaraNaM jJAnaM tsyaabhaavH| 7 maryamANakartRpratiSedhaH / 8 AkAzavaditi dRssttaantH| 9 bhinnAdhikaraNaH sn| 10 dRSTAnte / 11 vyarthavizeSaNaH kathamityukte aah| 12 kharaviSANe yathA smaraNamasmaraNaM vA nAsti karbasbhAvAt / 13 anumaane| 14 vede varNakramaH pAThakramaH udAttAdikramazca smprdaayH| 15 catvare catvare IzvaraH parvate parvate rAmaH sarvatra madhusUdanaH / sA te bhavatu suprItA devI girinivAsinI / vidyArammaM kariSyAmi siddhirbhavatu me sadA / 16 katham / 17 cturthyH| 18 brhmnnH| 19 amaryamANakartRkasya hetoranaikAntikatvAsiddhatve te udbhAvya punarapyasiddhatvamudbhAvayanti / 20 ekarasAnmanoH sakAzAdaparo manuH manvantaram / tattatprati pratimanvantaram / 21 vedH| 22 smRtiH / 23 bhinnaa| 24 karoti / 25 prasanno bhavatu ityAdibhyazca / 26 santAnaH / 27 gotrbhedaaH| Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 399] . vedApaurupeyatvavAdaH katvAttannAmabhiraGkitAH, taMdRSTatvAt , tatprakAzitatvAdvA ? prathama pakSe kathamAsAmapauruSeyatvamasmaryamANakartRkatvaM vA? uttarapakSadvayepi yadi tAvadutsannA zAkhA kaNvAdinA dRSTA prakAzitA vA tadA kathaM sampradAyA'vicchedo'tIndriyArthadarzinaH pratikSepazca syAt ? athAnavacchinnaiva sA sampradAyena dRSTA prakAzitA vA; 5 tarhi yAvadbhipAdhyAyaiH sA dRSTA prakAzitA vA tAvatAM nAmabhistasyAH kinnasAGkitatvaM syAdvizepAbhAvAt ? etena 'chinnamUlaM vede kartRsmaraNaM tasya hyanubhavo mUlam / na cAsau tatra tadviSayatvena vidyate' ityapi pratyuktam / yato'dhyakSeNa tadanubhavAbhAvAt tatra tacchinnamUlam , pramANAntareNa vA? adhya-10 kSeNa cet ; kiM bhavatsambandhinA, sarvasamvandhinA vA? yadi bhavasamvandhinA; tAgamAntarepi kartRgrAhakatvena bhavatpratyakSasyApravRttestatkartRsmaraNasya chinnamUlatvenAsaryamANakartRkatvasya bhAvAd vyabhicArI hetuH / athAgamAntare kartRgrAhakatvenAsmatpratyakSasyApravRttAvapi paraiH kartRsadbhAvAbhyupagamAt tato vyAvRttamasaryamANa-15 kartRkatvamapauruSeyatvenaiva vyApyate iti avyabhicAraH; na; parakIyAbhyupagamasyApramANatvAt , anyathA vedepi paraiH kartRsadbhAvAbhyupagamato'smaryamANakartRkatvAdityasiddho hetuH syaat| atha vede savigAnakartRvizeSe vipratipatteH kartRsmaraNama'to'pramANam-tatra hi keciddhiraNyagarbham , apare aSTakAdIn kartRn 20 smarantIti / nanvevaM kartRvizeSe vipratipattestadvizeSasmaraNamevApramANaM syAt na kartRmAtrasmaraNam , anyathA kAdambaryAdInAmapi kartRvizeSe vipratipatteH kartRmAtrasmaraNatvenAsmaryamANakartRkatvasya bhAvAtpunarapyanekAntaH / atha vede kartRvizeSe vipratipattivatkartRmAtrepi vipratipattestatsmaraNamapyapramANam , kAdamvaryAdInAM tu 25 kartRvizeSe eva vipratipattestatpramANamityanaikAntikatvAbhAvo'smaryamANakartRkatvasya vipakSe pravRttyabhAvAt / nanu vede saugatAdayaH kartAraM smaranti na mImAMsakA ityevaM kartRmAtre vipratipatteryadi tdprmaannm| tarhi tadvadasmaraNamapya'pramANaM kinna syAdvipratipatteravizeSAt ? tathA cAsiddho hetuH| 1 kaNvAdi / 2 kaNvAdi / 3 naSTA / 4 kartRsmaraNamUlasya vedapadavAkyAnItyAdyanumAne'sya purANasmRtivedavAkyasya ca pravartanapareNa granthena / 5 kAraNam / 6 katham / 7 shaanaadipittktrye| 8 saugtaiH| 9 vyAdhuTitam / 10 savipratipattika / 11 yadi kartRvizeSe vipratipattiH kartRmAtrasmaraNasyA'prAmANyam / 12 bANaH zaGkaro veti / 13 kAdambaryAdau / Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 prameyakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 atha yadyanupalembhapUrvakamamarthalANakartRkatvaM hetutvenocyata: tadoktaprakAreNA'siddhAnaikAntikatvve syAtAm , tedabhAvapUrvake tu tasmiMstayoranavakAzaH; na; atra katra'bhAvagrAhakasya pramANAntarasyaivA'sambhavAt / asAdevAnumAnAttadbhAvasiddhAvanyonyA5zrayaH-aMto hya'numAnAttabhAvasiddhau tatpUrvakamasmaryamANakartRkatvaM siddhyati, tatsiddhau cAto'numAnAttadabhAvasiddhiriti / nanu vede kartRsadbhAvAbhyupagame tatkartuH puruSasyAvazyaM tadanuSThAnasamaye anuSTAtRRNAmanizcitaprAmANyAnAM tatprAmANyaprasiddhaye saraNaM syAt / te hyadRSTaMphaleSu karmakhevaM niHsaMzayAH pravartante / yadi 10 teSAM tadviSayaH satyatvanizcayaH, sopi tadupadeSTuH smaraNAtsyAt / yathA pitrAdiprAmANyavazAtsvayamadRSTaphaleSvapi karmasu tadupadezAtpravartante 'pitrAdibhiretadupadiSTaM tenAnuSThIyate', evaM vaidikeSvapi karmakhanuSThIyamAneSu kartuH smaraNaM syAt / na cAbhiyuktAnAmapi vedArthAnuSThAtRRNAM traivarNikAnAM tatsaraNamasti / tathA caivaM prayogaH15 kartuH smaraNayogyatve satyasmaryamANakartRkatvAdapauruSeyo vedH| tadapyasambaddham / AgamAntare'pyasya hetoH sadbhAvabAdhakapramANA'sambhavena sadbhAvasambhavataH sndigdhvipkssvyaavRttiktvenaanaikaantiktvaat| kiJca, vipakSaviruddha vizeSaNaM vipakSATyAvarttamAnaM svavizeSya20 mAdAya nivatta / na ca pauruSeyatvena saha kartuHsmaraNayogyatvasya sahAnavasthAnalakSaNaH parasparaparihArasthitilakSaNo vA virodhaH siddhH| siddhau vA tata eva sAdhyaprasiddheH 'amaryamANakartRkatvAt' iti vizeSyopAdAnaM vyartham / 1 uktaprakAreNa hetorasiddhatve pratipAdite'numAnavalena hetusiddhiM karoti paraH / 2 anupalambhena hetunA sAdhitaM yadassaryamANakartRkatvaM sAdhanaM tt| 3 anupalambhaH svasambandhI sarvasambandhI vA syAt ? paurastyapakSe'siddhatvam / paashcaatypksse'naikaantiktvm| 4 vedaH amaryamANakartRkaH anupalabhyamAnakartRkatvAt AkAzavat ityanenAnumAnena hetusiddhiM vidadhAti / 5 anupalambhalakSaNasya hetorubhayadoSaduSTatvAddhatvantareNa prakRtahetuM sAdhayati / 6 vedaH asmayamANakartRkaH katrabhAvAvyomavat ityanenAnumAnena sAdhite / 7 amrymaannkrtRktvaadev| 8 asaryamANakartRkatvAt / 9 amaryamANakartRkatvAt / 10 kuta etadityAha / 11 anirIkSitaphaleSu / 12 yaagessu| 13 vakSyamANaprakAreNa / 14 kathaM niHsaMzayAH prvrtnte| 15 krm| 16 kaarnnen| 17 vyApUtAnAm / 18 uktaprakAreNa / 19 vkssymaannriityaa| 20 pittke| 21 pauruSeyapiTake / 22 pauruSeyatvaM vipkssH| 23 virodhasya / 24 apauruSeyatvamiti / Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 395 sU0 3 / 99] vedApauruSeyatvavAdaH yaJcoktam-tadanuSThAnasamaya ityAdi tadAgamAntarepi samAnam / 'na ca' iti cintyatAm-na cAyaM niyamaH-'anuSThAtAro'bhipretArthAnuSThAnasamaye tatkartAramanusmRtyaiva pravartante / na khalu pANinyAdipraNItavyAkaraNapratipAditazAbvyavahArAnuSThAnasamaye tadAnuSThAtAro'vazyantayA vyAkaraNapraNetAraM pANinyAdikamanusmRtyaiva prava-5 rtanta iti pratItam / nizcitatatsamayAnAM kartRsmaraNavyatirekeNAjyAzutaraM bhavatyAdisAdhuzabdopalambhAt / tanna bhavatsambandhipratyakSeNAnubhavAbhAvAt tatra tacchinnamUlam / nApi sarvasambandhipratyakSeNa; tena hyanubhavAbhAvo'siddhaH / na hyAgdazAM 'sarveSAM taMtra kartRgrAhakatvena pratyakSaM na pravartate' ityava-10 sAtuM zakyamiti taMtra tatsmaraNasya chinnamUlatvAsiddharasmaryamANakartRkatvAdityasiddho hetuH| atha pramANAntareNAnubhavAbhAvaH; tanna; anumAnasya Agamasya ca pramANAntarasya tatra kartRsadbhAvAvedakasya prAkpratipAditatvAt / kiJca, assaryamANakartRkatvaM vAdinaH, prativAdinaH, sarvasya vA 15 syAt ? vAdinazcet; tadanaikAntikaM "sA te bhavatu suprItA" [ ] ityAdau vidyamAnakartRkepyasya sambhavAt / prativAdinazcet ; tadasiddham ; taMtra hi prativAdI smaratyeka kartAram / etena sarvasyAsmaraNaM pratyAkhyAtam / sarvAtmajJAnavijJAnarahito vA kathaM sarvasya taMtra karba'smaraNamavaiti? 20 kiJca, ataH svAtanyeNApauruSeyatvaM sAdhyeta, pauruSeyatvasAdhanamanumAnaM vA vAdhyeta? prAcyavikalpe khAtavyeNApauruSeyatvasyAdaH sAdhanam , prasaGgo vo? svAtantryapakSe nA'to'pauruSeyatvasiddhiH padavAkyatvataH pauruSeyatvaprasiddhaH / ato na jJAyate kimasmaryamANakartRtvAdapauruSeyo vedaH pavAkyAtmakatvAtpauruSeyo vA? na 25 ca sandehahetoH prAmANyam / nanu na prakRtoddhetoH sandehotpattiryenAsyA'prAmANyam kintu pratihetutaH, tasya caitasminsatya'pravRtteH kathaM saMzayotpattiH? 1 abhipretArthapratipAdakavAkya / 2 bhavatItyAdi / 3 uccAraNa ! 4 asya zabdasthAyamartha iti / 5 saGketAnAm / 6 tasmAt / 7 asarvazAnAm / 8 vede| 9 vede| 10 prasannA / 11 vede| 12 vede| 13 asmaryamANakartRkatvAt / 14 amaryamANakataikatvAditi / 15 sAdhanam / 16 amaryamANakartRkatvAt / 17 kAraNasya / 18 asmaryamANakartRtvasya / 19 apauruSeyatvalakSaNasvasAdhyasAdhakasya / 20 amaryamANakartRtvAditi / 21 viprtikuulhetutH| . Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 prameyakasalamArtaNDe [3. parokSapari0 tadayuktam ; yathaiva hi prakRtahetoH sadbhAve pauruSeyatvasAdhakahetorapravRttirabhidhIyate tathA padavAkyatvalakSaNahetusadbhAve satyamaryamANakartRtvasyApyapravRttirastu vizeSAbhAvAt / tanna svatantrasAdhanamidam / 5 nApi prasaGgasAdhanam / tatkhalu 'pauruSeyatvAbhyupagame vedasya tatkaSuH puruSasya smaraNaprasaGgaH syAt' / ityaniSTApAdanakhabhAvam / na ca kartRsmaraNaM parasyAniSTam; sa hi padvAkyatvena hetunA tatkartuH smaraNaM pratIyan kathaM tatsmaraNasyA'niSTatAM brUyAt ? paurupeyatvasAdhanAnumAnavAdhApakSepi kimanenAsya svarUpaM vAdhyate, 20 viSayo vA? na tAvatsvarUpam, apauruSeyatvAnumAnasyApyanena kharUpavAdhanAnuSaGgAt ,tayostulyavalatvenAnyonyaM vishessaabhaavaat| adulya valatve vA kimanumAnavAyA? yenaiva doSeNAsyA'tulyavalatvaM tata evaapraamaannyprsiddhH| viSayavAdhApyanupapannA; tulyabalatvena hetvoH parasparaviSayaprativandhe vedasyobhayadharmazUnyatvA15 nussnggaat| ekasya vA svaviSayasAdhakatve'nyasyApi tatprasaGgAd dharmadvayAtmakatvaM syAt / atulyabalatve tu yata evAtulyabalatvaM tata evA'prAmANyaprasiddheH kimanumAnabAdhayetyuktam / "vedasyAdhyayanaM sarva gurvadhyayanapUrvakam / 20 vedAdhyayanavAcyatvAdadhunAdhyayanaM yathA" [ mI0 zlo0 a07 zlo0355] ityanenAnumAnena pauruSeyatvaprasAdhakAnumAnasya vAdhA, ityapi pratyAkhyAtam ; prakRtadoSANAmatrApyavizeSAt / kiJca, atra nirvizeSaNamadhyayanazabdavAcyatvamapauruSeyatvaM pratipAdayet , kaJa'smaraNaviziSTaM vA? nirvizeSaNasya hetutve nizcita25 kartRkeSu bhAratAdiSvapi bhAvAdanaikAntikatvam / 1 prakRtahetI sati padavAkyatvaM hetvantaraM na pravartate / padavAkyatve tu satyapi prakRto hetuH vartate iti yo'sau vizeSastasyAbhAvAt / 2 vedaH saryamANakartRkaH pauruSeyatvAdbhAratavat / heturUpavyApyAbhyupagamenAniSTasya sAdhyarUpavyApakAbhyupagamasyApAdanaM prsnggH| 3 jainasya / 4 jAnan / 5 padavAkyatvalakSaNa ! 6 pauruSeyatvA'-. paurusseytvaanumaanyoH| 7 pauruSeyatvalakSaNasya viSayasya / 8 pdvaakytvaa'mrymaannkrtRktvlkssnnyoH| 9 apaurusseytvpaurusseytvlkssnn| 10 pauruSeyatvA'pauruSeyatvalakSaNa / . 11 vedasya / 12 amaryamANakartRkatvAnumAnasyApauruSeyatvaprasAdhanAnumAnaM prati bAdhakatvAnirAkaraNapareNa granthena / 13 vizeSaNametat / / ... .... .. Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3199] vedApauruSeyatvavicAraH kiJca, yathAbhUtAnAM puruSANAmadhyayanapUrvakaM dRSTaM tathAbhUtAnAmevAdhyayanazabdavAcyatvamadhyayanapUrvakatvaM sAdhayati, anyathAbhUtAnAM vA? yadi tathAbhUtAnAM tadA siddhasAdhanam / athAnyathAbhUtAnAM tarhi sannivezAdivada'prayojako hetuH / atha tathAbhUtAnAmeva tattathA tataH sAdhyate, na ca siddhasAdhanaM sarvapuruSANAmatIndriyArtha-5 darzanazaktivaikalyenAtIndriyArthapratipAdakapreraNApraNetRtvAsAmarthyanezatvAt / tadapyasAmpratam / yato yadi preraNAyAstathAbhUtArthapratipAdane aprAmANyAbhAvaH siddhaH syAt syAdetat-yauvatA guNavadvaka'bhAve tahuNairanirAkRtaidoSairapohitatvAt tatra sApavAda prAmANyam , tathAbhUtAM preraNAmatIndriyArthadarzanazaktivirahiNoSi 10 kartuM samarthA iti kutastathAbhUtapreraNApraNetRtvAsAmarthenA'zeSapuruSANAmIdRzatvasiddhiryataH siddhasAdhanaM na syAt ? atha na guNavadvaktRkatvenaiva zabde'prAmANyanivRttirapauruSeyatvenApyasyAH sambhavAt tenaaymdossH| taduktam "zabde dopodbhavastAvadvadhIna iti sthitam / tabhAvaH kacittAvahuNavadvaktRkatvataH // 1 // taguNairapakRSTInAM zabde saGkrAntya'sambhavAt / yadvA vakturabhAvena na syudoSA niriishryaaH||2||" [ mI0 zlo0 sU0 2 zlo0 62-63] iti / tadapyasamIcInam ; yato'pauruSeyatvamasyAH kimanyataH20 pramANAtpratipannam , ata eva vA? yadyanyataH; tadA'sya vaiyarthyam / ata eva cet, nanvato'numAnAdapauruSeyatvasiddhau preraNAyAmaprA 1 adhunAtanasadRzAnAm / 2 asAbhirapi tathAbhUtAnAM gurva'dhyayanapUrvakatvaM pratipAdyate / 3 atIndriyArthadarzinAm / 4 AdinA kAryatvAdivat / 5 akiJcitkaro hetusteSAM gurvadhyayanapUrvakatvaM nAsti ytH| 6 sapakSavyApakapakSavyAvRtto hyupAdhyAhitasambandho heturpryojkH| 7 jainAnAM tu mate sarvapuruSANAmatIndriyArthadarzane zaktivaikalyaM nAsti keSAzcidatIndriyArthadarzanazaktirastIti bhAvaH / 8 agniSTomena yajeteti liGAdizravaNAnantaraM zabdo mAM prerayatIti darzanAt preraNAnvitatayA kRtiH ( yAgaH) pratIyate / sA ca preraNA veda ityrthH| 9 trhi| 10 na kutopi / 11 yena kAraNena / 12 prAmANyanirAkRtatvAt / 13 sadoSam / 14 aprAmANyabhUtAm / 15 samaH / 16 na tu svabhAvataH / 17 apauruSeyavedavAkyAnantarotpanneSu smRtivaakyessu| 18 etadeva smrthytygre| 19 apauruSeyavede / 20 nirAkRtAnAm / 21 asaMbandhAdayaH / 22 AzrayaH puruSaH / 23 vedAdhyayanavAcyatvAditi / 24 vedAdhyayanavAcyatvasya / 25 vedAdhyayanavAcyatvAt / 26 vedAdhyayanavAcyatvAt / pra0 ka0 mA0 34 Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 prameyakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 mANyAnAya tyAna, tadabhAvAca tathAbhUtapreraNApraNetRtvAsAmarthyena sarvapuruSANAmozatvasiddhirita(ritIta)retarAzrayaH / tanna nirmizeSaNoyaM hetuH prkRtsaadhysaadhnH| ___ atha savizeSaNaH; tadA vizeSaNasyaiva kevalasya gamakatvAdvize. 5SyopAdAnamanarthakam / bhavatu vizeSaNasyaiva gamakatvam kA no hAniH, sarvathA'pauruSeyatvasiddhyA prayojanAt; tadpyayuktam, yataH ka'smaraNaM vizeSaNaM kimabhAvAkhyaM pramANam , arthApattiH, anumAnaM vA? tatrAdyaH pakSo na yuktaH, abhAvapramANasya svarUpa sAmagrIviSayA'nupapattitaH prAmANyasyaiva prtissiddhtvaat| 10 kiJca, sadupalambhakapramANapaJcaka nivRttinivandhanAsya pravRttiH "pramANapaJcakaM yatra" [mI0 zlo0 abhAva0 zlo01] ityAdyabhidhAnAt / na ca pramANapaJcakasya vede puruSasadbhAvAvedakasya nivRttiH, padavAkyatvalakSaNasya pauruSeyatvaprasAdhakatvenAnumAnasya pratipAdanAt / na cAsyA'prAmANyamabhidhAtuM zakyam, yato'15 syA'prAmANyam-kimanena vodhitatvAt, sAdhyAvinAsAvitvAbhAvAdvA syAt ? tatrAdyapakSe cakrakaprasaGgaH, tathAhi-na yAvadabhAvapramANapravRttina tAvatprastutAnumAnabAdhA, yAvacca na tasya vAdhA na tAvatsadupalambhakapramANanivRttiH, yAvacca na tasya nivRttina tAvattanivandhanA'bhAvAkhyapramANapravRttiH, tadapravRttau ca nAnu20 mAnavAdheti / dvitIyapakSastvayuktaH, svasvAdhyAvinAmAvitvasyAtra sambhavAt / na khalu padavAkyAtmakatvaM pauruSeyatvamantareNa kvacidRSTaM yenAsya khasAdhyAvinAbhAvAbhAvaH syAt / etena karturasmaraNamanyAnupapadyamAnaM ka'bhAvanizcAyakamarthApattigasyamapauruSeyatvaM vedAnAmityapAstam; anyathAnupapadyamAna25 tvAsambhavasyA prAMgeva pratipAditatvAt / katra'smaraNamanumAnarUpama'pauruSeyatvaM prsaadhytiitypynuppnnm| prAgeva kRtottaratvAt / etena"atItAnAgatau kAlau vedakAravivarjitau / kAlatvAttadyathA kAlo vartamAnaH samIkSyate // 1 // " ] 1 aprAmANyAbhAvAt / 2 anumAnabAveti / 3 katham ? / 4 eva / 5 abhAvapramANapravRttau prastutAnumAnabAdhA tasyAM sadupalambhakapramANanivRttistasyAM ca padavAkyatvasya svasAdhyAvinAmAvitvamiti samarthanapareNa grnthen| 6 apauruSeyatvaM vinaa| 7 vedo'pauruSeyaH karba'smaraNAnyathAnupapatteH / 8 kartRsaraNAdityatra / 9 piTakAdau / 10 vaTe vaTe vaizravaNa ityAdinA'naikAntikasamarthanena / Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3199] vedApauruSeyatvavicAraH 399 ityapi pratyuktam ; prAktanAnumAnadvayoktAzeSadoSANAmatrApyavizeSAt / AgamAntarepyasya tulyatvAcca / kiJca, idAnIM yathAbhUto vedAkaraNasamarthapuruSayuktastatkertR. puruSarahito vA kAlaH pratIto'tIto'nAgato vA tathAbhUtaH kAlatvAtsAdhyeta, anyathAbhUto vA? yadi tathAbhUtaH tadA siddha-5 sAdhyatA / athAnyathAbhUtaH tadA sannivezAdivada'prayojako hetuH| atha tathAbhUtasyaivAtItasyAnAgatasya vA kAlasya taMdrahitatvaM sAdhyate, na ca siddhasAdhyatA'nyathAbhUtasya kAlasyAsambhavAt / nanvanyathAbhUtaH kAlo nAstItyetatkutaH pramANAtpratipannam ? yadyanyataH; tarhi tata evApauruSeyatvasiddheH kimanena ? ata eveti 10 cet, nanu 'anyathAbhUtakAlAbhAvasiddhAvato'numAnAttadrahitatvasiddhiH, tatsiddhezcAnyathAbhUtakAlAbhAvasiddhiH' ityanyonyAzrayaH / nApyAgamato'pauruSeyatvasiddhiH; itaretarAzrayAnuSaGgAt / tathAhi-AgamasyA'pauruSeyatvasiddhAvaprAmANyAbhAvasiddhiH, tatsiddhezcAto'pauruSeyatvasiddhiriti / na cA'pauruSeyatvasiddhiriti / na 15 cA'pauruSeyatvapratipAdakaM vedavAkyamasti / nApi vidhivAkyAda'parasya paraiH prAmANya miSyate, anyathA pauruSeyatvameva syAttatpatipAdakAnAM "hiraNyagarbhaH samavartatIne" [Rgveda aSTa0 8 maM0 10 sU0 121 ] ityAdipracurataravedavAkyAnAM zravaNAt / apauruSeyatvadharmAdhAratayA pramANaprasiddhasya kasyacitpadavAkyA-20 derasambhavAnna tatsAdRzyenopamAnAdapyapauruSeyatvasiddhiH / nApyarthApatteH, apauruSeyatvavyatirekeNAnupapadyamAnasyArthasya kasyacidapyabhAvAt / la hAprAmANyAmAvalakSaNo vA syAt , atIndriyArthapratipAdanasvabhAvo vA, parArthazabdoccAraNarUpo vA? na tAvadAdyaH pakSaH, aprAmANyAbhAvasyAgamAntarepi tulyatvAt / na25 cAsau tatra mithyA; vedepi tanmithyAtvaprasaGgAt / athAgamAntare puruSasya karturabhyupagamAt, puruSANAM tu rAgAdidoSaduSTatvena tajanitasyA'prAmANyasyAtra sambhavAttatrAsau mithyA, na vede tatrAprAmANyotpAdakadoSAzrayasya kartRrabhAvAt / nanvatra kutaH karturabhAvo nizcitaH? anyataH, ata eva vA? yadyanyataH tadevocyatAm , 30 1 kAlatvAdityanenAnumAnena pauruSeyatvasAdhakAnumAnasya svarUpaM bAdhyeta viSayo betyAdiprakAreNa / 2 veda / 3 sAdhanAt / 4 tena vedkaa| 5 vedkaa| 6 astu vA vedavAkyamapauruSeyatvapratipAdakaM tathApi / 7 prtissedhvaakyaadeH| 8 mImAMsakaiH / 9 aparasya prAmANyaM ydiissyte| 10 jAtaH / 11 aadau| 12 prmaannaad| Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 pranetrakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 kimarthApattyA? apanezcata: da itarendarAzrayAnupaGgarat-arthApattito hi durupAmAvasiddhAvaprAmANyAsAvasiddhiH, tatsiddhau cArthIpattitaH puruSAbhAvasiddhiriti / dvitIyapakSopyayuktaH, atIndriyArthapratipAdanalakSaNArthasyAgamA5ntarepi sambhavAt / __ parArthazabdoccAraNAnyathAnupapattanityo vedaH, ityapyasamIcInam ; dhUmAdivatsAdRzyApyarthapratipatteH pratipAdayiSyamANatvAt / kiJca, apauruSeyatvaM prasajyapratipeSarUpaM vedasyAbhyupagamyate. paryudAsasvabhAvaM vA? prathamapajhe taki sadupalambhakapramANagrAhyam , 10 utA'bhAvapramANaparicchedyam ? tatrAdyaH pakSo'yuktaH; sadupalammaka pramANapaJcakasyApauruSeyagrAhakatvapratiSedhAt / tadrAhyasya tucchasvabhAvAbhAvarUpatvAnupapattezca / pratikSiptazca tucchasvabhAvAbhAvaH prAkpravandhena / dvitIyapakSastu zraddhAmAtragamyaH, abhAvapramANa syA'sambhavatastena tadrahaNAnupapatteH / tadasambhavazca tatsAmagrI15 svarUpayoH prAkpravandhena prtissiddhtvaatsiddhH| atha paryudAsarUpaM tadabhyupagamyate / nanvatrApi kiM pauruSeyatvAdanyatparyudAsavRtyA'pauruSeyatvazabdAbhidheyaM syAt ? tatsatvamiti cet tatkiM nirvizeSaNam , anAdivizeSaNaviziSTaM vA? prathamapakSe siddhasAdhyatA; tato'nyasya vedasattvamAtrasAdhyakSAdipramANaprasi20ddhasyAlAsiralyupamAnAt / pauruSeyatvaM hi kRtakatvam , tatazcAnya. tsattvamityatra ko vai vipratipadyate ? dvitIyapakSaH punaravicAritaramaNIyaH; vedAnAdisattve pratyakSAdipramANataH prasiddhyasambhavasyA'nantarameva pratipAditatvAt / astu vA'pauruSeyo vedaH, tathApyasau vyAkhyAtaH, avyAkhyAto 25 vA svArthe pratItiM kuryAt ? na tAvadvyAkhyAtaH; atiprasaGgAt / vyAkhyAtazcet, kutastayAkhyAnam-svataH, puruSAdvA? na tAvatvataH; 'ayameva madIyapadvAkyAlAmA nAyam' iti svayaM vedenA'pratipAdanAt, anyathA vyAkhyAbhedo na syAt / puruSAcet, kathaM tadvyAkhyAnAtpauruSeyAdarthapratipattau dopAzaGkA na syAt ? 30 puruSA hi viparItamapyartha vyAcakSANA dRzyante / saMvAdena praoNmA 1 iti / 2 nityatvAdapauruveyatvam / 3 vede| 4 jainaiH / 5 dvijavatsaugatAnApyarthapratIrti kuryAt / 6 vedasya jaDatvena vaktumazakyatvAt / 7 yadi vedaH pratipAdayati / 8 bhvnaavidhiniyogaadiH| 9 vyAkhyAnAnAm / 10 vyAkhyAnAnAm / Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3199] vedApauruSeyatvavicAraH 401. gyAbhyupagame ca apauruSeyatvakalpanA'nArthikA tadvavedasyApi pramANAntarasaMvAdAdeva prAmANyopapatteH / na ca vyAkhyAnAnAM saMvAdo'sti; parasparaviruddhamAdanAniyogAdivyAkhyAnAnAmanyonyaM visaMvAdopalambhAt / kiJca, alau tannyAkhyAtA'ndriArthanA, tadviparIto vA 15 prathamapo atIndriyAdIdarzinaH pratiyAvirodho dharmAdo cAsya prAmANyopapatteH "dharma bodalera pramANa ] ityavadhAraNAnupapattizca / atha taidviparItaH kathaM tarhi teMdyAkhyAnAdyathArthaprattipattiH ayathArthAbhidhAnAzaGkayA tadanupapatteH ? na ca manvAdInAM sAtizaya-10 prajJatvAttadvyAkhyAnAdyathArthapratipattiH, teSAM sAtizayaprajJatvAsiddheH / teSAM hi prajJAtizayaH svataH, vedArthAbhyAsAt , adRSTAt, brahmaNo vA syAt ? svatazcet ; sarvasya syAdvizeSAbhAvAt / vedArthAbhyAsAccet kiM jJAtasya, ajJAtasya vA tadarthasyAbhyAsaH syAt ? na tAvadajJAtasyA'tiprasaGgAt / jJAtasya cet, kutastajjJaptiH-svataH,51 anyato vA? svatazcet; anyonyAzrayaH-sati hi vedArthAbhyAse svatastatparijJAnam , tasiMzca tadarthAsyAsa iti / anyatazcet / tasyApi tatparijJAnamanyata ityatIndriyArthadarzino'nabhyupagame'ndhaparamparAto ythaarthnirnnyaanupNpttiH| adRSTopi prajJAtizayA'sAdhakaH, tasyAtmAntarepi sambhavAt / 20 na tathAvidho'dRSTo'nyatra manvAdAvevAsya sambhavAditi cet / kuto'traivAsya sambhavaH? vedAnuSThAnavizeSAcet; sa tarhi vedArthasya jJAtatya, ajJAtasya vA'duSTAtA syAt ? ajJAtasya cet / atiprasaGgaH / jJAtasya cet, parasparAzrayaH-siddhe hi vedArthajJAnAtizaye tadAnuSThAnavizeSasiddhiH, tatsiddhau ca tajjJAnAti-25 zayasiddhiriti / brahmaNopi vedArthajJAne siddhe satya'to manvAdestadarthaparijJAnAtizayaH syAt / taccAsya kutaH siddham ? dharmavizeSAJcet, sa 1 pratyakSagrAhyethe pratyakSaM saMvAdakamanumeyethe anumAnameva saMvAdakaM parokSe'rthe pUrvAparAvirodhaH sNvaadH| 2 miimaaNskmte| 3 tasmAdatIndriyArthadraSTuH / 4 atIndriyArthadraSTurviparItasya kiJcijjJasya / 5 gopAlAdInAmapi vedArthasyAbhyAsaprasaGgAt / 6 puruSAt / 7 parasya tava / 8 bhavet / 9 prjnyaatishysaadhkH| 10 prazAtizayasAdhakAdRSTasya / 11 prazAtizayasAdhakAdRSTasya / 12 gopAlAdInAmapi vedaarthaanusstthaanprsnggH| Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 prameyakamalamArtaNDe3. parokSaparika evetaretarAzrayaH-vedArtha parizAlAmAle hi tatpUrvakAnuSThAnajanitadharmavizeSAnutpattiH, tadanutpattau ca vedArthaparijJAnAbhAva iti / tannAtIndriyAcadarzino'nabhyupagame vedArthapratipattirghaTate / nanu vyAkaraNAdyabhyAsAllaukikapadavAkyArthapratipattau tadavi5ziSTavaidikapadavAkyArthapratipattirapi prasiddharazrutakAvyAdivat, tena vedArthapratipattAva'tIndriyArthadarzinA kiJcitprayojanam, ityapyasAram / laukikavaidikapadAnAmekatvepyanekArthatvavyavasthita anyaparihAreNa vyAcikhyAsitArthasya niyamayituzakteH / na ca prakaraNAdibhyastanniyamaH, teSAmapyanekapravRttesindhAnAdivat / 10 yadi ca laukikenATyAdizabdenAviziSTatvAdvaidikasyAgnyAdizabdasyArthapratipattiH, tarhi pauruSeyeNAviziSTatvAtpauruSeyosau kathaM na syAt ? laukikasya hyanyAdizabdasyArthavattvaM pauruSeyatvena vyAptam / tIyaM vaidiko'gyAdizabdaH kathaM pauruSeyatvaM parityajya tadarthameva grahItuM zaknoti ? ubhayamapi hi gRhnniiyaajhyaadaa| 15 naM ca laukikavaidikazabdayoH zabdakharUpauvizeSe saGketagrahaNasavyapekSatvenA'rthapratipAdakatve anuccAryamANayozca puruSeNA'zravaNe samAne anyo vizeSo vidyate yato vaidikA apauruSeyAH zabdA laukikAstu pauruSeyA syuH / saGkete(tA)natikrameNArthapratyAyanaM cobhyorpi| 20 na cApauruSeyatve dhurukSecchAdazAdarthapratipAdakatvaM yuktam , upalabhyante ca yaMtra puruSaiH saGketitAH zabdAstaM tamarthamavigAnena pratipAdayantaH, anyathA tatsaGketabhedaparikalpanAnarthakyaM syAt / tato ye nararacitavacanaracanA'viziSTAste pauruSeyAH yathA'bhinava kUpaprAsAdAdiracanA'viziSTA jIrNakUpaprAsAdAdayaH, nararacita25 vacanA'viziSTaM ca vaidikaM vacanamiti / na cA~trAzrayAsiddho hetuH, vaidikInAM vacanaracanAnAM pratyakSataH pratIteH / nApyasiddhavizeSaNaH pakSaH, abhinavakUpaprAsaudAdau 1 AdinA nighaNTuH / 2 tasmAtkAraNAt / 3 sadRzatve / 4 anyArthasya / 5 dvisandhAnakAvyavat / 6 sadRzatvAt / 7 shbden| 8 agmayAdizabdasyArthavatve mauruSeyatvena vyApte sati / 9 apauruSeyatvapauruSeyatvadayam / 10 vaidikAnAM zabdAnA kazcana vizeSosti tato'mISAmapauruSeyatvamityAzaGkayAha / 11 samAnatve / 12 asya zabdasyAyamartha iti| 13 smaane| 14 smaanm| 15 vede| 16 bharthe / 17 vaidikaM vacanaM dharmi pauruSeyaM bhavati nararacitravacanaracanA viziSTatvAt / 18 anumaane| 19 zravaNena / 20 svamatApekSayA / 21 sAdhyaM pauruSeyatvam / 21 sapakSe / Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3199] vedApauruSeyatvavicAraH puruSapUrvakatvenAsya sAdhyavizeSaNasya suprasiddhatvAt / na ca hetoH svarUpAsiddhatvam, tadvacanaracanAtu vizepaMgrAhakapramANAbhAvenAsyA'bhAvAt / na cAprAmANyAmAvalakSaNo vizeSastatretyabhidhAtavyam / tasya vidyamAnasyApi tanirAkArakatvAbhAvAt / yAdRzo hi vizeSaH5 pratIyamAnaH pauruSeyatvaM nirAkaroti tAzayAsyA'bhAvAda'viziSTatvam na punaH sarvathA vizeSAbhAvAt , ekAntenA'viziTasya kasyacidvastuno'bhAvAt / aprAmANyAmAvalakSaNazca vizepo doSavantamaprAmANyakAraNaM purupaM nirAkaroti na guNavantamaprAmANyanivarttakam / na ca guNavataH puruSasyAbhAvAdanyasya cAnena 10 vizeSeNa nirAkRtatvAtsiddhamevApauruSeyatvaM tatretyabhyupagantavyam; tatsadbhAvasya prokapratipAditatvAt / tdbhaave'praamaannyaabhaavlkssnnvishessaabhaavprsnggaacc| * pauruSeye prAsAdAdau hetodarzanAdapauruSeye cAkAzAdAva'darzanAnAnakAntikatvam / ata eva na viruddhatvam ; pakSadharmatve hi sati 15 'vipakSe vRttiryasya sa viruddhaH, na cAsya vipakSe vRttiH| nApi kAlAtyayApadiSTatvam ; taddhi hetoH pratyakSAgamavAdhitakarmanirdezAnantaraprayuktaM bhavateSyate / na ca yatra khasAdhyAvinAbhUto heturmiNi pravarttamAnaH khasAdhyaM prasAdhayati tatraiva premANAntaraM pravRttimAsAdayattameva dharma vyAvarttayati; ekasyaikadaikatra vidhipratiSedhayo-20 virodhAt / prakaraNasamatvamapi pratihetorviparItadharmaprasAdhakasya prakaraNacintApravartakasya tatraiva dharmiNi sadbhAvo'bhidhIyate / na ca svasAdhyAvinAbhUtahetupralAdhitadharmiNaH viparItadharmopetatvaM sambhavatIti na viparItadharmAdhAyino hetvantarasya tatra pravRttiriti / tanna vedapavAkyornityatvaM ghaTate / 25 1 pauruSeyatvasya / 2 laukikaM nararacitaracanA'viziSTaM vaidikaM neti bhedH| 3 pauruSeyatva / 4 vaidikalaukikazabdayorabhinnatvam / 5 avibhinnatvam / 6 sarvathA vaidikalaukikazabdayoravizeSAdamedo bhaviSyatItyukta Aha / 7 sarvaprakAreNa / 8 abhedruupsy| 9 vaidikalaukikazabdayoratIndriyArthendriyArthapratipAdakatvAdbhedo yataH / 10 vede / 11 srvshsiddhiprstaave| 12 yathA zabdo nityaH kRtakatvAditi kRtakatvasya zamdadharmatvepi nityAtsAdhyAdviparIte'nitye vipakSe vRttimattvAviruddhaH / 13 hetoH / 14 pakSa / 15 jJaptikriyAviSayatvAtkarmetyabhidhAnam / 16 pratyakSAgamalakSaNam / 17 dharmasya / 18 pratipakSasAdhakasya / 19 sNshyaatprbhRtyaanishcyaatpryaalocnaa| 20 saspratipakSo hetuH prakaraNasama iti vacanAt / 21 prsaadhks| 22 vidhipratiSedharUpayoH / Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 prameyakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 nApi varNAnAM kRtajJatyA zabdasAnatyAnityatvAsiddhau teSAmapyanityatva siddhau tevaampyaanitytvopptteH| tathAhi-anityaH zabdaH kRtakavAda ghazvat / na ca kRtakatvamasiddham / tathAhi-kRtakA zabdaH kAraNAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAttadvadeva / na cedamapya5 siddham / tAlvAdikAraNavyApAre satyeva zabdasyAtmalAmapratItestadAve vA'pratIteH, cakrAdivyApArasadbhAvAsadbhAvayorghaTasyAmalAbhAlAbhapratItivat / nanu zabdasyA'dityatvopagame tatorthapratItirna syAt , asti caasau| tato nityaH zabdaH svArthapratipAdakatvAnyathAnupapatteH' itya10 bhyupagantavyam / svArthanAvagatasambandho hi zabdaH svArtha pratipAdayati, anyathA'gRhItasaGketasyApi pratipattustato'rthapratItiprasaGgaH / sambandhAvagamazca pramANayasampAdyaH; tathAhi-yadaiko vRddho'nyasmai pratipannasaGketAya pratipAdayati-'devadatta gAmabhyAja zuklAM daNDena' iti, tadA pArzvasthAnyo'vyutpannasaGketaH zabdArthoM pratya15kSetaH pratipadyate, zrotuzca tadviSayakSepaNodiceSTopalamAnumAnato gavAdiviSayAM pratipattiM pratipadyate, tatpratipattyanyathAnupapattyA ca tacchabdasyaiva tatra vAcikAM zakti parikalpayati punaH punastacchabdoccAraNAdeva tadarthasya prtiptteH| soyaM pramANatrayasampAdyaH sambandhAvagamo na sakRdvAkyaprayogAtsambhavati / na cA'sthirasya 20 punaH punaruccAraNaM ghaTate, tadabhAve nAnvayavyatirekAbhyAM vAcaka zattyavagamaH, taMdalavAna prekSAvadbhiH parAvavodhAya vAkyamuccAyeta / na caivam / tataH parArthavAsyoccAraNAnyathAnupapattyA nizcIyate nityosau| taduktam-"derzanasya parArthatvAnnityaH zabdaH" [jaiminisuu01|18] 25 atha matam-punaH punaruccAryamANaH zabdaH sAdRzyAdekatvena nizcIyamAno'rthapratipattiM vidadhAti na punarnityatvAt / tadasamI 1 nityatvamantareNa / 2 jainena tvyaa| 3 gRhIta / 4 pratyakSAnumAnArthApattIti / 5 pUrva guroH sakAzAt / 6 naa| 7 bAlakAya / 8 tRtiiyH| 9 gurusannidhau gavAnayanasamaye / 10 gozabdaM zrAvaNapratyakSeNa, golakSaNamartha nAyanapratyakSeNa / 11 yaM devadattaM prati vAkyaM proktaM tasya / 12 AdinA tADanapreraNAdi / 13 tRtIyaH / 14 ziSyo golakSaNArthe zAnavAn tadviSayaceSTAvattvAnmadvat / 15 gozabdo golakSaNArthavAcakazaktiyukto gopratItyanyathAnupapatteriti / 16 go iti / 17 anityasya zabdasya / 18 gozabde uccArite golakSaNArthapratipattirbhavati, anuccArite golakSaNArthapratiprattirna bhavatIti / 19 vAcakazaktyavagamasya / 20 shbdH| 21 uccAraNasya / 22 ghaToyaM punardezakAlAntare ghaToyamiti / Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3 / 99] zabdanityatvavAdaH . 405 cInam : sAdRzyena tato'pratipatteH / na hi sadRzatayA zabdaH pratIyamAno vAcakatvenAdhyavasIyate kintvekatvena / ya eva hi sambandhagrahaNasamaye mayA pratipannaH zabdaH sa evAyamiti prtiiteH| kiJca, sAdRzyAdarthapratIto prAntaH zAbdaH pratyayaH syAt / na hyanyasminnagRhItasaGkete'nyasmAdarthapratyayo'bhrAntaH, gozabde 5 gRhItasaGkete'zvazavadAivArthapratyaye'bhrAntatyaprasaGgAt / na ca bhUyo'vayavattAsyayogasvarUpaM sAhazyaM zabde sambhavati viziSTavarNAtmakatvAcchabdAnAM varNAnAM ca niravayavatvAt ! da catvAdiviziSTAnAM gAdInAM vAcakatvaM yuktam ; gatvAdisAmAnyasyA'bhAvAt , tadabhAvazca gAdInAM nAnAtvAyogAt, sopi pratyabhizayA 10 teSAmekatvanizcayAt / na cAtra pratyabhijJA sAmAnyanivandhanA: bherdai niSThasya sAmAnyasyaiva gaudiSvasambhavAt / kiJca, gatvAdInAM vAcakatvam , gAdivyaktInAM vA? na tAvadgatvAdInAm ; nityasya vAcakatve'smanmatAzrayaNaprasaGgAt / nApi gAdivyaktInAm ; tathA hi-gAdivyaktivizepo vAcakaH, vyaktimA vA ? 15 na tAvadAdivyaktivizeSaH tasyAnanvayAt / nApi vyaktimAtram : taddhi sAmAnyAntaHpAti, vyatyantarbhUtaM vA ? sAmAnyAntaHpAtitve sa evAsmanmata4vezaH / vyatyantarbhUtatve tadavastho'nanvayadoSa iti| tato'rthapratipAdakatvAnyathAnupapatternityaH shbdH| taduktam___"arthApattiriyaM coktA pkssdhrmaadivrjitau| 1 uttrH| 2 ekatvAnnityatvam / 3 jJAnam / 4 shbde| 5 zabdAt / 6 anyatvA'vizeSAt / 7 anythaa| 8 naSTe sati / 9 gRhItasaGketazabdasya naSTatvAt / 10 bhu| 11 sambandha / 12 sAmAnyam / 13 sAdRzyadharmarahitaikatvadharmaH, sa eva vizeSastanopalakSito varNaH, sa AtmA svarUpaM yasya zabdasya / 14 varNAnAM pudgalAtmakatvAt zabdasya ca varNAtmakatvAcchabde tathAvidhaM sAdRzyaM bhaviSyatItyArekAyAmAha / 15 niraMzatvAt / aMzAbhAve kiM kena sAdRzyaM syAt / / 16 atvAdinA ca / 17 akArAdInAM c| 18 anekasamavetatvAtsAmAnyasya / 19 sa evAyaM gakAra iti / 20 gatvAdi / 21 vizeSa / 22 abhedruupessu| 23 gakAra eka eveti gabhedAbhAvAt / 24 sAmAnyarUpANAm / 25 anyathAnupapattirasiddhatyukte Aha / 26 gopiNDasya / 27 mImAMsaka / 28 saGketakAle gRhItasya zabdasya vyavahArakAle AgamanAbhAvAt saGketavyavahArazabdayo do ytH| 29 sAmAnyasya nityatvAt / 30 vipakSe'nityatve zabdasyArthapratipAdakatvaM na ghaTate yataH / 31 vAcakasAmarthyamityarthaH 32 AdinA sapakSe sattvam / 33 arthApattau pakSadharmAdInAM prayojanaM nAsti yataH / Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamalamArttaNDe [ 3. parokSapari0 yadi nAzininitye vA vinAzinyeva vA bhavet // 1 // zabde vAcalA to dUSaNamucyatAm / phalavadvyavahArAGgabhUtArthapratyayAGgatA // 2 // viphalatvena zabdasya yogyatvAdavagamyate / parIkSamANastenasya yuktyA nityavinAzayoH // 3 // seM dharmo'bhyupagantavyo yaH pradhAnaM na bAdhate / nurodhena pradhAnalabAdhanam // 4 // yujyate nAzipakSe ca tadekAntAtprasajyate / nArthasambandhaH zabdo bhavati vAcakaH // 5 // 10 tathA ca syAdapUrvopi sarvaH sarva prakAzayet / sambandhadarzanaM casya nA'nityasyopapadyate // 6 // sambandhajJAnaisiddhizvevaM kAlAntarasthitiH / anyasmin jJAtasamvandhe na cAnyo vAcako bhavet // 7 // gozande jJAtasamvandhe nA'zvazabdo hi vAcakaH / " mI0 zlo0 zabdani0 lo0 237-244] iti / atha vibhinnadezAdirtayopalabhyamAnatvAdgakArAdInAM nAnAtvA'nityatve sAdhyete; tannaH anekapratipattRbhirvibhinnadezAdityopalabhyamAnenAdityenAnekAntAt / vibhinnadezAditayopalambhazcaiSAM vyaJjakadhvanyadhIno, na svarUpabhedanivandhanaH / taduktam "nityatvaM vyApakatvaM ca sarvavarNeSu saMsthitam / pratyabhijJAnato mInAdvAdhaseGgamavarjitAt // 1 // " [ BED 15 20 406 ] 1 arthApattirevAstAM tathApyanyathAsiddhatvamanyathava siddhatvaM vA syAdityukte Aha / 2 ubhayAtmake / 3 kevale'nitye / 4 nityAnityAtmake kevale'nitye zabde vAcakasAmarthyasya varttamAnAt / 5 na caivamiti bhAvaH / 6 phalavAnzcAsau pravRttinivRtti - lakSaNavyavahArazca tasyAGgabhUtaM kAraNabhUtaM ca tadarthapratyayazca tasyAGgatA kAraNatA zabdasya / 7 anyathA / 8 hetunA / 9 ardhapratItilakSaNaphalarAhitye / 10 ardhapratipattiH / 11 uktaprakAreNa saphalatvamAyAtaM zabdasyeti phalaM bhavatu ko doSa ityukte Aha parIkSetyAdi / 12 phalavatvaM siddhaM zabdasya yena kAraNena / 13 dvayo yormadhye | 14 nityaphalalakSaNaH / 15 nityadharmasya phalam / 16 nityatvaM bAdhakaM bhaviSyati pradhAnaphalasyetyukte Aha na hItyAdi / 17 kAraNa / 18 bhAvena / 19 lakSaNataH / 20 arthapratItilakSaNamukhyaphalasya / 21 nityapakSavanAzipakSepi pradhAnaphalabAdhanaM nAstItyukte Aha / 22 niyamena / 23 ajJAtArthaM / 24 zabdasya / 25 gRhItasambandha eva prazaktastvityAha / 26 avazyam / 27 zabdasya kAlA-. ntarasthitipakSe / 28 AdinA kAlaH / 29 gAdayo dharmiNo nanA anityAzca bhavanti vibhinnadezakAlatvAdityanumAnena / 30 pramANAt / 31 saMgamaH=saMbandhaH / I Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3 / 99] zabdanityatvavAdaH 407 "yo yo gRhItaH sarvassindeze zabdo hi vidyate / na cAsyA'vayavAH santi yena varteta bhaagshH||2|| zabdo varttata ityeva tatra sarvAtmakazca sH| vyaJjakadhvanya'dhInatvAttaddeze na ca gRhyate // 3 // naM ca dhvanInAM sAmarthya vyAtuM vyoma nirantaram / tenA'vicchinnarUpeNa nAsau sarvatra gRhyate // 4 // dhvanInA minadezatvaM shrutisttraanuruddhaate| apUritAntarAlatvAdvicchedazvAvasIyate // 5 // teSAM caalpkdeshtvaacchbdepy'vibhutaamtiH| gatimadvegavattvAbhyoM te cAyAnti yato ytH||6|| 10 zrotA tatastataH zabdamAyAntamiva manyate / " [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 172-175] athaikena bhinna dezopalambhAd ghaTAdivannAnAtvam ; na; AdityenAnekAntAt / dRzyate hyekenAdityo bhinnadezaH, na caitAvatAsau nAnA / atha 'yugapadekena bhinnadezopalabdheH' iti vizeSyocyate; 15 tthaapynenaivaanekaantH| jalapAtreSu hi bhinnadezeSu savitaikopyekena yugapadbhinadezo gRhAte / uktaM ca "sUryasya dezabhinnatvaM na tvekena na gRhyate / na nAma sarvathA tAvadRSTasyAnekadezatA // 1 // savizeSeNa hetuzcettathApi vybhicaaritaa| dRzyate bhinnadezoyamityekopi hi vudhyate // 2 // jalapAtreSu caikena nAnaikaH svitekssyte| yugapanna ca bhedesya pramANaM tulyavedanAt // 3 // " [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 176-178] 1 pratyabhijJAnAcchabdasya vyApakatvaM kathamityukte Aha / 2 avayavasadbhAvAt khaNDazo vartate ityukte aah| 3 bhAgazo na vartate tarhi kathaM vartate ityukte Aha / 4 sarvatra vidyate cettarhi sarvatraivopalambhaH syAdityukte Aha / 5 dhyanayopi sakaladezaM kathaM na vyApnuvantItyukte Aha / 6 nAnAdezeSUpalabhyamAnatvam / 7 zabdazravaNam / 8 zabdavyaJjakavAyUnAm / 9 ata eva zravaNavyabhicAro dRshyte| 10 gati:kriyArUpA / vegH=sNskaarvishessH| 11 bhinnadezazcedupalabhyate tadA bhinnadezo bhaviSyatItyukte Aha neti| 12 sUryasya / 13 yugapaditi / 14 kathaM vyabhicAro dRzyate ityArekAyAmAha / 15 ekaH sUryo bhinnadezatayA kathaM vudhyate ityukte Aha / 16 evaM cettarhi sUryo nAnArUpo bhaviSyatItyukte Aha / 17 Aditya Aditya iti samAnarUpatAvedanAddhetoreka evAyamityunumIyate / na cAsya bhede pramANaM kiMcidityarthaH / Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe (3. parokSapari0 kazcidAha-la ta savitekSyate tasya nAsti vyavasthAnAta, tannimittAni tu teyuprativimdAni pratIyante, tato nAnekAntaH / Ahelena nisittena pratipAtraM pRthak pRthak / bhinnAni prativimvAni gRhyante yugapanmayA // 1 // " [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 179 ] etatkumArilaH pariharannAha "atra brUmo yadA yAvajale sauryeNa tejsaa| sphuratA cAkSupaM tejaH pratisnotaH pravartitam // 1 // khadezameva gRhNAti svitaarmnekdhaa| 10 bhinnamUrti yathApAtraM taidAsyAnekatA kutH||2||" [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 180-181] yathA ca prdiipH| "ISatsammilite'GgulyA yathA cakSuSi dRzyate / pRthagekopi bhinnatvAJcakSuvRttestathaiva naH // 1 // anye tu codayantyatra pratibimbodayaiSiNaH / sa eva cetpratIyeta kasmAnnopari dRzyate // 2 // kUpAdiSu kuto'dhastAtpratibimbAdvinekSaNam / prAGmukho darpaNaM pazyan syAcca pratyaGmukhaH katham // 3 // tatraiva vodhayedartha vahiryAtaM yadIndriyam / 20 tata etadbhavedevaM zarIre tattu bodhakam // 4 // " [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 182-185] atrAha"apsUryadarzinAM nityaM dvedhA cakSuH pravarttate / ekamUrddhamadhastAcca tatroziprakAzitam // 1 // 25 adhiSThAnAnRjutvAcca nAtmA sUrya prpdyte| pArampayarpitaM sa tamAgvRtyA tu vudhyate // 2 // 1 jainaadiH| 2 sa sUryo nimittaM yeSAM taani| 3 suuryenn| 4 nAnAtvena / 5 kriyAvizeSaNametat / 6 pAtrANyanatikramya / 7 yadA dRshyte| 8 agretanazlokAntarvathAzabdaH kena saha sabandhanIya ityanvayAthoM 'yathA ca pradIpaH' zabda uktH| 9 eka eva savitA nAnA kathaM dRzyate ityAha ISaditi / 10 nAnArUpeNa / 11 cakSuHpravRttirnAnArUpAsti yata ityrthH| 12 naH asmAkamapi, tathaiva pradIpaprakAreNaiva / ekopyAdityo nAnAtvena dRzyate cakSuSaH pravRttabhinnatvAt / 13 kUpAdiSu kuta ityasya samAdhAnamidamavetanam / Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdanityatvavAdaH UrddhavRtti tadekatvAdavAgiva ca manyate / adhastAdeva tenArkaH sAntarAlaH pratIyate // 3 // evaM prAggartayA vRttyA pratyagvRttisamarpitam / budhyamAno mukhaM bhrAnteH pretyagityavagacchati // 4 // aneka dezavRttau ca satyapi prativimbake / samAnabuddhigamyatvAnnAnAtvaM naiva vidyate // 9 // * [ mI0 lo0 zabdani0 lo0 186-190 sU0 3 / 99 ] 409 kiJca, "dezabhedena bhinnatvaM mataM taccAnumAnikam / pratyakSastu sa eveti pratyayastena bAdhakaH // 6 // paryAyeNa yathA caiko bhinnadezAn vrajannapi / devadatto na bhidyeta tathA zabdo na bhidyate // 7 // jJAtaikatvo yathA cAsau dRzyamAnaH punaH punaH / na bhinnaH kAlabhedena tathA zabdo na dezataH // 8 // paryAyAdavirodhaMzcedyApitvAdapi dRzyatIm / iSTasiddho hi yo dharmaH sarvathA so'bhyupeyatAm // 9 // " [ mI0 zlo0 zabda ni0 zlo0 197-200 ] iti / 10 1 gacchatyA / 2 saMmukham / 3 sUryasyopalambhadvAreNa / 4 ityasyApi pratibimbake sUryasyopalambhadvAreNAnekadezavRttikaM tatazcAnaikAntikatvaM prakRtasAdhanasyAneneti cenna tasyApi nAnAtvasaMbhavAt iti vadantaM prati / 5 evamanekAntadUSaNamudbhAvya kAlAtyayApadiSTatvamudbhAvayati / bhinnadezasyaikatvaM nAstIti pratyakSaM kathamanumAnabAdhakamityukte cAha / 6 gakArAdInAm / 7 kAraNena / 8 kAlakrameNa / 9 vyavahArakAle / 10 samAnatvamityarthaH 1 11 agnidhUmayoH zabdArthayozca / 12 zabdaprakAreNa = zabdavyaktirbhavati pakSe zabdatvAditi vaktavyam / 13 asarvajJena / pra0 ka0 mA0 35 15 atra pratividhIyate / nityaH zabdo'rthapratipAdakatvAnyathAnupapaterityayuktam dhUmAdivadanityasyApi zabdasyAvagatasambandhasya sAdRzyato'rthapratipAdakatvasambhavAt / na khalu ya eva saGketakAle 20 dRSTastenaivArthapratItiH karttavyeti niyamosti, mahAna sadRSTadhUmasazAdapi parvatadhUmAdagnipratipattyupalambhAt / na hi mahAnasaprade zopalabdhaiva dhUmavyaktiranyatrApyagniM gamayatiH saddazapariNAmAkrAntavyattayantarasya tadgamakatvapratIteH, anyathA sarvasya sarvagatatvAnuSaGgaH / sadRzapariNAmapradhAnatayA ca sAdhyasAdhanayoH 25 sambandhAvadhAraNam / na hyanAzrita samAnapariNatInAM nikhiladhUmAdivyaktInAM svasAdhyenA'vadezA sambandhaH zakyo grahItum Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 pramezakAlamArtaNDe [3. parokSapari0 asAdhAraNarUpeNa ra tAdAmapratimAsanAt, atha dhUmasAmAnyamevAzimalipatikAraNam, na vyaktilAdRzyavyatirekeNa tadasambhavAt / na ca dhUmatvAnmayA pratipannogniH' iti pratipattiH, kintu dhUmAt / sA ca sAmAnyaviziSTavyaktimAtrayoH sambandha5grahale ghaTate / na tu dhUmAgnisAmAnyayoravazyaM cAnumeyAnumApakayoH sAmAnyaviziSTavizeSarUpatopagantavyA, anyathA sAmAnyamAtrasya dAhAdyarthakriyAsAdhakatvA'bhAvAt jJAnAdyarthakriyAyAzca tatsAdhyAyAstadevotpatteH, dAhAdyArthinAmanumeyArthapratibhAsAta pravRttyabhAvato'syAprAmANyaprasaGgaH / sAmAnyaviziSTavizeSarUpatA 10 cAtra vAcyavAcakayorapi samAdA nyAyasya samAnatvAt / ydpyuktm"sdRrshtvaatprtiitishcettdvaarennaapyvaackH| kasya caikasya sAdRzyAtkalpyatAM vaacko'prH||1|| adRSTasaGgatatvena sarveSAM tulyatA ydaa| arthavAnpUrvadRSTazcettasya tAvAnkSaNaH kutaH // 3 // dvistAvAnupalabdho hi arthvaansmprtiiyte|" [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 248-250] - ityAdi; tadapyasAram ; anumaanvaatocchedprsnggaat / dhUmAdi liGgAtpUrvopalabdhadhUmAdisAdRzyatognyAdisAdhyapratipattAvapyasya 20 sarvasya smaantvaat| etenaivamapi pratyuktam__ "zabda tAvadanuccArya sambandhakaraNaM kutH| na coccAritanaSTasya sambandhena prayojanam // " [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 256] ityAdi / 25 yato'dRSTe dhUme sambandho na zakyate kartum / nApi dRSTanaSTasyAsya sambandhena prayojanaM kiJcit / 1 zabdapakSe zabdasAmAnyamevArthapratipattikAraNamiti vAcyam / 2 dhUmasAmAnyAt / 3 sAdRzyapariNAmaviziSTa vyaktireva mAtrA svarUpaM yayoH sAdhyasAdhanayostayoH / 4 sAdhyasAdhanayoH / 5 zabdasyoccAraNasamaye, azyAdyanumAnasamaye c| 6 vizeSe parvatAdau / 7 sAmAnyasya / 8 nahItyAdipUrvoktasya / 9 saMketakAlopalabdhazabdena vyavahArakAlopalabdhazabdasya / 10 tadeti zeSaH / kathamavAcaka ityukte kasyetyAha / kasya saMketakAlopalabdhasya / 11 vyavahArakAlopalabdhaH shbdH| 12 adRssttsNbndhen| 13 zabdAnAm / 14 vAcyavAcakasaMbandhavAn zabdaH / 15 dvivAram / 16 vAcyena sh| 17 sAdhyenAminA saha / Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 399 zabdanityatvavAdaH yacca sAdRzye dUSaNamuktam"tathA bhinnamabhinnaM vA sAdRzyaM vyaktito bhvet| evamekamanekaM vA nityaM vAnityameva vA // 1 // bhinne caikatvanityatve jAtireva prklpitaa| vyatya'nanyadathaikaM ca sAdRzyaM nityamiSyate // 2 // 5 vyaktinityatvamApannaM tathA satyalaMdIhitam / / [bhI0 zlo0 zabdani0 zlo0 271-273] ityAdiH tadapyayuktam / khahetorekasya hi yAdRzaH pariNAmastAdRza evAparasya sAdRzyam , na tu sa eva / sa ca vyaktibhyo bhinno'bhinazca, tathApratIteH / na ca jAtistathAbhUtAH nityavyApitvenAbhyu-10 pagamAt / tathAbhUtAzcAsyAH sAmAnyanirAkaraNe nirAkariSyamANatvAt / tataH pravRttimicchatA liGgAcchavdAdvA na sAmAnyamAtrasya prtipttirbhyupgntvyaa| nanu sAmAnyasya vizeSamantareNAnupapattito lakSitalakSaNayA vizeSapratipattena pravRttyAdyabhAvAnuSaGgaH, ityaprAtItikam; kramapra-15 tIterabhAvAt / na hi vAcakodbhUtavAcyapratibhAse prAk sAmAnyAvabhAsaH pazcAdvizeSapratibhAsa ityanubhavosti / kiJca, sAmAnyAdvizeSaH pratiniyatena rUpeNa lakSyeta, sAdhAraNena vA? na tAvadAdyaH pakSaH prtiniytruuptyaa'syaa'prtiiteH| na hi zabdoccAraNavelAyAM jAtiparimito vizeSo'sAdhAraNa-20 rUpatayA'nubhUyate pratyakSapratibhAsA'vizeSaprasaGgAt / pratiniyatarUpeNa jAteravinAbhAvAbhAvAcca kutastayA tasya lakSaNam ? nApi dvitIyaH, sAdhAraNarUpatayA pratipannasyApi vizeSasyArthakriyAkAritvA'sAmarthyena pravRttyahetutvAt, pratiniyatasyaiva rUpasya tatra sAmopalabdheH / punarapi sAdhAraNarUpatAto vizeSa-25 pratipattAvanavasthA syAt / sAdhAraNarUpatayA cAto vizeSa 1 tathAzabdaH svagranthApekSayA duussnnaantrsmuccye| 2 anekaM sAdRzyaM cettarika nityamanityaM vA? anityaM cena saMbandhapratipattiH / nityaM cettadaikenaiva sAdRzyenArthapratipratipatteranekaniSThasAdRzyaparikalpanaM vyartham / 3 paroktau parihAramAha / 4 asmAbhijanaiH / 5 dhUmAdeH / 6 dhUmAdeH / 7 sAdRzyapariNAmaH / 8 minnaabhinntvprkaarenn| 9 bhinnaabhinnruupaa| 10 pareNa tvyaa| 11 sAmAnyasthAnumeyarUpatve pravRttirna ghaTate yataH / 12 sAmAnyasya vizeSaniSThatvAt / 13 saamaanyjnitprtipttyaa| 14 sAmAnyasya nityasarvagatatvAt / 15 pUrvokasya samarthanametat / 16 anyatheti zeSaH / 17 zAnam / Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 prameyakamalamArtaNDe 3. parokSapari0 pratipattI sAmAnyAtsAmAnyapratipattau lAmAnyapratipattireva syAnna vizeSapratipattiH, sAdhAraNarUpatAyAH sAmAnyakhabhAvatvAt / kica, yadi nAma zabdAjAtiH pratipannA vyakteH kimAyAtama. yenAsau tAMgamayati? tayoH samvandhAccet ; samvandhastayostadA 5pratIyate, pUrva vA? na tAvattadA vyakteranadhigateH "jAtireva hi kevalA tadA pratibhAsate' ityabhyupagamAt, anyathA ki lakSitalakSaNayA? na ca vyaktyanadhigame tatsamvandhAdhigamaH, dviSThatvAttasya / atha pUrvamasau pratItaH; tathApi tadevAsau bhavatu / na hyekadA tatsamvandhe'nyadApyasau bhavatyatiprasaGgAt / na ca jAte. 10vizeSaniSThataiva svarUpam ; vyatyantarAle ttsvruupaa'sttvprsnggaat| tatkathaM vyatya'vinAbhAvo'syAH? kiJca, sarva jAti=ktiniSTheti pratyakSeNa pratIyate, anumAnena vA? pratyakSeNa cetkiM yugapat, krameNa vA? tatrAdyapakSo'. yuktaH, sarvavyaktInAM yugapadapratibhAsanAt / na ca tAsAmaprati15bhAse tathA samvandhAvasAyo'tiprasaGgAt / nApi dvitIyaH, krameNa niravadheH sakalavyaktiparamparAyAH paricchettumazakteH / kAdAcitke tu jAtervyaktiniSThatAdhigame sarvatra sarvadA na taniSThatAdhigamaH syAt / tanna pratyakSeNa jaatestnisstthtaadhigmH| nApyanumAnena; asyA'dhyakSapUrvakatvenAbhyupagamAt / tasya cAtrA'. 20 pravRttAvanumAnasyApyapravRttiH / tanna lakSitalakSaNayA vizeSapratipattiH sambhavati, iti vAcyavAcakayoH sAmAnyaviziSTavizeSarUpatopagantavyA dhUmAdivat / nanu dhUmAdeH sAmAnyasadbhAvAttadviziSTasyoktanyAyena gamakatva. mastu, zabde tu tasyAbhAvAtkathaM tadviziSTasya gamakatvam ? tada. 25bhAvazca varNAntaragrahaNe varNAntarAnusandhAnAbhAvAt / yatra hi sAmAnyamasti tatraikagrahaNe'parasyAnusandhAnaM dRSTaM yathA zAvaleyagrahaNe bAhuleyasya / varNAntare ca gAdau gRhyamANe na kAdInAmanusandhAnam / tadasAmpratam ; gAdau hi varNAntare gRhyamANe yadi 'ayamapi varNaH' ityanusandhAnAbhAvaH so'siddhaH, tathAnubhU(tathAbhU). 1 vyaktim / 2 shbdaajjaatiprtipttikaale| 3 zabdoccAraNasamaye vyaktirapi pratibhAsate cettahiM / 4 lakSitena zAtena sAmAnyena lakSaNA=vizeSapratipattistayA / 5 saMbandhasya / 6 ghaTapaTayorekadA saMvandhe sarvadA saMbandhaprasaGgAt / 7 saMvandhI nAsti ytH| 8 kadAcidvetyapyatra draSTavyam / 9 pizAcApratibhAse pizAcena kUTasya saMbandhapatyakSaprasaGgAt / 10 vizeSasya / 11 arthajJApakatvam / 12 anusaMdhAna pratyamizanam / 13 vyaktiSu / 14 gatvAbhAvAt kaadissu| 15 anusaMdhAnAmAvaH / Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3 / 99] zabdanityatvavAdaH tAnusandhAnasyAnubhUyamAnatvenA'bhAvAsiddheH / atha gAdau varNAntare gRhyamANe 'ayamapi kAdiH' ityanusandhAnAbhAvAna sAmAnyasadbhAvaH, tarhi zAvaleyAdAvapi vyaktyantare gRhyamANe 'ayamapi vAhuleyaH' itynusndhaanaabhaavaadgotvsyaapybhaavH| atha 'gau!H' ityanugatAkArapratyayasadbhAvAnna gotvA'sattvam : tadanyatrApi samAnam-5 tatrApi hi 'varNo varNaH' ityanugatAkArapratyayostu, tatkathaM varNeSu varNatvasya gAdiSu gatvAdeH zabde zabdatvasyAbhAvaH nimittA'. vizeSAt ? tathAhi-samAnAsamAnarUpAsu vyaktiSu kvacin 'samAnAH' iti pratyayo'nvetyanyatra vyAvarttate / yatra ca pratyayAnuvRttistatra sAmAnyavyavasthA, nAnyatra / sA ca pratyayAnuvRttirgAdi-10 svapi samAneti kathaM na tatra sAmAnyavyavasthA ? tathApyatra sAmAnyAnabhyupagame zAvaleyAdAvapi sostu / na hi tatrApi tathAbhUtapratyayAnuvRttimantareNa sAmAnyAbhyupagame'nyanimittamutpazyAmaH / yadi cAtrA'nugatA'vAdhitA'kSajapratyayaviSayatve satyapi gatvAderabhAvaH; tarhi gAderapi vyAvRttapratyayaviSayasyA-15 bhAvaH syAt / tathA ca kaisya darzanasya paeNrArthatvAnnityatvaM sAdhyeta ? yaccoktam-'sAdRzyena tato'rthApratipatteH' iti; tatsadRzapariNAmalakSaNasAmAnyaviziSTavyakterarthapratipAdakatvasamarthanAtpratyuktam / yadapyabhihitam-sAdRzyAdarthapratIto bhrAntaH zAbdaH pratyayaH20 syAt / tadbhUmAderagyAdipratipattau samAnam / yadapyuktam-'gatvAdInAM vAcakatvaM gAdivyaktInAM vA' ityAdiH tatsAmAnyaviziSTavyaktervAcakatvasamarthanAdeva pratyuktam / yaJcoktam-'yo yo gRhItaH' ityAdiH tadapyuktimAtram ; pakSasyAnumAnavAdhitatvAt / tathAhi-aneko gozabda ekenaikadA 25 bhinnadezasvabhAvatayopalabhyamAnatvAd ghaTAdivat / na cAnekapratipatRbhirbhinnadezatayopalabhyamAnenAdityAdinA, kAlabhedena bhinnadezAditayopalabhyamAnena devadattena vA vyabhicAraH; 'ekenaikadA' iti vizeSaNadvayopAdAnAt / ekenaikadA darzanasparzanAbhyAM bhinnasvabhAvatayopalabhyamAnena ghaTAdinA vA; 'bhinnadezatayA' iti 30 vizeSaNAt / jalapAtrasaGkrAntAdityAdiprativimvaistadyabhicAra, 1 gatvalakSaNaM sAmAnyaM nAsti tathApi varNatvalakSaNaM sadRzasAmAnya kAdiSvastyeveti jainaabhipraayH| 2 abhAve sti| 3 gaadeH| 4 uccaarnnsy| 5 hetoH| 6 na ceti pUrveNa saMbandhotra jJeyaH / Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 pradeyakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 teSAmagre'nekatyaprasAdhanAt / tathApyatra lagatatvAdidharmasambhave ghaTAdAvadhi lo'stu da cAsyA'vayavAH santi yena varttata bhaagshH| ghaTo vartata ityeva tatra sarvAtmakazca sH||' 5 ityAderatrApyabhidhAtuM zakyatvAt / yathA ca kacidraktaH kvacitpItaH kvacitkRSNazca gRhyate / pratidezaM ghaTastena vibhinno mama yuktimAn // tathA udAttaH kutracicchabdo'nudAttazca tathA kvacit / 10 akAro mi(kArami)zrito'nyatra vibhinnaH syAd ghaTAdivat // nanu 'vyaJjakadhvanidharmA evodAttAdayo nA'kArAdidharmAH, te tu tabAropAttaddharmA ivAvabhAsante japAkusumaraktateva sphttikaadaaviti| uktaJca "vuddhitIvratvamandatve mahattvAlpatvakalpanA / 15 sA ca paTvI bhavatyeva mahAtejaHprakAzite // 1 // mandaprakAzite mandA ghaTAdAvapi srvdaa| evaM dIrghAdayaH sarve dhvanidharmA iti sthitam // 2 // " [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 219-220] tadapyasAram; yato yadhudAttAdidharmarahito'kArAdistatsa20 hitazca dhvaniH raktetarasvabhAvajapAkusumasphaTikavat kacidupa labdhaH syAt tadA syAdetat "anyadharmastadAropAttaddharmatayevAvabhAti' iti / na cAsau svapnepi tathopalabhyate / zabdadharmatayA caite pratIyamAnA yadyanyasyeSyante'nyatra kaH samAzvAsahetuH? vAdhakAbhAvazcetsotrApi smaanH| viparItadarzanaM hi vAdhakam , 25 yathA dvicandradarzanasyaikacandradarzanam / na cAtra tadasti-udAttAdidharmAtmakasyaivAkArAdeH sarvadA pratIteH / tathApi tatkalpane raktAdidharmarahitasya ghaTAderdarzanaM tathaiva kalpyatAm / tathAvidhasthAnupalambhAdasattvam ; zabdepi samAnam / kiJcedaM yuddhastIvratvaM nAma ? kiM mahatvarahitasyArthasya mahattveno30 palambhaH, yathA'vasthitasyA'tyantaspaSTatayA vA? prathame vikalpe bhrAntatA'syAH syAt / 'sA ca paTTI bhavatyeva mahAtejaHprakAzite ghaTAdau sarvadA' iti ca nidarzanamayuktam ; na hi mahAtejaHsAma *dalpopi ghaTo 'mahAn' ityavabhAsate, kintvatyantaspaSTatayA / dvitIyavikalpe tu mahattvAdidharmarahitasyAsyA'tyantaspaSTatayA 35grahaNaM syAt / tathA ca na vyaJjakadhvanidharmAnuvidhAyitvaM syAt / Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3199] zabdanityatvavAdaH etena vuddhimandatve'lpatA nirastA / na khalu mandatejasaH prakAzite ghaTAdau mahati vuddhimandatvenAlpatvapratItirasti / tato 'mahAtAlvAdivyApAre mahattvAdidharmAyeto'lpe cAlpatvAdidharmApetaH zabda evotpadyate' ityabhyupagantavyam / yadi ca tAlvAdayo dhvanayo vAsya vyaJjakA tarhi tadyApAre 5 taddhamApetasyAsya niyamenopalabdhirna syAt / kArakavyApAro hyepaHsvasannidhAle niyamendra kAryasannidhApanaM nAma, na vyaJjakavyApAraH na khalu yatra yatra vyaJjakA pradIpAdistatra tatra vyaGgyavaTAdilanidhApanamupalabdhirvA niyamatosti, anyathA tayoravizeSaprasaGgAt, ckraadivyaapaarvaiyrthyaanussgaacc| atha ghaTAderasarvagatatvAnna 10 tayaJjanasannidhAne sarvatropalambhaH, zabdasya tu sambhavati viparyayAt; ityapyanirUpitAbhidhAnam; tasya sarvagatatvA'siddheH / tathAhi-na sarvagataH zabdaH sAmAnyavizeSavattve sati vAhoMkendriyapratyakSatvAd ghaTAdivat / tato ghaTAdibhyaH zabdasya vizeSAbhAvAdubhayoH kAryatvaM vyaGgyatvaM caabhyupgntvym| kiJca, ete dhvanayaH zrotragrAhyAH, na vA ? zrotragrAhyatve ata eva zabdAH tallakSaNatvAtteSAm / tatra ca tAttvikA evodAttAyo dharmAH / tathA cAparazabdakalpanAnarthakyam / atha na zrotragrAhyAH; kathaM tarhi taddharmA udAttAdayastadrAhyAH? na hi rUpA. dInAM dharmA bhAsuratvAdayo rUpAderagrahaNe zrotreNa gRhyante / 20 atha na bhAvatastena te gRhyante, kintvAropAt / nanu cA'gRhItasyAropopi katham ? anyathA bhAsuratvAderapi tatrAropaH syAt / atha vyaJjakatvAd dhvanInAM taddharmA eva tatrAropyante, na rUpAdInAM vipryyaat| nanu jJAnajanakatvAnnAparaM vyaJjakatvam / tathA satyalpena cakSupA vyajyamAnaH parvato mahAnapi 25 taddharmAropAttatparimANatayA pratIyeta sarSapazca vRhatparimANatayA, na caivam / tanaite dhvanidharmA udAttAdayo'pi tu shbddhrmaaH| tathApyasyaikavyaktikatve ghaTAderapi tadastu vizeSAbhAvAt / nanu cAsyaikatve nabhovatkAraNAnAyattatvAnna tadutkarSApakarSAbhyAmutkarSApakarSoM syAtAm; tacchandapi samAnam-tasyApi hi 30 pratyekamekavyaktikatve tAlvotkarSA'pakarSAbhyAmutkarSApakarSayogo na syAt, kintu sarvatra tulyapratItiviSayatA syAt / nanu cAsiddhaM tAlvAdermahattvAdeH zabdasya mahattvAdikam / tathAhi "kAraNAnuvidhAyitvaM yccaalptvmhttvyoH| tadasiddhaM na varNo hi varddhate na padaM kvacit // 35 Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 25 prameyakamalamArttaNDe varNAntarajanI tAvatpadatvaM vihanyate / ayadaM hi bhavedetadyadi vA syAtpadAntaram // varNo'vayavatvAt vRddhihAsau na gacchati / vyomAdivadato 'siddhA vRddhirasya svabhAvataH // " [ mI0 lo0 zabdani0 lo0 210-213] atrocyate - kiM kAraNAnuvidhAyitvamalpatvamahattvayoH svabhAvasiddhatvAdasiddham, AhosvikAraNAlpatvamahattvAbhyAM zabdasyAlpatvamahattve eva na vidyete svabhAvatastadrahitatvAt iti ? tatrAdyapakSe svabhAve eva vAsyA'lpatvamahattva vidyete, na tu te 10 tasya kAraNAlpatvamahattvAbhyAM kRte ityAyAtam, tathA ca ghaTAderapi tathA tatsattvaprasaGgaH / nirhetukatvena sarvadA bhAvAnuSaGgazvobhayatra samAnaH / dvitIyastu pakSo'saGgataH; tayostatra pratIyamAnatvena svabhAvatastadrahitatvAsiddheH / na khalu mahati tAlvAdo mahAna'lpe cAlpaH zabdo na pratIyate, sarvatra tayoranAzvAsa15 prasaGgAt / yadayuktam- ' na hi varNoM varddhate' ityAdiH tatra yadi tAvat 'alpatAlvAdijanito varNAdiralpo mahatastAtvAdivyApArAnna varddhate' ityucyate tadA siddhasAdhanam / na hi ghaTo'lpAnmRpiNDAttathAvidho jAto'nyataH sa eva varddhate aghaTatvaprasaGgAt, 20 ghaTAntarameva vA syAt / athAnyapi vRddhimAnna jAyate; tanna; tathAvidhasya dRSTatvAt / dRSTasya cA'pahnavA'yogAt / [ 3. parokSapari0 35 etenaitannirastam "atha tAdrUSyavijJAnaM heturityabhidhIyate / tathApi vyabhicAritvaM zabdatvepi hi tanmatiH // 1 // vyaktatyalpatvamahattve hi tadyathAnuvidhIyate / tathaivAnuvidhAtAyaM dhvanyalpatvamahattvayoH // 2 // ' [mI0 zlo0 zabda ni0 zlo0 213-214] iti / sadRzapariNAmo hi sAmAnyam / tasya ca varNavad'lpatvamahattvasambhavAt kathaM tenAnekAntaH ? bhavatkalpitaM tu sAmAnyamagre 30 niSiddhatvAtvaraviSANaprakhyamiti kathaM tena vyabhicArodbhAvanam ? yadapyucyate vyaGgyAnAM caitadastIti lokepyaikAntikaM na tat / darpaNAlpamahattve hi dRzyate'nupatanmukham // 1 // na syAdvyaGgyatA tasmiMstatkriyAjanyatApi vA / na cAsyoccAraNAdanyA vidyate janikA kriyA // 2 // " [mI0 lo0 zabdani0 lo0 215-217] Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3 / 99] zabdanityatvavAdaH tadapyacAru bhrAntenA'bhrAntasya vyabhicArA'yogAt / zande hi mahattvAdipratyayo'bhrAnto vAdhavarjitatvAdityuktam / mukhe tu bhrAnto viparyayAt / na cAnyasya bhrAntatve'nyasyApi tat, anyathA sakalazUnyatAnuSaGgaH-svapnAdigratyayavatsakalapratyayAnAM bhrAntatApatteH / na ca khaDne prativimvitadIrghatayA mukhamevAssbhAti darpage tu vartulatayA gauranIle kAce nIlatayAH kintu tadAkArastatra prativimvitastaddharmAnukArI pratibhAti / na ca zabdasyApyAkAro dhvanau, dhvanervA zabde prativimvitastaddharmAnukArI bhavatItyabhidhAtavyam ; zabdasyA'mUrttatvena mUrte dhvanau tatprativimbanA'sambhavAt / mUrtAnAmeva hi mukhAdInAM mUrte darpaNAdau tatprati 10 bimbanaM dRSTaM nA'mUrtAnAmAtmAdInAm / na cA'zrotragrAhyatve dhvaneH pratibimvitopyAkAraH zrotreNa grahItuM zakyo'tiprasaGgAt / tadrAhyatve vA aparazabdakalpanA vyarthetyuktam / yaccApyuktam"yathA mahatyAM khAtAyAM mRdi vyogni mhttvdhiiH| alpAyAmalpadhIrevamatyantA'kRtake matiH // tenAtraivaM paropAdhiH zabdavRddhau matibhraMmaH (matibhramaH)! na ca sthUlatvasUkSmatve lakSyete zabdavartinI // " [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 217-219] tdpysmiiciinm| vyonno'tIndriyatvena mahattvAdipratyayavi-20 SayatvAyogAt / tadyoge cAlpayA khAtayA'vaSTabdho vyomapradezo'lpo mahatyA ca mahAniti nA'nenA'nekAntaH / niravayavatve hi tasyANuvadvyApitvAsambhavaH, atyantAkRtakatvena ca kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodha iti vakSyate / tathA zabdasyApi sAvayavatvAbhyupagame "pRthara na copalabhyante varNasyAvayavAH kacit / na ca varNeSvanusyUtA dRzyante tantuvatpaTe // 1 // teSAmanupalabdhezca na jAtA liGgato gtiH| nAgamastatparazcAsminnA'dRzye copamA kvacit // 2 // na cAsyAnupapattiH syaadvrnnsyaavyvairvinaa| yathAnyAvayavAnAM hi vinaapyvyvaantraiH|| 3 // pratyakSeNAvabuddhazca vrnno'vyvvrjitH| kinna syAyomavaJcAtra liGgaM tadrahitA mtiH||4||" [mI0 zlo0 sphoTavA0 zlo0 11-14] iti vaco viruddhyeta / Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 prameyakasalamArtaNDai 3. parokSaparika yatpunaruktam-vya dhvanyadhInatvAttadeze sa ca gRhyte| ityAdiH tatra kuto dhvanyaH pratipannA yena taddhInA zabdazrutiH sthAt ? pratyakSeNa, anumAnena, arthApattyA vA? pratyakSeNa catkiM zroneNa, sparzanena vA? na tAvacchotreNa tathA pratItyabhA5vAda na khalu zabdavattatra dhvanayaH pratibhAsante vipratipattyabhAvaprasaGgAt / tatra dhvanipratibhAse cAparazabdakalpanAvaiyarthyamityuktam / atha spArzanapratyakSeNa te pratIyante-svakarapihitavadano hi vadan svakarasaMsparzanena tAnpratipadyate, vadato mukhAgre sthita tUlAdeH preraNopalamsAdanumAneneti tadpyasAmpratam ; vAyuvattA10 lvAdivyApArAnantaraM kaphAMzAnAmapyupalammena zabdAbhivyaJjakatva prasaGgAt / vaktavaktrapradeza evaiSAM prakSayeNa zrotRzrotrapradeze gamanAbhAvAnna tat; ityanyatrApi samAnam / na hi vAyavopi tatra gacchantaH samupalabhyante / zabdapratipattyanyathAnupapattyA pratipattistUbhayatrasamAnA / yathA ca stimitabhASiNo na kaphAMzopalambha15stathA vAyUpalambhopi nAsti / stimitasya kalpanamuayatra samAnam / tanna pratyakSeNAnumAnena vA ttprtipttiH| athArthApattyA teSAM pratipattiH, tathAhi-zabdastAvannityatvAnotpadyate saMskRtireva tu kriyate / sA ca viziSTA nopapadyeta yadi dhvanayo na syuH| taduktam20 "shbdotpttenissiddhtvaadnythaandrppttitH| viziSTasaMskRterjanma dhvanibhyo vyavasIyate // 1 // tadbhAvabhAvitA cAtra zatyastitvAvavodhinI / zrotrazaktivadeveSTA vuddhistatra hi saMhatA // 2 // kuMDyAdipratibandhopi yujyate maatrishvnH| 25 zrotrAderabhighAtopi yujyate tIvravartinA // 3 // " [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 126-129] iti; tatra keyaM viziSTA saMskRti ma-zabdasaMskAraH, zrotrasaMskAraH, ubhayasaMskaro, vA? pareNaM hi tredhA saMskAro'bhyupagamyate / saca 1 zabdasya abhivyaktiH / 2 nizcIyate / dhvanayaH santi shbdsNskaaraanythaanupptteriti| 3 tadbhAvamAvitvamasiddhamityukte Aha buddhiriti / buddhiH prtykssbuddhiH| 4 niyatA / 5 zabdasyAmUrtatve kuDyAdipratibandho na syAcchotrAbhighAto vA na syAdityukte Aha / 6 shbdvyshkvaayoH| 7 shbdvyjkvaayunaa| 8 dhvaneH sakAzAt / 9 mImAMsakena / Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3 / 99] zabdanityatvavAdaH 419 "syAcchabdasya hi saMskArAdindriyasyobhayasya vaa|" [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 52] "sthiravAyyapanItyA ca saMskArosya bhvnbhvet|" mI0 zlo0 zabdani zlo062] ityabhidhAnAt / tatrAdye pakSe koyaM zabdasaMskAraH-zabdasyopalabdhiH, tasyAtmabhUtaH kvacidatizayaH, anatizayavyAvRttivI, svarUpaparipoSo vA, vyaktisamavAyo vA, tadhaNApekSagrahaNatA vA, vyaJjakasannidhAnamAtraM vA, AvaraNavigamo vA syAt ? yadi zabdopalabdhiH, kathamasau dhvanInAM gamikA zabde zrotramAtrabhAvitvAttasyAH? tathApya-10 nyAnimittakalpane hetUnAmanavasthitiH syAt / / tasyAtmabhUtaH kazcidatizayo'natizayavyAvRttirvA ityatrApi atizayo dRzyakhabhAva eva,anatizayavyAvRttistvadRzyakhabhAvakhaNDanameva / te cettato'nye; tatkaraNepi zabdasya na kiJcitkRtamiti tadavasthA'syA'zrutiH / athA'nanye; tadA zabdasyApi kAryatayA 15 anityatvAnuSaGgaH / yo hi yasmAdasamarthavabhAvaparityAgena samarthasvabhAvaM labhate sa cenna tasya janyaH; keMdAnIM janyatAvyavahAraH? na ca samarthasvabhAva eva janyo na zabdaH ityabhidhAtavyam: tasyA'to viruddhadharmAdhyAsato bhedAnuSaGgAt / tatra cokko dossH| zrotrapradeze eva cAsya saMskAre tAvanmAtraka eva zabdaH,20 na sarvagataH syAt / tasyaivAnyatra tadviparyayeNAvasthAne dRzyAssdRzyatvaprasaGgAt niraMzatvavyAghAto vipratipattyabhAvazcAsya pariNAmitvaprasiddhaH / yadasmAbhiH 'zrAvaNakhabhAvavinAzotpattimapudgala~dravyam' ityabhidhIyate tadyuSmAbhiH 'varNaH' ityAkhyAyate / yau ca zrAvaNasvabhAvotpAdavinAzau zabdotpAdavinAzA-25 vasmAbhiriSTau tau yuSmAbhiH zabdAbhivyaktitirobhAvAviti nAnnaiva 1 zabdasya / 2 niymaabhaavH| 3 zabdasya / 4 tasya atizayasya anatizayavyAvRttervA / 5 shbdsy| 6 zabdAt / 7 dhvneH| 8 asamarthasvabhAvaHpUrvAvasthA ( zabdAprAkaTyam ) / 9 api tu na kaapiityrthH| 10 zabdasya / 11 zrotrapradezAdanyatra / 12 svabhAvasya janyatA zabdasya tvajanyateti bhede / 13 sarvagatatve ca zabdasya / 14 zabdasya / 15 jnaiH| 16 pudgale eva zrAvaNakhabhAvatotpadyate nazyati c| 17 tadeva shbdH| 18 miimaaNskaiH| 19 zabda. ruupH| 20 jainaiH| 21 mImAMsakaiH / Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 prameyakamalamArtaNDe [3. padokSapari0 vivAdo nArtha izyetararUpatA caikasya brahmavAda lamarthayate tadvaJcetanetararUpatayApyekasyA'vasthityavirodhAt / ghaTAderapi caika sarvagatatvAnuSaGgaH-'sopi hi dRSTapradeze dRzyo'nyatra cAhazya, iti vadato na vaktraM vakrIbhavet / sarvatra cAsya saMskAre sarva5 dopalabdhiH syAt, na vA kacitkadAcit vizeAbhAvAt / svarUpaMparipoSaH saMskArosya; ityapya'carcitAbhidhAnam : nityasya khabhAvAnyathAkaraNA'sambhavAt / karaNe vA svabhAvAtizayapakSabhAvI dossonussjyte| nApi vyaktisamavAyaH; varNasya vyaktya'sambhavAt, anyathA 10 sAmAnyAtkosya vizeSaH ? ata eva na tbrhnnaapekssgrhnnetaa| nApi vyaJjakasannidhAnamAtram; sarvatra sarvadA sarvapratipattRbhiH sarvavarNAnAM grahaNaprasaGgAt / nanu prati niyatena dhvaninA pratiniyato varNaH saMskRtaH pratiniyatenaiva pratipatrA pratIyate tathaiva sAmarthyAt / uktaM ca "viSayasyApi saMskAre tenaikasyaiva sNskRtiH| naraiH sAmarthya bhedAca na sarvairavagamyate // 1 // yathaivotpadyamAnoyaM na sarvairavagamyate / digdezAdyavibhAgena sarvAnprati bhavannapi // 2 // tathaiva yatsamIpasthairnAdaiH syAdyasya sNskRtiH| taireva zrUyate zabdo na dUrasthaiH kathaJcana // 3 // " [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 83-86] iti / tadapyapezalam ; teSAM tadupalambhA'sAmarthya sarvadA'nupalambhaprasaGgAdadhiravat / yadA tatsamIpasthairvyaJjakaiya'jyate'sau tadA tairevopalabhyate ityapyasundaram; yatasteSAM vyaJjakaiH kiM kriyate 25 yena te tairniyamenApekSante'kiJcitkare'pekSA'sambhavAt ? tahaNe yogyateti cet / kimAtmanaH, zabdasya, indriyasya vA? Adyavikalpadvaye sarvadopalambho'nupalambho vA syAt / indriyasaMskArastu niraakrissyte| 1 ( ekasyaiva zabdasya dRzyatvAdRzyatvarUpatAsvIkArAdadvaitaM siddhatItyarthaH) / 2 brahmavAdasamarthane hetumAha / 3 dvitIyapakSoyam / 4 saMskRtatvena / 5 dhvanibhiH / 6 sa svabhAvastato bhinno'bhinno vA ? bhinnazcenna tairdhvanibhiH zabdasya karaNam ityAdiH / 7 anyathA zabdasya vyaktisattve sAmAnyatAdirUpatAprasaGgopi syAdityarthaH / 8 tasya zabdasaMskArasya / 9 zabdasya / Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3199] zabdanityatvavAdaH 421 yadapyuktam-yathaivotpadyamAno'yamityAdiH tadapyasaGgatam / na hi digodhapekSayA'smAbhistandrahaNamipyate'pi tu zravaNAnta tatvena / ato yasyaiva zravaNAntargato yaH zabdaH sa tenaiva gRhyate / sarvagatavarNapakSe tu nAyaM parihAro nikhilavarNAnAM sakalapratipattRzravaNAntargatatvena tathaivopalambhaprasaGgAt / 5 __ AvaraNavigamaH zabdasaMskAraH; itmapyatatyam: yataH pramANAntareNa zabdasadbhAve siddhe tasyAvaraNaM siddhayet svAzana pratyakSapratipanne ghaTe'ndhakArAdivat / na cAsau siddhaH / tatkathamasyAvaraNam ? nityasyA'syA'nAdheyA'praheyA'tizayAnmatayA'tyAkiJcitkaratvAcca / na cA'kizcitkaraH kasyacidAvaraNamatiprasa-10 GgAt / upalabdhiprativandhakAraNAttaJcet ; na tajjananaikasvabhAvasya tadayogAt / na hi kAraNA'kSaye kAryakSayo yuktastasyA'tatkAryatvaprasaGgAt / kathamevaM kuDyAdayo ghaTAdInAmAvArakA iti cet, tajanakakhabhAvakhaNDanAt / kathamanyasyopalabdhi janayantIti cet ? taM prati tatsvabhAvatvAt / kathamekasyobhayarUpatA? ityapya-15 codyam ; tathA dRSTatvAt / zabdasyApi svbhaavkhnnddne'nitytetyuktm| sarvagatatve cAsyAtriyamANatvAyogaH / AvAryA hi yenAviyate tadAvArakam , yathA paTo ghaTasya / zabdastvAvArakamadhye taddeze tatpAce ca sarvatra vidyamAnatvAtkathaM kenacidA-20 viyeta ? pratyuta sa evAvArakaH syAt / tadvattadAvArakamapi sarvagatamiti cet, na tAvArakam / na hyAkAzamAtmAdInAmAvArakam / mUrttatvAttaditi cet, na tarhi sarvagataM ghaTAdivat / atha yAvayomavyApino vahava evAsyAvArakAHte; kiM sAntarAH, nirantarA vA ? yadi sAntarAH; na tarhi tasyAvaraNam , tanmadhye 25 taddeze tatpAveM ca vidyamAnatvAt / atha svamAhAtmyAttathApi svadeze tadAvArakAH; taoNntarAle tadupalambhaprasaGgaH / tathA ca sAntarA pratipattiH prativarNa khaNDazaHpratipattizca syAt / sarvatra sarvadA sarvAtmanA vidyamAnatvAnna doSazcet ; naivam pratipradezamakArAdibahutvasya dhvanyAdivaiphalyasya cAnuSaGgAt, tadbhAvepyantarAle 30 upalambhasambhavAt / athAntarAle'santopyAvArakAH; taDaeNkamevAvArakaM pradezaniyataM kalpanIyaM kiM tadbahutvena ? anyatrAvidyamAnaM . 1 AdinA deshkaalaadirgraahyH| 2 jnaiH| 3 andhakArAdiryathA''varaNaM ghaTasya / 4 AvArakeNa / 5 mUlapustake 'anyatvA-' iti / pra. ka0 mA0 36 Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 prameyakamalamArtaNDe 3. parokSapari0 kathamAvArakamiti cet ? antarAlavAditi brUmaH / tanmate saantraa| nirantaratne caiSAm tadvacchabdasyApi nirantaratvAdAvAryAvarakamAvaH lamAna evobhayatra / atha vastusvAbhAvyAta limitA vAyava eva tadAvArakAH; nanu dRSTe vastunyetadvaktaM 5 zakyam, yathA dRSTe'gnau dAhakatvena 'vastusvAbhAvyAdagnirdahati na jalam' ityucyate / na ca tathAvidhA vAyavo dRSTAH / nApi san zabdastairAtriyamANo yenaivaM syAt / adRSTakalpanamubhayatra samAnam / tanna kiJcittasyAvArakam / astu vA tat , tathApyasya kuto vigamaH ? dhvanibhyazceta : naH 10 tatsadbhAvAvedakapramANapratiSedhatasteSAmasattvAt / sattve vA kutasteSAmutpattiH? tAlbAdivyApArAcet, na tadvacchabdasyApi tadyApAre satyupalasmatastatkAryatAnuSaGgAt / nanu khananAdyanantaraM vyomopalabhyate, na ca tatkAryamato'naikAntikatvam / taduktam "anaikAntikatA tAvaddhetUnAmiha kathyate / prayatnAnantaraM dRSTirnityepi na viruddhyate // 1 // " [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 19] "AkAzamapi nityaM sadyadA bhUmijalAvRtam / vyajyate tadapohena khananotsecanAdibhiH // 2 // prayatnAnantaraM jJAnaM tadA tatrApi dRzyate / tenAnaikAntiko heturyaduktaM tatra darzanam // 3 // atha sthgitmpyetdstyevetynumiiyte| zabdopi pratyabhijJAnAtprAgastItyavagamyatAm // 4 // " [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 30-33] tadapyasaGgatam ; dhvanInAmapyevaM tAlvAdivyApArakAryatvAbhAva25prasaGgAt / ekarUpatA cAkAzasyApyasiddhA; svavijJAnajananaika khabhAvatve hi tasya na khananAdyanantaramevopalabdhiH kintu pUrvamapi syAt / tadasvabhAvatve vA na kadAcanApyupalabdhiH syAdvizeSAbhAvAt / vizeSe vA ekarUpatAvyAghAtaH / pratyabhijJAnAcchabde prAk sattvasiddhizca dhvanAvapi samAnA 'ya eva pUrvamakArasya 30 vyaJjako dhvaniH sa eva pazcAdapi' iti prtiiteH| tathA ca vyaJjana syApi sarvatra sarvadA sadbhAve tAlvAdivyApAravaiphalyaM sarvatra sarvadA vyaGgyapratItizca syAt / tanna tAlvAdivyApArakAryatA dhvanInA. meva / ataH kathaM teSAM sattvamutpAdakAbhAvAt ? 1 jainaaH| 2 zabdo vAyorAvArakaH kuto na syAditi jainenoke paraH prAhaadRSTakalpanA syAditi / tasyopari jainenocyate / Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3199] zabdanityatvavAdaH 423 santu vA te, tathApyataH kvacidAvaraNavigame vivakSitavarNavannikhilavarNopalabdhiprasaGgaH, vyApakatvena sarveSAM tatra sadbhAvAt, tathA ca dhvanyantarasya vaiphalyam / nanu cAvAryANAmivAvArakANAM tadvacca tadpanetRNAM bhedastenAyamadoSaH / uktaJca "vyaJjakAnAM hi vAyUnAM bhinnAvayavadezatA! jAtibhedazca tenaivaM saMskAro vyavatiSThate // 1 // anyArtha prerito vAyuryathAnyaM na karoti / tathAnyavarNasaMskArazakto nAnyaM kariSyati / / 28 anyaistAlvAdisaMyogairvarNoM nAnyo yathaiva hi / tathA dhvanyantarAkSepo na dhvanyantarasAribhiH // 3 // tasmAdutpattyabhivyakyoH kAryArthApattitaH smH| sAmarthya bhedaH sarvatra syaatprytnvivkssyoH||4||" [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 79-82] tadapyasamIkSitAbhidhAnam ; abhinnadeze'bhinnendriyagrAhye cAvArye AvaraNabhedasyAbhivyaJjakabhedasya cA'gratIteH / na khalu 15 ghaTazarAvodazcanAdInAM tathAvidhAnAmAvaraNavyaJjakamedo dRSTaH, kANDapaTAderekasyaivAvaraNatvasya pradIpAdezcaikasyaivAbhivyaJjakatvasya prasiddhaH / tathA ca prayogaH-zabdAH pratiniyatAvaraNAvAryAH pratiniyatavyaJjakavyaGgyA vA na bhavanti, samAnadezaikendriyagrAhyatvAda, ghaTAdivat / na cA''vAryavarNAnAM dezabhedo yuktaH; vyApaka-20 tvAbhAvaprasaGgAt / dezabhedo hi parasparadezaparihAreNAvasthAnAprasiddho gokuJjaravat / tathA cAvaraNabhedasyA'sataH kathaM jAtibhedaprakalpanaM tadapanetRjAtibhedaprakalpanaM ca zreyo yato 'jAtibhedazca' ityAdi shobhet| nanvekendriyagrAhyasyApi vyaGgyasya vyaJjakabhedo dRSTaH, yathA 25 bhUmigandhasya jalasekaH na zarIragandhasya / asyApi marIcicakrasahAyastailAbhyaGgo na bhUmigandhasyeti / satyaM dRSTaH; sa tu viSayasaMskArakasya vyaJjakasya, na tvaavrnnvigmhetoH| naiva vA gandhasyAbhivyaJjakA jalasekAdayo'pi tu kArakAH, tatsahakAriNaH pRthivyAderviziSTasya gandhasyotpatteH pUrva tatra tatsadbhAvAvedaka-30 pramANAbhAvAt / kArakANAM caikendriyagrAhye samAnadeze ca kAyeM niyamo dRSTaH / yathaikatra sthitA api yavavIjAdayo na sarve zAlyaGkuraM yavADuraM cotpAdayanti, kintu zAlivIjameva zAlyaGkuraM yavabIjaM ca yavAGkuram iti / Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 prameyakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 etena 'anyattAtvAdilaMyogaH' ityAdi nirastam, katham ? dhvanyantarasAribhistAlayAdibhiryadyapi dhvanyantarAkSepo nAsti tathAniya eka tairAkSipyate tata eva sarvavarNazrutervanyantarAkSe. ppkssdopstvsthH| tanna shbdsNskaarobhivyktirghttte| 5 athendriyasaMskArosau / taduktam "athApIndriyasaMskAraH sopyadhiSThAnadezataH / zabdaM na zroSyati zrotraM tenA'saMskRtazakuli // 1 // aprAptakarNadezatvAvanenaM thotrsNskriyaa| ato'dhiSTAnabhedena sNskaarniymsthitiH||2||" mI0 zlo0 zabdani zlo0 69-70] "yadyapi vyApi caikaM ca tathApi dhvnisNskRtiH| adhiSThAneSu sA yasya tacchabdaM pratipatsyate // 1 // " [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 68] iti / atrApi sakRtsaMskRtaM zrotraM yugapatsarvavarNAn zRNuyAt / 15na hyAnAdinA saMskRtaM cakSuH sannihitaM nIladhavalAdikaM kazcitpazyati kaJcinneti / valAtailAdinA saMskRtaM zrotraM vA kAMzcideva gakArAdIn zRNoti kAMzcinnetIti niyamo dRSTo yenAnApi tathA kalpanA syAt / tato nirAkRtametat "tathA(yathA)ghaTAderdIpAdirabhivyaJjaka ipyate / cakSuSo'nugrahAdevaM dhvaniH syAcchotrasaMskRteH // 1 // na cA(ca)paryanuyogotra kenAkAreNa sNskRtiH| utpattAvapi tulyatvAcchaktistatrApyatIndriyA // 2 // " [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 42-43] iti / 25 pradIpAdinAnugRhItacakSuSA paTAdyanekArthagrahaNavat dhvanyanu gRhItazrotreNApyekadAnekazabdazravaNaprasaGgAt / prayogaH-zrotra. mekendriyagrAhyAbhinnadezAvasthitArthagrahaNAya pratiniyatasaMskArakasaMskArya na bhavati indriytvaanyckssurvt| tanna shrotrsNskaaropybhivyktirghttte| 30 astu ta bhysNskaarH| na caatroktdossaanussnggH| taduktam "dvayasaMskArapakSe tu vRthA doSadvaye vcH| yenAnyataravaikalyAtsarvaiH sarvo na gRhyate // 1 // " [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 86] 1 sarvazabdazravaNotpAditailavizeSoyam / Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3 / 99] zabdanityatvavAdaH - tdpyyuktm| uktadoSAdeva, tathAhi-yadaikavarNagrAhakatvena saMskRtaM zrotraM saMskRtaM varNa pratipadyate tadA tatratyasarvavarNAnpratipadyeta saMskRtaM ca varNa sarvatra sarvadA'vasthitatvena, anyathA tatpra. tItireva na bhavettadAtmakatvAttasya / ato vyaGgyavyaJjakabhAvasya vicAryamANasyA'yogAnna vyaJjakadhvanyadhIno vibhinnadezakAlakha-5 bhAvatathA zabdayopalambho'pi tu tatsvabhAvabhedanivandhanaH / yaccoktam-'jalapAtreSu ca' ityAdi; tadapyasAmpratam / tatropalabhyamAnasyAdityaprativimbasyAnekatvAt / 'gaganatalAvalambI hi savitA tatropalabhyate' ityatra na pratyakSaM pramANaM tatsvarUpApratibhAsanAt / tasya hi kharUpaM gaganatalAvalambi caikaM ca, tannAva-10 bhAsate / yaccAvabhAsi jalapAtrAvalambi cAnekaM ca, tadRkSacchAyAdivadvastvantarameva / na cAnyapratibhAse'nyapratibhAso nAmA'tiprasaGgAt / na ca jalabhAnorgaganabhAnunA sAdRzyAdekatvam / kamanIyakAminInayanayorapi tatprasaGgAt / nApi tadvikAre jala. bhAnuvikArAdekatvam ; vRkSacchAyayorapi tatprasaGgAt / 15 nanutatra tatprativimvAnAM vastvantaratve kutaHprAdurbhAvaH syAditi cet ? jalAdityAdilakSaNasvasAmagrIvizeSAt / tarhi svacchatAvizeSasadbhAvAjalAdarzAdayo mukhAdityAdiprativimvAkAravikAradhAriNaH kasmAnna sarvadopalabhyante iti cet ? khesAmagrya'bhAvato'bhAvAcchabdasukhAdivat / kazciddhi vikAraH sahakorini-20 vRttAvapyanivartamAno dRSTo yathA ghaTAdiH, kazcittu nivartamAno . yathA zabdAdiH, acintyazaktitvAdbhAvAnAm / tAlvAdivyApArasahakArinivRttau hi pugala~sya zrAvaNasvabhAvavyAvRttiH / stragvanitAnivRttau cAlhAdanAkAralyAvRttirAtmanaH sakalajanaprasiddhA, evamAdityAdisahakArinivRttau jalAdestatprativimvAkAranivR-25 ttirviruddhaa| tato nirAkRtametat-'atra brUmo yadA tAvajale sauryeNa' ityaadi| khapradezasthatayA sviturgrhnnaasiddheH| 'cAkSuSaM tejaH pratisrotaH pravartitam' iti cAtIvA'saGgatam ; pramANAbhAvAt / na hi cakSu. stejAMsi jalenAbhisambandhya punaH savitAraM prati pravarttitAni 30 pratyakSAdipramANataH pratIyante / yathA ca catUrazmInAM viSayaM prati 1 sukhaadiprtibimbaakaarsy| 2 cakracIvarAdi / 3 utpatteruttarakAle / 4 AdinA sukham / 5 katham / 6 zabdarUpasya / 7 vyAghuTTanam / 8 yassAdastvantaratvaM siddhaM pratibimbAnAm / 9 punH| 10 sauryeNa tejsaa| 11 ghaTAdipadArtham / Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 prameyakamalamArtaNDe 3. parokSapari0 pravRttirnAsti tathA cakSuraprApyakAritvapraghaTTake pratipAditam / ityalamativistareNa ? yaJcAnyaduktam-'dezabhedena bhinnatvam ityAditadapyasAram / yato yadi pratyakSamevAnumAnasya bAdhakaM nAnumAnaM pratyakSasya; tarhi 5candrArkAdau sthairyAdhyakSaM dezAddezAntaraprAptiliGgajanitagatyanumAnena bAdhyaM na syAt / athAsya pratyakSarUpataiva nAsti vAdhita vissytvaat| tatprakRtepi samAnam , lUnapunarjAtanakhakezAdivatsAdRzyapratItyA tannAnAtvaprasAdhakAnumAnena cA'trApyekatvapratItervAdhitaviSayatvA'vizeSAt / ato'yuktametat10 "sa eveti matinApi sAdRzyaM na ca tatkaMcit / vinAvayavasAmAnyairvarNavavayavA na ca // " [mI0 zlo0 sphoTavA0 zlo0 18] iti / avayavasAmAnyasyApyatrAta eva prasiddhaH / tenAyuktamuktam'paryAyeNa' ityAdiH devadatte hi 'sa evAyam' iti pratyayaH, anna 15tu 'tenena cAyaM sadRzaH' iti / na ca sadRzapratyayAdekatvam / gogavayayorapi tatprasaGgAt / yadyapyucyate "jainakopilanirdiSTaM shbdshrotraadisrpnnm| sA~dhIyo'smAttadapyatra yutyA naivAvatiSThate // 1 // " mI0 zlo0 zabdani zlo0 106] 20 jainena hi nirdiSTaM zrotAraM prati zabdasya sarpaNaM kApilena tu vaktAram / zrotrauderyattadeva sAdhIyo'smAnnaiyAyikopakalpitAt / vIcItaraGganyAyena zabdasyAmUrtasyAgamanAt / tadapyatra yuktyA naivAvatiSThate / yasmAt "zabdasyAgamanaM tAvadRSTaM parikalpitam / 25 mUrtispAdimattvaM ca teSAmabhibhavaH satAm // 1 // 1 cakSurazmInAM viSayaM prati gamananirAkaraNena / 2 bAdhakam / 3 prAhi / 4 sthairyalakSaNasya / 5 gakAre / 6 katham / 7 gkaar| 8 gakAre / 9 sAdRzyapratItyaikatvapratIvervAdhitaviSayatvaM ytH| 10 sa evAyaM gkaaraadiH| 11 gakArAdau / 12 varNAnAM niraMzatvAt / 13 aMzAH / 14 tena sadRzoyaM gkaarH| 15 varNena / 16 vrnnH| 17 anythaa| 18 miimaaNsken| 19 sAGkhya / 20. zreyaH / 21 agre vkssymaannaat| 22 jagati varNeSu vA / 23 mImAMsakasa / 24 gamanam / 25 lhrii| 26 kutaH / 27 pratyakSAdipramANenAprAtItikam / 28 kuDyAdinA tirobhaavH| Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -sU0 31100] zabdanityatvavAdaH tvagagrAhyatvamanye ca bhAgAH sUkSmAH prklpitaa| teSAmadRzyamAnAnAM kathaM ca racanAkramaH // 2 // kIdRzAdracanAmedAdarNabhedazca jAyatAm / dravitvena vinA caipAM saMklepaH(saMzleSaH)kalpyate katham // 3 // AgacchatAM ca vilepo na bhavedvAyunA katham / laghavo'vayavA hate nibaddhA na ca kenacit // 4 // vRkSAmihatAnAM ca vizlepo loTavadbhavet / ekazrotrapraveze ca nAnyayA syAtpunaH zrutiH // 5 // na cAvAntaravarNAnAM nAnAtvasyAsti kAraNam / na caikasyaiva sarvAsu gamanaM dikSu yujyate // 6 // " 10 [mI0 zlo0 zabdani zlo0 107-112] ityAdi / tadvyaJjakavAyvAgamanepi samAnam / zakyate hi zabdasthAne vAyuM paThitvA 'vAyorAgamanaM tAvaddaSTaM parikalpitam' ityAdyabhidhAtum / kiJca, adRSTakalpanAgauravadoSo bhavatpakSa evAnuSajyate: 15 tathAhi-zabdasya pUrvAparakoTyoH sarvatra ca deze'nupalabhyamAnasya sattvam, tatya cAvArakAH stimitA vAyavaH pramANato'nupalabhyamAnAH kalpanIyAH, tadapanodakAzcAnye, teSAM zaktinAnAtvaM kalpanIyam , nAmaitpakSe / paudgalikatvaM ca yathAvasaraM guNaniSedhaprakrame prasAdhayiSyAmaH / tatsiddhaM ghaTasya cakrAdivyApArakAryatvavacchabdasya 20 tAlvAdivyApArakAryatvamiti sAdhUktam-'Aptavacanam' ityaadi| nainu zabdArthayoH samvandhAsiddheH kathamAptapraNItopi zabdo'rthe jJAnaM kuryAdyata AptavacanAnivandhanamityAdi vacaH zobhetetyAzaGkApanodArtham 'sahajayogyatA ityAdyAhasahajayogyatAsaGketavazAddhi zabdAdayaH vastu- 25 pratipattihetavaH // 100 // 1 avyvaaH| 2 adRssttaaH| 3 racanA vndhH| 4 adRSTaH / 5 bhedH| 6 varNotpattau / 7 zabdAnAM pudgalarUpANAm / 8 janAnAm / 9 zabdAnAM vAyUnAM c| 10 jainottaaH| 11 smvddhaaH| 12 kaarnnen| 13 varNavAyUtpattau / 14 pudgalarUpANAM varNAnAm / 15 ekasya narasya / 16 nRNAm / 17 anyApakaH zabdo jainamate ytH| 18 madhyotpannAnAm / 19 naiyAyikasya / 20 gakha / 21 jainasya / 22 taallaadijnitshbdaabhivynyjkdhvneH| 23 mImAMsakapakSe / 24 vyajakAH / 25 jain| 26 saugtH| 27 nirAkaraNArtham / Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 prameyakamalamArtaNDe 3. parokSapari0. sahajA svAbhAvikI yogyatA zabdArthayoH pratipAdyapratipAdakazaktiH jJAnazeyayojhoyazApakazaktivat / na hi tatrApyato yogyatAto'nyaH kAryakAraNabhAvAdiH sambandhostItyuktam / tasyAM satyAM sngketH| taddhazAddhi sphuTaM zabdA,yo vstuprtipttihetvH| yathA meAdayaH santi // 101 // iti| nanu cAsau sahajayogyatA'nityA, nityA vA? na tAvadanityA; anavasthAprasaGgAt-yena hi prasiddhasambandhena 'ayam' ityAdinA zabdenAprasiddhasambandhasya ghaTAdeH zabdasya sambandhaH kriyate 10 tasyApyanyena prasiddhasambandhena lambandhastasyApyanyeneti / nityatve cAsyAH siddhaM nityasambandhAcchandAnAM vastupratipattihetutvamiti mImAMsakAH; tepyatattvajJAH; hastasaMjJAdisambandhavacchabdArthasamvandhasyAnityatvepyarthapratipattihetutvasambhavAt / na khalu hastasaMjJA dInAM khArthena samvandho nityaH, teSAmanityatve tadAzritasamvandhasya 15 nityatvavirodhAt / na hi bhittivyapAye tadAzritaM citraM na vyapaitItyabhidhAtuM shkym| na cAnityatve'syArthapratipattihetutvaM na dRSTam / pratyakSaviro. dhAt / evaM zabdArthasambandhepyetadvAcyam-sa hi na tAvadanAzritaH, nabhovardanAzritasya samvandhatvA'sambhavAt / Azritazcetki 20 tadAzrayo nityaH, anityo vA? nityazcet, koyaM nityatvenAbhipretastadAzrayo nAma ? jotiH, vyaktirvA ? na tAvajAtiH, tasyAH zabdArthatve pravRtyAyabhAvapratipAdanAt, nirAkariSya 1 na tvaupAdhikI / 2 vAcyavAcakasAmartham / 3 aprH| 4 pUrva prathamaparicchede / 5 asya zabdasyAyamarthaH, asya gozabdasya sAlAdimAnartha iti ca / 6 praaguktaaH| 7 AdinA hstaangguliisNjnyaaH| 8 udAharaNe / 9 anthayA / 10 katham ? tathA hi / 11 arthena saha / 12 idamityAdinA c| 13 yathA prasiddhasambandhena ghaTazabdena ghaTa eva vAcyastathA'prasiddhasambandhenApi ghaTazabdena ghaTa eva vAcya iti / 14 shbden| 15 vadanti / 16 AdinA nayanAGgulyAdisaMzAH / 17 vinaashe| 18 vinazyati / 19 vaktum / 20 anyathA / 21 pratyakSeNa siddhA hastasaMjJAdayo'nityA ytH| 22 anityhstsNshaadismbndhsyaarthprtipttiprtipaadktvprkaarenn| 23 taadviH| 24 vakSyamANam / 25 anyathA / 26 amUrtanabhovat / 27 gaganasya tvarthena sambandha upacArata eva, na tu sAkSAntasyA'mUrttatvAt / 28 dRssttH| 29 saamaanym| 30 vishessH| 31 yadA sAmAnyarUpau zabdArthoM sambandhasya vAcyavAcakarUpasyAdhArabhUtau tadA tAveva viSayIkuryAcchabda iti bhAvaH / 32 AdinA nivRttiH| 33 pUrvam / Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3 / 101] zabdasambandhavicAraH 429 mauNatvAcca / vyaktestu tadAzrayatve kathaM nityatvamabhyupagamAtathApratItyabhAvAcca / anityatve ca tadAzrayatvasya siddhaM tayapAye samvandhasyAnityatvaM bhittivyapAye citravat / tato'yuktamuktam "nityA zabdAthI sambandhAttatrAmAtI mhrssibhiH| . 5 sUtrANAM sAnutantrANI bhApyAya ca pratiH " vAkyapadI0 1123 ? iti: sadRzapariNAma viziSTasyArthasya zabdasya tadAdhitalamvandhasya caikAntato nityatvAsambhavAt / sarvathA nityasya vastunaH kramayogapadyAbhyAmarthakriyAsambhavato'sattvaM cA'zvaviSANavat / ana-10 vasthAdUSaNaM cAyuktameva; 'ayam' ityAdeH zabdasyAnAdiparamparIto'rthamAtra prasiddhasambandhatvAt, tenAvagaitasambandhasya ghaTAdizabdasya sngketkrnnaat| nityasambandhavAdinopi cAnavasthAdoSastulya evaM-anabhivya. ktasambandhasya hi zabdasyAbhivyaktalambandhena zabdena samvandhA-15 bhivyaktiH kartavyA, tasyApyanyenAbhivyaktasambandheneti / yadi punaH kasyacitsvata evaM samvandhAbhivyaktiH, aparasyApi sA tathaivAstIti saGketakriyA vyarthI / zabdavibhAgAbhyupagame cAlaM sambandhasya nityatvakalpanayA / kalpane cA'gRhItasaGketasyApyato'rthapratipattiH syAt / saGketastasya vyaJjakaH; ityapya-20 yuktam ; nityasya vyaGgyatvAyogAt / nityaM hi vastu yadi vyaktaM vyaktameva, athAvyaktamapyavyaktameva, abhinavabhAvatvAttasya / zabdAbhivyaktipakSanikSitadoSAnubaGgazcAtrApi tulya eva / 1 caturthaparicchede / 2 nityjaateH| 3 sambandhasya / 4 pareNa / 5 vyaktanityatvasya / 6 vyaktirUpasya / 7 anityaH sambandho yataH / 8 sAmAnya / 9 vAcyavAcakalakSaNaH / 10 mImAMsAyAM granthe / 11 abhyupagatAH / 12 viSamapadavyAkhyAnamanutanaM tena saha vartante iti / teSAM sUtrANAm / 13 sarvathA / 14 prvaahtH| 15 purovartinyanirdhAritArthe / 16 arthena saha / 17 mImAMsakasya / 18 katham / 19 arthena sh| 20 anavasthAparihArArtham / 21 nApareNa / 22 hetoH / 23 puruSeNa kriymaannaa| 24 ayamityAdizabdasya svata eva sambandhaH / ghaTAdizabdasya tu ayamityAdinA zabdenApareNa sambandha iti / 25 nityatvasya / 26 nuH / 27 sambandhasya nityatvAt / 28 nityazabdasya / 29 sngketen| 30 ekakhabhAvatvAt / 31 nityasambandhAmivyaktau aSTavikalpaprakAreNa / Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 kiJca, saGketaH puruSAzrayaH, la cAtIndriyArthajJAnavikalatayAnyathApi vede laGketaM kuryAditi kathaM na mithyAtvalakSaNamasyAprAmANyam ? kiJca, asau nityalamvandhavazAdekArthaniyataH, anekArtha5 niyato vA syAt ? ekArtha niyatazcetkimekadezenA, sarvAtmanA vA? sarvAtmanaikArthaniyame arthAntare vedAtpratipattirna syAt, tatazcAsyAjJAnalakSaNamaprAmANyam / ekadezena cet / sa kimakadezo'bhimataikArthaniyataH, annalimataikArtha niyato vA? anabhimataikArthaniyatazcet, kAna mithyAtvalakSaNamaprAmANyam ? abhi10 mataikArthaniyatazcetkiM puruSAt , svabhAvAdvA ? prathamapakSe apauruSe yatvasamarthanaprayAso vyarthaH / puruSo hi rAgAdyandhatvAtpratikSipyate, tasmAccedvedaikadezo'rtha niyamaM pratipadyate, kimapauruSeya bena ? a~nekArthaniyame ca viruddhopyarthaH sambhavet , tathA cArya mithyaatvm| 15 kiJca, asau sambandha aindriyaH, atIndriyaH, anumAnagasyo vA syAt ? na tAvadaindriyaH; svendriye khena ruupennaaprtibhaasmaantvaat| atIndriyazcet kathaM pratipattyaGgaM jJApakasya nizcayApekSaNAt ? sainnidhimAtreNa jnyaapne'tiprsnggaat| anumAnagamyazcet / na liGgAbhAvAt / tasya hi liGgaM jJAnam , 20 arthaH, zabdo vA? na tAvajjJAnam / sambandhAsiMdhau tatkAryatvenAsyA'nizcayAt / naapyrthH| tasya tena sambandhAsiddhaH / na hi samvandhArthayostAdAtmyam ; sa~mvandhasyAnityatvAnuSaGgAt / nApi tadutpattiH, anabhyupagamAt / asamvaddhazcArthaH kathaM sambandhaM jJApa yatyatiprasaGgAt ? jJApane vA zabdA evaM sambandhavikalAH kimartha 25na jJApayantyalaM siddhopasthAyinA nityasambandhena ? tannArthopi 1 sarvasvarUpeNa / 2 puruSANAm / 3 vedenArthAntarapratipattyabhAvAt / 4 mImAMsakasya / 5 mImAMsakaiH / 6 vedasya / 7 dvitIyapakSe / 8 vedasya / 9 indriyaviSayaH / 10 shrotrlocnlkssnne| 11 asAdhAraNarUpeNa / 12 vAcyavAcakasAmarthyasyAtIndriyatvAt / 13 sambandhasya / 14 nAzAtaM zApakaM nAma / 15 zabdArthayoH sArUpyeNa smbndhsyaarthshaapne| 16 sambandhamAtreNa / 17 mImAMsakavatsaugatAnapi bodhayediti / 18 sambandhena sahAvinAbhAviliGgasya / 19 sambandhosti zAnAt / 20 sambandhAsiddheriti khapustakIyaH paatthH| 21 sambandhosti arthAt / 22 katham / 23 anyathA / 24 arthavat / 25 smbndhaadgunnruupaadotpttiH| 26 sambandhena saha / 27 tathA. ca kharaviSANaM sambandha zApayatu / 28 asambaddhArthena / 29 sambandhasya / Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 31101] apohavAdaH liGgam / nApi zabdaH, arthapakSoktadoSAnuSaGgAt / tato nityasamvandhasya pramANato'prasiddherna tdvshaavedo'rthprtipaadkH| atha svabhAvAdevAsau tatpratipAdakaH; tanna; 'ayamevAsmAkamoM nAyam' iti vedelAnukteH / taduktam "ayamoM nAyamartha iti zabdA vadanti n| kalpayoyamarthaH puruSaitte ca rAgAdivilutAH // 1 // " pramANavA0 36312] iti / tato laukiko vaidiko vA zabdaH sahajayogyatAsaGketavazAdevArthapratipAdako'bhyupagantavyaH prakArAntarAsambhavAt / nanu cArthapratipAdakatvameSAmasambhAvyam , ya eva hi zabdAH10 saMtyarthe dRSTAste evAtItAnAgatAdau tadabhAvepi dRzyante / yadabhAve ca yadRzyate na tattatprativaddham yathA'zvA'bhAvepi dRzyamAno gaurna tatprativaddhaH, arthAbhAvepi dRzyante ca zabdAH, tannaite'rthapratipAdakAH, kintvnyaapohmaatraabhidhaaykaaH| tadapyavicAritaramaNIyam ; arthavataH zabdAttadrahitasyAsyAnyatvAt / na cAnyasya vyabhi-15 cAre'nyasyApyasau yuktaH, anyathA gopAlaghaTikAdidhUmasyAgnivyabhicAropalambhAtparvatAdipradezavartinopi sa syAt, tathA ca kAryahetave datto jlaaNjliH| sakalazUnyatA ca, svapnAdipratyayAnAM kvacidvibhramopalambhato nikhilapratyayAnAM tatprasaGgAt / 'yatnataH parIkSitaM kArya kAraNaM nAtivarttate' ityanyatrApi samAnam-'yanato20 hi zabdorthavatvetarasvabhAvatayA parIkSitortha na vyabhicarati' iti / tathA cAnyApohamAtrAbhidhAyitvaM zabdAnAM zraddhAmAtragamyam / kiJca, anyApohamAtrAbhidhAyitve pratItivirodhaH-gavAdizabdebhyo vidhirUpAvasAyena prtyyprtiite| anyaniSedhautrAbhidhAyitve ca tatraiva caritArthatvAtsAsnAdimatIrthasyAto'pratIteH25 tadviSayAyA gavAdivuddharjanakonyo dhvaniranveSaNIyaH / athaikenaiva gozabdena buddhidvayasyotpAdAnna paro dhvanima'gyaH, na; aikasya vidhikAriNo niSedhakaoNriNo vA dhvaneryugapadvijJAnadvayalakSaNaphalA 1 saugataH / 2 vidyamAne / 3 kAle / 4 bhaa| 5 apohyate vyAvaya'tenenAbhAveneti / 6 ev| 7 bhinnatvAt / 8 dhUmAt / 9 prenn| 10 katham / 11 arthe / 12 dhuumaadi| 13 agnyAdi / 14 zabde / 15 katham ? tathA hi / 16 vyabhicArAbhAve c| 17 kutH| 18 astitvarUpanizcayena / 19 zvAnAdimadarthasya / 20 agvaadinyaavRtti| 21 ev| 22 dvitiiyH| 23 shbdH| 24 dhvneH| 25 gvaadystitv| 26 agvaadivyaavRtti| Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 ameyakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 nupalamA vidhiniyavahAnayogAnyonyaM virodhAt kathamekassAtsamyaH ? yadi ca gozabdenAgauzabdanivRttirmukhyataH pratipadyate; tarhi mozandazraNAnantaraM prathamataram 'agauH' ityeSA zrotuH pratipattibhavet / na caivam , ato govuddhayanutpattiprasaGgAt / taduktam "nanvanyApoha~kRcchabdo yussmtpksse'nuvrnnitH| niSedhamAtraM naiveha pratibhAse'vagamyate // 1 // kintu gaurgavayo hastI vRkSa ityaadishbdtH| vidhirUpAvasAyena matiH zAbdI pravarttate // 2 // " tattvasaM0 kA0 910-11 pUrvapakSe] "yadi gaurityayaM zabdaH samarthAnya nivrttne| janako gavi gobuddhi (ddhe)muMgyatAmaparo dhvniH||3|| nanu jJAnaphalAH zabdA na caikasya phaladvayam / / apavAdavidhijJAnaM phalamekasya vaiH katham // 4 // prAMgeMgauriti vijJAnaM gozabdazrIviNo bhavet / yeA'goH pratiSedhAya pravRtto gauriti dhvniH||5||" [bhAmahAlaM0 6 / 17-19] kiJca, apohalakSaNaM sAmAnya vAcyatvenAbhidhIyamAnaM paryudAsalakSaNaM cAbhidhIyeta, prasajyalakSaNaM vA ? prathamapakSe siddhasAdhyatA20 yadeva hagonivRttilakSaNaM sAmAnyaM gozabdenocyate bhaivatA tadevAsmAbhirgotvAkhyaM bhA~valakSaNaM sAmAnyaM gozabdavAcyamityabhidhIyeta, abhAvasya bhAvAntarAtmakatvena vyavasthitatvAt / kazcAyaM bhavatAmazvAdinivRttisvabhAvo bhAvo'bhipretaH? na tAvadasAdhAraNo gavAdiskhalakSaNAtmA; tasya sakalavikalpagocarAti 1 parasparaviruddhArthapratipAdanavirodhAt / 2 yatra vidhivijJAnaM tatra niSedhavijJAnaM nAsti / yatra niSedhazAnaM na tatra vidhijJAnamiti / 3 buddhidvayasya / 4 pareNa bhavatA / 5 agoH nivRtteH puurvm| 6 ev| 7 ashvaadiH| 8 anyathA / 9 gauriti buddhistasyA anutpattiH / 10 taM karotIti / 11 bauddha / 12 pratipAditaH / 13 gaurayamityasmin / 14 tarhi kathaM pratimAsaH / 15 arthasya / 16 azvAdi / 17 tarhi / 18 bhvntu| 19 vidhiniSedhajJAna / 20 zabdasya / 21 vidhiniSedhalakSaNam / 22 niSedha / 23 zabdasya / 24 bauddhAnAm / 25 agonivRtteH pUrvam / 26 ashvH| 27 janasya / 28 kutH| 29 gozabdasyArthatvena / 30 bauddhamate / 31 katham / 32 saugatena / 33 jainaiH| 34 sattA / 35 agonivRttilakSaNo'bhAvo bhAvAntareNa gotvena vyavatiSThate / 36 kSaNikaniraMzaniranvayarUpaH / Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3 / 101] apohavAdaH krAntatvAt / nApi zAvaleyAdivyaktivizeSaH; asaamaanyprsnggtH| yadi gozabdaH zAvaleyAdivAcakaH syAttarhi tasyAnanvayAna sa sAmAnyaviSayaH syAt / tasmAtsarveSu sajAtIyeSu zAvaleyAdipiNDeSu yatpratyekaM parisamAptaM tannivandhanA govuddhiH, tacca gotvAkhyameva sAmAnyam / tasyA'go'poha~zabdenAbhidhAnAnAmamAtraM 5 bhidyeta / uktaJca agonivRttiH sAmAnya vAcyaM yaH parikalpitam / gotvaM vastveva tairuktamagopohagirA sphuTam // 1 // bhAvAntarAtmako'bhAvo yena sarvo vyvsthitH| taMtrAzvAdinivRttyAtmA bhAvaH ka iti kathyatAm // 2 // 10 neSTo'sAdhAraNastAvadvizeSo nirvikalpanAt / tathA ca zAvaleyAdirasAmAnyaprasaGgataH // 3 // " [mI0 zlo0 apoha0 zlo0 1-3] "tasmAtsarveSu yadrUpaM pratyekaM pariniSTitam / / govuddhistannimittA syAgotyAdanyacca nAsti tat // " 15 [mI0 zlo0 apoha0 zlo0 10] dvitIyapakSe tu na kiJcidvastu vAcyaM zabdAnAmiti ato'prvRttinivRttiprsnggH| tuccharUpAbhAvasya cAnabhyupagamAnna prasajyapratiSedhAbhyupagamo yuktaH, paramatapravezAnuSaGgAt / api ca ye vibhinna sAmAnyazabdA gavAdayo ye ca vizeSazabdAH20 zAvaleyAdayaste avadabhiprAyeNa paryAyAH prApnuvantyarthabhedAbhAvAdRkSapAdapAdizabdavat / na khalu tuccharUpAbhAvasya bhedo yuktaH, 1 anyathA / 2 sAmAnyasyApohasyAbhAvo'sAmAnyaM tasya prasaGgAt / 3 vizeSa / 4 zAvaleyAdinA / 5 yo yaH zabdaH sa sa zAvaleyAdhardhavAcaka iti / 6 sAlAdi. mattvam / 7 agovyAvRtti / 8 nArthataH / 9 gozabdasya / 10 saugataiH / 11 gotvaM vastvevA'gopohagirA uktam / kutastathA hi| 12 kaarnnen| 13 paryudAsapakSe / 14 neSTa iti shessH| 15 anyathA / 16 asAdhAraNazAvaleyadvayaM na ghaTate yasmAt / 17 sakalagovyaktiSu / 18 vartate / 19 sAmAnyam / 20 prasajyapakSe / 21 pravRttizca nivRttizca pravRttinivRttI tayorabhAvo'pravRttinivRttI tayoH prasaGgaH / 22 saugtaiH| 23 anyathA yuktazcet / 24 naiyAyikAdi / 25 saugatasya / 26 ysH| 27 azvazabdagozabdAdi / 28 saamaanysyaabhidhaaykaaH| 29 bauddha / 30 bhavanti / 31 sarveSAM padArthAnAM tucchasvarUpatvaM ytH| 32 niHsvabhAvasya / 33 apohasya / pra. ka. mA0 37 Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 praneyakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 vastunyeva saMspR(saM)TatvaikatvanAnAtvAdivikalpAnAM pratIteH / bhedAbhyupagame vA amAvasya vasturUMpatApattiH; tathAhi-ye paraspara bhidyante te vasturUpA yathA svalakSaNAni, parasparaM bhidyante cA'pohA iti / 5 na cApohyalakSaNasamvandhibhedAdapohInAM bhedaH, prameyAbhidheyAdizabdAnAmapravRttiprasaGgAt, tadabhidheyApohAnAmapohA~lakSaNasa. mvandhibhedAbhAMvato bhedAsambhavAt / aMtra hi yatkiJcidvyavacchetvena kalpyate tatsarva vyavacchedyoMkAreNAlambyamAnaM prameyAdikhabhA vamevAvatiSTate / na hyaviSayIzetaM vyavacchettuM zakyamatiprasaGgIt / 10 na ca samvandhibhedo bhedakaH, anyathA vahuSu zAvaleyAdivyaktiSvekasyA'gopohasyA'bhAvaprasaGgaH yasya cA~ntaraGgAH zAvaleyAdivyaktivizeSA na bhedakAH 'tasyA'zvAdayo medakAH' ityatisAhasam ! sambandhibhedAcca vastunyapi bhedo nopalabhyate kimutA'vastuni; tathAhi-devadattAdikamekameva vastu yugapatkrameNa vAne15 kairaabhrnnaadibhirbhismvddhymaanmnaasaaditbhedmevoplbhyte| bhavatu vA sambandhibhedAnedaH, tathApi-vastubhUtasaumAnyAnabhyupagame bhavatAM sa~ evApohAzrayaH sambandhI na siddhimAsAdayati yasya bhedAtta daH syAt / tathAhi-gAdInAM yadi vastubhUtaM sArUpya prasiddhaM bhavettadAzcAdyapohAzrayatvamavizeSeNaiSAM prsiddhyennaanythaa| 20 aMto'pohaviSayatvameSAmicchatA'vazyaM sArUpyamaGgIkarttavyam / tadeva ca sAmAnyaM vastubhUtaM bhaviSyatItyapohakalpanA vRthaiva / 1na tuccharUpAbhAve / 2 anye sambaddhatva / 3 AdinA prameyatvAdi / 4 medAnAm / 5 saugtaiH| 6 apohasya / 7 talakSaNatvAvastutvasya / 8 katham / 9 ashvaadinivRttyH| 10 apohyA vyAvA ashvaadyH| 11 abhAvAnAm / 12 anythaa| 13 aprameyAdi / 14 svruup| 15 svarUpeNa nAsti ytH| 16 prameyAdizabdeSu / 17 aprameyAdi / 18 vyAvaya'tvena / 19 vyAvAkAreNa / 20 viSayIkriyamANam / 21 vrttte| 22 vyavacchedyamaprameyAdi / 23 paricchettum / 24 gaganakusumamapi paricchettuM zakyaM syAt / 25 apohAnAm / 26 kintu prativyakti bhinna eva syAt / 27 avyabhicAri pratiniyatamantaraGgam / 28 apohe / 29 kaTakakuNDalAdibhiH / 30 sambandhimiH / 31 apohasya / 32 paramArthasatya / 33 gotvAdi / 34 vivkssitH| 35 sn| 36 smbndhinH| 37 apohasya / 38 arthAnAm / 39 sadRzarUpam / 40 shaavleyaadissu| 41 sAmAnyam / 42 gotvaadi| 43 sAdhAraNena / 44 saaruupyaabhaave| 45 sAmAnyAnabhyupagame vivakSito'pohAzrayaH sambandhI na simyati yataH / 46 saugatena / 47 niyamena / Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 33101] apohavAdaH 435 yadi vA'satyapi sArUpye zAvaleyAdiSvagopohekalpanA tadA gavAzcayorapi kasmAnna kalpyetA'sau vizeSAbhAvAt ? taduktam "athA'satyapi sArUpye syAdapoha~sya klpnaa| gavAzvayorayaM kasmAdagopoho na kalpyate // 1 // zAleyAca bhinnatvaM vAhuleyAzvayoH samam / sAmAnya nAnyadiSTaM cetkvAgopohaH pravarttatAm // 2 // " [mI0 zlo0 apoha0 zlo076-77] yathA ca khalakSaNAdiSu saimayAsambhavAnna zabdArthatvaM tathA'pohepi / nizcitArtho hi samayakRtsamayaM karoti / na cApohaH kena: cidindriyairvyavasIyate; tasyAvastutvAdindriyANAM ca vastuviSaya-10 tvAt / nApyanumAnena; vastubhUtasAmAnyamantareNAnumAnasyaivA'. prvRtteH| astu vA semayaH, tathApi-kathamazvAdInAM gozabdAnabhidheyatvam ? 'saimbandhAnubhavaNe'zcAdestadviSayatvenAdRSTeH' ityanuttaram ; yato yadi yadgozabdasaGketakAle dRSTaM tato'nyatra gozabda-15 pravRttineSyate, tadaikasmAtsaGketena viSayItAcchAvaleyAdigopiNDAt anyAhuleyA~di gozabdenApoha na bhavet / __ itaretarAzrayazca-agovyavacchedena hi goH pratipattiH, sa cA'gau\niSedhAtmA, tatazca agauH ityatrottarapadArthoM vaktavyo yo 'na gauH' ityatra naJA pratiSedhyeta / na hyanitikharUpasya niSedho 20 1 azvAdyabhAva / 2 eka / 3 sArUpyAsattvAvizeSAt / 4 yadi / 5 zAvaleyAdau : 6 ekgoH| 7 kAraNAt / 8 gavAzcayobhinnatvAdekAgopohAzrayatvaM netyukte Aha / 9 samAnam / 10 paramArthabhUtam / 11 bhinnam / 12 vizepeSu kSaNikaniraMzAdiSu / 13 zAvaleyAdiSu / 14 saGketa / 15 ghaTate iti zeSaH / 16 asya zabdasyAyamartha iti| 17 naa| 18 nareNa / 19 nizcIyate / 20 svalakSaNa / 21 apohe / 22 apohe samayasadbhAvepi / 23 syAt / 24 anumAnamapyanyApohaM nAvabodhayati / 25 gozabdena sAslAdimadarthasya anumAnasya kAryasvabhAvasampAdyatvAt / anyApohasya nirupAkhyatvenAnarthakriyAkAritvena ca svbhaavkaaryyorsmbhvaat| 26 kAle / 27 taa| 28 darzanAbhAvAt / 29 dRSTaM varjayitvA / 30 ashve| 31 pareNa / 32 khnnddmunnddaadinaamnaa| 33 gozabdasyAyaM vAcya iti / 34 saugatena / 35 gopiNDam / 36 azvAdi vyAvalaMm / 37 saGketakAle saGketenAviSayIkRtatvAdAhuleyAdeH / 38 dUSaNAntaramAha / 39 katham / 40 goshbdaarthH| 41 pareNa tvyaa| 42 samAsArambhe vAkye / 43 padArthasya / Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe3. parokSapari0 vidhAtuM zakyaH / athA'gonivRtyAtmA gaurava, nanvevamaNonivRttisvabhAvatvAgAragopratipattidvAreNaiva pratItiH, aMgozca gopratipedhAtmakatvAdopratipattidvAreNeti sphuTamitaretarAzrayatvam / athA'gozabdena yo gaurniSidhyate sa vidhilaMpa evAgovya5bacchedalakSaNApohasidhyartham tenetaretarAzrayatvaM na bhaviSyati yadyevam-'sarvasya zabdasyApoho'rthaH' ityevamapohakalpanA vRthA vidhirUpasyApi zabdArthasya bhAvAt, anyathetaretarAzrayo durnivaarH| taduktam "siddhazcAgaurapohyeta goniSedhAtmakazca sH| taMtra gaurava vaktavyo natrA yaH pratividhyate // 1 // sa cedagonivRttyAtmA bhvednyonysNshryH| siddhazcedgaurapohAthai vRthApohaprakalpanam // 2 // gavyasiddhe tvagaurnAsti tadabhAvepya(pi)gauH kutH| nodhaaraadheyvRttyaadismbndhshcaapybhaavyoH||3||" [mI0 zlo0 apoha0 zlo0 83-85] dignAgena vizeSaNavizeSyabhAvasamarthanArtham "nIlotpalAdizabdA arthAntaranivRttiviziSTAnAMnAhuH"[ ] ityuktam / tadayuktam / yasya hi yenaM kazcidvAstavaH samvandhaH siddhastattena viziSTamiti vaktuM yuktam, na ca nIlotpalayoranIlAnutpala20 vyavacchedrUpatvenAbhAvarUpayorAdhArAdheyatvAdiH samvandhaH sambha vati; nIrUpatvAt / AdigrahaNena saMyogasamavAyaikArthasamavAyAdisambandhagrahaNam / na cAsati vAstave samvandhe tadviziSTasya pratipaciryuktA'tiprasaGgAt / 1 puruSeNa / 2 ashvaadybhaavaatmaa| 3 uttarapadArthaH / 4 bho saugata / 5 taa| 6 uttarapadArthasya / 7 ashvaadeH| 8 taa| 9 eva / 10 prtiitiH| 11 pUrvoktaprakAreNa / 12 sAlAdimAtrabhAvarUpa iti bhaavH| 13 nAgonivRttyAtmA / 14 svruup| 15 tahiM / 16 shaatH| 17 goshbden| 18 evaM sati / 19 ucyate eva gaurityukte aah| 20 vidhirUpeNa / 21 ajnyaate| 22 jainenocyate / 23 vizeSyapadAbhidheyo'bhAvo vizeSya AdhArazca vizeSaNapadAbhidheyo'bhAvo vizeSaNamAdheyazcetyabhiprAyaH parasya (saugatasya ) nIlo ghaTa ityAdivat / 24 na kevalaM sngketH| 25 kArikottarArdha vyaacsstte| 26 anIla anutpllkssnn| 27 abhAvasahitAn / 28 katham / 29 vizeSyasya / 30 vishessnnen| 31 arthruupyoH| 32 ekArthasamavAyaH mAtuliGgakSaNaM ruupvdrsaadeH| 33 AdinA tAdAtmyam / 34 nIla / 35 utpalasya / 36 vizeSaNavizeSyatayA sahyavindhyayorapi pratipattiH syAditi / Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3 / 101] apohavAdaH 437 nAmAkamanIlAdivyAvRttyA viziSTo'nutpalAdivyavacchedo'bhimato yatoyaM doSaH syAt / kiM tarhi ? anIlAnutpalAbhyAM vyAvRttaM vastveva tathA vyavasthitam / taccArthAntaravyAvRttyA viziSTaM zabdenocyate; ityapyapezalam : svalakSaNasyA'vAcyatvAt / na ca svalakSaNasya vyAvRttyA viziSTatvaM sivati yato na vastva-5 poho'sAdhAraNaM tu vastu, na ca vastva'vastunoH samvandho yuktaH, vstudvyaadhaartvaattsy| astu vA samvandhaH, tathApi vizeSaNatvamapohasyA'yuktam, na hi sattAmAtreNa kiJcidvizeSaNam / kiM tarhi ? jJAtaM sadyatvAkArAnuraktayA buddhyA vizeSyaM raJjayati tadvizeNam / na cApo-10 he'yaM prakAraH sambhavaiti / na zvAdibuddhyApoho'dhyavasIyate / kiM tarhi ? vastveva / apohajJAnAsambhavazcoktaH praak|n cAjJAtopyapoho vizeSaNaM bhavati / "nAgRhItavizeSaNA vizeSye vuddhiH" [ ] ityabhidhAnAt / / __ astu vA'pohajJApanam , (jJAnam ;) tathApi-atha taidAkAravu-15 dhyabhAvAttasyA'vizeSaNatvam / sarve hi vizeSaNaM svAkArAnurUpAM vizeSye vuddhiM janayadRSTam , na tvanyAdRzaM vizeSaNamanyAdRzIM vuddhiM vizeSye janayati / na khalu nIlamutpale 'raktam' iti pratyayamutpAdayati, daiNDo vA 'kuNDalI' iti / na cAzvAdiSvabhAvAnuraktA zAbdI vuddhirupajAyate / kintarhi ? bhauvAkArAdhyavasA-20 yinI / tathApi vizeSaNatve sarva sarvasya vizeSaNaM syAt / anu. 1 bhavatAmayaM prasaGga ityukte satyAha / 2 jainAnAn / 3 raktAdi / 4 vizeSaNena / 5 apadmAdi / 6 vishessyH| 7 na kutopi / 8 nIlotpalarUpeNa / 9 iti jainaH / 10 arthaH svlkssnnruupH| 11 anIlA'nutpalarUpa / 12 iti saugtH| 13 kutaH / 14 yadvastu tatvalakSaNameveti shnden| 15 saugatamate / 16 anyavyAvRttirUpaM tu sAmAnyameva / 17 apohostiitystitvmaatrenn| 18 loke| 19 utpalam / 20 syAt / 21 azAtatvAdapohasya / 22 na tAvatpratyakSeNApohagrahaNamityAdiH / 23 svalakSaNarUpe / 24 sthirasthUlAkAraH svalakSaNostIti jJAyate na tvbhaavruupaapohaakaarH| 25 satI sadRzIm / 26 abhAvarUpam / 27 bhAvarUpAm / 28 katham / 29 purusssthH| 30 svalakSaNarUpeSu / 31 apohaaskaa| 32 zamdajanitA savikalpetyarthaH / bauddhAnAM mate nirvikalpakajJAnAnantarotpannasavikalpakazAnena khalakSaNasya nizcayo yataH / 33 sthirasthUlAkAra padArthAkAra / 34 svAkArAnurUpabudhajanakatvepi / 35 apohasya / 36 svAkArAnurUpabuddhyajanakatvAvizeSAt / Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 prameyakamalamArtaNDe 3. parokSaparika rAge vA abhAvarUpeNe: vastunaH pratItarvastutvameva na syAt , bhAvAbhAvayorvirodhAt / zabdenA'gamyamAnatvAccA'sAdhAraNavastunonA vyAvRtyA viziSTatvaM pratyetuM zakyam / uktaJca " cAsAdhAraNaM vastu gmytepohvttyaa| kathaM vA parikalpyeta sambandho vastvavastunoH // 1 // varUpasattvamAtreNa na syAtkiJcidvizeSaNam / khavuddhyA rajyate yena vizeSyaM tadvizeSaNam // 2 // na cApyazvAdizabdebhyo jAyatepohabhAsanam / vizeSye vuddhiriSTeha na cAjJAtavizeSaNA // 3 // na cAnyarUpamanyAha kuryAjjJAnaM vizeSaNam / kathaM vA'nyAdRze jJAne taducyeta vizeSaNam // 4 // athAnyathA vizeSyepi syAdvizeSaNakalpanA / tathA sati hi yatkiJcitprasajyeta vizeSaNam // 5 // abhAvagamyarUpe ca na vizeSyasti vstutaa| vizeSitamapohena vastu vAcyaM na te'stytH|| 6 // " [mI0 zlo0 apoha0 zlo086-91] "zabdenAgamyamAnaM ca vizeSyamiti sAhasam / tena sAmAnyameSTavyaM viSayo vuddhishbdyoH||" [mI0 zlo0 apoha0 zlo0 94] 20 itazca sAmAnyaM vastubhUtaM zabdaviSayaH, yato vyaktInAmasAdhAraNavasturUpANAmazabdavAcyatvAnna vyaktInAmapohyeta, anuktasya 1 azvAdiSu zabdajabuddherabhAvena sahAnurAge sti| 2 yadA bhAvAkAro dhRtastadA'bhAvarUpameva skhalakSaNaM nizcinuyAditi bhaavH| 3 valakSaNasya / 4 kutaH / 5 svalakSaNasya / 6 apohena / 7 arthAntaravyAvRtyA viziSTaM skhalakSaNarUpaM vastu zabdenocyata iti vadantaM vAdinaM prati samarthanamuktamiti jJeyam / 8 apohasya / 9 kathaM tarhi vizeSaNaM syAdityukte Aha / 10 svasya vizeSaNasya / 11 prtiitiH| 12 jagati / 13 abhAvarUpam / 14 bhAvarUpam / 15 vizeSye / 16 jainAnAmidaM dUSaNaM na jAyate teSAM sarva vastu bhAvAbhAvAtmakaM yataH / 17 bhAvarUpe / 18 abhaavruupe| 19 pareNa / 20 yadi / 21 bhAvarUpe / 22 apoisya / 23 anirvaca. nIyam / 24 skhalakSaNarUpe / 25 vizeSaNena / 26 svalakSaNarUpam / 27 zabdena / 28 saugatasya / 29 apohasya vizeSaNasya / 30 skhalakSaNam / 31 yena kAraNenApohazabdayorvAcyavAcakamAvo nAsti ten| 32 zabdajanitabuyA gamyaH zabdena bAcyazca / 33 gotvaadi| 34 svalakSaNasyAvAcyatvaM kutaH saGketAbhAvAt / 35 zabdenAvAcyasya / Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3.101] apohavAdaH 439 nirAkartumazakyatvAt, apohyeta sAmAnyaM tasya vAcyatvAt / apohAnAM tvabhAvarUpatayA'pokhaitvAsambhavAt , abhAvAnAmabhAvAbhAvAt , vastuviSayatvAtpratiSedhasya / apohyatve'pohAnAM vastutvameva syAt / tasmAdazvAdI gavAderapoho bhavan sAmAnyabhUtasyaiva bhavedityapohatvAdvastutvaM sAmAnyasya / taduktam "yadA cA'zabdavAcyatvAnna vyktiiniimpohtaa| tadApohyeta sAmAnyaM tasyApohAca vastutA // 1 // nA'pohyatvamabhAvAnAmabhAvA'bhAvavarjanAt / vyakto'pohAntare'pohastasmAtsAmAnyavastunaH // 2 // " [mI0 zlo0 apoha0 zlo0 95-96] 10 kiJca, apohAnAM parasparato vailakSaNyaM vA syAt, availakSaNyaM vA? tatrAdyapakSe [a]bhAvasthAgorzabdAbhidheyasyAbhAvo gozabdAbhidheyaH, saM cetpUrvoktAdauvAdvilakSaNaH; tadA bhAva eva bhavedabhAvanivRttirUpatvAdbhAvasya / na cedvilakSaNaH; tadA gaupyagauH praseMjyeta tedavailekSyeNa (tavalakSaNyena) tAdAtmyapratipatteH / tanna 15 vAcyAmimatApohAnAM bhedsiddhiH| nApi vA~cakAbhima'tAnAm ; tathAhi-zabdAnAM bhinnasAmAnyavAcinAM vizeSavAcinAM ca parasparato'pohabhedo vAsanoMbhedanimitto vA syAt, vAcyApohabhedanimitto vA? prathamapakSo'yuktaH; avastuni vAsanAyA evAsambhavAt / tadasambhavazca 20 1 apohitum / 2 zabdena / 3 bhanyavyAvRttInAm ( sarveSAM padArthAnAmapoharUpatvAtsarve bhAvA apohaaH)| 4 vyAvaya'tva / 5 atra kharaviSANavadRSTAntaH / 6 apohAnAm vyAva-nAm / 7 vyaavrtytve| 8 aGgIkriyamANe prenn| 9 abhAvAbhAvAnAm / 10 vartamAnaH / 11 hetoH| 12 skhalakSaNAnAm / 13 vastuviSayo niSedho ytH| 14 niSedhasya nissedhaasmbhvaat| 15 apohyA(hA)ntare'zvAdau / 16 goH| 17 vyaktInAmapohAnAM cApohatA nAsti yasmAt / 18 eva / 19 taa| 20 gozabdAzvazabdavAcyAnAmanyavyAvRttInAm / 21 visdRshtaa| 22 azva / 23 vAcyasya / 24 gozabdAbhidheyo'bhAvo ytH| 25 agozabdAbhiSayAt / 26 dvitIyapakSe dUSaNamudbhAvayanti / 27 eksvruupH| 28 bhavet / 29 bhinnapadArtha / 30 tasAdagozabdavAcyAdapohAdavailakSaNyaM gozabdavAcyasyApohasya / 31 ekatvAt / 32 gozabdA'gozabdavAcyApohayoH / 33 ardha / 34 zabda / 35 apohAnAm / 36 golkssnnaashvlkssnn| 37 khaNDamuNDAdi / 38 zabdApohabhedaH / 39 pUrvavikaspazAnaM zabdaviSayaM vAsanA / 40 eva / 41 bsH| 42 artha / 43 vaackaapohe| Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 prameyakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 taddhetonivizyamAyatyAyogAt / nApi vAcyApohodanimittaH, tadbhedasya prAgeva kRtottaratvAt / nanu pratyakSeNaiva zabdAnAM kAraNabhedAdviruddhadharmAyAlAca bhedaH prasiddha eva; ityapyasAmpratam / yato vAcakaM zavdamaGgIkRtyai5 vamucyate / na ca zrotrajJAnapratibhAsiskhalakSaNAtmA zabdo vA. cakaH; saGketakAlAnubhUtasya vyavahArakAle'ciraniruddhatvAt iti na svalakSaNasya vAcakatvaM bhavadabhiprAyeNa / taduktam "nArthazabdavizeSeNa vAcyavAcakateSyate / tasya pUrvamadRSTatvAsAmAnyaM tUpadizyate // 1 // "[ ] "taMtra zabdAntarApohe sAmAnya parikalpite / tathaivAvasturUpatvAcchabdabhedo na kalpyate // 2 // " [mI0 zlo0 apoha0 zlo0 104] tato ye avastunI na tayorgasyagamakabhAvo yathA khapuSpa-khara. vissaannyoH| avastunI ca vAcyavAcakApohau avatAmiti / nanu 15 meghAbhAvAdRSTyabhAvapratipatteranaikAntikatA hetoH ityapyayuktam / tadviviktAkAzAlokAtmakaM hi vastu matpaeNkSe'trApi prayogestyeva, abhAvasya bhAvAntarakhabhAvatvapratipAdanAt / bhavatpakSe tu na kevalamapohayorvivAdAspadIbhUtayorgamyagamakatvAbhAvo'pi tu vRSTi meghaadyauvyorpi| 20 kiJca, apoho vAcyaH, arthAvAcyo vA? vAcyazcetkiM vidhirUpeNa, anyavyAvRttyA vA? yadi vidhirUpeNa; kathamapohaH sarva 1 vAsanAkAraNasya / 2 tuccharUpatvAnniviSayatvamapohasya savikalpakazAnasya / 3 gavAdInAm / 4 tAlvAdi / 5 bhinna / 6 adhyAso grahaNam / 7 pAramArthikAthesya / 8 pareNa saugtem| 9 svalakSaNarUpazabdasya / 10 vinaSTatvAt / 11 hetoH| 12 zabdasvabhAvasya / 13 bauddha / 14 asvalakSaNarUpaiH zabdarasvalakSaNarUpArdhapratipAdane na kiJcitsAdhyasiddhiauddhamate itybhipraayH| 15 pareNa / 16 saGketakAlAt / 17 azAtatvAt / 18 uttarakAle / 19 arthazabdayoH / 20 tarhi sAmAnyAkAraNa vAcyavAcakatAstvityAzaGkAyAmAha / sAmAnyasya vAcyavAcakatayopadeze ca / 21 gozabdAdazvazabdaH zabdAntaraM tena vAcyo'pohastatra / 22 avAstave / priklpitprkaarenn| 23 zabdAnAm / 24 smrthyte| 25 saugatAnAm / 26 abhAvarUpayorapi gamyagamakabhAvostIti vakti bauddhH| 27 gmygmkbhaavsdbhaavaat| 28 avastutvAditi / 29 mevaadibhinn| 30 jain| 31 saugata / 32 vaacyvaackyoH| 33 tuccharUpatvAt / 34 anyazca / 35 zabdena / 36 athvaa| 37 zabdena / 38 astitvsdbhaaven| 39 eva / Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 31101] apohavAdaH zabdArthaH? athAnyavyAvRtyA, tarhi nApohopi zabdAdhigamyo mukhyH| anavasthA ce-tadvyAvRtterapi vyAvRttyantareNAbhidhAnAt / athA'vAcyaH, tarhi 'anyazabdArthA'pohaM zabdaH pratipAdayati' ityasya vyAdhItaH! kiJca, 'nonyApohaH ananyApohaH' ityAdau vidhirUpAdanya-5 dvAcyaM nopalabhyate pratiSedhadvayena vidherebAdhyavasAyAda / kazcAyamanyApohazabdavAcyooM yatrAnyApohasaMjJA syAt ? atha vijAtIyavyAvRttAnarthAnAzrityAnubhavAdikrameNa yadutpannaM vikalpajJAnaM tatra yatpratibhAti jJAnAtmabhUtaM vijAtIyavyAvRttAkAratayAdhyavasitamarthaprativimvakaM tatrAnyApoha iti saMjJA / nanu 10 vijAtIyavyAvRttapadArthAnubhavadvAreNa zAbdaM vijJAnaM tathAbhUtArthAdhyavasAyyutpadyate ityatrAvivAda eva / kintu tattathAbhUtapAramArthikArthagrAhyabhyupagantavyamadhyavasAyasya pa~haNarUpatvAt / vijA'tIyavyAvRttezca samAnapariNAmarUpavastudharmatvena vyavasthApitatvAnnAmamAtrameva bhidyet| yaccoktam-"tatprativimbakaM ca zabdena janyamAnatvAttasya kAryameveti kAryakAraNabhAva eva vAcyavAcakabhAvaH" 1 apohasya vidhirUpeNa vAcyatvAtsarvazabdArtho'poha eva na bhvtiityrthH| 2 apoh| 3 na kevalaM svlkssnnm| 4 anyavyAvRttirapi vAcyA'vAcyA vA syAt ? avAcyA tadA'vAcyayAnyavyAvRttyA kathamapoho vAcyotiprasaGgAt / atha vAcyA kiM vidhirUpeNAnyavyAvRttyA vA ? na tAvadidhirUpeNoktadoSAnuSaGgAt / athAnyavyAvRttyA anyavyAvRttirvAcyA cettatrApyanyavyAvRttiryathA vAcyA sApi vAcyA'vAcyA vetyaadiprkaarennaanvsthaa| 5 kutH| 6 zabdena / 7 ashv| 8 ytH| 9 ashvlkssnn| 10 gauriti / 11 matasya / 12 apohasyA'vAcyatvAt / 13 sarveSAM paraspareNa: vyAvRttisvabhAvo ytH| 14 avidhirUpam / vstu| 15 AdI yo naJ sa ekopoho dvitIyena tasyApyapohaH / do nau prakRtamartha gmytH| 16 iti / 17 saGketaH / 18 kazcidvauddhavizeSaH prAha / 19 ashvaadibhyH| 20 khaNDamuNDAdiskhalakSaNAn / 21 prathamaM khaNDamuNDAdyanubhavo nAma nirvikalpakaM darzanaM, tadanu vikalpavAnudvodhastadanu saGketakAlagRhItavAcyavAcakassaraNaM tadanvitaM vAcyavAcakamiti yojanaM, tadanu vikalpoyaM gauriti / 22 ashvaadibhyH| 23 jJAnAdabhedarUpam / 24 jainabauddhayoH / 25 zAne jJAnasvarUpAkAro'poha iti bauddhvishesssyaa'bhipraayH| 26 shraavnnprtykssm| 27 nizcayasya / 8 saugten| 9 padArthAnAM zAnasya / 30 bauddhmte| 31 khaNDamuNDAdikhavyaktyapekSayA / 32 vijAtIyavyAvRttiH samAnapariNAmarUpasAmAnyaM ceti| 33 svagranthe / 34 artha / shaane| Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 prameyakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 tadapyayuktam / zabdAdviziSTasaGketasavyapekSAdvAhyArthe pratipattipravRttiprAptipratIteH sa evAsyArtho yuktaH, na tu vikalpaprativisvakamAtra zabdAttasya vaacytyaa'prtiiteH| ato'yuktam-"prativimvasya mukhyamanyApohatvaM vijAtIyavyA5vRttaskhalakSaNasyAnyavyAvRttezcaupacArikam" [ iti / anyApohasya hi vAcyatve mukhyopacArakalpanA yuktimatI, taccAsya nAstItyuktam / tataH pratiniyatAcchabdAtpratiniyate'thai prANinAM pravRttidarzanAtsiddhaM zabdapratyayAnAM vastubhUtArthaviSaya tvam / prayogaH-ye parasparAsaMkIrNapravRttayaste vastubhUtArthaviSayAH 20 yathA zrotrAdipratyayAH, parasparA'saGkIrNapravRttayazca daNDItyAdizAbdapratyayA iti / na cAyamasiddho hetuH; 'daNDI viSANI' ityAdidhIvanI hi loke dravyopodhiko prasiddhau, 'zukla: kRSNo bhramati calati' ityAdiko tu guNakriyAnimittau, 'gaurazvaH' ityAdI . sAmAnyavizeSopA~dhI, 'ihAtmani jJAnam' ityAdiko 15 samvandhopAdhikAveveti prtiiteH| nainu cAkRtasamayA dhvanayorthAbhidhAyakAH, kRtasamayA vA? prthmpkssetisnggH| dvitIyapakSe tu va teSAM saGketaH-skhalakSaNe, jA~tau vA, tadyoge vA, jAtimatyarthe vA, vuddhyokAre vA prakArAnta rAsambhavAt ? na tAvatsvalakSaNe; samayo hi vyavahArArtha kriyamANaH 20 saGketavyavahArakAlavyApake vastuni yukto nAnyatra / na ca skhala kSaNasya saGketavyavahArakAlavyApakatvam ; zAbaleyAdivyaktivizeSANAM dezodibhedena parasparato'tyantavyAvRttatayA'nvayAbhAvAt , 1 ghaTapaTAdilakSaNe / 2 arthtyaa| 3 sambandhinyAH / 4 tathA hi / 5 zabdena / 6 kinycaapohaavaacyothetyaadinaa| 7 zabdAthoM'poho vicAryamANo. na ghaTate' ytH| 8 paramArtha / 9 bsH| 10 asaGkalita / 11 locanAdijJAnAni / 12 dvndvH| 13 dhvaniH shbdH| 14 upAdhiH-vizeSaNaM kaarnnmityrthH| 15 dhIdhvanI / 16 dhIdhvanI / 17 gotvAdi / 18 azvAdeyAvarttamAnatvAttadeva vizeSaH / 19 dhIvanI / 20 saMbandhaH smvaayH| 21 atra pratividhIyate / ityetAvataH prAk saugataH pUrvapakSayati / 22 ghttaadivaackaaH| 23 ghaTazabdaH paTAbhidhAyako bhavatu saGketAbhAvAt / . 24 sadRzapariNAmalakSaNe saMketosti / 25 buddhaavkaare| 26 pratibimbake / 27 kssnnikaadiruupe| 28 pravRttinivRttirUpa / 29 sthAyini / 30 avyApake kssnnike| 31 AdinA khaNDamuNDazavalAdInAm / 32 AdinA kAlasvarUpasvabhAvAH / 33 khaNDo muNDAdatyantavyAvRtta iti sambandhAbhAvAt / 34 yo yatraiva sa tatraiva yo yadaiva tadaiva sH| na dezakAlayoAptirbhAvAnAmiha vidyte| Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3 / 101] apohavAdaH 443 tatrAnantyena saGketAsambhavAcca / vikalpabuddhAvadhyAhRtya teSu saGketAbhyupaMgame vikalpasamAropitArthaviSaya eva zabdasaGketaH, na paramArthavastuviSayaH syAt / sthiraikarUpatvAddhimAcalAdibhAvAnAM saGketavyavahArakAlavyApakatvena saMmayasambhavopyasambhAvyaH teSAmapyanekANupracayakhabhAvAnAM prAdurbhAvAnantaramevAvargitayA tada-5 smbhvaat| kiJca, eteSu samayaH kriyamANo'nutpanne kriyeta, utpaneSu vA ? na tAvadanutpanneSu paramArthataH samayo yuktaH; asataH sarvopAkhyArahitasyAdhAratvAnupapatteH / nApyutpanneSuH tasyArthAnubhavazabdassaraNapUrvakatvAt , zabdassaraNakAle cArthasya pradhvaMsAt / 10 sarveSAM khalakSaNakSaNAnAM sAdRzyamaikyenAdhyAropya saGketavidhAne siddhaM skhalakSaNasyA'vAcyatvam vuddhyAropitasAdRzyasyaivAbhidhAnarabhidhAnAt / vAcyatve vA zabdabuddheH spaSTapratibhAsaprasaGgaH, na caivam / na khalu yathendriyavuddhiH spaSTapratibhAsA pratibhAsate tathA shbdvuddhiH| prayogazca-yo yetkRte pratyaye na pratibhAsate na sa 15 tasyArthaH yathA rUpazabdaprabhavapratyaye rasApratibhAsane nAsau tadarthaH, na pratibhAsate ca zAbdapratyaye skhalakSaNamiti / uktaJca "anyathaivAgnisambandhAdohaM gdho hi manyate / anyathA dAhazabdena dAhArthaH sampratIyate // 1 // " [vAkyapa0 22425] 20 na caikasya vastuno rUpayamasti, yenAspaSTaM vastugaitameva rUpaM zabdairabhidhIyeta aikasya dvitvavirodhAt / tanna skhalakSaNe saGketaH / * 1 yo yo gozabdaH sa sa muNDavAcaka iti / 2 vyktissu| 3 gozabdasya / 4 sarvavyaktayo gozabdena vAcyA iti aaropy| 5 jainaadinaa| 6 bsH| 7 bsH| 8 padArthAnAm / 9 saGketa / 10 vinaashityaa| 11 zAbaleyAdivizeSeSu / 12 ajAteSu / 13 upAkhyA svbhaavH| 14 samayasya / 15 ayamasya zabdasya vAcya iti / 16 trikAlatrilokodaravartinAm / 17 sadRzAparAparotpattyA yatsAdRzyam / 18 abheden| 19 aGgIkriyamANe jainAdinA / 20 zabdena / 21 AropitasAmAnyasyaiva vAcyatvaM zabdena yataH / 22 zabdaiH jAtAyAH / 23 svalakSaNasya ! 24 uparyuktasamarthanam / 25 netrAdi / 26 svalakSaNarUporthaH / 27 spaSTatvena / 28 ysH| 29 sparzanendriyeNa / 30 sAkSAt / 31 (nahi) dAhamityukte mukhyaM dahyate / 32 pumAn / 33 aspsstttven| 34 spaSTatvAspaSTatve / 35 yuktisiddham / 36 spaSTAspaSTatvalakSaNam / 37 rUpasya / 38 prmaarthbhuutH| Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 prameyakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 nApi jAtau tasyAHkSaNikatva svalakSaNasyevAnvayAbhAvAnna saGketaH phailavAn / akSeNikatve tu krameNa jnyaanotpaadktvaabhaavH| nityaikakhabhAvasya parApakSApyalambhAvyA ! pratiSiddhA ceyaM yathAsthAnama ityalamatimalaGgele / 5 nApi tadyoge saGketaH; tasyApi samavAyAdilakSaNasya nirAkRtatvAd / jAtitadyogayozcAsambhave tadvatopyarthasyAsambhavAkathaM tatrApi saGketaH? buddhyAMkAre vA; sa hi vuddhitAdAtmyena sthitatvAnna vumantaraM pratipAdyamartha vAnugacchati / kiJca, 'itaH zabdIdarthakriyArthI puruSo'rthakriyAkSamAnAnvi10 jJAya pravartiSyate' iti manyamAnairvyavahartRbhirabhidhAyakoM niyu jyante na vyasanitayA / na cAsau vikalpavuddhyAkoro'rthinobhipretaM zItApanodAdikArya sampAdayituM samarthaH / / kiJca, buddhyAkAre zabdasaGketAbhyupagame'pohAdipakSa evAbhyupagato bhavet; tathAhi-apohAdinApi vuddhyAkAro bAhyarUpa. 15 tayAdhyavasitaH zabdArthobhISTa eva, arthavikSAM ca kAryatayA zaibdo gamayati yathA dhUmonimiti / aMtra pratividhIyate / kRtasamayA eva dhvnyo'rthaabhidhaaykaaH| samayazca sAmAnyavizeSAtmakerthe'bhidhIyate na jAtyAdimAtra / 1 kutH| 2 jaateH| 3 gotvaadisaamaanye| 4 bhavet / 5 anusyUtatve / 6 tasyA jAteH / 7 paraM-nimittam / 8 jAtiH / 9 jAtau saGketanirAkaraNaprasaGgena / 10 pakSAntaram / 11 tayoH skhalakSaNajAtyoH sambandhe / 12 AdinA saMyogatAdAtmyAdezca / 13 zabdena / 14 arthasya / 15 nAnveti / 16 ataH kena sArka saGketaH syaat| 17 vivkssittvaat| 18 jainamatAbhiprAyaM vakti saugtH| 19 artha:prayojanam / 20 shbdaaH| 21 kArya vinA pravRttirvyasanam / 22 arthasya / 23 puruSasya / 24 arthapratibimbarUpe / 25 jainena / 26 saugt| 27 jainasya / 28 saugatena / 29 zAnAtmA buddhyAkAra eva bAhyArthoM nAparaH kazcidityabhiprAyo bauddhavizeSasya / 30 AntarArthasya vaktumicchAM zAnasvabhAvAM zabdasya kAraNabhUtAm / 31 kAryarUpaH / 32 zApayati / 33 zAnasvabhAvA vivakSA eva bAhyArthaH zandaviSayoM nAparaH kazcidityapi bauddhavizeSAbhiprAyaH / anyApoharUpo buddhyAkArarUpo vivakSArUpa evaM trividhaH zabdaviSayo bauddhamate iti jJeyam / 34 kAryam / 35 kAraNam / 36 prkRtpksse| 37 shbdaaH| 38 vaackaaH| 39 taadaatmysvruupai| 40 parArthe / 41 kriyate / 42 kevalAyAM jAtau kevale vizeSe vA nAbhidhIyate / Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 31101] apohavAdaH 445 tathAbhUtazcArtho vAstavaH saGketavyavahArakAlavyApakatvena pramANasiddhaH 'sAmAnyavizeSAtmA tadarthaH [priikssaamu04|1] ityatrAtivistareNa varNayiSyate / sAmAnyavizeSayorvastubhUtayostatsambandhasya cAtra pramANataH pralApayiSyamANatvAt / na cAtrApyAnantyAnyaktInAM parasparAnanugamA saGketA'sambhavaH, samAna-5 pariNAmApekSayA kSayopazamavizeSAvibhUtohAtyamAgela tAsAM pratibhAlamAnatayA saGketavipayatopapatte, kathananyathAnumAnavRttiH taMtrApyAnantyAnaMnugamarUpatayA sAdhyasAdhanavyahIno sandadhagrahaNAsambhavAt ? __ anyavyAvRttyA samvandhagrahaNam ; ityapyasattasyA evasadRzapa-10 riNAmasAmAnyAsambhave asmbhaavymaantvaat| na cA'sadRzeSvapya. theSu sAmAnyavikalpajanakeSu taddarzanadvAreNa sadRzavyavahAre hetutvamnIlAdivizeSANAmapyabhAvAnuSaGgAt / yathA hi paramArthato'sadezA api tathAbhUtavikalpotpAdakadarzanahetavaH sadRzavyavahArabhAjobhAvAH tathA svayamanIlAdisvabhAvA api nIlAdivikalpotpAda-15 kadarzananimittatayA nIlAvyivahArabhAratvaM pratipatsyante / saMhazapariNAmAbhAve va arthAnAM sajAtIyetaravyavasthA'sambhAvAkuMdaH kasya vyAvRttiH ? anyavyAvRttyA lasbandhavigamepi caitalaba saoNnam-taMtrAnantyAnanugamarUpatvasyA'vizeSAt / tato 'ye yaMtra bhAvataH kRtasamayA na bhavanti na te tasyAbhidhAyakAH yathA 20 3 1 saGketitAthoM nAstItyukte Aha / 2 sUtre / 3 jainAcAryaiH / 4 pratyakSAditaH / 5 vyvhaarkaale| 6 asya zabdasyAyanartha ityevaMrItyA / 7 sadRza / 8 ye ye trikAlatrilokodaravartinaH sAslAdinantaste te gozabdena vAcyA ityevan / 9 kutaH / 10 anumAnavyavahArakAle / 11 paraspara / 12 asAdhyAsAdhanarUpeNa / 13 avinAmAvalakSaNa / 14 yA govyaktayastA gozabdena vAcyA iti / 15 pUrva nirAkRtatvAt / 16 khaNDAdiSu / 17 sAmAnyarUpazcAsau vikalpazca / 18 ayamanena sadRza iti vikalpoyaM gaurayaM gauveti viklpH| 19 visadRzArtha / 20 pravIti / 21 mukhena / 22 katham / tathA hi / 23 khaNDamuNDAdayaH pdaarthaaH| 24 sntH| 25 syuH| 26 svruupenn| 27 niillkssnnbhaavaaH| 28 vikalpaH jJAnam / 29 sAmAnya / 30 saaslaadimtvaadinaa| 31 goghaTapaTAdInAm / 32 vijAtIya / 33 kasmAt / 34 saadhysaadhnvyktiinaam| 35 kiJca / 36 saGketapakSe yatpareNocyate / 37 anyavyAvRttiviSayakam / 38 anyavyAvRttayo'nantA ityevam / 39 vyAvRttigraha nnkaale| 40 sAdhyasAdhanavyaktInAM sambandhAvagamo yathA vastuni zabdasya saGketaparijhAnamapi tathA syaadytH| 41 vstuni| 42 paramArthataH / pra. ka. mA0 38 Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 prameya kamalamArtaNDe [3. parokSapari0 sAnAdimatvakRto'zakSaH, na savanti ca bhAvataH kRtasamayAH sarvasivasTAni lavaM vanayaH' ityatra prayoge'siddho hetuH; uktaprakAreNArthe dhvanInAM samayasambhavAt / yaza himAcalAdibhAvAnAmapyanekaparamANupracayAtmanAM kSaNika5 tvena samayAsambhava ityuktam / tadapyuktimAtram ; sarvathA kSaNikatvalya vAhyAdhyAtmikAthai prativettyamAnatvAt / tathA cotpanneSvapyartheSu saGketalambhavAt , ayuktamuktam-'utpanneSvanutpanneSu vA saGketAsambhavaH' ityaadi| nanu zabdenAsyAnidheyaMtre lAkSAdevAtopratipatterindriya10 saMhatevaiphalyagrasaGgaH, tannA ato'rthayA'spaSTAkAratayA pratipatteH, spaTAkAratayA tatpratipattyarthamindriyasaMhatirapyupapadyate eveti kathaM tasyA vaiphalyam ? spaSTA'spaSTAkAratayArthapratibhAsamedazca sAmanIbhedAna virudhyate, duuraasnnaarthiipnivddhendriyprtibhaaNsrvt| athA'satyapyarthe'tItAnAgatAdau zabdasya pravRtti(tte naIyArthA15bhidhAyakatvam / tdst| tasyedAnImabhAvepi svakAle bhAvAt, 'anyathI pratyakSasyApyarthaviSayatvAbhAvaH syAt tadvipayasyApi tatkAle'bhAvAt / avisaMvAdastu pramANAntarapravRttilakSaNo'dhyakSavacchodepyanubhUyata ev| 'A~sIdvahniH' ityAdyatItaviSaye vAkye viziSTaMbhasmAdikAryadarzanodbhUtAnumAnena saMvAdopalabdheH, candrArka20 grahaNAdhanAMgatArthaviSaye tu pratyakSapramANenaiva / kecidvisaMvAdA sarvatra zAbdasyA'prAmANye pratyakSasyApi kvcidvisNvaadaatsrvtraapraamaannyprsnggH| tato nirAkRtametat "anyadevendriyagrAmanyacchabdasya gocrH| 1 sAlAdimadarthAbhidhAyako na bhavati yataH / 2 parakRte / 3 bhAvato'kRtasamayasvAditi / 4 smaanprinnaamaapekssyetyaadinaa| 5 pareNa / 6 ghttaadau| 7 zAnAdau / 8 prenn| 9 pratipAdyatve / 10 anyvdhaanen| 11 zrUyamANAcchabdAt / 12 cakSurAdisamUhasya / 13 sUktam / 14 vivakSitAcchandAt / 15 ghaTate / 16 ekArtha / 17 ekaarthsy| 18 spssttaa'spsstttyaa| 19 ekArthasya / 20 zabdo. ccAraNasamaye / 21 ardhasyAnabhidhAyakatve / 22 kSaNikatvAt / 23 pratyakSotpattikAle iva / 24 shne| 25 katham / 26 iha prdeshe| 27 kinycidussnntaakaasstthaadyaakaardhaaritvvishisstt| 28 bhaviSyat / 29 vaacye| 30 shbdprtipaaye| 31 arthe| 32 aGgIkriyamANe prenn| 33 aminnaviSayatvepi zAbdapratyakSayoH pratibhAsamedo darzito ytH| 34 khalakSaNam / 35 saamaanym| Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3 / 101] apohavAdaH 447 zabdAtpratyeti minAkSo na tu pratyakSamIkSate // 1 // " ! "anyathaivAgnisambandhAdAhaM dagdhobhimanyate / anyathI dAhazabdena dAhAH smprtiiyte||" [vAkyapa0 2 / 4125] ityaadi| sAmagrIbhedAdvizadetarapratibhAsado na punarvivarya bhedAt,sAmA-5 nyAvizeSAtmakaoNrthaviSayatayA sakalapramANAnAM ta dAmAvAditya vakSyamANatvAt / tato 'yo yatkRte pratyAyana pratimAsa ilAdiprayoge heturasiddhaH; sAmAnyavizeSAtmArthalaikSaNalalakSamAkhyA zAha pratyaye prtibhaasnaat| prayogaH-yadyatra vyavahRtimupajanayati tattadviSayam yathA sAmAnya-10 vizeSAtmake vastuni vyavahRtimupajanayattyakSaM tadviSayam , tatra vyavahRtimupajanayati ca zabda iti / na cAsiddho hetuH, vahirantazca zAnvyavahArasya tathAbhUte vastunyupalasmAt / bhavaikalpitakhalakSaNasya tu pratyakSe'nyatra vA khapnepyapratibhAsainAt / pratijJApayozca vyAghAtaH; tathAhi-'anyadedendriyagrAhyam 15 ityanena zabdena kazcidarthobhidhIyate vA, na vA? nAbhidhIyate cet kathamindriyohAsyAnyavamataH pratIyate ? athAbhidhIyatethaH tarhi tasyaiva tadvipayatvaprasiddheH kathana zabdasyArthAgocaratvapratizA'to vyAhanyeta ? sA~kSAdindriyagrAhyAgocaro'sAviti cet / pAramparyeNAsau tadgocaro bhavati, na vA ? yadi na bhavati; tarhi 20 'sAkSAt' iti vizeSaNaM vyartham / atha bhavati, tarhi tajjJA(tajjA) 1 kutH| 2 artham / 3 jAnAti / 4 utpATitAkSaH andha ityarthaH / 5 kriyAvizeSaNameva / 6 parokSaM jAnAtItyarthaH / 7 arthan / 8 sparzanendriyagrAhya tayA / 9 spaSTatvena / 10 jAnAti / 11 aspaSTatvena / 12 AsannadUratvAdi / 13 sAmAnyavizeSAtmakArthoM viSayo bhavatIti sAdhyaH, zabdo dhI : 14 basaH / 15 vissy| 16 cturthaadhyaaye| 17 zabdapratyaye'rthapratibhAsaH siddho yataH / 18 anumaane| 19 zabdakRte pratyaye'pratibhAsamAnatvAtsvalakSaNasyeti / 20 kutaH / 21 ysH| 22 shbdshaanjnitshaane| 23 vikalpajJAnam / 24 vikalpam / 25 nAyanAdi / 26 tatra vyvhRtijnktvaat| 27 gavAdau / 28 AtmAdau / 29 saugata / 30 anumAnAdau / 31 kharaviSANavat / 32 vyAghAtameva darzayati / 33 bauddhamate zabdaH kaJcidapyartha na vakti trhi| 34 arthasya / 35 bhinnatvam / 36 artho'gocaro yasya / 37 avyavadhAnena / 38 bsH| 39 svalakSaNaM pratyakSaM gRhNAti / pratyakSAcca vikalpaH (nIlamidaM piitmidmiti)| vikalpAca zabda utpadyate / vikalpayonayaH zabdaH ityabhidhAnAditi / 40 sa gocaro yasya zabdasya / 41 pArampayeNendriyagrAhyArdhagocaro bhavati zabdaH / Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDai 3. parokSapari0 pratItiH kisindriyajapratItitulyA, tadvilakSaNA vA? yadi tattulyA, tadA 'zabdAtpratyeti vinaSTAkSo na tu pratyakSamIkSa ityanena virodhH| tadvilakSaNA cet, na tarhi pratItivalakSaNyaM viSayabhedasAdhanam , ekatrApi viSaye tadbhyupagamAt / 5 dAhazabdena cA~tra korthobhipretaH-kimagniH, uSNasparzaH, rUpavizeSaH, sphoTaH, taduHkhaM vA ? astu yaH kazcit , kimebhirvikalpai. bhaMvaitAM siddhamiti cet ? eteSAM madhye yorthobhipreto bhavatAM tenArthanArthavattvaprasiddhaH tasyAnarthaviSayatvAbhAvaH siddha iti / nanvevaM dahenalambandhAdyathA sphoTo duHkhna vA tathA dAhazabdAdami 10 kinna syAdarthapratIteravizeSAt ? tanna; anya kAryatvAttasya, na khala dahanapratItikArya sphoTAdi / kiM tarhi ? dahanadehasambandhavizeSakAryam, suSuptAdyavasthAyAmapratItAvapi agnestatsambandhavizeSAt sphoTAderdarzanAt, dUrasthasya cakSuSA pratItAvapyadarzanAt , mantrAdibalena tvagindriyeNApi pratItAvapyadarzanAt / tasmAdasinepi 15viSaye sAmagrIbhedAdvizadetarapratibhAsabhedo'bhyupagantavyaH / tathA cemapyayuktam-'na caikasya vastuno rupadvayamastokasya dvitvavirodhAt' iti| yadi cobhAvobhidhIyate zabdabhAvo nAbhidhIyate iti kriyApratiSedhAnna kiJcitkRtaM syAt / tathA ca kathaM nadIdezadvIpaparvata20 vargApavargAdiSvAtaprajItavAkyAtpratipattiH zreyaHsAdhanAnuSThAne pravRttirvA ? anyathA sarvasAdapi vAkyAtsarvatrArthe prtipttiprvRttyaadipresnggH| 24 2.0 1 sAmAnyArtha jAnAti / 2 andho naa| 3 kriyAvizeSaNam / cakSuHpratyakSeNa yAdRzamIkSate na tAdRzamiti bhAvaH / 4 artham / 5 zabdajendriyajapratItyoH samAnatvAt / 6 dUranikaTaikapAdapAdau svlkssnne| 7 prenn| 8 shloke| 9 saugatasya tv| 10 janAnAm / 11 padArthAnAm / 12 saugatAnAm / 13 shbdsy| 14 tenAthenArthavattvasiddhiprakAreNa / 15 vahnidahanasambandhAdarthapratItirvidyate zabdAdapyarthapratItiriti / 16 dahanasya / 17 sphoTAdikasya / 18 dUrapAdapAdau / 19 dUranikaTAdi / 20 pareNa / anena kathanena bauddhasya yathA skhalakSaNasya pratyakSeNa spaSTatayA pratibhAsana tathA zabdenApyaspaSTatayA pratibhAsanaM jAtamiti / 21 sAmagrImedAtpratibhAsamede ca / 22 vaizadhAvezadyarUpam / 23 apohH| 24 bhAvasya / 25 tahIti zeSaH / 26 shbdaiH| 27 zabdaina kiMcit vAcyaM syaat| 28 zabdena karasAyakaraNebhyarthapratItiranuSThAne pravRttizca yadi / 29 akRtatvAvizeSAt / Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3 / 101] apohavAdaH satyetaravyavasthAbhAvazca tattvetarapratipatterabhAvAt / tathAca 'yatsattatsarvamakSaNika kSaNike asayogapadyAbhyAnarthakriyAvirodhAt' ityAderiva 'yattattat kSaNikaM nitye kAyaurapadyAbhyAmarthakriyAnupapatteH' ityAderapyasattvAnumaGgaH / viparyayaprasaGgo vA, sarvathAlisparzitvAvizeSAt / kelyacidanumAnanAnyasya ketha-5 vidartha saMspArzive sarvArthatyAdabhidheyatvAdiroyA lapakSavipakSayozca satyAsatyatvapradarzanAya zAstraM majayana ballu lavathA'nabhidheyaM pratijAnAti ityupekSatyiprajJaH, sarvathAbhidheyarahola lena tasya prnnetumshkteH| "zaMktasya sUcakaM hetuvaco'zaktamapi svayam" [pramANavA 10 4 / 17 ] ityabhidhAnAt / tatkRtAM tattvasiddhimupajIvati, nArthasya tadvAcyatAmiti kimapi mahAdbhutam ! vastudarzanavaMzaprabhavatvAddhetuvaco vastusUcakam / ityakSaNikavAdinopi samAnam / madvacanamevArthadarzanavaMzaprabhavaM na punaH paravacanam, ityanyatrApi smaanm| sakalavacasA vivakSAmAtravipayatvAbhyupagamAJca, tAvanmAtrasUcakatvena ca zabdalya prAmANye sarva zAbdavijJAnaM pramANaM syAt, pratyAgamasyApi prativAdyabhiprAyapratipAdakatvAvizeSAt / kiJca, arthavyabhicAravacchabdAnAM vivakSAvyabhicArasyApi darzanAtkathaM te tAmapi pratipAdayeyuH? gotraskhalanAdau AnyavivakSAyA-20 mapyanyazabdaprayogo dRzyate eva / 'suvivecitaM kArya kAraNaM na vyabhicarati' iti niyamo'rthavizeSapratipAdakatrepyasyA'stu / na cAsya vivakSAyAstadadhirUDhArtha vA pratipAdakatvaM yuktam / tato vahirarthe pratipattipravRttiprAptipratIteHpratyakSavat / yathaiva hi 1 satyetaravyavasthA'bhAve c| 2 pUrvoktasya satyatvamuttarotasyAsatyatvamityarthaH / 3 aviSayatvaM zabdAnAM ytH| 4 saugatokasya / 5 kathaJcitpAramparyeNa / katham ? prathamatastrirUpadhUmAdisvalakSaNaliGgadarzanaM, tadanu sambandhassaraNaM, tadanu zabdaprayoga iti / 6 saugatenAGgIkriyamANe / 7 dignaagaadiH| 8 skhalakSaNam / 9 zabdena / 10 zAstrAntarepi svalakSaNasUcakaM vacostIti vadati zaktasya samarthasya hetoSUmAdisvalakSaNasya vAcyasya / 11 sAdhye'zaktamapi / 12 svruupenn| 13 saugatena / 14 vcn| 15 aGgIkaroti / 16 trirUpadhUmAdiskhalakSaNaliGga / 17 vaMzaH anvyH| 18 jainasya / 19 shaansy| 20 prvcnsy| 21 jnaadi| 22 gotra-3 nAma / 23 devdtt| 24 jinadatta / 25 zabdalakSaNam / 26 vivakSAlakSaNam / 27 ssttpttaadau| Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 prameyakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 pratyakSAtpratipattapraNidhAnasAmagrIsApekSAtpratyakSArtha pratipattistathA saGketasAmanIsApekSAdeva zabdAcchabdArthapratipattiH sakalajanaprasiddhA, anyathA'to vahirapratipattyAdivirodhaH / na cArthe'rthino'rthitvAdeva pravRtteH zabdo'pravartakaH, adhyakSAderapyevamapravartta5katvaprasaGgAt tadarthepyabhilASAdeva pravRttiprasiddhaH / paramparayA pravartakatvaM zabdepya'stu vizeSAbhAvAt / kA ceyaM vivakSA nAma-kiM zabdoccAraNecchAmAtram, 'anena zabdenAmumartha pratipAdayAmi' ityabhiprAyo vA? prathamapakSe vaktRzrotroH zAstrAdau pravRttina syAt / na khalu kazcidanunmattaH zabda10 nimittecchAmAtrapratipattyartha zAstraM vAkyAntaraM vA praNetuM zrotuM pravartate / dazadADimAdivAkyaiH saha sarvavAkyAnAmavizeSaprasaGgazca, sarveSAM svaprabhavecchAmAtrAnumApakatvAvizeSAt / atha 'anena zabdenAmumartha pratipAdayAmi' ityabhiprAyo vivakSA, tatsUcakatvena zabdAnAmanumAnatvam / tadapyayuktam vybhicaaraat| 15na hi zukazArikonmattAdayastathAbhiprAyeNa vAkyamuccArayanti / kiJca, samayAnapekSaM vAkyaM tAdRzamabhiprAya gamayet , tatsApekSa vA? Adya vikalpe sarveSAMmarthapratipattiprasaGgAnna kazcidbhASAnabhijJaH syAt / saMmayApekSastu zabdo'rthameva kiM na gamayati ? na hyaya. marthAdvibheti yena tatra sAkSAnna varteta / yazcAzakyasamayatvAdikerthe 20 zabdApravRttau nyAyaH, so'bhiprAyapi samAna ityabhiprAyAvagamopi zabdAnna syAt / tanna svalakSaNasyAbhidhAnenAnirdezyatvam / kiJca, tacchabdenA'pratipAdyA'nirdezyatvamasyocyeta, pratipAdya vA? na tAvadapratipAdya; atiprasaGgAt / pratipAdya cet, na; 1 praNidhAnameva saamgrii| 2 zabdAt / 3 puruSasya / 4 purusssy| 5 athitvaadev| 6 pratyakSamabhilASamutpAdayati, abhilASAcArthe prvRttiriti| 7 pratyakSasya / 8 zabdopyabhilASamutpAdayati, abhilaassaatprvRttiriti| 9 paramparayA pravartakatvasya / 10 dhiimaan| 11 zabdasya nimittaM kAraNaM yA sA, sA cAsAvicchA ca saivecchA evaMbhUtA yataH zabdocAraH puruSasya / 12 kheSAM vAkyAnAM prabhava utpattiyasyA icchAyAH sA cAsAvicchA ceti / 13 vivakSA dharmiNI asyAstIti sAdhyaM zabdoccAraNAnyathAnupapatteriti / 14 asyaivaMvidhobhiprAyosti tadabhidhAyakazabdoccAraNAditi / 15 samayaH saMketaH / 16 srvtyaa| 17 avizeSataH / 18 kaciddezAdau / 19 sakalabhASAtmakazabdazravaNAt / 20 dvitIyavikalpaH / 21 arthAnAmAnantyAt / 22 abhipraayaannaamaanntyaat| 23 zabdazrotRNAm / 24 azakyasamayatvAvizeSAt / 25 sAmAnyavizeSAtmakasyAdhasya / 26 zabdena / 27 skhalakSaNeti zamdena / 28 ghaTAderapyanirdezyatvaprasaGgAt / - Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 31101] sphoTavAdaH 451 svavacanavirodhAt / zabdena hi khalakSaNaM pratipAdayatA nirdezyatvasasthAbhyupagataM syAt, punazca tadeva prtissiddhmiti| kathaM cAnidezyazabdenApyasyAnabhidhAne anidezyatvasiddhiH? bhrAntimAtrAva tatastatsiddhau na paramArthatattadanidezyamantAdhAraNaM vA siddhyet / pratyakSAttathAbhUtasyAsya prasiddhiH; isapi manorathamAtram / nirdeza 5 yogyasya sAdhAraNAlAdhAraNarUpasya vastula lena sAkSAtkaraNAt / 'bisk laakh; nihr' maahtaab saari' ityasAdhAraNatAyAmani smaanm| vastusvarUpameva sA ityanyatrApi smaanm| kiJca, vikalpapratibhAsya'nyApohagatA vAcyatA vastuni prati 10 Sidhyate, vastugatA vA? Adyavikalpe siddhasAdhyatA / na hyanyApohavAcyataiva vastuvAcyatA; tatpratiSedhavirodhAt / dvitIyapakSe tu svavacanavirodha ityuktam / tataH prAmANikatvamAtmano'bhyupagacchatA pratItisiddhA vaacytaarthsyaabhyupgntvyaa| satyam ; vAcya evaarthH| tadvAcakastu padAdisphoTa eva, na 15 punrvrnnaaH| te hi kiM saimastAH, vyastA vA tadvAcakAH? yadi vyastAH; tadaikenaiva varNana gavAdyarthapratipattirutpAditaiti dvitIyAdivarNoccA. raNamanarthakam / atha samuditAH; tannakramotpannAnAmantaravinaSTatvena samudAyasyaivAsambhavAt / na ca yugapadutpannAnAM teSAM samudAyakalpanA; ekapuruSApekSayA yugapadutpattyasambhavAt, pratiniyeta-20 sthAnakaraNaprayatnaprabhavatvAtteSAm / na ca bhinnapuruSaprayuktagakAraukAravisarjanIyAnAM samudAyepyarthapratipAdakaM prtipnnm| pratiniyatavarNakramapratipattyuttarakAlabhAvitvena zAbdapratipatteH prtibhaasnaat| 1 iti / 2 idaM khalakSaNamanirdezyamiti akthne| 3 khalakSaNasya / 4 nirvikalpakAt / 5 zabdena / 6 skhalakSaNavyatirekeNa sAdhAraNatApi pRthak no bhAtIti / 7 nirdezyatAyAM sAdhAraNatAyAM ca / 8 vastusvarUpatvam / 9 buddhi / 10 zabdena / 11 svlkssnne| 12 skhlkssnnmnirdeshymitynenollekhen| 13 buddhipratibimbarUpasthAnyApohagatasya (vAcyatvasya ) khalakSaNe'sAmirapi pratiSedhAbhyupagamAt / 14 vastuni anyApohavAcyatA vidyate cenna tarhi pratiSedhaH / kathamiti virodhH| 15 zandena hItyAdi / 16 zabdena / 17 labdhAvasaro mImAMsako'vatiSThate / 18 zabdaiH / 19 varNAdinAbhivyajyamAno nityo vyApakaH padAdInAmarthaH padAdisphoTaH / 20 sadeva bhaavyti| 21 gaurityatra gakAraukAravisarjanIyAH gkaaraadinaa| 22 hetoH / 23 aukArAdi / 24 utpanaH / 25 vAlvAdi / 26 kriyaa| Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 prameyakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 na cAntyo varNaH pUrvavarNAnugRhIto varNanAM kramotpAde satyarthapratipAdakaH pUrvavarNAnAmantyavarNa pratyanugrAhakatvAyogAt / taddhi antyavarNa prati janakatvaM teSAM syAt, arthajJAnotpattau lahakAritvaM vA ? na tAvajanakatvam ; varNAdvarNotpatterabhAvAt , prati5 niyatasthAnakaraNAdiprabhavatvAttasya, varNAbhAvepyAdyavotpattyupalambhAcca / nApyarthajJAnotpattau sahakAritvaM teSAmantyavarNAnugrAhakatvam, avidyamAnAnAM sahakAritvasyaivAsambhavAt / yathA cAntyavarNa prati pUrvavarNAH sahakAritvaM na pratipardhante tathA tajjanitasaMvedanAnyapi, tatprabhavasaMskArAca / 10 kiJca, saMvedanaprabhavasaMskArAH svotpAdakavijJAnaviSayasmRti hetado nArthAntare jJAnamutpAdayituM samarthAH / na khalu ghaTajJAnaprabhavaH saMskAraH paTe smRti viddhadRSTaH / na ca tatsaMskAraprebhavasmRtInAM tatsahAyatA; tAsAM yugapadutpattyabhAvAt / ayugapadutpa nAnAM cAvasthityasambhavAt / na cAkhilasaMskAraprabhavaikA smRtiH 15 sambhavati; anyonyaviruddhAnekArthAnubhavaprabhavasaMskArANAmapyekasmRtijanakatvaprasaGgAt / na cAnyavarNA'napekSa eva 'gauH' ityatrAntyo varNorthe(rtha)pratipAdakaH, puurvvrnnoccaarnnvaiyrthyaanussnggaat| ghaTazabdAntyavyavasthitasyApi kakudAdimadarthapratipAdakatvaprasaGgAcca / tanna varNAH samastA vyastA vArthapratipAdakAH sambhavanti / asti 20ca gavAdizabdebhyo'rthapratItiH, tadanyathAnupapattyA varNavyatirikto'rthapratItihetuH sphotto'bhyupgntvyH| zrotravijJAne cAsau niraveyavo'kramaH pratibhAsate, zravaNavyApArAnantaramabhinnArthAvabhAsinyAH saMvido'nubhavAt / na cAso varNaviSayA; varNAnAM parasparavyAvRttarUpatayaikapratibhAsajanakatva25 virodhAt / na ceyaM sAmAnya viSayA; varNatvaMvyatirekeNAparasAmA 1 visarjanIyalakSaNaH / 2 gakAraukArAbhyAm / 3 utpadya vinaSTatvAtpUrvavarNAnAm / 4 mAdyo gkaarH| 5 asatAM pUrvavarNAnAm / 6 utpattyanantaraM vinaSTatvAt / 7 ( pUrvavarNAnAM) dhaarnnaaruupaaH| 8 antyavarNazravaNakAle prAktanavarNasaMvedanasaMskArA. mAvAt / 9 pUrvavarNAnAm / 10 pUrNavarNazAna / 11 pUrvavarNalakSaNa / 12 bahiraNe gvaadau| 13 pUrvavarNasmRtInAm / 14 prAktanaprAktanAnAM vinaSTatvAt / 15 sarvedhAmekA smRtirbhaviSyatItyukta aah| 16 anyvrnnshaayaa| 17 ghttpttlkuttshkttaadi| 18 antyavarNApekSayA anyvoN-gkaaraukaarau| 19 visarjanIyasya / 20 goruup| 21 mA bhavantvityukte Aha / 22 sphoTaM vinaa| 23 niraMzaH / 24 prbhinn:-ekH| 25 arthaH sphoTaH ten| 26 ekArthenAvabhAsinyAH / 20 mmitrruup| 28 ekAnasUcaka / Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3 / 101] sphoTavAdaH 453 jyasya gakAraukAravisarjanIyeSvasambhavAt, varNatvasya ca pratiniyatArthapratyAyakatvAyogAt / na ceyaM bhrAntA; avAdhyamAnatvAt / na cAbAdhyamAnapratyayagocarasyApi spoTasyAsatvam : avayavidravyAderapyasattvaprasaGgAt : nityazcAtau skoTo'bhyupagantavyaH / anityatve saGketakAlAnubhUtasa tadaiva dhvastatvAkAlAntare dezA-5 ntare ca gozabdazavaNAkakudAdimadApratItine svAda, asaGketitAcchabdAdarthapratipatterasambhavAt / sasTa kA hIllAdAyatassa gozabdAdvArthapratipattiH syAt , laketakara gadaiva cAsanyeta / ___ atra pratividhIyate / pratIyamAnAtpUrvavarNadhvaMsaviziSTAdanyArI. darthapratIterabhyupagamAduktadopAbhAvaH / na cAbhAvasya sahakAritna viruddham ; vRntaphalasaMyogAbhAvasya aprativaddhagurutvaphalaprapAtakriyAjanane taddarzanAt , dRSTaM cottarasaMyogaM kurvatprAktanasaMyogAbhAvaviziSTaM karma, paramANvagnisaMyogazca paramANau tadgatapUrvarUpaipradhvaMsaviziSTo rkttaamutpaadynprtiitH| yadvA, pUrvavarNavijJAnAmAvaviziSTaH tajjJAnajanitasaMskArasavya-15 pekSo vA'ntyo varNo'rthapratItyutpAdakaH / nanu saMskArasya kathaM viSayAntare vijJAnajanakatvam ityapyacodyam / tdbhaavnaavityaarthprtiitelplbdhH| pUrvavarNavijJAnaprabhavasaMskArazca praNAlikayA'ntyavarNasahAyatA pratipadyate; tathAhi-prathamavarNe tAvadvijJAnam , tena ca saMskAro20 janyate / tato dvitIyavarNavijJAnam , tena ca pUrvajJAnAhitasaMskArasahitena viziSTaH saMskAro janyate / evaM tRtIyAdAvapi yojanIyaM yAvadantyaH sNskaaro'rthprtipttijnkaantyvrnnshaayH| athavA, zabdArthopalabdhinimittakSayopazamapratiniyamAdavinaSTa eva pUrvavarNasaMvidastatsaMkArIzcA'ntyavarNasaMskAraM viddhati 125 1 gavAdeH / 2 sphoTa eva pratiniyatArthapratyAyako ytH| 3 arthaH-golakSaNaH, tasya, kakudAdimatorthasya ca / 4 (ghaTavAcakaghaTazabde )dhakArAdAvapi varNatvasya sattvAt / 5 zrotrapratyakSazAnena / 6 pratyakSazAnagocarasya ghaTAdeH / 7 sphoTasya / 8 sphoTAt / 9 gorhitaat| 10 tathA ca / 11 zrayamANAt / 12 vAkyapakSe varNasAne padaM graahym| 13 jnaiH| 14 pUrvavarNoccAraNAdivaiyarthyalakSaNa uktdossH| 15 shaakhaadinaa| 16 bsH| 17 tasya kAraNatvasya / 18 shyenaadeH| 19 gmnkriyaa| 20 kRssnnaadiruup| 21 ghaTAdau / 22 pakSe'ntyapadam / 23 pUrvavarNAnAm / 24 gopiNDe / 25 pravAheNa / 26 pakSe prathamapade / 27 samutpadyate / 28 ubhayaviSayaH, dhAraNA paranAmakaH / 29 bhavati / 30 dravyatvasvarUpApekSayA / 31 ye avinmH| Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 tathAbhUtasaMskArabhavatilAvyapakSo vAntyo varNaH padArthapratipattihetuH / vAkyArtha pratipattAcapyayameva nyAyo'GgIkartavyaH / varNAvatpattyabhAvapratipAdanaM ca siddhasAdhanameva / tadevaM yathoktasahakArikAraNasavyapekSAdanalavarNAdarthapratipatteranvayayaMtirekAbhyAM 5 nizcayAt sphoTaparikalpanA'sambhava eva; tadabhAvepyarthapratipatteraktaprakAreNa sambhave'nyathAnupapatteH prakSayAt / na khalu dRSTAdeva kAraNAtkAryotpattAvadRSTakAraNAntaraparikalpanA yuktiH sa(ktisa)GgatA atiprsnggiit| na caivavAdino varNebhyaH sphoTAbhivyaktirghaTate; tathAhi-na sama10stAste sphoTamabhivyaJjayanti; uttaprakAreNa teSAM sAmastyAsambha vAt / nApi pratyekam ; varNAntaroccAraNAnarthakyaprasaGgAt , ekenaiva varNela sarvAtmanA'syAbhivyaktatvAt / padArthAntarapratipattivyavacche. dArtha taduccAraNamiti cet, na; taduccAraNeyi tatpratipatterevAnuSajhAt / yathAhi 'gauH' iti padasyArtho gakArocAraNAtpratIyate tathau15kAroccAraNAt 'auzanasaH' iti padArthopi, tathA ca 'gauH' iti padAdeva 'gauH, auzanasaH' ityarthadvayaM pratIyeta / saMzayo vA syAt'kimekapadasphoTAbhivyaktaye gAyanekavarNoccAraNaM padAntarasphoTa. vyavacchedena, kiM vAnekapadasphoTAbhivyaktaye'nekAdyavarNoccAraNam' iti| 20 na ca pUrvavargaH sphoTatya saMskAre'ntyo varNastasyAbhivyaJjakaH iti na varNAntaroccAraNavaiyarthyam ; abhivyaktivyatiriktasaMskArasvarUpAnavadhAraNAt / na khalu tatra tairvegAkhyaH saMskAro nirvaya'te; tasya mUrteSveva bhAvAt / nApi vAsanArUpaH, acetanatvAt / sphoTasya taccaitanyAbhyupagame vA khazAstravirodhaH / nApi sthita 1 tataH saMskArasya savyapekSo'ntyavarNo'rthapratItijanaka iti / 2 pareNa / 3 jainAnAm / 4 uktaprakAreNa / 5 tAlvAdi / 6 antyavarNasadbhAve'rthapratipattistadabhAve'rthapratipattyabhAva ityevam / 7 sphoTasadbhAve'rthapratipattiH sphoTAbhAve ca tadabhAva iti sphottaanumaapikaayaaH| 8 dRSTAgnikAraNAdbhUmo jalakArya syAt / 9 samastebhyo vyastabhyo vA varNebhyo'rthapratItirnAstItyevaM vaadinH| 10 gaurityatra gAbhivyaktasphoTapratipannArthAgolakSaNAdanyapadAbhivyaktasphoTapratipannArtho'rthAntaram , prakRtAtpadArthAdanyaH padArthaH pdaarthaantrm| 11 ghttaadipdsphott| 12 padArthapratipattiM darzayantyAcAryAH / 13 ekasya - gakArasya / 14 uzanasi zabde bhava auzanasaH zukra ityarthaH / 15 kRtvaa| 16 hetoH| 17 uttaravarNa / 18 katham ? tathA hi / 19 varNaiH / 20 padArtheSu / 21 vAsanAyAzcetanatvAt / 22 miimaaNsk| Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3 / 101] sphoTavAdaH / 455 sthApakaH, asyApi mUrttadravyavRttitvAt , sphoTasya cA'mUrttatvAbhyupagamAt / kiJca, asau saMskAraH sphoTakharUpaH, taddharmoM vA? tatrAdyavika lpo'yuktaH, sphoTasya varNotpAdyatvAnupaGgAt / dvitIya vikalpo'sambhAvyaH; vyatiriktAvyatirikta vikalpAnupapatteH / sphoTAttasyA-5 vyatireke tatkaraNe sphoTa eva kRto bhavet , tathA cAsyA'nityatvAnuSaGgAt svaabhyupgmvirodhH| tatastaddharmasya vyatireke sambandhAnupapattiH tdnupkaarktvaat| tasyopakArAbhyupagame vyatiriktA'vyatiriktavikalpAnuSaGgaH, tatrApi pUrvokta eva dopo'nvsthaakaarii| na ca vyatiriktadharmasadbhAvepi sphoTasyAnabhivyaktasvarUpAparityAge 10 pUrvavadarthapratipattihetutvam / tattyAge caa'nitytvprsktiH| kiJca, pUrvavarNaiH saMskAraH sphoTasya kriyamANaH kimekadezena kriyate, sarvAtmanA vA ? yadyekadezena; tadA taddezAnAmapyatorthAntarAnAntarapakSayoH pUrvoktadoSAnuSaGgaH / sarvAtmanA tu saMskAra sarvatra sarveSAM tato'rthapratipattiH syaat| kiJca, sphoTasaMskAraH sphoTaviSayasaMvedanotpAdanam, Ava. raNApanayanaM vA? yadyAvaraNApanayanam; tadaikatraikadAMvaraNApagame sarvadezAvasthitaiH sarvadA vyApinityatayopalabhyeta, nityavyApitvAbhyAmapagatAvaraNasyAsya sarvatra sarvadopalabhyasvabhAvatvAt / anupalabhyasvabhAvatve vA na kvacitkadAcitkenacidapyupalabhyeta / athaika-20 dezenauvaraNApagamaH kriyate; nanvevamAvRtAnAvRtatvena sAvayavatvamasyAnuSajyeta / athA'vinirbhAgatvAdekatrAnAvRtaH sarvatrAnAvRto'bhyupagamyate; tarhi taidevastho'zepadezAvasthitairupalabdhiprasaGgaH / yathA ca niravayatvAdeka trAnAvRtaH sarvatrAnAvRtaH tathaikatrAvRtaH sarvatrApyAvRta iti mainAgapi nopalabhyeta / 25 1 sthitasthApakarUpakasya / 2 mImAMsakena / 3 tathA ca sphoTanityatvavyAghAtaH / 4 sphoTena saha / 5 sphoTadharmalakSaNasaMskAreNa sphoTasyopakAraH kriyate / 6 prenn| 7 sphoTAt / 8 dharmaH sNskaarH| 9 saMskArAtpUrva yathA'kRtasaMskArasya sphoTasvArthapratipattihetutvaM nAsti / 10 ghaTate / 11 anythaa| 12 sphoTo'nityaH pUrvAkAraparityAgAt ghaTAkArapariNatamRtpiNDavat / 13 sphoTasya / 14 prANinAm / 15 vyaapktvnitytvaat| 16 pratipattRRNAm / 17 eksthaanek| 18 sphoTakA / 19 nrenn| 20 nityavyApinaH sadaikasvabhAvatvAt / 21 na srvaatmnaa| 22 praya niraMzatvavyAghAtaH / sphoTo na niraMza AvRtA'nAvRtadezatvAt / 23 niraMzatvAt / 24 mImAMsakena / 25 pUrvavat / 26 nRbhiH| 27 ISat / 28 sphoTaH / Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 prameyakamalamArtaNDe [3. parokSapari0 atha sphoTaviSayasaMvedanotpAdastatsaMskAraH, sopyayuktaH, varNAnAmarthapratipattijananavat sphoTapratipattijananeSi sAmarthyAsamma vAt , nyAyasya smaantvaat| atha maitam-pUrvavarNazravaNajJAnAhitasaMskArasyAtmano'ntyavarNa5zravaNazAnAnantaraM padAdisphoTasyAbhivyakterayamadoSaH; tadpyasaGga tam ; padArthapratipatterapyevaM prasiddhaH sphoTaparikalpanArthanakyAt / cidAtmavyatirekeNa tattvAntarasyAsyArthaprakAzanasAmarthyAsambhavAJca sa eva hi cidAtmA viziSTazaktiH sphoTo'stu / 'sphuTati prakaTI bhavatyarthosmin' iti sphottaashcidaatmaa| padArthajJAnAvaraNavIryAnta10 rAyakSayopazamaviziSTaH pdsphottH| vaoNkayArthajJAnAvaraNavIryAnta rAyakSayopazamaviziSTastu vAkyasphoTaH iti / bhAvazrutajJAnaparipatasyAtmanastathAbhidhAnA'virodhAt / vAyavaH sphoTAbhivyaJjakAH; ityapyayuktam shbdaabhivyktivsphottaabhivyktestebhyo'nupptteH| teSAM ca vyajakatvo varNakalpAnA15 vaiphalyam, sphoTAbhivyaktAvarthapratipattau cAmISAmanupayogIt / sthite ca sphoTasya varNavAyUtpAdAtpUrva sadbhAve varNAnAM vAyUnAM vA vyajakatvaM parikalpyeta / na cAsya sadbhAvaH kutazcitpramANAtmatipannaH / yaccoktam "nAdenA'hitabIjAyAmanye(ntye )na ninA saha / A~vRtti pAripAkAyAM vuddhau zabdo'vabhAsate // " [vAkyapa0 1185] iti; tadapyetenIpAkRtam ; nityatvamantareNAmapi cArthapratipattiryathA bhavati tathA pratipAditameva / - 1 prthmpkssH| 2 puruSaM prti| 3 samastA vyastA vA varNAH sphoTapratipatti janayantItyAdiprakAreNa / 4 mImAMsakasya tv| 5 janita / 6 puruSasya / 7 tathA c| 8 zAna / 9 katham ? tathA hi / 10 hetoH| 11 aatmaa| 12 bhavati / 13 kathamidAnI daividhyamasya syAdityAzaGkAyAmAha / 14 vIrya shktiH| 15 aatmaa| 16 tathAbhidhAne virodho bhaviSyatItyatrAha / 17 varNA mA bhavantu kintu| 18 kutH| 19 sphoTastha / 20 upakArAbhAvAt / 21 sati / 22 pUrvavarNena vAyunA vA / 23 bIjaH sNskaarH| 24 antyavarNena vAyunA vaa| 25 AvRttiH sAmastyenocAraNam / 62 pUrNAyAm / 27 jnyaane| 28 sphottH| 29 vAyubhyaH sphottaabhivytiniraakrnnen| 30 anityebhyo vaNebhyaH kathaM syAdarthapratipattirityukte satyAha / 31 pUrva vrnnvicaare| Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3.101] sphoTavAdaH 457 yacca zravaNavyApArAnantaramityAdhuktam / tadapyasAram : vaTAdizabdeSu parasparavyAvRttakAlapratyAsattiviziSTavarNavyatirekeNa sphoTAtmano'rthaprakAzakatyaikalyAdhyakSapatipattivipayatvenAprati. bhAsanAt / na cAsinnapratimAsamAtrAdabhinnArthavyavasthA, anyathA dUrAdaviralAnekataru ekapratibhAlAIkanvavyavanyA syAt / na 5 cAra vAdhyamAnatvAnnakatvavyavasthApakatvaH skoTapratibhAsepi vAdhyamAnatvasya pradarzitatvAt / na khalu niyo'nalo ninyatvAdidharmopeto'sI kvacidapi prtyye'vbhaahle| kathaM caivaM zabdasphoTavadgandhAdisphoTopya'rthaprAtiriminaM na syAt ? yathaiva hi zabdaH kRtasaGketasya kvacidarthe pratipattihetutyA 30 gandhAdirapyavizeSAt / evaMvidhamekaM gandhaM samAnAya sparza ca saMspRzya rasaM cAkhAdya rUpaM cAlokya tvayaivaMvidhArthaH pratipattavyaH' iti samayagrAhiNAM punaH kvacittAdRzagandhAdhupalambhAt tayA~vidhArthanirNayaprasiddho gandhAdivizeSAbhivyaGgyo gandhAdisphoTo'stu [varNa ]vizeSAbhivyaGgyapadAdisphoTavat / etena hastapAdakaraNamAtrikAGgahArAdisphoTopyApAdito draSTavyaH / padAdisphoTa eka, na tu svasvayaMvakriyAvizeSAbhivyaGgayo haMsapakSmAdirhastasphoTaH, vikuTTiAdilakSaNaH pAdasphoTaH, hastapAdasAyogalakSaNaH karaNasphoTaH,karaNadvayarUpo mAtrikAsphoTaH, mAtrikAsamUhalakSaNo'GgahArasphoTo veti manorathamAtram / tasyApi 20 khakhAvayavAbhivyaGgyasya svAbhineyArthapratipattihetorazakyanirAkaraNatvAt / tannirAkaraNe vA zabdasphoTAbhinivezo dUrataH pari 1 pareNa / 2 ghakArAt TakAro vyAvRtta ityAdeprakArena, 3 pUrvakSo vakAnoccAraNamuttarakSaNe ttkaarocaarnnniti| 4 yadyapi sTAdizabdeSu parastarabyAittakAlaprattyAsattiviziSTavarNavyatirekeNa sphoTaH pratyakSaviSayatvena nAvabhAsate tathApi abhinnapratibhAsosti / nanu tataH sphoTavyavasthA bhvissytiityaashngkaayaamaah| 5 zabdeSu sphoTasya / 6 samIpaM gate sati / 7 anektruprtiityaa| 8 sphottH| 9 avagandriyaviSayabhUte zande zabdasyArthapratipAdakatvAbhAvAdarthapratipattyartha sphoTakalpane ghrANendriyAdiviSayeSu gandhAdiSu tadartha catvAraH sphoTAH kalpanIyAsteSAmapi tadabhAvAditi bhAvaH / 10 gandhAdisphoTanirAkaraNadvAreNa zabdAdisphoTaM nirAkurvantIti bhaavH| 11 asya zabdasyAyamartha iti / 12 jAtikusumAdInAmamayAdInAmAmraphalAdInAM kAminyAdInAM ca pratipattihetuH / 13 arthe kRtasaMketasya / 14 gandhAdisphoTasya kathaM saGketa ityaashngkaayaamaah| 15 yathAvidhaH pUrva shrutH| 16 gandhAdisphoTApAdanapareNa granthena / 17 nartanasamaye nRtyakArasya / 18 avayavAH hastapAdAdayoGgulyAdayazca / 19 vikaTTitaM bhramaNam / 20 yugapadvyApAraH samAyogaH / 21 abhineyaH anukaraNam / pra. ka. mA0 39 Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 prameyAkamalamArtaNDe 3. parokSapari0 tyAjyaH kSepasamAdhAnAnAmuayaMtra samAnatvAt / tataH zabdasphoTasvarUpasya vicAryamANasyAyogAnAsau padArthapratipattini. bandhanaM prekSAdakSaH pratipattavyam / kintu padaM vAkyaM vA tanivandhanatvena pratipattavyam / 5 kiM punaH padaM vAkyaM vA yannivandhanA'rthapratipattirityabhidhIyate ? varNAnAM parasparApekSANAM nirapekSaH samudAyaH padam / padAnAM tu tadapekSANAM nirapekSaH samudAyo vAkyamiti / nanvevaM kathamidaM sAdhanavAkyaM ghaTate-'yatsattatsarve pariNAmi yathA ghaTaH,saMzca zabdaH iti ? 'tasmAtpariNAmI' ityAkANotsAkAGkSasya vAkyatvauniSTeH 10 ityapyacodyam ; kasyacitpratipatustadnAkAhatvopapatteH / nirAkA satvaM hi pratipattadharmo vAkyeSvadhyAropyate, na punaH zabdadharmastalyAcetanatvAt / sa cetpratipattA tA~vArtha pratyeti, kimityaparamAkAGketa ? pakSadharmopasaMhAraparyantasAdhanavAkyAdarthapratipattA. vapi nigamanavacanApekSAyAm nigamanAntapaJcAvayavavAkyAdapyArtha15 pratipattau parApekSAprasaGgAnna kciniraakaangksstvsiddhiH| tathA ca vAkyAbhAvAna vAkyArthapratipattiH kasyacitsyAt / tato yasya pratipatturyAvatsu parasparApekSeSu padeSu samuditeSu nirAkAGkSatvaM tasya tAvatsu vAkyatvasiddhiriti pratipattavyam / etene prakaraNoMdigamyapadAntarasApekSazrUyamANasamudAyasya ni 1 (jainamatApekSayA) avayavakriyAbhineyArthavyatirekeNAnyArthasya hastapAdAdisphoTalakSaNasyApratibhAsanalakSaNa AkSepastahiM varNAvyatirekeNAnyasya sphoTalakSaNArthasyApratibhAsanamiti samAdhAnam / natu varNAnAmanityatvenArthapratipAdakatvAyogAtsphoTa evArthapratipattiheturityabhyupagantavyam / tannaH kriyAyA apyanityatvenAbhineyArthapratipAdakatvA. yogAddhastAdisphoTo'bhyupagantavyaH ( mImAMsakena) iti / 2 padAdisphoTahastAdisphoTayoH / 3 prazne sati / 4 jainaiH| 5 pdaantrgtvrnnnirpekssH| 6 paraspara / 7 vAkyAntarapadAt / 8 nirapekSasya padasamudAyasya vaakytvprkaarenn| 9 saadhysiddhau| -10 jainasya tava / 11 sarva pariNAmi sattvAditi yojyam / 12 AkAGkSaNe vAkyatvaM kuto na syAdityukte satyAha sAkAhasyeti / 13 jainasya / 14 vyutpannasya yasya hi pratipattustasmAtpariNAmItyatrAkAmAkSayastadapekSayA tadvAkyaM bhavatyuktavAkyalakSaNasadbhAvAda, nAnyApekSayA / 15 cetana / 16 zabdo'cetana iti vacanAt / 17 sAdhanavAkyamAtreNa / 18 sAdhyArtham / 19 tahIti shessH| 20 vAkye / 21 nirAkAsatvasiyabhAve c| 22 kacit / 23 vAkyAbhAvAdvAkyArthapratipattirnAsti yataH / 24 arthapratipattimicchataH puruSasya / 25 vAkyasiddhiprakAreNa / 26 AdinA sAmartham / 27 tiSThatibhavatItyAdi / Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 33101] vAkyalakSaNavicAraH rAkAGkSasya satyabhAmAdipardavadvAkyatvaM pratipAditaM pratipattavyam / yaccocyate"oNkhyAtaMzabdaH sAto jAtiH sNghaanvtinii| eko'navayavaH zabdaH kamo kurnuhatI // 1 // padamA padaM cAntyaM padaM saapekssnityaadi| dhAkara prati mAtarvikA bahudhA yAbadelAn 2 // " iti; tadapyuktimAtram ; yasmAdAkhyAtazabdaH padAntanirapekSaH, sApekSo vA vAkyaM syAt ? na tAvadAdyaH pakSaH padAntaranirapekSa syAsya padatvAt / anyathA AkhyAtapadAbhAvaH syAt / dvitIyapakSepi 10 kaicinnirapekSoso, na vA? prthmpksse'smnmtprsnggH| dvitIyapakSastvayuktaH, padAntarasApekSasyApyasya kacinnirapekSatvAbhAve prakR. tArthAparisamAptyA vAkyatvA'yogArddhavAkyavat / saMghAto vAkyamityatrApi dezakRtaH, kAlakRto vA varNAnAM saMghAtaH syAt ? na tAvadAdyavikalpo yuktaH, kramotpannapradhvaMsinAM15 teSAmekassindeze'vasthityA saMghAtatvAsambhavAt / dvitIyavikalpe tu padarUpatAmApannebhyo vaNebhyo'sau bhinnaH, abhinno kA? na tAvadbhinnonazaiH; tathAvidhasyAsyA'pratIteH, saMghAtatvavirodhAcca varNAntaravat / atha tebhyo'bhinnoso, kiM sarvathA, kathaJcidvA ? sarvathA cet kathamasau saMghAtaH saMghautikharUpavat? anyathA 20 prativarNa sNghaatprsnggH| na caiko varNaH saMghAto naamaatiprsnggaad| kathaJciccet; jainamataprasa~GgaH-parasparApekSA'nokAGkSapadarUpatApanna 1 prakaraNAdigamyapadAntarAdaravAkyAntarapadasya / 2 padasamudAyasya prakaramAdigamyatiSThatItyAdipadAntarasApekSasya vAkyasvaM yathA tadvadatrApi vicAraNIyam / 3 vAkyasya lakSaNAntaram / 4 bhavatigacchatItyAdiH / 5 vAkyam / 6 varNAnAm / 7 vrnntvlkssnnaa| 8 sphottH| 9 varNAnAm / 10 anusaMhatiH praamrshH| 11 mAkhyAtazabdasya vAkyatve / 12 vAkyAntare / 13 jaina / 14 asaduktasyaiva vAkyalakSaNasye. gchayAbhyupagamAt / 15 nirapekSatvAt / 16 pdaantre| 17 devadatta gAmityAdivat / 18 pksse| 19 padAnAM vaa| 20 vAkyam / 21 sakRt / 22 khapustake 'naMza' iti pATho nAstyeva / padebhyo bhinna ityrthH| 23 ekasya varNasya saMghAtatvaM viruddha ythaa| 24 vrnnH| 25 saMghAtaH sarvathA saMghAtibhyo vargebhyo'bhinnopi yadi syaatthiN| 26 astu ityukte satyAha / 27 ekArthavyakterapi jAtitvaprasaGgAt / 28 ekasminvaNe vivartamAne (varNasamUhAnnaSTe sati ) saMghAto na nivarttate iti minnaH / varNebhyo ( pakSe padebhyaH ) medenAnupalabhyamAnatvAdaminnaH (saMghAtaH) iti / 29 vAkyAntarapadebhyaH / Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakAlamArcaNDe3. parokSaparika mulaa jaamaakaaji aabsthaa asbiisilk jainoktavAdalakSaNAcatikramAt / sAkAGkSAnyonyAnapekSANAM tu teSAM vAlyatve praaytipaaditdossaanussnggH| tenda jAtiH saMghAtavartinI vAkyam ; ityapi notsRSTam ; niparAkAGkAnyonyApekSapadasaMghAtavArttanyAH sahazapariNAmalakSaNAyAH kazcittato'bhinnAyA jAteAkyatvaghaTanAt, anyathA sNghaatpkssoktaashessdossaanussnggH| ekonavayavaH zabdo vAkyam / ityetattu manorathamAtram / tasyAprAmANikatvAt , sphoTasyArthapratipAdakatvena prAgeva prativihi10 ttvaat| kramo vAkyamityetattu saMghAtavAkyapakSAnnAtizete iti taddo SeNaiva taduSTaM drssttvym| vuddhirvAkyamityatrApi bhAvavAkyam , dravyavAkyaM vA sA syAt ? prathamaprakalpanAyAM siddhasAdhyatA, pUrvapUrvavarNa jJAnAhitasaMskArasyA15 tmano vAkyArthagrahaNapariNatasyAntyavarNazravaNA'nantaraM vAkyArthAvabodhahetorbuddhyAtmano bhAvavAkyasyA'smAbhirabhISTatvAt / dravyavAkyarUpatAM tu buddheH kazcetanaH zraddadhIta pratItivirodhIt ? etenInusaMhRtirvAkyam; ityapi cintitam ; yathoktapadAnusaM. hRtirUpasya cetAsi parisphurato bhAvavAkyasya parAmarzAtmano'. 20 bhISTatvAt / 'AdyaM padamantyamanyadvA padAntarApekSaM vAkyam' ityapi noktavAkyAdbhidyate, parasparApekSapadasamudAyasya nirAkAGkSasya vAkyatvaprasiddhaH, anyathA padAsiddherabhAvAnuSaGgaH syAt / 1 padAnAM parasparApekSANAM nirapekSaH samudAyo vAkyamiti / 2 vAkyAntarapadebhyaH / 3 saMghAto vAkyamityetannirAkaraNapareNa granthena / 4 sarveSu varNeSu vrnntvlkssnnaa| 5 zrotragrAhyatvena tAlvAdivyApArajanitatvena vA, na sarvathA / 6 padebhyo varNebhyazca / 7 prativarNa vaakytvprsnggruupH| 8 nirNshH| 9 sphottH| 10 eko varNaH samu. tpadyate pazcAdvitIyaH tatastRtIya ityAdiprakAreNa varNAnAM krmH| 11 varNAnAm / 12 pksse| 13 jainaiH| 14 acetanatvAdvAkyAnAM cetanatvAdbuddhezca / 15 buddhi kyamityetannirAkaraNapareNa grnthen| 16 padarUpatAmApannAnAM varNAnAM praamshonusNhtiH| 17 pratibhAsamAnasya / 18 devadattaH' iti / 19 'gacchati' iti / 20 parasparApekSAdi ityasAt / 21 parasparApekSArahitaM padaM yadi vAkyam / 22 sarvasya padasya vAkyatvAt / Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 31101] anvitAbhidhAnavAdaH __ anye manyante- padAnyeva padArthapratipAdanapUrvakaM vAkyAthovavodha vidhAnAni vAkyavyapadezaM pratipadyante / / "padArthAnAM tu mUlatvamiSTaM tdbhaavnaavrtH|" mI0 lo0 vAkyA0 zlo0 111] "padArtha pUrvakastasmAdvAkyAAyamavasthitaH mI0 zlo. vAkyA lo0 336] ityabhidhAnAt teyanyasapavilapavezanyAyanya lakSAmevAnusaranti; anyonyApekSAnAkAGkSAkSarapadasamudAyasya vAkya vena tairapyabhyupagamAt / __ yadi ca padAntarArthairanviMtAnImevArthAnAM padairabhidhAnAtpadArtha-10 pratipattervAkyArtha tipattiH syAt / tadA devadattaMpadenaiva devadattArthasya gamabhyAjetyAdipadavAkyArtharanvitasyAbhidhAnAcchepapadocAraNavaiyarthyam / prathamapaidasyaiva ca vaakyruuptaaprsnggH| yAvanti vA padAni tAvatAM vAkyatvaM yAvantazca padArthAstAvatAM vAkyArthatvaM syAt / avivakSitapadArthavyavacchedArthatvAnna gAm' ityAdi-15 padoccAraNavaiyarthyam : ityatrApyAMvRttyA vAkyArthaprati pattiH syAnprathamapadenAbhihitasya dvitIyAdipadAbhidheyaranvitavArya va dvitIyAdipadaiH punaH punaH pratipAdanAt / atha dvitIyAdipaidaiH svArthasya pradhAnabhAvena pUrvottarapadAbhidheyArthairanvitasyAbhidhAnaM naudyapadena aMtoyamadoSaH; tarhi yAvanti 20 padAni tAvantastadarthAH padAntarAbhidheyArthAnvitAH prAdhAnyena pratipattavyA iti tAvatyo vAsyArthapratipattayaH kathaM na syuH? 1 bhaTTaprAbhAkarAH / 2 avayavAryapratipattipUrvakatvAdvAkyAthai pratipatteH / 3 kAraNatvaM vAkyArtha prati / 4 vAkyArthasya / 5 pipIlikAdhupadravamayAdvilaparityAge bhranitvA punarapi tatraiva pravezo yathA tathAnicchayA sviikaarondhsrpbilprveshnyaayH| 6 jainosa / 7 vAkyavicArAnantaraM vAkyArtha vicArayannAha / 8 gAmityAdi padAntarAdhaiH / 9 sambaddhAnAm / 10 devadattalakSaNooM gAmityAdipadArthairanvito gAmityAdipadArthAzca pUrvottarapadArthairanvitA bhvnti| 11 srvthaa| 12 kevalairdevadattAdikaiH / 13 ekena / 14 gAmabhyAja zuklAM daNDeneti / 15 pUrvapadArthasyottarapadAthaiH sarvathAnvitatvAt / 16 tathA c| 17 devadatteti / 18 vivakSitAd devadatta ityukte gAmabhyAja zuklAM daNDenetyAdipadArthAdavivakSito devadattetyukte paTha gaccha yAhi pivetyAdi padArthaH tasya vyavacchedArthatvAt / 19 punaH punaH pravRttirAvRttiH / 20 ekasyaivArthasya / 21 devadattapadApekSayA gAmabhyAja zuklAM daNDeneti pdaiH| 22 dvitIyAdipadArthasyAbhidhAnaM pradhAnabhAvena / 23 na dvitIyAdipadArthasyAbhidhAnaM pradhAnabhAvena yataH / Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalanArtaNDe 3. parokSapari0 na hAntyapadocAraNAtadarthasyAzeSapUrvapadAbhidheyairanvitasya pratipattervAkyArthAvabodho avati, na punaH prathamapadoccAraNAt tadarthasthAvAntara padAbhidheyairanvitasya, dvitIyAdipadoccAraNAcA'zeSapadAbhidheauranvitasya tadarthasya pratipattarityatra nimittamutpazyAmaH / 5 atha 'gamyamAnaistaistasyAnvitatvam na punarabhidhIyamAnaH tenAyamadoSaH, kimidAnImabhidhIyamAna eva padasyArthaH ? tathopaigame kathamanvitAbhidhAnam-vivakSitapardasya gamyamAnapadAntarAbhidheyA rthAnAmaviSayatvAt ? atha padAnAM dvau vyApArI-svArthAbhidhAnavyApAraH, padAntarArtha10 gamakatvavyApArazca / kathamevaM padArthapratipattirAvRttyA na syAt ? pavyApArAtpratIyamAnasyeva gamyamAnasyApi padArthatvAt / na ca pavyApArAtpratIyamAnatvAvizeSepi kazcidabhidhIyamAnaH kazcidgamyamAna iti vibhAgo yuktH| nanu padaprayogaH prekSAvatA padArthapratipattyarthaH, vAlyArthaprati15 pattyartho vAbhidhIyeta? na tAvatpaidArthapratipattyarthaH asya pravRttya'hetutvAt / atha vAkyArthapratipattyarthaH, tadA padaprayogAnantaraM padArthe pratipattiH sAkSAdbhavatIti tatra padasyAbhidhAnavyApAraH padArthAntare tu gamakatvavyApAraH; tadapyasAmpratam / 'vRkSaH' iti padaprayoge zAkhAdimadarthasyaiva pratipatteH / tadarthAcca pratipannAt 20 tiSThati' ityAdipavAcyasya sthAnAdyarthasya sAmarthyataH pratIte, tatra paidasya sAkSAdvyApArA'bhAvato gamakatvAyogAt tadarthasyaiva 1 uktameva samarthayanti / sarvebhyaH padebhyo vAkyArthAvabodho, bhavatIti parasyAbhiprAyaM manasi dhRtvA vakti jainaH / 2 daNDeneti / 3 prakRtAduccAryamANAtpadAdanyatpadaM padAntaram / 4 pratipattervAkyArthAvabodho, na punariti / prAktanaM na punariti padamatra sambandhanIyam / 5 vAkyArthAvabodho, na punariti smbndhH| 6 vayaM jainaaH| 7 padAntarAbhidheyAthai ranvitatve AvRttyA vAkyArthaprati pattilakSaNadoSo jAyate tannirAsArtha padAntarArthAnAM gamyamAnAbhidheyamAnau dvAvarthAviti paro vadati / 8 pdaantiiymaanairgocriikRtairityrthH| 9 uccaarymaannpdaarthsy| 10 ucyamAnaidvitIyAdipadArthaiH / 11 aakssepH| 12 evaM prtipaadnsmye| 13 zAyamAno na bhvti| 14 pareNAGgIkRte sati / 15 pUrvapadArtha uttarapadArthairanvita iti / 16 devdttaadeH| 17 gAmityAdi / 18 dvitIyAdi / 19 sati / 20 punaH punaH / 21 kevalaM devadattapadArthasya kevalamabhyAjeti padArthasya ceti| 22 prayojanArthinAM puMsAM pravRttiheturna bhavati / nahi gauriti zabdazravaNAtpravRttinivRttirvA ghttte| 23 pdpryogH| 24 gamye / 25 tatazcAnvitatvameva shbdaarthH| 26 vRkSa ityaadeH| 27 vRkSapadArthasya / Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3.101] anvitAbhidhAnavAdaH tadgamakatvAt / paramparayA tatrAsya vyApAre liGgavacanasya lihipratipattau vyApAro'stu, tathA ca zAbdamevAnumAnajJAnaM syAt / liGgavAcakAcchandAliGgala pratipateH saiva zAdI, na punastatpratipannaliGgAlliGgimaMtipattiratimalata: narhi vRkSazabdAsthAnAdyarthapratipattirbhavatI zAbdI mA mUlata kha, anya kAryapratipattAveva5 pAryavAsitatvAlliGgazabdavat ! ki, vizeSyapadaM vizeSyaM vizerapalAyanAnvitam , vizeSaNavizeSaNa vA'bhidhatte, tadubhayena vA ? prathanapakSe viziSTa vAkyArthapratipattivirodhaH / dvitIyapakSe tu nizcayAsambhavaHpratiniyatavizeSaNasya zabdenAnirdiSTasya svoktavizeSye'nvayasaM-10 zIteH, vizeSaNAntarANAmapi saMmbhavAt / vakturabhiprAyAtpratiniyatavizeSaNasya tatrAnvayazceda: nayaM prati zabdoccAraNaM tasya vabhiprAyA'pratyakSatastadanirNayaprasaGgAt , AtmAnameva prati vaktaH zabdoccAraNAnarthakyAt / tRtIyapakSe tu ubhayadoSAnupaGgaH / etena kriyAsAmAnyena kriyAvizeSeNa tadubhayena vAnvitasya 15 sAdhanasya, sAdhanasAmAnyena sAdhanavizeSeNa tadubhayena vAlitAyoH pratipAdanamAkhyAtena pratyAkhyAtam / yadi ca padAtpadArthe utpannaM jJAnaM vAkyArthAdhyavasAyi syAt; tarhi cakSurAdiprabhavaM rUpAdijJAnaM gandhAdhyavasAyi kinna syAt ? athAsya gandhAdisAkSAtkAritvAbhAvAnnAyaM dopaH tarhi padottha-20 padArthajJAnasyApi vAkyArthAvanAsityAbhAvAtkathaM tadadhyavasAyitvaM 1 saamrthyaat| 2 vRkSazabdAcchAkhAdimadarthapratipattistasyAH sakAzAsAnAdyarthapratipattiriti prmpraa| 3 vRkSapadasya / 4 pareNAGgIkRte sati / 5 dhUmavacanasya / 6 liGgI agniH| 7 kiMtu na liGgaprabhavam / 8 shaabdii| 9 pratyakSapratItirindriyAdutpadyamAnA zAbdI syAt / 10 vRkSazabdasya zAkhAdimatyarthe sAkSAyApAraH sthAnAdyartha tu paramparayeti / 11 zAkhAdimadartha / 12 yathA liGgavAcakaH zabdo dhUmapratipattI paryavasitaH sannagnigamako na bhavati, dhUmasyaiva gamakastathA vRkSazabdaH zAkhAdimadarthasya vAcako bhavati, na padArthAntaragamakaH / 13 anvitAbhidhAnapakSe dUSaNamAha / 14 gAmiti kartR / 15 golakSaNam / 16 zukcheti / 17 pratiniyatavizeSa viziSTa / 18 zukramiti shbden| 19 gAmiti zabdena / 20 sAslAdimadarthe gopiNDe / 21 yA gauH sA ki zukkena viziSTA kRSNena veti / 22 kRSNAdInAm / 23 zandenAnirdiSTatvAvizeSAt / 24 gAmityAdikArakapadasya kriyAkAhitve vikalpatrayam / 25 abhyAjetyAdikriyApadasya kArakapadAkAGgitve vikalpatrayam / Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe 3. parokSapari0 syAt ? cakSurAdergandhAdAviva padasya vAkyArthasambandhAnavadhAraNataH sAmarthyAnupazteH ! tacAnvitAbhidhAnaM shreyH| nApyabhihitAnvayaH, yato'bhihitAH padaiH zabdAntarAdanvIyante, buddhyAvA ? na tAvadAdyaH pakSaH; zabdAntarasyAzeSapadArtha5viSayasyAbhihitAnvayanibandhanasyAbhAvAt / dvitIyapakSe tu vuddhireva vAkyaM tato vAkyArthapratipatteH, na punaH padAnyeveM / nanu padA. rthebhyo'pekSAvuddhisannidhAnAtparasparamanvitebhyo vAkyArthapratipattaH paramparayA padebhya eva bhAvAnnAto vyatiriktaM vAkyam ; tarhi prakRtyAdivyatiriktaM padmapi mA bhUt , prakRtyAdInAmanvitAnAma10 bhidhAne abhihitAnAM vAnvaye pdaarthprtipttiprsiddhH|| nanu 'padameva loke vede vArthapratipattaye prayogArham na tu kevalA prakRtiH pratyayo vA, padAdapoddhRtya tadyutpAdanArtha yathAkathaJcittadabhidhAnAt / taduktam-"atha gaurityatra kaH zabdaH? gakArI kAravisarjanIyA iti bhagavAnuvarSaH" [zAbarA0 125] 15 iti / yathaiva hi varNo'naMzaH prakalpitamAtrAbhedaistathA gauH' iti padamapyanaMzamapoddhRtAkArAdibhedaM khArthapratipattinimittamavasIyate / ityapyanAlocitAbhidhAnam vAkyasyaivaM tAttvikatvaprasiddhaH, tAtpAdanArtha tato'poddhRtya padAnAmupadezAdvAkyasyaiva loke zAstre vArthapratipattaye prayogArhatvAt / taduktam"dvidhA kaizcitpadaM bhinna caturdhA paJcadhApi vaa| apoddhRtyaiva vAkyebhyaH prakRtipratyayAdivat // " ] iti / 20 1 vAcyavAcakalakSaNa / 2 padArthAntarairanvitA arthA iti| 3 iti prAbhAkaramataM nirasya bhaattttmtniraasaardhmaah| 4 vaakyaarthH| 5 devdttaadikaiH| 6 ekena shbdaantrenn| 7 parasparaM sambadhyante / 8 ekena padAntareNa sarveSAM padArtho jJAto bhavettadA tena kRtvA smvndhprtipttirytH| 9 padaparijJAnam / 10 vAkyam / 11 ysH| 12 Adipadena pratyayadhAtvAdigrahaNam / 13 parasparaM sambaddhAnAm / 14 kriyAkArakarUpe vizeSaNavizeSyarUpe c| 15 pRthakRtya / 16 padaniSpattyartham / 17 aho| 18 pdsNshkH| 19 ( upavarSanAmA RSiH ) prAha / 20 mAtrAH udAttAdayaH / 21 bsH| 22 kalpita / 23 sAslAdimadartha / 24 uktaprakAreNa / 25 padAni / 26 arthHprvRttinivRttilkssnnH| 27 na tu gAmiti padena kasya citpravRttinivRttiA ghaTate ytH| 28 subantaM tiDantaM padamityAdi / 29 pRthkRtm| 30 nAmA''khyAta nipAtakarmapravacanIyamedena / 31 upasargAdhikam / 32 padAni / 33 tadyathA padAdapodriyate tathA vAkyebhyaH padAnyapodriyante iti bhAvaH / Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 3 / 101] abhihitAnvayavAdaH tataH prakRtyAdyavayavebhyaH kathaJcidbhinnamabhinnaM ca padaM prAtItikamabhyupagantavyam, na tu sarvathA'naMzaM varNavattadbhAhakAbhAvAt / tadvatpadebhyaH kathaJcidbhinnamabhinnaMca vAkyaM dravyabhAvavAkyamedabhinnaM proktalakSaNalakSitaM pratItipadamArUDhamabhyupagantavyam alaM pratItyapalApeneti / prAmANyaM sudhiyo dhiyo yadi mataM saMvAdato nizcitAt, smRtyAderapi kinna tanmatamidaM tasyA'vizeSAtsphuTam / tatsaMkhyA parikalpiteyamadhUnA santiSThate'taH katham , tasmAjanamate matirmatimatAM stheyAciraM nirmale // 1 // iti zrIprabhAcandradeva viracite prameyakamalamArtaNDe parIkSAmukhAlaGkAre tRtIyaH paricchedaH // zrIH // 1 padaM prakRtirna bhavati, padaM ca prakRtinaiti vyAvRttirUpeNa / 2 samudAyarUpeNa / 3 niraMzasya varNasya yathA grAhakaM pramANaM nAsti tathA'naMzapadasya c| 4 padaM vAkyaM na bhavati, vAkyaM ca padaM na bhavatIti vyaavRttiruupenn| 5 samudAyarUpeNa / 6 vacanAtmakaM dravyavAkyaM, bodhAtmakaM tu bhAvavAkyam / 7 padAnAM parasparApekSANAM nirapekSaH samudAyo vAkyamiti / 8 sakalaM paricchedArthamupasaMharannAha / 9 puNsH| 10 prAmANyam / 11 sNvaadsy| 12 tasya pramANasya / 13 smRtyUhAdInAM prAmANyaprati. paadnsmye| Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athoktaprakAraM pramANaM kiM nirviSayam, saviSayaM vA ? yadi nirviSayam kathaM pramANaM kezoNDukAdijJAnavat ? atha saviSayam; kosya viSayaH ? ityAzaGkya viSayavipratipatti nirAkaraNArthe 'sAmAnyavizeSAtmA' ityAdyAha ; zrIH / atha caturthaH paricchedaH || 5 sAmAnyavizeSAtmA tadartho viSayaH // 1 // tasya pratipAditaprakArapramANasyArtho viSayaH / kiMviziSTaH ? sAmAnyavizeSAtmA / kuta etat ? 20 pUrvottarAkAraparihArAvAptisthitilakSaNapariNAmena arthakriyopapattezca // 2 // 10 anuvRttavyAvRttapratyayagocaratvAt, yo hi yadAkArollekhiMpratyayagocaraH sa tadAtmako dRSTaH yathA nIlAkArollekhipratyayagocaro nIlasvabhAvorthaH, sAmAnyavizeSAkArollekhyanuvRttavyAvRttapratyayagocarazcAkhilo vAhyAdhyAtmikaprameyorthaH, tasmAtsAmAnyavizepAtmeti / na kevalamato hetoH sa tadAtmA, api 15 tairAkAraparihArAvAptisthitilakSaNapariNAmenA'rthakriyopapattezca / tu pUrvo'sAmAnyavizeSAtmA tadarthaH' ityabhisambandhaH / katiprakAraM sAmAnyamityAha - sAmAnyaM dvedhA // 3 // kathamiti cet tiryagUrddhatAbhedAt // 4 // tatra tiryak sAmAnyasvarUpaM vyaMktiniSThatayA sodAharaNaM pradarzayati 1 svApUrvetyAdi / 2 jJAnaM dharmiM pramANaM na bhavatIti sAdhyo dharmoM nirviSayatvAtkezoNDukajJAnavat / 3 sAmAnyaM ca vizeSazca sAmAnyavizeSau tAvAtmAnau yasya sa tathoktaH / 4 siddham / 5 gaurgaurityAdipratyayaH anuvRttaH / zyAmaH zabalo na bhavatItyAdipratyayo vyAvRttarUpaH / 6 ullekhaH = pratibhAsa: / 7 pUrvottarAkArau paryAMyau = vishessH| 8 sthitilakSaNaM dravyamUrddhatAsAmAnyam / zrauvyamityarthaH / 9 vizeSo vyaktiH / 1 Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 411-5] sAmAnyasvarUpavicAraH sadRzapariNAmastiryak khaNDamuNDAdiSu golvavat // 5 // nenu khaNDamuNDAdivyaktivyatireNAparasya bhavatkalpitasAmAnyasyApratItito gaganAmbhoruhavanasattvAisAnpratamevedaM tallakSaNapraNayanam ityasya samIcInam / 'magauH' ityAyavAdhitapratyayaviSa-5 yasya sAmAnyasyA'bhAvAsiddheH / tathAvidhalyApyasthAlave vizeSasyApyasatvAlaGgaH, tathAbhUtapratyayatvavyatirekeNAparasya tanyavasthAnivandhanasyAtrApyasattvAt / abAdhitapratyayasya ca viSayAvyatirekeNApi sadbhAvAbhyupagame tato vyavasthA'bhAvaprasaGgaH na cAnugatAkAratvaM vuddharvAdhyate sarvatra dezoMdAvanugatapratibhAsasyA'-10 svaladrUpasya tathAbhUtavyavahArahetorupalambhAt / ato vyAvRtcAkArAnubhavAnadhigatamanugatAkAramavabhAsantya'vAdhitarUpA buddhiH anubhUyamAnAnugatAkAraM vastubhUtaM sAmAnya vyavasthApayati / nanu vizeSavyatirekeNa nAparaM sAmAnyaM vuddhibhedAbhAvAt / na ca buddhibhedamantareNa padArtha mevyavasthA'tiprasaGgAt / taduktam- 15 "na bhadaudbhinnamasyanyatlAmAnyaM budhmedtH| vuddhyAkArasya bhedena padArthasya vibhinnatA // " [ ] iti; tadpyapezalam ; sAmAnyavizeSayovuddhibhedasya pratItisiddhatvAt / rUparasAdestulyakAlasyAbhinAzrayavartinopyata eva bheda-20 prasiddha ! ekendriyAdhyavaseyatvAjAtivyaktayoramede vAtAtapAdAvapyodaprasaGgaH / tatrApi hi pratibhAsadaunnAnyo sevyvsthaahetuH| sa ca sAmAnyavizeSayorapyasti / sAmAnyapratibhAso hA~nugatAkAraH, vizeSapratibhAsastu vyaavRttaakaaro'nubhuuyte| 1 saasnaadimttven| 2 saugtH| 3 jain| 4 pareNAGgIkriyamANe sati / 5 abAdhitapratyayaviSayatvAvizeSAditi / 6 prmaannaantrsy| 7 viziSTasthitikAraNaM vyvsthaa| 8 vizeSasattvepi / 9 pareNa / 10 gaugauriti / 11 vizeSaNam / 12 AdinA kaalaadau| 13 anugatAkAratvaM buddherna bAdhyate ytH| 14 idaM sAmAnyamayaM vizeSa iti / 15 vizeSAt / 16 svatabam / 17 abhede heturayam / 18 ytH| 19 bIjapUrAdi / 20 ayaM rasa idaM rUpamiti buddhibhedAt / 21 eke ndriyA ( sparzanendriya ) dhyavasAyasyAvizeSAt / 22 ayaM vAto'yamAtapa iti / 23 gaugaurityavam / 24 ayamasAdbhinna iti.| Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 dUrAdUItAsAmAnyameva ca pratibhAsate na sthANupuruSavizeSau tatra sandehAt / tatparihAreNa pratimAsanameva ca sAmAnyasya tato vyatirekastallakSaNatvAdbhedasya / yadapyuktam-- 5 tAbhyAM tadyatirekazca kinnA'dUre'vabhAsanam / dUre'vabhAsamAnasya sannidhAne'tibhAsanam // " [pramANavArttikAlaM0] tadapyasundaram ; vizeSepi samAnatvAt , sopi hi yadi sAmAnyAyatirikta, tarhi dUre vastunaH svarUpa sAmAnya pratibhAsamAne 10kinArvabhAsate? na hIndradhanuvinAle rUpe pratibhAsamAne pItAIdarUpaM dUranna prtibhaaste| atha nikaTadezasAmagrI vizeSapratimAsasya janikA, dUradezavarttinAM ca pratipattRNAM sA nAstIti na vizeSa pratibhAsA, tarhi sAmAnyapratibhAsasya janikA dUradeza sAmagrI nikaTadezavartinAM cAsau nAstIti na nikaTe tatprati15 bhAsanamiti samaH samAdhiH / asti ca nikaTe sAmAnyasya prati bhAsanaM spaSTaM vizeSasya pratibhAsavat, yAdRzaM tu dUre tasyAspaSTaM pratibhAsanaM tAdRzaM na nikaTe vasAmayyabhAvAt tadvadeva / na cAnugatapratibhAso vahiHsAdhAraNanimittanirapekSo ghaTate; pratiniyatadezakAlAkAratayA tasya pratibhAlAmAvagrasaGgAt / na 20 cA'sAdhAraNA vyaktayA eka tannimittam / tAsAM bhedarUpatayA ''viSTatvAt / tathApi tannimittatve karkAdivyaktInAmapi gaugAriti buddhinimitttvaanussnggH| na cA'takAryakAraNavyAvRttiH ekapratyavamarzAyekArthasAdhana 1 yuktyantareNa sAmAnyaM vyavasthApayati jainH| 2 UrdhvatAkArasadRzasAmAnyam / 3 UrvatAkArasAmAnyasya / 4 vishessH| 5 indradhanuSi vidymaanm| 6 dUradezatAdi / 7 samAnAkAralakSaNasAmAnyapadArtha / 8 na bahiH sAdhAraNanimittaM sAmAnyaM tanni"mittam / 9 vyApakatvAt / 10 prennaanggiikRte| 11 karka: zvetAzvaH / 12 vyaktInAM tannimittatvAvizeSAt / 13 yA yA vyaktayastAstA bhedruupaaH| 14 kArya ca kAraNaM ca kAryakAraNe tasya khaNDAdeH kAryakAraNe na vidyate te akAryakAraNe yasyA'sAvata'tkAryakAraNaH karkAdistasmAbyAvRttiH / dRSTAnte samAsayuktiM darzayati / dRSTAnte tvekendriyAdirUpe tacchabdena vivakSitendriyAdiranyatra samuditetaraguDUcyAdirghAyaH / bahuvrIhisamAsakaraNAnantaraM kAMdivadanyA vivakSitendriyAdiranyA vivakSitaprayogazca grAhyaH / tasmAbyAvRttirityavasAtavyaH / 15 karkAdInAmuttarakSaNAH kAraNAni, tebhyo vyaavRttiH| 16 gaugaurityAdi / 17 AdizabdenaikanyavahArAdibhiH / Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4.5] atavyAvRttirUpasAmAnyanirAsaH hetuH atyantabhedepondriyAdivat samuditetaraguDUcyAdivaccetyabhidhAtavyam; sarvathA samAnapariNAmAnAdhAre vastunyatatkAryakAraNavyAvRtterevAsambhavAt / anugatapratyayAvastuni pravRttya'bhAvaprasaGgAcca / guDUcyAdidRSTAntopi sAdhyavikalaH, na khalu jvaropazamanazaktisamAnapariNAmAbhAve 'guDUcyAdayo jvaropaza-5. manahetavaH na punardadhiMtrAsAdayopi' iti zakyavyavastham , 'cakSurAdayo vA rUpajJAnahetavastajananazaktilamAnapariNAmavirahiNopi na gunA rasAdayopi' iti nirnivandhanA vyvsthitiH| kiJca, anugatapratyayasya sAmAnyamantareNaiva dezAdiniyamenotpattau vyAvRttapratyayasyApi vizeSamantareNaivotpattiH syAt / zakya 10 hi vaktum-abhedAvizepepyekameva brahmAdirUpaM pratiniyatAnekanIlAdyAbhAsanivandhenaM bhaviSyatIti kimapararUpAdikhalakSaNaparikalpanayA / tato rUpAdipratibhAsasyevAnugatapratibhAsasyApyAlamvanaM vastubhUtaM parikalpanIyam ityasti vastubhUtaM sAmAnyam / ekakAryatAsAdRzyenaikatvAdhyavasAyo vyaktInAm ; ityapyacAru; 15 kAryANAmabhedAsiddheH, vAhadohAdikAryasya prativyakti bhedaat| ttraapypraikkaarytaasaadRshyenaiktvaadhyvsaaye'nvsthaa| jJAnalakSaNamapi kArya prativyakti bhinnameva / anubhavAnAmeparAmarzapratyayahetutvAdekatvam , taddhetutvAcca vyaktInAmityupacaritopacAropi zraddhAmAtragamyaH; anubhavAnAmapya-20 tyantavailakSaNyenaikaparAmarzapratyayahetutvAyogAt, anyathA karkAdivyatyanubhavebhyopi khaNDamuNDAdivyaktau ekaparAmarzapratyayasyo. tpattiH syAt / atha pratyAsattivizeSAtkhaNDamuNDAdyanubhavebhya evAsyotpattirnAnyataH / nanu pratyAsattivizeSaH konyo'nyatra 1 khaNDAdayo vizeSA dharmiNaH samAnapariNAmarahitA eva ekapratyavamIyekArthasAdhanahetavaH atatkAryakAraNakarkAdivyAvRttitvAdindriyAdivat / 2 vyaktInAm / 3 AdinA-arthAlokayogyatAdigrahaNam / 4 samuditetaraguDUcyAdayo vizeSAH samAnapariNAmAhitA eva ekapratyavamarzAdhekArthahetavo'tatkAryakAraNAvivakSitendriyAdivyAvRttitvAdyathA / 5 zuNThyAdi / 6 khaNDAdivyaktau / 7 abhAvarUpAyA vyAvRttetitvAdanugatapratyayasya / 8 tathA hi| 9 krkttii| 10 nirvikalpasya / 11 bAhyanIlAdisvalakSaNam / 12 bAhyanIlAdivizeSamantareNaiva / 13 saugatena tvayA / 14 vyaktInAmekakAryatvasamarthanArtham / 15 nirviklpkprtykssshaanaanaam| 16 gaugauriti / 17 ekatvam / 18 vikalpagatamekatvamanubhave'nubhavagataM cakatvaM vyaktiSviti / 19 nirviklpkebhyH| pra0 ka0 mA0 40 Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 samAnAkArAnubhavAt , ekapratyavamarzahetutvenAbhimatAnAM nirvikalpakabuddhInAmaprasiddhezca / ato'yuktametat-- "ekapratyavamarzasya hetutvaaddhiirbhedinii|| ekadhIhetubhAvena vyaktInAmapyabhinnatA // " - [pramANavA0 12110] iti / tato'bAdhabodhAdhirUDhatvAtsiddhaM sadRzapariNAmarUpaM vastubhUtaM sAmAnyam / tasyA'nebhyupagame "no ceddhAntinimittena saMyojyeta guMNAntaram / zuktau vA rajatAkAro rUpasAdharmyadarzanAt // " [pramANavA0 145] ityasya, "arthana ghaTayatyenAM na hi muktvArtharUpatAm / tasmAtprameyo(yA)'dhigateH pramANaM meyruupNtaa||" [pramANavA0 3 / 305] ityasya ca virodhaanussnggH| 15 taccA'nityAsarvagatakhabhAvamabhyupagantavyam; nityasarvagatasvabhAvatve'rthakriyAkAritvAyogAt / na khalu gotvaM vAhadohAdA. vupayujyate, tatra vyaktInAmeva vyApArAbhyupagamAt / svaviSayajJAnajanakatvepi vyApArosya kevalasya, vyaktisahitasya vA? kevalasya cet ; vyktyntraalepyuplmbhprsnggH| vyaktisahi. 20 tasya cet, kiM pratipannAkhilavyaktisahitasya, apratipannAkhilavyaktisahitasya vA? tatrAdyapakSo'yuktaH, asarvavido'khilavyaktipratipatterasambhavAt / dvitIyapakSe punaH ekavyakterapyagrahaNe 1 saugten| 2 upacaritopacAropi zraddhAmAtragamyo ytH| 3 nirvikalpikA buddhiH| 4 ekaa| 5 pareNa / 6 cetpakSAntarasUcakam / iti hetoH svalakSaNe bhrAntinimittenAkSaNikatvaM no saMyojyeta cettarhi svalakSaNasya paramArthabhUtamakSaNikatvaM syAt skhalakSaNasya kSaNikatvasidhyartha sarva kSaNika sattvAdityanumAnaM ca vyartha syAditi bhaavH| 7 paramArthabhUtasadRzAparAparotpattilakSaNena / 8 puruSeNa / 9 kSaNike svalakSaNe vstuni| 10 akSaNikatvalakSaNam / 11 vaaythaarthkH| 12 aprmaarthbhuutH| 13 paramArthabhUtarUpasAdRzyadarzanAt / 14 granthasya / 15 viSayaviSayibhAvaM na kaarytiityrthH| 16 nirvikalpakabuddhim / 17 anyatsaMnnikarSAdi krtu| 18 padArthasAdRzyAkAradhAritvam / 19 ubhAbhyAM zlokAbhyAM parasya sAdRzyAGgIkAro vidyata iti sUcitam / 20 saamaanysy| 21 vyaktirahitaM kevalam / 22 puruSaM prati / 23 sAmAnyasya / na ca tthaa| Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4/5 ] sAmAnyasvarUpa vicAraH 471 sAmAnyajJAnAnuSaGgaH / pratipannakatipayavyaktisahitasya janakatve tu tasya tAbhirupakAraH kriyate, na vA ? prathamapakSe sAmAnyasya vyaktikAryatA, tadabhinnopakArakaraNAt / tato bhinnasyAsya karaNe 'tasya' itivyapadezAsiddhiH / tatkRtopakAreNApyupakArAntarakaraNe'navasthA / dvitIyapakSe tu vyaktisahabhAvavaiyarthyam sAmA- 5 nyasya, akiJcitkarasya sahakAritvAsambhavAt / sAmAnyena sahairkajJAnajanane vyApArAdvyaktInAM tatsahakAritvepi There arbhAvena tatra tAsAM vyApAraH, adhipatitvena vA ? prAcyakalpanAyAm ekamanekAkAraM sAmAnyavizeSajJAnaM sarvadA syAt, svAlambanAnurUpatvAtsakalavijJAnAnAm / 10 dvitIyavikalpe tu vyaktInAmanadhigamepi sAmAnyajJAnaprasaGgaH / naiM khalu rUpajJAne cakSuSodhigatasyAdhipatitvena vyApAro dRSTaH adRSTasya vA, sarvathA nityavastunaH kramAkramAbhyAmarthakriyAviro 'dhAccAsya na kasyAJcidarthakriyAyAM vyApAraH / vyApAre vA sahakArinirapekSitayA sadA kAryakAritvAnuSaGgaH, tadavasthAbhAvinaH 15. kAryajananasvabhAvasya sadA sambhavAt, abhAve ca anityatvaM svabhAvabhedalakSaNatvAttasya / kAryAjananasvabhAvatve vA asya sarvadA kAryAjanakatvaprasaGgaH / yo hi yada'janakasvabhAvaH sonyesa hitopi na tajjanayati yathA zAlibIjaM kSityAdyavikalasAmagrIyuktaM kodravAGkuram, ajanakasvabhAvaM ca sAmAnyaM kAryasya, ityavastutvApatti 20 nityaikasvabhAvasAmAnyasya, arthakriyAkAritvalakSaNatvAdvastunaH / 13 tathA tatsarva sarvagatam, svavyaktisarvagataM vA ? na tAvatsarvasarvagatam vyaktayantarAle'nupalabhyamAnatvAdvyaktikhAtmavat / tatrAnupalambho hi tasyA'vyaktatvAt, vyavahitatvAt, dUrasthita ; 1 na vizeSajJAnAnuSaGgaH, na ca tathA - vizeSamantareNa sAmAnyApratIteH / 2 ayamupakAraH sAmAnyasyeti / 3 sambandhasiddhyartham / 4 gaugaurityAdi / 5 sAmAnyasyaikatvAdekaM sAmAnyajJAnam / 6 vyaktInAmanekatvAdanekAkAram / 7 aparijJAtA vyaktayaH sAmAnyajJAnaM kathaM janayantItyukte satyAhAcAryaH / 8 cakSurdharmasya / 9 sAmAnyalakSaNasya / 10 svaviSayajJAnalakSaNa | 11 tadavasthA = sahakArirahi* tatvam / 12 kUTasthanityasAmAnyasya / 13 sAmAnyaM kAryajanakaM na bhavati tadajana * katvAdityadhyAhRtya / 14 sahakArikAraNa / 15 arthoM ghaTAdiH tasya kriyA kAryatvaM janyatvamiti yAvat, tAM karoti yaH padArthoM mRtpiNDalakSaNaH sorthakriyAkArI, tasya bhAvastattvam, tasmAt / 16 sarvAsu svasambandhikhaNDamuNDAdivyaktiSu / 17 svavyaktau vivakSitaikavyaktau / Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 tvAt , adRzyatvAt, svAzrayendriyasambandhavirahAt, Azrayasasa vetarUpAmAvAdA yAdatyantarA'bhAvAt ? na tAvadavyatatvAt / ekatra vyantau sarvatra vyakterabhinnatvAt / avyaktatvAccAntarale tasyAnupalasse vyaktisvAtmanopyanupalambho'ta evaastu| tatrAsya 5 sadbhAvAvedakapramANAbhAvAdasattvAdevA'nupalambhe sAmAnyasyApi so'lattvAdevAstu vizeSAbhAvAt / na khalu pratyakSatastattatropalabhyate vizeSarahitatvAt kharaviSANavat / kiJca, prathamavyaktigrahaNavelAyAM tadabhivyaktasyAsya grahage abhedAttasya sarvatra sarvadopalambhaprasaGgaH sarvAtmanAbhivyakta10tvAt , anyathA vyktaavyktsvbhaavbhedenaanektvaanussnggaadsaamaanyruuptaapttiH| tasmAdupalabdhilakSaNaprAptasyAnupalambhAvyatyantarAle sAmAnyasyAsatvaM vyaktisvAtmavat / 'vyatyantarAle'sti sAmAnyaM yugapadbhinnadezavAdhAravRttitve satyekatvAdazAdivat' ityanumAnAttatra tadbhAvasiddhiH; ityapyasaGga15tam; hetoH prativAdya'siddhatvAt / na hi bhinnadezAsu vyaktiSu sAmAnyamekaM pratyakSataH sthUNAdau vaMzAdivatpratIyate, yato yugapadbhinnadezavAdhAravRttitve satyekatvaM tasya sidhyatvAdhArAntarA. le'stitvaM sAdhayet / tnnaavykttvaatttraa'nuplmbhH| nApi vyavahitatvAdabhinnatvAdeva / nApi dUrasthitatvAttata eva / 20 nApyadRzyAtmatvAt , khAzrayendriyasamvandhavirahAt, Azraya samavetarUpAbhAvAdvA; abhedAdeva / tanna sarvasarvagataM sAmAnyam / . nApi svavyaktisarvagatam ; prativyakti parisamAptatvenAsyA'nekatvAnuSaGgAd vyaktisvarUpavat / kAtsnyaikadezAbhyAM vRttyanupapatte caa'sttvm| 25 kiJca, ekatra vyaktau sarvAtmanA vartamAnasyAsyAnyatra vRttirna syAt / tatra hi vRttistadeze gamanAt, piNDena sahotpAdAt, 1 ekasyAM vyaktau / 2 prAkaTye sati / 3 vyaktiSu / 4 sAmAnyasyAbhivyakteH / 5 prakaTarUpasAmAnyasyaikatvAt / 6 vytyntraale| 7 nA'bhAvAt / 8 tatazca sAmAnyavadyakterapi vyaapktvaannitytvprsnggH| 9 sadbhAvAvedakapramANAbhAvasya / 10 vyApakatvanityatvAt / 11 vizeSarUpatApratipattiriti bhAvastasyA'nekarUpatvAt / 12 devadattena vyabhicAraparihArArtha vizeSaNadvayam / 13 stambhAdau / 14 jainAdi / 15 vyaktAvasbhivyaktasya sAmAnyasya / 16 ekasvabhAvatvAt (vyatayA saha ) / 17 vyApitvAt / 18 sAmAnyasyAzrayAH khnnddaadyH| 19 indriyasambaddhatvAdiviziSTavyaktirUpatvAt / 20 vyaktInAmAnantyAt / 21 anekatvasAMzatvalakSaNaM dUSaNamudeSyatIti bhAvaH / Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 473 sU0 45] . sAmAnyasvarUpavicAraH taddeze sadbhAvAt , aMzavattayA vA syAt ? na tAvadmanAdanyatra piNDe tasya vRttiH niSkriyatvopegamAt / kiJca, pUrvapiNDaparityAgena tattatra gacchet , aparityAgena vA? na tAvatparityAgena, prAktanapiNDasya gotvaparityaktasyAgorUpatAprasaGgAt / nApyaparityAgena, aparityaktaprAktanapiNDasyAsyAnaMzasya5 rUpAderiva rAmanAsambhavAt / na parityaktapUrvAdhArANAM rUpAdIdAmAdhArAntarasaGkrAntirdazA nApi piNDena sahotpAdAt; tasyA'nityatAnuSaGgAt / nApi taddeze sattvAt; piNDotpatteH prAk taMtra nirAdhArasyAsyAvasthAnAbhAvAt / bhAve vA svaashrymaatrvRttitvvirodhH| nApyaMzavattayA; niraMzatvapratijJAnAt / tato vyaktyantare sAmAnyasyAbhAvAnuSaGgaH / pareSAM prayogaH 'ye yatra notpannA nApi prAgavasthAyino nApi pazcAdanyato dezAdAgatimantaste tatrA'santaH yathA kharottamAoM tadviSANam, tathA ca sAmAnyaM tacchUnyadezotpAvati ghaTAdike vastuni' iti / uktaJca 15 "na yAti na ca taMtrAsIdasti pazcAnna cauzavat / jahAti pUrvamAdhAramaho vyasanasantatiH* // 1 // " [pramANavA0 1153] ye tu vyakti svabhAvaM sAmAnyamabhyupagacchanti "tAdAtmyamasya kamAJcetsvabhAvAditi gmytaam|" [ ]20 ityabhidhAnAt; tepA vyaktivattasyAlAdhAraNarUpatvAnuSaGgAda vyaktyutpAdavinAzayozcAsyApi tadyogitvaMprasaGgAnna sAmAnyarUpatA / athA'sAdhAraNarUpatvamutpAda vinAzayogitvaM cAsya nAbhyupagamyate, tarhi viruddhadharmAdhyAsato vyaktibhyo'sya medaH syAt / 1 sAmAnyaM niSkriyamiti vacanAt / 2 pareNa / 3 vyktideshe| 4 jaTilAnAm / 5 sAmAnyamasat anutpadhamAnAditvAdityupariSTAyojyam / 6 tacchUnyau ca taddezotpAdau ceti / 7 vyaktyantaram / 8 vyktideshe| 9 vyaktau bhannAyAM satyAm / 10 sAmAnyasya vizeSaNam / 11 vRthA sthitiH| * zlokoyaM mudritapustake 'vyaktibhyo'sya bhedaH syAt' ityanantaraM mudritaH / prakaraNAnurodhAt sthAnabhraSTo bhaatismpaa0| 12 miimaaNskaaH| 13 vyaktireva svabhAvo yasya tayorabhedAt / 14 vyatyA saha / 15 mImAMsakAnAm / 16 asAdhAraNarUpatAyA vyakterabhinnatvAt / 17 sAmAnyasya / 18 vyaktisAmAnyayorabhedAt / 19 pareNa / 20 ghaTapaTayoriva: Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakAlamArtaNDe [4. viSayapari0 "tAdAtmya cenmataM jotervyktijnmnyjaattaa| nAze'nAzazca keneSTastadvaccAnanvayo na kim ? // 2 // vyaktijanmanyajAtA cedAgatA nAzrayAntarAt / / prAgAsIna ca taddeze sA tayA saGgatA katham ? // 3 // vyaktinAze na cennaSTA gatA vyatyantaraM na ca / tacchanye na sthitA deze sA jAtiH keti kathyatAm ? // 4 // vyakte tyoMdiyogepi yadi jAteH sa neSyate / tAdAtmyaM kathamiSTaM syAdanupaplutacetasAm ? // 5 // "[ ] tato yaduktaM kumArilena "viSayeNa hi buddhInAM vinA notpattiriSyate / vizeSAdanyadicchanti sAmAnyaM tena teMDuvam // 1 // to hi tena vinotpannA mithyAH syurviSayAhate / na tvainyena vinA vRttiH sAmAnyasyeha hu~Syati // 2 // " [mI0 zlo0 AkRti0 zlo0 37-38] 15 iti; tannirastam; nityasarvagatasAmAnyasyAzrayAdekAntato bhinnasyAbhinnasya vA'nekadoSaduSTatvena pratipAditatvAt / anugatapratyayasya ca sNdRshprinnaamnivndhntvprsiddhH| sa cAnityossarvagato'nekavyaktyAtmakatayA'nekarUpazca rUpAdivatpratyakSata eva prsiddhH| tato bhaTTenAyuktamuktam "piNDabhedeSu govuddhirekgotvnivndhnaa| 20 gavAbhAsakarUpAbhyAmekagopiNDavuddhivat // 1 // " [mI0 zlo0 vanavAda zlo0 44] yaJcedamuktam__"na zAvaleyAgovuddhistato'nyolambanApi vA / 1 vyaktyA saha / 2 tadA iti shessH| 3 jAteH / 4 vykteH| 5 jaateH| 6 vyktivt| 7 asAdhAraNatA / 8 kintu syaadev| 9 sati / 10 vyaktayantarAt / 11 jAti: janma / 12 AdinA vinAzagrahaNam / 13 jAtyAdiyogaH / 14 tahItizeSaH / 15 jAtivyaktyoH / 16 abhrAntacetasAm / 17 sAmAnyaina / 18 anugtaakaaraannaam| 19 yairvaadibhiH| 20 te| 21 nityamacalam / 22 viSayeNa vinotpattiH kathamityukte Aha / 23 ytH| 24 samavAyena / 25 tAdAtmyena khabhAvAdvartata ityarthaH / 26 vyakteH skaashaat| 27 ektvaapttinypdeshaabhaavaadyoneke| 28 sAlAdimattvenAyamanena sadRza iti / 29 gaugauriti / 30 gavAbhAsazcaikarUpaM ca tAbhyAm / eka (gaugaurityAdhyAtmikakAraNa ) zAnatvAdekarUpa(gorUpapiNDa bAhyakAraNa )tvaacetyrthH| 31 sAmAnyanibandhaneti / 31 tatonya khaNDAdi / 33 neti saMbandhaH / Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 45] sAmAnyasvarUpavicAraH taMdabhAvapi sadbhAvAd ghaTe pArthivavuddhivat // " mI0 zlo0 vanavAda zlo0 4 ] tatsiddhasAdhanam ; vyaktivyatiriktasadRzapariNAmAlambanatvAtasyAH / yaJca sAmAnyasya sarvagatatvasAdhanamuktam "pratyekasamavetArthaviSayA vAtha gomtiH| pratyekaM kRtsmarUpatvAtpratyeka vyaktivuddhivat // 1 // " / [mI0 zlo0 vanavAda zlo0 46] prayogaH-yeyaM govuddhiH sA pratyekasamavetArthaviSayA pratipiNDaM kRtsnarUpapadArthAkAratvAt pratyekavyaktiviSayavuddhivat / ekatvama-10 pyasya prasiddhameva; tathAhi-yadyapi sAmAnyaM pratyekaM sarvAtmanA parisamAptaM tathApi tadekamevaikAMkAravuddhigrAhyatvAt , yathA naJyu. ktavAkyeSu brAhmaNAdinivarttanam / na ceyaM mithyA; kAraNadoSavA. dhakapratyayAbhAvAt / uktaJca "pratyekasamavetApi jaatirekaikbuddhitH| nayukteSvika vAkyeSu brAhmaNAdinivarttanam // 1 // naikarUpA matirgotve mithyA vaktuM ca zakyate / nAtra kAraNadoSosti bAdhakapratyayopi vA // 2 // " [mI0 zlo0 vanavAda zlo0 47-49] tadapyuktimAtram / pratipiNDaM kRtsnarUpapadArthAkAratvasya sadRza-20 pariNAmAvinAbhAvitvena sA~dhyaviparItArtha sAdhanasya viruddhatvAt / nityaikarUpapratyekaparisamAptasAmAnyasAdhane dRSTAntasya saadhyvikltaa| tathAbhUtasya cAsya sarvAtmanA vaihuSu parisamAptatve sarveSAM vyaktibhedAnAM parasparamekarUpatApattiH ekavyaktipariniSTitakhabhAvasAmAnyapadArthasaMsRSTatvAt ekavyaktikharUpavat / sAmAnyasya 25 1 zAvaleyAbhAvepi khaNDAdigobuddhisadbhAvAt tadabhAve'pi shaavleyaadesttsdbhaavaadityrthH| 2 gobuddheH| 3 zvetapItAdivizeSamantareNa yathA ghaTe pRthivItvasAmAnyena paarthivbuddhiH| 4 na kevlmekgotvnibndhnaa| 5 ekAmekA vyaktiM prti| 6 gomteH| 7 gaugauriti prtyyH| 8 artho gotvalakSaNasAmAnyam / 9 gotvAdisAmAnya / 10 ayaM gaurayaM gauriti / 11 nAyaM brAhmaNo nAyaM brAhmaNa ityAdi / 12 ekameva / 13 indriyAdi / 14 gaugauriti| 15 hetoH| 16 sadRzapariNAmaH-sAdhyam / 17 sarvagatatva / 18 asarvagatatve / 19 vyaktInAM nityatvamekarUpatvaM ca nAsti ytH| 20 ekatvAnumAne dUSaNamAha / 21 vizeSeSu / 22 abhinnatvAt , taadaalyaapnntvaat| Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 vAnekatvApattiH, yugaedanakavastuparisamAsAtmarUpatvAt dUrataradezovacchinnAnekabhAjanagatabilvAdiphalavat / tato'yuktamuktam'nAtra bAdhakapratyayosti' iti prAkpratipAditaprakAreNAnekabAdha. kapratyayopanipAtAt / pratyekasamavetAyA~zca jAterasiddhatvAta 5'ekabuddhigrAhyatvAt' ityAzrayAsiddho hetuH / kharUpAsiddhazcaH avArdhasAdRzyavodhAdhigamyatvenaikAkArapratyayagrAhyatvasyAsiddhaH / brAhmaNAdinivRttizca paramArthato naikarUpAstIti sAdhyavikala. mudaahrnnm| / etena yaduktamuddyotakareNa-"gavAdiSvanuvRttipratyayaH piNDA. 10 divyatiriktAnimittAdbhavati vizeSakatvAnnIlAdipratyayavat / tathA goto'rthAntaraM gotvaM bhinnapratyayaviSayatvAdrUpAdivat tasyeti ca vyapadezaviSayatvAt, yathA caitrasyAzvazcaitrAdvyapadizyamAnaH" [ nyAyavA0 pR0 333] iti; tannirastam; anuvRttipratyayasya hi sAmAnyena piNDAdivyatiriktanimittamAtrasAdhane siddhasAdhyatA15 nuSaGgAt , sadRzapariNAma nivandhanatayA'syAbhyupagamAt / nityai kAnugAmisAmAnyanibandhanatvasAdhane dRSTAntasya saadhyvikltaa| na hyevambhUtena kvacidainvayaH siddhH| na cAnugatajJAnopalambhAdeva tthaabhuutsaamaanysiddhiH| yataH kiM yatrAnugatajJAnaM tatra sAmAnyasambhavaH pratipAdyate, yatra vA sAmAnya20 sambhavastatrAnugatajJAnamiti? tatrAyaH pakSo'yuktaH, gotvAdi sAmAnyeSu 'sAmAnyaM sAmAnyam' ityanugatAkArapratyayopalammemA'parasAmAnyakalpanAprasaGgAt / na cAtrAsau pratyayo gauNaH, askhalaDhattitvena gauNatvAsiddhaH / tathA prAgabhAvAdiSvapyabhAveSu 1 sampUrNa / 2 bhinnbhinn| 3 nityAyA ekarUpAyAH pratyekaM parisamAptAyAzca / 4 ayaM gaurayaM gauriti / 5 AzrayabhUtAyA jAterabhAvAt / 6 ayamanena sadRza iti / 7 anekruupsaamaany| 8 kRttvaa| 9 ekAkArapratyayena grAhya sAmAnyaM paramate / .. sAmAnyasya / 11 nAyaM kSatriyo brAhmaNo nAyaM vaizyo brAhmaNa ityAdinA kRtvA'bhAvAnAmanekatvAt , abhAvaH abhAva iti pratyayasaMyuktaprAgabhAvAdivat / 12 ekatvena sAdhyena / 13 mImAMsakaM prati nityasarvagatajAtinirAkaraNapareNa granthena / 14 shblshaavleyaadivishessgopinnddaadi| 15 sarvaganityatvAt / 16 bhedakatvAt / 17 goridaM gotvamiti / 18 bhedenaabhidhiiymaanH| 19 sAdhAraNena kRtvA / 20 janAnAm / 21 piNDAdivyatiriktAnnityaikAnugAmisAmAnyAnimittAdbhavatIti saadhym| 22 yo yo bhedakapratyayaH sa sa nityaikAnugAmisAmAnyAdbhavatIti / 23 pareNa / 24 gavAdivyaktiniSTheSu gotvAdisAmAnyeSu ghaTatvamapi sAmAnyaM paTatvamapi saamaanymitynugtaakaarprtyyH| 25 gotvAdibhyaH / 26 kalpita / 26 Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 5] sAmAnyasvarUpavicAraH 477 'abhAvo'bhAvaH' ityanugatapratyayapravRttirasti, na ca parairabhAvasAmAnyamabhyupagatam / na khalu tatrAnugAmyekaM nimittamastyanyatra sdRshprinnaamaat| nanu cauparasAmAnyasya prAgabhAvAdiSvabhAvepi sattAkhyaM mahAsAmAnyamasti, tadvalAdevAbhAvapratyayo'nugato bhaviSyati / 5 "nanu ca prAgabhAvAdI sAmAnya vastu nevyate / sattaiva yatra sAmAnyamanutpattyAdirUpatA" // 1 // [mI0 zlo0 apohavAda zlo0 11] anutpttyaadivishissttetyrthH| tadayuktam ; abhipretapadArthavyatiri-10 ktAnAM matAntarIyArthAnAma utpAdyakathArthAnAM vA'bhAvapratItiviSayatopalambhena sattvaprasaGgAt / tannAbhAveSvanuvRttapratIteranugAmyekalAmAnyanivandhanatvamastItyanyatrApyasyAstanivandhanatvAbhAvaH / prayogaH-ye kramitvAnugAmitvavastutvotpattimattvasattvAdidharmopetAste parakalpita nityaikasarvagatasAmAnyanivandhanA na bhavanti 15 yathA'bhAveSvabhAvo'bhAva iti pratyayAH, sAmAnyeSu sAmAnya sAmAnyamiti pratyayA vA, tathA cAmI pratyayA iti ! atha yatra sAmAnyaM tatraivAnugatajJAnakalpanA; na; pA~cakAdiSu tadbhAvepyanugatapratyayapravRtteH / na khalu tatrAnugAmyekaM sAmAnyamasti yatprasAdAttatpravRttiH syAt / nimittAntaramastIti 20 cettatkiM karma, karmasAmAnyaM vA syAt, vyaktiH, zaktirvA ? na tAvatkarma; tasya prativyakti vibhinnatvAt / 'vibhinnaM hya'bhinnasya kAraNaM na bhavati' iti srvoymaarmbhH| taccedbhinnamapi tathAbhUtakAryakAraNaM taidAnyatra kaH pradveSaH? kiJca, tatkarma nityaM vA syAt, anityaM vA ? na tAvannityam :25 tathAnupalabdheranabhyupagamAJca / anityaM tu na sarvadA sthitimaditi vinaSTe tasminna tathAbhUto vyapadezo jJAna vA syAt , apacataH 1 abhAvatvasya / 2 pareNa / 3 ekA srvgtaa| 4 AdinA nityasarvagatatvAdigrahaNam / 5 tato'bhAvapratyayo'nugato bhvissyti| 6 abhipretAni dravyaguNakarmANi / 7 advaitapradhAnAdInAm / 8 loke vicitrakathArthAnAm / 9 purussessu| 10 pAcakaH pAcaka ityAdi / 11 kathaM sAmAnyaM nAstItyukte aah| 12 pacanakriyAyAH pUrva naasti| 13 devadattayazadattacaitramaitreSu pacanakriyAlakSaNaM karma bhinnam / 14 anugatAkArasya / 15 jainamatAbhyupagate prativyakti bhinne sdRshprinnaame| 16 zabdabuddhikarmaNAM trikSaNAvasthAyitvAbhyupagamAt / 17 pareNa / 18 pAcaka iti / 19 pAcaka iti / Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 kriyAvirahAt / pacanneva hi tathA vyapAdizyeta nAnyadA / tanna karmatasya pratyayasA nivandhanam / nApi karma sAmAnyam / taddhi karmAzritam , karmAzrayAzritaM vA? yadi karmAzritam ; kathamanyatra jJAnaM janayet ? na hanyatra vRtti5madanyatra jnyaankaarnnmtiprsnggaat| kiJca, karmasAmAnyAt 'pAkaH pAkaH' iti pratyayaH syAna punaH 'pAcakaH pAcakaH' iti / atha karmAzrayAzritam ; tanna, karmAzrita tvAt / paramparayA karmAzrayAzritaM tat ; ityasAram ; aparcataH karmavivekAt / vivikte ca karmaNi na karmatvaM karmaNi tadAzraye vAss. 10zritam , anAzritaM ca kathaM tattatra tathAjJAnahetuH syAt ? / athA'pacato'tItAnAgate karmaNI tathAvyapadezajJAnanibandhanaM na karmatvamnanu satI, asatI vA te tannibandhanaM syAtAm / na tAvatsatI; atItasya pracyutatvAdanAgatasya cAlabdhAtmasvarUpatvAt / asatI ca kathaM kasyApi nivandhanamatiprasaGgAt ? tanna 15 karmatvamapi tatpratyayasya nibandhanam / nApi vyaktiH, aniSTervibhinnatvAcca / nApi zaktiH, sA hi pAcakAdanyA, ananyA vA syAt ? ananyatve tayoranyataradeva syAt / anyatve ca asyA eva kAryopayogi. / tvena karturakartutvAnupaGgaH / atha pAramparyeNopayogaH-karttA hi 20zaktAvupayujyate zaktizca kaary| nanvasau zaktAvupayujyate svarUpeNa, zakyantareNa vA? zatyantareNopayoge'vasthA / svarUpeNopayoga kAryepyasau tathA kinnopayujyate kiM paramparAparizrameNa ? ne caanynnimittmsti| pAcakatvamastIti cet, tatkiM TraivyotpattikAle vyaktam , 25avyaktaM vA? vyaktaM cet, tarhi pAkakriyAyAH prAgeva tathA jJAnAbhidhAne syAtAm / athA'vyaktam, tahi pazcAdapi na te syAtAM 1 pAcaka iti / 2 karmavarapuruSAzritam / 3 karmAzraye devdtte| 4 karmaNi / 5 devdtte| 6 gRhe vRttimAnpradIpo guhAyAM zAnakAraNaM syaaditytiprsnggH| 7 karmatvaM karmAzritaM karma ca devadattAzritamiti / 8 puruSasya / 9 nsstte| 10 sAmAnyam / 11 devdtte| 12 pAcaka iti / 13 pAcakaH pAcaka iti / 14 anugatapratyayasya / 15 pareNAnabhyupagamAt / 16 anekatvAt / 17 pacanalakSaNaM kAryam / 18 karmAdibhyo'nyanimittaM bhvissytiityaah| 19 pAcakaH pAcaka iti shaanvypdeshyornugtprtyyhetuH| 20 devdttlkssnn| 21 pAcaka iti / Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 5] sAmAnyasvarUpavicAraH 479 vizeSAbhAvAt / tathAhi-tatpUrva dravyasamavAyadhairmaH syAdvA, navA? sattve sattvavatpUrvameva vyaktiH, tAvyapadezazca syAt / atha na; tadA pazcAdapi dravyasamavAryadharmatvaM na syAdekarUpatvAttasya / tanna pshcaadhyktistsy| astu bA; tathApyalau dravyeNa, kriyayA, ubhAbhyAM vAbhidhIyate 15 na tAkadravyeNa asya prAgapi vidyamAnatvAt / nApi kriyayA; tasyA anAdheyAtizaye'kiJcitkaratvAt / nApyubhAbhyAm ; pRthaga'. sAmarthya sahitayorapyasAmarthyAt / tannAnugataHpratyayo'nugAsyeka sAmAnyamAlamvate / kiJca, gotvaM vartate' ityabhyupetaM bhavatA, tatra kiM gove gotvaM 10 vartate, kiM vA goSu gotvameva, goSu gotvaM vartate eveti vA? prathamapakSe'nanvayitvAvizeSAdyAvattepu gotvaM varttate tAvadanyatrApi kinna varteta ? dvitIye pakSe tu sattvadravyatvAdInAM vyvcchedaadykterpybhaavprsnggstdruuptvaattsyaaH| atha 'goSu gotvaM varttate eveti pakSaH; 'tatra cA~nyatra gotvaM vartata aiva' iti govyaktivatkarkAdAvapi 15 'gauauMH' iti jJAnaM syAttadRtteravizeSAt / tanna vyaktyAtmakAt prativyaktivibhinnAsahazapariNAmAt anyad vyaktibhyo bhinnamekaM sAmAnyaM ghttte| vibhinnaM hi prativyakti sadRzapariNAmalakSaNaM sAmAnyaM visadRzapariNAmalakSaNavizeSavat / yathaiva hi kAcidyaktirupalabhyamAnA 20 vyaktyantarAdviziSTA visadRzapariNAmadarzanAdavatiSThate tathA sahazapariNAmadarzanAtkiJcitkenacitsamAnamapi tenAyaM samAnaH so'nena sAmAnaH' iti prtiiteH| na cA vyaktisvarUpAdabhinnatvAtsAmAnyarUpatAvyAghAto'sya; rUpAderapyata eva rUpAdisvabhAvatAvyAghAta 1 bhedAbhAvAnnityatvasyaikasvabhAvatvAt / 2 devadattalakSaNa / 3 dharmaH svabhAvaH / 4 devadattasya / 5 pAcakatvasya / 6 pAcakaH pAcaka iti / 7 dravyotpattikAlepi / 8 pacAkatvasya / 9 pazcAdvayaktiH (prakaTanam ) / 10 dravyakriyAbhyAm / 11 devadattAdinA / 12 pacanalakSaNayA / 13 pAcakatvasAmAnye / 14 na ca jainAnAmidaM dUSaNaM teSAM zaktaraGgIkArAt, pareSAM zaktaraGgIkAro nAsti ytH| 15 naiyAyikena / 26 naanytretyrthH| 17 na sattvadravyatvAdikaM goSu vrtte| ityanyayAvRttiH (1) / 18 anyatrApi gotvaM vartate ityarthaH / 19 goSu gotvasambandhAbhAvAvizeSAt / 20 samavAyAdInAM prAgeva pratikSiptatvAt / 21 ananvayo-vibhinnatvamasambaddhatvaM vaa| 22 azvAdiSu / 23 karkAdiSu / 24 evakArayogenAnyayogAyogA'tyantA'yogavyavacchedAditi siddham / 25 bhanekam / 26 vyacyAtmakAditi vizeSaNaM samarthayati / " Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArttaNDe 480 [ 4. viSayapari0: prasaGgAt / pratyakSavirodho'nyatrApi samAnaH- sAmAnyavizeSAtma-' tayArthasyAdhyakSe pratibhAsanAt / nanu prathamavyaktidarzanavelAyAM sAmAnyapratyayasyAbhAvAtsadRzapariNAmalakSaNasyApi sAmAnyasyAsambhavaH, tadapyasAmpratam ; tadA 'sadravyatvAdipratyayasyopalambhAt / prathamamekAM gAM pazyannapi hi sadAdinA sAyaM tatrArthAntareNa vyapadizatyeva / ananubhUtavyaktayantarasyaikavyaktidarzane kasmAnna samAnapratyayotpattiH tatra sadRzapariNAmasya bhAvAditi cet ? tavApi viziSTapratyayotpattiH kasmAnna syAdvaisAdRzyasyApi bhAvAt ? parApekSatvAttasyAprasaGgo'nyatrApi samAnaH / samAnapratyayopi hi parApekSastAmantareNa kvaci'tkadAcidapyabhAvAt dvitvAdipratyayavaddUratvAdipratyayavadvA / 10 dvividho hi vastudharmaH - parApekSaH, parAnapekSazca, sthaulyAdi - dvarNAdivacca / ato yathAnyApekSo vizeSaH svAmarthakriyAM vyAvRttijJAnalakSaNAM kurvannarthakriyAkArI, tathA sAmAnyamapyanugatajJAna15 lakSaNAmarthakriyAM kurvatkathamarthakriyAkAri na syAt ? tadvAhyAM punarvAha dohAdyarthakriyAM yathA na kevalaM sAmAnyaM karttumutsahate tathA vizeSopi, ubhayAtmano vastuno gavAdestatropayogAt, ityarthakriyAkAritvepi sAmAnya vizeSAMkArayorabhedAtsiddhaM vAsta vatvam / 20 tato'pAkRtametat "sarve bhavAH svabhAvena svaisvabhAvavyavasthiteH / svabhAvaparabhAvAbhyAM yasmAdyAvRttibhAginaH // 1 // tasmAdyato yato'rthAnAM vyAvRttistannibandhanAH / 24 1 vyaktisvarUpatvAdabhinnatvAvizeSAt / 2 ekagavi / 3 sattvAdinAyaM sadRza ityAdi / 4 puruSasya ! 5 viziSTaH = visadRzaH / 6 paro = mahiSAdiH | 7 parApekSAm / 8 samAnapratyayasya / 9 yathA dvitvamekatvApekSaM dUratvaM cAsannatvApekSam / 10 zvetapItAdivat / 11 sadRzapariNAmalakSaNam / 12 anugatajJAnalakSaNArthakriyA yataH / 13 vizeSanirapekSam / 14 kevalatayA / 15 sAmAnyavizeSAtmanaH / 16 na kevalamabAdhitapratyayaviSayatvena / 17 sAmAnyavizeSAveva cAkArau tayoramedAdvizeSAbhAvAdityarthaH / 18 sAmAnyavizeSAkArau siddhau yataH / 19 pratikSaNaM dhvaMsinaH parasparamasaMsRSTAH paramANurUpA gavAdisvalakSaNAH / 20 varttante iti zeSaH / 21 sveSAM bhAvAnAM svarUpeNa vyavasthiteH / 22 sajAtIyavijAtIya paramANurUpArthataH / 23 vijAtIyAdarthAt / 24 svalakSaNAnAm / 25 vyAvRttinibandhanaM yeSAM te / Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 45] sAmAnyasvarUpavicAraH 481 jAtibhedAH graMkalpyante tadvizeSAvagAhinaH // 2 // " [pramANavA0 1141-42 ] iti / nanu sAdRzye sAmAnye 'sa evAyaM gauH' iti pratyayaH kathaM zavalaM dRSTvA dhavalaM pazyato ghaTeteti cet ? 'ekatvopacArAt' iti bruumH| dvividhaM hokatvam-mukhyam , upacaritaM ca / mukhyamAtmAdidravye / / sAdRzye tUpacAritam / nityasarva gatasvabhAvatva sAmAnyasyAnekadoSaduSTatvapratipAdanAt / _ 'tena samAnoyam iti pratyayazca kathaM syAt ? tayorekasAmAnyayogAcet ; na; "sAmAnyavantAvetau' iti pratyayaprasaGgAt / tayorabhedopacAre tu 'somAnyam' iti pratyayaH syAt, na punaH tena 20 samAnoyam' iti| yaSTipuruSayorabhedopacArAdyaSTisahacaritaH puruSo yaSTiH' iti ythaa| nanu 'vyaktivatsamaoNnapariNAmeSvapi lamAnapratyayasyAparasamAnapariNAmahetukatvaprasaGgAdanavasthA syAt / tamantareNApyatra samAnapratyayotpattau paryAptaM khaNDAdivyaktau samAnapariNAmakalpanayA' 15 ityanyatrApi samAnam-visadRzapariNAmapvapi hi visahazapratyayo yadi tadantaraheko'navasthA / svabhAvatazcet, sarvatra visadRzapariNAmakalpanAnarthakyam / na ca sadRzapariNAmAnAmarthavatsvAtmanyapi samAnapratyayahetutve arthAnAmapi tatprasaGgaH, pratiniyatazaktitvAdbhAvAnAm, anyathA ghaTAdeH pradIpAtsvarUpaprakAzopalambhAtpradIpepi tatprakAzaH pradIpAntarAdeva syAt / svakAraNakalApAdutpannAH sarve'rthA visadRzapratyayaviSayAH svabhAvata evetya yugamale samAnapratyayaviSayAste tathA kiM nAbhyupagamyante alaM pratItyapalApena ? 1 saamaanybhedaaH| 2 vaasnaatH| 3 te khaNDAdikarkAdayazca vizeSAzca tAnavagAhante ityevNshiilaaH| 4 vizeSA eva santi na sAmAnya miti bhAvaH / 5 jainenAGgIkriyamANe sAdRzye sAmAnye sti| 6 sa evAyamAtmAdiH padArtha iti / 7 sAlAdimattvena / 8 bhavatAM mImAMsakAnAm / 9 khaNDamuNDayoH zabaladhavalayorvA / 10 sAmAnyatadvatoH / 11 prennaanggiikriymaanne| 12 idaM (vyaktiH ) sAmAnyamiti / 13 kuntAH pravizanti azvA aagcchntiityaadivdvaa| 14 vyaktiryathA sAdRzyapariNAmAttena muNDena sadRzaH khaNDa ityAdi / 15 samAna iti pariNAmeSu / 16 visadRzapariNAmapakSepi / 17 aprvisdRsh| 18 tahIti zeSaH / 19 vishessruupaannaam| 20 svAtmani samAnapratyayahetutvaprasaGgaH / 21 pratiniyatazakitvAbhAvAt / 22 saugatena / pra. ka. mA0 41 Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 etena nityaM nikhilavAhmaNavyaktivyApakaM brAhmaNyamapi pratyAkhyAtam / na hi tattathAbhUtaM pratyakSAdipramANataH pratIyate / nanu ca 'brAhmaNoyaM brAhmaNoyam' iti pratyakSata evAsya pratipattiH / na cedaM viparyayajJAnam ; bAdhakAmAvAt / nApi saMzayajJAnam ; ubhayAMzA5 navalasvitvAt / pitrAdibrAhmaNyajJAnapUrvakopadezaMsahAyA cAsya vyaktiya'jikA, tatrApi tatsahAyeti / na cAnA'navasthA; biijaangkaaraadivdnaaditvaattttdruupopdeshprmpraayaaH| tathAnumAnatopi; tathAhi-brAhmaNapadaM vyaktivyatiriktaikanimittAbhidheyasamvaddhaM padatvAtpaTAdipadavat / na cAyamasiddho hetuH; 10 dharmiNi vidyamAnatvAt / nApi viruddhaH, vipakSe evAbhAvAt / nApyanaikAntikaH, pakSavipakSayoravRtteH / nApi dRSTAntasya sAdhyavarkalyam, paTAdau vyaktivyatiriktaikanimittAbhidheyasambaddhatvAbhAve vyaktInAmAnantyenA'nantenApi kAlena samvandhagrahaNAghaTanAt / tathA, 'varNavizeSAdhyayanAcArayajJopavItAdivyatirikta nimitta ni15 bandhanaM 'brAhmaNaH iti jJAnam, tannimittavuddhivilakSaNatvAt , gavAzvAdijJAnavat' ityatopi tatsiddhiH / tathA brAhmaNena yaSTavyaM brAhmaNo bhojayitavyaH' ityAdyAgamA~cceti / ___ atrocyate / yattAvaduktam-pratyakSata evAsya pratipattiH, tatra kiM nirvikalpakAt , vikalpakAdvA tatastatpratipattiH syAt ? na 20 taavnnirviklpkaat| tatra jAtyAdiparAmarzAbhAvAt , bhAve vA savikalpakAnunaGgaH / anyathA "asti hyAlocanAzAn prathamaM nirvikalpakam / vAlamUkAdivijJAnasadRzaM zuddhavastujam // 1 // tataH paraM punrvstudhmairjaatyaadibhiryyaa| vuddhyAvasIyate sApi pratyakSatvena sammatA // 2 // " [ mI0 zlo0 pratyakSasU0 112,120] iti vaco viruddhyeta / 1 visphAritAkSasya purupasya puro vyavasthiteSu kSatriyAdisaGkeSu / 2 iti= anugtekaakaarprtyytyaa| 3 pitrAdibrAhmaNyazAnAdasya putrasya braahmnnymityupdeshH| 4 ka.ThakalApAdiH / 5 brAhmaNoyaM brAhmaNoyamiti sAmAnyasya vAcakatvAt brAhmaNa iti saamaanypdm| 6 brAhmaNyaM tadevAbhidheyaM tena sambaddham / 7 padatvasya / 8 nApi dRSTAnta sya sAdhanavaikalyaM paTAdipade padatvasya vidyamAnatvAt / 9 paTatva / 10 dvitIyamanumAnam / 11 gauratvAdi / 12 brAhmaNa iti jJAnasya / 13 apuruSakRtAt / 14 jAtyAdiparAmarzakatvepi nirvikalpakatve / 15 indriya / 16 akSivisphAlanAnantaram / 17 tajjJAnaM vaktuM na zakyate yataH : vizeSaNavizeSyarahitaM zuddhaM bhedarahitasanmAtralakSaNavastuto jAtan / 18 bhedasahitaM samanvitamiti yAvat / Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 45] brAhmaNatvajAtinirAsaH 483 nApi savikalpakAt , kaiThakalApAdivyaktInAM manuSyatvaviziSTatayeva brAhmaNyaviziSTatayApi pratipatyasambhavAt / pitrAdibrAhmaNyajJAnapUrvakopadezasahAyA vyaktiya'JjikAsya; ityapyasAram / yataH pitrAdibrAhmaNyajJAnaM pramANam , apramANaM vA? apramANaM cet, kathamatortha siddhiratiprasaGgAt ? pramANaM cet, kiM pratya-5 kSam , anumAnaM kA? pratyakSaM cet : na; asya taMdrAhakatvena prAgeva prtissedhaad| kiJca, 'brAhmaNyajAte. pratyakSatAsiddhau yathoktopadezaya pratyakSahetutAsiddhiH, tatsiddhau ca tatpratyakSatAsiddhiH' ityanyonyAzrayaH / yathA ca brAhmaNyajAteH pratyakSatvamupadezena vyavasthApyate 10 tathA brahmAdyadvaitapratyakSatvamapi, tatkathamapratipakSA pakSasiddhirbhavataH syAt ? athAdvaitAdyupadezasyAdhyakSabAdhitatvAnna pratyakSAGgatvam / tadanyatrApi samAnam / brAhmaNyaviviktapiNDagrAhiNAdhyakSeNaiva hi tadupadezo bAdhyate / athA'dRzyA brAhmaNyajAtistenAyamadoSaH; kathaM tarhi sA 'pratyakSA' ityuktaM zobheta ? kiJca, aupAdhikoyaM brAhmaNazabdaH, tasya ca nimittaM vAcyam / tacca kiM pitroraviplutatvam , brahmaprabhavatvaM cA? na tAvadaviplutatvam / anAdI kAle tasyAdhyakSeNa grahItumazakyatvAt , prAyeNa pramadAnAM kAmAturatayeha janmanyapi vyabhicArophlambhAcca kuto yoni nivandhano brAhmaNyanizcayaH? na ca viplutetarapitra'pattyeSu vailakSaNyaM 20 lakSyate / na khalu vaDavAyAM gardAzvaprabhavApatyeSviva brAhmaNyAM brAhmaNazUdraprabhavApatyeSvapi vailakSaNyaM lakSyate / kriyAvilopAt zUdrAnnAdezca jAtiloyaH svayamevAbhyupagataH"zUdrAnAcchUdrasamparkAcchUdreNa saha bhASaNAt / iha janma ni zUdratvaM mRtaH zvA cAbhijAyate // " [ ] ityabhidhAnAt / 1 kaThaH svare RcAM bhedH| 2 brAhmaNavyaktInAm / 3 vaidharmyadRSTAntoyan / yatra dRSTAntadArTAntayorubhayorastitvaM tatrAnvayadRSTAntaH / yatraikasyAstitvamekasya nAstitvaM tatra vytirekdRssttaantH| 4 saMzayAdapi svAbhimatArthasiddhiprasaGgAt / 5 brAhmaNyajAti / 6 anantarameva / 7 vyavasthApyatAM zAstropadezena / 8 parapakSasyAnirAkaraNAt / 9 aGgaM kAraNam / 10 vizeSyavAcyasya vizeSaNaM (tasya vAcakatvAt ) pacaH (tadvAcakaM) ityabhidhAnAt / 11 pravRttariti shessH| 12 abhrAntatvam / 13 pitroH| 14 brAhmaNyasya / 15 jAte: brAhmaNyasya / 16 tato nityatvavyAghAtaH / 17 mImAMsakena / Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 kathaM caivaM vAdino brahmavyAsavizvAmitrapravRtInAM brAhmaNyAsiddhisteSAM tejanyatvAsaMbhavAt / tanna pitroraviplutatvaM tainimittam / nApi brahmaprabhavatvam ; sarveSAM tatprabhavatvena brAhmaNazabdAbhidheyatAnuSaGgAt / 'tanmukhAjAto brAhmaNo nAnyaH' ityapi bhedo 5 brahmaprabhavatve prajAnAM durlbhH| na khalvekavRkSaprabhavaM phalaM mUle madhye zAkhAyAM ca bhidyte| nanu nAgavallIpatrANAM mUlamadhyAdidezotpatteH kaNThabhrAmaryAdibhedo dRSTa evamatrApi prajAbhedaH syAt ; ityapyasat; yatastatpatrANAM jaghanyotkRSTapradezotpAdAttatpatrANAM tando yukto brahmaNastu taddezAbhAvAnna tadbhedaH / taddezamAre cAsya jaghanyotkRSTa10 tAdiprasaGgaH syAt / kiJca, brahmaNo brAhmaNyamasti vA, na vA? nAsti cet kathamato brAhmaNotpattiH ? na hyamanuSyAdibhyo manuSyAyutpattirghaTate / asti cetkiM sarvatra, mukhapradeza eva vA? sarvatra iti cet ; sa eva prajAnAM bhedAbhAvonuSajyate / mukhapradeze eva cet ; anyatra pradeze 15 tasya zUdratvAnuSaGgaH, tathA ca na pAdAdayosya vandyA vRSalAdivat, mukhameva hi viprotpattisthAnaM vandyaM syAt / kiJca, brAhmaNa eva tanmukhAjAyate, tanmukhAdevAsau jAyeta ? vikalpadvayepyanyonyAzrayaH-siddhe hi brAhmaNatve tasyaiva tanmukhAdeva janmasiddhiH, tatsiddhezca brAhmaNatvasiddhiriti / atha jAtyA 20 brAhmaNyasya siddhistanmukhAdeva tajanmanAyamadoSaH, na; asyAH pratyakSato'pratIteH / na khalu khaNDamuNDAdiSu sAdRzyalakSaNagotvavaddevadattAdau brAhmaNyajAtiH pratyakSataH pratIyate, anyathA 'kimayaM brAhmaNo'nyo vA' iti saMzayo na syAt / tathA ca tannirAsAya gotrAdyupadezo vyrthH| na hi 'gaurayaM manuSyo vA' 25 iti nizcayo gotrAdyupadezamapekSate / nanu yathA suvarNAdikaM paropadezasahAyAtpratyakSAtpratIyate tathA sApi; ityapyayuktam ; yato na pItatAmA suvarNamatiprasa~GgAt, kintu tadvizeSaH, sa ca nAdhyakSo dAhacchedAdivaiyarthyaprasaGgAt / tasyApi sahAryatve taMjAtau kiJcittathAvidhaM sahAyaM vAcyam-taccA 1 pitroraviplutatvaM brAhmaNazabdapravRttinivRttinimittamityevaM vaadinH| 2 aviplutpit| 3 brAhmaNazabdapravRttinimittam / 4 mUle utpannAni patrANi kaNThasya bhramaM kurvanti, madhye utpannAni kaNThasya susvaratvaM kurvantIti medH| 5 tatra brAhmaNyA: bhAvAt / 6 siddhiriti smbndhH| 7 rItikAdeH suvarNatvaprasaGgAt / 8 suvarNAdizAne / 9 brAhmaNya / . Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4.5] brAhmaNatvajAtinirAsaH 485 kAravizepo vA syAt , adhyayanAdikaM vA? na tAvadAkAravizeSaH; tasyAbrAhmaNepi sambhavAt / ata evAdhyayanaM kriyAvizeSo vA tatsahAyatAM na pratipadyate / dRzyate hi zUdropi svajAtivilopAddezAntare brAhmaNo bhUtvA vedAdhyayanaM tatpraNItAM ca kriyAM kurvaannH| tato brAhmaNyajAteH pratyakSato'pratibhAlanAtkathaM vratavandhavedAdhya-5 yanAdi viziSTavyaktAveva siddhyet ? yadapyuktam-'brAhmaNapadam' ityAdyanumAnam ; tatra vyaktivyatiriktaikanimittAbhidheyasamvaddhatvaM tatpadasthAdhyakSavAdhitam, kaThakalApAdivyaktInAM brAhmaNyaviviktAnAM pratyakSato nizcayAt, azrAvaNatvaviviktazabdavat / aprasiddha vizeSaNazca pakSaH; na khalu 10 vyaktivyatiriktaikanimittAbhidheyAbhisambaddhatvaM mImAMsakasyAsmAkaM vA kaMcitprasiddham , vyaktibhyo vyatiriktAvyatiriktasya sAmAnyasyAbhyupagamAt / hetuzcAnaikAntikaH; sattAkAzakAlapade advaitAdipade vA vyaktivyatiriktaikanimittAbhidheyasambaddhatvAbhAvepi padatvasya bhAvAt / 15 taMtrApi tatsamvaddhatvakalpanAyAm sAmAnyavatvenAdvaitAzvaviSANadevastubhUtatvAnuSaGgAt kuto'pratipakSA pakSasiddhiH syAt ? sattAyAzca sAmAnyavattvaprasaGgaH, gaganAdInAM caikavyaktikatvAtkathaM sAmAnyasambhavaH ? dRSTAntazca sAdhyavikalaH, paTAdipade vyktivytiriktknimitttvaasiddheH|| 20 etena varNavizeSetyAdyanumAnaM pratyuktam / nagarAdau ca vyaktivyatiriktaikanimittanivandhanAbhAveSi tathAbhUtajJAnasyopalambhA~danekAntaH / na khalu nagarAdijJAne vyatiriktamanuvRttapratyayanivandhanaM kiJcidasti, kASThAdInAmeva pratyAsattiviziSTatvena prAsA 19 1 braahmnne| 2 brAhmaNya / 3 saadhydhrmH| 4 azrAvaNatvaviviktazabdasyAdhyakSato nizcayAdyathA'prAvaNaH zabda iti pakSaH prtykssbaadhitstthetyrthH| 5 dRSTAnte / 6 bhinnazAnajanakatve bhinna vyaktibhyaH, pRthakkartumazakyatvAdabhinnaM sAmAnyamiti / 7 mImAMsakaijanaizca / 8 padatvAditi / 9 AdinA ashvvissaannaadipde| 10 sAdhyAbhAve / 11 hetoH| 12 idameva vivRNoti / 13 ghaTAdivat / 14 arthasya / 15 paramate / 16 eSAM bhedA upacaritA ityrthH| 17 naikavyaktikaM sAmAnyamiti vacanAt / 18 gaganatvAdi / 19 iti sAdhyAbhAvo drshitH| 20 paTAdipadava"diti / 21 nitysrvgtaadiruupsaamaany| 22 pdtvaanumaanniraakrnnen| 23 pde| 24 sAdhyAbhAve / 25 varNavizeSAdinimittabuddhivailakSaNyasyopalambhAt / 26 nagaramiti zAnopalambhAt / 27 vyaktaH sakAzAt / Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 dAdivyavahAranivandhanAnAM nagarAdivyavahAranivandhanatvopapatteH, anyathA 'SaNNagarI' ityAdiSvapi vstvntrklpnaanussnggH| __ 'brAhmaNena yaSTavyam' ityAdyAgamopi nAtra pramANam ; pratyakSabAdhitArthAbhidhAyitvAt tRNAne hastiyUthazatamAste ityAgamavat / 5 nanu brAhmaNyAdijAtivilope kathaM varNAzramavyavasthA tannibandhano vA tapodAnAdivyavahAro jainAnAM ghaTeta? ityapyasamIcInam / kriyAvizeSayajJopavItAdicinhopalakSite vyaktivizeSe tadvyavasthAyAstadvyavahArasya copptteH| kathamanyathA parazurAmeNa niHkSatrI. kRtya brAhmaNadattAyAM pRthivyAM kSatriya sambhavaH? yathA cAnena niHkSa10trIkRtAsau tathA kenacinniAhmaNIkRtApi sambhAvyeta / tataH kriyAvizeSAdinivandhana evAyaM braahmnnaadivyvhaarH| etenAvigInatastraivarNikopadezo vastuni pramANamiti pratyuktam / tasyApyavyabhicAritvAbhAvAt / dRzyante hi bahavastraivarNi kairavigAnena brAhmaNatvena vyavahiyamANA viparyayabhAjaH / tanna 15paraparikalpitAyAM jAtau pramANamasti yato'syAH sadbhAvaH syAt / sadbhAve vA vezyApATakAdipraviSTAnAM brAhmaNInAM brAhmaNyAbhAvo nindA ca na syAt jAtiyataH pavitratAhetuH, sA ca bhavanmate tadvasthaiva, anyathA gotvAdapi brAhmaNyaM nikRSTaM syAt / gavAdInAM hi cANDAlAdigRhe cirodhitAnAma pISTaM ziSTairAdAnam, na tu 20 brAhmaNyAdInAm / atha kriyAbhraMzAttatra brAhmaNyAdInAM nindyatA; na; tajjAtyupalambhe tadviziSTavastuvyavasAye ca pUrvavakriyAbhraMzasyApya'sambhavAt / brAhmaNatvajAtiviziSTavyaktivyavasAyo hyapravR. ttAyA api kriyAyAH pravRttenimittam , sa ca tadavastha evaM 1 nagaraSaTvavyatiriktaM SaNNagarIzabdavAcyavastvantaram / 2 braahmnnye| 3 brAhmaNya / 4 brahmacArI gRhItyAdiH / 5 varNAzramANAM tadadhInatvAt na tu zUdrajAtyadhInatvam / 6 braahmnnaadau| 7 ato jJAyate kriyAvizeSAdikaM cihnaM dRSTvaiva puruSeSu kSatriyavyavahAraH kRtaH / 8 rAvaNena / 9 punarbrAhmaNeti vyavahAraH kriyAdivizeSacihnaM dRSTvaiva kRtostIti jnyaayte| 10 kSatriyabrAhmaNayornirAkaraNe punarvyavasthApane ca kriyAdivizeSa eva nibandhanamityarthaH / 11 aagmniraakrnnprenn| 12 avivAdataH / 13 yatra brAhmaNyajAtistatra traivarNikopadeza iti / 14 brAhmaNye / 15 traivrnnikshaastropdeshaiH| 16 zUdrAH / 17 gRhaprAsAdazAlAdisthAnabhede paattkshbdH| 18 iyaM brAhmaNIti / ' 19 vezyAgRhAdipravezAtpUrvavat / 20 vezyAdigRhe / 21 namaskArAdeH / 22 vezyAdigRhAdau / Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 45 brAhmaNatvajAtinirAsaH bhavadabhyupagamena / kriyAbhraMze tajAtinivRttau ca botyepyasyA nivRttiH syAttadbhazAvizeSAt / kiJca, kriyAnivRttau tajjAternivRttiH syAd yadi kriyA tasyAH kAraNaM vyApikA vA syAt, nAnyathAtiprasaGgAt / na cAsyAH kAraNaM vyApakaM vA kizcidiSTam / na ca niyAbhraMze jAtervikArosti;5 "bhinnavAsinnA nityA niravayavA ca jaati|" ] ityabhidhAnAt / na cAvikRtAyA nivRttiH sambhavatyatiprasaGgAt / kiJcedaM brAhmaNatvaM jIvasya, zarIrasya, ubhayasya vA syAt , saMskArasya vA, vedAdhyayanasya vA gatyantarAsambhavAt ? na tAvajIvasya; kSatriyavizUdrAdInAmapi brAhmaNyasya prasaGgAt , teSAmapi 10 jIvasya vidyamAnatvAt / lApi zarIrasya; asya paJcabhUtAtmakasyApi ghaTAdivad brAhmaNyAsambhavAt / na khalu bhUtAnAM vyastAnAM samastAnAM vA ttsmbhvti| vyastAnAM tatsambhave kSitijalapavanahutAzanAkAzAnAmapi pratyeka brAhmaNyaprasaGgaH / samastAnAM ca teSAM tatsambhave ghaTAdInAmapi 15 tatsamsavaH syAt , tatra teSAM sAmastyasambhavAt / nApyubhayasya ubhayadoSAnuSaGgAt / nApi saMskArasya; asya zUdravAlake kartuM zaktitastatrApi tatprasaGgAt / kiJca,saMskArAtprAgvAhmaNavAlasya tadasti vA,na vA? yadyasti;20 saMskArakaraNaM vRthaa| atha nAsti; tathApi tvRthaa| avrAhmaNasyApyato brAhmaNyasambhave zUdravAlakasyApi tatsambhavaH kena vAryaMta ? nApi vedAdhyayanasya; zUdrepi tatsambhavAt / zUdropi hi kazcidezAntaraM gatvA vedaM paThati pAThayati vA / na tAvatAsya brAhmaNatvaM bhavadbhirabhyupagamyata iti / tataH sadRzakriyApariNAmAdinivandha-25 naiveyaM brAhmaNakSatriyAdivyavasthA iti siddhaM sarvatra sadRzapariNAmalakSaNaM samAnapratyayahetustiryaksAmAnyamiti / kiM punarUrvatAsAmAnyamityAha 1 nityatvAdirUpAyA jAteH tato nAsti kriyAnaMza ityarthaH / 2 kdaacinmskaarhiinepi| 3 agninivRttau dhUmanivRttirato'gniH kAraNaM dhUmasya tadvat / '4 vRkSanivRttau ziMzapAtvanivRttirato vRkSaH ziMzapAyA vyApakastadvat / 5 ghaTanivRttI paTanivRtiH syAt / 6 kriyaa-sndhyaavndnaadiH| 7 nAzarUpaH / 8 AtmAkAzAderapi nivRttiH syAditi / 9 vedAdhyayanamAtreNa / Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ see prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 parAparavirtavyApidravyamUrkhatA vRddhiva sthAlAdiSu // 6 // sAmAnyamityabhisambandhaH / tadevodAharaNadvAreNa spaSTayatimRdiva sthaasaadieN| 5 naMnu pUrvottaravivarttavyatirekeNAparasya tadvyApino dravyasyApratItito'sattvAtkathaM tallakSaNamUrkhatAsAmAnyaM sat; ityapyasamIcI. nam ; pratyakSata evArthAnAmanvayirUpapratIteH pratikSaNavizarArutayA khapnepi tatra teSAM pratItyabhAvAt / yathaiva pUrvottaravivarttayorvyAvRttapratyayAdanyonyamabhAvaH pratItastathA mRdAdyanuvRttapratyayAtsthi10 tirathi nanu kAlatrayAnuyAyitvamekasya sthitiH, tasyAzvA'krameNa pratItau yugapanmaraNAvadhi grahaNam , krameNa pratItau na kSaNikA buddhistathA tAMpratyetuM samarthA kSaNikatvAt ; ityapyayuktam / vuddheH kSaNikatvepi pratipatturakSaNikatvAt / pratyakSAdisahAyo hyAtmaivotpAdvyayabhrau15 vyAtmakatvaM bhAvAnAM pratipadyate / yathaiva hi ghaTakapAlayorvinAzo tpAdau pratyakSasahAyosau pratipadyate tathA mRdAdirUpatayA sthitimapi / na khalu dheTAdisukhA~dInAM bheda evAvabhAsate na tvekatvamityabhidhAtuMyuktam / kssnnkssyaanumaanopnyaassyaanrthkyprsnggaat| sa hyekatvapraitIti nirAsArthoM na kSaNakSayapratipattyarthaH, tasya pratyakSe. 20 Naiva prtiitybhyupgmaat| 1 pUrvAparakAlavatti trikaalaanuyaayiityrthH| 2 paryAyarUpavizeSavyApitvAdayaktiniSThatvamUrddhatAsAmAnya siddham / 3 vivtteNssu| 4 tadeva jainairupAdAnakAraNaM proktaM naiyAyikAdibhizca samavAyikAraNamuktamityarthaH / 5 saugtH| 6 vidyamAnam / 17 sarvavivartAnugAmI anvyii| 8 na kevalaM jAmadavasthAyAm / 9 puurvvivrtaaduttrvivttto vyaavRttH| 10 bhedH| 11 bauddhamate / 12 idaM mRdrUpamidaM mRdrpamiti / 13 dravyarUpapadArthasya / 14 satyAm / 15 yathA bhavati tathA / 16 jJAnaM syaadaatmdrvyaadeH| 17 aatmnH| 18 akSaNika AtmA sa cetsadaiva kathaM na jAnAtItyukte Aha / 19 Adipadena pratyabhijJAnAdi / 20 mRdAdipadArthAnAm / 21 bAhyapadArtha / 22 aabhyntriiypdaarth| 23 AdinA AtmAdInAm / 24 ghaTAtkapAlaM bhinnaM kapAlAddhaTo bhinna iti bhedaH parasparaM tathA sukhaduHkhAderAtmA bhinnastasmAtsukhAdi / bhinnamiti bhedaH parasparam / 25 abhidhIyate saugten| 26 sarvathA nAstirUpasya niSedho na ghaTate gaganakusumavat / 27 saugatena / 3 .G Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suu04|6] kSaNabhaGgavAdaH ne cAnantarAtItAnAgatakSaNayoH pratyakSasya pravRttau saraNapratyabhijJAnumAnAnAM vaiphlym| tatra teSAM sAphalyAnabhyupagamAt, ativyavahite tadaGgIkaraNAt / na cAkSaNikasyAtmano'rthagrAhakatve khagatavAlavRddhAdyavasthAnAmatItAnAgatajanma parasparAyAH sakalabhAvaparyAyANa caikadevopalambhaprasaGgaH, jJAnasahAyasyaivArthagrAha-5 katvAbhyupagamAda, tasyaM ca prativandhakakSayopazamA'natikrameNa prAdurbhAvAndoktadoSAnuSaGgaH / na ca dravyagrahaNe'tItAdhavasthAnAM tato'bhinnatvAdrahaNa prasaGgaH, abhinnatvasya grahaNaM pratyanaGgatvAt, anyathA jJAnAdikSaNAnubhava saJcetanAdivat kSaNakSayavargaprApaNazaktyAdyanubhavAnuSaGgaH / tasmA-10 dyatraivAsya jJAnaparyAyaprativandhApAyastatraiva grAhakatvaniyamo nAnyatretyanavadyam-'AtmA pratyakSasahAyo'nantarAtItAnAgataparyAyayorekatvaM pratipadyate' iti, smaraNapratyabhijJAnasahAyazcAtivyavahitaparyAyeSvapi / tayozca prAmANyaM prAMgeva prasAdhitam / nanu smaraNapratyabhijJAnayoH pUrvopelabdhArthaviSayatve tadarzanakAla 15 evotpattiprasaGgaH, tadarzanavattadviSayatvenAnayorapyavikalakAraNatvAt, na caivam , tasmAnna te tadviSaye prayogaH-yasminnavikaleSi yanna bhavati na tattadviSayam yathA rUpe'vikale tatrAbhavacchotravijJAnam , na bhavato'vikalepi ca pUrvopalavdhArthe smRtipratyabhijJAne iti; tadapyapezalam / tadarzanakAle tayoH kAraNAbhAve.20 nA'prAdurbhAvAt / na hyarthastayoH kAraNam ; jJAnaM prati kAraNatvasyArthe prAMgeva pratipedhAt / smaraNaM hi saMskAraprabodhakAraNam , 1 pratyakSAdisahAya ityatrAdigrahaNaM nirarthakamityukte Aha / 2 ghaTakapAlalakSaNayoH / 3 jainena / 4 nitya AtmAtItAnAgataparyAyAnekadaiva grahISyatItyukte Aha / 5 aGgIkriyamANe jainaiH| 6 svato'bhinnAnAM paryAyANAm / 7 jainaiH| 8 jJAnena yugapadgrahISyatItyukte aah| 9 zAnasya / 10 pratibandhakaM karma / 11 yugapanmaraNAvadhi-- grhnnlkssnn| 12 zAnam / 13 akAraNatvAt / 14 saMsAriNaH / 15 padArtha ! 16 tava saugatasya / jnyaanaadilkssnnaadbhinnsdbhaavaat| 17 ghttkpaallkssnnyoH| 18 ekatvaM prtipdyte| 19 smRtipratyabhijJAnayoH prAmANyaM na vidyate, tatsahAya AtmAtivyavahitaparyAyeghu kathamekatvaM jAnIyAdityukte satyAha / 20 tRtIyAdhyAye / 21 pratyakSeNa / 22 sa upalabdhortho viSayo yayoste tatve / 23 pratyakSa / 24 sa upalabdhArthoM viSayo yyoste| 25 anutpaadymaantvaat| 26 nArthAloko kAraNaM paricchedyatvAttamovadityatra dvitiiypricchede| 27 tahiM saraNapratyamizAnayoH kAraNaM kimityukte aah| Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 prameyakamalamArtaNDe 4. viSayapari0 saMskArazca kAlAntarAvismaraNakAraNalakSaNadhAraNArUpaH, tadarzanakAle nAstIti kathaM tadaivAsyotpattiH pratyabhijJAnasya vA? tadtpattoM hi derzanaM pUrvadarzanAhitasaMskArapravodhaprabhavasmRtisahAyaM pravarttate, tacca prAnnAstIti kathaM tadaiva tadutpattiH ? 5 atha satam-AtmanaH kevalasyaivAtItAdyarthagrahaNasAmarthya smaragAdyapekSAvaiyarthyam , tadasAmarthya vA nitarAM tadvaiyaryam, na khala kevalaM cakSurvijJAnaM gandhagrahaNe'samartha sattatsmRtisahAyaM samartha dRSTamiti; tadapyasaGgatam ; yataH smaraNAdirUpatayA pariNatirevA mano'tItAdyarthagrahaNa sAmarthyam , tatkathaM tadapekSAvaiyarthyam ? cakSu10 vijJAnasya tu gandhagrahaNapariNAmasyaivAbhAvAnna tatsmRtisahAyasyApi gandhagrahaNe sAmarthya miti yuktamutpazyAmaH / tato nirAkRtametat-pUrvottarakSaNayoragrahaNe kathaM tatra sthAnatApratItiH' iti; AtmanA tayorgrahaNasambhavAt / bhavatAM tu tayora pratItau kathaM madhyakSaNasya tatrA'sthAsnutApratItiriti cintyatAm ? 15 pUrvadarzanAhitasaMskArasya madhyakSaNadarzanAttatkSaNasmRtistasyAzca 'sa iha nAsti' ityasthAsnutAvagame sthAsnutAvagamopyevaM kinna syAt ? nanu cAsthAsnutA pUrvottarayormadhye'bhAvaH tasya vA taMtra, sa ca tadAtmakatvAttadrahaNenaiva gRhyate; tadapyasAram / tadnatItau tanAsya 20 atra vA tayoniSedhasyApyasambhavAt / na hyapratipannaghaTasya 'atra ghaTo nAsti' iti pratItiranti / kathaM caivaM sthAsnutA na pratIyeta? sApi hi pUrvottarayormadhye kathaJcitsadbhAvastasya vA taMtra, sa ca teMdAtmakatvAttadhaNenaiva gRhyet|| nanu sthAsnutArthAnAM nityatocyate, sA ca trikAlApekSA, tada25 pratipattau ca kathaM tadapekSanityatApratipattiH? tadasAmpratam vastusvabhAvabhUtatvenAnyAnapekSatvAnnityatAyAH, tathAbhUtAyAzcAsyAH pratyakSAdipramANaprasiddhatvena pratIteH pratipAdanAt / na khalu svayaM nityatArahitasya trikAlenAsau kriyate'nityatAvat / na hi varta 1 kAraNam / 2 dvitIyam / 3 tasya pratyakSAdisahAyarahitasya / 4 kssnnikbuddhyaa| 5 akssnniken| 6 ayaM madhyakSaNastatra nAbhUna bhaviSyatIti prtiitiH| 7 pareNa / 8 kssnn| 9 darzanam anubhvH| 10 sakAzAt / 11 pUrvadarzanAhitasaMskArasya madhyakSaNadarzanAttatkSaNasmRtiH, tasyAzca sa iha dravyarUpeNAstIti / 12 kSaNayoH / 13 kSaNe / 14 abhAvaH / 15 pUrvottarakSaNayorabhAvAtmakatvAnmadhyakSaNasya / 16 dravyarUpeNa / 17 dravyarUpeNa / 18 dravyarUpeNa madhyakSaNasya / 19 agre| 20 padArthasya / Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 6] kSaNabhaGgavAdaH 491 mAnakAlenAnityatA kriyate tasyA'sattvAt , sattve vA tanityaH tvasyApyapareNa karaNe'navasthAprasaGgaH / tato yathA svabhAvataH pUrvottarakoTivicchinnaH kSaNo jAtaH kSaNiko vidhIyate kAlanirapekSazca pratIyate tathA'kSaNikatvamapi / nanu cAkSaNikatvam arthAnAmatItAnAgatakAlasambandhitvenA-5 tItAnAmatatvam ! la ya kAlasyAtItAyAtatvaM siddham / taddhi kimaparAtItAdikAlasambandhAt, tathAbhUtapadArtha kriyAsambandhAdvA syAt, svato vA? prathamapakSe'navasthA / dvitIyapakSepi padArthakriyANAM kuto'tItAnAgatatvam ? aparAtItAnAgatapadArthakriyAsamvandhAJcet ; anvsthaa| atItAnAgatakAla-10 samvandhAccet ; anyonyaashryH| svataH kAlasyAtItAnAgatatve arthAnAmapi svata evAtItAnAgatatvamastu kimatItAnAgatakAlasambadhitvakalpanayA? ityapyasamIkSitAbhidhAnam ; svarUpata evAtItAdisamayasyAtItAditvaprasiddhaH / anubhUtavartamAnatvo hi samayotItaH, anubhaviSyadvarttamAnatvaMzcAnAgataH, tatsambandhitvA-15 cArthAnAmatItAnAgatatvam / na ca kAlavadarthAnAmapi svarUpeNaivAtItAnAgatatvaM yuktam / na hyekasya dharmAnyatrAyAsayituM yuktaH, anyathA nisvAdestikatAdidharmo guDAderapi syAt , jJAnadharmo vA svaparaprakAzakatvaM ghaTAderapi syAt , taddharmo vA jaDatA jJAnasyApi syaat| nanu cAnuvRttAkArapratyayopalambhAdakSaNikatvadharmArthAnAM sAdhyate, sa ca vAdhyamAnatvAdasatyaH, tadapyasamyak yato'sya bAdhako vizeSapratibhAsa eva, la cautumpnnH| tathAhi-anuvRttAkAre pratipakSa, apratipane vazAlau tadvandhako savet ? yadi pratipanne tadA kimanuvRttapratibhAsAtmako vizeSapratimAsaH, tavya-25 tirikto vA? prathamapakSe'nuvRttapratibhAsasya mithyAtve vizeSapratibhAsasyApi tadAtmakatvAttatprasakteH kathamasau tadbAdhakaH ? dvitIyapakSepyanuvRttAkArapratibhAsamantareNa sthAsakozAdipratibhAsasya tadvyatiriktasyAsaMvedanAttadvAdhakatvAyogAt / anuvRttAkArApratipattau ca vizeSa pratibhAsasyaivAsambhavAtkathaM tadbAdhakatA?30 1 saugatAbhyupagamarItyA / 2 kAlasya / 3 kaalen| 4 kAlanirapekSam / 5 aparasyA parasAtsiddhAvanyonyAzrayaprasaGgAt / 6 kAlasyAtItA'nAgatatve siddhe sati padArthakriyANAmatItAnAgatatvasiddhistatsiddhau ca tatsiddhiriti / 7 dravyarUpeNa puruSeNa / 8 bhaNyate / 9 smyH| 10 atI tAnAgatakAla / 11 saMyojayitum / 12 bAdhakatveneti shessH| 13 mithyaaruupH| 14 dvitIyavikalpo'yam / Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 kiJca, viparItArthavyavasthApakaM pramANa bAdhakamucyate / pratikSaNavinAzipadArthavyavasthApakatvena ca pratyakSam , anumAn vA pravattAjyasya pramANatvena saugatairanabhyupagamAt ? tatra na tAvapratyakSaM tadyavasthApakam / tatra tathArthAnAmapratimAsanAt / na hi pratikSaNaM truTyadrUpatAM vibhrANAstatrArthAH pratibhAsante, sthirasthUlasAdhAraNarUpatayaiva tatra teSAM pratibhAsanAt / na cAnyAhagbhUtaH pratibhAso'nyAdRgbhUtArthavyavasthApako'tiprasaGgAt / na ca tatra tathA teSAM pratibhAsepi sadRzAparAparotpattivipralambhAdyathAnubhavaM vyavasAyAnupapatteH sthirasthUlAdirUpatayA vyava2. sAyaH; ityabhidhAtavyam ; anupahatendriyasthAnyAgbhUtArthanizcayo. tpattikalpanAyAM prati niyatArthavyavasthityabhAvAnuSaGgAt / nIlAnubhaveSi pItAdinizcayotpattikalpanAprasaGgAt / tathA ca "yatraiva janayedenoM tatraivAsya pramANatA" [ ] ityasya virodhH| tato yathAvidhArthAdhyavasAyI vikalpastathAvidhArthasyaivAnubhavo 15grAhakobhyupagantavyaH / na cArthasya pratikSiNa] vinAzitvAtaMtsAmarthyavalodbhutenAdhyakSeNApi tadrUpamevAnukaraNIyamiti vAcyam; itaretarAzrayAnuSaGgAt-siddhe hi kSaNakSayitve'rthAnAM tatsAmarthyAvinAbhAvinodhyakSasya tadrUpAnukaraNaM siddhyati, tatsiddhau ca kSaNa kSayitvaM teSAM sidhyatIti / 20 nApyanumAnaM tadrAhakam ; taMtra prtykssaaprvRttaavnumaansthaaprvRtteH| tathA hi-adhyakSAdhigatama vinAbhAvamAzritya pakSadharmatAvagamabalAdanumAnamudayamAsAdayati / pratyakSAviSaye tu svrgaadaavivaanumaansyaaprvRttirev| kiJca, atra svabhAvahetoH, kAryahetorvA vyApAraH syAt ? na 25 tAvatsvabhAvahetoH; kSaNikasvabhAvatayA kasyacidarthasvabhAvasyAnizcayAt, kSaNikatvasyAdhyakSAgocaratvAt / adhyakSagocare eva hyarthe svabhAvahetorvyavahRtipravartanaphalatvam , yathA vizadadarzanAvabhAsini tarau vRkSatvavyavahArapravarttanaphalatvaM shiNshpaayaaH| 1 aagmaadeH| 2 vinazyadrUpatAm / 3 paTazAnaM ghaTavyavasthApakaM syAt / 4 kSaNikoyaM kSaNikoyamiti / 5 jAyate / 6 nirvikalpakapratyakSaM krtR| 7 savikalpakAM buddhim / 8 nirvikalpakasya / 9 atiprasaGgo ytH| 10 tasya vinAzyardhasya / 11 tasya pratikSaNaM vinAzyarthasya / 12 tathA ca sati tathAvidhArthasyaivAnubhavo grAhako bhaviSyatItyarthaH / 13 kSaNikerthe / 14 dRssttaantdhrminni| 15 vinAzipadArthena saha / 16 sattvAditi / 17 dRSTam / 18 ayaM vRkSaH ziMzapAtvAditi / Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 6] . kSaNabhaGgavAdaH __ athocyate-'yo yadbhAvaM pratyanyAnapekSaH sa tatsvabhAva niyataH yathA'ntyA kAraNasAmagrI svakAryotpAdane, vinAzaM pratyanyAnapekSAzca bhAvAH' iti; tadapyuktimAtram; hetorasiddhaH / na khalu mudgarAdhanapekSA ghaTAdayo bhAvAH pramANato vinAzamanubhavantonubhUyante prtiitivirodhaat| kiJca, atrAlyAnapekSatvamAtraM hetuH, tatsvabhAvatve satyanyAnapekSatvaM vA? prathamapakSe yavavIjAdibhiranekAnto hetoH, zAlyaGgharotpAdanasAmagrIsannidhAnAvasthAyAM tadutpAdane'nyAnapekSANAmapyeSAM tadbhAvaniyamAbhAvAt / dvitIyapakSe tu vizeSyAsiddho hetuH, tatsvabhAvatve stypynyaanpeksstvaasiddheH| na hyantyA kAraNasAmagrI 10 khakAryotpAdanasvabhAvApi dvitIyakSaNAnapekSA tadutpAdayati, dahanakhabhAvo vA vahniH karatalAdisaMyogAnapekSo dAhaM vidadhAti / bhAge vizeSaNAsiddhaM ca tatsvabhAvatve satyanyAnapekSatvam ; zRGgotthazarAdInAM kSaNikakhabhAvAbhAvAt / kiJca, yadi nAmA'hetuko vinAzastathApi yadaiva mudrAdivyA-15 pArAnantaramupalabhyate tadaivAsAvabhyupagamanIyo nodayAnantaram , kasyacittadA tadupalasmAbhAvAt / na ca mudgarAdivyApArAnantaramasyopalambhAtprAgapi saMddhAvaH kalpanIyaH prathamakSaNe tasyAnupalambhAnmudgarAdivyApArAnantaramapyabhAvAnuSaGgAt / na caunte kSayopalambhAdAdAvapyasAvabhyupagantavyaH; seNntaanenaanekaantaat| 20 kiJca, udayAnantaradhvaMsitvaM bhAvAnAm bhinnAbhinnavikalpAbhyAmanyena dhvaMsasyAsambhavAdavasIyate,pramANAntarAdvA? tatrottaravikalpo'yuktaH, prtykssaaderudyaanntrdhvNsitvenaarthgraahktvaaprtiite| prathamavikalpe tu bhinnAbhinna vikalpAbhyAM mudrAdyanapekSatvamevAsya 1 'bhAvA dharmiNaH, vinAzasvabhAvaniyatA iti sAdhyadharmaH, vinAzaM pratyanyAnapekSatvAditi hetuH' ityupritH| 2 sAdhyAbhAve pravarttamAnatvAt / 3 vinAzahetuH / 4 bauddhamate'pi ekasminkSaNe kAraNaM kArya na karoti ytH| 5 sarve bhAvA vinAzakhabhAvaniyatA iti pakSasyaikadeze bhAgAsiddho heturityrthH| 6 mahiSamRgAdizRGge'nyanirapekSatayotthazarIrAdInAm / 7 ekasminkSaNe padArtha utpannaH dvitIyakSaNe mudrAdivyApAramantareNa vinazyatIti nAbhyupagamanIyaM tvayA saugten| 8 tasya vinAzasya / 9 mudrAdivyApArAnantaraM vinAzosti mudgarAdivyApArAtpUrva ( utpattikSaNAd dvitIyakSaNe ) mapi vinAzostItyukta aah| 10 vinAzasya / 11 mudrAdivyApArApUrvakSaNe / 12 mudgarAdivyApArasyAnte / 13 mudgarAdivyApArAtpUrvam / 14 nirvANasyAnte uttarakSaNotpatteH kSayosti, nAdau / 15 yadyadante kSayi tattadAdau kSayIti / 16 mudgarAdinA / 17 sthitipakSe utpAdapakSe cAgre yaduktamasti tatsarvamatra draSTavyam / pra0ka0 mA042 Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 syAt na tUMdayAnantaraM bhAvaH / na khalu nirhetukasyAzva viSANAdeH padArthodayAnantarameva bhAvitopalabdhA / athAhetukatvena dhvaMsasya sadA sambhavAtkAlAdhanapekSAtaH padA thodayAnantarameva bhAvaH, nanvevamahetukatvena sarvadA bhAvAtprathamaH 5kSaNe evAsya bhAvAnuSaGgo nodayAnantarameva / na hyanapekSatvAda hetukaH kvacitkadAcicca bhavati, tathAbhAvasya sApekSatvenAhetukatva. virodhinA sahetukatvena vyAptatvAt , tathA saugatairapyabhyupagamAt / nanu prathamakSaNe eva teSAM dhvaMse sattvasyaivAsambhavAtkutastatpracyutilakSaNo dhvaMsaH syAt ? tataH svahetorevArthA dhvaMsasvabhAvAH 10 prAdurbhavanti; ityapyavicAritaramaNIyam ; yato yadi bhAvahetoreva tatpracyutiH; tadA kimekakSaNasthAyibhAvahetostatpracyutiH, kAlAntarasthAyibhAvahetorvA ? prathamapakSo'yuktaH, eva(ka)kSaNasthAyibhAvahetutvasyA'dyApyasiddheH tatkRtatvaM tatpracyuterasiddhameva / dvitIyapakSe tu kssnniktaa'bhaavaanussnggH| 15 kiJca, bhAvahetorevaM tatpracyutihetutve kimasau bhAvajananA prAktatpracyuti janayati, uttarakAlam , samakAlaM vA? prathamapakSe prAgabhAvaH pracyutiH syAnna prdhvNsaabhaavH| dvitIyapakSe tu bhAvo. tpattivelAyAM tatpracyuterutpattyabhAvAnna bhAvahetustaddhetuH / tathA cottarottarakAlabhAvibhAvapariNatimapekSyotpadyamAnA tatpracyutiH 20 kathaM bhAvodayAnantaraM bhAvinI syAt ? tRtIyapakSepi bhAvodayasamasamayabhAvinyA tatpracyutyA saha bhAvasyAvasthAnAvirodhAna kadAcidbhAvena naSTavyam / kathaM cAsau mudrAdivyApArAnantaramevo. palabhyamAnA tadbhAve cAnupalabhyamAnA tajanyA na syAt ? anyatrApi hetuphalabhAvasyAnvayavyatirekAnuvidhAnalakSaNatvAt / 25 na ca mudrAdInAM kapAlasantatyutpAde eMva vyApAra ityabhidhAtavyam; ghaTAdeH kharUpeNAvikRtasyAvasthAne pUrvavadupalabdhyAdipresaGgAt / na cAsya tadA svayamevAbhAvAnnopalabdhyAdiprasaGgaH, 1 arthasya / 2 nAzasya / nirhetukatvAt / 3 azvalakSaNa / 4 kaalaadhnpeksstvaavishessaat| 5 kiMtu sarvadaiva bhvtiityrthH| 6 vaJcitkadAcidbhavataH padArthasya / 7 kaalaadinaa| 8 anutpnntvaat| 9 arthotpattikAraNAt / 10 mRcckraadeH| 11 bhAvasya ghttaadeH| 12 ghaTAdibhAvasya / 13 ghaTapradhvaMsasya / 14 bhAvotpattivelAyAM yena kAraNena bhAvotpattirjAtA tasinneva samaye tenaiva kAraNena ghaTapradhvaMso jAyate tadA ubhayoH kAraNamekaM syAditi bhaavH| 15 bhAvahetorvinAzahetutvAbhAve ca / 16 kpaalotpttau| 17 mudgarAdinA sh| 18 na ghaTapracyutau / 19 AdinA jalAharaNAdigrahaNam / 20 mudgarAdisannidhAnakAle / Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 46] . . kSaNabhaGgavAdaH 495 tadbhAvasyApi tadaivopalabhyamAnatayA'nyadA cAnupalabhyamAnatayA kapAlAdivattaMtkAryatAnuSaGgAt / * atha ghaTa eva mudrAdikaM vinAzakAraNatvena prasiddhamapekSya samAnakSaNAntarotpAdane'samartha kSaNAntaramutpAdayati, tadapyapekSya aparamasamarthataram , tadapyuttaramasamarthatamam , yAvaddhaTasantaterni-5 vRttirityucyate nanu cAtrApi ghaTakSaNasyAsamarthakSaNAntarotpAdakatvenAbhyupagatasya mudrAdinA kazcitsAmarthya vidhAto vidhIyate vA, na vA? prathamavikalpe kathamamAvasyAhetukatvam ? dvitIya vikalpa tu mudrAdisannipAte tajanakasvabhAvA'vyAhatau saMmarthakSaNAntarotpAdaprasaGgaH, samarthakSaNAntarajananasvabhAvasya bhaavaatpraaktnkssnnvt| 10 * kiJca, bhAvotpatteH prAgbhAvasyAbhAvanizcaye tadutpAdakakAraNApAdanaM kurvantaH pratIyante prekSApUrvakAriNaH tadutpattau ca nivRttavyApArAH, vinAzakahetuvyApArAnantaraM ca zatrumitradhvaMse sukhadu:khabhAjo'nubhUyante / na cAnayoH sadbhAvaH sukhaduHkhahetuH, ttstvytirikto'bhaavstddheturbhyupgntvyH| 'kiJca, abhAvasyArthAntaratvAnabhyupagame kiM ghaTa eva pradhvaMsosbhidhIyate, kapAlAni, tadaparaM padArthAntaraM vA? prathamapakSe ghaTakharUpe'paraM nAmAntaraM kRtam / tatsvarUpasya tvviclittvaannitysvaanussnggH| athaikakSaNasthAyi ghaTasvarUpaM pradhvaMsaH, na; ekakSaNasthAyitayA tadrUpasyAdyApyaprasiddhaH / dvitIyapakSepi prAkapAlo-20 tpatteH ghaTasyAvasthiteH kAlAntarAvasthAyitaivAsya, na kssnniktaa| .. kiJca, kapAlakAle 'saH, na' iti zabdayoH kiM bhinnArthatvam , asinnArthatvaM vA? minnArthatve kathaM na nazabdavAcyaH padArthAntaramabhAvaH? abhinnArthatve tu prAgapi naJprayogasaktiH / na cAnupalambhe sati naprayoga itybhidhaatvym| vyavadhAnAdyabhAve25. 22 / 1 ghaTAbhAvaH kArya bhavati mudraadynvyvytirekaanuvidhaayitvaat| 2 sahAyamAtram / 3 ghaTasya ghaTa eva / 4 ghaTabhaGgalakSaNam / 5 mudgarAdikaM karmatvena / 6 bhavaduktapakSe / 7 ghaTasya / 8 mudrAdikAraNajanyatvAt / 9 smaankssnnaantrotpaadne| 10 ghaTasya / 11 utpAdAt / 12 mRcakrAdi / 13 svIkaraNam / 14 kasyacitpuruSasya ghaTaM dRSTvA leho jAyate kasyacittu dveSo jAyate iti svabhAvadvayayuktatvAddhaTa eva zatrumitrarUpaH, tasya pradhvaMse / 15 anena vAkyena sahetuko vinAzostIti darzitam / 16 sa mudrAdiheturyasya sH| 17 pttaadikmityrthH| 18 pradhvaMsa iti| 19 gaganAdivat / 20 bahutarakAlam / 21 yAvat kapAlAni / 22 ghaTe satyapi ghaTo nAstIti / 23 ghaTasya / 24 krtvyH| 25 dezakAlAdinA / Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 kharUpAdapracyutArthasyAnupalamAnupapatteH / svarUpAtpracyutau vA kathaM na kapAlakAle mudgarAdihetukaM bhAvAntaraM pracyutirbhavet ? ___ atha ghaTakapAlavyatiriktaM bhAvAntaraM ghaTapradhvaMsaH; nanvatrApi tena saha ghaTasya yugapadavasthAnAvirodhAt kathaM tattatpradhvaMsaH? anya. 5thotpattikAlepi tatpradhvaMsaprasaGgAddhaTasyotpattireva na syAt / anyAnapekSatayA cAgneruSNatvavatsvabhAvato'bhAvasya bhAve sthite. rapi svabhAvato bhAvaH kinna syAt ? zakyate hi tatrApyevaM vaktuM kAlAntarasthAyI svahetorevotpanno bhAvo na tadbhAve bhaavaantr| mapekSate agnirivoSNatve / bhinnAbhinnavikalpasya cAbhAvavat, 10sthitAvapi samAnatvAt tatrApyanyAnapekSayA nirhetuktvaanussnggH| tathAhi-na vastuno vyatiriktA sthitistaddhetunA kriyate; tsyaa'sthaasnutaaptteH| sthitisambandhAtsthAsutA; ityapyayuktam ; sthititadvatoyatirekapakSAbhyupagame tAvattAdAtmyasamvandho'sa~GgataH / kaarykaarnnbhaavopynyoHsNhbhaavaadyuktH| asahabhAve vA sthita 15 pUrva tatkAraNasyAsthitiprasaGgaH / sthiterapi svakAraNAduttarakAla mnaashrytaanussnggH| avyatiriktasthitikaraNe ca hetuvaiyarthyam / tataH sthitikhabhAvaniyatArthastadbhAvaM pratyanyAnapekSatvAditi sthitam / ___ ahetukavinAzAbhyupagame ca utpAdasyApya'hetukatvAnuSaGgo 8. vinAzahetupakSanikSiptavikalpAnAmatrApyavizeSAt; tathA hi20 utpAdahetuH svabhAvata evotpitsuM bhAvamutpAdayati, anutpitsu vA? Adyavikalpe taddhetuvaiphalyam / dvitIyavikalpepi anutpitsorutpAde gaganAmbhojAderutpAdaprasaGgaH / khahetusannidherevotpisorutpAdAbhyupagame vinAzahetusannidhAnAdvinazvarasya vinAzo. pyabhyupaMgamanIyo nyAyasya samAnatvAt / 1 pRthubudhnodraadeH| 2 ghaTalakSaNasya / 3 ghaTAt / 4 tRtiiyviklpH| 5 padArthAntarasya sadaiva sadbhAvAt / 6 bhinnAbhinnavikalpAbhyAM yathA'bhAvaH kAraNAntaranirapekSa (bauddhamate ) stathA tAbhyAM sthitirapi kAraNanirapekSe (jainamate ) ti bhAvaH / 7 ghaTapaTayoriva / 8 savyetaragoviSANavat / 9 ghaTasya / 10 svakAraNasya kSaNabhaGguratvena naSTatvAditi bhaavH| 11 ghttaat| 12 avyatiriktasthitikaraNe ca sthitimadvastveva kRtaM syAt , tasya ca svahetunaiva kRtatvAtsthiterhetunA karaNamanupapannamityasya vaiyarthyam / 13 sthitAvanyAnapekSatayA nirhetukatvaM siddhaM yataH / 14 sthitisvabhAvam / 15 bhinnA'bhinnavakSyamANAnAm / 16 svabhAvata eva bhAvasyotpattisambhavAt / 17 kAraNena / Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 6] kSaNabhaGgavAdaH 497 tataH kAryakAraNayorutpAdavinAzau na sahetukA'hetuko kArajAnantaraM saMhabhAvAdrUpAdivat / na cAnayoH sahabhAvo'siddhA "nAzotpAdau samaM yadvannAmonnAmo tulaantyoH||"[ ] ityabhidhAnAt / na cAhetukena paryAyasahabhAvinA dravyeNAnekAntaH; 'kAraNAnantaram' iti vizeSaNAt / na caivamasiddhatvam 5 mudrAdivyApArAnantaraM kAyotpAdanakAraNavinAzasyApi pratIteH, "vinaSTo ghaTaH, utpannAni kapAlAni' iti vyavahAradvayadarzanAt / na ca sAdhyavikalamudAharaNam ; na hi kAraNabhUto rUpAdikalApa: kAryabhUtasya rUpasyaiva heturna tu rasAderiti pratItiH / nApyasahabhAvo rUMpAdInAM yena sAdhanavikalaM syAt / tannoktahetorarthAnAM 10 kssnnkssyaavsaayH| nApi sattvAt / prativandhAsiddhaH / na ca vidyudAdau sattvakSaNikatvayoH pratyakSata eva prativandhasiddherghaTAdau sattvamupalabhyamAnaM kSaNikatvaM gamayati ityabhidhAtavyam / tatrApyanayoH prtivndhaasiddhH| vidyudAdau hi madhye sthitidarzanaM pUrvottarapariNAmau prasA-15 dhayati / na hi vidyudAderanupAdAnotpattiyuktimatI; prathamacaitanya syApyanupAdAnotpattiprasaGgataH paralokAbhAvAnuSaGgAt, vidyudA. divattatrApi prAgupAdAnA'darzanAt / na cAnumIyamAnamatropAdAnam / vidyudAdAvapi tathAtvAnuSaGgAt / naupyasya niranvayA santAnocchittiH, caramakSaNasyAkiJcitka-20 ratvenAvastutvAMpattitaH pUrvapUrvakSaNAnAmapyavastutvApatteH sakala santAnAbhAvaprasaGgaH / vidyudAdeH sajAtIyakAryAkaraNepi yogijJAnasya karaNAnnAvastutvamiti cet, na; AsvAdyamAnarasasamAnakAlarUpopAdAnasya rUpAkaraNepi rasasahakAritvaprasaGgAt / tato 1 yayoH sahabhAvastayoH sahetukAsahetukatvabhAvena na jananamiti / 2 rUparasAdInAM ythaa| 3 upaadaanruupH| 4 shkaarilkssnnH| 5 ityudAharaNasya / 6 udAharaNam / 7 tatsvabhAvatve satyanyAnapekSatvAditi / 8 sandigdhAnakAntikatve satyAha / 9 prathamacaitanyaM janmAntaracaitanyapUrvakaM cidvivartatvAnmadhyacidvivarttavaditi / 10 vidyuduttarapariNAmAvinAbhAvinI na bhaviSyatItyukte Aha / 11 uttraakaarprinnmnvissye| 12 akiJcitkaratvAvizeSAt / 13 antyacittakSaNasyArthakriyAzUnya khenAsattvaprasaGgAt tasyAsattve tatpUrvakSaNasyApyarthakriyArahitatvenAsattvam , tata eva tatpUrvakSaNAnAmapyasattvena sarvazUnyatApattireva syAt / 14 pUrvottarakSaNAnAM samUhaH santAnaH, tanmadhye ekaikakSaNaH sntaanii| 15 vijAtIyasya / 16 pUrvarUpasya / 17 uttrruupaakrnne| Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 prameyakamalamArtaNDe 4. viSayapari0 rasAdrUpAnumAna na syAt / 'tathA dRSTatvAnna doSaH' ityanyatrApi samAnam , vidhucchandAderapi vidhucchandAdyantaropalammAt / * na baikatra sattvakSaNikatvayoH sahabhAvopalambhAtsarvatra tatastadanumAna yuktam ; anyathA suvarNe sattvAdeva zuklatAnumitiprasaGgaH, 5 zukle zaGkha zuklatayA tatsahabhAvopalambhAt / atha suvarNAkAranirbhAsipratyakSeNa zuklatAnumAnasya vAdhitatvAnna tatra zuklatA. siddhiH; tarhi ghaTAdau kSaNikatAnumAnasya sa evAyam' ityekatvapratibhAsena vAdhitatvAtpratikSaNavinAzitAsiddhirna syaat| : athaikatvapratyabhijJA bhinneSvapi lUnapunarjAtanakhakezAdiSvabheda10 mullikhantI pratIyata ityekatve nA'sau pramANam / nanvevaM kAma lopahatAkSANAM dhavalimAmAvibhrANeSvapi padArtheSu pItAkAranirbhAlipratyakSamudetIti satyapItAkArapi na tatpramANam / bhrAntA bhrAntasya vizeSonyatrApi samAnaH / prasAdhitaM ca pratyabhijJAnasyAbhrAntatvaM praugityalamatiprasaGgena / 15 atha vipaMkSe bAMdhakapramANavalAtsattvakSaNikatvayoravinAbhAvovagamyate / nanu tatra sattvasya bAdhakaM pratyakSam , anumAnaM vA syAt ? na taavtprtykssm| tatra kSaNikatvasyApratibhAsanAt / na cApratibhAsamAnakSaNakSayavarUpaM pratyakSaM vipakSAvyAvartya sattvaM kSaNikatvaniyatamAdarzayituM samartham / athAnumAnena tattato vyAvartya kSaNi20 kaniyatatayA sAdhyeta; nanu tadanumAnepyavinAbhAvasyAnumAna valAtprasiddhiH, tathA cAnavasthA / na ca tadvAdhakamanumAnamasti / : nanu 'yatra kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodho na tatsat yathA gaganAmbhoruham, asti ca nitye saH' ityatonumAnAttato vyA. vartamAnaM sattvamanitye evAvatiSThata ityavasIyate; tanna; sattvA'. 25kssnniktvyorvirodhaa'siddheH| virodho hi sahAnavasthAnalakSaNaH, parasparaparihArasthitilakSaNo vA syAt ? na tAvadAdyaH; sa hi padArthasya pUrvamupalamme pazcAtpadArthAntarasadbhAvAbhAvAvagatauM nizcIyate zItoNavat / na ca nityatvasyopalambhosti sattvaprasa GgAt / nApi dvitIyo virodhastayoH sambhavati; nityatvapari30 hAreNa sattvasya tatparihAreNa vA nityatvasyAnavasthAnAt / 1 astyatra mAtuliGge rUpaM rasAditi / 2 upAdAnakAraNAdrUpAt sajAtIyarUpakaraNa prakAreNa / 3 tRtiiypricchede| 4 pratyabhijJAnasyAbhrAntatvasamarthanena / 5 akssnnikle| 6 sttvsy| 7 bsH| 8 sattvaM kSaNikatvaniyataM tadanvayavyatirekAnuvidhAnAditi / 9 nityaM sanna bhavati kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAt / 10 tamaHprakAzayoriva vaa| Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 499 sU0 46] kSaNabhaGgavAdaH 'kSaNikatAparihAreNa hyakSaNikatA vyavasthitA tatparihAreNa ca kSaNikatA' ityanayoH parasparaparihArasthitilakSaNo virodhaH / na cArthakriyAlakSaNalavalya kSaNikatayA vyAptatvAnnityena virodhaH, anyonyAzrayAnupaGgAt-arthakriyAlakSaNaM sattvaM kSaNikatayA vyAptaM nityatAvirodhAsidhyati, lopyasya kSaNikatayA vyaapteriti| 5 nanu ca arthakriyAyAH RrayogapadyAbhyAM vyAptatvAttayozcAkSaNike'sambhavAtkutaH Rnavatya'rthakriyA nitye sambhAvinI? na ca sahakArikramAnnitye kramavatyapyasau sambhavati; asyopakArakAnuekArakapakSayoH sahakArya'pekSAyA evAsambhavAt / nApi yaugapadhenAsau nitye sambhavatiH pUrvottarakAryayorekakSaNa evotpatteditIya-10 kSaNe tasyAnarthakriyAkAritvenAvastutvaprasaGgAt, ityapyasAram / ekAnta nityavada'nityepi kramAkramAbhyAmarthakriyA'sambhavAt, tasyAH kathaJcinnitye eva sambhavAt , tatra kramAkramavRttyanekakhabhAvatvaprasiddhaH, anyatra tu tatsvabhAvatvAprasiddhaH pUrvAparasvabhAvatyAgopAdAnAnvitarUpAbhAvAt, sakRdanekazaktyAtmakatvAbhAvAcca / na 15 khalu kUTasthethe pUrvottarakhabhAvatyAgopAdAne staH, kSaNike cAnvitaM rUpamasti, yataH kramaH kAlakRto dezakRto vA / nApi yugapadanekasvabhAvatvaM yato yogaeNpacaM syAt, kauttsthyvirodhaanirnvyvinaarshitvvyaaghaataacc| kiJca, kSaNikaM vastu vinaSTaM satkAryamutpAdyati, avinaSTam ,20 ubhayarUpam , anubhayarUpaM vA? na tAvadvinaSTamcirataranaSTasyevAnantaranaSTasyApyasattvena janakatvavirodhAt / nApyavinaSTam; kSaNabhaGgabhaGgaprasaGgAt sakalazUnyatAnuSaGgAdvA, lakalakAryANAmekadaivotpaMdya vinAzAt / dApyubhayarUpam / niraMzaikakhabhAvasya viruddhobhayarUpAsambhavAt / nApyanubhayarUpam ; anyonya vyavacchedarUpANAmeka-25 niSedhasyAparavidhAnanAntarIyakatvenAnubhayarUpatvAyogAt / kathaM ca niranvayanAzitve kAraNasyopAdAnasahakAritvasya vyavasthA tatsvarUpAparijJAnAt ? upAdAnakAraNasya hi kharUpaM ki 1 na tu sttvaakssnniktvyoH| 2 prathamabhede vAdhyabAdhakabhAvena virodhaH / dvitIyabhede tu svabhAvenaiva-yatra kSaNikatvaM tatra na satvamiti virodhH| 3 dravyatvena / 4 sarvathA kssnnike| 5 avasthitasya padArthasyaikasya hi nAnAdezakAlakalAvyApitvaM dezakramaH kAlakramazca / 6 nityakSaNikAbhyAM kRtAnAM kAryANAm / 7. ekAnekAtmakatvaprasakteH / 8 kssnniktv| 9 yugapadanekasvabhAvatvavat krameNApi tathA prApteH / 10 dvitIyakSaNe kAryAjanakatvAt / 11 avinAbhUtatvena / 12 ekaM kArya pratyupAdAnatvamaparaM prati sahakAritvamiti / 13 jaino bauddhaM prati vkti| 14 bauddhamate / Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 khasantatinivRttau kAryajanakatvam , yathA mRtpiNDaH svayaM nivartamAno ghaTamutpAdayati, AhosvidanekasmAdutpadyamAne kArya svagataH vizeSAdhAyakatvam , samanantarapratyayatvamAtraM vA syAt , niyamavada nvayavyatirekAnuvidhAnaM vA ? prathamapakSe kathaJcitsantAna nivRttiH, 5sarvathoM vA? kathaJciccet, paraMmataprasaGgaH / sarvathA cet, paralokAbhAvAnuSaGgo jJAnasantAnasya sarvathA nivRtteH|| dvitIyapakSepi kiM svagatakatipayavizeSAdhAyakatvam, sakalavizepAdhAyakatvaM vA? tatrAdyavikalpe sarvajJazAne svAkArArpakasyA sadAdijJAnasya tatpratyupAdAnabhAvaH, tathA ca santAnasaGkaraH / 10 rUpasya vA rupajJAnaM pratyupAdAnabhAvonuSajyeta svagatakatipayavizeSAdhAyakatvAvizeSAt / rUpopAdAnatve ca paralokAya datto jailAJjaliH / katipaya vizeSAdhAyakatvenopAdAnatve ca ekasyaiva jJAnAdikSaNasyAnuvRttavyAvRttA'nekaviruddhadharmAdhyAsaprasaGgAt sa eva prmtprsnggH| dvitIyavikalpe tu kathaM nirvikalpakAdvikalpo15tpattiH rUpAkArAtsamanantara#tyayAdrasAkArapratyayotpattirvA, svagatasakalavizeSAdhAyakatvAbhAvAt ? santAnavahutvopaigamAtsarvasya khasadRzAdevotpattirityabhyupagame tu ekassinnapi puruSe pramAta vhutvaapttiH| tathA ca gavAzvAdidarzanayobhinnasantAnatvAdekene dRSTethe parasyAnusandhAnaM na syAddevadattena dRSTe yajJadattavat / 1 (jJAnaM prati ) indriyArthAlokAdikAraNakalApAt / (ghaTaM prati ) mRdAdikAraNa, kalApAt / 2 jJAnalakSaNe ghaTAdau vaa| 3 pryaayruupenn| 4 dravyarUpeNApi / 5 tathaiva jainAnAmapISTatvAt / 6 ekajanmani vartamAnasya, uttarottarazAnasantAna evAtmeti vacanAt / 7 kiJcijjJatvaM varjayitvA'nyAn cetanatvAdijJAnagatavizeSAn samarpayatIti bhaavH| 8 sahakArikAraNabhUtasya / 9 assadAdijJAnaM yadA sarvazo viSayIkaroti tadA tatsvAkAraM katipayaM samarpayati yataH / 10 sahakArikAraNabhUtasya / 11 kAryabhUtam / 12 katipayavizeSAH rUpagatajaDatvaM varjayitvA svgtshvetpiitaacaakaarvishessaaH| 13 rUpazAnasya / 14 acetanarUpAdupAdAnAccaitanyotpattiya'taH / 15 rUpaM rUpajJAne rUpaM samarpayati na tu jaDatvam / 16 AdinA arthAdi / 17 aptiAnarpitAdivizeSApekSayA'nuvRttavyAvRttarUpa / 18 anekAntAtmakatvAja shaansy| 19 uttaranirvikalpakajJAnasyopAdAnAtsavikalpakasya sahakArikAraNAt / 20 rUpajJAnAduttararUpajJAnasyopAdAnAduttararasazAnasya sahakArikAraNAt / 21 eksinpurusse| 22 nirvikalpakasya nirvikalpakamupAdAnaM savikalpakasya savikalpakamupAdAnamiti bhAvaH / 23 zAnasantAnasya bahutvAt / 24 godarzanena / 25 azvAdi. darzanasya / 26 ya evAhaM pUrva gAmadrAkSaM sa evAhamidAnImazvaM pazyAmIti krameNa, yugapadazvagAvI pazyAmItyakrameNa ca / Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 6] kSaNabhaGgavAdaH kiJca, sakalasvagatavizeSAdhAyakatve sarvAtmanopAdeyakSaNe evAsyopayogAt tatrAnupayuktasvabhAvAntarAbhAvAca ekasAmadhyantargataM prati sahakAritvAbhAvaH, tatkathaM rUpAdeH rasato gatiH? khabhAvAntaropagame trailokyAntargatAnyajanyakAryAntarApekSayA tasyAjanakatvamapi svabhAvAntaramabhyupagantavyam , ityAyAtamekasyaivo-5 pAdAnasahakArya'janakatvAdyanekaviruddhadharmAdhyAsitatvam / na caite dharmAH kAlpanikAH, tatkAryANAmapi tathAtvaprasaGgAt / smnntrprtyytvmpyupaadaanlkssnnmnuppnnm| kArya samatvaM kAraNasya sarvAtmanA, ekadezena vA? sarvAtmanA cet, yathA kAraNasya prAgbhAvitvaM tathA kAryasthApi syAt, tathA ca savyetara-30 moviSANavadekakAlatvAttayoH kAryakAraNabhAvo na syAt / tathA kAraNAbhimatasyApi svakAraNakAlatA, tasyApi seti saMkalazUnyaM jagadApayeta / kathaJcitsamatve yogijJAnasyApyasmadAdijJAnAvalaeNmbanasya tadAkAratvenaikasantAnatvaprasaGgaH syAt / / ___ anantaratvaM ca dezakRtam, kAlakRtaM vA syAt ? na tAvaddezakRtaM 15 tattatropayogi vyavahitadezasyApi iha janmamaraNacittasya bhAvijanmacittopAdAnatvopaMgamAt / nApi kAlAnantarya tat ; vyavahitakAlasyApi jAgracittasya pravuddhacittotpattAvupAdAnatvAbhyupagamAt / avyavadhAnena prA~gbhAvamAtramanantaratvam, ityapyayuktam / kSaNikaikAntavAdinAM vivakSitakSaNAnantaraM nikhilajagatkSaNAnA-20 mutpatteH sarveSAmekasantAnatvaprasaGgAt / niyamavadanvayavyatirekAnuvidhAnaM tallakSaNam ; itypysmiiciinm| vuddhataracittAnAmapyupAdAnopAdeyabhAvAnuSaGgAt , teSAmavyabhicAreNa kAryakAraNabhUtatvAvizeSAt / niraulavacittotpAdAtpUrva 1 svagatasakalavizeSAdhAyakatve duussnnaantrmaah| 2 kAryajanye / 3 rUpAdhupAdAnasya / 4 pUrvarUparasau eksaamgrii| 5 uttararasam / 6 pUrvarUpasya / 7 zAnam / 8 rUpAdyupAdAnasya / 9 Adipadena pUrvakAlabhAvitvamuttarakAlanAzitvam / 10 aythaarthaaH| 11 tRtIyavikalpaH / 12 pratyayaH kaarnnm| 13 smkaaltvmityrthH| 14 sarvAtmanA samAnatvAt / 15 pUrvarUpakSaNe kArya pUrvatararUpakSaNasya kAraNabhUtasya samatvam / 16 kAryakAraNayorabhAvAt / 17 zAtatvena / 18 bahuvrIhiH / 19 kathaJcitsamatvena sadbhAvAt / .20 saugten| 21 nidrAyAm / 22 anyena vastunA tirodhaayken| 23 pUrvarUpasya kAraNasya / 24 cetanA'cetanAnAM kAryANAm / 25 cturthviklpH| 26 sugata / 27 kiJcijjJa / 28 cittaM shaanm| 29 asmadAdijJAnasadbhAve sugatasyAssadAdizAnaviSayakazAnotpattistadabhAve notpattirityanvayavyatirekAbhyAm / 30 Asravarahitacitta / Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 buddhacittaM prati santAnAntaracittasyAkAraNatvAnna teSAmavyabhicArI kAryakAraNabhAvaH iti cet, yataH prabhRti teSAM kAryakAraNabhAvastatprabhRtitastasyAvyabhicArAt, anyathA'syA'sarvajJatvaM syAt / "nAkAraNaM viSayaH" [ ] ityabhyupagamAt / 5 avyabhicAreNa kAryakAraNabhUtatvAvizeSepi pratyAsattivizeSavazAtkeSAJcidevopAdAnopAdeyabhAvo na sarveSAmiti cet, sa konyonyatraikadravyatAdAtmyAt ? dezapratyAsatteH rUparasAdibhirvAtAtapAdibhirvA vyabhicArAt / kAlapratyAsatteH ekasamayavartibhiH razeSArthairanekAntAt / bhAvapratyAsattezca ekArthodbhUtAnekapuruSa. 10 vijJAnairanekAntAt / na cAtrInvayavyatirekAnuvidhAnaM ghaTate / na khalu samartha kAraNe satyabhavataH svayameva pazcAdbhavatastadanvayavyatirekAnuvidhAnaM nAma nityavat / "khadezavatsvakAle sati samartha kAraNe kArya jAyate nAsati' ityetAvatA kSaNikapakSe'nvayavyati15rekAnuvidhAne nityepi tatsyAt , svakAle'nAdyanante sati samartha nitye svasamaye kAryasyotpatterasatya'nutpattezca pratIyamAnatvAt / sarvadA nitye samarthe sati svakAle eva kArya bhavatkathaM tadanvayavyatirekAnuvidhAyIti cet ? tarhi kAraNakSaNAtpUrva pazcAccAnA dhanante tadbhAve'viziSTe kvacideva tadabhAvasamaye bhavatkArya kathaM 20 tadanuvidhAyIti samAnam ? nityasya pratikSaNamanekakAryakAritve kramazonekasvabhAvatvasiddheH kathamekatvaM syAditi cet ? kSaNikasya kathamiti samaH paryanu. yogaH? sa~ hi kSaNasthitirekopi bhAvo'nekakhabhAvo vicitra kAryatvAnnAnArthakSaNavat / na hi kAraNazaktibhedamantareNa kArya25 nAnAtvaM yuktaM rUpAdijJAnavat / yathaiva hi karkaTikAdau rUpAdi jJAnAni rUpAdisvabhAvabhedanibandhanAni tathA kSaNasthiterekaramA 1 sAsravam / 2 niraasrvcittotptteH| 3 yadaiva ghaTastadaiva mRtpiNDa iti / 4 buddhasya / 5 yatsugatAnotpattau kAraNaM tadeva vissyH| 6 sugatacittAnAM parasparam / 7 atrAtmaiva ekadravyam / 8 pratyAsattiratraikyam yatra yatra dezapratyA. sattistatra tatropAdAnopAdeyabhAva ityucymaane| 9 bhAvaH svarUpam / 10 kssnnike| 11 pUrvakSaNe jaagrddshaantycitte| 12 uttarakSaNasya prabuddhacittasya / 13 kAraNaM vinA / 14 saugtenaanggiikriymaanne| 15 kaarnne| 16 avyApakatvenAbhimate / 17 kSaNikasyAnekasvabhAvatvaM nAstyataH kathaM samaH paryanuyoga ityAha / 18 vicitrakAryatvamastu na tvanekasvabhAvatvamiti sandigdhAnakAntikatve satIdam / Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 6]. kSaNabhaGgavAdaH 503 pradIpAdikSaNAd vartikAdAhatailazopAdivicitrakAryANi zaktibhedanimittakAni vyavatiSThante, anyathA rUpAderapi nAnAtvaM na syAt / nanu ca zaktimato'rthAntarAnAntarapakSayoH zaktInAmaghaTanAttAsAM paramArthasattvAbhAvaH; tarhi rUpAdInAmapi pratItisi-5 ddhadravyAdarthAntarAnAntaravikalpayoralambhavAtparamArthasattvAbhAvaH syAt / pratyakSavuddhau pratibhAsamAnatvAdrUpAdayaH paramArthasanto na dhunastacchaktayastAsAmanumAnavuddhau pratibhAsamAnatvAt / ityapyayuktam ; kSaNakSayavargaprApaNazaktyAdInAmaparamArthasattvaprasaGgAt / tato yathA kSaNikasya yugapadanekakAryakAritvepyekatvAvirodhaH,10 tathA'kSaNikasya kramazonekakAryakAritvepItyanavadyam / yaccArthakriyAlakSaNaM satvamityuktam / tatra lakSaNazabdaH kArapArthaH, svarUpArthaH, zApakArtho vA syAt ? prathamapakSe kimarthakriyA lakSaNaM kAraNaM sattvasya, tadvArthakriyAyAH? taMtrArthakriyAtaH sattvasyotpattau prAk padArthAnAM sattvamantareNApyasyAH prAdurbhAvAnni-15 hatukatvaM nirAdhArakatvaM vAnuSajyeta / atha saMttvAdarthakriyotpadyate; tadArtha kriyAtaHprAgapi sattvasiddharbhAvAnAM svarUpasattvamAyAtam / atha svarUpArthoso; tatrApi taddhetorasatyaprasaGgaH, na barthakriyAkAle taddheturvidyate / na cAnyakAlasyAsyAnyakAlA sA kherUpamatiprasaGgAt / 20 nApi jJApakArthosau; arthakriyAkAlerthasyAsattvAdeva / asatazvAsyA'taH kathaM sattAjJaptiratiprasaGgAt ? na cArthakriyodayAprAka kAraNamAsIditi vyavasthApayituM zakyam / yato yadi svarUpeNa pUrva heturavagato bhavettadanantaraM cArthakriyA, tadArthakriyA pratipannasamvandhopalabhyamAnA prAgdhetusattAM vyavasthApayatIti 25 1 AdinA svaparaprakAzanAdigrahaNam / 2 arthAtsakAzAt / 3 bhinnAzcettasyeti sambandhAbhAvaH / sambandhasiyarthamupakArakalpane'navasthA / abhinnAzcecchaktaya eva zaktimanta eva vA syuH| 4 sasya pradIpasya / 5 sAdhanaM vicaaryte| 6 lakSyate janyate kAryamaneneti lakSaNaM kAraNamityarthaH-anekArthatvAddhAtUnAm / 7 satvasya / 8 sattvasya / 9 dvayoH pakSayormadhye / 10 kAraNabhUtAt / 11 sarvathA kSaNikatvAt / 12 na hi svarUpikharUpayoH kAlabhedo ytH| 13 gaganakusumAderapi zApakatvaprasaGgAt / 14 arthakriyA lAnapAnAdiH / 15 jalAdilakSaNaH arthakriyAyAH / 16 kAraNena saha / Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 syAt / na cArthakriyAmantareNa hetuH svarUpeNa kadAcidapyupalabdhaH paraiH svarUpasattvaprasaGgAt / arthakriyAyAzcAparArthakriyA yadi satvavyavasthApikA; tadAna vsthaa| na cArthakriyA'nadhigatasattvasvarUpApi hetusattvavyavasthA5pikA, azvaviSANAderapi tatsattvavyavasthApakatvAnuSaGgAt / na va hetujanyatvAdarthakriyA satI nArthakriyAntarodayAt , itybhidhaatvym| itaretarAzrayAnuSaGgAt-hetusattvAdhya'rthakriyA satI, tatsattvAcca hetoH sattvamiti / astu vArthakriyAlakSaNaM sattvam / tathApyatorthAnAM kSaNasthAyitA 10kSaNikatvaM sAdhyeta, kSaNAdUrvamabhAvo vA? prathamapakSe siddhasAdhyatA, nityasyApyarthasya kSaNAvasthityabhyupagamAt / kathamanyathAsya sadAvasthitiH kSaNAvasthiti nivandhanatvAt kSaNAntarAdyava. sthiteH ? atha kSaNAdUrvamabhAvaH sAdhyate; tanna; abhAvena sahAsya prativandhAsiddheH / na cAprativandhaviSayo'zvaviSANAdivada. 15 numeyaH / tanna sattvAdapyarthAnAM kssnniktvaavgtiH| nApi kRtakatvAt; uktaprakAreNa kSaNike kAryakAraNabhAva. pratiSedhataH kRtakasyA'siddhasvarUpatvena tadavagatiM pratyanaGgatvAt / tataH pratItyanurodhena sthiraH sthUlaH sAdhAraNasvabhAvazca bhAvo. bhyupgntvyH| 20 nanu cANUMnAmayaHzalAkAkalpatvenAnyonyaM sambandhAbhAvataH sthUlAdipratItentatvAtkathaM tadvazAttatsvabhAvo bhAvaH syAt ? tathAhi-sambandhorthAnAM pAratanyalakSaNo vA syAt , rUpazleSalakSaNo vA syAt ? prathamapakSe kimasau niSpannayoH sambandhinoH syAt, aniSpannayorvA ? na tAvadaniSpannayoH svarUpasyaivA'sattvAt 25zazAzva viSANavat / niSpannayozca pAratacyAbhAvAdasambandha eva / uktazca"pAratantryaM hi sambandhaH siMddha kA prtntrtaa| tasmAtsarvasya bhAvasya sambandho nAsti tttvtH||1||" [sambandhaparI0] 30 nApi rUpazleSalakSaNosau, sambandhinotvei rUpazleSaviro 1 arthakriyAkAraNam / 2 saugtaiH| 3 anumAnatrayeNa kSaNikatvaM padArthAnAM na siddhyati ytH| 4 rUparasagandhasparzaparamANUnAM sajAtIyavijAtIyavyAvRttAnAM parasparamasambaddhAnAm / 5 sambandhini / 6 sahyavindhyayoriva / 7 anyonysvbhaavaanuprveshlkssnnH| Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 6] sambandhasadbhAvavAdaH 505 dhAt / tayorakye vA sutarAM samvandhAbhAvaH, samvandhinoramAve sambandhAyogAt dviSThatvAttasya / atha nairantarya tayo rUpazleSaH, na; asyAntarAlAbhAvarUpatvenA'tAttvikatvAt samvandharUpatvAyogaH / nirantaratAyAzca samvandharUpatve sAntaratApi kathaM sambandho na syAt ? kiJca, asau rUpalepaH sarvAtmanA, ekadezena vA syAt ? sarvAtmanA rUpazleve aNUnAM piNDaH aNumAtraH syAt / ekadezena taccheSe kimekadezAstasyAtmabhUtAH, parabhUtAH vA? AtmabhUtAzcet, na ekadezena rUpazleSastabhAvAt / parabhUtAzcet ; tairapyaNUnAM sarvAtmanaikadezena vA rUpazleSe sa eva paryanuyogonavasthA 10 ca syAt / taduktam "rUpazleSo hi samvandho dvitve sa ca kathaM bhvet| tasmAtprakRtibhinnAnAM sambandho nAsti tttvtH||2||" [sambandhaparI.] kiJca, paropekSaiva samvandhaH, tasya dviSThatvAt / taM cApekSate 15 bhAvaH svayaM san , asanvA ? na tAvadasan ; apekSAdharmAzrayatvaviroghAt kharazRGgavat / nApi san ; sarvanirAzaMsatvAt , anyathA sattvavirodhAt / tanna parApekSA nAma yadrUpaH samvandhaH siddhyet / uktazca "parApekSA hi sambandhaH so'san kathamapekSate / saMzca sarvanirAzaMso bhAvaH kathamapekSate // 3 // " [samvandhaparI0] kiJca, asau sambandhaH sambandhibhyAM bhinnaH, abhinno vA? yadyabhinnaH; tadA sambandhinAveva na samvandhaH kazcit, sa eva vA na tAviti / bhinnazcet, samvandhinau kevalau kathaM samvadhau dhau )25 syAtAm ? bhavatu vA sambandhorthAntaram ; tathApi tenaikena samvandhena saha dvayoH samvandhinoH kaH samvandhaH? yathA samvandhinoyathoktadoSAnna kazcitsambandhastathAtrApi / tenAnayoH sambandhA 1 iti cedityuparitaH / 2 antarAlAbhAvo nairantaryamiti / 3 tucchabhAvarUpatvAdabhAvasya / 4 nirantaratAvatpadArthadvayApekSatvAvizeSAt / 5 aNshaaH| 6 nirNshtvaadnnoH| 7 smbndhinoH| 8 prakRtyA svbhaaven| 9 aNUnAm / . 10 sambandhalakSaNaH / 11 sarveSu nirAkAMkSatvAt / 12 paramapekSate cet / 13 prm| 14 smbndhrhito| 15 sambandhibhyAm / pra0 ka0 mA0 43 Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 ntarAbhyupagame cAnavAsthA syAttatrApi ssvndhaantraanusskaat| tanna sambandhinoH samvandhabuddhivAstavI tadvayatirekeNAnyasya sambandhasyAsambhavAt / taduktam "dvayorekAbhisambandhAtsambandho yadi tdvyoH| 5 kaiH samvandhonavasthA ca na sambandhamatistathA // 4 // tataHtau ca bhAvau tadanyazca sarve te svAtmani sthitaaH| ityamizrAH svayaM bhAvAstAn mizrayati kalpanA // 5 // " [sambandhaparI0] 20 tau ca bhAvau sambandhinau tAbhyAmanyazca samvandhaH sarve te svAtmani svakharUpe sthitaaH| tenAmizrA vyAvRttasvarUpAH svayaM bhAvAstathApi tAnmizrayati yojayati kalpanA / ata eMva tadvAstavasamvandhAbhAvepi tAmeva kalpanAmanurundhAnairvyavahartRbhirbhAvAnAM bhedo'nyApohastasya pratyAyanAya kriyAkArakAdivAcinaH zabdAH 15prayojyante-'devadatta gAmabhyAja zuklAM daNDena' ityAdayaH / na khalu kArakANAM kriyayA sambandhosti; kSaNikatvena kriyAkAle kArakANAmasammavAt / uktaJca "tAmeva cAnurundhAnaiH kriyaakaarkvaacinH| bhAvabhedapratItyartha sNyojyntebhidhaaykaaH||6||" [sambandhaparI0] kAryakAraNabhAvastarhi sambandho bhaviSyati; ityapyasamIcInam / kAryakAraNayorasahabhAvatastasyApi dviSThasyAsambhavAt / na khalu kAraNakAle kArya tatkAle vA kAraNamasti, tulyakAlaM kAryakAraNabhAvAnupapatteH savyetaragoviSANavat / tanna sambandhinau 25 sahabhAvinau vidyate yenAnayorvartamAnosau samvandhaH syAt / adviSTe ca bhA~ve smbndhtaanuppnnaiv| kArya kAraNe vA krameNAsau sambandho vartate; ityapyasAmpratam ; yataH krameNApi bhAvaH sambandhAkhya ekatra kAraNe kArye 1 sa ca sambandhinau c| 2 smbndhsmbndhinoH| 3 anyatheti zeSaH / 4 sambandhaH / 5 vAsanArUpA kii| 6 avAstavI / 7 kalpanaiva mizrayati yataH / 8 sthirasthUlasAdhAraNAkArarUpaH / 9 agovyAvRttiauMH , aghaTavyAvRttirghaTa ityAdi / 10 kalpanAmavAstavIM buddhim / 11 sAmAnyasambandhaM saMdUSya sambandhavizeSaM dUSayanAha / 12 kSaNikatvAt / 13 kaarykaarnnlkssnnau| 14 kAryakAraNalakSaNe / Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 507 13 sU0 4 / 6] sambandhasadbhAvavAdaH vA vartamAno'nyanispRhA kAryakAraNayoranyatarAnapekSo naikavRttimAn sambandho yuktaH, tadabhAvapi kAryakAraNayorabhAvapi tadbhAvAt / yadi punaH kAryakAraNayorekaM kArya kAraNaM vApekSyAnyatra kArya kAraNe vAsa samvandhaH krameNa varttata iti saspRhatvena dviSTha eveSyate; tadAnenApekSyamANenopakAriNI bhavitavyaM 5 yaslAdupakArya'pekSyaH syAnnAnyaH / kathaM copakarotya'san ? yadA kAraNakAle kAryAkhyo bhAvo'san tatkAle vA kAraNAkhyastadA naivoeMkuryAdasAmarthyAt / kiJca, yadyekArthAbhisambandhAtkAryakAraNatA tayoH kAryakAraNabhAvatvenAbhimatayoH tarhi dvitvasaMkhyAparatvAparatvavibhAgAdi-10 sambandhAtprAptA sA savyetaragoviSANayorapi / na yena kenacidekena sambandhAtseSyate; kiM tarhi ? samvandhalakSaNenaiveti cet tanna; dviSTho hi kazcitpadArthaH sambandhaH, nAtorthadvayAbhisambandhAdanyattasya lakSaNam , yenAsya saMkhyAdevizeSo vyavasthApyeta / kasyacidbhAve bhAvo'bhAve cAbhAvaH tAvupAdhI vizeSaNaM yasya 15 yogasya sambandhasya sa kAryakAraNatA yadi na sarvasambandhaH; tadA tAveva yogopA~dhI bhAvAbhAvI kAryakAraNatA'stu kimasatlambandhakalpanayA? bhedAcet 'bhAve hi bhAvo'bhAve cAbhAvaH' iti bahavobhidheyAH kathaM kAryakAraNatetyekArthAbhidhAyinA zabdenocyante ? nanvayaM zabdo niyoktAraM smaashritH| niyoktA hi ya 20 zabdaM yathA prayuGkte tathA prA~ha, ityanekatrApyekA zrutina virudhyate iti tAveva kaarykaarnntaa| yasmAt pazyanneka kAraNAbhimatamupalabdhilakSaNaprAptasyA'dRSTasya kAryAkhyasya darzane sati tadarzane ca satya'pazyatkAryamanveti 1 'anyanispRhasya' pratyarthaH / 2 prtyrthH| 3 anytrsy| 4 asya kAryasyedaM kaarnnmiti| 5 hetoH| 6 kAryeNa kAraNena vaa| 7 sambandhena / 8 loke / 9 kArye kAraNamapekSya kAraNe kAryamapekSya yo vartate sambandhastam / 10 kharaviSANAdivat / 11 smbndhlkssnn| 12 dvndvH| 13 AdinA pRthaktvAdi / 14 dvitvasaMkhyAlakSaNekArthAbhisambandhasyAvizeSAt / 15 ekena saha / 16 kAryasya kAraNasya vaa| 17 kAryakAraNatAyAH syAt / 18 bhaavaabhaavau| 19 upAdhiH vizeSaNam / 20 sambandhaH / 21 jainAnAzaGkayAha bauddhH| 22 bhAvAbhAvAbhyAM kAryakAraNabhAvasambandhasya / 23 sambandhasya / 24 ctvaaro'rthaaH| 25 kAryakAraNasambandhapratipAdakaH kAryakAraNalakSaNaH / 26 ekArthamabhipretyAnekArtha vaabhiprety| 27 ekaarthaannekaarthaanvaa| 28 yathodadhizabdaH udakAni asindhIyante sa uddhirityaadiH| 29 kAraNAbhimatapadArthadarzanAtpUrvam / Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 'iMdamato bhavati' iti pratipadyate janaH 'ata idaM jAtam' ityAkhyAtRbhivinApi tasArzanAdarzane-viSayiNi viSayopacArAt-bhAvAbhAvI muktvA kAryabuddharasambhavAt kAryAdizrutirapyatra 'bhAvAbhAvayormA lokaH pratipadamiyatI zabdamAlAmabhidadhyAt' 5 iti vyavahAralAghavArtha niveziteti / __ anvayavyatirekAbhyAM kAryakAraNatA nAnyA cet kathaM bhAvAbhAvAbhyAM sA prasAdhyate ? tadabhAvAbhAvAt liGgAttatkAryatAgatiryApyanuvarNyate 'asyedaM kArya kAraNaM ca' iti; saGketaviSayAkhyA sA / yathA 'gaurayaM sAsnAdimatvAt' ityanena govyavahArasya 10 viSayaH pradarzyate / yatazca bhAve bhAvini-bhavanadharmiNi tadbhAvaH kAraNAbhimatasya bhAva eva kAraNatvam , bhAve eva kAraNAbhimatasya bhAvitA kAryAbhimatasya kAryatvam' iti prasiddha pratyakSAnupalambhato hetuphlte| tato bhAvAbhAvAveva kAryakAraNatA naanyaa| tenaitAvanmAtraM-bhAvAbhAvau tAveva tattvaM yasyArthasyAsAve 15 tAvanmAtratattvaH, sortho yeSAM vikalpAnAM te etAvanmAtratattvArthAH= etAvanmAtraivIjAH kAryakAraNagocarAH, darzayanti ghaTitAnivasambaddhAnivA'sambaddhAnapyarthAn / evaM ghaTanAca miyArthAH / kiJca, asau kAryakAraNabhUtortho bhinnaiH, abhinno vA syAt ? yadi bhinnaH; tarhi bhinne kA gheTanA svasvabhAvavyavasthitaH ? athA'. 20bhinnaH tadA'bhinne kAryakAraNatApi kA ? naiva syaat|| syAdetat, na bhinnasyAbhinnasya vA sambandhaH / kiM tarhi ? sambandhAkhyenaikena sambandhAt; ityatrApi bhAve sattAyAmanyasya - 1 katham ? tathA hi / 2 svayam / 3 zabdollekhamantareNa upadezakaiH puruSaiH / 4 kAraNasya / 5 kAryasya / 6 kAryakAraNAbhimatayoH padArthayoH kAryakAraNatA bhavatviti / 7 darzanAdarzanalakSaNe jhaane| 8 bhAvAbhAvAveva kArya, nAnyadityarthaH / 9 zrutiH zabdaH / 10 na kevalaM kAryakAraNazrutiH kiNtu| 11 bhAve bhAvaH amAve cA'bhAva ityetAvatIm / 12 samarthitA / 13 iti sambandhavAdI brUte / 14 bhAvAbhAvAbhyAmanumIyamAnA yadi kAryakAraNatA tAbhyAmanyA tadA dUSaNam / 15 smbndhkaadinaa| 16 tasya kAraNasya / 17 asya kAraNasyedaM kAryamasya ca kAryasyedaM kAraNamiti / 18 anumAnena / 19 prakArAntareNa tAveva kAryakAraNateti nirUpayati / 20 kaarylkssnne| 21 varUpam / 22 kAryakAraNasya / 23 arthaH viSayaH / 24 bhrAntajJAnAnAm / 25 bsH| 26 vikalpAH / 27 pratyarthaH / 28 vikalpAH / 29 parasparam / 30. sambandhaH / 31 kaarykaarnnyoH| 32 kAryasya kAraNasya vA / 33 pratyarthoyam / 34 bhinnasya / Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 6] sambandhasadbhAvavAdaH samvandhasya vizliSTau kAryakAraNAbhimatau liSTau syAtAm kathaM ca tau saMyogisamavAyinau ? AdigrahaNAtsvasvAmyAdikam, sarvatenAnantaroktena sAmAnyasambandhapratiSedhena cintitam / saMyogyAdInAmanyolyamanupakArAcA'janyajanakabhAvAca na sambandhI ca taadRshonupkaaryopkaarkbhuutH| athAsti karcitsamAyI yo'varavirUpaM kArya janayati ato nAnupakArAdasambandhiteti; tanna; yato jananedi kAryakhya kenacisamavAyinAbhyupagamyaMmAne samavAyI nAsau tadA jananakAle kAryasyAniSpatteH / na ca tato jananAtsamavAyitvaM siddhyati; kumbhakArAderapi ghaTe samavAyitvaprasaGgAt / tayoH samavAyinoH 10 parasparamanupakArepi tAbhyAM vA samavAyasya nityatayA samavAyena vA tayoH paratra vA kacidanupakArepi sambandho yadISyate; tadA vizvaM parasparAsamvaddhaM samavAyi parasparaM syAt / yadi ca saMyogasya kAryatvAttasya tAbhyAM jananAtsaMyogitA tayoH tadA saMyogajananepISTau, tataH saMyogajananAnna tau saMyoginau, karmaNopi 15 saMyogitIpattaH / saMyogo hAnyatairakarmajaH ubhayakarmajazceSyate / AdigrahaNAtsaMyogasyApi saMyogitA syAt / na sNyogjnnaatsNyogitaa| kintarhi ? sthApanAditi cet ; na sthitizca prativarNitA anthAntare pratikSiptI, sthApyasthApakayorjanyajanakatvAbhAvAnnAnyA sthitiriti / "kAryakAraNabhAvopi tyorshbhaavtH| prasiddhayati kathaM dviSTo'dviSTha samvandhatA katham // 7 // 20 1 svarUpeNa / 2 kArikAyAn / 3 svAmibhRtyabhAvasambandhAdikam / 4 niraakRtm| . 5 arthaH / 6 upakArakaH / 7 tantvAdiH / 8 sambandhavAdinA / 9 kAryeNa samam / 10 samavAyinA kAraNena kAryasya niSpAdanasamaye kAryasyAniSpannatvAtkutaH kAryeNa samatvaM kAraNasya ? tatkaraNe sati tasya vinsstttvaat| 11 tantUnAm / 12 tantupaTayoH / 13 asamavAyini kAraNe kAyeM vaa| 14 upakArakatvAbhAvAvizeSAt / 15 sambandhasya / 16 samavAyibhyAm / 17 sNyoginoH| 18 kriyaayaaH| 19 karmaNaH sakAzAtsaMyogajananAt / 20 tathA ca dravyayoreva hi saMyogo, na karmaNoreveti mataM vighaTeta / 21 zailazyenayoH / 22 mallayoH / 23 kArikAyAm / 24 guNarUpasya / 25 hastapustakasaMyogAtkAyapustakasaMyogasyotpatteH / 26 saMyogibhyAM sthApyapadArthasya saMyogalakSaNasya sthitiniSpAdanAt / 27 saMyoginoH saMyogasya ca / 28 nirAkRtA / 29 pratyarthaH / 30 janyajanakabhAvastu prAkpratikSipta ityarthaH / Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 prameyakamalamArtaNDe 4. viSayapari0 krameNa bhAva ekatra vartamAnonya nispRhH| tedabhAvepi taidbhAvAtsambandhau naikavRttimAn // 8 // yadyapekSya tayorekamanyatrAsau pravarttate / upakArI hyapekSyaH syAtkathaM copakarotyasan // 9 // yadyekArthAbhisambandhAtkAryakAraNatA tyoH| prAptA dvitvaadismbndhaatsvyetrvissaannyoH|| 10 // dviSTho hi kazcitsambandho nAtonyattasya lakSaNam / bhAvAbhAvopadhiorgaH kAryakAraNatA yadi // 11 // yogopAdhI na tAveva kAryakAraNatAtra kim / bhedAccennanva'yaM zabdo niyoktAraM smaashritH||12|| pazyannemadRSTasya darzane taidrshne| apazyatkAryamanveti vinA vyaakhyaatRbhirjnH||13|| darzanAdarzane muktvA kAryavuddharasambhavAt / kAryAdizrutirapyatra lAghavArtha nivezitA // 14 // tdbhaavaabhaavaatttkaarygtiryaapynuvrnnyte| saGketaviSayAkhyA sA sAnAdeogatiryathA // 15 // bhAve bhAvini tadbhAvo bhAva eva ca bhaavito| prasiddha hetuphalate pratyakSAnupalambhataH // 16 // etAvanmAtratattvArthAH kaarykaarnngocraaH| vikalpA darzayantyarthAn mithyArthI ghaTitAniva // 17 // bhinne kA gheTanA'bhinne kAryakAraNatApi kaa| bhAve hyanyasya vizliSTau zliSTau syAtAM kathaM ca tau // 18 // saMyogisamavAyyAdi sarvametena cintitam / anyonyAnupakArAca na sambandhI ca taadRshH|| 19 // jananepi hi kAryasya kencitsmvaayinaa| samavAyI tadA nAsau na tatotiprasaGgataH // 20 // tayoranupakArepi samavAye paratra vaa| samvandho yadi vizvaM syAtsamavAyi parasparam // 21 // saMyogajananepISTau tataH saMyoginau na tau| 20 - 1 kArye kAraNe vA / 2 tayoH kAryakAraNayoH / 3 tasya sambandhasya / 4 smbndhH| 5 naram / 6 kAraNam / 7 kAryasya / 8 tasya kAraNasya / 9 tasya kAraNasya / 10 tsy-kaarnnsy| 11 sAdhanAt / 12 kaarytaa| 13 anvayavyatirekataH / 14 smbndhH| 15 sambandhasya / 16 smvaayinoH| 17 tahIti shessH| 18 kutaH 1 ytH| Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 6] sambandhasadbhAvavAdaH 511 karmAdiyogitApatteH sthitizca prativarNitA // 22 // " [samvandhaparI0] iti / astu vA kAryakAraNabhAvalakSaNaH sambandhaH, tathApyasya pratipannasya, apratipannasya vA sattvaM siddhayet ? na tAvadapratipannasya; atiprasaGgAt / pratipannasya cet kutosya pratipattiH-pratyakSeNa, pratyakSA-5 nupalammAbhyAM vA, anumAnena vA prakArAntarA'sambhavAt ? pratyakSeNa cet ; agnisvarUpagrAhiNA,dhUmasvarUpagrAhiNA, ubhayasvarUpagrAhiNA vA? na tAvadantisvarUpagrAhiNA; taddhi tatsadbhAvamAtrameva pratipadyate na dhUmasvarUpam , tadapratipattau ca na tadapekSayAgneH kaarnntvaavgmH| na hi pratiyogivarUpApratipattau taM prati kasyacitkAraNa-10 tvamanyadvA dharmAntaraM pratyetuM zakyamatiprasaGgAt / nApi dhUmasvarUpagrAhiNA pratyakSeNa kAryakAraNabhAvAvagamaH; ata eva, ubhayasvarUpagrahaNe khalu taniSThasambandhAvagamo yukto nAnyathA / nApyubhayakharUpagrAhiNA; tatrApi hi tayoH svarUpamAtrameva pratibhAsate na tvagnedhUmaM prati kAraNatvaM tasyaiva taM prati kaarytvm| na hi svasvarUpaniSTha-15 padArthadvayasyaikajJAnapratibhAsamAtreNa kAryakAraNabhAvapratibhAsaH, ghaTapaTAderapi tatprasaGgAt / yatpratibhAsAnantaramekatra jJAne yasya pratibhAsastayostadavagamaH, ityapi tANa; ghaTapratibhAsAnantaraM paTasyApi pratibhAsanAt / na ca 'kramabhAvipadArthadvayapratibhAsasamanvayyekaM jJAnam' iti vaktuM zakyam; sarvatrai pratibhAsabhedasya 20 bhednibndhntvaat| athAgnidhUmasvarUpadvayagrAhi jJAnadvayAnantarabhAvismaraNasahakArIndriyajanitavikalpajJAne tadyasya pUrvAparakAlabhAvinaH pratibhAsAkAryakAraNabhAvanizcayo bhaviSyatItyucyate; tadapyuktimAtram, cakSurAdInAM tajjJAnajananAsAmarthya smaraNasavyapekSANAmapi jaina-25 1 gaganAbjAderapi sattvaprasaGgo'pratipannatvAvizeSAt / 2 anvayavyatirekazAnAbhyAm / 3 uktaprakArebhyaH pramANAntarasya pareNAnabhyupagamAt / 4 ayamagnidhUmasya kAraNamiti / 5 pratiyogI dhUmaH / 6 dhUmam / 7agnyAdevastunaH / 8 sAdRzyAdikam / 9 svakusumAdikaM pratyapi kasyacitkAraNatvaprasaGgAt / 10 agnidhUmayoH / 11 na tvayamagnidhUmasya kAraNaM dhUmo'gneH kAryamiti prtibhaasH| 12 eva / 13 yuktH| 14 tasya kAryakAraNabhAvasya / 15 ekajJAnapratibhAsamAnatvasyAvizepAt / 16 arthasya / 17 kutaH / 18 ekaM jJAnaM pariharati paraH padArthadvayapratimAse / 19 anuyAyi / 20 zAne jJeye c| 21 ghaTapaTayoriva / 22 tau agnidhUmAviti mImAMsakAbhyupagate prtybhishaaprtyksse| 23 smbndhvaadinaa| 24 agnidhUmadvayakAryakAraNabhAvajJAnotpAdanAsAmarthe / 25 zAnasya / Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 katvavirodhAt / na hi parimalasmaraNasavyapekSaM locanaM 'surabhi candanam' iti pratyayamutpAdayati / tatsavyapekSalocanavyApArAnantaramete kAryakAraNabhUtA ityavabhAsanAttadbhAvaH savikalpakapratyakSaprasiddhaH, ityapyasamIcInam gandhasyApi locanajJAna viSaya5tvaprasaGgAt, gandhasmaraNasahakArilocanavyApArAnantaraM 'surabhi candanam' iti prtyyprtiiteH| tanna pratyakSeNAsau prtiiyte| nApi pratyakSAnupalambhAbhyAm ; pratyakSasyevAnupalambhasyApi pratiSedhyaviviktavastumAtraviSayatvenAtrA'sAmarthyAt / athAnisadbhAva eva dhUmasya bhAvastabhAve cAbhAvaH kAryakAraNabhAvaH, sa caitAbhyAM 10 pratIyate icyucyate; tarhi vaktRtvasyAsarvajJatvAdinA vyAptiH syAt / taddhi rAgAdimattvA'sarvajJatvasadbhAve svAtmanyeva dRSTam , tadabhAve copalazakalAdau na dRSTam / tathA ca sarvajJavItarAgAya datto jlaaNjliH| vaktRtvasya baktukAmatAhetukatvAnnAyaM doSaH; rAgAdisadbhAvepi 15vaktukAmatAbhAve tasyAsattvAt / nanvevaM vyabhicAre vivakSApyasya nimittaM na syAt, anya vivakSAyAmapyanyazabdopalambhAt, anyathA goskhalanAderabhAvaprasaGgAt / athArthavivakSAvyabhicArepi zabda. vivakSAyAmapyavyabhicAraH, na; svapnAvasthAyAmanyatra gatacittasya vA zabdavivakSAbhAvepi vaktRtvasaMvedanAt / na ca vyavahitA sA 20 tannimittamiti vaktavyam / pratiniyatakAryakAraNabhAvAbhAvaprasaGgAt, sarvasya ttpraaptH| atha 'asarvajJatvAdyabhAve sarvatra vaktRtvaM na sambhavati' ityatra pramANAbhAvAnna tasya tena kAryakAraNabhAvalakSaNaH pratibandhaH siddhayati; teMdagnidhUmAdAvapi samAnam / 2 kartRpadam / 2 karmapadam / 3 parimalasmaraNasavyapekSatvepi locane sati candanaM surabhIti jJAnaM ghrANendriyAdeva jAyata ityarthaH / 4 agnidhuumaadyH| 5 tadapi kuta ityaah| 6 agnidhUmAdi / 7 mahAhadAdi / 8 asarvazatvAdisadbhAve vaktRtvasya sadbhAvastadabhAve cAbhAva iti / 9 sarvajJo vItarAgazca nAstIti bhaavH| 10 sarvazAstitvavAdinA jainaadinaa| 11 sarvazAstitvaM sUcayannAha / 12 sAdhanasya / 13 na tu rAgAdihetukatvAt / 14 asrvshtvlkssnnH| 15 AdinA dveSAdi / 16 uktaprakAreNa / 17 vaktRtvasAdhanasya / 18 agnidtt| 19 jindttaadi| 20 naam| 21 vatkRtvasya / 22 kAryAntare / 23 zabdavivakSA yadAsIttadA vaktRtvasya nimittaM syaatkaaryaantrennaavyvhitaa| ato'vyavahitA yA zabdavivakSA pazcAttannimittaM bhavatItyukte Aha / 24 vyavahitasya kAryasya / 25 tasya vyavahitakAraNatvasya / 26 AdinA rAgAdimattvAdi / 27 nRSu / 28 avinaabhaavH| 29 yato yuktimantareNa bauddhenokramiti bhAvaH / Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 6] sambandhasadbhAvavAdaH 513 atha 'agnyabhAve dhUmasya bhAve taddhetukatAvirahAtsakRdapyahetoragnestasya bhAvo na syAt , dRzyate ca mahAnasAdAgnitaH, tato nAnagnedhUmasadbhAvaH' iti prativendhasiddhirityabhidhIyate; tadapyabhidhAnamAtram; yathaiva hIndhanAderekadA samudbhUtopyagniH anyadAraNi nirmathanAt maNyAdervA bhavannupalabhyate, dhUmo vAgnito5 jAyamAnopi gopAlaghaTikAdau pAvakodbhUtadhUmAdapyupajAyate, tathA 'agnyabhAvepi kadAcidbhumo bhaviSyati' iti kutaHprativandhasiddhiH? atha 'yAdRzognirindhanAdisAmagrIto jAyamAno dRSTo na tAdRzo'. raNito maNyAdervA / dhUmopi yAdRzonito na tAdRzo gopAlaghaTikAdau vahniprabhavadhUmAt, anyAdRzAttAdRzaMbhAvetiprasaGgAt 10 iti nAgnijanyadhUmasya tatsadRzasya cAnane vaH / bhAve vA tAhazadhUmajanakasyAgnisvabhAvataiva iti na vybhicaarH| taduktam "agnikhabhAvaH zakrasya mUrdhA yadyagnireva sH| athAnagnisvabhAvosau dhUmastatra kathaM bhavet // " [pramANavA0 3135] ityaadi| 15 tadetadvaktRtvepi samAnam-'taddhi saMvaijJe vItarAge vA yadi syAt, asarvajJAdrAgAdimato vA kadAcidapi na syAdaihetoH sakRdayasambhavAt , bhavati ca tattataH, ato na sarvajJe tasya tatsadRzasya vA sambhavaH' iti prtivndhsiddhiH| kiJca, kAryakAraNabhAvaH sakaladezakAlAvasthitAkhilAgnidhUma-20 vyaktikoDIkaraNenAvagato'numAnanimittam , nAnyathA / na ca nirvikalpakasavikalpakapratyakSasyeyati vastuni vyApAraH, pratyakSAnupalambhayo / kiJca, kAryotpAdanazaktiviziSTatvaM kAraNatvam / na cAsau zaktiH pratyakSAvaseyA kintu kAryadarzanagamyA, "zaktayaH sarvabhAvAnAM kAryArthApattigocarAH" [mI0 zlo0 zUnyavAda zlo0254] ityabhidhAnAt / 1 dhUmogneH kArya na bhavatIti bhaavH| 2 tasya bhAvaH / 3 anena prakAreNa / 4 kAryakAraNayoravinAbhAvasiddhiH / 5 jainAdinA bhavatA / 6 sUryakAntAdeH / 7 dhuumaagnilkssnnkaarykaarnnyoH| 8 matam / 9 na dRSTa iti sNbndhH| 10 vahiprabhavadhUma / 11 jalAdagnisadbhAvaprasaGgAt / 12 arthasya / 13 dhUmAgmilakSaNakAryakAraNayoH / 14 tarhi / 15 kutaH / 16 vaktRtvasya / 17 vktRtvsyaasrvshtvaadinaa| 18 AvRttatvena ekatvena ca / Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 5. tatra kAryAtkAraNatvAvagame'numAnAcchatyavagamaH syAt / tatrApi zaktikAryayoH prativandhepratItirna pratyakSAdeH, uktdossaanussnggaat| anumAnAttadvagame'navasthetaretarAzrayAnuSaGgo vA syAt / etena tRtIyopi pakSazcintita iti / 5 tadetatsarvamasamIcInam ; samvandhasyAdhyakSeNaivArthAnAM pratibhAsanAt; tathAhi-paTastantusambaddha evAvabhAsate, rUpAdayazca paTAdisambaddhAH / sambandhAbhAve tu teSAM vizliSTaH pratibhAsaH syAt , temantareNAnyasya saMzliSTapratibhAsahetorabhAvAt / kathaM ca sambandhe pratIyamAne'pratIyamAnasyApyasambandhasya kalpanA pretI10tivirodhAt ? arthakriyAvirodhazca, aNUnAmanyonyamasambandhato jaladhAraNAharaNAdyarthakriyAkAritvAnupapatteH / rajjuvaMzadaNDAdInAmekadezAkarSaNe tadanyAkarSaNaM cAsamvandhavAdino na syAt / asti caitatsarvam / atastadanyathAnupapattezcAsau siddhH| yacca-'pAratanyaM hi' ityAdhuktam / tadapyayuktam / ekatvapari15NatilakSaNapAratavyasyArthAnAM pratItitaH suprasiddhatvAt , anya thokadoSAnuSaMgaH / na cArthAnAM samvandhaH sarvAtmanaikadezena vAbhyupagamyate yenoktadoSaH syAt prakArAntareNaivAsyAbhyupagamAt / sarvAtmaikadezAbhyAM hi tasyAsambhavAt prakArA~ntarasya vA bhAvAt , tatpratItyanyathAnupapattezca tAbhyAM jAtyantaratayA zleSaH 20 snigdharUkSatAnibandhano vandho'bhyupagantavyo'sau saktutoyAdi vat / vizliSTarUpatAparityAgena hi saMzliSTarUpatayA kathaJcidanyathAtvalakSaNaikatvapariNatiH samvandho'rthAnAM citrasaMvedane nIlAdyAkAravat / na hi citrasaMvido jAtyantararUpaitayotpAdA 1 dhUmAdeH / 2 agnayAdeH / 3 kaarykaarnnbhaavruupenn| 4 anumAnena vAsau kAryakAraNabhAvaH pratIyate iti / 5 bauddhoktam / 6 kathamarthAnAM sambandhasyAdhyakSeNa pratibhAsanamityukte satyAha / 7 avabhAsante / 8 paTAdeH sakAzAdbhinnaH / 9 anyaH kazcitsaMzliSTapratibhAsaheturbhaviSyatItyukte satyAha / 10 pratyakSeNa / 11 arthAnAm / 12 anyatheti shessH| 13 asmbndhpksse| 14 anyasya-zeSasakalabhAgasya / 15 saugatasya / 16 parasparamasambaddhatvAt / 17 mA bhavatvityukte satyAha / 18 anumaantH| 19 skandharUpeNa / 20 bAhyAdhyAtmikAnAm / 21 tava saugatasya syAt / 22 janaiH / 23 saugatokta / 24 piNDoNumAtraH syAdityAdiH / 25 kathaM tahiM sambandha ityukte satyAha / 26 jainaiH| 27 aparaprakArasya / 28 prakArAntaratvena / 29 pareNa / 30 ekloliibhaavaatmlkssnnyaa| 31 paryAyarUpeNa / 32 Adau daghiguDau pRthak tiSThataH pazcAtsaMyogena kRtvA'nyathAsvabhAvaM paryAyarUpaM pAnakaM jAtamiti / 33 zAnasya / 34 kathaJcinnIlAkArebhyo'zakyavivecanatvena / 35 utpatteH / Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 6] sambandhasadbhAvavAdaH 515 danyo nIlAdyanekAkAraiH sambandhaH, sarvAtmanaikadezena vA taistasyAH lamvandhe proktAzeSadoSAnuSaGgAvizeSAt / sa caivaMvidhaH samvandhorthAnAM kvacinnikhilapradezAnAmanyonyapradezAnupravezataH-yathA saktutoyAdInAm , kvacittu pradezasaMzliSTatAmAtreNa-yathAGgulyAdInAm / na cAntarvahirvA sAMzavastuvAdinaH5 sAMzatvAnuSaGgo doSAya; isstttvaat| na caivamanavasthA; tadvatastatpradezAnAmatyantabhedAbhAvAt / tadbhede hi teSAmapi tadvatA pradezAntaraiH sambandha ityanavasthA syAt nAnyathA, anekAntAtmakavastuno'. tyantabhedAbhedAbhyAM jaatyntrtvaaccitrsNvednvdev| nanvevaM paramANUnAmapyaMzavattvaprasaGgaH syAt / ityapyanuttaram ;10 yato'trAMzazabdaH svabhAvArthaH, avayavArtho vA syAt ? yadi svabhAvArthaH; na kazciddoSasteSAM vibhinnadigvibhAgavyavasthitAnekANubhiH samvandhAnyathAnupapattyA tAvaddhA svbhaavbhedopptteH| avayavArthastu tatrAsau nopapadyate; teSAmabhedyatvenAvayavAsambhavAt / na caivaM teSAmavibhAgitvaM virudhyate, yato'vibhAgitvaM medayitumazakyatvaM 15 na punrniHsvbhaavtvm| ___ yattUktam-'niSpannayoranippannayorvA pAratabyalakSaNaH samvandhaH syAt' ityAdiH tadapyasAram ; kathaJciniSpannayostabhyupagamAt / paiTo hi tantudravyarUpatayA niSpanna eva anvayino dravyasya paTapariNAmotpatteH prAgapi sattvAt , svarUpeNa tvaniSpannaH, tantudravyamapi 20 kharUpeNa niSpannaM paTapariNAmarUpatayA'niSpannam / tathAGgulyAdidravyaM svarUpeNa niSpannam saMyogapariNAmAtmakatvenAniSpannamiti / kiJca, pAratanyasyA'bhAvAdbhAvAnAM samvandhAbhAve tena vyAptaH kvacisamvandhaH siddhaH, na vA ? prasiddhazcet ; kathaM sarvatra sarvadA samvandhAbhAvaH virodhAt ? no cet / kathamavyApakAbhAvAvyApya-25 syAbhAvasiddhiratiprasaGgIt ? 1 bhinnH| 2 saugten| 3 piNDoNumAtraH syAdityAdi / 4 sAMzatvAdi / 5 iti pratibandhavidhAnam / 6 sambandhini padArthe / 7 bhavati / 8 sambandhamAtreNa / 9 jainasya / 10 padArthAt / 11 srvthaa| 12 kthnycidbhede| 13 anto dharmaH, kathaJcidbhedAbhedarUpasya / 14 sarvathAnekatvaikatvAbhyAm / 15 sAMzavastuprakAreNa / 16 tarhi / 17 svabhAvabhedA'bhAve / 18 svabhAvabhedasambhave / 19 katham / 20 tantvAdeH / 21 paTarUpeNa / 22 pttH| 23 bhAvAnAM sambadho nAsti pAracyAbhAvAt / 24 dRSTAnte / 25 zAtaH / 26 zAtatvasya / 27 atha na prasiddhastarhi / 28 asAdhya / 29 asAdhanasya / 30 anythaa| 31 ghaTAbhAve paTAbhAvaprasaGgAt / Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 'rUpazleSo hi' ityAdyapyekAntavAdinAmeva dUSaNaM nAsmAkam ; kathazcitsamvandhinorekatvApattikhabhAvasya rUpazleSalakSaNasambandha syAbhyupagamAt / azakyavivecanatvaM hi sambandhino rUpazleSaH, asAdhAraNasvarUpatA ca tada'zleSaH / sa cAnayordvitvaM na viru5ndhyAt tathA pratItezcitrAkArakasaMvedanavat / na cApekSikatvAtsamvandhasvabhAvo mithyA'rthAnAM sUkSmatvAdivadityabhidhAtavyam ; asambandhakhabhAvasyApi tathAbhAvAnuSaGgAt / sopi hyApekSika eva kazcidarthamapekSya kasyacittadvyavasthityanyathAnupapatteH sthUlatAdi vet / 'pratyakSavuddhau pratibhAsamAnaH sonApekSika eva tatpRSThabhAvi10 vikalpenAdhyavasIyamAno yathApekSikastathA'vAstavopi' ityanya trApi samAnam / na khalu sambandho'dhyakSeNa na pratibhAsate yato'nApekSiko na syaat| etene 'parApekSA hiM' ityAMdyapi pratyuktam ; asambandhepi smaantvaat| __ 'dvayorekAbhisambandhAt' ityAdyapyavijJAtaparAbhiprAyasya vijR. mbhitam ; yato nAsmAbhiH samvandhinostoMpariNativyatireke. NAnyaH samvandhobhyupagamyate, yenAnavasthA syAt / tathA ca 'tAmeva cAnurundhAnaiH' ityaadypyyuktm| kriyAkArakAdInAM samvandhinAM tatsambandhasya ca pratItyarthaM tadabhi20dhAyakAnAM pryogprsiddhH| anyApohasya ca prAgevApAstasvarUpatvAcchabdArthatvamanupapannameva / citrjnyaanevccaaneksmbndhitaadaatmyepyektvN sambandhasyAviruddhameva / yadapyuktam-'kAryakAraNabhAvopi' ityAdi; tadapyavicAritaramaNIyam; yato nAsmAbhiH sahabhAvitvaM kramabhAvitvaM vA kArya 1 anekAntavAdinAM jainaanaam| 2 ekloliibhaav| 3 idaM toyamime saktava iti vibhAgasya kartumazakyatvAt / 4 sktutoyyobhinnsvruuptaa| 5 pRthaktvam / 6 idaM citrajJAnamime citrAkArA iti / 7 prenn| 8 arthAnAm / 9 ApekSikatvAvizeSAt / 10 aapekssiktvaabhaave| 11 nirviklpkbuddhau| 12 sAdhanamasiddhamudbhAvayati / 13 syaadev| 14 bhavaduttyA sambandhasya parAnapekSitvasamarthanena / 15 dUSaNam / 16 saugatoktanyAyasya / 17 jain| 18 sauMgatasya / 19 vizliSTarUpatAparityAgena saMzliSTarUpatayA ekloliibhaavlkssnnprinntiH| 20 sambandhasiddhau / 21 devadatta gAmabhyAjetyAdInAm / 22 zabdAnAm / 23 sambandhinAmanekatve sambandhasyApyanekatvaM syAdityukte satyAha / 24 citrkshaanvt| 25 tantulakSaNaiH pakSe nIlAkArAdibhiH / 26 paTasya / 27 jainaiH / Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 6] sambandhasadbhAvavAdaH 517 kAraNabhAvanivandhanamiSyate / kintu yadbhAve niyatA yasyotpatti stattasya kAryam , itaraca kaarnnm| tacca kiJcitsaMhabhAvi, yathA ghaTasya mRdravyaM daNDAdi vaa| kiJcittu kramamAvi, yathA prAktanaH paryAyaH / tatpratipattizca pratyakSAnupalambhasahAyanAtmanA niyate vyaktivizeSe, tarkasahAyena vA'niyate prasiddhA / ekameva ca 5 pratyakSa pratyakSAnupalambhazabdAbhidheyam / taddhi kAryakAraNabhAvAbhimatArthaviSayaM pratyakSam , tadviviktAnyavastuviSayamanupalambhazabdAbhidheyam / tathAhi-etAvadbhiH prakAra--mognijanyo na syAt-yadi agnisannidhAnAtprAgapi tatra deze syAt , anyato vA''gacchet , tadanyahetuko vA bhavet / etacca sarvamanupalambhapurassareNa pratya-10 kSeNa pratyAkhyAtam / etena prAganupalabdhasya rAsabhasya kumbhakArasannidhAnAnantaramupalabhyamAnasya tasya tatkAryatA syAditi prativyUDham ; yadi hi tasya taMtra praoNgasattvamanyadezAdanAgamanyAhetukatvaM ca nizcetuM zakyeta vAdeva kumbhakArakAryatA / tattu nizcetumazakyam / 15 na ca bhinnArthagrAhi pratyakSadvayaM dvitIyAgrahaNe taidapekSa kAraNatvaM kAryatvaM vA grahItumasamarthamityabhidhAtavyam ;kSayopazamavizeSavaMtAM dhUmamAtropalammepyabhyAlavazAinijanyatvAvagamapratIteH, anyathA bASpAdivalakSaNyenAsyA'navadhAraNAttatoyanumAbhAve sklvyvhaarocchedprsnggH| tataH kAraNAbhimatapadArthagrahaNapariNAmApari-20 tyAgavatAtmanA kAryasvarUpapratItirabhyupagantavyA nIlAdyAkAravyApyekajJAne ttsvruupvt| 1 sahabhavatItyevaMzIlam / 2 yad ghaTotpattikAle bhvti| 3 kuzUlAdiH / 4 uttaraparyAyasya kAraNan / 5 mhaanse| 6 mhaa-hde| 7 parimite / 8 dhUmAnyoH / 9 yAvAn kazcitkAryalakSaNapadArthaH sa kAraNe sati bhavati, naanytheti| 10 aatmnaa| 11 anupalambhazabdena kimucyate ityAha / 12 nAnumAnAdikam / 13 abhidhUma / 14 bsH| 15 mhaa-hdaadi| 16 'anupalambha' iti / 17 pratyakSam / 18 tathA hItyAdinA prAk pratipAditArtha vyatirekadvAreNa samarthayate / 19 prAk pratipAditaH prtykssaanuplmbhaadibhiH| 20 taanprkaaraanaah| 21 evamastu ityukte satyAha / 22 pratyakSAnupalambhAdibhiH kAryakAraNabhAvasiddhisamarthanena / 23 niraakRtm| 24 kumbhakArAvasthitapradeze / 25 kumbhakArasannidhAnAt / 26 kumbhakArApekSayA / 27 trhi| 28 rAsabhasya / 29 agnidhUma / 30 agnidhUmayormadhye'nyatarasya / 31 eken| 32 agRhItakAryakAraNAnyatarApekSam / 33 prenn| 34 kAryakAraNabhAvajJAnAcchAdakakarmaNaH / 35 nRNAm / 36 dhUmasya / 37 pUrvoktAtkAraNAmasya vanhijanyatvAvagamAbhAve / 38 duurtH| 39 dhUmogneH kAryamiti / 40 pareNa / pra. ka. mA0 44 Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 prameyakamalamArtaNDe 4. viSayapari0 nanu nAlikaradvIpAdivAsinAmakaralAbhUmasyAgnervopalasmepi kAryakAraNabhAvasyAnizcayAnAsau vAstavaH; tadapyApezalam ; bAhyA. ntaHkAraNaprasavatvAttannizcayasya / kSayopazamavizeSo hi tasyAntaH kAraNam , tadbhAvabhAvitvAbhyAsastu bAhyam , akAryakAraNabhAvA5vagamasya tv'tdbhaavbhaavitvaabhyaasH| tadabhAvAnna kvacitteSAM kAryakAraNabhAvasyA'kAryakAraNabhAvasya vA nizcaya iti / dhUmAdijJAnajananasAmagrImAtrArttatkAryatvAdinizcayAnutpattena kAyatvAdi dhUmAdeH svarUpamiti cet, tarhi kSaNikatvAdirapi tatsvarUpaM mA bhUtata eva / kSaNikatvAbhAve'vastutvam anyatrApi 10 samAnam , sarvathApyakAryakAraNasya vastutvAnupapatteH kharazRGgavat / na ca kAryasyAnutpannasyaiva kAryatvaM dharmaH; asattvAt / nApyutpanasyAtyantaM bhinnaM tat taddharmatvAt / tata eva kAraNasyApi kAraNatvaM dharmo naikAntato bhinnam / taJca tato'bhinnatvAttagrAhipratyakSe. Naiva pratIyate tadvyaktikharUpavat / dRzyate hi pipAsAdyAkrAntaceta15 sAmitarArthavyavacchedenAvAlaM tadapanodasamathai jalAdau pratyakSA tprvRttiH| tacchaktipradhAnatAyAM tu kAryadarzanAtannizcIyate tadvyatirekeNAsyAsambhavAt / na ca svarUpeNAkAryakAraNayostadbhAvaH sambhavati / nApyuttarakAlaM bhinnena tenAnayoH kAryakAraNatA'bhinnA kartuM zakyA; virodhAt / nApi bhinnA; tayoH svarUpeNa kAryakAraNatA. 20 prasaGgAt / na ca svarUpeNa kAryakAraNayorarthAntarabhUtatatsambandha kalpane kiJcitprayojanaM kAryakAraNatAyAH svataH siddhatvAt ? nanu kAryApratipattau kathaM kAraNasya kAraNatApratipattistadapekSatvAttasyAH ? kathamevaM pUrvAparabhAgApratipattau madhyabhAMgasyAto vyAvRttipratipaittirapekSAkRtatvAvizeSAt ? tataH "pazyannayaM kSaNi 1 kaarnn| 2 kAryasya / 3 punaH punadarzanam / 4 kAraNam / 5 vaahyaantHkaarnnyoH| 6 agnidhUmayorupalambhapi yeSAM bAhyAntaHkAraNe stasteSAmeva tayoH kAryakAraNabhAvaparicchittirnAnyeSAmiti bhaavH| 7 netrAdi / 8 vhni| 9 AdinA kaarnntvaadi| 10 aadinaagnyaadeH| 11 dhUmAdijJAnasAmagrImAtrAt kSaNikatvAnizcayAdeva / 12 dhUmAdikaM dharmya'vastu bhavatIti sAdhyamakAryakAraNatvAccha shvissaannvt| 13 dharmadharmiNoratyantabhedAbhAvAt / 14 sandigdhAnekAntikatveyaM parihAraH / 15 kAraNabhUte / 16 kAraNatvam / 17 kAryasya / 18 ghttpttyoriv| 19 kaarnnaat| 20 smbndhen| 21 abhinnA cetkathaM bhinnena sambandhana vidhIyate ? vidhIyate cetkathamabhinneti virodhH| 22 agnyAdeH / 23 kSaNavizeSaNam / 24 vartamAnakSaNasya / 25 pUrvAparabhAgAvyAvRttimadhyakSaNasyeti pratipattiH kathaM ghaTate / 26 madhyabhAgasyAto vyAvRttipratipatyabhAvataH / 27 yogI / Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 6] sambandhasadbhAvavAdaH 519 kameva pazyati" iti [ ] vaco virudhyeta / madhyakSaNasvabhAvatvA. ttadvyAvRtteH tadAhijJAnena pratipattizcet ; tarhi kAryotpAdanazakteH kAraNasvabhAvatvAttagrAhiNaiva jJAnena pratipattiriSyatAM vizeSAbhauvAt / uktA ca kAryapratipattiH prtykssaadishaayenaatmnetyuprmyte| kiJca, kAryAnizcaye zatarapyanizcaye nIlAdinizcayopi mA bhUt / yadeva hi tasyAH kArya tadeva nIlAderapi, anayora bhedAt / vaktRtvasya cAsarvajJatvAdinA vyAptyasambhavaH savaijJasiddhimaghaTTake prtipaaditH| na cendhanAdiprabhavapAvakasya maNyAdiprabhavapAvakAdabhedo yena 10 niyataH kAryakAraNabhAvo na syAt / anyAdRzAkAro hIndhanaprabhavaH pAvako'nyAdRzAkArazca maNyAdiprabhavaH / tadvicAre ca pratipatrA nipuNena bhAvyam / yatnataH parIkSitaM hi kArya kAraNaM nAtivartate / kathamanyathA vItarAgetaravyavasthA tacceSTIyAH sAGkalpalambhAt ? ___ kathaM caivaMvAdino mRtetaravyavasthA syAt ? vyApAravyAhArA-15 kAravizeSasya hi kvaciccaitanyakAryatayopalamme satyastyatra jIvaccharIre caitanyaM vyApArAdikAryavizepopalambhAt, mRtazarIre tu nAsti tadnupalambhAditi kAryavizeSasyopalambhAnupalammAbhyAM kAraNavizeSasya bhAvAbhAvaprasiddhestadvayavasthA yujyeta / akAryakAraNabhAvepi caitatsarva samAnam-sopi hi dviSThaH20 kathamasahabhAvinoH kAryakAraNatvAbhyAM niSedhyayorvatate ? ne cAdviSThosau; sambandhAbhAvavirodhAt / pUrvatra bhAve vartitvA paratra krameNAsau varttamAno'nya nispRhatvenaikavRttimattvAtkathaM lamvandhAbhAvarUpatA(tAM) pratipadyate ? athAkAryakAraNayorekamapekSyAnyatrAsau krameNa varttata iti saspRhatvenAsya dviSThatvAttadabhAvarUpate-25 1 basaH / 2 ev| 3 kAryasya / 4 madhyakSaNasvabhAvatvAdvathAvRttestadvAhizAnena pratipattirghaTate, kAryotpAdanazaktaH kAraNabhAvatvAttadvAhizAnena pratipattirne tyatra / 5 kAraNasambandhinyAH kaaryotpaadnlkssnnaayaaH| 6 tava saugatasya / 7 kutH| 8 shktiniilaadyoH| 9 niraMzavastuvAdimate / 10 jnaiH| 11 kiMtu bheda eva / 12 sarvajJena / 13 ajhyAdilakSaNam / 14 indhanamaNyAdikam / 15 jptpodhyaanaadeH| 16 dRSTAntabhUte / 17 katham / 18 gomahiSayoH / 19 akaarykaarnnyoH| 20 anayoH sambandhAbhAvo ytH| 21 akAryakAraNabhAvataH sambandhAbhAvarUpo na bhvtydhisstthtvaaddhttsttvvt| 22 abhAvAt / 23 akaarnne| 24 akArye / 25 yathAsmAkaM sambandho na ghaTate tathA tvaapiityrthH| 26 asambandhasya / Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayaparika dhyate; tadA tenApekSyamANenopakAriNA bhavitavyam / 'kathaM copakarotyasan' ityAdi sarvamaMtrApi yojanIyam / akAryakAraNabhAvasyApyarthAnAmanabhyupagame tu kAryakAraNabhAvo vAstavaH syAt / ubhayAbhAvastu na yuktaH virodhAt, kacinnIle5taratvAbhAvavat / tato yathA kutazcitpramANAdakAryakAraNabhAvo gavAzvAdInAmatadbhAvabhAvitvaMpratIteH parasparaM paramArthato vyavatiSThate, tathAgnidhUmAdInAM tadbhAvabhAvitvapratIteH kAryakAraNabhovopi vAdhakAbhAvAt / tanna pramANataH pratIyamAnaH samvandhaH svAbhipretatattvannihnavanIyo yena sthUlAdipratItentatvAttatsva10 bhAvatArthasya na syAt / citrajJAnavadyugapadekasyAnekAkArasamvandhitvavatkrameNApi tattasyAviruddham / iti siddhaM parAparavivarttavyApyekadravyalakSaNamUrkhatAsAmAnyam / yathA ca dvedhA sAmAnyaM tathA vizeSazca // 7 // 15 cakAro'pizabdArthe / kathaM tadaividhyamityAha paryAyavyatirekabhedAt // 8 // tatra paryAyasvarUpaM nirUpayatiekasmindravye kramabhAvinaH pariNAmAH paryAyoH __ Atmani harSaviSAdAdivat // 9 // 20 atrodAharaNamAha Atmani harSaviSAdAdivat / / nanu harSAdivizeSevyatirekeNotmano'sattvAdayuktamidamudAharaNamityanyaH; sopyaprekSApUrvakArI3 citrasaMvedanavadanekAkAravyApitvenAtmanaH svasaMvedanapratyakSaprasiddhatvAt / 'yadyathA pratibhAsate tatta 1 saugatena myaa| 2 asambandhena / 3 akAraNenA'kAryeNa vaa| 4 akAryamakAraNaM vA / 5 asambandhe / 6 na kevalaM kAryakAraNabhAvasya / 7 pareNa / 8 ukta prakAreNa sambandho nirAkartuM na zakyate ytH| 9 asmbndhH| 10 narAzvavat / 11 caitanyavyAhArAdikAryavat / 12 parasparaM paramArthato vyavatiSThate / 13 ubhayatra / 14 kaarykaarnnaavinaabhaavH| 15 saugata / 16 asambandhAdivat / 17 kiMtu syaadev| 18 jJAnasya / 19 jIvAdipadArthasya / 20 jJAnasukhavIryadarzanAdaya AtmanaH sahabhAvitvAdguNAH syuH / kramabhAvitvAcca paryAyAzca bhavanti-kuto vastuno'. nekadharmAtmakatvAt / 21 bheda / 22 aparasya / 23 saugtH| Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 9] anvayyAtmasiddhiH 521 thaiva vyavahartavyam yathA vedyAdyAkArAtmasaMvedanarUpatayA pratibhAlamAnaM saMvedanam , sukhAdyanekAkArakAtmatayA pratibhAsamAnazcAtmA' itynumaanprsiddhtvaacc| sukhaduHkhAdiparyAyANAmanyonyamekAntato bhede ca 'prAgahaM su. khyAsaM samprati duHkhI varte' ityanusandhAnapratyayo na syAt / tathA-5 vidhavAsanApravodhAdanusandhAnapratyayotpattiH, ityapyasatyam ; anusandhAnavAsanA hi yadyanusandhImAnasukhAdibhyo milA; tarhi santAnAntarasukhAdivatsva santAnepyanusandhAnapratyayaM notpAdayedavizeSAt / tadabhinnA cet tAvaddhAbhidyeta / na khalu bhinnAdabhinnameMbhinna nAmA'tiprasaGgAt / tathA tatpravodhAtkathaM sukhAdiSkamanu-10 sandhAnajJAnamutpaMdyeta ? tebhyastasyAH kathaJcidbhede nAmamAtraM bhidyetaahamahamikayA svasaMvedanapratyakSaprasiddhasyAtmanaH sahakramabhAvino guNaparyAyAnAtmasAtkurvato 'vAsanA' iti nAmAntarakaraNAt / kramavRttisukhAdInAmekasantatipatitatvenAnusandhAnanibandhanatvam ; ityapi tAdRgeva; AtmanaH santatizabdenAbhidhAnAt / teSAM15 kathaJcidekatvAmA naikpurusssukhaadivdeksnttiptittvsyaapyyogaat| ___ Atmano'nabhyupagame ca kRtanAzAkRtAbhyAgamadoSAnuSaGgaH / kartuniranvayanAze hi kRtasya karmaNo nAzaH kartuH phailAnabhisambandhAt , akRtAbhyAgamazca akartureva phalAbhisambadhAt / tatasta-20 dossprihaarmicchtaatmaanugmobhyupgntvyH| na cApramANakoyam; tatsadbhAvAvedakayoH khasaMvedanAnumAnayoH pratipAdanAt / 'ahaleva jJAtavAnahameva vedmi' ityAderekapramAtRviSayapratyabhijJAnasya ca ladbhAvAt / tathA coktaM bhaTTena 1 AdinA vedakasaMvittigrahaH / 2 harSaviSAdAdigrahaH / 3 sAdhanamasiddhamityukte satyAha / 4 srvthaa| 5 AtmanaH sakAzAt / 6 pratyabhijJAna / 7 gamyamAna / 8 srvthaa| 9 sukhaadisvruupenn| 10 ubhayatra bhinntvsy| 11 tarhi / 12 sukhAdayo yaavntH| 13 ekam / 14 anythaa| 15 ghaTapaTAdibhyo'bhinnAnAM tatsvarUpANAM bhinnatvaprasaGgAt / 16 vAsanAyA acetanatve ca / 17 anekavAsanA / 18 aneksukhaanusndhaanjnyaanmutpdytetyrthH| 19 kAraNabahutve kAryabahutvamiti vacanAt / 20 AtmA vAsaneti ca / 21 ahaM sukhyahaM duHkhIti / 22 svadharmAn / 23 harSaviSAdAdInAM c| 24 AtmadravyApekSayA / 25 katham ? / 26 karmaNaH / 27 puruSasya / 28 krmnnH| 29 karmaphalakAle tadabhAvAt / 30 saugatena / 31 pUrvam / 32 idAnIm / Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe 4. viSayapari0. "tasmAdubhayaMhAnene vyaavRttynunmaatmkH| puruSobhyupagantavyaH kuNDalAdiSu sa~rpavat // " [mI0 zlo0 AtmavAda zlo0 28] iti / tatmAttatpratyabhijJAnAtsarvalokAvadhAritAt / 5 nairAtmyavAdavAdhaH syAditi siddhaM samIhitam // " [mI0 zlo0 AtmavAda zlo0 136] iti ca / atha kathamataHpratyabhijJAnAdAtmasiddhiriti cet? ucyate-'pramAtRviSayaM tat' ityatra tAvadAvayoravivAda eva / sa ca pramAtA bhava nAtmA bhavet , jJAnaM vA? la tAvaduttaraH pakSaH; 'ahaM jJAtavAnahameva 10 ca sAmprataM jAnAmi' ityekapramAparAmarzana hyahaMvuddharupajAyamA. nAyA jJAnakSaNo viSayatvena kalpyamAnotIto vA kalpyeta, vartamAno vA, ubhau vA, santAno vA prakArAntarAsambhavAt ? tatrAdyavikalpa 'jJAtavAn' ityayamevAkArAvasAyo yujyate pUrva tena jJAtatvAt, 'samprati jAnAmi' ityetattu na yuktam, na hyasAvatIto jJAnakSaNo 15vartamAnakAle vetti pUrvamevAsya niruddhatvAt / dvitIyapakSe tu 'samprati jAnAmi' ityetadyuktaM tasyedAnI vedakatvAt , 'jJAtavAn' ityAkAraNagrahaNaM tu na yuktaM prAgasyAsambhavAt / ata eva na tRtIyopi pakSo yuktaH, na khalu vartamAnAtItAvubhau jJAnakSaNau jJAna(ta)vantau, nApi jaaniitH| kiM tarhi ? eko jJAtavAn anyastu 20 jAnAtIti / caturthapakSopyayuktaH, atItavarcamAnajJAnakSaNavyatirekeNAnyasya santAnasyAsambhavAt / kalpitasya sambhavepi na jJAtRtvam / na hya'sau jJAna(ta)vAnpUrva nApyadhunA jAnAti, kalpitatvenAsyA'vastutvAt / na cAvastuno jJAtRtvaM sambhavati vastudharmatvAttasya iti ato'nyasyai pramAtRtvAsambhavAdAtmaiva 25prasAtA siddhayati / iti siddho'taH pratyabhijJAnAdAtmeti / nanu cAtmAsukhAdiparyAyaiH sambaddhyamAnaH parityaktapUrvarUpo vA 1 sukhAdiparyAyANAM sarvathAtmanaH sakAzAdbhedAbhedau, tyoH| 2 parihAreNa / 3 sukhaadisvruuptyaa| 4 cidrUpatayA / 5 bhedAbhedAtmakaH / 6 AkAreSu / 7 svarNavaditi paatthaantrm| 8 jJAnasantatirevAtmA nAnyaH kazciditi heto.rAtmyam / 9 jainbauddhyoH| 10 prtybhijnyaanen| 11 saugten| 12 atItavartamAnalakSaNau / 13 nishcyH| 14 atItajJAnakSaNasya / 15 atItajJAnakSaNasya / 26 katham ? / 17 vinsstttvaat| 18 ekasya jJAtavattvajJAtRtvAsambhavAdeva / 19 ityullekhaH / 20 ityullekhaH / 21 ityullekho yuktaH / 22 atiitjnyaankssnnaadeH| 23 avaziSya maanntvaat| Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 9 anvayyAtmasiddhiH 223 lambaddhyeta, aparityaktapUrvarUpo vA? prathamapakSe niranvayanAzaprasaGgaH, avasthAtuH kasyacidabhAvAt / dvitIyapakSe tu pUrvottarAvasthayorAtmano'vizepAdapariNAmitvAnuSaGgaH / prayogaH yatpUvottarAvasthAsu na viziSyate na tatpariNAmi yathAkAzam, na viziSyate pUrvottarAvasthAsvAtmeti; tadaparIkSitAbhidhAnam 5 Alano bhedena prasiddhasattAkaiH sukhAdipAyaiH svasya samvandhAnabhyupagamAt / Atmaiva hi tatparyAyatayA pariNarahe nIlAdyAkAany sthllu, shaakikaalei lijaalaa| na khalu yayaiva zatyAtmAnaM pratipadyate vijJAnaM tayaivArtham , tayoraadaprasaGgAt / anyathAtmano yena rUpeNa sukhapariNAmastenaiva duHkha-10 pariNAmepi anayorabhedo na syAt / na ca tacchaktibhede tadAtmano jJAnasyApi bhedaH, anyathaikasya svaparagrAhakatvaM na syAt / nApi citrajJAnatya nIlAdyanekAkAratayA pariNAmepi ekAkAratAvyAghAtaH / tadvatsukhAdyanekAkAratayA pariNAmepi Atmano naikatvavyAghAto vizeSAbhAvAt / na caikatra yugapat , anyatraM tu kAlabhedena 15 pariNAmAdvizeSaH, pratIterniyAmakatvAt / yatra hi pratItirdezakAlabhinne tadabhinne vA vastunyekatvaM pratipadyate tatraikatvaM pratipattavyam , yatra tu nAnAtvaM pratipadyate tatra tu nAnAtva miti / tato yaduktam-sarvAtmanaivAbhede medastadviparItaH kathaM bhavet ? na hyekadA vidhipratiSedhau parasparaviruddhau yuktau / prayogaH-yaMtrA-20 bhedastatra tadviparIto na bhedaH yathA teSAmeva paryAyauMNAM Trevyasya ca yatpratiniyatamasAdhAraNamAtmasvarUpaM tasya na svabhAvAdbhedaH, abhedazca dravyaparyAyayoriti / kiJca, paryAyayo dravyasyAbhedaH, dravyAtparyAyANAMvA? prathamapakSe pryaayvdrvysyaapy'nektvaanussnggH| 1 pUrvAkArAparityAgAt / 2 'AtmA dharmI' pariNAmI na bhavatIti sAdhyam pUrvottarAvasthAsvaviziSTatvAt' ityupariSTAtsaMyojyam / 3 bhidyate / 4 kA (paJcamI) / 5 jainaiH| 6 katham ? tathA hi| 7 jJAnasya zaktidvayaM na vidyate ityAzaGkAyAmAha / 8 svasya svarUpam / 9 ekayaiva zaktyA svarUpArthayoH prtipttau| 10 Atmani / 11 aatmni| 12 ( 'pratIteH' itikhapustake paatthH)| 13 sukhAdiparyAyaiH / 14 pareNa / 15 niilaadynekaakaaraiH| 16 pareNa / 17 sati / 18 drvypryaayyobhaidH| 19 bhedAbhedau / 20 dravyaparyAyau dharmiNau bhinnau na bhavatastayorabhedAditi anumAnaM saugataprayutamuparitotra yojyam / 21 pakSe nIlAdyAkArANAm / 22 prathamapakSe AtmanaH, dvitIyapakSe citrazAnasya / 23 anyonyam / 24 pakSe nIlAdyAkAracitrazAnayoH / 25 pakSe niilaadyaakaarebhyH| 26 pakSe citrajJAnasya / Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 tathA hi-yadyAvRttisvarUpA'bhinna svabhAvaM tavyAvRttimat yathA paryAyANAM svarUpam , vyAvRttimadrUpAvyatiriktaM ca dravyamiti / dvitIyapakSe tu paryAyANAmapyekatvAnuSaGgaH / tathAhi-yadanugatasvarUpA'vyatiriktaM tadanugatAtmakameva yathA dravyasvarUpam , anu5 gatAtmasvarUpA'bhinnasvabhAvAzca sukhAdayaH paryAyAH ityAdi; tanirastam ; pramANapratipanne vasturUMpe kucodyaa'nvkaashaat| na khalu madonmatto hastI sannihitam vyavahitaM vA paraM bhArayati, sannihitasya mAraNe meNThasyApi maarnnprsnggH| vyavahitasya ca mAraNe'tiprasaGgaH, ityanarthAnalpakalpanAbhayAt svakAryakaMraNAdupa10 ramate / citrajJAnAdAvapi caitatsarva samAnam / pratikSitaM ca pratikSaNaM kSaNikatvaM praagitylmtiprsnggen| athedAnI vyatirekalakSaNaM vizeSa vyAcikhyAsurarthAntaretyAhaarthAntaragato visadRzapariNAmo vyatirekaH gomahiSAdivat // 10 // 15 ekasmAdarthAtsajAtIyo vijAtIyo vArtho'rthAntaram , tadto visadRzapariNAmo vyatireko gomahiSAdivat / yathA goSu khaNDamuNDAdilakSaNo visadRzapariNAmaH, mahiSeSu vizAlavisaGkaTatvalakSaNaH, gomahiSeSu cAnyonyasalAdhAraNasvarUpalakSaNa iti / tAvevaMbhakArI sAmAnyavizeSAvAramA yasyArthatyA'sau tthoktH| sa 20 pramANasya viSayaH na tu kevalaM sAmAnyaM vizeSo vA, tasya dvitIya paricchede 'viSayabhedAtpramANabhedaH' iti saugatamataM pratikSipatA pratikSiptatvAt / nApyubhayaM svatantram; tathAbhUtasyAsyApyapratibhAsanAt / nanu cArthasya sAmAnyavizeSAtmakatvamayuktam / tadAtmakatve25 nAsya grAhakapramANAbhAvAt / sAmAnyavizeSAkArayozcAnyonyaM pratibhAsabhedenAtyantaM bhedAt / prayogaH-sAmAnyAkAravizeSAkArau 1 vyAvRttayaH pryaayaaH| 2 bhedavat / 3 tasmAdanekamiti / 4 anugatasvarUpaM= dravyam / 5 drvypryaayaatmke| 6 kuprazna / 7 madonmatto hastI mArayatyeveti prmaannprtipnnH| 8 hastipakasya / 9 maarnnaat| 10 hstii| 11 sarvAtmanetyAdi saugatamate / 12 citrazAnAkarau bhinnau na bhavataH tayorabhedAdityevam / 13 khaNDalakSaNAdbhoH sajAtIyo muNDalakSaNo gauH, vijAtIyo mahiSaH, khaNDApekSayA muNDo visadRzAkAro mahiSApekSayA ca visadRzAkAra ityarthaH / 14 vaishessikH| 15 srvthaa| Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 sU0 4 / 10] arthasya sAmAnyavizeSAtmakatvavAdaH 526 parasparato'tyantaM bhinnau bhinnapramANagrAhyatvAddhaTapaTavat / peTAH hi bhinnapramANagrAhyatvamatyantabhede satyavopalabdham , tat sAmAnyavizeSAkArayorupalabhyamAlaM kathaM nAtyantabhedaM prasAdhayet ? anyatrApyasya tadaprasAdhakatvaprasaGgAt / na khalu pratibhAsabhedAdviruddhadharmAdhyAsAccAnyat paTAdInAmapyanyonyaM bhednivndhnmsti| 5 sa cAvayavAvayavinorguNaguNinoH niyAtadvatoH sAmAnyavizeSayozcAstyeva / paTapratibhAso hi tantupratibhAlavailakSagyenAnubhUyate, tantupratibhAsazca paTa prtibhaalvlkssnnyen| evaM pttprtibhaasaapaadiprtibhaasvailkssnnympyvgntvym| viruddhadharmAdhyAsopyanubhUyata eva, paTo hi paTatvajAtisa-10 mvandhI vilakSaNArthakriyAsampAdakotizayena mahattvayuktaH, tantavastu tantutvajAtisamvandhinolpaparimANAzca, iti kathaM na bhiyante ? tAdAtmyaM caikatvamucyate, tasmiMzca sati pratibhAsabhedo viruddhadharmAdhyAsazca na syAt , vibhinna viSayatvAttatastayoH / yadi ca tantubhyo nArthAntaraM paTaH; tarhi tantavopi nAzubhyorthAntaram , 15 tepi svAvayavebhyaH ityevaM tAvaJcintyaM yAvanniraMzAH paramANavaH, tebhyazcAbhede sarvasya kAryasyAnupalambhaH syaat| tasmAdarthAntarameva paTAttantavo rUpAdayazca prtipttvyaaH| tathA vibhinnakartRkatvAttantubhyo bhinnaH paTo ghaTAdivat / vibhinnazaktikatvAdvA viSA'gaMdavat / pUrvottarakAlabhAvitvAdvA20 pitAputravat / vibhinnaparimANatvAdvA vdaamlkvt| . tathA tantupaTAdInAM tAdAtmye 'paTaH tantavaH' iti vacanabhedaH, 'paTasya bhAvaH paTatvam' iti SaSThI, taddhitotpattizca na prApnotIti / kiJca, 'tAdAtmyam' ityatra kiM sa paTa AtmA yeSAM tantUnAM teSAM25 bhAvastAdAtsyamiti vigrahaH kartavyaH, te vA tantavaH AtmA yasya 1 sandigdhAnakAntikatve pratipAdite satyAha / 2 sAdhanamidam / 3 svarUpam / 4 katham ? tathA hi / 5 Adipadena kriyaadigrhH| 6 zItApanodAdi / 7 avyvaavyvyaadyH| 8 pratibhAsabhede viruddhadharmAdhyAse ca satyapi tAdAtmyaM bhaviSyatItyukte satyAha / 9 tntvvyvebhyH| 10 vyaNukAdilakSaNasya / 11 paramANudvayena vyaNukamArabhyate, vyaNukatritayena tryaNukamArabhyate, tacca pratyakSameva tata uparitana niyamAbhAvaH / 12 jainena / 13 pratibhAsabhedaviruddhadharmAdhyAsaprakAreNa / 14 yoSitkuvinda / 15 agadaH auSadham / 16 ekavacanavahuvacanatvena / 17 bhedAbhAve sati / bhede SaSThIti vacanAt / Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 paTasya, sa ca te AtmA yasyeti vA ? prathamapakSe paTasyaikatvAttantUnAmapyekatvaprasaGga, tantUnAM vA'nekatvAtpaTasyApyanekatvAnuSaGgaH / anyathA tattAdAtmyaM na syAt / dvitIyavikalpepyayameva dossH| tRtIyapakSazcAvicAritaramaNIyaH; tadvyatiriktasya vastuno'. 5sambhavAt / na hi tantupaTavyatiriktaM vastvantaramasti yasya tntupttkhbhaavtocyet| na ca tantupaTAdInAM kathaJcidbhedAbhedAtmakatvamabhyupagantavyam ; saMzayAdidoSopanipAtAnuSaGgAt / 'kena khalu svarUpeNa teSAM bhedaH kena cAbhedaH' iti sNshyH| tathA 'yatrAbhedastatra sadasya virodho 10 yatra ca bhedastatrAbhedasya zItoSNasparzavat' iti virodhH| tathA'amedasyaikatvasvabhAvasyAnyadhikaraNaM bhedasya cAnekasvabhAvasyAnyat' iti vaiyadhikaraNyam / tathA 'ekAntenaikAtmakatve yo doSo'nekakhabhAvatvAbhAvalakSaNo'nekAtmakatve caikasvabhAvatvAbhA. valakSaNaH sotrApyanuSajyate' ityubhayadoSaH / tathA 'yena svabhAve15nArthasyaikasvabhAvatA tenAnekasvabhAvatvasyApi prasaGgaH, yena cAnekakhabhAvatA tenaikasvabhAvatvasyApi' iti saGkaraprasaGgaH / "sarveSAM yugapatprAptiH saGkaraH" [ ] ityabhidhAnAt / tathA 'yena svabhAve. nAnekatvaM tenaikatvaM prApnoti yena caikatvaM tenAnekatvam' iti vyati krH|"prsprvissygmnN vyatikaraH" [ ] iti prasiddhaH / tathA 20 yena rUpeNa bhedastena kathaJcidbhedo yena cAbhedastenApi kathaJci dabhedaH' ityanavasthA / ato'pratipattito'bhAvastattvasyAnuSajyetAnekAntavAdinAm / evaM sattvAdyanekAntAbhyupagamepyeteSTau doSA drssttvyaaH| tanna tadAtmArthaH prmaannprmeyH| kintu parasparatotyantavibhinnA dravyaguNakarmasAmAnyavizeSa25samavAyAkhyAH SaDeva pdaarthaaH| tatra pRthivyaptejovAyvAkAzakAladigAtmamanAMsi navaiva dravyANi / pRthivyaptejovAyurityetaccatuHsaMkhyaM 1 vstunH| 2 sa tadAtmA, tasya bhAvastAdAtmyam / 3 ekarUpapaTAdabhinnAstantava ekarUpamApannA iti / 4 tantupaTau svabhAvau yasya / 5 Adipadena guNaguNyAdInAm / 6 katham ? tathA hi| 7 bhedAbhedAtmakatve vastuno'sAdhAraNAkAreNa nizcetumazakteH sNshyH| 8 bhedAbhedAtmakatve / 9 ayamapi vaiyadhikaraNye'ntarbhavati / 10 svabhAvAnAm / 11 saMzayAdidoSataH / 12 anuplmbhH| 13 AdinAasattvAdi / 14 saamaanyvishessaatmaa| 15 graahyH| 16 vibhinnapratyayaviSayatvAdbhinnalakSaNalakSitatvAdbhinnakAraNaprabhavatvAdbhinnArthakriyAkAritvAcca ghaTapaTavat / 17 prmaanngraahyaaH| Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4.10 arthasya sAmAnyavizeSAtmakatvavAdaH 527 dravyaM nityAnityavikalpAvibhedam / tatra paramANurUpaM nityaM sadakAraNavattvAt / tadArabdhaM tu vyaNukAdi kAryadravyama nityam / AkAzAdikaM tu nityamevAnutpattimattvAt / epAM ca dravyatvAbhisamvandhAdravyarUpatA etaccataravyavacchedakamepAM lakSaNam ; tathAhi-pRthivyAdIni 5 manaHparyantAnItarebhyo bhiyante, 'dravyANi' iti vyavaharttavyAni, dravyatvAlisambandhAt , yAni naivaM na tAni dravyatvAbhilamvandhavanti yathA guNAdInIti / pRthivyAdInAmapyavAntara bhedavatAM pRthivItvAdyabhisamvandho lakSaNam itarebhyo mede vyavahAre tacchandavAcyatve vA sAdhye kevalavyatirekirUpaM draSTavyam / abhedavatAM tvAkAza-10 kAladigdravyANAmanAdisiddhA tacchabdavAcyatA drssttvyaa| . evaM rUpAdayazcaturviMzatiguNAH / utkSepaNAdIni paJca karmANi / parAparabhedabhinnaM dvividhaM sAmAnyam anugatajJAnakAraNam / nityadravyavyAvR(vyavRttayo'ntyA vizeSA atyntvyaavRttivuddhihetvH| ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAmihedamitipratyayaheturyaH samba-15 ndhaH sa smvaayH| atra padArthaSake dravyavahuNA api kecinnityA eva kecittanityA eva / karmA'nityameva / sAmAnyavizeSasamavAyAstu nityA eveti / 1 khakusumAdinA vyabhicAraparihArArtha saditi, tenAvyApighaTAdinA vyabhicArastannirAsArthamakAraNavattvAditi / 2 avayavirUpam / 3 utpattimattvAt / 4 sattve satIti yojyam / 5 navasaMkhyopetapRthivyAdInAm ! 6 prtipttvyaa| 7 itare= gunnaadyH| 8 asAdhAraNasvarUpam / 9 atrApi sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvosti / 10 dravyANAM guNAdibhyo bhedAdikaM prasAdhyedAnI navadravyANAM tadbhedAnAM ca paraspara bhedAdikaM sAdhayati vaishessikH| 11 nanu yadyapi navAnAM pRthivyAdInAM guNAdibhyo bhedastathA vyavahArastacchabdavAcyatvaM ca samarthitaM tathApi teSAM sadbhedAnAM ca paraspara bhedastathA vyavahArastacchabdavAcyatvamiti ca sAdhyeSu kiM sAdhanamityukte Aha / 12 ghaTapaTAdimRSTajalAdipratipAdizItavAtAdi ityAdayo'vAntarabhedAzca teSveva sambhavanti, AkAzAdInAM nityaniraMzatvAbhyAmavAntarabhedAsambhavAt / 13 abaadibhyH| 14 sAdhanam / 15 pRthivI dharmiNItarebhyo bhidyate pRthivIti vA vyavahartavyA pRthivItvAbhisambandhAdabAdivat , evamavAdiSvapi draSTavyam / 16 pRthivyAdiprakAreNa / 17 sttaakhy| 18 dravyatvAdi / 19 idaM sadidaM sat, idaM dravyamidaM dravyamityevam / 20 apRthaksiddhAnAm / 21 guNaguNyAdInAm / 22 nitydrvyaashritaaH| 23 yathAkAzAdau paramamahattvAdi / 24 anityadravyAzritAH / 25 svaamidaasaadyH| Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 atra prtividhiiyte| anekadharmAtmakatvenArthasya grAhakapramANAbhAvo'siddhaH; tathAhi-vAstavAnekadharmAtmakorthaH, parasparavilakSaNAnekArthakriyAkAritvAt, pitRputrapautrAtRbhAgineyAdyanekArthakriyAkAridevadattavat / na cAyamasiddho hetuH; Atmano 5manojJAGganAnirIkSaNasparzanamadhuradhvanizravaNatAmbUlAdirasAsvAdanakarpUrAdigandhAghrANamanojJavacanoccAraNacakramaNAvasthAnaharSaviSAdAnuvRttavyAvRttajJAnAdyanyonyavilakSaNAnekArthakriyAkAritvena a. dhyksstonubhvaat| ghaTAdezca khAnyavyaktipredezAdyapekSayAnuvRttavyAta. ttasadasatpratyayasthAnagama jaladhAraNAdiparasparavilakSaNAnekArtha10kriyAkAritvena pratyakSataHpratIteriti / dRSTAntopi na sAdhyasAdhanavikala; vAstavAnekadharmAtmakatvA'nyonyavilakSaNAnekArthakriyAkAritvayostatra sadbhAvAt / nanu bhinnapramANagrAhyatvena dharmadharmiNoratyantabhedaprasiddhaH siddhepi dharmiNi vAstavAnekadharmANAM sadbhAve tAdAtmyAprasiddhiH, ityapya15 samIcInam ; anaikAntikatvAddhetoH, pratyakSAnumAnAbhyAM hi bhinnapramANagrAhyatvepyAtmAdivastuno bhedAbhAvaH, dUretaradezavarttinAmaspaSTetarapratyayagrAhyatvepi vA paadpsyaa'bhedH| nanu cAtra pratyayabhedAdviSayabhedo'styeve, prathamasamayavarti hi vijJAnamUrddhatAviSayamuttaraM ca zAkhAdivizeSaviSayam / ityapyasAmpratam / evaMviSaya. 20 bhedAbhyupagame 'yamahamadrAkSaM dUrasthitaH pAdapametarhi tameva pazyAmi' ityekatvAdhyavasAyo na syAt, spaSTetarapratibhAsAnAM sA. mAnyavizeSaviSayatvena ghaTAdipratibhAsavadbhinnaviSayatvAt / atha pAdapApekSayA pUrvottarapratyayAnAmekaviSayatvaM sAmAnya vizeSApekSayA tu viSayabhedaH, kathamevamekAntAbhyupagamo na vizIryaMta ? guNa 1 vAhyArthasya / 2 svazcAnyazca tI vyaktizca pradezAdayazca te svAnyayorvyaktipradezAdayaH teSAmapekSA tayA, tatazcAyamarthaH khavyaktyapekSayA svapradezAdyapekSayAnyavyaktyapekSayA'nyapradezAdyapekSayA yathAkramamanuvRttavyAvRttapratyayaH sadasatpratyayalakSaNArthakriyAkAritvAdi / 3 AdinA kAlabhAvagrahaNam / 4 ghttstisstthti| 5 ghaTo jale gacchati patramAkAze gacchatItyAdi / 6 satpratipakSatvaM hetoH sadbhAvayati prH| 7 dhamaiH saha dharmiNo dharmiNA vA dharmANAm / 8 sarvathA bhedAbhAve / 9 bhinnapramANagrAhyatvAdityasya / 10 ahaM sukhyahaM duHkhItyAdisvasaMvedanena AtmAsti vyAhArAdikAryadarzanAdityAdyanumAnena c| 11 puruSANAm / 12 yathA / 13 kutastathA hi / 14 dUrataH / 15 samIpe zAkhAdimAnati / 16 nrH| 17 tava parasya / 28 yayobhinnapramANagrAhyatvaM tayoH sarvathA bheda iti / Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4.10] arthasya sAmAnyavizeSAtmakatvam 529 guNyAdipvapyaMtastadvatkathaJcidbhedAbhedaprasiddhabhinnapramANagrAhyatvasya viruddhatvam / ekAntato'vayavAvayavyAdInAM bhinnaprANagrAhyatvaM cAsiddham; 'paToyam' ityAdyullekhanAbhinna pramANagrAhyatvasyApi sambhavAt / na 'paToyam' ityAdhulekhenAvayavyeva pratibhAlate nAvayavAstatka-5 thamabhimapramANAhyatvan; ityapyapezalam ; tdbhedprsiddhH| tantava eva vAtAnavitAnIbhUtA avasthAvizeSaviziSTaH 'sToyam ityAdyullekhena pratibhAsanta nAnyastatIrthAntaraM pttH| pramANaM hi yathAvidhaM vastukharUpaM gRhNAti tathAvidhamevAbhyupagantavyam , yatrAtyantabhedagrAhakaM tattatrAtyanta medo yathA ghaTapaTAdau, yatra punaH 10 kathaJcidbhagrAhakaM tatra kathaJcidbhedo yathA tantupaTAdAviti / aMtaH kAlAtyayApadiSTaM cedaM sAdhanaM yathAnuSNognidravyatvAjalavat / na ca gheTAdau tathAvidhabhedenAsya vyAyupalambhAtsarvatrAtyantabhedakalpanA yuktA; kvacittArNatvAdivizepAdhAreNAgninA dhUmasya vyAptyupalambhana sarvatrApyatastathAvidhavizeSasiddhiprasaGgAt / 15 atha tArNatvAdivizeSaM parityajya sakalavizeSasAdhAraNamagnimAtraM dhUmAtprasAdhyate / nandevamatyanta sedaM parityajyAvayavAvayavyAdiSvapi bhinnapramANanAtvA damAtraM kiM na prasAdhyo vizeAbhAvAt ? __ dRSTAntazca sAdhyavikalatvAnna sAdhanAGgam ; atyntsedsyaatraapysiddheH| tadasiddhizca sadrUpatayA ghttaadiinaambhedaat| sAdhanavikalazca; 20 sphAritAkSasyaikasminnapyadhyakSe ghaTAdInAM pratibhAsasambhavAt / na ca prativiSayaM vijJAnabhedobhyupagantavyaH; meckjnyaanaabhaavprsnggaat| ghaTAdivastunopyekavijJAnaviSayatvAbhAvAnuSaGgAcA atrApyUrvAdhomadhyAmAgeSu tadbhedasya kalpayituM zakyatvAt / tathA cAvayaviprasiddhaye datto jlaanyjliH| pretItivirodhonyatrApi na kaakairmkssitH| 25 1 bhinnapramANagrAhyatvAt / 2 sAdhyaviparyayavyApto viruddhH| 3 saadhnm| 4 asiddhatvaM pariharati prH| 5 pttH| 6 paryAyatayA / 7 abhyupagantavyaH / 8 pramANena sarvathA bhedasya bAdhanAt / 9 na kevalamasiddham / 10 bhinnapramANagrAhyatvAditi / 11 ghttpttyoH| 12 sarvathA / 13 tantupaTAdau / 14 yathAgnimAtre sAdhite sati khAdirAgnistathA pArNAgnirapi labhyate evaM bhedamAtre sAdhite bhedo labhyate'bhedopi (-te kathaJcidbhado'pi ) labhyate iti bhaavaarthH| 15 pareNa tvayA / 16 vizeSaparityAgasya / 17 ghaTapaTavaditi / 18 atyantabhedaH saadhyH| 19 yugapat / 20 senAvanAdijJAnavat / 21 sarvathA / 22 tasya jJAnasya / 23 ghaTAdivastuno bhede c| 24 jJAnabhedenaiva siddheH| 25 ekoyaM ghaTa iti| 26 avayavAvayavyAdeH sarvathA bhede saadhye| pra0 ka0 mA0 45 Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 viruddhadharmAdhyAsopi dhUmAdinAnaikAntikatvAcAvayavAvayavi. norAtyantikaM bhedaM prasAdhayati / na khalu svasAdhyetarayorgamakatvAgamakatvalakSaNaviruddhadharmAdhyAsepi dhUmo bhidyate / nanvatrApi sAmagrIbhedostyeva-dhUmasya hi pakSadharmatvAdikAraNopacitasya 5svasAdhyaM prati gamakatvam , tadviparItakAraNopacitasya sAmagryantaratvAtsAdhyAntare'gamakatvam, na tvekasyaiva gamakatvAgamakatvaM sambhavati; ityadhyandhasarpa bilapravezanyAyenAnekAntAvalambanam ; dhUmasyAbhinnatvAt / ya eva hi dhUmo'vinAbhAvasambandhasmaraNAdikAraNopacito vanhi prati gamakaH sa eva sAdhyA. 20ntare'gamaka iti / athAnyaH svasAdhyaM prati gamako'nyazcAnyatrAgama kA; tarhi yo gamako dhUmastasya svasAdhyavatsAdhyAntarepi sAmarthyAdekarasAdeva dhUmAnikhilasAdhyasiddhiprasaGgAddhatvantaropanyAso vyarthaH syAt / kiJca, ato'prAptapaTAvasthebhyaH prAktanAvasthAviziSTebhyasta15 ntubhyaH paTasya bhedaH sAdhyeta, paTAvasthAbhAvibhyo vA? prathamapakSe siddhasAdhyatA, pUrvAttarAvasthayoH sakalabhAvAnAM bhedaabhyupgmaat| na khalu yaivArthasya pUrvAvasthA saivottarAvasthA pUrvAkAraparityAgenaivottarAkArotpattipratIteH / dvitIyapakSe tu hetUnAmasiddhiH, na khalu paTAvasthAbhAvitantubhyaH paTasya bhedAprasiddhau viruddhadharmA2. dhyAsavibhinnakartRkatvAdayo dharmAH siddhimAsAdayanti / kAlAtyayApadiSTatvaM caiteSAm ; AtAnavitAnIbhUtatantuvyatirekeNArthIntarabhUtasya paTasyAdhyakSeNAnupalabdhestena bhedapakSasya bAdhitatvAt / 'tantavaH paTaH' iti saMjJAbhedopyavasthAbhedanibandhano na puniivyaantrnimittH| yoSidAdikaravyApArotpannA hi tantavaH kuvi25ndAdivyApArAtpUrva zItApanodAdyarthAsamarthAstantuvyapadezaM labhante, tadvyApArAtUttarakAlaM viziSTAvasthAprAptAstatsamarthAH pttvypdeshmiti| vibhinnazaktikatvAdyayavasthAbhedameva tantUnAM prasAdhayati na tvavayavAvayavitvenAtyantikaM bhedam / 1 hetuH| 2 cakSurAdinA c| 3 yayoviruddhadharmAdhyAsastayorAtyantiko bheda itynumaane| 4 uktameva smrthynti| 5 mahAnasAdau / 6 jlaadau| 7 AdinA pakSadharmatvAdigrahaNam / 8 viruddhadharmAdhyAsAt / 9 jainaiH| 10 svAtmopalabdhim / 11 viruddhadharmAdhyAsAdayo yadi bhedaprasAdhakA ta bhaveyustadA kathaM saMzAbhedo bhaviSyabItyAha / 12 sAdhanam / Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 10] arthasya sAmAnyavizepAtmakatvam yaccoktam-'paTasya bhAvaH' ityabhede' paSThI na prApnotItiH tadapyaprayuktam ; 'paNNAM padArthAnAmastitvam , paNNAM padArthAnAM vargaH' ityAdau bhedAbhAvepi paSThayAdyutpattipratIteH / na hi bhavadA SaTpadArthavyatiriktamastitvAdIpyate / nanu sato jJApakapramANavi. Sayasya bhAvaH sattvam-sadupalambhakapramANaviSayatvaM nAma dharmAntaraM5 SaNNAmastitvasiSyate, a~to nAne nAnekAntaH; tadasatH SaTpadArthasaMkhyAvyAghAtAnupATa, tasya tebhyonyatvAt / nanu dharmirUpA eva ye bhAvAste paTpadArthAH proktAH, dharmarUpAstu tadvyatiriktA iSTI eva / tathA ca padArthapravezakagranthaH-"evaM dharmeMvinA dharmiNAmeva nirdezaH kRtaH" [prazastapAdabhA0 pR0 15] iti! astvevaM tathApyastitvAderdharmasya SaTpadAthaiH sArdhaM kA samvandho yena tatteSAM dharmaH syAt-saMyogaH, samavAyo vA? na tAvatsaMyogaH, asya guNatvena dravyAzrayatvAt / nApi samavAyaH; tasyaikatveneSTatvAt / samavAyena cAsya samavAyasambandhe smaayaanektvprsnggH| samvandhamantareNa dharmadharmibhAvAbhyupagame caatiprsnggH|15 kiJca, astitvAderaparAstitvAbhAvAtkathaM taMtra vyatirekanivandhanA vibhaktirbhavet ? atha tatrApyaparamastitvamaGgIkriyate tadAnavasthA syAt / uttarottaradharmasamAvezena ca sattvAdermarUpatvAnuSaGgAt 'SaDeva dharmiNaH' ityasya vyAghAtaH / 'ye dharmirUpA eva te SaTkenAvadhAritAH' ityapyasAram ; evaM hi guNakarmasAmAnyavizeSa-20 samavAyAnAmanirdezaH syAt / na hopAM dharmirUpatvameva; dravyAzritatvena dharmarUpatvasyApi sambhavAt / 1 sAmAnyavizeSayoH / tantupaTAdInAn / 2 SaT padArthA eva samUhaH / 3 vastunaH / 4 tadeva / 5 SaTpadArthebhyo bhinnam / 6 dhamidharmarUpayoH SaTpadArthAstitvayoH sarvathA bhedAbhedasadbhAvAt / 7 yatra SaSThItaddhitotpattistatrAtyantiko bheda ityasya / 8 sptmpdaarthaaptteH| 9 astitvaadyH| 10 mama vaizeSikasya / 11 dharmibhyo dharmANAM vyatiriktAnveSaNaprakAreNa / 12 zrUyate / 13 pareNa / 14 anyatheti zeSaH / 15 samavAyapadArthestitvena bhAvyaM tattu tatrAparasamavAyapadArthena kRtvA vartate / evaM tasyAnekatvApattirbhavet / 16 gaganakusumAdyastitvAdyodharmidharmabhAvaH syAdityatiprasaGgaH / 17 yatra SaSThI vibhaktistatrAtyantabheda ityasminpakSe'naikAntikaM dUSaNamudbhAvayati jainaH / 18 saamaanysy| 19 sattAyA astitvaM gotvAderastitvamityatra / 20 anekAntadoSaparihArAya prenn| 21 aparAparAstitvasadbhAvAt / 22 dUSaNAntaram / 23 pUrvasya pUrvasya / 24 arthAt-ekasyaiva dravyasya nirdezaH syAt / Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 tathA 'khasya bhAvaH khatvam' ityatrAbhedekhi taddhitotpatterupalambhAnna sApi bhedpkssmvaavlmbte| yaJcoktam-'tAdAtmyamityatra kIdRzo vigrahaH kartavyaH' ityAdi tatthaM vigraho draSTavyaH-tasya vastuna AtmAnau dravyaparyAyau 5sattvAlattvAdidhauM vA tadAtmAnau, tacchabdena vastunaH parAmarzAta, tayorbhAvastAdAtmyam-bhedAbhedAtmakatvam / vastuno hi bhedaH paryAyarUpataiva, abhedastu dravyarUpatvameva, bhedAbhedau tu dravyaparyAyakhabhAvAveva / na khalu dravyamAnaM paryAyamAtraM vA vastu; ubhayAtmanaH samudAyasya vstutvaat| dravyaparyAyayostu na vastutvaM nApyava10 stutA; kintu vstvekdeshtaa| yathA samudrAMzo na samudro nApyasamudraH, kintu samudraikadeza iti / 'sa paTa AtmA yeSAm' ityapi vigrahe na doSaH, avasthAvizeSA. pekSayA tantUnAmekatvasyAbhISTatvAt / 'te tantava AtmA yasya iti vigrahe tantUnAmanekatve paTasyA15 pyanekatvaM syAditi cet, kimidaM tasyAnekatvaM nAma-kimanekAvayavAtmakatvam , pratitantu tatprasaGgo vA? prathamapakSe siddhasAdhyatA; AtAnavitAnIbhUtAnekatantvAcaMkyavAtmakatvAttasya / dvitIyapakSastvayuktaH, pratyekaM teSAM tatpariNAmAbhAvAt / sumudi tAnAmeva hyAtAnavitAnIbhUtaH pariNAmo'mISAM pratIyate, tathA20 bhUtAzca te paTalyAtmetyucyate / vastuno bhedAbhedAtmakatve saMzayAdidoSAnuSaGgo'yuktaH; bhedAbhedA'pratItau hi saMzayo yuktaH, kacitsthANupuruSatvApratItau tatsaMzayavat / tatpratItau tu kathamasau sthANupuruSapratItau tatsaMzayavadeva ? calitA ca pratItiH saMzayaH, na ceyaM tatheti / 25 na cAnayorvirodhaH; kathaJcidarpitayoH sattvAsattvayoriva bhedA. bherdayorvirodhAsiddhaH, tathApratItezca / pratIyamAnayozca kathaM virodho nAmAsyAnupalambhasAdhyatvAt ? na ca svarUpAdinA vastunaH sattve tadaiva pararUpAdibhirasattvasyAnupalambhosti / na khalu vastunaH 1 etenorddhatAsAmAnyaparyAyalakSaNavizeSAtmakavastu gRhItam / 2 etena tiryaksAmAnyavyatirekavizeSAtmakaM vastu saGgahItam / 3 pratyekam / 4 tantUnAm / 5 paTasyaikatve tntuunaamektvaanussngglkssnnH| 6 avasthA paTarUpA / 7 AdinA aMzugrahaNam / 8 asmaabhirjenaiH| 9 drvypryaayaapekssyaa| 10 vivakSitayoH (mukhyyoH)| 11 svaparadravyAdicatuSTayApekSayA / 12 paryAyApekSayA medaH / dravyApekSayA caamedH| 13 bhedaabhedprkaarenn| Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 10] arthasya sAmAnyavizeSAtmakatvam sarvathA bhAva eva svarUpam ; svarUpeNeva pararUpeNApi bhAdaprasaGgAt / nApyabhAva eva; pararUpeNeva svarUpeNApyabhAvaprasaGgAt / na ca svarUpeNa bhAva eva pararUpeNAbhAvaH, parAtmanA cAbhAva eva svarUpeNa bhAvaH tadapekSaNIyanimittabhedAt, khadravyAdikaM hi nimittamapekSya bhAvapratyayaM janayatyarthaH paradravyAdikaM tvape-5 kSyA'bhAvapratyayam iti ekatvadvitvAdisaMkhyAvadeva vastuni bhAvAbhAvayomadaH / na hokana dravye dravyAntaramapekSya dvitvAdisaMkhyA prakAzamAnA svAtmamAtrApekSakatvasaMkhyAto nAnyA pratI yate / nApi sobhayI tadvato bhinnaiva; asyA'saMkhyeyatvaprasaGgAt / saMkhyAsamavAyAttattvam / ityapyasundaram kathaJcittAdAtmyavyati-10 riktasya samavAyasyAsattvapratipAdanAt / tatsiddho'pekSaNIyamedAtsaMkhyAvatsatvAsattvayomaidaH / tathAbhUtayozcAnayorekavastuni pratIyamAnatvAtkathaM virodhaH dravyaparyAyarUpatvAdinA bhedAbhedayo ? mithyeyaM pratItiH, ityapyasaGgatam ; vAdhakAbhAvAt / virodho vAdhakaH, ityapyayuktam / itaretarAzrayAnuSanAt-sati15 hi virodhe tenAsyAvAdhyamAnatvAnmithyAtvasiddhiH, tatazca tadvirodhasiddhiriti / virodhazca avikalakAraNasyaikalya avato dvitIyasannidhAne'. bhAvAdavasIyate / na ca bhedasannidhAne'bhedasyA'bhedasannidhAne vA bhedsyaabhaavo'nubhuuyte| kiJca, atra virodhaH sahAnavasthAnalakSaNaH, parasparaparihArasthitikhabhAvo vA, vadhyaghAtakarUpo vA syAt ? na tAvatsahA. navasthAnalakSaNaH; anyonyAvyavacchedenaikasminnAdhAre bhedAbhedayodharmayoH satvAsatvayorvA pratibhAsamAnatvAt / parasparaparihArasthitilakSaNastu virodhaH sahaikatrAmraphalAdau rUparasayorivAnayoH25 sambhavatoreva syAnna tvasambhavatoH sambhavadasambhavetorvA / kiJca, ayaM virodho dharmayoH, [dharma dharmiNo ? prathamapakSe siddhasAdhanam / etallakSaNatvAd dharmANAm / aikAdhikaraNyaM tu 1 bhAvaH astitvam / 2 tyoH=bhaavaabhaavyoH| 3 katham ? tathA hi / 4 svApekSayA ekatvaM yathA tathA parApekSayA dvitvaM ca / 5 vizeSaH / 6 saMkhyeyatvam / 7 agre| 8 bhinnyoH| 9 sattvAsattvayoH / 10 zItasya / 11 jAyamAnasya / 12 uSNa / 13 yayostathA pratibhAsamAnatvaM na tayostathA virodho yathA rUparasayoH, tathA pratibhAsamAnatvaM ca bhedAbhedayoriti / 14 vidymaanyoH| 15 asminvirodhe sati doSo naastiityrthH| 16 zazAzvaviSANayoriva / 17 bandhyA'bandhyAstanandhayayoriva / 20 Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 teSAM na virudhyate mAtuliGgadravye rUpAdivat / dharmadharmiNostu virodhe dharmiNi dharmANAM pratItireva na syAt, na caivam , avAdhabodhAdhirUDhapratibhAsatvAttatra teSAm / vadhyaghAtakabhAvopi virodhaH phaNinakulayoriva valavadavalavatoH pratItaH sattvAsattvayorbhedAbhedayorvA nAzaGkanIyaH; tayoH samAnavalatvAt / astu vA kazcidvirodhaH; tathApyasau sarvathA, kathaJcidvA syAt ? na tAvatsarvathA; zItoSNasparzAdInAmapi sattvAdinA virodhAsiddheH / ekAdhAratayA caikasminnapi hi dhUpadahanAdibhAjane kvacitpra deze zItasparzaH kvaciJcoSNasparzaH pratIyata eva / athAnayoH 10 pradezayorbheda eveSyate; astu nAmAnayorbhedaH, dhUpadahanAdyavayavi nastu na bhedaH / na cAsya zItoSNasparzAdhAratA nAstItyabhidhAtavyam / prtykssvirodhaat| tanna sarvathA virodhH| kathaJcidvirodhastu sarvatra smaanH| kiJca, Avebhyo'bhinnaH, bhinno vA virodhaH syAt ? na 15 tAvattebhyo'bhinno virodho virodhako yuktaH; svAtmabhUtatvAttatvarUpavat, viparyayAnuSaGgo vA / atha bhinnaH; tathApi na virodhakaH, anAtmabhUtatvAdarthAntaravat / athArthAntarabhUtopi virodho virodhako bhAvAnAM vizeSaNabhUtatvAt , na punarbhAvAntaraM tasya tdvishessnntvaabhaavaat| tadapyasamIcInam ; virodho hi 20 tuccharUpo'bhAvaH, sa yadi zItoSNadravyayorvizeSaNaM tarhi tayoreMda zanApattistatsamvaddharUpatvAt / asambaddhasya ca vishessnntve'tiprsnggaat| anyataravizeSaNatvepyetadeva dUSaNam / tadeva ca virodhi syAdya 1 jainamate / 2 prdiipaadau| 3 svaparaprakAzAdInAm / 4 sattvAdirUpAvyavacchedataH / 5 zItasparzaH sannaSNasparzaH sannityAdinA dharmeNa / 6 zItoSNasparzAdayo na viruddhA ekAdhAratayA pratIyamAnatvAt , yattathA pratIyate na tatsarvathA viruddhaM yathA rUparasAdi, ekatulAyAM nAmonnAmAdirvA, ekAdhAratayA pratIyante ca dhUpadahanAdau zItoSNasparzAdaya iti / 7 prenn| 8 bhAvAnAmasAdhAraNasvarUpaprakAreNa / 9 ghaTA. kArasya paTe'bhAvAt / 10 ghaTapaTAdau ghaTapaTarUpAdau vaa| 11 bhAvA api virodhasya virodhakAH kuto na bhaveyurvirodhAdaminnatvAvizeSAt ? / 12 bhAvA vizeSyAvirodho vizeSaNamanayobhIvayorvirodha iti / 13 ghttpttaadiruupH| 14 vivAdApanne zItoSNadravye dharmiNI na dRzyete. iti sAdhyo dharmaH, abhAvasambaddharUpatvAt kaccitpradeze ghaTavat / 15 zItoSNadravyayormadhye zItadravyasyoSNadravyasya vaa| 16 zItoSNa. drvyyormdhye| 17 virodhasya / 18 adarzanApattilakSaNam / 19 dvitIyam / Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4.10] arthasya sAmAnyavizeSAtmakatvam 535 tyAMnI vizeSaNaM nAnyat / na caikatra virodho nAmAsya dviSThatvAt , anyathA sarvatra sarvadA ttprsnggH| atha virudhyamAnatvavirodhakatvApekSayA karmakartRstho virodhaH, virodhasAmAnyApekSayobhavavizeSaNatvAdiSTobhidhIyate / nanvevaM rUpAiradi viSThatvApattiH kinna syAt utsAmAnyasyApi dviSThatvA-5 vizeSAt ? virodhasyAsAvarUpatve sAmAnyavizeSatvAbhAvAnupapaliguMgarUpatve guNavizeSatvAbhAvAnuGgaH / atha SaTpadArthavyatiriktatvAt padArthavizeSo virodho'nekastho virodhyavirodhakapratyayavizeSaprasiddhaH samAdhIyate; tadApyasthAlalbaddhasya dravyAdau vizeSaNatvam , samvaddhasya vA? na tAvadasamba-10 ddhasya; atiprasaGgAt , daNDAdau tathA'pratItezca / na khalu puruSeNAsambaddho daNDattasya vizeSaNaM pratIto yenAtrApi tthaabhaavH| atha samvaddhaH; kiM saMyogena, samavAyena, vizeSaNabhAvena vA ? na tAva saMyogena; asyAdravyatvena saMyogAnAzrayatvAt / nApi samavAyena; asya dravyaguNakarmasAmAnyavizepavyatiriktatvenAsamavAyitvAt / 15 nApi vizeSaNabhAvena; lambandhAntareNAsambaddha vastuni vizeSaNabhAvasyApyatasbhavAt , anyathA daNDapuruSAdau saMyogAdisasvandhAmAnaSi la syAt ityalaM saMyogAdisasvandhavakalpanAprayAsena / 'virodhyavirodhakapratyaya vizeSastu viziSTaM vastudharmamevAlambate' iti vakSyate samavAyasambandhanirAkaraNaprakrame / tato virodhasya 20 vicAryamANasyAyogAnnAnayorasau ghaTate / nApi vaiyadhikaraNyam ; nirvAdhavodhe bhedAbhedayoH sattvAsattvayorvA ekAdhAratayA pratIyamAnatvAt / 1 zItadravyasyoSNadravyasya vaa| 2 uSNadravyaM zItadravyaM vaa| 3 uSNadravye zItadravye vaa| 4 tathA ca ghaTasya sadrUpatAvat (sattAsambandhAtsadrUpANIti bhAvo vaizeSikamate) rUpAdisvabhAvatApi na syAt , na caitadyuktaM pratItivirodhAt / 5 virudhyamAnaH shiitH| 6 virodhakaH uSNaH / 7 virodhyavirodhakabhAvasambandhApekSayA / 8 natu vizeSApekSayA yataH kartRstho virodho hi karmaNi nAsti karmasthaH kartari nAstItyadviSTho vizeSApekSayeti bhaavH| 9 virodhprkaarenn| 10 bhAvAnAM virodhktvaapttiH| 11 virodhasyAbhAvarUpatvaM mA bhUdguNarUpatvaM syAdityukte aahaacaaryH| 12 guNA nirguNA iti vacanAcchItoSNasparzayorguNarUpayovirodho guNarUpa iti vizeSaNatvamasya na ghaTate'nyathA / 13 sahyo vindhyaM prati vizeSaNaM syAdasambaddhatvAvizeSAt / 14 asambaddha vizeSaNatva. prakAreNa / 15 asmbddhtvprkaarenn| 16 paJcasu padArtheSu samavAyosti ytH| 17 pratyayo zAnan / 18 vastuno'vyatiriktamabhAvarUpaM virodhamavalambate na tu vyatiriktam / 19 bhedAbhedayoH sattvAsattvayorvA / Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 nApyubhayadoSaH; caurapAra]dArikAbhyAmacaurapAradArikavat jainAbhyupagatavastuno jAtyantaratvAt / na khalu bhedAbhedayoH sattvAsasvayorvA'nyonyanirapekSayorekatvaM jainairabhyupagamyate yenAyaM doSaH, tatlApekSayoreva tadabhyupagamAt , tathApratItezca / 15 nApi saGkaravyatikarau; svarUpeNaivArthe tayoH prtiiteH| nApyanavasthA; 'dharmiNo hanekarUpatvaM na dharmANAM kathaJcana' iti, vastuno hyabhedo dharyeva, bhedastu dharmA eva,tatkathamanavasthA? __ abhAvadoSastu dUrotsArita eva; azeSaprANinAmanekAntAtma kArthasyAnubhavasambhavAt / 20 nanu zarIrendriyabuddhivyatiriktAtmadravyasyecchAdiguNAzrayasya nityaikarUpatvAtkathaM sarvasyAnekAntAtmakatvam ? na ca nityaikarUpatve kartRtvabhoktatvajanmamaraNajIvanahiMsakatvAdivyapadezAbhAvaH, jJAnacikIrSAprayatnAnAM samavAyo hi kartRtvam , sukhAdi saMvitsamavAyastu bhautRtvam, apUrvaiH zarIrendriyabudhyAdibhi15 zvAbhisambandho janma, prANAttaistaistu viyogo maraNam , jIvanaM tu sadehasyAtmano dharmAdharmApekSo manasA samvandhaH, hiMsakatvaM ca zarIracakSurAdInAM vadhAna punarAtmano vinaashaat| tathA ca sUtram"kAryAzrayakartRvadhAddhiMsA" [ nyAyasU0 3 / 1 / 6] iti / kAryA zrayaH zarIraM sukhAdeH kAryAzrayatvAt / kartRNIndriyANi viSayo20 palabdheH krtRtvaaditi| tadapyasamIkSitAbhidhAnam ; sarvathA'parityaktapUrvarUpatvenAsyAkAzakuzezayavat jJAnAdisamavAyasyaivAsambhavAt kathaM tadapekSayA kartRtvAdikharUpasambhavaH ? pUrvarUpaparityAge vA kathaM nAnekAntAtmakatvam ; vyAvRttyanugamAtmakasyAtmanaH svasaMvedanapratyakSataH 25 prasiddhaH / vyAvRttiH khalu sukhaduHkhAdivarUpApekSayA AtmanaH anugamazca caitanyadravyatvasattvAdikharUpApekSayA~ / tadAtmakatvaM cAdhyakSata eva prasiddham / 1 aatmaadivstunH| 2 dravyaM paryAyamapekSya vartate paryAyo dravyamapekSya vartate / 3 parasparApekSayA / 4 bhecakaratnAdau / 5 dharmANAmaparadharmA'sambhavAt / 6 prtykssaadiprmaanntH| 7 yeSAM vAdinAM zarIramevAtmA indriyANyevAtmA buddhirevAtmA vA teSAM matanirAsArthamidaM vishessnnm| 8 AtmanA saha / 9 AdinA cikIrSAprayatnAdi / 10 ghttte| 11 aatmnH| 12 vyaapitvaavyaapitvruupe| 13 ghaTapaTAdau / 14 paryAyApekSAyA vyAvRttyAtmakasya caitanyApekSayAnugamAtmakasya / 15 AkAravailakSaNyAvizeSAt / 16 AtmasukhAdivat / Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 10] paramANurUpanityadravyavicAraH 537 nanu cAnuvRttavyAvRttakharUpayoH parasparaM virodhAtkathaM tadAtmakatvamAtmano yuktam ? ityapyasat ; pramANapratipanne vastukharUpe virodhAnavakAzAt / na khalu sarpasya kuNDaletarAvasthApekSayA aGgulyAdervA saGkocitetarasvabhAvApekSayA vyAvRttyanugamAtmakatvaM pratyakSapratipannaM virodhmdhyaaste| nanu sukhAdyarasthAnAmAtnano'tyanta bhedAttabyAvRttAvapyAtmanaH kimAyAtaM yenAsyApi vyAvRttyAtmakatvaM tyAt ? ityappezalam : sukhAdyAtmanoratyantabhedasya prathamaparicchede prativihitatvAt / nanu cAkAravailakSaNyepyAtmasukhAdInAmanAnAtve anyatrApyanyato'nyesthAnyatvaM na syAt / tadapyavicAritaramaNIyam; tadvattAdAtmyenA-10 nyatrAnyasya prmaannto'prtiiteH| pratItau tu bhavatyevAkAranAnAtvepyanAnAtvam pratyabhijJAjJAnavat, sAmAnyavizeSa'vat, saMzayajJAnavat, mecakajJAnavadveti / / yaJcoktam-'dravyAdayaH SaDeva padArthAH pramANaprameyAH' ityaadi| tdpyuktimaatrm| dravyAdipadArthapaTakasya vicArAsahatvAt ; 15 tathAhi-yattAvaJcatuHsaMkhyaM pRthivyAdinityAnityavikalpAvibhedamityuktam / tadyuktam / ekAnta nitye kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAt / tallakSaNasattvasyAto vyAvRttyA'savaprasaGgAt / yadi hi paramANavo vyaNukAdikAryadravyajananaikasvabhAvAH; tarhi tatprabhavakAryANAM sakRdevotpattiprasaGgo'vikalakAraNatvAt / 20 prayogaH-ye'vikalakAraNAste sakRdevotpadyante yathA samAnasamayotpAdA bahavo'GkarAH, avikalakAraNAzcANakAryatvenAbhimatA bhAvA iti / tathAbhUtAnAmapyanutpattau srvdaanutpttiprsktivishessaabhaavaat| nanu samavAyya'samavAyinimittabhedAntrividhaM kAraNam / yatra hi 25 kArya samavaiti tatsamavAyikAraNam , yathA ghaNukasyANudvayam / yaJca kAryakArthasamavetaM kAryakAraNaikArthasamavetaM vA kAryamutpAdayati tadasamavAyikAraNam , yathA paTArambhe tantusaMyogaH, paTa 1 ghtte| 2 paTasya / 3 tAdAtmye / 4 pUrvottaraparyAyazAnadvayAkAravat / 5 ghaTAdau / 6 pttaadeH| 7 yathA gotvaM sAmAnyamazvatvasAmAnyApekSAyA vizeSaH / 8 ekAntanityasya / 9 ekAntanityAH / 10 avikalakAraNatvasya / 11 sAdhanamasiddhamiti paraH sambhAvayati / 12 pRthgruuptvenotpdyte| 13 kArya-paTaH tenaikArthe tantulakSaNe samavetaM paTam / 14 kAryakAraNaM paTagatarUpAdi (deH kAryasya kAraNaM paTaH) tena saha ekArthasamavetaM tantugatarUpam / Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 samavetarUpAdhAraste paTotpAdakatanturUpAdi c| zeSaM tRtpAdaka nimittakAraNam , yathA'dRSTAkAzAdikam / tatra saMyogasyA'pekSavIryasyAmAvAdavikalakAraNatvamasiddham / tadapyasAspratam saMyo. gAdinA'nAdheyAtizayatvenA'NUnAM tadapekSAyA ayogaat| 5 atha saMyoga evAmISAmatizayaH; sa kiM nityaH, anityo vA? nityazcet; sarvadA kAryotpattiH syAt / anityazcet / tadutpattI ko'tirzayaH syAtsaMyogaH, kriyA vA? saMyogazcetika sa eva, saMyogAntaraM vA? na tAvatsa eva; asyAdyApyasiddhaH, svotpattau khasyaiva vyApAravirodhAca! nApi sNyogaantrm| tasyAnabhyupaga10mAt / abhyupagame vA tdutpttaavpyaaprsNyogaatishyklpnaayaamnvsthaa| nApi kriyAtizayaH, tadutpattAvapi puurvoktdossaanussnggaat| kiJca, adRSTApekSAdAtmANusaMyogAtparamANuSu kriyotpadyate ityabhyupagamAt AtmaparamANusaMyogotpattAvapyaparotizayo vAcyastatra ca tadeva dUSaNam / 15 kiJca, asau saMyogo ghyaNukAdinirvartakaH kiM paramAvA dyAzritaH, tadanyAzritaH, anAzrito vA? prathamapakSe teMdutpatIvAzraya utpadyate, na vA? yadyutpadyate; tadANUnAmapi kAryatAnuSaGgaH / atha notpadyate; tarhi saMyogastadauzrito na syAt, saimavAyapratiSedhAt, teSAM ca taM pratyakArakatvAt / tadakAra20 katvaM cA'natizayatvAt / anatizayAnAmapi kAryajanakatve sarvadA kAryajanakatvaprasaGgo'vizeSAt / atizayAntarakalpane ca anavasthA-tadutpattAvapyaparAtizayAntaraparikalpanAt / tata 1 AdinA kuvindAdi / 2 kaarnntrymdhye| 3 dvathaNukAdikAryotpAdane / 4 prmaannubhiH| 5 paramANUnAM paramANubhiH saha sNyogH| 6 nityatvAt / 7 sarvadA nityasaMyogalakSaNAtizayasadbhAvAt / 8 kAraNam / 9 paramANvoH / 10 prmaayoH| 11 svayamanutpannasya svAtmani vyApAraH kathamiti virodhaH / 12 pareNa / 13 vyaNukAdIni kAryANyAtmano'dRSTavazAjjAyante Atmano vyApakatvAditi hetoH / 14 ghaNukAdikAryotpAdakalakSaNA / 15 pareNa / 16 anavasthAlakSaNam / 17 tato'. nyat adRSTAkAzAdi nimittakAraNam / 18 tasya saMyogasya / 19 vyaNukotpAdakaH saMyogaH paramANvAzritaH, tryaNukotpAdakasaMyogo dvathaNukAzritaH, skandhotpAdakaH saMyogarUyaNukAzrita iti / 20 prmaannvaadiH| 21 utpadyamAnatvAddhaTavat / 22 tasya paramANoH / 23 samavAyAdbhaviSyatItyukte satyAha / 24 agre / 25 kAryakAraNabhAvasambandhena tadAzrito bhaviSyatItyukte styaahaacaaryH| 26 saMyogajanakasvabhAvAtizayAbhAvAt / 27 anatizayatvasya / 28 saMyogAzrayasyAnutpadyamAnatvena saMyogastadAzrito na sthaadhtH| Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4.10] paramANurUpanityadravyavicAraH 539 stepAmasaMyogarUpatAparityAgena saMyogarUpatayA pariNatirabhyupagantavyA iti siddhaM teSAM kathaJcidanityatvam / anyAzritatvepi puurvoktdossprsnggH| anAzritale tu nihatukotpattiprasakteH sadA sattvaprasaGgataH kAryasyApi sarvadA bhAvAnupaGgaH / kathaM cAsau guNaH syAdanAzritatvAdAkAzAdivat ? kiJca, asau saMyogaH larvAtmanA, ekadezena vA lepAM syAt ? sarvAtmanA kSet; piNDoNumAtra tyAlA ekadezena cet sAMzatvaprasaGgo'bhIyAn / tadevaM saMyogasya vicAmANasyAyogAtkathamalau depAnatizayaH syAt ? niratizayAnAM ca kAryajanakatye tu sakRnnikhilakAryANAmutpAdaH syAt / na caivam / tatomISAM prAkta-10 nAjanakasvabhAvaparityAgena viziSTasaMyogapariNAmapariNatAnAM janakakhabhAvasambhavAtsiddhaM kathaJcidanityatvam / prayogaH-ye kramavakAryahetavaste'nityA yathA kramavaddyarAdinirvartakA bIjAdayaH, tathA ca paramANava iti / tato'yuktamuktam-"nityAH paramANavaH sadakAraNavattvAdAkA-15 zavat / na cedamasiddhamAvayoH prmaannustve'vivaadaat| aMkAraNavattvaM cAto'lpaparimANakAraNAbhAvAttapAM siddhan / kAraNaM hi kAryAdalpaparimANopetameva; tathAhi-nyaNukAbavayavidravyaM svaparimANAdalpaparimANopetakAraNArabdhaM kAryatvAtpaTavat,' iti; akAraNavattvA'siddhiH(ddheH), paramANavo hi skandhAvayavidgavya 20 vinAzakAraNakAH tadbhAvabhAvitvAd ghaTavinAzapUrvakakapAlavat / na cedmasiddhaM sAdhanam ; vyaNukAdyavayavindravyavinAze satyeva prmaannusdbhaavprtiiteH| sarvadA svatantraparamANUnAM tadvinAzamantareNApya lallavAda ANAsiddho hetuH; ityAsundaram / tessaamsiddheH| tathAhi-vivAdApannAH paramANakaH skandhabhedapUrvakA eva tattvAd25 dhyaNukAdibhedapUrvakaparamANuvat / narnu paTottarakAlabhAvitantUMnAM paTabhedapUrvakatvepi paTapUrvakAlabhAvinAM teSAmatatpUrvakatvavat paramANUnAmapyaskandhabhedapUrva 1 puurvruup| 2 sato heturahitasya sarvadA vyvsthiteH| 3 dvayaNukAdeH / 4 anAzritapakSe duussnnaantrmaahaacaaryH| 5 avayaviniSedhazca bhavet / 6 kathaJcidekatvalakSaNa / 7 AdinA kssitijlvaataatpaadyH| 8 paramANUnAM kathaJcidanityatvaM yataH / 9 AzrayAsiddhaM svarUpAsiddhaM vaa| 10 janavaizepikayoH / 11 dvitIyavizeSaNam / 12 dRSTAnte tntvH| 13 katham ? tathA hi / 14 avayavidravyabhAvaM pUrvamaprAptAnAmityarthaH / 15 jagati / 16 svatatratvena / 17 bhedo=vinaashH| 18 sAdhanasyAnaikAntikatvamudbhAvayati prH| 19 niSpannapaTAsiSkAsitAnAm / 17. Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 prameyakasalamArtaNDe [4. viSayapari0 katvaM kevAcisyAt, itypynuppnnm| teSAmapipraveNIbheda pUrvakatvena pratItyA skndhbhedpuurvktvsiddheH| 'valavatpuruSaprerita muddharAdyabhighAtAdakyavakriyotpatteH avayava vibhAgAtsaMyogavinA. zAdvinAzArthAnAm' ityAdi vinAzotpAdaprakriyoddhoSaNaM tu prAgeva 5 kRtottaram / tato nityaikatvasvabhAvANUnAM janakatvAsambhavAttadArabdhaM tu dynnukaadyvyvidrvymnitymitypyyuktmuktm| tentvAdyavayavebhyo bhinnasya ca paTAdyavayavidravyasyopalabdhilakSaNaprAptasyA palambhenAsattvAt / na cAsyopalabdhilakSaNaprAptatva masiddham; "mahatyanekadravyatvAdrUpavizeSAMca rUpopalabdhiH" 10 [vaize0 sU0 4 / 36] ityabhyupagamAt / na ca samAnadezatvAdvaya vino'vayavebhyo bhedenAnupalabdhiH; vAtAtapAdibhI rUparasAdibhizvAnekAntAt , teSAM samAnadezatvepi bhedenopalambhasambhavAt / kiJca, avayavAvayavinoH zAstrIyadezApekSayA samAnadezatvam , laukikadezApekSayA vA? prathamapakSe'siddho hetuH, paTAvaya15vino hyanye evArambhakAstantvAdayo dezAsteSAM cAnye bhavadbhira bhyupagamyante / dvitIyapakSepyanekAntaH; loke hi samAnadezatvamekabhAjanavRttilakSaNaM bhedenArthAnAmupalambhepyupalabdham , yathA kuNDe cadrAdInAm / kiJca, katipayAvayavapratibhAse satya'vayavinaH pratibhAsaH, 20 nikhilAvayavapratimAse vA? tatrAdyavikalpo'yuktaH, jalanima namahAkAyagajAderuparitanakatipayAvayavapratibhAsepyakhilAvayavavyApino gajAdhavayavino'pratibhAsanAt / nApi dvitIyavikalpo yuktaH, madhyaparabhAgavatisakalAvayavapratibhAsAsambhavenAvayavi no'pratibhAsaprasaGgAt / bhUyo'vayavagrahaNe satyavayavino grahaNa25mityapyayuktam / yato'rvAgbhAgabhAvyavayavagrAhiNA pratyakSeNa parabhAgabhAvyavayavAgrahaNAnna tena tadvyAptiravayavino grahItuM zakyA, 1 skandhabhedapUrvakatve'skandhabhedapUrvakatve ca tattvAditi hetorvartanAt / 2 ghaTavinAzapUrvakakapAlavaditi dRSTAntaM sAdhyasAdhana vikalaM darzayannAha prH| 3 evaM praveNIrUpasyArthasya vinAzo jJeyaH, tantavastu svArambhakAvayavebhyaH samutpadyante, tataH praveNIbhedapUrvakatvaM paTapUrvakAlabhAvinAmapi tantUnAM nAstIti bhAvaH / 4 uktanyAyAt / 5 yogaparikalpitaM sthUlAvayavidravyaM nirAkurvannAha jainH| 6 sarvathA / 7 bhedena / 8 vizeSaNam / 9 paramANunA'vyabhicArArthametat / 10 AkAzena vyabhicAraparihArArtha rUpavizeSa iti / 11 bhede stypi| 12 ambhHkssiirvt| 13 paTasya / 14 anyathA samAnadezatvAdbhedenAnupalabdhiyadi thi| 15 katham ? tathA hi / 16 praveNikAsambandhinoMzAH / 17 vaizeSikaiH / 18 sarvathA tayorbhedAt / 19 baDu / Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 10] avayavisvarUpavicAraH 541 vyApyAbrahaNe tadvyApakasyApi grhiitumrshkteH| prayogaH-yadyena rUpeNa pratibhAsate tattathaiva tayavahAraviSayaH yathA nIlaM nIlarUpatayA pratibhAsamAnaM tadrUpatayaiva tayavahAraviSayaH, arvAgbhAgabhAvyavayavasamvandhitayA pratibhAlate cAvayavIti / na ca parabhAgabhAvivyavahitAvayavApratimAsanepyavyavAhito'vayavI pratibhAtI.5 tysidhaatvyn| tadapratibhAlane tadtatvena tyA'pratibhAsanAt / tathAhi-yalinpratimAlamAle yana pratibhAti tattato bhinnam yathA ghaTe pratimAlamAne'pratibhAlanAnaM paTavarUpanna , na pratibhAsate cArvAgbhAgabhAvyavayavasamvandhyavayavikharUpe pratibhAsamAne parabhAgabhAvyavayavasamvandhyavayavirkharUpam, iti kathaM niraMzaikAra-10 yavisiddhiH? arvAgbhAgaparabhAgabhAvyavayavasamvandhitvalakSaNaviruddhadharmAdhyAsepyasyAbhede sarvatra bhedoparatiprasaGgaH, anyasya bhedanivandhanasyAsambhavAt / pratibhAsabhedo bhedanivandhanamityapyapezalam viruddhadharmAdhyAsaM bhedakamantareNa pratibhAsasyApi bhedktvaasmbhvaat| nApi parabhAgabhAvyavayavAvaya vigrAhiNA pratyakSeNArvAgbhAgabhA. vyavayavasasvandhitvaM tasya grahItuM zakyam; uktadoSAnuSaGgAt / nApi smaraNenArvAkparabhAgabhAvyavayavasambandhyavayavikharUpagrahaH; pratyakSAnusAreNAsya pravRttaH, pratyakSasya ca tadAhakatvapratiSedhAt / nApyAtmA arvAkparabhAgAvayavavyApitvamavayavino grahItuM samarthaH,20 jaDatayA tasya tadAhakatvAnupapatteH, anyathA khApamadamUrchAdyavasthAsvapi tdaahitvaanussnggH| pratyakSAdisa~hAyasyApyAtmanovayavikharUpagrAhitvAyogaH; avaya vino nikhilAvayavavyAptigrAhitvenAdhyakSAdeH prtissedhaat| 1 daNDAgrahaNe tatsambandhavAndaNDI pumAn grahItuM na zakyate yathA / 2 avayavI dharmI arvAgbhAgabhAvyavayavasambandhitayA tayavahAraviSayastathaiva pratibhAsamAnatvAdityupariSTAyojyam / 3 parabhAgabhAvivyavahitAvayavApratibhAsamAnepi avyavahito'vayavI bhAti, tatastathaiva pratibhAsamAnatvamasiddhamityukta satyAha / 4 avayavI parabhAgamAvya'vayavagatatvena na pratibhAsate'gRhItAdhAratvAnmerumUniM modakarAzivat / 5 minnam / 6 tasminpratibhAsamAne'pratibhAsamAnatvAditi hetoH| 7 tasmAdbhinameva / 8 bhAgadaye sati / 9 tantulakSaNairaMzaiH kRtvA paTo'zI pratipAdyate tasmAtsarvathA bhinnA ato niraMzAvayavI te tasmAtsarvathA bhinnA atasteSAM vinAzepi asya vinAzo nAto nityatvamiti bhaavH| 10 tava parasya / 11 vyvhitaa'vyvhitlkssnn| 12 ghaTapaTAdau / 13 viruddhadharmAdhyAsAdaparasya / 14 avayavinaH / 15 vyApyAgrahaNe tadayApakasyApi grahItumazaktarityAdi / 16 paramate jaDa bhaatmaa| 17 AdinA saraNagrahaNam / pra. ka. mA046 Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 pramecakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 nanu cAmiAgadarzane satyuttarakAlaM paramAgadarzanAnantarasmaraNasahakArIndriyaja nitaM sa evAyam' iti pratyabhijJAjJAnamadhyakSamavayavinaH pUrvAparAvayavavyAptigrAhakam, tadapyasAmpratam, pratyabhizAjJAne'dhyakSarUpatvasyaivAsiddhaH / akSAzritaM vizadasvabhAvaM hi 5pratyakSam, na cAsyaitallakSaNamastIti / akSAzritatve cAsyAkhilA. vayavavyApyavayavisvarUpagrAhakatvAsambhavaH, akSANAM sakalAvayavagrahaNe vyApArAsambhavAt / na ca saraNasahAyasthApIndriyasyAviSaye vyApAraH sambhavati / yadyasyAviSayo na tattatra smaraNasahA yamapi pravarttate yathA parimalasmaraNasahAyamapi locanaM gandhe, 10 aviSayazca vyavahito'kSANAM prabhAgabhAvyavayavasamvandhitvalakSaNo'vayavinaH svabhAva iti / ne cAnekAvayavavyApitvamekasvabhAvasyAvayavino ghaTate; tathA hi-yanniraMzaikasvabhAvaM dravyaM tanna sakRdanekadravyAzritam yathA paramANu, niraMzaikasvabhAvaM cAvayavidravyamiti / yadvA, yadane dravyaM 15 tanna sakRnniraMzaikadravyAnvitam yathA kuTakuDyAdi, anekadravyANi cAvayavA iti / astu vAnekatrAvayavino vRttiH, tathApyasyAsau sarvAtmanA, ekadezena vA syAt ? yadi sarvAtmanA pratyekamavayaveSvavayavI varteta; tadA yAvanto'vayavAstAvanta evAvayavinaH syuH, tathA 20 caanekkunnddaadivyvsthitvilvaadivdnekaavyvyuplmbhaanussnggH| athaikadezena; atrApyasyAnekatra vRttiH kimekAvayavakroDIkRtena svabhAvena, svabhAvAntareNa vA syAt ? tatrAdyavikalpo'yuktaH, tasya tenaivAvayavena kroDIkRtatvenAnyatra vRttyayogAt / prayogaH-yadekakroDIkRtaM vastukharUpaM na tadevAnyatra varttate yathaikabhAjanakroDI25 kRtamAghrAdi na tadeva bhAjanAntaramadhyamadhyAste, ekAvayavakroDIkRtaM cAvayavikharUpamiti / vRttau vAnyatra avayave vRttyanupapattiraparakhabhAvAbhAvAt / ekAvayavasambaddhakhabhAvasyA'taddezAvayavAntarasambandhAbhyupagame ca tadaivayavAnAmekadezatApaMttiH, ekadezatAyAM caikAtmyamavibhaktarUpatvAt / vibhaktarUpAvasthitau caikadezatvaM 1 smaraNa hi pUrvabhAgasya / 2 tdvissytvaat| 3 paraparikalpitamavayavinaH svarUpama'vayavapradhAnatayA nirAkurvannAha / 4 ekasvabhAvatvaM ca nityaniraMzaikakhabhAva. tvAt / 5 avyvaantre| 6 vivkssitaavyve| 7 teSAM vivakSitAvivakSitAnAm / 8.vivAdApanA avayavA ekadezatvamAjo bhavantyekasvabhAvenAvayavinA vyApyatvAdekAvayavavat / 9 avyvaanaam| 10 avibhaktarUpatvamasiddhamityukte satyAha / Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4/10 ] avayavisvarUpavicAraH 543 na syAt / atha svabhAvAntareNAsAvavayavAntare varttateH tadAsa niraMzatA vyAghAtaH, kathaJcidanekatvaprasaGgazca svabhAvabhedAtmakatvAistubhedasya / te ca svabhAvA yadyato'rthAntarabhUtAH tadA teSvapyasau svabhAvAntareNa vattaitetyanavasthA | arthAnarthAntarabhUtAH tavayavaiH kimaparAddhaM yenete tathA nepyante ? tadiSTha vAvayavino'ne-5 kaitvamanityatvaM ca svaziratADaM kurvatopyAcA yadi cAvayavyavibhAgaH syAttadekadezasyAvaraNe rAge ca akhilasyAvaraNaM rAgazcAnuSajyate, raktAraktayorAvRtAnAvRtayocAvayavi rUpayorekatvenAbhyupagamAt / na caivaM pratItiH, pratyakSa virodhAt / na cAnyonyaM viruddhadharmAdhyAsepyekaM yuktam, ata eva, anumAna - 10 virodhAcca / tathA hi-yadviruddhadharmAdhyAsitaM tannaikam yathA kuTakuDyAdyupalabhyAnupalabhyasvabhAvam, AvRtAnAvRtAdisvarUpeNa viruddhadharmAdhyAsitaM cAvayavisvarUpamiti / tathApyekatve vizvasyaikadravyatvAnuSaGgaH / nanu vastrAde rAgaH kuGkumAdidravyeNa saMyogaH, sa cAvyApyavRtti- 15 statkathamekatra rAge sarvatra rAga ekadezAvaraNe sarvasyAvaraNam ? tadvyasAram ; yato yadi paTAdi niraMzamekaM dravyam, tadA kuGkumAdinA kiM tatrAvyAtaM yenA'vyApyavRttiH saMyogo bhavet ? avyAptau vA bhedaprasaGgo vyAptAvyAptasvarUpayorviruddhadharmAdhyAsenaikatvAyogAt / kiJca, asyAvyApyavRttitvaM sarvadravyAvyApakatvam, ekadeza- 20 vRttitvaM vA ? na tAvatprathamaH pakSaH dravyasyaikasya sarvazabdaviSayatvAnabhyupagamat / anekatra hi sarvazabdapravRttiriSTA / nApi dvitIyaH; tasyaikadezAsambhavAt, anyathA sAvayavatvaprasaGget / tato nAstyavayavI vRttivikalpAdyanupapatteriti / 15 nanu cAvayavino nirAse yatsAdhanaM tatkiM svatantram, prasaGgasA- 25 1 kiMtu sAMzatvaprasaGgaH / 2 avayavinaH sakAzAdabhinnAH / 3 tantulakSaNaiH / 4 avayavI dharmya'neko bhavatIti sAdhyo dharmo'vayavebhyo 'narthAntaratvAttatsvarUpavat / avayavI dharmya'nityo bhavati avayavebhyo'narthAntaratvAttatsvarUpavat / avayavAnAM bahutvAdanityatvAcceti ubhayatra hetuH / 5 vaizeSikasya / 6 niraMzam / 7 tasmAnnaikam / 8 ekadeze / 9 avyApyavRttirguNaH saMyogalakSaNa iti vacanAt / 11 deze / 12 dezasya / 13 pareNa / 14 tathA ca niraMzatvavyAghAtaH syAt / 15 zazaviSANavat / 16 pakSahetudRSTAntAdayo yatra vidyante tatsvatantram / 10 ekadeze / Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 dhanaM vA? svatantraM cet dharmisAdhyapadayovyAghAtaH, yathA-'idaM ca nAsti ca iti / hetorAzrayAsiddhatvaJca avyvino'prsiddhH| na ca vRlyA sAtvaM vyAptam ; samavAyavRttyanabhyupagamepi bhavatA rUpAdeH sattvAbhyupagamAt / ekadezena sarvAtmanA vAvayavino 5vRttipratiSedhe vizeSapratiSedhasya zeSAbhyanujJAviSayatvAt prakArAntareNa vRttirabhyupagatA syAt , anyathI 'na vartate' ityevAbhidhAtavyam / vRttizca samavAyaH, tasya sarvatraikatvAniravayavatvAcca kAtsnyaikadezazabdAviSayatvam / atha prasaGgasAdhanaM parasyeSTyA'ni TApAdanAt / nanu pareSTiH pramANam , apramANaM vA ? yadi pramANam ; 10 tarhi tayaiva vAdhyamAnatvAdanunthAnaM viparItAnumAnasya / na cAnenaivAsyA vAdhA; tAmantareNAsyA'pakSadharmatvAt / athApramANam ; tarhi pramANaM vinA prameyasyAsiddhirityabhidhAtavyam , kimanumAno. panyAsenAsyA'pakSadharmatayA'pramANatvAt ? ityapyaparIkSitAbhidhAnam ; yataH prasaGgasAdhanamevedam / tacca 15'sAdhyasAdhanayoApyavyApakabhAvasiddhau vyApyAbhyupagamo vyApa. kAbhyupagamanAntarIkaH, vyApakAbhAvo vA vyApyAbhAvAvinAbhAvI' ityettprdrshnephlm / [vyApya ]vyApakabhAvasiddhizcAtra lokaprasiddhaiva / loko hi kasyacivacitsarvAtmanA vRttimabhyupa gacchati yathA bilvAdeH kuNDAdau, kasyacittvekadezena yathAneka. 20 pIThAdizayitasya caitrAdeH / yatraM ca prakAradvayaM vyAvRttaM tatra vRtte 1 pareSTayAniSTApAdanaM yatra tatprasaGgasAdhanam / 2 avayavI dharmI, nAstIti saadhypdm| 3 svamatApekSayA vakti vaizeSikaH / lokaprasiddho'sti nAstIti pratipAdyate jainairiti virodha iti bhaavH| paraspara virodha ityarthaH / 4 vAdino jainasyApekSayA'vayavino dharmiNaH / 5 samavAyavRttyAvayaveSvavayavI vartate ytH| 6 jainena / 7 tAdAmyena, na tu samavAyeneti bhaavH| 8 kiJca / 9 zeSAbhyanujJA sAmAnyAbhyupagamaH / 10 samavAyena / 11 vizeSapratiSedhasya zeSAbhyanuzAviSayatvAbhAve / 12 na tu sarvAtmanaikadezenetyabhidhAtavyam / 13 avyvessvvyvinH| 14 avayaveSu / 15 avayave. dhvavayavinaH samavAyaH kAkhyenaikadezena veti shbdH| 16 prativAdino vaizeSikasya / 17 parAbhyupagamena parasyaivAniSTApAdanAt / 18 avayavebhyo bhinno'vayavI sarvathA vidyate iti pressttiH| 19 avayavI nAsti vRtti vikalpAdyanupapattariti / 20 avayavI nAsti vRttivikalpAdyanupapatterityasya / 21 viparItAnumAnena pareSTeH parAbhyupagamasya yadA bAdhA syAttadA pareSTiviSayasyAvayavino'satvAttaddharmatvaM hetornAstIti bhAvaH / 22 avayavirUpasya / 23 jainen| 24 evakAraH svatantrasAdhananirAsArthaH / 25 kcidRssttaante| 26 avinaabhuutH| 27 dharmiNi / 28 prasaGgasAdhanaM bhavati / 29 kAtsaryaikadezavRttitvayoH / 30 avyvessu| 31 avayaveSvavayavinaH sarvAtmanaikadezena vA vRtteH / Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 10 avayavisvarUpa vicAraH 545 rabhAva eva iti kathaM na vyAtiyatotra prasaGgasAdhanasyAvakAzona syAt ? nirastA cAnekasminne kasya vRttiH prAgeva / ___ yaccoktam-'pareSTiH pramANamapramANaM vA ityAdi tadapyayuktam / yataH pramANApramANacintA saMvAdavisaMvAdAdhInA / pareSTimAtreNa ca pratipavayavini saMvAdakapramANAmAvAdaprAmANyaM svayameva 5 avissyti| nanu ca 'ihedana iti pratyayapratIteH pratyakSeNaivAvayavino vRttiliddhaH kathaM saMvAdakamamANAbhAvo yattasyAH prAmANyaM na syAt ? ityaprasaGgatam / tantvAdyavayaveSu vyatirittakha paTAdhavayavinaH samavAyavRtteH svpnepyprtiiteH| na ca bhedenApratimAlamAnassA 'ihedaM vartate' iti pratItiryuktA / na hi bhedenApratibhAlamAne 10 kuNDe 'iha kuNDe vadarANi iti pratyayo dRssttH| yadya(da)ppyuktam vRttizca samavAyastasya sarvatraikatvAniravayavatvAcca kAtsnyaikadezazabdAvipayatvamiti; tadapi khamanorathamAtram ; samavAyasyAne pravandhene pratiSedhAt / nanu tathApyekasminnavayavini kAtsnyaikadezazabdApravRtterayuktoyaM praznaH-'kimekadezena 15 pravarttate kAnyena vA' iti / kRtsna miti tokasyAzepAbhidhAnam , "ekadezaH' iti cAneko sati kasyacidabhidhAnam / tAvimau kAtsnyaikadezazabdAvekasinnakyAvinyanupaeMnnau; itmapyasamIcInam / ekatraikatvenAvayavino'pratibhAsamAnAt prakArAntareNa ca vRtterasambhavAt / na khalu kuNDAdau badarAdeH stambhAdau vA vaMzAdeH20 kAtsnyaikadezaM parityajya prakArAntareNa vRttiH pratIyate / tato'vayavebhyo bhinnasyAvayavino vicAryamANasyAyogAnnAsau tathAbhUtobhyupagantavyaH / kiM tarhi ? tatvAdyavayavAnAmevAvasthAvizeSaH khAtmabhUtaH zItApanodAdyarthakriyAkArI pramANataH pratIyamAnaH paTAdyavayavIti prekSAdakSaiH pratipattavyam / 25 nanu rUpA~divyatirekeNAparasyAvasthAtuH zItAdyapanodasamarthasyApratItito'sattvAt kasyAvayavitvaM bhavatApi prasAdhyate ? cakSuH 1 ekadezena sarvAtmanA veti prakAradvayena vRttiAptA, tayA vA'vayavisattvaM vyAptamiti hetoH| 2 ekasyAvayavino'nekeSvavayaveSu vRttibhaviSyati nanvityAzaGkAyAmAhAcAryaH / 3 sakAzAt / 4 badarebhyaH / 5 vistareNa / 6 azeSANAM khabhAvAnAm / 7 dezAnAm / 8 dezasya / 9 sarvathA / 10 avyvessu| 11 paramatApekSayA / 12 vartanasya / 13 sarvathA / 14 aataanvitaaniibhuutprinnaamvishessH| 15 avayavebhyaH kthnycidbhinnH| 16 rUpipratiSedhakaH saugtH| 17 AdinA rasagandhavazabdAH / 18 avayavirUpapadArthasya / 19 hetorasiddhatvaM pariharati prH| Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 prabhavapratyaye hi rUpasevAvabhAsate nAparastadvAn , evaM rasanAdipratyayepi vAcyam' ityavicAritaramaNIyam / yatAH kimekasya rUpAdimato'sammako viruddhadharmAdhyAsenaikatraikatvAnekatvayostAdAtmya virodhAt , tadrahaNopAyAsambhavAdvA? prathamapakSe tatra tayoH katha5JcittAdAtmyaM viruddhyate,sarvathA vA? sarvathA cet, siddhsaadhytaa| kaJcidekatvaM tu rUpAdibhirviruddhadharmAdhyAsepyekasyA'viruddhama citrajJAnasyeva nIlAdyAkArairvikalpajJAnasyeva vA vikalpetarAkArairiti / yathA ca rUpAdirahitaM pratyakSe na pratibhAsate tathA tadhitA rUpAdayopi / na khalu mAtuliGgadravyarahitAstadrUpAdayaH 10 svapnepyupalabhyante / vastunazcedamevAdhyakSatvaM yadanAtmasvarUpaparihAreNa vuddhau svarUpasamarpaNaM nAma / ime tu rUpAdayo dravyarahitA. statra svarUpaM na samarpayanti pratyakSatAM ca svIkartumicchantItyA muulyaadaankryinnH| kiJca, idaM stambhAdivyapadezAha rUpam-kimekaM pratyekam , 25 anekAnaMzaparamANusaJcayamAnaM vA? prathamapakSe adhomadhyoAtmA kaikarUpavat rsaadyaatmkaikstmbhdrvyprsnggH| dvitIyapakSe tu kime kamanekaparamANvAkAraM jJAnaM tadrAhakam , ekaikaparamANvAkAramane vA? prathamavikalpe citraikajJAnavadrUpAdyAtmakaikadravyaprasiddhiranipecyA syAt / dvitIyavikalpe tu parasparaviviktajJAnaparamANuprati20 bhaasNsyaasNvednaatsklshuunytaanussnggH| atha tadhaNopAyAsambhavAdrUpAdimato dravyasyAbhAvaH, tanna 'yamahamadrAkSaM tametarhi spRzAmi' ityanusandhAnapratyayasya tadrAhiNaH sadbhAvAt / na ca dvAbhyAmindriyAbhyAM rUpaspazAdhAraikArthagrahaNaM vinA pratisandhAnaM nyaaym| rUpasparzayozca pratiniyatendriyagrAhya25tvAdetanna sambhavati / cetanatvAccAtmanaH smaraNAdiparyAyasahAyasya 1 ekasminvastuni / 2 avyvinH| 3 rUpAdInAm / 4 dravyarUpatayA / 5 saahitye| 6 avyvinH| 7 itaro=nirvikalpakaH pUrvasavikalpakAdupAdAnabhUtAnirvikalpakAtsahakAribhUtAtsavikalpakamutpadyate tadA tadubhayorAkAraM bibhrati / 8 idameva sambhAvayati / 9 tarhi rUpAdayo dravyarahitA buddhI svarUpasamarpakA bhaviSyantItyAha / 10 dravyarahitatvAditi prathamAntopi hetujJeyaH / 11 mUlyaM svarUpasamarpaNalakSaNamadattvA krayiNa iti bhaavH| 12 saugatamate citraikazAnaM svIkRtam / 13 ekasminvastuni / 14 loke| 15 jJeyagrAhakajJAnAbhAvAt jJeyasyApyabhAvAt / 16 anusandhAnaM= pratyabhijJAnam / 17 cakSuHsparzanAbhyAm / 18 anena pratyakSamapi tadbrAhakamuktam , vratazcAtmasiddhiriti / 19 vaizeSikamatanirAsArtham / 20 bauddhamatanirAsArdham / Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4.10] avayavisvarUpavicAraH arvAparabhAgAvayavavyApitvagrahaNamanyavayavidravyasyopapannam / ma. sAdhitaM cAnusandhAnasya savizyatvamityalamatiprasaGgena / tanna pareSAM catuHsaMkhyaM dravyaM yathopavarNitasvarUpaM ghaTate, sarvathA nityasvabhAvANUnAmanarthakriyAkAritvenAsalavataH tadArabdhavyaNukAdyavayavidravyasyApyasambhavAt / na hi kAraNAsAde kArya prabhava-5 tyatipralaGgAt / vAyavezyontaralyAvayavilo prAhakapramANAsvaravAdAlatvam / jAtibhedena pRthivyAdidravyANAM bhedopavarNanaM caanuppnnm| svarUpAsiddhau zazazRGgavadbhadopavarNanAsambhavAt / jAtibhedenAtyantaM teSAM bhede cAnyonyamupAdAnopAdeyabhAvo na syAt / yeSAM hi 10 jAtibhedenAtyantiko bhedo na teSAM tadbhAvaH yathAtmapRthivyAdInAm , tathA tadbhedazca pRthivyAdidravyANAmiti / tantupaTAdyupAdAnopAdeyabhAvena vyabhicAraparihArArtham AtyantikavizeSaNam / na hi tatrAtyantikastadbhedaH, pRthiviitvaadisaamaanysyaabhinnsyaapiisstteH| nanvevaM dravyatvAdinA pRthivyAdInAmapyabhedAttadbhAvostu: 15 tanna; AtmapRthivyAdInAmapyevaM tadbhedAbhAvAdupAdAnopAdeyabhAvaH syAt, tathA cAtmAItaprasaGgAkutaH prathivyAdibhedaH syAta? tannAtyantikabhede pRthivyAdInAM tadbhAvo ghaTate / asti cAsaucandrakAntAjalasya, jalAnmuktAphalAdeH, kASThAdanalasya, vyjnaadeshvaanilsyotpttiprtiiteH| candrakAntAdyantarbhUtAjalAdereva dravyA-20 jalAdhutpattiH, itypynuppnnm| tatra tatsadbhAvAvedakapramANAbhAvAt / tathApi candrakAntAdau jalAdyabhyupagame mRtpiNDAdau ghaTAdyabhyupagamopi kartavya iti sAMkhyadarzana va syAt / tato mRtpiNDAdau ghaTAdivaJcandrakAntAdau jalAderapyapratItito'bhAvAt, Atyantikabhede copAdAnopAdeyabhAvAsambhavAt , 'paryAyabhedenA-25 nyonyaM pRthivyAdInAM bhedo rUparasagandhasparzAtmakapudgaladravyarUpatayA cAbhedaH' ityanavadyam / rUMpAdisamanvayazca guNapadArtha 1 rUpasparza / 2 prtybhijnyaansmrthnsmye| 3 anusndhaansmrthnen| 4 vaizeSikANAm / 5 sarvathA nityaanitytyaa| 6 pRthiviitvaadinaa| 7 yayojAtimedena medo na tayorupAdAnopAdeyabhAvostItyuktaM tatastantupaTAdau vyabhicAro bhavati / 8 tantutvapaTatvajAtibhede satyapi / 9 tntupttaadissu| 10 ayamAtmeme pRthinyAdaya iti / 11 mA bhavavityukte satyAha / 12 pRthiviiruupaat| 13 sarva sarvatra vidyate iti vacanAt / 14 pRthivyAmeva gandho'sveva rasa iti vacanAtkathaM caturNAmavizeSeNa rUpAyAtmakatvamityAha / 15 samanvayaH sambandhaH / Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 parIkSAyAM baturNAmapi samarthayiSyate / tanna nityAdikhabhAvamAtyantikabhedabhinnaM ca pRthivyAdidravyaM ghttte| nANyAkAzAdiH sarvathA nitynirNshtvaadidhrmopetsyaasyaapyprtiitH| nanu cAkAzasya taddharmopetatvaM zabdAdeva liGgAtpratIyate. 5 tathAhi-ye vinAzitvotpattimattvAdidharmAdhyAsitAste kvacidA zritA yathA ghaMTAdayaH, tathA ca zabdA iti / guNatvAcca te kvacidAzritA yathA rUMpAdayaH / na ca guNatvamasiddham / tathAhi-zabdo guNaH pratiSidhyamAna,vyakarmabhAvatve sati sattAsambandhitvAddha pAdivat / na cedaM sAdhanamasiddham ; tathAhi-zabdo dravyaM na bhava. 20 tyekadravyatvAdrUpAdivat / na cedamapyasiddham / tathAhi-ekadravyaH zabdaH sAmAnyavizeSavattve sati vAyai kendriyapratyakSatvAttadvadeva / 'sAmAnyavizeSavattvAt' ityucyamAne hi paramANubhirvyabhicAraH, tannivRttyartham 'indriyapratyakSatvAt' ityuktam / tathApi ghaTAdinA vyabhicauraH, tannirAsArthakavizeSaNam / 'ekendriyapratyakSatvAt' 15ityucyamAne AtmanA vyabhicAraH, tanivRttyartha bAhyavizeSaNam / rUpatvAdinA vyabhicAraparihArArtha ca 'sAmAnyavizeSavattve sati' iti vishessnnm| tathA, karmApi na bhavatyasau saMyogavibhAgAkAraNatvAdrUpAdivadeveti / tasmAtsiddhaM pratiSidhyamAnadravyakarmabhAvatvaM shbdsy| 20 'sattA~samvandhitvAt' ityucyamAne ca dravyakarmabhyAmanekAntaH, tanivRttyartha 'pratiSidhyamAnadravyakarmabhAvatve sati' iti vizeSaNam / 'pratiSidhyamAnadravyakarmabhAvatvAt' ityucyamAnepi sAmAnyAdinI vyabhicAraH, tannivRttyartha 'sattAsambandhitvAt' ityabhidhAnam / tatsiddhaM guNatvena kvacidAzritatvaM zabdAnAm / 1 jainaiH| 2 ggne| 3 svaavyvessu| 4 tasmAtkacidAzritA bhavantyeva / 5 AkAzavizeSaguNaH zabda iti vacanAt / 6 ruupidrvye| 7 zabdo dravyaM na bhavati karma ca neti| 8 trayaH padArthAH svarUpeNAsantaH sattAsambandhAtsanta iti vcnaat| 9 gaganalakSaNamekaM dravyaM yasya sa ekadravyastasya bhAvaH, dRSyantapakSe ghaTAyekadravyaM yasya ruupaadeH| 10 sAmAnyazabdenAtrAparasAmAnyaM gRhyate / 11 ekadravyatvAbhAvAt / 12 ghaTAdInAmekadravyatvAbhAvAt / 13 ghaTasya sparzanacakSurindriyAbhyAM grAhyatvAt / 14 yato manolakSaNendriyapratyakSa aatmaa| 15 anekadravyAzritatvAt / 16 vishessnnm| 17 idAnIM vizeSyaM vicArayati / 18 sattAsambandhitve dravyakarmaNorguNatvAbhAvAt / 19 AdinA vizeSasamavAyayorgrahaNam / 20 gunntvaabhaavaat| 21 sAmAnyavizeSasamavAyAH svarUpeNa santo na tu sattAsambandhAdityabhidhAnAt / Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 10] AkAzadravyavicAraH 5549 yazcaiyAmAzrayastatpArizepyAdAkAzam ; tathAhi-na tAvadarzavatAM paramANUnAM vizeSaguNaH zabdo'sadodipratyakSatvAtkAryadravyarUpAdivat / nApi kAryadravyANAM pRthivyAdInAM vizeSaguNosau; kAryadravyAntarAprAdubhIvepyupajAyamAnatvAtmukhAdivat , akAraNaguNapUrvakatvAdicchAdivat , ayAvadravyamAvitvAt , assadAdipuru-5 pAntarapratyakSatve sati puruSAMntarApratyakSatvAca tadvat , AzrayA. ddheryAderanyatropalavdhezca / sparzavatAM hi pRthivyAdInAM yathoktaviparItA guNAH pratIyante / nApyAtmavizeSaguNaH, ahaGkAreNa vibhaktagrahaNAt, vAhyendriyapratyakSatvAt , AtmAntaragrAhyatvAccha / budhAdInAM cAtmaguNAnAM tdvaipriityoplbdheH| nApi manoguNaH asmadA-10 dipratyakSatvAdrUpAdivat / nApi dikAlavizeSaguNaH; tayoH pUrvAparAdipratyayahetutvAt / ataH pArizeSyAdguNo bhUtvAkAzasyaiva liGgam / tacca zabda liGgAvizeSAdvizepaliGgAbhAvAccaikam / vibhu ca sarvatropalabhyamAnaguNatvAt, nityatve satyasmadAdhuMpalabhyamAnaguNoMdhiSThAnatvAccAtmAdivat / nityaM zabdAdhikaraNaM dravyaM sAmAnya-15 vizeSevattve satyanAdhitatvAdAtmAdivat / anAzritaM zabdAdhikaraNaM dravyaM guNavattve satyasparzavatvAttadvat / asamavAyavatve sadAnAzritatvAcAsya dravyatvamiti / 1 pRthivyAdicaturNAm / 2 yogipratyakSeNa vyabhicAraparihArArdham / 3 teSAmatIndriyatvAttadguNopyatIndriya eveti bhAvaH / 4 kArya-dvayaNukAdi / 5 kAraNasya gaganasya guNaH kAraNaguNaH na vidyate kAraNaguNaH pUrva yasya zabdasyAsAvakAraNaguNapUrvakastasya bhAvastasmAt, pRthivyAdivizeSaguNe paramANurUnasya kAraNasya guNapUrvakatvamastIti / 6 dRSTAntapakSe AtmA kAraNam / 7 gagane sarvatra na vidyate ytH| 8 icchAdivadeva / 9 yotizayena duuraantritH| 10 sarvatra sandigdhAnakAntikatve styaah| 11 kAryadravyAntaraprAdurbhAve smupjaaymaanlkssnnaaH| 12 ahaM sukhyahaM duHkhItyAdivadahaMzabdavAn ityahaMkAreNa vibhaktasya rahitasya zabdasya grahaNAt / 13 sandigdhAnakAntikatve satyAha / 14 hetorasiddhatvaparihArArthamidam / 15 digAkAzakAlAdi sarvagataM paramate zabdasya dikAlavizeSaguNatve zabda eva tayossadbhAve liGgaM syAditi bhaavH| 16 avizeSaH ekatvam / 17 paTena vyabhicAraparihArArtham / 18 paramANubhirvyabhicAraparihArArtham / 19 sa guNaH zabdaH / 20 nityatvamasiddhamityukte styaah| 21 abhAvena vA vyabhicAraparihArArtham / 22 ghaTena vyabhicAraparihArArtham / 23 asiddhatve satyAha / 24 guNena vyabhicAraparihArArtha guNavatsvamiti vizeSaNaM guNAnAM nirguNatvAt / 25 samavAyenAbhAvena vA vyabhicAraparihArArtham / Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 ameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 __ atra pratividhIyate / zabdAnAM sAmAnyo nAzritatvaM kimaMtaH sAdhyate, nityaikAstavibhudravyAzritatvaM vA? prathamapakSe siddhasAdhyatA teSAM yugalakAryatayA tadAzritatvAbhyupagamAt / dvitIyapakSe tu sandigdhavipekSavyAvRttikatvenAnaikAntiko hetuH; tathAbhUtasA9 dhyAnvitatvenAsya kvacidRSTAnte'prasiddhaH / pratiSidhyamAnakarmabhA. karane satyapi ca pratiSidhyamAnadravyabhAvatvamasiddham ; dravyatvAcchabdasya / tathA hi-dravyaM zabdaH, sparzAlpatvamahattvaparimANasaMkhyAsaMyogaguNAzrayatvAt , yadyadevaMvidhaM tattadravyam yathA vadA. malakabilvAdi, tathA cAyaM zabdaH, tasmAdravyam / 10 tatra na tAvatsparzAzrayatvamasyAsiddham ; tathAhi-sparzavAJchabdaH khasambaddhArthAntarAbhighAtahetutvAt mudrAdivat / supratIto hi kaMsapAdhyAdidhvAnAbhisamvandhena zrotrAdyabhighAtastatkAryasya vAdhiryAdeH pratIteH / sa cAsyA'sparzavattve na syAt / na hyasparzavatA kAlAdinAbhisambandhe'sau dRSTaH / na ca zabdasahacaritena vAyunA 15 tadabhighAtaH ityabhidhAtavyam, zabdAbhisamvandhAnvayavyatirekA nuvidhAyitvAttasya, tathAbhUtepi tadabhighAte'nyasyaiva hetukalpane tatrApi kaH samAzvAsaH? zakyaM hi vaktum-na vAyvAdhabhisamvandhAttadabhighAtaH kintvanyena, ityanavasthAnaM hetUnAm / guNatvenAsya nirguNatvAtsparzAbhAvAttadabhighAtAhetutve cakrakaprasaGgaH-guNatvaM 20 hyadravyatve, tadapyasparzavattve, tadapi guNatve iti / sparzavatArthenAbhihanyamAnatvAcca sparzavAnasau / na cAnenAbhihanyamAnatvamasyAsiddham ; prativAtabhittyAdibhiH zabdasyAbhihanyamAnatayA sakalajanasAkSikAt mUrtena cAmatasyAvirodhenA'pratighAtAgaganabhittyA. divat / tannAsya sprshaashrytvmsiddhm| 26 nApyalpamahattvaparimANAzrayatvamaH alpamahattvapratItiviSayatvA dvadAdivat / nanu ca 'alpaH zabdo mandaH' ityAdipratItyA manda 1 guNatvAditi hetoH / 2 iti vizeSaNam / 3 atonumAnAnnabhaso dravyasiddhirAzrayamAtrasyaiva siddhiprasaGgAt / 4 jainAnAm / 5 vipakSaH anityAnekamUrtA'vibhudravyAzritam / 6 rUpAdayo dRSTAntabhUtA anityAdiviziSTapakSe vartante'to'yamapi hetusvAdRze pakSe varttate anyAdRze veti sndigdhH| 7 guNatvAt / 8 nityaikavyApyAzrayAzritatve sAdhyavikalo dRSTAnto rUpAdInAM tadviparItAzrayAzritatvAt / 9 te ca te guNAzca / 10 anirvcniiyen| 11 Adau yatpratipAditaM tadevAnte syAditi cakrakadoSa iti bhaavH| 12 sandigdhAnakAntikatve hadam / 13 sprshvdbhiH| 14 asiddhamiti saMbandhaH / 15 zabdasya / 16 alpatvamahattvaparimANam / Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4110 AkAzadravyavicAraH tvaleza yaH gRhyate, 'mahAn paTustIvaH' ityAdipratItyA ca tInatvam, na punaH parimANamiyattAnavadhAraNAt / nahi 'ayaM mahA chabdaH' iti vyavasyan 'iyAn ityaradhArayati, yathA dravyANi yada rAmalakavilvAdIni / mandatIvatA cAcAntaro jAtivizeSo guNavRttitvAcchandatvavat / tadapyapezalam / yataH kathaM zabdasya guNatvaM siddhaM yatattavRttitvAsadatvAdejAtivizeSa siddhayet ? adravyavAcet / tadali kA? ahahatva pArijAtAdhikAraNatvAJcen; tadanthi kutaH ? guNatvAt cakrakAlaGgaH / dravyAntaravadiyattAnavadhAraNAcet ; na; vAyunAnekAntAt / na khalu vilvavadarAderiva vAyoriyattAvadhAryate / vAyorapratyakSatvA-10 diyattA satyapi nAvadhAryate, na zabdasya viparyayAt; ityAyayuktam ; guNaguNinoH kathaJcidekatve guNapratibhAse guNinopi pratibhAsasambhavAt / vAyugatasparzavizeSasyaivAdhyakSatvAbhyupagame ca 'sparzItra zItaH kharo vA' iti pratItiH syAnna vAyuriti / na khalu rUpAvabhAsini pratyaye sovbhaaste| sparzavizeSapariNAmasyaiva 15 ca vAyutvAtkathaM nAsya pratyakSetvam ? iyattA ceyaM yadi parimANAdanyA kathamanyasyAnavadhAraNe'ndesyAbhAvaH ? na khalu ghaTAnavadhAraNe paTAbhAvo yuktaH / parimANaM cet, tarhi 'iyattAnavadhAraNAtparimANaM nAsti' ityatra 'parimANaM nAsti parimANAnavadhAraNAt' ityetAvadevoktaM syAt / alpatvamahattva-20 pratyayatastatparimANAvadhAraNe ca kathaM tadanavadhAraNaM nAmAmalakAdAvapi tatprasaGgAt ? mandatIvratAbhisambandhAttatpratyayasambhave ca mandavAhini narmadAnIre alpanetat tIvravAhini ca kulyA~jale 1 iyanti avadhArayati janaH / 2 tIvratvaM mandatvaM ca parimANavizeSo'stvityukte satyAha / 3 zabde / 4 cakrakaparihArArtha guNatvAditi hetusthale iyattAnavadhAraNAditi hetuM yojayati prH| 5 alpatvamahattvaparimANAdhikaraNatvepi vAyoriyattA nAvadhAryate iti bhaavH| 6 anaikAntikatvaM hetoH pariharanAha / 7 pratyakSatvAt / 8 iyttaavaavoH| 9 pradezabhedAbhAvAt / 10 tatazca vAyugatasya sparzasya pratyakSatvAdvAyorapi pratyakSatvaM syAt , tathA ca vAyorapratyakSatvaM vaktamazakyaM tava parasya / 11 na vAyuH zItaH kharo veti pratItiH / 12 rUpI vaayuH| 13 tathA ca vAyorabhAvaH syAt / 14 kathaJcidekatvena / 15 tvagindriyagrAhyatvam / 16 iyattAyA anavadhAraNe zabdasyAlpatvamahattvaparimANasyAbhAvaH ityAsminpakSe dUSaNAntaram / 17 iyattA parimANAdbhinnAbhinnA veti vikalpadvayam / 18 iyattAlakSaNasya / 19 parimANalakSaNasya / 20 anyeti vikalpe / 21 dvitIyapakSe / 22 pareNAGgIkriyamANe / 23 jalam / 24 alpA sarit kulyaa| Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 prameyakamalamArttaNDe [ 4. viSayapari0 'mahadertat' iti pratyayaH syAt / naM caivam / tasmAnna mandatIvratAnibandhanoyaM pratyayaH, api tvalpa mahattvaparimANanibandhanaH, anyathA badarAmalakAdAvapi tannibandhanosau na syAt / badarAdInAM dravyatvena tatparimANasambhavAtta tannibandhanatve zabdepyata evAsI 5 tanibandhanostu vizeSabhAvAt / kAraNagatasya cAlpa mahattvapari mArNasya zabde upacArAttathA pratyaye badarAdAvapyasau tathAnuSajyeta / tannAlpa mahattva parimANAzrayatvamapyasyAsiddham / nApi saGkhyAzrayatvam; 'ekaH zabdo dvau zabdau bahavaH zabdAH' iti saMkhyAtvapratIterghaTAdivat / athopacArAcchabde saMkhyAva 10 tvapratItiH nanu kiM kAraNagatA, viSayagatA vA zabde saMkhyopacaryeta ? kAraNagatA cet; kiM samavAyikAraNagatA, kAraNamAtragatA vA ? AdyapakSe 'ekaH zabdaH' iti sarvadA vyapadezaprasaGgasta. syaikatvAt / dvitIyapakSe tu 'vahavaH zabdAH' iti vyapadezaH syAttasya bahutvAt / viSeya saMkhyopacAre tu gaganAkAzavyomAdizabdA bahu15 vyapadezabhAjo na syurgaganalakSaNaviSayasyaikatvAt / pazvAdInAM ca bahutvAt 'eko gozabda:' iti svapnepi durlabham / yathA'virodha saMkhyopacAraH ityapyayuktam svayaM saMkhyAvavamantareNAvirodhA'sambhavAt / kizca, viparItopalambhasya bAdhakasya sadbhAve satyupacArakalpanA 20 syAt, na cAgnitva rahita puruSasye vaikatvAdisaMkhyArahitasya zabdasyopalambhostIti kathamupacArakalpanA ? tathapi tatkalpane anupacaritameva na kiJcitsyAt / tanna saMkhyAzrayatvamapyasiddham / nApi saMyogAMzrayatvam; vAyvAdinAbhihanyamAnatvAt, pAMzvAdivat / saMyuktA eva hi pAMzvAdayo vAyunAnyena vA'bhihanyamAnA 25 dRSTAH / te tadabhighAtazca devadattaM pratyAgacchataH prativAtena prati 1 jalam / 2 bhavatvityukte satyAddAcAryaH / 3 alpatvamahattvalakSaNaH / 4 vadarAdiSvalpatva mahattvapratyayasya / 5 alpatva mahattvapratyayaH / 6 dravyetve nAlpatva mahattva parimANasa sambhavasya / 7 zabdasya kAraNamAkAzam / 8 dravyasya / 9 kAryarUpe / 10 vAlvAdibheryAdikAraNamAtrasya / 11 viSayaH = zabdasya vAcyaH / 12 vAgdigbhUrazmivArivANAkhyasvargANAM grahaNamAdizabdena / 13 kintu gozabdA bahavo bhaveyuriti bhAva:, na tu gozabdo bahuprakAraH / 14 ekasminghaTe ekaH zabda ityAdivat / 15 padArthAnAm / 16 zabdalakSaNArthAnAm / 17 asaMkhyAvattvasya / 18 ekatvAdisaMkhyArahitasyopalambhAbhAvepi / 19 saMyogo guNaH / 20 zabdasya / 21 sandigdhatve satyAha / 22 sAdhanamasiddhamityukte satyAha / 23 zabdasya / 1 Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 10] AkAzadravyavicAraH 553 nivarttanAtpAMzvAdivadevAvasIyate, tadapyanyadigavasthitena zramaNAt / na gandhAdayo devadattaM pratyAgacchantastena nivartyante, na ca teSAM tena saMyogo nirguNatyAhuNAnAm : tanna; tadvato dravyasyaivAnena pratinivarttanAt , kevalAnAM teSAM niSkriyatvenAgamananivanAyogAt / tataH siddhaM guNavattvAdravyatvaM zabdasya ! 5 kriyAvattvAcca vANAdivat / niSkriyatne tatya zrotreNA'grahaNamanamilambandhAt / tathApi grahaNe zrotratyAprApyakAritvaM syAt / tathA ca, 'prApyakAri cakSurvAhyendriyatvAttvagindriyavat' ityalyAnaikAntikatvam / sambandhakalpane zrotraM vA zabdotpattipradezaM gattvA zabdenAbhisambadhyeta,zabdovA khotpattidezAdAgatya zroNAmisa-10 mvadhyeta? na tAvaddharmAdharmAbhyAM saMskRtakarNazaSkulyavaruddhanabhodezalakSaNazrotrasya zabdotpattideze gatiH, tathA pratItyabhAvAt , niSkri. yatvAcca / gatau vA vivakSitazabdAntarAlavartinAmalpazabdAnAmapi grahaNaprasaGgaH, sambandhAvizepAt / anuvAtaprativAtatiryagvAteSu pratipattyapratipattIpatpratipattimedAbhAvazca, zrotrasya gacchaMtastatkR-15 topakArAdyayogAt / nApi zabdasya zrotrapradezAgamanam ; niSkriyatvopagamAt / Agamane vA sakriyatvam / nanu nAdya evAkAzatacchaGghamukhasaMyomezvarIdeH samavAyyasamavAyinimittakAraNAjAtaH zabdaH zrotreNAgatya samvadhyate yenArya doSaH, api tu vIcItaraGganyAyenAparApara evAkAzazabdAdilakSa-20 NAt samavAyyasamavAyinimittakAraNAjAMtaH tenAbhisambadhyate; tadapyasamIcInam ; sarvatra kriyocchedAnuSaGgAt / 'vANAdayopi hi pUrvapUrvasamAnajAtIyalakSaNaprabhavA lakSyapradezavyApino na punaste evaM' iti kalpayituM shkytvaat| tatra pratyabhijJAnAnnityatvasiddhenaivaM 1 nizcIyate / 2 na cedamasiddham / 3 purussennaavsiiyte| 4 anaikAntikahetumudbhAvayati prH| 5 dravyarahitAnAm / 6 vyabhicAro nAsti pratinivarta. nAdityasya hetorytH| 7 zabdasya / 8 tAlvAdikam / 9 nisskriytvmsiddhmityaah| 10 antarAlaM bheryA dishbde| 11 avivakSitAnAM narAdizabdAnAm / 12 shrotrenn| 13 stsu| 14 zabdotpattidezaM prati / 15 AdinA anupakAreSadupakAragrahaNam / 16 pareNa / 17 tathA ca dravyaM zabda ityAyAtam zabdaH kriyAvAnpUrvadezatyAgena dezAntare samupalabhyamAnatvAt , yadityaM tadityaM yathA bANAdi, na cedamasiddhaM vaktamukhapradezatyAgena zrotrapradeze samupalabhyamAnatvAt / 18 AdinAnukUlavAtAdigrahaH / 19 AdinA IzvarAdigrahaH / 20 antyaH shbdH| 21 prathamamuktAH / pra0ka0mA047 Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 prameyakamalamArtaNDe 4. viSayapari0 kalpanA cet, nannidaM pratyabhijJAna zabdepi samAnam upAdhyAyokaM zRNomi ziSyoktaM vA zRNomi' iti prtiiteH| nanu pratyabhijJAnasya bhevadarzane darzanassaraNakAraNakatvAdatra ca tadabhAvAtkathaM tadutpattiH? na khalUpAdhyAyokte zabde darzanavatsmaraNaM 5bhavatiH asya pUrvadarzanAdyAhitasaMskAraprabodhanibandhanatvAt / na ca kAraNAbhAve kArya bhavatyatiprasaGgAt; itypynuppnnm| sambandhitApratipattidvAreNAtraikatvasya prtiiteH| sambandhitAyAM ca darzanasmaraNayoH sdbhaavsmbhvaatprtybhijnyaansyotpttirviruddhaa| tathAhi pratyakSAnupalambhato'numAnato vA tatkAryatayA tatsaMbandhinaM zabda 10 pratipadyedAnIM tatsmRtyupalambhodbhUtaM pratyabhijJAnaM tatsambandhitayAM taM pratipadyamAnamekatvaviziSTameva pratipadyate, anyathA 'upAdhyA. yoktaM zRNomi' iti pratItirna syAt , kintu taduktodbhUtaM tatsaddezaM zabdAntaraM zRNomi' iti pratItiH syAt / vIcItaraGganyAyena tadutpattizcAtraiva nissetsyte| 15 yadi punarlunapunarjAtanakhakezAdivatsadRzAparAparotpattinivandhanametatpratyabhijJAnaM na kAlAntarasthAyitva nivndhnm| tadvANA. dAvapi samAnam / na samAnamatra bAdhakasadbhAvAt tI kalpanA, nAnyatra viparyayAt / nanvatra pratyakSam , anumAnaM vA bAdhakaM kalpyeta ? pratyakSaM cet, kimekatvaviSayam , kSaNikatvaviSayaM vA? 20 na tAvadekatvaviSayam; samaviSayatvena tadanukUlatvAt / nApi kSaNikatvaviSayam ; zabde'nyatra vA tasya vivaadgocraapnntvaat| nApyanumAnam ; pratyabhijJAnaM hi mAnasapratyakSaM bhavanmate tasya kathamanumAnaM bAdhakam ? pratyakSameva hi bAdhakam AmatAgrAokazAkhAprabhavatvAnumAnasya, na punastadanumAnaM pratyakSasya / athAdhyakSA 1 pUrvakSaNe / 2 uttrkssnne| 3 ahaM guruH / 4 ekatvagrAhiNaH / 5 jainamate / 6 zrotrendriyayazAnavat / 7 bhayamupAdhyAyoktaH zabda iti / 8 mayA yaH zabdaH zrUyate sa upAdhyAyenokta iti / 9 anvyvytirektH| 10 zrUyamANam / 11 upAdhyAya. sambandhitvena tasya zabdasya / 12 darzanasmRtiprabhavam / 13 tena upAdhyAyoktena zabdena / 14 vyajanAMnilavat / 15 na caivam / 16 tathA cAzeSArthAnAM kSaNikatvaprasaGgAtsaugatamatasiddhiH syAt / 17 zabde / 18 kSaNikatvena / 19 neme te bANAdaya ityatra bAdhakAbhAvAt / 20 shbdaakssnniktvprtybhishaane| 21 pratyabhizAnasyaikaviSayatvaM pratyakSasyApyekaviSayatvam / 22 tena pratyabhijJAnena / 23 kSaNika tvaviSayasya pratyakSasya / 24 asiddhatvAditi bhaavH| 25 vaizeSikamate / 26 pakkAnyetAni phalAni ekazAkhAprabhavatvAdityanumAnasyA''matAgrAhi pratyakSaM bAdhakam / Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4.10 AkAzadravyavicAraH 555 mAlatvAdasyAnumAnaM vAdhakam , yathA sthiracandrArkAdivijJAnasya dezAntaraprAptiliGgajanitaM gatyanumAnam ; kathaM punarasyAdhyakSAbhAsatvam ? anumAnena vAdhanAJcat / anenAnumAnasya vAghanAdanumAnAbhAsatA kinna syAt ? athAnumAnavAdhitaviSayatvAnnedamanumAnasya bAdhakam / anumAnampyetadvAdhitaviSayatvAnnAsa vAdhakaM syAt / na 5 cha tdnumaanmsti| nanvidamasti-kSaNikaH zabdo'madAdipratyakSa sati vimudravyavizeSaguNatvAt sukhAdivat / satyamasti, kintvekazAkhAprabhavatvavadetatsAdhanaM pratyabhijJApratyakSavAdhitakama nirdezAnantaraM prayuktatvAnna sAdhyasiddhinivandhanam / vimudravyavizeSaguNatvaM cAsiddham : 10 zabdasya dravyatvaprasAdhanAt / dharmAdinA vyabhicArazca; asya vibhudravyavizeSaguNatvepi kSaNikatvAbhAvAt / tasyApi pakSIkaraNAdavyabhicAre na kazciddhaturvyabhicArI, sarvatra vyabhicAraviSayasya pakSIkaraNAt / 'asmadAdipratyakSatve sati' iti ca vizeSaNamanarthakam; vyavacchedyAbhAvAt / dharmAdezca kSaNikatve svotpattisamayA-15 nantarameva vinaSTatvAttato janmAntare phalaM na syAt / zabdAcchabdotpattivaddharmAderdharmAdyutpattiH, ityapyayuktam / tathAbhyupagamAbhAvAt , tadvadaparAparatatkAryotpattiprasaGgAcca / 'parasyAnukUleSvanukUlAbhimAnajanitobhilASaH abhilaSiturthAbhimukhakriyAkAraNamAtmavizeSaguNamArAnoti anukUleSvanukUlAbhimAnajani-20 . 1 zabdaikatvaviSayasyAdhyakSasya / 2 zabdasya kssnniktvsaadhken| 3 etena% mAnasapratyakSeNa / 4 shbdkssnniktvaanumaanm| 5 paramamahAparimANena vyabhicAraparihArArthamidaM vizeSaNam / 6 vibhu AkAzamAtmA c| 7 ghaTAdigatarUpAdinA vyabhicAranirAsArtha vishesseti| 8 upahAse / 9 krmprtijnyaa| 10 pratyabhizApratyakSeNa pUrva zabdasyAkSaNikatvaM sAdhitaM ytH| 11 vibhudravyavizeSaguNatvAdityevocyamAne / 12 kSaNikatvaM sAdhyam / 13 anekAntaparihArAya, pakSAntaHpAtitvAddharmAdeH kSaNikatvamAyAtamiti bhaavH| 14 vyavacchedyaphalaM hi vizeSaNamiti vacanAt / 15 assadAdipratyakSave satIti vizeSaNena kilAsadAdya'pratyakSo dharmAdirvyavacchedyaH, tasyApi pakSIkaraNe vyavacchedyamasya vizeSaNasya nAstIti bhAvaH, sarveSAM pakSIkaraNAdvizeSaNena pariharaNIyasyAbhAvAt / 16 pareNa / 17 dharmAdharmayoH kSaNikatve / 18 astu, na caivam, na khalu dharmAdyutpattivadaparAparavanitAdyaGgAdyutpattiH pratIyate / 19 prakRtasAdhye hevntrmidm| 20 anuSThAturvaizeSikasya / 21 ijyAyAgAdipUjAdiSu dharmotpAdanakAraNabhUteSu / 22 dhrmjnktven| 23 imAnyanukUlAnItyabhimAnastena janitaH / 24 artha srakcandanAdikaM prati / 25 kriyA kaarym| 26 uttarajanmani / 27 dharmalakSaNaM dRSTAntapakSe prayatnalakSaNaM ca / 28 utpAdayati, sAdhayati / Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 tAbhilASatvAt AtmanonuMkUleNvanukUlAbhimAnajanitAbhilASavat' ityasya ca virodhaH, yasmAdyo'sau parasyAnukUleSvanukUlAbhimAnajanitAbhilASajanita AtmavizeSaguNo nAsAvabhilaSita. rAbhimukhakriyAkAraNam , tatsamAnasya tatkAraNatvAt, yazce 5takriyAkAraNaM nAsau yathoktAbhilASajanita iti| 'icchAdveSa nimittau pravartakanivarttako dharmAdharmoM, avyavadhAnena hitAhitaviSayaprAptiparihArahetoH karmaNaH kAraNatve satyAtmavizeSaguNatvAt , pravartaka nivartakaprayatnavat' ityatra hetorvyabhicA razca-janmAntaraphalodayayordharmAdharmayoH avyavadhAnena hitAhita10 viSayaprAptiparihArahetoH karmaNaH kAraNatve satyAtmavizeSaguNatve. pIcchAdveSajanitatvAbhAvAt / tataH zabdAcchabdotpattivaddharmAdedharmAdyutpattyabhAvAt / kSaNikatve cAto janmAntare phalAsambhavAdakSaNikatvaM tasyAbhyupagantavyamityanenAnaikAntiko hetuH| athAssadAdipratyakSatvavizeSaNaviziSTasya vibhudravyavizeSaguNa15 tvasyAtrauMsambhavAnna vyabhicAraH / nanu mA bhUyabhicAraH; tathApi sAkalyena hetorvipekssaattyaavRttysiddhiH| vipakSaviruddhaM hi vizeSaNaM tato hetuM nivarttayati / yathA sahetukatvamahetukatvaviruddhaM tataH . 1 sAmAnyaM hetuM bruvatAM doSAbhAvAt / 2 jIvasya svasya vaa| 3 vastrAdiSu sakcandanAdiSu ca / 4 anumAnasya / 5 dharmAderdharmAdyutpattau satyAm / 6 dharmalakSaNaH / 7 anuSThAturvaizeSikasya / 8 parAparotpattyA tsmaadnytvaat| 9 antyo dharmaH / 10 icchAdveSau nimittaM kAraNaM yayordharmAdharmayoriti bhaavH| 11 kAryasya nisspaadkaanisspaadkau| 12 kAraNatvAdityucyamAne cakSurAdinA vyabhicArastanivRttyarthamAtmavizeSaguNatvAdityuktam , tAvatyukta sukhAdinAnekAntastatparihArArtha karmaNaH kAraNakhe satIti vizeSaNam , tAvatyukte budhyAdinAnekAntastannirAsAtha hitAhitaviSayaprAptiparihArahetorityupAttam , tAvatyukte icchAdveSAbhyAmanekAntastannirAsArthamavyavadhAneneti vizeSaNamupAdIyate / 13 dharmAddhitaviSayaprAtyahitaviSayaparihArau bhavataH, adharmAdahitaviSayaprAptihitaviSayaparihArau sta iti sambandhaH / 14 dhrmaadhrmyoH| 15 anumAne / 16 dharmAdeH kSaNikatve / 17 pUrvadharmAdharmasadRzayoH / 18 dharmAdeH kSaNikatve saadhye| 19 dharmAdeH kSaNikatvAbhAvAt / 20 asadAdipratyakSatve satIti vizeSaNaM tyaktvA vibhudravyavizeSaguNatvAdityayaM hetuH| 21 vyabhicAraparihArArtham / 22 sAdhanasya / 23 dharmAdau / 24 zabde yathA sambhavastathA dharmAdau nAsti yataH / 25 akssnnikaad| 26 katham ? tathA hi| 27 hetorvipakSe vRttiM vArayati yattadeva hetuvizeSaNam / 28 anityaH zabdaH kAdAcitkatvAd ghaTavadityukta khananotsecanAdinA kAdAcitkena namasAnaikAntikatvam , tadyavacchedArtha sahetukatve sati kAdAcitkatvAditi sAdhanaM prayoktavyam / 29 vizeSaNam / 30 ahetukam AkAzAdi / Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4.10] AkAzadravyavicAraH 557 kAdAcitkatvam / na cAsmadAdipratyakSatvamakSaNikatvaviruddham / akSaNikepvapi sAmAnyAdipu bhAvAt / tato yathAsmadAdipratyakSA api kecitpradIpAdayo bhAvAH kSaNikAH sAmAnyAdayastvakSaNikAstathAsmadAdipratyakSA api vibhudravyavizeSaguNAH 'kecitkSaNikAH kecidakSaNikA bhaviSyanti' iti sandigdho vytirekH|5 azAkSaNike hA~cidamadAdipratyakSadavizeSaNaviziSTasya vibhudravyavizeSaguNatvasyAdarzanAttato vyAvRttiliddhiH na bhavadIyAdarzanasya sAkalyena bhAvAbhAvAprasAdhakatvAt, anyathA paralokAderapyabhAvAnuSaGgaH / sarvasyAdarzanaM caasiddhm| saMto'pi nizcetumazakyatvAt / vipakSe'darzanamautrAdvyAvRttisiddhau "yadvedAdhyayanaM kiJcittadadhyayanapUrvakam / vedAdhyayanavAcyatvAdadhunAdhyayanaM yathA // " [mI0 zlo0 pR0 949] ityasyApi gmktvprsNnggH| na khalu vedAdhyayanamatadhyayana-15 pUrvakaM dRSTam / tathA cAsyAnAditvasiddherIzvarapUrvakatvena prAmANyaM na syAt / na ca kRtakatvAdAvapyayaM doSaH samAnaH; tatra vipakSe hetoH sadbhAvavAdhakapramANasambhavAt / dharmAdezvAssadAdyapratyakSatve 'devadattaM pratyupasarpantaH pazcAdayo devadattaguNAkRSTAstaM pratyupasarpaNavattvAdvastrAdivat' ityanumAnaM na 20 syAt ; vyAptaragrahaNAt / mAnasapratyakSeNa vyAptigrahaNe siddhaM dharmA. deramadAdipratyakSaitvam / atha 'bAhyendriyeNAsmadAdipratyakSetve sati' 1 hetuM nivartayati / 2 asmadAdipratyakSatvavizeSaNasya / 3 pdaarthaaH| 4 sukhAdayaH / 5 dharmAdayaH / 6 hetorvipakSAyAvRttiH / 7 dharmAdau / 8 AdinA paramANvAdezva / 1 bhavadIyAdarzanasya paralokAdo sadbhAvAvizeSAt , tathA ca caarvaakmtprsnggH| 10 narasya / 11 sarveSAM hetovipakSe'darzanaM vidyate tathApi tsy| 12 sarveSAM prANinAM grahaNAbhAvAt, anythaa'shessjnytvprsnggH| 13 akssnnike| 14 adarzanasAmAnyAt / 15 vipakSAt / 16 apauruSeyatvalakSaNasAdhyasya / 17 avedAdhyayanapUrvake lokavacane vipakSe hetoradarzanamAtrAddhetorvipakSAdvayAvRttisiddheH sadbhAvAt / 18 IzvarakartRkatvena / 19 bhavanmate / 20 hetau| 21 nitye gaganAdau, yatkRtakaM na bhavati tadanityaM na bhavati yathA gaganamiti / 22 yadyattaM pratyupasarpaNavattattaddevadattaguNAkRSTamiti pratyakSeNa dharmAderapratyakSatvAt / 23 tatazca dharmAdinA vyabhicAraH pUrvavadavastha eva / 24 iti vizeSaNena / Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 prameyakamalamArtaNDe 4. viSayapari0 iti heturvizeSyate tadA sAdhanavaikalyaM dRSTAntasya, sukhAdestathA prtyksstvaabhaavaat| yadi ca vAcItaranyAyena zabdotpattiriSyate tadA prathamato vaktRvyApArAdekaH zabdaH prAdurbhavati, aneko vA? yadyekaH kathaM 5nAnAdikAnekazabdotpattiH saditi cintyam / sarvadikatAlvAdivyApArajanitavAyvAkAzasaMyogAnAmasamavAyikAraNAnAM samavAyikAraNasya cAkAzasya sarvagatasya bhAvAt sakRtsarvadikanAnAzabdotpattyavirodhe shbdsyaarmbhktvaayogH| yathaivAdyaH zabdona zabdenArabdhastAlvAdyAkAzasaMyogAdevAsamavAyikAraNAdutpatteH, 10 tathA sarvadikkazabdAntarANyapi tAlvAdivyApArajanitavAyvAkAza. saMyogebhya evAsamavAyikAraNebhyastadutpattisambhavAt / tathA ca "saMyogAdvibhAgAcchabdAca zabdotpattiH" [vaize0 sU0 2 / 2 / 31] iti siddhaantvyaaghaatH| atha zabdAntarANAM prathamaH zabdo'samavAyikAraNaM tatsadRza15tvAt , anyathA tadvisadRzazabdAntarotpattiprasaGgo niyAmakAmA vAt / nanvevaM prathamasyApi zabdasya zabdAntarasadRzasyAnyazabdAda* samavAyikAraNAdutpattiH syAt tasyApyaparapUrvazabdAdityanAditvA pattiHzabdasantAnasya syAt / yadi punaH prathamaH zabdaH pratiniyataH pratiniyatAdvaktRvyApArAdevotpannaH svasadRzAni zabdAntarANyAra. 20 meta; tarhi kimAyena zabdenAsamavAyikAraNena ? pratiniyatavaktavyApArAttajanitapratiniyatavAyvAkAzasaMyogebhyazva sadRzAparAparazabdotpattisambhavAt / tannaikaH zabdaH zabdAntarArambhakaH / nApyanekaH; tsyaiksmaattaalvaadyaakaashsNyogaadutpttysmbhvaat| na cAnekastAlvAdyAkAzasaMyogaH sakRdekasya vaktuH sambhavati, 25prayatnasyaikatvAt / na ca prayatnamantareNa tAlvAdikriyApUrvako'nyatarakarmajastAlvAdyAkAzasaMyogaHprasUte yato'nekazabdaH syAt / astu vA kutazcidAdyaH zabdo'nekaH, tathApyasau saMdeze zabdA. ntarANyArabhate, dezAntare vA ? na tAvatsvadeze; dezAntare zabdo 1 vimudravyavizeSaguNatvAdityayam / 2 bAhyendriyeNa sukhAdivaditi dRSTAntaH pratyakSo na bhavatIti bhAvaH / 3 shndaadev| 4 sarvadikkaH srvgtH| 5 upAdAnasyetyarthaH / 6 bhavanmate / 7 prthmsy| 8 zabdAntaraM prati / 9 shbdaantrennaargdhaani| 10 zabdasyArambhakatvAyoge ca / 11 merIdaNDayoH / 12 vaMzAdivibhAgAt / 13 vaizeSikasya lv| 14 pratiniyatasvarUpaH vishissttH| 15 klpiten| 16 na cedamasiddham / 17 tAlvAdiSu / 18 svotpattideze tAlvAdau / 19 svotpttideshaadnydeshessu| : Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4.10 AkAzadravyavicAraH palambhAbhAvaprasaGgAt / atha dezAntare; tatrApi kiM taddeze gelA, rUdezastha eva vA dezAntare tAnyasau janayet ? yadi svadezastha eva; tarhi lokAntepi tjnktvprsnggH| adRSTamapi ca zarIradezasthameva dezAntaravartimaNimuktAphalAdyAkarSaNaM kuryAt / tathA ca "dharmAdharmo svAzrayasaMyukta AzrayAntare kArabhete"[ ]5 ityaadivirodhH| na ca vIcItaraGgAdAvanyaprAptakAryadezatve satyArammatvaM dRSTaM nAtrApi tathA tatkalpayetAdhyakSavirodhAt / atha taddeze gatvA tarhi siddha zabdasya kriyAvattvaM dravyatvaprasAdhakam / kiJca, AkAzaguNatve zabdasyAsmadAdipratyakSatA na jyaadaakaashsyaatyntproksstvaat| tathAhi-ye'tyantaparokSaguNiguNA na te'sa- 10 dAdipratyakSAH yathA paramANurUpAdayaH, tathA ca pareNAbhyupagataH zabda iti / na ca vAyusparzana vyabhicAraH; tasya pratyakSatvaprasAdhanAt / kiJca, AkAzaguNatve'smadAdipratyakSatve cAsyAtyantaparokSA. kaashvishessgunntvaayogH| prayogaH-yadamadAdipratyakSaM tannAtyanta-15 parokSaguNiguNaH yathA ghaTarUpAdayaH, tathA ca zabda iti / yaJcoktam-'sattAsamvandhitvAt' iti; tatra kiM svarUpabhUtayA sattayA sambandhitvaM vivakSitam , arthAntarabhUtayoM vA? prathamapakSe sAmAnyAdibhirvyabhicAraH; teSAM pratiSidhyamAnadravyakarmabhAvatve sati tathAbhUtayA sattayA sambandhitvepi gunntvaasiddhH| 20 dvitIyapakSastvayuktaH, na hi zabdAdayaH khayamasanta evArthAntarabhUtayA sattayA sambadhyamAnAH santo nAmAzvaviSANAderapi tathAbhAvAnuSaGgAt / pratiSetsyate cArthAntarabhUtasattAsamvandhe. nArthAnAM sttvmitylmtiprsnggen| yaJcoktam-zabdo dravyaM na bhvtyekdrvytvaat| tatraikadravyatvaM 25 sAdhanamasiddham / yato guNatve, gagane evaikadravye samavAyena vartane ca siddhe, tatsiddhyet, taccotayA rItyA'pAstamiti kathaM tatsiddhiH? 1 Adyo'nekaH zabdaH / 2 svAzrayaH AtmA Atmano vyaapktvaat| 3 maNimuktAphalAdau, zarIrApekSayA / 4 AkarSaNAdilakSaNam / 5 kAryam-uttaravIcIlakSaNam / 6 uttarataraGgANAm / 7 vAyusparza atyantaparokSaguNiguNo bhavatyasadAdipratyakSo na bhavatIti n| 8 AkAzaguNaH shbdH| 9 sAmAnyavizeSasamavAyavat (sAmAnya vizeSasamavAyAH svataH santa iti vcnaat)| 10 zabdasya / 11 dravyaguNakarmavat / 12 ubhayathA sattAsambandhitvasya dRSTatvAtprakArAntarAsambhavAt / 13 AdinA vizeSasamavAyayorgrahaNam / 14 rUpAdivat / 15 zabdasya / Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 yadapyekadravyatve sAdhanamuktam-'ekadravyaH zabdaH sAmAnyavizeSavattve sati bAhokendriyapratyakSatvAt' iti; tadapi pratyanumAnavAdhitam; tathAhi-anekadravyaH zabdo'smaMdAdipratyakSatve satyapi sparzavattvAd ghaTAdivat / vAyunAnekAntazca; sa hi vAyake5ndriyapratyakSopi naikadravyaH, cakSuSaikenA'smadAdibhiH pratIyamAnaizcandrArkAdirbhizca / assadAdivilakSaNairvAhyendriyAntareNa tatpratItau zabdepi tathA pratItiH kinna syAt ? atra tathAnupalambho'nyatrApi smaanH| etenedamapi pratyuktam-'guNaH zabdaH sAmAnyavizeSavattve sati 10 bAyaikendriyapratyakSatvAdrUpAdivat' iti; vAyvAdibhivyabhicArAt, te hi sAmAnyavizeSavattve sati bAyaikendriyapratyakSA na ca guNAH, anyathA dravyasaMkhyAvyAghAtaH syAt / tataH zabdAnAM guNatvAsiddherayuktamuktam-'yazcaiSAmAzrayastatpArizeSyAdAkAzam' iti / yaJcoktam-'na tAvatsparzavatAM paramANUnaum' ityAdi, tatsiddha15sAdhanam / tadguNatvasya tatrAnabhyupagamAt / yathA cAsmadAdipratya kSetve zabdasya paramANuvizeSaguNatvasya virodhastathAkAzavizeSaguNatvasyApi / tathA hi-zabdo'tyantaparokSAkAzavizeSaguNo na bhavatyasmadAdipratyakSatvAtkAryadravyarUpAdivat / na hyasmadAdi pratyakSatvaM paramANuvizeSaguNatvameva nirAkaroti zabdasya nAkAza20 vizeSaguNatvam ubhayatrAvizeSAt / yathaiva hi paramANuguNo rUpAdirassadAdyapratyakSastathAkAzaguNo mahattvAdirapi / yaccApyuktam-'nApi kAryadravyANam' ityAdi; tadapyayuktam / zabdasyAkAzaguNatvaniSedhe kAryadravyAntarAprAdurbhAvepyutpattyabhyupaigame zabdo nirAdhAro guNaH syAt / tathA ca 'vuddhayAdayaH kvacidva 1 anekAni dravyANi yasya paramANudvayAdhapekSayA / 2 yogipratyakSeNa paramANunA vyabhicAraparihArArtham / 3 ekena vAyuparamANunA vyabhicAraparihArArtham / 4 para. mANvapekSayA / 5 prmaannvpekssyaa| 6 anekAnta iti saMbandhaH ekadravyalakSaNasAdhyAbhAvAt / 7 yogibhiH| 8 cakSuSopekSayAnyena sparzanalakSaNena / 9 tathA cAnakAntika eva hetuH syAditi bhaavH| 10 ekadravyaH zabda ityAdinirAkaraNena / 11 AdinA pRthivyaptejasAM grhH| 12 navadravyANAM paJcadravyatvaprasaGga ityarthaH / 13 zabdo vizeSaguNo na bhavatyasmadAdipratyakSatvAtkAryadravyarUpAdivat / 14 janaiH / 15 vishessnne| 16 bhvnmte| 17 asnmte| 18 asadAdipratyakSatvasya / 29 pRthivyAdInAm / 20 jainaiH| 21 pareNa / Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 10] AkAzadravyavicAraH tante guNatvAt' ityasya vybhicaarH| tataH kAryadravyAntarotpattistanAbhyupagantavyetyasiddho hetuH / akAraNaguNapUrvakatvaM cAsiddham ; tathA hi-nAkAraNaguNapUrvakaH zabdo'smadAdivAhyendriyagrAhyatve sati guNatvAtpaTarUpAdivat / na cANurUpAdinA sukhAdinA vA hetoyaMbhicAraH; 'bAhondriyagrAhyatve 5 sati' iti vizeSaNAt / nApi yogivAhyendriyanAoNANurUpAdinA; assadAdigrahaNAd / nApi sAmAnyAdinA; guNagrahaNAt / ayAvadravyabhAvitvaM ca viruddham ; sAdhyaviparItArthaprasAdhanatvAt / tathAhi-sparzavadravyaguNaH zabdo'smadAdivAhyandriyapratyakSatve satyayAvadravyabhAvitvAtpaTarUpAdivat / 'asmadAdipurupAntara-10 pratyakSatve sati puruSAntarApratyakSatvAt' iti vAkhAdyamAnena rasA. dinaanaikaantikH| 'AzrayA'ryAderanyatropalabdheH' iti cAsaGgatam ; meryAdeH zabdAzrayatvAsiddhestasya tannimittakAraNatvAt / AtmAdiguNatvA(tva)pratiSedhastu siddhasAdhanAna samAdhAnamarhati / __ yacca 'zabdaliGgAvizepAt' ityAdyuktam / tadvandhyAsutasaubhAgya-15 vyAvarNanapraikhyam / kAryadravyasya vyApitvAdidharmAsambhavAt / etenedamapi nirastam-'divi bhuvya'ntarikSe ca zabdAH zrUyamANenaikArthasamAyinaH zabdatvAt zrUyamANAdyazabdavat / zrUyamANaH zabdaH samAnajAtIyAsamavAyikAraNaH sAmAnyavizeSevattve sati niyamenAsmaidAdivAkhaikendriyapratyakSatvAt kAryadravyarUpAdivat 20 1 zabdasya guNarUpasya kacidvartanAbhAvAt / 2 kaarydrvyaantraatprmaannuruupaacchbdjnkaat| 3 akAraNaM gaganam , tasya guNo mhttvaadiH| 4 kiMtu sparzarasagandhavarNavapudgaladravyahetuka iti bhaavH| 5 paTagatarUpaguNo yathA tantugatarUpaguNapUrvakaH / 6 prasaGgasAdhanametat / 7 AtmanaH svabhAvatvAt / 8 vIcItaraGganyAyena zabdAcchabdotpatteniSiddhatvAt / 9 prasaGgasAdhanametat / 10 vizeSaguNo na bhavatIti sAdhyAbhAvAt / 11 shbdsyaantrjlpruupsy| 12 AdinA manodikkAlA gRhynte| 13 bhedaabhaavaadekmityrthH| 14 sdRshm| 15 zabdasya AkAzavizeSaguNatvanirAkaraNena kAryadravyavizeSaguNatvasAdhanena vA / 16 zabdena / 17 ekArthaH aakaashlkssnnaarthH| 18 ggnsmvaayikaarnnkaaH| 19 vIcItaraGganyAyAgatena zrUyamANena ghaTazabdena Aya ghaTazabdAH bhUyamANA ghaTazabdasyAsamavAyikAraNatvenAbhimatA ekArthasamavAyino yathA / 20 sAmAnyAdinA vyabhicAraparihArArtham / 21 na cAkAzena vyabhicAra indriyagrahaNAt, nApi ghaTAdinA ekapadopAdAnAta, nApi sukhAdinA bAhyapadopAdAnAt , nApi yogibAjhaikendriyapratyakSeNa paramANunA tadrUpAdinA vA'smadAdipadagrahaNAt, nApi pizAcAdinA niyameneti padopAnAt / 22 paTasamavetarUpAdyArambhe pttotpaadktnturuupaadivt| Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 iti;pratizabdaM pudaladravyasya tatsamavAyikAraNasya bhedaat| zabdasya kSaNikatvaniSedhocca kathaM samAnajAtIyAsamavAyikAraNatvam ? yadi cAkAzamanavayavaM zabdasya samavAyikAraNaM syAt tarhi zabdasya nityatvaM sarvagatatvaM ca syaadaakaashgunntvaattnmhttvvt| 5kSaNikaikadezavRttivizeSaguNatvasya zabde pramANataH prtissedhaacc| tattve vA kathaM na zabdAdhArasyAkAzasya sAvayavatvam ? nahi niravayavatve 'tasyaikadeze eva zabdo varttate na sarvatra' iti vibhAgo ghttte| kiJca, sAvayavamAkAzaM himavadvindhyAvaruddhavibhinna dezatvAza. 10mivat / anyathA tayo rUparasayorivaikadezAkAzAvasthitiprasaktiH na caitad dRSTamiSTaM vaa| kathaM vA tadAdheyasya zabdasya vinAzaH? sa hi na tAvadAzrayavinAzAddhaTate; tasya nityatvAbhyupagamAt / nApi virodhiguNasadbhA vAt , tanmahattvAderekArthasamavetatvena rUparasayoriva virodhitvA15 siddheH / siddhau vA zravaNasamayepi tadbhAvaprasaGgaH, tadA tanmaha svasya bhAvAt / nApi saMyogAdivirodhiguNaH; tasya tatkAraNatvAt / nApi saMskAraH; tasyAkAze'sambhavAt / sambhave vA tasyAbhAve AkAzasyApyabhAvAnuSaGgastasya tadvyatirekAt / vyatireke vA tasya' iti sambandho na syAt / nApi zabdopalabdhiprApa. 20 kAdRSTAbhAvAttabhAvaH, tucchAbhAvasyAsAmarthyato vinAzAhetutvAt khrvissaannvt| tanna zabdasyAkAzaprabhavatvamabhyupagantavyam / * nanu cA'sya paudgalikatve'smadAdyanupalabhyamAnarUpAdyAzrayatvaM na syAtpaTAdivat tannaya[kAdinA hetorvyabhicArAt / nAya narazmiSu jalasaMyuktAnale cAnubhUtarUpaspazavet zabdAzrayadravye25'smadAdyanupalabhyamAnAnAmapyanudbhUtatayA rUpAdInAM vRttyvirodhH| yathA ca ghrANendriyeNopalabhyamAne gandhadravye'nubhUtAnAM rUpAdInAM vRttistathAtrApi / yathA ca taijasatvAtpArthivatvAcAtrAnupalambhepi 1 anekAt / 2 paryAyarUpeNa vastuno vinAzAt / 3 jainena / 4 tanmahattvavat / 5 tathA ca himavadvindhyayoH sahacarabhAva iti bhaavH| 6 pareNa / 7 virodhiguNarUpasya / 8 zandaM prati / 9 saMyogAdiH zabdakAraNamiti vacanAt / 10 kaaryruupenn| 11 yatpaudgalikaM tadasmadAdyupalabhyamAnarUpAdyAzrayamityukte vyaNukAdinA paudgalikena vybhicaaro'smdaadyuplbhymaanruupaashrytvlkssnnsaadhyaabhaavaat| 12 ussnnsprshe| 13 atra rUpaM bhAsuram / 14 paramate / 15 paramate / 16 nAyanarazmyAdiSu ( jalasaMyuktAnale gandhadravye ) triSu / Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4.10 AkAzadravyavicAraH rUpAdInAmanudbhUtatayAstitvasambhAvanA tathA zabdepi paudAlekatvAt / na ca paudgalikatvamasiddham / tathAhi-paugalikaH zabdo'smadAdipratyakSatve'cetanatne ca lati kriyAvattvAdvANAdivat / na ca manasA vyabhicAraH; 'aladAdipratyakSatve sati' iti vizeSaNatvAt / nApyAtmanA; 'acetanatve sati' iti vizeSaNAt / 5 nApi sAmAnyena, asya kriyAvAbhAvAlA / seca 'asmadAdi. pratyakSatve sati sparzavatvAt' ityAdayo hetavaH prAmupanyatAste sarve podgalikatvamasAdhakA drssttvyaaH| tataH zabdalyA kAzaguNatvAsiddhernAsau tllinggm| kutastarhi tatsiddhiriti ced ? 'yugapannikhiladravyAvagAha-10 kAryAt' iti brUmaH; tathAhi-yugapanikhiladravyAvagAhaH sAdhAraNakAraNApekSA tathAvagAhatvAnyathA'nupapatteH / nanu sarpiSo madhunyavagAho bhasmani jalasya jale'zvAderyathA tathaivAlokatamasorazeSArthAvagAhaghaTanAnnAkAzaprasiddhiH, tanna; anayorapyAkAzAbhAve'vagA. haanupptteH| nanu nikhilArthAnAM yathAkAzevagAhaH tathAkAzasyApyanyasminadhikaraNe'vagAhena bhavitavyamityanavasthA, tasya svarUaivagAhe sarvArthAnAM svAtmanyevAvagAhaprasaGgAtkathamAkAzasyAtaH prasiddhiH? ityapyapezalam ; AkAzasya vyApitvena svAvagAhitvopapattito'. navasthA'sambhavAt , anyeSAmavyApitvena vAvagAhitvAyogAcca / 20 na hi kizcidalpaparimANaM vastu svAdhikaraNaM dRSTam ; ashvaaderjlaadydhikrnnoplbdheH| kathamevaM dikAlAtmanAmAkAzevagAho vyApitvAt ; ityapyasAmpratam ; hetorasiddhaH / tasiddhizca digdravyasyAsattvAt, kAlAtmanozcAsarvagatadravyatvenAne samarthanAtprasiddheti / nanu tathApyamUrttatvena kAlAtmanoH pAtAbhAvAtkathaM tadAdheyatA? 25 ityapyayuktam ; amUrcasyApi jnyaansukhaaderaatmnyaadheytvprsiddhH| etenAmUrttatvAnnAkAzaM kasyacidadhikaraNamityapi pratyuktam; amUrttasyApyAtmano jnyaanaadydhikrnntvprtiiteH| samAnasamayavarttitvAnnikhilArthAnoM nAdhArAdheyabhAvaH, anyathAkAzAduttarakAlaM bhAvasteSAM syAt; ityapyasamIcInam ; samasamayavartinAmapyAtmA-30 mUrttatvAdInAM tdbhaavprtiiteH| na khalu pareNApyatra paurvAparIbhAvos 1 parasya tv| 2 paudgliksvaabhaavaadbhaavmnsH| 3 jainaiH / 4 vayaM jnaaH| 5 sakaladravyANAM sAdhAraNamAzrayakAraNamAkAzam / 6 sAdhAraraNakAraNamantareNa / aakaashaabhaave| 7 buddnmityrthH| 8 jainaapekssyaa| 9 aatmaadiinaam| 10 vaizeSikeNa / Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 bhISTo nityatvavirodhAnuSaGgAt / kSaNavizarArutayA nikhilArthAnoM nAdhArAdheyabhAvaH, ityapi manorathamAtram; kSaNavizarArutvasyA rthAnAM prAgeva pratiSedhAt / 'khe patatrI' ityAdya'vAdhitapratyayAca tdbhaavprsiddhH| tataH pareSAM niravadyaliGgA'bhAvAnnAkAzadravyaya 5prsiddhiH| nApi kAladravyasya / yaccocyate-kAladravyaM ca parAparAdityayAdeva liGgAtprasiddham / kAladravyasya ca itarasmA de 'kAla' iti vyavahAre vA sAdhye sa eva liGgam / tathA hi-kAla itarasmAdbhidyate 'kAla' iti vA vyataharttavyaH, parAparavyatikarayogapadyAyogapadyaci. 10 rakSiprapratyayaliGgatvAt, yastu netarasmAdbhidyate 'kAla' iti vAna vyavahiyate nAsAvuktaliGgaH yathA kSityAdiH, tathA ca kAlA, tsmaatttheti| viziSTakAryatayA caite pratyayAH kAle eva prtibddhaaH| yadviziSTakArya tadviziSTakAraNAdutpadyate yathA ghaTa iti pratyayAH, viziSTa kArya ca parAparavyatikarayogapadyAyogapadyacirakSiprapratyayA 15 iti / parAparayoH khalu digdezakRtayoH vyatikaro viparyayaH-yatraiva hi digvibhAge pitaryutpannaM paratvaM tatraiva sthite putre'paratvam , yatra cAparatvaM tatraiva sthite pitari paratvamutpadyamAnaM dRSTamiti digdezA. bhyAmanyannimittAntaraM siddham ; nimittAntaramantareNa vyatikarA sambhavAt / na ca parAparAdipratyayasya AdityAdikriyA dravyaM vali20 palitAdikaM vA nimittam / tatpratyayavilakSaNatvAtpaTAdipratyaya vat / tathA ca sUtram "aparasminparaM yugapadayugapacciraM kSipramiti kAlaliGgAni" [vaize0 sU0 2 / 2 / 6] AkAzavaJcAsyApi vibhutvanityaikatvAdayo dharmAH pratipattavyA iti / __ atrocyate-parAparAdipratyayaliGgAnumeyaH kAlaH kimekadra25vyam , anekadravyaM vA ? na tAvadekadravyam ; mukhyetarakAlabhedenAsya dvaividhyAt / na hi samayAvalikAdirvyavahArakAlo mukhyakAladravyamantareNopapadyate yathA mukhyasattvamantareNa kaiMcidupacaritaM sttvm| 1 aatmnH| 2 saugtmtmaalmby| 3 Adipadena yogapadyAyogapacirakSiprAdigrahaH / 4 basaH / 5 tarkhete pratyayA aviziSTanimittakA bhaviSyantItyukte satyAha / 6 ghaTe satyeva prsiddhaaH| 7 katham ? tathA hi / 8 pratyarthaH / 9 sannihitadigdeze / 10 kAlApekSayA dUratvam / 11 kAlApekSayA sannihitatvam / 12 kAladravyam / 13 kAladravyam vinA'nyannimittaM parAparAdipratyayasya bhaviSyatItyAzaGkAyAmAha / 14 prtyyH-prtiitiH| 15 jainaadibhiH| 16 jainaiH| 17 vyavahAra / 18 AdinA lavanimeSaghaTikAmuhUrtapraharAdigrahaNam / 19 azyAderastitvam / 20 mANavake / 21 aneH| 13 Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4.10] kAladravyavAdaH saca mukhyaH kAlo'nekadravyam , pratyAkAzapradezaM vyavahArakAlabhedAnyathAnupapatteH / graMtyAkAzapradezaM vibhinno hi vyavahArakAlaH kurukSetralaGkAkAzadezayodivasAdibhedAnyathAnupapatteH / tataH pratilokAkAzapradezaM kAlasyANurUpatayA bhedasiddhiH / taduktam "loyAyAsapaele ekeke je TThiyA hu ekekaa| rayaNANaM rAtIvica te kAlANU muzeyavyA ! " [dravyasaM0 gA0 22 (2) yogapadyAdipratyayAvizeSAttasyaikatvam ; ityapyasat; tatpratyayA. vishessaasiddhH| teSAM parasparaM viziSTatvAtkAlasyApyato viziSTatva-10 siddhiH| sahakAriNAmeva viziSTatvaM na kAlasya; ityapyanuttaram; svarUpamabhedyatAM sahakAritvapratikSepAt / yadi cAsya niravayavaikadravyarUpatAbhyupagamyate kathaM tItItAdikAlavyavahAraH ? sa hi kimatItAdyarthakriyAsambandhAt, khato vA syAt ? atItAdyarthakriyAsambandhAccet ; kutastAsAma-15 tItAditvam ? aparAtItAdyarthakriyAsambandhAcet ; anavasthA / atItAdikAlasambandhAcet; anyonyAzrayaH ! svatastasyAtItAdirUpatA cAyuktA, niraMzatvabhedarUpatvayorvirodhAt / ___yogapadyAdipratyayAbhAvazcaivaMvAdinaH syAt; tathAhi-yatkAryajAtamekasminkAle kRtaM tadyugapatkRtamityucyate / kAlaikatve cAkhi-20 lakAryANAmekakAlotpAdyatvenaikadevotpattiprasaGgAnna kiJcidayugapaskRtaM syAt / cirakSipravyavahArAbhAvazcaivaMvAdinaH / yatkhalu bahunA kAlena kRtaM taccireNa kRtam / yacca svalpena kRtaM tatkSipraM kRtamityucyate / taccaitadubhayaM kAlaikatve durghaTam / 1 kAlaparamANulakSaNam / 2 mukhykaaldrvyaanektvaabhaave| 3 heturasiddha ityukte styaah| 4 candrArkAdidakSiNAyanottarAyaNayoH stoH| 5 lokAkAzapradeze ekaike ye sthitAH khalu ekaike / ratnAnAM rAziriva te kAlANavo jnyaatvyaaH| 6 siddhe hi kriyANAmatItAditve tatsambandhAtkAlasyAtItAditvasiddhistatsiddhau ca tatsambandhAtAsAM tatsiddhiriti / 7 niraMzasya kAlasyAtItatvavartamAnatvabhaviSyatvalakSaNadharmANAM sadbhAvo na ghaTate iti bhaavH| 8 kAryasamUhaH / 9 kAlasya nityaikatvAdirUpatve / 10 ayogapadyAbhAve tadapekSayA jAyamAnasya yogapadyasyApyabhAva iti bhAvaH / pra.ka. mA048 Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 nanu caikatveSi kAlasyopAdhibhedAr3hedopapatterna yogapadyAdi prtyyaabhaavH| taduktam-"maNivatpAcakavadropAdhidAtkAlabheda ] iti; tadapyayuktam / yato'tropAdhimedaH kAryabheda eva / sa ca 'yugapatkRtam' ityatrApyastyeveti kimitya 5yugapatpratyayo na syAt ? atha kramAvI kAryabhedaH kAlabhedavyavahArahetuH / nanu kosya kramabhAvaH ? yugapadanutpAdazcet, 'yugapadaH nutpAdaH' ityasya bhASitasya korthaH ? ekasminkAle'nutpAdaH soyamitaretarAzrayaH-yAvaddhi kAlasya bhedo na liddhyati na tAva kAryANAM bhinnakAlotpAdalakSaNaH kramaH sidhyati, yAvacca kAryANAM 10 kramamAvo na sidhyati na tAvatkAlasyopAdhimedAr3hedaH sidhytiiti| tataH pratikSaNaM kSaNaparyAyaH kAlo bhinnastatsamudAyAtmako lava. nimepAdikAlazca / tathA caikakAlamidaM cirotpannamanantarotpanna mityevamAdivyavahAraH syAdupapanno naanythaa| etena parAparavyatikaraH kAlaikatve pratyuktaH, tathAhi-bhUmyavayaH 25 vairAlokAvayavairvA vahumirantaritaM vastu vinakRSTaM paramiti cocyate svalpaistvantaritaM sacikRSTamaparamiti c| tathA bahubhiH kSaNairaho. rAtrAdibhirvAntaritaM viprakRSTaM paramiti cocyate svalpaistvantaritaM sanikRSTamaparamiti ca / bahvalpabhAvazca gurutvaparimANAdivadapekSA. nibandhanaH kAlaikatve durghaTa iti / 20 yaugapadyAdipratyayAvizeSAt kAlasyaikatve ca gurutvaparimANI derapyekatvaprasaGgastulyAkSepasamAdhAnatvAt / tato gurutvaparimANAderanekaguNarUpatAvatkAlasyAnekadravyarUpatAbhyupagantavyA / ye tu vAstavaM kAladravyaM nAbhyupagacchanti teSAM parAparayogapadyA 1 yathA sphaTikamaNau pAvake ca yathAkramaM japAkusumAdikhAdirAdilakSaNopAdhibhedAnedastathA kAryalakSaNopAdhimedAr3hedaH kAlasyApItyarthaH, tatazca vyatikaro na syAditi bhaavH| 2 kAlakrameNotpAda ityrthH| 3 kAlasyaikatve yogapadyAbhAvo ytH| 4 basaH / 5 vipryyH| 6 kAlasya / 7 asmAdayaM gururasmAllaghuriti vyavahAro vastuna ekatve durghaTo ythaa| 8 svaparApekSA / 9 gurutvAdipratyayAvizeSAt / 10 alpaparimANasyApi / 11 gurutvaparimANamalpatvaparimANaM ca pratipadArtha bhidyata ityAkSepaH, samAdhAnaM-tarhi yogapadyAdipratyayopi pratipadArtha bhidyate iti smaanm| 12 nityaniraMzaikadravyarUpatve cArthAnAM bhUtabhaviSyadvartamAnatvaM durghaTamatItAnAgatavartamAnakAlabhedAbhAvAt , siddhe hi tadbhede tatsamvandhAdarthAnAM tathA vyapadezaH syAnnAnyathAtiprasaGgAt / na cAsya tatsiddhirghaTate nityaniraMzaikarUpatvAt / yadevaM vidhaM na tatrAtItAdisvarUpabhedAH / yathA paramANau / nityaniraMzaikarUpazca bhavadbhiH parikalpitaH kAlaH / 13 mImAMsakasaugatadrAviDAH / Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4.10] kAladravyavAdaH 567 yogapadyacirakSiprapratyayAnAmabhAvaH syAt / na khalu te ninimittAH kAdAcitkatvAddhaTAdivat / nApyaviziSTanimittAH; vishissttprtyysvaat| na ca digguNajAtinimittAste; tajjAtapratyayavailakSaNyenopa. teH / tathA hi-aparadigvyavasthite'prazaste'dhamajAhI sthavirapiNDe 'paroyam' iti pratyayo dRzyate / paradigvyavasthite cottama-5 jAtIye prazaste yUni piNDe 'aparoyam' iti pratyayo dRzyate / athAdityAdikriyA tannimittam ; janmato hi prabhRtyekasya pANina AdityavartanAni bhUyAMsIti paratvamanyasya cAlpIyAMsIyaparatvam / nanvevaM kathaM yaunRpadyAdipratyayaprAdurbhAvaH ekasmivAdityaparivartane sarveSAmutpAdAt ? taMthAvyapadezAbhAvAcca, 10 yugapatkAlaH' iti hi vyapadezo na punaH 'yugapadAdityapari. varttanam' iti / na ca kriyaiva kAlaH; asyAH kriyArUpatayA'vizeSato yugapadAdipratyayAbhAvAnuSaGgAt / tasya coktakAryanirvarttakasya kAlasya kriyA' iti nAmAntarakaraNe nAmamAtra bhidyet| na ca kartRkarmaNI eva yogapadyAdipratyayasya nimittam / yato paugapadyaM bahUnAM kartRNAM kArye vyApAro 'yugapadete kurvanti' iti prtyysmdhigmyH| bahUnAM ca kAryANAmAtmalAbho 'yugapadetAni kRtAni' iti prtyysmdhigmyH| na cAtra kartRmAtra kAryamA vAlambanamatiprasaGgAt / yatra hi krameNa kArya tatrApi kartRkarmaNoH20 sadbhAvAtsyAdetadvijJAnam, na caivam / yathA'(tathA')yogapadyapratyapopyayugapadete kurvantIti, ayugapadetatkRtamiti nAviziSTaM kartR 1 kiMtu kAlalakSaNakAraNotpAdyA ityrthH| 2 aviziSTaM sAdhAraNam / 3 parapratyayaH, apara pratyaya ityaadiruupenn| 4 parAparAdipratyayAnAm / 5 nikaTadik / 3 gunnaapekssyaa| 7 mAtaGgAdau / 8 atadguNasaMvizAnoyaM basaH, yogapadyamAdirveSAmapaugapadyAdInAM te yogapadyAdaya iti, tenAyaugapadyAdipratyayaprAdurbhAvaH kathamityarthaH sNpnnH| 9 yugapadAdityaparivartanamiti / 10 amunA hetunA yaugapadyasyAbhAvaH kRtaH / 11 kAlavyatiriktasya nimittasya yogapadyAdipratyaye vicAryamANasyAnupapadyamAnatvAttadAdetyaparivartanaM syAskriyAvizeSo vA ? na tAvadAdityaparivarvanamekassinnapyAdityaparivartane sarveSAmutpAdAditi, asya parivartana merupAdakSiNyena paribhramaNamahorAtramabhidhIyate, tasminnekasminnapi yaugapadyAdipratItiviSayabhUtArthAnAmutpAdaH pratIyate eva tathA vyapadezAbhAvAcceti / 12 kriyA kAlo bhaviSyatItyAha / 13 kAlarUpatayA yogapadyAdipratyayo, na punaH kriyaaruuptyaa| 14 bhedAbhAvataH / 15 tarhi kartRkarmaNI yaugapadhAdipratyayasya nimittaM bhaviSyatItyukte satyAha / 16 yaugapadyam / 17 yogpdyprtyye| 18 viSayaH, kaarnnmityrthH| Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 karmamAtramAlambate'tiprasaGgAdeva / atastaMdvizeSaNaM kAlo'bhyaH pagantavyaH / kathamanyathA cirakSipravyavahAropi syAt ? eka hi kartA kiJcitkArya cireNa karoti vyAsaGgAdanArthitvAdvA. kiJcittu kssiprmrthityaa| tatra 'cireNa kRtaM kSipraM kRtam' iti 5pratyayau viziSTatvAdviziSTaM nimittamAkSipata iti kaalsiddhiH| lokavyavahArAca; pratIyante hi pratiniyata eva kAle prati niyatA vanaspatayaH puSyantItyAdivyavahAraM kurvanto vyavahAriNaH / yathA vasantasamaye eva pATalAdikusumAnAmudbhavo na kaalaantre| ityevaM kAryAntareSvapyabhyUhyam 'prasavanakAlamapekSate' iti vyava. 10 hArAt / samayamuhUrtayAmAhorAtrArddhamAsavayanasaMvatsarAdivyava. hArAJca ttsiddhiH| tanna paraparikalpitaM kAladravyamapi ghttte| nApi digdravyam; tatsadbhAve pramANAbhAvAt / yacca dizaH sadbhAve pramANamuktam-"mUrteSveva dravyeSu mUrttadravyamavadhiM kRtveda mataH pUrveNa dakSiNena pazcimenottareNa pUrvadakSiNena dakSiNApare 15NA'parottareNottarapUrveNAdhastAdupariSTAdityamI daza pratyayA yato bhavanti sA diga" [praza0 bhA0 pR0 66] iti / tathA ca sUtram-"ata Idamiti yatastaddizo liGgam" [vaize0 sU0 2 / 2 / 10] tathA ca digdravyamitarebhyo bhidyate digiti vyavahatavyam , pUrvAdipratyayaliGgatvAt, yattu na tathA na tatpUrvAdi20 pratyayaliGgam yathA kSityAdi, tathA cedam , tasmAttatheti / na caite pratyayA ninimittAH; kAdAcitkatvAt / nApyaviziSTanimittAH; viziSTapratyayatvAddaNDItipratyayavat / na cAnyonyApekSamUrtadravyanimittAH; parasparAzrayatvenobhayapratyayAbhAvAnuSaGgAt / tato'nyanimittotpAdyatvAsambhavAdete diza evAnumApakAH / prayogaH25 yadetatpUrvAparAdijJAnaM tanmUladravyavyatiriktapadArtha nivandhanaM tatpratyayavilakSaNatvAtsukhAdipratyayavat / vibhutvaikatvanityatvAdayazvAsyA dharmAH kAlavadvagantavyAH / tasyAzcaikatvepi prAcyAdibhedavyavahAro bhagavataH saviturmeseM pradakSiNamAvarttamAnasya lokapAla gRhItadikpradezaiH saMyogAddhaTate / 1 yugapadete kurvanti yugapadetAni kRtAnIti tayoH krtRkrmnnoH| 2 puruSAH / 3 putrotpattyAdilakSaNeSu / 4 zAnaM bhavatIti shessH| 5 linggsiddhau| 6 bsH| 7 pttaadivt| 8 sAdhAraNA''kAzAdikAraNakA na bhavantIti bhaavH| 9 ekasya vastunaH pUrvatvasiddhau satyAM tadapekSayA itarasyAparatvasiddhiritarasyAparatvasiddhau satyAM ca tadapekSayA'paratvasiddhi( prathamasya pUrvatvasiddhi )riti / 10 nAnyasyAkAzAdeH / 11 indraadi| Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4.10] digdravyavAdaH tadapyasamIcInam : proktprtyyaanaamaakaashhetuktvenaakaashaadisho'rthaantrtvaasiddheH| tatpradezazreNiveva hyAdityodyAdivazAtyAcyAdidigvyavahAropapattena teSAM nihatukatvaM nApyaviziSTapadArthahetukatvam / tathAbhUtaprAcyAdidiksaMvandhAJca mUrttadravyeSu pUrvAparAdipratyayavizeSasyotpattena parasparApekSayA mUrtadravyANyeva taddhetavo5 yenetarasya pUrvatvAsiddhAvanyataratyAparatvAsiddhiH, tadasiddhau caikatarasya pUrvatvAyogAditaretarAzrayatvenomayAbhAvaH syAt / nanvevamAkAzapradezazreNiSvapi kurtastatsiddhiH ? svarUpata eva tatsiddhau tasya parIvRttyabhAvaprasaGgaH, anyonyApekSayA taliddhau anyonyAzrayaNAdubhayAbhAvaH; tadetadikpradezeSvapi pUrvAparAdi-10 pratyayotpattau samAnam / yathaiva hi mUrttadravyamavadhiM kRtvA mUrteSveva 'idamataH pUrveNa' ityAdipratyayA digdravyahetukAstathA digbhemavadhiM kRtvA digbhedeSveva 'iyamataH pUrvA' ityAdipratyayA dravyAntarahetukAH santu viziSTapratyayatvAvizeSAt , tathA caanvsthaa| parasparApekSayA tatsiddhAvitaretarAzrayaNAdubhayAbhAvaH / svarUpastitpratyayaprasiddhau 15 tenaivAnekAntAt kuto digdrvysiddhisttprtyypraavRtybhaavshcaanussjyH| savituruM pradakSiNamAvarttamAnasyetyAdinyAyena digdravye prAcyAdivyavahAropapattau tatpradezapaGkiNva'pyata eva tevyavahAropapatte. ralaM digdravyakalpanayA, dezadravyasyApi kalpanAprasaGgAt-'ayamataH20 pUrvo dezaH' ityAdipratyayasya deshdrvymntrennaanupptteH| pRthivyAdi. reva dezadravyam ; ityst| tatra pRthivyAdipratyayotpatteH / pUrvAdi 1 AkAzasyaikatvAdigvyavahAraH kathaM syAdityAha / 2 AkAzapradezalakSaNa / 3 puurvaadreH| 4 pshcimaadreH| 5 mUrtadravyeSu pUrvAparAdipratyayavizeSotpattiprakAreNa / 6 tasya-pUrvAparatvasya / 7 puurvaapraadreH| 8 parAvRttiH nivRttiH| 9 na ca tathA pUrvAdidizAmapi kasyaciddezasyApekSayA pshcimaadivypdeshosti| 10 pUrvApekSayA'paraH, aparApekSayApUrva iti / 11 codyam / 12 bhvnmte| 13 dik| 14 dizaH sakAzAt / 15 jainmte| 16 anyadigdravyApekSayA'navasthA tatrApi tatpratyayahetutvasyAparadigdravyahetutvaprasaGgAt / 17 digbhedeSu digdranyavyatiriktadravyAntarAbhAvepi pUrvAparAdipratyayasya svato jAyamAnatvAt / 18 pUrvApareti / 19 pUrvAparAdipratyayena / 20 tatpratyayavilakSaNatvAdityasya hetoH| 21 digdravyaM pUrvAparAdipratyayasya kAraNaM na bhavatIti bhaavH| 22 pUrvApara / 23 tasya AkAzasya / 24 prAcyAdi / 25 tathA ca nava dravyANIti dravyasaMkhyAvyAghAtaH syAt / 26 tasya pRthivyAdipratyayahetutvenAyamataH pUrvo deza iti pratyayahetutvA'nupapatteH / Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 dikkataH pRthivyAdiSu pUrvadezAdipratyayazcet / tarhi pUrvAdyAkAzakRtastatraiva pUrvAdidikpratyayostva'laM diklpaanaapryaalen| nanvevamAdityodayAdivazAdevAkAzapradezapatiSviva pRthivyAdipvapi pUrvAparAdipratyayasiddharAkAzapradezazreNikalpanApyanArthakA 5avatviti cet, na; 'pUrvasyAM dizi pRthivyAdayaH' ityAdyAdhArAdheyavyavahAropalambhAt pRthivyAyadhikaraNabhUtAyAstatpradezapar3e parikalpanasya sArthakatvAt / AkAzasya ca pramANAntarataH prasAdhitatvAt / tanna paraparikalpitaM digdrvympyuppdyte| nApyAtmadravyam / taddhi sarvagatatvAdidharmopetaM parairabhyupeyate / 10 na cAsya tadupetatvamupapadyate pratyakSavirodhAt / pratyakSeNa hyAtmA 'mukhyahaM duHkhyahaM ghaTAdikamahaM vedmi' ityahamahamikayA svadeha eva sukhAdisvabhAvatayA pratIyate, na dehAntare parasambandhini, nApyantarAle / itarathA sarvasya sarvatra tathA pratItiriti sarva dArzatvaM bhojanAdivyavahArasadhairazca syAt / / 25 anumAnavirodhAcAsya taddharmopetatvAyogaH; tathAhi-nAtmA paramamahAparimANAdhikaraNo dravyAntarA'sAdhAraNasAmAnyavattve satyanekatvAddhaTAdivat / 'anekatvAt' ityucyamAne hi sAmAnyenAnekAntaH, tatparihArArtha 'sAmAnyavattve sati' iti vizeSaNam / tathAkAzAdinA vyabhicAraH, tatparihArArtha 'dravyAntarAsAdhAraNa20 sAmAnyavattve sati' ityucyate / ekasmAddhi dravyAdanyadravyaM dravyAntaram, tadasAdhAraNasAmAnyavaye satyanekatvamAkAzAdau nAstIti / ata eva paramamahAparimANalakSaNaguNenApi naanekaantH| tathA, nAtmA tatparimANAdhikaraNo dikAlAkAzAnyatve sati dravyatvAddhaTAdivat / na sAmAnyena paramamahAparimANena vAne25 kAntaH, tayoragavyatvAt / nApi digAdinA, 'tadanyatve sati' iti vizeSaNAt / tathA, nAtmA tatparimANAdhikaraNaH kriyAvattvAdvANAdivat / na cedamasiddham ; 'yojanamahamAgataH krozaM vA' ityAdipratItitastatsiddheH / na ca manaH zarIraM vAgatamityabhidhAtavyam / tasyAhaM 1 vyoma / 2 nikhiladravyAvagAhAnyathAnupapatteH / 3 AtmanaH sarvairAtmabhiH smbndhaat| 4 gotvAzvatvamahiSatvAdinA / 5 sAmAnyavattvAdityucyamAne / 6 yato dravyavaM sattvaM vA sAmAnyamAkAzAdiSu / 7 AtmalakSaNAt / 8 AkAzam / 9 guNatvasAmAnyasadbhAvAdanekatvAbhAvAcca / 10 tat-paramamahat / Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 10] AtmadravyavAdaH 571. pratyayA'vedyatvAt , anyathA cArvAkamataprasaGgaH syAt / prasAdhayiSyate cAne vistaratosya kriyAvattvamityalamatiprasaGgena / tathA, AtmA'NuparamamahattvaparimANAnadhikaraNaH, cetanatvAt, ye tu tatparimANAdhikaraNA na te cetanAH yathAkAzaparamANvAdayaH, cetanazcAtmA, tasmAnna tatparimANAdhikaraNa iti / 5 nanu cAtmA paramamahAparimANAdhikaraNo na bhavatIti prtijnyaa'numaanvaadhitaa| taccAnumAnam-AtmA vyApako'NuparimANAnadhikaraNatve sati nityadravyatvAdAkAzavat / aNuparimANAnadhikaraNosau assadAdipratyakSavizeSaguNAdhikaraNatvAddhaTAdivat / tathA nitydrvymaatmaa'sprshvdrvy'tvaadaakaashvdeveti| 10 . atrocyate-aNuparimANapratiSedhotra paryudAsaH, prasajyo vAbhipretaH? yadi paryudAsaH; tadAsau bhAvAntarasvIkAreNa pravartate / bhAvAntaraM ca kiM paramamahAparimANam, avAntaraparimANaM vA syAt ? prathamapakSe sAdhyA viziSTatvaM hetuvizeSaNasya / yathA 'anityaH zabdo'nityatve sati bAhyendriyapratyakSatvAt' iti / 15 dvitIyapakSe tu viruddhatvam , yathA 'nityaH zabdo'nityatve sati vAhyendriyapratyakSatvAt' iti / prasajyapakSepyasiddhatvam tucchasvabhAvAbhAvasya pramANAviSayatvena pratipAdanAt / siddhau vA kimasau sAdhyasyai svabhAvaH, kArya vA ? yadi svabhAvaH, tarhi sAdhyasyApi tadvattuccharUpatAnuSaGgaH / atha20 kAryam ; tanna; tucchavabhAvAbhAvasya kAryatvAyogAt / kAryatvaM hi kiM svakAraNasattAsamavAyaH, kRtamiti buddhiviSayatvaM vA? na tAvadAdyaH pakSaH, abhAvasya khakAraNasattAsamavAyAnabhyupagamAt, anyathA bhAvarUpataivAsya syAt / nApi dvitIyaH, tucchasvabhAvAbhAvasya tadviSayatvAsambhavAt / tasya hi pramANAgocaratve kathaM 25 kRtabuddhiviSayatvaM sambhavet ? anaikAntikaM caitat khananotseca nAnantaramakAryepyAkAze kRtabuddhiviSayatvasambhavAt / 1 atraivAtmasarvagatatvAdinirAkaraNe / 2 kAlAtyayApadiSTena hetunA / 3 paramANubhiranekAntaparihArArthametat , paramANuSu nityatvamasti vyApakatvaM ca nAstIti bhAvaH / 4 hetovizeSaNasamarthanArthametat / 5 yogipratyakSavizeSaguNAdhikaraNaiH prmaannubhiyNmicaarsttprihaaraarthmsdaadipdm| 6 pratyakSAzca te vizeSaguNAzca teSAmadhikaraNam / 7 hetorvizeSyadalasamarthanArtham / 8 kriyayA'nekAntaparihArArtha dravyeti / 9 heto. vizeSaNaM nirasyati jainaH / 10 sAdhyasamatvam , mahAparimANasyAthoM hi vyApakatvam , evaM sati AtmA vyApakaH vyApakatvAdityAyAtaM mahAparimANavyApakatvayoH samAnArthatvAt / 11 vyaapktvvishissttsyaatmnH| Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 572 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 nityadravyatvaM ca kiM kathaJcit, sarvathA vA vivakSitam! kathaJciccet, ghaTAdinAnekAntaH, tasyANuparimANAnadhikaraNale kathaJcinnityadravyatve ca satyapi vyApitvAbhAvAt / sarvathA cetaH asiddhatvam , sarvathA nityasya vastuno'rthakriyAkAritvenAzvavi 5SANaprakhyatvapratipAdanAt / asmadAdipratyakSavizeSaguNAdhikaraNatvAcANuparimANapratiSedhamAtrameva syAd ghaTAdivat, tasya ceSTaH svAtsiddhasAdhyatA / asparzavadravyatvAcAtmano yadi kathaJci nityatvaM sAdhyate; tadA siddhasAdhyatA / atha sarvathA; tarhi heto. rananvayatvamAkAzAdInAmapi sarvathA nityatvasya prtissiddhtvaat| 10 nanu 'dehAntare parasambandhinyantarAle cAtmA na pratIyate ityayuktamuktam ; anumAnAttatrAsya sadbhAvapratIte; tathAhi-deva. dattAGganAdyaGgaM devadattaguNapUrvakaM kAryatve tadupakArakatvAbAsAdivat / kAryadeze ca sannihitaM kAraNaM tajanmani vyApriyate nAnyathA, atastadaGgAdikAryaprAdurbhAvadeze tatkAraNavattahuNa15 siddhiH| yatra ca guNAH pratIyante tatra tahuNyapyanumIyate eva, tamantareNa teSAmasambhavAt; ityapyasAmpratam ; yato devadattAganAdyaGgAdikAryasya kAraNatvenAbhipretA jJAnadarzanAdayo devadattAtmaguNAH, dharmAdharmoM vA? na tAvajjJAnadarzanasukhAdayaH svasaMvedana svabhAvAstajanmani vyApriyamANAH pratIyante / vIrya tu zaktiH, 20 sApi tadeha evAnumIyate, tatraiva tarliGgabhUtakriyAyAH prtiiteH| tajjJAnAdestadeha eva tatkAryakAraNavimukhasyAdhyakSAdinA pratIteH tadbAdhitakarma nirdezAnantaraprayuktatvena kAlAtyayApadiSTaH 'kAryatve sati tadupakArakatvAt' iti hetuH| atha dharmAdharmoM; tadaGgAdikArya tannimittamasmAbhirapISyate eva / 25 tadAtmaguNatvaM tu tayorasiddham ; tathAhi-na dharmAdharmoM AtmaguNau acetanatvAcchabdAdivat / na sukhAdinA vyabhicAraH; atra heto. ravarttanAt, tadviruddhena svasaMvedanalakSaNacaitanyenAsyA'vyAptatvA sAdhanAt / nApyasiddhatA; acetanau tau svagrahaNavidhuratvAtpaTAdivat / na ca vujhyAsya vyabhicAraH; asyAH svagrahaNAtmakatva30prasAdhanAt / prasAdhitaM ca paudgalikatvaM karmaNAM sarvazasiddhi 1 hetorvizeSyaM nirasyati / 2 na tu paramamahAparimANamavAntaraparimANaM vA sidhyet / 3 tathAvidhasAdhyena vyAptasya hetodRSTAnte sattvaM nAstIti bhaavH| 4 mahezvareNAnekAntaparihArArthametat / 5 vyAghrAdinA vyabhicAraparihArArtha tadupakAraketi / 6 liGgazApakam / 7 bhaarvaahaadikaayaaH| 8 devadattAGganAdyanAdi / 9 vIryAnumAna / 10 pkss| 11 bsH| 12 dharmAdharmarUpANAm / Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 10] AtmadravyavAdaH 573 prastAve tadalamatiprasaGgena / tadevaM dharmAdharmayostadAtmaguNavaniSedhAt tannidhAnumAnavAdhitametat-'devadattAGganAdyaGgaM devadattaguNapUrvakam' iti / astu vA tayorguNatvam / tathApi na tadaGganAGgAdiprAdurbhAvadeze tatsadbhAvasiddhiH / na khalu sarva kAraNaM kAryadeze sadeva tajanmani 5 vyApriyate, ajanatilakamantrA'yaskAntAderAkRpyamANAnAdideze'satopyAkarSaNAdikAryakartRtvopalasmAt / kAryatve sati' iti ca vizeSaNamanarthakam ; yadi hi taguNapUrvakatvAbhAvepi tadupakArakatvaM dRSTaM syAt tadA 'kAryatve sati' iti vizeSaNaM yujyeta, 'sati sambhave vyabhicAre ca vizepaNamupAdIyamAnamarthavadbhavati'10 iti nyAyAt / kAlezvarAdau dRSTasiti cet ; tarhi kAlezvarAdikamatahaNapUrvakamapi yadi teMdupakArakam kAryamapi kiJcidanyapUrvakamapi tadupakArakaM bhaviSyatIti sandigdhavipakSavyAvRttikatvAdanakAntiko hetuH, kvacitsarvajJatvAbhAve sAdhye vAgAdivat / na ca nityaikasvabhAvAtkAlezvarAdeH kasyacidupakAraH sambhavatItyuktam / 15 naca(nanu ca) nakulazarIrapradhvaMsAbhAvo'herupakArakosti tasminsati sukhAvAsabhramaNAdibhAvAdataH sopi tadguNapUrvakaH syAt, tathA ca kAryatvAsambhavena savizeSaNasya hetoravarttamAnAdbhAgAsiddho hetuH| pratyuktaM cAbhAvasyAnantarameva kAryatvam / athA'taguNapUrvakaH; anyadapyatahaNapUrvakamapi tadupakArakaM kinna syAt ? 20 sAdhyavikalaM cedaM nidarzanaM grAsAdivaditi / tatra hyAtmanaH ko guNo dharmAdiH, prayatno vA syAt ? dharmAdizvet ; saadhyvtprsnggH| prayatnazcet ; koyaM prayatno nAma? AtmanaH tadvayavAnAM vA hastAdyavayavapraviSTAnAM parispandaH; sa tarhi calanalakSaNA kriyA, kartha guNaH ? anyathA gamanAderapi gunntvaanussnggaakriyaavaatocchedH|25 tathA cAyuktam-kriyAvattvaM dravyalakSaNam / yadapyuktam-'adRSTaM svAzrayasaMyukte AzrayAntare kArabhate 1 tatazcAcetanatvaM karmaNAm / 2 karmaNAM paugalikatvasamarthanasya / 3 AdinA lohaadideshe| 4 hetorvipakSe vRttinivRttyartha hetau vizeSaNaM yojayantyAcAryA iti vacanAt / 5 vipakSe / 6 kutracinidarzane / 7 vizeSyasya / 8 hetoH| 9 akAryarUpe / 10 akAryatve sati tadupakArakatvam / 11 tasya devadattAdeH / 12 abhAvasya kaarytvaasmbhven| 13 aNuparimANAnadhikaraNatvasya prasajyapakSe / 14 devdttaanggnaadynggmpi| 15 sAdhyamasiddhaM yathA tathA dhrmaadigunntvmpysiddhm| 16 svAzrayaH= aatmaa| 17 dvIpAntaravattiMpadArthe / Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 ekadravyatve sati kriyAhetuguNatvAtprayatnavat / na cAsya kriyAhetutvamAliddham ; tathAhi-agnesarvajvalanaM vAyostiryapavanamaNumanasozcAdya kasa devadattavizeSaguNakAritaM kAryatve sati tadupakArakatvAt pANyAdiparispandavat / nApyekadravyatvAm ; tathAhi5ekadravyamaSTaM vizeSaguNatvAcchandavat / "ekadravyaguNatvAt' ityucyAmAne rUpAdimiLabhiMcAraH, tanivRtyartha 'kriyAhetuguNatvAt' iti vizeSaNam / 'kriyAhetuguNatvAt' ityucyamAne hastamusalasaMyogena svAzrayAsaMyuktastambhAdikriyAhetunAnekAntaH, tannivRtya rtham "ekadravyatve sati' iti / 'ekadravyatve sati kriyAhetutvAt 10 ityucyamAne svAthayAsaMyuktalohAdikriyAhetunA'yaskAntenInekAntaH, tatparihArArtha guNatvAt' ityuktam / ' tadetadapyAvicAritaramaNIyam; adRSTasya guNatvapratiSedhAt , . ato vizeSyAsiddho hetuH / vizeSaNAsiddhazca; ekadravyatvAprasiddheH / taddhi kisekalindravye saMyuklatvAt , lamavAyena vartamA15 nAt, anyato vA syAt ? na tAvatsaMyuktasyAt saMyojatva guNatvena dravyAzrayatvAt , adRSTasya cAdvyatvAt / anyathA guNavatvenAsya dravyatvAnuSaGgAt 'kriyAhetuguNatvAt' ityetadvighaTate / samavAyena vatanaM ca samavAye siddhe siddhayet, sa cAsiddhaH, agre niSedhAt / tRtIyapakSastvanabhyupagamAdeva na yuktH| 20 kriyAhetutvaM caasyaa'nuppnnm| tathA hi-devadattazarIrasaMyuktAtmapradeze vartamAnamadRSTaM dvIpAntaravartipu mAvimuktAphalapravAlAdiSu devadattaM pratyupasarpaNavatsu kriyAhetuH, uta dvIpAntaravartidravyasaMyuktAtmapradeze, kiM vA sarvatra ? tatrAdyapakSasthAnabhyupagama eva zrayAn , ativyavahitatvena dvIpAntaravartidravyaistasyAnabhisamvandhena 25 tatra kriyAhetutvAyogAt / nanu svAzrayasaMyogasambandhasambhavAttepAmanabhisambandho'siddhaH, amumeva hyAtmAnamAzrityAdRSTaM varcate, tena saMyuktAni sarvANyapyAkRSyamANadravyANi; ityapyayuktam / tasya 1 ekadravyamAtmA, ysH| 2 yasaH / 3 AtmamanasoH sarvathA bhedAt / 4 aNumanasoH zarIrotpattidezaM prati gmnkriyaa| 5 asiddhamiti sNbndhH| 6 pudgalalakSaNaikadravyaM rUpaM ytH| 7 kriyA hananalakSaNA / 8 hastamusaladravyadvayasadbhAvAt / ulUkhale dhAnyAdike khaNDyamAne sati dUrato'saMyuktastambhAdiH patatIti bhaavH| 9 svAzrayo bhuumyaadiH| 10 kriyA AkarSaNam / 11 bhUmyAdau sthito'yaskAnta UrdhvasthitamasaMyuktaM lohAdikamAkarSatIti bhaavH| 12 parasya tv| 13 tasyAdRSTasthAzraya AtmA tena sNyogH| 14 adRSTasya / 15 drvyaannaam| 16 adRSTena saha / 17 katham ? tathA hi / Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 10] AtmadravyavAdaH 575 sarvatrAvizeSeNa sarvasAkarSaNAnupaGgAt / atha yadRSTena yajjanyate tadRSTena tadevAkRSyate na sarvam / tarhi devadattazarIrArambhakANAM paramAgUnAM nityatvena tAjanyatvAt kathaM taddanAkarSaNam ? tathApyAkapaNe'tiprasaGgaH tannAyaH pakSo yuktH| nApi dvitIyaH; tathAhi-yathA vAyuH svayaM devadattaM pratyupasarpaNa-5 vAnanyeSAM tRNAdInAM taM pratyupatarpaNahetustathA'dRSTamapi taM pratyupalapatsvayamanyeSAM taM pratyupatarpatA hetuH, dvIpAntaravartidravyasaMyutAtmapradezasthameva bA? prathamapakSe vayamevAdRSTaM taM pratyupalapati, adRSTAntarAdvA? svayamevAsya taM pratyupasarpaNe dvIpAntaravartidravyANAmapi tathaiva tat ityadRSTaparikalpanamanarthakam / 'yadevadattaM pratyu-10 pasarpati taddevadattaguNAkRSTaM taM pratyupasarpaNAt' iti hetuzcAnakAntikA syAt / vAyuvacAdRSTasya sakriyatvam guNatvaM vAdheta / zabdavaccAparAparasyotpattau aparamadRSTaM nimittakAraNaM vAcyam, tatrApyaparamityanavasthA / anyathA zabde'pyadRSTasya nimittatvakalpanA na syAt / adRSTAntarAttasya taM pratyupalapa tadapyadRSTAntaraM taM pratyupa-15 sarpatyadRSTAntarAttadapi tadantarAditi tadvasthamanavasthAnam / atha dvopAntaravadrivyasaMyukAtmapradezasthameva tatteSAM taM pratyupasarpaNahetuH, na; anyatra prayatnAdAvAtmaguNe tathAnasyupagamAt / na khalu prayatno prAsAdisaMyuktAtmapradezastha eva hastadisaJcalanahetusAdikaM devadattamukhaM prApayati, antarAlaprayatnavaiphalyaprasaGgAt / 20 nanu prayatnasya vicitratopalabhyate, kazciddhi prayatnaH svayamaparAparadezavAnanyatra niyAheturyathAnantaroditaH / anyazcAnyathA bthaa laakNs| shu haahaahaa) dInAM lakSyapradezaprAptikriyAheturiti / seyaM citratA ekadravyANAM kriyAhetuguNAnAM khAzrayasaMyuktAsaMyuktadravyakriyAhetutlena kinne-25 pyate vicitrazaktitvAdbhAvAnAm ? dRzyate hi bhrAmakAkhyasyAyaskAntasya sparzI guNa ekadravyaH khAzrayasaMyuktalohagavyakriyAhetuH, AkarSakAkhyasya tu khAzrayAsaMyuktalohadravyakriyAheturiti / __1 anAkRSyamANeSvapi / 2 saMyogasya / 3 srvsyaapyaakrssnnprsnggH| 4 svymupsrptaa'dRsstten| 5 zabdavadaparAparAdRSTasyotpatteH kathaM sakriyatvamityAzaGkAyAmAha / 6 'iti cet' ityupariSTAyojyam / 7 hstaadigtaatmprdeshsthH| 8 yena prayatnena grAso gRhyate sa prathamaH prayatnaH, antarAlaprayatnastu yena grAsAdikamUvaM kRtvA mukhaM prati nIyate sa iti| 9 yaH prayatno bhinna bhinna pradezaM gRhNAtItyarthaH / 10 grAsAdau / 11 zarAsanasya dhanupo'dhyAsaH sthitistasya padaM sthAnaM hastarUpaM tatra saMyuktazcAsAvAtmapradezazca tatra tiSThatIti vigrahavAkyam / 12 adRSTalakSaNAnAm / Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 athAtra dravyaM kriyAheturna sparzAdiguNaH, kuta etat ? dravyarahitasyAsya taddhetutvAdarzanAcet, tarhi vegasya kriyAhetutvaM kriyAyAzca saMyogahetutvaM saMyogasya ca dravyahetutvaM na syAt , kintu dravyamevAtrApi tatkAraNam / nanu dravyasya tatkAraNatve vegAdirahitasyApi 5 tatsyAt tarhi sparzasya tadakAraNatve tadhitasyaivAyaskAntAdestaddhe. tutvaM kinna syAt ? tathAvidhasyAsyAdarzanAnneti cet, tarhi lohadravyakriyotpattAvubhayaM dRzyate ubhayaM kAraNamastu vizeSAbhAvAt / tathAca ekadravyatve sati kriyAhetuguNatvAt' itysyaanekaantH| sarvatra cAdRSTasya vRttau sarvadravyakriyAhetutvaM syAt / 'yadRSTaM 10 yadravyamutpAdayati tadadRSTaM tatraiva kiyAM karoti' ityatrApi zarIrArambhakANuSu kriyA na syAdityuktam / adRSTasya cAzraya AtmA, sa ca harSaviSAdAdivivartAtmako dvIpAntaravartidravyairviyuktamevAtmAnaM khasaMvedanapratyakSataH pratipadyate iti pratyakSabAdhitakarma nirdezAnantaraprayuktatvena kAlAtyayApadiSTo hetuH / tadviyuktatvenA'tastatpratI15 tAvapyAtmanastadravyaiH saMyogAbhyupagame paTAdInAM mervAdibhisteSAM vA paTAdibhiH saMyogaH kinneSyate yataH sAkhyadarzanaM na syAt ? pramANabAdhanamubhaMyatra samAnam / kiJca, dharmAdharmayovyAntarasaMyogasya cAtmaka AzrayaH, sa ca bhavanmate nirNshH| tathA ca dharmAdharmAbhyAM sarvAtmanAsyAliGgitata20 nutvAnna tatsaMyogasya tatrAvakAzastena vA na tayoriti / atha dharmAdharmAliGgitatatvarUpaparihAreNa tatsaMyogastatsvarUpAntare varttate; tarhi ghaTAdivadAtmanaH sAvayavatvaM khArambhakAvayavArabhyatvamanityatvaM ca syAt / etenaitannirastam-'devadattaM pratyupasarpantaH pazvAdyo devadatta25 guNAkRSTAstaM pratyupasarpaNavattvAdrAsAdivat' iti / yathaiva hi tadvi zeSaguNena prayatnAkhyena samAkRSTAstaM pratyupasarpantaH samupalabhyante prAsAdayaH, tathA nayanAJjanAdinA dravyavizeSeNApyAkRSTAH syAdayastaM pratyupasarpantaH samupalabhyante eva, ataH 'kiM prayatnasaMdharmaNA 1 avayavAzritasya / 2 avayaveSveva / 3 avayavalakSaNatantvAzritasya saMyogasya / 4 avayavilakSaNapaTasya / 5 avyvidrvym| 6 kriyaasNyogdrvyessvev| 7 tasya kriyAyAH saMyogasya dravyasya c| 8 sprshaayskaantau| 9 sparzena / 10 kiM vA sarvatra' iti tRtIyo vikalpoyam / 11 pUrvam / 12 sarva sarvatra vidyate iti vacanAt / 13 asmadukte bhavadukte c| 14 dravyasyApi kriyAhetutvasamarthanapareNa granthena ekadravyatve sati kriyAhetuguNatvAnumAnanirAkaraNena vaa| 15 prayatnasadRzenetyarthaH / Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 10 AtmadravyavAdaH 577 kainacidAkRSTAH pazcAdayaH kiM vAcanAdisadharmaNA' iti sndehH| zakyaM hi pareNApyevaM vaktum-vivAdApannAH pazvAdayo'JjanAdisadharmaNA samAkRSTAstaM pratyupasarpaNavatvAt syAdivat / atha tadabhAvepi prayatnAdapi tadRSTeranekAntaH; tarhi prayatnasadharmaNo guNasyAbhAvepyaJjanAderapi tadRSTebhavadIyahetorapyanaikAntikatvaM syAt / atrA-5 numIyamAnasya prayatasadharmaNo hertutvAvyabhicAre anyatrApyaJjanAdisadharmaNonumIyamAnasya hetutvAvyabhicAraH syAt / taMtra prayatna syaiva sAmarthyAdekhya vaiphalye atraupyaJjanAdereva sAmarthyAttadvaiphalyaM kiM na syAt ? athAjanAdereva taddhetutve sarvasya tadvataH syAdyAkayaNaM syAt, na cAanAdau satyapyaviziSTe tadvataH sarvAnprati 10 khyAdyAkarSaNam , tato'vasIyate tadavizeSepi yadvaikalyAttanna syAttadapi tatkAraNaM naaanaadimaatrm| ityapyapezalam / prayatnakAraNepi samAnatvAt / na khalu sarva prayatnavantaM prati grAsAdayaH samupasapanti tadapahArAdidarzanAt / tato'trApyanyatkAraNamanumIyatAm , anyathA na prakRtepyavizeSAt / aJjanAdezca khyAdyAkarSaNaM pratyakAraNatve ghaTAdivattadarthinAM tadupAdAnaM na syAt / upAdAne vA sikatAsamUhAttailavanna kadAcittatastatsyAt / na ca dRSTasAmarthya syAanAdeH kAraNatvaparihAreNAtrAnyakAraNatvakalpane bhavato'navasthAto muktiH syAt / athAanAdikamadRSTasahakAri tatkAraNaM na kevalam / hantaivaM siddhamadRSTa-20 vadaJjanAderapi tatkAraNatvam / tataH sandeha eva-'kiM grAsAdivatprayatnasadharmaNAkRSTAH pazvAdayaH kiM vA khyAdivaJjanAdisadharmaNA tetsaMyuktena TraivyeNa' iti / parispandamAnAtmapradezavyatirekeNa grAsAdyAkarSaNahetoH prayatnasyApi tadvizeSaguNasya paraM pratyasiddheH sAdhyavikalatA dRSTAntasya / 25 yaJcoktam-'devadattaM pratyupasarpantaH' iti; tatra devadattazabdavAcyaH korthaH-zarIram, AtmA, tatsaMyogo vA, AtmasaMyogaviziSTaM zarIraM vA, zarIrasaMyogavizaSTa AtmA vA, zarIrasaMyukta 1 guNena / 2 adRSTalakSaNena dravyavizeSeNa / 3 jainenApi / 4 guNena samAkRSTA dravyeNa veti / 5 aJjanAdisadharmadravyavizeSAbhAvepi / 6 tasya grAsAdyAkarSaNasya / 7 tasya syAdyAkarSaNasya / 8 upasarpaNakAraNatvAt / 9 adRSTalakSaNadravyavizeSasya / 10 khyaadhaakrssnne| 11 graasaadyaakrssnne| 12 dravyasya / 13 ruyAdyAkarSaNepi / 14 praanninH| 15 adRSTa / 16 ysH| 17 vaizeSikasya / 18 dRSTasAmarthya. syAnyakAraNasya parihAreNetyAdiprakAreNa / 19 kAraNAnAM pUrvapUrvakAraNaparityAgenA'parAparakAraNaparikalpanAt / 20 adRSTa / 21 aatmnaa| 22 dravyamidam / pra. ka. mA0 49 Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 Atmapradezo vA? yadi zarIram ; tarhi zarIraM pratyupasarpaNAccharIraguNAkRSTAH pazcAdaya ityAtmavizeSaguNAkRSTatve sAdhye zarIraguNAkRSTatvasAdhanAdviruddho hetuH| athAtmA; tasya samAkRSyamANArthadezakAlAbhyAM saMdAbhisamba5ndhAna taM prati kizcidupasat / na hyatyantAkliSTakaNThakAminI kAmukamupasarpati / anyadezo hyartho'nyadezaM pratyupasarpati, yathA lakSyadezArtha prati bANAdiH / anyakAlaM vA pratyanyakAlaH, yathAGkaraM pratyaparAparazaktipariNAmalAbhena vIjAdiH / na caitadubhayaM nitya vyApitvAbhyAmAtmani sarvatra sarvadA sannihite sambhavati, ato 10'devadattaM pratyupasarpantaH' iti dharmivizeSaNaM 'devadattaguNAkRSTA' iti sAdhyadharmaH 'taM pratyupasarpaNavattvAt' iti sAdhanadharmaH parasya svaruci viracita eva syaat| atha zarIrAtmasaMyogo devadattazabdavAcyaH; na; asya tacchabdavAcyatve taM prati caiSAmupasarpaNe 'taguNAkRSTAste' ityAyAtam / na 15 ca guNeSu guNAH santi, nirguNatvAtteSAm / 'AtmasaMyogaviziSTaM zarIraM tacchabdavAcyam' ityatrApi pUrva vadviruddhatvaM drssttvym| 'zarIrasaMyogaviziSTa AtmA tacchabdavAcyaH' ityatrApi prAktana eva doSaH nityavyApitvenAsya sarvatra sarvadA sannidhAnAnivAra20 NAt / na khalu ghaTasaMyuktamAkAzaM mervAdau na sannihitam / atha zarIrasaMyukta Atmapradezastacchabdenocyate; sa kAlpa. nikaH, pAramArthiko vA? kAlpanikatve kAlpanikAtmapradezaguNAkRSTAH pazvAdayastathAbhUtAtmapradezaM pratyupasarpaNavattvAditi tahu NAnAmapi kAlpanikatvaM sAdhayet / tathA ca saugatasyeva tahaNakRtaH 25 pretyabhAvopi na pAramArthikaH syAt / na hi kalpitasya pAvakasya rUpAdayastatkArya vA dAhAdikaM pAramArthika dRSTam / pAramArthikAzcedAtmapradezAH; te tato'bhinnAH, bhinnA vA? yadyabhinnAH tadAtmaiva te, iti noktdossprihaarH| bhinnAzcet ; tadvi zeSaguNAkRSTAH pazvAdaya ityetatteSAmevAtmatvaM prasAdhayatItyanyAtma30 kalpanAnarthakyam / kalpane vA sAvayavatvena kAryatvamanityatvaM cAsya syAdityuktam / 1 nityasarvagatasvAdAtmanaH / 2 dezakAlakRtopasarpaNam / 3 vaizeSikasya / 4 iti cediti yojyam / 5 pazcAdInAm / 6 agnirmANavaka ityAdau / 7 AtmanaH smaakRssymaannaarthdeshkaalaabhyaamityaadinaa| 8 tasya aatmnH| 9 AtmapradezAnAm / 10 ghttvt| Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4110 AtmadravyavAdaH 579 yaJcAnyaduktam-'sarvagata AtmA sarvatropalabhyamAnaguNatvAdAkAzavat' iti tatra kiM svazarIra eva sarvatropalabhyamAnaguNatvaM hetuH, uta khazarIravatparazarIre'nyatra ca? tatra prathamapakSe viruddho hetuH, tatraiva tatastasya srvgttvsiddhH| dvitIyapakSe tvasiddhaH, tathopalambhAbhAvAt / na khalu buddhAdayastadguNAH sarvatropalabhyante, 5 anyathA pratiprANi sarvajJatvAdiprasaGgaH / atha manyAkheTavatkheTAntare manuSyajanmavajanmAntare copalabhyamAnaguNatvaM vivakSitam ; tatkiM yugapat , krameNa vA ? yugapaJcet : asiddho hetuH| krameNa cet, sarve sarvagatAH syuH, ghaTAdInAmapi tathA sarvatropalabhyamAnaguNatvasambhavAt / teSAM dezAntaragamanA- 10 ttatsambhave Atmanopi tatastatsambhavostu tadvattasyApi sakriyatvAt / pratyakSeNa hi sarvo dezAddezAntaramAyAtamAtmAnaM pratipadyate, tathA ca vadatyahamadya yojnmekmaagtH| manaH zarIraM vAgatamiti cet ; kiM punastadahampratyayavedyam ? tathA cet, caarvaakmtaanussnggH| nanu cAsya sakriyatve loSTAdivanmatibhiH sambandhaH syAt / 15 tatra keyaM mUrtirnAma-asarvagatadravyaparimANam , rUpAdimattvaM vA syAt ? tatrAdyapakSona doSAvahaH, abhISTatvAt / na hISTameva doSAya jAyate / rUpAdimatI mUrtiH syAditi cet, na vyAptyabhAvAt / rUpAdimanmUrtimAnAtmA sakriyatvAdvANAdivat ; ityapyasundaram ; manasA'naikAntikatvAt / na cAsya pakSIkaraNam, 'rUpAdivizeSaguNA-20 nadhikaraNaM sanmanortha prakAzayati zarIrAdarthAntaratve sati sarvatra zaunakAraNatvAdAtmavat' ityanumAnavirodhAnupaGgAt / nanu sakriyatve satyAtmano'nityatvaM syaaddhttaadivt| ityapi vArtam / paramANubhirmanasA cAnekAntAt / kiJca, asyAtaH kathaJcidanityatvaM sAdhyeta, sarvathA vA ? katha-25. zciJcet, siddhasAdhanam / sarvathA cAnityatvasya ghaTAdAvapyasiddhatvAtsAdhyavikalatA dRSTAntasya / 1 antarAle / 2 prshriiraadau| 3 AdinA duHkhitvAdigrahaH / 4 dvitIyapakSe dUSaNAntaraprarUpaNArtha paramAzaGkayAha / 5 ayaM zabdo graambhede| 6 tathA pratIterabhAvAt / 7 tata AtmanA mUrtimatA bhAvyamiti bhaavH| 8 zarIramasarvagatadravyamatra / 9 yadyatsakriyaM tttdruupaadimnmuurtimditi| 10 manasaH sakriyatvepi rUpAdimanmUrtimattvAbhAvAt / 11 evaM nirUpaNe ghaTena vyabhicAraH / 12 iSTAniSTArtheSu / 13 zAnakAraNatvAdityucyamAne cakSuSA vyabhicArastanivRttyarthaM sarvatreti vizeSaNam , tathApi zarIreNa vyabhicAraparihArArtha zarIrAdityAdi / 14 kAraNamatra sahakAri / Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 kiJca, Atmano niSkriyatve saMsArAbhAvo bhavet / saMsAro hi zarIrasya, manasaH, Atmano vA syAt ? na tAvaccharIrasya; manuSyaloke bhasmIbhUtasyAmarapurA'gamanAt / nApi manasaH; niSkriyasyAsyApi tadvirahAt / sakriyatvepi 5takriyAyAstato'mede tadvattadanityatvaprasaGgAnAsya kvacitkSaNamAtramavasthAnaM syAt / mede sambandhAsiddhiH, samavAyaniSedhAt / acetanaM ca tadaniSTanarakAdiparihAreNeSTe svargAdau kathaM pravarttatakhabhAvataH, IzvarAt, tadAtmanaH, adRSTAdvA ? prathamapakSe dattaH sarvatra jJAnAya jalAJjaliH / athezvarapreraNAt, nataniSedhAt / 10 ko vAyamIzvarasyAgraho yatastatprerayati, na tadAtmAnam ? asya preraNe cerdaimanugRhItaM bhavati "ajJo janturanIzoyamAtmanaH sukhaduHkhayoH / Izvaraprerito gacchetsvarga vA zvabhrameva vaa||" [mahAbhA0 vanaparva0 30128] iti / 15 tadAtmapreraNAt' ityatrApi jJAtam , ajJAtaM vA tattena preryeta ? na tAvadAdyo vikalpaH, jantumAtrasya tatparijJAnAbhAvAt / nApi dvitIyaH; ajJAtasya bANAdivatpreraNAsambhavAt / nanu khapne vahastAdyo'jJAtA eva preryante; na ahitaparihAreNa hite preraNA(s) sambhavAt, jvalajvalanajvAlAjAlepi tatpreraNopalambhAt / 20 adRSTaprareNAt; ityapyasAram; acetanasyApi(syAsyApi) tatprerakatvAyogAt / tatpreritasyAtmana evaM varaM pravRttirastu cetanatvAttasya / dRzyate hi vazIkaraNauSadhasaMyuktasya cetanasyAniSTagRhagamanaparihAreNa viziSTagRhagamanam / tanna manasopi sNsaarH| . 1 pryaayaapekssyaa| 2 kriyAmanasoH samavAyena sambandho bhaviSyatItyukte styaahaacaaryH| 3 paramate'cetanaM mnH| 4 manaHsambandhijIvAt / 5 iSTAniSTavastuSu / 6 zAnAbhAvepyacetanasya manasa iSTAniSTavastupu pravRttinivRttidarzanAt / 7 mana eva prerayati nAtmAnamayamevAgraha ityAzaGkayAha / 8 agre vakSyamANaM bhavacchAstroktam / 9 bhavatA svIkRtam / 10 manasaH preraNe cedamanugRhItaM na bhavatIti bhaavH| 11 tdaatmnaa| 12 aNurUpamacetanamatIndriyaM manastasya / 13 anaikAntikatvaM bhAvayati / 14 'iti cet' ityuparitaH / 15 turyo viklpH| 16 mana eva / 17 na mnsH| 18 anissttnrkaadiprihaarennessttsvrgaadau| 19 cetanavAdAtmanaH pravRttirasiddhatyukte styaahaacaaryH| Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4110] AtmadravyavAdaH 581 Atmanastu syAt yadyekadehaparityAgena dehAntaramasau vrajet , tathA ca ghaMTAdivattasya sarvatropalabhyamAnaguNatvamityubhayoH sarvagatatvaM na vA kasyacidevizeSAt / yaccAkAzavadityuktam / tatrAkAzasya ko guNaH sarvatropalabhyate-zabdaH, mahattvaM vA? na tAvacchandaH, atyAkAzaguNatvanipe-5 ghAt / nApi mahattvam ; asyAtIndriyatvenopalalmAlambhavAt / etena 'vuyAdhikaraNaM dravyaM vibhu nityatve satyadAyupalabhyamAnaguNAdhiSThAnatvAdAkAzavat' ityapi pratyuktam ; sAdhanavikalatvAdRSTAntasya / hetozvAnakAntikatvam , paramANUnAM nityatve satyasmadAdhupalabhyamAnapAkajaguNAdhiSThAnatvepi vibhutvaabhaavaat| tatpA-10 kajaguNAnAmasmadAdyapratyakSatve hi 'vivAdAdhyAsitaM kSityAdikamupalabdhimatkAraNaM kAryatvAddhaTAdivat' ityatra prayoge vyAptirna syAt / atha 'nityatve satyasmadAdivAhyendriyopalabhyamAnaguNatvAt ityucyate; tarhi bAhyendriyopalabhyamAnatvasya dhuMddhAvasiddharvizeSaNAsiddho hetuH| nityatvaM ca sarvathA, kathaJcidvA vivakSitam ? sarvathA cet, punarapi vizeSaNAsiddhatvam ! kathazciJcet, ghaTAdinAnekAntaH, tasya kathaJcinnityatve satyaladAdhupalabhyamAnaguNAdhiSThAnatvepi vibhutvaabhaavaat| yadapyuktam-sarvagata AtmA dravyatve satyamUrttatvAdAkAzavat / 20 'dravyAt' (dravyatvAt) ityucyamAne hi ghaTAdinA vyabhicAraH, tatparihArArtham 'amUrttatvAt' ityuktam / 'amUrttatvAt' ityucyamAne ca rUMpAdiguNena gamanAdikarmaNA vAnekAntaH, tanivRttyartha 'dravyatve sati' ityuktam / 1 ghaTapakSe dezAntaraparityAgena dezAntaramasau vrajet / 2 loktrye| 3 AtmaghaTayoH / 4 AtmanopItyarthaH / 5 ubhayogamanasya / 6 ataH sAdhanavikalo dRSTAntaH / 7 sarvatropalabhyamAnaguNatvAdityasya nirAkaraNapareNa grnthen| 8 paramANubhirvyabhicAraparihArArtham / 9 ghaTAdinA vyabhicAranirAkaraNArtham / 10 pareNAjhIkriyamANe / 11 Izvarasya / 12 tatpAkajaguNAnAmasmadAdyapratyakSatve yadyatkArya tattaddhImaddhetukamiti mAnasapratyakSeNa sAkalyena vyAptigrahaNaM na syAditi bhAvaH / kAryApratyakSatve kAryakAraNayorvyAptyasambhavAt / 13 guNarUpAyAm / 14 dravyApekSayA / 15 asarvagatadravyaparimANalakSaNamUrttatvasya rUpAdiSvabhAvAdrUpAdInAmamUrtatvam , rUpAdInAM tatparimANAbhAvaH kutaH 1 nirguNA guNA ityabhidhAnAt / Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 tadapyasamIcInam / yato'mUrttatvaM mUrttatvAbhAvaH, tatra kimidaM mUrttatvaM nAma yatpratiSedho'mUrttatvaM syAt ? rUpAdimattvam , asarvagatadravyaparimANaM vA? prathamapakSe manasAnekAntaH tasya dravyatve satyamUrttatvepi sarvagatatvAbhAvAt / dvitIyapakSe tu kimasarvagata5dravyaM bhavatAM prasiddhaM yatparimANaM mUrtirvarNyate? ghaTAdikamiti cet, kutastattathA? tathopalambhAccet, kiM punarasau bhavataH pramANam ? tathA cet, tadvadAtmanopi sa evAsarvagatatvaM prasAdhayatIti mUrttatvam , ataH 'amUrttatvAt' ityasiddho hetuH| tadasAdhane na pramANam-"lakSaNayukte vAdhAsambhave tallakSaNameva dUSitaM syAt" 20 [pramANavArtikAlaM0] iti nyaayaat| tathA cAto ghaTAdAvapyasarvagatatvamatidurlabham / zakyaM hi vaktum-'ghaTAdayaH sarvagatA dravyatve satyamUrtatvAdAkAzavat' iti / pakSasya pratyakSabAdhanaM hetozvAsiddhiH ubhayaMtra smaanaa| nanu cAtmanaH sarvagatatvAttatrAstyamUrttatvamasarvagatadravyaparimANa15 samvandhAbhAvalakSaNaM na ghaTAdau viparyayAt / nanu cAsya kutaH sarva gatatvaM siddham-sAdhanAntarAt, ata eva vA? sAdhanAntarAJcet; tadeva (tata eva) samIhitasiddheH 'dravyatve satyamUrttatvAt' ityasya vaiyarthyam / ata eva cedanyonyAzrayaH-siddha hi tasya sarvagatatve'sarvagatadravyA(vya)parimANasamvandharUpamUrttatvAbhAvo'mUrttatvaM 20 sidhyati, atazca tatsarvagatatvamiti / kiJca 'amUrttatvAt' iti kimayaM prasajyapratiSedho mUrttatvAbhAvamAtramamUrttatvam, paryudAso vA mUrtatvAdanyadbhAvAntaramiti? tatrAdyavikalpo'yuktaH, tucchAbhAvasya pIkaprabandhena pratiSedhAt / satopi cAsya grahaNopAyAbhAvAdajJAtAsiddho hetuH| na hi pratyakSa25 stabrahaNopAyaH; tasyendriyArthasannikarSajatvAt , tucchAbhAvena saha manaso'nyasya cendriyasya snnikrssaabhaavaat|| nanu mana AtmanA sambaddhamAtmavizeSaNaM ca tedabhAvaH, tataH sambaddhavizeSaNIbhIvastena manasa iti / yuktamidaM yadyasAvAtmano vizeSaNaM bhavet / na cAsyaitadupapannam / vizeSye hi viziSTapratyaya 1 vaizeSikANAm / 2 asrvgttven| 3 uplmbhH| 4 asarvagatadravyaparimANopalambhaH pramANasya lakSaNam / 5 prmaanne| 6 pramANasyAtmanyasarvagatatvAsAdhanalakSaNe vAdhAsambhave / 7 tasya pramANasya / 8 AtmanyasarvagatatvopalambhasyApramANatve ca / 9 Atmani ghaTAdau ca / 10 asarvagatatvAt / 11 amUrtatvam / 12 abhAvanirAkaraNAvasare / 13 tucchAbhAvena saha manasaH sannikarSa darzayati prH| 14 amuurtttvaabhaavH| 15 sambandhaH / 16 pareNoktaM yat / 17 mUrttatvAbhAvalakSaNaM vizeSaNam / Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 10] AtmadravyavAdaH 583 heturvizeSaNaM yathA daNDaH puruSa na ca tucchAmAvastatpratyayahetubaTate; sakalazaktivirahalakSaNatvAdasya, anyathA bhAva eva syAdarthakriyAkAritvalakSaNatvAt paramArthasato lakSaNAntarAbhAvAt / sattAsamvandhasya tallakSaNasya kRtottaratvAt / kiJca, gRhItaM vizeSaNaM bhavati, "nA'gRhItavizeSaNA vizepye 5 buddhiH" [ ] ityavidhAnAt / grahaNe cetretraashryH| tathAhi-AtmasambaddhanendriyeNAsau gRhItaH siddhaH sannAtmano vizeSaNaM sidhyati, tata AtmalambaddhenendriyeNa grahaNamiti / yadi cAtmA svayamasarvagatadravyaparimANasamvandhavikalaH siddhastarhi tAvataiva samIhitArthasiddheH kimapareNa tadabhAveneti kathaM vize-10 paNam ? atha viparItaH kathaM tadabhAvo yato vizeSaNam ? kiJca, AtmatadabhAvAbhyAM saha vizeSaNIbhAvaH sambaddhaH, asasbaddho vA? samvaddhazcet, tarhi yathAtmani viziSTavijJAnavidhAnAdAtmanastadabhAvo vizeSaNam , tathA vizeSaNIbhAvopi 'AtmA vizeSyastabhAvo vizeSaNam' iti viziSTapratyayajananAt vizeSaNaM 15 samavAyavatprasaktam , tathA ca tatrApyapareNa tatsambandhena bhavitavyamityanavasthA / athAsambaddhaH kathaM vizeSaNavizepyAbhimatayoH sa bhavet yatastatra viziSTapratyayaprAdurbhAvaH samvandho vA? viziSTapratyayahetutvAJcet ; IzvarAdau prasaGgaH / tathApi sa tayoH' iti kalpane bhAvasyAbhAvaH samavAyino'sa(noH sa)mavAyastathaiva sthAdityalaM 20 tatra vizeSaNIbhAvasambandhakalpanayA / tanna pratyakSaM tdgrhnnopaayH| nApyanumAnam ; parasya pratyakSAbhAve tadabhAvAt, tanmUlatvAttasya / nanvidamasti-AtmA'sUrta iti vuddhirbhinnAbhAvanimittA, abhAvavizeSaNabhAvaviSayavuddhitvAt , aghaTaM bhUtalamityAdivuddhivat; ityapyasAram ; tathAvidhAbhAvasya vizeSaNatvAsiddhipratipA-25 danAt / abhAvavicAre cAnayorhetUdAharaNayoH pratihatatvAnna sAdhyasAdhakatvam / 1 daNDIti vishissttprtyyhetuH| 2 shaatm| 3 mnsaa| 4 muurttvaabhaavH| 5 asarvagatadravyaM zarIram / 6 asarvagatadravyaparimANasaMvandharahitaH / 7 AtmA amUrta iti / 8 muurttvaabhaavH| 9 guNaguNinoH samavAya iti / 10 vizeSaNImAvasya vizeSaNatve ca / 11 svayaM saMvandharUpopi naiv| 12 IzvarakAlAkAzAdayopi viziSTapratyayotpattau nimittakAraNakAsteSAmapi vizeSaNIbhAvaH sambandho bhavatIti zeSaH / 13 saMbandhasya / 14 sambandhAbhAvepi / 15 abhAvo vizeSaNamasya, sa cAsau bhAvazca sa viSayo yasyAstasyA bhAva iti vAkyam / 16 dravyatve satyamUrcatvAdityeta nirAsena / 17 tuccharUpasya / Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 paryudAlapakSepyasarvagatadravyaparimANasambandhamAkAnsUrtatvAdanyadamUrttatvaM sarvagatadravyaparimANena paramamahattvena sambandhA(dha)bhAvaH, sa ca na kutazcitpramANAtprasiddha iti hetorsiddhiH| yaccAnyaduktam-AtmA vyApako manonyatve satyasparzavadravyatvA5dAkAzavaditi; tadapyetenaiva pratyuktam ; sparzavadravyapratiSedhe'trApi praaguktaashessdossaanussnggaat|sndigdhaankaantikshcaary hetuH; tathAhiasparzavadravyatvamAkAzAdau vyApitve satyupalabdhaM manasi cA'vyApitve, tadidAnImAtmanyupalabhyamAnaM kiM 'vyApitvaM prasAdhayatva vyApitvaM vA' iti sandehaH / nanu manodravyatva(mano'nyatva)vi10 ziSTasyAsparzavavyatvasya manasyanupalambhAtkathaM saMndeho'treti cet ? ata eva / yadi hi tadviziSTaM tattatropalabhyeta tadA nizci. tAnaikAntikatvamevAsya syAnna tu sandigdhAnakAntikatvamiti / tantrAtmanaH kutazcitpramANAtsarvagatatvasiddhirityasarvagata evAsau ythaaprtiitybhyupgntvyH| 15 nanu cAtmano'sarvagatatve digdezAntaravartibhiH paramANubhiryugapatsaMyogAbhAvo'tazcAdyakAbhAvaH, tadabhAvAdantyasaMyogasya tannimittazarIrasya tena tatsambandhasya cAbhAvAdanupAyasiddhaH sarvadAtmano mokSaH syAt, syAdevaM yadi 'yayena saMyuktaM taM prati tadevopasarpati' ityayaM niyamaH syAt / na cAsti-ayaskAntaM 20 prtyysstenaa'sNyuktsyaapyupsrpnnoplmbhaat|| yasya cAtmA sarvagataH tasyArabdhakAranyaizca paramANubhiryugapatsaMyogAttathaiva taccharIrArambhaM pratyekamabhimukhIbhUtAnAM teSAmupasarpaNamiti na jAne kiyatparimANaM taccharIraM syAt / nanu ye tatsaMyogAstada'dRSTApekSAsta eva svasaMyoginAM paramANU25nAmAdyaM karma racaya'ntIti cet, atha keyaM tadadRSTApekSA nAmaekArthasamavAyaH, upakAro vA, sahAyakarmajananaM vA? tatrAdyaH pakSo'yuktaH; sarvaparamANusaMyogAnAM tadRSTaikArthasamavAyasadbhA 1 asparzavavyatvAdityatra na paryudAsaH, prasajyo vetyAdi / 2 vipakSe vAdhakaM pramANaM cedasti tadA sandeho nivartate'nupalambhamAtreNa tu paracetovRttivizeSavat sandeho bhavedeveti bhaavH| 3 zarIrArambhakANUnAM zarIrotpattidezaM prati gamanamAcaM karma / 4 zarIraniSpattyavasAnakAlabhAvasya / 5 zarIrArammakANUnAM zarIrotpattidezaM prati gmnm| 6 ata eva mahaccharIraM na syAt / 7 paramANusaMyogAnAm / 8 ekasinnAtmalakSaNe'rthe samavAyo'dRSTasya / 9 tasyAtmano'dRSTaM tena sahaikasminnarthe AtmalakSaNe samavAyasya sadbhAvAt / Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 10] AtmadravyavAdaH 585 vAt / upakAraH; ityapyayuktam ; apekSyAdapekSakasyAsambandhAnavasthAnuSaGgeNopakArasyaivAsambhavAt / sahAyakarmajananam ; ityapyasat; tayoranyatarasyApi kevalasya tajananasAmarthya parApekSAyogAt / yadi punaH svahetorevAdRSTasaMyogayoH sahitayoreva kAryajananasAmarthya mipyate; tarhi tata evAdRSTasyaiva tatsaMyoganirapekSasya5 tatsAmarthyamastu / dRzyate hi hastAzrayeNAyaskAntAdinA svAzrayAsaMyuktasya bhUbhAgasthitasya lohAderAkaraNamityalamatiprasaGgena / yadapyuktam-sAvayavaM zarIraM pratyavayavamanupravizastadAtmA sAvayavaH syAt, tathA ca ghaTAdivatsamAnajAtIyAvayavArabhyatvam , samAnajAtIyatvaM cAvayavAnAmAtmatvAbhisambandhAdityekatrAtma-10 nyanantAtmasiddhiH, yathA cAvayavakriyAto vibhAgAtsaMyogavinAzAddhaTavinAzaH tathAtmavinAzopi syAt, ityapyaparIkSitAbhidhAnam ; sAvayavatvena bhinnAvayavArabdhatvasya ghaTAdAvagyasaddheH / na khalu ghaTAdiH sAvayavopi prAkprasiddhasamAnajAtIyakapAlasaMyogapUrvako dRSTaH, mRtpiNDAt prathamameva khAvayavarUpAdyAtmanosya 15 praadurbhaavprtiiteH| na caikatra paTAdau svAvayavatantusaMyogapUrvakatvopalambhAtsarvatra tadbhAvo yuktaH, anyathA kASThe lohalekhyatvopalambhAvapi tathAbhAvaH syAt / pramANavAdhanamubhayatra samAnam / kiJca, asya tathA~bhUtAvayavArabdhatvam-Adau, madhyAvasthAyAM vA sAdhyeta? na tAvadAdau; stanAdau pravRttyabhAvAnuSaGgAt, taddhatvabhi-20 lASapratyabhijJAnassaraNadarzanoMderabhAvAt / tadArambhakAvayavAnAM prAk satAM viSayadarzanAdisambhave teSAmevAharjAtavelAyAM sattvAntarANAmiva pravRttiH syAt / madhyAvasthAyAM tu tatsAdhane pratyakSa 1 vyApitvAdAtmanaH / 2 apekSyeNAdRSTenApekSakasyANusaMyogasya krimayANa upakArastasmAdabhinno bhinno vA syAt ? abhede sopi tajjanyaH syAt / bhede saMbandhAsiddhiH / athApakAramupakAraM kRtvA tatsambandhItyAdiparikalpane cAnavasthA / ayaM saMyogasyopakAra iti na ghaTate anythaatiprsnggH| yathA saMyogasya tathAnyasyApi / tathA cAtmaparamANusaMyogasya nityatvavyAghAtaH syAt / 3 adRSTANusaMyogayormadhye'dRSTasya paramANusaMyogasya vaa| 4 avizeSataH sarvatra tajjananasyApi prasaGgAt / 5 aatmnH| 6 adRSTAtmANusaMyogayoH / 7 pareNa / 8 tatazcANusaMyogaparikalpanena kim / 9 vsH| 10 tatazca svAzrayAsaMyuktameva paramANvAdikamAkRSyate AtmanA / tatazca srvgttvpriklpnenaalmaatmnH| 11 Atmatvena / 12 AtmanaH / 13 upAdAnakAraNAt / 14 AtmAdiSu / 15 svAvayavasaMyogapUrvakatvam / 16 vaje Atmani ca / 17 samAnajAtIyabhinnAvayava / 18 garbhAvasthAyAm / 19 saMskArasya / 20 tasya AtmanaH / Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayaparika virodhaH / antyAvasthAyAM cAsyAtyantavinAze saraNAdyabhAvAtsta. nAdau pravRttyabhAva eva syAt / na ceyaM vinAzotpAdaprakriyA kacida dRzyate / na khalu kaTakasya keyUrIbhAve kuMtacidbhAgeSu kriyA vibhAgaH saMyogavinAzo dravyavinAzaH punastadvayavAH kevalAstada5nantaraM teSu karmasaMyogakrameNa keyUrIbhAva iti, kevalaM survaNakAra kA(kArakarA)divyApAre kaTakasya keyUrIbhAvaM pazyAmaH / anyathA kalpane ca prtykssvirodhH|| na ca sAvayavazarIravyApitve satyAtmanastacchede chedaprasaGgo doSAya; kathaJcittacchedasyeSTatvAt / zarIrasambaddhAtmapradezebhyo 10 hi tatpradezAnAM chinnazarIrapradeze'vasthAnamAtmanazchedaH, sa cAtrI styeva, anyathA zarIrAtpRthagbhUtAvayavasya kampopalabdhirna syAt / na ca chichannAvayapratiSThasyAtmapradezasya pRthagAtmatvAnuSaGgaH, tatrai vAnupravezAt / kathamanyathA chinne hastAdau kampAditalliGgopalambhA bhAvaH syAt ? 15 nanu kathaM chinnAcchinnayoH saMghaTanaM pazcAt ? na; ekAntena chedAnabhyupagamAt, padmanAlatantuvavicchedasyApyabhyupagamAt / tathAbhUtAdRSTavazAcca tadaviruddhameva / tato yadyathA nirvAdhabodhe pratibhAti tattathaiva sadvyavahAramavatarati yathA svArambhakatantuSu pratiniyatadezakAlAkAratayA pratibhAsamAnaH paTaH, zarIre eva 20 pratiniyatadezakAlAkAratayA nirvAdhavodhe pratibhAsate cAtmeti / na cAyamasiddho hetuH; zarIrAhistatpratibhAsAbhAvasya pratipAditatvAt / uktaprakAreNa cAnavadyasya vAdhakapramANasya kasyacidsambhavAnna vizeSaNAsiddhatvamiti / tanna pareSAM yathAbhyupagata khabhAvamAtmadravyamapi ghaTate / 25 nApi manodravyam / tasya prAgeva svasaMvedanasiddhiprastAve nirAkRtatvAt / tataH pRthivyAdevyasya yathopavarNitasvarUpasya pramANato'prasiddhaH 'pRthivyAdIni dravyANItarebhyo bhidyante dravyatvAbhisambandhAt' ityAdihetUpanyAso'vicAritaramaNIyaH, tatsvarUpA siddhau hetorAzrayAsiddhatvAt / varUpAsiddhatvAca; dravyatvAbhisa. 1 samAnajAtIyabhinnAvayavArabhyatvaM pratyakSeNa na jJAyate ytH| 2 agre vkssymaannaa| 3 kaarnnaat| 4 avyvessu| 5 kriyaa| 6 keyuurotpaadH| 7 vayaM jainAH / 8 avyvaapekssyaa| 9 jainasya / 10 aatmni| 11 Atmanyeva / 12 tasya maatmnH| 13 prdeshyoH| 14 saGghaTanakArikarmavazAt / 15 zarIre eva pratiniyatadezakAlAkAratayA nirbAdhabodhe pratibhAsamAnatvAditi / 16 vaizeSikadvArA / Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 10 guNapadArthavAdaH 587 mbandho hi samavAyalakSaNo bhavatAbhyupagamyate, na cAsau pramANataH prasiddha iti / vizeSaNAsiddhatvaM ca dravyatvasAmAnyasya yathAbhyupagaMtakhabhAvasyAsambhavAt / tanna paraparikalpito dravyapadArtho ghttte| nApi gunnpdaarthH| sa hi caturvizatiprakAraH prairittH| tathAhi"rUparasagandhasparzAH saMkhyA parimANAni pRthakatvaM saMyogavibhAgau 5 paratvAparatve buddhayaH sukhaduHkhe icchApI prayatnazca tu guNAH" [ vaize0 sU0 zaza6] iti sUtrasaGgrahItAH saptadaza, cazabdasamu. citAH gurutvadvatvasnehasaMskAradharmAdharmazabdAzca sapteti / tatra rUpaM cakSurlAhya pRthivyudakajvalanavRtti / raso rasanendriyagrAhAH pRthivyudkvRttiH| gandho brANagrAhyaH pRthivIvRttiH / sparzastva-10 gindriyagrAhyaH pRthivyudkjvlnpvnvRttiH| saMkhyA tvekAdivyavahAraheturekatvAdilakSaNA, ekadravyA cAnekadravyA ca / tatraikasaMkhyA ekadravyA / anekadravyA tu dvitvAdi. saMkhyA / sA ca pratyakSata eva siddhA, vizeSavuddhazca nimittaantraapeksstvaadnumaantopi| parimANavyavahArakAraNaM parimANam , mahadaNu dIrgha hasamiti caturvidham / tatra mahadvividhaM nityamanityaM ca / nityamAkAzakAla. digAtmasu paramamahattvam / anityaM vyaNukAdidravyeSu / aNvapi nityAnityabhedAdvividham / paramANumanassu pArimANDalyalakSaNaM nityam / anityaM vyaNuke eva / vaMdarAmalakabilvAdiSu tu maha-20 tkhapi tatprakarSAbhAvamapekSya bhaakto'nnuvyvhaarH|| nanu mahaddIrghatvayorUyaNukAdiSu pravarttamAnayodhaNuke cANutvahasvatvayoH ko vizeSaH ? 'mahatsu dIrghamAnIyatAM dIrdheSu mahadAnIyatAm' iti vyavahArabhedapratIterastyanayoH parasparato bhedH| aNutvahakhatvayostu vizeSo yoginAM taddarzinAM pratyakSa eva / mahadAdi 25 1 vaishessikenn| 2 nitynirNshtven| 3 ca iti kapustake nAsti / kha, ga, pustakebhyaH saMyojitaH / 4 eva / 5 vizeSaH bhedH| 6 ekAdipratyayA vizeSaNa) grahaNApekSA viziSTapratyayatvAddaNDItyAdipratyayavaditi / 7 tatraikatvasaMkhyA nityadravyeSu nityA kaarydrvyessvnityaa| dvitvAdisaMkhyA tu parArddhAntA apekSAbuddhijanyA sarvatrAnityA / 8 vrtulaakaarmityrthH| 9 nanvaNu dvayaNuke eva yadi varttate tarhi badarAmalakAdiSvaNuparimANavyavahAraH kthmityaashngkaayaamaah| 10 tasya-atizayasya / 11 upacaritaH / 12 primaannyoH| 13 vstussu| 14 vastu / 15 mahadAdiparimANasya rUpAdibhyo'bhedo bhaviSyatItyukte satyAha / Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArttaNDe 2588 [ 4. viSayapari0 ca parimANaM rUpAdibhyo'rthAntaraM tatpratyayavilakSaNabuddhigrAhyatvA * tsukhAdivat / saMyuktamapi dravyaM yadvazAt 'atredaM pRthak' ityapoDriyate tadapoddhAravyavahArakAraNaM pRthaktvaM ghaTAdibhyo'rthAntaraM tatpratyayavila5 kSaNajJAnagrAhyatvAtsukhAdivat / aprAptipUrvikA prAptiH saMyogaH / prAtipUrvikA cAprAptirvibhAgaH / tau ca dravyeSu yathAkramaM saMyuktavibhaktapratyaya hetU / 'idaM paramidamaparam' iti yato'bhidhAnapratyayau bhavatastadyathAkramaM paratvamaparatvaM ca / vuddhyAdayaH prayatnAntAzca guNAH suprasiddhA eva / 10 gurutvaM ca pRthivyudakavRtti patanakriyAnibandhanam / dravatvaM tu pRthivyudakajvalanavRttiH spa (sya) ndanaM hetuH / pRthivyanalayonaimitti kaim / apAM sAMsiddhikaim / snehastva'mbhasyeva snigdhapratyayahetuH / 15 saMskArastu trividho vego bhAvanA sthitasthApakazceti / tatra vegAkhyaH pRthivyaptejovAyumanastu mUrttadravyeSu prayatnAbhighAtavize15 SApekSAtkarmaNaH samutpadyate / niyatadikriyApratiba (praba) ndhahetuH sparzavadravyasaMyogavirodhI ca / bhAvanAkhyaH punarAtmaguNo jJAnajo jJAnahetuzca dRSTAnubhUtazruteSvapyartheSu smRtipratyabhijJAkAryonnIyamAnasadbhAvaH / mUrttimadravyaguNaH sthitasthApakaH, ghanAvayavasannivezaviziSTaM svamAzrayaM kAlAntarasthAyinamanyathAvyavasthitamapi praya20 tataH pUrvavadyathAvasthitaM sthApayatIti kRtvA, dRzyate ca tAlapatrAdeH prabhUtatarakAlasaMveSTitasya prasAryamuktasya punastathaivAvasthAnaM saMskAravazAt / evaM dhanuHzAkhAzTaGgadantAdiSu bhagnapavartiteSu vastrAdau cAsya kArya parisphuTamupalabhyata eva / dharmAdayastu supra siddhA eveti / 1 vibhAgAtpRthaktvasya bhedAbhAvAtpRthaktvapratipAdanaM kimarthamityukte satyAha / 2 pRthak kriyate / 3 astu vibhAgAtpRthaktvasya bhedastathApi ghaTAdibhyo'bhedo bhaviSyatItyukte vakti / 4 anityAveva / 5 anityameva / 6 anityameva / 7 anityA eva / 8 tacca pArthivApyANuSu nityaM daNukAdiSvanityam / 9 lAkSAlohAdiSu / 10 sarpiH suvarNayoH / 11 anitymityrthH| 12 nityamityarthaH / ApyANupu nityamApyadvayaNukAdiSu tvanityam / 13 asarvagatadravya parimANavatsvityarthaH / 14 karmadhArayaH / 15 vRkSAdikena sparzavatA dravyeNa saha vegAkhyasya bANAdeH saMyoge sati vegAkhyaH saMskAraH svayaM vinazyatItyarthaH / 16 AkRSTamukteSu / 17 sa trividhopyayaM saMskAro anitya eva, dharmAdharmAvAtmavizeSaguNAvanityA veva, zabdastvAkAzavizeSaguNo'nitya eva / ' Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 4.10 guNapadArthavicAraH 589 tadetatsvagRhamAnyaM parepAm : rUpAdiguNAnAM yathopavarNitasvarUyeNAvasthAnAsambhavAt / na khalu rUpaM pRthivyudakajvalanavRttyeva, vAyorapi tadvattAsambhavAt / tathAhi-rUpAdimAnavAyuH paugalikatvAt sparzavattvAdvA pRthivyAdivat / evaM jalAnalayorapi gandharasAdimattA pratipattavyA! rUparasagandhasparzamanto hi pudgalAstatkathaM 5 tadikAraNa pratiniyamaH 1 rupAdyavirbhAvatirobhAvamAtraM tu tatrAviruddham, jalakanakAditaMprayuktAnale jasarasogArzayostirobhAvAvirbhAvavat / saMkhyApi saMkhyeyArthavyatirekeNopalabdhilakSaNaprAptA nopalabhyate ityasatI kharaviSANavat / na ca vizeSaNamasiddham / tasyA 10 dRzyatvenepTeH / tathA ca sUtram-"saMkhyA parimANAni pRthaktvaM saMyogavibhAgau paratvAparatve karma ca rUpisamavAyAccAkSuSANi" [ vaize0 sU0 4 / 211] iti / 'ekAdipratyayA vizeSa[NagrahaNApekSA viziSTapratyayatvAiNDI-10 tyAdipratyayavat' ityanumAnatopi na saMkhyAsiddhiH, yato yathA 'eko guNopi(gaH) bahavo guNAH' ityAdau saMkhyAmantareNApyekAdivuddhistathA ghaTAdiSvayaMsahAyAdikhabhAleSvekAdibuddhirbhaviSyatI tyalamarthAntarabhUtayaikAdisaMkhyayA / na ca guNeSu saMkhyA sambhavati; adravyatvAtteSAM tasyAzca guNatvena dravyAzritatvAt / na ca 20 guNeSUpacaritamekatvAdijJAnam , askhalavRttitvAt / yadi cAzrayagatA saMkhyaikArthasamavAyAhuNeSUpacaryeta; tarhi 'ekasmindravye rUpA yo vahavo guNAH' iti pratyayotpattirna syAt , tadAzrayadravye vahutvasaMkhyAyA abhAvAt / 'baTa padArthAH' ityAdivyapadeze ca kiM nimittamityabhidhAtavyam ? na hyatraikArthasamavAyinI saMkhyA 20 sambhavati; tayA saha SaTpadArthAnAM kvacitsamavAyAbhAvAt / astu vA saMkhyA, tathApyasyAH kathaM guNatvasiddhiH sattvAdivat SaTvapi padArtheSu pravRtteH? 1 pRthivyAdInAm / 2 pRthivyAmeva gandha ityAdiH / 3 tarhi sarvatra teSAmAvirbhAvaH kuto na syAdityukte satyAha / 4 ussnn| 5 agnerapatyaM prathamaM sugarNamityAgamataH prasiddhatejasatvaM kanakAdInAM tataH kathamuktaM kanakAdisaMyuktAnala ityArekAyAmAha kanakepi pRthivyaMzostIti / 6 parasya / 7 atra daNDapuruSayoH saMyogo vizeSaH / 8 nirguNA [guNA] iti vcnaat| 9 sNkhyaarhitessvityrthH| 10 abaadhit| 11 AzrayagatadravyasyaikatvAt / 12 kevldrvysmvetaa| 13 dravyalakSaNe'rthe / pra. ka. mA0 5. Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 590 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 nanu yadi saMkhyA guNo na syAttanityatvamasamavAyikAraNatvaM cAsyA na syAt / asti ca tadubhayam / tathA coktam-"ekAdivyA vahArahetuH saMkhyAH / sA punarekadravyA cAnekadravyA ca / tatraikadavyAyAH salilAdiparamANurUpAdInAmiva nityaanitytvnisspttyH| 5 salilAdayazcAdiparamANavazceti vigrahaH / anekadravyA tu dvitvAdikA praardhaantaa| tasyAH khalvekatvebhyo'nekaviSayabuddhisahitebhyo niSpattiH, apekSAvuddhinAzAcca vinAzaH kvacidAzrayavinAzArdubhayavinAzAcceti cArthaH / asamavAyikAraNatvaM ca dvitvavahutvasaM. khyAyAH vyaNukAdiparimANaM prati" [praza0 bhA0 pR0 111-113] 10 iti; etadapi manorathamAtram, bhedvakhyAH kAraNatvAbhAvAt / yathaiva hi kAryabhinnatAyAM kAraNabhinnatAyA asamavAyikAraNatvaM avatA neSyate tathaikatvasyApi tanneSTavyaM tasyA'bhedaparyAyatvAt / abhedabhedau ca svAtmaparAtmApekSau rupAdiSvapi bhavataH / yathA caikamabhinnamiti paryAyastathAlekaM bhinnamityapi / tathA ca dvitvA. 15dirapyanekatvaparyAyaH, tasyotpattyAdikalpanA na kaaryaa| nanveva sarvatra 'dve trINi' ityAdipratibhAsaprasaGgAt pratibhAsapravi. 1 uttarasaMkhyotpattau prAktanasaMkhyA'samavAyikAraNaM, dravyaM samavAyikAraNamapekSAvu. ddhinimittakAraNamiti / 2 Adizabdotra lupto drssttvyH| 3 salilAdi( kAryalakSaNa) rUpAdInAmanityatvaniSpattiryathA tathA'nityaikadravyagatAyA ekasaMkhyAyA nityatvanipattiH, yathA ca jalAdiparamANurUpAdInAM ( kAraNarUpANAm ) tathA nityaikadravyagatAyA ekasaMkhyAyA nityatvamiti bhaavH| 4 kaaryruupaaH| 5 kaarnnruupprmaannvH| 6 dvitvAdisaMkhyAM pratyapekSAbuddheH kAraNatvamekatvasaMkhyAyAstvasamavAyikAraNatvamiti bhaavH| 7 imau dvAvanI bhvH| 8 saMkhyeya AzrayaH / 9 saMkhyeyasya ca / 10 saMkhyAm / 11 uttaraguNaM prati prAktanaguNasyAsamavAyikAraNatvAbhyupagamAt / 12 dvitvAdisaMkhyA prati / 13 dvitvAdisaMkhyAM prati / 14 abhedaparyAyatvepyasamavAyikAraNatvaM kuto na bhavatItyukte satyAha / 15 ekanAnAtvam / 16 rUpasya svarUpApekSayA'bhedaH, parApekSayA bhedaH, evaM rasAdipu vAcyam / 17 abhedo'samavAyikAraNaM na bhavati dravyAdanyatra vRttimattvA davatsattvAdivadveti / 18 apizabdena dravyaM grAhyaM tatrApi svprruupaapekssyaa'bhedbhedau| 19 Adizabdena naashsthitisNgrhH| 20 dvitvAderanekaparyAyatve vastusvarUpamevAyAtam , tasya ca khakAraNakalApAdutpatteranekaviSayabuddhisahitebhyo niSpattirityAdi nirarthakamiti bhAvaH / 21 dvitvAderanekatvaparyAyatvaprakAreNa / 22 tricatuHpaJcaSaDAdivastuSu / 23 dvitvaadernekpryaaytvaat| Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 10] guNapadArthavicAraH 691 bhAgo na syAda'nekatvasyAviziSTatvAt ; tanna; apekSAvuddhivizeSavattatsiddherapratibandhAt / yathaiva banekaviSayatvAvizepepi kAci. dapekSAbuddhiH dvitvasyotpAdikA kAcitritvasya / na hyapekSAbuddheH pUrva dvitvAdiguNosti; anavasthAprasaGgAt , apekSAvuddhijanitasya vA dvitvAderAnarthakyAnupaGgAt / tathA dvitvAdipratyayavibhAgopi bhavi-5 Syati / yata eka cAbhinabhinnatvalakSaNA dvizeSAda pekSAbuddhivizeSastata evaikatvAdivyavahAra medoSi aviSyati ityalanantaDDanakatvAdiguNena / evaM ca guNeSvapyekatvAdivyavahAro'kaSTakalpanaH syAt / gASitavyavahArazca 'SaTpaJcaviMzatibhiH sArdha zatam' ityAdiH 10 sugamaH / tasmAdabhinnaM tAvadekamityucyate, tadapareNAbhinna saha dve iti, te tvareNAbhinnena saha trINItyevamAdiH samayo loke prasiddho gaNitaprasiddhazcaikatvAdivyavahAraheturdraSTavya iti / atha dvitvavahutvasaMkhyAyA vyaNukAdiparimANaM pratyasamavAyikAraNatvopapatteH sadbhAvasiddhiH, tannaH asyAstadasamavAyikA-15 raNatve pramANAbhAvAt / parizeSostIti cet ; na; kaarnnprimaannsyaivaasmvaayikaarnntvsmbhvaadruupaadivt| nanu paramANuparimANajanyatve ghyaNukepi paramANutvaprasaGgaH syAt / tanna; kAryakAraNayostulyaparimANatvye dRSTAntAbhAvAt / sarvatra hi kAraNaparimANAdadhikameva kAryaparimANaM dRzyate / 20 parimANavacca karmaNyapyasamavAyikAraNatvamasyAH syAt / dRzyate hi dvAbhyAM bahubhirvA pASANAdhutthApanam / na cAtra saMkhyAyAH kAraNatvaM bhavadbhiriSTam / athAsyAstatrApi nimittatvamiSyate; ko vai nimittatve vipratipadyate ? sAmAnyAdInAmapi tadabhyupagamAt / asamavAyikAraNatvaM tu tasyAH parimANavaTutthApanAdi-25 karmaNyabhyupagantavyam , na cAnyatrIpItyalamatiprasaGgena / 1 uttaramidam-dvitvAdisaMkhyAM prati karaNatvenAbhimatAyA apekSAbuddheranekatvAvizeSepi bhedo yathA tathA dvitvAdipratyayavibhAgopIti / 2 apekSAbuddheH pUrvameva dvitvAdiguNostItyukte satyAha / 3 dvitvAdiguNasyApi dvitvAdikamaparasAdvitvAdiguNAttasyApyaparasmAditi / 4 bhinnAbhinnatvalakSaNAdvizeSAdekatvAdibhavanaprakAreNa / 5 saMkhyeyAt / 6 ekena / 7 aparasaMkhyeyAt / 8 sngketH| 9 vyaNukAdiparimANamasamavAyikAraNakaM sadrUpakAryatvAddhaTavadityanumAnam / 10 kAraNarUpAderyathA kAryarUpAdikaM pratyasamavAyikAraNatvam / 11 dvayaNukAdiparimANasya / 12 paramANuparimANasvarUpavat / 13 paassaannaadhutthaapnlkssnne| 14 narAbhyAm / 15 paraiH / 16 vivAdaM karoti / 17 puruSatvAdInAm / 18 abhyupagantavyaM neti sambandhaH / 19 parimANe / 20 saMkhyAyAH parimANaM pratyasamavAyikAraNatvanirAkaraNena / Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArttaNDe [ 4. viSayapari0 yadapyuktam- mahadAdiparimANaM rUpAdibhyorthAntaraM vatpratyayavilakSaNabuddhiprAhyatvAtsukhAdivat tadvyayuktam; hetorasiddheH, ghaTAdyarthavyatirekeNa mahadAdiparimANasyAdhyakSapratyayagrAhyatvenAsaM vedanAt / 592 5 asatyapi mahadAdau prAsAdamAlAdiSu mahadAdipratyayaprAdurbhA pratIteranaikAntikaJcAyam / na ca yatraiva prAsAdAdau samaveto mAlAkhyo guNastatraiva mahattvAdikamapi ityekArthasamavAyavazAt 'mahatI prAsAdamAlA' itipratyayotpatternAnaikAntikatvam ; svaisama - yavirodhat / na khalu prAsAdo bhavadbhiravayavidravyamabhyupagamyate 10 vijAtIyAnAM dravyAnArambhakatvAt / kiM tarhi ? saMyogAtmako guNaH / na ca guNaH parimANavAn, "nirguNA guNA:" [ ityabhidhAnAt / tato mAlAkhyasya guNasya prAsAdAdiSvabhAvAt 'prAsAdamAlA' ityayameva pratyayastAvadyuktaH, dUrata eva sA 'mahatI hrasvA vA' iti pratyayaH, mAlAyAH saMkhyAtvena prAsAdAnAM 15 saMyogatvena mahadAdezca parimANatvena parairabhyupagamAt / 1 atha mAlA dravyasvabhAveSyate, tathApi dravyasya dravyAzrayatvA * nAsyAH saMyogasvarUpaprAsAdAzrayatvaM yuktam / athAsau jAtikha* bhAveSyate; tarhi pratyAzrayaM jAteH samavetatvAdekasminnapi prAsAde 'mAlA' iti pratyayotpattiH syAt / 'ekA prAsAdamAlA mahatI 20 dIrghA havA vA' ityAdipratyayAnupapattiJca tadavasthaiva mAlAyAM tadAzraye ca prAsAdAdAvekatvAderguNasyA'sambhavAt / bahvISu ca prAsAdamAlasu 'mAlA mAlA' ityanugatapratyayotpattirna syAt, jAtAva'parAparajAtenupapatteH / na caupacArikoyaM pratyayo'svalaTTattitvAt / na hi mukhyapratyayAviziSTasyaupacArikatvaM yuktamati 25 prasaGgIt / ata eva mAlAdiSu mahattvAdipratyayopi naupacArikaH / tato yathA svakAraNakalApAtprAsAdAdayo mahadAdirUpatayotpannA 1 guNarUpe / 2 AdinA parvatamAlAdiSu / 3 anyathA / 4 guNe guNasadbhAvAbhyupagamAt / 5 vaishessikaiH| 6 kASThAdInAm 7 prAsAdalakSaNAvayavidravyam / tasya / 8 tantvAdinA sajAtIyA ye tantvAdayasta eva paTAdyavayavidravyArambhakA iti bhAvaH / 9 bahutvalakSaNena / 10 kASThAdibhiH / 11 vaizeSikaiH / 12 basaH / 13 ekasminnapi prAsAde mAlAyAH sadbhAvAt / 14 mahattvaguNayuktA / 15 dvitvabahutvAdeH / 16 jAtirUpAsu / 17 nissAmAnyAni sAmAnyAnIti vacanAt / 18 mukhyazcAsau pratyayazca khaNDamuNDAdiSu gaugaurityAdirUpastenAviziSTo'nugatatvena samAnastasya / 19 mukhyasyApyaupacArikatvaprasaGgAt / Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 10 guNapadArthavicAraH statpratyayagocarAstathA ghttaayopaaylmrthaantrbhuutprimaapriklpnyaa| yadapyuktam-'vadAmalakAdipu bhAtto'NuvyavahAraH' ityAdi tadapyuktimAtram ; mukhyagauNapravibhAgasyAnAvanANatvAt / na khalu yathA siMhamANavakAdiSu mukhyagauNavivekapratipattiH sarvapAmavigAne nAsti tathA 'yaNu ke ekAtvahasvara meM mukhye'nyatra bhAkte' iti kasyacitpratipattiH / prakriyAlAnaraca lavezAleSu sulabhatvAnAto vivaadvivRttiH| ApekSikatvAcca parimANasyAguNatvam / na hi rUpAdeH sukhAderdA guNasyApekSikI siddhiH / yopi nIlanIlatarAdeH sukhasukhatarAde.10 ''pekSiko vyavahAraH so'pi tatprakarSApakarSanivandhano na punrgunnsvruupnivndhnH| tato havadIrghatvAdeH saMsthAnavizeSAdvyatirekAbhAvAtkathaM guNarUpatA? tadvizepasyApi kathaJcidbhedAbhidhAne vyastracaturasrAderapi bhedenAbhidhAnAnupaGgAtkathaM taMJcaturvidhatvopavarNanaM saMzobhateti ? yaJcoktam-pRthaktvaM ghaTAdibhyorthAntaraM tatpratyayavilakSaNahIna. mAhatvAtsukhAdivat tadapyuktimAtram; hetora siddhatvAt / na khalu khahetorutpannA'nyonyavyAvRttArthavyatirekeNArthAntarasUtasya pRthaktvasyAdhyakSe pratibhAsosti, aMta evoplbdhilkssnnpraaptsyaasyaanuplmbhaadsttvm| __ rUpAdiguNeSu ca 'pRthak' itiprtyyprtiiternekaantH| na hi tatra pRthaktvamasti guNeSu guNAsambhavAt / na ca guNeSu "pRthak' iti pratyayo bhaktaH, mukhyapratyayAviziSTatvAt / na ca svarUpeNA (Na) vyAvRttAnomarthAnAM pRthaktvAdivezAtpRthagrUpatA ghaTate; bhinnAbhinnapRthagrUpatAkaraNe'kiJcitkaratvAt / bhedapa-25 kSe hi smvndhaasiddhiH| abhedapakSe tu pRthagrUpasyArthasyaivotpatterAntarabhUtapRthaktvaguNakalpanAvaiyarthyam / prayogaH-ye parasparavyA 1 parimANe / 2 aviprtipttyaa| 3 dvayaNuke evANutvahaskhatve mukhye'nyatrAnyatheti prakriyAto mukhyagauNavivekapratipattirbhaviSyatItyukte styaah| 4 apekSAjanitatvAt / 5 aashngkniiyaa| 6 ApekSikatvAtparimANasya guNatvaM nAsti yataH / 7 parimANasya / 8 vyatireko bhedaH / 9 tasya parimANasya / 10 pRthaktvamiti / 11 ghaTAtpaTo vyAvRtta iti| 12 tavya tirekeNArthAntarabhUtasya pRthaktvasyAdhyakSe pratibhAso nAsti yataH / 13 gaganakamalavat / 14 ghaTapaTAdInAm / 15 Adizabdena vibhAgaparigrahaH / 16 katham ? tathA hi / Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 prameyakamalamArtaNDe 4. viSayapari0 ttAtmAnaste svavyatiriktapRthaktvAnAdhArAH yathA rUpAdayaH, pararUparavyAvRttAtmAnazca ghaTAyorthA iti / tato vibhinnakhabhAvatayotpannArthasyaiva 'pRthak itipratyayaviSayatvaprasiddharalaM pRthktvgunnklpnyaa| pRthakpratyayasyApyasAdhAraNa5dharmAdevopapatteH, yadA hyekaM vastvitarebhyo bhinnaM pazyati pratipattA tadA ekaM pRthaka' iti pratipadyate / yadA tu dve vastunItarebhyo vilakSaNaikadharmayogAdvibhinne pazyati tadA 'dve pRthak' iti manyate / yadA tvekadezatvAdinA dharmaNetarebhyo bahUni bhinnAni pazyati tadA 'etAnyetebhyaH pRthak iti pratipadyate, yathA rUpAdyo drvyaa10tpRthgiti| __ saMyogastu samavAyanirAkaraNapraghaTTake pratiSetsyate / tadbhAvAt 'prAtipUrvikA aprAptirvibhAgaH' ityapi nirastam / na hi prAgbhAvi. sAntararUpatAparityAgena nirantararUpatayotpannavastuvyatirekeNAnyaH saMyogaH saMyuktapratyayaviSayonubhUyate / avicchinnotpatti 15kameva hi vastu nirantarapratyayaviSayaH nirantaroparacitadevadatta yajJadattagRhavat / na khalu gRhayoH pareNApi saMyogaguNAzrayatva. miSTam , nirguNatvAhuNAnAm , tayozca saMyogAtmakatvena guNatvAt / nApi vicchinnotpannavastuvyatirekeNAnyo vibhAgo vibhaktapratyayaviSayo himavadvindhyavat / na hi tayovibhAgAzrayatvaM prAptipUrvi20 kAyA aprAptarvibhAgalakSaNAyAstayorabhAvAt / prayogaH-yA saMyuktAkArA buddhiH sA bhavatparikalpitasaMyogAnAspadvastuvizeSamAtraprabhavA yathA 'saMyuktau prAsAdau' iti buddhiH, saMyuktAkArA ca 'caitraH kuNDalI' ityAdivuddhiriti / yadvA, yA'nekavastusannipAte sati saMmutpadyate sA bhavatparika25lpitasaMyogavikalAnekavastuvizeSamAtrabhAvinI yathA'viralA'va. sthitA'nekatantuviSayA buddhiH, tathA ca vimatyadhikaraNabhAvApannA sNyuktvuddhiriti| tathA meSAdiSu vibhaktabuddhirvibhAgarahitapadArthamAtranivandhanA 1 khavyatiriktapRthaktvAnAdhArA ghaTAdayo yataH / 2 vastuvyatiriktapRthaktvAsambhavAtkathaM pRthaktvapratyayotpattirityukta satyAha / 3 asAdhAraNa: tnmaatrvRttiH| 4 AdinA kAlatvasvarUpatvagrahaH / 5 bhinnruuptetyrthH| 6 abhinnarUpatayetyarthaH / 7 apRthak / 8 na kevalamasmAbhiH / 9 gRhasya guNatvamasiddhamityAha / 10 indriyANAmanekavastumiH saha sannipAte sannikarSaH samutpadyate ityarthaH / 11 ayamasmAnmeSAdbhinno meSa ityaadiprkaarenn| Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNapadArthavicAraH sU0 4 / 10 ] vibhaktatvAdanekapadArthasannidhAnAMyattodayatvAdvA devadantayajJadatta gRhavibhAgabuddhivad himavadvindhyavibhAgavuddhivaddhA / satyapi vA saMyoge vibhAgasya tadbhAvalakSaNatvAnna guNarUpatA / kathamanyathA putra viranivRttepi saMyoge vibhaktapratyayaH syAt ? na khalu tatra vibhAgaH saMbhavati, asya kiyatkAlasthAciguNatvenA-5 bhyupgmaat| kathaM vA himavadvindhyAdI saMyoge'nutpannapi vibhaktapratyayaH syAt saMyogAbhAvAt ? vyatirikevibhAgasvarupatya kacidapyanupalambhAnopacArakalpanApi sAdhvI / 595 vibhAgAbhAve kutaH saMyoga nivRttiriti cet ? 'karmaNa eva' iti brUmaH / 'karmamAtrAdapi tannivRttiH syAt' ityapyadoSaH : 10 saMyogamAtranivRtteriTatvAt / saMyogavizepanivRttistu kairmavizeSAt, tvamete tato vibhAgavizeSotpattivat / karmaNaH saMyogotpAdakatvAtkathaM tannivartakatvamiti cet ? tarhi hastavANAdisaMyogasya kairmotpAdakatvopalambhAt kathaM vRkSAdau vANAdisaMyo gasya tannirvairtakatvaM syAt ? anyasya tannivartakatvamanyatrApi samAnam / na khalu yenaiva karmaNA yaH saMyogo janitaH sa tenaiva nivartyate iti / 15 eNtena vibhAgajavibhAgopi cintitaH / tasyApi saMyogAbhAvarUpasya kriyAta evotpattiprasiddheH / nanu yadi vibhAgajavibhAgo na syAttarhi hastakuDyasaMyogavinAzepi zarIrakuDyasaMyogavinAzo na20 prApnoti; tanna; hastakukhyasaMyogavyatirekeNa zarIrakuDyasaMyogasyaivAsaMbhavAt / hastakuDyasaMyogAdevAsau kalpyate iti cet; tarhi hastakarmadarzanAccharIrepi karma kasmAnna kalpyate tulyAkSepasamAdhAnatvAt ? 1 anekapadArthai: saha sannikarSa indriyANAm, tasyAyata udayo yasyA iti vAkyam / 2 vibhAgasya / 3 yato yatra saMyogapUrvako vibhaktapratyayastatraiva vibhAgavyavahAro yujyate, na cAnayoH prAkU saMyogaH pazcAdvibhAga iti / riktasya=vastunaH sakAzAdbhinnarUpasya / 5 kvanvinmukhyatvenAprasiddhasyopacArAbhAvAt, sati saMbhavenyatra nimittaprayojanavazAdupacAraH prakalpyate yataH / 6 kriyAtaH / 4 vyati 7 T: 1 8 kasmAccideva karmaNa ityarthaH / 9 tasya = saMyogasya / 10 jainAnAm / 11 yathA dravyArambhaka ( paramANu ) saMyogavizeSa nivRttirbhidyamAna vaMzAdyavayavidravyasyAvayavakriyAta iti saMbandhaH / 12 tava vaizeSikasya / 13 atra dezA dezAntaraprAptilakSaNameva karma gRhyate / 14 vRkSAdau saMyujya bANAdiH punarna tatopradezaM yAtItyarthaH / 15 saMyoganivRtteH karmajatvapratipAdanena / Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 yaccocyate tatprasiddhaye'numAnam-vivakSitAvayavakriyA''kAzAdidezebhyo vibhAga na karoti, vyArambhasaMyogaviro. dhivibhAgotpAdakatvAt , yA punarAkAzAdidezavibhAgakI sA saMyogavizeSanivarttakavibhAgajanikApi na bhavati yathAjali5kriyeti / yadi bhidyamAnavaMzAdyavayavidravyasyAvayavakriyA AkAzAdidezebhyo vibhAgaM kuryAt tarhi vaMzAdidravyArambhakasaMyogavirodhivibhAgotpAdakamevAsyA na syAdagulyAdyavayavidravyakiyAvat / tato'vayavidravyasyAkAzAdidezavibhAgotpAdako'. vibhAgo'bhyupagantavyaH, ityapyasAmpratam, vazyaM vibhAgotpA10 dakatvasyAsiddhatvAt / kriyAta eva saMyoga nivRttaruktatvAt / atha 'avayavinastakriyA''kAzAdidezasaMyoga na nivarttayati dravyAramsakasaMyoganivarttakatvAt' itImatra vivakSitam ; tathApyasAdhAraNo hetuH; sapakSepyAkAzAdidezasaMyogAnivarttake rUpAdau vRtterabhAvAt / na cAvayavasaMyogAdavayavinaH saMyogonyaH; tadbhedai15 kAntasya prAgeva pratikSepAt, vinAzotpAdaprakriyAyAzca kRto. 'ttaratvAt / tanna vibhAgo ghttte|| nApi paratvAparatve; parAparapratyayAbhidhAnayostadantareNApi rUpAdau sambhavAt / tathAhi-kramotpannanIlAdiguNeSu 'paraM nIlamaparaM ca' iti pratyayotpattiH asatyapi paratvAparatvalakSaNe guNe dRSTA 20guNAnAM nirguNatayopagamAt, tathA ghaTAdiSvapi syAt / athAtra dikAlakRtaH parAparapratyayaH, nanu ghaTAdiSvapyasau tatkRtostu vizeSAbhAvAt / tathA ca prayogaH-yoyaM parAparAdipratyayaH sa paraparikalpitaguNarahitArthamAtrakRtakramotpAvyavasthAnibandhanaH, parA parapratyayatvAt , rUpA~diSu parAparapratyayavat / 'viprakRSTaM paraM saMni25kRSTamaparam' iti cAnayorekArthatvAnna medaM pazyAmaH / tatazcAyukta 1 bhidhmaanvNshaadyvyvidrvysy| 2 bhidyamAnavaMzAdhavayavina iti zeSaH / 3 dravyaM vaMzAdi / 4 prmaannu| 5 prsaarnnsngkocnruupaa| 6 dravyArambhakasaMyogavirodhivi. bhAgotpAdakatvaM ca syAdAkAzAdidezebhyo vibhAgaM ca kuryAditi sandigdhAnaikAntikatve styaah| 7 vibhAgAdvibhAgo jAta ityarthaH / 8 jainAdinA / 9 tarhi vibhAgAbhAve saMyoganivRttiH kathamiti zaGkAyAmAha / 10 anaikAntikaH / 11 tayoH avayavAvayavinoH / 12 avayaveSu kriyA kriyAtaH saMyogaH saMyogAdavayavina utpattiriti prakriyAtastayorbheda ityukte satyAha / 13 dravyArambhakasaMyogavirodhivibhAgotpAdakatvasAdhanamasiddhaM yataH / 14 na tu svAbhAvikaH / 15 guNau paratvAparatvalakSaNau / 16 artho dikkAlalakSaNaH / 17 gunnruupessu| 18 paraviprakRSTayoraparasannikRSTayozca / Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4.10] guNapadArthavicAraH 597 suktam-'viprakRSTasannikRSTavuddhibhyAM paratvAparatvayorutpattiH' iti / na hi ghaTabuddhimapekSya kumma utpadyate iti yuktam / nApi paryAyazabdabhedAdartho bhidyate iti / kiJca, sAmAnyeSu mahAparimANAlpaparimANaguNeSu ca mahadalpAdhAratvavuddhyApekSayoH paratvAparatvayorutpattiH kalpyatAmavizeSAt / 5 kica, paratvAparatvayorguNatvanabhyupagacchatA madhyatvaM ca guNobhyupagantavyaH kAladikRtamadhyAvyavahAratyAyana samAnatvAt / sukhaduHkheDachAdInAM cAbuddhirUpale rUpAdeivakAlgupatA yuktA, buddhirUpatve cAto medenAbhidhAnamayuktam / kaMcidvizeSanAdAya vuddhyAtmakAnAmapyato bhedenAbhidhAne abhidhAnA(dhAdI)dIlAmapi 10 bhedenAbhidhAnaM kAryam / ityalamatiprasaGgena / gurutvAdInAM tu pudgalaguNatvaM yuktameva / 'atIndriyaM gurutvaM pAtopalambhenAnumeyatvAt' ityetanna yuktam / karatalAdyuparisthite dravyavizeSa pAtAnupalambhepi gurutvasya pratibhAsanAt / rajaHprabhRtInAmapi gurutvaM kasmAnna gRhyate iti cet ? grahaNAyogyatvAt / 15 tAvataivAtIndriyatve gandharasAdInAmapyatIndriyatvaM syaat| kvaciddare tadAzrayasyAnaphalAdeH pratyakSatvepi teSAM grahaNAbhAvAditi / / pRthivyanalayorapyasti dravatvam / ityanupapannan / suvarNAdInAm "agnerapatyaM prathamaM suvarNam" ityAgamataH prasiddhataijasatvAnAM jatuprabhRtipArthivadravyANAM cApyasyaiva dravatvasya saMyu-20 ktasamavAyavazAtpratItisambhavAt / atha 'sarva pArthivaM taijasaM ca dravyaM dravatvasaMyuktaM rUpitvAttoyavat' ityanumAnAttasya dravatvasiddhiH, tanna pratyakSeNa spa (sya) ndanakarmAnupAlasena ca bAdhitaviSayatvAt / athetthandharmakaM tatra dravatvaM jAtaM yatpratyakSaM na bhavati spa (sya) ndanakriyAM ca na 25 karotItyucyate; tarhi gurutvarasAvapyevaMdharmako rUpitvAdeva kinna tejasobhyupagamyete tulyAkSepasamAdhAnatvAt ? tathA cA'syo - gatikhabhAvatA na syAt, 'rasaH pRthivyudakavRttiH' ityasya ca virodha iti| 1 parApararUpeSu ityrthH| 2 ubhayatra apekSAbuddheH / 3 AdinA mastakaskandhAdigrahaNam / 4 Adipadena iritAlarItikAgrahaNam / 5 jalIyasya / 6 pratyakSau na bhavataH patanAdikriyAM ca na kuruta iti / 7 pratyakSeNa patanAdikarmAnupalambhena ca bAdhitaviSayatvAt tejaso gurutvaM rasatvamityAkSepaH, athetthakarmakaM tejasi gurutvaM rasatvaM ca jAtaM yatpratyakSaM na bhavati tatpatanAdi kriyAM ca na karotIti samAdhAnam / 8 tejodravyasya gurutvarasatvopagame c| 9 tejasyapi rasasya bhAvAt / Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 'sneho'mbhasyeva' ityApyayuktam / vRtAderapi loke vaidyakAdizAstre ca snigdhatvena prasiddhatvAt / ghRtAdAvanyanimittatkenaupacArikaH snigdhapratyayaH, ityapyasAmpratam, viparyayasyAmi kalpAyituM zakyatvAt / tathAhi-toyasamparkapyodanAdau ca snigdhapratyayo nAsti 5ghRtAdilasparka tu snigdhapratyayaH sarveSAmastyeveti / kaNikAdau toyasya vandhahetutvopalambhAttasyaiva sneho vizeSaguNaH; ityapyasAram ; bhavatA sneharahitatvenAbhyupagatasyApi kSIrajatuprabhRtervandhahe. tutvena prtiiteH| snehasya guNatvAbhyupagame ca kAThinyamArdavAderapi guNatvAbhyu10pagamaH kartavyaH, tathA ca tatsaMkhyAvyAghAtaH syAt / nanu kAThi. nyAdeH saMyogavizeSarUpatvAtkathaM guNasaMkhyAvyAghAtahetutvam ? tathA coktam-"avayavAnAM prazithilasaMyogo mRdutvam" [ ] ityAdiH tadapyasaGgatam / cakSuSA saMyogeSu pratIyamAneSvapi mArdavAderapratibhAsanAt / yo hi yadvizeSaH sa tasminpratIyamAne 15pratIyata eva yathA rUpe pratIyamAne tadvizeSo nIlAdiH, na pratI yate ca saMyogeSu pratIyamAneSvapi kAThinyAdiH, tasmAnAsau tadvizeSa iti / kaTAdyavayavAnAM prazithilasaMyogepi mRdutvApratItezca, viziSTacarmAdyavayavAnAmapyaprazithilasaMyogitvepi mRdutvopalabdhezceti 20 nanu kAThinyAdeH saMyogavizeSarUpatvAbhAve kathaM kaThinameva kaNikAdigavyaM mardanAdinA mRdutvamApAdyate ? ityapyasundaram, na hi tadeva dravyaM mRdu bhavati / kiM tarhi ? pUrvakaThinaparyAya nivRttI mRduparyAyopetaM dravyAntaramutpadyate / saMyogavizeSamRdutvavAdinApi pUrvadravyanivRttiratrAbhyupagataiva / tataH sparzavizeSo mRdutvAdira25 bhyupagantavyaH 'kaThinaH sparzI mRduH sparzaH' iti pratItidarza nAt / tathA ca pAkajatvamapi sparzasyopapannaM ghaTAdiSu rUpAdivat vilakSaNasparzIpalambhA naanythaa| na ca kAThinyAdivyatirekeNa sparzasyAnyadvailakSaNyaM vyavasthApayituM zakyamiti / vegAkhyastu saMskAro na kevalaM pRthivyAdAvevAsti Atmanya30 pyasya sambhavAt, tasyApi sakriyatvena prasAdhitatvAt / na ca 1 anyat-jalam / 2 mRdurUpopi saMyogaguNa vishessH| 3 mRdutvAdeH sparzavizeSatve ca / 4 mRdutvAdeH sparzavizeSasyAbhAve sparzasya na pAkajatvaM vilakSaNasparzAbhAvAditi bhAvaH / 5 kAThinyAdeH sparzavizeSatvAbhAvepi sparzasyAnyadvailakSaNyaM sambhaviSyati tatazca vilakSaNasparzopalambhena pAkajatvamapyaviruddha sparzasyetyAzaGkAyAmAha / 6 Atmano niSkriyatvAtkathaM vegAkhyasya saMskArasya sambhava ityukte satyAha / Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suu04|10 guNapadArthavicAraH 599 kriyAto'rthAntaraM vegaH; asyAH zIghrotpAdamAne vegavyavahArapra. siddheH / vegena gacchati' iti pratItaH kriyAtorthAntaraM vegaH; ityapyayuktam ; 'vegena gaJchati, zInaM gacchati' ityanayorekatvAt / na ca karmaNaH kaurammakatve'nuparamaprasaGgaH; shbdvttduprmopptteH| yathaiva hi tyA zabdAntarArambhakatyepyudaramastathAtrApi / 5 "karma karmasAdhya vidyate" vaize . 12.11] ityapi vacanasAnatvAdavirodhakam / na ca vibhinna saMskAro kANAdInAmapAtahetuH pratIyate, anyathA kadAcidapi teSAM pAto na syAt , tatprativandhakasya begalsa sarvadAvasthAnAt / na ca mUrtimadvAyvAdisaMyogopahatazaktivAddhe-10 gasya teSAM patanam ; prathamameva pAtaprasakteH, tatsaMyogasya tadvirodhinastadApi sambhavAt / na ca prAgvegasya valIyastvAdvirodhinaapi mUrttadravyasaMyogamapAsya zaraM dezAntaraM prApayati; ityabhidhAta. vyam / pazcAdapyasya balIyastvAttathaiva ttpraapktvprsktH| na khalu vegasya pazcAdanyathAtvam, tathotpattikAraNAbhAvAt , tatsa-15 mavAyikAraNatvasyevAdeH sarvadA'viziSTatvAt / na ca karmAkhyaM kAraNaM pazcAviziSyate; tasyApi tulyaparyanuyogatvAt / na ca prabhUtAkAzapradezasaMyogotpAdanAt saMskAraprakSayAdiyoH pAtaH; saMskArasyaikasvabhAvatvenAvasthitalya prANiva pazcAdi prakSayAnupapatteH / na cAkAzasya pradezAH pareNeSyante, yena tatsaMyogAnAM 20 bhUyastvaM saMskAraprakSayahetutvaM vA yuktiyuktaM bhavet / kalpanAzilpikalpitAnAM saMyogabhedakatvaM tadAyattabhedAnAM ca saMyogAnAM saMskAraprakSayahetutvaM dUrotsAritameva / bhAvanAkhyastu saMskAro dhAraNAparanAmA nAniSTaH; pUrvapUrvAnubhavAhitasAmarthyalakSaNasyAtmano'narthAntarabhUtasya smRtyAdihetutve-25 naasyaasmaabhirpiisstttvaat| sthitasthApakarUpastu saMskAro'sambhAvya eva / sa hi kiM svayamasthirasvabhAvaM bhAvaM sthApayati, sthirasvabhAvaM vA? na tAvadsthirasvabhAvam / tatsvabhAvAnatikramAt / tathAvidhasyApi sthApanes. 1 zIghratvaM ca kriyAsvarUpaM paramate svamate c| 2 vegasya kriyAtve kriyAtaH kriyotpadyata iti bhaavH| 3 yadyapi samavAyikAraNamaviziSTaM tathApi karmAkhyaM kAraNaM viziSyata ityukte styaah| 4 na khalu karmAkhyasya pazcAdanyathAtvaM tathotpattikAraNAbhAvAdityAdirUpeNa / 5 nityatvAdguNAnAm / 6 AkAzapradezAnAm / 7 saMyogAnAM nAnAkAratvam / Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 tiprasaGgaH / kSamA cArthasya svayamevAbhAvAtkasyAlo sthApakaH syAt ? Ane vA'sthira svabhAvatAvirodhaH / athA dvitIyaH pakSA, tadA sthirasvabhAve'vasthitAnAmarthAnAM khayamevAvasthAnAkimakiJcitkarasthApakaprakalpanayA? tataH svahetuvazAttathA tathA pariNa5 tirevArthAnAM sthitasthApakaH saMskAro naanyH| dharmAdharmazabdAnAM tu guNatvaM prAgeva prativihita mityalamatiprasaGgena / tataH "kartuH phaladAyyAtmaguNa AtmamanaHsaMyogajaH svakAyavirodhI dharmAdharmarUpatayA medvAnadRSTAkhyo guNaH" [ ] ityayuktamuktam / idaM tu yuktam "kartuH priyahitamokSaheturdharmaH, 10 adharmastvapriyapratyayahetuH" [praza0 mA0 pR0 272-280] iti / tanna guNapadArthopi zreyAn / nApi karmapadArthaH / sa hi paJcaprakAraH paraiH pratipAdyate- "utkSepaNamavakSepaNamAkuJcanaM prasAraNaM gamanamiti karmANi" [vaize0 sU0 za117] itybhidhaanaat| tatrotkSepaNaM yadUrvAdhaHpradezAbhyAM saMyoga15 vibhAgakAraNaM karmotpadyate, yathA zarIrAvayave tatsambaddha vA mUrtimadravye UrdhvadigbhAvimirAkAzadezAdyaiH saMyogakAraNamaghodigbhAgAvacchinnaizca tairvibhAgakAraNam / tadviparItasaMyogakAraNaM ca karmAvakSepaNam / Rjudravyasya kuTilatvakAraNaM ca karmAkuJcanam , yathA RjunoDalyAdidravyasya ye'grAvayavAsteSAmAkAzAdibhiH svayaMyo. 20 gibhirvibhAge sati mUlapradezaizca saMyoge sati yena karmaNAGgulyAdiravayavI kuTilaH saMpadyate tadAkuJcanam / tadviparyayeNa saMyogavibhAgotpattau yenAvayavI RjuH sampadyate tatkarma prasAraNam / aniyaMtadigdezairyatsaMyogavibhAgakAraNaM tadgamanam / utkSepaNAdikaM tu catuHprakAramapi karma niyatadigdezasaMyogavibhAgakAraNamiti / 25 tadetatpazcaprakAratopavarNanaM karmapadArthasyAvicAritaramaNIyam; dezAddezAntaraprAptihetuH parispandAtmako hi pariNAmo'rthasya karmocyate / utkSepaNAdInAM caatraivaantrbhaavH| atrAntarbhUtAnAmapi kaJcidvizeSamAdAya medenAbhidhAne bhramaNaspa(sya)ndanAdInAmapyato bhedenAbhidhAnAnuSaGgAtkathaM paJcaprakAratavAsya ? 1 vidyudAdInAmapi sthApakaH syaaditytiprsnggH| 2 svakArye kriyamANe sati virodho'bhAvo yasya sH| 3 muslaadirythaa| 4 priyaH sukhdH| 5 hitaH prinnaampthyH| 6 duHkhakAraNam / 7 UrdhvAdhaHpradezAbhyAM viparItau adhaUrdhvapradezau / - uurdhvaaH| 9 UrdhvAdhaHpradezayoH 10 gamanasya yathA'niyatadigdezaH saMyogavibhAgakAraNatvaM tathotkSepaNAderaniyatadindezAbhyAM saMyogavibhAgakAraNatvaM tatazca kathamutkSepaNAdInAM bheda ityukte satyAha / 11 paJcaprakArAkarmaNaH / Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4.10] karmapadArthavicAraH na caikarUpasyArthasya kriyAsamAvezo yuktaH, sarvadA'viziSTatvAt / yatsarvadA'viziSTaM na tasya kriyAsambhavo yathAkAzasya, aviziSTaM caikarUpaM vastviti / na caikarUpatvepyarthAnAM gantusvabhAvatA yuktA; nizcalatvAbhAvaprasaGgAd, ladA gntRtvaikruuptvaat| athA'gantRtvarUpatApyepAmaGgIkriyate; tathA satyAkAzavadagantRtaiva 5 syAt / evaM cA gatyavasthAyAmapyacalatvaleSAM pratyakaM tadaparityatA'gatirUpatvAnnizcalAvasthAvat / na borasapatlAdezAmayamadoSaH, gntRtvaagntRtvviruddhdhrmaayaalenaiktvsaadhtaaturnggaadclo'nilvt| yathA cAkSaNikaikarUpasyArthasya kriyA nopapadyate tathA kSaNikaika-10 rUpasyApi, utpattipradeza evAsya pradhvaMsena pradezAntaraprAptyasambhavAt / yo hyutpattipradeza eva dhvaMsamupagacchati na sonyadezamAkrAmati yathA pradIpaH, utpattipradeza(ze)dhvaMsamupagacchati ca kSaNiko bhAva iti / na cArthasya kSaNikatvAdezAddezAntaraprAptirdhAntA; kSaNikavAdasya pratiSiddhatvAt / tataH pariNAminyevAthai yathoktaM 15 krmoppdyte| na cedamarthAdarthAntaram; tathAbhUtasyAsyopalabdhilakSaNaprAptasyAnupalambhenAsattvAt / prayogaH-yadupalabdhilakSaNamA sannopalabhyate tannAsti yathA kvacitpradeze ghaTaH, nopalabhyate ca viziSTArthakharUpavyatirekeNa karmeti / na copalabdhilakSaNaprAptatvamasyA'-20 siddham / "saMkhyA parimANAni pRthaktvaM saMyogavibhAgau paratvAparatve karma ca rUpisamavAyAccAkSuSANi" [vaize0 sU0 431111] ityabhidhAnAt / tanna karmapadArthopi pareSAM ghaTate / nApi sAmAnyapadArthaH; tasya parAbhyupagatakhamAvasya prAgeva pratiSiddhatvAditi / vishesspdaarthopynuppnnH| vizeSI hi nityadravyavRttayaH paramA 1 niraMzasyA'vicalitasya jiivaadeH| 2 sarvadA'viziSTazca sthAnikrayAsamavetazca syAditi sandigdhAnakAntikatve styaah| 3 gntRtvmevaagntRtvmevetyekaantprsngglkssnnH| 4 parvatavAyuvat / 5 labdhAvasaro hi saugato brUte-arthasyAkSaNikaikarUpale kriyA na ghaTate tarhi kSaNikaikarUpatve ghaTiSyata ityaashngkaayaamaah| 6 bauddhamatApekSayodAharaNam / 7 sarvathA'kSaNike kSaNike vArthe'rthakriyA na ghaTate ytH| 8 karmarUpatayA pariNato viziSTaH / 9 vizeSaNamasiddhamityukte satyAha / 10 saamaanyniraakrnnsmye| 11 nityadravyavRttayo'tyantavyAvRttihetavo vizeSAH, vizeSA iti bahuvacanenAnanya vivakSitam / 12 sAmAnyarahitanityadravyavRttayo'nyA vizeSAH / pra. ka. mA0 51 Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 gvAkAzakAladigAtmamanasTu vRttrtyntvyaavRttivuddhihetvH| te ca jagadvinAzArambhakoTibhUteSu paramANuSu muktAtmasu muktamanassu cAnteSu bhavA 'antyoH' ityucyante, teSu sphuTataramAlakSyamANatvAt / vRttisteSAM sarvasminneva paramANvAdau nitye dravye vidyate 5eva / ata eva "nityadravyavRttayo'ntyAH ' ityubhayapadopAdAnam / . vyAvRttibuddhiviSayatvaM ca vizeSANAM sadbhAvasAdhakaM pramANam / yathA hyasmadAdInAM gavAdiSu AkRtiguNakriyAvayavasaMyogaeNnimito'zvAdibhyo vyAvRttaHpratyayo dRSTaH, tadyathA-'gauH, zuklaH, zIghra gatiH, pInakakudaH, mahAghaNTa:' iti yathAkramam / tathAsmadviziSTAnAM 20 yoginAM nityeSu tulyAkRtiguNakriyeSu paramANuSu muktAtmamanassu cAnyanimittAbhAne pratyAdhAraM yadalAt vilakSaNoyaM vilakSaNo. yam' iti pratyayapravRttiste yoginAM vizeSapratyayonItasattvA antyA vizeSAH siddhaaH| ityapi svAbhiprAyaprakAzanamAtram ; teSAM lakSaNAsambhavato'sa15tvAt / tathAhi-yadeteSAM nityadravyavRttitvAdikaM lakSaNamabhihitaM tadasambhavadoSaduSTatvAdalakSaNameva; yato na kiJcitsarvathA nityaM dravyamasti, tasya pUrvameva nirastatvAt / tadbhAve ca tadvRttitvaM lakSaNameSAM dUrotsAritameva / yaccAyo(ca-yo)giprabhavavizeSapratyayavalAdepAM sattvaM sAdhyate; 20 tadapyayuktam / yato'NyAdInAM svasvabhAvavyavasthitaM svarUpaM parasparAsaGkIrNarUpaM vA bhavet , saGkIrNasvabhAvaM vA? prathame vikalpe khata evAsaGkIrNANvAdirUpopalammAdyoginAM teSu vailakSaNyaprati pattirbhaviSyatIti vyarthamaparavizeSapadArthaparikalpanam / dvitIye vizeSAkhyapadArthAntarasannidhAnepi parasparAtimizriteSuparamANvA. 25 diSu tadvalADhyAvRttapratyayo yoginAM pravarttamAnaH kathamabhrAntaH ? kharUpato'vyAvRttarUpeSvaNvAdiSu vyAvRttAkAratayA pravarttamAnasyAsyA'tamistadrahaNarUpatayA bhrAntatvAnatikramAt ? tathA caitatpratyayayoginaste'yogina eva syuH| . 1 asmAdayaM sarvathA vyAvRtta ityaadiruupenn| 2 ante'vasAne bhavanti santIti yAvat , yebhyo'pare vizeSA na santItyarthaH, sAmAnyarUpebhyo vizeSebhyo'pare guNAdayo vizeSAH santi, ebhyastu nApare kintveSveva vaiziSTayaM samApyate / 3 khaNDamuNDAdirUpeSu vizeSeSu / 4 AkRti: jaatiH| 5 guNaH shvetaadiH| 6 kriyA gcchtyaadiH| OM avayavaH kkudaadiH| 8 ghnnttaadibhiH| 9 unnItaM shaatm| 10 drvypriikssaaprghttttke| 11 sngkiirnnsvruupe| 12 tasyAsaGkIrNasya / 13 bhrAntapratyayasambandhina ityrthH| . Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4.10] vizeSapadArthavicAraH 603 yadi ca vizeSAkhyapadArthAntaravyatirekeNa vilakSaNapratyayotpattirna syaat| kathaM tarhi vizeSeSu tasyotpattistatrAparavizeSAbhAvAt ? bhAve vA anavasthA, "nityadravyavRttayaH' ityabhyupagamakSatizca syAt / atha svata evAnAnyonyavalakSaNyapratipattiH, tarhi paramANvAdInAmapyata eva tatpratyayapravRttibhaviSyatIti kRtaM vize-5 pAkhyapadArtha parikalpanayA atha vizezvaparavizepayogAbyavRttabuddhiparikalpanayAmanavasthAdivodhakopapatterupacArAtte tabuddhiH / nanu koyaM taduddharupacAro nAma ? asato vastukhabhAvasya viSayatvenAkSepazcet : kathaM nAsyA mithyAtvaM tadyoginAM cAyogitvam ? kiJca, asau vastukhabhAvo viSayatvenAkSipyamANaH saMzayatvenAkSipyate, viparyastatvena vA ? tatrAdye pakSe vyAvRttarUpatayA calitapratipattiviSayANAM vizeSANAM yathAvatpratipattyasambhavAttadyogino'yogitvameva / dvitIyepyetadeva dUpaNam , vizeSarUpavikalAnapi tAn vizeSarUpatayA pratipadyamAnasyA'yogitvaprasaGgAvizeSAt / 15. * yadi ca vAdhakopapattevizeSeSu vyAvRttavuddhi paravizeSanivandhanA; tarhi paramAgvAdiSvalau tannivandhanA nAbhyupagantavyA tadvizeSAt / paramANvAdau hi vizeSebhyo'nyonyaM vyAvRttabudhutpattI sakalavizeSebhyaH paramANUnAM vyAvRttabuddhirvizeSAntarAtsyAdityAnavasthA / khatasteSAM tato vyAvRttavuddhihetutve'nyonyamapi taddhetutvaM 20 khata eva syAditi vyarthamarthAntaravizeSaparikalpanam / 'nanu yathA'medhyAdInAM svata evAzucitvamanyeSAM tu bhAvAnAM tadyogAttattathehApi tatsvabhAvatvAhizeSeSu svata eva vyAvRttapratyayahetutvaM paramANvAdiSu tu tadyogAt / kiJca, atadAtmakeSvapyanyanimittaH pratyayo bhavatyeva, yathA 25 pradIpotpaTAdiyuM, na punaH paTAdibhyaH pradIpe, evaM vizeSebhya evANvAdau viziSTaH pratyayo nANvAdibhyastatra; ityapyasamIcInam / 1 vizeSeSu vizeSANAM pravRtteH / 2 AdinA nityadravyavRttaya ityabhyupagamakSatizceti / 3 vizeSeSu / 4 tasya vyAvRttasya / 5 aparavizeSA upacArabhUtAstatsaMyogAttapu jAtopi pratyaya upacArarUpa ityarthaH / 6 asato vailakSaNyasya / 7 anyonyavyAvRttarUpasya / 8 vailkssnnyruupH| 9 upcaarruupH| 10 anavasthAdirUpo baadhkH| 11 paramANvAdibhyaH sarvarthA bhinnebhyH| 12 vizeSAntarANAmapyanyebhya ityAdiprakAreNa / 13 avyAvRtteSu aNuSu muktamanassu ca / 14 anyo=vizeSaH / 15 anyanimittAt / 16 ime paTAdaya iti prtyyH| 17 srvthaabhinnebhyH| ... .. . Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 prayakasalamArtaNDe [4. viSayapari0 yato'medhyAyazucidravyalaMsonmodakAdayo bhAvA pracyutaprAktanazucisvabhAvA anya evA'zucirUpatayotpadyante iti yuktmessaamnysNsrgaadshucitvm| na cANvAdiSvetatsambhavati, teSAM nityatvAdeva prAktanAviviktarUpaparityAgenAparaviviktarUpatayAnupapa(nutpatteH / 5 pradIpadRSTAntopyaMta evAsaGgataH, paTAdInAM pradIpAdipadArthAntaro pAdhikasya rUpAntarasyotpatteH, prakRte ca tadasambhavAt / ___ anumAnavAdhitazca vizeSasadbhAvAbhyupagamaH; tathAhi-vivAdA. dhikaraNeSu bhAveSu vilakSaNapratyayastadvyatiriktavizeSa nibandhano na bhavati, vyAvRttapratyayatvAt , vizeSeSu vyaavRttprtyyvditi| 10 tanna vizeSapadArthopi zreyAna sAdhakAmAvAdvAdhakopapattezca / nApi samavAyapadArtho'navadyatallakSaNAbhAvAt / nanu ca "ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAmihedampratyayaheturyaH samvandhaH sa sama. vaayH|" [praza0 bhA0 pR0 14] ityanavadyatallakSaNasadbhAvAttada bhAvo'siddhaH / na cAntarAlAbhAvena 'iha grAme vRkSAH' itIheda15mpratyayahetunA vyabhicAraH; samvandhagrahaNAt / na cAso samba ndho'bhAvarUpatvAt / nApi 'ihAkAze zakuniH' iti pratyayahetunA saMyogena; 'AdhArAdheyabhUtAnAm' ityukteH / na hyAkAzasya vyApi. tvenAdhastAdeva bhAvosti zakuneruparyapi bhAvAt / nApi 'iha kuNDe dadhi' itipratyayahetunA; 'ayutasiddhAnAm' ityabhidhAnAt / na khalu 20 tantupaTAdivaddadhikuNDAdayo'yutasiddhAH, teSAM yutasiddheH sadbhAvAt / yutasiddhizca pRthagAzrayavRttitvaM pRthaggatimattvaM cocyate / na cAsau tantupaTAdiSvapyasti; tantUnvihAya pttsyaanytraavRtteH| tathApi 'ihAkAze vAcye vAcaka AkAzazabdaH' iti vAcyavA. cakabhAvena 'ihAtmani jJAnam' iti viSayaviSayibhAvena vA vyabhi25 cAro'trAyutasiddherAdhArAdheyabhAvasya ca bhAvAt, ityapyasAmpratam ; ubhayatrIvadhAraNA''zrayaNAt / etayozca yutasiddheSvapyanA 1 paramate / 2 vizeSebhyo vyAvRttasvarUpatvenotpattimattvam / 3 paramANvAdInAM nityatvAdeva / 4 prakAzalakSaNasya / 5 grAhakapramANAbhAvAcca / 6 guNaguNyAdInAm / 7 AkAzaparamANvAdInAM yutasiddhatvavyavasthApanArthamidaM lakSaNam / 8 ya ihedampratyayahetuH sa samavAya ityucyamAne / 9 kAraNabhUtena / 10 kAraNabhUtena / 11 ayutaH= apRthak / 12 basaH, mllyorythaa| 13 meSayoryathA vaa| 14 ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAmityubhayapadopAdAnepi / 15 smbndhen| 16 AkAzatadvAcakazabdayorAtmajJAnayozca / 17 AdhAryAdhArabhUtAnAmayutasiddhAnAM samavAya eveti na niyama iti bhaavH| 18 ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAmityatra / 19 avadhAraNamevakAraH, ayutasiddhAnAmevAdhAryAdhArabhUtAnAmeva samavAya iti / Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4.10] samavAyapadArthavicAraH dhArAzyatepvapi ca bhAvAt , ghaTatacchabdajJAnavat / nandeva 'ayuta siddhAnAmeva' ityavadhAropya vyabhicArAt'AdhArAdheyabhUtAnAm' iti vacanamanazcakam , 'AdhArAzeyabhUtAnAmeva' ityavadhAraNe "ayutasiddhanAm' itivacanavat , tAbhyAmavyabhicArAt; ityAyasAram / ekadravyasalavAdinAM rUparasAdInAmayutaliddhAnAmeva para-5 sparaM samavAyAkhAvAta ekArthatamakAyasavAndhavyabhicAranivRttyarthamuttarAvadhAraNam / na hayaM vAdhyazAcakanAvAdivadhuta siddhAntAmayi lambhavati / tathotarAvadhAraNe satyapi AdhArAdheyabhAvena saMyogavizeSeNa sarvadA'nAdhArAdheyabhUtAnAmasambhavatA vyabhicAro mA bhUdityevamartha pUrvAdhAraNam / iti bhedakalakSaNasyAzeSadoSarahitatvAdidamucyate tantupaTA. dayaH sAmAnyatadvedAdayo vA 'saMyuktA na bhavanti' iti vyavahartavyam , niyamenAyutasiddhatvAdAdhArAdheyabhUtatvAcca, ye tu saMyuktA na te tathA yathA kuNDavadarAdayaH, tathA caite, tasmAtsaMyogino na bhavantIti / yadvA tantupaTAdisamvandhaH saMyogo na bhavati, niya-15 menAyutasiddhasamvandhatvAd , jJAnAtmanopiyaviSayibhAvavaditi / nanu samavAyasya pramANataH pratItau saMyogAdvailakSaNyAsAdhanaM yuktam , na cAsau tasyAsti; ityapyasat ; pratyakSata evAsya pratIteH! tathAhi-tantusambaddha eva paTaH pratibhAsate tadrUpAdayazca paTAdisambaddhAH, samvandhAbhAve sahyavindhyavadvizleSapratibhAsaH syAt / 20 anumAnAccAsau pratIyate; tathAhi-'iha tantuSu paTaH' ityAdIhapratyayaH samvandhakAryo'vAdhyamAnehapratyayatvAt iha kuNDe dadhItyA. dipratyayavat / na tAvadayaM pratyayo nihetukaH; kAdAcitkatvAt / 1 zabdazca zAnaM ca zabdazAne, tasya ghaTasya zabdazAne tacchabdazane, ghaTazca tacchabdazAne ceti dvndvH| 2 bhUmyAkAzau ghaTatacchabdAdhArau tau tatra siddhau, ghaTatajjJAne AtmabhUmyAdhAre te tatra siddha iti / 3 dhArAdheyabhUtAnAmitivacanasamarthanArthamidam / AdhArAdheyabhAvasya rUparasAdAvabhAvAt / 4 rUparasAdaya ekaarthaaH| 5 AdhAryAdhArabhUtAnAmeveti / 6 prathamAvadhAraNenaiva tadayabhicAranivRttiH kuto na bhavatItyAzaGkayAha / 7 asminparvate vRkSA iti / 8 ayutasiddhAnAmeveti / 9 anena prakAreNAzeSadoSarahitatvamayutasiddhetyAdibhedakalakSaNasya, itarebhyo dravyAdibhyaH samavAyasya bhedakatvAlakSaNaM bhedakamayutasiddhetyAdi / 10 agretanaM prasaktapratiSedhArthamanumAnam / saMyogAnAM pratiSedhAtsamavAyasya siddhiryato bhavati tataH parizeSAnumAnamityarthaH / 11 Adipadena guNaguNinaH kriyAtadantazca / 12 pratyakSataH / 13 paTatadpAdInAm / 14 ihAtmani rUpAdaya ityAdIhapratyayena bAdhyamAnena vyabhicAraparihArArthamidam / Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 prameyakamalamArtaNDai [4. viSayapari0 nApi tantuhetukaH paTahetuko vA; tetra 'tantavaH, paTaH' iti vA pratyayaprasaGgAt / nApi vAsanAhetukaH tasyAH kAraNarahitAyAH sambhavAbhAvAt / pUrvajJAnasya tatkAraNatve tadapi kutaH syAt ? tatpU. vaivAsanAtazcet ; anvsthaa| jnyaanvaasnyornaaditvaadymdossshcet| 5na evaM nIlAdisantAnontaravasantAnasaMvidvaitAdisiddherapyabhAvAnuSaGgAt , anAdivAsanAMvazAdeva nIlAdipratyayasya svato'vabhAsasya ca sambhavAt / nopi tAdAtmyahetukoyam ; tAdAtmyaM hyekatvam , tatra ca samvandhAbhAva eva syAt dviSTa(STha)tvAttasya / na ca tantupaTayorekatvam / pratibhAsamedAdviruddhadharmAdhyAsAt parimANasaMkhyA10 jAtibhedAca ghaTapaTavat / nApi saMyogahetukaHyutasiddheSvevArtheSu saMyogasya sambhavAt / na cAtra samavAyapUrvakatvaM sAdhyate yena dRSTAntaH sAdhyavikalo hetuzca viruddhaH syAt / nApi saMyogapUrvakatvaM yenAbhyupagamavirodhaH syAt / kiM tarhi ? samvandhamAtrapUrvakatvam / tasmiMzca siddhe parizeSAtsamavAya eva tajanako bhvissyti| 15 ta(ya)cem-'vivAdAspadamidamiheti jJAnaM na samAyapUrva kamabAdhitehajJAnatvAt iha kuNDe dadhItijJAnavat' iti vizeSe(Sa) viruddhAnumAnam, tatsakalAnumAnocchedakatvAdanumAnavAdinA na pryoktvym| ___ yaccocyate-idamiheti jJAnaM na samavAyAlamvanam ; ttstym| 20 viziSTAdhAraviSayatvAt / na hi 'iha tantuSu paTaH' ityAdIhapratyayaH kevalaM samavAyamAlamvate; samavAya viziSTatantupaTAlambanatvAt / vaiziSTyaM cAnayoH sambandha iti / 1 tntvaadau| 2 saugataM prtyaah| 3 vikalpazAnAdvAsanA vAsanAto vikalpazAnamiti bIjAkaravat / 4 santAnAntaraM ca svasantAnazca to nIlAdInAM grAhako nIlasantAnAntarasvasantAnau ca svasaMvidadvaitAdizca jJAnAdvaitAdizcetyarthaH, teSAM siddhiriti vAkyam / 5 nIlAdeH samutpadyamAno nIlaM nIlamiti pratyayaH sannava samutpadyate vidyamAnAnnIlAdeH samutpadyamAnatvAnna tu kalpanAzilpikalpitavAsanAtaH samutpadyamAnaH snsmutpdyte| 6 tatonAdivAsanAhetukatvamasya pratyayasya netyarthaH / 7 kutH| 8 na tu niilaadeH| 9 AdinA santAnasaMgrahaH / 1. anyatovabhAsamAne dvaitaprasaktistannirAsArtha svato vishessnnm| 11 saMvidadvatasya / 12 jainamatamAzaGkayAha / 13 sambandhamAtre sAdhye sambandhavizeSasAdhanAt / 14 kintu saMyogapUrvakam / 15 vizeSaNasamavAyapUrvakatvena viruddhamasamavAyapUrvakatvaM tasyAnumAnam , vizeSaviruddhA. numAne idamudAharaNaM parvataH parvatasthenAgninAgnimAnna bhavati dhUmavatsvAnmahAnasavaditi / 16 parvatonimAndhUmavattvAdityAdeH samyaganumAnasya yaducchedakAnumAnaM tasya vaktumazakyatvAditi bhaavH| 17 jainAdinA / 18 jainAdinA / 19 tasya zAnasya / ' Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mU0 4110 samavAyapadArthavicAraH na cAsya saMyogavannAnAtvam : iheti pratyayAvizeSAdvizeSalijhAlAvAca satpratyayAvizeSAdvizepaliGgAmAvAca saMttAvat / na ca sasvandhatvameva vizeSAliGgam ; asthAyathAsiddhatvAt / na hi saMyogasya sambandhana nAnAtvaM lAdhyate'pi tu pratyakSeNa bhinnAzrayasanaketasya RotsAdopalabdhaH / samavAyasya cAnekatve 15 sAli anumatalotpantina sAt / saMboNetu saMyogatvavalAnAnAtodita sAla daivatsalavAre samavati samavAyatvasya samavAye lalavAmAnAbAda, anyathAlavasthA syAt / saMyogasya guNatvena dravyavRttitvAt , saMyogatvaM punaH saMyoge samavetamiti / na caikatve samavAyasya dravyatvavahuNatvasyApyabhivyajaka dravyaM 10 kuto na bhavatIti vAcyam ? AdhArazakterniyAmakatvAt / TraeNvyANAM hi dravyatvAdhArazaktireva, guNAdestu guNatvAdyAdhArazaktiriti / na bAnugatapratyayajanakatvena sAmAnyAdasyA'bhedaH bhinnlkssnnyogitvaat| yadvA, 'lamavAyIni ivyANi' ityAdipratyayo vizeSaNapUrvako 15 vizeSyapratyayatvAdaNDItyAdipratyayavat' ityataH samavAyasiddhiH / / na cAnyepAsanAtugaH sambhavati / kintarhi ? samavAyasyaiva / ataH sa eva vizeSaNam / apratipannasamayasya sanavAyI' itipratibhAsAbhAvAdasyA'vizeSaNatvam , daNDAdAvapi samAnaM tasya 1 satpratyayAvizeSAdvizeSaliGgAbhAvAcca sattAyA nAnAtvaM nAsti yathA / 2 samavAyo nAnA sambandhatvAtsaMyogavaditi / 3 saMyogasya / 4 ayaM samavAyo'yaM samavAya iti / 5 nanu samavAyepi samavAyatvavalAnnAnAtvepyanugatapratyayotpattiH syAditi zaGkAyAmAha / 6 sAmAnyasya / 7 samavAyatvasya samavAye sadbhAve'paraH samavAyaH samAyAtastatrApi samavAyatvasamavAye'paraH samavAyaH samAyAta iti / 8 tarhi saMyogasyApyaparasaMyogapUrvakatvenAnavasthA kuto na syAdityAha / 9 kathaM tarhi saMyogatvamityAha / 10 saMyogAntarApekSA nAstIti bhAvaH / 11 yena samavAyena dravye dravyatvaM samavetaM tenaiva samavAyena guNe guNatvamapi samavetaM samavAyasyaikatvAt , tatazcAtmani samavetasya dravyatvasya dravyaM yathAbhivyaJjakaM bhavati tathA guNatvasyApyabhivyaJjakaM kuto na bhavati ekasamavAyasamavetatvAvizeSAditi bhaavH| 12 jnaadinaa| 13 drvysvruupaayaaH| 14 dravyasya / 15 ghttaadiinaam| 16 dravyatvameva svarUpazaktiriti bhAvaH, nijA hi zaktiH pRthivyAdInAM pRthiviitvaadikmev| 17 guNatvAdikameva svarUpaM zaktiH / 18 svAbhidheyasyaivAbhivyaJjakaM nAnyatheti bhaavH| 19 abAdhitAnugatapratyayahetuH sAmAnyamiti lakSaNaM sAmAnyasya, samavAyasya tvayutasiddhetyAdi / 20 daNDalakSaNavizeSaNapUrvakatvamatra / 21 tAdAtmyasaMyogAdInAm / 22 samavAyoni dravyANIti vacane / 23 vizeSaNatvam / 24 apratipannadaNDasya / Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe 4. viSayapari0 daNDAdyullekhena 'daNDI' ityAdipratyayAnutpatteH / daNDAderabhidhAnayojanAmAvadhi 'anena vastunA tadvAnayam' ityanurAgapratItiH 'saMsRSTA ete tantupaTAdayaH' iti samvandhamAJapi tulyaa| kevalaM saGketAbhAvAt 'ayaM samavAyaH' iti vypdeshaabhaavH| pratipannasa. 5 mayastu daNDAderiva samavAyasyApi vizeSaNatAmabhidhAnayojanAdvAreNa prtipdyte| yaJcAnyatsamavAye bAdhakamucyate-'nAniSpannayoH samavAyaH sambandhinoranutpAde sambandhAbhAvAt / 'niSpannayozca saMyoga eva / asamvandhe cAsya 'samavAyinoH samavAyaH' iti vyapadezA10 nupapattiH / sambandhe vA na khatosau; saMyogAdInAmapi tathA tatprasaGgAt / prtshcednvsthaa| na ca guNAdInAmAdheyatvaM niSkriya tvAt / gatiprativandhakazcAdhAro jalAderghaTAdivat / tathA na kharUpasaMzleSaH samavAyo yatastasminsatyekatvameva na smvndhH| nApi pAratanyam / aniSpannayorAdhArasyaivAsattvAt / svatantreNa 15 niSpannayozca na pAratavyam' ityapyasamIcInam / yato na niSpanna yoraniSpannayorvA samavAyaH, khakAraNasattAsambandhasyaiva niSpattirUpatvAt / na hi niSpattiranyA samavAyazcAnyo yena paurvAparyam / etena 'rUpasaMzleSaH pAratanyaM vA' ityaadypaastm| nApi samavAyasya sambandhAntareNa sambandho yukto yenAnavasthA syAt, samba20ndhasya samAnalakSaNasambandhena samvandhasyAnyatrAdRSTeH saMyogavat / aMgneruSNatAvattu svata evAsya sambandho yuktaH svata eva sambandha rUpatvAt, na saMyogAdInAM tadabhAvAt / na hyekasya svabhAvo'nyasthApi, anyathA khatogneruSNatvadarzanAjalAdInAmapi tatsyAt / yaJcoktam-'niSkriyatvAtteSoM nAdheyatvam' iti; tadapyasat; 25 saMyogidravyavilakSaNatvAdguNAdInAm, saMyoginI sakriyatveneva teSAM niSkriyatvepyAdhArAdheyabhAvasya pratyakSeNa pratItezceti / 1 samavAyasyAbhidhAnayojanAbhAvepi saMsRSTA ete tantupaTAdaya iti sambandhamAtrepi anurAgapratItiH / 2 jainaadinaa| 3 asau samavAyaH sambandhinoraniSpannayoH syAnniSpannayoti vikalpadvayaM hRdi nidhAya dUSayati / 4 kiJcAsau samavAyaH samavAyibhyAmasambaddhaH sambaddho veti vikalpadvayaM vidhAya prathamavikalpe dUSaNamAha / 5 sambaddhazcetsvataH parato veti vikalpadvayamatrApi yojym| 6 svarUpayoH svabhAvayoH saMzleSaH sambandhaH / 7 svakAraNasattAsambandhasyaiva niSpattirUpatvAdityanena grnthen| 8 samavAyinA saha / 9 aparasamavAyena / 10 saMyoginoH saMyogasya ca samavAyena sambandhasadbhAvAt / 21 kathaM tasya sambandha ityaashngkaayaamaah| 12 sNyogsy| 13 guNAdInAm / 14 dravyANAm / 15 saMyoginAM sakriyatvAdeva teSAmAdheyatvamiti bhaavH| Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4.10] samavAyapadArthavicAraH atra pratividhIyate / yattAvaduktamayutasiddhetyAdiH tatredamayutasiddhatvaM zAstrIyam , laukikaM vA? tabAdyaH pakSo'yuktaH, tanturaTAdInAM zAstrIyAyutasiddhatvasthAsambhavAt / vaizeSikazAstre hi prasiddham-apRthagAzrayavRttitvamayutasiddhatvam , tacceha nAstyeva, 'tantUnAM svAvayavAMzupu vRttaH paTasya ca tantupu' iti pRthagAzraya-5 vRttitvasiddhera pRthagAzrayavRttitvamAladeva evaM guNakarmasAmAnyAnAmapyapRthagAzrayavRttitvAbhAdaH pratipattavyaH ? lokAli kibhAjanavRttirUpaM tvayutasiddhatvam dugdhAmasoyutasiddhayoranyattIti / nanu yathA kuNDaddhyavayavAkhyau pRthagbhUtAvAzrayI tayozca kuNDasya dadhnazca vRttirna tathAtraM catvAroH pratIyante-'dvAvAzrayo 10 pRthagbhUtau dvau cAzrayiNau, tantoreva svAvayavApekSayAzrayitvAt paTApekSayA cAzrayatvAtrayANAmevArthAnAM prasiddhaH, 'pRthagAzrayAnayitvaM yutasiddhiH' ityasya yutasiddhilakSaNasyAbhIvAdayutasiddhatvaM teSAmiti cet kathamevamAkauzAdInAM yutasiddhiH syAt ? teSAmanyAzrayavivekataH pRthagAzrayAzrayitvAbhAvAt ! 'nityAnAM ca pRthaggatimattvam' ityapi tatrAsambhAvyam ; na khalu vibhudravyaparamANuvadvibhudrayANAmanyatarapRthaggatimattvaM paramANuddhayavadubhayapRthaggatimattvaM vA sambhavati, avibhutvaprasaGgAt / tathaikadravyAzrayANAM guNakarmasAmAnyAnAM parasparaM pRthagAzrayavRtterAvAdayutasiddhiprasaGgato'nyonyaM samavAyaH syAt / sa ca neSTasteSAmA-20 zrayAzrayisamavAya(yibhAvA)bhAvAt / itaretarAzrayabhAvA( yazcasamavAya) siddhau hi pRthagAzrayasamavAyitvalakSaNA yutasiddhiH, tatsiddhau ca taniSedhena samavAyasiddhiriti / nanu lakSaNaM vidyamAnasyArthasyAnyato bhedenAvasthApakaM na tu sadbhAvakArakam , tenAyamadoSazcet / nanu jJApakapakSe sutarAmitare-25 tarAzrayatvam / tathAhi-nA'jJAtayA yutasidhA samavAyo jJAtuM zakyate, anadhigatazvAsau na yutasiddhimavasthApayitumutsahate iti / 1 guNAdInAM guNavadAdiSu vRttireSAM ca svAvayaveSvAzrayabhUteSu vRttiriti bhAvaH / 2 ativyAptidUSaNamidam / 3 kuNDaM ca dadhi ca tathokte tayoravayavau / 4 adhikaraNa. bhUtayoH / 5 tantupaTAdiSu / 6 te ke catvAro* ityukte satyAha / 7 kunndddhyvyvau| 8 Azrayau dadhikuNDAvayavalakSaNau vidyate yyorddhikunnddyostaavaashryinnau| 9 smvaaye| 10 tatazca / 11 tatazca teSAM samavAyasiddhiriti bhAvaH / 12 AdinA AtmakAladizAM c| 13 vivekaH abhAvaH, vyApakatvAtteSAmekAzrayavRtteH / 14 pRthagAzrayAayitvaM yutasiddhilakSaNaM nityeSu yadyapi nAsti tathApi pRthaggatimattvaM bhaviSyatItyAha / 15 lakSaNam / 16 madhye / 17 ekadravyaM vibhu AtmAkAzAdi / 18 bsH| Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610 prameyakamalamArttaNDe [ 4. viSayapari0 na cAto lakSaNAtsamavAyaH siddhyati vyabhicArAt / tathAhi - niya. menAyutasiddhasambandhatvamAdhArAdheyabhUta sambandhatvaM ca ' AkAze vAcye vAcakastacchandaH' iti vAcyavAcakabhAve 'Atmani viSaya. bhUte ahamiti jJAnaM viSayi' iti viSayaviSayibhAve ca vidyate 5 iti / nanu sarvasya vAcyavAcakavargasya viSayaviSayivargasya ca niyamenAyuta siddhasamvandhatvAsambhavo yutasiddheSvapyasya sambha vATatacchabdajJAnaivat, ato na vyabhicAraH ityapyasAram vargApekSayApi lakSaNasya vipakSakadezavRttervyabhicAritvAt / iSTaM ca vipakSaikadezAdavyAvRttasya sarvairapyanaikAntikatvam / 10 yaccoktam-tantupaTAdayaH saMyogino na bhavantItyAdiH tatsa tyam ; tatra tAdAtmyopagamAt / yattUktam - pratyakSata evaM samavAyaH pratIyata ityAdi, tadayuktam: asAdhAraNasvarUpatve hi siddhe sidhyedarthAnAM pratyakSatA pRthuvunodarAdyAkAraghaTAdivat / na cAsya tatsiddham / taddhi kimayutasiddha15 sambandhatvam, sambandhamAtraM vA ? na tAvadayuta sirddhasambandhatvam sarvairapratIyamAnatvAt / yatpunaryasya svarUpaM tattenaiva svarUpeNa sarvasyApi pratibhAsate yathA pRthuvunodarAdyAkAratayA ghaTa iti / na caikaisya sAmAnyAtmakaM svarUpaM yuktam: samAnAnAmabhAve sAmAnyAbhAvAdgagane gaganatvavat / nApi samvandhamAtraM samavAyasyAsA20 dhAraNaM svarUpam ; saMyogAdAvapi sambhavAt / " kiJca tadrUpatayAsau sambandhabuddhau pratibhAseta, iheti pratyaye vA, samavAya ityanubhave vA ? yadi sambandhabuddhau, koyaM sambandho nAma - kiM sambandhatvajAtiyuktaH sambandhaH, anekopAdAnajanito vA, anekAzrito vA sambandhabucyutpAdako vA, sambandhabuddhivi. 25 Sayo vA ? na tAvatsambandhatvajAtiyuktaH samavAyasyAsamvandhatvaprasaGgAt / dravyAditrayAnyatamarUpatvAbhAvenaM samavAyAntarAsane cAtra sambandhatvajAterapravarttanAt / atha saMyogavadane kopAdAnajanitaH tarhi ghaTAderapi sambandhatvaMprasaGgaH / nApyanekAzritaH; ghaTa H 1 vipakSe / 2 zabdazca jJAnaM ca zabdajJAne, tasya ghaTasya zabdajJAne tacchabdajJAne iti dvandvaH / 3 vAcyavAcakabhAvaviSayaviSayibhAvasamUhe vipakSe nAsti tathApi tasyaikadezavRttitvAdanaikAntikaH / 4 asAdhAraNa svarUpam / 5 samavAyasya / 6 samavAyena saha samAnAnAM vastUnAm / 7 tasyaikatvAtsAmAnyasyAnekavRttitvAt / 8 ayaM sambandha iti jJAne / 9 samavAyasya / 10 sambandhatvajAtervRtyarthaM samavAye / 11 samavAyAntarAsattvaM ca samavAyasyaikatvAdavagantavyam / 12 anekopAdAnajanitatvAvizeSAt / J : U Page #773 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4.10] samavAyapadArthavicAraH 611 tyAdeH salvandhatvAnupaGgAt / nApi sambandhabujhutpAdakaH; locanAderavi ttvprskteH| nApi sambandhabuddhiviSayaH sambandhasambandhiHlorekajJAnaviSayatve sambandhinovi tadrUpatAnupaGgAt / na ca prativiSayaM jJAnabhedaH, mevakajJAnAmAvalaGgAt ! __ athehavuddhau sanavAyaH pratibhAsate; ne; ihabuddharadhikaraNAdhya-5 sAyarUpatvAt / na dhAnyasminnAtAre pratIyamAne'jyAkArorthaH kalpacituM yuktotibhalAt / atha samadAyabuddhyAlo pratIyate; tanna; lamavAyabuddharasannavAt / nahi ete tantakaH, ayaM paTaH, ayaM ca samavAyaH' ityanyonyaviviktaM tritayaM vahi hyAkAratayA kasyAJcitpratItau pradIyate tathAtu-10 bhvaabhaavaat| sarvasamavAyyAnugataikakhabhAvo hyasau tatra pratibhAseta, tadvyAvRttakhabhAvo kA? na tAvattadvyAvRttasvabhAvaH; sarvato vyAvRttasvabhAvasyAnyAsamvandhitvena ggnaambhojvtsmvaaytvaanupptteH| nApi tadnugataikakhabhAvaH, sAmAnyAderapi samavAyatvAnupaGgAt / 15 na cAkhilasamavAyya'pratibhAse tadanugatasvabhAvatayAsau pratyakSeNa pratyetuM zakyaH / athAnugatavyAvRttarUpavyatirekeNa samvandharUpatayAsau pratIyate; tanna; lambandharUpatAyAH prAgeva tottaratvAd / __ yadapyuktam-iha tantuSu paTaH' ityAdIhapratyayaH samvandhakAryA'bAdhyamAnehapratyayatvAdiha kuNDe ddhItyAdipratyayavadityanumAnA-20 cAsau pratIyate' ityAdi; tadapyasamIkSitAbhidhAnam ; hetorAzrayAsiddhatvAt / tadasiddhatvaM ca 'iha tantuSu paTaH' ityAdipratyayasya dharmiNo'siddhaH / aprasiddha vizeSaNazcArya hetuH; 'paTe tantavo vRkSe zAkhAH' ityAdirUpatayA pratIyamAnapratyayena 'iha tantupu paTaH' iti pratyayasya vAdhyamAnatvAt / kharUpAsiddhazvAyam; tantupaTapratyaye 25 1 Adipadena prakAzAdezca, locanAdirapi vastuSu sambandhabuddhiM janayati / 2 prativiSayaM jJAnabhedAtkathaM sambandhinorekazAnaviSayatvaM yataH sambandhinorapi sambandharUpatA syAdityAzaGkAyAmAha / 3 iti cediti shessH| 4 samavAyasyAdhArAdheyabhAvalakSaNasambandhAkArollekhitvAtsamavAya iti na ghaTate / 5 iheti buddherapi sambandhapratyayatvaM kuto na syAdityukta satyAha / 6 adhikaraNalakSaNetheM / 7 smbndhlkssnnH| 8 ghaTapratimAse paTapratibhAsaprasaGgAt / 9 koyaM sambandho nAma ? kiM sambandhatvajAtiyuktaH ityaadiriityaa| 10 prativAdinaM prati / 11 avyvini| 12 iha tantuSu paTa iti avayaveSvavayavino vRttidvAreNa pratyayotpattiryathA tatheha paTe tantavo vRkSe zAkhA ityavayaviSvavayavAnAM vRttidvAreNApi pratyayotpattirlokaprasiddhaiva yataH / Page #774 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 ihapratyayatvasyAnubhavAbhAvAt , "paToyam' ityAdirUpatayA hi pratya. yonubhuuyte| anekAntikazcA; iha prAgabhAve'nAditvam , iha pradhvaMsAbhAve pradhvaMsAmAvAbhAvaH' ityavAdhyamAnehapratyayasya sanvandhapUrvakatvA. 5 AvAt / na cAtra vizeSaNavizeSyabhAvaH sambandho vAcyaH samba. ndhamantareNa vizeSaNavizeSyabhAvasyA'sambhavAt , anyathA sarva sarvasya vizeSaNaM vizeSyaM ca syAt / samvandhe satyeva hi dravyagaNakarmAdAvekasya vizeSaNatvamaparasya vizeSyatvaM dRSTam / tadabhAvepi vizeSaNavizeSyabhAvakalpanAyAmatiprasaMGgaH syAt / 20 na cautrAdRSTalakSaNaH sambandho vizeSaNavizeSyabhAvanivandhanama ityabhidhAtavyam / SoDhAsambandhavAditvavyAghAtAnuSaGgAt / ne cAtya smvndhruuptaa| samvandho hi dviSTho bhvtaabhyupetH| adRSTaH zvAtmavRttitayA prAgabhAvA'nAditvayoratiSTankathaM dviSTho bhavatIti cintyametat ? yadi cAtrAdRSTaH sambandhaH tarhi guNaguNyAdayopyata 15 eva sambaddhA bhaviSyantItyalaM smvaayaadismbndhklpnyaa| kiJca, atonumAnAtsambandhamAtraM sAdhyate, tadvizeSo vA? prathamapakSe siddhasAdhyatA, tAdAtmyalakSaNasambandhasyeSTatvAttantu. paTAdInAm / nanu teSAM tAdAtmye sati tantavaH paTo vA syAt, tathA ca samvandhinorekatve kathaM sambandho nAmAsya dviSThatvAt ? 20 tadapyayuktam ; yo hi dviSThaH sambandhastasyetthamabhAvo yuktaH, yastu tatsvabhAvatAlakSaNaH kathaM tasyAbhAvo yuktaH? tantusvabhAva eva hi paTo nArthAntaram , AtAnavitAnIbhUtatantuvyatirekeNa dezabhedAdinA paTasyAnupalabhyamAnatvAt / atha sambandhavizeSaH sAdhyate; sa kiM saMyogaH, samavAyo vA ? 25 saMyogazcet, abhyupagamabAdhA / samavAyazcet ; dRSTAntasya saadhyvikltaa| athocyate-na saMyogaH samavAyo vA sAdhyate kintu sambandha mAtram , tatsiddhau ca parizeSAt samavAyaH sidhyatIti; tadapyuktimAtram, parizeSanyAyena samavAyasya siddharasaMbhavAt , tasyAneka 1 yataH / 2 sahyavindhyayorapi vizeSaNavizeSyabhAvaprasaGgaH sambandhAbhAvAvizeSAt / 3 prAgabhAve / 4 apravarttamAnaH san / 5 iha tantuSu paTa ityAdIhapratyayaH sambandhakAryo'bAdhyamAnehapratyayatvAdityataH / 6 janAnAm / 7 sambandhinorekatvaprakAreNa / 8 tantava eva svabhAvo yasya paTasyAsI tathoktastasya bhAvastatsvabhAvatA saiva lakSaNaM yasya sambandhasyeti bsH| 9 iha kuNDe dadhItyAdipratyayavadityasya / Page #775 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4110] samavAyapadArthavicAraH doSaduSTatvena pratipAditatvAt / yadi hi saMvandhAntaramanekadopaduSTaM samavAyastu nidASaH syAt , tadAsau tannyAyAt sidhyet / na caivamityuktam / kazcAyaM parizepo nAma ? prasaktapratipedhe vizi(dhe zi)pyamANasaMpratyayahetuH se iti cet / sa kiM pramANam , apramANaM vA ? na5 tAvapramANamabhipretasiddhau samartham ; atiprasaGgAt / pramANaM cetika pratyakSam , anumAnaM vA? na tAvatpratyakSa tatya prasaktapratiSedha. dvAreNAbhipretasiddhAvasamarthatvAt / atha kevalavyatirekyanumAna parizeSaH, tarhi prakRtAnumAnopanyAsavaiyarthyam , tasyopanyAlepi parizeSamantareNAbhipretasiddherabhAvAt / parizeSastu pramANAntara-10 mantareNApi tatsiddhau samartha iti sa evocyatAm , na cAsAyuktaH, tat kathaM samavAyaH sidhyet ? nanu cehapratyayasya samavAyAhetukatve nirhetukatvaprasaGgAt kAdAcitkatvavirodhaH, tadasat; tAdAtmyahetukatayAsya prtipaadittvaat| mahezvarahetukatvAdvA kaadaacitktvaavirodhH| tasya tadahetu-15 katve vA tenaiva kaarytvaadihetorvybhicaarH| nanu mahezvaro'sambandhatvAtkathaM lasbandhabuddheH kAraNamiti cet ? prbhushktervintytvaat| yo hIzvarastrailokyakAryakaraNasAmarthaH sa kathaM 'paTe rUpAdayaH' iti buddhiM na viddhyAt ? prabhuH khalu yadevecchati tatkaroti, anyathA prabhutvamevAsya hIyate / naca 'iha kuNDe dadhi' ityAdipratyaye 20 sambandhapUrvakatvopalambhAdatrApi tatpUrvakatvasyaiva siddhiH; taMtrApIzvarahetukatvaM kAryasyecchatestaccodyAnivRttaH / saMyogazcArthAntarabhUtastannimittatvenAtrApyasiddhaH; tsyaasiddhsvruuptvaat| "nanu saMyogo nAmArthAntaraM na syAttadA kSetre bIjAyo nirviziSTatvAt sarvadaivAGkurAdikArya kuryuH, na caivam / tasmAtsarvadA25 1 saMyogatAdAtmyAdirUpam / 2 prasaktaH prasaGgaprAptaH sarvajanaprasiddho vA saMyogatAdAtmyarUpaH, tasya pratiSedhe sati viziSyamANaH samavAyarUpastasya samyak prtiitiheturityrthH| 3 parizeSaH / 4 pratyakSasya sannihitarUpAdiSveva pravartamAnatvAt / 5 parizeSopi pramANAntaramantareNa tatsiddhAvasamartho bhaviSyatItyukte satyAha / 6,7 ihedamiti pratyayasya / 8 ihedamiti pratyayasya / 9 iha tantuSu paTa ityAdIhapratyayepi / 10 iha kuNDe ddhiityaadiprtyye| 11 dadhItyAdipratyayasya / 12 vaizeSikasya / 13 tacco hi mahezvarahetukatvAdvA kAdAcitkatvAvirodha ityaadi| 14 aau~ saMyogakriyAdhArau tAbhyAmanyaH saMyoga ityarthaH / 15 iheti prtyynimitttven| 16 raha kuNDepi / 17 saMyoge satyapyapUrvasAmodbhavAbhAvAdityarthaH / 18 gRhe sthApitAH sntopiityrthH| pra. ka. mA0 52 Page #776 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 kAryAnArambhAt te'GkarAdikAryotpatto kAraNAntarasApekSAH, yathA mRtpiNDadaNDAdayo ghaTakaraNe kusmakArAdisApekSAH / yosAva. pekSyaH sa saMyoga iti| kiJca, dravyayorvizeSeNabhAvenAdhyakSata evAsau pratIyate; tathAhi5kaizcitkenacit 'saMyukte dravye Ahara' ityukte yayoreva dravyayoH saMyogamupalabhate te evAharati, na dravyamAtram / kiJca, 'kuNDalI devadattaH' ityAdimatirupajAyamAnA kinnivandhanetyabhidhAtavyam ? na tAvatpuruSakuNDalamAnivandhanA; sarvadA tasyAH sadbhAvaprasaGgAt / 20 kiJca, yadeva kenacitkvacidupalabdhasattvaM tasyaivAnyatra vidhi pratiSedhamukhena loke vyavahArapravRttirdRSTA / yadi tu saMyogo na kadAcidupalabdhastatkathamasya 'caitro'kuNDalI kuNDalI' vA ityevaM vibhAgena vyavahAro bhavet ? 'caitro'kuNDalI' ityatra hi na kuNDalaM caitro vA pratiSidhyate dezAdibhedenAnayoH stoHprtissedhaayogaat| 15 tasmAccaitrasya kuNDalasaMyogaH pratiSidhyate / tathA 'caitraH kuNDalI' ityanenApi vidhivAkyena caitrakuNDalayornAnyatarasya vidhAnaM tayoH siddhatvAt / pArizeSyAtsaMyogasyaiva vidhirvijJAyate / " [nyAyavA0 pR0 218-222] ityapyuyotakarasya manorathamAtram; tathAhi-yattAvaduktam20 nirviziSTatvAdvIjAdayaH sarvadaivAGkuraM kuryuH; tayuktam / teSAM nirviziSTatvAsiddheH, sakalabhAvAnAM pariNAmitvAt / tato viziSTapariNAmApannAnAmeva teSAM janakatvaM naanythaa| yaJcoktam-'sarvadA kAryAnArambhAt' ityAdi; tatrApi kAraNamAtrasApekSatvasAdhane siddhasAdhyatA, asmAbhirapi viziSTapariNA25 mApekSANAM teSAM kAryakAritvAbhyupagamAt / athAbhimatasaMyogA khyapadArthAntarasApekSatvaM sAdhyate; tadAnena hetoranvayAsiddheranaikAntikatA, tamantareNApi saMbhavAvirodhAt / dRSTAntasya ca sAdhyavikalatA / yadi ca saMyogamAtrasApekSA eva te tajanakAH, tarhi prathamopanipAte eva kSityAdibhyoGkurAdikAryodayaprasaGgaH pazcA 1 kAraNAntaraM sNyogH| 2 dravye saMyogavatI iti / 3 pumAn / 4 puNsaa| 5 sNyogruupaapuurvsvbhaavpraadurbhaavaanpekssaa| 6 puruSakuNDalayoH pArthakyena sthitA vasthAyAmapItyarthaH / 7 caitro'kuNDalIti niSedhavAkyena / 8 anvayaH avinAbhAvaH 9 mRtpiNDAdayaH 'kumbhakArApekSA ghaTakaraNe prabhavanti tathApi nAsau kumbhakAra saMyogasvarUpa iti / Page #777 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suu04|10] samavAyapadArthavicAraH divAvikalakAraNatvAt / tadA tadanutpattau vA pazcAdapyanutpattiprasaGgo vizeSAbhAvAt / yadpyuktam-dravyayorvizeSaNabhAvenetyAdiH tadapyayuktam ; yato na dravyAbhyAmarthAntarabhUtaH saMyogaH pratipatuH pratyakSe pratibhAti yatastadarzanAdviziSTe dravye Aharet / kiM tarhi ? prAgbhAvisAntarAva-5 sthAparityAgena nirantarAvasthArUpatayotpanne kratunI eva saMyuktazabdavAcye, avasthAvizeSa prabhAvitatvAt saMyojazaitya / tena yatra tathAvidhe vastunI saMyogazabda viSayamAvApanne pazyati te evAharati, naanye| yadapyuktam-kuNDalItyAdiH tadapyuktimAtram ; yato yathaiva hi 10 caitrakuNDalayorviziSTAvasthAprAptiH saMyogaH sarvadA na bhavati, tadvat 'kuNDalI' iti matirapyavasthAvizepanivandhanA kathaM tadabhAve bhavet ? vidhipratiSedhAvapi na kevalayozcaitrakuNDalayoH, kintvavasthAvizeSasyaivetyuktadoSAnavakAzaH / tato ye anekavastusannipAte satyupajAyante pratyayA na te paraparikalpita-15 saMyogaviSayAH yathA praviralAvasthitAnekatantuviSayAH pratyayAH, tathA caite saMyuktapratyayA iti / yaccAnyaduktam-'vizeSaviruddhAnumAna sakalAnumAnocchedakatvAna vaktavyamiti; tatkimanumAnAbhAsocchedakatvAnna vAcyam , samyaganumAnocchedakatvAdvA? tatrAdyaH pakSo'yuktaH, na hi kAlA-20 tyayApadiSTahetUtthAnumAnocchedakasya pratyakSAderanumAnavAdinopanyAso na krtvyo'tiprNskteH| dvitIyapakSopyayuktaH, na hi dhUmAdisasyaganumAnasya vizeSaviruddhAnumAnasahastreNApi pratyakSAdibhirapahRtaviSayeNa vAdhA vidhAtuM pAryate / na ca vizeSaviruddhAnumAnatvAdevedamavAcyam; yato na vizeSaviruddhAnumAnatvama-25 siddhatvAdivaddhatvAbhAsanirUpaNaprakaraNe doSo nirUpito yenAnu. mAnavAdibhistadasiddhatvAdivanna prayujyate / tato yahuSTamanumAnaM tadeva vizeSavighAtAya na prayoktavyam-yathA 'ayaM pradezotratyenAgninAgnimAnna bhavati dhUmavattvAnmahAnasavat' ityAdikam / yatastena yo vizeSo nirAkriyate sa pratyakSeNaiva taddezopasarpaNe 30 1 kumbhakArasya sNyogruuptvaabhaavaadev| 2 uccAritatvAt / 3 avasthAtra sNyuktruupaa| 4 caitrakuNDalayovidhipratiSedhalakSaNa uktdossH| 5 indriyANAM sannikarSe / 6 atra prakaraNe vizeSaH smvaayH| 7 kAlAtyayApadiSTahetvAbhAsasyeva pratyakSAderapyucchedAnuprasaGgAt / 8 jainaacaiH| 9 tasya agneH| Page #778 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 616 ameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 sati pratIyate / na caitat samavAye saMbhavAtiH pratyakSAgocara. tvenAsya pratipAditatvAt / na cAtadviSayaM baadhkmaatiprNsgaat| yatpunaruktam-na cAsya saMyogavannAnAtvamityAdi; tadapyasamIcInam / tadekatvasyAnumAnabAdhitatvAt / tathAhi-anekaH sama5vAyo vibhinnadezakAlAkArArtheSu sambandhabuddhihetutvAt / yo ya itthaMbhUtaHsa sonekaH yathA saMyogaH, tathA ca samavAyaH, tasmAdaneka iti / prasiddho hi daNDapuruSasaMyogAt kaTakuDyAdisaMyogasya bhedH| "niviDaH saMyogaH zithilaH saMyogaH' iti pratyayabhedAtsaMyogasya bhedAbhyupagame 'nityaM samavAyaH kadAcitsamavAyaH' iti pratyaya10 bhedAtsamavAyasyApi bhedostu / samavAyinonityakAdAcitkatvAbhyAM samavAye tatpratyayotpattau saMyoginorniviDatvazithilatvAbhyAM saMyoge tathA pratyayotpattiH syAnna punaH saMyogasya nivi. DatvAdisvabhAvabhedAt, ityekaM saMdhisoranyat prcyvte| tathA, 'nAnA samavAyo'yutasiddhAvayavidravyAzritatvAt saMkhyA. 15vat' itytopysyaanektvsiddhiH| na cedamasiddham ; anAzritatve hi samavAyasya "paMNNAmAzritatvamanyatra nityadravyebhya" [praza0bhA0 pR16] ityasya virodhH| atha na paramArthataH samavAyasyAzritatvaM nAma dharmo yenAnekatvaM syAt kintUpacArAt / nimittaM tUpacArasya samavAyiSu satsu samavAyajJonam / tattvato hyAzritatvesya khAna20 yavinAze vinAzaprasaGgo guNAdivat, ityapyayuktam / vizeSaparityAgenAzritatvasAmAnyasya hetutvAt , digAdInAmAzritatvApattezva, mUladravyeSUpalabdhilakSaNaprApteSu digliGgasya 'imataH pUrveNa' ityAdipratyayasya kAlaliGgasya ca paratvAparatvAdipratyayasya sadbhAvAt / tathA ca 'anyatra nityadravyebhyaH' iti virudhyate / sAmAnyasyA25 nAzritatvaprasaGgazca; AzrayavinAzepyavinAzAt samavAyavat / astu vAnAzritatvaM samavAyasya, tathApyanekatvamanivAryam; tathAhi-anekaH samavAyo'nAzritatvAtparamANuvat / nAkAzAdi 1 gaganakusumasyApi bAdhakatvaprasaGgAt / 2 saMbandha iti buddhiH saMbandhabuddhiH, tsyaaH| 3 dRSTAntaM samarthayati / 4 prmaannutdruupyoH| 5 tntupttyoH| 6 sama* vAyasya / 7 vaizeSikasya / 8 dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAnAm / 9 granthasya / 10 svarUpam / 11 tntupttaadissu| 12 samavAya iti jJAnam / 13 svaashryaadbhinntvaat| 14 guNo guNyAzritaH, avayavovayavyAzrita iti vishessprityaagen| 15 AzrayavinAzepyAzritatvasAmAnyasyAvinAza eva tasya nityatvAt / 16 digAdInAmAzritatve ca sati / 17 nityadravyANAmAzritatvAt / Page #779 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 410 samavAyapadArthavicAraH bhirvyabhicAraH; tepAmapi kathaMcinnAnAtvalAdhanAt / tato'yuktamuktam- 'iheti pratyayAvizepAdizepAliGgAbhAvAccaikaH samavAyaH' iti / vizepaliGgAmAvasyAnantarapratipAditaliGgasadbhAvato'siddhatvAt / iheti pratyayAvizeyopyasiddhaH, 'ihAtmani jJAnamiha paTe rUpAdikam' itIheti pratyayasya vizeSAt / vizeSaNAnurAgo5 hi pratyayasya viziSTatvam ! na bAnugata pratyayapratItitaH samavAyasyaikatvaM sidhyati; govA disAlApadAthai rAnugatasyaikatvasyAmApyanugatapratyayapratIte _ 'sattAvat' iti dRSTAntopi sAdhyasAdhanavikalaH sarvathaikatvasya satpratyayAvizeSasya cAsiddhatvAt / sarvathaikatve hi sattAyAH 10 'paTaH san' iti pratyayotpattau sarvathA sattAyAH pratItyanupaGgAt kvacit sattAlaMdeho na syAt / tasyAH sarvathA pratItAvapi tadvizeSyArthAnAmapratIteH kvacitsattAsaMdehe paTavizeSaNatvaM tasyA anya danyadarthAntaravizeSaNatvam ityAyAtamanekarUpatvaM tsyaaH| yadapyuktam-samavAyIni dravyANItyAdipratyayo vizeSaNapUrvako 15 vizeSyapratyayatvAdityAdiH tadapyanalpatamovilasitam; hetovizeSaNAsiddhatvAt / tadasiddhatvaM ca smaayaanuraagsyaaprtiiteH| pratItau vAnumAnAnarthakyam / ko hi nAma samavAyAnuraktaM dravyAdikaM manyamAnaH samavAyaM na manyeta? tadanurAgAbhAvepi tenAsya vizeSyatve kharazRGgeNApi tatsyAdavizeSAt / nanu samvandhAnuraktaM 20 dravyAdikaM pratibhAti / satyaM pratibhAti, samavAye tu kimAyAtam ? na ca sa eva sa iti vAcyam; tAdAtmyAdapi tatsaMbhavAt saMyogavat / tathApyatraivAgrahe kharaviSANepyAgrahaH kinna syAt ? 'kharaviSANI paTa iti pratyayo vizeSaNapUrvako vizeSyapratyayatvAt iti / atrAzrayAsiddhatAnyatrApi samAnA / na khalu 'samavAyI 25 paTaH' iti pratyayaH kenaapynubhuuyte| athApratipannasamayasya saMzleSamAtraM pratipannasamayasya tu 'samavAyI' iti pratibhAtIti cet, na; jJAnAdvayAdeH prasaGgAt / zakyate hi tatrApyevaM vaktum-apratipannasamayasya vastumAtrama 1 prdeshmedaapekssyaa| 2 samavAyasya nAnAtvaM siddhaM ytH| 3 bhinnabhinnavizeSaNasaMbandhaH / 4 ihetipratyayasya / 5 bhinnatvam / 6 gotvamapi sAmAnyaM ghaTatvamapi sAmAnyamiti, ayamapi padArthoyamapi padArtha ityevaM prakAreNa / 7 daNDAbhAve daNDIti pratyayo yathA na syAttathA samavAyalakSaNavizeSaNAbhAvepi vizeSyapratyayo na syAditi bhaavH| 8 samavAya evAnurAgaH saMvandhastasya / 9 smvaayen| 10 drvyaadeH| 11 tasya anurAgasya / 12 AdinA brahmAdvaitAdezca / Page #780 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 bhidhAnayojanArahitaM pratibhAti, saMketavazAccaitatsarva jJAnAta yAdi / svazAstrajanitasaMskAravazAdvijJAnAdvayAdipratimAso'na mANam ; ityanyatrApi samAnam / na hi tatrApi svazAstrasaMskArAhate 'samavAyI' iti jnyaanmnubhvtynyjnH| na caivacchAstramapramANa5. setaca pramANamiti prekSAvatAM vaktuM yuktamavizeSAt / samavAya iti pratyayenAnaikAntikazcArya hetuH; sa hi vizeSyapratyayo na ca vizeSaNamapekSate / athAtra samavAyino vizeSaNam / nanvastu teSAM vizeSaNatvaM yatra 'samavAyinAM samavAyaH' iti pratibhAsate, yatra tu'samavAyaH' ityetAvAnanubhavastatra kiM vizeSaNamiti 10cintyatAm ? atha vizeSaNAbhAvAnnedaM vizeSyajJAnam ; tanyisya vizeSyasyAtrAsaMbhavAdvizeSaNajJAnamapi tanmA bhUt / na caitNyuktm| kathaM caivaM 'paTaH' iti pratyayo vizeSyaH syAt vizeSaNAbhAvAvizeSAt ? athAtra paTatvaM vizeSaNam , tarhi 'samavAyaH' iti pratyaye kiM vizeSaNam ? na tAvatsamavAyatvam ; anabhyupagamAt / 15 atha yena satA viziSTaH pratyayo jAyate tadvizeSaNam , tatra 'samavAyaH' iti pratyayotpAde samavAyatvasAmAnyasyAnabhyupagamAt, ,vyAdezcApratibhAsanAdRSTasyaiva vizeSaNatvamiti; tanna yataH kiM yena satA vizeSyajJAnamutpadyate tadvizeSaNam , kiM vA yasyAnurAgaH pratibhA~sate taditi ? prathamapakSe cakSurAlokAderapi 20 tadanivAryam / atha yasyAnurAgastadvizeSaNam ; na tarhi 'daNDI' iti pratyaye daNDavaddaNDazabdollekhena 'samavAyaH' iti pratyayepyadRSTasya tacchabdayojanAdvAreNAnurAgaM jano manyate / tathApyadRSTasya vizeSaNatvakalpanAyAm 'daNDI' ityAdipratyayepyasyaiva tatkalpa nAstu kiM dravyAdevizeSaNabhAvakalpanayA? 25 yaJcoktam-khakAraNasattAsaMbandha evAtmalAbha ityAdi, tanna; AtmalAbhasya svakAraNasattAsamavAyaparyAyatAyAM nityatvapresaGgAt, tannityatve ca kAryasyAvinAzitvaM syAt / 1 abhidhAnaH shbdH| 2 smvaaye| 3 vaishessikH| 4 vizeSaNapUrvakalakSaNasAdhyAbhAvAt / 5 vizeSyapratyayatvAditi / 6 tntupttaadyH| 7 samavAyibhyAM bhinnasya / 8 samavAyiprakaraNe / 9 ubhayaM mA bhUditi / 10 samavAyaH pratibhAsate iti pratyaye vizeSaNabhUtasya tntupttaadeH| 11 adarzanIbhUtasya (punny-paapruupsy)| 12 idaM vizeSyamiti jJAnam / 13 sNbndhH| 14 vishessye| 15 daNDIti pratyaye daNDazabdodekhena daNDasya yathAnurAgaM manyate jano na tathA prakRte'dRSTazabdayojanAdvAreNAdRSTasyAnurAgamiti saMbandhaH / 16 adRSTAnurAgAbhyupagamAbhAvepi / 17 daNDAdestantupaTAdevA / 18 kAryarUpasya vastunaH svarUpodbhavaH / 19 sattAsamavAyayonityatvAt / Page #781 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4.10] samavAyapadArthavicAraH 619 kiJca, asau satAM sattAlanavAyaH, asatAM vA syAt ? na tAradasatAm ; vyomotpalAdInAmapi tatprasaGgAt / athAtyantAlasvAtteSAM na tatpalaGgaH suganuyAdIcAlatyastAlavAbhAvaH kutaH? lamavAyAJcet / itaretarAzrayaH-siddha hi salavAye teyAmatyantAsasvAbhAvaH, taiyAvAda rUnavAyaH / nApi satAm : samavAyAtpUrva 5 hi latvaM teSAM lagavAyAntarala, sato kA? jalavAyAntarAcet; na atyaikatvAnyupagamAt / anekadevi topi pUrva (va)lamavA. yantarAtteSA tattvamityanavasthA svataH sattvAbhyupagame tu samavAyaparikalpanAnarthakyam / nanu na samavAyAt pUrva teSAM satvamasattvaM vA, sattAsamavAyAtsattvAbhyupagamAt; ityapyasaGgatam:10 parasparavyavacchedarUpANAmekaniSedhasyAparavidhAnanAntarIyakatvenobhayaniSedhavirodhAt / na cAnupakAriNoH sattAsamavAyayoH parasparasambandho yuktotiprasaGgAt / avyApi cedaM sattvalakSaNam sattAsamavAyAntyavizepeSu tasyAsaMbhavAt / "tripu padArtheSu satkarI saMttA"[ ] ityabhidhA-15 naat| ativyApi cAkAzakuzezayAdiSvapi bhAvAt / na ca teSAmasatvAnna sattAsamavAyaH, anyonyAzrayAnupaGgAt-asattve hi teSAM sattAsamavAyavirahaH, tdvirhaaccaasttvmiti| na ca sattAsamavAyaH satvalakSaNaM yuktamarthAntaratvAt / na lAntaramarthAntarasya kharUpam ; atiprasaMGgAdarthAntaratvahAniprasaGgAcca / 20 kiJca, sattAsamavAyAtpadArthAnAM sattve tayoH kutaH sattvam ? asatsaMvandhAtsattve atiprasaGgAt / sattAsamavAyAntarAJcet, anavasthA / svatazcet ; padArthAnAmapi tatkhata evAstu kiM sattA. samavAyena? yadapyabhihitam-agneruSNatAvadityAdiH tadapyabhidhAnamAtram:25 yataH pratyakSasiddha padArthakhabhAve svabhAvairuttaraM vaktuM yuktam / na ca 'samavAyasya khataH samvandhatvaM saMyogAdInAM tu tasmAt' ityadhyakSa 1 vyomotpalAdInAM sarvathA asattve pratipAdite AcAryAH praahuH| 2 assasamavAyasya / 3 atopi vivakSitasamavAyAntarAdapi / 4 satAm / 5 vyavacchedo hi paraspara viruddhadharmayoginAmeva syAt / 6 parasparam / 7 dvandvotra jnyeyH| 8 teSAM kharUpeNaiva sattvasvabhAvatvAt / 9 teSAM hi sattAsaMbandhAdeva sattvaM svayaM tvasattvameveti bhaavH| 10 ghaTasya pttvruuptvprsnggaat| 11 saJcAM sattAsamavAyAbhyAM saMvandhaH satsaMbandhaH, na stsNbndho'stsNbndhH| 12 gaganakusumAdiSu / 13 aparasacAsamavAyAbhyAM saMbandhAbhAvepItyarthaH / Page #782 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 prasiddham , tatvarUpasyAdhyakSAdyagocaratvapratipAdanAt / 'samavA. yonyene saMvadhyamAno na svataH saMbadhyate saMvadhyamAnAtvAdrapAdivat' ityanumAnavirodhAcca / yadi cAgnipradIpagaGgodakAdInAmuSNa prakAzapavitratAvatsamavAyaH svaparayoH samvandhahetuH; tarhi tadRSTA5ntAvaSTaMmbhenaiva jJAnaM svaparayoH prakAzahetuH kinna syAt ? tathAca "jJAnaM jJAnAntaravedyaM prameyatvAt" [ ] iti plvte| yaccocyate-'samavAyaH sambandhAntaraM nApekSate, khataH samvandhatvAt , ye tu samvandhAntaramapekSante na te svataH samvandhAH yathA ghaTA dayaH, na cAyaM na svataH samvandhaH, tasmAtsambandhAntaraM nApekSate itiH 10 tadapi manorathamAtram ; hetorsiddhH| na hi samavAyasya svarUpAsiddhau svataH samvandhatvaM tatra sidhyati / saMyogenAnekAntAca; sa hi svataH sambandhaH samvandhAntaraM cApekSate / na hi svato'samvandhasvabhAvatve saMyogAdeH paratastayuktam ; atiprasaGgAt / ghaMTAdInAM ca samvandhitvAnna paratopi sambandhatvam / ityayuktamuktam-'na te 15 svataHsambandhAH' iti / tannAsya svataH sambandho yuktH| paratazcetkiM saMyogAt, samavAyAntarAt, vizeSaNabhAvAt, adRSTAdvA? na tAvatsaMyogAt; tasya guNatvena dravyAzrayatvAt , samavAyasya cAdravyatvAt / nApi samavAyAntarAt; tasyaikarUpatayAbhyupagaut, "tattvaM bhAvena" vyAkhyAtam [vaize0 sU0 2072 / 28] ityabhidhAnAt / nApi vizeSaNabhAvAt ; samvandhAntabhisamvaddhArtheSvevAsya pravRttipratIterdaNDaviziSTaH puruSa ityAdivat, anyathA sarva sarvasya vizeSaNaM vizeSyaM ca syAt / samavAyAdisambandhAnarthakyaM ca, tad bhAvepi guNaguNyAdibhAvopapatteH / samavAyasya samavAyivize25SaNatAnupapattizca, atyantamarthAntaratvenAtaddharmatvAdAkAzavat / na khalu 'saMyuktAvimau' ityatra saMyogidharmatAmantareNa saMyogasya 1 tasya samavAyasya / 2 tantupaTAdilakSaNasaMbandhinA saha / 3 samavAyasamavAyinoH / 4 avaSTambho'valambaH sAhAyyaM vA / 5 svataHsaMbandhatvAditi hetoH| 6 na kevalaM hetorasiddhareva / 7 AdinA saMyuktasamavAyAdisaMbandhagrahaNam / 8 samavAyAt / 9 tat-saMbandhatvam / 10 dRSTAntabhUtAnAm / 11 sNyogaat| 12 'samavAyasya saMbandhaH svasamavAyiSu' iti zeSaH / 13 samavAyasya / 14 pareNa / 15 ekatvam / 16 sttyaa| 17 saMbandhAntaraM tAdAtmyasaMyogAdi / samavAyasamavAyilakSaNeSvityaparA ttippnnii| 18 vizeSaNabhAvasya / 19 ataddharmatvaM ca syAtsamavAyinAM vizeSaNatvaM ca syAditi sandigdhAnakAntikatvaparihArArthamidamAha / Page #783 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 4 / 10 1 samavAyapadArthavicAraH 621 tadvizeSaNatA dRSTA / na ca samavAyasamavAyinAM samvandhAntarAbhisambaddhatvam; anabhyupagamAt / kiJca, vizeSeNabhAvopyetebhyotyantaM bhinnastatraiva kuto niyAmyeta ? samavAyAccet; itaretarAzrayaH samavAyasya niyamasiddhau hi tato vizeSaNabhAvasya niyamasiddhiH tatsiddhezva samavAyasya 5 tatsiddhiriti / 3 9 kiJca, ayaM vizeSaNabhAvaH SaTpadArthebhyo bhinnaH abhinno vA ? bhinnazcet; kiM bhAvarUpaH, abhAvarUpo vA ? na tAvadbhAvarUpaH 'paDeva padArthAH' iti niyamavirodhAt / nApyabhAvarUpaH; anabhyupagamAt / abhedepi na tAvaddravyam; guNAzritatvAbhAvaprasaGgAt / ata eva 10 na guNopi / nApi karmaH karmAzritatvAbhAvAnuSaGgAt / "akarma karma" [ ] ityabhidhAnAt / nApi sAmAnyam ; samavAye tadanupapatteH, padArthatrayavRttitvAttasya / nApi vizeSaH vizeSANAM nityadravyAzritatvAt / anityadravye cAsyopalambhAt samavAye cAbhAvAnuSaGgAt / yugapadanekasamavAyivizeSaNatve cAsyAnekatva - 15 prAptiH / yadiha yugapadanekArthavizeSaNaM tadanekaM pratipannam yathA daNDakuNDalAdi, tathA ca samavAyaH, tasmAdaneka iti / na ca sattvAdinA'nekAntaH, tasyAnekasvabhAvatvaprasodhanAt / tanna vizeSaNabhAvenApyasau sambaddhaH / nApya'ddaSTena; asya sambandharUpatvAsambhavAt / sambandho hi 20 dviSTo bhavatAbhyupagataH, adRSTazcAtmavRttitayA samavAyasamavAyinoratiSThan kathaM dviSTo bhavet ? SoDhA sambandhavAditvavyAghAtazca / yadi cA'dRSTena samavAyaH sambadhyate tarhi guNaguNyAdayopyata eva sambaddhA bhaviSyantItyalaM samavAyAdikalpanayA / na cAdRSTopyasambaddhaH samavAyasambandhahetuH atiprasaGgAt / sambaddhazcet; 25 kutosya sambandhaH ? samavAyAccet; anyonyasaMzrayaH / anyatazcet; abhyupagamavyAghAtaH / tanna sambaddhaH samavAyaH / nApyasambaddhaH ' SaNNAmAzritatvam' iti virodhAnuSaGgAt / kathaM cAsambaddhasya sambandharUpatArthAntaravat ? sambandhabuddhihetutvAccet; mahezvarAderapi tatprasaGgaH / kathaM cAsambaddho sau sama - 30 1 samavAyasya / 2 samavAyibhyaH 1 3 vizeSA nityadravyavRttaya iti vacanAt / 4 vizeSaNabhAvasya / 5 pUrvam / 6 samavAyasiddhau hi samavAyenAdRSTasya sambandhatvaM sidhyati tatsiddhau cA'dRSTasya sambaddhasya samavAyahetutvaM sidhyati / 7 samavAyaH svata eva sambaddha ityabhyupagamaH / 8 matasya / Page #784 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 prameyakamalamArtaNDe [4. viSayapari0 vAyinoH sambandhabuddhinivandhanam ? na hyaGgulyoH saMyogo paTayorapravarttamAnastayoH samvandhabuddhinivandhanaM dRSTaH / tathA. 'ihAtmani jJAnamityAdisambandhabuddhirna sambandhya'sambaddhasamba ndhapUrvikA samvandhavuddhitvAt daNDapuruSasambandhabuddhivat' itynu5maanvirodhshc| kiJca, ayaM samavAyaH samavAyino parikalpyate, asamavAya. norvA ? yadyasamavAyinoH; ghaTapaTayorapyetatprasaGgaH / atha samaH vAyino, kutastayoH samavAyitvam-samavAyAt, khato vA? samavAyAcet ; anyonyAzrayaH-siddhe hi samavAyitve tayoH samaH 10 vAyaH, tassAcca tattvamiti / kiJca, abhinnaM tenAnayoH samavAyitvaM vidhIyate, bhinnaM vA ? na taavdbhinnm| tadvidhAne gaganAdInAM vidhAnAnuSaGgAt / bhinnaM cet, tyosttsmbndhitvaanuppttiH| samvandhAntarakalpane caanvsthaa| tata eva taniyame cetaretarAzraya:-siddhe hi samavAyinoH 15 samavAyitvaniyame samavAyaniyamasiddhiH, tatazca tanniyamasiddhi. riti / svata eva tu samavAyinoH samavAyitve kiM samavAyena ? nanu saMyogepyetatsarvaM samAnam ; ityapyavAcyam ; saMzliSTatayotpannavastukharUpavyatirekeNAsyApyasambhavAt / bhinnasaMyogavazAttu saMyoginorniyame smaanmevaitt| 20 yaccAnyaduktam-saMyogidravyavilakSaNatvAhuNatvAdInAmityAdi tadapyanuktasamam / yato niSkriyatvepyeSAmAdheyatvamalpaparimANatvAt , tatkAryatvAt, tathApratibhAsAdvA? tatrAdyaH pakSo'yuktaH, sAmAnyasya mahAparimArNaguNasya cAnAdheyatvaprasaMGgAt / dvitIya pakSopyata evaayuktH| 25 tRtIyapakSopyavicAritaramaNIyaH, teSAmAdheyatayA pratibhAsA bhAvAt / tadbhAvazca rUpAdInAM vAdhArevantarvahizca sattvAt / na hanyatra kuNDAdAvadhikaraNe badarAdInAmAdheyAnAM tathA sattvamasti / atha rUpAdInAmAdheyatve satyapi yutasiddherabhAvAdupari 1 sambandhI / 2 ghaTapaTAbhyAM pRthgbhuutH| 3 zabdagaganAbhyAM samavAyyabhinnasya samavAyitvasya samavAyena vidhAnAttayorapi vidhAnamityarthaH, evaM zAnAtmAdiSvapi / 4 samavAyinoridaM samavAyitvamiti sambandhAbhAva iti bhaavH| 5 tatsambandhitvasimartham / 6 tsy-gunnyaadeH| 7 aadheytyaa| 8 ggnvttinH| 9 alpaparimANatvAbhAvAt / 10 ghttaadissu| 11 Adheyasya bahireva sattvasadbhAvAditi bhAvaH / 12 antrbhiHprkaarenn| Page #785 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 623 sU0 4.10] dharmAdharmadravyavicAraH tanatayA pratibhAsAmAvaH; naM; yutasiddhatvasyoparitanatvapratItyahetutvAt , anyathovisthitavaMzAdeH kSIranIrayozca samvandhe tatprasaGgAt / tataH paraparikalpitapadArthAnAM vicAryamANAnAM svarUpAvyavasthiteH kathaM 'paDeya padArthAH' ityavadhAraNaM ghaTate svarUpAsiddhau saMkhyAsiddherabhAvAt ? pramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAntasiddhAntAtrayavatarkanirNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsacchala jAti nigrahasthAnAnAM naiyAyikAbhyupagataSoDazapadArthAnAM paTpadArthAdhikyena vyavasthAnAca / na ca padArthaSoDazakasya SaTslevAntarbhAvAnAtodhikapadArthavyavasthetyabhidhAtavyam ; dravyAdInAmapi SaNNAM pramANaprameyarUpapadArthadvaye-10 'ntarbhAvAtpadArthaSaTkasyApyanupapatteH / atha tadantarbhAvepyavAntaravibhinnalakSaNavazAt prayojanavazAca dravyAdiSaTkavyavasthA; tarhi tata eva pramANAdiSoDazavyavasthApyastu vizeSAbhAvAt / na ca sApi yuktA; paropagatasvarUpANAM pramANAdInAM yathAsthAnaM pratiSedhAt, viparyayAnadhyavasAyayozca pramANAdipoDazapadArthebhyo-15 'rthAntarabhUtayoH prtiiteH| dhrmaadhrmdrvyyoshc| kutaH pramANAtattiddhiriti cet ? anumAnAt; tathAhi-vivAdApannAH sakalajIvapuralAzrayAH sakRdtayaH sAdhAraNavAhyAnimittApekSAH, yugapadbhAvigatitvAt , ekasaraHsalilA zrayAnekamatsyagativat / tathA sakalajIvapudgalasthitayaH20 sAdhAraNavAhyanimittApekSAH, yugapadbhAvisthititvAt , ekaku. NDAzrayAnekabadarAdisthitivat / yattu sAdhAraNaM nimittaM sa dharmo'dharmazca, tAbhyAM vinA taMdratisthitikAryasyAsambhavAt / gatisthitipariNAmina evArthAH parasparaM taddhetavazcet, na; anyonyAzrayAnupaGgAt-siddhAyAM hi tiSThatpadArthebhyo gacchatpadA-25 rthAnAM gatau tebhyastiSThatpadArthAnAM sthitisiddhiH, tatsiddhau ca gacchatpadArthAnAM gatisiddhiriti / sAdhAraNanimittarahitA evAkhilArthagatisthitayaH pratiniyatakhakAraNapUrvakatvAditi cet; kathamidAnIM nartakIkSaNo nikhilaprekSakajanAnAM nAnAtavedano 1 iti cenna ityarthaH / 2 yutsiddhyoH| 3 uparitanatayA pratibhAsasya / 4 pramANaprameyapadArthadvayentabhAvaH SaNNAM vishvtttvprkaashikaayaam| 5 vibhinnalakSaNavazAtprayojanavazAcca dravyAdiSaTkavyavasthA bhavati pramANAdiSoDazavyavasthA ca na bhavatIti vizeSa notpshyaamH| 6 bsH| 7 bAhyaM nimittaM dhrmH| 8 atra nimittamadharmaH / 9 tasya skljiivaadeH| 10 nartakI eva kSaNaH paryAyaH / 11 kAmotkaTaharSAdi / Page #786 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 prameyakamalamArtaNDe 4. viSayapari0 tpattau sAdhAraNa nimittam ? sahakArimAtratvene ceta; tAI sakalArthagatisthitInAM sadbhuvAM dharmAdhoM sahakArimAtratvena sAdhAraNaM nimittaM kinneSyate ? prathivyAdideva sAdhAraNaM nimittaM tAsAm; ityapyasakatama, 5 gaganavartipadArthagatisthitInAM tadasambhavAt / tarhi nabhaH sAdhAraNa nimittaM tAsAmastu sarvatra bhAvAt ; ityapyapezalam / tasyAvagAha nimittatvapratipAdanAt / tasyaikasyaivAnekekAryanimittatAyAma anekasarvagatapadArthaparikalpanAnarthakyaprasaGgAt, kAlAtmadi ksAmAnyasamavAyakAryasyApi yogapadyAdipratyayasya vuddhyAdeH 10 idamataH pUrvaNa' ityAdipratyayasya anvayajJAnasya 'ihedam' iti pratyayasya ca namonimittasyopapattestasya sarvatra sarvadA sadbhAvAt / kAryavizeSAtkAlAdinimittabhedvyavasthAyAm tata eva dharmAdinimittabhedavyavasthApyastu sarvathA vishessaabhaavaat| etenAdRSTanimittatvamapyAsAM pratyAkhyAtam ; pudgalAnAmadRSTA15 sambhavAcca / ye yadAtmopabhogyAH pudgalAstadgatisthitayastadA tmA'dRSTanimittAzcet ; tAsAdhAraNaM nimittamadRSTaM tAsAMprati. niyatAtmAdRSTasya prati niyatadravyagatisthitihetutvaprasiddhaH / na ca taniSTaM tAsAM kSamAderivAsAdhAraNakAraNasyAdRSTasyApISTatvAt / sAdhAraNaM tu kAraNaM tAsAM dharmAdharmAveveti siddhaH kAryavizeSA20 ttayoH sadbhAva iti / athedAnIM phailavipratipattinirAkaraNArthamajJAnanivRttirityAdyAha ajJAnanivRttiH hAnopAdAnopekSAzca __phalam // 5 // 1 // 25 pramANAdabhinnaM bhinnaM ca // 5 // 2 // 1 tsyaaH| 2 anekAni-gatisthityavagAhalakSaNAni / 3 kAryavizeSatvasya / 4 sakRdbhavAM sakalArthagatisthitInAM nabhonimittatvanirAkaraNena / 5 teSAM pudgalAnAm / 6 yenAtmanA te pudgalA upabhujyante tasya / 7 gatyAdInAm / 8 pRthivyAdeH / 9 jnaanaam| 10 viSayavipratipattinirAkaraNAnantaram / 11 pramANAdbhinnameva 'phalamiti yaugAH abhinnameveti saugatA iti bhinnAbhinnatvAbhyAM phale vipratipattiH / * ( parIkSAmukhe-prameyaratnamAlAyAM ca atraiva caturdhaparicchedasya samAptiH azAnanivRttiH' ityAdisUtraM tu paMcamAdhyAye saMgaNitam ) Page #787 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phalasvarUpavicAraH 625 dvividhaM hi pramANasya phalaM tato bhinnam, abhinnaM ca / tatrAjJAnanivRttiH pramANAdabhinnaM phalam / nanu cAjJAnanivRttiH pramANabhUtajJAnameva, na tadeva tasyaiva kArya yuktaM virodhAt, tatkutosau pramANaphalam ? ityanupapannam yato'jJAnamajJatiH svapararUpayorvyAmohaH, tasya nivRttiryathAvattadrUpayojJaptiH, pramANadharmatvAt tatkAryatayA 5 na virodhamadhyAste / svavipaye hi svArthasvarUpe pramANasya vyAmohavicchedAbhAve nirvikalpakadarzanAt sannikaryAccAvizeSaprasaGgataH prAmANyaM na syAt / na ca dharmadharmiNoH sarvathA hovo vA tadbhAvavirodhAnuSaGgAt tadanyataravadarthAntaravacca / sU0 4 / 10] 1. athAjJAnanivRttirjJAnamevetyanayoH sAmarthyAsiddhatvAnyathAnupapa- 10 terabhedaH tannaH asyA'viruddhatvAt / sAmarthyasiddhatvaM hi de satyevopalabdhaM nimantraNe AkAraNavat / kathaM caivaM vAdino hetAvanvayavyatirekadharma yorbhedaH sidhyet ? 'sAdhyasadbhAve'stitvameva hi sAdhyAbhAve hetornAstitvam' ityanayorapi sAmarthyAsiddhatvA * vizeSAt / 15 12 na cAnayorabhede kAryakAraNabhAvo virudhyate; abhedasya tadbhAvAvirodhakatvAjIva sukhAdivat / sAdhakatamasvabhAvaM hi pramANam svapararUpayojJaptilakSaNAmajJAnanivRttiM nirvarttayati tatrAnyenAsyA nirvarttanAbhAvAt / sAdhakatamasvabhAvatvaM cAsya svaparagrahaNavyApAra eva tagrahaNAbhimukhyalakSaNaH / taddhi svakAraNakalApAdupajAyamAnaM 20 svaparagrahaNavyApAralakSaNopayogarUpaM satsvArthavyavasAyarUpatayA pariNamate ityabhede'pyenayoH kAryakAraNabhAvA'virodhaH / nanvevamajJAna nivRttirUpatayeva hA~nAdirUpatayApyasya pariNamanasambhavAt tadapyasyA'bhinnameva phalaM syAt ityapyasundaram ; ajJA* nanivRttilakSaNaphalenAsyai vyavardhInasambhavato bhinnatvAvirodhAt / 25 1 saugataH prAha / 2 ajJAnanivRtteH / 3 pramANaviSaye / 4 pramANadharmatvAdityatasyA'siddhatvanirAsArthamidam / 5 zAnAjJAnanivRttyoH sAmarthyamasti taccAmedamantareNa - nopapadyate tasmAdanayorabheda iti bhAvaH / 6 abhedamantareNa / 7 bhedasya // 8 AhvAnavat / 9 ajJAnanivRttirjJAnamevetyanayoH sAmarthyasiddhatvAnyathAnupapatterabheda ityevaMvAdinaH / 10 nanvajJAnanivRttiH pramANAdabhinnaM phalamityanena prakAreNa pramANaphalayorabhede kAryakAraNabhAvo virudhyata ityukte satyAha / 11 pramANAjJAnanivRttyoH / 12 sannikarSAdinA / 13 ardhagrahaNe vyApAro chupayoga iti vacanAt / 14 pramANaphalayoH / 15 sAkSAtphalametat / 16 paramparAphalametat / 17 hAnAdeH / 18 pramANAdazAnanivRttiH phalaM syAt, ajJAnanivRttiphalAtpazcAddhAnopAdAnopekSAzca phalaM syAditi bhAvaH / pra0 ka0 mA0 53 Page #788 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 prameyakamalamArtaNDe 4. viSayapariH ata Aha-hAnopAdAnopekSAzca pramANAdbhinna phalam / atrApi kathaJcidbhedo draSTavyaH / sarvathA bhede pramANaphalavyavahAravirodhAta / amusevArtha spaSTayan yaH pramimIte ityAdinA laukiketaraprati pattiprasiddhA pratItiM darzayati5 yaH pramimIte sa eva nivRttAjJAno jahAtyAdatta upekSate ceti pratIteH // 5 // 3 // yaH pratipattA pramimIte svArthagrahaNapariNAmena pariNamate sa eva nivRttAjJAnaH svaviSaye vyAmohavirahito jahAtyabhipretaprayo janAprasAdhakamartham, tatprasAdhakaM tvAdatte, ubhayaprayojanA'na10 sAdhakaM tUpekSaNIyamupekSate ceti pratIteH pramANaphalayoH katha. zcidbhedAbhedavyavasthA pratipattavyA / nenvevaM pramAtRpramANaphalAnAM bhedAbhAvAtpratItiprasiddhastadvyava. sthAvilopaH syAt, tadasAmpratam ; kathaJcillakSaNabhedatasteSAM bhedAt / Atmano hi padArthaparicchittau sAdhakatamatvena vyAni-, 15 yamANaM svarUpaM pramANaM nirvyApAram, vyApAraM tu kriyocyate, khAtanyeNa punarvyApriyamANaM pramAtA, iti kathaJcittadbhedaH / prAktanaparyAyaviziSTasya kathaJcidavasthitasyaiva bodhasya paricchi-' ttivizeSarUpatayotpatterameda iti / sAdhanabhedAcca tadbheda, karaNasAdhanaM hi pramANaM sAdhakatamasvabhAvam , kartRsAdhanastu 20 pramAtA khatantrakharUpaH, bhAvasAdhanA tu kriyA svArthanirNItisvabhAvA iti kathaJcidbhedAbhyupagamAdeva kaaykaarnnbhaavsyaapyvirodhH| . yaccocyate-AtmavyatiriktakriyAkAri pramANaM kArakatvAdvA syAdivat / tatra kathaJcidbhede sAdhye siddhasAdhyatA, ajJAnanivRtte. 25 staddharmatayA hAnAdezca tatkAryatayA pramANAtkathaJcidbhedAbhyupagamAt / sarvathA bhede tu sAdhye sAdhyavikalo dRSTAntaH, vAsyAdinA 1 itaraH shaastrjnyH| 2 yaH pratipattA pramimIte ityAdiprakAreNa / 3 Atmasva. rUpam / 4 pricchittiruupaa| 5 pramANasya / 6 phlruuptyaa| 7 sAdhanaM karaNa. kAdi / 8 prmaatRprmaannpricchittibhedH| 9 karaNe sAdhanaM vyutpAdanaM yasya, pramIyate vastutattvaM yeneti tatkaraNasAdhanaM pramANam / 10 kartari sAdhanaM vyutpAdana yasya pramAtuH, pramimIte iti tathoktaH / 11 pramitiH pramANam / 12 yaH pratipattA pramimIte ityanena prakAreNa pramANaphalayorabhede kAryakAraNabhAvavirodha ityukte satyAha / 13 bhAtmA svruupm| Page #789 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 627 sU0 513] phalasvarUpavicAraH hi kASThAdezchidA nirUpyamANA chedyadravyAnupravezalakSaNaivAvatiSThate / sa cAnupravezo vAsyAderAtmagata eva dharmo nArthAntaram / nanu chidA kASThasthA vAsyAdistu devadattastha ityanayo da eva; ityapyasundaram; sarvathA medassarvamAsiddheH, sattvAdinA'medasyApi prtiiteH| na ca sarvathA karaNAbhinnaiva kriyA' iti niyamostaii;5 'pradIpaH svAtmanAtmAnaM prakAzayati' ityatrAbhedenAnyasyAH prtiiteH| na khalu pradIpAtmA pradIpAdinnaH tasyA'pradIyatvAsajhAda paTavat / pradIai pradIpAtmano bhinnasyApi samavAyAtpradIpatvasiddhiriti cet, na; apradIpepi ghaTAdau pradIpatvasamavAyAnupaGgAt / pratyAsattivizeSAtpradIpAtmanaH pradIpa eva samavAyo nAnyatreti cet la 10 ko'nyonyatra kathaJcittAdAtmyAt / etena prakAzanakriyAyA api pradIpAtmakatvaM pratipAditaM pratipattavyam / tasyAstato bhede pradIpasyA'prakAzakadravyatvAnupaGgAt / tatrAsyAH samavAyAnnAyaM doSaH; ityapyasamIcInam ; anantarokA'zeSadoSAnuSaGgAt / tannAnayorAtyantiko bhedH| 15 nApyabhedaH, tad'vyavasthAnuSaGgAt / na khalu sArUpyamaya pramANamadhigatiH phalam' iti larvathA tAdAtlye vyavasthApayituM zakyaM virodhAt / nanu sarvathA'bhedepyanayoAvRttimedAtpramANaphalavyavasthA ghaTate eva, apramANavyAvRttyA hi jJAnaM pramANamaphalavyAvRtyA ca phalam : 20 ityapyavicAritaramaNIyam; paramArthataH skheSTasiddhivirodhAt / na ca svabhAvabhedamantareNAnyavyAvRttibhedopyupapadyate ityuktaM sArUpyavicAre / kathaM cAsyA'pramANaphalavyAvRttyA pramANaphalavyavasthAvat pramANaphalAntaravyAvRttyA'pramANaphalavyavasthApi na syAt ? tataH pAramArthika pramANaphale pratItisiddha kathaJcidbhinne pratipattavye 25 pramANaphalavyavasthAnyathAnupapatteriti sthitam / 1 dRzyamAnA kriyamANA vaa| 2 bhinnaadhikrnntven| 3 loke / 4 AtmA kharUpaM pradIpatvamiti yAvat / 5 anythaa| 6 prdiipprdiipaatmnormedprtipaadnen| 7 prmaannphlyoH| 8 saugtmaashngkyocyte| 9 arthena sAdRzyaM pramANam / 10 nirvikalpakajJAnasya / 11 sveSTaH pramANaphalayorbhedaH / 12 pAramAthikakathaJcidbhinnatvavyatirekeNa / Page #790 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 prameyakamalamArtaNDe 4. viSayapari0 yo'nekAntapadaM pravRddhamatulaM kheSTArthasiddhipradam , prApto'nantaguNodayaM nikhilaviniHzeSato nirmalam / sa zrImAnakhilapramANaviSayo jIyAjanAnandanA, mithyaikAntamahAndhakArarahitaH zrIvarddhamAnoditAH // iti zrIprabhAcandraviracite prameyakamalamArtaNDe parIkSAmukhAlaGkAre caturthaH paricchedaH // shriiH|| 1 akhilapramANaviSayapakSe nikhilavit kevalajJAnaM yasAdanekAntapadAttannikhilavidanekAntapadam / sarvajJapakSe tu nikhilaM vettIti nikhilavit / etatpadaM sarvazAparanAmakaM vizeSyamaparANi vizeSaNAni / tatazca nikhilavitsarvazo jIyAt / viSayapakSe'khilAnAM pramANAnAM viSayo'rtha iti yspuurvkstaasH| sarvazapakSe tu nikhilaviskathambhUtaH akhilapramANaviSayaH sarvapramANagrAhya ityarthaH / Page #791 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shrii| atha paJcamaH paricchedaH // athedAnI tadAnAlasvarUpa nirUpaNAya hatonyattadAnAsa ityAdhAha! prtipaaditsvruupaatprmaannsNkhyaaprmeyphlaadydnyttttdaasaasmiti| tadeva tathAhItyAdinA yathAkramaM vyAcaSTe / tatra pratipAdi-5 takharUpAtsvArthavyavasAyAtmakapramANAdanyeakSesaMviditagRhItArthadarza saMzayAyaH pramANAbhAsAH // 2 // pravRttiviSayopadarzakatvAbhAvAt // 3 // puruSAntarapUrvArthagacchattRNasparzasthANupu. 10 . ruSAdijJAnavat // 4 // cakSurasayordravye saMyuktasamavAyaca // 5 // etacca sarva pramANasAmAnyalakSaNaparicchede vistarato'bhihitamiti punarnehAbhidhIyate / tathA avaizaye pratyakSaM tadAbhAsaM bauddhasyAkasmA- 15 jhUmadarzanAd vahnivijJAnavat // 6 // vizadaM pratyakSamityuktaM tatonyasminna'vaizaghe sati pratyakSaM tadA 1 teSAM pramANasaMkhyAviSayaphalAnAm / 2 asvasaMviditasya svagrAhakatvAbhAvenArthapratipattyayogAtpravRttiviSayopadarzakatvAbhAvaH / 3 nirvikalpakaM darzanam , tasya pravRttiviSayopadarzakatvAbhAvastajjanitavikalpasyaiva tadupadarzakatvAt / 4 AdinA vipryyaandhyvsaayau| 5 atrodAharaNAni ythaakrmmaah| 6 sannikarSavAdinaM pratyaparaM ca dRSTAntamAha / 7 ayamartho-yathA cakSurasayoH saMyuktasamavAyaH sannapi na pramANaM tathA cakSurUpayorapi / tasmAdayamapi pramANAbhAsa eveti / Page #792 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 prameyakamalamArtaNDe [5. tadAbhAsapari0 bhAsaM vauddhasyAkasmikadhUmadarzanAdvahnivijJAnavat ityapyuktaM prae. vataH prtyksspricchede| vaizadyapi parokSaM tadAbhAsaM bhImAlakasya karaNajJAnavat // 7 // 5 na hi karaNajJAne'vyavadhAnena pratibhAsalakSaNaM vaizadyamasiddha svArthayoH pratItyantaranirapekSatayA tatra pratibhAsanAdityuktaM ttraiv| tathA'nubhUtetheM tadityAkArA smRtirityuktam / ananubhUte.. atasmiMstaditi jJAnaM smaraNAbhAsaM jinadatte sa devadatto yatheti // 8 // 10 tathaikatvAdinibandhanaM tadevedamityAdi pratyabhijJAnamityuktam / tadviparItaM tu sadRze tedevedaM tasminneva tena sadRzaM yamalakavadityAdi pratyabhijJAnAbhAsam // 9 // asambandhe tajjJAnaM tarkAbhAsam , yAvA~sta15 putraH sa zyAmaH iti yathA // 10 // vyAptijJAnaM tarka ityuktam / tatonyatpunaH asambandhe-avyAptau tajjJAnaM-vyAptijJAnaM tarkAmAsam / yAvAstatputraH sa zyAma iti ythaa| idamanumAnAbhAsam // 11 // 20 sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnamityuktam / tadviparItaM tvidaM vakSyamANamanumAnAbhAsam / pakSahetudRSTAntapUrvakazcAnumAnaprayogaH pratipAdita iti / tatretyAdinA yathAkramaM pkssaabhaasaadiinudaahrti| - tatra aniSTAdiH pkssaabhaasH|| 12 // 1 yathA dhUmabASpAdivivekanizcayAbhAvAvyAptigrahaNAbhAvAdakasmAdbhUmadarzanAjjAtaM yadvahrivijJAnaM tattadAbhAsaM bhavati kasmAdanizcayAt , tathA bauddhaparikalpitaM yannirvikalpakapratyakSaM tat pratyakSAbhAsaM bhavati kasmAdanizcayAt / 2 ekatvapratyabhijJAnAbhAsam / 3 sAdRzyapratyabhizAnAbhAsam , svayaM svena sadRzamityarthaH / 4 yamalakaM yugalam / 5 avinAbhAvAbhAve / Page #793 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 617-19] anumAnAbhAsavicAraH 631 tatrAnumAnAbhAse'niSTAdiH pkssaabhaasH| tatraaniSTo mImAMsakasyA'nityaH zabda iti // 13 // * sa hi prativAdyAdidarzanAtkadAcidAkulitabuddhirvisairannanabhipre. tamapi pakSaM kroti| tathA siddhaH zrAvaNaH zabdaH // 14 // siddhaH pakSAnAsaH, yathA zrAvaNaH zabda iti, vaadiprtivaadinosttraa'viprtiptteH| tathAbAdhitaH pratyakSAnumAnAgamalokasvavacanaiH // 15 13 pakSAbhAso bhavati / tatra pratyakSavAdhito yathA____ anuSNognidravyatvAjalavat // 16 // anumAnavAdhito yathAapariNAmI zabdaH kRtakatvAddhaTavat // 17 // tathAhi-pariNAmI zabdo'rthakriyAkAritvAtkRtakatvAd ghaTavat' iti arthakriyAkAritvAdayo hi hetavo ghaTe pariNAmitve 15 satyevopalabdhAH, zabdepyupalabhyamAnAH pariNAmitvaM prasAdhayanti iti 'apariNAmI zabdaH' iti pksssyaanumaanbaadhaa| AgamabAdhito yathApretyA'sukhaprado dharmaH puruSAzritatvAdadharma vaditi // 18 // Agame hi dharmasyAbhyudayaniHzreyasahetutvaM tadviparItatvaM cAdha. masya pratipAdyate / prAmANyaM cAsya prAgeva pratipAditam / lokabAdhito yathAzuci naraziraHkapAlaM prANyaGgatvAcchavazukti. vaditi // 19 // 25 1 baadhitH| 2 AdinA sbhysbhaaptyaadigrhH| 3 svAbhipretaM nityaH anda iti pakSam / Page #794 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyakramalamArtaNDai 5 tadAbhAsapari0 loke hi prANyaGgatvAvizeSauSi kiJcidapavitraM kiJcitpavitra ra vastusvabhAvAtprasiddham / yathA gopiNDotpannatvAvizeSa vastakha. bhAvataH kiJcidugdhAdi zuddhaM na gomAMsam / yathA vA maNitvAvi. zeSaSi kazcidviSApahArAdiprayojanavidhAyI mahAmUlyo'nyasta 5tadviparIto vastukhabhAva iti / khavacanabAdhito yathAmAtA me vandhyA puruSasaMyogepyagarbhatvA prasiddhavandhyAvat // 20 // ' athedAnI pakSAbhAsAnantaraM hetvAbhAsetyAdinA hetvAbhAsAnAha10 hetvAbhAsA asiddhaviruddhAnakAnti ___ kA'kiJcitkarAH // 21 // sAdhyAvinAbhAvitvena nizcito heturityuktaM prAk / tadviparItAstu hetvAbhAsAH / ke te? asiddhaviruddhAnakAntikA'kiJci kraaH| 15 tatrAsiddhasya svarUpaM nirUpayati asatsattAnizcayo'siddhaH iti // 22 // sattA ca nizcayazca [sattAnizcayauM] asantau sattAnizcayau yasya sa tthoktH| tatra avidyamAnasattAkaH pariNAmI zabdazcAkSu20 SatvAditi // 23 // kathamasyA'siddhatvamityAha kharUpeNAsiddhatvAt iti // 24 // cakSursAnagrAhyatvaM hi cAkSuSatvam, tacca zabde svarUpeNAsattvAdasiddham / paugalikatvAttatsiddhiH; ityapyapezalam ; tadavizeSepyanu 25dbhUtakhabhAvasthAnupalambhasambhavAjalakanakAdisaMyuktAnale bhAsura rUpoSNasparzavadityuktaM tatpaugalikatvasiddhipraghaTTake / ye ca vizeSyAsiddhAdayo'siddhaprakArAH parairiSTAste'satsattA 1 zrAvaNazAnagrAhyatvamasyeti / 2 rUpAdilakSaNasya, ysH| 3 cakSuSA / - - Page #795 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhU0 6.20-24] hetvAbhAsavicAraH 633 katvalakSaNAsiddhaprakArAnnArthAntaram , tallakSaNabhedAbhAvAt / dathaida hi svarUpAsiddhasya svarUpato'sattvAdasatsattAkatvalakSaNamasiddhatvaM tathA vizeSyAsiddhAdInAmapi vizeSyatvAdisvarUpato'sattvAttallakSaNamevAsiddhatvam / tatra vizeSyAsiddho yathA-anityaH zabdaH sAmAnyavattve sati 5 caakssusstvaat| vizeSaNAsiddho yathA-adityaH zabdacakSupake sAta sAmAnyavattvAt / AzrayAsiddho yathA-asti pradhAnaM vizvapariNAmitvAt / AzrayaikadezAsiddho yathA-nityAH paramANupradhAnAtmebArA 10 akRtktvaat| vyarthavizeSyAsiddho yathA-anityAH paramANavaH kRtakatve sati saamaanyvttvaat| vyarthavizeSaNAsiddho yathA-anityAH paramANavaH sAmAnyavattve sati kRtakatvAt / vyrthvishessyvishessnnshcaasaavsiddhshceti| 15 vyakiraNAsiddho yathA-anityaH zabdaH paTasya kRtakatvAt / vyadhikaraNazvAsAvasiddhazceti / nanu zabde kRtakatvamasti tatkathamasyAsiddhatvam ? tayuktam / tasya hetutvenApratipAditatvAt / na cAnyatra pratipAditamanyatra siddhaM bhavatyatipraMsagAt / bhAgAsiddho yathA-[a]nityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAt / 20 vyadhikaraNAsiddhatvaM bhAgAsiddhatvaM ca paraprakriyApradarzanamAtraM na vastuto hetudoSaH, vyadhikaraNasyApi 'udeSyati zakaTaM kRttikodayAt, upari vRSTo devo'dhaH pUradarzanAt' ityAdergamakatvama 1 paramArthataH pradhAnaM nAstIti bhAvaH / 2 ayamAzrayastatra pradhAnezvarau na sta eva / 3 kRtktvenaa'nitytvsiddhirytH| 4 vyartha vizeSaNaM yasya sa tathoktaH, sa cAsAvasiddhazcati vigrhH| 5 vizeSyaM ca vizeSaNaM ca vizeSyavizeSaNe, vyarthe vizeSyavizeSaNe yasyeti vigrhH| 6 vibhinnamadhikaraNamasyeti vigrhH| 7 zabdasthasya kRtktvsy| 8 tathA pratipAditamapi kRtakalaM zande siddhaM bhaviSyatItyukte satyAha / 9 ekatra hetUpanyAse sarvatra saadhysiddhiprsnggaat| 10 pakSakabhAge asiddhaH, AzrayaikadezAsiddhabhAgAsiddhayorayaM vizeSaH-tatrAzrayaikadezo'siddho hetuzca siddha eva, atra tvAzrayaikadeze heturasiddha Azrayaikadezastu siddha eva / 11 prayatnAnantarIyakatvaM puruSavyApArotpanne zande na tu meghAdizabde iti bhAvaH / 12 pare naiyAyikAdayaH / 13 jainAnAm / Page #796 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 prameyakamalamArtaNDai [5. tadAmAsapari0 tIteH / avinAbhAvanivandhano hi gasyagamakabhAvaH, nAtu vyati karaNAvyadhikaraNanivandhanaH sa zyAmastatputratvAna, dhavalA prAsAdaH kAkasya kAryAt' ityAdivat / ne ca vyadhikaraNasthApi gamakatve avidyamAnasattAkatvalakSaNa5masiddhatvaM virudhyate; na hi pakSe'vidyamAnasattAko'siddho'bhi. prato gurUNAm / kiM tarhi ? avidyamAnA sAdhyenAsAdhyenobhayena vA'vinAbhAvinI sattA yasyAsAvasiddha iti / bhAgAsiddhasyApyavinAbhAvasadbhAvAdgamakatvameva / na khalu prayanAnantarIyakatvamanityatvamantareNa kvApi dRzyate / yAti ca 10 tatpravarttate tAvataH zabdasyAnityatvaM tataH prasiddhayati, anyasya tvanyataH kRtakatvAderiti / yadvA-'prayatnAnantarIyakatvahetUpAdAnasAmarthyAt prayatnAnantarIyaka eva zabdotra pakSaH / tatra cAsya sarvatra pravRtteH kathaM bhAgAsiddhatvamiti ? athedAnIM dvitIyamasiddhaprakAraM vyAcaSTe15 avidyamAnanizcayo mugdhabuddhiM pratyagniratra dhUmAditi // 25 // kutosyAvidyamAnaniyatatetyAhatasya bASpAdibhAvena bhUtasaMghAte sandehAt // 26 // 20 mugdhabuddherbASpAdibhAvena bhUtasaMghAte sndehaat| na khalu sAdhya sAdhanayoravyutpannaprajJaH 'dhUmAdirIdRzo bASpAdizcedRzaH' iti vivecayituM smrthH| sAGkhyaM prati pariNAmI zabdaH kRtakatvAditi // 27 // 25 caavidymaannishcyH| kuta etat ? tenAjJAtatvAt // 28 // 1 bhavyadhikaraNavyadhikaraNatvamubhayatrAsti tathApyavinAbhAvAbhAvenAsaddhetutvamiti bhaavH| 2 na cAzanIyam / 3 dRSTAntena / 4 hetoH| 5 sAdhanam / 6 puruSamyApArotpanne zabde / 7 meghAdizabdasya dharmirUpasya / 8 pRthivyAdilakSaNAnAM bhUtAnAM saMghAto dhUmastasmin dhuume| 9 vidhamAnadhUmepi / Page #797 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 6 / 25-29] hetvAbhAsavicAraH na hyasyAvirbhAvAdanyat kAraNavyApArAdasato rUpasyAtmalAbhalakSaNaM kRtakatvaM prasiddham / sandigdhavizeSyAdayopya vidyamAnanizcayatAlakSaNAtikamAbhAvAnAntaram / tatra sandigdhavizeSyAsiddho yathA-adyApi rAgAdiyuktaH kapilaH puruSatve satyadyApyanutpannatattvajJAnatvAt / sandi-5 gdhavizeSaNAsiddho yathA-adyApi rAgAdiyuktaH kapilaH sarvadA tattvajJAnarahitatve sati puruSatvAt / rate ekAliddhabhedAH keci. danyatarAsiddhAH viduyAliddhAH pratipattavyAH ! nanu nAstyanyatarAsiddho hetvAbhAMsaH, tathAhi-pareNAsiddha ityu. dbhAvite yadi vAdI tatsAdhakaM pramANaM na pratipAdayati, tadA pramA-10 nnaabhaasvdubhyorsiddhH| atha pramANaM pratipAdayet tarhi pramANasthApakSapAtitvAdubhayorapyasau siddhH| anyathA sAdhyamapyanyatarAsiddhaM na kadAcitsiddhyediti vyarthaH pramANopanyAsaH syAt ityapyasamIcInam / yato vAdinA prativAdinA vA sabhyasamakSa khopanyasto hetuH pramANato yAvanna paraM prati sAdhyate tAvattaM 15 pratyasya prasiddharabhAvAtkathaM nAnyatarAsiddhatA? nanvevamapyasyAsiddhatvaM gauNameva syAditi cet / evametat , pramANato hi siddherabhAvAdasiddholau na tu svarUpataH / na khalu ratnAdipadArthastattvato'pratIyamAnastAvatkAlaM mukhyatastadAbhAso bhavatIti / athedAnI viruddhahetvAbhAsasya viparItasyetyAdinA svarUpaM 20 darzayativiparItanizcitAvinAbhAvo viruddhaH apari NAmI zabdaH kRtakatvAt // 29 // sAdhyasvarUpAdviparItena pratyainIkena nizcito'vinAbhAvo yasyAsau viruddhH| yathA'pariNAmI zabdaH kRtakatvAditi ! kRta-25 katvaM hi pUrvottarAkAraparihArAvAptisthitilakSaNapariNAmenaivAvi 1 yatastasya sarvasya vastunaH sadbhAvaH sadeti vcH| 2 saaNkhyguruH| 3 sAMkhyenoktaM bhavatAM jainAnAM vizeSyAsiddho heturiti bhaavH| 4 vAdiprativAdinormadhye ekasya / 5 vaadiprtivaadinH| 6 kintarhi ? ubhayAsiddha eva / 7 prtivaadinaa| 8 upanyastepi nirduSTe hetusAdhake pramANe yadyasau nobhayoH siddhaH svAtahi / 9 sAdhyasyAnyatarAsiddhatvAt / 10 yAvatpramANataH siddharevAbhAvastAvatsvarUpatopyasiddhaH kuto na syAdityukte satyAha / 11 saha / 12 hetoH| 13 ekasvabhAvya'kSaNikalakSaNo nityaiklkssnnH| 14 sAdhyaviparItena / Page #798 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [5. tadAAsapariH nAbhUtaM bahirantarvA pratItiviSayAH sarvathA nitye kSaNika ra tdbhaavprtipaadnaat| ye cATau viruddhabhedAH parairiSTAstepyetallakSaNalakSitatvAvizeSa to'traivAntarbhavantItyudAhiyante / sati sapakSe catvAro viruddhaaH| 5pakSavipakSavyApakaH sapakSAvRttiryathA-nityaH zabda utpattidharmaka tvAt / utpattidharmakatvaM hi pakSIkRte zabde pravartate, nityavipa. rIte cAnitye ghaTAdau vipakSe, nAkAzAdau satyapi saMpakSe iti| vipakSakadezavRttiH pakSavyApakaH sapakSAvRttizca yathA-nityaH zabdaH sAmAnyavatve satyasmadAdivAondriyapratyakSatvAt / bAhye. 10ndriyagrahaNayogyatAmAtraM hi vAhyendriyapratyakSatvamatra vivakSitam, tenAsya pakSavyApakatvam / vipakSaikadezavyApakatvaM cAnitye ghaTAdau bhAvAtsukhAdI cAbhAvAt siddham / sapakSAvRttitvaM cAkAzAdau. nitye'vRtteH / sAmAnye vRttistu 'sAmAnyavattve sati' iti vishessnnaadvyvcchinnaa| 15 pakSavipakSakadezavRttiH sapakSAvRttizca yathA-sAmAnyavizeSa vatI asmadAdivAhyakaraNapratyakSe vAgmanase nityatvAt / nityatvaM hi pakSaikadeze manasi varttate na vAci, vipakSe cAssadAdibAhyakaraNApratyakSe gaganAdau nityatvaM varttate na sukhAdau / sapakSeca ghaTAdAvasyA'vRtteH sapakSAvRttitvam / sAmAnyasya ca sapakSatvaM 20 sAmAnyA(nya) vishessvttvvishessnnaadvyvcchinnm| yogibAhyakaraNa pratyakSasya cAkAzAderasmadAdya'grahaNAdasapakSatvam / pakSakadezavRttiH sapakSAvRttirvipakSavyApako yathA-nitye vAgmanase utpattidharmakatvAt / utpattidharmakatvaM hi pakSaikadeze vAci varttate na manasi, sapakSe cAkAzAdau nitye na vartate, vipakSe 25ca ghaTAdau sarvatra vartate iti / tathA'sati sapakSe catvAro viruddhAH / pakSavipakSavyApako'vi. - 'dyamAnasapakSo yathA-AkAzavizeSaguNaH zabdaH prameyatvAt / prame yatvaM hi pakSe zabde vartate / vipakSe cAnAkAzavizeSaguNe ghaTAdau, na tu sapakSe tasyaivAbhAvAt / na hyAkAze zabdAdanyo vizeSaguNaH 30 kazcidasti yaH sapakSaH syAt / paramamahAparimANAderanyatrApi pravRH ttitaH saadhaarnngunntvaat|| 1 naiyaayikaadibhiH| 2 etat vipriitnishcitaavinaamaavtaa| 3 sapakSe ava. ttiravartanaM yasya sa tathoktaH / 4 nityarUpe sapakSe 5 nityatvasya hetoH / 6 sAmAnyasya sapakSatvaM bhaviSyatItyukta satyAha / 7 anityatvena / 8 bhAdinA saMkhyAdezca / 9 mAtmAdAvapi / - Page #799 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khU0 6130-33.] hetvAbhAsavicAraH pakSavipakSaikadezavRttiravidyamAnasapakSo yathA-sattAsambandhinaH yaha padArthA utpattimattvAt / atra hi hetuH pakSIkRtaSaTpadArthaikadeze anityadravyaguNakarmaNyeva vartate na nityadravyAdau / vipakSe cAsattAsamvandhini prAgabhAvAdyekadeze pradhvaMsAbhAve varttate na tu prAgabhAvAdau / sapakSasya cAsambhavAdeva tatrAsyAvRttiH siddhaa| 5 pakSavyApako vipakSakadezavRttiravidyamAnalapakSo yathA-AkAzavizeSaguNaH zabdo vAhondriyagrAhatvAt / ayaM hi hetuH pakSIkRte zabde vartate / vipakSasya cAnAkAza vizeSaguNasyaikadeze rUpAdau vartate, na tu sukhAdau / sapakSasya cAsambhavAdeva tatrA. syA'vRttiH siddhaa| pakSakadezavRttirvipakSavyApako'vidyamAnasapakSo yathA-nitye vAGmanase kAryatvAt / kAryatvaM hi pakSasyaikadeze vAci varttate na manasi / vipakSe cAnitye ghaTAdau sarvatra pravartate sapakSe cAva: ttistsyaabhaavaatsuprsiddhaa| . athAnaikAntikaH kIdRza ityAha vipakSepyAviruddhavRttiranaikAntikaH // 30 // na kevalaM pakSasapakSe'pi tu vipakSepItyapizavdArthaH ! ekasminante niyato baikAntikastadviparIto'naikAntikaH savyabhicAra ityrthH| kaH punarayaM vyabhicAro nAma ? pakSasapakSAnyavRttitvam / yaH khalu pakSasapakSavRttitve satyanyatra varttate sa vyabhicArI 20 prsiddhH| yathA loke pakSasapakSavipakSavartI kazcitpuruSastathA cAyamanaikAntikatvenAbhimato heturiti / sa ca dveSA nizcitavRttiH zaGkitavRttizceti / tatranizcitavRttiryathA'nityaH zabdaH prameyatvAd ghaTavaditi // 31 // .. kathamityAhaAkAze nityepyasya sambhavAditi // 32 // zaGkitavRttistu nAsti sarvajJo - vaktRtvAditi // 33 // 1 dharme / 2 anyo vipkssH| pra0 ka. mA0 54 Page #800 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe 5. tadAbhAsapari0 kuto'yaM zaGkitavRttirityAha sarvajJatvena vaktRtvAvirodhAt // 34 // etacca sarvazasiddhiprastAva prapaJcitamiti nehocyate / parAbhyA. gatazca pakSatrayavyApakAdyanaikAntikaprapaJca etallakSaNalakSitatvAvi. 5zeSAnnAto'rthAntaram, sarvatra vipakSasyaikadeze sarvatra vA vipakSe vRttyA vipakSepyaviruddhavRttitvalakSaNasambhavAdityudAhiyate / pakSa trayavyApako yathA-anityaH zabdaH prameyatvAt / pakSe sapakSe vipakSa cAsya sarvatra pravRtteH pksstryvyaapkH| sapakSavipakSakadezavRttiryathA-nityaH zabdo'mUrttatvAt / amaH 10 tatvaM hi pakSIkRte zabde sarvatra vartate / sapakSakadeze cAkA zAdau vartate, na paramANuSu / vipakSaikadeze ca sukhAdau vartate na ghaTAdAviti / pakSasapakSavyApako vipakSaikadezavRttiryathA-gaurayaM viSANitvAt / viSANitvaM hi pakSIkRte piNDe varttate, sapakSe ca gotva25 dharmAdhyAsite sarvatra vyaktivizeSe, vipakSasya cAgorUpasyaikadeze mahiSyAdau varttate na tu manuSyAdAviti / pakSavipakSavyApakaH sapakSakadezavRttiryathA-agaurayaM viSANitvAt / ayaM hi hetuH pakSIkRte'gopiNDe varttate / agotvavipakSe ca govyaktivizeSe sarvatra, sapakSasya cAgorUpasyaikadeze mahi20 jyAdau vartate na tu manuSyAdAviti / pakSatrayaikadezavRttiryathA-anitye vAgmanase'mUrttatvAt / amUtatvaM hi pakSasyaikadeze vAci varttate na manasi, sapakSasya caikadeze sukhAdau na ghaTAdau, vipakSasya cAkAzAdernityasyaikadeze gaganAdau na prmaannussviti| 25 pakSasapakSaikadezavRttirvipakSavyApako yathA-dravyANi dikAla manAMsyamUrtatvAt / amUrtatvaM hi pakSasyaikadeze dikkAle vartate na manasi, sapakSasya ca dravyarUpasyaikadeze AtmAdau vartate na ghaTAdau, vipakSe cAdravyarUpe guNAdau sarvatreti / . . ., 1 sarvajJe vaktRtvasya bAdhakapramANAbhAvAtkiM vaktRtvaM tatra varttate na veti saMdehaH / 2 paraiH naiyAyikAdibhiH / 3 pakSasapakSavipakSAH pakSatrayam / 4 vipakSepyaviruddhateti / 5 iyattAvacchinnaparimANayogitvaM mUrtimatvam / nirguNA guNA iti vacanAdiyacAva.. cchintrprimaannaabhaavH| Page #801 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 634-39] hetvAbhAsavicAraH ekSAvipakSakadezavRttiH sapakSavyApako yathA-adravyANi dilA. lajhAnAMsyamUrtatvAt / atrApi prAktanameva vyAkhyAnam adravyarUpama guNAdestu sapakSateti vizeSaH / sapakSavipakSavyApakaH pakSakadezavRttiryathA-pRthivyaptejovAvAkAzAnyanityAnyagandhavattvAt / agandhayattvaM hi pRthivIto'nyatra 5 pakSakadeze vartate na tu pRthivyAm , lapakSe cAnitye guge karmaNi ba, vipakSe cAtmAdau nitye sarvatra vartata iti ! athedAnImakiJcitkarasvarUpaM siddha ityAdinA vyAca -- siddhe pratyakSAdibAdhite ca sAdhye __heturakiJcitkaraH // 35 // siddhe nirNIte pramANAntarAtsAdhye pratyakSAdivAdhite ca heturna kiJcitkarotItya kiJcitkaro'narthakaH / yathA zrAvaNaH zabdaH zabdatvAditi // 36 // na hyasau khasAdhyaM sAdhayati, tasyAdhyakSAdeva prsiddhH| nApi sAdhyAntaram / tatrAvRtterityata Aha kiJcidakaraNAt // 37 // pratyakSAdivAdhite ca sAdhye'kiJcitkarosau anuSNognidravyatvAdityAdau yathA kiMcitkartumazakyatvAt // 38 // kutosyaa'kinycitkrtvmityaah-kinycitkrtumshkytvaat| 20 nanu prasiddhaH pratyakSAnumAnAgamalokakhavacanaizca vAdhitaH pakSAbhAsaH prtipaaditH| taddoSeNaiva cAsya duSTatvAt pRthagakizcitkarAbhidhAnamanarthakamityAzaGkhya lakSaNa evetyAdinA pratividhattelakSaNa evAsau doSo vyutpannaprayogasya pakSadoSeNaiva duSTatvAt // 39 // 25 lakSaNe lakSaNavyutpAdanazAstre evAsAvakiJcitkaratvalakSaNo doSo vineyavyutpattyartha vyutpAdyate, na tu vyutpannAnAM pryogekaale| kuta etadityAha-vyutpannaprayogasya paMkSadoSeNaiva dusstttvaat| 1 abAdiSu / 2 upanyAsakAle / 3 pakSAbhAsalakSaNena / Page #802 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDai [50 tadAbhAsaparita athedAnIM dRSTAntAbhAsapratipAdanArtha dRSTAntetyAdhupakramate / dRSTAnto hyanvayavyatirekamedAdvidhetyuktam / tadviparItastadAmA. sopi tadbhedAdvidhaiva draSTavyaH / tatra___ dRSTAntAbhAsA anvaye asiddhasAdhyA5 saadhnobhyaaH||40|| apauruSeyaH zabdo'mUrtatvAdindriyasukha-para ___mANu-ghaTavaditi // 4 // indriyasukhe hi sAdhanamamUrttatvamasti, sAdhyaM tvapauruSeyatvaM nAsti pauruSeyatvAttasya / paramANuSu tu sAdhyamapauruSeyatvamasti, 10 sAdhanaM tvamUrtatvaM nAsti mUrtatvAtteSAm / ghaTe tUbhayamapi pauruSeyatvAnmUrttatvAccAsyeti / na kevalameta evAnvaye dRSTAntAbhAsAH kintuviparItAnvayazca yadapauruSeyaM tadamUrttam // 42 // viparIto'nvayo vyAptipradarzanaM yasminniti / yathA yadapauruSeyaM 15tadamUrtamiti / 'yadamUrta tadapauruSeyam' iti hi sAdhyena vyApte sAdhane pradarzanIye kutazcidvyAmohAt 'yadapauruSeyaM tadamUrtam' iti pradarzayati / na caivaM pradarzanIyam vidyudAdinA'tiprasaGgAditi // 43 // vidyuddhanakusumAdau hya'pauruSeyatvepyamUrtatvaM nAstIti / 20. vyatireke dRSTAntAbhAsAH vyatireke asiddhatayatirekAH paramA NvindriyasukhAkAzavat // 44 // asiddhatadvyatirekAH-asiddhasteSAMsAdhyasAdhanobhayAnAM vyatireko [vyAvRttiryeSu te tathoktAH / yathA'pauruSeyaH zabdo'mU25tatvAdityuktvA yannApauruSeyaM tannAmUrtta paramANvindriyasukhAkAzavaditi vyatirekaimAha / paramANubhyo hyamUrtatvavyAvRttAvapya'pauruSeyatvaM na vyAvRttamapauruSeyatvAtteSAm / indriyasukhe tvapauruSeya. tvavyAvRttAvapyamUrttatvaM na vyAvRttamamUrttatvAttasya / AkAze tUbhayaM 1 anvayavyatirekabhedAt / 2 yognimAnsa dhUmavAniti yathA / 3 dRSTAntam / : Page #803 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khU0 6 / 40-50 ]. dRSTAntAbhAsavicAraH 4 5 ma vyAvRttamapauruSeyatvAdamUrttatvAccAsyeti / na kevalameta eca vyatireke dRSTAntAbhAsAH kiMtuviparItavyatirekazca yannAmUrta tannA pauruSeyam // 45 // viparIto vyatireko vyAvRtti pradarzanaM yasyeti ! yathA yannAmUH 5 tannApauruSeyamiti / 'yanApaurapeyaM tannAsUrtam' iti hi sAdhyavyatireke sAdhanavyatirekA pradarzanIyastathaiva prativandhAditi / avyutpannavyutpAdanArtha paJcAvayavopi prayogaH prAk pratipAditastatprayogAbhAsaH kIdRza ityAhabAlaprayogAbhAsaH paJcAvayaveSu kiyddhiintaa||46||10 yathAgnimAnayaM dezo dhUmavattvAt , yaditthaM taditthaM yathA mahAnasa iti // 47 // dhUmavAMzcAyamiti vA // 48 // yo vyutpannaprazo'numAnaprayoge paJcAvayave gRhItasaGketaH sa upanayanigamanarahitasya nigamanarahitasya vAnumAnaprayogasya tadA-15 bhAsatAM manyate / na kevalaM kiyaddhInataiva bAlaprayogAbhAsaH kiMtu tadviparyayazca teSAmavayavAnAM viparyayastatprayogAbhAso yathA- . tasmAdagnimAn dhUmavAMzcAryamiti // 49 // se jhupanayapUrvakaM nigamanaprayoga sAdhyapratipattyaGgaM manyate, .. naanythaa| kuta etadityAha 20 spaSTatayA prakRtapratipatterayogAt // 50 // spaSTatayA prakRtasya sAdhyasya pratipatterayogAt / yo hi yathA gRhItasaGketaH sa tathaiva vAkprayogAtprakRtamartha pratipadyeta nAnyathA lokavat / yastu sarvaprakAreNa vAkprayoge vyutpannaprajJA sa yathA yathA vAkprayujyate tathA tathA prakRtamartha pratipadyeta25 loke sarvabhASApravINapuruSavat / tathA ca na taM pratyanantaroktaH kazcitprayogAbhAsa iti| -. .. . . ----- ... .1 kuta ityAha / 2 avinAbhAvAt / 3 anumAnaprayogaH / 4 bAlavyutpattyarthameva / 5 pazcAvayavAnumAnavAdI bAlo vA / 6 nigamanapUrvakamupanayaprayogaM na manyate / - - - Page #804 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 ameyakamalamArtaNDe [5. tadAbhAsaparika . athedAnImAgamAbhAsaprarUpaNArthamAha-- akssrmaalmbr'llaam . .. gamAbhAsam // 51 // rAgAkAnto hi puruSaH krIDAvazIkRtacitto vinodArtha vasta 5 kiJcidaprApnuvanmANavakairapi saha krIDAbhilASeNedaM vAkyamuccAraH yati yathA nadyAstIre modakarAzayaH santi dhAvadhvaM mANavakA iti // 52 // tathA kacitkArya vyAsaktacitto mANavakaiH karthito dveSAkA 10ntopyAtmIyasthAnAcaduccATanAbhilASeNedameva vAkyamuccArayati / mohAkrAntastu sAMkhyAdiH- . aGgulyagre hastiyUthazatamAste iti ca // 53 // uccArayati / na khalvajJAnamahAmahIdharAkrAntaH puruSo yathAvaH dvastu vivecayituM smrthH| 15 nanu caivaMvidhapuruSavacanodbhUtaM jJAnaM kasmAdAgamAbhAsamityAha visaMvAdAt // 54 // pratipannArthavicalanaM hi visaMvAdo viparItArthopasthApakapramANA. vseyH| sa caatraastiityaagmaabhaastaa| athedAnIM saMkhyAbhAsopadarzanArthamAha20pratyakSamevaikaM pramANamityAdi saMkhyAbhAsam // 55 // kamAdityAhalaukAyatikasya pratyakSataH paralokAdiniSedhasya - parabuddhyAdezcAsiddheH atadviSayatvAt // 56 // kuto'siddhirityAha-atadviSayatvAt / yathA cAdhyakSasya paralo. 25kAdiniSedhAdiraviSayastathA vistarato dvitIyaparicchede pratipAditam / / ..1 krIDAkAraNam / 2 vakSyamANavyatiriktam / 3 sAMkhyamate sarva sarvatra vipate ytH| 4 rajate nedaM rajatamiti ythaa| 5 rAgAdhakAntapuruSavacanAjAte hAne / 6 AdinA prbudyaaNdigrhH|| Page #805 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 6.51-61] saMkhyAbhAsavicAraH anusevArtha samarthayamAnaH saugatAdiparikalpitAM ca saMkhyA nirAkurvANaH saugatetyAdyAha-- saugatasAMkhyayogazAmAkarajaininIyAnAM pratyakSAnumAnAgamopamAnArthApatyabhAnaiH ekaikAdhikaiH vyAtivat / 97 5 yathaiva hi laugatasAMkhyayogamAyAlarajaiminIyAlA mate pratyakSAnumAnAgamopamAnArthApattyabhAvaiH pramANairekaikAdhikaiAtina sidhyatyatadviSayatvAt tathA prakRtamapi / prayogaH-yadyasyA'viSayo na tatastatsiddhiH yathA pratyakSAnumAnAdyaviSayo vyAptina tataH siddhilaunazikharamArohati, aviSayazca paralokaniSedhAdiH prtyksssyeti| 10 mA bhUtpratyakSasya tadviSayatvamanumAnAdestu bhaviSyatItyAhaanumAnAdestadviSayatve pramANAntaratvam // 58 // cArvAkaM prati / saugatAdInpratitarkatyeka vyAtigocaratve pramANAntaratvam apramANasya avyavasthApakatvAt / / 59 // 15 kuta etadityAha aprmaannsyaavyvsthaapktvaat| pratibhAsAdibhedasya ca bhedakatvAditi // 6 // pratipAditazcAyaM pratibhAsabhedaH sAmagrImedazcAdhyakSAdInAM prapa. vatastaddedhetyatretyuparamyate / athedAnI viSayAmAsaprarUpaNArtha viSayetyAdhupakramate- 20 viSayAbhAsaH sAmAnyaM vizeSo dvayaM vA khatantram // 61 // viSayAmAsAH-sAmAnyaM yathA sttaadvaitvaadinH| kevalaM vizeSo vA yathA saugatasya / dvayaM vA svatantraM yathA yogasya / kutosya viSa yAbhAsatetyAha 1 anumAnasya / 2 paralokaniSedhAdeH / 3 astu prAmANyamanumAnasya kintu tatpratyakSe evAntarbhaviSyatItyukte satyAha / 4 tataH pratyakSe'numAnasyAntarbhAvAbhAva ityarthaH / 5 anyonyanirapekSam / Page #806 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 prameyakamalamArkaNDe [ 5. tadAbhAsapari, tathA'pratibhAsanAt kAryA'karaNAcA // 62 // sa hovavidhorthaH svayamasamarthaH samartho vA kAryaM kuryAt 13 tAvatprathamaH pakSA __ svayamasamarthasyA'kArakatvAtpUrvavat // 63 // 5 etazca sarva viSayaparicchede vistAratobhihitamiti nehAmi dhiiyte| nApi dvitIyaH pakSaH, samarthasya karaNe sarvadotpattiranapekSatvAt // 64 // parApekSaNe pariNAmitvamanyathA 10 . tadabhAvAditi // 65 // athedAnI phalAbhAsaM prarUpayannAhaphalAbhAsaM pramANAdabhinnaM bhinnameva vA // 66 // kutosya phalAbhAsatetyAha abhede tadvyavahArAnupapatteH / / 67 // 15 na khalu sarvathA tayorabhede 'idaM pramANamidaM phalam' iti vyava hAraH zakyaH pravarttayitum / ... nanu vyAvRttyA tayoH kalpanA bhaviSyatItyAhavyAvRttyApi na tatkalpanA phailAntarAdvayAvRttyA'. ..... phalatvaprasaGgAt // 68 // 20pramANAntarAdyAvRttau vA'pramANatvasyeti // 69 // etaJca phalaparIkSAyAM prapaJcitamiti punarneha prapazyate / tasmAdvAstavo bhedaH // 70 // 1 kevalaMsAmAnyatayA kevalavizeSatayA dvayasya svatantratayA vaa| 2 kevalasAmAnyarUpaH kevalavizeSarUpazca / 3 pazcAdapi / 4 prsy| 5 anapekSAkAraparityAgenA pekSAkAreNa pariNamanAt / 6 srvthaa| 7 tayoH pramANaphalayoH / 8 aphalAdyAvRtti pathA tathA phalAntarAAyAvRttyA bhAvyam , tathA sati phalAntarAdayAvRttiH phalavizeSA dayAvRttirityarthaH, aphalatvaprasaGgaH goLavRttyA'gosvaM bhavati ythaa| . Page #807 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 662-73] jaya-parAjayavyavasthA 645 pramANaphalayostadvayavahArAnyathAnupapattariti prekSAdakSaH prtiptvym| astu tarhi sarvathA tayorbheda ityAzaGkApanodArthamAhabhede tvAtmAntaravattadanupapattiH (taH) 71 // samavAye'tiprasaGgaH / / 72 // ityapyuktaM ttraiv| athedAnI pratipannapramANatadAbhAsasvarUpANAM vineyAnAM pramANatadAbhAsAvityAdinA phalamAdarzayatipramANa-tadAbhAsau duSTatayodbhAvitau parihRtA-parihRtadoSau vAdinaH sAdhana-tadAbhAsau prativA- 10 dino dUSaNa-bhUSaNe ca // 73 // pratipAditasvarUpI hi pramANatadAbhAsau yathAvatpratipannApraitipannakharUpau jayetaravyavasthAyA nivandhanaM bhavataH / tathAhi-caturaGgavAdamurarIkRtya vijJAtapramANatadAbhAsasvarUpeNa vAdinA sasyakpramANe svapakSasAdhanAyopanyaste avijJAtatatsvarUpeNa tu tadA-15 bhAse / prativAdinA vA'nizcitatatsvarUpeNa duSTatayA samyakpramANepi tadAbhAsatodbhAvitA / nizcitatatsvarUpeNa tu tadAbhAse tadAbhAsatodbhAvitA / evaM tau pramANatadAbhAsau duSTatayodbhAvito parihRtAparihRtadoSau vAdinaH saMdhinatadAbhAsau prativAdino dUSaNabhUSaNe ca bhvtH| nanu caturaGgavAdamurarIkRtyetyAdyayuktamuktam / vAdasyAvijigIpuviSayatvena caturaGgatvAsambhavAt / na khalu vAdo vijigISatorvartate tatvAdhyavasAyasaMrakSaNArtharahitatvAt / yastu vijigISatosau tathA siddhaH yathA jalpo vitaNDA ca, tathA ca vAdaH, 1 vAstavabhedAbhAve / 2 vAdinA pratipannApratipannasvarUpau prativAdinApi tathetyarthaH / 3 sabhyasabhApativAdiprativAdIti catvAryaGgAni yasya sa tthoktH| 4 anyavAdinA / 5 upnyste| 6 anyaprativAdinA / 7 prtivaadinaa| 8 vAdineti shessH| 9 svapakSasya / 1. yaugaH prAha / 11 jainaiH| 12 vItarAgakathA vAdo yogamate ytH| 13 jayecchA'bhAvAtteSAM sabhyAdInAM prayojanAbhAvo vAde iti bhAvaH / 14 jalpo vitaNDA ca vijigISatorato na vAdarUpaH, vyatirekI dRSTAntaH / Page #808 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe 5. tadAbhAsaparita tasmAnna vijigISatoriti / na hi vAdastattvAdhyavasAyasaMga NArtho bhavati jalpavitaNDayoreva tattvAt / taduktam--- "tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArtha jalpavitaNDe bIjaprarohasaMrakSaNA kaMTakazAkhAvaraNavat" [nyAyasU0 4 / 2 / 50] iti / tadapyasamIcI 5nam ; vaadsyaavijigiissuvissytvaasiddheH| tathAhi-vAdo nAviji. gISuviSayo nigrahasthAnavattvAt jalpavitaNDAvat / na cAsya nigraha sthAnavattvamasiddham : 'siddhAntAviruddhaH' ityanenApasiddhAntaH, paJcA vayavopapannaH' ityatra paJcagrahaNAt nyUnAdhike, avayavopapannagrahaNA. hetvAbhAsapaJcakaM cetyaSTanigrahasthAnAnAM vAde niymprtipaadnaat| 10 nanu vAde satAmapyeSAM nigrahavuddhyodbhAvanAbhAvAnna vijigI. pAsti / taduktam-"tarkazabdena bhUtapUrvagatinyAyena vItarAgakathAtvajJApanAdudbhAvana niyamopalabhyate" [ ] tena siddhAntA. viruddhaH paJcAvayavopapanna iti cottarapadayoH samasta nigrahaH sthAnAdhupalakSaNArthatvAdvAde'pramANavuddhyA pareNa chalajAtinigrahaH 15 sthAnAni prayuktAni na nigrahavujhyodbhAvyante kintu nivaarnnvujhyaa| tattvajJAnAyAvayoH pravRttina ca sAdhanAbhAso dUSaNAbhAso vA tddhetuH| ato na tatprayogo yukta iti / tadapyasAmpratam ; jalpa. vitaNDayorapi tathodbhAvananiyamaprasaGgAt / tayostattvAdhyavasAya saMrakSaNAya svayamabhyupagamAt / tasya ca chalajAtinigrahasthAnaH / 20 kartumazakyatvAt / parasya tUSNIbhAvArtha jalpavitaNDayozchalAdhu 1 vAdo na vijigISatorvartatAM tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArthazca bhavatviti sandigdhAnakAntikatve satyAha / 2 stH| 3 pramANatarka( vicAra )sAdhano( svapakSasya )pAlambhaH (parapakSasya dUSaNaM) siddhAntAviruddhaH paJcAvayavopapannaH pakSapratipakSaparigraho vAda iti parakIyaM vAdalakSaNasUtram / jainamate tu samartha( vAdiprativAdinorjayaparAjayArtha )vacanaM vAda iti vAdalakSaNam / 4 pratijJopapanna ityanenAzrayAsiddhahetvAbhAsagrahaNaM, hetUpapanna ityanena svarUpAsiddhahetvAbhAsasya, anvayadRSTAntopapanna ityanena viruddhahetvAbhAsasya vyatirekadRSTAntopapanna ityanenAnaikAntikahetvAbhAsasyopanayopapanna ityanena kAlAtyayApadiSTasya, nigamopapanna ityanena satpratipakSasya ca grahaNam / 5 anenAtra bhavitavyaM nAnyeneti sambhAvanApratyayastoM vicAra iti yAvat, vAdalakSaNe gRhItena / 6 vyAkhyAnakAle kriyamANe vicAre vItarAgatvaM vAdiprativAdinostathA vAdakAlepi tatsyAt / kuta etat ? vAdalakSaNe tarkazabdopAdAnAd jnyaayte| 7 vyAkhyAnakAle vicAro vItarAgatvasya hetustathA vAdepIti tAtparyam / 8 apasiddhAntAdikaM nigrahabudhyA nodbhaavniiymiti| 9 pramANatarkasAdhanopAlambha iti prthmpdaapekssyottrpdtvmnyoH| 1. tatazca chalajAtyAdInAM nivAraNabudayodbhAvanamiti bhAvaH, nigrahasthAnaiH pratika vAdino nirAkaraNaM na tu tattvanirNaya iti bhAvaH / Page #809 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 6173]. jaya-parAjayavyavasthA ddhAvanamiti cet ; na tathA parasya tuussnniibhaavaabhaavaad'sduttraannaamaanntyaat| [na ca] tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArthatvarahitatvaM ca vAde'. siddham ; tasyaiva tatsaMrakSaNArthatvopapatteH / tathAhi-vAda aiva tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArthaH, pramANatarkasAdhanopAlambhatve siddhA-5 tAviruddhatve paJcAkyakopapannatve ca sati pakSapratipakSaparigrahavatvAt , yastu na tathA sana tathA yathAkrozAdiH, tathA ca vAdaH, tasmAttattvAdhyavasAyasaMrakSaNArtha iti / na cAyamasiddho hetuH "pramANatarkasAdhanopAlambhaH siddhAntAviruddhaH paJcAvayakopapannaH pakSapratipakSaparigraho vaadH|" [ nyAyasU0 102 / 1] ityani-10 dhAnAt / 'pakSapratipakSaparigrahavattvAt' ityucyamAne jalpopi tathA syAdityavadhAraNavirodhaH, tatparihArArtha pramANatarkasAdhanopAlasmatva vizeSaNam / na hi jalpe tadasti, "yathokopapannazchalajAtinigrahasthAnasAdhanopAlambho jlpH|" [nyAyasU0 112 / 2] ityabhidhAnAt / nApi vitaNDA tathAnuSajyate; jalpasyaiva vitaNDA-15 rUpatvAt , "sa pratipakSasthApanAhIno vitnnddaa|" [ nyAyasU0 2 // 2 // 3] iti vacanAt / sa yathokto jalpaH pratipakSasthApanAhInatayA vizeSito vitaNDAtvaM pratipadyate / vaitaNDikasya ca vapakSa eva sAdhanavAdipakSApekSayA pratipakSo hastipratihastinyAyena / tasminpratipakSe vaitaNDiko hi na sAdhanaM vakti / kevalaM 20 parapakSanirAkaraNAyaiva pravarttate iti vyAkhyAnAt / pakSapratipakSau ca vastudharmAvekAdhikaraNau viruddhAvekakAlAvana vsitau| vastudharmAviti vastuvizeSau vastunaH / sAmAnyenAdhigatatvAdvizeSato'nadhigatatvAcca vizeSAvagamanimitto vicAraH / , 1 hetuH / 2 na jalpavitaNDe ityarthaH / 3 evakAreNa / 4 kevalam / 5 yathoktena vAdalakSaNenopapannaH, yathoktopapannagrahaNena pramANatarkasAdhanopAlambhamAtramupalakSyate na samastaM vAdalakSaNaM siddhAntAviruddhaH paJcAvayavopapanna ityuttarapadadvayasya nigrahasthAnaniyamanivandhanasyAtra sambandhA'bhAvAt jalpe samastanigrahasthAnAsambhavAt / 6 tttvaadhyvsaaysNrkssaarthtven| 7 prativAdi / 8 hastyeva pratihastI hastyantarApekSayA, tasya nyaayen| 9 svapakSasAdhanAya hetum / 10 prativAdI yaM kaJcana siddhAntamavalambyAvasthitaH pratipakSabhaGgamAtreNa vijayI bhavati na tu jalpavatsvapakSasAdhaneneti bhaavH| 11 pakSapratipakSayorlakSaNaM kRtvA jalpavitaNDayoH pakSapratipakSaparigrahatvaM nirAkaroti jainH| 12 shbdaadyaashritnityaanitytvaadilkssnnau| 13 zabdAdilakSaNasya / 14 bhavatIti shessH| Page #810 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . prameyakamalamArtaNDe [5. tadAbhAsapari0 ekAdhikaraNAviti, nAnAdhikaraNau vicAra na prayojayata ubhayoH pramANopapatte, tadyathA-anityA vuddhinitya Atmeti / aviruddhA. vaipyevaM vicAraM na prayojayataH, tadyathA-kriyAvadravyaM guNavacceti / ekakAlAviti, bhinnakAlayorvicArAprayojakatvaM pramANopapatteH, 5yathA kriyAvadravyaM niSkriyaM ca kAlabhede sati / tathA'vasitau vicAraM na prayojayataH; nizcayottarakAlaM vivAdAbhAvAdityanavasitau tau nirdiSTau / evaMvizeSaNau dhau pakSapratipakSau / tayoH parigraha itthaMbhAvaniyamaH 'evaMdharmAyaM dharmI nairvadharmA' iti ca / tataH pramANatarkasAdhanopAlambhatvavizeSaNasya pakSapratipakSapari20 grahasya jalpavitaNDayorasambhavAt siddhaM vAdasyaiva tattvAdhyavasA. yasaMrakSaNArthatvaM lAbhapUjAkhyAtivat / tatvasyAdhyavasAyo hi nizcayastasya saMrakSaNa nyAyabalAnnikhilabAdhakanirAkaraNam , na punastatra vAdhakamudbhAvayato yathAkathaJcinirmukhIkaraNaM lakuTacapeTAdibhistanyakaraNasyApi tattvAdhyavasAya. 15saMrakSaNArthatvAnuSaGgAt / na ca jalpavitaNDAbhyAM nikhilabAdhaka nirAkaraNam ; chalajAtyupakramaparatayA tAbhyAM saMzayasya viparyayasya vA jananAt / tatvAdhyavasAye satyapi hi paranirmukhIkaraNe pravRttI prAznikAstatra saMzerate viparyayasyanti vA-'kimasya tattvAdhyavasA yosti kiM vA nAstIti, nAstyeveti vA' paranirmukhIkaraNamAtre 20 tattvAdhyavasAyarahitasyApi pravRttyupalambhAt tattvopaplavavAdivat / tathA cAkhyAtirevAlya prekSAvatsu syAditi kutaH pUjA lAmo vA? tataH siddhazcaturaGgo vAdaH svAbhipretArthavyavasthApanaphalatvAdAdatvAdvA lokaprakhyAtavAdadvat / ekAGgasyApi vaikalye prastutArthA'pa. 1 ekAzrayau nityAnityalakSaNau ythaa| 2 pravayate yata ityadhyAhAryam / 3 prti| 4 vAdiprativAdinau / 5 nAnAdhikaraNayorvastudharmayoH / 6 vastudharmadayasyaikAdhikaraNatve sati vicAro bhavati, na tu nAnAdhikaraNe satIti bhaavH| 7 anityasya bujhyadhikaraNaM nityasya tvAtmAdhikaraNam , atra yathA pramANopapattervicAro na syAt / 8 vAdiprativAdinau / 9 vAdiprativAdinoH / 10 prati / 11 anityalakSaNaH / 12 zabdAdiH / 13 nityalakSaNaH / 14 pramANatarkAbhyAM pakSapratipakSau sAdhanopAlambhasvarUpI jalpavitaNDayona bhavatastatra tayovicAratvAt / 15 lAbhapUjAkhyAtayo yathA vAdasyaiva / 16 bAdhaka viruddhapramANam / 17 tasya parasya / 18 jalpavitaNDAbhyAM nikhilabAdhakanirAkaraNa bhaviSyatItyukte satyAha / 19 upakramaH prastAvaH / 20 paraH prtivaadii| 21 satyAm / -22 sandehaM kurvanti / 23 tattvAdhyavasAyAbhAvena / 24 aprsiddhiH| 25 vaadinH| 26 hetoH| 27 caturaGgatvAbhAvasAdhanamavijigISuviSayatvasAdhanaM tatvAdhyavasAyasaMrakSaNArtharahitatvasAdhanamasiddhaM yataH / 28 sndigdhaankaantiksvprihaarmaah| .. Page #811 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 6.73] jaya-parAjayavyavasthA rismaateH| tathA hi / ahaGkAragrahagrastAnAM maryAdAtikrameNa carcamAnAnAM zaktitrayasamanvitaudAsInyAdiguNopetasabhApatimantareNa "apakSapatitAH prAjJA siddhAntadvaryavedinaH / asadvAdaniSeddhAraH prAznikAH graeNhA iv|" ityevaMvidhaprAznikAMzca vinA ko nAma niyAmakaH syAt ? pramANatadAbhAsapari-5 jJAnasAmopetavAdiprativAdibhyAM ca cintA kathaM vAdaH pravarteta ? nanu cAstu caturaGgatA vaadyaa| jayetaravyavasthA nu chalajAtinigrahasthAtaireva na punaH pramANatadAbhAsayorduSTatayodbhAvitayoH parihatAparihRtadoSamAtreNa; ityapyapezalam ; chalAdInAmasaduntaratvena vaparapakSayoH sAdhanadUSaNatvAsambhavato jayetaravyavasthAni-10 bandhanatvAyogAt / tataH pareSAM sAmAnyato vizeSatazca chalAdInAM lkssnnprnnynmyuktmev| tatra sAmAnyatazchalalakSaNam - "vacanavidhAtorthavikalpopaMpattyA chalam" [nyAyasU0 112 / 10] iti / "tatrividhaM vAkchalaM sAmAnyacchalamupacAracchalaM ca"15 [nyAyasU0 02 / 11] iti! tatra vAkchalalakSaNaM teSAm-"avizeSAbhihitethe vakturabhiprAyAdarthAntarakalpanA vAkchalam" [ nyAyasU0 22112 ] iti / asyodAharaNam-'ADhyo vai vaidhaveyoyaM vartate navakamvalaH' ityukte pratyavasthAnam kutosya nava kambalAH ? navakambalazabde hi sAmA-20 nyavAcinyatra prayukte 'navosya kambalo jINoM naiva' ityabhiprAyo vaktuH, tasmAdanyasyAsambhAvyamAnArthasya kalpanA nava asya kamvalA nASTau' iti / evaM prtyvsthaaturnyaayvaaditvaatpraajyH| na khalu prekSAvatAM tattvaparIkSAyAM chalena pratyavasthAnaM yuktamiti yogA, tepyatattvajJAH; yato yadyetAvataiva jigISurnigRhyeta tarhi patravAkya-25 manekArthe vyAcakSANopi nigRhyatAm / na caivam / yatra hi pakSe vAdiprativAdinovipratipattyA pravRttistatsiddharevaikasya jayonyasya parAjayaH na tvanekArthatvapratipAdanamAtram / evaM ca 'ADhyo vai 1 prabhUtsAhamatrabhedAt / 2 udaasiinHpksspaatrhitH| 3 AdinA pApabhIratAdi. saMgrahaH / 4 vaadiprtivaadinoH| 5 zakaTopayuktabalIvaIdvandvadharaNarAzaya (balIvardAvarodhakarajavaH) iv| 6 iti caturaGgatvaM siddhaM vAdasya / 7 iti cAturvidhyam / 8 chalajAtyAdivAdinAm / 9 na mukhapidhAnena / 10 prativAdinA / 11 dUSaNadAtuH prtivaadinH| 12 guruziSyANAm / 13 bruvanti / 14 anekArthapratipAdanamAtreNa / 15 chlvaadii| pra.ka0 mA0 55 Page #812 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 prameyakamalamArtaNDe 9. tadAbhAsapari0 vaidhaveyo navakamvalatvAdevadattavat' iti prayoga yadi vaktaH 'navaH kambalosyeti, navAsya kamvalAH' iti cArthadvayaM 'navakasvalaH' iti zabdasyAbhipretaM bhavati tadA-'kutosya nava kasvalAH' iti pratyakatiSThamAno hetorasiddhatAmevodbhAvayati / anyastu tadubhayArthasama5rthanena tadekatarArthasamarthanena vA hetusiddhiM pradarzayati / navastAvadekaH kambalosya pratIto bhavatA, anye'pyaSTau kasvalA gRhe tiSThantItyubhayathA navakamvalatvasya siddha siddhtodbhaavniiyaa| navakamvalayogitvasya vA hetutvenopAdAnAtsiddha eva hetuH| iti svapakSasiddhau satyAmeva vAdino jayaH parasya ca parAjayo 20 naanythaa| tanna vAkchalaM yuktam / nApi sAmAnyacchalam / tasya hi lakSaNam-"sambhavatIrthasyAtisAmAnyayogAdasadbhUtArthakalpanA sAmAnyacchalam" [ nyAyasU0 sh|13] iti / tathA hi-'vidyAcaraNasampatti hmaNe sambhavet' ityukte'sya vAkyasya vighAto'rthavikalpopapattyA'sadbhUtArthakalpa15 nayA kriyate / yadi brAhmaNe vidyAcaraNasampatsambhavati botyepi sambhavedrAhmaNatvasya tatrApi sambhavAt / tadidaM brAhmaNatvaM vivakSitamartha vidyAcaraNasampallakSaNaM 'kvacidrAhmaNe tAdRzyeti kvacittu brAtye'tyeti tAvepi bhA~vAt' ityatisAmAnyam, tena yogA dvakturabhipretAdarthAtsadbhUtAdanyasyAsadbhUtArthasya kalpanA sAmAnya20 cchalam / taccAyuktam ; hetudoSasyAnakAntikatvasyAtrApareNo dbhAvanAt / na cAnaikAntikatvodbhAvanameva sAmAnyacchalameM; 'anityaH zabdaH prameyatvAddhaTavat' ityAderapi sAmAnyacchalatvAnuSaGgAt / atrApi hi prameyatvaM kvaciddhaTAdAvanityatvameti, AkA zAdau tadabhAvepi bhAvAdatyetIti / tathApyasyAnaikAntikatvepi 25 prakRtepi tadastu vizeSAbhAvAt / tanna saamaanycchlmpyuppnnm| 1 prativAdI / 2 vAdI / 3 prativAdinA / 4 anyepyaSTau gRhe tiSThantIti, navakambalayogitvasya vA hetutvenopAdAnAtsiddha eva heturityubhayathA navakambalatvasya siddharnAsiddhatodbhAvanIyA, iti svapakSasiddhau satyAmeva vAdino jayaH parasya ca parAjayo nAnyatheti vAkyaracanA drssttvyaa| 5 navo nuutnH| 6 svapakSasidhyabhAve jayaparAjayo na bhavato vAdiprativAdinoriti / 7 jAyamAnasya / 8 ayaM vidyAcaraNasampattimAnbhavati brAhmaNatvAttAdRzabrAhmaNavaditi / 9 vAdinA / 10 arthasya vikalpo bhedastasyopapattyA kRtvA / 11 trhi| 12 bhraSTe brAhmaNe / 13 kartR / 14 vyaktayantare sapakSe / 15 prApnoti / 16 vipkssruupe| 17 vidyAcaraNasampalakSaNamartha brAhmaNatvaM atikramya vartate ityarthaH / 18 brAhmaNatvasya / 19 atizayena brAhmaNatvam / 20 anumAne / 21 anyathA / 22 anumAne / 23 atisAmAnyayogepi / Page #813 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 6173] jaya-parAjayavyavasthA 651 nApyuzcAracchalam / tasya hi lakSaNam-"dharmavikalpanideze'rthaladbhAvapratiSedha upacAracchalam" [nyAyasU0 2014] iti / dharmasya hi krozanAdervikalpo'dhyAropattatya nirdeze 'maJcAH krozanti gAyanti' ityAdau tAtthyAttacchabdopacAreNAsaddhRtArthasya tu parikalpanaM kRtvA pareNa pratiSedho vidhIyate-'na maJcAkrozanti kintu 5 maJcasthAH puruSAH kozanti' iti / taca parasya parAjayAya jAyate yathAvakturabhiprAyamapratiyAt / zabddhayogo hi loke pradhAnabhAvena guNabhAvena ca prasiddha tato yadi bahugaugothobhipretaH, tadA tatyAnujJAna pratiSedho vA vidhaatvyH| atha pradhAnabhUtaH tadA tatya tAviti / yadA tu vaktA gauNamarthamabhipreti pradhAnabhUtaM parikalpya 10 paraH pratiSedhati tadA tena svamanISA pratiSiddhA sthAna parasyAbhiprIya iti nausyAyamupAlambhaH syAt , tadanupAlambhAcAsau parajIyate; ityapyavicAritaramaNIyam; yato yadyetAvataivAsau nigRhyeta tarhi yaugopi sakalazUnyavAdinaM prati mukhyarUpatayA pramANAdipratiSedhaM kurvannigRhyata, saMvyavahAreNa pramANAdestenAbhyupagamAt / 15 tataH svapakSasidaiva parasya parAjayo na punazchalamAtreNa / nApi jAtimAtreNa / tathAhi-tasyAH sAmAnyalakSaNam-"sAdhayaMvaidhAbhyAM pratyavesthAnaM jAtiH" [ nyAyasU0 12 / 18] iti / tasyAzcAnekatvaM sAdharmyavaidhAbhyAM pratyavasthAnasya medAt / tathA ca nyAyabhASyakAra:-"sAdharmyavaidhAbhyAM pratyavasthAnasya 20 vikalpA~jAtibahutvamiti" [nyAyabhA0 5 / 11] / tAzca khalvimA jAtayaH sthApanAhetau pratyukte caturviMzatiH pratiSedhahetavaH"sAdharmyavaidhotkarSApakarSavardhyAvarNyavikalpalAdhyaprAptya'prApti. prasaGgapratidRSTAntAnupapattisaMzayaprakaraNAhetvarthApattyavizeSopapatyupalabdhyanupalabdhinityAnityakAryasaimAH" [ nyAyasU0 5 / 11] 25 iti sUtrakAravacanAt / 1 mukhyArthapratiSedhaH / 2 upcaarH| 3 prayoge kRte / 4 prtivaadinaa| 5 vakrasbhiprAyAnatikrameNa pratiSedhaH syAditi bhaavH| 6 anujJAnapratiSedhau vidhAtavyo, iyaM vyavasthA bhvtu| 7 sA vyavasthAtrApi bhaviSyatItyukte satyAha / 8 prtivaadinaa| 9 vaadinH| 10 prtissiddhH| 11 vaadinH| 12 praajyH| 13 tasya vaadinH| 14 prtivaadii| 15 gauNethebhiprete mukhyaadhprtissedhmaatrenn| 16 nanu sakalazUnyavAdinA'mukhyarUpatayAbhyupagatasya pramANAdermukhyarUpatayaiva pratiSedhaM vidadhAnaH kathaM yogo nigRhytetyaashngkaayaamaah| 17 upacAreNa / 18 naitAvatA prativAdinaH parAjayo ytH| 19 dUSaNam / 20 bhedAt / 21 vidhisAdhyasya / 22 kAryANi, taiH smaaH| Page #814 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 prameyakamalamArtaNDe 4. viSayaparika taMtra sAdharmyasamAM jAti nyAyabhASyakArI vyAcaSTe-sAdhayaNopasaMhAre kRte sAdhyadharmaviparyayopapatteH sAdhaNa pratyavasthAna sAdhaya'samaH pratiSedhaH / nidarzanam-'kriyAvAnAtmA, kriyAhetuguNAzrayatvAt, yo yaH kriyAhetuguNAzrayaH sa sa kriyAvAn yathA 5loSTaH, tathA cAtmA, tasmAkriyAvAn' iti sAdhodAharaNenopasaMhAre kRte pairaH sAdhyadharmaviparyayopapattitaH sAdhodAharaNenaiva pratyavatiSThate-'niSkriya AtmA vibhudravyatvAdAkAzavat' iti / na cAsti vizeSaH-'kriyAvatsAdhAkriyAMvatA bhavitavyaM na punarniSkriyatvasAdhAnniSkriyeNa' iti sAdharmyasamo duussnnaabhaasH| na 10 hyAtmanaH kriyAvattve sAdhye kriyAhetuguNAzrayatvasya hetoH svasA dhyena vyAptiH vibhutvAnniSkriyatvasiddhau vicchidyute / na ca tadvicchede tadUSaNatvam , sAdhyasAdhanayoAptivicchedasamarthasyaiva doSatvenopavarNanAt / vArtikakArastvevamAha-sAdhamryeNopasaMhAre kRte tadviparItasA15dharyeNa pratyavasthAnaM vaidhamryeNopasaMhAre tatsAdharyeNa pratyavasthAnaM saadhrmysmH| yathA 'anityaH zabda utpattidharmakatvAtkumbhAdivat' ityupasaMhRte paraH pratyavatiSThate-yadya'nityaghaTasAdhAdayamanityo nityenApyAkAzenAsya sAdharmyamUrttatvamastIti nityaH prAptaH / tathA 'anityaH zabda utpattidharmakatvAt , yatpunaranityaM 20 na bhavati tannotpattidharmakam yathAkAzam' iti pratipAdite paraH pratyavatiSThate yadi nityAkAzavaidhaiAdanityaH zabdastadA sAdharmyamapyasyAkAzenAstyamUrttatvam , ato nityaH prAptaH / atha satyapyetasminsAdhamrye nityo na bhavati, na tarhi vaktavyam-'annityaghaTa sAdhAnnityAkAzavaidhAccA'nityaH zabdaH' iti / 25 vaidharmyasamAyAstu jAteH-vaidhaya'NopasaMhAre kRte sAdhyadharmaviparyayAdvaidha\Na sAdhamryeNa vA pratyavasthAnaM lakSaNam / 'yathAtmA 1 jAtiSu mdhye| 2 sAdhyasya / 3 sAdhanavAdinA / 4 sakriyatvalakSaNAniSkriyatvaM yathA viparyayaH / 5 jAtivAdinA / 6 gamanAdi / 7 prayatnotra gunnH| 8 anvayena / 9 vaadinaa| 10 prtivaadii| 11 kriyAvatsAdhAkriyAvAnbhavatu niSkriyatvasAdhAniSkriyo na bhaviSyatItyukte styaah| 12 aatmnaa| 13 nirAkriyate / 14 vyAptivicchedo mA bhavatu tadUSaNatvaM ca bhavatvityukte satyAha / 15 sAdhyasama iti / 16 uktasAdharmyAt / 17 vaidharmyasya / 18 vaadinaa| 19 jaativaadii| 20 pratikUlatayA privrttte| 21 tahiM / 22 vaadinaa| 23 jAtivAdI / 24 uktavaidhAt / 25 yadi / 26 AkAzena saha zabdasya / 27 ghaTena saha zabdasa sAdhAt / 28 zabdasya / A . S Page #815 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khU0 673 jaya-parAjayavyavasthA 653 niskiyo vibhutvAt , yatpunaH sakriyaM tanna vibhu yathA loSTAdi, vimuzvAtmA, tasmAniSkriyaH' ityuktaM paraH prAha-niSkriyatve satyAtmanaH kriyAhetuguNAzrayatvaM na syAdAkAzavat, asti caitat, tato nAyaM niSkriya iti / sAdhayeNa tu pratyavasthAnam'kriyAvAnevAtmA kriyAhetuguNAzrayatvAt , ya IdRzaH sa IdRzo5 dRSTaH yathA loSTAdiH, tathA cAtmA, talAkriyAvAneva' iti / utkarSasamAdInAM lakSaNam-"lAdhyadhAntabodharmavikalpAdubhayasAdhyatvAcotkarSApakarSavArya vikalpasAdhyasamaH" nyAyasU0 5104] iti / tatrotkarSasamAyAstAvallakSaNam-dRSTAntadharma sAdhye samAla-10 yato matotkarSasamA jAtiH / tadyathA-'kriyAvAnAtmA kriyAhetuguNAzrayatvAlloSTavat' ityukte paraH pratyavatiSThate-yadi kriyAhetuguNAzrayo jIvo loSTavatkriyAvA~stadA tadvadeva sprshvaanbhvet| atha na sparzavAMstarhi kriyAvAnapi na syAdavizeSAt / yastu tatraiva kriyAvajIvasAdhane prayukte sAdhye sAdhyadharmiNi 15 dharmasyAmAvaM dRSTAntAtsamAsaJjayanvakti so'pakaryasamAM jAti vakti / yathA loSTaH kriyAzrayo'sarvagato dRSTastadvadAtmApyasarvagatostu, viparyaye vizeSo vA vAcya iti / __ khyApanIyo varyo'khyApanIyo'varNyaH / tena vayenAvaNyena ca samA jaatiH| tadyathAtraiva sAdhane prayukte paraH pratyavatiSThate-yadyA-20 tmA kriyAvAn varNyaH sAdhyastadA loSTAdirapi sA~dhyostu / atha loSTAdivarNyastAtmApyavostu vizeSAbhAvAditi / vikalpo vizeSaH, lodhyadharmasya vikalpaM dharmAntara vikalpAtprasaJjayato vikalpasamA jAtiH / yathAtraiva sAdhane prayukte paraH pratyavatiSThate-kriyAhetuguNopetaM kiJciharu dRzyate yathA loSTAdi,25 kiJcittu laghUpalabhyate yathA vAyuH, tathA kriyAhetuguNopetamapi kiJcikriyAzrayaM yujyeta yathA loSTAdi, kiJcittu niSkriya ythaatmeti| 1 vAdinA / 2 AtmA / 3 sAmAnyalakSaNam / 4 saadhyH-pkssH| 5 vikalpaH= smaaropH| 6 samAropayataH / 7 kriyAhetuguNAzrayatvasya / 8 pakSe / 9 sarvagatakalakSaNasya / 10 sarvagatatve / 11 vAdinA tvyaa| 12 saadhydhaarmidhrmH| 13 pkssH| 14 dRSTAntopi / 15 pakSostu / 16 kriyAzrayatvasya / 17 bhedam / 18 dharmAntaravikalpena pratyavasthAna vikalpasamA jaatiH| 19 prtivaadinH| Page #816 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 654 prameyakamalamArtaNDe [5. tadAbhAsapari0 hetvAdyavayavayogI dharmaH sAdhyA, tameva dRSTAnte prasaJjayataH sAdhyasamA jaatiH| yathAtraiva sAdhane prayukte paraH prAha-yadi yathA loSTastathAtmA tadA yathAtmAyaM tathA loSTaH syAt / 'laukriyaH' iti sAdhyazcAtmA loSTopi tathA sAdhyostu / atha loSTaH kriyAvAna 5sAdhyA; tadAtmApi kriyAvAnsAdhyo mA bhUdvizeSo vA vAcyaM iti / dUSaNAbhAsatA cAsAm-satsAdhane dRSTAntAdisAmarthyayukte sati sAdhyadRSTAntayodharmavikalpamAtrAtpratiSedhasya kartumazakyatvAt / yatra hi laukiketarayovuddhisAmyaM tasya dRSTAntatvAnna sAdhyatvamiti / samyaksAdhane prayukta prAptyA yatpratyavasthAnaM sA prAptisamA 10 jAtiH / aprAtyA tu pratyavasthAnamaprAptisameti / tadyathA-hetuH sAdhyaM prApya, aprApya vA sAdhayet ? 'prApya cet ; hetusAdhyayoH prAyoryugapatsassavAtkathamekasya hetutAnyasya sAdhyatA yujyet' iti pratyavasthAna prAptisamA jaatiH| atha 'aprApya hetuH sAdhya sAdhayet; tarhi sarvasAdhyamasau sAdhayet / na cAprAptaH pradIpaH 15 padArthAnAM prakAzako dRSTaH' iti pratyavasthAnamaprAptisameti / tAvimau dUSaNAbhAsau prAptasyApi dhUmAderanyAdisAdhakatvopalambhAt, kRttikodayAdestvaprAptasya zakaTodayAdau gamakatvapratIteriti / dRSTAntasyApi sAdhyaviziSTatayA pratipattau sAdhanaM vaktavyamiti 20 prasaGgena pratyavasthAnaM prasaGgasamA jAtiH / yathAtraiva sAdhane prayukte paraH pratyavatiSThate-'kriyAhetuguNayogAkriyAvA~lloSTaH' iti hetunoktH| na ca hetumantareNa saadhysiddhiH| asyAzca dUSaNAbhAsatvam-yathaiva hi rUpaM dikhUNAM pradIpopAdAnaM pratIyate na punaH svayaM prakAzamAnaM pradIpaM dikhUNAm / 25 tathA sAdhyasyAtmanaH kriyAvattvasya prasiddhyarthe loSTasya dRSTAntasya grahaNamabhipretaM na punastasyaiva siddhyartha sAdhanAntarasyopAdAnam , vAdiprativAdinoravivAdaviSayasya dRSTAntasya dRSTAntatvopapattestatra saadhnaantrsyaaphltvaaditi| pratidRSTAntarUpeNa pratyavasthAnaM pratidRSTAntasamA jaatiH| yathA30 traiva sAdhane prayukte pratidRSTAntena paraH pratyavatiSThate-kriyA 1 AdinA pratijJAhetudRSTAntopanayanigamanAni / 2 ubhayorapi dRSTAntasAdhyayoH sAdhyatvApAdanena pratyavasthAnaM sAdhyasamA jaatiH| 3 prAkanavAkyaM vivRNoti / 4 sakriya iti / 5 asti cetarhi / 6 tvayA vAdinA / 7 utkarSasamAdiSaNNAm / 8 vikalpa AropaH / 9 vizeSAbhAvAt / 10 hetumantareNa sAdhyasiddhirbhaviSyatItyukta satyAha / 11 katham / tathA hi|. . Page #817 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suu06|73] jaya-parAjayavyavasthA hetuguNAzrayamAkAzaM niSkriyaM dRSTamiti / kaH punarAkAzasya kriyAhetuguNaH? saMyogo vAyunA saha ! kAlatrayepyasambhavAdAkAro kriyaayaaH| na kriyAheturvAyunA saMyogaH; ityapyasAram / vAyusaMyogena vanaspatI ziyAkAraNena samAnadharmatvAdAkAze vAyusaMyogaya / yatvasau tatra kriyAM na karoti tannAkAraNatvAt ,5 kintu paramamahAparimANena mAtivaddhatvAt / atha kriyAkAraNavAyuvanaspatiyogasadRzo vAyavAkAzasaMyoga na punaH kriyAkAraNam ; na kazcidapye heturalaikAntikaH syAt-anityA zabdo'mUtatvAtsukhAdivat' ityatrApyamUrttatvaM hetuH zande'nyonyazcAkAze tatsadRza iti kathamasyAkAzenAnaikAntikatvam ? sakalAnumAno-10 cchedazca, anumAnasya sAdRzyAdeva pravarttanAt / na khalu ye dhUladharmAH kacidbhume dRSTAsta evAnyatra dRzyante tatsadRzAnAmeva darzanAt / tatonena kasyaciddhetoranaikAntikatvaM vacidanumAnAtpravRtti vecchatA taddharmasadRzastaddharmonumantavya iti kriyAkAraNavAyuvanaspatisaMyogasadRzo vAyvAkAzasaMyogopi kriyAkAraNameva / tathA 15 ca pratidRSTAntenAkAzena pratyavasthAnaM pratidRSTAntasamaH prtissedhH| sa cAyuktaH asya dUSaNAmAlatvAt / tathAhi-yadi tAvadayaM brUte-'yathAvaM tvadIyo dRSTAnto loSTAdistathA madIyopyAkAzAdiH' iti, tadA vyAghAtaH-ekasya hi dRSTAntatvenyasyAdRSTAntatvameva, ubhayostu dRSTAntatvavirodhaH / athaivaM brUte-'yathAyaM madIyo na 20 dRSTAntastathA tvadIyopi' iti / tathApi vyAghAtaH-pratidRSTAntasya hyadRSTAntatve dRSTAntasyAdRSTAntatvavyAghAtaH, pratidRSTAntAbhAve tasya dRSTAntatvopapatteH / dRSTAntasya vA'dRSTAntatve pratidRSTAntasyAdRSTAntatvavyAghAtaH, dRSTAntAbhAve tasya tattvopapatteriti / "prAgutpatteH kAraNAbhAvAdyA pratyavasthitiH sAnutpattisamA 25 jAtiH" [nyAyasU0 5 / 1112] tadyathA-'vinazvaraH zabdaH prayatnA. nantarIyakatvAtkaTakAdivat' ityukte paraH prAha-'prAgutpatteranutpanne zabde vinazvaratvasya yatkAraNaM prayatnAnantarIyakatvaM tannAsti tatoyamavinazvaraH, zAzvatasya ca zabdasya na prayatnAnantaraM janma iti / seyamanutpattyA pratyavasthA duussnnaabhaasonyaayaatilcnaat| utpanna-30 syaiva hi zabdasya dharmiNaH prayatnAnantarIyakatvamutpattidharmakatvaM vA 1 tadvadAtmApi niSkriyo bhavatviti / 2 taarnntvaadyH| 3 mahAnasAdau / 4 vaadinaa| 5 parvatAdau / 6 jaativaadii| 7 dRSyantaH / 8 vyAdhAtaM bhAvayati / 9 zabdasya / 10 kAraNaM tAlvAdi / 11 pratikUlatA / 12 liGgam / 13 nyAyAtilahanameva bhaavyti| Page #818 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amedhakAmAlabhAlaNDai 5. tadApAsapari0 bhavati nAjutpannAlyA bhAgutpatteH zabdasyA'larane kimAzrayoya. pAlammAna hAyamanutpano'sanneva 'zabdaH' iti prayatnAnantarI yakaH' iti anityaH' iti vA vyapadeSTuM zakyaH satve tu siddhamena prayatnAnantarIyakatvakAraNaM nazvaratve sAdhye, ataH kathamasya 5pratiSedha iti? "sAmAnyaghaTayoraindriyikatve samAne nityAnityasAdharmyAtsaMzayasamA jaatiH|" [ nyAyasU0 5 / 014 ] yathA 'anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAd ghaTavat' ityukte paraH sadUSaNamapazyan saMzayena pratyavatiSThate-prayatnAnantarIyakepi zabde sAmAnyena sAdha1.hmaindriAyikatvaM nityenAsti ghaTena cAnityenAsti, saMzayaH zabde nityatvAnityatvadharmayoriti / atyAca dUSaNAbhAsatvam-zabdA'nityatvA'pratibandhitvAt / yathaiva hi puruSe ziraHsaMyamanAdinA vizeSeNa nizcite sati na sthANupuruSasAdhAdUrdhvatvAt saMzayastathA prayatnAnantarIyakatvena 15 vizeSeNAnitye zabde nizcite na ghaTasAmAnyasAdhAdaindriyakatvAt saMzayo yukta iti / "ubhayasAdharmyAtprakriyAsiddheH prakaraNasamA jaatiH|" [ nyaaysuu05|1|16] 'yathA anityaH zabdaH pratAnantarIyakatvAd ghaTavat' ityanityasAdharmyAtprayatnAnantarIyakatvAcchabdasyAnityatAM kazci20 sAdhayati / aparaH punargotvAdinA sAmAnyena sa~ghiyattasya nityatAm iti, ataH pakSe virakSe ca prakriyA samAneti / IdRzyaM ca prakriyA'nativRttyA pratyavasthAnamayuktam ; virodhAt / pratipakSaprakriyAsiddhau hi pratiSedho virudhyate / pratiSedhopapattau tu pratipakSaprakriyAsiddhiAhanyate iti / 25 "traikAlyAsiddhehetorahetusamA jaatiH|" [nyAyasU0 5 / 1 / 18] yathA satsAdhane dUSaNamapazyanparaH prAha-'sAdhyAtpUrva vA sAdhanam, uttaraM vA, sahabhAvi vA syAt ? na tAvatpUrvam / asatyarthe tasya sAdhanatvAnupapatteH / nApyuttaram / asati sAdhane pUrva sAdhyasya sAdhyakharUpatvAsambhavAt / nApi sahabhAvi; khatantratayA prasiddhayoH . 1 bhUyodarzanAnizcitavyApteH sAdharmyavaidhayopAdhipratikUlatarkAdinA pakSe sandehopAdAnaM saMzayasamA jAtiH / 2 zabdavalakSaNena / 3 sAdharmyam / 4 kezabandhAdinA / 5 anityaniyAbhyAM ghttsaamaanyaabhyaaN| 6 pratyanumAnena pratyavasthAnaM prakaraNasamA vaashiH| 7 aindiyikatvAt / 8 prakriyA anumaanrcnaa| 9 sAdhyasa prAgeSa siddhatvAtkimanena hetuneti bhAvaH / Page #819 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 6173 jaya-parAjayavyavasthA 657 sAdhyasAdhanabhAvAsambhavAtsahyavindhyavat' ityahetusamatvena pratyavasthAnamayuktam hetoH pratyakSato dhUmAdevanhyAdau prasiddheriti / "arthApattitaHpratipakSasiddharApattisamA jaatiH|" [nyAyasU0 5 / 1121] yathAtraiva sAdhane prayukta paraH prAha-'yadi prayatnAnantarIyakatvenAnityaH zabdo ghaTavattadArthApattito nityAkAzasAdhA-5 nityostu yathaiva hyasparzavatvaM khe nitye dRSTaM tathA zabdepi' iti / asyAzca dUSaNAmAlatvama; sukhAdinAkAntikatvAt / nacAnaikAntikAddhetoH pratipakSasiddhiriti / "ekadharmopapatteravizeSe sarvAvizeSaprasaGgAt sattvopapattito. 'vizeSasamA jaatiH|" [ nyAyasU. 5 / 1123 ] yathAtraiva lAdhale 10 prayukte paraH pratyavatiSThate-prayatnAnantarIyakatvalakSaNaikadharmopapatteghaMTazabdayoranityatvAvizeSe sattvadharmasyApyakhilArtheSapapattaranityatvAvizeSaH syAt / tasyAzca dUSaNAbhAsatA; tathA sAdhayitumazakyatvAt / na khalu yathA prayatnAnantarIyakatvaM sAdhanadharmaH sAdhyamanityatvaM zabde 15 sAdhayati tathA sarvArthe sattvam, dharmAntarasyApi nityatvasyAkAzAdI satte satyupalambhAt , prayatnAnantarIyakatve ca satya' nitytvsyaivoplmbhaaditi| "ubhayakAraNopapatterupapattisamA jaatiH|" [nyAyasU0 5 / 21 25] yathAtraiva sAdhane prayukta paraH prAha-'yadyanityatve kAraNaM 20 prayatnAnantarIyakatvaM zabdasyAstItyanityosau tadA nityatvepyasya kAraNamasparzavattvamastIti nityopyastu' ityubhayasya nityatvasthAnityatvasya ca kAraNopapattyA pratyavasthAnamupapattisamo dUSaNAbhAsaH / evaM bruvatA vayamevAnityatvakAraNaM prayatnAnantarIyakatvaM tAvadabhyupagatam / evaM tadabhyupagamAccAnupapannastatpratiSedha iti / 25 "nirdiSTaMkAraNAbhAvepyupalambhAdupalabdhisamA jaatiH|" [nyAyasU0 5 / 1227 ] yathAtraiva sAdhane prayukte paraH pratyavatiSThate-'zAkhA. dibhaGgaje zabde prayatnAnantarIyakatvAbhAvepyanityatvamasti' iti / dUSaNAbhAsatvaM cAsyAH; prakRtasAdhanApratibandhitvAt / na khalu 30 'sAdhanamantareNa sAdhyaM na bhavati iti' niyamosti, sAdhanasyaiva 1 arthApattyA pratyavasthAnam / 2 ghttsaadhyenn| 3 anityena / 4 alpavisthAditi / 5 pareNAGgIkriyamANe / 6 yathA sarvArtheSu sAdhanadharmaH sattvamanityatvaM na sAdhayati tathA prayatnAnantarIyakatvasAdhanadharmo'nityatvaM na sAdhayatItyukte styaah| 7 nirdiSTasya sAdhyadharmasiddhikAraNasyAbhAvepi sAdhyadharmopalabdhyA prtyvsthaanm| 8 sAdhyasya / Page #820 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 prameyakamalamArtaNDe5. tadAAsapari0 sAdhyAbhAve'bhAvaniyamavyavasthitteH / na cAnityatve prayatnAnantarIyakatvameva gamakam ; utpattimattvAderapi tadgamakatvAt / "tadanupalabdheranupalambhAdabhAvasiddhau tadviparItopapatteranupalabdhisamA jaatiH|" [nyaaysuu05|129] 'yathA avidyamAnaH zabda 5 uccAraNAtpUrvamanupalabdherutpatteH pUrva ghaTAdivat / na khalUccAraNA prAgvidyamAnasya zabdasyAnupalabdhiH tadAvaraNAnupalabdheH, utpatteH prAgghaTAderiva / yasya tu darzanAt prAgvidyamAnasyAnupalabdhistasya nAvaraNAnupalabdhiH, yathA bhUmyAdyAvRtasyodakAdeH, AvaraNAnupa labdhizca zravaNAtprAk zabdasya / ' ityukte paraH prAha-tasya zabda10 syAnupalabdherapyanupalasbhAdabhAvasiddhau satyAM zabdasyAbhAvaviparItatvena bhAvasyopapatteranupalabdhisamA jaatiH| asyAzca dUSaNAbhAsatvam ; anupalabdheranupalabdhikhabhAvatayopalabdhiviSayatvAt / yathaiva hyupalabdhirupalabdheviSayastathAnupa landhirapi / kathamanyathA 'asti me ghaTopalabdhiH tadnupalabdhistu 15 nAsti' iti saMvedanamupapadyate? ___ "sAdharmyAttulyadharmopapatteH sarvAnityatvaprasaGgAdanityasamA jaatiH|" [nyaaysuu05|1133 ] yathA 'anityaH zabdaH kRtakatvAd ghaTavat' ityukte paraH pratyavatiSThate-yadi zabdasya ghaTena sAdharmya kRtakatvAdinA'nityatvaM sAdhayet, tadA sarva vastvanityaM prasa20 jyeta ghaTAdinA'nityenaM sattvena kRtvA sAdharmyamAtrasya srvtraa'vishessaat| tasyAzca dRSaNAbhAsatvam, pratiSedhakasyApyasiddhiprasaGgAt / pakSo hi pratiSedhyaHpratiSedhakastu prtipkssH| tayozca sAdharmya prati zAdiyogaH tena vinA tayorasambhavAt / tataH pratijJAdiyogAdyathA 25 pakSasyAsiddhistathA pratipakSasyApi / atha satyapi sA~dhamya pakSapratipakSayoH pakSasyaivAsiddhirna pratipakSasya; tarhi ghaTena sAdhyAkRtakatvAcchabdasyA'nityatAstu, sakalArthAnAM tvanityanA tena sAdharmyamAtrAt mA bhuuditi| 1 tasya-zabdasya / 2 sandigdhAnakAntikatvaparihAramAha / 3 byatirekanidarzanamAha / 4 jaativaadii| 5 anupalavdherapyabhAvasiddhiH kathamityukte satyAha / 6 dvitIyAnumAnamAzritya jAti vadati / 7 kutH| 8 anupalabdherupalabdhiviSayatvaM yadi na syAt / 9 ekasyAnityatve sarvasyAnityatvApAdanamanityasamA jaatiH| 10 dharmeNa / 11 pUrvoktAyA jAteH / 12 anyathA / 13 pratipakSasya / 14 katham / 15 prtishaadiyogen| Page #821 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 6 / 73] jaya-parAjayavyavasthA 659 "zabdA'nityatvoktau nityatvapratyavasthitinityasamA jaatiH|" [ nyAyasU0 5 / 1 // 35? ] tadyathA-'anityaH zabdaH' ityukte paraH pratyavatiSThate-zabdAzrayamanityatvaM kiM nityam , anityaM vA? yadi nityam, tarhi zabdopi nityaH syAt, anyathAtya tadAdhAratvaM na syAt / athAnityam / tathApyayameva doSaH-anityatvasyA'-5 nityatve hi zabdasya nityatvameva syAt / __ dUSaNAmAsatvaM cAlyA prakRtalAnA'pratibandhitvAt / prAdubhUtasya hi padArthasya avaMlo'nityatvamucyate, tasya pratijJAne pratiSedhavirodhaH / svayaM tadapratijJAne ca pratiSedho nirAzrayaH syAt / tannAnityatA zabde nityatvapratyavasthitenirAkartuM zakyeti / 10 "prayatnAnekakAryatvAtkAryasamA jaatiH|" [nyAyasU0 5 / 1 // 37] yathA 'anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAt' ityukte paraHpratyavatiSThate-prayatnAnantaraM ghaTAdInAM prAga'satAmAtmalAbhopi pratItaH, AvArakApanayanAt prAksatAmevAbhivyaktizca / tatkathamataH zabdasyAnityateti ? dUSaNAbhAsatA cAsyA prakRtasAdhanAprativandhitvAdeva / zabdasya hi prAgasataH svarUpalAalakSaNaM janmaiva prayatnAnantarIyakatvamupapadyate prAganupalabdhinimisAlAvepyanupalabdhitaH sttvaasmbhvaaditi| tadetadyogakalpitaM jAtInAM sAmAnyavizeSalakSaNapraNayanamayukta-20 meva sAdhanAbhAsepi sAdhAdinA pratyavasthAnasya jAtitvaprasaGgAt / tatheSTatvAnna doSaH, tathA hi-asAdhau sAdhane prayukte yo jAtInAM prayogaH sonabhijJatayA vA sAdhanadoSasya syAt , taddoSapradarzanArtha vA prasaGgavyAjena; ityapyasamIcInam; sAdhanAbhAsaprayoge jAtiprayogasya udyotakareNa nirAkaraNAt / 25 jAtivAdI ca sAdhanAbhAsametaditi pratipadyate vA,na vA? yadi pratipadyate; tarhi ya evArya sAdhanAbhAsatvaM hetudoSo'nena pratipannaH sa eva vaktavyo na jAtiH, prayojanAbhAvAt / prasaGgavyAjena doSa. pradarzanArtha sA; ityapyayuktam / anarthasaMzayAt / yadi hi paraprayu 1 pakSasthAnityatvadharmasya nityatvApAdanena tRtIyAsaH pratyavasthAnaM nityasamA jAtiH / 2 anggiikaare| 3 utptteH| 4 prayatnena / 5 uccAraNAt / 6 zabdasyAnupalabdhenimittamAvArakam / 7 dUSaNasya / 8 mama yogasya / 9 pUrvapakSavAdinA / 10 jAtivAdinA pryuktH| 11 pUrvapakSavAdinA pryukt| 12 prativAdiprayuktasya / 13 naiyAyikAcAryeNa / 14 vaadinH| 15 anardhaH dossH| Page #822 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [5. tadAbhAsapari0 tAyAM jAtau sAdhanAmAravAdI svaprayuktasAdhanadoSa pazyan samA. yAmevaM brUyAt 'mayA prayukta sAdhane'yaM doSaHsa cAnena nodbhAvitaH, jAtistu prayuktA' iti tadA tAvajAtivAdino na jayaH prayojanam ; usayorajJAna siddheH| nApi sAmyam ; sarvathA jayasyAsambhave 5 tasyAbhipretatvAt "aikAntikaM parAjayAdvaraM sandehaH"[ ] ityabhidhAnAt / tadaprayogepi caitatsamAnam-pUrvapakSavAdino hi sAdhanAbhAsAbhidhAne prativAdinazca tUSNIMbhAve yatkiJcidabhidhAne vA dvayorajJAnaprasiddhitaH prAznikaiH sAmyavyavasthApanAt / yadA ca sAdhanAbhAsavAdI khasAdhane doSaM pracchAdya paraprayuktAM jAtimevo. 10dbhAvayati tadA na tadvAdino jayaH sAmyaM vA prayojanam / parAjaya syaiva sambhavAt / __ athA sAdhanAbhAsametadityapratipAdya jAtiM prayuGkte; tathApyaphalastatprayogaH proktadoSAnuSaGgAt / samyaksAdhane tu prayukta tatprayogaH parAjayAyaiva / atha tUSNIMbhAve parAjayo'vazyaMbhAvI, tatprayoge tu 15 kadAcidasaduttareNApi niruttaraH syAt ityaikAntika parAjayAdvaraM sandeha ityasau yukta eveti cet ; na; tathApyaikAntikaparAjayasyAnivAryatvAt / yathaiva hyuttarapekSavAdinastUSNIMbhAve satyuttarA'. pratipattyA parAjayaH prAznikairvyavasthApyate tathA jAtiprayogepyu tarApratipatteravizeSAt , tatprayogasyAsaduttaratvenAnuttaratvAt / 20 nanu cAsya parAjayastairvyavasthApyeta yadyuttarAbhAsatvaM pUrvapakSavAyudbhAvayet, anyathA paryanuyojyopekSaNAttasyaiva parAjayaH syAt / nanvevamuttarAbhAsasyottarapakSavAdinopanyAsepi aparasyodbhAvanazatyazakyapekSayA jayaparAjayavyavasthAyAmanavasthA syAt / na khalu jAtivAdivadasyApi tUSNIbhAvaH sambhavati, samyaguttarApratipattA25 vapi uttarAbhAsasyopanyAsasambhavAt / tatazcopanyastajAtisvarUpasyAto'nyasya codbhAvanepi uttarapakSavAdinastatparihAre zaktimazakti cApekSyaiva pUrvapakSavAdino jayaH parAjayo vA vyavasthApyeta jAtivAdina ivetarasyodbhAvanazatyazakyapekSa iti / jAtilakSaNAsaduttaraprayogAdeva tatparihArAzaktinizcayAt punaru30 panyA~savaiphalye satsAdhanAbhidhAnAdevottarAbhAsatvodbhAvanazakterapyavasAyAd itarasyApi kathaM tadvaiphalyaM na syAt ? satsAdhanAbhidhAnAttadabhidhAnasAmarthyamevAsyAvasIyate na paropanyastajAtyudbhA. - 1 parAjayAyaiva na jayAyeti / 2 vaadinaa| 3 prtivaadinH| 4 jAtivAdinaH 5 tvayA. jAtiH prayukteti vacanIyaM tasyopekSaNAt / 6 tasya udbhaavitsy| 7 upanyAsa hi jaateH| 8 nizcayAt / 9 tasya jaatyudbhaavns| Page #823 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 6173] jaya-parAjayavyavasthA vanasAmarthyam ; tarhi jAtiprayogepyuttarAbhAsavAdinaH samyaguttarAbhidhAnAsAmarthya mevAvasIyeta na parodbhAvitajAtiparihArasAmarthyam / nanu saduttarAbhidhAnAsAmarthyAdeva tatparihArAsAma rthyanizcayaH, tatsaddhAve hi na saduttarAbhidhAnAsAmarthya syAt : evaM tarhi satsAdhanAbhidhAnasAmarthyAdevAsya paropanyastajAtyudbhAva-5 nazaktyavasAyostu, tadbhAve tadabhidhAnasAmarthyAyogAt / satsAdhanAbhidhAnasamarthasyApi kadAcida'laDuttareNa vyAmohasambhavAnna tadudbhAvanasArthyamavazyaMbhAvIti cet tarhi jAtivAdinaH saduttarAbhidhAnAsamarthasyApi svopanyastaparodbhAvitottarAbhAsaparihArasAmarthyasambhavAtpunarupanyAsazcaturtho'pekSaNIyaH syAt / sAdhana-10 vAdinopi tatparihAranirAkaraNAya paJcamaH / punarjAtivAdinastanirAkaraNayogyatAvavodhArtha SaSTha ityanavasthAnaM syAt / nanu nAyaM doSaH paryanuyojyopekSaNasya prativAdinA'nudbhAvanAt, 'kasya parAjayaH' ityanuyuktAH prAznikA eva hi pUrvapakSavAdinaH paryanuyojyopekSaNamudbhAvayanti / na khalu nigrahaprApto jAtivAdI skhaM 15 kaupInaM vivRNuyAt / tarhi jAtyAdiprayogamapi ta evodbhAvayantu na punaH pUrvapakSavAdI / paryanuyojyopekSaNaM te pUrvapakSavAdina evodbhAvayanti na jAtyAdivAdino jAtyAdiprayogamiti mahAmAdhyasthyaM teSAM yenaikasya doSamudbhAvayanti nAparatyeti / tataH pUrvapazavAdinaM tUSNIbhAvAdikamAracayantamuttarApratipattimudbhAvayanneva 20 jAtivAdI nigRhNAtItyabhyupagantavyam / tatrApi kathambhUtenottarApratipattyudbhAvanenAsau vijayate ? kiM khopanyastajAtyaparijJAnodbhAvanarUpeNa, parodbhAvitajAyantaranirAkaraNalakSaNena co(vA, uttarapratipattimAtrodbhAvanA''kAreNa vA? taMtrAdyavikalpe 'apakarSasamA'nyA vA jAtirmayA prayuktApi25 na jJAtAnena' ityevaM khopanyastajAtyaparijJAnamudbhAvayannAtmanaH samyaguttarApratipattimasambaddhAbhidhAyitvaM parakIyasAdhanasasyaktvaM codbhAvayatIti jAtyupanyAsavaiyarthyam , avazyambhAvitvAtpa 1 prAznikAnAm / 2 aadypkssvaadinH| 3 tatazca tRtIyA jaatirudbhaavniiyetyrthH| 4 pRssttaaH| 5 jAtivAdyahaM jAtimuktavAn tvayA vAdinA na sambhAviteti na pratipAdayatIti bhaavH| 6 guhyendriyam / 7 prAznikAH / 8 nodbhAvayantIti saMbandhaH / 9 uphaasvcnmidm| 10 prAznikAnAm / 11 prAznikAnAM mAdhyasthyAbhAvo yataH / 12 jAnan / 13 prenn| 14 pksse| 15 vAdinam / 16 pUrvapakSavAdinaH / 17 paraH vAdI / 18 jAtyantaraM-jAtivizeSaH / 19 triSu. vikalpeSu madhye / 20 utkarSasamA vA jaatiH| 21 puurvpkssvaadinaa| 22 jAtivAdI / pra0ka0 mA0 56 Page #824 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [5. tadAbhAsapari0 rAjayasya / pareNAvijJAtamAtmano doSaM svayamudbhAvayannapina parAjayamAskandatIti cet, pareNAvijJAtaH sa doSa iti kuto'vasitam ? tUSNIbhAvAdanyasya codbhAvanAditi cet ;na, vAdavistaraparihArArthatvAttasya / svavAgyantritA hi vAdino na vicaliSyantIti 5 svayamudbhAvanIyaM doSaM pareNodbhAvayituM tUSNIMbhAvo'nyasya cobhAvanaM nAjJAnAt / khayamudbhAvite hi doSe jAtyAdivAdI tatparihArArtha kiJcidanyadbhUyAditi na vAdAvasAnaM syAt / parasyA'jJAnamAhAtmyakhyApanArtha vA; pazyataivaMvidhamasyAjJAnamAhAtmyaM yena khayameva svadoSakalApamasmatsAdhanasya samyaktvaM codbhAvayatIti / 10evaM. sAdhyena pUrvapakSavAdinA pratyarvasthite kimatra jAtivAdI brUyAt-'jAtirmayA prayuktApi na jJAtAneneti vacanAMduttarakAlamanenIvasito doSakalApo na prAka, ato'jJAnenaiva prativAdinA tUSNIbhUtamanyadvodbhAvitam' iti / atrApi zapathaH zaraNam / nanu yadi nAma jaunataiva pUrvapakSavAdinA tUSNIbhUtamanyadvodbhAvitaM 15 tathApi tena saduttarAnabhidhAnAtkathaM nAsya parAjayaH syAt ? tade tajAtivAdino jAtyupanyAsepi samAnaM jAtInAM dUSaNAbhAsatvAt / tasmAnna khopanyastajAtyaparijJAnodbhAvanarUpeNottarA'pratipattyudbhAvanena tUSNIbhUtamanyadvodbhAvayantamitaraM nigRhnoti / dvitIyavikalpe khopanyastA jAtiH kathaM parodbhAvitajAtyanta20 rarUpA na bhavatIti vAdinetaraH pratipAdyate ? na tAvatsvopanyasta jAtisvarUpAnuvAdena, yathA neyamutkarSasamA jAtirapakarSasamatvAdasyA iti; prathamapakSoditadoSaprasaGgAt / nApyanupalambhAt; anupalambhamAtrasyApramANatvAt / anupalambhavizeSasyApi khopanyasta jAtikharUpopalambhalakSaNatvAt, tatra coktadoSaprasaGgAt / tanna 25 jAtivAdI jAtyantaramudbhAvayantaM prativAdinaM tadudbhAvitajAtyantaranirAkaraNalakSaNenottarApratipattyudbhAvanena vijayate / nApyuttarApratipattimAtrodbhAvanarUpeNa; 'tvayA na jJAtamuttaram' ityuttarApratipattimAtrodbhAvane hi pUrvapakSavAdinastadvizeSaviSayaH prazno'vazyaMbhAvI 'mayA tAvaduttaramupanyastametaJca kathamanuttaram' 30 iti / jAtivAdinA cAsyottarApratipattirvizeSeNodbhAvanIyA 1 vAdinA / 2 tuussnniibhaavaadeH| 3 prtivaadinaa| 4 vAdinA jAtyudbhAvanepi vAdAvasAnaM na bhaviSyati tatazca tUSNIMbhAvo'nyodbhAvanaM ca vAdAvasAnAya vyarthamityukte satyAha / 5 prayojanAntaraM tUSNIbhAvAderAha / 6 nirIkSadhvaM yUyaM sabhyAH / 7 bsH| 8 paryanuyukte sati / 9 sakAzAt / 10 puurvpkssvaadinaa| 11 doSam / 12 puurvpkssvaadii| 13 doSaH uttraaprtipttiH| 14 jaativaadii| Page #825 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 673] jaya-parAjayavyavasthA 663 'mayopanyastApyeSA jAtistvayA na jJAtA jAtyantaraM codbhAvitam iti / atra ca prAguktAzeSadopAnupaGgaH / tadevamuttarA'pratipattyudbhAvanatrayepi jAtivAdinaH parAjayasyaikAntikatvAt 'aikAntikaparAjayAdvaraM sandehaH' iti jAnannapi jAtyAdikaM prayuGkte ityetadvaco naiyAyikasyAnaiyAyikatAmAvirbhAvayet / tataH svapakSasiddhyaiva 5 jayastadasidhyA tu parAjayaH, na tu sithyottrlkssnnjaatishtairpiiti| nApi nigrahasthAnaH / teSAM hi "vipratipattirapratipattizca nigrahasthAnam" [ nyAyasU0 12 / 19 ] iti sAmAnyalakSaNam / viparItA kutsitA vA prtipttirviprtipttiH| apratipattistvA-10 rambhaviSaye'nArambhaH, pakSamabhyupagamya tasyA'sthApanA, pareNa sthApitasya vA'pratiSedhaH, pratiSiddhasya cAnuddhAra iti / pratijJAhAnyAdivyaktigataM tu vizeSalakSaNam / tatra pratijJAhAnestAvallakSaNam-"pratidRSTAntadharmya(mA)nujJA khadRSTAnte pratijJAhAniH" [nyaaysuu05|2|2] "sAdhyadharmapratyanIkena 15 dharmeNa pratyavasthitaH pratidRSTAntadharma svadRSTAnte'nujAnan pratijJAM jahAtIti pratijJohAniH / yathA 'anityaH zabda aindriyikatvAd ghaTavat' ityukte paraH pratyavatiSThate-sAmAnyamaindriyikaM nityaM dRSTam , kasmAnna tathA zabdopi ? ityevaM svaprayuktasya hetorAbhAsatAmavasyannapi kathAvasAnamakRtvA pratijJAtyAgaM karoti-yathai-20 ndriyikaM sAmAnyaM nityaM kAmaM ghaTopi nityostviti / na (sa) khalvayaM sasAdhanasya dRSTAntasya nityatvaM presajanigamanAntameva pakSaM jahAti / pakSaM ca parityajanpratijJAM jahAtItyucyate pratijJAzrayatvAtpakSasya" [ nyAyamA0 5 / 2 / 2] / iti bhASyakAramatamasaGgatameva; sAkSAdduSTAntahAnirUpatvAtta-25 syAstatraiva sAdhyadharmaparityAgAt / paramparayA tu hetUpanayanigama 1 prAguktaH uttraaprtipttilkssnnaadiH| 2 parAjayo na bhvtiiti| 3 tattvapratipatterabhAvo viprtipttiH| 4 katham ? tathA hi / 5 vAdipakSasya / 6 aprihaarH| 7 ukte hetau dUSaNodbhAvane sati pakSAbhyupagamaH prtishaa| 8 abhyupgmH| 9 dharmadharmisamudAyaH pratijJA tasyA hAniH / 10 prativAdinA paryanuyukto vaadii| 11 parakIyodAharaNadharmam / 12 vaadinH| 13 indriyagrAhyatvAt / 14 vaadinaa| 15 prativAdI / 16 jAnan / 17 kathA vaadH| 18 saadhnvaadii| 19 vaadii| 20 abhyupagacchan / 21 ghaTAdidRSTAntaH / 22 prtishaahaaneH| 23 zabdAnityatvaM saadhydhrmH| Page #826 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [5. tadAbhAsapari0 nAnAM tyAgaH, dRSTAntAlAdhutve teSAmapyasAdhutvAt / tathA ca 'pratijJAhAnireva' itysnggtm|| vArtikakArastvevamAcaSTe-"dRSTazcAsAvante sthitazceti dRSTAntaH pakSaH svapakSaH, pratidRSTAntaH prtipkssH| pratipakSasya dharma khaipakSe. 5bhyanujAnan pratijJAM jahAti / yadi sAmAnyamandriyikaM nityaM zabdopyevamastviti / " [ nyAyavA0 5 / 2 / 2] tadetadapyuyotakarasya jADyamAviSkaroti; itthameva pratijJA hAneravadhArayitumazakyatvAt / pratipakSasiddhimantareNa ca kasyacinigrahAdhikaraNatvAyogAt / na khalu pratipakSasya dharma svapakSe'10 bhyanujAnata eva pratijJAtyAgo yenAryameka eva prakAraH pratijJAhAnau syAt / adhikSepAdibhirAkulIbhAvAt prakRtyA sabhAbhIrutvAda'nyamanaskatvAdervA nimittAtkiJcitsAdhyatvena pratijJAya tadviparItaM pratijAnatopyupalambhAt puruSabhrAnteranekakAraNatvopapatteriti / tathA "pratijJAtArthapratiSedhe dharmavikalpAttadarthanirdezaH pratijJA15ntaram / " [nyAyasU0 5 / 2 / 3] pratijJAtArthasyA'nityaH zabda ityA raindriyikatvAkhyasya hetorvyabhicAropadarzanena pratiSedhe kRte taM doSamanudharan dharmavikalpaM karoti 'kimayaM zabdo'sarvagato ghaTavat, kiM vA sarvagataH sAmAnyavat' iti / yadyasarvagato ghaTavat tarhi tadvadevAnityostvityetatpratijJAntaraM nAma nigrahasthAnaM sAma20.'parijJAnAt / sa hi pUrvasyAH anityaH zabdaH' iti pratijJAyAH sAdhanAyottarAm 'asarvagataH zabdo'nityaH' iti pratijJAmAha / na ca pratijJA pratijJAntarasAdhane samarthA'tiprasaGgAt / ityapyetenaiva pratyuktam / prtijnyaahaanivttsyaapyneknimitttvopptteH| pratijJAhAnitazcAsya kathaM bhedaH pakSatyAgasyobhayatrA'vize25SAt ? yathaiva hi pratidRSTAntadharmasya khadRSTAnte'bhyanujJAnAtpakSatyAgastathA pratijJAntarAdapi / yathA ca khapakSasiddhyartha pratijJAntaraM vidhIyate tathA zabdA'nityatvasiddhyartham , bhrAntivazAttadvacchabdopi nityostvityabhyanujJAnam / yathA cAbhrAntasyedaM virudhyate tathA pratijJAntaramapi / nimittabhedAcca tadbhede'niSTanigrahasthAnAntarA 1 vicArAnte / 2 nityatvalakSaNam / 3 anitye / 4 vAdI / 5 aindriyikatvAvizeSAt / 6 pratipakSasya svapakSe'bhyupagamanenaiva / 7 vAdinaH prativAdino vA / 8 pratidRSTAntadharmasya khapakSebhyupagamaH / 9 adhikssepstirskaarH| 10 sAmAnyena / 11 bhedam / 12 vaadii| 13 vaadinH| 14 nanu pratizAntarAtpakSatyAgastasya svapakSasimartha vidhIyamAnatvAdityukte satsAha / Page #827 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 6173] jaya-parAjayavyavasthA 665 NAmapyanuSaGgaH syAt / teSAM taMtrAntarbhAva vA pratijJAntarasyApi pratijJAhAnAvantarbhAvaH syAditi / "pratijJAhetvorvirodhaH pratijJAvirodhaH" tyAyanu0 5 / 2 / 4 ] yathA guNavyatiriktaM dravyaM rUpAdibhyo bhedenAnupalabdheH / ityapyasundaram ; yato hetunA pratijJAyAH pratijJAtve niraste prakArAntarataH5 pratijJAhAniraveyamuktA syAt , hetudoSo kAra viruddhatAlakSaNaH, na pratijJAdoSa iti| "pakSapratiSedhe pratijJAtArthApanayanaM pratijJAsaMnyAsa nyAyasU0 5 / 2 / 5] yathA 'anityaH zabda aindriyikatvAd ghaTavat ityukte pUrvavatsAmAnyenAnaikAntikatve hetorudbhAvite pratijJA-10 saMnyAsaM karoti-ka evamAha 'nityaH(anityaH)zabdaH'? ityapi pratijJAhAnito na bhidheta hetoranaikAntikatvopalambhenAnApi pratijJAyAH parityAgAvizeSAditi / "avizeSokte hetau pratiSiddhe vizeSa micchato hetvantaram / [ nyAyasU0 5 / 26] nidarzanam-'ekaprakRtIdaM vyaktaM vikArANAM 15 parimANAnmRtpUrvakaghaTazarAvodaJcanAdivat' ityasya vyabhicAreNa pratyavasthAnam-nAnAprakRtInAmekaprakRtInAM dRSTaM parimANamityasya hetorahetutvaM nizcitya 'ekaprakRtisamanvaye vikArANAM parimANAt' ityAha / tadidamavizeSokte hetau pratiSiddhe vizeSaM brukto hetvantaraM nAma nigrahasthAnam / ityapyasundaram; evaM satyavizeSokte dRSTAntopanayanigamane pratiSiddhe vizeSa micchato dRSTAntAdyantaramapi nigrahasthAnAntaramanuSajyeta tatrAkSepasamAdhAnAnAM smaantvaaditi|| "prkRtaadrthaadprtismbndhaarthmrthaantrm|" [nyAyasU0 5 / 2 / 7] yathoktalakSaNe pakSapratipakSaparigrahe hetutaH sAdhyasiddhau prakRtAyAM25 1 pratizAhAnyAdau / 2 yatra pratijJA virudhyate hetunA heturvA pratijJayA virudhyate sa prtishaavirodhH| 3 uktahetau dUSaNodbhAvane svasAdhyaparityAgaH pratizAsannyAsaH / 4 vaadinaa| 5 tyAgam / 6 avizeSokta hetau vyabhicAreNa pratiSiddhe pazcAdizeSaNopAdAnaM hetvantaram / 7 prtivaadinaa| 8 pradhAnam / 9 mahadAdikAryam / 10 vastubhedAnAm / 11 vAdinoktAnumAnasya / 12 ghaTamukuTapaTalakuTazakAdInAm / 13 ekakAraNAnusyUtatve satItyarthaH / 14 vAdI / 15 dRSTAntAdyantaraM nigrahasthAnaM na syAnceddhatvantaramapi nigrahasthAnaM mA bhUditi / 16 prakRtaprameyAnupayogivacanamarthAntaraM nAma nigrahasthAnam / 17 vastudharmAvekAdhikaraNAvityAdi / Page #828 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [5. tadAbhAsapari0 prakRtaM hetu' pramANasAmarthyenohamasamarthaH samarthayitu mityavasyannapi kaithAmaparityajannarthAntaramupanyasyati-nityaH zabdo'sparzavattvAditi hetuH / hetuzca hinoterdhAtostupratyaye kRdantaM padam, [padaM]ca nAmAkhyAtopasarganipAtA iti prastutya nAmAdIni vyAcaSTe / 5 tadetadapyarthAntaraM nigrahasthAnaM samarthe sAdhane dUSaNe vA prokte nigrahAya kalpyeta, asamartha vA ? na tAvatsamarthe; svasAdhyaM prasAdhya nRtyatopi doSAbhAvAllokavat / asamarthepi prativAdinaH pakSasiddhau tannigrahAya syAt, asiddhau vA ? prathamapakSe tatpakSasiddhyaivAsya nigraho na tvato nigrahasthAnAt / dvitIyapakSepyato na nigrahaH pakSa10 siddharubhayorapyabhAvAditi / / ___ "varNakramanirdezavanirarthakam / " [nyAyasU0 5 / 2 / 8] yathA'nityaH zabdo jabagaDadaztvAt jhamaghaDhadhaSvat / ityapi sarvathArthazUnyatvAnnigrahAya kalpyeta, sAdhyAnupayogAdvA? tatrAdyavikalpo' yuktaH, sarvathArthazUnyasya zabdasyaivAsambhavAt / varNakramanirdezasyA15pya kaaryennaarthnaarthvttvopptteH| dvitIyavikalpe tu sarvameva nigraha sthAnaM nirarthakaM syAt; sAdhyasiddhAvanupayogitvAvizeSAt / kenacidvizeSamAtreNa bhede vA khAtkRtAkampahastAsphAlanakakSApiTTikAderapi sAdhyasidhyanupayogino nigrahasthAnAntaratvAnuSaGga iti / "pariSatprativAdibhyAM trirabhihitamapyavijJAtamavijJItArtham / " 20[nyAyasU0 5 / 2 / 9] atredamucyate-vAdinA trirabhihitamapi vAkyaM pariSatprativAdibhyAM mandamatitvAdavijJAtam , gUDhAbhidhAnato vA, drutoccArAdvA? prathamapakSe satsAdhanavAdinopyetannigrahasthAnaM syAt, tatrApyanayormandamatitvenAvijJAtatvasambhavAt / dvitIyapakSe tu patravAkyaprayogepi tatprasaGgo gUDhAbhidhAnatayA pariSatprativAdi25 normahAprAzayorapyavijJAtatvopalambhAt / athAbhyAmavijJAtamapyetadvAdI vyAcaSTe, gUDhopanyAsamapyAtmanaH sa eva vyAcaSTAm / avyAkhyAne tu jayAbhAva evAsya na punarnigrahaH, parasya pakSasiddhe. rabhAvAt / drutoJcArepi anayoH kathaJcit jJAnaM sambhavatyeva siddhAntadvayaveditvAt / sAdhyAnupayogini tu vAdinaH pralApamAtre 1 asparzavatvAditi / 2 vAdI / 3 vAdam / 4 prakRtArtha parityajyAnyamartha brUte ityarthaH / 5 tasya vaadinH| 6 vAdiprativAdinoH / 7 artharahitazabdoccAraNaM nirarthaka nAma nigrahasthAnam / 8 pshcaaskriymaannen| 9 nirarthakatvAnnigrahasthAnAnAm / 10 vaadinaa| 11 vAdinA trirupanyastamapi pariSatprativAdibhyAmavizAtamavidyAtAI nAma nigrahasthAnaM vAdinaH / prativAdinopyevam / 12 tAryam / Page #829 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 673] jaya-parAjayavyavasthA 667 tayorajJAnaM nAvijJAtArtha varNakramanirdezavat / tato nedamabhi(vi) jJAtArtha nirarthakAdbhidyate iti / "paurvAparyAyogAdapratisamvaddhArthamapArzakam / " nyAyasU0 5 / 210] yathA daza dADimAni paDayUpAH kuNDamajA'jinaM pllpinnddH| ityapi nirarthakAna bhidyate yathaiva hi javagaDazyAdau varNAnAM nairarthakyaM tathAna padAnAditi / yadi dulaH padanararthakyaM varNanairarthakyAdanyatvAnnigrahasthAnAntaramabhyupagamyate; tarhi vAkyanararthakyasyApyAbhyAmanyatvAnnigrahasthAnAntaratvaM syAt / padava pomidaiNA(Na)prayujyamAnAnAM vAkyAnAmapyanekadhopalanmAt / 20 "zaGkha kadalyAM kadalI ca bheryA tasyAM ca bheyA sumahadvimAnam ! tacchaGkamerIkadalIvimAnamunmattamaGgapratimaM bluuv||"[ ] ityAdivat / yadi punaH padanairarthakyameva vAkyanararthakyaM padsamudAyAtmakatvAttasya; tarhi varNanairarthakyameva padnairarthakyaM syAharNasamudAyAtmakatvAttasya / varNAnAM sarvatra nirarthakatvAtpada-17 syApi tatprasaGgazcettarhi padasthApi nirarthakatvAt tatsamudAyAsmano vAkyasyApi nairrthkyaanussnggH| padArthApekSayA padasyArthavattve vArthApekSayA varNasyApi tadastu prakRtipratyayAdivarNavat / na khalu prakRtiH kevalA padaM pratyayo vA, nApyanayoranarthakatvam / abhivyaktArthAbhAvAdanarthakatve padasthApi tatsyAt / yathaiva hi prakRtyarthaH20 pratyayenAbhivyajyate pratyayArthazca prakRtyA tayoH kevalayoraprayogAt, tathA 'devadattastiSThati' ityAdiprayoge suvanta padArthasya tiGantapadena tiGantapadArthasya ca subantapadenAbhivyakteH kevala~syAprayogaH / padAntarApekSasya padasya sArthakatvaM prakRtyapekSasya pratyayasya tadapekSasya ca prakRtyAdivarNasya samAnamiti / "avayavaviparyAsavacanamaprAptakAlam / " [nyAyasU0 5 / 2 / 11] avayavAnAM pratijJAdInAM viparyAsenAbhidhAnamaprAptakAlaM nAma nigrahasthAnam / ityapyapezalam / prekSAvatAM pratipattRRNAmavayavakramaniyama vinaapyrthprtipttyuplmbhaadevdttaadivaakyvt| nanu yathApazabdA 1 pUrvAparA'saGgatapadakadambakoccAraNAdapratiSThitavAkyArthamapArthakaM nAma nigrhsthaanm| 2 unmattA gaGgA ysminprdeshe'saavunmttgnggH| 3 vAkye pade c| 4 prakRtyAdAvapi padAnAmevArthavattvaM na punarvarNAnAM yena dRSTAntaH siddhaH syAdityukte satyAha / 5 varNasya / 6 padasya / 7 sArthakatvam / 8 yathAkramollaGghanena prayujyamAnamanumAnavAkyam / 9 aprAptAvasaram / 10 devadatta gAmabhyAja zuklAM daNDenetyAdivat / Page #830 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 prameyakamalamArtaNDe / 5. tadAbhAsapari0 cchutAcchabdasmaraNaM tato'rthapratyaya iti zabdAdevArthapratyayaH parampa. rayA tathA pratijJAdyavayavavyutkramAt tatkramasmaraNaM tato vAkyArthapratyayo na tadyutkramAt, ityapyasAram ; evaMvidhapratItyabhAvAt / yasmAddhi zabdAduccaritAdyatrAthai pratItiH sa eva tasya vAcako 5nAnyaH, anyathA 'zabdAttatkramAJcApazabde tadyutkrame ca smaraNaM tato'rthapratItiH' ityapi vaktuM zakyeta / evaM zabdAdyanvAkhyAnavaiyarthya cet ;na; evaM vAdino'niSTamAtrApAdanAt , apazabdepi cAnvAkhyAnasyopalambhAt / 'saMskRtAcchabdAtsatyAddharmonyasmAda'dharmaH' iti niyame cAnyadharmAdharmopAyAnuSThAnavaiyarthyam / dharmAdharmayozcAprati10 niyamaprasaGgaH, adhArmike dhArmike ca tacchabdopalambhAt / bhavatu vA tatkramAdarthapratItiH, tathApyarthapratyayaH krameNa sthito yena vAkyona vyutkramyate tannirarthakaM na tva'prAptakAlamiti / "zabdArthayoH punarvacanaM punaruktamanyatrAnuvAdAt / " [ nyAyasU0 5 / 2 / 14] tatrArthapunaruktamevopapannaM na zabdapunaruktam / arthabhede 15zabdasAmyepyasyA'sambhavAt "hasati hasati svAminyuccairudatyatiroditi, kRtaparikaraM svedodgori pradhAvati dhAvati / guNasamuditaM doSApetaM praNindati nindati, dhanalavaparikrItaM yatraM pranRtyati nRtyati / " [vAdanyAyapR0 111] ityAdivat / tataH sveSTArthavAcakaistairevAnyairvA zabdaiH satyAH pratipAdanIyAH / tatpratipAdakazabdAnAM tu saMkRtpunaH punarvAbhidhAnaM nirarthakaM na tu punaruktam / yadya(da)pyAdApanasya svazabdena punarvacanaM punaruktamuktam / yathA 'utpattidharmakama nityam' 25 ityuktvA'rthAdApannasyArthasya yo'bhidhAyakaH zabdastena svazabdena brUyAt 'nityamanutpattidharmakam' iti / tadapi pratipannArthapratipAdakatvena vaiyarthyAnnigrahasthAnaM nAnyathA / tathA cedaM nirarthakAnna vishessyeteti| 1 satyazabdasya / 2 smRtazabdAt / 3 viparyayAt / 4 smRtakramAt / 5 smRtApazabdAtsmRtatatkramAt / 6 zabdAderapazabdAdismaraNaprakAreNa / 7 punaH punaH kathanamanvAkhyAnam / 8 saMskRtAcchandAddharmo'nyasAdadharma iti niyamAnApazabde'nvAkhyApanamastItyukte styaah| 9 ijyaa'dhyynaadirnyH| 10 sati / 11 kriyAvizeSaNam / 12 kriyAvizeSaNam / 13 maulyena snggrhiitm| 14 yatramiva yatraM bhRtyaH / 15 zabdapaunaruktyamupapannaM na bhvedytH| 16 prthmoccaaritaiH| 17 kathanAnantaramekavAram / 18 arthasya / 19 punaruktatvaprakAreNa / Page #831 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 6173] jaya-parAjayavyavasthA __"vijJAtasya pariSadA trirabhihitasyA'pratyuccAraNamananubhApaNam / " [nyaaysuu05|2016] apratyuccArayankimAzrayaM parapakSapratiSedhaM brUyAt? ityatrApi kiM sarvasya vAdinoktasyAnanubhASaNam , kiM vA yannAntarIyikA sAdhyasiddhistasyeti ? tatrAdyaH pakSo'yuktaH; paroktamazeSamapratyuccArayatopi dUpaNavacanA'vyAghAtAt / yathA5 'sarvamanityaM sattvAt' ityukte 'sattvAt ityayaM hetuviruddhaH' iti hetumevoccArya viruddhatodbhAvyate-'kSaNakSayAyekAnte sarvathArthakriyAvirodhAtsattvAnupapatteH' iti, samarthyate ca, tAvatA ca paroktahetordUSaNAtkimanyoccAraNena ? aMto yannAntarIyikA sAdhyasiddhistasyaivA'pratyuccAraNamananubhASaNaM pratipattavyam / athaivaM dUSayituma-10 samarthaH zAstrArthaparijJAnavizeSavikalatvAt tadA'yamuttarA'pratipattereva tiraskriyate na punarananubhASaNAditi / "avijJAtaM cAjJAnam / " [ nyAyasU0 5 / 2 / 17] vijJAtArthasya pariSadA prativAdinA yadavijJAtaM(na)tadajJAnaM nAma 'nigrahasthAnam / ajAnan kasya pratiSedhaM brUyAt ? ityapyasAram ; pratijJAhAnyAdi-15 nigrahasthAnAnAM bhedAbhAvAnuSaGgAt tatrApyajJAnasyaiva sambhavAt / teSAM tatprabhedatve vA nigrahasthAnapratiniyamAbhAvaprasaGgaH paroktasyA jJAnAdibhedena nigrahasthAnAnekatvasambhavAt / "uttrsyaaprtipttirprtibhaa|" [ nyAyasU0 5 / 2 / 18] sApyajJAnAnna bhidyata ev| "nihaprAptasyAnigrahaH paryanuyojyopekSaNam / " [nyAyasU0 5 / 2 / 21] paryanuyojyo hi nigrahopapatyA cordanIyastasyopekSaNaM "nigrahaM prAptosi' ityananuyoga eva / etacca 'kasya parAjayaH ityanuyukta~yA pariSadA vacanIyam / na khalu nigrahaprAptaH khaM kaupInaM vivRNuyAt / ityapyajJAnAnna vyatiricyata eva / "aMnigrahasthAne nigrahasthAnAnuyogo niranuyojyAnuyogaH / " [nyAyasU0 5 / 2 / 22] tasyApyajJAnAtpRthagbhAvonupapanna eva / 1 vAdinA / 2 prativAdinA / 3 prativAdyuktasya / 4 prativAdinA / 5 anyat dharmisAdhyAdi / 6 sarvasya vAdinoktasyAnanubhASaNaM na ghaTate yataH / 7 pareNa / 8 hetU. cAraNaM kRtvA / 9 prtivaadii| 10 prtivaadii| 11 pariSadA vijJAtasyApi vAdivAkyasya prativAdinA yadavizAtaM tadazAnaM nAma / 12 prtivaadii| 13 AdinA ardhA di. grhH| 14 prAptadoSAnudbhAvanaM paryanuyojyopekSaNaM nAma nigrahasthAnam / 15 prativAdinaH / 16 idaM te nigrahasthAnamAyAtamato nigrahItosIti vacanIyaH / 17 pRssttyaa| 18 guhyam / 19 doSarahite doSodbhAvanaM niranuyojyAnuyogo nAma nigrahasthAnam / 20 Page #832 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 prameyakamalamArtaNDe / 5. tadAbhAsapari0 "kAryavyAkhaGgAtkathAvicchedo vikssepH|" [nyAyasU0 5 / 2 / 19 ] sisAdhayiSitasyArthasyA'zakyasAdhyatAmavasIya kAlayApanArtha yatkarttavyaM vyAsajya kathAM vicchinatti-idaM me karaNIyaM parihIyate. tasminnavasite pazcAtkathayiSyAmi / ityapyajJAnato nArthAntaramiti 5prtipttvym| ___ "vapakSe doSAbhyupagamAt parapakSe doSaprasaGgo matAnujJA / " [nyaaysuu05|2|20] yaH pareNa coditaM doSamanuddhRtya bravIti-bhavatpakSepyayaM doSaH samAnaH' iti, sa khapakSe doSAbhyupagamAtparapakSe doSaM prasajan paramatamanujAnAtIti matAnuzA nAma nigrahasthAna10mApadyate / ityapyajJAnAnna bhidyate eva / anaikAntikatA cAtra hetoH; tathAhi-taskaroyaM puruSatvAtprasiddhataskaravat' ityukte 'tvamapi taskaraH syAt' iti hetoranaikAntikatvamevoktaM syAt / sa cAtmIyahetorAtmanaivAnaikAntikatvaM dRSTvA prAha-bhavatpakSepyayaM doSaH samAnaH-tvamapi puruSosi ityanaikAntikatvamevodbhAva 15 yatIti / ___ "hInamanyatamenApyavayavena nyuunm|" nyAyasU0 5 / 2 / 12] yassinvAkye pratijJAdInAmanyatamo'vayavo na bhavati tadvAkyaM hInaM nAma nigrahasthAnam / sAdhanAbhAve sAdhyasiddherabhAvAt, pratijJAdInAM ca paJcAnAmapi sAdhanatvAt ; ityapyasamIcInam; pazcAvayavaprayoga20 mantareNApi sAdhyasiddheH pratipAditatvAt , pakSahetuvacanamantare Naiva tatsiddherabhAvAt atastaddhInameva nyUnaM nigrahasthAnamiti / _ "hetuudaahrnnaadhikmdhikm|" nyaaysuu05|2|13] yasminvAkye dvau hetU dvau vA dRSTAntau tadadhika nigrahasthAnam ; ityapi vArtam; tathAvidhAdvAkyAtpakSaprasiddhau parAjayAyogAt / kathaM caivaM pramA25 NasaMplevobhyupagamyate ? abhyupagame vAdhikatvAnnigrahAya jAyeta / 'pratipattidADhya-saMvAdasiddhiprayojanasadbhAvAnna nigrahaH' ityanyatrApi samAnam / hetunA dRSTAntena vaikena prasAdhitepyarthe dvitIyasya hetodRSTAntasya vA nAnarthakyam, tatprayojanasadbhAvAt / na caivaima navasthA; kasyacittacinirAkAMkSatopapatteH pramANAntaravat / kathaM 30 cAsya kRtakatvAMdo svArthikakapratyayavacanam , 'yatkRtakaM tadani 1 shaatvaa| 2 svapakSoktadoSamaparihRtya parapakSepi dUSaNamudbhAvayato matAnuzA nAma nigrahasthAnam / 3 vaadii| 4 prtivaadinaa| 5 svapakSe / 6 sambandhayan / 7 vAdI / 8 svayam / 9 anumAnasya / 10 adhikasya nigrahasthAnatvaprakAreNa / 11 ekasmipramANaviSaye pramANAntaravartanaM prmaannsNpvH| 12 pareNa / 13 hetudRSTAntAntarAnveSaNaprakAreNa / 14 anumAne / 15 adhiknigrhsthaanvaadinH| 13 sAdhane / Page #833 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 6 / 73] jaya-parAjayavyavasthA 671 tyam' iti vyAptau yattadvacanam, vRtipadaprayogAdeva cArthapratipattau vAkyaprayogaH adhikatvAnnigrahasthAnaM na syAt ? tathAvidhasyApyasya pratipattivizeSopAyatvAttaveti cet : kathamanekalya hetodRSTAntasya vA tadupAyabhUtasya vacanaM nigrahAdhikaraNam ? nirarthakasya tu vacanaM nirarthakatvAdeva nigrahasthAnaM nAdhikatvAditi / 5 _ "siddhaantmbhyupetyaaniymaatkthaaprsnggo'psiddhaantH|" nyAyasU0 5 / 2 / 23] pratijJAtArtha parityAgAnnigrahasthAnam ! yathA nityAna'bhyupetya zabdAdIn hunara nityAn brUte / ityapi prativAdinaH pratipakSasAdhane satyeva nigrahasthAnaM naanythaa| ___ "hetvAbhAsAzca ythoktaaH|" [nyAyasU0 5 / 2 / 24] asiddhavi-10 ruddhAnakAntikakAlAtyayApadiSTaprakaraNasamA nigrahasthAnam / ityatrApi viruddhahetUddhAvane pratipakSasiddhernigrahAdhikaraNatvaM yuktam / asiddhAdhudbhAvane tu prativAdinA pratipakSasAdhane kRte tadyuktaM nAnyatheti / etenAsAdhanAGgavacanAdi nigrahasthAnaM pratyuktam ; ekasya svae-15 kSasiyaivAnyasya nigrahaprasiddhaH / tataH sthitametat"vapakSasiddherekasya nigrahonyasya vaadinH| nAsAdhanAGgavacanamadoSodbhAvanaM dvyoH||"[ ] iti / idaM cAnavasthitam"asAdhanAGgavacanamadoSodbhAvanaM dvyoH| nigrahasthAnamanyattu na yukta miti neSyate // " [ vAdanyApR0 1] iti| atra hi svapakSaM sAdhayan vAdiprativAdinoranyataro'sAdhanA. GgavacanAda'doSodbhAvanAdvA paraM nigRhNAti, asAdhayanvA ? prathamapakSe khapakSasiyaivAsya parAjayAdanyodbhAvanaM vyartham / dvitIyapakSe tu asAdhanAGgavacanAdyudbhAvanepi na kasyacijayaH pakSasiddharubhayora-25 bhAvAt / yaccAsya vyAkhyAnam-"sAdhanaM siddhiH tadaGgaM trirUpaM liGgam , tasyA'vacanaM tUSNIMbhAvo yatkiJcidbhASaNaM vaa| sAdhanasya vA 1 samAsotra vRttiH| 2 syaadev| 3 adhikatvAnnigrahasthAnatvaM kaH kArayettadvacanasya / 4 nirarthakatvAnnigrahasthAnaM bhaviSyatItyukte satyAha / 5 svIkRtAgamaviruddhaasAdhanamapasiddhAnto nAma nigrahasthAnam / 6 pratipakSasidhyabhAve / 7 saugatamatametat / 8 AdinA adoSodbhAvanAdi / 9 vaadiprtivaadinoH| 10 etadIyaM vyaakhyaanmstygre| 11 asAdhanAGgavacanaM vAdina eva nigrahasthAnamadoSodbhAvanaM tu prativAdina / eveti dvayoriti padamuktam / 12 hetoH| 13 anyasya doSasya / Page #834 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 prameyakamalamArtaNDe [5. tadAbhAsapari0 trirUpaliGgasyAGgaM samarthanam vipakSe bAdhakapramANadarzanarUpama. tasyA'vacanaM vAdino nigrahasthAnam" [vAdanyAyapR05-6) iti / tatpazcAvayavaprayogavAdinopi samAnam-zakyaM hi tenApyevaM vaktum-siddhaGgasya paJcAvayavaprayogasyAvacanAtsaugatasya vAdino 5 nigrahaH / na cAsya tadavacanepi na nigrahaH, pratijJAnigamanayoH 'pakSadharmopasaMhArasya sAmarthyAgamyamAnatvAt / gamyamAnayozca vacane punrukttvaanussnggaat| nanutatprayogepi hetuprayogamantareNa sAdhyArthAprasiddhiH; ityapyapezalam ; pakSadharmopasaMhArasyApyevaimavacanAnuSaGgAt / atha sAmarthyAgamyamAnasyApi 'yatsattatsarve kSaNikaM yathA ghaTaH saMzca zabdaH' iti pakSadhopasaMhArasya vacanaM hetorapakSadhamatvenAsiddhatvavyavacchedArtham ; tarhi sAdhyAdhArasandehApanodArtha gamyamAnasyApi pakSasya nigamanasya ca pakSahetUdAharaNopanayAnAmekArthatvapradarzanArtha vacanaM kinna syAt ? na hi pakSAdInAmekArthatvopadarzanamantareNa saGgatatvaM ghaTate; bhinnaviSayapakSAdivat / 15 nanu pratijJAtaH sAdhyasiddhau hetvAdivacanamanarthakameva syAt, 'anyathA nAsyAH sAdhanAGgateti cet, tarhi bhava'topi hetutaH sAdhyasiddhau dRSTAntonarthakaH syAt, anyathA nAsya sAdhanAGgateti samAnam / nanu sAdhyasAdhanayovyAptipradarzanArthatvAd dRSTAnto nAnarthakaH tatra tadapradarzane hetoragamakatvAt / ityapyasaGgatam ; sarvAnityatva20 sAdhane sattvAdedRSTAntA'sambhavato'gamakatvAnuSaGgAt / vipakSavyA vRttyA satvAdergamakatve vA sarvatrApi hetau tathaiva gamakatvaprasaGgAda dRSTAntonarthaka eva syAt / vipakSavyAvRttyA ca hetuM samarthayan kathaM pratijJA pratikSipet ? tasyAzvAnabhidhAne kva hetuH sAdhyaM vA varttata ? gamyamAne pratijJAviSaye eveti cet, tarhi gamyamAnasyaiva 25 hetorapi samarthanaM syAnna tUktasya / atha gamyamAnasyApi hetormanmatipratipattyartha vacanam ; tathA pratijJAvacane ko'paritoSaH ? yaccedam-'asAdhanAGgam' ityasya vyAkhyAntaram-"sAdhamryeNa hetorvacane vaidhaya'vacanaM vaidhamryeNa vA prayoge sAdharmyavacanaM gamyamAnatvAt punaruktam / ato na sAdhanAGgam / " [ vAdanyAyapR0 3065] ityapyasAmpratam / yataH samyaksAdhanasAmarthena svapakSaM sAdhayato vAdino nigrahaH syAt , aprasAdhayato vA? prathamapakSe kathaM 1 vyAkhyAnam / 2 yogasya / 3 saugatamatamAlambyAcAryeNocyate / 4 pratijJAnigamanaprakAreNa / 5 vyatirekeNa / 6 saugatasya / 7 hetutaH sAdhyasiddhirna bhavatIti cet / 8 sAdhyasyA'zApako bhavati heturiti bhaavH| 9 vipakSotra nityaH / 10 saugtH| 11 pratipAdanam / 12 hetorvcne| 13 pratipAdanam / Page #835 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 6 / 73] jaya-parAjayavyavasthA 673 sAdhyasiddhya'prativandhivacanAdhikyopalambhamAtreNAsya nigraho virodhAt ? nanvevaM nATakAdighoSaNAtopyasya nigraho na syAt satyamevaitat svasAdhyaM prasAdhya nRtyatopi dopAmAvAllokavat / anyathA tAmbUlabhakSaNabhRkSepalAtkRtAkaspahattAsphAlanAdibhyopi satyasAdhanavAdino nigrahaH syAt / atha svapakSamaprasAdhayatosya5 nigrahaH, nanvatrApi kiM prativAdinA svapakSe sAdhile vAdino vacanAdhikyopalambhAnnigraho lakSyeta, alAdhide kA? prathamavikalpe svapakSasidhaivAtya ligrahAcadAdhiyodbhAvanamanarthakam , tasmin satyapi svapakSasiddhimantareNa jayAyogAt / dvitIyapakSe tu yugapadvAdiprativAdinoH parAjayaprasaGgo jayaprasaGgo vA syAtsva-10 pakSasiddherabhAvAvizeSAt / nanu na svapakSasiddhyasiddhinivandhanau jayaparAjayau tayorzAnAzAnanivandhanatvAta / sAdhanavAdinA hi sAdhu sAdhanaM jJAtvA vaktavyaM dUSaNavAdinA ca tadrUpaNam / tatra sAdharmyavacanAdvaidharmyavacanAdvA'. rthasya pratipattau tadubhayavacane vAdinaH prativAdinA sabhAyAmasA-15 dhanAGgavacanasyodbhAvanAt sAdhusAdhanAbhidhAnAjJAnasiddheH parA. jayaH, prativAdinastu tadpaNajJAnanirNayAjayaH syAt ; ityapyavi. cAritaramaNIyam / vikalpAnupapatteH / sa hi prativAdI nidoSasAdhanavAdino vacanAdhikyamudbhAvayet, sAdhanAbhAsavAdino vA? tatrAdyavikalpe vAdinaH kathaM sAdhusAdhanAbhidhAnA'jJAnam ,20 tadvacaneyattAjJAnasyaivAsambhavAt ? dvitIyavikalpe tu na prativAdino dUSaNazAnamavatiSTate sAdhanAbhAsasyAnudbhAvanAt / tadvacanA. dhikyadoSasya jJAnADhUSaNazosAviti cet ; sAdhanAbhAsAjJAnAdUpaNajJopIti naikAntato vAdinaM jayet, tadadoSodbhAvanalakSaNasya parAjayasyApi nivArayitumazakteH / atha vacanAdhikyadopodbhAva-25 nAdeva prativAdino jayasiddhau sAdhanAbhAsodbhAvanamanarthakam ; nanvevaM sAdhanAbhAsAnudbhAvanAttasya parAjayasiddhau vacanAdhikyodbhAvanaM kathaM jayAya prakalpyeta? atha vacanAdhikyaM sAdhanAbhAsaM codbhAvayataH prativAdino jayaH; kathamevaM sAdharmyavacane vaidharmyavacanaM tadvacane vA sAdharmyavacanaM jayAya prabhavet ? 1 samyaksAdhyasiddhizcennigrahaH kathaM nigrahazcetsA kathamiti virodhH| 2 sAdhyasiddhayapratibandhivacanAdhikyamAtratopi na nigraha iti prkaarenn| 3 sAdhanadUSaNaM jJAtvA vaktavyam / 4 sAdhyalakSaNasya / 5 etAvatparimANena sAdhusAdhanaM vAcyamiti jJAnasya / 6 srvthaa| 7 tatazca jayAyaivobhayavacanam / pra. ka. mA0 57 Page #836 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 prameyakamalamArtaNDe [5. tadAbhAsapari0 kathaM caivaM vAdiprativAdinoH pakSapratipakSapArigrahavaiyarthaM na syAt ? kvacidekanApi pakSe sAdhanasAmarthyazAnAzAnayoH sambhavAt / na khalu zabdAdau nityatvasyAnityatvasya vA parIkSAyAma ekasya sAdhanasAmarthya jJAnamanyasya cAjJAnaM jayasya parAjayasya vA 5 nivandhanaM na sambhavati / yugapatsAdhanasAmarthyasya jJAnena vAdiprativAdinoH kasya jayaH parAjayo vA syAttavizeSAt ? na kasyaciditi cet, tarhi sAdhanavAdino vacanAdhikyakAriNaH sAdhanasAmarthyA'jJAnasiddheH prativAdinazca vacanAdhikyadoSodbhAvanAttadoSamAtre jJAnasiddherna kasyacijayaH parAjayo vA 10 syAt / na hi yo yaddoSaM vetti sa tadguNamapi, kutazcinmAraNazaktivedanepi viSadravyasya kuSThApanayanazaktau saMvedanAnudayAt / tanna tatsAmarthyajJAnAjJAnanivandhanau jayaparAjayau zakyavyavasthau yatho. kadoSAnuSaGgAt / svapakSasiddhyasiddhinibandhanau tu tau niravadyau pakSapratipakSaparigrahavaiyarthyAbhAvAt / kasyacitkutazcitvapakSasiddhau 15 sunizcitAyAM parasya tatsiyabhAvataH sajayaparAjayAprasaGgAt / yaccedam-'adoSodbhAvanam' ityasya vyAkhyAnam-"prasajyapratiSedhe doSodbhAvanA'bhAvamAtramadoSodbhAvanam , paryudAse tu doSAbhAsAnAmanyadoSANAM codbhAvanaM prativAdino nigrahasthAnam" ] iti; tadvAdinA doSavati sAdhane prayukte 20 satyanumatameva, yadi vAdI svapakSaM sAdhayet, nAnyathA / vacanAdhikyaM tu doSaH prAMgeva prativihitaH / yathaiva hi paJcAvayavaprayoge vacanAdhikyaM nigrahasthAnam , tathA vyavayavaprayoge nyUnatApi syAdvizeSAbhAvAt / pratijJAdIni hi paJcApyanumAnAGgam-"pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAnyavayavAH" [nyAyasU0 111 / 32] itya25 bhidhAnAt / teSAM madhye'nyatamasyApyanabhidhAne nyUnatAkhyo doSo. nuSajyata eva / "hInamanyatamenApi nyUnam" [nyAyasU0 5 / 2 / 12] iti vacanAt / tato jayetaravyavasthAyAH 'pramANatadAbhAsauM' ityAdito nAnyanibandhanaM vyavatiSThate, ityetacchalAdau tannivandhanatvenAgrahagrahaM parityajya vicArakabhAvamAdAyA'malamanasi prAmANikAH 30 svayameva sampradhArayantu, kRtamatiprasaGgena / 1 vaadinH| 2 prtivaadinH| 3 atyantAbhAvamAtram / 4 prativAdinA / 5 vacanAdhikyadoSanirAkaraNasamaye / 6 yogasya / 7 saugatasya / 8 nigrahasthAnam / Page #837 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 673] jaya-parAjayavyavasthA sAbhAra gaditaM pramANamakhilaM saMkhyAphalasvArthataH, suvyaktaiH sakalArthasAviSayaiH svalpaiH prasannaiH padaiH / yenAsau nikhilaprabodhajanano diyAdguNAmbhonidhiH, vAkIyoH paramAlayo'tra satataM maannikynndiprbhuH||1|| iti zrIprabhAcandraviracite prameyakamalanArtaNDe parIkSAmukhAlaGkAre 5 paJcamaH paricchedaH samAH (parIkSAmukhasUtrapAThApekSayA tu 'sambhavadanyadvicAraNIyam iti sUtrAntaM SaSThaparicchedasamAptiH) Page #838 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shrii| atha SaSThaH pricchedH|| prAcAM vAcAmamRtataTinIpUrakarpUrakalpAn , bandhAna(nma)ndA navakukavayo nUtanIkurvate ye| te'yaskArAH subhaTamukuTotpATipANDityabhAjam , bhittvA khaDgaM viddhati navaM pazya kuNThaM kuThAram // 5 nanUktaM pramANetarayorlakSaNamadhuNaM nayetarayostu lakSaNaM noktam, taJcAvazyaM vaktavyam , tavacane vineyAnAM nA'vikalA vyutpattiH syAt ityAzaGkamAnaM pratyAha sambhavadanyadvicAraNIyam // 674 // iti| 10 sambhavadvidyamAnaM kathitAtpramANatadAbhAsalakSaNAdanyat naya nayAbhAsayorlakSaNaM vicAraNIyaM nayaniSThaidigmAtrapradarzanaparatvAdasya prayAsasyeti / tallakSaNaM ca sAmAnyato vizeSatazca sambhavatIti tathaiva tadvadyutpAdyate / tatrA'nirAkRtapratipakSo vastvaMzagrAhI jJAtuM rabhiprAyo nayaH / nirAkRtapratipakSastu nayAbhAsaH / ityanayoH 15 sAmAnyalakSaNam / sa ca dvedhA dravyArthika-paryAyArthikavikalpAt / dvyamevArtho viSayo yasyAsti sa dravyArthikaH / paryAya evArthoM yasyAstyasau paryAyArthikaH / iti nayavizeSalakSaNam / tatrAdyo naigamasaGgrahavyavahAravikalpAt trividhaH / dvitIyastu RjusUtra shbdsmbhiruuddhaivNbhuutviklpaaccturvidhH| 20 tatrAniSpannArthasaGkalpamAtragrAhI naigmH| nigamo hi saGkalpaH, tatra bhavastatprayojano vA naigamaH / yathA kazcitpuruSo gRhItakuThAro gacchan 'kimarthaM bhavAngacchati' iti pRSTaH sannAha-presthamAnetum' iti / eMdhodakAdyAharaNe vA vyApriyamANaH "kiM karoti bhavAn' iti pRSTaH prAha-'odanaM pacAmi' iti / na cAsau prasthapa 1 kalpaH sdRshH| 2 'bandhAn' iti vizeSyapadamadhyAhAryam / 3 parIkSAmukhasya / 4 prakaraNasya / 5 vikalAdezavizeSamAzritya pravRtto zAturabhiprAyo ( zAnasvarUpaH) nayaH / 6 sAmAnyalakSaNalakSito nyH| 7 dravati droSyatya'dudruvacceti dravyaM jiivaadi| 8 jIvasya yathA naranArakAdiH sukhaduHkhAdi / 9 prastho maanvishessH| 10 edhaHkASTham / dkmudkm| Page #839 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 6174 } nayavivecanam 677 ryAya odanaparyAyo vA niSpannalannippattaye saGkalpamAtre prasthAdivyavahArAt / yadvA naikaGgamo naigamo dharmadharmiNorguNepradhAnabhAvena viSayIkaraNAt / 'jIvaguNaH sukham' ityatra hi jIvasyAprAdhAnyaM vizeSaNatvAt , sukhasya tu prAdhAnyaM vizeSa(gyatvAt / 'sukhI jIvaH' ityAdau tu jIvasya prAdhAnya na sukhAdeviparyayAt / na cAsyaivaM 5 pramANAtmakatvAnupaGgaH, dharmadharmiNoH prAdhAnyenAtra zapterasambhavAt / tayoranyataira eva hi naigamanayena prdhaantyaanubhuuyte| prAdhAnyena dravyaparyAyadvayAtmakaM cArthamanubhavaddhijJAnaM pramANa pratipattavyaM naanyditi| sarvathAnayorarthAntaratvAbhisandhistu naigmaabhaasH| dharmadharmiNoH 10 sarvathArthAntaratve dharmiNi dharmANAM vRttivirodhasya prtipaadittvaaditi| khAtyavirodhenaika~dhyamupanIyArthAnAkrAntabhedAn smstgrhnnaatsNgrhH| sa ca paro'parazca / tatra paraH sakalabhAvAnAM sadAtmanekatvamabhipraiti / 'sarvamekaM sadavizeSAt' ityukte hi 'sat' iti-15 vogvijJAnAnuvRttiliGgAnumitasattAtmakatvenaikatvamazepArthAnAM saMgRhyate / nirAkRtA'zeSavizeSastu sattA'dvaitAbhiprAyastaidAbhAso dRSTeSTavAdhanAt / tathA'paraH saMgraho dravyatvenAzeSadravyANAmekatvamabhipreti / 'dravyam' ityukte hyatItAnAgatavartamAna kAlavartivivakSitAvivakSitaparyAyavaNazIlAnAM jIvAjIvatadbhedaprabhedAnAmeka-20 tvena saMgrahaH / tathA 'ghaTaH' ityukte nikhilaghaTavyaktInAM ghtttvenaiktvsNgrhH| sAmAnyavizeSANAM sarvathArthAntaratvAbhiprAyo'narthAntaratvAbhiprAyo vA'parasaGgrahAbhAlaH, prtiitivirodhaaditi| saGgrahagRhItArthAnAM vidhipUrvakamabaharaNaM vibhajanaM bhedena prarUpaNaM 25 vyavahAraH / parasaMgraheNa hi saddharmAdhAratayA sarvamekatvena 'sat' iti saMgRhItam / vyavahArastu tadvibhAgamabhipreti / yatsattadravyaM 12 1 anyonyaguNapradhAnabhUtabhedAbhedaprarUpaNo naigmH| 2 gauNamukhyarUpeNa / 3 dharmoM dharmI vaa| 4 abhipraayH| 5 bhinnatve / 6 svasyArthasya jAtiH sadAtmikA / 7 ekaprakAram / 8 antliinvishessaan| 9 prti| 10 vastUnAm / 11 viSayI. karoti / 12 dvndH| 13 idaM sadidaM sditi| 14 etA eva liGgaM tena / 15 brhmvaadH| 16 snggrhaabhaasH| 17 dRSTena pratyakSeNeSTenAnumAnena ca / 18 pari. NamanasvabhAvAnAm / 19 vizeSasya savyapekSaH sanmAtragrAhI saGgrahaH / 20 bhedarUpeNa / 21 abhedarUpeNa / 22 yogasya mImAMsakasya ca / Page #840 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 prameyakamalamArtaNDe [6. nayapari0 paryAyo vA / tathaivAparaH saGgrahaH sarvadravyANi 'dravyam' iti, sarvaparyAyAMzca 'paryAyaH' iti saMgRhNAti / vyavahArastu tadvibhAgamamipraiti-yadravyaM tajjIvAdi SaDvidham , yaH paryAyaH sa dvividhaH sahabhAvI kramabhAvI ca / ityaparasaGgrahavyavahAraprapaJcaH prAgRjusUtrAtpa. 5rasaGgrahAduttaraH pratipattavyaH, sarvasya vastunaH kthnycitsaamaanyvishessaatmktvsmbhvaat| na cAsyaivaM naigamatvAnuSaGgaH; saGgrahaviSayapravibhAgaparatvAt , naigamasya tu guNapradhAnabhUtobhayaviSayatvAt / yaH punaH kalpanAropitadravyaparyAyapravibhAgamabhipreti sa vyavahArAbhAsaH, pramANavAdhitatvAt / na hi kalpanAropita eva dravyAdi10 pravibhAgaH; svArthakriyAhetutvAbhAvaprasaGgAdgaganAmbhojavat / vyavahArasya cA'satyatve tadAnukUlyena pramANAnAM pramANatA na syAt / anyathA svapnAdivibhramAnukUlyenApi teSAM ttprsnggH| uktaM ca"vyavahArAnukUlyAttu pramANAnAM prmaanntaa| nAnyathA vAdhyamAnAnAM jJAnAnAM ttprsnggtH||" [ laghI0 kA0 1570] iti / Rju prAJjalaM vartamAnakSaNamAtraM sUtrayatItyajusUtraH 'sukhakSaNaH sampratyasti' ityAdi / dravyasya satopyanarpaNAt , atItAnAgatakSaNayozca vinaSTAnutpannatvenAsambhavAt / na caivaM lokavyavahAravilo paprasaGgaH, nayasyA'syaivaM viSayamAtraprarUpaNAt / lokavyavahArastu 20 sakalanayasamUhasAdhya iti| / yastu bahirantarvA dravyaM sarvathA pratikSipatyakhilArthAnAM pratikSaNaM kSaNikatvAbhimAnAt sa tadAbhAsaH, prtiitytikrmaat| bAdhavidhurA hi pratyabhijJAnAdipratItirbahirantazcaikaM dravyaM pUrvottaravivarttavarti prsaadhytiityuktmuurkhtaasaamaanysiddhiprstaave| pratikSaNaM kSaNikatvaM 25ca tatraiva prtivyuuddhmiti| kAlakArakaliGgasaMkhyAMsAdhanopahabhedAdbhinnamartha zapatIti 1 jIvA'jIvadharmA'dharmanabhaHkAlabhedAt / 2 yathA caitanyam / 3 sukhAdiryathA / 4 dravyaparyAyavibhinnatvaprakAreNa / 5 naigamo'pi saMgrahanayapravibhAgaparo bhaviSyatItyukte satyAha / 6 vyavahArAnukUlyAbhAvena / 7 vyaktam / 8 bodhayati / 9 zuddhaparyAyagrAhI pratipakSasApekSa RjusuutrH| kSaNikaikAntanayastu tadAbhAsaH / 10 kSaNaH pryaayH| 11 dravyasyAtItAnAgatakSaNayozca sUcakaH kuto na syAdityukte satyAha / 12 vivakSA'bhAvAt / 13 sukhakSaNaH smprtiityaadiprkaarenn| 14 nirAkaroti / 15 jainaiH / 16 saMkhyA ekvcnaadiH| 17 sAdhano yussmdsmtsvbhedaatridhaa| 18 upagrahaH= upsrgH| Page #841 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 6174] nayavivecanam zabdo nayaH zabdapradhAnatvAt / tato'pAstaM vaiyAkaraNAnAM matam / ne hi "dhAtusamvandhe pratyayAH" [pANi nivyA0 3 / 4 / 1] iti sUtramArabhya 'vizvadRzvA'sya putro bhavitA' ityatra kAlabhedepyekaM padArthamAtAH-'yo vizvaM drakSyati sosya putro bhavitA' iti, bhaviSyakAlenAtItakAlasyA'bhedAbhidhAnAt tathA vyavahAropalambhAt / 5 taccAnupapannam ; kAlabhedepyarthatyA'mede'tiprasaGgAt , rAvaNazaGkhacakravartizabdayorapyatItAnAgatArthanacarayorekArthatApatteH / athAnayobhinnaviSayatvAnnaikArthatA, 'vizvazyA bhavitA' ityanayorapyasau mA bhUttata eva / na khalu 'vizvaM dRSTavAn-vizvadRzvA' iti zabdasya yo'rthotItakAlaH, sa 'bhavitA' iti zabdasyAnAgatakAlo 10 yuktaH, putrasya bhAvino'tItatvavirodhAt / atItakAlasyApyanAgatatvAdhyAropAdekArthatve tu na paramArthataH kAlabhedepyabhinnArthavyavasthA syaat| tathA 'karoti kriyate' iti kartakarmakAraka bhedepyabhinnamartha te evAdriyante / 'yaH karoti kiJcit sa eva kriyate kenacit' iti 15 pratIteH / tadapyasAmpratam ; 'devadattaH kaTaM karoti' ityatrApi kartRkarmaNodevadattakaTayorabhedaprasaGgAt / tathA, 'puSyastArakA' ityatra liGgabhedepi nakSatrArthamekamevAdriyante, liGgamaziSyaM lokAzrayatvAttasyaH ityasaGgatam ; 'paTaH kuTI' ityatrApyekatvAnuSaGgAt / 20 ___ tathA, 'Apo'mbhaH' ityatra saMkhyAmedepyekamartha jalAkhyaM manyante, saMkhyAbhedasyA'bhedakatvAhAdivat / tadapyayuktam ; 'paTastantavaH' ityatrApyekatvAnuSaGgAt / tathA 'ehi manye rathena yAsyasi na hi yAsyasi yAtaste pitA' iti sAdhanabhedepyA'bhedamAdriyante "prahAse manyavAci yuSmanma-25 nyate'smadekavaca" [jainendravyA0 102 / 153] ityabhidhAnAt / tadpyapezalam ; 'ahaM pacAmi tvaM pacasi' ityatrApyekArthatvaprasaGgAt / tathA, 'santiSThate pratiSThate' ityatropagrahabhedepyAmedaM pratipadyante upasargasya dhAtvarthamAtrodyotakatvAt / tadapyacAra, 'santiSThate pratiSThate' ityatrApi sthitigatikriyayorabhedaprasaGgAt / tataH30 1 kAlAdibhedAdbhinnamartha pratipAdayati zabdo nayo ytH| 2 shbdbhedaadrthbhedmkurvtaam| 3 prtishaavntH| 4 ata evAvItArthako vizvadRzvazabdo drakSyatIti vaya'tkAlena vigRhyate / 5 vaiyAkaraNAH / 6 vaiyAkaraNAH / 7 AdinA lghvaadigrhH| 8 jainendravyAkaraNasya sUtram / mUla'ka' pustake 'prahase' iti pAThosti / 9 vaiyAkaraNAH / Page #842 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [6. nayapari0 / kAlAdibhedAdbhina evArthaH zabdasya / tathAhi-vivAdApanno vibhinna kAlAdizabdo vibhinnArthapratipAdako vibhinnakAlAdizabdatvAt tathAvidhAnyazabdavat / nanvevaM lokavyavahAravirodhaH syAditi cet; virudhyatAmasau tattvaM tu mImAMsyate, na hi bhessjmaature5cchaanuvrti| nAnArthAnsametyAbhimukhyena rUDhaH samabhirUDhaH / zabdanayo hi paryAyazabdabhedAnnArthabhedamabhipraiti kAlAdibhedata evArthabhedAbhiprAyAt / ayaM tu paryAyabhedenApyarthabhedamabhipreti / tathA hi-'indraH zakraH purandaraH' ityAdyAH zabdA vibhinnArthagocarA vibhinnazabda10 tvaadvaajivaarnnshbdvditi| emitthaM vivakSitakriyApariNAmaprakAreNa bhUtaM pariNatamartha yobhipreti sa evambhUto nayaH / samabhirUDho hi zakanakriyAyAM satyAmasatyAM ca devarAjArthasya zakravyapadezamabhipraiti, pazorgamana. kriyAyAM satyAmasatyAM ca govyapadezavat, tathA rUDheH sadbhAvAt, 15 ayaM tu zakanakriyApariNatikSaNe eva zakramabhipreti na pUjanAbhiSe. canakSaNe, atiprasaGgAt / na caivaMbhUtanayAbhiprAyeNa kazcidakriyAzabdosti, 'gaurazvaH' iti jAtizabdAbhimatAnAmapi kriyAzabda. tvAt, 'gacchatIti gaurAzugAmyazvaH' iti / 'zuklo nIlaH' iti guNazabdA api kriyAzabdA eva, 'zucibhavanAcchuklo nIlanA20 nIlaH' iti / 'devadatto yajJadattaH' iti yadRcchAzabdA api kriyA zabdA eva, 'devA enaM deyAsuH' iti devadattaH, 'yajJe enaM deyAt' iti yajJadattaH / tathA saMyogisamavAyidravyazabdAH kriyAzabdAH eva, daNDosyAstIti daNDI, viSANamasyAstIti vissaanniiti| paJcataMyI tu zabdAnAM pravRttirvyavahAramAtrAnna nizcayAt / 25 evamete zabdasamabhirUdvaivambhUtanayAH sApekSAH samyag , anyo. nyamanapekSAstu mithyeti pratipattavyam / eteSu ca nayeSu RjusUtrAntAzcatvArorthapradhAnAH zeSAstu trayaH shbdprdhaanaaHprtytvyaaH| . 1 vizvadRzvA bhavitA karoti kriyate ityaadiH| 2 rAvaNazaGkhacakravartyAdizabdavat / 3 liGgavacanAdibhedenArthabhedaprakAreNa / 4 samAzritya / 5 paryAyabhedAtpadArthanAnAtvaprarUpakaH smbhiruuddhH| 6 kriyAzrayeNa bhedaprarUpaNamitthambhAvotra / 7 yathA namanakriyAM kurvatopi pAcakatvaprasaGgaH syAt / 8 kriyaaprdhaantyaa| 9 astIti kriyAtra / 10 jAtikriyAguNayadRcchAsambandhavAcakaprakAreNa / Page #843 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 6174] nayavivecanam kaH punaratra bahuviSayo nayaH ko vAlpaviSayaH kazcAtra kAraNabhUtaH kAryabhUto veti cet ? 'pUrvaH pUrvo bahuviSayaH kAraNabhUtazca paraH parolpavipayaH kAryabhUtazca' iti brUmaH ! saMgrahAddhi naigamo bahuviSayo bhAvA'bhAvaviSayatvAt , yathaiva hi saMti saGkalpastathA'satyapi, saGgrahastu tatolpaviSayaH sanmAtragocaratvAt , 5 tatpUrvakatvAca tatkAryaH saMgrahAvyavahAropi tatpUrvakaH sadvizepAvavodhakatyAdalpaviSaya eka / vyavahArakAlatritayavRttyarthagocarAt RjulUtroNi tatpUrvako vartamAnArthagocaratayAlpaviSaya ekA / kArakAdibhedenA'bhinnamartha pratipadyamAnAjusUtrataH tatpUrvakaH zabdanayopyalpaviSaya eva tadviparItArthagocaratvAt / zabda-10 nayAtparyAyabhedenArthAbhedaM pratipadyamAnAt taidviparyayAt tatpUrvaka samabhirUDhopyalpaviSaya eva / samabhirUDhatazca kriyAbhedenA'bhinnamartha pratiya'taH tadviparyayAt tatpUrvaka evambhUtopyalpaviSaya eveti / nanvate nayAH kimekasminvipaye'vizeSeNa pravarttante, kiMvA vizeSostIti ? atrocyate-yatrottarottaro nayo'rthAze pravarttate 15 tatra pUrvaH pUrvopi nayo vartate eva, yathA sahastre'STazatI tasyAM vA paJcazatItyAdau pUrvasaMkhyottarasaMkhyAyAmavirodhato vartate / yatra tu pUrvaH pUrvo nayaH pravartate tatrottarottaro nayo na pravartate; paJca. zatyAdAva'STazatyAdivat / evaM nayArthe pramANasyApi sAMzavastuvedino vRttiraviruddhA, na tu pramANArthe nayAnAM vastvaMzamAtravedi-20 nAmiti / kathaM punarnayasaptabhaGgayAH pravRttiriti cet ? 'pratiparyAyaM vastunyekatrAvirodhena vidhipratiSedhakalpanAyAH' iti bruumH| tathAhi-saGkalpamAtragrAhiNo naigamasyAzrayaNAdvidhikalpanA, prasthAdikaM kalpanA mAtram-'prasthAdi syAdasti' iti / saMgrahAzrayaNAttu pratiSedhaka-25 lpanA; na prasthAdi saGkalpamAtram-prasthAdisanmAtrasya tathApratIterasataH pratItivirodhAditi / vyavahArAzrayaNAdvA dravyasya paryAyasya 1 vidyamAne vastuni / 2 atIte'nAgate c| 3 paryAyabhedena bhinnArthagocaratvAdityarthaH / 4 prApnuvataH prakaTayato vaa| 5 uttarottaranayaviSaye pUrvapUrvanayapravartanaprakAreNa uttarottarasaMkhyAyAM pUrvapUrvasaMkhyApravartanaprakAreNa vA paJcazatyAdAvaSTazatyAdya'pravatanaprakAreNa vaa| 6 avirodhenetyabhidhAnAtpratyakSAdiviruddhavidhipratiSedhakalpanAyAH, ekatra vastunItyabhidhAnAdanekavastvAzrayavidhipratiSedhakakalpanAyAzca saptabhaGgIrUpatA pratyuktA / 7 vidhipratiSedhau astitvanAstitve / 8 saMgraho nayaH / 9 prasthAditvena / 10 gaganakusumavat / Page #844 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabeyakamAlamArtaNDai [6. nayapari0 vA prasthAdipratIti tadviparItasthA'sataH sato vA protumshktH| RjusUtrAzrayaNAdvA paryAyamAtrasya prasthAditvena pretItiH, anyathA pratItyanupapattaH / zabdAzrayaNAdvA kAlAdibhinnasyArthasya prasthAditvam, anyathAtiprasaGgAt / smbhiruuddhaashrynnaaii| paryAyabhedena 5 bhinnasyArthasya prasthAditvam, anyathA'tiprasaGgAt / evaMbhUtAzraya NAA prasthAdikriyApariNatasyaivArthasya prasthAditvaM nAnyasya atiprasaGgAditi / tathA syAdurbhayaM kramArpitobhayanayArpaNAt / syAdavaktavyaM sahArpitobhayanayAzrayaNAt / evamavaktavyottarAH zeSAstrayo bhaGgA yathAyogamudAhAH / 10 nanu codAhRtA nayasatamaGgI / pramANasaptabhaGgItastu tasyAH kiGkato vizeSa iti cet ? 'sakalavikalAdezakRtaH' iti bruumH| vikalAdezasabhAvA hi nayasaptabhaGgI vstvNshmaatrprruupktvaat| sakalAdezasabhAvA tu pramANasaptabhaGgI yathAvadvasturUpaprarUpakatvAt / tathA hi-syAdasti jIvAdivastu khadravyAdicatuSTayApe15kSayA / syAnAsti prdrvyaadictussttyaapekssyaa| syAdubhayaM kramArpi tadvayApekSayA / syAdavaktavyaM sahArpitadvayApekSayA / evamavaktavyo. ttarAstrayo bhaGgAH prtipttvyaaH| kasmAtpunarnayavAkye pramANavAkye vA saptaiva bhaGgAH sambhava ntIti cet ? pratipAdyapraznAnAM tAvatAmeva sambhavAt / praznavazA. 20 deva hi sptbhnggiiniymH| saptavidha eva praznopi kuta iti cet ? saptavidhajijJAsAsambhavAt / sApi saptadhA kuta iti cet ? saptadhA sNshyotptteH| sopi saptadhA kathamiti cet ? tadviSayavastudharmasya saptavidhatvAt / tathA hi-sattvaM tAvadvastudharmaH; tadana bhyupagame vastuno vastutvAyogAt kharazaGgavat / tathA kathaJcida25 sattvaM taddharma eva; svarUpAdibhiriva pararUpAdibhirapyasyA'sattvA. 1 saGkalpamAtrasya prasthAditvena jJAtum / 2 pratiSedhakalpanA syAt / 3 saGkalpamAtreNa / 4 pratiSedhakalpaneti smbndhH| 5 paTAderapi prasthAditvaM syAt / 6 pratiSedha. kalpanA / 7 sNklpmaatrenn| 8 saGkalpamAtreNa / 9 prtissedhklpnaa| 10 sngklpmaatrsy| 11 etAvatA syAdasti syAnnAstIti bhaGgadvayaM siddhm| 12 prasthAdiH syAdasti nAsti ca / 13 saha-yugapat / 14 apitaH vivakSitaH / 15 prasthAdiH syAdastyavaktavyaH, syAnnAstyavaktavyaH, syAdastinAstyavaktavyazceti / 16 kathanAt / 17 nayapramANasaptabhajhyA yathAkrama medazAnArthamullekhaH kathyate syAdasti syAnAstItyAdiH / tathA ca syAdasti jIvAdivastu syAnnAsti jIvAdivastu ityAdi / 18 AdinA kssetrkaalbhaavgrhH| 19 zAtumicchA jijJAsA / 20 svarUpasya / 21 pareNAGgIkriyamANe / 22 jIvAdipadArthasya / 23 anythaa| Page #845 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 673] saptabhaMgIvivecanam niSTau pratiniyatasvarUpo'saMbhavAdvastupratiniyamavirodhaH syAt / etenai kramArpitobhayaMtvAdInAM vastudharmatvaM pratipAditaM pratipattavyam / tadbhAve krameNa sadasattvavikalpazabdavyavahAravirodhAt, sahA'vaktavyatvopalakSitottaradharmatrayavikalpasya zabdavyavahArasya cAsattvaprasaGgAt / na cAmI vyavahArA nirviSayA eva; vastupra-5 tipattipravRttiprAtinizcayAt tathAvidharUpAdivyavahAravat / nanu ca prathamadvitIyadharmavat prathamatIyodiyA krametarArpitAnAM dharmAntaratvaliddherna latavidhadhamaniyamaH lijyet : ityAyasundaram ; kramAptiyoH prathamatRtIyadharmayoH dharmAntaratvenA'pratIteH, sattvadvayasyAsambhavAdvivakSitavarUpAdinA sattvasyaikatvAt 110 tadanyasvarUpAdinA sattvasya dvitIyasya sambhave vizeSAdezAt tattratipakSabhUtAsattvasyApyaparasya sambhavAdaparadharmasaptakasiddhiH(ddheH) saptabhayantarasiddhito na kshcidupaalmbhH| etena dvitIyatRtIyadharmayoH kramAptiyordharmAntaratvamaprAtItika vyAkhyAtam / kathamevaM prathamacaturthayordvitIyecaturthayostRtIyecaturthayozca sahitayodharmA-15 ntaratvaM syAditi cet ? caturthe'vaktavyatvadharme sattvAsattvayoraparAmarzAt / na khalu sahArpitayostayoravaktavyazabdenAbhidhAnam / kiM tarhi ? tathApitayostayoH sarvathA vaktumazakteravaktavyatvasya dharmAntarasya tena pratipAdana miSyate / na ca deva sahitasya sattvasyAsatvasyobhayasya vA'pratItidharmAntaratvAsiddhiA, prathame bhaGge 20 sattvasya pradhAnabhAvena pratIteH, dvitIye tvasattvasya, tRtIye kramArpitayoH sattvAsattvayoH, caturthe tvavaktavyatvasya, paJcame 1 prenn| 2 pRthubunodarAdyAkAraH sAslAdimattvAdiA pratiniyatasvarUpaH / 3 sattvAsattvayorvastudharmatvasamarthanapareNa grnthen| 4 sahArpitobhayatvAdInAM ca / 5 avaktavyaM sadavaktavyama'sadavaktavyamubhayA'vaktavyaM ceti / 6 nanu yebhyaH zabdavyavahArebhyo'nyathAnupapattyA kramArpitobhayatvAdvayaH paJca dharmA avasthApyante te nirviSayA evAtaH kathaM tebhysttsiddhirityaarekaayaamaah| 7 tathAvidhaH prtipttiprvRttimaaptinishcyhetubhuutH| 8 tasyApi nirviSayatve sakalapratyakSAdivyavahArApahnavAnna kasyacidiSTatattvavyavasthA syAt / 9 AdinA dvitIyatRtIyAdigrahaH / 10 yugapat / 11 manuSyasvarUpe svadravyakSetrakAlabhAvAH svarUpam , AdinA pararUpasaMgrahaH, te ca yataH parakIyA drvyaadyH| 12 ekajIvasya / 13 tasmAt / 14 anyasya devaadeH| 15 bhvaantraapekssyaa| 16 paryAyakathanAt / 17 saH dvitIyasattvaH / 18 bsH| 19 prthmtRtiiydhrmyodhrmaantrtvniraakrnnen| 20 iti| 21 prathamatRtIyAdiprakAreNa / 22 syAdastyavaktavyamiti / 23 syAnnAstyavaktavyamiti / 24 syAdasti nAstyavaktavyamiti / 25 apratIteH / Page #846 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 684 prameyakamalamArtaNDe [6. nayapari0 sattvasahitasya, baSThe punarasattvopetasya, sato krame kramavattadubhayayuktasya sakalajanaiH suprtiittvaat|| . nanu cAvaktavyatvasya dharmAntaratve vastuni vaktavyatvasyASTamasya dharmAntarasya bhAvAtkathaM saptavidha eva dharmaH saptamaGgIviSayaH 5syAt ? ityapyapezalam ; sattvAdibhirabhidhIyamAnatayA vaktavya svasya prasiddhaH, sAmAnyena vaktavyatvasyApi vizeSeNa vaktavyatAyAmavasthAnAt / bhavatu vA vaktavyatvAvaktavyatvayordharmayoH prsiddhiH| tathApyAbhyAM vidhipratiSedhakalpanAviSayAbhyAM sattvAsattvAbhyAmiva saptabhaGgyantarasya pravRtterna tadviSayasaptavidhadharmaniyamavyA10 ghAtaH, yatastadviSayaH saMzayaH saptadhaiva na syAt ta~ turjijJAsA vA tannimittaH prazno vA vastunyekatra saptavidhavAkya niymhetuH| ityupapanneyam-praznavazAdekavastunyavirodhena vidhipratiSedhakalpanA saptamaGgI / 'avirodhena' ityabhidhAnAt pratyakSAdiviruddhavidhipratiSedhakalpanAyAH saptamajhIrUpatA pratyuktA, 'ekavastuni' ityabhi15dhAnAJca anekavastvAzrayavidhipratiSedhakalpanAyA iti / athavA prAguktazcaturaGgo vAdaH patrAvalamvanamapyapekSate, atasta. lakSaNamatrAvazyamabhidhAtavyam yato nAsyA'vijJAtakharUpasyAvalamvanaM jayAya prabhavatIti bruvANaM prati sambhavadityAha / sambhava dvidyamAnamanyat patralakSaNaM vicAraNIyaM tdvicaarcturaiH| tathAhi20 svAbhipretArthasAdhanAnavadyagUDhapadasamUhAtmakaM prasiddhAvayavalakSaNaM vAkyaM patramityavagantavyaM tathAbhUtasyaivAsyaM nirdoptopptteH| na khalu svAbhipretArthAsAdhakaM duSTaM suspaSTapadAtmakaM vA vAkyaM nirdoSa patraM yuktamatiprasaGgAt / na ca kriyApadAdigUDhaM kAvyamapyevaM patraM prasajyate prasiddhAvayavatvaviziSTasyAsya patratvAbhidhAnAt / 25na hi padagUDhAdikAvyaM pramANaprasiddhapratijJAdyavayavavizeSaNatayA kizcitprasiddham , tasya tathA prasiddhau patravyapadezasiddheravAdhanAt / "prasiddhAvayavaM vAkyaM kheTasyArthasya sAdhakam / sAdhu gUDhapadaprAyaM patramAhuranAkulam // " [patrapa0 pR0 1] 1 tadubhayaM sattvAsattvam / 2 AdinA hyasattvaM sattvAsattve ca saMgRhyate / 3 vstunH| 4 sadAdibhaGgatrayarUpeNa saMghaTate ityAdiprakAreNa / 5 kalpanA bhedaH / 6 yathA syAdasti syAnnAstItyAdi tathA syAdvaktavyaM syAdavaktavyaM syAdvaktavyAvaktavyamityAdiprakAreNa / 7 bsH| 8 priikssaamukhe| 9 patrasya / 10 apazabdabahulam / 11 kAvyAderapi patratvaprasaGgAt / 12 abAdhitam / Page #847 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khU0 674 patravicAraH kathaM prAguktavizeSaNaviziSTaM vAkyaM patraM nAma, tasya zrotrasamadhigamya padasamudayavizeSarUpatvAt , patrasya ca tadviparItAkAratvAt ? na ca yadyato'nyattattena vyapadeSTuM zakyamatipresaGgAditi cet, 'upacaritopacArAt' iti brUmaH / zrotrapathaprasthAyino hi varNAtmakapadasamUhavizeSasvabhAvavAkyasya lipyAmupacArastatrAsya jana-5 rAropyamANatvAt , lipyupacaritavAkyasyApi patre, tatra likhitasya tatrasthatvAt' ityupacAritopacArAtpatravyapadezaH liddhaH / na ca yadyatonyattattenopacArAdupacAritopacArAdyA vyapadeSTumazakyam , zakrAdayaMtra vyavahartRjanAbhiprAye zakropacAropalammAda, tasmAcAnyatra kASThAdAvupacaritopacArAcchakravyapadezasiddheH / athavA 10 prakRtasya vAkyasya mukhya eva patravyapadezaH-'padAni bhAyante gopyante rakSyante parebhyaH svayaM vijigISuNA yasminvAkye tatpatram' iti vyutpatteH / prakRtipratyayAdigopanAddhi padAnAM gopanaM vinizcitapadakharUpatadabhidheyatattvebhyopi parebhyaH sambhavatyeva / tasyoktaprakArasya patrasyAvayavau kvacidbAveva prayujyate 15 tAvataiva saadhysiddhH| tadyathA: "svAntabhAsitabhUtyAdyayantAtmatadubhAntavAk / parAntadyotitohIzamitItakAtmakatvataH // " [ iti / anta eva hyAntaH, svArthiko'N vAnaprasthAdivat / prAdipAThApekSayA sorAntaH svAntaH ut, tena bhAsitA dyotitA bhUti-20 rudbhUtirityarthaH / sA AdyA yeSAM te vAntabhAsitabhUtyAdyAH te ca te tryantAzca udbhUtivyayadhrauvyadharmA ityarthaH / te evAtmAnaH tAMstanotIti svAntabhAsitabhUtyAdyayantAtmatat iti saadhydhrmH| ubhAntA vAgyasya tadujhAntavAk-vizvam, iti dharmi / tasya sAdhyadharmaviziSTasya nirdezaH / utpAdAditrisvabhAvavyApi sarva-25 mityrthH| parAnto yasyAsau parAntaH praH, sa eva dyotitaM dyotanamupasarga ityarthaH / tenoddIptA cAsau mitizca tayA itaH khAtmA yasya tatparAntadyotitoddIptamitItasvAtmakaM 'pramitiprAptasvarUpam' ityarthaH / tasya bhAvastattvaM 'prameyatvam' ityarthaH, pramANaviSayasya prameyatvavyavasthiteH iti saadhndhrmnirdeshH| dRSTAntAdyabhAve'pi 30 ca hetorgamakatvam "etadvayamevAnumAnAGgam" [parIkSAmu0 3 / 37] 1 ghaTasya paTavyapadezaprasaGgAt / 2 puMsi / 3 prtivaadibhyH| 4 anumAnavAkye / 5 vizvam / 6 prmeytvaat| 7 praparA'pasamanvAdiH praadiH| 8 vyApnoti / 9 parAntadyotitena / 10 praaptH| 11 svasAdhyapratipAdakatvam / pra. ka. mA0 58 Page #848 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 686 prameyakamalamArtaNDe [6. nayapari0 ityatra samarthitam / anyathAnupapattibalenaiva hi hetorgamakatvam , sA cAtrAstyeva ekAntasya pramANAgocaratayA viSayAparicchede samarthanAt / evaM pratipAdyAzayavazAniprabhRtayopyavayavAH patra vAkye drssttvyaaH| tathAhi5 "citraadydntraanniiymaarekaantaatmktvtH| yaditthaM na taditthaM na yathA'kiJciditi tryH||1|| tathA cedamiti proktau catvAro'vayavA mtaaH| tasmAttatheti nirdeze paJca patrasya kasyacit // 2 // " [patrapa0 pR0 10] 10 citramekAnekarUpam, tadetatIti citrAt-ekAnekarUpavyApi anekAntAtmakamityarthaH / sarvavizvayadityAdisarvanAmapAThApekSayA yadanto vizvazabdo 'yat ante yasya' iti vyutptteH| tena rANIyaM zabdanIyaM vizvamityarthaH / tadanekAntAtmakaM vizvamiti pakSanirdezaH / ArekA saMzayaH, sA ante yasyetyArekAntaHprameyaH 15"pramANaprameyasaMzaya" [ nyAyasU0 // 1 // 1] ityAdipAThApekSayA, sa AtmA yasya tadArekAntAtmakam , tasya bhAvastattvaM tasmAt , iti saadhndhrmnirdeshH| yaditthaM na bhavati yaccitrAnna bhavati taditthaM na bhavati ArekAntAtmakaM na bhavati yathA'kiJcit-na kiJcit athavA akiJcit sarvathaikAntavAdyabhyupagataM tattvam / iti trayos20 vayavAH patre kacitprayujyante / tathA cedamiti pakSadharmopasaMhAravacane ctvaarH| tasmAttathA'nekAntavyApIti nirdeze paJceti / , yaJcedaM yogaiH svapakSasiyartha patravAkyamupanyastam- sainyalaDbhAra nA'nantarAnArthaprasvApadA''zaiyato'nIkonenalaDyuk kulodbhavo vaiSopyanaizyatApastanna'nRraDlajut parAparatatvavitta25 danyo'nAdiravAyanIyatvata evaM yadIktatsakalavidvargavadetaJcaivamevaM taditi patram / asyAyamarthaH-ina AtmA sakalasyaihikapAralaukikavyavahArasya prabhutvAt , saha tena vartate iti senaH / sa eva cAturvarSyAdivatvArthike dhyaNi kRte "sainyam' iti bhavati / tasya laD-vilAsaH, taM bhajate sevate iti sainyalanAk-'dehaH' 1.jainaiH| 2 sarvathA nityasya kSaNikasya vA vstunH| 3 ata sAtatyagamane / 4-kharaviSANavada |5-aarekaantaatmkm / 6. dehH| 7.prbodhkaariindriyaadikaarnnklaapH| 8 AsamudrAt / 9 mirinikaro bhuvanasannivezazca / 10 inalaDyuk= suuryaacndrmsau| 11 pRthivyaadikaarydrvysmuuhH| 12 vakSyate svayamevAmesvArthaH / 13 zAnabhogAdipadArthaH / 14 laDa vilAse / / Page #849 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para sU0 674 patravicAraH 687 iti yAvat / arthaH prayojanaM tasmai arthArthaH, na arthArtho'nArthaH / prakRSTo laukikasvApAdvilakSaNaH svApaH prakhApA-buddhyAdiguNaviyukalyAtmano'vasthAvizeSaH mokSa iti yAvat / na hi tatsAdhya kizcitprayojanamasti; tasya lakalapuruSaprayojanAnAmante vyavasthAnAt / anarthazcAsau pratApazca / nanvevaM saugatalyApatyApi grahaNa 5 syAt , sopi nArthaprasvApo bhavati sakalasantAnanivRttilakSagakhyA mokSaya logatairanyupagamAt / taduktam"dIpo yathA nitinabhyupeto naidAni gacchade bAntarikSam ! dizaM na kAzcidvidizaM na kAzcitsnehakSayAtkevalameti zAntim / jIvastathA nirvRtimabhyupeto naivAvaniM gacchati nAntarikSam / 10 dizaM na kAJcidvidizaM na kAJcitklezakSayAtkevalameti zAntim / / [saundarananda 16628,29] anAha-nAnantareti / anto vinAzastaM roti puruSAya ddaatiityntrH| nAntaro'nantaraH puruSasya vinAzadAyako netyarthaH / anntrshvaasaavnrthaarthprskhaapshvaanntraa'nrthaarthprsvaapH|neti nipAtaH15 prtissedhvaacii| nAnantarAnArthaprasvApo laukiko nidrAkRtaH vApa ityarthaH / taM kRntati chinattIti nAnantarAnArthaprasvApakRt-'pravodhakArIndriyAdikAraNakalApaH' iti yaavt| ziSu ityayaM dhAtubhauvAdikaH secanArthaH, "jiSu DiSu ziSu vipu ukSa pRSTha vRdhu secane" ] ityabhidhAnAt / tasmAccheSaNaM bhAve ghani kRte 20 'zeSaH' iti bhavati / tasmAtsvArthike'Ni kRte 'zairSaH' iti jAyate / zaiSaM karoti "tatkaroti tadAcaSTe, tenAtikAmati dhurUpaM ca" [ ] iti Nici kRte TeH khe ca kRte zaiSIti bhavati / "tadantA dhavaH" jainendravyA0 20139 ] iti (saMjJAyAM satyAM "prAgdhoste" [jainendravyA0 2 / 148] ityAGA yogH| AzeSa-25 yati samantAdbhuvaH sekaM karotIti kvipi tasya ca sarvApahAreNa lope Datve ca kRte AzaiDiti bhavati / AzaiT cAsau syaccAzaiTsyat lokaprasiddhaH samudraH / tasmAdAzaiTsyataH-A samudrAditi yAvat / nipUrva iS ityayaM dhAturgatyarthaH parigRhyate-"iSu gatihiMsanayozca" [ ] iti vacanAt / nISate 30 gacchatIti nIda, na nIDa'nIda / tasmAtsvArthika ke pratyaye'nIka iti bhavati / acalo girinikara ityarthaH / yadi vA aM viSNu nISati gacchati smaashrytiityniidd-bhuvnsnniveshH| taduktam 1 anrthaarthprsvaapH| 2 paramamokSasya na tu jiivnmoksssy| 3 rA dAne / 4 zeSa eva zeSaH / 5 lope / 6 'dhu' iti dhaatusNshaa| 7 ( mAghe ) / Page #850 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 688 prameyakamalamArtaNDe [6. nayapari. "yugAntakAlapratisaMhRtAtmano jaganti yasyAM saavikaasmaaste| tanau mamustatra na kaiTabhadviSastapodhanAbhyAgamasambhavA mH||" [zizupAlava0 123 ] na vidyate nA samavAyikAraNabhUto yasyAsAva'nA, "RNmo 5(mo.) [jainendravyA0 4 / 2 / 153] iti kapa sAnto na bhavati "sAnto vidhiranityaH" [ ] iti paribhASAzrayaNAt / ino bhAnuH / laSaNaM laT kAntiH-"laS kAntau"[ ] iti vacanAt / laSA yuk yogo yasyAsau laDyuk-candraH / inazca laDyuk cenalaDyuk suuryaacndrmsau| kula miva kulaM sjaatiiyaar10mbhkaavyvsmuuhH| tasmAdudbhava AtmalAmo yasyAsau kulodbhavaH pRthivyAdikAryadravyasamUhaH / 'vA' ityanuktasamuccaye, tenAnityasya guNasya karmaNazca grhnnm| essHprtiiymaanH| ato naashryaasiddhiH| adbhyo hito'pyH-smudraadiH| nizAyAH karma naishymndhkaaraadi| tApa auSNyam / stanatIti stan meghH| eteSAM dvandvaikavadbhAvaH / 15 kimbhUtaH sa tacca / na vidyate nA puruSo nimittakAraNamasyeti / raTanaM paribhASaNaM tasya laD vilAsaH, taM juSate sevate iti-"juSI prItisevanayoH"[ ] ityabhidhAnAt / anuraDlaDjut / atrApi kava'bhAve nimittamuktam / aMtra sAdhyadharmamAha / parAparatattvavittadanya iti / paraM pArthivA20 diparamANvAdikAraNabhUtaM vastu, aparaM pRthivyAdikAryadravyam , tayostattvaM svarUpam , tasminvid buddhiryasyAsau parAparatattvavitkAryakAraNaviSayabuddhimAn puruSa ityarthaH / tasmAtparoktAdanyaH parAparatattvavittadanyo buddhimatkAraNa ityrthH| yadA napuMsakena sambandhastadA parAparatattvavittadanyaditi vyAkhyeyam / kuta eta25 dityAha-anAdiravAyanIyatvata iti / kAryasya heturAdistataH prAgeva tasya bhAvAt / tasmAdanyo'nAdiH kAryasandohaH / tasya ravastatpratipAdakaM kAryamiti vacanam / tenAyanIyaM pratipAdyaM tasya bhAvastattvam , tasmAdanAdiravAyanIyatvataH-'kAryatvAt' ityrthH| evaM yadanAdiravAyanIyaM tadIra buddhimatkAraNam / tatkalA ava. 30 yavA bhAgA ityarthaH, saha kalAbhirvartate iti sklaa| vit Atma 1 tiSThanti / 2 nArAyaNasya / 3 prakAraNAttapodhanotra nAradaH / 4 santoSAH / 5 samAsAnta ityrthH| 6 hetoH| 7 apyAdInAm / 8 pulliGganirdiSTaH sarvaH napuMsakaliGganirdiSTaM srvm| 9 saamaanynrH| 10 dhrminni| 11 abuddhi matkAraNAt / Page #851 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0674] . patravicAraH lAmo-"vidu lAbhe" [ iti vacanAt ! yasya sakalA vit vRNoti pracchAdayatItyauNAdike ge varga iti bhavati / sakalaviccAsau vargazceti sakalavidvarga:-paTa ityrthH| tena tulyaM varttate iti sakalavidvargavat / etacca tanvAdi evamanAdiravAyanIyaprakAraM tattasmAdbuddhimatkAraNamiti / tadetadasamIcInam 5 anumAnAbhAsatvAdasya / tadAmAsatvaM ca tadavayavAnAM pratijJAhetU. dAharaNAnAM kAlAtyayApadiSTatvAdhanezadoSaduSTatvena tadAbhAsatvAtsiddham / etazcezvaranirAkarajaprakAramAdvizeSatodagantavyam / nanu coktalakSaNe patre kenacitkamapyuddizyAvalambite terne ca gRhIte minne ca yadA patrasya dAtaivaM brUyAt 'nAyaM madIyapatrasyArthaH' 10 iti, tadA kiM kartavyamiti cet / tadAsau vikalpya praSTavyaH kothaM bhavatpatrasyArthI nAma-kiM yo bhavanmanasi vartate sosyArthaH, vAkyarUpAtpatrAtpratIyamAno vA syAt, bhavanmanasi vartamAnaH tatopi ca pratIyamAno vA prakArAntarAlambhavAt ? tatra prathamapakSe patrAvalambanamanarthakam / tadvi(ddhi)prativAdI samAdAya vijJA-15 tArthakharUpastatra dUSaNaM vadatu viparItastu nirjito bhavatvityavale. mbyate / yazca tasmAdarthaH pratIyate nAsau tadartha iti na tatra kenacitsAdhanaM dUpaNaM vA vaktavyamanupayogAt / yastu tadarthoM bhavaJcetasi vartamAno nAlI kutazcitpratIyate paracetovRttInAM duranvayatvAditi ? tatrApi na sAdhanaM dUSaNaM vA sambhavati / na 20 hyapratIyamAnaM vastu sAdhanaM dUSaNaM vAhatya'tiprasaGgAt / yadi punaranyataH kutazcittaM pratipadya prativAdI taMtra sAdhanAdikaM brUyAt; tarhi patrAvalamvanAnarthakyam / tata eva tatpratipattizveccitrametat-tasyAsAvoM na bhavati tatazca pratIyate' iti, gozabdAdapyazvAdipratItiprasaGgAt / saGkete sati bhavatIti cetkaH25 saGketaM kuryAt ? patradAteti cet; kiM patradAnakAle, vAdakAle 'vA, tathA prativAdini, anyatra vA? tadAnakAle prativAdinIti cet, na tathA vyavahArAbhAvAt / na khalu kaizcid 'ayaM mama ceta 1 anumAnasya / 2 vAdinA / 3 prativAdinam / 4 prativAdinA / 5 zAtArthe / 6 artha vicArya patre khaNDIkRte / 7 prtivaadinaa| 8 katham / 9 tat patram / 10 vyavahartRbhiH / 11 pramANAt / 12 anvyo-nishcyH| 12 cetasi vrtmaanethepi| 14 cetovartamAnapatrArtham / 15 cetovartamAnapatrArthe / 16 tasya cetasi vartamAnapatrArthasya / 17 cetasi vartamAnaH / 18 patrAdapratIyamAno'pi cetasi vartamAnapatrArthaH saGketakAle tadartho bhaviSyatItyAzaGkayAha / 19 purussaantre| 20 patradAnakAle prativAdini sngketprkaarenn| 21 vaadii| Page #852 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe 6. nayaparika syoM vartate'syedaM patraM vAcakamamAttvayAyamoM vAdakAle pratipattavyaH' iti saGketaM vidadhAti / tathA tadvidhAne vA kiM patradAnena ? kevalamevaM vaktavyam-'arthoM mama cetasi vartate, ana tvayA sAdhanaM dUSaNaM vA vaktavyam' iti / dRzyante sAmpratamapya'matsarAH 5 santa evaM vadanta:-'zabdo nityo'nitya iti vA'smAkaM manasi pratibhAti, tatra yadi bhavatAM dUSaNAdyabhidhAne sAmarthyamasti yAmaH sabhyAntikam' iti / kAlAntare'vismaraNArtha tahAnaM cet, tahagUDhaM patraM dAtavyam, itarathA tadAnepi vismaraNasambhave kiM karta vyam ? vismarturnigrahazcet ; na; pUrvasaGketavidhAnavaiyarthyaprasaGgAt / na 10 tatprasaGgaH prativAdinaH patrArthaparijJAnArthatvAttasyeti cet, tarhi tatparijJAnArtha vismRtasaGketasya punastadvidhAnamevAstu, na tu nigrahaH / yadi ca bhavaJcitte vartamAnopyarthaH saGketavalena patrA. deva pratIyate; tarhi tato yaH pratIyate sa tadartho na manasyeva vartamAnaH / yadi punaH saGketasahAyAtpatrAttasya pratItena tadarthatvam / 15 tarhi na kazcitkasyacidarthaH syAt saGketamantareNa kutazcicchabdAdarthA'pratIteH / tanna tahAnakAle prativAdini saGketaH / nApi vAdakAle; tathAvyavahAravirahAdeva / kiM ca vAdakAlepi cedvAdI prativAdine svayaM patrArtha nivedyati; tarhi prathamaM patragrahIturupanyA so'navasaraH syAt / tannAyamapi pakSaH zreyAn / 20 athAnyatra; tarhi sa eva tadarthajJaH, iti kathaM prativAdI sAdhanAdikaM vadet tasya tadarthA'parijJAnAt ? prativAdinastAparijJAnaM vAdinobhISTameva tadarthatvAtpatradAnasyeti cet, tarhi patramanakSaraM dAtavyamataH sutarAM tadaparijJAnasambhavAt / aziSTaceSTAprasaGgonya trApi smaanH| iti na kiJcitprAguktalakSaNapatradAnena prayojanam / 25 nanu vAdapravRttiH prayojanamastyeva-tadAne hi vAdaH pravartate, sAdhanAdyabhidhAnaM tu mAnasArthe vacanAntarAtpratIyamAna ityabhidhAne tu parAkrozamAnaM likhitvA dAtavyaM tatopi vAdapravRtteH sambhavAt kimatigUDhapatraviracanaprayAsena ? tannAdyapakSe patrAva lambanaM phlvt| atha tacchabdAdyaH pratIyate sa tadarthaH; tarhi khAtpatitA no 30 ratnavRSTiH prakRtipratyayAdiprapaJcArthapravibhAgena pratIyamAnasya patrArthatvavyavasthiteH / atha nAyaM tadarthaH, kathamanyastadarthaH syAt ? 1 prativAdinA / 2 tahIti zeSaH / 3 saGketitArthasya / 4 karttavya iti zeSaH / 5 purussaantre| 6 anyaH / 7 svamanasi vyavasthitArthe / 8 asmAkam / 9 siddho'sadIyaH pakSa ityarthaH / Page #853 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 6174 patravicAraH athAnyArthasambhavepi yastavalambineSyate sa eva tadarthaH / kuta etat ? tataH pratItezcet, anyopyata eva syAt / atha tataH pratIyamAnatvAvizeSepi yattenepyate sa eva tadartho nAnyaH, nanu zabdaH pramANam , apramANaM kA? pramANaM cet tarhi tena yAvAnarthaH pradarzyate sa sopi tadartha eva na khalu cakSupAnekasminnartha 5 ghaTAdike pradarghAmAne tadvatA ya ipyate sa eva tadara nAnyaH' iti yuktan / athAnamAyAm ; tarhi neyamANodi nArthaH / na hi dvicandrAdikattaddarzineyamANoM savitumarhati, anyathA peregesyAmaraNopyarthoM kiM na syAt / tannAyamapi pakSo yuktH| tato yaH pratIyate tadAtuzcetasi ca vartate sa tadarthaH, ityatrApi-10 kenedmavagamyatAm vAdinA, prativAdinA, prAznikai ? tatrAdyavi. kalpe prativAdinA vAdimanonukUlyena patre vyAkhyAte vAdinA tathAvadhAritepi la vaiyAtyAdyadaivaM vadati 'nAyamasyAoM mama cetasthanyasya vartanAt, viparItapratipattenigRhItosi' iti tadA kiM kartavyaM prAznikaiH? tathAbhyupagamazcet ; mahAmadhyasthAste yattadartha-15 pratipAdakasyApi prativAdino nigrahaM vyavasthApayanti vAdyabhyupagamamAtreNa / na tAvanmAtreNAsya nigraho'pi tu yadA vAdI svamanogatamarthAntaraM nivedayatIti cet, nanu tena nivedyamAnamarthAntaraM patrasyAbhidheyam' iti kuto'vagamyatAm ? tadaprAtikUlyena nivedanAcet / tata eva prativAdipratipAdyamAnopyarthastadbhidheyostu 20 vizeSAbhAvAt / vAdicetasya'sphuraNAneti cet ; idamapi kuto'vagamyatAm ? tatrArthadarzanAcet, kiM punastaccetaH prAnikAnAM pratyakSaM yenaivaM syAt ? tathA cet, atIndriyArthadarzibhistarhi prAznikairmavitavyaM netarapaNDitaiH / tathA ca pratyakSata eva vAdiprativAdinoH lAretaravibhAga vijhAyopanyAsamantareNaiva jayetaravyavasthAM25 racayeyuH / no cetkathaM tatra kasyacitsphuraNamasphuraNaM vA te pratiyantu ? na hyapratipannabhUtalasya 'atra bhUtale ghaTosti nAsti' iti vA pratItirasti / atha svayameva yadAsau vadati-'mamAyamarthoM manasi vartate nAyam' iti tadA te tathA pratipadyantai, na; tadApi saMdehAt-"kiM prativAdinA yorthoM nizcitaH sa evAsya manasi 30 vartate zabdena tu vadati nAyamoM mama manIti kintvanya eva-yoM mayA pratipAdyate, utAyameva, iti na nishcyhetuH| dRzyante hyane 1 vaadinaa| . 2 patraM gRhiitvaa| 3 patrAt / 4 dhASAt / 5 patrasya / 6 svIkartavyaH / 7 vaadii| 8 prativAdinigadyamAnArthasya vAdicetasi sphurnnaasphurnnprkaarenn| 9 iti cediti zeSaH / Page #854 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe 6. nayapari0 kArtha patraM viracayyA, 'yadIdamasyArthatattvaM prativAdI zAsyati tAvaM vadiSyAmaH, nedamarthatattvamasya kintvidamiti, athedaM jJAsyati tatrApyanyathA gadiSyAmaH' iti sampradhArayanto vAdinaH / atha gurvAdibhyaH pUrvamasau tannivedayati, tatastebhyaH prAznikAnAM tanni5zcayaH, na; atrApyArekA'nivRtteH, skhaziSyapakSapAtenAnyathApi teSAM vacanasambhavAt / yadi punarvAdI vAdapravRtteH prAk prAnikebhyaH pratipAdayati-'madIyapatrasyAyamarthaH, atrArthAntaraM bruvan prativAdI bhavadbhirnivAraNIyaH' iti / atrApi prAgapratipannapatrA rthAnAM mahAmadhyasthAnAmubhayAbhimatAnAmakasmAdAhUtAnAM sabhyAnAM 20 madhye vivAdakaraNe kI vArtA ? 'patrAdyaH pratIyate sa eva taMtra tadarthaH' iti cet, anyatrApi sa evAstvavizeSAt / tannAdyaH pakSo yuktH| nApi dvitiiyH| na khalu prativAdI vAdimano jAnAti yena 'yosya manasi vartate sa eva mayArtho nizcitaH, iti jAnIyAt / 15etene tRtIyopi pakSazcintitaH; sabhyAnAmapi tannizcayopAyAbhAvAt / kiJcedaM patraM tadAtuH svapakSasAdhanavacanam parapakSadUSaNavacanam, ubhayavacanam , anubhayavacanaM vA? tatrAdyavikalpatraye sabhyAnAmagre triruccAraNIyameva tattatrApi vaiSamyAt / tathoccAritamapi yadA prAznikaiH prativAdinA ca na jJAyate vAdya'bhipretArthA20 nukUlyena tadA tadAtuH kiM bhaviSyati ? nigrahaH, "trirabhihitasyApi kaSTaprayogadrutoccArAdibhiH pariSadA prativAdinA cAjJAtamajJAtaM nAma nigrahasthAnam" [ nyAyasU0 5 / 2 / 9] ityabhidhAnAt, iti cet; tasya tarhi khavadhAya kRtyotthApanam uktavidhinA sarvatra tedajJAnasambhavAt / tAvanmAtraprayogAcca svaparapakSasAdhanadUSaNabhAve 25prativAdyupanyAsamanapekSyaiva sabhyAH vAdiprativAdinorjayetaravya vasthAM kuryuH / caturthapakSe tu tannigrahaH suprasiddha eva; svaparapakSayoH sAdhanadUSaNA'pratipAdanAt / ityalamatiprasaGgena / athedAnImAtmanaH prArabdhanirvahaNamauddhatyaparihAraM ca sUcayan parIkSAmukhetyAdyAha 1 nivedanayoge caturthI / 2 vAdI / 3 patrArdham / 4 nivedanAt / 5 patrArtha / 6 iti cediti shessH| 7 pksse| 8 na kApi / 9 aksmaadaahuutessu| 10 puurvpraashnikessvpi| 11 ubhypkssniraakrnnen| 12 svaparapakSasAdhanadUSaNakArakapatram / 13 raaksssii| 14 prissdi| 15 tasya patrArthasya / 16 svaparapakSasAdhanadUSaNakArakapatra / 17 ptrpriikssaayaaH| Page #855 -------------------------------------------------------------------------- ________________ APA pharaNAma sU0 674 upasaMhAraH 693 parIkSAmukhamAdarza heyopAdeyatattvayoH savide mAdRzo bAlaH parIkSAdakSavavyadhAm // 1 // parIkSA tarkaH, pari samantAdazeSavizeSata IkSaNaM yatrArthAnAmiti vyutpatteH / tasyA mukhaM tadyutpattau pravezArthinAM pravezadvAraM zAstramidaM vyadhAmahaM vihitavAdasi / punastadvizeSa-5 NamAdarzamityAdyAha / AdarzadharmasadbhAvAdidamavAdaH / yathaiva hAdazaH zarIrAlaGkArArthinAM tanmukhamaNDanAdikaM virUpakaM heyatvena surUpakaM copAdeyatvena suspaSTamAdarzayati tathedamapi zAstraM heyopAdeyatattve tathAtvena praspaSmAdarzayatItyAdarza ityabhidhIyate / tadIdRzaM zAstraM kimartha vihitavAn bhavAnityAha / saMvide / kasye-10 tyAha maadRshH| kIdRzo bhavAn yatsadRzasya saMvittyartha zAstramidamArabhyate ityaah-vaalH| etaduktaM bhavati-yo matsaddazo'lpaprazastasya heyopAdeyatattvasaMvide zAstramidamArabhyate iti / kiMvat ? parIkSAdakSavat / yathA parIkSAdakSo mahAprajJaH svasadRzaziSyavyutpAdanArtha viziSTaM zAstraM vidadhAti tathAhamapIdaM vihi-15 tavAniti nanu cAlpaprazasya kathaM parIkSAdakSavat prArabdhaivaMvidhaviziSTazAstra nirvahaNaM takhinvA kathamalpaprajJatvaM parasparavirodhAt? ityapyacodyam; auddhatyaparihAramAtrasyaivaivamAtmano granthakRtA pradarzanAt / viziSTaprajJAsadbhAvastu viziSTazAstralakSaNakAryopalambhAdevAsyA'vasIyate / na khalu viziSTaM kAryamaviziSTAdeva kAra-20 NAt prAdurbhAvamahatyatiprasaGgAt / mAdRzo'vAla ityatra naJ vA draSTavyaH / tenAyamarthaH-yo matsaddazo'vAlo'nalpaprajJastasya heyopAdeyatattvasaMvide zAstramidamahaM vihitavAn / yathA parIkSAdakSaH parIkSAdakSArtha viziSTazAstraM vidhAtIti / nanu cAnalpaprajJasya tatsaMvitterbhavata iva khataH sambhavAttaM prati zAstravidhAnaM vyarthameva:25 ityapyasundaram; tabrahaNe'nalpaprajJAsadbhAvasya viziSya vivakSitatvAt / yathA hyahaM tatkaraNe'nalpaprazastajjJastathA tadhaNe yo'nalpaprajJastaM pratIdaM zAstraM vihitam / yastu zAstrAntaradvAreNAvagataheyopAdeyasvarUpo na taM pratItyartha iti / iti zrIprabhAcandraviracite prameyakamalamArtaNDe parIkSAmukhAlaGkAre 30 SaSThaH paricchedaH samAptaH // cha / 1 saMzAnAya / 2 shriimdklngkdevH| 3 tadhaNarUpe / Page #856 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe [6. nayapari0 gambhIraM nikhilArthagocaramalaM ziSyaprabodhapradam, yadyaktaM padamAdvitIyamakhilaM maannikynndipro| tanyAkhyAtamado yathAvagamataH kiJcinmayA lezataH, stheyAcchuddhadhiyAM manoratigRhe candrArkatArAvadhi // 1 // 5 mohadhvAntavinAzano nikhilato vijJAnazuddhipradaH, meyaanntnovisrpnnptturvstuuktibhaabhaasurH| ziSyAbjaprativodhanaH samudito yo'dreH parIkSAmukhAt, jIyAtsotra nibandha eSa suciraM mArtaNDatulyo'malaH // 2 // guruH zrInandimANikyo nanditAzeSasajjanaH / nandatAduritaikAntarajAjanamatAkaH // 3 // zrIpAnandisaiddhAntaziSyo'nekaguNAlayaH / prabhAcandrazciraM jIyAdratnanandipade rtH||4|| zrIbhojadevarAjye zrImaddhArAnivAsinA parAparaparameSThipadanaNAmArjitAmalapuNya nirAkRtanikhilamalakalaGkena zrImatprabhAcandra15paNDitena nikhilapramANaprameyasvarUpodyotaparIkSAmukhapadamidaM 'vivRtamiti // (iti zrIprabhAcandraviracitaH prameyakamalamArtaNDaH samAptaH) // zubhaM bhUyAt // --- 1 athedAnI mANikyanandipadavyAvarNanapUrvakaM tatpadAzIrvAdapUrvakaM cAtmanaH prArabdhanirvahaNamaudbhatyaparihAraM ca sUcayannAha gambhIretyAdi / 2 apramitam / 3 mArtaNDa ityasyopapattiM darzayati / 4 khasya / 5 maannikynndii| Page #857 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDasya // pariziSTAni // ARE Page #858 -------------------------------------------------------------------------- Page #859 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaM pariziSTam / priikssaamukhsuutrpaatthH| // prathamaH pricchedH|| pramANAdarthasaMsiddhistadAbhAsAdviparyayaH / / iti vakSye tayorlakSma siddhamalpaM laghIyasaH // 1 // 1 vApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam / 2 hitAhitaprAptiparihArasamartha hi pramANaM tato jJAnameva tat / 3 tannizcayAtmakaM samAropaviruddhatvAdanumAnavat / 4 anizcito'pUrvArthaH / 5 dRSTo'pi samAropAttAdRk / 6 khonmukhatayA pratibhAsanaM svasya vyvsaayH| 7 arthasyeva tadunmukhatayA / 8 ghaTamahamAtmanA vni| 9 karmavatkartRkaraNakriyApratIteH / 10 zabdAnuccAraNe'pi svasyAnubhavanamarthavat / 11 ko vA tatpratibhA sinamarthanadhyakSamicchaMstadeva tathA necchet / 12 pradIpavat / 13 tatprAmANyaM khataH paratazceti / 129 121 128 149 149 180 216 219 ||dvitiiyH paricchedaH / / 1 tadvedhA / 2 pratyakSetarabhedAt / 3 vizadaM pratyakSam / 4 pratItyantarAvyavadhAnena vizeSavattayA vA pratibhAsanaM vaizayam / 5 indriyAnindriyanimittaM dezataH sAMvyavahArikam / 229 6 nAloko kAraNaM paricchedyatvAttamovat / 231 7 tadanvayavyatirekAnuvidhAnAbhAvAca kezoNDukajJAnavannakaJcarajJAnavacca / 233 8 atajjanyamapi tatprakAzakaM pradIpavat / 239 9 khAvaraNakSayopazamalakSaNayogyatayA hi pratiniyatamartha vyavasthApayati / 240 10 kAraNasya ca paricchedyale karaNAdinA vyabhicAraH / 11 sAmagrIvizeSavizleSitAkhilAvaraNamatIndriyamazeSato mukhyam / 12 sAvaraNatve karaNajanyale ca pratibandhasambhavAt / 240 241 pra0 ka0 mA0 59 Page #860 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 698 prameyakamalamArtaNDe // tRtIyaH pricchedH|| / 1 parokSamitarat / 2 pratyakSAdinimittaM smRtipratyabhijJAnatarkAnumAnAgamabhedam / 3 saMskArobodhanibandhanA tadityAkArA smRtiH| 4 sa devadatto yathA / 5 darzanasmaraNakAraNakaM saGkalanaM pratyabhijJAnam / tadevedaM tatsadRzaM tadvilakSaNaM ttprtiyogiityaadi| 6 yathA sa evAyaM devdttH| 7 gosadRzo gvyH| 8 govilakSaNo mahiSaH / 9 idamasmAd dUram / 10 vRksso'ymityaadi| 11 upalambhAnupalambhanimittaM vyAptijJAnamUhaH / 12 idamasminsatyeva bhavatyasati na bhavatyeveti ca / 13 yathA'gnAveva dhUmastadabhAve na bhavatyeveti ca / 14 sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnam / 15 sAdhyAvinAbhAvitvena nizcito hetuH| 16 shkrmbhaavniymo'vinaabhaavH| 17 sahacAriNoppyavyApakayozca sahabhAvaH / 18 pUrvottaracAriNoH kAryakAraNayozca kramabhAvaH / 19 trkaattnnirnnyH| 20 iSTamabAdhitamasiddhaM sAdhyam / 21 sandigdhaviparyastAvyutpannAnAM sAdhyatvaM yathA syAditya siddhapadam / 22 aniSTAdhyakSAdibAdhitayoH sAdhyavaM mAbhUditISTAbAdhitavacanam / 23 na cAsiddhavadiSTaM prtivaadinH| 24 pratyAyanAya hIcchA vaktureva / 25 sAdhyaM dharmaH kvacittadviziSTo vA dharmI / 26 pakSa iti yAvat / 27 prasiddho dhrmii| 28 vikalpasiddhe tasminsattatare sAdhye / 29 asti sarvajJo nAsti kharaviSANam / 30 pramANobhayasiddhe tu sAdhyadharmaviziSTatA / 31 agnimAnayaM dezaH pariNAmI zabda iti yathA / 32 vyAptau tu sAdhyaM dharma eva / 33 anyathA tadaghaTanAt / 34 sAdhyadharmAdhArasandehApanodAya gamyamAnasyApi pakSasya vacanam / / 35 sAdhyadharmiNi sAdhanadharmAvabodhanAya pakSadharmopasaMhAravat / 36 ko vA tridhA hetumuklA samarthayamAno na pakSayati / Page #861 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parIkSAmukhasUtrapAThaH 699 37 etadvayamevAnumAnAGgaM nodAharaNam / 38 na hi tatsAdhyapratipattyaGgaM tatra yathoktahetoreva vyApArAt / 39 tadavinAbhAvanizcayArthaM vA vipakSe vAdhakAdeva tatsiddhaH / 375 40 vyaktirUpaM ca nidarzanaM sAmAnyena tu vyAptistatrApi tadvipratipattAva navasthAnaM syAt dRSTAntAntarApekSaNAt / 41 nApi vyAptismaraNArtha tathAvidhahetuprayogAdeva ttsmRteH| 42 tatparamabhidhIyamAnaM sAdhyarmiNi sAdhyasAdhane sandehayati / 43 kuto'nyathopanayanigamane / 44 na ca te tadaGge / sAdhyadharmiNi hetusAdhyayorvacanAdevAsaMzayAt / 45 samarthanaM vA varaM heturUpamanumAnAvayavo vA'stu sAdhye tadupayogAt : 46 bAlavyutpattyarthaM tatrayopagame zAstra evAsau na vAde'nupayogAt / / 47 dRSTAnto dvedhA / anvayavyatirekabhedAt / 48 sAdhyavyAptaM sAdhanaM yatra pradarzyate so'nvayadRSTAntaH / 49 sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvo yatra kathyate sa vyatirekadRSTAntaH / 50 hetorupasaMhAra upanayaH / 51 pratijJAyAstu nigamanam / 52 tadanumAnaM dvadhA / 53 svArthaparArthabhedAt / 54 svArthamuktalakSaNam / 55 parArthaM tu tadarthaparAmarzivacanAjjAtam / 56 tadvacanamapi taddhetukhAt / / 57 sa hetudvaidhopalabdhyanupalabdhimedAt / 58 upalabdhirvidhipratiSedhayoranupalabdhizca / 59 aviruddhopalabdhirvidhau SoDhA vyApyakAryakAraNapUrvottarasahacarabhedAt / ,, 60 rasAdekasAmagryanumAnena rUpAnumAnamicchadbhiriSTameva kiJcitkAraNaM heturyatra sAmarthyAprativandhakAraNAntarAvaikalye / 61 na ca pUrvottaracAriNostAdAtmyaM tadutpattirvA kAlavyavadhAne tdnuplbdheH| 380 62 bhAvyatItayomaraNajAgrabodhayorapi nAriSTodbodhau prati hetutvam / 381 63 tadvyApArAzritaM hi tadbhAvabhAvitvam / 64 sahacAriNorapi parasparaparihAreNAvasthAnAtsahotpAdAca / 65 pariNAmI zabdaH, kRtakalAt , ya evaM sa evaM dRSTo yathA ghaTaH, kRtakazcAyam , tasmAtpariNAmI, yastu na pariNAmI sa na kRtako dRSTo yathA vandhyAstanandhayaH, kRtakazcAyam , tsmaatprinnaamii| 66 astyatra dehini buddhiAhArAdeH / 67 astyatra chAyA chatrAt / 68 udeSyati zakaTaM kRttikodayAt / " 384 Page #862 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe 69 udagAdbharaNiH prAktata eva / 70 astyatra mAtuliGge rUpaM rasAt / 71 viruddhatadupalabdhiH pratiSedhe tathA / 72 nAstyatra zItasparza auSNyAt / 73 nAstyatra zItasparTI dhUmAt / 74 nAsmin zarIriNi sukhamasti hRdayazalyAt / 75 nodeSyati muhUrtAnte zakaTaM revatyudayAt / 76 nodagAdbharaNirmuhUrtAtpUrvaM puSyodayAt / 77 nAstyatra bhitto parabhAgAbhAvo'rvAgbhAgadarzanAt / 78 aviruddhAnupalabdhiH pratiSedhe saptadhA svabhAvavyApakakAryakAraNapUrvo ttarasahacarAnupalambhabhedAt / 79 nAstyatra bhUtale ghaTo'nupalabdheH / 8. nAstyatra ziMzapA vRkssaanuplbdheH| 81 naastytraaprtibddhsaamo'gni--maanuplbdhH| 82 nAstyatra dhuumo'ngneH| 83 na bhaviSyati muhUrtAnte zakaTaM kRttikodyaanuplbdheH| 84 nodagAdbharaNirmuhUrtAtprAk tata eta / 85 nAstyatra samatulAyAmunnAmo naamaanuplbdhH| 86 viruddhAnupalabdhirvidhau tredhA / viruddhakAryakAraNasvabhAvAnupalabdhimedAt / , 87 yathA'sminprANini vyAdhivizeSo'sti nirAmayaceSTAnupalabdheH / 88 astyatra dehini duHkhamiSTasaMyogAbhAvAt / 89 anekAntAtmakaM vastvekAntasvarUpAnupalabdheH / 90 paramparayA sambhavatsAdhanamatraivAntarbhAvanIyam / 91 abhUdatra cakre zivakaH sthAsAt / 92 kAryakAryamaviruddhakAryopalabdhau / 93 nAstyatra guhAyAM mRgakrIDanaM mRgArisaMzabdanAt kAraNa viruddha kArya viruddhakAryopalabdhau yathA / 94 vyutpannaprayogastu tathopapattyA'nyathAnupapattyaiva vaa| 95 agnimAnayaM dezastathaiva dhUmavattvopapattedhUmavattvAnyathAnupapattervA / 96 hetuprayogo hi yathAvyAptigrahaNaM vidhIyate sA ca tAvanmAtreNa vyutpnnairvdhaaryte| 97 tAvatA ca saadhysiddhiH| 98 tena pakSastadAdhArasUcanAyoktaH / 99 aaptvcnaadinibndhnmrthjnyaanmaagmH| 100 sahajayogyatAsaGketavazAddhi zabdAdayo vstuprtipttihetvH| 101 yathA mervAdayaH snti| 3 428 Page #863 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parIkSAmukhasUtrapAThaH // caturthaH paricchedaH // 1 sAmAnyavizeSAtmA tadartho vissyH| 2 anuvRttavyAvRttapratyayagocaratvAtpUrvottarAkAraparihArAvAptisthitilakSaNa pariNAmenArthakriyopapattezca / 3 sAmAnyaM dvadhA, tiryagUrvatAbhedAt / 4 sadRzapariNAmastiryak , khaNDamuNDAdiSu golavat / 460 5 parAparavivarttavyApidravyasUrvatA diva sthAsAdighu / 488 6 vizeSazca / 520 7 paryAyavyatirekabhedAt / 8 ekasmindravye kramabhAvinaH pariNAmAH paryAyA Atmani harSaviSAdAdivat / , 9 arthAntaragato visadRzapariNAmo vyatireko gomahiSAdivat / 524 ||pnycmH pricchedH|| 1 ajJAnanivRttiAnopAdAnopekSAzca phalam / 624 2 pramANAdabhinna bhinnaJca / 624 3 yaH pramimIte sa eva nivRttAjJAno jahAtyAdatta upekSate ceti pratIteH / 626 // SaSThaH pricchedH|| 1 tato'nyattadAbhAsam / 2 akhasaMviditagRhItArthadarzanasaMzayAdayaH pramANAbhAsAH / 3 svaviSayopadarzakavAbhAvAt / / 4 puruSAntarapUrvArthagacchattRNasparzasthANupuruSAdijJAnavat / 5 cakSurasayordravye saMyuktasamavAyavacca / 6 avaizaye pratyakSaM tadAbhAsaM bauddhasyAkasmAlUmadarzanAdvahnivijJAnavat / 7 vaizadye'pi parokSaM tadAbhAsaM mImAMsakasya karaNajJAnavat / 8 atasmiMstaditi jJAnaM smaraNAbhAsam , jinadatte sa devadatto yathA / 9 sadRze tadevedaM tasminneva tena sadRzaM yamalakavadityAdi pratyabhijJAnAbhAsam / / 10 asambaddha tajjJAnaM tarkAbhAsam , yAvA~statputraH sa zyAmo ythaa| 11 idamanumAnAbhAsam / 12 tatrAniSTAdiH pkssaabhaasH| 13 aniSTo mImAMsakasyAnityaH shbdH| 14 siddhaH zrAvaNaH zabdaH / 15 bAdhitaH prtykssaanumaanaagmlokkhvcnaiH| 16 anuSNo'gnidravyatvAjalavat / 17 apariNAmI zabdaH kRtakatvAt ghaTavat / 1 Page #864 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe 18 pretyAsukhaprado dharmaH puruSAzritalAdadharmavat / 19 zuci naraziraHkapAlaM prANyaGgavAcchaGkhazuktivat / 20 mAtA me vandhyA puruSasaMyoge'pyagarbhavAtprasiddhavandhyAvat / 21 helAbhAsA asiddhviruddhaankaantikaakinycitkraaH| 22 aststtaanishcyo'siddhH| 23 avidyamAnasattAkaH pariNAmI zabdazcAkSuSavAt / 24 svarUpeNAsattvAt / 25 avidyamAnanizcayo mugdhabuddhiM pratyagniratra dhUmAt / 26 tasya bASpAdibhAvena bhUtasaGghAte sandehAt / 27 sAMkhyaM prati pariNAmI zabdaH kRtakatvAt / 28 tenAjJAtatvAt / 29 viparItanizcitAvinAbhAvo viruddho'pariNAmI zabdaH kRtakakhAt / 30 vipakSe'pyaviruddhavRttiranaikAntikaH / 31 nizcitavRttiranityaH zabdaH prameyatvAt ghaTavat / 32 AkAze nitye'pyasya nizcayAt / 33 zaGkitavRttistu nAsti sarvajJo vaktRvAt / 34 sarvajJalena vaktavAvirodhAt / 35 siddhe pratyakSAdibAdhite ca sAdhye heturkishcitkrH| 36 siddhaH zrAvaNaH zabdaH zabdatvAt / 37 kiJcidakaraNAt / 38 yathA'nuSNo'gnidravyavAdityAdau kiJcitkartumazakyatvAt / 39 lakSaNa evAsau doSo vyutpanna prayogasya pakSadoSeNaiva duSTakhAt / 40 dRSTAntAbhAsA anvye'siddhsaadhysaadhnobhyaaH| 41 apauruSeyaH zabdo'mUrtatvAdindriyasukhaparamANughaTavat / 42 viparItAnvayazca yadapauruSeyaM tadamUrtam / 43 vidyudAdinA'tiprasaGgAt / 44 vyatireke'siddhatayatirekAH paramANvindriyasukhAkAzavat / 45 viparItavyatirekazca yannAmUrta tannApauruSeyam / 46 bAlaprayogAbhAsaH paJcAvayaveSu kiyddhiintaa| 47 agnimAnayaM dezo dhUmavattvAt yaditthaM taditthaM yathA mahAnasa iti / 48 dhUmavAMzcAyamiti vaa| 49 tasmAdagnimAn dhUmavAMzcAyamiti / 50 spaSTatayA prakRtapratipatterayogAt / 51 rAgadveSamohAkrAntapuruSavacanAjAtamAgamAbhAsam / 52 yathA nadyAstIre modakarAzayaH santi dhAvadhvaM maannvkaaH| 53 aGgulyagre hastiyUthazatamAsta iti ca / Page #865 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parIkSAmukhasUtrapAThaH 644 54 visaMvAdAt / 55 pratyakSamevakaM pramANamityAdi saMkhyAbhAsam / 56 laukAyatikasya pratyakSataH paralokAdiniSedhasya paravuddhyAdezvAsi dheratadviSayalAt / 57 saugatasAMkhyayogaprAbhAkarajaiminIyAnAM pratyakSAnumAnAgamopamA___nArthApattyabhAvairekaikAdhikairvyAptivat / 58 anumAnAdestadviSayatve pramANAntaratvam / 59 tarkasyaiva vyAptigocarave pramANAntaratnam apramANasyAvyavasthApakatvAt ! 60 pratibhAsamedasya ca bhedakalAt / 61 viSayAbhAsaH sAmAnyaM vizeSo dvayaM vA khatantram / 62 tathA'pratibhAsanAtkAryAkaraNAcca / 63 samarthasya karaNe sarvadotpattiranapekSatvAt / 64 parApekSaNe pariNAmitvamanyathA tadabhAvAt / 65 khayamasamarthasya akArakatvAtpUrvavat / 66 phalAbhAsaM pramANAdabhinna bhinnameva vA / 67 amede tdvyvhaaraanuppttH| 68 vyAvRttyA'pi na tatkalpanA phalAntarAdyAvRttyA'phalavaprasaGgAt / 69 pramANAyAvRttyevApramANavasya / 70 tasmAdvAstavo bhedH| 71 bhede khaatmaantrvttdnupptteH| 72 smvaaye'tiprsnggH| 73 pramANatadAbhAsau duSTatayodbhAvitau parihRtAparihRtadoSI vAdinaH sAdhanatadAbhAsau prativAdino dUSaNabhUSaNe ca / .. 74 saMbhavadanyadvicAraNIyam / / parIkSAmukhamAdarza heyopAdeyatattvayoH / saMvide mAdRzo bAlaH parIkSAdakSavadyadhAm // 1 // iti parIkSAmukhasUtraM samAptam / 676 Page #866 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariziSTam / prameyakamalamArtaNDagatAnAmavataraNAnAM suuciH| avataraNam pRSThaM patiH akathitam [ jainendra vyA0 1 / 2 / 120] akarma karma [ ] 621 11 akurvan vihitaM karma [ ] 309 21 agnikhabhAvaH zakrasya [pramANavA0 3135] 513 13 amerapatyaM prathamaM [rAmatA0 u0 6 / 5] 597 19 agnerUz2ajvalanaM [praza0 vyo0 pR0 411] 274 2 agonivRttiH sAmAnyaM [ mI0 zlo0 apoha0 zlo0 1] 433 7 ajJo janturanIzo'yaM [ mahAbhA. vanaparva 30 / 28] 580 12 ata idamiti yata- [ vaize0 sU0 2 / 2 / 10] 568 17 atadbhadaparAvRtta- [ ] 181 17 atItAnAgatau kAlau [ tattvasaM0 pR0 643 pUrvapakSe ] 398 28 atItaikakAlAnAM [pramANavA0 svavR0 1113] 381 2 atra dvau vastusAdhanau [ nyAyabi0 pR. 39] 78 15 atra brUmo yadA [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 180 ] 408 7 atha tadvacanenaiva [ tattvasaM0 pR0 832 pUrvapakSe] 250 13 atha tAdrUpya vijJAnaM [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 213 ] 416 23 atha zabdo'rthavattvena [ mI0 zlo0 zabdapari0 zlo0 62-63 ] 184 4 atha sthagitamapyetada- [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 33] 422 21 athAnyathA vizeSyepi [ mI0 zlo. apoha0 zlo0 9.] 438 12 athAnyadaprayatnena [ ] athApIndriyasaMskAraH [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 69] athA'satyapi sArUpye [ mI0 zlo0 apoha0 zlo0 76 ] arthavatpramANam [ nyAyabhA0 pR0 1] 237 14 arthasahakAritayA-[ ] 235 17 arthAdApannasya khazabdena- [nyAyasU0 5 / 2 / 15] 372 26 arthApattitaH pratipakSa- [ nyAyasU0 5 / 1 / 21] arthApattiriyaM cokkA [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 237] 405 2. arthApattyAvagamyaiva [ mI0 zlo0 arthA0 zlo0 7] 188 20 arthena ghaTayatyenAM [pramANavA0 31305] 107-1, 470 11 adRSTasaMgatatvena [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 249] 410 14 175 424 Page #867 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avataraNasUciH avataraNam adhiSThAnAnRjuvAcca [ mI0 vI0 zabdani0 zro0 187 ] anAdinidhanaM zabda- [ vAkyapa0 111] anAderAgamasyArthI - [ ] anigrahasthAne nigraha - [ nyAyasU0 5/2/11] anirdiSTaphalaM [ ] anekadezavRttau ca [ mI0 zlo0 zabdani0 zro0 990 anaikAntikatA tAvaddhe- [ mI0 zro0 zabdani0 zra0 19 anyathaivAgnisambandhA- [ vAkyapa0 2 / 425] anyadevendriyagrAhyaanyadhiyo gateH [ 1 anyArtha prerito vAyurya- [ mI0 zro0 zabdani0 zlo0 80 ] anye tu codayantyatra [ mI0 vI0 zabdani0 zlo0 83] anyaistAtvAdisaMyoge - [ mI0 zlo0 zabdani0 0 81] anvayena vinA tAvad - [ 1 anvayo na ca zabdasya [ mI0 lo0 zabdapari0 cho0 85] aparasmin paraM [ vaize0 sU0 2 / 26 ] apUrvakarmaNAmAzrava nirodhaH [ tattvArthasU0 9 / 1 ] apratyakSopalambhasya [ 1 aprAptakarNadezatvAd - [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 70 ] aprAmANyaM tridhA bhinnaM [ mI0 zlo0 sU0 2 cho0 54 ] apsu gandho rasazcAgnau [ mI0 zro0 abhAva0 zlo0 6 ] apsUryadarzinAM nityaM [ mI0 lo0 zabdani0 zlo0 186 ] abhAvagamyarUpe ca [ mI0 vI0 apoha0 zlo0 91] abhyAsAtpakvavijJAnaH [ praza0 vyo0 pR0 20 kha0 ayamartho nAyamarthaM [ pramANavA0 2 / 312] ayameveti yo hyeSa [ mI0 lo0 abhAvapari0 cho0 20 ] ayutasiddhAnAmAdhAryA- [ praza0 bhA0 pR0 14 ] 1 avayava viparyAsavacana- [ nyAyasU0 5 / 2111] avayavAnAM prazithila - [ 1 avijJAtaM cAjJAnam [ nyAyasU0 5/2/17] avinAbhAvitA cAtra [ mI0 zlo0 arthA0 zlo0 30 ] avizeSAbhihite'rthe [ nyAyasU0 12 / 12] avizeSokte hetau [ nyAyasU0 5 / 26 ] asaMskAryatayA puMbhiH [ pramANavA0 1 / 232] 1 705 pRSTha pi 408 25 39 13 250 11 669 26 3 409 422 14 2 23 443-18, 447 443 325 423 408 G 15 9 423 185 184 19 564 21 245 29 414 161 191 G 7 20 8 9 1 408 23 438 14 310 3 431 5 77 15 604 11 667 26 598 12 669 13 193 17 649 17 665 14 166 16 Page #868 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDai 287 18 avataraNam pRSThaM patiH asadakaraNAdupAdAna- [ sAMkhyakA0 9] asarvajJapraNItAttu [ tattvasaM0 pR0 832 pUrvapakSe] 250 15 asAdhanAGgavacana- [vAdanyAya0 pR0 1] 671 20 asti hyAlocanAjJAnam [ mI0 zlo. pratyakSasU0 zlo0 120] 482 22 AkAzamapi nityaM [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 30-31] 422 17 AkhyAtazabdaH saGghAto vAkyapa0 2 / 2] AgacchatAM ca vizleSo [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 110] 427 5 Acelakuddesiya [jItakalpabhA0 gA0 1972 bhaga0 A0 gA0 427] 3316 AtmalAme hi bhAvAnAM [ mI0 zlo0 sU0 2 zlo0 48] 153 21 AnandaM brahmaNo rUpaM [ ] 310 16 AptavacanAdinivandha- [parIkSAmu0 3 / 10.] 355 23 AzaGketa hi yo [ tattvasaM0 pR0 760 pUrvapakSe] 157 10 AsargapralayAdekA [ ] 294 4 AhurvidhAtR pratyakSaM [ ] Ahaikena nimittena [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 179] 408 3 idAnIntanamastitvaM [ mI0 zlo0 sU0 4 zlo0 234 ] indriyArthasannikarSo- [ nyAyasU0 11114] 220-18, 365 14 iSaM gatihiMsanayozca [ ] 687 29 ISatsammilite'GgulyA [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 182] 408 13 utkSepaNamavakSepaNa- [vaize0 sU0 111 / 7] uttamaH puruSastvanyaH [bhagavadgI0 15 / 17 ] 268 uttarasyApratipatti- [nyAyasU0 5 / 2 / 18] 669 19 utpAdavyayadhrauvyayuktaM [ tattvArthasU0 5 / 30] 259 10 upadezo hi buddhAderdharmA- [ tattvasaM0 pR0 838 pUrvapakSe ] 250 21 ubhayakAraNopapattarupapattisamA [nyAyasU0 5 / 1 / 25] 657 19 ubhayasAdharmyAt [ nyAyasU0 5 / 1 / 16] UrNanAbha ivAMzUnAM [ ] UrdhvavRttitadekatvAd [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 188] RnmoH [jainendravyA0 4 / 2 / 153 ] ekadharmopapatteravizeSe [nyAyasU0 5 / 1 / 23 ] 657 9 ekapratyavamarzasya hetu- [pramANavA0 1110] ekazAstravicAreSu [ tattvasaM0 pR0 826 pUrvapakSe] 252 ekasminnapi dRSTe'rthe [ mI0 zlo0 upamAnapari0 zlo0 46] . [e]kasyArthakhabhAvasya [pramANavA0 1144] 236 2 600 409 688 Page #869 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avataraNasUciH 409 avataraNam pRSThaM pakSiH ekAdivyavahArahetuH [praza0 bhA0 pR0 111] 590 2 etadvayamevAnumA- [parIkSAmu0 3 // 37 etAvanmAtratattvArthAH [ sambandhanarI0] 510 19 evaM tricaturajJAna- [ mI0 zlo0 sU. 2 zlo0 61] 157 5 evaM dharmevinA dharmiNAmeva [prazastapAdabhA0 pR0 15] evaM parIkSakajJAnaM tattvasaM0 pR0 760 pUrvapakSe evaM paroktasambandha- [ ] 21 5 evaM prAggatayA vRttyA [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 189] evaM yatpakSadharmavaM[ ] 195 aikAntikaM parAjayAdvaraM / ] kartuH priyahitamokSaheturdha- [praza0 bhA0 pR. 272-280] kartuH phaladAyyAtmaguNa- [ ] kalpanIyAzca sarvajJA [ mI0 zlo0 codanAsU0 zlo0 135] 254 25 kasyacittu yadISyeta [ mI0 zlo0 sU0 2 zlo0 76 ] 155 7 kAraNAnuvidhAyitvaM [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 210-211] 415 34 kArya dhUmo hutabhujaH [pramANavA0 1135] 350 7 kAryakAraNabhAvAdi-[ ] 21-1, 382 16 kAryakAraNabhAvopi [ sambandhaparI0] 509 29 kAryavAnyatvalezena [ ] 275 6 kAryavyAsagAt [ nyAyasU0 5 / 2 / 19] 670 1 kAryAzrayakartRvadhAddhiMsA [ nyAyasU0 3 / 1 / 6] 536 18 kiM syAtsA citrataika- [pramANavA0 3 / 210] 96 13 kintu gorgavayo hastI [ tattvasaM0 kA0 911 pUrvapakSe] 4328 kIdRzAdracanAbhedAdva- [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 109] 427 3 kuDyAdipratibandhopi [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo 129] kUpAdiSu kuto'dhastAt [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 184 ] krameNa bhAva ekatra [ sambandhaparI.] 5101 kSaNikA hi sA na [zAbarabhA0 1 / 115] 23 11 kSIre dadhi bhavedevaM [ mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 5] 190 26 galA gatvA tu tAndezAn [ mI0 zlo0 vA0 arthA0 zlo0 38] 22 17 gavayazcApyasambandhAna [ mI0 zlo0 upamAnapari0 zlo0 45] 187 5 gavaye gRhyamANaM ca [ mI0 zlo0 upamAnapari0 zlo0 44] 187 3 gavayopamitAyA gosta- [ mI0 zlo0 arthA0 zlo0 4-5] 188 16 pavAdiSvanuvRttipratyayaH [ nyAyavA0 pR0 333] 476 1 418 24 408 17 Page #870 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe avataraNam pRSThaM patiH gavyasiddhe khagaurnAsti [ mI0 zlo0 apo0 zlo0 85] 436 13 gehAccaitrabahirbhAva- [ mI0 zlo0 arthA0 zlo0 7-8] 189 3 gozabde jJAtasambandhe [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 244] 406 14 gRhItamapi golAdi [ mI0 zlo0 sU0 4 zlo0 32] 339 10 gRhIlA vastusadbhAvaM [ mI0 zlo0 abhAvapa0 zlo0 27] 189-9, 265 26 citrapratibhAsApyekaiva [pramANa vArtikAlaM0] 95 1 citrAdyadantarANIya- [patrapa0 pR0 10] caitraH kuNDalI [nyAyavA0 pR0 218] 614 15 codanAjanitA buddhiH [ mI0 zlo0 sU0 5 zlo0 184] 158 3 codanA hi bhUtaM bhavantaM [ zAvarabhA0 111 / 2] 253-20, 255 13 jananepi hi kAryasya [ sambandhaparIkSA ] 510 25 jalapAtreSu caikena [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 178 ] jAtepi yadi vijJAne [ mI0 zlo0 sU0 2 zlo0 49] 158 23 jiSu DiSu ziSu [ ] 687 19 jIvastathA niti- [ saundarananda 16-29] 687 10 juSI prItisevanayoH [pA0 dhAtupA0] 668 16 jainakApilanirdiSTaM [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 106] jJAtasambandhasyaika-[ zAbarabhA0 115] 20 15 jJAtaikalo yathA cAsau [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 199] jJAlA vyAkaraNaM dUraM [tattvasaM0 pR0 826 pUrvapakSe] 252 10 jJAnaM jJAnAntaravedyaM [ ] 620 6 jyotirvica prakRTopi [ tattvasaM0 pR0 826 pUrvapakSe ] 252 12 Nokamma kammahAro [ ] 300 21 tato nirapavAdakhAte- [ tattvasaM0 pR0 760 pUrvapakSe] tataH paraM punarvastudhamai- [ mI0 zlo0 pratyakSa0 sU0 112] 482 24 tatkaroti tadAcaSTe [ 687 22 tatpratibimbakaM ca [ ] 441 16 tatrividhaM vAkchalaM [ nyAyasU0 1 / 2 / 11] 649 15 tattvaM bhAvena vyAkhyAtaM [vaize0 sU0 7 // 2 // 28] 620 19 tattvAdhyavasAyasaMrakSa- [ nyAyasU0 4 / 2 / 50 ] 646 tatra jJAnAntarotpAdaH [ mI0 zlo0 sU0 2 zlo0 50] 159 tatra pratyakSato jJAtAd [ mI0 zlo0 arthA0 zlo0 3] tatra zabdAntarApohe [ mI0 zlo0 apoha0 zlo0 104] tatrApavAda nirmuktirva- [ mI0 zlo0 sU0 2 zlo0 68] taMtrApUrvArthavijJAnaM [ ] 61 10 409 1881 44. 10 175 18 Page #871 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avataraNasUciH 646 avataraNam sRSTaM patiH tatraiva bodhayedarthaM [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 185] 408 19 tathA ( yathA ) ghaTAdedIpA- [ mI0 zlo0 zabdani zlo0 42] 424 20 tathA ca syAdapUrvopi [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 242] tathAcedaniti protto [ patrapa0 pR0 10] 686 tathA bhinnamabhinnaM vAnI0 zlo0 zabdani0 zlo0 2711 411 tathA vedeti hAcAdi- [tattvasaM0 10 826 pUrvapakSe 252 tathedamamalaM brahma [bRhadA0 bhA0 vA0 3 / 1144] tathaiva yatsamIpasthanAdeH [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 85-86] 420 99 tathaivAbhAvabhedepi na [ mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 46] tadanupalabdheranupalambhA- [ nyAyasU0 5 / 1 / 29] tadantA dhavaH [ jainendravyA0 2 / 1 / 39] 687 24 tadguNairapakRSTAnAM zabda [ mI0 zlo0 sU0 2 zlo0 63] 175-14 397 17 tadbhAvamAvitA cAtra [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 127-128] 418 22 tadbhAvAbhAvAttatkArya- [sambandhaparIkSA ] 510 tayoranupakA repi [ sambandhaparIkSA ] 510 27 tarkazabdena bhUtapUrvagatinyAyena [ ] tasmAttatpratyabhijJAnAt [ mI0 zlo. Atma0 zlo0 136] 522 4 tasmAtsarveSu yadrUpaM [ mI0 zlo0 apoha0 zlo0 10 ] 433 14 tasmAtkhataH pramANavaM [ tattvasaM0 pR0 758 pUrvapakSe] 174 tasmAdananumAnatvaM [ mI0 zlo0 zabdapa0 zlo0 18] tasmAdutpattyabhi- [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 82] 423 11 tasmAdubhayahAnena [ mI0 zlo0 AtmavAda0 zlo0 28 5 22 1 tasmAdguNebhyo dozaNAna- [mI0 zlo0 sU0 2 zlo0 65] tasmAdyato to'rthAnI [pramANavA0 1142] 180 23 tasmAdyatsmaryate tatsyAt [mI0 zlo upamAnapari0 zlo037] 186-1,345 13 tasmAd vyAkhyAnami- [ mI0 zlo0 prati0 sU0 zlo0 25] 3 16 tasyApi kAraNe zuddha [ mI0 zlo0 sU0 2 zlo0 51] 159 3 tasyopakArakatvena [ mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 14] 191 14 tAM grAhyalakSaNaprAptAmAsa- [pramANavA0 3 / 513 ] tAdAtmyaM cenmataM [ ] tAdAtmyamasya kasmAcet [ ] 473 20 tAmeva cAnurundhAnaiH [ samvandhaparI.] 506 18 tAbhyAM tavyatirekazce [pramANavArttikAlaM.] * tA hi tena vinotpannA [ mI0 zlo0 AkRti0 zlo0 30] 474 12 pra0 ka0 mA060 474 Page #872 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 710 prameyakamalamArtaNDe avataraNam pRSThaM patiH tiSThantyeva parAdhInA [pramANavA0 21199] 95 16 tena janmaiva buddherviSaye [ mI0 zlo0 sU0 2 zlo0 56] 164 16 tena sambandhavelAyAM [ mI0 zlo. arthA0 zlo0 33] 193 2. tena sarvatra dRSTavATya- [ mI0 zlo0 zabdapari0 zlo0 88] 185 3 tenAtraivaM paropAdhiH [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 218-19] 417 17 tenendriyArthasambandhAt [ mI0 zlo0 sU0 4 zlo0 236-237] 339 teSAM cAlpakadezatvAd [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 173] 407 9 teSAmanupalabdhezca [ mI0 zlo0 sphoTavA0 zlo0 12] 417 28 tau ca bhAvau tadanyazca [ sambandhaparI.] 5067 triguNamaviveki viSayaH [ sAMkhyakA0 11] 286 7 trirabhihitasyApi [nyAyasU0 5 / 2 / 9] 692 20 triSu padArtheSu satkarI [ ] 619 15 traikAlyAsiddhehetorahetu- [nyAyasU0 5 / 1 / 18] 656 25 bagagrAhyalamanye [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 108] 427 1 darzanasya parArthatvAt [jaiminisU0 111118] 62-1, 404 24 darzanasya parArthavAditya- [ mI0 zlo0 arthA0 zlo0 7-8] 189 1 darzanAdarzane muktvA [ sambandhaparI.] 510 13 dazahastAntaraM vyomni [tattvasaM0 pR. 826 pUrvapakSe] 252 16 dIpo yathA nirvRtima- [ saundarananda 16-28] 6878 dRSTazcAsAvante sthitazceti [ nyAyasU0 5 / 2 / 2] 664 3 dezakAlAdibhedena [ mI0 zlo. pratyakSa sU0 zlo. 233-34] 258 7 dezabhedena bhinnavaM [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo. 197] 409 9 dRzyamAnAdyadanyatra [ ] 185 10 dRSTo na caikadezosti liGga [ tattvasaM0 pR0 830 pUrvapakSe] dvayasaMskArapakSe tu [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 86] 424 31 dvayorekAbhisambandhAt [ sambandhaparI.] dvAvimau puruSau loke [bhagavadgI0 15 / 16 ] 268 15 dvidhA kaizcitpadaM bhinnaM [ ] 464 20 dviSThasambandhasaMvittiH[ ] 91 4 dviSTho hi kazcitsambandho [sambandhaparI0] 510 . dvitAvAnupalabdho hi [ mI0 zlo. zabdani0 zlo0 250] dvIndriyagrAhyAgrAhyaM [ ] 269 26 dhattUrakapuSpavadAdau sUkSmA-[ ] 227 1 dharme codanaiva pramANam [ ] 401 250 410 Page #873 -------------------------------------------------------------------------- ________________ m m m m 84 407 m m s m h m h s y avataraNasUciH 711 avataraNam pRSThaM patiH dharmayorbheda iSTo hi [ mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 20] 192 7 dharmavikalpanirdeze'rtha- [nyAyasU0 1 / 2 / 14] dharmAdharmoM khAzrayasaMyukte [ ] dharmajJakhaniSedhastu [ tattvasaM0 pR0 817 pUrvapakSe] 253 5 dhAtusambandhe pratyayAH [pANinivyA0 3 / 4 / 1] dhiyo (yo') nIlAdirUpa- [pramANa dA0 3 / 4311 dhvanInAM bhinnadezatvaM mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 173] na ca dhvanInAM sAmarthya [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 172 ] na ca syAmyavahAro'yaM [ mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 7] na cAgamavidhiH kazcinni- [ tattvasaM0 pR0 831 pUrvapakSe] 250 na cAnyarUpamanyAdRk [ mI0 zlo0 apoha0 zlo0 89] 438 10 na cAnyArthapradhAnaistaista- [ ] 250 na cA (ca) paryanuyogotra [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 43] 424 / / na cApi smaraNAtpazcAdi- [ mI0 zlo0 sU0 4 zlo0 35-36] 339 na cApyazvAdizabdebhyo- [ mI0 zlo0 apoha0 zlo0 88] 438 na cAvastuna ete syu:- [ mI0 zlo0 abhAva0 zlo 8] na cAvAntaravarNAnAM [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 112] na cAsAdhAraNaM vastu [ mI0 zlo0 apoha0 zlo 86] na cAsyAvayavAH santi [ ] 414 na caitasyAnumAnatvaM [ mI0 zlo0 upamAnapa0 zlo0 43 ] 187 na tAvadanumAnaM hi [ mI0 zlo0 zabdapa0 zlo0 56 ] na tAvadindriyeNaiSA [ mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 18] na tAvadyatra deze'sau na [ mI0 zlo0 zabdapa0 zlo0 87] 185 na tu (nanu) bhAvAdabhinna- [ mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 18] 192 nadIpUropyadhodeze [ ] 195 3 nanu ca prAgabhAvAdau [ mI0 zlo0 apoha0 zlo0 11] 477 7 nanu jJAnaphalAH zabdA [ bhAmahAlaM. 6 / 18] 432 13 nanvanyApohakRcchabdo [ tattvasaM0 kA0 910 pUrvapakSe ] 432 6 na medAdbhinnamastyanyatsAmA-[ ] 467 16 na yAti na ca tatrAsIda-[pramANavA0 11153 ] 473 16 navAnAM guNAnAmatyanto-[ ] na zAbaleyAgovuddhistato'- [ mI0 zlo0 vanavAda zlo0 4] 174 23 na sosti pratyayo loke [vAkyapa0 11124] na syAdavyaGgyatA tasmiMsta- [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 116-17] 416 34 m m h s m s 184 h m m s w Page #874 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 712 prameyakamalamArtaNDe 439 / avataraNam pRSThaM patiH na hi tatkSaNamapyAste [ mI0 zlo0 sU0 2 zlo0 55] 164 14 na hi smaraNato yatprAk [ mI0 zlo0 sU0 4 zlo0 334-35] 339 1 nAkAraNaM viSayaH [ ] 355-11, 502 4 nA'kramAtkramiNo bhAvAH [pramANavA0 1 / 45] 325 16 nAgRhItavizeSaNA vizeSye [ ] 210-71, 383-5, 437 13 nAjJAtaM jJApakaM nAma [ ] 124-19, 206 7 nArthazabdavizeSeNa vAcya-[ ] 3408 nArthAloko kAraNaM [parI0 2 / 6] 225 17 nAdenA'hitabIjAyA- [ vAkyapa0 1185] ___456 19 nAnyo'nubhAvyo vuddhyAsti [pramANavA0 3 / 327 ] 90 10 nA'pohyatvamabhAvAnAma- [ mI0 zlo0 apoha0 zlo0 96] nAbhuktaM kSIyate karma [ ] 308 15 nAzotpAdau samaM [ ] nAstitA payaso danni [ mI0 zlo abhAva0 zlo0 3] 190 19 nigrahaprAptasyAnigrahaH [nyAyasU0 5 / 2 / 21] 669 21 nityatvaM vyApakalaM ca [ ] 406 20. nityanaimittike kuryAt [ mI0 zlo0 sambandha0 zlo0 110] 309 23 nityanaimittikaireva [praza0 vyo0 pR0 20 kha0] 310 1 nityAH zabdArthasambandhAsta- [vAkyapa0 1 / 23] 429 5 nirguNA guNAH [ ] 592 11 nirdiSTakAraNAbhAvepyupala- [nyAyasU0 5 / 1 / 27] 527 26 niSphalatvena zabdasya [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 139] nIlotpalAdizabdA [ ] nUnaM sa cakSuSA sarvAn [ mI0 zlo. coda0 sU0 zlo0 112] 449 neSTo'sAdhAraNastAvadvi- [ mI0 zlo0 apoha0 zlo0 3] 433 11 no ceddhAntinimittena [pramANavA0 1 / 45] 470 naikarUpA matirgotve [ mI0 zlo0 vanavA0 zlo0 49] 475 17 pakSapratiSedhe pratijJAtArthA- [ nyAyasU0 5 / 2 / 5] 665 pakSahetudRSTAntopanayanigamanAnya-[ nyAyasU0 1 / 1 / 32] 374 12. padamAdyaM padaM cAntyaM padaM [vAkyapa0 1 / 2] padArthapUrvakastasmAdvAkyA- [ mI0 zlo0 vAkyA0 zlo0 336 ] 461 5 padArthAnAM tu mUlavamiSTaM [ mI0 zlo0 vAkyA0 zlo0 111] 561 3 paralokino'bhAvAtparalokA-[ ] 116 9 parasparaviSayagamanaM vyatikaraH[ ] 526 19 Page #875 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avataraNasUciH avataraNam parAdhInepi vai tasmAnnA- [tattvasaM0 pR0 758 pUrvapakSe] parApekSA hi sambandhaH [ sambandhapa0] 505 20 pariSatprativAdibhyAM trirabhi- [ nyA0 sU0 5 / 2 / 9 ] 666 19 paryAyAdavirodhazcedyApi- [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 2001 409 15 paryAyeNa yathA caiko [ mI0 zlo0 zabdani zlo0 198] 409 11 pazyannayaM kSaNikameva [ ] pazyannekamadRSTasya darzane / sambandhaparI.] 510 11 pAratanyaM hi sambandhaH [ sambandhaparI.] 504 27 piNDabhedeSu govuddhireka- [ mI0 zlo0 vana0 zlo0 44] 474 19 pitrozca brAhmaNatvena [ ] 195-5, 255 5 pIno divA na bhuGkte [ mI0 zlo0 arthA0 zlo0 51] 188 12 puMvedaM vedaMtA je purisA [ ] 333 12 puruSa evaitatsarvaM yadbhUtaM [RksaM0 maNDa0 10 sU0 90 R0 2] 64 21 pRthag na copalabhyante [ mI0 zlo0 sphoTavA0 zlo0 11] 417 26 pRthivya( vyA)pastejovAyuriti [ ] 116 1 pRthivyaptejovAyubhyo [ ] paurvAparyAyogAdaprati- [ nyAyasU0 5 / 2 / 10] prakRtAdAdapratisambandhA-[ nyA0 sU0 5 / 2 / 7] 665 24 prakRtemahAMstato'haGkArasta- [ sAMkhyakA0 21] 285 26 prakSAlanAddhi paGkasya [ ] 281 23 pratijJAtArthapratiSedhe dharma-[ nyA0 sU0 5 / 2 / 3] pratijJAhetUdAharaNopanaya- [nyAyasU0 5 / 2 / 32] 674 23 pratijJAhelovirodho [nyAyasU0 5 / 214] pratidRSTAntadhA (mA)nujJA [ nyA0 sU0 5 / 2 / 2] 663 14 pratiniyatadezA vRttirabhivya- [ ] 19 13 pratibimbasya mukhyamanyApo- [ ] 442 4 pratimanvantaraM caiva zrutiranyA [ matsyapu0 145 / 58 ] 392 18 pratyakSaM kalpanApoDaM [pramANavA0 3 / 123] 32 10 pratyakSanirAkRto na pakSaH [ ] 78 8 pratyakSapUrvakaM trividhamanu- [nyAyasU0 11115] 362 18 pratyakSAderanutpattiH [ mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 11] 189-12, 265 17 pratyakSAdyavatArazca [ mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 97] 191-15, 206 12 pratyakSeNAvabuddhazca [ mI0 zlo0 sphoTa0 zlo0 14 ] 417 32 pratyakSeNAvabuddhe'pi [ mI0 zlo0 upamAna0 zlo0 30] 186-3, 345 15 Page #876 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 714 prameyakamalamArtaNDe 475 6 avataraNam pRSThaM patiH pratyakSepi yathA deze [ mI0 zlo0 upamAnapa0 39] 186 5 pratyekasamavetAtha viSayA [ mI0 zlo0 vana0 zlo0 46] pratyekasamavetApi [ mI0 zlo0 vana0 zlo0 47-48] 475 15 pradhAnapariNAmaH zuklaM kRSNaM [ ] 244-3, 285 20 pramANaM grahaNAtpUrva svarUpe [ mI0 zlo0 sU0 2 zlo0 83] 156 9 pramANaprameyasaMzaya- [ nyA0 sU0 1 / 1 / 1] 686 15 pramANaM hi pramANena [ tattvasaM0 pR0 759 pUrvapakSe] 174 12 pramANatarkasAdhanopAlambhaH [nyAyasU0 112 / 1] 647 9 pramANapaJcakaM yatra [ mI0 zlo0 abhAva0 zlo0] 189-15, 265-22, 398 1 pramANabhUtAya [ pramANasamuccaya zlo0 1] 80-8, 95 14 pramANamavisaMvAdi jJAnaM [pramANa vA0 2 / 1] 341 13 pramANaSaTkavijJAto [ mI0 zlo0 arthA0 pari0 zlo0 1] 187 13 pramANasyAgauNavAdanumAnA-[ ] 18. 1 pramANetarasAmAnyasthitera-[ ] 180-5, 324 4 pramAtA pramANaM prameyaM [ nyAyabhA0 pR0 2] 16 10 pramAtRprameyAbhyAmarthAntaraM [ ] 237 15 prayatnAnekakAryalAtkAryasamA [ nyAyasU0 5 / 1 / 37] 659 11 prayatnAnantaraM jJAnaM [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 31-32] 422 19 prayogaparipATI tu prati-[ ] 373 17 prasajyapratiSedhe doSodbhAvanA- [ ] 674 16 prasiddhasAdharmyAtsAdhya- [nyAyasU0 1 / 1 / 6] 347-8, 274 18 prasiddhAvayavaM vAkyaM [ patraparI0 pR0 1] 684 28 ahAse manyavAci yuSmanmanyate- [jainendra0 21 / 153 ] 679 prAgagauriti vijJAnaM [ bhAmahAlaM. 6 / 19] 432 15 prAgutpatteH kAraNAbhAvA- [nyAyasU0 5 / 1112] 655 25 prAgdhoste [jainendra0 1 / 2 / 148] 687 25 prAjJopi hi naraH sUkSmAnarthA- [ tattvasaM0 pR. 825 pUrvapakSe] 252 6 prANavRttimatikramya madhyamA [ vAkyapa0 TI0 11144] 42 3 prAmANyaM vyavahAreNa [pramANavA0 315] 217-8, 383 14 bAdhakapratyayastAvadarthA- [tattvasaM0 pR0 759 pUrvapakSe] 174 14 bAdhakAntaramutpanaM [ tattvasaM0 pR. 760 pUrvapakSe] 175 1 buddhyadhyavasitamartha puruSaztayate [ ] 100-10, 327 23 buddhAdayo hyavedajJAH [ tattvasaM0 pR. 840 pUrvapakSe] 250 23 Page #877 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avataraNasUciH avataraNam buddhitatratvamandatve [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 219] buddhireva tadAkArA [ pramANavArtikAlaM0 prathamapari0 bodhAd bodharUpatA [ bhAvAntaravinirmukto [ 1 2715 pRSTaM paGkiH 14 414 218 343 23 160 12 422 9 14 9 ] bhAvAntarAtmakosbhAvo [ mI0 zlo0 apoha0 zlo0 2 ] bhAvAbhAvayostadvattA [ nyAyavA0 pR0 6 ] bhAve bhAvini tadbhAvo [ sambandhaparI0 ] bhinne kA ghaTanA'bhinne [ sambandhaparI0 ] bhinne caikatvanityatve [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 272] bhuvanahetavaH pradhAna paramANva- [ nyAyavA0 pR0 457 ] medAnAM pariNAmAtsamanvayA- [ sAMkhyakA0 15] maNivatpAcakavadvopAdhi- [ praza0 bhA0 pR0 64] mandaprakAzite mandA [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 220] mahatyanekadravyatvAdrUpa - [ vaize0 sU0 4|1|6 ] mahAbhUtAdi vyaktaM [ nyAyavA0 pR0 467 ] mithyAdhyAropahAnArthaM [ pramANavA0 2 / 192] mUrteSveva dravyeSu [ praza0 bhA0 pR0 66 ] mUlaprakRti ra vikRtirma - [ sAMkhyakA0 3] meyo yadvadabhAvo hi [ mI0 zlo0 abhAva0 45] mRtpiNDadaNDacakrAdi [ tattvasaM0 pR0 757 pUrvapakSe ] mRtyoH sa mRtyumApnoti [ bRhadA0 u0 4|4|19, kaTha0 4 / 10 ] yajjAtIyaiH pramANaistu [ mI0 zlo0 codanAsU0 zlo0 113] yatra dhUmosti tatrAgnirasti [ mI0 ho0 zabdapari0 zlo0 86] 184 21 yatrApi tvapavAdasya [ tattvasaM0 pR0 759 pUrvapakSe ] yatrApyatizayo dRSTaH sa [ mI0 zlo0 codanAsU0 zro0 114] 252 1 yatraiva janayedenAM tatraivAsya 10 24 3 251 8 174 16 35-15, 492 12 ] yathA mahatyAM khAtAyAM [ mI0 lo0 zabdani0 zlo0 217] yathA vizuddhamAkAzaM [ bRhadA0 bhA0 vA0 3 / 5 / 43 ] yathaidhAMsi samiddhognirbhasma - [ bhagavadgI0 4 / 37] yathaiva prathamajJAnaM [ mI0 zlo0 sU0 2 zlo0 76 ] yathaivotpadyamAno'yaM [ mI0 zlo0 zabdanizvo0 84-85] yathoktopapannazchalajAti - [ nyAyasU0 1/2/2 ] yadA cA'zabdavAcyatvAnna [ mI0 zlo0 apoha0 zlo0 95] yadA svataH pramANatvaM [ mI0 TI0 sU0 2 cho0 52] 510 510 270-5, 540 411 270 11 288 13 566 2 414 16 17 21 S 269 20 321 12 568 13 289 24 192 153 65 417 15 44 19 3 309 155 420 17 647 13 439 6 173 10 Page #878 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe 249 1 510 3 557 12 avataraNam pRSThaM patiH yadi gaurityayaM zabdaH [bhAmahAlaM. 6 / 17] 432 11 yadi SaDbhiH pramANaiH [ mI0 zlo0 codanAsU0 zlo0 111] yadyapi vyApi caikaM [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 68] 424 11 yadyapekSya tayorekamanyatrA- [saMbandhaparI0] yokArthAbhisambandhAtkArya- [ sambandhaparI.] 510 5 yadvAnuvRttivyAvRtti- [ mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 9] 190 12 yadvedAdhyayanaM kiJcittada- [ mI0 zlo0 pR0 949] yasmAt prakaraNacintA sa [nyAyasU0 112 / 7] 357 9 yasya yatra yadodbhUtirji- [ mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 13] 191 12 yAvat prayojanenAsya [ mI0 zlo0 prati0 sU0 zlo0 20 ] yugapaj jJAnAnutpattirmanaso [ nyAyasU0 1 / 1 / 16] 18 / yugAntakAlapratisaMhRtA- [ zizupAlava0 1 / 23 ] 688 1 yujyate nAzipakSe ca [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 241] ye tu manvAdayaH siddhAH [ tattvasaM0 pR0 840 pUrvapakSe] 251 1 ye'pi sAtizayA dRSTAH [tattvasaM0 pR0 825 pUrvapakSe] 252 4 yogopAdhI na tAveva [ sambandhaparI.] 510 1 yo yo gRhItaH sarvasmindeze [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 171] 407 1 yo vedAMzca prahiNoti [zvetA0 6 / 18] 392 19 rajojuSe janmani sattva- [ kAdambarI pR0 1] 298 17 rUparasagandhasparzAH saMkhyA [ vaize0 sU0 1 / 1 / 6] rUpazleSo hi sambandho [ sambandhaparI0 ] 505 12 'lakSaNayukta bAdhAsambhave [pramANavArtikAlaM. ] 582 9 laS kAntau [pA0 dhAtu pA0 bhvA0 888] 6887 likhitaM sAkSiNo bhuktiH [ yAjJava0 smR0 2 / 22] 8 18 loyAyAsapaese ekeke [ dravyasaM0 gA0 22 (2)] 565 vaktrebhyo vedAstasya [ ] 392 15 vacanavighAtorthavikalpopapattyA [nyAyasU0 1 / 2 / 10] 649 14 vaTe vaTe vaizravaNaH [ ] 392 14 varisasayadikkhiyAe [ ] 330 24 'varNakramanirdezavanirartha- [nyA0 sU0 5 / 2 / 8] 666 11 varNAntarajanau tAvattatpadatvaM [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 212] 416 1 varNo'navayavatvAttu [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 213 ] vastutve sati cAsyaivaM [mI0 zlo0 upa0 zlo0 34] 346 3 vasva'saGkarasiddhizca [ mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 2] 19. 17 Page #879 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avataraNasUciH 717 avataraNam pRSThaM patiH vAgrUpatA cedutkAmedavabodhasya [ vAkyapa0 13125] vAdiprativAdinoryatra [ ] 374 15 vikalpo'vastunirbhAsaH[ ] 31 17 viggahagailAvaNNA kevaligo jIvANDagA0 665 zrAvakaprajJa0 rahA0 68] 300 26 vijJAtasya pariSadA nirani- [nyAya 512:16 vidu lAme [pA0 ghAtu pA0] vidhUtakalpanAjAla [pramANavA0 3-281] 34 12 vipratipattirapratipatti- [nyAyasU0 1 / 2 / 39] vizeSe'nugamAbhAvaH sAmAnye [ ] 177 16 vizvatazcakSuruta vizvato [zvetAzvata0 3 / 3] 264-20, 268 viSayasyApi saMskAre mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 83] 420 15 viSayeNa hi buddhInAM [ mI0 zlo0 AkRti0 zlo0 37] 474 10 vedAdhyayanaM sarva gurva- [mI0 zlo0 a0 7 zlo0 355 ] 396 19 vRkSAdyabhihatAnAM ca [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 111] vyaktijanmanyajAtA cedAgatA[ ] vyaktinAze na cennaSTA[ 474 5 vyaktinityatvamApannaM tathA [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 273] 4116 vyakairjAtyAdiyogepi [ ] 474 vyaktyalpalamahattve [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 214] 416 25 vyaGgyAnAM caitadastIti [ mI0 zlo0 zabda ni0 zlo0 215-216] 416 32 vyaJjakAnAM hi vAyUnAM [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 79] 423 5 vyavahArAnukUlyAttu pramA- [laghI0 kA0 15 ] zaktayaH sarvabhAvAnAM kAryA- [ mI0 zlo0 zUnya0 zlo0 254] zaktasya sUcakaM hetuvaco- [pramANavA0 4 / 17 ] 449 10 zaGkhaH kadalyAM kadalI ca [ ] . zabdaM tAvadanuccArya [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 256 ] 410 zabdaH svasamAnajAtIya-[ ] 230 26 zabdatvaM gamakaM nAtra [ mI0 zlo0 zabdapari0 zlo0 64] 184 . zabdasyAgamanaM tAvadadRSTaM [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 107] 426 zabdAdudeti yajjJAnamapra- [ ] zabdAnityatvoktau nityatva- [ nyAyasU0 5 / 1135] zabdAlliGgAdvA vizeSapratipattau [ ] 217 3 zabde doSodbhavastAvadva- [ mI0 zlo0 sU0 2 zlo0 62] 175-12, 397 15 513 183 Page #880 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDe m . 190 483 avataraNam pRSThaM patiH zabdenAgamyamAnaM ca [mI0 zlo0 apo0 zlo0 94] 438 17 zabde vAcakasAmarthya tato [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 239] 406 2 zabde vAcakasAmarthyAttanityatva- [ mI0 zlo0 arthA0 zlo0 56] 188 18 zabdotpatteniSiddhavAda- [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 126-127]418 20 zabdo vartata ityeva tatra [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 172] 407 3 zAvaleyAca bhinnatvaM [ mI0 zlo0 apoha0 zlo0 77 ] zAstrasya tu phale jJAte [ ] ziraso'vayavA nimnA [ mI0 zlo0 apo0 zlo0 4 ] zUdrAnnAcchUdrasamparkAcchU-[ ] zrotA tatastataH zabda- [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 175] 407 11 zrotradhIzcApramANaM [ mI0 zlo0 sU0 2 zlo0 77 ] 1707 SaNNAmAzritatvam [praza0 bhA0 pR0 16] 616-16, 621 28 saMkhyA parimANAni pRthakvaM [vaize0 sU0 4 / 1 / 11] 589-11, 601 21 saMyogajananepISTau tataH [sambandhapari0] 510 29 saMyogisamavAyyAdisarvame- [ sambandhapari0] 510 23 saMvAdasyAtha pUrveNa [ ] 155 10 saMhRtya sarvatazcintAM stimite- [pramANavA0 3 / 124 ] sa eveti mavi pi [ mI0 zlo0 sphoTavA0 zlo0 18] sa cedagonivRtyAtmA [ mI0 zlo0 apoha0 zlo0 84] 436 11 satyaM jJAnamanantaM brahma [ taitti0 2 / 1] sadRzalAtpratItizce- [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 248-49] 410 12 sa dharmo'bhyupagantavyo [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 240] 406 6 sambaddhaM vartamAnazca [ mI0 zlo. pratyakSa0 zlo0 84] sambandhajJAnasiddhizcebruvaM [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 243] 406 12 sambhavatIrthasyAtisAmAnya- [ nyAyasU0 1 / 2 / 13 ] 650 11 samyagjJAnapUrvikA sarvapuruSArtha-[ nyAyavi0 111] sarAgA api vItarAgavacce-[ ] 324 31 sargAdau puruSANAM vyavahAro-[ ] 2707 sarva khalvidaM brahma [ mainyu.] ___46-17, 64 19 sarvacittacaittAnAmAtma- [ nyAyabi0 pR0 19] 29 11 sarvajJasadRzaM kaJcidyadi [ tattvasaM0 pR. 838 pUrvapakSe] 250 19 sarvajJokatayA vAkyaM [ tattvasaM0 pR0 832 pUrvapakSe] 250 15 sarvajJo dRzyate tAvanedA- [ mI0 zlo0 codanAsU0 zlo0 117] 250 4 sarvajJo nAvabuddhazca yenaiva [ mI0 zlo0 codanAsU0 zlo0 136] 254 27. Page #881 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avataraNasUciH avataraNam pRSThaM patiH sarvajJo'yamiti hyetattatkAle- [mau0 zlo0 codanAsU0 134] 254 23 sarvapramAtRsambandhipratyakSA- [ tattvasaM0 pR0 820 pUrvapakSe] 253 3 sarvasyaiva hi zAstrasya [ mI0 zlo0 pratijJAsU0 zlo0 12] savizeSeNa hetuzcatta- [ mI0 zlo0 zabdAni0 zlo0 177] 407 sarvepyaniyamA hyate [ ] 21-3, 382 18 sarve bhAvAH svabhAvena [pramANavA0 11417 480 22 sarveSAM yugapatprAptiH[ ] sa vetti vizvaM na hi tasya [ zvetAzvata0 3 / 3] 264 22 sA te bhavatu supratItA [ ] sAdRzyasya ca vastulaM [ mI0 zlo0 upamAnapari0 zlo0 18] 185 17 sAdhanaM siddhiH tadaGgaM [vAdanyA0 pR0 5] 671 27 sAdharmyavaidhAbhyAM pratyavasthAnaM [ nyAyasU0 1 / 2 / 18] sAdharmyavaidhAbhyAM pratyavasthAnasya [nyAyabhA0 5 / 1 / 1] 651 20 sAdharmyavaidhAtkarSApakarSa- [ nyAyasU0 5 / 1 / 1] 651 23 sAdharmyAttulyadharmopapatteH [nyAyasU0 5 / 1 / 33 ] 658 16 sAdharmyaNa hetovaMcane [ vAdanyA0 pR0 65] 672 27 sAdhyadRSTAntayordharma- [nyAyasU0 5.1 / 4] sAdhyadharmapratyanIken [ nyAya0 sU0 5:2 / 2] sAnto vidhiranityaH [ ] 688 2 sAmAnya ghaTayoraindriyakatve[ nyAyasU0 5 / 1 / 14] sAmAnya pratyakSAdvizeSApratya-[ vaize0 sU0 2 / 2 / 17] 234 5 sAmAnyavacca sAdRzyamekai- [ mI0 zlo0 upamA0 zlo0 35] sAmAnya vizeSAtmA tadarthaH [parIkSAmu0 4-1] 178-20, 445 2 sAmAnya viSayatvaM hi [ mI0 zlo0 zabdapari0 zlo0 55] 183 siddhazcAgaurapodheta goniSedha- [ mI0 zlo0 apoha0 zlo0 83] 436 siddhAntamabhyupetyA- [nyA0 sU0 5 / 2 / 23] 6716 siddhArtha siddhasambandhaM [ mI0 zlo0 pratijJAsU0 zlo0 17] sUryasya dezabhinnatvaM na [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 176] 407 sthAneSu vivRte vAyau [vAkyapa0 TI0 1 / 144] sthiravAyvapanItyA ca [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 62] 319 3 syAcchabdasya hi saMskArA- [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 52] 419 khataH sarvapramANAnAM [ mI0 zlo0 sU0 2 zlo0 47] 153 10 khadezameva gRhNAti [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 181] vapakSasiddharekasya [ ] 671 17 Raman Sins Page #882 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 720 prameyakasalamArttaNDe . avataraNam svapakSe doSAbhyupagamAt [ nyAyasU0 5 / 2 / 20 ] svabhAvepyavinAbhAvo [ pramANavA0 1140] svarUpajyotirevAntaH [ vAkyapa0 TI0 1 / 144 ] svarUpasattvamAtreNa na [ mI0 zlo0 apoha0 cho0 87 ] khasamavetAnantarajJAnavedya- [ 1 svAntabhAsitabhUtyAdyabhya - [ pRSThaM paGkiH 670 350 42 438 6 183 3 1 685 17 668 16 hasata hasata [ vAdanyA0 pR0 111 ] 264 23 670-16; 674 26 hiraNyagarbha [ Rgveda aSTa0 8 maM0 10 sU0 121] hiraNyagarbhaH samavartatA [ Rgveda aSTa08 maM0 10 sU0 121] 399 18 hInamanyatamenApyavayavena [ nyAyasU0 5 / 2 / 12] hetumadanityamavyApi [ sAMkhyakA0 10] hetUdAharaNAdhikamadhikam [ nyAyasU0 5 | 2|13] totriSvapi rUpeSu [ pramANavA0 1116 ] hekhAbhAsAzca yathoktAH [ nyAyasU0 5/2/24 ] 286 22 670 23 354 13 671 10 .9 10 S Page #883 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 parIkSAmukhagatAnAM lAkSaNikazabdAnAM suuciH| akiJcitkara 6 // 35 paryAya (vizeSa) 4 / 8 anumAna 3.14 pratyakSa 2 / 3 anaikAntika 6 / 30 pratyabhijJAna anvayadRSTAnta rA48 pratyabhijJAnAbhAsa 69 apUrvArtha 114,5 pramANa 11 avinAbhAva pramANAbhAsa 612 asiddha (helAbhAsa) 6 // 22 phalAbhAsa Agama 3399 bAlaprayogAbhAsa 6.46 AgamAbhAsa | mukhya (pratyakSa) upanaya 3150 yogyatA 39 UrdhvatA (sAmAnya) 4 / 5 viruddha (hevAbhAsa) 6 / 29 3 / 11 viSaya 411 kramabhAva 3118 viSayAbhAsa 6 / 61 tadAbhAsa (pramANAbhAsa) 6 / 1 314 tadAbhAsa (pratyakSAbhAsa) dAdI vyatireka 4 // 9 tadAbhAsa (parokSAbhAsa ) vyatirekadRSTAnta tarkAbhAsa 610 sahabhAva 3 / 17 tiryak (sAmAnya) 4.4 sAdhya 3 / 20 dharmI 3 / 27 saMkhyAbhAsa nigamana 3351 sAMvyavahArika pakSAbhAsa 6 / 12 | smaraNAbhAsa 68 parArtha (anumAna) 3355 | smRti 333 parokSa 31 / hetu Uha vaizaya 1 pariziSTe'smin prathamo'GkaH adhyAyasaMkhyAM dvitIyazca sUtrasaMkhyAM bodhayati / pra0 ka0 mA0 61 Page #884 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 481 15 naigama 25 utkSepaNa 4 prameyakamalamArtaNDagatAnAM lAkSaNika zabdAnAM suuciH| aMgahArasphoTa 457 20 | nayAbhAsa 676 14 atIta 491 15 nizcaya 27 18 anAgata 676 20 anupakrama 244 26 | naigamAbhAsa 677 10 anekAntika 637 17 | patra 604121,29 adhyakSala 546 10 pada avakSepaNa padasphoTa 456 10 ahitaparihAra 4 paryAyArthika 676 17 AkuMcana 600 21 / parizeSa 613 4 pazyantI 41 16 14 pAdasphoTa 457 18 RjusUtra 678 16 pradhvaMsAbhAva 215 aupakramikI 244 25 pramANa 27 20 9 15 | pramANasaptabhaMgI 682 10 karaNasphoTa 457 19 prasAraNa 600 22 9 / 13; 113 / 4; prAgamAva 214 16 267 / 27, 279 / 1 prApti 25 18 kartRtva 536 13 prAmANya 163 12 karmala 9 14 bAdhaka kAraka 116 13 bAdhya gamana 600 23 / bhAvanAjJAna cintAmayI 246 28 bhAvendriya 15 / 25,229 / 28 janma 536 15 bhoktRla 536 14 'jAti 651 18 | madhyamA 41 15 jIvana 536 15 maraNa tadAbhAsa (RjusUtra) 678 22, mAtrikAsphoTa 457 19 dravyArthika 676 16 mokSa dravyendriya 229 24 labdhi 12215, 229 29 naya 676 16 | vAkya 458 7 nayasaptabhaMgI 682 12 ) vAkyasphoTa 456 11 karaNala kartRtA 1 pariziSTeSveSu prathamo'GkaH pRSThasaMkhyAM dvitIyazca paGktisaMkhyAM sUcayati / Page #885 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNikazabdasUciH 723 virodha visaMvAda vaikharI vyaJjaka vyavahAra vyavahArAbhAsa zabdanaya 22 9 saMzaya 4712349 / 10, 52619; 642 17 532128 41 13 saptabhaMgI samabhirUDa 6806 677 26 samarthana 376 16 samavAvikAraNa samAropa 27 15 saMvAda 246 25 sAMvyavahArika 229 17 526 16 sAdhakatama 148 677 14 677 24 / hastasphoTa 457 18 zrutamayI saMkara saMgraha saMgrahAbhAsa Page #886 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 prameyakamalamArtaNDanirdiSTAH granthA granthakRtazca / akalaGkadeva 6 / 14 | pramendu 14 advaitAdiprakaraNa 809 | prazastamati 2707 aviddhakarNa 269 / 24 bhaTTa 25 / 11,474 / 18 udyotakara 270 / 11; 476 / 9; 521124 614 / 19; 659 / 25, 6647 | bhAratAdi 396 / 25 upavarSa 464 / 14 bhASya 4296 kAdambaryAdi bhASya (nyAya) 237 / 15 kumArila 187 / 12, 40816; | bhASyakAra 187112 474 / 9 / manvAdi 401 jIvasiddhipraghaTaka 73 / 1 mANikyanandin 17; 674 / 4; jaimini 251 / 25, 26218 694 / 2,9 tattvopaplavavAdin 648120 ratnanandina 694112 dignAga 809, 436116 rAmAyaNAdi 2582 dvisandhAnAdi 402 / 9 vArtikakAra 269 / 19; 283 / 19; dharmakIrti 78 652 / 14; 6343 nyAyabhASyakAra 651 / 20, 652 / 1; vidyAnanda 1766 663325 veda 2622 padArthapravezakagrantha 13119 vaidyakAdizAstra 5981 padmanandisaiddhAnta 694 / 11 parIkSAmukha 609 / 3 393 / 1; 6947 vaizeSikazAstra pANinyAdi 395 vyAsa 268020 prajJAkara 38017 samantabhadra 1764 2064, 56 / 2, 7; 429 / 6, 589 / 11 1281 sUtrakAra 651 / 26 prabhAcandra 694 / 12 / smRtipurANAdi 392 / 21 prabhAkara sUtra Page #887 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 prameyakamalamArtaNDagatAH kecidviziSTAH shbdaaH| aMgulyo hastiyUthazatamAste 128 8 annaM vai prANAH 812 aMjanatilakamantrAyaskA anyApoha 431, 441 / 10 ntAdi apanRtyurahita 306 23 akalaGkArtha . 217; 176 // 3 apramatta 306 13 akSara 29:16; 268 / 15 aprAmANya 163 13 akSipakSmanimeSa 302 13 abAdhitaviSayala 358 26 agnipASANAdizabdazravaNa 46 15 abhAvadoSa agnipradIpagaGgodakAdi 620 3 amedavAdin agnihotrAdi 262 9 | amUlyadAnakrayin 546 13 acelasaMyama 330 17 ayaHzalAkAkalpa 504 20 ajAjina 667 4 ayaskAnta atIndriyArthavedin 58 2 ayogolakAdivAneH 101 1 atyantopakArakabhRtya 112 6 arthakriyAkAristambhAdhupaadvaita labdhi advaitapratipAdakAgama 72 11 arthatathAlaparicchedarUpAadhItAnabhyastazAstravat 59 13 / zakti 153 7 anantaparyAyacetanadravya 70 14 | arthapradhAnanaya 680 27 anantapramAtRmAlAprasaktiH 17 6 arthavAda 70 17 anantasukhavIrya 306 24 | ardhajaratIyanyAya 104 / 16; 105 / 4 anantAnubandhikrodhAdi arhatpraNItAgamAzrayaNaprasaMga 248 14 paramaprakarSa 245 25 arhadAdi 331 4 anavasthA 526 21 arhan 256 11 antaraMgagrantha 332 20 avagrahehAvAyadhAraNAsmRtyAantaraGgabahiraGgAnantajJAna dicitrasvabhAvatA 336 25 prAtihAryAdizrI 7 12 | avidyA 66 11 antarAbhavazarIra 314 4 azakyavivecanala antarAyaviSaye 306 4, azubhaprakRti 303 25 antargaDunA 14 / 16, 33 / 10 | azrutakAvyAdi 402 5 antargaDunA pIDAkAriNA 71 12 / azvaviSANa 504 5 antarvyAptiH 194 16 | aSTaka andha 23 6 asaMyatasamyagdRSTyAdi 245 22 andhaparamparA 216 4 asatkAryadarzanasamAzrayaNa 153 13 andhasarpabilapravezanyAya 461 / 7; | asamavAyikAraNa 537 28 53017 | asAtavedanIyodaya Page #888 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 726 prameyakamalamArtaNDagatAH 112 10 550 12 asAdhAraNAnaikAntika 355 5 / upacAra ahamahamikayA pratIyamAna 72 17 | UrNanAbha 65 / 1; 72 AkalaGka 6 10 UhApohavikalpajJAna 352 8 AkarSakAkhyAyaskAnta 575 28 RddhivizeSahetu Agama 631 21 | ekaM sandhitsoranyat pracyaAgamaprAmANyavAdin 70 17 vate 616 13 AcArya 2110, 73; 17718 | ekAkAratA 367 / 22 | ekAntavAdin 63 / 22; 1489; AtmazravaNamananadhyAna 5161 AtmAdvaita 64.15, 7017 ekendriyANDajatridazAdi 300 24 316 2 evambhUta 680 12 AdarzAdi 102 11 audArikazarIrasthiti AyuHkarma 302 9 auzanasa 454 15 AryA 33. 24 / kaMsapAcyAdidhvAna AzuvRtyA yogapadyAbhimAna 139 14 kaThakalApAdi 483 1 Asayogakebalin 300 18 kapila AhAra 300 21 karaNakuzalAdi 63 18 AhArakathA 306 13 | karatalarekhAdika 381 / 10; 382020 AhArin 300 27 karkaTikAdi 202 / 1; 502 / 25 ikSukSIrAdimAdhuryatAratamya 174 13 karkAdivyakti 469 21 indradhanuSa 468 10 karmakartRkaraNakriyA 85 19 indriyasaMskAra 424 5 kavalAhAra 573 15 kAkadantaparIkSA 218 utkalitalamAtra 131 11 kAkasya kAAddhavalaH utkRSTadhyAna prAsAdaH 217 21 uttambhakamaNi 198 4 | kAkaibhakSitam 214 / 11; 239 / 1; utpatananipatanavyApAra 138 19 529 / 25 utpAdyakathA 477 11 | kAcakAmalAdidoSalakSaNaviudakAharaNazaktiH 153 / 18; ziSTacakSurAdi 150 13 659 / 29; 66417 | kAcAbhrakAdivyavahitArtha 37 1 unmattakAdijanitonmAda 243 10 kANvamAdhyandinataittirIyAupacaritopacAra / dayaH zakhAmedAH 392 21 ubhayasaMskAra 424 30 kAtyAyanAdyanumAnAtizaya 251 24 ubhayadoSa 526 14 | kApila 28 / 13, 285 / 25, 4216 upayoga 230 1 | kAmalAdyupahatacakSuSaH zukleupAdhyAyajJAna 314 6 zaMkhe pItajJAnam 109 9 Page #889 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTazabdAH 73 13 kAmyaniSiddhakarma 309 24 gRddhavarAhapipIlikAdipratyakSa kAyAkArapariNatabhUta 118 14 251 / 22, 2583 kAlapratyAsattiH 502 8 . gRhastha 331 5 kuNDalAdiSu sarpavat 522 2 gotraskhalana 449 20 kurukSetralaMkAkAza 565 3 : gomayAdi 118 9 kulyAjala 551 23 gomAMsa kuSTinIstrIvat 316 8 golakAmAzraya 222 9 kusUla 283 3 ghaTanAmArAmAdi kUrmaromAdi 75 10 ghaTAdyavacchedakabheda 67 2 kRtanAzAkRtAbhyAgamadoSa 521 18 ghAtikarmacatuSTaya 259 6 kRttikodaya 329 / 6654 / 17 / vRtAdinA ca pAdayoH kRSIvalAdi 167 14 saMskAre 222 10 kevalin 299 / 30, 301 / 14 caturaGgavAda 645 13 kezoNDukajJAna 23318, 24019 / candrakAnta 65 / 1; 547 / 19 kezoNDukAdikAdi 63 7 candrArkAdiviSaya kaiTabhadviS 688 2 cANDAlAdi 486 19 kaupIna 661116, 669 / 24 cAvAka 180 1 kriyAvizeSayajJopavItAdi 486 7 cArvAkamata 571 / 1; 579 / 14 kSaNakSayavargaprApaNazakti 503 9 citrakUTa 213 15 kSatriyaviTUzUda 487 10 citrajJAna 92 3 268 15 | citrapaTyAdijJAna 69 14 kSAyika . 245 27 citrasaMvedana 514 / 22, 51615, kSAyopazamika 245 26 520122 khararaTita 28 11 citrAdvaita 95 3 kharaviSANa 617 citraikajJAna 546 18 kharazRMga 505 17 codanA 253 20 khAtpatitA no ratnadRSTiH 690 30 | codanAjanitAbuddhi 175 21 khe puSpasaMsarga 54 2 | japApuSpasannidhAnopanItagajasnAna 166 6 sphaTikaraktimA 101 11 gaNDaka 347 20 jalanimamamahAkAyagajAdi 540 21 gatasarpasya vRSTikuTTananyAya 636; jalAdermuktAphalAdipariNAma 230 6 76 / 12 jAtataimirika 159 18 gardabhAzvaprabhavApatya 483 21 | jAtataimirikapratibhAsaviSaya 57 6 giritarupuralatAdi 43.8 jina 305 18 guNavyatirikta guNI 168 13 jinapatimata 292 9 guru 634 6 jinapatimatAnusArin 377 5 kSara Page #890 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 728 prameyakamalamArtaNDagatA 497 3 jaina 11:3; 93 / 6, 37013; | dUre parvataH nikaTo madIyo ___426 / 17,20, 486 / 6; 685 / 6 bAhuH 103 14 jainamata 145 / 6, 459 / 22; 465 / 9 devamanuSya jJAnAgni 309 4 dezapratyAsattiH 502 4 jJAnAdvayAdi 617 28 | dezasaMyamin 330 18 tattvacatuSTaya 111 4 devaraktA hi kiMzukA kena rajyante taddhitotpatti 525 23 tantrAdyupayogajanitaviziSTA doSa bhirati 242 11/dvicandrAdi tapodAnAdivyavahAra 486 6 dvicandrAdipratyakSa 2815; 301 / 17 timira dvicandrAdivedana 58 / 11; 62 / 10; timirAdyupahatacakSuSa 37 17 79, 1023 timiropapluta 44 19 dvaitin tiryaggRhasthAdisaMyama dhattarakAdhupayogin 242 27 turaGgamottamAjhe zRGgam dhanuHzAkhArAGgadantAdi 588 22 dharmAdharmadravya 623 17 tulAnta 169 tRvicchedAdi 4 dhUpadahanAdibhAjana 534 8 277 4 tamirikapratibhAsa 78 dhUmaghaTikA 1 dhyAmalitavRkSAdivedana 220 1 taimirikasya dvicandradarzana nakhakezavRddhyAdi 302 13 ___ 93 / 12 toyazItasparzavyaJjakavAyva naDvalodakaM pAdarogaH 8 16 napuMsaka 333 28 vayavivat 230 17 nadIdvIpadezakhargApavargAdi 448 19 trayImaya 298 19 triguNAtman 298 19 naraziraHkapAlaM 631 24 tricaturapicchagrahaNa nartakIkSaNa 623 29 narmadAnIra 551 23 trairUpya daNDakavATapratarAdi 303 29 nAgakarNikAvimardakakaratalavat 230 9 dadhitrapusAdayaH nAgavallIpatra 484 6 dazadADimAdi 450 / 11; 6674 / naattkaadighossnnaa| 673 2 divolUkAdivedana 218 21 nArakAdiduHkhitaprANi divyaparamANu 302 11 nArikeladvIpa 518 1 dIrghazaSkulIbhakSaNa 1816; 2816; nigrahasthAna 126 / 18 nityaniraMzavyApin __72 9 dIrghakhApavAn 104 1 nityanaimittika karma 309 23 dugdhAdi 632 3 nindAvAda 72 5 332 14 354 Page #891 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 17 viziSTazabdAH 729 nimantraNe AkAraNavat 625 12 | pRthivyAdibhUtacatuSTaya 117 1 nirAzravacitta 501 24 paurANika 392 17 nirupAkhya 205 15 prakaraNasama 357 nirjIvikAdicakSuS 258 24 prakSAlitAzucimodakaparinimbakIToSTrAdi / tyAganyAya 281 24 nIlakuvalayasUkSmAMza 97 6 prakriyoddhoSaNa nIlotpalAdi 165 12 pratikarmavyavasthA 86 20 nRpatyAderatibhoginaH 319 22 prativandhakamaNi 198 6 naiyAyikamata 347 1 pratItibhUdharazikharArUDhagrAmAnaiyAyikAdi 92 12 rAmAdipratibhAsa 97 14 naiyAyikAbhyupagataSoDazapa pradIpa 135 7 dArtha 623 7 pradhAna naiyAyikasyAnaiyAyikatA 663 5 prabhAkaramata nyAyavedina pramattaguNasthAna 300 4 pathikAni 118 13 pramANasamplava 670 24 padmanAlatantu 586 16 pramANasamplavavAditA 59 4 paraghAtakarma 303 pramANAntaravAdin 183 6 paramacAritrapada 305 28 prameyadvaividhya 180 14 paramanairgranthya 332 17 praroha paramaudArikazarIrasthiti 301 7 praznamatrAdisaMskRtacakSuS 258 23 parazurAma 486 8 prasaGgAviparyaya 252 19 parasparaparihArasthiti 533 21 prasaGgasAdhana 544 14 parISaha 306 26 prANibhakSaNalAmpaTya 72 3 palalapiNDa 667 4 | prAtibhajJAna 258 11 pazu prAmANya 163 pATalAdikusuma 568 8 prAznika 649 / 4, 660 pATaliputra 213 15 phaNinakulayoriva 534 // 4 pAradArikavaddInavadvA 307 12 bar3avA 483 21 pArimANDalya 587 19 badarAmalakavat 525 21 picchauSadhAdi 332 13 badhira 43 17 piNDakhajUra 184 14 | balavatpuruSapreritamudgarAdhabhipitAputravat 525 21 ghAta 215 26 pizAcAdi badhyaghAtaka 533 22 piSTodakaguNadhAtakyAdi 115 / 14; bahalatamaHpaTalapaTAvaguNThita 11412 | vigraha 112 / 8 119:19 puMveda 338 22 | bahiraGgagrantha 332 20 Page #892 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 730 prameyakamalamArtaNDagatA bAdhakakAraNadoSajJAna 156 14 | madazaktivat 115114. 11 bAha bali prabhRti 302 8 | manuSyapArAvatavalIvaH / 22518 bIjAGkuravat 442 6 | manojJAnAdiviSayopanItAbIjAGkurasantAna 245 15 __tmasukhAdi 101 12 bIjAGkarAdi 283 13 | manorAjyAdivikalpa 33 // 3; buddha 248318, 256 / 15; 35 / 18 354 / 23 | mantrAdisaMskRtalocana 261 16 buddhacitta 502 1 manyAkheTa 579 7 buddhataracitta 501 23 | marIcicakra 48 / 20; 769 bauddha / 18 / 26; 103 / 9; mahatI prAsAdamAlA 592 8 6301 | maharSi brahma 4511; 46 / 18, 64 / 19; mahezvara 714; 18314; 133 / 13; 65 / 6, 679 141 / 12, 14215, 144 / 10; brahmakartRkaveda' 392 17 146 / 10; 282, 283, 298; brahmana 401 27 319 / 2; 613 brahmavAda 95 12 / mahezvarajJAna 132 / 5; 134; 138 brahma cyA sa vizvA mitra 484 1 mahezvaravuddhivat 274 11 brahmAdipizAcAnta 284 18 mANavake siMhAdyupacAra 70 5 brahmAdyadvaita 483 11 mAtA me vandhyA 206 19 brahmAdvaitapraghaTTaka mAtuliGgadravya 534 1 brAhmaNakSatriyAdivyavasthA 487 26 mAtRvivAhopadeza 2 19 bhAnu . 135 5 mAdhyamika 97 3 bhAnunA tArAnikarasyAbhibhavaH 29 4 mAyA 66 18 bhAvanAniyogAdyartha 165 14 mAyAparamaprakarSa 329 21 bhAvapratyAsatti 502 13 mASapAka 333 8 bhAvazrutajJAna 456 11 bhikSAzuddhi 305 19 mithyAtvakarmodaya 488 bhittAviva citram 153 4 mithyAlArAdhanA 330 16 bhujagarakSoyakSaprabhRti 284 21 | mithyAdRSTi 245 25 bhUtasaMghAta 634 20 mImAMsaka 393 28 bhaiSajyamAturecchAnuvati 680 4 mImAMsakamata 138 / 4; 14315 bhrAmakAkhyAyaskAnta 575 26 / mImAMsakamatAnuSA 103 / 7,301127 maNiprabhAyAM maNibuddhiH 170 15 muktAtmavat 277 14 maNimuktAphalapravAla 574 21 mukAphala 547 19 bhatijJAna 304 10 mUlakIlodaka 242 2 matsyAdi 305 20 | mRcchakale kAJcanajJAna 242 27 Page #893 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTazabdAH 731 34 / 12, 45 | 659 20 mRtpiNDadaNDacakrAdi 153 24 | lUnapunarjAtanakhakezAdi 342224; mecakajJAna 529 23 / 49819; 554 / 15 mecakajJAnavat sAmAnya vize- lokapAlagRhItadipradeza 568 28 Savacca 14 laukAyatika 642 22 meNTha varNAzramavyavasthA medhyA ApaH 269 4 vartikAdAhatailazoSAdi 201 / 2; mervAdi 242 1 50311 mohanIyakarma 303 3 vandhyAsutAdhIna 95 17 yajJAnuSThAnAgama 33012; 331116 | vandhyAsutasaubhAgyavyAvarNanayajJopavItAdicihnopalakSita 486 7 prakhya 561 15 yathAkhyAtasaMyama 306 21 | valAtailAdi 424 16 yugapadvRtti 28 7 vardha mA na ji na 176 7 yogin valmIki 275 3 yauga 18 / 26,643 / 24,651 / 14; vazIkaraNauSadha 580 22 686 / 22 vasantasamaya 568 8 yogakalpita vAda 645 22 rajaHsamparkakaluSodaka 66 20 vAlAgramapi khaNDayituM zakyate 298 18 48 rajojuS 1 rajonIhArAdhantaritataruni vAsIkataryAdi 140 3 vigrahagati 300 26 rajjuvaMzadaNDAdi vijJaptimAtra 77 7 vinAzotpAdaprakriyoddhoSaNa 500 4 ratnatrayArAdhana 332 19 viruddhadharmAdhyAsa 530 1 ratnAdipadArtha 635 19 virodha 526 10 rAvaNa 380 12 rAvaNa zaMkha ca ka va yA di vizeSatodRSTAnumAna 350 17 viSaM viSAntaraM zamayati 66 22 184 / 16, 67916 rA va NA di 242 1 viSayApahArazca rAjJAM dharmaH 75 20 viSAgadavat 525 20 rUpazleSa . viSApahArAdi 632 4 lakuTacapeTAdi 648 14 viSTikarmakarAdivat 279 19 laghuvRtti 28 12 vIcItaraGganyAya 426 / 22, lAbhAntarAya 302 / 11; 306 / 18 5583 lAlAvat 230 12 | vINAdirUpavizeSa 170 6 lAvakAdipalAdika 331 26 | vRkSazAkhAbhaMga 272 12 liGgAptotyakSabuddhivat 158 4 vRkSo nyagrodha iti 59 7 luJcanAdikriyA 331 12 | vRkSo hastI palAlakUTAdirvA 220 5 Page #894 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDagatAH 118 zUdra 612 / 11 / 1 " 97 vRzcikAdi 485 3 vRSalAdi 484 16 zRGgotthazarAdi 493 13 vedya (vedanIyakarma) zrI va I mA na 628 4 vezyApATaka 486 16 zreNi 306 15 vaidyopadeza 319 22 zrotriya 260 27 vaidhaveya 649 19 SaDapUpAH 667 4 vainateyapratyakSa 258 2 SoDhAsambandhavAdila vaiyadhikaraNya 526 12 621122 vaiyAkaraNa saMketasmaraNavivakSAprayatna vyakta 99 12 ___ tAlvadiparispandakrameNovyatikara 526 19 pajAyamAnazabda 69 16 vyabhicAra 637 19 saMvinniSThatvAdbhAvavyavasthiteH 16 16 vyAdhalubdhakaprabhRti 305 20 saMsargavizeSavazAdvipalabdhaH 100 16 vyomotpala 619 2 sakalavyApti 365 9 vratabandhavedAdhyayanAdi sakalazUnyatA vrAtya 650 15 sakalazUnyavAdin 651 14 zaMkhaH kadalyAm 667 11 saGkaravyatikarau 536 5 zaMkha ca ka va ti 3801 sacelasaMyama 330 13 zakaTodaya 654 17 zakaTodayAdyartha sattAdvaitavAdin 643 23 sa sabhA mA 459 1 zakAdi 284 26 zatrumitradhvaMsa 495 13 satyetaravyavasthAsaMkara zabdapradhAnanaya 680 28 santAnAntara 80 5 zabdabrahma 39, 44, 45, 46 sannikarSapramANavAdin 17 11 zabdasaMskAra 419 6 | saptamanarakabhUmi 245 23 zabdAdvaita 316 1 saptamapRthivI 328116, 33413 zabdAdvaitavAdin sapratighAdirUpatA 86 13 zabdAnuviddhakha 46 19 / samAnakAlayAvadravyabhAvi- 133 4 zarabha 347 21 | samuditetaraguDUcyAdi 469 1 zalAkA 222 14 sambandha 514 22 zazazRMgAdi 73 11 samyagdarzanAdyantaraGgasAmagrI 241 8 zAstrakAra 373 22 samyagdarzanArAdhaka 333 20 zukazArikonmattAdi 450 15 | sarpasya kuNDaletarAvasthA 537 3 zukladhyAna 303 9 | sarvajvaraharatakSaka cUDAratnAzuklazaMkhe pItajJAna 139 22 laGkAropadeza 220 zubhaprakRti 303 22 | sarvajJa . Page #895 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTazabdAH 429 6 sraSTA siMha savikalpakapratyakSavAdin 34 19 / saugatasAMkhya yaugaprAbhAkarasavyetaragoviSANa 214 / 17, 501 / jaiminIyAnAm 643 6 10, 506 / 24 saugatAdi 393 / 27964311 sahasrakiraNa 138 5 saugatI gati 96 1 sahAnavasthAna 533 21 | strIveda sahopalambhaniyama 79 / 2,80 / 14 sthAvarAdi 267 14 sAMkhya 19 3 sthitikalpa sAMkhyadarzana 576 16 / snAnapAnAvagAhana 75 20 sAMkhyAdi 642 11 | spaSTajJAnAvaraNavIryAntarAyasAMsArikalabdhi 330 6 kSayopazama 218 17 sAkAravAdapratikSepa 86 20 sphaTikAdi 228 5 sAdhananirbhAsijJAna 155 15 syAdvAdin 367 22 sAnutantra sArvabhaumanarapati 284 20 khaparaprakAza 147 12 347 21 svapnAvasthA siddha 370 27 svargapaTala 219 11 siddhi vargAdi 230 18 sugata 8017, 95; 235 / 25, svargApUrvadevatAdi 179 19 236 / 4, 24717 khavadhAya kRtyotthApana 692 23 sugatajJAna 267, 95 / 9 khazirastADaM pUtkurvataH 543 6 sugatasattAkAla 95 / 13, 962 khasAdhyaM prasAdhya nRtyato'pi sutIkSNo'pi khaDgaH 136 15 suzikSito'pi vA naTavaTuH 136 16 doSAbhAvAt 666 / 6, 37333 139 13 khApamadamUrchAdyavasthA 280 sUcyA 3 sUryAcandramasau 688 9 / harSaviSAdAdyanekAkArasaMvidrUpa 100 12 hastapAdakAraNamAtrikAGgasezvarasAMkhya 457 16 saugata 77 / 12,90 / 9,180 / 12; | | hastipratihastinyAya 647 19 382 / 1,643,672 / 4,687 | himavadvindhyAdi 562 / 9; 594119 saugatamata 524 21 hiraNyagarbha 393 / 20; 398 / 18 saugatavajjainairiSTaM 178 11 | hrIzItAdinivRttyartha : 331 23 sRSTi 297 17 hArAdisphoTa pra0 ka0 mA0 62 Page #896 -------------------------------------------------------------------------- ________________ fy m @ m m m m m ..7 ArAnagarastha-zrIjainasiddhAntabhavanasatkAyA: prateH paatthaantraanni| pR0 paM0 mudritapAThaH pAThAntaram sudhiyaH 'satatam visphuritAdga visphuritargatadapahRti tadapakRtiprayojanavattvavyu prayojanavyu*makSuNNa makSaNa-zAstrArthasaM -zAstrasaMasambaddha asambandhajJApaka jJAyaka-hRtaM tadeva -hRtaM siddhaM tadeva *vyutpAdanArtha -vyutpattyartha-khAbhidhAnaka -khAbhidhAnaM cetsa -cettatsa10 19 dRSTasya pRthi dRSTapRthinityakhabhA nityaikakhabhA11 . cAbhi-aeNpalabdhi -rthe'pilabdhi-dinA (saMyuktasamavAyaH -dinA saMyuktasamavAyaH __ rUpakhAdinA) saM. rUpatvAdinA saM14 7 vAbhAva cAbhAva1521 yastasya tatra ' -yastatra tasya kuThAra (kASTha) cche kASThacche m m m m 10 20 bAbhi h >> vA 16 18 .18 1 18 3 18 23 19 13 20 6 20 10 21 15 21 19 bhAve tada-NAsya yogajadharmasaha-karaNaM (yogajadharmAnu ) gRhItaM / gRhyate -rabhivyajyet -deva prasiddhaH bAhyendriyajamindriyANAM tadanantarapracAsya bhAve vA tada-NAsya saha-karaNaM yogajadharmAnugRhIta gRhyeta -rabhivyajyate -deva pramANavaprasiddhaH vAhyendriyANAM tadanantaraM pravAsya Page #897 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . pAThAntarANi pR0 paM0 12 9 23 12 23 20 24 16 28 28 28 3 5 7 pAThAntaram hi eko cApArthakriyA spa-zaktivattvena yogi tadvi-lA cArUpAde-SaNakhamalAhyatrAnya-svarUpaM paritadiva -tAkRtsAha-Sayatvamadhye anyavikalpakadharmAcAva*kalaM sva-thyo viroanyopapA- . savikalpakaprabhavAttato *khAdrUpAdhumIyate 30 23 32 13 mudritapAThaH -hi ko (eko) vApArthakriyA parispa-zaktikatvena -yogi(kha)tadvi-lA tUpAde *SaNamasmAhyanyatrAnya-svarUpaM vai ( pamavaizayaM )paritaditi -tA sAha*Sayavam anyavikalpadhAcAtrAva-kavaM ghaTate kha-rthyAni(vi)roanyotpAsavikalA(lpa)ka. prabhavatta (vAt ta) to -khAdrUpAdivat / rUpAdyubhIyeta zabdaprabhavatvAt (grAhyArthaM vinA tanmAtraprabhavatvAdvA) gakAcAmrakA -satastadbheda-pattipravRttizabdAdhya-kSasyArthAtatsparza-vezo'sau tApratipannAH locanAdhyaghaTate brahmaNi 34 10 34 19 35 17 36 4 36 17 37 1 37 11 37 15 m m r . m zabdaprabhavalAdvA gakAcAnyakA -satastatastaddheda-pattivRttizAndAdhya-kSArthAtatsaMsparzadezo'sau . -tApannAH locanAdyadhyaghaTeta 2 40 8 40 15 41 13 44 13 44 16 -brahmaNA Page #898 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDasya pR0 paM0 46 1 47 14 48 4 62 1 bho medAnu 63 22 6 66 22 66 24 mudritapAThaH pAThAntaram / dvaitapra dvaitasiddhipra : -revasaM -reva sa saM.. praznahetuka prazne hetuka. -vAbhipre cAbhipre- . abahiSThA'sthi abahirasthisattvenAsattvenAnyena sattvenAnyena khe khapuSpa khakhapuSpasAmAnyamAtra sAmAnyabhAvapraviSaye saha viSayeSu sahasarvasyAsvatpra. sarvasyAH smRtekhatprabhede anunacAnekAnta nacaikAntamedAnupa tadanupacAsatya vAsatya. khacchAM khasthA mede samu. bhedasamubhedAttayava medAdhavanya pakSopya nya vikalpopyatathA tadvyakti tathA vyakti sAcchabde(bdo)strItyabhyu. -sAcchabdotpattyabhyucArarUpaM kalpa -cArarUpakalpamukhyaM bhedA mukhyabhedAasiddhiH asiddhaH pravartate pravarteta paraduHkhaM paratra duHkhaM . -nti para -nti teSAM parapravRtteH pravRttI kathannAdvaita. kathaM dvaitatasyAbAdhyamAnatvAt tasyAbAdhAt -satyamabhyu -satyamityabhyuyadyAdyaH pakSasta yadyAyaH khapakSasta. anupalabdhi upalabdhisAkAro vA (bhinnakAlaH samakAlovA)nI sAkAro vA bhinnakAlaH samakAlo vA nI-. 67 13 70 71 14 71 14 71 15 72 11 75 13 75 17 77 10 78 13 83 14 Page #899 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAThAntarANi pR0 paM0 91 13 92 21 mudritapAThaH sapratighAdi*syAdhyakSeNasijaDasyApi paravyAptau tau pratiprasiddhayataH svataH pra. vyApila-vyApilaM jJAnakhabhAvatAvinivartanaAkArAdhAyaka*duttarArthakSaNakhAtmano'rthApunastallakSaNaM 101 13 103 16 104 5 104 12 111 13 pAThAntaram pratighAtAdi-syAdhyakSasijaDasyAparavyApnoti pratisiddhayataH pra*vyAptila-vyAptivaM jJAnasvabhAvavivivartana AkArAdhyApaka-duttarottarArthakSaNa AtmanArthApunastattvalakSaNAntaralakSaNaM tatsadbhAvAvedaka caitanyasyendriyaM sarvatra yazcAtmAyaM jJAnamA. cAsya sannikarSoM vA saMyukta saMyogAvi-syAniSTadazAdi-NeSTadazAna vAdRSTa*mastu kiM jJAnAntareNa jJAnAvArtha -nau tAveva 111 18 114 4 119 12 134 4 135 19 141 2 141 11 141 11 142 1 142 17 148 1 148 2 148 13 149 17 150 5 152 21 153 3 154 17 154 21 tadbhAvAvedakaM caitanyam , sarva yazcAtmIyajJAnamAcAsya saMyuktasaMyogo'vi-syAniSTadezAdi-NeSTadezAcAdRSTa-mastu jJAnAcArtha -nau tarhi tAveva vA vijJAnaM -grIto ga jJAnaM -grIto vA gana cAtra yena tadutpazuktizakale pravRttyAbhAve na cAso : yena prAmANyaM tadu zuktikAzakale pravRttyAdyabhAve. Page #900 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 738 prameyakamalamArtaNDasya mudritapAThaH tAvataiveyaM pravartata tAvannArthovadhAryate kAraNe zuddha tajjJA pAThAntaram tAvataivAyaM pravartate tAvannArtho'bhidhIyate kAraNAzuddharjJA pR0 paM0 157 6 158 11 158 23 '159 3 159 4 159 7 159 14 160 13 161 12 162 3 162 5 163 3 163 7 164 16 165 3 165 9 165 10 168 11 169 4 *ndriye zakti -ndriyazakti-kSeNa teno -kSeNa tattenosamasta(sammatasta)sya saMyatastasya cendriye vendriye kathantatvataH kathanna svataH pramANapaJcakAbhAva pramANikAbhAvacAbhAvapramANotpatto cApramANotpattI nairmalyAdiyuktasya nairmalyayuktasya tatrApi tathApi janmaiva yatraiva pramANasya kiM pramANasya tu ki -vinAbhAvasya -vinAbhAvalasya hetoH kha hetukha-kriyAjJAnasyApya. -kriyAsAdhanasyApyavRddhicchedA tRDicchedAsvapnArthakriyA svapnepyarthakriyAapara (apavara ) kAntardeza sambaddhe tu maNA- -apavarakAntardezasambaddhamaNA-nizcayAtmaka -nizcAyaka -tAzakAH *tazaMkAH kaJcitkA kiJcitkAkaJcitkA kiJcitkAprAgeva ityapi prAgeva vaitasmi caitasmineSyate nekSyate zabde sa zabdasasiddhaM sarvajanaprabodhetyAdizlokasya vyAkhyAnaM A0 pratau naasti| -ttadabhiprAyavAMta tadyutpAdanAbhiprAyavAMsta-taikadvitryAdipramANa taikalAdipramANa 171 2 171 12 172 11 172 12 174 3 174 10 175 175 14 176 7 177 3 177 7 Page #901 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAThAntarANi pR0 paM0 177 16 mudritapAThaH -sAdhanam iti 178 7 178 11 181 15 181 20 181 22 182 13 182 21 183 19 184 7 184 10 184 12 184 22 185 3 185 11 186 12 187 1 187 3 187 5 187 13 190 3 190 9 190 9 191 5 191 12 192 3 192 8 192 8 kuto (gauNakham ) -SayalasyAvirodhI jJApakajJAtasahya-nyasya vizesambaddha zabdo nAtra hi sadbhAvena sattayA vahnirastItyastina tvevaM cAgateH -tatajjaina taddhana caita pAThAntaram sAdhanaM tadvato'nupapannatvamanumAnakathA kutaH // iti . kuto gauNatvam *SayasyA-virodho jJAyaka-jJAtasya sahya. .nya vizesambaddha zAbdo tatra hi sattayA vahnirastina caivaM cAgame tattvajJaina tasya taddhana vaita -mbandhAna go. 13 bhavan *mbandho na gobhavet -viyogataH -vibhAgataH ko -dinaH cAparasyAcopa*cchedyata iti -vAtmavAdacAvavinA nosapakSAnugamAnanugamamedaH sthitAm niyAmikAm na tatsannidhAne -ditaH ca parasyAvopa*cchedya iti "cAsattvAdranAvavinA anyenosapakSAnugamabhedaH sthitA niyAmikA na tAvatsamabhidhAne 194 19 195 3 194 4 198 8 Page #902 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 740 prameyakamalamArtaNDasya pR0 paM0 mudritapAThaH 198 12 sahakArI 198 18 -rAbhAvAt -pyetaccodyaM samAnam 200 11 anAdinidhana205 2 -labdhivizeSataH prati207 17 anuSNAgni208 5 -lApAtvasvabhAva209 26 -bhAvagrahaNasya 210 6 -bhAvagrahaNasya210 13 ___-paTAdivyaktibhyo210 15 na nikhila210 17 -tarAzrayatvaM ca vinAzepyutpa215 2 -divyApAravaiya215 11 ghaTAde215 13 bhAvAntara215 19 -reva tena vi. 218 23 -syopaghAtaH 219 17 cedaM 219 23 nAvyAptyasa220 7 -vizeSavi221 12 tathA cendri221 14 -vAttannaSyate 221 19 rUpaM cakSuH 222 14 valagnaM zalA223 10 anyathA228 11 -kaM tada230 23 rasAbhivya2318 232 16 kAryakAraNabhA233 12 bhavati 233 14 puraHsthatayA 234 14 tadasato 234 15 -rthajatve pAThAntaram sahakAriNoH rAsaMbhavAt -pyetayoH bhRzaM mAnam anAdyanidhana-labdhervizeSataH vipratianuSNo'gni-lApAtsvabhAva-bhAvasya -mAvasya -paTAdibhyonAkhila-tarAzrayatvAcca vinAzinyutpa-divaiyapaTAdebhAvottara-reva vi-syopapAtaH vedaM nAvyApyasa-vizeSairvi yathA vendrivAttu nekSyate rUpacakSuH -valanazalAnAnya -kaM dRSTaM tadarasavyabnn kAraNakAryabhAbhavet puraHsthitataH tadaMzato -rthajanyatve Page #903 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAThAntarANi 741 pR0 paM0 234 22 235 1 mudritapAThaH kAraNalakalpatattenopalabhyate na 235 15 235 16 235 19 235 24 236 5 236 16 237 3 -matajJAnaM labdhA-nApyatatkA-de tasyApi maitre pratIyeta sAnyasyApi tadanyajjJAtanikhilArthA pAThAntaram kAraNakalpatattvenArthAbhAve'pi upalabhyate abhrAntaM tu tadbhAva evopalabhyate na -mataM jJAnaM tallabdhAnApyakA-de'pi tasyApi mitra pratIyate sAmAnyasyApi tadanyajAtanikhilajJAnenAkhilArthA vA 240 15 243 15 244 28 246 21 247 13 250 9 253 4 253 8 253 9 255 10 255 29 -vetatpAra -khAttatpAra-karmaNAM ni. *karmaNo nitrAzeSajJAna -trAzeSajJajJAna-rthajJAtusta(jJAnasya tajjJAna- -rthajJAnasya tajjJAna-rthapradhAnaistai -rthapramANaistailapsyate labhyate -prabhavaM vAnumAnA prabhavalAnumAnA-Sayatvena tatpra -Sayatve tatprayaddhi yadvi yad yadviiti tatsarvA iti ca sarvAkhAnna vaktavyam khAna vaktuM zakyam pratyakSakhApra pratyakSApra. -sambandhitvasyAtItadarzanasambandhitvasya ca pAhi -sambandhitvasya ca nAhi bhAvidharmAderatItakAlAderivAvi bhAvidharmAderivAtItakAlAderavilokopabho -lokabhonyAnAlo. -syApyanAloprakSINa kSINayaccokaM yathoktaM taLyAkhyAtArthAzra tadvyAkhyAnAzraH 257 10 258 5 258 18 258 19 259 2 261 3 262 6 262 9 Page #904 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 742 prameyakamalamArtaNDasya sevAnu pR. 50 mudritapAThaH pAThAntaram 265 2 vArthe cArthe prapaJcano prasaGgeno268 1 jAnato jJAnato. 272 22 -ntikaM va ntikalAca 273 6.9 tatsama sama273 10 -kAnte vya-. -kAntepyavya273 15 -bhUtalAdi -bhUtatvAdi273 24 -buddhivai -budhyAdivai. 274 23 vyApyeta vyApyatAm 275 13 bAdhakapramANaba bAdhakaba277 16 -khapra -khasaMpra281 15 -NayApi -NayA hi 282 3 sevAbhedAnu283 26 -saGgaH syAdi -saGgAlAdi283 27 tenaivA anenaivA28617 -dharmivat -dharmi ca 289 17 -katve -katvena 289 20 -kIryaMta kIryate 293 28 nizcayasyotpA nizcayotpA294 3 hi bhava hi jJAnaM bhava294 16 295 2 -NAdityA -NAdiniyamasya ghaTanAdupAdAna grahaNAdityA295 5 . siddhyati siddhyeta 301 14 prasAdhya sAdhya302 28 -vati tannimittakarmasadbhAve tatphala siddhistasyAzca tannimi- -vati kSudhAdiphalasadbhAve tannittakarmasadbhAvasiddhiriti mittakarmasiddhAvasiddhiH tatsiddhau ca kSudhAdiphalasadbhAvasiddhiriti 303 13 -tadudaye'pi -taduttaraM tadudaye'pi 304 2 mAnaM kriyate -mAnaM karma kriyate 304 13 viratavyAmo vyAvRttavyAmo305 12 ghaTeta 309 34 mokSArthI ghaTate mokSArtha Page #905 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAThAntarANi pR0 paM0 314 20 315 9 315 14 318 30 320 24 323 22 326 7 326 24 327 6 327 27 329 13 mudritapAThaH banAbhyAsAt -yAM graho na pratiindriyajajJA-na [kha] bhAnAsti tatra tata -SarUpatayA evedAnI muktaH -pyAtmaniza-tanapra(ba)saM-gatenaiva vAdikkhio kramma ityAdeH pAThAntaram vanAvazAt -yAM hi graho na ca pratiindriyAdijanyajJA-na khabhA nAsti tata -patayA eva muktaH -pyAtmanaH za. -tanasaM 331 6 -gatena ca bA dikkhiU -kamme vadajiTTha.. paDikamaNe mAsaM pajosamaNakappe ityAdeH tanmato -naM dRSTvA yati za-vivecanAyu. -pari 332 9 336 24 ANM WWW tasya mato -naM sAdhuM dRSTvA za-vivecanakhAdyu. -[pa] rismRtAvapi 337 23 smRtArthAvapi 340 20 341 21 ao 342 20 w w tat -jJAzatasyaivAsaityasA-syApyastyanya-Saye pravRliGganAbhyu-kAreNaivopa-nulambini tatprabhavapratyalokaprasi-zcitasA -jJAnazatasya cAsaityapyasA-syApi anya-SayapravR. liGgajAbhyu-kAreNa vopa-nubandhini tatpratyaloke prasi-zcitaM sA iu 350 4 350 10 351 21 355 20 356 19 361 5 366 3 jJApyate jJAyate Page #906 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakamalamArtaNDasya mudritapAThaH -vyApterabhAcalitapra pR0 paM0 366 16 369 21 369 25 371 23 373 10 -rItasya -ndriyapra naM sA 386 19 387 5 387 14 394 19 0 0 gaurepi tatputre tatpu-labhyeta -bhAvavato yoyo vyAmu. -mAnaM svavize-zyantayA -ddhirita (ritIta)renekaprasaMkete(tA)nayatra pu-yAntamiva yAvajjasambandhAvadhAraNam -to lakSitalakSaNayAcetkiM yu 0 0 402 10 402 21 407 11 0 0 pAThAntaram -vyApArAbhAbhinnapra rItArthasya -ndriyArthapranaM hi sAgaure'pi tatpulabhyate -bhAvavAdino yoyo sumAnaM vize-zyantathA -ddhiritItarenekadhA pravRsaMketAnayatra yatra pu-yAtamiva tAvajasambandhAvagamaH -to lakSaNayA ceTika punaH yu. -pattiH prathamavi-tve kalpanAnina cAsicAsadbhAvAyo-dRSTe cotAvatprati-ntaraM tatra kaphakAMzAkumbhAdikhasyAtmanAstyeva -re sarvatra sarvadoityacasantatiH -patteH 411 14 412 13 413 17 414 30 415 1 415 32 516 21 417 29 418 8 418 10 418 24 419 6 419 26 420 5 420 6 420 19 prathame vi-tve'lpatAninanu cAsicApahnavAyo-dRzye cotAnprati-ntaraM kaphAMzAkuDyAditasyAtmanAmnava -re sarvadoityapyacasaMskRtiH Page #907 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAThAntarANi 745 pR0 paM0 421 27 422 5 422 28 422 30 mudritapAThaH nityasyAsyAnAdheyAkhadeze tadAvArakAH tayantarAzakyam -ghaatH| pratyatathA ca vyaJja pAThAntaram nityasyAnAdeyAkhadezena vAvArakAH sUryAntarAzakyate -ghAtaH syAt / pratyatathA vyaGgyavat vyanja WWW saMsaSTa-prasazAt -bhAve'pi gauH -vyAptakhAt -jJAnam -mapohyata kizca kiMvA saMsTa (saMs)STa434 11 -prasaMgaH 436 13 -bhAvepya(bhAve'pi)gauH -vAcyavAt -jJApanaM (jJAnam ;) 438 21 -mapohyeta 439 11 439 15 -lakSyeNa(tadavalakSaNyena) 441 3 parApekSA447 21 tajjJA (tajjA) 453 24 -ttakSayo -manye (nye )na 456 20 buddhau zabdo'va458 19 -NAdigamya460 23 padAsi467 9 -NApisadbhAvA tato vyava467 16 buddhyabheda568 16 pratibhAsavat 472 15 bhinnadezAsu 474 6 jAtiH kveti 481 9 -pacAre tu 484 14 anyatra pra485 7 -tiriktaiknisi486 6 ghaTeta 486 21 na tajjA489 8 -sthAnAM ta492 15 prati [kSaNa] vi pra0 ka0 mA0 63 -lakSaNyena parIkSAtajjA -ttajJAnakSayo-mantyena zabdo buddhAva-NAbhigamyapadasi-NAvinAbhAvAtato vastuvyabuddhimedapratibhAsanavat bhinnadezeSu jAtirAkRtiH -pacArAt anyapra-tiriktakanibandhananimighaTate nanu tajjA-sthArthAnAM tapratikSaNavi Page #908 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 746 prameyakamalamArtaNDasya 17 pR. paM0 492 26 504 20 507 507 17 507 21 508 11 511 17 511 19 512 22 512 23 519 24 521 4 521 10 521 11 522 9 523 6 527 14 528 24 531 16 mudritapAThaH -NikakhasyAdhya-nyaM sambandhA-veva yo-vau kAprayuGkte eva kAraNAbhighaTaprapaTasyApi -nna tasya tadagni-rUpatA(tAM) sukhamAsaM tathA ta-tpadyeta -tmAbha pAThAntaram -NikArthasyAdhya-nyaM bandhA-veva ca yo-cau dvau kAanuyuta eva ca kAraNAbhipaTapra. ghaTasyApi -nna cAtra tasya tadetadagnirUpatA sukhamAse tathAca ta-tpAdyate -tmA vA bha tasya -vyavRttavasti vi-vAtkA tatra -SaGgopyavadekavastudharmadhacaurapAra-dhaH 533 27 536 1 538 9 539 20 544 17 545 18 -vyavyA (vya)ttatu vi-vAtkathaM tatra -SaDgo'yu-vadeva vastu[dharma ] dhacaura [pAra] -dhAcca -ddhiH [ddhaH] [ vyApya ] vyAyuktA -dyavayavAnAmevAvaekadravyaH rUpAdinA su-khA (kha) prayathA'( tathAs)naca vatparazarIrenya 548 10 561 5 561 14 567 21 573 16 579 3 vyApyavyAyuktimatI -dyavayavAvaekadravyaM rUpAdisuva pratathA'kiMca -vadanya Page #909 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAThAntarANi pR0 paM0 582 17 582 19 584 9 584 15 585 20 586 12 588 11 588 15 589 5 590 7 590 8 601 13 602 18 603 14 603 15 604 3 604 14 mudritapAThaH pAThAntaram tadeva (tata eva) tata eva *vyA (vya)pa -vyapamanodravyala (mano'nyatra) mano'nvakhadigdezA hi dezA-bhilASapratyabhijJAnama -bhijJAnama-pratiSTha -praviSTa*spa(sya) pratiba (praba) praba. manto banto -ddhinAzA ddhivinAdvikhavahuH dvibahu -kaM tadapari -kamapari-za(ze)dhvaM. -zevaMhi ni hi tannilakSaNameSAM lakSaNaM teSAM -tIyepyetadeva -tIyo'pyasadeva -yogilapra yogivatpra-nupapa(tpateH nutpatteH -ddhaH nacAntarAlAbhA- *ddhaH bhAvAntarAbhA-zeSe(Sa)vi zeSavisamavAyI iti samavAyIni iti tadapyasat tadasat apRthagAzrayavRtti apRthagvRttitatrAsaMbhAvyam tatrAsadbhAvAt yisamavAya( yibhAvA) bhAvAt -yibhAvAbhAvAt -rAzrayabhAvA ( yazca samavAya) siddhau hi -rAzrayasya samavAyasiddhe hi sambandhalajA sambandhajA-tayAsau pra -tayA pra ghaTo paraparika parikanarthakyam narthavattvam sa eva sa iti sa evamiti samavAyasya ni samavAyani 607 18 608 24 609 21 609 21 610 25 611 17 612 18 paTo 617 18 617 22 621 4 Page #910 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 748 prameyakamalamArtaNDasya pR0 paM0 mudritapAThaH pAThAntaram 621 9 iti ni pratini622 20 guNavAdI duNAdI624 13 -thA vi -thApi vi625 24 -pyasundaram -pyayuktam 626 17 bodha avabodha628 6 -daH samAptaH 634 17 -niyatate -nizcayate635 11 -bhAsavadu -bhAvAdu. nile nityatve 640 14 -rIto'nva -rIte'nva648 4 -layoH vi. layoH vivAdApannayoH vi. -samaH *samA: -ndriyikatve *ndriyatve 660 9 svasA kheSTasA664 19 sAma sAdhanasAma665 17 nAMha nAM dRnedamabhi(vi)jJA nedamavijJAsatyAH sabhyAH 669 20 ta eva 670 30 *rthikakapra rthikapra671 18 -namado -naM nAdo674 5 jJAnena vA jJAne ca vA674 7 ciditi cettarhi -cideva tarhi 676 'prAcAM vAcAm' ityAdizloko A0 prato nAsti / 677 13 dhyamu -kaTyamu678 8 yaH punaH yatpunaH 678 19 viSayamAtrapra viSayabhAvapra689 15 tadvi (ddhi) pra tadvidhaM pra694 12 ___'zrIbhojadevarAjye' ityAdi prazastiH A0 prato nAsti / Page #911 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. mUlaTippanyupayukta granthasUciH saGketavivaraNazca / abhisamayAlokAlaM. abhisamayAlokAlaGkAraH (gAyakavADa sIrija baDaudA) 95, aSTaza0 aSTazatI aSTasahasrayAM mudritA (nirNayasAgara presa bambaI) 35,38 // 77,81,83,94,109 / aSTasaha0 aSTasahasrI (nirNayasAgara bambaI) 35,38,59,62,63,77,81, 94,96-98,100,109,111,117,118 // Aptapa0 AptaparIkSA (jainasAhityaprasAraka kA0 bambaI ) 83,93,94,99, 136,137 / AptamI0 AptamImAMsA (jainasiddhAntaprakAzinI saMsthA kalakattA) 77,94, Rgveda. 1 90 1 Rgveda saMhitA 64,264,399 / RksaM0 kaThopa0 kaThopaniSad (nirNayasAgara vambaI) 64 / kAdambarI kAdambarI (nirNayasAgara bambaI ) 298 // kumArasaM0 TI0 kumArasaMbhavaTIkA ( " )42 // kazura0 kazuropaniSat ( , , ) 65 // citsukhI tattvapradIpikA citsukhI ( , " )53 / chAndogyopa0 chAndogyopaniSat ( " ) 64 // jItakalpabhA0 jItakalpabhASyam (jainasAhityasaMzodhakagranthamAlA pUnA) 3311 jIvakANDago0 jIvakANDam gommaTasArasya (rAyacandrazAstramAlA bambaI ) 300 / jainendravyA0 jainendravyAkaraNam (jainasiddhAnta pra0 saMsthA kalakattA) 7,176, 679,687,688 // jaiminisU0 jaiminisUtram (AnandAzrama sIrija pUnA) 62,404 / tattvavai0 yogabhASyatattvavaizAradI ( caukhambA sIrija banArasa ) 94 // tattvasaM0 tattvasaGgrahaH ( gAyakavADa sIrija baDaudA) 29,32,39,44,45,65, 71,72,77,79,83,84,100,150,153,154,157,162,164 171,174,250,252,253,392,432 // tattvasaM0 paM0 tattvasaMgrahapaJjikA (gAyakavADa sIrija baDaudA ) 43,45,65, 79,81,116,117,150,161,163,165-171, tattvArthazlo0 tattvArthazlokavArtikam (nirNayasAgara bambaI) 19,20,42,46, 61,62,91,94,110,116,118,120-123,133,137,148,150 / tattvArthasU0 tattvArthasUtram (jainasAhityaprasArakakA0 vambaI) 245,259 / tattvopaplava0 / tattvopaplavasiMhasya prUphapustakam (paM. sukhalAlasatkam tattvo0 siMhaH B. H. U. kAzI)47,48,56,59,62,63,75,76, 116,172 // Page #912 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 750 saGketavivaraNam taitti taittirIyopaniSat ( nirNayasAgara vambaI ) 66 / dravyasaM0 dravyasaMgrahaH (rAyacandrazAstramAlA bambaI ) 565 / nyAyakumudacaM0 nyAyakumudacandraH (mANikacandra granthamAlA bambaI) 20,25, 31,38,39,42,43-46,49,50-53,55,56,59,72,77,83,94,95, 97,99,100-104,106,107,110,112-119,121-125,127. 132,135-137,140-142,145,147,148,150,161,162,167, 169,170 / nyAyabhA0 nyAyabhASyam (caukhambA sIrija kAzI ) 16,59,98,167,237, 651,663 // nyAyavA0 nyAyavArtikam (caukhambA sIrija kAzI) 14,16,75,132, 269,270,476,614,664 // nyAyavA0 tA0 TI0 nyAyavArtikatAtparyaTIkA (caukhambA sIrija kAzI) 14, 20,49,51,53,59,95,132 // nyAyamaM0 nyAyamaJjarI (vijayanagaram sIrija kAzI) 13,14,20,25,46, 49-51,53,54,59,61,62,67,72-74,77,79,94,100,114, 118,167 // nyAyabi0 nyAyabinduH (caukhambA sIrija kAzI) 7,22,78,93,103 / nyAyabi0 TI0 nyAyabinduTIkA0 ( , , )25,28 // nyAyavini0 nyAyavinizcayaH (siMghIjaina sIrija kalakattA) 119 / nyAyalIlA0 nyAyalIlAvatI (nirNayasAgara bambaI ) 59 / nyAyasU0 nyAyasUtram (caukhambA sIrija kAzI ) 18,97,100,114, 115,118,220,257,258,347,357,362,365,372,374,536, 646,647,649-651,653,655-659,663-671,674,686,692 // patrapa0 patraparIkSA (jainasiddhAntaprakAzinIsaMsthA kala kattA) 684,686, parIkSAmu0 parIkSAmukham (jainasAhityaprasAraka kA * bambaI) 178,225, 355,445,685 / pANinidhAtupA0 pANinidhAtupAThaH (siddhAntakaumudyantargataH) 7,688 // pA0 mahAbhA0 pAtaJjalamahAbhASyam ( nirNayasAgara bambaI ) 104 / pANinivyA0 pANinivyAkaraNam ( nirNayasAgara bambaI ) 679 / prakaraNapaM0 prakaraNapaJjikA (caukhambA sIrija kAzI) 53,54,128 // pramANa0 / pramANaparIkSA (jainasiddhAntaprakAzinIsaMsthA kalakattA) 15, pramANa pa0 / 19,31,33,38,63,121,125,127,128,132-134, 150 // pramANavA0 pramANavArtikam (bhikSu rAhulasAMkRtyAyana satkaM prUphapustakam ) 28, 32,34,38,83,84,90,95,96,103,104,107,108,166,180, Page #913 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saGketavivaraNam 217,321,325,331,341,350,354,381,383,431,449,470, 473,481,513 / pramANavA0 kha0 pramANavArtikakhopajJavRttiH (bhikSu rAhulasAMkRtyAyanasatkaM prUphapustakam ) 381 // pramANavArtikAlaM0 pramANavArtikAlaGkAraH (bhikSu rAhulasAMkRtyAyanasatkaM mudraNIya pustakam ) 58,95,83,90,106,218,468,582 / pramANasamu0 pramANasamuccayaH (maisUra yUni0 sIrija) 80,95,103 / praza0 bhA0 prazastapAdabhASyam (vijayanagaram sIrija kAzI) 17,100, __ 103,113-115,531,566,568,590,600,604,616,621 / / praza0 kanda0 prazastapAdabhASyakandalITIkA (vijayanagaram sIrija kAzI) 14,31,59,115,140,150 / praza0 kiraNAvalI prazastapAdabhASyakiraNAvalITIkA (caukhambA sIrija kAzI) 132,150, praza0 vyo0 / prazastapAdabhASyavyomavatITIkA (caukhambA sIrija kAzI) vyobhava0 8 0-82,84-86,93,98,111-115,132,140,147, 274,310 // prameyaratnamA0 prameyaratnamAlA (vidyAvilAsa presa kAzI sa0 paM0 phUlacandrajI) 70-72,80-83,85 bRhatI zAbarabhASyavRhatITIkA (madrAsa yUni0 sIrija) 53,54,95 // paJjikA bRhatIpaJjikARjuvimalA ( , , ) 95 // vRhadA. vRhadAraNyakopaniSad (nirNayasAgara bambaI ) 64,65, bRhadA0 bhA0 vA. bRhadAraNyakopaniSadbhASyavArtikam ( AnandAzrama pUnA) 44, 45,64,65 / brahma0 brahmopaniSad (nirNayasAgara bambaI ) 65,66,80,94, brahmasU0 zAM0 bhA0 ratnaprabhA brahmasUtrazAGkarabhASyaratnaprabhA (nirNayasAgara bambaI) 104 // brahmasU0 zAM0 bhA0 brahmasUtrazAGkarabhASyam ( nirNayasAgara baMbaI ) 114 // bhAmatI brahmasUtrazAMkarabhASyasya bhAmatITIkA (,,) 51-53,59,66,80, 94,116 / bhagavadgItA bhagavadgItopaniSad ( , , )268,309 / bhAmahAlaM. bhAmahaviracitaH kAvyAlaGkAraH (caukhambA sIrija kAzI ) 432 // matsyapu0 matsyapurANam (mumbaI) 392 // bhaga0 A0 bhagavatI ArAdhanA (solApura) 331 mahAbhA0 vana0 mahAbhAratam vanaparva (citrazAlA presa pUnA) 580 // muNDakopa0 muNDakopaniSat (nirNayasAgara bambaI ) 65 / Page #914 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 752 saGketavivaraNam mI0 zlo0 mImAMsAzlokavArtikam ( caukhambA sIrija kAzI) 3,20,22,53. 59,70-72,77,94,95,112,137,153,155-159,161,165, 174,175,180,183-193,206,249-252,254,258,265, 309,339,345,346,396,406-411,414-420,422-424, 426,427,433,435,436,438-440,461,474,475,476, 482,513,522,557 / mI0 zlo0 nyAyaratnA0 mImAMsAzlokavArtikanyAyaratnAkaravyAkhyA (caukhambA __sIrija kAzI) 151,152,154,156,157 // maitryu. mainyupaniSat ( nirNayasAgara bambaI) 46,64 / yuktyanu0 yuktyanuzAsanam (mANikacandrajainagranthamAlA vambaI) 94,116, 117,127,132,143-145 yogakArikA sAGgayogadarzanAntargatA (caukhambA sIrija kAzI) 19 // yogada0 vyAsabhA0 yogasUtravyAsabhASyam ( , , ) 19,94 / yogasU0 yogasUtram ( , , 94 // ratnAkarAvatA0 ratnAkarAvatArikA (yazovijayagranthamAlA kAzI) 98,120 // rAmatA0 u0 rAmatApinyupaniSat (nirNayasAgara vambaI) 597 / laghI0 laghIyastrayam (siMdhI jaina sIrija kalakattA) 678 // laghI0 kha0 laMghIyastrayakhavivRtiH ( , , ) 122 // vAkyapa0 vAkyapadIyam (caukhambA sIrija kAzI) 39,429,443 // vAkyapa0 TI0 vAkyapadIyaTIkA puNyarAjIyA ( , , ) 42,445, 456,459/ vAdanyA0 vAdanyAyaH (mahAbodhi sosAiTI sAranAtha) 668,671,672 / vidhivi. vidhivivekaH (lAjarasakampanI kAzI) 79,94,132, vidhivi0 nyAyaka0 vidhivivekanyAyakaNikATIkA (lAjarasakampanI kAzI) vivaraNaprameyasaM0 vivaraNaprameyasaMgrahaH (vijayanagaram sIrija kAzI) 59 / vaize0 sU0 vaizeSikasUtram (nirNayasAgara vambaI) 234,270,540,564,568 587,589,600,601,620 . zAbarabhA0 zAbarabhASyam (AnandAzrama pUnA) 20,21,23,94,112,253, zizupAlava0 zizupAlavadhakAvyam ( nirNayasAgara bambaI ) 688 // zAstradI0 zAstradIpikA (caukhamvA sIrija kAzI) 20,60,94 / zAstra vA0 TI0 / zAstravArtAsamuccayasya yazovijayaviracitA TIkA zAstra vA0 samu0 TI0 |(jaindhrmpr0 sabhA bhAvanagara) 45,46,104 / zrAvaka prajJa0 zrAvakaprajJaptiH (jainadharma pra. , , ) 300 zvetAzvata* zvetAzvataropaniSad ( nirNayasAgara bambaI) 65,264,268,392 // . Page #915 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saGketavivaraNam 753 sambandhaparI0 sambandhaparIkSA dharmakIrtiviracitA tibvatIyabhASopalabdhA / 504-506,509-5111 sanmati0 TI0 sanmatitarkaTIkA (gujarAta purAtattvamandira ahamadAbAda ) 14, 25,29,31,38,39,42,44,46,56,59,60-63,65,67,70-74, 77-80,82,90-92,94,98,100,107,108,112,116,126, 127,129,130,132,135,136,139-142,144,146,147, 160-169,172-1743 sAMkhyakA0 sAMkhyakArikA ( caukhambA sIrija kAzI) 88,89,98-100, 285-289 sAMkhyakA0 gauDapAdabhA0 sAMkhyakArikAgauDapAdabhASyam (,, ,,) 98,101 / sAMkhyakA0 mATharavRtti sAMkhyakArikAmATharavRttiH ( , , ) 98,1015 sAMkhyapra0 bhA0 sAMkhyapravacanabhASyam (caukhambA sIrija kAzI) 19 // sAMkhyasaM0 sAMkhyasaMgrahaH saundarananda0 saundaranandamahAkAvyam (paMjAva yuni0 sIrija) 687 // sphuTArthaH sphuTArtha-abhidharmakozavyAkhyA ( biblothikA buddhikA sIrija raziyA) 136 // sthA0 maM0 syAdvAdamaJjarI (rAyacandrazAstramAlA bambaI) 94,98,113,134 // syA0 ratnA0 syAdvAdaratnAkaraH (ArhatprabhAkarakAryAlaya pUnA) 14,19,20, 28-30,33,35,36,38-40,42-52,56,59,62,65,67-75,77, 79,80-83,85-87,89,91,92,94,96,98-102,120-123, 125,132,133,135-139,147,148,157,159,161,162,167, 168,171 / hetubinduTIkA arcaTakRtA likhitA (paM0 sukhalAlasatkA B.H.U. kAzI) 14 // mImAMsAbhASyapari0 mImAMsAbhASyapariziSTam (madrAsa yUni0 sIrija) 156 / Page #916 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhivRddhipatram azuddham zuddham 9 12 19 13 30 35 31 32 kAraNaAsthA-rUpapatA -rabhivyajyet nyAyavi. virodhe vA pR. 50 pR. 50 pR0 52 pR0 54 kSaNAkSayAdipR0 56 agRhItapR0 57 dhiyo (yo') lAdisaMrvatrA-dhAralakSaNa-tatsAdRzyosyA0 ratnA. -syAdRSTAsyAcAdRSTa-tayostaraprapravRttyAbhA-ttadaviSayam -pakSa karaNaasyArUpatA rabhivyajyeta nyAyabi0 avirodhe vA pR0 80 pR0 80 pR082 pR. 84 kSaNakSayAdipR0 86 gRhItapR0 87 dhiyo (yo')nIlA 3534 saMvatrA 84 16 105 20 111 16 118 7 120 34 141 10 142 1 148 13 154 21 156 1 158 8 197 4 237 14 245 27 260 6 263 2 264 24 30. 10 dhAraNalakSaNattattasyAdRzyoratnAkarAva0 syAdRSTasyAna cAdRSTakayostayoraprapravRttyabhA. ttad viSayam pakSe medaH nyAyabhA0 hAnerevAsaMkaraNakramabhAvAt medaH nyAyamA0 hAne-vAsa kAraNakrama-bhAvat na na kaNThoSTha na kaNThoSTha Page #917 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhivRddhipatram 755 pR0 paM0 azuddham zuddham 349 2 bhavatyeveti bhavatyeveti vA 357 5 AtmatA AmatA373 19 ne ni sne'ni395 1 samAnam / 'na ca' iti samAnaM naveti 404 24 [1 / 18] [111118] 408 26 *marvAgtha mavAgva445 17 -sambhAvAt sambhavAt 460 23 padAsi padAdisietat ? pUrvo. etat ? anu [vRttavyAvRttapratyayagocarakhAt pUrvo586 12 chichannA chinnA596 8 ko' vi ko'vazyaM vi-tam ; vazyaM vi tam ; vi626 21 kAyakAraNa kAryakAraNa646 12 niyamopalabhya niyamo labhya651 22 prayukta 652 18 -dharmyamU dharmyamamU654 12 yujyet 658 27 -tyanA -tyatA 673 30 jayAya parAjayAya viSayasUcyAm 25 23 yadabhAve pariziSTeSu 704 8 agnerapatyaM prathama [rAmatA0 u0 6 / 5] 59119 [, , atrismRtiH 6 / 6] 718 10 zUdrAnAcchUdrasamparkAcchU- [ ] 483 / 24 [ApastambasmRtiH 817] pratyukte yujyeta yadbhAve - Page #918 -------------------------------------------------------------------------- Page #919 -------------------------------------------------------------------------- Page #920 -------------------------------------------------------------------------- Page #921 -------------------------------------------------------------------------- _