Book Title: Pragvat Itihas Part 01
Author(s): Daulatsinh Lodha
Publisher: Pragvat Itihas Prakashak Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/007259/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MY NEDISAITECH - coated Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgvATa-itihAsa lp al [vikrama saMvat pUrva pA~cavIM zatAbdI se vikrama saMvat unnIsavIM zatAbdI paryanta ] Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra saMvat : 2480 vikrama saMvat : 2010 0 san : 1653 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * OM zrI zAMtinAthAya namaH * prAgvATa - itihAsa prathama bhAga upadezaka : zrI saudharma bRhattapagacchIya jainAcArya zrI zrI 1008 zrI zrI vyAkhyAna - vAcaspati, itihAsa - premI zrImad vijayayatIndrasUrijI mahArAja zrI yatIndra-vihAra-digdarzana bhAga 1-4, merI nemAr3a yAtrA, merI goDavAr3a yAtrA yatIndra-pravacana Adi vividha itihAsa-pustakoM ke karttA, zrI jaina pratimA -lekha saMgraha ke saMgrAhaka, aneka dhArmika, sAmAjika, upadezAtmaka choTe-bar3e graMtha-pustakoM ke racayitA / lekhaka :-- zrI daulatasiMha lor3hA 'araviMda' bI0 e0 'jaina jagatI', 'chatra - pratApa', 'rasalatA', 'rAjamatI' Adi kavitA-pustakoM ke racayitA, zrI jainapratimA - lekha saMgraha ke sampAdaka, zrI medapATadezIya kAcholA pragaNAntargata zrI dhAmaNiyAprAmavAsI upakezajJAtIya zreSThi ramacandrajI ke kaniSTha putra jar3AvacandrajI ke kaniSTha putra / arthasahAyaka : prAgvATa saMgha-sabhA, sumerapura (mAravAr3a - rAjasthAna ) prakAzaka : zrI tArAcandrajI mantrI : - zrI prAgvATa itihAsa - prakAzaka samiti, sTezana rANI ( mAravAr3a - rAjasthAna ) zrI vardhamAna jaina borDiGga hAUsa, sumerapura (mAravAda) ke upasabhApati itihAsa - premI zrI marudhara - pradezAntargata zrI pAvAprAmavAsI prAgvATavaMzIya zreSThi megharAjajI ke jyeSTha putra / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAptisthAna : zrI prAgvATa itihAsa - prakAzaka-samiti, sTe. rANI ( mAravAr3a - rAjasthAna :) phoTogrAphI : zrI jagana vI0 mahetA pro0 pratimA sTuDio, lAla bhavana, rolIpha ror3a : ahamadAbAda mUlya ru021) prathama saMskaraNa : 1000 glaoNkamekarsa enDa prinTarsa : ........................... zrI bacubhAI rAvata prabandhaka, zrI kumAra kAryAlaya, rAyapura : ahamadAbAda mudraka : zrI jAlamasiMha mer3atavAla zrI gurukula priMTiMga presa, byAvara (ajamera-rAjya) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimalavasahiH prAgvATa - kuladevI ambikA / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tevIsaveM tIrthaMkara bhagavAn pArzvanAtha ke paMcama paTTadhara yugaprabhAvaka, vidyAdharakulAdhinAyaka, mahAtejasvI, mahAjanasaMgha ke prathama nirmAtA hiMsA siddhAnta ke mahAn pracAraka, yajJahavanAdi ke mahAna krAMtikArI virodhI zrImad svayaMprabhasUra jainatIrthaGkara bhagavAn pArzvanAtha ke prathama paTTadhara zrImad zubhadattAcArya the aura dvitIya, tRtIya paTTadhara haridattasUri aura samudrasUri anukrama se huye / caturtha paTTadhara zrImad kezIzramaNa the / zrImad kezIzramaNa bhagavAn mahAvIra ke kAla meM tihI prabhAvaka AcArya huye haiM / ye bhagavAn pArzvanAtha ke saMtAnIya hone ke kAraNa bhagavAn mahAvIra ke saMgha se alaga vicarate the / alaga vicarane ke kaI eka kAraNa the| zrI pArzvanAtha prabhu ke saMtAnIya cAra mahAvrata pAlate the aura paMcaraGga ke vastra dhAraNa karate the / bhagavAn mahAvIra ke sAdhu paMca mahAvrata pAlate the aura zveta raMga ke hI vastra pahinate the / choTe 2 aura bhI kaI bheda the / bheda sAdhanoM meM the, parantu donoM daloM kI sAdhaka AtmAoM meM to eka hI jainatasva ramatA thA; ataH donoM meM mela hote samaya nahIM lagA / gautamasvAmI aura inameM paraspara bar3A mela thA / usI kA yaha pariNAma nikalA ki zrAcArya kezIzramaNa ne bhagavAn mahAvIra kA zAsana turaMta svIkAra kiyA aura donoM daloM meM jo bheda thA, usako naSTa karake bhagavAn mahAvIra kI AjJA meM vicarane lage / inake paTTadhara zrImad svayaMprabhari huye / zrImad svayaMprabhasUri vidyAdharakula ke nAyaka the; ataH ye aneka vidyA evaM kalAoM meM niSNAta the| Apane apane jIvana meM yajJa aura havanoM kI pAkhaNDapUrNa kriyAoM ko unmUla karanA aura zuddha hiMsA-dharma kA sarvatra pracAra karanA apanA pramukha dhyeya hI banA liyA thA / ye bar3e kaThina tapasvI aura ugravihArI the / jahA~ anya sAdhu vihAra karane meM hicakate the, vahA~ ye jAkara bihAra karate aura dharma kA pracAra karate the / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa-itihAsa:: Apane yaha anumAna lagA liyA thA ki jainadharma ko jaba taka loga kulamaryAdA-paddhati se svIkAra nahIM kareM, taba taka sAre prayatna niSphala hI rheNge| usa samaya arbudAcala-pradeza meM navIna krAMti ho rahI thii| vahA~ yajJa havanAdi kA bar3A jora thA / aba taka virale hI jainAcAryoM ne usa pradeza meM vihAra kiyA thA / Apane apane 500 ziSyoM ke sahita arbudagiri kI ora prayANa kiyaa| mArga meM aneka tIrthoM ke darzana-sparzana karate huye ApazrI arbudagiritIrtha para pdhaare| tIrthapati ke darzana karake ApazrI ne abhinava vasI huI zrImAlapura nAmaka nagarI kI ora prayANa kiyaa| zrApazrI ko arbudatIrtha para hI jJAta ho gayA thA ki zrImAlapura meM rAjA jayasena eka bar3e bhArI yajJa kA Ayojana kara rahe haiN| ApazrI zrImAlapura meM pahu~ca kara rAjasabhA meM padhAre aura yajJa karAne vAle brAhmaNapaMDitoM se vAda kiyA, jisameM ApazrI jayI huye aura 'ahiMsA-paramodharma' kA jhaNDA lhraayaa| ApazrI kI ojasvI dezanA zravaNa karake rAjA jayasena atyanta hI mugdha huA aura usane zrImAlapura meM basane vAle 10000 sahasra brAhmaNa evaM kSatrI kuloM ke strI-paruSoM ke sAtha meM kulamaryAdApaddhati se jainadharma aMgIkRta kiyaa| jainasamAja kI sthApanA kA yaha dina prathama bIjAropaNa kA thA--aisA samajhanA cAhie / ___zrImAlapura meM jo jaina bane the, unameM se zrImAlapura ke pUrva meM basane vAle kula 'prAgvATa' nAma se aura zrImantajana 'zrImAla' tathA utkaTa dhanavAle 'dhanotkaTA' nAma se prasiddha hye| zrImAlapara se ApazrI apane ziSyasamudAya ke sahita vihAra karake anukrama se avalIparvata-pradeza kI pATanagarI padmAvatI meM padhAre / padmAvatI kA rAjA padmasena kaTTara vedamatAnuyAyI thaa| vaha bhI bar3e bhArI yajJa kA Ayojana kara rahA thA / samasta pATanagara yajJa ke Ayojana meM lagA huA thA aura vividha prakAra kI taiyAriyAM kI jA rahI thiiN| sIdhe ApazrI rAjA padmasena kI rAjasabhA meM padhAre / brAhmaNa-paMDitoM aura ApazrI meM yajJa aura havana ke viSaya para par3A bhArI vAda huaa| vAda meM AcAryazrI vijayI huye / ApazrI kI sAragarbhita dezanA evaM ApazrI ke dayAmaya ahiMsAsiddhAnta se rAjA padmasena atyanta hI prabhAvita huA aura vaha jainadharma aMgIkAra karane para sannaddha huA / AcAryazrI ne padmAvatI nagarI ke 45000 paiMtAlIsa sahasra brAhmaNa-kSatrIkulotpanna puruSa evaM striyoM ke sAtha meM rAjA padmasena ko kulamaryAdApaddhati para jaina-dharma kI dIkSA dii| padmAvatI nagarI avalIparvata ke pUrvabhAga kI jisako pUrvapATa bhI kahA jAtA hai pATanagarI thii| zrImAlapura ke pUrva bhAga arthAt pUrvapATa meM basane vAle jainadharma svIkAra karane vAle kuloM ko jisa prakAra prAgvATa nAma diyA thA, usI dRSTi ko dhyAna meM rakha kara pUrvapATa kI rAjanagarI padmAvatI meM jainadharma svIkAra karane vAle kuloM ko bhI prAgvATa nAma hI diyaa| rAjA kI adhIzvaratA ke kAraNa aura prAgvATa zrAvakavarga kI prabhAvazIlatA ke kAraNa bhinnamAla aura padmAvatI ke saMyukta pradeza kA nAma 'prAgvATa' hI par3a gyaa| isa prakAra AcArya svayaMprabhasUri ne zrImAlazrAvakavarga kI evaM prAgvATazrAvakavarga kI utpatti karake jo sthAyI jainasamAja kA nirmANa kiyA vaha kArya mahAn kalyANakArI evaM gaurava kI hI eka mAtra vastu nahIM, varan sacce zabdoM ke artha meM vaha bhagavAn mahAvIra ke zAsana kI dRr3ha bhUmi nirmANa karane kA mahA stutya karma thA / jIvanabhara ApazrI isa hI prakAra hiMsAvAda ke prati krAnti karate rahe aura jainadharma kA pracAra karate rhe| aMta meM ApazrI 51 varSe paryanta dharmapracAra karate huye zrI zatrujayatIrtha para anazana karake caitra zuklA pratipadA vI0 saM0 57 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: zrImat svayaMpramasUri: [ 3 meM samadhipUrvaka svarga ko sidhaare| tatpazcAt ApazrI ke paTTa para ApazrI ke mahAn yogya ziSya zrI ratnacUr3a virAjamAna huye aura ve ratnaprabhasUri ke nAma se prasiddha huye / zrImad ratnaprabhasUri ne bhI apane guru ke kArya ko akSuNNa gatizIla rakkhA / osiyAnagarI meM ApazrI ne 'osavAlazrAvakavarga' kI utpatti karake apane guru kI pagaDaNDiyoM para zraddhApUrvaka calane aura gurukArya ko pUrNatA dene kA jo ziSya kA parama kartavya hotA hai vaha siddha kara batalAyA / jainasamAja zrImat svayaMprabhasUri aura ratnaprabhasari ke jitane bhI kIrtana aura gAna kareM, utanA hI nyUna hai / ye hI prathama do AcArya haiM, jinhoMne Aja ke jaina samAja ke pUrvajoM ko jainadharma kI kulamaryAdApaddhati para dIkSA dI thii| agara ye isa prakAra dIkSA nahIM dete to bahuta saMbhava hai, jainadharma kA Aja jaisA hama vaizyakula AdhAra liye huye haiM, vaisA hamArA vaha AdhAra nahIM hotA aura nahIM huA hotA aura hama kisI anya jJAti athavA samAja meM hI hote aura hama kitane hiMzaka athavA mAMza aura madirA kA sevana karane vAle hote, yaha hama anyamatAvalambI ThuloM ko dekhakara anumAna lagA sakate haiN| tA. 1-6-52. lekhakabhIlavAr3A (rAjasthAna) / daulatasiMha lor3hA 'araviMda' bI0 e0 vizeSa pramANoM ke liye 'prAgvATazrAvaka-varga kI utpatti prakaraNa ko dekhe / 1-upakezagaccha paTTAvalI (vi0 saM01393 meM zrImad kakkasariviracita) 2-janajAtimahodaya 3-pArzvanAtha paramparA bhA01. jJAnasundarajI dvArA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upadeSTA itihAsapremI, vyAkhyAnavAcaspati zrImad vijayayatIndrasUrIzvarajI kA saMkSipta paricaya janma - vi0 saM0 1640 kA0 zu0 2 ravivAra / upAdhyAyapada - vi0 saM0 1680 jye0 zu0 8 | dIkSA - vi0 saM0 1654 ASAr3ha kR0 2 somavAra / sUripada - vi0 saM0 1965 vai0 zu0 10 somavAra / I madhyayuga meM prasiddha aitihAsika nagarI bhinnamAla se nikalakara avadha- rAjya ke varttamAna rAyabarelI pragakhAntargata sAlona vibhAga meM jaisavAlapura- rAjya ke prathama saMsthApaka kAzyapagotrIya vIravara rAjA jaisapAla kI AThavIM vaMza - paricaya, mAtA-pitA kI pIr3hI meM rAjA jinapAla kA putra amarapAla huA hai / amarapAla yavanoM se hAra kara mRtyu, dIkSA lenA tathA guru- dhaulapura meM Akara base the aura vahIM vyApAra-dhandhA karate the / rAjyacyuta rAjA zramaracaraNoM meM daza varSa. pAla kI cauthI pIr3hI rAyasAhava vrajalAla jI huye haiN| zrI brajalAla jI kI Apa rAmaratna nAma se tRtIya santAna | Apake do bhrAtA aura do bahineM thIM / vi0 saM0 1646 meM Apake pitA rAyasAhaba ke tIrthasvarUpa mAtA, pitA kA tathA eka varSa pazcAt AjJAkAriNI strI campAkuMvara kA aura tatpazcAt usI pakSa meM kaniSTha putra kizorIlAla kA svargavAsa ho gayA / rAyasAhaba kA vikazita upavana-sA ghara aura jIvana eka dama mujha gayA | rAyasAhaba ekadama rAjasevA kA tyAga karake dhaulapura chor3akara apane baccoM ko lekara bhopAla meM jAkara rahane lage aura dharma- dhyAna meM mana lagAkara apane duHkha ko bhulAne lage / cAra varSoM ke pazcAt saM0 1652 meM unakA bhI svargavAsa ho gyaa| aba ApazrI ke pAlana-poSaNa kA bhAra Apake mAmA ThAkuradAsa ne saMbhAlA / pitA kI mRtyu ke samaya taka zrApazrI kI Ayu lagabhaga bAraha-teraha varSa kI ho gaI thii| Apako apane bhale-bure kA bhalividha jJAna ho gayA thA / pitAmaha, pitAmahI, pitA, mAtA, kaniSTha AtAdi kI mRtyuoM se Apako saMsAra kI vyavahArikatA, svArthaparatA, sukha-duHkhoM ke mAyAvI phAMza kA vizada patA laga gayA thA / vairAgya bhAvoM ne Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgvATa itihAsa ke upadezakarttA jainAcArya zrImad vijayayatIndrasUrijI mahArAja Page #13 -------------------------------------------------------------------------- Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: upadeSTA zrImad vijayayatIndrasUrijI:: ApazrI ke hRdayasthala meM apane aMkura utpanna kiye / aba ApakA mAmA ke ghara meM citta nahIM lagane lgaa| phalataH mAmA aura Apa meM kabhI 2 kaTu bola-cAla bhI hone lgii| nidAna 'siMhastha-maile' ke avasara para Apa mAmA ko nahIM pUchakara mailA dekhane ke bahAne ghara se nikala kara ujjaina pahu~ce aura vahA~ se lauTakara maheMdapura meM virAjamAna zrI saudharmabRhattapogacchIya zvetAmbarAcArya zrImad vijayarAjendrasUrIzvarajI mahArAja sAhaba ke darzana kiye / zrImad rAjendrasUrijI mahArAja kI sAdhumaNDalI ke kaIeka sAdhuoM se Apa pUrva se hI paricita the| Apane apane paricita sAdhuoM ke samakSa apane dIkSA lene kI zubha bhAvanA ko vyakta kiyA / guru mahArAja bhI Apa se bAta-cIta karake ApakI buddhi evaM pratibhA se ati hI mugdha huye aura yogya avasara para dIkSA dene kA Apako AzvAsana pradAna kiyaa| nidAna vi0 saM0 1954 ASAr3ha kR0 2 somavAra ko khAcarauda meM Apako zubha muhUrta meM bhagavatIdIkSA pradAna kI gaI aura muni yatIndra vijaya prApakA nAma rakkhA gyaa| dasa varSa gurudeva kI nizrA meM rahakara Apane saMskRta, prAkRta bhASAoM kA acchA adhyayana aura jainAgamoM evaM zAstroM kA gambhIra abhyAsa kiyaa| vi0 saM0 1963 pauSa zu0 6 zukravAra ko 'abhidhAna-rAjendra-koSa' ke mahApraNetA zrImad rAjendrasari mahArAja kA rAjagar3ha meM svargavAsa ho gyaa| gurudeva ke svargavAsa ke pazcAt hI vi0 saM0 1964 meM ratalAma meM jagatavizruta zrI 'abhidhAna-rAjendra-koSa' kA prakAzana zrImad munirAja dIpavijayajI aura ApazrI kI tasvAvadhAnatA meM prAraMbha huaa| ApazrI ne sahAyaka zrI abhidhAna rAjendra-koSa saMpAdaka ke rUpa meM ATha varSaparyanta kArya kiyA aura ukta donoM vidvAn munirAjoM ke kA prakAzana aura jAvarA saphala parizrama evaM tatparatA se mahAn koSa 'zrI abhidhAna-rAjendra-koSa' kA sAta bhAgoM meM upAdhyAyapada. meM rAjasaMskaraNa vi0 saM0 1972 meM pUrNa huaa| Apane vi0 saM0 1973 se vi. saM. 1977 taka svataMtra aura vi0 saM0 1980 taka tIna cAturmAsa munirAja dIpavijayajI ke sAtha meM mAlavA, mAravAr3a ke bhinna 2 nagaroM meM kiye aura apanI tejasvita kalApUrNa vyAkhyAnazailI se saMghoM ko mugdha kiyaa| vijayarAjendrasarijI ke paTTaprabhAvaka AcArya vijaya dhanacandrasurijI kA vi0 saM0 1977 bhAdrapada zu01 ko bAgarA meM nidhana ho gayA thA / tatpazcAt vi0 saM0 1980 jyeSTha zu0 8 ko jAvarA meM munirAja dIpavijayajI ko saripada pradAna kiyA gayA aura ve bhUpendrasUri nAma se vikhyAta huye| usI zubhAvasara para apazrI ko bhI saMgha ne Apake divyaguNoM evaM ApakI vidvattA se prasanna ho kara upAdhyAyapada se alaMkRta kiyaa| vi0 saM0 1983 taka to ApazrI ne zrImad bhUpendrasUri (muni dIpavijayajI) jI ke sAtha meM cAturmAsa kiye aura tatpazcAt ApazrI unakI AjJA se svataMtra cAturmAsa karake jaina-zAsana kI sevA karane lge| ApazrI ne daza svataMtra cAturmAsa aura vi0 saM0 1983 se zrImad bhUpendrasUrijI ke Ahora nagara meM vi0 saM0 1963 meM huye zeSa kAla meM kiye gaye kucha svargavAsa ke varSa taka kramazaH gur3hA-bAlottarAna, tharAda, phatahapurA, harajI, jAlora, dharmakRtyoM kA saMkSipta paricaya. zivagaMja, siddhakSetrapAlItANA (lagA-laga do varSa ), khAcarauda, kukSI nagaroM meM svataMtra cAturmAsa karake zAsana kI atizaya sevA kii| lambe 2 aura kaThina vihAra karake mArga meM par3ate grAmoM ke sadgRhasthoM meM dharma kI bhAvanAyeM manohara upadezoM dvArA jAgrata kii| aneka dharmakRtyoM kA yahA~ varNana diyA jAya to lekha svayaM eka pustaka kA rUpa grahaNa kara legaa| phira bhI saMkSepa meM moTe 2 kRtyoM kA varNana itihAsa-lekhanazailI kI dRSTi se denA anivArya hai| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa - itihAsa :: saMghayAtrAyeM - vi0 saM0 1981 meM ApazrI ne rAjagar3ha ke saMgha ke sAtha meM maMDapAcalatIrtha tathA vi0 saM0 1982 meM siddhAcalatIrtha aura giranAratIrthoM kI tathA vi0 saM0 1686 meM gur3AbAlotarA se zrI jaisala - meratIrtha kI bRhad saMghayAtrAyeM kIM aura mArga meM par3ate aneka choTe-bar3e tIrtha, maMdiroM ke darzana kiye / zrAvakoM ne ApazrI ke sadupadeza se aneka kSetroM meM apane dhana kA prasaMzanIya upayoga kiyA / upadhAnatapa - vi0 saM0 1661 meM pAlItANA meM aura 1662 meM khAcarauda meM upadhAnatapa karavAye, jinameM saikar3oM zrAvakoM ne bhAga lekara apane jIvanoddhAra meM pragati kI / aMjanazalAkAprANa-pratiSThA - vi0 saM0 1681, 1682, 1687 meM jhakhar3AvadA ( mAlavA ), rAjagaDha aura thalavAr3a meM mahAmahotsava pUrvaka kramazaH pratiSThAyeM karavAI; jinameM mAravAr3a, gujarAta, kAThiyAvAr3a jaise bar3e prAntoM ke dUra 2 ke nagaroM ke sadgRhasthoM, saMghoM ne darzana, pUjana kA lAbha liyA / yAtrAyeM - vi0 saM0 1685 meM dImA, bhorola tathA usI varSa arbudAcalatIrtha, sesalItIrtha aura vi0 saM0 1687 meM mAMDavagar3hatIrtha (maMDapAcalatIrtha) kI apanI sAdhu evaM ziSya - maNDalI ke sahita yAtrAyeM kIM / 6] sUripadotsava - jaisA Upara likhA jA cukA hai ki vi0 saM0 1663 meM Ahora nagara meM zrImad vijaya - bhUpendrasUrijI kA svargavAsa ho gayA thaa| zrI saMgha ne ApazrI ko sarva prakAra se gacchanAyakapada ke yogya samajha kara atizaya dhAma- dhUma, zobhA vizeSa se vi0 saM0 1665 vaizAkha zu0 10 somavAra ko aSTAvakotsava ke saMhita sAnanda vizAla samAroha ke madhya ApazrI ko Ahora nagara meM hI sUripada se zubhamurhata meM alaMkRta kiyA / sAhitya-sAdhanA - zAsana kI vividha sevAoM meM ApazrI kI sAhityasevA bhI ullekhanIya haiN| sUripada kI prApti taka ApazrI ne choTe-bar3e lagabhaga cAlIsa graMtha likhe aura mudrita karavAye hoNge| ina graMthoM meM itihAsa kI dRSTi se 'zrI yatIndra-vihAra-digdarzana' bhAga 1, 2, 3, 4 'zrI korTAjItIrtha kA itihAsa', 'merI nemAr3ayAtrA', dharmadRSTi se 'jIvabheda - nirUpaNa', 'jinendra guNagAnalaharI,' 'adhyayanacatuSTaya', 'zrI arhatpravacana', 'guNAnurAgakulaka' Adi tathA caritroM meM 'ghaTakumAracaritra', 'jagaDUzAhacaritra', 'kayavanAcaritra', 'campakamAlAcaritra' zrAdi pramukha graMtha vizeSa AdaraNIya, saMgrahaNIya evaM paThanIya haiN| ApazrI ke vihAra-digdarzana ke cAroM bhAga itihAsa evaM bhUgola kI dRSTiyoM se bar3e hI mahattva evaM mUlya ke haiM / gacchanAyakatva kI prApti ke pazcAt gaccha bhAra vahana karanA Apa zrI kA pramukha karttavya rahA / phira bhI zrApazrI ne sAhitya kI amUlya sevA karane kA vrata akSuSNa banAye rakkhA / tAtparya yaha hai ki zAsana kI sevA aura sAhitya kI sevA Apake isa kAla ke kSetra rahe haiM / sUripada ke pazcAt marudharaprAnta zrApakA pramukha vihAra kSetra rahA hai / vi0 saM0 1665 se vi0 saM0 2006 taka ke cAturmAsa kramazaH bAgarA, bhUti, jAlora, bAgarA, khimela, siyANA, Ahora, bAgarA, bhUti, tharAda, tharAda, bAlI, gur3AbAlotarA, tharAda, bAgarA meM huye haiN| cAturmAsoM meM ApazrI ke prabhAvaka sadupadezoM se sAmAjika, dhArmika, zaikSaNika aneka prazaMsanIya kArya huye haiM, jinakA sthAnAbhAva se varNana denA azakya hai / aMjanazalAkA-pratiSThAyeM - zeSakAla meM vi0 saM0 1664 meM zrI lakSmaNItIrtha (mAlavA), saM0 1666 meM rovAr3a (sirohI), phatahapurA (sirohI), bhUti (jodhapura), saM0 1667 meM Ahora jAlora (jodhapura), saM0 1668 meM bAgarA (jodhapura), saM0 2000 meM siyANA (jodhapura), saM0 2001 meM Ahora (mAravAr3a), saM0 2006 meM bAlI (mAravAr3a), sUrIpada ke pazcAt ApazrI ke kArya aura ApazrI ke pandraha cAturmAsa Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: upadeSTA zrImad vijayayatIndramarijI:: saM0 2008 meM tharAda, saM0 2010 meM bhANDavapura-ina nagaroM meM ApazrI ne navIna mandiroM, prAcIna mandiroM meM navIna pratimAoM kI tathA navanirmita gurusamAdhi-mandiroM kI prANapratiSThAyeM krvaaii| vAgarA, pAhora, siyANA evaM tharAda aura bhANDavapura meM huI pratiSThAyeM vizeSa prabhAvaka rahIM haiN| vAgarA meM jaisI pratiSThA huI, vaisI pratiSThA vyavasthA, zobhA, vyaya kI dRSTiyoM se ina varSoM meM zAyada hI kahIM marudhara-prAnta meM huI hogii| saMghayAtrA-vi0 saM0 1966 meM bhUti se saMghapati zAha devIcandra rAmAjI kI ora se gor3adAda-paMcatIrthoM kI yAtrArtha ApazrI kI adhinAyakatA meM saMgha nikAlA gayA thaa| zikSaNAlayoM kA udghATana-bAgarA, siyANA, AkolI, tIkhI, bhUti, Ahora Adi aneka grAma, namaroM meM ApazrI ke sadupadezoM se gurukula, pAThazAlAyeM kholI gaI thiiN| bAgarA, Ahora meM kanyApAThazAlAoM kI sthApanAyeM ApazrI ke sadupadezoM se huI thiiN| maNDaloM kI sthApanAyeM--adhikAMza nagaroM meM ApazrI ke sadupadezoM se navIna maNDaloM kI sthApanAyeM huI aura prAcIna maNDaloM kI vyavasthAyeM unnata banAI gaI; jinase saMpradAya ke yuvakavarga meM dharmotsAha, samAjaprema, saMgaThanazakti kI atizaya vRddhi huii| sAhitya-sevA-jisa prakAra ApazrI ne dharmakSetra meM sotsAha evaM sarvazakti se zAsana kI sevA karake apane cAritra ko saphala banAne kA prayatna kiyA, usI prakAra ApazrI ne sAhitya-sevA vrata bhI usI tatparatA, vidvacA se nibhAyA / isa kAla meM ApazrI ke vizeSa mahattva ke graMtha 'akSayanidhitapa' 'zrIyatIndrapravacana bhAga 2', 'samAdhAnapradIpa', 'zrIbhASaNa-sudhA' aura zrI 'jaina-pratimA-lekha-saMgraha' prakAzita huye haiN| jaina-jagatI-pAThakagaNa 'jaina-jagatI' se bhalividha paricita hoMge hii| vaha ApazrI ke sadupadeza evaM satavapreraNAoM kA hI eka mAtra pariNAma hai| merA sAhitva-kSetra meM avataraNa hI 'jaina-jagatI' se hI prAraMbha hotA hai, jisake phalasvarupa hI Aja 'chatra-pratApa', 'rasalatA', 'saTTe ke khilAr3I', 'buddhi ke lAla' jaise puSpa bheMTa karake tathA 'rAjimatI-gIti-kAvya', 'araviMda satukAnta koSa', 'Aja ke adhyApaka'(ekAMkI nATaka), 'catura-corI' Adi kAvya, koSa, nATakoM kA sarjana karatA huA 'prAgvATa-itihAsa' ke lekhana ke bhagIrathakArya ko uThAne kA sAhasa kara sakA huuN| vi0 saM0 2000 meM ApazrI kA cAturmAsa siyANA meM thaa| cAturmAsa ke pazcAt ApazrI bAgarA padhAre / pAvAvAsI prAgvATajJAtIya bRhadzAkhIya lAMbagotrIya zAha tArAcandrajI megharAjajI ApazrI ke darzanArtha bAparA prAgvATa-itihAsa kA lekhana Aye the| una dinoM meM maiM bhI zrI rAjendra jaina gurukula' bAmarA meM pradhAnAdhyApaka thaa| aura usameM ApazrI kA sva. madhyAhi ke samaya jaba aneka zrAvakagaNa ApazrI ke samakSa baiThe the, unameM zrI tArAcaMdrajI rNima sahayoga bhI the| prasaMgavaza gharcA calate 2 jJAtIya itihAsoM ke mahatva aura mRnya taka bar3ha clii| kucha hI varSoM pUrva 'osavAla-itihAsa' prakAzita huA thaa| ApazrI ne prAgvATajJAti ke itihAsa likhAne kI preraNA baiThe huye sajjanoM ko dI tathA vizeSataH zrI tArAcandrajI ko yaha kArya UThAne ke liye utsAhita kiyaa| gurudeva kA sadupadeza evaM zubhAzIrvAda grahaNa karake tArAcandrajI ne prAgvATa-itihAsa likhAne kA prastAva svIkRta kara liyaa| tArAcandrajI bar3e hI kartavyaniSTha haiM aura phira gurumahArAja sAhaba ke ananya bhakta / prAgvATa-itihAsa likhAnA aba ApakA sarvopari uddezya ho gyaa| kisase likhavAnA, kitanA vyaya hogA Adi praznoM ko lekara ApazrI aura zrI tArAcandrajI meM patra-vyavahAra niraMtara hone lgaa| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa - itihAsa :: I vi0 saM0 2001 mAgha kRSNA 4 ko zrI ' varddhamAma jaina borDiMga', sumerapura ke vizAla chAtrAlaya ke sabhAbhavana meM zrI 'pauravAr3a - saMghasabhA' kA dvitIya adhivezana huaa| zrI tArAcandrajI ne 'prAgvATa - itihAsa' likhAne kA prastAva sabhA ke samakSa rakkhA / sabhA ne prastAva svIkRta kara liyA aura tatkAla pA~ca sadasyoM kI 'zrI prAgvATa - itihAsa - prakAzaka-samiti' nAma se eka samiti sarvasammati se vinirmita karake itihAsa-lekhana kA kArya usakI Faraar meM arpita kara diyaa| zrI tArAcandrajI ne isa kArya kI sUcanA gurudeva ko patra dvArA vidita kii| itihAsa kisase likhavAyA jAya -- isa prazna ne pUrA eka varSa le liyA / bIca-bIca meM gurudeva mujhako bhI itihAsa - lekhana ke kArya ko karane ke liye utsAhita karate rahe the / parantu maiM isa bhagIrathakArya ko uThAne kA sAhasa kama hI kara rahA thA / vi0 saM0 2002 meM ApazrI kA cAturmAsa bAgarA hI thA / cAturmAsa ke prArambhika divasoM meM hI zrI tArAcandrajI gurudeva ke darzanArtha evaM itihAsa likhAne ke prazna kI samasyA ko hala karane ke sambandha meM parAmarza karane ke liye bAgarA Aye the / gurudeva, tArAcandrajI aura mere bIca isa prazna ko lekara do-tIna bAra ghaNToM taka carcA huI | nidAna gurudeva ne apane zubhAzIrvAda ke sAtha itihAsa-lekhana kA bhAra merI nirbala lekhanI kI patalI aura tIkhI noMka para DAla hI diyA / tadanusAra usI varSa Azvina zu0 12 zanivAra I0 san 1645 julAI 21 ko Adhe dina kI sevA para ru0 50) mAsika vetana se maiMne itihAsa kA lekhana prArambha kara diyA / pustakoM ke saMgraha karane meM, viSayoM kI nirdhAraNA meM zrApazrI kA pramukha hAtha rahA hai / Aja taka nirantara patra-vyavahAra dvArA itihAsa sambandhI naI 2 bAtoM kI khoja karake, kaThina praznoM ke sulajhAne meM sahAya dekara mere mArga ko ApazrI ne jitanA sugama, sarala aura sundara banAyA hai, vaha thor3e zabdoM meM varNita nahIM kiyA jA sakatA hai / itihAsa kA jaba se lekhana maiMne prArambha kiyA thA, usI dina se aitihAsika pustakoM kA avaziSTa dinAvakAza par3hanA ApazrI kA uddeza bana gayA thA / ApazrI jisa pustaka par3hate the, usameM itihAsa sambandhI sAmagrI para cihna kara dete aura phira usa pustaka ko mere pAsa meM bheja dete the| sahayoga se merA bahuta samaya bacA aura merA itihAsa-lekhana kA kaThina kArya bahuta hI saralatara huA - yaha svarNacaroM meM svIkAra karane kI cIja hai / ApazrI ke aneka patra isake pramANa meM mere pAsa meM vidyamAna haiM, jo mere saMgraha meM mere sAhityika jIvana kI gati - vidhi kA itihAsa samajhAne meM bhaviSya meM bar3e mahatva ke siddha hoMge / sAtha meM patra bhI hotA thaa| Apake isa thor3e meM Apake sadupadeza evaM zubhAzIrvAda kA bala zrI tArAcandrajI ko itihAsa likhAne ke kArya ke hita dRr3hapratijJa banA sakA aura mujhako kitanA saphala banA sakA yaha pAThakagaNa itihAsa ko par3hakara anumAna lagA sakeMge / = ] aise Ucca sAhityasevI cAritradhArI muni mahArAjAoM kA AzIrvAda viziSTa tejasvI aura zramara kIrttidAyI hotA hai / AzA hai - yaha itihAsa jisa para ApazrI kI pUrNa kRpA rahI hai avazya sammAnanIya, paThanIya aura kIrttizAlI hogA / tA0 1-6-1652. bhIlavAr3A (rAjasthAna) lekhaka daulatasiMha lor3hA 'aravinda' bI0 e0 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtrI-zrI prAgvATa-itihAsa-prakAzaka samiti zrI tArAcaMdrajI megharAjajI Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI prAgvATa itihAsa - prakAzaka samiti ke maMtrI marudhara dezAntargata pAvA grAmavAsI prAgvATajJAtIya bRhadazAkhIya cauhAnavaMzIya lAMbagotrIya zAha tArAcandra megharAjajI kA paricaya vaMza paricaya zAha tArAcandrajI ke pUrvaja khImAr3A grAma meM rahate the / inake pUrvajoM meM zAha hemAjI inakI zAkhA meM prasiddha puruSa ho gaye haiM / hemAjI ke putra udAjI the / udAjI ke putra sUrAjI the / zAha sUrAjI bar3e parivAra vAle the / inake cAra putra manAjI, ookhAjI, celAjI aura jItAjI nAma ke huye / zrakhAjI dvitIya putra the 1 ye bAbA grAma meM jAkara rahane lage the / inake pUnamacandrajI aura premacandrajI nAma ke do putra huye / premacandrajI ke dalIcandrajI aura dalIcandrajI ke tArAcandrajI nAma ke putra huye / tArAcandrajI kA parivAra abhI bhI bAbA grAma meM hI rahatA hai| celAjI tRtIya putra the| inake navalAjI, rAyacandrajI aura amIcandrajI nAma ke tIna putra huye the| navalAjI ke putra dIpAjI aura dIpAjI ke vIracandrajI huye aura caMdrajI ke putra sAgaramalajI abhI vidyamAna haiN| ye khImAr3A meM rahate haiN| rAyacandrajI ke indramalajI (dattaka) huye aura indramalajI ke sAkalacandrajI aura bhIkamacandrajI nAma ke do putra huye jinakA parivAra abhI pAvA meM rahatA hai / amIcandrajI nissaMtAna mRtyu ko prApta huye / jItAjI cauthe putra the / inake ratnAjI nAma ke putra the / ratnAjI ke kapUrajI, zrIcandrajI, candrabhANajI aura saMtoSacandrajI cAra putra huye the / saMtoSacandrajI ke putra chaganalAlajI haiN| jItAjI kA parivAra khImAr3A meM rahatA hai / zA0 manAjI kA parivAra tArAcandrajI sUrAjI ke jyeSTha putra manAjI ke parivAra meM haiN| zAha manAjI kI dharmapatnI kA nAma gaMgAdevI thaa| gaMgAdevI kI kukSI se annAjI, lAlacandrajI, jasarAjajI, phaujamalajI, megharAjajI, gulAbacandrajI aura saunIbAI kA janma huA thA / annAjI kI dharmapatnI DhappAdevI thI / annAjI ke dalIcandrajI, dIpacandrajI aura chogamalajI tIna putra huye / zAha annAjI kA parivAra abhI pAvA meM rahatA hai| lAlacandrajI kI strI kasunAI thI / subAI ke mAlamacandrajI aura acaladAsajI nAma ke do putra huye / inake parivAra bhI pAvA meM hI rahate haiM / jasarAjajI kI dharmapatnI umAdevI indramalajI, kapUracandrajI aura hajArImalajI nAma ke tIna putra huye / inake parivAra abhI pAvA meM rahate haiM / phaujamalajI kI strI kA nAma naMdAbAI thA / nandAbAI ke kistUracandrajI aura vIracandrajI nAma ke do putra huye / ye donoM nissaMtAna mRtyu ko prApta huye / ataH mAlamacandrajI ke jyeSTha putra vRddhicandrajI inake dattaka zraye / megharAjajI kI dharmapatnI kA nAma kasumbAbAI thA / kasumbAbAI ke tArAcandrajI aura maganamalajI nAma ke do putra huye aura chogIbAI, haMjAbAI nAma kI do putriyA~ huI / maganamalajI kI dharmapatnI pyArAdevI kI kukSI se motIlAla nAma kA putra huA / maganamalajI saparivAra pAvA meM hI rahate haiN| gulAbacandrajI kI dharmapatnI kA nAma jIvAdevI thA / jIvAdevI ke narasiMhajI nAma ke putra huye / narasiMhajI bhI saparivAra pAvA meM hI rahate haiM / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] :: prAgvATa - itihAsa :: zAha tArAcandrajI aura ApakA parivAra inake pitA megharAja jI kA janma vi0 saM0 1627 meM khImAr3A meM hI huA thaa| inake pitAmaha zAha manAjI khImAr3A ko chor3akara pAvA meM vi0 saM0 1628 meM saparivAra Akara basa gaye the| zrI tArAcandrajI kA janma pAvA meM hI vi0 saM0 1951 caitra kRSNA paMcamI ko huA thaa| ye jaba lagabhaga caudaha varSa ke hI huye the ki inakI pyArI mAtA kasuMbAdevI kA dehAvasAna vi0 saM0 1364 Azvina kRSNA ekama ko ho gayA / zAha megharAjajI ke jIvana meM ekadama nIrasatA aura udAsInatA A gii| parantu isase sAta mAsa pUrva zrI tArAcandrajI kA vivAha valadarA nivAsI zreSTha pannAjI gajjAjI kI suputrI jIvAdevI nAmA kanyA se phAlguNa kRSNA dvitIyA ko kara diyA gayA thA / isase gRhastha kA mAna banA raha sakA / zrImatI jIvAdevI kI kukSI se himmatamalajI, dhamIbAI, kaMkubAI, ummedamalajI, sukhIbAI, campAlAlajI, banavAI aura tIjAbAI nAma kI pA~ca putriyA~ aura tIna putra utpanna huye / jyeSTha putra himmatamalajI kA janma vi0 saM0 1666 kArttika kRSNA aSThamI (8) ko huA / inakA vivAha khivANadIgrAmanivAsI zAha bhabhUtamalajI dhanAjI kI suputrI lAdIbAI se huA / inake kesarImala, lakSmIcandra, devIcandra, gIsUlAla nAma ke cAra putra utpanna huye aura pA~cavIM aura chaThI saMtAna vimalA aura prakAza nAmA kanyA huI / dvitIya santAna thamIbAI thI / dhamIbAI kA vivAha bhUtinivAsI zAha 'pukharAjajI ' samIcandrajI ke sAtha meM huA thA / tRtIya saMtAna kaMkubAI nAmA kanyA kA vivAha bAbA grAmanivAsI zAha 'kapUracandrajI' ratnacandrajI ke sAtha meM huA hai| cauthI saMtAna ummedamalajI nAma ke dvitIya putra haiM / inakA janma vi0 saM0 1676 pauSa zu0 10 ko huA thA / inakA vivAha sAMDerAva grAmanivAsI zAha ummedamalajI pomAjI kI suputrI rambhAdevI ke sAtha meM huA hai / inake sAgaramala, bAbUlAla aura suzIlAbAI nAma kI eka kanyA aura do putra huye / sukhIbAI nAma kI pA~cavI santAna bAla-avasthA meM hI mRtyu ko prApta ho gaI / campAlAlajI ApakI ast saMtAna aura tRtIya putra haiM / inakA janma vi0 saM0 1680 bhAdrapada zu0 dvitIyA ko huA thA | cAMdarAI - grAmanivAsI zAha jasarAjajI kesarImalajI kI suputrI hulAzabAI ke sAtha meM ApakA vivAha huA hai / inake bhaMvaralAla, kundanalAla aura jayantIlAla nAma ke tIna putra haiN| sAtavIM saMtAna brajavAI nAmA putrI hai / inakA vivAha zrahoranivAsI zAha 'RSabhadAsajI' natthamalajI ke sAtha meM huA hai| AThavIM saMtAna tIjAbAI nAma kI kanyA thI, jo zizuvaya meM hI maraNa ko prApta huI / / zrI tArAcandrajI bacapana se hI parizramI, nirAlasI aura buddhimAna the hI haiM, parantu sUjha aura samajha meM Apa par3he-likhoM se bhI Age Thaharate haiN| zrI varakAraNA jaina vidyAlaya laga gaye aura vyApArI samAja meM acchI khyAti ke saMyukta maMtrI bananA. prasiddha vidyAlayoM evaM zikSaNa saMsthAoM meM zrI (mAravAr3A) kA nAma bhI agragaNya haiN| yaha vidyAlaya vi0 saM0 1984 mAgha Apako yogya, buddhimAna evaM kAryakuzala dekhakara ukta vidyAlaya kI kAryakAriNI samiti ne vi0 saM 1685 meM saMyukta maMtrI niyukta kiye| Apane do varSa vi0 saM0 1687 taka apane pada kA bhAra bar3I buddhimatApUrvaka nirvAhita kiyA / isase ApakA zikSA-saMbaMdhI prema prakaTa hotA hai| isa samaya Apa vi0 saM0 2007 se hI ukta vidyAlaya kI kArya-kAriNI samiti ke sadasya haiM / yadyapi Apa par3he-likhe to sAdhAraNa choTI hI Ayu meM Apa vyApAra meM prApta krlii| jaina samAja ke ati pArzvanAtha jaina vidyAlaya', varakANA zuklA 5 ko saMsthApita huA thA / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ::zAha tArAcandrajI:: [ 11 Apa jaise vyApArakuzala evaM zikSaNapremI hai, vaise hI samAjahitaciMtaka evaM samAjasevaka bhI haiN| zrI bhAvanagara (kAThiyAvAr3a) se vi0 saM0 197 ke Azvina zuklA 10 ko zrI sammetazikharatIrtha kI saMghayAtrA sammetazikharatIrtha kI yAtrArtha karane ke liye spezala Trena dvArA saMgha nikalA thaa| vaha saMgha punaH 1988 mArgazira jAte huye zrI bhAvanagara ke zu0 2 zukravAra ko apane sthAna para lauTa kara aayaa| Apane saMgha kI amUlya sevA saMgha kI sarAhanIya sevA. pharane kA sotsAha bhAga liyA thaa| ApakI prasaMzanIya evaM athaka sevAoM se mugdha ho kara bhAvanagara ke 'zrI bar3avA jaina-mitra maMDala' ne ApakI sevAoM ke upalakSa meM Apako abhinandana-patra arpita kiyA * thaa| abhinandana-patra kI pratilipi nIce dI jAtI hai, jisase svayaM siddha ho jAyagA ki Apa meM samAja, dharma ke prati kitanA utkaTa anurAga evaM zraddhA hai aura Apa kitane sevAbhAvI haiM / PR zrI bhAvanagara-sametazikharajI jaina spezIyala (yAtrA pravAsa noM samaya saM0 1987 nA Asoja zuda 10 thI saM0 1688 nA mArmazira zu0 2 zukravAra) abhinandana-patra zAha tArAcandrajI megharAjajI, rAnI sTezana __zrI sametazikharabI Adi punita tIrthasthAnonI yAtrAno lAbha bhAvIko sArI saMkhyA mAM lai zake te mATe yojavAmAM AvelaM A yAtrA-pravAsamAM Ape sahRdayatApUrvaka amArA sevA-kArya mAM apUrva utsAhabharyo je sahakAra prApyo che, tenA saMsmaraNo sevAbhAvanAna eka sundara dRSTAnta banI rahe ch| zrA lAMbA ane muzkela paNAtA pravAsa ne sAMgopAMga pAra pAr3avAmAM Apano sahakAra na bhUlAya tevo hato / saMghanI sevA mATe Ape je khaMta ane utsAha dAkhavyo che te batAve le ke sevA dharmanI ujjvala bhAvanA nA pUra haju samAja mAM uchalI rahayA ch| apUrva khaMtabharI prApanI A sevAnA sanmAna arthe zrA abhinandana-patra raja karatA prArthIe ke sevA bhAvanAnI punita prathA vadhu ne vadhu prkaasho| bar3avA, zAha gulAbacanda khanlubhAI-pramukha Thi. jaina mandira * zAha lallubhAI devacanda / zeTha harilAla devacanda do0 saikreTrio bhAvanamara. zrI baDavA-jaina-mitramaNDala ... ..... Ananda prinTiga presa, bhAvanagara..... ....... .......... . - KARA TEELER Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] : prAgvATa - itihAsa :: 'zrI varddhamAna jaina borDiMga, sumerapura' ke janmadAtA aura karNadhAra bhI Apa hI haiM / vi0 saM0 1660 meM zrApa apenDIssAIDanAmaka bImArI se grasta ho gaye the / etadartha upacArArtha Apa zivagaMja (sirohI) ke sarakArI auSadhAlaya meM bhartI huye / zivagaMja javAI nadI ke pazcima taTa para basA huA hai aura sundara, svastha evaM suhAvanA kasbA hai| jalavAyu kI dRSTi se yaha kasbA rAjasthAna ke svAsthyakara sthAnoM meM apanA pramukha sthAna rakhatA hai| yahAM nImAvalI bar3I hI manohara aura svastha vAyudAyinI hai| javAI ke pUrvI taTa para undrI nAmaka choTA sA grAma aura usase laga kara abhinava basI huI sumerapura nAma kI sundara bastI aura vyApAra kI samRddha maMDI zrA gaI hai| isakA relve sTezana airanapura hai, bI0 bI0 eNDa sI0 AI0 relve ke AbU lAIna ke sTezanoM meM vizruta hai| Apa zivagaMja, udrI - sumerapura ke jalavAyu evaM bhaugolika sthitiyoM se ati hI prasanna huye aura sAtha hI zivagaMja, sumerapura ko samRddha vyApArI nagara dekha kara Apake mastiSka meM yaha vicAra uThA ki agara javAI ke pUrvI taTa para sumerapura meM jaina chAtrAlaya kI sthApanA kI jAya to chAtroM kA svAsthya ati sundara raha sakatA hai aura do vyApArI maMDiyoM kI upasthiti se khAna-pAna-sAmagrI sambandhI bhI adhikAdhika suvidhAyeM prApta raha sakatI haiN| Apase ApakI rugNAvasthA meM jo bhI sajjana, sadgRhastha milane ke lie Ate Apa vahA~ ke svAsthyakara jalavAyu, sundara upajAU bhUmi, javAI nadI ke manorama taTa kI zobhA kA hI prAyaH varNana karate aura kahate merI bhAvanA yahA~ para yogya sthAna para jaina chAtrAlaya kholane kI hai / Agantuka atithi ApakI sevAparAyaNatA, samAjahitecchukatA, zikSaNaprema se bhavidha paricita ho cuke the / ve bhI ApakI ina uttama bhAvanAoM kI sarAhanA karate aura sahAya dene kA bhAzvAsana dete the / aMta meM Apane sumerapura meM apane iSTa mitra jinameM pramukhataH mAsTara bhIkhamacandrajI haiM evaM samAja ke pratiSThitajana aura zrImaMtoM kI sahAyatA se vi0 saM0 1661 mArgazira kRSNA paMcamI ko 'zrI varddhamAna jaina borDiMga hAusa' ke nAma se chAtrAlaya zubhamuhUrta meM saMsthApita kara hI diyaa| taba se Apa aura mAsTara bhIkhamacandrajI ukta saMsthA ke maMtrI haiM aura aharniza usakI unnati karane meM prANa-praNa se saMlagna rahate haiM / Aja chAtrAlaya kA vizAla bhavana aura usakI upasthiti sumerapura kI zobhA, rAjakIya skUla kI vRddhi evaM unnati kA mUla kAraNa banA huA hai / isa chAtrAlaya ke kAraNa hI Aja sumerapura jaise ati choTe grAma meM hAI skUla bana gaI hai / Aja taka isa chAtrAlaya 'chatra-chAyA meM raha kara saiMkar3oM chAtra vyAvahArika evaM dhArmika jJAna prApta karake gRhasthAzrama meM praviSTa ho cuke haiM aura sukhapUrvaka apanA jIvana vyatIta kara rahe haiM / lekhaka ko bhI isa chAtrAvAsa kI sevA karane kA saubhAgya san 1647 agasta 5 se san 1650 navambara 6 taka prApta huA hai| maiM itanA hI kaha sakatA hU~ ki mere sevAkAla meM maiMne yaha anubhava kiyA ki ukta chAtrAlaya marudharadeza ke ati prasiddha jaina saMsthAoM meM chAtroM ke caritra, svAsthya, anuzAsana kI dRSTi se advitIya aura agragaNya hai / 1 zrI varddhamAna jaina borDiMga, sumerapura kI saMsthApanA aura ApakA vidyA- prema Adi Apa vi0 saM0 2002 taka to ukta chAtrAlaya ke mantrI rahe haiM aura tatpazcAt Apa upasabhApati ke suzobhita pada se alaMkRta haiN| Apake hI adhikAMza parizrama kA phala hai aura prabhAva kA kAraNa hai ki Aja chAtrAlaya kA bhavana eka lakSa rupayoM kI lAgata kA sarva prakAra kI suvidhA jaise bAga, kuA, kheta, maidAna, bhojanAlaya, gRhapatiAzrama, chAtrAvAsAdi sthAnoM se saMyukta aura alaMkRta hai| chAtrAvAsa ke madhya meM AyA huA dakSiNAbhimukha vizAla sabhAbhavana bar3A hI ramaNIya, unnata aura vizAla hai| maMdira kA nirmANa bhI cAlU hai. aura pratiSThA ke Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: zAha tArAcandrajI:: yogya bana cukA hai| ukta chAtrAlaya Apake zikSAprema, samAjasevA, vidyApracArapriyatA, dharmabhAvanAoM kA ujjvala evaM jvalaMta pratIka hai| kuzAlapurA (mAravAr3a) meM 60 ghara haiN| jinameM kevala pA~ca ghara maMdirAmnAyAnuyAyI haiN| mUrtipUjaka zrAvakoM ke kama ghara hone se vahA~ ke jinAlaya kI dazA zocanIya thii| Apake parizrama se evaM susammati se vahA~ ke nivAsI kuzAlapurA ke jinAlaya kI bAraha zrAvakoM ne nitya prabhu-pUjana karane kA vrata aMgIkAra kiyA, jisase maMdira meM hotI tiSThA meM zrApakA sahayoga. aneka azucisambandhI AzAtanAyeM baMda ho gaI tathA Apake hI parizrama evaM preraNA se phira ukta maMdira kI vi0 saM0 1963 meM pratiSThA huI, jisameM Apane pUrA 2 sahayoga diyaa| thor3e meM yaha kahA jA sakatA hai ki pratiSThA kA samUcA prabaMdha Apake hI hAthoM rahA aura pratiSThotsava sAnanda, sotsAha sampanna huA / yaha ApakI jinazAsana kI sevAbhAvanA kA udAharaNa hai| _ marudharaprAnta meM isa zatAbdI meM jitane jainapratiSThotsava huye haiM, unameM bAgarAnagara meM vi0 saM0 1968 mArgazira zu. 10 ko huA zrI aMjanazlAkA-prANapratiSThotsava zobhA, vyavasthA, Ananda, darzakagaNoM kI saMkhyA bAgarA meM pratiSThA aura usameM kI dRSTiyoM se advitIya evaM anupama rahA haiM / lekhaka bhI isa pratiSThotsava ke samaya meM zrI ApakA sahayoga, rAjendra jaina gurukula', bAgarA meM pradhAnAdhyApaka thA aura pratiSThotsava meM apane vidyAlaya ke sarva karmacAriyoM evaM chAtroM, vidyArthiyoM ke sahita saMgItavibhAga aura pravacana vibhAga meM adhyakSa rUpa se kArya kara rahA thA / ApazrI kA isa mahAn pratiSThotsava ke hita sAmagrI Adi ekatrita karAne meM, varaghor3e ke hita zobhopakaraNAdi rAjA, ThakkuroM se mAMgakara lAne meM bar3A hI tatparatA evaM utsAhabharA sahayoga rahA thaa| vi0 saM0 1668 ke phAlguNa mAsa meM vAkalI ke zrI munisuvratasvAmI ke jinAlaya meM devakulikA kI pratiSThA zrImad jainAcArya harSasUrijI kI tattvAvadhAnatA meM huI thii| navakAraziyA~ karAne vAle sadgRhastha zrAvaka vAkalI meM devakulikA kI zrImaMtoM ko jaba sanmAna ke rUpa meM pagar3I baMdhAne kA avasara AyA, usa samaya bar3A pratiSThA aura usameM zrApakA bhArI jhagar3A evaM upadrava khar3A ho gayA aura vaha itanA bar3hA ki usakA miTAnA sarAhanIya bhAga asambhava-sA lagane lgaa| usa samaya Apane zrImad AcAyezrI ke sAtha meM lagakara tana, mana se sadprayatna karake usa kalaha kA anta kiyA aura pAgar3I baMdhAne kA kArya-krama sAnanda pUrNa karavAyA / agara ukta jhagar3A usa samaya vAkalI meM par3a jAtA to bar3A bhArI aniSTa ho jAtA aura vAkalI ke zrIsaMgha meM bhArI phUTa evaM kusaMpa utpanna ho jAte / ......... gur3A bAlotarA meM huI biMbapratiSThA meM ApakA sahayoga-vi0 saM0 1966 meM gur3A bAlotarA ke zrI saMbhavanAtha-jinAlaya kI mUlanAyaka pratimA ko utthApita karake abhinava vinirmita sundara evaM vizAla navIna zrI AdinAthajinAlaya meM usakI punaH sthApanA mahAmahotsava pUrvaka kI gaI thii| ukta pratiSThotsava ke avasara para Apa ne sAdhana evaM zobhA ke upakaraNoM ko dUra 2 se lAkara saMgRhita karane meM saMgha kI pUrI pUrI sahAyatA kI thI aura apanI dharmazraddhA evaM sevAbhAvanA kA uttama paricaya diyA thaa| ___ zrI 'pauravAr3a-saMgha-sabhA', sumerapura ke sthAyI maMtrI bananA-goDavAr3a-ar3atAlIsa Adi prAntoM meM basane vAle prAgvATabandhuoM kI yaha sabhA hai / isakA kAryAlaya 'zrI barddhamAna jaina borDiMgahAusa', sumerapura meM hai| adhikAMzataH prati varSa isa sabhA kA adhivezana sumerapura meM hI hotA hai aura usameM jJAti meM pracalita kurItiyA~, bure rivAjoM ko Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "prAgvAna-hItahAsa: kama karane para, utpanna huye pArasparika jhagar3oM para tathA aise anya jJAti kI unnati meM bAdhaka kAraNoM para vicAra hote haiM tathA nirNaya nikAle jAte haiM / Apa ko sarva prakAra se yogya samajhakara aura Apa meM samAja, jJAti, dharma ke prati zraddhA evaM sadbhAvanA dekhakara ukta sabhA ne Apako vi0 saM0 1966 meM huye adhivezana meM sabhA ke sthAyI maMtrI niyukta kiye aura taba se Apa ukta sabhA ke sthAyI maMtrI kA kArya karate A rahe haiN| ___ vi0 saM0 1966 mArgazIrSa zuklA 8 navamI ko bhRtinivAsI zAha devIcandra rAmAjI ne zrImad AcArya vijayayatIndrasUrijI mahArAja sAhaba kI adhinAyakatA meM zrI goDavAr3a kI paMcatIrtha kI yAtrArtha caturvidha saMgha bhaninakI zrIgovATa nikAlA thaa| saMgha ke prasthAna ke zubha muhUrta para saMgha meM lagabhaga 150 zrAvaka-zrAvikA paMcatIthIM kI saMghayAtrA aura aura 22 sAdhu-sAdhvI sammilita huye the| zrI trailokyadIpaka-dharaNavihAra nAmaka usameM zrApako prANaprathA- rANakapuratIthe para jaba yaha saMgha pahu~cA, usa samaya zrAvaka saMkhyA meM bar3hate bar3hate sahayoga lagabhaga 250 ho gaye the| yaha saMgha pandraha divasa meM vApisa apane sthAna para loTa kara Ama thaa| Apa bhI isa saMgha meM sammilita huye the| ApazrI sarijI mahArAja ke ananya bhakta evaM zrAvaka bhI haiN| ataH saMgha evaM gurubhakti kA lAbha lene meM Apane koI kamI nahIM rkkhii| saMgha kI samasta vyavasthA bhojana, vihAra, pUjana, darzana, par3Ava Adi sarvasambandhI Apa para nirbhara thii| Apane itanI stutya sevA bajAI kI saMghapati ne ApakI sevAoM ke sanmAna meM abhinandana-patra arpita kiyA, jo zrImad AcAryazrI kI 'merI goDavAr3ayAtrA' nAmaka pustaka ke AntarapRSTha ke Upara hI prakAzita huA hai / FelhIRLIRMAN hArdika dhanyavAda zAha tArAcandrajI megharAjajI sAhaba, mu0 pAvA (mAravAr3a) nivaasii| bhUti se seTha devIcandrajI rAmAjI ke dvArA nikAlA gayA gor3avAr3a jainapaMcatIrthI kA saMgha jahA~ 2 jAtA rahA, saMgha ke pahuMcane se pahale hI Apa vahA~ ke sthAnIya saMgha ke dvArA pUrNa prabandha karAte rahe--jisase saMgha ko hara taraha kI suvidhA rahI / Adi se anta taka Apa saMgha-sevA kA lAbha lete rahe aura saMghapati ko samaya samaya para yogya sahayoga dete rahe haiM / Apa eka utsAhI, samayajJa aura sevAbhAvI parama zraddhAlu sajjana haiM / 'zrI vardhamAna jaina borDimahAusa', sumerapura kI samunnati kA vizeSa zreya bhI Apako hI hai / isa nisvArtha sevA ke liye hama bhI Apako bAra-bAra dhanyavAda dete haiM / zamiti / saMghavI-pukharAja devIcandrajI jaina. . bhUtinivAsI Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: zAha tArAcandrajI [ 15 jaisA pUrva zrAcAryazrI ke paricaya meM likhA jA cukA hai ki vi0 saM0 2000 meM cAturmAsa pazcAtU jaba AcArya zrImad vijayayatIndrasUrijI bAgarA meM birAjamAna the, Apa unake darzanArtha vahAM Aye the / prasaMgavaza prAgvATa itihAsa kI racanA gurudeva ne ApakA aura anya prAgvATajJAtIya sajjanoM kA dhyAna jJAtIya itihAsa ke aura ApakA usase saMbaMdha mahattva kI ora AkRSTa kiyA aura Apako prAgvATajJAti kA itihAsa likhAne kI tathA vi0 saM0 2001 meM preraNA dI ! isa sadupadeza se Apake aMtara meM rahA huA jJAti kA gaurava jAgrata ho zrI prAgvATa saMgha sabhA kA dvitIya adhivezana aura uThA aura Apane gurudeva ke samakSa prAgvATa - itihAsa likhAne kA prastAva saharSa svIkRta prAgvATa - itihAsa likhavAne kara liyaa| usI dina se Apake mastiSka ke adhikAMza bhAga ko prAvATajJAti ke itihAsa-lekhana ke viSaya ne adhikRta kara liyaa| gurudeva aura ApameM isa viSaya para kA prastAva. niraMtara patra-vyavahAra hotA hI rahA / zrI ' pauravAr3a - saMgha sabhA' kA dvitIya adhivezana vi0 saM0 2001 mAgha kRSNA 4 ko 'zrI varddhamAna jaina borDiMga Apane itihAsa likhane kA prastAva sabhA ke samakSa rakkhA aura vaha karake itihAsa likhAne ke liye nimna prakAra samiti banavA kara hAusa', sumerapura ke vizAla bhavana meM huA / saharSa svIkRta huA tathA sabhA ne prastAva pAsa usako tatsaMbaMdhI sarvAdhikAra pradAna kiye / prastAva ! vi0 saM0 2001 mAgha kRSNA 4 ko sthAna sumerapura, zrI varddhamAna jaina borDiMga hAUsa meM zrI pauravAr3a-saMghasabhA ke dvitIya adhivezana ke avasara para zrImAn zAha tArAcandrajI megharAjajI pAvAnivAsI dvArA rakkhA gayA prAgvATajJAti ke itihAsa ko likhAne kA prastAva yaha sabhA sarvasammati se svIkRta karatI hai aura yaha vicAra karatI huI ki vartamAna saMtAna evaM bhAvI saMtAnoM ko svastha preraNA dene ke lie prAgvATajJAtIya pUrvajoM kA itihAsa likhA jAnA cAhie, jisase saMsAra kI dRSTi meM dinodina giratI huI prAgvATajJAti apane gauravazAlI pUrvajoM kA ujjvala itihAsa par3hakara apane prastamita hote huye sUrya ko punaH udita hotA huA dekhe aura vaha saMsAra meM apanA prakAza vistArita kare Aja mAgha kRSNA 4 ko prAgvATa - itihAsa ke lekhana kArya ko kAryAnvita karane ke lie svIkRta prastAva ke anusAra zrI pauravAr3a - saMgha-sabhA kI janarala kameTI apanI baiThaka meM cunAva dvArA eka samiti kA nimnavat nirmANa karatI hai / 1 - zAha tArAcandrajI megharAjajI, 2- " sAgaramalajI navalAjI, kundanamalajI tArAcandrajI, 99 4 -, mulatAnamalajI saMtoSacandrajI, himmatamalajI haMsAjI, pAvA pradhAna nAlAI sadasya bAlI 19 11 bijApura " 5-- " ukta pA~ca sajjanoM kI samiti banAkara usakA zrI prAgvATa itihAsa - prakAzaka- samiti nAma rakkhA jAtA hai| tathA usakA kAryAlaya sumerapura meM kholA jAnA nizcita karake nanarala - kameTI ukta samiti ko itihAsa-lekhana -- sambandhI vyavasthA karane, karAne kA sarvAdhikAra detI hai tathA Agraha karatI hai ki itihAsa likhAne kA kArya turaMta cAlU karavAyA jAya / isa kArya ke liye jo Arthika sahAyatA apekSita hogI, usakA bhAra zrI pauravAr3a saMgha-sabhA para 17 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa-itihAsa: rhegaa| itihAsa likhAne meM jo aura jitanA vyaya hogA vaha karane kA pUrNa svAtantrya ukta samiti ko janaralakameTI pUrNa adhikAra dekara arpita karatI hai / . tatpazcAt vi0 saM0 2003 meM sumerapura meM hI punaH sabhA kA caturtha adhivezana huaa| usa samaya ukta samiti ne apanI baiThaka kii| zrI tArAcandrajI vi0 saM0 2000 se hI itihAsa likhAne kA nizcaya kara cuke the; ataH unhoMne jo tatsambandhI kArya usa samaya taka kiyA thA, usa para samiti ne vicAra samiti ke kArya kA vivaraNa: kiyA aura Age ke liye jo karanA thA, usa para bhI vicAra karake usane apanA eka vivaraNa aura yojanA taiyAra kI aura usako samiti ke pA~coM sadasyoM ke hastAkSaroM se yukta karake janarala-kameTI ke samakSa nimna prakAra rkkhii| _ vi0 saM0 2001 meM huye sabhA ke dvitIya adhivezana ke avasara para itihAsa-lekhana kA prastAva svIkRta hone ke eka varSa pUrva se hI itihAsasambandhI sAdhana-sAmagrI ekatrita karane kA kArya cAlU kara diyA gayA thA aura phalasvarUpa Aja lagabhaga 125 pustakoM kA saMgraha ho cukA hai| isa itihAsa ke liye jo pustakeM cAhie ve sAdhAraNa pustaka vikretAoM ke yahA~ nahIM milatI haiN| unako saMgrahita karane meM deza-videza ke bar3e 2 pustakAlayoM se patra-vyavahAra karanA apekSita hai aura deza ke bar3e 2 anubhavazIla itihAsakAra evaM purAtattvavettAoM se milanA tathA isake sambandha meM parAmarza, vicAra karanA atyAvazyaka hai| itihAsa kA likhAnA koI sAdhAraNa kArya nahIM hai; ataH samaya adhika laga sakatA hai, samayAdhikya ke liye kSamA kareM / samiti ke pradhAna zrI tArAcandrajI itihAsa likhAne ke lie yogya lekhaka kI zodha meM pUrNa prayatna kara rahe. haiN| do-cAra sajjana lekhakoM ke nAma bhI samiti ke pAsa meM Aye haiM, parantu abhI taka lekhaka kA nizcaya nahIM kiyA gayA hai / aba thor3e hI dinoM meM yogya lekhaka kI niyukti kI jAkara itihAsa kA likhAnA prArambha karavA diyA jAyagA / itihAsa likhAne meM hone vAle vyaya ke bhAra ko sahaja banAne ke liye nimnavat Arthika yojanA prastuta kI jAtI hai, AzA hai vaha sarvAnumati se svIkRta ho skegii| yaha samiti apana prAgvATajJAtIya bandhuoM se prArthanA karatI hai ki agara ve apane pUrvajoM kI kIrti, parAkrama meM apanA gaurava samajhate haiM to hamArI ve tana, mana, dhana se pUrNa sahAyatA kreN| vyaya ke nirvAha ke liye prathama 150 DeDha sau phoTU (pratyeka phoTU kA mUlya ru. 101)) maMDAnA nizcita kiyA hai / vaise itihAsa-lekhana kA vyaya eka hI zrImanta pratiSThita samAjapremI vyakti bhI kara sakatA hai, parantu samAja kA kArya samAja se hI hotA hai aura vaha adhika sundara, upayogI hotA hai| isa dRSTi ko dhyAna meM rakhakara DeDha sau 150 phoTU maMDAnA nizcita kiyA hai| yadi koI mahAnubhAva phoTU ke mUlya se adhika rakama pradAna karake kisI anya rUpa se sevAlAbha lenA cAhe to vaha atirikta rakama itihAsa ke pustakAlaya meM arpaNa karake athavA jJAnakhAte meM dekara yazalAbha prAptakara aba taka 14 caudaha phoTU likhavAye jA cuke haiM aura unakA mUlya bhI A cukA hai| samiti ne eka paMDitajI ko bhI vi0 saM0 2002 Azvina zu0 12 zanizvara tadanusAra san 1945 julAI 21 se Adhe dina kI sevA para niyukta kiyA hai, jinakA mAsika vetana 50) rupayA hai / paMDitajI kA kArya saMgrahita pustakoM ko par3hane kA aura unameM se itihAsa-sambandhI sAmagrI ko ekatrita karane kA hai| paMDitajI kA vetana, pustakoM kA kraya aura DAka tathA rela-vyaya Adi para aba taka ru0 850) vyaya ho cuke haiM / aba taka kiye gaye kArya kA saMkSepa meM yaha vivaraNa Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: zAha tArAcandrajI :: hai jo samiti ne kameTI ke samakSa rakkhA hai / samiti janarala-kameTI se nivedana karatI hai ki zeSa rahe 136 phoTaoM ko bharavAne kA kArya vaha turanta sampanna karavA deN|' sadasya. pradhAna. himmatamalajI haMsAjI, kundanamala tArAcandrajI, mulatAnamala saMtoSacandrajI tArAcandra megharAjajI prAgvATa-itihAsa kI racanA ke kAraNa hama donoM eka-dUsare ke bahuta hI nikaTa rahe haiM aura isa kAraNa mujhako ApakA adhyayana karane kA avasara bahuta hI nikaTa se prApta huA hai / Apa satat parizramI, nirAlasI, aura kartavyaniSTha haiM / jo kahA athavA uThAyA vaha karake dikhAne vAle haiN| ye guNa jisa vyakti meM hote haiM, vaha hI apane jIvana meM samAja, dharma evaM deza ke lie bhI kucha kara sakatA hai / udhara Apa kaI eka vyApArika jhaMjhaToM meM bhI ulajhe rahate haiM aura idhara jo kArya hAtha meM uThA liyA hai, usako bhI sahI gati se Age bar3hAte rahate haiN| donoM dizAoM meM apekSita gati banAye rakhane kA guNa bahuta kama vyaktiyoM meM pAyA jAtA hai| agara ghara kA karate haiM, to unheM parAyA karane meM avakAza nahIM aura parAyA karane lage to ghara kA nahIM hotaa| Apa parAyA aura apanA donoM barAbara karate rahate haiM aura thakate nahIM haiM, vicalita nahIM hote haiM / itihAsa-sambandhI sAdhana-sAmagrI ke ekatrita karane meM Apane kaI eka pustakAlayoM se, prasiddha itihAsakAroM se, anubhavI AcArya, sAdhu munirAjoM se patra-vyavahAra kiyA / jahA~ milanA apekSita huA, vahA~ jAkara ke mile bhii| jainasamAja ke prAyaH sarva hI prasiddha evaM anubhavI, itihAsapremI jainAcAryoM ko Apane itihAsa-sambandhI aneka prazna likhakara bheje aura unase mile bhii| sAdhanasAmagrI juTAne meM Apa se jitanA bana sakA, utanA Apane kiyaa| idhara mere sAtha bhI Apane bar3I hI sahRdayatA kA sambaMdha banAye rakkhA / jaba maiMne bAgarA chor3a diyA thA / maiM Apake Agraha para zrI 'varddhamAna jaina borDiMgahAUsa' meM gRhapati ke sthAna para niyukta hokara AyA aura vahA~ tA06 aprela san 1946 se 6 navambara san 1950 taka kArya karatA rahA / gRhapati aura prAgvATa-itihAsa lekhaka kA donoM kArya vahA~ maiM karatA rahA / vahA~ aneka jhaMjhaToM ke kAraNa itihAsa-lekhana ke kArya ko bahuta hI kSati pahu~cI, parantu Apane vaha saba bar3I zAMti aura dhairyatA se sahana kiyA aura karanA bhI ucita thA, kyoMki udhara chAtrAlaya ke bhI Apa hI mahAmantrI haiM aura idhara itihAsa bhI Apa hI likhAne vAle / itihAsa ke Upara ApakA itanA adhika rAga aura prema hai ki agara Apa par3he-likhe hote, to sambhava hai lekhaka bhI Apa hI banate / basa pAThaka aba samajha leM ki Apake bhItara kitanA utsAha, kAyeM karane kI zakti, dhairya aura sahanazIlatAdi guNa haiN| likhanA aura likhAnA donoM bhinna dizAyeM haiN| jisameM phira likhAne kI dizA meM calane vAle meM zAMti, dhairya, samayajJatA, vyavahAra-kuzalatA aura bhArI sahanazakti honI cAhie / jisameM ye guNa kama hoM, vaha kabhI bhI itihAsa jaise kArya ko, jisameM AzAtIta samaya, aparimita vyaya aura adhika zrama lagatA hai bhalI-bhAMti sampanna nahIM karA sakatA hai aura bahuta sambhava hai ki vyApAriyoM kI jaisI choTI-choTI bAtoM para cir3a par3ane kI Adata hotI hai, jo viSaya kI ajJAnatA se lekhaka kI kaThinAiyoM ko nahIM samajha sakate haiM lekhaka se bigAr3a baiThe aura kArya madhya meM hI raha jAya / Apako yadyapi isa bAta se to merI ora se bhI nizcitatA thI, kyoMki hama donoM ke gurudeva zrImad vijayayatIndrasUrijI mahArAja sAhaba sAkSisvarUpa rahe haiM / phira bhI maiM svIkAra karatA hUM ki Apa meM ve guNa acchI mAtrA meM haiM jo likhAne vAle meM hone hI cAhie / sumerapura chor3a kara maiM bhIlavAr3A AgayA aura taba se yahIM itihAsa-lekhana kA kArya kara rahA hU~ itane dUra Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 1 :: prAgvATa - itihAsa :: baiTha kara likhanA aura likhAnevAle kA itanI dUrI para raha kara lekhaka ko svataMtratA de denA yadyapi lekhaka kI ImAnadArI aura usake pUrva vizvasta jIvana para to avalaMbita hai hI, phira bhI yaha saha lenA prati hI kaThina hai / Apa meM ye guNa the, jaba hI prAgvATa - itihAsa kA bhagIratha kArya mere jaise navayuvaka lekhaka se jaisA taisA bana sakA / yaha itihAsa jaisA bhI banA hai, vaha gurudeva ke prabhAva aura Apake mere meM pUrNa vizvAsa ke kAraNa hI saMbhava huA hai - itihAsa kA prakAzana tArAcandrajI ke mAnasa meM apane pUrvajoM ke prati kitanA mAna hai, vartamAna evaM bhAvI saMtAna ke prati kitanI sudhAra dRSTi evaM unnata bhAvanAyeM haiM kA sadA paricAyaka rahegA / 1 zrI ' pA0 u0 i0 kAleja', phAlanA ke sAtha ApakA saMbaMdha aura phAlanA - kaoNnphrensa meM ApakI sevA - Apako bahumukhI parizramI dekha kara vi0 saM0 2003 meM zrI pArzvanAtha ummeda inTara kAleja', phAlanA kI kAryakAriNI samiti meM Apako sadasya banAye gaye / vi0 saM0 2006 meM jaba phAlanA meM ukta vidyAlaya ke vizAla maidAna meM zrI jaina zvetAmbara kaoNnphrensa kA satrahavAM adhivezana thA, taba bhI Apa adhivezana samiti ke mAnada maMtriyoM meM the aura Apane apanA pUrA sahayoga diyA thA / vi0 saM0 2004 meM AcArya zrImad yatIndrasUrijI kA cAturmAsa khimela meM thA / khimela sTe0 rANI se do mIla ke antara para hI hai / ukta zrAcAryazrI kI abhilASA zrI rANakapuratIrtha kI caitra pUrNimA kI yAtrA karane kI huI thI / etadartha Apane aura Apake laghu bhrAtA zrI mAnamalajI tathA khimelanivAsI zrI rANakapura kI saMgha yAtrA zrIbhImarAjajI bhabhUtacandrajI ne milakara zrI rANakapuratIrtha kI yAtrA karane ke liye ukta AcAryazrI kI tattvAvadhAnatA meM caturvidha-saMgha nikaalaa| isa saMgha meM tevIsa sAdhu-sAdhvI aura lagabhaga 150 (eka sau pacAsa) zrAvaka, zrAvikA saMmilita huye the / yaha saMgha - yAtrA pandraha divasa meM pUrNa huI thii| isa saMgha kA sarva vyaya ukta tInoM sajanoM ne saharSa vahana kiyA thA / kucha varSoM se vAkalI grAma ke zrI saMgha meM do tar3a par3I huI thii| choTI tar3a meM kevala 20-25 ghara hI the unnati kA evaM acchA kArya bar3I kaThinAI se vAkalI meM zrImad munirAja maMgalavijayajI kA agragaNya sadgRhasthoM kA thA / isa para saMgaThana - aura bar3I tar3a meM samasta grAma / ina tar3oM ke kAraNa vAkalI meM koI ho sakatA thA / vi0 saM0 2006 meM kalTI meM tar3oM meM mela karavAnA cAturmAsa karavAne kA bhAva vAkalI ke priya mahArAja maMgalavijayajI ne yaha kalama rakkhI ki agara donoM tar3a eka hokara vinatI kareM to hI maiM vAkalI meM cAturmAsa kara sakatA hUM, anyathA nahIM / vAkalI kI donoM tar3a kA Apa (tArAcandrajI) meM bar3A vizvAsa hai / Apa donoM tar3oM meM mela karavAne ke kArya ko lekara sadprayatna karane lage / gurudeva ke pAvana pratApa se Apako saphalatA mila gaI aura kusaMpa naSTa ho gayA aura saMgha meM ekatA sthApita ho gaI / phalasvarUpa zrImad maMgalavijayajI mahArAja sA0 kA cAturmAsa bar3e hI Ananda ke sAtha meM huA aura khUba dharma- dhyAna huA aura advitIya zrAnanda varSA / ApakI dharmapatnI bhI bar3I gurubhakti evaM tapaparAyaNA thI / usane rohiNItapa kiyA thA, jisakA ujamaNA zAntisnAtrapUjAdi ke sahita vi0 saM0 1663 meM bar3I dhUma-dhAma se kiyA gayA thaa| ApakI ora se tathA Apake ApakI dharmapatnI kI dharmaparA- parivAra ke baMdhugaNoM kI ora se daza (10) navakAraziyAM kI gaI thIM tathA usa hI yaNatA va unakA dehAvasAna. zubhAvasara para zrI vAsupUjya bhagavAn kI cAMdI kI pratimA Apane banavAkara pratiSThita karavAI thI aura atyanta harSa aura Ananda manAyA gayA thA / gata varSa vi0 saM 2007 meM hI ApakI dharmapatnI kA Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAha tArAcandrajI:: dehAvasAna ho gayA / ApakI dharmapatnI sacamuca eka dharmaparAyaNA aura bhAgyazAlinI strI thii| dharma-kriyA karane meM vaha sadA agrasara rahA karatI thii| vaha sacamuca tapasvinI aura yogya patnI thii| usane vi0 saM0 2003 se 'vIzasthAnaka kI olI' AjIvana prAraMbha kI thii| usane vi0 saM0 2004 meM apane jyeSTha putra himmatamalajI ke sAtha meM 'aSTamatapa' kA ArAdhana kiyA thA tathA vi0 saM0 2005 meM bhI punaH donoM mAtA-putra ne pandraha divasa ke upavAsa kI tapasyA kI thii| zrI tArAcandrajI ne ukta donoM avasaroM para unake tapa ke harSa meM maMdira aura sAdhAraNa khAte meM acchI rakama kA vyaya karake unake tapa-ArAdhana kA saMmAna kiyA thaa| aisI yogya aura tapasvinI gRhiNI kA vRddhAvasthA ke Agamana para viyoga avazya khalatA hI hai| prakRti ke niyama ke Age sarva samartha bhI asamartha rahe pAye gaye haiN| punaH vi0 saM0 2006 meM bhI donoM mAtA-putra ne 'mAsakSamaNatapa' karane kA dRr3ha nizcaya kiyA thA, parantu tArAcandrajI ke vayovRddha kAkA zrI gulAbacandrajI kA akasmAt dehAvasAna ho jAne para ve tapa nahIM kara sakate the, ataH unhoMne vi0 saM0 2007 meM ukta tapa karane kA nizcaya kiyA thaa| vi0 saM0 2007 meM ukta tapa prArambha karane ke eka rAtri pUrva hI ApakI patnI rAtri ke madhya meM akasmAt bImAra huI aura dUsare hI dina zrAvaNa zuklA paMcamI ko akasmAt dehAvasAna ho gayA aura phalataH zrI himmatamalajI bhI mAtA ke zoka meM ukta tapArAdhana nahIM kara ske| ___Upara diye gaye paricaya se pAThaka svayaM samajha sakate haiM ki tArAcandrajI jaise samAjasevI evaM adbhuta parizramI vyakti kI samAja meM kitanI AvazyakatA hai aura unake prati kitanA mAna honA caahie| Apake aneka sarijI mahArAja sAhaba ke guNoM para mugdha hokara hI zrImad vijayayatIndrasarijI mahArAja ne apane eka patra meM ekapatra meM ApakA mUlyAMkana Apake prati jo zubhAzIrvAdapUrvaka bhAva vyakta kiye haiM, ve sacamuca hI ApakA mUlya karate haiM aura ataH yahA~ ve likhane yogya haiM: zrIyut tArAcandrajI megharAjajI pauravAr3a jaina, pAvA (mAravAr3a) Apa custa jainadharma ke zraddhAlu haiN| sAmAjika evaM dhArmika pratiSThotsava, upadhAnotsava, saMgha Adi kAryoM meM niHspRhabhAva se samaya-samaya para sarAhanIya sahayoga dete rahate haiN| 'zrI varddhamAna jaina vidyAlaya', sumerapura ke liye Apa pratidina saba taraha dilacaspI rakhate haiM / Apa aitihAsika sAhitya kA bhI acchA prema rakhate haiM, jisake phalasvarUpa prAgvATajJAti kA itihAsa saMpanna udAharaNa rUpa hai / mAravAr3I jaina samAja meM Apake samAna sevAbhAvI vyakti bahuta kama haiM / Apake inhIM niHsvArthAdi guNa evaM Apake sevAbhAvasaMyukta jIvana para hama Apako hArdika dhanyavAda dete haiN| yatIndrasari, tA0 21-10-51 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20.] :: prAgvATa-itihAsa: vi0 saM0 2008 meM zrImad vijayayatIndrasarijI mahArAja sAhaba kA cAturmAsa tharAda uttara gujarAta meM thaa| usI varSa mAgha zuklA 6 ko AcAryazrI kI tatvAvadhAnatA meM tharAda ke zrI saMgha ne zrI mahAvIra-jinAlaya kI aMjanatharAda meM pratiSThotsava aura zlAkA-prANa-pratiSThA karane kA nizcaya kiyA thaa| ukta pratiSThA meM pratiSThita hone vAlI Apako sahayoga. pratimAoM aura tIrtha-paTTAdi ke banAne meM Apane jisa prakAra sahayoga diyA, vaha tharAda zrI saMgha kI ora se Apako diye gaye abhinandana-patra se prakaTa hotA hai tathA ApakI gurubhakti, samAjasevA kI U~cI bhAvanAoM ko vyakta karatA hai: .. . GAMESSEUROSECAUSAUGALMAGESSHARE zrImad rAjendragurubhyo namaH AbhAra-patra 8 . samAjapremI svadharmI zrIman bhAI zrI tArAcandrajI megharAjajI mu0 pAvA (mAravAr3a) rAjasthAna Apa niHsvArtha samAjasevI haiM aura yaha ApakI aneka saMghayAtrA, pratiSThAmahotsava, udyApanatapAdi meM liye gaye bhAgoM se siddha hai| phira Apa vaise 'zrI varddhamAna jaina borDiMga hAusa', sumerapura ke karNadhAra evaM prAgvATa-itihAsa jaise bhagIrathakArya ke uThAne vAle athaka parizramI evaM paramotsAhI sajana hone ke nAte labdhapratiSTha vyakti haiN| zrI guruvarya vyAkhyAna vAcaspati zrI zrI.1008 zrI vijayayatIndrasUrIzvarajI ke karakamaloM se vi0 saM0 2008 mAgha zuklA 6 ko tharAda meM 'zrI mahAvIrajinAlaya kI hone vAlI aMjanazlAkAprANapratiSThA' ke liye zrI tharAda saMgha kI ora se jayapura meM jo pASANa ke 78 aTThahattara biMba tathA makarAnA (mAravAr3a) meM jainatIrthoM ke 15 pASANapaTTa banavAye gaye the, unake pratiSThA ke zubhAvasara taka banavAkara A jAne meM, mUlya ke nizcayIkaraNa meM Apane jisa saMlagnatA, tatparatA evaM dharmaprema se zrI tharAda saMgha ko tana, mana se kaSTa uThAkara sahayoga pradAna kiyA hai, usakA hama atyadhika AbhAra mAnate haiN| ApakI isa samAjahitecchukatA evaM gurubhakti se hama atyadhika prabhAvita haiN| SSSSSSS43641964955 35 vi0 saM0 2008 mAgha zu07 / ApakA zrIsaMgha, tharAda (uttara gujarAta) CRECCANARALLECCANCERAMM A R Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: zAha tArAcandrajI:: [ 21 kucha varSoM se kavarAr3A (mAravAr3a) ke zrI jaina-saMgha meM kucha prAMtara jhagar3oM ke kAraNa kusaMpa utpana ho gayA thA aura dhar3e par3a gaye the / sevaka-sambandhI jhagar3e bhI bar3he huye the / vi0 saM02008 jyeSTha zu0 2 ravivAra ko zAha dAnamalajI kavarAr3A meM dhar3oM kA miTAnA natthAjI kI ora se 'aTThAI-mahotsava' kiyA gayA thA aura zAntisnAtra-pUjA bhI banAI gaI aura sevaka-sambandhI jhagar3oM thI / upA0 mu0 hIramunijI ke ziSya mu0 sundaravijayajI aura surendravijayajI isa avasara para kA nipaTArA karanA vahA~ padhAre huye the| Apa (tArAcaMdrajI) bhI padhAre the / saMgha Antara-kusaMpa se taMga A rahA thA / yogyAvasara dekha kara kavarAr3A ke saMgha ne donoM sajjana mu0 sundaravijayajI aura tArAcaMdrajI ko milakara saMgha meM par3e dhar3oM kA nirNaya karane kA evaM sevaka-saMbaMdhI jhagar3oM ko nipaTAne kA bhAra arpita kiyA aura svIkAra kiyA ki jo nirNaya ye ukta sajjana deMge kavarAr3A-saMgha usa nirNaya ko mAnane ke liye bAdhita hogaa| saMgha meM dhar3ebaMdI hone ke pramukha kAraNa ye the ki (1) pAMca gharoM meM paMcAyatI rakama kaI varSoM se bAkI calI A rahI thI aura ve nahIM de rahe the, (2) sAta gharoM meM kharar3A-lAgasaMbaMdhI rakama bAkI thI aura ve nahIM de rahe the, (3) eka sajjana meM lANa kI rakama bAkI thI, (4) sAta ghara apanI alaga kothalI arthAt apane paMcAyatI Aya-vyaya kA alaga nAmA rakhate the (5) maMdira aura saMgha kI sevA karane vAle sevaka kI lAga-bhAga kA prazna jo maMhagAI ke kAraNa utpanna huA thA saMgha meM dhar3A-baMdI hone ke kAraNa sulajhAyA nahIM jA sakA thA / mu0 sA0 sundaravijayajI aura zrI tArAcaMdrajI ne dhar3ebaMdI ke mUla kAraNoM para gaMbhIra vicAra karake vi0 saM0 2006 mAgha kR. 7 ko apane hastAkSaroM se prAmANita karake nirNaya prakAzita kara diyaa| kavarAr3A ke saMgha meM saMpa kA prAdurbhAva utpanna huA aura dhar3A-baMdI kA aMta ho gyaa| jaisA pUrva paricaya dete samaya likhA jA cukA hai ki zrI vardhamAna jaina borDiMga hAUsa, sumerapura ke janmadAtA Apa aura mAsTara bhIkhamacaMdrajI haiN| Apa ke hRdaya meM ukta chAtrAlaya ke bhItara eka jinAlaya banavAne kI abhilASA zrI vardhamAna na borDiGga bhI chAtrAlaya ke sthApanA ke sAtha hI udbhUta ho gaI thii| ApakI athaka zramazIlatA hAusa, sumerapura meM zrI mahA- ke phalasvarUpa pichale kucha varSoM pUrva zrI mahAvIra-jinAlaya kA nirmANa prArambha ho gayA vIra-jinAlaya kI pratiSThA thA; parantu mahaMgAI ke kAraNa nirmANakArya dhIre 2 calatA rahA thA / isI varSa vi0 saM0 2010 jyeSTha zu0 10 somavAra tA0 22-6-1953 ko ukta mandira kI upA0 zrImad kalyANavijayajI ke karakamaloM se pratiSThA huI aura usameM mUlanAyaka ke sthAna para vi0 saM0 1466 mAgha zu0 6 kI pUrvapratiSThita zrI vardhamAnasvAmI kI bhavya pratimA mahAmahotsava pUrvaka virAjamAna karavAI gaI / isa pratiSThotsava ke zubhAvasara para 111 pASANa-pratimAoM kI aura 35 cAMdI aura sarvadhAtu-pratimAoM kI bhavya maNDapa kI racanA karake aMjanazlAkA karavAI gaI thii| mandira nirmANa meM aba taka lagabhaga petIsa sahasra rupayA vyaya ho cukA hai, isa dravya ke saMgraha karane meM tathA pratiSThotsava meM ApakA sarva prakAra kA zrama mukhya rahA hai| __ sTe. rANI maNDI meM zrI zAMtinAtha-jinAlaya kA jIrNoddhAra karavAnA apekSita thaa| ApakI preraNA para hI ukta jinAlaya kA jIrNoddhAra rupayA dasa sahasra vyaya karake karavAyA gayA thA, jisameM cAra sahasra rupayA zrI zAMtinAtha-jinAlaya sTe. 'zrI gulAbacandra bhabhUtacandra' pharma ne arpita kiyA thaa| sTe0 rANI-maNDI meM ApakA rANI kA jIrNoddhAra acchA saMmAna hai aura pratyeka dharma evaM samAja-kArya meM ApakI saMmati aura sahayoga Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ] :: prAgvATa - itihAsa : pramukha rahate haiM / vi0 saM0 2007 se Apa zrI 'jaina devasthAna - gor3avAr3atIrtha - varakANA' kI jIrNoddhAra samiti ke sadasya haiM / aura bhI Apa isa prakAra kaIeka choTI-moTI saMsthAoM ko apanA sahayoga dAna karate rahate haiM / Apane do bAra zrI siddhAcalatIrtha aura giranAratIrthoM kI, eka bAra arbudAcalatIrtha kI, do bAra aNahilapura-pattana kI aura do bAra zrI sammetazikharatIrtha kI yAtrAyeM kI haiN| atirikta inake ayodhyA, campApurI, pAvApurI, bhAgalapura, hastinApurAdi choTe-bar3e aneka tIrtho kI yAtrAyeM bhI kI haiN| Apa jaise samAjasevI, zikSaNapremI, vidyAnurAgI haiM, vaise hI vyApArakuzala bhI haiN| isa samaya Apa zrI 'gulAbacandrajI bhabhUtacandrajI ', sTe0 rANI (mAravAr3a) nAma kI rANI maNDI meM ati prasiddha pharma ke, zAha dalIcandra tArAcandra, sTe0 rANI nAma kI pharma ke aura zAha ratnacandrajI kapUracandrajI nAma kI madrAsa meM ati pratiSThita pharma ke pAMtIdAra haiN| Apake tInoM hI putra bhI vaise hI vyApArakuzala evaM ati parizramI haiM / jyeSTha putra zrI himmatamalajI zrI gulAbacandrajI bhabhUtacandrajI nAma kI pharma para aura zrI ummedamalajI tathA zrI campAlAlajI madrAsa kI pharma para kArya karate haiN| parivAra, mAna, dhana kI dRSTi se Apa sukhI hai| yahAM para samiti ke sadasyoM meM se naDUlAIvAsI zAha sAgaramalajI navalAjI Apake lie adhika nikaTa smaraNIya hai / zrI sAgaramalajI itihAsaviSaya meM acchI ruci rakhate haiM aura phalataH zrI tArAcandrajI ko vicAravinimaya evaM parAmarza ke avasaroM para ApakA acchA sahayoga evaM bala milatA rahA hai / I sAMDerAva nivAsI zAha cunnIlAlajI saradAramalajI kA bhI pustakAdi ke saMgraha saMbandha meM Apako sarvaprathama sahayoga milA, ve bhI yahAM smaraNIya haiM / prAgvATa itihAsa ke lie agrima grAhakoM ko banAne meM rANIgrAmanivAsI zAha javAharamalajI aura khuDAlAgrAmanivAsI zAha saMtoSacandrajI thAnamalajI kA Apako sadA tatparatApUrNa sahayoga milatA rahA hai / ve bhI pUrNa dhanyavAda ke pAtra haiM / pharma 'zAha gulAbacandrajI bhabhUtacandrajI' bhI ati dhanyavAda kI pAtra hai ki jisane prAgvATa - itihAsa viSayaka kSetra meM samaya-samaya para kAryakarttAoM kI sevA suzrUSA karane meM pUrA hArdika sadbhAva prakaTa kiyA hai / yahAM para hI bhAI zrI hIrAcandrajI kA nAma bhI smaraNIya hai / ye zrI tArAcandrajI ke pitA megharAjajI ke dvitIya jeSTha bhrAtA zrI lAlacandrajI ke suputra zrI mAlamacandrajI ke jyeSTha putra haiN| zrI tArAcandrajI ke dvArA 'zrI prAgvATa itihAsa- prakAzaka-samiti' kI ora se hone vAle sAre patra-vyavahAra aura itihAsa nimitta prApta artha ke Ayavyaya kA lekhA zrI tArAcandrajI kI AjJA evaM sammati se Apa hI adhikataH karate rahe haiN| atirikta isake anya sthaloM para bhI ye tArAcandrajI ke sadA sahAyaka rahe haiM / itihAsa ke lie zrama karane vAloM meM sadA utsAhI hone ke nAte dhanyavAda ke pAtra haiN| tA0 5-6 - 52. bhIlavAr3A (rAjasthAna) } lekhaka daulatasiMha lor3hA 'araviMda' bI0 e0 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: zAha tArAcandrajI: [ 23 zAha hemAjI (khImAr3AgrAmanivAsI) zAha tArAcandra megharAjajI kA vaMzavRkSa zAha udAjI zAha sUrAjI 11- zrokhAjI celAjI jItAjI manAjI (gaGgAdevI) ratnAjI pUnamacandrajI premacandrajI navalAjI rAyacandrajI amIcandrajI dalIcandrajI dIpAjI iMdramalajI* kapUrajI zrIcandrajI caMdrabhANajI saMtokacaMdrajI tArAcandrajI vIrAjI sAkalacandrajI bhIkhamacandrajI chaganalAlajI 1-1-1 sAgaramala annAjI lAlacandrajI jasarAjajI phaujamalajI megharAjajI gulAbacandrajI sonIbAI (DhappAdevI) (kasubAI) (UmIbAI) (naMdAbAI) (kasuMbAbAI) (jIvAdevI) narasiMhajI mAlamacaMdrajI acaladAsajI | kistUracaMdrajI vIracaMdrajI vRddhicaMdrajI | dalIcaMdrajI dIpacaMdrajI chogamalajI iMdramalajI* kapUracandrajI hajArImalajI tArAcaMdrajI maganamalajI chogIbAI hajAbAI (jIvAdevI) (phArAdevI)+ . motIlAla kaMkUbAI tIjAbAI himmatamalajI dhamIbAI (lAdIdevI) ummedamalajI sukhIvAI campAlAlajI brajabAI (rambhAdevI) (hulAzabAI) kesarImala lakSmIcaMdra devIcaMdra ghIsUlAla vimalA sAgaramala bAbUlAla suzIlA bhaMvaralAla kundanamala jayantIlAla * dattaka AyA samajhanA cAhie / +pR06 para pyArAdevI chapa gayA hai, parantu hai vastutaH nAma phArAdevI / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ] :: prAgvATa - itihAsa :: zrI prAgvATa-itihAsa ke prati sahAyabhUta sahAnubhUti pradarzita karake agrima ru0 109) dekara athavA vacana dekara sakriya sahayoga dene vAle sajjanoM kI jinakA paMcapIr3hIya paricaya prAgvATa - itihAsa dvitIya bhAga meM AvegA svarNa - nAmAvalI Ahora : 1 zAha natthamalajI RSamadAsajI 2 hajArImalajI kistUrajI " " nemIcandrajI pUnamacandrajI 3 4 " magarAjajI mAMgIlAlajI hIrAcandrajI zeSamalajI bacharAjajI narasiMhajI 7 nathamalajI lAlAjI 5 6 " ummedapura : dr "" : 8 zAha cunIlAlajI bhIkhAjI ,, pRthvIrAjajI caturAjI kavarAr3A : 10 zAha AIdAnamalajI natthAjI 11 sUratiMgajI khumAjI 12 acalAjI candanabhANajI RSabhacandrajI kisanAjI 13 14 19 "" " " cainAjI amIcandrajI jasarAjajI pratApajI 15 16 saradAramalajI jItAjI "9 " kozIlAva : 17 zAha saradAramalajI varadAjI 18 zeSamalajI saradAramalajI " 16 , kesarImalajI saradAramalajI 20 " rUpacandrajI khamAjI 21 navayuvaka maNDala 22 zrI pauravAla samastapaMca 23 zAha vanAjI kezAjI 24 25 26 27 28 26 30 39 " khImAr3A : 92 19 "9 " " " sUratiMgajI rAjAjI 31 32 " 33 ,, pUnamacandrajI dhUlAjI 34 RSabhadAsajI rAyacaMdrajI 23 kaMTAliyA : 11 35 zAha kesarImalajI rAjamalajI 36 khImarAjajI vijayarAjajI . -- manarUpacandrajI varadAjI bhagavAnadAsajI pukharAjajI vIracandrajI mayAcandrajI nemIcandrajI gaMgArAmajI gulAbacandrajI pUnamacandrajI rUpacandrajI dhUlAjI chaganalAlajI lAdAjI " 37 zAha gulAbacandrajI premacandrajI khIvAndI : : 11 38 zAha kistUracandrajI savAjI 36 gulAbacandrajI cainAjI 40 jIvarAjajI bhUtAjI 41 42 39 mizrImalajI vRddhicandrajI 39 candanabhANajI devAjI tArAcandrajI dalIcandrajI Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: svarNa-nAmAvalI :: [ 25 khuDAlA: 66 zAha rAjamalajI parakAjI 43 zAha vanecandrajI saMtoSacandrajI 70 , javAnamalajI manAjI 44 , vorIdAsajI pukharAjajI 71 , genAjI vRddhicaMdrajI gur3A bAlotarA : 72 , panAjI pemAjI. 45 zAha rAjamalajI kesarImalanI 73 ,, hajArImalajI hukmAjI varadarAvAlA ghANerAva : 74 , rAmAjI bhImAjI 46 sAha chaganalAlajI haMsarAjajI 75 , vanecaMdrajI phojamalajI 47 , nihAlacandrajI khivarAjajI 76 , pUnamacaMdrajI dhUlAjI 48 , mUlacandrajI javaracandrajI 77 , devIcaMdrajI kisanAjI varadarAvAlA 46 , kistUracandrajI pukharAjajI 78 , pUnamacaMdrajI kistUrajI ,, jayacandrajI mUlacandrajI thUmbA :, nihAlacandrajI dhanarUpajI 76 zAha cainamalajI jairUpajI 52 ,, himmatamalajI devIcandrajI kyAlapurA:53 , khImarAjajI ratnacandrajI ___80 zAha cunnIlAlajI kesarImalajI 54 , vaMzIlAlajI sAgaramalajI devarI:55 , jAlamacandrajI motIlAlajI 81 zAha ghAsIrAmajI gulAbacandrajI cAMdarAI: 82 , dhanarAjajI jasarAjajI 56 zAha javAhiramalajI haMsAjI 83 , pukharAjajI himmatamalajI sUrajamalajI 57 , amIcaMdrajI motIjI 84 , joramalajI vIracandrajI 58 , kesarImalajI TekAjI 85 , kAlurAmajI javeracandrajI anopacandrajI 56 , pUnamacaMdrajI kisanAjI 86 , mIThAlAlajI pukharAjajI 60 , motIcaMdrajI panAjI 87 , jIvarAjajI udayarAmajI 61 , himmatamalajI gulAbacaMdrajI 88 , kistUracandrajI mUlacandrajI 62 , hemarAjajI jasAjI 86 , candanamalajI vanecandra jI 63 , pannAlAlajI kistUracaMdrajI - 8. , rAjamalajI udayarAmajI cAmuNDerI: 61 , himmatamalajI sAgaramalajI 64 zAha hIrAcaMdrajI kistUracaMdrajI vanecaMdrajI 62 , dhanarAjajI saMtoSacandrajI takhatagar3ha: ghaNI:65 zAha kesarImalajI acalAjI 63 zAha paratApamalajI motIjI 66 , javAnamalajI kistUrajI 64 , sImAjI navalAjI 67 , pUnamacaMdrajI jasarupajI 65, kUpacandrajI kAnAjI 68 , caMbalabhAmajI jasarUpajI 66 , lAlacandrajI nemAjI 0 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ] :: prAgvATa-itihAsa : 103 // 67 zAha jeThamalajI navalAjI nAyA: 18 zAha saMtoSacandrajI mUlacandrajI 66, TekacandrajI bhANAlAlajI nAralAI (naDUlAI):100 zAha sAgaramalajI navalAjI 101 , pUnamacandrajI dhUlacandrajI 102 , premacandrajI megharAjajI , ratnacandrajI kistUracandrajI 104 , mulatAnamalajI devIcandrajI 105 , mohanalAlajI vanecandrajI 106 , pukharAjajI gaNezamalajI savAImalajI 107 , bhIkhamacandrajI cunnIlAlajI nItor3A:108 zAha cunnIlAlajI tilokacandrajI pAdaralI:106 zAha zeSamalajI haMsAjI 110 ,, bhabhUtamalajI kapUracandrajI 111 , tArAcandrajI kistUracandrajI 112 , hIrAcandrajI kistUracandrajI 113 , navalAjI dolAjI pAlar3I:114 zAha amIcandrajI mAlAjI 115 , miyAcandrajI vRddhicandrajI 116 , bhabhUtamalajI kistUrajI 117 ,, rUpacandrajI kistUrajI 118 , nenamalajI bhUtAjI pAlI:116 zAha phusAjI borIdAsajI 120 , tejarAjajI lAlacandrajI / pAvA:121 zAha megharAjajI mannAjI 122 zAha vRddhicandrajI phaujamalajI 123 ,, narasiMgamalajI gulAbacandrajI 124 , maganamalajI megharAjajI piMDavAr3A:125 zAha rAyacandrajI haMsarAjajI 126 , cunnIlAlajI mUlacandrajI 127 , sUracandrajI aNadAjI velacandrajI 128 , devIcandrajI suracandrajI aNadAjI 126 , bhabhUtamalajI phUlacandrajI 130 , ratnacandrajI gulAbacandrajI bair3AvAlA 131 , cunnIlAlajI cainAjI 132 , zivalAlajI suracaMdrajI 133 ,, chaganalAlajI samarthamalajI jIvAjI 134 , cunnIlAlajI bhUramalajI siremalajI 135 , bhagavAnajI tejamalajI 136 muhatA manarUpajI acaladAsajI 137 zAha saradAramalajI velAjI 138 muhatA javAnamalajI haMsarAjajI 136 zAha miyAcaMdrajI amIcaMdrajI 140 ,, chogAlAlajI bhAIcaMdrajI 141 ,, hIrAcaMdrajI gulAbacaMdrajI 142 , pUnamacaMdrajI kapUracaMdrajI 143 , chaganalAlajI rUpacaMdrajI pIsAvA: 144 , dalIcaMdrajI rAyacaMdrajI pomAvA : 145 , hemarAjajI ratnacandrajI bagar3I146 , hemarAjajI kevalacandrajI 197 , rUpacandrajI mUlacandrajI 148 ,, ratnacandrajI devarAjajI 146 , gaNezamalajI pArasamalajI Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: svarNa-nAmAvalI [ 27 185 150 zAha motIlAlajI kanhaiyAlAlajI 151 , khImarAjajI budhamalajI 152 ,, haMsarAjajI chaganIrAmajI bAgarA :153 , kesarImalajI hukmAjI 154 , jeThamalajI khumAjI 155 , manazAjI narasiMhajI bAbAgrAma :156 , kapUracandrajI ratnacandrajI 157 ,, vanecandrajI saradAramalajI bAlI:158 , udayabhANajI premacandrajI 156 , cunnIlAlajI gulAbacandrajI 160 , sAkalacandrajI devIcandrajI 161 ,, jeThamalajI pUnamacandrajI 162 , zeSamalajI nemicandrajI 163 , cimanalAlajI RSabhadAsajI 164 , phUlacandrajI zeSamalajI 165 , bhabhUtamalajI nemicandrajI 166 , zeSamalajI kistUracandrajI 167 , maganIrAmajI dalIcandrajI 168 , phaujamalajI devIcandrajI 166 , pukharAjajI pRthvIrAjajI 170 , pukharAjajI hajArImalajI 171 , vanecandrajI udayacandrajI 172 , kundanamalajI tArAcandrajI bilAr3A:173 , pannAlAlajI gajarAjajI 174 , hastimalajI pArasamalajI ber3A (behar3A) 175 , bhImAjI kapUracandrajI 176 ,, cunnIlAlajI natthamalajI 177 zAha kapUracandrajI hIrAcandrajI bhUti : 178 , bhIkhamacandrajI pukharAjajI mAlavAr3A176 , maganamalajI UmAjI aokhAjI 180 , mUlacandrajI UmAjI aokhAjI 181 , cimanalAlajI UmAjI okhAjI muMDArA :182 , candrabhAnajI jeThAjI 183 , jIvarAjajI phatecandrajI 184 , dhanarAjajI hIrAcandrajI rANIgrAma : , lakSmIcandrajI candrabhAnajI 186 , lakSmIcandrajI udayarAmajI ,, pukharAjajI gulAbacandrajI 188 , gaNezamalajI himmatamalajI 186 ,, pukharAjajI kapUracandrajI bhImAjI 160 , bhabhUtamalajI phaujamalajI 161 , rAjamalajI jasAjI 162 , hajArImalajI tilokacandrajI 163 , javAharamalajI hukamAjI rohIr3A :164 , cimanamalajI acaladAsajI 165 , chaganarAjajI cainamalajI 166 , vIrAjI panecandrajI 167 , hajArImalajI dAnamalajI 198 , chaganalAlajI haMsarAjajI 166 , acaladAsajI amaracandrajI lAsa : 200 , dAnamalajI narasiMhajI luNAvA :201 , cainamalajI kistUrajI Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ] 202 zAha RSabhAjI manAlAlajI ratnacandrajI himmatamalajI 203 204 " 205 206 baradarA : 207 saremalajI hajArImalajI " ,, vIracandrajI kapUracandrajI " " " "" 208 vAMkalI : 206 koThArI hajArImalajI pUnamacandrajI 210 javAnamalajI pUnamacandrajI 99 211 zeSamalajI chogamalajI 212 ,, vIracandrajI manarUpajI 213 zAha hukmAjI motIjI 214 bRddhicandrajI candanabhANajI kerAlavAlA vIjApura 215 candAjI khuzAlajI 216 217 218 216 220 vizalapura 221 jeThamalajI miyAcandrajI " 222 " bhabhUtamalajI devIcandrajI " 224 223 haMsarAjajI rAjiMgajI ,, sAkalacandrajI UmAjI 225 cunnIlAlajI UmAjI 226 tulasAjI amIcandrajI 227 kesarImalajI bhUtAjI zivagaMja : 39 228 phatehacandrajI gomarAjajI ---- " " " ,, tArAcandrajI kUpAjI candAjI cainAjI bhImarAjajI kizanAjI hajArImalajI kizanAjI premacandrajI RSabhAjI " 11 " " moTA viradhAjI bhImarAjajI jasarAjajI pukharAjajI manarUpajI 11 ---- " :: prAgvATa - itihAsa :: 226 zAha haMsarAjajI chogamalajI 230 narasiMhajI rAjAjI 231 meghAjI hIrAcandrajI 232 233 234 235 sAdar3I : 236 237 238 236 240 241 242 243 244 245 246 247 248 255 256 257 258 ,, " " pUnamacandrajI jodhAjI ,, khImacandrajI haMsarAjajI " " ?? zobhAcandrajI amaracandrajI kanIrAmajI narasiMhajI mohanalAlajI vAghamalajI candaNamalajI pUnamacandrajI " " gumAnacandrajI cunnIlAlajI cunIlAlajI vRddhicandrajI " " pannAlAlajI gulAbacandrajI " hIrAcandrajI pUnamacandrajI " vAghamalajI pUnamacandrajI gulAbacandrajI pUnamacandra jI motIlAlajI iMgAjI lAlacandrajI ratnacandrajI chogamalajI rUpacandrajI kAlUrAmajI hIrAcandrajI karamacandrajI vanecandrajI jeThamalajI manAjI 17 " " 19 17 77 17 246 250 251 11 252 " cunnIlAlajI vIracandrajI 253 cunnIlAlajI kistUracandrajI "" sANDerAva : 254 13 " mohanalAlajI kapUracandrajI jeThamalajI gulAbacandrajI 39 39 " udayacandrajI dalIcadranjI cunnIlAlajI RSabhAjI kesarImalajI dhanAjI 11 tArAcandrajI javeracandrajI pomAjI dalIcandrajI Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 zAha zeSamalajI lakSmIcandrajI 260 dalIcandrajI dhUlAjI 265 266 siyANA : 261 zAha bhagavAnajI lUM bAjI 262 " kapUracandrajI jeThamalajI bhIkAjI " tArAcandrajI suratiMgajI bebA bAI dhApU 264 bhagavAnajI cunIlAlajI 263 97 " pUnamacandrajI bhagavAnajI jairUpajI kistUracandrajI 267 268 19 266 270 99 22 39 19 22 :. svarNa - nAmAvalI :: ha0 chogAjI bhopAjI devIcandrajI phUlacandrajI cimanAjI dhanarUpacandrajI cainAjI chaganalAlajI bhImAjI nopAjI lakSmIcandrajI 271 zAha bhImAjI jetAjI 272 jeThamalajI vanecandrajI 273 natthamalajI tilokacandrajI sirohI : 19 11 : 274 zAha tArAcandrajI tilokacandrajI DosI sumerapura : : 275 zAha dAnamalajI devIcandrajI 276 kapUracandrajI dalIcandrajI sojata : 277 zAha gulAbacandrajI jugarAjajI harajI : 278 zAha kundanamalajI gainAjI 19 [ 26 (pIche se) vAsA : 276 zAha cimanamalajI natthamalajI Page #41 -------------------------------------------------------------------------- Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RUR zubhAzIrvAda ! ___ zrI pauravAr3a-itihAsa-prakAzaka-samiti, sTezana rAnI dvArA prakAzita 'pauravAr3aitihAsa' kA prathama bhAga hamAre sammukha hai / isako AdyopAMta vAcane aura manana karane se apanA yaha zubhAzIrvAdayukta abhiprAya vyakta karanA par3atA hai ki isa itihAsa meM prAmANikatA hai, satyatA hai, aitihAsikatA hai, sAhityikatA hai aura isake nirmAtA zrIyut daulatasiMhajI lor3hA bI0 e0 kI khoja evaM hArdika * preraNA kI paripUrNatA hai| yaha itihAsa zRMkhalAbaddha hai, sAhityika DhaMga se likhita hai aura yaha pauravAr3a jJAti ke gaurava kI yazogAthA hai| isake pUrva osavAlajJAti kA itihAsa bhI prakAzita huA hai, parantu usase isameM adhika prAmANikatA aura lekhanazailI kI sauSThavatA hai| itanA hI nahIM, isameM uttama zreNI kI ojasvitA bhI hai jo yugoM paryanta isa jJAti ko prANamayI evaM gauravazAlI banAye rkkhegii| hamAre sadapadeza se pAvAvAle zrIyuta tArAcandajI megharAjajI ne isa kArya ko sampanna karAne kA bhAra apane hAtha meM liyA aura usake liye aneka TakkareM jhela karake bhI pUrI tatparatA evaM lagna se sAhitya-saMcaya kiyA aura svalpa samaya meM hI isa mahAna kArya ko sampanna kara dikhAyA, isase hameM bar3A santoSa hai| isake liye hama pauravAr3aitihAsa ke nirmAtA daulatasiMhajI lor3hA bI0 e0 ko aura zrIyut jJAtisevAbhAvI tArAcandajI megharAjajI pAvAvAle ko hArdika dhanyavAda dete haiM / prastuta itihAsa meM prAcIna sthApatya aura mandira nirmANa-zilpakalA ke namUne rUpa phoTUoM ko sthAna diyA gayA hai aura unakI savivaraNa yojanA kara dI gaI hai, yaha isa itihAsa ke aGga ko aura bhI adhika zobhA-vRddhi karane vAlI aura sahRdaya itihAsajJAtAoM ke liye AnandotpAdaka hai / ityalaM vistareNa / siyAnA, Azvina zuklA pratipadA / -vijayayatIndrasUri vikrama saM0 2010 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A P OSTERRRRRRRREARSHA abhiprAya K ACC ORRIGANGANESCR-CALCIRECTORAGANISCCU [zrIyuta paNDitavarya lAlacandra bhagavAnadAsa gAMdhI, bar3audA ne zrI prAgvATa-itihAsa-prakAzakasamiti kI prArthanA ko svIkAra kara jo prastuta itihAsa kA avalokana kiyA thA aura usa para jo unhoMne apanA abhiprAya vi0 saM0 2006 pau0 kR02 zukra0 tadanusAra tA02-1-1653 ko samiti ke nAma bar3audA se patra likha kara prakaTa kiyA thA, vaha uddhRta kiyA jAkara yahA~ prakAzita kiyA gayA hai| & -lekhaka] Apa sajanoM ne prAgvATa-vaMza-jJAti kA jo itihAsa bahuta parizrama se taiyAra karavAyA hai aura utsAhI lekhaka bandhu zrI daulatasiMhajI lor3hA (bI0 e0 kavi 'araviMda') ne jo dilacaspI se saMkalita kiyA hai; usakA nirIkSaNa maiMne ApakI anumati se rANI meM aura bar3audA meM karIba 25 dinoM taka kiyA hai| Apake sAmane aura lekhaka ke samakSa kaI prakaraNa-viSaya para gaMbhIra carcA-vicAraNA bhI huI thii| kaI aMza-sambandha meM apanI ora se hamane salAha-sUcanA bhI dI thI, vaha prAyaH svIkArI gaI / kaI aMza meM lekhaka ne apanI svataMtratA bhI prakAzita kI hai| jahA~ taka maiM dekha sakA hUM aura yathAmati soca sakA hU~--yaha kArya ThIka-ThIka taiyAra ho gayA hai, isako jaldI zuddha karake prakAza meM lAnA cAhie, jisase jagat meM samAja ko yaha pratIta ho jAya ki isa vaMza-jJAti ke sajana kaise ucca nAgarika ho gae, kaise rAjanItijJa, vyavahAradakSa, vidvAn, saMyamI, sadAcArI, dharmAtmA, kalApremI, kartavyaniSTha aura sadguNagariSTha the ? pUrvajoM kA prAmANika itihAsa, vartamAna aura bhAvI prajA ko ucca prakAra kI preraNAzikSA de sakatA hai| varSoM se kiyA huA parizrama aba binA vilamba prakAza meM lAnA cAhie yaha eka ucca prakAra kA prazaMsanIya gauravAspada stutya kartavya hai / paramAtmA se maiM prArthanA karatA hU~ ki--yaha yazasvI kArya jandI prakAza meM Ave aura apana Ananda manAveM / zubhaM bhavatu / ApakA vizvAsulAlacandra bhagavAna gAMdhI 5 (jaina paNDita) OctoKRECECA-GCCheck *SSISTARSHASRASHRIRAHASAHARASHTRA Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mulaa 'prajJAprakarSa prAgvATe, upakeze vipulaM dhanam / zrImAleSu uttama rUpaM, zeSeSu niyatA guNAH' // 26 // 'pAbaMpratijJAnirvAhI, dvitIyaM prakRtiH sthiraa| tRtIyaM praudavacanaM, catuH prajJAprakarSavAn // 368 // paMcamaM ca prapaMcajJaH SaSTaM prabalamAnasam / saptamaM prabhutAkAMkSI, prAgvATe puTasaptakam // 366 // -(vimalacaritra) 'raNi rAuli sUrA sadA, devI aMbAvipramANa; poravAr3a pragaTTamana, maraNi na mUkai mAMNaH / / ' -(lAvaNyasamayaracita vimalaprapaMca) jaina zAtiyoM kA prAcIna itihAsa bahuta kucha timirAcchanna hai| usako prakAza meM lAne kA jo bhI prapatra kiyA jAya Avazyaka, upayogI aura sarAhanIya hai| prastuta prAgvATajJAti kA itihAsa isa dizA meM kiye gaye prayAhoM meM bahuta hI ullekhanIya hai| zrIyut lor3hAjI ne isake likhane meM bahuta zrama kiyA hai| kavitA ke rasaprada kSetra se kA zuSka itihAsakSetra kI ora kaise ghumAva ho gayA yaha Azcarya kA viSaya hai| jina vyaktiyoM kI preraNA se ve isa kArya kI ora jhuke ve avazya hI sAdhuvAda ke pAtra haiM / zvetAmbara jaina jJAtiyoM meM prAgvATa arthAt pauravAr3a bahuta hI gauravazAlinI jJAti hai| isa jJAti meM aise-aise ujjvala aura tejasvI ratna utpanna hue, jinakI gauravagarimA ko smaraNa karate hI navasphUrti aura caitanya kA saMcAra hotA hai / vividha kSetroM meM isa jJAti ke mahApuruSoM ne jo adbhuta vyaktitva-prakAzita kiyA vaha jainajJAtiyoM ke itihAsa meM svarNAcaroM se aMkita karane yogya haiN| rAjanaitika aura dhArmika kSetroM evaM kalA-unnayana ke atirikta sAhitya-kSetra meM bhI unakI pratibhA jAjvalyamAna hai / maMtrIzvara vimala ke vaMza ne gujarAta ke navanirmANa meM jo adbhuta kArya kiyA vaha anupama hai hI, para vastupAla ne to prAgvATavaMza ke gaurava ko itanA samujjvala banA dizA ki jaina itihAsa meM hI nahIM, bhAratIya itihAsa meM unake jaisA prakhara vyaktitva khojane para bhI najara nahIM aataa| vimala aura vastapAla ina donoM kI amara kIrti vimalavasahi' aura 'luNavasahi' nAmaka jinAlayoM se vizvavizruta ho cukI hai| koI bhI kalA-premI jaba vahAM pahu~catA hai to usake zarIra meM jo praphullatA vyApta hotI hai usase mAnoM Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa-itihAsa :: seroM khUna bar3ha jAtA hai| usake mukha se barabasa ye zabda nikala par3ate haiM ki isa anupama kalAkRti ke nirmAtA dhanya haiM, kRtapuNya haiM, unakA jIvana saphala hai, jinhoMne apanI dhArmika bhAvanA kA mUrtarUpa isa arbudAcala parvata para isa sundara rUpa meM prasthApita kiyaa| bar3e 2 samrAT , rAjA, mahArAjA jo kArya nahIM kara pAye, vaha inakI sUjha-bUjha ne kara dikhAyA / apane aiza aura ArAma ke liye to sabhI ne apanI zakti ke anusAra kalA ko protsAhana diyA; para sArvajanika bhakti ke preraNAsthala ina jinAlayoM kA nirmANa karake unhoMne zatAbdiyoM taka janatA kI bhaktibhAvanA ke abhivRddhi kA yaha sAdhana upasthita kara diyaa| bhAratIya zilpakalA ke ye jinAlaya ujjvala pratIka haiN| inase prAgvATavaMza kA hI nahIM, samasta bhArata kA mukha ujjvala huA hai| ina anupama zilpakendroM kI preraNA ne paravartI zilpa meM eka Adarza upasthita kara diyaa| isakA anukaraNa aneka sthAnoM meM huA aura usake dvArA bhAratIya zilpa ke samutthAna meM bar3A suyoga mila skaa| ____ maMtrIzvara vastupAla tejapAla kI pratibhA bahumukhI thii| saubhAgyavaza unake samakAlIna aura thor3e varSoM bAda meM hI likhe gaye graMthoM meM unake usa mahAn vyaktitva kA paricaya surakSita hai| vimala ke sambandha meM samakAlIna to nahIM; para solahavIM zatAbdI meM 'vimalacaritra' aura 'vimalaprabandha' aura pIche 'vimalarAsa' vimalazaloko' Adi racanAoM kA nirmANa huaa| vastupAla kI sAhityika kSetra meM, rAjanaitika aura dhArmika kSetroM meM jo dena hai usake sambandha meM acchI sAmagrI prakAza meM A cukI hai / vastupAla ke svayaM nirmita 'naranArAyaNAnandakAvya' aura unake mAzrita kaviyoM aura jainAcAryo ke graMtha bhI prakAza meM A cuke haiN| hindI meM abhI unake sambandha meM prApta saba sAmagrI ke AdhAra se likhA huA vistRta paricaya prakAzita nahIM huA yaha kheda kA viSaya hai| lodAjI ne prastuta itihAsa meM saMkSipta paricaya diyA hI hai| maiM unase anurodha karUMgA ki ve vastupAla tejapAla sambandhI svataMtra graMtha taiyAra kara zIghra hI prakAza meM lAveM / sAmagrI bahuta hai| una saba kA adhyayana karake sArarUpa se vastupAla ke vyaktitva ko bhalIbhAMti prakAza meM lAne ke liye hindI meM yaha graMtha prakAzita hone kI nitAnta AvazyakatA hai| prAgvATajJAti ke anya kaviyoM meM kavicakravartI zrIpAla, unakA pautra vijayapAla, damayantIcampU' ke racayitA paNDapAla, samayasundara aura RSabhadAsa bahuta hI ullekhanIya haiM / isI prakAra ullekhanIya jaina mandiroM ke nirmAtA dharaNAzAha, somajI zivAkA kArya bhI bahuta hI prazasta hai / isa vaMza ke aneka vyaktiyoM ne jainadharma, sAhitya-kalA kI vividha sevAyeM kI, jinakA ullekha prastuta itihAsa meM bar3e zrama ke sAtha saMgraha kiyA gayA hai| ataH mujhe isa vaMza kI garimA ke sambandha meM adhika kahane kI AvazyakatA pratIta nahIM hotii| . maiM jainadharma aura jJAtivAda, jainAgamoM meM prAcIna kuloM evaM gotroM ke ullekha aura vartamAna jaina zvetAmbara zAtiyoM kI, zvetAmbaravaMzoM kI sthApanA evaM samayAdi ke viSayoM meM kucha prakAza DAlanA Avazyaka samajhatA huuN| isaliye apane mUla viSaya para Age kI paMktiyoM meM kucha sAmagrI upasthita karane kA prayatna kara rahA huuN| AzA hai isase prastuta itihAsa kI pRSThabhUmi ke samajhane meM bar3I sugamatA upasthita ho jaavegii| bhUmikA adhika lambI nahIM ho, isaliye saMkSepa meM hI apane vicAra prastuta kara rahA huuN| jaina dharma ke pracAraka isa avasarpiNI meM cauvIsa tIrthaGkara ho gaye haiN| unameM se teIsa mahApuruSoM kI vANiyAM hameM aba prApta nahIM haiN| isaliye unake samaya meM jJAtivAda kI mAnyatA kisa rUpa meM thI aura jJAtiyA~ evaM gotroM Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : bhUmikA :: kA vikAsa kaba-kaba aura kina-kina kAraNoM se huA, isake sambandha meM jAnane ke lie jaina dharma aura jJAtivAda para tatkAlIna koI sAdhana nahIM hai| paravartI jaina graMthoM meM isa viSaya kI jo anuzrutiyAM milatI haiM, usI para saMtoSa karanA par3atA hai / para saubhAgyavaza aMtima tIrthakara bhagavAna mahAvIra kI vANI jainAgamoM meM saMkalita kI gaI vaha hameM Aja upalabdha hai| yadyapi vaha mUlarUpa se pUrNarUpeNa prApta nahIM hai, phira bhI jo kucha aMza saMkalita kiyA gayA hai usameM hameM jainadharma aura bhagavAn mahAvIra ke jJAti aura varNa ke sambandha meM kyA vicAra the aura usa jamAne meM kuloM aura gotroM kA kitanA mahattva thA, kauna 2 se kula evaM gotra prasiddha the ina sarva vAtoM kI jAnakArI mila jAtI hai| isaliye sarva prathama isa sambandha meM jo sUcanAyeM hameM jainAgamoM se evaM anya prAcIna jaina granthoM se milatI haiM unhIM ko yahA~ upasthita kiyA jA rahA hai| jainAgamoM ke anuzIlana se yaha atyanta spaSTa hai ki jaina saMskRti meM vyakti kA mahattva usake janmajAta kula, vaMza, gotra Adi bAhya bAtoM se nahIM ku~tA jAkara usake zIlAdi guNoM se ka~tA gayA hai| brAhmaNajJAti kA hone para bhI jo krodhAdi doSoM se yukta hai vaha jJAti aura vidyA donoM se dIna yAvatpApakSetra mAnA gayA hai| 'uttarabhyayanasUtra' ke bArahaveM adhyayana kI 14 vIM gAthA isako atyanta spaSTa karatI hai: 'koho ya mANo ya vaho ya jesi, mosaM adattaM ca pariggahaM ca / te mAhaNA jAivijjA vihUNA, tAI ca tu khecAI supAvayAI' // 14 // 'sUtrakRtAMgasUtra' meM kahA gayA hai ki jJAti, kula manuSya kI AtmA kI rakSA nahIM kara sakate, sat zAna aura sadAcaraNa hI rakSA karatA hai / ataH jJAti aura kula kA abhimAna vyartha hai| 'na tassa jAI va kulaM va tANaM, gaeNattha vijjAcaraNaM sucieNaM Nikkhamma se sevai'gArikamma, Na se pArae hoi vimoyaNAye // 'uttarAdhyayanasUtra' ke paccIsaveM adhyayana meM bahuta hI saSTa rUpa se kahA gayA hai ki brAhmaNa Adi nAma kisI bAhya kriyA para mAzrita nahIM, abhyaMtarita guNoM para Azrita hai| brAmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra ye sabhI apane vya karmoM ke dvArA abhihita hote haiN| . 'na vi muNDieNa samaNo, na oMkAreNa bambhaNo / na muNI raeNavAseNaM, kusacIreNa na tAvaso // 31 // ___ samayAe samaNo hoi, bambhacereNa bammaNo / nANeNa ya mukhI hoi, tapeNa hoi tAbaso // 32 // kAkhA cammakho hoi, kammuNA hoi khatimro / vaIso kammaNA hoi, sudo havai kammuNA // 33 // 1.mahAbhArata meM 'uttarAdhyayana' ke samakakSa hI vicAra milate haiN| zAMtiparva, vanaparva, anuzAsanaparva bhAdi meM brAhmaNa kina 2 kAryoM se hotA hai aura kina kAryoM ko karane se brAhmaNa zadra ho jAtA hai aura zudra mAmaNa ho jAtA hai usakI acchI vyAkhyA milatI hai| yahA~ usake do cAra zloka hI diye jAte hai: satyaM dAnaM kSamA zIlamAnRtaM tapo ghRNA / dRSyante patra rAjendra sa bAmaNa iti smRtH|| zaucena satataM yuktaH sadAcArasamanvitaH / sAnukoSazca bhUteSu tadvijAtiSu lakSaNam / / na kubhyeca na prahRSyeca mAnito'mAnitazca yaH sarvabhUteSvabhayadastaM devA brAhmaNaM viduH / / jIvitaM yasya dharmArtha dharmoharyarthameva c| ahorAtrAca puNyArtha taM devA brAhmaNa viduH|| nirAmiSamanAraMbha nirnamaskAramastutim / nimuktaM baMdhanaiH sarvaistaM devA bAhmaNaM viduH / / aimistu karmabhirdevi subherAcaritasthitA / zadro brAhmaNatA yAti vaizya brAhmaNatA bajet // aitai karmaphale daivI nyUnajJAti kulodbhavaH / zadro'pyAgamasampaSo dvijo bhavati sNskRtH|| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa - itihAsa :: jainadharma meM jJAti vizeSa kA koI mahattva nahIM, usake kArya evaM tapavizeSa kA 'mahattva hai / isako spaSTa karate . huye 'uttarAdhyayanasUtra' ke 12 veM adhyayana kI 37 vIM gAthA meM kahA gayA hai :'sakkha khudIsaha tavo viseso na dIsaI jAivisesa koI / 6] sovAgaputtaM hariesasAhu~, jasserisA iDi mahANubhAgA // 57 // uparyukta uddharaNoM se jJAtivAdasambandhI jaina vicAradhArA kA bhalIbhAMti paricaya mila jAtA hai / jainadarzana kA 'karmavAda - siddhAnta' bahuta hI mahattvapUrNa hai / Izvara- kartRtva kA virodhI hone se jainadarzana prANImAtra meM rahI huI vibhinnatA kA kAraNa unake kiye huye zubhAzubha karmoM ko hI mAnatA hai / karma- siddhAnta ke sambandha meM jitanA vizAla jaina sAhitya hai, saMsAra bhara ke kisI bhI dArzanika sAhitya meM vaisA nahIM milegA / jainadarzana meM karmoM kA vargIkaraNa ATha nAmoM se kiyA gayA hai| karma to asaMkhya haiM aura unake phala bhI ananta haiM / para sAdhAraNa manuSya itanI sUkSmatA meM jA nahIM sakatA, ataH karmasiddhAnta ko buddhigamya banAne ke liye usake sthUla ATha bheda kara diye gaye haiM, jinameM gotrakarma sAtavAM hai / isake do bheda ucca aura nIca mAne gaye haiN| aura unameM se una donoM ke AvAntara ATha-ATha bheda haiN| yahAM gotra kI uccatA nIcatA kA sambandha jJAti, kula, bala, tapa, aizvarya, zruta, lAbha aura rUpa ina AThoM se sambandhita kahA gayA hai / arthAt -- ina AThoM bAtoM meM jo uttama hai vaha ucca gotra kA aura adhama hai vaha nIca gotra kA hotA hai / para gotra ke uccAraNa kA abhimAna karane vAlA abhimAna karane kA phala bhaviSya meM nIca gotra pAtA batalAyA gayA hai / isaliye jJAti, kula aura gotra kA mada jainadharma meM sarvathA tyAjya batalAyA gayA hai / kahA gayA hai aisI koI jJAti, yoni aura kula nahIM jisameM isa jIva ne janma dhAraNa nahIM kiyA ho / ucca aura nIca gotra meM pratyeka jIva aneka bAra janmA hai / isaliye inameM zakti aura abhimAna karanA ayogya hai evaM ucca aura nIca gotra kI prApti se ruSTa aura tuSTa bhI nahIM honA cAhie / itihAsasambandhI jainavicAradhArA kI kucha jhAMkI dene ke pazcAt aba jainAgamoM meM jJAti, kula aura gotroM ke sambandha meM jo kucha ullekha mere avalokana meM zrAye haiM, unheM yahAM de diye jA rahe haiN| sAtha hI ina zabdoM ke sambandha meM bhI spaSTIkaraNa kara diyA jA rahA hai / kisI bhI vyakti kI pahicAna usake jJAti, kula, gotra evaM nAma ke dvArA kI jAtI hai / 'jJAti' zabda kA udgama 'janma' se hai aura usakA sambandha mAtR-pakSa se mAnA gayA hai| janma se sambandhita hone ke kAraNa yaha zabda 2. mahAbhArata meM bhI kahA hai : zUdro'pi zIlasampanna guNavAn brAhmaNo bhavet / brAhmaNo'pi kriyAhInaH zudrAdapyadhamo'bhavat // zUdro brAhmaNatAmeti brAhmaNazceti zUdratAm / kSatriyAjjAtamevaM hI vidyAdvaizyAntyajastathaiva ca // isa sambandha meM brAhmaNagraMthoM ke anya maMtavyoM ko jAnane ke liye 'bhAratavarSa meM jJAti-bheda' nAmaka graMtha ke pR0 14, 35, 36, 53 Adi dekhane caahie| yaha graMtha bahuta hI mahatvapUrNa jAnakArI detA hai / zrAcArya kSitimohanasena ne isako likhA hai / 'abhinava bhAratIya graMthamAlA' naM0 17160. harisaMna roDa, kalakattA se prApya hai / 'AcArAMgasUtra' ke dvitIya adhyayana ke tRtIya uddezaka kA sUtra 1, 2, 3 . 3. jananaH jJAtiH jAyante jantavo asyAmiti jJAtiH (abhidhAna - rAjendrakoSa) 4. jJAtirguNavAn mAtRkatvaM (sthAnAMgasUtravRtti) / mAtRsamutthA jJAtiriti (sUtrakRtAMga) Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: bhUmikA atyanta prAcIna jJAta hotA hai / jJAti ke bAda kula aura usake bAda gotra aura tadanantara nAma kA sthAna hai| jJAti samuccayavAdI hai| kula, gotra evaM nAma usake kramazaH choTe choTe bheda-prabheda haiN| jJAti kA pazcAtvartI zabda 'kula' hai aura usako pitR-pakSa' se sambandhita batalAyA gayA hai / mUlataH mAnava sabhI eka haiM, isaliye samuccaya kI dRSTi se use manuSyajJAti kahA jAtA hai| kula kI utpatti jainAgamoM ke anusAra sarvaprathama prathama tIrthakara RSabhadeva se huI / 'vasudeva-hinDI' nAmaka prAcIna jaina kathAgraMtha meM bhagavAn RSabhadeva kA caritra varNita karate hue kahA gayA hai ki jaba RSabhakumAra eka varSa ke huye to indra vAmana kA rUpa dhAraNa kara IkSuoM kA bhAra lekara nAbhi kulakara ke pAsa aaye| RSabhakumAra ne IkSudaNDa ko lene ke liye apanA dAhinA hAtha lambA kiyaa| usase indra ne unakI icchA IkSu ke khAne kI jAna kara unake vaMza kA nAma 'IkSvAku' rakkhA / phira RSabhadeva ne rAjyaprApti ke samaya apane AtmarakSakoM kA kula 'ugra', bhoga-premI vyaktiyoM kA kula 'bhoga', samavayaska mitroM kA kula 'rAjanya' aura AjJAkArI sevakoM kA kula 'nAga' isa prakAra cAra kuloM kI sthApanA kii| jainAgama 'sthAnAGga' ke chaThe sthAna meM chaH prakAra ke kuloM ko Arya batalAyA hai| ugra, bhoga, rAjanya, IsvAku, jJAta aura kaurava yathAH ____ 'chavvihA kulAriyA maNussA pannattA taMjahA uggA, bhogA, rAinnA, ikkhAgA, nAyA, koravA' (sUtra 35) isI stra meM chaHhI prakAra kI jJAti Arya batalAyI gayI hai / ambaSTha, kalinda, videha, videhagA, haritA, caMcuNA ye chaH ibhya jJAtiyA haiM : 'vvihA jAi ariyA maNussA pannattA taMjahA=ambaTThA, kalindA, videhA, vedihagAiyA, hariyA, caMcuNA bhedachavviyA ibbha jAio' (sUtra 34) ___ 'vasudevahinDI' meM samudravijaya aura ugrasena ke pUrvajoM kI paramparA batalAte huye 'harivaMza' kI utpatti kA prasaMga saMkSepa se diyA hai / usake anusAra harivarSakSetra se yugalika hari aura haraNI ko unake zatru vIraka nAmaka deva ne campAnagarI ke IkSvAkukulIna rAjA candrakIrti ke putrahIna avasthA meM marajAne para unake uttarAdhikArI rUpa meM sthApita kiyA / usa hari rAjA kI saMtAna 'harivaMzI' khlaayii| 'kalpasUtra' meM cauvIsa tIrthaGkaroM ke kuloM kA ullekha karate huye ikkIsa tIrthaGkara IkSvAkukula meM aura kAzyapagotra meM utpanna huye| do tIrthaGkara harivaMzakula meM aura gautamagotra meM utpanna huye / tadanantara bhagavAn mahAvIra svAmI nAya (jJAta) kula meM utpanna huye| unakA gotra avataraNa ke samaya unake pitA RSabhadatta brAhmaNa kA koDAlasagotra aura unakI mAtA devAnandA kA jAlaMdharagotra batalAyA hai| tadanantara garbhApaharaNa ke prasaMga meM indra ne kahA hai ki arihaMta, cakravartI, baladeva, vAsudeva ugna, bhoga, rAjanya, IkSvAku, kSatriya, harivaMza ina kuloM meM huA karate haiM; kyoMki ye vizuddha jJAti, kula, vaMza mAne gaye haiM / ve aMtakula, paMtakula, tucchakula, daridrakula, bhikSukakula, 5. paitRke pakSe ni0 kulaM peyaM mAiyA jAI (uttarAdhyayana) guNavat pitRkatve (sthAnAMgavRtti) 6. mahAbhArata meM likhA hai : ekavarNamidaM pUrva vizvamAsIyudhiSThiraH / karmakriyAvizeSeNa cAtuvarya pratiSThitam // savai yonijA mA sarve muutrprissinnH| ekadvayendriyArthAstha tasmAdazIlaguNo dvijH|| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgvATa-itihAsa: rupaNakala aura brAhmaNakUloM meM utpanna nahIM hote| phira indra ke Adeza se haraNigamezI deva garbharUpa mahAvIra ko kAzyapagotrIya siddhArtha aura siddhArtha kI patnI vAziSTha gotra kI trizalA kI kukSI meM saMkramaNa karatA hai| yahAM tIrthaGkaroM ke kala ke nAmoM ke sAtha unake gotra kA bhI ullekha milatA hai| isase usa samaya 'gotra' bhI bahuta mahattva kA sthAna pA gayA thA spaSTa hai| prabhAvazAlI vyaktivizeSa kI saMtAna kA gotra usake pUrvaja ke nAma se prasiddha hotA hai / jaise vaziSTha RSi kI saMtAna ko vAziSTha gotra kI saMjJA milI / 'sthAnAGga' sUtra ke anusAra mUla gotra sAta the| kAzyapa, gautama, vatsa, kutsa, kauzika, maNDapa aura vAziSTha / phira kramazaH eka-eka gotra meM aneka viziSTa vyakti huye, jinakI saMtati kA gotra unake nAma se prasiddha huaa| 'sthAnAGga' meM uparyukta sAta gotroM meM se pratyeka ke sAta 2 bheda batalAye gaye haiM / mUlapATha isa prakAra hai : 'satca mUla gotA pannattA taMjahA:-kAsavA, goyamA, vatthA, kotthA, kosiyA, maMDavAM, vasiTThA / ' 'je kAsavA te satta vihA panasA taMjahAH-te kAsavA, te saNDelA, te gollA, te vAlA, te muMjatiNo, te pavvapecchatiNo, te varisakarAhA / je goyamA te saca vihA pannatA taMjahA:-te goyamA, te gaggA, te bhAradA, te aGgirasA, te sakarAbhA, te bhakkharAbhA, te udgttaabhaa| ___ je vatthA te satta vihA pannattA taMjahA:-te vatthA, te aggeyA, te mittiyA, te sAmiliNo, te selayayA, te aDiseNA, te viiykehaa| je kutthA te satta vihA panacA taMjahA:-te kutthA, te muggalAyaNA, te piMgalAyaNA, te kIDINA, te maNDaliNo, te hAriyA, te somayA / __je kosiyA te satta vihA pannattA taMjahA:-te kosiyA, te kaccAyaNA, te sAlaMkAyaNA, te golIkAyaNA, te parikakAyaNA, agicA, te lohiccA / je maNDavA te satta vihA patracA taMjahA:-te maNDavA, te ariTThA, te samucA, te telA, te elAvaccA, te kaMDillA, te kkhaaynnaa| je vAsiTThA te satta vihA pannattA taMjahA:-te vAsiTThA, te uMjAyaNA, te jArukaNhA, te vagyAvaccA, te koDinnA, te saeiNa. te pArAsarA ArthAta mala gotra sAta hai| kAzyapa, gotama, vatsa, katsa, kauzika, maNDapa aura vAziSTha / kAzyapa ke sAta bheda haiM:-kAzyapa, sANDinya, gola, vAla, muJja, parvata, varisakRSNa / gautama gotra ke sAta bheda haiM:-gautama, garga, bhAradvAja, aMgIrasa, sarakarAma, bhASkarAbha, udanAma / vatsa gotra ke sAta bheda haiM:-vatsa, aMgIya, mittiya, sAmaliNa, selavaya, asthisena, vAyukRSNa / kutsa ke sAta bheda haiM:-kutsa, modagalAyana, piMgataNa, koDinna, maNDalika, hArita, somaka / kauzika ke sAta bheda haiM:-kauzika, kAtyAyana, sAlaMkAyana, golikAyana, parikaMkAyana, agatyA, lohity| maNDapa gotra ke sAta bheda haiM:-maNDapa, AriSTha, saMmuta, bhelA, ailApatya, kaMtela, khAmaNa / vAziSTha gotra ke sAta bheda haiM:-vAziSTha, uMjAyana, jArukRSNa, vyAghrApatyA, koDinya, satti, pArAsara / 7. gotrANi tathA vidhau kaika puruSa prabhavA manuSyasaMtAnA uttara gotrA pekSayA mulabhUtAni Adi bhUtAni gotrANi mUlagotrANi / gotamasyApatyAni gautamAH vatsasyApatyAni vatsAH vaziSThasyApatyAni vAziSThAH (sthAnAGgaTIkA Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : bhUmikA ina meM se kucha to bahuta prasiddha rahe haiM aura unakA unlekha 'kalpasUtra' kI sthavirAvalI aura 'jambUdIpapannatti' meM mila jAtA hai; para kucha gotroM kA ullekha nahIM milatA / ataH ve kama hI prasiddha rahe pratIta hote haiN| jainetara graMthoM meM bhI ina gotroM aura unase nizRta zAkhA aura pravaroM saMbaMdhI sAhitya vizAla hai| mahAbhArata Adi prAcIna graMthoM meM bhI gotroM ke nAma milate haiM / ataH Upara dI huI sUcI meM jo nAma aspaSTa haiM, unake zuddha nAma kA nirNaya jainetara sAhitya ke tulanAtmaka adhyayana se ho sakatA hai| 'kalpasUtra' meM cauvIsa tIrthaGkaroM ke kucha ke sAtha jo gotroM ke nAma diye haiN| unase eka mahattvapUrNa vaidika pravAda kA samarthana hotA hai / tIrthakara sabhI kSatriyavaMza meM hue; para unake gotra brAhmaNa RSiyoM ke nAma se prasiddha jo brAhmaNoM ke the, ve hI ina kSatriyoM ke bhI the| isase rAjAoM ke mAnya gurumoM aura RSiyoM ke nAma se unakA bhI gotra vahI prasiddha huA jJAta hotA hai| jaisA ki pahile kahA gayA hai bhAratavarSa meM prAcIna kAla se gotroM kA bar3A bhArI mahattva calA AtA hai / jainAgamoM se bhI isa kI bhalIbhAMti puSTi ho jAtI hai| 'jambUdIpapannacistra' se ina gotroM ke mahatva kA eka mahatvapUrNa nirdeza mila jAtA hai / vahA~ aThAIsa nakSatroM ke bhI bhinna-bhinna gotra batalAye haiM / jaise:nakSatra-nAma gotra-nAma nakSatra-nAma gotra-nAma 1 abhijita modgalyAyana 15 puSyakA avamajjAyana 2 zravaNa sAMkhyAyana 16 azlekhA mANDavyAyana 3 dhaniSThA agrabhAva 17 maghA piMgAyana 4 zatabhiSak kariNalAyana 18 pUrva phAlgunI govallAyana 5 pUrvabhadrapada jAtukaraNa 16 uttarA phAlgunI kAzyapa 6 uttarAbhadrapada dhanaMjaya 20 hasta kauzika 7 revatI puSpAyana 21 citrA dArbhAyana 8 azvinI AzvAyana 22 svAti cAmaracchAyana ha bharaNI bhArgaveza 23 vizAkhA zRGgAyana 1. kRttikA agniveza - 24 anurAdhA govalyAyana 11 rohiNI gautama . 25 jyeSThA cikatsAyana 12 mRgazira- bhAradvAja 26 mUlA kAtyAyana 13 pArdA lohityAyana 27 pUrvASAr3hA bAbhravyAyana 14 punarvasu vaziSTha 28 uttarASAr3hA vyAghrApatya (nacatrAdhikAra) upayukta sUcI meM kucha gotroM ke nAma to ve hI haiM, jo 'sthAnAGgasUtra' ke sAtha meM adhyayana meM Aye haiM aura kucha nAma aise bhI haiM, jo vahA~ dI gaI 46 gotroM kI nAmAvalI meM nahIM Aye haiN| isase gotroM kI vipulatA kA patA calatA hai| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : prAgvoTa-itihAsa: gotroM kA mahattva usa kAla meM adhika thA yaha jainasUtroM ke anya ullekhoM se bhI atyanta spaSTa hai / 'bhAvazyaka-niyukti kI 381 gAthA meM likhA hai ki caubIsa tIrthaMkaroM meM se munIsuvrata aura ariSTanemi gautamagotra ke the aura anya saba kAzyapagotra ke the / bAraha cakravartI sabhI kAzyapagotra ke the / vAsudeva aura baladevoM meM ATha gautamagotra ke the, kevala lakSmaNa aura rAma kAzyapagotra ke the| vIranirvANa ke 680 varSa meM jainAgama lipibaddha huye / usa samaya taka ke yugaprathAna prAcAryoM evaM sthaviroM ke nAmoM ke sAtha bhI gotroM kA ullekha kiyA jAnA tatkAlIna gotroM ke mahatva ko aura bhI spaSTa karatA hai| chaTThI zatAbdI taka to ina prAcIna gotroM kA hI vyavahAra hotA rahA yaha kalpasUtra' kI sthavirAvalI se bhalIbhAMti siddha ho jAtA hai / sthavirAvalI meM pAye jAne vAle gotroM ke nAma aura una gotroM meM hone vAle AcAryoM kA vivaraNa nIce diyA jA rahA hai| gotroM ke nAma AcAryoM ke nAma gotroM ke nAma AcAryoM ke nAma 1 gautama indrabhUti, agnibhUti, vAyubhUti tuMgiyAyana yazobhadra. akaMpa, sthUlIbhadra, Aryadinna, 10 mAdara saMbhUtivijaya, AryazAMti, viSNa, vajra, phAlgumitra, nAga, kAlAka, dezIgaNi sampila,bhadra,vRddha, saMgapAli Adi 11 prAcIna bhadrabAhu. 2 bhAradvAja vyakta aura bhadrayaza 12 ailApatya Arya mahAgiri. 3 agnivaizyAyana saudharma 13 vyAghrApatya susthita, supratibaddha. 4 vAziSTha maNDita, Arya suhasti, dhanagiri, 14 kutsa zivabhUti. jehila, godAsa. 15 kauzika Arya indradinna, siMhagiri aura 5 kAzyapa mauryaputra, jambU, somadatta, rohaNa, rohagupta RSigupta,vidyAdhara gopAla, Arya- 16 koDAla kAmarthi bhadra, AryanakSatra, rakSa, hasti, 17 utkauzika vajrasena siMha, dharma, devadhi, nandinIpitA, 18 suvrata yA zrAvaka Aryadharma 6 haritAyana acalabhrAtA, kauDinya, metArya 16 harita zrIgupta aura prabhASa. 20 svAti sAyiM sAmajjam (naMdisUtra) 7 kAtyAyana prabhava. 21 sAMDilya Arya jItadhara (naMdi-sthavirAvalI 8 vatsa sayyaMbhava, Aryaratha. gA0 26). yahAM yaha vizeSa rUpa se dhyAna dene yogya hai ki chaTThI zatAbdI ke prArambha taka vartamAna jaina jJAtiyoM aura unake gotroM meM se kisI eka kA bhI nAma nahIM hai| yadi usa samaya taka vartamAna jainajJAtiyoM kI sthApanA svataMtra vartamAna jaina zve. jJAtiyA~ rUpa se ho cukI hotI to unameM se kisI bhI jJAti ke gotravAlA to jaina munivrata avazya aura unakI sthApanA svIkAra karatA aura usa prasaMga se uparyukta sthavirAvalI meM usake nAma ke sAtha vartamAna jaina jJAtiyoM meM se kisI kA ullekha to avazya rhtaa| isaliye vartamAna jaina jJAtiyoM kI sthApanA chaTThI zatAbdI Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -:: bhUmikA:: ke bAda hI huI hai yaha sunizcita hai / jaisA kI Age anya pramANa va vicAroM ko upasthita karate huye maiM batalAUMgA ki vartamAna zvetAmbara jaina jJAtiyoM meM zrImAla, pauravAr3a, osavAla ye tIna pradhAna haiM / inake vaMzasthApanA kA samaya AThavIM zatAbdI kA honA caahie| mere uparyukta mantavya kI katipaya AdhArabhUta bAteM isa prakAra haiM:___ munijinavijayajIsaMpAdita evaM siMghI-jainagraMthamAlA se prakAzita 'jainapustaka-prazastisaMgraha' kI naM0 35 kI saMvat 1365 kI likhita 'kalpasUtra-kAlikAcAryakathA' kI prazasti meM nimnokta zloka AtA hai : ___ 'zrImAlavaMzo'sti .......... 'vizAlakIrtiH zrI zAMtisUri pratibodhitaDIDakAkhyaH / zrI vikramAdvedana bharmaharSi vatsare zrI AdicaityakArApita navahare ca (1) // 1 // arthAt zrImAlavaMza ke zrAvaka DIDAne jisane ki zAMtisUri dvArA jainadharma kA pratibodha pAyA thA, saMvat 704 meM navahara meM AdinAthacaitya bnaayaa| __'jaina sAhitya-saMzodhaka' evaM 'jainAcArya AtmArAma-zatAbdI-smArakagraMtha' meM zrImAlajJAti kI eka prAcIna vaMzAvalI prakAzita huI hai / uparokta vaMzAvaliyoM meM yaha saba se prAcIna hai| isake prArambha meM hI likhA hai :___'atha bhAradvAjagotre saMvat 765 varSe pratibodhita zrIzrImAlajJAtIya zrI zAMtinAtha goSThikaH zrIbhitramAlanagare bhAradvAyagotre zreSThi tor3A teno vAsa pUrvali polI, bhaTTanai pAr3I kor3I pAMcano vyavahAriyo tehanI gotrajA ambaaii...............| uparyukta donoM pramANoM se AThavIM zatAbdI meM jina zrAvakoM ko jainadharma meM pratibodhita kiyA gayA thA, unakA ullekha hai / jahA~ taka jainasAhitya kA maiMne anuzIlana kiyA hai bhinnamAla meM jainAcAryoM ke padhArane evaM jaina dharma-pracAra karane kA sabase prathama prAmANika ullekha 'kuvalayamAlA' kI prazasti meM milatA hai| 'tassa vi sisso payar3o mahAkaI devauttaNAmo ti|' .............."sivacanda gaNI ya mayaharA tti (1) // 2 // arthAt mahAkavi devagupta ke ziSya zivacandragaNi jinavandana ke hetu zrImAlanagara meM Akara sthita huye / prazasti kI pUrva gAthAoM ke anusAra yaha paMjAba kI ora se idhara padhAre hoNge| unake ziSya yakSadattagaNi huye, jinake labdhisampanna aneka ziSya huye / jinhoMne jainamandiroM se gUrjaradeza ko (zrImAlapradeza bhI usa samaya gujarAta kI saMjJA prApta thA ) suzobhita kiyA / 'kuvalayamAlA' kI racanA saMvat 835 meM jAlora meM huI hai| usake anusAra zivacandragaNi kA samaya saMvat 700 ke lagabhaga kA par3atA hai / isase pUrva zrImAlanagara ko jainoM kI dRSTi se prabhAsa, prayAga aura kedArakSetra kI bhAMti kutIrtha batalAyA gayA hai| 'niSiddhacUrNI' meM isakA spaSTa ullekha hai| isaliye isase pUrva yahAM vaidika dharmavAloM kA hI prAbalya honA cAhie / yadi jainadharma kA pracAra bhI usa samaya vahAM hotA to zrImAlanagara ko kutIrtha batalAnA vahAM saMbhava nahIM thaa| ___ vartamAna zvetAmbara jaina jJAtiyoM meM se zrImAla, pauravAr3a aura osavAla tInoM kA utpattisthAna rAjasthAna hai aura usameM bhI zrImAlanagara ina tInoM jJAtiyoM kI utpatti kA kendrasthAna hai| saba se pahile zrImAlanagara meM jinheM Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ] prAgvATa-itihAsa:: jainadharma kA pratibodha diyA gayA ve zrAvaka dUsare sthAna vAle zrAvakoM dvArA 'zrImAlajJAtivAle' ke rUpa meM prasiddha huye| nauvIM zatAbdI meM gujarAta ke pATaNa kA sAmrAjya sthApita huaa| usake sthApaka vanarAja cAvar3A ke guru jainAcArya zIlaguNasUri the| vanarAja cAvar3A ke rAjyasthApanA aura abhivRddhi kA zreya zrImad zIlaguNasUri ko hI hai| jainoM kA prabhAva isaliye prAraMbha se hI pATaNa ke rAjyazAsana meM rahA / nauvIM zatAbdI se hI zrImAla aura pauravAr3a ke kaI khAnadAna usa ora jAne prAraMbha hote haiN| isameM kaI vaMza zAsana kI bAgaDora ko saMbhAlane meM apanI nipuNatA dikhAte haiM aura vyApArAdi karake samRddhi prApta karate haiN| hAM to zrImAla, pauravAr3a aura osavAloM meM saba se pahile zrImAla zrImAlanagara ke nAma se prasiddha huye / usa bagara ke pUrva daravAje ke pAsa basane vAle jaba jainadharma kA pratibodha pAye to pAgvATa yA pauravAlajJAti prasiddha huI aura bhImAlanagara ke eka rAjakumAra ne apane pitA se ruSTa ho kara uesanagara basAyA aura Uhar3a nAma kA vyApArI mI rAjakumAra ke sAtha gayA thaa| usa nagarI meM ratnaprabhasUrijI ne padhAra kara jainadharma kA pracAra kiyaa| unake pratibodhita zrAvaka usa nagara ke nAma se 'uaisavaMzI-upakezavaMzI-osavaMzI' khlaaye| poravAloM evaM osavAloM kI kucha prAcIna vaMzAvaliyAM maiMne sirohI ke kulagurujI ke pAsa dekhI thiiN| una sabhI meM mujhe jisa gotra kI ve vaMzAvaliyAM thIM, una gotroM kI sthApanA va jainadharma pratibodha pAne kA samaya 723, 75060 aise hI saMvatoM kA milaa| isase bhI vartamAna jainajJAtiyoM kI sthApanA kA samaya AThavIM zatAbdI hone kI puSTi milatI hai / paMDita hIrAlAla haMsarAja ke 'jaina gotra-saMgraha' meM likhA hai ki saMvat 723 mArgazira zu0 10 guruvAra ko vijayavaMta rAjA ne jainadharma svIkAra kiyA, saMvat 765 meM bAsaTha seThoM ko jaina banAkara zrImAlI jaina banAye, saMvat 765 ke phAlguNa zu0 2 ko ATha zreSThiyoM ko pratibodha de kara pauravAr3a banAye / yadyapi ye ullekha ghaTanA ke bahuta pIche ke haiM, phira bhI AThavIM zatAbdI meM zrImAla aura pauravAr3a bane isa anuzruti ke samarthaka haiN| abhI mujhe svargIya mohanalAla dalIcanda desAI ke saMgraha se upakezagaccha kI eka zAkhA 'dvivaMdanIka' ke prAcAryoM ke itivRttasaMbaMdhI 'pAMca-pATa-rAsa' kavi udayaratnaracita milA hai| usameM 'dvivaMdanIkagaccha' kA saMbaMdha labdhiratna se pUchane para jo pAyA gayA, vaha ina zabdoM meM uddhRta kiyA gayA hai| 'sIdhapurIiM pohatA svAmI, vIrajI aMtarajAmI, gotama Ade gahUgATa, bIca mAhe vahI gayA pATa / vIsa Upare pATha, bAdhI dharamano bATa, zrI rahavI (ratna) prabhu sUrizvara rAje, AcAraja pada chAje // zrI ratnaprabhamurirAya kezInA ker3avAya, sAta se saMkA ne samaya re zrImAlanagara sanUra / zrI zrImAlI thApiyA re, mahAlakSmI hajUra, nau hajA ghara nAtInAM re zrI ratnaprabhusUri / / thira mahUrata karI thApanA re, ullaTa gharI ne ura, bar3A kSatrI te bhalA re, nahIM kArar3iyo koya / pahelu tIlaka zrImAla ne re, sigalI nAte hoya, mahAlakSmI kuladevatA re, zrImAlI saMsthAna / / zrI zrImAlI nAtInAM re, jAneM visavA bIsa, pUraba disa thApyAM te re pauravAr3a kahavAya / te rAjAnA te samaya re, laghu baMdhava ika jAya, uvesavAsI rahayo re, tiNe uvesApura hoya // osavAla tihAM thApiyA re, savA lAkha ghara joya, poravAr3akula aMbikA re, osavAlA sacIyA va / uparyukta uddharaNa se sAta sau zeke meM ratnaprabhasari zrImAlanagara meM aaye| unhoMne zrImAlajJAti kI sthApanA kii| pUrva dizA kI ora sthApita pauravAr3a khlaaye| rAjA ke laghu bAMdhava ne uaisApura basAyA / vahAM se Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: bhUmikA: [ 13 osavaMza kI sthApanA huI / zrImAlavaMza kI kuladevI mahAlakSmI, pauravAr3oM kI aMbikA aura mosavAloM kI saciyA devI mAnI gii| Upara jisa prAcIna vaMzAvalI kA uddharaNa diyA hai, usameM zreSThi Tor3A kA nivAsasthAna pUrvalI polI aura gotrajA aMbAI likhA hai, isase ve pauravAr3a pratIta hote haiN| ___ uparyukta sabhI uddharaNoM meM eka hI svara guMjAyamAna hai, jo AThavIM zatAbdI meM vartamAna jainajJAtiyoM kI sthApanA ko puSTa karate haiN| rAjaputroM kI zrAdhunika jJAtiyAM aura vaizyoM kI anya jJAtiyoM ke nAmakaraNa kA samaya bhI vidvAnoM kI rAya meM AThavIM zatI ke lagabhaga kA hI hai| suprasiddha aitihAsika vidvAn zrI ciMtAmaNi vinAyaka vaidya ne apane 'madhyayugIna bhArata' meM likhA hai, 'vikrama kI AThavIM zatAbdI taka brAhmaNa aura kSatriyoM ke samAna vaizyoM kI sAre bhArata meM eka hI jJAti thii| ___ zrI satyaketu vidyAlaMkAra kSatriyoM kI jJAtiyoM ke saMbandha meM apane 'agravAlajJAti ke prAcIna itihAsa' ke pR0 228 para likhate haiM, 'bhAratIya itihAsa meM AThavIM sadI eka mahattvapUrNa parivartana kI sadI hai| isa kAla meM bhArata kI rAjanaitika zakti pradhAnatayA una jJAtiyoM ke hAtha meM calI gaI, jinheM Ajakala rAjaputra kahA jAtA hai / bhArata ke purAne va rAjanaitika zaktiyoM kA isa samaya prAyaH lopa ho gyaa| purAne maurya, pAMcAla, aMdhakavRSNi, kSatriya bhoja Adi rAjakuloM kA nAma aba sarvathA lupta ho gayA aura unake sthAna para cauhAna, rAThaura, paramAra Adi naye rAjakuloM kI zakti prakaTa huI / ' svargIya pUrNacandrajI nAhara ne bhI prosavAlavaMza kI sthApanA ke sambandha meM likhA hai ki, 'vIranirvANa ke 70 varSa meM prosavAla-samAja kI saSTi ko kiMvadantI asaMbhava-sI pratIta hotI hai / ' 'jaisalamera-jaina-lekha-saMgraha' kI bhUmikA ke pR0 25 meM 'saMvat pAMca sau ke pazcAt aura eka hajAra se pUrva kisI samaya upakeza (osavAla) jJAti kI utpatti huI hogI' aisA apanA mata prakaTa kiyA hai| gyArahavIM zatAbdI ke pahile kA prAmANika ullekha eka bhI aisA nahIM milA, jisameM kahIM bhI zrImAla, prAgvATa aura upakezavaMza kA nAma milatA ho| bArahavIM, terahavIM zatAbdiyoM kI prazastiyoM meM ina vaMzoM ke jina vyaktiyoM ke nAmoM se vaMzAvaliyoM kA prArambha kiyA hai, unake samaya kI pahu~ca bhI navamIM zatAbdI ke pUrva nahIM pahu~catI / isI prakAra terahavIM zatAbdI ke ullekhoM meM kevala vaMzoM kA hI ullekha hai, unake gotroM kA nAma-nirdeza nahIM milatA / terahavIM, caudahavIM zatAbdI ke ullekhoM meM bhI gotroM kA nirdeza atyalpa hai| ataH ina zatAbdiyoM taka gotroM kA nAmakaraNa aura prasiddhi bhI bahuta hI kama prasiddha huI pratIta hotI hai / isa samasyA para vicAra karane para bhI ina jJAtiyoM kI sthApanA AThavIM zatAbdI ke pahile kI nahIM mAnI jA sktii| ina jJAtiyoM kI sthApanA vIrAt 84 zrAdi meM hone kA prAmANika ullekha sabase pahile saMvat 1313 meM racita 'upakezagacchaprabandha' aura nAbhinandanajinoddhAraprabaMdha' meM milatA hai / sthApanAsamaya se ye graMtha bahuta pIche ke bane haiM, ataH inake batalAye huye samaya kI prAmANikatA jahAM taka anya prAcIna sAdhana upalabdha nahIM hoM, mAnya nahIM kI jA sakatI / kulaguru aura bhATaloga kahIM-kahIM 222 kA saMvat batalAte haiN| para vaha bhI mUla vastu ko bhUla jAne Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvAda-itihAsa: para eka golamagola bAta kaha dene bhara hI hai| yadi ina jJAtiyoM kI utpatti kA samaya itanA prAcIna hotA to saiMkar3oM varSoM meM inake gotra aura zAkhA bhI bahuta ho gaI hotI aura unakA ullekha terahavIM zatAbdI taka ke graMthAdi meM nahIM milane se vaha samaya kisI taraha mAnya nahIM ho sktaa| __ jahAM taka osavAlajJAti kA sambandha hai, usake sthApaka upakezagaccha, uesanagara kA bhI jainasAhitya meM gyArahavIM zatAbdI ke pahile kA koI bhI ullekha nahIM milatA / isI taraha zrImAla aura pauravAr3oM kA bhI prAcIna sAhitya meM ullekha nahIM aataa| muni jJAnasundarajI ne zrosavAlajJAti kI sthApanAsaMbaMdhI jitane prAcIna pramANa batalAye the, una saba kI bhalIbhAMti parIkSA karake maiMne apanA 'osavAlajJAti kI sthApanAsaMbaMdhI prAcIna pramANoM kI parIkSA' zIrSaka lekha 'taruNa-zrosavAla' ke jUna-julAI san 1641 ke aMka meM prakAzita kiyA thaa| jisako bAraha varSa ho jAne para bhI koI uttara muni jJAnasundarajI kI ora se nahIM milaa| isase una pramANoM kA khokhalApana pAThaka svayaM vicAraleM / - vaizyoM kI jJAtiyoM kI saMkhyA caurAsI batalAI jAtI hai| pandrahavIM zatAbdI se pahile ke kisI grantha meM mujha ko unakI nAmAvAlI dekhane ko nahIM milii| jo nAmAvaliyAM pandrahavIM se aTThArahavIM zatAbdI kI milI haiM, . unake nAmoM meM pArasparika bahuta adhika gar3abar3a hai| pAMca caurAsI jJAtiyoM kI nAmoM kI baMzyoM kI caurAsI jJAtiyA sUcI se hamane jaba eka akArAdi sUcI banAI to unameM Aye huye nAmoM kI sUcI 160 ke lagabhaga pahu~ca gaI / inameM se kaI nAma to azuddha haiM aura kaI kA ullekha kahIM bhI dekhane meM nahIM AtA aura kaI vicitra-se haiM / ataH inameM se chA~Ta kara jo ThIka lage unakI sUcI de rahA huuN| 1 agaravAla 16 karahIyA 31 khaTabar3a 46 golAvAla 2 acchativAla 17 kalasiyA 32 khar3AitA 47 golAur3a 3 ajayamerA 18 kaSelA 33 khaMthar3avAla 48 ghAMdha 4 aThasakhA 16 kaNDoliyA 34 khaMDeravAla 46 cApela 5 ar3alijA 20 kaMbojA 35 gajaur3A 50 cir3akarA 6 avadhapuriyA 21 kAkar3avAla 36 gadahIyA 51 cItor3A 7 aSTavagrI 22 kAthorA 37 gayavarA 52 cIlor3A 8 asthikI 23 kAmagauta 38 gUjarAtI 53 causakhA 6 ahichatravAla 24 kAyastha 36 gUrjaraporavAr3a 54 chavatrAla 10 ANaMdurA 25 kAlA 40 gokharumA 55 chApaNiyA 11 umavAla 26 kuMkana 41 goDiNA 56 chaHsakhA 12 kathakaTiyA 27 kuNDalapurI 42 gomitrI 57 jAlahA 13 kaThiNurA 28 kuMbar3a 43 gorIvAr3a 58 jAMgar3A 14 kapola 26 korar3avAla 44 golasiMgArA 56 jAilavAla 15 karaNasiyA 30 koraMTavAla 45 golApUrva Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 jAleza 62 jeharANA 63 jainasaMgavAla 64 jaisavAla 65 DoDU 66 DIsAvAla 67 tilorA 68 tailaTA 66 dasorA 70 dahavar3a 71 vAhiya 72 dosaMkhA 73 dohila 74 dhAkar3a 75 dhAvar3I 76 dhUmar3A 77' narasiMhaurA 7 nAgadrahA 7ha nAgara 80 nAMgaurA 81 nANAvAla 82. nAIla 83. nigamAH 87 pavaI 88 paMcavaMza 84 nImAnI 85 padmAvatIla 8 puSkaravAla 60 pUrvA && perUcA 62 poravAr3a 63 64 bagheravAla 65 bagharA 66 basIDa he bAbara hada vAlmikI gRha bIghU~ 100 bu~dotiyA 101 brahmANoM 102 meTanAgara 103 bhaTevarA 104 mar3iyA 105 mITiMyA 106 muMgaDiyA 107 bhUmI 108 maDAliyA * 13 maMDaliyA 114 mAyera 115 mArava 116 mu~DerA 117 muvariyA 118 mer3atavAla 11.6. mevAr3A 120 mor3ha 121 rAjaurA 122 rAyakar3oM 123] rAtavAla 134 zetaka 125 lAr3asikhA 126 lADa 127 lAI zrI zrImAlI 128 lUvecI 12ha lauhANA 130 logA 131 velahIyA 132 bAgar3a 1'33 vIryar3A 134 vAMgalIya 135 vaisu 136 vopar3I 137 zravaNapagA 136 zrImAla 140 zrIzrImAla 141 satyAga 142. sarasaIyA 143 sahalA 144 sahasarar3A 145 sahilavAla 1.46 sAcurA 147 sAmurA 148 sANDerA 146 sauMdarA 150 saurohiyA~ 151 soharA 152 suhar3avAla 153 suhavAla 154 gA 155 seriyA 156 sonI 157 soraThiyA 158 soDavAla 156' harasurA 1600 hArlara 161. laeNmbaDa [25 106 maDAhaTA 110 maMDova 111 mar3akesarA 86 pallIvAla 112 mAthura 138 zrIgor3a ina caurAsI jJAtiyoM ke nAmoM para dRSTipAta karane para inakA nAmakaraNa sthAnoM ke nAma se huA siddha hotA hai / 'vimalaprabaMdha yAdi meM vaizyoM kI sAr3I bAraha nAta kI gAthA isa prakAra hai :-- zrI zrImAlA, uesA klInamiNa tahA~ meDate, vizverA, DiMDyA, khaNDyA, tada nagarA / harisaurA, jAIllA, puSkara taha DiDiyar3A, khaNDilavAla zraddhaya vArasa jAI hAteM // inameM khaNDelavAloM kI AdhI jJAti mAnane kA kAraNa spaSTa nahIM hai| yadi inameM A jaina aura mAthe jainetaru do bheda mAna kara caleM to bhI vizveza, khamudrA yAdi jJAtiyoM kA jaina hone kA koI pramArI nahIM Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16] :: prAgvATa - itihAsa :: caurAsI jaina jJAtiyoM ke saMbaMdha meM saubhAgyanaMdiri kA saMvat 1578 meM racita 'vimala - caritra' bahuta-sI mahatvapUrNa sUcanAyeM detA hai / parantu usakI presakApI maiMne muni jinavijayajI se maMgavA kara dekhI to vaha bahuta zuddha hone se kucha bAteM aspaSTa sI pratIta huI / isaliye unakI carcA yahAM nahIM karatA hU~ / ukta graMtha meM dasA-vIsA-bheda kI utpatti ke sambandha meM bhI varttamAna mAnyatA se bhinna hI prakAra kA varNana milatA hai / isake anusAra yaha bheda prAcIna samaya se hai / kisI bArahavarSI duSkAla ke samaya meM annAdi nahIM 1 sAr3hI bAraha nyAta aura dasAmilane se kucha logoM kA khAna-pAna evaM vyavahAra dUSita ho gayA / sukAla hone para bhI bIsA bheda ve kucha burI bAtoM ko chor3a na sake, isIliye jJAti unakA sthAna nIcA mAnA gayA aura taba se dasa bisvA aura bIsa bisvA ke AdhAra se laghuzAkhA bRhadazAkhA prasiddha huI / vAstava meM vizeSa kAraNavaza kabhI kisI vyakti yA samAja meM koI samAjaviruddha va anAcAra kA doSa A gayA ho usakA daNDa jainadharma ke anusAra zuddha dharmAcaraNa ke dvArA mila hI jAtA hai / kala kA mahAn pApI mahAn dharmAtmA bana sakatA hai| jainadharma kabhI bhI dharmAcaraNa ke pazcAt usako alaga rakhane yA usakI saMtati ko nIcA dekhane kA samarthana nahIM karatA / isaliye aba to ina dasA - bIsA - bhedoM kI samApti ho hI jAnI caahie| bahuta samaya unakI saMtati ne daNDa bhoga liyA / vAstava meM unakA koI doSa nahIM / samAna dharmI hone ke nAte ve hamAre samAna hI dharma ke adhikArI hone ke sAtha sAmAjika suvidhAoM ke bhI adhikArI haiM / hamAre pUrvaja bhI to pahile jaisA ki mAnA jAtA hai kSatriya Adi vividha jJAtiyoM ke the aura unameM mAMsa, madirAdi khAna-pAna kI azuddhi thI hii| para jaba hama jainadharma ke jhaNDe ke nIce A gaye to hamArI pahile kI sArI bAteM evaM anAcAra bhulAye jAkara hama saba eka hI ho gaye / isI taraha udAra bhAvanA se hameM apane tuccha bhedoM ko visAra kara unheM svadharmI vAtsalya kA nAtA aura sAmAjika adhikAra pUrNarUpa se dekara prAmANita karanA caahie| jainAcAryoM ne namaskAramaMtra ke mAtra dhAraka ko svadharmI kI saMjJA dete huye unake sAtha samAna vyavahAra karane kA upadeza diyA / apane pUrvAcAryoM ke una upadezoM ko zravaNa kara jainadharma ke Adarza ko apanAnA hI hama sabakA karttavya hai / jainadharma meM jJAtivAdasambandhI kyA vicAradhArA thI, kisa prakAra kramazaH ina jJAtiyoM kA tAMtA bar3hatA calA gayA ina saba bAtoM kI carcA Upara ho cukI hai| usase hama isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki mUlata: 'jJAti' zabda jJAtivAda kA kuprabhAva aura janma se sambandhita thA / eka prakAra ke vyaktiyoM ke samUhavizeSa kA sUcaka thA / usase jainettara graMthoM meM jJAtivAda hote 2 yaha zabda bahuta sImita artha meM vyavahRta hone lagA, jisase hama Aja jJAtiyoM kI saMjJA dete haiM, ve vAstava meM kula yA vaMza kahe jAne cAhie / bhAratavarSa meM jJAtiyoM ke bheda aura uccatA nIcatA kA bahuta adhika pracAra huA / isase hamArI saMgha zakti kSINa ho gaI / ApasI matabheda ugra bane aura unhIM ke saMgharSa meM hamArI zakti barabAda huii| Aja hameM apane pUrva atIta ko phira se yAda kara hama saba kI eka hI jJAti hai isa mUla bhAvanA kI ora punarAgamana karanA hogA / kama se kama jJAtigata uccatA nIcatA sparzAsparza kI bhedabhAvanA, ghRNAbhAvanA aura dveSavRtti kA unmUlana to karanA hI par3egA / jJAtiyoM aura unake gotroM sambandhI jainetara sAhitya bahuta vizAla hai / jainasAhitya meM isake sambandha meM prAcIna sAhitya hai hI nahIM | isake kAraNoM para vicAra karane para mujhako eka mahatvapUrNa sAMskRtika aMtara kA patA calA / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: bhUmikA :: [ 17 vaha yaha hai ki vaidikadharma meM cAroM varNoM' kI sthApanA ke pazcAt unake dhArmika aura sAmAjika adhikAra, AjIvikA ke dhaMdhe Adi bhinna 2 nizcita kara diye gaye, isaliye unake sAmane bAra 2 yaha prazna Ane lagA ki yaha varNavyavasthA kI zuddhatA kaise TikI rahe / isaliye unhoMne raktazuddhi ko mahattva diyA aura uccatA nIcatA aura sparzAsparza ke vicAra prabala rUpa se rUr3ha ho gaye / pratyeka vyakti ko apane gotra Adi kA pUrA smaraNa va vicAra rahe; isIliye gotra zAkhApravara Adi kI utpatti, unake pArasparika saMbaMdha Adi ke saMbaMdha meM bahuta se graMthoM meM vicAra kiyA gayA jaba ki jainadharma isa mAnyatA kA virodhI thA / usameM kisI bhI jJAti athavA varNa kA ho, usake dhArmika adhikAroM meM koI bhI antara nahIM mAnA gayA / sAmAjika niyamoM meM yadyapi jainAcAryoM ne vizeSa hastakSepa nahIM kiyA, phira bhI jainasaMskRti kI chApa to sAmAjika niyamoM para bhI par3anI avazyaMbhAvI thI / AThavIM zatAbdI ke lagabhaga jaba jainAcAryo ne eka naye kSetra meM jainadharma ko pallavita aura puSpita kiyA to navIna pratibodhita jJAtiyoM kA saMgaThana Avazyaka ho gayA / unhoMne icchA se zrImAla, pauravAla aura osavAla ina bhedoM kI sRSTi nahIM kI / ye bheda to manuSya ke saMkucita 'ahaM' ke sUcaka haiN| inakA nAmakaraNa to nivAsasthAna ke pIche huA hai / jainAcAryoM ne to ina saba meM ekatA kA zaMkha phUMkane ke liye svadharmI vAtsalya ko hI apanA saMdeza bnaayaa| unhoMne apane anuyAyI samasta jainoM ko svadharmI hone ke nAte eka hI saMgaThana meM rahane kA upadeza diyA / bhedabhAva ko unhoMne kabhI protsAhana nahIM diyA / yaha to manuSyoM kI khuda kI kamajorI thI ki jainadharma ke usa mahAna Adarza evaM pAvana siddhAnta ko ve apane jIvana meM bhalIbhAMti panapA nahIM sake / para jaba AThavIM zatAbdI se bArahavIM zatAbdI ke madhyavarttI jaina itihAsa ko TaTolate haiM to hameM jainAcAyya ke AcAroM meM zithilatA joroM se bar3hane lagI kA spaSTa ullekha milatA hai / usakA mUla kAraNa unakA jaina caityoM meM nivAsa karanA thA / isI se yaha kAla 'caityavAsa kA prAbalya' ke nAma se jaina itihAsa va sAhitya meM prasiddha huA milatA hai / jaba jaina muni nirantara bihAra ke mahAvIra - mArga se kucha dUra haTa kara eka hI caitya meM apanA mamatva sthApita kara rahane lage yA lambe samaya taka eka sthAna para rahane se mamatva bar3hatA calA gayA; yadyapi unakA caityAvAsa pahilepahila sakAraNa hI hogA, merI mAnyatA ke anusAra jaba ina navIna jJAtiyoM kA saMgaThana huA to inako jainadharma meM vizeSa sthira karane ke liye jaina caityoM kA nirmANa pracuratA se karavAyA jAne lagA aura niraMtara dhArmika upadeza dekara jaina AdarzoM se zrota-prota karane ke liye munigaNoM ne bhI apane vihAra kI maryAdA ko zithila karake eka sthAna para -- una caityoM meM adhika kAla taka rahanA Avazyaka samajhA hogA / parantu manuSya kI yaha kamajorI hai ki eka bAra nIce likhe yA phira vaha U~ce uThane kI ora agrasara nahIM hokara nimnagAmI hI banA calA jAtA hai / eka doSa se aneka doSoM kI utpatti hotI hai| choTe-se chidra se surAkha bar3hatA calA jAtA hai / caityAvAsa kA pariNAma bhI yahI huA / apane upadeza se nirmANa karavAye gaye mandiroM kI vyavasthA bhI una jaina muniyoM ko saMbhAlanI pdd'ii| una caityoM meM adhika Aya ho, isalie devadravya kA mahAtmya bar3hA / dravya adhika saMgraha hone se usake vyavasthApaka jainAcAryoM kI vilAsitA bhI bar3hI / kramazaH ziSya aura anuyAyiyoM kA lobha bhI bddh'aa| apane anuyAyI kisI dUsare zrAcArya ke pAsa nahIM cale jAyeM, isalie bAr3AbaMdI bhI prAraMbha huI / 'tuma to hamAre amuka pUrvaja ke pratibodhita ho; isalie tumhAre Upara hamArA adhikAra hai, tumheM isI caitya athavA gaccha ko mAnanA cAhie' ityAdi bAtoM ne zrAvakoM ke diloM meM eka dIvAra khar3I karadI / apane 2 gaccha, AcArya Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ] :: prAravATalehAsa: evaM caityoM kA mamatva sabhI ko prabhAvita kara vizAla jaina saMgha kI udAra bhAvanA ko eka saMkucita bAr3AbaMdI meM sImita kara baiThA / saMcipta meM jainadharma ke AdarzoM se cyuta hone kI yahI kathA hai / hama meM eka samaya kisI kAraNavaza koI kharAbI gaI to usase cipaTA nahIM rahanA hai| usakA saMzodhana kara punaH mUla Adarza ko apanAnA hai| hamAre AcAryoM ne yahI kiyaa| AThavIM zatAbdI ke mahAn AcArya haribhadrasari ne caityavAsI kI bar3I bhartsanA kii| gyArahavIM zatAbdI meM kharataragaccha ke prAcArya jinezvaramari ne to pATaNa meM Akara caityavAsiyoM se bar3I joroM se Takkara lii| inase lohA lekara unhoMne unake sudRr3ha gar3ha ko zithila aura zrIhIna banA diyA / caityavAsa ke khaNDahara jo thor3e bahuta raha sake, unheM jinavallabhasUri aura jinapatisUri ne eka bAra to dAhasA diyaa| 'gaNadharasArdhazatakabRhavRtti' aura 'yugapradhAnAcArya guruvAvalI' meM isakA varNana bar3e vistAra se pAyA jAtA hai| 'saMghapaTTakavRtti' Adi graMtha bhI tatkAlIna vikAroM evaM saMgharSa kI bhalIbhAMti sUcanA dete haiM / __hAM to maiM jisa viSaya kI ora pAThakoM kA dhyAna AkarSita karanA cAhatA thA vaha hai svadharmI vAtsalya isakA vizad nirUpaNa AThavIM zatAbdI se caudahavIM zatAbdI ke graMthoM meM milatA hai aura hamArI bheda-bhAvanA ko chinna-bhinna kara dene meM yaha svadharmI vAtsalya eka amogha zAstra hai| jo jainadharma kI pAvana chAyA ke nIce AgayA vaha cAhe kisI bhI jJAti kA ho, kisI bhI vaMza kA ho, usake pUrvaja yA usane svayaM itaH pUrva jo bhI bure se bure kAma kiye ho, jaina hone ke bAda vaha pAvana ho gayA, zrAvaka ho gayA, jainI ho gayA, zramaNopAzaka ho gayA aura usase pUrva saikar3oM varSoM se jaina dharma ko dhAraNa karane vAle zrAvakoM kA svadharmI baMdhu ho gyaa| aba to gale se gale mila gaye, eka dUsare ke sukha-dukha ke bhAgI bana gaye, paraspara meM dharma ke preraka bana gaye, dharma se girate hue bhAI ko uThA kara use punaH dharma meM pratiSThita karane vAle bana gaye-vahAM bheda-bhAva kaisA ? isa Adarza ke anuyAyiyoM ke liye aMtarajJAtIya vivAha kA prazna hI nahIM uThanA cAhie / vAstava meM jainadharma meM antarajJAti koI vastu hai hI nhiiN| jainadharma meM to koI jJAti hai hI nahIM / hai to eka jainajJAti / saba ke dhArmika aura sAmAjika adhikAra samAna haiM / jJAtiyoM ke lebala to tIna kAraNoM se hote haiM / pahalA kAraNa hai pratiSThita vaMzaja ke nAma se usakI saMtati kA prasiddha honA, dUsarA AjIvikA ke liye jisa dhaMdhe ko apanAyA jAya usa kArya se prasiddhi pAnA jaise kisIne bhaeDAra yA koThAra kA kArya kiyA to ve bhaMDArI yA koThArI ho gaye, kisI ne tIrthayAtrArtha saMghanikAlA to ve saMghavI hogaye, yAne kisI kAryavizeSa se usa kAryavizeSa kI sUcaka jo saMjJA hotI hai vaha Age cala kara jJAti va gotra bana jAte haiM / tIsarA sthAnoM ke nAma se / jisa sthAna para hama nivAsa karate haiM, usa sthAna se bAhara jAne para hameM koI pUchatA hai ki Apa kahAM ke haiM, kahAM se Aye to hama uttara dete haiM ki amuka nagara athavA grAma se Aye haiM aura usI nagara, grAma ke nAmoM se hamArI prasiddhi ho jAtI hai| jaise koI rAmapura se Aye to rAmapuriyA, phalodI se Ane vAle phalodiyA / ataH hameM ina bhedoM para adhika bala nahIM denA caahie| ____ jo bAteM mUlarUpa se hamArI acchAI aura bhalAI ke liye thIM, hamAre unnata hone ke liye thIM ve hI hamAre liye ghAtaka siddha ho gii| Aja to hamAre meM kharAbI yahA~ taka ghusa gaI hai ki hamArA vaivAhika saMbaMdha jahAM taka hamAre grAma aura nagara meM ho dUsare grAma meM karane ko hama taiyAra nahIM hote| dUsare prAnta vAle to mAnoM hamAre se bahuta hI bhinna haiN| sAdhAraNa khAna-pAna aura veSa-bhUSA aura rIti-ravAjoM ke aMtara ne hamAre diloM meM aisA bheda Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamikA jamA liyA hai ki eka hI jJAti ke loga dUsare prAnta vAloM ke sAtha vaivAhika saMbaMba karane meM sakucAte haiM / khaira, una meM to asuvidhAyeM bhI Age AtI haiM, para eka hI grAma meM basane vAle prosavAla, pauravAla aura zrImAloM meM to khAnapAna, veSa-bhUSA aura rIti-rivAjoM meM koI antara nahIM hotA to phira vaivAhika saMbaMdha meM ar3acana kyoM / vAstava meM to aisA saMbaMdha bahuta hI suvidhAjanaka hotA hai| apanI jJAti ke lar3akoM meM mAna lIjiye vaya, zikSA, saMpatti, ghara-gharAnA Adi kI dRSTi se cunane meM asuvidhA ho, cuki bahuta thor3e sImita gharoM meM se cunAva karane para manacAhA yogya vara milanA kaThina hotA hai jaba ki jarA vistRta dAyare meM yogya vara milane kI suvidhA adhika rahatI hai / isaliye ina bhedabhAvoM kA aMta to ho hI jAnA caahie| bhUmikA AvazyakatA se adhika lambI hogaI, ataH maiM aba anya bAtoM kA lobha saMvaraNa kara upasaMhAra kara detA huuN| prastuta itihAsa ke lekhaka zrI lodAjI kI dRSTi aitihAsika tathyoM ko prApta kara prakAza meM lAne kI adhika rahI hai / vAstava meM yahI itihAsakAra kA kartavya hotA hai| aMdhakAra to sarvatra vyApta hai hii| usameM se prakAza kI cingArI jahAM bhI, jo bhI, jitanI bhI mila jAya, usase lAbha uThA lenA hI vivekI manuSya kA kartavya hai| vaijJAnika dRSTi satya kI jijJAsA se saMbaMdhita rahatI hai| vaha dera kacare meM se sAra padArtha ko grahaNa kara athavA DhUMDha kara svIkAra karatA hai| jaina jJAtiyoM kA itihAsa-nirmANa karanA bhI bar3A bIhar3a mArga hai| sthAna-sthAna para bhayaMkara jaMgala lage haye haiM, isase satya evaM prakAza kI jhAMkI maMda ho gaI hotI hai| usameM se tathya ko pAnA bar3A zramasAdhya aura samayasAdhya hotA hai| abhI taka zrosavAla, agravAla, mAhezvarI aura anya jJAtiyoM ke jo itihAsa ke bar3e 2 pothe prakAzita huye haiM, unameM adhikAMza ke lekhaka ina madhyavartI jaMgaloM ke kAraNa bhaTaka gaye-se lagate haiN| kucha eka ne tathya ko pAne kA prayatna kiyA hai, para sAdhanoM kI kamI, aprAmANika pravAdoM aura kiMvadantiyoM kA bAhulya unako mArga prazasta karane meM kaThinAI upasthita kara detA hai| lodAjI ko bhI de saka asuvidhAyeM aura kaThinAiyeM huI haiN| para unhoMne unameM nahIM ulajha kara kucha sulajhe huye mArga ko apanAyA hai yahI ullekhanIya bAta hai| sAdhanoM kI kamI evaM asta-vyastatA ke kAraNa isa itihAsa meM bhI kucha bAteM ThIka-sI sulajha nahIM sakI haiN| isaliye nirdhAnta to nahIM kahA jA sakatA, phira bhI yaha prayatna avazya hI satyonmukhI hone se sarAhanIya hai| abhI sAmagrI bahuta adhika bikharI par3I hai| unheM jitanI prApta ho sakI, ekatrIkaraNa karane kA unhoMne bharasaka prayatna kiyA, para mArga abhI bahuta dUra hai, isaliye hameM isa itihAsa ko prakAzita karake hI saMtoSa mAna kara virAma le lenA ucita nahIM hogA / hamArI zodha nirantara cAlU rahanI cAhie aura java bhI, jahAM kahIM bhI jo bAta navIna evaM tathyapUrNa mile usako saMgrahita karake prakAza meM lAne kA prayatna niraMtara cAlU rakhanA Avazyaka hai| anta meM apanI sthiti kA bhI kucha spaSTIkaraNa kara dN| yadyapi gata paccIsa varSoM se maiM nirantara jainasAhitya aura itihAsa kI zodha evaM adhyayana meM lagA rahA hUM aura jainajJAtiyoM ke itihAsa kI samasyA para bhI yathAzakya vicAraNA, anveSaNA aura adhyayana cAlU rahA hai| phira bhI saMtokajanaka prAcIna sAmagrI upalabdha nahIM hone se jaisI cAhie vaisI saphalatA abhI prApta nahIM ho sakI / isaliye vizeSa kahane kA adhikArI maiM apane Apako abhI anubhava nahIM krtaa| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. ] prAgvATa-tihAsa: gata varSa mere yahAM zrIyut lodAjI padhAre aura isa itihAsa kI bhUmikA likha dene kA anurodha kiyaa| maiMne apanI anadhikAra aura ayogyatA kA anubhava hote huye bhI unake premapUrNa Agraha ko isaliye svIkAra kiyA ki isI nimitta se apane aba taka ke adhyayana kA pariNAma jaina vicAra-dhArA aura apane vicAra prakAza meM sAne kA kucha suyoga milegA hii| mujhako saMtoSa hai ki maiM apane una vicAroM ko mUrtarUpa dene ko isa bhUmikA ke dvArA samartha huA huuN| ____ maiM prAgvATa-itihAsa-prakAzaka-samiti ke isa saprayatna kI prazaMsA karatA huA unakI saphalatA kI badhAI detA haiN| unhoMne jisa dhIraja aura dravya ke sadvyaya dvArA isa kArya ko sucAru rUpa se saMpanna hone meM dakSatA batalAI hai vaha avazya hI anukaraNIya hai| itihAsa kA kArya koI jhaTapaTa aura khar3edama karanA cAhe to vaha itihAsa banegA nahIM, kiMvadantiyoM aura DhakosaloM kA eka saMgrahamAtra ho jAvegA / isaliye pada-pada para jisake lie sAdhana apekSita hoM, pramANa ke binA eka akSara bhI likhanA kaThina ho usa itihAsa ke sAdhanoM ko juTAne, unako silasilevAra sajAne aura unameM se tathya ko samajhAne meM samaya lagatA hI hai| utAvala aura adhairya kA yaha kArya nahIM hai| samiti ke saMcAlakoM ne isa kArya kI gurutA ko samajha kara use saphala banAne meM jo sahayoga diyA hai yaha bahuta hI sarAhanIya hai| zrIyut lor3hAjI ke premapUrNa Agraha se mujhe yaha bhUmikA likhane kA suyoga prApta huA, isaliye maiM unako mI dhanyavAda diye binA nahIM raha sktaa| unakI kAvya-pratibhA ke sAtha satya kI jijJAsA aura itihAsa kI ruci dinoMdina bar3hatI rahe yahI merI maMgala kAmanA hai / nAhaToM kI gavAr3a abhaya jaina granthAlaya -agaracanda nAhaTA bIkAnera Azvina kRSNA 5 saM0 2010 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka : zrI daulatasiMha lor3hA 'araviMda' bI. e. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA bhAratavarSa kA sarvAMgINa itihAsa aura usa para jJAtiyoM kA itihAsa evaM jaina itihAsa ke prati udAsInatA banI rahane para prabhAva sAhitya meM dharmagrantha aura itivRtta ye do pakSa hote haiM / dharmagranthoM meM pAgama, nigama, zruti, saMhitA, smRti Adi granthoM kI aura itivRtta meM kAvya, kathA, purANa, caritra, nATaka, kahAnI, itihAsa Adi pustakoM kI gaNanA bhArata ke sarvAMgINa itihAsa mAnI jAtI hai| bhArata nivRSimArgapradhAna deza vizruta rahA hai, ataH yahA~ dharmagranthoM kA meM kaThinAiyA~ sRjana hI pramukhataH huA hai aura kAvya, kathA, purANa, caritra, nATaka, kahAnI, itihAsa bhI dharmavIra, dharmAtmA, dharmadhvaja, dharma para calane vAle avatAra, tIrthakara, saMta, yogI, RSi, muniyoM ke hI likhe gaye haiM / bhArata meM jaba se musalamAnoM ke AkramaNa hone prArambha hone lage, taba se yavana-AkramaNakAriyoM se lohA lenevAle rAjaputra rAjAoM ke varNana likhane kI prathA pracalita huI / isa prathA kA Adipravartaka bhATa caMda varadAI hai, jisane sarva prathama dillIpati pRthvIrAja cauhAna kI khyAti amara karane ke lie 'pRthvIrAja rAso' kI racanA kii| hama 'pRthvIrAja rAso' ko kAvya to kahate haiM, sAtha meM usako itihAsa kA sarvaprathama grantha bhI kaha sakate haiM / ___ sAhitya ke dharmagranthapakSa ke viSaya meM yahA~ kucha nahIM kahanA hai / itivRttapakSa bhI dharma aura dharmAtmApuruSoM se hI vaise pUrNarUpeNa prabhAvita hai| aise nivRttimArga pradhAna bhArata ke vAGgamaya meM phira sarvasAdhAraNa varga, jJAti, kula-saMbaMdhI varNanoM kA pUrA 2 milanA to dUra yat kiMcit bhI mila jAnA Azcarya kI vastu hI samajhanI caahie| vikrama kI AThavIM zatAbdI meM jaina kulaguruoM ne apane 2 zrAvakoM ke kuloM kA varNana likhane kI prathA ko pracalita kiyA thA / mere anumAna se cAraNoM ne evaM bhaTTakaviyoM ne rAjaputra kuloM evaM anya jJAtiyoM ke kula, vaMzoM ke varNanoM ke likhane kI paripATI bhI isI samaya ke Asa-pAsa prAraMbha kI hogii| isase pahile viziSTa puruSoM, rAjavaMzoM ke hI varNana likhane kI prathA rahI hai| itivRttagraMthoM meM itihAsa kA kSetra atyanta vyApaka hai| kAvya, kathA, nATaka, caritra, kahAnIpustakoM meM koI eka adhinAyaka ke pIche kathAvastu hotI hai; parantu itihAsa eka deza, eka rAjya, eka prAnta, eka jJAti, eka kula, eka varga, eka dala, eka yuga athavA samaya vizeSa kA hotA hai / mahamUda gajanavI ke AkramaNa ke samaya se rAjaputra rAjAoM Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : prAgvATa - itihAsa :: ke zaurya, vIratA, niDaratA ne bhArata ke lekhakoM ko prabhAvita kiyA aura ve unakI kIrtti meM kAvya, kathA, rAsa, rAso, nATaka, caMpU likhane lage / rAjAoM ne apanI rAjasabhA meM bar3e 2 vidvAnoM, kaviyoM evaM lekhakoM ko Azraya diyA aura unase apanI kIrtti meM aneka prazaMsAgrantha likhavAye aura unhoMne svataH bhI likhe / bhArata meM musalamAnI rAjya lagabhaga sAta sau varSoM se bhI Upara jamA rhaa| isa kAla meM kaI rAjA huye, kaI rAjya bane aura naSTa huye; kaI prAcIna rAjakula naSTa huye aura kaI navIna rAjakula udbhUta huye| aisI asaMbaddha evaM kramabhaMga sthiti meM bahuta kama rAjya aura rAjakula yavanazAsana ke sampUrNa samaya bhara meM apanI akSuNNa sthiti banAye rakhane meM samartha ho sake / udayapura (medapATapradeza) ke mahArANAoM kA hI eka rAjavaMza aisA hai, jisakA rAjya udayapura ( medapATa pradeza) para pUre eka sahasra varSoM se arthAt bApA rAvala se lagA kara Aja taka aneka viSama paristhitiyoM, kaSToM, vipattiyoM kA sAmanA karake bhI apane kuladharma kI rakSA karatA huA apanA rAjya Aja taka vidyamAna rakha sakA hai / jo rAjavaMza jaba taka prabhAvaka rahA, usake yazasvI puruSoM, rAjAoM kA varNana likhA jAtA rahA aura jaba vaha ukhar3A, usake bhAvI puruSoM kA varNana granthabaddha nahIM ho sakA aura usa rAjavaMza ke varNana kI zrRMkhalA bhaMga ho gaI / navIna rAjavaMza ne prAcIna rAjavaMza dvArA saMgrahIta evaM likhavAye huve sAhitya ko bhI naSTa karane meM apanI tRpti mAnI / yavanazAsakoM ne jahA~ bhI apanA rAjya jamAyA, vahAM pahile jisa rAjavaMza kA rAjya thA usakI kIrtti ko amara rakhane vAlI vastuoM kA sarvaprathama nAza kiyA, usa rAjya ke maMdiroM ko tor3A, unheM masjidoM meM parivartita kiyA, sAhitya-bhaMDAroM meM agni lagAI, graMthoM ko sarovaroM meM prakSipta karavAye ! yavana- zAsakoM ke ina amAnuSika kukRtyoM se bhArata kI kalA ko aura bhArata ke sAhitya ko atyadhika hAni pahu~cI hai; jisakI kalpanA karake bhI hamArA hRdaya bhara AtA hai / phira bhI hamAre pUrvajoM ne durgama sthAnoM meM sAhityabhaNDAroM ko pahu~cA karake bahuta kucha sAhitya kI rakSA kI hai| jaisalamera kA jagavizruta jaina jJAna bhaNDAra Aja bhI apanI vizAlatA evaM apane prAcIna graMthoM ke kAraNa deza, videza ke vidvAnoM ko AkarSita kara rahA hai / yavanoM ne bhArata kA sAhitya bahuta hI naSTa kiyA; parantu phira bhI jo kucha prApta hai agara vaha bhI nizcita zailI se zodhA jAya to vizvAsa hai ki bhArata kA kramabaddha itihAsa bahuta adhika saphalatA ke sAtha likhA jA sakatA hai| Aja bhI agaNita tAmapatra, zilAlekha, pratimAlekha, prazastigraMtha, paTTAvaliyAM khyAteM aura kAvya, nATaka, kahAniyAM, caMpU prApya haiM; jinameM kaI eka rAjavaMzoM kA, zrImaMta puruSoM kA, dAnavIra, dharmAtmAjanoM kA evaM kuloM kA varNana prApta ho sakatA hai aura atirikta isake bhinna 2 samaya ke rIti-rivAja, rahana-sahana, khAna-pAna, kalA-kauzala, vyApAra Adi ke viSaya meM bahuta kucha paricaya mila sakatA hai / 1 hamAre lie yaha bahuta hI lajjA evaM duHkha kI bAta hai ki bhArata kA kramabaddha athavA yathAsaMbhavita itihAsa likhane kA bhAva bhI pahile pahila pAzcAtya vidvAnoM ke mastiSkoM meM utpanna huA aura unhoMne parizrama karake bhArata kA itihAsa jaisA unase bana sakA unhoMne likhA / Aja jitane bhI bhArata meM itihAsa likhe huye milate haiM, ve yA to pAzcAtya vidvAnoM ke likhe huye haiM yA phira unakI zodha kA lAbha uThAkara likhe gaye haiM athavA anuvAdita haiM / pAzcAtya vidvAn saMskRta aura prAkRta bhASAoM ke jJAna se anabhijJa haiM aura bhArata kA adhikAMza sAhitya prAkRta aura saMskRta meM ullikhita hai aura avaziSTa prAntIya bhASAoM meM / koI bhI videzI vidvAn jo kisI anya deza kI pracalita evaM prAcIna bhASAoM meM aniSyAta raha kara usa deza kA itihAsa likhane meM kitanA saphala ho 4 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanI:: sakatA hai, sahaja samajha meM A sakatA hai isa doSa ke kAraNa pAzcAtya vidvAnoM ne bhArata kA itihAsa likhane meM bar3I 2 truTiyAM kI haiN| unhoMne jo milA, jaisA usako artha, Azaya samajhI usake AdhAra para apanA mata sthira karake likha diyA aura vaha kucha kA kucha likhA gyaa| phira bhI hama itanA unakA AbhAra mAneMge ki bhArata meM kramabaddha itihAsa likhane kI preraNA evaM bhAvanA pAzcAtya vidvAnoM dvArA hI hamAre mastiSkoM meM utpanna huii| uparyukta kathana se yaha nahIM artha nikAlA jA sakatA ki bhArata meM itihAsa-viSaya se avagati thI hI nhiiN| 'mahAbhArata' bhI to eka itihAsa kA hI rUpa hai / parantu tatpazcAt aise grantha kramazaH nahIM likhe gye| agara likhe gaye hote to Aja bhArata ke itihAsa meM jo kramabhaMgatA dRSTigata hotI hai, vaha nahIM hotI aura pUrvajoM kA kramabaddha iMtihAsa sahaja likhA jA sktaa| samrATa azoka kA itihAsajJa sadA AbhAra mAneMge ki jisane sarva prathama zilA-lekha likhavAne kI prathA ko janma diyaa| yaha prathA Age jAkara itanI vyApaka, priya aura sahaja huI ki rAjavaMzoM ne, pratiSThita kuloM ne, zrImaMtoM ne zilApaTToM meM apanI prazastiyAM utkIrNita karavAI, pratimAoM para apane paricayayukta lekha khudavAye, jo Aja bhI sahasroM kI saMkhyA meM prApta haiN| yavanazatru jitanA sAhitya ko naSTa kara sake, utanA zilA-lekhoM ko nahIM, kAraNa ki ve pratimAoM ke mastiSka bhAga ko hI tor3a kara raha jAte the aura zilA-lekha to pratimAoM ke nIce athavA AzanapaTToM para evaM pRSTha bhAgoM para utkIrNita hote haiM, phalataH ve yavanoM ke krUrakaroM dvArA naSTa evaM bhaMga hone se adhikAMzataH aura prAyaH baca gye| AkramaNa ke samaya hamAre pUrvaja bhI pratimAoM ko guptasthaloM meM, bhUgRhoM meM sthAnAntarita kara dete the aura isa prakAra bhI aneka pratimAyeM khaNDita hone se bacAlI gii| maMdiroM meM jo Aja bhI guptabhaMDAra, jinako bhUgRha bhI kahate haiM banAye jAte haiM, inakI banAne kI prathA pramukhataH yavana-AtatAyiyoM ke AkramaNa ke bhaya ke kAraNa hI saMbhUta huI athavA vRddhi ko prApta huI pratIta hotI hai / itihAsa ke pramukha evaM vizvasta sAdhanoM meM zilA lekha, tAmrapatra hI adhika mUlya kI vastuyeM mAnI jAtI haiM / yaha to huA bhAratavarSa ke itihAsa aura usakI sAdhana-sAmagrI ke viSaya meM / __ aba bar3I duHkha kI bAta jo prAyaH mere anubhava meM AI hai vaha yaha hai ki Aja ke rASTrIyavAdI evaM apane ko bhAratamAtA kA bhakta samajhane vAle, jJAtibheda ke virodhI yaha dhAraNA rakhate haiM ki aba jJAtIya itihAsa likhanA jJAtIya-itihAsa ke prati jJAtimata ko aura sudRr3ha karanA athavA usako puSTa banAnA hai / acche 2 itihAsajJa evaM hamArI udAsInatA aura itihAsakAra bhI isa dhAraNA se grasta haiN| maiM svayaM bhI jJAtimata kA poSaka evaM samarthaka usakA duSprabhAva nahIM hU~ aura phira jaina itihAsakAra to jJAtimata kA samarthana hI kaise karegA, jabaki jainamata jJAtibheda kA prabala zatra rahA hai aura jainasamAja kI saMsthApanA jJAtimata ke virodha meM hI huI hai| jaba maiMne isa prAgvATa-itihAsa kA lekhana prAraMbha kiyA thA, to mere aneka mitra isa kArya se aprasanna hI huye ki tumane jJAtIya bheda ko sudRr3ha karane vAlA yaha kaisA kArya uThA liyaa| isa kArya ko prArambha karane ke pahile maiMne bhI isa para bahuta hI vicAra kiyA ki maiM yuga kI zubhecchA ke viruddha to nahIM calanA cAhatA hUM, maiM vizuddha rASTrIyatA ko apane isa kArya se koI hAni to nahIM pahu~cAUMgA / anta meM maiM isa anta para pahu~cA ki koI bhI sabala rASTra agara apane rASTra kA sarvAGgINa itihAsa banAnA cAhegA to use itihAsakArya ko kaI eka vibhAgoM meM vibhakta karanA par3egA aura Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 1 :: prAgvATa - itihAsa :: aisA pratyeka vibhAga unhIM puruSoM ke adhikAra meM denA par3egA ki usa vibhAga meM Ane vAle viSayoM se unakA paramparita sambandha rahA hogA / samajhiye hama bhAratavarSa kA hI sarvAGgINa itihAsa likhane baittheN| aise sarvAGgINa itihAsa meM bhAratavarSa meM rahI huI sarvajJAtiyoM ko sthAna milegA hI / viSayoM kI chaTanI karane ke pazcAt kula, jJAti, vaMzoM ke nAmollekha karake hI hama bhUtakAla meM hue mahApuruSoM ke varNana likhane ke liye bAdhita hoNge| jaise vIroM ke adhyAya meM bhAratabhara ke samasta vIroM ko yathAyogya sthAna milegA hI, phira bhI vaha vIra kSatriya thA, brAhmaNa thA vaizya thA athavA anya jJAti meM utpanna huA thA - kA ullekha usake kula kA paricaya dete samaya to karanA hI par3egA | kula kA paricaya dete samaya bhI vaha kSatriya thA athavA amuka jJAtIya - itanA likha dene mAtra se artha siddha nahIM hogA / vaha raghuvaMzI thA athavA candravaMzI / phira vaha zIzodiyA kulotpanna thA athavA cauhAna, rAThor3a, paramAra, taumara, solaMkI ityAdi / aba sociye jJAtibheda ke virodhI itihAsapremI aura itihAsakAra ko jaba ukta saba karane ke liye bAdhya honA anivAryyataH pratIta hotA hai, taba sIdhA kSatriya, vaizya, brAhmaNAti kA itihAsa likhane meM athavA kisI peTAjJAti kA itihAsa likhane meM jo apekSAkRta sahaja aura sIdhA mArga hai phira thAnAkAnI kyoM / maiM to isa pariNAma para pahu~cA hUM ki pratyeka peTAjJAti athavA jJAti apanA sarvAMgINa evaM sacce itihAsa kA nirmANa karAve aura phira rASTra ke uttaradAyI mahApuruSa aise jJAtIya itihAsoM kI sAdhana-sAmagrI se apane rASTra kA sarvAMgINa itihAsa likhavAne kA prayatna kare to merI samajha se ye pagaDaMDiyAM adhika saphalatAdAyI hoMgI aura rASTra kA itihAsa jo likhA jAyagA, usameM adhika mAtrA meM sarvAMgINatA hogI aura jJAtibheda ko poSaNa denevAlI athavA usakA samarthana karane vAlI jaisI koI vastu usameM nahIM hogii| rASTra ke agragaNya netA jaba bhI bhAratavarSa kA itihAsa likhavAne kA prayatna prArambha kareMge, unako uparokta vidhi evaM mArga se kArya karane para hI adhika se adhika saphalatA prApta ho sakatI hai / aisA vicAra karake hI maiMne yaha prAgvATajJAti kA itihAsa likhane kA kArya svIkRta kiyA hai| ki merA yaha kArya bhArata ke sarvAMgINa itihAsa ke liye sAdhana-sAmagrI kA kArya degA aura isameM Aye hue mahApuruSoM ko aura anya aitihAsika bAtoM ko to kaise bhI ho sahaja meM nyAya milegA hI aura sarvAMgINa itihAsa lekhakoM kA kucha to zrama, samaya, arthavyaya kama hogA hI / maiM jitanA kAvya aura kavitA kA premI hU~ utanA hI itihAsa kA pAThaka bhI / rUsa, cIna, jApAna, phrAMsa, iTalI, iGgalaiNDa Adi Aja ke samunnata dezoM ke kaI prAcIna aura arvAcIna itihAsa par3he aura unase mujhako aneka bhAMta 2 kI preraNAyeM aura bhAvanAyeM prApta hotI rahIM / pramukha bhAva jo mujha ko saba se prApta huA vaha yaha hai ki hamAre bhArata ke itihAsa meM sarvasAdhAraNa jJAtiyoM ke sAtha meM bhAratavarSa ke itihAsa meM aba taka jainajJAti ko nyAyocita sthAna nahIM milA nyAya nahIM vartA gayA / jahA~ pAzcAtya dezoM ke itihAsoM meM binA bheda-bhAva ke itihAsa ke pRSThoM kI zobhA bar3hAne vAle pratyeka vyakti, vastu vizeSa ko sthAna sasaMmAna pradAna kiyA gayA hai, vahA~ hama Aja se 10 varSa pUrva likhA gayA bhAratavarSa kA koI bhI choTA-bar3A itihAsa uThA kara dekheM to usameM atirikta kSatriya rAjA aura musalamAna bAdazAhoM ke varNanoM ke aura kucha nahIM milegA / kSatriyajJAti ke sAtha hI sAtha bhArata meM brAhmaNa, vaizya aura zUdrajJAtiyAM bhI rahatI AI haiN| ye bhI samunnata huI haiM aura girI bhI haiM / inhoMne bhI bhArata ke utthAna aura patana meM apanA bhAga bhajA hai| inameM bhI aneka vIra, saMta, zrImaMta, dAnavIra, amAtya, mahAmAtya, balAdhikArI, mahAbalAdhikArI, bar3e 2 rAjanItijJa, daMDanAyaka, saMdhivigrahaka, bar3e 2 vyApArI, dezabhakta, dharmapravarttaka, Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .: prastAvanA :: 1k sudhAraka, yoddhA, raNavIra, sevaka huye haiN| phira ina kisI eka ko bhI bhArata ke itihAsa meM sthAna nahIM milane kA kyA kAraNa haiM ? yaha vicAra mujhako Aja taka bhI satAtA rahA hai| aba hamAre rASTrIya bhAvanA vAle itihAsajJoM kA vicAra aura dRSTikoNa vizAla banane lagA hai aura ve nyAyanIti ko lekara itihAsa ke kSetra meM parizrama karate huye dikhAI bhI dene lage haiN| ___ bhArata ke mUlanivAsI jaina aura vaiSNava ina do matoM meM hI vibhakta haiN| phira kyA kAraNa hai ki bhArata ke itihAsa meM vaiSNavamatapakSa hI sarva pRSThoM ko bhara baiThA hai aura jainapakSa ke lie eka-do pRSTha bhI nahIM / jaba hama vaiSNavamatapakSa ke nyAyazIla, udbhaTa vidvAnoM ke matoM, pravacanoM ko par3hate haiM to ve yaha svIkAra karate huye pratIta hote haiM ki jainasAhitya agAva hai, usakI pravaNatA, usakI vizAlatA saMsAra ke kisI bhI deza ke bar3e se bar3e sAhitya se kisI bhI prakAra kama nahIM hai aura jainavIra, mahApuruSa, tIrthaGkara, vidvAna, kalAvijJa bhI agaNita ho gaye haiM, jinhoMne bhArata kI saMskRti banAne meM, bhArata kI kIrti aura zobhA bar3hAne meM apanI amUlya sevAoM kA adbhuta yoga diyA hai| parantu jaba bhArata kA itihAsa uThA kara dekheM to jainasAhitya ke viSaya meM eka bhI paMkti nahIM aura kisI eka jainavIra, mahApuruSa kA bhI nAmollekha nhiiN| adhika to kyA caramatIrthakara bhagavAn mahAvIra jinako samasta saMsAra ahiMsA-dharma ke prabala samarthaka aura punaHpracAraka mAnatA hai, unakA varNana bhI aba 2 diyA jAne lagA hai to phira anya jaina pratiSThita puruSoM, saMtoM, nItijJoM, vIroM kI to bAta hI kauna puuche| isa kamI ke doSiyoM meM svayaM jaina vidvAn bhI pragaNita hote haiN| Aja taka jainiyoM ne apane vistRta evaM vizAla sAhitya ko, aitihAsika mahApuruSoM ko, sthAnoM ko, kalApUrNa maMdiroM ko, dAnavIra, dharmAtmA, deza bhakta, siddha, arihaMtoM ko, vIroM ko, maMtriyoM ko, daMDanAyakoM ko prakAza dene kA samucita DhaMga evaM nizcita nIti se prayatna hI nahIM kiyA hai / taba agara anyapakSa ke vidvAnoM dvArA likhe gaye granthoM meM, itihAsoM meM unako sthAna nahIM diyA gayA evaM prakAza meM nahIM lAyA gayA to isake liye kevala mAtra unhIM ko doSI ThaharAnA nyAyasaMgata nahIM hai| yaha vicAra bhI mujhako sadA prerita karatA hI rahA hai ki maiM kabhI aisA grantha evaM pustaka athavA itihAsa likhU ki jisake dvArA jaina mahApuruSoM kA paricaya, jaina maMdiroM kI kalA kA jJAna aura aise hI anya aitihAsika, dhArmika, sAmAjika gauravazAlI bAtoM ko anyamatapakSa ke vicArakoM, lekhakoM evaM vidvAnoM, kalAvijJoM ke samakSa rakkhU aura unakI dizA ko badalU athavA unako kucha to AkRSTa kara sakU~ / isI vicAra ko lekara maiMne lagabhaga eka sahasra harigItikA chaMdoM meM 'jaina-jagatI' nAmaka pustaka likhI, jo vi0 saM0 1966 meM prakAzita huii| pAThaka usako par3ha kara mere kathana kI satyatA para adhika sahajatA evaM saphalatA se vicAra kara sakate haiN| koI bhI itaramatAvalaMbI ukta paMktiyoM se yaha Azaya nikAlane kI anucita dhRSTatA nahIM kareM ki maiM jainamata kA mamatva rakhatA huuN| maiM AryasamAjI saMsthAoM kA snAtaka hU~ aura AryasamAjI saMyAsiyoM kA mere jIvana meM adhika prabhAva hai| dharmadRSTi se maiM kauna matAvalaMbI hU~, Aja bhI nahIM kaha sakatA huuN| itanA avazya kaha sakatA hUM ki saba hI acchI bAtoM, adhyavasAyoM se mujha ko prema hai aura samabhAva hai| Upara jo kucha bhI kahA hai vaha eka itihAsapremI ke nAte, nyAyanIti ke sahAre / vaise koI bhI vyakti jo itihAsa likhane kA zrama karegA, vaha apane zrama meM niSpakSa, mamatvahIna, asAmpradAyika rahakara hI saphala ho sakatA hai / ye guNa jisa itihAsa-lekhaka meM nahIM hoMge athayA nyUna bhI hoMge, vaha utanA hI asaphala hogA, nirvivAda siddha hai| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa-tihAsa: zrI tArAcandrajI se paricaya aura itihAsa-lekhana zrI tArAcandrajI megharAjajI aura mujha meM itihAsa-lekhana ke koI do varSa pUrva koI paricaya nahIM thA / vyAkhyAnavAcaspati jainAcArya zrImad vijayayatIndrasUrIzvarajI mahArAja sA0 ke dvArA hama donoM vi0 saM0 2000 meM paricita AcArya zrI se merA paricaya hue aura vaha isa prakAra / vi0 saM0 2000 meM AcArya zrI kA cAturmAsa siyANA aura unake kAraNa zrI (mAravAr3a) meM huA thaa| cAturmAsa pazcAt Apa zrI apanI sAdhumaNDalI evaM ziSyatArAcaMdrajI se merA paricaya samudAya sahita bAgarA grAma meM pdhaare| zrI tArAcandrajI gurumahArAja sA. ke paramabhakta 'aura ananya zrAvaka haiM / Apa bhI bAgarA gurudeva ke darzanArtha Aye / bAgarA meM vi0 saM0 1665 Azvina zuklA 6 tadanusAra san 1938 sitambara 26 ko gurudeva ke sadupadeza se unhIM kI tatvAvadhAnatA meM saMsthApita 'zrI rAjendra jaina gurukula' meM una dinoM meM maiM pradhAnAdhyApaka ke sthAna para kArya kara rahA thaa| - AcArya zrI ke saMparka meM maiM kaise AyA aura unakI baDhatI huI kRpA kA bhAMjana kaise banatA gayA yaha bhI eka rahasya bharI vastu hai| maiM gurukula kI sthApanA ke 11 divasa pUrva hI tA0 16 sitambara ko bAgarA bulA liyA gayA thaa| isase pUrva maiM 'zrI nAthUlAlajI gaudAvata jaina gurukula,' sAdar3I (mevAr3a) meM gRhapati ke sthAna para 21 navambara san 1936 se san 1938 sitambara 17 taka kArya kara cukA thA aura vahIM se vAgarA AyA thA / pradhAnAdhyApaka ke sthAna ke liye aneka prArthanApatra Aye the / merA prArthanApatra svIkRta huA, usakA vizeSa kAraNa thA / gurukula kI kArya-kAriNI samiti ne pradhAnAdhyApaka kI pasaMdagI gurumahArAja sAhaba para hI chor3a dI thii| 'bAgarA meM adhyApako kI AzyakatA' zIrSaka se 'osavAla' meM vijJApana prakAzita huA thaa| vijJApana meM pradhAnAdhyApaka kI yogyatA epha. e. athavA bI0 e0 honA cAhI thI aura sAthahI dhArmikajJAna bhI ho to acchA / maiM epha. e. hI thA aura zAstrAdhyayana kI dRSTi se mujhako 'namaskAramaMtra' bhI zuddha yAda nahIM thaa| kaI eka kAraNoM se maiM sAdar3I ke gurukula ko chor3anA cAha rahA thA, maiMne ukta vijJApana dekhakara pradhAnAdhyApaka ke sthAna ke liye prArthanApatra bheja hI diyA aura rekhAMkita karake spaSTa zabdoM meM likha diyA ki agara pradhAnAdhyApaka meM zAstrajJAna kA honA anivAryataH vAMcchita hI ho to kRpayA uttara ke liye posTakArDa kA vyaya bhI nahIM kareM aura agara dharmapremI pradhAnAdhyApaka cAhie to mere prArthanApatra para avazya vicAra kara uttara pradAna kareM / merI isa svabhAvika spaSTatA ne AcArya zrI ko AkarSita kara liyaa| unhoMne mujhako hI pradhAnAdhyApaka ke liye cuna kara patra dvArA zIghrAtizIghra bAgarA pahu~cane ke liye sUcita kiyA / maiM rU. 35) mAsika vetana para niyukta hokara tA0 16 sitambara ko bAgarA pahu~ca gyaa| gurudeva aura mere meM paricaya karAne vAlA yaha dina mere itihAsa meM svarNadivasa hai / gurudeva kI kRpA mere para uttarottara vRddhigata hotI hI rahI aura Aja taka hotI hI jA rahI hai / ApazrI kI preraNA evaM AjJA para hI maiMne sarva prathama zrI zrImad zAMti-pratimA munirAja mohanavijayajI kA saMkSipta jIvana gItikA chaMdoM meM likhA, jo usI vi0 saM0 1666 (I. san 1936) meM prakAzita huA / tatpazcAt zrApakI hI preraNA para phira 'jaina-jagatI' nAmaka prasiddha pustaka lagabhaga eka sahasra harigItikA chaMdoM meM likhI, jo vi0 saM0 1966 meM prakAzita huii| isa pustaka ne jaina-samAja meM eka nadhIna hilora utthaaii| prasiddha sAhityakAra zrI jainendra ne 'jaina-jagatI' meM apane do zabda likhate huye likhA 'maiM nahIM jAnatA ki jaina Apasa meM mileNge| yaha jAnatA hUM ki nahIM mileMge to mreNge| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prastAvanA : yaha pustaka unameM mela cAhatI hai / ataH par3hI jAyagI to unheM sajIva samAja ke rUpa meM marane se bacane meM madada: degI / ' zrI zrInAtha modI 'hindI-pracAraka', jodhapura ne likhA 'jaina-jamatI' jAgRti karane ke liye saMjIvanI baTI hai / phaile huye zrADambara evaM pAkhaNDa ko neztanAbUda karane ke liye bamba kA golA hai' isI prakAra zrI bhaMvaralAla siMghavI,: kalakattA ne bhI apanA 'jaina- jagatI' para AkarSaka r3haMga se 'jaina-jagatI aura lekhaka' zIrSaka se abhimata bhejA / svargIya rASTrapitA bApU ne bhI isa para apane guptamaMtrI dvArA do paMkti meM utsAhavardhaka zubhAzIrvAda pradAna kiyA / pustaka ko hindU aura jaina donoM pakSoM ne apanAyA / gurudeva kI kRpA 'jaina-jagatI' ke prakAzana se kaI guNI bar3ha gaI, jo bar3ha kara Aja mujhako prAgvATa - itihAsa-lekhaka kA yazasvI pada pradAna kara rahI hai| aise kRpAlu gurudeva ke dvArA mujhameM aura zrI tArAcandajI meM sarvaprathama paricaya vi0 saM0 2000 meM bAgarAgrAma meM huA / 7 I madhyAhna meM AcArya zrI virAja rahe the / pAsa meM kucha zrAvakagaNa bhI baiThe the / unameM zrI tArAcandrajI bhI the / . AcArya zrI ne baiThe hue zrAvakoM ko prasaMgavaza prAgvATajJAti kA itihAsa likhavAne kI ora prerita kiyA / zrI AcArya zrI kA prAgvATajJAti tArAcandrajI paramotsAhI, karmaTha kAryakarttA haiM / AcArya zrI ne inakI ora abhidRSTi kA itihAsa likhAne ke lie karake kahA ki yaha kArya tumako uThAnA caahie| jJAti kA itihAsa likhavAnA bhI upadeza aura zrI tArAcandajI kA usako zirodhArya karanA eka mahAn sevA hai / isa upadeza se tArAcandrajI protsAhita huye hI, phira ve AcArya aura pauravAr3a saMgha-sabhA dvArA zrI ke paramabhakta jo Thahare, turanta guru kI AjJA ko zirodhArya karake prAgvATajJAti kA usako kAryAnvita karavAnA. itihAsa likhavAne kI preraNA unhoMne svIkRta karalI / gurudeva ne bhI Apako zubhAzIrvAda diyA / usI dina se prAgvATajJAti kA itihAsa likhavAnA AcAryazrI aura zrI tArAcandrajI kA paramoddezya bana gyaa| donoM meM isa sambandha para samaya 2 para patra-vyavahAra hotA rahA / vi0 saM0 2001 mAgha kRSNA 4 ko sumerapura meM 'zrI varddhamAna jaina borDiMga hAusa' ke vizAla bhavana meM zrI ' prAgvATa saMgha sabhA' kA dvitIya adhivezana huA / zrI tArAcandrajI ne jJAti kA itihAsa likhavAne kA prastAva zrIsabhA ke samakSa rakkhA / sabhA ne saharSa ukta prastAva ko svIkRta karake zrI ' prAgvATa - itihAsa - prakAzaka-samiti' nAma kI eka samiti sarvasammati se nimna samya 1 - sarva zrI tArAcandrajI pAvAvAsI (pradhAna), 2 - sAgaramalajI navalAjI nADalAIvAsI, 3 - kundanamalajI tArAcandrajI bAlIvAsI, 4 - multAnamalajI santoSacandrajIM bAlIvAsI, 5 - himmatamalajI hukmAjI bAlIvAsI ko cunakara banA dI aura usako itihAsa kA lekhana karavAne sambandhI sarvAdhikAra pradAna kara diye / arthasambandhI bhAra sabhA ne svayaM apane Upara rakkhA | i w tArAcandrajI ne ukta samAcAroM se AcArya zrI ko bhI patra dvArA sUcita kiyA / jaba se prAgvATa itihAsa kI carcA calI, taba se hI gurudeva aura mere bIca bhI isa viSaya para samaya 2 para carcA hotI rahI / itihAsa ka AcAryazrI dvArA merI lekhaka likhavAyA jAya- isa prazna ne pUrA eka varSa le liyA / vi0 saM0 2002 meM AcArya : ke rUpa meM pasandagI aura zrI kA cAturmAsa bAgarA meM hI thA / zrAcAryazrI kI bAgarA sthiratA dekhakara zrI itihAsakArya kA prArambha. tArAcandrajI AcAryazrI ke darzanArtha evaM itihAsa likhavAne ke prazna para AcAryazrI se parAmarza karane ke lie Azvina zu0 10 ko bAgarA aaye| AcAryazrI, tArAcandrajI aura mere bIca itihAsa likhavAne ke prazna para do tIna bAra ghanToM taka carcA huI / nidAna gurudeva ne itihAsa-lekhana kA bhAra merI nivala Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 ] :: prAgvATa - itihAsa :: lekhanI kI tIkhI noMka para hI zrazvina zu0 12 zanizcara tadanusAra tA0 21 julAI san 1645 ko DAla hI 'diyA aura sAtha hI Adhe dina kI sevA para ru0 50) mAsika vetana bhI nizcita kara diyaa| guru kI AjJA maiM bhI kaise ullaMghita karatA / 'zanizcara' dina kI mere para sadA se sudRSTi rahI hai| mere mahattva ke kArya prAyaH isa hI dina prArambha hote dekhe gaye haiM aura mujhako unameM merI zakti anusAra sAphalya hI prApta huA hai / yA to maiM zanizcara kI pratIkSA karatA hU~ yA zanizvara merI / zanizvara kA aura merA abhI taka aisA hI caulI-dAmana kA saMyoga calA A rahA hai / yadyapi maiM muhUrta vizeSa dekhane kA kAyala nahIM hU~, jo AtmA ne kaha diyA, basa vaha usI kSaNa kAryAnvita maiMne bhI kara hI diyA / phira nahIM to dhAge socatA hU~ aura nahIM pIche / guru, zukra (arthalAbha) aura zanizcara kA iSTayoga- phira kyA vicAranA rahA / tArA candrajI ne usa samaya taka kucha sAdhana - pustakoM kA saMgraha kara liyA thA / unhoMne sTe0 rANI se ve sarva pustakeM mere pAsa meM bAgarA bheja dIM aura merA avalokana kArya cAlU ho gyaa| usI dina se AcAryazrI ne bhI aitihAsika pustakoM kI zodha aura noMdha prArambha kii| tArAcandrajI nava 2 pustakoM ke maMgAne meM laga gaye / maiM prApta pustakoM ke avalokana meM juTa gayA, yadyapi mere pAsa samaya kI atyanta kamI thI / prAtaH 7 se 6 || baje taka maiM yA to svAdhyAya karatA thA yA apane nijI grantha likhatA thA yA AcArya zrI kA koI lekhana-kArya hotA to vaha karatA thA / san 1646 meM hone vAlI bI0 e0 kI parIkSA kA praveza-patra bhara cukA thA / 10 // baje se 5 baje ( sAyaMkAla ) taka gurukula kI sevA bajAtA / itihAsa kA kArya karane ke lie dina meM to koI samaya baca hI nahIM rahatA thA / taH maiMne isa kArya ko rAtri meM karane kA hI nizcaya kiyaa| aba maiM rAtri ko prAyaH ATha baje sone lagA / lagabhaga rAtri ke 12 yA 1 baje merI nIMda khula jAtI thI / netroM kA prakSAlana karake maiM pustakoM kA avalokana prAyaH 3 yA 4 baje taka karatA rhtaa| jaba taka bAgarA meM rahA, taba taka merA kAryakrama isa hI prakAra niyamita rUpa se calatA rahA / pAThaka isa prakAra ke ghora zrama evaM rAtri meM niyamita rUpa se tIna yA cAra ghaNToM kA jAgaraNa dekhakara yaha nahIM soce ki isakA prabhAva gurukula ke kArya para kiMcit mAtra bhI par3A ho| aisA smaraNa nahIM hai ki bI0 e0 kI kisI bhI pustaka kI eka bhI paMkti maiMne gurukula ke samaya meM par3hI ho / par3hatA bhI kaise, jaba pustaka taka vahA~ nahIM le jAtA thA / viparIta to yaha huA ki kaI eka puruSa apane jIvana meM aneka kArya eka hI sAtha karate huye sune aura par3he gaye haiM, mujhako bhI yaha zubhAvasara milA hai-- isa vicAra se maiM dviguNa utsAha se pahile kI apekSA kArya karane lagA / mere saMyama ne merI sahAyatA kI aura maiM yaha bhAra sahana kara sakA / parantu kucha eka irSAlu vyaktiyoM se jo mere svatantra svabhAva, ekAntapriyatA tathA sarva samabhAvadRSTi se cir3he hue yaha sahana nahIM ho sakA aura unheM avasara milaa| unhoMne managar3haMta vAteM banAnA prArambha kara hI diyA / dina 0 san 1646 mArca mAsa meM maiMne jodhapura jA kara bI. e. kI parIkSA hindI, itihAsa, aMgrejI, rAjanIti ina cAra viSayoM meM dI / vahA~ maiM eka mAsa pUrva jA kara rahA thA / vAgarA meM svAdhyAya ke liye samaya pUrA nahIM. mila rahA thA, ataH aisA karanA par3A, itihAsa kArya taba taka baMdha rahA / I0 san 1647 bAgarA meM itihAsa - kArya aprela 5 ko maiMne gurukula kI sevAoM se apane ko bar3e hI duHkha ke sAtha mukta kiyA / I0 san 1645 julAI 21 se san 1647 aprela 5 taka itihAsa - kArya bAgarA Adhe dina kI sevA para kula 1 varSa 6 mAsa aura eka dina bnaa| isa samaya meM lagabhaga 150 se Upara prAya: bar3e 2 aitihAsika granthoM kA Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prastAvanA : avalokana kiyA aura unameM prApta aitihAsika sAdhana-sAmagrI ko uddhRta aura cihnita, saMkSipta rUpa se ullikhita aura nirNIta kiyA / mahAmAtya vastupAla, daMDanAyaka tejapAla, maMtrI vimalazAha Adi kaI eka mahApuruSoM ke jIvanacaritroM ko itihAsa kA rUpa de diyA gayA / ina thor3e mahinoM meM hI itihAsa - kArya ke nimitta rAtrI meM eka-sA zrama karanA, bI. e. kI parIkSA ke liye prAtaH svAdhyAya karanA, dina meM gurukula kI sevA karanA, bI. e. kI parIkSA ke pazcAt prAtaHkAla meM 'jaina-jagatI' ke chaMdoM kA artha niyamita rUpa se likhanA ( jinake liye zrI zrAcArya zrI ke sadupadeza se zAha hajArImala vanecaMdrajI ne 500 ) kA pArizramya san 1646 julAI 6 ko diyA thA / ) yadi niraMtara bane rahe huye zrama ke kAraNa merA svAsthya vikAsonmukha nahIM raha sakA aura aba taka bhI usako avasara nahIM mila pAyA hai / [ bhopAlagar3ha kI zrI Apa Azcarya kareMge ki maiM 6 gurukula kI nIMva kA / 'zAMti jaina pAThazAla' kI unnati ke liye maiMne apanI sarva zaktiyAM pUrI ra lagAdI thIM / nitya aura niyamita eka sAtha pUrI pAMca aura kabhI 2, 7 kakSAoM ko adhyApana jaina zikSaNa saMsthAnoM ke karAtA thA aura vaha bhI sarva viSayoM meM / pAThazAlA unnata huI, vidyArthI acche nikale; prati udAsInatA aura parantu mujhako chor3ane ke liye bAdhita honA pdd'aa| 'sAdar3I ke gurukula kI sevA bhI sumerapura meM itihAsa kArya bar3I tatparatA, kartavyaparAyaNatA, ekaniSThatA se kI aura phalataH chAtrAlaya meM apUrva anuzAsana vRddhiMgata rahA, parantu vahA~ se bhI mujhako bAdhita hokara chor3anA pdd'aa| bAgarA ke prastara hI maiMne apane hAthoM DAlA thA aura socA thA, yaha merI sAdhanA kA kalAbhavana hogA vaha janmA, unnata huA, usane svastha, caritravAn parizramI aura pratibhAvAn vidyArthI paidA karane prAraMbha kiye ki mujhako vaha bhI chor3ane ke liye vivaza honA par3A / bAgarA ke gurukula ke chor3ane ke vicAra para merA manaM hI aba Age jaina - zikSaNasaMsthAoM kI sevA karane se udAsIna ho gayA / parantu phira bhI gurumahArAja sA0 ke udbodhana para aura zrI tArAcaMdrajI ke Agraha para 'zrI varddhamAna jaina borDiMga' sumerapura ke gRhapatipada ko svIkAra karake maiM I0 san 1647 aprela 6 ko vahA~ pahu~cA aura apanA kArya prAraMbha kiyaa| prAgvATa itihAsa ke lekhana ke liye merA vetana janavarI san 1647 se hI 50) ke sthAna para 60) kara diyA gayA thA, ataH sumerapura meM chAtrAlaya kI ora se ru0 100 ) aura itihAsa - kArya ke liye ru060) kula vetana ru0 160 ) milane lagA / hama saba ne yahI socA thA ki itihAsa - kArya ke liye sumerapura meM vizeSa suvidhA aura anukUlatA milegI, parantu huA ulTA hii| chAtrAlaya ke bAhara aura bhItara donoM ora se vyavasthA atyanta bigar3I huI thI / rAjakIya skUla ke adhyApakoM ne chAtrAlaya ke chAtroM ko zrImaMtoM ke putra samajha kara TyUzana kA kSetra banA rakkhA thA / maiM jaba chAtrAlaya meM niyukta huA, usa samaya lagabhaga 100 chAtroM meM se cAlIsa chAtra vya zana karavAte the aura adhyApakoM ke gharoM para jAte the| adhyApaka una chAtroM ko par3hAne kI apekSA isa bAta para adhika dhyAna rakhate the. ki chAtra unake hAthoM se nikala nahIM jAve / ve sadA chAtrAlaya ke karmacAriyoM aura chAtroM meM bheda banAye rakhane kI nIti ko dRSTi meM rakha kara hI unake sAtha meM apanA moThA saMbaMdha bar3hAte rahate the / saMkSepa meM chAtrAlaya meM anuzAsana pUrNa bhaMga ho cukA thA / phala yaha ho rahA thA ki chAtragaNa adhyApakoM aura chAtrAlaya ke karmacAriyoM ke bIca pisa rahe the / skUla aura chAtrAlaya donoM meM kaDatara saMbaMdha the| maiM vyazana ko vidyArthiyoM ke zoSaNa kA paMtha mAnakara Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa-itihAsa usakA sadA se prabala evaM ghAtaka zatru rahA huuN| Izvara kI kRpA se mere par3hAye huye aura mere AdhIna adhyApakoM ke dvArA bhI par3hAye huye vidyArthiyoM ko kabhI svapna meM bhI vazana karane kI kubhAvanA zAyada hI utpanna huI hogii| gRhapatipada kA bhAra saMbhAlate hI maiMne chAtroM ko upadeza aura zikSaNa denA prAraMbha kiyA aura lagabhaga mere jAne ke tIsare hI dina chAtrAlaya ke sarva chAtroM ne vya zana karavAnA baMda kara diyaa| maiMne bhI unako ina zabdoM meM AzvAsana diyA ki mere rahate tumako koI anyAya aura anIti se dabA nahIM sakatA aura jo chAtra anuttIrNa hogA, agara tumako mere zabdoM meM vizvAsa hai to maiM usakA pUrNataH uttaradAyI houuNgaa| isa para skUla ke adhyApakoM meM baicenI aura bhArI krodha kI bAr3ha AgaI / vya zana ke kalaha ne pUrA eka varSa liyaa| yadyapi isa eka varSa ke samaya meM chAtrAlaya ke aMdara aura bAhara aneka cAritrika, dhArmika, abhyAsasaMbaMdhI, svAsthyAdi dRSTiyoM se Thosa sudhAra kiye gaye / jaise saba chAtra mila kara eka mAsa meM prAyaH 300) se Upara rupaye cATa Adi vyartha vyaya meM ur3A dete the, AvArA bhramaNa karate the, svAdhyAya kI dazA bigar3I huI thI. sugaMdhI-tela kA prayoga karate the| ye saba ur3a gaye aura raha gayA sAdhAraNa aura sAtvika jIvana / ucca kakSA ke chAtra niyamita rUpa se apane se nIcI kakSA ke chAtroM ko par3hAne lage / eka dUsare ko U~cA uThAne meM apanA pUrNa uttaradAyitva anubhava karane lge| ___ adhyApakoM ne chAtroM ko aneka prakAra se dhamakAyA, anucIrNa karane kI gurupada ko lAMcchita karane vAlI dhamakiyAM dIM, paryoM para varjita kArya krvaaye| chAtroM ne mere AzvAsana aura vizvAsa para saba sahana kiyA, aMta meM adhyApakagaNa thaka gye| zikSA-vibhAga, jodhapura taka se vya zana ke kalaha ko lekara patra-vyavahAra calA / eka varSa pAda rAjakIya skUla meM se aise adhyApakoM ko bhI rAja ne sthAnAntarita kara diyA, jinake bure kRtyoM ke kAraNa skUla aura chAtrAlaya ke saMbaMdha bigar3a gaye the| dUsare varSa zrI pukharAjajI zarmA, pradhAnAdhyApaka bana kara Aye / ve sajjana aura udAra aura samajhadAra the| donoM saMsthAoM meM prema banA aura bar3hatA hI gayA aura maiM jaba taka vahAM rahA, premapUrNa bane huye saMbaMdha ko kisI ne bhI tor3ane kA phira prayatna nahIM kiyaa| ___ udhara skUla ke adhyApakoM se lar3anA aura idhara chAtroM kI svAdhyAya meM niyamita rUpa se sahAyatA karanA, unake vyartha vyayoM ko rokanA, svAsthya aura caritra ko uThAnA Adi bAtoM ne merA pUrA eka varSa le liyA / eka varSa pazcAt aba chAtragaNa hI apane svanirvAcita maMtrImaNDala dvArA apanI samasta vyavasthAyeM karane lage aura mere Upara kevala nirIkSaNa kArya hI raha gayA, jo sAre dina aura rAtri meM merA kula milA kara DeDha yA do ghaMToM kA samaya letA thA / pAThakagaNa nIce diye gaye zrI rA0 vI0 kumbhAre, prinsIpala, mahArAja kumAra inTara kAleja, jodhapura ke abhiprAya se dekha leMge ki chAtrAlaya kitanI ubati kara cukA thA aura usa kI vyavasthA kaisI thii| abhiprAya ___ 'maiMne 4 disambara 1946 ke prAtaHkAla 'zrI varddhamAna jaina borDiMga hAUsa', sumerapura kA nirIkSaNa kiyaa| chAtrAvAsa-bhavana, bhojanazAlA, par3hAI kI vyavasthA, svacchatA ityAdi chAtrAvAsa ke mukhya aMgoM ko dekhane kA prayatna kiyA / samIpa kA upavana bhI dekhA / chAtrAvAsa ke suyogya gRhapati daulatasiMhajI lor3hAjI se chAtrAvAsa kI samagra vyavasthA ke saMbaMdha meM bAtacIta bhI kii| isa chAtrAvAsa ko dekhakara mujhe mahAn saMtoSa huaa| maiMne kaI chAtrAvAsa dekhe haiM; kintu zrI vardhamAna jaina chAtrAvAsa eka anokhI saMsthA hai| chAtrAvAsa ke sAre kArya chAtroM dvArA yaMtravat saMpAdita hote haiM tathA kriyAnvita hote haiM / isa kAryaparAyaNatA meM chAtroM kI antaHpreraNA vastutaH zlAghanIya hai| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhapati kI madhyasthatA tanika bhI Avazyaka pratIta nahIM hotii| kisI kArya meM zithilatA evaM myUnatA pArne para chAtra guNa khotA hai tathA sadvyavahAra pUrNa samayocita kArya saMpanna karane para use guNa prApta hote haiM / spardhA kI isa zuddha praNAlI dvArA guNa vivaraNa karane vAlI guNapatrikA (Matks-Register) bhI maiMne dekhI / suvyavasthA evaM chAtroM kI antarasphUrti ke kAraNa chAtrAvAsa meM zAMti kA vAtAvaraNa hai| svAsthya, vyAyAma tathA caritra jIvana ke tIna mukhya stambhoM para AdhArita chAtroM kA jIvana kula nirmita hai| mujhe pUrva AzA hai navayuga kI navarASTra-sAdhanA meM yaha chAtrAvAsa deza ke zikSA-itihAsa meM apanA eka mahatvapUrNa sthAna prApta kregaa| sa0 vI0 kumbhAre mere bhAgya meM chAtrAlaya meM vRddhiMgata hote anuzAsana kI zAMti kA Ananda lenA aura itihAsa-kArya ko sucAru rUpa se karanA thor3e hI mahinoM ke liye likhA thaa| jyoMhI maiMne AMtarika vyavasthA kI ora dhyAna diyA ki mere aura vahAM kameTI kI ora se sadA rahane vAle maMtrIjI meM vicAra nahIM milane ke kAraNa kaTutA bar3hane lgii| maiMne jo kiyA, vaha unhoMne kATA aura nahIM kATa sake to usako hAni to pahu~cAI hI shii| isI gatividhi se aba merA jIvana vahAM calane lgaa| kaI bAra logoM ne hama donoM ko samajhAyA, kameTI ke kucha pratiSThita samyoM ne ekatrita hokara hamArI donoM kI bAteM sunIM / hamAre donoM ke bIca do bAra samajhote huye / parantu saba vyartha / Apa aba ukta paMktiyoM ke saMdarbha para samajha hI gaye hoMge ki sumerapura ke chAtrAlaya meM yadyapi maiM I0 san 1647 aprela 6 se I0 san 1950 navambara 6 taka pUre 3 varSa 7 mAsa aura 1 dina rahA; parantu itihAsa kA kArya kitanA kara sakA hoU~gA ? jitanA kiyA usakA vivaraNa nimnavat diyA jAtA hai| pUrva ke pRSThoM meM likha cukA hU~ ki itihAsa-kArya ko Adhe dina kI sevA milatI thii| isa dRSTi se 3 varSa 7 mAsa aura eka dina kI avadhi meM itihAsa kA pUre dinoM kA kArya 1 varSa mAsa aura 15 dina paryanta huA samajhanA cAhie | aura vaha bhI Upara varNita paristhiti meN|| sumerapura chor3A taba taka sAdhana-sAmagrI meM lagabhaga 318 pustakoM kA saMgraha ho cukA thA / 150 pustakoM kA adhyayana to bAgarA meM hI kiyA jA cukA thA, zeSa kA adhyayana sumerapura meM huA aura unameM prApta sAmagrI ko cihnita, uddhRta, saMkSipta rUpa se ullikhita tathA nirNIta kI gii| zrI muni jinavijayajI, zrI muni jayantavijayajI, zrI pUrNacandrajI nAhara Adi dvArA prakAzita zilA-lekha-pustakoM meM se prAgvATajJAtIya zilA-lekhoM kI chaTanI kI gaI aura unakA kAla-krama, vyaktikama se vargIkaraNa kiyA gayA ! mahAmantrI pRthvIkumAra, dharaNAzAha Adi ke caritra likhe gaye / mahAmantrI vastupAla, tejapAla, vimalazAha ke caritroM ko pUrNatA dI gaI / isa hI samaya meM mahAmanA prasiddha itihAsanna paM. gaurIzaMkara ojhA aura prasiddha purAtatvavecA jaina paMDita zrI lAlacandra bhagavAnadAsa, bar3audA se zrI tArAcandrajI ne patra-vyavahAra karake unakI sahayogadAyI sahAnubhUti prasiddha itihAsajI se patra prApta kI aura phalataH merA unase patra-vyavahAra prAraMbha huaa| akhila bhAratavarSIya kAMgresa vyavahAra aura bheTa tathA ke san 1648 ke navambara mAsa meM jayapura meM hone vAle adhivezana meM kArya-kartA ke zrI paM0 lAlacandra bhagavAna rUpa se maiM jilA kAMgresa kameTI, zivagaMja kI ora se bhejA gayA thaa| vahA~ maiMne dAsa se vizeSa saMparka. navambara se 21 navambara taka Ticket selling in-charge-officer kA kAya kiyA thaa| jayapura se lauTate samaya prasiddha purAtatvavettA sumi jinavijayajI se milA thA aura itihAsa ke viSaya meM kaI eka Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ] :: prAgvATa itihAsa :: praznoM para lagabhaga eka ghaMTe bhara carcA huI thii| ukta sajjanoM se jo samaya-samaya para sahayoga milatA rahA, usakA apane 2 sthAna para Age ullekha milegA hii| yahAM kevala itanA hI likhanA Avazyaka hai ki paMDitava zrI lAlacandra bhagavAnadAsa, bar3audA ne jinakI sahRdayatApUrNa sahAnubhUti kA AbhAra alaga mAnA jAyagA mere kiye huye kArya kA avalokana karane kI merI prArthanA ko svIkRta karake yathAsuvidhA mujhako nimaMtrita kiyA / maiM 2 jUna san 1646 ko sumerapura se ravAnA hokara ahamadAbAda hotA huA bar3audA pahu~cA / paMDitajI mujha se bar3I hI sahRdayatA se mile aura unake hI ghara para mere Thaharane kI unhoMne vyavasthA kii| maiM vahAM pUre gyAraha 11 divasa paryanta rhaa| paMDitajI ne taba taka ke kiye gaye samasta itihAsa kArya kA vAcana kiyA aura apane gaMbhIrajJAna evaM anubhava se mujhako pUrA 2 lAbha pahuMcAyA aura aneka susaMgatiyAM dekara mere Age ke kArya ko mArgapAtheya diyA / itanA hI nahIM isa kAryabhara ke liye unhoMne pUrA 2 sahayoga dene kI pUrI 2 sahAnubhUti pradarzita kii| 1 isI antara meM prAgvATajJAtizRGgAra zrI dharaNAzAha dvArA vinirmita zrI trailokyadIpaka-dharaNa vihAra nAmaka zrI rApuratIrtha kA itihAsa meM varNana likhane kI dRSTi se usakA avalokana karane ke prayojana se maiM tA0 26 maI san 1650 ko sumerapura se ravAnA hokara gayA thA / ' zrI AnandajI kalyANajI kI pIr3hI, ' zrI rANakapura tIrtha kI yAtrA ahamadAbAda kA patra pIr3hI kI ora se sAdar3I meM niyukta ukta tIrtha-vyavasthApaka zrI haragoviMdabhAI ke nAma para mere sAtha meM thA, jisameM mujhako tIrthasambandhI jAnakArI lene meM sahAya karane kI tathA mujhako vahAM Thaharane ke liye suvidhA dene kI dRSTi se sUcanA thii| pIr3hI ke vyavasthApaka kA kAryAlaya sAdar3I' meM hI hai| zrI haragoviMdabhAI mere sAtha tIrtha taka Aye aura mere liye jitanI suvidhA de sakate the, unhoMne dIM / maiM vahAM cAra dina rahA aura jinAlaya kA varNana zilpa kI dRSTi me likhA tathA vahAM ke pratimA - lekhoM ko bhI zabdAntarita karake unameM se prAgvATajJAtIya lekhoM kI chaTanI kii| unameM varNita puruSoM ke puNyakRtyoM ke varNana to phira sumerapura Akara likhe / nirvAhita karatA huA itihAsa-lekhana ko jitanA agara itanA samaya itihAsa kArya ke liye hI svataMtra bhAgoM kA lekhana aba taka saMbhavataH pUrNa bhI hogayA sumerapura ke chAtrAlaya meM gRhapati ke pada kA karttavya ge bar3hA sakA, vaha saMkSipta meM Upara diyA jA cukA hai| rUpa se milatA to yaha bahuta saMbhava thA ki itihAsa ke donoM hotA / parantu tArAcandrajI udhara chAtrAlaya ke bhI upa-sabhApati Thahare aura idhara itihAsa likhavAne vAloM meM bhI maMtrI ke sthAna para AsIna jo rhe| donoM pakSoM meM jidhara merI sevAyeM adhika aura adhika samaya ke liye vAMcchita rahIM, udhara hI mujhako svataMtrarUpa se samaya dene diyA, nahIM to Dora kA nibhanA kaThina hI thaa| jaba skUla kA samaya prAtaH kAla kA hotA maiM itihAsa - kArya ( jaba lar3ake skUla cale jAte ) savere 7 se 11 baje taka karatA aura jaba lar3akoM kA skUla jAne kA samaya dina kA hotA, maiM itihAsa-lekhana kA kArya dina ke 1 baje se 4 yA 5 baje taka karatA / kabhI 2 rAtri ko bhI 12 baje se 3 yA 4 baje taka karatA thA / phira bhI kahanA par3egA ki itihAsa - kArya ko sumerapura meM adhikatara hAni hI pahu~catI rhii| merI udAsInatA jo bar3hatI hI gaI, maiM usa ora se mur3ane meM pApa samajhatA huA bhI apane parizrama para pAnI Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prastAvanA :: [ 13 'dizA meM Age bar3hane kA sAhasa nahIM kara sakA / merI dharmapatnI lADakumArI 'rassalatA' ne mere sAtha bItI bAgarA meM bhI dekhI thI aura yahA~ bhI / vaha strI hokara bhI adhika dRr3ha aura saMkalpavatI hai| usane mujhako usI dizA meM Age bar3hane ke lie phira socane hI nahIM diyA aura maiM bhI nahIM cAha rahA thaa| merI janma bhUmi dhAmaNiyAgrAma, thAnA kAcholA, tahasIla mAMDalagar3ha, pragaNA phiratA dekhakara usa bhIlavAr3A meM itihAsa - kArya tIsa mIla pUrva meM hai aura moTara-sarvisa bhIlavAr3A svayaM rAjasthAna meM vyApAra aura TelIphona; kaoNleja, pustakAlaya Adi ke bhIlavAr3A, vibhAga udayapura ( medapATa ) meM hai| bhIlavAr3A se dhAmaNiyA calatI hai / mere sambandhI bhI adhikAMzataH isa hI kSetra meM A gaye haiN| kalA-kauzala kI dRSTi se samRddha evaM prasiddha nagara hai / yahA~ rela, tAra, dhunika sAdhana upalabdha haiM / ina suvidhAoM para tathA mere jyeSTha bhrAtA pUjya zrI devIlAlajI sA0 lor3hA, saparivAra kaI varSoM se unakI mevAr3a - Teksa-TAIla-mIla meM naukarI hone ke kAraNa vahIM rahate haiM / ina AkarSaNoM se maiMne bhIlavAr3A meM hI rahanA nizcita kiyA aura vahIM itihAsa kArya karane lgaa| zrI tArAcandrajI sA0 tathA pUjya gurudeva ko bhI isameM koI Apatti nahIM huii| yaha mere meM unake anupama vizvAsa hone kI bAta hai aura ataH mere lie gaurava kI bAta hai / bhIlavAr3A jaba maiM AyA, mere pAsa do kArya the| eka zrImad vijayayatIndrasUrIzvarajI mahArAja sA0 kA svayaM kA jIvana-caritra kA likhanA, jisako likhane kA maiM kabhI se saMkalpa kara cukA thA aura dvitIya yaha itihAsa - kArya hI / phalataH maiMne yaha hI ucita samajhA ki 'gurugraMtha' kA kArya yathAsambhava zIghra samApta kara liyA jAya aura tatpazcAt sArA samaya itihAsa - kArya meM lagAyA jAya / navambara 1 (eka) san 1950 se 3 (tIna) jUna san 1659 taka lagabhaga 7 mAsa paryanta maiM donoM kAryoM ko Adhe dina kI sevAdRSTi se sAtha hI sAtha karatA rahA / 4 jUna se itihAsa kA kArya pUre dina se kiyA jAne lgaa| pUre 1 varSa 7 mAsa 6 divasa itihAsa - kArya calakara itihAsa kA yaha prastuta prathama bhAga Aja sAnanda pUrNa ho rahA hai / itihAsa ko adhikatama saccA, sundara aura vizAla banAne kI dRSTiyoM se sAre prayAsa bhI isa hI samaya meM ho pAye haiN| bhIlavAr3A meM rahakara kiye gaye itihAsa-lekhana kArya kA saMkSipta sUcIgata paricayaH-- Amukha 1 - itihAsa ke upadezaka paramopakArI zrImad jainAcArya vijayayatIndrasUrijI kA sAhitya-sevA kI dRSTi se "kSipta jIvana-caritra. 2- itihAsa ke bharakama bhAra ko uThAne vAle evaM sAhasa, dhairya, zAMti se pUrNatAparyanta pahu~cAne vAle zrI tArAcandrajI megharAjajI kA paricaya. 3 - prastAvanA (prastuta ) prathama khaNDa (sampUrNa)-- 1- bha0 mahAvIra ke pUrva aura unake samaya meM bhArata | 3 - sthAyI zrAvaka - samAja kA nirmANa karane kA prayAsa / 5- prAgvATa - pradeza | 6---zatruMjayoddhAraka paramAIta zre0 saM0 jAvar3azAha / 2-ma0 mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt / 4 - prAgvATa zrAvakavarga kI utpatti / 7- siMhAvalokana | Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa itihAsa: dvitIya saha1-vartamAna jaina-kuloM kI utpatti / 2-prAgvATa athavA pauravAlajJAti aura usake bheda / 3-rAjamAnya mahAmaMtrI sAmaMta / 4-kAsiMdrA ke zrI zAMtinAtha-jinAlaya ke nirmAtA zre0 vaamn| 5- ananya zilpa-kalAvatAra arbudAcalastha zrI vimalavasatikAkhya zrI AdinAtha-jinAlaya / 6-maMtrI pRthvIpAla dvArA vinirmita vimalavasati kI hastizAlA / 7-vyayakaraNamaMtrI jAhila / 8-mahAmAtya sukrmaa| ha-mahuakanivAsI zre0 hAMsA aura usakA yazasvI pu. zre0 jagaha / 10-zrI arbudagiritIrthastha zrI vimalavasatikAkhya caityAlaya tathA hastizAlA meM anya prAgvATa-baMdhuoM ke punny-kaary| 11-zrI arbudagiritIrthastha zrI vimalavasati kI saMghayAtrA aura kucha prAgvATajJAtIya baMdhuoM ke puNya-kArya / 12-zrI jaina zramaNa-saMgha meM huye mahAprabhAvaka AcArya aura sAdhu / 13-zrI sAhityakSetra meM huye mahAprabhAvaka vidvAn evaM mahAkavigaNa / 14-nyAyopArjita dravya kA sadvyaya karake jainavAGgamaya kI sevA karane vAle prA0 jJA0 sadgRhastha / 15-siMhAvalokana / sAtIya khaNDa1-nyAyopArjita svadravya ko maMdira aura tIrthoM ke nirmANa aura jIrNoddhAra ke viSayoM meM vyaya karake dharma kI sevA * karane vAle prA0 jJA0 sadgRhasthaH-sarva zrI zre0 pethar3a aura usake vaMzaja DaGgara aura parvata, zrIpAla, sahadeva, pAlhA, dhanapAla, baMbhadeva ke vaMzaja, lakSmaNasiMha, bhrAtA hIsA aura dharmA, maNDana aura bhAdA, khImasiMha aura shsaa| 2-zrI sirohInagarastha zrI caturmukha-AdinAtha-jinAlaya kA nirmAtA kIrtizAlI zrI saMghamukhya saM0 sIpA aura dharma karmaparAyaNA usakA privaar| 3-tIrtha evaM maMdiroM meM zA* jJA0 sadgRhasthoM ke devakulikA-pratimA-pratiSThAdikArya / 4-tIrthAdi ke lie prA0 jJA0 sadgRhasthoM dvArA kI gaI saMghayAtrAyeM / 5-jaina zramaNa saMgha meM huye mahAprabhAvaka AcArya aura sAdhu / 6-zrI sAhityakSetra meM huye mahAprabhAvaka vidvAn evaM mahAkavigaNa | 7-nyAyopArjita dravya kA sadvyaya karake jainavAGgamaya kI sevA karane vAle prA0 jhA0 sadgRhastha / 8-vibhinna-prAntoM meM prA. jJA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM / 6-AgvATajJAtIya kucha viziSa vyakti aura kula / 10-siMhAvalokana / sirohI (rAjasthAna) aura gUrjara-kAThiyAvAr3a kA bhramaNa bhIlavAr3A se san 1951 jUna 4 ko itihAsakArya ke nimitta bhramaNArtha nikala kara sirohI, arbudagiritIrtha, giranAratIrtha hotA huA prabhAsapattana (somanAtha) taka pahu~cA aura vahAM se lauTakara punaH bhIlavAr3A julAI 8 ko paayaa| ajamera-yahAM do dina ThaharA / mudraNa-yaMtrAlayoM se bAtacIta kI, phoTogrApharoM se milA / pAvA-maMtrI zrI tArAcandrajI pAvA the| aMtaH sTe0 rAmI se kozIlAva hokara unase milane pAvA gyaa| isameM tIna dina laga gye| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA: bhAMDavagar3hatIrtha-zrImad vijayayatIndrasari mahArAja una dinoM zrI bhAMDavagar3hatIrtha meM virAja rahe the| itihAsakArya kA vivaraNa dene ke liye unase milanA atyAvazyaka thA / sTe0 eranapura hokara, sumerapura, jAlora hotA huA maiM zrI bhAMDavagar3hatIrtha phuNcaa| vahAM do dina ThaharA aura taba taka huye itihAsa-kArya evaM gurugraMtha kI pragati se unako paricita kiyA tathA aneka viSayoM para vistRta carcA huii| tA0 14 mulAI ko vahAM se ravAnA hokara bAgarA eka dina Thahara kara tA. 15 julAI ko sirohI pahu~cA / sirohI-yahAM prAgvATajJAtIya saM0 sIpA kA banAyA huA caturmukhAdinAtha-jinAlaya bar3A hI vizAla hai| usakA zilpa kI dRSTi se yathAsaMbhava samUcA varNana likhA aura usameM tathA anya jinAlayoM meM prAgvATajJAtIya bandhuoM dvArA karavAye gaye puNya evaM dharma ke vividhakArya jaise, pratiSThotsava, pratimA sthApanAdi kA lekhana karane kI dRSTiyoM se pUrI 2 vijJapti prApta kI / yahAM tA0 16 se 16 cAra divasaparyanta ThaharA / sirohI ke pratiSThita prAgvATajJAtIya bandhutroM se milakara unako itihAsakArya se avagata kiyaa| kuMbhAriyAtIrtha-tA. 20 jUna ko sirohI se prasthAna karake prAbR-sTezana para moTara dvArA pahuMcA aura vahAM se moTaradvArA 'ambAjI' gyaa| ambAjI devI ke darzana karatA huA tA0 21 jUna ko prAtaHkAla zrI ArAsamatIrtha vartamAna nAma zrI kuMbhAriyAtIrtha ko pahu~cA / 'AnandajI kanyANajI kI pIr3hI', ahamadAbAda kA mere pAsa meM pIr3hI ke munIma ke nAma para patra thaa| parantu munIma vicitra prakRti kA niklaa| usane mujhako maMdiroM kA adhyayana karane ke liye koI suvidhA pradAna nahIM kii| mujhase jaisA bana sakA maiMne kucha sAmagrI ekatrita kI / jisake AdhAra para hI 'ArAsaNatIrtha kI prAgvATa-bandhuoM dvArA sevA' ke prakaraNa meM likhA gayA hai| bhI kuMbhAriyAtIrtha se tA. 21 kI saMdhyA ko punaH ambAjI lauTa AyA aura vahAM se tA0 22 jUna ko prAta: moTara dvArA AbU-sTezana para A gayA aura usI samaya bhAvukapa ke liye jAne vAlI moTara taiyAra thI, usameM baiTha kara bhAbukeMpa utarA aura vahAM se delavAr3A pahu~ca gayA, jahAM jAgavizruta vimalavasahi aura luNasiMhavasahi saMsAra ke vibhinna 2 prAntoM, dezoM se bhArata meM Ane vAle vidvAnoM, purAtatvavettAoM, rAjanItika yAtriyoM ko AkarSita karate rahate haiN| AbU yahAM tA22 juna se 26 paryanta arthAt 7 divasa ThaharA / jagavizruta, zilpakalApratimA vimalavasatikA, lUNasiMhavasatikA kA zilpa kI dRSTiyoM se pUrA 2 adhyayana evaM manana karake unakA vistRta varNana likhane kI dRSTi se sAmagrI ekatrita kii| yahA~ eka romAMcakArI ghaTanA ghttii| aise kArya karane vAloM ke bhAgya meM aisI hI ghaTanAyeM likhI hI hotI haiN| pAThakoM ko isa kaThina mArga kA kucha 2 paricaya dene ke prayojana se usakA yahA~ saMkSipta vivaraNa denA ucita samajhatA huuN| prAbUgiri meM aneka choTI-bar3I guphAyeM haiN| unameM vaiSNava, sanAvanI sanyAsIgaNa apanI dhUNiyAM lagA kara baiThe rahate haiN| vahA~ una dinoM meM eka baMgAlI sanyAsI kI adhika khyAti prasArita thii| loga usako baMgAlI bAbA kahate the| usake viSaya meM acche 2 vyakti yaha kahate sune gaye ki vaha sau varSa kA hai, vaha jo kahatA hai vaha hokara hI rahatA hai, vaha jisa para kRpA dRSTi kara detA hai, usakA jIvana saphala hI samajhiye, vaha bar3A zAMta, gaMbhIra aura jJAnI hai Adi aneka carcAoM ne sujhako bhI usake darzana karane ke lie prerita kiyA / yadyapi mere Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa-itihAsa: pAsa meM samaya kA nitAMta abhAva thaa| savere dUdha-cAya pI karake jinAlaya meM praviSTa hotA thA, jo kahIM eka yA DeDha baje bAhara zrAtA thA aura vaha samaya bhI thor3A lagatA thA aura parantu bIta jAtA-sA pratIta hotA thA / bhojanAdi karake tIna baje punaH maMdirajI meM calA jAtA thA aura sUryodaya taka adhyayana karatA rahatA thaa| rAtri meM phira kiye gaye kArya kA avalokana aura manana karatA thaa| 'zrI AnandajI paramAnandajI' nAmaka pIr3hI ne jo sirohI saMgha kI ora se vahA~ tIrtha kI vyavasthA karatI hai, mujhako hara prakAra kI suvidhAyeM pradAna kI thIM / vaha yahA~ avazyameva dhanyavAda kI pAtra aura smaraNa karane ke yogya haiN| ____ eka dina maiM eka bhaTakur3e sAthI ke sAtha meM baMgAlI bAbA se milane ko calA, parantu unakI guphA nahIM milI aura hama nirAza lauTa Aye / eka dina aura samaya nikAlakara hama donoM cale aura usa dina hamane nizcaya kara liyA thA ki Aja to baMgAlI bAbA se milakara hI lauTeMge / saMyoga se hama turanta hI baMgAlI bAbA kI guphA ke sAmane jAkara khar3e ho gye| bAbAjI jaTA bar3hAye, lambA cuggA pahine, pairoM meM pAvar3iyA~ DAle guphA ke bAhira Tahala rahe the / hamane vinayapUrvaka namaskAra kiyA aura bAbAjI ne AzIrvAda diyaa| aba hama tInoM guphA meM praviSTa huye / bAbAjI apanI siMhacarma para baiThe aura hama jUTa kI thailiyoM para / kucha kSaNa mauna rahane para AtmA aura paramAsmA para carcA prArambha huii| bAbAjI ne bar3I hI yogyatA evaM buddhimattA se carcA kA nirvAha kiyaa| yaha carcA lagabhaga 12-15 minaTa paryanta calI hogI ki bIkAnera kI rAjamAtA ke do sevaka phalAdi kI kucha bheMTa lekara - upasthita huye aura namaskAra karake tathA bheTa bAbAjI ke sAmane sAdara rakha karake pIche pAMva lauTa kara hamAre pAsa meM Akara baiTha gye| bIca meM una meM se eka ne bAta kATa kara kahA ki gurudeva ! kala to yahAM satyAgraha cAlU " hone vAlA hai| isa para maiMne kahA ki jaba AbU-pradeza ke nivAsiyoM kI bhASA, rahana-sahana aura saMbaMdhIgaNa bhI rAjasthAnIya hai, kevala prAcIna itihAsaka ke pRSToM para arvAcIna saMmati ko rAjasthAna se alaga karake gUrjarabhUmi - meM milA denA anyAya hI mAnA jaaygaa| isa para bAbAjI ne prazna kiyA, 've itihAsa ke pRSTa kauna se haiM ? maiMne kahA, 'Apake yahA~ ke jaina maMdiroM ko hI liijiye| ye yahA~ para vinirmita sarva maMdiroM meM adhikatama prAca aura zilpa aura mUlya kI dRSTiyoM se duniyA bhara meM bejor3a haiN| ye gUrjarasamrAToM ke mahAmAtya aura daMDanAyakoM ..ke banAye huye haiM / eka vikrama kI gyArahavIM aura dUsarA terahavIM zatAbdI meM banA hai| ye siddha karate haiM ki eka * sahastra varSa pUrva yaha bhAga gUrjarasAmrAjya kA viziSTa evaM samAhRta aMga thaa| isa para bAbAjI krodhAtura ho uThe aura itane Aga-babUlA huye ki unako apanepana kA bhI tanika bhAna nahIM rahA aura ubala kara bole, 'tU kyA jAne kala , kA loNddaa| ye maMdira musalamAnoM ke samaya meM hinduoM kI chAtI ko cIra kara banAye gaye haiM aura tIna sau cAra sau varSa ke pahile bane haiN| basa mata pUchiye, merA bhI pArA car3ha gayA / maiMne bhI turanta hI ucara diyA, 'mahArAjajI ! maiM Apase milane ke lie Apako saMnyAsI jAna kara aura vaha bhI phira mujhako aneka janoM ne prerita kiyA hai, * taba milane AyA huuN| maiM Apase Apako itihAsakAra athavA itihAsavettA yA purAtattvavettA samajha kara milane nahIM 'AyA huuN| agara Apa apane ko itihAsa kA paMDita samajhate haiM, to phira maiM Apa se usa dharAtala para bAtacIta karU~ Apa sAdhu haiM aura sAdhu ko krodha karanA athavA mithyA bolanA sarvathA niMdanIya hai| Apa to phira nagna jhUTha - bola rahe haiM aura phira tAmasa Upara se / yaha Apako yogya nhiiN| basa saMnyAsIjI ko mere ina zabdoM ne nahIM mAlUma mastiSka kI kisa dharA meM pahuMcA diyA / ve tharathara kAMpane lage, oSTa phar3akAne lge| Azana para se uThe aura guphA Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prastAvanA:: ke eka kone kI ora cle| usa kone meM kucha kulhAr3iyAM, eka ballama, eka kaTAra aura aise hI kucha aura hathiyAra par3e the| bAbAjI unameM se eka kulhAr3I uThA lAye aura mere sAmane Akara usako mere zira. para tAna kara bole, 'mAratA hUM abhI, mujhako jhUThA aura krodhI kahane vAle ko|' maiM usI prakAra sthira aura zAMta baiThA rhaa| merA sAthI aura ve navAgantuka donoM bIkAnerI puruSa dekhate raha gaye, yaha kyA se kyA ho gyaa| maiMne kahA, 'mahArAja ! satya para jhUTha AkramaNa karatA hI hai, isameM Azcarya aura navIna bAta kauna sI; parantu hAra jhUTha kI hI hotI hai| Apa meM agara kucha bhI satyAMza hotA, yaha ApakI kulhAr3I aba taka.apanA kArya kara cukI hotI, lekina Apa mujhako pUcha jo rahe haiM, yaha jhUTha kA niSphala prayAsa hai|' basa itanA kaha kara maiM bhI phira kucha nahIM bolaa| bAbAjI eka do minaTa usI krodhapUrNamudrA meM kulhAr3I tAne khar3e rahe aura phira jAkara apane Asana para baiTha gye| tIna, cAra minaTa vyatIta hone para maiM uThA aura yaha kaha kara, 'bAbAjI ! maiM tumako sAdhu samajha kara tuma se milane AyA thA, parantu nikale tuma para dharma ke dveSI aura pUre pAkhaNDI / ' 'rAma rAma' kaha kara maiM guphA se bAhara nikala aayaa| merA sAthI bhI mere hI pIche uTha kara bAhara aagyaa| hama donoM isa vicitra evaM anokhI ghaTanA para carcA karate huye AbUkampa gaye aura vahAM baMgAlI bAbA kI popalIlA kA moTara-sTenDa para khar3e huye saikar3oM strI-puruSoM ke vIca bhaMDA-phor3a kiyA aura phira vahA~ se lauTa kara saMdhyA hote 2 delavAr3A kI jainadharmazAlA meM lauTa Aye aura preraNA dene vAle sAthiyoM se yaha saba kaha sunAyA; parantu una aMdhabhaktoM ko isameM kucha nimaka-mirca milAsA hI lagA, aisA merA anubhava hai| yaha carcA AbUkaimpa aura delavAr3e meM sarvatra phaila gii| do dina ke bAda meM sunA ki varSoM se vahAM rahane vAlA vaha baMgAlI bAbA kahIM calA gayA hai| vimalavasati aura lUNasiMhavasati tathA bhImavasati maMdiroM kA adhyayana karake jo sAmagrI uddhRta kI tathA usake AdhAra para jo una para likhA gayA vaha itihAsa meM par3hane ko milegA hI; ataH sAmagrI ke viSaya meM yahAM kucha bhI kahanA maiM anAvazyaka to nahIM samajhatA, parantu phira bhI usako lambA viSaya samajha kara, usako Age ke liye yahAM chor3a denA cAhatA huuN| acalagar3ha-tA0 26 jUna kI prAtaH velA meM maiM moTara dvArA acalagar3ha kI ora calA / mArga meM guruzikhara kI coTI ke darzana kiye aura vahAM se lauTa kara saMdhyA hote 2 acalagar3ha moTara dvArA phuNcaa| tA0 30 jUna ko vahAM ThaharA aura prAgvATajJAtIya maM0 sahasA dvArA vinirmita zrI catu mukhAdinAtha-jinAlaya ke darzana kiye aura usakA zilpa kI dRSTi se paricaya taiyAra kiyaa| anya mandiroM se bhI prApta hone vAlI sAmagrI ekatrita kI aura yaha sarva kArya karake tA0 30 jUna kI saMdhyA ko hI delavAr3A punaH lauTa AyA / giranAra-tA0 1 julAI ko delavAr3A se prAtaHkAla ravAnA hokara AbUsTezana se savere kI gAr3I se giranAra ke liye calA / tA0 2 julAI se tA0 4 taka jUnAgar3ha ThaharA / pIr3hI kI saujanya se mujhako giranAragiristha 'zrI vastupAla-tejapAla TU'ka' kA adhyayana karane kI pUrI 2 suvidhA mila gaI / itihAsa ke yogya sAmagrI ekatrita karake yahAM se tA04 ko prabhAsapattana ke liye ravAnA ho gyaa| 'vastupAla-tejapAla 'ka' kA savistAra vivaraNa tathA anya prAgvATabandhuoM ke pracuraNa kAryoM kA yathAsaMbhava lekha yahAM taiyAra kara liyA thaa| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa - itihAsa : prabhAsapattana - isa nagarI kA jaina aura vaiSNava graMthoM meM bar3A mahatva batalAyA gayA hai / somanAtha kA aiti hAsika mandira isI nagarI meM banA huA hai / mahAmAtya vastupAla tejapAla ne prabhAsapacana meM aneka nirmANa kArya karavAye the, parantu duHkha hai ki Aja unameM se eka bhI unake nAma para nahIM bacA hai| nagarI meM se somanAtha - mandira kI ora jAne kA jo rAjamArga hai, usameM pUrvAbhimukha eka devAlaya -sA banA huA hai| maiMne usakA bar3I hI sUkSmatA se nirIkSaNa kiyA to vaha jinAlaya pratIta huA / yavanazAsakoM ke samaya meM vaha naSTa-bhraSTa kiyA jAkara masjida banA diyA gayA thA | Aja vaha ajAyabagRha banA diyA gayA hai aura vartamAna sarakAra ne usameM somanAtha mandira ke khaNDita prastara-aMza rakha kara usako upayoga meM liyA hai| sArI prabhAsapattana meM prAcIna, vizAla aura kalA kI dRSTi se yahI eka bhavana hai, jo prabhAsapattana ke kabhI rahe ati samRddha evaM gauravazAlI vaibhava kA smaraNa karAtA hai| mere anumAna se mahAmAtya vastupAla dvArA prabhAsapacana meM jo aneka nirmANakArya karavAye gaye haiM, jinakA saMkSipta paricaya usake itihAsa meM Age diyA gayA hai, yaha devAlaya - sA bhavana usakA banAyA huA koI jinAlaya hai| staMbhoM meM hI huI kIcakAkAra mUrttiyAM tor3a dI gaI haiN| gumbajoM meM rahI huI tathA nRtya karatI huI, saMgItavAdyoM se yukta devI - zrAkRtiyAM khaNDita kI huI haiN| phira bhI aparAdhiyoM ke hAthoM se kahIM 2 koI cihna baca gayA hai, jo spaSTa siddha karatA hai ki yaha bhavana kisa dharma ke matAnuyAyiyoM dvArA banAyA gayA hai / socA thA vahAM mahAmAtya vastupAla dvArA vinirmita aneka nirmANa ke kAryoM meM se kucha to dekhane ko mileMge, parantu kucha bhI nahIM milA aura jo Upara likhita eka bhavana milA, usako dekhakara duHkha hI huA aura pUrNa nirAzA / prabhAsapattana se tA0 5 julAI ko lauTa calA aura sTe0 rANI eka dina Thahara kara tA0 8 julAI ko ajamera hokara rAtri kI 3 baja kara 20 minaTa para pahu~cane vAlI gAr3I se bhIlavAr3A sakuzala pahuMca gayA / 18] saMyuktaprAnta-AgarA-avadha kA bhramaNa bhIlavAr3A se 'akhila bhAratavarSIya puravAra jJAtIya mahAsammelana' ke adhivezana meM, jo 13-14 akTobara san 1651 ko mahamUdAbAda (lakhanaU) meM ho rahA thA, sabhA ke mAnada mantrI dvArA nimaMtrita hokara tA0 8-10-51 ko gayA thA aura punaH tA0 20 - 10-51 ko bhIlavAr3A lauTa AyA thA / vaidya bihArIlAlajI poravAla jo abhI phirojAbAda meM cUr3iyoM kA thoka-dhandhA karate haiM kucha varSoM pahile ve Ahora (mAravAr3a) Adi grAmoM meM vaidya kA dhandhA karate the / inake pitA zrI bhI idhara hI apanA dhandhA karate rahe the / mantrI zrI tArAcandrajI kI inase pahicAna thI / inhoMne jaba kisI prakAra yaha jAna pAyA ki prAgvATajJAti kA itihAsa likhA jA rahA hai, inhoMne tArAcandrajI se patra-vyavahAra prArambha kiyA aura usake dvArA inakA mere se bhI paricaya huA / vaise ye udhara puravAra kahalAte haiM, parantu ye puravAra aura pauravAla ko eka hI jJAti samajhate haiM, ataH ye apane ko pauravAlajJAtIya likhate haiM aura inakI pharma kA nAma bhI 'pauravAla enDa bradarsa' hI hai / inhoMne merA paricaya ukta sabhA ke mAnada mantrI zrI jayakAnta se krvaayaa| adhivezana meM jAne ke lagabhaga do varSa pUrva hI hamArA sambandha zrI jayakAnta se sudRr3ha bana gayA thA / hama donoM meM prAgvATa - itihAsa lekara sadA patra-vyavahAra calatA rhaa| merI bhI icchA thI aura zrI jayakAnta kI bhI icchA thI ki maiM unakI sabhA ke nikaTa meM hone vAle Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prastAvanA : [ 16 adhivezana meM sakriya bhAga lU~ / mujhako aura zrI tArAcandrajI donoM ko ukta adhivezana meM sammilita hone ke liye nimaMtraNa mile | zrI tArAcandrajI ne mujhe akele ko hI bhejA / bhIlavAr3A se tA0 8 akTobara ko maiM mahamUdA bAda ke lie khAnA huA aura do dina dillI Thahara kara tA0 11 ko mahamUdAbAda pahu~ca hI gayA / mahamUdAbAda -- sabhA ke sadasyagaNa, pradhAna aura maMtrI zrI jayakAnta tathA vaidya bihArIlAlajI Adi pramukha jana mere se pahile hI vahAM A cuke the| ye sarva sajjana mujha se bar3o saujanyatApUrNa mile aura maiM unhIM ke sAtha paMDAla meM ThaharAyA gayA / tA0 13 ko nizcita samaya para sabhA kA adhivezana prAraMbha huA / usa dina merA sArA samaya eka-dUsare se paricita hone meM aura puravArajJAtIya pratiSThita evaM anubhavI jana, paMDita, vidvAngaNoM se puravArajJAti saMbaMdhI aitihAsika carcA karane meM hI vyatIta ho gayA / tA0 14 ko prAtaH samaya adhivezana lagabhaga 8 baje prAraMbha huaa| usa samaya merA lagabhaga 45-50 minaTa kA puravArajJAti aura pauravAlajJAti meM sajJAtIyata para aitihAsika AdhAroM para bhASaNa huA / usase sabhA meM upasthita jana adhikAMzataH prabhAvita hI huye aura bAda jo bhI mujha se mile, ve Azcarya prakaTa karane lage ki hamako to jJAta hI nahIM thA ki prAgvATa athavA pauravAlajJAti aura hama eka hI haiN| aitad saMbaMdhI jo kucha bhI sAdhana-sAmagrI mujhako usa samaya aura pIche se mila sakI, usakA upayoga karake maiMne prastuta itihAsa ke pRSThoM meM apane vicAra likhe haiM / unako yahAM likhane kI AvazyatA anubhava nahIM karatA hU~ / meM yahAM bhI mere sAtha meM eka adbhuta ghaTanA ghaTI aura vaha isa sudhAravAda ke yuga kama kama adbhuta aura vicAraNIya hai / tA0 14 ko prAtaH hone vAle khule adhivezana meM eka puravArabaMdhu ne sTeja para khar3e hokara bhASaNa diyA thA / apane bhASaNa meM unhoMne yaha kahA, 'lodAjI ke sAtha baiTha kara jina 2 sajjanoM ne kala kaccA bhojana kiyA, kyA unhoMne jJAti ke niyamoM kA ulaMghana nahIM kiyA ?' basa itanA kahanA thA ki sabhA ke maMtrI, pradhAna evaM adhikAMzataH sadasya aura zrAgevAn paMDita, vidvAnoM meM Aga laga gii| ve sajjana turanta hI baiThA diye gaye / isa para mAnya maMtrI jayakAnta ne 'osavAlajJAti' aura usake dharma, AcAra, vicAroM para ati gaharA prakAza DAlate huye ukta mahAzaya ko ati hI lajjita kiyA / yaha bAta yahIM taka samApta nahIM huI / jaba bhojana kA samaya AyA to samAja ke kucha janoM ne, jo ukta mahAzaya ke pakSavarttI the yaha nizcaya kiyA ki lor3hAjI ke sAtha meM bhojana nahIM kareMge / yaha jaba mujhako pratIta huA, maiMne zrI jayakAnta aura sabhApatijI Adi se nirmimAnatA pUrvaka kahA ki agara mere kAraNa sammelana kI saphalatA meM bAdhA utpanna hotI ho aura samAja meM saMmati ke sthAna para phUTa kA jora jamatA ho to mujhako kahIM anyatra bhojana karane meM yatkiMcit bhI hicakacAhaTa nahIM hai| isa para ve jana bola uThe, 'hama jAnate haiM jainajJAtiyoM kA stara bhArata kI vaizya evaM mahAjana samAjoM meM kitanA UMcA hai aura ve AcAra vicAra kI dRSTiyoM se anya jJAtiyoM se kitanI Age aura UMcI haiN| yaha kabhI bhI saMbhava nahIM ho sakatA hai ki kisI mUrkha kI mUrkhatA prabhAva kara jAve / jahAM harijanoM se mela-jola bar3hAne ke prayAsa kiye jA rahe haiM, vahAM hama vaizya 2 jinameM sadA bhojana- vyavahAra hotA AyA hai, aba kyoMkara sAtha bhojana karane se ruka jAveM / agara yaha mUrkhatA cala gaI to purakhArajJAti anya vaizyasamAjoM se kabhI bhI apanA prema aura sneha bAMdhanA to dUra rahA, unake sAtha baiThakara pAnI pIne yogya bhI nahIM rahegI aura sudhAra ke kSetra meM Age bar3hane ke sthAna meM kozoM pIche haTa jaaygii| yaha kabhI bhI nahIM ho sakatA ki Apa ucca kulIna, ucca jJAtIya hone para bhI aura vaizya hote huye alaga bhojana kareM Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20] :: prAgvATa - itihAsa :: aura hama alaga kareM / tisa para Apa phira sabhA dvArA nimaMtrita hokara Aye haiM / upasthita janoM meM se AgevAna isa bAta para dRr3ha pratijJa ho gaye aura mujhako vivazataH unake sAtha hI bhojana karanA pdd'aa| usa vyakti ne apane prayatna meM apane ko asaphala huA dekhakara, pramukha 2 janoM ke samakSa apane bole aura kiye para gaharA pazcAttApa kiyA aura savAlajJAti ke sAmAjika stara se apane ko anabhijJa batalA kara apanI bhUla prakaTa ka / 'jina samAjoM meM aise virodhI prakRti ke puruSa adhika saMkhyA meM hoMge, ve samAja abhI apanI unnati kI AzAyeM lagAnA chor3a deM / ukta ghaTanA se mujhako kiMcit bhI apamAna kA anubhava nahIM huA / sAmAjika kSetra meM kArya karane vAloM meM to aisI aura isase bhI adhika bhayaMkara aura apamAnajanaka paristhitiyoM kA sAmanA karane kI taiyArI honI hI cAhiye | itanA avazya duHkha huA ki vaizyasamAjoM ke bhAgya meM abhI graha burA hI par3A huA hai aura phalataH ve eka-dUsare ke adhikatara nikaTa nahIM A rahI haiM / phirojAbAda - mahamUdAbAda se tA0 15 agasta ko maiM prasthAna karake vaidya zrI vihArIlAlajI ke sAtha meM phirojAbAda AyA / yahA~ jaina digambaramatAnuyAyI paravArajJAti ke ATha sau 800 ke lagabhaga ghara haiM / maiM isa jJAti ke anubhavI paMDitoM, vidvAnoM aura vakIloM se milA aura unakI jJAti kI utpatti kA samaya, utpatti kA sthAna aura dUsare kaI eka praznoM para unase bAta cIta kii| paravArajJAti kA abhI taka nahIM to koI itihAsa hI banA hai aura nahIM tatsaMbaMdhI sAdhana-sAmagrI hI kahIM athavA kisI ke dvArA saMkalita kI huI pratIta huii| phirojAbAda maiM tA0 16, 17, 18 taka ThaharA aura phira tA0 16 ko vahAM se ravAnA hokara tA0 20 agasta ko rAtri kI gAr3I se 3 bajakara 20 minaTa para bhIlavAr3A pahu~ca gayA / mahamUdAbAda ke isa adhivezana meM bhAga lene se bahuta bar3A lAbha yaha huA ki saMyuktaprAnta - AgarA - avadha, barAra, khAnadeza, amarAvatI - prAntoM ke aneka nagara, grAmoM se sammelana meM saMmilita huye vyaktiyoM se milane kA saubhAgya prApta huA jo nagara - nagara, grAma-grAma jAne se banatA / ataH maiMne isa bhramaNa ko saMyukta prAnta - AgarAva kA bhramaNa kahA hai| mAlavA prAnta kA bhramaNa bhIlavAr3A se mAlavA - prAnta kA bhramaNa karane ke hita tA0 14 janavarI I0 san 1952 ko prasthAna karake indaura, devAsa, dhAra, mANDavagar3ha, ratalAma, mahIdapura, garoTha, rAmapurA Adi pramukha nagaroM meM bhramaNa karake punaH mIlavAr3A tA0 25 janavarI ko lauTa AyA thA / 1 indaura - bhIlavAr3A se dina kI gAr3I se prasthAna karake dUsare dina indaura saMdhyA samaya pahu~cane vAlI Trena se pahuMcA / vahA~ zAha baurIdAsa mIThAlAla, kApar3a mArkeTa, indaura kI dukAna para tthhraa| isa pharma ke mAlika seTha zrI chaganalAlajI aura unake putra moTThAlAlajI ne merA acchA svAgata kiyA / mere sAtha jahA~ unakA calanA Avazyaka pratIta huA seThajI sAtha meM zrAye / tA0 16 se tA0 16 taka tIna divasaparyanta vahA~ ThaharA / aneka anubhavI prajJAtIya sajjanoM se milA aura mAlavA meM rahane vAle prAgvATakuloM ke saMbaMdha meM itihAsa kI Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : prastAvanA: [ 21 sAmagrI prApta karane kA pUrA 2 prayatna kiyaa| padmAvatIpauravAlajJAtIya zivanArAyaNajI se jinase patroM dvArA pUrva hI paricaya sthApita ho cukA thA, milanA pramukha uddezya thaa| sirohIrAjya meM brAhmaNavAr3atIrtha meM vi0 saM0 1960 meM 'zrI akhila bhAratavarSIya poravAr3a-mahAsammelana' kA prathama adhivezana huA thaa| usa avasara para zrI zivanArAyaNajI indaura, ThAkura lakSmaNasiMhajI devAsa, samarthamalajI siMghavI sirohI zrAdi sAhityapremiyoM ne prAgvATaitihAsa likhAne kA prastAva sabhA ke samakSa upasthita kiyA thA / sammelana ke pazcAt bhI isa dizA meM ina sajjanoM ne kucha kadama Age bar3hAyA thaa| parantu samAja ne isa ora vizeSa dhyAna nahIM diyA aura unakI abhilASA pUrNa nahIM ho paaii| ThAkura lakSmaNasiMhajI pauravAr3a mahAjanoM kA itihAsa' nAmaka eka choTI-sI itihAsa kI pustaka likha cuke haiN| zivanArAyaNajI 'yazalahA' indaura aisA pratIta hotA hai itihAsa ke pUre premI haiM / unhoMne prAgvATajJAtisaMbaMdhI sAmagrI prAgvATa-darpaNa' nAma se kabhI se ekatrita karanA prAraMbha karadI thii| vaha hastalikhita prati ke rUpa meM mujhako unhoMne bar3I hI saujanyatApUrNa bhAvanAoM se dekhane ko dii| mujhako vaha upayogI pratIta huI / vizeSa bAta jo usameM thI, vaha. padmAvatIpauravAr3asaMbaMdhI itihAsa kI acchI saamgrii| maiMne ukta prati ko AdyopAMta par3ha DAlA aura zivanArAyaNajI se ukta prati kI mAMga kii| unhoMne turanta uttara diyA, 'maiM kaI eka kAraNoM se prAgvATajJAti kA itihAsa likhane kI apanI abhilASA ko pUrNa nahIM kara pAyA, parantu agara maiM kinhIM bhAI ko, jo prAgvATa-itihAsa likhane kA kArya uThA cuke haiM, apanI ekatrita kI huI sAdhana-sAmagrI arpita kara sakU~ aura usakA upayoga huA dekha sakU~, to bhI mujhako pUrA 2 saMtoSa hogaa|' unhoMne saharSa 'prAgvATa-darpaNa' ko mere adhikRta kara diyA aura yaha avazya kahA ki isakA upayoga jaba ho jAya, yaha turanta mujhako lauTA dI jAya / bAta yathArtha thI, maiMne saharSa svIkAra kiyA aura unako apane zrama kI amUlya vastu ko isa prakAra eka aparicita vyakti ke karo meM upayogArtha dene kI advitIya sadbhAvanA para aneka bAra dhanyavAda diyaa| pazcAt maiMne unase yaha bhI kahA ki isakA mUlya bhI Apa cAheM to maiM saharSa dene ko taiyAra huuN| isa para ve bole 'kyA maiM pauravAr3a nahIM hUM ? kyA merI jJAti ke prati merA itanA uttaradAyitva bhI nahIM hai ?' maiM cupa rhaa| vastutaH zivanArAyaNajI aneka bAra dhanyavAda ke pAtra haiM / devAsa-tA. 16 janavarI ko prAtaH TeksImoTara se maiM devAsa ke lie ravAnA huaa| 'pauravAr3a-mahAjanoM kA itihAsa' nAmaka pustaka ke lekhaka ThAkura lakSmaNasiMhajI devAsa meM rahate haiM / unase milanA Avazyaka thA / ukta pustaka ke likha jAne ke pazcAt bhI ve yathAprApya sAmagrI ekatrita hI karate rahe the| vaha saba hastalikhita kaI eka pratiyoM ke rUpa meM mujhako dekhane ko milI / jo-jo aMza mujhako upayogI pratIta huye, maiMne unako uddhRta kara liyA " aura unhoMne bhI saharSa utArane dene kI saujanyatA pradarzita kii| ThAkura lakSmaNasiMhajI jaise itihAsa ke premI haiM, vaise citrakalA ke bhI anupama rAgI haiM / jJAti ke prati unake mAnasa meM bar3I zraddhA hai| unake dvArA prApta sAmagrI kA itihAsa meM jahA~ 2 upayoga huA hai, vahA~ 2 unakA nAma nirdezita kiyA gayA hai / vastutaH ve bhI aneka bAra dhanyavAda ke pAtra haiN| dhAra-tA0 16 ko hI dopahara ko indaura ke liye lauTane vAlI TeksImoTara se maiM devAsa se ravAnA ho gayA aura indaura para dhAra ke liye jAne vAlI TeksI ke lie badalI karake saMdhyA hote dhAra pahu~ca gyaa| dhAra meM Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ] :: prAgvATa - itihAsa :: zrI lAlajI pauravAr3a bar3e hI milanasAra evaM pratiSThita sajjana haiN| ye ThAkura lakSmaNa siMhajI ke saMbandhI haiM / ThAkura sAhaba ne mujhako inake nAma para eka patra likhakara diyA thaa| zrI gaTTUlAlajI kaI varSoM se zrI mANDavagar3hatIrtha kI dekhabhAla karate haiM aura Apa tIrtha kI vyavasthA karane vAlI kameTI ke pradhAna bhI haiN| inase dhAra, rAjagar3ha, kukSI, alirAjapura, nemAr3a, malakApura Adi nagaroM, pragaNoM meM rahane vAle prAgvATakuloM ke viSaya meM bahuta adhika jAnane ko milA / mANDavagar3ha -- tA0 20 ko maiM mANDavagar3ha pahu~cA / zrI gaTTUlAlajI ne tIrtha kI pIr3hI ke munIma ke nAma para patra bhI diyA thA / mANDavagar3ha meM atirikta eka choTe se jinAlaya ke jainiyoM ke liye aura koI AkarSaNa kI vastu nahIM hai / unako hI tIrtha banAkara mANDavagar3hatIrtha kA gaurava banAye rakhane kA tIrthasamiti ne prayAsa kiyA hai / ratalAma - mANDavagar3ha se tA0 21 kI prAtaH TeksI se dhAra aura dhAra se indaura aura indaura se dina kI Trena dvArA ratalAma AgayA / ratalAma meM itihAsa ke liye koI vastu prApta nahIM huI / tA0 22 ko saMdhyA kI gAr3I se prasthAna karake koTA jAne vAlI Trena se mahIdapura pahu~cA / mahIdapura -- yahAM jAgar3A pauravAloM ke adhika ghara haiN| unake pratiSThita kucha vyaktiyoM se milA; parantu isa zAkhA ke viSaya meM adhika upayogI vastu koI prApta nahIM ho sakI / garoTha -- mahIdapura se tA0 23 kI prAtaH Trena dvArA garoTha pahu~cA / garoTha meM jAMgar3A pauravAr3oM ke lagabhaga 100 se Upara ghara haiM / garoTha meM zrImAn kaMcanamalajI sAhaba bAMThiyA ke yahAM merA svasurAlaya bhI hai| maiM vahIM jA kara ThaharA / eka paMtha do kArya / vahAM ke pratiSThita evaM anubhavI pauravAr3a sajjanoM se milA aura kaI eka daMtakathAyeM sunane ko milI; parantu prAmANika vastu kucha bhI nahIM / melakher3A aura rAmapurA - tA0 24 kI prAtaH garoTha se ravAnA hokara prathama melakher3A gayA, parantu jina vyakti se milanA thA, ve vahAM nahIM the; ataH turanta hI lauTakara yA gayA aura rAmapurA pahu~cA / 'pauravAla baoNila bradarsa' ke mAlika bAbUlAlajI se milA / Apa adhyApaka bhI rahe haiN| parantu yahAM bhI koI aitihAsika vastu jAnane ko nahIM milI / tA0 25 ko rAmapurA se bahuta bhaura rahate calane vAlI TeksImoTara se ravAnA hokara nImaca pahu~cA aura dina ko tIna baje pazcAt bhIlavAr3A pahuMcane vAlI gAr3I se bhIlavAr3A sakuzala pahuMca gayA / jodhapura-bIkAnera kA bhramaNa bhIlavAr3A se tA0 16 aprela san 1552 ko dopahara pazcAt ajamera jAne vAlI Trena se ravAnA hokara ajamera hotA huA sTe0 rANI pahu~cA / khur3AlA aura bAlI - tA0 20 ko dina bhara sTe0 rANI hI tthhraa| rAtri ke prAtaH lagabhaga 4 baje pazcAt jAne vAlI yAtrIgAr3I se maiM aura zrI tArAcandrajI donoM khur3AlA gaye / vahA~ vanecanda navalA jI kA kula prAgvATa Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prastAvanA: jJAti meM gauravazAlI mAnA jAtA hai| isa kula meM sukhamalajI nAmaka eka pratiSThita vyakti ho gaye haiN| sukhamalajI vi0 saM0 1760 se 80 taka sirohI ke dIvAna rahe haiM aisA kahA jAtA hai| inake viSaya meM itihAsa meM likhA gayA hai| zAha vanecandra navalAjI ke kula meM zrI saMtoSacandrajI bar3e hI sarala svabhAva ke vyakti haiN| hama unake hI yahA~ jAkara Thahare / zrI saMtoSacandrajI ne hamako apane pUrvajoM ko mile kaI eka paTTe, paravAne dikhAye / bhojana kara lene ke pazcAt maiM bAlI calA gayA, kyoMki vahA~ kulaguru bhaTTAraka zrI miyAcandrajI se bhI milanA thA aura dharaNAzAha ke vaMzajoM ke viSaya meM unase jAnakArI prApta karanI thii| ve vahAM nahIM mile aura maiM vApisa lauTa AyA aura phAlanA se saMdhyA samaya ajamera kI ora Ane vAlI yAtrIgAr3I se sTe0 rANI A gyaa| tA0 21 ko dina mara rANI hI tthhraa| dhANasA -- tA0 21 ko cAra baje pazcAt Ane vAlI yAtrIgADI se sTe. airanapurA hokara sumerapura pahu~cA aura dUsare dina prAtaH TeksImoTara se jAlora aura jAlora se Trena dvArA sTe. modarA utara kara saMdhyA samaya dhANasA grAma meM pahu~cA / dhANasA meM zrImad vijayayatIndrasUrijI mahArAja sA. apanI ziSya evaM sAdhumaNDalI sahita virAjamAna the / vahAM do dina ThaharA aura taba taka huye itihAsa-kArya se unako bhalIvidha paricita kiyaa| jodhapura--tA. 24 aprela ko dhANasA se prAtaH kI yAtrIgAr3I se ravAnA hokara saMdhyA samaya jodhapura pahuMcA / dUsare dina vayovRddha, athaka parizramI munirAja zrI jJAnasundarajI (devagumadhari) se milaa| Apane choTI-bar3I lagabhaga 150 se Upara pustakeM likhI haiM / 'pArzvanAtha-paramparA' bhAga do abhI ApakI likhI bar3I jilda vAjI pustakeM prakAzita huI haiN| usameM Apane upakezagacchIya AcAryo kA kramavAra jIvana-caritra dene kA prayAsa kiyA hai| upakezagacchIya prAcAryoM kA jIvana-caritra likhate samaya unakI nIzrA meM zrAvakoM dvArA karavAye gaye puNya evaM dharma ke kAryoM kA bhI yathAsaMbhava ullekha kiyA hai| Apane ukta pustakoM meM ke pratyeka prakaraNa ko saMvat aura sthala se pUrA 2 sajAyA hai| prAgvATajJAtIya bandhuoM ke bhI ukta donoM pustakoM meM kaIeka sthaloM para nAma aura unake kAryo kA lekhA hai / kaI varSoM pahile ApazrI jaina jAtimahodaya' nAmaka eka bar3I pustaka bhI likha cuke the / usameM Apa zrI ne zrImAlajJAti prAgvATajJAti aura osavAlajJAti ke viSaya meM hI bahuta kucha likhA hai / Apase kaIeka praznoM para carcA karake Apake gambhIra anubhava kA lAbha lene kI mere hRdaya meM kaI varSoM se bhAvanA thI aura itihAsakArya ke prArambha kara lene ke pazcAt to vaha aura balavatI ho gaI / Apase acchI prakAra bAtacIta huI / Apane spaSTa zabdoM meM kahA:-'maiMne to yaha sarva khyAtoM aura paTTAliyoM ke AdhAra para likhA hai| jisako inheM prAmANika mAnanA ho ve prAmANika mAneM aura jinako kalpita mAnanA ho ve vaisA smjhe|' Apane hastalikhita upakezagacchapaTTAvalI dekhane ko dI, jo abhI taka aprakAzita hai / usameM se maiMne prAgvATajJAti ke utpattisambaMdhI kucha zlokoM ko uddhRta kiyaa| ApazrI se zrI tArAcandrajI kA patra-vyavahAra to bahuta samaya pUrva se hI ho rahA thA / maiMne bhI ApazrI ko 2-3 patra diye the, parantu uttara eka kA bhI nahIM milA thA / aba milane para una saba kA prayojana hala ho gayA / ApazrI ke likhe huye kaIeka granthoM kA itihAsalekhana meM acchA upayoga huA hai| ApazrI isa dRSTi se hRdaya se dhanyavAda ke yogya haiN| yahAM maiM tA0 26 taka tthhraa| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ] :: prAgvATa-itihAsa: bIkAnera-tA. 26 aprela ko rAtri kI gAr3I se ravAnA ho kara dUsare dina tA0 27 ko saMdhyA-samaya bIkAnera phuNcaa| dUsare dina nAhaTAjI zrI agaracaMdrajI se milA / Apake viSaya meM adhika kahanA vyartha hai / bhApa sAhityakSetra meM pUre paricita haiM aura apane itihAsajJAna evaM purAtattva-anubhava ke liye bhArata ke agragaNya vidvAnoM meM Apa ati prasiddha haiN| ApakA saMgrahAlaya bhI rAjasthAna aura mAlavA meM advitIya hai| usameM lagabhaga paMdraha sahasra prakAzita pustakeM aura itanI hI hastalikhita prAcIna pratiyoM kA saMgraha hai| aitihAsika pustakoM kA saMgraha apekSAkRta adhika aura sundara hai| Apase mila kara aura bAtacIta karake mujhako atyanta AnaMda huA aura sAtha meM pazcAttApa bhii| pazcAttApa isaliye ki maiM Apase aba mila rahA hUM jaba ki itihAsa kA prathama bhAga apanI pUrNatA ko prApta hone jA rahA hai| progvATajJAti kI utpatti evaM prAcInatA para Apane samaya 2 para apane lekhoM meM prakAza DAlA hai| Apake usa anubhava evaM jJAna kA mujhako bhI upayoga karanA thA aura isa hI dRSTi se maiM Apase hI milane bIkAnera gayA thaa| Apa bar3I hI saralatA, sahRdayatA, saujanya se mile aura jitanA maiM le sakA aura jitanA maiMne lenA cAhA, utanA Apane apane se aura apane saMgrahAlaya se mujhako lene diyA / Apa se jo kucha sAmagrI maiMne lI hai, usakA itihAsa meM jahA~ 2 upayoga huA hai, ApakA vahA~ 2 nAma avazya nirdezita kiyA gayA hai / Apa se milakara maiM bahuta hI prabhAvita huaa| vizeSa Apane merI prArthanA para prastuta itihAsa kI bhUmikA likhanA svIkRta kiyA, yaha mere jaise itihAsa-kSetra meM navapraviSTa yuvaka lekhaka ke liye apUrva saubhAgya kI bAta hai / Apa kaI bAra dhanyavAda ke yogya haiM / yahA~ maiM pUre do dina ThaharA / bIkAnera se tA0 26 kI saMdhyAsamaya kI yAtrIgAr3I se prasthAna karake ajamera hotA huA tA0 30 kI pichalI prahara meM tIna bajakara bIsa minaTa para bhIlavAr3A pahu~cane vAlI yAtrIgAr3I se sakuzala bhIlavAr3A pahu~ca gyaa| patra-vyavahAra itihAsa kA viSaya ananta aura mahA vistRta evaM vizAla hotA hai| isa kArya meM adhika se adhika vyakti kalameM milAkara bar3heM, to bhI zaMkA raha jAtI hai ki koI itihAsa pUrNataH likhA jA cukA hai| aisI sthiti meM agara kisI lekhaka ke bhAgya meM kisI itihAsa ke likhane kA kArya kevala usakI hI kalama para A par3e, to sahaja samajha meM A sakatA hai ki vaha akelA kitanI saphalatA varaNa kara sakatA hai / __ maiM isa vastu ko bhalividha samajhatA thaa| lekina duHkha hai ki merI isa ulajhana athavA samasyA athavA kaThinAI ko dUsaroM ne bahuta hI kama smjhaa| ho sakatA hai unake nikaTa itihAsa kA yA to mahattva hI kama rahA ho yA eka dUsare ko sahayoga dene kI bhAvanA kI kamI yA aisA hI aura kuch| vidvAnoM, anubhavazIla vyaktiyoM, itihAsa premiyoM se samparka bar3hAne kA jitanA prayAsa mujhase bana sakA, utanA maiMne kiyaa| eka yahI lAbha ki mujhako adhika se adhika agara gar3I-gar3AI vastu koI mila jAya to basa maiM usako apanI meM DhAla lU~ / prastuta itihAsa meM jo bAta adhika ulajhana kI thI, vaha thA prAgvATajJAti kI utpatti kA lekha / aura isameM maiM adhika se adhika vidvAnoM ke paripakva anubhava kA lAbha lenA cAhatA thaa| dUsarI bAta thI-sAdhana-sAmagrI kA juTAnA / / bAta to parizrama aura artha se siddha hone vAlI thI, usako gurudeva ne, zrI tArAcaMdajI ne aura maiMne tInoM ne Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ca mila kara yathAzakti saMtoSajanaka stara taka juTA lI / parantu prathama bAta to dUsaroM ke hRdaya kI rhii| ve cAhe to jijJAsu ko lAbha pahu~cA sakate haiM aura cAhe to nhiiN| sarva prathama nimna chaH praznoM ko likhakara maiMne zrI tArAcandrajI ko diye ve inake uttara bar3e 2 anubhavazIla vyaktiyoM, AcAryoM se maMgavAveM aura unako ekatrita kreN| 6 prazna: :: prastAvanA : 1 - ' prAgvATa ' zabda kI utpatti kaba aura kahA~ huI 1 2 - ' puru' rAjA kahA~ kA rahane vAlA thA, usakA 'prAgvATa' zabda se kitanA sambandha hai ? 3-bhinnamAla se pauravAr3oM kI utpatti prAgvATa brAhmaNoM se jaina dIkSita ho jAne para huI athavA kSatriyoM se 1 4 - vimalazAha ne kina bAraha (12) sulatAnoM ko kaba aura kahA~ parAsta kiyA thA ? usa samaya musalamAna bAdazAhoM kA rAjya bhI nahIM jamane pAyA thA, taba eka dama 12 sulatAnoM kI sambhAvanA kahA~ taka mAnya hai ? J 5 - maM0 vastupAla ne kisa bAdazAha kI mAtA ko makke jAte samaya sahayoga diyA thA ! usa samaya dillI kI gaddI para bAdazAha altamaza thA aura vaha thA gulAma ( kharIdA huA ) / usakI mAtA vahA~ ( dillI meM) nahIM ho sakatI thI 1 6 - muMjAla mahatA ko prasiddha kiyA zrI kanhaiyAlAla munzI ne / merutuMgAcArya ne muMjAla ke viSaya meM apanI 'prabandha - ciMtAmaNi' meM kevala eka paMkti likhI aura vaha bhI calate huye kyA muMjAla itanA prasiddha huA hai 1 (muMjAla prAgvATajJAtIya nahIM thA, yaha mujhako pIche jJAta huA) ukta prazna jainAcAryoM meM sarva zrImad vijayayatIndrasUrijI, zrImad vijayavallabhasUrijI, zrImad upAdhyAya kalyANavijayajI, zrImad vijayendrasUrijI, zrImad munirAja jayaMtavijayajI, zrImad vijayarAmasUrijI, zrImad vijayane misUrijI, zrImad munirAja vidyAvijayajI (karAcI), munirAja jJAnasundarajI ( devaguptasUri ) Adi se kaI eka patra likhakara athavA svayaM milakara puuche| zrImad vijayayatIndrasUrijI kA to itihAsa - kArya meM prArambha se hI pUrNa yoga calA AyA hai| zeSa meM munirAja jayaMtavijayajI kA uttara utsAhavarddhaka thA aura unhoMne isa kArya meM pUrNa sahayoga dene kI bAta likhI thI / deva kA prakopa huA, ve isake thor3e hI samaya pazcAt svarga sidhAra gaye / ukta chaH prazna vidvAn evaM itihAsakAroM meM sarva zrI mahAmahopAdhyAya hIrAcandra gaurIzaMkara ojhA - ajamera, agaracandrajI nAhaTA -- bIkAnera, paM0 lAlacandra bhagavAnadAsa -- bar3audA, paM0 zivanArAyaNa 'yazalahA' - indaura se pUche gaye / mahAmanA zrAjI kA uttara bahuta hI utsAhavarddhaka prApta huA thA; parantu ve bhI thor3e samaya pazcAt svargastha hogaye / nAhaTAjI kA uttara to prApta ho gayA thA; parantu pazcAttApa hai ki unase sAkSAtkAra karane kI bhAvanA itihAsa kI pUrNatA hote 2 jAgrata huii| paM0 lAlacandra bhagavAnadAsa kI sahAnubhUti hamako khaNDa milatI rhii| jisake viSaya meM bhramaNa ke prakaraNa meM bhI kahA jA cukA hai| paM0 zivanArAyaNajI se bhI aisI hI sarAhanIya sahAnubhUti milI / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAbA-khAsa:: paravAra, puravAra aura pauravAr3a tInoM zabdoM meM varSoM kI pUrNa samatA hai aura mAtrAoM meM bhI adhikatama samatA hI hai / ina tInoM meM sabAtIyatattva ho athavA nahIM ho, phira bhI kaI eka sAdhAraNa jana ina tInoM jJAtiyoM ko eka hI honA mAnate-se sune jAte haiM / isa dRSTi se paravAra, purakhArabAti ke vidvAnoM se aura anubhakazIla vyaktiyoM se bhI patra-vyavahAra kiyA gayA / jisakA saMkSipta paricaya nIce diyA jAtA hai / ___ nimna 11 prazna sarvazrI nAthUrAmajI 'premI'-bambaI, kAmatAprasAdajI jaina-alIgaMja; zrI ajitakumArajI zAstrI-dillI, nannUmalajI jaina-dillI aura zrI bhA0 digambara jaina saMgha-caurAsI mathurA ko bheje gaye / 1-puravAra, paravAra, pauravAr3a kyA eka zabda hai ? 2-zrApakI jJAti kI utpatti kaba, kahAM aura kina AcArya ke pratibodha para huI hai? 3-athavA ApakI jJAti kA vartamAna rUpa anAdi hai ? 4-ApakI jhAti meM prAcIna gotra kitane haiM, kauna haiM, Aja kitane vidyamAna haiM ? 5-ve kauna prAcIna evaM prAmANika aitihAsika pustakeM haiM jinameM ApakI jJAti kI aitihAsika sAdhana-sAmagrI prApya hai| 6-Apake kulaguru kauna aura kahA~ 2 ke haiM ? 7-bhAratabhara meM ApakI jJAti ke kitane ghara haiM ? -ApakI jJAti meM kauna 2 aitihAsika vyakti ho gaye haiM ? ha-rAjanItika dRSTi se ApakI jJAti kA sthAna anya jJAtiyoM meM kyA mahatva rakhatA hai ? ... 10-ApakI jJAti saMyuktaprAnta-AgarA meM hI adhikatara kyoM vasI hai ? 11-ApakI nAti svataMtra jJAti hai athavA kisI jJAti kI zAkhA ? . digambara jaina saMgha, mathurA kA uttara milA:-'Apake liye uttara dene lAyaka koI sAmagrI hamAre yahAM nahIM hai| .. zrI kAmatAprasAdajI ke uttara kA saMkSipta sAraH1-hAM, ye tInoM zabda eka hI artha ko batAte haiM / bolacAla ke bheda se antara hai| 2-12vIM zatI ke lekhoM meM bhI hameM yaduvaMzI likhA hai / ataH hama loga janmataH jaina haiM / 3-gotroM meM kAzyapagotra prAcIna hai| '4-hama jJAtiyoM ko anAdi nahIM mAnate / manuSyajAti anAdi hai| '5-hamAre yahAM kI guruparamparA naSTa ho gii| .: zrI nAthUrAmajI premI kA uttara vastutaH sahAnubhUti aura sahayoga kI bhAvanAoM se adhikatama sajita prApta huyA / unhoMne bitane isa viSaya para lekha likhe, unakI kramavAra sUcI utAra kara bheja dI aura likhA ki mere sAre lekha zrI agaracandrajI nAhaTA, bIkAnera ke saMgrahAlaya meM surakSita haiM / Apa unakA upayoga kara sakate haiN| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prastAvanA :: [ 27 jaisA pUrva likhA jA cukA hai ki 'akhila bhAratavarSIya puravAra mahAsabhA, amarAvatI' ke mAnada maMtrI zrI jayakAnta puravAra se hamArA paricaya sthApita ho cukA thA aura usake phalasvarUpa hI maiM mahamUdAbAda meM hone vAle ukta sabhA ke adhivezana meM nimaMtrita kiyA gayA thA / pazcAt isake maiMne unako solaha 16 prazna likha kara bheje aura unameM prArthanA kI ki apanI jJAti ke paMDitoM, anubhavazIla vyaktiyoM se inake uttara lekara mujhako bhejane kI kRpA kareM / mere una 16 praznoM ko zrI jayakAntajI ne alaga patra para mudrita karA kara apanI jJAti ke kaI eka paMDitoM ko bhejA aura unase turanta uttara dene kI prArthanA kii| unake mudrita patra kI pratilipi nIce dI jAtI hai| a0 bhA0 puravAra mahAsabhA, kAryAlaya amarAvatI 'priya mahodaya, zrI prAgvATa itihAsa - prakAzaka samiti kI ora se nimna praznoM ke uttara mAMge gaye haiN| Apako jJAta hI hai ki ukta samiti prAgvATajJAti kA itihAsa ( apabhranza-paravAra, pauravAla, purakhAra) likhAne kI vyavasthA kara rahI hai / ye prazna usI itihAsa se saMbaMdhita haiN| AzA hai Apa inake uttara tA0 25-12- 51 taka mahAsabhA - kAryAlaya meM bhejane kI kRpA kareMge, tAki ve zIghra usa samiti ke pAsa bheje jA sakeM / 1 - pavAra, pauravAla aura puravAra eka hI artha vAle zabda haiN| isameM yaha antara ( mAtrA kA ) prAntIya bhASAoM ke kAraNa par3A hai-- kyA Apa mAnate haiM ? puravAra nAma kyoM par3A 9 likhiye / 2 - kyA puravArajJAti jisa rUpa meM hai anAdi hai ? 3 - puravArajJAti kI utpaci 2600 varSoM ke bhItara kI hai-- kyA Apa svIkAra karate haiM ? 4 - puravArajJAti mUla meM jaina thI aura kAraNavaza anya dharmI banI yA bhApa yaha svIkAra kara sakate haiM ? 5 - puravArajJAti kA utpattisthAna rAjasthAna athavA mAlavA ho sakatA hai, jahA~ se yaha bhArata ke anya bhAgoM meM phailI -- kyA Apa mAna sakate haiN| 6 - puravArajJAti zuddha vyApArI jJAti rahI hai -- kyA Apa svIkAra karate haiM ? 7- puravArajJAti kisa prAnta meM aura kina 2 nagaroM meM basatI hai ? 8- puravArajJAti ke prAcIna evaM arvAcIna gotra kauna haiM aura kisa jJAti se yaha utpanna huI hai ? 6- zrApa puravArajJAti kI utpatti kahA~ se, kaba se mAnate haiM aura kisa jJAMti se yaha utpanna huI hai ? 10 - Apake pUrvaja kahAM se uThe haiM aura kyoM aura kahAM phaile haiM ? 11- Apake kulaguru arthAt paTTiyAM kahAM rahate haiM aura ve kaba se haiM ? unakA dharma aura jJAti kyA hai ? 12 - puravArajJAti ke Rti prasiddha puruSa kauna hue haiM ? 13- kyA puraSArajJAti meM choTe-bar3e arthAt dazA purakAra aura bIzA puravAra jaise bheda haiM ? Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa-itihAsa: 14-kyA puravArajAti kA koI itihAsa prApya hai ? 15-puravArazAti saMbaMdhI sAmagrI kina 2 sAdhanoM se mila sakatI hai ? 16-puravArajJAti ke bhArata bhara meM kula ghara aura janasaMkhyA kitanI hogI ? bhApakA jayakAnta puravAra, maMtrI ukta praznoM kA uttara eka to svayaM zrI jayakAntajI ne diyA thaa| ve bhAvuka haiM aura uttara bhI usI gharAtala para banA thaa| dUsarA patra zrI rAmacaraNa mAlavIya, Arya-samAja-pracAraka-marthanA kA thA, jisakA sAra itihAsa meM likhA gayA hai| vaise prasiddha paM0 lAlacandra bhagavAnadAsa-bar3audA, agaracandrajI nAhaTA-dhIkAnera, purAtattvavettA muni jinavijayajI-caMderiyA, zrImad vijayendrasarijI-ajamera, paM0 zivanArAyaNajI 'yazalahA'-indaura, zrI tArAcandrajI DosI-sirohI, munirAja zrImad jJAnasundarajI-jodhapura se maiM svayaM jAkara milA thA aura itihAsa-saMbaMdhI bar3e 2 praznoM para inase carcA kI thI aura inake anubhavoM kA lAbha uThAyA thaa| ye sarva sajjana sahRdaya, sahayogabhAvanA pAle, anubhavazIla vyakti haiN| inhoMne merA utsAha bar3hAyA aura pUrI sahAnubhUti pradarzita kii| maiM ina sarva vidvAn sajjanoM kI hRdaya se sarAhanA karatA huuN| vijJapti aura vijJApana vijJapti-mantrI zrI tArAcandrajI ne nivedana ke sAtha meM eka choTI-sI vijJapti 18422=16 AkAra kI pATha pRSTha kI 500 pratiyAM prakAzita kI thIM aura usako bar3e 2 vidvAnoM, anubhavazIla vyaktiyoM, itihAsapremiyoM ko tathA itihAsa kI agrima sadasyatA ru. 101) dekara lene vAle sajjanoM ko amalya bhejI thii| nivedana meM samiti ne jo itihAsa-lekhana kA bhagIratha kArya uThAyA thA usakA paricaya thA aura prAgvATajJAti ke itihAsa kA mahattva / itihAsajJoM, itihAsapremiyoM aura jJAti aura samAja ke hitacintakoM se tana, mana, dhana, jJAna, anubhava bhAdi pratyeka aisI dRSTi se sahAnubhUti aura sahayoga kI yAcanA kI thii| vijJapti meM prAgvATa-itihAsa kI rUparekhA thI aura usameM isake prAcIna aura vartamAna do bhAga kiye jAne kA tathA pratyeka bhAga kA viSaya-sambandhI pUrA 2 ullekha thaa| itihAsa ke viSayoM, racanAsambandhI vastu para Age likhA jAyagA, ataH usa para yahA~ kucha likhanA usake mUlya ko ghaTAnA hai / antima pRSTha para lekhaka ne bhI jainasamAja ke hI nahIM, bhArata ke anya samAjoM ke sarva itihAsajJoM se, purAtattvavettAoM se sthA samAja ke zubhacintakoM se, vidvAnoM se hara prakAra ke premapUrNa mArga-pradarzana, racanA-sahayoga aura zodha-suvithA Adi ke lie prArthanA kI thI aura AzA kI thI ki ve mere isa bhagIratha kArya ko saphala banAne meM sahAyabhUta hoNge| vijJApana-1 sAptAhika 'jaina' (gujarAtI)--mAvanagara (kAThiyAvAr3a), 9 pAkSika zvetAmbara jaina (hindI)AgarA aura 3 mAsika rAjendra (hindI)--mandasora (mAlavA) meM lagAtAra pUre eka mAsaparyanta vijJApana prakAzita Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prastAvanA : karavAyA thA ! vijJApana meM bhI jaina samAja ke vidvAnoM, itihAsapremiyoM, purAtatvavettAoM ko calatI huI racanA se paricita karavAyA gayA thA aura unase sahAnubhuti, sahayoga kI prArthanA kI thI tathA zrImantajanoM se ru0 101) kI agrima sadasyatA lekara artha sahayoga pradAna karane kI prArthanA kI thI / Re pAThaka aba svayaM hI samajha sakate haiM ki hamane itihAsa ko adhikatama saccA, sundara aura priya banAne ke liye hara prayatna kA sahArA liyA hai| vaise prayatnoM kA anta nahIM aura prayatna kI avadhi bhI nizcita nahIM / zakti, samaya, artha kI dRSTi se hamArI pahu~ca meM se jitanA bana sakatA thA, utanA hamane kiyA / itihAsa kI rUpa-rekhA "maiM itihAsapremI rahA hU~ aura pUrvajoM meM merI pUrI 2 zraddhA rahI hai / parantu isase pahile maiM itihAsa-lekhaka nahIM rahA / mere liye itihAsa kA likhanA navIna hI viSaya hai / parantu gurudeva meM jo zraddhA rahI aura zrI tArAcandrajI itihAsa ke vibhAga aura - kA itihAsa ke prati jo prema rahA- ina donoM ke bIca maiMne nirbhaya hokara yaha kArya svIkRta kiyA / itihAsa likhane meM tIna bAtoM kA yoga milanA cAhiye - ( 1 ) iti - hAsapremiyoM aura itihAsajJoM kI sahAnubhUti aura unakA sahayoga, (2) samRddha sAdhana-sAmragrI aura (3) suyogya lekhaka !! ina tInoM bAtoM meM do ke Upara pUrva pRSThoM meM bahuta kucha kahA jA cukA hai aura tIsarI bAta ke Upara yaha prastuta itihAsa - bhAga hI kahegA / kharADa. sarva prathama prArambhika itihAsakArya ko maiMne tIna kakSoM meM vibhAjita kiyA: -- (1) prApta sAdhana-sAmagrI kA adhyayana ( 2 ) itihAsasambandhI bAtoM kI noMdha aura (3) adhikAdhika sAdhana-sAmagrI kA juTAnA / ina bAvoM kI sAdhanA meM kitanA samaya lagA aura kisa sthAna para ye kitanI sAdhI maI ke viSaya meM bhI pUrva ke pRSThoM meM likhA jA cukA hai| aba jaba itihAsa kI upayogI sAmagrI dhyAna meM nikAla lI gaI, taba itihAsa kI rUparekhA banAnA bhI atyanta hI sarala ho gayA / yaha prAgvATaitihAsa do bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai| prathama bhAga prAcIna aura dvitIya vartamAna / prathama bhAga meM vikrama saMvat pUrva 500 varSo se lagA kara vi0 saM0 1600 taka kA yathAprApta prAmANika sAdhana-sAmagrI para itihAsa likhA gayA hai aura dvitIya bhAga hai vartamAna, jisameM vi0 saM0 1601 ke pazcAt kA yathAprApta varNana rakkhA gayA hai / yaha prastuta pustaka prathama bhAga ( prAcIna itihAsa ) hai, ataH yahAM saba isake viSaya meM hI kahA jAyagA / sAdhana-sAmagrI ke adhyayana para yaha jJAta huA ki vikrama saMvat kI AThavIM zatAbdI se pUrva kA itihAsa aMdhakAra meM raha gayA hai aura pazcAt kA itihAsa zilAlekhoM, tAmrapatroM, prazastiyoM, kulaguruoM kI paTTAvaliyoM, khyAtoM meM bikharA huA hai| AThavIM zatAbdI ke pazcAt kA itihAsa bhI do stithiyoM meM vibhAjita huA pratIta huaa| AThavIM zatAbdI se terahavIM zatAbdI ke aMta taka prAgvATajJAti kA sarvamukhA utkarSa rahA aura usake pazcAt avanati prAraMbha ho gaI / isa prakAra yaha prastuta itihAsa apane Apa tIna khaNDoM meM vibhAjita ho jAtA hai / . Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgvATa-itihAsa:: prathama khaNDa-vikrama kI pAThavIM zatAbdIparyanta / dvitIya khaNDa-vi0 navIM zatAbdI se terahavIM zatAbdIparyanta / tRtIya khaNDa-vi0 caudahavIM zatAbdI se unnIsavIMparyanta / yaha saba to itihAsa likhane meM suvidhA milane kI mAta huii| adhyayana se yaha bhI jJAta huA ki isa itihAsa kA kalevara kaI dizAoM meM ghUma-phira -kara, kaI DhAMcoM meM hala kara vaizyavarga ke rUpa meM banA aura jainadharma se anuprANita huA / phalataH yaha anivArya ho gayA ki vaizyavarga ke Upara aura jainadharma ke Upara yadvAMcchita likhA hI jAnA cAhie / sArAMza yaha nikalatA hai ki prAgvATajAti kA itihAsa eka jainajJAti kA itihAsa hI hai| yaha apane Apa banA / merI prAraMbha meM yaha kiMcit bhI bhAvanA nahIM thI ki isa itihAsa-bhAga ko jainadharma kI dizA yA dIkSA dI jAya / prAgvATajJAti kI vaise kaI zAkhAyeM haiN| samacI prAgvATajJAti sadA jainadharmAnuyAyI hI rahI ho; so bAta bhI siddha nahIM hotI hai| parantu vivazatA hai, jaba isa zAMti kI anya matAvalaMbI zAkhAoM ke itihAsa kI mujhako kucha bhI to sAdhana-sAmagrI prApta nahIM ho paaii| agara itanI hI yA isake barAbara yA nyUna bhI sAmagrI upalabdha ho jAtI to itihAsa ke kalevara kA rUpa aura isake vyaktiyoM ke dharma bhinna hI hote| anya zAkhAoM ke itihAsa kI sAdhana-sAmagrI prApta karane ke liye kitane prayatna para pUrva ke pRSThoM meM acchI prakAra kahA jA cukA hai| sAdhana-sAmagrI jitanI prApta huI, jaba vaha jainamatapakSa kI hI hai, tava isa itihAsa ke kalevara ko sAmpradAyika dRSTikoNa nahIM rakhate huye bhI jaina prAgvATa-vaizyoM ke itihAsa kI sImA meM paribaddha karadeM to Azcarya aura merA aparAdha bhI kyA aura kyoM ? prathama khaNDa , yaha.to maiM Upara hI kaha cukA hU~ ki vikrama kI AThavIM zatAbdI se pUrva kA aMza aMdhakAra meM hai| kucha eka itihAsajJoM kI aisI bhI manokalpanA athavA dhAraNA kahie ki AThavIM zatAbdI ke pUrva osavAla, agaravAla, pauravAla, zrImAla, khaNDelavAla Adi vaizyajJAtiyAM thI hI nhiiN| maiM isa mata athavA dhAraNA ko saMzodhana karake mAnanA cAhatA huuN| vaizyajJAtiyAM to avazya thIM aura ve jaina, vaidika donoM hI matoM ko mAnane vAlI thiiN| bAta itanI hI thI ki ve ina nAmoM se Aja jaisI upAdhigrasta nahIM thiiN| jaina granthoM meM kaI eka zreSThiyoM ke dRSTAnta Ate haiM; jinameM kahAniyAM, kathA aura laMbe 2 jIvana-caritra haiN| 'zreSThi' zabda 'vaizya' athavA 'mahAjana' zabdoM kA hI paryAyavAcI hai / yaha ho sakatA hai ki usake prayoga kA bhinna itihAsa aura kAraNa ho aura 'vaizya' aura 'mahAjana' zabdoM ke prayoga ke itihAsa bhinna 2 dizA meM uThe hoN| tInoM zabda eka hI varma ke paricAyaka, bodhaka athavA vizeSaNa haiM-isameM koI zaMkA nahIM / jaina graMthoM meM zreSThi sudarzana, zreSThi zAlIbhadra, vijaya seTha aura vijayA seThAnI Adi kaI nAma upalabdha haiM, jo AThavIM zatAbdI se kaI zatAvyioM pUrva bhI zreSThivarga athavA vaizyavarga ke astitva kI siddha karate haiM aura ve vaizya jaina aura vedamata donoM ke anuyAyI the| Aja ke vaizyakula cAhe usa samaya vaisya kahe jAne vAle kuloM ke hI udaraja arthAta pIDhiyoM meM bhale nahIM bhI hoM. lekina haiM unhIM kI paraMparA meM dIkSita aura unhIM ke uttarAdhikArI tathA unhIM ke anugata / taba kyA kAraNa hai ki anugAmI kA itihAsa likhate samaya usake agramAmI kA itihAsa chor3a diyA jAya athavA usako bhinna itihAsa kaha kara TAla diyA jAya / mujhako to aMtara itanA hI pratIta hotA hai ki Aja ke vaizyavargoM ke nAma pIche se par3a gaye aura ve Aja unhIM nAmoM se Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mastAnA prasiddha haiM aura ve (AThavIM zatAbdI se pUrva ke) bhAja ke alaga alaga abhidhAnoM se prasiddha nahIM the / varan eka zreSThi athavA 'vaizya' zabda hI una saba ke sAtha meM lagatA thaa| ina alaga alaga nAmoM ke par3ane kA bhI kAraNa hai aura usakA itihAsa hai-- jisake viSaya meM yathAprasaMga likhA gayA hai / yadyapi maiM bhI vartamAna vaizya samAja ke kuloM kI utpatti AThavIM zatAbdI se pUrva huI svIkAra nahIM karatA hU~, phira bhI vaizya - paramparA thI aura vaha bhinna 2 zAkhAoM meM bhI thii| ve hI zAkhAyeM Age jAkara dhIre dhIre svataMtrajJAtiyAM aura alaga 2 nAmoM se maMDita hotI gaI / maiMne isa mata ko sthira karake prAgvATa vaizyoM kA yaha itihAsa vaizya - paramparA ke usa sthAna se hI likhanA prAraMbha kiyA hai, jisakA mujhako paricaya ho gayA agara koI itihAsakAra yaha haTha pakar3a kara baiThe ki maiM aise kula kA hI itihAsa likhUM, jo usake mUla puruSa se Aja taka pIr3hI -para-pIr3hIgata calA zrAyA hai| merI to nizcit dhAraNA hai ki saMsAra meM aisA eka bhI kula milane kA nahIM / kula kA itihAsa eka kala kA hotA hai-- sakala kA nahIM aura vaha bhI sImita / jJAti athavA deza kA itihAsa hI vastuta: itihAsa kA nAma dhAraNa karane kA adhikArI hai / jJAti ghaTatI-bar3hatI rahatI hai / pahile ke samaya meM eka jJAti se dUsarI jJAti meM kula A jA sakate the| Aja vaha bAta nahIM rahI hai; ataH bahutasI jJAtiSAM to nAmazeSa raha gaI haiM / ve jJAtiyAM varNa thIM, varga thIM aura unake dvAra anya kuloM ke liye khule the| Aja kI jJAtiyAM apane apane meM haiM aura unhIM kuloM para A thama haiM aura unhIM meM sImita hokara rUr3ha bana gaI haiM / mAgvATa jJAti kI bhI yahI dazA hai / yaha anya jJAtiyoM athavA varNoM se Aye huye kulloM se banI hai; parantu Aja isameM usI prakAra anya jJAti athavA varNa se Ane vAle kula ke liye sthAna nahIM hai, ataH ghaTatI calI jA rahI hai / parantu isakA bhUtakAla kA itihAsa jo likhA gayA hai, vaha isakI Aja kI manovRtti ko dekha kara nahIM; varan pahile se calI zrAtI huI prathA aura paramparA para hI nirbhara rahA hai / ataH prathamakhaNDa meM prAsvAdaparamparA ke usa vaizya athavA zrAvaka aMza para likhA gayA hai, jisane Age jA kara prAgvATa nAma dhAraNa kiyaa| phalataH isa khaNDa ke vibandhoM kI racanA bhI isahI dhAraNA para huI hai / isa khaNDa meM nimna viSaya Aye haiM: 1 1 prathama khaNDa kI racanA meM tAmrapatra, zilAlekha evaM prazastiyAM jaise koI prAmANika sAdhanoM kA upayoga to nahIM ho sakA hai, parantu jo likhA gayA hai vaha kalpita bhI nahIM hai| bhagavAn mahAvIra aura umake samaya meM bhArata brAhmaNabAda se trasta ho uThA thA aura jainadharma aura bauddhamata ke jAgaraNa kA tAtkAlika kAraNa bhI yahI mAnA jAtA hai - yaha prAyaH sarva hI itihAsakAra mAnate haiM / brAhmaNavAda kI pAkhaNDapriyatA se hI jJAti jaisI saMsthA kA janma huA bhI mAnA jAtA hai / varNoM meM jJAtivAda utpanna ho gayA aura dhIre 2 aneka nAmavAlI jJAtiyAM utpanna ho gaIauM / prAgvATajJAti kI utpatti bhI aisI hI jJAtiyoM ke sAtha meM huI hai / prAgvATajJAti kI utpatti ke viSaya meM vi0 saM0 1363 meM upakezagacchIya AcArya zrI kakkusUri dvArA likhita upakezagacchapaTTAvalI meM loka 16 se 21 meM likhA hai| merI dRSTi se to ukta paTTAvalI prAmANika hI mAnI jAnI cAhie, jaba ki anya macchoM kI paTTAvaliyAM prAmANika mAnI gaI haiM / prAgvATajJAti kI utpatti kaba, kyoM huI aura kisane kI Adi praznoM kA hala isa khaNDa meM diyA gayA hai| 1 1. bha0 mahAvIra ke pUrva aura unake samaya meM bhArata pR0 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] :: prAgvATa - itihAsa 2. bha0 mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt 3. sthAyI zrAvakasamAja kA nirmANa karane kA prayAsa 4. prAvAbhAvakavarga kI utpatti - 5. prAgvATa pradeza 6. zatruMjayoddhAraka paramArhata zre0 saM0 jAvar3azAha 7. siMhAvalokana dvitIya khaNDa . isa khaNDa kI sampUrNa racanA zilAlekha, pratimAlekha, prazastiyAM, prAmANika haiN| isameM merI koI svataMtra upaja nahIM milegii| jahAM ulajhana dikhAI dI, vahA~ maiMne vicAra karake apane DhaMga se usako sulajhAne kA prayatna avazya kiyA hai / isa khaNDa meM nimnavat viSaya Aye haiM: 1. vartamAna jaina kuloM kI utpatti graMthoM ke aneka 6 8 15. mahaM0 jisadhara dvArA 300 drAmoM kA dAna 16. zrI arbugiritIrthastha zrI vimalavasatikAkhya caityAlaya tathA hastizAlA anya prAgvATa bandhuoM ke puNyakArya 17. zrI jaina zramaNa saMgha meM huye mahAprabhAvaka AcArya aura sAdhu 11 15 17 26 AdhAra para kI gaI vidvAnoM ke matoM para pR0 31 41 56 60 2. prAgvATa athavA pauravAlajJAti aura usake bheda 3. rAjamAnya mahAmaMtrI sAmaMta 4. kAsindrA ke zrI zAMtinAtha - jinAlaya ke nirmAtA zre0 vAmana 5. prAcIna gUrjara - maMtrI-vaMza (vimala - vaMza) 17 6. ananya zilpakalAvatAra arbudAcalastha zrI vimalavasatikAkhya zrI AdinAtha - jinAlaya 83 7. maMtrI pRthvIpAla dvArA vinirmita vimalavasati - hastizAlA 67 8. vyayakaraNamaMtrI jAhila 6. zre0 zubhaMkara ke yazasvI putra pUrtiga aura zAliga 10. mahAmAtya sukarmA 11. 0 hAMsA aura usakA yazasvI putra zre0 jagahU 100 101 102 103 12. maMtrI - bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara - maMtrI-vaMza 105 13. ananya zilpakalAvatAra arbudAcalastha zrI lUNasiMhavasatikAkhya zrI neminAtha - jinAlaya 187 14. uJjayaMtagiritIrthastha zrI vastupAla- tejapAla kI TU'ka 164 167 168 202 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prastAvanA:: 18. zrI sAhityakSetra meM huye mahAprabhAvaka vidvAn evaM mahAkavigaNa 217 16. nyAyopArjita dravya kA sadvyaya karake jainavAGgamaya kI sevA karane vAle prA0 jJA0 sadgRhastha 223 20. siMhAvalokana 238 tRtIya khaNDa isa khaNDa kI racanA bhI prAmANika sAdhanoM ke AdhAra para hI dvitIya khaNDa kI racanA ke samAna hI kI gaI hai| isa khaNDa meM viSaya nimnavat Aye haiM: 1. nyAyopArjita svadravya ko mandira aura tIrthoM ke nirmANa aura jIrNoddhAra ke viSayoM meM vyaya karake dharma kI sevA karane vAle prA0 jJA0 sadgRhastha 246 2. tIrtha evaM maMdiroM meM prA0 jJA0 sadgRhastho ke devakulikA-pratimApratiSThAdi kArya 263 3. tIrthAdi ke liye prA. jJA0 sadgRhasthoM dvArA kI gaI saMghayAtrAyeM 321 4. zrI jaina zramaNasaMgha meM huye mahAprabhAvaka AcArya aura sAdhu .324 5. zrI sAhityakSetra meM huye mahAprabhAvaka vidvAn evaM mahAkavigaNa 374 6. nyAyopArjita dravya kA sadvyaya karake jainavAGgamaya kI sevA karane vAle prA0 jJA0 sadgRhastha 380 7. vibhinna prAntoM meM prA0 jJA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM. 406 8. kucha viziSTa vyakti aura kula 467 6. siMhAvalokana varNanazailI yadyapi varNana karane kA daMga svayaM lekhaka kA hotA hai, parantu vaha vayavastu ke vazavI raha kara hI DhalatA aura vikazatA hai| prastuta itihAsa ko prathama to tIna khaNDoM meM vibhAjita kiyA gayA, jisake viSaya meM aura phira pratyeka khaNDa meM avatarita huye viSayoM ke viSaya meM bhI pUrva ke pRSThoM meM kahA jA cukA hai| aba yahAM jo kahanA hai vaha yahI ki pratyeka khaNDa meM Aye huye viSayoM ko kAla ke anukrama se to likhanA anivArya hai hI; parantu maiMne prastuta itihAsa meM kSetra ko prAthamikatA dI hai aura kSetra meM kAla kA anukrama bAMdhA hai| yaha svIkAra karate huye tanika bhI nahIM hicakatA hUM ki prastuta itihAsa kA prathama khaNDa prAgvATajJAti kA koI itihAsa dene meM saphala nahIM ho sakA hai| prAgvATajJAti kA saccA aura itihAsa kahA jAne vAlA varNana dvitIya khaNDa meM aura tRtIya khaNDa meM hI hai / ina donoM khaNDoM ke viSayoM kA varNana eka-sI nirdhArita rIti para kiyA gayA hai / dvitIya khaNDa ke prArambha meM 'vartamAna jaina kuloM kI utpatti', 'prAgvATa athavA pauravAlajJAti aura usake bheda'-ina do prakaraNoM ke pazcAt rAjanItikSetra meM huye maMtrI evaM daNDanAyakoM aura unake yathAprApta vaMzoM kA varNana prArambha hotA hai| dvitIya khaNDa meM vikrama kI navamI zatAbdI se lagA kara vikrama kI terahavIM zatAbdIparyanta varNana hai / ina zatAbdiyoM meM jitane maMtrI, daNDanAyaka athavA yoM kaha dUM ki rAjanIti aura rAjyakSetra meM pramukhataH jitane ullekhanIya vyakti isa itihAsa meM Ane vAle the, ve saba kAlaM ke anukrama se eka ke bAda eka karake varNita kiye gaye haiM aura tatpazcAt Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 :: prAgvATa - itihAsa :: anya kSetra meM huye vyaktiyoM kA varNana calA hai|' isa prakAra ke vargIkaraNa meM jo sahajatA aura suvidhA dRSTigata huI, vaha yaha ki eka hI kSetra athavA eka hI viSayavAle varNana kAla ke anukrama se eka hI sAtha thA gaye aura pAThakoM ko eka hI kSetra meM hone vAle aitihAsika vyaktiyoM kA paricaya akhaNDa dhArA se eka sAtha par3hane ko prApta ho sakA / prastuta itihAsa ke bA~he pRSTha para ke zIrSabhAga para 'prAgvaTa - itihAsa' likhA gayA hai aura dAhine pRSTha ke zIrSabhAga para varNana kiyA jAtA huA viSaya aura usa viSaya se saMbandhita vyakti, vastuvizeSa athavA kula kA mAmollekha / donoM khaNDoM meM viSayAnudRSTi se vargIkaraNa nimna prakAra diyA gayA hai : dvitIya khaNDa 1. rAjanIti athavA rAjyakSetra meM huye vyakti aura kula / 2. prA0 jJA0 bandhuoM ke mandira aura tIrtho meM kiye gaye puNyakArya aura unakI saMghayAtrAyeM / 3. zrI jaina zramaNasaMgha meM huye mahAprabhAvaka AcArya aura sAdhu | 4. zrI sAhityakSetra meM huye mahAprabhAvaka vidvAn evaM mahAkavigaNa | 5. zrI jainavAGgamaya kI sevA karane vAle sadgRhastha | 6. siMhAvalokana | tRtIya khaNDa 1. mandira tIrthAdi meM nirmANa - jIrNoddhAra karAne vAle sadgRhastha / 2. tIrtha evaM mandiroM meM devakulikA - pratimA-pratiSThAdi kArya karAne vAle / 3. tIrthAdi ke liye sadgRhasthoM dvArA kI gaI saMghayAtrAyeM / 4. zrI jaina zramaNasaMgha meM huye mahAprabhAvaka AcArya aura sAdhu / 5. zrI sAhityakSetra meM huye mahAprabhAvaka vidvAn evaM mahAkavigaNa | 6. zrI jainavAGgamaya kI sevA karane vAle sadgRhastha / 7, vibhinna prAntoM meM sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM / 8. kucha viziSTa vyakti aura kula / 6. siMhAvalokana | phira pratyeka vyakti, kula evaM vastu ke varNana ko bhI yathAbhilaSita evaM Avazyaka pratIta hote huye upazIrSaka evaM AMzikazIrSakoM (Side Headings) se saMyukta karake varNitavastu ko sahaja gamya evaM subodha banAne kA pUrA 2 prayAsa kiyA hai / viSayAnukramaNikA ke dekhane se yaha zailI aura adhika saralatA se samajha yA sakatI hai, ataH isa para paMktiyoM kA bar3hAnA yahAM adhika ucita nahIM samajhatA hU~ / zilpa- sthApatya jaina samAja ke jJAna bhaNDAroM meM rahA huA sAhitya jisa prakAra bejor3a hai, isakA jinAlayoM meM rahA huA zilpakAma bhI saMsAra meM anupama hI hai / parantu duHkha hai ki donoM ko prakAza meM lAne kA Aja taka jaina- samAna Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prastAvanA:: [ 35 kI ora se satya aura samIcIna prayAsa hI nahIM kiyA gyaa| pichale kucha varSoM se isa dizA meM yatkiMcit zrama kiyA gayA hai, parantu vaha zrama isa stara taka phira bhI nahIM bana sakA, jo sAhityaseviyoM evaM zilpapremiyoM ko AkarSita kara ske| prastuta itihAsa meM mujhako sAhityasaMbaMdhI sevAyeM dene kA to avasara nahIM mila sakA hai, parantu jaina maMdiroM meM rahA huA jo adbhuta zilpakAma hai, usako prakAza meM lAne kA acchA suyoga avazya prApta ho sakA hai aura maiMne isa suyoga ko hAtha se nahIM jAne diyA yaha kahAM taka maiM sahI kaha sakatA hUM yaha saba pAThakoM kI tRpti para hI vidita ho sakatA hai| prAgvATa-itihAsa kevala prAgvATajJAti kA hI itihAsa hai| isameM unhIM jinAlayoM kA varNana AyA hai, jo prAmbATabaMdhuoM dvArA vinirmita huye haiM athavA jinameM prAgvATabaMdhuoM ne ullekhanIya nirmANakArya karavAyA hai, ataH prastuta itihAsa meM jitanA zilpakAma avasara pA sakA hai yadyapi vaha AMzika hI kahA jA sakatA hai, parantu merA vizvAsa hai aura anubhava ki samasta jaina-jinAlayoM meM jo uttama zilpa evaM nirmANasaMbaMdhI varNanIya vastu hai, vaha adhikAMza meM avatarita ho gaI hai / jaina-jinAlayoM meM zilpa evaM sthApatya kI dRSTi se arbudagiristha zrI vimalavasahi, lUNavasahi, bhImavasahi, kharataravasahi, acalagar3hadurgastha zrI caturmukha-AdinAtha-jinAlaya aura usameM virAjita 1444 maNa paMcadhAtuvinirmita bAraha jinapratimAyeM, giranAratIrthastha zrI neminAthaTUka, zrI vastupAlatejapAlaTUka, 1444 staMbhoM vAlA zrI rANakapura-tharaNavihAra zrI AdinAtha-caturmukha-jinAlaya sarvotkRSTa evaM adbhuta hI nahIM, saMsAra ke zilpakalAmaNDita sarvottama sthAnoM meM apUrva evaM AzcaryakArI haiM aura zilpavijJoM ke mastiSka kI anupama dena aura zilpakAroM kI TA~kI kA jAdU prakaTa karane vAle haiM / uparokta jinAlayoM meM zrI vimalavasahi, lUNavasahi, vastupAla-tejapAlaTUka, acalagaDhastha zrI caturmukha-AdinAtha-jinAlaya aura zrI rANakapuratIrthadharaNavihAra prAgvATajJAtIya baMdhuoM dvArA vinirmita haiM aura phalataH inakA prastuta itihAsa meM varNana anivAryataH AyA hai aura maiMne bhI inameM se pratyeka ke varNana ko sthAna aura stara apanI kalama kI zakti ke anusAra pUrA-pUrA dekara usako pUrNatA dene kA hI prayAsa kiyA hai, jisakI satyatA pAThakagaNa prastuta itihAsa meM pAye inake varNana par3ha kara tathA zilpakalA ko pAThakoM ke samakSa pratyakSarUpa se rakhane kA prayAsa karane vAle zilpacitroM se anubhava kara skeNge| __itihAsa meM bhASA sarala aura subodha calAI hai| itihAsa kI vastu ko rekhAMkita caraNalekhoM se Upara likhI hai| jisakA jaisA aura jitanA varNana denA cAhie, utanA hI dene kA prayAsa kiyA gayA hai| saccAI ko pramukhatA hI nahIM dI gaI, varan usI ko pUrA 2 pratiSThita kiyA gayA hai| vivAda aura kalaha utpanna karane vAlI bAtoM ko chuA taka nhiiN| isa itihAsa ke likhane kA kevala mAtra itanA hI uddezya rahA hai ki prAgvATajJAti meM utpanna puruSoM ne athavA prAgvATajJAti ne apane deza, dharma aura samAja kI sevA meM kitanA bhAga liyA hai aura phalataH prAgvATajJAti kA anya jainajJAtiyoM meM tathA bhArata kI anya jJAtiyoM meM kauna-sA sthAna hai| yaha nAma se bhale hI prAgvATajJAti kA itihAsa samajha liyA jAya, varan hai to yaha jainajJAti ke eka pratiSThita aMga kA varNana aura usake kArya evaM karttavya tathA dharmapAlana kA lekhaa| samaya vaise itihAsa ke likhane kI carcA to vi0 saM0 2000 meM hI prAraMbha ho gaI thI aura yaha carcA kaI grAmoM Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ] :: prAgvATa-itihAsa:: meM bhI pahu~ca gaI thiiN| parantu vastutaH itihAsa ke prathama bhAga ke lekhana kA kArya vi0 saM0 2002 Azvina zu. 12 zanibara tadanusAra tA0 21 julAI I. san 1945 se prAraMbha humA aura Aja vi0 saM0 2006 Azvina zu. 8 zanizcara tadanusAra tA0 27 sitambara I. san 1952 ko mere priya dina 'zanizcara' para hI sAnaMdapUrNa ho rahA hai| bAgarA meM varSa 1 mAsa 6 dina 1 ardha dina kI sevA se kArya huA / sumerapura meM ,, 3 , 7, 1 " " bhIlavAr3A meM , -, 7 // - " 2 101 pUre dina kI sevA se kArya huaa| bhIlavAr3A meM 1 3 24 " " 4 1 25 pAThakasajjana Upara likhI tAlikA se samajha sakate haiM ki lekhana meM to pUre cAra varSa 1 mAsa aura Aja paryanta dina paccIsa hI lage haiN| isa avadhi meM hI pustakoM kA adhyayana, bhramaNa Adi dUsare kArya tathA choTe 2 kaI eka bhramaNa bhI huye haiN| maiMne bhI sAdhAraNa avakAza aura gRSmAvakAza bhI bhugatA hai / yadyapi gRSmAvakAza meM prAyaH kArya adhikatara cAla hI rakkhA hai| gajarAta aura mAlavA kA bhramaNa tathA rANakaparatIrtha gRSmAvakAza meM hI kiye gaye haiN| phira bhI Apa sajjanoM ko to pUre 1 varSa pratIkSA karate ho gaye haiN| itihAsa kalpanA kA viSaya nahIM hai| yaha kArya zodha aura adhyana para hI pUrNataH nirbhara hai| jitanA adhika samaya zodha aura adhyayana meM diyA jAya, utanA hI yaha adhika sundara, saccA aura pUrA hotA hai| phira bhI pAThakoM se unakI laMbI pratIkSA ke liye kSamA cAhatA huuN| aMtima nivedana maiM jitanA likha cukA hU~. prAgvATajJAti kA itihAsa itanA hI ho sakatA hai athavA hama jitanI sAdhanasAmagrI ekatrita kara sake haiM, aba isase adhika sAmagrI prApta hone vAlI nahIM hai aura hama jitanA zrama aura samaya de sake haiM, utanA samaya aura zrama aba isa giratI dazA meM lagAne vAle nahIM mila sakeMge-hamAre ye bhAva kabhI nahIM ho sakate / aba to pUrvajoM ke gauravazAlI itihAsa kI ora isa hI jJAti ke puruSoM kA hI kevala mAtra nahIM, anya jaina ajaina sarva hI bhAratIya jJAtiyoM, vargoM, samAjoM ke jJAti evaM dharma kA abhimAna karane vAle vicArazIla, paramotsAhI, vidvAn, samAjasevaka zrImaMtoM kA dhyAna atyadhika AkarSita ho calA hai| isakA yaha pariNAma bahuta hI nikaTatama bhaviSya meM Ane vAlA hai ki jina jJAnabhaNDAroM ke tAloM ko jaMga khA gayA hai, ve tAle aba khola diye jAveMge aura una bhaNDAroM meM rahI huI sAhitya-sAmagrI ko prakAzita kiyA jaaygaa| isa hI prakAra agaNita zilAlekha, pratimAlekha, tAmrapatralekha bhI jo amI taka zabdAntarita nahIM kiye jA sake haiM, ve sarva Age Ane vAlI honahAra saMtati ke hAthoM prakAza meM AveMge aura taba hamAre isa itihAsa jaisA isa jJAti kA hI kaI guNA itihAsa bana sake utanI sAdhana-sAmagrI prApta ho jaavegii| isa hI prakAra anya jJAti, samAja evaM kuloM ke itihAsoM ke viSaya meM samajha liijiye| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prastAvanA : 37 padyapi hamane itihAsa ke lie sAdhana-sAmagrI ekatrita karane meM koI kamI aura truTi to hamArI ora se nahIM rakkhI haiM, phira bhI hama yaha svIkAra karate haiM ki jitane zilAlekha, tAmrapatralekha, pratimAlekha, prazastiyAM, pramANita graMtha athavA aura anya prakAra kI sAdhana-sAmagrI jo aba taka prakAzita ho cukI hai, usako bhI hama pUrI-pUrI nahIM juTA sake hoM aura phalataH aneka vIroM ke, mahAmAtyoM ke, mahAbalAdhikAriyoM ke, daMDanAyakoM ke maMtriyoM ke, gacchanAyakoM ke, AcArya - sAdhuoM ke, puNyazAlI zrImaMtoM ke, dharmAtmA, dAnavIra, narazreSThi puruSoM ke evaM ati gauravazAlI kuloM ke itihAsa likhe jAne se raha gaye hoN| hama isake lie hRdaya se itihAsa premiyoM se aura jJAti ke abhimAna dharcAoM se kSamA mAMgate haiM / hamase jitanA, jaisA bana sakA vaha yaha prastuta itihAsa rUpa meM ApakI sevA meM arpita kara rahe haiM / prastAvanA kA lekha bahuta laMbA ho gayA hai. parantu jo likhA vaha merI dRSTi se anivAryataH likhA jAnA cAhie hI thA / lekha baMda karane ke pahile ananya sahayoga dene vAle vyaktiyoM kA AbhAra mAnanA apanA param karttavya hI nahIM samajhatA, varan unake nAmoM ke Age apanI kRtaghnatA para pazcAtApa karatA hUM ki una saba ke sahayoga para yaha kArya pUrNa huA aura Upara nAma merA rahA / prastuta prastAvanA meM mere vyaktitva se saMbaMdhita jo kucha aura jitanA maiMne diyA hai, vaha amara nahIM bhI detA to bhI cala sakatA thA, parantu phira bAta yaha raha jAtI ki itihAsa kI pragati kA itihAsa saccA kisI ke bhI samajha meM nahIM A sakatA aura managar3aMta aTakaleM hI vahAM sulabha rahatIM / itihAsa-lekhana mujhako hI kyoM milA, lekhana-pravAha meM sama-viSama paristhitiyAM jo utpanna huI aura kaThinAIyAM jo udbhUta huIM, samasyAyeM jo sulajAI nahIM jA sakIM, granthiyAM jo kholI nahIM jA sakIM, unakA itihAsa-lekhana para kyA prabhAva huA tathA prastuta itihAsa se saMbaMdhita merA zrama, merI bhAvanAaiM pAThaka samajha sakeM yahI merI yahAM icchA rahI hai / AbhAra pUjyapAda zrImad vijayayatIndrasUrIzvarajI parvata ko tarAjU se nahIM tolA nahIM bharA jA sakatA, usahI prakAra usako unameM bhara kara dikhA jA sakatA, samudra ko ghar3oM se nahIM nApA jA sakatA, vAyoM ko svAMsoM meM zrI kI mere para I0 saM0 1638 vi0 saM0 1665 se jo kRpAdRSTi vRddhi ta hotI AI haiM, mere pAsa jitane zabda haiM, unase bhI kaIM guNe aura ho jAMya nahIM sakatA / isa itihAsa kArya meM ApazrI ne vi0 saM0 2001 se patroM kA tAtA bAMdha kara pratyeka patra meM kucha kucha navIna bAta mujhako jAnane ko dI tathA utsAhavardhaka zabdoM se mere utsAha ko barAbara ApazrI bar3hAte rahe, agara una saba kA yahAM saMkSipta uddharaNa bhI diyA jAya to bhI merA anumAna hai ki isa AkAra ke lagabhaga sau pRSTha ho jAyeMge / ApazrI ke zubhAzIrvAda se maiM sadA anuprANita aura utsAhita banA rahA huuN| isa bhaktavatsalatAM ke liye maiM ApazrI kA hRdaya se AbhAra mAnatA hU~ aura zrApazrI ne mere meM adbhuta vizvAsa karake jo yaha itihAsalekhana kA kArya ko diyA, jisase merA mAna aura merI pratiSThA bar3hegI maiM usake liye ApazrI kA koTizaH zrabhivAdana karatA hUM / paMDita lAlacandra bhagavAnadAsa, bar3audA itihAsa-kArya ke prAraMbha se hI Apa zrI kI sahAnubhUti prAraMbha ho gaI thI, jo Aja taka vaisI hI pracura banI Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : prAgvATa itihAsa : huI hai| bhApazrI kI niramimAnatA, saralatA, navayuvaka lekhakoM ke prati bahuta kama paMDitoM meM milane vAlI sahRdayatA evaM udAratA se maiM itanA prabhAvita huA hU~ ki mere pAsa meM zabda nahIM haiM ki maiM Apake ina durlama guNoM kA varNana kara skeN| aise bahuta hI kama paMkti mileMge jo kisI aparicita lekhakako gyAraha divasaparyanta apane ghara para pUre-pUre Adara ke sAtha meM rakkhe aura usake lekhanakArya kA apanA amUlya samaya dekara sadbhAvanA evaM lagna se amUlya avalokana kreN| itihAsa-kArya ke prasaMga se maiM kaI eka vidvAnoM aura paMDitoM ke samparka meM AyA hUM, parantu ApameM jo guNa mujhako dekhane ko mile the anya meM bahuta kama dikhAI diye| 'vi0 saM0 2009 Azvina zu. 13 maMgalavAra tadanusAra tA.30 sitambara 1652 ko 'zrI prAgghATa-itihAsa-prakAzaka-samiti' ke maMtrI zrI tArAcandrajI ne samiti kI ora se samAja ke anubhavI evaM pratiSThitajanoM kI sumerapura meM vizeSa baiThaka prastuta bhAga kA avalokana karane ke liye bulAI thii| ukta baiThaka meM prastuta bhAga ko Apa aura AvazyakatA pratIta ho to muni zrI jinavijayajI ko dikhAkara prakAzita karavAne kA nirNaya kiyA gayA thA / etadartha Apa nimaMtrita kiye aura sTe.rANI meM zAha gulAbacandrajI bhabhUtamalajI kI pharma ke bhavana meM Apane vi0 saM0 2006 pau0 kR07 tadanusAra tA08 disambara 1652 se 16 disambara taka dina gyAraha paryanta Thahara kara tatparatA se prastuta bhAga kA avalokana kiyaa| kaI sthaloM para maMmIra carcAyeM huii| zeSa kucha aMza raha gayA thA, usakA avalokana Apane bar3audA meM tA0 24-12-52se 2-1-53 taka kiyA / bar3audA maiM bhI Apake sAtha hI gayA thaa| baDaudA jAne kA anya hetu yaha thA ki vahAM ke bar3e-bar3e pustakasaMgrahAlayoM se kaI eka mUlagrantha dekhane ko mila sakate haiM aura saMbhava hai aura kucha sAmagrI prApta ho sake / sAmagrI to nahIM mila sakI, mUlagrantha dekhane ko mile' [ye paMktiyAM prastAvanA likhI jAne ke pazcAt tA0 5-1-53 ke dina likhI gaI] Apane itihAsa ke kalevara ko svastha, prazasta banAne meM jo susaMmatiyAM dekara tathA apane gaMbhIra anubhava kA lAbha pahu~cA kara matsaratAvihIna muktahRdaya se sahAnubhUti dikhAI hai aura sahayoga diyA hai, usake liye lekhaka ApakA atyanta AbhArI hai| zrI tArAcandrajI itihAsa likhane vAle itihAsa likhate hI haiN| isameM koI navIna bAta nhiiN| parantu maiM to itihAsakAra thA bhI nhiiN| guruvarya zrImad vijayayatIndrasUri mahArAja sA0 ke vacanoM para vizvAsa karake Apane prastuta itihAsalekhana kA kArya mujhako diyA yaha to ApakI guruzraddhA kA pariNAma hai jo zobhanIya aura statya hai, paranta Apane mere meM jaisA adabhuta aura avicala vizvAsa Aja taka banAye rakkhA, yaha mAna bahata hI kama bhAgyazAlI lekhakoM ko sApta hotA hai / itanA hI nahIM maiM bAgarA meM rahA, jahAM itihAsa-kArya kI pragati kA nirIkSaNa karane vAlA koI nahIM thA, maiM vahAM se sumerapura meM AyA aura vahAM itihAsa-kArya jaisA bananA cAhie thA nahIM bana sakA, sumerapura se maiM bhIlavAr3A A gayA, jahA~ Apa kevala eka bAra hI A sake, koI dekhane vAlA aura kahane vAlA nahIM-merI nekaniyati meM ApakA yaha vizvAsa kama Azcarya kI vastu nahIM / Apake isa vizvAsa se merA jIvana adhika vega se Upara uThA hai-yaha maiM svIkAra karatA hUM aura ApakA hRdaya se AbhAra mAnatA hU~ / dharmapatnI zrImatI lADakumArI 'rasalatA' ApakA eka saccI ardhAginI kA sahayoga aura prema nahIM hotA, to nizcita thA ki itihAsakArya meM merI saphalatA ghaTa jAtI / mujhako hara prakAra kI suvidhA dekara, mere samaya kA pratipala dhyAna rakha kara isa aMtara meM mere Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvamA :: jimme kA gRhasthabhAra bhI Apane vahana kiyA aura mujhako apane kArya meM pragati karane ke liye mukta-baMdhana rakkhA yaha mere liye kama saubhAgya kI bAta nahIM hai| aisI ardhAGginI ko pAkara maiM apanA gRhastha-jIvana saphala samajhatA hU~ aura ApakA premapUrvaka AbhAra mAnatA huuN| aMta meM jina 2 vidvAn lekhakoM kI pustakoM kA upayoga karake maiM yaha itihAka-bhAga likha sakA hU~, una saba kA atyanta RNI hU~ aura usa RNa ko cukatA karane ke liye yaha itihAsa-graMtha sAdara prastuta karatA hUM aura svIkAra karatA hUM ki isameM jo kucha hai, vaha saba unhIM kA hai| phira bhI Upara nAma rakha kara jo maiMne vivazatayA dhRSTatA kI hai, usake liye kSamA cAhatA hUM aura AbhAra pradarzita karatA huuN| vi0 saM0 2006 Azvina zuklA navamI / lekhaka-daulatasiMha loDhA 'araviMda' bI. e. I0 san 1652 sitambara 27 zanizcara. ) amaranivAsa, bhIlavAr3A (mevAr3a-rAjasthAna) prastuta itihAsa ke avalokanArtha sumerapura meM zrI prAgvATaitihAsa-prakAzaka samiti kI baiThaka aura usameM merI upasthiti ___ tathA zrI posInA-(sAbalA-pozInA, IDara-sTeTa) tIrtha kI yAtrA. prastuta itihAsa kA lekhana sabhUmikA jaba samApta ho gayA to prAgvATaitihAsa-prakAzaka samiti ke maMtrI zrI tArAcandrajI ne samiti kI ora se samAja ke anubhavI aura pratiSThitajanoM kI prastuta bhAga kA avalokana karane ke liye 'zrI vardhamAna jaina borDiMga hAusa, sumerapura meM vizeSa baiThaka vi0 saM0 2006 Azvina zuklA 13 (trayodazI) tadanusAra tA0 30 sitambara 1652 ko bulaaii| lekhaka bhI prastuta bhAga kI pANDulipi lekara ukta baiThaka meM nimaMtrita kiyA gayA thA / dina ke do prahara pazcAt zubhapala meM itihAsa kA vAcana isa vizeSa baiThaka meM upasthita huye bandhuoM ke samakSa prArambha kiyA gyaa| sarva prathama AcArya zrI yatIndrasarijI kA saMkSipta paricaya aura tatpazcAt maMtrI zrI tArAcandrajI kA paricaya par3hA gyaa| inake par3ha lene ke pazcAt itihAsa kA vAcana prArambha huaa| prathama khaNDa meM jahAM 'prAgvATa-pradeza' ke viSaya meM ullekha hai, usameM 'zaka' jJAti kA yathAprasaMga kucha lekha AyA hai| 'zakajJAti' ke nAma smaraNa para hI baiThaka meM vivAda prArambha ho gyaa| vicAra kA AdhAra thA kI 'zakajJAti' eka zadra jJAti hai aura utpatti ke prasaMga meM isa jJAti ke ullekha se yaha siddha hotA hai ki prAgvATajJAti kI utpatti meM zudrajJAtiyoM kA bhI upayoga huA hai| ukta vicAra prakaraNa kI kisI bhI paMkti se yadyapi nahIM nikala rahe the, parantu vivAda jo uTha khar3A huA, usakA saccA hetu to vivAda ko prArambha karane vAle sajjana hI satya 2 kaha sakate haiM / hetu ke viSaya meM maiM apanA anumAna bhI denA ucita nahIM smjhtaa| vivAda itanA bar3ha gayA ki 'prAgvATa-pradeza' kA prakaraNa bhI pUrA sunA nahIM gayA aura 'zakajJAti' ke avataraNa ke prasaMga para to vicAra hI nahIM kiyA gyaa| pAta baiThatI nahIM dekha kara nidAna maiMne yaha sujhAva rakkhA ki muni zrI jinavijayajI, paM0 zrI lAlacandrajI, bar3audA aura paMDita zrI amaracandrajI nAhaTA bhArata ke prasiddha vidvAnoM evaM purAtatvajJoM meM agraNI mAne jAte haiM aura ye tInoM itihAsaviSaya ke dhuraMdhara paNDita haiN| inameM se samiti eka, do yA tInoM se itihAsa kA avalokana karAleM aura unake abhiprAyoM para vicAra karake phira jo kucha nirNaya karanA ho vaha kreN| yaha prastAva Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 ] :: prAgvATa - itihAsa :: svIkRta kara liyA gayA aura paM0 zrI lAlacandrajI, bar3audA ko prastuta bhAga kA avalokana karane ke liye prathama nimaMtrita karanA nirya kiyA gayA aura phira AvazyakatA pratIta ho to muni zrI jinavijayajI se bhI isakA ava lokana karAnA nizcita kiyA gyaa| tatpazcAt baiThaka turaMta hI visarjita ho gaI / maiM tA0 2 akTovara ko sumerapura se bAgarA ke liye khAnA huA / bAgarA meM zrImad yatIndrasUrijI mahArAja virAja rahe the / unase saba bItI sunaaii| vahAM se lauTa kara punaH sumerapura hotA huA sTezana rANI AyA aura rANI se tA0 6 akTobara ko phAlanA hokara zrI rANakapuratIrtha zrA pahu~cA / ' rANakapuratIrtha' ke varNana meM jo kucha ullekha karane se raha gayA thA, usakI vahAM eka dina Thahara kara pUrti kI / tatpazcAt punaH sAdar3I hokara sTe0 phAlanA AyA aura tA0 11 akTobara ko sTezana phAlanA se UMjhA kA TikiTa lekara Trena meM baitthaa| UMjhA meM sva0 muni zrI jayaMtavijayajI mahArAja sAhaba ke suyogya evaM sAhityapremI ziSyapravara muni zrI vizAlavijayajI virAja rahe the | unase 'AbU' bhAga 1 meM chape huye blaoNkoM kI mAMgaNI karanI thI / suni zrI ne blaoNka dilavA dene kI pharamAI / tA0 12 akTovara ko UMjhA se IDara ke liye khAnA huA aura vIzanagara ho kara sAyaMkAla ke lagabhaga sAr3he pAMca baje moTara se IDara phuNcaa| yahAM pahuMca kara parvata para bane huye jaina-maMdiroM ke darzana kiye aura vahAM ke anubhavI sajjanoM se mila kara posInAtIrtha ke viSaya meM abhilaSita paricaya prApta kiyA / tA0 13 akTobara ko posInA pahuMcA aura tIrthapati ke darzana karake prati hI AnaMdita huA / posInA jAne kA vizeSa hetu yaha thA ki zrImad buddhisAgarajI mahArAja sAhiba dvArA saMgrahIta jaina-dhAtu- pratimA - lekha saMgraha bhA0 prathama meM lekhAMka 1468 meM vi0 saM0 1200 kA eka lekha zrasavAlajJAtIya vRddhazAkhAsaMbaMdhI prakAzita huA hai / yaha lekha mahAmAtya vastupAla aura daMDanAyaka tejapAla ke pUrva kA hai| yaha daMtakathA ki dazA- bIzA ke bhedoM kI utpatti ukta maMtrI AtAoM ke dvArA diye gaye eka pratibhoja meM upadrava khar3e ho jAne para huI mithyA ho jAtI hai aura yaha pratyakSa pramANita ho jAtA hai ki ye bheda maMtrI bhrAtAoM ke janma ke pUrva vidyamAna the / parantu duHkha hai ki usa pratimA ke, jisa ke Upara yaha lekha thA darzana nahIM ho sake / saMbhava hai vaha pratimA kisI anya sthAna para bheja dI gaI ho / vicAra yaha thA ki agara ukta pratimA vahAM mila jAtI to usa para ke lekha kA citra prastuta itihAsa meM diyA jAtA aura vaha adhika vizvAsa kI vastu hotI aura dazA bIzA ke bheda kI utpatti ke viSaya meM pracalita zruti evaM daMtakathA meM Apo-Apa AmUla parivarttana ho jAtA aura tatsaMbaMdhI itihAsa meM eka nayA pariccheda khula kara eka ajJAta bhAvanA kA paricaya detA / posInA se sIdhA ahamadAbAda sTezana ho kara tA0 14 ko rANI pahu~cA aura tA0 15 ko sakuzala bhIlavAr3A pahu~ca gayA / duHkha yaha rahA kI yaha yAtrA sarvathA niSphala hI rahI / . vi. saM. 2010 zrAvaNa zu. 14. I. san 1653 julAI 24 somavAra | rakSA-baMdhana, zrI gurukula priMTiMga presa, byAvara / 5 lekhaka daulatasiMha lor3hA 'araviMda' bI. e. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: sAdhana-sAmagrI: sAdhana-sAmagrI - saMskRta, hindI, gUrjara, AMgalamASAbaddha zilAlekha, pratimAlekhasaMgraha, prazastigraMtha, gurupaTTAvalI, itihAsa, caritra, rAsa, prabaMdha, kathAkoSa, purANa, kathAgrantha, pustakAdi saMkSipta nAma pUrNa nAma lekhaka, saMpAdaka, saMgrAhaka, saMzodhaka prakAzaka aura prakAzana varSa prA. jai0 le0 saM0. prAcIna jainalekhasaMgraha saMgrA0, saMpA0 jaina AtmAnanda sabhA, bhA01 (saMskRta) mu. jinavijayabI bhAvanagara.saM0 1973 " bhA02 , " " "1978 jai0dhA0pra0le0saM0 jaina dhAtupratimAlekhasaMgraha adhyAtmajJAnaprasAraka maNDala, bhA01 (saMskRta) buddhisAgarajI bambaI. saM0 1973 , bhA02 , " , " 1980 jai0 le0 saM0 jaina lekhasaMgraha saMgrA0 jainavividha-sAhitya-zAstramAlA, bhA0 1 (saMskRta) pUrNacandrajI nAhara banArasa. san 1918 " bhA0 2 // svayaM, kalakattA. san 1927 ,, bhA0 3 // __ , , 1926 prA. le0 saM0 pracIna lekhasaMgraha ___ yazovijaya jainagraMthamAlA, mA0 1 (saMskRta) zrI vijayadharmasari bhAvanagara. san 1926 jai0 pra0 le0 saM0 jainapratimA-lekhasaMgraha saMgrA0 yatIndra-sAhitya-sadana, (saMskRta) . zrI yatIndrasari . thAmaNiyA (mevAr3a). saM0 2008 AbU AbU le. kalyANajI paramAnandajI, bhA0 1 (hiMdI) mu0 jayantavijayajI sirohI. saM01986 a.prA.jai0le0saM0 arbudpraaciin-jainlekhsNdoh| vijayadharmasUri jaina granthamAlA, AbU bhA0 2 (saMskRta) ujjaina. saM0 1964 acalagar3ha AbU yazovijaya jaina granthamAlA, bhA0 3 (gUrjara) bhAvanagara. saM0 2002 arbudAcalapradakSiNA AbU bhA0 4 (saMskRta). __" " , 2004 a0pra0le0saM0 arbudAcalapradakSiNA jainalekha-saMdoha , " " , 2005 . AbU bhA0 5 (saMskRta) za0 mA0 zrI zatruJjayamAhAtmya zrI jaina dharmaprasAraka sabhA, zrI dhanezvaramarikRta (gUrjara) bhAvanagara. saM0 1961 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] za0 pra0 si0 va0 za0ma0 tI 0yA0vi0 za0 tI0 pra0 za0 vI0 da0 za0 pa0 pa0 gi0 ga0 gi0 tI 0 iti0 gI0 mA0 jai0 tI 0 mA0 prA0 tI 0 mA0 vi0 tI0 ka0 mA0 ma0 jai0 tI0 bhU0 jai0 tI 0 iti 0 jai0 pu0 pra0 saM zrI zatrujayaprakAza (gUrjara) siddhAcalajI' varNana (gurjara) zrI zatruJjayamahAtIrthAdika yAtrAvicAra yo0 (gurjara) zatruJjayatIrthoddhAra prabaMdha (hindI) zatruJjayatIrthadarzana (gurjara) zatruJja parvata kA paricaya (gUrjara) giranAra galpa (hindI) zrI giranAratIrthano itihAsa (gurjara) giranAra mAhAtmya jaina tIrthamAlA prAcIna tIrthamAlA, saMgraha bhA0 1 vividhatIrthakalpa :: prAgvITa- itihAsa :: le0 devacanda dAmajI " " jaina tIrtha bhUmizra " 99 jinaprabhasUriviracita (saMskRta) mANDavagar3hanI mahatvA (gUrjara) (gUrjara) tIrthano itihAsa (gUrjara) jaina pustaka prazasti saMgraha bhAga 1 (saMskRta) mu0 kapUravijayajI saMpA0 mu0 jinavijayajI prayo0 phUlacandra haricandra dosI prayo0 mu0 jinavijayajI le0 mu0 lalita vijayajI le0 le0 dolata canda puruSottamadAsa saMzo0 vijayadharma saMpA0 mu0 jinavijayajI leM. mu0 dhuraMdharavijayajI le0 su0 jayantavijayajI le0 0 nyAyavijayajI ( tripuTI) saMpA0 jinavijayajI jainapatranI zrophisa, bhAvanagara. I0 sa0 1625 zrI jaina zreyaskara maNDala, mhesANA. saM0 1670 zrI AtmAnanda sabhA, bhAvanagara. saM0 1673 candrakAnta phUlacanda dosI, pAlItANA. saM0 2002 39 17 zrI haMsa vijayajI phrI jainalAIbrerI, ahamadAbAda. saM0 1678 jaina sastI vAMcanamAlA, bhAvanagara. saM0 1686 svayaM prakAzaka saM0 1650 jaina sastI vAMcanamAlA, bhAvanagara, saM0 1686 zrI yazovijayajI jaina granthamAlA bhAvanagara. saM0 1678 siMghI jaina jJAnapITha, zAMtiniketana, saM0 1660 jaina sAhityavardhaka sabhA, zirapura. saM0 1668 yazovijayajI jainagraMthamAlA, bhAvanagara. saM0 2007 zrI jai0 sAhitya phaNDa, sUrata. saM0 2005 siMghI jaina granthamAlA - bhAratIya vidyAbhavana, bambaI. saM0 1666 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ::sAvana-svamagrI: saM0 __saM0 pra0saM0 zrI prazastisaMgraha saMpA0 zrI dezavirati dharmArAdhaka samAja, (saMskRta) amRtalAla maganalAla zAha ahamadAvAda. saM0 1993 nAnaM0ji0pra0 nAbhinandanajinoddhAraprabaMdha saMpA0 zrI hemacandrAcArya jaina graMthamAlA, kakkasariviracita (saMskRta) paM0 bhagavAnadAsa harakhacaMda ahamadAbAda. saM0 1985 pra.ci. yA pra.ci.ma. prabaMdha-ciMtAmaNi saMpA. siMghI jaina jJAna pITha-vizvabhAratI, merutujAcAryaviracita(saMskRta) muni jinavijayajI zAntiniketana. saM0 1986 / anu0 siMghI jaina graMthamAlA, (hindI) hajArIprasAda dvivedI ahamadAbAda. kalakattA. saM 1967 pu0 pra0 saM0 purAtanaprabaMdhasaMgraha siMghI jaina jJAnapITha. (saMskRta) mu0 jinavijayajI kalakattA. 1962 prabaMdhakoza siMghI jaina jJAnapITha, rAjazekharasarikRta (saMskRta) , zAMtiniketana. saM0 1961 kha0mA00iti0 khaMbhAtano prAcIna jaina itihAsa le0 zrI AtmAnaMda-janmazatAbdI-smAraka-TrasTaborDa, (gUrjara) narmadAzaMkara traMbakarAma bambaI. saM. 1966 prA0 bhA. va. prAcIna bhAratavarSa le. zazikAnta eNDa kaM0, bhAga 1,2,3,4,5,, laheracaMdra tribhuvanadAsa bar3audA. saM0 1961-67 mA0 rA0 iti. mAravAr3arAjya kA itihAsa le. ArkiyaoNlaoNjikala DipArTameMTa, bhAga 1,2 (hindI) paM0 vizvezvaranAtha reu jodhapura. saM0 1965 hindI sAhitya maMdira, , jagadIzasiMha gahalota jodhapura. saM0 1982 rA0 iti. rAjasthAnano itihAsa anu0 sasta-sAhityavardhaka kAryAlaya, jemsa TaoNDapraNIta (gurjara) ratasiMha dIpasiMha paramAra ahamadAbAda. bambaI. saM0 1982 si. rA0 iti sirohI rAjya kA itihAsa le. svayaM lekhaka ---(hindI) paM0 gaurIzaMkara hIrAcaMdra aojhA saM0 1968 0 rA0 iti0 DUMgarapura-rAjya kA itihAsa le0 svayaM lekhaka (hindI) , saM0 1962 iti. khaMbhAtano itihAsa le0/ khaMbhAta-rAjya (gUrjara) paM0 ratnamaNirAva bhImarAva saM0 1961 caM0 zrI caulukyacaMdrikA vidyAnaMdasvAmI .. bAsadA-sTeTa (lATa-gUrjara) saM0 1993 gu0 ma0 rA0 iti. gujarAtano madhyakAlIna gUrjara varnA0 sosAiTI, rAjapUtaitihAsa (gUrjara) durgAzaMkara kevalarAma zAstrI ahamadAbAda. saM0 1963 . Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa-itihAsa:: le0 . rA0 jai0 vIra rAjapUtAne ke jaina vIra le. hindI vidyA maMdira, (garjara) ayodhyAprasAda goyalIya dehalI. saM0 1960 po0 jJA0 iti0 poravAr3a jJAtino itihAsa le. ___ svayaM lekhaka, (gUrjara) Tha0 lakSmaNasiMha devAsa. saM0 1986 u0 hi. jai0 dha0 * uttara hindUsthAnamA jainadharma le. loMgamensa grIna eNDa kaM0, (gUrjara) cImanalAla jecaMda zAha bambaI. san 1937 jai0 ja0 jaina jagatI zrI zAMtigRha, _(hindI) daulatasiMha lor3hA 'araviMda) dhAmaNiyA(mevAr3a). saM01668 jai0ai0rA0mA0 jaina aitihAsika rAsamAlA saMzo0 zrI adhyAtmajJAnaprasAraka maNDala, __bhAga 1 (gUrjara) mohanalAla dalIcanda zAha bambaI. saM0 1966 rA0 mA0 phArvesasAhaba likhita rAsamAlA anu0 dI phAi~sa gujarAtI sabhA, bhAga 1 (gUrjara) raNachor3abhAI udayarAma bambaI. saM0 1978 __ bhAga 2 " " " , , 1983 ai0 rA. saM0 aitihAsa rAsasaMgraha le. zrI yazovijaya jaina graMthamAlA, bhAga1,2,3,4 (gUrjara) vijayadharmasUri bhASanagara. saM0 1976-78 hi0zi0rA0ra0 zrI hitazikSArAsano rahasya le0 zrI jainadharmaprasAraka sabhA, (gUrjara) kavi RSabhadAsa bhAvanagara saM0 1980 ma.pa.yA aM.ga.ma.pa. aMcalagacchIya mahoTI paTTAvalI ............ zrI vidhipakSagacchasthApaka zrAryarakSitamari(gUrjara) pustakoddhArakhAtA, kaccha. saM.1985 ta050 tapAgacchapaTTAvalI zrI vijayanItisUrIzvarajI lAIbrerI, bhAga 1 zrI kalyANavijayajI ahamadAbAda. saM0 1966 sa0 10 saM0 tapAgaccha-zramaNa-saMgha zrI cAritra-smAraka graMthamAlA, (gurjara) zrI jayaMtIlAla choTAsAla bIramagAma. saM0 1962 50 sa0 pahAvalIsamuccaya . saMpA0 bhAga 1 (saMskRta) mu0 darzanavijayajI , , 1986 so0 sau0 kA0 sopasaubhAgya kAvya . anu0 zrI jaina jJAnaprasAraka maNDala, (garjara) mu. dharmavijayI bambaI. saM0 1961 u0 ga0pa0 upakezagaDaprabaMdha le. aprakAzita (saMskRta) zrImadkakasari gurvAvalI ___ ............., zrI yazovijaya jaina graMthamAlA, mu0 sundarasUri bhAvanagara. saM0 1967 ao Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA0pa0 brA0 utpa0 bhAga 1,2 (hindI) ga0pra0yA jai0 gI0 gacchamataprabaMdha saMgha - pragati jai0 ja0 ma0 ma0 vaM0 mu0 jai0 go0 saM0 (gUrjara) zrI0 bA0 jJA0 bhe0 zrImAlI bAgiyono jJAtibheda (gUrjara) jai0 saM0 zi0 gu0 a0 iti0 pI0ri0 pArzvanAtha paraMparA jai0 gu0 ka0 " tathA jainagItA (gurjara) jainajAtimahodaya 17 (hindI) mahAjanavaMza - muktAvalI (hindI) jaina gotra saMgraha jaina sampradAya - zikSA bhA0 1, 2 (aMgrejI) jai0 sA0 saM0 iti 0 jaina sAhityano saMkSipta itihAsa ( gUrjara) (hindI) gujarAtI kono itihAsa (gUrjara) brAhmaNotpati pITarasana kI riporTa jaina gurjara kavi bhA0 1 bhA02 99 ,, bhA03 khaM0 1 khaM0 2 11 A0 kA 0 ma0 mau0 Ananda - kAvya - mahodadhi-mauktika 33 " " ji0 ra0 ko 0 bhA0 1 (aMgrejI) lI. maM. 6. pra. sU.pa. lIMbar3I bhaMDAra kI hastalikhita :: sAdhana-sAmagrI : le. mu0 jJAnasundarajI (devaguptasUri ) le0 buddhisAgara le0 " jina ratnakoza " " 8 kumArapAlarAsa (gurjara) 0 jJAnasundarajI le. mu0 rAmalAla gaNa le0 hIrAlAla haMsarAja le0 maNIbhAI borabhAI le0 yati zrI bAlacandrajI le0 pro0 vinodinI nIlakaMTha le0 paM0 harikRSNa zAstrI le0 pITarasana le0 mohanalAla dalIcanda zAha 99 39 19 "1 * kavi RSabhadAsa se0 paM0 haridAmodara velaMkara saMyo0 pratiyoM kA sUcIpatra (gurjara) mu0 caturavijayajI | v zrI ratnapramAkara jJAna- puSpamAlA, phalodI. saM0 2000 zrIzradhyAtmaprasAraka maMDala, bambaI. saM0 1673 zrIratnaprabhAkara jJAna- puSpamAlA, phalodI. saM0 1686 zrI jaina vidyAzAlA, bIkAnera. saM0 1667 svayaM lekhaka, jAmanagara. saM0 1680 jaina bandhu maNDala, sUrata. saM0 1677 seTha tukArAma jAvajI, saM0 1667 gurjara varnA * sosAiTI, 0 ahamadAbAda. saM0 1668 khemarAja zrIkRSNadAsa, bambaI. saM0 1676 zrI jaina zvetAmbara kAnphreMsa, bambaI, saM* 1686 1682 1387 2000 " 19 19 w 13 11 " 99 " devacaMda lAlabhAI jaina pustakodvAraphaNDa, bambaI, saM0 1983 bhaMDArakara oriyanTala rIsarca iMsTI byUTa, pUnA san 1644 zrImatI zrAgamodaya samiti, bambaI, saM0 1685 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 ] :: prAgvATa - itihAsa :: khaM.zA.prA.tA. je.jJA.maM. saMbhAta zAMtinAtha bhaMDAra kI prAcIna saMyo0 tAr3apatrIya pustakoM kA sUcIpatra ( gUrjara) kumudasUrijI jaina graMthAvalI jai0 pra0 sA0 mA0 pra0 ca0 kra0 pra0 ku0 pra0 pra0 pra0 pu0 jai0 ma0 20 va0ca0 yA vaca0 na0 nA0 naM0 kI 0 kau0 ha0 ma0 ma0 (gurjara) " gU0 prA0 maM0 naM0pa0 gUrjara prAcIna maMtrI vaMza-paricaya (gurjara) vi0 pra0 vi0 rA0 su0 saM0 sAdhana-sAmagrI (gurjara) zrI prabhAvaka caritra zrI prabhAcaMdrasUrikRta (gUrjara) kumArapAla pratibodha kumArapAla pratibodha-prabaMdha (saMskRta) prabhAvika puruSo jainano mahAn ratno (gurjara) vimala-prabandha paM0 lAvaNyasamayakRta vimalamaMtrI - rAsa paM0 lAvaNyasamayaracita vastupAla-caritra naranArAyaNAnaMdakAvya kIrti kaumudI hamIramadamardananATaka sukRtasaMkIrttanam 19 17 (saMskRta) 11 39 19 " muni jinavijayajI kA bhASaNa zrI jaina AtmAnaMda sabhA, bhAvanagara 11 11 bhImasiMha mANake le0 zrImad harSa le0 93 le0 mohanalAla dIpacanda le0 prabhudAsa amRtalAla mehatA le0 paM0 lAlacaMdra bhagavAnadAsa saMzo0 lAla borabhAI saMzo0 vastupAla " le0 mahAkavi somezvara le0 jayasiMhamUri le0 mahAkavi amarasiMha zAMtinAtha prAcIna tAr3apatrIya jaina jJAnabhaNDAra, khaMbhAta. saM0 1666 zrI jaina zvetAmbara sabhA, bambaI. saM0 1665 gujarAta sAhitya sabhA, ahamadAbAda. san 1933 zrI jaina AtmAnaMda sabhA, bhAvanagara. saM0 1987 1683 " " 11 "2 " " , zrI jaina dharma prasAraka sabhA, bhAvanagara, saM0 1666 jaina sastIvAMcanamAlA, bhAvanagara, saM0 1682 " zrI kSAntisUri jaina graMthamAlA, mahubA (gUrjara) saM0 1667 oriyanTala risarca insTITyUTa, bar3audA. I0 san 1616 " svayaM bhASAntarakarttA, sUrata. saM0 1670 svayaM bhASAntarakarttA, bambaI. saM0 1668 11 1883 " 77 1620 zrI jaina AtmAnaMda sabhA, bhAvanagara, saM0 1974 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ va0 vi0 dha0 ma0 surathotsava su0 kI 0 ka0 va0 te0 pra0 ma0 va0 pra0 20 gi0 rA0 ba0 te0 pra0 zra0 ma0 da0 gu0 gau0 va0 te0 rA0 te0 pA0 vi0 saM0 ca0 50 vi0 maM0 pA0 ca0 pa0 a0 A0 sU0 vasanta-vilAza (saMskRta) dharmAbhyudaya mahAkAvya (saMskRta) " sukRtakIrttikallolinI (saMskRta) vastupAlatejapAlaprazasti (saMskRta) maMtrIzvara vastupAla - prazasti (saMskRta) revata girirAsa 97 vastupAla- tejapAla -prabandha (saMskRta) alaMkAra mahodadhi narendraprabhasUriviracita (gurjara) gujarAtano gaurava (gUrjara) vastupAla tejapAlano rAsa (gUrjara) tejapAlano vijaya " zrI saMghapaticaritra zrI udayaprabhasUrikRta vastupAlana vidyAmaMDala (gurjara) pATaNanI car3hatI par3atI :: sAdhana-sAmagrI le0 bAlacandrasUri le0 udayaprabhasUra le0 mahAkavi somezvara * udayapra le0 jayasiMhasUra 0 narendrapramasUri le0 vijayasena sUri le0 rAjazekharasUri saMpA0 lAlacandra bhagavAnadAsa gAMdhI le0 jagajIvana mAvajI paM0 meruvijaya le0 paM0 lAlacaMdra bhagavAnadAsa anu0 jagajIvanadAsa popaTalAla le0 bhogIlAla ja0 sAMDesarA 0 jagajIvana mASajI (gurjara) hilapurano zrathamato sUrya le0 (marjara) " [ 47 oNoNriyanTala risarca insTITya Ta, bar3audA, san 1617 tukArAma jIvAjI, bambaI. san 1602 oriyanTala rIsarca insTITya TU, bar3audA. san 1620 19 19 zrariyanTala risarca insTITyUTa, bar3audA, san 1617 99 1642 19 zrI jaina oNphisa, bhAvanagara, san 1616 bhImasiMha mANake, bambaI. saM0 1676 abhayacaMdra bhagavAnadAsa gAMdhI bhAvanagara. saM0 1661 jaina AtmAnaMda sabhA, bhAvanagara. saM0 2003 jaina oNphisa, bhAvanagara. saM0 2004 jaina oNphisa, bhAvanagara, saM0 1378 jaina oNphisa, bhAvanagara, saM0 168 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvAda-itihAsa:: pA.pra. . . mu. nA. pATaNa kA prabhutva ke0 ema0 anu0 - munsIviracita mA01,2 (hindI) pravAsIlAla varmA gujarAtano nAtha (hindI) " lATano daMDanAyaka mahA0 zAMtU mahatA (garjara) dhIrajalAla dhanajI ma0 gu0 ma0 mahAgujarAtano maMtrI " gu0 ja0 ma0gu0ma0yu. kI0 ko gujarAtano jayakhaNDa __ bhAga 1, 2 (gUrjara) javeracaMdra meghANI mahAn gujarAtano suvarNa yuga (gurjara) maMgaladAsa trikamadAsa kIrtizAlI kocara le0 ___, rA0 suzIla vajrasvAmI ane jAvar3azAha le0 maNilAla nyAlacandra mahAn samprati hindI-graMtha-ravAkara kAryAlaya, bambaI. sana 1941 " " 1642 jaina oNphisa bhAvanagara. san 1936 jaina oNphisa, san 1936 gurjaragraMtharatna kAryAlaya, ahamadAbAda. san 1644, 46 prAcIna sAhitya-saMzodhaka kAryAlaya, thANA. saM0 2005 jaina sastI vAMcanamAlA, bhAvanagara. saM0 1986 jaina sastI vAMcanamAlA, pAlItANA. saM0 1986 jaina sastI vAMcanamAlA, bhAvanagara. saM0 1982 zrI yazovijaya jaina graMthamAlA, bhAvanagara. saM0 1981 zrI vijayadharmasUri jaina graMthamAlA, ujjaina. saM0 1962 jozI rAvala suratiMgajI vannAjI, bhUti. saM0 1966 30 jA0 zA0 bA0 zAha ke bAdazAha (gUrjara) merI mevAr3ayAtrA vidyAvijayajI me0 me0 yA0 le. mene. yA yatIndrasarijI me0 go0 yA. ya0vi0di0 merI nemAiyAtrA (hindI) merI gor3avAr3ayAtrA , yatIndra-vihAra-digdarzana bhAga 1 (hindI) bhAga 2 " bhAga 3 " bhAga 4 " tIrthayAtrA-varNana 1-zrI jaina saMgha, phatAhapurA. mAravAr3a saM01186 , 2-zrI jaina saMgha, harajI. mAravAr3a saM0 1988 , 3-zAha pratApacandra dhuDAjI, bAgarA." saM0 1961 , 4-zrI jaina kukSI saMgha, kukSI (mAlavA). saM0 1963 saMkalana zrI devacandra lAlabhAI pustakoddhAra phaMDa, " tI. yA0 0 (gUrjara) sUrata. ...... Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma0 ca0 u0 ta0 u0mA0 G. G. H. M. M. patra kA nAma mahAvIra adhivezana aGka pu0 pu0 kAnta mahAvIra - caritra 0 jinadAsagaNa D. C. M. P, (G.O.S.V.no. LXXVI ) pattanajJAnabhaNDAra kI sUci sAhitya-aGka jai0 sA0 saM0 99 upadeza- taraMgiNa upadeza- mAlA jai0 maM0 sU0 (G. O. S. V. no. XXI) jaisalamera - bhaNDAra kI sUci History of Mediaval India by Isvariprasad. H.M.I, yA M.I. H, I. G. (saMskRta) in 1920. 17 "" :: sAdhana-sAmagrI saMkhyA aGka 1,2,3,10,11,12 le. nemicandrasUri purAtatva pustaka 99 le0 ratnamaMdaragaNi Historical Inscriptions of Gujrat, part 1, 2,3rd. Published by The Forbus Gujarati Sabha, Bombay in 1933, 1935 & 1942 respectively. The Glory that was Gurjardesa's. part 1, 2, 3rd. by K. M. Munshi. Published by Bharatiya Vidya Bhawan, Bombay in 1943 & 1944 respectively. Hammirmadamardan by Jaisinghsuri. Published by Oriental Institute, Baroda mAsika patrAdi zrI jaina zvetAmbara sabhA ke 13veM maMtrI motIlAla vIracanda adhivezana kA vizeSAMka varSa 4, kiraNa6, julAI-agasta san 1641 vizeSa aGka vi0 saM0 1685 jaina sAhitya-saMzodhaka Published by Oriental Institutey Baroda in 1942 prakAzanakarttA vyakti maMtrI samarthamala ratanacanda saMghavI saMpA0 bhA0 2, 3, 4, 5 ra sikalAla choTAlAla parIkha saMpA0 jugula kizora mukhtAra maMtrIgaNa 19 saMpA0 khaNDa 2 aGka 1, 2, 3-4 mu0 jinavijayajI khaMDa 3 aGka 1, 2, 3, 4 99 [ zrI jaina zrAtmAnaMda sabhA, bhAvanagara. saM0 1673 zrI yazovijaya jaina graMthamAlA, bhAvanagara. saM0 1667 zrI lIMmar3I jaina jJAnabhaMDAra, lImar3I. " prakAzaka- samiti athavA sabhA akhila bhAratavarSIya pauravAla mahAsammelana, sirohI. jaina zvetAmbara sabhA, bambaI. gujarAta purAtatva mandira, ahamadAbAda. vIra sevAmandira, sarasAvA. 'yaMgamensa jaina sosAiTI, ahamadAbAda. jainasAhitya-saMzodhaka kAryAlaya, ahamadAbAda. 19 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgvATa-itihAsa:: 50 ] jai. mapra jaina satyaprakAza varSa 3 aGka1 se 12.. taMtrI cImanalAla gokuladAsa zAha jaina dharma satyaprakAzaka samiti, ahamadAbAda. 7" 1,2,3 se 12 "10" " " " pa0 ba0 paravArabandhu-adhivezana-aGka san 1951 saMpA. jayantIlAla akhila bhAratavarSIya paravAra mahA sammelana, amarAvatI. jijJAsu dRSTi se par3hI gaI vividha viSayaka lagabhaga tIna sau pustakoM meM se ullekhanIya pustakoM ke nAma jaina zvetAmbara DirekTarI-zrI jaina zvetAmbara sabhA, bambaI dvArA prakAzita. prakaTa prabhAvI pArzvanAtha-jaina sastI vAMcanamAlA, bhAvanagara dvArA prakAzita. jinaprabhasUri aura sulatAna muhamada-paM0 lAlacandra bhagavAnadAsa gAMdhIlikhita. pAvAgar3ha thI bar3odarA meM prakaTa thayelA pArzvanAtha-paM0 lAlacandra bhagavAnadAsa gAMdhIkRta. amerIkA meM jainadharma kI gaja bhAga 1 se ha paryanta-sUryakAnta zAstrIlikhita. akabara ane hIravijayasUri-jaina oNphisa, bhAvanagara dvArA prakAzita. jaina ropyamahotsava-aMka-jaina oNphisa, bhAvanagara dvArA prakAzita. madhyaprAMta, madhyabhArata, rAjapUtAne ke smAraka-paM0 zItalaprasAdajIlikhita. hammIragar3ha-muni jayaMtavijayajIlikhita vijayaprazastisAra-mu0 vidyAvijayajIkRta prAmaNavAr3A- " zatrujayaparvata kA paricaya-mu0 jinavijayajIlikhita upariyAlAtIrtha- " manusmRti-paM0 kezavaprasAdasaMpAdita zrI zaMkhezvaratIrtha- " jaina itihAsa bhA0 1, 2-sUrajamala jainalikhita kumbhAriyAjI- mathurAdAsa gAMdhIlikhita bhArata kA itihAsa aura jainadharma- bhAgamala momasa hemacandrAcArya- jaina oNphisa, bhAvanagara dvArA prakAzita jainadharma kI vizeSatAyeMsUrIzvara ane samrATa- mu. vidyAvijayajIlikhita jaina darzana-vijayendrasariracita bhAnucaMdragaNicarita-mu0 jinavijayajIsampAdita samAja ke adhaH patana ke kAraNa- phUlacaMdra agravAla prAcIna bhAratavarSano siMhAvalokana-vijayendrasariracita paramAra dhArAvarSa bhA 1, 2bhAratavarSa kA itihAsa- gulazanarAyalikhita pratimA-lekhasaMgraha-paM0 kAmatAprasAda jainasaMpAdita mevAr3a-gaurava-harizaMkara zarmAkRta prazasti-saMgraha-paM0 bhujabalIsaMpAdita Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: saMkSipta athavA sAMketika zabdoM kI samajha :: hai. jaina smAraka-brahmacArI zItalaprasAdajIkRta zrAddhavidhi-prakaraNa- paM0 tilakavijayajIsaMpAdita prAcIna madhyabhArata aura rAjapUtAnA-, rAdhanapura-DirekTarI- jeThAlAla bAlAbhAI , jaina zilAlekha-saMgraha-hIrAlAlasaMgrahIta Adarza mahApuruSa- sAdhurAma zAstrIlikhita saMkSipta jaina itihAsa bhA01-60 kAmatAprasAdalikhita jaina itihAsa bhAga 2-paM0 sUrajamalalikhita " bhA02 khaM0 1 " " bhAga 3-50 mUlacaMdalikhita " bhA03.khaM0 1,2,3" saMyuktaprAnta-smAraka-paM0 zItalaprasAdajIlikhita himAMzuvijayajInA lekho jaina zilAlekha-saMgraha- mANikalAlasaMpAdita zajayamAhAtmya-vidyAzAlA, ahamadAbAdadvArA prakAzita bhojana-vyavahAra tathA kanyA-vyavahAra devakulapATaka- vijayadharmasUriracita kacchadezano itihAsa- AtmArAma kezavajIlikhita gRhyasUtra-paM0 kRSNadAsasaMpAdita vAghelA-vRttAnta- kRSNarAya gaNapatarAyakRta itihAsa meM mAravAr3IjJAti kA sthAna-bAlacaMda modIlikhita zAMtU mahatA- jaina oNphisa, bhAvanagara dvArA prakAzita jainadharma kI prAcIna arvAcIna sthiti-buddhisAgarajIlikhita vIra vanarAja- dhUmaketulikhita jaina bAlagraMthAvalI--pUrjara graMtharatna kAryAlaya, ahamadAbAda kumAradevI-lIlAvatI munzI ahamadAbAdano jIvana-vikAsa-zaMkararAma amRtarAmalikhita saMkSipta athavA sAMketika zabdoM kI samajha bha0, bhaTTA0- bhagavAn, bhaTTAraka Tha0- Thakkura, ThakkurAjJi A-AcArya saM0- saMghavI, saMghapati, saMkhyA, saMvat, saMtAnIya upA0- upAdhyAya vi0-- vikrama paM0-panyAsa, paMDita vi0 saM0- vikrama saMvat sA0- sAdhu I. san- IsvI san le- lekha, lekhaka, lekhAMka - pU0- pUrva zre-zreSThi, zreyortha . pra0- prathama, pratiSThita vya, vyava0- vyavahArI . de0 ku0- devakulikA zrA0- zrAvaka, zrAvikA, zrAvaNa mU0 nA0- mUlanAyaka zA0-zAha dvi0-dvitIya maM0-maMtrI 10- tRtIya mahaM0- mahattara maMtrI ravi0- ravivAra mahA.-mahAmAtya so0- somavAra da0, daMDa0-daMDanAyaka maM0- maMgalavAra Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa - itihAsa :: budha0- budhavAra guru0- guruvAra zukravAra zani0- zanizcara ga0- gaccha, gacchIya mA0 - mAtR A0- At pu0 - putra, putrI svabhA- bhAryA, svabhAryA upa0 jJA0-- upakezajJAtIya bhA0, prA0 jJA0 - prAmvATajJAtIya zrI0 jJA0 - zrImAlajJAtIya guja 0- gujarAtI - L ta0, tapA0 - tapAgacchIya aMca, aMcala -- aMcalagacchIya zra0 ga0- AgamagacchIya pUrNi0 10 ga0 pUrNimAgacchIya pU0 pa0- pUrNimApakSIya mar3A0- mar3Ahar3agacchIya jIrA 0- jIrApallIgacchIya brahmANa0- brahvANagacchIya do0 - dosI gAM 0. gAMdhI ru0- rupayA zu0 zukla kR0- kRSNa bR0 - bRhad cai0 caitra vR0 tapA0 * vRddhatapAgacchIya vai0 * vaizAkha jye0 - jyeSTha vR0 ta0 17 pra0 saMvat -- pratiSThA - saMvat ASA0 ASAr3ha zra0 Azvi0 - Azvina pra0 pratimA0 - pratiSThita pratimA pra0 AcArya - pratiSThA karttA AcArya pra0 zrAvaka -- pratiSThA karAne vAlA zrAvaka kA0- kArttika pau0 - pauSa pi0- pitR phA0 phAlguNa 52 ] 411 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI prathama khaNDa zAMka prayAsa viSaya pRSThAMka viSaya mahAvIra ke pUrva aura unake samaya meM bhArata lakSNavatI ghor3I kA kharIdanA aura usase bahu- .. brAhmaNavarga aura kriyAkANDa meM hiMsAvAda 3 mUlya vatsa kI prApti tathA kAMpilyapuranareza ko bAharI AkramaNoM kA prAraMbha use becanA mahAn ahiMsAtmaka krAMti, bauddhadharma kI sthApanA / ghor3oM kA vyApAra aura eka jJAti ke aneka ghor3oM aura bhagavAna mahAvIra kA dayAdharma aura pracAra 4 ko sArvabhauma samrATa vikramAditya ko bheMTa karanA zrAvakasaMgha kI sthApanA aura madhumatI-jAgIra kI prApti mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt madhumatI meM praveza aura maNDala kA zAsana 20 jainAcAryoM ke dvArA jainadharma kA prasAra karanA 6 putraratna kI prApti aura usakI zikSA sthAyI zrAvakasamAja kA nirmANa karane kA Avar3azAha kA suzIlA ke sAtha vivAha 22 jAvar3azAha kA vivAha aura mAtA-pitA kA svargagamana " prAgvATazrAvakavarga kI utpatti madhumatI para malecchoM kA AkramaNa aura jAvar3azrImAlapura meM zrAvakoM kI utpatti zAha ko bandI banAkara le jAnA prAgvATavaMza jaina upadezakoM kA Agamana aura jAvar3azAha padmAvatI meM jaina banAnA ko svadeza lauTane kI AjJA naina vaizya aura unakA kArya jAvadazAha kA svadeza ko lauTanA aura ... prAgvATa pradeza zarbujayoddhAra zarbujayoddhAraka paramAIta zre0 saM0 jAvar3azAha jAvar3azAha aura suzIlA kA svargagamana / zreSThi bhAvar3a aura unakI patiparAyaNA strI tathA / siMhAvalokanaunakI nirdhanatA dharmakrAnti muniyoM ko AhAradAna aura unakI AzIrvAda- dhArmika jIvana yukta bhaviSyavANI sAmAjika jIvana aura Arthika sthiti 27 dvitIya khaNDa vartamAna jaina-kuloM kI utpatti vartamAna jainasamAna athavA jainajJAti kI sthApanA zrAvakavarga meM vRddhi ke sthAna meM ghaTatI 31 / para vicAra aura kulaguru-saMsthAyeM .32 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 ] :: prAgvATa - itihAsa :: pRSThAMka viSaya jAMgar3A pauravAla athavA pauravAr3a nemAr3I aura malakApurI pauravAr3a bIsa mAravAr3I pauravAla 34 puravAra paravArajJAti I0 san kI AThavIM zatAbdI meM zrI haribhadrasUri dvArA aneka kuloM ko jaina banAkara prAgvATa - zrAvakavarga meM sammilita karanA zrI zaMkhezvaragacchIya AcArya udayaprabhasUridvArA vi0 [saM0 765 meM zrI bhinnamAlapura meM ATha bAkuloM ko jaina banAkara prAgvATazrAvakavarga meM sammilita karanA - bhinnamAla meM jaina rAjA bhAga dvArA saMghayAtrA aura kulaguruoM kI sthApanA kulaguruyoM kI sthApanA kA zrAvaka ke iti laghuzAkhIya aura bRhadazAkhIya athavA laghusaMtAnIya aura bRhadsaMtAnIya bheda aura dassA bIsA aura unakI utpatti rAjamAnya mahAmaMtrI sAmaMta kAsindrA ke zrI zAMtinAtha - jinAlaya ke nirmAtA 55 56 35 36 60 zre0 vAmana prAcIna gUrjara - maMtrI-vaMza hAsapara prabhAva samara aura usake putra nAnA aura anya sAta pratiSThita brAhmaNakuloM kA prAgvATa zrAvaka bananA rAjasthAna kI agragaNya kucha pauSadhazAlAyeM 19 RS 37 mahAmAtya ninnaka daMDanAyaka lahara mahAtmA vIra 61 63 66 aura unake prAgvATajJAtIya zrAvakakulasevAr3I kI kulaguru pauSadhazAlA ghANerAva kI kulaguru pauSadhazAlA 38 mahAmAtya ner3ha mahAbalAdhikArI daMDanAyaka vimalavimala kA daMDanAyaka bananA mahamUda gajanavI aura bhImadeva meM prathama muThabher3a 67 11 36 40 19 sirohI kI kulaguru- pauSadhazAlA bAlI kI kulaguru pauSadhazAlA prAgvATa athavA pauravAlajJAti aura usake bhedaprAgvATa athavA pauravAlavarma kA jaina aura vaiSNava pauravAloM meM vibhakta honA 41 daMDanAyaka vimala kI bar3hatI huI khyAti / bhImadeva ke hRdaya meM usake prati DAha / vimala dvArA pacana kA tyaag| caMdrAvatI - para AkramaNa / vimala dvArA arbudagiri para vimalavasahi kA banAnA aura usakI vyavasthA 74 zrI zatru jayamahAtIrtha meM vimalavasahi mahAmAtya dhavala kA parivAra aura usakA yazasvI pautra mahAmAtya pRthvIpAla kina 2 kuloM se vartamAna jaina prAgvATavarga kI 42 75 utpatti huI jJAti, gotra aura aTaka tathA nakhoM kI utpatti aura unake kAraNoM para vicAra prAgvATajJAti meM zAkhAoM kI utpatti .. sauraThiyA aura kapolA pauravAla "gurjara pauravAla padmAvatI pauravAla 4 viSaya " 43 44 45 46 pRSThAMka 47 50 52 53 54 76 maMtrI dhavala aura usakA putra maMtrI AnaMda 75 mahAmahima mahAmAtya pRthvIpAla pattana aura pAlI meM nirmANakArya vimalavasati kI hastizAlA kA nirmANa 19 77 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 viSaya pRSThAMka | viSaya pRSThAMka vimalavasati kA jIrNoddhAra devakulikAyeM aura unake gumvajoM meM, dvAracatuSkoM meM, mahAmAtya dhanapAla aura usakA jeSTha bhrAtA gAlAoM meM, stambhoM meM khude huye kalAtmaka citroM jagadeva tathA dhanapAladvArA hastizAlA meM kA paricaya tIna hAthiyoM kI saMsthApanA 78 maMtrI pRthvIpAla dvArA vinirmita vimalavasatidhanapAla dvArA zrI vimalavasatikAtIrtha meM hastizAlA-- saparivAra pratiSThAdi dharmakRtyoM kA karavAnA ,, dhanapAla dvArA vinirmita tIna hasti dhanapAla kI strI rUpiNI tathA jagadeva aura gUrjarasamrATa bhImadeva prathama kA vyayakaraNamaMtrI usakI strI dvArA jIrNoddhArakArya prAgvATajJAtIya jAhila-- 100 nAnA aura usakA parivAra tathA unake dvArA mahatcama narasiMha aura usakA putra mahAkavi pratiSThA-jIrNoddhArakArya dulemarAja maMtrI lAliga kA parivAra aura usake yazasvI nADolanivAsI suprasiddha prAgvATajJAtIya zre0 pautra hemaratha, dazaratha zubhaMkara ke yazasvI putra pUtiga aura zAliga--: lAliga aura usakA putra mahiMduka 76 ratnapura ke zivAlaya meM abhayadAnalekha 1.1 hemaratha aura dazaratha aura unake dvArA dazavIM / kirAr3a ke zivAlaya meM abhayadAnalekha 102 devakulikA kA jIrNoddhAra aura usameM jinaviMdha aura pUrvajapaTTa kI sthApanA nADolavAsI prAgvAThajJAtIya mahAmAtya sukarmA , , mahaprakanivAsI mahAmanA zre hAMsA aura zrImAlapurottha prAgvATa-vaMzAvataMsa prAcIna / usakA yazasvI putra zre* jagaDU 103 gUrjara-maMtrI-koSTaka zrImAlapurottha prAgvATa-vaMzAvataMsa prAcIna gUrjara maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI-vaMzamaMtrI-vaMza-vRkSa 82 gUrjara mahAmAtya caMDapa aura mudrAvyApAramaMtrI ananya zilpakalAvatAra arbudAcalastha zrI bimala- caNDaprasAda 105 vasatikAkhya zrI AdinAtha-jinAlaya svAbhimAnI koSAdhipati maMtrI soma delavAr3A aura usakA mahatva - 83 maMtrI azvarAja aura usakA parivAraTekI para pAMca jainamaMdira aura unameM vimala sItA aura usakA putra azvarAja 107 vasahikA azvarAja kA mAIsthya-jIvana 106 parikoSTa aura siMhadvAra bastupAla ke mahAmAtya banane ke pUrva gujarAtamUlagaMbhArA aura gUDhamaeDapa aura unakI sAdI mAlavapati subhaTavarmA kA AkramaNa 113 racamA meM vimalazAha kI prazaMsanIya vivekatA 84 pattana kI punaH prApti, arjunavarmA kI mRtyu, gUDhamaNDapa kA dvAra aura navacaukiyA devapAla kI parAjaya raGgamaNDapa aura usake dRzyoM kA varNana dhavalakkapura kI bAghelAzAkhA aura usakI / bhramatI aura usake dRzya unnati 114 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgvATa-itihAsa: pRSThAMka viSaya pRSThAMka viSaya . kumAradevI kA svargArohaNa aura vastupAla kA dhavalakkapura meM vasanA 115 dhavalakkarapura kI rAjasabhA meM vastupAla tejapAla ko nimaMtraNa aura vastupAla dvArA mahAmAtyapada tathA tejapAla dvArA daMDanAyakapada ko grahaNa karanA 116 dhavalakkapura meM abhinavarAjataMtra kI sthApanA 118 maMtrI bhrAtAoM kA amAtya kArya mahAmAtya kA prAthamika kArya 116 saurASTravijaya kA uddezya aura arAjakatA kA anta 120 khaMbhAta ke zAsaka ke rUpa meM mahAmAtya vastupAla aura lATa ke rAjA zaMkha ke sAtha vastupAla kA yuddha tathA khaMbhAta meM mahAmAtya ke aneka sArvajanika sarvahitakArI kArya- 122 daNDanAyaka tejapAla ke hAthoM godhApati ghoghula kI parAjaya 125 mAlavA, devagiri aura lATa ke narezoM kA saMgha aura lATanareza zaMkha kI pUrNa parAjaya , dhavalakkapura meM mahAmAtya kA pravezotsava / 128 khaMbhAta ko punargamana / velAkulapradeza ke zatruoM kA damana tathA khambhAta meM aneka dharmakRtyoM kA karanA siddhAcalAditIrthoM kI prathama saMghayAtrA aura * mahAmAtya kI amUlyatIrtha-sevAyeM saMghayAtrA kA vicAra saMgha kA vaibhava tathA usakA prayANa 130 mahAmAtya vastupAla kA rAjya-sarvezvarapada se alaMkRta honA bhadrezvara nareza bhImasiMha para vijaya 135 / / mahAmAtya vastupAla kA marudharadeza meM Agamana aura puNyakArya 136 rAjya-vyavasthA aura guptacara-vibhAga kA / vizeSa varNana dhavalakkapura kA vaibhava aura mahAmAtya kA vyaktitva - 136 maMtrI bhrAtAoM kI dinacaryA 140 yavanasainya ke sAtha yuddha aura usakI parAjaya 141 dillI ke bAhazAha ke sAtha saMdhi aura dillI ke darabAra meM mahAmAtya kA sammAnabAdazAha altamaza ko gujarAta para AkramaNa karane ke liye samaya kA nahIM milanA 142 zreSThi pUnar3a kA svAgata bAdazAha kI vRddhAmAtA kI hajayAtrA aura / mahAmAtya kA usako prasanna karanA aura dillI taka pahu~cAne jAnA mahAmAtya kA bAdazAha ke darabAra meM svAgata aura sthAyI saMdhi kA honA 143 bAharI AkramaNoM kA aMta aura abhinavarAjataMtra ke uddezyoM kI pUrtivi0 saM0 1288 meM siMghaNa kA dvitIya AkramaNa aura sthAyI saMdhi | 144 dillIpati aura siMghaNa ke sAtha huI saMdhiyoM kA mAlavapati para prabhAva lATanareza zaMkha kA aMta aura lATa kA / gUrjarabhUmi meM milAnA maMtrIbhrAtAoM ke zaurya kA saMkSipta / siMhAvalokana mahAmAtya kI nItijJatA se gRhakalaha kA unmUlana Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : viSaya-sUcI: 166 viSaya pRSThAMka rANaka vIradhavala kA svargArohaNa aura vIzaladeva kA rAjyArohaNa tathA vIramadeva kA aMta 145 vIzaladeva kI sArvabhaumatA aura DAhalezvara kA damana 146 mahAmAtya kA padatyAga aura usakA svargArohaNa147 maMtrIbhrAtAoM kA adbhuta vaibhava aura unakI sAhitya evaM dharmasaMbaMdhI mahAn sevAyeMbhojana-vibhAga 152 nijI sainika vibhAga sAhitya-vibhAga aura mahAmAtya ke navaratnasomezvara 153 harihara, madana, subhaTTa, nAnAka, arisiMha, pAnhaNa 154 jAlhaNa, zobhana samAzrita AcArya, sAdhu aura unakA sAhityavijayasenasari, udayaprabhasUri, amaracandrasUri, naracandrasari narendrapramapari, bAlacandrasari, jayasiMhasari, mANikyacandrasUri, jinabhadrasUri 156 dhArmika vibhAga aura maMtrImrAtAoM ke dvArA vinirmita dharmasthAna aura unakI prAgama-sevAyeM dhArmika-vibhAga ... ---------- 157 saMghayAtrA kI sAmagrI - mahAmAtya vastupAla kI tIrthayAtrAyeM 162 maMtrIbhrAtA aura unakA parivAra lUNiga aura usakI strI lUNAdevI 163 malladeva aura usakI donoM striyA~ lalitAdevI, pratApadevI va putra puNyasiMha , vastupAla aura usakI donoM striyA~ lalitAdevI aura vejaladevI viSaya pRSThAMka jaitrasiMha yA jayaMtasiMha 165 tejapAla aura usakI sriyA~ anupamAdevI aura suhar3AdevI lUNasiMha aura usakA sautelAmAtA suhar3asiMha167 sapta bhaginiyA~ tathA vayajU 168 padmA kA kucha jIvana-paricaya prAgvATavaMzAvataMsa maMtrIbhrAtAoM kA prAcIna gUrjara-maMtrI-vaMza-vRkSa .. 166 prAgvATavaMzAvataMsa maMtrIbhrAtAoM ke zrI nAgendragacchIya kulaguruoM kI paraMparA 170 strIratna anopamA ke pitA caMdrAvatInivAsI Tha. dharaNiga kA pratiSThita-vaMza " ananya zilpakalAvatAra arbudAcalastha zrI lUNasiMhavasatikAkhya zrI neminAtha-jinAlaya vasahi kA nirmANa aura pratiSThotsava 171 vyavasthApikA samiti 173 maMtrIbhrAtAoM dvArA vinirmita lUNasiMhavasatihastizAlA 178 zrI arbudagiritIrthArtha zrI maMtrIbhrAtAoM kI saMghayAtrAyeM 176 zre0 sAjaNa 180 zre0 kumarA 181 zrA0 ranadevI 182 zre0 zrIdharaputra abhayasiMha tathA zre0 golaNa samuddhara zre0 pAlhaNa Tha0 somasiMha aura zre0 AMbar3a 184 zre0 udayapAla daMDanAyaka tejapAla kI antima yAtrA 186 ananya zilpakalAvatAra arbudAcalastha zrI lUNasiMhavasatikAkhya zrI neminAtha-jinAlaya 185 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 ] : prAgvAda-itihAsa:: viSaya 205 pRSThAMka vimalavasati aura lUNavasati 187 parikoSTa aura siMhadvAra dakSiNadvAra aura kIrtistambha mUlagambhArA aura gUDhamaNDapa navacaukiyA navacaukiyA meM kalAdRzya raGgamaNDapa bhramatI aura usake dRzya 160 siMhadvAra ke bhItara tRtIya maNDapa kA dRzya 161 devakulikAyeM aura unake maNDapoM meM, dvAracatuSkoM meM, staMbhoM meM khude huye kalAtmaka citroM kA paricaya ujjayantagiritIrthastha zrI vastupAla-tejapAlakI DhUMka 164 mahaM0 jisadhara dvArA 300 drAmoM kA dAna 167 zrI arbudagiritIrthastha vimalavasatikAkhya caityAlaya tathA hastizAlA meM anya prAgvATabandhuoM ke puNyakAryasAhila saMtAnIya parivAra aura pallIvAstavya zre. ambadeva 168 pattananivAsI zre0 Azuka mahaM0 vAlaNa aura dhavala zre. yazodhana zrI arbudagiritIrthastha zrI vimalavasati kI saMghayAtrA aura kucha prAgvATajJAtIya bandhuoM ke puNyakArya zre0 Amradeva zre. jasadhavala aura usakA putra zAliga ,, zre0 desala aura lAkhaNa mahA0 vastupAla dvArA zrI mallinAtha-khattaka kA banavAnA 202 viSaya pRSThIka zrI jainazramaNasaMgha meM huye mahAprabhAvaka AcArya aura sAdhuzrI sAMDerakagacchIya zrImad yazobhadramari vaMzaparicaya aura ApakA bacapana 202 IzvarasUri kA muMDArAgrAma se palAsI AnA aura saudharma kI mAMgaNI aura usakI dIkSA 203 sUripada aura gaccha kA bhAra vahana karanA " ajainoM ko jainI banAnA 204 svargavAsa aMcalagacchasaMsthApaka zrImad AryarakSitasUri vaMzaparicaya 206 jayasiMhari kA padArpaNa aura droNa kA bhAgyodaya / goduha kA janma aura vi0 saM0 1146 meM usakI dIkSA zAstrAbhyAsa aura AcAryapadavI 207 AcAryapada kA tyAga aura kriyoddhAra , bhaNazAlI gotra kI sthApanA 208 AryarakSitasUri ke upadeza se yazodhana kA bhAleja meM jinamandira banavAnA aura zatrujayatIrtha ko saMgha nikAlanA tathA vidhigaccha kI sthApanA samayazrI kI dIkSA pacana meM prAcAryajI 206 svargArohaNa bRhattapagacchIya sauvIrapAyI zrImad vAdIdevasari vaMza-paricaya pUrNacandra ko dIkSA, unakA vidyAdhyayana aura sUripada 210 gacchanAyakapana kI prApti 211 188 200 201 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ::viSaya sacI: [ 1 viSaya pRSThAMka | mahAn vidvAn devabodhi kA parAsta honA 211 maMtrI bAhar3a dvArA vinirmita jinamaMdira kii| pratiSThA / samrAT ke hRdaya meM devasari ke prati apAra zraddhA kA paricaya " karNATakIya vAdIcakravartI kumudacandra ko devasUri kI pratiSThA se IrSyA aura gUrjarasamrAT kI rAjasabhA meM vAda hone kA nizcaya, devasUri kI jaya aura unakI vizAlatA- 212 devamUri ko yuga-pradhAna-pada kI prApti 213 savidhi evaM zuddhAcAra kA pravartana samrAT kumArapAla kA jAlora kI kaMcanagiri para kumArapAla-vihAra kA banavAnA aura usako devamUri ke pakSa ko arpita karanA , vAdIdevasUri kI sAhityika sevA aura svargArohaNa 214 bRhadgacchIya zrImad dharmaghoSasari vaMza-paricaya aura dIkSA-mahotsava , ApakA zAkaMbharI ke sAmaMta ko jaina banAnA aura prAcAryapada kI prApti AcArya dharmaghoSasari kA vihAra aura dharma / kI unnati DoNagrAma meM cAturmAsa aura svargavAsa , tapagacchanAyaka zrImad somaprabhasari kula-paricaya aura guruvaMza 216 samakAlIna puruSa aura inakI pratiSThA , zrI sAhityakSetra meM huye mahAprabhAvaka vidvAn evaM / mahAkavigaNa kavikulaziromaNi zrImaMta SaDbhASAkavicakravartI zrIpAla, mahAkavi siddhapAla, vijayapAla tathA zrIpAla ke guNADhya bhrAtA zobhita viSaya pRSThAMka gurjarasamrAToM kA sAhityaprema aura mahAkavi zrIpAla kI pratiSThA 217 abhimAnI devabodhi aura mahAkavi zrIpAla 216 samrAT kI rAjya-sabhA meM zvetAmbara aura digambara zAkhAoM meM pracaMDavAda aura zrIpAla kA usameM yazasvI bhAga " mahAkavi siddhapAla siddhapAla kA gaurava aura prabhAva 221 siddhapAla aura somaprabhAcArya 222 siddhapAla meM eka adbhutaguNa aura usakI kavitvazakti vijayapAla 223 mahAvavi zrIpAla kA bhrAtA zre0 zobhita , nyAyopArjita dravya kA sadvyaya karake jainavAMgamaya kI sevA karane vAle prA0 jJA0 sadgRhasthazreSThi dezala , dhINAka 224 ,, maMDalika 226 , vaillaka aura zreSThi vAjaka 227 228 " rAhar3a jagatasiMha 231 " rAmadeva Tha0 nAUdevI zreSThi dhInA , muhuNA aura pUnA zrA0 sUhar3AdevI bharata aura usakA yazasvI pautra padmasiMha aura usakA parivAra "" 215 " yazodeva " jihvA 232 233 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 ] :: prAgvATa - itihAsa :: pRSThIka viSaya padmasiMha kA jyeSTha putra yazorAja aura usakA parivAra prahlAdana sajjanA mohiNI ke putra sohiya aura sahajA kA parivAra, rANaka aura usakA parivAra aura suhar3AdevI kA 'paryuSaNa-kalpa kA likhAnA kA zreSThi vosiri zrAdi 234 nyAyopArjita svadravya ko maMdira aura tIrthoM ke nirmANa aura jIrNoddhAra ke viSayoM meM vyaya karake dharma kI sevA karane vAle prA0 jJA0 sadgRhastha zrI jJAna-bhaMDAra - saMsthApakadharmavIra narazreSTha zreSThi pethar3a aura usake yazasvI vaMzaja DaGgara, parvatAdi 19 235 per3a ke pUrvaja aura anuja per3a kA saMDerakapura ko choDakara bIjApura kA basAnA aura vahA~ nivAsa karanA pethar3a aura usake bhrAtAoM dvArA arbudastha lUNavasahikA kA jIrNoddhAra tIrtha-yAtrAyeM aura vividha kSetroM meM dharmakRtya tathA cAra jJAna-bhaMDAroM kI sthApanA per3a kA parivAra aura saM0 maMDalika mahAyazasvI iGgara aura parvata tathA kAnhA "" aura unake puNya kArya parvata, DuGgara aura unakA parivAra parvata aura DaGgara ke dharmakRtya parvata aura kAnhA ke sukRtakArya zrI muNDasthala mahAtIrtha meM zrI mahAvIra - jinA - 246 "9 236 tRtIya khaNDa 251 11 252 253 254 viSaya zreSThi nArAyaNa varasiMha " 255 13 siMhAvalokana bhArata meM dvitIya dharmakrAMti dhArmika jIvana sAmAjika jIvana aura Arthika sthiti sAhitya aura zilpakalA rAjanaitika sthiti pRSThAMka 237 13 238 236 240 243 244 laya kA jIrNoddhAra karAne vAlA kIrttizAlI zreSThi zrIpAla sirohI - rAjyAntargata koTarAgrAma ke jinAlaya ke nirmAtA zreSTha sahadeva vIravAr3AgrAma ke zrI AdinAtha jinAlaya ke nirmAtA zreSTha pAlhA udayapura medapATadezAntara zrI jAvaragrAma meM zrI zAMtinAtha - jinAlaya ke nirmAtA zreSThi dhanapAla bAladAgrAma ke jinAlaya ke nirmAtA prAgvATajJAtIya baMbhadeva ke vaMzaja paMDitapravara lakSmaNasiMha zreSThi hIsA aura dharmA vIraprasavanI medaSAbhUmIya gauravazAlI zreSThavaMza - zrI dharaNavihAra- rANakapuratIrtha ke nirmAtA 0 saM0 dharaNA aura usake jyeSTha bhrAtA zre0 saM0 ratnA saM0 sAMgaNa aura usakA putra kurapAla 262 saM0 ratnA aura saM0 dharaNAzAha 257 258 17 11 256 260 261 19 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: viSaya-sUcI :: pRSThAMka viSaya 263 donoM bhrAtAoM ke puNyakArya aura zrI zatrujayamahAtIrtha kI saMghayAtrA mAMDavagar3ha ke zAhajAdA gajanIkhAM ko tIna lakSa rupayoM kA RNa denA atta kA bAdazAha bananA aura mAMDavagar3ha meM dharAzAha ko nimaMtraNa aura phira kArAgAra kA daMDa tathA caurAsI jJAti ke eka laca sikke dekara dharAzAha kA chUTanA aura nAMdiyA grAma ko lauTanA 264 sirohI ke mahArAva kA prakopa aura saM0 dharaNA kA mAlagar3ha meM basanA mahArANA kuMbhakarNa kI rAjyasabhA meM saM0 dharaNA 265 97 266 saM0 dharaNA ko svapna kA honA mAdar3I aura usakA nAma rANakapura rakhanA 267 zrI trailokyadIpaka-dharaNavihAra nAmaka caturmukha- zrAdinAtha - jinAlaya kA zilAnyAsa aura jinAlaya ke bhUgRhoM va catuSka kA varNana saM0 dharAzAha ke anya tIna kArya aura trailokyadIpaka - dharaNa vihAra nAmaka jinAlaya kA pratiSThotsava 268 zrImad somasundarasUri ke karakamaloM se pratiSThA 266 zrI rANakapuratIrtha kI sthApatyakalA jinAlaya ke cAra siMhadvAroM kI racanA 271 cAra pratoliyoM kA varNana 39 pratoliyoM ke Upara mahAlayoM kA varNana 272 prakoSTa, devakulikAyeM, bhramatI kA varNana koNa kulikAoM kA varNana mevamaNDapa aura usakI zilpakalA " " 27 " 273 viSaya [ 61 pRSThAMka raMgamaNDapa rANakapuratIrtha caturmukhaprAsAda kyoM kaha lAtA hai saM0 dharaNA ke vaMzaja mAlavapati kI rAjadhAnI mANDavagar3ha meM saM0 ratnAzAha kA parivAra mAlavapati ke sAtha saM0 ratnA ke parivAra kA sambandha saM0 sahasA dvArA vinirmita acalagar3hastha zrI caturmukha-AdinAtha - zikharabaddha jinAlaya - acalagar3ha -273 ..99 274 276 177 zrI caturmukha-AdinAtha - caityAlaya aura usakI racanA mandira kI pratiSThA aura mU0 nA0 biMba kI sthApanA sirohI - rAjyAntargata vazaMtagar3ha meM zrI jaina mandira ke jIrNoddhArakarttA zre0 jhagar3A kA putra zreSTha maNDana aura zreSThi dhanasiMha kA putra zreSTha bhAdA pacananivAsI suzrAvaka chAr3A zreSThivara khImasiMha aura sahasA - zreSTi prAgvATajJAtibhRMgAra aura usake prasiddha prapautra 0 chAr3Aka aura usake vaMzaja 0 khImasiMha aura sahasA dvArA pravarttinIpadotsava donoM bhrAtAoM ke anya puNyakArya zrI sirohInagarastha zrI caturmukha-AdinAthajinAlaya kA nirmAtA kIrttizAlI zrIsaMgha - mukhya saM0 sIpA aura usakA dharma-karma-parAyaNa parivAra saM0 sIpA kA vaMza paricaya 09 RIDE 282 11 283 "7 284 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 ] viSaya saM0 suratANa kA parivAra saM0 sIpA aura usakA parivAra pazcimAbhimukha zrI AdinAtha-caturmukha-jina jagadguru zrImad vijayahIrasUrijI ke sadupadeza se zrI AdinAthadeva - jinAlaya meM puNyakArya zreSThi kokA samarA jIvaMta paMcAraNa prAsAda saM0 sIpA kA sirohI meM caumukhA - jinacaityAlaya banAnA aura usakI pratiSThA saM0 sIpA ke sukha aura gaurava para dRSTi zrI caturmukha - jinAlaya kI banAvaTa saM0 sIpA ke parivAra ke prasiddha vaMzajoM kA paricaya aura mehAjala kA yazasvI jIvana 260 tItha evaM maMdiroM meM prA0 jJA0 sadgRhasthoM ke devakulikA pratimApratiSThAdi kArya zrI zatruMjaya mahAtIrtha para evaM pAlItANA meM prA0 jJA0 sadgRhasthoM ke devakulikApratimApratiSThAdi kArya " :: prAgvATa - itihAsa :: viSaya " pRSThAMka 284 285 286 287 263 zrI arbuda giritIrthastha zrI vimalavasatikAkhya zrI AdinAtha - jinAlaya meM prA0 jJA0 sad'gRhasthoM ke devakulikA - pratimApratiSThAdi kArya " 264 19 " 265 " prAgvATajJAtIya kulabhUSaNa zrImaMta zAha zivA * aura soma tathA zreSTha rUpajI dvArA zatruMjayatIrtha para zivA aura somajI kI Traka kI pratiSThAzivA aura somajI aura unake puNyakArya 265 somajI ke putra rUpajI aura zatruMjayatIrtha kI saMghayAtrA 266 zreSThi vijayar3a Tha0 vayajala tIna jina caturviMzatipaTTa zreSThi jIvA mahaM0 bhAga zreSThi bhIlA zreSThi sAnhA maM0 zrahaNa aura maMtrI molhaNa zrI arbudagiritIrthastha zrI lUNasiMhavasahikAya zrI neminAtha jinAlaya meM prA0 jJA0 sadgRhasthoM ke devakulikA - pratimA-pratiSThAdi kArya zreSThi mahaNa zreSThi jhAMjhaNa aura kheTasiMha jaitrasiMha ke bhrAtRgaNa " " AsapAla pUpA aura kolA "9 zrA0 rUpI zreSThi DaGgara cAMDasI "" mahaM0 vastarAja zreSThi popA zrI arbudagiritIrthastha zrI bhImasiMhavasa hikAkhya zrI pittalahara - AdinAtha - jinAlaya meM prA0 jJA0 sadgRhasthoM ke devakulikA - pratimA pratiSThAdikArya zreSThi depAla zrA0 rUpAdevI zreSThi kAla siMha aura ratnA " " sUdA aura madA pRSThIka 267 268 39 " 266 11 97 "" "" 300 " 17 301 ==== : 302 = = = 33 303 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya saM0 bhar3A aura melA zrI rAsa puratIrtha para nAma zrI kumbhAriyA - tIrtha aura daNDanAyaka vimalazAha tathA prA0 jJA0 sadgRhasthoM ke devakulikA - pratimApratiSThAdi kArya zre0 bAhar3a aura usakA vaMza / zreSThi bAhar3a ke putra brahmadeva aura zaraNadeva zreSTha yasapAla vIrabhadra ke putra-patra ajaya siMha yasapAla kulacandra zrI jIrApallI tIrtha- pArzvanAtha - jinAlaya meM - prAgvATAnvayamaNDana zre0 khetasiMha aura usakA yazasvI parivAra zreSTha jAmada kI patnI zreSThi bhImarAja khImacandra " " 19 zreSThi rAmA "" parvata aura sAraMga 27 saM. kItA dharmA zrI dharaNavihAra- rANakapuratIrtha- trailokya prAsAda zrI AdinAtha - jinAlaya meM prA0 jJA0 sadgRhasthoM ke devakulikA-pratimApratiSThAdi kArya saM0 bhImA :: viSaya-sUcI :: pRSThaki 304 303 306 307 19 "9 308 " zreSTha khetasiMha aura nAyaka siMha zrI acalagar3hastha jinAlayoM meM prA0 jJA0 sadgRhasthoM ke devakulikA pratimApratiSThAdi kArya -- zrI caturmukha-AdinAtha - jinAlaya meMzreSThi dosI goviMda vaNavIra ke putra 19 19 306 33 " 310 17 99 13 11 311 " viSaya zrI kunthunAtha - jinAlaya meMsaM0 deva meM putra-pautra zrI piNDaravATaka (pIMDavAr3A) ke zrI mahAvIra - jinAlaya meM prA0 jJA0 sadgRhasthoM ke devakulikA- pratimApratiSThAdi kArya zreSThi govinda [ 63 pRSThAMka zAha thAthA koThArI chAchA zrI nADola aura zrI nADUlAItIrtha meM prA0jJA sadgRhasthoM ke devakulikA - pratimA pratiSThAdi kArya zreSThi mUlA " sADUla nAthA "" tIrthAdi ke liye prA0 jJA0 sadgRhasthoM dvArA kI gaI saMgha yAtrAyeM 312 116 " 99 320 35 321 saMdhapati zreSThi sUrA aura vIrA kI zrI zatruMjayatIrtha kI saMghayAtrA sirohI ke prAgvATajJAtikulabhUSaNa saMghapati zreSThi Ujala aura kAjA kI saMghayAtrAyeM 322 saMghapati jesiMha kI arbudagiritIrtha kI saMghayAtrA saMghapati hIrA kI zrI arbudagiritIrtha kI saMghayAtrA harisiMha kI saMghayAtrA zreSThi nathamala kI arbudagiritIrtha aura acalagar3hatIrtha kI yAtrA saMghapati mUlavA kI zrI arbudagiritIrtha kI saMghayAtrA zrI jainazramaNa-saMgha meM huye mahAprabhAvaka AcArya aura sAdhu 19 99 323 17 91 324 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64.] viSaya :: prAmbATa - itihAsa :: pRSThIka tapAgacchAdhirAja AcArya zreSThi zrImad somata kasUra 324 zrI tapAgacchAdhirAja zrImad somasundarasUri vaMza - paricaya putra soma kA janma soma kI dIkSA bAlamuni somasundara kA vidyAdhyayana aura gaNapada tathA vAcakapada kI prApti medapAdeza meM vihAra gurudeva sundarasUri kA svargavAsa aura gacchapatipada kI prApti tathA moTA grAma meM zrI munisundaravAcaka ko sUripada pradAna karanA 328 0 govinda kA zrI gacchapati kI nizrA meM AcAryapadotsava kA karanA aura tatpazcAt zatruMjaya, giranAra, tAraMgatIrthoM kI saMghayAtrA aura anya dharmakAryo kA karanA 326 devakulapATaka meM zrI bhuvanasundaravAcaka ko ripada denA karNAvatI meM padArpaNa aura zre0 Amra kI dIkSA 325 17 326 gacchapati ke sAtha meM saM0 guNarAja kI zatruMjaya mahAtIrtha kI saMghayAtrA " 327 330 Apa zrI kI tattvAvadhAnatA meM zre0 vIzala aura usake putra caMpaka ne kaI puNyakArya kiye " " 331 zrI rANakapuratIrtha-dharaNavihAra kI pratiSThA 332 Apa zrI ke dvArA kiye gaye vividha dharma - kRtyoM kA saMkSipta paricaya " viSaya zrI tapAgacchAdhirAja zrImad hemavimalasUri vaMza-paricaya aura dIkSA tathA AcAryapada 335 sUrimaMtra - zAdhanA 336 naMda vimalamuni ko zrAcAryapada kapar3avaMja grAma meM pravezotsava aura bAdazAhako anya pratiSThita kArya aura ApakI zuddha kriyAzIlatA kA prabhAva vimala zAkhA kar3avAmatI bIjAmatI pArzvacandragaccha svargArohaNa pRSThAMka 17 13 " 337 21 99 "" "" tapAgacchIya zrImad somavimalasUriM vaMza - paricaya, dIkSA aura prAcAryapada gacchAdhIzapada kI prApti " anya cAturmAsa va gaccha kI viziSTha sevA 336 svargArohaNa aura ApakA mahatva tapAgacchIya zrImad kalyANavijayagaNi vaMza paricaya aura prasiddha puruSa thirapAla 340 kalyANavijayajI kA janma aura dIkSA svAdhyAya aura vAcakapada kI prApti alaga vihAra aura dharma kI sevA 338 17 " 341 17 tIrtha kI yAtrA aura sonapAla kI dIkSA aura unakA svargArohaNa " anyatra vihAra aura sUrIzvara kA patra sUrIzvara se bheMTa aura virATanagara meM pratiSThA 342 tapAgacchIya zrImad hemasomasUri vaMza - paricaya, dIkSA aura AcAryapada tapAgacchIya zrImad vijaya tilakasUri vaMza - paricaya aura dIkSA 99 343 19 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " gadasari :: viSaya-sUca: - viSaya pRSThAMka viSaya pRSThIka sAgarapakSa kI utpatti aura paM0 rAma ApazrI dvArA pratiSThita kucha maMdira aura vijayajI ko prAcAryapada 344 kucha pratimAoM kA vivaraNa 356 vijayatilakasUrijI kA zikaMdarapura meM / zrImad upAdhyAya vRddhisAgarajI 357 padArpaNa 345 / aMcalagacchIya munivara meghasAgarajI , bAdazAha jahAMgIra kA donoM pakSoM meM mela zrImad puNyasAgarasari 358 karavAnA zrI loMkAgaccha-saMsthApaka zrImAn lokAzAha svargArohaNa mAtA-pitA kA svargavAsa . tapAgacchIya zrImad vijayANaMdamuri ahamadAbAda meM jAkara basanA aura vahA~ vaMza-paricaya aura dIkSA rAjakIya sevA karanA 356 paMDitapada aura AcAryapada kI prApti , lokAzAha dvArA lahiyA kA kArya aura vijayANaMdamuri kI saMkSipta dharma-sevA aura jIvana meM parivartana svargagamana 347 jainasamAja meM zithilAcAra aura lokAzAha tapAcchIya zrImad bhAvaratnasUri kA virodha 360 , vijayamAnasUri 348 lokAgaccha kI sthApanA 361 " ,, vijayaRddhisari amUrtipUjaka Andolana / lokAzAha kA . " , kaparavijayagaNi svargavAsa ghaMza-paricaya, janma aura mAtA-pitA kA lokAgacchIya pUjya zrImallajI svargavAsa 346 lokAgacchIya pUjya zrI saMgharAjajI , guru kA samAgama, dIkSA aura pnndditpd| RSizAkhIya zrImad somajI RSi 363 kI prApti zrI lImar3I-saMghAr3A ke saMsthApaka zrI ajarAvihArakSetra aura svargavAsa marajI ke pradAdAguru zrI icchAjI tapAgacchIya paM0 haMsaratna aura kavivara paM0 zrI pArzvacaMdragaccha-saMsthApaka zrImad pArzvaudayarala 350 candrasUri haMsaratna vaMza-paricaya upAdhyAya udayaratna dIkSA aura upAdhyAyapada tapAgacchIya zrImad vijayalakSmIsari 352 kriyoddhAra aura saripada aMcalagacchIya zrImad siMhaprabhasari pArzvacandragaccha kI sthApanA " zrImad dharmaprabhasari 354 aneka kuloM ko jaina banAnA , zrImad merutuGgasari / lokamata aura pAcacandrapari vaMza-paricaya 355 pArzvacandrapari aura unakA sAhitya umarakoTa meM pratiSThA yugapradhAnapada kI prApti aura dehatyAga 366 351 353 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa-itihAsa:: viSaya pRSThAMka mahAkavi kA sAhityika sthAna 376 mahAkavi kA gArhasthya-jIvana nyAyopArjita dravya kA sadvyaya karake jainavAGgamaya kI sevA karane vAle prA0 jJA0 sadgRhasthazreSThi dhINA 38. zreSThi sajjana aura nAgapAla aura unake pratiSThita pUrvaja 381 zreSThi sevA- - zre0 zubhaMkara aura usakA pautra yazodhana 383 zre0 bAr3ha aura usake putra dAhar3a kA parivAra , zre0 solAka aura usakA vizAla parivAra 384 zreSThi guNadhara aura usakA vizAla parivAra 386 zreSThi hIrA 388 zreSThi halaNa viSaya pRSThAMka | kharataragacchIya kavivara zrI samayasundara kavivara samayasundara aura unakA samaya tathA vaMza aura guruparicaya 367 ApakI kRtiyoM meM saMskRta kI kRtiyA~ 368 kavi ne gUrjarabhASA meM aneka DhAla, stavana deziyA~, rAsa, kAvya, gIta race , ApakI vividha kavitAyeM 366 vividha kAvya, gIta kavivara kA vihArakSetra evaM cAturmAsa aura vividha prAMtIya bhASAoM se paricaya , kavivara kA sAhityaseviyoM meM sthAna 371 kavivara kA ziSyasamudAya aura svargArohaNa 372 zrI pUrNimAmacchAdhipati zrImad mahimAprabhasUri / vaMza-paricaya vidyAbhyAsa aura dIkSA saripada kI prApti ApazrI ke kArya aura svargavAsa zrI kaDuAmatIgacchIya zrI khImAjI zrI sAhityakSetra meM huye mahAprabhAvaka vidvAn evaM / mahAkavigaNakavikulabhUSaNa kavIzvara dhanapAla vaMza-paricaya 374 kavi dhamapAlakRta 'bAhubali-caritra' vidvAn caNDapAla garbhazrImaMta kavIzvara RSabhadAsa kavi kA samaya kavi kA vaMza-paricaya, pitAmaha saMghavI mahirAja aura pitA sAMgaNa 376 mahAkavi RSabhadAsa aura unakI dinacaryA 377 RSabhadAsa kI kavitvazakti aura racanAyeM , 36. zreSThi dedA zreSThi cANDasiMha kA prasiddha putra pRthvIbhaTa 386 mahaM vijayasiMha zrAvikA saraNI , vIjhI aura usake bhrAtA zreSThi jasA / aura DuGgara zreSThi sthirapAla 361 , bor3aka ke putra 363 suprasiddha zrAvaka sAMgA gAMgA aura unake pratiSThita pUrvaja 364 zreSThi abhayapAla , lIMvA 365 zrAvikA sAUdevI zreSThi mahaNA zrAvikA syANI " 366 " AsaladevI 367 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: viSaya-sUcI: viSaya . . , raMgajI viSaya pRSThAMka pRSThAMka zrAvikA prImaladevI 397 zrAvikA sadevI 404 " AnhU zrI jJAnabhaNDAra-saMsthApaka nanduravAravAsI prA0 " Alha jJA0 suzrAvaka zreSThi kAlUzAha " rUpaladevI zreSThi nakSI 405 zreSThi dharma ,, jIvarAja zrAvikA mAU 388 zrAvikA anAI zreSThi dharmA maM0 sahasarAja ,, guNeyaka aura ko0 bAdhA zreSThi pacakala ,, mArU " sUdA 407 , karmasiMha maM0 dhanajI ,, pomarAja 401 zreSThi devarAja aura usakA putra vimaladAsa mantrI guNarAja zrAvikA sonI zreSThi kehulA 402 zreSThi rAmajI 108 , jiNadatta , ThAkurasiMha ,, lahUjI vibhinna prAntoM meM prA0 jJA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM viSaya pRSThAMka pRSThAMka viSaya pRSThAMka viSaya pRSThAMka rAjasthAna-prAnta 422 hamIragar3ha 423 udayapura 406 karer3A 412 kolara 423 sirohI jayapura 413 jodhapura 414 brAmasavAr3A 423 mADolI jasola 415 bAr3amera 425 cAmuNDerI mer3atA 415 nAgora nANA 425 khujhalA kara bIkAnera 417 cUra. 417 nAMdiyA / 425 loTANA 426 jaisalamera 417 dIyANA 426 pezavA 426 arbudapradeza (gUrjara-rAjasthAna) dhanArI 426 nItor3A 427 mAnapurA 420 mArola 420 bhAvarI 427 vAsA 427 bhaTANA 420 maDAra rohir3A 426 bATer3A sAtaseNa 421 revadara 421 kacholI 430 bhArajA selavAr3A 421 lorala 422 kAsindrA 431 deraNA - 431 ubANI 422 mAlagrAma . 422 / oragrAma viSaya 423 415 415 421 430 430 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 ] viSaya tharAda bhIlar3iyA Dabhor3A katAra pUnA mahesANA bharUca udayapura gAMbhU uMjhA mANasA salakhakhapura saMDesara bIsanagara ahamadanagara rAyapura kolavar3A mahuA jAmanagara var3havANa, choTA bar3odA437 mAMDala ghoghA gaMdhAra jagharAla bar3adalA DAbhilAgrAma pethApura kar3I kobA I pRSThaki viSaya banAsakAMThA (uttara - gujarAta) 431 baramANa 434 luaNA gUrjara- kAThiyAvAr3a aura saurASTra 02 434 lIMca 435 pATaNI 435 rAdhanapura 436 vIramagrAma 436 himmatanagara 437 kolIyAka 438 sAdar3I 438 sojIMtrA 436 sAMbosaNa 436 jaMbUsara 436 vAlIM grAma 436 sInora 440 DabhoI 450 bar3anagara 452 sUrata 453 sANaMda 453 gerItA :: prAgvATa - itihAsa :: pRSThAMka viSaya vIramagrAma darApurA chANI ( chAyApurI) 453 kalola 454 kherAlu 455 ahamadAbAda 466 posInA 434 434 541 cANasmA 441 4.41 hila purapatana 444 448 vIjApura 448 446 lADola 446 446 karavaTiyA peparadara 450 451 452 453 453 454 454 455 467 334 435 436 436 437 437 438 438 438 436 436 436 436 440 bharUca naDiyAda mAtara pAlItANA sihora bambaI madrAsa lakhanaU lazkara bAlUcara banArasa campApurI paTanA ajamera viSaya 467 pAdarA 468 bar3odA 473 mIyAgrAma pRSThIka 474 sinora 476 kher3A 477 khaMbhAta 488 taraMgAtIrtha 486 bhArata ke vibhinna prasiddha nagara 460 mathurA 461 486 haidarAbAda (dakSiNa) 486 460 AgarA 460 461 462 kalakattA 463 siMhapurI 464 vihAra ( tuGgiyAnagarI) 465 dillI 465 462 464 464 465 466 pRSTha ka 468 468 474 ajImagaMja 475 476 478 488 prAgvATajJAtIya kucha viziSTa vyakti aura kula raNakuzala vIravara zrI kAlUzAhavaMza - paricaya 467 kAlUzAha ke pitA pratApasiMha kAlUzAha kI sAhasikatA 17 allAuddIna khilajI kA raNathaMbhaura para kI vIratA AkramaNa aura kAlUzAha kIrtizAlI kocara zrAvaka vedazAha aura usakA putra kocara aura d 468 466 500 usakA samaya bahucarAdevI aura pazubalI kocara kI samrAT ke pratinidhi se bheMTa aura kocara kA zaMkhalapura kA zAsaka niyukta honA 11 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kocara kA jIvadayA pracAra tathA zaMkhalapura meM zAsana kocara zrAvaka kI kIrtti kA prasAra aura saM0 sAjaNIsI ko IrSyA maMtrI karma maMtrI zrI cAMdAzAha maMtrI devasiMha Thakkura kIkA zA0 punjA aura usakA parivAra maMtrI mAlajI saMghavI zrI bhIma aura siMha vaMza-paricaya zreSThava bhIma aura siMha 501 prAmukhaH 99 503 zA0 punjA aura usakA putra tejapAla aura usakA gRhastha tejapAla dvArA pratiSThita pratimAyeM tejapAla kI mAtA ucharaMgadevI dvArA pratiSThita pratimA tejapAla ke dvitIya putra vardhamAna dvArA pratiSThotsava caityanirmAtA zre0 jasavIra citra-sUcI :: " 504 " 505 99 99 506 507 508 506 99 zrI kesariyAtIrtha kI saMghayAtrA citra - sUcI 1. vimalavasahi: prAgvATa - kuladevI ambikA / 2. prAgvATa - itihAsa ke upadezakarttA : jainAcArya " zAha sukhamala 510 zrAvaka vallabhadAsa aura unakA putra mANakacandra 511 mahatA zrI dayAlacandra mahatA gaur3IdAsa aura jIvanadAsa zreSThi vorA, DosA va usakA gauravazAlI vaMza vaMza - paricaya aura 0 DosA dvArA pratiSThAmahotsava [ 66 zreSThi nagA zreSThi jagamAla zA0 devIcandra lakSmIcandra siMhAvalokana islAmadharma aura dharma tathA jaina mata jyeSTha putra jeThA kI mRtyu aura saM0 DosA kA dharma- dhyAna punjIbAI kA jIvana aura usakA svargavAsa514 zre0 0 kasalA aura usakA kArya dhArmika jIvana sAmAjika evaM Arthika sthiti sAhitya aura zilpa rAjanaitika sthiti 93 512 513 " 19 516 " 517 [ prastuta itihAsa meM Aye huye prAyaH sarva hAphaTona citra atirikta sUrIzvarajI ke, giranArastha zrI vastupAla - tejapAla - TraeNka, zatruJjayastha zrI vimalavasahikA ke phoTogrAphI meM niSNAta evaM vizeSataH sthApatya - zilpa ke atyanta premI ahamadAbAda - rAjanagara ke labdhapratiSThita zrI jagana vI. mahetA, pratimA sTuDio, lAlabhavana, rIlIpha roDa, ahamadAbAda dvArA zrI prAgvATa - itihAsa - prakAzaka samiti, sTe. rANI ke sarvAdhikAra ke nIce khIMce huye haiM / mahetA sAhaba kA tatparatApUrNa zrama evaM aitad viSayaka anubhava ina citroM ke saphala avataraNa kA mUla evaM stutya kAraNa hai / lekhaka atyanta AbhArI hai| -lekhaka ] " 516 520 521 522 zrImad vijayayatIndrasUrijI mahArAja / 3. maMtrI - zrI prAgvATa itihAsa - prakAzaka samiti : zrI tArAcandrajI megharAjajI / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa-itihAsa: 4. lekhaka : zrI daulatasiMha lor3hA 'araviMda' bI. e. | itihAsa:1. hammIrapura : rAjamAnya mahAmaMtrI sAmaMta dvArA jIrNoddhArakRta zrI ananya zilpakalAvatAra jinaprasAda kA pArvatIya suSumA ke madhya usakA uttama zilpamaNDita Antara dRzya / pR0 56 2. zrI zatrujayatIrthastha zrI vimalavasahi / pR0 75 3. ananya zilpakalAvatAra zrI vimalavasahi ke . nirmAtA gUrjaramahAbalAdhikArI vimalazAha kI hastizAlA meM pratiSThita azvArUDhamUrti / pR0 82 4. ananya zilpakalAvatAra zrI vimalavasahi kI bhramatI ke uttara pakSa ke eka maNDapa meM sarasvatIdevI kI eka sundara AkRti / eka ora hAtha jor3e huye vimalazAha aura dUsarI ora gaja liye huye sUtradhAra hAtha jor3e huye dikhAye gaye haiN| pR0 82 5. ananya zilpakalAvatAra zrI vimalavasahi kA bAhira dekhAva / pR0 83 / 6. sarvAGgasundara ananya zilpakalAvatAra arbudA calastha zrI vimalavasati.delavADA / p084| 7. ananya zilpakalAvatAra zrI vimalavasahi ke navacaukiyA ke eka maNDapa kI chata meM kalpavRkSa kI adbhuta zilpamayI AkRti / pR0 86 8. ananya zilpakalAvatAra zrI vimalavasahi ke pUrva pakSa kI bhramatI ke madhvavartI gumbaja ke khaMDa meM bharata-bAhubalI-yuddha kA dRzya / pR0 87 6. ananya zilpakalAvatAra zrI vimalavasahi kA adbhut zilpakalApUrNa raGgamaNDapa / pR0 88 10. ananya zilpakalAvatAra zrI vimalavasahi ke adbhuta zilpakalApUrNa raGgamaNDapa ke solaha devIputtaliyoM vAle ghUmaTa kA dekhAva / pR0 88 11. ananya zilpakalAvatAra zrI vimalavasahi ke uttara pakSa para vinirmita devakulikAoM kI / hAramAlA kA eka prAntara dRzya / pR0 86 12. ananya zilpakalAvatAra zrI vimalavasahi kI dakSiNa pakSa para banI huI devakulikA saM0 10 ke prathama maNDapa kI chata meM zrI neminAtha-caritra kA dRzya / pR0 61 13. ananya zilpakalAvatAra zrI vimalavasahi kI dakSiNa pakSa para banI huI devakulikA saM0 12 ke prathama maNDapa kI chata meM zrI zAMtinAtha bhagavAn ke pUrvabhava kA dRzya / pR0 61 14. ananya zilpakalAvatAra zrI vimalavasahi kI hastizAlA / prathama hasti para mahAmaMtrI ner3ha aura tatIya hasti para maMtrI Ananda kI martiyAM virAjita haiM / pR. 67 15. sarvAMgasundara zilpakalAvatAra arbudAcalastha zrI lUNasiMhavasahi delavAr3A / pR0 171 / 16. ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi kI hastizAlA kA dRzya / pR0 178 17. ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi kI hastizAlA meM hastiyoM ke madhya meM vinirmita trimaMjilA sundara samavazaraNa / pR0 178 / 18. ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi kI hastizAlA meM puruSoM ke khattakoM ke madhya tathA zrI samavazaraNa ke ThIka pIche eka khattaka meM sundara parikarasahita jina-pratimA / pR. 178 16. ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi kI hastizAlA meM (uttara pakSa se) prathama pAMca khattakoM meM pratiSThita maMtrIbhrAtAoM kI pUrvaja prtimaayeN| pR0 178 20. ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi kI hastizAlA meM anya pAMca (chaH se dasa) khattakoM meM pratiSThita maMtrIbhrAtA tathA unake putrAdi kI pratimAyeM / pR0 178 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: citra-sUcI :: 21. deulavAr3A : pArvatIyasuSumA evaM vRjarAzi ke madhya zrI pisalaharavasahi evaM zrI kharataravasahi ke sAtha ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhasahi kA bAhira dekhAva / pR0 186 22. ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi ke raGgamaNDapa ke solaha devaputaliyoMvAle adbhuta ghUmaTa kA bhItarI dRzya / pR0 187 23. ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi kA adbhuta kalAmayI Alaya | pR0 160 24. ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi ke gUDhamaNDapa meM saMsthApita zrImatI rAjimatI kI atyanta sundara pratimA / pR0 188 25. ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi ke navacaukiyA ke eka maNDapa ke ghUmaTa kA adbhuta zilpa kauzalamayI dRzya aura usake bRhad valaya meM kAcalAkRtiyoM kI naukoM para banI huI jinacauvIzI kA adbhuta saMyojana | pR0 186 26. ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi ke raMgamaNDapa ke bAhara bhramatI meM naiRtya koNa ke maNDapa meM 68 prakAra kA nRtya-dRzya / pR0 186 27. ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi ke raGgamaNDapa ke sundara staMbha, navacaukiyA, utkRSTa zilpa ke udAharaNasvarUpa jagavizruta zrAlaya aura gUr3hamaNDapa ke dvAra kA dRzya / pR0 160 28. ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi ke sabhAmaNDapa ke ghUmaTa kI devaputtaliyoM ke nIce nRtya karatI huI gaMdharvo kI atyanta bhAvapUrNa pratimAyeM / pR0 160 26. ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi kI bhramatI ke dakSiNa pakSa ke prathama maNDapa kI chata meM kRSNa ke janma kA yathAkathA dRzya / pR0 160 30. ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi kI bhramatI ke dakSiNa pakSa ke madhyavartI maNDapa kI chata meM zrI kRSNa dvArA kI gaI unakI kucha lIlAoM kA dRzya / pR0 160 31. ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi kI devakulikA maM0 6 ke dvitIya maNDapa (16) meM dvArikAnagarI, giranAratIrtha aura samavazaraNa kI racanAoM kA adbhuta dekhAva / pR0 162 32. ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi kI devakulikA saM0 11 ke dvitIya maNDapa meM nemanAtha - varAtithi kA manohArI dRzya / pR0 163 33. zrIgiranAraparvata stha vastupAlaka / pR0 164 34. zrI giranAraparvatastha zrIvastupAlaTa~ka / pR0 166 35. naDUlAI : yazobhadrasUridvArA maMtrazaktibalasamAnIta AdinAtha bAvana jina prAsAda | pR0 204 36. mahAkavi zrIpAla ke bhrAtA zobhita aura usakA parivAra | pR0 223 10 37. ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi kI devakulikA saM0 16 meM azvAvabodha aura samalIvihAratIrthadRztha / una dinoM meM jahAja kaise banate the, isase samajhA jA sakatA hai / pR0 241 38. piNDaravATaka meM saM. dharaNAzAha dvArA jIrNoddhAra kRta prAcIna mahAvIra - jinaprAsAda / pR0 262 36. ajAharI grAma meM saM0 dharaNAzAha dvArA jIrNo ddhArakRta mahAvIra - cAvanajinaprAsAda | pR0 262 40. parvatoM ke madhya meM base huye nAMdiyA grAma meM saM0 dharaNAzAha dvArA jIrNoddhArakRta prAcIna zrI mahAvIra - bAvana jinaprAsAda / pR0 263 41. gor3avAr3a (giribATa) pradeza kI mAdrIparvata kI ramya upatyakA meM saM0 dharaNAzAha dvArA vinirmita nalinIgulmavimAna - trailokyadIpaka-dharaNavihAra rANakapura tIrtha nAmaka zilpa-kalAvatAra caturmukha-AdinAtha - jinaprAsAda / pR0 266 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa-itihAsa: 42. zrI rANakapuratIrtha dharaNavihAra kA pazcimA- | ..bhimukha trimaMjilA siMhadvAra / pR0 267 / 43. zrI rANakapuratIrtha dharaNavihAra ke pazcima megha nAdamaNDapa, raMgamaeDapa aura malanAyaka-devakulikA ke stabhoM kI, toraNoM kI manohara zilpakalAkRti / pa0 268 54. zrI rANakapuratIrtha dharaNavihAra ke kalAmayI staMbhoM kA eka manohArI dRzya / pR0 266 15. nalinIgulmavimAna zrI trailokyadIpaka dharaNa vihAra nAmaka zrI rANakapuratIrtha zrI AdinAtha caturmukha-jinaprAsAda kA rekhAcitra | pR0 270 56. nalinIgulma vimAna zrI trailokyadIpaka dharaNa vihAranAmaka zrI AdinAtha-caturmukha-jinaprAsAda 1444 sundara staMbhoM se banA hai aura apanI isI vizeSatA ke liye vaha zilpakSetra meM advitIya hai| usake prathama khaNDa kI samAnAntara stambhamAlAoM kA dekhAva / pa0 271 57. zrI rANakapuratIrtha dharaNavihAra kI dakSiNa pakSa para vinirmita devakulikAoM meM zrI AdinAtha devakulikA ke bAhara bhItti meM uktINita zrI .. sahasaphaNA-pArzvanAtha / pR0 272 18. zrI rANakapuratIrtha dharaNavihAra kI eka deva kulikA ke chata kA zilpakAma / pR0 272 16. zrI rANakapuratIrtha dharaNavihAra kA unnata evaM kalAmayI staMbhavAlA meghanAdamaNDapa / pa0272 50. zrI rANakapuratIrtha dharaNavihAra ke pazcima megha nAdamaNDapa kA dvAdaza deviyoMvAlA anaMta kalAmayI manohara maNDapa / pR0 273 51. saM0 sahasA dvArA vinirmita zrI caturmakha-Adi.. nAtha zikharabaddha-jinAlaya,acalagar3ha / pR0 277 52. acalagaDha : unnata parvatazikhara para saM. sahasA dvArA vinirmita caturmukhAdinAtha-jinAlaya pR0 278 53. acalagaDha : arbudAcala kI unnata parvatamAlA evaM manohAriNI vRkSasuSumA ke madhya saM0 sahasA dvArA vinirmita zrI caturmukha-AdinAtha-jina prAsAda kA ramya darzana / pa0 278 54. acalagaDha : zrI caturmukha-AdinAtha-jinaprAsAda meM saM0 sahasA dvArA 120 maNa (prAcIna tola se) tola kI pratiSThita sarvAGgasundara evaM vizAla mUlanAyaka-AdinAtha-dhAtupratimA / pR. 276 55. acalagaDha : zrI caturmukha-AdinAtha-jinaprAsAda ke pratiSThotsava ke zubhAvasara para hI pratiSThita tIna vIroM kI azvArohI dhAtupratimAyeM / pR0 276 56. vasaMtagaDha : vasaMtagaDha Aja ujar3a grAma bana gayA hai| prAcIna khaNDahara evaM bhagnAvazeSa aba mAtra vahAM darzanIya raha gaye haiN| vahAM se lAI huI do ati sundara dhAtupratimAyeM, jo abhI pIMDavAr3A ke zrI mahAvIra-jinAlaya meM virAja mAna haiM / pR0 282 57. sirohI: parvata kI talahaTI meM saM0 sIpA dvArA vinirmita pazcimAbhimukha gaganacumbI zrI prAdi nAtha-caturmukha-bAvana jinaprasAda / 50 286 58. sirohI : parvata kI talahaTI meM saM0 sIpA dvArA vinirmita pazcimAbhimukha gaganacumbI zrI AdinAtha-caturmukha-bAvana jinaprAsAda kA nagara ke madhya evaM samIpavartI bhUbhAga ke sAtha manohara dRzya / pR0 286 18 arbadagiristha pittalaharavasahi (bhImavasahi): jainabaMdhayoM ke adabhuta prabhaprema ko prakaTa siddha karanevAlI bhagavAn AdinAtha kI maNa 108 (prAcIna tola) kI dhaatuprtimaa| pR. 302 arbudagiristha zrI kharataravasahi : adbhuta bhAvanATyapUrNA pAMca nRtyaparAyaNA varAGganAoM ke zilpacitra / pR0 303 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||AUM|| prAgvATa-itihAsa prathama khaNDa [ vikrama saMvat pUrva pAMcavI zatAbdI se vikrama saMvat AThavIM zatAbdI prynt| ] Page #137 -------------------------------------------------------------------------- Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgvATa-itihAsa prathama khaMDa mahAvIra ke pUrva aura unake samaya meM bhArata vartamAna yuga ko mahAvIrakAla mI kaha sakate haiM, jisakA itihAsa kI dRSTi se prAraMma vikrama saMvat se pUrva pAMcavIM zatAbdI meM jaina tIrthakara bhagavAn mahAvIra ke nirvANa-saMvat se hotA hai| kurukSetra ke mahAmArata meM raNapriya bAhmaNavarga aura kriyAkANDa yoddhAoM kA samaya naSTaprAya ho gayA thaa| bhArata kI rAjazrI naSTa ho gaI thii| mArata meM hiMsAvAda ... meM mahAn parivartana hone vAlA thaa| brAhmaNavarga kA varcasva uttarIcara bar3hane lagA thaa| varNa-vyavasthA kaThora banatI jA rahI thii| I0 sa0 pU0 1000 se I0 sa0 pU0 200 varSoM kA antara buddhivAda kA yuga samajhA jAtA hai| isa yuga meM varNAzrama-paddhati ke niyama atyanta kaThora aura duHkhada ho uThe the| isakA yaha pariNAma nikalA ki dharma ke kSetra meM zadra varNa kA praveza bhI azakya ho gayA thaa| tevIsaveM tIrthaGkara bhagavAn pArzvanAtha ne isa buddhivAda ke yuga meM avatarita hokara bhArata kI Arya-bhUmi para bar3hate hue mithyAcAra ke prati bhArI vizeSa pradarzita kiyA / bhagavAna mahAvIra ke nirvANa se 250 varSa pUrva 100 varSa kI Ayu bhoga kara ye mokSagati ko prApta huye the| brAhmaNavarga prathama rAjA evaM sAmaMtoM ke Azrita thA, pIche vaha unakA kRpApAtra banA aura tatpazcAt gurupada para pratiSThita huaa| brAhmaNa paMDitoM ne brAhmaNa evaM apane gurupada kA aparimita gaurava sthApita kiyA aura aisI-aisI nirjIva kathA, kahAniyA~, dRSTAMta pracArita kiye ki janasamUha guru ko Izvara se bhI bar3ha kara samajhane lagA / pariNAma . - zrI pArzvanirvANAt pazcAzadadhikavarSazatadvayena zrI vIranirvANam-kalpasUtra subodhikA TIkA / pRSTha 132 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa-itihAsa :: [prathama yaha huA ki brAhmaNavarga niraMkuza evaM sattAbhogI ho baiThA / yajJa, havana, yogAdi kI asat praNAliyA~ bar3hane lgiiN| yajJoM meM pazuoM kI bali dI jAne lgii| zUdroM ko havana evaM yajJotsavoM meM bhAga lene se rokA jAne lgaa| yaha samaya itihAsa meM kriyAkANDa kA yuga bhI mAnA jAtA hai ; parantu yaha yuga adhika lambe samaya taka nahIM Tika skaa| mahAvIra se pUrva kevala do saMsthAyeM hI bhArata meM rahI haiM, eka dharmasaMsthA aura dUsarI varNasaMsthA / Aja kI zAtiyoM kA durga evaM jAla, zreNiyoM kA durbheda usa samaya nitAnta hI nahIM thaa| varNasaMsthA Aja bhI hai aura usake anusAra pUrvavat brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra ye cAroM varNa bhI vidyamAna haiM, parantu Aja ye sudRr3ha jJAtiyoM ke rUpa meM haiM, jabaki usa samaya pratyeka puruSa kA varNa usake karma ke AdhIna thaa| brAhmaNavarga kI sattAbhogI pravRtti se rAjA evaM sAmaMta bhI asaMtuSTa the, unake mithyADambara se itaravarga bhI kSubdha the, unake hiMsAtmaka yajJa, havanAdi kriyAkANDoM se bhArata kA zvAsa ghuTane laga gayA thaa| isa prakAra bhArata ke kalevara meM vicAroM kI mahAkrAMti pala rahI thI. brAhmaNavarga ke viruddha anya vargoM meM vidroha kI jvAlA dhadhaka thii| brAhmaNavarga ko pIche sthiti bigaDI athavA sudharI, kucha bhI ho, parantu isa kriyAkANDa ke yuga meM jJAtIyatA kA bIjAropaNa to ho hI gayA, jo Aja mahAnatama vaTavRkSa kI taraha sudRr3ha, gaharA aura vistRta phailA huA hai| brAhmaNavarga kI sattAlipsA, ekachatra dharmAdhikAritA ne bhArata ke saMgaThana ko antaprAyaH kara ddaalaa| cAroM voM meM jo pUrva yugoM meM mela rahA thA, vaha naSTa ho gyaa| paraspara dveSa, matsara, vidroha, glAni ke bhAva jAgrata ho ___ gaye / rAjAgaNoM kI rAjyazrI jaisA Upara likhA jA cukA hai brAhmaNavarga ke caraNoM meM bAharI AkramaNoM kA prAraMbha ___ loTane lgii| isa prakAra I. san se pUrva chaThI zatAbdI meM bhArata kI sAmAjika, dhArmika evaM rAjanaitika avanati caramatA ko pahu~ca gii| udhara par3ausI. zakapradeza meM pratApI samrATa sAirasa rAjya kara rahA thaa| usane bhArata kI giratI dazA se lAbha uThAnA cAhA aura phalataH usane paMjAba pradeza para AkramaNa prArambha kara diye aura paMjAba kA adhikAMza bhAga adhikRta kara liyaa| samrAT Deriyasa ne bhI AkramaNa cAlU rakhe aura usane mI siMdha-prAMta ke bhAga para apanI sattA sthApita kara lI / bhArata ke nirbala par3ate rAjA una AkramaNoM ko nahIM roka ske| bhArata ke itihAsa meM bAharI AkramaNoM kA prArambha isa prakAra I. san se pUrva chavI zatAbdI se hotA hai / varNAzrama kI sar3Ana se bhArata bhItara se vikala ho uThA aura bAharI AkramaNoM kA saMkaTa jAga uThA / .. aba se I0 san pUrva navIM zatAbdI meM bhagavAna pArzvanAtha ne sarva prathama brAhmaNavarga kI bar3hatI huI hiMsAtmaka evaM svArthapUrNa mithyAparatA ke virodha meM Andolana ko janma diyA thaa| unake nirvANa ke pazcAt 250 varSa paryanta kA samaya brAhmaNavarga ko aisA mila gayA, jisameM unakA virodha karane vAlA koI mahAn yahAn ahiMsAtmaka krAnti, avadharma kI sthApanA aura pratApI puruSa paidA nahIM huaa| isa antara meM brAhmaNavarga kA hiMsAtmaka kriyAkANDa carajamavAm mahAvIra kA dayA- matA ko lAMgha gyaa| I0 san se pUrva lagabhaga 566 varSoM ke bhagavAn mahAvIra kA prasAra usakA pracAra / "aktaraNa huaa| bhagavAna gautamabuddha bhI isI kAla meM hue / ina do mahApuruSoM ne hiMsAsmaka kriyAkANDa kA anta karane ke lie apane prANa lagA diye| usa samaya kI sthiti bhI donoM mahApuruSoM ke Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: mahAvIra ke pUrva aura unake samaya meM bhArata :: anukUla thii| rAjAoM ne, jo brAhmaNavarga kI niraMkuzatA evaM sattAlipsA se cir3he hue the inake vicAroM kA samarthana kiyA tathA tInoM vargoM ne inake vicAroM ko mAna diyA aura una para calanA prAraMbha kiyaa| samasta uttara bhArata meM dayAdharma kA jora bar3ha gayA aura bAmaNavarga kI pramukhatA evaM sattA hila gii| yahA~ taka ki svayaM brAmaNavarga ke Sar3e-bar3e mahAn paMDita, inake bhakta aura anuyAyI bana kara inake dayA-dharma kA pAlana aura pracAra karane lge| I. san pUrva kI chaTThI zatAbdI taka AryAvarta athavA bhArata meM do hI dharma the--jaina aura vaidika / cAroM vargoM ke strI puruSa apanI-apanI icchAnukUla ina do meM se eka kA pAlana karate the| brAhmaNavarga ne vaidikamata kA audArya dinoMdina kama karanA prAraMbha kiyA aura usakA yaha pariNAma huA ki vaidikamata kevala brAhmaNavarga kI hI eka vastu bana gii| phalataH anya vargoM kA jhukAva jainadharma ke prati adhika bddh'aa| isa hI samaya buddhadeva kA janma huA aura unhoMne tRtIya dharma kI pravartanA kI, jo unake nAma ke pIche bauddhamata khlaayaa| aba bhArata meM do ke sthAna para vaidikamata, bauddhamata aura jainamata isa prakAra tIna mata ho gye| jainamata aura bauddhamata mUla dharma siddhAMtoM meM adhika milate haiN| donoM matoM meM ahiMsA athavA dayA-dharma kI pradhAnatA hai, donoM meM prANImAtra ke prati samatAdRSTi hai, donoM meM yajJa-havanAdi kriyAkANDoM kA khaNDana hai, cAroM vargoM ke strI-puruSoM ko binA rAkraMka, U~ranIca ke bheda ke donoM mata eka-sA dharmAdhikAra dete haiN| jainamata se milatA hone ke kAraNa bauddhamata ko cAroM voM ke strI aura puruSoM ne sahaja apanAnA prAraMbha kiyA aura jainamata ke sAtha-hI-sAtha vaha bhI bddh'aa| phira bhI udAratA, vizAlatA, kSamatA, sahiSNutA kI dRSTiyoM se donoM matoM meM jainamata kA sthAna pramukha hai| gautama buddha ke anuyAyiyoM meM adhikatama brAhmaNa aura kSatriyavarga ke loga the / parantu bhagavAna mahAvIra ke anuyAyiyoM meM svatantra rUpa se cAroM varNa the| isane varNAzrama kI sar3Ana se logoM kA uddhAra kiyaa| bhagavAna mahAvIra ko satyazIkha AtmA ne mAnava-mAnava ke bIca ke bheda ke virodha meM mahAna Andolana khar3A kara diyA aura samatA ke siddhAMta kI sthApanA kI aura prasiddha kiyA ki kisI bhI zadra athavA anya varNa kA koI bhI vyakti apanA jIvana pavitra, nirdoSa evaM paropakArI banA kara mokSa-mArga meM Age bar3ha sakatA hai aura mokSagati prApta kara sakatA hai| isa prakAra bhagavAna ne logoM meM AtmavizvAsa kI bhAvanA ko jAgrata kiyA aura unheM protsAhita kiyA tathA vizvabandhutva ke siddhAMta kA punaH pracAra kiyA / isa prakAra bhagavAn ne brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra cAroM vargoM ke strI-puruSoM ko samAna rUpa se dharmAdhikAra pradAna kiyA aura unameM prema-dharma kI sthApanA kii| bhagavatIsUtra ke kathanAnusAra bhagavAna mahAvIra kA jainadharma aMga, baMga, magadha, malAyA, mAlava, kAzI, kozala, acha (atsa), vacha (vatsa), kaccha, pANDapa, lAr3a, bajjI, molI, avaha aura sammuttara nAmaka solaha mahAjanapadoM meM nyUnAdhika phaila gayA thaa| ina pradezoM ke rAjA evaM mANDalika bhI jainadharma ke prabhAva ke nIce nyUnAdhika A cuke the| magadhapati zreNika (biMbisAra) aura kauzalapati pradezI (prasenajita) bhagavAn ke agragaNya nRpabhaktoM meM ziromaNi the / bhagavAn ke gautama Adi gyAraha gaNadhara the, jo mahAn paMDita, jJAnI, tapasvI evaM prabhAvaka the / ye sarva brAhmaNakulotpanna the / aura phira inake sahasroM sAdhu ziSya the| candanabAlAdi aneka viduSI sAdhviyA~ bhI thiiN| ye sarva dharma-pracAra, AtmakalyANa evaM parakalyANa karane meM hI dattacitta the| jainadharma kA pracAra karate hue bahattara (72) varSa kI Ayu bhoga kara bhagavAn mahAvIra jaina mAnyatAnusAra Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa - itihAsa :: 6] I0 san pUrva 527 varSa meM mokSagati ko prApta hue / bhagavAn kI ahiMsAtmaka krAMti evaM jainadharma ke pracAra se navIna bAta yaha huI ki varNoM meM se jo bhagavAn ke anuyAyI bane unakA varNavihIna, jJAtivihIna eka sAdharmIvarga bana gayA jo zrAvaka saMgha' kahalAyA / zrAvaka saMgha meM U~ca-nIca, rAva-raMka kA bheda nahIM rahA / isa zrAvaka saMgha kI alaga sthApanA ne varNAzrama zrAvaka saMgha kI sthApanA kI jar3a ko eka bAra mUla se hilA diyA / bhagavAn mahAvIra ke pazcAt Ane vAle jainAcAryoM ne bhI cAroM varNoM ko pratibodha de-dekara zrAvaka saMgha kI ati vRddhi kI / unake pratibodha se aneka rAjA, aneka samUce nagara grAma jainadharmAnuyAyI hokara zrAvaka saMgha meM sammilita huye / kyoMki brAhmaNavAda ke mithyAcAra evaM brAhmaNagurutroM kI niraMkuzatA evaM hiMsAtmaka pravRttiyoM se unako zrAvaka saMgha meM bacane kA suyoga milA aura sabake liye dharmAdhikAra sulabha aura samAna huA / [ prathama isa prakAra mahAvIra ke janma ke pUrva jahA~ varNasaMsthA aura dharmasaMsthA do thIM, unake samaya meM vahA~ zrAvakasaMsthA eka alaga tIsarI aura udbhUta ho gaI tathA jahA~ jaina aura vaidika do mata the, vahA~ jaina, vaidika aura bauddha tIna mata ho gaye / bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt jainAcAryoM dvArA jainadharma kA prasAra karanA ng 1 bhagavAn mahAvIra hiMsAvAda ke virodha meM pUrNa saphala hue aura aneka kaSTa- bAdhAyeM jhela kara unhoMne 'ahiMsAparamau dharmaH' kA jhaMDA khar3A kara hI diyA aura dayAdharma kA saMdeza samasta uttarI bhArata meM ghara 2 pahuMcA diyA / jaina dharma kA sudRr3ha vyApaka evaM vistRta pracAra to unake pazcAt Ane vAle jainAcAryoM ne hI kiyA thaa| yahA~ yaha kahanA ucita hai ki bhagavAn gautamabuddha ne apanA upadezakSetra pUrvI bhArata cunA thA aura bhagavAn mahAvIra ne magadha aura usake pazcimI bhAga ko; ataH donoM mahApuruSoM ke nivANa ke pazcAt jainadharma uttara-pazcima bhArata meM adhikatama rahA aura bauddha mata pradhAnataH pUrvI bhArata meM / donoM matoM ko pUrNa rAjAzraya prApta huA thA / magadhasamrAToM kI sattA nyUnAdhika aMzoM meM sadA sarvamAnya, sarvopari evaM sArvabhauma rahI hai / magadha ke pratApI samrAT zreNika (bimbisAra), kUNika (ajAtazatru) 1- bhagavAn mahAvIra ke mokSa jAne ke varSa I0 san pUrva 527 ke hone meM tarkasaMgata zaMkA hai| gautamabuddha kA nirvANa I0 san pUrva 477 varSa meM huaa| ve assI (80) varSa kI Ayu bhoga kara mokSa sidhAre the / isa prakAra unakA janma I0 san pUrva 557 ThaharatA hai| gautama ne tIsa varSaM kI vaya meM gRha tyAga kiyA thA arthAt I0 san pUrva 527 meM / ajAtazatru buddhanirvANa ke 8 varSa pUrva rAjA banA thA aura usake rAjyakAla meM donoM dharma-pracAra kara rahe the| mahAvIra nirvANa aura gautama kA gRhatyAga agara eka hI saMvat meM huye hote to ajAtazatru ke rAjyakAla meM donoM kaise pracAra karate huye vidyamAna milate 1 2- zrAvaka saMgha kI sthApanA navIna nahIM thii| jaba 2 jainatIrthaGkaroM ne jainadharma kA pracAra karanA prArambha kiyA, unhoMne prathama caturvidhazrIsaMgha kI sthApanA kI / sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA ina cAra vargoM ke vargIkaraNa ko hI caturvidha-zrIsaMgha kahA jAtA hai / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt :: [ 7 aura unake uttarAdhikArI jainadharmAlambI the / inake pazcAt magadha kI sattA zizunAgavaMza aura nandavaMza ke karoM meM rahI / nandavaMza meM choTe bar3e nava rAjA huye, jinako navananda kahA jAtA hai| ye jainadharmI nahIM bhI rahe hoM, phira bhI ye usake dveSI evaM virodhaka to nahIM the / pazcAt maurya samrAToM kA samaya AtA hai / prathama samrAT candragupta to jainadharma kA mahAna sevaka huA hai / usakA uttarAdhikArI bindusAra bhI jaina thA / tatpazcAt vaha bauddhamatAnuyAyI banA aura usane bauddhamata kA pracAra sampUrNa bhArata aura bhArata ke pAsa-par3ausa ke pradezoM meM bauddha bhikSukoM ko bheja kara kiyA thA / azoka kA putra kuNAla thA, kuNAla kI vimAtA ne usako rAjyasiMhAsana para baiThane ke liye ayogya banAne kI dRSTi se Sar3ayantra raca kara usako andhA banA diyA thA / ataH azoka ke pazcAt kuNAla kA putra priyadarzina jo azoka kA pautra thA, samrAT banA / jaina graMthoM meM priyadarzina ko samrAT saMprati ke nAma se ullikhita kiyA hai| azoka ke samAna samrAT saMprati ne bhI jainadharma kA pracAra samasta bhArata evaM pAsa-par3ausa pradezoM meM jainadharma ke vratI sAdhuoM' ko, upadezakoM ko bheja kara khUba dUra 2 taka karavAyA thA / usane lAkhoM jina-pratimAyeM pratiSThita karavAIM thIM aura aneka jaina- mandira banavAye the / saMprati ke pazcAtvartI magadha samrAT nirbala rahe aura unakI sattA magadha ke thor3e se kSetra para hI raha gaI thI / artha yaha hai ki I0 san pUrva ghaDI zatAbdI se I0 pUrva dvitIya zatAbdI taka samasta bhArata meM jaina athavA bauddhamata kI hI pramukhatA rahI / zuMgavaMza ne apanI rAjadhAnI magadha se haTA kara avaMtI ko banAyA, pazcAt kSaharATavaMza aura guptavaMza kI bhI, yahI rAjadhAnI rahI / zuMgavaMza ke prathama samrAT puSyamitra, agnimitra Adi ne jainadharma aura unake anuyAyiyoM ke Upara bhArI atyAcAra balAtkAra kiye, jinako yahA~ likhane kA uddezya nahIM hai / unake atyAcAroM se jainadharma kI prasAragati avazya dhImI par3a gaI, parantu logoM kI zraddhA jainadharma ke prati vaisI hI akSuNNa rhii| guptavaMza ke samrAT vaidamatAnuyAyI the; phira bhI ve sadA jainadharma aura jainAcAryoM kA pUrNa mAna karate rahe / jainadharma kI pragati se kabhI unako jalana aura IrSyA nahIM huI / kSaharATavaMza to jainadharmI hI thA / kaliMgapati cakravartI samrAT khAravela bhI mahAn pratApI jaina samrAT huA hai| usane bhI jainadharma kI mahAn sevA kI hai; jisake saMsmaraNa meM usakI udayagiri aura khaNDagiri kI jvalaMta guphAoM kI kalAkRti, hAthIguphA kA lekha Aja bhI vidyamAna hai / yaha saba likhane kA tAtparya itanA hI haiM ki I0 san pUrva baDI zatAbdI se lekara I0 san pUrva dvitIya zatAbdI taka jainadharma aura bauddhadharma ke pracAra ke anukUla rAjasthiti rahI aura uttara bhArata meM ina donoM matoM ko pUrNa janamata aura rAjAzraya prApta hotA rahA / parantu kucha hI samaya pazcAt bauddhamata apanI naitika kamajoriyoM ke kAraNa bhArata se bAhara kI ora khisakanA prArambha ho gayA thaa| jainamata apane usI zuddha evaM zAzvata rUpa meM bhArata meM adhikAdhika sudRr3ha banatA jA rahA thA; cAhe vaidamata ke punarjAgaraNa para jainadharmAnuyAyiyoM kI saMkhyA bar3hane se ruka bhale gaI ho / I0 san pUrva DI -zatAbdI se jaisA pUrva likhA jA cukA hai bhArata para bAharI jJAtiyoM evaM bAharI samrAToM ke AkramaNa prAraMbha hue the, jo guptavaMza ke rAjyakAla ke prArambha taka hote rahe the / ina 600 sau varSoM ke 1 ve sAdhu, jo sAdhu ke samAna jIvana vyatIta karate haiM, parantu AhAra aura vihAra meM ve sAdhuoM ke samAna pada-pada para bandhe nahIM hote haiM, jinako hama Aja ke kulaguru kaha sakate haiM avatI kahe gaye haiN| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5] -:: prAgvATa - itihAsa [ prathama dIrgha kAla meM bhArata para yavana, yona, zaka athavA zithiyama palllabAja Adi bAharI jJAtiyoM ne aneka bAra AkramaNa kiye the aura ve jJAtiyA~ adhikAMzataH bhArata ke kisI na kisI bhAga para apanI rAja- sattA kAyama karake vahIM basa gaI thIM aura dhIre 2 bhArata kI nivAsI jJAtiyoM meM hI saMmizrita ho gaI thiiN| ye jJAtiyA~ pazcima aura uttara pradezoM se bhArata meM AkramaNakArI ke rUpa meM AI thIM aura ina varSoM meM bhArata ke pazcima aura uttara pradezoM meM dharma kI pramukhatA thI / ataH jitanI bhI bAhara se AkramaNakArI jJAti bhArata meM praviSTa huIM, una para bhI jainadharma kA prabhAva pramukhataH par3A aura unameM jo rAjA huye, unameM se bhI jainadharma ke zraddhAlu aura pAlaka rahe haiN| yaha zreya paMcamahAvrata ke pAlaka, zuddhavratadhArI, mahAprabhAvaka, darzanatraya ke jJAtA jainAcAryoM aura jainamuniyoM ko hai ki jo bhagavAn mahAvIra ke dvArA jAgrata kiye gaye jainadharma ke pracAra ko prANapraNa se vihAra, AhArAdi ke aneka duHkhakaSTa phela kara bar3hAte rahe aura usake rUpa ko akSuNNa hI nahIM banAye rakkhA varan apane Adarza AcaraNoM dvArA jainadharma kA kalyANakArI svarUpa janagaNa ke samakSa rakkhA aura vizvabandhutva rUpI pravAha rAva ke prAsAdoM se lekara nirdhana, kaMgAla evaM duHkhIjana kI jIrNa-zIrNa jhauMpar3I taka eka-sA pravAhita kiyA, jisameM nirbhaya hokara pazu, pakSI tiryaca taka ne avagAhana karake sacce sukha evaM zAnti kA AsvAdana kiyA / sthAyI zrAvaka -samAja kA nirmANa karane kA prayAsa jaisA pUrva ke pRSThoM meM likhA jA cukA hai ki bhagavAn mahAvIra ne zrI caturvidha-zrIsaMgha kI punaH sthApanA kI aura yaha bhI pUrva likhA jA cukA hai ki bhArata meM anAdikAla se do dharma-- jaina aura vaidika calate A rahe haiN| aura pratyeka varNa kA koI bhI vyakti apane hI varNa meM rahatA huA apanI icchAnusAra sthAyI zrAvaka samAja kA nirmANa karane kA prayAsa uparokta donoM dharmoM meM se kisI eka athavA donoM kA pAlana kara sakatA thA / parantu isa ahiMsAtmaka krAMti ke pazcAt dharmapAlana karane kI yaha svatantratA naSTa ho gaI / ataH bhagavAna mahAvIra ne jo caturvidha zrIsaMgha kI punaH sthApanA kI thI, vaha sarvathA varNavihIna aura jJAtivihIna arthAt varNavAda jJAtivAda ke virodha meM thI / jaisA pUrva ke pRSThoM se Azaya nikalatA hai ki varNavAda aura jJAtivAda maurya samrAToM ke rAjyakAla paryanta dabA avazya rahA thA, parantu usakA viSa pUrNataH naSTa nahIM huA thA / bhagavAn mahAvIra ke pazcAtvarttI jainAcAryoM ne isakA bhalIvidha anubhava kara liyA ki kisI bhI samaya bhaviSya meM varNavAda evaM jJAtivAda kA jora itanA bar3hegA ki vaha apanA sthAna jamA kara hI rahegA, ataH jainadharma ke pAlana karane ke liye eka sthAyI samAja kA nirmANa karanA paramAvazyaka hai | bhAvaka ke bAraha-bata - "pAca aNuvrata" 1. sthUla prANAtipAta viramaNatrata 2. sthUlamRSAvAdaviramaNavata 2. sthUla pradattAdAnafarayan 4. sthUlamaMthunaviramaNavata 5. sthUlaparigraha viramaNavrata " tIna guNavata" 6. digvata 7, bhogopabhoga viramaNavrata 8. anarthadaNDa viramaraNatrata "cAra zikSAvata" 6 sAmAyika vrata 10. dezAvakAsikavata 11. pauSadhamata aura 12. atithisaMvibhAgavata / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: sthAyI zrAvaka-samAja kA nirmANa karane kA prayAsa :: vaise to saMsAra ke pratyeka dharma kA saccI vidhi se pAlana karanA sarva sAdhAraNa jana ke liye sadA se hI kaThina rahA hai, parantu jainadharma kA pAlana to aura bhI kaThina hai, kya ki isake itane sUkSma siddhAnta haiM tathA yaha mAnava kI icchA, pravRtti, svabhAva para aise-aise pratibandha kasatA hai ki thor3I bhI vAsanA, AkAMkSA, nirbalamAnasavAlA manuSya isakA pAlana karane meM asaphala raha jAtA hai / jainadharma kI kaThoratA kA anubhava karake hI isake pAlana karane vAloM ko zramaNa aura zrAvaka do daloM meM vibhAjita kara diyA hai / vaise to ye dala sarva hI dharmoM meM bhI dekhane ko prAyaH Ate haiM / zramaNasaMsthA saMsAra kA tyAga karake bhagavatI dIkSA lekara pUrNataH dhArmika, lokopakArI jIvana vyatIta karane vAle sAdhu-sAdhvI, upAdhyAya, prAcAryoM Adi kI hai aura zrAvakasaMsthA gRhasthajanoM kI hai, jinakI pratyeka kriyA meM kucha na kucha pApa kA aMza rahatA hI hai aura vaha pApa kA aMza usa kriyA-karma meM apanI anivArya upasthiti ke kAraNa hI nagaNya avazya hai, parantu pApa kI koTi meM avazya ginA gayA hai| isa dRSTi ko lekara zrAvaka ke bAraha vrata nizcita kiye gaye haiM aura usako jIvananirvAha ke hetu Avazyaka sAvadha kriyA-karma karane kI chUTa dI gaI hai / parantu yaha chUTa bhI itanI thor3I aura itanI saMyama-yama-niyamabaddha hai ki sarvasAdhAraNa jana zrAvaka ke bAraha vrata pAlana karanA to dUra kI aura bar3I bAta hai, zrAvaka kA caulA bhI nahIM pahana sakatA hai / bhagavAn mahAvIra ke samaya meM itanA kaThinatayA pAlana kiyA jAne vAlA jainadharma isaliye cAroM vargoM ke dvArA svIkRta kiyA jA sakA thA ki brAhmaNavAda ke niraMkuza evaM sattAbhogI rUpa se ati sarva-sAdhAraNa jana to kyA rAjA, mahArAjA, sajjanavarga bhI dukhita, pIr3ita ho uThA thA aura usase apanA paritrANa cAha rahA thaa| dukhiyoM, dInoM ko to sahArA cAhie, jainadharma ne unako rAha batAI, zaraNa dii| . ____ maurya samrAT saMprati (priyadarzin) ke samaya meM jainadharma ke anuyAyiyoM kI saMkhyA kaI karor3oM kI ho gaI thii| jaina-dharma ke mAnane vAloM kI bhagavAna ke nirvANa ke pazcAta lagabhaga DhAI sau varSoM meM itanI bar3I saMkhyA meM pahuMca jAnA siddha karatA hai ki grAmavAra, nagaravAra eka-eka yA sau-sau vyakti athavA ghara jaina nahIM bane the; varana adhikAMzataH grAma ke grAma aura samUce nagara ke nagara aura bAhara se AI huI jJAtiyoM ke dala ke dala jainadharmI bane hoMge, taba hI itane thor3e se varSoM meM itanI bar3I saMkhyA meM jaina pahuMca sake yaha kArya jainAcAryoM ke athaka parizrama, prakhara teja, saMyamazIla cAritra, advitIya pANDitya, adbhuta lokopakAradRSTi aura satya, ahiMsA ke ekaniSTha pAlana para hI saMbhava huA / Aja to jaina-dharma ke mAnane vAle jainiyoM kI saMkhyA kucha lAkhoM meM hI hai aura ve bhI adhikatama kyA, pUrNatayA vaizyajJAtIya haiN| itara varNa athavA jJAti ke puruSa jainadharma ko chor3a kara dhIre 2 punaH anya dharmAvalaMbI banate rahe haiM aura taba hI jaina itanI thor3I saMkhyA meM raha gaye haiN| ukta paMktiyoM se yaha aura siddha ho jAtA hai ki rAjavarga zAsana sambandhI kaI eka jhaMjhaToM ke kAraNa, apanI sattAzIla sthiti ke kAraNa, apanI parigrahamayI vaibhavapUrNa. sukhamaya avasthA ke kAraNa jaina zrAvaka ke vratoM ke pAlana karane meM pIche paDa gayA aura isI prakAra bAhara se AI huI jJAtiyA~, sevA karane vAlA dala aura kRSakavarga bhI apanI kaI prakAra kI avadazA ke kAraNa asamartha hI rahA aura phalataH ye punaH vaidikadharma ke jAgaraNa para jainadharma ko chor3a kara anyamatI banate rahe, parantu jainadharma vaizya-samAja meM nyUnAdhika saMkhyA evaM mAtrA meM phira bhI Tika sakA aura Tika rahA hai yaha isa bAta ko siddha karatA hai ki anya vargoM, jJAtiyoM kI apekSA vaizyavarNa athavA varga ko jainadharma ke pAlana meM Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] :: prAgvATa - itihAsa :: [ prathama apekSAkRta vizeSa saralatA, suvidhA kA anubhava hotA hai| vaizyavarNa athavA varga meM Aja kaI alaga 2 jJAtiyA~ haiM aura phira una jJAtiyoM meM bhI jaina aura vaidika donoM dharmoM kA pAlana hotA hai / parantu jo Azaya nikAlanA thA vaha yaha hI ki vaizyasamAja ko jaina-dharma ke pAlana karane meM vizeSa suvidhA aura saralatA par3atI hai / vaizyasamAja meM zrImAla, poravAla, zrasavAla, agravAla, bagheravAla Adi kaI jJAtiyA~ pramukhataH mAnI gaI haiM aura ve Aja vidyamAna bhI haiM / yahA~ poravAla athavA prAgvATajJAti kA itihAsa likhanA hai; ataH aba caraNa sIdhA udhara hI mor3anA hai / aba taka jo likhA gayA hai, Apa pAThaka yaha socate rahe hoMge ki jainadharma para itihAsa kI dRSTi se koI nibandha likhA jA rahA hai, parantu bAta yaha nahIM hai / vaizyasamAja kI utpatti, vikAsa aura Aja ke rUpa para jainadharma kA ati gaharA aura gambhIra prabhAva rahA hai aura hai tathA vaizya samAja kA pramukha aura bar3A aMza jainadharmAluyAyI hai aura isakA itihAsa jainadharma ke mahAn sevakoM kA itihAsa hai / dUsarA kAraNa pratyeka jJAti kisI na kisI dharma kI pAlaka to hotI hai aura vaha dharma usake utthAna, patana meM bhI sAtha hI sAtha rahatA hai; ataH kisI bhI jJAti kA itihAsa usa jJAti ke dharma ke pravAha kA itihAsa bhI hotA hai / prAgvATa athavA poravAla jJAti kA; jisakA itihAsa likhA jA rahA hai jainadharma se gaharA aura ghaniSTa hI nahIM, usake mUla se lagAkara Aja taka ke rUpa se saMbaMdha hai aura isI liye jainadharma ke upara jo kucha likhA gayA hai, usakI pUrNa sArthakatA agale pRSThoM meM siddha hogI / sammilita hone phalataH unakI jainAcAryoM ne bhagavAn mahAvIra ke zrI caturvidha-saMgha meM cAroM varNoM meM se bhAvaka aura vikAyeM vyaktigata vrata lekara sammilita huye the, hone vAle vaMzaja unake vratoM evaM pratijJAoM se bandhe hue nahIM the| banAkara jainadharma ke pAlana kI eka paramparA sthApita karane kA jo prayAsa kiyA, sthAyI zrAvakavarga athavA samAja kA janma huA / zrAvakavarga kA vyavasAya vANijya hai aura ataH vaha vaizya kahA jAtA hai| usakI jainadharma ke anukUla saMskRti hai, jisake kAraNa usake varga meM jainadharma kA pAlana adhika saralatA aura suvidhA se kiyA jA sakatA hai / vAle unake bhakta aura anuyAyI saMtAneM athavA unake bhaviSya meM jainadharma ko zrAvaka ke kula kA dharma svabhAvataH usake phalasvarUpa hI jainAcAryoM ne kisa prakAra aura kaba se isa prakAra ke zrAvakasamAja athavA zrAvakavarga kI sthApanA karane kA prayAsa kiyA thA, usakA vizad paricaya prAgvATa zreSThivarga kI utpatti ke lekha meM mila jAyagA, ataH usakA yahA~ cher3anA vyartha nahIM, phira bhI anAvazyaka hai / (vaidika) vaizyasamAja aura (jaina) zrAvakasamAja kA antara tathA donoM meM samAna rahI huI kaI bAtoM kA sambandha bhI agale pRSThoM meM hI ataH carcA jAnA adhika saMgata pratIta hotA hai / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: prAgvAdazAvakavarga kI utpatti :: prAgvA zrAvakavarga kI utpatti zrImat svayaMprabhasUri kA arbudapradeza meM bihAra aura unake dvArA jainadharma kA pracAra tathA zrImAlapura meM aura padmAvatInagarI meM zrImAla zrAvakavarga aura prAgvATa zrAvakavarga kI utpatti [11 jaisA pUrva ke pRSThoM meM likhA jA cukA hai ki bhagavAna mahAvIra ke pazcAt jainAcAryoM ne jainadharma kA Thosa evaM dUra-dUra taka pracAra karanA prArambha kiyA thA / zrImAlapura bhI unhIM dinoM meM basa rahA thA / sambhavataH arbudapradeza meM bhagavAn mahAvIra kA bhI padhAranA nahIM huA thA / arbudapradeza kA pUrvabhAga ina varSoM meM adhika zrImAlapura meM zrAvakoM kI utpatti khyAtiprApta bhI ho rahA thA / jainAcAyoM kA dhyAna udhara AkarSita huA / vi0 saM0 1363. meM zrI kakkamUriviracita upakezagaccha - prabandha ( abhI vaha muni zrI jJAnasundarajI pAsa meM hasta likhita avasthA meM hI hai ) meM likhA hai ki bhagavAn pArzvanAtha kI paramparA ke pA~coM paTTadhara zrI svayaMprabhasUri ne apane ziSyoM ke sahita arbudapradeza aura zrImAlapura kI ora mahAvIra nirvANa se 57 (52) varSa pazcAt vi0 saM0 413-4 pUrva aura I0 san 470 - 1 varSa pUrva vihAra kiyA / zrImAlapura kA zrAja nAma bhinnamAla athavA bhillamAla hai / zrImAlapurANa meM isa nagarI kI samRddhatA ke viSaya meM bahuta hI atizayapUrNa likhA gayA hai| phira bhI itanA to avazya hai ki isa nagarI meM zreSTha puruSa, uttama zreNI ke jana, zrImaMta adhika saMkhyA meM Akara base the aura nagarI prati lambI caur3I basI thii| taba hI zrImAlapura nAma par3a sakA aura kaliyuga meM zrI arthAt lakSmIdevI kA krIDAsthala athavA vilAsasthAna kahA jA skaa| nagarI meM basanevAloM meM adhika saMkhyA meM brAhmaNakula aura vaizyavarga thA / jaisA pUrva ke pRSThoM se siddha hai ki zrImAlapura brahmazAlAsahasrANi catvAri tadvidhA maThAH / paNyavikrayazAlAnAmaSTasAhasrikaM nRpaH // 22 // sabhAkodiSu sannaddhA dyutimanmattavAraNAH / zrasanmAgrasahasraM ca sabhyAnAmupavezitum / / 23 / / sAptabhaumikasaudhAnI lakSamekaM mahaujasAm / tathA SaSTisahasrANi catuHSaSTyadhikAni ca // 24 // - zrImAlapurANa (gujarAtI artha sahita ) 0 12 pR0 88 bhavAn ke nirvANa ke pazcAt ahiMsAdharma kA pracAra karanA hI jenAcAyyoM kA pramukha uddezya aura karma rahA thA aura janagaNane bhI usako ati Ananda se apanAyI thI, jisake phalasvarUpa hI kucha hI sau varSoM meM koTiyoM kI saMkhyA meM jaina bana gaye the| to kyA abhinava basI huI bhinnamAlanagarI aura arvalIpradeza ke upajAU pUrvI bhAga meM jahA~, brAhmaNa paMDitoM kA pAkhaNDapUrNa prabhAva jama rahA thA aura nita natra pazubalIyukta yajJoM kA Ayojana ho rahA thA, vahA~ koI jainAcArya nahIM pahu~ce hoM - kama mAnane meM AtA hai / bhArata meM zrAja taka jaina, vaiSNava jitane bhI zilAlekha prApta hue haiM, unameM yA to hitopadeza hai, yA vastunirmAtA kI prazasti athavA pratiSThAkartA AcArya, zrAvaka, rAjA, rAja-vaMza aura zrAvaka - kula, saMvat, grAma kA nAma Adi ke sahita ullekha hai / parantu aisI ghaTanAoM kA ullekha Aja taka kisI bhI prAcIna se prAcIna zilAlekha meM bhI dekhane ko prApta nahIM huA / caritroM meM, kathAoM meM aise varNana Ate haiM. / upakezagaccha-prabandha jo vi0 saM0 1363 meM AcArya kakkasUri dvArA likhI gaI hai ukta ghaTanA kA ullekha detI hai| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ] :: prAgvATa - itihAsa :: [ prathama athavA bhinnamAla kI sthApanA bhagavAn mahAvIra ke samaya meM hI ho cukI thI, parantu idhara sambhavataH nahIM to bhagavAn kAhI vihAra huA aura nahIM adhikAMzataH jainAcAyyoM kA, ataH isa abhinava vasI huI nagarI meM aura isa samIpavartI zravalI -pradeza meM yajJa, havana aura pazubalI kA vaisA hI jora thA aura rAjasabhAoM meM brAhmaNa- paNDitoM kA gaharA prabhAva aura AtaMka thA / zrImat svayaMprabhasUri kaThina vihAra karake apane ziSya evaM sAdhu-samudAya ke sahita bhinnamAla nagarI meM pahuMce / usa samaya nagarI kI sukha-samRddhatA ke liye rAjA jayasena kI rAjasabhA meM bhArI yajJa ke kiye jAne kA Ayojana kiyA jA rahA thA - aisI kathA pracalita hai / kucha bhI ho sUrijI ne usa samaya rAjA ko pratibodha diyA aura usane tathA vahA~ basane vAle neU sahasra ( 60000) strI-puruSoM ne kulamaryAdA rUpa meM jainadharma aMgIkRta kiyA / zrImAlapura una dinoM meM bahuta hI bar3A aura atyanta samRddha nagara thA / yaha avaMtI aura rAjagRhI kI spardhA karatA thA / Aja dillI aura prabhAsapattana, siMdhunadI tathA sona nadI taka phailA huA jitanA bhUbhAga hai, una dinoM meM rahe huye bhAratavarSa ke isa bhAga meM zrImAlapura hI saba se bar3A nagara thA / isa nagara meM adhikAMzataH brAhmaNa, kSatriya aura vaizya basate the aura ve bhI uccakoTi ke / nagara kI racanA zrImAla - mAhAtmya meM isa prakAra varNita kI gaI hai ki utkaTa dhanapati arthAt koTIza jinako dhanotkaTA kahA gayA hai, zrImAlapura kI dakSiNa dizA meM basate the aura inase kamadhanI (zrImaMta) uttara aura pazcima dizA meM basate the aura ve zrImAlI kahe gaye haiM / svayaM lakSmIdevI kA krIDAsthala hI ho, zrImAlapura kA aisA jo samRddha aura vanarAji se suzobhita pUrva bhAga thA, jo zrImAlapura kA pUrvabATa kahA gayA hai usameM basane vAle prAgvATa kahe gaye haiM / AcArya svayaMprabhasUri ke kara-kamaloM se jina 60000 (neU sahasra ) strI-puruSoM ne jainadharma aMgIkRta kiyA thA, ve jo dhanotkaTA the dhanotkaTA zrAvaka kahalAye, jo unase kama zrImaMta the ve zrImAlIzrAvaka kahalAye aura jo pUrvavATa meM rahate the, ve prAgvATazrAvaka kahalAye / inakI paramparA meM huIM inakI santAneM bhI zrImAlI, dhanotkaTA aura vATa kahalAI / zrI nemicandrasUrikRta zrI mahAvIracaritra kI vi0 saM0 1236 meM likhita pustikA kI prazasti meM eka zloka meM kahA gayA hai ki prAcIvATa meM arthAt pUrvadizA meM lakSmIdevI ke dvArA krIDAsthala banavAyA gayA, jisakA nAma prAgvATa rakkhA / usa 'prAgvATa ' nAma ke krIr3Asthala kA jo prathama puruSa adhyakSa nirmita kiyA gayA, vaha adhyakSa prAgvATa nAma kI upAdhi se vizruta huA / usa prAgvATa - adhyakSa kI santAneM, jo zrImanta rahI haiM, aisA yaha prAgvATa - adhyakSa kA vaMza 'prAgvATa vaMza' ke nAma se jaga meM vizruta huA / prAgvATa vaMza prAcyA vATo jaladhisutayA kAritaH krIDanAya, tathAmnaiva prathama puruSo nirmito'dhyakSa hetoH / tatsaMtAnaprabhavapuruSaiH zrIbhRtaiH saMyuto'yaM, prAgvATAkhyo bhuvanaviditastena vaMzaH samasti // dazonalakSamekaM hi zrImAle vaNijo'bhavan / yasya pratigRhe prAgvATA dizi pUrvasthA, dakSiNasyAM dhanotkaTAH / zrImAlinaH -- zrI nemicandrasUrikRta mahAvIracaritra kI prazasti yo'bhUt, tadgotraM sonvapadyata // 24 // pratIcyA vai uttarasya / tathAvizan ||25|| zrI0 ma0 a0 13 pR0 62-63. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: prAgvATazrAvakavarga kI utpatti :: [ 13 mere anumAna se ukta bhAva kA yaha tAtparya nikAlA jA sakatA hai ki AcArya svayaMprabhasUri ke dvArA pratibodha pAye huye janasamUha meM se zrImAlapura ke samRddha pUrvavATa meM basane vAle zrAvakoM kA samUha prAgvATa-pada se alaMkRtta athavA suzobhita kisI zrAvaka kI adhinAyakatA meM saMgaThita huA aura ve sarva prAgvATa-zrAvaka khlaaye| Age bhI zrImAlapradeza aura isake samIpavartI arbudAcala ke pUrvavATa meM jisane, jinhoMne jahA~ 2 jainadharma svIkAra karake ukta puruSa ke netRtva ko svIkRta kiyA athavA usakI paramparA meM sammilita huye ve bhI prAgvATa kahalAye / ___vihAra karate huye surijI padmAvatInagarI meM rAjA kI rAjasabhA meM bhArI yajJa kA Ayojana zravaNa karake apanI maNDalI sahita pahuMce aura vahA~ pacatAlIza hajAra ajaina kSatriya evaM brAhmaNa kuloM ko pratibodha dekara jainapadmAvatI meM jaina banAnA zrAvaka banAye aura yajJa ke Ayojana ko bandha karavAyA / padmAvatI ke rAjA ne bhI "" jainadharma aMgIkRta kiyA thaa| . prAbATa-zrAvakavarga kI utpatti kA cakravartI purukhA aura paMjAbapati pauruSa se koI sambandha nahIM hai| cakravattI purukhA mahAbhArata ke kurukSetra meM huye raNa se bhI pUrva ho gayA hai aura paMjAbapati pauruSa svayaMprabhasUri ke nirvANa se lagabhaga 100 varSa pazcAt huA hai| zrImAla-mahAtmya (purANa) meM zrImAlapura meM 10000 dasa hajAra yoddhAoM kI pUrva dizA se Akara usake pUrva bhAga meM basane kI aura phira unake prAgvATa-zrAvaka kahalAne kI bAta jo likhI gaI hai bhramAtmaka pratIta hotI hai| sAdhanoM ke abhAva meM adhika kucha bhI likhA nahIM jA sktaa| . 1-zrI upakezagaccha-prabandha (hstlikhit)| (kartA-AcArya zrIkakasari vikrama saMvat 1363) kezinAmA tadvinayo, yaH pradezI narezvaram / prabodhya nAstikAddharmAjjainadharme'dhyaropayat // 16 // tacchizyAH samajAyaMta, zrI svyNprbhsuuryH| viharaMtaHkramaNeyuH, zrI zrImAle kadApi te // 17 // tatra yajJe yajJiyAnA, jIvAnA hiMsakaM nRpam / pratyeSedhIttadA sariH, srvjiivdyaartH||18|| navAyutagRhasthAnnRn, sArdha kSamApatinA tdaa| jainatattvaM saMpradarzya, jainadharme'nvavezayat // 1 // padmAvatyA nagaryAJca, yajJasyAyojanaM zrutam / pratyarautsIttadA sari, gatvA tatra mhaamtiH||20|| rAjAnA gRhaNaJcaiva, catvAriMzat sahasrakAn / bANa sahasrasaMkhyAbca, cakre'hiMsAvatAnarAn // 21 // ukta prati zrImad jJAnasundarajI (devaguptasari) mahArAja ke pAsa meM hai| maiM unase tA0 25-6-52 kI jodhapura meM milA thA aura uktAza usa para se uddhata kiyA thaa| 2-padmAvatI:(a) iNDiyana eNTikverI pra0 khaNDa ke pR0146 para khajurAhA ke I0 san 1001 ke eka lekha meM isa nagarI kI samRddhatA ke viSaya meM atyanta hI zobhAyukta vAkyoM meM likhA gayA hai| (ba) digambara jaina-lekhoM se pratIta hotA hai ki padmAvatI athavA padmanagara dakSiNa ke vijayanagara rAjya meM eka samRddha nagara thaa| parantu yahA~ vaha padmAvatI asaMgata hai| (sa) mAlavarAjya meM jhAMsI-AgarA lAIna para dabarA sTezana se kucha antara para 'padamapavA~yA' eka grAma hai| muni jinavijayajI Adi kA kahanA hai ki prAcIna padmAvatI yahI thI aura yaha nAma usakA bigar3A huA rUpa hai| ujjayaMtI ke prAcIna rAjAoM meM rAjA yazodhara kA sthAna bhI ati ucca hai| usakI eka prazasti meM usako aneka vizeSaNoM se alaMkRta kiyA gayA hai / 'padmAvatIpuraparamezvaraH kanakagirinAthaH' bhI anukama se usake vizeSaNa haiM / maruprAnta ke jAlora (jAbAlIpura) nagara kA parvata jo Aja bhUgola meM sonagiri nAma se paricita hai, usake suvarNagiri aura kanakagiri bhI nAma prAcIna samaya meM rahe haiM ke pramANa milate haiM / 'padmAvatIpuraparamezvaraH kanakagirinAthaH' ke anukrama para vicAra karane para bhI aisA hI pratIta hotA hai ki ukta padmAvatI nagarI jAlora ke samIpavartI pradeza meM hI rahI hogii| mere anumAna se padmAvatI parvalIparvata ke upajAU pUrvI bhAga meM nivasita thii| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14) prAgvATa-itihAsa::.. [prathama jainAcAryoM ne zrAvakoM ke liye kevala vANijya karanA hI kama pApavAlA kArya batalAyA hai aura vaha bhI kevala zuSka padArtha, vastuoM kA / varNavyavasthA ke anusAra vaizyavarga ke vyaktiyoM kA kRSi karanA, gaupAlana karanA aura vANijya karanA kartavya nizcita kiyA thA, vahA~ jainasiddhAntoM ke anusAra jainavaizya janavazya aura unakA kAya (zrAvaka) kA pradhAnataH vANijya karanA hI kartavya nizcita kiyA gayA hai, kyoMki jainadharma adhika pApavAle kArya kA aura parigraha kA khaNDana karatA hai aura aise pratyeka kArya se bacane kA niSedha karatA hai jo adhika pApa aura parigraha bar3hAtA hai| jainadharma meM pApa aura parigraha ko hI duHkha kA mUla kAraNa mAnA hai| yahI kaSAyAdi durguNoM kI utpatti ke kAraNa haiM aura yahIM manuSya kI zreSThatA, guNavatI buddhi aura pratibhA daba jAtI hai| bhinnamAla aura padmAvatI meM Aja se 2478-76 varSa pUrva arthAt vIranirvANa se 57 varSa pazcAt jaina bane huye zrAvakoM se hI jaina zreSThijJAtiyoM kA itihAsa prArambha hotA hai / kyoM ki yahIM se zrAvakoM kA zuSka vastuoM evaM padArthoM kA vyApAra karanA pramukhataH prArambha hotA hai, jo unameM aura vedamatAnuyAyI vaizya meM antara kara detA hai / isa prakAra aba se pazcAt jo bhI jainazrAvaka bane, unakA vaidika vaizyavarga se alaga hI jainazrAvaka ( vaizya ) varga banatA gayA / bhagavAn mahAvIra ne caturvidhasaMgha kI sthApanA karake cAroM varSoM ke sadgRhastha strI aura puruSoM ko zrAvikA aura zrAvaka banAye the / ye zrAvaka zrAvikAyeM apane taka hI arthAt vyaktigata sadasyatA taka hI sImita the| inake vaMzaja unakI pratijJAoM aura vratoM meM nahIM baMdhe huye the / parantu svayaMprabhasUri ne pramukhataH brAhmaNa, kSatriyavarNo ke uttama saMskArI kuloM ko kulagataparamparA ke AdhAra para jaina banAyA arthAta jainadharma ko unakA kuladharma bana tathA unakA bhinna 2 nAma se jainavarga sthApita kiyA aura jaina kuloM kA vyApAra, dhaMdhA jainasiddhAntoM ke anusAra bata kiyA, jisase jainadharma kA pAlana unake kuloM meM unake pIche AnevAlI saMtAneM paramparA kI dRSTi se karatI raheM aura vicalita nahIM hoveN| Age jA kara eka sthAna ke rahane vAle, eka sAtha jainadharma svIkAra karane vAle, pUrva se eka kula athavA paraMparAvAle kuloM kA eka varga hI bana gayA aura prAMta, nagara athavA pramukha puruSa ke nAmoM ke pIche usa varga kA amuka nAma par3a gyaa| usa varga meM pIche se kisI samaya aura amuka varSoM ke pazcAt agara koI bhI kula athavA samudAya sammilita huA, vaha bhI usI nAma se prasiddha huA / bhArata meM jaise ayodhyA, dvArikA paurANikakAla meM ati prasiddha nagariyA rahI haiM / aitihAsikakAla meM arthAt vikrama saMvat se pUrva pAMcavIM, chaThI zatAbdI ke pazcAt rAjagRhI, dhArA, avaMtI, athavA ujjaina tAMbAvatI, padmAvatI Adi zrati samRddha aura gauravazAlinI nagariyA rahI haiN| jinako lekara aneka manoraMjaka evaM hitopadezaka saccI, jhUThI kahAniyA-Aja bhI kahI jAtI haiN| yaha to nizcita hai kiM padmAvatI nAmaka nagarI avazya rahI hai| mere anumAna se to vaha abhivizrata prAgvATa-pradeza kI pATanagarI thI aura adAcala ke maidAna meM usase thor3I dUrI para athavA usakI hI talahaTI meM basI huI thI, jo bhinnamAla se koI sau-pacahattara mIla ke antara para hI hI hogii| yaha aura ve saba anumAna hI anumAna hai| padmAvatI nagarI kahA~ thI?-yaha zodha eka gaMbhIra viSaya hai| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ":: prAgvATa-pradeza : 15 prAgvATa-pradeza vartamAna sirohI rAjya, pAlanapura-rAjya kA uttara-pazcima bhAga, gaur3avAr3a (girivAr3a-prAnta) tathA medapATapradeza kA kumbhalagar3ha aura pura-maNDala taka kA bhAga kabhI prAgvATa-pradeza ke nAma se rahA hai| yaha pradeza prAgvATa kvoM kahalAyA-isa prazna para Aja taka vicAra hI nahIM kiyA gayA aura agara kisI ne vicAra kiyA bhI to vaha aba taka prakAza meM nahIM aayaa| ___ ukta prAgvATa pradeza arbudAcala kA ThIka pUrva bhAga arthAt pUrvavATa samajhanA caahie| yaha bhAga Aja bhI rAjasthAna meM upajAU aura apekSAkRta ghanA basA huA hI hai / jaisA pUrva likhA jA cukA hai ki siMdha-sauvIra kI rAjadhAnI vItabhayapattana kA jaba prakRti ke bhayaMkara prakopa se I0 san pUrva 534-35 meM vidhvaMza huA thA, vartamAn tharapAra kA pradeza, jisameM Aja sampUrNa jaisalamera kA rAjya aura jodhapura, bIkAnera ke rAjyoM ke registAna-khaNa Ate haiM, usa samaya saMbhUta huA thA / usa durghaTanA se bacakara kaI kula tharapArakarapradeza ko pAra kara ke alIparvata kI ora bar3he aura ve bhinnamAla nagarI ko basA kara vahA~ basa gaye tathA bhinnamAla ke Asa-pAsa ke pravalIparvata ke upajAU pUrvavATa meM bhI base / osiyAnagarI kI sthApanA bhI inhIM varSoM meM kucha samaya pazcAt hI huI thii| ___ zakasamrAT Deriyasa ke pazcAt I0 san pUrva pA~cavIM zatAbdI meM zakadeza meM bhArI rAjyakrAnti huI aura zapha logoM kA eka bahuta bar3A dala zakadeza kA tyAga karake bhArata meM praviSTa huaa| siMdha-sauvIra kA kucha bhAga to vaise zaka-samrAT Deriyasa ne pahile hI jIta liyA thA aura bhArata meM zakalogoM kA AvAgamana cAlU hI thA tathA siMgha-sauravIpati rAjarSi jaina-samrAT udayana aura usake bhANeja nRpati kezikumAra ke pazcAt siMdha-sauvIra kA rAmpa bhI chinna-bhinna aura nirbala ho gayA thaa| aisA koI nRpati bhI nahIM thA, jo bAhara se Ane vAlI AkramaNakArI athavA bhArata meM basane kI bhAvanA rakhane vAlI jJAti athavA dala kA sAmanA krtaa| phala yaha huA ki isa bahuta bar3e zakadala kA kucha bhAga to sImA pradeza meM hI basa gayA aura kucha bhAga abalI-pradeza kI samRddhatA aura upajAUpana ko zravaNa karake Age bar3hA aura bhinnamAla (zrImAlapura) avalIparvata ke samRddha evaM upabAU pUrvavATa meM basA / mujhako aisA lagatA hai ki ukta kAraNoM se avalIparvata kA yaha upajAU pUrvabhAga adhika khyAti meM bhASA baura loga isako pUrvavAr3a athavA pUrvavATa pradeza ke nAma se hI pukArane lage aura samajhane lge| athavA jaise zakastAna ke zaka bhArata meM Akara basane vAle zakaparivAroM ko hindI zaka kahane same the, usa hI prakAra bhArata kI sImA para basA huA zaka logoM kA bhAga apane se pUrva meM navasaMbhUta tharapArakara-pradeza ke pAra, base huye apane zaka loga ke nivAsasthAna ko pUrvavAda yA pUrvavATa kahane lage ho| ___ bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke lagabhaga 57 (52) varSa pazcAt zrIpArzvanAtha-santAnIya (upakezamacchIya) prAcArya zrImat svayaMprabhasUri ne apane bahuta bar3e ziSyadala ke sAtha meM isa avalIparvata ke ukta pUrvamAma athavA pUrvabATa kI ora vihAra kiyA thaa| jaisA prAgvATazrAvakavarga kI utpatti ke prakaraNa meM likhA gayA hai, unhoMne Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa-itihAsa :: [prathama zrImAlapura meM 60000 (neU sahasra) uccavarNIya strI-puruSoM ko jainadharma kA pratibodha dekara jaina banAyA thA / tatpazcAt zrImAlapuranagarI se vihAra karake ve punaH pUrvavATa-pradeza meM vihAra karate huye isa pradeza ke rAjapATanagara padmAvatI meM padhAre aura vahA~ ke rAjA padmasena ne guruzrI ke pratibodha para 45000 (paiMtAlIsa sahasra) puruSa-striyoM ke sAtha meM jainadharma aMgIkRta kiyA thaa| ... zrImAlapura ke pUrvavATa meM basane ke kAraNa jaise vahA~ ke jaina banane vAle kula apane vATa ke adhyakSa kA jo prAgvATa-pada se vizrata thA naitRtva svIkAra karake usake prAgvATa-pada ke nAma ke pIche sarva prAgvATa kahalAye, usI dRSTi se prAcArya zrI ne bhI padmAvatI meM, jo alIparvata ke pUrvavATapradeza kI pATanagarI thI jaina banane vAle kuloM ko bhI prAgvATa nAma hI diyA ho / vaise artha meM bhI antara nahIM par3atA hai / pUrvavAr3a kA saMskRta rUpa pUrvavATa hai aura pUrvavATa kA 'prAcyA vATo iti prAgvATa' paryAyavAcI zabda hI to hai / padmAvatInareza kI adhIzvaratA ke kAraNa tathA padmAvatI meM jaina bane bRhad prAgvATazrAvakavarga kI prabhAvazIlatA ke kAraNa tathA akSuNNa vRddhiMgata prAgvATa-paraMparA ke kAraNa yaha pradeza hI pUrvavATa se prAgvATa nAma vAlA dhIre 2 huA ho| uparokta anumAnoM se aisA to Azaya grahaNa karanA hI par3egA aura aise samucita bhI lagatA hai ki alIparvata kA pUrvabhAga, jisako maiMne pUrvavATa karake likhA hai, una varSoM meM adhika prasiddhi meM AyA aura taba avazya usakA koI nAma bhI diyA gayA hogaa| prAgvATa zrAvakavarga ke pIche ukta pradeza prAgvATa kahalAyA ho athavA yaha agara nahIM bhI mAnA jAya to bhI itanA to svIkAra karanA hI par3egA ki prAgvATazrAvakavarga kI utpatti ___'prAgvATa' zabda kI utpatti para aura 'prAgvATa' nAma kA koI pradeza thA bhI athavA nahIM ke prazna para itihAsakAra ekamata 1-zrI gaurIzaMkara hIrAcandra ojhA kA mata: Apa mere chaH praznoM kA tA010-1-1947 sthAna rohIr3A (sirohIrAjya) se eka posTakArDa meM uttara dete huye 'prAgvATa' zabda para likhate haiM, (1) prAgvATa zabda kI utpatti mevAr3a ke 'pura' zabda se hai| 'pura' zabda se puravAr3a aura pauravAr3a zabdoM kI utpatti huI hai| 'pura' zabda mevAr3a ke pura jile kA sUcaka hai aura mevAr3a ke lie 'prAgvATa' zabda bhI likhA milatA hai| ... 2-zrI agaracandrajI nAhaTA, bIkAnera:- . . zrApa se tA026-6-1652 ko bIkAnera meM hI milA thA / prAgvATa-itihAsa sambandhI kaI praznoM para aApase gambhIra carcA huii| Apane vartamAna gaur3avAr3a, sirohIrAjya ke bhAga kA nAma kabhI prAgvATapradeza rahA thA, aisA apanA mata prakaTa kiyaa| 3-muni zrI jinavijayajI, sTe. caMderiyA (mevAr3a) Dablyu0 Ara0: __ Apa se maiM tA077-52 ko caMderiyA sTezana para bane huye Apake sarvodaya Azrama meM milA thaa| prAgvATa-itihAsa sambandhI lambI carcA meM Apane arbudaparvata se lekara gaur3avAr3a taka ke lambe prAnta kA nAma pahile prAgvATapradeza thA, aisA apanA mata prakaTa kiyaa| - ukta tInoM vyakti purAtatva evaM itihAsaviSayoM ke prakAMDa aura anubhavazIla prasiddha adhikArI haiN| 4-vi0 saM0 1236 meM zrI nemicandrasarikRta mahAvIra-caritra kI prazasti: 'prAcyA' vATo jaladhisutayA kAritaH krIDanAya / tannAmnaiva prathamapuruSo nirmitodhyksshetoH| . .. tatsaMtAna prabhavapuruSaiH zrIbhRtaiH saMyutoyaM / prAgvATAkhyo bhuvanaviditastena vaMzaH samasti // .. isa prAcIna prazasti ke sAmane zrI ojhAjI kA nirNaya saMzodhanIya hai aura munijI evaM nAhadAjI ke mata mAnya haiN| nizcita zabdoM meM vaise prAgvATapradeza kauna thA aura kitanA bhU-bhAga, kaba thA aura yaha nAma kyoM par3A-para likhanA kaThina hai| ataH nizcita pramANoM ke abhAva meM saMgana anumAnoM para hI likhanA zakya hai| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: zatruJjayoddhAraka paramAIta zreSThi saM0 jAvar3azAha :: [ 17 aura mUlanivAsa ke kAraNoM kA tathA dhIre-dhIre sarvatra isa bhAga meM vistArita hotI huI usakI paraMparA kI prabhAvazIlatA evaM pramukhatA kA isa deza kA nAma prAgvATa par3ane para atyadhika prabhAva rahA hai| Aja bhI prAgvATajJAti adhikAMzataH isa bhAga meM vasatI hai aura gUrjara, saurASTra aura mAlavA, saMyuktapradeza meM jo isakI zAkhAyeM nAmoM meM thor3e-kucha antara se vasatI haiM, ve isI bhUbhAga se gayI huI haiM aisA ve bhI mAnatI haiN| zatruJjayoddhAraka paramAhata zreSThi saM0 jAvar3azAha vi0 saM0 108 saurASTra meM vikrama kI prathama zatAbdI meM kAMpilyapura nAmaka nagara ati samRddha evaM vyApArika kSetra thaa| vahA~ aneka dhanI, mAnI, zreSThijana rahate the| prAgvATajJAtIya bhAvar3a zreSThi bhI ina zrImantajanoM meM eka agraNI the| zreSThi bhAvaDa aura usakI daivavazAt unako dAridraya ne A gherA / dAridraya yaha taka bar3hA ki khAne, pIne taka ko pati-parAyaNA strI tathA pUrA nahIM milane lgaa| bhAvar3azAha kI strI saubhAgyavatI bhAvalA ati hI guNagarbhA, unakI nirdhanatA devIsvarUpA aura saMkaTa meM dhairya aura dRr3hatA rakhane vAlI gRhiNI thI / bhAvar3azAha aura saubhAgyavatI bhAvalA donoM bar3e hI dharmAtmA jIva the| nitya brahmamuhUrta meM uThate aura Izvara-bhajana, sAmAyika, pratikramaNa karate the| tatpazcAt saubhAgyavatI bhAvalA gRhakarma meM laga jAtI aura bhAvar3azAha vikrI kI sAmagrI lekara kAMpilyapura kI galiyoM aura Asa-pAsa ke nikaTastha grAmoM meM cale jAte aura bahuta dina car3he, kabhI 2 madhyAhna meM lauTate / saubhAgyavatI bhAvalA taba bhojana banAtI aura donoM premapUrvaka khAte / kabhI eka bAra khAne ko milatA aura kabhI do bAra / eka samaya thA, jaba bhAvar3azAha sarva prakAra se ati samRddha the, aneka dAsa-dAsI inakI sevA meM rahate the, aneka jagaha inakI dukAneM thIM aura apAra vaibhava thA / aba bhAvar3azAha grAma 2 cakkara kATate the, dara-dara . jAvar3azAha kA itihAsa adhikatara zrI dhanezvarasariviracita zrI zatra'jaya-mahAtmya (jisakA racanA-samaya vi0 saM0477 saMbhAvita mAnA jAtA hai) ke gujarAtI bhASAntara, zrI jainadharma-prasAraka-sabhA, bhAvanagara kI ora se vi0 saM01661 meM prakAzita para se likhA gayA hai| zrI ratnazekharasariracita zrI zrAddha-vidhi prakaraNa meM bhI jAvar3azAha kA itihAsa graMthita hai| vaha bhI pratIta hotA hai ukta zrI. zatrajaya-mahAtmya para hI vikrama kI pandrahavIM zatAbdI meM likhA gayA hai| zrI nAbhinandana-jinoddhAra-prabandha meM jisake kartA zrI kakasari haiM, jinhoMne usako vi0 sa01363 meM likhA hai jAvar3azAha ko 'prAgvATakulabhiva' likhA hai tathA jAvar3a ko jAvar3I aura jAvar3a ke pitA bhAvar3a ke sthAna para jAvar3a likhA hai / yaha antara kyoM kara ghaTA-samajha meM nahIM AtA hai| (pitA) bhAvar3a kI jagaha jAvar3a mudrita ho gayA pratIta hotA hai| (putra) jAvar3a ke sthAna para jAvar3I likhA hai| yaha antara to phira bhI adhika nahIM khaTakatA hai| 'bhavitrI bhAvalA nAmA, tatpatnI tIvazIlabhA / dharmAzritA kSAtiriva, reje yA bhAvar3AnugA // 5 // -za.ma. pR0808 se824 1-vi0 saM01313 meM zrI kamariviracita nA0 naM0 ji0 pra0 pR0111 se 116, zloka 103 se 162 2-vi0 pahandravIM zatAbdI meM zrI ratnazekharasUriviracita zrA0vi0pra0 pR0 226 se 237 (karja para bhAvar3azAha kA dRSTAnta) 3-vi0 sa0 477 meM zrI dhanezvarasariviracita-saMskRtapadyAtmaka zrI za0 ma0 ke gujarAtI bhASAntara para pR0 501 se 510 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 ] :: prAgvATa-itihAsa: [prathama ghUmate the, phira bhI peTa bharane jitanA bhI nahIM kamA pAte the| parantu donoM strI-puruSa ati saMskArI aura guNI the| saMsAra meM AnevAle sukha, duHkhoM se pUrva hI paricita the, ataH dAridraya unako adhika nahIM khalatA thA; parantu apane ghara Aye atithi kA ucita satkAra karane yogya bhI ve nahIM raha gaye the-yaha hI unako adhika khalatA thA / ____eka dina do jainamuni unake ghara AhAra lene ke liye Aye / bhAvar3azAha aura unakI dharmamukhA patnI saubhAgyavatI bhAvalA ne ati hI bhAva-bhaktipUrvaka muniyoM ko AhAra-dAna diyaa| muni inakI bhAva-bhakti dekhakara sAnomA ati hI prasanna hue| unameM se bar3e muni bole,-'zreSThi ! aba tumhAre daHkha aura aura unakI AzIrvAdayukta dAridraya ke dina gaye / samaya Aye vaisI hI pUrva jaisI dhana-samRddhi aura putraratna kI bhaviSyavANI prApti hogii| kucha dinoM pazcAt bAjAra meM eka lakSaNavaMtI ghor3I bikane ko AvegI, usako kharIda lenA / usa ghor3I ke ghara meM Ate hI dhana-dhAnya kI vRddhi dina-dUnI aura rAta-cauguNI hone lgegii|' itanA kaha kara munirAja cale gye| donoM strI-puruSa munirAja kI bhaviSyavANI sunakara ati hI prasanna huye aura lakSaNavaMtI ghor3I ke Agamana kI pratIkSA karane lge| kucha hI dinoM pathAt eka azva-vyApArI eka lakSaNavaMtI ghor3I lekara kAMpilyapura ke bAjAra meM becane ko aayaa| thor3I kA mUlya sau svarNa-mudrAyeM sunakara usako koI nahIM kharIda rahA thaa| bhAvar3azAha ko jyoMhI ghor3I nIma ke Agamana kI sUcanA milI, ve turanta vahA~ pahuMce aura sau svarNa-mudrAyeM dekara ghor3I danA aura usase bahumUlya ko kharIda liyA / ekatrita loga bhAvar3azAha ke sAhasa ko dekhakara daMga raha gaye / vatsa kI prApti tathA kApi- bhAvar3azAha ghor3I ko lekara prasannacitta ghara Aye aura usakA pUjana kiyA aura ghara meM lyapura-nareza ko use becanA acche sthAna para usako baaNdhaa| donoM strI-puruSa ghor3I kI ati sevA-suzruSA karate aura use tanika bhI bhUkha-pyAsa kA kaSTa nahIM hone dete / ghor3I garbhavatI thI / samaya pUrNa hone para usane eka azvaratna ko janma diyA / ghor3I jisa dina se bhAvar3azAha ke ghara meM AI thI, bhAvar3azAha kA vyApAra khUba calane lagA aura atyadhika lAbha hone lgaa| phira azvaratna ke janma-divasa se to bhAvar3azAha ko hara vyApAra aura kArya meM lAbha hI lAbha hone lagA aura thor3e hI samaya meM pUrva-se zrImaMta evaM vaibhavapati ho gaye / navakara (naukara), cArakara (cAkara), dAsa-dAsiyoM, munimoM kA ThATa laga gyaa| azvarana jaba tIna varSe kA huA to usako kAMpilyapuranareza tapanarAja ne tIna lakSa svarNa-mudrAoM meM kharIda liyA aura bhAvar3azAha kA ati sammAna kiyA tathA aneka rahane, karane sambandhI anukUlatAyeM pradAna kii| ___ bhAvar3azAha ke pAsa aba apAra dhana ho gayA thA / usane ghor3oM kA vyavasAya khUba joroM se prAraMbha kiyA / eka hI jJAti kI lakSaNavaMtI ghor3iyA~ khriidiiN| eka jJAti ke lakSaNavAn azvakizoroM kI saMkhyA bar3hAne kA bhAvar3azAha kA satat prayatna rahA / kucha hI varSoM meM bhAvar3azAha ke pAsa eka jJAti ke aneka azva lakSaNavAna ghor3oM kA vyApAra aura eka jAti ke aneka ghoDoM ko azvakizoroM kI acchI saMkhyA ho gaI / kharIdadAra koI na mila rahA thA, bhAvar3azAha ko sArvabhauma samrATa vikramA- yaha ciMtA hone lgii| usa samaya avaMtI meM parAkramI vikramAditya rAjya kara rahA thA / ditya ko bheMTa karanA aura bhAvar3azAha ne vicAra kiyA ki ina sarva eka hI jJAti ke aura adhika mUlya ke madhumatamAmAra kA bhAta ghoDoM ko eka sAtha kharIdane vAlA, atirikta samrATa vikramAditya ke aura koI nahIM Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: zatruJjayoddhAraka paramAhata zreSThi saM0 jAvar3azAha :: [ 16 dikhAI detaa| usakI strI saubhAgyavatI bhAvalA ne bhI bhAvar3azAha ko samrATa vikrama ke pAsa ghor3oM ko le jAne kI sammati dii| vaise ghor3oM ke alaga 2 vyApArI Ate the, lekina bhAvar3azAha aura usakI strI donoM ne una sarva ko putroM kI taraha bar3e lAr3a-pyAra se pAla-poza kara bar3e kiye the, ataH ve unako alaga 2 becakara eka-dUsare se alagaalaga karanA nahIM cAhate the / ve eka aise vyApArI kI pratIkSA meM the, jo una sarva ko eka sAtha kharIdane kI zakti rakhatA ho aura usake yahA~ unako lAlana-pAlana sambandhI kisI prakAra kA kiJcit bhI kaSTa nahIM ho| zubha muhUrta dekhakara bhAvar3azAha una sarva azva-kizoroM ko lekara avaMtI kI ora cle| avaMtI pahu~ca kara samrATa vikramAditya kI rAja-sabhA meM apane Ane aura apane manoratha kI sUcanA dii| samrATa ne apane vizvAsapAtra puruSoM dvArA bhAvar3azAha kA paricaya prApta kiyaa| vaha azva-kizoroM ke rUpa, lAvaNya aura guNoM kI atyadhika prazaMsA sunakara bhAvar3azAha se milane ko ati hI Atura huA aura turanta rAjyasabhA meM bhAvar3azAha ko bulvaayaa| samrATa kA nimantraNa pAkara bhAvar3azAha rAjya sabhA meM upasthita hue| ve vidhipUrvaka samrATa ko namana karake hAtha jor3akara bole, 'samrAT ! maiM Apako bheMTa karane ke lie eka jJAti aura eka hI rUpa, vaya ke aneka azva-kizora jo sarva lakSaNavAn haiM, yuddha meM vijaya dilAne vAle haiM, Apako bheMTa karane lAyA hU~, AzA hai Apa merI bheMTa svIkAra kreNge|' samrAT yaha sunakara acaraja karane lage ki lAkhoM kI kImata ke ghor3e yaha zreSThi bheMTa kara rahA hai, parantu maiM samrATa hokara aisI amUlya bheMTa binA mUlya cukAye kaise svIkAra kara lU~ ? samrATa ne bhAvar3azAha se kahA ki maiM bheTa to svIkAra nahIM kara sakatA, una azva-kizoroM ko kharIda sakatA huuN| bhAvar3azAha bole-'samrAT ! maiM unako Apako bheMTa kara cukA, bheMTa kI huI vastu kA mUlya nahIM liyA jaataa| Apa mujhako vivaza nahIM kareM aura aba maiM una azva-kizoroM ko apane ghara bhI punaH lauTA kara nahIM le jA sktaa| maiMne unako ApazrI ko bheMTa karane ke liye hI pAla-poza kara bar3A kiyA hai / ve samrATa ke azva-sthala meM zobhA pAne yogya haiM / ve ApakI savArI ke yogya haiM / Apa una para virAja kara jaba yuddha kareMge, avazya vijaya prApta karake hI lauTeMge, kyoMki ve sarva lakSaNavAn haiM, ve apane svAmI kA yaza, kIrti aura gaurava bar3hAne vAle haiN| lakSaNavAn azva para ArUr3ha hokara maMda bhAgyazAlI bhI sukha aura vijaya prApta karatA hai to Apa to bhArata ke samrATa haiM, mahAparAkramI haiM, ati saubhAgyazAlI haiN| Apa se ve suzobhita hoMge aura Apa una para ArUr3ha hokara ati hI zobhA ko prApta hoNge|' samrATa ne bhAvar3azAha kA dRr3ha nizcaya dekhakara azva-kizoroM ko bheMTa rUpa meM svIkAra kara liyA aura bhAvar3azAha kA atyadhika sammAna kiyA tathA kucha dinoM avaMtI meM rAjya-atithi ke rUpa meM rahane kA Agraha kiyaa| bhAvar3azAha ne apane prANoM se pyAre azva-kizoroM ko samrATa vikrama dvArA bheMTa meM svIkAra kara lene para sukha kI zvAsa lI aura rAjya-atithi ke rUpa meM avatI meM tthhre| ___ jaba bahuta divasa vyatIta ho gaye, taba eka dina samrATa se bhAvar3azAha ne apane ghara jAne kI icchA prakaTa kii| samrATa ne anumati pradAna kara dii| dina ko samrATa ne bhAvar3azAha kI vidAI ke sammAna meM bhArI rAjya-sabhA bulAI aura bhAvar3azAha kI sarAhanA karate huye sarva maNDalezvaroM, sAmantoM, bhUmipatiyoM, mahAmAtya, amAtyoM tathA rAjya ke pratiSThita karmacAriyoM, zrImantoM, sammAnita vyaktiyoM ke samakSa bhAvar3azAha ko pazcimI samudrataTa para Aye u0 ta0 pR0 270 para '4 grAmasaMyuktamadhumatInagarIrAjyaM labdham / ' likhA hai| parantu, bArahagrAmasaMyuktamadhumatI kA pragaNA milane kI bAta adhika vizvasanIya pratIta hotI hai| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] :: prAgvATa itihAsa :: [ prathama huye madhumatI nAmaka nagara kA bAraha grAmoM kA samRddha maNDala pradAna kiyA / bhAvar3azAha ko isa prakAra samrATa dvArA zrazva - kizoroM kA mUlya cUkatA karatA huA dekhakara sarvajanoM ne samrATa ke nyAya aura cAturya kI atizaya prazaMsA kI / samrATa ne bhAvar3azAha ko bar3e harSa aura dhUma-dhAma se vidAI dI / aba maNDalezvara bhAvar3azAha harSayukta apane nagara kAMpilyapura kI ora cale / jaba ve sAnanda nagara meM pahuMce to unake madhumatI kA maNDalezvara banane kI carcA nagara meM ghara-ghara prasArita ho gii| rAjA tapanarAja ne bhI jaba yaha sunA to vaha bhI ati hI harSita huA / rAjA tapanarAja ne bhAvar3azAha kA ati sammAna kiyA / saubhAgyavatI bhAvalA Aja sacamuca saubhAgyavatI thI / kucha dina kAMpilyapura meM Thahara kara bhAvar3azAha ne zubha muhUrta meM apane parivAra aura dhana, jana ke sAtha meM madhumatI ke liye prasthAna kiyA / kAMpilyapura-nareza aura nAgarikoM ne harSAzru ke sAtha bhAvar3azAha ko vidA dI / bhAvar3azAha ke madhumatI pahu~cane ke pUrva hI samrAT vikrama kA AjJApatra madhumatI ke rAjyAdhikArI ko prApta ho cukA thA ki madhumatI kA pragaNA zreSThi bhAvar3azAha ko bheMTa kiyA gayA hai / madhumatI ke rAjyAdhikArI ne apane madhumatI meM praveza aura pragaNe meM samrATa kI ghoSaNA ko rAjyasevakoM dvArA prasiddha karavA diyA thA / madhumatI kI janatA apane nava svAmI ke guNa aura yaza se bhalI-vidha paricita ho cukI thI, ataH atyadhika utkaNThA se bhAvar3azAha ke zubhAgamana kI pratIkSA kara rahI thI tathA usake svAgata ke liye vividha prakAra kI zobhA pUrNa taiyArI kara rahI thI / maNDala kA zAsana madhumatI pazcimI samudrataTa ke kinAre saurASTra-maNDala ke ati prasiddha bandaroM aura samRddha nagaroM meM se eka thA / yahA~ se araba, aphagAnistAna, turkI, mizra, IrAna Adi pazcimI dezoM se samudra mArga dvArA vyApAra hotA thA / madhumatI meM aneka bar3e 2 zrImanta vyApArI rahate the, jo aneka jalayAnoM ke svAmI the aura agaNita svarNa-mudrAoM ke svAmI the / madhumatI kA nava-svAmI svayaM zreSThijJAtIya zrImanta haiM aura svayaM prasiddha vyApArI haiM - yaha zravaNa kara madhumatI ke vyApAriyoM ke Ananda kA pAra nahIM thA / sAdhAraNa janatA yaha sunakara ki nava-svAmI svayaM dAridraya . bhoga cuke haiM aura apane zubha karmoM ke pratApa se isa ucca pada ko prApta huye haiM-- zravaNa kara ati hI prasanna ho rahe the ki aba unakI unnati meM koI ar3acana nahIM Ane pAvegI / isa prakAra zrImanta, raMka samasta bhAvar3azAha ke zubhAgamana ko apane liye sukha-samRddhi kA dene vAlA samajha rahe the / bhAvar3azAha madhumatI ke nikaTa A gaye haiM, zravaNa karake choTe-bar3e rAjyAdhikArI, sainika, nagara ke AbAla-vRddha tathA samIpastha nagara evaM grAmoM kI janatA apane nava-svAmI kA svAgata karane bar3hIM aura ati harSa evaM Ananda ke sAtha zreSTha bhAvar3azAha kA nagara - praveza karavAyA / nagara usa dina adbhuta vastroM, alaMkAroM se sajAyA gayA thaa| ghara, hATa, cauhATa, rAjapatha, mandira, dharmasthAna, rAjaprAsAdoM kI usa dina kI zobhA apUrva thI / bhAvar3azAha ne nagara meM praveza karate hI garIboM ko khUba dAna diyA, mandiroM meM amUlya bheTe bhejIM aura janatA ko prItibhoja tathA sadharmI bandhuoM ko sAdharmika vAtsalya dekara prema aura kIrti prApta kI / bhAvar3azAha sadA dInoM ko dAna, anAtha evaM hInoM ko Azraya detA thaa| usane samrATa ke rAjyAdhikArI se pragaNe kA zAsana sambhAla kara aisI suvyavasthA kI ki thor3e hI varSoM meM madhumatI kA vyApAra cauguNA bar3ha gayA, Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: zatruJjayoddhAraka paramArhata zreSThi saM0 jAvar3azAha :: [ 21 janatA sukhI aura samRddha ho gii| mAnava ko to kyA, usake AdhIna kSetra meM kIr3I aura kITa taka ko koI bhI satAne vAlA nahIM rahA / ja~gala ke pazu aura pakSI bhI nirbhaya rahane lage / duHkha aura dAridrya ur3a gayA / dUra 2 taka bhAvar3azAha ke rAmarAjya kI kIrtti prasArita ho gii| videzoM meM madhumatI meM bar3hate huye dhana kI kahAniyA~ kahI jAne lagIM / pragaNoM meM caura, DAkU, lUTeroM, Thaga, pravaMcakoM, pizunoM kA eka dama astitva hI miTa gayA / svayaM bhAvar3azAha rAtri ko aura dina meM apanI pyArI janatA kI surakSA aura sukha kI khabara prApta karane svayaM bheSa badala kara nikalatA thA / isa prakAra madhumatI ke pragaNe meM Ananda, zAnti aura sukha apane pUre bala para phaila rahA thA / prajA sukhI thI, bhAvar3azAha aura saubhAgyavatI bhAvalA bhI apanI pyArI prajA ko sukhI aura samRddha dekhakara phUle nahIM samAte the; parantu phira bhI eka abhAva sadA unheM udvigna aura vyAkula banA rahA thA - vaha thA putraratna kA abhAva / bhI yadyapi munirAja ke vacanoM meM donoM strI-puruSa ko vizvAsa thA / aura jaisA munirAja ne kahA thA ki bAjAroM meM lakSaNavaMtI ghor3I cikane AvegI, usako kharIda lenA, vaha tumhAre bhAgyodaya kA kAraNa hogI aura huA putra ratna kI prApti aura vaisA hI / munirAja ne do bAteM kahI thIM-- lakSaNavaMtI ghor3I kA kharIdanA aura usakI zikSA avasara Aye putraratna kI prApti / ina do bAtoM meM se eka bAta siddha ho cukI thI / ataH donoM strI-puruSoM ko dRr3ha vizvAsa ho gayA thA ki dUsarI bAta bhI satya siddha hogI; parantu apAra dhana aura vaibhava ke bhAva meM putra kA abhAva aura bhI adhika khalatA hai| zre0 bhAvar3azAha Aja apanI pUrI unnati ke zikhara para thaa| samAja, rAja, deza meM usakA gaurava bar3ha rahA thA / nyAya, udAratA, dharmAcaraNa ke liye vaha adhikatama prakhyAta thA, atula vaibhava aura samRddhi kA svAmI thA aura ina sarva ke Upara madhumatI jaise samRddha aura upajAU pragaNA kA adhIzvara thA / aisI sthiti meM putra kA nahIM honA sahaja hI akharatA hai| madhumatI kI prajA bhI apane svAmI ke koI saMtAna nahIM dekhakara duHkhI hI thI / jaba adhika varSa vyatIta ho gaye aura koI saMtAna nahIM huI, taba bhAvar3azAha aura usakI strI ne apane atula dhana ko puNya kSetroM meM vyaya karanA prAraMbha kiyA / navIna maMdira banavAye, jIrNa maMdiroM' kA uddhAra karavAyA, bimbapratiSThAyeM karavAI, sthala 2 para prapAyeM lagavAIM / satrAgAra khulavAye, pauSadhazAlA aura upAzraya banavAye, sAdharmika vAtsalya aura prItibhoja dekara saMghasevA aura pyArI prajA kA satkAra kiyA, nirdhanoM ko dhana, anAthoM ko zaraNa, apaMgoM ko Azraya, bekAroM ko kArya aura garIboM ko vastra, anna, dhana denA prAraMbha kiyA / puNya kI jar3a pAtAla meM hotI hai, aMta meM saubhAgyavatI bhAvalA eka rAtri ko zubha muhUrta meM garbhavatI huI aura avadhi pUrNa hone para usakI kukSI se ati bhAgyazAlI evaM parama tejasvI putra utpanna huA, jisakA nAma jAvar3azAha rakkhA gyaa| yaha zubha samAcAra madhumatI kI janatA meM apAra AhAdadAyI aura sukha evaM zAMti kA prasAra karane vAlA huA / samasta janatA ne apane svAmI ke putra ke janma ke zubha lakSya meM bhArI samAroha, utsava kiyA, maMdiroM meM vividha pUjAyeM banavAI gii| grAma 2 meM prItibhoja aura sAdharmika - vAtsalya kiye gaye aura pratyeka jana ne yathAzakti amUlya bheMTa dekara bhAvar3azAha ko badhAyA / jAvar3azAha caMdrakalA kI bhAMti bar3hane lgaa| choTI vaya meM hI usane vIrocita zikSA prApta kara lI, jaise ghor3e kI savArI, talavAra, barbI, ballama ke prayoga, tairanA, mallayuddha, dhanurvidyA Adi / mallayuddha aura dhanurvidyA meM jAvar3azAha itanA prakhyAta huA ki usakI kIrti aura bANa calAne aneka carcAyeM dUra 2 taka kI jAne lgiiN| bhAvar3azAha Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ] :: prAgvATa - itihAsa :: [ prathama ne jAvar3azAha ko jaisI vIrocita zikSA dilavAI, usase adhika apane dharma kI zikSA bhI dilavAI thI / jAvar3azAha bahuta hI udArahRdaya, dayAlu aura nyAyapriya yuvarAja thA / jAvar3azAha ko dekha kara madhumatI kI janatA apane bhAgya para phUlI nahIM samAtI thI / 1 are sarva kalAnidhAna aura aneka vidyAoM meM pAraMgata ho cukA thA / pitA ke zAsanakArya meM bhAga lene laga gayA thA / vRddha pitA, mAtA aba apane ghara ke AMgana meM putravadhU ko ghUmatI, phiratI dekhane meM apane jAvar3azAha kA suzIlA saubhAgya kI caramatA dekha rahe the / parantu jAvar3azAha ke yogya koI kanyA nahIM dikhAI ke sAtha vivAha de rahI thI / anta meM jAvar3azAha kI sahagati karane - sambandhI bhAra bhAvar3azAha ne jAvar3azAha ke mAmA zreSTha somacandra ke kandhoM para DAlA / mAmA somacandra apane bhANeja ke guNoM para adhika hI mugdha the / ve usako prANoM se bhI adhika pyAra karate the, tathA dharma aura samAja kA usake dvArA uddhAra honA mAnate the / acche muhUrta meM ve madhumatI se bhANeja ke yogya kanyA kI zodha meM nikala pdd'e| gheTI grAma meM ve motIcandra zreSThi ke yahA~ Thahare / gheTI grAma pahAr3oM ke madhya meM basA huA eka sundara madhyama zreNI kA nagara thA / vahA~ prAgvATa jJAtIya zUracandra zreSThi rahate the / unakI suzIlA nAmaka kanyA atyanta hI guNagarbhA aura rUpavatI thI / motIcandra zreSTha dvArA suzIlA kI kIrti zravaNa karake somacandra ne zUracandra zreSTha ko bulavA bhejA aura unake Ane para unhoMne apanI icchA prakaTa kI / isa carcA meM suzIlA kI upasthiti bhI Avazyaka samajhI gaI / ataH ve sarva uThakara zUracandra zreSThi ke ghara pahuMce aura suzIlA se usakI sahagati sambandhI bAta-cIta prArambha kii| suzIlA ne spaSTa kahA ki vaha usI yuvaka ke sAtha meM vivAha karegI, jo usake cAra praznoM kA uttara degA / zatruMjaya mahAtmya - meM likhA hai ki zre0 somacandra suzIlA ko aura usake parivAra ko sAtha meM lekara madhumatI yAye / sadharmI bandhuoM kI evaM nagara ke pratiSThita janoM kI sabhA bulAI gaI aura usameM suzIlA ne kumAra jAvar3a se prazna kiyA ki dharma, artha, kAma aura mokSa ina puruSArthoM kA kyA artha hotA hai, samajhAiye | kumAra jAvar3a bar3A yogya, dharmanIti kA pratibhAsampanna yuvaka thA / usane ukta puruSArthoM kA ThIka 2 varNana karake sunA diyA / suzIlA uttara sunakara mugdha ho gaI aura usane jAvar3a ke gale meM jayamAlA pahirA dI / zubha muhUrta meM jAvar3azAha aura suzIlA kA vivAha bhI ho gayA / aba bhAvar3azAha aura bhAvalA pUrNa sukhI the / unakI koI sAMsArika icchA zeSa nahIM raha gaI thI / kevala eka kAmanA thI aura vaha pautra kA mukha jAvar3azAha kA vivAha aura dekhane kI / kucha varSoM pazcAt jAvar3azAha ke jAjanAga, jisako jAjaNa bhI kahA jAtA mAtA-pitA kA svargagamana hai, putra utpanna huA / pautra kI utpatti ke pazcAt bhAvar3azAha aura saubhAgyavatI bhAvalA tyAgamaya jIvana vyatIta karane lage / sAMsArika aura rAjakIya kAryoM se muMha mor3a liyA aura khUba dAna dene lage aura tapasyAdi kaThina karmoM ko karane lage / anta meM donoM apanA antima samaya AyA jAnakara anazana - vrata grahaNa karake svarga ko sidhAre / mAtA-pitA ke svargagamana ke pazcAt pragaNA kA pUrA 2 bhAra jAvar3azAha para A par3A / jAvar3azAha yogya aura dayAlu zAsaka thA / vaisI hI yogyA aura guNagarbhA usakI strI suzIlA thI / donoM tana, mana, dhana se dharma Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: zatruJjayoddhAraka paramAhata bheSThi saM0 jAvar3azAha :: [ 23 madhumatI para malecchoM kA aura apanI pyArI prajA kA pAlana karane lge| madhumatI kI samRddhatA bar3hatI hI gii| AkramaNa aura jAvar3azAha bhArata ke pazcima meM jitane deza the, ve malecchoM ke AdhIna the| ina dezoM ke maleccha sainya ko kaidI banAkara le jAnA banAkara prativarSa bhArata para AkramaNa karate aura yahA~ se dhana, dravya lUTa kara le jAte the / madhumatI kI prazaMsA sunakara ve eka varSa bar3I saMkhyA meM madhumatI para car3hakara samudramArga se Aye / jAvar3azAha aura usake sainikoM ne unakA khUba sAmanA kiyA, parantu anta meM maleccha saMkhyA meM kaI guNe the, yuddha meM vijayI huye / madhumatI ko khUba lUTA aura aneka dAsa-dAsI kaida karake le gaye / jAvar3azAha aura suzIlA ko bhI ve loga kaida karake le gaye / malecchoM ke samrATa ne jaba jAvar3azAha aura suzIlA kI aneka kIrti aura parAkrama kI kahAniyA~ sunI, usane unako rAjyasabhA meM bulAkara unakA acchA sammAna kiyA aura maleccha-deza meM svatantratA ke sAtha vyApAra aura apane dharma kA pracAra karane kI unako AjJA de dii| thor3e hI dinoM meM jAvar3azAha ne apanI dharmaniSThA evaM vyApAra-kuzalatA se maleccha-deza meM apAra prabhAva jamA liyA aura khUba dhana upArjana karane lgaa| samrAT saMprati ne jainadharmopadezakoM ko bhArata ke samasta pAsa-par3osa ke dezoM meM bhejakara jainadharma kA khUba pracAra karavAyA thA / tabhI se jaina upadezakoM kA AnA-jAnA cIna, brahmA, AsAma, aphagAnistAna, IrAna, turkI, grIka, jaina upadezakoM kA Agamana aphrIkA Adi pradezoM meM hotA rahatA thaa| jAvar3azAha ne vahA~ mahAvIra svAmI kA aura jAvar3azAha ko svadeza jinAlaya banavAyA bhaura Thaharane tathA AhAra-pAnI kI Thaura 2 suvidhAyeM utpanna lauTane kI AjJA kara dii| phalataH maleccha-dezoM meM jaina-upadezakoM ke Agamana ko protsAhana milA aura saMkhyA-baMdha Ane lge| eka vapa cAturmAsa meM eka jaina-upadezaka ne jo zAstrajJa aura prasiddha tattvavettA the, apane vyAkhyAna meM kahane lage ki prasiddha mahAtIrtha zatrujaya kA jaina-janatA se viccheda ho gayA hai, vahA~ pizuna aura mAMsAhArI logoM kA prAbalya hai, mandiroM kI ghora AzAtanAyeM ho rahI haiM, jAvar3azAha nAma ke eka zreSThi se aba nikaTabhaviSya meM hI usakA uddhAra hogaa| zrotAgaNoM meM jAvar3azAha bhI baiThA thaa| jAvar3azAha ne yaha sunakara prazna kiyA ki vaha jAvar3azAha kauna hai, jisake hAtha se aisA mahAn puNya kA kArya hogaa| unhoMne jAvar3azAha ke lakSaNa dekhakara kahA ki vaha jAvar3azAha aura koI nahIM, tuma svayaM hI ho / samaya A rahA hai ki maleccha-samrAT tumhAre para itanA prasanna hogA ki jaba tuma usase svadeza lauTane kI apanI icchA prakaTa karoge vaha tumako parivAra, dhana, jana ke sAtha meM lauTane kI saharSa AjJA de degaa| usa hI cAturmAsa meM maleccha samrAT kI adhyakSatA meM rAjyaprAMgaNa meM aneka malloM meM bala-pratiyogitA huii| unameM maleccha samrATa kA malla sarvajayI huaa| samrATa kA malla harSa aura Ananda ke sAtha jayadhvani kara rahA thaa| jAvar3azAha usakA yaha garva sahana nahIM kara skaa| vaha apane Asana se uThA aura samrATa ke samakSa Akara vijayI malla se dvaMdvayuddha karane kI AjJA maaNgii| samrATa ne turanta AjJA pradAna kara dii| darzakagaNa samrATa ke balazAlI aura sarvajayI malla ke sammukha jAvar3azAha ko bar3hatA dekhakara Azcarya karane lge| thor3e hI samaya meM donoM meM ulaTApalaTI hone lagI, anta meM jAvar3azAha ne eka aisA dAva khelA ki samrATa kA malla cAroM-khAne-citta jA giraa| jAvar3azAha ko vijayI huA dekha kara darzakagaNa, svayaM samrATa aura usake sAmanta Adi atyanta hI Azcaryacakita raha gaye / samrATa ne ati prasanna hokara jAvar3azAha se koI varadAna mAMgane kA Agraha kiyA / jaina-upadezaka ke ve zabda Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ] :: prAgvATa-itihAsa :: [prathama ki samrATa prasanna hokara tumako svadeza lauTane kI AjJA de degA jAvar3azAha ko smaraNa to the hii| jAvar3azAha ne sundara avasara dekhakara samrATa se nivedana kiyA ki vaha apane parivAra aura dhana, jana sahita svadeza lauTane kI AjJA cAhatA hai / jAvar3azAha kI isa prArthanA ko samrATa ne saharSa svIkAra kiyA aura jaba icchA ho, jAne kI AjJA pradAna kara dii| ___maleccha-samrATa se yogya sahAyatA lekara jAvar3azAha apane parivAra, dhana, jana sahita zubha muhUrta meM prayANa karake svadeza ko claa| mArga meM vaha takSazilAnagarI ke rAjA jaganmalla ke yahA~ ThaharA / rAjA jaganmalla nAvaDazAha kA svadeza ko jAvar3azAha ko zatrujaya ke uddhAra ke nimitta jAte hue zravaNa kara atyanta hI prasanna lauTanA huA aura dharma-cakra ke Age pragaTa huA do puNDarIkajI vAlA zrI AdinAtha-biMba zatrujayamahAtIrtha para sthApita karane ke liye jAvar3azAha ko arpita kiyA / jAvar3azAha ne snAna Adi karake zarIra zuddhi kI aura prabhu kA pUjana atizaya bhAvabhaktipUrvaka kiyA aura biMba ko lekara saurASTra-maNDala kI ora calA / mArga meM koI vidha | utpanna nahIM hove, isalie usane ekAzana-vrata kA tapa prArambha kiyA aura aneka vighna-bAdhAoM ko jItatA huA vaha saurASTra-maNDala meM phuNcaa| ___ mArga meM jaba grAma, nagara, puroM ke dharma-premI janoM ne sunA ki jAvar3azAha zatrujayamahAtIrtha kA uddhAra karane ke liye jA rahA hai, unhoMne aneka prakAra kI amUlya bheTe lA lA kara bhagavAn AdinAtha-biMba ke Age rakkhIM aura ananta dravya tIrtha ke Upara uddhAra meM vyaya karane ke nimitta bheMTa kiyaa| isa prakAra jAvar3azAha grAma 2 meM nagaranagara meM Adara-satkAra pAtA huA aura ananta bheMTe letA huA apanI rAjadhAnI madhumatI phuNcaa| madhumatI ke pragaNA kI janatA ne jaba yaha sunA ki usakA svAmI ananta Rddhi aura dravya ke sAtha svasthAna ko lauTa rahA hai aura zatrujyamahAtIrtha kA uddhAra usake hAtha se hogA, vaha phUlI nahIM samAyI aura apane svAmI kA svAgata karane ke liye bahuta dhUma-dhAma se Age AI / atyanta dhUma-dhAma, saja-dhaja ke sAtha janatA ne jAvar3azAha kA nagara meM praveza krvaayaa| jAvar3azAha ne apane viyoga meM duHkhI apanI pyArI janatA ke darzana karake apane bhAgya kI sarAhanA kii| jAvaDazAha ne pUrva jo jahAja kariyANA-sAmagrI se bhara kara videzoM meM mahAcIna, cIna tathA bhoTa dezoM meM samudra-mArga se bheje the, ve bhI vikrI karake amUlya nidhi lekara ThIka isa samaya meM lauTa Aye / yaha sunakara jAvar3azAha ko atyanta harSa huA aura zatruJjayajIrNoddhAra-kArya meM vyaya karane ke liye aba usake pAsa bahuta dravya ho gyaa| samasta saurASTra, gujarAta, kaccha, rAjasthAna, mAlavA, madhyapradeza, viMdhyapradeza, saMyuktaprAnta, utkala, baMgAla aura dakSiNa bhArata kI jaina-janatA ko jyoMhI yaha zubha samAcAra pahuMce ki madhumatI kA svAmI jAvar3azAha malecchadeza se lauTa AyA hai aura zatrujaya kA uddhAra karegA atyanta hI prasanna huii| saMgha-prayANa ke zubha divasa ke pahile 2 ananta jaina aura ajaina janatA madhumatI meM ekatrita ho gii| jAvar3azAha ne Agata saMghoM kI ati abhyarthanA kI aura zubha muhUrta meM mahAtIrtha kA uddhAra karane ke hetu vajrasvAmI jaise samartha prAcArya kI tattvAvadhAnatA meM prayANa kiyaa| zatruJjaya-mahAtIrtha para isa samaya kapardi nAmaka asura kA adhikAra thA / vaha aura usake dala vAle tIrtha para rahate the| samasta tIrtha mAMsa aura madirA se lipa-puta gayA thaa| prabhudarzana to dUra rahe, nitya pUjana bhI bandha ho Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara] :: zatruJjayoddhAraka cazmAIza zreSTha saM0 jAvar3azAha :: [2 gayA thA / zatruMjayatIrtha ke Asa-pAsa ke pradeza para bhI isa kaparda asura kA adhikAra thA / isake atyAcAroM se ghabarA kara janatA apane ghara-dvAra chor3akara dUra 2 bhAga gaI thii| zatruMjayatIrtha ke mArga hI banda ho gaye the / isa prakAra tIrtha kA uccheda lagabhaga 50 varSa paryanta rahA / janatA ko yaha sahana to nahIM ho rahA thA, parantu atyAcArI narabhakSaka asuroM ke Aye usakA koI kza nahIM calatA thA / jaba kapardi asura ne sunA ki jAvar3azAha ananta sainya ke sAtha zatruMjayamahAtIrtha kA uddhAra karane ke liye calA A rahA hai, atyanta krodhAtura huA aura usane mArga meM aneka vighna utpanna karane prArambha kara diye; parantu jAvar3azAha jaise dharmiSTha ke mana ko kauna DigA sakatA thA ? vaha saba bAdhAoM ko jhelatA huA, pAra karatA huA Age bar3hatA hI gayA / vajrasvAmI ananta jJAna aura pUrvabhavoM ke jJAtA the / inakI sahAya pAkara jAvar3azAha nirvighna zatruMjayatIrtha kI talahaTTI meM phuNcaa| zubha muhUrta meM saMgha ne tIrthaparvata para bar3hanA prArambha kiyA, yadyapi asuroM ne aneka vighna DAle, vikarAla rUpa banA banA kara logoM ko DarAyA, lekina chala-mantra saphala nahIM huA aura zubha pala meM AdinAthamandira meM jAbar3a'zAha, vajrasvAmI aura saMgha ne jAkara prabhu ke darzana kiye / tIrtha chor3akara asura saba bhAga gaye / jAvar3azAha ne sarva 'vighnoM ko antaprAyaH huA dekhakara tIrtha ko kaI bAra dhupavAyA aura samasta parvata mAMsa-madirA se jo lipa-puta gayA thA tathA haDDiyoM se Dha~ka cukA thA, usako sApha karavAyA / mandiroM kA jIrNoddhAra prAraMbha karavAyA aura zubha muhUrta meM navaprabhu AdinAtha ke biMba kI sthApanA kI / zatruMjayamahAtIrtha kA yaha terahavA~ uddhAra thA, jo vi0 saM0 108 meM pUrNa huA / mandira ke Upara donoM pati aura patnI jaba bhakti bhAvapUrvaka dhvajA pharkA rahe the, usI samaya una donoM kI divya AtmAyeM nazvara paMcabhUta zarIroM ko chor3a kara devaloka ko sidhAra gii| jaba adhika samaya ho gayA aura jAvar3azAha aura suzIlA donoM nIce nahIM utare to logoM ko zaMkA huI ki kyA huaa| jaba Upara jAkara dekhA kA svargagamana to donoM hAtha jor3e khar3e haiM aura dehoM meM prANa nahIM haiN| jAjanAga ko yaha jAna kara atyanta zoka huA, parantu samartha vajrasvAmI ne usako dharmopadeza dekara isa prakAra deha tyAga karane ke zubhayoga ko samajhAyA / jIrNoddhAra kA zeSa rahA kArya jAjanAga ne pUrNa karavAyA thA / bhArata-bhUmi para jaba taka zatruMjayamahAtIrtha aura usakA ujjvala gaurava sthApita rahegA, zatruMjayatIrtha terahaveM uddhAraka zre0 jAvar3azAha aura usakI dharmAtmA patnI suzIlA kI gAthA ghara ghara gAI jAtI rahegI / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26] :: prAgvATa - itihAsa :: siMhAvalokana vikrama saMvat pUrva pA~cavIM zatAbdI se vikrama saMvat AThavIM zatAbdI paryanta jainavarga kI vibhinna sthitiyA~ aura unakA siMhAvalokana [ prathama dharma-krAMti hiMsAvAda ke virodha meM bhagavAn mahAvIra aura gautamabuddha ne ahiMsAtmaka paddhati para prabala Andolana khar3A kiyA / bhArata meM varSoM se jamI varNAzramapaddhati kI jar3a hila gaI aura brAhmaNa, kSatriya, vaizya evaM zUdroM meM se kaI eka navIna jJAtiyA~ aura dala bana gaye / mahAvIra ne zrIcaturvidhasaMgha kI sthApanA kI aura gautamabuddha ne bauddha samAja kI / yaha krAMti vikrama saMvat ke AraMbha taka apane pUre vega se calatI rahI hai / isase yaha huA ki bhArata kI zrAryajJAti veda, bauddha aura jaina ina tInoM vargoM meM vizuddhataH vibhakta ho gii| varNoM meM jahA~ veda athavA jainamata kA pAlana vyaktigata rahatA AyA thA, aba kulaparaMparAgata ho gayA / kucha zatAbdiyoM taka to kisI bhI dharma kA pAlana kisI bhI varNa, varga athavA jJAti kA kula athavA vyakti karatA rahA thA, parantu pIche se yaha paddhati badala dI gii| jainAcAryoM ne evaM bauddha bhikSukoM ne anya matoM se AnevAle kuloM evaM vyaktiyoM ko dIkSA denA prAraMbha kiyA aura una kuloM ko apane kula ke anya parivAroM se, jinhoMne dharma nahIM badalA sAmAjika evaM dhArmika sambandhoM kA vicchedaprAyaH karanA pdd'aa| bauddhamata apanI naitika kamajoriyoM ke kAraNa adhika varSoM taka Tika nahIM skaa| jaina aura veda ina donoM matoM meM saMgharSa teja-zithila prAyaH banA hI rhaa| zrImAla, prAgvATa, osavAla, agravAla, khaNDelavAla, citaur3A, mAhezvarI Adi aneka vaizyajJAtiyoM kA janma huaa| bAhara se AyI huI zakAdi jJAtiyoM ke kAraNa kSatriyoM meM bhI kaI eka navIna jJAtiyoM kA udbhavana huA / brAhmaNavarga meM bhI kaI eka navIna gotroM, jJAtiyoM kI sthApanA huI aura phira unameM bhI uttama, madhyama jaisI zreNiyA~ sthApita huIM / zUdravarNa bhI isa prabhAva se vimukta nahIM rahA / kAlAntara meM jA kara yaha ho gayA ki uttama varNa, varga athavA jJAti kA koI parivAra apane se nIce ke varNa, varga athavA jJA meM usakA dharma svIkAra karake saMmilita ho sakatA thA, parantu nIce kA apane se U~cI sthitivAle varNa, varga athavA jJAta meM usakA dharma svIkAra karane para bhI saMmilita nahIM ho sakatA thA / zrAvakavarga kI utpatti brAhmaNa evaM kSatriya, vaizya kuloM se huI hai, jo kula adhikatara vedamatAnuyAyI the / jainadharma svIkAra karane para isa varga meM AnevAle kuloM ko zrAvakatrata svIkAra karanA par3A / jahA~ ye kula pradhAnataH kRSi karate the, gaupAlana karate aura hara prakAra kA vyApAra karate the, vahA~ jaina dhArmika jIvana a refer pApavAle karmoM ke karane se bacanA inake liye pramukha karttavya rahA / ye adhikatara vyApAra hI karane lage aura vaha bhI aisI vastuoM kA ki jinake utpAdana meM, saMgraha meM, jinakI prApti, kraya aura vikraya meM tathA adhika samaya taka saMcita rakhane meM kama se kama pApa lagatA ho / ye bar3e hI dayAlu, paropakArI, Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa :: siMhAvalokana:: [ 27 dRr3hapratijJa hote the / kAla-duSkAla meM nirdhana, garIba, kAlapIr3ita janoM kI sarvasva dekara anna-dhana se sahAyatA karate the| kisI kI AtmA ko tanika-mAtra bhI kaSTa pahuMcAnA ye pApa samajhate the / saMsAra ke sarva jIvoM para inakI dayAdRSTi rahatI thii| saba se inakI mitratA thii| kisI bhI prANI se inakI zatrutA nahIM rahatI thii| dharma ke nAma para evaM prANIhitArtha apane dravya kA pUrA 2 sadupayoga karanA inakA ekamAtra lakSya rahatA thaa| bar3e 2 zrImanta apane jIvanakAla meM bar3e 2 tIrthoM kI vizAla saMgha ke sAtha meM tIrthayAtrAyeM karate the, mArga meM par3ate jinAlayoM kA jIrNoddhAra karavAte calate the aura isa hI prakAra aneka bhAMti se apane sadharmI bandhuoM kI kaI eka avasaroM para lakSoM, karor3oM rupayoM kA vyaya karake sevA-bhakti karate the| dhana-saMcaya karanA inakA kartavya rahatA thA, parantu apane liye vaha nahIM hotA thaa| dhana kA saMcaya ye nyAyamArga se karate the aura dharma ke kSetroM meM, dIna-duHkhiyoM kI sevAoM meM usakA pUrA 2 vyaya karate the| Aja bhAratavarSa meM jitane ati prasiddha jainatIrtha haiM, ye usa samaya meM apanI siddhasthiti ke liye atyadhika prasiddha the aura ina para inakI zobhAvRddhi ke liye nahIM, varan apanI zraddhA aura bhakti se loga vipula dravya kA vyaya karate the| adhikAMza puruSa aura strI caturthAzrama meM sAdhuvrata aMgIkAra karanA pasanda karate the| jaba koI parivAra bhAgavatI dIkSA grahaNa karatA thA, vaha apane bhavana kA dvAra khulA chor3a kara nikala jAtA thaa| usakI jitanI bhI sampatti lakSoMkoTiyoM kI hotI vaha dharmakSetroM meM, dIna-duHkhiyoM kI sevA meM vyaya kI jAtI thii| usa samaya meM aisI paddhati thI ki ghara kA pramukha vyakti jaba sAdhu-dIcA grahaNa karatA thA, to usake mAtA, pitA, strI, putra, putravadhuyeM bhI prAyaH dIkSA le liyA karatI thiiN| jaisA zrAja prAgvATa, prosavAla, zrImAlavarma jainasamAja meM apanA alaga svatantra astitva rakhatA hai, vaisA usa samaya meM nahIM thaa| jainasamAja eka varga thaa| saba the jaina aura eka / paraspara bhojana-kanyA vyavahAra saralatA sAmAjika jIvana aura se hotA thaa| pratyeka apane sadharmI bandhu kI sevA-bhakti karanA apanA parama kartavya Arthika sthiti mAnatA thA / samAja para sAdhuoM evaM AcAryoM kA pUrA prabhAva rahatA thA / samasta samAja inake hI AdezoM para calatA thaa| jainadharma svIkAra karane vAle pratyeka susaMskRta kula ko jainasamAja meM praviSTa hone kI pUrI 2 svatantratA thI aura praviSTa ho jAne para usa kula kA mAna samAja meM anya jainakuloM ke samAna hI hotA thaa| jainasamAja ko chor3akara jAne vAle kula ke sAtha meM bhI samAja kI ora se koI virodha khar3A nahIM kiyA jAtA thA / rAjasabhAoM evaM nagaroM meM jainiyoM kA bar3A mAna thA aura ve zreSThi samajhe jAte the| adhikAMza jaina bar3e hI zrImanta aura dhanADhya hote the| ye itane bar3e dhanI hote the ki bar3e 2 samrATa taka inakI samRddhatA evaM vaibhava kI barAbarI nahIM kara sakate the| svarNamudrAoM para inakI gaNanA hotI thI--aise aneka udAharaNa prAcIna jainagranthoM meM milate haiM / bhAratavarSa kA sampUrNa vyApAra inake hI karoM meM saMcAlita rahatA thaa| bhArata ke bAhara bhI ye dUra dezoM meM jA-jAkara jahAjoM dvArA vyApAra karate the| inakI vyApArakuzalatA ke kAraNa bhArata usa samaya itanA samRddha ho gayA thA ki vaha svarNa kI cir3iyA kahalAtA thA / dharma ke nAma para tIrthoM meM, mandiroM meM evaM parva aura tyauhAroM para tathA tIrthasaMghayAtrAdi jaise saMghabhakti ke kAryoM meM pratyeka jaina apanI zakti ke anusAra khUba dravya kA vyaya karatA thaa| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ vikrama saMvat // OM // prAgvATa - itihAsa dvitIya khaNDa navAga zatAbdI se vikrama saMvat terahavIM zatAbdI paryanta / ] Page #165 -------------------------------------------------------------------------- Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgvATa-itihAsa dvitIya khaMDa vartamAna jainakuloM kI utpatti zrAvakavarga meM vRddhi ke sthAna meM ghaTatI zrAvakasamAja meM jo vRddhi hokara, usakI gaNanA karor3oM puruSoM taka pahuMcI thI, aneka mahAn jainAcAryoM ke athaka parizrama kA vaha suphala thaa| parantu kramabaddha vivaraNa nahIM milane ke kAraNa zrAvakasamAja kI vRddhi kA itihAsa Aja taka nahIM likhA jA skaa| guptavaMza ke rAjya kI sthApanA taka jainadharma kA prabhAva aura prasAra drutagati se bar3hatA rahA thA / guptavaMza ke rAjA vaiSNavamatAnuyAyI the| unake samaya meM phira se brAhmaNadharma jAgrata huA aura azvamedhayajJoM kA punarArambha humA / parantu itanA avazya hai ki guptavaMza ke samrATa anya dharmoM ke prati bhI udAra aura dayAlu rahe the| phira bhI jainadharma kI prasAra-gati meM dhImApana avazya A gayA thA / guptakAla se hI jainAcAryoM kA vihAra madhyabhArata, mAlavA, rAjasthAna aura gujarAta taka hI sImita raha gayA thA / inase pahile ke jainAcAryoM kA vihAra udhara uttara-pazcima meM paMjAba, gaMdhAra, kaMdhAra, takSazilA taka aura pUrva meM vihAra, baMgAla, kaliMga taka hotA thA aura usI kA yaha pariNAma thA ki jainadharma ke mAnane vAloM kI saMkhyA kaI koTi ho gaI thii| jaba se jainAcAryoM ne lambA vihAra karanA banda kiyA aura mAlavA, rAjasthAna, madhyamArata, gujarAta meM hI bhramaNa karake apanI Ayu vyatIta karanA prArambha kiyA, jainadharma ke mAnane vAloM kI saMkhyA Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] :: prAgvATa - itihAsa :: [ prathama bhI dinoM-dina vaTane lagI aura navIna jaina banane baMda-se ho gaye / vikrama kI sAtavIM aura AThavIM zatAbdI meM jaina saMkhyA meM 6 aura 7 koTi ke bIca meM raha gaye the / ukta pradezoM meM jainAcAryoM kA vihAra baMda par3a jAne ke kAraNa aura vedamata ke punarjAgaraNa ke kAraNa unameM se kaI athavA aneka vaiSNavadharmI bana gaye hoM / vaiSNavadharma kA pracAra vikrama kI AThavIM zatAbdI meM zaMkarAcArya ke samaya se hI drutagati se samasta bhArata meM punaH prabala vega se bar3hane lagA thA / jainAcAyya ko svabhAvataH jainasamAja kI nirantara ghaTatI huI saMkhyA para cintA honI Avazyaka thI / sambhava hai usI ke phalasvarUpa vikrama kI AThavIM, nauvIM zatAbdI meM jainAcAryoM ne navInataH zrajainakuloM ko jaina banAne kA durdhara kArya prArambha kiyA / yaha nizcita hai ki aba unakA yaha kArya pramukhataH rAjasthAna, mAlavA taka sImita rahA thA aura ye pradeza hI vikrama kI pA~cavIM-baTTI zatAbdiyoM se unake pramukhataH vihAra kSetra bhI the / vartamAn jainasamAja bahuta aMsoM meM pazcAt kI zatAbdiyoM meM jainadharma svIkAra karane vAle kuloM kI hI santAna haiN| vartamAn jainasamAja athavA jainajJAti kI sthApanA para vicAra aura kulaguru-saMsthAyeM vartamAn jainasamAja kA adhikAMza bhAga paMjAba, rAjasthAna, mAlavA, gujarAta, saurASTra (kAThiyAvAr3a) saMyuktaprAnta, madhyabhArata, barAra, khAnadeza meM hI adhikatara vasatA hai aura jainetara vaiSNava vaizyasamAja uttarI bhArata meM paMjAba se barAra, khAnadeza aura siMdha se gaMgA-yamunA ke pradezoM meM sarvatra basatA hai / jainakuloM kA varNana athavA itihAsa kulaguruoM ne aura vaiSNava vaizyakuloM kA varNana athavA itihAsa bhaTTa, brAhmaNoM, cAraNoM ne likhA hai aura abhI taka ye loga apane 2 zrAvakakula athavA yajamAnakuloM kA varNana paramparA se likhate hI Arahe haiN| jainakulaguruoM ke pAsa meM jo jaina zrAvakakuloM kI khyAteM haiM, unameM aisI abhI taka koI bhI vizvasanIya khyAta bAhara nahIM AI, jo kisI vartamAn jainakula kI utpatti vi0 saM0 kI AThavIM zatAbdI se pUrva siddha karatI ho / Aja taka prakAzita huye agaNita jainapratimA - lekhoM, prazastiyoM, tAmrapatroM para se bhI yahI mAnA jA sakatA hai ki vartamAn jainasamAja ke kuloM kI utpatti vikrama kI AThavIM nauvIM zatAbdI meM tathA pazcAt kI hI hai| yaha bhI khyAtoM se siddha hai| ki vartamAna jainakuloM kI utpatti adhikAMzataH rAjasthAna aura mAlavA meM huI hai / anya prAntoM meM kAlAntara meM ve jAkara base haiM / ina jainakuloM ke kulaguruyoM kI pauSadhazAlAyeM bhI adhikAMzataH rAjasthAna aura mAlavA meM hI rahI haiM aura Aja bhI vahIM haiM / anya prAntoM meM pauSadhazAlAyeM kahIM-kahIM haiM / jainakula jaba kisI paristhitivaza anya prAnta meM jAkara basA, usake kulaguru usake sAtha meM jAkara vahAM nahIM base the / isa prakAra janma-sthAna ko chor3a kara anya * prAnta meM jAkara basane vAle jainakuloM kA unake kulaguru se jaba se sambandha-viccheda huA, taba se unake kuloM kA varNana athavA itihAsa kA likhA jAnA bhI banda ho gayA / yataH atirikta rAjasthAna aura mAlavA meM basane bAle jainakuloM kA aura nahIM chor3akara jAne vAle jainakuloM kA varNana athavA itihAsa unake kulaguru barAbara likhate Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: vartamAna jainakuloM kI utpatti :: [ 33 rahe haiN| tabhI rAjasthAna aura mAlavA meM vartamAna jainakuloM ke gotra, nakha aura aTakoM kI vidyamAnatA hai aura yahA~ se chor3akara jAne vAle kuloM ke logoM ke vaMzaja dhIre 2 apane gotra, nakha aura aTaka bhUlate gaye aura aba unakA 1. gotra, nakha athavA aTaka jaisA kucha bhI nahIM raha gayA hai| ve sIdhe osavAla, prAgvATa aura zrImAla haiN| gujarAta meM jitane jaina kula haiM, unake gotroM kA koI patA nahIM laga sakatA hai aura nahIM unako jJAta hai ki unake pUrvaja kisa gotra ke the| ukta avalokana para se to yaha kahanA par3atA hai ki adhikAMzataH vartamAn jainakuloM kI utpatti vi0 saMvat kI AThavIM zatAbdI meM aura tatpazcAt hI huI hai / 1 isase yaha mata sthira nahIM ho jAtA ki jainakuloM kI sthApanA vi0 saMvat kI AThavIM zatAbdI se pUrva huI hI nahIM thI / bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke 57 (52) varSa pazcAt hI svayaMprabhari ne zrImAla -zrAvakakuloM kI, prAgvATa - zrAvakakuloM kI aura ratnaprabhasUri ne 70 varSa pazcAt hI osavAlazrAvakavarga ke kuloM kI utpattiyA~ kIM aura anya kaI zrAcAryoM ne bhinna 2 samayoM meM ajainakuloM ko jaina banAkara ukta ..jainakuloM meM sammilita kiye athavA agravAla, khaNDelavAla, bagheravAla, citravAla jaise phira svatantra jainavargoM kI utpattiyA~ kIM / vartamAn jainasamAja kI sthApanA kaba se mAnI jAnI cAhiye isa para nIce likhI paMktiyoM para vicAra karake usakA nirNaya karanA ThIka rahegA / * prathama prayAsa - bhagavAn mahAvIra ke saMgha meM jo zrAvaka sammilita huye the, unhoMne adhikAMzatayA vyaktigata rUpa se jainadharma svIkAra kiyA thaa| unake kuloM aura unakI bhaviSya meM Ane vAlI santAnoM ke liye jainadharma kA pAlana kuladharma ke rUpa meM anivArya nahIM banA thA / yaha prathama prayAsa thA, jisameM zrAvakadala kI utpatti huI / dUsarA prayAsa - svayaMprabhasUri, ratnaprabhasUri aura anya jaina AcAryoM ne ajainakuloM ko jainakula banAne kA dUsarA prayAsa kiyaa| jainasamAja kI sthApanA kA zubha muhUrta sacce artha meM taba se huA / ukta prathama prayAsa isakI bhUmikA kahI jA sakatI hai / GUP A * *.. tIsarA prayAsa - samrAT saMprati aura khAravela ke samaya meM jainadharma ke mAnane vAloM kI saMkhyA bar3hAkara bIsa koTi2 paryanta pahu~cAne kA tIsarA prayAsa huA / zaMkarAcArya ke samakAlIna zrI bappamaTTisUri ke samaya meM athavA vikrama kI nauvIM zatAbdI meM jainoM kI saMkhyA sAta aura cha koTi ke bIca meM raha gaI thii| zrImad hemacandrAcArya ke samaya meM arthAt terahavIM zatAbdI meM jaina- gaNanA lagabhaga pA~ca koTi thI / Aja ghaTate ghaTate gyAraha aura bAraha lAkha ke lagabhaga raha gaI hai / ukta aMkanoM' se yaha siddha hai ki jaina bane aura jaba bar3he, saMkhyA bar3hI ; jaba jaina ajaina banane lage yA bane, saMkhyA ghttii| taba yaha bhI bahuta sambhava hai ki svayaMprabhasUri Adi anya AcAryoM dvArA jaina banAye gaye kula aura 1- muni zrI jinavijayajI aura agaracandrajI nAhaTA Adi prasiddha itihAsa - vettA bhI vartamAn jainasamAja ke antargata jainakuloM kI utpatti vikrama kI AThavIM zatAbdI se pUrva kI honA svIkAra nahIM karate haiM / 2 - jainakuloM meM pratiSThita hue strI-puruSoM kI aura cAroM varNoM ke jainadharma mAnane vAle strI-puruSoM kI milAkara bIsa koTi saMkhyA thI aisA samajhanA adhika saMgata hai / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4] :: prAbAda-itihAsa : [ prathama varga bhI punaH viSama paristhitiyoM ke vaza jainadharma chor3akara anya dharmI bana gaye hoN| aisA hI huA thA, taba hI to punaH 2 ajaina kuloM ko jaina banAne kA prayAsa karanA par3A aura vikrama kI AThavIM zatAbdI meM vaha drutavega se rAjasthAna meM, mAlavA meM huaa| usa hI prayAsa kA suphala vartamAn jainasamAja kahA jA sakatA hai / anyathA agara aisA nahIM hotA to jahA~ eka bAra jaina strI-puruSoM kI saMkhyA bIsa koTi bana jAya, vahA~ phira ghaTane kA aura vaha mI isa drutagati se -- phira anya kAraNa kyA ho sakatA hai / ataH amara pA~cavIM zatAbdI se athavA sAtavIM, AThavIM zatAbdI se pUrva jaina bane huye kuloM kI Aja vidyamAnatA nahIM najara AtI hai, athavA agara kucha hai bhI to bhI vaha vizvasanIya rUpa se nahIM mAnI jAtI hai to koI Azcarya kI bAta nahIM hai; jaba ki vartamAna meM jo jainasamAja hai, usake adhikAMza kuloM' kI jainadharma svIkAra karane kI tithi vikrama saMvat kI AThavIM athavA isase pUrva kI nahIM milatI hai / AThavIM zatAbdI meM naye jainakuloM kI mAlavA aura rAjasthAna meM jo utpattiyA~ kI gaI -- yaha navIna prayAsa huA / vartamAn jainakuloM kI utpatti kA itihAsa yahIM se prArambha huA samajhanA cAhie ukta paMktiyoM kA yahI niSkarSa hai ki vartamAn jainasamAja kI sarva jJAtiyA~ vikrama saMvat kI AThavIM nauvIM zatAbdI meM aura unake bhI pazcAt utpanna huI haiM aura unakA utpattisthAna mAlavA aura rAjasthAna hI adhikataH hai / yaha bAta vaiSNavamatAvalaMbI anya vaizyajJAtiyoM kI utpatti ke viSaya meM bhI mAnI jA sakatI hai ki unakA dharma svIkAra karake vaiSNavadharmI banakara jainetara vaizya bananA vikrama kI AThavIM zatAbdI meM utpanna zaMkarAcArya ke jaina aura bauddhamata kA prabala virodha karane kA tathA bAda meM rAmAnujAcArya aura vallabhAcArya ke upadezoM kA pariyAma hai arthAt vaiSNava vaizyajJAtiyA~ bhI vikrama kI AThavIM nauvIM zatAbdI meM aura pazcAt hI banI haiN| I0 san kI AThavIM zatAbdI meM zrI haribhadrasUri dvArA aneka jaina kuloM ko jaina banAkara prAgvA zrAvakavarga meM sammilita karanA / 1 I0 san kI AThavIM zatAbdI meM haribhadrasUri eka mahAn paMDita evaM tejasvI jainAcArya ho gaye haiM / ye gRhasthAvasthA meM brAhmaNakulIna the aura citrakUTa (cittaur3agar3ha) ke rahane vAle the / inhoMne jaina sAdhupana kI dIkSA lekara jainAgamoM kA gambhIra adhyayana kiyA thA / apane samaya ke mahAn paNDita the / inhoMne 1444 grantha likhe the--aisA aneka granthoM' meM likhA milatA hai inake samaya meM hindUdharma ke mAnane vAle samrAToM kA prabhAva ghaTanA / * kamalakumAra zAstrI kA 'paravAroM kI utpatti kA vicitra itihAsa' zIrSaka se 'jainamitra' varSa 41, aMka 4, pRSTha 63 para sacamuca vicitra hI lekha chapA huA thaa| jisa para paravArasamAja meM bhArI kSobha utpanna ho gayA thA aura ukta lekha kA aneka paravAra -paMDitoM ne aneka lekha likhakara ghora khaNDana aura virodha kiyA thaa| zrI nAthUrAmajI 'premI' prasiddha sAhityamahArathI kA anta meM 22 pRSThoM kA lambA aura bhramanivAraka lekha 'paravArajJAti ke itihAsa para kucha prakAza' zIrSaka se paravArabandhu: varSa 3-4 apraila maI san 1640 pR0 25 para prakAzita huA / ukta lekha meM pR0 31 para 'vaizyoM kI karIba 2 sabhI jJAtiyA~ rAjasthAna se hI nikalI haiM', pR0 38 para 'vartamAn jJAtiyA~ nauvI - dasavIM zatAbdI meM paidA huI honA cAhiye' yAdi likhA hai / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: vartamAna jainakuloM kI utpatti : prArambha ho gayA thA aura phalataH bAmaNa-dharma kA pracAra bhI punaH zithila par3ane laga gayA thaa| inhoMne mAlavA aura mevAr3a meM aneka ucca evaM susaMskRta ajainakuloM ko zrAvakadharma kI dIkSA dekara jaina banAye the aura unako prAgvATavarga meM sammilita kiyA thaa| zrI zaMkhezvaramacchIya prAcArya udayaprabhasUri dvArA vikrama saMvat 765 meM zrI bhinnamAlapura meM ATha brAhmaNa-kuloM ko jaina banAkara prAgvATazrAvakavarga meM unakA saMmilita krnaa| minamAla ke rAjyasiMhAsana para vi0 saM0 716 meM jayaMta nAmaka rAjA virAjamAna huA thaa| jayaMta ke pazcAt usakA choTA bhAI jayavaMta vi0 saM0 746 meM rAjA bnaa| usane zrI zaMkhezvaragacchIya sarvadevasari ke sadupadeza se bhinnamAla meM jaina rAjA bhANa jaina-dharma aMgIkRta kiyA thaa| usake pazcAt usakA pautra bhANajI, jo vanA kA putra thA dvArA saMghayAtrA aura kula- vi0 saM0 764 meM rAjA bnaa| bhANa bar3A pratApI rAjA huA hai| usane gaMgA taka guruoM kI sthApanA apane rAjya kA vistAra kiyA thaa| 'samarAIccakahAnIkartA-haribhadra jaina paramparA pramANe vikrama saMvat 585 mA athavA vIra saMvat 1055 mA aTale I0 sa0 526 mA kAla pAmyA ! bhAvI jaina mAnyatA I0 sa0 nA 13 mA saikAnI zarupAta thI najare par3e cha / chatA yA tArIkha khoTI TharAvavAmA prAvI hatI, kAraNa ke I0 sa0650 mA thayelA dharmakIrtinA tAtvika vicAro thI haribhadra paricita htaa|' udyotana no 'kuvalayamAlA' nAma no prAkRtagraMtha zaka saMvat 700 nA chelle divase bheTale I0 sa0 776 nA mArca nI 21 mI tArIkhe puro pAr3avAmA zrAvyo hato / 'mA thanI prazasti mA udyotana haribhadra ne potAnA darzanazAstra nA guru tarIke jaNAve ch|' zrA upara thI ApaNe zre samaya, agara I0saM0750 ke te pachIno samaya zremanA sAkSarajIvana tarIke laI zakiye-mu0ji0vi0 -jai0 sA0sa0 kha03 aGka 3 pR0283-84. bhIlavAr3A nagara se dakSiNa meM lagabhaga 5 mIla ke antara para abhI bhI pura nAmaka choTA kasbA hai| gaurIzaMkara hIrAcandra ojhA Adi kucha vidvAn isa hI pura se prAgvATajJAti kI utpatti ke hone kA anumAna karate haiN| mere anumAna se agara 'pura' se ajainoM ko jaina banA kara prAgvATavarga meM sammilita kiyA bhI gayA ho to sambhava hai ki yaha kArya zrI haribhadrasari dvArA hI sampanna huA hogA, kyoMki ve 'pura se thor3I dUrI para sthita cittaur3agar3ha ke nivAsI the aura mAlavA, rAjasthAna aura vizeSataH mevAr3a meM unakA adhika vihAra huA thaa| haribhadrasari ne ajainoM ko I0 san kI AThavIM zatAbdI meM jaina banA kara unako prAgvATa-zrAvakavarga meM sammilita kiyA, isase eka Azaya yaha nikalatA hai ki mAlavA aura mevAr3a meM avazyameva zrImAlavarga, zrosavAlavarga kI apekSA prAgvATavarga kA adhika prabhAva thA / isase yaha aura siddha ho jAtA hai ki arbudAcala se lekara goDavAr3a (girivAr3a) taka kA pradeza pura-jile se milA huA thA aura vaha prAgvATapradeza hI kahA jAtA thA / guptavaMza ke rAjya meM samUcA rAjasthAna sammilita thaa| bahuta sambhava hai pura-jilA prAgvATa pradeza meM usa samaya meM rahA ho / medapATa (mevAr3a) ko prAgvATa pradeza bhI kahA jAtA thA, aisA kaI sthaloM para likhA milatA hai| zrI gaurIzaMkara hIrAcandra zrojhA ne nAgarI-pracAriNI patrikA ke dvitIya bhAga meM saMvat 1978 meM eka lekha likhA hai aura karanavela ke eka zilAlekha ke AdhAra para medapATa pradeza kA dUsarA nAma prAgvATapradeza honA bhI mAnA hai| ukta lekha ke eka zloka meM mevAr3a ke guhilavaMzI rAjA haMsapAla, vairIsiMha ke nAma Ate haiM aura unako prAgvATapradeza kA rAjA honA likhA hai| 'prAgvATe vanipAla-bhAlatilakaH zrIhaMsapAlo bhavattasmAd / bhUbhRtsudasuta satyasamitiH zrI vairisiNhaabhidhaaH|| zrApa rohir3A se tA0 10-1-1647 ke kArDa meM likhate haiM, 'prAgvATa' zabda kI utpatti mevAr3a ke pura zabda se hai / 'pura' se "puravAr3a' aura 'pauravAr3a' zabdoM kI utpatti huI / 'pura' zabda mevAr3a ke pura-jile kA sUcaka hai aura mevAr3a ke liye 'prAgvATa' zabda bhI likhA milatA hai|" Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ] ...:: prAgvATa-itihAsa.. [prathama ... bhANa rAjA. dRr3ha jaina-dharmI thaa| usane nAgendragacchIya zrI somaprabhAcArya ke sadupadeza se zrIzajaya, giranAratIrthoM kI zrI zaMkhezvaragacchIya kulaguru-prAcArya udayaprabhasUri kI adhinAyakatA meM bar3I hI saja-dhaja evaM vizAla saMgha ke sAtha meM yAtrA kI thI aura usameM aTThAraha koTi svarNa-mudrAoM kA vyaya kiyA thaa| jaba saMghapatipada kA tilaka karane kA muhUrta AyA, usa samaya yaha prazna uThA ki ukta donoM prAcAryoM meM se rAjA bhANa ke bhAla para saMghapati kA tilaka kauna kare / kAraNa yaha thA ki udayaprabhasUri to rAjA ke kulaguru hote the aura somaprabhasUri rAjA bhANa ke saMsArapakSa se kAkA hote the / anta meM sarvasammati se udayaprabhasUri ne saMghapati kA tilaka kiyaa| mAnA jAtA hai ki taba se hI kulaguru hone kI prathA dRr3ha ho gaI aura kulaguru AcArya apane 2 choTe bar3e saba hI zrAvakakuloM kI sUcI rakhane lage aura unakA vivaraNa likhane lge| ____kulaguruoM kI isa prakAra huI dRr3ha sthApanA se yaha huA ki tatpazcAt zrAvaka kuloM ke varNana adhikAMzataH likhe jAne lage / Aja jo kucha aura jaisA bhI sAdhAraNa zrAvakakuloM kA itihAsa milatA hai, vaha inhIM kulagurutroM kI bahiyoM meM hai, jinako 'khyAta' kahate haiM / zrAvakakuloM ke varNana likhane kI prathA kA prabhAva eka dUsarA yaha bhI kulaguruoM kI sthApanA kA par3A ki kulaguruoM kA varNana bhI unase sambandhita zrAvakoM ke varNana ke sAtha hI sAtha zrAvaka ke itihAsa para yathAprasaMga likhA jAnA anivArya huA aura dhIre 2 kulaguruoM kI bhI paTTAvaliyA~ prabhAva likhI jAne lagIM / mere anumAna se tIsarA prabhAva yaha par3A ki isa ke pazcAt hI pratimAoM para lekha jo pahile loTe 2 diye jAte the, jinameM kevala saMvata. pratimA kA nAma hI saMketamA aba se bar3e lekha diye jAne lage aura unameM pratiSThAkartA AcArya kA nAma, prAcArya kA gaccha, prAcArya kI guruparaMparA, zrAvaka kA nAma, jJAti. gotra. upAdhi. janmasthAna. zrAvaka ke pUrvajoM kA nAma, zrAvaka kA parivAra aura kisake zreyArtha, kaba, kahA~ aura kisake upadeza para vaha pratimA athavA maMdira pratiSThita huA ke dhIre 2 ullekha bar3hAye gye| .. zrI gaurIzaMkara hIrAcandra ojhA ne sirohIrAjya kA itihAsa likhate hue rAjasthAna para mauryavaMzI samrAToM se lekara vartamAn nareza ke kula taka kisa 2 vaMza ke samrAToM, rAjAoM kA rAjya rahA ke viSaya meM savistAra likhA hai| unhoMne bhinnamAla ko cInI yAtrI honasAMga ke kathana ke anusAra, jo harSavarddhana ke maraNa ke ThIka pazcAt hI bhArata meM AyA thA spaSTa zabdoM meM gUrjararAjya kI rAjadhAnI honA svIkAra kiyA hai / ve pR0 116 para likhate haiM ki vi0 saM0685 I0 san 628 meM brahmagupta ne 'sphuTa brahma-siddhAnta' likhA, usa samaya cApavaMzI (cApotkaTa) vyAghramukha nAma kA rAjA bhinnamAla (mAravAr3a) meM rAjya karatA thA / vyAghramukha ke pIche kA bhinnamAla ke cAvar3oM kA kucha bhI vRtAnta nahIM miltaa| acalagacchIya paTTAvalI ko jaba dekhate haiM to vyAghramukha nAma kA bhinnamAla meM koI rAjA hI nahIM hukA hai| yaha ho sakatA hai ki isa nAma kA mAravAr3a meM kahIM koI una dinoM meM rAjA rahA hogaa| Aja bhI kulaguruoM kI rAjasthAna, mAlavA meM aneka paupadhazAlayeM haiM, jinako pauzAla kahate haiN| ina pauSadhazAlAoM kI aisI vyavasthA hai ki eka gotra ke eka hI gaccha ke kulaguru hote haiN| eka hI gaccha ke kulaguru aneka gotroM ke zrAvakoM ke kulaguru ho sakate haiN| jisa pauSadhazAlA ke zrAvakakula dUra 2 basate haiM athavA bahu saMkhyA meM haiM, usa pauSadhazAlA kI pramukha 2 sthAnoM meM zAkhAyeM bhI sthApita haiM, jo pramukha zAkhA se sambandhita haiN| ina kulagurutroM ke pAsa meM sahasroM kuloM aura gotroM kI prAcIna khyAte haiN| varNana kI dRSTi se jinameM AThavI, nauvIM zatAbdI ke aura isase bhI pUrva ke varNana bhI upalabdha ho sakate haiN| bhArata meM jo camatkAra dikhAne kI bhAvanAyeM hara eka meM bahuta prAcInakAla se ghara jamAI huI calI A rahI haiM, unake kAraNa zrAvakoM kI khyAtoM meM ghaTanAoM ko kaI eka zithilAcArI kulaguruoM ne apane zrAvakoM ko prasanna rakhane kI bhAvanA se avazya baDhA car3hA kara sambhavataH likhA bhI hogaa| yahI kAraNa hai ki Aja ina khyAtoM ko jo zrAvakakula kA saccA itihAsa kahalAne kA adhikAra rakha sakatI haiM, zaMkA kI dRSTi se dekhI jAtI haiM aura . Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: vartamAna jainakukhoM kI utpatti :: [ 37 bhAga rAjA ke samaya meM bhinnamAla adhika samRddha aura sampanna nagara thaa| nagara meM aneka koTIza aura lakSAdhipati zreSThigaNa rahate the / inameM adhikAMza jaina aura jainadharma ke zraddhAlu the / bhAga rAjA svayaM jaina thA aura usake kulaguru prakhara paNDita tejasvI AcArya udayaprabhasUri kA pahile se hI bhinnamAla ke nagarajanoM meM paryApta prabhAva thA / tAtparya yaha hai ki bhinnamAlanagara meM bhAga rAjA ke rAjyasamaya meM jainadharma aura jainasamAja kA prabhutva thA / anukrama se vihAra karate huye zrI udayaprabhasUri vi0 saM0 765 meM bhinnamAlanagara meM padhAre aura ati pratiSThita evaM koTipati bAsaTha zrImAlabrAhmaNakuloM ko tathA tatpazcAt ATha prAgvATa - brAhmaNa kuloM ko phAlguNa zuklA dvitIyA ko pratibodha dekara jaina zrAvaka banAye / zrImAla - brAhmaNakuloM ko jaina banAkara zrImAla zrAvakavarga meM sammilita kiyA aura ATha prAgvATa brAhmaNa kuloM ko jaina banAkara prAgvATa - zrAvakavarga meM sammilita kiyA, jinake mUla puruSoM ke nAma aura gotra isa prakAra haiM: samadhara aura usake putra nAnA aura anya sAta pratiSThita brAhmaNakuloM kA prAgvATa zrAvaka bananA. 1 kAzyapagotrIya zreSTha narasiMha mAdhava 2 puSpAyana 3 Agneya 4 vacchasa 5 pArAyaNa gotrIya zreSTha nAnA 6 kAri nAgar3a 7 vaizyaka rAmamalla 19 8 mAra 19 "" anu ukta ATha kulo' ke jaina banane aura prAgvATa - zrAvakavarga meM sammilita hone kI ghaTanA ko aMcalagacchIya paTTAvalI meM isa prakAra likhA hai: 17 17 " " jUnA " mANika "" 17 27 "" bhinnamAla meM zrImAlabrAhmalajJAtIya pArAyaNa (pApaca) motrIya pA~ca koTi svarNa mudrAoM kA svAmI samadhara zreSThi rahatA thA / usake nAnA nAma kA putra thA / nAnA kA putra kurajI thA / kurajI para sikotarIdevI kA prakopa thA, ataH vaha sadA bImAra rahatA thaa| vaha dhIre dhIre 2 itanA kRza aura rugNa ho gayA thA ki usakI mRtyu saMnikaTa-sI A gaI thii| ThIka inhIM dinoM meM zrI zaMkhezvaragacchIya AcArya udayaprabhasUri kA bhinnamAla meM padArpaNa huA / nAnA zreSTha ukta AcArya kI prasiddhi ko zravaNa karake unake pAsa meM gayA aura vaMdanA karake usane apane duHkha ko inameM likhe varNanoM meM bahuta kama loga vizvAsa karate haiM / phira bhI itanA to avazya hai ki una khyAtoM meM jo bhI likhA hai, vaha nyUnAdhika ghaTanA rUpa se ghaTA hai / bhANarAjA kA varNana, usakI saMghayAtrA, kulaguruoM kI sthApanA aura usake kAraNa tathA zrAvakakula ke itihAsa ke likhane kI prathA kA prArambha honA Adi alaga paTTAvalI se upalabdha hai / aJcalagaccha-paTTAvalI ko vidhipakSagacchIya 'mahoTI paTTAvalI' bhI kahA jAtA hai| yaha chaH bhAgoM meM pUrNa huI haiM / 1 - ukta paTTAvalI kA likhanA zrI skaMdilAcArya ke ziSya zrI himavaMtAcArya ne prArambha kiyA thaa| unhoMne vi0 saM0 202 taka apane ukta guru ke nirvANa taka kA varNana likhA hai| yaha prathama bhAga kahalAtA hai| 2 - vi0 saM0 202 se 1438 taka kA varNana dvitIya bhAga kahalAtA hai, jisako saMskRta meM merutuMgasUri ne likhA hai / ye AcArya bar3e vidvAn the / inhoMne 'bAlabodha-vyAkaraNa, zatakabhASya, bhAvakarma prakriyA, jainameghadUta kAvya, namutthoM kI TIkA, suzrAddhakathA, upadezamAlA kI TIkAdi aneka prasiddha graMtha likhe haiM / 3 - vi0 saM0 1438 se vi0 saM0 1617 meM hue dharmamUrttisUri ne guNanidhAnasUri taka varNana likhA hai / yaha tRtIya bhAga hai| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ] :: prAgvATa - itihAsa :: [ prathama AcAryazrI se nivedana kiyA / AcArya ne kahA ki agara tuma saparivAra zrAvakadharma ko aMgIkRta karo aura kurajI ko hamako ziSya rUpa se arpita karo to tumhArA putra svastha aura ciraMjIva bana sakatA hai| nAnA ne AcAryazrI ke kathana ko mAnakara jainadharma svIkAra kiyA aura kurajI ko svastha hone para dIkSA dene kA vacana diyA / AcAryazrI ne maMtrabala se sikotarIdevI ko kurajI ke zarIra se bAhira nikAla diyA / kurajI kA aba svAsthya dina - dina sudharane lagA aura thor3e hI dinoM meM vaha pUrNa svastha ho gayA / kurajI jaba pUrNa svastha ho gayA to AcAryazrI ne usako bhAgavatIdIkSA dene kA vicAra kiyA / kurajI kA vivAha sthAnIya kisI zreSThi kI kumArI se honA nizcita ho cukA thaa| jaba kurajI kI dIkSA dene ke samAcAra ukta kumArI ko prApta huye, vaha upAzraya meM AcAryazrI ke samakSa jAkara prArthanA karane lagI ki kurajI usakA bhaviSya meM pati banane vAlA hai, usako ataH dIkSA denA mujha niraparAdha bAlA para anyAya karanA hai| isa para AcAryazrI ne ukta kumArI se kahA ki usakA roga zrAvakadharma svIkAra karane se dUra ho gayA hai, ataH agara vaha bhI aura usake mAtA, pitA saparivAra zrAvakadharma svIkAra kareM, to kurajI ko dIkSA nahIM dI jAvegI aura usako usake mAtA-pitA ko punaH arpita kara diyA jAvegA / kumArI ne ukta bAta se apane mAtA-pitA ko avagata kiyA / kumArI kA pitA bhI jainadharma kA zraddhAlu aura atyanta dhanI aura mahAprabhAvaka puruSa thA / usane turanta jainadharma aMgIkRta karanA svIkAra kiyA / 1 pArAyaNagotrIya zreSThi nAnA, 2 puSpAyanagotrIya zre0 mAdhava, 3 agnigotrIya zre0 jUnA, 4 vacchasagotrIya zreSTha mANika, 5 kArisagotrIya zre0 nAgar3a, 6 vaizyakagotrIya zre0 rAyamalla 7 mAdaragotrIya zre0 anu ina sAtoM puruSoM ne apane sAtoM parivAroM ke sahita eka sAtha jainadharma svIkAra kiyA / AcAryazrI ne unako vi0 saM0 765 phAlguna zuklA dvitIyA ko jaina banAyA aura unako prAgvATa zrAvakavarga meM sammilita kiyA / 1 rAjasthAna kI agragaNya kucha pauSadhazAlAyeM aura unake prAgvATajJAtIya zrAvakakula goDavAr3a - prAnta kAsevAr3I grAma bAlInagara se thor3e kozoM ke antara para hI basA huA hai / yahA~ kI pauSadhazAlA* rAjasthAna kI adhika prAcIna pauSadhazAlAoM meM ginI jAtI hai / isa paudhazAlA ke bhaTTArakoM ke Adhipatya meM osavAla aura prAgvATa jJAti ke kaI eka kuloM kA lekhA hai / jinameM * sevAr3I kI kulaguru-pauSadhazAlA prAgvATajJAti ke saMkhyA meM caudaha (14) gotra haiM / inaM gotroM ke kula adhikAMzataH goDavAr3aprAnta ke bAlI aura desUrI ke pragaNoM meM basate haiM / kucha ke parivAra anya prAMtoM meM bhI jAkara basa gaye haiN| aura kucha nAmazeSa bhI ho gaye haiM / 4 - vi0 saM0 1743 meM zrI amarasAgarasUri ne cauthA bhAga likhA / 5- vi0 saM0 1828 meM sUrata meM upA0 jJAnasAgarajI ne pAMcavA bhAga likhA / 6 - vi0 saM0 1684 meM muni dharmasAgarajI ne chaTTA bhAga likhA / * gotroM kI sUci ukta paudhazAlA ke bhaTTAraka kulaguru maNilAlajI ke saujanya se prApta huI hai| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ] :: vartamAna vainoM kI utpatti :: 5 - kuMDAlasAgotra cauhANa, 6 - DIDolacA gotrIya, 13 - gItagotra, 1 - kAliMdrAmatra cauhANa, 2 - kuMDalagotrIya devar3A cauhANa, 3- harayagotra cauhANa, 6 -tuMgIyAnAgotra cauhANa, 10 - zrAnandagotrIya, 14- dhAragotrIya | ukta gotroM ke prathama jainadharma svIkAra karane vAle mUlapuruSoM kA pratibodha samaya vikrama kI sAtavIM zatAbdI se pUrva kI zatAbdiyoM ke varSa batalAye jAte haiM / ke kaI eka zrAvakakuloM kA lekhA hai: ghANerAva nAma kA nagara marudharaprAnta ke goDavAr3a (girivATa ) nAmaka bhAga meM basA huA hai| yahA~ eka kulaguru pauSadhazAlA vidyamAna hai / yaha isa prAnta kI prAcIna zAlAoM meM ginI jAtI hai| yaha pauSadhazAlA abhI ghANerAva kI kulaguru-pauSadha- kucha varSa pUrva huye bhaTTAraka kistUracandrajI ke nAma ke pIche zrI bhaTTAraka kistUracandrajI kI paudhazAlA kahalAtI hai / isa pauSadhazAlA ke bhaTTAraka osavAla evaM prAgvATa jJAti ke kulaguru haiM / inake Adhipatya meM prAgvATa jJAtIya nimnalikhita 26 (chabbIsa) gotro * zAlA 1 bhaDalapurA solaMkI, 5 dugar3agotra solaMkI, 7 - kuMDalagotrIya, 11 - vizAlagotrIya, 2 vAliyA solaMkI, 3 kumhAragotra cauhANa, 6 mudar3IyA kAkagotra cauhANa, 7 lAMgagotra cauhANa, 10 var3agrAmA solaMkI, 11 aMbAvagotra paramAra, 15 sAkariyA solaMkI, bar3avANiyA paMDiyA, 13 kacholiyAvAla cauhANa, 14 kAsidragotra tumara, [ 7- candrayo paramAra 8- pravinotrIya, 12 - bAgharecA cauhANa, 17 kAsabagotra rAThor3a 20 jAvagotra cauhANa 23 tavarecA cauhANa 4 bhurajabharANiyA cauhANa, 8 brahmazAMtigotra cauhAya, 12 posanecA cauhANa, 16 brahmazAMtigotra rAThor3a / ima uparokta solaha gotroM ke prathama jainadharma svIkAra karane vAle mUlapuruSoM kA pratibodha - samaya vikrama kI AThavIM zatAbdI ke prArambha ke varSa batalAye jAte haiM / 18 makhADiyA solaMkI 21 harumAtra solaMkI 24 bUTA solaMkI 25 saparasI cauhANa ina gyAraha gotroM ke prathama jainadharma svIkAra karane vAle mUlapuruSoM kA pratibodha samaya vikrama kI dazamI zatAbdI ke prArambha ke varSa batalAye jAte haiM / 16 syANavAla gahalota 22 nivajiyA solaMkI 26 khimANadI paramAra - isa gotra ke prathama jainadharma svIkAra karane vAle mUlapuruSa kA pratibodha-varSa vikrama kI bArahavIM zatAbdI ke caturtha bhAga meM batalAyA gayA hai / yadyapi Aja ke yuga meM jainayati vaise tejasvI aura prasiddha vidvAn nahIM bhI hoM, parantu unakA maMtrabala to Aja bhI mAnA jAtA hai aura aneka roga unake maMtrabala se dUra hote sune gaye haiN| jaba kumArilabhaTTa aura zaMkarAcArya ke prabala virodha ke phalasvarUpa aura unako rAjAzraya jo prApta huA thA, usake kAraNa jaba sthala 2 grAma, nagara meM loga punaH vedamata athavA vaiSNavadharma svIkAra karane lage, usa samaya jainAcAryoM ne maMtrabala, devI sahAya evaM camatkAra - pradarzana kI vidyAoM kA sahArA lekara zrAvakakula kI anyamatI banane se bahuta aMzoM meM rakSA kI thI aura kumArilabhaTTa aura zaMkarAcArya ke maraNa pazcAt punaH aneka anyamatI naye kuloM ko zrAvakadharma meM dIkSita kiyA thA, yaha bAta pratyeka jaina, jaina itihAsakAra bhI svIkAra karate haiN| * ina gotroM kI sUcI maNilAlajI ke saujanya se prApta huI hai| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa-itihAsa:. : [prathama ina gotro ke kula adhikatara moDavAr3a, jAlora ke pragaNoM meM hI basate haiM / kaI eka kuloM ke gotra mAlavA, gujarAta ke prasiddha nagaroM meM bhI jAkara basa gaye haiN| sirohI (rAjasthAna) meM eka mAhar3agacchIya kulagurupauSadhazAlA vidyamAna hai / 1 isa pauSadhazAlA ke bhaTTAraka bhosavAla evaM prAgvATajJAti ke kaI eka zrAvakakuloM ke kulaguru haiN| inake Adhipatya meM prAgvATa-jJAtIya nimnasirohI kI kulaguru-pauSadha- 'likhita 42 (bayAlIsa) gotroM kA lekhA hai| ina gotroM ke kula adhikAMzataH sirohIzAlA rAjya meM aura mAravAr3a (jodhapura) rAjya ke goDavAr3a (bAlI aura desUrI-pragaNA), jAlora, bhinnamAla, jasavantapurA, gar3hasivANA ke pragaNoM meM vasate haiM / kucha kula mAlavAntargata ke ratalAma, dhAra, devAsa jaise prasiddha nagaroM aura unake pragaNoM meM bhI rahate haiN| 1 vAMkariyA cauhAsa . 2 vijayAnandagotra paramAra . 3 gautamagotrIya 4 svetavira paramAra ., 5 dhuNiyA paramAra.. 6 vimalagotra paramAra .7 ratnapuriyA cauhANa 8 posItrAgotrIya 6 goyalagotrIya 10 svetagotra cauhANa 11 paravAliyA cauhANa 12 kuMDalagotra paramAra 13 Ur3ecAgotra paramAra 14 bhuNazakhA paramAra 15 maMDADiyAgotrIya 16 gUrjaragotrIya 17 bhIlar3ecA boharA 18 navasarAgotrIya . 16 revatagotrIya 20 DamAlagotrIya 21 nAgagotra boharA .. 22 varddhamAnagotra boharA 23 DaNagotra paramAra 24 vizAlA paramAra 15 bIbalecA paramAra. 26 mAr3haragotrIya 27 jAbariyA paramAra 28 datANiyA paramAra 26 mAMDavAr3A cauhANa 30 kAkarecA cauhANa 31 nAharagAtra solaMkI 32 vorArAThor3a maMDalecA 33 kumAragotrIya 34 ghINoliyA paramAra 35 malANiyA paramAra , 36 kAsavagotra paramAra 37 vasantapurA cauhANa 38 nAgagotra solaMkI ina uparokta ar3atIsa gotroM ke prathama jainadharma svIkAra karane vAle mUlapuruSoM kA pratibodha-samaya vikrama kI AThavIM zatAbdI ke prArambha ke varSa batalAye jAte haiN| 36 AMvalagotra koThArI 40 bAyAgotrIya 41 vorAgotrIya 42 kolarecAgotrIya . ina cAra gotroM ke prathama jainadharma svIkAra karane vAle mUlapuruSoM kA pratibodha-samaya jinameM, nathama eka kA vikrama kI gyArahavIM zatAbdI ke madhya meM aura zeSa tIna ke varSa bArahavIM zatAbdI meM batalAye jAte haiM / vAlI nAmaka nagara marudharapradeza ke goDavAr3a (girivATa) nAmaka prAnta meM basA huA hai / yahA~ bhI eka kulaguru-pauSadhazAlA vidyamAna hai / 2 isa pauSadhazAlA ke bhaTTAraka osavAla aura prAgvATajJAti ke kaI eka zrAvakakuloM bAlI kI kulaguru-: ke kulaguru haiM / inake Adhipatya meM prAgvATajJAtIya nimnalikhita 8 (ATha ) gotroM kA pauSadhazAlA ... lekhA hai / ina gotroM ke kula bhI adhikatara bAlI, desUrI ke pragaNoM meM hI basate haiN| 1-ukta gotroM kI sUcI ukta pauSadhazAlA ke bhaTTAraka kulaguru zrI ratnacandrajI ke saujanya se prApta huI hai| 2-gotroM kI sUcI ukta pauSadhazAlA ke bhaTTAraka kulaguru miyAcandajI ke saujanya se prApta huI hai| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa athavA pauravAlazAsi aura usake bheda :: 1 rAvasagotrIya, 2 aMbAIgotrIya, 3 brahmazatAgotrIya cauhANa ina tInoM gotroM ke prathama jainadharma svIkAra karane vAle mUlapuruSoM kA pratibodha-samaya vikrama kI dazavIM zatAbdI ke prArambha ke varSa batalAye jAte haiM : 4 jaisalagotra rAThor3a, 5 kAsabagotra, 6 nIbagotra cauhANa, 7 sAkariyA cauhANa, 8 phalavadhAgotra prmaar| ina pA~coM gotroM ke prathama jainadharma svIkAra karane vAle mUlapuruSoM kA pratibodha-samaya vikrama kI bArahavIM zatAbdI ke pUrvArddha ke varSa batalAye jAte haiM / prAgvATa athavA poravAlajJAti aura usake bheda prAgvATazrAvakavarga Aja pauravAlajJAti kahalAtA hai| prAgvATazrAvakavarga kI utpatti bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt lagabhaga 57 (52) varSa zrI pArzvanAtha-saMtAnIya zrImat svayaMprabhasUri ne bhinnamAla aura prAgvATa athavA poravAlavarga padmAvatI meM kI thii| zrImAlazrAvakavarga kI bhI utpatti ukta AcArya ne usa hI kA jaina aura vaiSNava paura- samaya meM kI thii| ina AcArya ke nirvANa pazcAt zrAvakavarga kI utpatti aura vRddhi kA vAloM meM vibhakta honA kArya pazcAdvartI jainAcAryoM ne bar3e vega se uThAyA aura vaha barAbara vi0 saM0 pUrva 150 varSa taka eka-sA unnatazIla rahA / guptavaMza kI avaMtI meM sattA-sthApanA se vaidikamata punaH jAgrata huA / aba jahA~ ajaina jaina banAye jA rahe the vahA~ jaina punaH ajaina bhI banane lage / jaina se ajaina banane kA aura ajaina se jaina banane kA kArya vi0 sAtavIM-AThavIM zatAbdiyoM meM udbhaTavidvAn kumArilabhaTTa aura zaMkarAcArya ke vaidika-upadezoM para aura udhara, jainAcAryoM ke upadezoM para donoM hI ora khUba huaa| rAmAnujAcArya aura vallabhAcArya ke vaiSNavamata ke prabhAvaka upadezoM se anekoM jainakula vaiSNava ho gaye the| isakA pariNAma yaha huA ki vaizyavargoM meM bhI dhIre 2 vaidika aura jainamata donoM ko mAnane vAle do sudRr3ha pakSa ho gaye / usI kA yaha phala hai ki Aja bhI vaiSNava pauravAla aura jaina poravAla, vaiSNava khaMDelavAla aura jaina khaMDelavAla, vaiSNava agravAla aura jaina agravAla vidyamAna ___ anya kaI eka pauSadhazAlAoM se bhI isa sambandha meM nirantara patravyavahAra kiye; parantu aneka ne gotroM kI sUcI nahIM dii| zrataH adhika prakAza DAlane meM vivazatA hI hai| sevAr3I, ghANerAva aura bAlI tInoM hI rAjasthAna ke marudharaprAnta ke vibhAga goDavAr3a (girivAr3a) ke pramukha evaM prAcIna nagara haiN| sirohI apane rAjya kI rAjadhAnI rahI hai / ye cAroM hI grAma, nagara bhUtakAla meM prAgvATapradeza ke nAma se vizrata rahe kSetra meM hI vase huye haiN| ataH prAgvATa-zrAvakakuloM kA vivaraNa rakhane vAlI ina pauSadhazAlAoM kA prAgvATa-itihAsa kI dRSTi se mahattva bar3ha jAtA hai| 'prAgvATa' zabda ke sthAna meM poravAla' zabda kA prayoga kaba se cAlU huA yaha kahanA ati hI kaThina hai| TheTa se 'prAgvATa' likhane meM aura 'pauravAla' bolacAla meM vyavahRta huA hai| lekhaka paNDita aura vidvAn hote haiM aura bolacAla karane vAle paNDita aura Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] :: prAgvATa - itihAsa :: [ dvitIya haiM isI prakAra prAgvATavarga bhI donoM matoM meM vibhakta ho gyaa| jaina pauravAla aura vaiSNava pauravAla donoM vidyamAna haiM / bhagavAn mahAvIra ke nirvANa pazcAt aura IsavI zatAbdI AThavIM ke madhyavartI samaya meM arthAt haribhadrasUri ke yugapradhAnapada taka bane huye jaina aura jainakula, jaisA likhA jA cukA hai I0 san se pUrva lagabhaga tIna sau varSoM taka kina 2 kuloM se vartamAn jaina to prathama saMkhyA meM bar3hate hI gaye; parantu pazcAdvarttI varSoM meM ghaTane lage aura bIsa koTi prAgvaTavarga kI utpatti huI saMkhyA se 7 yA 6 koTi hI raha gye| jaisA pUrva likhA jA cukA hai ki zrAvaka athavA jainakula ve hI kula banAye gaye the, jinakI uccavRtti thI aura jainadharma jaise kaThina dharma ko kulamaryAdApaddhati se pAla sakate the arthAt brAhmaNa, kSatriya aura vaizyavargoM meM se pratibodha pAye huye ve jainakula bane the / va yaha kahanA ati hI kaThina haiM ki vartamAn jaina vaizyasamAja ke antargata jo kula vidyamAna haiM, unameM kauna 2 kula unakI santAneM haiM / prAcInatama zilAlekhoM, tAmrapatroM, prazastiyoM aura kulaguruyoM kI khyAtoM ke prAmANika aMzoM se to vartamAn jainakuloM meM vikrama kI pA~cavIM-baTTI zatAbdI se pUrva jaina bane huye kula kaThinatayA hI dekhane meM Ate haiM arthAt adhikAMzataH bAda meM jaina bane kuloM ke vaMzaja haiN| bAda meM jaina bane kuloM' athavA gotroM kI khyAteM prAyaH upalabdha haiM / ina khyAtoM meM likhe huye varNanoM kI satyatA meM itihAsakAra kucha kama vizvAsa karate haiM, parantu phira bhI itanA to nahIM mAnA jAyagA ki saba hI khyAtoM kA eka-eka akSara hI jhUTha hai / ghaTanAoM kA varNana bhale hI bar3hA-car3hAkara kiyA gayA ho, parantu vyaktiyoM kA nAma nirdeza aura samaya tathA varSoM ke aMkana sarvathA kalpita to nahIM haiM / upalabdha caritra, tAmrapatra, prazasti, zilAlekhoM se, khyAtoM se aura vartamAna jainakuloM ke gotroM ke nAmoM se tathA unake rahana-sahana, saMskAra, saMskRti, AkRti, karma, dhandhoM se spaSTatayA aura pUrNatayA siddha hai ki ye kula vaizya, kSatriya aura brAhmaNakulotpanna haiM / jaisA likhA jA cukA hai ki mUla meM jainasamAja eka varNavihIna athavA jJAtivihIna saMsthA hai / Aja isameM mI aneka zrAvakadala haiM, jo jJAtiyA~ kahalAte haiM, parantu ina zrAvakadaloM ke kuloM ne mUlavarNa athavA jJAti kA jJAti, gotra aura aTaka parityAga karake jainadharma svIkAra kiyA thA yaha smaraNa rakhane kI vastu haiM / vaiSNava- jJAtiyoM tathA nakhoM kI utpatti aura ke anusAra ina zrAvakadaloM ne bhI kAlAntara meM dhIre 2 vaise hI jJAti ke niyamoM ko unake kAraNoM para vicAra svIkAra karake apanI 2 sacamuca Aja jJAti banAlI haiN| aise zrAvakadaloM meM prAgvATa - anapar3ha donoM haiM / vidvAn eka samaya meM hove aura anapar3ha dUsare samaya meM aisA Aja taka nahIM sunA gyaa| donoM deha -chAyA kI taraha sAtha hI sAtha rahate, jIte, vasate haiN| ataH merI mammati meM donoM zabdoM kA vyavahAra bhI sAtha-sAtha hI hotA rahA hai / prAgvATa 'zabda' kA vyavahAra lekhanakalA kA AdhAra pAkara prAcIna prAmANika graMthoM, zilAlekhoM, tAmrapatroM ke dvArA apane prayoga kI yathAprApta tithiyoM kI sUci de sakatA hai / 'pauravAla' zabda bolacAla meM prayukta huA hai, ataH usake prayoga kI tithiyoM kI sUcI taiyAra nahIM kI jA sakatI / kutarka ko yahAM sthAna nahIM hai ki Aja pauravAla kahe jAne vAle 'prAgvATa' likhe gaye vyaktiyoM se bhinna jJAtIya haiN| 'prAgvATa' saMskRta zabda hai aura 'poravAla' zabda bolacAla kA hai| donoM ke antara kA yahI kAraNa hai; bAkI donoM zabda eka hI varga athavA jJAti ke paricAyaka athavA nAma haiM aura yaha nirvivAda hai tathA donoM kA prayoga bhI sAtha-sAtha hotA AyA hai--eka kA vidvAnoM dvArA aura dUsare kA sarva sAdhAraNajana dvArA / 'pauravAla' zabda rAjasthAnI meM mAravAr3I bhASA kA zabda hai / isase yaha aura siddha hai ki pauravAla jJAti kA rAjasthAna se ghaniSTa hI nahIM usakI utpatti se gaharA sambandha rahA huA hai / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa :: prAgvATa athavA pauravAlajJAti aura usake bheda :: [43 zrAvakadala bhI eka hai, jo Aja prAgvATa-jJAti kahalAtA hai| yaha zrAvakadala aneka vibhinna 2 ucca kuloM kA samudAya hai / isake adhikAMza kula vaizya, kSatriya, brAhmaNa jJAtiyoM meM se bane haiN| isake vaMzoM evaM kuloM ke gotroM ke nAma apane 2 mUlakSatriya-gotra athavA brAhmaNa-gotroM ke nAmoM para hI par3e huye haiN| jaise prAgvATajJAtIya-kAzyapagotrIya, cauhAnavaMzIya / phira kuloM kI aTakeM bhI banI huI haiM, jinakI utpatti ke kaI eka vibhinna kAraNa haiM / eka vaMza se utpanna kuloM kI bhI kaI bhinna 2 aTake haiN| jaise 'solaMkI-vaMza' ke kaI kuloM ne bhinna 2 samaya, paristhiti, sthAna para bhinna 2 jainAcAryoM dvArA pratibodha prApta karake jainadharma svIkAra kiyA to unameM kisI kula kI aTaka prasiddha mUlapuruSa, jisane apane kula meM sarva prathama jainadharma saparivAra svIkAra kiyA thA ke nAma para par3I, jaise 'bUTAsolaMkI' arthAt jainadharma svIkAra karane vAlA mUlapuruSa solaMkIvaMzIya bUTA thA to 'solaMkI' gotra rahA aura 'bUTA' aTaka par3a gaI / kisI kula kI, jisa grAma meM athavA sthAna para usane jainadharma svIkAra kiyA thA usa grAma ke nAma para, jaise 'bar3agAmA solaMkI' arthAt isa kula ne bar3agrAma meM jainadharma svIkAra kiyA ataH 'bar3agAmA' aTaka huI / isI prakAra 'nimbajiyA solaMkI'-isa kula ne nImavRkSa ke nIce pratibodha grahaNa kiyA thA, ataH yaha kula isa 'nimbajiyA' aTaka se prasiddha huaa| aise hI anya kuloM kI aTakoM kI bhI utpattiyA~ huii| nakhoM kI utpatti prAyaH dhaMdhoM para par3I hai, jaise sugandhita dravyoM ittarAdi kA dhandhA karane se 'gAMdhI' nakha utpanna huI / Aja prAgvATajJAti ko hama gujarAta, saurASTra (kAThiyAvAr3a), mAlavA, madhyabhArata, rAjasthAna Adi prAyaH bhArata ke madhyavartI sarva hI pradezoM, prAntoM meM vasatI huI dekhate haiM / isa jJAti ke loga ukta bhAgoM meM apane mUlasthAnoM prAgvATajJAti meM zAkhAoM se vibhinna 2 samayoM meM vibhinna kAraNoM se, sama-viSama paristhitiyoM ke vazIbhUta ho kI utpatti. kara unameM jAkara vase haiM aura kaI eka kula to unameM vahIM utpanna huye haiN| kisI bhI jJAti ke kula athavA usake aneka kuloM kA samudAya jaba apane mUla janmasthAna athavA kaI zatAbdiyoM ke nivAsasthAna kA tyAga karake anya kisI navIna bhinna prAMta, pradeza meM jA kara apanA sthAyI nivAsa banAtA hai, usa dUsare prAMta, pradeza kA nAma bhI una kuloM kI jJAti ke nAma ke sAtha meM kabhI 2 jur3a jAtA hai / prAgvATa-zrAvakavarga TheTa se samRddha aura vyApAra-pradhAna rahA hai| sama-viSama evaM ati kaThina aura bhayaMkara paristhitiyoM meM ataH isa jJAti ke kuloM ko apanA kaI varSoM kA vAsa tyAga karake anyatra jA kara vasanA par3A hai / mUlasthAna meM rahI huI jJAti ke kuloM meM aura anya prAnta meM jAkara sthAyI vAsa banA lene vAle usa jJAti ke kuloM meM kucha pIr3hiyoM taka to paricaya banA rahatA hai; parantu dhIre 2 vaha dhImA par3ane lagatA hai aura aMta meM anya prAMta meM jAkara vasane vAle kuloM kA samudAya eka alaga zAkhA kA rUpa aura nAma dhAraNa kara letA hai aura vaha prasiddha bana jAtA hai| prAgvATajJAti isa prakAra par3I huI nimna prasiddha, aprasiddha zAkhAoM meM vibhakta dekhI jAtI hai / jinameM kevala bhojana-vyavahAra hotA hai, kanyA-vyavahAra bilakula nhiiN| kanyA-vyavahAra kaba se baMda huA, yaha kahanA ati hI gotra, aTaka, nakhoM ke Age ke pRSThoM meM vistRta varNana mileMge, ataH yahA~ inakI sUcI denA athavA ina para yahI likha jAnA anAvazyaka hai| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAmbAda-itihAsa:: [ prathama kaThina hai| itanA avasya hai ki jaba anya varNoM evaM vargoM kI peTAjhAtiyoM kI antarazAkhAoM meM paraspara kanyAvyavahAra banda hone lagA hogaa| usa samaya ke Asa-pAsa prAgvATajJAti kI zAkhAoM meM bhI vaha banda huA samajhanA caahiye| 1 sauraThiyA-pauravAla 2 kapolA-poravAla 3 padmAvatI-poravAla 4 gUrjara-poravAla 5 jAMgar3A-pauravAr3a 6 nemAr3I aura malakApurI-pauravAla 7 mAravAr3I-pauravAla 8 puravAra hai paravAra sauraThiyA aura kapolA-poravAla isa jJAti ke kauna kula aura kaba kisa-kisa pradeza, prAnta meM jAkara vase, itihAsa meM isakI koI nizita tithi aura saMvat upalabdha nahIM hai / bhinnamAla gUrjaradeza kA pATanagara rahA hai aura yaha nagarI tathA prAgvATa-pradeza gUrjarabhUmi se jur3A huA hai| sama-viSama paristhitiyoM meM eka-dUsare prAntoM meM jAkara kula vasate rahe haiN| avaMtIsamrAT nahapANa kI mRtyu ke pazcAt usake dAmAda RSabhadatta ne jaba jUnAgar3ha ko bhinnamAla ke sthAna para apanI rAjadhAnI niyukta kiyA thA, taba aura vikrama kI tRtIya, AThavIM zatAbdI aura bArahavIM zatAbdI ke (1111) prArambha ke varSoM meM bhinnamAla aura prAgvATa-pradeza ke Upara bAhara kI jJAtiyoM ke bhayaMkara AkramaNa huye taba bhinnamAla, padmAvatI tathA prAgvATadeza ke anya sthAnoM se kuloM ke dala ke dala apane janmasthAna kA parityAga karake mAlavA, saurASTra, gujarAta meM jAkara base haiM / ____Upara kI paMktiyoM se itanA hI zrAzaya yahA~ le sakate haiM ki prAgvATa-pradeza tathA bhinnamAla ke Upara jaba jaba AkramaNa huye tathA rAjyaparivartana huA, ina sthAnoM se taba-taba aneka kula anya sthAnoM meM jA-jA kara base haiM / una vasane vAloM meM prAgvATa-jJAtIyakula bhI the| jo prAgvATa-jJAtIyakula saurASTra evaM kuMDala-mahAsthAna meM jAkara sthAyI rUpa se vasa gaye the, ve Age jAkara saurASTrIya athavA sauraThiyA-poravAla aura kuNDaliyA tathA kapolA-poravAla khlaaye| mere anumAna se saurASTra aura kuNDala meM jo abhI sauraThiyA, kapolA-pauravAloM ke kula base huye haiM, ve vikrama kI AThavIM zatAbdI ke pazcAt jAkara vahA~ base haiM, jaba ki aNahilapurapattana kI vanarAja cAvar3A ne nIMva DAla kara apane mahArAjya kI sthApanA kI thI aura ninnaka ko jo pauravAlajJAtIya thA apanA mahAmAtya banAyA khalIphA hasana ke samaya siMdha ke hAkima junede ne bhinnamAla para pAkamaNa kiyA thaa| -sudhA' varSa 2 khaNDa 1 saM0 1 zrAvaNa pR06 'gAlavA sthApitA hyate gAlavAH sntunaamtH| takhApi kapolAkhyAH kpolaadbhutkunnddlaaH|| prAgvATA: surabhikhyAtA gurudevArcane ratAH / yeSAM prAgvATA bhavedvADo (1) mahIpasthApanAtmakaH / / te prAgvATA abhijJeyAH saurASTrA rASTravarddhanAH / ....." -skaMdhapurANa Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharaDa ] :: prAgvATa athavA pauravAlajJAti aura usake bheda :: [ 4 thA / bhinnamAla aura prAgvATadeza para vi0 saM0 1911 meM yavanoM kA bhayaMkara AkramaNa huA thA aura unhoMne bhinnamAla aura usake zvAsa-pAsa ke pradeza ko sarvanaSTa kara DAlA thA, usa samaya aneka zrAvakakula apane jana-dhana kA bacAva karane ke hetu mUlasthAnoM kA tyAga karake gujarAta, saurASTra aura mAlavA meM jAkara base the| jo prAgvATajJAtIya the Aja gUrjara - pauravAla, sauraThiyA - mausvAla, mAlavI - pauravAla kahe jAte haiN| unako vahA~ jAkara base huye Aja nau sau varSoM ke lagabhaga samaya vyatIta ho gayA hai / unakA apane mUlasthAna meM rahe huye apane sajJAtIyakuloM se AvAgamana ke suvidhAjanaka sAdhanoM ke abhAva meM sambandha kabhI kA TUTa cukA thA aura ve zrama svatantra zAkhAoM ke rUpa meM sauraThiyA - pauravAla, kapolA- pauravAla, gUrjara - pauravAla aura mAlavI - pauravAla kahe jAte haiN| ina zAkhAoM meM prathama do zAkhAoM ke nAma to ciraparicita aura prasiddha haiM aura zeSa do zAkhAoM ke nAma kama prasiddha haiM / gUrjara-paravAla gUrjara- pauravAla ve kahe jAte haiM, jo ahamadAbAda, pAlanapura, aNahilapura, dhaulakA Adi nagaroM meM inake Asa-pAsa ke pradeza meM base huye haiN| ye kula vikrama kI AThavIM zatAbdI se terahavIM zatAbdI ke antara meM vahA~ jAkara basate rahe haiM aura isakA kAraNa eka mAtra yahI hai ki gurjara samrAToM ke adhikatara mahAmAtyapadoM para aura anya ati pratiSThita evaM uttaradAyIpadoM para prAgvATajJAtIya puruSa ArUr3ha hote rahe haiN| akele kAzyapa gotrIya ninnaka ke kula kI ATha pIr3hiyoM ne vanarAja cAvar3A se lagAkara kumArapAla samrAT ke rAjya- samaya taka mahAmAtyapadoM para, daMDanAyaka jaise ati sammAnita padoM para rahakara kArya kiyA hai / mahAmAtya ninnaka, daNDanAyaka lahara, dharmAtmA mantrIvIra, gUrjara - mahAbalAdhikArI vimala, gUrjara mahAmAtya - sarasvatIkaMThAbharaNa vastupAla, usakA bhrAtA mahAbalAdhikArI daMDanAyaka tejapAla jaise prAgvATavaMzotpanna aneka mahApuruSoM ne gUrjara samrAToM kI aura gUrjara-bhUmi kI kaThina se kaThina aura bhayaMkara paristhitiyoM meM prANapraNa evaM mahAn buddhimattA, caturatA, bhakti evaM zraddhA se sevAyeM kI haiM / gUrjara bhUmi ko gauravAnvita karane kA, samRddha banAne kA, gUrjaramahArAjya kI sthApanA karane kA zreya ina prAgvATajJAtIya mahApuruSoM ko hI hai, jinake caritra gUrjara bhUmi ke itihAsa meM svarNAkSaroM' meM likhe huye haiM / isa prakAra ina pA~ca sau varSoM ke samaya meM prAgvATajJAtIya kuloM ko gUrjara bhUmi meM jAkara basane ke lie yaha bahuta bar3A sIdhA AkarSaNa rahA hai| ina varSoM meM jo bhI kula jAkara gUrjara bhUmi meM base ve adhikAMzataH ahamadAbAda, dhaulakA, aNahilapurapattana Adi prasiddha nagaroM meM aura inake Asa-pAsa ke prAntoM meM vase the aura ve atra gUrjara - poravAla kahe jAte haiM, parantu 'gurjara - pauravAla' nAma bahuta hI kama prasiddha hai / ' tato rAjaprasAdAt samIpura nivAsito vaNijaH prAgvATanAmAno babhUvaH / Adau zuddhaprAH dvitIyA surASTraGgatA kiMcit saurASTra prAgvATA tadavaziSTAH kuNDala mahAsthAne nivAsito'pi kuNDalaprAgvATA babhUvaH / - upadezamAlA prastuta itihAsa ke paDhane se bhalibhAMti siddha ho jAyagA ki prAgvATajJAtIya puruSoM ne gurjara-bhUmi kI kisa zraddhA, bhakti sevAyeM kI haiN| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46. ] :: prAgvATa - itihAsa :: [ dvitIya Aja sauraThiyA pauravAla, kapolA- pauravAla evaM gUrjara - pauravAla zAkhAoM ke kuloM ke gotra aura kuladeviyoM ke ma vismRta ho gaye haiM / kAraNa isakA yaha hai ki ina kuloM ke kulaguruyoM se ina kuloM kA dUra prAntoM meM jAkara basa jAne se saMbaMdhaviccheda kaI zatAbdiyoM pUrva hI ho cukA hai aura phalataH gotra batalAnevAlI aura kuloM kA varNana paraMparita rUpa se likhane vAlI saMsthAoM ke abhAva meM gotroM aura kuladeviyoM ke nAma dhIre 2 vismRta ho gaye / ukta prAntoM' meM basanevAle pauravAla hI kyA anya jainajJAtiyoM ke kuloM ke gotra bhI inhIM kAraNoM se vilupta haiM / kahAvata bhI pracalita hai, 'gujarAta meM gotra nahIM aura mAravAr3a meM chota (chUta) nahIM' arthAt sparzAsparza kA vicAra nahIM / vikrama kI caudahavIM paMdrahavIM zatAbdI taka to ukta prAntoM meM vasanevAlI zAkhAoM ke kuloM ke gotra vidyamAna the, taba hI to pandrahavIM zatAbdI meM huye aMcalagacchIya merutuMgasUri apane dvArA likhita calagaccha-paTTAvalI ke dvitIya bhAga aneka gotroM' ke nAma aura unake kula kahA~ 2, kina 2 nagara, grAmoM meM vasate the, kA varNana likha sake haiM / merutuMgasUri dvArA likhI gaI aJcalagacchIya paTTAvalI meM ukta prAgvATajJAtIya zAkhAoM meM nimna gotroM kI vidyamAnatA prakaTa kI hai / 13 gArgya, 6 kutsa, 15 sAraMgiri, 1 gotama, 2 sAMskRta, 4 vatsa, 5 pArAzara, 7 vaMdala, 8 vaziSTha, 6 upamanyu, 12 kauzika, 10 paulkaza, 16 hArIta, 17 zAMDilya, 11 kAzyapa, 13 bhAradvAja, 14 kapiSThala, 18 saniki, arthAt anya gotra vilupta ho gaye / vilupta gotroM meM puSpAyana, Agneya, pArAyaNa, kArisa, vaizyaka, mAr3hara pramukha haiN| ukta gotra adhikatara brAhmaNajJAtIya haiM / ataH yaha siddha svabhAva hai ki ukta gotra vAle prAgvATajJAtIya kuloM kI utpatti brAhmaNavarga ke ukta gotravAle kuloM meM se huI hai / padmAvatI-paravAla bhinnamAla aura usake samIpavarttI prAgvATa - pradeza para vi0 saMvat 1911 meM jaba bhayaMkara AkramaNa huA thA, usa samaya apane jana-dhana kI rakSA ke hetu isa zAkhA ke prAyaH adhikAMzataH kula apane sthAnoM kA tyAga karake mAlavA pradeza meM aura rAjasthAna ke anya bhAgoM meM jA kara base the / isa zAkhA ke kuloM ko gotrajAdevI aMbikAdevI hai / navavivAhitA strI cAra varSa paryanta bikAdevI kA vrata karatI hai aura lAla kapar3e ke upara lakSmI athavA adhikAdevI kI AkRti chapavA kara usakA pUjana karatI hai / isa zAkhA ke kula rAjasthAna meM bU~dI aura koTA rAjya ke hADotI, sapAr3a aura DhUr3hAr3apaTToM meM, indaura aura Asa-pAsa ke nagaroM meM adhikAMzataH vasate . haiN| lagabhaga sau varSoM se kucha kula dakSiNa meM bIr3azahara, paraNDAnAmaka kasboM meM bhI jA base haiM aura vahIM vyApAradhaMdhA karate haiN| isa zAkhA meM bhI jaina aura vaiSNava donoM matoM ke mAnanevAle kula haiM aura unameM bhojana - vyavahAra Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: prAgvATa athavA pauravAlajJAti aura usake bheda :: [ 47 aura kanyA - vyavahAra nirbAdha hotA hai / jo jaina haiM, ve adhikatara digambara zrAmanAtha ke mAnanevAle haiM, zvetAmbara 1 manAya ke mAnanevAle kula isa zAkhA meM bahuta hI kama haiN| isa zAkhA ke kuloM ke gotra pIche se bane haiM, jahA~ bIsA - mAravAr3I - pauravAla, gUrjara - pauravAloM ke gotra unake jainadharma svIkAra karane ke sAtha hI usa hI samaya nizcita huye haiM / cU~ki yaha zAkhA rAjasthAna aura mAlavA meM hI basatI hai aura rAjasthAna aura mAlavA meM kulaguruoM kI pauSadhazAlAyeM TheTa se sthApita rahI haiM, phalataH isa zAkhA kA kulaguruoM se saMbaMdha barAbara banA rahA hai ataH isake gotra aura kuladeviyoM ke nAma vilupta nahIM ho pAye haiN| isa zAkhA ke 28 aTThAIsa gotra upalabdha haiM aura nakI satraha kuladeviyA~ haiM / gotra 1 yazalahA 4 caravAhadAra 7 saupuriyA 10 rAharA 14 maMDAvariyA 16 duSkAliyA 16 rohalyA 22 bohattarA 25 kuhaNiyA 28 mohalasaddA kuladeviyA~ sehavaMta " "" AzApurI soharA vANAvatI nAginI kahAcI pAliNI vANAkinI gotra 2 DaMgAhar3A 5 nanakarayA 11 8tavanagariyA zApurI 11 hiMDoNIyA sahA sAMkilI 14 lakSa kiyA lUkoDa 17 caudahavAM dAdiNI nAginI kuladeviyA~ sehavaMta 20 dhanavaMtA 23 paMcolI 26 sudAsaddA pAliNI lohiNI jAMgar3A pauravAla athavA pauravAr3a gotra 3 kUcarA 6 caupar3A 6 karNajolyA 12 zrAmotyA 15 samariyA 18 moharoMvAla 21 vir3ayA 24 urjaradhaula 27 adher3A kuladeviyA~ sehavaMta " AzApurI zramaNa siMhAsinI yakSiNI vilINI pAliNI duHkhAharaNa pauravAla aura pauravAr3a eka hI zabda hai / mAlavA meM kahIM 'la' ko 'da' karake bhI bolA jAtA hai / yahA~ bhI 'poravAla' ke 'la' ko 'r3a' karake bolane se mAlavA - prAnta meM 'pauravAla' zabda 'pauravAr3a' bhI bolA jAtA hai / jAMgar3A - pauravAla zAkhA ko laghusantAnIya, dassAbhAI, laghusajjanIya bhI kaha sakate haiM; kyoM ki isa zAkhA meM kevala dassA pauravAla hI haiM arthAt yaha zAkhA eka prakAra se dassA athavA laghusantAnIya kahe jAne vAle pauravAlakuloM kA hI saMgaThana hai / laghusantAnIya jaba koI zAkhA agara kahI jA sakatI hai, to bRhat santAnIya bhI koI zAkhA honI cAhie ke bhAva svataH siddha ho jAte haiM / aura yaha bhI siddha ho jAtA hai ki donoM zAkhAyeM eka hI jJAti ke do pakSa haiM arthAt laghupakSa aura bRhatpakSa / yaha to nirvivAda hai ki jAMgar3A pauravAloM kI zAkhA ke kula sauraThiyA, kapoliyA, mAravAr3I, gUrjara zAkhAo ke kuloM ke hI laghusantAnIya (bhAI) haiM Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa-itihAsa : [prathama isa zAkhA ke prathama jainadharma svIkAra karane vAle kuloM kI utpatti vi0 saMvat kI AThavIM zatAbdI meM hI huI thii| vikrama kI caudahavIM zatAbdI taka yaha zAkhA jainadharma hI mukhyatayA pAlatI rhii| parantu jaba bRhatpakSa aura laghupakSa meM adhika ghRNA ke bhAva bar3hane lage to isa zAkhA ke adhikAMza kuloM ne rAmAnujAcArya aura vallabhAcArya ke prabhAvaka vyAkhyAnoM evaM upadezoM ko zravaNa karake vaiSNavadharma svIkAra kara liyA aura jaina se vaiSNava ho gye| aba to isa zAkhA meM rAmasnehI-paMtha ke anuyAyI bhI bahuta kula haiN| isa zAkhA ke lagabhaga 1000 eka hajAra ghara nemADaprAnta meM bhI rahate haiM, ve sarva jaina haiM, jinake viSaya meM alaga likhA jaaygaa| . . jaise anya zAkhAyeM sauraThiyA, kapolA, padmAvatI, gUrjara kahalAtI haiM yaha laghusantAnIya zAkhA jAMgar3A kahalAtI hai| jAMgar3A zabda jaMgala se banatA hai| jaMgala kA vizeSaNazabda jaMgalI banatA hai| rAjasthAnI bhASA jAgar3A upAdhi kaba aura meM jaMgalI ko jAMgaDUsa athavA jAMgar3A kahate haiN| jAMgar3A zabda adhika pracalita hai / kyoM grahaNa kI gaI koI aitihAsika pramANa upalabdha nahIM hai ki isa zAkhA ke jJAti-nAma ke sAtha meM jAMgar3A zabda kaba aura kyo prayukta huA / anumAna se vicAra karane para itanA avazya samajha meM AtA hai ki isa jAti ko viSama paristhitiyoM kA bhayaMkara sAmanA karanA par3A hai aura apane prANa, dhana, jana, mAna kI rakSA ke liye sambhava hai jaMgala meM jIvana vyatIta karanA par3A hai athavA 'jaMgala' nAma ke kisI pradeza meM rahanA par3A hai| bIkAnera ke rAjA kI 'jaMgala-dharabAdazAha' upAdhi hai| isa jJAti ke vRddhajana evaM anubhavI puruSa kahate haiM ki isa jJAti ke adhikAMza ghara pandrahavIM zatAbdI ke lagabhaga dillI aura jahAnAbAda nagaroM meM aura unake Asa-pAsa ke grAmoM meM base huye the| ye ghara vahA~ kaba jAkara base aura kyoM yaha bhI kahanA utanA hI kaThina, jitanA isa prAgvATajJAti kI anya zAkhAoM ke liye anya prAntoM meM jAkara basane kI nizcita tithi athavA saMvat kahane ke viSaya meM thaa| parantu itanA avazya satya hai ki isa zAkhA ke ghara vikrama kI caudahavIM zatAbdI taka rAjasthAna, gujarAta meM base huye the| eka dantakathA aisI pracalita hai ki samrATa akabara ke rAjyakAla meM isa zAkhA ke kaI vara dillI meM basate the| akabara samrATa ke liye yaha to prasiddha hI hai ki usane bhArata ke prasiddha brAhmaNa, kSatriya, vaizyakuloM se Dole liye the| isa zAkhA ke eka ati pratiSThita, kulavaMta zrImanta sajjana dillI meM rahate the| unakI eka parama rUpavatI kanyA kA kisI varSa meM vivAha ho rahA thA / kisI prakAra samrATa akabara ne usa rUpavatI kanyA ko dekha liyA aura kanyA ke pitA se usa kanyA kA DolA mA~gA / kumArI kanyA kA DolA bhI jahA~ yavanoM ko denA bar3A ghRNA kA viSaya thA, vivAhI jAne vAlI kanyA kA DolA denA to aura adhika ghRNAtmaka thaa| isa zAkhA meM hI nahIM, samasta vaizyajJAti meM samrATa kI isa anucita mA~ga se khalabalI maca gii| samrATa ke darabAra meM rAjA ToDaramala kA bar3A mAna thA / ToDaramala svayaM vaizya the, unako bhI bAdazAha kI yaha mA~ga bahuta hI burI pratIta huii| isa laghupakSa ke pratiSThita loga ToDaramala ke pAsa meM gaye aura bAdazAha ko samajhAne kI prArthanA kii| rAjA ToDaramala akabara ke haThAgrAhI svabhAva ko jAnate the, phira bhI unhoMne Aye huye laghupakSa ke sajjanoM ko AzvAsana diyA aura kahA ki vaha bAdazAha ko samajhA legaa| dUsare dina jaba rAjA ToDaramala bAdazAha se milane gaye to bAdazAha ne bhI ToDaramala se usI bAta kI carcA kI ki tumhArI vaizyajJAti kI usa lar3akI kA DolA turanta raNavAsa meM Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA ] :: prAgvATa athavA gaurava aura usake bheda :: [ m cAvA cAhiye, nahIM to maiM samasta vaijJAti ko kucalavA dUMgA / rAjA ToDaramala AkhoM meM bar3e catura the aura samrATa akabara ke prati vizvAsapAtra evaM premI mitroM meM se the| bar3I caturAI se unhoMne samrATa ko samayAna ki zIghratA karane se lAbha kama aura hAni adhika hotI hai| lar3akI kA pitA koI zaktizAlI samrATa athavA rAjA nahIM hai, jo samrATa kI icchA ko saphala nahI hone deve / rAjA ToDaramala ne svayaM svIkAra kiyA ki samrATa eka mAha kI avadhi pradAna kareM aura isa antara meM vaha lar3akI ke mAtA-pitA tathA jJAti ke logoM ko samajhA kara DolA dilavA degA aura isa prakAra samrATa bahuta bar3I badanAmI athavA kalaha kI utpatti se baca jAvegA / rAjA ToDaramala ne ghara Akara kanyA ke pitA aura jJAti ke vizvAsapAtra puruSI ko ghulavA karake samrATa kA jo dRr3ha nizcaya thA, vaha sunA diyaa| yaha zravaNa karake kanyA ke pitA evaM anya sarva puruSoM kA mu~ha utara gayA aura koI uttara nahIM sUjha pdd'aa| rAjA ToDaramala bhI apanI vaizyasamAja ke gaurava ko dhakkA lagatA dekhakara gambhIra cintana meM par3a gye| anta meM unhoMne apane hI prANoM ko jokhama meM DAlane kA dRr3ha nizcaya karake unase kahA ki samrATa se unhoMne Dole ke liye eka mAha kI avadhi lI hai| aba ve dillI chor3akara isa antara meM kahIM anyatra jAkara usa lar3akI aura usa lar3akI ke kula ko chipA sakate haiM to jJAti apamAnita hone se baca sakatI hai basa phira kyA thA / laghupaca ke jitane bhI ghara dillI meM basate the, ve sarva saMgaThita hokara prANoM se priya jJAti ke gaurava kI rakSA karane ke liye apane dhana-mAla kI paravAha nahIM karake dillI kA turanta tyAga karake nikala bale / kucha kula bIkAnera-rAjya ke jaMgalI pradezoM meM, jinameM adhika bhAga retIlA hai jAkara chipe aura kucha kula lakhanaU, mahamUdAbAda, sItApura, kAlapI Adi nagaroM meM jAkara basa gaye / jo bIkAnera-rAjya ke jaMgalI pradeza meM base dhIre 2 jAMgar3A kahe jAne lge| isa kathA meM kitanA satya hai aura isa ghaTanA meM varNita kathAnaka para 'jAMgar3A ' zabda kI utpatti kahA~ taka mAnya hai- tolanA aura kahanA ati hI kaThina hai / itanA avazya hai ki abhI lakhanaU, mahamUdAbAda, sItApura ke jiloM meM aura udhara ke anya nagaroM' meM 'pukhAra' kahI jAne vAlI jJAti ke ghara basate haiM, ve bhI ukta ghaTanA kA hI varNana karate haiM aura jAMgar3A - pauravAr3a kahI jAne vAlI jJAti ke vRddha evaM anubhavI jana bhI ukta ghaTanA kA hI varNana karate haiM / yaha kathA maiMne svayaM ina jJAtiyoM ke kSetroM meM bhramaNa karake anubhavI evaM vRddhajanoM se milakara sunI hai / jaba samrATa akabara kI mRtyu ho gaI aura Dole lene kI prathA bhI prAyaH banda-sI ho gaI, bIkAnera-rAjya ke jaMgalapradeza meM basane vAle isa zAkhA ke kula vahAM koI vyApAra-dhandhA nahIM panapatA huA dekhakara, usa sthAna kA parityAga karake dillI se dUra mAlavA - prAnta meM Akara basa gye| mAlavA meM ve jAMgar3A - pauravAr3a kahe jAne lage / 'jAMgar3A ' upAdhi kI utpatti kA kAraNa yaha nahIM hokara bhale hI koI dUsarA hogA, jisakA sambhava hai kabhI pratA bhI laga sakatA hai, parantu itanA to avazya haiM ki prAgvATa jJAti kI jaise sauraThiyA, kapolA, gurjara - zAkhAyeM haiM yaha bhI usakI zAkhA hai aura usake laghusaMtAnIyakuloM kA yaha eka alaga saMgaThana hai| jainadharma se jaba se isa pakSa kA viccheda huA, jainakulagurutroM ne bhI isa pakSa se apanA sambandha tor3a diyA / mUlagotroM ke nAma aura kuladeviyoM ke nAma yA to vismRta ho gaye yA vaiSNavamata aMgIkAra karane ke pazcAt inake gotra phira se naye bane aba isa pakSa ke kuloM kA varNana likhane vAle vaiSNava bhATa haiM, jisa prakAra anya vaiSNava jJAtiyoM ke hote haiM / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ....... prAgvATa-itihAsa :: .. [dvitIya ... . vartamAna meM isa zAkhA kA jaisA, likhA jA cukA hai nivAsa pramukhataH mAlavA aura kucha rAjasthAna ke koTA, jhAlAvAr3a aura mevAr3a-rAjya ke lagabhaga 150 grAmoM meM hai / pramukha grAma, nagara jinameM isa jAMgar3ApakSa ke kula rahate haiM:- indaura, ujjaina, ratalAma, devAsa, mahIdapura, tAla, AloTa, khAcarauda, sujAnapurA, baMborI, jAvarA, varakher3A (tAla), motIpurA, jaroda, garoTa, rAmapurA, khar3AvadA, semarola, dehathalI, varakher3A (gAMgAzAha), sATarakher3A, cacora, TelA, kolA, nAgadA, nArAyaNagar3ha, khejar3ayA, sAvana, bhelakher3A, caMdavAsA, zAmagar3ha, rUnIjA, dhasoI, suvAsar3A, dhalapaTa, ajepura, bhavAnImaMDI, paMcapahAr3a, sItAmaU, bAlAgar3ha, jannoda, manAsA, mandasora, sUThI, zyAmapura, nAharagar3ha, lIbAMbAsa, par3adA, bhATaker3I, mahAgar3ha, jhAlarApATana, bar3anagara, unhela, vAcakher3I, ghar3oda, cacAvadA / 2. ukta nagaroM ke samIpavartI choTe 2 grAmoM meM yaha pakSa phailA huA hai| isa laghuzAkhA vAlI jAMgar3A-pAravAr3a kahI jAne vAlI svatantra jJAti meM isa samaya lagabhaga 10000 daza hajAra gharoM kI saMkhyA hai| isa jAMgar3A-zAkhA ke cauvIsa gotra haiM, jo nimna diye jAte haiM:.1 caudharI, 2 seThyA, 3 majAvadyA, 4 dAnagar3ha, 5 kAmalyA, 6 dhanotyA, 7 ratnAvata, 8 pharakyA, 6 kAlA, 10 kesoTA, 11 mUnyA, 12 ghATyA, 13 veda, 14 methA, 15 ghar3ayA, 16 ma~DavAcyA, 17 nabheputyA, 18 bhUta, 16 DabakarA, 20 kharaDyA, 21 mAMdalyA, 22 ughA, 23 bAr3avA, 24 sarakhaMDyA / teIsaveM aura cauvIsaveM gotroM ke kula prAyaH naSTa ho gaye haiN| ye gotra isa zAkhA ke mUla gotra nahIM haiN| ye to aTake haiM, jo vaiSNavamatAvalambI banane para dhandhA aura vyavasAyoM para bane haiM, jo kAlAntara meM dhIre 2 par3I haiN| vaiSNava banane para isa zAkhA ke kuloM kA jainakulaguruoM se sambandha viccheda ho gayA aura usakA phala yaha huA ki inake mUla gotra dhIre 2 vilupta aura vismRta ho gaye aura aTake hI gotra mAna lI gii| nemAr3I aura malakApurI-pauravAr3a ye donoM zAkhAyeM jAMgar3A-pauravAr3oM kI hI aMgabhUta haiN| inakA alaga par3ane kA kAraNa samajhadAra evaM anubhavI loga yaha batalAte haiM ki isa jJAti ke kisI zreSThi ke yahA~ lar3ake kA vivAha thaa| una dinoM meM isa jJAti meM yaha prathA thI ki jisa ghor3e para vaha car3hakara toraNa-vadha karatA thA, usa ghor3e ke Upara jitane AbhUSaNa car3he hue vaiSNava vaizyajJAtiyoM ke prasiddha puruSoM kA hI jaba itihAsa nahIM upalabdha hai, to sAdhAraNa puruSoM aura jJAti jaisI bar3I ikAI kA itihAsa to kaise mila sakatA hai| jainasamAja meM jaise pratimAdi para zilAlekha, graMthoM meM prazastiyA likhAne kI jo prathA rahI hai, agara vaisI hI athavA aisI hI koI anya prathA ina vaiSNavamatAlambI vaizyavarga meM bhI hotI to sambhava hai kucha itihAsa kI sAmagrI upalabdha ho sakatI thI aura usase bahuta kucha likhA jA sakatA thaa| parantu duHkha hai ki itihAsa kI dRSTi se aisI prAmANika sAdhana-sAmagrI isa Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: prAgvATa athavA pauravAlajJAti aura usake bheda :: [ 51 hote, ve sarva AbhUSaNa usa kula ke vivaraNa likhane vAle kulabhATa ko dAna meM de diye jAte the aura bar3A harSa manAyA jAtA thA / ukta zreSThi ne ghor3e ke Upara jo AbhUSaNa lagAye the, ve kisI ke yahA~ se mAMge huye lAye gaye the / tauraNa-vadha kara lene ke pazcAt kulabhATa ne AbhUSaNoM kI yAcanA kI, isa para vara kA pitA kupita ho gayA aura usane AbhUSaNa dene se asvIkAra kiyaa| isa ghaTanA se carAtithiyoM evaM kanyApakSa ke logoM meM do pakSa bana gaye / eka pakSa AbhUSaNa kulabhATa ko dilAnA cAhatA thA aura dUsarA pakSa isa prathA ko banda hI karavAnA cAhatA thA / anta meM bAta baiThI hI nahIM / vivAha ke pazcAt yaha jhagaDA jAMgar3A - pauravAr3oM kI samasta jJAti meM vikhyAta kalaha bana gayA / anta meM vara ke pitA ke pakSa meM rahe hue samasta logoM ko jJAti ne bahiSkRta kara diyA / ye loga apane 2 mUlasthAnoM ko tyAga karake narmadA nadI ke pAra nemAr3a - prAnta meM jAkara basa gye| ye vahA~ jAkara vi0 saM0 1760 ke lagabhaga base, aisA loga kahate haiM / sanAvada, mahezvara, maNDalezvara, kharagauNa Adi nagaroM meM inake Asa-pAsa ke choTe-bar3e grAma kasboM meM ye loga vahA~ base hue haiN| ye jainadharma kI digambara-AmnAya ko mAnate haiN| aura saMkhyA meM lagabhaga 1000 eka hajAra gharoM ke haiM / nemAr3a-prAnta meM rahane se aba nemAr3I - pauravAla kahalAne lage haiM / malakApurI - pauravAla inhIM nemAr3I - pauravAloM ke ghara haiM, jo malakApura meM jA basane ke kAraNa aba malakApurI kahalAte haiM / lagabhaga 150 varSoM se aba inameM beTI-vyavahAra kA honA banda ho gayA hai / jAMgar3A - pauravAr3oM ke aura ukta donoM zAkhAoM ke pragatizIla vyakti aba punaH inameM ekatA aura beTIvyavahAra sthApita karane kA kucha varSoM se prayatna kara rahe haiM / ukta ghaTanA se yaha siddha ho gayA hai ki ukta donoM zAkhAoM kA jhagar3A apanI jJAti meM pracalita kulabhAToM ko vara ke ghor3e para lage huye samasta AbhUSaNoM ko pradAna karane kI prathA ke Upara thA / ataH yaha svataH siddha hai ki inakA kulabhAToM se sambandha viccheda ho gayA / kulabhAToM se sambandha-viccheda ho jAne kA pariNAma yaha huA ki ukta zAkhAoM meM gotra dhIre 2 vilupta ho gaye aura isa samaya inameM gotroM kA pracalana hI banda ho gayA hai / jAMgar3A - pauravAlazAkhA kI bilkula hI nahIM milatI hai aura na usake prasiddha puruSoM ke jIvana-caritra hI bane huye haiM aura agara kahIM hoMge bhI to abhI taka prakAza meM nahIM Aye haiN| ina sAdhanoM ke abhAva meM isa pakSa ke viSaya meM mere nAnI zvasura zrI devIlAlajI surANA, garoTha nivAsI ke saujanya se melakheDAnivAsI zrI kizorIlAlajI guptA (jAMgar3A - pauravAr3a) kAryAdhyakSa, zrI pauravAr3a - mahAsabhA ne eka bRhadpatra likha kara jo paricaya mujhako diyA hai, usake AdhAra para aura maiMne bhI mAlavA meM bhramaNa karake jo kucha isa pakSa ke viSaya meM sAmagrI ekatrita kI thI ke AdhAra para hI yaha likhA gayA hai / maiMne bahuta hI zrama kiyA ki isa zAkhA kI itihAsa - sAdhana-sAmagrI prApta ho, parantu merI abhilASA saphala nahIM ho paaii| isa zAkhA kI kucha bhI sAdhana-sAmagrI nahIM milane kI sthiti meM isakA itihAsa maiM kucha aMzoM meM bhI nahIM de saka rahA hU~ / nemAr3IzAkhA ke itihAsa kI bhI sAdhana sAmagrI pUrA 2 zrama karane para bhI upalabdha nahIM ho pAI hai, phalataH isakA bhI kucha bhI itihAsa nahIM likhA jA sakA hai| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ] :: prAvAra- itihAsa : bIsA - mAravAr3I-poravAla | dvitIya jodhapura-rAjya ke dakSiNa meM bAlI, desUrI, jAlora, bhInamAla, jasarvatapura ke pragaNoM ke prAya: adhikAMza grAmoM meM ukta nagaroM meM aura anya nagara, kasboM meM aura sirohI ke rAjya bhara meM yA yo bhI kaha sakate haiM ki prAcIna samaya meM kahe jAne vAle zrAgvATa pradeza meM hI isa zAkhA ke ghara base huye haiN| ye sarva vRddhasajjanIya (bIsA) poravAla kahe jAte haiN| isa zAkhA ke prAyaH adhikAMza kuloM ke gotra kSatriyajJAti ke haiM aura vikrama kI AThavIM zatAbdI meM adhikAMzataH jainadharma meM dIkSita huye the / jaisA Age ke pRSThoM se siddha hogA Aja isa zAkhA ke prAyaH adhikAMzataH ghara dhana kI dRSTi se sukhI aura sampanna haiM, jinakI bambaI- pradeza aura madrAsa, bejavAr3A ke gaMTUra jiloM meM finger haiM aura bar3e 2 vyApAra karate haiN| mAravAr3a meM inakA koI vyApAra-dhaMdhA nahIM hai / kucha loga japura aura pAlI meM avazya sonA-cA~dI athavA Ar3ata evaM thoka mAla kI dukAneM karate haiM / mAlavA meM ujjaina, indaura, ra, ratalAma, jaise bar3e 2 nagaroM meM bhI kucha loga vyApAra-dhandhA karate haiM / isa zAkhA ke kucha ghara sirohI ke aiyAzI rAjA udayabhANa se jhagar3A ho jAne se sirohI (pramukha) se aura sirohI - rAjya ke kucha anya grAmoM se lagabhaga Der3ha sau se kama varSa huye hoMge ratalAma meM sarva prathama jAkara base the aura phira vahA~ se dhIre 2 anya grAma, nagaroM meM phaila gaye / mAlavA ke kucha eka pramukha nagaroM meM bIsA - mAravAr3I pauravAlo kA kaI zatAbdiyoM pUrva bhI nivAsa thAhI / pahile ke base huye aura pIche se Akara base huye bIsA - mAravAr3I - pauravAla gharoM kI gaNanA 'pAravAr3a - mahAjano' kA itihAsa' ke lekhaka devAsanivAsI Thakkura lakSmaNasiMha ne tA0 22-6- 1625 meM kI thI / yadyapi vaha . apUrNa pratIta hotI hai, phira bhI itanA anumAna avazya lagAyA jA sakatA hai ki isa zAkhA ke lagabhaga 300 350 ghara jinameM strI-puruSa, bacce lagabhaga 1500 - 1600 hoMge / Aja mAlavA ke choTe-bar3e grAma nagaroM meM nivAsa karate haiM / pramukha nagaroM ke nAma nIce diye jAte haiM: O devAsa, indaura, zahajahA~pura, bharer3a, duvAr3A, nalakher3A, bhopAla, ratalAma, sAraMgapura, kAnar3a, Agara, kukSI, dhAra, ujjaina, maunA, rAjagar3ha, alirAjapura, sujANapura / ukta kuloM ke kulaguru mAravAr3a meM sevAr3I, bAlI, ghANerAva, sojata tathA sirohI, siyANAdi grAma, nagaroM meM rahate haiM aura mAlavA meM pahile aura pIche se jAkara basane vAle kuloM kA bahuta dUra hone ke kAraNa svabhAvataH kulaguruoM se sambandha-viccheda ho gayA, jisakA pariNAma yaha huA ki pUrva ke base huye kuloM ke gotra to kabhI ke vilupta prAyaH haiN| pIche se mAlavA meM jAkara basane vAle kula jaba sarva prathama ratalAma meM jAkara base the, taba ratalAma ke sevar3e loga inakA kula varNana likhane lage the aura kucha varSoM taka ve likhate bhI rahe, parantu pazcAt unameM paraspara kisI bAta para inase jhagar3A ho gayA aura unhoMne inake kuloM kA varNana likhanA hI banda kara diyA aura sara kA jo kucha likhA huA thA, una pustaka, kahiyoM ko kuoM meM DAla diyA / ukta donoM kAraNoM se inameM gotroM kI vidyamAnatA zithila bana gaI / parantu mAravAr3a meM rahe huye kulI' ke gotra jaisA vAlI, sevAr3I, sirohI, ghANerAva meM sthApiMta kulaguru-pauSadhazAlAoM se prApta - gotra sUciyoM se siddha hai jyoM ke tyoM vidyamAnA hai / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa athavA poravAlajJAti aura usake bheda :: mAravAr3I-zAkhA ke motra prAyaH sarva zAniya aura mAnala gautra haiN| anya zAkhAoM meM aTake nahIM ke barAbara hai, parantu isa zAkhA meM aTaka aura nakha donoM vidyamAna haiN| niSkarSa meM yahI samajhanA hai ki isa zAkhA ke kula avikAra: vikrama kI aAThavIM zatAbdI meM jaina dIkSita huye the tathA isa zAkhA ke gotroM ke nAmoM meM yaha vizeSatA evaM aitihAsika tathya rahA hai ki isa zAkhA ke sarva kuloM ke gotra jainadharma svIkAra karane ke pUrva jI unakA kula thA, usa nAma ke hI haiM ; ata: yaha vivAda hI utpanna nahIM hotA ki ye kisa kula meM se jaina bane the| apane Apa siddha hai ki ye kSatriya aura brAhmaNakuloM se bane haiN| isa bIsA-mAravAr3I poravAlazAkhA ke gotra aura aTakoM kI sUcI pUrva ke pRSTha 36, 40 para A cukI hai ; ataH phira yahA~ denA ThIka nahIM samajhatA huuN|* puravAra ___ isa jJAti ke prasiddha, anubhakI vRddha evaM paNDita apanI jJAti kI utpatti rAjasthAna se mAnate haiN| ve dillI ke zreThi kI vivAhitA hotI huI kanyA aura akabara bAdazAha dvArA usakA DolA mAMganA tathA rAjA bIrabala dvArA usameM bIca-bacAva karane kI kathA ko apanI jJAti meM ghaTI huI mAnate haiN| ke rAjA pula se apanI utpanti jhenA bhI samajhate haiN| aMgar3A posvAr3a bhI ukta zrutiyoM eka dantakAoM ko apanI jJAti meM kaTI batalAte haiM / mataH ho sakatA hai yaha zakti amajhA-povAr3oM kI hI zAkhA hai, jo saMyuktamAnta, kundalakhaNDa, madhyabhArata meM ksakara unase alama par3a gaI aura alaga svatantra zAnti vana marcha / * isa jJAti meM na to gotra hI haiM aura na dassA, bIsA jaise bheda / yaha jJAti vartamAna meM samUcI vaiSNavamatAvalambI hai| isa jhAkti ke kuloM kA varsana likhane vAle vaiSNavamatAnuyAyI paTTiyA~ haiM / saMyuktaprAnta, madhyabhArata, bundelakhaNDa meM pIche se jainajJAti aura jainadharma jaisA pUrva likhA jA cukA hai, antaprAyaH ho gaye the| unameM vaiSNava * 'pusyAe 'poravAr3A aura 'pauravAlA tInoM eka hI zabda haiN| inameM rahA huA antara prAntIya-bhASAoM ke prabhAva ke kAraNa udbhUta huA hai| saMyuktakAta meM gur3a ko gura, gAr3I ko gArI kahate haiM / yahA~ bhI vAr3a kA 'vAra' bana gayA hai| __ *akhila-bhAratavarSIya-puravAra-mahAsabhA kA adhivezana tA013,14 akTobara san 1951 meM mahamUdAbAda meM huA thaa| ukta sabhA ke mAnada maMtrI zrI jayakAnta puravAra amarAvatInivAsI ke sAtha merA patra-vyavahAra lagabhaga tIna varSa se adhika huye ho rahA thaa| yaha sambandha vaidya zrI bihArIlAlajI puravAra, pauravAla-badarsa ke mAlika, phirojAbAda ke dvArA aura unakI prAgvATa itihAsa ke prati agAdha ruci aura sadbhAvanA ke phalasvarUpa jur3a sakA thaa.| ukta sammelana meM mujhako aura zrI tArAcandrajI donoM ko AmantraNa milA thaa| maiM ukta sammelana meM sammilita huA. aura puravAra jJAti ke kaIeka paNDita, yuvaka, patrakAra, anubhavI evaM vRddhagaNa aura zrImaMta sajjanoM se milane aura vArtAlApa karane kA avasara prApta huA thaa| mere 'puravArajJAti kA pauravAlajJAti se sambandha' viSaya para lambA vyAkhyAna mI huA thaa| ukta sammelana meM mujhako yaha anubhava karane ko milI ki puravArajJAti aura poravAlajJAti meM utpatti, DolAvAlI kathA ko lekara kaI eka daMtakathAyeM eka-sI pracalita haiN| puravArajJAti meM abhI bhI jaina-saMskRti vidyamAna hai| isa jJAti ke aneka kula pyAja, lahasana jaisI cIja kA upayoga nahIM karate haiN| mAtAyeM rAtri-bhojana kA niSedha karatI haiN| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 ] :: prAgvATa - itihAsa :: [ dvitIya dharma panapa rahA thA, ataH isa zAkhA ne vaiSNavamata svIkAra kara liyaa| prasiddha Arya-samAja- pracAraka zrI rAmacarana 'mAlavIya' bharthanAnivAsI mujhako apane tA0 30-12-1651 ke patra meM apanI jJAti ko pauravAlajJAti kI zAkhA honA, isake pUrvajoM dvArA jainadharma kA pAlana karanA Adi kaI eka milatI-julatI bAteM likhakara anta meM svIkAra karate haiM ki puravAra aura pauravAla eka hI jJAti haiM / puravArajJAti kA nahIM koI likhA huA itihAsa hai aura nahIM koI sAdhana-sAmagrI hI / hamAre athaka evaM satata prayatnoM ke phalasvarUpa prApta huI hai ki jisake AdhAra para kucha bhI to varNana diyA jA sake / ataH prAgvATa itihAsa meM isa jJAti kA itihAsa nahIM gU~thA gayA hai / paravArajJAti isa jJAti ke kucha prAcIna zilAlekhoM se siddha hotA hai ki 'paravAra' zabda 'paurapATa' 'paurapaTTa' kA apabhraMza rUpa hai / 'paravAra', 'pauravAla' aura 'puravAra' zabdoM meM varNoM kI samatA dekhakara binA aitihAsika evaM prAmANita AdhAroM ke unako eka jJAtivAcaka kaha denA nirI bhUla hai / kucha vidvAn paravAra aura pauravAlajJAti ko eka honA mAnate haiM, parantu * vaha mAnyatA bhramapUrNa hai / pUrva likhI gaI zAkhAoM ke paraspara ke varNanoM meM eka dUsare kI utpatti, kula, gotra janmasthAna, janazrutiyoM, dantakathAoM meM atizaya samatA hai, vaisI paravArajJAti ke itihAsa meM upalabdha nahIM hai / yaha jJAti samUcI digambara jaina hai / yaha nizcita hai ki paravArajJAti ke gotra brAhmaNajJAtIya haiM aura isase yaha siddha hai ki yaha jJAti brAhmaNa jJAti se jaina banI hai prAgvATa athavA pauravAla, pauravAr3a kahI jAne vAlI jJAti se yaha / *sammelana ke pazcAt isa jJAti ke itihAsa kI sAmagrI prApta karane ke lie jI tor3a prayatna kiyA gayA / eka patra para 16 praznoM ko chapavA kara isa jJAti ke paNDita, vidvAn, anubhavI puruSoM ke pAsa meM ve uttarArtha bheje gaye / yaha samasta kArya mAnadamaMtrI zrI jayakAnta puravAra ne apane dvArA sampAdita hote patra 'puravAra bandhu' ke sahAre aura sahaja banA diyA thA / 'puravAra bandhu' amarAvatI meM merA 'mahAjanasamAja aura usake mUlapuruSoM kA dharma' nAmaka lekha varSa 2 ka 2 sitambara san 1651 pR0 33 para prakAzita huA thaa| isI aMka ke pR0 18 se 20 para bhI zrI jayakAntajI kA sampAdakIya lekha bhI puravArajJAti ke Upara 'jAtIya itihAsa kI khoja meM' zIrSaka se prakAzita huA hai / pR0 18, 16 para ve likhate haiM, 'puravAra - vaizyadarpaNa' nAmaka pustaka ke pR0 6 se lekara 15 taka puravAroM kI utpatti se sambandha rakhate haiN| isameM likhA hai ki hama loga mAravAra-bIkAnera se Aye, kyoMki adhikatara vaizyajJAtiyA~ usI tarapha se aaii| atirikta isake nIce likhI bAteM bhI mananIya haiM, jo isI lekha meM likhI gaI haiM:1 - 'hama loga rAjA purukhA (puru) ke vaMzaja haiM ataH puravAra kahalAye / " 2 - 'hamAre pUrvaja pUrva dizA se Aye aura ataH puravA kahalAye / ' 3- 'kucha logoM ke kathanAnusAra hama logoM kA udgama rAjasthAna kA bhinnamAla gA~va hai / ' 4- 'kucha sajjanoM ke kahane ke anusAra hama loga gujarAta meM pATana nAmaka nagara ke rahane vAle haiM / " ukta sAre mata aura sArI zaMkAyeM saMketa karatI haiM ki pauravAlajJAti kI puravArajJAti zAkhA hai, jo vikrama kI pandrahavIM zatAbdI meM alaga par3a gaI hai| itanA prayatna karane para bhI duHkha hai ki isa jJAti kI eka pRSTha bhara bhI utpatti, vikAsa-sambandhI sAdhana-sAmagrI prApta nahIM ho skii| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: prAgvATa athavA pauravAlajJAti aura usake bheda :: sarvathA bhinna aura svatantra jJAti hai aura isakA utpatti-sthAna rAjasthAna bhI nahIM hai / ataH prAgvATa-itihAsa meM isa jJAti kA itihAsa bhI nahIM gUMthA gayA hai / * laghuzAkhIya aura bRhadzAkhIya athavA laghusaMtAnIya aura bRhadsaMtAnIya-bheda - aura dassA-bIsA nAma aura unakI utpatti laghuzAkhIya aura bRhadzAkhIya athavA laghusaMtAnIya aura bRhadsaMtAnIya nAmoM ko vyavahAra meM prAyaH lor3esAjana aura bar3e-sAjana, choTe bhAI aura bar3e bhAI kahate haiN| parantu prAcIna pratimA-lekhoM meM, zilA-lekhoM meM, prazastiyoM meM laghusaMtAnIya athavA laghuzAkhIya aura bRhadsaMtAnIya athavA bRhadzAkhIya zabdoM kA hI prAyaH prayoga huA milatA hai| ataH yaha svataH siddha ho jAtA hai ki mUla zabda to laghusaMtAnIya athavA laghuzAkhIya aura vRhadsaMtAnIya athavA bRhadzAkhIya hI haiM aura zeSa nAma inake paryAyavAcI zabda haiM, jinakI utpatti athavA jinakA prayoga bola-cAla meM suvidhA kI dRSTi se amuka amuka samaya athavA vAtAvaraNa ke AdhIna huA hai| laghuzAkhIya aura bRhadzAkhIya, laghusaMtAnIya aura bRhadsaMtAnIya zabdoM kA artha hotA hai laghusaMtAna athavA laghuzAkhA-sambandhI aura bRhadsaMtAna athavA bRhadzAkhA-saMbaMdhI / laghusaMtAna, laghuzAkhA aura bRhadsaMtAna / bRhazAkhA donoM meM saMtAna aura zAkhA zabdoM kA prayoga yaha siddha karatA hai ki donoM meM bhrAtA kA sambandha hai, donoM eka jJAti hI kI saMtati haiM, donoM dala kisI eka hI varga ke do aMga haiM, jinake dharma, deza, itihAsa, pUrvaja, saMskAra, saMskRti, bhASA, veSa-bhUSA, rahana-sahana, rIti-rivAja, sAdhu-parva, tyoMhAra Adi saba eka hI haiN| parantu itanA avazya hai ki jisa kAraNa ve do daloM meM vibhAjita ho gaye haiM, usa kAraNa kA prabhAva unake sAmAjika avasaroM para milane, julane para jaise paraspara hone vAle prItibhojoM para aura aise hI anya sAmAjika saMbaMdhoM, saMmelanoM para avazya par3A hai| ukta donoM dala athavA zAkhAyeM hindU aura jaina donoM hI jJAtiyoM meM pAI jAtI haiM / parantu jina 2 jJAtiyoM meM ye choTI bar3I zAkhAyeM haiM, una 2 meM inake janma kA kAraNa eka hI ho yaha bAta nahIM hai aura aura na hI aisA kabhI saMbhava bhI ho sakatA hai| OM pacarAI' ke zAntinAtha-jinAlaya kA saMvat 1122 kA lekhAMza:___ 'paurapaTTAnvaye zuddha sAdhu nAmnA mheshvrH| mahezvareya vikhyAtastatsataH dharmasaMjJakaH // ' -'puravAra bandhu' dvitIya varSa, saMkhyA 3.4 apraila, maI 1640 prasiddha itihAsajJa zrI agaracandrajI nAhaTA bhI pauravAr3a aura paravAra jJAti ko eka nahIM mAnate haiM / dekho unakA lekha 'kyA paravAra aura poravAr3a jAti eka hI hai ?' 'paravAra bandhu' varSa tRtIya, saMkhyA 4, maI 1641 pR0 4, 5.6. . paravArajJAti ke sambandha meM itihAsa-sAmagrI bhI prAyaH nahIM milatI hai / isa jJAti ke prasiddha puruSoM, anya digambara jaina vidvAnoM se isa jJAti kI utpatti, vikAza ke sambandha meM lambA patra-vyavahAra kiyA gayA, parantu ve kucha bhI nahIM de ske| isa jJAti meM utpanna utsAhI vidvAnoM ke liye yaha vicAraNIya hai| (prastAvanA meM dekhiye) Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ halake janma kA mizrita saMpana aura dina to saMbhavataH adyAvadhi koI bhI purAtaca evaM itihAsavettA ke bAna meM aba taka nahIM A pAyA hai, parantu jahA~ taka jainasamAja ke aMtargata karmoM kA sambandha hai itanA avazya nizcita hai ki aba vartamAn jainakula vikrama kI AThavIM zatAbdI meM aura usake pazcAtvartI varSoM meM bane haiM, to ye zAkhAyeM bhI vikrama kI AThavIM zatAbdI ke pazcAt hI utpanna huI samajhI jAnI caahie| prAgvATajJAti kA aitihAsika, paraMparita evaM vizeSa sambandha osavAla, zrImAlajJAtiyoM se rahA hai aura hai aura ina tInoM meM ye hI choTI, bar3I zAkhAyeM vidyamAna haiM / yaha bhI nizcita hai ki ina tInoM vargoM meM ye donoM zAkheM eka hI kAraNa se, eka hI samaya para aura eka hI kSetra athavA sthAna para utpanna huI haiM aura phira pazcAt ke varSoM meM bar3hatI rahI haiM, isakA kAraNa yaha hai ki tInoM eka hI jainasamAja kI prajA haiM aura ina tInoM vargoM kA prAyaH dharma eka rahA hai aura Aja bhI hai tathA tInoM ke pratibodhakaguru, dharmAcArya, tIrtha, dharmagraMtha eka hI haiM aura paraspara beTI-vyavahAra bhI rahA hai| vizeSa phira yaha bhI hai ki prAgvATajJAti ke bhItara aura vaise hI prosavAla aura zrImAla-jJAtiyoM ke bhItara rahI huI ina donoM zAkhAoM ke kuloM ke gotra paraspara milate haiM aura vyakti paraspara eka-dUsare ko bhAI kahate haiM aura likhate haiN| bhojana-vyavahAra sammilita hotA hai aura donoM zAkhAoM ke vyakti eka hI thAlI meM bhojana bhI karate haiM / kahIM 2 nahIM bhI hotA hai, to vaha brAhmaNaprabhAva ke kAraNa hai| itanI samAnatAyeM to yahI siddha karatI haiM ki choTe-bar3e sAjana jaba gotroM meM, dharma meM aura aise hI sAre anya aMgoM meM milate haiM to donoM meM jo bheda par3a gayA hai, vaha U~ca, nIca hone ke kAraNa athavA khAna-pAna meM antara par3ane ke kAraNa nahIM, varan kisI samaya kisI sAmAjika samasyA, prazna athavA ghaTanA ke kAraNa hai, jisane unako do daloM athavA do zAkhAoM meM burI taraha vibhAjita kara diyA hai aura dhIre 2 vaha pUre varga meM prAyaH phaila gayA hai athavA phailA diyA gayA hai aura pakkA athavA sudRr3ha hotA rahA hai / kucha hI kula aise haiM, jinameM do zAkha nahIM par3I haiM aura ve bRhadzAkhIya kahe jAte haiM / ___ Ajakala laghusantAnIya ke lie issA aura bRhadsantAnIya ke liye bIsA zabdoM kA hI prayoga adhikatara hotA hai| eka dUsarI zAkha bhI eka dUsarI ke liye inakA hI prayoga karatI hai aura vaha apane ko bhI laghuzAkhA huI to dassA aura bRhadzAkhA huI to bIsA kahatI hai| yaha prayoga bhI Ajakala se nahIM hone lagA hai / isako bhI saikar3oM varSa ho gaye haiN| parantu mere mata se hai yaha musalamAnI rAjyakAla meM calA huaa| eka bIghA bIsa visvA kA hotA hai / dassA se prayojana mUlya, Adara, pramANa, jo kucha bhI aisA samajhA jAya daza visthA aura bIsA se prayojana vIsa visvA se hai aura artha bhI aise hI lagAye jAte haiN| loga isakA yaha Azaya lete haiM ki dassAvarga bIsAvarga se kula kI zreSThatA meM ATha AnA bhara hai| aisA unakA kahane kA eka hI AdhAra yaha hai ki daza visvA bIsa visvA kA AdhA hotA hai. ataH dassAvarga bIsAvarga se zreSThatA meM AdhA hai| parantu yahA~ to yaha anumAna baiThAyA huA athavA dekhA-dekhI nikAlA huA artha hai aura anaitihAsika hai| isakA aitihAsika AdhAra nahIM hai| bAta yaha hai ki musalamAnoM ke rAjyakAla meM kSetroM kA mApa bIghA, visvA aura visvAnsiyoM para hotA thA aura yaha hI paddhati samasta bhArata bhara meM phaila gaI thii| yaha paddhati itanI phailI aura itanI bar3hI athavA priya huI ki sAdhAraNa se sAdhAraNa anapar3ha bhI isa paddhati se pUrA 2 paricita ho gayA aura jaise yaha vastu cAra AnI, ATha AnI acchI hai, amuka bAraha AnI acchI hai, usa hI prakAra visvAoM para aneka vastuoM kA bolacAla meM Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: prAgvATa athavA poravAlajJAti aura usake bheda:: . 16A mUlyAMkana kiyA jAne lgaa| isa vAtAvaraNa meM laghusantAnIya athavA laghuzAkhIya ko dassA aura bRhadzAkhIya athavA bRhadsantAnIya ko bIsA kahane kI prathA par3a gaI aura vaha nikaTatama bhUta meM utpanna huI ke kAraNa Aja bhI pracalita hai / parantu zilAlekhoM meM tAmrapatroM meM, prazasti-lekhoM meM, isakA kahIM prayoga dekhane meM nahIM AyA hai| prAcIna se prAcIna saMvat, jinameM, jJAtibodhaka evaM zAkhAbIvaka zabdoM kA prayoga prArambha huA hai, pramANa kI dRSTiM . se nIce diye jAte haiN| 'prAgvATa' zabda kA sarvaprAcIna prayoga sirohI-rAjya meM kAsaMdrA nAmaka grAma ke jinAlaya kI devakulikAoM meM aneka lekha haiM, unameM se eka lekha vi0 saM0 1061 kA hai, usameM huA hai| usa lekha meM likhA hai ki bhinnamAla se nikalA huA prAgvATajJAti kA vaNikavara, zrIpati, lakSmIvanta, rAjapUjita, guNanidhAna, bandhupadmadivAkara golaMcchI (1) nAmaka prasiddha puruSa thA / 1 usake jajjuka, namma aura rAma tIna putra the| unameM se jajjuka ke putra vAma ne saMsAra se bhayabhIta hokara mukti kI prApti ke artha isa jinAlaya kA nirmANa karavAyA / vi0 saM0 1061 / 'ukezajJAti' aura 'bahadzAkhA' zabdoM kA prayoga zrI buddhisAgarajI dvArA saMgrahita dhAtu-pratimA lekhoM vAlI pustaka 'zrI jaina-dhAtu-pratimA-lekha-saMgraha bhAga 1' ke posInAtIrtha ke lekhoM meM lekhAMka 1468 meM vi0 saM0 1200 meM sarvaprAcIna huA milatA haiN| lekha kA sAra yaha hai ki saM0 1200 varSa kI vaizAkha kRSNA 2 ke dina zrI sAvalInagara meM rahane vAlI ukezajJAtIya bRddhazAkhA ne zrI ajitanAthabiMba ko pratiSThita karavAyA / 2 .:. 'zrImAla' zabda kA bhI sarvaprAcIna prayoga muni zrI jayaMtavijayajI dvArA saMgrahita 'zrI arbuda prAcIna-jaina-lekhasaMdoha bhAga 2' ke lekhAMka 123 meM huA hai| lekha kA sAra yaha hai ki zrImAla-jJAtIya seTha AsapAla aura usakI strI AsadevI; ina donoM ke zreyArtha zrAvikA zrAsadevI ne isa pratimA ko bharAyA, jisakI pratiSThA saM0 1226 athavA 1236 ke vaizAkha zuklA 10 ko zrI dharmacandrasari ne kI / 3 ukta lekhoM ke sAroM se yaha bhalIvidha siddha ho jAtA hai ki vikrama kI AThavIM, navIM, dazavIM zatAbdiyoM taka 'prAgvATa, osavAla, zrImAla' jaise jJAtibodhaka zabdoM kA prayoga karane kI prathA hI nahIM thii| prAcInatama *dassA. ghIsA ke paryAyavAcI nAma laghu, vRddhazAkhA bhI hai| (zrImAlI jAti no vaNika bheda) :::... : -je0 sA0 saM0 iti pR0360 prA0 0 le0saM0 bhAga 2 lekhAMka 427 pR0:261 (kAsaMdrA ke jinAlaya meM)... 1-zrI-bhillamAla niryAtaH prAgvATaH vaNijA: varaH): zrIpatiriva lakSmIyuggolacchI raajjitH||.. zrAkaro guNaratnAnA bandhupadmadivAkaraH / jajjukastasya putraH syAt nammarAmau tto'prau|| 'jajjusutaguNADhayena vAmanena bhavAdbhayam // dRSTvA cakre gRhaM jainaM muktyai vizvamanoharam / / saMvat 1061 jai0 dhA0pra0 le0 saM0bhA01 lekhAMka 1468'pR0 255 (sAMbalI-posInAtIrtha meM): 2-'saM0 1200 vaizAkha badI 2 dine zrI sAbalInagare vAstavya ukezajJAtIya vRddhazAsA zrI ajitAnAthabiMba kAropita pratiSThitaM / ' a9 prA0 0 le0 saM0bhA0.2 lekhAMka 523 pR0 5.32 .... ::. :3-'saM0 1226 (36) vaizAkha zu0 10 zrImAlIya vya0 AsapAla bhAryA zrAsadevI / anayoH puNyArtha gunAsAdi."(tathA) zrAsadevyA biMbaM kAritaM pratiSThitaM zrI dharmacandrasaribhiH // Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8] :: prAgvATa - itihAsa :: ( dvitIya lekhoM meM to kevala pratiSThA - saMvat aura biMtra kA nAma hI milatA hai / phira pratiSThAkartA AcArya kA nAma diyA jAne lagA aura isa prakAra bar3hate 2 pratimA banavAne vAle zrAvaka kA nAma aura usake pUrvajoM tathA parivAra janoM ke nAma bhI diye jAne lge| parantu ina bhAvanAoM kI utpatti huI sAmAjika saMgaThana ke zithila par3ane para, apane 2 varga aura phira apane 2 kula ke pakSa maNDana para / una zatAbdiyoM meM jJAtivAda sudRr3ha aura priya bana cukA thA aura jainakula bhI usake prabhAva se vimukta nahIM rahe the / ataH yaha sambhava hai ki jainakula, jainasamAja ke jisa 2 varga ke pakSa ke the, usa 2 varga ke nAma se apane 2 kA kahane aura likhane lage hoM / terahavIM zatAbdI ke prArambha meM ina zabdoM kA prayoga eka dama bar3hane lagA -- isase yaha siddha hotA hai ki jainasamAja ke ukta tInoM vargoM meM usa zatAbdI se hI antara par3anA prArambha huA hai aura apanA 2 svatantra astitva evaM kArya dikhAne kI bhAvanAyeM prabala ho uThI haiM / yaha hI prAgvATa, savAla aura zrImAlavargoM kA svatantra astitva sthApita karane kI bAta huI / posInAtIrtha ke saM0 1200 ke lekha meM 'bRhadazAkhIya' zabda isa bAta ko siddha karatA hai ki usa zatAbdI meM 'bRhadzAkhA' vidyamAna thI, ataH yaha bhI siddha ho jAtA hai ki laghuzAkhA bhI thI / yaha janazruti ki vastupAla tejapAla ke prItibhoja para bRhadzAkhA aura laghuzAkhA kI utpatti huI managar3haMta aura nirAdhAra pratIta hotI hai / ukta maMta kI puSTi meM muni zrI jJAnasundarajI ne kaI eka pramANa diye haiM; parantu unameM adhikAMza 18, 16 vIM zatAbdiyoM ke haiM aura kucha prAmANika aura managar3haMta haiN| zrI agaracandrajI nAhaTA, bIkAnera bhI isa mata ke virodha meM apane 'dassA-sA bheda kA prAcInatva' lekha meM likhate haiM, ' dassA bIsA bheda ke prAcInatva ko siddha karane vAlA prAcIna pramANa hai kharatara jinapatisUriracita 'samAcArI' / ukta samAcArI kI racanA vi0 saM0 1223 aura 1277 ke bIca meM huI hai| sUrijI saM0 1277 meM svargavAsI huye / ' yaha avazya sambhava ho sakatA hai ki ukta donoM bhrAtAoM ne kaI bAra bar3e 2 saMghabhoja diye the; jinameM agaNita grAmoM, nagaroM se zrIsaMgha aura sadgRhastha sammilita huye the, kisI eka meM koI kAraNa se jhagar3A utpanna ho gayA ho aura usa para samAja meM tanAtanI atyadhika bar3ha calI ho aura laghuzAkhA vastupAla ke pakSa meM rahI ho aura vRddhazAkhA virodha meM aura taba se hI ve adhika prakAza meM AI hoM, adhika sudRr3ha aura nizcita (Conformed ) bana gaI hoM / parantu yaha zruti ki laghuzAkhA aura vRddhazAkhA kA janma hI vastupAla tejapAla dvArA diye gaye kisI prItibhoja meM jhagar3A utpanna ho jAne para huA, posInA ke vRddhazAkhA vAle saM0 1200 ke lekha se jhUThI ThaharatI hai; kyoMki saMvat 1200 meM to vastupAla tejapAla kA janma hI nahIM thA aura phira inake prItibhoja to vi0 saM0 1273-75 ke pazcAt prArambha huye the aura vRddhazAkhA inake janma ke kaI varSoM pUrva hI vidyamAna thI / bAta to yaha hai ki jaba jainasamAja ke ukta tInoM varga prAgvATa, osavAla aura zrImAla apane 2 varga kA svatantra astitva sthApita karanA cAhane lage aura usa dizA meM prayatna karane lage tathA usake kAraNa paraspara hote kanyA - vyavahAra meM svabhAvataH bAdhA utpanna hone lagI athavA kanyA - vyavahAra apane 2 varga meM hI karane kI bhAvanAyeM jora pakar3ane lagIM, taba samAja ke kucha logoM ne ina bhAvanAoM ko mAna nahIM diyA aura agara una para jainasamAja ke andara ke anya vargoM meM kanyA - vyavahAra karane para pratibandha lagAye to unako svIkAra nahIM kiyA aura barAbara pUrvavat kanyA- vyavahAra cAlU rakkhA; aise una kucha logoM kA pakSa thor3I saMkhyA meM hone ke kAraNa nAhaTAjI kA ukta sArA lekha paThanIya hai| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Maa hammIrapura : rAjamAnya mahAmaMtrI sAmaMta dvArA jIrNoddhArakRta zrI ananya zilpakalAvatAra jinaprAsAda kA pArvatIya supumA ke madhya evaM usakA uttama zilpamaNDita Antara dRzya / dekhiye pR0 59 para / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ::rAjamAnya mahAmantrI sAmanta :: sAghuzAkhA ke nAma se pukArA jAne lagA aura anya pakSa meM kanyA-vyavahAra nahIM karane vAle adhika saMkhyA meM hone ke kAraNa unakA pakSa samAja meM sarvatra hI vahadzAkhA ke nAma se kahA jAne lgaa| donoM meM phira mela kiye jAne ke yA to prayatna hI nahIM kiye gaye aura yA aise kiye gaye prayatna niSphala hI rahe / kaTutA bar3hatI hI gaI aura vRhadzAkhAvAle aura laghuzAkhAvAle apane 2 pakSa kI prasiddhi karane ke liye tathA pracAra karane kI bhAvanAoM se apanI 2 zAkhA ke nAma likhane laga gaye / vastupAla dvArA diye gaye kisI bhoja meM jhagar3e para laghuzAkhA ke kula vastupAla ke pakSa meM rahe hoM aura bRhadzAkhA meM se bhI aneka navIna kula vastupAla ke pakSa meM rahe hoM, jo aneka grAma aura nagaroM ke the aura isa prakAra vaha hI jhagar3A donoM pakSoM ko spaSTataH prakaTa aura dUra 2 taka tathA sarvatra jainasamAja meM aura anya samAjoM meM bhI dhIre 2 prasiddha karane vAlA huA ho / mahAn vyaktiyoM ke pIche par3ane vAle jhagar3e bhI to mahAn prabhAvaka, lambe aura vistRta evaM dRr3ha hote haiM, jo samasta samAja ko anizcita kAla ke liye yA sadA ke liye samAkrAMta kara lete haiN| aba pAThaka samajha gaye hoMge ki laghuzAkhA aura bRhazAkhA jaise pakSoM kA janma to jainasamAja meM apane 2 varga kA svatantra astitva sthApita karane kI phUTavAlI bhAvanAoM ke sAtha hI maMtrImAtAoM ke janma se kaI varSoM pUrva hI ho cukA thA aura ve banatI bhI jA rahI thiiN| vastupAla dvArA diye gaye kisI mahAn saMgha-bhojana para una donoM zAkhAoM meM dRr3hatA AI aura ve sadA ke liye apanA alaga astitva sthApita karake vizrAnta huI--merA aisA mata hai| bAda meM laghuzAkhA ke kuloM meM bhI kanyA-vyavahAra apane 2 varga ke kuloM meM hI sImita ho gyaa| rAjamAnya mahAmantrI sAmanta vi0 saM0 821 yaha vikrama kI navIM zatAbdI ke prAraMbha meM huA hai / yaha bar3A hI dhanI evaM jinezvaradeva kA parama bhakta zrAvaka thaa| isane bhagavAn mahAvIra ke unattIsaveM (26) paTTanAyaka zrImad jayAnaMdasuri ke sadupadeza se 600 nava sau jina mandiroM kA jIrNoddhAra anaMta dravya vyaya karake karavAyA thA tathA siddhAntoM ko surakSita rakhane kI dRSTi se bhaMDAroM kI sthApanA kI thiiN| sirohI rAjyAntargata (rAjasthAna ) hammIragar3ha nAmaka eka choTA sA grAma hai| yaha do sahasra varSa se bhI prAcIna grAma hai / usa samaya isakA prAcIna nAma dUsarA thaa| samrAT saMprati kA banavAyA huA yahA~ eka mandira vidyamAna hai, jisakA maMtrI sAmaMta ne ukta prAcArya ke upadeza se vi0 saM0821 meM jIrNoddhAra karavAyA thaa|2 1-ta. paTTA pR066. . . . 2-hammIragar3ha pR0 21. Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa-itihAsa:::...: [dvitIya .......... kAsindrA ke zrI zAMtinAtha-jinAlaya ke nirmAtA zre0 vAmana .. . . vi0 saM0 1061 zre0 bAmana ke pUrvaja gyArahavIM zatAbdI se pUrva bhillamAlapura meM rahate the| zre0 vAmana ke pitAmaha zre0 golaMcchI bhillamAla kA tyAga karake kAsindrA grAma meM Akara base the / 1-2 zre0 golaMcchI ke jajjuka, namma aura rAma tIna putra the| zre0 golaMcchI atyanta hI dhanavAna thaa| usakA rAjA mahArAjAoM meM bhArI saMmAna thaa| vaha guNarUpI ratnoM kI khAna mAnA jAtA thA aura apane vaMzarUpI kamala ke liye sUrya ke samAna sukha pahuMcAne vAlA thaa| aise zreSThivarya golaMcchI ke tInoM putra bhI mahAguNAtya evaM dharmamUrti hI the| zre0 vAmana zre0 jajjuka kA putra thA / zre0 vAmana bhI mahAguNI aura sadA mokSa kI icchA rakhane vAlA zuddhavratadhArI zrAvaka thA / zre0 vAmana ne bhagavAn zAntinAtha kA ati hI manohara jinAlaya vi0 saM0 1061 meM baMdhavA kara mahAmahotsavapUrvaka usako pratiSThita karavAyA aura usameM bhagavAn zAntinAtha kI divya pratimA pratiSThita krvaaii| . prAcIna gUrjara-mantrI-vaMza gurjaramahAbalAdhikArI daNDanAyaka vimala aura usake pUrvaja evaM vaMzaja gurjarasamrAT vanarAja : vi0 saM0 802 se gUrjarasamrAT kumArapAla : vi0 saM0 1233 paryanta mahAmAtya ninnaka vikrama kI AThavIM zatAbdI meM prasiddha aitihAsika nagara zrImAlapura meM ninA, ninAka yA ninnaka nAmaka kulazreSThi garbhazrImaMta prAgvATajJAtIya eka puruSa rahatA thaa| vaha kuladevI aMbikA kA parama bhakta thA / zrImAlapura4 ke prasiddha daMDanAyaka vimala kA prapitA. dhanIjanoM meM vaha agragaNya thA / devavazAt usakA dravya kucha kama ho gayA aura usako maha zre0 ninaka zrImAlapura meM rahane meM lajjA kA anubhava hone lgaa| vaha zrImAlapura ko parityakta karake gUrjarapradeza ke antargata Aye huye gAMbhU nagara meM jA bsaa| vahA~ vaha kucha hI samaya meM apanI buddhi, parAkrama 1-10 pra0 jai0 le0 saM0 lekhAMka 621. 2-prA0 0 le0 saM0 bhA0 2 lekhAMka 427. 3-zrI vidhipakSa (aMcala) gacchIya 'mahoTI paTTAvalI', jisakA gujarAtI-bhASAMtara jAmanagara nivAsI paM0 hIrAlAla haMsarAja ne kiyA hai ke pR083-115 dekhiye / ninnaka ko kAzyapagotrIya narasiMha kA putra honA likhA hai, parantu isakI kisI prazasti-lekha se puSTi nahIM hone ke kAraNa yaha mAnya nahIM kiyA gayA hai| 4-zrImAlapurANa, hemacandrAcAryakRta dvayAzraya, upadezakalpavallI, vimala prabandhAdi prAcIna graMthoM meM zrImAlapura ke bhillamAlapura, puSpamAlapura, ralamAlapura aura bhinamAlapura nAma bhina 2 yugoM meM par3e haiM kA ullekha milatA hai| vartamAna meM yaha nagara marudharaprAnta ke antargata hai aura 'bhinnamAla' nagara ke nAma se prakhyAta hai| marudhara prAnta kI rAjadhAnI 'jodhapura' se bhinnamAlanagara 17 mIla dakSiNa, pazcima meM 75 mIla dUra tathA abuMdagiri se vAyavya koNa meM lagabhaga 50 mIla dUra tathA aNahilapurapattana (gujarAta) se uttara meM 80 mIla para hai| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: prAcIna gUrjara-maMtrI-vaMza aura daMDanAyaka lahara :: evaM parizrama se punaH vaisA hI koTIzvara evaM prasiddha ho gyaa| jaba vi0 saM0802 meM vanarAja ne aNahilapurapattana kI nIMva DAlI, taba vaha ninnaka ko bar3e sammAna ke sAtha aNahilapurapattana meM svayaM lekara AyA. aura usako mantrIpada para ArUr3ha kiyA / gUrjarezvara vanarAja ninnaka kA sadA pitAtulya sammAna karatA rahA / ninaka ne bhI gUrjarabhUmi evaM gUrjarezvara kI tana, mana, dhana se sevA kii| ninaka ne aNahilapura meM RSabha-bhavana (AdIzvarajinamandira) banAyA tathA ukta mandira ko dhvana-patAkAoM se suzobhita kiyA / ___gUrjarezvara vanarAja para zIlaguNasUri tathA ninnaka kA atizaya prabhAva thaa| ina donoM ko vaha apane saMrakSaka evaM pitAtulya samajhatA thaa| phalataH usake Upara jainadharma kA bhI atizaya prabhAva pdd'aa| gUrjarezvara vanarAja ne zIlaguNasUriguru ke prati sammAna pradarzita karane ke abhiprAya se paMcAsara-pArzvanAtha vanarAja para jainadharma kA prabhAva " nAmaka eka vizAla jainamandira bnaayaa| isameM ninaka ke prabhAva kA adhika phala thA / * mahAmAtya ninaka kI strI kA nAma nAraMgadevI thaa| nAraMgadevI kI kukSi se mahAparAkramI putra lahara kA janma huaa| lahara apane pitA ke tulya hI buddhimAna, zUravIra evaM raNanipuNa niklaa| nAraMgadevI vIra evaM dharmAtmA nicaka kI strI nAraMgadevI va . pati kI dharmAnurAgiNI evaM udAra cittavAlI patnI thii| usane aNahilapurapattana meM parAkramI putra lahara . nAriMgaNa pArzvanAthasvAmI kI vi0 saM0838 meM pratimA pratiSThita krvaaii| mahAmAtya ninaka ne apanI patiparAyaNA strI ke nAma se nAraMgapura nAmaka eka nagara basAyA aura usa nagara meM usake zreyArtha zrI pArzvanAtha-caityAlaya banAyA, jisakI pratiSThA zaMkhezvaragacchIya zrImad dharmacandramurijI ke upadeza se huii| samrAT vanarAja kA dehAvasAna vi0 saM0 862 meM huA / isakI mRtyu ke 2-4 varSa pUrva hI mahAmAtya ninnaka svargavAsI huA / mahAmAtya ninaka apanI antima avasthA taka gUrjara-sAmrAjya kI sevA karatA rhaa| isameM koI zaMkA nahIM ki agara gUrjarasamrAT vanarAja aNahilapura evaM apane vaMza kA prathama gUrjarasamrAT thA, to ninaka gUrjarasAmrAjya kI nIMva ko sudRr3ha karane vAlA prathama mahAmAtya thaa| vanarAja kI mRtyu ke pUrva hI lahara ne apane yogya vRddha pitA kA amAtya-bhAra sambhAla liyA thaa| daMDanAyaka lahara ka lahara . . gUrjarasamrATa vanarAja ko hAthiyoM kA bar3A zauka thaa| mahAmAtya nimaka ne bhI hAthiyoM kA eka vizAla dala khar3A kiyA thaa| lahara vIra evaM mahA buddhimAna thaa| pitA kI upasthiti meM hI vaha daMDanAyaka pada para prArUr3a daMDanAyaka vimala kA pitA. ho cukA thaa| vaha apane pitA ke sadRza hI ajeya yoddhA, mahAparAkramI puruSa thaa| eka maha daMDanAyaka lahara mahAbalazAlI gUrjara-sainya lekara vidyAcalagiri kI ora calA / mArga meM AI huI aneka bAdhAoM ko pAra karatA huA, vihar3a vana, upavana, agamya pArvatIya saMkIrNa mArgoM meM hokara vidyagiri ke * bandhumaiyAha ahillapure vaNarAyanivainIeNa| vijjAharagaccherisahajiNaharaM teNa kAraviyaM // . D. C. M. P. (G. O. V. L XXVI.) P. 253 (candraprabhasvAmI-caritra), Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 ] prAgvATa-itihAsa: [dvitIya viSama pradeza meM phuNcaa| aneka hAthiyoM ko pakar3A aura unako lekara apane deza ko lauTA / lahara ko isa prakAra hAthiyoM ko le jAtA huA sunakara, dekhakara aneka narendroM ne lahara para AkramaNa kiye / parantu mahAparAkramI lahara aura usake vIra evaM durjeya yoddhAoM ke samakSa kisI zatru kA bala saphala nahIM huaa| isa prakAra lahara aneka uttama hAthiyoM ko lekara apane pradeza gUrjara meM praviSTa huA / samrATa vanarAja ne jaba sunA ki daMDanAyaka lahara aneka uttama hAthiyoM ko lekara sakuzala pA rahA hai, vaha bhI aNahilapurapattana se lahara kA sammAna karane ke liye saMDasthalanagara pahuMcA / lahara ke isa sAhasa para samrAT vanarAja atyanta mugdha huA aura lahara ko jAgIra meM saMDasthalanagara aura TaMkazAla-adhikAra pradAna kiyaa| daMDanAyaka lahara ne saMDasthalanagara meM eka vizAla mandira banavAyA aura usameM lakSmI aura sarasvatI kI mUrtiyA~ pratiSThita krvaaii| isase yaha bhI siddha ho jAtA hai ki vaha jaisA lakSmI kA pujArI thA, vaisA hI ananya pujArI sarasvatI kA bhI thA / daMDanAyaka lahara ko uparokta vijayayAtrA meM vipula dravyasamUha kI bhI prApti huI thii| usane apanI TaMkazAla meM ukta dravya kI svarNa-mudrAyeM banavAkara una para lakSmI kI mUrti aMkita krvaaii| lahara dIrghAyu thA aura vaha lagabhaga Der3ha sau (150) varSa paryanta jIvita rahA. tathA lagabhaga 130 varSa vaha daMDanAyaka aura amAtyapada jaise mahAn uttaradAyI padoM para rahakara gUrjara-bhUmi evaM gUrjara-samrAToM kI amUlya sevA karatA rahA / mahAmAtya ninnaka tathA daMDanAyaka lahara kI dIrghakAlIna evaM advitIya sevAoM kA hI pratApa thA ki - *cAvar3AvaMza ke zAsakoM ke nAmoM meM tathA unake zAsanArUr3ha hone ke saMvatoM meM jo bhrama hai, vaha taba taka dUra nahIM hogA, jaba taka koI adhika prakAza DAlane vAlA AdhAra prApta nahIM hogaa| phira bhI jaisA adhika itihAsakAra kahate haiM ki cAvar3AvaMza kA rAjya vi0 saM0802 se vi0 saM0663 taka rahA, maiM bhI aisI hI mAnyatA rakhatA huuN| vanarAja cAvar3A kA mahAmAtya ninnaka, nAnaka nAma vAlA puruSa thA, jisako maiMne nicaka karake varNita kiyA hai| mahAmAtya ninaka kA antima putra lahara aura lahara kA antima putra vIra thA / banarAja vi0 saM0802 meM zAsanArUr3ha huA aura bAlaka mUlarAjacAlUkya vi0 saM0 663 meM / isa 161 varSa ke antara meM kevala ninaka aura lahara kA hI amAtyakAla pravAhita rahA, yaha kucha itihAsakAroM ko khaTakatA hai| vanarAja kI Ayu jaba 110 varSa aura usake putra yogarAja kI Ayu 120 varSa kI thI, taba samajha meM nahIM AtA itihAsakAra lahara ko dIrghAyu mAnane meM kyoM zaMkA karate haiN| 'History stands on its own legs and not others' provided'. vanarAja ke antimakAla meM lahara ne apane pitA ninaka kA amAtyabhAra sambhAla liyA thaa| lahara ne lagabhaga vi0 saM0860 meM amAtyapada grahaNa kiyA aura vaha isa pada para ArUr3ha hone ke pazcAt lagabhaga 130 varSa pUrNa mahAmAtya rahA ho to koI Azcarya nahIM, agara hama usakI Ayu 150 varSa ke lagabhaga mAnane meM Azcarya nahIM karate hai to| ve itihAsakAra jo lahara ko itanA dIrghAyu honA nahIM mAnate, vIra ko lahara kA putra honA bhI nahIM mAnate haiM, kyoMki vIra mUlarAja cAlUkya kA mahAmAtya thA, jo vi0 saM0668se zAsana karane lagA thaa| zrI haribhadrasUriviracita 'candraprabhasvAmI caritra' ke anta meM dI huI zrI vimalazAha ke vaMza kI prazasti vi0 saM0 1223 ke anusAra bhI vIra lahara kA putra siddha hotA hai, kyoMki isa prazasti meM lahara aura vIra ke bIca kisI anya puruSa kA varNana nahIM hai| arbudagiristha vimalavasati meM vi0 saM01201 kA dazaratha kA zilAlekha hai| jisase siddha hai ki dazaratha vIra maMtrI ke pautra kA pautra (prapautra-putra) thA aura vIra maMtrI kA zarIrAnta vi0 saM01085 meM huzrA / isa prakAra vIra se pAMcavIM pIr3hI meM dazaratha huA hai| dazaratha jaisA pratibhAsampanna puruSa sau varSa se kama pUrva huye apane prapitAmaha ke vizrata pitA aura prapitAmaha ke nAmoM ko nahIM jAne yA apanI ati vizrata mAtra pAMca yA chaH pIr3hiyoM ke kramavAra nAma utkIrNa karavAne meM bhUla kara jAya amAnanIya hai / vIra jaba cAlUkya mUlarAja kA, jo vi0 saM068 meM zAsana calAne lagA thA, mahAmAtya hai aura vaha vi0 saM01085 meM svargavAsI hubhA, tathA vaha lahara kA putra thA, sahaja siddha ho jAtA hai ki lahara dIrghAyu thA aura usakA amAtyakAla 130 eka sau tIsa varSa paryanta rahA hai / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAcIna gUrjara-maMtrI-caMza aura mahAmAtya mahAtmA vIra :: cAvar3AvaMzIya samrAT gUrjara-sAmrAjya ko jamAne meM saphala ho ske| lahara ne kramazaH pA~ca gUrjara samrAToM kI sevAyeM kii| ninnaka aura lahara kI sevAoM kA gUrjarabhUmi evaM gUrjara-samrAToM para advitIya prabhAva par3A aura pariNAma yaha huA ki ninnaka ke vaMzaja uttarottara gUrjara samrAT kumArapAla ke zAsanakAla taka amAtya tathA daMDanAyaka jaise mahottaradAyI padoM para lagAtAra ArUr3ha hote rhe| daMDanAyaka lahara kA vIra nAmaka putra thaa| lahara ke samaya meM hI vaha yogya pada para ArUr3ha ho cukA thaa| apane pitA ke samAna hI vIra bhI zUravIra, nItijJa evaM dIrghAyu huA / isane cAlUkyavaMzIya prathama gUrjara-samrATa daMDanAyaka vimala ke pitA mUlarAja se lekara usake pazcAt gUrjarabhUmi ke rAjyasiMhAsana para ArUr3ha hone vAle samrATa mahAtmA vIra cAmuNDarAja, vallabharAja evaM durlabharAja kI dIrghakAla taka sevAyeM kii| aura dekhiye! gujarezvara samrATa kumArapAla ke mahAmAtya pRthvIpAla ke arbudagiristha vimalavasatigata vi0saM01204 ke lekha se bhI baura maMtrI lahara kA putra thA aura lahara ninaka kA putra thA siddha hotA hai| pRthvIpAla aura dazaratha meM se eka yA donoM ne apane kramazaH pitAmaha dhavala aura lAliga ko dekhA hogA aura dhavala aura lAliga meM se eka yA donoM ne apane dIrghAyu pitAmaha vIra ko dekhA hogA aura vIra ke muMha se unhoMne nicaka aura lahara ko kIrtikathAnoM kA kabhI varNana sunA hI hogA aura apane pautra pRthIpAla aura dazaratha ko unakI kaurtikathAyeM kabhI kahI hI hoNgii| bhAja bhI agara hama kisI praur3ha samajhadAra vyakti se usake kucha pUrvajoM ke nAma pIr3hIkama se pUchanA cAheM to zAyada hI koI vyakti milegA jo kramazaH apane 4-5 pIDhiyoM meM huye paraMparita pUrvajoM ke nAma nahIM batA sakatA ho| yaha bAta kevala sAdhAraNa zreNI ke puruSoM ke liye hai| asAdhAraNa pratibhAsampana puruSavaroM ke liye kramazaH apane asAdhAraNa parAkramI 5-6 pIDhiyoM meM utpana huye pUrvajoM ke nAma jAnanA koI jAcarya kI bAta nhiiN| itanA avazya mAnanA par3egA aura siddha bhI ho jAtA hai ki dIrghAyu lahara ninaka kA antima putra thA aura lahara kA vIra antima putra, jisakA janma lahara kI sau varSa kI Ayu pazcAt hunA hogA / isa viSamakAla meM Aja bhI koI na koI aise dIrghAyu puruSa mila hI jAveMge, jinakI Ayu 150 varSa ke lagabhaga hogii| ataH munirAja sAhaba jayaMtavijayajIkA apanI 'a0 prA0 0 le0 saMdoha' ke avalokana bhAga pR0 271 kI caraNapaMktiyoM meM yaha likhanA ki 'mai0 vIra lahara no khAza putra nahIM, paNa temanA vaMza mA amuka peDhIye utpaca thayaila mAnI zakAya'-itane prAcIna lekha, prazasti zrAdi kI vidyamAnatA para kevala kalpanA pratIta hotI hai| itihAsakAroM ke nikaTa arvAcIna kalpanAoM kI apekSA prAcIna zilAlekha evaM prazastiyoM kA mUlya adhika hai| vimala-prabandha ke kartA ne likhA hai 'nIna maMtri gAMbhU jANIu, beTA lahira sahita bhaanniiu| yaha likhanA ki nibaka jaba mahAmAtyapada para ArUr3ha hubhA thA, lahara utpanna ho cukA thA-amAnya hai| vimalapravandha ke kartA kA uddezya kevala caritranAyaka kI kIrci graMthita karane kA thA; ataH agara aitihAsika tattvoM kI aise prasaGgoM para avahelanA ho jAtI hai to sambhAvya hai| vagataturayaghaTTassa vijhagirisaMnivesapattassa / samaggagahiyakuMjaraghaDassa taha niyayapurasamuha // zrAgamirassa rijahiM taggayagahaNUsuehiM saha samare / jasseha vijhavAsiNIdevI dhaNuhammi avAnA // tA pattasattavijaeNa teNa sA vijhvaasinniidevii| paNayajaNapUriyAsA ThaviyA rU (saM) DatthalaggAme // maha lacchi-sarassaIo saddhammaguNANuraMjiyAo ca / jassujhiyaIsAu mucaMti na saMnihANaM pi|| taha sirivalo baddho vittapar3o jeNa TakasAlAe / saMThavibho lacchI uNa nivesiyA sayalamuddAsu / / D.C. M. P.(G.O. V. LXXVI.) P. 254. (candrapramasvAmI-caritra) laMNai lahira lahira pApaNI, vegi gayu baMdhyAcala bhaNI / 'garatha baDaI gaja ghaTa lyAvIu', tu rAjA sammukha mAnIu // 44 // vi0 pra0 kha03 pR0100 cihnita paMkti kA artha lAlacandra bhagavAnadAsa yaha karate haiM ki 'garatha var3e gaja ghaTA lAvyA' parantu, artha yaha hai ki 'gaja ghaTA rUpI bRhad dravya ko lAyA' / ukta prakAra vimala-prabandha ke kartA vidyAcala ke saMniveza meM se hAthiyoM ke lAne kI ghaTanA kA hI varNana karate hai| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64] :: prAgvATa itihAsa :: [ dvitIya * bhAratavarSa ke itihAsa meM dazavIM evaM gyArahavIM zatAbdI usa samaya ke choTe-bar3e rAjAoM meM calatI pratiyogitA evaM pratidvaMdvatAoM ke liye adhika kuprasiddha hai, jisake pariNAmasvarUpa bhAratavarSa para yavanoM ke AkramaNa huye haiM / ina zatAbdiyoM meM samUcA uttara-bhArata dhIre 2 yavana- AkramaNakAriyoM se paddalita huA, apane gaurava evaM mAna se bhraSTa huaa| aise viSama evaM mahAvipattipUrNa samaya meM koI jo lagAtAra cAra mahAparAkramI samrAToM kA mahAmAtya rahA ho vaha kitanA vaura, yogya evaM dRDha sAhasI va buddhimAna hogA aura vaha bhI phira gUrjara bhUmi jaisI sampatti evaM baibhavapUrNa dharA kAH / samrAT cAmuNDarAja kI mahAmAtya vIra para adhika prIti rhii| isakA kAraNa yaha thA ki cAmuNDarAja kI adhika ho jAne para bhI usako putra kI prApti nahIM huI / eka samaya mahAprabhAvaka zrAcArya vIragaNi hilapurapattana meM padhAre / samrAT cAmuNDarAja zrAcArya vIragaNi kA bar3A bhakta thA / eka dina samrAT cAmuNDarAja ne mahAmantrI vIra ko kahA ki mere tumhAre jaisA mahAtmA mahAmAtya hai aura mahAprabhAvaka vIrasUri jaise guru haiM, phira bhI soDavalelI mehalANa, gaja deSI rAthyu harAe / sAMDathalU' tava kiddha pasAi, loka bhai na varAziGa rAi // 45 // cihu~ dizi muhuta hirani caDyo, TaMkasAli sonaiyA paDyA / TaMkasAla kIdhI ApaNI, rAjana mayA kari cha ghaNI // 46 // - vi0 pra0 kha0 3 pR0 100-102. yaha pUrva hI caraNapaMkti meM likhA jA cukA hai ki cAvaDAvaMza ke samrAToM ke nAmoM meM tathA unake zAsanArUr3ha hone ke saMyatoM meM bhrama hai / parantu yaha to siddha hai ki prathama cAlUSayasamrAT mUlarAja vi0 saM0 668 se zAsana karane lagA thA / rAsamAlA 1 - vanarAja 802-862 2 - yogarAja 862 - 867 3 - kSemarAja 867-622 4 - bhuvar3a (bithu ) 622-651. 5- vairIsiMha (vijayasiMha ) 651-676. 6 - ratnAditya ( rAvatasiMha ) 676-661 7- sAmaMtasiMha 661-668 16.6 zAsana-kAla ( vikrama saMvatoM meM ) prAcIna bhAratavarSa kA itihAsa 1- vanarAja 821-836 2 - cAmuMDarAja 83.6-862 3- yogarAja 862 - 861 861-864 4 - ratnAditya 5-bairIsiMha 6- kSemarAja 605-637 864-605 7 - cAmuMDarAja 637-664 8- ghAghar3a E-bhUbhUTa 665-662 663.2017 166 prabandha cintAmaNi 1 - vanarAja 802-862 2- yogarAja 862 86.7. 3- kSemarAja 867-622 4-bhUvaDa...... 622-651 5- vairIsiMha 651-676. 6-ratnAdity 676-661 7 - sAmaMtasiMha 661-668 166 rA0 mA0 bhA0 1 pR0 36, 37, 38. pra0 ci0 pR0 14, 15. (vanarAjAdi prabandha ) so cAlukkabhirimularAya-cAmuNDarAyarajjeMsu / vallaharAya-rArAhivadullaharAyANamavi kAle || nicca pi ekkamaMtI jAo pajjaMtacariyacAritto / sirimUlarAyanazva irajjAlayaM kuro vIro // - D. C. M. P. ( G. O. V.no. LXXVI.) (candraprabhasvAmI - caritra) P. 254. zrImanmUlanarendrasanidhisudhAni daseikita prajJApAtramudAttadAna caritastasUnurAsIda (dva) raH ||4|| nijakula kamala divAkara kalpaH kArthasArthaka kalpataru | zrImad vIramahattama iti yaH khyAtaH kSamAvalayeH / / 5 / / - zra0 pra0 jai0 le0 sa0 bhA0 2 lekhAMka 5.1 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: prAcIna gUrjara-maMtrI-vaMza aura mahAmAtya mahAtmA vIra :: eka ciMtArUpa jvara mujhako rAta-dina pIr3ita karatA rahatA hai| mahAtmA vIra ne rAjA kI ciMtA ke kAraNa ko vIrasUrijI ke samakSa nivedana kiyA / sUrijI mahArAja ne vIra mantrI ko abhimantrita vAsakSepa pradAna kiyA aura kahA ki isako rANI ke mastiSka para DAlane se rAjA ko yathAvasara putra kI prApti hogii| yathAvasara rAjA ko vallabharAja evaM durlabharAja do parAkramI putroM kI prApti huii| samrATa cAmuNDarAja mahAtmA vIra kA Ayu bhara AbhAra mAnatA rahA aura usake pazcAt usake donoM putroM ne bhI mahAtmA vIra kA mAna akSuNNa banAye rakkhA / vIra kI strI kA nAma vIramati thA / vIramati kI kukSI se ner3ha aura vimala nAmaka do mahAmati evaM parAkramI putra utpanna huye / vIra jaisA yogya mahAmAtya thA, zUravIra yoddhA thA, vaisA hI uttama koTi kA zrAvaka evaM dharmavIra vIra kI strI aura usake putra thaa| usane apanI antima avasthA meM samasta sAMsArika vaibhava, atula sampatti, priya ner3ha aura vimala strI, putra, kalatra, mahAmAtyapada ko chor3akara cAritra (sAdhupana) grahaNa kiyA aura isa prakAra paralokasAdhana karatA huA vi0 saM0 1085 meM svargavAsI huA / 4 usake donoM putra ner3ha aura vimala usakI 1-rADerakagacchIya candraprabhasUri ke ziSya prabhAcandrasUri ne vi0 saM01334 meM 'prabhAvakacaritra' nAmaka eka amUlya graMtha kI racanA kI hai / ukta graMtha meM 15vA vIrasari-prabandha hai / isa prabandha meM ukta ghaTanA kA varNana hai| ghaTanA saccI pratIta hotI hai, parantu pIragaNI kA samaya graMthakartA ne isa prakAra likhA hai, jo mithyA hai| ___ janma-20638 dIkSA-20680 nirvANa s-661| samrAT cAmuNDarAja kA zAsanakAla vi. saM01053-66, ina zAsana-saMvatoM se to yahI pratIta hotA hai ki taba " vallabharAja kA , 1066-663 dazavIM zatAbdI meM utpanna vIrasari aura koI dUsare prAcArya , dulebharAja kA " " 10613-77 J hoNge| isa nAma ke aneka AcArya ho gaye haiN| yA graMthakartA ne bhUla se anya isI nAma ke prAcArya kA kAla ukta AcArya kA nirdeza kara diyA hai| 2-zrImanneDho dhIdhano dhIracetA bAsInmaMtrI jaindhrmknisstthH| AdyaH putrastasya mAnI maheccha: tyAgI bhogI bNdupdmaakrenduH||6|| dvitIya ko dvaitamatAvalaMbI daNDAdhipaH zrI vimalo babhUva / ..... ............."||7|| a0 prA0 0 le0 saM0 bhA0 2 lekhAMka 51 (vimalavasatigata lekha) vIrakumara gehar3I majhArI, vIramatI paraNAviu nAri / rAjakAja choDyA vyApAra, manazuddhaI mADiu vyavahAra // 50 // jou jou vimala janama hUure, jou joure hautrA tribhuvana jANa tu / " ........""""||62 // vi0 pra0 pR0102,105 vimalaprabandha ke kartA kA uddezya caritranAyaka kI kIrtikathA varNana karane kA hai. nahIM ki aitihAsika dRSTi se kAraNakArya para vicAra karate hue samaya, sthAna kA pUrNa dhyAna rakhate huye ghaTanAoM kA krama sajAne kaa| jaisA siddha hai ki vimala kA jyeSTha bhrAtA ner3ha thA, parantu vimala prabandhakartA ne ner3ha kA yathAsthAna ullekha nahIM kiyA hai jo akharatA hai| paJcAsavI gAthA kI dvitIya paMkti bhI yahAM akharatI hai / 'rAjyakArya chor3a diyA, AtmA kI zuddhi meM laga gaye aura phira 62vI (bAsaThavI) gAthA meM putrotpatti kA varNana karanA racanAzailI kI dRSTi se Alocya hai| uttamakoTi kA zrAvaka vaha hI kahA jA sakatA hai jo zrAvaka ke 12 bAraha vratoM kA paripAlana karane kA vrata letA hai aura yathA vidha unako zrAcaratA hai| 3-prANivadho mRSAvAdo2 'datta maithunaM 4 parigrahazcaiva" / digada bhogo daMDa: sAmAyika dezastathA 10 poSadhA vibhAga: 12 // 4-upadezakalpavallI aura vimala-prabandha meM likhA hai ki jaba maMtrI vIra ke svargArohaNa ke pazcAt vidhavA vIramatI dAridraya se ati pIr3itA ho uThI aura dveSI manuSyoM se satAI jAne lagI, taba vaha pattana chor3a kara apane putroM sahita apane pitA ke ghara calI gaI aura vahIM duHkha ke divasa nikAlane lgii| yaha kathA asatya evaM nirAdhAra pratIta hotI hai| kAraNa ki vi0 saM01088 meM vimalazAha ne arbudagiri para vimalavasati nAmaka jagadvikhyAta mandira 18,53,00,000) rupaye vyaya karake vinirmita karavAyA tathA kaI varSa isase pahile vaha vivAhita ho cukA thA, samrATa bhImadeva usakI vIratA evaM parAkrama se prasanna hokara usako mahAdaMDanAyakapada para ArUr3ha kara cuke the, Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa itihAsa :: 66 ] [ dvitIya jIvita avasthA meM hI kramazaH mahAmAtyapada evaM daMDanAyakapadoM para ArUr3ha ho cuke the / pattanavAsI zre0 zrIdatta kI guNazIlA evaM ati rUpavatI kanyA zrIdevI ke sAtha meM vimala kA vivAha huA thA / mahAmAtya ner3ha jaisA Upara kahA jA cukA hai, ner3ha mahAtmA vIra kA jyeSTha putra thA / ner3ha prakhara buddhimAna, dharmAtmA evaM zAntaprakRti puruSa thA / gurjara samrAT bhImadeva prathama ke zAsana samaya meM yaha mahAmAtya rahA / gUrjara - mahAmAtyoM meM daMDanAyaka vimala kA jyeSTha apane svAbhimAna ke liye prasiddha rahA hai / atirikta ina aneka guNoM ke vaha AtA mahAmAtya neda mahAdAnI tathA dRr3ha jaina zrAvaka thA / mahAbalAdhikArI daMDanAyaka vimala yaha ner3ha kA kaniSTha bhrAtA thaa| yaha bacapana se hI atyanta vIra evaM niDara thA / vimala ko dhanuSavidyA, ghur3asavArI aura anya astra-zastra ke prayogoM meM bar3I ruci thii| vaha jyoM-jyoM bar3A huA, usakI vIratA evaM niDaratA kI carcA dUra-dUra taka phailane lagI / vimala jaisA vIra evaM niDara thA, vaisA vimala kA daMDanAyaka bananA hI dvitIya rUpavAna, guNavAna, brahmatratI, dharmavratI thA / vimala ko aneka guNoM meM advitIya dekhakara usa samaya ke loga kalpanA karane lage the ki usako ye sAre viziSTa guNa ArAsaNa kI ambikAdevI ne usake zIla aura dharmavrata para prasanna hokara pradAna kiye haiM / kucha bhI ho vimala advitIya dhanurdhara - yoddhA vaha saurASTra, kuMkaNa, dambhaNa, sajAye, cIkhalI, saupAraka Adi aneka pradezoM ke rAjAoM ko parAsta kara cukA thA tathA candrAvatI ko adhIna karake vahIM zAsana kara rahA thA / uparati inake vi0 saM0 2085 meM pitA kI mRtyu ke samaya aura isase bhI pUrva ner3ha aura vimala yogya evaM mahatvazAlI padoM para ArUr3ha ho cuke the| *tattha ya nihariNayadoso paryAyakamalodazro diNayaro vva / siribhImaevarajje ner3ho tti mahAmaI par3hamo // D. C. M. P. (G. O. V, LXX VI.) P. 254 ( candraprabhasvAmi-caritra) zrImannedau dhIdhano dhIracetA zrAsInmaMtrI jainadharmai kaniSThaH / zrAdyaH putrastasya mAnI mahecchaH bhogI bandhupadmAkareMduH // 6 // zra0 prA0 jai0 le0 sa0 bhA0 2 lekhAGka 51 (vimalavasatigata prazasti) vimalavasati se sambandhita hastizAlA meM vinirmita daza hAthiyoM meM eka hAthI mahAmAtya ner3ha ke smaraNArtha banavAyA gayA hai:(4) saM0 1204 phAgu (lgu) Na sudi 10 zanau dine mahAmAtya zrI ner3hakasya / - pra0 prA0 jai0 le0 saM0 bhA0 2 lekhAGka 351 mahAmAtya ner3ha kA isase adhika ullekha nahIM milatA hai / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: prAcIna gUrjara-mantrI - vaMza aura mahAbalAdhikArI daMDanAyaka vimala :: [ 67 thA / advitIya dhanurdhara vimala kI khyAti ko gurjarasamrAT bhImadeva taka pahuMcane meM adhika samaya nahIM lagA / samrAT bhImadeva ne vimala ko gUrjara - mahAsainya kA mahAbalAdhikArI daMDanAyaka niyukta kiyA / * gurjarasamrATa bhImadeva pra0 ke samaya meM mahamUda gajanavI ke AkramaNoM kA prakopa, jo usake pitA samrAT durlabharAja ke samaya meM uttara bhArata meM prArambha ho cukA thA, atyanta bar3ha gayA aura gUrjara bhUmi mahamUda gajanavI ke mahamUda gajanavI aura bhIma- kramaNoM kI bhayaMkaratA se trasta ho uThI / vi0 saM0 2082 meM mahamUda ajamera ko deva meM prathama muThabher3a jItakara, gUrjara bhUmi meM hotA huA somanAtha kI vijaya ko bddh'aa| mArga meM gUrjarasamrAT bhImadeva ne apanI mahAbalazAlI sainya ko lekara mahamUda kA sAmanA kiyA, parantu mahamUda kI pragati ko rokane meM asaphala rhaa| mahamUda jaba somanAtha mandira para pahuMcA, taba bhI bhImadeva mahAgurjara sainya ko lekara somanAtha kI *nava yauvana navalu saMyoga, deSI devai vaMbaI bhoga / kUM aura kahai paranArI nIma aNaparaNii kuhU mAnUM kima // 71 // zIla lagai tUThI ambikA, triNi vara dIdhA potai thekA / bAMNa pramANa gAu te paMce, haya lakSeNanAM lakSa prapaMca // 72 // nava nava rUpe nirataI nirmalA, trIjI adbhuta akSara kalA / // 73 // vimala jaba 13 varSa kA thA, taba ArAsaNanagara kI ambikAdevI ne usake rUpa para mugdha hokara usake zIla kI parIkSA karanI caahii| ambikA ne eka parama rUpavatI kanyA kA rUpa dhAraNa kiyA aura vimala ke Age kelI-krIr3A karake usako vimohita karane lagI / parantu vimala apane brahmacaryavrata meM aDiga rhaa| anta meM devI ne prasanna hokara vimala ko tIna varadAna diye ki vaha bANavidyA, akSara-kalA evaM azvaparIkSA meM advitIya hogA / ukta kiMvadantI se hamako mAtra itanA hI Azaya lenA cAhiye ki vimala surabAlAoM ko vimohita karane vAle advitIya rUpa-saundarya kA dhAraka thaa| vaha jaisA rUpavAna thA, vaisA advitIya dhanurdhara evaM saphala azvArohI thA / vimala kA bANa bahuta dUra 2 taka jAtA thA / arbu'dagiristha vimalavasati nAmaka jagavikhyAta AdIzvaracaitya meM daMDanAyaka vimala ne bhArAsaNa kI khAna kA ArAsaNa nAmaka prastara kA upayoga kiyA hai / nArAsaNasthAna vahAM para avasthita ambikAdevI ke kAraNa atyanta prasiddha evaM aitihAsika hai / prAdIzvaracaitya ke banAne meM zrArAsaNa kI ambikAdevI ne vimala kI sahAyatA kI thii| kyoMki binA kisI devI- sahAyatA ke aisA alaukika, adbhuta devoM se bhI durvinirmita caitya kaise banAyA jA sakatA hai, aisA usa samaya ke tathA pIche ke logoM ne anumAna kiyA hai| aneka dezoM ke mahAparAkramI rAjAoM ko jItane meM bhI vimala ko avazya kisI daivIzakti kA sahAya rahA huA hogA, aisI kalpanA karanA bhI usa samaya ke yA pIche ke logoM ke liye sahaja thaa| isase yaha anumAna lagAyA jA sakatA hai ki logoM ne parAkramI vimala ke viSaya meM usake bacapana se hI yaha anumAna lagA liyA ki ArAsaNa kI ambikA usako apane brahmacaryavrata meM aDiga dekhakara usa para atyanta prasanna huI aura vimala jaba taka jIvita rahA, usa para usakI kRpA sadA ekasI banI rhii| eka divasa gurjara samrATa bhImadeva pra0 apane ajeya yoddhAoM kI bANakalA kA abhyAsa dekha rahe the| aneka yoddhAoM ke bANa nizAneM taka nahIM pahu~ca rahe the / aneka bANa nizAna ke idhara udhara hokara nikala jAte the| svayaM samrATa bhI nizAnA ba~dhane meM asaphala rahe / vimala yaha saba dUra khar3A khar3A dekha rahA thA aura ha~sa rahA thaa| samrAT ne vimalazAha ko nikaTa bulAyA aura nizAnA baMdhane kA Adeza diyA / trimala ne bAta kI bAta meM nizAnA ba~dha diyaa| isa para samrATa atyanta prasanna huA aura yaha jAna kara ki vimala kA bA 10 mIla taka jAtA hai aura vaha patra-bIMdhana, karNaphUla- chedana jaise mahA kaThina kalAbhyAsoM meM bhI pravINa hai, usane vimala ko pAMca sau azva aura eka lakSa rupayoM kA pAritoSika dekara mahAbalAdhikArI pada se vibhUSita kiyA / vimala-prabandhakarttA ne vi0 pra0 khaM0 6 ke padya 21, 27 meM pR0 182, 183 para ukta ghaTanA kA varNana kiyA haiM / hamako ukta ghaTanA se kevala yaha hI artha lenA hai ki vimala dhanurvidyA meM advitIya kalAvAna thA aura usameM sAhasa, niDaratA, svAbhimAna jaise ve samasta guNa the, jo eka saphala sainAdhIza meM hone cAhie / vimala kI mAtA kA vimala ko lekara apane pitA ke ghara jAkara rahanA, vahA~ vimala kA pazu carAnA aura aisI hI anya bAteM likha denA - ye saba vimala prabandha ke kartA kI kevala kavikalpanA hai| jisakA vaMza hI maMtrI-vaMza ho aura jisakA jyeSTha bhrAtA mahAmAtya ho, usako itanA nirdhane likha denA kitanA satya-saMgata ho sakatA hai - vicAraNIya hai / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa-itihAsa:: [dvitIya rakSArtha pahu~ce / mahamUda bhImadeva kI isa ceSTA se atyanta kupita huA / bhImadeva somanAtha se lauTakara khAndAdurga meM paha~cA aura mahamada se yuddha karane kI taiyArI karane lgaa| mahamUda bhI apane dharmAndha sainya ko lekara ukta durga kI ora bar3hA aura usako cAroM ora se ghera liyaa| anta meM mahamada kI vijaya hii| parantu mahamada ke hRdaya para gUrjarasainya ke parAkrama kA bhArI prabhAva par3A aura bhImadeva se sandhi karake vaha gajanI lauTa gyaa| ina raNoM meM gUrjaramahAbalAdhikArI daMDanAyaka vimalazAha kA parAkrama evaM zaurya kama mahatva kA nahIM rahA hogA / 1 mahamUda gajanavI ke somanAtha ke AkramaNa ke samaya bhImadeva pra0 kA rAjya mAtra kaccha, saurASTra aura sArasvata tathA satapurAmaNDala para hI thA / mahamUda gajanavI jaba gajanI lauTa gayA to bhImadeva ne daMDanAyaka vimala2 kI tattvAvadhAnatA meM gUrjarasainya ko lekara siMdha ke rAjA para AkramaNa kiyA aura usako parAsta kiyA aura phira turanta saurASTra aura kaccha ke mANDalikoM ko jo mahamUda gajanavI ke somanAtha-AkramaNa kA lAbha uThAkara svatantra ho cuke the, parAsta kara DAlA aura unake rAjyoM ko apane rAjya meM sammilita kara liyaa| isase bhImadeva pra0 kA rAjya aura sampatti atula bar3ha gii| mahAbalAdhikArI daMDanAyaka vimala ne ina raNoM meM bhArI parAkrama pradarzita kiyA / jisake phalasvarUpa usako apAra dhanarAzi bheMTa tathA pAritoSika rUpa meM prApta huii| isa prakAra bhImadeva pra. ke liye yaha kahA jA sakatA hai ki mahamUda gajanavI ke AkramaNoM se usako artha-hAni hone ke sthAna meM lAbha hI pahuMcA aura isakA adhika zreya usake yogya mantriyoM ko hai jinameM mahAmAtya ner3ha aura daMDanAyaka vimala bhI hai| daMDanAyaka vimala kI bar3hatI huI khyAti, zakti evaM samRddhi ko pratispardhI mantrIgaNa evaM anya rAjamAnItA vyakti sahana nahIM kara sake / bhImadeva pra0 ko una logoM ne vimalazAha ke viruddha bahakAnA, bhar3akAnA prArambha kiyA / anta meM vimalazAha ko patA ho gayA ki bhImadeva ke hRdaya meM usake prati DAha utpanna ho gaI hai aura pattana meM aba 1-bhAratavarva meM Aja taka likhe gaye prAcIna, arvAcIna samasta itihAsa kevala mAtra rAjaputroM, rAjAoM evaM samrAToM tathA unake parijanoM ke itihAsa mAtra rahe haiN| anya varNa, varga, jJAti, gotroM ke mahAparAkramI puruSoM kA varNana inameM Aja taka kisI ne nahIM kiyA hai| ataH agara gurjaramahAbalAdhikArI daNDanAyaka vimala kI vIratA kA varNana hamako ukta itihAsoM meM tathA aise anya aitihAsika graMthoM meM nahIM milatA hai to koI Azcarya kI bAta nhiiN| mahAbalAdhikArI-pada se hI hama sahaja samajha sakate haiM ki ukta pada kA adhikArI koI advitIya raNa nipuNa, mahAparAkramI ajeya yoddhA hI ho sakatA hai aura vaha kisI bhI prabala zatru ke dvArA kiye gaye AkramaNa ko viphala karane ke liye kisI bhI yatna meM anupasthita nahIM raha sakatA hai / vimala ke parAkrama kI puSTi eka isa ghaTanA se bhI ho jAtI hai ki vimalazAha ne romanagara meM bAraha sulatAnoM ko eka sAtha parAsta kiyA thaa| isa ghaTanA kA varNana prasaMgavaza Age kiyA jaaygaa| M. I. by Ishwariprasad P. 102-107 2-yena siMdhudharAdhIza saMgrAme dAruNe punaH / vyadhAyi vIraratnena, sahArayaM nijabhUbhujaH // 15 // va0 ca0 pra08 (i) In 1025 A.C...............Bhim was just a vassal king ruling over Sarasvata and Satyapura Mandalas, and Kachha and parts of Saurastra, V. P. 135. Bhim was one of the leaders of the pursuing army and obtained a victory over the king of Sind. VI. P. 141. : His dominions had grown rich in money and architecture, for, it was in 1030 A.C. that his minister Vimala built the world famous temples at Abu. V. P. 136 - G. G. Part III. Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: prAcIna gUrjara-mantrI-vaMza aura mahAbalAdhikArI daMDanAyaka vimala :: adhika ThaharanA saMkaTavihIna nahIM hai| daMDanAyaka vimala cAhatA to upadrava khar3A kara sakatA thA, jisako zAnta karanA bhImadeva ke liye sarala nahIM thA aura bhImadeva ko bhArI mUlya cukAnA par3atA, parantu dharmavratI evaM svAmibhakta vimala ke liye aisA socanA bhI tucchatA thii| vaha turanta apane cune huye yoddhAoM, paidaloM tathA sahasroM ghor3oM aura suvarNa aura cA~dI, ratna, javAharAtoM se bhare U~ToM ko lekara pattana chor3akara cala nikalA / * usa samaya candrAvatI kA rAjA dhaMdhuka bhImadeva kI AjJAoM kI avahelanA kara rahA thA tathA svatantra hone kA prayatna kara rahA thA / vimala apanA vizAla sainya lekara candrAvatI kI ora hI cala pdd'aa| candrAvatInareza dhaMdhuka ne jaba sunA ki daMDanAyaka vimala mAlavaNa taka A pahuMcA hai aura candrAvatI para AkramaNa karane ke liye bhArI sainya ke sAtha bar3hA calA A rahA hai, vaha candrAvatI chor3akara saparivAra bhAga nikalA aura mAlavapati samrATa bhoja kI zaraNa meM jA pahuMcA / binA yuddha kiye hI vimala ko candrAvatI kA rAjya prApta ho gyaa| vimala jaisA parAkramI, zUravIra thA, vaisA hI svAmibhakta thaa| vaha cAhatA to Apa candrAvatI kA svatantra zAsaka bana sakatA thA, lekina aisA karanA usane apane kula meM kalaMka lagAnA smjhaa| turanta usane candrAvatI rAjya meM mahArAjA bhImadeva prathama kI - Bhim no doubt emerged stronger through his conflict with Mahmud. In 1026 A. C. he had added Saurastra and Kachha to his dominions. Vimala, the son of Mahatma Vira, was as great minister as a military chief. V. P. 142 G. G. Part III. *bhImadeva prathama aura daMDanAyaka vimala meM antara kaise bar3hatA gayA kA varNana vi0 pra0 saM0 6,7 meM nimna prakAra diyA hai aura usase pAThakoM ko kevala itanA hI tAtparya grahaNa karanA hai ki vimala kI unnati usake duzmanoM ko sahana nahIM ho sakI aura anta meM vimala ko pattana chor3a kara jAnA ucita lgaa| 1-vimala ke zatruoM ne rAjA ko bahakAyA ki vimala Apako namaskAra nahIM karatA hai, varan vaha jaba Apake samakSa jhukatA hai, usa samaya vaha apane dAye hAtha kI aMgulikA kI aMguThI meM rahI huI jinezvaradeva kI citramUrti ko hI namaskAra karatA hai / bhImadeva pra0 ne jAMca kI to bAta satya thI ki vimala dA~ye hAtha ko Age karake hI praNAma karatA hai| 2-zatraoM ne rAjA bhImadeva pra0ko bahakAyA ki vimala ke ghara itanI dhana-samRddhi hai ki utanI kisI rAjA ke ghara nahIM hogii| bhImadeva pra0 kAraNa nikAlakara eka divasa daMDanAyaka vimala ke ghara prAhuta huA aura vimala ke vaibhava ko dekha kara daMga raha gayA aura bhaya khAne lagA ki vimala merA eka divasa rAjya chIna hI legA; ataH usako kisI yukti se maravA DAlanA cAhiye / parantu yaha kAma . sarala nahIM thaa| 3-vimala ke zatraoM se maMtraNA karake rAjA bhImadeva pra0 ne nagara meM eka bhayaMkara siMha ko piMjare meM se chur3avA diyaa| yaha siMha nagara meM utpAta macAne lgaa| nagarajana strI-puruSa, bAla-bacce sarva bhayabhIta hokara apane 2 gharoM meM ghusa baiThe / bhImadeva pra0 ne rAjya-sabhA meM vimala kI ora dekha kara kahA, "vimalazAha! koI vIra hai jo isa siMha ko jIvita pakar3a lAve / " itanA sunanA thA ki daMDanAyaka vimala uThA aura siMha ke pIche daur3A aura siMha ko pakar3a kara rAja-sabhA meM lA upasthita kiyaa| vimala ke zatraoM ke teja DhIle. par3a gye| 4-vimala ke zatruoM ne vimala ke liye bhImadeva pra0 ke eka mahAbalI malla se bhir3ane kA Sar3ayaMtra racA / parantu vimala usameM bhI saphala huA aura malla vimala se parAsta huaa| 5-vimala ke zatroM ne jaba dekhA ki unake sAre yatna niSphala jA rahe haiM, taba anta meM unhoMne rAjA bhImadeva ko yaha sammati dI ki ve vimala se chappanakoTi kA karja jo usake pUrvajoM meM rAjya-koSa kA zeSa nikalatA hai cukAne ko khe| vimala jaba nidhana ho jAvegA, taba usakA yaza, mAna evaM parAkrama apane Apa kama par3a jaavegaa| vimala ne jaba yaha sunA taba vaha samajha gayA ki rAjA ko mujhase IrSyA, usana hone laga gayI hai, ataH aba yahA~ rahanA ucita nahIM hai, aisA soca kara vaha pattana chor3a kara candrAvatI kI ora calA gyaa| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ::.prAgvATa-itihAsa:: [dvitIya bhAna prabartA dI aura mahArAjA bhImadeva ke pAsa pattana meM yaha zubha samAcAra apane dUta dvArA bhijavA diyaa| mahArAjA bhImadeva vimala kI svAmibhakti para atyanta hI mugdha huA aura usane apane mantriyoM ko bahumUlya upahAroM ke sAtha candrAvatI bhejA aura candrAvatI-rAjya kA zAsaka daMDanAyaka vimala ko hI banA diyA / 1 daMDanAyaka vimala to dharmavratI zrAvaka thA, vaha kisI anya ke dhana, rAjya kA upabhoktA kaise banatA / candrAvatI-nareza dhaMdhuka ko, jo mAlavapati bhoja kI zaraNa meM thA bulAkara aura samajhA-bujhAkara use punaH mahArAjA bhImadeva kI AdhInatA svIkAra karavAne aura candrAvatI kA rAjya usako punaH sauMpa dene kA vicAra rakhatA huA daMDanAyaka vimala mahArAjA bhImadeva ke pratinidhi ke adhikAra se candrAvatI ke rAjya para zAsana karane lgaa| nADola ke rAjA ne vimalazAha ko svarNasiMhAsana arpaNa kiyA aura jAlora, zAkaMbharI ke rAjAoM ne bhI amUlya meMTeM bhejakara vimalazAha kI prasannatA prApta kii| vimala yavanoM kA kaTTara zatru thaa| mahamUda gajanavI ke yadyapi AkramaNa aba banda ho gaye the| phira bhI usakI kucha phaujeM, jo hindustAna meM raha rahI thIM, utpAta karatI thIM aura logoM ko hairAna karatI thiiN|2 1-aha bhImaeva naravaivayoNa ghiiysylriuvihvo| caDDAvallIvisayaM sa pahuvaladdhaM ti bhujaMto / ' ___D.C. M. P. (G. O. V. LXX. VI) P. 254. (candraprabhasvAmI-caritra) He (Vimala) is credited with having quelled a rebellion of Dhandhuka, the Paramara king of Candravati near Abu. ___G. G. Part III VI. P. 152. 'jai mandiri sAmahaNI karI, sAr3hi solasiI sovina bhrii| pakkhari paMcasayA asavAra, bIjA paMca sahasa toSAra // 14 // pAyaka sahasa milyA dasa sAra, avara anerA varNa ar3hAra / potAnA gaja sathiI lIdha, bIjA turI aDANI kIddha // 15 // ' -vi0 pra0 kha07 pR0212 'candrAvatI ko prAkRta meM caDDAvalI kahate haiN| 'caDDAvalIvisayaM sa pahuvaladdhaM ti muNjNto|' D.C.M. P. (G.O. V. LXXVI.) P.254 (candraprabhasvAmI-caritra) candrAvatI-pradeza ko arbudapradeza, aSTAdazazata (tI) maMDala-aSTAdazazatagrAma-maNDala bhI kahate haiN| jisakA artha yaha hai ki candrAvatI-rAjya meM 1800 grAma, nagara the| candrAvatI sambandhI nyUnAdhika varNana, paricaya haribhadrasarikRta candraprabhasvAmi-caritra ke anta meM dI gaI vimala-prazasti meM, vimala-caritra meM, hemadvayAzraya meM, vinayacandrasUrikRta kAvya-zikSA meM, prabhAcandrarikRta prabhAvaka-caritra meM vimalavasati ke tathA laNigavasati ke aneka lekhoM meM tathA anya aneka graMthoM meM milatA hai| ... anya prAcIna graMtha evaM pandrahavIM zatAbdI ke anta meM racI gayI tIrthamAlA ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki candrAvatI atyanta vizAla evaM samRddha nagarI thii| isa meM 84 cauTA the, mahA vizAla evaM bhoyarAvAle aTThAraha jina mandira the| 'bambaI sarakAra kI bhora se vi0 saM01887 meM prakAzita 'gujarAtasarvasaMgraha' ke AdhAra para jAnA jAtA hai ki candrAvatI arbudAcala se 12 mAIla ke antara para vasI huI thii| pAMcavI zatAbdI se lagAkara 15vI zatAbdI taka yaha atyanta samRddhizAlI nagarI rahI hai| pandrahavIM zatAbdI meM sultAna ahamadazAha ne candrAvatI ke bhavya evaM vizAla. bhavanoM ko tor3a kara, prApta sAmagrI kA upayoga ahamadAbAda ko ramaNIka nagara banAne meM kiyA thA / yaha paramAra rAjAoM kI rAjadhAnI rahI hai / vyApAra, dhana, samRddhi, ramaNIkatA Adi aneka bAtoM se yaha ati prasiddha nagarI thii| .. -vi0 pra0 kha0 7. 2-romanagara ke yuddha kI ghaTanA ko itihAsakAra eka dama saccI nahIM mAnate haiM / isakA eka hI kAraNa yaha hai ki romanagara nAma to pAzcAtyazailI kA nAma hai aura isa nAma kA nagara abhI taka sunane meM bhI nahIM AyA hai| dUsarA kAraNa yaha hai ki jaba yavanoM kA rAjya 12vIM zatAbdI meM jamane lagA thA, usake bahuta pUrva 11vIM zatAbdI meM hindustAna meM yavanasultAnoM kA honA aura vaha eka nahIM bAraha Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: prAcIna gUrjara maMtrI-vaMza aura mahAbalAdhikArI daMDanAyaka vimala :: [ 71. vimalazAha ne yuddha kI taiyArI kI aura eka bahuta bar3A sainya lekara ukta yavanoM se yuddha karane cala par3A / romanagara ke sthAna para donoM ke bIca bhArI saMgrAma huA / yavana - sainya jo mahamUda gajanavI ke prasiddha bAraha sainyapadAdhikArI sAmantoM, jinheM sultAna bhI kahate haiM kI adhInatA meM thIM, parAsta huii| ukta bAraha sultAnoM ne apane tAja vimalazAha ko arpaNa karake usakI AdhInatA svIkAra kii| isa prakAra jaya prApta kara vimala candrAvatI lauTa AyA / candrAvatI Akara usane dhaMdhuka ko, jo mAlavapati kI zaraNa meM raha rahA thA bulavAkara samajhAyA / jaba usane bhImadeva pra0 kI adhInatA punaH svIkAra kara lI, taba daMDanAyaka vimala ne bhImadeva pra0 kI AjJA lekara candrAvatI kA rAjya usako lauTA diyaa| vimala ke tyAga, zaurya, audArya aura nispRha guNoM kA yahA~ paricaya milatA hai / candrAvatI kA rAjya dhaMdhuka ko punaH dekara daMDanAyaka vimalazAha ne cAra koTi svarNa-mudrAyeM vyaya karake vizAla saMgha ke sAtha meM zrI vimalA calatIrtha (zatruMjaya mahAtIrtha ) kI yAtrA kI / isa saMghayAtrA meM gurjara, mAlava evaM rAjasthAna ke aneka saMghapati, sAmanta, zrImanta evaM sadgRhastha lAkhoM kI saMkhyA meM sammilita huye the| aisA vizAla saMgha kaI varSoM se nahIM nikalA thaa| saMgha meM sahasroM bailagAr3iyAM, zakaTa aura sukhAsana the| saMgha kI rakSA ke liye vimala ke cune huye vIra yoddhA evaM aneka sAmanta aura mAMDalika rAjA the| saMghayAtrA karake jaba vimalazAha candrAvatI lauTA to usane bahuta bar3A sadhArmika vAtsalya karake sadharmI bandhuoM kI apAra saMghabhakti kI aura vipula dravya dAna diyA / samrAT bhImadeva vimalazAha ke zaurya evaM parAkrama se pahile to bhayabhIta-sA rahatA thA, parantu usakI candrAvatI kI jaya aura candrAvatI-rAjya meM gUrjarapati ke nAma se zAsana kI ghoSaNA, punaH gUrjara bhUmi ke kaTTara zatru yavanoM kI vimala ke hAthoM parAjaya zravaNa karake vaha vimala ko tathA usakI deza evaM rAjabhakti ko bhalI vidha pahicAna gayA / aise nyAyI, nisvArtha evaM advitIya yoddhA kA apamAna karake bhImadeva atyanta duHkha evaM pazcAttApa karane lagA / usane vimala ko prasanna karane ke aneka prayatna kiye, enaH pattana meM Akara samrAT kI sevA meM rahane kA Agraha kiyA; parantu vimala ne candrAvatI aura usake pradeza meM hI rahane kA apanA dRr3ha nizcaya prakaTa kiyaa| jaba vimalazAha vimalAcalatIrtha kI saMghayAtrA karake candrAvatI lauTA to gurjarasamrAT bhImadeva pra0 ne daMDanAyaka vimalazAha ko candrAvatI evaM anya gurjararAjya ke adhIna rAjAoM ke Upara nirIkSaka niyukta kara diyaa| ajamera, zAkaMbharI aura una saba ko eka sthAna para parAsta karanA aghaTita-sI lagatI hai| merI samajha meM aisI aitihAsika ghaTanAe~ ekadama sAMgopAMga asatya nahIM ho sakatI haiN| varNana meM aMtara bhale hI nyUnAdhika jA sakatA hai / mahamUda ke cale jAne para bhI gujarAta, kannauja, siMdha, uttara-pazcimI bhArata para usakA avazya prabhAva rahA hai| ataH yaha bahuta sambhava hai ki vimalazAha jaise parAkramI daMDanAyaka se usakI phauja se avazya muThabher3a huI hai| yaha adhika sambhava lagatA hai ki yavanasainya meM bAraha unca koTi ke sAmanta athavA sainya- padAdhikArI hoNge| unca yavanapadAdhikArI sultAna bhI kahe jA sakate haiN| H. M. 1. kharataragaccha kI eka paTTAvalI meM jisakI racanA sattaravIM zatAbdI meM huI pratIta hotI hai, varddhamAnasUri kA paricaya dete hue lekhaka ne likhA hai, 'gAjaNa vi 13 pAtizA honA chatronA uchAlaka, candrAvatI nagarInA sthApaka vimala daMDanAyake karavila vimalavasati mI dhyAnabalathI, vaza karela vAlInAha kSetrapAle prakaTa karela vajramaya AdIzvara mUrtinA tezro sthApaka hatA / ' - gU0 ma0 pR0 67 para diye caraNa lekha naM0 17. gAjaNAvi kA artha gajanavI hai| ukta aMza se bhI yahI siddha hotA hai ki daMDanAyaka vimala ne 13 gajanavI sultAnoM ko parAsta: kiyA thA | kahIM 2 bAraha aura kahI 2 teraha sultAnoM ko vimala ne parArata kiye ke ullekha milate haiM / jai0 sA0 saM0 iti pR0 210 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa-itihAsa : [dvitIya ke rAjA, nADola tathA jAlora ke rAjAoM ke sAtha meM gUrjarasamrAT kI anabana thI, isa dRSTi se bhI daMDanAyaka jaise parAkramI evaM nItijJa vyakti kA aise sthAna meM, jahA~ se vaha zatra rAjAoM kI halacala ko satarkatA se dekha sakatA thA tathA unapara aMkurA rakha sakatA thA, rahanA ucita hI thaa| candrAvatI hI eka aisA sthAna thA jo sarva prakAra se upayukta thA / ataH vimalazAha apane antima samaya taka candrAvatI meM hI rahA / vaise candrAvatI se vimalazAha ko vyaktigata sneha bhI thaa| vimalazAha ArAsaNa kI ambikAdevI kA paramabhakta thaa| ArAsaNasthAna candrAvatI ke sannikaTa tathA candrAvatI-rAjya ke antargata hI thaa| usake liye candrAvatI meM rahane ke vibhinna kAraNoM meM prabala kAraNa eka yaha bhI thA / * vimalazAha ne apane zAsana-samaya meM candrAvatInagarI kI zobhA bar3hAne meM atizaya prayatna kiyA thaa| vimalazAha ke vahA~ rahane se vaha nagarI atyanta surakSita mAnI jAne lagI thii| usakA vyApAra, kalA-kauzala eka dama unnata ho uThA thaa| aneka zrImanta jainakuTumba aura prasiddha kalAmarmajJa, zilpakAra vahA~ Akara basa gaye the| kumbhAriyAtIrtha tathA arbudagiritIrtha ke jaina evaM jainetara mandiroM ke nirmANa meM adhika zrama candrAvatI ke prasiddha evaM kuzala kArIgaroM kA hai, aisA kahane meM koI hicaka nahIM hai| dhaMdhuka ko candrAvatI kA rAjya punaH sauMpa dene se bhI candrAvatI kI bar3hatI huI zobhA evaM unnati meM koI antara nahIM AyA thA, kyoMki mahAparAkramI evaM atula vaibhavazAlI daMDanAyaka vimala candrAvatI tathA acalagar3ha durga meM hI antima samaya taka apane prasiddha ajeya sainya ke sAtha rahA thA / samasta candrAvatI-pradeza se hI usako saMmoha-sA ho gayA thaa| abhI jahA~ jagad vikhyAta vimalavasatikA avasthita hai, vahA~ usa samaya campA ke vRkSa uge huye the| kisI eka campA vRkSa ke nIce bhagavAn AdinAtha kI jinapratimA niklii| daMDanAyaka vimala ko jaba yaha AnandadAyI samAcAra prApta huye vaha arbudagiri para pahuMcA aura ukta pratimA ke darzana kara ati Anandita huaa| pratimA ko usane surakSita sthAna para rakhavA dI aura pUjana-arcana kI samasta vyavasthA karake candrAvatI lauTa aayaa| unhIM dinoM meM candrAvatI meM prasiddha AcArya dharmaghoSasUri virAjamAna the| daMDanAyaka vimala unakI sevA meM pahuMcA aura unase ukta pratimA sambandhI varNana nivedana kiyaa| daMDanAyaka vimala ko mahAn dharmAtmA jAnakara AcAryajI ne * *dhyAnalIna manAstathI, vimalo'pi tataH sthiram / ambikApi javAditya, tamAcaSTiti tadyathA // 47 // va0 ca0 pra08pR0117 saciramarbudAdhipatyamabhunaka, gujjarezvara prstteH| pra0 ko0147 pR0 121 (va0pra0) candrAvatI-rAjya arbudapradeza kahAtA thaa| arbudAcala se ThIka thor3I dUrI para pUrva, dakSiNa meM medapATa, pUrvottara meM nADola, uttara meM ajamera tathA pazcimottara meM jAlora ke rAjya the| candrAvatI avazeSa ho gaI, parantu anya sarva nagara Aja bhI vidyamAna haiN| arbudAcala se bIsa mIla dakSiNa pUrva meM pArAsaNa kI parvatamAlA zrAI huI hai| isa parvatazreNI ke madhya meM pArAsaNanagara basA huA thaa| pIche se garAsIjJAti ke kumbhA nAmaka kisI vyakti ne ArAsaNa para apanA adhikAra sthApita kiyaa| usa samaya se yaha sthAna kumbhAriyA nAma se prasiddha huA / vartamAna meM yaha dAtAbhavAnagar3ha-rAjya ke antargata hai / vimala pArAsaNa kI ambikAdevI kA parama bhakta thaa| jaisA Upara kahA gayA hai ki zrArAsaNa candrAvatI-rAjya ke antargata thA, daMDanAyaka vimala arbudAcala kI ramaNIya evaM unnata parvatazreNiyoM, pArvatIya samatala sthaloM se bhalIbhAMti paricita hI nahIM thA, lekina unase usako ati moha bhI ho gayA thA / pArAsaNa jAte-Ate inhIM sthaloM meM hokara jAnA par3atA hai tathA zatruoM ko chakAne meM bhI ina sthaloM kA upayoga bar3A hI lAbhakArI siddha ho cukA thaa| vimala jaise parAkramI evaM dharmavatI puruSa ko agara aise sthaloM se adhika moha utpaca ho jAya to Azcarya kI bAta nahIM thii| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: prAcIna gUrjara-mantrI - vaMza aura mahAbalAdhikArI daMDanAyaka vimala :: [ 73 usI sthAna para jahA~ mUrtti prakaTa huI thI, eka ati vizAla evaM zilpakalA kA jvalaMta udAharaNasvarUpa jinaprAsAda banavAkara ukta pratimA ko usameM pratiSThita karane kI susammati dI / vimalazAha AcAryazrI kI sammati "pAkara bar3A hI Anandita huA aura ghara Akara apanI patiparAyaNA, dharmAnurAgiNI strI se sarva ghaTanA kaha sunAI / donoM strI-puruSoM ne vicAra kiyA ki saMtAna prApti kI icchA to eka moha kA kAraNa hai aura santAna kaisI nikale yaha bhI kauna jAnatA hai, parantu jinazAsana kI sevA karanA to kula, jJAti, deza evaM dharma ke gaurava ko bar3hAne vAlA hai| aisA vicAra kara vimalazAha ne ukta sthAna para zrI AdinAtha - bAvana jinAlaya banavAne kA dRr3ha saMkalpa kara liyA / jaisalamera ke zrI sambhavanAtha mandira kI eka bRhad prazasti meM likhA hai ki kharataravidhipakSa ke AcArya zrImad vardhamAnasUri ke vacanoM se mantrI vimala ne arbudAcala para jinAlaya banavAyA / vimalavasahi kI pratiSThA ke avasara "para bhinna 2 gacchoM ke 4 cAra AcArya upasthita the, aisA to mAnA jAtA hai / vaha sthAna jahA~ para AdinAtha - jinAlaya banavAne kA thA, vaiSNavamatI brAhmaNoM ke adhikAra meM thA / daMDanAyaka vimala jaisA dharmAtmA mahApuruSa bhalA brAhmaNoM ke svatva ko naSTa karake kaise apanI icchAnusAra ukta sthAna ko upayoga meM lAne kA aura vaha bhI dharmakRtya ke hI liye kaise vicAra karatA / ukta sthAna ko usane caukora svarNamudrAyeM bichAkara mola liyA / isa kArya se vimala kI nyAyapriyatA, dharmotsAha jaise mahAn divya guNa siddha 'candrakule zrI kharatara vidhipakSe zrIvardhamAnAbhidhasUri rAjo jAtAH kramAdarbu' daparvatAgre / maMtrIzvara zrI vimalAbhidhAnaH prAcI karadyadvacanena caityaM' // 1 // jai0 le0 saM0 bhA0 3. pR0 17 le0 2136 (10) ukta ghaTanA ko vimalazAha sambandhI graMthoM meM nimna prakAra varNita kiyA gayA hai: eka rAtri ko ArAsaNa kI ambikAdevI ne vimalazAha ko svapna meM darzana diyA aura varadAna mAMgane ko kahA / vimalazAha ne do varadAna maaNge| eka to yaha ki usake parAkramI santAna utpanna hove, dvitIya yaha ki vaha arbudagiri para jagad-vikhyAta zrAdinAtha jinAlaya banavAnA cAhatA hai, usameM vaha sahAyabhUta rhe| devI ne uttara meM kahA ki vaha usakA eka vicAra pUrNa kara sakatI hai| isa para vimalazAha ne apanI patiparAyaNa evaM dharmAnurAgiNI strI kI saMmati lekara ambikA se prArthanA kI ki vaha AdinAtha - jinAlaya banavAnA cAhatA hai | devI ne tathAstu kaha kara ukta kArya meM pUrNa sahAyatA karane kA abhivacana diyA / yaha anubhavasiddha hai ki muhurmuhu hama jisa bAta kA adhika ciMtana karate haiM, tadsaMbandhI svapna hote hI haiM / ataH vimalazAha ko svapna kA AnA asatya athavA asvAbhAvika kalpanA mAnanA mithyA hai| prAcIna samaya ke logoM meM apane dRSTa svapmoM meM pUrNa vizvAsa hotA thA aura ve phira usI prakAra vartate bhI the / aneka prAcIna graMtha isa bAta kI puSTi karate haiM / pra0 ko0 47, pR0 121 (10 pra0) mUrti sambandhI ghaTanA isa prakAra hai ki jaba vimalazAha kA vicAra arbudagiri para AdinAtha - jinAlaya ke banavAne kA nizcita ho gayA to usane kArya prArambha karanA cAhA, parantu vaiSNavamatAnuyAyiyoM ne yaha kaha kara ar3acana DAlI ki arbudagiri AdikAla se vaiSNavatIrthaM rahA hai, ataH usake Upara jinAlaya banavAnA usake dharma para AghAta karanA hai| isa para phira vimalazAha ko svapna huaa| ki amuka sthAna para bhagavAn zrAdinAtha kI pratimA bhUmi meM dabI huI hai, usako bAhara nikAlane se arbudagiri para jainamandira pahile mI siddha ho jAyagA / dUsare dina vimalazAha ne ukta sthAna ko khudavAyA to bhagavAn AdinAtha kI ati prAcIna bhavya pratimA nikalI aura isa prakAra arbudagara jainatIrtha bhI siddha rahA / isa bAdhA ke haTa jAne para jaba mandira banavAne kA kArya prArambha kiyA jAne ko thA to vaiSNava brAhmaNoM ne yaha Andolana kiyA ki vaha bhUmi jahA~ mandira banavAyA jA rahA hai, unakI hai / ataH agara vahAM mandira banavAnA abhiSTa ho, to ukta jamIna ko caukora svarNa-mudrAe~ barAbara barAbara fachA kara mola leveM / vimalazAha ne aisA hI karake ukta bhUmi ko mola lI / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [dvitIya hote haiN| isa prakAra ni: caM0 106 meM mandira kA nirmANa kArya prArambha humA / saMsAra ke prati prAcInatama evaM zilpakalA ke prati prasiddha evaM vizAla namUtoM meM vimalanasati kA sthAna bahuta U~cA hai, aisA bhavya jinAlaya vi0 saM0 108 meM bana kara taiyAra ho gayA / ukta mandira ke banAne meM kula 1,53,00,000) rupayoM kA sadvyama humA / 1500 kArIgara aura 2000 inAra majadUra nitya kAma karate the aisA likhA milatA hai| daNDanAyaka vimalazAha dvArA ananya zilpa-kalAvatAra zrI arbudamiristha AdinAtha-vimalavasahi kI vyavasthA vi0 saM0 1088 meM snAtra-mahotsava karake daMDanAyaka vimalazAha ne 18 bhAra (eka prakAra kA tola) vajana meM svAmizrita pIttalamaya saparikara 51 ekkAvana aMgula pramANa zrI AdinAthavi ko dhvajAkalazArohaNa ke sAtha pratiSThita karavA kara zrI vimalavasahi ke mUlagarbhagRha meM zrI mUlanAyaka ke sthAna para saMsthApita krvaayaa| mandira kI dekha-rekha rakhane ke liye tathA pratidina mandira meM snAtrapUjAdi puNyakArya niyamita rUpa se hote rahane ke lie daMDanAyaka vimala ne arbudagiri kI pradakSiNA meM Aye huye muMDasthalAdi 360 grAmoM meM prAgvATakuloM ko basAyA aura pratyeka grAma anukrama se pratidina vidhisahita mandira meM snAnAdi puNyakArya kareM aisI pratijJA se janako anubaMdhita kiyaa| ukta 360 grAmoM meM basane vAle prAmyATakuloM ko rAjyakara se mukta karake tathA aneka mAMti se una para paropakAra karake unako mahAdhanI banAyA, jisase ve mandirajI kI dekha-rekha sahaja aura suvidhApUrvaka nitya evaM niyamita tathA anukrama se kara skeN| tIsarI bAdhA phira yaha utpanna huI ki jaba mandira kA kArya prArambha hunA to ukta sthAna para rahane vAle bAlinAha nAmaka eka bhayaMkara yakSa ne utpAta macAnA zurU kiyaa| dina bhara meM jitanA nirmANa kArya hotA vaha yakSa rAtri meM naSTa kara ddaaltaa| anta meM bAlinAha aura vimala meM dvaMdva yuddha huaa| usameM bAlinAha parAsta huzrA aura apanA sthAna chor3a kara anyatra calA gyaa| tatpazcAt nirmANa kArya nirApada cAlU rhaa| vimalazAha ke samaya meM majadUrI atyanta hI sastI thii| Aja ke eka sAdhAraNa majadUra ko jo rojAnA milatA hai, utanA usa samaya meM 100 majadUroM ko milatA thaa| aba pAThaka anumAna lagA leN| kitane sahastra majadUra evaM kArIgara kArya karate hoNge| ___paM0 zrI lAlacandrajI bhagavAnadAsajI bAlinAha ko usa bhUmi kA koI Thakkura-bhUmipati bAlinAtha nAma kA honA anumAna _ 'candrAvatInagarIzena zrI vimaladaNDanAyakana saka- 'budAcalamaNDana zrI vimalavasati mUlanAyaka 18 bhAramitasvarNamizrarIrImaya saparikara 51 aMgula pramANA''dIzvarasya pratyaha snAtrAdhvajAropotsavArtha muNDasthalAdi 360 grAmeSu prAgvATa vAsitAH sarvaprakArakaramvecyanekopakArakaraNeca mahAdhanADhyAH kRttAH, tataH pratyahaM svacArakakrameNa muNDasthalAdi zrI saMdhaiH snAtrAdipuNyAni vyadhIyantA / / ityarthopadezaH 44 // u0.ta0 pR0 224 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zatrujayatIrthastha zrI vimalavasahi / dekhiye pR0 75 para / zrI sArAbhAI maNilAla navAba, ahamadAbAda ke saujanya se| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ba] :: prAcIna gUrjara maMtrI aura mahAmAtya pRthvIpAla :: zrI mahAtIrtha meM vimalavasahi zrI zatruMjaya mahAtIrtha kI sarva dU~koM evaM mandiroM meM zrI AdinAtha TraeNka kA mahatva sarvAdhika hai| zrI AdinAthadU~ka ko moTI TraeNka aura dAdA kI Ta~ka bhI kahate haiN| isa TraeNka kA prathama dvAra rAmapola hai / rAmapola ke pazcAt hI vimalavasahi kA sthAna hai / vAghaNapola ke dvAra se hastipola ke dvAra taka ke bhAga ko vimalavasahi kahate haiM / vimalavasahi ke donoM pakSoM para aneka devAlaya aura kulikAoM kI hAramAlA hai / vimalazAha dvArA vinirmita yahA~ isa samaya na hI koI devAlaya hI hai aura na hI koI anya devasthAna | zrI zatruMjayamahAtIrtha para yavana - zrAtatAyiyoM ke aneka bAra AkramaNa huye haiM aura aneka jinAlaya naSTa-bhraSTa kiye gaye haiN| pazcAt unake sthAnoM para navIna 2 jinAlayoM kA nirmANa hotA rahA hai| vimalavasahi nAma hI aba mahAbalAdhikArI daMDanAyaka vimalazAha kA nAma aura usake dvArA mahAtIrtha kI kI gaI mahAn sevAoM kA smaraNa karAtA hai / mahAmAtya dhavala kA parivAra aura usakA yazasvI pautra mahAmAtya pRthvIpAla 1 mahAmati ner3ha ke dhavala aura lAliga nAmaka do pratibhAzAlI putra the / jyeSTha putra dhavala dharmAtmA, vivekavAna, gambhIra, dayAlu, mahopakArI, sAdhu evaM sAdhviyoM kA parama bhakta tathA buddhimAna evaM rUpavAna puruSa thA / mantrI dhavala aura usakA gurjarasamrAT karNadeva ke yaha prasiddha mantriyoM meM se thA dhavala ke Ananda nAmaka mahAmati putra thA / putra mantrI zrAnanda Ananda bhI mahAprabhAvazAlI puruSa thaa| pitA ke sadRza mahAmati, guNavAna evaM dharmAnurAgI thA / vaha gUrjarasamrAT siddharAja jayasiMha ke prati prasiddha mantriyoM meM thA / Ananda ke do striyA~ thIM / padmAvatI aura salUkhA / donoM striyA~ patiparAyaNA evaM dharmAnurAgavatI thIM / padmAvatI ke pRthvIpAla nAmaka ati prasiddha putra utpanna huA / sagA ke nAnA nAmaka putra thA / pRthvIpAla kA vivAha nAmaladevI nAmaka ati rUpavatI kanyA se tathA nAnA kA vivAha tribhuvanadevI nAmaka kanyA se huA / pRthvIpAla ke jagadeva aura dhanapAla nAmaka do putra utpanna huye aura jai0 tI0 iti 0 pR0 52 se 63. a0 prA0 je0 le0 saM0 bhAga 2 le0 51, pR0 26 zloka 8 meM lAliga kA nAma AyA hai| aha ne mahAmaNa sirikaJcaevarajjami / jAno nijaya sadhavaliyamukNo ghavalo ti saciviMdo // taco revataka pasAya saMpatta uttimasamiddhI / hA videva yAsa nihAla miSaTTauSasango // jayasiMhadevarajjai guruguNakma utamAhappI / jAo muvANaMdI ANaMdo nAma sanciviMdo // D. C. M. P. (G. O. V, LXX VI.) P. 255 (candrapramasvAmi-caritra) Dhawalaka, the son of Vimala's brother Mantri Nedha, was also a minister of his (Karna ). G. G. Part III VI. P.157. Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ::prAgvATa-itihAsa: [dvitIya pAla nAnA ke bhI nAgapAla aura nAgArjuna do putra the| jagadeva kA vivAha mAladevI se tathA dhanapAla kA rUpiNI ke sAtha huA / jagadeva aura dhanapAla ke mahaNadevI nAmaka eka choTI bahina thii| mantrI dhavala ke parivAra meM pRthvIpAla ati prasiddha puruSa huA / yaha mahAbuddhizAlI, udArahRdaya, kuzalanItijJa evaM dharmAtmA puruSa thA / gUrjarezvara siddharAja jayasiMha tathA kumArapAla kA yaha atyanta vizvAsapAtra mantrI thaa| mahAmahima mahAmAtya pRthvI- pRthvIpAla ke aneka guNoM evaM sukRta kAryoM ke kAraNa mantrI dhavala ke parivAra kI ___ khyAti rAjya, samAja evaM rAjasabhA meM atyadhika bar3ha gaI / pUrvajoM ke sadRza mantrI pRthvIpAla ne apane atula dhana ko nava jina-mandiroM ke banAne meM, navajinabiMboM kI pratiSThA karavAne meM tathA jIrNa mandiroM kA uddhAra karane meM zraddhA evaM bhakti ke sAtha vyaya kiyaa| . aNahilapurapattana meM mantrI pRthvIpAla ne jAliharagaccha ke AdinAtha-jinAlaya meM pitA ke zreyArtha, paMcAsarApArzvanAthamaMdira meM mAtA ke zreyArtha tathA caMdrAvatIgaccha ke jinamaMdira meM apanI mAtAmahI (nAnI) ke zreyArtha maMDapa pattana aura pAlI meM nirmANa- banavAye / marudhara-pradeza ke anrtagata pAlI eka prasiddha nagara hai| pAlI ko prAcIna ___ graMthoM meM pallikA likhA hai / pAlI ke mahAvIra-maMdira meM jisako navalakhAmandira bhI kahate haiM, maMtrI pRthvIpAla ne apane kalyANa ke liye bha0 anaMtanAtha aura bha0 vimalanAtha ke biMboM kI vi0 saM0 1201 jyeSTha kR. 6 ravivAra ko pratiSThA karavAI / navalakhAmandira eka bhavya evaM prAcIna jinAlaya hai| roha Adi pAraha grAmoM kA eka maMDala hai / isa maMDala meM Aye huye sAyaNavAr3apura meM apane mAtAmaha arthAt nAnA ke zreyArtha zrIzAMtinAtha-jinAlaya banavAyA / isa se yaha siddha hotA hai ki pRthvIpAla kA apane nAnA aura nAnI ke prati kitanA bhaktibharA prema thaa| kArya mahavA ................."zrI pRthvIpAlAtmajamahAmAtya [dhanapAlena mahAmA] tya zrI pRthvIpAlasatkamAtRzrIpadmAvatIzreyArtha zrI abhinaM] danadevapratimA kAsahRdagacche zrI siNhmaaribhiH||' a0 prA0 0 le0 saM0bhA02 le 103 'saMvat 1212 [va.] mAgha sudi budhe dazamyA mahAmAtya zrImadAnanda mahaM0 zrI salUNayoH putreNa Tha0 zrI nAnAkena Tha0 zrI......" 'tribhuvanadevIkukSisamudbhutasvasuta..." a0 prA0 0 le0 saM0bhA02 le0166 ..............."zrI pRthvIpAlabhAryA mahaM0 zrI nAmaladevyA Atmazreyase............. a0 prA0 jai0 le0 sa0 bhA02 le 104 'tassa (ANaMdassa) ssivimlsiilaalNkaarviraaymaannsvvNgii| guru viNaya............" ...........""rattamaNA / / .............." mNjuusaa| paumAvai." ............"piyayamA jAyA / / D.C. M. P. (G.O. V. LXX VI.) P. 254 (candraprabhasvAmi-caritra) 'zrI zAMtinAthasya // saMtat 1245 varSe vaizAkha vadi 5 gurau mahAmAtyazrIpRthIpAlAtmajamahAmAtyazrIdhanapAlena vR0 bhrAtR Tha0 zrI jagadevazreyase zrI zAMtinAtha pratimA..............." a0 prA0 jai0 le0 saM0 bhA02 le068 'zrI madAnanda suta Tha0 zrInAnA suta Tha0 zrInAgapAlena mAta tribhuvanadevyAH, a0 prA0 jai0 le0 saM0 bhA02 le0153 .."10 zrI nAnAkena Tha0 zrI tribhuvanadevIkukSisamudbhutasvasta daMDa0 zrI nAgArjuna 'a0 prA0 jai0 le0saM0bhA0 2 le0166 ......""zrI pRthvIpAlAtmaja Tha0 zrI jagadevapani 40 zrImAladevyA..............." a0 prA0 le0 je0 saM0bhA02 le0108 "prAgvATavaMzatilakAyamAna [mahA mAtya zrIdhanapAlabhAryA mahaM0 zrI0rUpinyA(gayA)""0prA0le0saM0bhA0 2 le0106 -: gu0 prA0 maM0 20 pari0 naM02 pR01163. 'jAliharagaccha vidyAdharagaccha kI eka zAkhA thii| isa zAkhA meM prasiddha vidvAn devasari huye haiM, jinhoMne vi0 saM01254 meM bar3havANa nagara meM 'padmaprabha caritra' nAmaka graMtha kI prAkRta bhASA meM racanA kI hai| -gu0 prA0 ma0 vaMza pR01160 ca0 le0 naM01 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: prAcIna gUrjara-mantrI-vaMza aura mahAmAtya pRthvIpAla :: [ 77 arbudAcalastha zrI vimalavasati kI jo hastizAlA hai, usakA nirmANa maM0 pRthvIpAla ne karavAyA aura usameM vi0 saM0 1204 phAlguNa zuklA dazamI zanizcaravAra ko mahAmAtya ninnaka, daMDanAyaka lahara, mahAmAtya vimalavasati kI hastizAlA vIra aura ner3ha tathA sacivendra dhavala, AnaMda aura apane smaraNArtha sAta hAthiyoM ko kA nirmANa banavAkara pratiSThita kiyA aura pratyeka hAthI para ukta vyaktiyoM meM se eka eka kI mUrti sthApita kI aura pratyeka mUrti ke pIche do-do cAmaradharoM kI mUrtiyA~ bhI nirmita karavAI tathA hastizAlA ke dvAra ke mukhya bhAga meM vimala maMtrI kI ghur3asavAra mUrti sthApita kii| ... maMtrI pRthvIpAla kA prasiddha evaM ati mahatvazAlI kArya arbudagiristha vimalavasati kA adbhuta jIrNoddhAra hai / yaha jIrNoddhAra usane vi0 saM0 1206 meM karavAkara zrImad zIlabhadrasUri ke ziSyapravara zrImad candrasUri ke vimalavasati kA jIrNoddhAra - karakamaloM se pratiSThita karavAyA / maM. pRthvIpAla ne isa zubha avasara para arbudagiri kI saMgha sahita yAtrA kI aura pratiSThA-kArya ati dhAma-dhUma se krvaayaa| samuddhAra baisA gauravazAlI kArya aura vaha bhI phira arbudAcala para vinirmita ati vizAla, sukhyAta vimalavasati kA, jisameM atula dhana vyaya kiyA gayA hogA, maM0 pRthvIpAla ne usakA lekha eka sAdhAraNa zloka meM karavAyA, isase usakI nirabhimAnatA, nirIhatA aura satyadharmaniSThA pratIta hotI hai| maMtrI pRthvIpAla apane nAma ke anusAra hI sacamuca pRthvIpAlaka thaa| jaisA vaha dharmAnurAgI thA, vaisA hI sAhityasevI evaM premI bhI thaa| vaha strI aura puruSoM kI parIkSA karane meM ati kuzala thaa| hAthI, ghor3e aura ratnoM kA bhI vaha advitIya parIkSaka thaa| inhIM guNoM ke kAraNa vaha zrIkaraNa jaise ucca pada para pratiSThita thaa| 'aha nicayakArAviyajAlihArayagaccharisahajiNabhavaNe / jaNayakae jaNaNIe uNa paMcAsarayapAsagihe / / caDDAvallIyami u. gacche mAyAmahIe suhaheuM / bhaNahillavADayapure kArAviyA maMDavA jeNa // ....""jo rohAiyavArasage sAyaNavAr3ayapure u saMtissa | jirAbhavaNaM kAraviyaM mAyAmahavolhassa kae / tA ancuyagirisiri ner3ha-vimala jiNamandire karAveuM / mauyakamainbajayaM majjhe puNo tassa / / ' D. C. M. P. (G.O. V. LXXVI.) P. 255. (candaprabhasvAmi-caritra) 1-prA0 0 le0 saM0 bhA* 2 le038.. 2-a0 prA0 jaikale0saM0bhA02 le0233. sN01206|| 'zrI zIlabhadrasUrINAM ziSyaiH zrIcandrasUribhiH / vimalAdisusaMghena yutaistIrthamida stute / / ayaM tIrthasamuddhAro'tyadabhUto'kAri dhImatA / zrImadAnandaputreNa zrIpRthvIpAlamaMtriNA / / ' a0 prA0 jai0 le0 saM0 bhA0 2 le072 aMcalagacchIya 'moTI paTTAvalI' (gujarAtI) prakAzita vi0 saM0 1985 kAttika zu0 pUrNimA pR0117 para pRthvIpAla ke pitAmaha dhavala ke laghu bhrAtA lAliga ke pautra dazaratha ke ner3hA aura veDhA nAmaka do putroM kA honA tathA unakA gurjara-samrAT karNa ke maMtrI honA, unake dvArA bhArAsaNa, caMdrAvatI meM aneka jinamandiroM kA banavAnA tathA vimalavasati kI hastizAlA kA bhI unhIM ke dvArA banavAyA - jAnA likhA hai, parantu itane zilAlekhoM meM ner3hA-veDhA kA koI lekha prApta nahIM huA hai ataH vimalavaMza meM unakI yahA~ parigaNanA nahIM kI gaI hai| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7] :: prAgvATa itihAsa :: [ dvittIya mahAmAtya pRthvIpAla kI strI kA nAma nAmaladevI thaa| usakI kucI se do prasiddha putroM kA janma huA / jyeSTha putra jagadeva yA jagapAla thA aura kaniSTha putra dhanapAla thA / dhanapAla apane pitA ke samAna prakhyAva mahAmAtya dhanapAla aura huA / dhanapAla ne arbudAcalatIrthastha vimalavasatikA meM samaya 2 para aneka jIrNoddhAra aura navIna vivapratiSThAdi ke dharmakArya karavAye / mahAmAtya pRthvIpAla dvArA vinirmita hastizAlA meM vinirmita daza hastiyoM meM se sAta svayaM mahAmAtya pRthvIpAla dvArA vinirmita haiM aura do hasti mahAmAtya dhanapAla ne eka apane jyeSTha bhrAtA jagadeva ke nAma para aura dUsarA apane nAma para banavAkara vi0 saM0 1237 aSAr3ha zu0 aSTamI budhavAra ko pratiSThita karavAye / usakA jyeSTha bhrAtA jagadeva tathA dhanapAla dvArA hastizAlA meM tIna hAthiyoM kI saMsthApanA mahA * dhanapAla ne kAsahRdagacchIya zrI udyotanAcArthIya zrImasiMhasUri kI tattvAvadhAnatA meM zrI arbudAcalatIrthastha zrI vimalavasatikAvyatIrtha kI apane samasta parivAra tathA anya pratiSThita nagaroM ke aneka prasiddha kuloM aura vyaktiyoM ke sahita yAtrA kii| jAbAlIpuranareza kA prasiddha maMtrI yazotrIra bhI dhanapAla dvArA zrI vimalavasatikAtIrtha meM saparivAra apane kuTumba sahita isa avasara para arbudatIrtha ke darzana karane AyA thA / zre0 jasahar3a pratiSThAdi dharmakRtyoM kA karavAnA kA putra pArzvacandra bhI apane vizAla parivAra sahita isa yAtrA meM sammilita huA thA / 'anya kula bhI Aye the / prasiddha 2 vyaktiyoM kA yathAsaMbhava varNana diyA jAyagA / mahA0 dhanapAla ne vimalavasatikA kI vIvoM, cauvIsavIM, paccIsavIM aura chabbIsavIM devakulikAoM kA jIrNoddhAra karavAyA aura unameM vi0 saM0 1245 vaizAkha kR0 5 paMcamI guruvAra ko zrImad siMhasUri ke karakamaloM se kramazaH apane jyeSTha bhrAtA Tha0 jagadeva ke zreyArtha zrI RSabhanAthapratimA aura zrI zAMtinAthapratimA, apane kalyANArtha zrI saMbhavanAthapratimA, apanI mAtAmahI padmAvatI ke zreyArtha zrI abhinandanadevapratimA pratiSThita karavAkara sthApita karavAI / mahAmAtya dhanapAla kI strI rUpiNI ( apara nAma pisAI) ne apane kalyANArtha tIsavIM devakulikA kA jIrNoddhAra karavAkara usameM uparokta zubhAvasara para zrIsiMhasUri ke kara-kamaloM se hI zrIcandraprabhabiMba kI pratiSThA karavAI / jagapAla dhanapAla kI strI rUpiNI ne bhI vasavIM devakulikA aura usakI strI mAladevI ne unatIsavIM devakulikA kA tathA jagadeva aura usakI jIrNoddhAra karavAyA aura donoM ne kramazaH apane 2 zreyArtha unameM zrI padmaprabhaviMga aura strI dvArA jIrNoddhAra kArya zrI supArzvabiMboM kI sthApanA ukta AcArya ke dvArA uparokta zubhAvasara para hI karavAI / mahAmAtya pRthvIpAla kI patnI zrInAmaladevI ne bhI isI zubhAvasara para apane zreyArtha sattAvIsavIM devakulikA kA jIrNoddhAra karavAyA aura usameM zrIsumatinAtha pratimA ko zrIsiMhari dvArA pratiSThita karavAI / nAnA Ananda kA choTA putra thA / yaha pRthvIpAla kA laghubhrAtA thA / jaisA Upara kahA jA cukA hai ki nAnA kA vivAha tribhuvanadevI ke sAtha huA thA / tribhuvanadevI kI kukSI se do putra nAgArjuna aura nAgapAla nAmaka gAnA aura usakA parivAra utpanna huye / nAgapAla kA putra AsavIra thA / vimalavasati ke jIrNoddhAra kArya meM tathA unake dvArA pratiSThA, nAnA ne bhI yathAzakti bhAga liyA / tarepanavIM devakulikA meM vi0 saM0 1212 mArga jIrNoddhAra kArya zuklA 10 buddhavAra ko zrIsambhavanAthabiMba kI pratiSThA zrImad vairasvAmisUra ke dvArA 1 - 'mallinAtha caritra kI prazasti' gu0 prA0 maM0 0 caraNalekha pR0 1161 2 - pra0 prA0 jai0 le0 saM0 bhA0 2 0 233 3- " 33 " le065, 68, 100, 103, 106. Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ] :: prAcIna gUrjara maMtrI saphara Dresara aura dazaratha :: [ 76 me umeTha putra sAkArjuna ke zreya ke liye krvaaii| nAnA ke kaviSTa putra nAgapAla se apanI mAtA tribhuvanadevI ke tAlIsavIM devakulikA meM vi0 saM0 1245 vaizAkha 0 5 guruvAra ko zrI mahAvIravija zrama khi sUri ke karakamaloM se sthApita karavAyA tathA putra AsavIra ke zreyArtha zrImad devacandrasUri ke dvArA nemanAthazatimA ko pratiSThita karavAyA / maMtrI lAliga kA parivAra aura usake yazasvI pautra hemaratha, dazaratha jaisA Upara kahA jA cukA hai ki mahAmAtya ner3ha kA lAliMga choTA putra thA / yaha bhI apane far evaM jyeSTha bhrAtA ke sadRza udAracettA, dharmAtmA, dInabandhu, nItinipuNa aura atyanta rUpavAna thA / lAlima lAliga aura usakA putra kA adhikatara mana sukRta karane meM hI lagatA thA / lAliga kA putra mahiMduka bhI ati mahiMduka dharmAtmA, satsaMgI, mahopakArI evaM aneka uttama guNoM kI khAna thA / vaha jinezvaradeva evaM sAdhu-sAdhviyoM kA parama bhakta thaa| mahiMduka ne apane pApakarmoM kA kSaya karane ke liye aneka sukRta kiye aura vipula yaza prApta kiyA / mahiMduka ke do yazasvI putra utpanna huye / bar3A putra hemaratha atyanta vivekavAna, zAnta, atyanta dayAlu, nispRha, zaraNavatsala, sadAcArI evaM suvicArI, uccakoTi kA Agama - rahasya ko samajhane vAlA jaina zrAvaka thA / choTA putra dazaratha bhI sarvaguNasampanna, dRr3ha jainadharmI, gambhIra dAnI, sadpuruSArthI evaM kuladevI ambikA kA parama bhakta thA / usane vimalavasati kI sarvazreSTha dazamI devakulikA kA jIrNoddhAra karavAyA aura usameM apane aura apane jyeSTha bhrAtR hemaratha ke zreyArtha vi0 saM0 1201 jyeSTha mAha kI [kR0 yA zu0] ekama zukravAra ko bhagavAna neminAtha kI atyanta manohara pratimA tathA eka manta sundara mUrttiSaTa jisameM nimaka, lahara, vIra, ner3ha, vimala, lAliMga tathA hamaratha aura svayaM dazaratha kI mUrtiyA~ aMkita haiM, sthApita karavAye / dazastha pathami pahilapurapacana meM rahatA thA, parantu apane pUrvajoM kI mAtRbhUmi prasiddha aitihAsika nagarI zrImAlapura ko nahIM bhUlA thaa| zrImAlapura nagarI ke prati usake hRdaya meM vahI sammAna thA, jo eka sacce mAtRbhUmibhakta ke hRdaya meM hotA hai / isa devakulikA meM hemaratha aura dazaratha aura unake dvArA dazavI devakulikA kA jIrNoddhAra aura usameM jinabiMba aura pUrvajapaTTa kI sthApanA R0 prA0 je0 le0 saM0 bha0 2 0 153, 166, 144. 0 prA0 je0 le0 saM0 bhA0 2 0 51 [ bimalavasahi kI prasiddha prazasti ] sva0 mumirAja jayantavijayajI aura paM0 lAlacandra dAsa gAMdhI kA yaha mata hai ki ukta prazasti ke dvitIya loka ke. prathama caraNa kI Adi meM 'zrImAla kulotha ke sthAna para 'zrImAlapurIkha' cAhie thA / munirAja jayantavijapacI phira isa zaMkA meM bhI rakhate pratIta hote haiM ki maMtrI bika kI mastA zrImAla jJAti kI thI aura pitA poravADjJAti ke the| ve kahate haiM ki mAtA kau jJAti ke nAma se kula aura pitA kI jJAti ke nAma se besa ke nAma par3ate haiN| isa dRSTi se 'zrImAla kulottha' kA prayoga saMgata hI pratIta Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .... : prAgvATa-itihAsa: [dvitIya dazaratha ne 17 satraha zlokoM kI eka prazasti zilApaTTa para utkINita karavAI, jisameM usane apane mahAgauravazAlI kItivaMta pUrvajoM evaM ukta pratiSThA kA savistAra varNana karavAyA tathA maMgalAcaraNa ke pazcAt zrImAlapura kA nAmollekha dvitIya zloka meM bar3e Adara ke sahita krvaayaa| hotA hai| yaha samAdhAna kevala anaitihAsika kalpanA hai jo artha tathA saMgati baiThAne kI dRSTi se gar3hI gaI hai| prathama mata para vicAra karate samaya meM bhI yahA~ yaha mAna letA hU~, jaisA anubhava kahatA hai ki nakala karane vAle ne 'purottha' ke sthAna para 'kulottha' utkIrNa kara diyA aura lekha zilA para hone ke kAraNa punaH zuddha nahIM karavAyA jA sakA / dazaratha jaise buddhimAn evaM zrImaMta ne yaha azuddhi sahana kaise kIyaha prazna uThatA hai| isa zaMkA kA nirAkaraNa isa artha se ho jAtA hai ki 'zrI zrImAlakulottha' zrImAlapura (bhinnamAla) ke kula se utpaca arthAt yaha prAgvATavaMza zrI zrImAlapura meM nivAsa karane vAle kula se jainadIkSita hokara saMbhUta huA hai aura 'zrI zrImAlapurottha' kA artha bhI yahI hai ki zrI zrImAlapura se utpanna arthAt zrImAlapura isa prAgvATavaMza kA Adi paitRka janma-sthAna hai| donoM arthoM kA Azaya eka hI hai, kucha bhI antara nahIM hai| ataH dazaratha ne isa zilA-lekha ke AropaNa meM adhika zrAgA-pIchA vicAra karane kI koI vizeSa AvazyakatA nahIM samajhI / parantu bAta yaha nahIM honI caahie| a0 prA0 jai0 le0 saM0bhA02 lekhAMka 47 meM, jo dazaratha ke dvArA hI utkINita karavAyA huA hai 'zrImAlakulodbhava' kA prayoga kiyA gayA hai / ataH yaha prayoga samajha kara hI kiyA gayA hai siddha hotA hai| yaha dazaratha kI paitrika janma bhUmi ke prati zraddhA evaM bhakti kA pratIka hai hI mAnA jaaygaa| ... munirAja jinavijayajI ne bhI 'zrImAlakulodbhava' zabda ko lekara apanI prA0 jai0 le0 saM0 bhA02 ke avalokana-vibhAga 014 ke likha diyA hai, 'vIra mahAmantrI ane ner3ha Adi tenA putra-pautroM prAgvATa nahIM paNa zrImAlajJAtinA hatA' - Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lavaDa ] :: prAcIna mUrjara-mantrI-vaMza :: zrImAla purottha prAgvATa vaMzAktaMsa prAcIna gurjara-mantrI- koSThaka prAcIna gurjara vanarAja cAvar3A vi0 saM0 802 se 862 solaMkI mUlarAja vi0 saM0 668 se 1052 cAmuNDarAja vi0 saM0 1052 se 1065 vallabharAja vi0 saM0 1065 se 1077 I bhImadeva prathama vi0 saM0 1077 se 1120 deva vi0 [saM0 1120 se 1150 jayasiMha vi0 saM0 1950 se 11 ha T kumArapAla vi0 [saM0 1966 se 1230 f ajayapAla vi0 [saM0 1230 se 1233 mUlarAja dvitIya vi0 saM0 1233 se 1235 1 bhImadeva dvitIya vi0 saM0 1235 se 1266 (68) daMDanAyaka lahara I mahAmAtya vIra vi0 saM0 2085 meM svargavAsI mahAmAtya neda sacivendra dhavala mahAmAtya Ananda mahAmAtya pRthvIpAla mahAmAtya Thakkura ninaka I mahAmAtya dhanapAla vi0 saM0 1245 [ daMDanAyaka vimala Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : prAgvATa-itihAsa: [dvitIya zrImAlapurottha prAgvATavaMzAvataMsa prAcIna gUrjara-maMtrI-vaMza-vRkSa mahAmAtya Tha0 ninnaka [nAraMgadevI] daMDanAyaka lahara mahAmantrI vIra [vIramati] mahAmAtya neda daMDanAyaka vimala [zrIdevI] mahAmAtya dhavala lAliga mahiMduka, mahAmAtya Ananda [padmAvatI, salUNA] mahAmAtya pRthvIpAla [nAmaladevI] nAnA [tribhuvanadevI] hemaratha dazaratha jagadeva [mAladevI] mahAmAtya dhanapAla [rUpiNI] mahaNadevI nAgArjuna nAgapAla pAsavIra pra0ci0 (saMskRta) pR014,15,16,20,54, 55,76,66,67. D.C. M. P.(G. O. V. LXX. VI) P. 253-56. (candraprabhasvAmI-caritra) a0 prA0 0 le0 saM0 bhA0 2 le0 47, 50, 51 tathA vimalavasahi kI devakulikAoM ke vimalavaMzasambandhI aneka lekha, hastizAlA kA le. 233 ityAdi / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ananya zilpakalAvatAra zrI vimaLavasahi ke nirmAtA gUrjaramahAbalAdhikArI daMDanAyaka vimalazAha kI hastizAlA meM pratiSThita azvArUDha mUrti / ananya zilpakalAvatAra zrI vimaLavasahi kI bhramatI ke uttara pakSa ke eka maNDapa meM sarasvatIdevI kI eka sundara AkRti / eka ora hAtha jor3e huye vimaLazAha aura dUsarI ora gaja liye huye sUtradhAra hAtha jor3e huye dikhAye gaye haiN| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ananya zilpakalAvatAra zrI vimaLavasahi kA bAhira dekhAva / dekhiye pR0 83 para / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] : prAcIna gUrjara-maMtrI-vaMza aura arbudAcalastha zrI vimalavasati :: [ 3 ananya zilpa-kalAvatAra arbudAcalastha zrI vimalavasatikAkhya zrI AdinAtha-jinAlaya mUlagaMbhArA, gUDhamaNDapa, navacaukiyA, raMgamaNDapa, bhramatI aura siMhadvAra Adi kA zilpakAma arbudAcala para jo bAraha grAma base haiM, delavAr3A bhI unameM eka hai| grAma to vaise isa samaya choTA hI hai aura sthAna ke adhyayana se yaha bhI pratIta huA ki pahile bhI athavA vahA~ jo mandira bane haiM, unake nirmANa-samaya _ meM bhI vaha koI ati bar3A athavA samRddha nahIM thA, kyoMki jaise anya bar3e aura samRddha dalavAr3A aura usakA mahatva nagara, grAmoM ke vAsiyoM ke aneka zilAlekha athavA anya dharmakRtyoM kA ullekha sahaja milatA hai, vaisA yahA~ ke kisI vAsI kA nahIM miltaa| vaise delavAr3A aisI jagaha basA hai, jahA~ bar3e aura samRddha magara kA basanA bhI zakya nahIM, parantu delavAr3A jainamandiroM ke kAraNa choTA hokara bhI bar3e nagaroM kI irSA kA bhAjana banA huA hai / yahA~ vaiSNava dharmasthAna bhI choTe 2 aneka haiM / yaha jaina aura vaiSNava donoM ke liye tIrthasthAna hai| delavAr3e ke nikaTa eka U~cI TekarI para pA~ca jaina-mandira bane haiN| 1-daMDanAyaka vimalazAha dvArA vinirmita vimalavasati, 2-daMDanAyaka tejapAla dvArA vinirmita lUNavasati, 3-bhImAzAha dvArA vinirmita pittalaharavasati, TekarI para pA~ca jaina-mandira 4-caturmukhI kharataravasati aura 5-varddhamAna-jinAlaya / vaise to mahAbalAdhikArI daMDa aura unameM vimalavasatikA nAyaka vimala kA itihAsa likhate samaya vimalavasati kA nirmANa kaba aura kyoM huA para likhA jA cukA hai / yahA~ usakA varNana zilpa kI dRSTi se Avazyaka hI nahIM, anivArya samajha kara denA cAhatA huuN| eka jaina-mandira meM jitane aMgoM kI racanA honI cAhie vaha saba isameM hai; jaise mUlagaMbhArA, caukI, gUDhamaMDapa, navacaukiyA aura usameM donoM ora Alaya, sabhAmaNDapa, bhramatI, devakulikA kI caturdika hAramAlA aura usake Age stambhavatI zAlA, siMhadvAra aura usake bhItara, bAhara kI caukiyA~ aura caturdika parikoSTa ityAdi / vimalavasati sarvAGgapUrNa hI nahIM, sarvAGga sundara bhI hai / dUra se isakA bAharI dekhAva jaisA atyanta sAdA aura kalAvihIna hai, utanA hI isakA Abhyantara nakha-zikha kalApUrNa aura saMsAra meM ekadama asAdhAraNa hai, jo pUrNarUpeNa avarNanIya aura akathanIya hai| .... .. parikoSTa devakulikAoM ke pRSTa bhAga se banA hai / isakI U~cAI madhyama aura lambAI 140 phITa aura caur3AI 10 phITa hai / yaha iMTa aura cUne se banA hai| isameM pUrva dizA meM dvAra hai, jo isake anusAra hI choTA aura sAdA hai aura yaha hI dvAra sarvAGgapUrNa aura sarvAGgasundara jagad-vikhyAta zilpakalApratimA, parikoSTa aura siMha-dvAra bAra devalokadurlabha, indrasabhAtIta vimalavasati kA siMha-dvAra hai| siMha-dvAra ke Age bhRGgAra-caukI hai| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 ] :: prAgvATa-itihAsa:: [dvitIya Aja kI nirmANaruci aura paddhati isase ulTI hai| zrAja mandira aura dharmasthAnoM kA bAhyAntara unake Abhyantara kI apekSA adhikatama kalApUrNa aura sundara banAne kI dhuna rahatI hai| yaha niSphala aura vyartha prayAsa hai| zIta, vAta, Atapa aura varSA ke vyAghAtoM ko khAkara ve sarva sundara bAhyAMga vikRta, khaNDita aura maile aura rUpavihIna ho jAte haiM aura phala yaha hotA hai ki darzakoM ko lubhAne, unameM ruci aura punaH 2 yAtrA karane kI bhAvanA aura bhakti ko utpanna aura vRddhiMgata karane ke sthAna meM unakI ruci se utara jAte haiN| isa prakAra bAhyAntara ko sajAne meM vyaya kiyA huA paisA kucha varSoM taka prabhAvakArI rahakara phira avaziSTa bhaviSya ke liye usa sthAna ke mahatva, prabhAva aura lAbha ko sadA ke liye kama karane vAlA raha jAtA hai / vimalazAha isa vicAra se kitanA U~cA buddhimAn ThaharatA hai-samajhane kA vaha eka viSaya hai| hamAre pUrvaja bAharI dekhAva, ADambara ko pAkhaNDa, jhUThA, asthAyI, nirarthaka, samaya-zakti-dravya-jJAna-pratiSThA-gaurava kA nAza karane vAlA samajhate the aura isIliye ve Abhyantara ko sajAne meM tana, mana aura dhana sarvasva arpaNa kara dete the--yaha bhAva hamako isa alaukika sundara vimalavasati ke bAhara aura bhItara ke rUpoM ko dekhane se milate haiM-zikSA kI cIja hai| vimalavasati kA mUlagaMbhArA aura gUDhamaNDapa donoM sAde hI bane huye haiN| ina donoM meM kalAkAma nahIM hai| zikhara nIcA aura capaTA hai| phalataH gUDhamaNDapa kA gumbaja bhI adhika U~cA nahIM uThAyA gayA hai| gUDhamaNDapa mUlagambhArA aura gUr3hamaMDapa caumukhA banA huA hai| pratyeka mandira kA mUlagambhArA aura gUDhamaNDapa usakA mukha aura unakI sAdI racanA meM bhAga arthAt uttamAMga hotA hai / anya aMgoM kI racanA kalApUrNa aura advitIya ho aura vimalazAha kI prazaMsanIya ye sAde ho to isakA kAraNa jAnane kI jijJAsA pratyeka darzaka ko rahatI hai| vimalavivekatA zAha ne apanI A~khoM somanAtha-mandira kA vidharmI mahamUda gajanavI dvArA tor3A jAnA aura somanAtha pratimA kA khaNDita kiyA jAnA dekhA thaa| somanAtha mandira samudrataTa para maidAna meM A gayA hai| buddhimAn evaM catura nItijJa vimalazAha ne usase zikSA lI aura vimalavasati ko ataH nirjana, dhanahIna bhUbhAga meM Aye huye durgama arbudAcala ke Upara staha se lagabhaga 4000 phITa U~cAI para banAyA, jisase AkramaNakArI duzmana ko vahA~ taka pahu~cane meM aneka kaSTa aura bAdhAyeM hoM aura anta meM hAtha kucha bhI nahIM lage, dhana aura jana kI hAni hI uThAkara lauTanA par3e yA khapa jAnA pdd'e| koI buddhimAn vidharmI AkramaNakArI duzmana aisA nirarthaka zrama nahIM karegA aisA hI socakara vimalazAha ne aise vikaTa evaM durgama aura itane U~ce parvata para vimalavasati kA nirmANa karavAyA aura mUlagambhArA aura gUDhamaeDapoM kI racanA ekadama sAdI karavAI, jisase vidharmI duzmana ko apanI kvecchAoM kI tRpti karane ke liye tor3ane phor3ane ko kucha nahIM mile aura isa prakAra mUla pUjyasthAna kSudrahRdayoM ke vidharmI-janoM ke pAmara hAthoM se apamAnita hone se baca jAya / yahA~ hameM vimalazAha meM eka vizeSatA hone kA paricaya milatA hai| vaha prathama jinezvaropAsaka thA aura pazcAt saundaryopAsaka / vaha atyanta saundaryapremI thA, vimalavasati isakA pramANa hai, parantu isase bhI adhika vaha jinopAsaka thA ki usane mUlagaMbhAre aura gUDhamaNDapa meM saundarya ko sthAna hI nahIM diyA aura unheM eka dama AkarSaNahIna aura saundarya-vihIna aura sudRr3ha banAyA, jisase usako usake prabhu jinezvara kI pratimA kA guNDejanoM ke hAthoM apamAnita hone kA kAraNa nahIM bananA pdd'e| mandira ke zikhara aura gumbaja adhika U~ce nahIM bane haiM-isakA to kAraNa yaha hai ki arbudAcala para varSa meM eka-do bAra bhUkampa kA anubhava hotA hI rahatA hai| ataH unake adhika U~ce hone para TUTane aura girane kI zaMkA Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvAga sundara ananya zilpakalAvatAra arbudAcalasya zrI vimala sani delavAr3A dakSiNa * uttama koradAra deva kulikAyeM - sundara " sAdhAraNa pacchima TRACED BY D Riding DRAWN BY thems mUla bhArA maM 0000000 YYYYY devakuli kAmoM kI gaNanA siMhadvAra dakSiNa se prAraMbha hotI hai sAMketika ci | A devakuli kAryoM ke upara zivara toraNa * devakuli kAme ki madhyakAsAdhAraNa 0 guMbaja (chatra ke upara) ani sundara staMbha - divAra hasti zAlA pUrva uttara # devakulikA kI dvArazAkhA sAdhAraNa staMbha Page #227 -------------------------------------------------------------------------- Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAcIna gUrjara-maMtrI-vaMza aura arbudAyalastha zrI vimalavasati :: sadA banI rahatI hai, nIce hone se kaisA bhI bhayaMkara bhUkamma kyoM nahIM Aye, usakA unapara koI hAnikara. bhayaMkara prabhAva nahIM par3a pAtA / yahA~ bhI cimalazAha aura vimalaksati ke zilpiyoM kI prazaMsanIya vivekalA, buddhimAnI aura dUradarzitA kA paricaya milatA hai| phira bhI duzmana ke hAthoM se mandira pUrNatayA surakSita nahIM raha sakA / yavana prathama to bhAratra meM AkramaNakArI hI rahe / parantu mahamUda gaurI ne pRthvIrAja ko parAsta karake bhArata kA zAsana chIna liyA aura apanA pratinidhi dillI meM niyukta kara diyaa| sthAnIya zAsaka rahakara bhI agara koI vidharmI zAsaka anya dharmoM ke dharmasthAnoM ko tor3e, naSTa-bhraSTa kareM, to usakA to vivazatA evaM paratantratA kI sthiti meM upAya hI kyA / delavAr3e ke jaina-mandiroM ko jo sthAnIya vidharmI zAsakoM ne hAni pahu~cAI, usakA yathAsthAna Age varNana kiyA jaaygaa| mUlagaMbhAre meM vi0 saM0 1088 meM vimalazAha ne vardhamAnasari dvArA zrI AdinAthabiMba ko pratiSThita karavA kara zubhamuhUrva meM pratiSThita kiyaa| parantu isa samaya vaha biMba nahIM hai / usake sthAna para vi0 saM0 1378 jyeSTha kRSNA 6 somavAra ko. mANDavyapurIya saMghavI sA0 lAlA aura vIja dvArA zrI dharmaghoSasari ke paTTadhara zrI jJAnacandrasari ke upaDrena se pratiSThita anya paMcatIrthI parikara vAlI zrI AdinAtha-pratimA saMsthApita hai| mUlagaMbhAre ke bAhara sudRr3ha caukI hai| isameM uttara aura dakSiNa kI dikAroM meM do Alaya haiN| caukI se lagatA huA hI gUDhamaNDapa hai| gUDhamaNDapa ke uttara aura dakSiNa dizAoM meM bhI dvAra haiM aura caukiyA~ haiN| donoM mora ke caukirane ke skamoM, stambhoM ke Upara kI zilA-paTTiyoM meM sundara kalAkRtiyA~ haiM / mUlagaMbhAre ke bAhara tInoM dizAoM meM tInoM AlayoM meM eka-eka saparikara jinapratimA virAjamAna haiM aura pratyeka prAlaya ke Upara tIna 2 jinamurtika aura chaH 2 kAyotsargika mUrtiyoM kI AkRtiyA~ vinirmita haiN| isa prakAra kula 27 mUrtiAkatiyA~ bnii| 1-mUlagaMbhAre meM vi0 saM0 1661 meM mahAmahopAdhyAya zrI labdhisAgarajI dvArA pratiSThita zrI hIravijayasUri kI saparikara pratimA bAI ora virAjamAna hai| 2-gRDhamaNDapa meM pratiSThita saparikara prArzvanAtha bhagavAn kI do kAyotsarmika pratimAyeM / pratyeka ke parikara meM do indra, do bhAva, te avikaraye aura caubImA jinebaroM kI mUrci-prAkRtiyA~ khudI huI haiN| 3-ghAta-mUrtiyA~ do| 4-paMcatIrthI parikA bAlI mUrtiyA~ tiin| 5-sAmAnya parikara pAlI bhUrtiyA~ 4 cAra / 6-parikAra hita mUrciyA~ 21 ikkIsa : 7-saMgamaramaraprastura kA jina-cauvIsI paTTa 1 ek| 8-zrAvaka aura zrAvikAoM kI pratimAyeM 5 pAMca : (1) gosala (2) suhAgadevI (3) guNadevI (4) muhaNasiMha (5) mINaladevI ha-ambikAjI kI pratibhA ? eka / 10-dhAtu-cauvIzI? ek| 11-dhAtu-paMcatIrthI 2 do| 12-dhAtu kI choTI pratimAyeM 2 do| isa prakAra gRDha-maNDapa meM isa samaya 35 jina-biMba, 2kAyotsargika-biMba,1 caubIsI-paTTa, ambikApratimA, 2 zrAvakapratimA, 3 zrAvikAmUttiyA~ haiN| AbU bhA01pR0 42. Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6] :: prAgvATa - itihAsa :: [ dvitIya gUr3hamaNDapa kA dvAra, usakI bAhara kI donoM bhittiyA~, donoM ora kI bhittiyoM meM bane huye donoM cAlaya, nava caukiyA~ ke bAraha staMbha, nava maNDapoM kA pratyeka patthara, paTTI, staMbha, dehalI - mastikA, riktabhAga (gAlA), koNa, chata, zikhara, cApa, idhara-udhara, Upara-nIce kahIM se bhI binA uttama prakAra kI kalAkRti ke koI bhI alpatama aMga nahIM banA hai| aisA tila bhara bhI sthAna nahIM hai, jahA~ zilpakAra kI kuzalaTAMkI kA jAdU nahIM bharA ho| inako dekha kara hI tRpti ho sakatI hai, par3hakara to darzana karane ke liye zrAturatA aura vyAkulatA bar3hegI / gUr3hamaNDapa kA dvAra aura navacaukiyA 1- gUr3hamaNDapa ke dvAra ke bAhira navacaukiyA meM donoM ora kI bhitti meM Aye huye donoM staMbhoM meM pAMca 2 khaNDoM meM abhinaya karatI huI nartakiyoM ke dRzya haiM / 2-gUr3hamaNDapa ke dvAra ke dAhinI ora ke staMbha ke aura dAhinI ora ke AAlaya ke bIca ke riktabhAga (gAlA) meM sAta khaNDa karake kucha dRzya aMkita kiye gaye haiN| Upara ke prathama khaNDa meM eka zrAvikA hAtha jor3a kara khar3I hai / usake pAsa hI meM eka zrAvaka bhI khar3A hai| dUsare khaNDa meM puSpamAlA liye hue do zrAvaka aura eka anya zrAvaka hAtha jor3a kara khar3A hai / tIsare khaNDa meM guru mahArAja do ziSyoM ko kriyA karAte huye unake mastiSka para vAsakSepa DAla rahe haiN| guru mahArAja ucca Asana para baiThe haiM aura unake sAmane choTe 2 AsanoM para unake ziSya baiThe haiM / bIca meM sthApanAcArya eka paTTe para pratiSThita haiM / nIce ke cAroM khaNDoM meM kramazaH tIna sAdhu, tIna sAdhviyA~, tIna zrAvaka aura tIna zrAvikAyeM khar3I haiM / 3- isI prakAra dvAra ke bAhe staMbha aura bAhe pakSa ke Alaya ke bIca ke riktabhAga meM bhI aise hI dRzya aMkita haiM / prathama sarvocca bhAga meM eka zrAvaka hAtha jor3a kara caityavaMdana kara rahA hai aura pAsa meM eka zrAvikA hAtha jor3a kara khar3I hai aura isake pAsa meM eka anya zrAvikA aura khar3I hai| dUsare khaNDa meM zrAvaka apane hAthoM meM puSpamAlAyeM liye huye haiN| tIsare meM guru mahArAja upadeza kara rahe haiN| isake nIce ke cAroM khaNDoM meM kramazaH tIna sAdhu, tIna sAdhviyA~, tIna zrAvaka aura tIna zrakikAyeM khar3I haiN| 4 - navacaukiyA tIna khaNDa meM vibhAjita hai / pratyeka khaNDa meM tIna caukI haiN| prathama khaNDa gUr3hamaNDapa ke dvAra se lagA hai / dvitIya khaNDa madhyavarttI aura tRtIya khaNDa raMgamaNDapa se lagA huA hai / navacaukiyA ke nava maDarUpoM ke kalAdRzyoM kA varNana gUr3hamaNDapa ke dvAra se lage huye prathama khaNDa kI madhyavarttI caukI ke maNDapa se prArambha kiyA gayA hai, jo uttara se pUrva, phira dakSiNa aura phira pazcima dizAoM ke maNDapoM kA parikramaNa - vidhi se paricaya detA huA madhyavarttI khaNDa kI madhya caukI ke maNDapa kA anta meM paricaya detA hai / 1. prathama khaNDa kA madhyavarttI maNDapa - yaha maNDapa pA~ca aikendrika vRttoM se banA hai / pratyeka vRtta samAna AkAra ke kAcalA ( Semi round parts ) arthAt ardha gola khaNDoM se garbhita hai / kendrastha gola khaNDa pUrNa hai, navacaukiyA ke maNDapoM ke kalA- dRzyoM kA varNana saMkhyA (1) eka se prArambha kiyA gayA hai| varNana kA parikramaNa-DhaMga iMsa saMkhyA koSThaka ke anusAra hai / 8 1 2 7 e 3 6 5 4 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ananya zilpakalAvatAra zrI vimalavasahi ke navacaukiyA ke eka maNDapa kI chata meM kalpavRkSa kI adbhuta zilpamayI AkRti / dekhiye pR0 87 (7) para / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RA ananya zilpakalAvatAra zrI vimalavasahi ke raGgamaNDapa ke pUrva pakSa kI bhramatI ke madhyavartI gumbaja ke bar3e khaNDa meM bharata bAhubalI ke bIca huye yuddha kA dRzya / dekhiye pR0 88(6) pr| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ as ] :: prAcIna gUrjara - maMtrI-vaMza aura abudAcalastha zrI vimalavasati :: [ at kendra daNDahIna hai / isa maNDapa meM ATha deviyoM kI nATyamudrAyeM haiN| vRttoM ke AdhAra meM vAyavya koNa meM eka dhyAnastha jina biMbA kRti hai, jisake Asa-pAsa zrAvaka pUjopakaraNa lekara khar3e haiN| isake sAmane Agneya koNa meM dUsarI aura eka AcArya Asana para baiThe haiN| unako eka ziSya sASTAMga namaskAra kara rahA hai, zrAvaka hAtha jor3a kara khar3e haiN| avaziSTa bhAga meM saMgIta aura nRtya ke pAtra haiM / isa AdhAra - vRttAkAra paTTI ke bAhira cAroM koNoM meM eka-sI AkRti kI cAra sundara devI- zrAkRtiyA~ haiM, jinake pAsa meM puppamAlAdi liye huye anya AkRtiyA~ haiM / 2. navacaukiyA ke vAyavya koNa meM banA huA maNDapa bhI kAcalAgarbhita aikendrika vRttoM se banA hai / kendra meM laTakatA huA daNDa hai / daNDa meM, vRttAdhAra meM, nIce kI caturdizI paTTiyoM ke cAroM koNoM meM abhinaya karatI kRtiyA~ aura aneka sundara devI AkRtiyA~ haiM / 3. yaha maNDapa bhI kAcalAgarbhita aikendrika vRttoM se banA hai| nIce kI caturdizI paTTiyoM aura unake koNoM meM aneka devI AkRtiyA~ haiM / 4. yaha maNDapa tryekaindrika vRttAkAra hai, kendra meM kalAkRti hai / isake prathama valaya meM paidala sainya, dvi0 valaya meM azvArohIdala aura tR0 valaya meM hastizAlA kA dekhAva hai / nIce kI caturdizI paTTiyoM ke bhItara kI ora Agneya koNa meM abhiSekasahita lakSmIdevI kI AkRti aura vAyavya koNa meM do hAthiyoM kA yuddha-dRzya hai / 5. yaha bhI kAcalAyukta aikaindrika vRttoM se banA hai / kendra aura dvitIya valaya ke pratyeka kAcale meM daNDa haiN| kendra ke daNDa meM, prathama valaya meM aura dvitIya valaya ke do-do daNDoM ke madhya meM abhinaya karatI ATha devIAkRtiyA~ haiM, jo AdhAra-valaya meM caityavaMdana karatI strI-mudrAoM ke pRSTa bhAgoM para sthita paTToM para ArUr3ha haiM / AdhAravalaya ke bAhara caturdizI paTTiyoM ke bhItara kI ora unake koNoM meM hAthI, ghor3e Adi vAhanayogya pazu-AkRtiyA~ haiM, jinakI naMgI pIThoM para manujAkRtiyA~ haiM / 6. kAcalAyukta tryekaindrika vRttamayI yaha maNDapa hai / dvitIya aura tRtIya valayoM meM batakoM kI paMktiyA~ aura AdhAravalaya meM alaga-alaga prAsAdoM meM baiThI huI devI AkRtiyA~ haiM / 1 7. isa maNDapa kI chata meM kalpa vRkSa kA dekhAva hai / isake nIce kI caturdizI AdhAra zilApaTTiyoM para prAsAdasya aneka devI- zrAkRtiyA~ khudI haiM tathA isake nIce ke tala para kAcalAkRtiyA~ haiM / 8. kAcalAyukta tryekaindrikavRttamayI yaha maNDapa hai / kendra meM daNDa hai| cAroM dizAoM meM strI-AkRtiyoM ke pRSTha bhAgoM para rakkhI huI paTTiyoM ke Upara abhinaya karatI devI AkRtiyA~ tathA AdhAravalaya meM bhI devIbhAkRtiyA~ haiM / 6. isa maNDapa meM kevala vRttoM meM ardha-gola khaNDa arthAt atisundara kAcaloM kA saMyojana hai / uparokta maNDapoM ke varNana se maNDapoM kI bhItarI racanA do prakAra se adhika hotI siddha hotI hai-valayAkRta aura bhujAkRta / aikaindrika vRtta - eka ho bindu para eka se adhika vRtta alaga paridhi ke bane hoM ve aikendrika vRtta kahalAte haiM / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .: : prAgvATa-itihAsa:: [dvitIya yaha bAraha stambhoM para banA vasati kA sabase bar3A maNDapa hai / bAraha stambhoM para bAraha toraNa lage haiN| maNDapa maiM pAraha valaya haiM, jo pATha stammoM para AdhArita haiM / maNDapa meM vizeSa ullekhanIya bhinna 2 Ayudha-zastra aura nAnA sAmaNDapaM aura usake dRzyoM prakAra ke vAhanoM para pArUr3ha solaha vidyAdeviyA~ bhinna 2 mudrAtroM meM khar3I haiN| kendra meM kA varNana eka laTakana aura usake pAsa ke dUsare valaya meM kAcaloM se bane catuSkoNakSetroM meM bhinna 2 bAraha laTakana laTaka rahe haiN| maNDapa ke naiRtya koNa meM ambikAdevI kI sundara mUrti banI hai (5C) anya tIna koNoM meM bhI aisI hI sundara devI-mUrtiyA~ banI haiN| pratyeka stambha ke sabase nIce ke bhAga meM adbhuta aura AnandadAyI bAvya karatI huI strI-AkRtiyA~ haiM / yaha maNDapa adhikatama kalApUrNa aura zilpavizeSajJoM kI pratibhA aura TAMkI kI nauMka aura usakI kriyA kA jvalaMta udAharaNa hai| toraNa aura stambhoM kI koraNI itanI uttama hai ki sabhAmaNDapa indrasabhA-sA pratIta hotA hai| sacamuca navacaukiyA aura sabhAmaNDapa donoM milakara indra ke baiThane ke sthAna aura devoM ke baiThane kI susajja devasabhA kA sthAna pUrNarUpeNa dhAraNa kiye huye-se indrasabhA kI sAkSAt pratimA hI haiN| dekha kara mUka sahasA jihvAyukta ho jAtA hai aura itanA Anandavibhora aura AtmavismRta ho jAtA hai ki vAha-vAha vikhe binA raha hI nahIM sktaa| sabhAmaNDapa, navacaukiyA, gUDhamaNDapa aura mUlagaMbhArA ke cAroM ora phiratI bhramaMtI banI hai / sabhAmaNDapa ke uttara, dakSiNa aura pUrva pakSIM para yaha gumbajavatI chatoM se DhakI hai ; zeSa khulI hai| uparoktaM tInoM pakSa kI chatoM graMmatI aura usake dRzya meM tIna-tIna gumbaja haiN| sabhAmaNDapa ke uttara pakSa kI bhramatI ke madhyavartI (5A) gumbaja kI uttara dizA kI bhIMta meM sarasvatI kI santi aura dakSiNa pakSa kI bhramatI ke madhyavartI (B) gumbaja kI dakSiNa dizA kI mIta meM lakSmIdevI kI mUrti khudI hai aura inake idhara-udhara nATaka ke pAtra vividha nATya kara rahe haiN| uparokta donoM mUrtiyA~ eka-dUsare ke ThIka sAmane-sAmane hai| (6) sabhAmaNDapa ke pUrva pakSa kI bhramatI ke madhyavartI gumbaja ke bar3e khaNDa meM bharata-bAhubalI ke bIca lupai yuddha kA dRzya hai / vaha isa prakAra hai :. dRzya ke Adi meM eka ora ayodhyA (6A) nagarI kA dekhAva hai aura desarI ora takSazIlA nagarI (6B) kA dekhAva hai / ayodhyAnagarI (60) kI pratolI meM alaga 2 pAlakiyoM meM baiThI huI kramazaH bharata kI bahina brAhmI, mAtA sumaMgalAdi samasta antaHpura kI striyoM, jinameM pramukhA strIratna sundarI hai kA dekhAva hai| pratyeka strI-prAkRti para usa strI kA nAma likhA huA hai| isake pazcAt saMgrAma karane ke liye ravAnA hotI huI caturaMgiNI sainya kA dekhAva hai, jisameM pATahasti vijayagiri aura usa para baiThA huA vIraveza meM mahAmAtya maMtisAgara, senApati susena aura.zrI bharata cakravartI zrIdi kI mUrtiyA~ sanAma khudI huI haiN| tatpazcAta hAthI, ghor3e, ratha, paidalasainyoM kA pradarzana hai| ambikAdevI kI mUrti ko 5 se cihnita kiyA huA hai| . -AbU Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAralA BIO CONVESTMERA BADRINAKERasiya ananya zilpakalAvatAra zrI vimaLavasahi ke adbhuta zilpakalApUrNa raGgamaNDapa ananya zilpakalAvatAra zrI vimaLavasahi ke adbhuta zilpakalApUrNa raGgamaNDapa kA dRshy| dekhiye pR0 88 pr| ke solaha devIputtaliyoMvAle ghumaTa kA dekhAva / dekhiye pR088 pr| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ananya zilpakalAvatAra zrI vimalavasahi ke uttara pakSa para vinirmita devakulikAoM kI hAramAlA kA eka Antara dRzya / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: prAcIna gUrjara-maMtrI-vaMza aura arbudAcalastha zrI vimalavasati :: [86 dUsarI ora takSazilA nagara (6 B) ke dRzya meM kramazaH putrI jazomatI aura raNa karane ke liye prasthAna karatI huI caturaMgiNIsainya, senApati siMharatha, hAthI para ku~ sobhayaza, anya hAthI para maMtrI bahulamati, pAlakI meM aMta:pura kI striyAM, jinameM pramukhA strI-ratna subhadrA aura tatpazcAt hAthI, ghor3e, ratha aura paidalasainya kA darzana hai| pratyeka mUrti aura pradarzana para apane 2 nAma likhe haiN| eka ratha meM raNavastroM se susajjita hokara eka puruSa baiThA hai, sambhava hai vaha svayaM bAhubalI hai / isa para nAma nahIM hai (6c) raNakSetra kA dRzya hai| eka mRta manuSya para anilavega aura dUsare manuSya para senApati siMharatha, pATahasti vijayagiri para baiThA huA Adityajasa, ghor3e para baiThA huA suvegadata kI AkRttiyAM banI haiN| saba para apane 2 nAma khude huye haiN| tatpazcAt dvaMdvaraNa kA dRzya hai (6D), do paMktiyoM meM bharata, bAhubalI ke bIca huA chaH prakAra kA yuddha-dRzya-dRSTiyuddha, vAkyuddha, bAhuyuddha, muSTiyuddha, daMDayuddha, cakrayuddha aMkita haiM aura pratyeka yuddha-dRzya para usakA nAma likhA hai--jaise bharatezvara-bAhubalI-dRSTiyuddha ityaadi| . uparokta dRzya ke pazcAt kAyotsargAvasthA meM bAhubalI kA tapa karane, latAjAla se AvRtta hone, brAhmI, sundarI kI bAhubalI ko samajhAtI huI mudrAoM meM mUrtiyA~, bAhubalI ko kevala jJAna aura usake pAsa hI punaH vratinI bAMbhI (brAmI) sundarI kI mUrtiyA~ Adi dRzya (6E) khude huye haiM aura pratyeka para nAma likhA hai / ___ uparokta dRzya ke pazcAt bhagavAn RSabhadeva ke tIna gar3ha, caumukhajI sahita samavazaraNa kI racanA kA dRzya (6F) hai / jAnavaroM ke koSTa meM 'maMjArI-mUSaka, sarpa-nakula, siMha-vatsa sahita gau aura siMha tathA zrAvikAoM ke koSTha meM sunandA, sumaMgalA, tatpazcAt puruSasabhA aura brAhmI aura sundarI kI vinaya karatI huI khar3I mUttiyA~ aura bhagavAn kI pradakSiNA karate hue bharata cakravartI kI mUrti ke dRzya khude haiN| eka ora aMgulI ko dekhate hue bharata mahArAja ko kevalajJAna hone kA dekhAva hai aura unako rajoharaNa pradAna karate huye devoM kI mUrtiyoM ke dRzya aMkita haiN| isa gumbaja ke pAsa meM jo sabhAmaNDapa kA toraNa par3atA hai, usameM usake madhya bhAga meM donoM ora bhagavAn kI eka pratimA khudI hai| (7) uparokta gumbaja ke dakSiNa pakSa para Aye huye gumbaja kI caturdizI nIce kI paTTiyoM meM se pUrva dizA kI paTTI meM eka jinapratimA aura donoM koNoM meM Asanastha do guru-mUrtiyA~ khudI huI haiM / pAsa meM pUjA-sAmagrI liye zrAvakagaNa khar3e haiN| uttara dizA kI paTTI meM bhI eka jinapratimA khudI hai| dakSiNa dizA kI paTTI meM tIna sthAnoM para siMhAsanArUr3ha rAjA athavA koI pradhAna rAjakarmacArI baiThe haiM aura unake pAsa meM sainikagaNa Adi mUrtita haiN| pazcima dizA kI paTTI meM mallayuddha kA dRzya hai| gumbaja ke madhya meM caturviMzati koNa vAlI kAcalAmayI racanA hai / pratyeka koNa kI noMka para hAtha jor3I huI eka-eka mUrti khudI hai / (8) uttara pakSa para bane gumbaja ke nIce kI caturdizI paTTiyoM meM rAjA, sainika Adi ke dRzya haiN| uttara dizA kI paTTI meM AsanArUr3ha AcArya kI, unake pAsa meM do khar3e zrAvakoM kI, ThavaNI aura pazcAt baiThe huye zrAvaka logoM kI mUrtiyAM khudI haiN| uparokta dRzya 6A, 6B, C, D, E, GF se dikhAye gaye haiN| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . :: prAgvATa-itihAsa: [dvitoya (8-10) siMhadvAra ke bhItara jo pahalA gumbaja hai, usameM jhUmara kI prathama paMkti meM vyAkhyAna-sabhA kA dRzya hai, jisameM bhAsanArUr3ha prAcArya-mUrti, ThavaNI aura pAsa meM baiThe huye zrotA zrAvakagaNoM kI mUrtiyA~ haiM (8) / dUsarA gumbaja (10) siMha-dvAra aura usake bhItara siMha-dvAra ke bhItara devakulikAoM kI bhramatI meM par3atA hai| isameM ArdrakumAra-hastipratike do gumbajoM kA dRzya bodha kA dRzya hai| dRzya meM eka hAthI apanI sa~Da aura agale donoM paira jhukA kara sAdhu mahArAja ko namaskAra kara rahA hai / sAdhu mahArAja usako upadeza de rahe haiN| unake pIche do anya sAdhu haiN| koNa meM bhagavAna mahAvIra kAyotsarga-dhyAna meM haiM / hAthI ke eka ora eka manuSya aura siMha meM malla-yuddha ho rahA hai| devakulikAyeM aura unake gumbajoM meM, dvAra-catuSkoM meM, gAlAoM meM, stambhoM meM khude huye ___ kalAtmaka citroM kA paricaya ( siMha-dvAra ke dakSiNapakSa se uttarapakSa ko) de0 ku. 1-kAcalAkRtiyA~ donoM maNDapoM ke vRttAkAra AdhAravalayoM meM cAroM ora siMhAkRtiyA~ / ,, , 2-kAcalAkRtiyA~ / pra0 maNDapa ke prathama valaya meM nATya-pradarzana aura dvitIya valaya meM hastidala tathA dvi0 maNDapa meM azvadala / ,, 3-kAcalAkRtiyA~ / pra0 maNDapa meM azvadala aura dvi0 maNDapa meM siMhadala / uparokta tInoM deva-kulikAoM ke mukhadvAra, dvAra-catuSka, stambha aura inake madhya kA antara bhAga Adi sarva ati sundara zilpakRti se maNDita haiN| de0 ku. 2, 3 ke dvAroM ke bAhara ke donoM ora ke dRzyoM (11) meM zrAvakazrAvikAyeM pUjA-sAmagrI lekara khar3e haiM / de0 ku. 4-sAdhAraNa / , , 5- , ,, 6-devakulikA ke bAhara kA bhAga sundara koraNI se vibhUSita hai| maNDapoM kI racanA sAdI hI hai| ,,, 7-pra0 maNDapa kI caturbhujAkAra AdhAra-paTTiyoM para batakoM kI aakRtiyaaN| aura dvi0 maNDapa (12) ke nIce kI paTTiyoM meM upAzraya kA dRzya hai / eka ora do sAdhu khar3e haiM aura eka zrAvaka unako paMcAMga namaskAra kara rahA hai aura anya tIna zrAvaka hAtha jor3akara khar3e haiN| dUsarI ora eka sAdhu kAyotsarga-avasthA meM hai| tIsarI ora eka koNa meM Asana para prAcArya mahArAja baiThe haiN| eka ziSya unakI caraNa-sevA kara rahA hai, eka ziSya namaskAra kara rahA hai aura zrAvaka aura sAdhugaNa khar3e haiM / ,,, -prathama maNDapa (13) ke kendra meM samavazaraNa aura caumukhajI kI racanA hai| dvitIya aura tRtIya valayoM meM eka-eka vyakti siMhAsanArUr3ha haiM aura avaziSTa bhAgoM meM ghor3e, manuSyAdi kI AkRtiyA~ haiM / pUrvadizA Page #238 -------------------------------------------------------------------------- Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SH CHODI ACADERSTANDA ananya zilpakalAvatAra zrI vimalavasahi kI dakSiNa pakSa para banI huI deva- ananya zilpakalAvatAra zrI vimalavasahi kI dakSiNa pakSa para banI huI devakulikA saM0 10 ke prathama maNDapa kI chata meM zrI neminAtha caritra kA dRshy| kulikA saM0 12 ke prathama maNDapa kI chata meM zrI zAMtinAtha bhagavAn ke dekhiye pR0 91 (de0 ku. 10) / pUrvabhava kA dRzya / dekhiye pR0 91 (de0 ku. 12) / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharaData :: prAcIna gUrjara-maMtrI-vaMza aura arbudAcalastha zrI vimalavasati :: kI paMkti meM eka ora bhagavAn kI pratimA aura dUsarI ora eka kAyotsargika pratimA khudI haiM / pazcima dizA kI paMkti meM eka koNa meM do sAdhuoM kI AkRtiyA~ haiN| tatpazcAt AsanArUr3ha AcArya upadeza de rahe haiM / unake sAmIpya meM sthApanAcArya aura zrotAgaNoM kA dekhAva hai| dvitIya maNDapa (14) ke nIce kI pazcima dizA kI paMkti ke madhya meM tIna sAdhu khar3e haiM, eka zrAvaka abhuTTio khamA rahA hai, anya zrAvaka hAtha jor3a kara khar3e haiN| pUrva dizA kI paMkti ke madhya meM do sAdhu khar3e haiM aura unako eka tIsarA sAdhu paMcA~ga namaskArapUrvaka abbhuTThio khamA rahA hai, anya zrAvaka hAtha jor3a kara khar3e haiN| isake pAsa hI eka dRzya meM eka hAthI manuSyoM kA pIchA kara rahA hai aura ve bhAga rahe haiN| de0 ku. 6-prathama maNDapa (15) meM paMca-kalyANaka kA dRzya hai| prathama valaya meM jinapratimAyukta samavazaraNa, dvi0 valaya meM cyavana-kalyANaka arthAt mAtA palaMga para sotI huI caudaha svapna dekha rahI hai, janmakalyANaka arthAt indra bhagavAn ko goda meM lekara janmAbhiSeka-mahotsava kara rahe haiM, dIkSA-kalyANaka arthAt bhagavAn khar3e 2 loca kara rahe haiM, kevalajJAna-kalyANaka arthAt samavazaraNa meM baiThe huye bhagavAn dezanA de rahe haiN| dUsare valaya meM bhagavAn kAyotsarga-avasthA meM dhyAna kara rahe haiM arthAt mokSa sidhAre haiN| tIsare valaya meM rAjA, hAthI, ghor3e, ratha aura manuSyoM kI AkRtiyA~ haiM / dvi0 maNDapa meM AdhAra-paTTiyoM meM cAroM ora siMha-dala aura kAcalAkRtiyA~ banI haiM / de0 ku. 10-prathama maNDapa (16) meM zrI neminAtha-caritra kA dRzya hai / prathama valaya meM zrI neminAtha ke sAtha zrI kRSNa aura unakI striyoM kI jala-krIr3A kA dRzya / dvi0 valaya meM zrI neminAtha kA zrIkRSNa kI AyudhazAlA meM jAnA, zaMkha bajAnA aura zrI neminAtha evaM zrIkRSNa kI bala-parIkSA, tR. valaya meM rAjA ugrasena, rAjimatI, caustambhI (caurI), pazuoM kA bAr3A, zrI neminAtha kI barAta, zrI neminAtha kA lauTanA, dIkSA-utsava samAroha, dIkSA evaM kevalajJAna-utpatti ke dRzya dikhalAye gaye haiN| dvi0 maNDapa kI AdhAra-paTTiyoM meM hastidala aura kAcalAkRtiyA~ haiM / isa devakulikA ke dvAra ke bAhara bA~yI ora divAra meM (17) vartamAn cauvIsI ke 120 kalyANakoM kI tithiyA~, caubIsa tIrthaGkaroM ke varSa, dIkSAtapa, kevalajJAnataSa tathA nirvANatapoM kI tithisUcI-paTTa lagA hai| de0ku011-isa devakulikA ke dvAra ke bAhara donoM ora dvAra-catuSkaTa, stambha aura inake madhya ke antara bhAga meM ati sundara zilpakAma hai| prathama maNDapa meM caudaha hAtha vAlI (18) devI kI manohara mUrti banI hai aura dvi0 maNDapa meM kAcalAkRtiyA~ aura azvadala kA dRzya hai| de0 ku. 12-prathama maNDapa meM zAntinAtha-prabhu ke pUrvabhava ke megharatha rAjA ke rUpa se sambandhita kapota aura bAja kA dRzya tathA paMcakalyANaka kA dRzya aGkita hai / (16) gumbaja ke nIce kI cAroM dizAoM kI cAroM paTTiyoM ke madhya meM eka-eka jinapratimA aura usake Asa-pAsa meM pUjA-sAmagrI liye huye zrAvakagaNoM kI mUrSiyA~ khudI haiM / dvi0 maeDapa meM hastidala hai| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] : prAgvATa-itihAsa :: [dvitIya de0 ku. 13-prathama maNDapa kI chata meM devI-AkRtiyA~ aura AdhAra-paTTiyoM para azvArohIdala tathA unake nIce nRtya ' pradarzana ke dRzya haiM / dvi0 maNDapa meM kAcalAkRtiyA~ aura siMhadala / de0 ku014-prathama maNDapa meM kAcalAkRtiyA~, devI-nRtya kA dRzya aura dUsare valaya meM pramukha deviyA~ aura AdhAra paTTiyA~ para siMha-dala / dvi0 maNDapa meM kAcalAkRtiyA~ aura siMhadala / de0 ku. 15-sAdhAraNa / de. ku016-prathama maNDapa (20A) meM paMca-kalyANaka kA dRzya hai| prathama valaya ke madhya meM jinapratimA sahita samavazaraNa kI racanA hai| de0 ku0 17-prathama maNDapa kI AdhAra-paTTiyoM para siMhAkRtiyA~, unake nIce prAsAdastha deviyA~ aura kAcalAyukta racanA / dvi0 maNDapa meM kAcalAkRtiyA~ aura azvArohiyoM kI ghudd'daudd'| de0 ku. 18-sAdhAraNa / devakulikA saM0 8 se 18 taka kI meM eka kulikA saM0 11 kA dvAra kA bahira bhAga ati sundara zilpakAma se alaMkRta hai| anya kulikAoM ke dvAroM ke bahira bhAga zilpakAma kI dRSTi se sAdhAraNa hI hai| kesara ghoTane kA sthAna-devakulikA aTThArahavIM ke pazcAt do devakulikAoM ke sthAna jitanI jagaha khAlI hai, anya kulikAoM ke barAbara kA sthAna khulA chor3a kara do koThariyA~ banI haiN| khAlI sthAna meM kesara ghoTI jAtI hai / de0 ku. 16-dvi0 maNDapa meM nIce kI paTTI meM bIca-bIca meM pA~ca sthAnoM para jinabiMba khude haiM aura unake Asa-pAsa zreNI meM zrAvakagaNa caityavaMdana karate huye, hAthoM meM pUjA kI vividha sAmagrI jaise puSpamAlA, kalaza, phala, phUla, cAmarAdi liye tathA vividha prakAra ke vAyaMtra lekara baiThe haiM / de0 ku. 20-yaha eka bar3A gaMbhArA hai| zilpakAma kI dRSTi se isameM koI aMga ullekhanIya nahIM hai / bhinna 2 kAloM ke pratiSThita aneka biMba isameM virAjamAna haiN| de0 ku0 21-isameM aMbikAdevI kI pratimA hai| zilpakAma bilkula nahIM hai| "" 22-sAdhAraNa / ,,, 23-prathama maNDapa (20B) meM antima vRttAkAra paMkti ke nIce uttara aura dakSiNa kI donoM saralarekhAoM ke madhya meM bhagavAn kI eka-eka pratimA khudI hai| unake pAsa meM puSpamAlAdi lekara zrAvakagaNa khar3e haiN| avaziSTa bhAga meM prathama valaya meM vatakeM aura dvi0 valaya meM nATaka-dRzya vAdyaMtra Adi khude haiM / . maNDapa ke kendra meM kAcalAkRtiyA~ haiM / ,,, 24-kAcalAkRtiyA~ / pra0 valaya meM malla-yuddha aura AdhAra-paTTa meM nATaka-dRzya / " , 25-kAcalAkRtiyA~ / pra0 valaya meM nRtya / dvi0 valaya meM azvArohIdala aura ta. valaya ne hastidala / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAcIna gUrjara-maMtrI vaMza aura arbudAcalastha zrI vimalavasati :: de. ku. 26-kAcalAkRtiyA~ / prathama valaya meM batakeM / gola AdhAra-paTTa meM nRtya / . ,,, 27-kAcalAkRtiyA~ / pra0 valaya meM batakeM / AdhAra-paTTa meM azvArohIdala / ,, ,, 28-kAcalAkRtiyA~ / gola AdhAra-valaya meM siMha-dala / ,, ,, 26-prathama maNDapa (21) meM kRSNa-kAlIyaahidamana kA dRzya hai| kendra meM kAlIya sarpa bhayaMkara phaNa karake khar3A hai| kRSNa usake kandhe para baiThakara usake mu~ha meM nAtha DAla rahe haiM aura usakA damana kara rahe haiN| sarpa thaka kara vinamrabhAva se khar3A hai| usake Asa-pAsa usakI sAta nAginiyA~ khar3I 2 hAtha jor3a rahI haiN| maNDapa ke eka ora koNa meM pAtAla loka meM zrI kRSNa zayyA para so rahe haiM, lakSmI paMkhA jhala rahI hai, eka sevaka caraNasevA kara rahA hai / isa dRzya ke pAsa meM kRSNa aura cANUra nAmaka mAla kA dvandva-yuddha dikhAyA gayA hai| dUsarI ora zrIkRSNa, rAma aura unake sakhA geMda DaNDA khela rahe haiN| ,,, 30-31-kAcalAkRtiyA~ / maNDapa ke cAroM koNoM meM prAsAdastha eka-eka devI-AkRti / donoM devakuli kAyeM eka hI koNa ke donoM pakSoM para banI haiM, ataH donoM kA maNDapa bhI eka hI hai / ,,, 32-kAcalAkRtiyA~ / nIce kI caturbhujAkAra paTTiyoM meM uttara dizA kI paTTI para vividha nATya-dRzya aura zeSa tIna ora kI paTTiyoM para rAjA kI savArI kA dRzya hai| , 33-kaaclaakRtiyaaN| maNDapa ke pra0 ghalaya meM vividha aNgcaaln-kriyaayeN| dvi0 valaya meM bhinna 2 prAsAdoM meM baiThI huI deviyoM kI aakRtiyaaN| dvi0 maNDapa meM kAcalAkRtiyA~ aura caturbhujAkAra AdhAra paTTiyoM para hastidala kA dekhaav|| ,, ,, 34-pra0 maNDapa (22) meM nIce kI pUrva dizA kI zilapaTTI ke madhya meM eka kAyotsargastha pratimA / dvi0 maNDapa (23) meM cAroM AdhAra-paTTiyoM ke madhya meM bhagavAn kI eka-eka pratimA aura usake AsapAsa pUjA-sAmagrI liye huye zrAvakagaNoM kA dekhAva / - devakulikA 16 se 34 taka kI meM saM0 23 se 28 ke dvAroM ke bAhara donoM ora sundara zilpa kAma hai| zeSa kulikAoM ke dvAroM ke bAharI bhAga zilpakAma kI dRSTi se sAdhAraNa hI haiM / de0 ku. 35-prathama maNDapa (24) ke nIce kI cAroM ora kI paMktiyoM ke madhyabhAgoM meM eka-eka kAyotsargastha pratimA hai| pratyeka ke Asa-pAsa pUjA sAmagrI lekara zrAvakagaNa khar3e haiN| dvi0 maNDapa (25) meM solaha bhujAoM vAlI eka sundara devI kI AkRti lagI hai| , 36-kAcalAkRtiyA~ / aneka deviyoM kI praakRtiyaaN| dvi0 maNDapa meM kAcalAkRtiyA~ aura prAsAdastha devii-muurtiyaaN| ,, 37-pra0 maNDapa meM kAcalAkRtiyA~ aura nRtya kA dekhAva / dvi0 maNDapa meM nIce kI AdhAra-paTTiyoM meM prAsAdastha devii-aakRtiyaaN| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ?? 18] z 27 :: prAgvATa - itihAsa :: [ dvitIya " 38 - pra0 maNDapa (26) ke nIce kI cAroM paMktiyoM ke madhya meM bhagavAn kI eka-eka pratimA hai / eka ora eka jinapratimA ke donoM pakSoM para eka-eka kAyotsargastha pratimA hai / pratyeka jinapratimA ke donoM pakSoM para eka-eka kAyotsargika pratimA hai / pratyeka jinapratimA ke Asa-pAsa pUjA sAmagrI lekara zrAvakagaNa khar3e haiM / dvi0 maNDapa (27) meM deva - deviyoM kI sundara mUrtiyA~ haiM / 1 0ku0 36 - pra0 maNDapa kA dekhAva sAdhAraNa / kAcalAkRtiyA~ aura prAsAdastha dvi0 maNDapa ( 28 ) meM haMsavAhinI sarasvatIdevI tathA deviyA~ / gajavAhinI lakSmIdevI kI mUrtiyA~ haiM / dvi0 maNDapa (26) ke bIca lakSmIdevI kI mUrti hai / usake Asa-pAsa anya deva - deviyoM kI AkRtiyA~ haiM / maNDapa ke nIce kI cAroM ora kI paMktiyoM ke bIca 2 meM eka 2 kAyotsargika mUrtti, pratyeka kAyotsargika mUrtti ke Asa-pAsa haMsa aura mayUra para baiThe huye vidyAdhara haiM, jinake hAthoM meM kalaza aura phala haiN| ghor3oM para manuSya athavA deva, hAthoM meM cAmara liye huye haiM / devakulikA saM0 35 se 40 meM se saM0 37 ke dvAra ke bAhara kA zilpakAma sAdhAraNa aura anya ku0 ke dvAra ke bAhara sundara haiM 1 de0ku0 41 - isa devakulikA ke dvAra-catuSka, staMbha tathA ina donoM ke madhya kA antara bhAga Adi ati sundara zilpakAma se maMDita hai / maNDapa ke kendra meM vikasita kamala-puSpa aura kamalagaTToM ke dRzya haiM / pra0 valaya meM vividha devI - nRtya haiN| donoM maNDapoM ke nIce kI AdhAra paTTiyoM meM prAsAdastha deviyoM ke dekhAva haiN| 1 1 ,, 40 - pra0 maNDapa meM vikasita kamala-puSpa / pra0 valaya meM hAtha jor3I huI manujAkRtiyA~ / dvi0 valaya meM mandiroM ke zikhara / tR0 valaya meM gulAba ke puSpa haiM / ,, 42- pra0 maNDapa 'devI nRtya ke dRzya aura azvArohI dala haiM / dvi0 maNDapa (30) ke nIce kI donoM ora kI paTTiyoM para abhiSeka sahita lakSmIdevI kI sundara mUrttiyA~ khudI haiM / ,, 43, 44, 45 - ina tInoM devakulikAoM ke prathama maNDapa to sAdhAraNa bane haiM / pratyeka ke dvitIya maNDapa (31, 32, 33) meM 16 solaha bhujAvAlI eka 2 devI kI sundara mUrtti khudI hai / kulikA 44 ke dvAra kA bAhira bhAga bhI ati sundara hai / kulikA 42, 43 kA sundara aura 45 kA sAdhAraNa hai / 43 pra0 maNDapa meM kAcallA kRtiyA~ / nIce kI paTTI meM prAsAdastha deviyA~ aura unake nIce vRkSAkRtiyA~ / 44 pra0 maNDapa meM cAroM ora AdhAra- paTTiyoM para azvArohIdala aura unake nIce cauvIsa prAsAdoM meM cauvIsa deviyoM kI alaga 2 mUrttiyA~ / kulikA 45vIM ke prathama maNDapa (34) ke nIce ko cAroM paMktiyoM ke bIca 2 meM bhagavAna kI eka 2 mUrti hai / pUrvadizA kI jinapratimA ke donoM ora eka 2 kAtsargika mUrti hai / pratyeka Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAcIna gUrjara-maMtrI-vaMza aura arbudAcalastha zrI vimalavasati :: jinamUrti ke donoM ora haMsa tathA ghor3e para deva yA manuSya baiThe haiM aura unake hAtha meM phala athavA kalaza aura cAmara haiN| ,, 46-prathama maNDapa (35) ke nIce kI cAroM ora kI paTTiyoM ke bIca 2 meM eka 2 prabhumUrti hai| uttara dizA kI prabhumUrti ke donoM ora eka 2 kAyotsargastha mUrti hai| pratyeka prabhumUrti ke Asa-pAsa zrAvaka puSpamAlAyeM lekara khar3e haiM / dvi0 maNDapa (36) meM narasiMha dvArA hiraNyakazyapa ke vadha karane kA dRzya hai / devakulikA ke dvAra ke bAhara donoM ora zilpakAma sAdhAraNa hI hai| de0 ku. 47-prathama maNDapa (37) meM chappana dikkumAriyA~ bhagavAn kA janmAbhiSeka kara rahI haiN| prathama valaya meM bhagavAn kI mUrti hai / dUsare aura tIsare valayoM meM deviyA~ kalaza, paMkhA, darpaNa Adi sAmagrI lekara khar3I haiN| atirikta ina dRzyoM ke tRtIya valaya meM eka ora deviyA~ bhagavAn athavA unakI mAtA kA sneha-mardana kara rahI haiM, dUsarI ora snAna karAne kA dRzya hai| cAroM ora kI nIce kI AdhAra-paTTiyoM ke madhya meM cAroM dizA kI paMkti meM do kAyotsargika mUrtiyA~ banI haiN| inake Asa-pAsa meM zrAvakamasa puSpa-mAlAyeM lekara khar3e haiN| dvi0 maNDapa meM kAcalAkRtiyA~ / dvAra ke bAhara kA bhAga sAdhAraNa hai| ,,,, 48-prathama maNDapa kI racanA sAdhAraNa hai / vRkSa aura puSpoM ke dRzya haiN| di0 maNDapa (38) ke kendra meM ati sundara zilpakAma hai| yaha vIsa khaNDoM meM vibhAjita hai| pratyeka khaNDa meM alaga 2 kRtakAma hai / eka khaNDa meM bhagavAn kI mUrti aura eka dUsare anya khaNDa meM upAzraya kA dRzya hai / Asana para AcArya baiThe haiM, eka ziSya eka hAtha zira para rakha kara paMcAMga namaskAra kara rahA hai, anya do ziSya hAtha jor3a kara khar3e haiN| ,,, 46-devakulikA saM0 48 ke anusAra hI isake prathama maNDapa meM bIsa khaNDa haiM aura unameM bhinna 2 prakAra kA zilpakauzala dikhAyA gayA hai| ,, 50, 51-kRtakAma kI dRSTi se donoM devakulikAoM ke donoM maNDapa ati sundara hai| ,, 52-prathama maNDapa meM kAcalAkRtiyA~ / dvi0 maNDapa ke prathama valaya meM zRMkhalAyeM / dvi0 valaya meM gulAba ke puSpa tathA nIce kI paTTI para hAtha jor3e huye manuSyoM kI mUrtiyAM aura nIce ke aSTabhujAkAra AdhAroM para prAsAdastha deviyaaN| ,,, 53-prathama maNDapa (40) ke nIce kI paTTI meM eka ora bhagavAn kAyotsargAvasthA meM mUrtita haiN| unake Asa-pAsa zrAvaka khar3e haiN| dUsarI ora prAcArya mahArAja baiThe haiM, unake samIpa meM ThavaNI hai aura zrAvaka hAtha jor3a kara khar3e huye haiN| dvi0 maNDapa meM kAcalAkRttiyA~ / aSTabhujAkAra AdhAra kI paTTiyoM para prAsAdastha deviyA~ / isake nIce cAroM koNoM meM lakSmIdevI kI eka sundara mUrti aura anya deviyA~ / ,, ,, 54-prathama maNDapa (41) nIce kI paMkti meM cAroM ora hAthiyoM kA dekhAva hai| tatpazcAt uttara dizA kI nIce. kI paMkti meM eka kAyotsargika mUrti hai| Asa-pAsa meM. zrAvaka pUjA-sAmagrI Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6] :: prAgvATa - itihAsa :: [ dvitIya lekara khar3e haiM / maNDapa ke kendra meM kAcalAkRtiyA~ / vRttAkAra AdhAra-valaya meM hastidala / nIce ke bhAga para vividha strI-nRtya / dvi0 maNDapa meM ATha deviyoM kA dekhAva hai : devakulikA 48, 46, 50, 51 aura 52, 53, 54 ke dvAroM ke bAhara ke donoM ora ke zilpakAma kramazaH sundara aura ati sundara haiM / isa vasati kA saMkSepa meM varNana isa prakAra hai : 1 - sazikhara mUlagaMbhArA aura usake dvAra ke bAhara kI caukI / 2 - vizAla gumbajadAra gUr3hamaNDapa, jisake uttara aura dakSiNa meM do caukiyA~ / 3 - navacaukiyA jisameM do jharokhe / 4 - navacaukiyA se cAra sIr3hI utara kara sabhA maNDapa | 5 - sabhA - maNDapa meM ati sundara bAraha toraNa | 6 - bAvana devakulikA aura eka ambikAdevI kI kulikA tathA eka mUlagaMbhArA - kula 54 / inameM devakulikA saM0 1, 2, 3, 11, 41, 44, 52, 53, 54 ke dvAroM ke bahira bhAga ati sundara zilpakAma alaMkRta haiN| devakulikA saM0 6, 7, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 35, 36, 38, 36, 40, 42,43,48, 46, 50, 51 ke dvAroM ke bahira bhAga sundara zilpakAma se suzobhita haiN| zeSa kulikAoM ke dvAroM ke bahira bhAga aura unake staMbha sAdhAraNa bane haiM / 7- 116 maNDapa haiM | 3 - gUr3hamaNDapa 1 aura usake uttara tathA dakSiNa kI caukiyoM ke / 16-sabhAmaNDapa 1 aura usake uttara 6, dakSiNa 6, pUrva meM bhramatI meM 3 / 6 - navacaukiyA ke / 61 - devakulikAoM ke / 8-56 gumbaja chata para bane haiM : 6 - navacaukiyoM ke / 3 - gUr3ha maNDapa ke Upara aura donoM caukiyoM ke Upara | 16 - sabhAmaNDapa kA 1 aura bhramatI ke Upara 15 / 12 - pUrva dizA kI pazcimAbhimukha devakulikAyeM saM 01, 2, 3, 52, 53, 54 ke maMDapoM ke Upara do-do / 3 - siMhadvAra 1 aura usake bhItara 2 / 4 - devakulikA 16, 20vIM / 8 - pazcima pakSa para devakulikAoM ke / 1- devakulikA 33vIM / 6 - 213 staMbha haiM, jinameM se 121 saMgamaramara ke haiM: 8- gUr3hamaNDapa meM / 8- donoM caukiyoM ke / 12 - nava caukiyA ke / 18 - sabhAmaNDapa ke ] ati sundara / 61 - devakulikAoM kI mukhabhitti ke / 87 - devakulikAoM ke maNDapoM ke (50+37 / 12 - devakulikA 16, 20vIM / 3 - aMbikA kulikA ke bhItara / 4- siMhadvAra aura caukI sAdhAraNa / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ananya zilpakalAvatAra zrI vimalavasahi kI hastizAlA / prathama hasti para mahAmaMtrI ner3ha aura tRtIya hasti para maMtrI Ananda kI mUrttiyAM virAjita haiN| dekhiye pR0 97-98 para / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: maMtrI pRthvIpAla dvArA vinirmita visavasati hastizAlA :: [ 67 khaNDa ] 10- 58 zikhara haiN| devakulikAoM ke 57 aura 1 mUla zikhara / 11 - vasati kI lambAI 140 phITa aura caur3AI 60 phITa hai|. 12 - devakukhikA saM0 28 aura 16 ke madhya meM jo khAlI bhAga hai, jahA~ para kesara ghoTI jAtI hai, usake pIche do khAlI koThariyA~ haiN| eka meM paricUrNa sAmagrI rakkhI jAtI hai aura dUsarI meM talagRha hai / isa talagRha meM patthara aura dhAtu kI khaNDita pratimAyeM rakhI huI haiM, jo 14vIM zatAbdI ke pazcAt kI haiM / mantrI pRthvIpAla dvArA vinirmita vimalavasati hastizAlA pUrvAbhimukha bimalavasati ke ThIka sAmane pazcimAbhimukha eka sudRr3ha kakSa meM hastizAlA banI hai| donoM ke madhya meM raMgamaNDapa kI racanA hai, jo ina donoM ko jor3atA hai / isa hastizAlA kA nirmANa bimalavasati kI kaI eka devakulikAoM kA jIrNoddhAra karavAte samaya vi0 saM0 1204 meM maMtrI pRthvIpAla ne karavAkara isameM apanI aura apane chaH pUrvajoM kI sAta hastiyoM para sAta mUrttiyA~ aura mahAbalAdhikArI daMDanAyaka vimalazAha kI mUrci eka azva para virAjita karavAI / hastiyoM para mahAvataciMtra baiThAye aura pratyeka pUrvaja-mUrtti ke pIche do-do cAmaradharoM kI pratimAoM kI racanA karavAI / pratyeka hasti ko aMbAvAr3I, kAmadAra jhula, mastiSka, pRSTa Adi aMgoM ke sarva prakAra ke AbhUSaNoM se yukta vinirmita karavAyA / vimalazAha kI pratimA azva para ArUr3ha karavAI / azva apane pUre sAja se susajjita karavAyA gayA / vimalazAha ke pIche azva kI pRSTa ke pichale bhAga para eka chatra dhara kI pratimA baiThAI, jo vimalazAha ke mastiSka para chatra kiye huye haiM / vimalavasati ke mUlagaMbhArA meM virAjita mU0 nA0 AdinAthapratimA ke ThIka sAmane usake darzana karatI huI azvArUr3ha vimalazAha kI mUrti hai tathA dAyeM hAtha meM kaTorIthAlI Adi pUjA kI sAmagrI hai| mUrtiyoM kI sthApanA unake janmAnukrama ke anusAra tIna paMktiyoM meM hai / pada aura gaurava ko lekara bhI mUtriyoM ke sira kI racanAoM meM antara rakkhA gayA hai| mahAmantrI ninnaka, usake putra lahara aura vimalazAha ke jyeSTha bhrAtA ner3ha ko putra dhavala kI mUrtiyA~ isa samaya vidyamAna nahIM haiM, ataH nahIM kahA jA sakatA ki unakI mUrtiyoM kI racanA meM kyA adhikatA, vizeSatA thI / zeSa pUrvajoM kI mUrtiyoM kI zira kI racanA isa prakAra hai| daMDanAyaka lahara ke putra dharmAtmA vIra ke sira para zikharAkRti kI pagar3I baMdhI hai / vimalazAha ke jyeSTha bhrAtA vayovRddha ner3ha ke sira para gA~ThadAra kalazAkRti kI pagar3I baMdhI hai aura lambI dAr3hI hai, jo jyeSThabhAva ko prakaTa karatI hai / vimalazAha kI mUrti akhArUr3ha hai, jo usake sainikajIkta ko prakaTa karatI hai| usake zira para sundara mukuTa kI racanA hai aura usake pIche astra kI pRSTa ke pichale bhAga para baiThI huI batradhara kI mUrti laba kiye huye hai Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] :: prAgvATa-itihAsa :: [dvitIya jo usake mahAbalAdhikArI daMDanAyakapana aura rAjatva ko siddha karatI hai aura dAheM hAtha meM pUjA-sAmagrI usake vinayI bhaktarUpa ko dikhAtI hai| isakI racanA kakSa ke madhya meM ThIka dvAra ke bhItara hI vasati ke mUlagaMbhAre meM pratiSThita mU0 nA0 AdinAtha-pratimA kA darzana karatI huI kI gaI hai, jo usake ananya pUjArI evaM vasati ke nirmAtApana ko athavA vasativiSaya meM usakI pramukhatA ko siddha karatI hai / mahAmantrI ner3ha ke putra Ananda ke zira para gUjarI bhA~ta aura ber3AdAra pagar3I baMdhI hai, jo usake vaibhava aura sukhI-jIvana kA paricaya detI haiM / pRthvIpAla kI mUrti ke zira para bhI pagar3I hai aura pIche do cAmaragharoM kI racanA hai, jo usake mantrI hone ko siddha karatI hai / samasta mantriyoM ke zira para lambe 2 keza haiM, jo pIche ko savAre gaye haiM aura pIche unameM granthI dI huI hai| pratyeka mahAvatamUrti ke mastiSka para guMgaradAra keza haiM, savAre huye haiM, pIche ko unameM granthI dI huI hai tathA mastiSka naMge haiM / samasta maMtriyoM ke zira para pagar3I kI racanA unake zreSThipana ko tathA zrImantabhAva ko siddha karatI hai aura hasti para unakI ArUr3hatA unake mantrIpana ko prakaTa karatI hai tathA cAmaradharoM kI mUrtiyA~ samrAToM dvArA pradatta unake vizeSa sammAna aura gaurava ko prakaTa karatI haiN| maM0 pRthvIpAla ne hastizAlA meM tIna paMktiyoM meM uparokta pratimAoM ko nimnavat saMsthApita krvaayaa| dakSiNa pakSa para dvAra ke sAmane uttara pakSa para 1-mahAmantrI ninaka 5-mahAbalAdhikArI vimala 4-mahAmantrI ner3ha 2-daMDanAyaka lahara [samavazaraNa kI racanA] 6-mahAmantrI dhavala 3-mahAmantrI vIra 8-mantrI pRthvIpAla 7-mantrI Ananda 8-samavazaraNa yaha tRgar3hIya samavazaraNa vimalazAha ke azva ke ThIka pIche lahara aura dhavala ke madhya meM banA hai| isameM tIna dizAoM meM sAdhAraNa aura cauthI dizA meM traya tIrthI ke parikaravAlI jinapratimA virAjamAna haiM / yaha vi0 saM0 1212 meM koraMTagacchIya nannAcArya-saMtAnIya osavAlajJAtIya mantrI dhaMdhuka ne banavAyA thaa| 8, 8 aura 10 vA~ hasti pRthvIpAla ke kaniSTha putra dhanapAla ne apane tathA apane jyeSTha bhrAtA jagadeva aura apane kisI eka parijana ke nimitta vi0 saM0 1237 meM banavA kara nimnavat saMsthApita kiye haiN| jagadeva dhanapAla dvArA tIna hasti kI mUrti hasti para jhUla para hI baiThAI gaI hai| isakA Azaya yaha ho sakatA hai ki vinirmita vaha mantrIpada se alaMkRta nahIM thaa| 10-kisI parijana 11-maMtrI dhanapAla 12-jagadeva (aMgarakSaka) - AThaveM aura dazaveM hasti para mahAvatamUrtiyA~ aura nauveM hasti para aMbAvAr3I banI hai| zeSa anya vastuyeM vizeSa haiM / vimalavasati ke pUrva pakSa meM eka ora koNa meM lakSmI kI pratimA pratiSThita hai| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: maMtrI pRthvIpAla dvArA vinirmita vimalavasati-hastizAlA :: [ t hastizAlA AThasau varSa prAcIna hai| phira bhI hastiyoM ke lekha, hastiyoM para bhArUr3a mUrtiyoM ke pUrNa athavA khaNDita rUpoM ke avalokana se vimalazAha ke vaMza kI pratiSThA aura gaurava kA bhalIvidha paricaya milatA hai ki isa vaMza ne gUrjaradeza aura usake samrAToM kI sevAyeM nirantara apanI ATha pIr3hI paryyanta kii| vimalazAha una sarva meM adhika gauravazAlI aura kIrtivAn huaa| isa Azaya ko usake vaMzaja pRthvIpAla ne usakI chatra--mukuTadhArImUrti banavAkara tathA azva para ArUr3ha karake usako svavinirmita-hastizAlA meM pramukha sthAna para saMsthApita karake prasiddha kiyA / eka bhI cAmaradhara kI mUrti isa samaya vidyamAna nahIM hai, kevala unake pAdacihna pratyeka hasti kI pITha para vidyamAna haiN| mahAvata-mUrtiyoM meM se kevala ner3ha aura Ananda ke hastiyoM para unakI mUrtiyA~ rahI haiM, zeSa anya hastiyoM para unake laTakate huye donoM paira raha gaye haiM / jagadeva ke hasti ke nIce eka ghur3asavAra kI mUrti hai / isakA Azaya usake Thakkura hone se hai aisA merA anumAna hai| vizeSa bAta jo isa hastizAlA meM hastiyoM para ArUDha mUrtiyoM ke viSaya meM likhanI hai vaha yaha hai ki pratyeka mUrti ke cAra-cAra hAtha haiN| cAra hAtha Aja taka kevala devamUrtiyA~ ke hI dekhe aura sune gaye haiN| mere anumAna se yahA~ puruSapratimAoM meM cAra hAtha dikhAne kA kalAkAra aura nirmAtA kA kevala yaha Azaya rahA hai ki ina sacce gRhastha puruSavaroM ne cAroM hAthoM apane dhana aura pauruSa kA dharma, deza aura prANI-samAja ke artha khula kara upayoga kiyA / * hastizAlA cAroM ora divAroM se Dhake eka kakSa meM hai| isake pUrva kI divAra meM eka laghudvAra hai, jo abhI banda hai| isa dvAra ke bAhara caukI banI huI hai| caukI ke agale donoM staMbhoM meM pratyeka meM ATha-ATha karake jinezvara bhagavAnoM kI 16 solaha mUrtiyA~ khudI huI haiM / ina stambhoM para toraNa lagA hai / toraNa ke prathama valaya meM pATha, dUsare meM aTThAIsa aura tIsare valaya meM cAlIsa; isa prakAra kula chahattara jinezvara mUrtiyA~ banI huI haiM / isa prakAra stambha aura toraNa donoM meM kala bAnaveM mUrtiyA~ huii| ho sakatA hai cauvIsa atIta, cauvIsa anAgata, cauvIsa vartamAna aura bIsa viharamAna bhagavAnoM kI ye mUttiyA~ hoN| isI toraNa ke pIche ke bhAga meM bahattara jinapratimAyeM aura khudI huI haiM / ye tInoM cauvIsI haiM / caukI ke chajje meM bhI donoM tarapha jina cauvIsI banI hai| samasta hastizAlA ke bAhara ke cAroM ora ke chajjoM ke Upara kI paMkti meM padmAsanastha pratimAyeM khudavA kara eka cauvIsI banAI gaI hai / hastizAlA ke pazcimAbhimukha dvAra ke donoM ora kI avaziSTa divAla jhAlIdAra pattharoM se banI hai| *avivAhita do hAtha vAlA aura vivAhita cAra hAtha vAlA arthAt gRhastha kahalAtA hai| yahA~ strI aura puruSa donoM ne apane cAroM hAthoM se rahasthAzrama ko dhana, bala, pauruSa kA upayoga karake saphala kiyaa| vaise to saba hI gRhastha cAra hAtha vAle hote haiM, parantu cAra hAtha vAle saphala aura sacce mRdastha to ve haiM, jinhoMne arthAt donoM strI aura puruSa ne dharma, deza aura samAja ke hita tana, mana, dhana kA pUrA 2 upayoga kiyA ho| maiM tA022-6-51 se 26-6-51 taka vimalavasati aura lUNavasati kA adhyayana karane ke hetu delavAr3A meM rahA / jaisA maiMne dekhA aura samajhA vaisA maiMne likhA hai| munirAja sAhaba zrI jayantavijaya jIviracita 'AbU' bhAga ? mere adhyayana meM sahAyaka rahA hai| -lekhaka Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ feo] * prAgvATa itihAsa :: gurjara samrATa bhImadeva prathama kA vyayakaraNamaMtrI prAgvATajJAttIya jAhila usakA putra mahattama narasiMha aura pautra mahAkavi durlabharAja vikrama saMvat gyArahavIM zatAbdI se vikrama saMvat terahavIM zatAbdI paryanta [ dvitIya vyayakaraNamaMtrI jAhila gurjara samrAT bhImadeva prathama ke rAjamaMtriyoM meM prAgvAdajJAMtIya maMtrIyoM kA sthAna adhika U~cA rahA hai / mahAmAtya neda, mahAbalAdhikArI vimalazAha aura anya aneka aise hI pratiSThita prAgvATa kulotpanna maMtrI the, jinameM vyayakaraNamaMtrI, jisako mudrAMvyApAramaMtrI bhI kahate the, prAgvATajJAtIya jAhila nAmaka arthazAstra kA mahApaMDita, nItijJa evaM caturaM vyakti thA / vaha gaNita meM advitIya thA / vaha jaisA buddhimAn evaM catura thA, vaisA hI neka aura vizvAsapAtra thA / samrATa bhImadeva usakA bar3A vizvAsa karatA thA / sAmrAjya ke samasta rAjakIya vyaya para jAhila kA nirIkSaNa thA / yaha jAhila kI hI buddhivilakSaNatA kA pariNAma thA ki samrATa bhImadeva kA koSa sadA samRddha evaM ananta dravya se pUrNa thA aura vaha avaMti ke samrAT sarasvatIputra, vidvAnoM kA Azraya, kavikulapoSaka mahArAjA bhoja kI vidvAnoM, kaviyoM ko Azraya dene meM, pAritoSika dene meM barAbarI kara sakA thA / vyayakaraNamaMtrI jAhila kA putra narasiMha thA / narasiMha bhI pitA ke sadRza catura aura nItijJa thA / samrAT bhImadeva prathama kI narasiMha para sadA kRpAdRSTi rahIM / samrAT ne narasiMha kI kAryakuzalatA se prasanna hokara usako mahattama narasiMha aura usakA mantrI kA pada pradAna kiyA thA / mahattama narasiMha kA putra mahAkavi durlabharAja huA hai| putra mahAkavi durlabharAja durlabharAja ati hI pratibhAsampanna puruSa thA / durlabharAja apane pANDitya evaM kAvyazakti ke liye rAjasabhA ke agragaNya vidvAnoM evaM kaviyoM meM thA / durlabharAja ne vi0 saM0 1216 meM 'sAmudrikatilaka' nAmaka graMtha kI racanA kI thii| yaha grantha jyotiSaviSaya ke uttama granthoM meM ginA jAtA hai / samrAT kumArapAla ne isako isake jyotiSajJAna se prasanna hokara apane mantriyoM meM mahattama kA pada dekara niyukta kiyA thA / mahattama kavimantrI durlabharAja kA putra jagadeva thA / jaMgadeva bhI vidvAna aura kavi thA / One Jahilla was the minister of finance. G. G. part lll; P.154 jai0 sA0 saM0 iti0 pR0 277-78. zrImAn durlabharAjastadapatyaM buddhidhAma sukavirabhUt / yaM zrI kumArapAlo mahattamaM kSitipatiH kRtavAn // - sAmudrike tilaka Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: nADolanivAsI zre0 zubhaMkara ke yazasvI putra pUtiMga aura zAliga :: [ 101 nADola nivAsI suprasiddha prAgvATajJAtIya zre0 zubhaMkara ke yazasvI putra pUtiga aura zAliga vikrama kI terahavIM zatAbdI ke prArambha meM nADUlAI athavA nADola meM vikrama kI terahavIM zatAbdI ke prArambha meM suzrAvaka zubhaMkara ati prasiddha jaina vyakti ho gayA hai| usake putra pUtiMga aura zAliga ati hI dhArmika, sAdhuvatI aura dRr3ha jainadharmapAlaka evaM hiMsA ke paramopAsaka ho gaye haiN| ye donoM bhrAtA apane dRr3ha ahiMsAvata ke pAlana ke lie gurjara, saurASTra, rAjasthAna meM dUra 2 prasiddha ho gaye the / nADola ke rAjA kI rAjyasabhA meM bhI inakA pUrA 2 sammAna thA tathA nADola kA rAjA dharmasaMbaMdhI inake pratyeka prastAva kI sammAna pradAna karatA thA / anya rAjAoM kI rAjasabhA meM tathA grAmapatiyoM kI sabhAoM meM bhI inakA bar3A bhArI sammAna thA / ratnapura nAmaka grAma jodhapura-rAjya ke antargata hai aura dakSiNa meM AyA huA hai| vahA~ ke grAmasvAmI pUnapAkSadeva kI mahArAnI zrI girijAdevI se, jisane saMsAra kI asAratA ko bhalIvidha samajha liyA thA prANiyoM ratnapura ke zivAlaya meM ko abhayadAna dilAne ke liye ina donoM bhrAtAoM ne unakI kRpA prApta karake abhayadAnapatra abhayadAna - lekha prApta kiyA, jisako zrI pUnapAkSadeva ne svahastAkSara karake pramANita kiyA aura parIkSaka lakSmIra ke putra Tha0 jasapAla ne prasiddha kiyA aura phira vaha ranapura ke zivAlaya meM Aropita kiyA gayA, jo Aja una dayAvatAra donoM bhrAtAoM kI ahiMsAbhAvanA kA jvalaMta paricarya de rahA hai / isa abhayadAnapatra kA bhAvArtha 'isa prakAra hai: 'mahArAjAdhirAja, paramabhaTTAraka, paramezvara, pArvatIpati labdhaprauDhapratApa zrI kumArapAladeva ke rAjyakAla meM mahArAja bhUpAla zrI rAmapAladeva ke zAsana - samaya meM ratnapura nAmaka saMsthAna ke svAmI pUnapAkSadeva kI mahArANI zrI girijAdevI ne saMsAra kI asAratA ko vicAra kara prANiyoM ko abhayadAna denA mahAdAna hai aisA samajhakara, nagaranivAsI samasta brAhmaNa, AcArya (pujArIgaNa ), mahAjana, saMbolI Adi sarva prajAjanoM ko sammilita karake unake samakSa isa prakAra abhayadAna-patra likhakara prasiddha kiyA ki amAvasyA ke parvadina para snAna karake devatA aura pitRjanoM ko tarpaNa dekara tathA nagaradevatA kI pUjA karake ihaloka aura paraloka meM puNyaphala prApta karane aura kIrti kI vRddhi karane kI icchA se prANiyoM ko abhayadAna dene ke nimitta yaha abhayadAnapatra prasiddha kiyA hai ki pratyeka mAha kI ekAdazI, caturdazI aura zramAvasyA - kRSNa aura zukla donoM pakSoM kI ina tithiyoM ko koI bhI kisI bhI prakAra kI jIvahiMsA hamAre rAjya kI bhUmi meM nahIM kareM tathA hamArI saMtati meM utpanna pratyeka vyakti, hamArA pradhAna, senApati, purohita aura sarva jAgIradAra isa AjJA kA pAlana kareM aura karAveM / jo koI isa AjJA kA ullaMghana kare to usako daMDa deve / amAvasyA ke dina grAma ke kumbhakAra bhI kumbha Adi ko pakAne ke liye Arambha nahIM kreN| ina tithiyoM meM jo koI vyakti AjJA kA ullaMghana karake jIvahiMsA karegA usa para cAra (4) drAma kA daMDa hogA / nADolanagara ke nivAsI prAgvATajJAtIya zre0 zubhaMkara ke putra pUrtiga aura zAliMga ne jIvadayAtatpara raha kara prANiyoM ke hitArtha vinatI karake yaha zAsana prakaTa karavAyA hai / ' Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa - itihAsa :: [ dvitIya gurjarasamrAT kumArapAla ke rAjya meM kirAtakUpa, lATahada, aura zivA ke sAmantarAjA, mahArAjA zrI alhaNa - deva ke zAsanasamaya vi0 saM0 1206 mAgha kR0 14 zanizvara ko zivarAtri ke zubha parva para zre0 pUtiga aura kirADU ke zivAlaya meM zAliga kI vinatI para mahArAjA alhaNadeva ne abhayadAnapatra prasiddha kiyA, jisako mahArAjaputra kelhaNa aura gajasiMha ne anumodita kiyA / isa AjJApatra ko sAMdhivigrahika belAditya ne likhA thA / abhayadAnalekha ko likhavA kara kirAtakUpa, jisako hAla meM kirADU kahate haiM ke zivAlaya meM Aropita kiyA, jo Aja bhI vidyamAna hai / abhayadAnalekha kA sAra isa prakAra hai: abhayadAna - lekha 102 ] 'prANiyoM ko jIvitadAna denA mahAn dAna hai aisA samajha kara ke puNya tathA yazakIrtti ke abhilASI hokara mahAjana, tAMbulika aura anya samasta grAmoM ke manuSyoM ko pratyeka mAha kI zuklA aura kRSNA aSTamI, ekAdazI, caturdazI ke dinoM para koI bhI kisI bhI prakAra ke jIvoM ko nahIM mArane kI AjJA kI hai / jo koI manuSya isa AjJA kI avajJA karegA aura koI bhI prANI ko mAregA, maravAvegA to usako kaThora daNDa kI AjJA dI jAvegI / brAhmaNa, purohita, amAtya aura anya prajAjana isa AjJA kA eka sarIkhA pAlana kareM / jo koI isa AjJA kA bhaMga karegA, usako pA~ca drAma kA daNDa diyA jAyagA, parantu jo rAjA kA sevaka hogA, usako eka drAma kA daNDa milegA / ' * isa prakAra ina dharmAtmA zre0 pUtiga aura zAliga ne, jinakA sammAna rAjA aura samAja donoM meM pUrA 2 thA aura jo apanI ahiMsAvRtti ke lie dUra 2 taka bikhyAta the, nahIM mAlUma kitane hI puNyakArya kiye aura karavAye hoMge, parantu duHkha hai ki unakI zodha nikAlane kI sAdhana-sAmagrI isa samaya taka to anupalabdha hI hai / nADolavAsI prAgvATa jJAtIya mahAmAtya sukarmA vi0 saM0 1218 nADola ke rAjA alhaNadeva bar3e dharmAtmA rAjA the| inakI rAjasabhA meM jainiyoM kA bar3A Adara-satkAra thA / inhoMne jaina-zAsana kI zobhA bar3hAne vAle aneka puNyakArya kiye the / inakA mahAmAtya prAgvATa kulAvataMsa zre0 varaNiga kA putra sukarmA thA / sukarmA pavitrAtmA pratibhAsampanna, lakSmIpati aura jainazAsana kI mahAn sevA karane vAlA narazreSTha thA / usake vAsala nAmaka suyogya putra thA / amAtya sukarmA kI vinatI para mahArAja alhaNadeva ne saMDerakagacchIya zrI mahAvIra jinAlaya ke lie pA~ca drAma maMDapAzulka pratimAha dhUpavelArtha pradAna karane kI AjJA isa prakAra pracArita kI / 'saM0 1218 zrAvaNa zu0 14 ( caturdazI) ravivAra ko caturdazIparva para snAna karake, zveta vastra dhAraNa karake, trayalokapati paramAtmA ko paMcAmRta arpita karake, vipraguru kI suvarNa, anna, vastra se pUjA karake, tAmrapatra ko zrIdhara nAmaka prA0 jai0 le0 saM0 bhA0 2 le0 345, 346. Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: mahUakanivAsI mahAmanA zra0 hAMsA aura usakA yazasvI putra jagaDU :: [ 103 prasiddha lekhaka se likhavAkara aura svahastAkSaroM se usako pramANita karake prasiddha kiyaa| yaha tAmrapatra zrI AdinAtha - jinAlaya bhI vidyamAna hai aura mahAmAtya sukarmA aura mahArAja alhaNadeva ke yaza evaM gaurava kA paricaya de rahA hai / aise prasiddha puruSoM kA samucita paricaya prApta karane kA sAdhana-sAmagriyoM kA abhAva atyadhika khaTakatA hai / meM mahUakanivAsI mahAmanA zre0 hAMsA aura usakA yazasvI putra zre0 jagaDU vikrama kI bArahavIM zatAbdI ke anta meM mahUka (mahuA ) meM prAgvATajJAtIya zre0 hAMsA eka ati zrImanta zrAvaka ho gayA hai / vaha jaisA dhanI thA vaisA lakSmI kA sadupayoga karane vAlA bhI thA / usakI dharmapatnI jisakA nAma meghArudevI thA, bar3I hI dharmAtmA patiparAyaNA strI thI / inake jagaDU nAmaka mahAkIrttizAlI putra utpanna huA / 0 hAMsA sampUrNa Ayu bhara dAna, puNya karatA rahA aura dharma ke sAtoM hI kSetroM meM usane apane dravya kA acchA sadupayoga kiyA vaha jaba marane lagA, taba usane apane AjJAkArI putra jagaDU ko bulAkara apanI icchA prakaTa kI aura kahA ki usane savA-savA koTi mUlya ke jo pA~ca ratna upArjita kiye haiM, unameM se eka ko zrIzatruMjayatIrtha para bha0 AdinAtha pratimA ke liye, eka zrI giranAratIrtha para zrI neminAthapratimA ke liye, eka zrI prabhAsapattana meM zrI candraprabhapratimA ke liye aura do zrAtmArtha vyaya kara denA / zre0 jagaDU apane dharmAtmA pitA kA dharmAtmA putra thA / vaha apane kIrttizAlI pitA kI AjJA ko kaise TAla sakatA thA / usane turanta pitA ko AzvAsana dilAyA ki vaha pitA kI AjJAnusAra hI una amUlya ratnoM kA upayoga karegA / zre0 hAMsA ne putra ke abhivacanoM ko zravaNa karake sarvajIvoM ko kSamAyA aura zrI AdinAtha bhagavAn kA smaraNa karake apanI isa asAra deha kA zukla-dhyAna meM tyAga kiyaa| zre0 jagaDU yogya avasara dekha rahA thA ki una amUlya ratnoM kA pitA kI AjJAnusAra vaha upayoga kreN| thor3e hI varSoM ke pazcAt gUrjara samrAT kumArapAla ne apanA antima samaya AyA huA nikaTa samajha kara kalikAlasarvajJa zrImad hemacandrAcArya kI AjJA se unakI hI tattvAvadhAnatA meM zrI zatruMjayatIrtha, giranAratIrtha evaM prabhAsapattanatIrthoM kI saMghayAtrA karane ke liye bhArI saMgha nikAlA, jisameM gUrjara - rAjya ke aneka sAmanta, rAjA, mAeDalika, Thakkura, jaina zrAvaka, saMghapati dUra 2 se Akara sammilita huye the / zre0 jagar3a bhI apanI vidhavA mAtA ke sAtha meM isa saMgha meM sammilita huA thaa| saMgha sAnanda zrI zatruMjayatIrtha para pahu~cA, saMgha meM sammilita zrAvakoM ne, anya janoM ne, AcArya, sAdhuoM ne zrI AdinAtha- pratimA ke darzana kiye aura apanI saMghayAtrA ko saphala kiyaa| saMgha ne samrAT kumArapAla ko saMghapati kA tilaka karane ke liye mahotsava mnaayaa| mAlodghATana ke avasara para mAlA kI prathama bolI zrImAla - jJAtIya gUrjaramahAmantrI zre0 udayana ke putra mahaM0 vAgabhaTa kI cAra lakSa rupayoM *jai0 le0 saM0 1 le 836. 3 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 ] [ dvitIya 4 vaha bar3hate bar3hate sanA koTi rupayoM taka pahuMca gaI / lI hone para koTi kI bolI bolAve kAle sajjana ko khar3A karane kI samrAT mahaM0 bAgabhaTa ko AjJA dii| the vAgabhada ke sambodhana para malInavastradhArI, durbalagAta, nirdhana -sA pratIta hotA huA 0 jagaDU uThA / the. jamaDU kI mukhAkRti evaM usakI veSabhUSA ko dekhakara kisI ko bhI vizvAsa nahIM huA ki vaha itanA dhanI hogA ki savA koTi rupayA de sake / usako dekhakara kaI ha~sane lage, kaI usakA upahAsa karane lage aura kaI krodhita bhI ho gaye / svayaM sUrIzvara hemacandrAcAryya aura samrAT kumArapAla bhI vicAra karane lage / itane meM zre0 jagaDU ne malIna vastra kI eka poTalI ko kholakara, usameM se savA koTi mUlya kA eka jagamaga karatA mANika nikAlA aura saMghapati ko arpita kiyA / saMghasabhA yaha dekhakara avAk raha gii| tatpazcAt zre0 jagaDU ne kahA ki usakA pitA dharmAtmA ha~sarAja jaba marA thA, taba vaha yaha kahakara marA thA ki savA koTi mUlya kA eka ratna zrI zatruMjayatIrtha para, eka zrI giranAratIrtha para, eka zrI prabhAsatIrtha meM aura do usake zreyArtha lagA denA | svargastha pitA kI abhilASA ke anusAra hI maiM yaha eka ratna yahA~ a0 AdinAtha kI pratimA ke mukuTa meM lagAne ke liye de rahA hU~ / yaha sunakara sabhA ati harSita huI aura usakA dhanyavAda karane lagI / zre0 jagaDU ke kathana para mAlA usakI vidhavA mAtA medhAdevI ko pahanAI gaI / zre0 jagaDU ne tatkAla svarNamukuTa banavA kara usameM ukta ratna ko jaTita karavAyA aura ati Ananda ke sAtha meM vaha mukuTa mahAmahotsavapUrvaka mUlanAyaka zrI AdinAtha pratimA ko dhAraNa karavAyA gayA / dhanya hai aise yogya, dharmAtmA zrImanta pitA aura putra ko, jinake caritroM se yaha itihAsa ujjvala samajhA jAyagA / ku0 pra0 pra0 pR0 67. 'mAlodaghaTTana prastAve kaNThAbharaNaM rAjA kArayAmAsa / ' :: prAgvATa itihAsa :: 'tena jagana vaNijA tanmANikyaM hemnA khacitvA RSabhAya Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: maMtrIbhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI-vaMza aura gUrjaramahAmAtya caMDapa aura mudrAvyApAramaMtrI caMDaprasAda :: [105 mantrI-bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI-vaMza vIraziromaNi gurjaramahAmAtya vastupAla evaM gurjaramahAvalAdhikArI daMDanAyaka tejapAla aura unake pUrvaja evaM vaMzaja gurjarasamrATa bhImadeva prathama se mahAmaNDalezvara vizaladeva paryanta gUrjaramahAtmAtya caMDapa aura mudrAvyApAramaMtrI caMDaprasAda prAgvATajJAti meM caMDapa nAmaka eka mahAn rAjanItijJa evaM vIrapuruSa huA hai| gUrjara-pradeza kI rAjadhAnI bhaNahilapurapattana meM vaha rahatA thaa| vastupAla-tejapAla ke vaMza kA vaha mUlapuruSa kahA jAtA hai| usane nAgendramUla puruSa caMDapa aura gaccha ke mahA prabhAvaka prAcArya mahendrasari ko apanA dharmaguru svIkRta kiyA thA / 1 caMDapa usakA putra caMDaprasAda jaisA vIra thA, vaisA hI mahAdAnI evaM udArahRdaya bhI thA / gUrjarasamrATa ke mantriyoM meM vaha mantrI-mukuTa mAnA jAtA thaa| gurjarasamrATa bhImadeva prathama evaM karNa ke zAsanakAla meM isane mahAmantrI-pada para ArUr3ha rahakara gUrjara-bhUmi kI prANapaNa se sevA kI thii| usane apanI nItijJatA se, buddhimattA se jo gUrjarasamrAToM kI sevA kI thI, usakA ullekha milatA hai / 2 usakI strI kA nAma cAMpaladevI thA3, jo atyanta guNagarbhA thii| cAMpaladevI se caNDaprasAda nAmaka putra utpanna huA / caNDaprasAda bhI vIratA meM, udAratA meM apane pitA ke sadRza hI thA / sarasvatI kA vaha ananya bhakta thaa| gUrjarasamrAT karNa kI caNDaprasAda para vaisI hI kRpA thI, jaisI usake mahAn vIra pitA caNDapa pr| vaha karNa kA ati vizvAsapAtra mantrI thA aura rAjya kA mudrAvyApAra-kArya4 (koSAdhyakSa) vahI karatA thA / caNDaprasAda udArahRdaya hone se mahAdAnI huaa| kavi aura vidvAnoM kA vaha sadA samAdara karatA thaa| usakI udAratA evaM dAna kI kIrti dUra-dUra taka phailI huI thii| caNDaprasAda kI patiparAyaNA strI kA nAma jayazrI thaa| 1-'AsIccaNDapamaMDitAnvayagurunAgendragacchazriyazcUr3AratnamayaprasiddhamahimAsarirmahendrAdhipaH // 6 // a0 prA0 0 le0 saM0 bhA02 le0250 'pra' ke sthAna meM 'la' tathA 'tra' zrI jinavijayajI evaM munirAja jayantavijayajI dvArA prakAzita lekha-saMgraha graMthoM meM chapA hai| 2-'vAgdevatAcaraNakAJcananUpurazrIH zrIcaMDapaH scivckrshiro'vtNsH| prAgvATavaMzatilakaH kila karNapUralIlAyitAnya dhitagurjararAjadhAnyAH // 4 // matikalpalatA yasya manaH sthaankropitaa| phalaM gurjarabhUpAnA saGkalpitamakalpayat / / 4 / / vAgdevIprasAdaH sUnuzcaNDaprasAda iti tasya / nijakItivaijayantyA anayata gaganAGgaNe gaGgAm // 42 // " ha0 ma0ma0 pari0 pra0 pR06 (va0 te0 pra0) 3-pra0 prA0 0 le0 saM0bhA02 le0 320 (hastizAlAsthalekha) 4-'gehinyeva vadAnyoyaM nRpavyApAramudrayA | kI0 ko0021 (maMtrIsthApanA) 'jaina zvetAmbara kAnpharensa' ke san 1615 ke vizeSAMka meM prakAzita 'tapagAcha-paTTAvalI ke AdhAra para 'poravAr3a mahAjanoM ke itihAsa' ke lekhaka ne pR061 para vastupAla tejapAla kA gotra 'uvarar3a' likhA hai| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106] :: prAgvATa-itihAsa: [dvitIya svAbhimAnI koSAdhipati mantrI soma zUra aura soma kA pUrA nAma zUrasiMha tathA somasiMha haiN| jayazrI? ke ye do putra utpanna huye / zUrare ati parAkramI aura vIra thaa| soma3 parama zAMta aura kuzAgrabuddhi thA / vaha gUrjarasamrAT siddharAja kA ratnakoSAdhyakSa thA / zUra aura soma soma apane jinadharma meM dRr3ha evaM vacanoM meM aDiga thaa| usane jinezvaradeva ke atirikta kisI anya deva ko deva nahIM mAnA, dharmaguru haribhadrasUri ke atirikta kisI anya sAdhu, AcArya ko guru nahIM mAnA tathA gUrjarasamrAT siddharAja jayasiMha ke atirikta kisI anya samrATa ko usane apanA svAmI nahIM mAnA / pUrvajoM ke sadRza hI vaha bhI mahAdAnI evaM udArahRdayI thaa| soma kI strI kA nAma sItA thaa| sItA se soma ko azvarAja, tribhuvanapAla (tihuNapAla) nAmaka do putra tathA kelIkumArI nAmaka eka putrI kI prApti huii|4 1-'zAstrArthavAribharahArihRdAlavAlasaMropitA matilatA vitatA nitAntam / yasya prakAzitaravigrahatApavadbhizchAyArthibhinupakulaiH phaladA siSeve // 6 // 'puNyasya pApapaTalI jayino jayazrIrAsIttadIyadayitA nybhuurjyshriiH7|' na0 nA0 naM0 sarga16 'samajani jinasevAnityahevAkavRttiHpraguNaguNagaNazrIstasya kAntA jyshriiH|10|' ha0 ma0ma0 pari0 ta0 (su0kI0ka0) 2-3-'sa zrImAnudayAcalojjvalarucimaitryaM dadhAno jane / zUraH krUratamaH samuccayabhidAzaraH kathaM varyate // 10 // 'bhrAtA vAtAyana iva dhiyAM tasya niHsImakIrtistomaH somaH samajani janAlokanIyaH kanIyAn / ' devo deveSviva jinapatirmAnase mAnasekAdyasyAvazyaM nRpatiSu patiH siddharAjo rarAja / / 104 // ' ha0 ma0ma0 pari0 ta0 (su0 kI0 ka0) 'tatra zrIsiddharAjopi ratnakozaM nyavIvizat // 14 // ' kI0 ko0-pR022 (mantrI-sthApanA) 'cUDAmaNikRtajinAghrinakhaprapaMcaH karNasphuradgurusuvarNavibhUSaNazrIH / sadvartmani pracaladurmadamohacaura dusaJcarepi vilalAsa ya eva zuraH // 10 // ' 'somaabhidhstdnujHsujnaannaabjsuuryo'bhvdvibudhsiNdhuvishuddhbuddhiH| yanmAnase'dbhutarase vilalAsa vArddhikSiptaurvatApavidhureva sarasvatIyam // 12 // ' 'devaHparaMjinavaro haribhadrasUriH satyaM guruH parivRr3haH khalu siddharAjaH // 14 // na0 nA0 naM0 sarga16 3-0 // saM01284 vrsse|| 'vizvAnandakaraH sadAgururucirjImUtalIlA dadhau, somazvArupavitracitravikasaha veshdhrmontiH| cake mArgaNapANi zukti kuhare yaH svAtivRSTina jaimukta mauktikanirmalaM zuci yazo dikAminImaMDanaM // 1 // yukta' ya..."somasacivaH kundenduzubhairguNairiddhaH: siddhanRpaM vimucya sukRti cakre na kNcidvibhu| raMgad (bhR') gamadapradacchadabharaH (madaH) zrI sadmapadma kimu / so (svo) llAsAya vihAya bhAskaramahastejo'ntaraM vAJchati // 2 // paryANaiSIdasau sItAmavizvAmitrasaMgataH abhUtatri (?) tamahAdharmalAghavo raaghvo'prH||3|| jai0 sa0 pra0 varSa 3 aGka 4 pR0148 (abhyAsagRhapatrikA, pATaNa varSa 6 aGka 3) 4-'anujo'syApi sumanujAstribhuvanapAlastathA svasAkelI aAzArAjasyAjani jAyA ca kumAradevIti / / 8 / / jai0 le0 saM0 le01763 (khaMbhAtasthalekhAH) rAsamAlA bhA02 pR0 465 para diye vaMzavRkSa se jo yahAM bhI diyA jAtA hai se pragaTa hotA hai ki soma ke tIna putra the| ukta vaMzavRkSa kA AdhAra rAsamAlA ke gujarAtIbhASAntarakartA ne ukta pR0 ke caraNalekha meM likhA hai 'prAgvATavaMzavarNana zrevA mathAlAnu eka prAcIna pAnu amArI pAse che, te kIrti kaumudInA pAraziSTa amA, temaja bhAvanagara lekhamAlA nA pR0174 mA AbU parvata UparanA delavAr3A mA AdinAtha nA derAsara nI pAse nI dharmazAlA nI eka bhIta mA saMvat 1267 (I0 sa01211) phAlguna badI10 somavAra no zilAlekha che', te uparathI lakhelo che, kIrti-kaumudI (saMskRta evaM gujarAtI bhASAntara) ke pariziSTa a meM ukta lekha nahIM milaa| lekhaka Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI-vaMza aura maMtrI azvarAja aura usakA parivAra :: [107 maMtrI azvarAja aura usakA parivAra soma kA praur3ha Ayu meM hI zarIrAnta ho gayA1 / tribhuvanapAla bhI alpAyu meM hI svarga sidhAra gyaa| soma kI mRtyu ke samaya azvarAja bhI choTA hI thA / ghara kA samasta bhAra sItA ke skaMdhoM para A pdd'aa| azvarAja jaisA sItA aura usakA putra rUpavAn thA, vaisA hI guNavAn bhI thA / vaha apanI mAtA kA bar3A Adara karatA thA azvarAja aura usakA parama AjJAkArI putra thA / usane mAtA sItA ko phira se sukhI banA diyaa| vaha gUrjarasamrATa ke ati vizvAsapAtra maMtriyoM meM se thaa| vaha sohAlakagrAma meM pramukha rAjyAdhikArI thaa| apane pUrvajoM ke samAna hI vaha bhI mahAdAnI evaM dharmiSTha thA / isane aneka sthaloM meM jahA~ yAtriyoM kA AvAgamana adhika rahatA thA athavA jo tIrthadhAmoM ke mArgoM meM par3ate the kue~ banavAye, vApikAyeM khudavAI aura prapAyeM lgvaaii|3 caMDapa (gUrjara rAjAno maMtrI hato.(kI0 ko0) caMDaprasAda (nRpanyApAramudrA dhAraNa karato hato) soma (siddharAjano koSAdhikArI hato) vijaya tihaNapAla kelI (dIkarI) kelI (dIkarI) . azvarAja (prAzArAja) kumAra devI-kuMvarabAI lUNiga tejapAla malladeva [lIlukA-lIlu] vastupAla [lalitAdevI, saukhyalatA] pUrNasiMha.. ....... jaitrasiMha (jayantasiMha) kula devI lUNasiMha ... . , pethar3a (lAvaNyasiMha) 1-azvarAja ke vivAha ke samaya soma nahIM thaa| 2-tribhuvanapAla kA vizeSa ullekha kahIM dekhane ko nahIM milA tathA jaisA mantrImAtAoM ne apane samasta pUrvajoM aura unakI santAnoM ke zreyArtha aura smaraNArtha aneka dharmasthaloM meM smAraka banavAye, zilAlekha khudavAye, unameM aisA koI lekha athavA smAraka nahIM hai jo tribhuvanapAla kI saMtati ko smRta karAtA ho / isase siddha hai ki vaha avivAhita tathA alpa avasthA meM hI svargastha ho gayA thA / 3-'svamAtaraM yaH kilamAtabhakto vahanpramodena sukhAsanasthAm / saptaprabhAhaptayazAstatAnojayaMtazatruJjayatIrthayAtrAH / / 5 / / 'kupAnakUpAragabhIracetA vApIravApI sarasI rasImA / prapAH kRpAvAnataniSTha daiva saudhAnyasauM dhArmika cakravatI // 60 // ' 'sa tArakIrti sukumAramUrti kumAradevImiha puNyasevI / kilopayeme drthmgauriimuuriikRtaashessjnopkaarH||12|| va0vi0 sarga03 pR014 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 ] :: prAgvATa - itihAsa : [ dvittIya apanI mAtA sItA ke sAtha usane zatruMjaya aura giranAstIrthoM kI sAta yAtrAyeM kIM / isa prakAra usane pUrvajoM ke dvArA saMcita sampatti kA sadupayoga kiyA / inhIM divya guNoM ke kAraNa vaha puruSottama kahalAyA / usakA vivAha kumAradevI se huA / 2 kumAradevI eka parama rUpavatI evaM guNazAlinI strI thI / vaha caulUkya samrAT bhImadeva dvi0 ke daNDAdhipati zrImAlajJAtIya AbhU kI strI lakSmIdevI kI kukSI se utpanna huI thii| 10. saMsarga 3 pR0 25. zloka 51 se 53 va0 ca prastAva 1 pR0 1 zloka 31 se 36 50 2 zloka 63 na0 nA0 naM0 sarga 16 pR0 60 zloka 21 se 26 ha0 ma0 ma0 pari0: 3 pR0 82 zloka 107 se 110 (su kI0 ka0) kI 0 kau0 pR0 22-23 zloka 17 se 22 ( mantrI - sthApanA ) * daNDAdhipati zrabhU kA vaMza ( sAmantasiMha ) 1 zAnti I brahmanAga 1 Amadatta 1 nAgar3a zrabhU [ lakSmIdevI ] 1 kumAradevI 2 - 'kumAradevI bAla vidhavA thI aura azvarAja ke sAtha usakA punarlana huA thA yaha janazruti adhika prasiddha hai' va0 ca0 meM pR0 1 zloka 31 meM usako prA0 jJA0 daNDeza prabhU kI putrI honA likhA hai; parantu daNDeza prabhU prA0 jJAtIya nahIM thA; varan zrImAlajJAtIya thA - yaha adhika mAnA gayA hai / vastupAla ke samakAlIna AcAryoM, lekhakoM evaM kaviyoM kI kRtiyoM meM jinameM 'sukRta saMkIrtanam', 'hamIramadamardana', nara-nArAyaNAnanda, vasanta vilAsa, dharmAbhyudaya adhika vizruta haiM aura ye sarva graMtha svayaM vastupAla tejapAla ke viSaya meM hI likhe gaye haiM-- meM aisA koI ullekha kahIM bhI nahIM diyA gayA hai jo kumAradevI ko bAla-vidhavA honA kahatA ho aura azvarAja ke sAtha usakA punarlagna honA caritArtha karatA ho / janazruti agara saccI bhI ho to bhI azvarAja kA jIvana usase uThatA hI hai yaha nirvivAda hai / mevAr3a ke mahArANAoM kA rAjavaMza apane kula kI ujjvalatA evaM yaza, kIrtti, gaurava, pratiSThA ke liye bhAratavarSa meM hI nahIM, jagat meM advitIya hai| mahArANA hamIrasiMha kA vivAha mAlavadeva kI bAla vidhavA putrI ke sAtha huA thaa| cAhe ukta vivAha chala-kapaTa se sampanna huA ho / parantu ukta vivAha se mahArANAoM ke vaMza kI mAna-pratiSThA meM usa samaya yA usake pazcAt bhI koI kamI pratIta huI ho, itihAsa nahIM kahatA hai| so to usa samaya ke rAjapUta vidhavA-vivAha ko ati ghRNita evaM apamAnajanaka mAnate the / mAlavadeva kI vidhavA putrI ne apane prathama pati kA sahavAsa prApta karanA to dUra, mukha taka bhI nahIM dekhA thaa| aisI anavadyogI bAla vidhavA kA uddhAra kara gauravazAlI vaMza meM utpanna hamIra ne sAdhAraNa samAja ke samakSa anukaraNIya Adarza rakkhA / azvarAja bhI to gauravazAlI mantrIkula meM hI utpanna huA thaa| vaha unnata vicArazIla thA aura kumAradevI bhI anavadyogI bAla-vidhavA thii| vaha rUpavatI aura mahAguNavatI thI parantu azvarAja kumAradevI para ina guNoM ke kAraNa mugdha nahIM huA thA / zrazvarAja kumAradevI ke sAtha punarlagna karane ko kyoM taiyAra huA, vaha prasaMga isa prakAra hai : " kadAcicchrImatpattane bhaTTArakazrI haribhadrasUribhirvyAkhyAnAvasare kumAradevyabhidhAnA kAcidvidhavAtIva rUpavatI [bAlA ] muhurmuhurnirIkSyamANA tatrasthitasyAzarAjamantriNazcittamAcakarSa / tadvisarjanAnantaraM mantriNAnuyuktA gurava iSTadevatAdezAd - 'amuSyA kukSau sUryAcandramasorbhAvinamavatAraM pazyAmaH / tatsAmudrikAni bhUyo bhUyo vilokitavantaH' iti prabhorvijJAtatattvaH sa tAmapahRtya nijI preyasI kRtavAn / " pra0 ci0 pR0 68 (vastupAla - tejapAla prabandhaH 10 ) antarajJAtIya vivAha karane ke virodhiyoM ko prAjJA0 zrazvarAja kA vivAha zrI0jJA daNDa0 zrabhU kI putrI kumAradevI ke sAtha honA burA lagA ho aura pIche se vidhavA hone kA prabandha jor3a diyA ho-sambhava laga sakatA hai| kAraNa ki una dinoM meM apane varga meM hI kanyA - vyavahAra Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sADa] :: maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI-baMza aura maMtrI azvarAja aura usakA parivAra . [106 azvarAja apanI vidhavA mAtA sItAdevI ke sAtha sohAlakalAma meM hI rahatA thA / kumAradevI kI kukSi se kramazaH lubhiya, malladeva, vastupAla, tejapAla nAmaka cAra mahAtejasvI putra utpanna hue tathA kramazaH jAlha, mAu, sAU. dhanadevI, soyagA, vayaja aura padmala yA padamalA ye sAta putriyA~ utpanna huii| azvarAja kA gArhasthya-jIvana ' asvarAja aura kumAradevI kA vivAha mUrjarasamrAT bhImadeva dvitIya ke rAjyArohaNa ke? karanA cAhie ke prazna ko lekara samasta jainamamAja meM do mata cala rahe the| virodha karane vAloM kI saMkhyA adhika thI aura pakSa meM bolane vAloM kI kama aura isI kAraNa se saMbhavataH unake dala bRhatzAkhA aura laghuzAkhA varga kahalAye / kumAra devI vidhavA thI ke bhASa kI sakSya rekhA kaca0 aura kI kau0 meM bhI milatI hai| parantu unakA artha bhI vicAraNIya hai, ekadama mAnya nhiiN| 'tataH sarivyAdiSTadevatAdezato'bhavat / bhAryA kumAradevIti, prathitA tasya mantriNaH // 5 // anayA priyayA mantrI, zriyeva purussottmH| lebhe sumanasA madhye, khyAti lokAtizAyinIm // 6 // mAtuH pituca patyuzca, kulatrayamiyaM satI / guNaiH pavitrayAmAsa, jAhnavIva jagattrayam // 6 // tAmAdAya sphuradbhAgyabhaGgI svasyAGginImiva / samaM svaparivAreNa svjnaanumtesttH||12|| prasannena kramAdatte, bhUbhA culakodbhavA / azvarAjo vyadhAdvAsaM, pure mahAlakAbhidhe // 63" va0 ca0 prastAva 1 pR0 2 samaya ko jAnane vAle, avasara ko pahacAnane vAle, dIna aura dukhiyoM ke sahAyaka patitoM ke uddhAraka ko hI to puruSottama kahA jAtA hai-granthakartA ne azvarAja ke ina guNoM se mugdha hokara hI saMbhavataH usako 'puruSottama' kahA hai| 'prAkkRtA reNukAbAdhA smarannanuzayAdiva / mAturvizeSatazcake bhaktiM yaH puruSottamaH // 20 // kI kau0 sa03 pR022 'prAkRtaM reNukAbandhaM smrnnushyaadiv| mAturvizeSatazcake bhakti yaH puruSottamaH // 60 // ' va0 ca0 pra01 pR03 va0 ca0 ke kartA jinaharSagaNi ne kI0 kau0 meM se ukta zloka ko apanI racanA meM kaise samAviSTa kiyA-yahA~ yaha vivAda nahI cher3anA hai| tAtparya isase itanA hI lenA hai ki vaha kaunasI bhAvanA hai, jisase prerita hokara unhoMne aisA kiyaa| jahA~ kI0 ko. ke karcA ne ukta zloka ko azvarAja kI mahimArtha likhA hai, vahA~ va0 ca0 ke kartA ne vastupAla kI mahimArtha isakA upayoga kiyA hai| vicAraNIya bAta jo hai vaha yaha ki reNukA jaisI apamAnitA strI kA smaraNa yahA~ kyoM aayaa| donoM granthoM kI racanAdhArA ko dekhate huye ukta prasaMga ThUsA huA pratIta hotA hai| phira aise saphala granthakartAoM ke hAthoM yaha huA hai isameM kucha rahasya hai / vizeSataH aura 'puruSottamaH zabdoM ke prayogoM kA bhI koI gupta artha hai| merI samajha meM jo pAtA hai vaha yaha hai ki parazurAma-avatAra meM jo mAtA reNukA kA pitA kI AjJA se vadha kiyA gayA thA, usI kA bhAzarAja tathA vastupAla-avatAra meM vidhavA strI se vivAha karake tathA punarlamachatA mAtA kI atyanta sevA karake prAyazcitta kiyA gyaa| ukta granthakartAoM ne khule zabdoM meM punarlagnaprasaMga kA varNana nahIM kara alaMkAroM kI sahAyatA se use granthita kiyA hai| phira bhI merA ina zlokoM se ukta Azaya nikAlane meM yahI mata hai ki anya vidvAnoM kI jaba taka aisI hI milatI huI sammati nahIM prApta ho ukta Azaya ko upayukta nahI mAnA jaay| 1-10 prA0 0 le0 saM0bhA0 2 lekhAMka 250 " " " " 325, 28, 330-31, 337 'saM01246 varSe saMghapati svapita Tha0 zrI AzarAjena samaM mahaM0 zrI vastupAlena zrI vimalAdrau raivate.ca yAtrA kRtA / saM050 varSe tenaiva sama sthAna dvaye yAtrA kRtA / ' Waston Museum, Rajkot [va0vi0 prastAva0 caraNalekha pR011] cAroM bhAIyoM evaM sAto bahinoM ke janma-saMvatoM kA anumAnaH'mahaM0 zrI jayaMtasiMhe saM076 varSa pUrva stambhatIrtha mudrAvyApArAn vyApRNvati'-gi0 pra0 - ukta paMkti para vicAra karane se jayaMtasiMha kI Ayu saM01276 meM lagabhaga 18-20 varSa kI to honI hI caahie| taba vastupAla kA vivAha lagabhaga vi0 saM01256-58 meM humA honA cAhie aura tejapAla kA vivAha saM01260 taka to ho hI gayA hogaa| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 ] :: prAgvATa - itihAsa :: [ dvitIya . samaya jo vi0 saM0 1235 meM sampanna huA ke lagabhaga hI huA hogA / azvarAja ne samvat 1246, 1250 meM apanI vidhavA mAtA sItAdevI ke sAtha meM zatruMjaya aura giranAratIrthoM kI yAtrAyeM kiiN| ina yAtrAoM meM lUNiga, malladeva vastupAla bhI sAtha meM the aura cauthA putra tejapAla zizu avasthA meM thA / azvarAja ne cAroM putroM ko acchI zikSA dilavAI | sAtavIM putrI padmala ke janma ke Asa-pAsa hI Tha0 zrazvarAja kI mRtyu ho gaI / 1 kumAradevI vidhavA ho gii| vidhavA kumAradevI sohAlakagrAma ko chor3akara maMDilakapura meM jA rahI aura vahIM apane jIvana ke zeSa dina bitAne lagI / 2 vastupAla kA mana par3hane meM adhika lagatA thA / aura phalataH vaha adhika yuparyanta pattana meM vidyAdhyayana karatA rahA / prathama putra lUziga kA bhI nissantAna alpAyu meM hI zarIrAnta ho gayA / 3 malladeva jo dvitIya putra thA vaha bhI eka putra puNyasiMha aura do putriyA~ sahajala aura padmala ko chor3a kara svarga sidhAra gayA / 4 donoM putroM kI asAmayika mRtyu se vidhavA kumAradevI ko bhArI dhakkA lgaa| kumAradevI bhI vi0 saM0 1271-72 ke Asa-pAsa svarga sidhAra gaI / 5 kucheka varNana aise bhI mile haiM, jinase tejapAla kA vivAha vastupAla ke vivAhita hone se pUrva honA pratIta hotA hai| lUNiga aura malladeva vastupAla ke vivAhita hone se pUrva hI vivAhita ho cuke the / 0 1246 meM tejapAla zizu avasthA meM thA aura sa0 1256-58 meM vastupAla kA vivAhita honA anumAna kiyA jA sakatA hai, taba vastupAla kA janma saMvat vi0 saM0 1242-44 siddha hotA hai / isa prakAra luNiga kA saM0 1238-40, malladeva kA 1240-42 aura tejapAla kA 1244-46 janma-saMvat Thaharate haiN| isI prakAra do-do varSoM ke antara se sAtoM bahinoM ke janma saMvatoM ko bhI mAnA jAya to antima putrI padmala kA janma vi0 saM0 1258-60 meM huA honA ThaharatA hai / yaha anumAnazailI agara upayukta jacatI hai to kumAra devI kA punarlagna yA vivAha vi0 saM0 1235 meM huA honA hI adhika satya hai / 1 - padmala kI janmatithi ke pazcAt aisA koI ullekha upalabdha nahIM hotA hai, jisake AdhAra para yaha kahA yA mAnA jA sakatA ho ki Tha0varAja adhika samaya taka jIvita rahe / adhikatara vidvAn yahI mAnate haiM ki lUliMga kI mRtyu ke samaya azvarAja anupasthita the| lUgiMga kI mRtyu usake niHsaMtAnasthiti meM huI / isa mata ke AdhAra para lUgiMga kI mRtyu vi0 saM0 1261-62 ke Asa-pAsa huii| taba u0 azvarAjakI mRtyu kA kAla saM0 1260 ke Asa-pAsa mAnA jAya to koI anupayukta nhiiN| 2 - 'tyatkA tAtaviyogAtiMpizunaM tatpuraM tataH / sukRta zreNitananI ( jananI) jananIM jananItivit // 84 // vastupAla samAdAya, vidadhe bandhubhiH samam / maNDalInagare vAsaM bhUmimaNDalamaNDane // 85 // va0 ca0 pra0 1 pR0 3 3 - 4 - lUNiga kI mRtyu ko malladeva kI mRtyu se pIche huI mAnanA sarvathA anupayukta hai| lUgiMga alpAyu meM hI nissaMtAna mara gayA yaha adhika mAnya hai aura malladeva jo lUgiMga se choTA thA, eka putra aura do putriyA~ chor3a kara marA hai avazya lUliMga ke zarIrAta hone ke pazcAt mRtyu ko prApta huA hai| 5 - vi0 saM0 1273 meM vastupAla tejapAla ne svargastha pitA, mAtA ke zreyArtha zatruJjaya evaM giranAra tIrthoM kI yAtrA kI thii| isase yaha anumAna lagAyA jA sakatA hai ki isI saMvat ke pUrva yA isI ke Asa-pAsa kumAradevI svargastha huI / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI vaMza aura vastupAla ke mahAmAtya banane ke pUrva gujarAta :: [ 111 vastupAla ke mahAmAtya banane ke pUrva gujarAta __ mahamUda gajanavI ke AkramaNoM se samasta uttara bhArata kI zAMti bhaGga ho cukI thii| vi0 saM0 1081-2 (I. san 1025) meM somanAtha ke mandira para jo mahamUda gajanavI kA AkramaNa huA thA vaha uttara bhArata ke samasta rAjAoM kA parAjaya thA1 / gUrjarabhUmi ne samrAT karNa, siddharAja, kumArapAla jaise mahAparAkramI naravIra utpanna kiye the, jinhoMne punaH gUrjarapradeza ko samRddha aura sukhI bnaayaa| aNahilapurapattana ina samrAToM ke kAla meM bhArata ke prati samRddha evaM vaibhavazAlI pramukha nagaroM meM ginA jAtA thA / parantu samrAT kumArapAla ke pazcAt gUrjarabhUmi ke siMhAsana para ajayapAla aura mUlarAja rAjA ArUr3ha huye, ve adhika yogya nahIM nikale / gujarAta kI dazA barAbara bigar3atI gaI / yogya mantriyoM kA bhI abhAva hI rahA / sAmanta evaM mAeDalika rAjAgaNa dhIre 2 svatantra ho gaye / isake uparAnta vi0 saM0 1246 (I0 san 1162) meM muhamadagaurI ke hAthoM taharAina ke raNakSetra meM huI pRthvIrAja kI parAjaya kA kuprabhAva sarvatra pdd'aa| dillI yavanoM ke adhikAra meM A gayA aura musalamAna AkramaNakAriyoM kA AtaMka evaM prabhutva drutavega se bar3ha claa| kutubuddIna aibaka ne bhIma dvi0 ke samaya meM vi0 saM0 1254 (I. san 1167) meM gUrjarabhUmi para bhArI AkramaNa kiyA / samrATa bhImadeva dvitIya usake AkramaNa ko niSphala nahIM kara sake / aNahilapurapattana para yavanoM kA Adhipatya sthApita ho gayA / isa prakAra kutubuddIna ne bhImadeva dvi0 ke hAthoM huI muhamadagaurI kI parAjaya kA punaH badalA liyA / kutubuddIna samasta gUrjarabhUmi ko naSTa-bhraSTa kara dillI lauTa gyaa| sainya ekatrita karake bhImadeva dvi0 ne vi0 saM0 1256 (I. san 1166) meM yavanoM para punaH AkramaNa kiyA aura unheM parAsta karake gUrjarabhUmi se bAhara nikAla diyA / samrATa bhImadevara aura unake sAmanta jaba pattana meM sthita yavanazAsaka ko parAsta kara cuke to yavanazAsaka pattana chor3akara apanA prANa lekara bhaagaa| samrATa ne usa samaya pattana ke rAjasiMhAsana para baiThakara Ananda evaM harSa manAne ke sthAna meM yaha adhika ucita samajhA ki yavanoM ko gUrjarabhUmi se hI bAhara nikAla diyA jAya / yaha kArya abhI jitanA sarala hai, yavanoM ke punaH sazakta evaM saMgaThita ho jAne para utanA hI kaThina ho jAyagA / aisA vicAra karake samrATa ne pattana meM jayantasiMha nAmaka vizvAsapAtra sAmanta ko apanA pratinidhi banAkara usako pattana kI rakSA kA bhAra arpita kiyA aura pattana meM kucha sainya chor3akara, samrATa apanI vijayI sainya ke sahita palAyana karate huye yavanoM ke pIche par3A aura kaThina zrama evaM aneka choTe-bar3e raNa karake yavanoM ko anta meM vaha gUrjarabhUmi se bAhara nikAlane meM saphala huA / gUrjarabhUmi se yavanoM ko bilakula bAhara nikAlane ke ukta prayatna meM kucha samaya laga hI gyaa| isa antara meM sAmanta jayaMtasiMha ne, jisako samrATa ne yavanoM kA pIchA karane ke liye jAte samaya apanA pratinidhi banAkara pattana meM niyukta kiyA thA, pattana kA siMhAsana hastagata kara baiThA aura usane rAjasiMhAsana para baiThakara apane ko gUrjarasamrAT ghopita kara diyaa| samrATa bhImadeva dvi0 yavanoM ko gUrjarabhUmi se bAhara karake jaba 1-H. M. I. (III edi.) P. 22, 102, 148, 154. 2-G. G. Part III P. 204,207. Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112] :: prAgvATa-itihAsa:: [dvitIya pattana kI ora mur3e to unhoMne vizvAsaghAtaka jayantasiMha ke pattana ke rAjasiMhAsana para baiThane ke samAcAra sune / anta meM samrAT aura jayaMtasiMha ke madhya bhayaMkara raNa huA aura jayaMtasiMha parAsta hokara samrATa kA bandI banA / isa yuddha meM mantrI azvarAja aura upasenApati aAbhUzAha ne bar3I nItijJatA evaM svAmibhakti kA paricaya diyA thA tathA jayaMtasiMha ko parAsta karane meM samrATa kI prANapraNa se sahAyatA kI thii| maNDalezvara gUrjarasenAdhipati lavaNaprasAda aura usake putra vIradhavala ne prANoM kI bAjI lagAkara yavanoM ko gUrjarabhUmi se bAhara nikAlane meM tathA jayaMtasiMha ko usake duSkRtya kA phala cakhAne meM samrAT kI bhujAyeM banakara samrATa ke mAna aura pratiSThA kI punaH prApti kI evaM samrATa kA pattana ke rAjasiMhAsana para punaH adhikAra jamAne meM pUrI 2 sahAyatA kii| ____ samrATa bhImadeva jaba punaH isa bAra pattana ke rAjasiMhAsana para virAjamAna huye to unhoMne apane vizvAsapAtra, sAmanta, mAeDalika, mantrI evaM anya rAjyakarmacAriyoM ko ekatrita karake maNDalezvara lavaNaprasAda ko usakI amUlya sevAoM se mugdha hokara mahAmaNDalezvara kA pada pradAna kiyA tathA mahAmaNDalezvara lavaNaprasAda ke putra vIra, dhIra, svAmIbhakta vIradhavala ko apanA yuvarAja banAne kI icchA pragaTa kI aura isa icchA ke anusAra yuvarAjapada pradAna karane kI ghoSaNA kA dina nizcaya karane kA bhAra samrAT ne svayaM apane upara rakkhA / upasthita sarva sAmanta, mantrI, mANDalikoM evaM nagara ke pramukha zreSThiyoM ne samrATa kI yogya icchAoM kA mAna karate huye unakA samarthana kiyA / pattana kA rAjasiMhAsana jo isa bAra samrATa bhImadeva ne punaH prApta kiyA thA, usameM unhoMne svargastha samrATa siddharAja jayasiMha jaisA zaurya evaM parAkrama pradarzita kiyA thA ataH pattana ke rAjasiMhAsana para baiThakara samrATa ne *'abhinava siddharAja' kI upAdhi grahaNa kii| pattana kA siMhAsana to prApta kara liyA parantu phira bhI vaha gUrjarabhUmi ku0 ca0 H. I. G. Part II. *(a) vi0 saM01256 bhAdrapada kRSNA amAvazyA maMgalavAra prathama tAmra-patra 14-'parAbhUtadurjayagarjanakAdhirAja zrI mUlarAjadevapAdAnudhyAta paramabhaTTA 15-ka mahArAjAdhirAja paramezvarAbhinavasiddharAja zrImadbhImadeva svabhujya' Ms. No. 158 (ba) vi0 saM0 1263 zrAvaNa zuklA 2 ravivAra prathama tAmra-patra 11-'zrImUlarAja devapAdAnudhyAtaparamabhaTTAraka mahArAjAdhirAjaparamezvarAbhinavasiddharAja12-zrImadbhImadeva .......... Ms. No. 160 (sa) vi0 saM0 1266. siMha saM066 dvitIya tAmra-patra ..........."paramabhaTTAraka mahArAjAdhirAja paramezvarAbhinavasiddharAja19-devabAla nArAyaNAvatAra zrIbhImadeva kalyANa' ..........." Ms. No. 162 'paramezvarAbhinavasiddharAja' pada kevala dvi0 bhImadeva ke sAtha hI lagA hai-aisA gUrjarasamrAToM ke aneka zilAlekha evaM tAmra-patroM se siddha hotA hai| paM0 lAlacandra bhagavAndAsajI gAMdhI 'jayantasiMha ke nAma ko siddharAja jayasiMha' upAdhi ke pada 'jayasiMha' kA jayantasiMha bhrama se huA mAnate haiN| ve isa nAma kA puruSa nahIM mAnate / 18 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI vaMza aura vastupAla ke mahAmAtya banane ke| gujarAta :: [ 113 I ko punaH samRddha aura sukhI banAne meM asamartha rahA / kucha sAmanta evaM mANDalika rAjAoM ke atirikta sarva svatantra ho gaye / bhImadeva dvi0 kI rAjya sattA pattana ke Asa-pAsa kI bhUmi para raha gaI / bhImadeva dvi0 nirAza aura nirbala-sA mahaloM meM par3A rahane lagA aura udAsIna aura saMnyAsI kI bhA~ti dina vyatIta karane lagA / samasta gujarAta meM arAjakatA prasArita ho gii| caura aura lUTeroM ke utpAta bar3ha gaye / vyApAra naSTa ho gayA / yAtrAyeM baMdha ho gaI / rAjadhAnI aNahilapurapattana bhI aba zobhAvihIna, samRddhihata-sA pratIta hotA thA / vaha rAjadrohI evaM vizvAsa - ghAtakoM ke Sar3ayantroM kI raMgabhUmi bana gaI / 1 1 mAlavA ke paramAroM aura gujarAta ke caulukyoM meM pArasparika dvaMdvatA sadA se calI A rahI thI / isa samaya mAlavA kI rAjadhAnI dhAra meM subhaTavarmA rAjya kara rahA thA / usane gUrjarasamrAT bhImadeva dvitIya ko nirbala samajha mAlapata kara gujarAta para AkramaNa zuru kara diye / vi0 saM0 1266 (I0 san 1201) taka samasta gujarAta subhaTavarmA ke AkramaNoM se samAkrAMta rahA aura usako punaH samRddha au AkramaNa saMgaThita hone kA avasara hI nahIM milA / 2 bharoca ke cauhAna rAjA siMha ne jo pattana kA mANDalika rAjA thA. subhaTavarmA kA Adhipatya svIkAra kara liyaa| bhadrezvara ke rAjA bhImasiMha ne, godhrA ke rAjA ne bhI pattana ke gurjara - samrAToM se apanA sambandha viccheda kara apane Apako svatantra zAsaka ghoSita kara diye / ye isa prakAra svatantra huye sAmanta, mANDalika, Thakkura gurjarasamrAToM ke zatru rAjAoM se milakara yA gujarAta meM utpAta, atyAcAra, lUTa-khazoTa kara apanI jar3a sudRr3ha banAne lage / phalataH vi0 saM0 1266 ( I0 san 1206 ) meM pattana para huye subhaTavarmA ke AkramaNa ke samaya nirbala gUrjarasamrAT bhImadeva dvi0 ke caraNa ukhar3a gaye aura vaha saurASTra yA kaccha kI ora bhAga gayA / subhaTavarmA ne dAvAnala kI bhAMti samasta gujarAta ko apanI krodhAnala kI jvAlAoM se bhasma kara apane pUrvajoM kA gurjarasamrAT se pratizodha liyA / pattana ko burI taraha naSTa kara vaha zIghra hI dhAra ko lauTa gayA / bi0 sa0 1267 (I0 san 1210) meM subhaTavarmA kI mRtyu ho gaI aura usakA putra arjunavarmA dhArAdhIpa banA / mRtyu se bhImadeva dvi0 ko pattana para punaH adhikAra prApta karane kA suavasara prApta ho gayA / san 1206 ) ke aMta meM usane pattana para adhikAra kara liyA aura 'abhinava siddharAja' ke Age 'jayaMtasiMha' pada jor3akara 'abhinava siddharAja jayaMtasiMha' kI padavI dhAraNa kI / 3 parantu arjunavarmA ne punaH abhinavasiddharAja jayaMtasiMha bhImadeva dvi0 ko parva parvata ke sthAna para bhISaNa raNa karake parAsta kiyA / bhImadeva dvi0 ne punaH vi0 saM0 1275 subhaTavarmA kI vi0 saM0 1266 ( I0 pattana kI punaH prApti / arjunavarmA kI mRtyu / devapAla kI parAjaya 1- kI0 kau0 sarga 2, zloka 10, 16, 31, 74. su0 sa0 sarga 2, zloka 13, 18, 23, 34. 2 - G. G. Part lil F. 209, 210. 'satata vitatadAna kSINaniHzeSalakSmIritasitarucikIttirbhImabhUmIbhujaGgaH / balakavalitamUmImaNDalo maNDalezaizviramupacitaciMtAcaticiMtatiro'bhUt // 51 // su0 saM0 sarga 2 pR0 16 3-(a) G. G. Part III P. 210. para kanhaiyAlAla muMzI ne zilAlekhoM meM, tAmrapatroM meM ullikhita jayantasiMha ko bhImadeva dvi0 se alaga samrATvat vyakti mAnA hai, jisane pattana ke siMhAsana para anadhikAra prayAsa kiyA thA ; parantu usakA koI zilAlekha prApta nahIM hai / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 ] :: prAgvATa - itihAsa :: [ dvitIya (I0 san 1216) meM mAlavapati devapAla ko, jo arjunavarmA kI mRtyu ke pazcAt dhArAdhIpa banA thA burI taraha parAsta kara apanI khoyI huI zakti prApta kI / ina raNoM ke kAraNa gUrjara bhUmi ati nirbala aura dIna ho cukI thii| jA sarva prakAra sadA saMtrasta rahatI thii| prajA ke dhana, jana kI surakSA karane vAlA koI zAsaka yA amAtya nahIM thA / sarvatra lUTa-khazoTa evaM atyAcAra bar3ha rahe the / gujarAta ke punaH samRddha aura sampanna hone kI koI AzA nahIM dikhAI de rahI thI / pattana ko chor3akara aneka bar3e-bar3e zrImaMta, zAhUkAra anyatra cale gaye the / pattana aba eka sAdhAraNa nagara-sA bana gayA thA / I dhavalakapura kA mAMDalika rAjA cAlukya vaMza kI bAghelAzAkhA meM utpanna mahAmaNDalezvara rAyaka lavaNaprasAda thA / lavaNaprasAda atyanta vIra evaM mahAna parAkramI yoddhA thA / usane gurjarasamrAT bhImadeva dvi0 ke sAtha rahakara aneka dhavalakapura kI bAghelAzAkhA yuddhoM meM gurjarazatruoM ke dAMta khaTTe kiye the / vi0 saM0 1276 (I0 san 1216) ke aura usakI unnati prAraMbha meM bhImadeva dvitIya ne mahAmaNDalezvara rANaka lavaNaprasAda ko apanA vaMzIya evaM suyogya tathA mahAparAkramI samajhakara 'mahAvigrahika' kA pada pradAna karate huye aura usake putra vIradhavala ko 'gurjara - yuvarAjapada' se alaMkRta karate hue gUrjarasAmrAjya ke ? zAsana saMcAlana kA bhAra arpita kiyA aura Apa udAsIna rahakara eka saMnyAsI kI bhAMti rAjaprAsAdoM meM jIvana vyatIta karane lage / isa prakAra lavaNaprasAda ke skaMdhoM para aba bhArI uttaradAyitva A par3A aura usane anubhava kiyA ki binA yogya maMtriyoM ke zAsana kA kArya calAnA (ba) H. I. G. Part 11. vi0 saM0 1280 pauSa zu0 3 maMgalavAra prathama tAmra patra 16-18 - 'rANAvatAra zrI bhImadevatadanantaraM svAne (sthAne )........ 16- di samastavaradAvalI samupeta zrImadaNahilapurarAjadhAnI adhiSThita abhinavasiddharAja zrImajjayaMtasiMhadevo / ' "vIretyA In No. 165 vi0 saM0 1283 kArttika zu0 15 guruvAra prathama tAmra patra 14-15 - 'dhirAjaparamezvaraparamabhaTTAraka abhinavasiddharAja saptamacakravartIzrImadbhImadevaH' Ins. No. 166. ukta lekhoM se do bAta ye prakaTa hotI haiM / prathama - bhImadeva dvi0 ne jaba, jaba mahAn vijaya kI kucha na kucha abhinava upAdhi dhAraNa kI, jaise: vi0 saM0 1256 meM 'abhinavasiddharAja' 1280 meM 'abhinava siddharAja zrImajjayantasiMha' 33 19 vi0 saM0 1266 meM 'bAlanArAyaNAvatAra' 1283 meM 'abhinava siddharAja saptama cakravartI' dvitIya bAta yaha hai ki vi0 saM0 1280 ke tAmrapatra meM 'jayaMta siMha' nAma dekhakara kucha eka itihAsakAroM ko zaMkA ho gaI hai ki 'jayaMta siMha' bhImadeva dvi0 se alaga hI vyakti hai / parantu vi0 saM0 1275 tathA 1283 ke lekhoM meM 'bhImadema dvi0' spaSTa ullikhita hai / ataH vi0 saM0 1283 ke lekha meM varNita 'jayaMtasiMha' bhImadeva dvi0 hI hai| jayaMtasiMha se yahA~ artha siddharAja jayasiMha ke samAna parAkrama dikhAne vAle tathA usake samAna gurjaradeza ke abhitrAtA se haiN| 1-60 ma0 ma0 pari0 dvi0 pR0 76-81 zloka 74 se 67 (su0 kI 0 kau0 sarga 2. zloka 74-81 kI 0 ka ) va0 ca0 prastAva pra0 zloka 46 'gRhANavi mahodaya sarvezvarapadaM mama / yuvarAjo'stu me vIradhavalo ghavalo guNaiH // 36 // su0 saM0 sarga0 3 | su0 saM0 sarga 0 2 zloka 15-44 / 'bharNorAjaGgajAta kalakalahamahAsAhasikyaM culukyaM / zrI lAvaNya prasAdaM vyatanuta sa nija zrI samuddhAradhuryam' ||33|| 60 ma0 ma0 pari0 pra0 (va0 te0 pra0) Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khA] :: maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI-baMza aura vastupAla ke mahAmAtya banane ke pUrva gujarAta :: [115 aura vaha bhI isa avanati ke kAla meM mahAna kaThina hai| rAta aura dina lavaNaprasAda pomya maMtriyoM kI zodha ke vicAra meM hI rahane lagA / parantu usako koI yogya maMtrI nahIM mila rahe the / 1... vi0 saM0 1271-72 ke Asa-pAsa kumAradevI kI mRtyu ho gaI / isa samaya taka vastupAla tejapAla praudavaya ko prApta ho cuke the| vastupAla kI gaNanA gUrjarabhUmi ke mahAn parAkramI vIra yoddhAoM meM aura udbhaTa vidvAnoM meM kumAradevI kA svargArohaNa hone lagI thI / tejapAla atyanta zUravIra evaM niDara hone se bahuta khyAtanAmA ho gayA aura vastupAla kA dhavalaka- thaa| ina dinoM meM dhavalakkapura kI khyAti mahAmaNDalezvara rANaka lavaNaprasAda kI vIratA pura meM vsnaa| evaM sAhasa ke kAraNa atyadhika bar3ha gaI thii| yuvarAja vIradhavala bhI dhavalakkapura meM hI rahatA thA aura vahIM rahakara abhinava rAjataMtra kI sthApanA karake gUrjarabhUmi ke bhAgya kA nirmANa karanA cAhatA thaa| phalataH usake darabAra meM vIra yoddhAoM kA, raNavizAradoM kA svAgata hotA thaa| vaha vidvAnoM kA bhI samAdara karatA thA / pariNAma yaha huA ki thor3e samaya meM hI dhavalakapura meM aneka vIra yoddhA aura udbhaTa vidvAna jamA ho gaye / aura vaha ati surakSita nagara mAnA jAne lgaa| vastupAla tejapAla ne bhI maNDalikapura chor3akara dhavalakapura meM nivAsa karane kA vicAra kiyaa| svargastha pitA-mAtA ke zreyArtha vi0 saM0 1273 meM inhoMne zatruJjaya evaM giranAra tIrthoM kI yAtrA kii| yAtrA ko jAte samaya mArga meM ye haDAlA nAmaka grAma meM tthhre| rAtri ko donoM bhAI ukta grAma meM kisI sthala para eka lAkha rupayoM ko jo unake pAsa meM the gAr3ane ko nikale / sthala khodane para unako suvarNa evaM ratnoM se pUrNa eka kalaza prApta huaa| donoM bhrAtAoM ne tIrthayAtrA ke samaya isa prakAra kI dhanaprApti ko zubha samajhA aura tejapAla kI patnI guNavatI evaM caturA anopamA ne ukta dhana ko tIrthoM meM hI vyaya karane kI susaMmati dii| donoM bhrAtA tIrthayAtrA karake sakuzala lauTe aura Akara dhavalakkapura meM vasa gaye / 2 .1-'sutastasyAsti lAvaNyaprasAdo yudhi ydbhujH| asi jihvAmivAkRSya ripunAsAya sarpati // 20 // ...... yuddhamArgeSu yasyAsiH pratApaprasaroSmalaH atIvAriyazovAri pAyaM pAye na nirvavau // 21 // pratApatApitA yasya nimajjyAsijale dviSaH / bhItAH zItAdivAseduH sadyazcaNDAMzumaNDalam // 22 // sarvezvaramamukurvannurvImaNDalamaNDanam / bhaviSyasi zriyo bharcA sukhaaNbhodhicturbhujH||23|| asyAsti ca suto vIradhavalaH pradhanAya yH| bhArgavasya punaHkSatrakSayasandhA samIhate // 24 // ". su0sai0 sarga03 pR0 22 2-'so'vaga nirmAya yAtrA tvaM, dhavalakkaM yadaSyasi rAjavyApAralAbhAtte, tadA bhAvyudayo mahAn // 21 // vidhinA zAstradRSTena vajantau pathi saudarau haDAlakapuraM prAptI, bandhubhistau samanvitau // 24 // vilokya gRhasarvasvaM jAtaM lakSatrayI mitam / evaM lakhaM tato lAvA nidhAtu nizi tau gatau // 28 // suvarNazreNisampUrNaH pUrNakumbhaH zubhapradaH zrAvirAsItkSaNAdeva, devakumbhanibhastataH // 30 // . 'dhavalakaraM dhAma, dharmakAmArthasampadAm / zrIvIradhavalAdhIzagajadhAnImupAgatau // 46 // vaca0 prastAva pra0 pR04 'ito vastupAla-tejapAlI haTTa maNDa ytH| tejaHpAlasya rANakena saha prItirjAtA / rAjakule vastrANi pUrayati..." pu0 pra0 ko0118) pR0 54 (va0 te0 prabaMdha0 35) Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .... : prAgvATa-itihAsa :: [dvitIya dhavalakapura kI rAjasabhA meM vastupAla tejapAla ko nimaMtraNa aura vastupAla dvArA mahAmAtyapada tathA tejapAla dvArA daNDanAyakapada ko grahaNa karanA vIradhavala evaM tejapAla meM pUrva paricaya thA1 / rAjaguru somezvara vastupAla ke sahapAThI the aura usake divya guNoM evaM usakI vidvattA para mugdha the / mahAmaNDalezvara lavaNaprasAda bhI donoM bhrAtAoM ke divya guNoM se, unakI buddhipratibhA se, vIratA, niDaratA se pUrNa paricita ho cuke the| vaise donoM bhrAtA gurjarabhUmi ke prasiddha amAtya caMDapa ke vaMzaja the ataH unakI kIrti ko prasArita hone meM adhika samaya nahIM lgaa| aba vi0 saM0 1276 meM gurjarasAmrAjya ke zAsana-saMcAlana kA bhAra pAkara rANaka lavaNaprasAda aura yuvarAja vIradhavala yogya maMtriyoM kI zodha meM adhika ciMtita to the hI / vastupAla, tejapAla ina padoM ke liye unako sarva prakAra se yogya pratIta huye / rAjaguru somezvara kI bhI yahI icchA thI ki ukta donoM bhrAtAoM ke hAthoM meM gurjarabhUmi kA zAsanasUtra samarpita kiyA jAya / rAjaguru somezvara ke prayatnoM se vi0 saM0 1276 meM eka dina donoM bhrAtA rAjasabhA meM nimaMtrita kiye gaye / rANaka lavaNaprasAda ne donoM bhrAtAoM se amAtyapada tathA daMDanAyakapadoM ko svIkRta karane ke liye kahA3 / isa para catura nItijJa vastupAla ne kahA-'rAjan ! cApalUza evaM cATukAroM kI sadA rAjA aura mahArAjAoM ke yahA~ paTatI AI hai / agara Apa yaha vacana dete haiM ki hamAre virodha evaM hamArI niMdAoM meM kahI gaI jhUThI carcAoM kI ora kAna aura dhyAna nahIM deMge tathA agara kupita hokara kabhI hamako rAjyapadoM se alaga bhI kareMge to jo tIna lakSa 1-'prAgvATavaMza .............."tatrAyAta tejaHpAlamaMtriNA saha sauhArdamutpede / ' pra0ci0183) pR068 (ku0 prabaMdha) 2-'devyAniveditau maMtripuGgavau yo bhvtpurH| rAjavyApAradhIreyau nyAyazAstravicakSaNau // 28 // dvAsaptatikalAdakSau, sarvadarzanavatsalau / jinendradharmadhaureyau, puruSottamasacibhau // 26 / / zatrujayojjayaMtAdau, yAtrA kRtvA'tra sAmpratam / rAjasevArthamAyAtau purA tau militau mama // 30 // " 'tato nRpayugAdezaM, samAsAdya pugedhasA / tayo samIpamAnItau tau vinItau susaMvRtau // 32 va0 ca0 prastAva pra0pR07 'athAnyadA zrIvIradhavaladevena nijavyApArabhArAyAbhyarthyamAnaHprAka-svasaudhe taM sapatnIkaM bhojayitvA zrIanupamA rAjapalyai zrIjayataladevyai nija kapUramayatADaGkayugmaM karamayo muktAphalasvarNamayamaNizreNibhiraMtaritAbhiniSpannamekAvalIhAraM prAbhRtIcakAra / maMtriNaH prAbhRtamupaDhaukita niSidhya nijamevaM vyApAra samarpayan, 'yattavedAnI varttamAnaM vittaM tatte kupito'pi pratItipUrva punarevAdadAmIti' akSarapatrAntarasthabandhapUrvakaM zrI tejaHpAlAya vyApArasambandhinaM paJcAGgaprasAdaM dadau / ' prAca0185) pR068-69 (va0 te0 prabaMdha10) 3-'bhUmibhaturatha kartumicchatastasya satpuruSasaMgrahaM zriye / ekadA hRdayamAgatAvimau dIptazItakiraNAvivAmbaram // 51 // ' 'puraskRtya nyAyaM khalajanamanAhatya sahajAnarInirjitya zrIpaticaritamAzritya ca yadi / samurdatu' dhAtrImabhilaSasi tasyaiSa zirasA dhuto devAdezaH saTamaparathA svasti bhavate // 77 / / sacivavacanametaccetasA sotsavena kSititalatilakoyaM kRtsnamAkarNya samyaka / bhakRtakanakamudrAkAntikijalkasAndraM karasarasijayugmaM maMtriyugmasya tasya // 78 / ' kI0 kau0 sarga03 pR0 28 'imau granthAndhimanthAnau panthAnau zrIsamAgame / tubhyaM samaryapiSyAmi maMtriNau tau tu mitrayoH // 57 // su0 saM0 sarga03 pR026 'vidyete hRdyavidyau tadanu tadanujau dhInidhivastupAlastejaHpAlaba tejstrnnitrunnimsphutirocissnnumRttiiN| zrImannetau nijazrIkaraNapadakRtavyAptI prItiyogAttubhyaM dAsyAmi vizvaM jayatu navanavaM dhAma tanmantramitram // 50 // ha0ma0 ma0 pari0 pra0 pR063 (va0 te. pra.) 'tadima mauliSu mauli kuruSe puruSezaH sakalasacivAnAm / kSitidhavaH tattava doSNoviSNoriva bhavati vizrAmaH||11||' hai0 ma0ma0 pari0 pra0 ta0 83 (su0 kI0ka0) Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI-vaMza aura vastupAla ke mahAmAtya banane ke pUrva gujarAta :: L.110 dravya hamAre pAsa isa samaya hai, usake sAtha hamako hamAre parivAra ke sahita mukta kareMge to hama donoM bhAI isa asamaya meM mAtRbhUmi gurjaradeza kI sevA karane ko taiyAra haiN|" rANaka lavaNaprasAda evaM yuvarAja vIradhavala ne vastupAla ko usakI prArthanA ke anusAra vacana pradAna kiyA aura somezvara ne madhyastha kA sthAna grahaNa karate huye anta meM apane ko isa kArya meM sAkSI rUpa svIkAra kiyA / phalataH vastupAla ne mahAmAtyapada tathA tejapAla ne daNDanAyakapada svIkRta kiyA / samrAT bhImadeva dvi0 kI bhI vastupAla tejapAla kI niyukti ke upara sammati evaM zrajJA prApta kara lI gaI thI / 1 isa prakAra vIrahRdaya evaM nItinipuNa vastupAla kI mahAmAtyapada para aura raNakuzala mahAbalI tejapAla kI mahAbalAdhikArI daMDanAyaka ke pada para vi0 saM0 1276 se niyuktiyA~ huI |2 '1 - imau granthAbdhimanthAnau panthAnau zrI samAgame / tubhyaM samarpayiSyAmi mantriNau tau tu mitrayoH // 57 // su0 saM0 sarga0 tu0 pR026. ' ityuktvA mudite vIradhavale'sau gharAghavaH / zrAhUya tau svayaM prAha namanmaulI sahodarau // 58 // 'yuvA narendra vyApArapArAvAre kapAragau / kurutA mantritA vIradhavalasya madAkRteH // 56 // svapna strI evaM puruSoM ko Ate haiM, isase to koI inkAra nahI kara sktaa| aisI bhI adhikatama mAnyatA hai aura vaha adhikatama saccI bhI hai ki jaisA cintana hotA hai, svapna bhI vaisA hI nyUnAdhika milatA huA hotA hai| aura yaha bhI satya hai ki prAcIna logoM kA svapna ko sA mAnane kA svabhAva thA / koI isako upahAsya samajhatA hai to vaha vicArahIna hI nahIM, zithila - jIvana hai / utkRSTa cintanazIla avasthA meM jo bhI svapna zrAyagA, usameM upasthita samasyA kA upayukta hala hogA / aisI aneka nahIM sahasroM kathA, kahAniyeM, vArttAyeM bhAratIya prAcIna vAGgamaya meM saMgrahita haiM / uparokta mAnyatAoM ko dRSTi meM rakhakara hama yahAM bhI vicAra kara sakate haiM ki lavaNaprasAda yA vIradhavala, jinake Upara samasta gurjarabhUmi ke uddhAra kA bhAra thA aura vaha bhI aise asamaya meM par3A jabaki sAmanta, moDalika, Thakkura svacchanda aura svatantra ho cuke the, gUjarabhUmi lUTa-khasoTa, caurI, DakaitI, anyAya, atyAcAroM kA pramukha sthala baeNna cukI thI, vastupAla, tejapAla ko gurjara mahArAjya ke pramukha saciva banAne kA kaise vicAra nahIM karate, jabaki donoM bhrAtA udbhaTa vIra yoddhA, nItinipuNa, nvAyazIla, dharmiSTa, buddhimAn, pratibhAsampana aura aneka guNoM ke bhaNDAra aura rUpavAn the / vizeSatA ina sabake Upara jo thI, vaha yaha ki ve usa kula meM utpanna huye the, jisa kula ne gata cAra pIDhiyoM meM gurjarasamrAToM kI bhArI sevAyeM karake kIrtti prApta kI thI aura aba bhI jo gurjara bhUmi ke prasiddhakuloM meM ginA jAtA thA / bhImadeva dvi0, rANaka lavaNaprasAda tathA vIradhavala bhI jisase adhikatama paricita the / bhalA aise paricita, prasiddha evaM pIr3hiyoM ke sevaka kula meM utpanca naravIroM kI sevAoM ko kauna samaya meM prApta karanA nahIM cAhatA hai ? pariNAma yaha huA ki svapna huA aura usameM kuladevI ne darzana diye| prAcIna samayoM meM, jaba raNa, saMpAmoM kI hI yuga meM pradhAnatA thI kuladevI kI adhikatama pUjA aura mAnyatA hotI thI; ataH agara svapna meM kuladevI ne darzana dekara vastupAla tejapAla ko maMtrI - padoM para ArUDha karane kA Adeza diyA ho to koI mithyA kalpanA yA jhUTha nahIM / kI0 kau0 sarga0 2 zloka 83-107 / va0 ca0 prastAva pra0 zloka 53-200 / pra0 ko 0 pra0 24 pR0 101 kI0 kau0 ke kartA rAka lavaNaprasAda ko svapna huA kahate haiM aura va0 ca ke karttA vIradhavala ko svapna huA varNana karate haiM / jahA~ taka svapna kA prazna hai, donoM svapna ke hone kA varNana karate haiM / kI 0 kau0 sarga0 3 zloka 53-76 / na0 nA0 naM0 sarga0 16 zloka 35 / ca0 vi0 sarga0 3 zloka 66-82 / su0 saM0 sarga 0 3 zloka 57-60 / hai0 ma0 ma0 pari00 pR0 86 zloka 116-118 (su0 kau0 ka0) 2-'zrIzAradA pratipacApatyena mahAmAtya zrI vastupAlena tathA anujena (vi) saM0 (12) 76 varSa pUrvaM gurjara maNDale ghavalakkapramukhanagareSu / ' prA0 jai0 le0 saM0 mA0 2 le0 38-43 ( giranAra - prazasti) mudrAvyApArAn vyApRNvatA Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgvATa-itihAsa: [ dvitIya dhavallakapura meM abhinava rAjatantra kI sthApanA jaba se samrATa bhImadeva dvi0 ne mahAmaNDalezvara lavaNaprasAda aura yuvarAja vIradhavala ke kandhoM para gurjarasAmrAjya kA bhAra rakkhA, taba se hI donoM pitA-putra gurjarabhUmi meM phailI huI arAjakatA kA anta karane, niraMkuza huye sAmanta evaM mANDalikoM ko vaza karane kI ciMtAoM meM hI Duve rahane lge| pattana meM rAjakarmacArI Aye dina nita navIna Sar3ayantra, vizvAsaghAta ke kArya aura manamAnI kara rahe the| anta meM donoM pitA-putroM ne samrATa bhImadeva kI sammati se pattana se dUra dhavallakapura meM navIna rAjatantra kI sthApanA karane kA dRr3ha nizcaya kiyA aura abhinava rAjatantra kI zIghratara sthApanA karane kA prayatna karane lge| rAjaguru somezvara ne tathA dhavallakapura ke nagaraseTha yazorAja ne isa nava kArya meM pUrA 2 sahayoga dene kA vacana diyaa| donoM pitA-putroM ne apane vizvAsapAtra sAmanta evaM sevakoM kA saMgaThana kiyA aura dhavallakapura meM jAkara rahane lge| jaisA likhA jA cukA hai, donoM maMtrI bhrAtAoM kI jaba mahAmAtyapada aura daMDanAyaka padoM para niyukti ho gaI. abhinava rAjatantra ke saMcAlana karane ke liye samiti kA nirmANakArya pUrNa-sA ho gyaa| donoM mantrI bhrAtAoM ke sAmane garjarasAmrAjya ke zAsanakArya ke atirikta gurjarabhUmi meM phailI arAjakatA kA anta karane kA kArya prathama Avazyaka thA / mahAmAtya vastupAla, daMDanAyaka tejapAla, mahAmaNDalezvara lavaNaprasAda, yuvarAja vIradhavala aura rAjaguru somezvara, nagaraseTha yazorAja Adi ne ekatrita hokara navarAjataMtra kA nimna prakAra kA kArya-krama nizcita kiyA / 1-yuvarAja vIradhavala ko 'rANA' pada se suzobhita karanA / 2-sarva prathama svArthI evaM svAmIvirodhI grAmapatiyoM ko vaza karanA tatpazcAt niraMkuza jIrNAdhikAriyoM ko daNDita karake tathA nava rAjakarmacAriyoM kI niyuktiyA~ karake zAsana-vyavasthA ko sudRr3ha karanA aura rAjakoSa ko samRddha banAkara zAsana-vyavasthA kA sucArurUpa se saMcAlana karanA / ___ 3-svatantra bane hue abhimAnI Thakkura, sAmanta, mANDalikoM ko kramazaH adhIna karanA aura sarvatra gurjarabhUmi meM punaH samrATa bhImadeva dvi0 kI prabhutA prasArita karanI / 4-mAlavA, devagiri evaM dillIpati yavana-zAsakoM kI bar3hI huI rAjya evaM sAmrAjya-lipsA kA grAsa banatI huI gurjarabhUmi kI rakSA ke nimitta sabala sainya kA nirmANa karanA / 5-par3osI marudeza ke choTe bar3e rAjAoM, sAmantoM evaM mANDalikoM, ThakkuroM ko punaH mitra athavA adhIna krnaa| mahAmAtya vastupAla ne abhinava rAjatantra ke kAryakrama ke anusAra kadama bar3hAne ke pUrva samrATa bhImadeva ko ukta kAryakrama se paricita karavA kara unakA anumodana prApta kara liyA, jisase samrATa ke samakSa dhUrtI, cAlAkoM evaM rAjadrohI, cATukAroM kI yuktiyA~ saphala nahIM ho sake / samrATa kA anumodana prApta ho jAne para mahAmAtya vastupAla ne Uparalikhita vyaktiyoM kI eka samarasamiti kA nirmANa kiyA / ukta samiti meM vaha hI vyakti, Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtrIbhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI-vaMza aura maMtrI bhrAtAoM kA amAtya-kArya :: [116 sAmanta, Thakkura, rAjakarmacArI sammilita kiyA jA sakatA thA, jo aneka avasaroM para saccA bIra, saccA dezabhakta aura navarAjatantra kA samarthaka siddha hotA thaa| abhinava rAjatantra kA adhiSThAtA aura pramukha padyapi mahAmaNDalezvara aura rANaka vIradhavala the; parantu usakA saMcAlaka vastutaH mahAmAtya vastupAla hI thaa| mahAmAtya vastupAla saba meM bar3hakara dhIra, udAtta, catura, nItijJa thA / dezabhakta evaM deza kI rakSA para prANoM kI saccI bAjI lagAne vAle suputra kabhI mAnApamAna kA vicAra tanika bhI nahIM karate, varan ve to yogyatama ko apanA pathadarzaka evaM aguvA athavA netA banAkara apanA iSTa sAdhane meM juTa jAte haiN| viSAkta vAtAvaraNa se pUrNa gUrjarabhUmi kI rAjadhAnI pattana se dUra eka mANDalika rAjA kI dhavallakapura nAmaka rAjadhAnI meM gurjarabhUmi kI punaH samRddhi lauTAne ke lie abhinava rAjatantra kI sthApanA huI aura abhinava rAjatantra ke samarthaka evaM poSaka mantrI, daMDanAyaka, rAjakarmacAriyoM ne tathA vizvAsapAtra Thakkura, sAmantoM ne usa samaya mahAmAtya vastupAla kA netRtva svIkAra karake gUrjarabhUmi meM rAjakatA sthApita karane meM, sAmrAjya ko samRddha banAne meM, videzI AkramaNakAriyoM ko parAsta karane meM vastutaH jo apanA tana, mana, dhana kA prANapraNa se yoga diyA, ve vastutaH dhanyavAda ke hI nahIM pralayakAla taka ke liye smaraNIya evaM prazaMsanIya mahAna vibhUtayA~ haiM / 1 maMtrI bhrAtAoM kA amAtya-kArya sarvaprathama vastupAla ne rAjya kI zAsana-vyavasthA kI ora dhyAna diyA / aise jIrNAdhikArI tathA grAmapatira jo kaI varSoM se rAjyakara bhI rAjakoSa meM nahIM bheja rahe the tathA apanI manamAnI kara prajA ko aneka prakAra se taMga . karake apanA svArtha siddha kara rahe the ve yA to nikAla diye gaye yA bar3I 2 sajAyeM mahAmAtya kA prAthamika kArya _dekara unakA damana kiyA gyaa| isa prakAra rAjyakoSa meM kaI varSoM kA kara aura daMDa rUpa meM prApta dhana kI apAra rAzi ekatrita ho gaI aura vaha turanta hI samRddha bana gyaa| daMDanAyaka tejapAla ne isa . dhanarAzi kA upayoga sainya kI vRddhi karane meM, usako samartha aura susajjita banAne meM kiyaa| zIghra hI eka sabala aura . ?-'It was harrassed by enemies without and within, Gujrat had triumphed by the valour of Veer Dhawala, the loyalty of Lawan prasad, and the statesmanship of Vastupal and the wise Somesvara had succeeded beyond his dreams.' Of them four, Vastupala was the greatest. Under his careful ministry Gujrat became rich. G.G. Part 1|| P.217.218 2-dhyAtveti sacivo jyeSTho duSTaM,jIrNAdhikAriNam | lamcAprapatritazrIkaM kaseMjapagaNAdhipam / / 15 / / daNDayitvA bRhadrammazatAnAmekaviMzatim / vinavaM grAhayAmAsa kuziSyamiva sdguruH||16|| tanyayenAkarotsArabhaTApyAdivalaM kiyat / " ............||17 // tataba sainysaamrthyaaddhnmnyaaykaarinn|| amocayadayaM grAmapAmaNyAzcirasaMcitam // 1EI 100vi0pra0pU015 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ] :: prAgvATa-itihAsa:: [dvitIya muyogya gUrjara-sainya taiyAra ho gyaa| khambhAta kI sthiti isa samaya bahuta hI kharAba ho rahI thii| vastupAla khambhAta meM zAnti aura vyavasthA sthApana karane ke liye turanta hI ravAnA ho gayA / tejapAla aura mahArANaka vIra dhavala saurASTra-vijaya ko nikle| mahAmaNDalezvara lavaNaprasAda dhavallakapura meM hI rahakara yAdavagiri ke rAjA siMgaNa aura mAlavapati devapAla kI gUrjarabhUmi para AkramaNa karane kI halacala ko dekhane lge| saurASTra ke sAmanta, Thakkura gUrjarasamrAT kI isa viSama paristhiti kA lAbha uThAkara svatantra ho gaye the aura lUTa-pATa karate grAmINa janoM ko duHkha dete tathA yAtriyoM ko aneka yAtanAyeM pahuMcAte the / bar3e 2 jaina tathA vaiSNava saurASTra-vijaya kA uddezya tIrtha gujarAta meM adhikatara saurASTraprAnta meM hI Aye huye haiN| zatrujaya, giranAra, tAraMga aura arAjakatA kA aMta giri Adi / ina tIrthoM ke darzanArtha yAtriyoM kA jAnA-bAnA baMda-sA ho gayA / dharmiSTha evaM prajAvatsala maMtrIbhrAtAoM ko yaha ekadama asahya ho utthaa| saurASTra para AkramaNa karane kA eka vicAra yaha bhI thA ki saurASTra ke sAmanta kitane hI dhanI evaM balI kyoM nahIM ho gaye hoM, phira bhI gUrjarasamrATa kI senAoM ke mAge Tikane kI na hI to unameM zakti hI thI aura na hI itanA sAhasa / bhImadeva kI nirbalatA aura pramAda ke kAraNa inako manamAnI karane kA avasara mila gayA thA / ataH vIradhavala aura mantrIbhrAtAoM ne saurASTravijaya ko prathama Avazyaka samajhA aura yaha bhI samajhA ki isa vijaya se dhanI bane huye sAmanta aura ThakkuroM ke damana se ananta dhana hAtha lagegA jo gurjarasainya ke bar3hAne aura usako sabala banAne meM bar3A lAbhadAyaka hogA / daMDanAyaka tejapAla ne prathama saurASTra ke choTe 2 ThakkuroM ko kucalanA prArambha kiyA aura unase lUTa kA dhana tathA khiraNI (khaMDaNI) prApta karatA huA vaha vardhamAnapura pahu~cA / vardhamAnapura ke gohilavaMzI Thakkura atyanta balI evaM bar3he huye the| tejapAla kI zikSita evaM samRddha sainya ke samakSa ve nahIM Tika sake aura unhoMne bhI khiraNI meM ananta dhanarAzi dekara vIradhavala ko apanA svAmI svIkAra kiyA / yahA~ se tejapAla ne vAmanasthalI kI ora prayANa kiyA / mArga meM Ate huye grAmoM ke ThakkuroM ko kucalatA huA tathA khiraNI prApta karatA huA vaha vAmanasthalI ke samIpa pahu~cA / vIradhavala evaM tejapAla ne prathama eka dUta bhejakara vAmanasthalI ke sAmanta sAMgaNa aura cAmuNDa ko, jo vIradhavala ke sAle the samajhAnA cAhA; parantu prayatna niSphala gyaa| vIradhavala kI rANI svayaM jayataladevI jo sAMgaNa evaM cAmuNDa kI sahodarA thI, apane bhrAtAoM ko samajhAne ke liye gaI; parantu usako bhI apamAnitA 1-'nyAyaM nivezayannuA nirvyAjaH svajanaH satAm / stambhatIrtha jagAma zrIvastupAlo vilokitum // 3 // kI kau0 sarga0 4 pR0 28 'atha zrI vastupAlaH zubhemuhUrta stambhatIrtha gtH|' pra0 vastupAla prabandhaH 127 / pR0108 2-'evaM kozabalopetaM, nirmAya nRpati nijam / tIrthAnA svahaM mArga', karnu kAmo'bravIdayam // 34 // . mahArAja ! surASTrAsu, rASTraSu dvissttcetsH| bhUbhRtaH santi pApiSThA, dravyakoTimadoddhatAH // 35 / / ' va0 ca0 dvi0 prastAva pR016 'ityAdi dhyAtvA vastrANi parAvRttya zrIvastupAla: saparijano bubhuje / gRhItatAmbUlo rAjakulamagamat / evaM dinasaptake gate, prathamatadrAjyajIrNAdhikArI eka ekaviMzatilakSANi bRhadrammANAM dnndditH| pUrvamadhinIto'bhUt / tadanu] vinayaM grAhitaH / tairdravyaiH kiyadapi hayapattilakSaNaM sAraM sainyaM kRtam / tejapAlena pazcAtsainya balena dhavalakapratibaddhagrAmapaJcazatIgrAmaNyazcirasaJcitaM dhanaM hakyaiva daMDitAH, vIrNabyApAriNo nizcayotitAH / evaM militaM prabhUtaM kham / tataH svabalasainyasaMgrahapaTutejasaM zrIvIradhavalaM sahevAdAya sarvatra dezamadhya'bhraman mantrI / adaNDayat sarvam / tato'dbhutarddhivIradhavalastejaHpAlena jagade-deva ! surASTragaSTra'tyantadhaninaHThakkurAste daNDyante / tato'caladayam / ' pra0 ko0 vastupAlaprabandha pR0103 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: maMtrIbhrAtAoM kA gauravazAlI mUrjara-maMtrI vaza aura maMtrI bhrAtAoM kA amAtya-kArya :: [121 hokara lauTanA pdd'aa| vivaza hokara vIradhavala evaM tejapAla ko unake sAtha raNa meM utaranA pdd'aa| sAMgaNa evaM cAmuNDa donoM bhrAtA raNa meM mAre gaye 1 / tejapAla kI sainya ne vAmanasthalI meM praveza kiyaa| daNDanAyaka tejapAla ke hAtha sAMgaNa aura cAmuNDa ke pUrvajoM dvArA saMcita agaNita tolA suvarNa, cA~dI, mauktika, mANika,ratna lage / caudaha sau divya evaM pA~ca sahasra ativegavAna ghor3e bhI prApta huye2 / unhoMne sAMgaNa ke putra ko vAmanasthalI kA rAjA banAyA aura prati varSa khiraNI bhejane kA usase pratibaMdha svIkRta kraayaa| vAmanasthalI meM hemakumbhAMkita caitya vinirmita karavAyA tathA mantrI tejapAla ne bhagavAna mahAvIra kI mUrti usa caitya meM pratiSThita kI3 / vIradhavala aura tejapAla ne giranAratIrtha ke darzana karane kI abhilASA se prerita hokara dhavallakapura jAne ke liye giranAra aura dvArikA hokara jAne kA nizcaya kiyaa| mArga meM vAjA, nagajendra, cUr3AsamA, vAlAka Adi sthAnoM ke ThakkaroM se khaMDaNI5 prApta kI, giranAratIrtha ke darzana kiye, bhagavAn neminAtha evaM bhuvanezvara kI pratimAoM kA pUjana kiyA aura vyaya ke nimitta eka grAma bheTa kiyA / isa prakAra vijaya aura tIrtha-darzanAnanda kA lAbha prApta karate huye donoM rAjA aura mantrI dhavallakapura lauTa Aye / dhavallakapura meM inakA praveza bhArI mahotsava ke sAtha huA aura pratidina utsavamahotsava hone lge| . saurASTrakI vijaya-yAtrA meM vIradhavala aura tejapAla ko itanA dhana-dravya prApta huA ki dhavallakapura kA rAjyakoSa AzAtIta samRddha ho gayA, sainya agaNita evaM sajja ho gyaa| saurASTra meM sarvatra zAnti prasArita hogaI / 'atha vardhamAnapura-gohilavATyAdiprabhUn daNDayantau prabhu-mantriNau vAmanasthalI AgatAm"""""""jayataladevI madhye prAheSIt / ...." bhaginIvacaH zrutvA madAdhmAtI pocatuH,..." "mA sma cintA kRthaaH| zramu' tvatpati hatvApi te cAru gRhAntara kariSyAvaH' / pra0 ko0 va0 pra0122) pR0103-104 rAsamAlA (gujarAtI) bhAga 2 pR0.431 'mahArAja! surASTrAsa, rASTrasu dvissttcetsH| bhUbhRtaH santi pApiSThA, dravyakoTimadoddhatAM // 35 // 'mAnena vardhamAnAGga, vardhamAnapurAdhipam / gohilAvalibhUpazci, rAjAnvayabhuvastathA // 38 // 'balena karadIkRtya, mocayitvA mahaddhanam / jagAma vAmanasthalyA, karSan zalyAni zobhitaH // 3 // va0 ca0 vi0 pra0 pR016 'mA sma cintA kRthA bhadre, hatvAmu tvatpatiM yudhi / kariSyAvastava praur3ha, navyaM bhavya grahAntaram // 6 // . va0 ca0vi0pra0 pR017 rAsamAlA (gujarAtI) bhA02 pR0 433 1-'sabandhu sAGgaNaM hatvA.......||15|| 2-...........""dazakoTimitaM hema, premabhinnRpatirlalo // 22 // _.. 'pUrvajaiH saJcitAne kA, mnnimaannikymnnddliiH| dinyAnyastrANi, sthUlamuktAphalAvaliH // 2 // ___ 'caturdazazatAnyuccaiH zravaHsodaratejasAm / tathA paJcasahasrANA, sAmAnyAnAM ca vAjinAm // 24 // 3-'caityaM tasmin virnimAya, hemakubhAMkitaM navam / bibaM vIrajinendrasyAtiSThiyatsacivaH punH||26|| 4-'tadAsanatamaM zrutvA, vizvatritayavizrutam / giranAramahAtIrtha, bhavakoTirajo'paham // 27 // ..............."sa yayau mantriNA samam // 28 // 5-tataH zrI nemimabhyarcya, bhaktito bhuvanezvaram .........." 'grAmamekaM dadau dAye, devapUjAkRte kRtii| agAcca maMtriNA sArka, nRdevo devarattanam // 41 // 'kurvan mAnagajendrAdIn, bhUmipAlAnniraMkuzAn / svasya deyakarAn prApat , kautukI dvIpapattane // 44 // va. ca0 dvi0pra0pR018-19 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122] . :: prAgvATa-itihAsa:,.. .. [dvitIya lUTapATa baMda ho gaI aura yAtrIjana sukhapUrvaka yAtrAyeM karane lge| isa vijayayAtrA se vIradhavala kI khyAti aura yaza to bar3hA hI, parantu sarvatra gujarAta ke luTere, Thakkura evaM niraMkuza huye sAmantoM para mantrIbhrAtAoM kI bhI dhAka baiTha gaI aura zAnti sthApanA kA kArya atyanta sarala ho gayA yA yaha kaha diyA jAya to bhI atizayokti nahIM ki atirikta do-cAra sAmantoM ke rAjyoM ke sarvatra gUrjara-sAmrAjya meM isa vijayayAtrA ke anta ke sAtha lUTa-pATa aura atyAcAra kA eka prakAra se anta ho gayA / sarvatra utsava, mahotsava hone lge| khambhAta ke zAsaka ke rUpa meM mahAmAtya vastupAla aura lATa ke rAjA zaMkha ke sAtha vastupAla kA yuddha tathA khaMbhAta meM mahAmAtya ke aneka sArvajanika sarvahitakArI kArya zAnti evaM zAsana-vyavasthA sthApita karake, vIradhavala evaM tejapAla kI saurASTra ke liye vijayayAtrA kA samRddha evaM sabala prabandha karake, maNDalezvara lAvaNyaprasAda ko dhavalakapura-rAjya meM rahane kI sammati dekara tathA mAlavanareza devapAla aura yAdavagiri ke rAjA siMghaNa ke nikaTa bhaviSya meM gUrjarabhUmi para hone vAle AkramaNoM kI taiyArI ko viphala karane kA apane atikuzala evaM vizvAsapAtra guptacaroM ko kArya sambhalA kara, DAka kA atyanta sundara prabandha kara mahAmAtya vastupAla vi0 saM0 1277 (san 1220) ke prArambha meM khambhAta kA zAsana sambhAlane ke liye ravAnA hyaa| khambhAta para rANaka vIradhavala kA adhikAra haye adhika samaya nahIM hayA thaa| jaba lATa kA rAjA zaMkha jisako saMgrAmasiMha aura siMdhurAjabhU bhI kahate haiM1, yAdavagiri ke rAjA siMghaNa se parAsta hokara yAdavagiri kI kArA meM baMda thAM, rANaka vIradhavala ne isa avasara kA lAbha uThAkara khambhAta para AkramaNa karake usako vijaya kara liyA thaa| vaise bhI khambhAta sadA se gUrjarasamrAToM ke adhikAra meM hI rahA hai, parantu bhImadeva dvi0 kI nirbalatA ke kAraNa lATa ke zAsakoM ne khambhAta para apanA Adhipatya jamA liyA thaa| mahAmAtya vastupAla kA khambhAta nagara meM praveza prajA ne bar3e dhUmadhAma se karavAyA2 / lATa ke zAsakoM ke kucha himAyatI aba bhI khambhAta meM upasthita the, nauvittaka sadIka unameM pramukha thaa| zaMkha bhI yAdavagiri ke siMghaNa kI kArAgAra se mukta hokara lATa meM A cukA thaa| nauvittaka sadIka ati dhanI evaM aizvaryazAlI thA / vaha zaMkha kA usake yahA~ naukara, cAkara azvArohI bhArI saMkhyA meM rahate the| dUra 2 dezoM meM jahAjoM dvArA vaha vyApAra 1-khyAtaH saMgrAmasiMho vA zalo vA siMdhUrAjabhaH // 13 // H.M.M. app. 11 P.86. (su0 kR0 ka0) 2-staMbhatIrtha jagAma zrIvastupAlo vilokitum // 3 // kI kau0 sa04 pR0 28 kI0 kau0 sarga0 4 zloka 10 se 41 meM pura-pravezotsava kA varNana bhI acche rUpa se diyA gayA hai| -But he acquired influence over the Yadava king; a treaty was signed between the two and Devpala, and Sankha was restored to his kingdom. G. G. Part III P. 214 4-'tena (zaMkhena) mANitaM maMtriNe maMtrin ! madIyamekaM nauvittaka na sahase / madIyaM mitramasau jnyeyH| pra0 ko0 va0 pra0127) pR0108-106 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] : maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI-vaMza aura maMtrI bhrAtAoM kA amAtya kArya :: [123 karatA thaa| sadIka mahAdhUrta evaM kuTilaprakRti thA / khambhAta kI samasta janatA ke duHkha aura kaSTa kA ekamAtra kAraNa sadIka thaa| catura evaM nItijJa mahAmAtya vastupAla ne sadIka ko cher3ane se prathama ThIka yahI samajhA ki khambhAta kI janatA ko prathama AkRSTa kiyA jAya / ayAcArI rAjakarmacAriyoM ko daNDa diyA, sAdhu evaM sajjanoM ko duHkha dene vAle duSToM kA damana kiyA, vyabhicAriyoM ko kar3I yAtanAe~ dIM, vezyAoM ko apamAnita kara vezyApana kA anta kiyaa| mahAmAtya ke ina kAryoM se santa evaM sajjana santuSTa hokara usakA guNagAna karane lage, duSTa, lampaTa evaM caura saba chipa gaye / vyApArIjana anya dezoM se jaba lauTa kara Ate the tathA bhAratavarSa se anya dezoM meM vyApArArtha jAte the, apane sAtha dAsa krIta karake lAte aura le jAte the, mahAmAtya ne isa amAnuSika dAsakraya-vikrayatA kA bhI anta kara diyaa| cAroM varNa evaM sarvadharmAnuyAyI ke yahA~ taka kI musalamAna taka mahAmAtya ke guNoM kI prazaMsA karane lage / kucha dinoM meM hI khambhAta kucha kA kucha ho gayA / mahAmAtya ne khule hAtha dAna diyaa| naMgoM, bubhukSitoM ko vastra-anna diyA / sarvatra sukha aura zAnti prasArita ho gaI / atyAcAra, lUTa kA anta ho gyaa| mahAmAtya ne aba sadIka se jalamaNDapikA evaM sthalamaNDapikA kara maaNge| abhimAnI sadIka na jaba dene se asvIkAra kiyA to mahAmAtya ne usake ghara ko ghera liyaa| isa vigraha meM sadIka ke kucha AdamI mAre gaye / mahAmAtya ke hAtha sadIka kI ananta dhanarAzi lagI, jisameM agaNita mauktika, mANika, hIre, panne evaM apAra suvarNa, cA~dI thI / sadIka bhAga kara lATa pahu~cA aura apane mitra lATanareza zaMkha ko khambhAta para AkramaNa karake usake huye apamAna kA badalA lene kI prArthanA kii| zaMkha jalamArga se car3hakara AyA / zaMkha ke sAtha meM do sahasra azvArohI aura pA~ca sahasra padadala sainika the / udhara vastupAla bhI taiyAra thA / vastupAla kI sainya meM kevala 50 paccAsa azvArohI aura aDdAi sau padadala sainika the3 / vastupAla ke ye raNabA~kure sainika samasta dinabhara samudrataTa ke usa bhAga para jo zaMkha ke sainikoM se bhare jahAjoM ke ThIka dRSTi-patha meM thA aneka bAra AvAgamana karate rahe / sainikoM ke punaH 2 AvAgamana se dhUla AkAza aura dizAoM meM itanI dhanI chA gaI ki zatru ko yaha patA nahIM laga sakA ki vastupAla ke pAsa kitanA sainya hai / zatru ne yahI samajhA ki vastupAla ke pAsa apAra sainya haiM / atirikta isake vastupAla ne isa avasara para eka cAla aura calI thii| vaha yaha thI ki yuddha kisI bhI prakAra dina ke pichale prahara meM prArambha ho aura aisA hI huA / vastupAla ke sainikoM ne zaMkha kI sainya ko samudrataTa para avatarita hone nahIM diyaa| donoM meM bhISaNa raNa prArambha huaa| 1-pu0pra0saM0va0 te0 pra0146) pR056| 2-'sa jalamArgeNAcasahasra 2, manuSyasahasra 5 samAnIya samudrataTe smuttiirnnH| pra0ci0 ku0 pra0 189) pR0 102 (vastupAla aura zaMkha ke yuddha kA varNana samakAlIna evaM kucha varSoM ke pazcAt hue kavi evaM graMthakAroM ke graMthoM, prazastiyoM meM pUrA-pUrA paraspara milatA nahIM hai| zaMkha ko vastupAla ne do yuddha meM parAsta kiyA thA aura lavaNaprasAda ne zakha ke sAtha saMdhi dvitIya yuddha kI samApti para kI thii| kucha graMthoM meM donoM yuddho kA vaNena milAkara eka hI yuddha kI ghaTanA banA dI hai| somezvara jaise mahAkavi ne bhI eka hI yuddha ke varNana meM donoM kA varNana milA diyA hai| 3-'maMtrI azvavAra 50 manuSyazatadvayena bhirnirgtH|" pu0pra0saM0va0 te0pra0146) pR057 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 ] :: prAgvATa - itihAsa :: [ dvitIya saMdhyA kA samaya AyA huA jAnakara vastupAla ke kucha sainika evaM nAgarika loga apane donoM hAthoM meM do-do jalatI huI mazAleM lekara kolAhala macAte hue tathA jaya somanAtha kI bolate huye bhayaMkara vega se nagara meM se daur3ate huye bAhara nikale / basa zaMkha kI sainya kA dhairya chUTa gyaa| vaise zaMkha ke sainikoM meM vastupAla kI sainya apAra hai kA Dara to chAyA huA thA hI, yaha kautuka dekhakara ve bhAga khar3e hue| zaMkha apane prANa lekara bhAgA / zaMkha kI bhAgatI huI sainya kA vastupAla ke sainikoM ne pIchA kiyA / jahAjoM para gole barSAye / vastupAla kI yaha jIta eka adbhuta r3haMga kI thii| zaMkha hArakara to lauTA, parantu khambhAta vijaya karane kI usakI abhilASA evaM apamAna kA pratizodha lene kI icchA tIvratara ho uThI / dvitIya yuddha kI taiyArI karane lagA / idhara vastupAla ne atyAcArI evaM anyAyI rAjakarmacAriyoM ko daNDita karake tathA jIrNa vyApAriyoM se jalamaNDapikA evaM sthalamaNDapikA-karoM ko udgrahIta kara ananta dhana ekatrita kiyA, jisase rAjakoSa ati samRddha ho gayA aura vaha sainya ko samRddha aura sazakta banA sakA / isa dhana se usane aneka sukRtya ke kArya karane prArambha kara diye / sthAna sthAna para kuaiM, vApikAyeM khudavAI, prapAyeM lgvaaii| cAroM varNoM ke liye Thaharane yogya dharmazAlAyeM vinirmita karavAI / a jaina, zaiva evaM vaiSNava mandira tathA masjideM banavAI' / jaina yatiyoM ke liye upAzraya, pauSadhazAlAyeM tathA saMnyAsiyoM ke liye maTha, lekhakoM ke liye lekhanazAlAyeM banavAI | khambhAta meM brahmapurI nAma kI eka basatI basAI tathA aneka brAhmaNoM ko bhUmi dAna dii| zrI lakSmIjI aura vaidyanAtha - mahAdeva ke ati sundara vizAla mandira banavAye / bhaTTAditya-mandira meM pratimA kI uttAna pIThikA aura mukuTa (svarNa) aura bhImezvara mandira ke zikhara para svarNakalaza aura dhvajAdaNDa karavAye / zrI sAliga mandira kA jIrNoddhAra karavAyA / jaina mandiroM ke jIrNoddhAra meM bhI puSkala dravya vyaya kiyA / isa prakAra mahAmAtya vastupAla ne sarva dharmoM evaM sarva varNa tathA jJAtiyoM ke dharmoM kA mAna kiyA / unase apanA nikaTa samparka sthApita kiyA / dInoM, anAthoM, hInoM evaM nirdhanoM ke liye bhojanazAlAyeM sthApita kIM, jahA~ unako bhojana ke atirikta vastra aura vizrAma bhI milate the / lekhakoM evaM kaviyoM ke liye poSaNa kI ati sundara vyavasthAyeM kIM / kucha hI samaya meM khambhAta ati samRddha nagara ginA jAne lagA / pattana evaM dhavallakapura se usakI samatA kI jAne lagI / khambhAta kA vyApAra ati samunnata ho gayA / khambhAta kI zobhA bhI kaI guNI ho gaI, kyoMki mahAmAtya ne aneka sundara bagIce, bAga bhI lagavAye the / mahAmAtya vastupAla ne sarva varNa evaM jJAtiyoM ko apane divya guNoM se mohita kara liyA aura ve pattana ke samrAToM ke lie prANapraNa se sevAyeM karane ko taiyAra ho gaye / idhara khambhAta meM ye sukRta ke kArya kiye, udhara dhavallakapura meM bhI usane khambhAta meM prApta hue ananta dhana kA samucita bhAga bhejakara sainya kI vRddhi karane evaM samRddha banAne kA kArya pUrNa zakti se prArambha karavAyA / zaMkha yadyapi hArakara to avazya lauTA thA, parantu usakI khambhAta jIta lene kI mahattvAkAMkSA kA anta nahIM ho pAyA thA / ataH khambhAta meM bhI vastupAla ne apane sainya ko ati bar3hAyA aura samRddha kiyA / *Sankha suffered defeat. But he returned to Lata only to bide his time. Within a few months a confederate force of the Yadava Singhana, Devapala of Malwa and Sankha was marching on Cambay. G. G. part Ill; P. 217 kI0 kau0 sarga 4 zloka 10 se. 41 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khalDa :: maMtrIbhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI-vaMza aura mantrI bhrAtAoM kA amAtya kArya :: [125 daMDanApaka tejapAla aura rANaka vIradhavala jyoMhi saurASTra-vijaya karake lauTe ki unhoMne godhA ke niraMkuza rAjA ghoghula ko adhInatA svIkAra karane ke lie dUta bhejakara khlaayaa| ghoghula ne pratyuttara meM apanA eka dUra daMDanAyaka tejapAla ke hAthoM vIradhavala kI rAjasabhA meM bhejaa| usa samaya vastupAla bhI dhavallakapura meM hI godhrApati ghoghula kI parAjaya AyA huA thaa| ghoghula ke dUta ne rAjasabhA meM eka kaMcukI, eka sAr3I aura kajjala kI eka DibbiyA lAkara vIradhavala ke samakSa rakkhI1 / ThakkuroM, sAmantoM, mantrIgaNa ghoghula kI isa garvapUrNa dhRSTatA para dA~ta kATane lge| ghoghula zUdrahRdaya to bhale hI thA, lekina thA bar3A balavAn / usake parAkramoM kI kahAnI gujarAta meM ghara-ghara kahI jAtI thii| aise bhayaMkara zatru se lohA lene ke liye prathama koI taiyAra nahIM huaa| isakA eka kAraNa yaha bhI thA ki abhI taka sainya itanA samRddha aura yogya bhI nahIM bana pAyA thA ki jisake bala para aise bhayaMkara zatru se yuddha kiyA jAya / nidAna daMDanAyaka tejapAla ne ghoghula ko jIvita pakar3a lAne kI uThakara pratijJA lI aura apane cune huye vIroM ko lekara godhrA ke prati calA / ghoghula yadyapi atyAcArI thA; parantu thA gau aura brAhmaNoM kA ananya bhakta / tejapAla jaisA ajaya yoddhA thA, vaisA bar3A buddhimAn bhI thaa| usane eka cAla clii| daMDanAyaka tejapAla ne godhrA kI samIpavartI bhUmi meM pahu~ca kara apane kucha sainikoM ko to idhara-udhara chipA diyA aura kucha sAtha lekara godhrA nagara ke samIpa phuNcaa| saMdhyA kA samaya thA / gaupAlakagaNa gauoM ko jaMgala meM se nagara kI ora le jA rahe the / tejapAla aura usake sainikoM ne godhrA ke gaupAlakoM ko ghera liyA aura unakI gauoM ko chIna kara hA~ka le cale / ghoghula ne jaba yaha sunA to eka dama AgababUlA ho gayA aura caTa ghor3e para car3ha kara lUTeroM ke pIche bhaagaa| udhara tejapAla aura usake sainika gauoM ko lekara usa sthAna para pahu~ca gaye, jahA~ tejapAla ne apane sainika chipA rakkhe the / ghoghula bhI pIchA karatA huA vahA~ pahu~ca gayA / ghoghula ko tejapAla ke chipe huye sainikoM ne cAroM ora se nikala kara ghera liyA tathA ghoghula ke sAtha hI jo kucha sainika car3hakara Aye the, unako tejapAla ke sainikoM ne prathama mAra giraayaa| anta meM ghoghula bhI bhayaMkara raNa karatA huA pakar3A gayA / tejapAla ne gauoM ko to chor3a diyA aura ghoghula ko kaida kara aura ve hI strI ke kapar3e pahanAkara jo usane vIradhavala ke liye bheje the dhavalakapura kI ora le claa| dhavallakapura pahu~ca kara ghoghula ne Atma-hatyA kara lii| isa prakAra isa bhayaMkara zatru kA bhI daMDanAyaka tejapAla ke hAthoM anta huaa| vi0 saM0 1277 meM lATanareza zaMkha, devagirinareza siMghaNa evaM mAlavanareza meM zaMkha kI yAdavagiri kI kArAgAra se mukti ke samaya sandhi ho cukI thI ki khambhAta para jaba lATanareza zaMkha AkramaNa kare, taba eka ora se mAlavanareza mAlavA. devagiri aura lATa aura dUsarI ora se yAdavanareza bhI AkramaNa kareM aura isa prakAra lATanareza kI khambhAta ke narezoM kA saMgha aura lATa- ko punaHprApta karane meM donoM mitranareza sahAyatA kareM / tadanusAra uttara aura pUrva se mAlavanareza zaMkha kI pUrNa parAjaya nareza kI caturaMginI sainya ne evaM dakSiNapUrva se yAdavanareza kI ajaya sainya ne saM0 1277 ke antima mahinoM meM lATanareza ko khambhAta ke AkramaNa meM sahAyatA dene ke lie prasthAna kiyA / gUrjarabhUmi para isa AI huI mahAvipatti ko dekhakara tathA isa asamaya kA lAbha uThAne kI dRSTi se marudeza ke cAra sAmanta rAjA, jinakI 1-pra0 ko0 va0pra0126) pR0107 2-va0 ca0pra03 pa034 zloka 68 se 1036 zloka 35 taka Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126] :: prAgvATa-itihAsa:: [dvitIya lAvaNyaprasAda se zatrutA thI aura jo bAghelAzAkhA kI unnati nahIM cAhate the, jinameM candrAvatI ke paramAra, nADaula ke cauhAna, gauDavAr3a kA cauhAna rAjA dhAMdhala tathA jAlora ke rAjA the| ye lAvaNyaprasAda para eka ora se AkramaNa karane ko ravAnA huye / godhrAnareza ghoghula bhI isI pratIkSA meM thA ki siMghaNa aura mAlavapati ke AkramaNoM ke samaya vaha bhI vIradhavala para eka ora se AkramaNa karegA; lekina vaha to kucha hI samaya pUrva daMDanAyaka tejapAla ke hAthoM kaida hokara mRtyu ko prApta ho cukA thaa| gUrjaranivAsI mAtRbhUmi para cAroM ora se hote hue AkramaNa dekhakara ghabar3A utthe| sarvatra gujarAta meM khalabalI maca gii| yAdavanareza siMghaNa ke nAmamAtra se gUrjaranivAsI latAvata kA~pate the, kyoMki siMghaNa zatrujanatA ke sAtha durvyavahAra karane meM sarvatra vizruta thA / dUradarzI, mahAn nItijJa vastupAla se parantu yaha saba kucha ajJAta nahIM thaa| mitra rAjAoM ke sammilita rUpa se hone vAle AkramaNa ko viphala kara ke liye usane bahuta pahile se hI saphala prayatna karane prArambha kara diye the / Apa svayaM khambhAta meM rahA / marudharadeza se Ane vAle cAra rAjAoM kI pragati rokane ke lie rANaka vIradhavala ko prabala sainya ke sAtha jAne kI anumati dI / mahAmaNDalezvara rANaka lAvaNyaprasAda evaM tejapAla ko yAdavagiri ke nareza siMghaNa ko tApatI ke taTa se Age bar3hane se rokane ke lie ati balazAlI sainya ko sAtha lekara jAne ko khaa| lATanareza zaMkha ne1-2 bharauca (bhRgukaccha) se mahAmAtya vastupAla ke pAsa apanA eka dUta bhejA aura yaha sandeza kahalAyA ki agara mahAmAtya khambhAta zaMkha ko de degA to zaMkha bhI mahAmAtya ko hI khambhAta kA mukhyAdhikArI banAye rkkhegaa| aisA karane meM hI mahAmAtya kA hita hai, kAraNa ki rANaka vIradhavala cAroM ora se duzmanoM se ghira cukA hai aura usakI jaya honA asambhava hai / aisI sthiti meM mahAmAtya ko apane prANa saMkaTa meM nahIM DAlanA caahie| vaise mahAmAtya jJAti se mahAjana hai aura raNa meM utaranA vaizyoM kA karma bhI nahIM hai ki jisase lajja bhAve / mahAmAtya vastupAla ne yaha virocita uttara dekara dUta ko vidA kiyA ki maiM raNakSetra rUpI hATa para baiThakara zatroM ke mastiSka rUpI dravya ko talavAra rUpI tarAja meM tolakara svargagati rUpI mUlya dekara mola lene vAlA yoddhA rUpI baNiyA hU~ / 3 mahAmAtya kA yaha uttara sunakara zaMkha AgababUlA ho gayA aura do sahasra azvArohI evaM daza sahasra padadala sainika lekara khambhAta ke samudra taTa ke sannikaTa A pahu~cA4 / udhara mahAmAtya vastupAla bhI sarva prakAra se taiyAra thaa| dhavalakapura se bhI paryApta sainya A cukA thA aura khambhAta ke sainya ko bhI paryApta bar3hA liyA thA / kI0 kau0 sarga 4 zloka 42, 47, 50, 55, 57 1-'adya vIradhavalaH sabalo'pi tvatprabhu subahubhirmarubhUpaiH / veSThitaH kharamamarIcivAndai zyate'pi na jayaH ka nu tasya // 24 // 2-'ekatastridazamUrtibhiraNorAjasUnubhirupetya bilgnH| mAlavakSitidharaM bata madhye kRtya kRtyaviduSA'nyata eva' // 2 // 'zrIbhaTena balinakatabhenolloDitAdyadiha vigrhvaaiNH| kAlakUTa mudagAdyadusainyaM taMnyavarttayadayaM nanu bhImaH' // 30 // 3-dUta re ! vaNigaha raNahaTTe vizruto'situlayA kala yAmi / maulibhANDapaTalAni ripUNA svargavetanamatho vitarAmi' // 44 // va0vi0 sarga 5 pR022-23 4-azvasahasra 2, manuSyasahasra 10 dakSakena samAyayau / 5-dhavalakAdbhari sainyamAnAyyAbhyaSeNayat / pra0 ko 127) pR0108 pu0pra0 saM0146) pR056 kI kau0, su0saM0, na0 nA0 na0,ha0 ma0ma0 zrAdi granthoM ke samakAlIna graMthakAroM ne apane graMthoM meM samAna ghaTanA kA athavA choTI-bar3I ghaTanAoM kA alaga-alaga yA vistRta varNana nahIM diyA hai| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI vaMza aura mantrI bhratAoM kA amAtya-kArya :: [127 isa saMkaTa ke samaya guptacaroM ne atyanta sarAhanIya kArya kiyaa| mAlavanareza aura siMghaNa kI bar3hatI huI gati ko guptacaroM ne bhedanIti calAkara zithila kara diyA / phalataH ve nizcita samaya taka khambhAta taka pahu~cane meM asaphala rahe / pariNAma yaha rahA ki lATanareza zaMkha ko akelA yuddha meM utaranA par3A / yadyapi isa yuddha meM mahAmAtya vastupAla ke bhuvanapAla, vIrama, cAciMgadeva, somasiMha, vijaya, bhomasiMha, bhuvanasiMha, vikramasiMha, abhyudayasiMha (hRdayasiMha), kuntasiMha jaise mahAparAkramI vIra yoddhA vIragati ko prApta huye, parantu zaMkha kA sainya gUrjarasainyoM kI vIratA ke samakSa adhika nahIM Thahara sakA aura bhAga khar3A huA / 1 mahAmAtya vastupAla aura zaMkha meM cAra dina taka bhayaMkara raNa huA aura anta meM zaMkha parAsta huA / 2 zaMkha apane prANa lekara bhAga gayA / zaMkha ko parAsta huA sunakara mAlavanareza aura siMghaNa kI senAyeM punaH apane 2 rAjyoM ko lauTa gii| mahAmaNDalezvara lAvaNyaprasAda vIradhavala kI sahAyatArtha pahu~cA / marudeza ke rAjAgaNoM ne jaba zaMkha kI parAjaya, siMghaNa evaM mAlavanarezoM kI lauTe huye sunA tathA mahAmaNDalezvara lAvaeyaprasAda ko bhI vIradhavala kI sahAyatArtha AyA huA sunA to ve saMdhi karane ko taiyAra ho gaye / maNDalezvara lAvaNyaprasAda ne unase saMdhi kara lI aura unhoMne gUrjarasamrAToM ke sAmanta banakara rahanA svIkAra kara liyA / Age calakara ye cAroM marudeza ke rAjA gUrjarasamrAToM ke ati svAmIbhakta evaM asamaya meM prANoM para khelakara sahAyatA karane vAle siddha huye / lAvaNyaprasAda marurAjAoM se saMdhi kara khambhAta pahu~cA aura parAjita huye lATanareza zaMkha se sandhi kara dhavallakapura meM lauTa AyA / rANaka vIradhavala aura daNDanAyaka tejapAla usase pUrva dhavalallakapura meM pahu~ca cuke the| ____ mahAmAtya vastupAla bhI aba khambhAta se dhavallakapura Ane kI taiyArI kara rahA thaa| sarvatra gUrjarabhUmi meM hI nahIM, dUra-dUra taka anya prAntoM evaM rAjyoM meM vastupAla kI kuzala nIti evaM tejapAla kI vIratA kI prasiddhi phaila gaI thii| eka varSa ke ati alpa samaya meM hI ina donoM kuzala bhrAtAoM ne gUrjarasAmrAjya meM zAnti sthApita kara dii| vAhya zatruoM kA bhaya bhI kucha kAla ke liye naSTa ho gayA / gUrjarasainya ko ajaya evaM asaMkhya banA diyA / gUrjarasamrATa bhImadeva dvitIya kI zobhA eka bAra punaH pUrvavat sthApita ho gii| gUrjarabhUmi eka bAra punaH sukha aura zAnti kA anubhava karane lgii| kI0 kau0 sarga 5 zloka 48 se66 'Vastupala and Tajahpala's son Lavanyasimba stood the ground. In the meantime Singhana and Devapala fell out and withdrew. Vastupala making prudence the better part of valour, entered into a treaty with Sankha.' G.G. Part lll P. 217. 2-'evaM dina 3,caturthadine prahareka samaye mantriNA pAzcAtyasthena jAnunA lattAdAnAt zaGkhaH pAtitaH / tatkAlaM zirazchedamakarot / pu0 pra0 saM 146) pR056 va0 vi ke kartA zaMkha kA bhAganA tathA kI0 kau0 meM momezvara mahAkavi zaMkha ke sAtha saMdhi karane kA varNana karate haiM / pu0 pra0saM0 ke isa nibaMdha ke kartA ne zaMkha kA ziroccheda kiyA gayA kA varNana kara atizayokti kI hai aisA pratIta hotA hai| somezvara tathA bAlacandrasari mahAmAtya ke samakAlIna the; ataH unakA kathana adhika mAnya hai|| 'zrIvastupAlasacivAdacirAtpraNaSTaH zaMkhastathA pathi vishRngkhlvaahvegH| tatpRSThayAtabhayabhaGgaracittavRttiHzvAsa yathA bhRgupure gata eva bheje // 10 // va0vi0 sarga06pR028 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 / :: prAgvATa-itihAsa : [dvitIya -- mahAmAtya khambhAta se ravAnA huA / usake sAtha meM ananta dhanarAzi se bhare U~Ta, ghor3e aura zakaTa the, jinameM apAra sonA aura cA~dI, asaMkhya mauktika, mANika, hIre, panne the| tejaturI nAma kI eka svarNa-dhUla se bharI aneka dhavalakara meM mahAmAtya baila-gAr3iyA~ thiiN| yaha dhUla aura adhikAMza dhana nauvittika sadIka ke yahA~ se prApta kA pravezotsava kiyA huA thA / dhavallakapura ke AbAlavRddha nara aura nArI tathA svayaM rANaka vIradhavala, mahAmaNDalezvara rANaka lAvaNyaprasAda tathA daMDanAyaka tejapAla, mahAkavi rAjaguru somezvara tathA anya sarva pratiSThita puruSoM ne mahAmAtya kA nagara-praveza bar3I dhUmadhAma aura sajadhaja se karavAyA / rANaka vIradhavala evaM maNDalezvara lAvaNyaprasAda ne ati prasanna hokara mahAmAtya ko paMcAMgaprasAda tathA tIna upAdhiyA~ pradAna kI-sadIkavaMzasaMhArI, zaMkhamAnavimardana, varAhAvatAra tathA svarNa-dhUla tejaturI aura anya bahumUlya mauktika, mANika pAritopika rUpa meM pradAna kiye / zeSa dravya rAjyabhaNDAra meM rakkhA gyaa| dhavallakapura meM kucha dinoM taka Thahara kara mahAmAtya punaH apane vIroM sahita khambhAta phuNcaa| vahA~ pahu~ca kara usane pahale velAkUlapradeza ke (caMdara) rAjAoM ke zatruoM kA damana kiyA aura zAnti sthApita kara velAkUlapradeza janA meM gUrjarasamrAT kI sattA sthApita kii| khaMbhAta meM guru naracandrasUri ke sadapadeza se dAnakalapradeza ke zatroM kA zAlArya sthApita kii| bhRgukaccha meM kailAzaparvata kI samatA karane vAle eka ati damana tathA khambhAta meM aneka vizAla prAcIna jinamandira meM suvratasvAmI kI dhAtupratimA virAjamAna kI aura maMdira kA dharmakRtyoM kA karanA* jIrNoddhAra krvaayaa| mandira ke dvAra ko toraNa se maMDita karavAyA, do satrAgAroM se usako yukta kiyA, parikoSTa banavAyA aura usameM vApI, kUpa aura prapA karavAI, bIsa jinezvaroM kI pratimAyeM sthApita kii| atirikta inake cAra jinamandira aura banavAye, jinameM zakunivihAra-caitya adhika prasiddha hai| unameM tIrthaGkaroM kI dhAtu pratimAyeM sthApita kI, devakulikAyeM banavAI / unako svarNa-kalaza evaM dhvajAdaNDoM se suzobhita kiyA / apane pUrvajoM ke abhikalyANArtha narmadA nadI ke taTa (revApagAtaTa) para pA~ca lAkha, zuklatIrtha para do lAkha kA dAna-puNya kiyA / brAhmaNa vedapAThakoM ke lie tathA anya janoM ke liye satrAgAra banavAye / bhRgukaccha meM mahAmAtya ne kula do karor3a rupaye dharmArtha vyaya kiye / rAjya-vyavasthA sudRr3ha kI aura dhavallakapura lauTa aayaa| siddhAcalAditIrthoM kI prathama saMgha-yAtrA aura mahAmAtya kI amUlya tIrtha-sevAyeM vi0 saM0 1277 eka dina mahAmAtya vastupAla prAtaHkAla snAnAdi se nivRtta hokara darpaNa ke Age khar3A hokara vastra dhAraNa kara rahA thA ki zira meM eka zveta bAla dekhakara usane lambI zvAMsa khIMcI aura vicArane lagA ki abhI taka na hI to _ maiMne tIrthayAtrAyeM hI kI haiM aura na hI bhava-bandhana ko kATane vAlA koI prakhara puNya hI saMghayAtrA kA vicAra kiyA hai aura yamarAja kA sandeza to yaha A pahuMcA hai| aisA socakara vaha upAzraya pra0ko0va0pra0127) pR0106 / pu0pra0saMvante0 pra0146) pR056|120 ca0 pra04 zloka 45 se 70 pR0 58, 56 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaeDa] :: maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI vaMza aura. zrI siddhAcalAdi tIrthoM kI prathama saMghayAtrA / / 126 meM pahu~cA / sAtha meM daMDanAyaka tejapAla bhI thaa| donoM prAtA savinaya, savidhi, sAdara guruvandana karake manadhArI gurunaracandrasari ke Age baiThe aura mahAmAtya vastupAla ne apane vicAra pradarzita kiye ki bhagavan ! aisA mArga batAiye ki jisase maiM puNyopArjana kara sadgati prApta kara sakU~ / zrImad naracandrasari ne apane vyAkhyAna meM samyaktva tathA siddhAcalajI kI yAtrA kA mAhAtmya samajhAyA / mahAmAtya vastupAla evaM daMDanAyaka tejapAla donoM bhrAtAoM ne bahu vyaya karake apUrva saMghabhakti kI tathAH sadhArmika vAtsalya evaM udyApana karavAyA aura siddhagiri kI saMghayAtrA karane kA saMkalpa kara zrImad naracandrasUri guru se saMgha ke adhinAyaka zrAcArya banane kI prArthanA kI / parantu naracandramari ne yaha kaha kara asvIkAra kiyA ki tumhAre maladhArIgaccha ke prAcArya mAtRpakSa se guru haiM aura pitRpakSa se guru nAgendragaccha ke AcArya haiM / nAgendragacchIya vijayasenamari marupradeza meM vicaraNa kara rahe haiN| unako hI bulAnA cAhie, aisA karanA hI maryAdAsaMgata hai| mahAmAtya vastupAla ne yaha prathama caturvidha saMghayAtrA saM0 1277 meM nikAlI / isa saMghayAtrA ke adhinAyaka AcArya kulaguru nAgendragacchIya zrImad vijayasenasari apane aneka ziSyoM ke sAtha the| anya kaI vizruta AcArya, sAdhu evaM sAdhvI bhI isa saMghayAtrA meM sammilita huye the, jinameM ati prasiddha AcArya maladhArIgacchIya naracandrasUri, vAyaTagacchIya jinadattasUri, saMDerakagacchIya zAntisUri, gallaka-kulIya karddhamAnasUri the / saMghapati svayaM vastupAla thA / daMDanAyaka tejapAla sAmrAjya kA saMcAlana karane ke liye dhavallakapura meM hI rahA / lATa, khambhAta, pattana, kaccha, marudeza, medapATa Adi aneka prAnta, nagaroM evaM pradezoM se Akara strI-puruSa isa saMgha-yAtrA meM sammilita hue the| 'raladapeNa sahakAnta .............................."e palitamAloan ....... ............."eka plitmaaloky,...................||23|| 'ityAloce : svayaM citte, sNvegrspuuritH| dharmakAryodyamaM samyaga ,kartu kAmo vishesstH||14|| ... 'Agamya dharmazAlAyA, tato'sau bandhubhiH samam / vavande bhaktiraMgeNa, naracandraguroH padau // 15 // va0 ca0 pra05 pR0 62 'zrutvaivaM sdgurorvaacH| smyktttvsudhaamucH| "vAtsalyamuccevidadhe vidhijJaH' // 65, 68 // va0 ca0 pra05 pR066 'zrInAgendragaNAdhIzA, vijayasenasarayaH kulakramAgatAH santi, guravo vo guNajjvalA // 4 // 'guravastava maMtrIza mAtRpakSagatAH punaH / maladhAriMgaNAcAradhuraMdhara puraskRtAH' / / 5 / / 'pAhUya bahumAnena tatastAnamunipuGgavAn // 8 // baca0 pra06 pR080 ..."""vayaM te mAtapakSe guravaH, na pitRpakSa / pitRpakSe tu" "vijayasenasarayaH "pilUAideze (jisa deza meM pIlU adhika hote haiM, vaha deza arthAt marupradeza) vartante / te vAsanikSepaM kurvantu na vayam / / pra0 ko024 va0pra0136)pR0113 'ekAGgimekaM suramuttarantaM divo dadarzA'tizayaiH sphurantam / maNDalAdhipatibhizcatubhirAvAsitaM nRpanidezitairiha' // 24 // 'lATagauDamaruDAhalAvantibaGgaviSayAH smnttH| tatra saMghapatayaH samAyuyustoyadhAviva samastasindhavaH // 25 // 'saMgharAT blbhipttnaavniimnnddle'tisurmnnddleshvrH| utprayANakamacIkarat kRtI saMghalokasukhadaprayANakaH' // 42 // 'aGgalIkisalayAprasaMjJayA darzito (vimalagiri) vijayasenasaribhiH // 43 // va0vi0 sa010 'mahAmAtya! 1276 eSa saMvatsaro'tinItaH (Ps tiivH)| samayavazena varSa 28 zrIzatrumjaya-girinArayorvama kenApi na vAhitam / [Ps mantrIpadaM vinA maNDalI vAra mekaM gataH naaprH| tatra yAtrArthe yatanIyamiti' / pR058 'atha calitaH suzakunaH sNghH| mArge saptakSetrANyuddharan shriivrdhmaanpuraascmaavaasitH| tadA "bahujamamAbhyaH zrImAn rakhanAmA zrAvako vasati / tadgehe dakSiNAvarcaH zaMkhaH pUjyate / pra0 ko0 pR0114 'pra0ko meM varNita saMghayAtrA 'va0ca' meM varNita saMghayAtrA se varNita vastu meM adhika aMzoM meM milatI hai| 'atha saM01277.varSe sarasvatIkaNThAbharaNa-laghubhojarAja-mahAkavi mahAmAtyazrIvastupAlena mahAyAtrA praarNbh| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130] : prAgvATa-itihAsa :: . dvitIya cAra maNDalezvara rAjA bhI saMgha kI rakSArtha mahArANaka vIradhavala kI AjJA se isa saMgha meM sammilita huye the| isa saMgha-yAtrA kA vaibhava darzanIya thaa| ___ nAgendragacchIya vijayasenasari saMghAdhiSThAtA the / saMghapati mahAmAtya vastupAla thaa| mahAmAtya ne svavinirmita zatrujayAvatAra nAmaka mandira meM saMgIta, nRtya karavAyA aura mahApUjA karavAI, saMghavAtsalya kiyA / tatpazcAta saMgha kA vaibhava tathA usakA zubhamuhUrta meM dhavalakapura se saGgha kA prasthAna huA / saGgha-racanA isa prakAra thIprayANa mahAsAmanta 4, vIra azvArohI 4000 (1000), raNavIra 360, prasiddha hAthI 8, hAthIdA~ta ke bane huye ratha 24, teja calane vAlI bailagAr3iyA~ 1800, chatradhArI saMghapati 4, zrIkaraNa 1600, lAla sA~daniyA~ ___700, sahajagAr3iyA~ 1800, pAlakhiyA~ 500, tapasvIjana - 1200 (2200), digambara sAdhu 1100 (300), zvetAmbara sAdhu 2100, AcArya 330 (333,700), mAgadha 300, ziviramandira (tambuoM meM jinAlaya), .. ziviragRha 7000, satoraNa mandira 700, laghumandira agaNita, hAr3iyA~ 500, kudAliyA~ 500, bailagAr3iyA~ 4000 (5500), bhaTTa 3300, jainagAyaka 450 (484), zrAvakajana 70000 (100000) ____ saMgha meM sAdhu, sAdhvI, zrAvaka, zrAvikA, cAraNa, mAgadha, baMdIjana, aMgarakSaka, azvArohI Adi sarvajanoM kI saMkhyA eka lakSa ke lagabhaga thii| saMghapati mahAmAtya vastupAla jyoMhi devAlaya ke prasthAna kA zubhamuhUrta karane lagA ki dAhinI dizA se durgAdevI kA svara sunAI pdd'aa| marupradeza ke nivAsI eka vayovRddha ne batalAyA ki yaha durgA 12 // hAtha U~cI dIvAra para baiThakara svara kara rahI hai, jisakA artha yaha hotA hai ki mahAmAtya vastupAla 12 // saMghayAtrAyeM apane jIvana meM 'zratha sa maruvRddho 'devI bhavataH sArddhatrayodazasaMkhyA yAtrA abhihitavatI / 'saMgharakSAdhikAriNaJcatvAro mhaasaamntaa'| pra.ci. ca0 pra0187) pR0100 'saMvatsaro'sti mantrIndra, saptAzvaravi (1277) saMmitA // 26 // pra05pR074 .........."vijayasenasarayaH / kulakramAgatAH saMti guravo vo guNojjvalA // 4 // .80 'tathA vidhiyatA tIrthayAtrA pAtrArthasAdhanam / bhavadbhiniMjasAmrAjya-saurAjyasthitisacinI' 3 // pra0.6 082 'somasiMhAdayaH prauDhA-zcatvArastatra bhuubhujH| niyuktAH saMgharakSAyai, sacivAbhyA shaacln| . zloka 6 pra06 pR0 83 ..........""kmennaapturvrddhmaannaammhaapure||48|| pra06 1084 va0 ca0 ..........."asti ratnAbhidhaH zreSThI...... |5|| 'tasyAgAre .. .......||53 / / 'zaMkho'sti dakSiNAvartaH............ ||54 // va0 ca0pra06 pR084 'evaM calati devAlaye dakSiNadigbhAge durgA jaataa| tatraiko mArava......"deva'... "bhavatAmitthaM // 12 // 'yAtrA bhaviSyanti [Ps eSA prathamA tAsA mdhye'|] . pu0pra0saM0va0 te0pra0 pR056 racanAzailI, kathAvastu Adi katipaya viSayoM meM kIrtikaumudI, sukRtasaMkIrtana, vasaMtavilAsa mahAkAvya paraspara atyadhika milate haiM / sargoM ke nAma to tInoM meM prAyaH kama se milate hue haiM / zaMkhayuddhavarNana ke pazcAt tInoM kAvyoM meM yAtrAvarNana AtA hai aura vaha varNana bhI eka hI saMghayAtrA kA pratyeka grantha meM hai| tInoM granthoM meM to saMghayAtrA kA varNana milatA huA hai hI atirikta isake Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: maMtrIbhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI-vaMza aura zrI siddhAcalAdi tIrthoM kI prathama saMghayAtrA :: [131 kareMge / (prabandhaciMtAmaNi ke kartA 13 // saMghayAtrAyeM karane kI bAta kahate haiM ) yaha pUchane para ki artha yAtrA se kyA artha hai, usane batalAne se asvIkAra kiyA / mahAmAtya ne saMgha ke sAtha Age prayANa kiyaa| saMgha kI zobhA avarNanIya thii| mArga meM thor3e 2 antara para vizrAma, jalapAna kI vyavasthA hotI thii| patha meM Ate huye nagara, grAma, puroM ke nivAsiyoM kA prema aura zraddhApUrNa satkAra-saMmAna, dharmollAsa, patita aura adharmI puruSoM ko bhI sajjana banAne vAlA thaa| Age Age satoraNa devAlayoM kI svarNa kalazAvalI aura dhvajAdaNDapaMkti, zrRMgArita sukhAsana, bailagAr3iyA~, sahasroM susajjita saMgharakSaka azvArohiyoM kA dala, chatradhArI saMghapatigaNa, sundara rathoM meM baiThI huI devabAlAyeM jaisI maMgala gIta gAtI huI striyeM, zAnta, dAnta, udbhaTa vidvAn AcAryagaNa, paramatapasvI sAdhugaNa, gAyaka, nartaka, mAgadha, cAraNa, baMdIjanoM kA kIrtikalarava, vAdyaMtriyoM kA madhurarava-yaha sarva adbhuta pradarzana mahAmAtya vastupAla kI mahAn dharmabhAvanAoM kA mUrtarUpa thaa| prAtaH aura sAyaMkAla guruvaMdana, devadarzana, dharmopadeza ke kArya tathA sarvatra saMgha meM sthala-sthala para dAna-puNya ke kRtya hote the| rAtribhojana kabhI bhI nahIM hotA thaa| isa prakAra mArga meM par3ane vAle sAta kSetroM kA uddhAra karatA huA, nagara, grAmoM ke mandiroM meM pUjA, navapratimAyeM pratiSThita karatA huA, dhvajA-daNDa-kalazAdi car3hAtA huA tathA vividha prakAra ke anya sukRta karatA huA yaha caturvidha saMgha vallabhIpura pahu~cA / vallabhIpura meM mahAdhanI evaM puNyAtmA zrAvaka ratnazreSThi ne saMgha kA ati svAgata kiyA aura prItibhoja diyA tathA saMghapati mahAmAtya vastupAla ko dakSiNAvartta nAmaka sarvasiddhikAraka zaMkha arpita kiyaa| mahAmAtya ne ati saMkoca ke sAtha yaha kalpavRkSa samAna manaHkAmanA pUrNa karane vAlA zaMkha svIkRta kiyA / saMgha yahA~ se Age bar3hA aura zanaiH zanaiH pAdalitapura meM pahuMcA aura usa kSetra meM jahA~ Aja mahAmAtya vastupAla uparokta granthoM meM Aye huye varNanoM meM bhI pramukha viSaya jaise puruSoM ke nAma, samaya, viziSTha ullekha, kArya prAdi paraspara milate hue hone se yaha mAnanA adhika samIcIna hogA ki ina granthoM meM bhI vastupAla kI prathama saMghayAtrA kA hI varNana hai, jo usane saM01277 meM kI thii| 'athAnucelanaracandrasarayo lsttrsstomvilokncchlaat|10|| athAcalan vAyaTagacchavatsalAH kalAspadaM zrIjinadattasUrayaH / 11 / / pracAli saNDerakagaccharibhiH prazAntasUrairatha zAMtiribhiH // 12 // sa varddhamAnAbhidhasUrizekharastato'caladgalakalokabhAskaraH // 13 // su0 saM0 sa0 5 pR0 38, 36 'zrIvIradhavalatejaHpAlAbhidhasacivamadhyagaH sacivaH / tripuruSarItisthApitahara iva harati sma tatra manaH // 11 // su0saM0 sa011085 ukta zloka se siddha hotA hai ki mahAmAtya vastupAla kA zubhAgamana-utsava rANaka vIradhavala tathA tejapAla ne sotsAha kiyA thA arthAt tejapAla isa saMghayAtrA meM nahIM jAkara dhavalakapura meM hI rahA thaa| 'vastupAla sacivendrazAsanaM tejapAlasacivaH samAdade // 1 // 'tIrthavandanakRte tataH kRtI tejabhAlamayamAtmano'nujam / taM ca vIradhavalaM kSitIndramApRcchaya saMghapatiruccacAla saH ||31|| va0vi0 sa0101050-51 itanA siddha kara lene para bhI yaha to mAnanA hI par3egA ki ukta grantha prathama saMghayAtrA se kucha yA adhika varSoM pazcAt likhe gaye the aura pazcAtvartI saMghayAtrAoM kA varNana kucha aMzoM meM isa prathama saMghayAtrA ke varNana meM yatra-tatra samAviSTa ho gayA hai, jisako alagaalaga saMghayAtrAoM ke anusAra alaga karanA mahA kaThina karma hai| ..vaca0 praci0187) pR0100| (a) pra0 ko0 pR0 114 / (ba) va0 ca0 pra0 6 zloka 51-54 pR084 / (sa) kI0 ko0 sa0 6 pR0 61-62 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '112 / prAgvATa-itihAsa : [dvitIya dvArA vinirmita mahAvIra-caityAlaya se suzobhita lalita-sarovara banA huA hai par3Ava DAlA / kapardiyakSa ko sarvaprathama namaskAra kara saMghapati pavitra zatrujayagiri para car3hA aura parama zraddhA aura bhaktipUrvaka donoM kara jor3a kara AdinAthamandira meM phuNcaa| vaMdana, kIrtana ke pazcAt mahAmAtya ne savidhi prabhupratimA kA prakSAlana, arcana, pUjana kiyA aura usI prakAra samasta saMgha ne prabhu-pUjA kii| mahAmAtya vastupAla ne zatruJjayagiri para aneka dharmakRtya karane kI pratijJA lI tathA aneka dharmasthAna samaya 2 para banavAye jo samaya pAkara pUrNa hote gaye / unameM prasiddha kRtya isa prakAra haiM: 1 mukhya mandira zrI AdinAtha-caityAlaya meM svarNakalaza tathA toraNa car3hAye / 2 do praur3ha jinamUrtiyA~ sthApita kI tathA 3 mandira ke Age indramaNDapa kI racanA karavAI aura naMdIzvaradvIpAvatAra nAmaka prAsAda bnvaayaa| 4 sarasvatI kI pratimA sthApita kii| 5 sAta pUrvajoM kI mUrtiyA~ sthApita kii| 6 mahArANaka vIradhavala tathA mahAmaNDalezvara lavaNaprasAda kI gajArUr3ha do mUrtiyA~ banavAI tathA caukI meM ArAdhaka7 jyeSTha bhrAtA lUNiga, malladeva kI pratimAyeM bnvaaii| ra sAta guruoM kI sAta mattiyA~ pratiSpita krvaaii| ha sAta bahinoM ke zreyArtha sAta devakulikAyeM vinirmita krvaaii| 10 zakunikAvihAra aura satyapurAvatAra mandiroM kA nirmANa karavAyA aura unake Age cA~dI ke toraNa bnvaaye| 11 saMgha ke yogya kaI upAzraya banavAye / 12 zrI moDherAvatAra zrI mahAvIra caitya vinirmita karavAyA aura usameM 13 zrI mahAvIra bhagavAna ke yakSa kI pratimA virAjita kI tathA 14 devakulikAyeM banavAI aura 15 maNDapa ke donoM ora do-do caukI kI paMkti banavAI / 16 pratolI (polI), 17 anupamA-sarovara / 18 kapardiyakSa-maNDapatoraNa Adi krvaaye| 16 kumArapAlavihAra meM dhvajAdaMDa tathA svarNa-kalaza car3hAye / 20 pAlItANA meM pauSadhazAlA, evaM prapA banavAI aura aneka dharmakRtya kiye| kI0 ko0 sarga06 zloka 1 se 37 . pra0ci0 va0 te0.0187) pR0100 2010pra06pR066 zloka 33 se 17 taka pR0101 su0 saM0 sarga011 zloka 15 me 28 taka [jaina samAja meM kisI bhI dharmakRtya ke karane kI pratijJA (bolI) zrIsaMgha ke samakSa jayadhvani ke sAtha pahile ho jAtI hai aura kArya phira yathAvasara hote rahate haiN|] ... 'su0saM0' meM bhI ukta dharmasthAnoM kA varNana yAtrAvarNana meM sammilita nahIM diyA hai, varan sarga 11 meM vastupAla dvArA vinirmita dharmasthAnoM kI sUcI dete samaya (ukta dharmasthAnoM kA ullekha) yathAsthAna de diyA hai, jisako dekha kara yaha nizcita nahIM kiyA jA sakatA Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ) : maMtrIbhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI-vaMza aura zrI siddhAcalAdi tIrtho kI prathama saMghayAtrA :: [133 eka dina eka mUrtikAra saMghapati kI mAtA kumAradevI kI ati sundara mUrti banAkara laayaa| mahAmAtya vastupAla apanI mAtA kI mUrti dekhakara rone lagA aura kahane lagA ki Aja merI mAtA hotI to vaha apane hAthoM se yaha sarva maMgalakArya karatI aura saMgha kI sevA kara sarvasaMgha kI prasannatA evaM mere kalyANa kA kAraNa hotI, lekina karmagati vicitra hai| isa para maladhArI zrImad naracandrasUri ne mahAmAtya ko samajhAyA aura AzIrvAda dete huye kahA ki puruSoM ke sarva manoratha pUrNa nahIM hote haiM / saMgha aSTAhnikA-tapa karake giranAratIrtha kI yAtrA ko ravAnA huaa| mArga meM aneka nagara, grAmoM meM saMghapati mahAmAtya ne jo sukRta ke kArya kiye, unameM se kucha isa prakAra haiM jo yathAsamaya pUrNa hue| 1 tAladhvajapura meM zikhara para AdinAtha-mandira banavAyA / 2 madhumati meM jAvar3azAha ke mahAvIra-mandira meM dhvaja aura svarNa-kalaza car3hAye / 3 ajAhapura meM mandira kA jIrNoddhAra tathA navavATikA krvaaii| 4 koTInArIpura meM zrI neminAthamandira meM dhvaja aura svarNa-kalaza car3hAye / 5 devapattana meM zrI candraprabhasvAmI kI vizeSa dhUma-dhAma se pUjA kI aura pauSadhazAlA panavAkara usameM candra prabha svAmI kI mUrti pratiSThita kii| 6 somanAthapura meM mahArANaka vIradhavala ke zreyArtha zrI somezvara mahAdeva kI pUjA kI tathA mANakyakhacita muNDamAlA arpita kI / satrAlaya, vedapAThakoM ke liye brahmazAlA bnvaaii| 7 vAmanasthalI meM mandiroM kA jIrNoddhAra krvaayaa| isa prakAra saMghapati mahAmAtya vastupAla aneka dharmakRtya karatA huA jIrNadurga (jUnAgar3ha) tIrtha phuNcaa| . saMghapati mahAmAtya ne ujjayantagiri kI upatyakA meM pahu~ca kara tejapAla ke nAma para basAye gaye tejalapura meM vizrAma kiyaa| tejalapura meM zrAzarAjavihAra aura kumAradevI-sarovara kI anupama zomA dekhakara saMgha ati prasanna huaa| saMghapati mahAmAtya ke Thaharane ke liye dhavala-gRha nAmaka eka sundara prAsAda banavAyA gayA thaa| mahAmAtya ne dekhA ki sAdhuoM ke Thaharane ke liye koI pauSadhazAlA nahIM banI huI hai, zIghra eka pauSadhazAlA banavAnA prArambha kiyA jo do dinoM meM banakara taiyAra ho gii| taba taka mahAmAtya bhI sAdhu guruoM ke sAtha bAhara maidAna meM hI Thahara kara tIrthArAdhanA karatA rahA / pahu~cane ke dUsare dina prAtaHkAla saMgha giranAraparvata para car3hA aura neminAtha bhagavAna kI pratimA kA bhaktibhAva se kIrtana, arcana, pUjana kiyaa| hai ki amuka dharmasthAna kaba aura kaise bne| pra0ko0 tathA pu0pra0saM0 meM bhI yAtrA-varNana karate samaya ukta dharmasthAnoM ke nirmANa kI ora koI saMketa kiyA huA nahIM milatA hai| vaca0 meM pra06 ke anta meM vastupAlatejaHpAla dvArA vinirmita tIrthagata dharmasthAnoM kA varNana eka sAtha kara diyA gayA hai| 'tadA sUtradhAreNakena dAravI kumAradevyA mAtutimahantakAyanavInaghaTitA dRSTau kRtA / . ."dRSTvA rudit...| 'yadi tu sA me mAtA idAnI syAt , tadA svahastena maGgalAni kurvatyAstasyA mama ca maGgalAni kArayataH "lokasya kiyatsukhaM bhavet / aSTAhikAyAM gatAyAM RSabhadevaM gadgadoktvA mantrI ApRcchat-' pra0ko0 va. pra0 136 pR0114-115 'evamaSTadinI kurvacAnApUjAmahotsavAn / 'navInaghaTitAM mAtumUti jyotirasAzmanA' // 6 // 'vIkSya mlAnamukhAmmojo, ruroda nibhRtadhvani // 6 // vaca0 pra06 pR063 kI0kau0 sarga06 zloka 70 se 73 se pratIta hotA hai ki giranAratIrtha se lauTate samaya ye sukRta kiye gaye the| va0ca0pra06 zloka 20 pR065 se zloka 58pR066 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___134 ] :: prAgvATa-itihAsa: [dvitIya __ atizaya prabhAvanA dI,atizaya dAna diyA aura atizaya saMghabhakti kii| aMba, avalokana, zAMba, pradyumna nAmaka parvatoM para aneka dhArmika kRtya karavAye, dharmasthAna banavAye, jo samaya pAkara nimna prakAra pUrNa huyeH 1 zrI zatruJjayamahAtIrthAvatAra zrI AditIrthaGkara zrI RSabhadevaprAsAda, 2 stambhanakapurAvatAra zrI pArzvanAthadevacaitya, 3 satyapurAvatAra zrI mahAvIradevacaitya, . 4 prazastilekha sahita zrI kazmIrAvatAra zrI sarasvatI nAmaka cAra devakulikA, 5 ajitanAtha tathA vAsupUjyasvAmI ke do biMba, 6 amba, avalokana, zAMva aura pradyumna zikharoM para zrI neminAtha bhagavAn dvArA vibhUSita cAra devakulikA, 7 AdinAtha-caityAlaya maMDapa meM apane pitAmaha caMDaprasAda kI vizAla pratimA, 8 pitAmaha soma aura pitA AzarAja kI do azvArUr3ha mUrtiyA~, ha tIna manohara toraNa, 10 apane pUrvaja, agraja, anuja, putrAdiyoM kI mUrtiyA~, 11 garbhagraha ke dvAra kI dakSiNottara dizA meM apanI aura tejapAla kI gajArUr3ha do pratimA, 12 sukhodghATanakastambha / saMgha jIrNagar3hatIrtha para bahuta dinoM taka Thahara kara punaH prabhAsapattana, somezvarapura hotA huA dhavalakapura phuNcaa| mahArANaka vIradhavala tathA daNDanAyaka tejapAla ne bRhad samAroha ke sAtha saMghapati vastupAla kA svAgatotsava kiyA / saMghapati ne saMgha meM Aye hue janoM ko vizAla bhoja dekara vidA kiyaa| prA0 0 le0 saM0bhA0 2 le038se 43 [gi0 pra0] ukta prazastiyAM yadyapi vi0 saM0 1288 kI haiM / parantu jaisA Upara kahA jA cukA hai ki jaina samAja meM koI dharmakRtya karavAnA hotA hai to usakI prathama saMgha ke samakSa pratijJA kI jAtI hai| yaha rIti ho jAne ke pazcAt vaha dharmakRtya kiyA jAtA hai| sarva upalabdha granthoM meM mahAmAtya vastupAla kI siddhagiri-saMghayAtrAoM kA varNana kathA-rUpa se kiyA gayA hai| kisa saMvat kii| saMghayAtrA kA kaunasA, kisa grantha meM varNana hai pramukhataH varNana kaI granthoM meM milate huve hone para bhI nizcita karanA atyanta kaThina hai| jaise 'va0ca0' ke kartA ne saMghayAtrA kA varNana karate huye vastupAla dvArA siddhagiri para vinirmita karavAye huye sarva hI dharmasthAnoM, mUrtiyoM kA varNana kara diyA hai, yadyapi ve bhinna-bhinna saMvatoM meM banI haiN| 'va0ca' meM saba hI varNana isI prakAra ke haiN| saMgha meM saMmilita huye pratyeka jAti ke vAhana, zrAvaka, sAdhu, sAmaMta, sainya, ratha, hasti, UMTa, ghor3e Adi kI nizcita saMkhyA dI hai,jo anya granthoM meM varNita saMkhyAoM se kahIM milatI hai aura kahIM nahIM aura kisI meM hai hI nhiiN| pratIta aisA hotA hai ki va0ca0 ke kartA ne upalabdha sarva granthoM ke AdhAra para tathA vastupAla ke vaMzajoM evaM vRddhajanoM ke anubhava aura smRtiyoM ke AdhAra para va0ca0 kI racanA kI hai| 'saMvatsaro'sti mantrIndra, saptAzvaravi (1277) samite' // 26 / / pra0 5 pR074 se siddha hai ki yaha saMghayAtrA saM01277 kI hai aura anya bAta yaha bhI hai ki 'vaca' meM kevala eka saMghayAtrA kA hI varNana hai| 'va0ca.' kI racanA 'vikramAkoMnmite varSe, vizvanaMdaSisaMkhyayA (1467) meM citrakUTapure puNye / / 11 / / pra0810135 tejapAla kI mRtyu ke lagabhaga 66 varSa pazcAt hI huI hai, jaba ki vastupAla kI saMghayAtrAoM kI kathAyeM ghara-ghara kahI jA rahI hoMgI / itihAsa-racanA to pUrvAcAryo kA kama hI dRSTikoNa rahA hai, ataH Azcarya nahIM 'va0ca0' meM varNita saMghayAtrA ko vastupAla dvArA kI gaI sarva saMghayAtrAoM kI mahimA, vizeSatA, zobhA se alaMkRta kara diyA gayA ho / 'kI0 kau0, va0vi0, pra0ko0, pra0ci, gha0bhyu0, su0saM0, pu0pra0saM0' ina sarva yanthoM meM varNana to pramukha saMvat 1277 kI saMghayAtrA ko hI lekara kiyA gayA hai, parantu yazasvI nAyaka ke yaza kA varNana karate samaya ve eka sAtha jitanA likha sake utanA likha gaye pratIta hotA hai| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI vaMza aura sarvezvara mahAmAtya vastupAla : [ 135 mahAmAtya vastupAla kA rAjyasarvezvarapada se alaMkRta honA .. ___ mahAmaNDalezvara lavaNaprasAda tathA yuvarAja vIradhavala donoM pitA-putra mahAmAtya vastupAlake guNoM se mugdha hokara rAjya ke sarvaizvarya ko mahAmAtya ke karoM meM vi0 saM0 1277 meM arpita karake zrApa mahAmAtya kI sammati ke anusAra rAjya kA cAlana karane lge| vaise to vastupAla mahAmAtya ke pada para vi0 saM0 1276 se hI ArUr3a ho cukA thA, parantu yuvarAja vIradhavala kI prIti se prApta karake samasta rAjya ke sarvaizvarya ko pradAna karane vAlA saccA mahAmAtyapada usane vi0 saM0 1277 meM svIkRta kiyA samajhanA caahie| ___ jaba rANaka vIradhavala aura mahAmaNDalezvara lavaNaprasAda tathA mantrI bhrAtA gUrjarapradeza kI arAjakatA kA anta karane meM lage huye the aura bAhara ke duzmanoM se gUrjarabhUmi kI rakSA karane meM saMlagna the| unake isa saMkaTapUrNa samaya bhadrezvaranareza bhImasiMha kA lAbha uThAkara bhadrezvaranareza bhImasiMha ne apanI zakti bar3hA lI aura rANaka vIradhavala para vijaya kI AjJA mAnane se inkAra kara diyaa| rANaka vIradhavala ne bhadrezvaranareza ko parAsta karane ke liye eka senA bhejI, parantu vaha parAsta hokara lauttii| jAbAlipuranareza cauhAna udayasiMha ke tIna dAyAda bhrAtA sAmaMtapAla, anaMtapAla aura trilokasiMha jo prathama vIradhavala kI sevA meM upasthita huye the, mahAmAtya vastupAla ke bahuta kahane para bhI rANaka vIradhavala ne vetana ati adhika mA~gane ke kAraNa nahIM rakkhe the, jAkara bhadrezvaranareza bhImasiMha ke samakSa upasthita huye aura bhImasiMha ne unako muMhamA~gA vetana dekara rakha liyA / ye tInoM bhrAtA atyanta balI evaM raNanipuNa the| bhadrezvaranareza inakA bala pAkara adhika garvonnata ho utthaa| rANaka vIradhavala ko cauhAna vIroM ko nirAza evaM tiraskRta kara lauTAne kA aba phala pratIta huA / krodha meM Akara vIradhavala akelA sainya lekara vi0 saM0 1278 meM bhadrezvaranareza para car3ha calA, mahAmaNDalezvara lavaNaprasAda bhI saMga meM gaye / dhavallakapura meM zAsana kI suvyavasthA karake pIche se mahAmAtya vastupAla aura daNDanAyaka tejapAla bhI ati catura raNavA~kure yoddhAoM ke sAtha jA phuNce| ___bhadrezvaranareza aura vIradhavala meM ati ghora saMgrAma huA aura vIradhavala Ahata hokara raNabhUmi meM gira pdd'aa| ThIka usI samaya maMtrI bhrAtA bhI apane vIra yoddhAoM ke sAtha raNakSetra meM jA pahu~ce / sAyaMkAla kA samaya ho cukA thA, donoM ora kI senAyeM samasta dinabhara bhayaMkara yuddha karatI huI thaka bhI gaI thIM aura vizrAma cAhatI thiiN| bhadrezvaranareza ke yoddhAoM ne mantrI bhrAtAoM kA sasainya Agamana sunakara sAhasa chor3a diyA tathA bhadrezvaranareza se kahane lage ki rANaka vIradhavala ke sAtha saMdhi karanA hI zreyaskara hai / bhadrezvaranareza bhImasiMha ne bhI koI upAya nahIM dekhakara turanta rANaka vIradhavala kI adhInatA svIkAra kara lI aura sAmantapada svIkAra kiyaa| zanaiH zanaiH bhImasiMha kI zakti kama kI gaI aura usakI mRtyu ke pazcAt bhadrezvara kA rAjya pattana-sAmrAjya meM sammilita kara liyA gayA aura bhImasiMha ke caudaha sau rAjaputra vIra yoddhAoM se tejapAla ne apanI ati vizvAsapAtra sahacAriNI 'saM0 77 varSe zrIzatrayojjayantapratimahAtIrthayAtrotsavaprabhAvAvirbhUtazrImadevAdhidevaprasAdAsAditasaMghAdhipatyena caulavayavulanabhastalaprakAzanakamArtaNDamahArAjAdhirAjazrIlavaNaprasAdadevasutamahArAjazrIvIradhavala devaprItipratipannarAjyasarvaizvaryeNa zrIzAradApratipannApatyena mahAmAtya zrIvastupAlena tathA anujena saM076 varSa pUrva gUrjaramaNDale dhavala kakapramukhanagareSu mudrAvyApArAn vyApUrAvatA' prA0 0 le0 saM0bhA02le0 38-43 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 ] :: prAgvATa itihAsa :: [ dvitIya sainya banAI, jo aneka yuddhoM meM tejapAla ke sAtha duzmanoM se lar3I aura jisane gUrjara bhUmi kI bhaviSya meM saMkaTApanna sthitiyoM meM prabala sevAyeM kI / bhadrezvaranareza bhImasiMha ko parAsta karake tathA usako apanA sAmanta banA karake rANaka vIradhavala apanI vijayI sainya evaM mantrI bhrAtAoM aura maNDalezvara ke sAtha meM kAkaranagara ko pahu~cA aura vahA~ katipaya divasaparyanta Thahara kara usa prAnta meM lUTa-khasoTa karane vAle DAkuoMoM ko baMdI banAyA aura udaMDa bane hue ThakkuroM kI niraMkuzatA ko kucala kara prajA meM sukha aura zAnti kA prasAra kiyA / mahAmAtya vastupAla ne apanA vicAra marudharadeza kI ora bar3hane kA rANA ke samakSa rakkhA / phalataH rANaka vIradhavala aura daMDanAyaka tejapAla yAdi dhavallakapura lauTa Aye aura mahAmAtya vastupAla kucha divasa paryanta kAkaranagara meM hI Thahara kara marudharapradeza kI ora bar3hA / mahAmAtya vastupAla kA marugharadeza meM zrAgamana aura kArya mahAmAtya vastupAla kA yaha niyama-sA ho gayA thA ki vaha jisa grAma meM hokara nikalatA thA, vahA~ avazya koI mandira banavAtA thA aura jisa mArga meM, jaMgala meM hokara nikalatA vahA~ kuA, bAva athavA pyAU kA nirmANa karavAtA thA / usane isa vijaya yAtrA meM nimnavat puNya kArya karavAye the: 1 kAkaranagara meM zrI AdinAtha jinAlaya banavAyA / 2 bhImapallI meM zrI pArzvanAtha - jinAlaya banavAyA / mahAdeva aura pArvatI kA zrI rANakezvara nAmaka zivAlaya banavAyA / 3 jeraMDakapura meM vividha jinAlaya banavAye / 4 vAyagrAma meM zrI mahAvIra jinAlaya kA jIrNoddhAra karavAyA / 5 sUryapura meM zrI sUryamandira kA jIrNoddhAra karavAyA / vedapATha ke nimitta brahmazAlAyeM, dAnazAlAyeM bahuta dravya vyaya karake banavAI' / mahAmAtya kAkaranagarI se apanI vijayI sainya ke sahita marudharapradeza kI ora bddh'aa| mArga meM grAmoM meM, nagaroM meM mandira banavAtA huA, jaMgaloM meM evaM tharapArakara pradeza (registhAna) meM kueM, bAva banavAtA huA, prapAyeM lagavAtA huA sAcoratIrtha meM pahu~cA / tharAda meM mahAmAtya ne aneka dharmakRtya kiye the, aneka mandiroM kA rNoddhAra karavAyA thA aura bahuta dravya dAna evaM anya dharmakRtyoM meM vyaya kiyA thaa| mArga ke grAma evaM nagaroM ke Thakkura aura sAmaMtoM ko vaza karake puSkala dravya ekatrita kiyA thaa| jaba vaha sAcora pahu~cA, taba taka mahAmAtya ke pAsa meM puSkala dravya ekatrita ho gayA thA / sAcora meM pahu~ca kara mahAmAtya ne bhagavAna mahAvIrapratimA ke bhaktipUrvaka darzana kiye aura sevA-pUjA kA lAbha liyA / sAcoratIrtha ke jIrNoddhAra 'bahuta dravya kA sadupayoga kiyA, dAna aura anya puNyakArya kiye / vaha sAcora meM kucha divasa paryaMta ThaharA aura samIpavarttI bhinnamAlapragaNA evaM bAMgalabhUmi ke ThakkuroM, sAmaMtoM ko vaza karake unase puSkala dravya bheMTa meM prApta kiyA / sAcora se mahAmAtya punaH lauTa par3A aura kAkaranagara meM punaH hotA huA rAjya aura prajA kA nirIkSaNa karatA huA agaNita dhanarAzi lekara dhavalakapura meM praviSTa huaa| mahAmAtya ne rAjasabhA meM pahu~ca kara rANaka vIradhavala evaM maNDalezvara ko abhivAdana kiyA aura marudharapradeza kI vijayayAtrA meM prApta puSkala dhana ko arpita kiyA / I Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlIH gUrjara maMtrI vaMza aura sarvezvara mahAmAtya vastupAlaH: samastagUrjarabhUmi meM aba surAjyavyavasthA jama gaI thiiN| niru kurA Thakkura, sAmaMta, mANDalika punaH pattana adhInatA svIkAra kara cuke the / dhavallakapura aba pUrNarUpeNa gurjara bhUmi kA rAjanagara bana cukA thA / vastupAla ne bhI apanA nivAsa atra dhavalakapura meM hI sthAyIrUpa se banA liyA thA / arAjakatA kA nAza karane meM, niru kuza Thakkura, sAmaMta, mANDalikoM ko vaza karane meM, abhinavarAjataMtra ke saMsthApakoM ko lagabhaga tIna varSa se Upara samaya lagA arthAt vi0 saM0 1276 taka yaha kArya pUrNa huA / zratra mahAmAtya ke Age pramukhataH samIpavarttI duzmana rAjAoM se gUrjara bhUmi kI satat rakSA karane kA kArya tathA gurjara bhUmi ko samRddha banAne kA kArya thA / ye kArya pahile ke kAryoM se bhI adhikatama kaThina evaM kaSTasAdhya the / ataH maMtrI bhrAtAoM ne dhavallakapura meM hI rANaka aura maDalezvara ke sAtha meM rAtadina raha kara rAjya kI sevA karanA adhika acchA samajhA / ataH mahAmAtya vastupAla ne vi0 saM0 1276 meM apane sthAna para apane yogya putra jetrasiMha ko khaMbhAta kA prAntapati banA kara khaMbhAta kA rAjyakArya karane ke liye bheja diyA aura Apa vahIM rahakara abhinava rAjataMtra kA sucArurUpa se saMcAlana karane lagA / khaDa ] [ 137 jaisI khyAti mahAmAtya vastupAla aura tejapAla kI bar3ha rahI thI, usI prakAra mahAmaMDalezvara lavaNaprasAda bhI gUrjara - bhUmi ke ajeya yoddhA aura suputra samajhe jAte the| rANaka vIradhavala bhI prajA - vatsalatA, vIratA aura aneka divya guNoM ke rAjya-vyavasthA aura guptacara- liye prasiddha thA / rAjaguru mahAkavi somezvara dhavallakapura kI puruSottama vyaktiyoM kI vibhAga kA vizeSa varNana mAlA meM sacamuca sumerumaNi the / rAjasabhA meM Aye dina dUra-dUra se prasiddha vidvAn zrate / the aura rANaka vIradhavala bhI unakA yathocita Adara-satkAra karatA thA / rANaka vIradhavala zaiva thA, phira bhI jainadharma aura jainAcAryoM kA bar3A satkAra karatA thA / mahAmAtya vastupAla ke pratyeka dharmakRtya meM donoM pitA-putra kA sahayoga aura sammati rahatI thI / yahA~ taka ki mahAmAtya vastupAla ko binA pUche rAjya ke koSa meM se dharmakAryoM ke liye dravya - vyaya karane kI pUrNa svatantratA thI / mahAmAtya vastupAla ne rAjya kI vyavasthA aneka vibhAga aura unakI alaga 2 samitiyA~ banAkara kI thIM / senA-vibhAga aura guptacara-vibhAga hara prakAra se vizeSataH samRddha aura pUrNa rakkhA jAtA thA / mAlagujArI kA vibhAga bhI prati samunnata thA / bhUmi- kara lene kI vyavasthA itanI acchI kI gaI thI ki koI bhI rAjakarmacArI kRSakoM se utkoca aura rAjya kA paisA nahIM khA sakatA thA / nyAya yadyapi adhikatara jabAnI kiye jAte the, lekina mahAmAtya jaise puruSottama ke liye rAva-raMka kA raMgabheda akRtakArya thA / sarva dharma, varNa aura jJAtiyoM ko sAmAjika, dhArmika kSetroM meM pUrNa svatantratA hI nahIM thI, balki rAjya kI ora se yathocita mAna aura sahayoga bhI prApta thA / saMrakSakavibhAga kA kArya bhI kama stutya nahIM thaa| cora, DAkU, ThagoM aura guNDoM kA eka prakAra anta hI kara diyA gayA thA / gUrjararAjadhAnI pattanapura kA sArA rAjyakArya dhavallakapura meM hotA thA / mahAmaNDalezvara lavaNaprasAda aura rANaka vIradhavala ke hAthoM meM gUrjarasAmrAjya kI sArI zaktiyA~ aura adhikAra kendrita the, phira bhI inhoMne kabhI bhI apane ko svatantra mahArAjA yA samrAT ghoSita karanA to dUra rahA, karane kA svapna meM bhI vicAra nahIM kiyA / 'mahAmAtya zrIvastupAlasyAtmaje mahaM0 zrIlalitAdevI kukSi sarovararAjahaMsAyamAne mahaM0 zrIjayantasiMha saM0 76 varSa pUrva stambhatIrthe mudrA vyApAraM vyApRNvati sati' prA0 jai0 le0 saM0 bhA0 2 le0 38 se 43 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 ] :: prAgvATa-itihAsa :: [dvitIya aise nirlobhI, saMyamI, dezasevaka rAjA aura dhIra-bIra, nItijJa amAtya pAkara eka bAra gUrjaradeza dhanI ho uThA / lekina bAhara se Aye hue yavanazAsaka bhAratabhUmi meM kahIM bhI panapatA huA aisA samRddha sAmrAjya kaise sahana kara sakate the| atirikta isake mAlavA aura dakSiNa ke zaktizAlI samrAT bhI gUrjarabhUmi kI bar3hatI huI unnati ko tirkI dRSTi se dekha rahe the| guptacaravibhAga kA varNana denA katipaya dRSTiyoM se atyanta Avazyaka pratIta hotA hai| mahAmAtyapada para ArUDha hote hI vastupAla ne isa vibhAga kI ati zIghra sthApanA kI thI aura vizvAsapAtra svAmIbhakta, catura, bahubhASAbhASI, bahubheSapaDa, vAkpaTu aura prANoM para khelane vAle guptacaroM ko rakkhA thA / vastupAla kI sampUrNa saphalatA kI kuMjI yahI bibhAga thA / vastupAla apane guptacaroM kA bar3A mAna karatA thaa| gumacaroM kI anupasthiti meM guptacaroM ke parivAra kA sampUrNa poSaNa rAjyakoSa se kiyA jAtA thaa| tejapAla kA putra lAvaeyasiMha gutacara-vibhAga kA adhyakSa thaa| isa vibhAga ke pratyeka kAryavAhI se tathA sAmrAjya meM calatI zatru-mitra kI pratyeka halacala se vastupAla ko avagata rakhanA isa vibhAga ke adhyakSa kA pramukha karttavya thA / vastupAla jahA~ kahIM bhI ho isa vibhAga kI dainika kAryavAhI kA vivaraNa usako niyamita milatA rahatA thA aura vastupAla ke saMketa, Adeza, sammatiyA~ evaM AjJAyeM guptacara sarvatra sambandhita vyaktiyoM ko pahu~cAte the / vastupAla yadyapi khaMbhAta calA gayA thA, phira bhI saurASTra ke raNoM kA, dhavalakapura kA, tathA zatrurAjA evaM sAmaMtoM kI halacaloM aura yojanAoM kA patA usako niyamita aura yathAvat milatA rahatA thA / saMkSepa meM yaha kahA jA sakatA hai ki gUrjarabhUmi para hone vAle raNoM meM, pattana meM, dhavalakapura meM, zatruoM kI goSThiyoM meM sarvatra vastupAla ke guptacara vidyamAna rahate the| vastupAla bhI rANaka vIradhavala, maMDalezvara lavaNaprasAda, daMDanAyaka tejapAla tathA mahAkavi rAjaguru somezvara ko samaya samaya para mukhya 2 sUcanAyeM pahu~cAtA rahatA thA aura unheM apanI yojanAoM se pratyeka samaya avagata rakhatA thA tathA tadanusAra apane AdezoM evaM saMketoM ko pahu~cAyA karatA thA / isa vibhAga kA kArya yaMtravat niyamita evaM prabaMdhapUrNa thA / guptacara nAma evaM veSa parivartita kara rAjasthAna, mAlavA, saurASTra, dakSiNa, saMyuktaprAnta meM bhramaNa karate the / kahIM jAkara vasa jAte the, kahIM zatrurAjA ke vizvAsapAtra sevaka banakara rahate the, kahIM zatrurAjAoM evaM sAmaMtoM ke zraddheya sAdhu, saMnyAsI bana kara rahate the / yAdavagiri ke rAjA siMghaNa ke AkramaNa ko viphala karane vAle, yavanasenAoM kA maMDora, raNathaMbhora para huye AkramaNoM ke samAcAra dene vAle, bAdazAha kI vRddhA mAtA kI hajayAtrA ke liye gUrjarabhUmi meM hokara jAne kI sUcanA dene vAle, siMghaNa, lATa ke rAjA zaMkha evaM mAlavapati devapAla ke Ayojita mitrasaMghoM ko phUTa DAlakara tor3ane vAle, mleccha AkramaNakArI ke prayAsa ko naSTa karane vAle, gUrjarabhUmi ke zatru bane hue sAmaMtoM, mANDalikoM evaM ThakkuroM kI duSpravRttiyoM evaM durbhAvanAoM se sAmrAjya kI rakSA karane vAle tattvoM ko sajaga rakhane vAle ye hI guptacara the| ha0 ma0ma0 sarga02 pR010 se 24 ha0 ma0 ma0 meM kuvalayaka, zIghraka, nipuNaka, suvega, sucaritra, kuzAlaka aura kamalaka Adi jo guptacaroM ke nAma milate haiM, agara hama inako kalpita pAtra bhI mAna lete haiM, phira bhI yaha to svIkAra karanA hI par3egA ki binA guptacara vibhAga ke huye, kalpita nAma denA bhI lekhaka ko smaraNa kaise AtA! ukta nATaka kI bhUmikA evaM racanA se spaSTa hai ki guptacara vibhAga atyanta hI samunnata evaM sudRr3ha sthiti meM thaa| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaeDa ] : maMtrIbhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI-vaMza aura sarvezvara mahAmAtya vastupAla :: [136 mahAmAtya vastupAla ke dhavallakapura meM hI rahane se dhavalakapura thor3e hI dinoM meM bhArata ke una pramukha nagaroM meM ginA jAne lagA jo vizAlatA meM, ramaNIkatA meM, sAmAjika-dhArmika-rAjanItika-vyApAra-vANijya kI dRSTiyoM dhavalla kapura kA vaibhava aura se dhana-sampannatA ke kAraNa jagavikhyAta the| atirikta isake dhavallakapura apane dRr3ha mahAmAtya kA vyaktitva sAhasI vIra yoddhA, ajeya raNacatura senApatiyoM ke liye adhika prasiddha thA / dhavallakapura meM bahula saMkhyaka vizAla mandira, U~ce 2 rAjaprAsAda, gaganacumbI mahAlaya evaM aneka rAjabhavana bana cuke the| ina saba ke Upara vaha eka bAta thI jo anekoM yugoM meM itihAsa nahIM pA sakA thaa| mahAmAtya vastupAla eka mahAn udAra dhArmika mahAmAtya thA, jo sarva dharmoM kA samAna samAdara karane vAlA aura sarva jJAtiyoM kA samAna mAna karane vAlA thaa| rAga-dveSa, lobha-moha, U~ca-nIca, choTe-bar3e dhanI-nirdhana ke bhedoM se vaha chU taka nahIM gayA thaa| hindU, jaina, musalamAna aura anya sarva dharmAvalambI usako apanA hI netA samajhate the| dhavallakapura meM sarva dharmoM ke sAdhu-saMnyAsiyoM kA, sarva bhASAoM ke bhArataprasiddha vidvAnoM kA, sarvakalAvizeSajJoM kA sadA jamaghaTa lagA rahatA thaa| bar3e 2 viSayoM para Aye dina vAda-vivAda, dharmoM ke zAstrArtha, vizeSajJoM evaM kalAvAnoM meM pratiyogitAyeM hotI rahatI thiiN| nagara meM sthala-sthala para yAtriyoM, vidvAnoM, atithiyoM ke liye Thaharane Adi kA samasta prabandha mahAmAtya kI ora se hotA thaa| dIna, dukhiyoM, apaMgoM ke liye zaraNasthala, bhojanazAlAyeM, dAnagRha khule huye the| nagara ke sarva mandiroM meM, dharmasthAnoM meM adhikAMza dravya mahAmAtya kA vyaya hotA thaa| yaha rAma-vyavasthA dhavallakapura meM hI nahIM, pattanasAmrAjya ke aneka nagara, grAmoM meM prasArita hotI jA rahI thI / saikar3oM navIna jaina, zaiva, islAma, hindu mandiroM kA nirmANa, saikar3oM jIrNamandiroM kA uddhAra kiyA jA rahA thA / navIna pratimAoM kI sthApanA, pauSadhazAlA, dharmazAlA, dAnagRha, bhojanazAlA, lekhakanivAsa, satrAgAra, prapAyeM, vApI, kUpa, sarovara, aura jJAna-maNDAra prasiddha evaM upayukta sthaloM para lakSoM vyaya karake banavAye jA rahe the / isIliye mahAmAtya dharmaputra, nirvikAra, udAra, sarvajanazlAghanIya, uttamajanamAnanIya, RSiputra, gambhIra, dAtAra-cakravartI, laghubhojarAja, sacivacUr3AmaNi, jJAtigopAla, jJAtivarAha, zAnta, dhIra, vicAracaturmukha, prAgvATajJAti-alaMkAra, cAturya-cANakya, paranArI-sahodara, rucikandarpa, Adi gauravagarimAzAlI cauvIsa upanAmoM se gurjarapradeza meM hI nahIM, mAlavA, rAjasthAna, kAzmIra, siMdha, paMjAba, saMyuktaprAnta, madhyabhArata, dakSiNabhArata sarvatra saMbodhita kiyA jAne lagA thaa| prANagrAhaka ripu bhI mahAmAtya ko apane ziviroM meM dekhakara usakA mAna karate the aura apane ko pavitra huA mAnate the aura mahAmAtya ke zivira meM pahu~cakara apane ko surakSita samajhate the / vadhUyeM, putriye usako apanA pitA aura bhrAtA mAnatI thii| isa prakAra prAgvATajJAti meM utpanna bhAratamAtA kA yaha suputra samasta bhAratavAsiyoM kA binA jJAti, dharma, mata, pradeza, prAnta, rAjya ke bhedoM ke ekasA prema, sneha, sauhArda prApta kara rahA thaa| saMkSepa meM kahA jA sakatA hai ki mahAmAtya vastupAla jaisA saccA aizvaryazAlI thA, vaisA hI saccA jaina thA, sarasvatI kA ananya bhakta thA, ekaniSTha kalApremI thA, ajeya yoddhA thA, saphala rAjanItijJa thA, saccA dezabhakta thA, saccA rASTrasevaka thA / vaha zrImanta yogIzvara thA; kyoMki usakA tana, mana aura sarva vaibhava jJAti, samAja, deza aura dharma kI sevA meM vyayazIla thA jo Izvara kI saccI ArAdhanA, upAsanA hai| pra0 ko0 va0 pra0124)125) pR0104,105 va0 ca0 pra0 2 pR020 zloka 66 se pR0 24 zlo0 25 pu0 pra0saM0 vi0 tI0 k0v0pr0| kI kau0 (prastAvanA) pR0 36 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 ] :: prAgvATa - itihAsa :: [ dvitIya donoM sahodara rAtri ke eka prahara rahate nitya uThate aura uThakara sAmAyika pratikramaNa karate / pazcAt devadarzana karate aura gurudarzana karane ko bhI prAyaH sAtha 2 jAte / gurudarzana karake sIdhe rANaka vIradhavala aura mahAmaNDalezvara lavaNaprasAda kI sevA meM upasthita hote / vahA~ se lauTa kara ghara Ate aura zraddhA, bhakti maMtrI-bhrAtAoM kI dinacaryA bhAva se prabhupUjana karake upAzraya meM guru kA sadupadeza zravaNa karane ke liye nitya niyamita rUpa se jAte / guru, sAdhu-sAdhviyoM, saMnyAsiyoM, atithiyoM kI ve pahile abhyarthanA, bhojana - satkAra karate aura phira sarva parijanoM ke sAtha zrApa bhojana karate / bhojanasaMbaMdhI vyavasthAyeM samitiyeM banAkara kI gaI thiiN| donoM bhrAtAoM ke bhojana karane ke samaya taka yA pUrva donoM hI samaya saMdhyA aura prAta: bhUkhoM ko, vastrahInoM ko, apanoM ko, dIna aura zaraNArthiyoM ko bhojana, vastra de diyA jAtA thA / isameM pratidina eka lAkha rupayA taka vyaya hotA thA / donoM bhrAtA kabhI bhI rAtri ko bhojana aura jalapAna nahIM karate the aura prAtaHkAla bhI eka ghaTikA dina nikala Ane para daMtadhAvana zrAdi niyamita kriyAyeM karate the / bhojana kara lene ke pazcAt donoM bhrAtA apane 2 zrAsthAnakakSoM meM (baiThakoM meM baiThate aura kramavAra sarva rAjakIya tathA nijIya vibhAgoM ke Aye huye pradhAnoM, karmacAriyoM se bheMTa karate aura Aye huye patroM kA uttara dete / vivAdAspada praznoM, kaMkaToM ko nipaTAte, bheMTa karane ke liye Ane vAle sajjanoM, sAmaMtoM, mAMDalikoM, zrImantoM, vidvAnoM, kalAvidoM se bheMTa karate aura unakA yathAyogya satkAra karate / vidvAnoM ko sAhityika racanAoM para, kalAvidoM ko kalAkRtiyoM para pratidina sahastroM mudrAyeM pAritoSika rUpa pradAna karate / prAMtapramukhoM, senAnAyakoM, pramukha guptacaroM, sarva dhArmika, sAmAjika, tIrtha-maMdira, masjida, dharmazAlA, lekhakazAlA, pauSadhazAlA, vApI, kUpa, sarovara, pratimAoM kI nirmANasaMbaMdhI, vyavasthAsaMbaMdhI samitiyoM ke pramukha kAryakarttA evaM zilpiyoM se bheMTa karate, unake kAryoM kA nirIkSaNa karate, vivaraNa sunate aura navIna AjJAyeM, Adeza pracArita karate / vaise to sarva rAjakIya evaM nijIya vibhAga bhinna 2 yogya vyaktiyoM ke nIce vibhAjita kiye huve the, phira bhI pratyeka vyakti ko mahAmAtya se bheMTa karane kI pUrI 2 svataMtratA thii| ina kAryoM se nivRtta hokara donoM bhrAtA rAjasabhA meM jAte aura prAntoM, pramukha nagaroM se AyI huI sUcanAoM se rAyaka vIradhavala evaM maNDalezvara lavaNaprasAda ko sUcita karate, zatrusaMbaMdhI gatividhiyoM para carcA karate / rAjakIya senAvibhAga, guptacaravibhAga jisake guptacara sarvatra sAmrAjya evaM ripurAjyoM meM phaile huye the, surakSAvibhAga jisake adhikAra meM rAjya ke durga aura navInadurgoM kA nirmANa, sImAsaMbaMdhI dekha-rekha, navIna sainikoM evaM yoddhAoM kI bhattIM, paryApta sAmarika sAmagrI kI vyavasthA rakhane saMbaMdhI kArya the, tatsaMbaMdhI praznoM aura navIna yojanAoM para vicAra karate / deza-videza meM rAjya ke viruddha calane vAlI halacaloM para soca-vicAra karate / ye sarva mantraNAyeM gupta rakhI jAtI thIM / mahAkavi somezvara isa prakAra kI pratyeka mantraNA meM sammilita rahate the / pattana ke sAmantoM, rAjya ke zrImaMtoM, mAMDalikoM, pararAjyoM ke dUtoM se rANaka bIradhavala evaM maNDalezvara lavaNaprasAda bhI svayaM bheMTa karate aura vArtAlApa karate / mahAmAtya nyAya, senA, surakSA, rAjakoSa, dharmasaMbaMdhI atyanta mahattva ke viSaya rAjasabhA meM rANaka vIradhavala ke samakSa nirNIta karate / rAjasabhA meM vIroM kA mAna, vidvAnoM kA sammAna aura sajjana, sAdhu-RSiyoM kA satkAra hotA thA / rAjasabhA se nivRtta hokara mahAmAtya aura daMDanAyaka donoM azvasthaloM, sainika ziviroM, astra-zastra ke bhaNDAroM kA nirIkSaNa karate / rAjakIya kAryoM se nivRtta hokara hI prAyaH ghara lauTate the| ghara lauTa kara snAnAdi kriyA karake bhojana karate / bhojana ke pazcAt nagara meM 'calatI huI dhArmika saMsthAoM jaise satrAgAroM, lekhakazAlAoM, pauSadhagRhoM, dharmazAlAoM, dAnazAlAoM, bhojanazAlAoM Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara] :: maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI pUrjara-maMtrI-vaMza aura sarvezvara mahAmAtya vastupAla / 141 kA nirIkSaNa karane jAte, mandiroM ke darzana karate aura upAzrayoM meM sAdhu-bunirAjoM se aneka dhArmika viSayoM para carcA karate / vahA~ se Akara zayanAgAra meM jAne ke pUrva kucha kSaNa apane AsthAna meM baiThakara parijanoM se, sambandhiyoM se deza-videza meM tIrthoM, parvatoM, jaMgaloM, pura, nagara, grAmoM meM hote nijIya dhArmika kAryoM para carcAyeM karate / kabhI-kabhI rAjakIya viSayoM para mahAkavi somezvara, sunItijJa strIratna anupamA, jaitrasiMha, lAvaNyasiMha se adhika samaya taka carcAyeM karate / saMkSepa meM yaha kahA jA sakatA hai ki donoM hI mahAmAtya bhrAtA eka sAtha dhArmika evaM rAjyapuruSa the aura phalataH dhArmika aura rAjyakriyAyeM donoM hI unakI divya thiiN| dillI ke takhta para isa samaya gulAmavaMza kA dvitIya bAdazAha altamaza thaa| altamaza ne gulAmavaMza kI nIMva dRr3ha kI tathA samasta uttarI bhArata meM apanA sAmrAjya sudRr3ha kiyA / jAlora ke cauhAna rAjA udayasiMha yavana-sainya ke sAtha yuddha ko vi0 saM0 1268 aura 1274 ke bIca samrAT altamaza ne parAsta kiyA, aura usakI parAjaya aura jyohiM vaha dillI pahuMcA, udayasiMha ne dillI se saMbaMdha-viccheda kara diyA aura vIradhavala kI adhInatA svIkAra kara lI / udayasiMha ne apane rAjya ko khUba bar3hAyA, yahA~ taka ki nADola, bhinnamAla, maMDora aura satyapura (sAcora) para bhI usakA adhikAra ho gyaa| udhara bhedapATa (mevAr3a) kA mahArAjA jaitasiMha bhI svatantra thA / jaitasiMha kA rAjya bahuta dUra taka phailA huA thaa| nAgadA (nAgadraha) usakI rAjadhAnI thI / gUrjaradeza bhI svataMtra thA aura gUrjarasAmrAjya uttarottara samRddha aura balI hotA jA rahA thA / yaha saba altamaza kaise sahana kara sakatA thaa| usane eka samRddha senA vi0 saM0 1283 (san 1226 I0) meM rAjasthAna kI ora bhejI / isa senA ne raNathaMbhora aura maMDora para adhikAra kara liyA aura gUrjarabhUmi kI ora bar3hanA caahaa| udhara mahAmAtya vastupAla ne gUrjara sainya ko sajAyA / mahAmAtya vastupAla aura daMDanAyaka tejapAla, donoM prAtA eka lAkha sainya lekara arbudAcala kI upatyakA meM pahu~ce / rANaka vIradhavala bhI sAtha thaa| caMdrAvatI kA rAjA dhArAvarSa bhI apane vIra putra somasiMha ke sAtha vizAla sainya lekara gUrjarabhUmi kI yavanoM se rakSA karane ke liye gUrjarasainya meM A sammilita huaa| udhara jAlora kA cauhAna rAjA udayasiMha mI apane vIrasainya ko lekara inameM A milaa| arbudAcala kI taMga upatyakA meM Akara zAhI sainya do ora se parvatamAlAoM se aura do ora se gUrjara-sainya se ghira gyaa| udhara medapATa kA rAjA jaitasiMha bhI uttara pUrva se yavanasainya ko dabA rahA thA / pazcima meM gvAliyara kA svatantra zAsaka thaa| kucha dinoM taka yavanasainya upatyakA meM hI ghirA rhaa| yavanasainya ko gUrjarabhUmi ko jIta kara siMdha kI ora jAne kI AjJA thI, kyoMki samrATa antamaza sindha ke zAsaka nAsIruddIna kubecA para vi0 saM01284 (1227 I0) meM AkramaNa karane kI taiyAriyA~ kara cukA thA / yavanasainya aba pIche bhI nahIM lauTa sakatA thA kyoMki pIche se dhArAvarSa yavanasainya ko dabA rahA thA / anta meM zAhI sainya ko Age bar3hanA hI par3A / Age gUrjarasainya taiyAra khar3A thA / donoM daloM meM ghamAsAna yuddha huaa| yavanasainya parAsta huA aura bahuta hI kama yavanasainika apane prANa bacA kara mAga sake / vijayI gUrjarasainya mahAmAtya vastupAla aura daMDanAyaka tejapAla tathA rANaka vIradhavala kA jayanAda 'Ranthambhor fell in 1226 A. D. and Mandor in the Siwalik hills followed quite a year later' M. I. P. 175 (a) 'Under him (Udaisingh) Jhalor became powerful and his kingdom not only included Naddula, but Mandor, north Jodhpur, Bhillamal and Satyapura.' (b) 'Then he (Jaitrasingh) began harassing the invador on one side.' G.G. Part lll P. 216 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 ] :: prAgvATa itihAsa :: [ dvitIya karatA huA dhavalakapura lauTa gayA / isa vijaya kA pUrNa zreya mahAmAtya vastupAla ko haiM / mahAmAtya apanI vIratA se, raNanItijJatA se tathA apanI cAturyyatA se gUrjara bhUmi ko yavanazrAtatAyiyoM se padAkrAMta hone se bacA sakA / rANaka vIradhavala kA kauzala bhI yahA~ kama sarAhanIya nahIM hai / dillI ke bAdazAha ke sAtha saMdhi aura dillI ke darabAra meM mahAmAtya kA sammAna bAdazAha altamaza ne jaba yaha sunA ki arbudaghATI ke yuddha meM samasta yavanasainya naSTa ho cukA hai, atyanta krodhita huA / parantu sindha meM nAsiruddIna kubecA kI zakti uttarottara bar3hatI jA rahI thI aura bAdazAha ko sarva bAdazAha altamaza ko guja- prathama yaha ucita lagA ki pahile kubecA ko parAsta kiyA jAya aura yaha ThIka bhI rAta para AkramaNa karane ke thA, kyoMki bAdazAha ko yaha bhaya thA ki kahIM kubecA dillI para AkramaNa nahIM kara liye samaya kA nahIM milanA baiThe / vi0 saM0 1284 (san 1227 ) ke aMta meM kubecA ko parAsta karake bAdazAha dillI lauTA to baMgAla kI rAjadhAnI lakhanautI meM khiljI malikoM ke vidroha ke samAcAra mile | turanta senA lekara vaha lakhanautI pahu~cA aura vahA~ vidroha zAMta kiyA / isa samaya ke aMtara meM mahAmAtya vastupAla ne bAdazAha ke saMbaMdhiyoM ke sAtha sammAna aura udAratApUrvaka aisA sadvyavahAra kiyA ki bAdazAha ne gUrjaradeza para AkramaNa karane kA vicAra hI tyAga diyA / zreSTha pUnar3a kA svAgata nAgapura nivAsI zreSTha delhA kA putra pUnar3a bAdazAha altamaza kI bIbI kA pratipanna bhAI thA / usane vi0 saM0 1286 ke prArambha meM dvitIya bAra zatruMjayatIrtha kI yAtrA karane ke liye vizAla saMgha nikAlA / isa saMgha meM 1800 aTThAraha sau baila gAr3iyA~ thIM / yaha vizAla saMgha mANDalikapura meM jo vastupAla tejapAla kI janmabhUmi thI, pahu~cA / daMDanAyaka tejapAla saMgha kA svAgata karane ke liye vahA~ pahu~cA aura saMgha ko sAdara dhavalakapura meM lAyA / mahAmAtya ne aura rAgaka vIradhavala ne pUnar3a kA bar3A satkAra kiyA / svayaM mahAmAtya saMgha meM sammilita huA aura usako bAdazAha kI bIbI ne jaba yaha sunA to vaha atyanta prasanna huI aura bAdazAha se ke viSaya meM bahuta kucha kahA / zatruMjayatIrtha kI yAtrA karavAI / mahAmAtya vastupAla kI udAratA dUsarI ghaTanA yaha ghaTI ki svayaM bAdazAha kI vRddhA mAtA bAdazAha ke guru mAlima ( nAmaka yA maulavI) ke sAtha makha (makkA) kI yAtrA karane vi0 saM0 1287 meM nikalI aura vaha calakara pattana (gujarAta) nagara ke samIpa jyoMhI AI mahAmAtya vastupAla samAcAra milate hI pattana pahu~cA aura bAdazAha kI mAtA kA aura bAdazAha ke guru kA bar3A satkAra kiyA / bAdazAha kI mAtA pattana se calakara khambhAta pahu~cI aura eka nauvittika ke yahA~ ThaharI / rAgaka vIradhavala evaM maNDalezvara lavaNaprasAda kI saMmati lekara mahAmAtya vastupAla ne yahA~ eka bAdazAha kI vRddhA mAtA kI hajayAtrA aura mahAmAtya kA usako prasanna karanA aura dillI taka pahu~cAne jAnA Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: maMtrIbhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI-vaMza aura dillI ke darabAra meM mahAmAtya kA sammAna :: [143 cAla calI / vaha khambhAta pahu~cA aura yukti se bAdazAha kI vRddha mAtA kA dravya coroM dvArA luTavA liyaa| bAdazAha kI vRddhA mAtA ne mahAmAtya vastupAla ko khambhAta AyA huA jAnakara vastupAla ke pAsa apane dravya kA coroM dvArA lUTA jAne kA samAcAra bhejaa| yaha to mahAmAtya kI svayaM kI cAla thii| usane turanta dravya sudhavA maMgavAyA aura bAdazAha kI mAtA ke pAsa svayaM lekara pahu~cA / vRddhA mAtA apane khoye huye dravya ko dekhakara atyanta prasanna huI aura vastupAla ko AzIrvAda dene lgii| mahAmAtya ne apanI ora se makkAtIrtha ke liye eka toraNa bheMTa kiyA aura apane cune hue saMrakSaka dekara bar3e sammAna ke sAtha bAdazAha kI mAtA ko makkA ko ravAnA kiyaa| vRddhA mAtA haja karake punaH khambhAta lauTI / mahAmAtya vastupAla bhI taba taka vahIM upasthita thaa| usane usakA bar3A satkAra kiyA aura Apa svayaM dillI taka pahu~cAne gyaa| bAdazAha kI vRddhA mAtA jaba rAjadhAnI dillI meM pahuMcI aura apane putra bAdazAha altamaza se milI to usane vastupAla kI mahAnatA, bhakti evaM udAratA kA varNana kiyaa| mahAmAtya vastupAla ko apanI mAtA ke sAtha mahAmAtya kA bAdazAha ke AyA huA tathA nAgapuravAsI pUnar3a zreSThi ke yahA~ ThaharA hA jAna kara bAdazAha darabAra meM svAgata aura atyanta prasanna huA aura usako rAjasabhA meM bulA kara usakA bhArI sammAna kiyaa| sthAyI sandhi kA honA bAdazAha vastupAla kI bAtoM evaM mukhAkRti se atyanta prabhAvita huA aura vastupAla ko kucha mA~gane kA Agraha kiyaa| bAdazAha ke punaH punaH Agraha karane para mahAmAtya ne bAdazAha se do bAteM. maaNgii| prathama-gUrjarabhUmi ke samrATa ke sAtha bAdazAha kI sthAyI maitrI ho aura dvitIya-zatrujayatIrtha ke Upara maMdira banavAne ke liye bAdazAha apane sAmrAjya meM se vastupAla ko mammANIkhAna ke patthara le jAne kI AjJA pradAna kreN| bAdazAha ne donoM bAteM svIkAra kii| mahAmAtya lauTakara dhavallakapura AyA aura mahAmaNDalezvara lavaNaprasAda aura rANaka vIradhavala ko dillIpati ke sAtha huI sandhi ke samAcAra sunaaye| unhoMne mahAmAtya kA bhArI sammAna kiyA aura dazalAkha svarNamudrAyeM pAritoSika rUpa meM pradAna kii| isa prakAra gUrjarabhUmi ko yavanoM ke AkramaNoM kA aba bhaya nahIM rahA aura sukha aura samRddhi kI adhikAdhika vRddhi hone lgii| .. 2 altamaza kA nAma jaina granthoM meM maujuddIna likhA milatA hai| G.G. Pt. III Page 216 pra0 ko024 va0 pR0142) pR0117 M. I. Ps. 176 to 178. pra0 ko024 va0pra0143) pR0118 / va0ca0sa0pra0zloka 21 se pR0 108 se 110. pra0 ko 20 pra.144) pR0 116 / pu0 pra0 saM0 va0te0 pra0 zloka 142) pR0 67 154) pR0 70 va-ca0sa0 pra0 zloka 2066 pR0110 se 112 / praci0 00 pra0161) pR0103 yaha ghaTanA ukta aura anya granthoM meM thor3e 2 antara se milatI huI ullikhita hai / adhika granthoM meM bAdazAha kI vRddhAmAtA dvArA kI gaI hajayAtrA kA ullekha hai / prabadhacintAmaNi meM likhA hai ki bAdazAha ke guru mAlima ne makkA kI yAtrA kii| kisI grantha meM pattanapura aura kisI meM khaMbhAta meM naunitika ke ghara meM bAdazAha kI mAtA kA yA mAlima guru kA ThaharanA, corI honA, mahAmAtya vastupAla. dvArA unakA satkAra kiyA jAnA likhA hai| bAta vastutaH yaha hai ki hajayAtrA bAdazAha kI vRddhA mAtA ne hI kI thI aura sAtha meM mAlima maulavI bhI the| dillI se khaMbhAta ke mArga meM pattanapura par3atA hai / catura mahAmAtya ne vRddhAmAtA ko pattana meM padhArane ke liye avazya prArthanA kI hI hogii| altamaza krIta gulAma thaa| ataH isa kAraNa ko lekara yaha mAna lenA ki dillI meM usakI mAtA kahA~ se A sakatI thI pUrNa satya to nahIM hai| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144] :: prAmbATa-itihAsa :: [dvitIya bAharI AkramaNoM kA aMta aura abhinava rAjataMtra ke uddezyoM kI pUrti gUrjarabhUmi para phira bhI yAdavagiri ke rAjA siMghaNa ke punaH AkramaNa kA bhaya banA huA thaa| vi0 saM0 1288 meM siMghaNa eka vizAla caturaMgiNI sainya lekara gUrjarabhUmi para car3ha AyA / mahAmAtya ke guptacaroM se yaha saba vi0 saM0 1288 meM chipA nahIM thaa| mahAmAtya vastupAla, daMDanAyaka tejapAla, svayaM mahAmaNDalezvara siMghaNa kA dvitIya AkramaNa lAvaNyaprasAda gurjarabhUmi ke cune huye vIroM kA sainya lekara mAhI nadI ke kinAre para aura sthAyI sNdhi| zivira DAla kara siMghaNa ke AkramaNa kI pratIkSA karane lge| udhara siMghaNa mArga meM par3ate grAmoM, nagaroM ko naSTa-bhraSTa karatA huA Age bar3hatA calA A rahA thaa| bharauMca kA samasta pradeza naSTa karake jyohi usane Age bar3hanA cAhA, usake guptacaroM tathA mahAmAtya vastupAla ke bheSa badale huye guptacaroM se usako yaha saba patA laga gayA ki kaI guNe sainya ke sAtha maNDalezvara mAhI nadI ke taTa para par3A huA hai / bahuta divasa nikala gaye, lekina kidhara se bhI pahile AkramaNa karane kA sAhasa nahIM ho sakA / anta meM mahAmAtya vastupAla ke cAturya evaM usake guptacaroM ke kuzala prayAsa se donoM meM vi0 saM0 1288 vaizAka zu0 15 ko saMdhi ho gaI / siMghaNa saMdhi karake punaH apane deza ko loTa gyaa| siMghaNa aura rANaka vIradhavala meM phira sadA maitrI rhii| aba gUrjaradeza bAhara tathA bhItara sarva prakAra ke upadravoM, viplavoM, AkramaNoM se mukta ho gayA / dillI aura yAdavagiri ke zAsakoM ke sAtha huI saMdhiyoM ke viSaya meM zravaNa kara mAlavapati bhI zA~ta baiTha gayA aura usane bhI dillIpati aura siMdhaNa ke gUjeradeza para AkramaNa karane kA vicAra mastiSka meM se hI nikAla diyA aura phira bAdazAha sAtha huI saMdhiyoM kA altamaza ne jaba vi0 saM0 1260-61 meM gvAliyara ko vijaya karake dUsare varSa mAlavA mAlavapati para prabhASa para AkramaNa kiyA aura bhIlasA kA prasiddha durga jItA tathA prasiddha nagara ujjaina ko naSTa-bhraSTa karake mahAkAlakezvara ke mandira ko lUTA taba to isase aura bhI mAlavapati devapAla kI zakti kSINa ho gaI / isa avasara se lAbha uThAkara daMDanAyaka tejapAla ne rANaka vIradhavala ko sAtha meM lekara vi0 saM0 1265 meM lATa para AkramaNa kara diyaa| yadyapi lATanareza zaMkha rANaka vIradhavala se vi0 saM0 1263 meM punaH dRr3ha maitrI lATanareza zaMkha kA anta kara cukA thA / parantu phira bhI vaha mAlavapati aura siMghaNa se milakara chipe 2 Sar3ayantra aura lATa kA gurjarabhUmi meM racatA rahatA thA, ataH mahAmAtya ne aise zatru kA anta karane ke liye yaha bahuta hI milAnA upayukta samaya samajhA / isa yuddha meM zaMkha mArA gayA aura svayaM rANaka vIradhavala ghAyala hokara azva para se pRthvI para gira pdd'aa| vi0 saM0 1266 (san 1236) meM daMDanAyaka tejapAla ko vahA~ kA zAsaka niyukta karake bharauMca sadA ke liye gUrjarasAmrAjya meM sammilita kara liyA gayA / yadyapi vaise to gUrjarabhUmi kA yaha patanakAla thA / jisa gurjarabhUmi ke samrAToM kA lohA mahamUdagaurI, muhamada majanavI, kutubuddIna mAna cuke the, dhArAdhIpa bhoja gurjarasamrATa kI talavAra kA bhakSya bana cukA thA, bhArata ke kisI mantrI bhrAtAoM ke zaurya bhI prAnta, pradeza kA koI bhI rAjA aura samrAT gUrjarabhUmi para AkramaNa karane kA kA saMkSipta siMhAvalokana sAhasa nahIM kara sakatA thA, bhIma dvitIya ke isa zAsanakAla meM svayaM gurjarabhUmi ke G. G. Pt. II P.218 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: maMtrIbhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI baMsa aura mahAmAtya kI nItijJatA se gRhakalaha kA unmUlana :: [ 155 sAmaMta, Thakkura, mAeDalika pattana se apanA saMbaMdha biccheda kara cuke the aura apane ko svatantra sajA samajhane same zre aura jinako bhImadeva dvi0 punaH vaza meM nahIM kara sakA thA tathA bAhara se hone vAle AkramaNakAriyoM ko bhI vaha rokane meM sadA viphala rahA; vahA~ rANaka vIradhavala aura mahAmaNDalezvara ina do maMtrI bhrAtA vastupAla, tejapAla ke bala, zaurya, buddhi aura cAturya kI sahAyatA pAkara gUrjarasAMmatoM, ThakkuroM, mANDalikoM ko punaH gUrjarasamrAT ke AjJAvI banA sake aura dillIpati, yAdavamirinarezoM ke AkramaNoM ko viphala karane meM saphala ho sake-maMtrI bhrAtAoM kA amAtyakArya kaise sarAhanIya nahIM kahA jA sakatA hai| mahAmAtya kI nItijJatA se mRhakalaha kA unmUlana rANaka vIradhavala kA svargArohaNa aura vIzaladeva kA rAjyArohaNa tathA vIramadeva kA aMta vi0 saM0 1265 (I0 san 1538) meM bharauMca ke yuddha meM vIradhavala ati ghAyala huA aura dhavalakapura meM pahuMcate hI vIragati ko prApta ho gayA / samasta gUrjarapradeza meM hAhAkAra maca gayA; kyoMki vIradhavala hI eka aisA zAsaka thA jo gUrjarabhUmi ko nirbala gurjarasamrAT dvitIya bhImadeva ke akuzala evaM zithila zAsanakAla meM bAharI AkramaNoM se tathA bhItarI upadravoM se bacA sakA thaa| vIradhavala ke sAtha usakI mAnitA rANiyA~ tathA usake 120 kRpApAtra aMgarakSaka bhI jala kara svargagati ko prApta huye / digmUDha-sA mahAmAtya vastupAla bhI vIradhavala kI citA meM jalane ke liye bahuta utsAhita huA, lekina rAjaguru somezvara ke sadupadeza se vaha ruka gyaa| aneka sAmaMta aura Thakkura bhI citA meM jalane ko taiyAra huye, lekina daMDanAyaka tejapAla ne apane aMgarakSaka sainikoM kI sahAyatA se unako bhI jalane se rokA / mahAmAtya vastupAla ne vIradhavala ke choTe putra vIzaladeva ko jo bar3e putra aiyAzI vIramadeva se adhika udAra evaM buddhimAna thA siMhAsanArUr3ha karanA caahaa| vIramadeva ko vIradhavala bhI nahIM cAhatA thA / vIradhavala kI mRtyu suna kara vIramadeva apane sAthI sAmaMta aura ThakkuroM ko lekara mahAmAtya vastupAla se yuddha karane ko taiyAra huA / vIramadeva hArA aura apane zvasura jAlora ke rAjA udayasiMha cauhAna ke pAsa sahAyatArtha pahu~cA / G. G. Pt. || P. 219 va0 ca0 a0 pra0 zlo0 4 se 43 pR0 127,128 / pra0 ci0 (hindI) ku0 pra0 164) 195) pR0 128,126 pra0 ko0 va0 pra0150) pR0124,125 G.G. Pt. 1|| P. 219 aneka graMthoM meM aisA likhA milatA hai ki vIradhavala apane saMbaMdhI paMcagrAma ke rAjA arthAt rANI jayataladevI ke bhrAtA sAMgaNa aura cAmuNDa ke sAtha yuddha karatA huzrA raNabhUmi meM ghor3e para se ghAyala hokara gira par3A aura mRtyu ko prApta huaa| yaha yuddha to vi0 saM0 1277 meM huA thA aura vIradhavala kA svargArohaNa vi0 saM0 1265 meM huA ataH paMcagrAma ke bhUpatiyoM ke sAtha yuddha karatA huzrA vIradhavala ghAyala hokara gira par3A aura aMta meM mRtyu ko prApta huA, amAnya hai| vIradhavala kA ghAyala honA aura ghor3e para se gira par3anevAlI eka ghaTanA bhadrezvara ke rAjA bhImadeva ke sAtha huye yuddha kI bhI hai| lekina isa yuddha meM vIradhavala ghAyala avazya huA thA, lekina mRtyu ko prApta nahIM huA thA / vi0 saM01265 meM suavasara dekhakara usane lATanareza zaMkha ke Upara AkramaNa kiyaa| isa yuddha meM zaMkha bhI mArA gayA aura vIradhavala bhI atyanta ghAyala huA aura anta meM dhavalakapura meM vIragati ko prApta humA / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 :: prAgvATa - itihAsa :: [ dvitIya mahAmAtya kA isa Azaya kA patra cauhAna rAjA udayasiMha ke pAsa pahu~cA ki vIramadeva bhAga kara zrAyA hai, agara usakI tumane sahAyatA kI to apane prANa bhI khooge aura rAjya bhI gumAoge / vIramadeva kucha dinoM ke bAda mAra diyA gayA aura usakA sira dhavalakapura bheja diyA gyaa| vIramadeva ko maravAye jAne kA eka kAraNa yaha bhI batalAyA jAtA hai ki vaha apane zvasura udayasiMha ko mArakara svayaM jAlora kA zAsaka banane kA prayatna karane lagA thA tathA Ane jAne vAle yAtriyoM ko lUTa kara unako bar3A taMga karane lagA thaa| aMta meM udayasiMha ne apane vIra sainikoM ko bheja kara usako maravA DAlA / gUrjara bhUmi eka bAra phira gRhakalaha kI agni meM par3a kara bhasma hone se baca gayI / maNDalezvara lavaNaprasAda bhI isa samaya jIvita the / vIramadeva unako vIzaladeva se adhika priyatara thA / lekina vIramadeva eka bAra svayaM maNDalezvara ko mArane para utAru ho gayA thA / ataH unhoMne bhI vIramadeva kI sahAyatA karane kA tathA usako siMhAsanArUr3ha karavAne kA vicAra hI nahIM kiyA / gUrjarasamrAT bhImadeva dvi0 bhI vIramadeva ko nahIM cAhate / mahAmAtya vastupAla ke bala aura buddhi se vIzaladeva kA rAjya aba niSkaMTaka ho gyaa| kA prayatna karane lagA / vi0 saM0 1265 meM lATapradeza ko vIradhavala ne jIta liyA thA gUrjarapradeza ke sarva sAmantoM ne, ThakkuroM ne evaM mANDalikoM ne rANaka vIzaladeva ko apanA ziromaNi svIkAra kara liyA, lekina eka DAhalezvara narasiMhadeva jo karNa kA vaMzaja thA aura bAghelAvaMza kI huI unnati aura vIzaladeva kI sArvabhaumatA bar3hate huye gaurava ko dekhakara jalatA thA, vIradhavala kA svargArohaNa sunakara svatantra hone aura DAilezvara kA damana aura apane rAjya meM sammilita kara liyA thA / zaMkha kA putra bhI DAhala ke rAjA se jA milA aura usane bhI apane pitA kA khoyA huA rAjya punaH prApta karanA caahaa| vIzaladeva abhI abhinava aura anubhavahIna zAsaka thA, vaha yaha dekhakara bhayabhIta ho utthaa| lekina mahAmAtya vastupAla tejapAla ne isase ghabarAne kA koI kAraNa nahIM samajhA / daMDanAyaka tejapAla vizAla sainya lekara DAhalezvara kA sAmanA karane ko calA / DAhalezvara parAsta huA aura usane vIzaladeva kI adhInatA svIkAra kI / tejapAla ko DAhalezvara ne eka lakSa svarNamudrAyeM aura aneka bahUmUlya vastuyeM bheMTa kIM / tejapAla bahUmUlya vastuyeM aura eka lakSa svarNamudrAyeM lekara vIzaladeva kI rAjasabhA meM pahu~cA / vIzaladeva ne uThakara tejapAla kA pitAtulya svAgata kiyA aura pAritoSika rUpa meM eka lakSa svarNamudrAyeM jo DAilezvara ne bheMTa rUpa meM bhejI thIM, tejapAla ko hI bheMTa meM pradAna kara dIM / rA0mA0 (vIrama ane vIzala, vIramasaMbaMdhI bIjI hakIkata) pR0 478 - 482 rA0 mA0 (vIsaladeva ne DAhalezvara bacce saMgrAma) pR0 483) se 485 va0 ca0 zraSTama pra0 zloka 55 se 76 pR0 128, 126 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI-vaMza aura mahAmAtya kA padatyAga aura usakA svargArohaNa : [147 mahAmAtya kA padatyAga aura usakA svagArohaNa mahArANaka bIzaladeva kA aba rAjya niSkaMTaka ho cukA thaa| uttarAdhikArI vIramadeva bhI svargastha ho cukA thA / samasta gUrjarasAmrAjya meM ekadama zAMti aura suvyavasthA thI / yadyapi mahArANaka vIradhavala ke akasmAt dehAvasAna se gUrjararAjya ko eka bahuta bar3A dhakkA lagA thaa| parantu phira bhI mantrI bhrAtAoM ke teja, bala, parAkrama, prabhAva aura vyaktitva se sthiti bigar3a nahIM paaii| rAjyakoSa bhI paripUrNa thaa| bAhya zatruoM kA bhI anta-sA ho gayA thaa| gUrjarasainya atyanta samRddha aura vistRta thA / vIzaladeva ke nAma para maMtrI bhrAtAoM ne agaNita dhana vyaya kara vIzaladeva nAmaka eka ati ramaNIka nagara basAyA / usako samRddha rAjaprAsAdoM, udyAnoM, sarovara, vApI, kUpa aura mandiroMhATa-bAToM se susajjita banAyA / sarvatra zAnti evaM suvyavasthA thI, lekina phira bhI mahAmAtya ko apanA abhinna mitra mahArANaka vIradhavala ke svargastha ho jAne se caina nahIM par3atI thii| nidAna apanA bhI anta samaya nikaTa AyA huA jAnakara eka dina mahAmAtya ne rAjasabhA meM mahArANaka vIzaladeva ke samakSa rAjyamudrA arpita karate huye aba rAjyakArya karane se apanI anicchA prakaTa kI / mahArANaka vIzaladeva ke bAra-bAra prArthanA karane para bhI vastupAla apane nizcaya se nahIM Tale / anta meM vastupAla kI prArthanA mAnya karanI par3I / mahArANaka vIzaladeva ne vaha rAjya-mudrA daMDanAyaka 'etakki punarAtmanaiva sajanairAcchidyamAnopyasau maMtrIzasya muzAyate sma nibhRtaM dehe'sya dAhajvaraH // 26 // 'varSe harSaniSaNNaSaNNavatike zrIvikramovIbhRtaH kAlAd dvAdazasaMkhyahApanazatAt mAse'tra mAghAhaye / paMcamyA ca tithau dinAdisamaye vAre ca bhAno'stavodvodu sadgatimasti lagnamasamaM tattvaryatA tvaryatAm // 37 // 'vijJApyeti nigUr3hamanyu lalitAdevyA visRSTo'nugAnApRcchayAzruparAnpurIparisare paurAnsamastAnanu / rAjyoddhAranayapracAravidhaye maMtrIzvaraH zikSayaMstejaHpAlamasAvadaH samalasadyAnasthitaH prasthitaH // 47 // va0vi0 saM014 pR0 77-78 pra. ko0 pR0127 / rA0mA0 bhA0 210463,464 / mahAmAtya vastupAla kA svargArohaNa vi0 saM0 1268 meM pu0 pra0 saM0 pR068|v0 ca0 prastAva 8, pR0130 zlo0 42 / likhA hai| ukta sarva graMtha racanAkAla kI dRSTi se mahAmAtya vastupAla ke pIche ke haiM aura 'vasaMtavilAsa' nAmaka nATaka kI racanA mahAmAtya vastupAla ke putra jaitrasiMha ke vinodArtha vastupAla ke samAzrita tathA samakAlIna kavi bAlacandrasarikRta hai, ataH yaha graMtha adhika pramANita hai| (A) Mr. T. M. Tripathi B. A. informs that he has found the following dates of the deaths of the two brothers in an old leaf of a paper ms. 'saM01266 mahaM0 vastupAlo divNgtH| saM0 1304 mahaM0 teja pAlo divNgtH| (B) ao fao Introduction P. VIII 'svasti saM0 1266 varSe vaizAkha zudi 3 zrIzatrujayatIrthe mahAmAtyatejaHpAlena kArita' prA0jaila 0 saM0 le066 va0vi0 Introduction P.XI vi0 saM0 165 meM mahArANaka vIradhavala kI mRtyu huI aura vi0 saM0 1266 meM mahAmAtya kii| isa eka varSa ke kAla meM vIramadeva kA yuddha, DAhalezvara kA yuddha aura vIzaladeva kA rAjyArohaNa aura phira aisI sthiti meM mahAbalI, parAkramI, yazasvI, dharmAtmA, nyAyazIla mahAprabhAvaka mahAmAtya vastupAla ko padacyuta karane kI kathA aura usake katipaya bAra apamAnoM kI vArtA aura ve bhI vIzaladeva ke dvArA jo abhI navazAsaka hai aura jisa svayaM ke Upara mahAmAtya ke anaMta upakAra haiM, mahAmAtya ke prabhAva se hI jisako rAjyagaddI prApta huI hai- kalpita aura pIche se jor3I huI haiN| phira bhI prasiddha 2 apamAnajanaka ghaTanAoM kA ullekha caraNalekhoM meM kara detA huuN| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgbATa-itihAsa:: [dvitIya tejapAla ko arpita kI aura bharI rAjasabhA meM mahAmAtya vastupAla kA pitAtulya sammAna aura arcana kiyA aura apane sAmantoM, ucca rAjyakarmacAriyoM aura prasiddha subhaTa tathA yoddhAoM tathA rAjya ke paMDitoM aura zrImantoM ke sahita vaha mahAmAtya ko usake ghara taka pahu~cAne gyaa| rANaka vIradhavala ke sAmrAjya kA vistAra, bhItarI evaM bAharI zatruoM ke bhaya kA nAza eka mAtra mahAmAtya vastupAla aura daMDanAyaka tejapAla ke buddhi, bala evaM kuzalatA se ho sakA thA / svayaM vIzaladeva jo rAjyasiMhAsana kA adhikArI na hote hue bhI siMhAsanArUr3ha ho sakA thA yaha bhI pratApa mantrI mAtAoM kA thA / parantu vIzaladeva anubhavahIna hone ke kAraNa mantrI bhrAtAoM ke vaibhava aura teja-pratApa ko dekhakara mana hI mana kur3hane lgaa| mantrI bhrAtAoM ke duzmanoM evaM niMdakoM ko aba acchA samaya milA aura ve ina maMtrI-bhrAtAoM ke viSaya meM aneka jhUThI-saccI bAteM banAkara vIzaladeva ko ina para adhika kupita karane lge| vi0 saM0 1266 ke prAraMbha meM eka dina vIzaladeva ne daMDanAyaka tejapAla ko rAjyamudrA apane mitra nAgar3a ko arpaNa kara dene kI AjJA dii| mahAmAtya vastupAla ne saharSa rAjyamudrA arpaNa karavA dii| rANaka vIzala deva ne mahAmAtya vastupAla ko zrIkaraNa ke pada se haTAkara laghuzrIkaraNa kA pada diyA / samayajJa evaM anubhavazIla catura mantrI bhrAtAoM ne yaha apamAna sahana kara liyaa| mahAkavi somezvara, maNDalezvara lavaNaprasAda aise parama upakArI dezabhakta, dharmavIra, raNavIra mantrI bhrAtAoM kA yaha apamAna dekhakara atyanta duHkhI hue| ve bhI aba vRddha ho cuke the aura svayaM mantrI bhrAtA bhI aba vRddha ho cuke the aura thor3e samaya meM to avakAza grahaNa karane vAle hI the, isake atirikta siMhAsana kA sancA adhikArI vIramadeva bhI svarga ko pahu~ca cukA thA, aisI sthiti meM unhoMne haThAgrahI aura kuvicArI vIzaladeva ko hitopadeza dene meM lAbha ke sthAna meM hAni hI hotI socI aura zrataH cupa raha gye| rA0mA0 bhA02 pR0 486 rAjJA pUrvaprItyA [vRddhanagarIya nAgar3anAmA vipraH pradhAnIkRtaH / mantriNaH punarlaghuzrIkaraNamAtraM dattam / pra0 ko0 30pra0151) pR0 125 vIzaladeva kA samarAka nAmaka pratihAra thA / yaha mahAmAtya vastupAla dvArA kisI aparAdha ke kAraNa pahile daNDita ho cukA thaa| vIzaladeva kA yaha kRpApAtra ho calA thA / aba isane pratizodha lene kA yaha acchA avasara samajhA / isane nirbuddhi vIzaladeva ke mana meM yaha bAta gaharI jamA dI ki mantrI bhrAtAoM ke pAsa jo atula vaibhava aura dhana-sampatti hai vaha saba rAjya kI hai aura inhoMne dharmasthAnoM 1 meM, tIrthoM meM, nagara, pura, grAmoM meM jo dhana vyaya kiyA hai, vaha saba bhI rAjya kA hI dhana thA / rAjyakoSa bhI aba vaisA samRddha nahIM raha gayA thA, jaisA rANaka vIradhavala ke samaya meM thA / mantrI bhrAtAoM ke padoM meM avanati karane ke pazcAt rAjyakoSa meM bAhara se Ane vAlI zrAya bhI kama par3a gaI thii| rANaka vIradhavala kI puNyasmRti meM mantrI bhrAtAoM ne vIzaladeva ke Adeza se vIzalapura nAmaka nagara ati dhana vyaya karake basAyA thA / aneka mandira banavAye gaye the| inameM brahmAjI kA mandira atyanta dhana vyaya karake banavAyA gayA thA aura vaha kalA kI dRSTi se adhika prasiddha thaa| yaha nagara hara prakAra se samRddha evaM vaibhavazAlI banAyA gayA thaa| isa nagara ke vasAne meM rAjyakoSa kA bahuta dravya lagA thaa| isa nagara ke vasa jAne ke thor3e dinoM pazcAt hI vIzaladeva ne mantrI bhrAtAoM kA apamAna karanA prAraMbha kara diyA aura rAjyamudrA bhI chIna lii| ataH vaha rikta huA rAjyakoSa punaH samRddha nahIM ho skaa| durbuddhi vIzaladeva ne mantrI bhrAtAoM para rAjyadravya khAne kA aparAdha lagA kara unake agaNita dravya ko chIna kara rikta hote jAte rAjyakoSa ko bharane kA samarAka kI bAtoM meM zrAkara anucita vicAra kiyaa| rA0 mA0 bhAH 2 pR0 487 "nijanAmnA nivezyoA , nagaraM mantriNA navaM / zrI vIsalanRpo'nekadharmasthAnamanoharam // 47 // va0ca010pra0 pR0 128 'ekasamarAkanAmA pratihAro.................deva / anayoH pArve'nantadhanamasti tadAcyatAm / pra0ko0 151) pR0 125 rANaka vIzaladeva ne eka dina donoM maMtrI bhrAtAoM ko AjJA dI ki ve apanA samasta dhana lekara rAjasabhA meM upasthita hoveN| maMtrI bhrAtAoM ne kahA ki unake pAsa jitanA dravya saMcita huA thA vaha adhikAMza meM zatruJjayAdi tIrthoM meM vyaya kiyA jA cukA hai| rAjA ne haTha pakar3a lI aura aMta meM jaba maMtrI bhrAtA rAjA kI ukta AjJA pAlane meM tatpara hote nahIM dikhAI diye to rAjA ne duSTa rAjasamAsadoM kI bAtoM meM Akara eka ghaTa meM kAlA sarpa rakhavAyA aura usa sarpa ko ghaTa meM se nikAla kara satyatA kA paricaya dene ke liye maMtrI mAtAoM se kahA / maNDalezvara lavaNaprasAda ne vIzaladeva ko bahuta samajhAyA, parantu vaha nirbuddhi rAjA nahIM mAnA | aMta meM jyohi mahAmAtya vastupAla rAjasabhA ke madhya meM rakkhe hue ghaTa meM se sarpa nikAlane ko uThA mahAkavi somezvara jo aba taka vIzaladeva kI mUrkhatA ko dekhakara mana meM kur3ha rahe the aura soca rahe the ki aise rAjAdhama zAsaka ko kyoM na siMhAsana se cyuta kara diyA jAya jo gUrjarabhUmi ke ekamAtra suputra, parama bhakta, mahAdhArmika, sarvaguNasampana, ajeya yoddhA para rAjyamada meM Akara atyAcAra karane para utAra ho rahA hai, uThe nivezyoga rA0 mA0 bhAdravya ko hI Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI vaMza aura mahAmAtya kA padatyAga aura usakA svargArohaNa :: [ 146 eka dina mahAmAtya vastupAla ko jvara car3ha AyA / mahAmAtya vastupAla ne apanA antima divasa nikaTa AyA samajha kara zatruMjayatIrtha kI antima yAtrA karane kI taiyArI kI / mahArANaka vIzaladeva aura samasta sAmaMta, caturaMgiNI sainya, nagara ke zrImaMta, paMDita, AbAlavRddha jana aura mahAmAtya ke saMbaMdhI aura parijana mahAmAtya ko dhavalakkapura ke bAhara bahuta dUra taka vidA karane Aye / mahAmAtya ne sarvajanoM se kSamata- kSamApanA kiye aura mahArANaka vIzaladeva ko AzIrvacana dekara tIrtha kI ora prasthAna kiyA / yaha mahAmAtya kI terahavIM tIrthayAtrA thI / mahAmAtya ke sAtha meM usakI donoM striyA~ aura sArA parivAra thA / mArga meM aMkevAliyA nAmaka grAma meM mahAmAtya kA svargavAsa vi0 saM0 1266 mAgha zuklA 5 (paMcamI) ravivAra ke dina ho gayA / mahAmAtya kA antima saMskAra aura mahAmAtya vastupAla ko sarpa nikAlane se rokate huye rANaka vIzaladeva ko bhartsanA dene lage aura una maMtrI bhrAtAoM ke sAre paropakAra, mahattva ke kArya jo unhoMne rAjya, rAjaparivAra, rANaka vIradhavala aura svayaM vauzaladeva ko siMhAsanArUDha karAne ke liye kiye the kaha sunAye aura kahA ki rAjan ! agara aise rAjya ke mahopakArI puruSottama ke Upara bhI tumhArI kudRSTi ho sakatI hai to hama bhI Apake viSaya meM kyA vicAra kara sakate haiM soca lenA caahie| ye maMtrI bhrAtA sarasvatI ke aura dharma ke putra haiN| inheM kauna jIta sakatA hai aura ina para kauna atyAcAra karane meM samartha haiM / ye tumheM mAtra apanA bAlaka samajhakara kSamA kara rahe haiN| ye viparIta ho jA~ya to tumhAre cATukAra rAjyasabhAsad jinhoMne tumhAre mastiSka ko bigAr3a diyA hai, eka palabhara ke lie inake samakSa nahIM Thahara skeNge| jaba rAgaka vIraghavala ne inako mahAmAtyapadoM kA bhAra saMbhAlane ke liye AmaMtrita kiyA thA, usa samaya rANaka vIradhavala maMtrI bhrAtAoM ke dvArA nimaMtrita hokara pahile inake ghara bhojana karane gayA thaa| usa samaya ina dUradarzI maMtrI bhrAtAoM ne rANaka vIradhavala se yaha vacana le liyA thA ki agara rAjA kabhI kupita bhI ho jAya to inake pAsa jitanA abhI dravya hai, utanA inake pAsa rahane dekara mukta kara diyA jAya / mahAkavi kI bhartsanA se rANaka vIzaladeva kA krodha zAMta par3a gayA aura maMtrI bhrAtAoM ke upakAroM ko smaraNa kara vaha rone lagA aura siMhAsana se uThakara mantrI bhrAtAoM se kSamA mAMgatA huA apane kiye para pazcAttApa karane lagA aura kahane lagA ki ve apanA rAjyasaMcAlana kA bhAra punaH saMbhAleM / maMtrI bhrAtAoM ne vRddhAvasthA A jAne ke kAraNa vaha asvIkAra kiyA ? parantu vIzaladeva haThI thA, usane eka nahIM mAnI / anta meM tejapAla mahAmAtyapada para ArUDha kiyA gayA aura mahAmAtya vastupAla ne virakta jIvana vyatIta karane kI apanI antima icchA prakaTa karate hue eka vIzaladeva se usako rAjyakArya se mukta karane kI prArthanA kii| rANaka vI zaladeva ko bhArI hRdaya ke sAtha mahAmAtya kI antima icchA ko svIkAra karanA par3A aura vaha mahAmAtya ko usake ghara taka pahu~cAne bar3e samAroha ke sAtha gayA / eka dina mAmA siMha apane prAsAda se rAjaprAsAda ko jA rahe the / mArga meM jaba ve pAlakhI meM baiThe hue nikala rahe the, eka jaina upAzraya kI UparI maMjila se kisI jaina sAdhu ne kUr3A-karkaTa DAla diyA aura vaha ratha meM baiThe huye mAmA siMha para uDakara gira pdd'aa| yaha dekhakara mAmA siMha atyanta krodhita huye aura ratha se utara kara upAzraya kI Upara kI maMjila para gaye aura sAdhu ko pratAr3anA dI / ukta sAdhu rotA huA mahAmAtya vastupAla ke pAsa pahu~cA / mahAmAtya usa samaya bhojana karane baiThA hI thA, yaha kathanI zravaNa kara vaha uTha baiThA aura apane sevakoM ko bulAkara kahA ki kyA koI aisA vIra yoddhA hai, jo dharma aura guru kA apamAna karane vAle aparAdha ke daMDa meM mAmA siMha kA bA~yA hAtha kATa kara lA sake / bhuvanapAla nAmaka eka vIra Age bar3hA aura mahAmAtya ne usako sajjita hokara jAne kI AjJA dI aura zeSa saba sevakoM ko vizeSa paristhiti ke liye taiyAra rahane kI tathA jo marane se Darate ho unako ghara jAne kI AjJA dI / bhuvanapAla ghor3e para car3ha kara daur3A aura mAmA siMha ke pAsa jA pahu~cA / namaskAra karake saMketa kiyA ki mahAmAtya kA koI saMdeza lekara AyA hU~ / mAmA siMha jyoMhi saMdeza sunane ko jhukA ki bhuvanapAla ne usakA bA~yA hAtha kATa liyA aura turaMta ghor3A daur3Akara mahAmAtya ke pAsa pahu~cA aura kaTA huA hAtha Age rakkhA / mahAmAtya ne usako dhanyavAda diyA aura yuddha kI taiyArI karane kI AjJA dI / mAmA kA hAtha mantrIprAsAda ke siMhadvAra ke bAhara divAra para dikhAI detA huA laTakA diyA gayA ki jisase loga samajha sake kI kisI dharma kA apamAna karane kA kaisA phala hotA hai| udhara mAmA siMha kA hAtha kATA gayA hai jeThavAjAti ke logoM ne sunakara mahAmAtya ko nIcA dikhAne ke liye yuddha kI taiyArI prAraMbha kii| bAta kI bAta meM sAre nagara meM khalabalI maca gii| mAmA siMha rAjasabhA meM pahuMcA aura mahArAeka vIzaladeva ko jo usakA bhAnajA thA, mahAmAtya vastupAla ke sevaka dvArA apane hAtha ke kATe jAne kI bAta khii| vIzaladeva ne pratyuttara meM kahA ki Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150] :: prAgvATa-itihAsa :: [dvitIya zrIzatrujayaparvata para vividha sugandhita padArthoM, kapUra, candana, zrIphaloM se kiyA gayA / mahAmAtya ke svargArohaNa se samasta gUrjarasAmrAjya meM mahAzoka chA gyaa| mahAmAtya tejapAla tathA jaitrasiMha ne dAhasaMsthAna para jahA~ mahAmAtya vastupAla kA agnisaMskAra kiyA gayA thA, svargArohaNa nAmaka prAsAda vinirmita karavAyA aura usameM nami aura vinami ke sAtha meM zrI AdinAtha-pratimA ko pratiSThita krvaayaa| maMtrI bhrAtAoM kA adbhuta vaibhava aura unakI sAhitya evaM dharmasaMbaMdhI mahAna sevAyeM vastupAla ne apanI saphala nIti evaM cAturya se, tejapAla ne raNakauzala evaM jayamAlA se athAt donoM bhrAtAoM ne apane 2 buddhi, bala, sAhasa, parAkrama se dhavalakapura ke maNDalezvara rANaka vIradhavala ko sArvabhauma sattAdhIza, mahAvaibhavazAlI, ajeya rAjA banA diyA / dhavalakapura ke rAjakoSa meM dhana kI pracaMDa bAr3ha A gaI thI, sainya meM anaMta vRddhi evaM samRddhi ho gaI thii| isake badale meM mahAmaNDalezvara lavaNaprasAda evaM rANaka vIradhavala ne bhI samaya-samaya para donoM bhrAtAoM kA apAra dhanarAzi, mauktika, mANika, gaja, azva pAritoSika rUpa se pradAna kara adbhuta mAna-sammAna sahita svAgata kiyA. jisake phalasvarUpa vastapAla-tejapAla kA aizvarya vaNarnAtIta ho gayA aura ye donoM maMtrI bhrAtA mahAmAtya vastupAla jaisA dharmAtmA aura nyAyazIla puruSa kabhI bhI aisA koI kArya akAraNa nahIM kara sktaa| rAjaguru somezvara ko mahArANaka vIzaladeva ne mahAmAtya vastupAla ke pAsa bhejA ki ve patA lagA ki isa ghaTanA kA kAraNa kyA hai aura mahAmAtya vastupAla ko rAjasabhA meM lAveM / somezvara mahAmAtya ke prAsAda ko pahuMce aura mantrI ke pAsa upasthita hue| mantrI ko susajjita dekhakara aura mantrI ke mukha se Adi se anta taka kI kahAnI zravaNa kara somezvara ne kahA, 'mantrIpravara! choTI-sI bAta ko itanA bar3hA diyA, siMha mahArANaka kA mAmA hai, jeThavAjAti pratizodha lene ke liye taiyAra ho cukI hai, sArA nagara bhayatrasta ho cukA hai| aba Apa rAjasabhA meM caleM aura kisI prakAra samajhautA kara leN|' mahAmAtya ne somezvara se kahA, 'mitravara ! dharma kA apamAna maiM nahIM dekha sakatA / sAre sukha aura vaibhava bhoge / antima avasthA hai| merI hArdika icchA bhI aba yahI hai ki jaise dharma ke liye jiyA usI prakAra dharma ke lie marU' somezvara mahAmAtya kA dRr3ha nizcaya dekhakara vahA~ se vidA huye aura rAjasabhA meM pahu~ca kara mahArANaka vIzaladeva ko sArI sthiti, mahAmAtya kA dRr3ha nizcaya samajhA diyaa| mahArANaka vIzaladeva ne somezvara se pUchA / 'gurudeva ! aisI sthiti meM kyA karanA cAhie, kucha samajha meM nahI aataa|' somezvara ne kahA-'vIzaladeva ! mahAmAtya vastupAla mahAdharmAtmA, nyAyazIla, sarasvatIbhakta, uccakoTi kA vidvAn hai aura gUrjarasAmrAjya ke Upara tathA Apa svayaM ke upara usane apAra upakAra kiye haiM, jinakA badalA kabhI bhI nahIM cukAyA jA sakatA aura phira yahA~ to mAmA jeThavA kA aparAdha pahile huA hai / mahAmAtya ko sanmAnapUrvaka rAjasabhA meM bulavAnA cAhie aura mAmA jeThavA mahAmAtya se apane dvArA kiye gaye dharma kA apamAna karane vAle aparAdha kI kSamA mAMge aura tatpazcAt mahAmAtya ko sammAnapUrvaka vidA karake ghara pahuMcAnA cAhie / mahAmAtya eka aise amUlya vyakti haiM, jo samaya para kAma dene vAle haiN|' mahArANaka ne mahAmAtya ko sammAnapUrvaka rAjasabhA meM lAne ke liye apane prasiddha 2 sAmantoM ko bhejA / mahAmAtya usI vIra-veSa meM rAjasabhA meM aaye| mahArANaka vIzaladeva ne unakA pitA tulya sammAna kiyA / mAmA jeThayA ne apane kiye gaye aparAdha kI caraNoM meM par3akara kSamA maaNgii| mahAmAtya vastupAla ne mahArANaka vIzaladeva ko zAsana kisa prakAra karanA cAhie para aneka rIti saMbaMdhI hitopadeza diyA aura AzIrvacana dekara vidA lau / mahArANaka vIzaladeva ne pratijJA lI ki Age vaha kabhI bhI apane zAsanakAla meM jaina-sAdhuoM kA apamAna nahIM hone degA aura jo apamAna karegA usako vaha kaThora daNDa degaa| taduparAMta mahAmAtya ko usake ghara para atyanta sammAna aura samAroha ke sAtha phuNcaayaa| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara maMtrI vaMza aura unakA vaibhava tathA sAhitya aura dharmasaMbaMdhI sevAyeM :: [151 jaisI samAja, deza aura dharma kI tathA kalA, vijJAna aura vidyA kI sevA kara sake, vaisA zramAtya saMsAra meM Aja taka to koI nahIM huA jisane inase bar3hakara apane dhana kA, tana kA aura zuddhAtmA kA upayoga isa prakAra nirvikAra, vItarAga, sneha-prema-vatsalatA se janahita ke liye binA jJAti, dharma, sampradAya, prAnta, deza ke bheda ke muktabhAva se kiyA ho / mahAmAtya kI samRddhatA kA patA nimna aMkanoM se svataH siddha ho jAtA hai / nitya vastupAla kI sevA meM kSatriyavaMzI uttama subhaTa tejapAla kI sevA meM mahAtejasvI raNabAMkure rAjaputra majJAtIya ghor3e 1800 1400 5000 2000 10000 30000 2000 1000 1000 27 1000 dAsa-dAsI 10000 aneka rAjA mahArAjAoM se bheMTa meM prApta uttama hAthI 300 svarNa cAMdI ratna, mANika, mauktika nakada rupaye 500000000) aneka bhAMti ke vastra AbhUSaNa 500000000) ke dravya ke bhaMDAra 56 jaise rAjakArya vibhAgoM meM vibhakta thA, ThIka usI prakAra mahAmAtya ne apane ghara ke kAryoM ko bhI vibhAgoM meM vibhakta 97 "" 11 11 " " " " 11 "" 19 pavanavegI ghor3e sAdhAraNa ghor3e uttama gAyeM baila " " " UMTa bhaiseM sAMDaniyA~ 8 (4)0000000) kA 80000000) kI agaNita kI 0 kau0 (gujarAti bhASAMtara) pR0 38, 36 'yaH svIyamAtRpitRputrakalatrabandhupuNyAdipuNyajanaye janayAJcakAra, saddarzanatrajavikAzakRte ca dharmasthAnAvalIyanImavanInazeSAm' na0 nA0 na0 sa0 16 zlo0 ||37|| 50 61 'tena bhrAtRyugena yA pratipuramAmAdhvazailasthalaM vApIkUpanipAnakAnanasaraH prAsAdasatrAdikA / dharmasthAnaparaMparA navatarA cakre'tha jIrNoddhRtA tatsaMkhyApi na budhyate yadi paraM tadvedinI medinI // 66 // prA0 jai0 le0 saM0 [arbudAcala - prazasti ] 'dakSiNasthA zrIparvataM yAvat pazcimAyAM prabhAsaM yAvat uttarasyA kedAraM yAvat tayoH kIrtanAni sarvAgreNa trINi koTizatAni caturdazalakSA zraSTAdaza sahasrANi zraSTazatAni loSThikatritayonAni dravyavyayaH' / vi0 tI0 ka0 42 pR0 80 ina zlokoM se yaha spaSTa mAnane yogya hai ki aise agaNita dharmakRtya karAne vAloM ke pAsa itane vaibhava, ghana aura vAhanoM kA honA koI AzcaryakAraka bAta nahIM / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152] :: prAgvATa-itihAsa:: [dvitIya kara rakkhA thA / mukhya vibhAga yethe- bhojana-vibhAga, sainika-vibhAga, dhArmika-vibhAga, sAhitya-vibhAga, guptacara-vibhAga, nirmANa vibhAga, sevaka-vibhAga / ina sarva vibhAgoM ke alaga 2 adhyakSa, kAryakartA the| bhojana-vibhAga yaha vibhAga daMDanAyaka tejapAla kI strI anupamAdevI kI adhyakSatA meM thaa| mahA0 vastupAla kI strI lalitAdevI saMyojikA thI / bhojana prati samaya lagabhaga eka sahasra strI-puruSoM ke lie banatA thaa| jisameM sAdhu-santa, abhyAgata, atithi,navakara, cArakara, cArakaraNI, pramukha kAryakartA,aMgarakSaka,parijana bhojana karate the| svayaM anupamAdevI,lalitAdevI, sokhyakAdevI, suhar3AdevI aura mahAmAtyoM kI bhaginiyeM nityaprati bhakti evaM mAnapUrvaka apane hAthoM se sarva ko bhojana karAtI thiiN| bhojana sarvajanoM ke liye eka-sA aura ati svAdiSTa banatA thaa| mahArANaka vIradhavala bhI eka dina atithi ke veSa meM bhojana kara atyanta prasanna huA aura anupamAdevI, lalitAdevI ke mukhoM se punaH 2 yaha zravaNa kara ki yaha sarva mahArANaka vIradhavala kI kRpA kA pratApa hai ki ve sevA karane ke yogya ho sake haiM, vastutaH isa sarva kA yaza aura zreya mahArANaka vIradhavala ko hai, mahArANaka vIradhavala isa uccatA aura zraddhA-bhakti ko dekhakara gadgad ho uThA aura anta meM prakaTa hokara dhanyavAda dekara rAjaprAsAda ko gyaa| jaina, jainetara koI bhI rAtri-bhojana nahIM kara sakatA thA / kaMdamUla, abhakSya padArtha bhojana meM nahIM diye jAte the| nijI sainika-vibhAga yaha vibhAga vastupAla ke putra jaitrasiMha kI adhinAyakatA meM thA / isake sainika do daloM meM vibhakta themahAmAtya vastupAla ke aMgarakSaka aura daMDanAyaka tejapAla ke raNanipuNa subhaTa / mahA parAkramI evaM kulIna aMgarakSaka aTThAraha sau 1800 aura subhaTa 1400 caudaha sau the / isa vibhAga meM ve hI sainika praviSTa kiye jAte the jo uttama kulIna, prANoM para khelane vAle, gUrjarasamrATa aura sAmrAjya ke parama bhakta hoM tathA jinhoMne aneka raNoM meM zaurya prakaTa kiyA ho, Adarza svAmibhakti kA paricaya diyA ho| isa prakAra yaha sAmrAjya ke cune huye vIra, dRr3ha sAhasI, vizvAsapAtra sainikoM kA eka dala thA, jisa para donoM mantrI bhrAtAoM, rANaka aura maMDalezvara kA pUrNa vizvAsa thaa| bhadrezvaranareza bhImasiMha ke caudaha sau subhaTa rAjaputra hI tejapAla ke subhaTa the| rAjya kA sainika-vibhAga isase alaga thaa| ye sainika to kevala mahAmAtya vastupAla aura daMDanAyaka tejapAla ke atyanta vizvAsapAtra subhaTa the| ye sadA mantrI bhrAtAoM kI sevA meM tatpara rahate the| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI-vaMza aura unakA vaibhava tathA sAhitya aura dharma saMbaMdhI sevAyeM :: [153 sAhitya-vibhAga aura mahAmAtya ke navaratna __ yaha vibhAga mahAmAtya ne vidvatsabhA banAkara saMsthApita kiyA thA, jisake adhyakSa mahAkavi somezvara the| paM0 harihara, mahAkavi nAnAka, madana, subhaTa, pAlhaNa, jAnhaNa, prasiddha zilpazAstrI zobhana aura mahAkavi arisiMha nAma ke suprasiddha nava vidvAn the / ye sarva vidvAn evaM kavi laghubhojarAja vastupAla ke navaratna kahalAte the / jaina kavi aura prakhara vidvAn AcArya-sAdhu jaise vijayasenamUri, amaracandrasUri, udayaprabhasUri, naracandrasUri, narendraprabhasari jayasiMhamUri, bAlacandrasUri, mANikyacandrasUri Adi aneka vidvAn sAdhu isa sabhA se sambandhita the| inameM se pratyeka ne aneka ucca koTi ke graMtha likhakara sAhitya kI vaha sevA kI hai, jo dhArAnareza bhoja ke samaya meM kI gaI sAhitya kI sevA se pratiyogitA karatI hai| mahAmAtya vastupAla svayaM mahAkavi thA aura usane bhI saMskRta ke kaI prasiddha grantha likhe haiN| mahAmAtya vidvAnoM, paMDitoM kA bar3A samAdara karatA thaa| usane apane jIvana meM lakSoM rupaye vidvAnoM ko pAritoSika rUpa meM diye / vaha aneka vidvAnoM ko bhojana, vastra aura aneka bahumUlya vastuyeM dAna karatA thA / mahAmAtya ko isIliye 'laghubhojarAja' kahate haiN| isa vibhAga kI dekha-rekha meM 500 pA~ca sau lekhakazAlAyeM pramukha 2 nagaroM meM cala rahI thiiN| ye lekhaka navIna grantha likhate aura aneka viSayoM ke prAcIna jaina, jenetara granthoM kI pratilipiyA~ karate, saMskRta meM, prAkRta meM bhASA-TIkA karate aura anuvAda karate the| hara eka grantha kI tIna pratiyA~ taiyAra kI jAtI thIM, jo khambhAta, pattana, bhRgupura ke bRhad jJAnabhaNDAroM meM eka 2 bhejI jAtI thIM aura vahA~ para atyanta surakSita rakkhI jAtI thIM / isa vibhAga kI tattvAvadhAnatA meM 180000000) aTThAraha koTi rupayA mahAmAtya ne vyaya kiyA thaa| prathama ratna mahAkavi somezvara the| rAjaguru bhI ye hI the| pattana aura dhavalakapura kI rAjyasabhAoM meM inakA pUrA pUrA mAna thA / maNDalezvara lavaNaprasAda, rANaka vIradhavala, mahAmAtya vastupAla inako binA pUche aura inakI binA sammati liye koI mahatva kA kadama nahIM uThAte the| mahAmAtya ke ye sahapAThI somezvara ___ hone ke nAte adhika priya mitra the| rAjA aura amAtyoM ke bIca kI ye kar3I the| vastupAla tejapAla ko mahAmAtyapadoM para ArUr3ha karAne meM inakA adhika hAtha thaa| sAre jIvana bhara the mahAmAtya ke sukha-duHkha ke sAthI rhe| ye mahArANaka vIradhavala aura maNDalezvara lavaNaprasAda se bhI adhika donoM mantrI bhrAtAoM kA mAna karate the| mahAmAtya bhI inakA vaisA hI sammAna karatA thA / somezvara apanI vidvattA ke liye bhArata meM dUra 2 taka prasiddha the / eka dina mahArANaka vIradhavala kI rAjasabhA meM gaur3adeza se paM0 harihara AyA / paM0 harihara somezvara kA gaurava sahana nahIM kara sakA aura usane inakI banAI huI vIranArAyaNa nAmaka prAsAda viSayaka 108 zlokoM kI prazasti ko curAI huI vastu kaha kara bharI sabhA meM inakA bar3A apamAna kiyaa| paM0 harihara ne jaba ukta prazasti ko kaMThapATha kara sunA diyA, taba to saccA mahAkavi somezvara bahuta hI lajjita huaa| parantu mahAmAtya vastupAla ko somezvara jaise mahAkavi ke cora hone kI bAta nahIM aNcii| hariharakRta eka abhinava kRtti kI mahAmAtya ne dUsare dina tAbar3ator3a eka prAcIna-sI pratilipi karavAI aura usako khaMbhAta ke jJAnabhaMDAra pu0 pra0saM0va0 te0 pra0136) pR065 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 ] :: prAgvATa - itihAsa :: [ dvitIya meM rAtoMrAta pahu~cA diyA / mahAmAtya ne paM0 harihara se khaMbhAta kA jJAnabhaMDAra dekhane kI prArthanA kii| paM0 harihara ke sAtha mahAmAtya aura somezvara bhI khaMbhAta gaye / jJAnabhaMDAra dekhate 2 paM0 harihara ne ukta graMtha jyoMhi dekhA, usakA lajjA se muMha Dha~ka gayA / aMta meM paM0 harihara ne svIkAra kiyA ki vaha mahAkavi somezvara kA gaurava sahana nahIM kara sakA; isaliye usane sArasvatayaMtra kI zakti se somezvarakRta prazasti kI 108 gAthAyeM sunA kara sacce mahAkavi kA apamAna kiyA / vIranArAyaNaprAsAda kI prazasti somezvarakRta / isa prakAra mahAmAtya ne bar3I caturAI se somezvara kA kalaMka dUra kiyA / somezvara rAjanIti kA bhI dhuraMdhara paNDita thA / somezvara ne apanI racanAyeM saMskRta meM kI haiM, jo saMskRta-sAhitya kI amUlya nidhi haiN| somezvarakRta prasiddha graMtha 1 kIrttikaumudI 2 surathotsava 3 rAmazataka 4 ullAgharAghavanATaka prasiddha haiM / 5 arbudagiri para vinirmita lUNasiMhavasahikA kI 74 zlokoM kI prazasti aura giranAra maMdiroM kI 6 prazastiyA~ bhI somezvarakRta haiM / 7vIM uparokta vIranArAyaNaprAsAda - prazasti hai / harihara - naiSadha - mahAkAvya ke karttA zrI harSa kA yaha vaMzaja thaa| saMskRta kA diggaja vidvAn thA / dakSiNa ke aneka rAjAoM kI rAjasabhA meM isane aneka vidvAnoM ko jItA thA / yaha gaur3adeza kA rahane vAlA thA / mahAmAtya vastupAla kI kRpA prApta karane ke liye yaha dhavalakkapura AyA thaa| navaratnamaNi somezvara kA sthAna prApta karane ke liye isane rANaka vIradhavala kI bharI huI rAjasabhA meM somezvara kI 'vIranArAyaNaprAsAdaprazasti' nAmaka kRti ko anya kI kRti siddha kara somezvara kA bhArI apamAna kiyA thA, jisakA badalA mahAmAtya ne bar3I caturAI se lekara somezvara kA kalaMka dUra kiyA thA / mahAmAtya kI vidvatsabhA meM yaha bhartI ho gayA thaa| navaratnoM meM yaha bhI eka amUlya ratna thA / hariharakRta koI graMtha adyAvadhi upalabdha nahIM huA, phira bhI somanAtha stuti jo isane somanAtha ke darzana karate samaya bolI thI isake mahAkavi hone kA pramANa detI hai / mahAmAtya vastupAla isakA bar3A saMmAna karatA thA / madana - yaha bhI saMskRta kA udbhaTa vidvAn thA / isakA likhA huA abhI taka koI grantha prakAza meM nahIM AyA hai| samrAT subhaha - yaha prasiddha nATakakAra thA / 'dUtAMgada' isakA prasiddha saMskRta nATaka hai / yaha nATaka pattana tribhuvanapAla kI AjJA se khelA gayA thA / arisiMha nAnAka -- yaha bhI navaratnoM meM se eka vidvAn thA / isakI khyAti mahArANaka vIzaladeva ke samaya meM bahuta bar3hI huI thI / yaha nAgarajJAtIya thA aura isakA gotra kApilla thA / yaha guMjAgrAma kA mAphIdAra thA / i-Thakkura lavaNasiMha kA putra thA / Thakkura lavaNasiMha mahAmAtya ke vizvAsapAtra vyaktiyoM meM se eka thA / arisiMha advitIya kalAvijJa thA | aneka granthoM ke karttA prasiddha vidvAn amaracandrasUri kA yaha kalAguru thA / aneka phuTakala racanAoM ke atirikta 'sukRtasaMkIrttana' nAmaka kAvya isakI pramukha racanA hai, jisameM mahAmAtya vastupAla, tejapAla ke dvArA kRta puNyakarmoM kA lekhA hai / pAlhaNa - isane 'AbUrAsa' nAmaka grantha likhA hai / 'subhaTana padanyAsa saH ko'pi samitau kRtaH / yenA'dhunA'pi dhIrANAM rAmAjyo nApacIyate' / kI 0 kau0 vastupAla tejapAla para ina sarva kavi evaM zrAcAyoM ne aneka grantha, prazasti Adi likhe haiM, jinakA paricaya yathAsthAna karavA diyA gayA hai| una granthoM se hI yaha jJAta kiyA gayA hai ki maMtrI bhrAtAoM kA aura inakA kyA sambandha thA / 'madanaH, hariharaparihara garva kavirAjagajAMkuzo madanaH / hariharaH madana vimudraya vadanaM hariharacaritaM smarAtItam" ||kii 0 kau| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAda] : maMtrIbhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI-vaMza aura unakA vaibhava tathA sAhitya aura dharma-saMbaMdhI sevAyeM :: [ 145 bAlhaNa -isakA prasiddha grantha 'muktimuktAvalI hai| zobhana--arbudagiristha lUNasiMhavasati kA banAne vAlA prasiddha zilpavijJa / samAzrita prAcArya, sAdhu aura unakA sAhitya vijayasenari--ye mahAmAtya ke dharmaguru hone se adhika sammAnita the| ye nAgendragacchIya haribhadrasari ke ziSya the| dhArmika vibhAga ke bhI ye hI adhiSThAtA the / vidvAn bhI uccakoTi ke the / inakA likhA huA 'revaMta girirAsu' itihAsa kI dRSTi se eka mahattva kA grantha hai| udayaprabhasUri-kulaguru vijayasenasari ke ye ziSya the| saMskRta, prAkRta ke ye prakANDa vidvAn the| inake likhe prasiddha grantha ye haiM:(1) 'dharmAbhyudaya' (saMghapaticaritra)-isameM zatrujayAdi tIrthoM ke liye saMgha nikAlane vAle saMghapatiyoM kA jIvana-caritra saMkSipta rUpa se likhA hai / (2) 'upadezamAlAkarNikA'-yaha eka TIkA graMtha hai jo dharmadAsagaNikRta 'upadezamAlA graMtha' para vi0 saM0 1266 meM dhavalakapura meM likhI gaI hai| (3) 'neminAtha-caritra'-vi0 saM0 1266 / (4) 'Arambha-siddhi'-yaha jyotiSa graMtha hai / (5) saM0 1268 meM likhI gaI vastupAla tejapAla kI giranAratIrtha kI prazastiyoM meM eka lekha inakA bhI hai| choTe-moTe aneka lekha aura prazastiyA~ upalabdha haiM, jo inako ucca koTi ke vidvAn honA siddha karatI haiM / 'sukatakIrtikallolinI' nAmaka ati prasiddha prazasti kAvya bhI inakA hI likhA huA hai| amaracandrasUri--ye 'vivekavilAza' ke kartA vAyar3agacchIya suprasiddha jinadattasUri ke ziSya the| saMskRta, prAkRta ke mahAn vidvAn the| inhoMne chaMda, alaMkAra, vyAkaraNa, kAvya Adi aneka viSayaka grantha likhe haiN| mahAkavi arisiMha se inhoMne kAvya-racanA sIkhI thii| inake race huye prasiddha grantha isa prakAra haiM:1-bAlabhArata, 2-kAvyakalpalatA (vRttiparimala sahita), 3-alaMkAravodha, 4-chaMdoratnAvalI, 5 syAdizabdasamuccaya, 6-padmAnandakAvya, 7-suktAvalI, 8-kalAkalApa, 8-kavizikSAvRtti (TIkA) naracandrasUri - ye harSapurIya athavA maladhArIgaccha ke devaprabhasUri ke ziSya the| vastupAla inakA atyadhika sammAna karatA thA / saMskRta, prAkRta ke prakAMDa vidvAn hone ke atirikta ye jyotiSa ke viziSTha vidvAn the| inake likhe huye graMtha isa prakAra haiM:1-kathAratnAkara, 2-jyotiSasAra ( nAracandrajyotiSasAra ), 3-anargharAghavaTippana, 4-praznazata, 5-jyotiSapraznacaturviMzikA, 6-prAkRtaprabodha-vyAkaraNa, 7-(jinastotra) 8-anadharAghavanATakaTIkA, ha-saM0 1288 kI vastupAla tejapAla sambandhI giranAratIrtha kI prazastiyoM meM do lekha inake Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : prAgvATa-itihAsa :: [dvitIya likhe huye haiM, 10-nyAyakaMdalI (TIkA), 11-vastupAla-prazasti Adi aneka prabandhagraMthoM meM inake likhe huye subhASita evaM stuti-kAvya milate haiM / narendraprabhasUri--ye naracandrasUri ke ziSya the| ye mahAn parizramI evaM svAdhyAyazIla the / prathama zreNI ke paMDita hote huye bhI ye atyanta vinayazIla aura nirabhimAnI the / inake race huye grantha isa prakAra haiM:1 alaMkAramahodadhi isa graMtha kI racanA mahAmAtya vastupAla kI prArthanA se naracandrasUri kI AjJA se vi0 saM0 1282 meM kI gaI thii| 2 vivekapAdapa, 3 vivekakalikA ( suktisaMgraha ), 4 vastupAlaprazasti (do kAvya a0 ma0 pari0 pR0 404-416), 5 kAkutsthakeli (nATaka), 6 saM0 1288 kI vastupAla tejapAla sambandhI giranAratIrtha kI prazastiyoM meM eka lekha inakA hai / bAlacandrasUri-candragacchIya haribhadrasUri ke ye ziSya the| chanda, alaMkAra, bhASA ke ye prakANDa paMDita the| inakA AcAryapadotsava mahAmAtya ne karavAyA thaa| inake ye graMtha atyadhika prasiddha haiM:1-karuNAbajAyudha nAmaka nATaka-yaha nATaka zatrujayatIrtha ke upara mahAmAtya dvArA nikAle gaye eka saMgha ke avasara para khelA gayA thA / 2-vasantavilAsakAvya (vastupAlacaritra)-yaha jaitrasiMha kI preraNA se likhA gayA thA / 3-vivekamaMjarI TIkA vi0 saM0 1268 / 4-upadezakaMdalITIkA / jayasiMhasUri --ye saMskRta, prAkRta ke prasiddha vidvAna the / 'hammIramadamardana' nAmaka nATaka itihAsa aura sAhitya kI dRSTi se inakI eka amUlya racanA hai| arbudAcala para vinirmita lUNasiMhavasahikA kI vastupAla tejapAla sambandhI 74 zlokoM kI prazasti bhI inako prasiddha vidvAn honA siddha karatI hai| mANikyacandrasUri --ye rAjagacchIya sAgaracandrasUri ke ziSya the| ye saMskRta aura vizeSa rUpa se alaMkAra viSaya ke suprasiddha paMDita the| inhoMne mahApaMDita mammaTa kI likhI huI 'kAvyaprakAza' nAmaka kRti para ati prasiddha 1-'saMketa' nAmaka TIkA likhI hai / 2-zAntinAtha-caritra / 3-vi0 saM0 1276 meM pArzva nAthacaritra, jo uccakoTi kA mahAkAvya hai, inhoMne likhA hai| jinabhadrasUri - mahAmAtya vastupAla ke putra jaitrasiMha ke zreyArtha inhoMne saM0 1260 meM 'prabandhAvalI' nAmaka grantha likhA hai / ye nAgendraga0 udayaprabhasUri ke ziSya the| atirikta inake dAmodara, jayadeva, vIkala, kRSNasiMha, zaMkarasvAmi Adi aneka kavi evaM cAraNa samAzrita the / mahAmAtya vastupAla svayaM mahAkavi evaM prakhara vidvAn thA / 1-naranArAyaNAnanda nAmaka mahAkAvya, 2-zrI AdIzvaramanorathamayaMstotra usakI amUlya racanAyeM haiM, jo usako usa samaya ke agraNI vidvAnoM meM ginAne ke liye paryApta haiN| vaha kaviyoM meM 'kavicakravatI' kahalAtA thA aura AzrayadAtAoM meM 'laghubhojarAja' kahA jAtA thaa| a0ma0 pari0 4 pR0 401-403, 404-416 vastupAlanu vidyAmaNDala ane bIjA lekho pR01 se 34 'bhalaMkAramahodadhi' By narendraprabhasarijI (gAyakavADa oriyanTala sIrIja XCV vyo0 nikalA hai) kI paM0 lAla canda bhagavAnadAsa dvArA likhita prastAvanA / zrIjimaratnakoSa granthavibhAga prathamaH Vol.1 B. O. R. I. Poona Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laNDa ] :: maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI gurjara-maMtrI vaMza aura unakA vaibhava tathA sAhitya aura dharma saMbaMdhI sevAyeM :: [ 157 dhArmika vibhAga aura maMtrI bhratAoM ke dvArA vinirmita dharmasthAna aura unakI zrAgama-sevAyeM yaha vibhAga daMDanAyaka tejapAla kI strI anopamAdevI kI adhyakSatA meM calatA thA / anopamAdevI apane kulaguru vijayasenasUra ke Adeza aura upadeza ke anusAra tathA apane jyeSTha mahAmAtya vastupAla kI AjJAnusAra isa vibhAga kA saMcAlana karatI thI / isa vibhAga meM saikar3oM ucca karmacArI aura dhArmika vibhAga sahasroM majadUra kArya karate the / arbuda, giranAra, zatruMjaya, prabhAsapattana Adi pramukha tIrthoM meM isa vibhAga kI zAkhAyeM saMsthApita thIM / isa vibhAga kA kArya thA dakSiNa meM zrI parvata, uttara meM kedAragiri, pUrva meM kAzI aura pazcima meM prabhASatIrtha taka ke sarva tIrthoM, dharmasthAnoM, prasiddha nagaroM, mArga meM par3ane vAle vana, grAmoM meM dharmazAlAyeM sthApita karanA, vApI, kUpa, sarovara banavAnA, nirmANa samitiyeM sthApita karanA, naye maMdira banavAnA, jIrNa maMdiroM kA uddhAra karavAnA, navIna biMtra sthApita karanA / mahAmAtya vastupAla varSa meM tIna bAra saMgha ko nimaMtrita karatA thaa| saMgha kI abhyarthanA karanA bhI isI vibhAga ke karmacAriyoM kA kartavya thA / yAtrA ke samaya sAdhu, munirAjoM kI yaha hI vibhAga sukha-suvidhAoM kI vyavasthA karatA thA / mahAmAtya ne jo 12 // (13 // ) saMgha giranAra aura zatruMjayatIrtha ke liye nikAle the, una sarva saMghoM kI yogya vyavasthA karanA bhI isI vibhAga kA kArya thA / yaha vibhAga saba hI dharmoM kA mAna karatA thA / isa vibhAga ne saba hI dharmAnuyAyiyoM ke liye maMdira, masjida, bhojanazAlAyeM, dharmazAlAyeM, banavA kara abhUtapUrva sevAyeM kI haiN| nirmANa kArya suvyavasthita evaM niyaMtrita thA / giranAra aura zatruMjayatIrtha para hone vAle nirmANa kArya vizeSatayA mahAmAtya vastupAla aura usakI strI lalitAdevI kI dekha-rekha meM hote the / arbudagiri para lUNasiMhavasahikA kA nirmANa daMDanAyaka tejapAla aura nopamA kI dekha-rekha meM hotA thA / isa vibhAga ne jo dharmakRtya kiye unakA saMkSipta vyayalekhA isa prakAra hai / dharma saMbaMdhI vivadha kAryoM meM maMtrI tAoM ne lagabhaga ru0 3001418800) vyaya kiye the / ru0 186600000) navIna biMboM ke banavAne meM / ru0 186600000) zatruMjayatIrtha para | ru0 125300000) aSu dagiri para / ru0 185300000) athavA 188000000 ) athavA 128300000) giranAratIrtha para | ru0 1300000) athavA 6400000) vyaya karake toraNa banavAye / ru0 180000000) vyaya karake jaina aura zaiva pustakeM likhavAI' / ru0301418800) kA anya sAdhAraNa vyaya / kucha dharmakRtyoM kA vivaraNa isa prakAra hai: 1 - navamandiroM kA nirmANa - 1304 (1313) jaina mandira, 302 (3002) 3200 ) zivamaMdira, 64 (84) masjida 'zrIvastupAlasya dakSiNasyAM dizi zrI parvataM yAvat, pazcimAyAM prabhAsaM yAvat, uttarasyA kedAra parvataM yAvat, pUrvasyAM vAraNArasIM yAvat, tayoH kIrttanAni / sarvAgreNa trINi koTizatAni caturdazalakSA aSTAdazasahasrANi aSTazatAni dravyavyayaH / ' pra0 ko 0va0pra0 156 ) pR0 130 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : prAgvATa-itihAsa: [dvitIya bnvaaii| prastara vinirmita 4000 cAra sahasra maTha banavAye / prasiddha maMdiroM ke nAma nIce anusAra haiM: zatruJjayaparvata para nemanAtha aura pArzvanAtha nAmaka caityAlaya / giranAraparvata para AdinAtha, sammetazikhara, aSTApada aura kapardiyakSa nAmaka caityAlaya / dhavalakapura meM RSabhadeva-caityAlaya / prabhAsa meM assttaapd-mndir| arbudaparvata para neminAtha, malladeva, AdinAtha nAmaka caityAlaya / khambhAta meM vakulAditya aura vaidyanAtha ke ziva mandiroM ke aneka aMza navanirmita karavAye / vanasthalI aura dvArakA meM kaI mandira banavAye / 2-6000000 navIna jaina biMba tathA 100000 zaiva liMga sthApita karavAye / 3-jIrNoddhAra-2003 (2300) 3300) jIrNa maMdiroM kA uddhAra krvaayaa| jinameM aNahilapurapattana meM paMcAsarapArzvanAthadevAlaya kA tathA dhavalakkapura meM rANaka-bhaTTAraka maMdira kA uddhAra adhika prasiddha hai / khaMbhAta meM vakulAditya aura vaidyanAtha ke zivamaMdiroM kA jIrNoddhAra bhI kama prasiddha nahIM hai| tIrthasthAna evaM nagara, grAmoM ke anukrama se yathAprApta nirmANa-ullekha nimnavata haiM:pattana meM- vanarAja ke dvArA vinirmita paMcAzarapArzvanAthamaMdira kA jIrNoddhAra krvaayaa| dhavalakkapura meM AdinAthamaMdira bnvaayaa| do upAzraya banavAye / bhaTTArakajI kA rANaka nAmaka maMdira kA jIrNoddhAra krvaayaa| bAvar3I khudavAI / prapA bnvaaii| zatrujayaparvata para-AdinAthamaMdira ke Age indramaMDapa banavAyA tathA usako toraNoM se susajja kiyA / parvata para mArga banavAyA / svarastI kI mUrti banavAyI / pUrvajoM kI mUrtiyAM banavAyIM / apane putra jaitrasiMha, tejapAla aura mahArANaka vIradhavala ina tInoM kI tIna mUrtiyAM banavA kara gajArUr3ha kii| giranAraparvata ke cAra zikhara avalokana, aMba, zAMca aura pradyumna kA pratirUpa krvaayaa| bharauMca ke suvratasvAmI, sAcaura ke mahAvIrasvAmI (satyapuratIrthAvatAra) ke maMdira banavAye / AdinAthabiMba ke nIce bahumUlya prastara aura svarNa kA sundara paTTa lgvaayaa| gUDhamaNDapa meM svarNa toraNa banavAyA / pAlItANA-kSetra meM lalitasarovara banavAyA / eka upAzraya bnvaayaa| prapA banavAI / aMkavAliyA grAma meM-sarovara bnvaayaa| staMbhananagara meM--bhaTTAdityamaMdira ke Age uttAnapaTTa banavAyA aura usakA zikharasvarNamayI bnvaayaa| maMdira meM kuA khudavAyA / azAtanAoM se bacAne ke liye Sour Milk ke liye U~cI divAroMvAlA eka hauja bnvaayaa| do upAzraya banavAye / AnaMdabhavana banavAyA, jisameM donoM ora divAroM meM golAkAra-khir3akiyAM thiiN| pArzvanAthamaMdira kA punaroddhAra karavAyA aura usameM ApakI aura putra jayaMtasiMha kI do sundara pratimAyeM sthApita kii| pASANa ke assI sundara evaM vividha toraNa banavAkara vibhinna jainamaMdiroM meM lagavAye / zrI zAMtinAthajinAlaya ke garbhamaNDapa kA jIrNoddhAra karavAyA / subhaTa lUNapAla kI smRti meM lUNapAlezvaraprAsAda bnvaayaa| cAlukyarAjA dvArA vinimita zrI AdinAthacaitya meM eka kaMcanastaMbha banavAyA aura vahauttara daNDa sahita svarNakuMbha sthApita kiye / anya jinAlayoM su0sN0| prA0 0 le0 saM0 le0 543 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI-vaMza aura unakA vaibhava tathA sAhitya aura dharmasaMbaMdhI sevAyeM :: [ 156 meM kahIM svarsakalaza, kahIM toraNa, kahIM navavitra sthApita kiye / pArzvanAthamaMdira ke sAmIpya meM do prapA bnvaaii| DaboI meM- vaidyanAthamaMdira ke zikhara para svarNakalaza aura sUryamUrti sthApita kii| tAraMgagiritIrtha para-daMDanAyaka tejapAla ne zrI AdinAthajinabiMba sahita khattaka bnvaayii| nagaragrAma meM ( mAravAr3a-rAjasthAna ) mahA. vastupAla dvArA vi0 saM0 1262 aSAr3ha zu0 7 ravivAra ko eka rAjuladevI kI pratimA aura dUsarI ratnAdevI kI pratimA saMsthApita karavAI gii| gANesaragrAma (gujarAta) meM mahA0 vastupAla ne grAma meM prapA banavAI, gANezvaradeva ke maMDapa ke Age toraNa banavAyA aura pratolIsahita parikoSTa vinirmita krvaayaa| 4-64 (84) sarovara / 484 (284) laghusarovara (talaiyA), inameM adhika prasiddha zatrujayatIrtha para bane hue lalitasara aura anUpasara tathA giranAratIrtha para banA huA kumAradevIsara hai| vibhinna mArgoM meM 100 prapAyeM lgvaaii| 700 kue~ khudavAye / 465 vApikAyeM bnvaaii| zatrujayagiri kI talahaTI meM 32 vATikAyeM aura giranAragiri kI talahaTI meM 16 vATikAyeM lgvaaii| 5-1002 dharmazAlAyeM vibhinna tIrthoM, sthAnoM meM vinirmita krvaaii| 6-700 brAhmaNazAlAyeM sthApita karavAI, jahA~ brAhmaNoM ko bhojana, vastra dAna meM diye jAte the aura 700 brAhmaNapuriyA~ nivasita krvaaii| 7-700 tApasa-maTha banavAye, jahA~ tapasvI rahate the aura dharmArAdhanA karate the| 8-684 pauSadhazAlAyeM bnvaaii| inameM vrata, upavAsa, AMbila karane vAloM ke liye tathA sAdhu-munirAjoM ke Thaharane, AhArAdi kI vidhipUrvaka vyavasthAyeM rahatI thiiN| 8-500 pAMjarApola bnvaaii| inameM rogI, apaMga pazu rakhe jAte the aura unakI cikitsA kI jAtI thii| 10-700 sadAvratazAlAyeM khulavAI gaI thiiN| inameM se adhika tIrthoM aura tIrthoM ke mArgoM meM sthApita thiiN| 11-25 (21) samavazaraNa tIrthoM meM vinirmita karavAye / 12-toraNa--tIna toraNa tIna lakSa mudrAyeM vyaya karake zatrujayatIrtha para, " , , , , , giranAratIrtha para, do , do , , , khambhAta meM banavAye / 13-500 siMhAsana (dAMta evaM kASThamaya) 14-505 rezama ke samavazaraNa, 505 javAhiravinirmita samavazaraNa, 505 hastidaMtacinirmita samavazaraNa tIrthayAtrAoM meM sAtha le jAne ke liye taiyAra karavAye gaye the| 15-21 AcAryapadamahotsava karavAye / / 16-vibhinna sthAnoM meM 500 brAhmaNa vedapATha karate the, jinako bhojana nitya maMtrI bhrAtAoM kI ora se milatA thA / mahAmAtya prativarSa 3 vAra saMghapUjA karatA thA aura 25 vAra saMghavAtsalya karatA thaa| somezvaramandira para usane 100000000) daza koTi dravya vyaya kiyA thA, jaina aura zaiva devAlayoM meM 3000 jai0 le0 saM0 (nAharajIkRta) le01713-14-88 pu0 pra0saM0va0 te0pra0pU065 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 :: prAgvATa - itihAsa :: [ dvitIya tIna hajAra toraNa karavAye the / arbudAcalastha acalezvara - prAsAda para eka lakSa 100000) rupayA lagAyA thA / eka sahasra gau usane brAhmaNoM ko dAna meM dI thIM / bhRgusnAna karake usane pA~ca lakSa ru0 500000) kA dAna diyA thA / revAnadI ke taTa para tathA darbhAvatI meM usane kramazaH 200000) do lakSa, 120000) eka lakSa aura bIsa hasra rupayoM kA dAna kiyA thA / vANArasI meM vizvanAthadeva kI pUjArtha 100000) eka lakSa rupayA bheMTa kiyA thA / prayAgatIrtha meM eka lakSa ru0 100000) kA dAna kiyA thA / dvArakA meM devapUjArtha eka lakSa ikaSaTha hajAra eka sau 161100) ru0 vyaya kiyA thA / gaMgAtIrtha para pA~ca lakSa 500000) rupayoM kA vyaya kiyA thA / isI prakAra stambhanatIrtha meM 100000) eka lakSa, saMkhezvara meM do lakSa 200000), sopArA - AdinAtha meM cAra lakSa mantrivastupAlakRtasukRtasUciH 'maha zrIvastupAlena zraSTAdazabhirvarSairyAvanmAtraM sukRtaM kRtaM tAvanmAtra vaitaraNItIre santiSThamAnasopArA - AdinAthadevAlaya [sthi] taprAkRtaprazastairjJeyam' / siMhAsana 500 / jinaprAsAda zrI zatru jayaparvate koDa 18 la0 66 / somezvare koDi 10 / brahmazAlA 700 / pAkhANabaddha sarovara 284 / jAdaramaya samosaraNa 505 / tIrthayAtrA vAra 12 / / prativarSa saMghapUjA vAra 23 / prativarSa saMghavAtsalya vAra 25 / toraNa saha0 3 jaina mAhezaprAsAdeSu / nAnAmArge prapA 100 / mAheza prA0 3002 / brAhmaNa 500 vedapAThaM kurvanti / zrAcAryapada kArApita 21 / jIrNoddhAra prAsAda 2000, zata 300 jaina- mAhezvarANAm / pAkhANamayamaDha saha0 4000 / kUpa 700 / zrIgiranAri vyaye koTi 12 la0 80 / arbudAcale 12 koDi, lakSa 35 lUNika satyA puNyavaraH / zrI acalezvaraM prati vRddhadevalokajanAnAM dattadravyalakSa 1, pratidinAvAse kAryaTikAnA 1 saha0 bhojanam / brAhmaNadattagau 1000 / brahmapurI kAritA zata 700 / vApInAM zata 465 / zrImRge snAnaM kRtvA dattA lakSa 5 / zrIbhRgupure zrIjaina prAsAdamadhye dattA ko 0 2 / jaina - mAhezvaragraMthalekhane koDi 18 dravyavyayaH / revAtIre zulkatIrthe snAnaM vidhAya zvetavArAhaM navA dattA lakSa 2 / darbhAvatyAM vaidyanAthe 120000 zata 1 dattA | zrIserIzake zrIpArzvanAthaM praNamya datta lakSa 1 saha0 13 zata 165 / nAnAsthAne kAri durga 416 / pAkhANamayA 32 / vAraNArasyA devavizvanAthapUjArtha prahitadravya la0 1 | zrIdvArikAyA devapUjArtha prahitadravya lakSa 1 sa0 61 0 1 / prayAgatIrthe pratidravya lakSa 1 / gaMgAtIrthe prahitadravya la0 5 (?) / zrIstaMbhane dravya la0 1 | zrIsaMkhezvaraM dravya la0 2 sopArAcAdinAtha ye dravya la0 4 / ga (gau) dAvaryA dravya la0 1 / tapatyA prahita dravya la0 1 / masIti 64 / hajato 0 1 / pra0 ko0 pari01 pR0 132 zrIjinabiMva la0 1 sa0 lekatapodhanasatkamaTha 700 / poSadhasAlA 684 / 13574 / teSA madhye hemakumbhamaya 24 | jainatapodhanAvAse annapAnaM viharaMti paMcadaza, saha0 15000 'yena trayodazazatAni navIna jainadhAmnAM trayodazayutAni ca kAzatAni / bhUmau zatatrayayutatrisahasramAnaM, jainendrajIrNasadanAni samuddhRtAni // 44 // sapAdalakSA jinabiMbasaMkhyA, girIzaliGgAni tathaikalakSam / mithyAdRza 1 devagRhAH sahasratrayIsametA hi zatadvayena || 45|| paJcAzatA saptazatI sametAstA brahmazAlAH sutarAM vizAlAH / ekAdhikA saptazatI tapasvisthAnAni satrANi zatAni sapta // 46 // nirmApitA caturazItiyuta yatInAM ramyA navAnavazatI kilapuNyazAlAH / dvAtriMzadazmamayanUtanatuGgadurgAzvArUNyatho caturazIti sarovarANi // 47 // zatAni catvAri ca puSkariNyaH, puNyAzvatuH saSTayadhikAH svakIyai / kozAH zataM ca zrutadevatAnAM kRtAstriSaSTiH samarAstathaiva ||48 || yAtrAstrayodazakRtAH sukRtAbhilASA, lebhe jinezvara mitA virudAvalI ca / zrIvastupAla sacivaH kalikAlakAlaH so'yaM lilekha nijanAmazazAGka bimbe' // 46 // Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI-vaMza aura unakA vaibhava tathA sAhitya aura dharma saMbaMdhI sevAyeM :: [ 161 400000), tapovanoM meM eka lakSa 100000), serIzapArzvanAtha ko praNAma karake eka lakSa teraha sahasra eka sau paiMSaTha 113165), godAvarI ke taTa para eka lakSa 100000), bhRgupura ke jainaprAsAda meM do lakSa 200000) rupayoM kA dAna-puNya kiyA thaa| pratidina eka sahasra garIboM ko bhojana diyA jAtA thaa| aneka sthaloM para 416 durga banavAye, jinameM 32 sudRr3ha prastaravinirmita the / saMghayAtrA kI sAmagrI nimnavat sthAyI rahatI thI zivira-devAlaya bailagAr3iyA~ sukhAsana dantaratha saMgha-rakSaka sAmanta jainagAyaka anya gAyaka 64 1800 700 24 500 saMgha ke sAtha calane vAle zakaTa 4500 (4000) sbpn 4000 pAlakhiyA~ U~TaniyA~ zrIkara 1600 subhaTa 3300 nartakI 100 4000 (1)450 1000 'yena bhUmivalaye'zmanirmitAH kAritAH zatamitAH prapA punH| iSTikAviracitAH zatatrayI, zrAvalitaptavArikA // 50 // baGgArakeNa sahitAzmamayImazItiH zrI stambhatIrthapuri tena kRtA kRtinA (redvapalakSajAtA) kArApya toraNamasau sacivo hajAyAmasthApayanmalinavaibhavakAraNena // 51 / / varSAsanAnA ca sahasramekaM, tapasvinA vedamitAH sahasrA / dattAzcaturvizativAstukumbhahemAravindojvalAjAdarANam // 52 // anye caiva satrAgArazatAni sapta vimalAvApyazcatuHSaSTayaH, uccaiH pauSadhamaMdirANi zatazo jainAzca zaivA mtthaaH| vidyAyAzca tathaiva paJcayatikA: pratyekataH pratyahaM, paJcatrizazatAni jainamunayo gRhNanti bhojyAdikam // 53 / / zrIsaMghapUjAkhila saMyatAnA, varSamprati triH sahasaMghabhaktayA / snAtrArthakumbhAkSatapaTTasarisiMhAsanAnA na hi kApi saMkhyA // 54|| va0 ca0 pra08pR0133,134 pu*30 saM0 20 te0 pra0138)136) pR065 vi0 tI0 kalpa va0 te0 pra0 42) pR0 76 maMtrI bhrAtAoM ke dvArA karavAye gaye maMdiroM kI,vApI, kUpa, sarovaroM kI tathA pratiSThita jaina-zaiva mUrtiyoM kI saMkhyA tathA tIrthoM meM, prasiddha nagaroM meM jaina-zaiva-prAsAdoM para vyaya kiye gaye artha ke aGkana-etad sambandhI graMthoM meM eka tathA dUsare graMtha meM ke lekhanoM se aneka sthAnoM meM yadyapi kama milate haiM, phira bhI yaha to anumAna laga sakatA hai ki maMtrI bhrAtAoM ne janahitArtha evaM dharmArtha kaI koTi dravya vyaya kiyA thaa| 'saMghacAlatA zakaTazata 4500, vAhaNizata 18, sukhAsana 700,pAlaSI 500, daMtaratha 24, raktasADhi 700 / saMgharakSaNAya rANA 4, sIkari 1600 / zvetAcara saha02000, zata 100, digaMbara 1100 / jainagAyini 4000 (1) 450, bhaTTazata 3300, Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562] ..... : prAgvATa-itihAsa :: [dvitIya naravaidya kudAliyA~ 500 atirikta isa suvidhA-sAmagrI ke sahasroM zvetAmbara aura digaMbara sAdhu, sAdhvI, AcArya bhI dhavalakapura aura dhavalakkapura ke nikaTavartI grAmoM evaM nagaroM meM bhramaNa-vihAra karate rahate the, jo nimantraNa pAkara turanta saMgha meM sammilita ho jAte the| azvavaidya kuhAr3iyA~ mahAmAtya vastupAla kI tIrthayAtrAyeM mAtA-pitA ke sAthaH 1-vi0 saM0 1246 meM zatruJjayatIrtha kI / 2-vi0 saM0 1250 meM zatruJjayatIrtha kI / svargastha mAtA-pitA ke zreyArtha saparivAraH 1-vi0 saM0 1273 meM zatruJjayatIrtha kii| mahAvistAra ke sAtha saMghapati rUpa se aura saparivAraH 1-vi0 saM0 1277 meM zatruJjayagiranAratIrthoM kii| 2-vi0 saM0 1260 zatruJjayagiranAratIrthoM kI / 3- , 1261 4- 1262 5- , 1263 saparivAraH 6-vi0 saM0 1283 meM zatruJjayatIrtha kii| 7-vi0 saM0 1284 meM zatruJjayatIrtha kii| - , 1285 , 6- " 1286 ." 10- , 1287 11- , 1288 meM zatruJjayatIrtha kI yAtrA karate huye giranAratIrtha para svavinirmita maMdiroM kI pratiSThArtha yAtrA kii| 12-vi0 saM0 1286 meM zatruJjayatIrtha kii| 12||-vi0 saM0 1266 zatruJjayatIrtha kii| aparagAyina saha0 1000 / sarasvatIkaNThAbharaNa [ Adi ] virada 24 / nartakI 100 / vesara zata 1 saMpradAyasama (1) azvavaidya 10, naravaidya 100 'zrIvastupAlasya dakSiNasyAM dizi zrIparvataM yAvat kIrtanAni / 'saMgrAme zrIvIradhavala kArye vAra 63 jetra(a)padam / sarvAgre trINi koTizatAni,14 lakSa, 18 sahasra,8 zatAni drvyvyyH|' pra0 ko pari01 pR0132 vi0 saM0 1287 meM abuMdagiri para base huye prAma deulavAr3A meM tejapAla aura anupamA kI dekha-rekha meM banI lUNasiMhaksahinA ke nemanAthacaityAlaya meM bhagavAn nemanAtha kI pratimA phA0 kR03 ravivAra ko kulaguru zrImad vijayasenasari ke hAthoM pratiSThita karavAne ke liye mahAmAtya vastupAla ne dhavalakapura meM eka vizAla caturvidha saMgha nikAlA thaa| agara yaha saMghayAtrA bhI ginI jAya to mahAmAtya kI 13 // hI yAtrA huI kahI jA sakatI hai| Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: maMtrIbhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI-vaMza aura mahAmAtya vastupAla aura usakA parivAra :: [163 mantrI bhrAtA aura unakA parivAra vi0 saM0 1238 se vi0 saM0 1304 paryanta mahAmAtya ke jyeSTha bhrAtA lUNiga aura malladeva azvarAja-kumAradevI kA jyeSTha putra lUNiga thaa| isakA janma sambhavataH vi0 saM0 1238 aura vi0 saM0 1240 ke antara meM huA thA / luNiga dhArmika pravRtti kA eka honahAra bAlaka thA / azvarAja ne isako par3hane lUNiga aura usakI strI ke liye pattanapura meM bhejA thaa| choTI Ayu meM hI isakA vivAha kara diyA gayA thaa| lUNAdevI vi0 saM0 1256-58 ke lagabhaga isakI mRtyu ho gaI / * lUNiga kI patnI kA nAma lUNAdevI thA / vivAha ke thor3e samaya pazcAta hI lUNiga kI mRtyu ho jAne se isake koI santAna nahIM ho sakI / lUNAdevI bhI vi0 saM0 1288 ke pUrva svarga ko sidhAra gii| azvarAja-kumAradevI kA dvitIya putra mAladeva thA, jisako malladeva bhI kahate haiN| isakA janma vi0 saM0 1240-42 ke lagabhaga huaa| malladeva ke do striyA~ thiiN| lIlAdevI aura prtaapdevii| lIlAdevI kI kukSI se mAladeva yA malladeva aura ra pUNasiMha nAmaka putra aura sahajaladevI aura sadmaladevI nAmaka do putriyA~ utpanna huI usakI donoM striyA lIlA- thiiN| isakI mRtyu bhI yuvAvasthA meM hI ho gaI / puNyasiMha, jise pUNasiMha bhI kahA gayA devI, pratApadevI va putra hai kA vivAha alhaNadevI se huA thA / alhaNadevI se puNyasiMha ko eka putra pethar3a puNyasiMha yA pUNasiMha nAmaka aura eka putrI valAladevI prApta huI thii| arbudagiri para vinirmita lUNigavasahikA ke nemanAtha-caityAlaya meM daMDanAyaka tejapAla ne apane parijanoM ke zreyArtha vi0 saM0 1288 meM aneka devakulikAyeM banavAI thiiN| krama se dUsarI devakulikA alhaNadevI ke, pA~cavIM pethar3a ke, chaTThI puNyasiMha ke aura AThavIM valAladevI ke zreyArtha banavAI thiiN| mahAmAtya vastupAla aura usakA parivAra . . ... azvarAja-kumAradevI kA yaha tRtIya putra thaa| isakA janma vi0 saM0 1242-44 ke antara meM huA honA cAhie / pitA ne vastupAla kI zikSA bhI pattana meM hI karavAI thii| yaha mahA pratibhAvAna evaM kuzAgrabuddhi bAlaka vastupAla aura usakI donoM thaa| isakA vivAha lagabhaga 15-16 varSa kI Ayu meM hI prAgvATavaMzI Thakkura kAnhar3astriyA~ lalitAdevI aura deva kI suputrI lalitAdevI ke sAtha ho gayA thaa| phira bhI isane apanA adhyayana vejaladevI akSuNNa rakkhA / lagabhaga paccIsa varSa kI Ayu ke pazcAt yaha vidyAdhyayana samApta kara guru * vi0 saM01288 ke pUrva luNAdevI kA svargavAsa honA isa bAta se siddha hotA hai ki arbudagiri para vinirmita vasahikA meM tatsaMvat meM tathA tatsaMvat pazcAt koI devakulikA luNAdevI ke zreyArtha nahIM banavAI gii| aura na hI lUNiga kI saMtAna ke zreyArtha hI kahIM koI dharmakRtya kiye gaye kA ullekha hai| Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ] :: prAgvATa-itihAsa: [dvitIya kI AjJA se ghara AyA / lalitAdevI kI choTI bahina suhavadevI thI / suhavadevI kA vivAha bhI mahAmAtya vastupAla ke sAtha hI huA thaa| aisA lagatA hai ki isa vivAha meM lalitAdevI kA bhI Agraha rahA ho / lalitAdevI kI kukSI se mahApratApI bAlaka jaitrasiMha jisako jayaMtasiMha bhI kahate haiM, utpanna huaa| suhavadevI ke pratApasiMha nAmaka putra huaa|1 pratApasiMha ke putra ke zreyArtha jaitrasiMha ne eka pustaka likhavAI / vejaladevI ke bhI eka se adhika santAna utpanna nahIM huI thii| vastupAla apanI donoM striyoM kA samAna Adara karatA thA / lalitAdevI bar3I hone se ghara meM bhI pradhAna thii| vastupAla ne apanI donoM striyoM ke nAma cirasmaraNIya rakhane ke liye kaI maTha, mandira, vApI, kUpa, sarovara vinirmita karavAye the / giranAraparvata para, zatrujayatIrtha para jitane dharmasthAna vastupAla ne karavAye, unameM se adhika ina donoM sahodarAoM ke zreyArtha hI banavAye gaye the| lalitAdevI aura vejaladevI donoM atyanta dhArmika pravRtti kI ucca koTi kI striyA~ thIM / vastupAla ke pratyeka kArya meM inakI sahamati aura inakA sahayoga thA / donoM kA svabhAva bar3A udAra aura hRdaya ati komala thA / nitya ye sahasroM rupayoM kA apane karoM se dAna karatI thiiN| abhyAgatoM kI, dInoM kI sevA karanA apanA dharma samajhatI thiiN| agara inameM ina guNoM kI kamI hotI to vastupAla ananta dhanarAzi dharmakAryoM meM vyaya nahIM kara sakatA thA / lalitAdevI vastupAla ke apAra vaibhavapUrNa ghara kI sampUrNa AMtarika vyavasthA ko, jo eka bar3e rAjya ke kAryabhAratultha thI bar3I kuzalatA evaM tatparatA ke sAtha apane parivAra kI anupamAdi anya striyoM ke sahayoga se svayaM karatI thii| tIrthoM meM, nagara, pura, grAmoM meM hote dhArmika evaM sAhityika kAryoM meM bhI yaha ruci letI thI / vastupAla yuddha evaM rAjyasambandhI kAryoM meM bhI isakI sammati letA thaa| vastupAla ke dhArmika, sAmAjika, rAjanItika, sAhityika choTe-bar3e sarva kArya aisI AjJAkAriNI, dharmapravRtti vAlI patnI kI sahacaratA evaM isake dvArA prApta sukha-sAdhana ke kAraNa atyanta sarala aura sundara ho sake the / lalitAdevI aura sokhukA donoM bahineM ucca koTi kI vIrAGganAe~ thiiN| agara aisA nahIM hotA to vastupAla choTe-bar3e 63 taresaTha saMgrAmoM meM kaise bhAga le sakatA thA aura kaise saphalatA prApta kara sakatA thA / samara meM jAte samaya apane pati evaM putra kI veSa-bhUSA ye svayaM sajAtI thIM aura unako saharSa yuddha ke liye maMgalagIta gAkara bhejatI thiiN| aneka bAra aise bhI avasara Ate the ki vastupAla, tejapAla, jaitrasiMha, lAvaNyasiMha aura svayaM rANaka vIradhavala, maNDalezvara lavaNaprasAda aura rAjya ke samasta prasiddha vIra, sAmanta sarva yA inameM se adhika dhavalakapura chor3a kara saMgrAmoM meM cale jAte the, taba usa samaya ye hI bahineM mahArANI Adi ke sAtha milakara nagara aura prAnta kI rakSA kA bhAra sambhAlatI thiiN| saMghayAtrAoM meM sammilita huye puruSoM kI abhyarthanA meM svayaM adhika bhAga letI thiiN| ye udAracettA ramaNIya, vIrAMganAeM, deza aura dharma kI sarvasvatyaktA sevikAyeM kalA aura sAhitya kI bhI premikAyeM thIM / vi0 saM0 1266 meM zatrujayatIrtha kI 13vIM yAtrA ko jAte samaya aMkevAliyAgrAma meM mAgha zuklA 5 mI somavAra ko mahAbhAtya kI mRtyu huI, taba taka ye jIvita thIM / 2 1-jai0 pu0 pra0 saM0 pra0 7 pR06 2-50 vi0 50 XI caraNalekha 1, 3 zatrajayatIrtha ke liye 12 // aura arbudagiri ke liye eka tIrthayAtrA-isa prakAra vastupAla kI saMghapati rUpa se nikAlI huI tIrthayAtrAyeM 13 // hotI hai| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI-vaMza aura mahAmAtya vastupAla aura usakA parivAra :: [165 yaha yogya pitA kA yogya putra thaa| isakA janma lagabhaga vi0 saM0 1260 meM huA hogaa| isake tIna striyA~ thiiN| 1 jayataladevI, 2 jaMbhaNadevI aura 3 ruupaadevii| jaitrasiMha vastupAla tejapAla ke nijI sainika jaitrasiMha yA jayaMtasiMha vibhAga kA adhyakSa thaa| rAjyakArya meM bhI yaha apane pitA ke samAna hI nipuNa thA / mahAmAtya vastupAla jaba vi0 saM0 1276 meM khaMbhAta se dhavalakapura meM AyA thA, taba jaitrasiMha ko hI vahAM kA kAryabhAra saMbhalAkara tathA khaMbhAta kA pramukha rAjyazAsaka banA kara AyA thaa| jaitrasiMha ne khaMbhAta kA rAjyakArya bar3I tatparatA evaM kuzalatA se kiyA / mahAmAtya vastupAla ne jaitrasiMha kI dekha-rekha meM khaMbhAta meM eka bRhadU pauSadhazAlA kA nirmANa vi0 saM0 1281 meM karavAyA thA aura usakI dekha-rekha karane ke liye 1 zre0 ravideva ke putra payadhara, 2 zre0 velA, 3 vikala, 4 zre0 pUnA ke putra vIjA ber3I udayapAla 5 AsapAla 6 guNapAla ko goSThika niyukta kiye the| khaMbhAta para lATanareza zaMkha kA sadA dAMta rahA aura mAlapanareza aura yAdavagiri ke rAjA bhI zaMkha ko sadA khaMbhAta jIta lene ke kArya meM sahAyatA dene ko taiyAra rahate the| aisI sthiti meM jaitrasiMha kA mahAn catura aura kuzala zAsaka honA siddha hotA hai ki khaMbhAta kA zAsana aura surakSA sadA sudRr3ha rahI aura zaMkha ke prayatna sadA viphala rahe / jaitrasiMha jaisA rAjanIti meM catura thA, vaisA hI dharma meM dRr3ha aura sAhityasevI thaa| bharauMca ke munisuvratacaityAlaya ke AcArya vIrasUri ke vidvAn ziSya jayasiMhamUrikRta 'hammIramadamardana' nAmaka prasiddha nATaka jaitrasiMha kI preraNA se likhA gayA thA aura khaMbhAta meM bhImezvaradeva ke utsava ke avasara para prathama bAra usakI hI tattvAvadhAnatA meM khelA gayA thaa| mahAn pitA ke pratyeka dhArmika, sAmAjika, rAjanItika, sAhityika evaM sthApatyakalAsaMbaMdhI kAryoM meM usakI sammati aura sahayoga rhaa| sthApatyakalA tathA saMgIta kA yaha adhika premI thA / rAjyasabhA meM bhI isakA pitA ke samaya meM tathA pitA kI mRtyUparAMta acchA saMmAna rahA / itanA avazya huA ki vastupAla ke svargagamana ke pazcAt vIzaladeva rANaka kI rAjasabhA meM dharma ke nAma para dalabaMdhiyoM kA jora bar3ha gayA aura vastupAla tejapAla ke sarvadharmapremI vaMzajoM ko rAjyaizvarya se vaMcita honA pdd'aa| kisI bhI graMtha, zilAlekha evaM pustaka-prazasti meM jaitrasiMha kI koI saMtAna kA ullekha nahIM milatA hai| agara saMtAna huI hotI to yaha nirvivAda rUpa se nizcita hai ki vastupAla apane pautra yA pautrI ke zreyArtha jaise apane anya parijanoM ke zreyArtha dharmasthAna aura dharmakRtya karavAye haiM, karavAtA aura usakA kahIM na kahIM avazya ullekha miltaa| 'maha u0 zrI lalitAdevIkukSisarovararAjahaMsAyamAne mahaM0 jayaMtasiMhe saM0 76 varSa pUrva mudrAcyApArAn vyApRsvati sati' prA00 le0 saM0 bhAga 2 le038-43-giranAra prazastiyA~ Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 ] :: prAgvATa - itihAsa :: [ dvitIya mahAmAtya kA laghubhrAtA gurjara mahAbalAdhikArI daM0 tejapAla aura usakA parivAra zrazvarAja - kumAradevI kA yaha caturtha putra thA / isakA janma vi0 saM0 1244-46 meM huA thA / lUNiga aura vastupAla ke sAtha hI zvarAja ne tejapAla ko bhI par3hane ke liye pattana bheja diyA thA / lekina tejapAla kA mana tejapAla aura usakI striyAM par3hane meM kama lagatA thA / khela-kUda, kustI meM isakI adhika ruci thI / lUgiMga kI anupamAdevI aura suhar3AdevI mRtyu ke pazcAt yaha vidyAdhyana chor3a kara apane mAtA-pitA ke sAtha hI rahane lagA thA / dhanurvidyA meM, ghor3e kI savArI meM, tairane meM aura talavAra aura bhAle chIM ke prayogoM meM hI usako AnaMda AtA thA / 18 - 20 varSa kI Ayu meM isakI vIratA aura niDaratA kI bAteM maNDalezvara lavaNaprasAda aura rANaka vIradhavala ke kAnoM taka pahu~ca gaI thiiN| tejapAla jaisA bahAdura thA vaisA hI vyApArakuzala thA / lUNiga aura malladevI kI mRtyu ke pazcAt ghara kA sArA bhAra tejapAla ke kaMdhoM para A par3A thA / azvarAja vRddha ho cuke the aura unakI Aya itanI adhika nahIM thI ki do putra, do putra badhuoM aura sAta putriyoM kA tathA pautra aura pautriyoM kA nirvAha kara sakate the aura vastupAla bhI bar3I Ayu taka pattana meM vidyAbhyAsa hI karatA rahA thaa| tejapAla ne bar3I yogyatA se vyApAra khUba bar3hAyA / yahI kAraNa thA ki vastupAla bar3I Ayu taka pattana meM raha kara nizcintatA ke sAtha vidyAdhyana karatA rahA thA / tejapAla kA vivAha candrAvatI ke nivAsI prasiddha prAgvATavaMzIya zAha dharaNiga kI strI tribhuvanadevI kI kukSI se utpanna anupamAdevI ke sAtha huA thA / anupamA guNoM meM candrikA thI / vastupAla, tejapAla ke ghara kI samRddhi hI anupamA thI / anupamA kI sammati liye binA donoM maMtrI bhrAtA koI bhI mahatva kA kArya, cAhe rAjanItika ho, dhArmika evaM sAhityika ho, sAmAjika ho, kalA tathA nirmANasambandhI ho kabhI bhI nahIM karate the / maNDalezvara lavaNaprasAda tathA rANaka vIradhavala aura mahArANI jayatalabA bhI anupamA kA bar3A mAna karate the aura ucita avasaroM para usakI sammati lete the / anupamA jaisI mahA buddhizAlI strI agara vastupAla tejapAla ke ghara meM nahIM hotI to vastupAla tejapAla kI jo Aja rAjyanIti aura dharmanIti ke kSetra meM kIrti aura stuti hai vaha bahuta nyUna hotI aura dhArmikakSetra meM to saMbhavataH nAmamAtra kI hI hotI / arbudagiri para vinirmita ' lUNigavasti' jo kI Aja bhArata ke hI nahIM, yUropa, amerIkAdi samunnata dezoM ke kalAmarmajJoM ko AzcaryAnvita karatI hai anupamA kI hI ekamAtra buddhi, sammati aura zrama kA pariNAma hai / adhikAMza mahatvazAlI dhArmika kArya jaise sAdharmikavAtsalya, saMghapUjA, tIrthayAtrA, sUripadotsava, udyApana - tapa, pratiSThAyeM, navIna caityAdi ke nirmANa saMbaMdhI prastAva prathama anupamA kI ora se hI prAyaH Ate the aura ve sabhI ko sarvamAnya hote the / vastupAla kI bar3I patnI lalitAdevI yadyapi kulamaryAdA ke anusAra ghara meM bar3I ginI jAtI thI, lekina vaha bhI anupamA kA usake sundara guNoM ke aura sundara svabhAva ke kAraNa apane se kula bar3I strI ke samAna mAna karatI thI / nitya anupamA apanI dekharekha meM bhojana banavAtI aura apane hAtha se abhyAgatoM, atithiyoM, sAdhu-munirAjoM ko bhojana dAna kara lene ke pazcAt dInoM, hInoM kI yAcanAyeM pUrNa kara lene ke pazcAt tathA mantrI bhrAtAoM ke bhojana kara lene ke pazcAt kula kI sarva striyoM ke sAtha bhojana karatI thI / sainika, aMgarakSaka, dAsadAsI kI bhojana-vastra saMbaMdhI pUrI saMbhAla karatI thii| saca to yaha hai ki vastupAla tejapAla jo aise samaya meM Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI vaMza aura daMDanAyaka tejapAla aura usakA parivAra :: [167 gUrjarasAmrAjya kI sevAyeM karane meM samartha ho sake evaM dhArmika aura sAhityika mahAn sevAyeM kara sake vaha sAmarthya aura suvidhA caturA guNavatI ekamAtra anupamA se hI prApta huA thaa| ___ tejapAla aura anupamA meM atyanta prema thaa| anupamA rAta aura dina dhArmika, sAmAjika aura sevAsaMbaMdhI kAryoM meM itanI vyasta rahatI thI ki Age jAkara usako apane yogya pati tejapAla kI sevA karane kA bhI samaya nAmamAtra ko milane lagA aura isakA usako pazcAtApa bar3hane lgaa| nidAna anupamA ke prastAva para tejapAla ne dUsarA vivAha vi0 saM0 1260 yA 1263 ke pazcAt pattananivAsI moDhanAtIya Thakura jhAlhaNa ke putra Thakkura prAzarAja kI putrI ThakkurANI santoSakumArI kI putrI suhar3AdevI ke sAtha kiyA / anupamA kI kukSI se vIra aura tejasvI putra lAvaNyasiMha jisake zreyArtha lUNigavasatikA nirmANa karavAyA gayA thA, utpanna huA aura vauladevI nAma kI eka putrI utpanna huI / suhar3AdevI ke eka putra utpanna huA jisakA nAma suhar3asiMha hI rakkhA gayA thaa| ___ anupamAdevI kA dehAvasAna mahAmAtya vastupAla kI mRtyu ke 1 yA 1 // varSa pUrva ho gayA thaa| anupamA kI mRtyu se donoM mantrI bhrAtA hI nahIM samasta gujarAta duHkhI huaa| tejapAla bahuta duHkhI rahane lgaa| tejapAla kI yaha avasthA zravaNa kara vastupAla ke kulaguru vijayasenasUri dhavalakapura meM Aye aura tejapAla ko saMsAra kI asAratA samajhA kara sAntvanA dI / parantu mahAmAtya aura anopamA kI mRtyu ke pazcAt tejapAla udAsIna-sA hI rahane lagA thA / nidAna vaha rAjya aura dharma kI sevA karatA huA vi0 saM0 1304 meM svarga ko prApta huaa| strIratna anopamA kA yaha ikalautA putra thaa| lUNasiMha ko lAvaNyasiMha bhI kahate the| lUNasiMha vIra aura pratibhAsampanna thA / maMtrI bhrAtAoM ko lUNasiMha kA pada-pada para sahayoga prApta hotA rahA thaa| vizeSa kara lUNasiMha sAmalUNasiMha aura umakA sautelA rika vyavasthAoM meM deza-videza meM calatI halacaloM kI jAnakArI prApta karane meM atyanta bhrAtA suhasiMha kuzala thaa| guptacara vibhAga kA yaha adhyakSa thaa| lATanareza zaMkha kI prathama parAjaya isake aura mahAmAtya vastupAla ke hAthoM huI thI / lUNasiMha jaisA vIra thA, vaisA hI sAhityapremI bhI thaa| vidvAnoM kA, kaviyoM kA vaha sadA samAdara karatA thA / hemacandrasUrikRta 'dezInAmamAlA' nAmaka graMtha kI eka prati AcArya jinadevamUri ke liye usane apanI paMcakUla kI pramukhatA meM bhRgukaccha meM vi0 saM0 1268 meM likhavAI thii| jisako kAyasthajJAtIya jayatasiMha ne likhA thaa| lUNasiMha ke do striyA~ thIM / rayaNadevI aura lakSmIdevI rayaNadevI ke gauradevI nAmaka eka kanyA utpanna huii| lUNasiMha ke koI putra utpanna nahIM huA thaa| tejapAla kI dUsarI strI suhar3AdevI kI kukSi se suhar3asiMha nAmaka putra utpanna huA thaa| isake suhar3AdevI aura sulakhaNAdevI nAmakI do striyAM thIM / daMDanAyaka tejapAla ne arbudagiri para vinirmita hastizAlA meM dazavA~ gavAkSa suhar3asiMha aura usakI donoM striyoM ke zreyArtha karavAyA thA / pra0ci00 te. pra0166) pR0 104) 167) pR0105 / jai0 pra0 pu0 saM0 161) pR0123 D. C. M. P. (G O. S. Vo.- LXX VI) P.60 (pattanabhaMDAra kI sUcI) a0 prA0 0 le0 saM0 le0 250 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 168 1 :: prAgvATa-itihAsa :: [dvitIya mahAmAtya kI sapta bhaginiyA~ mahAmAtya vastupAla tejapAla ke jAlhu, mAU, sAU, dhanadevI, sohagA, vayajU aura padmA nAma kI guNavatI, suzIlA aura dRr3ha jainadharminI sAta bhaginiyeM thIM / yogya Ayu prApta karane para inameM se chaha kA vivAha yogya varoM ke sAtha meM kara diyA gayA thaa| parantu vayajU jo chaTThI bahina thI Ayu bhara kumArI sapta bhAganiyA tathA va virahina rhii| bhavaNapAla nAmaka vyakti se jo mahAmAtya vastupAla kA atyanta vizvAsapAtra vIra sevaka thA vayajU kI sahagati (sagAI) ho gaI thii| bhuvaNapAla lATanareza zaMkha ke sAtha huye dvitIya yuddha meM bhayaMkara saMgrAma karatA huA mArA gyaa| mahAmAtya vastupAla ne apane vIra sevaka kI puNyasmRti meM bhuvaNapAlezvara nAmaka eka vizAla prAsAda khaMbhAta meM vinirmita karavAyA jo Aja taka usa vIra ke nAma ko caritArtha karatA A rahA hai| bhuvaNapAla kI vIragati suna kara kumArI vayajU ne vidhavA ke vastra dhAraNa kara liye aura Ayu bhara bhuvaNapAla ke vRddha mAtA-pitA kI sevA karatI rhii| vayajU ke isa tyAga aura nirmala prema meM mAnava-mAnava meM bheda mAnane vAloM ke liye kitanA upadeza bharA hai, socane aura samajhane kI bAta hai| padmala sarva se choTI bahina thii| lUNigavasati meM daMDanAyaka tejapAla ne apanI sAtoM bahinoM ke zreyArtha 26, 27, 28, 29, 30, 31, 35vIM devakulikAyeM unake nAmoM ke kramAnusAra vi0 saM0 1263 meM vinirmita karavAkara pratiSThita karavAI thiiN| jaisA pUrva likhA jA cukA hai ki maMtrI bhrAtAoM ke sAta bahineM thIM, jinameM padmA sarva se choTI hone ke kAraNa adhika priya thI / padmA bacapana se hI nArI-adhikAra ko lekara agrasara hotI rahI thii| vaise to maMtrI-bhrAtAoM kI - sAta hI bahineM atyadhika guNavatI evaM pativratAyeM thiiN| parantu padmA meM strI kA abhimAna padmA kA kucha jIvana paricaya ___ thaa| vaha svAbhimAninI thii| padmA kA vivAha dhavallakapura ke nagara seTha prAgvATajJAtIya zreSThi yazovIra ke putra jayadeva ke sAtha meM huA thA / mahAmAtya ne jaitrasiMhake pazcAt khaMbhAta kA rAjacAlaka jayadeva ko hI banA kara bhejA thA / jayadeva buddhimAn to avazya thA hI usane khaMbhAta kA zAsana bar3I yogyatA se kiyA thaa| luNigavasati kI devakulikAoM ke lekha:prA0 0 le0 saM0 le064,65,66,67,68,66,? H. I. G. Pt. I le0 206 zlo017 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara maMtrI-vaMza aura unakA prAcIna gUrjara-mantrI-vaMza-vRkSa :: prAgvATavaMzAvataMza maMtrI bhrAtAoM kA prAcIna gurjara - maMtrI-vaMza-vRkSa per3a 1 jAlhU azvarAja pUrNasiMha sahajaladevI sadamaladevI [alhaNadevI] valAladevI 2 mAU zUra lUgi malladeva vastupAla tejapAla [lUNAdevI] [1lIlAdevI 'pratApadevI] [1lalitAdevI 2sokhukAdevI (vejaladevI ) ] [ 1 anopamA 2 har3AdevI ] 3 caMDapa [ cAMpaladevI ] T caMDaprasAda [ jayazrI ] vijayasiMha sAU jayaMta siMha pratApasiMha vauladevI lAvaNyasiMha [1jayataladevI 2jaMbhaNadevI rUpAdevI] [1yaNadevI lakhamAdevI] 4 soma [ sItA ] tihUNapAla dhanadevI zra0 prA0 jai0 le0 saM0 le0 250 pR0 62 / lUNigavasatikA kI devakulikA 1 se 8, 17 se 21, 26 se 31, zra0 prA0 je0 le0 saM0 lUNavasatilekhAH / kelikumArI 5 sohagA | si garadevI [1 suhar3AdevI sulakhaNAdevI ] 6 vayaj [ 166 7 padmalA jai0 pu0 pra0 saM0 pra0 7 pR0 6 (jaitrasiMhale khitapustikA pra0 ) 35, 42 se 48 ke zilAlekhAH / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 ] :: prAgvATa-itihAsa :: [dvitIya prAgvATavaMzAvataMsa mantrI-bhrAtAoM ke zrI nAgendragacchIya kulaguruoM kI paramparA zrI mahendrasUri* zrI mahendrasarisaMtAnIya zrI zAMtisari 1. pANaMdamUri 2. amaracandrasUri zrI haribhadrasUri zrI vijayasenasUri zrI udayaprabhasUri strIratna anopamA ke pitA candrAvatInivAsI Tha0 dharaNiga kA pratiSThita vaMza vi0 saM0 1287 vikrama kI gyArahavIM zatAbdI meM candrAvatI meM prAgvATajJAtIya Thakkura sAvadeva ho gayA hai| Tha, sAvadeva kA putra Tha0 zAliga huA aura Tha0 zAliga kA putra Tha0 sAgara huaa| Tha0 sAgara ke putra kA nAma Tha0 gAgA thA / 40 gAgA Tha0 dharaNiga kA pitA aura strIratna anIpamA kA pitAmaha thA / Tha0 gAgA ke Tha0 dharaNiga se choTe cAra putra aura the-mahaM0 rANiga, mahaM0 lIlA, Tha0 jagasiMha aura Tha0 ratnasiMha / Tha0 dharaNiga kI strI kA nAma tribhuvanadevI thaa| usako tihuNadevI bhI kahate haiM / tribhuvanadevI ke eka putrI anupamA aura tIna putra khImbasiMha, prAMbasiMha aura udala nAmaka the| *a0 prA0 jai0 le0 saM0 le. 250 zlo066 se 71 pR0 62 munizrI jayaMtavijayajI ne jagasiMha aura ratnasiMha ko lIlA ke putra honA mAnA hai| a0 prA0 0 le0 saM0 le. 251 meM ukta vyaktiyoM ke nAma nirdezita haiM tathA putra, bhrAta jaise saMbaMdhabodhaka zabdoM se pratyeka nAma saMyukta hai| Tha0 dharaNiga kA bhrAtA mahaM0 lIlA thaa| lekha meM ukta puruSoM kA nAma likhate samaya likhA hai. 'tathA mahaM0 lIlAsuta mahaM0 zrI lUNasiMha tathA bhrAtR Tha0 jagasiMha Tha0 ratnasiMhAnA samastakuTumbena' / jagasiMha ratnasiha mahaM0 lIlA ke bhrAtA hai, na kI putra / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvAMga sundara zilpakalA vatAra arbudAcalasyazrIlUNasiMhavasahi delavAr3A dakSiNa baki VinyVV unama koracIcAra pazcima maMjikAhi A debakunikA ki zivara coraNa * staMbha '0 gunAsora) .bar3e saMbha / / kAra -vedikA desakuliyoM kI mAnavahibAra ke upamapamahAna haiN| .mAgaraNa -bajaka DRAWN BY Auth19-8 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara maMtrI vaMza aura abudAcalastha zrI lUNasiMhavasatikAvya :: [ 171 maha0 lIlA ke putra kA nAma lUNasiMha thA / anupamA kA pitR-parivAra candrAvatI ke pratiSThita kuloM meM se eka kula thA / daNDanAyaka tejapAla ne vi0 saM0 1287 meM zrI abu dagiristha lUNasiMhavasati kI pratiSThA ke chAtrasara para tIrtha kI vyavasthA evaM dekha-rekha karane ke liye ati pratiSThita puruSoM kI eka vyavasthApikA samiti banAI thI, usameM anupamA ke tInoM bhrAtA tathA mahaM0 rANiga aura mahaM0 lIlA, jagasiMha, ratnasiMha tathA inakI paraMparita santAna ko sthAyI sadasya honA ghoSita kiyA thA / aitatsambandhI pramANoM se sambhava lagatA hai ki vi0 saM0 1287 ke lagabhaga athavA pUrva Tha0 dharaNiga kI mRtyu ho gaI thI / khaNDa ] ananya zilpakalAvatAra arbudAcalastha zrI lUNasiMhavasatikAkhya zrI neminAtha - jinAlaya lUNasiMhavasahikA kA nirmANa daNDanAyaka tejapAla ne apanI patnI anupamA kI dekharekha meM vi0 saM0 1286. meM prArambha kiyA thA / tejapAla apanI pyArI patnI anupamA kA bar3A Adara karatA thaa| anupamA kI kukSI se utpanna sahikA kA nirmANa aura putra lAvaNasiMha jise lUNasiMha bhI kahate haiM, bar3A tejasvI aura vIra thA / tejapAla ne pratiSThotsava lUsiMha aura apanI patnI anupamA ke kalyANArtha isa vasahikA kA nirmANa karavAyA thA / anupamA candrAvatI ke nivAsI prAgvATavaMzIya zreSThi dharaNiga kI putrI thii| anupamA atula vaibhava evaM mAna prApta karake bhI apanI janmabhUmi candrAvatInagarI ko nahIM bhUlI thI / candrAvatI hI nahIM, anupamA ke hRdaya meM candrAvatI kI sampUrNa rAjyabhUmi ke prati zraddhA aura mahA mAna thA / bacapana meM apane pitA ke sAtha arbudagiri para base huye deulavAr3A meM vinirmita vimala vasahikA ke usane aneka bAra darzana kiye the aura vimalavasahikA ke kalApUrNa nirmANa kA prabhAva usake hRdaya para aMkita ho gayA thA / vastupAla jaise mahAprabhAvaka evaM dhana-bala-vaibhava ke svAmI jyeSTha ko tathA tejapAla jaise mahAparAkramI zIla aura saujanya ke avatAra pati ko prApta kara usako apanI antarecchA pUrNa siMhavasahikA kA nirmANa vastupAla tejapAla ke jyeSTha bhrAtA luNiga jo alpAyu meM svargastha ho gayA thA ke smaraNArtha karavAyA gayA hai, aisI kucha bhrAMti katipaya itihAsakAroM ko ho gaI hai| kyoMki usakA nAma bhI lUgiMga thA aura vasahikA kA nAma bhI lUNigavasahikA hai| nimna zlokoM se siddha hai ki isa vasahikA kA nirmANa tejapAla ne apane putra lUNasiMha aura apanI patnI anupamA ke zreyArtha karavAyA thA / 'anupamA patnI tejaHpAlasya maMtriNaH / lAvaNyasiMhanAmA yamAyuSmAnetayoH sutH|| 56 // tejaHpAlena puNyArthaM tayoH putrakalatrayoH / harmya zrI nemInAthasya tene tenedamarbude // 60 // prA0 jai0 le0 saM0 le0 64 pR0 83 vitraputramahaM0 zrI lUNasiMhasya ca puNyaya zobhivRddhaye zrIlUNasiMhavasa hikAbhidhAnazrIneminAthadeva prA0 jai0 le0 saM0 le0 65 pR0 85-86 'zrI tejaHpAlena svakIyabhAryA mahaM0 zrI anupamadevyAstatkukSi (saM0) zrImadabudAcalopari deulavAr3A grAme samastadeva kulikAlaMkRtaM vizAlahastizAlopazobhitaM caityamidaM kAritaM ' // Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172] :: prAgvATa-itihAsa :: [dvitIya karane kI abhilASA huii| donoM maMtrIbhrAtAoM ne anupamA ke prastAva kA mAna kiyA aura vi0 saM0 1286 meM lUNasiMhavasahikA kA nirmANa zobhana nAmaka eka prasiddha zilpazAstrI kI adhyakSatA meM prArambha kara diyA / arbudagiri candrAvatIpati ke rAjya meM thaa| usa samaya candrAvatIpati prakhyAta dhArAvaSe thaa| vaha yadyapi pattanasamrATa kA mANDalika rAjA thA; parantu mahAmAtya vastupAla kI AjJA lekara daNDanAyaka tejapAla candravatInareza se milane ke lie candrAvatI gayA aura arbudagiri para zrI nemanAthajinAlaya banavAne kI apanI bhAvanA vyakta kii| dhArAvarSa ne saharSa anumodana kiyA aura hara kArya meM sahAyatA karane kA vacana diyA / anupamA bhI acUdagiri para base huye deulavAr3A grAma meM hI jAkara rahane lgii| majadUroM aura zilpiyoM kI saMkhyA sahasroM thI, parantu unako khAne-pIne kA prabandha sarva apane hAthoM karanA par3atA thA / isa sthiti se anupamA ko nirmANa meM bahuta adhika samaya laga jAne kI AzaMkA huii| turanta usane aneka bhojanazAlAyeM khola dI aura zroDhane-bichAne kA uttama prabandha karavA diyaa| rAtri aura divasa kAryacala kara vi0 saM0 1287 meM hastizAlAsahita vasahikA banakara taiyAra ho gii| vaise to vasahikA meM devakulikAyeM aura choTe-moTe anya nirmANakArya vi0 saM0 1267 taka hote rahe the, lekina pramukha aMga jaise mUlagarbhagRha, gUDhamaNDapa, navacatuSka (navacaukiyA) raMgamaNDapa, valAnaka, khattaka aura bhramatI tathA vizAla hastizAlA, jinameM se eka-eka kA nirmANa saMsAra ke bar3e 2 zilpazAstriyoM ko AzcaryAnvita kara detA hai, do varSa ke samaya meM banakara taiyAra ho gye| anupamA kI kAryakuzalatA, vyavasthAzakti, zilpaprema, dharmazraddhA aura tejapAla kI mahatvabhAvanA, strI aura putraprema, artha kI sadvyayAbhilASA, dharma meM dRr3ha bhakti aura sAtha meM zobhana kI zilpanipuNatA, parizramazIlatA, kAryakuzalatA lUNasiMhavasahikA meM Aja bhI sarva yAtriyoM ko ye mUrtarUpa se pratiSThita huI dikhAI par3atI haiN| isa basahikA ke nirmANa meM rANaka vIradhavala kI bhI pUrNa sahAnubhUti aura pUrNa sahayoga thaa| candrAvatI ke mahAmaNDalezvara dhArAvarSa kI mRtyu ke pazcAt usakA yogya putra somasiMha candrAvatI kA mahAmaNDalezvara banA thA / somasiMha ne bhI apanI pUrI zaktibhara anupamA ko vasahikA ke nirmANa meM jana aura zrama se tathA rAjya se prApta hone vAlI anya aneka suvidhAoM se sahayoga diyA thaa| lUNasiMhavasahikA jaba banakara taiyAra gaI to dhavalakapura se mahAmAtyavastupAla saparivAra vizAla caturvidhasaMgha ke sAtha meM arbudagiri para pahu~cA / vi0 saM0 1287 phA0 kR0 3 ravivAra (guja0 cai0 kR. 3) ke dina maMtrI bhrAtAoM ke kulaguru nAgendragacchIya zrImad vijayasenasUri ke hAthoM isa vasahikA kI pratiSThA huI aura vasahikA meM sthita nemanAthabAvanacaityAlaya meM bhagavAn nemanAtha kI pratimA virAjamAna kI gii| pratiSThotsava ke samaya candrAvatI kA maNDalezvara vasahikA ke gRDhamaNDapa ke siMhadvAra kA lekha 'nRpavikramasaMvat 1287 varSe phAlguNa su (va) di 3 some (khau) adyaha zrIarbudAcale zrImadaraNahila pukhAsta0 prAgvATajJAtIya zrIcaNDapa zrIcaNDaprasAda mahaM zrI somAnvaye mahaM0 zrIzrAsarAjasuta mahaM0 mAla deva mahaM0 zrIvastupAlayoranujabhAta mahaM0 zrI teja [] pAlena svakIya bhAryA mahaM0 zrI anupamAdevi (vI) kukSisaMbhUta suta mahaM0 zrI lUNasIha puNyArtha asyAM zrI lUNAvasAhikAyA~ zrI neminAthamahAtIrya kAritaM ||chaach| a0 prA0 0 le0 saM0 le0260 gujarAtI varSa eka mahA pazcAt zuru hotA hai| rAjasthAna meM jaba caitra mAha hotA hai, gujarAta meM phAlguNa mAha hotA hai| hamArI mAnyatAnusAra lUNasiMhavasahikA kI pratiSThA vi0 saM0 1287 caitra kR03 ravivAra aura gujarAtI mAnyatAnusAra phA0 kR03 ravivAra ko huii| Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI-vaMza aura arbudAcalaratha zrI lUNasiMhavasatikAkhya :: [173 somasiMha apane rAja-parivAra ke sAtha upasthita thaa| mahAkavi rAjaguru somezvara tathA pattana-rAjya ke bar3e bar3e aneka padAdhikAri, sAmaMta aura Thakura mahAmAtyavastupAla ke sAtha meM saMgha meM Aye the / jAbAlipura ke cauhAna rAjA udayasiMha kA pradhAna mahAmAtya yazovIra bhI jo zilpazAstra kA dhuraMdhara jJAtA thA AyA thaa| maMtrIbhrAtAoM ne yazovIra se vasahikA ke nirmANa ke viSaya meM zilpazAstra kI dRSTi se apanI sammati dene kI khii| yazovIra ne mahAkuzala zilpazAstrI zobhana ko vasahikA meM zilpa kI dRSTi se rahI huI aneka truTiyA~ batalAI, jaise devamaMdiroM meM putaliyoM ke krIDAvilAsa ke AkAra, garbhagRha ke siMhadvAra para siMhatoraNa aura caityAlaya ke samakSa puruSoM kI mUrtiyoM se yukta hAthiyoM kI racanA niSiddha hai Adi / candrAvatI-rAjya se tathA jAbAlipura, nADaula, gaur3avAr3a-prAMta aura medapATapradeza ke rAjyoM se isa pratiSThotsava ke avasara para aneka saMgha aura strI-puruSa Aye the| pratiSThotsava ke avasara para hI mahAmAtyavastupAla, tejapAla ne zrImad vijayasenamUri kI adhyakSatA meM eka virATa sabhA kI thI, jisameM upasthita sarva sAmaMta, Thakkura aura Aye hue saMgha saMmilita the| bhinna 2 grAmoM ke zrIsaMghoM ko prativarSa aSTAhnikA-mahotsava kI vyavasthA karane kA jisa prakAra bhAra saupA gayA tathA candrAvatI ke rAjakula ne, maMtrI bhrAtAoM ke saMbaMdhIkuloM ne jisa prakAra vasahikA kI sevA-pUjA aura rakSA ke kAryoM ko apane meM vibhAjita kiyA, unakA ullekha nimna prakAra hai / vyavasthApikA samitiH zrI lUNasiMhavasati nAmaka zrI neminAthamandira kI vyavasthA karane vAlI samiti ke pramukha sadasyoM kI zubha nAmAvalI:1. mantrI zrI malladeva, 2. mantrI zrI vastupAla, ' / / aura ina tInoM bhrAtAoM kI paraMparita santAna 3. mantrI zrI tejapAla zrI lUNasiMha ke mAtRkulapakSI candrAvatI ke nivAsI prAgvATajJAtIya Thakkura zrI 4. mantrI zrI rANiga / sAvadeva ke putra Tha0 zrI zAliga ke putra Tha0 zrI sAgara ke putra Tha0 zrI gAgA ke 5. mahaM0 zrI lIlA ) putra Tha0 zrI dharaNiga ke bhrAtA tathA inakI paraMparita saMtAna / 6. 40 zrI khImbasiMha) 7. Tha0 zrI AmbasiMha Tha. zrI dharaNiga kI patnI Tha0 zrI tihUNadevI ke putra tathA mahaM zrI anupamA8. Tha0 zrI Udala ) devI ke bhrAtAgaNa tathA inakI paraMparita santAna / 6. mantrI zrI lUNasiMha ] mahaM zrI lIlA kA putra tathA isakI paraMparita santAna / 10. mantrI zrI jagasiMha ] mahaM zrI lIlA kA bhrAtA tathA isakI paraMparita santAna / 11. mantrI zrI ratnasiMha ] " , " " " " " " " prokta sarva sajjanoM ke kuTambIjana tathA vaMzaja isa dharmasthAna meM svAtrapUjA Adi sarva prakAra ke kArya nitya karane aura karavAne ke liye uttaradAyI haiN| tathA zrI neminAthadeva kI pratiSThA-jayantI prati varSa snAtra-pUjA Adi maMgalakArya karake nimna grAmoM ke adhivAsI zrAvakagaNa aSTa divasa paryanta prati dina kramazaH manAveMgeH-- Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 ] :: prAgvATa-itihAsa :: [ dvitIya 1 pratiSThAmahotsava kI prAraMbha-tithi devakIya caitra kRSNA 3 tRtIyA (gujarAtI phAlguNa kR0 3 tRtIyA) ke dina prati varSa zrI candrAvatI kA nivAsI samasta mahAjana-saGgha aura jinamandiroM ke vyavasthApaka tathA goSThika evaM kAryakartAgaNa Adi sarva zrAvaka samudAya tathA UMvaralI aura kIvaralI grAmoM ke adhivAsI:prAgvATajJAtIya zeTha rAsala Asadhara, dharkaTajJAtIya zeTha nehA sAlhA " , mANibhadra AlhaNa , , dhauliga zrAsacandra " , delhaNa khImasiMha , ,, bahudeva soma sAvar3a zrIpAla " , pAsu sAdA , ,, jIMdA pAlhaNa zrImAlajJAtIya pUnA sAlhA Adi , pUnA sAlhA 2. prativarSa caitra kRSNA 4 caturthI (guja0 phA0 kR0 4) ke dina kAsahRdagrAma ke adhivAsIHosavAlajJAtIya zeTha sohI pAlhaNa prAgvATajJAtIya zeTha sAMtuya delhaNa " zalakhaNa valaNa " , gosala AlhA zrImAlajJAtIya ,, kaDuyarA kuladhara " , kolA ambA " " pAsacandra pUnacandra " jasavIra jagA , brahmadeva rAlhA Adi 3. prativarSa caitra kRSNA 5 paMcamI (guja0 phA0 kR0 paMcamI) ke dina varamANagrAma ke adhivAsI:prAgvATajJAtIya mahAjana Amiga pUnar3a osavAlajJAtIya mahAjana dhAMdhA sAgara pAlhaNa udayapAla sATA varadeva vIradeva amarasiMha " , Avodhana jagasiMha , zeTha dhanacandra rAmacandra zrImAlajJAtIya , vIsala pAsadeva Adi 4. prativarSa caitra kRSNA 6 SaSThI (guja0 phA0 kR. 6) ke dina dhavalIgrAma ke adhivAsI:prAgvATajJAtIya zeTha sAjana pAsavIra prAgvATajJAtIya zeTha rAjuya sAvadeva , vohar3I pUnA " , dugasaraNa sAhaNIya , jasaDuya jegaNa osavAlajJAtIya salakhaNa mantrI jogA " sAjaNa bholA , zeTha devakumAra Asadeva Adi , pAsila pUnuya 5. prativarSa caitra kRSNA 7 saptamI (guja0 phA0 kR0 7) ke dina muNDasthalamahAtIrtha (mUGgathalA) ke adhivAsI:. prAgvATajJAtIya zeTha saMdhIraNa guNacandra pAlhA " ,, sohiya AMbesara , jojA khAMkhaNa zrImAlajJAtIya zeTha vApala gAjaNa Adi [phIliNIgrAma ke nivAsI / ]. .......... ........... daphAligogrAma ke nivaasii| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: maMtro bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI vaMza aura abu dAcalastha zrI lUNasiMhavasatikAkhya :: [ 175 6. prativarSa caitra kRSNA 8 aSTamI (guja0 phA0 kR0 8 ) ke dinaM haMDAudrA ( haNAdrA) aura DavANI grAmoM ke adhivAsI: zrImAlajJAtIya zeTha AMbu jasarA " 11 " 19 " 71 27 " " " "" 19 ,, jinadeva jAlA " delA vIsala " 11 " 7. prativarSa caitra kRSNA 6 navamI (guja0 phA0 kR0 6 ke) dina maDAhar3a (madAra ) grAma ke adhivAsI : prAgvATajJAtIya zeTha desala brahmazaraNa prAgvATajJAtIya zeTha zrabuya bohar3I " jasakara ghaNiyA " vosarI pUnadeva " delhaNa zralhA vIruya sAjaNa " " vAlhA padamasiMha 99 " pAhuya jinadeva 8. prativarSa caitra kRSNA 10 dazamI (guja0 phA0 kR0 10) ke dina sAhilavAr3A grAma ke adhivAsI: savAlajJAtIya zeTha delhA AlhaNa savAlajJAtIya zeTha jasadeva vAhar3a nAgadeva deva sIlaNa delhaNa lakhamaNa sU asala jagadeva sUmiga dhanadeva " " kAlhaNa asala vohitha lAkhaNa gosala vahar3A 11 zrImAlajJAtIya zeTha thiradeva viruya " guNacandra devadhara hariyA hemA 11 " 11 " 17 prAgvajJAtIya 17 17 17 " 19 27 " " sadhara sala 11 Asala sAdA lakhamaNa kaDuyA Adi " ," vahudA " mahadharA dhanapAla 11 tathA zrI arbudAcala ke Upara sthita zrI deulavAr3A ke nivAsI sarva zrAvakasamudAya zrI neminAthadeva ke paMcakalyANaka-divasoM meM prativarSa snAtra - pUjA Adi mahotsava kreN| " pUniga vAghA Adi isa prakAra yaha vyavasthA, zrI caMdrAvatInareza rAjakula zrI somasiMhadeva, unake putra yuvarAjakumAra zrI kAnhar3adeva aura anya pramukha rAjakumAragaNa, rAjyakarmacArIgaNa, candrAvatI ke sthAnapati bhaTTAraka (AcArya arthAt dharmAcAryagaNa), gUguli brAhmaNa (paMDA-pUjArIgaNa ), sarva mahAjana saMgha, jainamaMdiroM ke vyavasthApakagaNa aura isI prakAra arbuda giri para sthita zrI acalezvara aura zrIvaziSTha sthAnoM ke tathA samIpavartI grAma 1 devalavAr3A 2 zrI mAtA kA mahabu grAma 3 Abuya 4 rasA 5 uttaracha 6 sihara 7 sAlagrAma 8 heDaUMjI 6 zrAkhI 10 dhAMdhalezvaradeva kI koTar3I Adi bAraha grAmoM meM rahane vAle sthAnapati ( AcArya, mahaMta), tapodhanasAdhu, gUguli brAhmaNa aura rAThiya Adi.. sarvajanoM ne tathA bhAli, bhAr3A Adi grAmoM meM nivAsa karane vAle zrI pratihAravaMza ke pramukha rAjaputroM ne apanI apanI icchA se zrI ' lUNasiMhavasati ke mUla nAyaka zrI neminArthadeva' ke maMDapa meM ekatrita hokara maMtrI zrI tejapAla ke kara se apanI svecchApUrvaka zrI ' lUNasiMha vasati' nAmaka isa dharmasthAna kI rakSA karane kA bhAra svIkRta kiyA / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 ] :: prAgvATa-itihAsa: [dvitIya aitadartha apane vacanoM ke pAlana karane meM sadA tatpara rahanevAle ye sarva sajjana aura ina sarva sajjanoM kI AnevAlI paraMparita saMtAna jahA~ taka sUrya aura candra jagatItala para prakAzamAna rahe, tahA~ taka saba prakAra se isa dharmasthAna kI rakSA kareM / zAstroM meM bhI kahA hai___ pAtra, kamaeDala, valkalavastra, zveta, lAlavastra, jaTA Adi ke dhAraNa karane se kyA ? unnata prAtmAoM kA svIkRta kArya athavA apane vacanoM kA paripAlana karanA hI nirmala arthAt sundara vrata hai| tathA mahArAvala zrI somasiMhadeva ke dvArA isa 'zrI lUNasiMhavasati' ke zrI neminAthadeva kI pUjA-bhoga ke liye DavANIgrAma pradAna kiyA gayA hai| zrI somasiMhadeva kI prArthanA se jaba taka sUrya aura candra prakAzamAna rahe, taba taka paramAravaMza isa pratijJA kA pAlana karatA rhegaa| ____ mahAmAtya vastupAla tejapAla ne ukta sarva kAryavAhI ko eka zveta saMgamaramaraprastara kI zilA para bahuta sundarAkSaroM meM utkIrNita karavAkara lUNasiMhavasahikA ke dakSiNa dizA meM Aye huye pravezadvAra ke Upara vinirmita maNDapa kI bAhe hAtha kI ora kI divAra meM bane huye eka gavAkSa meM lagavA diyA hai| sampUrNa lekha mAtra tIna zlokoM ke atirikta gadya meM hai| isa zilAlekha ke ThIka pAsa meM hI mahAmAtya bhrAtAoM ne eka aura dUsarA zilA-lekha lagavAyA thA, jisameM somezvarakRta prazasti sUtradhAra kelhaNa ke pautra candrezvara ne utkIrNita kI hai aura jisameM prathama sarasvatI kI stuti aura tatpazcAt bhagavAn neminAtha kI vaMdanA hai| tatpazcAt aNahilapura ke maMtrI bhrAtAoM ke vaMza kA aura unake yaza kA, caulukyavaMza tathA caMdrAvatI ke paramAra rAjAoM kA, anupamA ke pitRvaMza kA, nemanAthacaitya kA, maMtrI bhrAtAoM ke puNyakarmoM kA, guruvaMza kA varNana diyA gayA hai| yaha zilA-lekha eka kAle prastara para atyanta sundarAkSaroM meM utkIrNita kiyA gayA hai / * isa pratiSThotsava ke pazcAt bhI nirmANa-kArya yathAvat cAlU rahA aura nimna prakAra devakulikAyeM bana kara taiyAra huii| maM0 mAladeva aura usake parivAra ke zreyArthaHdevakulikAoM kI krama-saMkhyA kisake zreyArtha kisa viMba kI sthApanA kisa saMvat meM pahalI maM0 mAladeva kI putrI sadmaladevI / 1288 maM0 mAladeva ke putra puNyasiMha kI strI AlhaNadevI 1288 tIsarI maM0 mAladeva kI dvi0 bhAryA pratApadevI 1288 cauthI maM0 mAladeva kI pra0 bhAryA lIlAdevI pAMcavIM maM0 mAladeva ke putra puNyasiMha kA putra pethar3a 1288 chaTThI maM0 mAladeva kA putra puNyasiMha 1288 sAtavIM maM0 mAladeva 1288 AThavIM maM0 puNyasiMha kI putrI valAladevI 1288 maM0 vastupAla aura usake parivAra ke zreyArthaHbaiyAlIsavIM maM0 vastupAla kI dvi0 strI sokhukAdevI 1288 dUsarI rr UUUUU UUUUUU kapa0 prA0 0 le0saM0 le0250, 251 pR062 se 176 . Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI vaMza aura arbudAcanastha zrI lUNasiMhavasatikAsya : [ 177 1288 taiyAlIsavIM maM0 vastupAla kI pra0 strI lalitAdevI 1288 caumAlIsavIM , kA pu0 jayaMtasiMha 12 paiMtAlIsavIM , ke pu0 jayaMtasiMha kI pra0 strI jayataladevI ... 1288 chiyAlIsavIM vA " , dvi0 strI suhavadevI ... 1288 saitAlIsavIM ta. strI rUpAdevI ... 1288 ar3atAlIsavIM maM0 mAladeva kI pu0 sahajaladevI ma0 tejapAla aura usake parivAra ke zreyArthaHsatarahavIM maM0 tejapAla ke putra lUNasiMha kI pra0 strI rayaNAdevI 1260 aTThAravIM , , kI dvi0 strI lakSmIdevI ... 1260 unnIsavIM maM0 tejapAla kI strI anupamAdevI - munisuvrata 1260 bIsavIM pu0 vauladevI 1260 ikkIsavIM lUNasiMha kI pu0 gauradevI ... 1260 mantrI bhrAtAoM kI bhaginiyoM ke zreyArthaHchabbIsavIM mantrI bhrAtAoM kI bhagini jAlhUdevI sImaMdharasvAmi cai. kR.8 zu. 1263 sattAIsavIM mAUdevI yugaMdharasvAmi . 1263 aTThAIsavIM sAUdevI zrIvAhusvAmi , 1263 unattIsavIM dhaNadevI suvAhusvAmi , 1263 tIsavIM sohagAdevI RSabhadevasvAmi , 1263 ikattIsavIM vayajUdevI vardhamAnasvAmi , 1263 paitIsavIM padmaladevI vAriSeNasvAmi cai. kR.7 1263 [cautIsavIM ,, ke mAmA puNyapAla tathA usakI strI puNyadevI candrAnanasvAmi , 1263 garbhagRha ke dvAra ke donoM ora navacaukiyA tejapAla kI khI suhar3AdevIra 10 1. zAMtinAtha 1267 meM do gavAkSa-derANI-jeThANI ke Alaya - daMDanAmaka tejapAla kA sahar3AdevI ke sAtha vivAha vi0 saM0 1260 ke pazcAt huA hai aisA pratIta hotA hai; kyoMki vi0 saM01260 meM vinirmita devakulikAoM meM, jinakA nirmANa tejapAla ne apane hI parivAra ke zreyArtha karavAyA thA, koI devakulikA tejapAla kI dvi0 strI suhaDAdevI ke zreyArtha nahIM hai| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17.] : prAgvATa-itihAsa :: [dvitIya mantrI bhrAtAoM dvArA vinirmita lUNasiMhavasati-hastizAlA nemanAthacaityAlaya ke mUlagarbhagRha ke pIche ke bhAga meM tejapAla ne vizAla hastizAlA kA nirmANa karavAyA thaa| isa hastizAlA meM saMgamarmaraprastara ke 10 daza hasti nimnavat banavAye aura pratyeka hasti kI pITha para pAlakhI banavAI aura usameM nimnavat apane eka parijana kI mUrti, eka hasticAlaka kI mUrti aura parijana kI mUrti ke pIche chatra ko hAtha meM uThAye huye eka chatradhara-mUrti pratiSThita karavAI / hAthI ke caraNa ke nIce AdhAra-prastara para parijana kA nAma khudavAyA / isa samaya eka bhI parijana kI mUrti kisI bhI hasti para vidyamAna nahIM hai / mUrtiyA~ thIM, aise cihna pratyeka hasti para avaziSTa haiN| mahAvatoM kI mUrtiyA~ bhI prAyaH sarva khaNDita ho cukI haiM, parantu pratyeka hasti para isa samaya mahAvata-mUrti ke donoM paira laTakate huye abhI bhI vidyamAna haiN| pahalA hAthI mahaM0 zrI caNDapa . dUsarA hAthI mahaM0 zrI caNDaprasAda tIsarA , , , soma cauthA " " " AsarAja pA~cavAM, , , lUNiga chaTThA , , ,, malladeva sAtavAM vastupAla AThavAM, , , tejapAla nauvAM , , ,, jaitrasiMha " " " lAvaNyasiMha hastizAlA meM ina hAthiyoM ke pIche divAra meM tejapAla ne daza zrAlayoM meM jinako khattaka kahate haiM, nimnavat mUrtiyA~ pratiSThita karavAI:khattakoM meM pratiSThita mUrtiyA~:khattaka pratiSThita mUrtiyA~ pahalA 1. AcArya udayaprabhasUri 2. prAcArya vijayasenasUri 3. mahaM0 zrI caNDapa 4. mahaM0 zrI cAMpaladevI dUsarA 1. zrI caNDaprasAda 2. mahaM0 zrI jayazrI tIsarA 1. mahaM0 zrI soma 2. mahaM0 zrI sItAdevI 3. mahaM0 zrI AsaNa cauthA 1. mahaM0 zrI AsarAja 2. mahaM0 zrI kumAradevoM pAMcavAM 1. mahaM0 zrI lUNiga 2. mahaM0 zrI lUNAdevI chaTThA 1. mahaM0 zrI mAladeva 2. mahaM0 zrI lIlAdevI 3. mahaM0 zrI pratApadevI sAtavAM 1. mahaM0 zrI vastupAla 2. mahaM0 zrI lalitAdevI 3. mahaM zrI vejaladevI AThavAM 1. mahaM0 zrI tejapAla 2. mahaM0 zrI anupamAdevI a0 prA0 ja0 le saM0 le0 316-320 tejapAla kA suhar3AdevI ke sAtha vivAha avazya hastizAlA ke bana jAne ke pazcAt hI huA hai| kyoMki pAThaveM khattaka meM usakI mUrti pratiSThita nahIM hai / nemanAtha-caityAlaya ke raMgamaNDapa ke do gavAkSoM meM vi0 saM01267 ke zilAlekha sahaDAdevI ke nAma se hai| ataH yaha siddha hai ki tejapAla kA isake sAtha vivAha vi0 saM01260 yA 1263 ke pazcAt hI huA hai| caNDaprasAda kI strI kA nAma jayazrI thA-na0 nA0 naM0 sa016 zlo07 pR0 56 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HTHHAMARIES ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasihavasahi kI hastizAlA kA dRzya / hasti :-uttara se dakSiNa ko| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi kI hasti- ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi ko zAlA meM hastiyoM ke madhya meM vinirmita trimaMjilA hastizAlA meM puruSoM ke khattakoM ke madhya tathA sundara smvshrnn| pR0178 / zrI samavazaraNa ke ThIka pIche eka khattaka meM virAjita sundara parikarasahita bhavya jinprtimaa| pR0178| Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Indian Film ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi kI hastizAlA meM (uttara pakSa se ) prathama pAMca (eka se pAMca) khattakoM meM pratiSThita maMtrI bhrAtAoM kI puurvjprtimaayeN| dekhiye pR0 178 para (1) udayaprabhasUri, vijayasenasUri, mahaM0 caNDapa, mahaM0 cApaladevI / (2) mahaM0 caNDaprasAda, mahaM0 jayazrI / (3) mahaM0 soma, mahaM0 sItAdevI, mahaM0 AsaNa | (4) mahaM0 AzarAja, mahaM0 kumAradevI / (5) mahaM0 lUNiga, mahaM0 lUNAdevI / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TO ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi kI hastizAlA meM anya pAMca (chaH se dasa) khattakoM meM pratiSThita maMtrIbhrAtA tathA unake putrAdi kI prtimaayeN| dekhiye pR0 178 para / (6) mahaM0 mAladeva, mahaM0 lIlAdevI, mahaM0 pratApadevI / (7) mahaM0 vastupALa, mahaM0 lalitAdevI, mahaM0 vejldevii| (8) mahaM0 tejapALa, mahaM0 anupamAdevI / (9) mahaM0 jaitrasiMha, mahaM0 jayataladevI, mahaM0 jaMbhaNadevI, mahaM0 rUpAdevI / (10) mahaM0 suhaDasiha, mahaM0 suhar3AdevI, mahaM0 slkhnnaadevii| Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] nauvAM 1. mahaM0 zrI jaitrasiMha dazavAM 1. mahaM0 zrI suhar3asiMha maMtrI bhrAtAoM kI yAtrAyeM: kisane yAtrA :: maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara maMtrI vaMza aura abu dAcalatIrthArtha maMtrI nAtAoM kI yAtrAyeM :: [e 1. 2. kaba vi0 saMvat 1278 phAlguNa kR0 11 guru* 1287 kR0 3 ravivAra 1288 1260 1263 caitra kR0 7-8 1263 vai0 zu0 14-15 7. 1267 vai0 kR0 14 guruvAra " 19 prathama yAtrA - mahAmAtyavastupAla ne mahAmAtya banane ke lagabhaga Der3ha varSa pazcAt vi0 saM0 1278 phAlguNa kra0 11 guruvAra ko kI thii| usa samaya kevala vimalazAha dvArA vinirmita vimalavasatikA hI anudastha jainadharmasthAnoM meM prasiddha tIrtha thA / mahAmAtya ne uparokta tIrtha ke darzana kiye aura apane svargastha jyeSTha bhrAtA zrI mAladeva ke zreyArtha khattaka banavAyA / 3. 4. 5. 6. zrI agiratIrthArtha zrI mantrI bhrAtAoM kI saMgha - yAtrAyeM aura tadavasaroM para mantrI bhrAtAoM ke dvArA tathA candrAvatInivAsI anya prAgvATajJAtIya baMdhuoM ke dvArA kiye gaye puNyakarmoM kA saMkSipta varNana mahA0 vastupAla mahA vastupAla tejapAla daMDanAyaka tejapAla 11 2. mahaM0 zrI jayataladevI 3. mahaM0 zrI jaMbhaNadevI 4. mahaM0 zrI rUpAdevI 2. mahaM0 zrI suhar3AdevI 30 mahaM0 zrI salakhaNAdevI " 19 27 19 "" " " " dvitIya yAtrA - donoM bhrAtAoM ne saparivAra evaM vizAla saMgha ke sAtha meM vi0 saM0 1287 phA0 kR0 3 ravivAra ko kI thI aura jaisA likhA jA cukA hai mantrI bhratAoM ne zrI lUNasiMhavasatikAkhya zrI neminAtha caityAlaya kA pratiSThA - mahAmahotsava rAjasI saja-zobhA ke sAtha zrImad vijayasenasUri ke karakamaloM se karavAyA thA / tRtIya yAtrA - vi0 saM0 1288 meM daMDanAyaka tejapAla ne apane sampUrNa kuTumba ke sAtha meM kI thI / mahAmAtya vastupAla viziSTa rAja-kArya ke kAraNa isa yAtrA meM sammilita nahIM hue the / isa avasara para karavAye gaye dharmakRtya tathA vinirmita sthAnoM ke pratiSThAdi kArya bhI mukhyatayA tejapAla ke hI zrama ke pariNAma the aura ataH ve tejapAla ke nAma se hI kiye gaye the| isa yAtrAvasara para tejapAla ne lUNasiMhavasatikA kI pandraha devakulikAoM meM, jinakA nirmANa ho cukA thA apane jyeSTha bhrAtA mAladeva aura jyeSTha bhrAtA vastupAla ke samasta parivAra ke ekaeka vyakti ke zreyArtha jina - pratimAyeM sthApita kI thIM / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180] :: prAgvATa-itihAsa :: [dvitIya ra caturtha yAtrA bhI daMDanAyaka tejapAla ne vi0 saM0 1260 meM apane parivAra sahita kI aura apane hI pAMca parijanoM ke zreyArtha alaga 2 devakulikAoM meM jinapratimAyeM pratiSThita krvaaii| pAMcavIM aura chaTThI yAtrAyeM-daMDanAyaka tejapAla kI vi0 saM0 1263 meM cai0 kR07.8aura vai0 zu014-15 para huii| ina donoM avasaroM para usane apanI sAto bahinoM ke zreyArtha devakulikAyeM vinirmita karavA kara unameM jinapratimAyeM pratiSThita kI tathA eka alaga devakulikA meM apane mAmA aura mAmI ke zreyArtha jina-pratimA pratiSThita karavAI / inhIM yAtrAoM ke avasaroM para candrAvatI ke nivAsI prAgvATavaMzIya zreSThiyoM ne bhI apane aura apane pUrvaja tathA parijanoM ke zreyArtha jina-pratimAoM kI pratiSThAyeM krvaaii| unakA bhI ullekha yahIM denA samucita hai| merA anumAna hai ki ye aMSThijana tejapAla ke zvasurAlaya-pakSa se kucha saMbaMdha rakhate hoM, kyoMki tejapAla kI buddhimatI evaM guNavatI strI anopamA candrAvatI kI thii| zre0 sAjaNa vi0 saM0 1263 candrAvatI ke nivAsI prAgvATajJAtIya mahaM0 kaur3i ke putra zre0 sAjaNa ne apane kAkA ke lar3ake bhrAtA varadeva, kaDuyA, dharmA, devA, sIhar3a tathA bhrAtRja AsapAla Adi kuTumbIjanoM ke sahita tathA devI, ratnAvatI aura jhaNakUdevI nAmaka bahinoM aura bar3agrAmavAsI prAgvATajJAtIya vyava0 mUlacandrabhAryA lIbiNI,moMTagrAmavAsI vya0 jayaMta, AMbavIra, vijaipAla aura pracArikA bIrA, sarasvatI tathA apanI strI jhAlU Adi kI sAkSI se zrI arbudAcalatIrthastha zrI lUNavasatikAkhya neminAthacaityAlaya meM pandravI devakulikA karavA kara usameM AdinAthapratimA ko zrI nAgendragacchIya zrImad vijayasenasUri ke karakamaloM se vi0 saM0 1263 caitra kR. 8 zukravAra ko pratiSThita karavAI tathA zrI AdinAthapaMca-kalyANakapaTTa bhI karavAkara pratiSThita karavAyA / * vaMza vRkSa ___ mahaM0 kaur3i ' sAjaNa devI ratnAvatI jhaNaka varadeva kayA dharmA devA sIhar3a | AzapAla / *a0 prA0 jai0 le0 saM0 bhA02 le0 286, 260 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI-vaMza aura abu dAcalatIrthArtha unakI yAtrAyeM tathA zra0 kumarA :: | 161 zre0 0 kumarA vi0 saM0 1263 vikrama kI gyArahavIM zatAbdI meM prAgbATajJAtIya zre0 sAMtaNAga aura jasaNAga nAmaka do bhrAtA candrAvatI meM ho gaye haiM | zre0jasaNAga ke sAhiya, sAMvata aura vIrA nAma ke tIna putra the / sAhiya ke do putra the, bakumAra aura gAgau | sAMvata ke bhI pUnadeva aura vAlA nAmaka do putra the aura vIrA ke bhI devakumAra aura brahmadeva nAmaka do hI putra the / zre0 devakumAra ke do putra varadeva aura pAlhaNa tathA cAra putriyA~ delhI, AlhI, lalatU aura saMtoSakumArI huI / brahmadeva ke eka putra bohar3i nAmaka aura eka putrI tejU nAmA huI / zre0 varadeva ke kumarA nAmaka prasiddha putra huA aura zre0 pAlhaNa ke jalA aura somA nAmaka do putra aura sItA nAmA putrI huI. zre0 kumarA ke do putra, AMbar3a aura pUnar3a tathA do putriyA~ nImaladevI aura rUpaladevI nAmA huI / zre0 kumarA ne apane pitA zre0 varadeva ke zreya ke liye zrI nAgendragacchIya pUjya zrI haribhadrasUriziSya zrImad vijayasenasUrike karakamaloM se zrI neminAthadevapratimA se suzobhita bAvIsavIM devakulikA vi0 saM0 1263 vaizAkha zu0 14 zukravAra ko zrI arbudAcalasthita zrI lUNavasatikAkhya zrI neminAthacaityAlaya meM pratiSThita karavAI aura usI vasara para zrI neminAthadeva kA paMcakalyANakapaTTa bhI lagavAyA / vi0 saM0 1302 caitra zu0 12 somavAra ko 0 kumarA ke putra bar3a, pUnar3a ne apanI pitAmahI padmasirI ke zreyArtha bAvIsavIM devakulikA karavAI aura kumarA kI strI lohiNI ne jinapratimA bharavAI, jo isI bAvIsavI devakulikA meM abhI virAjamAna hai / 1. AMbar3a sAMtaNAga kumAra sohiya varadeva (padma sirI) kumarA ( lohiNI) 1 pUnar3a gAgau jasayAMga pUnadava pAlhaNa delhI sAvata | vAlA AlhI vIrA devakumAra zubha brahmadeva santoSa lalatU bohar3I nImaladevI rUpaladevI jalA somA sItA zra0 prA0 je0 le0 saM0 bhA 2 le0 305 - 30850 126-7 / le0 305 meM varNita dedA hI devakumAra hai / tejUdevI Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa-itihAsa: [dvitIya zrA0 ratanadevI vi0 saM0 1263 candrAvatInivAsI gauravazAlI prAgvATajJAtIya ajita nAmaka vaMza meM upatma mahaM0 zrI bhAbhaTa ke putra mahaM0 zrI zAnti ke putra mahaM0 zrI zobhanadeva kI dharmapatnI mahaM* zrI mAU kI putrI Tha0 ratnadevI ne apane mAtA, pitA ke zreyArtha zrI arbudAcalasthatIrtha zrI lUNavasatikAkhya zrI neminAthacaityAlaya meM tetIsavIM devakulikA banavA kara usameM zrI pArzvanAthapratimA ko vi0 saM0 1263 cai0 0 8 zukravAra ko pratiSThita karavAyA / * vaMzavRkSa . . ajitasaMtAnIya mahaM0 prAbhaTa mahaM0 zAnti mahaM0 zobhanadeva [mahaM0 mAU] Tha. ratnadevI zre0 zrIdharaputra abhayasiMha tathA zre0 golaNa samuddhara vi0 saM0 1263 vikrama kI bArahavIM zatAbdI meM caMdrAvatI meM prAgvATajAtIya zre0 vIracandra huA hai| usakI strI zrIyAdevI ke sAdadeva aura chAhar3a nAmaka do putra huye| - zre0 sAr3hadeva ke mAU nAmA strI thii| zrA0 mAU kI kukSI se Asala, jelaNa, jayatala aura jasapara nAmaka cAra putra huye / zrI jelaNa ke samuddhara nAmaka putra huA aura zrI jayatala ke devadhara, mayadhara, zrIdhara aura bar3a nAmaka cAra putra huye / zre0 zrIdhara ke abhayasiMha nAmaka prasiddha putra huaa| zre. jasadhara ke AsapAla aura zre0 AsapAla ke sirapAla nAmaka putra the| zre0 sAr3hadeva ke kaniSTha bhrAtA zre0 chAhar3a kI strI thiradevI kI kukSI se ghAMghasa, golaNa, jagasiMha aura pAlhaNa nAmaka cAra putra huye| *a0 prA0 0 le0 saM0 bhA02 le0 334 pR0116 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI-vaMza aura arbudAcalatIrthArtha unakI yAtrAyeM tathA zre0 pAlhaNa :: [ER ..zre0 golaNa ke vIradeva, vijayasiMha, kumarasiMha, padmasiMha aura ratnasiMha nAmaka pAMca putra hue / zre. vijayasiMha ke arasiMha nAmaka putra thaa| golaNa ke laghabhrAtA jagasiMha ke somA nAmaka patra thaa| zre. jasadhara ke patra prAsapAla, zre0 golaNa ke sarva putra, zre0 jagasiMha ke putra somA, AsapAla ke putra sirapAla, zre0 vijayasiMha ke putra arisiMha, zre0 zrIdhara ke putra abhayasiMha aura zre0 golaNa tathA samuddhara ne milakara navAMgavRttikAra zrI abhayadevamUrisaMtAnIya zrImad dharmaghoSasUri ke karakamaloM se vi0 saM0 1263 vaizAkha zu. 15 zanivAra ko zrI arbudAcalatIrthastha zrI luNavasatikAkhya zrI neminAthacaityAlaya meM zrI zAMtinAthabiMba tathA paMcakalyANa-paTTa pratiSThita karavAye / * vIracandra [zriyAdevI] sAr3hadeva [mAU] chAhar3a [thiradevI] prAsala jelaNa jayatala jasapara pAMghasa golaNa jagasiMha pAlhaNa samuddhara somA vIradeva vijayasiMha kumarasiMha panasiMha ratnasiMha devadhara mayadhara zrIdhara abhayasiMha zre0 pAlhaNa vi0 saM0 1263 vikrama kI terahavIM zatAbdI meM candrAvatI meM prAgvATajJAtIya vIzala zreSThi huA hai| usake zAMtU (zAMtidevI) nAmA strI thI / zrI. zAMtU ke muNicandra, zrIkumAra, sAtakumAra aura pAlhaNa nAmaka cAra putra huye| *0 prA0 0 le0saM0 bhA02 le0287-8pR0120|| Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4] :prAnvAha-itihAsa : [dvitIya ... zre0 zrIkumAra ke tIna putra aura eka putrI huI aura kramaza vIlhA, AMba, sAudevI aura Asadhara unake nAma the / jyeSTha putra vIlhA ke Amradeva nAmaka putra huA / Amradeva ke Asadeva aura prAsacandra nAmaka do putra huye| zre0 pAlhaNa kI dharmapatnI sIlhU nAmA ke AsapAla aura mAMTI nAmA do putra huye / zre0 pAlhaNa ne apane prAtmakalyANa ke liye zrInAgendragacchIya zrImad vijayasenasUri ke karakamaloM se vi0 saM0 1263 vaizAkha zu0 15 zanizcara ko zrI arbudAcalatIrthastha zrI luNavasatikAkhya zrI neminAthacaityAlaya meM pratiSThita zrIneminAthapratimA se alaMkRta tevIsavIM devakulikA karavAI / * pAsilasaMtAnIya vIzala [zAMtU] / muNicandra / zrIkumAra sAtakumAra pAlhaNa [sIlha] vIlhA prAMba sAu Asadhara AsapAla mAMTI Amradeva / bhAsadeva Asadeva . prAsacandra Tha0 somasiMha aura zre0 AMbar3a vi0 saM0 1263 vikrama kI terahavIM zatAbdI meM candrAvatI meM prAgvATajJAtIya Tha0 sahadeva huA hai / Tha0 sahadeva ke Tha0 zivadeva nAmaka putra huaa| Tha0 zivadeva kA putra Tha0 somasiMha adhika prakhyAta huaa| Tha0 somasiMha ke do choTe bhrAtA bhI the, jinakA nAma Tha0 khAMkhaNa aura somacandra the| Tha0 somasiMha kI patnI kA nAma nAyakadevI thaa| nAyakadevI kI kukSI se sAMvatasiMha, suhar3asiMha aura saMgrAmasiMha nAmaka tIna putra utpanna huye / jyeSTha putra sAMvatasiMha ke sirapati nAmaka eka putra huaa| candrAvatI meM anya prAgvATajJAtIya kula meM zre. bahudeva ke putra zre0 delhaNa kI strI jayazrI kI kukSI se pAMca puja-ratna AMbar3a, somA, pUnA, khoSA aura AzapAla utpanna huye the, jinameM AMbar3a adhika prasiddha huA / zre0 *pra0 prA0 0 le0 saM0 bhA0 2 le0 313 pR0 128. Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ]:: maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI gUjara maMtrI-vaMza aura abu dAcalatIrthArtha unakI yAtrAyeM tathA zra0 udayapAla : [ 185 AMr3a ke ratnapAla aura somA ke khetA tathA pUnA ke tejapAla, vastupAla aura cAhar3a nAmaka putra hue| cAhar3a kI strI dhAramati thI aura jagasiMha nAmaka putra thA / ina donoM kuloM meM adhika prema aura snehasaMbaMdha thA / Tha0 zivadeva ke tInoM putra khAMkhaNa, somacandra aura Tha0 somasiMha ne tathA zre0 delhaNa ke putra bar3Adi ne milakara apane mAtA, pitAoM ke zreyArtha zrInAgendragacchIya zrImad vijayasenasUri ke karakamaloM se vi0 saM0 1263 vaizAkha zu0 15 zanizvara ko zrIabudAcalatIrthastha zrI lUNavasatikAkhya zrIneminAthacaityAlaya meM zrI pArzvanAthabiMba aura zrI pArzvanAthapaMcakalyANakapaTTa pratiSThita karavAye | vaMzavRkSa: 1 sahadeva zivadeva somasiMha [nAyakadevI] khAMkhaNa sAMvatasiMha suhar3asiMha saMgrAmasiMha '' sirapi somacandra bar3a I ratanalAla tejapAla delhaNa [ jayazrI ] I vaMzavRkSa:2 bahudeva zre0 udayapAla vi0 saM0 1263 somA khetA vastupAla pUnA khoSA AsapAla cAha [dhAramati ] jagasiMha candrAvatInivAsI prAgvATajJAtIya Tha0 cAciga kI dharmapatnI cAciNI ke putra rAghavadevakI dharmapatnI sAbhIya kI kukSI se utpanna udayapAla nAmaka putra thA, jisakI strI kA nAma ahivadevI thA / isake putra Asadeva kI strI suhAgadevI tathA usake bhrAtA Tha0 bhojadeva dharmapatnI sUmala tathA bhrAtA mahaM0 ANaMda strI mahaM0 zrI lukA ne apane aura mAtApitA, pUrvajoM ke zreyArtha zrI arbudAcalastha zrI lUNavasatikAkhya zrI neminAthacaityAlaya meM battIsavIM devakulikA vinirmita *zra0 prA0 jai0 le0 saM0 bhA0 2 le 0 276, 280 pR0 187 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgvATa-itihAsa: [dvitIya sakhA ra vi0 saM0 1263 cai0 0 8 zukravAra ko usameM AdinAthajinezvarabiMba ko pratiSThita krvaayaa| vaMza-vRkSaH3. cAciga [cAciNI] rAghavadeva [sAbhIya] udayapAla [ahivadevI] mahaM0 Asadeva [suhAgadevI] 0 bhojadeva [samala] maha0 ANaMda [lukA] daMDanAyaka tejapAla kI antima yAtrA vi0 saM0 1267 sAtavIM yAtrA-daMDanAyaka tejapAla ne vi0 saM0 1267 vaizAkha kR. 14 guruvAra ko kI aura navacaukiyA meM do gavAkSoM meM apanI dvitIya strI suhar3AdevI ke zreyArtha jinapratimAyeM pratiSThita krvaaii| daMDanAyaka tejapAla ne isa prakAra mukhyataH ATha yAtrAyeM kI haiM / eka yAtrA hastizAlA meM apane pUrvaja aura . prAtAoM ke smaraNArtha hasti-sthApanA ke nimitta kI thii| yaha yAtrA kaba kI isakA saMvat prApta nahIM hai / parantu itanA avazya likhA jA sakatA hai ki hastizAlA kA nirmANa saMbhavataH vi0 saM0 1263-4 taka pUrNa ho cukA thaa| *000 le0 saM0bhA02le0 332 pR0135 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deulavADA: pAvatIyasuSumA evaM vRkSarAjJi ke madhya zrI pittala haravasahi evaM zrI kharataraharavasahi ke sAtha meMananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi kA bAhira dekhAva / dekhiye pR0 187 pr| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SYSTANEYAPA AUTATML) nA BASARAMAKARMALA I AYDATED 1432PERATOPATI maRSION atya Savtwo 5G peopeanutsunmaumawaatimuantuitector SAYERIOTorreADORDER DOREDDY Pa ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi ke raGgamaNDapa ke solaha devaputtaliyoMvAle adbhuta ghUmaTa kA bhItarI dRzya / dekhiye pR0 189(1) pr| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaNDa ] :: maMtro bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara maMtrI vaMza aura abu dAcalastha zrI lUNasiMhavasatikAkhya kA zilpasauMdarya :: [ 187 ananya zilpakalAvatAra arbudAcalastha zrI lUNasiMhavasati kAkhya zrI neminAtha - jinAlaya mUlagaMbhArA, gUr3hamaNDapa, navacaukiyA, bhramatI aura siMhadvAra Adi kA zilpakAma madAlasthalavAr3AgrAma meM jahA~ Upara pAMca jaina maMdiroM ke hone ke viSaya meM kahA gayA hai, vimalavasati agara unameM eka hai to lUNasiMhavasati eka hai| donoM ke Upara eka hI lekhaka likhane baiThe to nisandeha hai ki vaha vimalavasati aura ulajhana meM par3a jAyagA ki saundarya aura zilpa kI uttama racanA kI dRSTiyoM se vaha lUNasiMhavasati kisako pradhAnatA de / yaha hI samasyA mere bhI sAmane hai| donoM meM mUla antara - vimala - vasati do sau varSa prAcIna hai aura dUsarA pramukha antara vimalavasati agara jIvana lUNasiMhavasati kalA kA saundarya hai| eka meM pramukhatA jIvana-citroM kI hai aura dUsare kalA kI / kalA jIvana meM mAdhurya aura sarasatA lAtI hai| jisa jIvana meM kalA nahIM, vaha jIvana hI zuSka hai / aura jo kalA jIvana ke liye nahIM vaha kalA bhI nirarthaka hai / yaha bAta uparokta donoM vasatiyoM se dRSTigata hotI hai / vimalavasati meM aneka jIvana-saMbaMdhI citra haiM aura ve kalApUrNa vinirmita haiM aura luNavasati meM aneka kalAsaMbaMdhI racanAyeM haiM aura ve sIdhI jIvana se saMbaMdhita haiM / kA lekhA hai to / saMkSepa meM vimalavasati jIvana - citra aura lUNasiMhavasati kalAmUrtti hai / apane 2 sthAna meM donoM advitIya haiM / lUNasiMhavasati sarvAGgasundara mandira hai| mUlagaMbhArA, caukI, gUr3hamaNDapa aura gUr3hamaNDapa ke donoM pakSoM para caukiyA~, Age navacaukiyA aura usameM donoM ora gUr3hamaNDapa kI bhitti meM Alaya, phira sabhAmaNDapa, bhramatI, devakulikAyeM aura unake Age staMbhavatIzAlA, siMhadvAra aura usake Age caukI - isa prakAra maMdiroM meM jitane aMga hone cAhiye, ve sarva aMga yahA~ vidyamAna haiM / mandira ke pIche sundara hastizAlA bhI banI huI hai / parikoTa aura siMhadvAra vimalavasati se Upara uttara kI ora lagatI huI eka TekarI A gaI hai| usa TekarI ke pUrvI DhAla ke nIce zrI lUNasiMhavasati banI huI hai / yaha bhI vizAla bAvanajinAlaya hai / vastupAla tejapAla kA itihAsa likhate samaya isake nirmANa, pratiSThA Adi ke viSaya meM pUrNatayA likhA jA cukA hai, parantu yaha eka kalAmandira hai, jisakI samatA rakhane vAlA anya kalAmandira jagata meM nahIM hai / ataH yaha zrAvazyaka ho jAtA hai ki zilpakAra zobhanadeva kI TAMkI aura usake mastiSka kA yaha jAdU jo Aja bhI apane pUrNa saundarya aura manohArya se vidyamAna haiM aura jo ananya bhavyatA, manomugdhakAritA, alaukikatA liye huye zilpakalA kI sAkSAt pratimA hai anivAryataH kalAdRSTi se varNanIya hai / siMhavasati kSetra kI dRSTi se vizAla hai, parantu UMcAI madhyama liye hue hai| bAhara se isakA dekhAva bilakula sAdA hai, yaha maMtrI - bhrAtAoM kI sAdagI aura sarala jIvana kA udAharaNa hai| isakA siMhadvAra pazcimAbhimukha hai aura usake Age caukI hai| siMhadvAra kI racanA bhI sAdI hI hai| Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa-itihAsa:: [ dvitIya / lUNasiMhavasati ke parikoSTa meM dakSiNa dizA meM bhI eka dvAra hai| AvAgamana isI dvAra se pramukhataH hotA hai / yaha dvAra dvimaMjalA hai| isake Upara catuSdvArA hai / vimalavasati se nikalakara uttara kI ora mur3ate haiM aura kucha . caraNa cala kara isameM praviSTa hote haiN| dvAra ke dAhI ora eka catuSka para eka lambA dakSiNa dvAra aura kAttistama staMbha khaDA haiM, jisakA zira-bhAga apUrNa hai| zira kA bhAga yA to khaNDita ho gayA yA khaNDita kara diyA gayA hai / isa staMbha ko kIrtistaMbha kahate haiN| __ ye donoM AkAra meM vizAla haiM; parantu banAvaTa meM eka dama sAde haiM / jaisA pUrva likhA jA cukA hai ki vi0 saM0 1287 phAlguNa kR0 3 ravivAra ko nAgendragacchIya zrImad vijayasenasari ke karakamaloM se kasauTI ke prastara kI __ canI huI zyAmavarNa kI zrI neminAtha bhagavAn kI vizAla pratimA ko isameM pratiSThita 75 kiyA thA / malagaMbhAre ke dvAra ke bAhara caukI hai aura usameM donoM tarapha do zrAlaya hai| mUlagaMbhAre ke Upara banA huA zikhara choTA aura baiThA huA hai| gUDhamaNDapa ke Upara kA gumbaja bhI choTA aura baiThA huA hI hai / gUDhamaNDapa ATha bar3e stambhoM se banA hai / staMbha sAde haiM, parantu dIrghakAya haiM / gUr3hamaNDapa ke uttara aura dakSiNa meM do dvAra haiM aura donoM dvAroM ke Age eka-eka sundara caukI banI hai / pratyeka caukI ke cAroM stambha aura maNDapa kI racanA ati sundara aura kalApUrNa hai| gUDhamaNDapa kA mukhadvAra pazcimAbhimukha hai / isake Age navacaukiyA kI racanA hai| lUNasiMhavasati ke atyanta kalApUrNa aMgoM meM navacaukiyA kA sthAna bhI pramukha hai| gUr3hamaNDapa kA dvAra, dvArazAkhAyeM, dvAra ke bAhara donoM ora bane donoM Alaya, AlayoM ke Upara ke bhAga, chata aura staMbha tathA navacaukiyA ke maNDapa ityAdi eka se eka bar3ha kara kalA ko dhAraNa kiye huye haiN| navacaukiyA - jinakA varNana karanA kalama kI kamajorI ko prakaTa karanA hai| dekha kara hI unakA AnaMda liyA jA sakatA hai| phira bhI yathAzakti varNana dene kA prayatna kiyA hai| gUDhamaNDapa ke dvAra ke dvArazAkhoM aura staMbhoM meM Upara se nIce taka Ar3I aura sIdhI gaharI dhArAyeM khodI gaI haiN| pratyeka staMbha ko khaNDoM meM eka 2 gaharI Ar3I dhAra khoda kara phira vibhAjita kiyA gayA hai| staMbha ke Upara ke bhAga meM zikhara aura nIce samUrti isa samaya nimnavat pratimA virAjamAna haiN| 2-mUlagaMbhAre meM:1-saparikara mU0 nA0 zrI nemanAtha bhagavAn kI zyAmavarNa pratimA / 2-saparikara paMcatIrthI / 3, 4 parikararahita do mUrtiyAM / gRDhamaNDapa meM:1-bhagavAn pArzvanAtha kI kAyotsargika pratimAye 2 / 2-saparikara pratimAyeM 3 / 3-anya pratimAyeM 16 / 4-cauvIzIpaTTa se alaga huye jinbiNb2| 5-dhAtu-paMcatIrthI 2 / 6-sundara mUrtipaTTa1 / isa paTTake madhya meM rAjImati kI sundara khar3I pratimA hai| nIce donoM tarapha do sakhiyoM kI mUrtiyA~ banI haiN| Upara bhagavAn kI mUrti hai| yaha vi0 saM01515 kA pratiSThita haiN| 7-ykssprtimaa| uparokta pratimAyeM aura paTTa bhinna 2 zrAvakoM ke dvArA vinirmita haiM aura bhitra 2 saMvatoM meM pratiSThita kiye huye hai| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ LaunciationRGANI imirBTAT mount mamaA ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasihavasahi kA adbhuta kalAmayI Alaya / dekhiye pR0 189 pr| ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi ke gUDhamaNDapa meM saMsthApita zrImatI rAjimatI kI atyanta sundara prtimaa| Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi ke navacaukiyA ke eka maNDapa ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi ke raMgamaNDapa ke ke ghUmaTa kA adbhuta zilpakauzalamayI dRzya aura usake bRhad valaya meM bAhara bhramatI meM naiRtya koNa ke maNDapa ke ghUmaTa meM 68 kAcalAkRtiyoM kI naukoM para banI huI jinacauvIzI kA adbhuta sNyojn| ar3asaTha prakAra kA nRtya-dRzya / dekhiye pR0 190(4) pr| dekhiye pR0 189(2) pr| Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI-vaMza aura arbudAcalasya zrI lUNasiMhavasatikAkhya kA zilpasauMdarya :: [ 184 AdhAra hai| ye staMbha aise pratIta hote haiM, jaise eka hI catuSka athavA samAna AdhAra para bahumaMjilI rAjaprAsAdamAlAyeM apanA gaganacumbI unnata sAdhAraNa-mastaka liye sudRr3ha khar3I hoM / donoM ora ke gavAkSoM kI bhI sampUrNa banAvaTa isI zailI se kI gaI haiN| dvArastaMbhoM aura gavAkSoM ke madhya meM donoM ora jo antara-bhAga haiM, unameM zilpakAra kI TAMkI ne prastara ke bhItara hI bhItara ghusa 2 kara jo apanI nauka kI kuzalatA dikhAI hai, vaha usa sthAna aura una aMgoM ko dekha kara hI samajhI jA sakatI hai| gavAkSoM ke zikhara bhI sazikharaprAsAda-zailI ke bane haiN| pratyeka maMjila ko suspaSTa karane meM TAMkI ne apanI adbhuta nauka kI tIkSNatA ko prayoga meM lAne ke liye siddhahasta zilpakAra ke hAthoM meM sauMpA hai--aisA dekhate hI turanta kahA jA sakatA hai / donoM gavAkSa apanI 2 ora kI bhitti ko pUre bhara kara bane haiN| unake zikhara chata paryanta aura unake AdhAra nIce taka pahuMce haiN| dekhane meM pratyeka gavAkSa eka choTe maMdira-sA lagatA hai / tejapAla kA kalAprema inhIM gavAkSoM meM apanA aMtima rUpa prakaTA sakA hai aisA kahA jA sakatA hai / sUkSmatama aura adbhuta zilpakAma ke ye donoM gavAkSa utkRSTa namUne haiN| navacaukiyA ke anya staMbhoM kI racanA bhI adhikatara prAsAda-zailI se hI prabhAvita hai / navacaukiyA meM kula 12 bAraha staMbha haiM, jinameM uttara, dakSiNa donoM ora ke kinAroM ke sundara aura bIca ke ati sundara haiM arthAt 6 sundara aura 6 ati sundara haiN| pratyeka atisundara-staMbha kalA kI sAkSAta pratimA hI haiN| 1. isake dakSiNa pakSa (3) para dUsare aura tIsare stambha ke bIca meM eka jinatRcauvIzIpaTTa hai / usake Upara ke chajje para lakSmIdevI kI eka sundara mUrti banI hai / jinatacovIzIpaTTa arthAt bahattara jinamUrtiyA~ vAlA ptttt| isa paTTa meM vigata, Agata aura anAgata tInoM kAloM ke cauvIza jinezvaroM ke tIna varga navacaukiyA meM kalAdRzya 5 dikhAye gaye haiN| paTTa kA saundarya AkarSaka evaM itanA prabhAvaka hai ki bhaktagaNoM kA mastaka to usake darzana para svabhAvataH jhukatA hI hai, nAstika bhI apane ko bhUla kara hAtha jor3a hI letA hai| 2. dakSiNa-pakSa (4) ke dUsare maNDapa meM jo uparokta jinacauvIzIpaTTa ke samakSa hai puSpapaMkti kA dekhAva hai aura usake Upara kI valayarekhA para jinacauvIzI khudI hai| 3. dakSiNa pakSa ke tRtIyamaNDapa (5) ke cAroM koNoM meM hastisahita lakSmIdevI kI mUrtiyA~ khudI haiM aura unake madhya 2 meM 6 jinapratimAyeM karake eka pUrNa jinacauvIzI khudI hai| navacaukiyA ke maNDapoM meM kAcalAkRtiyA~ itanI kauzalapUrNa banI haiM ki ve kAgaja kI banI ho aisA bhAsa hotA hai / kAcalAkRtiyoM ke naukoM aura kahIM bIca-bIca meM, kahIM 2 valaya rekhAoM para jinamUrtiyA~ khudI haiM- inameM garbhita adbhuta zilpakauzala sacamuca zilpakAra kI siddha TAMkI kA kRtya hai| 1.raMgamaNDapa bAraha stambhoM para banA hai| ina bAraha staMbhoM meM uttara dizA ke tIna aura dakSiNa dizA kA eka stama ye cAroM staMbha sundara aura zeSa pATha staMbha ati sundara haiM / staMbhoM kI racanA adhikatara navacaukiyA aura gUDhamaNDapa ke ___ dvAra ke stambhoM-sI hai| ina para ati sundara toraNoM kI racanA hai / pUrvapakSa para madhya meM toraNa raGgamaNDapa nahIM hai / raMgamaNDapa bAraha valayoM se banA hai / kendra meM jhUmara hai / isameM kAcalAkRtiyoM donoM gavAkSoM kI racanA ke kAraNa ke viSaya meM mithyA zrati cala par3I hai ki ye donoM devarANI aura jyeSThANI ke banAye hue haiM athavA unake zreyArtha banavAye gaye haiN| parantu bAta yaha nahIM hai| daMDanAyaka tejapAla ne apanI dvitIyA strI suhar3AdevI kI smRti meM aura usake zreyArtha ye donoM pAlaya banavAye haiM / Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160] :: prAgvATa-itihAsa : [ dvitIya kI sundara racanA hai| maNDapa itanA sundara hai ki dekhane vAlA dekhate 2 hI thaka jAtA hai aura grIvA dukhane laga jAtI hai| yaha bAta to kevala darzaka kI hai ; zilpakalAmarmajJa aura anveSaka-darzaka apane ko bhUla hI jAtA hai aura ati tRpta hokara jaba jAgrata hotA hai to anubhava karatA hai ki usakI gardana meM darda hone laga gayA hai / (6) maNDapa meM solaha deviyA~ bhinna 2 vAhanoM aura zastroM se yukta stambhoM ke Upara banI huI haiM / inakI racanA aura banAvaTa atyanta hI ramaNIya hai| uparokta solaha (vidyA) deviyoM ke nIce kI paMkti meM tRjinacauvIzI (7) banI hai| tathA nIce kI ora eka valayarekhA (8) para sATha prAcArya mahArAjoM kI mUrtiyA~ khudI haiM / 2. raMgamaNDapa ke pUrva pakSa ke uttara (EA) aura dakSiNa (63) donoM koNoM meM indroM kI sundara mUrtiyA~ banI haiM tathA nIce navacaukiyA meM jAne ke liye banI sIr3hiyoM ke donoM pakSoM ke raMgamaNDapa kI (28-26) tarapha ke bhAgoM ke AlayoM meM eka 2 indra kI mUrti banI hai / 3. raMgamaNDapa ke dakSiNa-pakSa ke do stambhoM meM alaga 2 (10) jinacauvIzI banI haiN| 4. raMgamaNDapa ke bAhara bhramatI meM naiRtya koNa meM bane maNDapa meM 68 ar3asaTha prakAra kA nRtya-dRzya hai, jo eka adhyayana kI vastu hai| 1. raMgamaNDapa ke pazcima bhAga kI bhramatI meM tIna lambe 2 maNDapa haiN| jinameM uttama zilpakAma kiyA huA hai| AjU-bAjU ke maNDapoM kI pazcima dizA kI paMktiyoM ke madhya meM (11) eka-eka ambAjI kI sundara mUrti bhramatI aura usake dRzya banI hai aura nRtya kA dekhAva bhI hai, jo ati sundara hai| 2. raMgamaNDapa ke dakSiNa pakSa meM pazcima se pUrva ko jAne vAlI bhramatI ke prathama maNDapa meM ati sundara zilpakAma hai aura (12) zrIkRSNa ke janma kA dRzya hai| devakI palaMga para kArAgraha-mahAlaya meM so rahI hai / isa mahAlaya ke tIna gar3ha aura pratyeka gar3ha meM eka-eka dizA meM eka-eka dvAra hai, isa prakAra isa mahAlaya ke bAraha dvAra haiM aura ye bAraha hI dvAra baMdha haiN| zrIkRSNa kA janma ho cukA hai / mAtA devakI ke pArzva meM kRSNa so rahe haiM / eka strI paMkhA jhala rahI hai| eka strI pAsa meM baiThI hai| samasta dvAroM ke idhara-udhara tInoM gar3hoM meM hAthiyoM, deviyoM, sainikoM aura gAyakoM kI AkRtiyA~ sundara DhaMga se khudI huI haiN|| 3. isake pAsa ke madhya ke maNDapa meM (13) zrIkRSNa aura unakI gokula meM kI gaI kucha bAla-lIlAyeM, jaise gau-cAraNa Adi tathA unake phira rAjA hone ke dRzya haiM / maNDapa ke nIce kI paMktiyoM meM do ora Amane-sAmane zrIkRSNa aura gokula kA bhAva hai| usameM pUrva kI mora kI paMkti ke eka koNa meM eka vRkSa hai| isa vRkSa kI eka DAlI meM jhUlA baMdhA hai aura kRSNa usameM so rahe haiN| vRkSa ke nIce do puruSa baiThe haiN| inake pArzva meM eka gaupAla apane donoM kandhoM para Ar3I lakar3I apane donoM hAthoM se pakar3a kara khar3A hai / pAsa meM eka kakSa kI TAMDa para ghI, dUdha athavA dahI bharane kI pAMca maTakiyA~ rakkhI haiM / .. isa dRzya ke pArzva meM eka anya gopAla sundara lakar3I ke sahAre khar3A hai / usake pArzva meM pazu cara rahe haiM / tatpazcAda do striyoM ke chAcha banAne kA dRzya hai / usake pAsa meM yazodA kRSNa ko apane goda meM liye baiThI hai / tatpazcAt do jhAr3oM meM eka jhUlA baMdhA hai aura zrIkRSNa usameM jhUla rahe haiM tathA bAhara nikalane kA prayatna kara rahe haiN| usa jhUle ke pArzva meM eka hasti para zrIkRSNa dvArA muSThi-prahAra karane kA dRzya hai / tatpazcAt zrIkRSNa apanI donoM bhujAoM Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANGA SHREE AnswMON DETANA ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi ke raGgamaNDapa ke sundara staMbha, navacaukiyA, utkRSTa zilpa ke udAharaNasvarUpa jagavizrata Alaya aura gUDhamaNDapa ke dvAra kA manohara dRshy| dekhiye pR0 189 pr| Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi ke sabhAmaNDapa ke ghUmaTa kI devIputtaliyoM ke nIce nRtya karatI huI gaMdharvo kI atyanta bhAvapUrNa prtimaayeN| Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi kI bhramatI ke dakSiNa pakSa ke prathama maNDapa kI chata meM zrI kRSNa ke janma kA yathAkathA dRzya / dekhiye pR0 190 (2) para / 200 ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi kI bhramatI ke dakSiNa pakSa ke madhyavarttI maNDapa ko chata meM zrI kRSNa dvArA kI gii| unakI kucha lIlAoM kA dRzya dekhiye pR0 190 (3) para / Page #355 -------------------------------------------------------------------------- Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara maMtrI-vaMza aura abu dAcattastha zrI lUNasiha vasatikArUpa kA zilpasauMdarya :: [ 161 meM alaga 2 vRkSoM ko dabA kara khar3e haiN| ina sarva dRzyoM ke pazcAt unake rAjArUpa kA dRzya hai / ve siMhAsana para baiThe haiM, unake Upara chatra laTaka rahA hai, pArzva meM aGgarakSaka aura anya rAjakarmacArI khar3e haiN| tatpazcAt hastizAlA aura azvazAlAyeM banI haiM / anta meM rAjaprAsAda hai, jisake bhItara aura dvAroM meM loga khar3e haiM / 4. zrIkRSNa - gokula ke dRzya vAle maNDapa ke aura raMgamaNDapa ke bIca ke khaNDa ke madhyavarttI maNDapa ke nIce pUrva aura pazcima kI (14) paMktiyoM ke madhya meM eka 2 jinamUrtti khudI hai / 5. gUr3hamaNDapa kI donoM ora kI caukiyoM ke Age (15) ke staMbhoM meM ATha-ATha bhagavAn kI mUrtiyA~ khudI haiM / 6. pazcimAbhimukha siMhadvAra ke bhItara tRtIya maNDapa ke bhramatI kI ora ke (16) Age ke donoM staMbhoM meM ATha 2 bhagavAn kI choTI-choTI aura sundara mUrttiyA~ khudI haiM / ye donoM staMbha dIrghakAya tathA sIdhI dhArI vAle aura siMhadvAra ke bhItara tRtIya sundara zilpakAma se maMDita haiM / isI (17) maNDapa ke TheTa nIce kI paMkti meM uttara aura maNDapa kA dRzya dakSiNa meM ambikAdevI kI ati sundara aura manohara mUrttiyA~ khudI haiM / devakulikAyeM aura unake maNDapoM meM, dvAracatuSkoM meM, stambhoM meM khude huye kalAtmaka citroM kA paricaya ( siMhadvAra ke uttarapakSa se dakSiNapakSa ko ) lUNasiMhavasati kA siMhadvAra pazcimAbhimukha hai, ataH devakulikAoM tathA unake dvArastambhoM, maNDapoM, bhittiyoM kA zilpakalA kI dRSTi se varNana likhanA pazcimAbhimukha siMhadvAra ke uttarapakSa para banI devakulikAoM se prAraMbha kiyA jAnA hI adhika saMgata hai / 1. prathama devakulikA ke prathama maNDapa meM (18) aMbikAdevI kI sundara aura bar3I mUrti khudI hai| devI- mUrti do jhAr3oM ke bIca meM hai aura jhAr3oM ke idhara udhara eka zrAvaka aura zrAvikA hAtha jor3a kara khar3e haiM 2. devakulikA saM0 6 ke dvitIya maNDapa meM (16) dvArikAnagarI, giranAratIrtha aura bhagavAn nemanAthapratimA ke sahita samavazaraNa kI racanA hai / maNDapa ke eka ora koNa meM samudra dikhAyA gayA hai| isa samudra meM se khAr3I nikAla kara usameM jalacara krIr3A karate dikhAye haiM | khAr3I meM jahAja haiN| khAr3I ke taTa para Aye huye jaMgala kA dRzya bhI aMkita hai / isa jaMgala meM eka maMdira dikhAyA gayA hai| maMdira meM pratimA virAjamAna hai / yaha dRzya dvArikAnagarI kA hai / maNDapa ke dUsare koNa meM giranAratIrtha kA dRzya aMkita hai / kucha maMdira bhagavAn kI kAyotsargika pratimA hai| maMdira ke cAroM ora vRkSa A gaye haiN| cAmarAdi pUjA aura arcana kI sAmagrI lekara maMdira kI ora jA rahe haiN| Age 2 chaH sAdhu cala rahe haiN| unake banAye gaye haiN| maMdira ke bAhara zrAvakagaNa kalaza, phUlamAlA, Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 ] :: prAgvATa itihAsa :: [ dvitIya hAthoM meM ghA aura muhapattikAyeM haiN| eka sAdhu ke hAtha meM tarapaNI hai aura eka anya sAdhu ke hAtha meM daNDa hai / anya paMktiyoM meM hAthI, ghor3e, pAlakI, nAMTaka ke pAtra, vAdyantra, paidala- sainya tathA puruSAkRtiyA~ khudI haiM / isa prakAra rAjavaibhava ke sAtha zrI kRSNa Adi samavazaraNa kI ora jA rahe maNDapa ke madhya meM tRgar3hIya samavazaraNa kI racanA hai / samavazaraNa ke madhya meM sazikhara maMdira hai, jisameM pratimA virAjamAna hai / samavazaraNa ke pUrva meM Upara kI ora sAdhuoM kI bAraha bar3I aura do choTI khar3I mUrtiyA~ khudI haiN| pratyeka sAdhu ke eka hAtha meM daNDa, dUsare meM muhapatti aura bagala meM ovA davA hai / pratyeka zrApiNDalI caddara pahine haiM / dAhinA hAtha khulA hai / tIna sAdhuoM ke hAthoM meM choTI 2 tarapaNiyA~ haiM / dUsarI ora isake pazcima meM Upara ko zrAvakagaNa aura unake nIce zrAvikAyeM hAtha jor3a kara baiThI haiN| 3. devakulikA saM0 11 ke maNDapoM meM eka eka (20, 21) haMsavAhinI sarasvatIdevI kI sundara aura manohara mUrti khudI hai| dRzya hai / maNDapa dvitIya khaNDa meM 4. devakulikA saM0 19 ke dvitIya maNDapa (22) meM zrI neminAtha ke barAtithisamAroha kA sAta khaNDoM meM vibhAjita hai / prathama khaDa hAthI, ghor3e aura nATaka ho rahe haiM kA dRzya hai / zrI kRSNa aura jarAsaMdha meM yuddha ho rahA hai| tRtIya khaNDa meM nemanAtha kI barAtithi kA dRzya hai / caturtha khaNDa meM mathurA aura mathurA meM rAjA ugrasena ke rAjaprAsAda kA dekhAva hai / rAjaprAsAda ke Upara do sakhiyoM ke sahita rAjImatI khar3I 2 nemanAtha ke barAtithisamAroha ko dekha rahI hai / prAsAda meM anya puruSoM kA aura dvAra meM dvArapAla ke khar3e hone kA dRzya hai / rAjaprAsAda ke dvAra ke pAsa hI azvazAlA hai, jisameM azvasevaka do ghor3oM ko muMha meM hAtha DAla kara kucha khilA rahe haiN| do ghor3e cArA cara rahe haiM / azvazAlA ke pazcAt hastizAlA kA dRzya hai / tatpazcAt vivAhalagnArthaM banI caustaMbhI (caurI) banI hai / isake Asa-pAsa meM strI, puruSa khar3e haiN| caustaMbhI ke pIche pazuzAlA banI / pazuzAlA ke pAsa meM pahuMce hue bhagavAn nemanAtha ke ratha kA dekhAva hai / pA~caveM khaNDa kA dRzya ghaTanAkrama kI dRSTi se sAtaveM khaNDa meM AnA cAhie thA / maNDapa ke banAne vAle ne isa paTTI ko bhUla se isa sthAna para lagA diyA pratIta hotA hai / isa paTTI ke dRzya kA varNana Age yathAsthAna para denA ucita hai / chaDDe khaNDa meM dvArikAnagarI kA punaH dRzya hai / azvazAlA aura hastizAlA kA dekhAva hai / tatpazcAt bhagavAn varSIdAna de rahe haiM, unake pArzva meM dravya-rAzi kA r3hera par3A hai / pazcAt unake mahAbhiprayANa karane kA dRzya hai / sAtaveM khaNDa meM bhagavAn ke dIkSA kalyANaka kA dRzya hai| jisameM bhagavAn apane kezoM kA paMcamuSTiloca kara rahe haiM aura hAthI, ghor3e aura paidala sainya khar3e haiM / pAMcaveM khaNDa meM bhagavAn kAyotsarga-avasthA meM dhyAna kara rahe haiM aura unako vaMdana karane ke liye caturaMgI samAroha jA rahA hai / 5. devakulikA saM0 14 (23) kA dvitIya maNDapa ATha dRzyoM meM vibhAjita hai / saba se nIce kI prathama paTTI meM hastizAlA, azvazAlA kA hI dRzya hai aura tadanantara rAjaprAsAda banA haiN| rAjaprAsAda ke bAhara siMhAsana para rAjA virAjamAna hai / eka puruSa rAjA ke Upara chatra kiye hue haiM / eka manuSya rAjA para paMkhA jhala rahA hai / isa dRzya ke pazcAt dUsarI paTTIparyaMta sainika, hAthI aura ghor3oM Adi ke dRzya haiN| tIsarI paTTI ke madhya meM Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi kI devakulikA saM0 9 ke dvitIya maNDapa (19) meM dvArikAnagarI, giranAratIrtha aura samavazaraNa kI racanAoM kA adbhuta dekhAva / dekhiye pR0 191-92(2) para / Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S MhLACHKHEL ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi kI devakulikA saM0 11 ke dvitIya maNDapa meM zrI nemanAtha ko varAtithi kA manohArI dRshy| dekhiye pR0 192(4) pr| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: maMtrIbhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara-maMtrI-vaMza aura arbudAcanastha zrI lUNasiMhavasatikAkhya kA zilpasauMdarya :: [ 163 abhiSekayukta lakSamIdevI kI mUrti hai / mUrti ke dAhI tarapha tipAI para kucha rakkhA hai / isake pAsa meM saptamukhI (saptAzva) ghor3A hai aura usa para sUrya kI pratimA hai / ghor3e ke pArzva meM phUlamAlA hai| tadanantara eka vRkSa hai / vRkSa ke donoM ora do Asana biche haiN| tatpazcAt nATaka ho rahA hai / pAtra DholakiyA~ bajA rahe haiN| lakSmI kI mUrti ke bAhI ora hAthI hai / hAthI ke Upara candra kA dekhAva hai tathA hAthI ke pArzva meM mahAlaya athavA koI vimAna kA dRzya hai / tatpazcAt nATaka kA dRzya hai| pAtra DholakiyAM bajA raheM haiM / cauthI, pAMcavIM, chaTThI, sAtavIM aura AThavIM paTTiyoM meM caturaMgiNI sainya kA dRzya hai| 6. devakulikA saM0 16 (24) ke dvitIya maNDapa meM sacitra sAta paTTiyA~ haiN| nIce kI prathama paTTI ke bAhe koNa meM hAthI, ghor3e haiM / tadanantara tRtIya paMktiparyaMta strI-puruSa ke jor3e nRtya kara rahe haiM / cauthI paTTI ke madhya meM bhagavAn pArzvanAtha kAyotsarga avasthA meM khar3e haiM / unake Upara sarpa chatra kiye huye haiM / donoM ora zrAvakagaNa kalaza, dhUpadAna, phUlamAlA Adi pUjA kI sAmagrI lekara khar3e haiM / zeSa paTTiyoM meM kisI rAjA athavA bar3e rAjakarmacArI kA apanI caturaMgiNI sainya ke sAtha meM bhagavAna ke darzana karane ke liye Ane kA dRzya hai| 7. devakulikA saM0 33 (26) ke dUsare maNDapa meM alaga 2 cAra deviyoM kI sundara mUrtiyA~ khudI haiN| 8. devakulikA saM0 35 (27) ke maNDapa meM eka deva kI sundara mUrti banI hai| saMkSepa meM isa vasati kA varNana isa prakAra hai: 1. eka sazikhara mUlagaMbhArA aura usake dvAra ke bAhara caukI / 2. gumbajadAra sudRr3ha gUDhamaNDapa, jisake uttara aura dakSiNa dizAoM meM eka 2 caukI / 3. navacaukiyA aura usameM ati sundara do gavAkSa / 4. navacaukiyA se cAra sIr3hI utara kara sabhAmaNDapa, jisameM bAraha ati sundara staMbha, gyAraha toraNa aura solaha deviyoM kI matiyoM se alaMkRta bAraha valayayakta vizAla maNDapa / 5. isa vasati meM ar3atAlIsa devakulikAyeM haiM / jinameM bhramatI meM bane donoM tarapha ke do garbhagRha aura aMbAjI ___ kI kulikA bhI sammilita hai| eka khAlI koTar3I hai| devakulikAoM ke dvAra zilpa kI dRSTi se __ sAdhAraNa kalAkAmayukta haiN| 6. 114 maNDapa haiM: 3 gUDhamaNDapa 1 aura usake uttara tathA dakSiNa dvAroM kI do caukiyoM ke / 6 navacaukiyA ke 16 sabhAmaNDapa 1 aura usase jur3e huye uttara meM 6, dakSiNa meM 6, pazcima meM 3 bhramatI meM / 86 devakulikAoM ke, tathA dakSiNa dvAra ke Upara ke caudvArA ke 7 46 gumbaja (chata para bane) haiN| 3 gUDhamaNDapa 1 aura usakI uttara tathA dakSiNa dvAroM kI donoM caukiyoM ke 2 / devakulikA saM016 (25) ke bhItara pUrva kI ora divAra meM azvAvabodha aura samalIvihAra-tIrtha ke sundara dRzya kA eka paTTa lagA huA hai / yaha paTTa vi0 saM0 1338 meM pArAsaNAkaravAsI pAgvATajJAtIya AzapAla ne banavAyA thaa| isakA vistRta varNana zrI munijayantavijayajIviracita 'Aba' meM dekheN| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ] :: prAgvATa - itihAsa :: 7 navacaukiyA ke 11 sabhAmaNDapa 1 aura usakI bhramatI ke Upara 10 / 10 pazcima dizA meM pUrvAbhimukha devakulikAoM ke maNDapoM ke Upara koNoM meM 2 aura zeSa 8 / 6 dakSiNAbhimukha uttara dizA meM banI kulikAoM ke maNDapoM ke Upara / 6 uttarAbhimukha dakSiNa dizA meM "" "" 8. 232 stambha haiN| 24 gUr3hamaNDapa meM aura usakI donoM ora kI do caukiyoM meM 12 aura navacaukiyA meM 12 / 26 sabhAmaNDapa meM 12 aura sabhAmaNDapa ke tInoM ora bhramatI meM 14 / 86 devakulikAoM ke maNDapoM ke 78 aura dakSiNa dvArake caudvArA ke 8 | 58 devakulikAoM kI mukhabhitti meM 52 aura siMhadvAra meM 6 | 10 vasati kI pUrva dizA kI bhitti meM, jisameM hastizAlA kA pravezadvAra hai 10 / [ dvitIya 28 hastizAlA ke bhItara aura usakI pRSThabhitti meM / 6. 64 vasati aura hastizAlA donoM ke kulikAoM aura khattakoM ke Upara kI chata para zikhara haiM / isa prakAra isa vizAla vasati meM 114 maNDapa, 46 gola gumbaja, 232 stambha aura 64 choTe-moTe zikhara haiM / (2) mandira - zrI staMbhanakapurAvatAra zrI pArzvanAthadeva / (3) mandira - zrI satyapurAvatAra zrI mahAvIradeva / ujjayaMtagiritIrthastha zrI vastupAla- tejapAla kI hU~ ka mahAmAtya vastupAla ne vi0 saM0 1277 meM jaba zatruMjayatIrtha kI saMghapati rUpa se prathama vAra yAtrA kI thI, giranAratIrtha kI bhI kI thI aura usa samaya usane jo kArya kiye athavA karavAne ke saMkalpa kiye, unakA varNana pUrva diyA jA cukA hai / Azaya yaha hai ki giranAratIrtha para maMtri bhrAtAoM ne nirmANakArya vi0 saM0 1277 se hI prArambha kara diyA thaa| choTe-moTe aneka nirmANa kAryoM ke atirikta unake banAye hue tIna jinAlaya atyanta prasiddha haiM / ye tInoM jinAlaya eka hI sAtha eka paMkti meM Aye hue haiN| madhya ke mandira kI pUrva aura pazcima kI divAroM meM eka 2 dvAra hai, jo pakSa ke maMdiroM meM khulate haiM / ina tInoM mandiroM ko vastupAla - tejapAla kI hU~ka kahI jAtI hai / giranAratIrthapati bhagavAn neminAtha kI dU~ka ke siMhadvAra, jo abhI bandha hai ke agrabhAga meM arthAt narasI - kezavajI ke ArAmagRha ko eka ora chor3akara saMprati rAjA kI Ta~ka kI ora jAnevAle mArga ke dAhinI ora yaha vastupAla - tejapAla kI TraeNka AyI huI hai| isa dU~ka meM: (1) mandira - zrI zatruJjaya mahAtIrthAvatAra zrAditIrthaMkara zrI RSabhadeva / Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI giranAraparvatastha zrI vastupAlaTraka / dekhiye pR0 194 para / zrI sArAbhAI maNilAla navAba, ahamadAbAda ke saujanya se / Page #363 -------------------------------------------------------------------------- Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara maMtrI-vaMza aura ujjayaMtagiritIrthastha zrI vastupAla - tejapAla dU~ka :: [ 165 1. zrI RSabhadeva - mandira - yaha caumukhA mandira madhya meM banA huA hai / isako vastupAla- vihAra bhI kahate haiM / mahAmAtya ne isako svarNakalaza se suzobhita kara isameM bha0 zrAdinAtha kI pratimA virAjamAna kI thI tathA AdinAthapratimA ke donoM ora bha0 ajitanAtha tathA bha0 vAsupUjya ke biMba sthApita karavAye the / atirikta inake zeSa kArya nimna prakAra karavAye the: (1) maNDapa meM : 1. apane mUlapUrvaja caMDapa kI eka vizAla mUrti / 2. kuladevI ambikAdevI kI eka pratimA / 3. mahAvIra bhagavAn kI eka pratimA / 4. maNDapa ke gavAkSoM meM dAhinI ora ke gavAkSa meM apanI aura dvi0 strI lalitAdevI kI do mUrttiyA~ / 5. bAyI aura ke gavAkSa meM apanI aura pra0 strI sokhukAdevI kI do mUrttiyA~ / (2) garbhagRha ke dvAra ke :- 1. dakSiNa meM apanI eka azvArUDhamUrtti / 2. uttara meM apane laghubhrAtA tejapAla kI azvArUr3ha mUrtti / yaha mandira aSTApadamahAtIrthAvatAraprAsAda ke nAma se bhI prasiddha hai / 2. zrI pArzvanAthadeva - maMdira - yaha caumukhA maMdira 'vastupAlavihAra' ke bAye hAtha kI pakSa para usase milA huA hI banAyA gayA hai / isako staMbhanakapurAvatAraprAsAda kahA gayA hai| isa maMdira ke pazcima, pUrva aura dakSiNa meM alaga-alaga karake tIna dvAra hai / isameM bha0 pArzvanAtha Adi vIza tIrthaGkaroM kI mUrttiyA~ sthApita kI thIM / 3. zrI mahAvIradeva - mandira - isa caumukhA mandira ko satyapurAvatAraprAsAda kahA gayA hai| yaha maMdira vastupAlavihAra ke dAhinI aura banavAyA gayA hai| isa mandira meM bhI cauvIsa hI jinezvaroM ke biMboM kI sthApanA karavAI gaI thiiN| isI maMdira meM mAtA kumAradevI kI tathA apanI sAta bhaginiyoM kI mUrtiyA~ sthApita kI thIM / tInoM mandiroM kA nirmANa vastupAla ne apane liye aura apanI donoM striyA~ pra0 lalitAdevI aura dvi0 sokhukAdevI ke zreyArtha karavA kara bAjU ke donoM mandiroM ke pratyeka dvAra para nimnazreyAzaya ke vi0 saM0 1288 phA0 zu0 10 buddhavAra ko zilAlekha Aropita karavAye the / (1) pArzvanAthamandira ke pazcima dvAra para - apane aura pra0 strI lalitAdevI ke zreyArtha pUrva dvAra para - apane aura pra0 strI lalitAdevI ke zreyArtha dakSiNa dvAra para apane aura pra0 strI lalitAdevI ke zreyArtha " (2) mahAvIra mandira ke pazcima dvAra para - apane aura dvi0 strI sokhukAdevI ke zreyArtha pUrva dvAra para apane aura dvi0 strI sokhukAdevI ke zreyArtha " uttara dvAra para -- apane aura dvi0 strI sokhukAdevI ke zreyArtha ina tInoM mandiroM para tIna svarNatoraNa car3hAye the aura madhya ke mandira vastupAlavihAra ke pRSTha bhAga meM kapardiyakSa kA cauthA mandira banavAkara usameM kapardiyakSa aura zrAdinAthapratimAyeM vi0 saM0 1286 zrAzvina zu0 15 somavAra ko pratiSThita kI thIM tathA eka marUdevImAtA kI gajArUr3ha mUrtti bhI virAjamAna karavAI thIM / Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgvATa-itihAsa: [dvitIya isa prakAra vastupAla ne sthApatyakalA ke uttama prakAra ke ve cAra mandira vanavAye the / atirikta ina cAroM mandiroM ke nimna kArya aura karavAye the| 1. tIrthapati neminAtha bhagavAn ke vizAla mandira ke pazcima, uttara aura dakSiNa ke dvAroM para tIna manohara toraNa karavAye the tathA isI mandira ke maNDapa meM nimna racanAyeM karavAI thIM:(1) maNDapa ke dakSiNa bhAga meM pitA azvarAja kI azvArUr3ha mUrti / (2) maNDapa ke uttara bhAga meM pitAmaha soma kI azvArUr3ha mUrti / (3) mAtA-pitA ke zreyArtha bha0 ajitanAtha aura zAntinAtha kI kAyotsargastha pratimAyeM / - (4) maNDapa ke Age vizAla indramaNDapa / / (5) mandira ke agrabhAga meM pUrvaja, agraja, anuja aura putrAdi kI mUrtiyoM se yukta bha0 neminAtha kI pratimA vAlA sukhodghATanaka nAmaka eka ati sundara aura unnata stambha / (6) prapAmaTha ke samIpa meM zatrujayAvatAra, stambhanakAvatAra aura satyapurAvatAra tathA prazastisahita kAzmIrA vatAra sarasvatIdevI kI devakulikAyeM karavAI thiiN| (7) mandira ke mukhya dvAra para svarNakalaza car3hAye the| 2. (1) ambikAdevI ke mandira ke Age vizAla maNDapa banavAyA thaa| (2) ambikAdevI kI mUrti ke cAroM ora zveta saMgamaramara kA sundara parikara banavAyA thA / 3. ambazikhara para caNDapa ke zreyArtha eka devakulikA banavA kara, usameM bha0 neminAtha kI eka pratimA, eka caNDapa ___ kI pratimA aura eka apane jyeSTha bhrAtA malladeva kI isa prakAra tIna pratimAyeM sthApita kI thiiN| 4. avalokanazikhara para caNDaprasAda ke zreyArtha eka devakulikA banavAkara, usameM caNDaprasAda kI, bha0 neminAtha kI, aura apanI eka-eka mUrti isa prakAra tIna pratimAyeM sthApita karavAI thiiN| 5. pradyumnazikhara para soma ke zreyArtha eka devakulikA banavAkara usameM soma kI, bha0 neminAtha kI aura laghubhrAtA tejapAla kI eka-eka mUrti isa prakAra tIna mUrtiyA~ sthApita kI thiiN| 6. zAMbazikhara para pitA AzarAja ke zreyArtha eka devakulikA banavAkara, usameM AzarAja, mAtA kumAradevI tathA bha0 neminAtha kI eka-eka mUrti isa prakAra tIna mUrtiyA~ virAjamAna kI thiiN| __ina tInoM mandiroM tathA kAzmIrAvatAra zrI sarasvatI-devakulikA aura cAroM zikharoM para banI huI devakulikAoM kI pratiSThA vi0 saM0 1288 phA0 zu0 10 buddhavAra ko mantri bhrAtAoM ke kulaguru zrImad vijayasenasUri ke hAthoM huI thii| mantrI bhrAtA isa pratiSThotsava ke avasara para vizAla saMgha ke sAtha dhavalakapura se cala kara zatrujayamahAtIrtha kI yAtrA karate huye giranAratIrtha para pahu~ce the / saMgha meM maladhArIgacchIna naracandrasari aura anya gacchoM ke bhAcAryagaNa bhI apane-apane ziSyamaNDalI ke sAtha sammilita the / mahAkavi rAjaguru somezvara bhI sammilita the / prA0 je 0 saM0 le028 se 43 pR048 se 68 (garanAra -prazasti) Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI giranAraparvatasya zrI zatruJjaya mahAtIrthAvanAra zrI satyapurAvatAra zrImahAvIra caitya DRAWN BY Author dvAra siMhadvAra! 40 mUlagaM bhASA gUr3ha maMDapa sabhA maMDapa siMhadvAra uttara zrI vastupAlaka zrIsAditIrthakara zrIsAdi nAtha caitma zrIstaMbhanapurAvatAra zrIpArzvanAtha caitya pacchima sAMketika cihna * saMbha - dvAsthAsvaH - divAra Page #367 -------------------------------------------------------------------------- Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laNDa ] :: maMtrI bhrAtAoM kA gauravazAlI gUrjara maMtrI vaMza aura ujjayaMtagiritIrthastha zrI vastupAla - tejapAla - TUka :: [ 167 tInoM maMdiroM ke maMdiroM ke samasta bAharI tInoM mandiroM kI nirmANa zailI aura una meM kalAkAma bhItara utanA kalAkAma nahIM hai, jitanA unake bAharI bhAga para hai| zikhara, gumbaja aura bhAgoM para aneka deviyoM, indroM, pazuoM jaise siMhoM, hastiyoM Adi ke AkAra tathA bhittiyoM para cAroM ora nRtya-dRzya ke aneka prakAra banAye gaye haiM / ye sarva lagabhaga ATha sau varSa paryanta se bhI adhika varSA, zrAtapa, bhUkampa aura aise hI prakRti ke anya choTe-bar3e prakopa sahana kara bhI apane usI rUpa meM Aja bhI navIna se pratIta hote haiM / caumukhA AdinAthamukhyamaMdira ke bAheM pakSa para jur3A huA caumukhA zrI staMbhanakapurAvatAra nAmaka zrI pArzvanAthadeva kA maMdira banA hai / usameM avazya uttama prakAra kA zilpakAma dekhane ko milatA hai / ina tInoM maMdiroM ke nirmANa meM jo zilpakauzala dekhane ko milatA hai, vaha anyatra dikhAI nahIM detA / kisI UMcI TekarI para se dekhane para ina tInoM maMdiroM kA dekhAva eka uDate hue kapota ke AkAra kA hai| caumukhA zrI mahAvIracaityAlaya aura caumukhA pArzvanAthacaityAlaya mAnoM AdinAthacaityAlaya rUpI kapota ke khule huye paMkha haiM / AdinAthacaityAlaya apane pakSa para bane donoM maMdiroM se Age kI ora cauMca-sA kucha aura pIche kI ora pUcha-sA adhika laMbA nikalA huA hai / kapota kI caur3I pITha kI bhAMti AdinAthacaityAlaya kA gumbaja aura zikhara bhI caur3e aura capaTe haiN| tInoM maMdiroM kI staMbhamAlA bhI samAnAntara aura eka-se staMbhoM kI hai| staMbhoM kI aura maNDapoM kI saMkhyA nyUnAdhika hai / AdinAthacaityAlaya meM 64, pArzvanAthacaityAlaya meM 42 aura mahAvIracaityAlaya meM 38 staMbha haiM / AdinAthacaityAlaya meM do bar3e vizAla maNDapa aura ina donoM vizAla maNDapoM ke madhya meM eka madhyama AkAra kA maNDapa tathA isake pUrva aura pazcima meM kulikAoM ke Age bane huye do choTe 2 maNDapa aura Age ke bar3e maNDapa ke pUrva, pazcima meM antaradvAroM ke Age eka 2 choTA maNDapa - isa prakAra do bar3e maNDapa, eka madhyama aura cAra choTe maNDapa haiN| zeSa donoM maMdiroM meM dvimaMjile staMbhoM para eka eka ati vizAla maNDapa banA hai / zrI mahAvIracaityAlaya ke bAhara ke tInoM dvAroM, zrI AdinAthacaityAlaya ke donoM dvAroM aura zrI pArzvanAthacaityAlaya ke tInoM dvAroM ke Age eka eka caukI isa prakAra ina tInoM maMdiroM ke ATha dvAroM ke Age ATha caukiyA~ banI haiN| mahaM0 jisaghara dvArA 300 drAmoM kA dAna vi0 saM0 1336 jyeSTha zu0 8 budhavAra ko zramavANa (sarvANa) vAsI prA0 jJA0 mahaM0 jisadhara ke putra mahaM0 punasiMha ne bhAryA guru zrI ke zreyArtha zrI ujjayaMtamahAtIrtha kI pUjArtha nitya 3050 puSpa car3hAne ke nimitta 300) drAma arpita kiye the / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1981 :: prAgvATa-itihAsa: [dvitIya zrI arbudagiritIrthastha zrI vimalavasatikAkhya caityAlaya tathA hastizAlA meM anya prAgvATa-bandhuoM ke puNya-kArya sAhilasaMtAnIya parivAra aura pallIvAstavya zre0 ambadeva vi0 saM0 1187 zrI arbudAcalastha vimalavasatikAkhya zrI AdinAthajinAlaya kI battIsavIM devakulikA meM rudrasiNavAr3AsthAnIya prAgvATajJAtIya sAhilasaMtAnIya zre0 pAsala, saMtaNAga, devacandra, Asadhara, AMbA, ambakumAra, zrIkumAra, loyaNa Adi zrAvaka tathA zAMti, rAmati, gukhazrI aura paDUhI nAmA unakI bahina-beTiyA~ aura pallar3IvAstavya zre0 ambadeva Adi samasta zrAvaka aura zrAvikAoM ne apane mokSArtha bRhadgacchIya zrI saMvijJavihAri zrI varddhamAnasUri ke caraNakamaloM ke sevaka zrI cakrezvarasUri ke dvArA vi0 saM0 1187 phAlguNa kR0 4 somavAra ko zrI RSabhadevapratimA ko zubha muhUrta meM pratiSThita karavAyA / 1 pattananivAsI zre0 Azuka aNahilapurapattana ke jaina-samAja meM agraNI kuloM meM pratiSThita prAgvATajJAtIya zreSThivarga meM motImaNisamAna aisA zre0 lakSmaNa vikrama kI bArahavIM zatAbdI meM ho gayA hai| zre0 lakSmaNa ke zrIpAla aura zobhita nAmaka do ati prasiddha evaM gauravazAlI putra huye / zrIpAla gUrjarasamrAT prasiddha siddharAja jayasiMha kA rAjakavi thA aura rAja-vidvat-pariSad kA vaha adhyakSa thA / isakA varNana pUrva diyA jA cukA hai| mahAkavi zrIpAla se choTA zre0 zobhita thaa| zobhita kI strI kA nAma zAMtidevI aura putra kA nAma Azuka thA / zre0 zobhita ke putra Azuka ne vimalavasatikA kI hastizAlA ke samIpa ke sabhAmaNDapa ke eka staMbha ke pIche eka choTe prastara-staMbha meM pitA zobhita kI pratimA, mAtA zAMtAdevI kI pratimA aura apanI pratimA sAtha sAtha meM utkhanita karavAI aura usI prastara-staMbha ke pRSTha-bhAga meM apanI eka azvArUr3ha manohara pratimA kotraaii| zilpa-kalA kI dRSTi se zobhita aura usake parivAra kI isa choTe-se staMma meM kotarI huI pratimAyeM ati hI manohara evaM AnandadAyinI haiM / 2 1-10 prA0 0 le0 saM0 bhA02 le0114 2-10 prA0 jai* le0 saM0bhA0 2 le0237 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: arbudagiristha zrI vimalavasati meM anya prAgvATa baMdhuoM ke puNyakArya - mahaM0 vAlama aura dhavala :: vikrama kI bArahavIM zatAbdI meM prAgvATajJAtIya sadeva ho gayA hai / Asadeva kI strI kA nAma devakI thA / devakI kI kRtI se mahaM. bahudeva, dhanadeva, sUmadeva, jasahU aura rAmA nAmA pA~ca putra utpanna hue / dhanadeva ke zrA. volhA aura mIlAI (zilAI ) nAmA patniyA~ thIM / ina se dhanadeva ko vAla aura dhavala nAmaka do putraratna aura zAMtimatI nAmA putrI kI prApti huI / mahaM0 bahudeva mahaM0 vAlaNa aura dhavala vi0 saM0 1202 zre0 0 vAlaNa aura dhavala ne zrImad kakudAcArya ke karakamaloM se apane pitA dhanadeva ke zreyArtha mU0 nA0 prathama devakulikA meM zrI dharmanAthabiMva aura bahina zAMtimatI ke zreyArtha tIsarI devakulikA meM mU0 nA0 zrI zAMtinAtha - biMba kI bar3e samAroha ke sAtha vi0 saM0 1202 ASAr3ha zu0 6 somavAra ko pratiSThA karavAI / 1-2 isa pratiSThotsava ke zubhAvasara para anya jJAtIya aneka zrAvakakula bhI upasthita hue the / unameM se sUtra * sor3hA kI dharmapatnI sAIdevI ke putra sUtra0 kelA, bolhA, sahava, loyapA, bAgadeva Adi ne kuMthunAthapratimA aura Tha0 amarasena ke putra mahaM0 jAjU ne apane pitA ke zreyArtha zrI aranAthapratimA aura Tha0 jasarAja ne apane pitA Tha0 dhavala ke kalyANArtha zrI RSabhanAthabiMba kI zrI kakudAcArya ke kara kamaloM se hI pratiSThA karavA kara zrI vimalavasatikAtIrtha meM unako sthApita karavAyA / 3 vAlaya dhavala vaMza-vRkSa:zrAsadeva [devakI] dhanadeva [1 volhA, 2 mIlAI ] zAntimatI sUmadeva [ 16 1 - zra0 prA0 jai0 le0 saM0 bhA0 2 le 24, 28 2 - prA0 jai0 le0 saM0 bhA0 2 le0 136 meM milAI ke sthAna para zilAI likhA hai / 3- zra0 prA0 jai0 le0 saM0 bhA0 2 le0 34, 40, 45 jasahU | rAmA Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 ] :: prAgvATa - itihAsa :: 0 yazodhana vi0 saM0 1212 [ dvitIya vikrama kI bArahavIM zatAbdI meM prAgvATajJAtIya zre0 deva ho gayA hai / deva ke saMdhIraNa nAmaka eka yogya putra thA / zre0 saMdhIraNa kA putra yazodhana thA / yazodhana bar3A yazasvI huA / isake yazomatI nAmA strI aura ambakumAra, gota, zrIdhara, AzAdhara aura vIra nAmaka pA~ca putra the 1 vi0 saM0 1212 jyeSTha kR0 8 kamaloM se zre0 yazodhana ne apane pitA ke aura usako zrI vimalavasatikA nAma se karavAyA maMgalavAra ko zrIkoraMTagacchIya zrI nannAcArya paTTadharazrIkakasUri ke karakalyANArtha zrI AdinAthaviMva kI mahAmahotsavapUrvaka pratiSThA karavAI prasiddha zrI AdinAtha - jinAlaya ke gUr3hamaNDapa ke gavAkSa meM sthApita isa avasara para anya jainajJAtIya zrAvakakula bhI upasthita huye the| jinameM koraMTagacchIya nannAcAryasantAnIya zravaMzIya velApallI vAstavya maMtri dhAdhuka prasiddha hai / dhAdhuka ne AdinAtha - samavasaraNa karavA kara zrI vimalavasatikA kI hastizAlA meM usako pratiSThita karavAyA / zrI arbudagiritIrthastha zrI vimalavasati kI saMghayAtrA aura kucha prAgvATajJAtIya bandhuoM ke puNyakArya / vi0 saM0 1245 zrI dAtIrtha kI jo aneka tIrthayAtrA evaM saMghayAtrAoM kA varNana jaina-itihAsa meM upalabdha hai, unameM mahAmAtya pRthvIpAlAtmaja mahAmAtya dhanapAla dvArA kI gaI vi0 saM0 1245 kI yAtrA kA bhI adhika mahatva hai / yaha yAtrA kAsahRdagacchIya zrI udyotanAcAryIya zrImasiMhasUri ke adhinAyakatva meM kI gaI thI / zrImad yazodevasUri ke ziSya zrImad devacandrasUri bhI isa yAtrA meM sammilita huye the | aneka nagaroM se bhI pratiSThita jainakula isa yAtrA meM sammilita huye the / jAbAlIpuranareza kA mahAmAtya zrosavAlajJAtIya yazovIra bhI AyA thA / isa yAtrA kA varNana mahAmAtya pRthvIpAla ke parivAra dvArA kiye gaye nirmANakArya kA paricaya 'prAcIna gUrjara - maMtrI - vaMza aura mahAmAtya pRthvIpAla' ke prakaraNa meM pUrNa diyA jA cukA hai / isa zubhAvasara para anya aneka grAmoM ke anya pratiSThita zrAvakakula bhI upasthita huye the / unhoMne jo dharmakRtya kiye kucha kA varNana isa prakAra hai: *ma0 prA0 jai0 le0 saM0 bhA0 2 le08, 226 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] : arbudagiristha zrI vimalavasati kI vi0 saM0 1245 kI saMghayAtrA-zre0 desala aura lAparaNa: [201 zre0 Amradeva prAgvATajJAtIya abokumAra ke putra Amradeva ne dharmapatnI sANIdevI, putra Asadeva aura avesara sahita zrI pArzvanAthabiMba ko pratiSThita karavAyA / * zre0 jasadhavala aura usakA putra zAliga prAgvATajJAtIya zivadeva kA putra jasadhavala apane parivAra sahita isa mahotsava meM sammilita huA thA / jasadhavala kI strI kA nAma lakSmIdevI aura putra kA nAma zAliga thaa| pitA aura putra donoM udAramanA aura dharmabhakta the / jasadhavala ne zAntinAthadeva kA paMcakalyANakapaTTa, usakI strI lakSmIdevI ne zrI anantanAthapratimA aura zrI anantanAthapaMcakalyANakapaTTa tathA usake putra zAliga ne apane kalyANArtha zrI aranAthapratimA aura aranAthapaMcakalyANakapaTTa tathA etadartha devakulikA karavA kara unakI pratiSThA krvaaii| * zre0 desala aura lASaNa prAgvATajJAtIya Tha0 desala aura usake laghu bhrAtA lASaNa ne apane pitA aura AsiNI nAmA bhaginI ke zreyArtha zrI suvidhinAthabiMtra ko zrI yazodevasariziSya zrI devacandrasUri ke dvArA pratiSThita krvaayaa| * kavIndra-bandhu mantrI yazovIra jAbAlIpuranareza kA mantrI thA / isake pitA kA nAma udayasiMha thA / yazovIra bar3A vidvAn aura vizeSakara zilpa-kalA kA udbhaTa jJAtA thaa| yaha bhI apane parivArasahita isa avasara para arbudatIrtha ke darzanArtha upasthita huA thaa| isane apanI mAtA udayazrI ke zreyArtha zrInaminAthapratimA aura satoraNa devakulikA tathA apane kalyANArtha zrI naminAthabiMba sahita sundara devakulikA vinirmita karavA kara unako zrI devacandrasUri ke kara-kamaloM se pratiSThita krvaaii| zrI devacandrasUri ke kara-kamaloM se anya biMba jaise dharmanAthapratimA, zItalanAthapratimA, kuMthunAthapratimA, mallinAthapratimA, vAsupUjyapratimA, ajitanAthapratimA aura vimalanAthapratimA tathA Tha0 nAgapAla dvArA usake pitA AsavIra ke zreyArtha karavAI huI zrI neminAthapratimA Adi pratiSThita huii| 1 mahAmAtya pRthvIpAla ke pratihAra pUnacandra Tha0 dhAmadeva, usake bhrAtA sirapAla tathA bhrAtRvyaka desala Tha. jasavIra, dhavala, Tha0 devakumAra, brahmacandra, Tha0 vIzala rAmadeva aura Tha0 Asacandra ne bhI mahAbhaktipUrvaka zrI zreyAMsanAthapratimA zrI devacandrasUri ke hAthoM pratiSThita krvaaii| zrI kAsahadIyagacchIya zrI udyotanAcAryasaMtAnIya zrI jasaNAga, cAMdaNAga jidA kA putra jasahar3a kA prasiddha putra pArzvacaMdra bhI apane vizAla kuTumbasahita AyA thaa| usane apane prAtma-zreyArtha zrI pArzvanAthabiMba kI zrI udyotanAcArgIya zrI siMhasUri se pratiSThA krvaaii| isa prakAra mahAmAtya dhanapAla dvArA pramukhataH Ayojita aura kArita isa pratiSThotsava meM aneka prAgvATajJAtIya *a0 prA0 0 le0 saM0 bhA0 2 le0 26 / 115, 118,116,121, 122 / 132 +10 prA0 jai0 le0 saM0 bhA02 le0 150,151. 0 prA0 0 le0 saM0 bhA02 le0124,126,130,134,137,141,142,144,163. Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 ) :: prAgvATa-itihAsa: [dvitIya upakezajJAtIya tathA zrImAlajJAtIya kuTumboM ne apane aura apane kuTumbIjanoM ke zreyArtha dharmakRtya karavA kara apanA jIvana aura dravya saphala kiyaa| mahA0 vastupAla dvArA zrI mallinAtha-khattaka kA banavAnA vi0 saM0 1278 zrI vimalavasatikA nAmaka zrI AdinAtha-jinAlaya ke gUDhamaNDapa ke dAhine pakSa meM mahAmAtya vastupAla ne vi0 saM0 1278 phAlguNa kR0 11 guruvAra ko apane jyeSTha bhrAtA zrI mAladeva ke zreya ke liye khatcaka banavA kara usameM zrI mallinAtha-pratimA ko pratiSThita krvaayaa| zrI sAMDerakagacchIya zrImad yazobhadrasUri vikrama zatAbdI dazavIM-gyArahavIM prAgvATa-pradeza ke rohI-pragaNA ke palAsI nAmaka grAma meM prAgvATajJAtIya yazovIra nAmaka zreSThi rahatA thA / usakI subhadrA (guNasundarI) nAma kI strI atyanta hI dharmaniSThAvatI thii| usakI kukSI se vi0 saM0 647-657 vaMza-paricaya aura ApakA meM eka mahApratApI bAlaka utpanna huA, jisakA nAma saudharma rakkhA gayA / saudharma bacapana bacapana meM hI atyanta kuzAgrabuddhi thaa| vaha apanI vaya ke bAlakoM meM sadA agraNI rahatA thA / usakI vANI aura usakI bAlaceSTAyeM mahApuruSoM ke bacapana kI smaraNa karAtI thIM / saudharma jaba tIna varSa kA hI thA ki vaha pAThazAlA meM biThA diyA gayA thaa| pAMca varSa kI vaya meM hI usane pAThazAlA kA adhyayana samApta kara liyaa| usake aneka sAthiyoM meM eka brAhmaNabAlaka bhI thaa| vaha baDA tejasvI aura haThI thaa| saudharma ke hAtha eka dina usa brAhmaNalar3ake kI davAta phUTa gii| isa para usa brAhmaNalar3ake ne haTha pakar3I ki maiM vaisI hI davAta luugaa| guru aura lar3akoM ke samajhAne para bhI usane apanI haTha nahIM chodd'ii| jaba vaisI davAta nahIM milI aura saudharma nahIM de sakA to usa brAhmaNabAlaka ne krodha meM Akara pratijJA kI ki maiM mantra-bala se tere kapAla kI davAta nahIM karU~ to brAhmaNaputra nhiiN| isa para saudharma ko bhI krodha A gayA aura usane bhI pratijJA kI ki maiM tere mantrabala ko viphala nahIM kara DAlU~ to maiM bhI catura vaNikaputra nahIM / isa prakAra saudharma meM prAraMbha se hI niDaratA, nirbhIkatA thii| 1-10 prA0 0 le0 saM0bhA0 2 le06 2-zrI jJAnanandigaNi dvArA vi0 saM01683 meM racita saMskRta-caritra meM pitA kA nAma puNyasAra aura mAtA kA nAma guNasundarI likhA hai| nADUlAI ke zrI zrAdinAtha-mandira ke vi0 saM01567 ke lekha meM pitA kA nAma yazovIra aura mAtA kA nAma subhadrA likhA hai, jo apekSAkRta adhika prAcIna hai aura adhika vizvasanIya hai| e0rA0 saM0 bhA0 2 pR0 21,36 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: zrI jaina zramaNa-saMgha meM huye mahAprabhAvaka AcArya aura sAdhu-sAMDerakagacchIya zrImad yazobhadrasUri . [203 sAMDerakagacchAdhipati AcArya IzvarasUri bar3e pratApI ho gaye haiN| ve vi0 saM0 651-52 meM vihAra karate 2 mAnavaprANiyoM ko dharmopadeza dete hue muDArA nAmaka grAma meM padhAre / muMDArA se palAsI adhika aMtara para nahIM hai / IzvarasarikAmaDArAgrAma , muMDArA meM unhoMne saudharma kI AzcaryapUrNa bAlalIlAoM kI kahAniyA~ suniiN| Izvaramari meM palAsI pAnA aura ke pAsa meM 500 muni ziSya the| parantu gaccha kA bhAra vahana karane kI zaktivAlA saudharma kI mAgaNI aura unameM eka bhI unako pratIta nahIM hotA thaa| ve rAta-dina isI ciMtA meM rahate the ki usakI diikssaa| __ agara yogya ziSya nahIM milA to unakI mRtyu ke pazcAt sAMDerakagaccha chinna-bhinna ho jAvegA / saudharma ke viSaya meM adbhuta kathAyeM zravaNa karake unakI icchA saudharma ko dekhane kI huI / vihAra karate 2 aneka zrAvaka aura zrAvikAoM tathA apane 500 ziSya muniyoM ke sahita palAsI padhAre / palAsI ke zrI saMgha ne ApazrI kA tathA muniyoM kA bhArI svAgata kiyA / eka dina prAcArya IzvarasUri bhI zre0 puNyasAgara ke ghara ko gaye aura strI guNasundarI se saudharma kI yAcanA kii| isa para guNasundarI bahuta krodhita huI; parantu jJAnavaMta AcArya ne usako saudharma kA bhaviSya aura usake dvArA honevAlI zAsana kI unnati tathA sAdhu-jIvana kA mahatva samajhA kara usako prasanna kara liyA aura guNasundarI ne yaha jAna kara ki usakA putra zAsana kI atizaya unnati karane vAlA hogA, saharSa saudharma ko AcArya ko samarpita kara diyA / lagabhaga 6 varSa kI vaya meM IzvarasUri ne palAsIgrAma meM hI saudharma ko dIkSA pradAna kI aura usakA yazobhadra nAma rkkhaa| dIkSA lekara yazobhadramuni zAstrAbhyAsa meM lage aura thor3e hI kAla meM unhoMne jainazAstroM kA jJAna prApta karake paMDitapadavI ko dhAraNa kI / IzvarasUri ne unako sarvazAstroM ke jJAtA evaM pratApI jAnakara muMDArAgrAma meM unako sUripada ripada aura gaccha kA bhAra se alaMkRta kiyaa| yazobhadrasUri 6 vigayoM kA tyAga karake AMvila karate huye vihAra vahana krnaa| . . karane lage aura phaile hue pAkhaNDa kA nAza karake jaina-dharma kA prabhAva bar3hAne lge| duHkha hai aise prabhAvaka AcArya ke viSaya meM unake dvArA kI gaI zAsanasevA kA vistRta lekhana prAcIna granthoM meM graMthita nahIM milatA hai| nAilAI ke zrI AdinAtha-jinAlaya ke saMsthApaka ye hI AcArya batalAye jAte haiN| ukta mandira ke vi0 saM0 1187 ke eka anya lekha se bhI siddha hai ki mandira prAcIna hai| eka lekha meM mandira kI sthApanA kA saMvat vaise vi0 saM0 664 likhA hai / ApakI nizrA meM saikar3oM munirAja rahate the| sUripada grahaNa sAMDerAgaccha meM huA jasobhadrasUrirAya, navase hai satAvana sameM janmavarasa gacharAya / / 1 / / saMvata navase haiM ar3asaThe sUripadavI joya, badarI sUrI hAjara rahe puNya prabala jasa joya // 2 // savata nava agaNyautare nagara muTADA mahi, sAMDerA nagare valI kidhI pratiSThA tyauheM // 3 // buhA kina rasI balI khIma rISimunirAja, jasobhadra cothA sahu gurubhAI sukhasAja // 4 // buhAthI gacha nikalyo maladhArA tasanAma, kina risIthI nikalyo kinarisI guNakhAna // 5 // khIma risIthIya nipano kokhaMTa bAlaga gacha jeha, jasobhadra saDhiragacha cyAre gacha saneha // 6 // AbU rohAI vice gAma palAsI mAheM, viputra sAthe bahu bhaNatA lar3iyA tyAhe // 7 // khaDiyo bhAgo viprano kareM pratijJA aima, mAthAno khar3iyo karU to brAhmaNa sahi nema // 8 // te brAhmaNa jogI thaI vidyA sikhI zrAya, comAsa naDalAI meM hutA sari gacharAya // 1 tiyA Ayo tihija jaTila puraba deSa vicAra, bAgha sarapa bichI pramukha kidhA kaI prakAra // 11 // saMvat daza dAhotareM kiyA caurAzIvAda, vallabhIpura thI prANiyo RSabhadevaprAsAda // 11 // Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204] :: prAgvATa-itihAsa : [dvitIya karake Apa pAlI padhAre aura vahA~ Apane aneka vidyAoM kI sAdhanA kii| usa samaya AcArya, yati, sAdhu vidyAsAdhanA karake dharma kA pracAra karate the| Apa choTI Ayu meM hI bhArata ke vidyA-kalAvidoM meM agragaNya ho gye| sUcamadarzinI, AkAzagAminI, aMtahitakAriNI, saMhAriNI jaisI adbhuta vidyAoM ke jJAtA aura navanidhi aura aSTasiddhi ke prApta karane vAle ho gaye / nADUlAI (marudhara-pradeza) meM jo grAma ke bAhara zrI AdinAtha-jinAlaya hai usakI sthApanA kI bhI eka manoraMjaka aura AzcaryabharI kahAnI hai / eka varSa sarijI kA nADUlAI meM cAturmAsa thaa| vahIM avadhUta- ziva yogI zrImad yazobhadrasUri kA nADulAI meM cAturmAsa zravaNa karake phira AyA aura aneka vighna utpanna karane lgaa| anta meM donoM meM vAda honA ThaharA / vAda meM yaha ThaharA ki vallabhIpura se donoM eka 2 mandira ur3Akara le bhAve aura jo murge kI AvAja ke pUrva nADUlAI meM pahu~ca jAyagA, vahI jayI huA samajhA jaaygaa| yogI ne zivamandira ko aura yazobhadrasari ne zrI AdinAthamandira ko uThAyA aura donoM AkAzamArga se mandiroM ko le cle| sUrijI Age cale jA rahe the| yogI ne dekhA bhaura phaTane vAlI hai aura nAilAI aba adhika dUra bhI nahIM hai, sarijI mere se Age pahu~ca jAveMge aisA vicAra karake usane turanta murge kI AvAja kii| sUrijI ne samajhA ki bhaura ho gayA hai mandira ko pratijJA ke anusAra vahIM turanta sthApita kara diyA / kapaTI yogI ThaharA nahIM aura usane sUrijI se Age bar3hakara zivamandira ko sthApita kiyaa| kapaTI yogI ke chala kA patA jaba sUrijI ko lagA to unhoMne usake chala ko prakAzita kara diyaa| isase yogI kI atyanta niMdA huii| nAilAI meM Aja bhI donoM mandira vidyamAna haiM / yaha ghaTanA vi0 saM0664 (1) kI kahI jAtI hai / vi0 saM0666 meM ApazrIne muMDArA aura sAMDerAva meM pratiSThAyeM kIM / aneka camatkAroM aura AzcaryoM se sUrijI kA jIvana bharA hai| sUrijI ne apanI vidyAzakti se anekoM ke duHkha dUra kiye, aneka pAkhaNDiyoM ke pAkhaNDa ko kholA aura bhole aura andhazraddhAlu bhaktoM kA uddhAra kiyaa| Apake teja, pANDitya, camatkAroM se jaina-dharma khUba phailA / Apane aneka . mandiroM kI pratiSThAyeM karavAI aura Apane aneka ajaina kuloM ko jaina bnaayaa| ajanoM ko jainI banAnA gugaliyA, dhArolA, kAMkariyA, dudher3iyA, boharA, catura, bhaMDArI, zizodiyA Adi 12 kuloM ke puruSoM ko Apane pratibodha dekara jaina banAye / gujarAta, rAjasthAna, mAlavA ke samasta rAjA, mAMDalika, sAmanta saba ApakA mAna karate the| AgaTanareza to ApakA parama bhakta thA / nADUlAI ke rAva lAkhaNa ke putra rAva ddhA ko ApazrI ne pratibodha dekara jaina banAyA thA aura usake parivAra vAle bhaNDArI kahalAye / te jogI paNa lAviyo sivadevaro mana bhAya, jainamati sivamati behu doya deharI lyAya // 12 // te hamaNA prAsAda chai naDulAI sehera majhAra, ehanI varavaNa chai bahu kathA kosa vistAra' // 13 // -sohamakula paTTAvalI 'zrI upakezavaMze rAyabhaNDArIgotre rAula zrI lApa(kha)Naputra zrI maM0 dudavaze maM0 mayUra suta maM0 saahulH| tatputrAbhyAM maM0 sIdA samadAbhyAM sadbAdhava maM0 karmasI dhArA lAkhAdi sukuTumbayutAbhyAM zrI nandakula vatyA puryA saM0 664 zrIyazobhadrarimaMtrazaktisamAnItAyAM maM0 sAyarakAritadevakulikAddhArataH' (nADUlAI ke jaina mandira ke saM01567 ke lekha kA aMza.) prA0 jai0 le0 saM0 bhA0 2 le0 336, 343. bhAvanagara, prAcIna zodha-saMgraha,bhAga pahalA' vi0saM01642 pR064-66 (Published by state press at Bhawanagar.) vi0 saM0668 meM sUripada prApta huA; ataH vi0 saM0664 kI ukta ghaTanA saripada kI prApti ke pUrva huI isase siddha hotI hai| parantu saripada kI prApti ke pazcAt adhika saMgata pratIta hotI hai| Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naDUlAI : zrImad yazobhadrasUri dvArA maMtrazaktibalasamAnIta zrI AdinAtha-bAvana jinaprAsAda / varNana pR0 204 para dekhiye | Page #377 -------------------------------------------------------------------------- Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: zrI jaina zramaNa-saMgha meM huye mahAprabhAvaka Acarya aura sAdhu-sAMDerakagacchIya zrImad yazobhadrasUri :: [205 - sUrijI ne apanA AyuSya nikaTa jAna kara apane ziSyoM se kahA ki jaba maiM marU~, mere zira ko phor3ator3a kara cUra-cUra kara DAlanA / avadhUta ke hAtha agara zira par3a jAyagA to vaha bar3A bhArI pAkhaNDavAda aura atyAcAra phailaavegaa| nidAna jaba sUrijI mare, unakA zira cUra 2 kara diyA gyaa| svargavAsa sUrijI kA svargArohaNa (vi0 saM0 1010 meM) zravaNa karake jaba avadhUta AyA to ApakA samasta jIvana-caritra hI aneka camatkAroM kA lekhA hai / parantu matra aura maMtra-vidyA meM vizvAsa karane vAloM ke liye to unake jIvana kI kucha camatkArapUrNa ghaTanAoM kA likhanA atyanta Avazyaka hai| 1. saMvat 669 meM Apa sAMDerAva meM pratiSThA karavA rahe the| daivayoga se prItibhoja meM ghI kI kamI par3a gii| sarijI ko samAcAra hote hI unhoMne maMtra par3ha kara ghI ke bartanoM ko ghI se bhara diyaa| prItibhoja pUrNa ho gyaa| tatpazcAt sarijI ne sAMDerAva ke zrI saMgha ko pAlI meM eka ajaina zreSThi ko ghI ke dAma cukAne kA Adeza diyaa| zrIsaMgha-sAMDerAva ke manuSya jaba usa ajaina zreSThi ke pAsa rakama lekara pahuMce to usane yaha kaha kara ki maiMne to ghI nahIM becA hai, rakama lene se asvIkAra kiyaa| rakama cukAne vAloM ne jaba use apane ghI ke bartana dekhane ko kahA to usane bartana dekhe aura unheM khAlI pAyA / sarijI kA yaha camatkAra dekha kara vaha sAMDerAva zrAyA aura rakama lene se usane asvIkAra kiyA aura usane jainadharma svIkAra kiyaa| isI varSa Apane muMDArA meM bhI pratiSThA karavAI thii| 2. eka samaya sarijI zrAgaTanareza ke sAtha cale jA rahe the| rAste meM eka avadhUta ne apane muMha se sarijI kA spaza kiyA / sarijI ne apane donoM hAthoM ko turanta hI masala kara kucha jhAr3ane kA abhinaya kiyaa| rAjA ne isa saMketa kA rahasya puuchaa| sarijI ne kahA ki ujjaina meM mahAkAlezvaramandira kA candravA jalane lagA thaa| avadhUta ne mujhako apane muMha se sparza karake saMketa kiyA / maiMne candravA ko masala kara bujhA ddaalaa| unhoMne rAjA ko apane donoM hAtha dikhAye to taliyA~ kAlI thI / rAjA ne ujjaina meM apane vizvAsapAtra sevakoM ko uparokta ghaTanA kI satyatA kI pratIti karane ke liye bhejaa| unhoMne lauTa kara kahA ki ThIka usI dina, usI samaya candravA jala uThA thA aura vaha turanta kisI adRSTa deva dvArA bujhA diyA gayA thaa| sarijI kA yaha mahAn camatkAra dekha kara rAjA AgaTanareza allaTa ne jainadharma svIkAra kiyA aura vaha sarijI kA parama bhakta bnaa|| 3. sarijIne prAgaTanagara, raheTa, kavilANa, saMbharI aura bhaisara ina pAMcoM nagaroM meM eka hI muhUrta meM apane pAMca zarIra banA kara pratiSThAyeM karavAI thii| isI vidyA ke bala se sarijI nitya-niyama se paMcatIrthI karake phira navakArasIvrata kA pAlana karate the| AgaTanagara ke eka zreSThi ne sarijI kI adhinAyakatA meM zatrajayamahAtIrtha ke liye saMgha nikAlA thaa| saMgha allahaNapuparattana hokara gayA thaa| usa samaya pattana meM gUrjarasamrAT mUlarAja rAjya karatA thaa| sarijI kA Agamana zravaNa karake vaha unakA svAgata karane apane sAmaMta aura maNDalezvaroM ke sAtha nagara ke bAhara AyA aura rAjasI ThATa-bATa se unakA nagara-praveza karavA kara rAjaprAsAda meM sUrijI ko le gyaa| mUlarAja ne sarijI ke adbhuta karmoM ke viSaya meM khUba suna rakkhA thA / samrATa ne surijI se pattana meM hI sadA ke liye virAjane kI prArthanA kii| parantu sarijI ne uttara diyA ki jainasAdhuoM ko eka sthAna para rahanA nahIM kalpatA hai| samrATa ne nirAza ho kara eka cAla clii| usane avasara dekha kara jisa kakSa meM sarijI Thahare huye the, usake cAroM ora ke dvAra eka dama baMda karavA diye / sarijI ko kakSa meM baMda kara diyA hai aura aba samrAT sarijI ko nahIM Ane degA yaha samAcAra zravaNa kara ke saMgha bahuta hI adhIra huzrA; parantu samrATa ke Age saMgha kA kyA cltaa| nidAna saMgha pattana se ravAnA ho kara zatra'jayatIrtha kI ora Age calA / udhara sarijI ne dekhA ki samrATa ne chala kiyA hai, ve apanA sUkSma zarIra banA kara kivAr3oM ke chidra meM se nikala kara saMgha meM jA sammilita hue| saMgha sUrijI ke darzana karake kRtakRtya ho gyaa| pattana kI ora Ane vAloM meM se kisI catura ke sAtha sUrijI ne samrATa ko dharmalAbha kahalA bhejA / sari kA dharmalAbha pAkara samrATa ko Azcarya huzrA aura jaba usane usa kakSa ke kivAr3a khola kara dekhA to vahA~ sUrijI nahIM the| saMgha bar3ha kara eka tAlAba ke kinAre pahu~cA / bhojana kA samaya ho cukA thaa| tAlAba meM pAnI nahIM dekhakara saMghapati ko ciMtA huii| sarijI ko yaha mAlUma huA ki sarovara meM pAnI nahIM hai, caTa unhoMne apanA oghA uThAyA aura sarovara kI dizA meM use ghumAyA / sarovara pAnI se chalAchala kara uThA / saMgha meM isa camatkAra se atizaya harSa chA gyaa| isa prakAra sarijI ke pada-pada para aneka camatkAroM kA anubhava karatA huA saMgha zatruJjayatIrtha kI yAtrA karake giranAra phuNcaa| giranAratIrtha para prabhu ko saMghapati ne amUlya ratvajaTita zrAbhUSaNa dhAraNa karavAye / rAtri ko ve AbhUSaNa corI cale gaye / saMghapati ko yaha zravaNa karake atyanta hI duHkha huaa| Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa-itihAsa: [dvitIya sUrijI kA zira jo aneka vidyA evaM siddhamantroM kA bhaNDAra thA usako cUra 2 huA milaa| vaha nirAza hokara lauTa gyaa| aMcalagacchasaMsthApaka zrImad AryarakSitasari dIkSA vi0 saM0 1146. svargavAsa vi0 saM0 1236 vikrama kI bArahavIM zatAbdI ke pUrvArddha meM arbudAcala-pradeza ke saMnikaTa tANA (daMtrANA) grAma meM prAgvATazAtIyatilaka zuddhazrAvakavratadhArI kriyAniSTha eka sadgRhastha rahatA thA, jisakA nAma droNa thaa| droNa jaisA sajjana, dharmAtmA aura nyAyaniSTha thA, vaisI hI usakI zIlavatI dedInAmA gRhiNI thii| donoM strIvaMza-paricaya puruSoM meM agAdha prema thaa| Arthika dRSTi se ye sAdhAraNa zreSThi the; parantu donoM saMtoSI aura dharmamArgAnusArI hone se parama sukhI the / zreSThi droNa daMtANA meM dukAna karatA thaa| usakI dukAna sacAI ke liye prasiddha thii| vi0 saM 1135 meM eka divasa bRhadgacchotpanna nANakagacchAdhipati zrImad jayasiMhasUri daMtrANA meM padhAre / samasta saMgha AcArya ko vaMdana karane ke liye gyaa| zrAvaka droNa aura usakI strI donoM bhI upAzraya meM gaye aura jayasiMhasUri kA padArpaNa sUrijI ko vaMdanA karake ghara lauTa Aye / vi0 saM0 1136 meM dedI kI kukSI se aura droNa kA bhAgyodaya sarvalakSaNayukta putra kA janma huaa| usakA nAma goduha rakkhA gayA, kyoMki usake goduha kA janma aura vi0 garbha dhAraNa karate samaya dedI ne svapna meM gaudugdha kA pAna kiyA thaa| vi0 saM0 saM0 1146 meM usakI dIkSA 1141 meM punaH zrImad jayasiMhasUri daMtrANA meM pdhaare| zreSThi droNa aura zrAvikA sarijI ne kahA ki cora Aja ke bIsaveM dina AgaTa (AghAta) meM pakar3A jAyagA aura vaisA hI hushraa| cora pakar3A gyaa| AbhUSaNa jyoM ke tyoM mila gaye aura punaH giranAratIrtha para bheja kara prabhubi ko ve dhAraNa karavAye gye| , eka varSa sarijI kA cAturmAsa vallabhIpura meM huA / vallabhIpura meM sarijI kA vaha brAhmaNa-sAthI, jo aba avadhUta yogI bana kara phiratA thA, sarijI kA cAturmAha zravaNa karake AyA aura vighna DAlane kA yatna karane lgaa| eka dina vyAkhyAna-sabhA meM usa avadhUta ne apanI mUcha ke do bAla tor3a kara zrotAgaNoM ke bIca meM phaiMke / ve donoM bAla sarpa bana kara daur3ane lage / sUrijI ne yaha dekhakara apane zira ke bAla tor3a para phaiMke / ve nevalA banakara una sapoM ke pIche par3e |ab vyAkhyAna banda ho gayA aura sarpa aura nevaloM kA dvaMdva claa| avadhUta apane ko parAjita huA dekhakara bahuta hI zarmAyA aura so ko punaH bAla banA diye| eka dina eka sAdhvI sarijI ko vandana karane ke liye A rahI thii| mArga meM usako yogI milA / yogI ne usako pAgala banA diyaa| sarijI ko jaba sAdhvI ke pAgala hone kA kAraNa mAlUma huA to unhoMne kucha vyaktiyoM ko ghAsa kA putalA banA kara diyA ki isako lekara ve zravadhUta ke pAsa jAveM aura usase sAdhvI ko acchA karane ke lie samajhAveM / isa para agara avadhUta nahIM mAne to putale kI eka aMgulI kATa deveM aura phira bhI nahIM mAne to putalA kI gardana kATa ddaaleN| una vyaktiyoM ne jA kara prathama avadhUta ko bahuta hI smjhaayaa| jaba vaha nahIM mAnA, taba unhoMne putale kI eka aMgulI kATa DAlI / putale kI aMgulI jyohi kaTI avadhUta kI bhI vaha hI aMgulI kaTa kara gira pdd'ii| avadhUta DarA aura usane kahA ki sAdhvIko 108 bAra snAna karAo vaha acchI ho jaavegii| isa prakAra avadhUta yogI ne aneka vighna, chala-chanda kiye, parantu tejasvI sUrijI ke Age usakA eka bhI kuprayatna saphala nahIM ho skaa| anta meM donoM meM rAjasabhA meM caurAsI vAda hue aura usameM sarijI kI jaya huii| avadhUta zarmA kara vahA~ se palAyana kara gyaa| Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: zrI jaina zramaNa-saMgha meM hue mahAprabhAvaka AcArya aura sAdhu - bRhad gacchIya zrImad zrAryarakSitasUri :: [ 207 dedI bhI putrasahita bhaktibhAvapUrvaka vaMdanA karane ke liye gaye / gauduhakumAra turanta daur3akara AcArya mahArAja ke Asana para jA baiThA / AcAryajI ne gaudahakumAra kI zreSTha droNa aura usakI strI se mAMgaNI kI / guru- vacanapAlana karane meM dRr3ha aise donoM strI-puruSoM ne gaudahakumAra ko AcAryajI ko (vi0 saM0 1942 meM) samarpita kiyA / gaudahakumAra atyanta kuzAgrabuddhi aura vinIta bAlaka thA / usane daza varSa kI vaya taka saMskRta, prAkRta kA acchA abhyAsa kara liyA thA / zrImad jayasiMhasUri ne gaudahakumAra kA abhyAsa, usakI prakhara buddhi aura dharmaparAyaNatA ko dekha kara usako vi0 saM0 1946 pauSa zu0 3 ko rAdhanapura meM mahAmahotsavapUrvaka dIkSA pradAna kI aura usakA muni zrAryarakSita nAma rakkhA / dIkSA mahotsava ke pazcAt muni AryarakSita ne AcAryajI se aneka zAstroM kA alpa samaya meM hI abhyAsa kara liyaa| maMtra-taMtra kI vidyA meM pAraMgata muni rAjyacandra ne muni AryarakSita ko mantra-tantra kI vidyAyeM sikhAI zAstrAbhyAsa aura AcAryaaura unako vinIta aura sarvaguNasampanna jAnakara 'parakAyApravezinI' nAmaka vidyA padavI dii| isa prakAra vi0 saM0 1956 taka zrAryarakSita muni SaT zAstroM ke jJAtA aura aneka vidyAoM meM pAraMgata ho gaye / AcArya mahArAja ne unako saba prakAra yogya samajha kara pattana meM vi0 saM0 1156 mArgazIrSa zu0 3 ko AcAryapada pradAna kiyA / 1 zrAryarakSitasUri kaThora tapasvI aura AcAra-vicAra kI dRSTi se prati kaThora vratI the / zithilAcAra unako nAma mAtra bhI nahIM rucatA thaa| ve svayaM zuddha sAdhvAcAra kA pAlana karate the aura apane sAdhuvarga meM bhI vaisA hI zuddha AcAryapada kA tyAga aura sAdhvAcAra kA paripAlana honA dekhanA cAhate the / eka dina zrAcArya zrAryarakSita ne kriyoddhAra dazavaikAlikasUtra kI nimna gAthA kA vAcana kiyA: sIodagaM na sevijjA / silAvuTThi himANi ya / usiNodagaM taha phAsU / par3igAhijja saMjo // 1 // uparokta gAthA kA vAcana karake unhoMne vicAra kiyA ki gAthA meM ubAle huye pAnI ko vyavahAra meM lAne kA Adeza hai, jahA~ hama sAdhu ThaNDe pAnI kA upayoga karake zAstrIya sAdhu-maryAdA kA bhaMga kara rahe haiN| ye uThakara AcArya jayasiMhasUri ke pAsa jAkara savinaya kahane lage ki Aja ke sAdhuoM meM zithilAcAra bahuta hI bar3ha gayA hai / agara Apa AjJA deM to maiM zuddha dharma kI prarUpaNA karU~ / AcArya mahArAja yaha sunakara atyanta prasanna huye aura kahA ki jaisA tumako ThIka lage vaisA kro| basa do mAha pazcAt hI vi0 saM0 1956 mAgha zu. paMcamI ko AcAryapada kA tyAga karake ye apanA nAma upAdhyAya vijayacandra rakhakara kriyoddhAra karane ko nikala par3e / upA yA vijayacandra ghora tapasyA karane lage aura paidala ugra vihAra karate huye apane sAdhu-parivAra sahita pAvAgar3ha Aye / pAvAgar3ha meM unako zuddha AhAra kI prApti nahIM huI / ataH unhoMne sAgArI anazanatapa prArambha kara diyA / eka mAha vyatIta hone para unako zuddhAhAra kA yoga prApta huA / eka rAtri ko unako svama huA, usameM cakrezvarIdevI ne unako kahA ki pAsa ke bhAleja nAmaka grAma meM zuddhAhAra kI prApti hogI upAdhyAya apane parivAra sahita bhAleja nagara meM padhAre aura zuddhAhAra prApta karake pAraNA kiyaa| eka mAha paryanta sAgArI anazana tapa karane ke kAraNa ve atyaMta durbala ho gaye the; ataH kucha dinoM taka bhAleja meM hI virAje / Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208] :: prAgvATa-itihAsa:: [dvitIya bhAlejanagara meM yazodhana nAmaka eka zrImaMta vyApArI rahatA thaa| usake pUrvajoM ne zrImad udayaprabhasUri ke karakamaloM se jainadharma svIkAra kiyA thA; parantu pIche se kusaMgati meM par3a kara isa vaMza ke puruSoM ne usakA parityAga bhaNazAlI (bhaMDazAlI) kara diyA thaa| yazodhana ne apane parivAra sahita punaH jainadharma ko svIkAra kiyA aura gotra kI sthApanA upAdhyAyajI ne usakA bhaNazAlIgotra sthApita karake, usake parivAra ko upakezajJAti meM sammilita kara diyaa| isa prakAra dharma kA pracAra karate huye upAdhyAya vijayacandrajI bhAleja se vihAra karake anyatra pdhaare| kaThina tapa karate huye Apane aneka nagaroM meM bhramaNa kiyA aura sAdhuoM meM phaile huye zithilAcAra ko bahuta sImA taka dUra kiyaa| vi0 saM0 1166 vaizAkha zu0 3 ko bhaNDazAlI yazodhana ke bhaktipUrNa nimaMtraNa para Apa punaH bhAleja meM pdhaare| atyanta dhUma-dhAma se ApakA nagara-praveza-mahotsava kiyA gyaa| AcArya jayasiMhasari ko upAdhyAyajI ke nagara-praveza ke pUrva hI vahA~ bulA rakkhA thA / zreSThi yazodhana aura saMgha ke atyAgraha ko svIkAra karake AcArya jayasiMhasUri ne upAdhyAya vijayacandra ko punaH zuddhasamAcArI prAcAryapada pradAna kiyA aura AryarakSitasari punaH nAma rakkhA / zreSThi yazodhana ne AcAryamahotsava meM eka lakSa dravya kA vyaya kiyA thaa| usI saMvat meM AcArya jayasiMhasUri bhAleja meM hI svarga ko sidhAra gaye / AcArya AryarakSitamari ke Upara gacchanAyaka kA bhAra A pdd'aa| AcArya AryarakSitasUri ke upadeza se zreSThi yazodhana ne eka vizAla jinAlaya banavAyA / pratiSThA ke pUrva kaI vighna Aye, unakA nivAraNa karake zubha muhUrta meM mandira kI pratiSThA kI gaI / pratiSThotsava ke pazcAt zreSThi yazodhana AryarakSitasUri ke upadeza ne zatrujayamahAtIrtha ke lie saMgha nikAlA / isa saMgha ke adhiSThAyaka AcArya AryarakSitase yazodhana kA bhAleja meM sUri hI the / bhAleja se zubha muhUrta meM saMgha ne prayANa kiyaa| mArga meM saMgha ke nimitta jinamaMdira banavAnA aura banane vAle bhojana meM se AryarakSitasari AhAra grahaNa nahIM karate the aura nahIM milatA to zatraJjayatIrtha ko saMgha nikAlanA tathA vidhigaccha kI nirAhAra hI raha jAte the / isa prakAra kaThina tapa karate huye ye saMgha ke sAtha-sAtha kher3AsthApanA nagara meM pdhaare| kher3Anagara meM zuddhAhAra kI prApti meM aneka vighna Aye / anta meM vidhipUrvaka AhAra Apako milA hI / usa samaya se vidhigaccha kA prArambha honA mAnA gayA hai / surapATaNa se AcArya AryarakSitasUri apane sAdhu-parivArasahita khiNapanagara meM pdhaare| vahA~ kor3I nAmaka eka zrImaMta aura ati prasiddha vyApArI rahatA thA / usake samayazrI nAma kI eka kanyA thii| vaha AbhUSaNoM Adi bahumUlya vastuoM kI bar3I zaukIna thii| nitya eka kror3a rupayoM kI kImata ke to vaha AbhUSaNa samaya zrI kI dIkSA hI pahane rahatI thii| kor3I zreSThi apanI samayazrI putrI ke sahita AcArya mahArAja ke darzana ko AyA aura namaskAra karake vyAkhyAna zravaNa karane ko baiTha gyaa| prAcArya mahArAja kA vairAgyapUrNa vyAkhyAna zravaNa karake samayazrI ko vairAgya utpanna ho gyaa| pitA Adi ne bahuta samajhAyA, lekina usane eka nahIM mAnI aura aMta meM pitA ne usako dIkSA lene kI AjJA de dii| nidAna AcArya mahArAja ne samayazrI ko bar3I dhUma-dhAma se dIkSA dedI / tatpazcAt AcArya jI vahA~ se vihAra karake anyatra pdhaare| Age jAkara vaha kor3I zreSThi gUrjarasamrAT siddharAja jayasiMha kA koSAdhyakSa banA / samrATa ne prasanna hokara kor3I zreSThi ko aThAraha grAmoM kA svAmI bnaayaa| Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: zrI jaina zramaNa-saMgha meM hue mahAprabhAvaka AcArya aura sAdhu-bRhattapagacchIya zrImad vAdI devasUri :: [ 201 zre0 kor3I koSAdhyakSa ke muMha se AryarakSitasUri kI prazaMsA zravaNa karake samrATa siddharAja ne AcAryajI ko pattana meM padhArane kA bAhar3a maMtrI ko bhejakara vinayapUrvaka nimaMtraNa bhenA / nimantraNa pAkara AcArya apane sAdhu parivAra sahita pattana meM pdhaare| samrATa ne rAjasI ThATa-bATa se mahAprabhAvaka AcArya pattana meM prAcAryajI " kA nagara-praveza-mahotsava karavAyA aura samrATa ne unakA sabhA meM mAnapUrvaka padArpaNa karavA kara bhArI sammAna kiyaa| AcArya AryarakSitamrari mahAprabhAvaka AcArya ho gaye haiM, jaisA Upara ke varNana se jJAta hotA hai / Apane kaI ajaina kuloM ko jaina banAyA aura apane karakamaloM se lagabhaga eka sau sAdhuoM aura gyAraha sau sAdhviyoM ko dIkSita kiyaa| vIza sAdhuoM ko upAdhyAyapada, sattara sAdhuoM ko paMDitapada, svargArohaNa eka sau tIna sAdhviyoM ko mahattarApada, byAsI sAdhviyoM ko pravartinIpada pradAna kiye| isa prakAra dharma kI prabhAvanA bar3hAte hue vi0 saM0 1236 (1226) meM pAvAgar3hatIrtha meM sAta divasa kA anazana karake sau varSa kI dIrghAyu bhoga kara Apa svarga ko padhAre / 1 bRhattapagacchIya sauvIrapAyI zrImad vAdI devasUri dIkSA vi0 saM0 1152. svargavAsa vi0 saM0 1226 gUrjarabhUmi ke antargata aSTAdazazatI nAmaka maNDala (prAnta) meM maddAhRtaH nAmaka nagara meM paropakArI suzrAvaka vIranAga rahatA thaa| yaha prAgvATajJAti meM apanI savRtti ke kAraNa adhika saMmAnya thaa| isakI strI kA nAma jinadevI thaa| jinadevI apane nAma ke anurUpa hI jinezvara bhagavAn meM anuraktA evaM vaMza-paricaya patiparAyaNA sAdhvI strI thii| tapagacchIya zrImad municandrasUri ke ye parama bhakta the| pUrNacandra nAmaka inake putra thA, jisakA janma vi0 saM 1143 meM huA thaa| yaha prakhara buddhi, tejasvI evaM mohaka mukhAkRti vAlA thaa| vIranAga apanI guNavatI strI evaM tejasvI bAlaka ke sAtha sAnanda gRhastha jIvana vyatIta karate the| eka samaya maddAhRta nagara meM bhArI upadrava utpanna huA aura samasta nagaranivAsI nagara chor3akara anyatra cale gaye / suzrAvaka vIranAga ko bhI vahA~ se jAnA pdd'aa| vaha apanI strI aura putra pUrNacandra ko lekara bhagukaccha nagara meM pahu~cA / bhRgukaccha ke zrIsaMgha ne usakA samAdara kiyA aura vaha vahIM rahane lgaa| itane meM usake guru zrImad municandrasUri bhI bhRgukacchanagara meM pdhaare| usa samaya taka pUrNacandra ATha varSa kA ho gayA thaa| prAcArya pUrNacandra ko dekhakara ati mugdha huye aura usakI bAla-ceSTAyeM, kriyAyeM dekhakara unako vizvAsa ho gayA ki yaha bAlaka Age jAkara atyanta prabhAvaka puruSa hogaa| yogya avasara dekhakara AcArya ne vIranAga se pUrNacandra kI 1-ma0pa0 (gujarAtI) // 47 // pR0120-144 2- sauvIrapAyaryAti tadekavAripAnAda vidhijJo virudai babhAra' / 66 // gurvAvalI pR07 (saMskRta) 3-mahAhata nagara kA vartamAna nAma mahA hai| yaha nagara arbudagiri ke sAmIpya meM vidyamAna hai| Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 ] :: prAgvATa - itihAsa :: [ dvitIya mA~gI kI / vIranAga aura jinadevI municandrasUri ke bhakta to the hI, phira bhRgukaccha ke zrIsaMgha ke Agraha evaM udbodhana para unhoMne prANoM se pyAre tejasvI putra pUrNacandra ko zrAcArya zrI ke caraNoM meM samarpita kara diyA / bhRgukaccha ke zrI saMgha ne vIranAga evaM jinadevI ke bharaNa-poSaNa, rahane Adi kA samucita prabandha saMgha kI ora se kara diyA / zrImad municandrasUri ne bhRgukacchanagara meM hI vi0 saM0 1153 meM pUrNacandra ko usake mAtA-pitA kI AjJA lekara zubha muhUrta meM dIkSA de dI aura usakA nAma rAmacandra rakkhA / yogya guru kI sevA meM rahakara muni rAmacandra pUrNacandra ko dIkSA, unakA ne khUba vidyAbhyAsa kiyaa| kuzAgrabuddhi hone se ve thor3e varSoM meM hI aneka viSayoM meM vidyAdhyayana aura sUripada pAraMgata evaM saMskRta, prAkRta ke udbhaTa vidvAn ho gaye / zrImad municandrasUri ke samasta ziSyoM meM ve agraNI gine jAne lge| muni rAmacandra jaise vidvAn the, vaise ucca koTi ke zrAcAravAn sAdhu bhI the| inakI tarkazakti bar3I prabala evaM advitIya thii| inake samaya meM dharmavAdoM kA bar3A jora thA / prasiddha nagaroM meM Aye dina dharmavAda hote hI rahate the / muni rAmacandra bhI dharmavAdoM meM bhAga lene lage aura anya mata evaM dharmoM ke vAdI A kara inase vAda karane lage / phalasvarUpa inako dUra-dUra taka vihAra karanA par3atA thA | rAjasthAna, mAlavA, gUrjara, kAThiyAvAr3a, bhRgukaccha, paMjAba, kAzmIra, dakSiNabhArata inakI vihAra-bhUmi rahI aura inhoMne alagaalaga prasiddha nagaroM meM alaga-alaga vAdiyoM ko parAsta kiyA aura apanI kIrtti phailAI / inakI kIrtti, vidvattA, prakhara vAdanipuNatA se mugdha hokara zrImad municandrasUri ne inako vi0 saM0 1974 meM AcAryapadavI se vibhUSita kiyA aura devari nAma rkkhaa| kucha prativAdiyoM evaM vAdasthaloM ke nAma nimnavat haiM: vAdI 1. brAhmaNapaMDita 3. 5. bhAgavata zivabhUti 7. dharaNIdhara 6. kRSNapaMDita nagara dhavalakapura satyapura cittaur3a dhArAnagarI bhRgukaccha vAdI 2. sAgara paMDita 4. guNacaMdra (digambara) 6. gaMgAdhara 8. padmAkarapaMDita mitramaNDalI ke nAma 2. prabhAnidhAna harizcandra 5. prAjJa zAnticandra nagara kAzmIra jo inakI ina vAdoM ke viSaya adhikatara zaiva, advaita, mokSAdi hote the / devasUri kA eka mitramaNDala thA, hara prakAra kI sahAyatA karatA thA / yaha mitramaNDala vAdakalA meM pravINa evaM vidyA meM pAraMgata vidvAnoM kA banA huA thA / 1. vidvAn vimalacandra 4. kulabhUSaNa pArzvacandra * 'vedamunI zamite 'bde 1174 devagururjagadanuttaro 'bhyuditaH // 76 // gurvAvalI pR0 8. nAgapura gopagari puSkaraNI 3. paMDita somacandra 6. mahAyazasvI azokacandra Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: zrI jaina zramaNa-saMgha meM huye mahAprabhAvaka AcArya aura sAdhu-bRhattapagacchIya zrImad vAdI devasUri . [211 sUripada para pratiSThita hone ke pazcAt inhoMne dhavalakapura kI ora vihAra kiyA aura vahA~ udaya nAmaka suzrAvaka dvArA banavAI huI sImaMdhara-pratimA kI pratiSThA kii| tatpazcAt arbudagiritIrtha kI yAtrA ko nikale / isa samaya zrImad municandrasUri adhika asvastha ho gaye the, ataH unakA antima samaya gacchanAyakapana kI prApti nikaTa jAnakara ye turanta aNahilapura Aye / vi0 saM0 1178 meM zrImad municandramUri kA svargavAsa ho gayA aura gacchanAyakatva kA bhAra Apa para aura Apake gurubhrAtA ajitadevasari para A par3A / 1 ___ Apa zrI jisa samaya aNahilapurapattana meM virAjamAna the, ThIka unhIM dinoM meM devabodhi nAmaka mahAn paMDita evaM ajeya vAdI vahA~ aayaa| usane rAjadvAra para nimna zloka laTakAyA aura usakA artha maaNgaa| mahAn vidvAn devabodhi kA gUrjarasamrAT siddharAja jayasiMha bar3A hI sAhityapremI samrAT thaa| usakI vidvatsabhA meM parAsta honA gUrjarabhUmi ke bar3e 2 vidvAn paMDita rahate the / rAjasabhA meM vAda aura pratiyogitAyeM sadA calatI hI rahatI thiiN| aisI unnata evaM vizruta vidvat sabhA meM bar3e bar3e paMDita evaM vAdI vidyamAna the; parantu gUrjarasamrAT siddharAja jayasiMha kI aisI vizruta vidvat sabhA kA koI bhI vidvAn nimna zloka kA artha nahIM lagA skaa| 'ekadvitricatuHpazca-paemenakamanenakAH / devabodhe mayi kruddhe, paemenakamanenakAH / / mahAkavi zrIpAla ke dvArA samrATa ko mAlUma huA ki prasiddha jainAcArya devasUri pattana meM Aye huye haiN| samrATa ne devasari ko rAjya-sabhA meM nimaMtrita kiyA aura uparokta zloka kA artha batalAne kI prArthanA kI / devasari ne avilaMba zloka kA artha kaha batalAyA / rAjyasabhA meM devasUri kI bhUrI 2 prazaMsA huI aura devabodhi natamastaka huaa| devasUri ne uparokta zlokoM kA artha isa prakAra batalAyAH-- eka-pratyakSa pramANa ke mAnanevAle cArvAka / do-pratyakSa aura anumAna ina do pramANoM ke mAnane vAle bauddha aura vaizeSika / tIna-pratyakSa, anumAna aura Agama ina tIna-pramANoM ke mAnanevAle sAMkhya / cAra-pratyakSa, anumAna, Agama aura upamAna ina cAra pramANoM ke mAnane vAle naiyAyika / pAMca-pratyakSa, anumAna, Agama, upamAna aura arthApatti ina pAMca pramANoM ko mAnane vAle prabhAkara / chaH-pratyakSa, anumAna, Agama, upamAna, arthApatti aura abhAva ina chaH pramANoM ko mAnane vAle mImAMsaka / zrImAlajJAtIya prasiddha naravara mahAmAtya udayana kA tRtIya putra bAhar3a thaa| isane pattana meM mahAvIrasvAmI kA ati vizAla jinAlaya banavAyA aura usakI pratiSThA vAdI devamUri ne kii| pratiSThAkArya karake Apa nAgapura bAhar3a dvArA vinirmita padhAre / nAgapura ke rAjAne ApakA mahotsavapUrvaka nagara-praveza krvaayaa| usI samaya samrATa jinamadira kI pratiSThA siddharAja jayasiMha ne nAgapura ke rAjA para AkramaNa kiyA aura nAgapura ko cAroM samrAT ke hRdaya meM devasari ke prati zraddhA ora se ghera liyA / parantu samrATa ko jaba yaha jJAta huA ki nagara meM devasari virAjamAna paricaya . haiM, gherA uThAkara aNahilapura calA aayaa| tatpazcAt samrATa ne devamUri ko pattana meM 1-'aSTahayemita 1178 'bde vikramakAlAd divaM gato bhagavAn 72 // 'tasmAdabhUdajitadevaguru 42 rIyAn, prAcyastapaH zrutanidhirjaladhiguNAnAm / zrI devasa riraparazca jagatprasiddho, vAdIzvaro 'sta guNacandramado 'pi bAlye // 73 // gurvAvalI pR.7-8. pra020 meM samrAT jayasiMha ko ambikAdevI ne svapna meM devasari ko rAjyasabhA meM nimaMtrita karane kA Adeza diyA-likhA hai| Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212] prAgvATa-itihAsa : [ dvitIya nimaMtrita kiyA aura cAturmAsa vahIM karavAyA aura phira nAgapura para AkramaNa karake vahA~ ke rAjA ko parAsta kiyA / isa ghaTanA se yaha siddha hotA hai ki samrATa siddharAja devasUri kA kitanA mAna karatA thA / karNATakIya vAdI cakravartI kumudacandra ko devasari kI pratiSThA se IrSyA aura gUrjarasamrATa kI rAjyasabhA meM vAda hone kA nizcaya, devasUri kA jaya aura unakI vizAlatA yaha pUrva hI likhA jA cukA hai ki vaha vAdoM kA yuga thA / Aye dina samasta bhArata ke prasiddha nagaroM meM, rAjadhAniyoM meM, rAjyasabhAoM meM bhinna 2 matoM, sampradAyoM, dharmoM ke vidvAnoM meM bhinna 2 viSayoM para vAda hote rahate the| usa samaya jainadharma kI donoM prasiddha zAkhA digambara aura zvetAmbara meM bhI matabheda caramatA ko lA~dha gayA thaa| karNAvatI ke zvetAmbara-saMgha ke atyAgraha para vi0 saM0 1180 meM devasUri kA cAturmAsa bhI karNAvatI meM huaa| usI varSa digambarAcArya vAdIcakravartI kumudacandra kA cAturmAsa bhI karNAvatI meM hI thaa| donoM uccakoTi ke vidvAn , tArkika evaM ajeya vAdI the| kumudacandra ko devasUri kI pratiSThA se IrSyA utpanna huI aura unhoMne kalahapUrNa vAtAvaraNa utpanna kiyA / anta meM donoM prAcAryoM meM vAda hone kA nizcaya huaa| isake samAcAra devasUri ne pattana ke zrIsaMgha ko bheje / pattana ke zrIsaMgha ke Agraha para vAda aNahilapurapattana meM gUrjarasamrAT siddharAja jayasiMha kI vidvat-pariSada ke samakSa hone kA nizcaya huA aura kumudacandra ne bhI pattana meM jAnA svIkAra kara liyaa| vi0 saM0 1181 vaizAkha zu. 15 ke dina gUrjarasamrAT kI vidvatmaNDalI ke samakSa bhArI janamedanI ke bIca gUrjarasamrAT siddharAja jayasiMha kI tattvAvadhAnatA meM vAda prArambha huA / vAda kA viSaya strI-nirvANa thA / vAda kA nirNaya dene meM sahAyatA karane vAle sabhAsad vidvatvayaM maharSi, kalAnidhAna utsAha, sAgara aura prajJAzAlI rAma the| ye sabhAsad ati catura, bhASAvizeSajJa evaM aneka zAstroM ke jJAtA the| vAda prArambha karane ke pUrva kumudacandra ne samrATa kI stuti kI aura stuti ke anta meM kahA ki samrAT kA yaza varNana karate huye 'vANI mudrita ho jAtI hai| uparokta cAroM sabhAsadoM ko 'vANI mudrita ho jAtI hai| pada ke prayoga para kumudacandra kI jJAnanyanatA pratIta huI aura unhoMne samrAT se kahA, 'jahA~ vANI mudrita huI aisA digambarAcArya kA kathana hai, vahA~ parAjaya hai aura jahA~ zvetAmbarAcArya kA strInirvANa jJAnInirvANa hai aisA kathana hai, vahA~ avazya jaya hai|' devasari ke pakSa meM prAgvATavaMzIya prasiddha mahAkavi zrIpAla pramukha sahAyaka thA tathA mahApaMDita bhAnu evaM udIyamAn prasiddha vidvAn hemacandrAcArya the| udhara kumudacandra ke sahAyaka tIna kesava the| jJAna ke kSetra meM devasUri ne aneka jJAninI, viduSI, AtmADhyA, satI striyoM ke udAharaNa dekara aitihAsika DhaMga se unakA prakarSa dikhAte huye siddha kiyA ki striyA~ jJAna meM puruSoM se kama nahIM haiN| jaba ve jJAna meM kama nahIM pAI jAtI haiM to usI jJAna ke AdhAra para phalane vAle pratyeka karma kI phalaprApti meM ve pIche yA vaMcitA kaise raha sakatI haiN| isa prakAra aitihAsika pramANoM kI upasthiti para kumudacandra virodha meM nisteja par3a gaye aura sabhA ke madhya unako svIkAra karanA par3A ki devasUri mahAn vidvAn hai / devasari kA jaya-jayakAra huA aura samrATa ne unako 'vAdI' kI padavI se vibhUSita karake eka lakSa mudrAyeM bheMTa kii| parantu niHspRha evaM nirgrantha AcArya ne sAdhvAcAra kA mahattva samajhAte huye ukta mudrAyeM lene se asvIkAra kiyA tathA rAjA se kahA ki mere bandhu kumudacandra kA unake nigraha evaM parAjaya para koI tiraskAra nahIM kreN| Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: zrI jaina zramaNa-saMgha meM huye mahAprabhAvaka AcArya evaM sAdhu- bRhattapagacchIya zrImad vAdI devasUri :: [ 213 isa prakAra yaha pracaMDa vAda samApta huA / vizAla samAroha ke sAtha vAdI devasUri apanI vasati meM padhAre / vAdI devasUri ne apane prativAdI ke sAtha jo sadvyavahAra evaM bhadra vyavahAra kiyA, usase unakI nirabhimAnatA, saralatA evaM kSamAzIlatA kA paricaya to milatA hI hai, lekina aise avasaroM para aisI nirgrathatA evaM nispRhatA bahuta kama dekhane meM AI hai / vAdI devasUri jaise zAstroM ke prakANDa paNDita the, vaise hI maMtra evaM taMtroM ke bhI abhijJAtA the / parAsta hokara. kumudacandra ne apanI kuTilatA nahIM chodd'ii| maMtrAdi ke prayoga karake ve zvetAmbara sAdhuoM ko kaSTa pahu~cAne lage devasUri ko yuga-pradhAnapada anta meM unako zAMta nahIM hotA huA dekhakara vAdI devasUri ne apanI adbhuta maMtra- zakti kI prApti kA unake Upara prayoga kiyA / ve turanta hI ThikAne Agaye aura pattana chor3a kara anyatra cale gaye / isa pracaNDavAda meM jaya prApta karane se vAdI devasUri kA yaza evaM gaurava atizaya bar3hA | siddhAntamahodadhi zrImad candrasUri ne atyanta prasanna hokara vAdI devasUri ko jinazAsana kI dhurA arpita kii| samrAT ne ukta lakSa mudrA se zrAdinAtha jinAlaya vinirmita karavAyA / vAdI devasUri aura anya tIna jainAcAryoM ne bar3I dhUma-dhAma se usameM AdinAthabiMba ko vi0 saM0 1983 vaizAkha zu0 12 ko pratiSThita kiyA / vi0 kI dazavIM, gyArahavIM, bArahavIM zatAbdiyoM meM zvetAmbaracaityavAsI yativarga meM zithilAcAra atyanta bar3ha gayA thA / yaha yativarga mandiroM meM rahatA thA aura mandiroM kI Aya, jamIna, jAgIra kA upabhoga apanIsadvidhi evaM zuddhAcAra kA icchAnusAra bauddhamata ke maThoM ke samAna karane laga gayA thaa| jaina - AcAra ke viruddha pravarttana mandiroM meM varttana calatA thaa| bhaktoM ko darzanoM meM bhI bAdhAyeM utpanna hotI thIM / isa prakAra dhIre 2 jainadharma ke sacce upAsakoM ko bhaya evaM zaMkA utpanna hone lagI ki eka dina jainadharma kI apadazA bauddhadharma ke samAna hogI aura yaha bhAratabhUmi se ukhar3a jAyagA / zithilAcArI caityAlayavAsI yativarga ke virodha meM bArahavIM zatAbdI ke anta meM eka zuddhAcArI sAdhudala uTha khar3A huA / isa sAdhudala meM agragaNya sAdhuoM meM zrImad devasUri bhI the / ye TheTa se susaMskRta, zuddhAcArapriya sAdhu the / inakA sAdhusamudAya bhI vaisA hI zuddhAcArI thA / zithilAcArI yativarga kA prabhAva kama karane meM, unakA virodha karane meM, unakA zithilAcAra naSTa karane meM inhoMne bar3I tatparatA se prayatna kiyA / parantu jainasamAja para donoM kA prabhAva barAbara barAbara thA / phala yaha huA ki donoM vargoM meM virodha jora pakar3a gyaa| Aja bhI hama dekhate haiM ki aise aneka jaina mandira haiM, jo zithilAcArI yativarga ke adhikAra meM haiM aura unakI Aya ko ve apanI icchAnusAra kharcate haiM / marudhara-prAnta ke antargata jAlora, jisako granthoM meM jAbAlIpura kahA gayA hai eka aitihAsika nagara hai / yaha nagara kaMcanagiri kI talahaTI meM basA huA hai| kaMcanagiri para eka sudRr3ha kilA banA huA hai / isa kile meM samrATa kumArapAla kA jAlora kumArapAlavihAra nAmaka eka jaina caityAlaya hai / isako gUrjarasamrATra kumArapAla ne vi0 saM0 kI kaMcanagiri para kumArapAla - 1221 meM vinirmita karavA kara vAdI devasUri ke pakSa ko sadvidhi kI pravRtti karane vihAra kA banavAnA aura usako devasUri ke pakSa ko ke liye samarpita kiyA thaa| isa prakAra se banAye huye caityAlaya vidhicaitya kahe jAte the, arpita karanA jahA~ pratyeka ko darzana-pUjana kA lAbha svataMtratApUrvaka prApta hotA thA / Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 1 :: prAgvATa-itihAsa:: [ dvitIya isa prakAra vAdI devasari apanI samasta Ayuparyanta dharma kI sevA karate rahe / pAkhaMDiyoM kA damana kiyA, jinazAsana kI zobhA bar3hAyI / 'syAdvAdaratnAkara' nAmaka prasiddha evaM adbhuta graMtha likha kara jaina sAhitya kA gaurava bAdI devasari kI sAhityika bar3hAyA / inakA svargArohaNa vi0 saM0 1226 zrAvaNa zu0 7 guruvAra ko huaa| jaina sevA aura svargArohaNa samAja apanI pratiSThA evaM gaurava aise mahAprabhAvaka, yuga-pradhAna AcAryoM ko prApta karake ho Aja taka rakha sakA hai isameM koI atizayokti nahIM / inakA jaisA prabhAva samrAT siddharAja kI rAjya sabhA meM thA, vaisA hI samrAT kumArapAla kI sabhA meM rhaa| zrI siddha-hema-zabdAnuzAsana' ke kartA hemacandrAcArya ne kahA hai ki jo devasari rUpI sUrya ne kumudacandra ke prakAza ko nahIM harA hotA to saMsAra meM koI bhI zvetAmbarasAdhu kaTi para vastradhAraNa nahIM kara sktaa| isase sahaja siddha hai ki zrImad vAdI devasUri eka mahAn vidvAn , tArkika, zuddhAcArI, yugaprabhAvaka AcArya the / * bRhadgacchIya zrImad AryarakSitasUripaTTadhara zrImad jayasiMhasUripaTTanAyaka zrImad dharmaghoSamUri dIkSA vi0 saM0 1226. svargavAsa vi0 saM0 1268 rAjasthAnAntargata marudharaprAnta ke mahAvapura nAmaka grAma meM prAgvATajJAtIya zreSThi zrI candra nAmaka eka prasiddha jaina vyApArI rahatA thaa| usakI strI kA nAma rAjaladevI thaa| rAjaladevI vastutaH rAjula yA rAjimatI ke sadRza vaMza-paricaya aura dIkSA- hI dharmaparApaNA strI thii| rAjaladevI kI kukSI se vi0 saM0 1208 meM uttama lakSaNayukta mahotsava dhanakumAra nAmaka putra utpanna huaa| vi0 saM0 1226 meM zrImad jayasiMhasUri kA mahAvapura meM padArpaNa huaa| vairAgyapUrNa dharmadezanA suna para dhanakumAra ne dIkSA lene kA saMkalpa kara liyA aura apane saMkalpa se apane mAtA-pitA ko paricaya krvaayaa| dhanakumAra ko bahuta samajhAyA, lekina usane eka kI nahIM sunii| aMta meM mahAmahotsavapUrvaka zrImad jayasiMhasUri ne solaha varSa kI vaya meM vi0 saM0 1226 meM dhanakumAra ko dIkSA dI aura dharmaghoSamuni usakA nAma rkkhaa| dIkSita ho jAne para dharmaghoSamuni vidyAbhyAsa meM laga gaye / cAra varSa ke alpa samaya meM hI Apane prasiddha graMthoM kA abhyAsa kara liyA aura maMtra-vidyA meM atyanta nipuNa bana gye| Apake vidyAprema, maMtrajJAna aura ApakA zAkabhArI ke sAmaMta zAtrajJAna ko dekha kara zrImad jayasiMhasUri atyanta prasanna huye aura vi0 saM0 1230 ko. jaina banAnA aura meM Apako upAdhyAyapada pradAna kiyaa| anukrama se vihAra karate 2 vi0 saM0 1234 AcAryapada kI prApti meM zrImad jayasiMhasUri zAkaMbharI meM pdhaare| nagara meM mahAmahotsavapUrvaka ApakA praveza huaa| zrImad upAdhyAya dharmaghoSamuni bhI Apake sAtha meM the| yugapradhAna gururAja kA nagara meM Agamana zravaNa kara zAkaMbharIsAmaMta prathamarAja kI rANI bhI guru ke darzanArtha upasthita huii| dharmaghoSamuni bhI vahIM upasthita the| *50 ca0 meM devari-prabandha / je0 sA0 saM0 iti0 pR0 247-6(343-5) / prA0 jai0 le0 saM0 bhA0 2 le0 352 / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] : zrI jaina zramaNa-saMgha meM hue mahAprabhAvaka AcArya aura sAdhu-bRhadgacchIya zrI dharmaghoSasUri :: [215 sAmaMta ne upa-prAcArya zrI kI kIrti jaba sunI, vaha rANI sahita guru aura upAdhyAya mahArAja ke darzanArtha upasthita huaa| donoM ne gurumahArAja aura upAdhyAya zrI ko bhakti-bhAva se vaMdana kiyaa| guru kA upadeza zravaNa karake sAmaMta ne zikAra nahIM khelane kI, mAMsa aura madirA sevana nahIM karane kI pratijJA lI aura jaina-dharma aMgIkRta kiyA / guru zrImad jayasiMhari ne upAdhyAya dharmaghoSamuni ko sarva prakAra se yogya jAna kara zAkaMbharI meM hI AcArya-pada dene kA vicAra kiyaa| vi0 saM0 1234 meM upAdhyAya zrI ko AcArya-pada mahAmahotsavapUrvaka pradAna kiyA gyaa| isa mahotsava meM sAmaMta prathamarAja ne bhI eka sahasra svarNa-mudrAyeM vyaya kI thiiN| __ zrImad jayasiMhasUri ne prAcArya dharmaghoSasari ko saba prakAra se yogya aura samartha samajha kara alaga vihAra karane kI AjJA dedI / AcArya dharmaghoSasari grAma-grAma aura nagaroM meM bhramaNa aura cAturmAsa karake jainadharma kI AcArya dharmaghoSasRri kA pratiSThA aura gaurava ko bar3hAne lge| ApakI adbhuta maMtra evaM vidyAzakti se loga vihAra aura dharma kI unnati Apake prati adhika AkarSita hokara ApakI dharmadezanA kA lAbha lene lge| Apane aneka sthaloM meM jaina banAye aura ahiMsAmaya jaina-dharma kA pracAra kiyaa| vi0 saM0 1268 meM zrImad jayasiMhasUri dvArA pArakara-pradezAntargata pIlur3A grAma meM pratibodhita lAlaNajI ThAkura dvArA nimaMtrita hokara zrImad AcArya dharmaghoSasarijI ne cAturmAsa DoNagrAma meM kiyaa| prAcArya apanA DoNagrAma meM cAturmAsa aura unasaTha varSa kA Ayu pUrNa karake DoNagrAma meM svarga ko padhAre / Apake paTTa para svargavAsa .. zrImad mahendrasUri virAjamAna huye / dharmaghoSasari mahAprabhAvaka AcArya huye haiM / vi0 saM0 1263 meM inakA banAyA huA 'zatapadI' nAmaka graMtha ati prasiddha graMtha hai| ye prasiddha vAdI bhI the / digambarAcArya vIracandrasUri ne inase parAsta hokara khetAmbaramata svIkAra kiyA thA / 'dharmaghoSa' nAma ke aneka AcArya bhicca 2 gacchoM meM ho gaye haiN| eka hI nAma ke prAcAryoM ke vRttoM ke paThana-pAThana meM pAThakoM. ko bhrama ho jAnA ati sambhava hai / suvidhA kI dRSTi se unake nAma saMvat-krama se aura gacchavAra nIce likha denA ThIka samajhatA huuN| jai0 sA0 saM0 iti ke AdhAra para:1. pippalagacchasaMsthApaka zAMtisa ripaTTadhara vijayasiMha-devabhadra-dharmaghoSa / isa gaccha kI sthApanA vikramI zatAbdI bAraha ke uttarArdha meM huii| Ti0 266. 2. vi0 saM01254meM jAlihaTagaccha ke [bAlacandra-guNabhadra-sarvAnaMda-dharmaghoSaziSya devasari ne prAkRta meM padmaprabhasarikI racanA kI 462 3. vi0 saM01260 meM bar3agacchIya (sarvadevasU ri-jayasiMha-candraprabha-dharmaghoSa-zIlaguNasari-mAnatuMgasari zi0) malayaprama ne 'siddha___ jayaMtI' para vRtti rcii|464 4. vi0 saM0 1261 meM candragacchIya caMdraprabhasari-dharmaghoSa-candrezvara-zivaprabhasUriziSya tilakAcArya ne 'pratyekabudha-caritra' likhA 465 5. saM01320 ke AsapAsa tapAgacchIya dharmaghoSasari ke sadupadeza se avantIvAsI upakezajJAtIya zAha deda putra pethar3a ne 80 sthAnoM meM jinamadira banavAye / 580, 581 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216] :: prAgvATa-itihAsa :: [ dvitIya zrImad tapagacchanAyaka vijayasiMhamUri-paTTAlaMkAra zrImad somaprabhasUri vikramIya terahavIM zatAbdI sudharmA svAmI se bayAlIsaveM paTTadhara AcArya zrImadvijayasiMhamUri huye haiN| inake paTTadhara zrImad somaprabhamrari aura maNiratnamari huye / somaprabhasari adhika prabhAvaka evaM prasiddha vidvAn the| inakA janma prAgvATavaMza meM .huA thA / inake pitA kA nAma sarvadeva aura prapitA kA nAma jinadeva thaa| jinadeva kula-paricaya aura guruvaMza Ara guruvaza kisI rAjA kA maMtrI thA / somaprabhasUri ne alpAyu meM hI dIkSA grahaNa kI thii| ye kuzAgrabuddhi evaM kaThina parizramI the| thor3e varSoM meM hI ye kAvya, chaMda, alaMkAra, vyAkaraNa ke udbhaTa vidvAn bana gaye tathA saMskRta-prAkRta evaM mAgadhI bhASAoM para inakA pUrA 2 adhikAra ho gayA / guru vijayasiMhasUri ne inako sarva prakAra se yogya samajhakara apanA pramukha ziSya banAyA aura tadanusAra ye vijayasiMhasari ke svargagamana ke pazcAt vetAlIsaveM AcArya huye| ___ zrImad vAdI devasari aura prasiddha mahAn vidvAn kalikAla-sarvajJa, gUrjarasamrAT kumArapAla-pratibodhaka zrImad hemacandrAcArya inake abhibhAvuka the / gUrjarasamrAT siddharAja jayasiMhadeva, kumArapAla, ajayadeva, mUlarAja kI samakAlIna puruSa aura inakI rAjyasabhAoM meM inakA satat mAna rahA / kavi siddhapAla tathA AcArya ajitadeva aura pratiSThA vijayasiMhamUri jaise prabhAvaka evaM tejasvI guru vidvAnoM kA inako nirantara saMga prApta rahA / inake banAye huye prasiddha grantha cAra haiN| (1) zrIsumatinAtha-caritra--yaha grantha prAkRta-bhASA meM 9821 zlokoM meM racA gayA hai / grantha meM uttamottama rocaka evaM upadezaka kathAoM kI racanA hai| (2) siMdura-prakara-isako 'somazataka' bhI kahate haiM, kyoMki isameM sau zlokoM kI racanA hai / isa grantha meM vidvAn lekhaka ne ahiMsA, satya, zIla, saujanya, kSamA, dayA Adi divya viSayoM para sarala evaM sundara saMskRta bhASA meM bar3e rocaka DhaMga se likhA hai| 1-50 kalyANavijayajIracita zrI tpaagcchpttttaavlii| pR0151 2-zrI kumArapAla-pratibodha kI prastAvanA (gujarAtI) pR0 5 'tesvAdimAd vijayasiMhaguru 43 rbabhAse, vidyAtapobhirabhitaH prathamo 'tha tasmAt / somaprabho 44 munipatividitaH zatArthItyAsId guNI ca mugiralagururdvitIyaH // 77 / / gurvAvalI pR08 ... 'yamya prathamaH ziSyaH zatArthitayA vikhyAtaH / / zrI somaprabhasariH, dvitIyastu maNiratnasariyA se hotI hai| yaha graMtha prAkRta meM hai, parantu anta kI kucha kathA-kahAnayA sopA .zrImagiratnasari / jai0 sa0 prakAza varSa 7 dIpotsavI aMka pR0 140 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: zrI sAhityakSetra meM huye mahAprabhAvaka vidvAn evaM mahAkavigaNa-mahAkavi zrIpAla aura usake putra-pautra :: [217 (3) zanArthakAvya-yaha adbhuta saMskRtagrantha eka zloka kA hai| zloka vasaMtatilakAvRtta hai / isa zloka ke sau artha kiye gaye haiM / ataH grantha zatArtha-kAvya ke nAma se prasiddha hai| isa grantha se somaprabhasUri ke agAdha saMskRtajJAna kA tathA prakhara kavitva-zakti kA vizuddha paricaya milatA hai| jaina evaM bhAratIya saMskRta-sAhitya kA yaha grantha ajor3a evaM amUlya hai tathA bArahavIM-terahavIM zatAbdI meM bhArata kI sAhityika unnati evaM saMskRtabhASA ke gaurava kA jvalaMta udAharaNa hai| Apane svayaM ne ukta grantha kI TIkA likhI haiM aura cauvIza tIrthaGkaroM, brahmA, viSNu, maheza tathA nAradAdi vaidika puruSoM, apane samakAlIna puruSabara samrATa siddharAja jayasiMha, kumArapAla, ajayapAla, mUlarAja tathA AcArya vAdI devasUri, hemacandrasUri aura mahAkavi siddhapAla aura apane svayaM ke Upara bhinna 2 prakAra se arthoM ko ghaTita kiyA haiN| (4) kumArapAla-pratibodha-isa graMtha kI racanA Apane samrAT kumArapAla ke svargArohaNa ke nava yA bAraha varSa pazcAta vi0 saM0 1241 meM pattana meM mahAkavi siddhapAla kI vasati meM rahakara 8800 zlokoM meM kI thii| prasiddha hemacandrAcArya ke ziSya mahendrasUri tathA vardhamAnagaNi aura guNacandragaNi ne kumArapAla-pratibodha kA zravaNa kiyA thaa| isa graMtha meM una upadezAtmaka dhArmika kathAoM kA saMgraha hai, jinake zravaNa karane se puruSa samArga meM pravRtta hotA hai| prasiddha hemacandrAcArya ne samrAT kumArapAla ko kaise 2 upadeza dekara jaina banAyA--kI rUpa rekhA bar3I utsama, sAhityika evaM aitihAsika aura paurANika zailI se dI gaI hai| zrImad somaprabhasUri vyAkhyAna dene meM bhI bar3e pravINa the| sAhitya kI tathA zrIsaMgha kI isa prakAra sevA karate huye ApakA svargavAsa marudharaprAnta meM AI huI ati prAcIna evaM aitihAsika nagarI bhinnamAla meM huA |* kavikulaziromaNi zrImanta SaDbhASAkavicakravartI zrIpAla, mahAkavi siddhapAla, vijayapAla tathA zrIpAla ke guNAvya bhrAtA zobhita vikrama zatAbdI dazavIM-gyArahavIM-bArahavIM vikrama kI dazavIM zatAbdI se lagAkara caudahavIM zatAbdI taka saMskRta evaM prAkRta-sAhitya kI prakhara unnati huI aura yaha kAla sAhityonnati kA madhyayugIya svarNakAla kahalAtA hai / dhArAdhIpa aura pattanapati sadA sarasvatI garjarasamrAToM kA sAhitya ke parama bhakta, kavi evaM vidvAnoM ke poSaka aura svayaM vidyAbhyAsI the| jaise ve mahAprema aura mahAkavi zrIpAla pratApI, raNakuzala yauddhA the, vaise hI ve tattvajijJAsu evaM mumukSu bhI the / ataH unakI kI pratiSThA rAjya-sabhAoM meM sadA kavi evaM vidvAnoM kA sammAna aura gaurava rahA / mahApratApI gurjarasamrAT siddharAja jayasiMha bhI jaisA samartha zAsaka thA, vaisA hI parama sarasvatI bhakta evaM vidvAnoM kA AzrayadAtA mI thA / usakI rAjya sabhA meM bhI aneka prasiddha vidvAn rahate the tathA dUra-dUra se vidvAn Ate rahate the / samrAT siddharAja *?-jai0 sA0 saM0 i0 pR0 282, 284. 2-ku0 prati0 kI prastAvanA / Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218] :: prAgvATa-itihAsa:: [dvitIya kI rAjya sabhA ke prasiddha vidvAnoM meM prAgvATavaMzAvataMsa zrIlakSmaNaputra zrImaMta zrIpAla mahAkavi bhI thA, jo samrATa ke vid-maNDala kA pradhAna sabhya evaM sabhApati thaa| svayaM samrATa kA yaha bAla-mitra thA aura samrATa isako 'bhrAtA' kaha kara sambodhita karate the / isakI prakhara kavitva-zakti se mugdha hokara hI samrATa ne mahAkavi zrIpAla ko kavirAja arthAt kavicakravartI jaisI ucca padavI se vibhUSita kiyA thaa| zrIpAla para sarasvatI evaM lakSmI donoM paraspara virodhI deviyoM kI eka-sI apAra prIti thI, jo anyatra kisI yuga meM bahuta kama sarasvatI ke bhaktoM para dekhane meM AI hai| zrIpAla kA jaisA vidvAnoM evaM samrATa kI rAjva-sabhA meM mAna thA, samAja meM bhI vaisA hI sammAna thaa| pattana kA zrIsaMgha usa samaya mahAn yazasvI evaM pratApavaMta thA / yaha mahAkavi aise pattana ke zrIsaMgha kA pramukha netA thaa| vAdI devasari aura kalikAlasarvajJa hemacandrAcArya kA yaha paramabhakta thA aura unakI bhI isake prati apAra prIti hI nahIM, Adara-dRSTi thI / samrAT sAhityasambandhI koI kArya mahAkavi zrIpAla kI sammati binA vahIM karatA thA / bAhara se Ane vAle vidvAnoM kA samrATa kI ora se Adara-satkAra karane kA uttaradAyitva zrIpAla 1-yazacandrakRta 'mudrita kumudacandranATaka' meM gujarezvara kI rAjapariSada kA varNana dekhiye| 2-'prabhAcandrasarikRta 'zrI prabhAvakacaritra' meM dekho 'zrI devasa ricaritra' aura 'hemasaricaritra / 2-'aye kathaM siddhabhUpAlabAlamitra, sUtraMsakavitAyAH kavirAjavirudakamalanAla, zrIpAlamAlokayAma: ? / mudritakumudacandraprakaraNam pR8 36 4-arbudAcalastha vimalavasati ke raMga-maNDapa ke eka staMbha para eka mUrti kA AkAra banA huA hai| isa mUrti ke nIce cyA10 paMktiyoM meM eka lekha utkIrNita hai| jisameM zrIpAla kavi kA varNana hai| lekha kI kevala cAra paMktiyAM hI par3hane meM A sakI hai| 'prAgvATAnvayavaMzamauktikamaNaH zrIlakSma (*)NasmAtmajaH, zrIzrIpAla kavIndrabandhuramalazcA (*) zAlatAmaNDapaH / zrInAbheyajinAhipadmama (*) dhupastyAgAdbhutaiH zobhitaH zrImAn zobhita (*) eSa sadyavibhavaH (1) svaraNoMkamAse divAn' / / 1 / / ..... . prA0 jai0 le0 saM0 le0271. ukta zloka ke AdhAra para aura isake vimalavasati meM hone ke kAraNa mu0zrI jinavijayajI 'draupadI-svayaMvaram' nAmaka nATaka kI prastAvanA ke pR0 22 para zrIpAla ko vimalazAha ke vaMzaja hone kI saMbhAvanA bhI karate haiM, parantu mere nikaTa yaha itane para se to amAnya hai| -'prAgvATAnvayasAgarendurasamaprajJaH kRtajJaH kSamI, vAgmI saktisudhAnidhAnamajani zrIpAla nAmApumAn / yaM lokottarakAvyaraMjitamatiH sAhitya vidyAratiH, zrI siddhAdhipatiH kavIndra iti ca bhrAte ti ca vyaahrt|| somaprabhasUri kRta 'zrI sumatinAthacaritra' evaM 'kumArapAla-pratibodha' graMthoM ke anta meM dI gaI prazastiyoM meN|... 6-vAdI devasari ke gurubhrAtA zrAcArya vijayasiMha ke ziSya hemacandra ne 'nAbheya-nemi-dvisandhAna' eka prabandhakAmya likhA hai| usake antima padya se aisA pratIta hotA hai ki usa grantha kA saMzodhana zrIpAla ne kiyA thaa| usa padya meM zrIpAla ko 'kavicakravattI evaM 'pratipannabandhu' ke vizeSaNoM se spaSTa alaMkRta kiyA gayA hai| 'ekAhaniSpancamahAprabandhaH shriisiddhraajprtipnnbndhuH| zrIpAlanAmA kavicakravartI sudhIrimaM zodhitavAn prabandham / / janahitaiSI, bhAga 12, saM06.10 sikkimaktAvalI aura somaprabhAcArya' nAmaka jinavijayajI kA lekha] 7-'ekAhani [pa] namahApra-dhaH shriisiddhraajprtipnnbndhuH| zrIpAlanAmA kavicakravartI prazastimaMtAmakarotprazastAm // 30 // H. I. G. pit. 1 [bar3anagara-prazasti] No. 147 1. 'draupadIsvayaMvaram' kI prastAvanA meM muni jinavijayajI ne zrIpAla ke mAna evaM gaurava ke upara acchA likhA hai, par3hane yogya hai| 2. 'prabhAvaka-caritra meM hemacandra-prabandha meM zloka 182-206 dekhiye| Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ # khaNDa ] :: zrI sAhityakSetra meM huye mahAprabhAvaka vidvAn evaM mahAkavigaNa - mahAkavi zrIpAla aura usake putra-pautra [ 216 para hI adhika thA / rAjya sabhA meM hone vAlI sAhityika carcAoM meM, vivAdoM meM zrIpAla adhikatara madhyastha kA kArya karatA thA / vaha chaH bhASAoM kA udbhaTa vidvAn thA / devavodhi nAmaka bhAgavata - sampradAya kA usa samaya eka mahAvidvAn thA / vaha jaisA mahAn vidvAn thA, vaisA hI mahAn abhimAnI thA / eka samaya vaha aNahilapurapattana meM AyA / gUrjarasamrAT siddharAja ke nimantraNa para bhI zrabhimAnI devavodhi aura usane rAjasabhA meM jAne se asvIkAra kara diyA / samrAT siddharAja aura mahAkavi zrIpAla mahAkavi zrIpAla donoM mahAvidvAn devabodhi se milane gaye / devabodhi ne samrAT kA yathocita satkAra kiyA aura mahAkavi zrIpAla kI ora dekhakara pUchA ki yaha sabhA ke ayogya andhA puruSa kauna hai ? isa para samrAT siddharAja ne mahimAyukta zabdoM meM mahAkavi zrIpAla kA paricaya diyA ki eka hI dina meM jisa pratibhAzAlI ne uttama prabandha taiyAra kiyA hai aura jo kavirAja ke nAma se vikhyAta hai vaha yaha zrIpAla nAmaka zrImAn gRhastha hai / isane durlabhasarovara yA sahasraliGgasarovara aura rUdramahAlaya jaise prasiddha sthAnoM kI avarNanIya rasayukta kAvyaprazastiyA~ kI haiM / 'vairocana - parAjaya' nAmaka mahAprabandha kA yaha karttA hai / samrAT ke mukha se yaha sunakara devabodhi zarmAyA / tatpazcAt devabodhi aura zrIpAla meM sAhityika carcAyeM aura samasyA pUrttiyeM huI / devabodhi ne mahAkavi zrIpAla kI dI huI kaThina tapasyA kI pUrti kara samrAT para apanA prabhAva sthApita kara liyA / parantu mahAkavi zrIpAla ko devabodhi kI nispRhatA meM zaMkA utpanna huii| donoM meM vaimanasya bar3hatA hI gayA / devabodhi madirApAna karatA thA / isakA jaba patA samrAT aura vidvAnoM ko mila gayA to devabodhi kA rAjasabhA meM prabhAva bahuta hI kama par3a gayA / 'siddhasArasvata' nAmaka usameM eka adbhuta guNa thA, jo anya vidvAnoM meM milanA kaThina hI nahIM, asambhava bhI thA / prasiddha hemacandrAcArya isI guNa ke kAraNa devabodhi kA bar3A sammAna karate the / eka dina hemacandrAcArya ne suavasara dekhakara zrIpAla mahAkavi aura devabodhi meM mela karavAyA / devabodhi ke hRdaya para zrIpAla mahAkavi kI saralatA evaM sAtvikatA kA gaharA prabhAva par3A aura vaha apane kiye para pazcAttApa karane lagA / vikrama kI dasavIM, gyArahavIM evaM bArahavIM zatAbdiyoM meM jainadharma kI donoM prasiddha zAkhA zvetAmbara evaM digambara meM bhArI kalahapUrNa vAtAvaraNa rahA hai| bar3hate 2 vAtAvaraNa itanA kaluSita ho gayA ki eka zAkhA dUsarI zAkhA ko sarvathA ukhAr3ane kA prayatna karane lagI / vikrama kI bArahavIM zatAbdI ke samrATa kI rAjya sabhA meM zvetAmbara aura digambara anta meM zrIvAdI devasUri eka zvetAmbarAcArya ho gaye haiN| ye aneka bhASAoM prakhara zAkhAoM meM pracaMDa vAda paMDita evaM bAda meM ajeya vidvAn the| isI samaya digambara sampradAya meM zrImad aura zrIpAla kA usameM kumudacandra nAma ke eka mahAvidvAn AcArya the / ye adhikatara dakSiNa meM vihAra karate yazasvI bhAga the / karNATaka kA rAjA inakA bhakta thA / inhoMne aneka vAdoM meM jaya prApta kI thii| ye vAdI cakrabarttI kahalAte the / vi0 saM0 1980 meM uparokta donoM AcAryoM kA cAturmAsa karNATaka deza kI devabodhi - "zukraH kavitvamApannaH, ekAkSivikalo'pisat / caturdvayavihInasya yuktA te kavirAjatA" // 1 // zrIpAla - "kuraMga: kiM bhRMgo marakatamaNiH kiM kimazaniH" devabodhi - "ciraM cittodyAne carasi ca mukhAbja pitrasi ca kSaNA deNAkSaNA viSayaviSamudrA harasi ca / nRpatvaM mAnAdviM dalayasi ca kiM kautukakaraH / kuraMga kiM bhRMgoM marakatamaNiH kiM kimazani" // 1 // Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220] :: prAgvATa-itihAsa: [dvitIya rAjadhAnI karNAvatI meM thA / donoM prAcAryoM meM vAda honA nizcita huaa| gUrjarasamrAT siddharAja evaM aNahilapuraparAna ke zrIsaMgha ke Agraha para gUrjarasamrAT kI rAjasabhA jahA~ bhArata ke prakhara evaM saba dharmoM ke vidvAn sadA rahate the, vAda karane kA sthAna cunI gii| mahAkavi zrIpAla kA prayatna isameM adhika thaa| donoM sampradAyoM meM yaha pratijJA rahI ki agara digambarAcArya hAra jAyeMge to eka cora ke samAna unakA tiraskAra karake paranapura ke bAhara nikAla diyA jAyagA aura zvetAmbarAcArya hAreMge to zvetAmbaramata kA uccheda kara digambaramata kI sthApanA kI jaaygii| vi0 saM0 1181 vaizAkha mAsa kI pUrNimA ke dina gUrjarasamrAT kI rAjasabhA meM bhArI janamedanI evaM gUrjaradeza aura anya dezoM ke prakhara paNDitoM kI upasthiti meM yaha cirasmaraNIya pracaNDa vAda prArambha huA / mahAkavi evaM kavicakravartI zrIpAla vAdI devasari ke mata kA pramukha samarthaka thA aura isane vAda meM pramukha bhAga liyA thaa| anta meM zvetAmbaramata kI jaya huI aura isase kavicakravartI zrIpAla kA yaza, gaurava aura pratiSThA adhika bar3hI / pAThaka svayaM soca sakate haiM ki zrIpAla kisa koTi kA vidvAn thA aura samAja meM usakI kitanI pratiSThA thI tathA samrAT usakA kitanA mAna, vizvAsa karate the| ina uparokta prasaMgoM se mahAkavi zrIpAla kA agAdha cAturya evaM usakI vidvatA, sahiSNutA, ziSTatA, vicArazIlatA evaM uccatA kA paricaya milatA hai| atirikta ina vizeSa guNoM ke samrAT aura zrIpAla meM sacamuca ati premapUrNa sambandha thA aura zrIpAla samrATa kA abhinna mitra thA bhI siddha hotA hai| samrAT siddharAja ne jo devabodhi ko mahAkavi zrIpAla kA paricaya diyA thA, usake AdhAra para yaha siddha hotA hai ki zrIpAla kI kRtiyeM nimnavat haiN| (1) uttama prabandha (1) (2) dularbhasarovara yA sahasraliGgasarovara-prazasti (3) rudramahAlaya-prazasti . (4) 'vairocana-parAjaya' nAmaka mahAprabandha (5) atyanta prasiddha bar3anagara-prazasti / yaha prazasti 26 padyoM kI hai| bar3anagara kA prAcIna nAma mAnandapura thA / samrATa kumArapAla ne vi0 saM0 1208 meM ati prAcIna bar3anagara mahAsthAna ke cAroM ora eka sudRr3ha parikoSTa (prAkAra) banavAyA thaa| mahAkavi zrIpAla ne ukta parikoSTa ke varNana aura smaraNa ke artha yaha prazasti racI thii| unake mahAkavi hone kA paricaya isa eka kRti se hI bhalividha mila jAtA hai| 'Sripala who wrote the prasasti of Sahasralinga Lake was a close associate of the King, who called him 'a brother' G. G. pt III P. 177 zrI pattana ke zrI-saMgha evaM zvetAmbara-saMgha tathA rAjya sabhA meM zrIpAla kI pradhAnatA thI kA paricaya zrI vAdI devasari aura kumudacandra ke madhya huye vAda aura devabodhi kA kiyA gayA satkAra se vizada rUpa se mila jAtA hai / 'prabhAvakacaritra' meM hemacandrasari-prabaMdha 'bAda' kA varNana adhika vizada evaM savistAra zrImada vAdI devasari kA caritra likhate samaya diyA gayA hai| kyoM ki ye bhAcArya prAgvATavaMza meM utpana huye haiM; ataH prAgvATa-itihAsa meM inakA caritra eka mahatvapUrNa sthAna rakhatA hai| 'draupadIsvayaMvaram' nATaka kI jinavijayajI dvArA likhita prastAvanA pR08-6 bakSacandrakRta 'mudrita kumudacandra nATaka' / yaha nATaka isI vAda ko lekara likhA gayA hai| prabhAvaka-caritra meM devasari prabandha 'ekAhavihitasphItraprabandho'yaM kRtiishvrH| kavirAja iti khyAtaH zrIpAlo nAma bhuumibhuu|| Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: zrI sAhityakSetra meM hue mahAprabhAvaka vidvAn evaM mahAkavigaNa-mahAkavi zrIpAla aura usake putra-pautra :: [221 1(6) 'zatArthI'-mahAkavi ne eka zloka ke 100 artha karake apanI vidvatA evaM kalpanAzakti kA isa kRti dvArA saphala paricaya karavAyA hai / sacamuca yaha kRti zrIpAla ko mahAkaviyoM meM agragaNya sthAna dilAne vAlI hai / (7) zrIpAlakRta 24 cauvIsa tIrthaMkaroM kI 26 padyoM kI stuti', yaha stuti upalabdha hai / zeSa bar3anagaraprazasti ke atirikta koI kRti upalabdha nahIM hai / 2 vAdI devasari ke gurubhrAtA AcArya vijayasiMha ke ziSya hemacandra ne 'nAbheya-nemi-saMdhAna' nAmaka eka kAvya racA hai, jisakA saMzodhana mahAkavi zrIpAla ne kiyA thA / mahAkavi para jaisI kRpA mahApratApI gUrjarezvara siddharAja jayasiMha kI rahI, vaisI hI kRpA usake uttarAdhikArI aThAraha pradezoM ke svAmI paramArhata samrAT kumArapAla kI rhii| yaha svayaM sAdhu evaM saMtoM kA parama bhakta evaM jinezvara bhagavAn kA paramopAsaka thA / kavi evaM vidvAnoM kA sahAyaka evaM AzrayadAtA thaa| isake siddhapAla nAmaka putra thA / jo isake hI samAna sadguNI, mahAkavi aura gauravazAlI yuruSa thA / ___mahAkavi siddhapAla yaha yogya pitA kA yogya putra thaa| sAdhU evaM saMtoM kA sevaka tathA sAthI thaa| kavi aura vidvAnoM kA sahAyaka, samarthaka, poSaka thA / yaha jaisA ucca koTi kA vidvAn thA, vaisA hI uccakoTi kA dayAlu sadgRhastha siddhapAla kA gaurava aura , bhI thA / samrAT kumArapAla kI isa para vizeSa prIti thI aura yaha usakI vidvad-maNDalI prabhAva meM agragaNya thA / sannATa kabhI kabhI zAMti evaM avakAza ke samaya isase nivRttijanaka 1- arthAnukrama se- siddharAja 1, svarga 2. ziva 3, brahmA 4, viSNu 5, bhavAnipati 6, kArtikeya 7, gaNapati 8, indra, vaizvAnara 10, dharmarAja 11, naiRta 12, varuNa 13, upavana 14, dhanada 15, vaziSTha 16, nArada 17, kalpadrama 18, gaMdharva 16, divyabhramara 20, devAzca 21, garUr3a 22, harasamara 23, jinendra 24, buddha 25, paramAtmA 26, mAkhyapuruSa 27, deva-28, lokAyatapuruSa 26, gaganamArga 30, Aditya 31, soma 32, aMgAraka 33, yuddha 34, bRhaspati 35, zanizcara 37, varuNa 38, revanta 36, meSa 40, dharma 41, arka 42, kAmadeva 43, meru 44, kailAza 45, himAlaya 46, maMdarAdri 47, bhUbhAra 48, samudra - 46, parazurAma 50, dAzarathI 51, balabhadra 52, hanumAna 53, pArthapArthiva 54. yudhiSThira 55, bhIma 56, arjuna 57. karNavara 58, rasa 56, rasasiddhi 60, rasotsava 61, avadhUta 62, pAzupatamuni 63, brAhmaNa 64. kavi 65, amAtya 66, naudaMDAdhyakSa vijJaptikA 67, dUtavAkya 68, varcaraka 66, vIrapurupa 70, nRparAja 71,nRpaturaMga 72, vRSabha 73, karama 74, jalAzaya 05, dudura 76,bhArAma 77, siMha 78, savRkSa 76, sArthavAha 80, sAyaMtrika 81, satpuruSa 82, vezyApati 83, zaratsamaya 84, siddhAdhipayuddha 85, prati pakSa 86, varaNAyuddha 87, cora 88, jAra,pTa, durjana 60, zavara 61, rasAtalagama 62, kamagAdhipa63, mahAvarAha 64, zeSa 65, vAsuki 66, kanakacUlA 67 balidaitya 68, diggaja 66, sArasvata '100. zrI agaracandra nAhaTA kA lekha. jai0sa0pra0 varSa011 aMka 10-110286-7 2-'zrI durlabhasarorAje tathA rudramahAlaye / anirvAcyarasaiH kAvyaiH prazastikarodasau // mahAprabandhaM cakre ca vairocanaparAjayam / vihasya sadbhiranyo 'pi naivAsya tu kimucyate // 50 ci0 ma0 tR0 10 103) pR064, cAlukyavaMzAnA lekho pR041 bar3anagara prazasti naM0147. H. I.G.pt. // Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 / :: prAgvATa - itihAsa :: [ dvitIya AkhyAna sunA karatA thA / isakA jaisA mAna evaM prabhAva rAjyasabhA meM thA, vaisA hI prabhAva bAhira bhI thA / giranAra - tIrtha kI yAtrA karake jaba samrAT kumArapAla lauTA aura eka dina rAjya sabhA meM giranAraparvata ke Upara sIr3hiyAM banavAne kA usane prastAva rakkhA, usa samaya isane eka padya racakara mahAmAtya udayana mantrI ke putra senApati Amra kI prazaMsA meM kahA / Amra ne turanta giranAratIrtha para sIr3hiyA~ banavAne kA prastAva svIkAra kara liyA / yaha ghaTanA isake prabhAva aura dharma-prema ko prakaTa karatI hai tathA isake gaurava ko bar3hAtI hai / somaprabhAcArya kA varNana pUrva diyA jA cukA hai / inhoMne 'sumatinAthacaritra' aura prasiddha grantha 'kumArapAla - pratibodha' siddhapAla kI pauSadhazAlA meM rahakara likhe the / isa dvitIya graMtha kI racanA vi0 saM0 1241 meM pUrNa huI thI / isase siddha hotA hai ki vaha zrImaMta thA, vidvAnoM kA Adara karane vAlA thA aura Apa siddhapAla aura somaprabhAcArya svayaM mahAvidvAn thA | isameM eka adbhuta guNa yaha thA ki vaha dUsaroM kI unnati dekhakara sadA prasanna hotA thA tathA unako sahAya detA aura unakA utsAha bar3hAtA thA / jaba prasiddha vidvAn hemacandrAcArya ke sadupadeza se gUrjarasamrAT kumArapAla ne siddhapAla meM eka adbhuta guNa eka bahuta bar3A satrAgAra (dAnazAlA) kholA aura usakA kAryabhAra zrImAlakulAvataMsa aura usakI kavitvazakti neminAga ke putra abhayakumAra zreSThi ko samarpita kiyA gayA, taba abhayakumAra kA nyAya, cAturya evaM dayAlutApUrNa suprabandha dekhakara siddhapAla atyanta prasanna huA aura uccakoTi ke do padya banAkara usakI pUrI 2 prazaMsA kI / ina padyoM se siddhapAla kI kavitvazakti kA bhI paricaya mila jAtA hai / siddhapAla kI jaisI pratiSThA gUrjarasamrAT kumArapAla ke samaya meM rahI, vaisI hI usake uttarAdhikArI samrAT ajayapAla, mUlarAja aura dvitIya bhImadeva ke zAsana samayoM meM akSuNNa rhii| duHkha yaha hai ki aise sadguNI, sadgRhastha, kSamAzIla, dayAlu, paropakArI, vidyApremI, gUrjarasamrAT kI vidvadmaNDalI kA bhUSaNa, gUrjarasamrAToM ke prItipAtra mahAkavi siddhapAla kI prakIrNa kRtiyoM ke atirikta koI svatantra kRti prApta nahIM hai / siddhapAla ke vijayapAla nAma kA putra thA / vaha bhI mahAkavi huA / 'sunastasya kumArapAlanRpatiprIteH padaM dhImatAmuttaMsaH kavicakramastakamaNiH zrIsiddhapAlI 'bhavat / yaM0 vyAlokya paropakAra karuNA saujanyasatyakSamA dAkSiNyaiH kalitaM kalau kRtayugAraMbho janairmanyate ' // su matinAtha caritra kI prazasti kumArapAla - caritra 'kaiyAvi niva-niyukto kahai kaha siddhapAla kaI / 'jaMpai sahA - nisanno sugamaM pajjaM girimmi ujjite / ko kAraviMDa sakko ? to bhaNi siddhavAle || . praSThA vAci pratiSThA jinagurucaraNa bhojabhaktirgariSThA, zreSThA 'nuSThAnaniSThA viSayasukhara sAsvAdasaktistavaniSThA / bahiSTA tyAgalIlA svamataparamatAlocane yasya kASThA, dhImaranAmraH sa padya racayitumacirAdujjayante nadISNaH // deva-guru-Na-paro parova yArujja zrI dayA-pavaro / dakkho dakkhina-nihI sacco saralAsa eso // kSiptvA toyanidhistale maNigaNaM ratnotkaraM rohaNo / rekhAvRtya suvarNamAtmani dRDhaM vaddhvA suvarNAcalaH // damAmadhye ca dhanaM nidhAya dhanado vibhyatparebhyaH sthitaH / kiM syAttaiH kRpaNaiH samo 'yamakhilArthibhyaH svarmathaM dadat // ku0 pra0 somara ne vi0 saM0 1241 meM 'kumArapAla - pratibodha' kI racanA mahAkavi siddhapAla kI vasati meM raha kara pUrNa kI thI se siddha hai ki mahAkavika saMvat taka jIvita thA / Page #396 -------------------------------------------------------------------------- Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi zrIpAla ke bhrAtA zobhita aura usakA privaar| dekhiye pR0 222 / Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: nyAyopArjita dravya kA sadvyaya karake jainavAGgamaya kI sevA karane vAle prA0-jJA0 sadgRhastha-zre0 dezala :: [ 22 vijayapAla vijayapAla gurjarasamrAT dvitIya bhImadeva ke samaya ke prasiddha vidvAnoM meM thaa| isane dvi aMkI 'draupadI svayaMvaram nAmaka nATaka saMskRta meM likhA hai, jo samrATa kI AjJA se tripuruSadeva ke sAmane vasantotsava ke zubhAvasara para aNahilapurapattana meM khelA gayA thaa| jise dekhakara prajAjana ati pramudita huye the / isa mahAkavi kI bhI uparokta kRti ke atirikta anya koI kRti upalabdha nahIM hai| yaha bhI apane pitA, prapitA ke sadRza hI zrImAn erSa rAjamAnya thaa| mahAkavi zrIpAla kA bhrAtA zre0 zobhita mahAkavi zrIpAla kA bhrAtA zre0 zobhita thA / zre0 zobhita ati dAnavIra evaM jinezvara kA parama bhakta thaa| usane apane jIvana meM aneka puNya ke kRtya kiye aura mara kara amara karti ko prApta huaa| usakI strI kA nAva zre0 zobhita aura usakA zAMtAdevI aura putra kA nAma Azuka thA / zre0 Azuka ne arbudAcalastha zrI vimalaparivAra vasatikA nAmaka zrI AdinAthacaityAlaya kI hastizAlA ke samIpa ke sabhAmaNDapa ke eka staMbha ke pIche eka choTA prastara-staMbha sthApita karavAyA, jisameM zre0 zobhita, usakI strI zAntA aura apanI (Azuka) mUrtiyA~ utkIrNita karavAI aura jisake pIche ke bhAga meM zre0 zobhita kI azvArUr3ha pratimA aMkita krvaaii| yaha choTA prastara-staMbha Aja bhI vidyamAna hai| nyAyopArjita dravya kA sadvyaya karake jainavAGgamaya kI sevA karane vAle prA0 jJA0 sadgRhastha zreSThi dezala vi0 saM0.1184 vikrama kI gyArahavIM zatAbdI meM aNahilapurapatana meM prAgvATajJAtIya sarvadeva nAmaka eka prati prasiddha zrAvaka rahatA thA / usakA kula bar3A gauravazAlI aura sampanna thaa| donoM strI-puruSa zrAvakAcAra ke anusAra jIvana yApana 'prAgvATAhayavaMzamauktikamaroH zrIlakSmaNasyAtmajaH zrIzrIpAlakavIndrabandhuramala prjnyaaltaamnnddpH| zrInAbheyajinAhipadmamadhupastyAgAdbhutaiH zobhitaH zrImAn zobhita eSa puNyavibhadhaiH svalokamAsedivAn // 1 // cittotkIrNaguNaH samagrajagataH zrIzobhitaH staMbhakotkIrNaH zAMtikayA samaM yadi tayA lakSmyeva dAmodara / putroNAzukasaMjJakena ca dhRtapradhamnarUpaM(pa)zrI(zri,yA sArdha naMdata, yAvadasti vasudhA pAthodhimudrAMkitA // 2 // a0 prA0 jai0 le0 saM0 bhA02 le0 22. Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . :prAgvATa-itihAsa:: - [dvitIya karate the aura dharma-dhyAna meM tallIna rahate the / maMjhula nAmaka unake eka putra thA / jhaMjhula bhI apane pitA sarvadeva aura mAtA mahimAvatI ke sadRza hI guNavAn aura zuddhavratI zrAvaka thaa| jhaMjhula kI strI pUrNadevI thii| inake do putra aura do putriyA~ huii| prathama putra dehar3a aura dvitIya dezala thA / mohinI aura puniNI nAma kI donoM putriyA~ thiiN| vaise cAroM bhAI-bahina svabhAva se sundara aura guNoM kI khAna the| parantu ina saba meM dezala adhika sahRdaya aura dhArmika vRtti kA thaa| vaha mahAn gaMbhIra, dhairyavAn , zAnta, saumya aura ati udArAtmA thA / usane nyAya se upArjita dravya kA aneka puNyakArya kara ke sadupayoga kiyA thaa| sthiradevI nAmakI zIlaguNasampannA usakI bI thii| yazahar3a (bAhar3a), sUlaNa, rAmadeva aura AlhaNa nAmaka isake cAra putra huye| isa samaya aNahilapurapattana apanI unnati ke zikhara para thaa| mahApratApI siddharAja jayasiMha gurjara samrATa kA rAjyakAla thaa| vi0 saM0 1184 mAgha zu0 11 ravivAra ko zreSThi dezala ne apane putra yazahar3a, mUlaNa aura rAmadeva ke kalyANArtha zrImad abhayadevasari dvArA TIkAkRta 'zrIjJAtAdharmasUtravRtti' nAmaka aMga ko tAr3apatra para likhavAyA / isI prakAra dezala ne anya bhI aneka graMthoM kI pratiyA~ likhavAyIM aura sAdhu, munirAjoM ko arpita kI tathA bhaMDAroM meM bheMTa kI / * vaMzavRkSa sarvadeva [mahimAvatI] jhaMjhula [pUrNadevI] dehada dezala sthiradevI] . mohiNI puSiNI yazahaDa vAhar3A laNa rAmadeva yazahar3a (bAhar3a) rAmadeva zrAnhaNa . zreSThi dhINAka vi0 saM0 116. vikrama kI gyArahavIM zatAbdI meM prAgvATajJAtIya pUrNadeva ho gayA hai| usake salapaNa, varadeva aura jinadeva bAma ke tIna putra the| salaSaNa bacapana se hI dharmavRtti kA thaa| usane bar3e hokara jagaccandrasari ke karakamaloM se jinendradIkSA grahaNa kI aura muni jJAnacandra (dhAnacandra) usakA nAma pdd'aa| pUrNadeva kA dUsarA putra varadeva thaa| . . *50 saM0 pra0 bhA0 tA0 pra027 pR0 22-24 (zrI jJAtAdharmasUtravRtti) Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa] : nyAyopArjita dravya kA sadvyaya karake jainavAGgamaya kI sevA karane vAle prA0-zA0 sadgRhastha-zre0 dhINAka :: [225 baradeva kI strI vAnhAvi nAmA thI / vAlhAvi lakSmIsvarUpA strI thI / usake sAdala aura vajrasiMha nAma ke putra aura sahajU nAma kI suzIlA putrI utpanna huI / bar3e putra sAr3hala kA vivAha rANadevI nAmA eka satI-sAdhvI kanyA se huA / sAr3hala ko mahAsatI rANa se pA~ca putroM kI prApti huii| jyeSTha putra dhINA thA / dhINA zuddhAtmA aura dharmabuddhi thaa| anya putra kSemasiMha, bhImasiMha, devasiMha, mahaNasiMha kramazaH utpanna huye| pA~coM putra bar3e dharmAtmA aura udAra hRdayA the| inameM se dUsare aura cauthe putra kSemasiMha aura devasiMha ne zrImad jagaccandrasUri ke kara-kamaloM se dIcA grahaNa kI patra dhINA kA vivAha kaDU nAmA kanyA se huA thaa| kaDa ke moda nAmaka putra huaa| dhIyA ke do bhrAtA to dIkSA le cuke the| jaise ve dharmavRtti the, vaisA hI dhINA bhI dRr3ha dharmI aura sAhityasevI thaa| eka dina guru jagaccandrasari kA sadapadeza zravaNa kara isako smaraNa AyA ki bhoga aura yauvana caMcala evaM asthira haiN| jJAnI inakI caMcalatA se sadA sAvadhAna rahate haiM aura apane dhana aura apanI deha kA sadupayoga karane meM sadA tatpara rahate haiN| bRhadmacchIya zrImad nemicandramarikRta 'zrI AkhyAnamaNikoza' kI vi0 saM0 1160 meM zrImad nemicandrasUri ke praziSya vidvadpravara zrImad Amradevasari ne vRtti likhI aura zreSThi dhINA ne 'zrI AkhyAnamaNikozasavRtti' ko vidvAnoM ke par3hanArtha tAr3a-patra para likhavAkara apanI lakSmI kA sadupayoga kiyaa| yaha prati isa samaya khambhAva ke zrI zAntinAtha-prAcIna tAr3apatrIya jaina jJAna-bhaNDAra meM vidyamAna hai| vaMza-bRkSa pUrNadeva salaSaNa varadeva [vAlhAvi jinadeva sAr3hala (rANadevI) ....."siMha vajrasiMha sahajUkumArI dhINA [kar3a -cemasiMha bhImasiMha devasiMha mahaNasiMha zrI khaM0 zA0 prA0 tA0 jai0 jJA0 bha0 (sUcI-patra) pR016 pra0saM0 pra0bhA0 tA0pra0 35 pR) 26, 27 / jai0 pu.pra. saM0 pra060 pR083 . (zrI AlyAnamariekozasavRtti) Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226] :: prAgvATa-itihAsa: [dvitIca zreSThi maMDalika vi0 saM0 1161 prAgvATajJAtIya zre0 pUnar3ha kI strI tejUdevI kI kukSI se zre. maMDalika nAmaka putra utpanna huA thaa| * maMDalika ne amahilapurasattanAdhIzvara gurjarasamrATa siddhacakravartI zrI jayasiMha ke rAjyakAla meM ki0 saM0 1161 phAlguNa zu0 1 zanaizcaravAra ko bhadrabAhusvAmIkRta 'Avazyakaniyukti' kI prati likhavAkara jJAna-maMDAra meM sthApita krvaaii|| zreSThi vaillaka aura zrISThi vAjaka vi0 saM0 1166 vikrama kI bArahavIM zatAbdI meM prAgvATajJAtIya zre vakula atyanta hI prasiddha dharmAtmA puruSa huA hai / vaha bar3A hI saMtoSI aura udAra thA / usakI nirmala buddhi kI prazaMsA dUra 2 taka phailI huI thii| vaisI hI guNavatI evaM sItA ke sadRza patiparAyaNA lakSmIdevI nAmA usakI dharmapriyA thii| donoM dharmiSTha pati-patnI ke vaillaka, vAjaka (yA vIjala) aura vIranAga nAmaka tIna atyanta gauravazAlI putra huye the| zre0 vaillaka kamala ke samAna hRdaya kA nirmala, kulakIrti kA AdhAra, madhurabhASI, sAdhumanA, dAnavIra aura paramadayAlu zrAvaka thA / zre0 vaillaka kA choTA bhrAtA vAjaka bhI saddharmasevI, buddhimAna, saMtoSI, jJAnAbhyAsI, prasannAkRti, parahitarata aura jinezvaradeva kA paramopAsaka thaa| tRtIya vIranAga bhI mahAguNI, dharmAtmA evaM sajjanahRdayI thaa| inake vaillikA nAmA bhaginI thI aura inake pitA vakula kI bahina jAudevI nAmA inakI bhuvA thii| zre0 vaillaka kI strI kA nAma zitadevI thA, jo ati hI suzIlA, hRdayasundarA aura vivekamatI thii| zre0 vAjaka ke do striyA~ cAhiNI aura zRMgAradevI nAmA thiiN| donoM bhrAtA zre0 vaillaka aura vAjaka ne vi0 saM0 1166 Azvina kRSNa pakSa meM ravivAra ko zrI devabhadrasariricita 'zrI pArzvanAtha-caritra' ko gaur3agotrIya AzApallIvAsI kAyastha kavi selhaNa ke putra kavi valliga dvArA tAr3apatra para likhavAyA 12 1-D. C. M. P. (G. O. S Vo. No. LXXVI) P. 55 2-D.C.M.P. (G.O.S.Vo. LXXVI) P. 219, 220. (365) Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: nyAyopArjita dravya kA sadvyaya karake jainavAGgamaya kI sevA karane vAle prA0jJA0 sadgRhastha-zre0 yazodeva : [227 zroSThiH yazodeva vi0 saM0 1212 vikrama kI bArahavIM zatAbdI ke prArambha meM ati gauravazAlI, vizruta, yazasvI evaM rAjamAnya prAgvATavaMza meM banIhila nAmaka eka rUpAtanAmA zrAvaka ho gayA hai / usake dhanadeva nAmaka ati guNavAn aura mitabhASI putra thA / dhanadeva kI strI indumatI thI, jo sacamuca hI naraloka meM candrikA kI pratimA thii| indumatI ke guNaratna nAmaka yazasvI putra huA / guNaratna kA putra yazodeva thaa| yazodeva apane pUrvajoM kI khyAti aura kula ke gaurava ko bar3hAne vAlA huA / vi0 saM0 1212 ASAr3ha kRSNA 12 guruvAra ko zrImad dharmadhoSamuri kI nizrAmeM rahakara vidyA prApta karane vAle unake ziSyaziromaNi tathA zrImad vimalasUri ke ziSya zrImad candrakIrtigami ne 'zrIsiddhAntasArasamuccaya' nAmaka grantha likhA, jisakI prati yazodeva ne devaprasAda nAmaka lekhaka se tAr3apatra para likhvaaii| ___ yazodeva ke prAMvi nAma kI strI thii| vaha ati udArahRdayA thii| satI ke samasta guNa usameM vidyamAna the| usakI kukSI se udharaNa, AMbiga aura vIradeva nAmaka tIna putra aura solI, lolI aura sokhI nAmA tIna putriyA~ utpanna huii| vaMza-vRca vanIhila dhanadeva [indumatI] guNaratna yazodeva [vi - udharana Ambiga vIradeva solI lolI sokhI pra0saM0 pra0bhA0tA0 pra041pR. 35 (zrI siddhAntasArasamuccaya) . .. .. Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 ] :: prAgvATa - itihAsa :: zreSTha jihvA vi0 saM0 1212 vikrama kI bArahavIM zatAbdI ke anta meM prAgvATajJAtIya vimalataramati vizvavikhyAta kIrtizAlI zre0 vAhala nAmaka jinezvarabhakta evaM nyAyazIla suzrAvaka ho gayA hai / usakI guNagarbhA sAdhuzIlA jinamatI nAmA gRhiNI thI / zrAvikA jinamatI ke do putra utpanna hue the / jyeSTha putra akSadeva thA / zre0 akSadeva kI strI bhoyaNIdevI thI / donoM pati-patnI parama jinezvarabhakta, ati dayAlu aura dharmAtmA the / ve sadA dIna- zranAtha janoM kI sahAyatA karate the / unake yazodeva, guNadeva aura jihvA nAmaka tIna ati guNazAlI putra aura jAsIdevI nAmA putrI thI / zre0 jihvA tInoM bhrAtAoM meM adhika dharmI aura udAracetA puruSa thA / vaha zAstrAbhyAsa kA bar3A premI thA / usane umatA nAmaka vyAsa ke dvArA zrI 'Avazyakaniyukti' vi0 saM0 1212 mArga0 zu0 10 ravivAra ko likhavAI zreSThi rAhar3a vi0 saM0 1227 dvitIya vikrama kI bArahavIM zatAbdI meM pratiSThita evaM gauravazAlI prAgvATajJAtIya eka kula meM satyapura nAmaka nagara meM siddhanAga nAmaka eka viziSTaguNI zrAvaka ho gayA hai| usake pati nAmA patiparAyaNA strI thI / isa strI ke pratiSThita cAra putra huye | jyeSTha putra por3haka aura usase choTe kramaza: vIrar3a, vardhana aura droNaka the / cAroM bhrAtAoM ne dadhipada nAmaka nagara meM zrI zAMtinAtha jinAlaya meM pItala kI svarNa jaisI sundara pratimA pratiSThita karavAI thI / jyeSTha por3haka bRhad parivAravAlA huA / usake ambudatta, Ambuvardhana, sajjana nAma ke tIna putra aura yazazrI aura zivA nAma kI do putriyA~ huI / tRtIya putra sajjana kI strI mahalacchidevI kI kukSI se pA~ca putra dhavala, vIzala, dezala, rAhar3a aura bAhar3a tathA zAntikA aura dhAMdhikA nAmaka do putriyA~ huI / zreSTha sajjana ne zrI pArzvanAtha aura supArzvanAtha kI nirmala prastara kI do pratimAyeM apane bhrAtA ke zreyArtha vinirmita karavA kara maDDAhRta nAma ke nagara ke mahAvIrajinAlaya meM pratiSThita kiiN| isa samaya zre0 sajjana maDDAhata nagara meM hI rahane laga gayA thA / zreSTha dhavala sajjana kA jyeSTha putra thA / zre0 dhavala kI strI kA nAma bhalliNI thA / usake do prasiddha putra vIracandra aura devacandra tathA eka putrI sirI huii| vIracandra ke vijaya, ajaya, rAjA, yAvaM aura saraNa nAma ke *D. C.M. P. (G, 0. S. Vo. LXXVI) P. 150 (231) jai0 pu0 pra0 saM0 tA0 pra0 73 pR0 70-71 (Avazyakarniyukti ) Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: nyAyopArjita dravya kA sadvyaya karake jainavAGgamaya kI sevA karane vAle prA0jJA0 sadgRhastha-zre0 rAhar3a : [ 226 pA~ca putra huye / devacandra ke devarAja nAma kA eka hI putra huaa| zre0 vIzala aura dezala donoM dhavala se choTe bhAI the / ina donoM bhrAtAoM ke koI santAna nahIM huii| zre0 bAhar3a rAhar3a se choTA aura dhavala kA pA~cavA bhrAtA thaa| vaha atyadhika janapriya huA / usake jina matI nAma kI strI thI / jinamatI kI kukSI ne jasaDaka nAma kA putra huA / zre0 sajjana ke pA~coM putroM meM zre0 rAhar3a adhika guNI, buddhimAn , suzIla, udAra, sujanapriya, khyAtanAmA aura bRhad parivAravAlA huA / vaha nitya prabhupUjana karatA, savidhi kIrtana karatA, sAdhubhakti karatA aura vyAkhyAna zravaNa karatA thA tathA nitya niyamita rUpa se dAna detA aura zakti anusAra tapasyA karatA thaa| vaha zIlavrata meM aDiga aura parijanoM ko sadA pyAra karane vAlA thaa| rAhar3a kI strI demati thI, jo sacamuca hI devamati thii| vaha rAhar3a ko dharmakArya meM ati bala aura sahayoga denevAlI huI / demati ke cAra putra cAhar3a, vohar3i, Asar3a aura AsAdhara huye / ina cAroM putroM kI kramazaH azvadevI, mADhadevI, tejUdevI aura rAjUdevI nAma kI striyA~ thIM, jinase yazodhara, yazovIra aura yazakarNa nAma ke pautroM kI aura gheuyadevI, jAsukAdevI aura jayaMtudevI nAma kI pautriyoM kI zre0 rAhar3a ko prApti huii| zre0 rAhar3a vizeSataH buddhimAn, sujana-priya, suzIla dharmAtmA evaM udArAtmA thA / vaha bar3A dAnI thA / dharmaparvo para dAna karatA thA / vaha nitya niyamita rUpa se savidhi prabhupUjana-kIrtana karatA aura guru kA upadeza zravaNa karatA thA / dAna denA aura tapa karanA to usakA svabhAva ho gayA thaa| zIlavrata ke pAlana karane meM vaha vizeSataH vikhyAta thaa| jaisA vaha dharmAtmA evaM guNI thA usakI strI demati bhI vaisI hI dharmArthinI, pavitrazIlazAlinI, patiparAyaNA aura nirAbhimAninI thii| donoM pati-patnI atizaya dharmArAdhanA karate aura duHkhI evaM dInoM kI sahAyatA karate aura sukhapUrvaka divasa vyatIta karate the| inake putra, putravadhUyeM tathA pautra bhI vaise hI guNI aura sadAzaya the / rAhar3a ke dvitIya putra vohar3i kI mRtyu AkasmAtika evaM asAmayika huii| rAhar3a ko isa mRtyu se bar3A bhArI dhakkA lagA aura vaha saMsAra se hI virakta evaM udAsIna-sA rahane lagA tathA apane dvArA nyAyopArjita dravya kA dharmakAryoM meM adhikAdhika sadupayoga karane lagA / usako jIvana, yauvana, sundara zarIra aura sampati Adi sarva mahAmegha ke madhya meM sthita eka kSudra evaM caMcala jalabiMdu se pratIta hone lage / dAna, zIla, tapa aura bhAvanAyukta zrI jinezvara-dharma kA pAlana hI ekamAtra sadgati dene vAlA hai, aisA dRr3ha nizcaya karake usane devacandramUriracita 'zrIzAMtinAthacaritra' kI prati tAr3a-patra para vikrama saMvat 1227 meM likhavAI, jisakI prazasti zrImad cakrezvarasUriziSya zrImad paramAnandasari ne likhI / isa samaya aNahilapurapattana meM gurjarasamrAT kumArapAla kA rAjya thA / rAhar3a ne zrIzAMtinAtha bha0 kI satpItala kI sundara pratimA vinirmita karavAI aura usako apane gRhamandira meM pratiSThita krvaaii| ___D.C.M. P. (G.0. S.VO.No. LXXVI) P. 224-7 / pR0 224 para siddhanAga ke sthAna para siMhanAga, aMpati ke sthAna para pradapinI, por3haka ke sthAna para gAr3ha likhA hai / isI prakAra kucha anya vyaktiyoM ke nAmoM meM bhI antara hai / jai0 pu0pra0 saM0 pR0 5 (zAMtinAtha-caritra) pra0saM0 pra0 bhA0 tA0pra0112 pR071 se 74 (zrI zAMtinAthacaritra) Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... prAmbADha-itihAsa: [dvitIya vaMzavRkSa .. siddhanAga (siMhanAga) [vinI] | por3haka vIrar3a vardhana droNaka bAMdhudatta AMbuvardhana sajjana [mahalacchidevI] . yazAzrI zIvAdevI dhavala [bhallaNI] vIzala dezala rAhar3a [damatI] vAhar3a [jinamati] zAntikAdevI dhAMdhikAdevI jasaDaka vIracandra devacandra sarI devarAja vijaya ajaya rAja AMca saraNa : cAiDa avadevI] bohaki bhAdU devI] . Asaka tibdevI AzAdhara [rAjde] pra0saM0 / jai0 pu0pra0saM0 aura D.C.M.P. ina tInoM pustakoM meM yaha prazasti mudrita hai| prAyaH adhika puruSoM ke nAma meM thor3A 2 antara hai| jai0 pu0 pra0saM0 meM pradatta prazasti meM ullikhita nAma adhika ucita pratIta hote haiM, ataH usa prazasti ke anusAra hI vyaktiyoM ke nAma diye haiN| Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: nyAyopArjita dravya kA sadvyaya karake jainavAGgamaya kI sevA karane vAle prA0mA0 sadgRhastha-zre0 rAmadeva :: [ 239. zreSThi jagatasiMha vi0 saM0 1228 vikrama kI terahavIM zatAbdI meM gUrjarasamrAT kumArapAla ke rAjyakAla meM prAgvATajJAtIya u0 kaTukarAja prasiddha puruSa ho gayA hai / usake Tha0 solAka nAmaka putra aura rAjUdevI nAmA putrI thii| zrAvikA rAjUdevI ke putra zre. jagatasiMha ne vi0 saM0 1228 zrAvaNa zu0 1 somavAra ko devendrasurikRta 1. karmavipAkavRtti 2. yogazAstra 3. vItarAmastavana ko apane nyAyopArjita dravya kA vyaya karake likhavAye / / zroSThi rAmadeva vi0 saM0 1236 vikrama kI bArahavIM zatAbdI meM prAgvATajJAtIya prasiddha puruSa sahavU ho gayA hai / zre0 sahana bar3A mukhI aura dharmAtmA puruSa thA / usakI strI kA nAma gAjIdevI thaa| vaha bar3I hI caturA, suzIlA aura dharmakarmaratA strIziromaNI nArI thii| zrA0 gAjIdevI ke maNibhadra, zAlibhadra aura salaha nAmaka tIna putra the| zrI. maNibhadra kI strI kA nAma bAcIvAI thA, jo ati guNavatI strI thii| zrA0 bAbIbAI ke vellaka nAmaka putra aura sahari nAmako zIlaguNadhAriNI kanyA thii| zre. zAlibhadra kI strI kA nAma thiramati thA, jisakI kukSI se dhavala; veliga, yazodhavala, rAmadeva, brahmadeva aura yazodeva nAmaka chaH putra aura vIrIdevI nAma kI putrI utpanna huI thii| zre0 dhavala kA putra rAsadeva bar3A hI vivekazIla thA / zre0 veliga kA putra rAsacandra bhI bar3A hI kalAvAn thA / zre0 rAmadeva ne candragacchIya zrImad abhayadevasari ke paTTadhara haribhadrasari ke ziSyavara ajitasiMhamUri ke ziSyavara hemasari ke caraNasevaka zrImad mahendraprabhu ke zAstropadeza ko zravaNa karake zrI nemicandrasarikRta 'zrImahAvIracaritra' ko vi0 saM0 1236 jyeSTha zuklA 14 zanizcara ko tAipatra para likhAyA aura usa manohara ati ko zraddhApUrvaka zrImad bhuvanacandragati ko samarpita kii| 1-D. C. M. P. (G. O. S. VO. No. LXXVI.) P. 104, 105, (158, 159) 2-D.C.M.P. (G.O. SVo. No. LXXVI) P.286-7 (37) . Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232] :: prAgvATa-itihAsa:: [dvitIya vaMza-vRkSa sahavU [gAjIdevI] maNibhadra [bAbI] zAlibhadra [thiramati] salA salaha / velaka sahari dhavala veliga yazodhavala rAmadeva brahmadeva yazodeva vIrIdevI / rAsadeva rAsacandra Tha. nAUdevI vi0 saM0 1261 aNahilapurapattana ke mahArAja gUrjarasamrATa bhImadeva dvi0 ke vijayarAjyakAla meM prAgvATajJAtIya zreSThi dhavalamaha kI putrI zrAvikA Tha0 nAU ne apane zreyArtha paM0 mujAla se muMkuzikA nAmaka sthAna meM zrImAnatuMgamari kRta 'zrIsiddhajayantIcaritra' nAmaka grantha kI vRtti, jisako zrIbar3agacchIya bhaTTAraka malayaprabhasUri ne likhA thA vi. saM0 1261 Azvina kR. 7 ravivAra ko likhavAkara zrImad ajitadevasUri ko bhakti pUrvaka samarpita kii| nAUdevI kA apara nAma ratnadevI bhI thA / yaha guNa rUpI ratnoM kI khAna thI; ataH ratnadevI kahalAtI thii| isakA pANigrahaNa pattanavAstavya prAgvATakulAvataMsa jaina samAjAgragaNya aM0 zrIpAla kI satI svarUpA patnI zrI dedI ke kukSIM se utpanna dvi0 putra yazodeva ke sAtha huA thaa| yazodeva ke bar3e bhrAtA kA nAma zobhanadeva thaa| zobhana ke sahavadevI aura mahaNUdevI nAma kI do patniyAM thIM / zre0 zobhana ke sor3ha nAmA putrI thI / * zreSThi dhInA vi0 saM0 1266 vikrama kI terahavIM zatAbdI meM prAgvATajJAtIya zre0 dhInA eka prasiddha dhanavAn puruSa ho gayA hai / usake padmazrI aura rAmazrI nAmA do striyA~ thiiN| pAsacandra nAma kA eka putra huA / pAsacandra ke guNapAla nAmaka putra 0saM0 pra0bhA0 tA0pra085 pR0 54 (siddhajayantIcaritra) jai0 sA0 saM0 iti0 pR0 340, 343 / jai0 pra0 saM0 pra02363024 (jayantIvRtti) Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: nyAyopArjita dravya kA sadvyaya karake jainavAGgamaya kI sevA karane vAle prA0kSA sadgRhastha-pA0 suhahAdevI :: [ 233 thaa| eka dina zre0 dhInA ne zrImad devendramuni kA sadupadeza zravaNa kiyaa| isa upadeza ko zravaNa karake usane jJAnadAna kA mAhAtmya samajhA aura apane svopArjita dravya kA sadupayoga karake usane paMDitajanoM ke vAcanArtha zrI 'uttarAdhyayanalaghutti' nAmaka grantha kI eka prati tAr3apatra para vi0 saM0 1266 caitra kR0 10 somavAra ko likhavAI aura vi0 saM0 1301 A. zu0 12 zukravAra ko 'zrIanuyogadvAravRtti' aura zu0 15 ko 'anuyogadvArasUtra' kI pratiyA~ likhavAI / zre0 dhInA dhavalakapuravAsI zre0 pAsadeva (vAsadeva) kA putra thA / 1 zreSThi muhuNA aura pUnA ___ hur3AyAdrapura (har3AdrA) meM zrI pArzvanAthajinAlaya kA goSThika prAgvATajJAtIya vikhyAta zreSThi cAsapA ho gayA hai| vaha ghoSapurIyagacchAdhipati zrImad bhAvadevasUri ke paTTadhara jayaprabhasUri kA parama zrAvaka thaa| zre cAsapA kI dharmaparAyaNA strI jAsaladevI kI kukSI se guNasaMpanna lakSaNasampUrNa dharmasaMyukta sahadeva, khetA aura lakhamA nAmaka tIna ati prasiddha putra utpanna huye| jyeSTha putra zre0 sahadeva kI patnI nAgaladevI kI kukSI se zre0 AmA aura AhA nAmaka vikhyAta dharmadhura tathA dakSa do putra paidA huye| __zre0 AmA kI patnI kA nAma raMbhAdevI thA / zrAvikA raMbhAdevI sacamuca raMbhA hI thI / vaha atyadhika suzIlA, suguNA aura prasiddha pitA kI putrI thI / usake muhuNA, pUnA aura haradeva nAmaka tIna puNyazAlI putra huye the| zre0 muhuNA aura pUnA ne bhrAtA haradeva ke sahita mAtA-pitA ke zreyArtha kalpasUtra kI prati gurumahArAja ko zraddhApUrvaka arpita kii|2 zrA0 sUhar3AdevI anumAnataH vikrama kI terahavIM zatAbdI bharata aura usakA yazasvI pautra padmasiMha aura usakA parivAra ati gauravazAlI mahApratApI prAgvATavaMza meM bharata nAmaka ati puNyazAlI, sadAcArI, dharmadhArI puruSa ho gayA hai| bharata kA putra yazonAga huaa| yazonAga guNoM kA Akara aura divya bhAgyazAlI thaa| yazonAga ke padmasiMha nAmaka mahAparAkramI putra huaa| vaha mahArAjA kA zrIkaraNapada kA dhAraNa karanevAlA huaa| padmasiMha kI strI tihuNadevI thii| tihuNadevI ne apane divya guNoM se pati, zvasura evaM parijanoM ke hRdayoM ko jIta liyA thaa| 1-pra0saM0 pra0 bhA0 tA0pra031 pu025 (anuyogadvAravRtti), tA0 pra058 pR. 48 (anuyogadvArasUtra), tA0pra075 pR0 51 (uttraadhyynlghuvRtti)| jai* pu0 pra0 saM0 pra0167 pR0 124 (anuyogadvAravRtti) 2-D.C.M.P. (G.O. S. Vo* No.LxxVI) P. 152 'huDAyAdrapura saMbhava hai sirohInarAjyAntargata haNAdA grAma ho| Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234] . . : prAgvATa-itihAsa : . [dvitIya padmasiMha ke yazorAja, AzarAja, somarAja aura saNaka nAmaka cAra putra utpanna huye tathA soDhukA aura sohiNI nAmA do putriyA~ huii| padmasiMha kA jyeSTha putra yazorAja aura usakA parivAra ___ zre0 yazorAja vyApAraniSTha thaa| suhavadevI nAmA usakI patiparAyaNA strI thii| usake do putra aura do putriyA~ huii| jyeSTha putra pRthvIsiMha thA, usase choTI pethukA nAmA putrI aura prahlAdana aura kaniSThA putrI sajjanA thii| ___jyeSTha putrI pethukA kA vivAha prAgvATajJAtIya zre0 Asala se huA aura usake capalAdevI, narasiMha aura haripAla nAmaka tIna saMtAneM huii| capalAdevI ke rAjaladevI nAmA putrI huI / narasiMha kA vivAha nAyakIdevI nAmA guNavatI strI se huA / nAyakIdevI kI kukSI se gauradevI nAmA putrI kA janma huaa| harapAla kA vivAha mAlhaNIdevI se huA, jisake tihuNasiMha, pUrNasiMha aura naradeva nAma ke tIna sundara putra aura tejalA putrI utpanna huii| ___vya0 tihuNasiMha kA vivAha rukmiNI nAmA parama rUpavatI kanyA se huaa| isake lavaNasiMha nAmaka putra aura lakSmA nAmA putrI huii| prahlAdana prahlAdana kA vivAha mAdhalA nAmA vivekinI kanyA se huA / zrA0 mAdhalA kI kukSI se devasiMha, somasiMha nAmaka do putra aura padmalA, samalA aura rANI nAmA tIna putriyA~ huii| sajjanA ___ yazorAja kI kaniSThA putrI sajjanAdevI kA pANigrahaNa prAgvATajJAtIya jagatasiMha nAmaka eka parama catura vyakti se huaa| sajjanA ke mohiNI nAmA eka zIlabhaMgAravibhUSitA parama guNavatI kanyA huii| mohiNI ke putra sohiya aura sahajA kA parivAra mohiNI kA vivAha raMgAnivAsI kaTukarAja ke sAtha huaa| isake do putriyAM pUrNadevI aura usase choTI vayajA tathA kramazaH cAra putra sohiya, sahajA, ratnapAla aura amRtapAla huye| zre0 sohiya kA vivAha parama suzIlA lalitAdevI aura zilukAdevI nAmA do kanyAoM se huaa| lalitAdevI ke prImalAdevI nAmA kanyA huI, jisakA vivAha yogyavaya meM prAgvATajJAtIya jaitrasiMha nAmaka yuvaka ke sAtha huaa| prImalA ke dhArAvarSa aura malladeva nAmaka do putra huye / malladeva kI strI kA nAma gauradevI thaa| zilukAdevI kI kukSI se bhImasiMha, nAladevI, pratApasiMha aura vilhaNadevI isa prakAra do putra aura do putriyA~ huI / pratApasiMha kA vivAha cAhiNIdevI nAmA guNavatI kanyA se huA / sahajA kI strI kA nAma suhAgadevI thaa| suhAgadevI vastutaH zaibhAgyazAlinI strI thii| usake zIlazAlinI mAlhaNadevI nAmA putrI huI / usane amRtapAla Adi mAtulajanoM ko nimaMtrita karake zrI maladhArIgaccha meM sAgraha dIkSAvrata grahaNa kiyaa| . . Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] ::nyAyopArjita dravya kA sadvyaya karake jainavAnamaya kI sevA karane vAle prA0jJA0 sadgRhastha-zrA0 suhar3AdevI [235 rANaka aura usakA parivAra aura suhar3AdevI kA 'paryuSaNA-kalpa' kA likhAnA zre0 rAkhaka kA vivAha prAgvATajJAtIya vyavahArIya kulacandra kI dharmapatnI jAsaladevI kI guNagarbhA putrI rAjaladevI ke sAtha huA / rAjaladevI kI kukSI se yazasvI saMgrAmasiMha nAmaka putra huaa| saMgrAmasiMha vyApArakuzala evaM vizruta vyakti thaa| prAgvATajJAtIya zre0 abhayakumAra kI dharmapatnI salakSaNA kI kukSI se utpanna suhar3AdevI nAmA dAnadayApriyA kanyA se saMgrAmasiMha kA vivAha huaa| isake harSarAja, kaTukarAja aura gauradevI tIna saMtAneM huii| harSarAja kA vivAha lakSmIdevI se huaa| harSarAja suputra aura mAtA-pitA kA parama bhakta thA / usakI strI bhI pativratA evaM vinItAtmA thii| ____ saMgrAmasiMha kA dUsarA putra kaTukarAja bhI bar3A hI sajjana evaM kRpAlu thA / suhar3AdevI ne zrImaladhArIsarijI ke zubhopadeza ko zravaNa karake apane putra aura pati kI sahAyatA se 'zrIparyuSaNAkalpapustikA' puNyaprApti ke artha likhavAI / anumAnataH yaha kArya vikramIya terahavIM zatAbdI meM huA hai / soDhukA ___ yaha padmasiMha kI jyeSThA putrI thI aura zre0. rANaka se choTI thii| isane dIkSA grahaNa kI aura cAritra pAla kara apane jIvana ko sArthaka kiyA / / vaMza-vRkSa (1) bharata yazonAga zrIkaraNa payasiMha [tihuNadenI] yazorAja [bahavadevI] AzarAja somarAja rANaka [rAjaladevI] sodukAdevI : sohiNI | saMgrAmasiMha [6suhar3AdevI] pRthvIsiMha 2 pethukA prahalAdana [mAdhalA] 7sajjanAdevI / / / harSarAja lakSmIdevI] kaTukarAja gauradevI devasiMha somasiMha padmalA samalA rANI jai0 pu0pra0 saM0 pra010012 (paryuSaNAkalpapustikA) 1-D.C. M. P. (G.O. S. Vo. No. LXXVI.) P. 380-2 (48) Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 prAgvATa-itihAsa: [dvitIya (2) Asala pithukA] raMgAnivAsI kaDukarAja [7 mohiNI] capalAdevI narasiMha [nAyakIdevI] harapAla [mAmhaNI] | rAjaladevI gauradevI pUrNadevI vayajAdevI sohiya sahajA stamAla amRtapAla [1lalitA 2 zIlukA] [suhAgadevI] tihuNasiMha [rukmiNI] pUrNasiMha naradeva tejalAdevI 4 prImalAdevI mAlhaNadevI (sAdhvI) savaNasiMha lakSmI bhImasiMha nAladevI pratApasiMha kilhaNadevI [cAhiNI] (4) (5) (7) kulacandra abhayakumAra jagatasiMha [prImalAdevI] [jAsaladevI] [salakSaNA] [sajjanA 1 rAjaladevI 1 suhar3AdevI 3 mohiNI malladeva [gauradevI] jaitrasiMha ghArAvarSa zreSThi vosiri Adi prAgvATajJAtIya parama jinezvarabhakta puruSavara zre0 zAli ke vaMza meM utpanna zre0 zaktikumAra ke putra sohI* kI dharmapatnI zivadevI kI kukSI se utpanna zre0 vosiri, sADhala, sAMgaNa aura puNyasiMha ne apane mAtA-pitA ke puNyArtha zrI devasUrisaMtAnIya zrImunidevasUri dvArA zrI aSTApadajinAlaya kI pratiSThA karavAI tathA unakI sahAyatA se unake hI dvArA vi0 saM0 1322 meM race gaye 'zrI zAMtinAthacaritra' kI prati tAr3apatra para likhavAI / * *D.C.M.P. (G.0. S. Vo. No. LXXVI) P. 125 para 'zrAsAdI' ke sthAna para 'sohI' likhA hai| pra0saM0pra0bhA0 tA0pra0 134 pR083 (zAntinAthacaritra) Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ans ] :: nyAyopArjita dravya kA sadvyaya karake jainavAGgamaya kI sevA karane vAle prA0jJA0 sadgRhastha - zre0 varasiMha :: [ 237 zreSTha nArAyaNa anumAnataH vikrama kI terahavIM zatAbdI saMbhava hai vikrama kI bArahavIM zatAbdI meM prAgvATajJAtIya mahaNa (sohana) eka prasiddha zrAvaka ho gayA hai / suhAgadevI usakI strI thii| nAgar3a usakA putra thA / nAgar3a ko usakI strI salakhU se tIna putroM kI prApti huI / nArAyaNa jyeSTha putra thA / kaDuyA aura gharaNiga donoM choTe putra the / nArAyaNa kI strI haMsalAdevI thii| haMsalAdevI ke ratnapAla nAmaka putra huA / kaDuyA (kaDaka) aura dharaNiga kI lAkhU aura jAsaladevI nAmA do patniyA~ thIM / nArAyaNa bar3A dharmAtmA evaM dRr3ha jainadharmI zrAvaka thA / zrImad devendrasUri kA sadupadeza zravaNa karake usane prasiddha pustaka 'uttarAdhyayamalaghuvRtti kI prati tAr3apatra para likhvaaii| yaha prati khaMmAta ke zrI zAntinAtha- prAcIna tAr3apatrIya jaina jJAna-bhaNDAra meM vidyamAna hai / 1 nArAyaNa [haMsalAdevI] ratnapAla vaMza-vRkSa mohaNa [suhAgadevI] nAgar3a [ salakhU] kaDuyA (kaDaka) [lAkhUdebI ] zreSThi varasiMha dharaNiga [jAsaladevI] / vikrama kI terahavIM zatAbdI ke pazcAt prAgvATajJAtIya suzrAvaka mokSArthI pUnar3a nAmaka ho gayA hai| usane sadguru ke mukhAraviMda se zAstroM kA zravaNa kiyA thA saMsAra kI asAratA ko samajha kara apanA nyAyopArjita dravya usane atizayaM bhakti-bhAvanApUrvaka sAtoM kSetroM meM vyaya kiyA thA / usakI strI kA nAma tejIdevI thA / tejIdevI pati kI AjJApAlinIM evaM dRr3ha jaina-dharmAnuraktA trI thii| usakI kurcI se likhA aura varasiMha nAmaka putra utpanna huye / zre0 varasiMha ne guru vacanoM ko zravaNa karake 'haimavyAkaraNAvacUri' nAmaka graMtha ko likhavAyA | 2 1- pra0 saM0 pra0 bhA0tA0 pra0 43 pR0 37 / jai0 pu0 pra0 saM0 tA0 pra0 54 pR0 56 (uttarAdhyayanalaghuvRtti) 2 - jai0 50 pra0 saM0tA0 pra0 74 pR0 71 (haimaMvyA kara gAvacUri ) D.C.M.P. (G. O. S. Vo. No. LXXVI) P. 170 (289) Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2381 . :: prAgvATa-itihAsa :: [dvitIya siMhAvalokana vikrama kI navavIM zatAbdI se terahavIM zatAbdI taka jainavarga kI vibhinna sthitiyA~ aura unakA siMhAvalokana bauddhamata bhArata chor3a hI cukA thaa| vikrama kI prathama ATha zatAbdiyA~ jaina aura vedamata ke dvandva ke liye bhArata ke itihAsa meM prasiddha rahI haiN| prArambha meM jainadharma ko rAjAzraya adhika mAtrA meM prApta thA; parantu pIche se hai vaha ghaTane lagA aura donoM meM dvandva bar3hatA hI calA gyaa| bhArata ke eka deza kA bhArata meM dvitIya dharmakrAMti " athavA prAnta kA eka rAjA jainamata kA AzrayadAtA banatA to usI kA koI vaMzaja vedamata kA dRr3hAnuyAyI hotA aura itanA hI nahIM; eka mata dUsare mata ko ukhAr3ane ke sAre prayatnoM ko kArya meM letaa| jainamata jaise kaThina mata ke pAlana meM sarva sAdhAraNa janatA asaphala rahI aura dhIre 2 jainiyoM kI saMkhyA ghaTane lgii| kumArilabhaTTa aura zaMkarAcArya ke prabala virodha ne jainAcAryoM ko cunautI dI / ve donoM vidvAn vedamata ke prasAraNa meM bahuta adhika saphala huye| jaina muniyoM para evaM yatiyoM para bhArI atyAcAra kiye gaye / jahA~ tapasvI taka atyAcAroM se trasta ho uThe, vahA~ sAdhAraNa gahasthoM ke dhairya kI to bAta hI kyaa| ve bhaya ke mAre jaina se zeva, zAkta, vaiSNava bana gaye aura pratyeka vaizyajJAti usI kA pariNAma hai ki Aja donoM matoM meM vibhAjita hai| jainadharmAvalaMbiyoM kI saMkhyA ko dinodina ghaTatI huI dekha kara jainAcAryoM ne vikrama kI AThavIM zatAbdI ke prAraMbhika varSoM meM punaH navIna ajaina kuloM ko jaina banAne kA saMkalpa-sA grahaNa kiyaa| inakA yaha zuddhi-kArya adhikAMzataH sthAna aura kucha madhyabhArata ke prAnta taka hI prAyaH sImita rahA thaa| ye kaThina vihAra karane lage aura prabhAvazAlI kSatriyarAjA, bhUmipati, Thakkura, sadgRhastha tathA brAhmaNa aura brAhmaNazreSThiyoM ko apane AdarzoM se prabhAvita karake unake manorathoM ko pUrNa karane lage aura jaina dharma ke prati unako AkRSTa karane lage / isa vidhi meM ve bahuta hI saphala huye aura unhoMne aneka UccavarNIya kuloM ko pratibodha dekara navIna jaina kuloM kI sthApanA kI / inhIM varSoM meM kulagurusaMsthA kI sthApanA bhI huii| jo ajaina kula jina jainAcArya ke upadeza se jainadharma svIkAra karatA thA, vaha prAyaH unhIM AcArya ko apanA kulaguru svIkAra karatA thA aura usa kula ke parivAra evaM vaMzaja bhI unhIM AcArya kI paramparA ko apane kula kA kulaguru mAnane lage the| isa prakAra kulaguru-saMsthA kA janma huA / kulaguru-AcArya bhI kAlAntara meM nagaroM meM apanI pauSadhazAlAyeM sthApita karake rahane lage aura apanI pauSadhazAlA ke AdhIna jainakuloM kA viziSTa itihAsa likhane kA kArya karane lge| Aja jo rAjasthAna, gujarAta, mAlavA meM jainakulaguruoM kI pauSadhazAlAyeM vidyamAna haiM, inakI bar3I zobhA, pratiSThA rahI hai aura bar3e2 samrAT inake adhiSThAtAoM ko namaskAra karate Aye haiM / inameM adhikAMzataH unhIM varSoM meM saMsthApita huI haiM athavA usa samaya meM sthApita huI zAlAoM kI zAkhAyeM haiM / Aja kA jaina samAja adhikAMzataH vikrama kI AThavIM, navavIM, dasavIM, gyArahavIM zatAbdiyoM meM navInataH jaina bane kuloM kI hI saMtAna hai / yaha zuddhikArya Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: siMhAvalokana :: [ 236 prathama tIna zatAbdiyoM meM bar3A hI saphala rahA aura phira punaH yavanoM ke prabala AkramaNoM ke kAraNa jainAcAryoM kA isa aura svabhAvataH dhyAna aura zrama kama lagane lagA / yavanoM ko sampUrNa uttarI bhArata bhaya kI dRSTi se dekhane lagA, ataH jaina aura vedamatoM meM paraspara chir3A huA dvandva tRtIya zatru ko dvAra para AyA huA dekhakara svabhAvataH samAptaprAyaH ho gayA / phira bhI jaina se jaina aura jaina se jaina caudahavIM zatAbdI paryanta kucha 2 saMkhyAoM meM banate rahe / dhArmika jIvana Aja giratI sthiti meM bhI jainasamAja apanI dhArmikatA ke liye adhika vizruta hai yaha pratyeka buddhimAn manuSya jAnatA hai / jaina sAdhu apane dhArmika jIvana ke liye sadA duniyA ke sarva paMthoM, matoM, dharmoM ke sAdhuoM meM prathama hI nahIM, tyAga, saMyama, AcAra, vicAra, veSa bhUSA, bhASaNa, vihAra, AhAra, tapasyAdi meM agragaNya aura ati sammAnita samajhe jAte rahe haiM / ve anyamatI sAdhuoM kI bhAMti chala nahIM karate the, kisI ko dhokhA nahIM dete the aura kaMcana aura kAminI ke Aja bhI vaise hI tyAgI haiM / jaina zrAvaka bhI isa hI prakAra saccAI, vizvAsa, nekaniyata, dharmazraddhA, dayA, paropakArAdi ke liye sadA prasiddha rahA hai| jaina zramaNasaMsthA meM sAdhu, upAdhyAya aura AcArya isa prakAra guNabheda se tIna prakAra ke muni rakkhe gaye haiM / ye saMsAra ke tyAgI haiM phira bhI nagaroM, grAmoM meM vihAra karake dharmapracArAdi kArya karane kA inakA karttavya nizcita kiyA gayA haiN| ye dharma ke poSaka aura pracAraka samajhe jAte haiM aura usa hI prakAra yuga kI prakRti pahicAna karake ye dharma kI rakSA karate haiM tathA usakI unnati karane kA ahirniza dhyAna karate rahate haiM / prAgvATajJAti meM aneka aise mahAtejasvI sAdhu gaye haiM, jinhoMne alpAyu meM hI saMsAra kA tyAga karake jainadharma kI mahAn sevAyeM kI haiN| aise sAdhuoM meM vikrama kI dasavIM zatAbdI meM huye sAMDerakagacchIya zrImad yazobhadrasUri, bArahavIM zatAbdI meM huye mahAprabhAvaka zrImad AryarakSitabhUri evaM bRhad tapagacchAdhipati rAjarAjezvara saMmAnya zrImad vAdi devasUri, aMcalagacchIya zrImad dharmaghoSasUri Adi pramukhataH ho gaye haiN| prAcIna jainAcAryoM meM ye zrAcArya mahAn gine jAte haiM / ukta zrAcAryoM ke teja se jainazAsana kI mahAn kIrtti bar3hI hai| inakA satya, zIla, sAdhvAcAra ArdazatA kI caramatA ko pahu~ca cukA thA / vaiSNava rAjA, vedamatAnuyAyI brAhmaNa-paMDita bhI ukta AcAryoM kA bhArI sammAna karate the / gUrjarasamrAT siddharAja jayasiMha kI rAjyasabhA meM huye vAda meM jaya prApta karake zrImad vAdi devasUri ne prAgvATajJAti kI kukSI kA mahAn gaurava bar3hAyA hai| 1 zrAvakoM meM natra sau jIrsa jainamandiroM kA samuddhArakartA prAgvATajJAtikulakamaladivAkara mahAmaMtrI sAmaMta, mahAtmA vIra, gUrjaramahAbalAdhikArI daMDanAyaka vimalazAha, gUrjaramahAmAtya vastupAla, mahAbalAdhikArI daMDanAyaka tejapAla, jinezvarabhakta pRthvIpAla, nADolanivAsI mahAmAtya sukarmA evaM nADolanivAsI mahAna yazasvI zre0 pUrti aura zAliga Adi aneka dharmAtmA mahApuruSa ho gaye haiN| saca kahA jAya to vikrama kI ina zatAbdiyoM meM gUrjara evaM rAjasthAna meM jainadharma kI jo pragati rahI hai aura usakA jo svarNopama gaurava rahA hai vaha saba ina dharma ke mahAn sevakoM ke kAraNa hI samajhanA caahie| ina mahApuruSoM ne dharma ke nAma para apanA sarvasva arpaNa kiyA thA / arbuda aura giranAratIrthoM ke zilpa ke mahAn udAharaNa svarUpa jainamaMdira maM0 vimala, vastupAla, tejapAla kI kIrtti ko Aja bhI akSuNNa banAye huye haiM / ye aise dharmAtmA the ki akAraNa kRmi taka ko bhI kaSTa nahIM pahu~cAte the / ye puruSa mahAn zIlavaMta, deza aura dharma ke pujArI, sAhityasevI, tIrthoddhAraka aura bar3e 2 saMghoM ke nikAlane vAle ho Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 | :: prAgvATa - itihAsa :: gaye haiM / inake samaya meM jainadharma kI jo jAhojalAlI rahI haiM, vaha phira dekhI aura sunI nahIM gaI / usa samaya ke zrAvakoM kA dravya abhayadAnapatroM ke nikalavAne meM, maMdiroM ke banAne meM, unakA jIrNoddhAra karavAne meM, bar3e 2 tIrthasaMgha nikAlane meM, duSkAloM meM dIna aura annahInoM kI sevAyeM karane meM, jJAnabhaMDAroM kI sthApanAyeM karavAne meM, mArgoM meM prapAyeM lagavAne meM, dIkSAmahotsavoM meM, dharmaparvoM para, sadAvata khulavAne meM, pratimAyeM pratiSThita karavAne meM, vividha tapotsavoM meM, rathayAtrAoM meM Adi aise hI aneka dharma evaM puNya ke kAryoM meM vyaya hotA thaa| jainAcAyyoM ke cAturmAsoM meM bhI paryuSaNa parva aura rathayAtrAyeM Adi para atizaya dravya vyaya kiyA jAtA thA / [ dvitIya 1 pratyeka strI aura jana saMdhyA aura prAtaHsamaya rAtri aura divasasambandhI apane kRtapApoM kI AlocanA karatA thA aura unakA pratyAkhyAna karake prAyazcita letA thA / jaina zrAvakoM kI AdarzatA kI usa samaya meM anyamatI samAja para gaharI chApa thI / anyamatI rAjA, mAMDalika, Thakkura aura svayaM samrAT jaina zrAvakoM kA bhArI mAna aura vizvAsa karate the / yahA~ taka ki rAjya ke bar3e 2 uttaradAyIpUrNa vibhAgoM evaM prAntoM ke zAsaka bhI ve jainiyoM ko hI prathama banAte the / apane vizvAsapAtra logoM meM evaM sevakoM meM inako hI prathama niyukta karate the / gurjarasamrAToM kA itihAsa, rAjasthAna ke rAjAoM ke caritra ukta kathana kI puSTi meM dekhe jA sakate haiM / ye jainadharmI the, parantu inake jainadharmI kA artha saMkucita dRSTi se pratibandhita nahIM thA / ye anya sarva hI matoM kA mAna karate the aura anyamatI mandiroM, dharmasthAnoM aura sAdhuoM kA kabhI bhI apamAna nahIM karate the / jisa prakAra apane sadharmI bandhuoM kI sevA karanA ye apanA paramadharma samajhate the, usa hI prakAra kAla, akAla, duSkAla, saMkaTa meM anyamatI dona, zramahIna, apAhijoM kI sadA sevA karane ke liye tatpara rahate the / prAgvATajJAti meM utpanna aise mahAn dharmasevI puruSoM se jainasamAja kI mahAn pratiSThA bar3hI hai aura usakI ujjvalakIrtti sthApita huI hai / jaise-jaise zrImAlIvarga, osavAlavarga, agravAlavarga meM anyamatI uccavarNIya kula jainadharma svIkAra karake praviSTa hote rahe the, usa hI prakAra prAgvATazrAvakavarga meM bhI brAhmaNa, kSatriyakula jainadharma kI dIkSA lekara praviSTa sAmAjika jIvana aura hote rahe the / jainAcArya jaina banA rahe the aura jainasamAja unako pUrNatayA apanA rahA Arthika sthiti thA / kanyA - vyavahAra aura bhojana - vyavahAra meM unase bheda nahIM vartatA thA / dharmakArya meM aura sAmAjika kAryoM meM unake sAtha meM samAnatA kA vyavahAra kiyA jAtA thA / ina zatAbdiyoM meM navIna bAta yaha dekhane ko milatI hai ki jainasamAja ke vibhinna 2 varga apane 2 alaga 2 nAmoM se apane 2 ko prasiddha karane kI veSTA meM laga gaye the, jisakA pariNAma Age jAkara bahuta hI burA nikalane vAlA thA / dasA, vIsA aura phira pA~cA aura DhaiyA jaise bhedoM kI utpatti bhI pratyeka varga meM apane 2 varga kI mamatAbhAvanAoM meM hI huI hai| yaha kisa kAraNa aura kisa samvat meM athavA kyoM hone lagA kA satya kAraNa Aja taka koI nahIM jAna sakA / ina zatAbdiyoM se pUrva ke kisI bhI grantha meM, lekhoM meM prAgvATa, osavAla, zrImAla, agravAla jaise varga-paricAyaka nAmoM kA prayoga dekhane meM nahIM AtA hai| yaha saba ho rahA thA bhaviSya ke liye burA, parantu phira bhI usa samaya janasamAja ke sarva vargoM meM paraspara aikya aura beTI vyavahAra thA aisA mAnA jA sakatA hai / agara unameM paraspara aikya aura beTI vyavahAra nahIM hotA, to bhinna saMskRti, saMskAra aura mAMsAhArI catriyakuloM ko ve kaise apane meM milAne Page #416 -------------------------------------------------------------------------- Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ananya zilpakalAvatAra zrI lUNasiMhavasahi ko devakulikA saM0 19 meM azvAvabodha aura samalIvihAra tIrthoM kA dRzya / una dinoM meM jahAja kaise banate the, isa citra se samajhA jA sakatA hai| dekhiye pR0 241 pr| Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: siMhAvalokana :: [ 241 kI yogyatA rakha sakate the / bhinna saMskRti, saMskAravAle kuloM ko milAne kI jisa varga meM yogyatA hai, vaha varga apanI samAja ke anya vargoM se kaise sAmAjika sambandha tor3a sakatA hai sahaja samajha meM Ane kI vastu hai / I jainasamAja usa samaya bhI bar3A hI prabhAvaka aura sampattizAlI thA / bhArata kA vyApAra jainasamAja ke hI zAhUkArI hAthoM meM thA / jagaha 2 jainiyoM kI dukAneM thiiN| adhikAMzatara jaina ghI, tela, tila, dAla, anna kirANA, suvarNa aura cAMdI, ratna, muktA, mANika kA vyApAra karate the| kRSakoM ko, ThakkuroM ko, rAjA, mahArAjAoM ko rupayA udhAra dete the / bAhara ke pradezoM meM bhI inakI dukAneM thIM / bharauMca, sUrata, bIlImorA, khaMbhAtAdi bandaroM se bhArata se mAla ke jahAja bharakara bAhara pradezoM ko bheje jAte the aura bAhara ke dezoM se suvarNa aura cAMdI tathA bhAMti 2 ke ratna, mANika bharakara bhArata meM lAte the| bar3e 2 dhanI samudrI baMdaroM para rahate the aura vahIM se bAhara ke dezoM se vyApAra karate the / khaMbhAta, prabhAsapattana aura bharauMca nagaroM ke varNana jaina granthoM meM kaI sthaloM para milate haiM, jinase jJAta hotA hai ki bhArata ke vyApArika kendranagaroM meM jainiyoM kI bar3I 2 bastiyA~ thIM aura unakA sarvopari prabhAva rahatA thA / ve sampattizAlI hone para bhI sAde rahate the aura sAdhAraNa mUlya ke vastra pahinate the / artha yaha hai ki ve bar3e mitavyayI hote the | strI aura puruSa gRha ke sarvakArya apane hAthoM se karate the / saMpatti aura mAna kA unako tanika bhI abhimAna nahIM thA / unakI veSa-bhUSA dekhakara koI buddhimAn bhI yaha nahIM kaha sakatA thA ki unake pAsa meM lakSoM evaM koTiyoM kI sampatti haiM / jaina granthoM meM aise aneka udAharaNa milate haiM ki jaba koI saMgha nirdiSTa tIrtha para pahu~cakara saMghapati ko saMghamAlA pahinAne kA utsava manAtA thA, usa samaya akiMcana - sA pratIta hotA huA koI zrAvaka mAlA kI UMcI se UMcI bolI bolatA huA sunA evaM par3hA gayA hai / ekatrita saMgha ko usakI mukhAkRti evaM veSa-bhUSA se vizvAsa hI nahIM hotA thA ki vaha itanI bar3I bolI kI rakama kaise de degaa| jaba usake ghara para jA kara dekhA jAtA thA to Azcarya se adhika dhana vahA~ ekatrita pAyA jAtA thA / gUrjarasamrAT kumArapAla jaba saMgha nikAla kara zatruMjayatIrtha para pahu~ce the, mAlA kI bolI ke samaya prAgvATajJAtIya jagar3a zAha ne savA koTi kI bolI bola kara mAlA dhAraNa kI thI / kAla, duSkAla ke samaya bhI eka hI vyakti kaI varSoM kA anna apane prAnta kI prajA ke poSaNa ke liye dene kI zakti rakhatA thA / aise ve dhanI the, aisA unakA sAdhAraNa rahana-sahana thA aura aise the unake dharma, deza, samAja ke prati zraddhApUrNa bhAva aura bhakti / apane asaMkhya dravya aura akhUTa anna ko vyaya karake jaina samAja meM jo aneka zAha ho gaye haiM, unameM se adhika inhIM varSoM meM huye haiM, jinhoMne duSkAloM meM, saMkaTa meM deza aura jJAti kI mahAn se mahAn sevAyeM kI haiM aura zAhapada kI zobhA ko akSuNNa banAye rakkhA hai| I apane dharma ke parvoM para aura tyauhAroM para apanI zakti ke yogya dAna, puNya, tapa, dharmArAdhanA karane meM pIche nahIM rahate the / bar3e 2 utsava - mahotsava manAte the, jinameM sarva prajA sammilita hotI thI / jitane bar3e 2 tIrtha Aja vidyamAna haiM, jinakI zobhA, vizAlatA, zilpakalA duniyA ke zrImaMtoM ko, zilpavijJoM ko Azcarya meM DAla detI . haiM; inameM se adhikAMza tIrthoM meM bane bar3e 2 vizAla jinAlayoM kA nirmANa, jinameM eka 2 vyakti ne kaI koTi dravya - vyaya kiyA hai unhIM zatAbdiyoM meM huA haiM / ye bar3e 2 saMgha nikAlate the aura svAmIvatsala ( prItibhoja) karate the, jinameM saiMkar3oM kosoM dUra ke nagara, grAmoM se bar3e 2 saMgha nimaMtrita hokara Ate the| ye saMgha kaI dinoM taka - ThaharAye jAte the / pahirAmaNiyoM meM kaI sera modaka aura kabhI 2 modaka ke laDduoM meM eka yA do svarNamudrAyeM rakhakara Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 ] :: prAgvATa - itihAsa :: [ dvitIya mUlyavAna vastra ke sAtha meM pratyeka sadharmI bandhu ko svAmI - vatsala karane vAle kI ora se diyA jAtA thA / aMjanazalAkA-pratiSThotsavoM meM, dIkSotsavoM meM pATotsavoM meM, upadhAnAdi tapotsavoM meM agaNita dravya vyaya kiyA jAtA thA / sArAMza yaha hai ki usa samaya ke loga apane sarvasva evaM apane dhana, dravya ko samAja kI sevA meM aura dharma kI prabhAvanA karane meM pUrA 2 lagAte the / dhanapati hokara bhI bhoga aura vilAsa se ve the / vilAsa kI akiMcana sAmagrI bhI unake dhana se bhare gRhoM meM dekhane taka ko nahIM milatI thii| ghara para Aye atithi kA binA dharma, jJAti-bheda ke ve stutya Atithya satkAra karate the / ghara se kisI ko kabhI bhI kSudhita nahIM jAne dete the / jaina samAja apane sAdhuoM kA bar3A mAna karatI thii| unake Thaharane ke liye, cAturmAsa meM sthira rahane ke liye aura devadarzana ke liye pratyeka jaina basati vAle choTe-bar3e grAma, nagara meM choTe bar3e upAzraya, pauSadhazAlAyeM, mandira hote the / bar3e 2 nagara jaise aNahilapurapattana, prabhASapATaNa, khambhAta, bharauMcAdi meM kaI eka upAzraya aura pauSadhazAlAyeM lakSoM rupayoM ke mUlya kI banAI huI hotI thIM / lar3ake aura lar3akiyoM kA vivAha bar3I Ayu meM hotA thA / vara aura kanyA kI parIkSA saMrakSaka athavA mAtApitA karate the aura sambandha bhI unakI hI sammati evaM nirNaya para nizcita hote the| pardA kI Aja jaisI prathA bilkula nahIM thI / vivAha hone ke pUrva vara aura kanyA apane bhAvI zvasurAlaya meM nimantrita hote the aura kaI divasaparyanta vahA~ Thaharate the / ve saMghAdi meM bhI sAtha 2 raha sakate the / unako bAta-cIta karane kI bhI pUrI svatantratA saMyamazIla mAtA-pitAoM kI saMyamazIla, brahmacaryavrata ke pAlaka, kulamaryAdA evaM mAna ko akSuNNa banAye rakhane vAlI santAneM thIM / kanyA - vikraya, varavikraya jaisI samAjaghAtaka kuprathAyeM una dinoM meM jJAta bhI nahIM thiiN| bar3e 2 daheja diye jAte the, parantu pahile se unakA paraspara nizcaya nahIM karavAyA jAtA thA / ghara meM vRddhajana pUjanIya aura zraddhA ke pAtra hote the / samasta parivAra pramukha kI AjJA meM calatA thA / bar3e se bar3A parivAra bhI eka cUlhe roTI khAtA thA aura sammilita vyApAra karatA thaa| kandamUla kA bhojana meM jahA~ taka hotA kama prayoga hotA thA / lahasuna, pyAja jaisI gandha dene vAlI evaM asaMkhya jIvoM kA piNDavAlI cIjoM kA prayoga sarvathA varjita thaa| bhojana meM ghI, tela, dUdha, dAla, sukhAye huye zAka, roTI kA hI adhika prayoga thA / harI zAka bhI ginatI kI hotI thI / rAtribhojana sarvathA varjita thA / abhakSya cIjoM kA prayoga bilakula nahIM hotA thA / ataH ve dIrghAyu hote the aura pUrNa svastha rahate the / grAmoM aura choTe nagaroM meM rahane vAle gau aura bhaiseM rakhate the aura apane poSaNa ke yogya annaprApti ke liye kRSi bhI karate the / kheta meM ve svayaM kArya karate the aura sevakoM se bhI sahAyatA lete the / ve kisI ke Azrita nahIM the / ve kisI ke Age hIna banakara nahIM rahate the aura nahIM kisI vastu ke liye kisI ke Age hAtha hI pasArate the / jainasamAja meM bhikSA mA~gane kI prathA nahIM to kabhI thI aura Aja bhI nahIM hai / jaina karmaTha kAryazIla hotA hai / vaha apane hAthoM kamAtA hai / vaha vyApAra meM adhika vizvAsa rakhatA hai / vaha kArya apane hAtha karane meM kisI bhI prakAra kI lajjA evaM apamAna kA anubhava nahIM karatA hai / usakA dinoMdina dhana kI vRddhi mUla uddezya sadA hI Aya kama vyaya karane kA hotA hai aura isI kA suphala hai ki vaha hI karatA rahatA hai / samaya para apane saMcita dravya kA sadupayoga karane meM vaha kabhI pIche isa bAta ko pramANita kara rahA hai| una zatAbdiyoM meM jainasamAja svastha, sukhI, samRddha, nahIM rahA hai / itihAsa susaMgaThita aura dharmabhakta Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: siMhAvalokana :: [ 243 thA, taba hI vaha hamAre liye mahAmAhAtmyavAle tIrtha, jinAlaya, jJAnabhaNDAra chor3a gayA hai, jinake hI eka mAtra . kAraNa Aja kA jainasamAja bhI kulIna, vizvasta, unnatamukha aura gauravazAlI samajhA jAtA hai| sAhitya aura zilpakalA jainavAGgamaya saMsAra meM apanA viziSTa sthAna rakhatA hai / kabhI jainamata rAjA aura prajA donoM kA eka-sA dharma thA aura kabhI nhiiN| vikrama kI ina duHkhada zatAbdiyoM meM janadharma ko vedamata ke sadRza rAjAzraya kabhI bhI satyArtha meM thor3e se varSo ko chor3a kara prApta nahIM rahA hai / yaha ina zatAbdiyoM meM jaina sAdhu aura jaina zrAvakoM dvArA hI surakSita rakkhA gayA hai / ataH jaina- sAhitya bAharI AkramaNoM ke samaya meM bhArata ke anya rAjyAzrita sAhityoM kI apekSA adhikatama khatare meM aura sazaMkita rahA hai / rAjAzraya prApta karake hI koI vastu adhika cirasthAyI raha sakatI hai, yaha bAta jaina - sAhitya kI rakSAvidhi se mithyA ThaharatI hai / bhArata meM vikrama kI AThavIM zatAbdI se yavanoM ke AkramaNa prArambha ho gaye the / mahamUda gajanavI aura gaurI ke AkramaNoM se bhArata kA dharma aura sAhitya jar3a se hila uThA thA / eka prakAra se bauddhasAhitya to jalA kara bhasma hI kara diyA gayA thA / veda aura jaina- sAhitya bhaNDAroM ko bhI agni kI lapaToM kA tApa sahana karanA par3A thA / dhanya hai jaina sAdhu aura zrImaMta sAhityapremI jaina zrAvakoM ko ki jinake satat prayatnoM se jJAnabhaNDAroM kI sthApanA karane kI bAta socI gaI thI aura vaha kAryarUpa meM turanta pariNita bhI kara dI gaI thii| jisa prakAra jaina mandiroM ke banAne meM jaina apanA mUlya dhanamuktahRdaya se vyaya karate the, usa hI prakAra ve jaina granthoM, AgamoM, nigamoM, zAstroM, kathAgranthoM kI pratiyA~ likhavAne meM vyaya karane lage / prAgvATajJAtIya zreSThiyoM ne bhI isa kSetra meM bhArI aura sarAhanIya bhAga liyA hai| zreSThi dezala, dhIraNAka, maNDalika, vAjaka, jihvA, yazodeva, rAhar3a, jagatasiha, rAmadeva, ThakkurAjJi nAUdevI, 0 dhInA, zrA0 suhar3AdevI, zre0 nArAyaNa, zre0 varasiMha Adi AgamasevI udAramanA zrImaMtoM ne kaI graMthoM kI pratiyA~ tAr3apatra aura kAgaja para karavAI aura unako jJAnabhaNDAroM meM tathA sAdhumunirAjoM ko bheMTa svarUpa pradAna kiiN| vikrama kI terahavIM zatAbdI meM prAgvATajJAtIya gurjara mahAmAtya vastupAla kI vidvat-pariSad meM rAjA bhoja ke samAna navaratna (vidvAn ) rahate the| kaI jainAcArya unakI preraNAoM para jainasAhityasRjana meM lage hI rahate the / vastupAla kI vidvatpariSada kA varNana usake itihAsa meM pUrA 2 diyA gayA hai / yahA~ itanA hI kahanA paryApta hai ki ina maMtrI bhrAtAoM ne aTThAraha koTi dravya vyaya karake jainagranthoM kI pratiyA~ karavAI aura unako khaMbhAta, aNahilapurapattana aura bhar3auca meM bar3e 2 jJAnabhaNDAroM kI sthApanA karake surakSita rakhavAI gaI / jainasamAja ke liye yaha gaurava kI bAta hai ki usakI striyoM ne bhI jaina sAhitya kI unnati ke liye apane dravya kA bhI puruSoM ke samAna hI vyaya karake sAhityaprema kA paricaya diyA hai / zilpakalA ke liye kahate huye kaha kahanA prathama Avazyaka pratIta hotA hai ki jainiyoM dvArA pradarzita zilpakalA mAnava kI saundaryapyAsI rUci para nahIM ghUmatI thI / prAgvATajJAtIya bandhuvara mahAbalAdhikArI daNDakanAyaka vimala dvArA vinirmita evaM vi0 saM0 2088 meM pratiSThita arbudagiristha zrIvimalavasati kI zilpakalA ko dekhiye / vahA~ jo bhI zilpakArya milegA, vaha hogA dharmasaMgata, paurANika evaM mahAn caritroM kA paricAyaka / isa hI prakAra vi0 saM0 1287 meM pratiSThita huI abu dagiristha zrI neminAtha nAmaka lUNasiMhavasati ko bhI dekhiye, usameM bhagavAn Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244] : prAgvATa-itihAsa:: [ dvitIya neminAtha aura rAjamati ke vivAhaviSayaka bAtoM ko dikhAne vAlA zilpakAma hogA / dvArikA kA dRzya jisameM samudra taToM kA dekhAva, taTapara ke vana, upavana, giri, vasati, gau Adi pazuoM ke jhuNDoM ke dekhAva aura cArAgAha ke haritama jaMgala dikhAye gaye haiM, manohara haiN| vimalavasahi ke nirmANa meM aTThAraha koTi dravya aura lUNasiMhavasahi ke nirmANa meM bAraha koTi chappana lakSa dravya vyaya huA hai| ye donoM jinAlaya saMsAra meM zilpa kI dRSTi se bane bhavanoM meM apanI viziSTatA ke liye sarva prathama Thaharate haiM / lUNasiMhavasahikA kA nirmANa to daNDanAyaka tejapAla kI pratibhAsampannA strI anopamA kI sampUrNa dekharekha meM hI huA hai / strI anopamA meM zilpakArya ke liye premapUrNa hRdaya thA / vaha zilpazAstra kI jJAtA bhale nahIM bhI thIM, parantu vaha uttama zilpa kI parIkSA karanA jAnatI thI / usakA yaha guNa ukta vasahikA ke prakAra ko dekhakara sahaja samajhA jA sakatA hai / sAdhana-sAmagrI kI paryApta kamI ke kAraNa maiM anya prAgvATajJAtIya zilpapremI zreSThiyoM ke zilpakAryoM kA itihAsa dene meM avazya apane ko asaphala huA mAna rahA huuN| phira bhI jina zatAbdiyoM meM vimalavasahi aura lUNasiMhavasahi jaisI zilpakalAvatAra sAkArapratimAoM kA avataraNa huA hai, una varSoM meM pratyeka jaina zilpa kA atizaya premI thA aura usakA vaha zilpaprema IzvaropAsaka thA aura dharmonnatikAraka thA bhalividhi siddha ho jAtA hai| vastupAla dvArA vinirmita girinAraparvatastha zrIvastupAlanAmaka hU~ka bhI bAraha koTi dravya se bhI adhika meM banI thii| zilpa para itihAsa ke pRSThoM meM yathAprasaMga savistAra khUba hI likhA gayA hai, ataH yahA~ paktiyA~ bar3hAnA ThIka nahIM samajhatA huuN| jainavarga athavA jainasamAja jaisA dharma meM pramukha rahA hai, vaisA vyApAra aura rAjanIti ke kSetra meM bhI agrima rahA hai / merI mati se isakA kAraNa yahI hotA hai ki dharma meM jo dRr3ha hotA hai vaha sarvatra unnati karatA hai aura phalatA hai tathA vaha adhika janapriya, niSkapaTa, vizvasta, dRr3ha, kaSTasahiSNu, catura, nyAyI, dUrarAjanaitika sthiti darzI, paropakArI, nisvArthI, vyavahArakuzala, sadAcArI viziSTaguNoM vAlA hotA hI hai / ye guNa rAjyacAlana evaM zAsanakArya karane vAle vyakti meM hone caahie| etadartha rAjanItikSetra meM bhI jaina saphala hote dekhe gaye haiM / isake pakSa meM saurASTra,gUrjarabhUmi, rAjasthAna,mAlava-rAjyoM ke tathA choTe-bar3e maNDaloM ke itihAsoM se sahasroM udAharaNa liye jA sakate haiN| jaina sadA apane dharma kA anuvratI rahA hai aura etadartha vaha deza evaM apane prAntIya rAjyoM kI sevA meM pUrA 2 saphala huA hai / bhArata kA itihAsa spaSTa kahatA hai ki apane ne svAmI rAjA e mANDalika, Thakkura taka ko brAhmaNa aura kSatriya maMtriyoM ne samaya evaM avasara para dhokhA diyA hai evaM unake sAtha meM vizvAsaghAta kiyA hai aura rAjyoM meM ve bar3e 2 ghAtaka parivartanoM ke kAraNabhUta huye haiN| parantu itihAsa eka bhI aisA udAharaNa nahIM de sakatA, jo yaha siddha kare ki amuka jaina mahAmAtya, mantrI, mahAvalAdhikArI, daMDanAyaka, koSAdhyakSa athavA vizvasta rAjakarmacArI ne apane svAmI ko apane svArtha evaM apanA apamAna huye ke kAraNa nIcA dikhAne kA kabhI bhI prayatna kiyA ho tathA usako rAjyacyuta karake Apa rAjA banA ho| bhArata meM nivAsa karane vAlI choTI, bar3I, U~cI aura nIcI pratyeka jJAti kA kahIM na kahIM aura kabhI na kabhI kisI na kisI prAnta meM rAjya avazya choTA yA bar3A rahA hai, parantu kisI bhI jaina ne kabhI bhI, kahIM bhI choTA yA bar3A rAjya sthApita kiyA hI nahIM / vaha to dharma aura deza kA bhakta rahA hai / itihAsa meM yaha bhI kahIM nahIM milegA ki kisI vIravara evaM mahApramavika jainazrAvaka ne kabhI rAjyasthApanA karane kA prayatna to dUra, mana evaM svapna meM bhI usakA Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] ::siMzavalokama: [24 kiMdhAra kiyA ho / vaha to aparigraha meM vizvAsa rakhane vAlA hotA hai| rAjyacAlana meM prakalpaH usane pUrA 2. yoga diyA hai, yaha usakI dezabhakti, prajAsevA-bhAvanAoM kA spaSTa pramANa hai| tabhI to yaha janazrutiH calatI AI hai ki jisa rAjya kA mahAjana saMcAlaka nahIM, vaha rAjya naSTa huye binA rahatA nhiiN| mahAjanavarga ko jo samaya 2 para nagarapreSThipada, zAhapada milate rahe haiM, ina padoM ke pAne vAle adhika saMkhyA meM jaina zrImanta hI huye haiM / zreSThi,zrImanta, zAhUkAra jaise gauravazAlIpada jo udAratA,vaibhavatva, sasya aura saralatAdi guNoM ke paricAyaka upAdhipada haiM jainaznAvakoM ne hI apanA amUlya dhana, tana janatA-janArdana ke artha lagA kara hI prApta kiye haiN| tabhI to kahA jAtA hai: 'vANiyA binA rAvaNano rAja gayo / 'osavAla bhUpAla hai, pauravAla vara mitra / zrImAlI nirmalamatI, jinake carita vicitra' // ye dohe kaba se cale Ate haiM samaya nizcita nahIM kahA jA sakatA hai| prAgvATajJAtIya bandhuoM ke viSaya meM kucha pada vimalacaritra meM haiM, jinase unake viziSTa guNoM kA paricaya milatA hai: 'saptadurga pradAnena, guNa saptaka ropaNAt / puTa saptakavaMto'pi prAgvATa iti vizrutA // 6 // zrAdyaM 1pratijJAniAhi, dvitIyaM 2prakRtisthirA / tRtIyaM 3audavacana, catuH 4prajJAprakarSavAn // 66 // paMcamaM 5apaMcajJaH, zaSThaM 6prabalamAnasam / saptamaM abhutAkAMkSI, prAgvATe puTasaptakam // 67 // arthAt pauravAlavarga kA vyakti pratijJApAlaka, zAMtaprakRti, vacanoM kA pakkA, buddhimAn, dUradRSTA, dRdRhRdayI aura pragatizIla hotA hai| itihAsa isa bAta ko siddha karatA hai ki prAgvATavarga jaisA dharma evaM kartavya-kSetra meM pramukha rahA hai, raNavIratA meM bhI usakA vaisA hI apanA sthAna viziSTa rahA hai| 'raNi rAulI zUrA sadA, devI aMbAvI pramANa / poravAr3a pragaTamalla, maraNina mUke mANa' // prAgvATakuloM kI kuladevI aMbikA hai, jo raNadevImAtA bhI mAnI jAtI hai| prAgvATavarga kA vyakti vIra hotA hai, usakI apanI kuladevI meM pUrI prAstA, niSThA hotI hai| vaha samarakSetra meM vIratA pragaTa karatA hai aura mara kara bhI apane mAna ko nahIM khotA / vikrama saMvata kI AThavIM zatAbdI se lagAkara terahavIM zatAbdI ke anta taka tathA kucha caudahavIM zatAbdI ke prAraMbhika varSoM taka ke antara meM prAgvATazrAvakavarga meM aise aneka varavIra, mahAmAtya, daMDanAyaka ho gaye haiM, jinakI talavAra kSatriyoM se Upara rahI hai| gUrjaramahAbalAdhikArI maMtrI vimala, gUrjaramahAmAtya vastupAla, daMDanAyaka tejapAla, jinake itihAsa isa prastuta itihAsa meM savistAra diye gaye haiM pramANa ke liye paryApta haiN| akele vimalazAha ke vaMza meM nirantara huye paraMparita ATha vyaktiyoM ne gUrjarasAmrAjya ke mahAmAtya, amAtya evaM Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 ] :: prAgvATa-itihAsa: [dvitIya daNDanAyaka jaise mahAn uttaradAyI evaM jokhamabhare padoM para rahakara Adi se aMta taka gUrjarasAmrAjya kI mahAn se mahAn sevAyeM kI haiM, jinakA paricaya isa hI itihAsa meM diyA jA cukA hai| mahAmAtyavastupAla ke vaMza ne bhI gUrjarabhUmi kI bar3I 2 sevAyeM kI haiM-isI itihAsa meM dekhiye / yahA~ itanA hI kahanA alaM hai ki prAgvATavarga kA rAjanIti ke kSetra meM ina zatAbdiyoM meM pUrA 2 varcasva rahA hai aura gUrjarasAmrAjya ke janma meM, utthAna meM aura usako sudRr3ha aura zatAbdiyoM paryanta sthAyI rakhane meM prAgvATavyaktiyoM kA zrama, zaurya aura buddhi pradhAnataH lagI haiM-gUrjarabhUmi aura usake zAsakoM kA itihAsa isa bAta ko akSarazaH siddha kara rahA hai| anya prAntoM meM bhI prAgvATavyakti ina zatAbdiyoM meM rAjanIti meM pUrA 2 bhAga lene vAle huye haiN| parantu sAdhana-sAmagrI ke prabhAva meM unake viSaya meM likhA jAnA zakya nahIM hai / Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgvATa-itihAsa tRtIya khaNDa [ vikrama saMvat kI caudahavIM zatAbdI se vikrama saMvat kI unnIsavIM zatAbdI paryanta / ] Page #425 -------------------------------------------------------------------------- Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgvATa-itihAsa .. tRtIya khaMDa nyAyopArjita svadravya ko maMdira aura tIrthoM ke nirmANa aura jIrNoddhAra ke viSayoM meM vyaya karake dharma kI sevA karanevAle prA0 jJA0 sadgRhastha dharmavIra narazreSTha zrI jJAna-bhaNDAra-saMsthApaka zreSThi pethar3a aura usake yazasvI vaMzaja, DUMgara parvatAdi vikrama saMvat 1353 se vikrama saMvat 1571 paryanta vikrama kI gyArahavIM zatAbdI ke uttarArdha meM gUrjarapradeza kI rAjadhAnI aNahilapurapattana ke samIpa ke saMDeraka nAmaka grAma meM prAgvATajJAtIya prasiddha zreSThi sumati nAmaka vyavahArI rahatA thA / usake AbhU nAmaka eka pethaDa ke pUrvaja aura anuja ____ prasiddha putra thA / AbhU dRr3ha jaina-dharmI, dayAlu evaM mahopakArI puruSa thA / AbhU kA putra - Asar3a thaa| Asar3a bhI apane pitA ke sadRza bahuta guNavAn evaM dharmAtmA thaa| vaha mahAn Asar3a ke nAma se graMthoM meM prasiddha hai| Asar3a ke mokhU aura varddhamAna nAmaka do putra the| 'svastizrI pradavardhamAna bhagava prasAdat vimraajite,| zrI saMDerapure surAlaya mame prAgvATa vaMzottamaH / AbhUrbhuriyazA abhUt sumatibhUrbhUmi prabhu prArthita / stajjAto'nvaya padmabhAsuraraviH zreSThI mahAnAsaDaH // 1 // sanmukhyo moSanAmA nayavinayanidhiH sUnurAsIttadIya stadAtA vardhamAnaH samajani janatAsu svasaujanyamAnyaH / Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250] :: prAgvATa-itihAsa :: [ tRtIya mokhU apane pUrvajoM ke sadRza hI dhanI, mAnI evaM udArahRdaya zrAvaka thaa| usakI strI kA nAma mohanIdevI thA / mohanIdevI patiparAyaNA evaM jainadharmadRr3hA zrAvikA thii| usane cAra putroM ko janma diyA / jinake nAma kramazaH yazonAga, vAgdhana, prahlAdana aura jAlhaNa the| cAroM bhrAtAoM meM adhika bhAgyazAlI vAgdhana huA / vAgdhana kI dharmaparAyaNA strI sItA thii| sItA kI kukSI se nyAya evaM satya kA pujArI cAMDasiMha nAmaka ati prasiddha evaM guNI putra huaa| cAMDasiMha ke cAra bahineM thIM-khetU, mUjala, ratnAdevI aura mayaNaladevI / cANDasiMha kA vivAha prAgvATajJAtIya maMtrI bIjA kI strI khetU se utpanna zIla evaM sundaratA meM prasiddha gaurI nAmA kanyA se huaa| gaurI kI kukSI se mahAn yazasvI, dharmavIra narazreSTha pRthvIbhaTTa jisako jaina graMthakAroM ne pethar3a karake likhA hai kA aura anya chaH pratApI putra ratnasiMha, narasiMha, mallarAja, vikramasiMha, cAhar3a (dharmaNa) aura mujAla nAmaka prasiddha, dAnavIra, zrImaMta putroM kA janma huaa| sAtoM bhrAtAoM meM paraspara agAdha sneha-prema thaa| inake eka khokhI nAmA bahina bhI thI / vaha ati dharmaparAyaNA evaM suzIlA thii| pethar3a kI strI kA nAma suhavadevI thA / ratnasiMha kA vivAha suhAgadevI nAmA guNavatI kanyA se huA thA / narasiMha kI strI nayaNAdevI thI, jo gRhakArya meM ati dakSa aura nipuNA thI / mallarAja kI strI pratApadevI thii| vikramasiMha aura cAhar3a kI sITalA aura capalAdevI kramazaH 'anyUnAnyAyamArgApanayanarasikastatsuta zceDasiMhaH saptAsajatU (saMstAttanUjAH) prathitaguNagaNAH pethaDasteSu pUrvaH // 2 // narasiMharatnasiMhau caturthamallastatastu muMjAlaH vikramasiMhoM dharmaNa ityetasyAnujAH kamataH // 3 // saMDerake'NahilapATakapattanasyAsanne ya evaniramApaya ducyacaityaM / svasvaiH svakIya kuladaivata vIrasezaMkSetrAdhirAja satatAzrita sannidhAnaM' // 4 // uparokta donoM prazastiyA~ jo 'anuyogadvArasatravRtti' aura 'zroghaniryakti' meM hai vi0 saM01571 kI haiM jo parvata aura kAnhA ke samaya meM likhI gaI hai| jai0 pu0 pra0 saMgraha meM pR0 18 para prazasti saM0 16 jo 'bhagavatIsatra saTIka' meM hai mokha ke samaya vi0 saM01353 kI likhI huI hai| donoM prazastiyoM meM puruSoM ke nAmoM ke krama meM antara hai / dvi0 prazasti meM mokhU ke putra 'vAgdhana' kA putra cADasiMha hai aura pra0 prazasti meM mokhU kA bhrAtA 'vardhamAna' aura usakA putra cADasiMha hai / dvi0 prazasti 218 varSa prAcIna hai; ataH adhika mAnya yahI hai| 'yo'cIkaranmaMDapamAtmapuNyavallImivArohayitu sukarmA / grAme ca saMDerakanAmni vIracaitye'jani zreSTIvaraH sa mokhH||3|| mohinInAma tatpanI ctvaarstnyaastyoH| yazonAgo dharmadhuryaH vAgdhana: zuddhadarzanaH // 4 // pralhAdano jAlhaNazca guNino'mI tanUbhavAH / vAgdhanasya gRhiNyAsIt sItU samyak zIlabhAka / / 5 / / tatkukSibhUstatputrazcaDisiMho vishuddhdhiiH| saddharmakarmaniSNAto vinayI pUjyapujyakaH // 6 // paMcapu-yo'bhavan khetU mUjala-ratnadevyatha / mayaNala'........"sarvA nirmalA dharmakarmabhiH // 7 // itazca-bIjAbhidho'bhavanmaMtrI khetU nAmni ca ttpriyaa| tatputrI goridevIti puNyakarmasu sodhamA / 8 / / to tUDhavAzcAMDasiMhastattanUjA guNojjvalAH / zradyaH pRthvIbhaTo dhImAn ratnasiMho dvitIyakaH // 6 // vadAnyo narasihazca turyo mallastu vikrmii| vivekI vikramasiha-zcAhaDaH zubhAzayaH // 10 // majAlazcetyamISAM tu kalyANAya kRtodyamA / svasA khokhIratA dharme patnyazcaiSAM kramAdimAH // 11|| prathamA sUhavadevI suhAgadevyathAparA / nipuNA nayaNAdevI pratApadevyathA matA // 12 // sITalA caupalAdevI puNyAcAraparAyaNA / pAsA ca putrAH putryazcAbhUvan bhAgyabharAMcitAH' // 13 // jai0 pu0 pra0 saM0 pra016 pR018 [bhagavatIsUtra pro ghaniyukti' aura 'anuyogadvAravRtti' kI prazastiyoM meM 'cAhar3a' ke sthAna para 'dharmaNa' chapA hai,parantu ye prazastiye ukta prazasti se bahuta pIche kI haiM, ataH 'cAhar3a' nAma hI adhika sahI samajhA gayA hai| Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: nyAyopArjita dravya se maMdiratIrthAdi meM nirmANa-jIrNoddhAra karAne vAle prA0jJA0 sadgRhastha-zre0 pethdd'| [251 dharmapatniyA~ thIM / isa prakAra vAgdhana kA parivAra ati vizAla evaM sukhI thaa| ina sAtoM bhrAtAoM meM pethar3a adhika prasiddha huA / pethar3a ne saMDeraka meM eka bhavya jaina mandira kA nirmANa karavAyA thA / pethar3a aura usake bhrAtAoM ke vividha puNyakArya pethar3a aura saMDeraka grAma ke adhIzvara ke bIca kisI kAraNa se jhagar3A ho gyaa| nidAna sAtoM bhrAtAoM ne saMDeraka grAma ko chor3ane kA vicAra kara liyA / pathar3a ne bIjA nAmaka eka vIra kSatriya ke sahayoga se bIjApura pethaDa kA saMkiparako koDa nAmaka nagara ko basAyA aura apane samasta parivAra ko lekara vahA~ jAkara usane vAsa kara bIjApura kA bamAnA kiyaa| bIjApura meM Akara basane vAloM ke liye pethar3a ne kara AdhA kara diyaa| isase aura vahA~ nivAsa karanA thor3e hI samaya meM bIjApura meM ghanI AbAdI ho gii| pethar3a ne vahA~ eka vizAla mahAvIra jainamandira banavAyA aura usako aneka toraNa, pratimAoM se aura zilpa kI uttama kArIgarI se sazobhita ka usameM bhagavAna mahAvIra kI vizAla pItalamayI marti pratiSita kii| eka sandara ghara-mandira bhI bana usameM ra kI sundara dhAtamayI pratimA virAjamAna kii| vi0 saM01360 meM ukta pratimA ko punaH apane bar3e mandira meM bar3I dhUma-dhAma se virAjamAna krvaaii| ina dharma-kRtyoM meM pethar3a ne apAra dhana-rAzI vyaya kI thiiN| ina avasaroM para usane yAcakoM ko vipula dAna diyA thA aura aneka puNya ke kArya kiye the| phalataH usakA aura usake parivAra kA yaza bahuta dUra-dUra taka prasArita ho gyaa| pethar3a usa samaya kI jainasamAja ke agraNI puruSoM meM ginA jAne lgaa| sAtoM bhrAtAoM meM apAra prema thaa| chaH hI bhrAtA jyeSTha pethar3a ke parama AjJAnuvartI the / isI kA pariNAma thA ki pethar3a aneka dharmakRtya karake apane aura apane vaMza ko itanA yazasvI banA sakA / yavana AkramaNakAriyoM ne jaise bhArata ke anya dharmasthAnoM, mandiroM ko toDA aura naSTa-bhraSTa kiyA. usI prakAra pathaDa aura usaka bhrAtAoM arbadagiri para bane prasiddha jainamandira bhI unake atyAcArI hAthoM ke zikAra haye binA ke dvArA arbudastha luNa lUNa- nahIM raha sake / arbudagiri ke bahuta UMcA aura mArga se eka ora hone se avazya ve vasahikA kA jINoddhAra jitanI cAhate the, utanI hAni to nahIM pahu~cA sake, parantu phira bhI unakI sundaratA ko naSTa karane meM unhoMne koI kamI nahIM rkkhii| yaha samaya gUrjarasamrAT karNa kA thA / karNa allAuddIna khilajI 'saMDera ke'pahilapATa kapattanasyAsanne ya evaniramApaya ducvacaityaM / svasvaiH svakIya kuladaivata vIraseza kSetrAdhirAja satatAzrita sannidhAnaM // 4 // vAsAvanInena same ca jAte, kalau kuto'sthApayadeva hetoH / bIjApura kSatriya mukhya vIjA sauhArdato lokakarAddha kArI // 5 // atra rIrImaya jJAtAnaMdanapratimAnvitaM / yazcatyaM kArayAmAsa, lasattoraNarAjitaM' // 6 // 10 saM0 dvi0bhA0 pR073,74-76 (10266,270) D. C. M. P. (G. O.S. Vo. No. LxxVI) P. 247 Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 1 :: prAgvATa-itihAsa : [ tRtIya se parAsta ho cukA thA aura apanI paramasundarA priyA mahArANI ko bhI kho cukA thaa| aise nirbala samrATa ke zAsanakAla meM duzmanoM ke atyAcAroM se prajA kA pIr3ita honA sambhava hI hai| yazasvI evaM dRr3ha jainadharmI pethar3a ne arbudagiri ke liye eka vizAla saMgha nikAlA aura bar3I bhAvabhakti se tIrtha kI pUjA-bhakti kI tathA mahAmAtya vastupAla tejapAla dvArA vinirmita prasiddha lUNavasahikA kA jIrNoddhAra prArambha krvaayaa| isa jIrNoddhAra meM pethar3a ne atyanta dravya kA vyaya kiyA / pethar3a ne yaha kArya apane yaza aura mAna kI vRddhi ke hetu nahIM kiyA thA / jIrNoddhAra ke karAne vAle jaise apanI aura apane vaMza kI kIrti ko cira banAne kI icchA se bar3I 2 prazastiye zilAoM para khudavA kara lagavAte haiM, usa prakAra usane apanI koI prazasti nahIM khudavAI / vasahikA ke eka stambha para kevala eka zloka aMkita karavAyA ki saMghapati pethar3a ne sUrya aura candra rahe, taba taka rahane vAle sudRr3ha isa lUNavasahikA nAmaka jinamandira kA apane kalyANArtha jIrNoddhAra krvaayaa| isa jIrNoddhAra se pethar3a ke atula dhanazAlI hone kA paricaya to milatA hI hai, parantu vaha nAmavardhana evaM AtmakIrti ke liye koI puNya-kArya nahIM karatA thA kA bhI vizada paricaya milatA hai / yaha mahAn guNa anya vyaktiyoM meM kama hI dekhane meM AyA hai| gUrjarasamrAT karNadeva ke rAjyakAla meM vi0 saMvat 1360 meM pethar3a ne bhArI saMgha ke sAtha meM zatrujaya, giranAra Adi pramukha tIrthoM kI yAtrA kI / pethar3a ke anya chaH bhrAtA aura unakA samasta parivAra bhI isa saMgha-yAtrA tIrtha-yAtrAyeM aura vividha meM upasthita thA / isI prakAra usane bhArI samAroha se apane pUre kuTumba aura bhArI saMgha ke kSetroM meM dharmakRtya tathA cAra sAtha meM inhIM tIrthoM kI chaH bAra punaH punaH tIrthayAtrAyeM kI thiiN| zrImad satyamUri ke jJAna-bhaNDAroM kI saMsthApanA sadupadeza se pethar3a ne cAra jJAnabhaNDAroM kI bhI sthApanAyeM kI thiiN| arbudAcala ke Upara bane huye bhImAzAha ke prasiddha vizAla jinAlaya meM bhImAzAha dvArA vinirmita AdinAtha bhagavAn kI vizAla dhAtu-pratimA, jo apUrNa raha gayI thI, usako pethar3a ne suvarNa kI seMdhe lagAkara pUrNa krvaaii| 6 nava kSetroM meM pethar3a ne atula dravya vyaya kiyaa| isa prakAra pethar3a ne aneka dharmakRtya kiye aura bhArI yaza, kIrti prApta kii| pethar3a mahAn dharmAtmA, mAtR-pitR bhakta, dAnI, paropakArI, sadguNI aura jJAna kA pujArI thaa| vi0 saM0 1377 meM garjarabhUmi meM tRvarSIya mahA bhayaMkara duSkAla par3A thA / usa samaya bhI pethar3a ne khule mana aura dhana se garIba manuSyoM ko annadAna dekara apanI mAtRbhUmi kI mahAn yazadAyI sevA kI thii| 'zrAcandrAkkai nandatAdeSa saMghAdhIzaH zrImAn pethar3aH saMghayuktaH / jIrNoddhAraM vastupAlasya caitye tene yenehA'rbudAdrau svasAraiH / / a0 prA0 jai0 le0 saM0 le0 382 'yo'kArayat sacivapuMgava vastupAla nirmApite'rbadagiristhita nemicaitye| uddhAramAtmana iva baDatohyapArasaMsAra dustaraNavAridhimadhya idhdha' ||7|| pra0saM0vi0 bhA0 pra0saM0266, 270 'samahagatiladhoH zrI karNadevasya rAjye // // 'kharasa samayasome (1360) baMdhubhiH SaDabhireva, sahasama suvidhinA sAdhane sAvadhAnaH / 'vimalagiriziraH sthAdIzvare cojjayante / yadukulatilakAmaM nemimAnamya modAt // 10 // Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: nyAyopArjita dravya se maMdira tIrthAdi meM nirmANa- jIrNoddhAra karAne vAle prA0jJA0 sadgRhastha-maM0 maMDalika :: [ 253 per3a kA parivAra aura saM0 maMDalika pethar3a kI strI kA nAma sUhavadevI thA / suhavadevI ke padma nAma kA putra thA / padma kA putra lADaNa huA / lADaNa kA putra alhaNasiMha thA / pethar3a jaisA dharmAtmA evaM mahAn sadguNI aura paropakArI zrAvaka thA, vaisI hI guNavatI usakI patiparAyaNa strI aura putra padma thA / padma sacamuca hI padma ke samAna nirmalAtmA thA / donoM pati-patnI atyanta udAramanA aura dharmapremI the, taba hI to unake putra, pautra aura prapautra bhI eka se eka bar3hakara dharmAnurAgI, paropakArI aura puNyazAlI the / AlhaNasiMha kI strI umAdevI kI kukSI se maNDalika kA janma huA thA / yaha bhI apane pitAmaha ke sadRza yazasvI aura kIrttizAlI huA / vi0 saM0 1468 meM gUrjara bhUmi meM duSkAla par3A, usa samaya isane garIboM ko anna aura cudhitoM ko anna- bhojana de kara marane se bacAyA / isane zrImad vijayAnandasUri ke sadupadeza se aneka mandira aura dharmazAlAyeM banavAI tathA aneka svanirmita jinAlayoM meM aura anya dharmasthAnoM aura mandiroM meM jinabimboM kI sthApanAyeM kIM / revata aura abu datIrthAdi pramukha tIrthoM meM jIrNoddhArakArya karavAyA, zAstra likhavAye tathA aneka sukRta ke kArya kiye| vi0 saM0 1477 meM zatruMjayamahAtIrtha ke liye bhArI saMgha nikAla kara tIrtha-darzana kiye aura svAmIvAtsalya karake saMgha pUjA kii| isakA putra dAiyA aura DhAiyA kA putra vijita huA / vijita kI strI maNakAI thI / maNakAI ke tIna prasiddha putra huye, parvata, DUMgara aura naravada / 'nijamanujabhavaM yaH, sArthakaM zrAvakakAra vihitagurusaparyaH pAlayan sadhipatyaM' / kala sakala kalA sarakauzalI nikalaMkaH / punarapi Sar3akASId yo hi yAtrAstathaiva' // 11 // 'gotre 'traivAdyAtpabi, bhImasAdhu vidhipsitaM / yaM pittalamayaM hemadRr3hasaMdhimakArayat // 8 // 'tattanayaH padmAhna stadudvaho lADaNastadaMgabhavaH / asti smAla siMhastadaMgajo maMDalika nAma ' // 16 // pra0 saM0 dvi0 bhA0 pR0 74-77 (pra0 saM0 266, 270 ) 'saM0 1482 varSe phAlgunazadi 13 kho "vya0 AlhaNasiMha bhAryA vya0 umAdesuta saMgha0 vya 0 maMDalena ........ / jai0 ghA0 pra0 le0 saM0 bhA0 2 le0 613 pR0 113 'zrIrevatArbu' dasutIrthamukhesu caityoddhArAna kAra yadane kapureSyanalyaiH / nyAyArjitairghanabharairvaradharmazAlA yaH satkRtoM nikhilamaMDala maMDalIkaiH vasurasabhuvana pramite (1468) varSe vikramanRpAda virnirjitavAn | duSkAlaM samakAlaM bahudhAnAna vitaraNAdyaH // 18 // varSeSu saptasaptatyadhika caturdazazateSu (1477) yo yAtrAM / devAlaya kalitA kila cakre zatruSjayAdyeSu ||16|| zrutalekhana saMghAce prabhRtinibahUni puNyakAryANi / yo'kArSId vividhAni ca pUjyajayAnaMda sUriMgirA // 2 // vyavahAra ThAi zrakhyo'bhUddakSastattanuja eva vijitAkSaH / varamaNakAI nAmnI satvavatI janyajAni tasya // 21 // tatkukSyanupamamAnasa kAsAra sitacchAdAstrayaH putrAH / abhavan zreSThAH parvata DUMgara naravada sunAmAnaH // 22 // teSvasti parvatAkhyo lakSmIkAntaH sahasravIreNa poi zrapramukha kuTumbaiH parIvRto vaMzazobhAkRt // 23 // DuMgaranAmA dvitIyaH svacArucAturyatrarya medhAvAn / patnItajjAM maMgAdevI ramaNaH kAnhAkhyasutapakSaH // 24 // pra0 [saM0 pra0 bhA0pR0 74, 78 (10 266, 270) Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 ] :: prAgvATa - itihAsa :: mahAyazasvI DuGgara aura parvata tathA kAnhA aura unake puNyakArya 1 / 1 donoM bhrAtA mahAn guNavAn, dharmAtmA aura udArahRdaya the / jainadharma ke pakke pAlaka the / pUrvaja per3a aura maMDalika jisa vaMza kI zobhA aura kIrtti bar3hA gaye, usI kula meM janma lekara inhoMne usake gaurava aura yaza ko parvata, DUMgara aura unakA adhikahI phailaayaa| donoM bhrAtAoM meM bar3A prema aura sneha thA / parvata kI strI kA parivAra nAma lakSmIdevI thA sahasravIra aura poiyA (phokA) nAma ke usake do putra DUGgara kI strI kA nAma lIlAdevI thaa| DuGgara ke maMgAdevI nAma kI eka kanyA aura harSarAja, kAnhA nAma ke do putra the| tIsare bhrAtA naravada kI strI harSAdevI thI aura usake bhAsvara nAma kA putra thA / kAnhA ke do striyAM thIM / eka kA nAma khokhIdevI aura dvitIyA melAdevI thI / melAdevI ke vastupAla nAma kA eka putra thA, jisakA vivAha valhAdevI nAma kI kanyA se huA thA / phokA kI strI demati thI aura udayakarNa nAmaka putra thA / vi0 saM0 1556 cai0 kR0 5 somavAra ko inhoMne bahuta dravya vyaya karake mahotsava kiyA aura usa avasara para svavinirmita pratimA kI pratiSThA karavAI tathA vAcakapadotsava karake eka munirAja ko vAcakapadavI se alaMkRta parvata aura DUMgara ke karavAyA | parvata aura kAnhA ne upA0 zrI vidyAratnagANi ke sAnidhya meM zrI vivekaratnadharmakRtya sUri ke upadeza se vya0 DuGgara ke zreyArtha 'caityavaMdanasUtra- vivaraNa' likhavAyA / kAnhA di "prAgvATa saM0 vIjA (vijitA) bhA0 madhU (mANakAI ) puH saM DUGgarasI bhAryA lIlU putra harSA jai0 dhA0 pra0 le0 saM0 bhA0 1 0 115 Do saMtAne vya0 parabatabhA0 lakhIsuta vya0 phokA bhA0 zrA0 demAI sutavijaya karNena' jai0 dhA0 pra0 le0 saM0 bhA0 2 le0 1136 'saMvat 1556..........vya0 maMDalIkasuta vya0 DhAi bhA0 maraNakAI suta naravadakena bhA0 haraSAI su0 bhAravara ....... jai0 dhA0 pra0 le0 saM0 bhA0 2 le 08 'saMvat 1578...... SoSI melAde suta vastupAlAdiyutena 'saMvat 1561 varSe bhAvAlhAde gaMdhAra vAstavya 'DUMgarasuta vya0 kAnhAkena bhA0 jai0 ghA0 pra0 le0 saM0 bhA0 2 le0 264 gaMdhAra vAstavya zrI prAgvATajJAtIya vya0 kAnhA bhA0 SoSI melAdesu0 vya0 vastupAlena 'saM0 1553' [ tRtIya 'saMvat 1546 varSe ..." jai0 dhA0 pra0 le0 saM0 bhA0 2 le0 673 'phokA' ko prazasti-saMgraha kI DUMgara aura parvata kI pra0 266, 270 aura 272 meM poiyA' likhA hai / ho sakatA hai vastutaH nAma poiA ho aura dhAtu-pratimA ke lekhoM ko par3hate samaya akSara ke prakRtibhraSTa ho jAne se 'poi' ke sthAna meM 'phokA' par3hA gayA ho aura aisA honA saMbhava bhI hai| isI prakAra 'vijayaka' ke sthAna meM prazasti saM0 272 meM 'udayakaraNa' likhA hai / prazasti saM0 272 meM zrA0 kakkU, zrA0rar3hI, zrA0 SoSI (khokhI) likhA hai / SoSI kA paricaya anya lekhoM meM bhI jAtA haiM / zra0 kakU aura zrA0 radI zrAvaka SoSI se jyeSThA honI caahie| isa dRSTi se zrA0 kakU harSarAja kI patnI aura zrA0 rar3hI naravada ke putra bhAsvara kI pI mAnanA adhika saMgata hai| lekhAMka 264 meM DUMgarasuta 'kAnhAkena' se yaha dhvanita hotA hai ki DUMgara kA vi0 saM0 1578 ke pUrva hI svargavAsa ho cukA thA / 'zrI saMdehaviSauSadhi' kI prazasti meM jo pra0 saM0 ke pR0 80 para 272vI hai meM bhI DUMgara kA nAma nahIM hai / yaha prazasti vi0 saM0 1571 kI hai| isase yaha siddha huA ki DUMgara 1571 meM jIvita nahIM thA / ina kAraNoM para yaha kahA jAsakatA hai DUMgara kI mRtyu vi0 saM0 1560 ke pazcAt huI / Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: nyAyopArjita dravya se maMdiratIrthAdi meM nirmANa-jIrNoddhAra karAne vAle prA0kSA sadgRhastha-zre0 pethar3a :: [255 vi0 saM0 1560 meM donoM bhrAtAoM ne saparivAra evaM aneka sadharmI bandhuoM ke sAtha meM jIrApallItIrtha aura arbudatIrthoM kI bhaktibhAvapUrvaka dAnAdi puNyakArya karate huye yAtrA kii| AgamagacchIya zrImad vivekaratnasari kA mahAmahotsavapUrvaka bahuta dravya vyaya karake saripadotsava kiyA tathA inake sadupadeza se vi0 saM0 1571 pauSa kR. 1 somavAra ko gaMdhArabandara meM AcArya zrImad saMyamaratnasari parvata aura kAnhA ke aura upA0 vidyAratnagaNi kI nizrA meM aneka sukRta ke kArya kiye--jinabiMboM kI sukRtakArya pratiSThA karavAI aura tIrtha yAtrA kii| nimantrita saMghoM aura nAgarika vyApArIvarga kA svAmIvatsalAdi se bahuta dravya vyaya karake satkAra kiyA / sadharmI bandhuoM ko do-do rupaye kI bheMTa dI / gaMdhArabandara ke samasta dharmasthAnoM meM kalpasUtra kI pratiyA~ bheMTa kii| zIlavatAdaraNa-naMdimahotsava, AcAryapadotsava aura upAdhyAyapadotsava kiye| ina utsavoM meM aneka grAma, nagaroM se Aye huye sAdhu, muniyoM ko vastradAna diyaa| zrImad vivekaratnamari ke vacanoM se 'propaniyuktivRtti,''zrI saMdeha viSauSadhi,' 'anuyogadvAravRtti' likhvaaii| isa prakAra ina dharmiSTha kAkA bhrAtRjA ne aneka dharmagranthoM kA lekhana karavAyA, jJAnabhaNDAroM kI sthApanA kI, jIrNoddhAra meM dravya vyaya kiyA tathA dharmazAlAoM meM, yAtrAoM meM anna-vastradAna meM, saMghabhakti evaM svAmIvAtsalyoM meM aura isI prakAra ke anya dharmakRtyoM meM apanI lakSmI kA sadupayoga karake ujjvala kIrti aura pratiSThA prApta kii| vi0 saM0 1353 se vi0 saM0 1571 taka arthAt 218 varSoM taka isa kula kA gaurava aura pratiSThA ekasI banI rhiiN| aise hI pratApI evaM yazasvI kuloM se jainasamAja kA gaurava rahA hai aura jainadharma kI prasiddhi aura pracAra bar3ha sakA hai| 'svakAritAhatpratimA pratiSThA, vidhApya tau parvata DuGgArAbhidhau / varSe hi naMdesu tithau 1556 ca cakratuH zrIvAcakasthApanasanmahotsavaM / khartutithimita (1560) samAyA yAtrA tau cakratuH sutIrtheSu / jIrApallIpArbuidAcalAyeSu sollAsaM // 26 // gaMdhAramaMdire taujhalamalayugalAdisamudayopetAH / zrIkalpapustikA api datvA rikthaM ca sarvazAlASu // 27 // kRtasaMghasatkRtI cAvAcayatA tau ca rupyanANakayuga / dadazva (tau ca) sitApujaM samastatanAgarikavaNijA // 28 // kRtavaMtAvityAdivihita caturthavatAdarI sakRtaM / zrAgamagacchezazrIvivekaratnAkhyaguruvacanAt // 26 // arthottamau parvatakAnhanAmako, sArthodyamau saripadapradApane / zrAkAritAnA ca samAnadharmiNA, nAnAvidhasthAna samAgatAnA // 30 // pusA dukUlAdikadAnapUrvakaM, samastasaddadarzanasAdhupujanAt / mahAmahaM tenaturuttaraM tau, pavitra citau jinadharmavAsitau // 31 // zrAgama gaccha vibhUtA sUri jayAnaMdasadguroH kramataH / zrImad vivekaratnaprabhusUrINI sadupadezAt // 32 // zazimunitithi (1571) mitta varSe samagra siddhAnalekhanaparAbhyA / vyavahAra parabata kAnhabhyA su-(?) rasikAbhyo // 33 // pra0 saM0 pR0 75, 76 (pra0 saM0 266,270) pra0 saM0 dvi0 bhA0pra0 saM0 272 pR0 76 (zrI saMdeha viSauSadhi) pra0saM0 dvi0 bhA0 pra0633 10161 (zrI caityavaMdanasUtra vivaraNa) jai0 gu0 ka0 bhA02 khaM0 2 pR0 2232 / purAtattva varSa 1 aM01 meM eka aitihAsika jaina prazasti' nAmaka lekha dekho Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256] [hatIya sumati bhAbhU prAsar3a mokhU [mohinIdevI vardhamAna yazonAga vAga vAgdhana [sItA] prahAdana jAlhA cAMDasiMha [gorI] khetU pUMjala ratnadevI mayaNaladevI pethaDa (pRthvIbhaTTa) ratnasiMha narasiMha malla cAhar3a (dharmaNa) vikramasiMha [suhavadevI] [suhAgadevI] [nayaNAdevIM] [pratApadevI] [sItalAdevI] [cAMpaladevI] | muMjAla khokhI padma lADaNa pAnhaNasiMha [UmAdevI] 123 saM0 maMDalika DAImA vijitA [maNakAI] - Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: nyAyopArjita dravya se maMdiratIrthAdi meM nirmANa - jIrNoddhAra karAne vAle prA0jhA0 sadgRhastha-zre0 zrIpAla :: [257 parvata [lakSmI ] DuGgara [lIlAdevI] T sahasravIra poimA (phokA) maMgAdevI harSarAja [mati] [kakU] udayakarNa 1 naravada [harSAdevI] I bhAsvara [rar3hI ] kAnhA [khokhIdevI, melAdevI] vastupAla [valhAdevI] zrI muNDasthalamahAtIrtha meM zrI mahAvIra jinAlaya kA jIrNoddhAra karAne vAlA kIrttizAlI zreSTha zrIpAla vi0 saM0 1426 zrImuNDasthalamahAtIrtha dAcala ke nIce kharAr3I grAma se lagabhaga cAra mIla ke antara para pazcima dizA mUMgalA nAma se choTe-se grAma ke rUpa meM eka jaina mandira ke sahAre jainatIrtha hai| vikrama kI gyArahavIM zatAbdI meM jaba candrAvatI kA rAjya pUrNa samRddha aura unnatazIla thA, taba Aja kA mUMgathalA grAma aneka jaina mandiroM se suzobhita zrI muMDasthalamahAtIrtha ke rUpa meM suzobhita thA / putra abhI jo zrImahAvIrasvAmI kA devAlaya vidyamAn hai, usakA jIrNoddhAra Tha0 mahIpAla kI strI rUpeNI ke 0 zrIpAla ne karavA kara vi0 saM0 1426 vaizAkha zu0 2 ravivAra ko zrI koraMTagacchIya zrInannAcAryasaMtAnIya zrIkakasUripaTTAlaMkAra zrImad sAvadevasUri ke karakamaloM se kalaza- daNDa pratiSThita karavAye tathA cauvIsa devakulikAthoM meM biMbapratiSThA karavAI aura anya aneka jinabiMboM kI pratiSThA karavAI | 2 1-pra0 saM0 pra0 bhA0 pR0 57 ( bhagavatIsUtravRtti kI prazasti) / pra0saM0 dvi0 bhA0 pR0 72 (anuyogadvArasUtravRtti kI prazasti ) pra0 saM0 dvi0 bhA0 pR0 76 (zrI zrauSaniyukti kI prazasti) / pra0 saM0 dvi0 bhA0 pR0 161 (zrIcaityavaMdanasUtra vivaraNam ) jai0 dhA0 pra0 le0 saM0 bhA0 1 le0 115 / jai0 dhA0 pra0 le0 saM0 bhA0 2 0 264, 613, 673, 1136 prA0 jai0 le0 saM0 bhA0 2 le08 jai0 pu0 pra0 saM0 pra0 bhA0 pR0 18 [16] (bhagavatIsUtra - pustaka prazasti) / 2 - prA0 jai0 le0 saM0 bhA0 2 le 274, 275 Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 ] :: prAgvATa - itihAsa :: sirohI rAjyAntargata koTarAgrAma ke jinAlaya ke nirmAtA zreSThi sahadeva vi0 saM0 1465 koTarA grAma meM jo zrImahAvIra jinAlaya hai, vaha prAgvATajJAtIya sahadeva ne banavAyA thA tathA usane pUrva meM vi0 saM0 1208 varSa meM pippalagacchIya zrI vijayasiMhasUri dvArA pratiSThita DIMDilA nAmaka grAma ke jinAlaya ke mU0 nAyaka mahAvIrabiMba ko vahA~ se lAkara pazcAt vi0 saM0 1465 meM piSpalAcArya zrI vIraprabhasUri dvArA svavinirmita jinAlaya meM mU0 nAyaka ke sthAna para sthApita karavAyA thA / 1 vIvAr3A grAma ke zrI AdinAtha jinAlaya ke nirmAtA zreSThi pAlhA vi0 saM0 1476 [ tRtIya DIDilAgrAma ke mahAvIra jinAlaya ke goSThika zreSThi droNI saMtAnIya prAgvATajJAtIya zre0 kurA ke rAmadevI nAmA strI kI kukSI se zre0 mAlA kA janma huA thA / zre0 mAlA kI strI jIvaladevI ke pAlhA nAmaka yazasvI putra utpanna huA / zre0 pAlhA ne vIravAr3A meM jinAlaya banavAkara vi0 saM0 1475 mAgha zu0 11 zanizcara ko bRhadgacchIya piSpalAcArya zrI zAMtisvarisaMtAnIya bha0 vIradevasUri ke paTTanAyaka zrIvIraprabhasUri ke karakamaloM se zrI AdinAthapratimA ko usameM mahAmahotsava karake pratiSThita karavAyA / ukta mandira kA maNDapa vi0 saM0 1476 meM banakara pUrNa huA thA / maNDapa ke pUrNa hone ke zubhopalakSa meM zrImad vIraprabhasUri ko tatvAvadhAnatA meM zre0 pAlhA ne harSotsava manAyA thA |2 udayapura medapAdezAntara zrI jAvaragrAma meM zrIzAMtinAthajinAlaya ke nirmAtA zreSThi dhanapAla vi0 saM0 1478 medapATanarezvara mahArANA mokaladeva ke vijayI rAjyakAla meM prAgvATajJAtIya prati prasiddha zrAvaka zre0 vAnA bAvaragrAma meM rahatA thA / zre0 vAnA kA putra zre0 ratnacandra thA / ratnacandra kI strI lAkhudevI mahAguNavatI evaM 1- jai0 le0 saM0 bhA0 1 le0 666 / 2 zra0 pra0 jai0 le0 saM0 le0 278 Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: nyAyopArjita dravya se maMdiratIrthAdi meM nirmANa jIrNoddhAra karAne vAle prA0jJA0 sadgRhastha-saM0 maMDalika :: [256 dharmAtmA strI thI / lAkhUdevI kA putra zre0 ghaNapAla ( dhanapAla ) thA / dhaNapAla mahAyazastrI evaM kIrttizAlI zrAvaka huA hai| usane zrIzatruMjayamahAtIrtha, giranAratIrtha, arbudatIrtha, jIrApallItIrtha, citrakUTatIrtha Adi kI saMghasahita tIrthayAtrA kI aura saMvapati ke pada ko dhAraNa kiyA tathA AnandapUrvaka saMghayAtrA karake vi0 saM0 1478 pauSa zu0 5 ko svabhA0 hAsUdevI putra zre0 hAjA, bhojarAja, dhanarAja, putravadhU deUdevI, bhAUdevI, dhAIdevI, pautra devarAja, nRsiMha, putrikA pUnI, pUrI, mRgada, camakU Adi kuTumba se parivRtta hokara svavinirmita zrI zAMtinAthaprAsAda kI pratiSThA mahAmahotsavapUrvaka tapAgacchanAyakanirupamamahimAnidhAnayugapradhAnasamAna zrI zrI somasundarasUri dvArA karavAI | zrImad somasundarasUri kI nizrA meM bhaTTArakapuraMdara zrImunisundarabhUri, zrIjayacandrasUri, zrIbhuvanasundarasUri, zrIjinasundarasari, zrIjinakIrttisUri, zrIvizAlarAjasUri, zrIratnazekharasUri, zrIudayanaMdisUri, zrIlakSmIsAgarasUri, mahAmahopAdhyAya zrI satyazekharagaNi, zrIsUrasundaragaNi, zrIsomadevagaNa, paM0 somodayamaNi Adi prakhara tejasvI paMDitaziSyavarga thaa| mahotsava kA mahatva zrImad somasundarasUri ke bahulaziSyavarga kI upasthiti se hI sahaja samajha meM A sakatA hai ki jisa mahotsava meM itane prakhara paMDita evaM tejasvI AcArya, upAdhyAya, sAdhu aura paMDita saMmilita hoM, usa mahotsava meM kitanA dravya vyaya kiyA gayA hogA aura kitane dUra 2 evaM samIpa ke nagara, grAmoM se saMgha, kuTumba evaM zrAvakagaNa mahotsava meM bhAga lene ke liye tathA yugapradhAnasamAna zrIsomasundarasUri aura unake mahAprabhAvaka ziSyavarga ke darzanoM kA lAbha lene ke liye Aye hoMge / 1 bAladAgrAma ke jinAlaya ke nirmAtA prAgvATajJAtIya baMbhadeva ke vaMzaja vi0 saM0 1485 bAladAgrAma meM jo jinAlaya haiM, vaha prAgvATajJAtIya dharmamUrti baMbhadeva kA banAyA huA hai| zre0 baMbhadeva ke vaMza meM zre0 thirapAla nAmaka ati hI bhAgyazAlI zrAvaka huA / thirapAla kI dharmaparAyaNA strI dedIbAI ke narapAla, hApA, tihuNA, kAlhU, kelhA aura pethar3a 6 putraratna utpanna huye / zre0 vihuNa ke vIkrama aura sAr3hA nAmaka do putra the / zre0 sAr3hA ke kAjA, cAMpA, sUrA aura sahasA nAmaka cAra putra the / zre0 pethar3a kI strI kA nAma jANIdevI thA / jANIdevI kI kukSI se thar3asiMha aura maM0 UdA kA janma huA / / maM0 hApA ke rAma nAma kA putra thA / zre0 rAma ke rAula, molhA, kacA aura maM0 vIlhA nAmaka cAra putra huye the / maM0 vIlhA ke harabhA aura harapAla nAmaka do putra huye the / kaccholIvAlagacchIya pUrNimApacIya vAcanAcArya guNabhadra se samastagoSThikoM ke sahita chaH hI bhrAtA narapAla, 2 hApA, tihukhA, kAlhU, kelhA aura pethar3a ne vi0 saM0 1485 meM jIrNoddhAra karavAkara ( usI saMvat meM) jyeSTa zu0 7 1- prA0 le0 saM0 bhA0 1 0 118 / 2 - pra0 pra0 jai0 le0 saM0 0 268, 266 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260] :: prAgvATa-itihAsa: [tRtIya maMgalavAra ko mahAmahotsava kiyA aura zre0 tihuNA, maM0 pethar3a, ma0 hApA ke parijanoM ne zrI mahAvIrabiMba karavA kara zrIratnaprabhasari ke paTTAlaMkAra bhaTTAraka zrIsarvANaMdarari ke upadeza se usI divasa ko pratiSThita krvaayaa| vaMza-vRkSa thirapAla [dedIbAI] narapAla hApA tihuNA kAnhU kelhA ... pethar3a [jANIdevI] vikrama thar3asiMha maM0 UdA rAula molhA kacA maM0 vInhA / | kAjA cAMpA sUrA sahasA harabhA harapAla paMDita pravara lakSmaNasiMha vi0 saM0 1463 udayapura rAjyAntargata zrI devakulapaTTaka (delavAr3A) nAmaka ati prAcIna nagara ke zrI pArzvanAthasvAmI ke bar3e jinAlaya meM prAgvATajJAtIya gauSThika zre0 jhAjhA kI dharmapatnI lakSmIbAI ke devapAla nAmaka putra huA thA / devapAla kI strI devaladevI ke zre0 kurapAla, zrIpati, naradeva, dhINA aura paMDita lakSmaNasiMha nAmaka putra huye the| lakSmaNasiMha kacholIvAlagacchIya pUrNimApakSa kI dvitIya zAkhA ke AcArya zrI bhadrezvarasUrisaMtAnIyAnvaya meM bha0 zrI ratnaprabhasUri ke paTTAlaMkAra zrI sarvAnaMdasUri kA zrAvaka thaa| lakSmaNasiMha ne vi0 saM0 1463 vaizAkha kR0 5 ko apane guru sarvANaMdamUri ke sadupadeza se svazreyArtha zrI pArzvanAthasvAmI kI do koyotsargastha pratimAyeM pratiSThita krvaaii|* *jai0 le0 saM0 bhA02 le01666 Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: nyAyopArjita dravya se maMdiratIrthAdi meM nirmANa - jIrNoddhAra karAne vAle prA0jJA0 sadgRhastha - zre0 hIsA, dharmA :: [ 261 zreSTha hIsA aura dharmA vi0 saM0 1503 vikrama kI pandrahavIM zatAbdI meM prAgvATajJAtIya prasiddha zrImaMta devapAla nAmaka suzrAvaka devakulapaTTaka meM rahatA thA / usake suhar3asiMha nAmaka putra thA, jisakI strI kA nAma suhar3AdevI thI / suhar3AdevI ke pIchar3a liyA (?) nAmaka jyeSTha putra thA aura choTA putra karNa thA / karNa kI strI kA nAma canUdevI thA / canUdevI bar3I saubhAgyavatI evaM guNagarbhA strI thI / vaha jaisI guNavatI thI, vaisI hI putraratnavatI bhI thI / usake saubhAgya se sAta putra zAha dhAMdhA, hemA, dharmA, karmA, hIrA, kAlA aura hIsA nAmaka the / ukta putroM meM se zre0 hIsA kA vivAha lAkhU nAmaka guNavatI kanyA se huA thA / lAkhUdevI ke Amadatta Adi putra the / 0 hIsA ne vi0 saM0 1464 phAlguna kR0 5 ko tapAgacchAdhipati zrImad somasundarasUri ke kara-kamaloM se atisundara zrI sattAvIsakAyotsargika jinapratimApaTTikA ko bar3I dhUmadhAma evaM mahotsavapUrvaka samasta parivAra sahita pratiSThita karavAI / 1 ukta putroM meM se tRtIya putra dharmA kA vivAha dharmiNI nAmA kanyA se huA thA / dharmiNI kI kukSI se sahasA, sAliga, sahajA, sonA aura sAjaNa nAmaka pA~ca putra huye the / zre0 dharmA ne vi0 saM0 1503 ASAr3ha zu0 7 ko tapA0 zrI jayacandrasUri ke kara-kamaloM se mahotsavapUrvaka 66 (chinnave) jinapratimApaTTikA samasta parivArasahita pratiSThita karavAI thI / isI vi0 saM0 1503 ASAr3ha zu0 7 ke zubhAvasara para zrI jayacandrasUri ke kara-kamaloM se prAgvATajJAtIya zre0 AkA kI striyA~ jasaladevI aura cAMpAdevI nAmA ke putra zA0 delhA, jeThA, sonA aura khImA ne bhI zrI cauvIzIjinapratimApaTTa karavA kara pratiSThita karavAyA / 2 dhAMdhA hamA pIchar3aliyA vaMza-vRkSa devapAla suhar3asiMha [suhar3AdevI] dharmA [dharmiNIdevI] karmA sahasA sAliga sonA sahajA 1- jai0 le0 saM0 bhA0 2 le 1668, 1666 / karNa [deva] hIrA kAlA sAjaNa 2- jai0 le0 saM0 bhA0 2 le0 1673 hIsA [lAkhUdevI] Amadatta Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 ) :: prAgvATa-itihAsa :: [tRtIya vIraprasavinI medapATabhUmIya gauravazAlI zreSThi-vaMza vi0 saM0 1465 se vi0 saM0 1566 paryanta zrI dharaNavihAra-rANakapuratIrtha ke nirmAtA zre0 saM0 dharaNA aura usake jyeSThabhrAtA zre0 saM0 ratnA vi0 zatAbdI pandrahavIM ke prAraMbha meM nAMdiyAM (naMdipura ) nAmaka grAma meM, jo sirohI-sTeTa (sajasthAna) ke aMtargata hai saM0 sAMgaNa rahatA thaa| saM0 sAMgaNa ke kurapAla nAmaka prasiddha putra thaa| kurapAla kI strI kAmaladevI saM0 sAMgaNa aura usakA thii| kAmaladevI kA apara nAma kapuradevI thaa| kAmaladevI kI kukSI se saM0 ratnA putra kurapAla ___aura saM0 dharaNA (dhannA) kA janma huaa| donoM putra dRr3ha jainadharmI, nItikuzala, udAra evaM buddhimAn narazreSTha the| saM0 ratnA bar3A aura saM0 dharaNAzAha choTA thaa| donoM meM atyadhika prema thaa| saM0 ratnA kI strI kA nAma ratnAdevI thA / ratnAdevI kI kukSI se lASA, salapA, manA, sonA aura sAliga nAmaka pA~ca putra huye the| saM0 saM0 ratnA aura saM0 dharaNA- dharaNA kI strI kA nAma dhAraladevI thA aura dhAraladevI kI kukSI se jAkhA aura jAvar3a zAha nAmaka do putra utpanna hue the| saM, ratnA aura saM0 dharaNA donoM bhrAtA rAjamAnya aura garbhazrImanta the| sirohI-rAjya ke ati pratiSThita kuloM meM se ina kA kula thaa| donoM bhrAtA bar3e hI dharmiSTha evaM paropakArI the / saM0 dharaNA apane bar3e bhrAtA saM0 ratnA se bhI adhika udAra, sahRdaya, dharma aura jinezvara kA paramopAsaka thA / vaha bar3A hI sadAcArI, satyabhASI aura mitavyayI thaa| dharma ke kAryoM meM, dIna-hInoM kI sahAyatA meM vaha apane dravya kA sadupayoga karanA kabhI nahIM bhUlatA thaa| sirohI ke pratApI rAjA sesamala kI rAjasabhA meM inhIM guNoM ke kAraNa saM0 dharaNA kA bar3A mAna thaa| donoM bhrAtA saM0 ratnA aura dharaNA ne tathA zAha lIMbA ne apane parivAra ke sahita vi0 saM0 1465meM phAlguNa zuklA pratipadA ko piMDaravATaka meM (pIMDavAr3A) zrI tapAgacchIya zrImad somasundarasUri ke dvArA zrI mUlanAyaka mahAvIrasvAmI kI pratimAoM ko pratiSThita karavAkara rAjamAnya vizvAnandadAyaka zrI mahAvIrajinAlaya meM sthApita krvaaii| prAgvATajJAti meM AbhUSaNa samAna mahaNA nAmaka eka ati prasiddha vyavahArI ho cukA thaa| vaha ati zrImaMta aura udAramanA thA / usake jolA(?) nAmaka putra thA / zre0 jolA kA putra bhAvaTha() ati hI sajjana aura nAdiyA grAma kA nAma kisI ukta vaMzasambandhI zilAlekha meM nahIM milatA hai| pandrahavIM zatAbdI ke pazcAt ke aneka prasiddha, aprasiddha kavi, sUri evaM muniyoM dvArA race gaye rANakapuratIrthasaMbaMdhI stavanoM meM nAdiyA grAma kA nAma spaSTatayA varNita hai| janazrati bhI isa mata kI prabala puSTi karatI hai| piMDaravATaka meM zrI mahAvIrajinAlaya ke vi0 sa01465 ke saM0 dharaNA ke lekha meM sAMgA ( sAMgaNa ) kA putra purNasiMha kI strI jAlhaNadevI aura unakA putra kurapAla likhA hai| - -zra0 pra0 0 le0 saM0 AbU bhA0 5 le0 374 prA0 0 le0saM0bhA02 ke le0 307 meM mAMgaNa chapA hai| paM0 lAlacandra bhagavAnadAsa gAMdhI, bar3audA aura maiM donoM bar3audA jAte samaya tA0 21 disambara san 1652 ko zrI rANakapuratIrtha kI yAtrA karate hue gaye the| hamane mUla lekha jo pramukha devakulikA ke bAhara eka bar3e prastara para utkIrNita hai par3hA thA / usameM spaSTa zabda meM 'sAMgaNa' utkIrNita hai| Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ piNDaravATaka(pIDavADA) meM saM0 dharaNAzAha dvArA jIrNoddhArakRta prAcIna zrI mhaaviir-jinpraasaad| varNana pR0 263 para dekhiye| ajAharI grAma meM saM0dharaNAzAha dvArA jIrNoddhArakRta prAcIna zrI mahAvIra-bAvana jinaprAsAda / varNana pR0 263 para dekhiye| Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parvatoM ke madhya meM base huye nAMdiyA grAma meM saM0 dharaNAzAha dvArA jIrNoddhArakRta prAcIna zrI mahAvIra-bAvana jinaprAsAda / varNana pR0 263 para dekhiye| Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: nyAyopArjita dravya se maMdiratIrthAdi meM nirmANa-jIrNoddhAra karAne vAle prAnnA0 sadgRhastha-saMratnA-dharaNA:: [263 yazasvI thA / zre0 bhAvaTha ke guNavAn, pavitrAtmA, puNyakartA, satkarmaratA lIMvA nAmaka putra thA / zre0 lIMvA kI strI kA nAma nayaNAdevI thaa| jaisA zre0 lIMcA guNavAn, sajjana evaM dharmAtmA zrAvaka thA, zrAvikA nayaNAdevI bhI vaisI hI guNavatI, dayAmatI evaM dharmaparAyaNA sattI thii| guNavatI nayaNAdevI ke lakSmaNa aura hAjA nAmaka putra huye the / zre0 lakSmaNa gurujanoM kA parama bhakta aura jinezvaradeva kA paramopAsaka thA / zre0 hAjA bhI ati udAra aura dInadayAlu puruSa thaa| jaisA Upara likhA jA cukA hai donoM bhrAtA bar3e hI puNyAtmA the| inhoMne ajAharI, sAlera Adi grAmoM meM navIna jinAlaya banavAye the| ye grAma nAMdiyAgrAma ke Asa-pAsa meM hI thor3e 2 aMtara para haiM / vi0 saM0 1465 meM donoM bhrAtAoM ke puNyakArya piMDaravATaka meM aura aneka anya grAmoM meM bhinna 2 varSoM meM jinAlayoM kA jIrNoddhAra aura zrI zatruJjayamahAtIrtha karavAyA, padasthApanAyeM, vibasthApanAyeM karavAI, satrAgAra (dAnazAlA) khulavAye / kI saMghayAtrA aneka avasaroM para dIna, hIna, nirdhana parivAroM kI artha evaM vastra, anna se sahAyatAyeM kI / aneka zubhAavasaroM evaM dharmaparyoM ke Upara saMgha-bhaktiyA~ karake bhArI kIrti evaM puNyoM kA upArjana kiyA / inhIM divya guNoM ke kAraNa sirohI ke rAjA, medapATa ke pratApI mahArANA inakA atyadhika mAna karate the| eka varSa dharaNA ne zatruzcayamahAtIrtha kI saMghayAtrA karane kA vicAra kiyaa| una dinoM yAtrA karanA bar3A kaSTasAdhya thaa| mArga meM cora, DAkuoM kA bhaya rahatA thaa| isake atirikta bhArata ke rAjA evaM bAdazAhoM meM dvaMdvatA barAvara calatI rahatI thii| aura isa kAraNa eka rAjA ke rAjya meM rahane vAloM ko dUsare rAjA athavA bAdazAha ke rAjya meM athavA meM se hokara jAne kI svatantratA nahIM thii| zatrazcayatIrtha gUrjarabhUmi meM hai aura una dinoM gUrjarabAdazAha ahammadazAha thA, jisane ahamadAbAda kI nIMva DAla kara ahamadAbAda ko hI apanI rAjadhAnI banAyA thA / ahammadazAha ke darabAra meM saM0 guNarAja nAmaka pratiSThita vyakti kA bar3A mAna thA / saM0 dharaNA ne saM0 guNarAja ke sAtha meM, jisane bAdazAha ahammadazAha se pharamANa (AjJA) prApta kiyA hai puSkala dravya vyaya karake zrI zatruzcayamahAtIrthAdi kI mahADaMbara aura divya jinAlayoM se vibhUSita sakuzala saMghayAtrA kii| isa yAtrA ke zubhAvasara para saMghavI dharaNAzAha ne, jisakI Ayu 30-32 varSa ke lagabhaga meM hogI zrI zatruJjayatIrtha para bhagavAn AdinAtha ke pramukha jinAlaya meM zrImad somasundarasUri se saMgha-samAroha ke samakSa apanI pativratA strI dhAraladevI ke sAtha meM zIlavrata pAlana karane kI pratijJA grahaNa kI / yuvAvaya meM samRddha evaM vaibhavapati isa prakAra kI pratijJA lene vAle itihAsa ke pRSThoM meM bahuta hI kama pAye gaye haiM / dhanya hai aise mahApuruSoM ko, jinake ujjvala caritroM para hI jainadharma kA prAsAda AdhArita haiM / mAMDavagar3ha ke bAdazAha husaMgazAha kA zAhajAdA gajanIkhA~ apane pitA se ruSTa hokara mAMDavagar3ha chor3akara nikala par3A thA aura vaha apane sAthiyoM sahita calatA huA Akara nAMdiyA grAma meM ThaharA / yahA~ Ane taka usake mAMDavagaDha ke zAhajAdA pAsa meM dravya bhI kama ho gayA thA aura vyaya ke liye paisA nahIM rahane para vaha bar3A gajanIkhoM ko tIna lakSa duHkhI ho gayA thaa| jaba usane nAMdiyA meM saM0 dharaNA kI zrImaMtapana evaM udAratA kI rupayoM kA RNa denA prazaMsA sunI, vaha saM0 dharaNA se milA aura usase tIna lakSa rupaye udhAra dene kI yAcanA kI / saM0 dharaNA to bar3A udAra thA hI, usane turanta zAhajAdA gajanIkhA~ ko tIna lakSa rupayA udhAra de diyaa| Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 / :: prAgvATa-itihAsa:: . [tRtIya zAhajAdA gajanIkhA~ ne rupayA isa pratijJA para udhAra liyA thA ki vaha jaba mA~Davagar3ha kA bAdazAha banegA, saM0 tharaNA kA rupayA punaH lauTA degA / saM0 dharaNA ke Agraha para zAhajAdA gajanIkhA~ kucha dinoM ke lie nAMdiyA meM hI ThaharA rahA / inhIM dinoM meM mAMDavagar3ha se kucha yavanasAmaMta zAhajAde ko DhUDhate 2 nAMdiyA meM A pahu~ce aura unhoMne zAhajAdA se mAMDavagar3ha calane ke liye Agraha kiyaa| saM0 dharaNA ne zAhajAdA gajanIkhA~ ko samajhA bujhAkara mA~Davagar3ha jAne ke liye prasanna kara liyA aura zAhajAdA apane sAthiyoM sahita mA~Davagar3ha apane pitA ke pAsa meM lauTa gayA / bAdazAha husaMgazAha ne jaba yaha sunA ki saM0 dharaNA ne usake putra gajanIkhA~ kA bar3A satkAra kiyA aura usako samajhA kara punaH mAMDavagar3ha jAne ke liye prasanna kiyA vaha atyanta hI prasanna huA aura saM0 dharaNA ko mA~Davagar3ha bulAne kA vicAra karane lgaa| itane meM vaha akasmAta bImAra par3a gayA aura saM0 dharaNA ko nahIM bulA skaa| . mAMDavagar3ha kA bAdazAha husaMgazAha kucha hI samaya pazcAt vi0 saM0 1491 I. san 1434 meM mara gayA aura zAhajAdA gajanIkhA~ bAdazAha banA * / saM0 dharaNA ko nAMdiyA grAma se usane mAnapUrvaka nimantrita karake bulagajanIkhoM kA bAdazAha bananA vAyA aura tIna lakSa ke sthAna para 6 lakSa mudrAyeM dekara apanA RNa cukAyA tathA saM0 aura mAMDavagar3ha meM dharaNAzAha dharaNA ko rAjasabhA meM Ucca pada pradAna kiyA / saM0 dharaNA para bAdazAha gajanIkhA~ kI ko nimaMtraNa aura phira kArA- dinoMdina prIti adhikAdhika bar3hane lgii| yaha dekhakara mAMDavagaDha ke amIra aura umarAva kAra kA daMDa tathA caurAsI jJAtike eka lakSa sikke dekara " saM0 dharaNA se IrSyA karane lage / saM0 dharaNA ina saba kI paravAha karane vAlA vyakti dharaNAkA chUTanA aura nAdiyA nahIM thA / parantu kalaha bar3hatA dekhakara usane mAMDavagaDha kA tyAga karake nAMdiyA AnA grAma ko lauTanA ucita samajhA; parantu bAdazAha ne saM0 dharaNA ko nAMdiyA lauTane kI AjJA pradAna nahIM kI / saM0 dharaNA bar3A hI dharmAtmA evaM jinezvara-bhakta thA / usane zatrujayatIrtha kI saMghayAtrA karane kA vicAra kiyA aura bAdazAha kI AjJA lekara saMghayAtrA kI taiyArI karane lgaa| isa para saM0 dharaNA ke duzmanoM ko bAdazAha ko bahakAne kA avasara hAtha laga gayA / unhoMne bAdazAha se kahA ki saM0 dharaNA saMgha-yAtrA kA bahAnA karake nAMdiyA lauTanA cAhatA hai tathA mAMDavagar3ha meM arjita vipula sampatti ko bhI sAtha le jAnA cAhatA hai / bAdazAha gajanIkhA~ bar3A hI durvyasanI aura vyabhicArI thA aura vaisA hI kAnoM kA bhI atyadhika kaccA thA / ataH usake darabAra meM nita naye Sar3ayantra banate rahate the aura rAjatantra bigar3ane laga gayA thaa| saM0 dharaNA ke duzmanoM kI yaha cAla saphala ho gaI aura bAdazAha ne turanta hI saM0 dharaNA ko kaida meM DAla diyaa| saM0 dharaNA ke kArAgAra ke daNDa ko zravaNa karake mAMDavagar3ha ke ati samRddha evaM prabhAvazAlI zrIsaMgha meM agni laga gaI / bAlI grAma kI pauSadhazAlA ke kulaguru bhaTTArakamiyAcandrajI ke pAsa meM vi0saM0 1925 meM punarlikhita saM0 dharaNAzAha ke vaMzajoM kI eka laMbI khyAtaprati hai / usameM saM0 kurapAla ke tIna putroM kA honA likhA hai| saba se bar3A putra samarthamala thaa| samarthamala kI strI kA nAma suhAdevI thA aura suhAdevI kA sujA nAmaka putra huA thaa| Age samarthamala kA vaMza nahIM claa| ho sakatA hai sujA bAlavaya meM athavA nimsantAna mara gayA ho aura rANakapura-dharaNavihAra-trailokyadIpaka-mandira kI pratiSThA ke zubhAvasara taka inameM se koI jIvitanahIM rahA ho / isI khyAta meM saM0 dharaNA kA apara nAma dharmA bhI likhA hai tathA saM0 dharaNA kI dvitIyA strI candrAdevI nAmA aura thI, yaha bhI likhA hai / vaha bhI pratiSThotsava taka sambhava hai nissaMtAna mara gaI ho / *History of Mediaeval India by Iswari Prasad P. 388 Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa nyAyopArjita dravya se maMdiratIrthAdi meM nirmANa- jIrNoddhAra karane vAle prA0jJA0 sadgRhastha-saM0 ratnA dharaNA : [ 265 :: zrIsaMgha ne saM0 dharaNA ko kArAgAra se mukta karAne ke liye bharasaka yatna kiye, parantu durvyasanI bAdazAha gajanIkhA~ ne koI dhyAna nahIM diyA / bAdazAha gajanIkhA~ ne kucha hI samaya meM apane pratApI pitA husaMgazAha kI sArI sampattiko viSayabhoga meM kharca kara DAlA aura paise 2 ke liye tarasane lgaa| rAjakoSa eka dama khAlI ho gayA / bAdazAha gajanIkhA~ ko jaba dravya-prApti kA koI sAdhana nahIM dikhAI diyA to usane saM0 dharaNA ko caurAsI jJAti ke eka lakSa sikke lekara chor3anA svIkRta kiyA / anta saM0 dharaNA caurAsI jJAti ke eka lakSa rupaye dekara kArAgAra se mukta huA aura apane grAma nAMdiyA kI ora prasthAna karane kI taiyArI karane lagA | unhIM dinoM mAMDavagar3ha kI rAjasabhA meM eka bahuta bar3A Sar3ayantra racA gayA / muhammada khilajI nAmaka eka prasiddha evaM buddhimAn vyakti bAdazAha kA pradhAna mantrI thA / vaha bar3A hI bahAdura aura tejasvI thA / bAdazAha gajanIkhA~ kI pradhAna ke Age kucha bhI nahIM calatI thI / gajanIkhA~ ko siMhAsanArUr3ha huye pUre do varSa bhI nahIM ho pAye the ki rAjakarmacArI, sAmanta, amIra aura prajA usake durguNoM se taMga A gaI aura sarva usake rAjya kA anta cAhane lage / anta meM vi0 saM0 1463 I0 san 1436 meM muhammada khilajI ne bAdazAha gajanIkhA~ ko kaida karake apane ko mAMDavagar3ha kA bAdazAha ghoSita kara diyA / rAjasabhA meM jaba yaha ghaTanA cala rahI thI saM0 dharaNA mAMDavagar3ha se cupacApa nikala par3A aura apane grAma nAMdiyA meM A gayA / nAMdiyA sirohI - rAjya kA grAma thA aura una dinoM sirohI ke rAjA mahArAva sesamala the / 1 mahArAva sesamala pratApI the aura unhoMne Asa-pAsa ke pradeza ko jItakara apanA rAjya atyadhika bar3hA liyA thA / sesamala bar3e sirohI ke mahArAva kA svAbhimAnI rAjA the / saM0 dharaNA sirohI - rAjya kA ati pratiSThita puruSa thA / saM0 prakopa aura saM0 dharaNA dharaNA kA mAMDavagar3ha meM jAkara kaida honA unheM bahuta akharA aura usameM unako apanI kA mAlagar3ha meM basanA mAna-hAni kA anubhava huA / mahArAva sesamala aisA mAnate the ki agara saM0 dharaNA zAhajAdA ko rupayA udhAra nahIM detA to saM0 dharaNA kabhI bhI mAMDavagar3ha meM jAkara kaida nahIM hotaa| isa prakAra saM0 dharaNA ko usake khuda ke kaidI banane kA kAraNa mahArAva sesamala saM0 dharaNA ko hI samajhate the aura usako bhArI daNDa dene para tule hue baiThe the / saM0 dharaNA ko yaha jJAta ho gayA ki mahArAva sesamala usa para atyadhika kupita huye baiThe haiM, vaha nAMdiyA grAma ko tyAga kara saparivAra mAlagar3ha nAmaka grAma meM, jo medapATa - pradeza ke antargata thA basA / mahArANA kumbhA una dinoM prasiddha durga kumbhalamera meM hI adhika rahate the| mAlagar3ha aura kumbhalagar3ha eka hI parvatazreNI kucha hI kosoM ke antara para A gaye haiN| jaba mahArANA kumbhA ne yaha sunA ki saM0 dharaNA mAlagar3ha meM saparivAra A base haiM, unhoMne apane vizvAsapAtra sAmantoM ko bhejakara mAnapUrvaka saM0 dharaNA ko rAjasabhA meM bulavAyA aura saM0 dharaNA kA acchA mAna kiyA tathA saM0 dharaNA ko apane vizvAsapAtra vyaktiyoM meM sthAna diyA |2 1. si0 iti0 pR0 164-65 2. bAlI ( marudhara ) ke kulaguru bhaTTAraka miyAcandrajI kI pauSadhazAlA kI vi0 saM0 1625 meM punarlikhita saM0 dharaNA ke vaMzajoM kI khyAtaprati ke AdhAra para / Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266] :: prAgvATa-itihAsa :: [tRtIya mahArANA kumbhakarNa bar3e hI pratApI, yazasvI, guNI rAjA the| unake darabAra meM sadA guNavAnoM aura puNyAtmAoM kA svAgata hotA rahatA thaa| aise guNI rAjA kI rAjyasabhA meM agara saMghavI dharaNAzAha kA mAna dinamahArANA kumbhakarNa kI dugunA rAta-caugunA bar3hA ho to koI Azcarya kI bAta nhiiN| mahArANA kumbhakarNa kA rAjyasabhA meM saM0 dharaNA rAjya ajamera, maMDora, nAgapura, gAgaraNa, baMdI tathA khATU, cATU taka vistRta thaa| phalataH unake darabAra meM aneka vIra, yoddhA, zrImanta, sajjana vyakti rahate the| saM0 dharaNA mahArANA kumbhakarNa ke ati vizvAsapAtra evaM rAjya ke ati pratiSThita zrImanta vyaktiyoM meM gine jAne lage the / * paramArhata saM0 dharaNAzAha kA rANakapura meM nalinIgulmavimAna trailokyadIpaka-dharaNavihAra nAmaka catumukha-AdinAtha-jinaprAsAda kA banavAnA jaisA likhA jA cukA hai saM0 dharaNA buddhimAna, catura aura bar3A nItijJa thA, vaisA hI vaha dRr3ha jainadharmI, gurubhakta aura jinezvaradeva kA upAsaka bhI thA / vaha bar3A tapasvI bhI thA / usane battIsa varSa kI yuvAvasthA meM hI zIlavata . grahaNa kara liyA thA aura navIna 2 jinaprAsAda banavAne kI nitya kalpanA kiyA saM0 dharaNA ko svapna kA honA karatA thaa| eka rAtri ko usane svapna meM nalinIgulmavimAna ko dekhA aura nalinIgulmavimAna ke AkAra kA eka jinaprAsAda banavAne kA usane svapna meM nizcaya bhI kara liyA aura apane nizcaya kI apane parijanoM ke samakSa carcA kI / vimAna to usako smaraNa raha gayA, parantu usakA nAma usako smaraNa nahIM rahA; ataH vaha yaha nahIM samajhA sakA ki vaha kaisA jinAlaya banavAnA cAhatA hai| phalataH usane dUra 2 se aneka catura zilpavijJa kAryakaroM (kArIgaroM) ko bulavAyA / Aye huye kAryakaroM ne aneka mandiroM ke bhAMti-bhAMti ke rekhAcitra banA-banA kara dharaNAzAha ko dikhAye / unameM se muMDArAgrAma ke rahane vAle zilpavijJa depAka nAmaka somapurA ne nalinIgulmavimAna kA rekhAcitra banAkara prastuta kiyA / saM0 dharaNA ne depAka ko apanA pramukha kAryakara niyukta kiyaa| *saM0 dharaNA mahArANA kummakarNa kA mantrI rahA ho, aisA koI prAmANika ullekha prApta nahIM huA hai / saM0 dharaNA mahArANA ke darabAra meM ati sammAnita vyakti avazya the, jo rANakapura kI prazasti se hI spaSTa siddha hotA hai / (17) mahIpati 40 kula kAnanapaMcAnanasya / viSamatamAbhaMgasAraMga- (18) pura nAgapura gAgaraNa narANakA'jayameru maMDora maMDalakara budi (16) khATU cATU sajAnAdi nAnAmahAdurgalIlAmAtragrahaNapramANi- (30).........."rANAzrIkumbhakarNasarvovIpatisArvabhaumasya 41 vijaya(31) mAna rAjye" ........... .... (32""" ...... ....." zrImadahammada(33) suratrANadattapuramANasAdhuzrIguNarAjasaMghapatisAhAcaryakRtAzca- (34) ryakAridevAlayADambarapuraHsarazrIzatrajayAditIrthayAtreNa / ajA(35) harI piMDaravATakasAlerAdi bahusthAnanavInajanavihArajINoMddhAra- (36) padasthApanAviSamasamayasatrAgAranAnAprakAraparopakAra zrIsaMghasa(37) tkArAdyagaNyapuNyamahArthakrayANakapUryamANabhavArNavatAraNakSama prA0 0 le0 saM0 mA0 2 le0 307 (rANakapuratIrthaprazasti,) Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ goDavADa (girivATa) pradeza kI mAdrIparvata kI ramya upatyakA meM saM0 dharaNAzAha dvArA vinirmita zrI nalinIgalmavimAna trailokyadIpaka dharaNavihAra zrI rANakapuratIrtha nAmaka zilpakalAvatAra zrI caturmukha-AdinAtha-jinaprAsAda / dekhiye pR0 267 pr| Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI rANakapuratIrtha dharaNavihAra kA pazcimAbhimukha trimaMjilA siNhdvaar| dekhiye pR0 271 para / Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: nyAyopArjita dravya se maMdira tIrthAdi meM nirmANa- jIrNoddhAra karAne vAle prA0jJA sadgRhastha-saM0 ratnA-dharaNA :: [ 267 alI athavA Ar3AvalA parvata kI vizAla evaM ramya zreNiyA~ marudharaprAnta tathA medapATa pradeza kI sImA nirdhArita karatI haiM aura ve marudhara se Agneya aura medapATa ke pazcima meM AI huI haiN| ina parvata zreNiyoM meM hokara mAdar3I grAma aura usakA aneka patha donoM pradezoM meM jAte haiN| jinameM desUrI kI nAla adhika prasiddha hai / kumbhalanAma rANakapura rakhanA gar3ha kA prasiddha aitihAsika durga, jisako pratApI mahArANA kumbhakarNa ne banavAyA thA, isI Ar3AvAlAparvata kI mahAnatam zikhA para Aja bhI sudRr3hatA ke sAtha aneka vipada-bAdhA jhelakara khar3A hai / mahArANA kumbhakarNa isI durga meM rahakara adhikatara prabala zatruoM ko chakAyA karate the / kumbhalagar3ha ke durga se 10-12 mIla ke antara para mAlagar3ha grAma Aja bhI vidyamAna hai, jisameM paramArhata dharaNA aura ratnA rahate the / kumbhalagar3ha se jo mArga mAlagar3ha ko jAtA hai, usameM mAdrIparvata par3atA hai / isI mAdrIparvata kI ramya upatyakA meM mAdar3I grAma jisakA zuddha nAma mAdrIparvata kI upatyakA meM hone se mAdrI thA basA huA thA / mAdar3I grAma agamya evaM durbheda sthala meM bhale nahIM bhI basA thA, phira bhI vahA~ duzmanoM ke AkramaNoM kA bhaya nitAnta kama rahatA thA / saM0 dharaNAzAha ko trailokyadIpaka nAmaka jinAlaya banavAne ke liye mAdar3I grAma hI sarva prakAra se ucita pratIta huA / ramya parvatazreNiyA~, harI-bharI upatyakA, pratApI mahArANAoM ke durga kumbhalagar3ha kA sAnidhya, ThIka pArzva meM maghA saritA kA pravAha, duzmanoM ke sahaja bhaya se dUra Adi aneka bAtoM ko dekhakara saM0 dharaNAzAha ne mAdar3I grAma meM mahArANA kumbhakarNa se bhUmi prApta kI aura mAdar3I kA nAma badalakara rANakapura rakkhA / aisA mAnA jAtA hai ki rANakapura* mahArANA zabda kA 'rANaka' aura saM0 dharaNA kI jJAti 'poravAla' kA 'pora,' 'pura' kA yoga hai jo donoM kI kIrtti ko sUrya-candra jaba taka prakAzamAn raheMge prakAzita karatA rahegA / vihAra nAmaka caturmukhaAdinAtha jinAlaya zilAnyAsa aura jinA vizAla saMgha samAroha evaM dhUma-dhAma ke madhya saM0 dharaNA ne dharaNavihAra nAmaka caturmukha-AdinAtha - jinAlaya kI nIMva vi0 saM0 1465 meM DAlI / isa samaya duSkAla kA bhI bhayaMkara prakopa thA / nirdhana janatA ko yaha varadAna zrI trailokyadIpaka-dharaNa- siddha huaa| muMDArA grAma ke nivAsI prasiddha zilpavijJa kAryakara somapurAjJAtIya depAka kI tattvAvadhAnatA meM anya paccAsa kuzala kAryakaroM evaM agaNita zramakaroM ko rakha kara kArya prArambha karavAyA gayA / jinAlaya kI nIMveM atyanta gaharI khudavAI aura unameM sarvadhAtu kA upayoga karake vizAla evaM sudRr3ha divAreM uThavAI | caurAsI bhUgRha banavAye, jinameM se pA~ca abhI dikhAI dete haiN| do pazcimadvAra kI pratolI meM eka uttara meghanAtha - maMDapa kA laya ke bhUgRhoM va catuSka kA varNana (42) narendreNa svanAmnA nivezite tadIyasuprasAdAdezatastrailokyadIpakArANakapura - prazasti aneka pustakoM meM mAdar3I grAma ke viSaya meM bahuta bar3hA-car3hA kara likhA hai ki yahA~ 2700 sattAIsau ghara to kevala jainiyoM ke hI the / aura jJAtiyoM ke to phira kitane hI sahasroM hoNge| ye saba bAteM atizayoktipUrNa haiM, jo maMdira ke AkAra kI vizAlatA ko dekhakara anumAnita kI gaI haiM / lekhaka zrI trailokyadIpaka - dharaNavihAra ke zilAlekhoM kA saMgraha karane kI dRSTi se vahA~ 30-5-50 se 3-6-50 taka rahA aura pArzvavarttI samasta bhAga kA bar3I sUkSmatA evaM gaveSaNAtmaka dRSTi se avalokana kiyA / upatyakA meM maidAna avazya bar3A hai; parantu vaha aisA viSama aura Ter3hA-mer3hA hai ki vahA~ itanA vizAla nagara kabhI thA amAnya pratita hotA hai / dUsarI bAta - jIrNa evaM khaNDita makAnoM ke cinha Aja bhI maujUda haiM, jinako dekhakara bhI yaha : anumAna lagatA hai ki yahA~ sAdhAraNa choTA-sA grAma thaa| vizeSa sudRr3ha zaMkA jo hotI hai, vaha yaha hai ki agara mAdar3I trailokyadIpaka- jinAlaya ke banavAne ke pUrva hI vizAla nagara thA to jaisI bhArata meM bahuta pahile se grAma aura nagaroM ko saMkoca kara basAne kI paddhati hI rahI haiM, itane vizAla nagara meM itanA khulA bhAga *(41) "rANapuranagare rANA zrI kumbhakarNa(43) bhidhAnaH zrI caturmukhayugAdIzvaravihAraH kAritaH pratiSThitaH Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268] :: prAgvATa-itihAsa : [tRtIya se lagatI huI bhramatI meM, eka anya devakulikA meM aura eka naiRtya koNa kI zikharabaddha kulikA ke pIche bhramatI meM hai| zeSa catuSka meM chipe haiN| jinAlaya kA catuSka sevADIjJAti ke prastaroM se banA hai, jo 48000 vargaphITa samAnAntara hai| pratimAoM ko chor3akara zeSa sarvatra sonANAprastara kA upayoga huA hai| mUlanAyaka devakulikA ke pazcimadvAra ke bAhara uttarapakSa kI bhitti meM eka zilApaTTa para vi0 saM0 1466 kA lambA prazasti-lekha utkIrNita hai / isase yaha samajhA jA sakatA hai ki yaha mUlanAyaka devakulikA vi0 saM0 1466 meM banakara taiyAra ho gaI thI aura vi0 saM0 1468 taka anya prathamAvazyaka aMgoM kI bhI racanA ho cukI thI aura jinAlaya pratiSThita kiye jAne ke yogya bana cukA thA / rANakapura nagara meM saM0 dharaNA ne cAra kArya eka hI muhUrta meM prArambha kiye the* / saM0 dharaNAzAha kA prathama mahAn satkArya to uparokta jinAlaya kA banavAnA hI hai| atirikta isake usane rANakapura nagara meM nimna tIna kArya saM0 dharaNAzAha ke anya aura kiye the| eka vizAla dharmazAlA banavAI, jisameM aneka cauka aura kakSa (aurar3iyA~) tIna kArya aura trailokya- the tathA jisameM kASTha ke caurAsI uttama prakAra ke stambha the| dharmazAlA meM aneka dIpaka-dharaNavihAra nAmaka prAcAryoM ke eka sAtha apane mAna-maryAdApUrvaka Thaharane kI vyavasthA thii| alaga jinAlaya kA pratiSThotsava alaga aneka vyAkhyAna-zAlAyeM banavAI gaI thiiN| yaha dharmazAlA dakSiNadvAra ke sAmIpya meM thor3e hI antara para banAI gaI thii| kaise nikala AyA ? trailokyadIpaka-jinAlaya kA vaha prakoSTha jo vyavasthApikA per3hI ne parvatoM kI DhAla se jinAlaya kI ora Ane vAle pAnI ko rokane ke liye jinAlaya se dakSiNa tathA pUrva meM lagabhaga eka yA Der3ha pharlAga ke antara para banavAyA hai paryApta lambA aura caur3A hai aura samasta upatyakA-sthala meM samatala bhAga hI yahI hai / yahA~ nagara kA madhya yA pramukha bhAga basA honA cAhie thaa| merI dRSTi meM to yahI ucita mAlUma par3atA hai ki yahA~ sAdhAraNa jJAti ke logoM kA nivAsa thA,jinase dharaNAzAha ne bhUmi kharIda kara lI yA phira ve rAjAjJA se yaha bhAga chor3a kara kucha dUrI para jA base / yaha avazya sambhava hai ki trailokyadIpaka-jinAlaya banane ke samaya athavA pIche jaina AbAdI avazya bar3ha gaI ho, mahArANA aura zrImantoM kI aTTAriyA~ bana gaI hoM, grAma kI ramaNIkatA bar3ha gaI ho; parantu mAdar3I eka ati vizAla nagara thA satya pratIta nahIM hotA hai| - eka kathA aisI sunI jAtI hai ki eka dina saM0 dharaNAzAha ne ghRta meM par3I makSikA (mAkhI) ko nikAlakara jUte para rakha lii| yaha kisI zilpI kAryakara ne dekha liyaa| zilpiyoM ne vicAra kiyA ki aisA kRpaNa kaise itane bar3e vizAla jinAlaya ke nirmANa meM saphala hogaa| saM0 dharaNAzAha kI unhoMne parIkSA lenI caahii| jinAlaya kI jaba nIce khodI jA rahI thI, zilpiyoM ne saM0 dharaNAzAha se kahA kI nIvoM ko pATane meM sarvadhAtuoM kA upayoga hogA, nahIM to itanA bar3A vizAla jinAlaya kA bhAra kevala prastaravinirmita divAreM nahI sambhAla paayeNgii| saM0 dharaNAzAha ne atula mAtrA meM sarvadhAtuoM ko turanta hI kraya karake ekatrita krvaaii| taba zilpiyoM ko bar3I lajjA AI ki vaha kRpaNatA nahIM thI, parantu sArthaka buddhimattA thii| ___ *'caturadhikAzItimitaiH staMbhairamiteH prakRSTatarakASTaiH / nicitA ca paTTazAlAcatuSkikApavarakapravarA // zrI dharaNanirmitA yA pauSadhazAlA smstytivishaalaa| tasyAM samavAsApuH praharSato gcchnetaarH|| -somasaubhAgyakAvya saM0 dharaNA kA eka vizAla dharmazAlA ke banAne kA nizcaya karanA svAbhAvika hI thA, kyoMki aise mahAn tIrthasvarUpa jinAlaya kI pratiSThA ke samaya aneka prasiddha AcAryoM kI apane ziSyagaNoM ke sahita Ane kI sambhAvanA bhI thI aura aise tIrthoM meM aneka sAdhu, munirAja sadA Thaharate bhI haiM, ataH ThaharAne kI samucita vyavasthA to honI hI caahie| yaha dharmazAlA jIrNa-zIrNa avasthA meM abhI taka vidhamAn thI / vi0 saM0 2004-5 meM samUlataH naSTa ho gaI aura phalataH uThavA dI gii| yaha prAyaH prathA-sI ho gaI hai ki tIrthoM meM dAnazAlAyeM hotI hI hai| tIrthoM ke darzanArtha garIba abhyAgata aneka Ate rahate haiM tathA aura phira una dinoM meM to dAnazAlAyeM banavAne kA pracAra bhI atyadhika thaa| ataH dharmAtmA saM0dharaNA kA rANakapuratIrtha meM dAnazAlA kholane kA vicAra bhI koI Azcarya kI bAta nahIM hai| parantu sArthaka buddhimattA thI kA turanta hI kaya karake ekatrita * caturadhikAzItimita Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MICROTONE Gautane MARCCCCES zrI rANakapuratIrtha dharaNavihAra ke pazcima meghanAdamaNDapa, raMgamaNDapa aura mULanAyaka-devakulikA ke staMbhoM kI, toraNoM kI manohara zilpakalAkRti / Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HAR PX Pata RANA zrI rANakapuratIrtha dharaNavihAra ke kalAmayI staMmoM kA eka manohArI dRzya / Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: nyAyopArjita dravya se maMdiratIrthAdi meM nirmANa-jIrNoddhAra karAne vAle prA0jJA0 sadgRhastha-saM0ranA-dharaNA:: [266 tRtIya kArya-dAnazAlA banavAI gaI aura caturtha kArya-apane liye eka ati vizAla mahAlaya banavAyA / vi0 saM0 1468 taka jinAlaya, dAnazAlA, mahAlaya aura dharmazAlA cAroM kArya prAyaH bana cuke the / ___ isa trailokyadIpaka-dharaNavihAra nAmaka rANakapuratIrtha kI aMjanazalAkA vi0 saM0 1468 phA0 kR0 5 ko aura biMbasthApanA phA0 kR0 10 ko ( rAjasthAnI caitra kR0 10) zubhamuhUrta meM suvihitapurandara, paramaguru zrI zrImad somasundarasUri ke devasundarasUripaTTaprabhAkara, zrIbRhattapAgaccheza zrI somasundarasUri ke kara-kamaloM se, jo kara-kamaloM se pratiSThA zrI jagaccaMdrasUri aura zrI devendrasUri ke vaMza meM the, paramAhata saM0 dharaNAzAha ne apane jyeSTha bhrAtA saM0 ratnAzAha, bhrAtRjAyA ratnadevI, bhrAtRja saM0 lAkhA, salakhA, manA, sonA, sAliga tathA svapatnI dhAraladevI evaM apane putra jAkhA aura jAvar3a ke sahita bar3I dhUma-dhAma se krvaaii| Aja bhI usakI puNyasmRti meM ca0 kR0 10 (gujarAtI phA0 kR0 10 ) ko prativarSa melA hotA hai aura usI dina navadhvajA car3hAI jAtI hai| yaha dhvajA aura pUjA saM0 dharaNAzAha ke vaMzajoM dvArA jo ghANerAva meM rahate haiM car3hAI jAtI hai aura unakI hI ora se pUjA bhI banAI jAtI hai| isa pratiSThotsava meM dUra 2 ke aneka nagara, grAmoM se 52 bAvana bar3e2 saMgha aura sadgRhastha Aye the tathA aneka bar3e 2 AcArya apane ziSyagaNoM ke sahita upasthita huye the / isa prakAra 500 sAdhu-munirAja ekatrita huye the / ukta zubha divasa meM mUlanAyaka-yugAdideva-devakulikA meM saM0 dharaNAzAha ne eka sundara prastara-pIThikA ke Upara cAroM dizAoM meM * abhimukha yugAdideva bhagavAn AdinAtha kI bhavya evaM zvetaprastaravinirmita cArasaparikara vizAla pratimAyeM sthApita kii| pratiSTotsava ke prathama dina se hI pazcima siMhadvAra ke bAhara abhinaya hone lage the| dakSiNasiMhadvAra ke bAhara zrI somasundarasUri tathA anya AcAryoM, muni-mahArAjoM ke darzanArtha zrAvakoM kA samAroha dharmazAlA ke dvAra para lagA rahatA thA. pUrvasiMha-dvAra ke bAhara vaitAdayagiri kA manohArI dRzya thA, jisako dekhane ke liye bhIr3a lagI rahatI thI aura uttarasiMha-dvAra ke bAhara zrAvaka-saMgha darzanArtha ekatrita rahate the / pratiSThAvasara para saM0 dharaNAzAha ne aneka AzcaryakAraka kArya kiye tathA dInoM ko bahuta dAna diyA aura unakA dAridratha dUra kiyA / saM0 dharaNAzAha kA catartha kArya apane liye mahAlaya banavAne kA hai| yaha bhI ucita hI thaa| tIrtha kA banAne vAlA tIthe kI dekharekha kI dRSTi se, bhakti aura ucca bhAvoM ke kAraNa apane banAye huye tIrtha meM hI rahanA caahegaa| *'cyArai mahUrata sAmatA ai lodhA eka hI bAra tu, pahilai devala mAMDIu e bIjai sattu kAratu / pauSadhazAlA bhati bhakti e mAMDI deula pAsi tu, caturthaDe mahUrata dharaNauM maMDAvyA AvAza tu|| yaha uparokta padya maMha kavi ke vi0 saM01466 meM banAye hue eka stavana kA aMza hai| meha kavi ne apane isI lambe stavana meM eka sthala para isa prakAra varNita kiyA hai 'raliyAiti lakhapati iNi ghari, kAkA hiMva kIjaI jagaDU pri| __ jagaDU kahIyaI rAyA sadhAra, ApaNa pe desyA loka AdhAra' / arthAt vi0 saM0 1465 meM bhArI duSkAla pdd'aa| saM0 dharaNAzAha ko usake bhrAtuja ne jagat-prakhyAta mahAdAnI jagaDUzAha zreSThi ke samAna duSkAla se pIr3ita,kSadhita, dIna,dhanahIna janatA kI sahAyatA karane kI prArthanA kI / bhrAtRja kI prArthanA ko mAna dekara saM0 dharaNA ne trailokyadIpakatIrtha, dharmazAlA, svanivAsa banavAnA prArambha kiyA tathA satrAlaya khulvaayaa| uttarAbhimukha mUlanAyaka pratimA vi0 saM0 1676 kI pratiSThita hai| isase yaha siddha hotA hai ki saM0 dharaNAzAha kI sthApita pratimA khaNDita ho gaI thI aura pIche prAgvATajJAtIya viradhA aura usake putra hemarAja navajI ne ukta pratimA sthApita kI thii| Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 ] pratiSThotsava ke samApta ho jAne para zrI AcAryapadotsava ko bahuta dravya vyaya apane tathA apane parijanoM ke zreyArtha nimmavat hai: vi0 saM0 1468 phA0 kR0 5 19 " " 1507 cai0 kR0 5 1508 cai0 zu0 13 1506 vai0 zu0 2 1506 0 zu0 2 11 :: prAgvATa - itihAsa :: tRtIya somadeva vAcaka ko AcAryapada pradAna kiyA gayA / saM0 dharaNAzAha ne karake manAyA / pratiSThotsava ke samaya tathA pazcAt saMghavI dharaNAzAha dvArA vinirmita evaM pratiSThita karavAI gaI pratimAoM aura parikaroM kI sUcI1-2 dizA " AcArya pratimA prathama khaNDa kI mUlanAyaka - devakulikA meM somasundara AdinAthasaparikara 19 99 " ratnazekharasUri 99 19 11 ratnazekhara "" 17 17 dvitIya khaNDa kI devakulikA meM. 11 zrAdinAthasaparikara " parikara tRtIya khaNDa kI devakulikA meM parikara " " pazcimAbhimukha dakSiNAbhimukha pUrvAbhimukha uttarAbhimukha pazcimAbhimukha uttarAbhimukha pUrvAbhimukha pazcimAbhimukha dakSiNAbhimukha pUrvAbhimukha uttarAbhimukha "" 21 99 isa dharaNavihAratIrtha meM saM0 dharaNAzAha kA antima kArya mUlanAyaka devakulikA ke Upara dvitIya khaNDa meM pratiSThita pUrvAbhimukha pratimA kA parikara tathA tRtIya khaNDa ke parikara haiM, jinako vi0 saM0 1506 vai0 zu0 2 ko ratnazekharasUri ke karakamaloM se sthApita karavAye the / isase yaha sambhava lagatA hai ki vi0 saM0 1510-11 meM saM0 dharaNAzAha 'svargavAsI huA / I 1 - uparokta saMvatoM se yaha to siddha hai ki saM0 dharaNA vi0 saM0 1506 meM jIvita thA / tathA ukta tAlikA se yaha bhI siddha hotA hai ki dharaNavihAra kA nirmANakArya dharaNAzAha kI mRtyu taka bahuta kucha pUrNa bhI ho cukA thA - jaise mUlanAyaka trimaMjalI yugAdidevakulikA kA nirmANa aura cAroM sabhAmaNDapoM kI tathA cAroM siMha dvAroM kI pratoliyoM kI (pola) racanA, parikoSTha meM adhikAMza devakulikAoM aura unake Age kI staMbhavatIzAlA (varazAlA) tathA anya anivAryataH Avazyaka GgoM kA bananA Adi / 2 - mere dvArA saMgrahita lekhoM ke AdhAra para / eka kathA aisI bhI pracalita hai ki muNDArA nivAsI somapurA depAka eka sAdhAraNa jJAnavAlA zilpakAra thA / saM0 dharaNAzAha dvArA nimantrita kAryakaroM meM vaha bhI thA / depAka ko rAtri meM devI kA svapna huA, kyoM ki vaha devI kA parama bhakta thA / devI ne depAka ko kahA Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nalinIgulmavimAna zrI trailokyadIpaka dharaNavihAra nAmaka zrI rANakapuratIrtha zrI AdinA jinaprAsAda kA rekhAcitra / (zrI AnaMdajI kalyANajI kI pIr3hI, ahamadAbAda ke sojanya se / ) Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *BAR 2046 D Toledo20 90,006 zrI Bei 106 vadoda. - 00 o a e 210 GO Q 00000 no0000.00 pooooo QO aaoo GOR dog 000,000 00 C 1000 6. CEL DE 91300.0 GD nalinIgulmavimAna zrI trailokyadIpaka dharaNavihAra nAmaka zrI rANakapuratIrtha zrI AdinAtha caturmukha jinaprAsAda 1444 sundara staMbhoM se banA hai aura apanI isI vizeSatA ke liye vaha zilpakSetra meM advitIya hai| usake prathama khaNDa kI samAnAntara staMbhamAlAoM kA dekhAva / dekhiye pR0 271 pr| (zrI AnaMdajI kalyANajI kI pIr3I, ahamadAbAda ke saujanya se / ) Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svaNDa ] :: nyAyopArjita dravya se maMdira tIrthAdi meM nirmANa - jIrNoddhAra karAne vAle prA0jJA0 sadgRhastha-saM0 ratnA dharaNA :: [ 271 zrI rANakapuratIrtha kI sthApatyakalA dharaNavihAra nAmaka isa yugAdideva - jinaprAsAda kI banAvaTa cAroM dizAoM meM eka-sI prArambha huI aura sIr3hiyA~, dvAra, pratolI aura tadoparI maMDapa, devakulikAyeM aura unakA prAMgaNa, bhramatI, vizAla meghamaNDapa, raMgamaMDapoM kI racanA, eka mApa tathA eka AkAra aura eka saMkhyA aura DhaMga kI karatI huI catuSka ke madhya meM pramukha trimaMjalI catuSdvAravatI zikharabaddha devakulikA kA nirmANa karake samApta huii| yaha prAsAda itanA bhArI, vizAla aura UMcA hai ki dekhakara mahAn Azcarya hotA hai / prAsAda ke stambhoM kI saMkhyA 1444 haiM / meghamaNDapa evaM trimaMjalI pramukha devakulikA ke stambhoM kI UMcAI cAlIsa phITa se Upara hai / ina stambhoM kI racanA saMkhyA evaM paraspara milatI huI samAnAntara paMktiyoM kI dRSTi se itanI kauzalayukta kI gaI hai ki prAsAda meM kahIM bhI khar3e hone para sAmane kI dizA meM vinirmita devakulikA meM pratiSThita pratimA ke darzana kiye jA sakate haiN| pramukha devakulikA ne catuSka kA utanA hI samAnAntara bhAga gherA hai, jitanA bhAga pratolI evaM siMha-dvAroM ne cAroM dizAoM meM adhikRta kiyA hai / prAsAda meM cAra koNakulikAoM ke tathA mUlanAyaka - kulikA kA zikhara milAkara 5 zikhara haiM, 184 bhUgRha haiM, jinameM pA~ca khule haiM, ATha saba se bar3e aura ATha unase choTe aura ATha unase choTe kula 24 maNDapa haiM, 84 devakulikAyeM haiM, cAroM dizAoM ke cAra siMha dvAra haiM / samasta prAsAda sonANA aura sevAr3I prastaroM se banA hai aura itanA sudRr3ha hai ki AtatAyiyoM ke AkramaNa ko aura 500 pA~ca sau varSa ke kAla ko jhelakara bhI Aja vaisA kA vaisA banA khar3A hai / paramAIta saM0 dharaNAzAha kI ujjvala kIrtti kA yaha pratIka saiMkar3oM varSoM paryanta aura tadviSayaka itihAsa ananta varSoM taka usake nAma aura gaurava ko saMsAra meM prakAzita karatA rahegA / catuSka kI cAroM bAhoM para madhya meM cAra dvAra bane huye haiM / dvAroM kI pratIliyA~ andara kI ora haiN| dvAroM ke nAma dizAoM ke nAma para hI haiN| pazcimottara dvAra pramukha dvAra hai| cAroM dvAroM kI banAvaTa eka-sI hai| pratyeka jinAlaya ke cAra siMha dvAroM dvAra ke Age kramazaH bar3I aura choTI do 2 catuSkikA haiM, jina para kramazaH tri0 aura kI racanA dvi0 maMjalI gumbajadAra mahAlaya haiM / phira sIr3hiyA~ haiM, jo jamIna ke tala taka banI huI haiN| cAra pratoliyoM kA varNana cAroM dvAroM kI pratoliyoM kI banAvaTa eka-sI hai| pratoliyoM kA AMganabhAga chatadAra hai aura jinAlaya ke bhItara praveza karane ke liye sIr3hiyA~ banI huI haiN| cAroM pratoliyoM kA yaha bhAga khulA huA hai aura bhramatI se jAkara milatA hai / isa khule huye bhAga ke Upara vizAla gumbaja hai / cAroM pratoliyoM ke Upara ke gumbajoM meM balayAkAra adbhuta kalA kRti hai, jisako dekhate hI banatA hai / ki vaha aisA citra banAkara le jAve, jaisA citra eka kRSaka sIdhA aura Ar3A hala calAkara apane kSetra meM ubhAra detA hai, jisameM kevala samAnAntara sIdhI aura Ar3I rekhAoM ke atirikta kucha nahIM hotA hai| jahA~ ye sIdhI aura Ar3I rekhAyeM paraspara eka dUsare se milatI athavA eka dUsare ko kATatI haiM, vahA~ stambhoM kA zrAropaNa samajhanA caahie| somapurA depAka devI ke pradeza evaM saMketa ke anusAra rekhAcitra banA kara le gayA | nalinIgulmavimAna isI citra ke AkAra kA hotA hai| basa saM0 dharaNAzAha ne depAka kA citra pasanda kiyA aura depAka ko pramukha kAryakara banAkara usakI dekha-rekha meM mandira kA nirmANa kArya prArambha karavAyA / Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 ] :: prAgvATa - itihAsa :: [ tRtIya ina valayoM kI kalA ko dekhakara mujhako maincesTara kI jagat-vikhyAta jAliyoM kA smaraNa ho AyA, jo maiMne kaI bar3e 2 adbhuta saMgrahAlayoM meM dekhI haiM / parantu isa kalA kRti kI sajIvatA aura cira- navInatA aura zilpakAra kI TAMkI kA jAdU usa yantra kalA kRti meM kahA~ ? dakSiNa pratolI ke Upara ke mahAlaya meM eka protthita vedikA para zreSThi-pratimA hai, jo khar3I huI hai / usa para saM0 1723 kA lekha haiM / pUrva aura pazcima pratoliyoM ke Upara ke mahAlayoM meM gajArUr3ha mAtA marudevI kI pratimA pratoliyoM ke Upara mahAlayoM hai, jisakI dRSTi sIdhI mUla-mandira meM pratiSThita AdinAthabiMba para par3atI hai / uttaradvAra kI kA varNana pratolI ke Upara ke mahAlaya meM sahasrakuTi vinirmita hai, jisako rANaka-stambha bhI kahate haiM / yaha apUrNa hai | yaha kyoM nahIM pUrNa kiyA jA sakA, usake viSaya meM aneka danta kathAyeM pracalita haiM / isa sahasra-kuTi-stambha para choTe-bar3e aneka zilAlekha patalI paTTiyoM para utkIrNita haiN| jinase prakaTa hotA hai ki isa stambha ke bhinna 2 bhAga tathA prabhAgoM ko bhinna vyaktiyoM ne banavAyA thA / jaisI dantakathA pracalita hai ki isakA banAne kA vicAra pratApI mahArANA kumbhakarNa ne kiyA thA, parantu vyaya adhika hotA dekhakara prArambha karake athavA kucha bhAga bana jAne para hI chor3a diyA / vacanoM meM sadA aDiga rahane vAle medapATamahArANAoM ke liye yaha zruti mithyA pratIta hotI hai aura phira vaha bhI mahApratApI mahArANA kumbha ke liye to nizcitataH / ora catuSka kI cAroM bAhoM para prakoSTha / catuSka para bAhara kI ora kucha izca sthAna chor3akara cAroM banAyA gayA hai, jisameM cAroM pramukha dvAra cAroM dizAoM meM khulate haiM dvAroM dvArA adhikRta bhAga chor3a kara prakoSTha prakoSTha, devakulikAoM aura ke zeSa bhAga meM devakulikAyeM banI huI haiM, jo zramane-sAmane kI dizAoM meM saMkhyA bhramatI kA varNana aura AkAra-prakAra meM eka-sI haiM / ye kula devakulikAyeM saMkhyA meM 80 haiM / inameM se chihattara devakulikAyeM to eka-sI zikharabaddha aura choTI haiM / 4 cAra inameM se bar3I haiM, jinameM se do uttara dvAra kI pratolI ke donoM pakSoM para haiM- pUrvapakSa para mahAvIradevakulikA aura pazcimapakSa para samavasaraNa kulikA hai / isI prakAra dakSiNa-dvAra kI pratolI ke pUrvapakSa para AdinAthakulikA aura pazcimapakSa para naMdIzvarakulikA hai / ina cAroM kI banAvaTa bhI vizAlatA evaM prakAra kI dRSTi se eka-sI hai / ye cAroM gumbajadAra haiM / inake pratyeka ke Age gumbajadAra raMgamaNDapa haiM, jo choTI devakulikAoM ke prAMgaNa-bhAga se Age nikalA huA hai / samasta choTI devakulikAoM kA prAMgaNa stambha uThA kara chatadAra banAyA huA haiM / uparokta raMgamaNDapoM tathA devakulikAoM ke prAMgaNa ke nIce bhramatI hai, jo cAroM koNoM kI vizAla zikharabaddha devakulikAoM ke pIche cAroM pratoliyoM ke antaramukhoM ko sparza karatI huI aura cAroM dizAoM meM bane cAroM meghamaNDapoM ko sparzatI huI cAroM ora jAtI haiM / cAroM koNoM meM zikharabaddha cAra vizAla devakulikAyeM haiM / pratyeka devakulikA ke Age vizAla gumbaja - dAra raMgamaNDapa hai / ina devakulikAoM ko mahAdhara- prAsAda bhI likhA hai / ye itanI vizAla haiM ki pratyeka eka acchA jinAlaya hai / ye cAroM bhinna 2 vyaktiyoM dvArA banavAI gaI haiN| inameM jo lekha koNakulikAoM kA varNana haiM ve vi0 saM0 1503, 1507, 1511 aura 1516 ke haiM / isa prakAra dharaNavihAra meM assI dizAkulikAyeM aura cAra koNa-kulikAyeM milAkara kula caurAsI devakulikAyeM haiM / saM0 1723 kA lekha pUrA par3hA nahIM jAtA hai| patthara meM khaDDe par3a gaye haiM aura akSara miTa gaye haiM / saM0 1551 varSe vaiSAkha badi 11 some saM0 jAvar3a bhA0 jasamAde pu0 guNarAja bhA0 sugadAte pu0 jagamAla bhA0 zrI vacha karAvita' / eka hI lekha meM do saMvat kaise ? Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TEEEEEEEEEEE::::: Ji zrI rANakapuratIrtha dharaNavihAra kI dakSiNa pakSa para vinirmita zrI rANakapuratIrtha dharaNavihAra kI eka devakulikA ke chata delakulikAoM meM zrI AdinAtha-devakulikA ke bAhara bhIti meM kA manohArI zilpakAma / uktIrNita zrI sahasraphaNA-pArzvanAtha / Page #459 -------------------------------------------------------------------------- Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI rANakapuratIrtha dharaNavihAra kA unnata evaM kalAmayI staMbhavAlA pazcima meghanAda maNDapa | dekhiye pR0 273 pr| Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI rANakapura tIrtha dharaNavihAra ke pazcima meghanAdamaNDapa kA dvAdaza deviyoMvAlA anaMta kalAmayI manohara maNDapa | dekhiye pR0 273 pr| Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa :: nyAyopArjita dravya se maMdiratIrthAdi meM nirmANa-jIrNoddhAra karAne vAle prAjJA sadgRhastha-saM0 ratnA-dharaNA :: [ 273 cAroM dizAoM meM cAra meghamaNDapa haiM, jinako indramaNDapa bhI kaha sakate haiM / pratyeka maNDapa UMcAI meM lagabhaga cAlIsa phITa se bhI adhika U~cA hai / inakI vizAlatA aura prakAra bhArata meM hI nahIM, jagata ke bahuta kama sthAnoM meM mila megha-maNDapa aura usakI sakate haiM / do koNa-kulikAoM ke madhya meM eka 2 megha-maNDapa kI racanA hai| stambhoM zilpakalA kI UMcAI aura racanA tathA maNDapoM kA zilpa kI dRSTi se kalAtmaka saundarya darzakoM ko AlhAdita hI nahIM karatA hai, varan AtmavismRti bhI karA detA hai| ghaNToM nihArane para bhI darzaka thakatA nahIM hai / cAroM dizAoM meM mUla-devakulikA ke cAroM dvAroM ke Age megha-maNDapoM se jur3e huye cAra raMgamaNDapa haiM, jo vizAla evaM atyanta sundara haiM / megha-maMDapoM ke AMgana-bhAgoM se raMgamaNDapa kucha protthita catuSkoM para vinirmita haiN| pazcima dizA kA raMgamaNDapa jo mUlanAyaka-devakulikA ke pazcimAbhimukha dvAra ke Age raMga-maNDapa banA hai, doharA evaM adhika manohArI hai / usameM putaliyoM kA pradarzana kalAtmaka evaM paurANika hai| trailokyadIpaka-dharaNavihAratIrtha kI mUlanAyaka-devakulikA jo caturmukhI-devakulikA kahalAtI hai*, catuSka ke ThIka bIcoM-bIca meM vinirmita hai / yaha tIna khaNDI hai| pratyeka khaNDa kI kulikA ke bhI cAra dvAra haiM jo pratyeka dizA rANakapuratIrtha caturmakha-prAsAda meM khulate haiN| pratyeka khaNDa meM vedikA para cAroM dizAoM meM muMha karake zvetaprastara kI kyoM kahalAtA hai ? cAra saparikara pratimAyeM pratiSThita haiM / kula pratimAoM meM se 2-3ke atirikta sarva saM0 dharaNAzAha dvArA vi0 saM 1468 se 1506 taka kI pratiSThita haiN| ina caturmukhI khaNDoM evaM pratimAoM ke kAraNa hI yaha tIrtha caturmukhaprAsAda ke nAma se adhika prasiddha hai / isa caturmukhI trikhaNDI yugAdidevakulikA kA nirmANa itanA cAturya evaM kauzalapUrNa hai ki prathama khaNDa meM pratiSThita mUlanAyaka pratimAoM ke darzana apanI 2 dizA meM ke siMhaddhAroM ke bAhara se calatA huA bhI Thahara kara koI yAtrI evaM darzaka kara sakatA hai tathA isI prakAra samucita antara evaM UMcAI se anya Upara ke do khaNDoM meM pratiSThita pratimAoM ke darzana bhI pratyeka pratimA ke sAmane kI dizA meM kiye jA sakate haiN| isa prakAra yaha zrI dharaNavihAra-AdinAtha-caturmukha-jinAlaya bhArata ke jaina-ajaina mandiroM meM zilpa evaM vizAlatA kI dRSTi se advitIya hai--pAThaka sahaja samajha sakate haiM / zilpakalApremiyoM ko AzvacaryakArI aura darzakoM ko AnandadAyI yaha mandira sacamuca hI zilpa evaM dharma ke kSetroM meM jAjvalyamAna hI hai, ataH isakA trailokyadIpaka nAma sArthaka hI hai| TADa sAhaba kA rANakapuratIrtha ke viSaya meM likhate samaya nIce TippaNI meM yaha likha denA ki saM0 gharaNA ne isa tIrtha kI nIMva DAlI aura candA karake isako purA kiyA-jaina-paripATI nahIM jAnane ke kAraNa tathA anya vyaktiyoM ke dvArA vinirmita kulikAoM,maNDapoM evaM pratiSThita pratimAoM ko dekha kara hI unhoMne aisA likha diyA hai| prathama khaNDa kI mUlanAyakadevakulikA ke pazcimadvAra ke bAhira dAyI ora eka caur3I paTTI para rANakapura-prazasti vi0 saM01466 kI utkIrNita hai / isase yaha siddha hotA hai ki rANakapuratIrtha kI yaha devakulikA uparokta saMvat taka bana kara taiyAra ho gaI thii| Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 ] : prAgvATa - itihAsa :: vIraprasavinI medapATabhUmIya prAgvATa vaMzAvataMsa saM0 ratnA dharaNA kA vaMza-vRkSa saM0 ratnA [ratnAdevI ] saM. lAkhA saM0 sAMgaNa saM0 kurapAla (kuMvarapAla) [kAmaladevI aparanAma kapUradevI] jINA saM. salakhA saM. manA saM. sonA saM. sAliga [ 1 suhAgadevI 2nAyakadevI] jAkhA saM. sahasA [1 saMsAradevI 2 anupamAdevI ] I devarAja AzA [AsaladevI] [ satta saM0 dharaNA ke vaMzaja saM dharA [dhAraladevI] T khIMmarAja [1ramAdevI 2 karpUradevI ] jayamala [ tRtIya manajI jAvar3a rANakapura nagara kucha hI varSoM pazcAt ujar3a ho gayA / saM0 dharaNA aura ratnAzAha kA parivAra sAdar3I meM, jo rANakapura se ThIka uttara meM 7 mIla antara para basA hai jA basA / phira sAdar3I se saM0 dharaNA kA parivAra ghANerAva meM aura saM0 ratnA kA parivAra mAMDavagar3ha ( mAlavaprAnta kI rAjadhAnI) meM jA basA / ghANerAva meM rahane vAle 1 zAha nathamala mANakacandrajI, 2 candanamala ratnAjI, 3 chaganalAla haMsAjI, 4 harakacandra gaMgArAmajI, 5 nathamala navalAjI, prA0 jai0 le0 saM0 bhA0 2 lekhAMka 307 meM 'mAMgaNa' chapA hai, parantu mUlalekha- prastarapaTTa meM 'sAMgaNa' hai / zra0 prA0 jai0 le0 saM0 bhA0 2 lekhAMka 464. acalagar3ha meM vinirmita zrI caturmukha-RSabhadeva mandira ke saM0 sahasA ke vi0 saM0 1566 ke lekha saM0 464 meM saM0 ratnA ke putra lASA ke pazcAt saladhA ullikhita hai| yaha nAma rANakapuratIrtha kI prazasti meM nahIM hai - vicAraNIya hai / Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: nyAyopArjita dravya se maMdiratIrthAdi meM nirmANa-jIrNoddhAra karAne vAle prA0mA0 sadgRhastha-saMranA-dharaNA :: [275 medapATadezAntargata grAma gur3A meM rahane vAle 6 sva0 zAha khIMmarAja rAmAjI aura kelavAr3A grAma meM rahane vAle 7 zAha kistUracandra nandarAmajI saM0 dharaNAzAha ke vaMzaja haiN| trailokyadIpaka-dharaNavihAra ke Upara dhvajA-daMDa car3hAne kA adhikAra uparokta parivAroM ko Aja bhI prApta hai| krama-krama se pratyeka parivAra prati varSa biMbasthApanA divasa phA0 ka. 10 ke dina (rAjasthAnI caitra kR. 10) dhvajA car3hAtA hai aura prathama pUjA bhI inakI hI ora se karavAI jAtI hai / vaMzavRkSa saM0 dharaNA (dharmA) [1dhAraladevI racandrAdevI] jAkhA jAvar3a [jasamAdevI] guNarAja [guNAdevI] vanAjI [vajU devI] vIrama [vIramati] prAzapAla pAla guNapAla gamanAjI talAjI kAnAjI [kaur3amadevI] gaMgAjI rUpA [svarUpadevI] padmA / dhanA haracandra rAjA khetA cAMpA mAnA DAhAjI UdA DuGgA manA puramala marudharadezAntargata bAlI eka prAcIna nagara hai| vahA~ ke kulaguru bhaTTAraka miyAcandrajI acche vaidya hai / ve hI saM0 dharaNAzAha ke vaMzajoM ke kulaguru hai| tA031-3-1652 ko maiM zrI chaganalAla haMsarAja jI kI preraNA evaM nimaMtraNa para bAlI gayA thA aura ukta Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 ] :: prAgvATa-itihAsa : [ tRtIya zobhA / jItA anopacandra | TIkama talasA motI hIrA / / / / / haMsarAja nandarAma gaur3IdAsa navalA rAmacandra kapUra tilokacaMdra ror3A | chaganalAla3 kistUracandra gaMgArAma natthamala5 khImarAja6 mANakacandra ratnacandra navalA / (medapATAntargata | / (medapATAntargata | | zobhAcandra kelavAr3A grAma harakacandra4 | | grAma gur3A meM nathamala1 candanamala2 (ghANerAva meM rahate haiM) meM rahate haiM) (marudhara- ratanalAla tArAcandra rahate the) (ghANerAva meM / dezAMtargata / rahate haiM) / ghANerAva kesarImala pukharAja mAMgIlAla meM rahate haiM) (ghANerAva meM rahate haiM) (ghANerAva meM rahate haiM) mAlavapati kI rAjadhAnI mAMDavagaDha meM saM0 ratnAzAha kA parivAra sAdar3I chor3a kara saM0 dharaNAzAha kA parivAra pANerAva meM jA basA aura saM0 ratnAzAha kA parivAra mAlavaprAnta kI rAjadhAnI mAMDavagar3ha meM bsaa| mAMDavagar3ha meM muhammada khilajI ne vi0 saM0 1526 taka rAjya mAlavapati ke sAtha saM0 kiyA / usake pazcAt usakA putra gyAsuddIna zAsaka banA / gyAsuddIna kA rAjya vi0 saM0 ratnA ke parivAra kA saMbaMdha 1556-57 taka rhaa| saM0 sahasA atyanta sAhasI aura vIra puruSa thA / saM0 sahasA saM0 kuvara(kura)pAla ke jyeSTha putra saM0 ratnA ke pAMcaveM putra saM0 sAliga kI jyeSTha strI suhAgadevI kA putra thA / isakI sautelI mAtA kA nAma nAyakadevI thI / saM0 sahasA ke saMsAradevI aura anupamAdevI nAmakI do striyA~ thIM / kulaguru sAhaba se mila kara tathA vi0 saM01425 meM likhI gaI prati ke Upara se, jisameM saM0 dharaNA kA vRtta aura usake vaMzajoM kA vRtta likhA thA, vaMza-vRkSa tayAra kiyA hai / ukta prati meM yaha bhI likhA hai ki saM0 ratnA kA vaMza mAlavA meM jAkara basa gayA thaa| saM0 ratnAzAha kA parivAra ghANerAva meM nahIM basa kara apane nikaTa saMbaMdhiyoM evaM parijanoM ko chor3a kara itanA dUra mAMDavagar3ha meM kyoM jA bamA ? isakA koI vizeSa hetu honA caahie| vi0 saM01466 meM medapATa (mevAr3a) ke Upara mAlavapati muhammada khilajI ne bar3A bhArI sainya lekara AkramaNa kiyA thaa| yavanasainya hArA aura muhammada khilajI baMdI huaaa| mahArANA kumbhakarNa ne kucha samaya pazcAt muhammada khilajI ko mukta kara diyA / mahArANA kI vIratA, udAratA, saujanya evaM hinduvIroM kA zatroM ke prati zrAdara-mAna dekha kara muhammada khilajI atyaMta prasanna huaa| donoM adhIzvaroM meM phalataH zatratA ghaTI aura sneha-sambandha bar3hA / eka dUsare ko eka-dUsare ke sAmaMta, vIroM aura zrImaMtoM se paricaya huaa| ho sakatA haiM saM0 ratnAzAha kA honahAra, buddhimAn evaM sadguNI kaniSTha putra sAliga mAlavapati muhammada khilajI ko adhika pasaMda par3A ho / Page #466 -------------------------------------------------------------------------- Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saM. sahasA dvArA vinirmita zrI caturmukhaAdinApazikharabadajinAlaya acalagar3ha bhramatI meM jAnakI gUda dvArA Upara jAne kA mArga -gUdadvArA bhInamanAca kulikA zrIpArzvanAthakulikA sabhA meM ipa rihAra zrRMgAra caukI DeAMIN By: AUTHOR sAMketika cihoM ke artha:divAra staMbha dvAra zAkhA maNDapa 9 gUdamaNDapa Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: nyAyopArjita dravya se maMdiratIrthAdi meM nirmANa-jIrNoddhAra karAne vAle prAjJA0 sadgRhastha-saM0 sahasA :: [277 saMsAradevI ke khImarAja aura anupamAdevI ke devarAja nAmaka putra huye| khImarAja ke bhI ramAdevI aura karpUra(kapUra)devI do striyA~ thIM / kapUradevI ke jayamala aura manajI nAmaka do putra huye / saM0 sahasA gyAsuddIna kA pramukha maMtrI bnaa| saM0 sahasA jaisA zUravIra evaM rAjanItijJa thA, vaisA hI dAnavIra evaM dharmavIra bhI thA / usane acalagar3ha meM zrI caturmukhaAdinAtha nAmaka eka ati vizAla jinAlaya banavAyA aura apane parivArasahita bahuta bar3A saMgha nikAla kara usameM zrI mu0 nA0 AdinAthabiMba ko pratiSThita krvaayaa| jinAlaya aura usakI pratiSThA kA varNana nIce diyA jAtA hai / saM0 sahasA dvArA vinirmita acalagar3hastha zrI catumukha-AdinAtha-zikharabaddhajinAlaya abudAcala para vaise bAraha grAma base hue kahe jAte haiM, parantu isa samaya caudaha grAma basate haiN| bhAratavarSa meM vaise to ati UMcA parvata himAlaya hai; parantu vaha parvata jisa para grAma vasate hoM, vaisA UMce se UMcA parvata arbudagiri hai| guruzikhara nAmaka isakI coTI samudrastala se 5650 phITa lagabhaga UMcI hai / acalagar3ha grAmoM ke sthala 4000 phITa se adhika UMce nahIM hai| arbudaparvata bIsa mIla lambA aura ATha mIla caur3A hai| arbudaparvata ke Upara jAne ke lie vaise cAroM ora se aneka padamArga haiM, parantu adhika vyavahRta aura prasiddha tathA suvidhApUrNa mArga kharAr3I se jAtA hai / kharAr3I se AbU-kempa taka pakkI DAmara ror3a 17 // mIla laMbI banI hai / yahA~ se delavAr3A, oriyA hokara acalagar3ha ko bhI pakkI sar3aka jAtI hai jo 5 // mIla laMbI hai| oriyA se guruzikhara ko padamArga jAtA hai| oriyA se acalagar3ha 1 // mIla ke antara para pUrva-dakSiNa meM eka UMcI pahAr3I para basA hai / durga meM vasatI bahuta hI thor3I hai| yahA~ acalezvara-mahAdeva kA ati prAcIna mandira hai tathA mahArANA kubhA kA banAyA huA pandrahavIM zatAbdI kA gar3ha hai / ina donoM nAmoM ke yoga para yaha (acala+gar3ha) acalagar3ha kahalAtA hai / guruzikhara kI coTI tathA usa para bane huye maTha aura zrI dattAtreya kA sthAnAdi yahA~ se acchI prakAra dikhAI dete haiM / acalagar3ha kI pahAr3I kA UMcAI meM sthAna guruzikhara ke bAda hI AtA hai| vaise donoM parvata Amane-sAmane se eka dUsare se 4 mIla ke antara para hI A gaye haiN| donoM parvatoM kA aura unake bIca bhAga kA dRzya prakRti kI manohAriNI suSumA ke kAraNa atyanta hI AkarSaka, samRddha aura naisargika hai| ___acalagar3ha durga ke sAta dvAra the| jinameM se do dvAra hI ThIka sthiti meM raha gaye haiN| zeSa cihnazeSa raha gaye haiM / ye dvAra pola ke nAmoM se kramazaH acalezvarapola, gaNezapola, hanumAnapola; caMpA pola, bhairavapola, cAmuNDApola zrI caturmukhA-AdinAtha- kahe jAte haiM / sAtavAM dvAra kuMbhArANA ke mahaloM kA hai / kuMbhArANA ke mahaloM ke khaNDara caityAlaya aura usakI racanA Aja bhI vidyamAna haiN| zrI caturmukha-AdinAtha-jinAlaya bhairavapola ke pazcAt eka jaisA saM0 dharaNA kA itihAsa likhate samaya yaha likhA jA cukA hai ki saM0 dharaNA bAdazAha gajanIkhoM ke samaya meM do varSa paryanta mAMDavagar3ha meM rahA thA aura jyohi muhammada khilajI bAdazAha banA,vaha nAdiyA zrA gayA thaa| artha yaha ki muhammada khilajI saM0 dharaNA ke parivAra Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 ] :: prAgvATa - itihAsa :: [ tRtIya UMcI TekarI para banA hai / vaise mandira se saMbandhita jaina kAryAlaya, dharmazAlA bhI isI TekarI para ThIka bhairavapola ke pAsa hI eka dUsare se Upara-Upara bane haiN| caumukhA zrAdinAtha - jinAlaya TekarI ke sarvopari bhAga para banA hai, jahA~ se pUrva aura dakSiNa meM maidAna aura maidAna meM base rohIr3A Adi grAma spaSTatayA dikhAI dete haiM / jaina kAryAlaya se caur3I aura laMbI sudRr3ha patthara - zilAoM kI rapaTa jaina-dharmazAlA taka banI huI haiM / jaina dharmazAlA kI chata para hokara caumukhA zrAdinAtha caityAlaya ko nAla jAtI hai / caityAlaya sudRDha parikoSTha ke bhItara banA hai| parikoSTha meM eka hI dvAra hai aura vaha pazcimAbhimukha hai / isa dvAra ke bhItara AMgana meM AdIzvaranAtha kA eka choTA pazcimAbhimukha caityAlaya hai, isa caityAlaya ke dvAra ke pAsa meM uttarAbhimukha laMbI 233 sIDhiyA~ car3hakara zrI caturmukhAcaityAlaya ke uttarAbhimukhadvAra meM praviSTa hote haiM / caityAlaya dvimaMjilA hai / caityAlaya laMbAI-caur3AI meM to madhyama zreNI kA hI hai, parantu staMbhoM kI UMcAI aura unakI adbhuta moTAI para usakI vizAlatA sattara varSa pUrva vi0 saM0 1466 meM pratiSThita nalinigulmavimAnazrI rANakapuratIrtha-dharaNavihAra - caumukhA - AdinAtha - caityAlaya kA smaraNa karA detI hai / mandira kA nirmAtA saMgha sahasA jo rANakapuratIrtha ke nirmAtA saMghavI dharaNA ke jyeSTha bhrAtA ratnAzAha ke putra saMghavI sAliga kA putra thA, rANakapuratIrtha kI banAvaTa se avazya prabhAvita thA, aisA pratIta hotA hai| donoM mandiroM meM kalA ko utanA UMcA sthAna nahIM diyA gayA hai, jitanA sIdhI kAyika vizAlatA ko / mUlagaMbhArA caturmukhI aura samacaturbhujAkAra hai aura vaha bahuta hI sudRr3ha banA huA hai | 14 || phITa UMce aura 6 phITa paridhi vAle bAraha staMbhoM para isakI racanA huI hai| gaMbhAre ke ThIka bIca meM 6 phITa samacaurasa aura 4 || phITa UMcI vedikA banI hai / isa vedikA ko pratyeka koNa para cAra-cAra vaise hI dIrghakAyika staMbhoM kA saMyoga karake banAyA gayA hai / aisA karane se vedikA atyanta hI sudRr3ha bana gaI hai| mUlagaMbhAre ke bAhara uttara dizA meM golagumbajavAle gUr3hamaNDapa ke sthAna para eka lambA kakSa gaMbhAre kI lambAI ke barAbara banAyA gayA hai| mUlagaMbhAre ke dvAra ke donoM ora isa kakSa kI bhittiyoM meM UMce aura moTe gavAkSa bane haiM / ye donoM gavAkSa khAlI haiM / tatpazcAt sabhAmaNDapa kI racanA AtI hai / isa sabhAmaNDapa kA maNDapa ATha staMbhoM para aSTakoNavAlA ati hI sudRr3ha banA hai / isa sabhAmaNDapa ke pUrva aura pazcima pakSoM para do gaMbhAre haiN| pUrva dizA ke gaMbhAre ke pAsa meM dakSiNa kI ora kesara ghoTane kA sthAna hai / sabhAmaNDapa ke pazcAt bhramatI hai / pahile ina tInoM gaMbhAroM ke atirikta mandira ke anya bhAga meM divAreM nahIM banI huI thIM / Aja bhramatI ke staMbhoM ko divAroM se jor3akara parikoSTha banA diyA gayA hai / sabhAmaNDapa ke bAhara uttara meM zRMgAracaukI banI hai, jisameM se hokara bhramatI meM jAte haiM / 1 mUlagaMbhAre ke anya tInoM dvAroM ke bAhara eka-eka caukI banI haiN| ThIka isI mUlagaMbhAre ke Upara chata para dUsarA caumukhA gaMbhArA banA hai | isa gaMbhAre ke uttara-dvAra ke bAhara zRMgAracaukI banI hai / gaMbhAre ke bIca meM vedikA kI racanA hai / isa vedikA ke Upara mandira kA vizAla zikhara hai aura isakI zRMgAra caukI ke Age sabhAmaNDapa kA vizAla se pUrva hI paricita thaa| rANakapuratIrtha - dharaNavihAra bhI vi0 saM0 1466 taka bahuta adhika bana cukA thA aura saMbhava hai vi0 saM0 1468 meM pratiSThotsava ke samaya mahArANA aura unake vIra sAmaMtoM ke sAtha muhammada khilajI bhI upasthita huA ho aura saM0 dharaNA evaM ralA ke parivAra se usakA adhika paricaya bar3hA ho aura phalataH usane yA usake putra ne saM0 ratnA kI mRtyu ke pazcAt saM0 sAliga ko mAMDavagar3ha meM basane ke liye nimaMtrita kiyA ho / muhammada ke putra gyAsuddIna kA saM0 sAliga kA putra saM0 sahasA maMtrI thA / Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acalagaDha : unnata parvatazikhara para saM0 sahasA dvArA vinirmita zrI caturmukha-AdinAtha-jinaprAsAda / varNana pR0 277 para dekhiye| acalagaDha : arbudAcala kI unnata parvatamAlA evaM manohAriNI vRkSasuSumA ke madhya saM0 sahasA dvArA vinirmita zrI caturmukha-AdinAtha jinaprAsAda kA ramya darzana / varNana pR0 277 para dekhiye| Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acalagaDha : zrI caturmukha-AdinAtha-jinaprAsAda meM saM0 sahasA dvArA 120 maNa (prAcIna tola se) tola kI pratiSThita sarvAGgasundara evaM vizAla zrI muulnaayk-aadinaath-dhaatuprtimaa| varNana pR0 279 para dekhiye / acalagaDha : zrI caturmukha-AdinAtha jinaprAsAda ke pratiSThotsava ke zubhAvasara para hI pratiSThita tIna kSatriya vIroM kI azvArohI dhaatuprtimaayeN| Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: nyAyopArjita dravya se maMdiratIrthAdi meM nirmANa-jIrNoddhAra karAne vAle prA0jJA0sadgRhastha-saM0 sahasA :: [ 276 gumbaja A gayA hai / Upara ke gaMbhAre meM jAne ke liye bhramatI meM nAla banI hai, jo sabhAmaNDapa ke pazcimapakSa para bane gaMbhAre ke dakSiNapakSa para hokara Upara jAtI hai / kalA aura kRtakAma yahA~ hai hI nhiiN| kevala gUDhamaNDapa ke dvAra kI Upara kI paTTI para caudaha svapnoM kA pradarzana aura mUlagaMbhAre ke pUrva, pazcima aura dakSiNa dvAroM ke bAhara ke staMbhoM ke Upara ke bhAgoM meM aura bhittiyoM para kucha 2 kalA kA kAma kiyA gayA hai| phira bhI yaha zrI caturmukhAAdinAthajinAlaya itanA UMcA aura vizAla hai ki arbudarAja ke anya dharmasthAnoM, mandiroM kA adhinAyaka-sA pratIta hotA hai| saMkSepa meM isa dvimaMjile jinAlaya meM nIce ke tIna aura Upara kA eka-aise cAra gambhAre, cAra nIce aura eka Upara aise pA~ca zRMgAracaukiyA~ aura eka vizAla sabhAmaNDapa, eka gumbaja, eka zikhara tathA satraha stambhoM kI sudRr3ha aura manohAriNI racanA saMghavI sahasA dvArA karavAI gaI thii| arbudagiri aura usake Asa-pAsa kA pradeza lagabhaga pandrahavIM zatAbdI se sirohI ke mahArAvoM ke Adhipatya meM rahA hai| mahArAva jagamAla ke vijayI rAjya meM vi0 saM0 1566 phAlguNa zuklA dazamI somavAra ko saMghavI madira kI pratiSThA aura mU0 sahasA ne lagabhaga 120 maNa tola pItala kI zrI mUlanAyaka AdinAtha bhagavAn kI nA0 biMdha kI sthApanA sundara pratimA banavAkara apane kAkA-bhrAtA AzAzAha dvArA kiye gaye pratiSThotsava para tapAgacchanAyaka zrI somasundarasUri ke parivAra meM huye zrI sumatisundarasUrijI ke ziSya zrI kamalakalazasUri ke ziSyapravara zrI jayakalyANamUrijI ke karakamaloM se uttarAbhimukha pratiSThita karavAI tathA isI zubhAvasara evaM zubha muhUrta meM anya pittalamaya biMboM kI bhI pratiSThA evaM sthApanA huI, jinakI sUcI Age ke pRSTha para dI gaI hai / pratimA kI sthApanA ke zubhAvasarapara saM0 sahasA aura kAkA-bhrAtA AzAzAha ne dAna, puNya aura svAmIvAtsalya meM lAkhoM mudrAe~ vyaya kI / isa zubha avasara para ve bar3A saMgha nikAlakara acalagar3ha gaye the / saM0 sahasA ke dharmaprema ko samajhane ke liye maiM itanA hI pAThakoM se nivedana karatA hU~ ki ve mandira ke darzana padhArakara kareM to unako anumAna laga jAvegA ki itane UMce abudAcala parvata ke Upara ke viSama parvatartA meM bhI viSama ora durgama isa parvata para mandira banAne meM kitanA lakSa dravya vyaya huA hogA, nirmAtA kA utsAha aura bhAva kitanA UMcA aura bar3hA huA hogA aura usake hI anukUla usane saMgha nikAlane meM, saMgha kI bhakti karane meM, pratiSThotsava ke samaya dAna, puNya meM kitanA dravya khule hRdaya, zraddhA aura bhaktipUrvaka vyaya kiyA hogaa| zrI mU0 nA0 uttarAbhimukha AdinAthabiMba kA lekha 'savata (ta) 1566 varSe phA0 zudi 10 ( some) dine zrI arbudopari zrI acala durge rAjAdhirAjazrIjagamAla vijayarAjye / prAgvATajJAti (tIya) saM0 kuvarapAla putra saM0 ratanA saM0 dharaNA saM0 ratanA putra saM0 lASA / / saM0 salaSA saM0 sajA saM0 sonA saM0 sAliga bhA0 suhAgade putra saM0 sahasAkena bhA0 saMsArade putra khImarAja dvi0 [ bhA0 ] aNupamAde pu0 devarAja khImarAja bhA0 ramAde kapU pu0 jayamalla manajI pramukhayutena // nijakAritacaturmukhaprAsAde uttaradvAre pittalamayamUlanAyakazrIAdinAthabiMba kAritaM pra0 tapAgacche zrI somapandarasUripaTTe zrI munisundarasari zrI jayacandrasaripaTTe zrI vizAlarAjasUri / paTTe zrI ratnazekharasari // paTTe zrI lakSmIsAgarasari zrI somadevasUriziSya zrI sumatisundarasUriziSya gacchanAyaka zrI kamala kalazasariziSya saMpativijayamAnagacchanAyaka zrI jyklyaannsribhiH| zrI caraNasundarasUripramukhaparivAraparivRtaiH / / saM0 sonA putra saM0 jiNA bhrAta saM0 zrAsAkena bhA0 zrAsalade putra sattayutena kAritapratiSThAmahe / zrI rastu' / / sU0 bAcchA putra sU0 depA putra sU0 arabuda putra haradAsa / / a0 prA0 jai0 le0 saM0 bhA02 le0464 Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280] :: prAgvATa-itihAsa: [tRtIya pratiSThotsava ke zubha mUrhata meM pratiSThita pratimAyeM:- pratimA dhAtu nirmAtA pratimA kA sthAna sUtradhAra uttarAbhimukha mU0 nA0 zrI AdinAtha pittalamaya prA0 jJA0 saM0 sahasA mUlagaMbhArA haradAsa dakSiNAbhimukha mU0 nA0 pratimA ke vAyeM pakSa para zrI supArzvanAtha zrI saMgha pazcimAbhimukha mU0 nA0 pratimA ke dAyeM pakSa para zrI AdinAtha saM0 zrIpati pazcimAbhimukha mU0 nA0 pratimA ke saM0 sAligabhAryA bAyeM pakSa para zrI AdinAtha nAyakadevI zrI pArzvanAtha samasta saMgha dvi0 gaMmArA zrI AdinAtha saM0 kUpA cAMDA zrI AdinAtha ye sAta hI ciMba pittalamaya aura ati sundara bane huye haiN| yahA~ sUtradhAra haradAsa jo sUtradhAra arabuda kA putra aura depA kA pautra tathA jisakA prapitAmaha sU0 vAcchA thA ati hI kuzala pratIta hotA hai aura usakI 1. a0 prA0 jai0 le0 saM0 bhA0 2 le0464, 471, 473, 474, 482. 483, 484 dekhiye zrI pUrNacandrajI nAhara ke jai0 le0 saM0 bhA02 le0 2028 meM zrI saMgha dvArA prati0 zrI AdinAthabiMba kA bhI ullekha hai; parantu a0 prA0 jai0 le0 saM0 bhA0 2 meM isa lekhAMka kA ullekha nahIM hai, ataH chor3a diyA gayA hai| guruparamparA sUtradhAravaMza 2. tapAgacchIya zrI somasundarasUri 3. sUtradhAra vAchA zrI munisundaramari zrI jayacandrasUri zrI vizAlarAjasUri , arabuda zrI ratnazekhara sUri ,, haradAsa __, depA zrI lakSmIsAgarasari zrI somadevasUriziSya zrI sumatisundarasUriziSya gacchanAyaka zrI kamala kalazamUriziSya saMprativijayamAnagacchanAyaka zrI jyklyaannmuuri|| prAgvATa-itihAsa ke sambandha meM tA0 4-6-51 se 6-7-51 taka tIrtha aura maMdiroM kA paryaTana karane ke lie yAtrA para rahA / tA0 26, 30-6-51 ko maiM acalagar3ha thaa| zrImad pUjya mu0 jayaMtavijayajI kA maiM hI nahIM, itihAsa aura purAtattva kA pratyeka premI aura zodhaka AbhArI rahegA ki unhoMne jina 2 sthAnoM kA itihAsa aura purAtattva kI dRSTiyoM se varNana likhA, punaH usI ke liye samaya, dravya aura zrama adhika lagAne kI AvazyakatA hI nahIM rkkhii| vaise zodha kabhI bhI pUrNa nahIM hotI hai| vaha jitanI kI jAve, Age hI bar3hatI hai| phira bhI yaha to mAnanA hI par3egA ki pUrvagAmiyoM ke zrama aura anubhava kA lAbha uThAne para apekSAkRta zrama aura samaya, dravya kucha to kama hI hogaa| acalagar3ha kA maMdira vaise vizAla hai| parantu delavAr3e ke jainamaMdiroM kI bhA~ti gUr3ha aura eka dama kalApUrNa nahIM hone se zIghra hI samajhA aura varNita kiyA jA sakatA hai / _ maMdira meM cAra kAyotsargikabiMba, 21 pratimAyeM aura eka pAdukApaTTa haiN| pittala kI bAraha pratimAyeM tathA do kAyotsargika mUrtiyA~ aura pASANa ke do kAyotsargikabiMba tathA nava pratimAyeM haiN| dhAtupratimAoM meM mUlagaMbhArA meM cAroM dizAoM meM pratiSThita cAra Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: nyAyopArjita dravya se maMdiratIrthAdi meM nirmANa-jIrNoddhAra karAne vAle prA0jJA0 sadgRhastha-saM0sahasA:: [281 kuzalatA, usakI nirmANacaturatA kA saccA aura siddha pramANa ye biMba haiM, jinakI alaukika sundaratA aura sauSThavatA darzakoM evaM zilpavijJoM ko Azcarya meM DAla detI haiN| bar3I pratimAyeM, do kAyotsargikabiMba aura tIna madhyama UMcAI kI-isa prakAra pratimAyeM, Upara ke gaMbhArA meM prAyaH eka-sI madhyama UMcAI kI cAroM dizAoM meM abhimakha cAra pratimAyeM aura nIce sabhAmaNDapa ke pUrvapakSa para bane huye gaMbhArA meM madhyama UMcAI kI eka pratimA-isa prakAra ina caudaha ghAtupratimAoM kA vajana 1444 maNa (kaccA) honA kahA jAtA hai aura aneka pustakoM meM itanA hI honA likhA bhI milatA hai| uttarAbhimukha pratimA kA vajana 120 maNa honA likhA gayA hai| isa tola ko satya mAnanA hI par3atA hai / delavAr3e ke pittalaharabhImavasahikA ke mUlanAyakabiMba para108 maNa vajana meM honA likhA hai| donoM ke AkAra aura tola ke anumAna para to uparokta 14 caudaha pratimAoM kA vajana 1400 yA 1444 honA mAnya hai| maMdira kI sarva pratimAyeM bhinna 2 samaya kI pratiSThita haiM / uttarAbhimukha mUlanAyakapratimA para hI saMghavI sahasA kA lekha hai aura usake viSaya meM adhika paricaya dene vAlA anya lekha koI prApta nahIM hai| caumukhA-AdinAtha-jinAlaya ke atirikta acalagar3ha meM tIna jaina maMdira aura haiM, jinakA nirmANa aura jinakI pratiSThAyeM bhitra 2 samayoM para huI haiN| 1-zrI RSabhadeva-jinAlaya caumukhA-AdinAtha-jinAlaya meM jAne ke liye banI huI uttarAbhimukha 33 sIr3hiyoM ke pUrvapakSa para nIce AMgana meM yaha maMdira banA huA hai| isakA siMhadvAra pacchimAbhimukha hai| mU0 nA0 AdinAthabiMba para vi0 saM01721 jye0 zu0 3 ravivAra ko pratiSThita kiye gaye kA lekha hai / isa maMdira ke uttara, pUrva meM cauvIrA choTI 2 devakulikAyeM vinirmita haiN| 2-zrI kuMthunAtha-jinAlaya jaina kAryAlaya ke bhavana meM pazcima bhAga para jaina dharmazAlA ke Upara kI maMjila meM pUrvAbhimukha yaha jinAlaya banA huA hai| mU0 nA0 kuMthunAthabiMba para usake vi0 saM01527 vai0 zu08 ko pratiSThita hue kA lekha hai| 3-zrI zAMtinAtha-jinAlaya acalagar3ha meM jAte samaya yaha mandira sar3aka ke dAhinI ora kucha aMtara para eka choTI-sI TekarI para banA huA hai / mandira vizAla aura bhavya tathA prAcIna hai / ho sakatA hai mahArAjA kumArapAla dvArA arbudAcala para banavAyA huA zAMtinAtha-jinAlaya yahI jinAlaya ho, kyoM ki zAMtinAtha nAma kA anya koI jinAlaya arbudagiri para bane hue maMdiroM meM nahIM hai| oriyA ke mahAvIra-maMdira ke viSaya meM pUrva meM usake zAMtinAtha-jinAlaya hone kA pramANa milatA haiparantu vaha to vi0 saM0 1500 kI Asa-pAsa meM pratiSThita huA thaa| acalagar3hatIrtha rohir3A ke zrIsaMgha kI dekha-rekha meM hai| rohir3A ke zrIsaMgha kI ora se vahA~ eka praghAna munIma aura usake zrAdhIna kaI eka pujArI, caukIdAra aura anya sevaka rahate haiM / vyavasthA sundara aura prazaMsanIya hai / mandira kI banAvaTa to yadyapi vaisI hI aura vaha hI hai, parantu phira bhI jahA~ 2 parivartana-vardhana karane kA avakAza milA, vahA~ pIr3hI ne nirmANakArya karavAyA hai / bhramatI ke sarva staMbha jo pahile khule hI the, aba dIvAroM meM paTA diye gaye haiM / sabhAmaNDapa ko cAroM ora se Dhaka kara banI huI ina dIvAroM para vividha tIrtha-dharmasthAnoM ke sundarapaTTa sahasroM rupayA vyaya karake banavA diye gaye haiM / jIrNoddhAra kA kArya cAlu hai / yAtriyoM aura darzakoM ke Thaharane, khAne-pIne zrAdi kA saba prabandha uparokta pIr3hI ke pradhAna munIma karate haiN| mandira ke nIce jaina-dharmazAlA hai aura usake thor3e nIce jaina-kAryAlaya aura jaina-bhojanazAlA ke bhavana A gae haiM / kucha nIce sar3aka ke pAsa meM bagIcA banA huA hai / upara taka zilAoM kI sar3aka banI hai| kAryAlaya kI vyavasthA sarva prakAra samucita aura sundara hai| isa prakAra isa samaya acalagar3ha meM jainamandira cAra, dharmazAlAyeM do, kAryAlaya kA bhavana eka aura eka kAryAlaya kA bagIcA hai| kAryAlaya kA nAma 'acalasI amarasI' hai| aoriyA ke jinAlaya kI dekha-rekha bhI yahI kAryAlaya karatA hai| vizeSa paricaya ke lie pAThaka ma0 sA0 jayantavijayajIkRta 'acalagar3ha' nAmaka pustaka ko pddh'e| Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 ] :: prAgvATa - itihAsa : [ tRtIya sirohI rAjyAntargata vazaMtagar3ha meM zrI jainamandira ke jIrNoddhArakarttA zre0 jhagar3A kA putra zreSTha maNDana aura zreSTha dhanasiMha kA putra zreSThi bhAdA vi0 saM0 1507 vi0 saM0 1507 mAgha zu0 11 budhavAra ko mahArANA kumbhakarNa ke vijayIrAjyakAla meM vazaMtapura ke caityAlaya kA uddhArakarAne vAle prA0 jJA0 zAha jhagar3A (?) kI strI meghAdevI ke putra maNDana ne svastrI mANikadevI, putra kAnhA, pautra jogA Adi ke sahita tathA prA0 jJA0 vya0 dhanasiMha kI strI lIMbIdevI ke putra vya0 bhAdA ne svastrI lhUdevI, putra jAvar3a, bhojarAja Adi ke sahita mUlanAyaka zrI zAMtinAthabiMba ko tapA zrI somasundarasUri ke paTTAlaMkAra zrI munisundarasUri, zrIjayacandrasUri ke paTTaprabhAvaka zrI ratnazekharasUri ke dvArA mahAmahotsava karake pratiSThita karavAI / 1 pattananivAsI prAgvATajJAtizRGgAra zreSThi suzrAvaka chAr3Aka aura usake prasiddha prapautra zreSThavara khImasiMha aura sahasA vikrama kI saulahavIM zatAbdI vikrama kI pandrahavIM zatAbdI meM aNahilapurapattana meM puNyazAlI jinezvarabhakta suzrAvaka chAr3Aka nAmaka zreSThi rahatA thA / usake kAbA(?) nAmaka eka suyogya putra thA / zre0 kAbA kI strI kA nAma kadUdevI thA / kadevI ke zre0 chAr3Aka aura usake sAdA aura rAjar3a nAmaka do buddhimAn putra the / zre0 sAdA kI patnI lalitAdevI thI vaMzaja aura usake devA nAmaka putra thA / zre0 rAjar3a kI strI kA nAma gomatI thA / zre0 rAjar3a ke khImasiMha aura sahasA nAmaka mahApuNyazAlI ati prabhAvaka do putra utpanna huye / 0 khImasiMha kA vivAha dhanAI nAmaka kanyA se huA thA / zrA0 dhanAI ke detA aura netA nAmaka putra huye / inakI kanakAI aura lAlIdevI nAmA donoM kI kramazaH patniyA~ thI / detA ke tIna putriyA~ pUrI, jasU, bAsU aura do putra sonapAla aura mapAla the / notA kA putra puNyapAla thA / zre0 sahasA kA vivAha vArumatI nAmA kanyA se huA thA aura usake samadhara, Isara (Izvara) nAmaka do putra aura mallAI nAmA putrI thI / samadhara kA vivAha var3adhUdevI aura Isara kA vivAha jIviNI ke sAtha meM huA thA / samadhara ke hemarAja aura Isara ke dharaNa nAmaka putra the / 2 1- jai0 le0 saM0 bhA0 1 le0 654 2 - jai0 sa0 pra0 varSa 11 aMka 10-11 pR0 274 se 277 Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FREECOBY 2324 vasaMtagar3ha :- vasaMtagar3ha Aja ujar3a grAma bana gayA hai| prAcIna khaNDahara evaM bhagnAvazeSa aba mAtra vahAM darzanIya raha gaye haiM / vahAM se lAyI huI do ati sundara dhAtupratimAyeM, jo abhI poMDavAr3A ke zrI mahAvIra jinAlaya meM virAjamAna haiM / pR0 282 / Page #477 -------------------------------------------------------------------------- Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ]::nyAyopArjita dravya se maMdiratIrthAdi meM nirmANa jIrNoddhAra karAne vAle prA0jJA0 sadgRhastha-zre0 khImasiMha, sahasA :: [ 283 pUrI jaisA likhA jA cukA hai zre0 khImasiMha ke putra detA kI jyeSThA putrI thii| vaha mahAguNavatI thI / dhIre 2 vaha saMsAra kI sAratA ko dekhakara vairAgyaraMga meM raMgane lagI aura nidAna usane bhAgavatI dIkSA grahaNa kii| zre0 khImasiMha aura sahasA prapitA khImasiMha ne apanI pyArI pautrI pUrI kA dIkSotsava ati dravya vyaya karake ati sundara dvArA pravarttinI - padotsava cirasmaraNIya kiyA thaa| sAdhvI pUrI bar3I hI buddhimatI thI / dhIre 2 zAstroM kA abhyAsa karake vaha pravarttinIpada ke yogya ho gaI / AcArya jayacandrasUri ne usako pravarttinIpada denA ucita samajha kara zre0 khImasiMha aura zre0 sahasA dvArA Ayojita pravarttinIpadotsava kA samArambha karake zubhamuhUrta meM usako pravarttinIpada pradAna kiyaa| isa avasara para donoM bhrAtAoM ne rezamI vastroM evaM kambaloM kI bheMTa dI aura svAmI vAtsalyAdi se saMgha kI bhArI saMghabhakti kI / cAMpAnera-pAvAgar3ha ke UMce parvata para caityAlaya banavAyA aura usameM vizAla jinapratimAoM ko mahAmahotsavapUrvaka vi0 saM0 1527 pauSa kRSNA 5 ko zubha muhUrta meM pratiSThita karavAI / vi0 saM0 1533 meM prasiddha kSetroM donoM bhrAtAoM ke anya meM aneka satrAgAra khulavAye / donoM bhrAtAoM ne zrI zatruMjayamahAtIrtha aura giranAratIrthoM puNyakArya kI bar3I 2 yAtrAyeM kIM aura bar3e 2 utsava kiye / tapAgacchanAyaka zrImad lakSmIsAgarasUri ke pramukha ziSyoM meM agraNI somajayaguru ke sadupadeza se donoM bhrAtAoM ne vi0 saM0 1534 meM 'citkoza - jJAnabhaNDAra' ke liye samasta jainAgamoM ko ati sundara akSaroM meM likhavAyA / isa prakAra ukta donoM bhrAtA zreSTha parivAra vAle, dharma ke dhura, sadAcArI, jinezvarabhakta, vicArazIla, udAra aura sAdhu-sAdhviyoM ke parama anurAgI the| donoM bhrAtAoM ne aneka dharmakRtya kiye, aneka bAra svAmIvAtsalyAdi karake tathA lADUoM meM rupayAdi rakha kara lAbhiniyA~, pahirAmaNiyA~ dekara prazaMsanIya saMghabhaktiyA~ kIM / tIrthoddhAra, paropakAra, gurumahArAja kA satkAra, nagara- pravezotsava, pratimA-pratiSThAyeM, padotsava Adi aneka dharmakRtyoM meM puSkala dravya vyaya kiyA / aneka bAra uttama vastroM kI bheMTeM diiN| isa prakAra donoM bhrAtAoM ne jaina-dharma kI niraMtara sevA karake apanA dhana aura jIvana saphala banAyA / sAdA [litAdevI ] devA te0 pA0 vi0 50 16 se 21 vaMza-vRkSa chAr3Aka kAbA [ kadU ] khImasiMha [dhanAI ] | rAjar3a [ gomatIdevI ] sahasA [vArumatI ] 1 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284] :: prAgvATa-itihAsa:: [ tRtIya detA [kanakAI] notA [lAlI] samadhara [var3adhU] IsA [jIviNi] mallAI puNyapAla hemarAja dharaNa / pUrI jasU (pu tri yA~ ) / bAsu sonapAla amIpAla zrI sirohInagarastha zrIcatumukha-AdinAtha-jinAlaya kA nirmAtA kIrtizAlI zrIsaMghamukhya saM0 sIpA aura usakA dharma-karma-parAyaNa parivAra vi0 saM0 1634 se vi0 saM0 1721 paryanta rAjasthAna kI riyAsatoM meM sirohI-rAjya kA gaurava aura mAna anya riyAsatoM se ghaTakara nahIM hai| kSetraphala aura Aya kI dRSTi se avazya sirohI kA mAna dvitIya zreNI kI riyAsatoM meM hai| udayapura ke rANAoM kA mAna __ agara yavana-samrAToM ko DolA nahIM dene para hI pramukhatayA AdhArita hai, to sirohI ke saM0 sIpA kA vaMza-paricaya 4 mahArAvoM ne bhI yavana-samrAToM ko DolA nahIM diyA aura sadA rAjya aura apane vaMza ko saMkaTa meM DAle rakkhA / aise gauravazAlI rAjya ke vazaMtapura nAmaka grAma meM, jo sirohI nagara se thor3e hI antara para Aja bhI vidyamAna hai prAgvATajJAtIya saM0 sadA apane phala-phUle parivAra sahita rahatA thaa| saM0 sadA kI strI kA nAma sahajaladevI thA / sahajaladevI ke pAMca putra the / jyeSTha putra jayavaMta thaa| saM0 zrIvaMta, saM0 somA, saM0 suratANa aura saM0 sIpA ye kramazaH saM0 jayavaMta ke choTe bhrAtA the| ina sarva meM saM0 suratANa aura saM0 sIpA ke parivAra adhika gauravAnvita aura prasiddha huye| ___ saM0 suratANa ke do striyA~ thIM, gauradevI aura suvIradevI / gauradevI ke yAdava nAmaka putra huaa| yAdava kA vivAha lAr3igadevI nAmA kanyA se huA, jisake karamacandra nAmaka putra huA / karamacandra kI strI kA nAma - sujANadevI thaa| sujANadevI kI kukSI se saM0 mohana nAmaka putra utpanna huaa| saM0 suratANa kA parivAra "" suvIradevI kI kukSI se jayamala nAmaka putra huA / jayamala kA vivAha jamaNAdevI se mUlagaMbhArA meM uttarAbhimukha zrI AdinAthapratimA kA lekhaH 'saMvat 1644 varSe phAgaNa badi 13 budhe zrI sirohInagare mahArAjazrIsuratANajIvijayIrAjye / prAgvATajJAtIya vRddha0 vasaMtapuravAstavya saM0 sadA bhAryA sahajalade putra saM0 jayavaMta saM0 zrIvaMta saM0 somA saM0 suratANa saM0 sIpA bhAryA sarUpade putra saM0 AsapAlena saM0 vIrapAla saM0 sacavIra saM0 AsapAla bhAryA jayavaMtade putra zrAMbA caupA saM0 vIrapAla bhAryA vimalAde putra mehajalAdi kuTubayutena Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: nyAyopArjita dravya se maMdiratIrthAdi meM nirmANa-jIrNoddhAra karAne vAle prA0jJAsadgRhastha-zrIsaMghamukhya sIpA :: [285 huA / jamaNAdevI kI kutI se haracanda nAmaka putra utpanna huaa| haracanda kI strI kA nAma sukhamAdevI thA / haracanda ko sukhamAdevI se dhArA, jagA, ANaMda aura megharAja nAmaka cAra putroM kI prApti huI / saM0 sIpA kI sarUpadevI nAmA strI thI / sarUpadevI kI kukSI se saM0 AzapAla, saM0 vIrapAla aura saM0 sacavIra nAmaka tIna prasiddha putra utpanna huye / saM0 AzapAla kI jayavaMtadevI nAmA strI thii| jayavaMtadevI kI kukSI saM0 sIpA aura usakA se AMbA, cAMpA aura jasavanta nAmaka tIna putra huye / cAMpA kI strI kA nAma ucharaMgaparivAra devI thA / jasavanta ke RSabhadAsa nAmaka putra huA / RSabhadAsa kA vivAha rukhamAdevI se huA thA / saM0 vIrapAla kA vivAha vimalAdevI se huA thaa| vimalAdevI ke mehAjala nAmaka prasiddha putra huaa| saM0 mehAjala ke manoramadevI, kalyANadevI aura nIvAdevI nAmA tIna striyA~ thiiN| manoramadevI ke guNarAja aura kalyAdevI ke ati puNyAtmA karmarAja nAmaka vizruta putra paidA huye / saM0 guNarAja kI strI ajabadevI nAmA thI, jisakI kukSI se vIrabhANa aura rAjabhANa nAmaka putra huye / vIramANa kI strI kA nAma jasarUpadevI thA / ___ saM0 karmarAja karmA ke kesaradevI aura kamalAdevI nAmA do striyA~ thIM, jinakI kukSI se kramazaH jairAja aura thirapAla nAmaka putra huye / jaIrAja kI strI kA nAma mahimA devI thA / sundara prastara trayomUrti nirmApita zrI caturma khacaitye zrI AdinAthabiMba sayukta kAritaM pratiSThitaM ca zrI tapAgacchadhirAja zrI vijayadAnasUrIzvarapaTTAlaMkAra dillIpatipradattajagadguruvirudadhArakasya...... bhaTTArika zrI 6 zrI hIravijayasUribhiH / ciraMjayatu / / ' dazAosavAloM ke zrI AdIzvaranAtha-jinAlaya meM khelAmaNDapastha AdinAthabiMba kA lekhAMza'suratANAkhyena bhAryA gauride putra yAdavAdi' 'sA0 yAdava bhAryA lAr3igade suta sA. karamacanda bhAryA sujANade suta saM0 mohana' zrI caumakhAjinAlaya kI uttarAbhimukha sazikhara bar3I de0 ku0 meM 'saMghavI sulatAna bhAryA suvIrade suta saM0 jayamala bhAryA jamaNAde suta saM0 haracandakena bhAryA sukhamAde suta saM0 dhArA saM0 jagA saM0 ANaMda saM0 megharAja' 1- vAyavyakoNa kI sazikhara devakulikA meM dakSiNAbhimukha zAMtinAthabiMba kA lekhAMza_ 'saM0 AsapAla suta saM0 jasA puNyArtha saM0 karmA kena ... ........., cau0 jinAlaya 2- dakSiNapakSa kI pUrvAbhimakha devakulikA saM03 meM mahAvIrabiMba kA lekhAMza 'saM0 cApA bhAryA ucharaMgade puNyArtha saM0 karmAkena' cau0 jinAlaya 3- uttarapakSa kI de0 ku0 saM02 meM zAMtinAthabiba kA lekhAMza-- ___ saM0 RSabhadAsa bhAryA rUpamAde nAmnyA zrI zAMtinAthabiMba' cau0 jinAlaya 4-dvi0 maMjila ke gaMbhArA meM pArzvanAthabiMba kA lekhAMza saMvIrapAla bhAryA vimalAde suta saM0 mehAjala bhAryA manoramade stana0 guNarAjakena co0 jinAlaya 5-naiRtya koNa kI de0 ku0 meM zrAdinAthabiMba kA lekhAMza___ mehAjala bhAryA kalyANade satasaM0 karmAkena' cau0 jinAlaya 6- uttarapakSa kI de0 ku0 meM zrI vAsupUjyabiMba kA lekhAMza___ 'sa kI putra jairAja bhAryA mahimA nAmnyA' cau0 jinAlaya 7- dakSiNapakSa kI de0 ku03 meM dharmanAthabiMba kA lekhAMza 'saM0 mehAjala mAryA nIvAde puNyArtha sa0 karmAkena' cau0 jinAlaya Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 ] :: prAgvATa - itihAsa :: [ tRtIya saM0 sacavIra kI zrRMgAradevI nAmA strI thI / zRMgAradevI ke devarAja, kRSNarAja aura kezavarAja nAmaka tIna yogya putra huye / kRSNarAja kA vivAha kamalAdevI nAmA kanyA se huA / kamalAdevI ke dhanarAja nAmaka putra huA, jisakA vivAha sArudevI se huA thA / saM0 kezava kI strI kA nAma rUpAdevI thaa| rUpAdevI kI kukSI se saM0 nAthA kA janma huA / saM0 nAthA kI strI kA nAma kamalAdevI thA / kamalAdevI ke jIvarAja nAmaka putra huA / pazcimAbhimukha zrI AdinAtha caturmukha- jinaprAsAda sirohI nagara sirohI-rAjya kI rAjadhAnI hai / rAjaprAsAdoM kI talahaTI meM sazikhara jinamandiroM kI hAramAlA itanI lambI aura itane kSetra ko ghere huye hai ki isI ke kAraNa sirohI 'ardhazatruMjayatIrtha' kahA jAtA hai / uparokta sazikhara jinamandiroM meM bhavya, vizAla aura pramukha mandira saM0 sIpA kA banAyA huA zrI AdinAtha caturmukha - jinAlaya hai / isa mandira kI banAvaTa ko dekhakara zrI nalinIgulmavimAna- trailokyadIpaka - dharaNavihAra - zrI rANakapuratIrtha - AdinAtha- caturmukha jinaprAsAda saM0 sIpA kA sirohI meM caumukhA - jina caityAlaya banAnA aura usakI pratiSThA 8 - dvi0 maMjila ke gaMbhArA meM pUrvAbhimukha pratimA kA lekhAMza 'saM0 guNarAja bhA0 ajabade su0 saM0 vIrabhANena' cau0 jinAlaya E - dakSiNa kI uttarAbhimukha bar3I devakulikA meM dUsarI AsanapaTTI para pratimA saM0 10, 12 zrI ajitanAthabiMba aura suvidhinAthabiMboM kA lekhAza 'saM0 guNarAja suta saM0 vIrabhANa bhAryAI jasarUpade nAmnyA zrI ajitanAtha bivaM' 'saM0 guNarAja suta saM0 rAjabhANena zrI suvidhinAthabiMba' cau0 jinAlaya 10- vAyavyakoNa kI sazikhara de0 ku0 meM naminAthabiMba kA lekhAMza to karmI bhAryA kesara de nAnyA zrI naminAthabiMba' cau0 jinAlaya 11 dakSiNa kI eka bar3I de0 ku0 meM pUrvAbhimukha zrAdinAthabiMba kA lekhAto kamI bhAryA kamalAde nAmnyA zrI naminAthabiMbaM ' cau0 jinAlaya 12- zrI zaMkhezvara pArzvanAthacaitya ke khelAmaNDapa ke uttara dizA ke Alaya meM zrI sambhavanAthabiMba kA lekhAza'saM0 karmI bhAryA kamalA puNyArthaM saM0 thirapAla kena 13- dvi0 maMjila ke gaMbhArA meM uttarAbhimukha zrI munisuvratabiMba kA lekhAza 'saM0 sacavIra bhAryA siNagArade suta saM0 devarAja puNyArthaM saM0 karmakena' cau0 jinAlaya 14- dakSiNa dizA kI uttarAbhimukha bar3I de0 ku0 meM pUrvAbhimukha zrI zreyAMsanAthabiMba kA lekhAMza'saM0 sacavIra bhAryA saNagArade putra saM 0 kRSNA puNyArthaM saM0 karmakena' cau0 jinAlaya 15- uttara dizA kI de0ku0 saM0 1 meM zreyAMsanAthabiMba kA lekhA 'saM0 sacavIra suta saM0 kezava bhAryA rUpAde suta saM0 nAthAkena' cau0 jinAlaya 16- dakSiNapakSa kI de0ku0 saM0 2 meM zrI naminAthabiMba kA lekhAza'saM0 kRSNA bhAyI kamalA puNyArtha saM0 kamIkena' 'saM0 kRSNA suta saM0 dhanarAjena' cau0 jinAlaya Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sirohI : parvata kI talahaTI meM saM0 sIpA dvArA vinirmita pazcimAbhimukha gaganacumbI zrI AdinAtha caturmukha-bAvana jinaprAsAda / varNana pR0 286 para dekhiye / sirohI : parvata kI talahaTI meM saM0 sIpA dvArA vinirmita pazcimAbhimukha gaganacumbI zrI AdinAtha caturmukha bAvana jinaprAsAda kA nagara ke madhya evaM samIpavartI bhUbhAga ke sAtha manohara dRzya varNana pR0 286 para dekhiye / Page #483 -------------------------------------------------------------------------- Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: nyAyopArjita dravya se maMdiratIrthAdi meM nirmANa - jIrNoddhAra karAne vAle prA0jJA0 sadgRhastha - zrI saMghamukhya sIpA :: [ 280 smaraNa ho AtA hai / isa mandira kI meM to antara pratIta hotA hI hai; parantu banAvaTa meM aura usakI banAvaTa meM kSetraphala, vizAlatA, bhavyatA Adi isase donoM kI samAna bhA~ti meM antara nahIM par3atA / antara kevala itanA hI ki isameM maNDapoM kI racanA nahIM hai aura devakulikAoM ke parikoSTha meM vaise cAra dvAra bhI nahIM haiN| isakA bhI siMhadvAra pazcimAbhimukha haiM / isa bhavya caturmukhA - mUlakulikA kA nirmANa vikrama saMvat 1634 meM sampUrNa huA aura saM0 sIpA ke putra AsapAla ne tapA0 paTTAlaMkAra dillIpati yavanasamrAT akabarazAha dvArA pradatta jagadguruviruda ke dhAraka zrImad zrI 6 zrI zrI vijaya hIrasUrIzvarajI ke karakamaloM se vikrama saMvat 1644 phAlguNa kRSNA 13 budhavAra ko sirohI mahArAjAdhirAja mahArAya zrI suratArAsiMhajI ke vijayI rAjyakAla meM rAjasI sajadha evaM ati hI dhUma-dhAma se isakI pratiSThA krvaaii| isa pratiSThotsava ke samaya saM0 sIpA dhana, parivAra aura mAna kI dRSTi se adhika hI gauravazAlI thA / pratiSThotsava meM saM0 sIpA ne atyanta dravya vyaya kiyA thA / yAcakoM ko vipula dravya dAna meM diyA thA aura saMgha aura sAdhuoM kI bhakti vizAla svAmIvAtsalyAdi karake atyadhika kI thI / mahArAya suratANa sirohI ke rAjyAsana para huye mahArAyoM meM sarvazreSTha parAkramI aura gauravazAlI rAjA the / jagadguru hIravijayasUri bhI khyAti aura pratiSThA meM anya jainAcAryoM se kitane bar3ha kara haiM - yaha bhI kisI se saM0 sIpA ke sukha aura ajJAta nahIM hai / samrAT akabara kA zAsana kAla thA / sirohI ke samasta mandiroM meM gaurava para dRSTi yaha catumukhA - jinAlaya adhikatam bhavya aura prAcIna hai / uparokta samasta bAteM vicAra karake yaha sahaja mAnA jA sakatA hai ki jisakA dharmaguru aura rAjA advitIya hoM, aise mahApuruSoM kA kRpApAtra puruSa bhI kitanA gauravazAlI ho sakatA hai, sahaja samajhA jA sakatA hai| caumukhAprAsAda saM0 sIpA ke mahAn gaurava aura kIrtti kA paricaya Aja bhI bhalIvidha saMsAra ko de rahA hai| saM0 sIpA ko mandira ke lekha meM bhI 'zrIsaMghamukhya' pada se alaMkRta kiyA gayA hai| samAja meM bhI usakA atizaya mAna thA -- yaha isa pada se siddha hotA hai / vasaMtapuravAsI saM0 sIpA jaisA Upara likhA jA cukA hai bahuparivArasampanna thA / sarUpadevI nAmA usakI patiparAyaNA dharmiSThA strI thii| usake AsapAla, vIrapAla aura sacavIra jaise prasiddha aura dharmasevaka tIna putra the aura saM0 mehAjala, AMbA, cAMpA, kezava, kRSNa, jasavaMta aura devarAja jaise honahAra usake sAta pautra theitane putra, pautra, putravadhUyeM evaM bhrAtAdi se samRddha aura bharapUre parivAra vAlA, rAjya aura samAja meM agraNI tathA dharma ke kSetra meM apane atizaya dravya kA sadupayoga karane vAlA puruSa sarva prakAra se sukhI aura pratiSThAvAn hI nirvAdataH mAnA jAyagA / yaha mandira eka UMce catuSka para banA hai / catuSka ke madhya meM ati UMcI trimaMjilI mUladevakulikA banI hai / tInoM maMjila caturmukhI haiM / mUladevakulikA ke cAroM dizAoM meM vizAla sabhAmaNDapa bane haiM / pazcima, uttara aura dakSiNa zrI caturmukhA jinAlaya kI dizAoM ke sabhAmaNDapoM ke bIca meM naiRtya aura vAyavya donoM koNoM meM sazikhara vizAla do-do dvAravatI do devakulikAyeM banI haiN| naiRtya koNa meM banI devakulikA kI bAharI banAvaTa 17- dakSiNapakSa kI de0. ku0 saM0 1 meM dharmanAthabiMba kA lekhA'saM0 nAthA suta saM0 jIvarAjena' cau0 jinAlaya Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25] :: prAgvATa - itihAsa :: [ tRtIya divAra se lagA kara Upara kI maMjila meM jAne ke liye padanAla banI hai / sabhAmaNDapoM ke Age bhramatI yA gaI hai, jisameM bhaktagaNa mandira kI parikramA karate haiM / isa bhramatI se lagakara cAroM ora banI huI bAvana devakulikAoM kI racanA A jAtI hai / devakulikAoM ke Age staMbhavatI varazAlA hai / devakulikAoM kA pRSTha bhAga sudRr3ha parikoSTha meM vinirmita haiM / yaha parikoSTha catuSka kI cAroM bhujAoM para apanI yogya UMcAI, kulikAoM ke zikharoM ke kAraNa ati hI vizAla evaM manohara pratIta hotA hai / mandira kA siMhadvAra jaisA Upara bhI likhA jA cukA hai, pazcimAbhimukha hai aura dvimaMjilA hai / mandira meM kalAkAma nahIM hai, phira bhI bAvana devakulikAoM se, unake zikharoM se, naiRtya aura vAyavya koNoM meM banI huI vizAla devakulikAoM ke UMce zikhara aura gumbajoM se, cAroM dizAoM bane huye cAroM sabhAmaNDapoM ke cAroM vizAla gumbajoM kI racanA se vaha UMcAI para se dekhane para ati hI vizAla, bhavya aura manohara pratIta hotA hai / mandira kI pratiSThA yadyapi vikrama saMvat 1634 meM hI ho cukI thii| phira bhI jaisA isa mandiragata pratimAoM ke pratiSThAsaMvatoM se pratIta hotA hai, caumukhI maMjiloM, devakulikAoM meM mUrttiyoM kI pratiSThAyeM vi0 saM0 1721 taka hotI rahIM aura tadanusAra mandira kA nirmANakArya bhI pratiSThotsava pazcAt bhI kaI varSoM taka cAlU rahA / saM0 sIpA ke putroM, pautroM, prapautroM dvArA zrI caturmukhI-AdinAthacaityAlaya meM vibhinna 2 saMvatoM meM pratiSThita karavAI gayIM prApta mUrttiyoM kA paricaya nimnavat hai: pratiSThA-saMvat-tithi pratiSThAkarttA 11644 phA0 kR0 13 budha. hIravijayasUri. 2 3 10 11 12 17 99 " " 4 1721 jye0su0 3 ravi. vijayarAjasUri. 5 6 7 8 21 " " "" "" 17 " 11 "" "" 1721 jye0 zu0 3 ravi. vijayarAjasUri. "" 17 pratiSThApaka 17 mUlagaMbhArA meM yazapAla. 19 gUr3hamaNDapa kI caupaTTI para dhanapAla (dhanarAja ). karmarAja. "" dvi0 caumukhI maMjila ke gambhArA meM " guNarAja. " karmarAja. guNarAja . karmarAja. vIrabhANa. karmarAja. vizeSa mU0 nA0 AdinAtha pazcimAbhimukha. uttarAbhimukha. pUrvAbhimukha. pratimA pArzvanAtha. " jinabiMba. vAsupUjya. pArzvanAtha. " subAhusvAmI. saMbhavanAtha maMtrI vastupAla ke zreyArtha. pazcimAbhimukha. munisuvrata. devarAja ke puNyArtha uttarAbhimukha. jinabiMba. 18- zrI sAMkhezvara - pArzvanAtha - jinAlaya ke uttarAbhimukha zrAlayastha zrI AdinAthabiMba kA lekhAMza 'saM0 kRSNA tatputra dhanarAja tasya bhAryAI sArU' pUrvAbhimukha. AdinAtha. sacavIra ke puNyArtha dakSiNAbhimukha Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] : nyAyopArjita dravya se maMdiratIrthAdi meM nirmANa jIrNoddhAra karAne vAle prA0jJA sadgRhastha-saM0 sIpA ke putra-pautraH [ 286 pratiSThA - saMvat-tithi pratiSThAka pratimA vizeSa pratiSThApaka naiRtyakoNa kI sazikhara devakulikA meM AdinAtha. dharmanAtha. 13 1721 jye0 zu0 3 ravi. vijayarAjasUri, karmarAja. 14 25 26 27 28 15 1721 jye0 zu0 3 ravi. vijayarAjasUri. karmarAja. 16 17 18 16 " 32 33 34 19 "" 37 38 27 19 " "" 27 " " 20 1721 jye0 zu0 3 ravi vijayarAjasUri. jIvarAja. 21 22 23 24 " 17 26 1721 jye0 su0 3 ravi. 30 31 19 === " 99 "" " vAyavyakoNa kI sazikhara devakulikA meM vimalanAtha. sumatinAtha. 17 " " "" " 19 " 17 " 27 " 19 "" 11 " 19 19 "" 77 RSabhadAsa. karmarAja. "" 11 "" 22 dakSiNapakSa kI devakulikA meM 11 nAthAbhAryA kamalAdevI zrAdinAtha uttarapakSa kI devakulikA meM vijayarAjasUri. mahimAdevI. karmarAja. "" 35 - 1721 jye0 zu0 3 ravi. vijayarAjasUri. karmarAja. 36 " dhanarAja. karmarAja. nAthA. karmarAja. rukhamAdevI. dhanarAja. 77 kRSNarAja. dakSiNa dizA kI eka bar3I devakulikA meM candraprabha. naminAtha. zAMtinAtha. kamalAdevI. karmarAja. dharmanAtha. jinabiMba. ajitanAtha. " naminAtha. vAsupUjya. zreyAMsanAtha. pUrvAbhimukha. saM0 cApA ke puNyArtha. vIrapAla ke puNyArtha. pUrvAbhimukha. aMbA ke puNyArtha. kesaradevI ke puNyArtha. jasarAja ke pu. 17 zItalanAtha. "" " mahAvIra ucharaMgadevI ke puNyArtha.de. ku. saM. 3 dharmanAtha. nIvAdevI ke puNyArtha. padmaprabha. zAntinAtha. jinabiMba. ajitanAtha. devakulikA saM 0 1 meM. " 19 21 " kamalAdevI ke puNyArtha de.ku.saM. 2 devakulikA saM0 20 ?? de0 ku0 saM0 1. 19 99 97 11 19 27 77 97 saM0 2 saM0 3 19 vAsupUjya AsapAla ke puNyArtha pUrvAbhimukha AdinAtha. zreyAMsanAtha. sumatinAtha. pUrvAbhimukha kRSNarAja ke puNyArtha mehAjala ke puNyArtha Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210] :: prAgvATa-itihAsa: [tRtIya , 12 36-56-isI kulikA meM Upara kI prathama prAsanapaTTI para uttarAbhimukha pratimAoM meM se saM0 1, 2, 3, 4, 6, 7, 8, 6, 10, 11, 13, 14, 16, 17, 18, 20, 21, 22, 23, 24, 25 vI pratimAyeM saMvat 1721 phA0 zu0 3 ravivAra saM0 karmarAja ne vijayarAjasUri ke kara-kamaloM se pratiSThita krvaaii| 60-62 1721 jye0 zu0 3 ravi. vijayarAjasari. guNarAja. mahAvIrabiMba. pratimA saM0 16 dvitIya AsanapaTTI para virAjita pratimAoM meM se saM0 4, 7, 8 bhI saM0 sIpA ke hI vaMzajoM dvArA saM0 1721 phA0 zu0 3 ravivAra ko hI pratiSThita kI huI haiN| 63-64 1721 jye0 zu0 3 ravi. vijayarAjasari. karmarAja. sumatinAtha. -- pratimA saM0 5, 6 65 guNarAja. jinabiMba. pra0 saM06 66 jasarUpadevI. ajitanAtha. rAjabhANa. suvidhinAtha. dhanarAja. jinabiMba. zrI zaMkhezvarapArzvanAtha-jinAlaya meM 66 1721 jye0 zu0 3 ravi. vijayarAjasari. thirapAla. sambhavanAtha. khelAmaNDapa meM uttarAbhimukha - zrI dazA osavAloM ke AdIzvara-jinAlaya meM 70 1721 jye0 zu0 3 ravi. vijayarAjasUri. yAdava. naminAtha khelAmaNDapa meM dakSiNAbhimukha 71 1644 phA0 zu0 13 suratANa. AdinAtha. " pUrvAbhimukha 72 1721 jye0 zu0 3 ravi. " naminAtha. de. ku. uttarAbhimukha karmarAja. sambhavanAtha. haracandra. AdinAtha. khelAmaNDapa " karmarAja. kuMthunAtha. de0 ku0 dakSiNAbhimukha nAthAbhAryA kamalA. naminAtha. pazcimAbhimukha de. ku. ke khelAmaMDapa meM uparokta sUcI se jJAta hotA hai ki saM0 sIpA ke vaMzajoM ne vi0 saM0 1721 jye0 su0 3 ravivAra ko aMjanazlAkA-prANa-pratiSThotsava ati dhUma-dhAma se zrImad vijayarAjasUri kI tattvAvadhAnatA meM kiyA aura bahu dravya vyaya karake aneka biMboM kI pratiSThAyeM krvaaii| saM0 sadA to vazantapura meM hI rahatA thaa| saM0 sadA ke pA~caveM putra saM0 sIpA ke putroM taka yaha parivAra vazantapura meM hI rahA / satrahavIM zatAbdI ke anta meM athavA aTThArahavIM zatAbdI ke prArambha meM yaha parivAra sirohI saM0 sIpA ke parivAra ke meM hI Akara rahane laga gayA / saM0 sIpA ke vi0 saM0 1634 ke lekhoM se pratIta hotA prasiddha vaMzajo kA paricaya hai ki mandira kI mUlanAyaka devakulikA kA prathama khaNDa ukta saMvat meM pUrNa ho gayA thAaura mehAjala kA yazasvI aura saM0 sIpA ne usakI pratiSThA usI saMvat meM zrImad vijayahIrasarijI ke kara-kamaloM se jIvana karavAI thii| tatpazcAt usake jyeSTha putra AsapAla ne phira vi0 saM0 1644 phA0 kR0 maMdira kA pratiSThA-lekha, jo gar3hamaMDapa ke pazcima dvAra ke bAhara usake dAyI ora kI dIvAra meM zrAlaya ke upara khudA hai nimna hai| 73 76 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] nyAyopArjita dravya se maMdiratIrthAdi meM nirmANa-jIrNoddhAra karAne vAle prA0jJA0 sadgRhastha-saM0 sIpA ke putra-pautraHH[ 261 13 budhavAra ko aMjanazlAkA-prANapratiSThotsava karake zrImad vijayahIrasUri ke kara-kamaloM se nijamandira meM zrI AdinAtha bhagavAn kI zveta prastara kI vizAla tIna mUlanAyaka pratimAyeM pazcimAbhimukha, pUrvAbhimukha aura uttarAbhimukha pratiSThita krvaaii| saM0 sIpA ke pautroM meM vIrapAla kA putra mehAjala adhika yazasvI aura zrImaMta huaa| isane vi0 saM0 1660 meM zrI zajayamahAtIrtha kI vizAla saMgha ke sAtha meM yAtrA kI thI aura puSkala dravya vyaya karake apAra yaza evaM mAna prApta kiyA thA / mehAjala kI strI manoramAdevI kI kukSI se utpanna guNarAja aura dvitIya strI kalyANadevI kI kukSI se utpanna karmarAja bhI adhika yogya aura prakhyAta huye / prApta biMboM meM Adhe se adhika biMba karmarAja ke dvArA tathA avaziSTa meM se bhI anya parijanoM dvArA pratiSThita biMboM kI saMkhyA se adhika guNarAja aura usake pitA mehAjala dvArA pratiSThita haiN| ye sarva pratimAyeM vi0 saM0 1721 jyeSTha zudI 3 ravivAra ko zrImad vijayarAjasUri dvArA pratiSThita kI gaI thiiN| saM0 sIpA ke tRtIya putra saM0 sacavIra ke pautra saM0 dhanarAja aura natthamala tathA natthamala ke putra jIvarAja taka arthAt saM0 sadA se 6 pIr3hI paryanta isa kula kI kIrti bar3hatI hI rahI aura rAjya aura samAja meM mAna akSuNNa rahA / zrI caturmukha-AdinAtha-jinAlaya Aja bhI isa kula kI kIrti ko amara banAye huye hai| saM0 sIpA ke parijana evaM vaMzajoM ne caumukhA-jinAlaya ke atirikta sirohI ke zrI zaMkhezvarapArzvanAthajinAlaya aura zrI dazA-osavAlajJAti ke zrI AdIzvara-jinAlaya meM bhI aneka jinabiMboM kI pratiSThAyeM karavAI, jaisA uparokta jinabiMboM kI sUcI se prakaTa hotA hai / 'saMvat 1634 varSe zAke 1501 pravarttamAne hemaMta Rtau mArgazira mAse zukla pakSe paMcamyAM tithau / mahArAya zrI mahArAjAdhirAja zrI surtaannjii| kuarajI zrI rAjasiMhajI vijayIrAjye zrI sIrohInagare zrI caturmukhaprAsAda karApitaM // zrI saMghamukhya zrI saM0 sIpA bhAryA sarupade putra saM0 AsapAla saM0 vIrapAla sa0 sacabIra / tatputrA (pautra) sa0 mehAjala, AMbA, caupA, kesava, kRSNA, jasavaMta, devarAja / tapAgacche zrI gacchAdhirAja zrI 6 hIravijayasari AcArya zrI zrI 5 vijayasenasAriNA zrI AdinAtha zrI catuma khaM pratiSThitaM / / zrI / / sUtradhAra narasiMgha zrI rAiNa vu0 hA~sA ropI vu0 manA putra vu0 haMsA putra zivarAja kamaThAkArApitaM ||shubhN bhvtu||' jai0 gu0 ka0bhA02 pR0 374 'mahApuruSa mehAjala nAma, tIratha thApyu avicala kAma, saMvat ne huI solivalI, zetrujA yAtrA karI mnirulii|' (zIlavijayakRta tIrthamAlA) Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 ] :: prAgvATa - itihAsa :: [ tRtIya sirohInagarasya zrI caturmukhA - AdinAtha jinAlaya ke nirmAtA saM0 sIpA kA vaMza-vRkSa 1 saM0 sadA [sahajaladevI ] 2 saM0 jayavaMta saM0 zrIvanta saM0 somA saM0 suratANa [gauradevI, suvIradevI] I 3 saM0 yAdava saM0 jayamala 3 I [lAr3igadevI] [jamaNAdevI] saM0 zrazapAla saM0 vIrapAla saM0 sacavIra 1 [jayavaMtadevI] [vimalAdevI] [zRGgAradevI] 1 4 saM0 karamacaMda saM0 haracaMda [sujANadevI] [sukhamAdevI ] 4 | 1 5 saM0 mohana T 1 saM. dhArA saM. jagA saM. ANaMda saM. megharAja 6 vIrabhANa (vIrapAla) [jasarUpadevI] 4 / saM0 devarAja jasA thAMbA cAMpA [ucharaMgadevI] | 5 RSabhadAsa 5 saM0 guNarAja [ajabadevI] [rukhamA] 4 saM0 mehAjala [manoramadevI, kalyANadevI, nIvAdevI ] saM0 sIpA [sarUpadevI] saM0 karmA [1 kezaradevI, 2kamalAdevI ] | I rAjabhAga jairAja [mahimAdevI] / saM0 kRSNA [kamalAdevI ] 1 5 saM0 dhanarAja ( dhanapAla ) [sArU] thirapAla saM0 kezava [rUpAdevI] I saM0 nAthA [kamalAdevI] I 6 jIvarAja Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] : tIrtha evaM mandiroM meM prA0 jJA0 sadgRhasthoM ke devakulikA-pratimApratiSThAdikArya--zrI zatrujayatIrtha :: [263 tIrtha evaM mandiroM meM prA0jJA0 sadgRhasthoM ke devakulikA-pratimApratiSThAdikArya zrI zatrujayamahAtIrtha para evaM zrIpAlItANA meM prA0 jJA0 sadgRhasthoM ke devakulikA-pratimApratiSThAdi kArya premacandra modI kI TraeNka meM pra0 saMvat pra0 pratimA pra0 AcArya pra0 zrAvaka athavA zrAvikA aura usakA parivAra saM0 1378 ......... mala0 tilakasari Tha0 vayajala kI putrI ne saM0 1446 vai. ajitanAtha- nAgendra0 zre0 sAdA ne pitA dhaNasiMha aura mAtA hAMsaladevI ke zreyArtha kR. 3 soma. paMcatIrthI ratnaprabhasUri motIzAha kI TraeNka meM saM0 1503 naminAtha tapA0 zA0 kApA kI strI hAMsaladevI ke putra jhAMjhaNa ne svastrI nAgaladevI, putra jye.zu. 6 jayacandrasUri mukuMda, nArada aura bhrAtA dhanarAja ke zreyArtha jIvAdi parijanoM ke sahita pAlItANA ke motI sukhiyAjI ke jinAlaya meM saM0 1503 zreyAMsanAtha tapA0 gaNavAr3AvAsI zre0 AmA strI segU ke putra parvata ne svastrI mAI Adi jye. zu. 10. jayacaMdrasari. parijanoM ke sahita svazreyArtha. saM0 1556 siddhacakrapaTTa ......... ma0 vachA (vatsarAja) ne Azvina zu. 8 budha. saM. 1571 naminAtha- tapA0 vIsalanagaravAsI zre0 cahitA kI strI lAlI ke putra nArada kI strI nAriMgamAgha kR.1 soma. cauvIzIpaTTa - hemavimalasari devI ke putra jayavaMta ne svastrI harSAdevyAdi parivArasahita svazreyArtha. . zre. narasiMha-kezavajI ke mandira meM saM0 1614 pArzvanAtha tapA0 dosI devarAja strI devamatI ke putra vanecandra strI vanadevI ke putra kudhajI vai. zu. 2 budha. dharmavijayagaNi ne pitA ke zreyArtha. zrI gaur3IpArzvanAtha ke mandira meM saM0 1515 zAMtinAtha Aga0 sahayAlAvAsI ma0 rAula strI rAuladevI dvi0 hAMsaladevI ke putra mAgha zu. 5 zani. panaprabhasUri mUlarAja ne svastrI arakhUdevI, putra bhojA, hAMsA, rAjA strI bhakUdevI ___ ke suta hIrA, mANika, haradAsa ke sahita svapUrvajazreyArtha ....... jai0 le0 saM0 bhA0 1 le0 684, 686, 608, 647, 646, 650, 651, 660, Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264] :: prAgvATa-itihAsa: [tRtIya saM0 1516 vAsupUjya udayavallabhasUri zre0 kAlA strI mAlhaNadevI ke putra arjuna ne svastrI deU bhrAtA saM0 jye.kR.6.zani. bhImA strI devamatI putra harapAla strI TamakU sahita svazreyArtha* saM0 1566 candraprabha dvivaMdanIka zrAvikA hemavatI ke putra devadAsa ne strI devaladevI sahita* mASa. kR.6 ga0 kakasari bar3e mandira meM saM0 1572 saMbhavanAtha nAgendra0 jUnAgar3havAsI dosI sahijA ke putra bharaNA kI strI kUmaTI ke putra cahu vai.zu. 13 soma. cauvIzI guNavarddhanamari ne strI valhAdevI ke sahita svazreyArtha aura pitRzreyArtha * jagadguru zrImad vijayahIrasarijI ke sadupadeza se zrI AdinAthadeva-jinAlaya meM puNyakArya vi0 saM0 1620 zreSThi kokA zrIAdinAtha-mukhyajinAlaya ke dvAra ke dA~yI ora jo devakulikA hai, usako vi0 saM0 1620 vai0 zu0 2 ko gaMdhAranivAsI zre0 parvata ke putra kokA ke suputra ne apane kuTumbIjanoM ke sahita tapAgacchIya zrImad vijayadAnamUri aura jagadguru vijayahIrasUri ke sadupadeza se pratiSThita karavAI thii| zreSThi samarA isI mukhya jinAlaya ke uttara dvAra ke pazcima meM dA~yI ora AI huI jo zAMtinAtha-devakulikA hai, usako vi0 saM0 1620 vai0 zu0 5 guruvAra ko gaMdhAranagaranivAsI vya0 zre0 samarA ne svapatnI bholIdevI, putrI verathAI aura kIbAI Adi ke sahita tapA0 zrImad vijayadAnasUri aura zrImad vijayahIrasUri ke sadupadeza se pratiSThita karavAI thii| zreSThi jIvaMta isI mukhyamaMdira kI dIvAra ke samakSa IzAnakoNa meM jo pArzvanAtha-devakulikA hai, usako vi0 saM0 1620 vai. zu0 5 guruvAra ko zrImad vijayadAnasUri aura vijayahIrasUri ke sadupadeza se gaMdhAravAsI saM0 jAvar3a ke putra saM0 sIpA kI strI girasu ke putra jIvaMta ne saM0 kAujI, saM0 ADhujI pramukha svabhrAtA Adi kuTumbIjanoM ke sahita pratiSThita karavAI thii| ____ uparokta saMvat evaM dina ke kucha anya lekha bhI prApta haiN| isase siddha hotA hai ki gaMdhAranagara se kaI eka sadgRhastha jagadguruvirudadhAraka zrImad vijayahIrasUrijI kI adhinAyakatA meM zrI zatrujayatIrtha kI yAtrA karane ke ja0 le0saM0 bhAle0661,667,677 prA0 jai0 le0 saM0 bhA02 le06,8,6 Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: tIrtha evaM mandiroM meM prA0 jJA0 sadgRhasthoM ke devakulikA-pratimApratiSThAdikArya-zrI zatrujayatIrtha:: [265 liye saparivAra Aye the aura kaI divasa paryanta vahAM Thahare the tathA unameM se kaI eka ne uparokta prakAra se nirmANakArya karavAye the| zreSThi paMcAraNa ____ isI mukhya jinAlaya kI bhramatI meM dakSiNa dizA meM banI huI jo zrI mahAvIra-devakulikA hai, usako vi0 saM0 1620 ASAr3ha zu0 2 ravivAra ko zrI gaMdhAranagaranivAsI zre0 dosI goitrA ke putra tejapAla kI strI bhoTakI ke putra do0 paMcAraNa ne svabhrAtA do0 bhIma, nanA aura devarAja pramukha svakuTumbIjanoM ke sahita tapA0 zrImad vijayadAnasUrijI aura vijayahIrasUrijI ke sadupadeza se pratiSThita karavAI thI / * prAgvATajJAtIyakulabhUSaNa zrImaMta zAha zivA aura soma tathA zreSThi rUpajI dvArA zatruJjayatIrtha para zivA aura somajI kI hU~ka kI pratiSThA vi0 saM0 1675 vikrama kI pandrahavIM zatAbdI meM ahamadAbAda kI jAhojalAlI apane pUre stra ko prApta kara cukI thii| vahA~ gUrjarabhUmi ke atyadhika bar3e 2 zrImaMta zAhUkAra basate the| jainasamAja kA vizeSatayA rAjasabhA meM adhika saMmAna thA, ataH aneka dhanakubera jaina zrAvaka ahamadAbAda meM rahate the| aise dhanI evaM mAnI jaina zrImaMtoM meM prAgvATajJAtIya laghuzAkhIya vizruta zre0 devarAja bhI rahate the| devarAja kI strI rUr3I bahina se zre0 gopAla nAmaka putra huA / zre. gopAla kI strI rAjUdevI kI kukSI se zre. rAjA paidA huA / zre0 rAjA ke zre0 sAIzrA nAmaka putra huA aura sAIzrA kI strI nAkUdevI ke zre. jogI aura nAthA do patra utpanna huye| zre. jogI kI strI kA nAma jasamAdevI thaa| jasamAdevI ke saM0 zivA aura soma nAmaka do putra paidA hue| saM0 somajI kA vivAha rAjaladevI nAmA guNavatI kanyA se huA, jisakI kukSI se ratnajI, rUpajI aura khImajI tIna putra paidA huye / ratnajI kI strI kA nAma sujANadevI aura rUpajI kI strI kA nAma jeThI bahina thaa| saM0 ratnajI ke sundaradAsa aura sakharA, saM0 rUpajI ke putra kor3I, udayavaMta aura putrI kuarI tathA khImajI ke ravijI nAmaka putra utpanna huye| zre0 sAIA kA laghuputra zre. nAthA jo zre. jogI kA laghubhrAtA thA kI strI nAraMgadevI kI kukSI se sUrajI nAmaka putra huA / zre. sUrajI kI strI suSamAdevI ke indrajI nAmaka dattaka putra thA / ve sAiA ke jyeSTha zivA aura somajI aura putra jogI ke donoM putra zre. zivA aura somajI ati hI dharmiSTha, udArahRdaya, dAnI unake puNyakArya evaM dharmasevI huye / inhoMne aneka navIna jinamandira banavAye, aneka navIna jinapratimAyeM pratiSThita karavAI aura grantha likhvaaye| vi0 saM0 1562 meM kharataragacchIya zrImad jinacandrasUri ke sadupadeza se jJAna bhaNDAra ke nimitta siddhAnta kI prati likhavAI / pratiSThAoM evaM sAdharmikavAtsalya Adi dharmakRtyoM meM puSkala dravya kA *prA0 jaile0sa0bhA02 le04 Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 ) :: prAgvATa-itihAsa: [tRtIya sadupayoga kiyA / inhoMne zrI zatrujayamahAgiri ke Upara zrI caturmukhavihAra-zrIAdinAtha nAmaka jinaprAsAda sapAkAra banavAnA prAraMbha kiyA thA, parantu kAla kI kugati se usakI pratiSThA inake hAthoM nahIM ho sakI thii| ___ saM0 somajI ke yazasvI, mahAguNI evaM rAjasabhA meM zrRMgArasamAna putra rUpajI thaa| usa samaya bhAratavarSa kI rAjadhAnI dillI ke siMhAsana para prasiddha pratApI mugalasamrATa akabara kA putra nUradI jahAMgIra virAjamAna thA / somajI ke putra rUpajI aura usake zAsanakAla meM saM0 rUpajI ne eka virAT saMgha nikAla kara zatrujayamahAtIrtha kI zatrujayatIrtha kI saMghayAtrA yAtrA kI aura saMghapati kA tilaka dhAraNa kiyA tathA apane pitA somajI aura kAkA zivajI dvArA jisa uparokta caturmukha-AdinAtha jinAlaya kA nirmANa prArambha karavAyA gayA thA ko pUrNa karavAkara zrImad udyotanasUri kI pATaparaMparA para ArUr3ha hote Ate huye kramazaH AcArya jinacandrasUri, jinako mugalasamrATa akabara ne yugapradhAna kA pada arpita kiyA thA ke ziSyapravara zrImad jinasiMhasari ke paTTAlaMkAra AcArya zrImad jinarAjasUri ke karakamaloM se vi0 saM0 1675 vaiSAkha zu0 13 zukravAra ko puSkala dravya vyaya karake mahAmahotsava pUrvaka pratiSThita karavAyA tathA usameM cAra ati bhavya AdinAthabiMba cAroM dizAoM meM abhimukha virAjamAna karavAye aura eka AdinAtha-caraNa jor3I bhI pratiSThita krvaaii| saM0 rUpajI, saM0 sUrijI, saM0 sundaradAsa aura sakharAdi ne isa pratiSThotsava ke zubhAvasara para 501 jinabiMboM kI pratiSThA karavAI thii| zatrujayatIrtha para Aja bhI uparokta caturmukhAdinAtha-maMdira 'zrI zivA aura somajI kI TraeNka' ke nAma se hI prasiddha hai| isa Taika ke banAne meM 'mirAte-ahamadI' ke likhane ke anusAra 5800000) aTaThAvana lakSa rupayoM kA vyaya hA thA tathA aisA bhI kahA jAtA hai ki kevala 84000) caurAsI hajAra rupayoM kI to rassA aura rassiyA~ hI kharca ho gaI thiiN| ukta kharataravasahikA zrI caturmukhAdinAtha-jinAlaya meM Aja bhI nimna pratimAyeM saM0 rUpajI aura usake kuTumbiyoM dvArA sthApita vidyamAna haiM :1-TraeNka ke vAyavyakoNa meM vinirmita devakulikA meM saM0 rUpajI dvArA sthApita zrI AdinAtha-caraNa-jor3I eka / 2-TraeNka ke mUlamandira meM cAroM dizAoM meM mUlanAyaka ke rUpa meM saM0 rUpajI dvArA sthApita zrI AdinAtha bhavya pratimAyeM cAra / 3-TraeNka ke IzAnakoNa meM saM0 nAthA ke putra saM0 sUrajI dvArA svastrI sukhamAdevI aura dattaka putra indrajI ke sahita sthApita karavAI huI zrI zAntinAtha-pratimA eka / 4-saM0 rUpajI ke vRddhabhrAtA saM0 ratnajI ke putra sundaradAsa aura sakharA dvArA svapitA ke zreyArtha AgneyakoNa meM sthApita zrI zAntinAtha-pratimA ek| uparokta biMboM ke pratiSThAkartA prAcArya zrI jinarAjasUri hI haiN| zodha karane para sambhava hai isa avasara para inake dvArA saMsthApita aura bhI adhika biMboM kA patA laga sakatA hai| 2. kSamAkalyANaka kI kharataragaccha kI paTTAvalI meM zre. zivA aura somajI donoM bhrAtAoM ke viSaya meM likhA hai ki ve ati daridrAvasthA meM the aura cIbhar3A (zuSka zAka-kAcarI) kA vyApAra karate the| kharataragacchIya zrImad jinacaMdrasari ke sadupadeza se inhoMne cImar3A kA vyApAra karanA chor3A aura zrAvaka ke yogya anya dhaMdhA karane lge| devayoga se thor3e hI voM meM puSkala dravya arjita kara liyA aura atyaMta dhanavAna ho gye| 'ahamadAbAdanagare cirbhaTIbyApAreNArjIvikA kurvANo mithyAtvikulotpanau prAgvATajJAtIyau sivA somajI nAmAnau dvau bhrAtarauM (pratibodhya sakuTumbau zrAvako) vRtavantaH // ' Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khara] :: tIrtha evaM mandiroM meM prA0jJA0 sadgRhasthoM ke devakulikA-pratimApratiSThAdikArya-zrI abudagiritIrtha : [ 267 'zatrujayatIrthastha zivA-somajI kI hU~ka' ke nirmAtA saM0 zivA aura somajI kA vaMza-vRkSa devarAja [rUr3hI] gopAla [rAjUdevI] rAjA sAiA [nAkUdevI] jogA [jasamAdevI] nAthA [nAriMgadevI]. sUrajI [sukhamAdevI] zivA zivA soma [rAjuladevI] bajI sikha indrajI (dattaka) rahabI [sujANadevI] rUpajI [jeThIdevI] khImajI sukharAma kor3IdAsa udayavaMta kumarIbAI zrI arbudagiritIrthastha zrI vimalavasahikAsya zrI AdinAtha-jinAlaya meM prA0 jJA0 sadgRhasthoM ke devakulikA-pratimApratiSThAdi kArya zreSThi vijayar3a vi0 saM0 1316 zrI vimalavasati nAmaka zrI AdinAtha-jinAlaya kI unacAlIsavIM devakulikA meM mUlanAyaka ke dAhine pakSa para virAjamAna zrI pArzvanAtha-pratimA vi0 saM0 1316 mAgha zu0 11 zukravAra ko zrI candramariziSya zrI jai0 sA0 saM0 iti0 pR0 567, prA. 0 le0 saM0 bhA0 2 le015, 17 se 20 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298] :: prAgvATa-itihAsa: [tRtIya varddhamAnasarijI ke kara-kamaloM se prAgvATajJAtIya zre0 sAgara ke putra zre0 pAsadeva kI strI mAdhI (mAdhvI) kI kukSI se utpanna putrI pAlhI, putra haricandra kI strI devazrI ke putra vijayar3a ne apanI strI vijayazrI aura putra prahuNasiMha Adi parivAra ke sAtha meM pratiSThita karavAI thI / 1 Tha0 vayajala vi0 saM0 1378 zrI vimalavasatikAkhya zrI AdinAtha-jinAlaya kI chaTThI devakulikA meM prAgvATajJAtIya bIjar3a ke putra Tha0 vayajala ne zre0 dharaNiga aura jinadeva ke sahita Tha0 haripAla ke zreyArtha zrI munisuvratasvAmIbiMba ko vi0 saM0 1378 meM zrI zrItilakasUri dvArA pratiSThita karavAyA / 2 / / tIna jina-caturvizatipaTTa vi0 saM0 1378 zrI vimalavasatikAkhya zrI AdinAtha-jinAlaya kI bIsavIM devakulikA meM saMgamaramara-prastara ke bane huye tIna jinacaturviMzatipaTTa haiM / inakI pratiSThA vi0 saM0 1378 jyeSTha kR0 5 ko nimna vyaktiyoM ke dvArA karavAI gaI thii| prAgvATajJAtIya zre0 mahayaNa kI strI mahaNadevI kA putra gehala kI strI mohAdevI kA putra..... "strIzRGgAradevI ke abhayasiMha, ratnasiMha aura samara nAmaka putra the / inameM se samara ne apanI strI haMsala aura putra siMha tathA maukala Adi kuTumbIjanoM ke sAtha mUlanAyaka zrI AdinAtha Adi cauvIsa jinezvaroM kA eka jinapaTTa pratiSThita karavAyA / 3 prAgvATajJAtIya vya...... kI strI morAdevI ke putra jasapAla, chAr3A,....."sIhar3a aura narasiMha the| inameM se zAha chAr3A ne apanI strI vAlI aura putra ke sahita dUsarA jinapaTTa pratiSThita karavAyA / 4 / / _zre0 sAdhu aura usakI strI sohagAdevI ke kalyANa ke liye inake putra zre0 hanu strI sahajala, zre0 lUNA strI lUNAdevI, zre0 jesala strI rayaNadevI aura zre vIrapAla aura usakI strI Adi kuTumba ke samudAya ne sammilita rUpa se tIsarA jina-caturviMzati-paTTa pratiSThita karavAyA / 5 zreSThi jIvA vi0 saM0 1382 zrI vimalavasatikAkhya zrI AdinAtha-jinAlaya kI navavI devakulikA meM vi0 saM0 1382 kArtika zu0 15 ke dina prAgvATajJAtIya vya0 rAvI ke putra Tha0 maMtaNa aura rAjar3a ke kalyANa ke liye rAjar3a ke putra jIvA ne mU0 nA0 zrI neminAtha bhagavAn kI pratimA pratiSThita karavAI / 6 / / a0 prA0 0 le0 saM0 bhA0 2 le0 1350 / 38 mANDavyapuravAstavya upakezajJAtIya sA0 lalla aura vIjar3a ne vi0 saM01378 jyeSTha zu06 ko zrImad jJAnacandrasarijI na meM zrI vimalavasatikA kA bahuta dravya vyaya karake jINoMddhAra karavAyA thaa| Upara ke tInoM jinapaTToM kI sthApanA jyeSTa zu05 ko kevala cAra divasa pUrva hI huI thii| ho sakatA hai jinapaTToM kI pratiSThA bhI zrI jJAnacandrasarijI ne hI kI ho| a0 prA0 0 le0 saM0 bhA02 le088,89,046 Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ as ] :: tIrtha evaM mandiroM meM prA0jJA0 sadgRhasthoM ke devakulikA - pratimApratiSThAdikArya - zrI abu dagiritIrtha :: [ 266 mahaM0 bhANa vi0 saM0 1364 zrI vimalavasatikA nAmaka zrI AdinAtha - jinAlaya kI ikkIsavIM devakulikA meM vi0 saM0 1364 jyeSTha kR0 5 zanizcara ko prAgvATajJAtIya vimalAnvayIya Tha0 abhayasiMha kI strI ahivadevI ke putra mahaM0 jagasiMha, lakhamasiMha, kurasiMha meM se jyeSTha mahaM0 jagasiMha kI strI jetaladevI ke putra mahaM0 bhANa ne kuTumbasahita zrI aMbikAdevI kI pratimA ko pratiSThita karavAyA / 1 zreSThi bhIlA vi0 saM0 1471 zrI vimalavasatikAkhya zrI AdinAtha - jinAlaya meM prAgvATajJAtIya zre0 lakSmaNa kI strI rudrIdevI ke putra vya0 bhIlA ne apane pitA, mAtA tathA apanI AtmA ke zreya ke liye vi0 saM0 1471 mAgha zu0 13 budhavAra ko zrIbrahmANagacchIya zrImad udayAnaMdasUrijI ke kara-kamaloM se zrI bhagavAn pArzvanAtha kA viMva pratiSThita karavAyA |2 zreSTha sAlhA vi0 saM0 1485 zrI vimalavasatikAkhya zrI AdinAtha - jinAlaya meM prAgvATajJAtIya vya0 zre0 DUGgara kI strI umAdevI ke putra vya0 sAlhA ne apanI strI mAlhaNadevI, putra kInA, dInA Adi ke sahita zrI tapAgacchIya zrImad somasundarasUrijI ke kara-kamaloM se vi0 saM0 1485 meM zrI supArzvanAtha mU0 nA0 vAlA caturviMzatipaTTa pratiSThita karavAyA / 3 maM0 AlhaNa aura maM0 molhaNa vi0 saM0 1520 zrI vimalavasatikAkhya zrI AdinAtha - jinAlaya ke gUr3hamaNDapa meM prAgvATajJAtIya saM0 varasiMha kI strI maMdodarI ke putra maMtrI AlhaNa aura maMtrI molhaNa ne apane kaniSTha bhrAtA maMtrI kIkA aura usakI strI bholI ke kalyANArtha zrI padmaprabhabiMba ko vi0 saM0 1520 ASAr3ha zu0 1 budhavAra ko zubha muhUrta meM pratiSThita karavAyA / 4 zrI arbudagiritIrthastha zrI lUNasiMhavasahikAkhya zrI neminAtha - jinAlaya meM prA0 jJA0 sadgRhasthoM ke devakulikA - pratimApratiSThAdi-kArya zreSTha mahaNa zrI lUNavasatikAkhya (lUNavasahi) zrI neminAtha - jinAlaya kI devakulikA meM prAgvATajJAtIya zre0 vIjar3a kI5 zra0 prA0 jai0 le0 saM0 bhA0 2 le 0 62' 'mahaM bhAga' isa lekha se pratIta hotA hai vimalavasati ke mUlanirmAtA mahAmAtya daMDanAyaka vimalazAha kA vaMzaja hai / zra0 prA0 jai0 le0 saM0 bhA 2 le0 17, 16,36,43165 Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 ] :: prAgvATa-itihAsa : [ tRtIya dharmapatnI moTIbAI ke putra mahaNa nAmaka ne apane mAtA, pitA ke kalyANArtha zrI neminAtha bha0 kI mUrti zrImad mANikasari ke paTTadhara zrImAn devasUri ke kara-kamaloM se pratiSThita krvaaii| zreSThi jhAMjhaNa aura kheTasiMha zrI guNavasatikAkhya zrI neminAtha-jinAlaya kI chabbIsavIM devakulikA meM haNAdrAvAsI prAgvATazAtIya zAha ghonA kI strI hamIradevI ke putra zA0 jhAMjhaNa aura kheTasiMha ne apane pitA, mAtA ke zreya ke liye mU0 nA0 zrI AdinAthabiMba ko zrImad rAmacandrasarijI ke kara-kamaloM se pratiSThita karavAyA / 1 zreSThi jetrasiMha ke bhrAtRgaNa vi0 saM0 1321 zrI guNavasatikAkhya zrI neminAtha-jinAlaya meM prAgvATajJAtIya zre0 Tha0 kuMdA kI dharmapatnI sahaju ke putra zre. bhuvana, dhanasiMha aura gosala ne apane bhrAtA jetrasiMha ke zreya ke liye zrI neminAthabiMba kI vi0 saM0 1321 phAlguNa zu0 2 ko zrImaladhArI zrImad prabhANaMdamurijI ke kara-kamaloM se pratiSThA karavAI / 2 zreSThi AsapAla vi0 saM0 1335 zrI luNavasatikAkhya zrI neminAtha-caityAlaya meM ArAsaNavAstavya prAgvATajJAtIya zre0 gonAsaMtAnIya zre0 mAmiga kI patnI ratnAdevI ke tulahAri, prAsadeva nAmaka do putra the|aamig ke bhrAtA zreSThi pAsar3a ke putra zrIpAla tathA zre0 Asadeva kI strI sahajUdevI ke putra AsapAla ne bhrA0 dharaNi bhAryA zrImatI tathA svastrI AsiNi aura putra liMbadeva, haripAla tathA zre0 dharaNi kI strI zrImatI ke putra UdA kI strI pAlhaNadevI Adi kuTumbasahita saMvijJavihArI zrI cakrezvarasUrisantAnIya zrI jayasiMhamUriziSya zrI somaprabhasariziSya zrI vardhamAnasari ke dvArA zrI munisuvratasvAmIbiMba ko azvAvabodhazamalikAvihAratIrthoddhArasahita vi0 saM0 1335 jyeSTha zu0 14 zukravAra ko pratiSThita karavAyA / 3 vaMza-vRkSa gonAsantAnIya zre0 Amiga [ratnAvatI] pAsar3a tulahAri bhAsadeva [sahajUdevI] zrIpAla AsapAla [AsiNi] dharaNi [zrImatI] UdA udA [pAnhaNadevI] nivadeva liMbadeva haripAla a0 prA0 jai0 le0 saM0 mA0 2 le0 324, 253 / 26 Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] : tIrtha evaM mandiroM meM prAjJA0 sadgRhastha ke devakulikA-pratimApratiSThAdikArya-zrI arbudagiritIrtha :: [301 zreSThi pUpA aura kolA vi0 saM0 1376 __zrI lUNavasatikAkhya zrI neminAtha-caityAlaya meM naMdigrAmavAsI prAgvATajJAtIya zre0..... siMha ke putra pUpA aura kolA ne zrI pArzvanAthaciMca ko vi0 saM0 1379 vaizAkha ke zuklapakSa meM pratiSThita karavAyA / 1 zrA0 rUpI vi0 saM0 1515 zrI guNavasatikAkhya zrI neminAtha-caityAlaya ke gUDhamaNDapa meM arbudAcalastha zrI delavAr3AgrAmavAsI prAgvATajJAtIya vya0 jhA~TA kI strI vanhI kI putrI rUpI nAmA zrAvikA ne, jo vya. vAghA kI strI thI apane bhrAtA vya0 AlhA, pAcA tathA vya0 AlhA ke putra vya0 lAkhA aura lAkhA kI patnI devI tathA devI ke putra khImarAja, mokala Adi pitRkuTumbasahita vi0 saM0 1515 mAgha kR. 8 guruvAra ko tapAgacchIya zrI somasundarasUri ke ziSya zrI munisundarasUri ke paTTadhara zrI jayacandrasUri ke ziSya zrImad ratnazekharasUri ke dvArA zrI rAjimatI kI bahuta hI bhavya, bar3I aura khar3I pratimA ko pratiSThita karavAyA / zrImad ratnazekharasUri ke saMga meM unake parivAra ke anya AcArya zrImad udayanaMdisUri, zrI lakSmIsAgarasUri, zrI somadevasUri aura zrImad hemadevasari Adi bhI the / 2 zreSThi DraGgara . vi0 saM0 1525 zrI lUNavasatikAkhya zrI neminAtha caityAlaya meM vi0 saM0 1525 vaizAkha zu. 6 ko prAgvATajJAtIya zAha lIlA kI strI ghogharI ke putra zAha DUMgara ne apanI strI devaladevI tathA putra deThA Adi ke sahita zrI suvidhinAtha bhagavAn kI dhAtu kI choTI paMcatIrthI-pratimA ko pratiSThita karavAyA, jisakI pratiSThA jainAcArya zrIsari ke dvArA sIrohar3I nAmaka grAma meM huI thii|3 zreSThi cAMDasI zrI lUNavasatikAkhya zrI neminAtha-caityAlaya meM prAgvATajJAtIya zre0 cAMDasI ne bhagavAn neminAtha kI saparikara bar3I pratimA pratiSThita karavAI / 4 mahaM0 vastarAja zrI lUNavasatikAkhya zrI neminAtha-caityAlaya meM prAgvATajJAtIya maM0 sirapAla kI strI saMsAradevI ke putra mahaM0 vastarAja ne apanI mAtA ke zreya ke liye zrI pArzvanAthaviMva ko pratiSThita karavAyA / 5 zreSThi popA zrI luNavasatikAkhya zrI neminAtha-caityAlaya kI AThavIM devakulikA prAgvATajJAtIya vya0 popA ne apane zreya ke liye apane putra lApA ke sahita pratiSThita karavAI / 6 a0 prA0 0 le0saM0bhA0 2 le0 376,255 / 257,3406 / 278,378 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302] :: prAgvATa-itihAsa: [tRtIya zrI arbudagiritIrthastha zrI bhImasiMhavasahikAkhya zrI pittalahara-AdinAtha-jinAlaya meM prA0 jJA0 sadgRhasthoM ke devakulikA-pratimApratiSThAdi kArya zrIarbudAcalastha zrIbhImasiMhavasahikAkhya zrI pittalahara-AdinAtha-jinAlaya ko vi0 saM0 1525 phAlguNa zu0 7 zanizcara rohaNI nakSatra meM devar3A rAjadhara sAyara zrI DUMgarasiMha ke vijayIrAjya meM gUrjarajJAtIya zAha bhImasiMha ne banavAyA thaa| isa mandira meM prAgvATajJAtIya bandhuoM dvArA pUrva pratiSThita biMba nimnavat vidyamAna haiN| zreSThi depAla vi0 saM0 1420 gUDhamaNDapa meM zrIAdinAtha bha0 kI choTI ekatIrthI-dhAtu-pratimA virAjita hai| isa biMba ko vi0 saM0 1420 vaizAkha zu0 10 zukravAra ko prAgvATajJAtIya zre0 lIMbA kI strI devaladevI ke putra depAla ne apane mAtA, pitA aura bhrAtA ke zreya ke liye pippalIya zrIvIradevasUri ke dvArA pratiSThita karavAyA thA / 1 zrA0 rUpAdevI vi0 saM0 1423 gRDhamaNDapa meM zrIsumatinAtha bha0 kI choTI ekatIrthI-dhAtu-pratimA virAjita hai| isa biMba ko vi0 saM0 1423 mArgazira kR. 8 budhavAra ko prAgvATajJAtIya thirapAla kI patnI salhaNadevI kI putrI rUpAdevI ne apane prAtmakalyANa ke liye zrI gUdA0 (guMdocIyA ?) zrI ratnaprabhasUrijI dvArA pratiSThita karavAyA thA / 2 . zreSThi kAlU vi0 saM0 1436 gUDhamaNDapa meM zrI padmaprabha bha. kI choTI ekatIrthI-dhAtu-pratimA virAjita hai| isa biMba ko vi0 saM0 1436 pauSa kR. 6 ravivAra ko prAgvATajJAtIya vyApArI sohar3a ke putra jANA kI patnI anupamAdevI ke putra kAlU ne apane samasta pUrvajoM ke zreya ke liye sAdhupUrNimAgacchIya zrI dharmatilakasUri ke upadeza se pratiSThita karavAyA thA / zreSThi siMhA aura ratnA vi0 saM0 1525 rAjamAnya maMtrI sundara aura gadA ne vi0 saM0 1525 phAlguNa zu0 7 zanizcara ko 108 maNa pramANa dhAtu kI prathama tIrthaGkara zrI RSabhadeva kI saparikara do navIna pratimAyeM pATaNa, ahamadAbAda, khaMbhAta, IDara Adi aneka grAma, nagaroM ke saMghoM ke sAtha meM zrIcaturvidhasaMgha nikAla kara zrI arbudAcalatIrtha ke zrI bhImavasahikAkhya zrI pisalahara-AdinAtha-jinAlaya ke gUDhamaNDapa meM tapAgacchIya zrI lakSmIsAgarasUri ke kara-kamaloM se mahAmahotsava pUrvaka pratiSThita karavAI thii| zrI bhImavasatikA kA nirmANa vi0 saM01525 meM huA hai| isase siddha hotA hai ki uparokta tInoM biMboM kI sthApana kisI saMvat meM pIche se kI gaI hai| a0 prA0 0 le0 saM0 bhA02 le0424.1 423, 4253 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arbudagiristha pittalaharavasahi (bhImavasahi): jainabaMdhuoM ke adbhuta prabhuprema ko prakaTa siddha karanevAlI bhagavAn AdinAtha ko maNa 108 (prAcIna tola) ko paMcadhAtumayI pittlprtimaa| dekhiye pR0 302 pr| (prAgvATa-itihAsa ke uddezya ke bAhara hai; parantu pAThakoM kI bhakti evaM zilpaparAyaNA abhiruci ko dRSTi meM rakha kara yaha pratimAcitra diyA gayA hai|) Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arbudagiristha zrI kharataravasahi :- adbhuta bhAvanATyapUrNA pAMca nRtyaparAyaNA varAGganAoM ke shilpcitr| (prAgvATa-itihAsa ke uddezya ke bAhara hai; parantu pAThakoM kI zilpaparAyaNA abhiruci ko dRSTi meM rakha kara zilpa ke ye uttama citra diye gaye haiN|) Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: tIrtha evaM mandiroM meM prA0 jJA0 sadgRhasthoM ke devakulikA-pratimApratiSThAdikArya-zrI arbudagiritIrtha :: [303 sauror3IgrAmavAsI prAgvATajJAtIya vya0 podA ke putra maNDana kI strI vajUdevI ke tIna putra sajana, siMhA, aura ratnA the / sajana ke phA~phU aura vayajUdevI nAmA do striyA~ thIM aura dUdA nAmA putrI thii| siMhA kI patnI arca ke gAMgA, cAMdA aura TInhA nAmaka tIna putra the| ratnA kI strI rAjaladevI ke bhI santAna huI thii| usI dina uparokta samasta kuTumbIjanAdi moTA parivAra yukta vya0 siMhA aura ratnA ne zrI tapAgacchIya somadevasUrijI ke upadeza se paMcatIrthImayaparikarayukta zveta saMgamaramaraprastara kA zrI AdinAtha bha0 kA moTA aura manohara biMba karavAyA, jisako tapAgacchanAyaka zrI somasundarasUrijI ke paTTadhara zrI munisundarasUrijI ke paTTadhara zrI jayacandrasUrijI ke paTTadhara zrI ratnazekharasUrijI ke paTTadhara zrIlakSmIsAgarasUrijI ne zrI sudhAnandasUri, zrI somajayasUri, mahopAdhyAya zrIjinasomagaNi pramukha parivAra se yukta pratiSThita kiyA / 1 zreSThi sUdA aura madA vi0 saM0 1531 mAlavadezIya javAsiyAgrAmavAsI prAgvATajJAtIya jinezvaradeva ke paramabhakta jJAtizRGgAra zAha saravaNa kI patnI padmAdevI ke muMbhaca, sUdA, madA aura hAMsA nAmaka cAra putra the / jye0 putra bhUbhaca kI padU nAmA strI thii| dvitIya putra zAha sUdA kI ramAdevI nAmA dharmapatnI thI aura usake tAnA, sahajA aura pAlhA nAmaka tIna putra the / tRtIya putra madA ke nAI aura jaitUdevI nAmA do striyA~ thiiN| caturtha putra haMsarAja kI dharmapatnI haMsAdevI nAmA thii| zrI arbudAcalastha bhImasiMhavasatikAkhya zrI pittalahara-zrAdinAtha-jinAlaya ke navacatuSka ke bAMyI pakSa para vi0 saM0 1531 jye0 zu0 3 guruvAra ko zAha sUdA aura madA ne apane uparokta samasta kuTumba sahita apanI mAtA zrAvikA pacIdevI (padmAdevI) ke zreya ke liye AlayasthA devakulikA karavAI aura usameM tapAgacchanAyaka zrI lakSmIsAgarasUrijI ke kara-kamaloM se zrI sumatinAtha bha0 kI pratimA ko pratiSThita karavAI / 2 vaMzavRkSa zAha saravaNa [padmAdevI] muMmaca (padevI] . bahA ramAdevI] madA [1 nAI 2 jait] hAMsA [hAMca] / tAnA sahajA pAnhA saM0 bhar3A aura melA vi0 saM0 1531 uparokta mandira ke nava catuSka ke dAyeM pakSa para uparokta divasa para hI mAlavadezIya sINarAgrAmavAsI prAgvATajJAtIya zAha guNapAla kI patnI rAMU ke saMghavI lIMbA, saM.bhar3A aura saM. melA nAmaka tIna putra ratnoM meM se saM.bhar3A aura melA a0 prA0 0 le0 saM0 bhA02 le0 418, 416 / 428 / 426 / Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304] prAgvATa-itihAsa:: [tRtIya ne saM0 lIMbA kI strI lIlAdevI, usake jye0 putra baDuzrA aura baDuA kI strI jazadevI, dvitIya putra kaDuA aura usakI strI deka; saMghavI bhar3A aura usakI patnI vIriNI aura jIviNI, jIviNI ke putra udayasiMha aura usakI strI candrAvalIdevI aura candrAvalIdevI ke putra ratnA tathA tRtIya bhrAtA melA aura melA kI pra0 strI oNtidevI aura dvi0 strI vAru aura vAru ke putra pAharu Adi parijanoM ke sahita puSkala dravya vyaya karake AlayasthA devakulikA banavA kara, usameM tapAgacchIya zrI lakSmIsAgarasUrijI ke kara-kamaloM se zrI sumatinAthabiMba ko pratiSThita krvaayaa| vaMzavRkSa sIsarAgrAmavAsI zAha guNapAla [rAMU] saM0 lIMbA [lIlAdevI] saM0 bhar3A [1 vIriNI 2 jIviNI] saM0 melA [1 zAMtidevI 2 vArUdevI] udayasiMha [candrAvalIdevI] vaDA [jazadevI] kaDuvA [deka] ratnA ghAharU zrI ArAsaNapuratIrtha aparanAma zrI kumbhAriyAtIrtha aura daMDanAyaka vimalazAha tathA prA0 jJA0 sadgRhasthoM ke devakulikA-pratimApratiSThAdi-kArya pArAsaNapura kA vartamAna nAma kumbhAriyA hai / yaha abhI kevala 8-10 gharoM kA grAma hai aura dAtA-bhagavAnagar3ha (sTeTa) ke antargata hai| yahA~ ArAsaNa nAmaka prastara kI khAna thI; ataH yaha ArAsaNAkara athavA ArAsaNapura kahalAtA thaa| vahA~ aneka jainamandira bane huye the; ataH yaha ArAsaNatIrtha ke nAma se vikhyAta rahA hai / arbudaparvatoM meM jo prasiddha ambikAdevI kA sthAna hai, vahA~ se lagabhaga 1 // mIla ke antara para yaha tIrtha hai / vikrama kI caudahavIM zatAbdI ke pUrva taka to ambAvajItIrtha aura kumbhAriyAtIrtha ke jainamandiroM kI gaNanA eka hI ArAsaNapura nagara meM hI hotI thI, parantu khilajI samrAT allAuddIna ke senApati ugalakhakhAM aura nasaratakhAM ne vi0 saM0 1354 meM jaba gUrjara-samrAT karNa para AkramaNa kiyA thA, ve candrAvatI rAjya meM hokara aNahilapurapattana kI ora bar3he the| candrAvatI una dinoM bhArata kI ati samRddha evaM vaibhavapUrNa nagariyoM meM thI aura ati prasiddha jaina zrImaMta candrAvatI meM hI basate the| yavana-senApatiyoM ne candrAvatI ko naSTa-bhraSTa kiyA aura candrAvatIrAjya ke samasta zobhita evaM samRddha sthAnoM ko ujaadd'aa| isI samaya ArAsaNapuratIrtha bhI unake niSThura prahAroM kA lakSya banA / pArAsaNapura ujar3a gayA aura phira nahIM basa pAyA / isa prakAra ambAvajItIrtha aura kumbhAriyAgrAma ke bIca phira AvAdI nahIM bar3hane ke kAraNa alagAva par3a gayA, vastutaH donoM tIrtha eka hI ArAsaNapura ke antargata rahe haiN| Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: tIrtha evaM mandira meM prA0 jJA0 sadgRhasthoM ke devakulikA-pratimApratiSThAdikArya-zrI kumbhAriyAtIrtha :: [ 305 gUrjara-mahAbalAdhikArI daMDanAyaka vimalazAha ne jaba candrAvatI ke rAjya ko jItA thA, usako puSkala dravya prApta huA thA / itanA hI nahIM ArAsaNapura ke nikaTa ke parvatoM meM suvarNa kI aneka khAneM bhI thIM / usane una khAnoM se pracura mAtrA meM suvarNa nikalavAyA aura aneka dharmasthAnoM meM usakA vyaya kiyA / aisA kahA jAtA hai ki vimalazAha ne ArAsaNapuratIrtha meM 360 tIna sau sATha jinamandira banavAye the| khaira itane nahIM bhI bane hoM, parantu yaha to nizcita hai ki ArAsaNapura ke jainamaMdiroM ke nirmANa ke samaya daNDanAyaka vimalazAha vidyamAna thaa| ArAsaNapura arthAt kumbhAriyAtIrtha ke vartamAna jainamandira jo saMkhyA meM pA~ca haiM, korAI aura kArIgarI meM abaMdAcalastha vimalavasatikAkhya zrI AdinAtha-jinAlaya kI banAvaTa se bahuta aMzoM meM milate haiM / stambhoM kI banAvaTa, gumbajoM kI racanA, chatta meM kI gaI kalAkRtiyA~, paTToM evaM zilApaTTiyoM para utkIrNita citra donoM sthAnoM ke adhikatara AkAra-prakAra evaM vAstu-dRSTi se milate-se haiM / kumbhAriyAtIrtha ke mandiroM meM vikrama kI gyArahavIM zatAbdI ke kaI eka lekha bhI haiN| ina kAraNoM se adhika yahI sambhAvita hotA hai ki inakA nirmAtA sambhavataH daNDanAyaka vimalazAha hI hai| itanA avazya hai ki kumbhAriyAtIrtha ke mandiroM kA nirmANa aura unakI pratiSThA sambhavataH vimalavasati ke nirmANa aura usakI pratiSThA ke pazcAt huI hai| ___ isa samaya kumbhAriyA meM 1 zrI neminAtha-jinAlaya, 2 zrI pArzvanAtha-jinAlaya, 3 zrI mahAvIra-jinAlaya, 4 zrI zAntinAtha-jinAlaya aura 5 zrI sambhavanAtha-jinAlaya hai / prathama cAra jinAlaya to ati vizAla aura cauvIsa devakulikAyukta haiM aura kalAdRSTi se vimalavasati aura luNavasati se kisI bhI prakAra kama nahIM haiM / pA~cavA jinAlaya choTA hai / pAMcoM jinAlaya uttarAbhimukha haiM / prA0 0 le0 saM0 bhA02 kA anuvAdavibhAga pR0165 se 184 zrI kumbhAriyAjI urphe pArAsaNa (jayaMtavijayajIlikhita) tA021-6-51 ko maiMne zrIkumbhAriyAjItIrtha kI yAtrA kI thI aura vahA~ ke katipaya lekhoM ko zabdAntarita kiyA thaa| unake AdhAra para ukta varNana diyA gayA hai| (a) zrI mahAvIrajinAlaya ke mUnA0 pratimA ke zAsanapaTTa kA lekha 'OM // saMvat 1118.phAlguna sudI : some / ArAsaNAbhidhAne sthAne tIrthAdhipasya pratimA kAritA' 0pra0 0 le0 saM0 le03 (ba) zrI zAMtinAtha-jinAlaya ke eka pratimA kA lekha AUM|| saMvat 1138 dhoga (?) vallabhadevIsutena vIrakazrAvakena zreyAMsajinapratimA kAritA zra0 pra0 0 le0 saM0 le04 (sa) zrI pArzvanAtha-jinAlaya kI eka pratimA ke pAsanapaTTa kA lekha, // saMvat 1161 thirApadrIyagacche zrI zItalanAthabiMbaM (kArita) / (da) zrI neminAthajinAlaya kI eka pratimA kA lekha ___'saMvat 1161 varSe......... jabaki arbudAcalastha vimalavasati kI pratiSThA vi0 saM01088 meM huI hai aura usameM bhArAsaNapura kI khAna kA prastara lagA hai| ataH yaha bahuta saMbhavita hai ki zrArAsaNapura ke jainamaMdiroM meM vimalazAha ke hI adhikatama banavAye huye maMdira hoM, kyoMki vaha ananta dhanI aura prabhupratimA kA ananya bhakta thA / Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 ] :: prAgvATa - itihAsa :: prAgvATajJAtIyavaMzAvataMsa caityanirmAtA zre0 bAhar3a aura usakA vaMza vi0 zatAbdI terahavIM aura caudahavIM zreSTha bAhar3a ke putra brahmadeva aura zaraNadeva vikrama kI terahavIM zatAbdI meM prA0 jJA0 0 bAhar3a eka ati prasiddha evaM dhArmikavRtti kA sadpuruSa ho gayA hai| usane zrImad jinabhadrasUri ke sadupadeza se pAdaparA (saMbhavataH bar3odA ke pAsa meM AyA huA pAdarAgrAma ) grAma meM udevasahikA (9) nAmaka zrI mahAvIrasvAmI kA mandira banavAyA / 0 bAhar3a ke brahmadeva aura zaraNadeva nAmaka do putra the / zre0 brahmadeva ne vi0 saM0 1275 meM zrI ArAsaNAkara meM zrI neminAthacaityAlaya meM dAdAdhara banavAyA / zra0 zaraNadeva kA vivAha sUhavadevI nAmA parama guNavatI kanyA ke sAtha huA thaa| sUhavadevI kI kukSI se vIracandra, pAsar3a, AMbar3a aura rAvaNa nAmaka cAra putra huye the / inhoMne zrImad paramAnandasUri ke sadupadeza se saM0 1310 meM eka sau sittara jinabiMbavAlA jinazilApaTTa (saptatizatatIrthajinapaTTa) pratiSThita karavAyA / vi0 saM0 1338 meM inhoMne inhIM AcArya ke sadupadeza se zre0 vIracaMdra kI strI sukhamiNI aura usakA putra pUnA aura pUnA kI strI sohaga tathA sohagadevI ke putra lUNA aura jhAMjhaNa; zra e0 bar3a kI strI abhayazrI aura usake putra bIjA aura khetA; rAvaNa kI strI hIrAdevI aura usake putra bor3asiMha aura usakI prathama strI kamalAdevI ke putra kaDuA aura usakI dvitIyA strI jayataladevI ke putra devapAla, kumArapAla, arisiMha aura putrI nAgauradevI zrAdi kuTumbIjanoM ke sahita zrI neminAthacaityAlaya meM zrI vAsupUjya devakulikA ko pratiSThita karavAyI tathA vi0 saM0 1345 meM inhoMne sammetazikharatIrtha meM mukhya pratimAoM kI pratiSThA karavAI aura moTe 2 tIrthoM kI yAtrA karake apane janma ko isa prakAra aneka dharma ke sukRtya karake saphala kiyA / ye Aja bhI posInA nAmaka grAma meM jo kumbhAriyA se thor3e hI antara para rohir3A ke pAsa meM hai zrI saMgha dvArA pUje jAte haiM / 1 vaMza-vRkSa bAhar3a vIracandra [sukhamiNI] pUnA [sohagadevI ] brahmadeva I pAsar3a bIjA [ tRtIya zaraNadeva [suhavadevI] bar3a [abhayazrI ] rAvaNa [hIrAdevI ] I | bor3asiMha [ 1 kamalA 2jayataladevI] khetA kaDuA lUNA jhAMjhaNa devapAla kumArapAla arisiMha nAgauradevI jai0 le 0 saM 0 mA0 2 le0 1765 / prA0 jai0 le0 saM0 bhA0 2 le0 276, 260 / a0pra0je0 le 0 saM 0 le0 30, 32. Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: tIrtha evaM mandiroM meM prA0 jhA0 sadgRhasthoM ke devakulikA pratimApratiSThAdikArya--zrI kumbhAriyAtIrtha :: [307 zrI neminAtha caityAlaya meM zreSThi AsapAla vi0 saM0 1310 vi0 samvat 1310 vaizAkha kR. 5 guruvAra ko prA0jJA0 zre0 bIlhaNa aura mAtA rUpiNIdevI ke zreyArtha putra AsapAla ne siddhapAla, padmasiMha ke sahita ArAsaNanagara meM zrI ariSTanemijinAlaya ke maNDapa meM zrI candragacchIya zrI paramAnandasari ke ziSya zrIratnaprabhasUri ke sadupadeza se eka staMbha kI racanA karavAI / 1 zreSThi vIrabhadra ke putra-pautra vi0 saM0 1314 vi0 saM0 1314 jyeSTha zu. 2 somavAra ko ArAsaNapura meM vinirmita zrI neminAtha-caityAlaya meM bRhadg2acchIya zrI zAntimUri ke ziSya zrI ratnaprabhasUri zrIharibhadrasUri ke ziSya zrIparamAnandasUri ke dvArA prA0jJA0 zrAvikA rUpiNI ke putra vIrabhadra strI vihidevI, suvidA strI sahajU ke putra-pautroM ne ratnINI, supadminI, bhrA. zre. cAMdA strI prAsamatI ke putra amRtasiMha strI rAjala aura laghubhrAtA Adi parijanoM ke zreyArtha zrI ajitanAtha-kAyotsargasthado pratimA krvaaii| zreSThi ajayasiMha vi0 saM0 1335 vi0 samvat 1335 mAgha zu. 13 zukravAra ko prAjJA. zre. somA kI strI mAlhaNadevI ke putra zre. ajayasiMha ne apane pitA, mAtA, bhrAtA aura apane svakalyANa ke liye bhrAtA chAr3A aura sor3hA tathA kula kI striyA~ vastiNI, rAjula, chAbU, dhAMdhaladevI, suhar3AdevI aura unake putra varadeva, jhAMjhaNa, AsA, kaDuA, guNapAla, pethA Adi samasta kuTumbIjanoM ke sahita bRhadgacchIya zrI haribhadrasUri ke ziSya zrI paramAnandasUri ke dvArA neminAthajinAlaya meM devakulikA vinirmita karavAkara usameM zrI ajitanAthabiMba ko pratiSThita karavAyA / 3 zreSThi AsapAla vi0 saM0 1338 ArAsaNAkaravAsI prAjJA0 zre0 gonA ke vaMza meM zre0 Amiga huaa| Amiga kI strI ratnadevI thI / ratnadevI* ke tulAhAri aura Asadeva do putra the / Amiga ke bhrAtA pAsar3a kA putra zrIpAla thaa| Asadeva kI strI kA nAma sahajUdevI thA / zre0 prAsadeva ke AsapAla aura dharaNiga do putra the| zre0 AsapAla ne svastrI AziNI, svaputra liMbadeva, haripAla tathA bhrAtA dharaNiga ke kuTumba ke sahita zrI munisuvratasvAmIbiMba azvAvabodhazamalikAvihAratIrthoddhArasahita karavAkara vi0 samvat 1338 jyeSTha zu. 14 zukravAra ko zrI neminAtha-caityAlaya meM saMvijJavihAri zrI cakrezvarasUrisaMtAnIya zrI jayasiMhamUri ke ziSya zrI somaprabhasUri ke ziSya zrI varddhamAnasUri ke dvArA pratiSThita krvaayaa| isa AsapAla ne apane aura apane bhrAtA ke samasta kuTumba ke sahita zrI avudagiritIrthastha a0pra0 0 le.saM0 le0'24,26128 *0pra0 0 le0saM0le031aura aprA0 0 le0saM0bhA02 le0267 meM varNita vaMza eka hI hai| Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 ] prAgvATa-itihAsa: [tRtIya zrI lUNasiMhavasati kI eka kulikA meM vi0 saM0 1335 jye0 zu0 14 zukra ko zrI munisuvratasvAmIbiMba ko bhI AzvAvabodhazamalikAvihAratIrthoddhArasahita inhIM AcArya ke dvArA pratiSThita karavAyA thA, jisakA ullekha pUrva ho cukA hai| zreSThi kulacandra naMdigrAma ke rahane vAle prA0 jJA0 mahaM0 varadeva ke saMbhavataH pautra dulhevI ke putra zrArAsaNAkara nagara meM rahane vAle zre0 kulacandra ne svabhrAtA rAvaNa aura usake putra pAsala aura pohar3I, bhrAtRjAyA punAdevI ke putra vIrA aura pAhar3a, pAhar3a ke putra jasadeva, sulhaNa, pAsu aura pAsu ke putra pArasa, pAsadeva, zobhanadeva, jagadeva Adi tathA vIrA ke putra kAhar3a aura Amradeva Adi apane gotra aura kuTumba ke janoM ke saMtoSa ke nimitta tathA grAma ke kalyANa ke liye zrI neminAtha-caityAlaya meM zrIsupArzvanAtha bha0 kA biMba bharavA kara pratiSThita karavAyA / 1 zrI jIrApallItIrtha-pArzvanAtha-jinAlaya meM prAgvATAnvayamaNDana zre0 khetasiMha aura usakA yazasvI parivAra vi0 saM0 1481 rAjasthAnAntargata sirohI-rAjya meM jIrApallItIrtha eka ati prasiddha jainatIrtha hai / isa tIrtha kI vikrama kI pandrahavIM, saulahavIM zatAbdI meM bar3I hI jAhojalAlI rahI hai| tIrtha kA vizruta nAma zrI jIrAvalA-pArzvanAthabAvanajinAlaya hai| __vizalanagaravAsI prAgvATavaMza ko suzobhita karane vAle zre0 khetasiMha ke putra zre0 dehalasiMha ke putra zre0 khokhA kI bhAryA piMgaladevI aura usake patra saM0 sAdA.saM0 hAdA. saM0 mAdA, saM0 lAkhA, saM0 sidhA ne isa tIrthe ke bAvanajinAlaya meM tIna devakulikAyeM kramazaH 2, 3, 4 banavAI aura saM0 1481 vai0 zu0 3 ke dina bRhattapApakSIya bhaTTAraka zrI ratnAkarasUri ke anukrama se huye zrI abhayasiMhasUri ke paTTArUr3ha zrI jayatilakasUrIzvara ke pATa ko alaMkRta karane vAle bhaTTAraka zrI ratnasiMhasari ke sadupadeza se mahAmahotsava pUrvaka unakI pratiSThiA karavAI / 2 1-10 pra0 0 le0 saM0 le041 2-jai0 pra0 le0 saM0le0274, 275, 276. zrI pUrNacandrajI nAhara ema0 e0 bI0 esa0 dvArA saMgrahIta 'jaina lekha-saMgraha' prathama bhAga ke lekhAMka 677 se ukta tInoM lekhAMka bahuta adhika milate haiN| zrI nAharajI ne 'piMgaladevI' ke sthAna para 'pinaladevI, 'saM0 mAdA' ke sthAna para 'saM0 mUdA' aura 'dehala, 'hAdA nahIM likha kara spaSTa 'devala' aura 'dAdA' likhA hai aura saM0 'lAkhA' kA nAma bhI nahIM hai| a0 pra0 0 le0 saM0 le0126,127,128 meM ukta tInoM lekha prakAzita haiN| parantu unameM 'dehala' ke sthAna para 'dedala,' 'pAMgaladevI ke sthAna para 'pItaladevI, saM0 'hAdA' ke sthAna para 'hIdA,' 'mAdA' ke sthAna para 'sudrI' aura 'sidhA ke sthAna para 'sihA' likhA hai| Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: tIrtha evaM mandiroM meM prA0jJA0 sadgRhasthoM ke devakulikA-pratimApratiSThAdikArya-zrI rANakapuratIrtha :: [306 zre. jAmada kI patnI vi0 saM0 1487 saM0 1487 pau0 zu0 2 ravivAra ko aMcalagacchIya zrImad merutuGgasUri ke paTTadhara gacchanAyaka zrI jayakIrtisUri ke upadeza se puMgalanivAsI prAgvATajJAtIya zre0 bhANA ke putra zre0 jAmada kI patnI ne devakulikA vinirmita karavAkara pratiSThita karavAI / 1 zre0 bhImarAja, khImacandra vi0 saM0 1487 saM0 1487 pau0 zu0 2 ravivAra ko tapAgacchIya zrI devasundarasari ke paTTadhara zrI somasundarasUri zrImuni sundaramari zrI jayacandrasUri zrI bhuvanasundarasUri zrI jinacandrasUri ke upadeza se pattanavAsI prAgvATajJAtIya zre0 lAlA ke putra zre0 natthamala, megharAjA ke putra bhImarAja, khImacandra ne apane kalyANArtha devakulikA vinirmita karavAkara pratiSThita karavAI / 2 zrI dharaNavihAra-rANakapuratIrtha-zrItrailokyaprAsAda-zrIAdinAtha-jinAlaya meM prA0 jJA0 sadgRhasthoM ke devakulikA-pratimApratiSThAdi kArya saM0 bhImA vi0 saM0 1507 saMghavI cApA aura saMghavI sAjaNa do bhAI the| saM0 cApA ne ukta prAsAda meM naiRtyakoNa meM sazirura mahAdhara-devakulikA banavAI thI / saM0 sAjaNa kI bhAryA zrIdevI kA putra saM0 bhImA bar3A yazasvI huA hai / saM0 bhImA se saM. lakSmaNa aura sAraMga do bar3e bhAI aura the / saM0 bhImA ke tIna striyA~ thIM-bhImiNI, nAnaladevI aura paumAdevI aura yazavaMta nAmaka putra thA / bhImA ne apane kAkA dvArA vinirmita naiRtyakoNa kI mahAdhara-devakulikA meM zrI ratnazekharasUri dvArA vi0 saM0 1507 caitra kR. 5 ko nimnavat vibAdi pratiSThita karavA kara sthApita kiye| 1-pUrvAbhimukha zrI mahAvIrabiMba kA parikara 2-apane cAcA cAMpA ke zreyArtha uttarAbhimukha zrI ajitanAthabiMba / isa pratimA kA parikara bhI vi0 saM0 1511 ASADha zu. 2 ko zrI ratnazekharasUri ke dvArA hI pratiSThita karavAyA gayA thA / 1-2-jai0 pra0 le0 saM0 le0 277, 278 *0pra0 0 le0saM0 ke lekhAMka 160 meM 'bhAr3A' sata sA0 'jhAmaTa' likhA hai aura 161 meM lekhAMka 278 bhI:likhita hai| +megharAja ke eka putra ratnacandra kA honA usase aura pAyA jAtA hai| san 1950 ke jUna ke dvitIya saptAha meM maiM zrI rANakapuratIrtha kA avalokana zrIprAgvATa-itihAsa kI racanA ke sambandha meM karane ke liye gayA thA tathA vahA~ 4 divasa paryaMta Thahara kara jo vahA~ ke lekha zabdAntarita kara sakA unake AdhAra para ukta varNana hai| -lekhaka Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310] : prAgvATa-itihAsa: [tRtIya 3-vAyavyakoNa meM vinirmita zikharabaddha mahAdhara-devakulikA meM zrI sImaMdharasvAmIbiMba ko svastrI umAdevI, putra yazavaMta aura bhrAtRgaNa tathA bhrAtRjoM ke sahita pUrvAbhimukha pratiSThita krvaayaa| zreSThi rAmA vi0 saM0 1501 vi0 saM0 1501 jye0 zu. 10 ko prA0jJA0 zre0 karaNa ke putra rAmA ne tapA0 zrI munisundarasari ke karakamaloM se zrI sumatinAthabiMba ko pratiSThita krvaayaa| zreSThi parvata aura sAraMga vi0 saM0 1511 vi0 saM0 1511 mArga zu0 5 ravivAra ko devakulapATakavAsI prA0jJA0 sA0 rAmasiMha bhAryA ratnAdevI ke putra sA. jayasiMha bhAryA meghavatI ke putra amarasiMha bhAryA zrIdevI ke putra parvata ne svastrI, putrI phalI, bhrAt sA0 mAlA, rAmadAsa aura rAmadAsa kI putrI rANI Adi kuTumbiyoM ke sahita tathA rANIdevI ke putra khogahar3AvAsI sA0 hIrA strI pAlhaNadevI ke putra sA. sAraMga ne putrI zrI phalI ke zreyArtha zrI dharaNavihAra-caturmukhaprAsAda meM pazcimapratolI ke dvAra para mukhya devakulikA karavA kara usakI pratiSThA tapA0 zrI ratnazekharasari ke dvArA krvaaii| saM0 kItA vi0 saM0 1516 vi0 saM0 1516 vaizAkha kR0 1 ko rANakapuravAsIprA0jJA0 saM0 hIrA bhAryA vAmAdevI ke putra saM0 kItA ne svastrI kalyANadevI, maTakudevI, bhrAtA saM0 rAjA, narasiMha tathA inakI striyA~ gaurIdevI, nAyakadevI, aura putra dUlA Adi ke sahita zrI munisuvratapratimA ko zrI ratnazekharasUri ke karakamaloM se pratiSThita karavAkara svavinirmita devakulikA meM sthApita krvaaii| saM0 dharmA vi0 saM0 1536 , vi0 saM0 1536 mArga zu0 5 zukravAra ko rANakapuravAsI prA0jJA0 saM0 khetA bhAryA khetaladevI ke putra maNDana mAryA hIrAdevI ke putra dharmarAja ne svabhAryA saralAdevI putra mAlA aura mAlA kI strI raNadevI Adi kuTumbiyoM ke sahita jinabiMba ko pratiSThita krvaayaa| zreSThi khetasiMha aura nAyakasiMha vi0 saM0 1647 ahamadAbAda ke nikaTa meM usamApura meM prA0jJA0 0 rAyamala rahatA thaa| vaha jagadguru zrImad vijayahIrasari kA bhakta thA / vaha ati dhanADhya evaM pratiSThita puruSa thaa| aM0 rAyamala ke varajadevI aura svarUpadevI nAmA do vi0 saM01516, 1536 ke varNanoM se siddha hai ki rANakapura meM jainiyoM ke ghara usa samaya taka basa gaye the| 0vi0di. bhA01 pR056 Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] : tIrtha evaM mandiroM meM prA0mA0 sadgRhasthoM ke devakulikA-pratimApratiSThAdikArya-zrI acalagar3hatIrtha :: [311 striyA~ thIM / varajadevI kI kukSI se ratnasiMha aura nAyakasiMha nAmaka do putra utpanna huye aura svarUpadevI ke khetasiMha putra utpanna huaa| vi0 saM0 1647 phAlguna zu0 5 guruvAra ko zrI tapAgacchAdhirAja, samrATjhakavaradattajagadguruvirudadhAraka bhaTTAraka zrI vijayahIrasUrIzvara ke upadeza se zrI dharaNavihAraprAsAda meM suzrAvaka sA0 khetasiMha, nAyakasiMha ne jyeSTha putra yazavaMtasiMha Adi kuTumbIjanoM ke sahita ar3atAlIsa (48) svarNamudrAyeM vyaya karake pUrvAbhimukha dvAra kI pratolI ke Upara kA bhAga vinirmita krvaayaa| vi0 saM0 1651 vaizAkha zu0 13 ko ukta prAcArya zrI ke sadupadeza se hI khetasiMha aura nAyakasiMha ne apane kuTumbIjanoM ke sahita pUrvAbhimukha dvAra kI pratolI se lagA huA ati vizAla, sundara, evaM sudRr3ha meghamaNDapa apane kalyANArtha sUtradhAra samala, mAMDapa aura zivadatta dvArA vinirmita krvaayaa| - vi0 saM0 1651 jyeSTha zu0 10 zanizcara ko tapAgacchAdhipati zrImad vijayasenasUri ke karakamaloM se ratnasiMha aura nAyakasiMha ne apane bhrAtA sA0 khetasiMha Adi tathA bhAvaja sA0 varamA Adi kuTumbiyoM ke sahita zrI mahAvIrabiMba ko zrI mahAvIradevakulikA kA nirmANa karavA kara usameM pratiSThita krvaayaa| zrI acalagar3hastha jinAlayoM meM prA0jJA0 sadgRhasthoM ke devakulikA pratimApratiSThAdi kArya zrI caturmukha-AdinAtha-jinAlaya meM zreSThi dosI govinda vi0 saM0 1518 prAgvATajJAtIya dosI dUMgara kI strI dhApurI ke karmA, karaNA aura govinda tIna putra the / saMbhavataH zre0 DUMgara kumbhalamera kA rahane vAlA thaa| vi0 saM0 1518 vaizAkha kR. 4 zanizcara ko kuMbhalameradurga meM tapAgacchIya zrI ratnazekharasUri ke paTTadhara zrI lakSmIsAgarasUri ke dvArA dhAtumaya zrI neminAthabiMba kI pratiSThA jyeSTha bhrAtA karmA kI strI karaNudevI ke putra AzA, akhA, adA tathA dvi0 jyeSTha bhrAtA karaNA kI strI kautigadevI ke putra sIdhara (zrIdhara) tathA svabhAryA jayatUdevI aura svaputra vAchA Adi kuTumbIjanoM ke sahita mAtA tathA bhrAtAoM ke zreyArtha kuMbhalagar3ha ke jinAlaya meM sthApita karavAne ke artha se krvaaii| yaha mUrti caturmukhaprAsAda ke sabhAmaNDapa ke dAMyI ora kI devakulikA meM mUlanAyaka ke sthAna para virAjamAna hai| zreSThi vaNavIra ke putra vi0 saM0 1668 vikrama kI satrahavIM zatAbdI meM sirohI (rAjasthAna) meM prAgvATajAtIya vRddhazAkhIya zAha gAMgA rahatA thaa| usa samaya sirohI ke rAjA zrI akSayarAja the aura unake zrI udayabhANa nAma ke mahArAjakumAra the| zAha a0 prA0 jai0 saM0bhA02 le0475 Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa - itihAsa :: [ tRtIya gAMgA kA parivAra samrAT akabara dvArA saMmAnita jagavikhyAta tapAgaccheza zrImad hIravijayasUrijI ke bhaktoM meM agragaNya thA / zre0 gAMgA ke manaraMgadevI nAmA dharmapatnI thI / manaraMgadevI ke vaNavIra nAmaka putra huA / vaNavIra kI strI kA nAma pasAdevI thA / pasAdevI ke cAra putra huyeye - sA0 rAuta, lakSmaNa, karmacandra aura duhicandra / vaNavIra ke ina cAroM putroM ne zrI acalagar3hatIrtha kI saparivAra yAtrA kI aura vahA~ zrI caturmukhavihArAkhya zrI RSabhadevajinAlaya meM vi0 saM0 1668 pauSa zu0 15 guruvAra ko zrItapAgacchIya bha0 zrI hIravijayasUri ta0 bha0 zrIvijayasenasUri ta0 zrI vijayatilakasUri bha0 zrI vijayANaMdasUri ke kara-kamaloM se paM0 zrImAnvijayagaNi ziSya u0 zrI mRtavijayagaNi ke sahita pAMca jinezvara biMboM ko pratiSThita karavAye / zre0 rAuta ke sAhibadevI aura nApUga nAmA do striyA~ thiiN| isake dharmarAja, hAMsarAja aura dhanarAja nAmaka tIna putra the / 0 rAuta ne apane bhrAtA lakSmaNa, karmacandra aura duhicandra ke sAtha zrI pArzvanAthabiMba ko pratiSThita karavAyA aura isake tRtIya putra sA0 dhanarAja ke putra ne zrI kuMthunAthabiMba ko pratiSThita karavAyA / the zre0 lakSmaNa kI strI kA nAma lakSmIdevI thA / lakSmIdevI ke bhImarAja aura haricandra nAmaka do putra zre0 lakSmaNa ne apane AtA rAuta, karmacandra aura duhicandra ke sAtha meM zAMtinAthabiMba ko pratiSThita karavAyA tathA isake dvi0 putra haricandra kI strI ne zrI AdinAthabiMba ko pratiSThita karavAyA / zre0 karmacandra kI strI kA nAma ajabadevI thA / ajabadevI ne zrI neminAthabiMba ko pratiSThita karavAyA |* gAMgA [manaraMgadevI] vaNavIra [pasAdevI] 312 dharmarAja 1 rAuta [sAhibadevI, nAgadevI ] lakSmaNa [ lakSmIdevI ] karmacandra [ajabadevI] bhImarAja haricandra hAMsarAja dhanarAja zrI kuMthunAtha jinAlaya meM I duhicandra saM0 deva ke putra-pautra vi0 saM0 1527 yaha kuMthunAtha jinAlaya zrI acalagar3hatIrtha kI jaina - pIr3hI ke kAryAlaya ke pazcima meM usase jur3atI jainadharmazAlA ke Upara kI maMjila ke dakSiNa pakSa para banA hai| maMdira choTA hai, parantu caturmukhAdinAthajinAlaya se prAcIna hai / ** zra0 prA0 je0 le0 saM0 bhA0 2 le0 477-78- 76-80 Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: tIrtha evaM mandiroM meM prA0 jJA0 sadgRhasthoM ke devakulikA-pratimApratiSThAdikArya-zrI acalagar3hatIrtha:: [313 vi0 saM0 1527 vaizAkha zu0 8 ko prAgvATajJAtIya saMghavI deva kI strI nAgUdevI ke putra saMghavI siMhA aura usakI strI sAhIyA, zA0 karmA aura usakI strI dharmiNI; unameM se zA0 karmA ke putra zA0 sapadA kI strI jisadevI kI kukSi se utpanna putra saMghavI khetA aura usakI strI khetaladevI; saMghavI goviMda aura usakI strI 1 gogAdevI 2 suhavadevI, unameM se saMghavI .goviMda kA putra zA0 sacavIra aura usakI striyA~ 1 padmAdevI 2 prImalAdevI Adi kuTumbIjanoM ne zrI kuMthunAtha bhagavAn kI dhAtumaya sundara pratimA bharavAkara zrI tapAgacchAdhipati zrI lakSmIsAgarasUri dvArA pratiSThita karavAkara usako zubha muhU ta meM yahA~ sthApita krvaaii| ukta mUlanAyaka pratimA kA banAne vAlA mahesANAvAsI sUtradhAra mistrI deva bhAryA karamI ke putra mistrI hAjA aura kAlA the| nimna dhAtupratimAoM ke pratiSThApaka prA. jJA0 zreSThi aura unakA yathAprApta paricaya:pra. vikrama saMvat pra. pratimA pra. AcArya pratimApratiSThApaka zreSThi 1-1520 prA0 zu0 2 zrI muni- ta0 lakSmIsAgara- cUrAvAsI prA0 jJA0 vya0 sAdA bhA0 rUpI ke putra suvrata sUri kAjA ne apanI strI rUpiNI aura putra zobhA, debhA, vikramAdi ke sahita. 2-1263 phA0 kR. 5 cauvIzI leUagacchIya prA. jJA0 zre0 rAvadeva ke putra maM0 devacandra ne strI somavAra __zrI AmradevasUri ayahava ke tathA apane zreyArtha. 3-1368 AdinAMtha zrI AnaMdamUri- prA0jJA0 zre0 AsarAja kI strI pAINa ke putra abhaya, paTTadhara zrI hemaprabhasUri vIkrama, gohaNa aura tejAdi ne pituzreyArtha. 4-1374 jye0 zu010 cauvozI zrI sUri Tha0 bhamarapAla ke putra Tha0 abhayasiMha ke zreyArtha putra budhavAra AmA ne.. 5-1375 mAgha kR0 11 AdinAtha bhAvadevasari prA0 zre0 sonA ne pitA vIrapAla, mAtA mUghI ke zreyArtha 6-1376 mAgha kR0 12 mahAvIra jinasiMhasUri prA0zre0 kAlA bhAryA kapUradevI, dhanA bhAryA balAladevI budhavAra ne apane pitA jazacandra, mAtA nAyakadevI ke zreyArtha. 7-1376 vai0 kR. 10 zAMtinAtha abhayacandrasari prA0 jJA. zre. jagapAla bhAryA lakSAdevI ke putra somavAra megharAja ne. 8-1376 jye0 zu0 8 AdinAtha- pAsadevamUri prA0jJA0 zre0 jagapAla bhAryA salUjaladevI ke putra ne zanizcara paMcatIrthI pitA-mAtA ke zreyArtha. 6-1382 vai0 ku. 8 pArzvanAtha padmacandrasUri prA0 jJA0 zre0 dhanapAla bhAryA dhAMdhaladevI kI putraguruvAra vadhU cAhiNadevI ne apane pati cAcA ke zreyArtha. 10-1386 phA0 zu08 zAMtinAtha mar3A. ratnasAgara- prA. jJA0 zre0 depAla ne apane pitA pUnasiMha, mAtA somavAra sUri nayaNadevI ke zreyArtha. a0 prA0 0 le0 saM0 bhA0 2 le0 461 / a0 prA0 0 le0 saM0 bhA02 le0 (1)503, (2)522, (3)540, (4)545, (5)546. (6)547, (7)548, (8)546, (E)552, (10)558, Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 ] pra. vikrama saMvat 11-1400 vai0 zu0 3 budhavAra 12 - 1404 vai0 zu0 12 13-1406 jye0 kR0 6 ravivAra 14- 1414 vai0 zu0 10 pra. pratimA AdinAtha mANikyasUri ajitanAtha kuMthunAtha mahAvIra 15 - 1420 vai0 zu0 10 pArzvanAtha mar3Ahar3Iya budhavAra 18- 1426 vai0 zu0 10 zAMtinAtha ravivAra 21 budhavAra 16- 1423 jye 0 zu0 6 zanivAra 17- 1425 vai0 zu0 10 pArzvanAtha jayaprabhasUripaTTe zrI hemacaMdrasUri zrIsUra 16- 1426 jye0 zu02 paMcatIrthI somavAra 20-1436 vai0 kR0 11 maMgalavAra 92 :: prAgvATa - itihAsa :: pra. zrAcArya: 23 - 1440 vai0 kR0 13 somavAra pUrNacaMdra zAMtinAtha nar3I0 sarvadevasUri somaseNa (1) sUri sAdhupUrNimA 0 jinasiMha sUri somatilakasUri zAMtinAtha - ratnaprabhasUri paMcatIrthI ....... prA0jJA0 24 - 1441 phA0 zu0 1 zAMtinAtha mar3A0 zrI0 somavAra 25- 1446 vai0 kR0 3 zAMtinAtha pratimApratiSThApaka zreSTha haribhadrasUri mar3A0 muniprabhasUri [ tRtIya prA0jJA0 zre0 hAnA ne pitA ke zreyArtha. prA0 jJA0 zre0 lUMpA ne apane pitA chArA, mAtA bhaladevI ke zreyArtha. AdinAtha- mar3A0 vijayasiMha- prA0 jJA0 zre0 saMgrAmasiMha ne pitA cahatha, mAtA paMcatIrthI cAhaNadevI ke zrayArtha. 22- 1440 pau0 zu0 12 AdinAtha mar3A0 sonacaMdra sUri kamalacaMdrasUri prA0jJA0 0 jhAMjhaNa ne apane pitA zrazapAla, mAtA lakSmIdevI ke zreyArtha. prA0 jJA0 zre0 'sonapAla ne sva bhA0 pUnI sahita pitA karmasiMha, mAtA mAlhaNadevI ke zrayArtha. prA0 jJA0 0 bhImasiMha ne pitA raNasiMha tathA mAtA ke zreyArtha prA0jJA 0 0 jAlA ne apane pitA tihuNasiMha, mAtA muktAdevI ke zreyArtha. prA0 jJA0 0 rANA ne pitA sahajA, mAtA somaladevI, kAkA kuMara, bhrAtA DUMgara Adi ke zrArtha. prA0 jJA0 zre0 " "ne pitA vasArA, mAtA pUnI ke zreyArtha. prA0 jJA0 zre0 rANA ne pitA dhanapAla, mAtA pUjI, pitRbhrAtA rAmA ke zrayArtha. prA0 jJA0 0 pAkA ne pitA tathA mAtA pAludevI ke zreyArtha. prA0 jJA0 0 jhAjhA, pAMcA, dApara Adi ne pitA sahajA, mAtA gAMgI, pitRbhrAtA hemarAja ke zra eyArtha. prA0 jJA0 zre0 khetA bhAryA khetaladevI ke putra raNasiMha ne a0 prA0 jai0 le0 saM0 bhA0 2 le0 (11) 567, (12) 568, (13) 566, (14) 572, (15) 575, (16) 581, (17) 582, (18) 585, (16) 586, (20) 564, (21) 565, (22) 566, (23) 567, (24) 566, (25) 602 prA0jJA 0 0 jhA~TA ne pitA nIMdA, mAtA sumaladevI ke yArtha. Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: tIrtha evaM mandiroM meM prA0jJA0 sadgRhasthoM ke devakulikA - pratimApratiSThAdikArya - zrI acalagar3hatIrtha :: 28 - 1453 phA0 zu0 5 zukravAra 26-1458 vai0 zu0 2 pra. AcArya pratimApratiSThApaka zreSTha jIrA0 zAli- prA0 jJA0 0 jayazala ne pitA cAhar3a, mAtA cAMpalabhadrasUra devI ke zreyArtha 27-1452 vai0 zu0 5 zAMtinAtha - devasundarasUri pra. vikrama saMvat 26-1446 vai0 zu0 6 zukravAra prA0 jJA0 zre0 bhAlA ne pitA jIdA, mAtA phalUdevI ke zreyArtha somavAra paMcatIrthI vAsupUjya - sA0 pU0 dharmapaMcatIrthI tilakasUri AdinAtha tapA0 zrIsUri prA0 zA 0 0 somarAja bhAryA sonaladevI ne putra mAThavI, dhavala, maMzA ke zrayArtha pArzvanAtha somasenari guruvAra prA0 jJA0 0 jazarAja ne svapatnI padminI ke sahita zre0 mAmata putra zre0 pAtA bhAryA pAmiNI ke zrayArtha prA0 jJA0 vAlA aura AkA ne maM0 kurasiMha kI strI jayatUdevI ke putra rUpA, kolA, kaDyA ke zreyArtha 31 - 1461 jye0 zu0 10 AdinAtha- pAsacaMdrasUri prA0 jJA0 zre0 sAlhA ne apane pitA rAma, mAtA rAjalazukravAra paMcatIrthI devI, apane tathA apane bhrAtA vanajhalA ke zreyArtha 32- 1467 mAgha zu0 5 zAntinAtha - caMcala 0 meru- prA0 jJA0 0 DIDA bhAryA rayaNAdevI kI putrI mecI zukravAra paMcatIrthI tuMgamUri apane zreyArtha 33-1474 jye0 zu0 2 neminAtha- pUrNi0 pAsacandra prA0 jJA0 zre0 jazarAja bhAryA rAU kI putravadhU cAMdUdevI zanizcara paMcatIrthI sUri ne pati hIrA ke zreyArtha 34-1477 mArga kR04 zAntinAtha - devaguptasUra prA0 jJA0 0 jhAMjhaNa bhAryA jAlUdevI ke putra dharaNA paMcatIrthI ve svayArtha 35 - 1477 mArga kR04 supArzvanAtha - tapA0 somapaMcatIrthI sundarasUri budhavAra 30-1458 vai 0 zu0 5 pra. pratimA padmaprabha 36-1477 jye. zu0 4 kuMthunAthapaMcatIrthI 37-1478 mAgha zu0 6 supArzva - cauvIzI 38-1481 AdinAthapaMcatIrthI 22 11 "" [ 315 99 prA0 jJA0 0 dharaNA bhAryA pUnI ke putra khetA bhAryA hA~saladevI ke putra zra0 surasiMha ne svabhAryA rUpI ke sahita prA0 jJA0 zre0 karmasiMha bhAryA dhArUdevI ke putra sabala ne svabhAryA vayajaladevI, putra zivAdi ke sahita prA0 jJA0 0 zrIcandra bhAryA sor3hI ke putra sIhA ne apane zreyArtha svabhAryA jasamAdevI, putra vIzala, vimala, dezalAdi ke sahita jaMghurAlavAsI prA0 jJA0 zra e0 zeSarAja ne svabhAryA zANIdevI, putra kujA ke sahita pitA godhA, mAtA mANikadevI ke zreyA. zra0 prA0 le0 je0 saM0 bhA0 2 le0 (26) 603, (27) 304, (28) 606, (26) 607, (30) 608, (31) 606, (32) 610, (33) 613, (34) 614, (35) 615, (36) 616, (37)617, (38) 616 Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316] . : prAgvATa-itihAsa :: . [tRtIya budhavAra pra. vikrama saMvat pra. pratimA pra. prAcArya pratimApratiSThApaka zreSThi 26-1482 phA0 zu0 3 kuMthunAtha somasundarasari prA0 zA0 zre0 sAmaMta ke putra megharAja kI patnI meSA devI ke putra jhIjhA, malA, raNasiMha meM se raNasiMha ne svapitAmAtA ke zreyArtha. 40-1461 mA0 zu0 5 abhinaMdana sA0 pU0 prA. jJA0 nayaNA bhAryA kAMU ke putra dAdA, vAlA hIrANaMdamUri ne apane sarva pUrvaja evaM apane zreyArtha 41-1461 mArga zu0 5 mahAvIra jinasAgarasari prA0 jJA0 zre0 maNDana ke putra Izvara ne budhavAra cauvIzI 42-1462 phA0 zu06 zAMtinAtha- ratnaprabhasUri prA0 jJA0 zre0 dhAgA bhA0 TabI ne pitA mohana, somavAra paMcatIrthI mAtA mANikadevI ke zreyArtha. 43-1462 vai0 0 5 , pUrNi0 sarvANaMda- prA0 jJA0 zre0 rANA bhAryA rayaNadevI ke putra lUNA ne zukravAra sUri svazreyArthaH 44-1466 ............ mahAvIra- somasundaramari aMbaraNIvAsI prA. jJA0 zre0 lASA bhAryA rAjI ke paMcatIrthI putra zA. pAMcA ne svabhAryA sItAdevI, putra sAmaMta Adi ke sahita. 45-1466 mArga zu0 2 anaMtanAtha , prA. jJA0 zre0 hemA ne pitA gohA, mAtA pUnI, svabhAryA cAru tathA putra vIrama Adi ke sahita kAkA sAmala ke zreyArtha. 46-15 vimalanAtha- tapA0jayacaMdra- prA0 jJA0 zre0 vijayasiMha bhAryA vIrudevI ke putra paMcatIrthI depA ne svabhAryA pUrI, vIrI, putra kAhA, rAmA, sAjara, savAdi ke sahita svazreyArtha. 47-1502 kuMthunAtha prA0 jJA0 zre0 devar3a bhAryA bhalI kI putrI zrA0 paMcatIrthI rahI ne svazreyArtha. 48-1503 mArga0 zu02 dharmanAtha prA0 jJA0 maM0 lUNA bhAryA tejU ke putra maM0 cAMpA paMcatIrthI ne svazreyArtha svabhA0 cAMpalAdevI, putra bhIr3A, sAMDA, jesA kheTU pautra vimala, nAbhA, rAghavAdi ke sahita 46-1503 phA 002 zAMtinAtha prA0 jJA0 zre0 lAlA bhAryA sUdI ke putra chAr3A paMcatIrthI ne svabhAryAdi kuTumbasahita. a0 prA0 0 le0 saM0 bhA0 2 le0 (36)621, (40)625, (41)626, (42)627, (43)628, (44)626, (45)630, (46)631, (47)632, (48)633, (46)634 Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharaDa : tIrtha evaM mandiroM meM prA0mA0 sadgRhasthoM ke devakulikA-pratimApratiSThAdikArya-zrI acalagar3hatIrtha :: [317 pra. vikrama saMvat pra. pratimA pra. prAcArya pratimApratiSThApaka zreSThi 50-1504 abhinandana- zrIpari prA0 jJA0 zre0 prAcA kI strI lakSmIdevI ke putra paMcatIrthI haribhadra ne svastrI lAMbI aura bhrAtA hUgara Adi kuTumbIjanoM ke sahita. 51-1506 phA0 zu06 ajitanAtha- siddhAcAryasaMtA- prA0 jJA0 zre0 rAmasiMha kI strI varjU devI ke putra zukravAra paMcatIrthI nIya kakasari hemarAja ne svabhAryA ke sahita svamAtA-pitA ke zreyArtha. 52-1506 vaizAkha suvidhinAtha- tapA0 ranazekhara- velagarIvAsI prA0 jJA0 zre0 TedA kI strI vAmAdevI paMcatIrthI sari ke putra bhIlA ne svabhAryA hAMsaladevI Adi sahita. 53-1507 cai0 0 5 suvratasvAmI AraNAvAsI prA0jJA0 zre0 vIkA kI patnI haMsAdevI, paMcatIrthI ke putra khetamala ne svabhAryA lAr3I aura putra parvata Adi ke sahita svamAtApitA ke zreyArtha. 54-1508 mAgha kR02 vAsupUjya vIzalanagaravAsI prA0 jJA0 zre vIzala kI strI paMcatIrthI varjU ke putra prAkA, mahipA, jayasiMha ne apanI apanI striyAM mRgadevI, karmAdevI, bAjUdevI aura putra bhajA Adi ke sahita svakalyANArtha. 55-1508 vai0 zu0 5 abhinandana prA0 jJA0 zre0 vastImala kI strI sarasvatIdevI ke somavAra putra hApA ne svabhAryA suvarNAdevI Adi kuTumbIjanoM ke sahita mAtA-pitA ke zreyArtha. 56-1516 jye0 zu06 sumatinAtha- brahmANa- . prA. jJA0 zre0 narapAla kI strI bhAmaladevI ke putra . zukravAra paMcatIrthI - udayaprabhasUri rAMmA ne svabhAryA rAMmAdevI putra sAliga,jasarAja ke sahita 57-1520 jye0 zu0 13 suvidhinAtha- tapA0 lakSmI- udrAvAsI prA0 jJA0 zre0 hUMDA kI strI madhuvatI ke paMcatIrthI sAgarasari putra bhAr3A ne svastrI hIrAdevI, putra lIvA Adi ke. sahita svamAtA-pitA ke zreyArtha. 58-1520 saMbhavanAtha- tapA0 lakSmI- pAlar3IgrAma meM prA0 jJA0 saM0 rAula kI strI pAlhaNacauvIzI sAgarasUri, devI ke putra saM0 vIrama ne svastrI cApaladevI, svaputra somadevasUri sonarAja,pratAparAja,sAMvalarAja,lolA ke sahita svazreyArtha 54-1525 phA0 zu0 7 saMbhavanAtha- tapA0 lakSmI- kAsahRdAgrAma meM prA. jJA0 zre. vIramala kI strI paMcatIrthI sAgarasUri salakhUdevI ke putra vatsarAja ne svabhAryA hIrAdevI Adi kuTumbIjanoM ke sahita svazreyArtha. a0 prA0 0 le0 saM0 bhA02 le0 (50)637, (51)638, (52)636, (53)640, (54)641, (55)642, - (56)643, (57)644, (58) 645, (56)648 . .. Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 ] pra. vikrama saMvat 60-1528 jye0 kR0 11 61 - 1532 jye0 zu0 2 ravivAra 62-1532 63-1533 phA0 6 pra. pratimA vimalanAthapaMcatIrthI saMbhavanAtha paMcatIrthI zItalanAthapaMcatIrthI vAsupUjyapaMcatIrthI 64 - 1536 cai0 kR0 5 AdinAtha guruvAra paMcatIrthI 65 - 1542 vai0 kR0 11 vAsupUjyapaMcatIrthI :: prAgvATa - itihAsa :: pra. AcArya tapA0 lakSmIsAgarasUri 66 - 1551 mAgha zu0 5 munisuvratazanivAra paMcatIrthI 11 " 27 "7 "" zrI sUri [ tRtIya pratimApratiSThApaka zreSThi prA0 jJA0 zre0 DahAmala kI strI madhumati ke putra vaDaA ne svastrI mehI, putra khImarAja Adi kuTumbIjanoM ke sahita 0 chAlA ke zreyArtha. sAMgavAr3AvAsI prA0 jJA0 zre0 gosala kI strI karmAdevI ke putra zra e0 tolarAja kI strI cAhiNadevI ke putra vanarAja ne svastrI amaradevI, putra kelhA Adi kuTumbIjanoM ke sahita svayArtha nItor3AvAsI prA0 jJA0 maM0 lUgarAja ke putra maM0 lAMpA kI strI vayajUdevI ke putra maM0 dharmarAja ne sva bhrAtA sAliga, DUMgara aura putra rANA vimaladAsa, karmasiMha, hIrA, vIramala, ThAkurasiMha, holA Adi bIjanoM ke sahita prA0 jJA0 0 DUMgara kI strI mehI ke putra AsarAja svastrI gAMgI, putra dhArA aura bhrAtA jasarAja, dhanarAja Adi kuTumbIjanoM ke sahita svazreyArtha kuligrAma meM prA0 jJA0 zre0 zivarAja ne svastrI pUrIdevI, putra somAdi kuTumbIjanoM ke sahita svazreyArtha dhanerIgrAma meM prA0 jJA0 0 hemA kI strI macakUdevI ke putra hIrA strI ApU putra adA ne svastrI camakUdevI yadi kuTumbIjanoM ke sahita apane pUrvajoM ke zrayArtha prA0jJA0 zra e0 khImarAja ne bhImarAja Adi kuTumbIjanoM ke zreyArtha zra0 prA0 le 0 je0saM0 bhA0 2 le0 (60) 646, (61) 651, (62) 652, (63) 654, (64) 656, (65) 657, (66) 658. Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] : tIrtha evaM mandiroM meM prA0 jJA0 sadgRhasthoM ke devakulikA-pratimApratiSThAdikArya--zrI piNDaravAdaka :: [316 zrI piNDaravATaka (pIMDavAr3A) ke zrI mahAvIra-jinAlaya meM prA0 jJA0 sadgRhasthoM ke devakulikA-pratimApratiSThAdi kArya zreSThi govinda vi0 saM0 1603 sirohIrAya durjaNasiMhajI ke rAjyakAla meM prA0 jJA0 zAha govinda nAmaka eka prasiddha puruSa huA hai / usakI strI kA nAma dhanIkumArI thA / dhanIkumArI ke kenhA nAmaka putra huA, jisakA vivAha cApaladevI aura guNadevI nAmA do kanyAoM se huA thA / inake jIvarAja, jinadAsa aura kelA nAmaka tIna putra utpanna huye / zA0 jIvarAja ne vi0 saM0 1602 phAlguNa kRSNA 8 ko cAlIsa dina kA anazana tapa karake pAraNA kiyA thaa| isa mahAtapa ke upalakSa meM zA. govinda ne vi0 saM0 1603 ke mAgha kR. 8 zukravAra ko piMDaravATaka (pIDavAr3A) ke ati prasiddha evaM prAcIna zrI mahAvIra-jinAlaya meM zAha jIvarAja ke zreyArtha devakulikA karavA kara usako tapAgacchIya zrImad kamalakalazasari ke paTTAlaMkAra zrImad vijayadAnasari ke karakamaloM se pratiSThita karavAI / 1 zAha thAthA vi0 saM0 1603 sirohIrAya zrI durjanasiMhajI ke vijayIrAjyakAla meM sirohInivAsI zAha thAthA ne apanI strI gAMgAdevI, putra aura putravadhU kazmIradevI, putrI raMbhAdevI ke sahita vi0 saM0 1603 mAgha kR. 8 zukravAra ko pIDavAr3A ke ati prAcIna evaM mahAmahima zrI mahAvIra-caityAlaya meM svastrI gAMgAdevI ke zreyArtha devakulikA karavA kara pratiSThita krvaaii|2 koThArI chAlA vi0 saM0 1603 sirohIrAya zrI durjaNasiMhajI ke rAjyasamaya meM sirohI meM koThArI chAchA nAmaka zrImaMta sadgRhastha rahatA thaa| usakI strI kA nAma hAMsiladevI thaa| hAMsiladevI kI kukSI se koThArI zrIpAla nAmaka putra utpanna huaa| zrIpAla ke khetaladevI, lAchaladevI aura saMsAradevI nAma kI tIna striyA~ thIM, jinakI kukSiyoM se usako tejapAla rAjapAla, ratnasiMha, rAmadAsa, karaNasiMha aura sahasakiraNa nAma ke putra prApta huye the| zAha chAchA ne tapAgacchIya zrI hemavimalamUri ke paTTAlaMkAra zrI ANaMdavimalasari ke paTTadhara zrImad vijayadAnasUri ke karakamaloM se pIDavAr3A ke ati prAcIna evaM gauravazAlI mahAvIra-jinAlaya meM vi0 saM0 1603 mAgha ku. 8 zukravAra ko zrA0 lAchaladevI aura tejapAla ke zreyArtha do devakulikAoM ko pratiSThita karavAI tathA: vi0 saM0 1612 phAlguNa kR0 11 zukravAra ko sirohI ke mahArAjA zrI udayasiMhajI ke rAjya-kAla meM uparoka 1-0 le0 saM0bhA01 le0646| 2-0 le0saM0bhA01le0646. Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32.] prAgvATa-itihAsa : [ tRtIya AcArya zrI vijayadAnasarijI ke karakamaloM se hI tRtIya devakulikA ko lAchaladevI ke putra rAmadAsa, karaNasiMha aura sahasakiraNa ke zreyArtha pratiSThita karavAI / 1 uparokta zAha govinda, zAha thAthA aura koThArI chAchA ke prApta varNanoM se siddha hotA hai ki vi0 saM0 1603 mAgha kR. 8 ko pIMDavAr3A meM mahAprasiddha vijayadAnamUrijI ke kara-kamaloM se devakalikAoM kI pratiSThA karavAI jAne ke nimitta mahAmahotsava kA Ayojana kiyA gayA thA aura ati dhUma-dhAma se pratiSThAkArya pUrNa kiyA gayA thaa| zrI nADola aura zrI nAGkalAI (naDulAI) tIrtha meM prA0 jJA0 sadgRhasthoM ke devakulikA-pratimApratiSThAdi kArya zreSThi mUlA vi0 saM0 1485 vi0 saMvat 1485 baizAkha zu0 3 budhavAra ko zre0 samarasiMha ke putra do0 dhArA kI strI suhavadevI ke putra mahipAla kI strI mAlhaNadevI ke putra mUlacandra ne pitRvya dharmacandra aura bhrAtA mAiA tathA pitA mahipAla ke zreyArtha zrI suvidhinAthaviMba ko zrI tapAgacchIya zrImad somasundarasUrijI ke karakamaloM se pratiSThita krvaayaa| yaha pratimA nADola ke ati bhavya evaM suprasiddha zrI padmaprabhujinAlaya meM sthApita hai / 2 . zreSThi sAla vi0 saM0 1508 1 vi0 saMvat 1508 vaizAkha kR0 13 ko zre0 jagasiMha ke putra saM0 kenhA, kaDuA, hemA, mAlA, jayaMta, raNasiMha aura lAkhA bhAryA lalitAdevI ke putra sADUla ne svastrI vAlhIdevI, putra narasiMha, nagA Adi kuTumbIjanoM ke sahita kaI caturviMzati jinapratimAyeM karavAI, jinakI pratiSThA tapAgacchIya zrIsomasundaramari ke paTTAlaMkAra zrImad ratnazekharasari ne zrI medapATadezIya devakulapATaka meM kI thI / eka zAMtinAthacauvIsI nADola ke suprasiddha zrI padmaprabhujinAlaya meM virAjamAna hai / isI hI zubhAvasara para arbudagiri, zrI caMpakameru, citrakUTa, jAuranagara, kAyadrAha, nAgahRda, bhosavAla, zrI nAgapura, kubhalagar3ha, devakulapATaka, zrI kuNDa Adi suprasiddha tIrtha evaM sthAnoM ke liye do do pratimAyeM bhejane ke liye bhI inhoMne pratiSThita karavAI thIM aisA ukta cauvIsI ke lekha se Azaya nikalatA hai / 3 / 1-0 le0 saM0 bhA01 le0647,648, 650. 2-3prA0 0 le0 saM0bhA02 le0 368,372. Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] : tIrthAdi ke liye prA0 jhA0 sadgRhasthoM dvArA kI gaI saMdhayAtrAyeM-saM0 sUrA aura vIrA: [321 zreSThi nAthA vi0 saM0 1721 nADola yaha jodhapura (rAjasthAna) rAjya ke goDavAr3aprAMta kA eka prasiddha aura prAcIna nagara hai / yahA~ ke vAsI prAgvATajJAtIya vRddhazAkhIya zAha jIvAjI kI strI jazamAdevI kI kukSI se utpanna zA0 nAthA ne mahArAjAdhirAja zrI abhayarAjajI ke vijayI rAjya meM bhaTTAraka zrI vijayaprabhasUri ke dvArA zrI munisuvratasvAmI kA biMba vi0 saM0 1721 jyeSTha zu0 3 ravivAra ko pratiSThita karavAyA / yaha biMba isa samaya nADUlAI ke zrI supArzvanAthamaMdira meM virAmAna hai / * isa maMdira ke nirmAtA bhI zAha jIvA aura nAthA hI the aisI vahA~ ke logoM meM janazruti pracalita hai| tIrthAdi ke liye prA0 jJA0 sadgRhasthoM dvArA kI gaI saMghayAtrAyeM saMghapati zreSThi sUrA aura vIrA kI zrI zatrujayatIrtha kI saMghayAtrA vikrama kI solahavIM zatAbdI vikrama kI solahavIM zatAbdI ke prAraMbha meM mANDavagar3ha meM, jaba ki mAlavapati gyAsuddIna khilajI bAdazAha rAjya karatA thA, usa samaya meM prAgvATajJAtIya nararatna zre0 sUrA aura vIrA nAmaka do bhrAtA bar3e hI dharmAtmA ho *prA0 0 le0 saM0bhA02 le0 340 isa mandira ke nirmANa ke sambandha meM eka danta-kathA pracalita hai| saM0 jIvA aura usakA putra nAthA donoM hI bar3e udAra-hRdaya evaM dayAlu zrImaMta the / eka varSa bar3A bhayaMkara duSkAla par3A aura nADUlAI kA pragaNA rAjyakara dene meM asamartha rahA / rAjyakara nahIM dene para rAjyakarmacArI prajA ko pIr3ita karane lge| prajA ko isa prakAra satAI jAtI huI dekhakara donoM pitAputroM ne samasta prajA kA rAjyakara apanI ora se dene kA nizcaya kiyA aura ve mukhya rAjyAdhikArI ke pAsa meM pahuMce aura apanA vicAra vyakta kiyaa| unakA vicAra sunakara mukhya rAjyakarmacArI atyanta hI prasanna huaa| usane bhI turanta hI nADUlAI se rAjyakara ko narezvara ke koSa meM bhijavA diyaa| jaba rAjA ko yaha jJAta huA ki nADUlAI ke pragaNA meM akAla hai aura phira bhI usa pragaNA kA rAjyakara pUrA ugrahIta huA hai aura anya varSoM kI apekSA bhI rAjyakoSa meM pahile A pahu~cA hai, usako bar3A Azcarya hushraa| rAjA ne sAtha meM yaha bhI socA ki mukhya rAjyAdhikArI ne duSkAla se pIDita prajA ko rAjyakara kI prApti ke artha avazyameva saMtAr3ita kiyA hogA / satya kAraNa jJAta karane ke liye usane apane vizvAsapAtra sevakoM ko nADUlAI meM bhejaa| sevakoM ne nADUlAI se lauTa kara rAjA ko rAjyakara kI isa prakAra huI kharAyukta prApti kA saccA 2 kAraNa kaha sunAyA / rAjA zreka jIvA aura natthA kI paropakAravRtti para atyanta hI mugdha huaa| usane vicArA ki mere rAjya kA eka zAhUkAra merI pyArI prajA ke duHkha ke liye apane kaThina zrama se arjita vipula rAzI vyaya kara sakatA hai to kyA maiM prajA kA adhIzvara kahA jAne vAlA eka varSa ke liye bhI du:khita prajA ko rAjyakara kSamA nahIM kara sktaa| aisA socakara rAjA ne nADUlAI se pAyA huzrA samasta rAjyakara zre0 jIvA aura natthA ko lauTAne ke lie apane mukhya rAjyAdhikArI ke pAsa meM bheja diyaa| rAjA kI bhejI huI ukta dhanarAzI ko jaba mukhya rAjyAdhikArI zre0 jIvA aura natthA ko sasammAna dene ke liye gayA, to donoM pitA-putroM ne lene se asvIkAra kiyA aura kahA ki hama to isako dharmArtha likha cuke, aba yaha kisI bhI prakAra grAhya nahIM ho sakatI hai| mukhya rAjyAdhikArI ne yaha samAcAra rAjA ko pahu~cA diye / svayaM rAjA bhI jIvA aura natthA kI dharmaparAyaNatA evaM nisvArthaparopakAravRtti para atyanta hI mugdha to huA, parantu vaha bhI usa rAzI ko apane rAjyakoSa meM DAlane ke liye prasaca nahIM huaa| bahuta samaya taka donoM aura isa viSaya meM vicAra hote rahe / nidAna rAjA kI AjJA ko zirodhArya karake rAjA kI sammati ke anusAra unhoMne ukta rAzI ko kisI dharmakSetra meM apanI icchAnusAra vyaya karanA svIkRta kiyA aura nidAna usa rAzI se isa jinAlaya kA nirmANa krvaayaa| Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa - itihAsa :: 322 ] I gaye haiM / ye donoM bhrAtA jinezvaradeva ke parama bhakta the| ye bar3e udAra evaM sajjanAtmA zrAvaka the / inhoMne bAdazAha gyAsuddIna khilajI kI AjJA prApta karake zrImad sudhAnandasUri kI tattvAvadhAnatA meM zrI mANDavagar3ha se zrI zatruMjayamahAtIrtha kI saMghayAtrA karane ke liye saMgha nikAlA thaa| saMgha jaba ubarahaDDa nAmaka grAma meM AyA to vahA~ muni zubharatnavAcaka ko bar3I dhUma-dhAma se sUripada pradAna karavAyA gayA / mArga meM grAma, nagaroM ke jinAlayoM meM darzana, pUjana kA lAbha letA huA saMgha anukrama se siddhAcalatIrtha ko pahuMcA / vahA~ donoM bhrAtAoM ne AdinAthapratimA ke darzana kiye aura atizaya bhakti bhAvapUrvaka sevA-pUjana kiyaa| saMgha ne donoM bhrAtAccoM ko saMghapatipada se alaMkRta kiyA / tatpazcAt saMgha siddhAcala se lauTa kara sakuzala mANDavagar3ha A gyaa| donoM saMghavI bhrAtAoM ne saMgha-bhojana kiyA aura saMghayAtrA meM sammilita huye pratyeka sadharmI bandhu ko amUlya pahirAmaNI dekara atyanta kIrtti kA upArjana kiyA / 1 [ tRtIya sirohI ke prAgvATajJAtikulabhUSaNa saMghapati zreSThi Ujala aura kAjA kI saMghayAtrAyeM vikrama kI solahavIM zatAbdI vikrama kI solahavIM zatAbdI ke prArambha kAla meM sirohI ke rAjA mahArAva lAkhA the / ye 1 vIra evaM parAkramI the / inake sammAnita evaM pratiSThita janoM meM prAgvATajJAtIya zre0 Ujala aura kAjA nAmaka do bhrAtA bhI the / ye donoM bhrAtA sirohI meM rahate the / rAjasabhA, samAja aura rAjya meM inakI acchI pratiSThA thI / inhoMne zatruMjayamahAtIrtha kI bar3e hI dhUma-dhAma se saMghayAtrA kI thI / usa saMghayAtrA meM sirohI ke mahAmAtya aura kaI saMrakSaka azvArohI sammilita huye the| donoM bhrAtAoM ne saMghayAtrA meM puSkala dravya vyaya kiyA thA / 1 eka varSa donoM bhrAtAoM ne zrImad somadevasUri kI adhyakSatA meM zrI jIrApallItIrtha kI sAta divasa paryanta yAtrA karI aura yAtrA se sirohI meM lauTakara bhArI samAroha ke madhya gurudeva kI zAstravANI ko zravaNa karake 84 caurAsI Arya dampatiyoM ke sAtha meM zIlavrata ke pAlana karane kI pratijJA lii| isa prakAra dhana kA sadupayoga karake, tama evaM vaibhava, viSaya-vAsanAoM se virakta bana karake donoM bhrAtAoM ne apane samaya meM apanI aura apane kula kI akSaya kIrtti bar3hAI |2 saMghapati siMha kI budagiritIrtha kI saMghayAtrA vi0 saM0 1531 vi0 saM0 1531 vaizAkha zu0 2 somavAra ko sAraMgapuranivAsI prAgvATajJAtIya AbhUSaNasvarUpa aura tIrtha yAtrAoM ke karane vAle aura saMghayAtrAoM ke karAne vAle tathA satrAgAra khulavAne vAle saMghavI velarAja kI dharmapatnI arakhUdevI ke putraratna saMghanAyaka saMghavI jesiMha ne svastrI mANikI, putrI jIviNI Adi pramukha kuTumbasahita mAlavA ke zrI saMgha ke sAtha meM zrI abu dagiritIrtha kI saMghayAtrA kI aura zrI neminAtha bhagavAn ke atizaya bhakti aura bhAvanA se darzana kiye |3 1- jai0 sA0 saM0 iti pR0 467-68 2- jai0 sA0 saM0 iti 0 pR0 466 3- pra0 prA0 je0 le0 saM0 bhA0 2 le0 388 / Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: tIrthAdi ke liye prA0 jhA0 sadgRhasthoM dvArA kI gaI saMghayAtrAyeM--zre0 nathamala :: saMghapati hIrA kI zrI arbudagiritIrtha kI saMghayAtrA vi0 saM0 1603 vikrama kI solahavIM zatAbdI meM prAgvATajJAtIya vRddhazAkhIya zAha jIvarAja ho gayA hai| zAha jIvarAja kI strI kA nAma pAlhAIdevI thaa| inake zre0 hIrajI nAmaka putraratna huA / zre0 hIrajI ati zrImaMta, sAdhusAdhviyoM kA parama bhakta aura dharmAtmA zrAvaka thaa| usane vi0 saM0 1603 pauSa zuklA 1 guruvAra ko zrI pAlhaNapurIyagaccha ke paNDita zrI saMghacAritragaNi ke ziSya zrI mahopAdhyAya vimalacAritragaNi ke upadeza se zrI arbudAcalatIrtha kI yAtrA karane ke liye zrI caturvidha saMgha nikAlA aura apane aura pUrvajoM dvArA nyAya se upArjita dravya kA sadupayoga kiyA / isa saMghayAtrA meM uparokta pAlhaNapurIyagaccha ke upAdhyAya zrI vimalacAritragaNi apane ziSya mANikyacAritra, jJAnacAritra, hemacAritra, zavadhara aura dharmadhIra tathA ziSyiNI pravartinI vidyAsumati, ratnasumati pramukha parivAra ke sahita vidyamAna the| saMghayAtrA meM eka sau se Upara vAhana the| gUrjarajJAtIya maMtrI narasiMha kI strI lIkhAdevI kA putra bhANeja maMtrI thAkrajI, usakI strI pakudevI tathA unakI putriyA~ jAvaNI aura lAlAbAI, zrImAlajJAti ke zRMgArasvarUpa saMghavI rUpacandra, saMghavI devacandra, saMghavI sahasakiraNa, zrImallamalajI Adi aneka pratiSThita zrAvaka apane kuTumbasahita sammilita huye the| zre0 hIrA ne apane putra devajI aura pArU tathA apane pramukha kuTumba ke sAtha meM sAdhu aura sAdhiyoM tathA saMgha ke samasta zrAvaka, zrAvikAoM ko zrI arbudAcalatIrtha kI yAtrA karavAI aura isa prakAra bahuta dravya vyaya karake apane pUrvaja, mAtA, pitA tathA kuTumba ke kalyANArtha saMgha nikAla kara apane dravya kA sadupayoga kiyA / 1 harisiMha kI saMghayAtrA bhImasiMha luNiyA, prAgvATajJAtIya harisiMha, brahmadeva ne caturvidha zrI zramaNasaMgha ke sAtha meM zrI arbudAcalatIrtha kI yAtrA kI thii| zreSThi nathamala kI arbudagiritIrtha aura acalagar3hatIrtha kI yAtrA vi0 saM0 1612 prAgvATajJAtIya zre0 nathamala ke putra zre0 bhImarAja aura cAru ne kramazaH apane 2 putra pethar3asiMha, kRSNa aura narasiMha ke sAtha meM vi0 saM0 1612 mArgazira kRSNA ha zukravAra ko zrI arbudagiritIrtha aura acalagar3hatIrtha kI duSkAla par3ane ke kAraNa yAtrA kI thii| isa yAtrA meM inake sAtha meM anya zrAvakagaNa bhI the, jinake nAma isa prakAra haiM:____sA0 jodhA, karmasiMha putra raNasiMha, aura devA, sa0 bhIma, chItara putra sagaNa, sa0 sonA, bAlIdAsa putra paM0 karmA, kAlA putra kalA, chItara, depAla putra navA, mAkA aura maheza kA putra haripati / ina sarva ne samudAya banA kara bar3I dhUma-dhAma se yAtrA kI thii|3 a0 prA0 0 le0 saM0bhA0 2 le0 214-215' / 286 / 1783 Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324] prAgvATa-itihAsa : [tRtIya saMghapati mUlavA kI zrI arbudagiritIrtha kI saMghayAtrA vi0 saM0 1621 vikrama kI solahavIM zatAbdI meM ahamadAbAda meM prAgvATajJAtIya saMghavI gaMgarAja ahamadAbAda ke ati saMmAnita pramukha vyaktiyoM meM thaa| usake saM0 jayavaMta nAmaka putra thaa| saM* jayavaMta kI strI manAIdevI nAmA thii| jayavaMta kI vimAtA jIvAdevI kI kukSI se saM0 mUlavA (mUlacandra) nAma kA putra huA / saMghavI mUlacandra udAra aura dharmAtmA thA / vaha tIrthayAtrA kA bar3A premI thaa| usane vi0 saM0 1621 mAgha kR. 10 zukravAra ko zrI tapAgacchAdhipati zrI kutubapurIyapakSagacchavAle zrI haMsasaMyamasUri ke ziSya zrI haMsavimalasari ke upadeza se zrI arbudagiritIrtha kI yAtrA karane ke liye saMgha nikAlA aura isa prakAra saMghAdhipatipada ko prApta karake apanI strI raMgAdevI, putra mUlA, bhalA, maghA tathA saMghavI haricandra, bhAI sIdA, saMghavI bhImarAja ke putra baba (1) ke putra nArAyaNa Adi samasta kuTumbasahita aura sakalasaMdhayukta zrI arbudatIrtha kI yAtrA karake usane apane manoratha ko saphala kiyA / * zrI jaina zramaNasaMgha meM huye mahAprabhAvaka AcArya aura sAdhu tapAgacchAdhirAja AcAryazreSTha zrImad somatilakasUri dIkSA vi0 saM0 1366. svargavAsa vi0 saM0 1424 tapAgacchapaTTa para 47 seMtAlIsaveM zrImad somaprabhasUridvitIya ke paTTa para 48 ar3atAlIsaveM zrImad somatilakasari nAmaka AcArya ho gaye haiN| inakA janma prAgvATajJAtIya kula meM vi0 saM0 1355 ke mAgha mahIne meM huA thA / inhoMne 14 caudaha varSa kI vaya meM vi0 saM0 1366 meM bhagavatIdIkSA grahaNa kI thii| somatilakamari zrImad somaprabhasUri ke priya evaM prabhAvaka sAdhuoM meM the| somaprabhasUri ke paTTottarAdhikArI yuvarAja-prAcArya zrImad vimalaprabhasUri kA jaba asamaya meM svargavAsa ho gayA to vi0 saM0 1373 meM somaprabhasUri ne somatilakasari aura paramAnandasUri donoM ko AcAryapadavI pradAna kii| paramAnandasUri kA bhI alpa samaya meM hI svargavAsa ho gyaa| somaprabhasUri ke svargavAsa para somatilakasari gacchanAyakapada ko prApta huye / __ zrImad somatilakasari atyanta unnata aura vizAla vicAroM ke prAcArya the / inake vizAla vicAroM ke kAraNa anya gacchAdhipati bhI inakA bhArI mAna karate the| kharataragacchIya jinaprabhasUri ne svaziSyoM ke paThanArtha race huye 700 stotroM ke saMgraha ko sammAna pUrvaka inako samarpita kiyA thA / inake zrI padmatilakasari, zrI candrazekharasUri, zrI jayAnandasUri aura zrI devasundarasUri nAmaka prakhara vidvAn evaM pratApI ziSya the| inhoMne apane ukta cAroM ziSyoM ko bar3I dhUmadhAma se evaM mahotsavapUrvaka AcAryapada pradAna kiyA thaa| padmatilakasUri kA to AcAryapada prApti ke eka varSa pazcAta hI svargavAsa ho gayA thA / candrazekharasUri ko vi0 saM0 1363 meM AcAryapada diya *0 prA0 jai0 le0 saM0 bhA02 le016 Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] : zrI jaina zramaNa-saMgha meM huye mahAprabhAvaka prAcArya aura sAdhu-tapAgacchIya zrImad somasundasUri :: [ 325 gayA thA tathA jayAnandasUri aura devasundarasUri donoM ko vi0 saM0 1420 meM aNahilapurapattana meM prAcAryapada pradAna kiye gaye the| jaise ye prakhara tejasvI the, vaise hI vidvAn bhI the| inake banAye huye graMtha nimraprakAra haiM: 1-bRhannavyakSetrasamAsasUtra 2-sattarisayaThANam 3-yatrAkhila-jayavRSabhazAstAzarmavRttiyA~ 4-5-zrI tIrtharAja. caturthA stuti tathA usakI vRtti 6-zubha bhAvAnata 7-zrI madvIrastavana -kamalabaMdhastavana -zivazirasistavana 10-zrI nAbhisaMbhavastavana 11-zrI zaiveyastavana ityAdi uparAMta inake Apane guru dvArA racI gaI aTThAvIsa yamaka-stutiyoM para vRtti likhI aura kaI eka navIna stotroM kI bhI racanAyeM kI haiN| inake hAtha se aneka navIna jinabiMboM kI pratiSThAyeM huI ke ullekha milate haiN| 66 varSa kA Ayu pUrNa karake vi0 saM0 1424 meM inakA svargavAsa ho gayA / * zrI tapAgacchAdhirAja zrImad somasundarasUri dIkSA vi0 saM0 1435. svargavAsa vi0 saM0 1466 pAlaNapura (prahlAdanapura ) meM vikrama kI pandrahavIM zatAbdI ke prArambha meM prAgvATajJAtizRMgAra narazreSTha zreSThivarya sajjana maMtrI rahatA thaa| sajjana mantrI bar3A hI dharmAtmA, jinezvarabhakta, udAra zrAvaka thaa| rAjasabhA, samAja evaM nagara meM vaha agragaNya puruSa thaa| usake dAna evaM puNya kI dUra 2 taka vaMza-paricaya ___ khyAti phailI huI thI / jaisA sajjana dharmAtmA thA, vaisI hI guNavatI evaM dharmAnurAginI usakI mAlhaNadevI nAmA patiparAyaNA strI thii| donoM strI-puruSa sadA dharma-puNya meM lIna rahakara sukha evaM zAMti pUrvaka apane gRhastha-dharma kA pAlana kara rahe the| vi0 saM0 1430 meM mAgha kRSNA 14 ko sajjana zreSThi ko putraratna kI prApti huii| putra kA mukha candra ke samAna ujjvala aura kAntiyukta thA, ataH usane apane putra kA nAma bhI soma hI rkkhaa| soma bar3A hI caMcala hRSTa-puSTa evaM manohAriNI AkRti vAlA zizu thaa| vaha sajjana maMtrI ke ghara putra soma kA janma kA dIpaka thA aura prahlAdanapura kA sacamuca candramA hI thA / usake rUpa evaM lAvaNya ko nihAra kara samasta nagara mugdha raha jAtA thA / soma dhIre 2 bar3A hone lagA aura apanI adbhuta bAlaceSTAoM se pratyeka jana ko camatkRta karane lagA / soma kI buddhi, vAkacapalatA evaM bAlalIlA ko dekha kara buddhimAn jana vicAra karate the ki yaha bAlaka samAja, deza evaM dharma kI mahAn sevA karane vAlA hogaa| isa prakAra bAlalIlA karatA huA moma jaba sAta varSa kA huA hI thA ki prahAdanapura meM tapAgacchanAyaka zrImad jayAnandasari padhAre / .. *?-kavi RSabhadAsa kRta harisarirAsa pR0264. 2-0 gu0 ka0bhA02 pR0718. 3-0pa0 pR0180, Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 ] :: prAgvATa - itihAsa :: [ tRtIya soma kI dIkSA una dinoM meM jainAcAryoM meM zrImad jayAnandasUri kA mAna atyadhika thaa| guru kA Agamana zravaNa karake samasta nagara ke jaina- jaina jana evaM rAjA aura usake adhikArIjana ati harSita hokara guru kA svAgata karane ke liye nagara ke bAhara gaye aura guru kA nagara praveza prati dhUma-dhAmapUrvaka karavAyA / sajjana maMtrI bhI guru ke svAgatArtha apane putra aura strI sahita gayA thA / zrImad jayAnandasUri ke divya teja evaM vANI kA bAlaka soma para gaharA prabhAva par3A aura vaha vairAgyarasa meM pagane lagA / guru kI dezanA zravaNa karake soma jaise pratibhAzAlI evaM honahAra bAlaka ke hRdaya meM eka dama jJAna kA prakAza jagamagA uThA aura ghara Akara to vaha ekadama gUr3ha vicAroM meM lIna ho gyaa| bAlaka soma ke mAtA aura pitA ko soma ke ciMtana kA patA nahIM lagA / sajjana maMtrI nitya niyamapUrvaka saparivAra guru kI zAstravANI zravaNa karane jAtA thA / zrImad jayAnaMdasUri ne soma ko usakI divya AkRti se jAna liyA ki yaha lar3akA Age jAkara mahAn tejasvI evaM prabhAvaka nikalegA; ataH unhoMne sajjana zreSTha se soma kI mAMga kii| sajjana zreSThi aura usakI strI mAlhaNadevI ne putra-moha ke vaza hokara prathama to kucha AnA-kAnI kI, parantu guru ke samajhAne para unhoMne apane prANapriya putra soma ko svayaM apane hAthoM dIkSA dekara guru kI sevA meM arpaNa karane kA nizcaya kara liyaa| phalataH ati dhUma-dhAma se mahAmahotsava pUrvaka vi0 saM0 1437 meM sajjana maMtrI ne apane putra soma aura eka putrI ko zrImad jayAnaMdamUri ke kara kamaloM se bhagavatIdIkSA dilavAkara apanA gRhastha-jIvana saphala kiyaa| mAlhaNadevI bhI apane putra evaM putrI donoM ko dIkSita dekha kara apanA saubhAgya mAnane lgii| guru ne navadIkSita bAlamuni kA nAma somasundara hI rakkhA | zrImad jayAnaMdasUri kA kucha hI samaya pazcAt svargavAsa ho gayA aura unake pATa para mahAn tejasvI AcArya zrI devasundarasUri pratiSThita huye / zrImad devasundarasUri kI bAlamuni somasundarasUri para mahatI kRpA thI / bAla-muni somasundara kA unhoMne muni somasundara ko vidyAdhyayana karane ke liye mahAvidvAn munivarya jJAnasAgarajI vidyAdhyayana aura gaNipada ke pAsa bheja diyA / bAlamuni somasundara prakhara buddhizAlI to the hI, guru jitanA tathA vAcaka pada kI prApti bhI pATha dete, ve turanta hI yAda kara lete| thor3e hI varSo meM unhoMne vyAkaraNa, sAhitya, chaMda, nyAya, gamoM kA itanA acchA aura gaharA abhyAsa kara liyA ki unakI vidyA kI prakharatA, jJAna kI vizAlatA dekhakara zrImad devasundara sUri ati hI mugdha huye aura unheM gari pada pradAna kiyA tathA vi0 saM0 1450 meM to mahAmahotsava kA samAraMbha karake bar3I hI dhUmaghAma se unako vAcakapada bhI pradAna kara diyaa| ApakI Ayu isa samaya kevala 20 varSa kI hI thI | aisI alpa Ayu meM bahuta kama munivaroM ko vAcakapada jaise ati uttaradAyitvapUrNa pada kI prApti hotI hai / guru ne zrImad somasundarasUri ko a sarva prakAra yogya evaM samartha samajha kara svataMtra vihAra karane kI AjJA bhI pradAna kara dii| 1 - somasundarasUri ke pitA mAtA prAgvATajJAtIya the- dekho je0 sA0 iti0 pR0 501 para le0 saM0 726. 2 - ' tatpaTTe 50 somasundara sUri- prAgvaMzI rANapura pratiSThAkRta, pAlApure bhaginyA saha saMyamaM jagrAha / ' pa0 samu0 pR0 172. Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: zrI jaina zramaNasaMgha meM huye mahAprabhAvaka AcArya aura sAdhu-tapAgacchIya zrImad somasundarasUri :: [ 327 vAcaka-pada kI prApti ke pazcAt zrImad somasundarasUri ne guru zrImad devasundarasari kI AjJA lekara apane ziSya evaM sAdhu-maNDalI ke sahita medapATa-pradeza kI ora vihAra kiyA / anukrama se vihAra karate huye devakulapATaka (delavAr3A) ke sAmIpya meM padhAre / una dinoM medapATanareza mahArANA lAkhA the, jo medapATadeza meM vihAra jainadharma ke prati bar3e hI zraddhAlu the| mahArANA lAkhA ke pradhAna zreSThi rAmadeva the| mahArANA ke advitIya prIti-bhAjana vyakti unake hI jyeSTha putra cuNDA the, jo ati hI prabhAvazAlI vyakti aura pradhAna rAmadeva ke parama mitra evaM snehI the / pradhAna rAmadeva ke sAhacarya se yuvarAja cuNDA bhI jaina-dharma kA bar3A mAna karate the| jaba mahArANA lAkhA ko rAjasabhA meM yaha zubha samAcAra pahuMce ki yuvAna vAcaka zrImadU somasundarasUri kA padArpaNa medapATapradeza ke bhItara ho gayA hai, pradhAna rAmadeva aura mahAyuvarAja cuNDA donoM hI mahArANA kI AjJA se ApazrI ke darzana karane ke liye gaye aura unakI sevA meM pahuMca kara bar3I zraddhA evaM bhakti se abhivaMdana kiyA aura unake sAtha vihAra meM raha kara gurubhakti kA lAbha liyA tathA jaba zrImad somasundarasUri kA devakulapATaka meM praveza huA to rAjAjJA nikAla kara rAjasI-zobhA se harSollAsapUrvaka nagara-praveza krvaayaa| devakulapATaka meM ApazrI kucha divasa virAje aura vihAra karake medapATapradeza kI bhUmi ko apane vacanAmRta se plAvita karane lage / vana, grAma, nagaroM meM vihAra karate hue upAdhyAyoM meM mukuTarUpasUri apane mahAn pratApa ko prasArita karate hute mithyAtva durmati kA nAza karane lage, pApa kA mUloccheda karane lage, pRthvI meM durlabha aise samakitaratna ko muktahasta bhavyajanoM ko pradAna karane lge| kisI ko dezavirati, kisI ko sarvavirati, kisI ko zIlavrata, kisI. ko duHkha-daridra ko nAza karane meM samartha aisI karmakriyA, kisI ko bhava-bhava ke pApoM kA nAza karane vAlI deva-guru-bhakti grahaNa karavAne lage / bahuta dinoM taka medapATabhUmi meM isa prakAra yuvAna munipati apanI sAdhu evaM ziSya-maNDalI-sahita bhramaNa karake dharma kI jyoti jagA kara punaHaNahilapurapattana kI ora vihAra kara cale kyoMki ati vRddha guru zrImad devasundarasUri ke darzana karane kI lAlapA sarva sAdhu evaM svayaM ApazrI ke hRdaya meM utkaTa jAgrata ho gaI thI aura ve aNahilapurapattana meM hI una dinoM virAja rahe the| grAmAnugrAma evaM durgama pArvatIya bhAgoM meM vihAra karate huye anukrama se aNahilapurapattana meM pahu~ce aura guru ke darzana karake ati hI AnaMdita huye / ___ aNahilapurapattana meM nRsiMha nAmaka eka ati dharmiSTha evaM atyaMta dhanI zrAvaka rahatA thaa| vaha yuvAna munipati vAcaka somasundarasUri ke teja evaM dRr3ha cAritra ko dekha kara ati hI mugdha huA aura guruvarya zrImad devasundaramari se avasara dekhakara nivedana karane lagA ki usakI aisI icchA hai ki munipati somasundarasUri ko AcAryapada se alaMkRta kiyA jAya aura usako mahotsava kA samArambha karane kA Adeza diyA jAya / guru devasundarasUri ne zre. nRsiMha kI zraddhA evaM bhaktibharI vinatI svIkAra karalI aura phalataH vi0 saM0 1457 meM aNahilapurapattana meM mahAmahotsavapUrvaka vAcaka munipati somasundarasari ko 27 sattAIsa varSa kI vaya meM AcAryapada se alaMkRta kiyA gayA / isa mahotsava ke samAraMbha para zre. nRsiMha ne kuMkuma-patrikAyeM preSita karake dUra 2 ke saMghoM ko, pratiSThita . kuloM evaM sadgRhasthoM ko nimaMtrita kiyA thA / zre. nRsiMha ne ati harSita hokara isa zubhAvasara para bahuta hI dravya yAcakoM ko dAna meM diyA, vividha miSTAnnavAlA nagara-prIti-bhoja kiyA aura sadharmI baMdhuoM kI acchI sevA-bhakti kii| Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 :: prAgvATa-itihAsa:: [tRtIya nRsiMha maMtrI ne isa prAcAryapadotsava ke avasara para apane nyAyopArjita dravya ko harSapUrvaka itanA adhika vyaya kiyA ki jisakA varNana aura aMkana karanA bhI kaThina hai / isa samaya taka zrImad devasundarasari adhika vRddha ho gaye the| kucha hI samaya pazcAt ve svarga ko sidhAra gaye aura gaccha kA bhAra zrImad somasundarapari ke kaMdhoM para A pdd'aa| zrImad somasundarasUri sarva prakAra se yogya to the hI, ra unhAna jisa prakAra jaina-zAsana kI sevA kI, gaccha kA gaurava bar3hAyA vaha svarNAkSaroM vAsa aura gacchapatipada kI meM aneka graMthoM ke patroM meM ullikhita hai| yahA~ to usakA sAdhAraNa zabdoM meM smaraNa prApti tathA moTA grAma meM mAtra karanA hI bana par3egA / vRddhanagara athavA moTAgrAma, jisako var3anagara (gujarAta) zrI munisundaravAcaka ko bhI kahate haiM, usa samaya ati samaddha evaM vizAla nagara thA / zrImad somasandarapari apanI saripada pradAna karanA sAdhu evaM prakhara vidvAn ziSya-maNDalI ke sahita bhramaNa karate huye nagara grAmoM meM aneka prakAra ke sudhAra karate huye ukta moTA grAma meM padhAre / moTA grAma meM devarAja nAmaka ati pratiSThita zrImaMta evaM jinezvara aura guru kA parama bhakta suzrAvaka rahatA thaa| usakA choTA bhAI hemarAja thA, jo rAjA kA vizvAsapAtra maMtrI thA / maMtrI hemarAja se choTA ghaTasiMha nAmaka tRtIya bhrAtA thaa| tInoM bhrAtA adhikAdhika guNI, dharmAtmA evaM suzrAvaka the| donoM choTe bhrAtA jyeSTha bhrAtA devarAja ke pUrNa bhakta evaM parama AjJAkArI the| nagara meM mahAn tejasvI prakhara paMDita evaM jainAcAryoM meM mukuTarUpa yugapradhAnasamAna AcArya zrImad somasundaramari kA pardApaNa huA soca kara devarAja kA mana atyaMta hI harSita huA aura usake mana meM yaha bhAva uThe ki vaha guru kI AjJA lekara koI zubha kArya meM apanI nyAyopArjita lakSmI kA sadupayoga kre| isa prakAra dharmamUrti devarAja ne apane mana meM nizcaya karake apane donoM anuvartI yogya bhrAtAoM kI sammati lii| ve bhalA zubhAvasara para dravya kA sadupayoga karane, karAne meM aura anumodana karane meM kaba pIche rahane vAle the / unhoMne turanta hI jyeSTha bhrAtA devarAja kI bAta kA samarthana kiyA aura devarAja ne apane bhrAtAoM kI isa prakAra susammati lekara guru ke samakSa Akara apanI sadbhAvanAoM ko vyakta kiyA aura nivedana kiyA ki AcAryapadotsava jaise mahA puNyazAlI kArya kA samArambha karavA kara vaha apane dravya kA sadupayoga karanA cAhatA hai / zrImad somasundarasUri ne zre0 devarAja kI vinatI svIkAra karalI aura bhAcAryapadotsava kA zubhamuhUta bhI tatkAla nizcita kara diyaa| . zre0 devarAja aura usake anuja donoM bhrAtAoM ne kukumapatrikAyeM likha kara dUra 2 ke saMghoM ko AmaMtrita kiyA aura mahAmahotsava kA samAraMbha kiyaa| isa prakAra vi0 saM0 1478 ke zubhamuhU ta meM gacchanAyaka zrImad somasundarasari ne zrImunisundarakhAcaka ko saripada se alaMkRta kiyaa| AcAryapadotsava kI zubhasamApti karake zre0 muzrAvaka devarAja ne gacchapati kI AjJA lekara zrImad munisundarasUri kI adhyakSatA meM zatrujaya, giranAratIrthoM kI saMghayAtrA kI aura saMghapati ke ati gauravazAlI pada ko prApta kiyA / saMgha meM 500 gAr3iyA~ thIM aura saMgha kI surakSA ke liye 500 subhaTa the| AcAryapadotsava aura saMghayAtrA meM suzrAvaka devarAja ne puSkala dravya kA vyaya yAcakoM ko amUlya bheTeM dI aura sadharmI bandhuoM kI acchI sevA-bhakti kI evaM amUlya pahirAmaNiyA~ diiN| . eka varSa ApazrI kA cAturmAsa zre0 saMgrAma sonI kI pramukha vinatI tathA mAMDavagar3ha ke zrI saMgha kI zraddhApUrNa vinatI se mANDavagar3hatIrtha meM huA thA / ukta cAturmAsa kA vyaya adhikAMzataH saMgrAma sonI ne vahana kiyA thA / Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: zrI jaina zramaNa saMgha meM huye mahAprabhAvaka zrAcArya aura sAdhu-tapAgacchIya zrImad somasundarasUri :: [ 326 saMgrAma sonI ne guru mahArAja se bhagavatIsUtra kA vAcana karavAyA thA aura pratyeka zabda para eka-eka suvarNa mudrA car3hAI thI / saMgrAma sonI ne 36000 suvarNa mudrAyeM, usakI mAtAzrI ne 18000 tathA usakI strI ne 6000 kula 63000 suvarNa mudrAyeM car3hAI thiiN| tatpazcAt ukta mudrAoM meM aura mudrAyeM sammilita karake kula 145000 suvarNa mudrAyeM vi0 saM0 1471 meM kalpasUtra aura kAlikAcArya kI kathA kI pratiyA~ sacitra aura suvarNa ke akSaroM se likhavAne meM vyaya kI gaI thIM aura ukta pratiyA~ sAdhuoM ko vAcanArtha arpita kI gaI thIM / saMgrAma sonI ne zrI makSIjI meM zrIpArzvanAtha - jinAlaya kA nirmANa karavAyA thA aura usameM zrI pArzvanAthaciMba kI mahAmahotsava pUrvaka guru ke kara-kamaloM se sthApanA karavAI thI / giranAratIrtha para bhI zre0 saMgrAma ne eka vizAla jinAlaya banavAyA thA, jo 'saMgrAma sonI' kI Ta~ka kahA jAtA hai / isakI pratiSThA bhI ApazrI ke sadupadeza se hI saMgrAma sonI ne mahAmahotsava pUrvaka karavAI thI / kA karanA gacchAdhirAja zrImad somasundarasUri vihAra karate hue IDara (ilAdurga) meM apanI sAdhumaNDalI evaM ziSyavarga sahita padhAre / usa samaya IDara kA mahArAjA raNamalla thA, jo atyanta pratApI aura zUravIra thA / raNamalla kA putra zre0 goviMda kA zrI gaccha- zrIpuMja bhI vaisA hI mahAparAkramI aura raNakuzala yoddhA thA / usane aneka bAra saMgrAma pati kI nizrA meM AcAryameM jaya prApta kI thI aura vaha 'vIrAdhivIra' kahalAtA thaa| aise pratApI pitA-putra kA padotsava kA karanA aura prIti-bhAjana zre0 goviMda thA / zre0 goviMda jaisA zrImanta thA, vaisA hI sadguNI, tatpazcAt zatruJjaya, giradharmAtmA aura udAra sajjana thA / govinda apane vizuddha caritra ke liye samasta jainanAra, tAraMgatIrthoM kI saMghayAtrA aura anya dharmakAryo samAja meM agraNI thA / usane puSkala dravya vyaya karake zrI tAraMgatIrtha para kumArapAlaprAsAda kA jIrNoddhAra karavAyA thA / zre0 goviMda kA putra zrIvIra bhI pitA ke sadRza hI guNI, dharmAtmA aura udAra thaa| nagara meM yugapradhAna - samAna gacchanAyaka zrI somasundarasUri kA padArpaNa pAkara donoM pitA-putra atyanta harSita huye aura apanI nyAyopArjita puSkala saMpatti kA sadupayoga karane ke liye zubha avasara dekhakara guru kI sevA meM upasthita hokara donoM pitA-putra nivedana karane lage ki uttamasUripada kI pratiSThA karavA kara unako kRtArtha kariye / sUrijI mahArAja ne zraddhA evaM bhaktipUrvaka unakI vinatI dekha kara usako svIkAra kara lI aura zrI AcAryapadotsava kI taiyAriyA~ hone lagI / zre0 govinda ne yogya guru kA samAgama dekhakara puSkala dravya kA upayoga karane kA nizcaya kiyaa| usane bahuta dUra taka kukumapatrikAyeM bhejiiN| mahAmahotsava kA samAraMbha prArambha huA / aneka nagara, grAmoM se agaNita janamedanI ekatrita huI aura aise mahAsamAroha ke madhya rAjA raNamalla kI upasthiti meM gacchanAyaka zrImad somasundarasUri ne zrI jayacandravAcaka ko sUripada se alaMkRta kiyA / zre0 govinda ne yAcakoM ko bharapUra dAna diyA aura samasta nagara ke zrI saMgha ko aura bAhara se Aye huye sarva saMghoM ko vividha vyaMjanoM vAlA sAdharmika- vAtsalya diyA / tatpazcAt zre0 govinda ne zrI zatruMjayamahAtIrtha, giranAratIrtha, sopArakatIrthAdi kI vizAla saMgha ke sahita saMghayAtrA kI aura zrI tAraMgagiritIrtha para vizAla zrI ajitanAtha - Arasaprastara-biMba kI pratiSThA gacchapati zrImad somasundarasUri ke karakamaloM se vi0 saM0 1476 meM karavAI / pratiSThotsava ke samaya saMgha rakSA evaM vyavasthA kI dRSTiyoM se gUrjara bAdazAha ahamadazAha ke aura IDaranareza * 'aitihAsika sajhAya mAlA' by vidyAvijayajI bhA0 150 32 (saM0 1673 ya0 je0 pra0 mA0 bhAvanagara) Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330] :: prAgvATa-itihAsa: [ tRtIya zrIpuMja ke aneka subhaTa aura vizvAsapAtra sAmaMta karmacArI upasthita the| usa zubhAvasara para uTakanagaravAsI zre0 zakAnhar3a ne sAtoM kSetroM meM puSkala dravya vyaya karake tapasyA grahaNa kI, zrI jinamaNDanamuni ko vAcaka-pada pradAna kiyA gayA / isa pratiSThotsava ke zubhAvasara para sAdhu govinda ne yAcakoM ko svarNa-jihvAyeM pradAna kI thiiN| indrasabhA ke samAna vizAla maNDapa kI racanA karavAI gaI thii| bar3e 2 sAdharmika vAtsalya kiye gaye the| sadharmI bandhuoM ko kezariyA rezamI amUlya vastroM kI pahirAmaNI dI gaI thii| isa prakAra usane bahuta dravya vyaya karake amara yaza aura kIrti prApta kI / utsava ke samApta ho jAne para zre0 govinda guruvarya zrImad somasundarasari ke sAtha meM IDara pAyA / zrIpuMja rAjA ne nagara-praveza kA bhArI mahotsava kiyA aura nagara ko zRMgAra kara saMgha ne apanI guru-bhakti kA evaM sAdhu govinda ke prati apanI sammAna dRSTi kA paricaya diyaa| anukrama se vihAra karate huye gacchanAyaka sUrIzvara medapATapradezAntargata zrI devakulapATaka nagara meM padhAre / devakulapATaka meM bAgahar3I meM jinaprAsAda kA karavAne vAlA dharmamUrti suzrAvaka zre0 niMba rahatA thA, jo apanI devakulapATaka meM zrIbhuvanasundara- dharmakriyA evaM mahodAratA ke liye dUra 2 taka prakhyAta thaa| usane guru kI AjJA. vAcaka ko sUripada denA lekara AcAryapadotsava kA vizAla Ayojana kiyA / dUra 2 ke saMghoM ko nimantrita kiyA aura puSkala dravya vyaya karake maNDapa kI racanA krvaaii| gacchanAyaka ne zrI bhuvanasundaravAcaka ko zubha muhUrta meM mahAmahotsava evaM mahAsamAroha ke madhya sUripada pradAna kiyaa| saMghavI niMba ne gacchapati ko evaM anya sAdhuvarga ko amUlya vastra arpita kiye evaM sadharmI bandhuoM kI sAdharmikavAtsalyoM se aura amUlya vastroM kI pahirAmaNI se acchI saMghabhakti kii| anukrama se vihAra karake gacchAdhirAja zrImad somasundarasUri karNAvatI meM padhAre / karNAvatI meM sAdhu-AtmA zre0 guNarAja rahatA thA, jo ahammadazAha bAdazAha kA atyanta mAnanIya vizvAsapAtra zreSThi thaa| guNarAja kI karNAvatI meM padArpaNa aura rAjya aura samAja meM bhArI pratiSThA thii| guru kA zubhAgamana zravaNa karake guNarAja ne zre0 chAmra kI dIkSA nagara-praveza kI bhArI taiyAriyA~ kI aura bar3I dhUma-dhAma se guru kA nagara praveza karavAyA aura dAnAdi meM puSkala dravya vyaya kiyaa| zre0 guNarAja kA Amra nAmaka eka ati dhanapati zrAvaka mitra thaa| vaha zrImaMta pitA kA putra thaa| zre0 Amra bhI atyanta sarala, sajjanAtmA sAdhu-gRhastha thA / yogya guru ke darzana karake zre0 Amra ke hRdaya meM vairAgya bhAvanAyeM utpanna ho gaI aura nidAna eka dina zubha muhurta meM ghara, parivAra, atula saMpatti kA tyAga karake usane gacchapati zrImad somasundarasUri ke kara-kamaloM se bhagavatIdIkSA grahaNa kii| marijI mahArAja saMgha ke Agraha se vahA~ kaI dina taka virAje aura zrI zatrujayatIrtha ke mAhAtmya kA saMgha ko zravaNa krvaayaa| sAdhu guNarAja ne aneka mahotsava kiye aura dIkSotsava meM tathA anya utsava mahotsavoM meM usane anaMta dhanarAzi kA sadupayoga karake samakitaratna kI prApti kii| jaisA Upara kahA jA cukA hai saM0 guNarAja ati prasiddha puruSa thaa| vaha ati dhanavAn thA aura vAdazAha mahammadazAha kA mAnItA zreSThi thA / dIdotsava samApta ho jAne ke pazcAt usane mahAtIrthoM kI saMghayAtrA karane gacchapati ke sAtha meM saM0 kA vicAra kiyA / gurudeva kI svIkRti prApta karake saM0 guNarAja ne saMghayAtrA kI guNarAja kI zatruJjayamahA- taiyAriyA~ prArambha kii| bAdazAha ahamadazAha se rAjAjJA prApta kii| bAdazAha ne tIrtha kI saMghayAtrA apane kRpApAtra saM0 guNarAja ko amUlya vastrAlaMkAra bheMTa kiye aura saMgha kI rakSArtha Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa : zrI jaina zramaNasaMgha meM huye mahAprabhAvaka zrAcArya aura sAdhu-tapAgacchIya zrImad somasundarasUri :: [331 apane vizvAsapAtra vIra evaM catura sahastroM subhaTa bheje aura saMgha kI anya prakAra kI vividha sevAyeM karane ke liye aneka ghur3asavAra aura rAjakarmacArI bheje / nizcit zubha muhUrta meM gacchanAyaka zrImad somasundarasUri kI adhyakSatA meM saMghayAtrA prArambha huI / usa samaya saM0 guNarAja ne yAcakoM ko itanA dAna diyA ki unakA dAridraya dUra-sA ho gayA / saMgha thor3e 2 antara para par3Ava DAlatA huA, mArga meM grAma, nagaroM kA Atithya svIkAra karatA huA, jinAlayoM meM jIrNoddhAra ke nimitta ucita dravya kA dAna detA huA, mArgaNoM kI abhilASAoM kI zAMti karatA huA, pramukha nagara vIramagrAma, dhaMdhUkA, valabhIpura hotA huA zrI zatrujayamahAtIrtha para pahuMcA aura AdinAtha-pratimA ke darzana karake vaha ati harSita huaa| tIrthAdhirAja para saMghapati ne gurudeva kI nizrA meM saMghapati ke yogya sarva kArya atyanta harSa ke sAtha pUrNa kiye| saMgha zatrujayatIrtha se lauTa kara madhumatI AyA aura vahA~ saM0 guNarAja kI vinatI para zrImad jinasundaravAcaka ko mahAmahotsavapUrvaka zrImad somasundarasari ne paripada pradAna kiyaa| saM0 guNarAja ne vahA~ vizAla sAdharmika-vAtsalya kiyA aura pratyeka sadharmI bandhu ko divya vastroM kI bheTa dI / madhumatI se prasthAna karake saMgha devapura, maMgalapura hotA huA giranAratIrtha pahu~cA / saMgha ne vahA~ tIrthapati bha0 neminAtha-pratimA ke darzana kiye, sevA-pUjA kI aura vaha ati Anandita huA / saM0 guNarAja ne yAcakoM ko ati dravya dAna meM diyA, jIrNoddhAra nimiza ati prazaMsanIya mAtrA meM dravya arpita kiyA aura bRhad sAdharmikavAtsalya kiyaa| giranAratIrtha se saMgha karNAvatI kI ora ravAnA huaa| karNAvatI pahu~ca kara saM0 guNarAja ne bhArI sArmika-vAtsalya kiyA aura sadharmI bandhuoM kI vividha prakAra se saMgha-pUjAyeM kii| guruvarya somasundaramari evaM unakI sAdhu maNDalI ko saM* guNarAja ne amUlya vastra vhiraayeN| isa saMghayAtrA meM saM0 guNarAja ne atizaya dravya kA sad vyaya karake jaina-zAsana kI bhArI unnati kI aura amara kIrti saMpAdita kii| yogya guru ke suyoga para bhavya jIvoM meM svabhAvataH dharma-bhAvanAyeM kisa sImA taka vRddhigata ho jAtI haiM aura ve eka yogya zrAvaka se kyA 2 puNyakArya karavA letI haiM, isakA paricaya pAThaka saM0 guNarAja ke jIvana meM dekhe / / ____ anukrama se vihAra karate hue gacchanAyaka sUrIzvara apanI sAdhu evaM ziSya-maNDalI ke sahita medapATAntargata devakulapATaka meM padhAre aura vahA~ zrImaMta ziromaNi suzrAvaka vatsarAja ke putra vIzala dvArA Ayojita mahAmahotsava Apa zrI kI tatvAvadhAnatA ke sAtha zubha muhUrta meM munivizAlarAja ko vAcakapada pradAna kiyaa| zre0 vIzala ne meM devIzala aura usake bhArI sAdharmikavAtsalya kiyA, vistArapUrvaka saMghapUjA kI aura saMgha ko uttama putra caMpaka ne kaI puNya kArya pahirAmaNI dii| tatpazcAt sUrIzvara apanI ziSya-maNDalI ke sahita medapATapradeza ke kiye choTe-bar3e grAmoM meM jaina-dharma kA upadeza dete hue vihAra karane lage / ukta vAcakapadotsava kI samApti ke pazcAt zre, vIzala ne cittaur3a meM zrI zreyAMsanAtha-jinAlaya kA nirmANa karavAyA aura gacchAdhipati zrImad somasundarasUri ke karakamaloM se svabhAryA khImAdevI jo zre0 rAmadeva kI putrI thI, ke putra zre0 dhIra, campaka sahita zubha muhUrta meM mahAmahotsava pUrvaka usakI pratiSThA krvaaii| zre0 vIzala ne isa prakiSThotsava ke zubhAvasara para puSkala dravya dAna evaM dayA meM vyaya kiyA thA aura bar3e 2 sArmikavAtsalya karake saMgha kI apAra bhakti kI thii| zre0 vIzala kucha hI samaya pazcAta svarga ko sidhAra gayA aura usake kArya kA bhAra usake putra zre0 dhaura aura campaka para par3A / campaka adhika dharma aura puNyakAryoM kA karane vAlA huaa| campaka ne mAtA kI icchA Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 / :: prAgvATa-itihAsa : [tRtIya ko tRpta karane vAlA eka vizAla jinabiMba 63 tirAnave aMgula moTA karavA kara zubhamuhUrta meM cittaur3a ke zrI zreyAMsanAtha-jinAlaya meM pratiSThita karavAyA tathA phira AcAryapadotsava kA dUsarA samArambha raca kara gacchanAyaka ke karakamaloM se paMDitavarya zrImad jinakIrtivAcaka ko ripada pradAna krvaayaa| isI avasara para prAcArya zrI somasundarasUri ne kitane hI muniyoM ko paNDitapada aura kitane hI zrAvakoM ko dIkSAyeM pradAna kI thiiN| ina donoM mahotsavoM meM zre0 campaka ne 177 dUra 2 ke nagara, grAmoM ke saMghoM ko kukumapatrikAyeM preSita karake unako nimaMtrita kiyA thA / puSkala dravya vyaya karake usane bhArI sAdharmika-vAtsalya kiye, yAcakoM ko bahu dravya dAna meM diyA tathA pratyeka sadharmI baMdhu ko tIna 2 amUlya vastuyeM bheMTa meM dIM aura isa prakAra apane pitA ke tulya kIrti prApta karake kula kA gaurava bddh'aayaa| zre. caMpaka kI vidhavA mAtA suzrAvikA khImAdevI ne paMcamI kA udyApana kiyaa| jisameM usake donoM putra zre0 dhIra aura caMpaka ne suvarNa, ratna aura rupayoM kI bheMTeM dIM aura vizAla sAdharmika vAtsalya kiyA aura atizaya saMgha-bhakti kii| tatpazcAt dharma-mUrti caMpaka ne suguru zrImad somasundaramari se samakitaratna grahaNa kiyA aura isa harSa ke upalakSa meM dUra 2 ke saMghoM meM prati ghara pAMca sera ati svAdiSTa modaka kI lAhaNI (lAbhiNI) vitarita krvaaii| zrI dharaNAzAha ke prakaraNa meM ApazrI kI adhinAyakatA meM zrI zatrujayatIrtha kI kI gaI saMghayAtrA kA varNana tathA zrIrANakapuratIrthasaMbandhI yathAsaMbhava adhikatara vaNana de diyA gayA hai| yahA~ itanA hI likhanA paryApta hogA ki zrI rANakapuratIrtha-dharaNa- gacchanAyaka ne devakulapATaka se vihAra karake saM0 ratnA evaM dharaNAzAha kI vinatI ko mAna vihAra kI pratiSThA dekara zrI rANakapura kI ora vihAra kiyA aura zrI rANakapura meM pahu~ca kara saM0 dharaNAzAha dvArA vinirmita kASThamayI caurAsI staMbhavAlI pauSadhazAlA meM ApazrI apanI yogya sAdhumaNDalI sahita virAje aura maMdira ke nirmANakArya kA adhikAMza bhAga apanI upasthiti meM vinirmita karavAyA tathA vi0 saM0 1468 meM phAlguNa kR. 5 zubha muhUrta meM usako ati rAjasI saja-dhaja evaM mahAzobhAzAlI vividha racanAyeM karavA kara usako pratiSThita kiyA aura mUlagarbhagRha meM cAroM dizAoM meM abhimukha cAra vizAla zrI AdinAthabiMboM kI sthApanA kii| usI mahotsava ke zubhAvasara para zrI somadevavAcaka ko sUripada se alaMkRta kiyaa| ApazrI ke dvArA kiye gaye sarva kRtyoM kA lekhana itihAsa meM sthAnAbhAva ke hetu kara bhI nahIM sakate haiM, phira bhI vividha dharmakRtyoM kA saMkSipta paricaya nimna prakAra hai: ___ devakulapATaka meM devagirivAsI zrImaMta zrAvaka dvArA Ayojita mahAmahotsava ke sAtha zrI muni ratnazekharavAcakavayaM ko sUripada pradAna kiyA / zre0 guNarAja ke suyogya putra bAlA ne citaur3adurga meM kIrtistaMbha ke sAmIpya meM cAra vizAla devakulikAbAlA jinAlaya vinirmita karavAyA aura usameM usane tIna jinabiMboM kI pratiSThA gacchanAyaka bhImad somasundarasUri ke kara-kamaloM se mahAmahotsavapUrvaka puSkala dravya vyaya karake krvaaii| Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] : zrI jaina zramaNasaMgha meM huye mahAprabhAvaka AcArya aura sAdhu-tapAgacchIya zrImad somasundarasUri :: [333 zrI vijayA nAmaka Thakkura ne kapilavATaka meM jinAlaya banavAyA aura usameM ApazrI ke kara-kamaloM dvArA zrI zAMtinAthabiMba kI zubha muhUrta meM pratiSThA huii| ahamadAbAda ke bAdazAha ahamadazAha kA prItipAtra evaM ati pratiSThita zre0 samarasiMha sonI ne gacchapati zrImad somasundaramari ke sadupadeza se zrI zatrujayamahAtIrtha kI yAtrA kI aura vahA~ se zrI giranAratIrtha kI yAtrA ko gayA aura puSkala dravya vyaya karake mahAmAtya vastupAla ke jinAlaya kA jIrNoddhAra karavAyA / zre0 samarasiMha aura bedaranagara ke navAba ke mAnItA zre0 pUrNacandra koThArI ne zrI giranAratIrtha para jinAlaya banavAyA aura usakI pratiSThA gacchapati zrImad somasundarasUri ke upadeza se jinakIrtisUri ne kii| __ gaMdhAravAsI zre0 ladovA ne zrI giranAratIrtha para jinAlaya banavAyA aura gacchapati zrImad somasundarasUri kI AjJA se usakI pratiSThA zrImad somadevasUri ne kii| mUjigapuravAsI zre0 mUTa nAmaka suzrAvaka ne agaNita pItala pratimA aura cauvIzI banavAI aura unakI pratiSThA svayaM ApazrI ne ati dhUma-dhAma se kii| aNahilapurapattana meM zre0 zrInAtha ati pratiSThita evaM zrImaMta suzrAvaka thA / vaha ApazrI kA ananya bhakta thA / ApazrI kI adhinAyakatA meM usane apane parivAra sahita zrI zatrujayamahAtIrtha aura giranAratIrtha kI smaraNIya yAtrA kii| zre0 zrInAtha ke saM0 maNDana, vaccha, parvata, narbada aura DUMgara pAMca putra the| ye bhI gurudeva ke ananya bhakta the| ye sajjana pacana meM raha kara sadA guru kA yaza bar3hAne ke liye jaina dharma kI nita navIna prabhAvanA karate rahate the| Apa zrI mahAprabhAvaka the| Apa zrI ke bhaktagaNa bhI samasta uttara bhArata meM phaile huye the| kucha eka ananya bhaktagaNoM kA paricaya to yathAprasaMga likhA hI jA cukA hai, jaise maM0 dharaNA aura ratnA, saMgrAma sonI, saMghavI guNarAja bhAdi aura kucha prasiddha bhaktoM kA nAmolekha nIce diyA jAtA hai| 1. aNahilapurapattana ke yavana-adhikArI kA bahumAnItA zre0 kAlAka sauvarNika (saunI) 2. staMbhatIrthavAsI lakhamasiMha sauvarNika kA putra yazasvI madana tathA usakA bhrAtA vIra, jinhoMne aneka bAra tIrthayAtrA kI, aneka bhAcAryapadotsava, pratiSThA Adi karavAye / 3. ghoSAnivAsI zre0 vastupati virupacandra, jinhoMne aneka mahotsava kiye aura tIrthayAtrAyeM kii| 4. paMcavAraka deza ke saMghapati mahuNasiMha, jisane guruvarya somasundarasUri ke sadupadeza se UMcA zikharoM vAlA jaina prAsAda karavAyA, jisakI pratiSThA zrImad zIlabhadra upAdhyAya ne kI thii| atirikta inake bhI gacchapati zrImad somasundarasUri ke aneka ananya bhakta the, jo samasta bhArata bhara meM . phaile hue the / usa samaya aisA zAyada hI koI prasiddha nagara hogA, jahA~ kA ati prasiddha, pratiSThita, dharmAtmA, . agragaNya zrAvaka ApakA ananya bhakta nahIM rahA ho| ApazrI ke sadupadeza se samasta uttara bhArata ke prasiddha nagaroM meM itane adhika saMkhyA meM mahAmahatvazAlI puNyakArya, jaise saMghayAtrAyeM, yAtrAyeM, tapa-udyApana, sArmikavAtsalya, aMjana-zlAkA-prANapratiSThAyeM, jIrNoddhAra, navIna-mandiroM kA nirmANakArya Adi huye ki ApazrI kA samaya Apa ke nAma ke pIche 'somasundarayuga' kahA jAtA hai| jitane jaina-pratimA-lekha Apake yuga ke bhArata bhara meM Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334] : prAgvATa-itihAsa: [tRtIya milate haiM, unameM adhikAMza lekha Apa zrI se hI saMbaMdhita pAye jAte haiM / aisA saMbhavataH zAyada hI koI tIrtha, nagara, grAma hogA; jahA~ prAcIna daza-pA~ca pratimAoM meM Apa ke kara-kamaloM se yA Apa zrI ke sadupadeza se pratiSThita koI pratimA nahIM ho / ApazrI ke gacchanAyakatva se jaisI dharmakSetra meM jAgrati huI, usI ke samakakSa Apa zrI kI tattvAvadhAnatA meM sAhityaka unnati bhI huii| aneka pramANa prApta haiM ki ApazrI svayaM zAstroM ke pUrNapaMDita the aura ApazrI kA ziSya-parivAra evaM sAdhumaNDala bhI vidvattA evaM pAMDitya meM apanA agragaNya sthAna rakhatA thA / ApazrI kI nizrA meM rahane vAle sAdhugaNa zaktizAlI lekhaka, upadezaka, vAdI aura graMthakAra the / Apake ati tejasvI ghariziSyoM meM agraNya (1) zrI munisundarasUri, (2) 'kRSNasarasvatI' virudadhAraka zrI jayasundarasari, (3) zrI bhuvanamundarasUri, (4) zrI jinasundarasUri the, jinhoMne aneka graMtha likhe aura aneka prAcIna graMthoM kI TIkAyeM kiiN| svayaM Apa zrI ne gujarAtI bhASA meM-(1) yogazAstra-bAlAvabodha, (2) upadezamAlA-bAlAvabodha, (3) Sar3AvazyakavAlAvabodha, 4 navatattva-bAlAvabodha, 5 caityavaMdana, 6 bhASyAvacUri, 7 kalyANastava, 8 neminAtha-navarasaphAga, ArAdhanApatAkA bAlAvabodha, 10 SaSThizataka bAlAvabodha, nAmaka grantha likhe haiM tathA 11 cauzaraNapayannA para saMskRta meM avacUri aura anya vividha stavanoM kI racanA kI / vi0 saM01467 meM unhoMne aSTAdazastavI likhI, jisa para unake ziSya somadeva ne avacUNi likhI / 13 saptati para avacUrNi, 14 AturapratyAkhyAna para avacUrNi Adi choTe-bar3e aneka grantha banAye / - ApazrI ke ziSya-praziSyoM meM prasiddha sAhityasevI sarvazrI muni 1 vizAlarAja, 2 udayanandI, 3 lakSmIsAgara, 4 zubharatna, 5 somadeva, 6 somajaya Adi AcArya 7 jinamaNDana, 8 cAritraratna, ha satyazekhara, 10 hemahaMsa, 11 puNyarAja, 12 vivekasAgara, 13 rAjavardhana, 14 caritrarAja, 15 zrutazekhara, 16 vIrazekhara 17 somazekhara, 18 jJAnakIrti, 16 zivamUrti, 20 harSamUrti, 21 harSakIrti, 22 harSabhUSaNa, 23 harSavIra, 24 vijayazekhara, 25 amarasundara, 26 lakSmIbhadra 27 siMhadeva, 28 ratnaprabha, 26 zIlabhadra, 30 naMdidharma, 31 zAMticandra, 32 tapasvI vinayasena, 33 harSasena, 34 harSasiMha Adi vAcaka-upAdhyAya paNDita the| Apa zrI ke parivAra meM 1800 sAdhu the| ApazrI ke yuga meM prAcIna granthoM kA likhanA aura unakA saMgraha karanA atyAvazyaka kartavya samajhA jAtA thaa| prAcIna grantha adhikatara tAr3apatra para hI likhe hue hote the| ApazrI ke yuga meM ApazrI ke ziSya evaM sAdhu-maNDala ne aura anya gacchAdhipati evaM unake vidvAn AcArya, sAdhu, vAcaka, paMDita ziSyoM ne kAgaja para likhane kA ati hI bhagIratha evaM vizeSa vyApaka prayAsa kiyaa| rAjapUtAnA aura gujarAta ke sarva jJAna-bhaMDAroM ke granthoM ko jo tAr3apatra para the kAgaja para likha DAle gye| khaMbhAta ke prasiddha jJAna-bhaNDAra ke sarva granthoM ko tapAgacchIya AcArya devasundara aura somasundarasari ke ziSya evaM sAdhu-maNDalI ne kAgaja para likhe| saM0 1472 meM khaMbhAtavAsI modajJAtIya zre0 parvata ne puSkala dravya vyaya karake ApazrI ke kara-kamaloM se gyAraha mukhya aMgoM ko kAgaja para likhvaayeN| sAMDerAnivAsI prAgvATajJAtIya zre0 maMDalika ne zrImad jayAnaMdasUri ke sadupadeza se aneka pustakoM kA lekhana kAgaja para karavAyA / ApazrI ke sadupadeza se tAr3a-patra para bhI likhe huye kaI grantha pattana ke bhaMDAra meM milate haiN| Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: zrI jaina zramaNasaMgha meM huye mahAprabhAvaka zrAcArya aura sAdhu-tapAgacchIya zrImad hemavimalasUri :: [335 ApazrI ke samaya meM ApazrI ke prabhAva evaM pratApa, sahAya, yoga, lagana, tatparatA se jo dharmonnati evaM sAhityonnati huI vaha svarNAkSaroM meM upalabdha hai aura vaha kAla somasundara-yuga' kahA jAtA hai to ucita hI hai / aise pratApI rAjarAjezvaramAnya sUrisamrAT prAtaH smaraNIya gacchapati kA svargavAsa vi0 saM0 1466 meM huA aura vaha abhAva Aja taka apUrNa hI rahA / 1 tapAgacchAdhirAja zrImad hemavimalasUri dIkSA vi0 saM0 1538. svargavAsa vi0 saM0 1584 marudhara prAntAntargata bar3agrAma meM vikramIya solahavIM zatAbdI ke prArambha meM prAgvATajJAtIya zreSThi gaMgarAja2-3 rahatA thaa| usakI strI gaMgArANI thii| vi0 saM0 1522 kArtika zu0 15 ko unheM eka putraratna kI prApti vaMza-paricaya aura dIkSA huI aura usakA nAma hAdakumAra rakkhA gyaa| hAdakumAra bacapana se hI viraktabhAvuka thaa| tathA prAcAryapada solaha varSa kI vaya meM tapAgacchAdhipati zrImad lakSmIsAgarasUri ke kara kamaloM se usane vi0 saM0 1538 meM dIkSA grahaNa kI / usakA nAma hemadharmamuni rakkhA gayA / hemadharmamuni prakharabuddhi aura gaMbhIra vidyAbhyAsI the| Apane thor3e varSoM meM hI aneka graMthoM kA acchA adhyayana kara liyaa| ApakI vidvattA se prasana hokara zrImad lakSmIsAgarasUri ke paTTAlaMkAra zrImad sumatisAdhusari ne mahAmahotsava pUrvaka paMcAlasagrAma meM ki saM0 1548 meM zrApako AcAryapada pradAna kiyaa| yaha utsava zrImAlajJAtIya zreSThi pAtAka ne kiyA thaa| hema. vimalasUri ApakA nAma rakkhA gayA / vi0 saM0 1550 meM devadara ke svapnAnusAra khaMbhAta ke saMgha ke sAtha meM Apane zatrujayatIrtha kI yAtrA kI / vi0 saM0 1552 meM khaMbhAta meM zreSThi sonI bIvA, jAgA dvArA Ayojita pratiSThotsava-kArya mahAmahotsava pUrvaka kiyA tathA usI avasara para muni dAnadhIra ko sUripada pradAna kiyA / prAcArya dAnadhIra chaH mAha jIvita raha kara svargastha ho gaye / hemavimalamUri kaThora tapasvI aura zuddha sAdhvAcArI the| usa samaya meM sAdhvAcAra ati zithila par3a cukA thaa| aneka mahAtapasvI vidvAn AcArya zithilAcAra ko naSTa karane kA prayatna kitane hI varSoM se karate A rahe the| Apane zithilAcAra ko naSTa karane kA eka prakAra se saMkalpa kiyA / ApakI nizrA meM jo sAdhu zithilAcArI the aura zuddha sAdhvAcAra pAlane meM asamartha evaM ayogya rahe, Apane unako saMgha se bahiSkRta kara diyaa| zrApa niHspRhI evaM akhaNDa brahmacArI the| vi0 saM0 1552 meM Apane kriyoddhAra kiyA aura vi0 saM0 1556 meM IDaranagara meM Apako gacchanAyakapada se saMgha ne alaMkRta kiyaa| gacchanAyaka-padotsava koThArI sAyara aura zrIpAla ne bar3e dhUma-dhAma se bahuta dravya vyaya karake kiyA thaa| IDara-nareza rAyabhANa ApakA prazaMsaka kA / usane bhI isa mahotsava meM sarAhanIya bhAga liyA thaa| 1-saumasaubhAgya kAvya 2-jai0 sA0 saM itiH pR0 451 se 471 / tapAgacchapaTTAvalI sUtram p0s0| 2-RSabhadeva kRta hIrasarirAsa pR0 265 para likhA hai ki ye prAgvATajJAtIya the| 3-vIra vNshaavlii| 2-jaina gurjara ka0 bhA02 pR0723 (Ti5 55) 743,744|30p00202 .. Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336] : prAgvATa-itihAsa : [tRtIya lAlapura kA Thakkura zreSThi thirapAla jo prAgvATajJAtIya thA, ApakA bar3A bhakta thaa| usane hemavimalasari kA vi0 saM0 1563 meM lAlapura cAturmAsa karavAyA aura samasta vyaya usane hI kiyA tathA guru ke upadeza se usane eka jinAlaya banavAyA aura usakI pratiSThA mahotsavapUrvaka guru ke hAthoM surimaMtrArAdhanA krvaaii| isI avasara para hemavimalasari ne sarimantra kI bhI ArAdhanA kI thii| vi0 saM0 1570 meM DAbhilA nAmaka grAma meM ApazrI ne vidvAn evaM prakhara tejasvI muni zrAnaMdavimala ko prAcAryapada pradAna kiyA / isa mahotsava kA vyaya khaMbhAta ke sonI jIvA jAgA ne bar3I bhAva-bhaktipUrvaka kiyA / zreSThi AnaMdavimala muni ko thirapAla AnaMdavimalasUri kA bar3A bhakta thaa| AcAryapada ke dilAne meM usane adhika prAcAryapada prayatna aura zrama kiyA thaa| Apa zuddha sAdhvAcAra ke poSaka evaM pAlaka the| ApazrI ne apane jIvana meM jina 2 ko sAdhu-dIkSA dI athavA vAcaka, upadhyAya, paMDitapada pradAna kiye, unakI sAdhvAcAra kI dRSTi se pUrI parIkSA lekara hI unako unakI yogyatAnusAra pada pradAna kiye the| vi0 saM0 1572 meM Apa vihAra karate hue karpaTavANijya arthAt kapar3avaMja nAmaka grAma meM padhAre / vahA~ ke saMgha ne ApakA pravezotsava atyanta vaibhava evaM zobhA ke sAtha meM kiyaa| isa samaya ahamadAbAda meM mahamUdakapar3avaMja grAma meM pravezo- begar3A kA putra mujaphphara dvitIya bAdazAha thaa| usane jaba isa zAhI pravezotsava ke tsava aura bAdazAha ko IrSyA viSaya meM atyanta prasaMzAyeM sunI to usane marijI ko baMdI karane kI AjJA dI / mUrijI bAdazAha kA prakopa zravaNa karake sojItrA hote huye khaMbhAta pahu~ca gye| bAdazAha ke karmacAriyoM ne sUrijI ko vahA~ baMdI banA liyaa| saMgha se bAraha hajAra rupiyA lekara unako punaH mukta kiyaa| sUrijI ne sari-maMtra kA ArAdhana kiyA aura unhoMne paM0 harSakulagaNi, paM0 saMghaharSagaNi, paM0 kuzalasaMyamagaNi aura zIghrakavi paM0 zubhazIlagaNi ko bAdazAha mujaphphara kI rAja-sabhA meM bheje| bAdazAha usa samaya cAMpAneradurga meM thaa| ye cAroM rAjasabhA meM pahu~ce aura bAdazAha ko apanI vidvattA evaM kAvyazaktiyoM se mugdha kiyaa| bAdazAha ne inakA bar3A sammAna kiyA aura bAraha hajAra rupayoM ko vApisa khaMbhAta ke saMgha ko lauTAne kI AjJA dI tathA hemavimalasUri ko vaMdanA likha kara bhijvaaii| - vi0 saM0 1578 meM Apane pattana meM cAturmAsa kiyA tathA tatpazcAt do cAturmAsa vahA~ aura kiye / zre0 do0 gopAka ne ApazrI ke dvArA jinapaTTa pratiSThita karavAye / khaMbhAta meM pratiSThotsava kiyA tathA vidyAnagara meM ko0 sAyara zrIpAla anya pratiSThitakArya aura dvArA vinirmita caityAdi kI pratiSThA kii| hemavimalasari kI vyAkhyAnakalA amita ApakI zuddha kriyAzIlatA prabhAvaka thii| Apake sahavAsa kA bhI anya sAdhu evaM muniyoM para bhI bhArI prabhAva par3atA kA prabhAva thaa| anya matAnuyAyI sAdhu bhI ApakI muktakaMTha se prazaMsA karate the / lukAmatAnuyAyI RSi hAnA, RSi zrIpati, RSi gaNapati ne apanA mata chor3a kara hemavimalasari kI nizrA meM zuddhasAdhvAcAra grahaNa kiyA thaa| Apane apane jIvana meM 500 sAdhu-dIkSAyeM dI thiiN| jai0 gu0 ka0 bhA02 pR0 743 jai0 e0rA0 mAnA0 bhA01 pR0 32,33. Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] zrI jaina zramaNasaMgha meM huye mahAprabhAvaka AcArya aura sAdhu-tapAgacchIya zrImad hemavimalasUri: [367 hemavimalasUri kI nizrA meM rahane vAle sAdhu zuddha sAdhvAcArI evaM prakhara paMDita aura zAstroM ke jJAtA hote the| Apake ziSya-samudAya ne aneka navIna graMtha, dhUziyA~, kathApustakeM saMskRta-prAkRta-bhASAoM meM likhI haiN| jinamANikyamuni, harSakulagaNi Adi Apake prakhara vidvAn ziSya the| Apake ziSyahabhAvamala zAkhA varga kI vizeSatA zuddha sAdhvAcAra kI thI; ataH Apake nAma para vimalazAkhA par3a gii| Apake sAdhuoM ko loga vimalazAkhIya kaha kara hI saMbodhita karate the| Apake samaya meM tapagaccha meM kutubapurA, kamalakalazA aura pAlaNapurA ye tIna zAkhAyeM aura par3IM / saMkSepa meM ki Apake samaya meM zuddha sAdhvAcAra kA pAlana karane ke pakSa meM bar3e 2 prayatna huye aura phalataH kaI eka zuddhAcArI matoM kI utpatti bhI huii| kaDavAmatI nADUlAIvAsI nAgarajJAtIya kaDUvA nAmaka vyakti kA vi0 saM0 1514 meM 16 varSa kI vaya meM ahamadAbAda ke AgamIyA panyAsa harikIrti se milApa huA / kaDUvA kA mana zAstrAbhyAsa karake sAdhudIkSA grahaNa karane kA huA, parantu guru ke mukha se yaha zravaNa karake ki vartamAna meM zAstrokta vidhi se sAdhu-dIkSA pala sake saMbhava nahIM hai; ataH usane sAdhudhyAna meM zrAvaka ke veSa meM hI sAdhubhAvapUrvaka rahakara vihAra karanA prArambha kiyaa| usane vi0 saM0 1562 meM kaDakamata kI sthApanA kI aura isa prakAra trayastutikamata kI Agamokta prathA kA punaH prAdurbhAva kiyA / bIjAmatI vi0 saM0 1570 meM bIjA ne lukAmata kA tyAga karake apanA alaga zuddhAcAra ke pAlana karane meM tatpara rahane vAlA mata sthApita kiyA aura vaha mata bIjAmata kahalAyA / * pArzvacandragaccha vi0 saM0 1572 meM tapAgacchIya nAgorIzAkhIya zrImad pArzvacandrasari ne zuddha sAdhvAcAra ke pAlana karane vAle pArzvacandragaccha kI sthApanA kI / isa prakAra hama dekha sakate haiM ki hemavimalasari kA samaya zuddhasAdhvAcAra ke liye kI gaI krAMti ke liye prasiddha rahA hai / * vi0 saM0 1583 meM hemavimalasari kA cAturmAsa vilAsanagara meM thaa| sUri Anandavimala ko Apane vaTapallI se bulavA kara gacchabhAra saMbhalAnA cAhA, lekina unhoMne asvIkAra kiyaa| aMta meM saubhAgyaharSamuri ko gacchabhAra sauMpA aura isa prakAra zuddhAcAra kA pAlana karate huye tathA pracAra karate huye svargArohaNa Apa vi0 saM0 1584 Azvina zu013 ko svargavAsI huye / Apane 'sUyagaDAMgasUtra' para dIpikA aura 'mRgAputra-caupAI' (sajjhAya) likhii| jai0 guru ka0 mA0 20743,744 / jai0 sA0 saM0 iti0 0 517-18-16, 506 jai0 gu0 0 bhA0 3 khaM010 5.3 (65) / jai0 e0rA0 mA0.032 (ttippnnii)| ta0 zravaMza-vRta " 'tadAnau vi0 dvASaSThayadhika paMcadazazata 1562 varSe "samprati sAdhavo na dRgpathamAyAtI" tyAdiparUpaNa ekuTukanAmno gRhasthAt tristutikamatavAsitot kaTukanAmnA matola ci|| tathA vi0 sAtyadhipacadazazata 1570 varSe la kAmatAnitya bAjAsyaveSIta Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] ..... : prAgvATa-itihAsa: [tRtIya tapAgacchIya zrImad somavimalasUri gaNipada vi0 saM0 1560. svargavAsa vi0 saM0 1637 khaMbhAta ke samIpa meM kaMsArI nAmaka grAma meM prAgvATajJAtIya vRddha maMtrI samaghara ke parivAra meM maMtrI rUpacandra kI strI amarAdevI kI kuSi se vi0 saM0 1570 meM eka putraratna kA janma huA / alpavaya meM hI usane hemavimalavaMza-paricaya, dIkSA aura sUri ke karakamaloM se ahamadAbAda meM dIkSA grahaNa kI aura somavimala nAma dhAraNa prAcAryapada kiyaa| dIkSA-mahotsava saM0 bhUbhaca jasadeva ne bar3I dhUma-dhAma se sampanna kiyA thA / kuzAgrabuddhi hone ke kAraNa Apane thor3e varSoM meM hI zAstroM kA acchA abhyAsa kara liyA aura vyAkhyAnakalA meM bhI nipuNatA prApta karalI / phalasvarUpa Apako khaMbhAta meM saM0 1560 phA. kR. 5 ko prAgvATajJAtIya kIkA dvArA Ayojita mahotsavapUrvaka gaNipada prApta huaa| vi0 saM0 1564 phA0 kR. 5 ko zirohI meM gAMdhI rANA jodhA dvArA Ayojita mahAmahotvapUrvaka zrImad saubhAgyaharSasUri ne Apako paMDitapada pradAna kiyaa| tatpazcAt Apane ajAharI meM zAradA kI ArAdhanA kI aura zAradA ko prasanna karake usase vara prApta kiyaa| vahA~ se vihAra karake Apa guru ke sAtha meM vidyApura aaye| vidyApura meM Apako janamedanI ke samakSa vi0 saM0 1565 meM vAcakapada se alaMkRta kiyA gyaa| zreSThi do tejarAja mAMgaNa ne utsava meM bahuta dravya vyaya kiyA thaa| vidyApura se vihAra karake Apa vi0 saM0 1567 meM ahamadAbAda Aye / ahamadAbAda meM zrImad saubhAgyaharSasari ne Apako saripada pradAna kiyaa| caturvidhasaMgha ke adhinAyaka rUpa se ApazrI ne tIrthoM kI kaI vAra yAtrAyeM kI thiiN| kucha eka kA yathAprApta saMkSipta paricaya nimnavat hai / _ vidyApuranivAsI do0 tejarAja mAMgaNa ne vi0 saM0 1567 meM hI ApazrI ke sAtha meM aneka grAmoM ke saMghoM ke sahita cAra lakSa rupayoM kA vyaya karake pramukha tIrthoM kI saMghayAtrA kI thii| isa saMgha meM bhinna 2 gacchoM ke anya 300 sAdhu sammilita huye the| vi0 saM0 1566 meM ApakA cAturmAsa aNahilapurapattana meM huaa| vi0 saM0 1600 meM pattana ke zrI saMgha ne ApazrI ke sAtha meM vimalAcala aura raivaMtagiritIrthoM kI yAtrA kI / ukta yAtrA ke pazcAt zrApa vihAra karate hue dIvabaMdara padhAre aura vahA~ vi0 saM0 1601 cai0 zu: 14 ko abhigraha dhAraNa kiyaa| abhigraha ke pUrNa hone para ApazrI zajaya kI yAtrA ko pdhaare| zatrujaya kI tRtIya yAtrA karake Apa vihAra karate huye dhaulakA, khaMbhAta jaise prasiddha nagaroM meM hote hue gacchAdhIzapada kI prApti kAnhamadeza meM vaNacharA nAmaka grAma meM pdhaare| vahA~ Apane ANaMdapramoda muni ko "bojAmatI" nAmnA mataM pravartitaM tathA vi0 dvisaptatyadhikapaMcadazazata 1572 varSe nAgapurIya tapAgaNAnirgatya upAdhyAyapAzavacandreza svanAmnA mataM prAduSkRtamiti' // 1 // ta050 sa0 pR0 67,68, 66 (tapA0 paTTAvalI) Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa : zrI jaina zramaNa-saMgha meM huye mahAprabhAvaka prAcArya aura sAdhu-tapAgacchIya zrImad somavimalasUri :: [336 vAcakapada pradAna kiyA / vaNacharA ke zrIsaMgha ne zrI vAcakapadotsava bar3I hI zobhA aura samRddhi se sampanna kiyA thaa| vaNacharA se vihAra karake ApazrI Amrapada (grAmoda) nAmaka nagara meM pdhaare| vahA~ para zre0 saM0 mAMDaNa dvArA Ayojita utsavapUrvaka muni vidyAratna aura vidyAjaya ko Apane bibudha kI padavI pradAna kI / vi0 saM0 1602 meM ApakA cAturmAsa ahamadAbAda meM, vi0 saM0 1603 meM bAgar3adeza ke golanagara meM, vi0 saM0 1604 meM IDara meM aura tatpazcAt vi0 saM0 1605 meM ApakA cAturmAsa khaMbhAta meM huaa| vi0 saM0 1605 mAgha zu. 5 ko zrI saMgha ne Apako khaMbhAta meM bar3A bhArI mahotsava karake bhArI janasamUha ke samakSa gacchAdhIzapada se alaMkRta kiyaa| vi0 saM0 1608 meM Apane cAturmAsa rAjapura meM kiyA aura vi0 saM0 1606 meM habidapura meM kiyA / habidapura meM Apane mAsakalpa kiyA thA / vi0 saM0 1610 meM ApakA cAturmAsa aNahilapurapattana meM huA / pattana anya cAturmAsa aura gaccha meM ApazrI ne vi0 saM0 1610 vai0 zu0 3 ko cauThiyA amIpAla dvArA kArita kI viziSTha sevA pratimAoM kI pratiSThA kii| vi0 saM0 1617 meM ApakA cAturmAsa akSayadurga nAmaka nagara meM huaa| Azvina zu. 14 ko Apane vahA~ azubhasUcaka zakuna dekha kara saMgha ko cetAyA ki durga kA bhaMga hogaa| ApakI bAta ko svIkAra karake saMgha ne Apake sahita hAthilagrAma meM kucha dinoM ke liye nivAsa kiyaa| vahA~ se thor3e aMtara para hu~Daprada nAmaka grAma meM marakI kA prakopa uThA / ApazrI hu~Daprada padhAre aura marakIroga kA nivAraNa kiyA / vi0 saM0 1616 meM ApakA cAturmAsa punaH khaMbhAta meM huA aura saM0 1620 meM darabAra nAmaka grAma meM huA / vahA~ se vihAra karate huye Apa aneka nagaroM meM vicare aura saMghoM kA roga, bhaya dUra karate huye dharma kA prabhAva phailAte rahe / vi0 saM0 1623 meM ApakA cAturmAsa ahamadAbAda meM thaa| vahA~ Apane chaH vigaya kA amigraha liyA aura unako pUrNa kiyaa| ____ isa prakAra dharma-pracAra aura gaccha kI pratiSThA bar3hAte huye vi0 saM0 1637 mArgazira mAsa meM ApakA svargavAsa ho gayA / Apane apane karakamaloM se lagabhaga 200 do sau sAdhu-dIkSAyeM dI aura aneka jinabiMboM kI svargArohaNa aura ApakA pratiSThAyeM kI / Apako aneka padaviyA~ jaise aSTAvadhAnI, icchAlipivAcaka, mahatva vardhamAnavidyAsarimaMtrasAdhaka, cauryAdibhayanivAraka, kuSThAdiroganivAraka, kalpasUtraTabArthAdibahusugama-granthakAraka, zatArthavirudadhAraka prApta thiiN| ApakI likhI huI kucha prApta kRtiyoM ke nAma nimna prakAra hai :1-zreNikarAsa-jisako Apane saM0 1603 meM likhA thaa| 2-caMpakaveSThirAsa-jisako Apane virATanagara meM saM0 1622 zrAvaNa zu07 ko likhA thaa| 3-kSullakakumArarAsa-jisako Apane ahamadAbAda meM vi0 saM0 1633 bhAdra kR. 8 ko likhA thaa| 4-dhammilakumArarAsa, 5 kalpasUtra-bAlabodha, 6 dakSadRSTAnta-gItA Adi / jai0 gu0ka0 bhA0 20745 para ApakA dIkSA saM01574 likhA hai| mujhako yaha pramAtmaka pratIta hotA hai| khaM0 prA0 0 iti0 pR065. Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgvATa-itihAsa: [tRtIya tapAgacchIya zrImad kalyANavijayagaNi dIkSA vi0 saM0 1616. svargavAsa vi0 saM0 1655 ke paracAva gUrjarabhUmi meM palakhar3I nAmaka nagara meM prAgvATajJAtIya zre0 Ajar3a rahatA thaa| usakA putra jIdhara thaa| jIdhara ne saMghayAtrA kI thI; ataH vaha saMghavI kahalAtA thaa| saM0 jIdhara ke do putra the| donoM putroM meM rAjasI vaMza-parivAra aura prasiddha adhika udAra aura guNavAn huaa| rAjasI kA putra thirapAla ati prakhyAta puruSa puruSa thirapAla huA / ahamadAbAda meM isa samaya muhammada begar3A rAjya karatA thaa| vaha thirapAla para adhika prasanna thA / zre0 thirapAla ko usane lAlapura kI jAgIra pradAna kI thI / thirapAla ne tapAgacchIya zrImad hemavimalasUri ke sadupadeza se vi0 saM0 1562 meM eka jinamandira banAyA thA / vi0 saM0 1570 meM hemavimalasari ne thirapAla ke atyAgraha se muni Anandavimala ko DAbhilAgrAma meM sUripada pradAna kiyA thaa| sUripadamahotsava meM thirapAla ne vyavasthAsaMbaMdhI pUrNa bhAga liyA thaa| usI avasara para bimbapratiSThotsava bhI bhArI dhUma-dhAma se kiyA gayA thaa| thirapAla ke chaH putra the-moTA, lAlA, khImA, bhImA, karamaNa aura dharamaNa / chaH hI bhrAtAoM ne saMghayAtrAyeM kI aura ve saMghapati khlaaye| __ thirapAla ke cauthe putra saMghavI bhImA ke pAMca putra huye-saM0 hIrA, saM0 haraSA, saM0 viramAla, saM0 tejaka aura eka aura / saM0 bhImA ne cAroM putroM kA vivAha karake unako apanI jIvitAvasthA meM hI alaga 2 kara diyA kalyANavijayajI kA janma aura phira donoM strI puruSa svarga sidhAre / saM0 haraSA kI strI pUjI kI kukSi se vi0 aura dIkSA saM0 1601 Azvina kR0 5 somavAra ko eka putra utpanna huA aura usakA nAma ThAkurasI rakkhA gayA / chaH varSa kI vaya meM ThAkurasI ko par3hane ke liye pAThazAlA meM bhejA gyaa| eka samaya jagad guru hIravijayasUri kA lAlapura meM zubhAgamana huA / ThAkurasI ke kuTumbIjana hIravijayasUri ke bhakta the| unhoMne prAcAryajI kA svAgatotsava bar3e dhUma-dhAma se kiyaa| ThAkurasI usa samaya yogya avasthA ko pahu~ca gayA thaa| hIravijayasUri kI vairAgyabharI dezanA zravaNa kara usake hRdaya meM vairAgyabhAvanAyeM utpanna ho gii| mAtA, pitA aura parijanoM ne ThAkurasI ko bahuta samajhAyA, lekina usane eka kI nahIM sunii| aMta meM thaka kara sabane usako dIkSA grahaNa karane kI AjJA de dii| isa antara meM AcArya hIravijayasUri mahesANA (mahIzAnaka) nagara ko padhAra gaye the / ThAkurasI apane mAtA, pitA ko sAtha lekara apane nAnA caMpaka ke ghara, jo mahesANA meM hI rahate the AyA / zre0 caMpaka ThAkurasI kI mAtA pUjI kA pitA thaa| zre0 caMpaka ke do putra somadatta aura bhImajI the| donoM hI prAtAoM kA apanI bahina aura bhANeja ThAkurasI para agAdha prema thaa| ThAkurasI ko unhoMne bhI bahuta samajhAyA / parantu jaba ThAkurasI ne kisI kI nahIM mAnI; taba somadatta aura bhImajI ne dIkSAmahotsava kA Ayojana apane vyaya se kiyA aura bahuta dhUma-dhAma se vi0 saM0 1616 vaizAkha kR. 2 ko ThAkurasI ko jagadguru zrImad hIravijayasari ne dIkSA pradAna kI aura muni kalyANavijaya ApakA nAma rakkhA / Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharaDa ] : zrI jaina zramaNasaMgha meM huye mahAprabhAvaka prAcArya aura sAdhu-tapAgacchIya zrImad kalyANavijayagaNi:: [341 jagadguru hIravijayasari lAlapura se vihAra kara anyatra padhAre / muni kalyANavijaya bhI unake sAtha meM vihAra karane lge| vi0 saM0 1624 taka Apane veda, purANa, tarkazAstra, chaMdagraMtha aura ciMtAmaNi jaise prasiddha graMthoM kA svAdhyAya aura vAcakapada kI adhyayana karake acchI yogyatA prApta karalI / hIravijayasUri ne Apako saba prakAra se prApti yogya samajha kara vi0 saM0 1624 phAlguNa kR. 7 ko aNahilapurapattana meM mahAmahotsava pUrvaka upAdhyAyapada pradAna kiyA / upAdhyAya kalyANavijayajI vyAkhyAnakalA meM ati nipuNa the| inakI sarasa aura sarala bhASA meM kaThina se kaThina viSayoM ko zrAvakagaNa acchI prakAra samajha jAte the / sarasa vyAkhyAnakalA ke kAraNa upAdhyAya kalyANaalaga vihAra aura dharma kI vijayajI kI khyAti atyadhika prasArita hone lgii| ye bhI grAma 2 bhramaNa karake sevA dharmapracAra karane lage / jahA~ jahA~ ye gaye, vahA~ ugratapa aura bimba-pratiSThAyeM adhika saMkhyA meM huii| khaMbhAta aura ahamadAbAda meM bimba-pratiSThA karavA kara guru mahArAja ke Adeza se bAgar3a aura mAlavaprAnta meM inhoMne bhramaNa karanA prAraMbha kiyA / mu~DAsA nAmaka grAma meM inhoMne brAhmaNa paMDitoM ko vAda meM parAsta kiyA / vahA~ se Apane bAgar3adeza meM aMtarikSaprabhu kI yAtrA kii| kIkA bhaTa ne Apake vyAkhyAna se raMjita hokara eka jinAlaya banavAyA aura upAdhyAyajI ne uparokta mandira kI pratiSThA jagadguru harivijayahari ke karakamaloM se bar3I saja-dhaja ke sAtha krvaaii| vahA~ se vihAra karake Apa avantI pdhaare| vahA~ Apa meM aura sthAnakavAsI sAdhuoM meM vAda huA / vAda meM ApakI jaya huI aura vahA~ Apane cAturmAsa kiyaa| ___ avaMtI se vihAra karake Apa bhArI saMgha se zrI makSIjItIrtha kI yAtrA ko padhAre / zre0 sonapAla ne isa saMgha meM bhArI vyaya kiyA thaa| usane makSItIrtha meM sAdharmikavAtsalya kiyA aura upAdhyAyajI kI suvarNa se pUjA kI / tatpamatItIrtha kI yAtrA ra thAt saMgha ke samakSa zre0 sonapAla ne apanI antima avasthA jAnakara upAdhyAyajI sonapAla kI dIkSA aura mahArAja se usako dIkSA pradAna karane kI prArthanA kii| upAdhyAyajI ne zre0 sonapAla unakA svargArohaNa ko mahAmahotsava pUrvaka dIkSA pradAna kI aura usakA muni sonapAla hI nAma rkkhaa| dIkSA grahaNa karate hI muni sonapAla ne upAdhyAya mahArAja sAhaba se anazanavrata grahaNa kiyaa| isa vrata kA mahotsava zre0 nAthUjI ne kiyA thA / nava dina anazana karake muni sonapAla svarga gaye / ___makSItIrtha se Apa sAraMgapurakSetra kI yAtrA karate huye maNDapadurga (mAMDavagar3ha) padhAre aura vahA~ Apane cAtumAsa kiyA / mAMDavagar3ha se cAturmAsa ke pazcAt Apa aneka zrAvaka, zrAvikAoM ke sahita bar3I dhUma-dhAma se anyatra vihAra aura sUrI- vaDavANa pdhaare| isa yAtrA kA vyaya zre0 bhAIjI, sIMghajI aura gAMdhI tejapAla zvara kA patra ne kiyA thA / var3avANa meM bAvanagajI jinapratimA ke darzana karake Apane khAnadeza kI ora vihAra kiyA aura burahAnapura meM Apane cAturmAsa kiyaa| cAturmAsa ke pazcAt burahAnapura ke zreSThi bhAnuzAha ne upAdhyAyajI mahArAja kI tattvAvadhAnatA meM aMtarikSatIrtha ke liye saMghayAtrA nikAlI / aMtarikSatIrtha kI yAtrA karake Apa devagiri padhAre aura vahA~ hI ApakA cAturmAsa huA / devagiri se Apa pratiSThAnapura (peThaNa) padhAre / yahA~ Apako jagadguru hIravijayasUri kA marudharaprAnta se patra milA ki turanta vihAra karake idhara Ave; kyoMki unako dillI jAne ke liye samrATa akabara bAdazAha kA nimaMtraNa prApta ho cukA thaa| Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342] prAgvATa-itihAsa: (tRtIya : pratiSThAnapura se Apane turanta mAravAr3a kI ora vihAra kiyA aura sAdar3I meM jAkara jagadguru ke darzana kiye / parIzvara ne upAdhyAyajI se kahA ki vijayasenamuni ko sUripada diyA gayA hai| ataH unakI AjJA meM sUrIzvara se bheMTa aura virATa-, calanA aura gUrjarabhUmi meM vihAra karake dharma kI prabhAvanA karanA, jisase zAsana kI nagara meM pratiSThA sevA hogI aura gaccha kA gaurava bddh'egaa| tatpazcAt hIravijayasUri ne dillI kI ora prayANa kiyA / upAdhyAya kalyANavijayajI guru ke dillI se lauTane taka mAravAr3a meM hI vihAra karate rahe / jagadguru hIravijayasUri samrATa akabara se milakara, bhArI saMmAna prApta karake lauTe aura nAgora meM padhAre / upAdhyAyajI mahArAja bhI nAgora pahu~ce aura guru ke darzana karake tathA dillI rAja-darabAra meM mile saMbhAna ko zravaNa karake atyanta prasanna huye / nAgora meM virATanagara ke zAhI adhikArI saMghapati indrarAja ne Akara jinAlaya kI pratiSThA karane kI vinatI kI / gurumahArAja ne upAdhyAya kalyANavijayajI ko virATanagara meM jinAlaya kI pratiSThA karavAne kI AjJA dii| saMghapati atyanta prasanna huA aura jaba upAdhyAya zrI kA virATanagara meM Agamana huA to usane bhArI mahotsava karake unakA nagara-praveza karavAyA / zubhamuhurta meM pratiSThAkArya karake mUlanAyaka vimalanAtha prabhu kI pratimA sthApita kI tathA saM0 indrarAja ne apane pitA bhArahamala ke bheyArya zrI pArzvanAtha kI pratimA aura putra ajayarAja ke zreyArtha zrI AdinAthaprabhu kI aura munisuvratasvAmI kI pratimAyeM upAdhyAyajI ke pavitra kara-kamaloM se pratiSThita krvaaii| saM0 indrarAja ne bahuta dravya vyaya karake saMgha kI pUjA kI aura sAdharmika-vAtsalya kiyA / virATanagara se vihAra karake Apa gUrjarabhUmi meM padhAre / khaMbhAtavAsI saM0 udayakaraNa ne vi0 saM0 1655 mArga ka0 2 somavAra ko zrImad vijayasenasari dvArA siddhAcala para zrImad vijayahIrasUrijI kI pAdukA sthApita karavAI, usa samaya Apa bhI upasthita the| dharma kI isa prakAra prabhAvanA karate huye yogya avasthA prApta karake inhIM dinoM meM Apa svarga ko padhAre / Apake praziSya-ziSya upA. yazovijayajI vartamAna yuga meM prasiddha mahAvidvAn huye haiM / / 1-jai0 ai0 rAsamAlA pR0 32 (kalyANavijayagaNi) 1- " , pR0 214 (kalyANavijayagaNi no rAsa) ziSya-paraMparA:jagadguru hIravijayasUri upAdhyAya kalyANavijaya paM0 lAbhavijayagaNi jItavijaya navavijaya upAdhyAya yazovijaya 4-D.C. M. P. (G. O. S. Ve. No. CXVI.) P.1 (nayacakra kI pattana-bhaMDAra kI pustaka ke prArambha meM) 5-zrI yazovijayakRta 350 gAthA kI prazasti ke AdhAra para 6-jai0 gu0 ka0 bhA020 20, 21 (260) Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: zrI jaina zramaNasaMgha meM huye mahAprabhAvaka AcArya aura sAdhu-tapAgacchIya zrImad vijayatikalasUri :: [ 343 tapAgacchIya zrImad hemasomasUri dIkSA vi0 saM0 1630. sUripada vi0 saM0 1636 pAlaNapura ke pAsa meM dhANadhAra nAmaka prAnta meM pragvATajJAtIya zreSThi jodharAja kI patnI rUr3hI nAmA kI kukSi se vi0 saM0 1623 meM ApakA janma huA aura harSarAja ApakA nAma rakkhA gayA / vi0 saM0 1630 meM vaMzaparicaya, dIkSA aura - bar3agrAma meM somavimalasUri kA padArpaNa huA / zre0 jodharAja apanI patnI aura putra da sahita guru ko vaMdanArtha va grAma gyaa| usa samaya harSarAja kI Ayu ATha varSa kI hI thii| usane dIkSA lene kI haTha ThAnI aura bahuta samajhAne para bhI usane apanI haTha nahIM chodd'ii| aMta meM dIkSA lene kI AjJA denI par3I aura dhUma-dhAma sahita somavimalasUri ne harSarAja ko vizAla samAroha meM sAdhu-dIkSA pradAna kI aura hemasoma nAma rakkhA / vi0 saM0 1635 meM teraha varSa kI vaya meM hI Apako paMDitapada prApta huA / saM0 lakSmaNa ne paMDitapadotsava kA Ayojana kiyA thaa| eka varSa pazcAt hI var3agrAma ke zrI saMgha ne bhArI mahAmahotsavapUrvaka vi0 saM0 1636 meM zrImad somavimalasUri ke karakamaloM se paM0 hemasoma ko sUripada pradAna krvaayaa| isa sUrimahotsava meM adhika bhAga zre0 lakSmaNa ne hI liyA thA / caudaha varSa kI bAlavaya meM sUripada kA prApta honA Apake patibhAsampanna, buddhimAn, tejasvI evaM zuddhasAdhvAcAra tathA gacchamAra saMbhAlane ke yogya hone jaise Apa meM stutya guNoM ke hone ko siddha karatA hai / sAdhana-sAmagrI ke abhAva meM ApakA adhika vRttAnta denA azakya hai| tapAgacchIya zrImada vijayatilakasUri dIkSA vi0 saM0 1644. svargavAsa vi0 saM0 1676. vikrama kI satrahavIM zatAbdI ke prArambha meM gujarAta- pradeza ke prasiddha nagara vIzalapura meM prAgvATajJAtIya zreSThi devarAja rahatA thA / usakI strI kA nAma jayavaMtI thA / donoM strI-puruSa dharmapremI evaM udAramanA the / inake rUpajI aura rAmajI nAma do putra the| donoM kA janma kramazaH vi0 saM0 1634 aura vaMza - paricaya aura dIkSA 1635 meM huA thA / una dinoM meM khaMbhAta zrati prasiddha aura gauravazAlI nagara thA / jaina samAja kA nagara meM adhika gaurava evaM mAna thA / khaMbhAta meM zrosavAlajJAtIya pArakhagotrIya rAjamala aura vijayarAja nAmaka do dhanADhya bhAI rahate the / unhoMne vimbapratiSThA karavAne kA vicAra kiyA / zrImad hIravijayasUrijI kI AjJA se zrAcArya vijayasenasUri bimbapratiSThA karavAne ke liye khaMbhAta meM pdhaare| Apa zrI kA nagara *jai0 gu0 ka0 bhA0 2 pR0 747 (58) Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44] ...... prAgvArTa-itihAsa: . [ tRtIya praveza zAhI saja-dhaja se kiyA / vi0 saM0 1644 meM jinabiMdha-pratiSThA mahAmahotsava pUrvaka bar3I dhUma-dhAma se pUrNa huii| isa pratiSThotsava meM aneka samIpa evaM dUra ke nagara, pura, grAmoM se choTe-bar3e zrIsaMgha aura aneka jainaparivAra Aye the| vIzalanagara se zreSThi devarAja bhI apanI patnI aura donoM priya putroM ko lekara AyA thA / devarAja ko yahA~ vairAgya utpanna ho gayA aura usane apane dIkSA lene ke vicAra ko apanI anugAminI dharmaparAyaNA strI jayavaMtI se jaba kahA to usane bhI dIkSA lene kI apanI bhAvanA prakaTa kii| usa samaya taka donoM putra bhI kramazaH pATha aura nava varSa ke ho cuke the| ve bhI apane mAtA, pitA ko dIkSA lete dekhakara dIkSA lene ke liye haTha karane lage / anta meM samasta parivAra ko zubha muhurta meM zrImad vijayasenasUri ne sAdhu-dIkSA pradAna kI / rUpajI aura rAmajI ke kramazaH sAdhunAma ratnavijaya aura rAmavijaya rakkhe gaye / ina donoM bAla-muniyoM ko sUrijI ne vidyAbhyAsa meM lagA diye / daivayoga se bAlamuni ratnavijaya kA thor3e hI samaya pazcAt svargavAsa ho gayA / muni rAmavijaya upAdhyAya somavijayajI kI saMrakSaNatA meM vidyAdhyayana karate rahe / sUrijI ne Apako kucha varSoM pazcAt paNDitapada pradAna kiyaa| ___ tapAgacchAdhipati zrImad vijayadAnamUrijI ke paTTAlaMkAra jagadvikhyAt zrImad vijayahIrasUrijI aura prakhara vidvAn svataMtra vicAraka upAdhyAya dharmasAgarajI meM 'kumatikuddAla' nAmaka graMtha ko lekara vigraha utpanna ho gyaa| mApana kI utpatti upAdhyAyajI 'kumatikudAla' grantha kI mAnyatA ke pakSa meM the aura sarijI virodha meM / aura paM0 rAmavijayajI ko donoM meM kabhI mela ho jAtA aura kabhI vigraha bar3ha jaataa| yaha krama isI prakAra calatA prAcAryapada rahA / tapAgaccha meM isa vigraha ke kAraNa do pakSa bana gaye-vijayapakSa aura sAgarapakSa / zrImad vijayadAnasUrijI ne jaba pakSoM ke kAraNa gaccha kI mAna-pratiSThA ko dhakkA lagane kA anubhava kiyA, unhoMne 'kumatikuddAla' grantha ko jalazaraNa karavA diyA aura upAdhyAya dharmasAgarajI ko samajhA-bujhA kara gaccha meM punaH liyaa| upAdhyAya dharmasAgarajI alaga vicaraNa karake punaH 'kumatikuddAlagraMtha' kI mAnyatAnusAra apanA alaga paMtha calAne lge| kisI bhI prakAra phira bhI vijayahIrasUri sahana karate rahe aura udhara upAdhyAya dharmasAgarajI ne bhI kabhI gaccha ke Tukar3e karane ke liye prabala prayatna nahIM kiyaa| donoM kI mRtyu ke pazcAt jo lagabhaga sAtha sAtha hI ghaTI vijayapakSa aura sAgarapakSa meM eka dama dvaMdvatA bar3ha gii| zrImad vijayahIrasUri vijayasenasari isa bar3hatI huI dvaMdvatA ko dabAne meM asamartha rahe / vi0 saM0 1672 jye0 kR0 11 ko vijayasenasari kA svargArohaNa huA aura tatpazcAt vijayadevasari gacchanAyakapada ko prApta huye / ye AcArya sAgarapakSa meM sammilita ho gye| / / isa para vijayapakSa khalabhalI maca gaI / vijayapakSa meM pramukha sAdhu upAdhyAya somavijayajI hI the| inhoMne anya pramukha sAdhuoM ko, pratiSThita zreSThiyoM ko sAtha lekara vijayadevasUrijI ko aneka bAra samajhAne kA prayatna kiyA / parantu saMtoSajanaka hala kabhI nahIM nikalA / aMta meM hAra kara vijayapakSa ne apanA saMmelana kiyA aura nizcita kiyA ki hIra-paramparA kA astitva rakhane ke liye kisI navIna AcArya kI sthApanA meM vahI valabhalI ai0rA0 saM0 bhA0 4 pR02,3,4. ai0 rA0 saM0 bhA0 4 (nirIkSaNa) pu0 56,13,14,15,16,17,18, 21, 22. ai0rA0saM0bhA04 pa072,73 tathA (nirIkSaNa) pa0 22,23 Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: zrI jaina zramaNasaMgha meM huye mahAprabhAvaka AcArya aura sAdhu-tapAgacchIya zrImad vijayatilakasUri :: [ 345 karanI caahie| nidAna parata, khaMbhAta, burahAnapura, sirohI Adi prasiddha nagaroM ke zrI saMghoM ke anumati-patra maMgavAkara rAjanagara meM vi0 saM0 1673 pau0 zu0 12 budhavAra ke dina zubha muhUrta meM upAdhyAya somavijayajI, upAdhyAya nandIvijayajI, upA0 meghavijayajI, vAcaka vijayarAjajI, upA0 dharmavijayajI, upA0 bhAnucandrajI, kavivara siddhacandrajI Adi vijayapakSa ke prasiddha sAdhuoM ne tathA aneka grAma, nagara, puroM se Aye huye zrI saMghoM ne tathA zrI saMghoM ke anumati-patroM ke AdhAra para sabane eka mata hokara bRhadzAkhIya vijayasundarasUri ke karakamaloM se ApazrI ko AcAryapadavI pradAna kI gaI aura sva. vijayasenasUrijI ke paTTa para Apako virAjamAna kiyA aura vijayatilakasari ApakA nAma rakkhA / yaha saripadotsava bar3I hI saja-dhaja evaM zAhI ThATa-pATa se kiyA gayA thaa| rAjanagara se Apa zrI vihAra karake prasiddha nagara zikandarapura meM padhAre / samrAT jahA~gIra ke ucca padAdhikArI makarukhAna ke sainika tathA karmacAriyoM ne aneka zrRMgAre huye hAthI aura ghor3oM ke vaibhavamadhya ApakA nagara-praveza bar3I hI vijayatilakasarijI kA zraddhA evaM bhAva-bhaktipUrvaka karavAyA / suvarNa aura cAMdI kI mudrAoM se ApakI zrAvakoM ne zikaMdarapura meM padArpaNa pUjA kI aura bahuta dravya vyaya kiyaa| vahA~ Apane paM0 dhanavijaya Adi ATha muniyoM ko vAcakapada pradAna kiyA aura samasta tapAgaccha ke pramukha vyaktiyoM kA eka sammelana karake prAnta-prAnta meM Adezapatra bheje / isa prakAra vijayatilakasari gacchamAra ko vahana karane lge| vijayapakSa aura sAgarapakSa meM kalaha dinoMdina adhika bar3hane lgaa| isake samAcAra bAdazAha jahA~gIra taka pahuMce / mugalasamrATa akabara hIravijayasUri kA bar3A hI sammAna karatA thaa| usI prakAra usakA putra jahA~gIra bAdazAha jahA~gIra kA donoM bhI tapAgacchIya ina sUriyoM kA bar3A mAna karatA thA / aise gauravazAlI gaccha meM utpanna pakSo meM mela karavAnA huye isa prakAra ke kalaha ko zravaNa kara usako bhI ati duHkha huA aura usane apane daravAra meM donoM pakSoM ke prAcArya vijayatilakasari aura vijayadevasUri ko nimaMtrita kiyaa| usa samaya samrATa mADavagar3ha meM virAjamAna thA / upayukta samaya para donoM prAcArya apane apane prasiddha ziSyoM evaM sAdhuoM ke sahita samrATa jahA~gIra kI rAjyasabhA meM mAMDavagar3ha pahu~ce / samrATa ne donoM pakSoM kI vArtA zravaNa kI aura anta meM donoM ko Age se kalaha tathA vigraha nahIM karane kI anumati dii| donoM AcAryoM ne samrATa ke nirNaya ko svIkAra kiyA; parantu do varSa pazcAt punaH kalaha jAgrata ho gayA / donoM prAcArya alaga 2 apanA mata sudRr3ha karane lage aura apane 2 pakSa kA pracAra karane lge| vi0 saM0 1676 pauSa zu0 13 ko sirohI (rAjasthAna) meM vijayatilakasarijI ne upAdhyAya somavijayajI ke ziSya kamalavijayajI ko AcAryapada pradAna kiyA aura unakA nAma vijayAnandasari rakkhA / dUsare hI dina caturdazI ko Apa svarga ko sidhAra gaye / vijayatilakasari kA mAna tapagaccha meM huye svargArohaNa sAdhu evaM AcAryoM meM adhika UMcA ginA jAtA hai| ApazrI dharmazAstroM ke acche jJAtA aura lekhaka the, parantu duHkha hai ki abhI taka ApazrI kI koI ullekhanIya kRti prakAza meM nahIM AI hai| ai0rA0 saM0 bhA04 / jai0 gu0 ka0 bhA0 210748 vijayatilakasarijI kA pAdukA-lekha vi0 saM01676 phA0 zu02 kA sirohI meM hai| Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 ] :: prAgvATa - itihAsa :: tapAgacchIya zrImad vijayANaMdasUri dIkSA vi0 saM0 1651. svargavAsa vi0 saM0 1711 marudharaprAnta ke vararoha nAmaka grAma meM zrIvaMta nAmaka prAgvATajJAtIya zreSThi rahatA thA / usakI strI kA nAma zRMgAradevI thA / vi0 saM0 1642 meM caritranAyaka kA janma huA aura kalyANamala ApakA nAma rakhA gayA / atizaya prema aura sneha ke kAraNa Apa ko saba kalA, kalo kahakara hI sambodhita karate vaMza - paricaya aura dIkSA the / Apa prakhara buddhi evaM mohaka AkRti vAle the| Apako honahAra samajha kara nava (ha) varSa kI alpa vaya meM yavana- samrAT akabara-sammAnya jagadvikhyAta sUri-samrAT tapAgacchAdhipati zrImad vijayahIrasUri ne vi0 saM0 1651 mAha zu0 6 ko dIkSA dI aura Apako upAdhyAya somavijayajI ke ziSya banAye | kamala vijaya ApakA nAma rakkhA gayA / [ tRtIya vi0 saM0 1652 meM sUrisamrATa hIravijayasUri kA svargavAsa huA aura unake paTTa para zrImad vijayasenamUri virAjamAna huye / akabara samrAT ApakA bhI bar3A sammAna karatA thA / samrAT ne Apako 'sUrasavAI' kA pada paMDitapada aura zrAcAryapada pradAna kiyA thA / vi0 saM0 1670 meM 'sUrisavAI' vijayasenasUri ne caritra nAyaka kI prApti muni kamalavijaya ko unakI prakhara buddhi aura vidyAnurAga ko dekhakara 'paMDita' pada pradAna kiyA / vi0 saM0 1672 meM 'sUrasavAI' kA svargavAsa ho gayA aura vijayadevasUri unake paTTa para virAje | vijayadevasUri prakhara buddhimAn aura tapasvI the / ye sAgarapakSa meM jA sammilata huye / isase tapAgaccha meM bhArI halacala maca gaI / upAdhyAya somavijaya, bhAnucandra, siddhacandra aura caritranAyaka ne inako samajhAne kA bahuta prayatna kiyA; prarantu kucha saphalatA prApta nahIM huI / nidAna rAmavijaya nAmaka munirAja ko vi0 saM0 1672 meM AcAryapada se suzobhita karake svargastha AcArya ke paTTa para virAjamAna kiyA aura unakA vijayatilakasUri nAma rakkhA / vi0 saM0 1676 meM vijayatilakari ne sirohI ( rAjasthAna) meM Apa zrI ko mahAmahotsavapUrvaka zrAcAryapada pradAna kiyA aura ApakA nAma vijayANaMdasUri rakkhA / I vi0 saM0 1676 meM hI vijayatilakasUri kA svargavAsa ho gayA / aura unake paTTa para ApazrI virAjamAna huye; parantu vijayadevasUri ke sAgarapakSa meM sammilita ho jAne kA Apako duHkha ho rahA thA / vi0 saM0 1680 taka Apane mevAr3a aura mAravAr3a-pradezoM meM vihAra kiyaa| Apake sAtha meM ATha vAcaka - meghavijaya, nandavijaya, upA0 dhanavijaya, devavijaya, vijayarAja, dayAvijaya, dharmavijaya aura siddhicandra aura vAda meM kuzala kaI vAdI paNDita the | sAgarapakSa ke viruddha Apane khUba pracAra kiyA / mevAr3a aura mAravAr3a meM ataH sAgarapakSa nahIM bar3ha skaa| vi0 saM0 1681 meM vijayadevasUri ahamadAbAda meM virAjamAna the / sAgarapaca meM par3akara inhoMne aneka kaSTa jai0 gu0 ka0 bhA0 150 544, 545 / jai0 ai0 rA0mA0 bhA0 1 pR0 30 jai0 gu0 ka0 bhA0 3 0 2 / jai0 sA0 saM0 iti 0 pR0 568 (831) ai0 sa0 [saM0 bhA0 4 pR0 80. / ai0 rA0 saM0 bhA0 4 ke adhikAra 2 meM savistAra varNana hai / jai0 gu0 ka0 bhA0 2 pR0 746 (61) Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: zrI jaina zramaNasaMgha meM huye mahAprabhAvaka AcArya aura sAdhu-tapAgacchIya zrImad bhAvaratnasUri :: [ 347 dekhe aura mela karanA cAhate the / sirohI kA dIvAna motIzAha tejapAla uparokta donoM AcAryoM meM mela karAne kA pUrNa prayatna kara rahA thA | caritranAyaka to pArasparika bheda ko naSTa karane kA prayatna kara hI rahe the / ve isa samaya IDara meM the / saMgha aura sAdhuoM kI prArthanA para ve ahamadAbAda pdhaare| dIvAna motIzAha tejapAla bhI ahamadAbAda pahu~ca gayA / sAdhuoM evaM saMgha ke prayatnoM se donoM uparokta AcAryoM meM vi0 saM0 1681 prathama caitra zu0 6 navamIM ko mela ho gayA aura Apane vijayadevasUri ko namaskAra kiyA / isase ApakI saMgha meM atizaya kIrtti prasArita huI / sirohI ke dIvAna motIzAha tejapAla ko 'gacchabheda nivAraNatilaka' aura saMghapatitilaka prApta huA / ahamadAbAda ke nagara seTha zAMtidAsa ko jo sAgaramati thA yaha mela burA lgaa| usane donoM AcAryoM ko kaida karavAne kA prayatna kiyA / parantu donoM AcArya kisI prakAra baca kara IDara jA pahuMce parantu duHkha kI bAta hai ki yaha mela adhika samaya taka nahIM Thahara sakA / punaH mela TUTa gayA aura 'devasUra' aura 'ANaMdasUra' nAma ke do prabala pakSa par3a gaye, jinakA prabhAva Aja taka calA A rahA hai / mela TUTa jAne se Apako atizaya duHkha huA / nidAna Apako vijayarAjasUri ko apanA paTTadhara ghoSita karanA par3A | Apane aneka tapa kiye aura aneka yAtrAyeM kIM aura 8 bAra jinabiMboM kI pratiSThAyeM kiiN| sUrata aura vijayAnandasUri kI saMkSipta khaMbhAta meM ApakA apekSAkRta adhika prabhAva rahA / Apane kaI prakAra ke tapa kiye dharma- sevA aura svargagamana jaise terahamAsika, bIzasthAnaka pada-ArAdhanA, siddhacakra kI olI / Apane aneka bAra ag aura aSTama kiye / eka bAra Apane traimAsika tapa karake dhyAna kiyA thaa| Apane tIrtha yAtrAyeM bhI kaI bAra zrIdAcatIrtha kI 6 bAra, zaMkhezvaratIrtha kI pAMca bAra, tAraMgagiritIrtha kI do bAra, aMtarikSapArzvanAthatIrthaM kI do bAra, siddhAcalatIrtha kI do bAra, giranAratIrtha kI eka bAra - isa prakAra Apane eka 2 tIrtha kI kaI bAra yAtrAyeM kI thiiN| Apa bar3e hI sarala svabhAvI aura niSkapaTa mahAtmA the / Apa apane pakSa meM mela dekhanA cAhate the / mela ho jAne ke pazcAt vijayadevasUri kI AjJA se Apane aneka jinapratimAoM kI pratiSThAyeM kI thiiN| kaparavAr3A nAmaka grAma meM Apane 250 jinabiMboM kI pratiSThA kI thI / acalagar3ha ke choTe AdinAtha - jinAlaya meM Apa dvArA pratiSThita vi0 saM0 1668 kI cAra jinapratimAyeM virAjamAna haiM, jinako sirohInivAsI prAgvATajJAtIya zAha gAMgA ke putra vaNavIra ke putra zAha rAula, lakSmaNa Adi ne pratiSThita karavAI thIM / isa prakAra dhArmika jIvana vyatIta karate huye khaMbhAta meM vi0 saM0 1711 ASAr3ha kR0 1 maMgalavAra ko ApakA svargavAsa huA / mahAkavi RSabhadAsa ApakA ananya bhakta aura zrAvaka thA / * tapAgacchIya zrImad bhAvaratnasUri dIkSA vi0 saM0 1714 marudharaprAMta ke sonagar3ha (jAlora) se 7 kosa ke antara para gur3hA ( bAlotarAna) meM prAgvATajJAtIya devarAja kI dharmapatnI navaraMgadevI kI kukSI se bhImakumAra nAma kA vi0 saM0 1666 meM eka putra utpanna huA / usakI *zra0 prA0 je0 le0 saM0 bhA0 2 le0 476 -80 / 0 kA 0ma0 mau0 tRtIya kI prastAvanA Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348) :: prAgvATa-itihAsa: [tRtIya dIcA ahamadAbAda meM zrImad hIraratnasUri ke karakamaloM se vi0 saM0 1714 meM huI thI aura unakA nAma bhAvarata rakkhA gayA thaa| ye prAcArya bar3e jJAnI evaM sarala svabhAvI the / tapAgacchAdhirAja zrImad vijayadAnasari ke pazcAt unake paTTadhara akabara samrAT-pratibodhaka jagadguru zrImad vijayahIrasari the| vijayahIrasari ke pIche gaccha meM do zAkhAyeM prArambha ho gaI thiiN| zrImad vijayarAjasari ke paTTa para anukrama se zrImad vijayaratnasari, hIraratnasari aura hIraratnasUri ke paTTa para jayaranasUri huye| jayaratnasUri ke pazcAt unake gurubhrAtA zrImad bhAvaratnasUri paTTanAyaka bane |ye atyanta tejasvI evaM prabhAvaka AcArya the / ye vikrama kI aTThAravIM zatAbdI ke antima bhAga meM vidyamAna the / 1 tapAgacchIya zrImad vijayamAnasUri dIkSA vi0 saM0 1716. svargavAsa vi0 saM0 1770 ApakA janma vi0 saM0 1707 meM burahAnapura nivAsI prAgvATajJAtIya zre0 vAghajI kI patnI zrImatI vimalAdevI kI kukSi se huA thaa| ApakA janmanAma mohanacandra thA / Apake bar3e bhrAtA kA nAma indracandra thA / vi0 saM0 1714 meM donoM bhrAtAoM ne sAdha-dIkSA grahaNa kii| mAnavijaya ApakA nAma rakkhA gyaa| tIsa varSe kI vaya meM vi0 saM0 1736 meM prasiddha nagara sirohI meM zrImada vijayarAjasari ne Apako sarva prakAra yogya samajha kara bar3I dhUma-dhAma evaM utsava pUrvaka Apako bhArI janamedinI ke samakSa AcAryapada pradAna kiyaa| yaha utsava zre0 dharmadAsa ne bahuta vyaya karake sampanna kiyA thaa| vi0 saM0 1742 ASAr3ha kR. 13 ko khaMbhAta meM zrImad vijayarAjasari kA svargavAsa ho gyaa| usI saMvat meM phAgaNa kR. 4 ko Apako vijayarAjasari ke paTTa para virAjamAna kiyA gayA / sANaMda meM vi0 saM0 1770 mAgha zu0 13 ko ApakA svargavAsa ho gayA / 2 tapAgacchIya zrImad vijayaRddhisUri dIkSA vi0 saM0 1742. svargavAsa vi0 saM0 1806 marudharaprAnta ke thANA grAma meM rahane vAle prAgvATajJAtIya zre0 jazavaMtarAja kI dharmapatnI zrImatI yazodA kI3 kRti se vi0 saM0 1727 meM ApakA janma huaa| vi0 saM0 1742 meM zrImad vijayamAnasUri ke kara-kamaloM se donoM pitA-putroM ne sAdhu-dIkSA grahaNa kI / ApakA nAma sUravijaya rakkhA gyaa| sirohI meM vijayamAnasUri ne 1-0 gu0 ka0 bhA0 3 khaNDa 2 pR0 2260-61 2-3-jai0 gu0 ka0 mA02 pR0751 Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] : zrI jaina zramaNasaMgha meM huye mahAprabhAvaka AcArya aura sAdhu-tapAgacchIya zrImad karpUravijayagaNi: [346. Apako vi0 saM0 1766 meM AcAryapada pradAna kiyaa| zre0 hararAja khImakaraNa ne saripadotsava bahu dravya vyaya karake kiyA thA / vi0 saM0 1770 meM jaba vijayamAnasUri kA svargavAsa ho gayA, to sANaMda meM mahatA devacandra aura mahatA madanapAla ne pATotsava karake Apako vijayamAnasUri ke pATa para virAjamAna kiyaa| vi0 saM0 1806 meM sUrata meM Apa svarga sidhAre / Apake do paTTadhara huye-1. saubhAgyasUri aura 2. pratApasari / tapAgacchIya zrImad kapUravijayagaNi dIkSA vi0 saM0 1720. svargavAsa vi0 saM0 1775 gUrjarabhUmi kI rAjadhAnI aNahilapurapattana ke sAmIpya meM Aye huye vAgaror3a nAmaka grAma meM prAgvATajJAtIya' suzrAvaka zre0 bhImajIzAha rahate the| unakI strI kA nAma vIrAdevI thaa| vIrAdevI kI kukSi se kahAnajI nAma vaMza-paricaya, janma aura kA eka putra vi0 saM0 1706 ke lagabhaga huaa| kahAnajI choTe hI the ki unake mAtA-pitA kA svargavAsa mAtA-pitA kA svargavAsa ho gayA / bhImajIzAha kI eka bahina kA vivAha pacana meM huA thA / choTe kahAnajI ko unake phUphA pattana meM le gye| eka samaya paM0 satyavijayajI parAna meM padhAre / usa samaya kahAnajI caudaha varSa ke ho gaye the| panyAsajI mahArAja kI vairAgyapUrNa dezanA zravaNa kara kahAnajI ko vairAgya utpanna ho gyaa| phUphA Adi saMbaMdhiyoM ke bahuta guru kA samAgama, dIkSA samajhAne para bhI ve nahIM mAne / aMta meM vi0 saM0 1720 mArga mAsa ke zukla pakSa meM aura paNDitapada kI prApti panyAsajI mahArAja ne kahAnajI ko dIkSA dI aura kapUravijaya nAma rkkhaa| kapUravijayamuni ne zAstrAbhyAsa karake thor3e varSoM meM hI acchI yogyatA prApta kara lii| yogya samajhakara zrImad vijayaprabhasUri ne Apako ANaMdapura meM paNDitapada pradAna kiyaa| ___ guru kI AjJA se Apa alaga vihAra karake dharma kA pracAra karane lage / Apake do ziSya the-vRddhivijayagaNi aura camAvijaya panyAsa / ApakA vihAra-kSetra pramukhataH gUrjarapradeza, saurASTra aura mAravAr3a rahA / vaDhIAra, vihAra-kSetra aura svargavAsa ... rAjanagara (ahamadAbAda), rAdhanapura, sAcora, sAdarA, sojiMtrA aura bar3anagara zaharoM meM Apake adhika zraddhAlu bhakta the| vi0 saM0 1756 ke pauSa zu. 12 zanizcara ko upAdhyAya satyavijayajI kA pattana meM svargavAsa ho gyaa| Apako svargastha upAdhyAyajI ke paTTadhara sthApita kiyA gyaa| lagabhaga 16 varSa paryanta jaina zAsana kI mUripana se sevA karake vi0 saM0 1775 zrAvaNa kR0 14 somavAra ko anazanavrata grahaNa kara pattana nagara meM Apa svarga sidhAre / jai0 e0 rAsamAlA pR0 37-36 (zrImad satyavijayagaNi) " " , 45-46 (kapUravijayagaNi) , , , 118-125 (karavijayagaNinirvANarAsa) Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .: prAgvATa-itihAsa: [tRtIya tapAgacchIya paM0 haMsaratna aura kavivara paM0 udayaratna vi0 saM0 1746 se vi0 saM0 1766 kher3A nAmaka grAma meM vikramIya aTThArahavIM zatAbdI ke pUrvArdha meM prAgvATajJAtIya zre0 vardhamAnazAha rahatA thaa| pAnabAI nAmA usakI patiparAyaNA palI thii| paM0 haMsaratna aura paM0 udayaratna donoM inake suputra the| haMsaratna bar3e _ aura udayaratna choTe sahodara the| bar3e hone para donoM bhrAtAoM ne ratnazAkhA meM dIkSA vaMza-paricaya aura dIkSA caya bhAra dAdA grahaNa kii| tapAgacchAdhirAja vijayadAnasUri ke paTTadhara AcArya samrATa akabara-pratibodhaka zrI zrImad vijayahIrasUri ke myAda vijayarAjasUri se ratnazAkhA udbhUta huI / tapAgaccha-paramparA zrImad vijayarAjasUri rakhavijayasari zrI hIraratnasUra zrI jayaratnamari 40 zrI laghirata zrI bhAvaratnasari upA0 siddharatna zrI donaranasari megharalagaNi paM0 rAjarata zrI amararata paM0 lakSmIrana 4.zivarata 40 jJAnarala ziSya u0 udayarala haMsarata 1-ta0 a0 vaMza-vRkSa pR07 2-paTTAvalI samuccaya pR0106 (TippaNI) . . 3- zrI rAjavijayasarIzvara sadguru, sakalasarIni jIpejI, tAsa pATi zrI ralavijayasari, tejano aNbaarjii| zrI hIratlasarIzvara jagaguru, sohiM tasa paTodhArajI, tasa pATiM taraNI taNI pari, pratapi zrI jayaralasUridojI / jayavaMtA zrI bhAvaratnasUrI (prAgvATajJAtoya) bhaviyaNa bhAve vandojI, zrIhIraratnasUrIzvara kerA, girumA pramatha gnndhaarjii| paMDita labdhirala mahAmunivara bhavajala tAraNahArajI, tasa anvaya vAcakapadadhArI, zrI siddharala uvjaayaajii| Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baraDa] :: zrI jaina zramaNasaMgha meM huye mahAprabhAvaka prAcArya aura sAdhu-tapAgacchIya paM0 haMsaratna aura udayaratna :: [341 inakA gRhastha nAma hemarAja thA / paM0 udayaratna ke ye jyeSTha bhrAtA to the hI, sAtha meM kAkA-guru-bhAI bhI ke kyoM ki paM0 zivaratna aura paM0 jJAnaratna donoM upA0 siddharatna ke praziSya-ziSya hone se guru bhAI the| paM0 zivarala ke ziSya upA0 udayaratna the aura Apa paM0 jJAnaratna ke ziSya the| vi0 saM0 1768 iMsAla caitra zu0 zukravAra ko muni haMsaratna kA miyAgrAma meM svargavAsa ho gyaa| miyAgrAma meM ApakA eka stUpa hai jo abhI bhI vidyamAna hai| vi0 saM0 1781 meM Apane dhanezvarakRta 'zatrujaya mAhAtmya ko pandraha sargoM meM sarala saMskRta gadya meM likhA aura vi0 saM0 1768 ke pahile 'adhyAtmakalpadruma' para praha prakaraNa ratnAkara mA0 3 likhe / / ye gUrjara-bhASA ke prasiddha kavi evaM anubhavazIla vidvAn the / inakI choTI-bar3I lagabhaga 27 sacAIsa kRtiyA~ upalabdha haiM / gUrjara-bhASA para ApakA acchA adhikAra thaa| ApakI kavitA sarala aura subodha evaM manohara zabdoM meM hotI thii| sahasroM strI, puruSa ApakI kavitA ko kaMThastha karane meM ruci prakaTa upAdhyAya udayaratna karate the| Apake samaya meM ApakI kavitAoM kA acchA pracAra bddh'aa| Apane prasiddha AcArya sthUlabhadra kA varNana navarasa meM likhA / Apane samaya 2 para jo kRttiyA~ likhIM, unake nAma isa prakAra hai1-jaMbUsvAmIrAsa vi0 saM0 1746 dvi0 bhA0 zu0 13 kher3A hariyAlAgrAma meN| . 2-aSTIprakArI pUjA saM0 1755 pau0 zu0 10 pATaNa meM / 3-sthUlabhadrarAsa-navarasa saM0 1756 mArga zu0 11 unAgrAma meM / 4-zrI zaMkhezvarapArzvanAtha no zaloko saM0 1756 vai0 kR. 6 / 5-munipatirAsa saM0 1761 phA0 kR0 11 zukra0 pATaNa meM / 6-rAjasiMha (navakAra) rAsa saM0 1762 mArga zu0 7 somavAra ahamadAbAda meM / 7-bArahavratarAsa saM0 1765 phA0 zu0 7 ravi0 ahamadAbAda meM / 8-malayasundarImahAbala (vinoda-vilAsa) rAsa saM0 1766 mArga kR0 8 kher3A hariyAlAgrAma meM / 8-yazodhararAsa saM0 1767 pau0 zu0 5 guruvAra pATaNa ke urNAkapurA meM (unaau)| 10-lIlAvatI-sumativilAsarAsa saM0 1767 Azvina0 0 6 soma0 pATaNa ke unAu meM / 11-dharmabuddhi ane pApabuddhino rAsa saM0 1768 mArga zu0 10 ravi. pATaNa meM / 12-zajayatIrthamAlA-uddhArarAsa saM0 1766 13-bhuvanabhAnu-kevalI-rAsa (rasalaharI-rAsa) saM0 1766 pau0 zu0 13 maMgalavAra pATaNa ke unAu meM / 14-neminAtha shloko| 15-zrIzAlibhadrano shloko| . 16-bharata-bAhubali zaloko saM0 1770 mArga zu0 13 Adraja meM / 17-bhAvaratnamari-pramukhapAMcapATa-varNanagaccha-paramparArAsa saM0 1770 kher3A meN| tasa gaNadhara vaMdu guNavaMtA, zrI megharatna muNirAyAjI. tAsa ziSya ziromaNi sundara, zrI amararala supsaaiijii| gaNi zivarala tasu ziSya prasIdhA, paMDita jeNe harAyAre, te maI guru tiNe supasAI, kathA kahI thaI raagiijii| udaralakRta 'jaMbUsvAmIrAsa' kI DhAla 66, udayarala kRta 'aSTaprakArIpUjA' pR075, udayaralakRta 'harivaMzarAsa' kA antimmaag| Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352] prAgvATa-itihAsa: [tRtIya 18-iMdaNamuninI sajjhAya saM0 1772 mA0 zu0 13 budha0 ahamadAbAda meM / 16-cauvIzI saM0 1772 bhA0 zu0 13 budha0 ahamadAbAda meM / 20-sUryayazA (bharataputra) no rAsa saM0 1782 21-dAmanakarAsa saM0 1782 Aso0 0 11 budha. ahamadAbAda meM 22-varadattaguNamaMjarI saM0 1782 mArga0 zu0 15 budha0 ahamadAbAda meM / 23-sudarzanazreSThirAsa saM0 1785 bhA0 kR. 5 guru0 bhAjala meM / 24-zrI vimalametAno zaloko saM0 1795 jye. zu0 8 kher3A hariyAlAgrAma meM / 25-neminAtha-rAjimatI-bArahamAsa saM0 1765 zrA0 zu0 15 soma0 unAuA meM / 26-harivaMzarAsa saM0 1764 cai0 zu0 6 guru0 umareThagrAma meM / 27-mahipati rAjA aura matisAgarapradhAnarAsa (pUnA se prakAzita) - uparokta kRtiyoM ke atirikta sambhava hai ApakI kucha aura kRtiyA~, jaba jaina-bhaMDAroM kA uddhAra hogA nikala bhaaveNgii| Apa jaise kavi aura vidvAn the, vaise hI mahAtapasvI bhI the| Apa kher3A ke gRhastha the| kher3A ke prati ApakA mAtR-bhUbhirAga bhI thaa| vaise kheDA sundara grAma bhI hai| kheDA ke pAsa meM tIna nadiyoM kA saMgama hotA hai| Apane eka bAra triveNI-saMgama para cAra mAha taka nitya niyama se kAyotsargatapa kiyA thaa| isa prakhara tapasyA ke prabhAva se mugdha ho kara pA~ca sau bhAvasAra vaiSNavamatAnuyAyI jaina bana gye| sojIMcA grAma ke paTeloM ko Apane jaina banAye / kher3A kA rahane vAlA ratna nAmaka bhAvasAra kavi Apake saMga meM raha kara hI prasiddha kavi banA thaa| vi0 saM0 1786 caitra zu0 12 ko Apane zajayatIrtha kI yAtrA kii| ApakA svargavAsa bhI miyAgrAma meM hI huA / ApakI kRtiyoM se jJAta hotA hai ki ApakA adhika jIvana pATaNa, ahamadAbAda aura kher3AgrAma meM rahate huye sAhitya kI sevA karate huye vyatIta huaa| vi0 saM0 1746 se vi0 saM0 1766 taka ApakA sAhityakAla rahA / isase yaha anumAna lagAyA jA sakatA hai ki zrApakA svargavAsa unnIsavIM zatAbdI ke prAraMbha meM huA ho / * tapAgacchIya zrImad vijayalakSmIsUri dIkSA vi0 saM0 1814. svargavAsa vi0 saM0 1866. marudharaprAnta meM arbudAcala ke sAmIpya meM base huye pAlar3I nAmaka grAma meM rahane vAle prAgvATajJAtIya zre. hemarAja kI strI zrImatI ANaMdAdevI kI kukSi se vi0 saM0 1767 caitra zu. 5 ko Apa kA janma huA aura gharacandra ApakA nAma rakkhA gyaa| zrImad vijayasaubhAgyasUri ke kara kamaloM se vi0 saM0 1814 mAgha zu. 5 *jai0 gu0 ka0mA02 pR0386-415 (404) jai0 gu0 ka. bhA03 khaM0 201346-1365 (404) je0 sA0 saM0 itihAsa meM muni udayaralakRta graMthoM meM se kaI eka kA racanA-saMvat ukta saMvatoM se nahIM milatA hai| Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: zrI jaina zramaNasaMgha meM huye mahAprabhAvaka zrAcArya aura sAdhu-aMcalagacchIya zrImad siMhaprabhasUri :: [343 zukravAra ko sinora (gujarAta) nAmaka nagara meM Apane dIkSA grahaNa kI aura ApakA dIkSA-nAma suvidhivijaya rakkhA gayA / daivayoga se sinora meM usI varSa vi0 saM0 1814 caitra zu0 10 ko zrImad vijayasaubhAgyasUri kA svargavAsa ho gayA / svargavAsa ke eka dina pUrva svargastha AcArya kI mRtyu nikaTa AI huI samajha kara tathA mRtyu-zayyA para par3e huye prAcArya kI abhilASA ko mAna dekara sinora ke zrIsaMgha ne vi0 saM0 1814 caiH zu06 guruvAra ko mahAmahotsava pUrvaka Apako AcArya padavI se alaMkRta kiyA aura ApakA nAma vijayalakSmIsari rakkhA gyaa| AcAryapadotsava zre0 chItA vasanajI aura zrIsaMgha ne kiyA thaa| vijayamAnasUri ke svargavAsa para unake pATa para do AcArya alaga 2 paTTadhara bane the-vijayapratApamUri aura vijayasaubhAgyasUri / vijayasaubhAgyasUri ke svargavAsa para ApazrI paTTadhara huye / vi0 saM0 1837 pau0 zu010 ko jaba vijayapratApapari ke paTTadhara vijayaudayasUri kA bhI svargavAsa ho gayA taba donoM paramparA ke sAdhu evaM saMghoM ne mila kara vi0 saM0 1846 meM ApazrI ko hI vijayaudayasari ke paTTa para virAjamAna kiyA / aisA karake donoM paramparAoM ko eka kara diyA gayA / marudharaprAnta ke pAlInagara meM vi0 saM0 1866 meM ApakA svargavAsa ho gayA / inakA banAyA huA saMskRtagadya meM 'upadezaprAsAra' * nAmaka sundara graMtha hai| isa grantha meM 360 hitopadezaka vyAkhyAnoM kI cauvIsa staMbhoM (prakaraNa) meM racanA hai| isa graMtha ke banAne kA lekhaka kA pramukha uddezya yahI thA ki vyAkhyAna-pariSadoM meM vyAkhyAnadAtAoM ko vyAkhyAna dene meM isa graMtha se upadezAtmaka vRttAnta sulabha rheN| aura bhI kaI grantha inake race huye sune jAte haiM / * aMcalagacchIya zrImad siMhaprabhasUri dIkSA vi0 saM0 1261. svargavAsa vi0 saM0 1313 gUrjarapradezAntargata vIjApura nAmaka nagara meM prAgvATajJAtIya zreSThi arisiMha kI dharmapatnI prItimatI kI kuci se vi0 saM0 1283 meM siMha nAmaka putra kA janma huaa| siMha jaba pAMca varSa kA huA usake mAtA-pitA kA svargavAsa ho gayA / anAtha siMha kA pAlana-poSaNa usake kAkA harAka ne kiyA / eka varSa vIjApura nagara meM vallabhIzAkhIya zrImad guNaprabhasUri bar3e ADambara se pdhaare| siMha ke kAkA harAka ne vicAra kiyA ki siMha ko AcAryamahArAja ko bheMTa kara dUM to isakA dhana mere hAtha laga jaaygaa| lobhI kAkA ne bAlaka siMha ko guNaprabhasari ko bheMTa kara diyA / guNaprabhasUri ne siMha ko ATha varSa kI vaya meM vi0 saM0 1291 meM dIkSA dI aura siMhaprabha unakA nAma rakkhA / muni siMhaprabha alpa samaya meM hI zAstroM kA abhyAsa karake yogya evaM vidvAn muni bana gaye / jaina pustaka 1, aMka 7, saM01682 pR0251 se 253 jai0 gu. ka. bhA02 pR0752 * ukta graMtha jainadharma-prasAraka sabhA, bhAvanagara kI ora se prakAzita ho cukA hai| Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354] prAgvATa-itihAsa: [ tRtIya nyAyazAstra ke ye acche vidvAn the| pattana meM inhoMne zaivamatI vAdiyoM ko parAsta karake acchI khyAti prApta kI thii| vi0 saM0 1306 meM khaMbhAta meM zrI saMgha ne mahotsava karake inako mUripada pradAna kiyaa| khaMbhAta se vihAra karake Apa gAMdhAra padhAre aura vahA~ Apane cAturmAsa kiyaa| idhara khaMbhAta meM nANakazAkhIya zrImad mahendrasari kA cAturmAsa huaa| isI cAturmAsa meM mahendrasUri kA dehAvasAna ho gyaa| khaMbhAta ke saMgha ne svargastha zrImad mahendrasari ke teraha ziSyoM meM se kisI ko bhI yogya nahIM samajha kara ApazrI ko gAMdhAra se bulAyA aura mahAmahotsavapUrvaka zrImad mahendrasari ke paTTa para Apako virAjamAna kiyA / isa prakAra bRhadgaccha kI donoM zAkhAoM meM mela ho gyaa| siMhaprabhasari yauvana, vidyA aura adhikAra kA mada pAkara parigraha dhAraNa karane lge| vi0 saM0 1313 meM hI ApakA svargavAsa ho gayA / 1 aMcalagacchIya zrImaddharmaprabhasUri dIkSA vi0 saM0 1351. svargavAsa vi0 saM0 1393. - marudharapradezAntargata prasiddha aitihAsika nagara bhinnamAla meM prAgvATajJAtIya zreSThi liMbA kI strI vijayAdevI kI kukSi se vi0 saM0 1331 meM dharmacandra nAmaka putra utpanna huaa| zreSThi liMbA bhinnamAla chor3akara parivAra sahita jAbAlipura (jAlora rAjasthAna) meM rahane lgaa| jAbAlipura meM vi0 saM0 1351 meM zrImad devendrasUrijI kA bar3e ThATa-pATa se cAturmAsa huA / prAcArya ke vyAkhyAna zravaNa karane se dharmacandra ko vairAgya utpanna ho gayA aura nidAna apane mAtA-pitA kI AjJA lekara vi0 saM0 1351 meM uparokta AcArya ke pAsa meM dIkSA grahaNa kI aura ve dharmaprabhamuni nAma se suzobhita huye / kuzAgrabuddhi hone se alpa samaya meM hI Apane zAstroM kA acchA abhyAsa kara liyaa| Apa ko yogya samajha kara vi0 saM0 1356 meM zrImad devendrasUri ne Apako jAbAlipura meM hI saripada pradAna kiyA / vahA~ se vihAra karake Apa anukrama se nagara pArakara(?) meM padhAre aura vahA~ paramArakSatriya nava kuTumboM ko pratibodha dekara jIvahiMsA karane kA tyAga karavAyA / isa prakAra Apa prAmAnugrAma bhramaNa karake ahiMsAdharma kA pracAra karane lge| vi0 saM0 1371 meM zrImad devendrasUri kA svargavAsa ho gayA / guru ke paTTa para ApazrI ko gacchanAyakatva kA bhAra prApta huA / lagabhaga bAvIsa varSe sUripana se zAsana kI sevA karane ke pazcAt vi0 saM0 1363 mAgha zu0 10 ko AsoTI nAmaka nagara meM ApakA svargavAsa ho gayA / 2 1-ma0pa0 pR0 214. 2-ma050 pR0218. jai0 guru ka0 bhA02 pR0768. jai0 gu0 ka0 bhA02 pR0 766 para bhUla se zrImAla jJAtIya likhA pratIta hotA hai Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: zrI jaina zramaNa saMgha meM huye mahAprabhAvaka AcArya aura sAdhu - caMcalagacchIya zrImad merutuGgasUri :: [ 355 aMcalagacchIya zrImad merutuGgasUri dIkSA vi0 saM0 1418. svargavAsa vi0 saM0 1473 vaMza - paricaya marudharaprAnta ke nAnA (nANA) nAmaka grAma meM vikrama kI caudahavIM zatAbdI ke anta meM aura pandrahavIM ke prArambha meM prAgvAjJAtIya mIThar3IyAgotrIya baharasiMha nAmaka zrAvaka rahatA thA / usakI dharmapatnI kA nAma nAhala - devI thA / vi0 saM0 1403 meM caritranAyaka kA janma huA aura unakA nAma bhAlakumAra rakkhA gayA / vi0 saM0 1418 meM aMcalagacchIya zrImad mahendraprabhasUri ke kara-kamaloM se Apane bhagavatI dIkSA grahaNa kI aura munimerutuGga nAma se prasiddha huye / ApazrI atyanta hI kuzAgrabuddhi the / thor3e varSoM meM hI acchI vidvattA evaM khyAti prApta karalI / AcArya zrImad mahendraprabhasUri ne Apako ati yogya samajhakara vi0 saM0 1426 meM Apako AcAryapada pradAna kiyA / calagaccha ke mahAprabhAvaka AcAryoM meM Apa agragaNya ho gaye haiN| Apake viSaya meM aneka camatkArI kathAyeM ullikhita milatI haiM / lolAr3anAmaka grAma meM Apa zrI eka varSa cAturmAsa rahe the / ukta nagara para yavanoM ne AkramaNa kiyA thA / zrapazrI ne nagara para AyI huI vipatti kA apane teja evaM prabhAva se nivAraNa kiyA / bar3anagara nAmaka nagara meM nAgara brAhmaNoM ke ghara adhika saMkhyA meM basate the / eka varSa ApazrI kA bar3anagara meM padAparNa huA | ApazrI ke ziSya nagara meM AhAra lene ke AhAra pradAna nahIM kiyaa| isa para Apa ne nagara zreSThi ko jo zuddhAcAra se mugdha kiyA aura samasta brAhmaNa samAja para aisA prabhAva liye gaye; parantu zranyamatI nAgara brAhmaNoM nAgara brAhmaNajJAtIya thA apane maMtrabala evaM DAlA ki sarva ne zrAvakatrata aMgIkRta kiyA / eka varSa ApazrI ne pArakara - prAnta ke umarakoTa nagara meM cAturmAsa kiyA thA / umarakoTanivAsI lAla - gotrIya zrAvaka velAjI ke suputra koTIzvara jesAjI ne ApazrI ke nagara pravezotsava ko mahADambara sahita kiyA thA tathA cAturmAsa meM bhI unhoMne kaI eka puNyakArya ati dravya vyaya karake kiye the / cAturmAsa umarakoTa meM pratiSThA ke pazcAt ApazrI ke sadupadeza se unhoMne bahottara kulikAoM se yukta zrI zAMtinAtha bhagavAn kA vipula dravya vyaya karake jinAlaya banavAyA thA aura puSkala dhana vyaya karake usakI pratiSThA bhI zrApazrI ke kara-kamaloM se hI mahAmahotsava pUrvaka karavAI thI / ke samaya meM hilapurapattana yavanoM ke adhikAra meM thA / yavana sUbedAra jisakA nAma haMsanakhAna honA likhA hai, ApazrI kA parama zraddhAlu thA / usake azvasthala meM se zrI gaur3IpArzvanAtha bhagavAn kI eka dina khodakAma karate samaya mahAprabhAvikA pratimA niklii| sUbedAra ne ukta pratimA apane harmya meM saMsthApita 1 haMsanakhAna ne ukta pratimA ko pArakaradeza se Aye huye meghAzAha nAmaka eka zrImaMta vyApArI ko savA lakSa mudrA lekara pradAna kara dI / zrImaMta meghAzAha ApazrI kI AjJAnusAra ukta pratimA ko apane deza pArakara meM lAyA aura jinaprAsAda banavAkara usako zubhamuhurtta meM saMsthApita kiyA / ma0pa0 pR0 223 se 226 gu0 ka0 bhA0 2 pR0 770- 1. 'prabandhaciMtAmaNi' ke karttA mestu gasUri inase bhinna nAgendragacchIya mestu gari hai / Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAgvATa - itihAsa :: zrI dvArA pratiSThita kucha mandira aura kucha pratimAoM kA vivaraNa:pra0 vi0 saMvat pratiSThita pratimA tathA jinAlaya 356 ] 1426 1438 1436 1445 kA0 kR0 11 ravivAra 1445 1445 1446 mAgha zu0 13 ravivAra 1447 phA0 zu0 6 somavAra 1446 mAgha zu0 6 ravivAra 1456 jye0 kR0 13 zanaizvara nagara lolAgrAma meM 1466 mAgha zu0 6 ravivAra 99 vIvAr3A meM 1456 siMhavAr3A meM 1468 kA0 kR0 2 soma. zaMkhezvaratIrtha meM 1470 cai0 " 1468 vai0 zu0 3 guruvAra. 1468 mor3heragrAma meM rAjanagara meM 0 zu0 8 guru. - 11 [ tRtIya zrImAla jJA. . dhAMdha ke putra AsA ne jinabiMboM kI pratiSThA karavAI zrA0 tejU ne jinabiMboM kI pratiSThA karavAI / sthAnIya zre0 padmasiMha ne zrI munisuvrataprAsAda karavAyA tathA eka dAnazAlA banavAI | prA0 jJA0 zre0 bhAdA ne pArzvanAthAdi tevIsa jinabiMboM kI pratiSThA karavAI / pArakaradezavAsI nAgar3agotrIya zre0 mujA ne zrI pArzvanAthabiMba kI pratiSThA karavAI / mor3heragrAmavAsI bhAdarAyaNagotrIya zre0 bhAvar3a ne cauvIzI kI pratiSThA karavAI / prA0 jJA0 0 kolhA aura AlhA ne jinabiMboM kI pratiSThA karavAI. zAnApatijJAti (9 ) ke mArU zre0 haripAla kI patnI suhavadevI ke putra depAla ne zrImahAvIrabiMba kI pratiSThA karavAI / ukezavaMzIya gokharUgotrIya zre0 nAluNa kI strI tihuNadevI ne tathA unake putra nAgarAja ne apane pitA ke zreyArtha zrI zAMtinAtha kI pratimA bharAI aura pratiSThita karavAI / zrI 0 jJA0 mahana ne zrI candraprabhabiMba kI pratiSThA karavAI / 0 pAtAzAha ne zrI AdinAtha mandira banavAyA / zre0 kaDUA ne jinabiMboM kI pratiSThA karavAI / zrI0 jJA0 kaDuka ne tevIsa jinabiMboM kI pratiSThA karavAI / prA0jJA0 zre0 rAula ne zrI zAMtinAthapaMcatIrthI kI pratiSThA karavAI. salakhaNapura meM sthAnIya hariyANagotrIya zre0 sAMgazAha ne manohara jinAlaya banavAyA / prA0 jJA0 udA kI khrI tathA usake putra jolA, jolA kI strI jamaNAdevI aura usake putra mur3a ne zrI pArzvanAthabiMba ko bharavAyA aura usakI pratiSThA karavAI / zrI0 jJA0 0 sAMsaNa ne vimalanAthabiMba kI pratiSThA karavAI / Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] : zrI jaina zramaNa-saMgha meM huye mahAprabhAvaka AcArya aura sAdhu-aMcalagacchIya munivara meghasAgarajI :: [ 357 inhoMne 1 nAbhivaMzakAvya, 2 yaduvaMzasaMbhavakAvya, 3 nemidUtakAvya Adi kAvya likhe| eka navIna vyAkaraNa aura sarimaMtrakalpa tathA anya graMthoM kI bhI racanA kI haiM, jinameM zatapadIsamuddhAra, laghuzatapadI (vi0 saM0 1450 meM) kaMkAlaya rasAdhyAya prasiddha haiN| isa prakAra aneka dharmakArya evaM sAhityasevA karate huye, karavAte huye Apa zrI kA svargavAsa vi0 saM 1471 meM jIrNadurga meM huA / zrImad upAdhyAya vRddhisAgarajI dIkSA vi0 saM0 1680. svargavAsa vi0 saM0 1773 marudharapradeza ke koTar3A nAmaka nagara meM prAgvATajJAtIya jemalajI kI zrIdevI nAmA strI kI kukSi se vi0 saM0 1663 caitra kR. paMcamI ko vRddhicandra nAmaka putra utpanna huaa| satraha varSa kI vaya meM vRddhicandra ne zrImad meghasAgara upAdhyAya ke pakSa meM vi0 saM0 1680 mAgha kR. dvitIyA ko dIkSA grahaNa kI aura unakA vRddhisAgara nAma rakkhA gayA / muni vRddhisAgara ko yogya samajha kara mer3atA nagara meM upAdhyAyajI mahArAja ne unako upAdhyAyapada vi0 saM0 1663 kArtika zu0 paMcamI ko pradAna kiyaa| vi0 saM0 1733 jyeSTha zu0 tRtIyA ko zrImad meghasAgarajI upAdhyAya kA bAhar3amera meM svargavAsa hogayA / saMgha ne mahAmahotsavapUrvaka upAdhyAya vRddhisAgarajI ko svargastha upAdhyAyajI ke paTTa para virAjamAna kiyaa| dIrghAyu paryanta jaina-zAsana kI sevA karake tathA 110 varSa kA dIrghAyu bhoga kara Apa vi0 saM0 1773 ASAr3ha zu0 saptamI ko apane paTTa para upAdhyAya hIrasAgarajI ko manonIta karake nalIyA nAmaka grAma meM svarga ko sidhAre / zrImad hIrasAgara eka mahAprabhAvaka upAdhyAya huye haiM / / aMcalagacchIya munivara meghasAgarajI vi0 zatAbdI satrahavIM ke uttarArdha meM prabhAsapattana nAmaka prasiddha nagara meM jo arabasAgara ke taTa para basA huA hai aura jahA~ kA vaiSvaNatIrtha somanAtha jagadvikhyAt hai, prAgvATajJAtIya sajjanAtmA zre0 meghajI rahate the| ve dayAvAn, upakArI, sarala hRdaya, satyabhASI, guru aura jinezvaradeva ke parama bhakta the| zrAvaka ke bAraha vratoM kA ve bar3I tatparatA evaM niyamitatA se akhaMDa pAlana karate the| bacapana se hI ve udAsIna evaM viraktAtmA the| dhIre 2 unhoMne saMsAra kI asAratA aura dhana, yauvana, Ayu kI nazvaratA ko pahicAna liyA aura nidAna aMcalagacchIya zrImad kalyANasAgarasUri ke karakamaloM se bhagavatIdIkSA grahaNa karake isa asAra, mohamAyAmayI saMsAra kA tyAga kiyaa| ve meghasAgarajI nAma se prasiddha ho kara kaThina tapasyA karake apane karmoM kA kSaya karane lge| ve zrImad ratnasAgarajI upAdhyAya ke priya ziSya the; ataH ukta upAdhyAyajI kI nizrA meM raha kara hI unhoMne jainAgamoM evaM 1-ma0pa0 pR0 365 / 2-ma0pa0 pR0 263 Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 ] :: prAgvATa-itihAsa: [tRtIya dharma graMthoM kA pUrNa adhyayana karake pAraMgatatA prApta kI / isa prakAra mu0 meghasAgarajI sAdhu-jIvana vyatIta kara apane prakhara pAMDitya evaM zuddha sAdhvAcAra se jaina-zAsana kI zobhA bar3hAne vAle huye / zrImad puNyasAgaramUri dIkSA vi0 saM0 1833. svargavAsa vi0 saM0 1870 gurjarapradezAntargata bar3audA meM prAgvATajJAtIya zA0 rAmasI kI strI mIThIbahina kI kukSi se vi0 saM0 1817 meM pAnAcandra nAmaka putra kA janma huaa| pAnAcandra zrImad kIrtisAgarasUri kA bhakta thaa| pAnAcandra ko vairAgya utpanna ho gayA aura usane vi0 saM0 1833 meM kacchabhuja meM kIrtisAgarasUri ke pakSa meM dIkSA grahaNa kI / puNyasAgara unakA nAma rakkhA gyaa| kIrtisAgarapari kI sadA ina para prIti rhii| vi0 saM0 1843 meM kIrtisAgaramari kA sUrata meM svargavAsa ho gayA / saMgha ne puNyasAgara muni ko sarva prakAra se yogya samajha kara ukta saMvat meM hI AcAryapada aura gacchanAyaka ke padoM se alaMkRta kiyaa| zreSThi lAlacandra ne bahuta dravya vyaya karake uparokta padoM kA mahAmahotsava kiyA thA / vi0 saM0 1870 kArtika zu0 13 ko ApakA pattana meM svargavAsa ho gayA / * zrI loMkAgaccha-saMsthApaka zrImAn lokAzAha vi0 saM0 1528 se vi0 saM0 1541 __rAjasthAna ke choTe 2 rAjyoM meM sirohI kA rAjya adhika unnatazIla aura gauravAnvita hai| sirohI-rAjya ke antargata arahaTavAr3A nAmaka samRddha grAma meM vikrama kI pandrahavIM zatAbdI meM prAgvATajJAtIya zreSThi hemacandra rahate the| loga unheM hemAbhAI kahakara pukArate the / hemacandra kI strI kA nAma gaMgAbAI thaa| zrImatI gaMgAbAI kI kukSi se vikrama saMvat 1472 kArtika zuklA 15 ko eka putraratna kA janma huA; jisakA nAma luMkA yA loMkA rakkhA gyaa| lukA bar3A catura aura vyApAra kuzala nikalA / choTI hI Ayu meM usane apane ghara kA bhAra sambhAla liyA aura vRddha mAtA-pitA ko ati sukha aura Ananda pahu~cAne lgaa| lukA jaba lagabhaga 23-24 varSa kA huA hogA ki durvipAka se usake mAtA-pitA vikrama saMvat 1467 meM svargavAsI ho mAtA, pitA kA svargavAsa gye| arahaTavAr3A yadyapi samRddha aura kRSi ke yogya grAma thA; parantu honahAra lukA ke liye vaha dhana upArjana kI dRSTi se phira bhI choTA kSetra hI thA / nidAna bahuta kucha soca-vicAra karane ke pazcAt usane arahaTavAr3A ko tyAga kara ahamadAbAda meM jAkara basane kA vicAra kiyaa| dhama0pa0 pR0 373-4 Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: zrI jaina zramaNasaMgha meM huye mahAprabhAvaka AcArya aura sAdhu-loMkAgaccha-saMsthApaka zrImAn lokAzAha :: [ 356 mAtA-pitA kA svargavAsa hote hI usI varSa honahAra lokAzAha arahaTavAr3A kA tyAga karake apanI strI Adi ke sahita ahamadAbAda cale gaye aura vahA~ javerI kA dhandhA karane lage / una dinoM ahamadAbAda meM muhammadaahamadAbAda meM jAkara basanA zAha 'jAra baksa' nAmakA bAdazAha zAsana karatA thaa| kuzala lokAzAha kI javehaaura vahA~ rAjakIya sevA rAta parakhane kI kuzalatA evaM ImAnadArI kI prazaMsA bAdazAha ke kargoM taka pahu~cI aura karanA __ bAdazAha ne lokAzAha ko apane yahA~ navakara rakha liyaa| vi0 saM0 1508 meM bAdazAha muhammadazAha mAra DAlA gayA aura usake sthAna para usakA putra kutubuddIna bAdazAha bnaa| rAjasabhA meM khaTa-paTa aura Sar3ayantra calate hI rahate the / nidAna loMkAzAha ne bhI kucha varSoM ke pazcAt rAjyakArya se tyAga-patra de diyaa| lokAzAha bahuta hI sundara akSara likhate the| bar3agacchIya eka yati ApakA sundara lekha dekha kara Apa para ati hI prasanna huye aura Apako apane yahAM vi0 saM0 1526 meM lekhaka rakha liyaa| loMkAzAha jisa prati ko lokAzAha dvArA lahiyA likhate, usakI do pratiyA~ banAte the / eka prati Apa rakha lete aura dUsarI prati yatijI kA kArya aura jIvana meM ko de dete / lokAzAha kI isa yukti kA patA kisI prakAra yatijI ko laga gayA parivatena aura donoM meM anabana ho gaI / phalataH loMkAzAha ne vahA~ se navakarI kA do varSa pazcAda hI vi0 saM0 1528 meM tyAga kara diyA / pratiyoM ke likhane se buddhimAn loMkAzAha ko zAstroM kA adhyayana karane kA acchA avasara mila gayA aura Apako acchA jJAna ho gayA tathA kartavyAkartavya kA bhAna ho gyaa| sthAnakavAsI saMpradAya ke vikrama kI aThArahavIM zatAbdI meM huye kramazaH solahaveM aura satrahaveM pUjya zrI tejasiMha aura kAnajI dvArA kRta 'guruguNamAlA' kI 11 gyArahavI dAla meM likhA hai: 'poravAr3a prasiddha pATaNa meM 'lakA' nAme 'lukA' kahAI-lake' // 1 // saMvat panara aThayAvIse, bar3agaccha satra siddhAnta likhaaii| likhI parati doI eka Apa rAkhI, eka dI guru ne le jAI / / 2 / / doya varasa sUtra artha sarva samajI, dharma vidha saMgha ne batAI / 'lake' mUla mizyAta uthApI, deva guru dharma samajAI // 3 // 'trIse vIra' rAsI bhaSmagraha utaratA, jima'vIra' kahayau tima thAI / ude ude pUjyA jinazAsana nIti dayAdharma dIpAI // 4 // 'IgatrIseM bhANajIe' saMjama leI, 'lukAgaccha' 'Adijati thAI / 'lukAgaccha nI utapati INa vidha, kahe 'tejasaMgha' samajhAI' 5 __ jai0 gu0 ka0 bhA03 khaM0 2 pR0 2205 muni zrI tejasiMhajI bhI svIkAra karate haiM ki pati aura lokAzAha ke madhya vi0 saM01528 meM khaTapaTa huI / lokAzAha ke jIvana meM dizAparivartana kA pramukha kAraNa ukta khaTapaTa hI hai yaha siddha ho jAtA hai| 'lokAmata nirAkaraNa' cau0 saM01627 cai010 5 ravi. dAdAnagara meM 'ahillapura pATaNa gujarAta, mahAjana vasaI caurAsI nyAta / laghu zAkhI jJAti poravAr3a, 'loko' soThi lIho chi ghAla // 1 // graMtha saMkhyA naI kAraNe vaDhayo, jaina yatis bahu cir3abhaDiyo / 'loMke lIhe kIdhA bheda, dharma taNA upajAyA cheda // 2 // zAstra jANe setaMbara taNA, kAlaI bala dIdhA aapnn|| pratimA pUjA chedyA dAna, dharmataNI teNaI kIdhI hANi // 3 // . saMvat 'pacara sattAvIsa,' 'loMkAmata' upanA kahIsa ++ | gAthA padano kIdho phera, vivekadharI sAMbhalijyo phera // 4 // jai0 gu0 ka0 bhA0 3 khaM01 pR0711. ukta caupAI meM se yahA~ itanA hI grahaNa karanA hai ki lokAzAha aura yati ke madhya vi0 saM0 1527 meM khaTa-paTa huI, lokAzAha yativarga ke virodhI bane aura samaya bhI unako anukUla prApta huaa| Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 ] :: prAgvATa - itihAsa :: [ tRtIya usa samaya jainasamAja meM bhI zithilAcAra evaM ADambara bahuta hI bar3hA huA thA / zithilAcAra ko antaprAyaH karane ke liye pUrvAcAryoM ne samaya 2 para kaThora prayatna kiye the, parantu vaha to bar3hatA hI calA jA rahA thA / jaina samAja meM zithilAcAra vizeSataH yatigaNa bahuta hI zithilAcArI ho gaye the / ye maMdiroM meM hI rahate the, sukhAaura lokazAha kA virodha sanoM meM savArI karate the, sundara vastra dhAraNa karane laga gaye the, icchAnusAra khAte-pIte the / pativarga ne maMtra-taMtra ke prayogoM se jainasamAja ke Upara apanA acchA prabhAva jamA rakkhA thA / yativarga ke zithilAcAra ko lekara samAja meM do pakSa banate jA rahe the / eka pakSa caityavAsI yativarga ke pakSa meM thA aura dUsarA virodha meM / isI prakAra anya dhArmika sthAna jaise pauSadhazAlA Adi meM bhI dhArmika varttana zithilAcAra evaM ADambarapUrNa thaa| maMdiroM meM bhI ADambara bar3hA huA thA / pUjA kI sAmagrI meM bhI ati hotI jA rahI thI / dayA kA mahatva kama par3a rahA thA / isa sarva dharmaviruddha varttana kA adhika uttaradAyI yativarga hI thA / yativarga ke isa zaithilya ke kAraNa tathA unake caityanivAsa ke phalasvarUpa maMdiroM meM hotI huI AzAtanAoM ke kAraNa maMdira kI ora se logoM ko udAsInatA-sI utpanna hone laga gaI thI / idhara jainasamAja ke aMtara meM yaha sarva ho rahA thA aura udhara yavana loga maMdiroM ko tor3ane aura mUrttiyoM ko khaNDita karane meM apanA dharma samajhate the / vikrama kI terahavIM, caudahavIM aura pandrahavIM zatAbdiyA~ jaina aura hindU dharma ke liye bar3e hI saMkaTa kA kAla rahI haiM / yavana - zAsaka bhArata meM rAjya karate huye bhI bhAratIya prajA kA dhana lUTane meM, bahU-beTiyoM kA mAna harane meM pIche nahIM rahe / jahA~ inhoMne maMdiroM ko tor3A, vahA~ kI striyoM evaM kumArI kanyAoM kA bhI inhoMne apaharaNa kiyA hii| maMdira tor3a kara usako masjida meM parivartita karanA ye mahAna dharma kA kArya samajhate the / ataH jahA~ 2 inako vizruta, samRddha maMdira dikhAI diye, inhoMne AkramaNa kiye; maMdiroM ko tor3A, mUrttiyoM ko khaMDita kiyA, vahA~ kA dhana-dravya lUTA aura vahA~ kI bahU-beTiyoM kA mAna harA | jaina aura hindUsamAja meM mandiroM ke kAraNa bar3hate huye utpAta para mandiravirodhI bhAvanAyeM jAgrata hone lagIM aura yaha svAbhAvika bhI thA / isa prakAra jainasamAja bhI bAhara se saMkaTagrasta aura bhItara se vikala ho rahI thI / loMkAzAha vaise bhI krAMtikArI vicAraka to the hI aura phira lahiyA kA kArya karane se Apako zAstroM kA bhI acchA jJAna ho gayA thaa| jainasamAja meM dharmaviruddha phaile huye zithilAcAra evaM ADambarapUrNa dharmakriyAoM ke virodha meM Apane AvAja uThAI aura apane vicAroM kA pracAra karane lage / Apa dayA para adhika jora dete the aura dAna kI apekSA dayA kA mahatva adhika honA samajhAte the / pauSadha, pratikramaNa aura pratyAkhyAna jaisI jainadharmakriyAoM ko amAnya karate huye Apa vicaraNa karane lage / alpatama hiMsAvAlI jainadharma kI kriyAoM kA evaM vidhiyoM kA Apane virodha kiyA aura unako, jinameM thor3I bhI hiMsA hotI thI Apane zAstraniSiddha batalAyIM / mUrtti pUjana, mandira nirmANa aura tIrthayAtrAoM ko bhI dayAdRSTi se apane anAgamokta batalAyA / caityavAsI yativarga ke zaithilya ke kAraNa jainasamAja meM vikSobha to bar3hatA hI jA rahA thA aura mandiroM ke kAraNa yavanaAtatAyiyoM ke hone vAle AkramaNoM para mandiroM ke prati eka virodhI bhAvanA janma hI rahI thI; zrImAn lokAzAha ko jainasamAja meM isa prakAra apane vicAroM ke anukUla bar3hatA huA vAtAvaraNa prApta ho gayA / Apa grAma- grAma bhramaNa karake apane vicAroM kA pracAra karane lage / merI samajha meM zrImAn lokAzAha kI krAMti pUrNataH dayA sthApanA ke artha evaM samAja meM phaile huye atizaya ADambara aura dharmakriyAoM meM bar3he huye aticAra ke prati hI thI / jahA~ taka dayAsthApanA kA prazna hai ApakI krAMti usa samaya kI samAja ko prathama nahIM kharI; parantu pUrNataH dayA sthApanA Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa]: zrI jaina zramaNasaMgha meM huye mahAprabhAvaka AcArya aura sAdhu-loMkAgaccha-saMsthApaka zrImAn lokAzAha:: [361 ke uddezya ke samakSa to mUrtipUjana, mandira-nirmANa aura tIrthoM ke liye kI jAnevAlI saMghayAtrAoM kI vidhiyeM bhI Alocya bana gaI aura usa samaya kA mandiravirodhI vAtAvaraNa bhI zrImAn loMkAzAha ko svabhAvataH udhara hI khIMcane lagA ho to koI Azcarya nhiiN| huA yaha hai ki zrImAn lokAzAha kA virodhI Andolana anya dizAoM meM kama par3a kara mandiravirodhI dizA meM parivartita hotA huA bar3hane lagA / jaisA Age likhA jAyagA ki zrI bhANajI dvArA mandiravirodhI Andolana tIvratara ho uThA aura zvetAmbara-jainasamAja do khaNDoM meM vibhAjita hotA huA pratIta hone lgaa| pattananivAsI pratibhAsampanna lakhamasI ApakI ojasvI vANI, tarkazakti, zithilAcAra-virodhI-Andolana se bahuta hI AkRSTa huye aura vi0 saM0 1530 meM Apake ziSya bana gye| prakhara buddhizAlI lakhamasI jaise ziSya ko pAkara aba vi0 saM01531 se loMkAzAha ne zithilAcArI yatioM ke virodha meM ghora Andolana prArambha kiyA aura zuddhAcAra evaM dayAdharma kA sabala pracAra karane lge| zithilAcArI caityAvAsI yatioM ke kAraNa mandiroM meM bar3he huye ADambara tathA asAvadhAnI aura zithilAcAra ke kAraNa hotI huI Alocya prakriyAoM kI ora logoM kA dhyAna AkRSTa karane lage / lokAzAha kA caritra bar3A UMcA thA, vaisI hI unakI buddhi bhI ataLa thI, phira samaya bhI unake anukUla thA; logoM ne lokAzAha ke vyAkhyAnoM ko bar3e dhyAna se sunA aura thor3e hI samaya meM unake mata ko mAnane vAle aneka strI-puruSa ho gye| lokAzAha Apa dIkSita nahIM huye the, parantu inake aneka bhakta dIkSita honA cAhate the / nidAna lokAzAha ke vairAgyaraMgaraMgita ziSya sarvAjI, hamAlajI, bhAnajI, nUkajI, jagamAlajI Adi paiMtAlIsa (45) jana siMdha haidarAbAda meM virAjamAna ikkIsa sAdhuoM se yukta zrImad jJAnajI svAmI kI sevA meM lokAgaccha kI sthApanA pahuMce aura dIkSA dene ke liye unase prArthanA kii| vi0 saM0 1526 meM vaizAkha zu0 trayodazI ko jJAnajI svAmI ne zrImAn loMkAzAha ke paiMtAlIsa bhaktoM ko sAdhu-dIkSA pradAna karake loMkAgaccha kI sthApanA kii| __isa loMkAgaccha ke Adi sAdhu bhANAjI the| inhoMne vi0 saM0 1531 meM dIkSA grahaNa kI thii| ye bhI arahaTavAr3A ke nivAsI aura prAgvATajJAtIya the / inhoMne yatiyoM ke viruddha cher3e gaye Andolana ko pUrNataH mUrtipUjA amUrtipUjaka Andolana. ke virodha meM parivartita kara diyaa| inhoMne mUrti-pUjA kA pracaMDa virodha vi0 saM0 lokAzAha kA svargavAsa 1533 se prAraMbha kiyaa| vi0 saM0 1537 meM ye svargavAsI huye the| sthAnakavAsIsaMpradAya ke Adi sAdhu ye hI mAne jAte haiM / sAdhuvarga ne bhramaNa karake loMkAzAha ke vicAroM kA thor3e hI samaya meM vi0 saM01543 meM lAvaNyasamayakavi racita caupAI kA anza:'posaha paDikamaNu paccakhANa, navi mAne zreIsyA++13, jinapUjA kariyA mati TalI, aSTApada bahu tIratha vlii| navi mAne pratimA prAsAda,'+ 14 'lukaI bAta prakAzI isI, tehanu sIsa huu lakhamasI' jai0 sA0 saM0 iti0 pR0 507 zrI merutuGgAcAryaviracita 'vicArazreNiH' aparanAma sthavirAvalI meM matotpattiyoM ke saMvat dete samaya 'lukAgaccha' kI utpatti ke liye likhA hai ki 'virani0 2032 va0 'lukA jAtA',arthAt vi0 saM01562 meM 'lukAmata' kI sthApanA huii| saM01562 meM to 'lukA' vidyamAna hI nahIM the, ataH 'lukAmata' kI utpatti kA vIra saM02032 yA vi0 saM0 1562 mAnanA asaMgata hai| ___saM01533 mA sirohI pAsenA araghaTTa pATakanA (arahaTTavATaka) vAsI prAgvATajJAtinA bhANAthI pratimAniSedhano vAda vizeSa pracAra mA shraavyo|' jai0 sA0 saM0 iti0 pR0508 lekha saM0737 Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12) prAgvATa-itihAsa : [tRtIya rAjasthAna, mAlavA aura gUrjarabhUmi meM dUra 2 taka acchA pracAra kara diyA / lokAzAha apanI ziSya-maMDalI sahita pramaNa karate huye vi0 saM0 1541 meM alavara meM padhAre / vahA~ Apako Apake zatruoM ne tele ke pAraNe ke avasara para AhAra meM viSa de diyA, jisake kAraNa ApakI mRtyu ho gii| lokAgacchIya pUjya zrImallajI dIkSA vi0 saM0 1606. svargavAsa vi0 saM0 1666 vikrama kI solahavIM zatAbdI meM ahamadAbAda meM prAgvATajJAtIya zre0 thAvara rahate the| unakI strI kA nAma kuMvarabAI thA / zrImallajI inake putraratna the / zrImallajI bacapana se hI kuzAgrabuddhi aura nirmalAtmA the / saMsAra meM inakA mana kama lagatA thA / sAdhu-saMtoM kI saMgata se inako bar3A prema thaa| nidAna inhoMne jIvAjI RSi ke kara-kamaloM se vi0 saM 1606 mArgazIrSa zuklA 5 paMcamI ko ahamadAbAda meM bhagavatIdIkSA grahaNa kii| tapa aura AcAra inakA bar3A kaThina thaa| thor3e hI samaya meM inhoMne sAdhvAcAra ke pAlana meM acchI unnati kI aura zAstrAbhyAsa bhI khUba bddh'aayaa| vi0 saM0 1626 jeSTha kRSNA 5 ko inako pUjyapada se alaMkRta kiyA gayA / apanI AtmA kA kalyANa karate huye, zrAvakoM ko jaina-dharma kA sadupadeza dete huye ye vi0 saM0 1666 ASAr3ha zu0 13 ko svargavAsI huye / ye dazaveM AcArya the aura bar3e prabhAvaka AcArya the| ataH inake ziSyagaNoM kA samudAya zrImallajI kI sampradAya ke nAma se vikhyAta huA / sthAnakavAsI-sampradAya meM zrImallajI kI sampradAya kA pramukha sthAna hai aura isake anuyAyI bhI apekSAkRta adhika saMkhyA meM haiN| lokAgacchIya pUjya zrI saMgharAjajI dIcA vi0 saM0 1718. svargavAsa vi0 saM0 1755 gUrjarabhUmi ke prasiddha nagara siddhapura meM vikrama kI satrahavIM zatAbdI meM prAgvATajJAtIya zre0 vAsA apanI patiparAyaNA strI vIramadevI ke sAtha meM sukhapUrvaka rahate the| donoM strI-puruSa bar3e hI dharmaniSTha, zuddhaprakRti evaM nirmalAtmA the| vIramadevI kI kukSi se vi0 saM0 1705 ASAr3ha zu0 13 ko saMgharAja nAmaka putra kA janma huaa| putra saMgharAja pratibhAsampanna aura honahAra thA |shre. vAsA jaise dharmaniSTha the, unakA putra saMgharAja bhI vaisA hI dharma ke prati zraddhAlu aura sadguNI thA / Akhira donoM pitA-putroM ne vi0 saMvat 1718 vaizAkha kR0 10 guruvAra ko jai0 gu0ka0 mA03 khaNDa 2 pR02205-6-12-13 Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: zrI jaina zramaNasaMgha meM huye mahAprabhAvaka cAcArya aura sAdhu - lokAgacchIya munizrI icchAjI :: isa asAra saMsAra kA tyAga karake dIkSAvrata aMgIkAra kiyA / aba muni saMgharAja zAstrAbhyAsa meM khUba mana lagAkara tIvra adhyayana karane lge| thor3e hI varSoM meM Apane zAstroM kA acchA jJAna prApta kara liyA / vi0 saM0 1725 mAgha zu0 14 zukravAra ko ahamadAbAda meM bar3I dhUmadhAma se Apako pUjyapada se alaMkRta kiyA gayA / AcArya saMgharAjajI bar3e hI tapasvI evaM kaThina sAdhvAcAra ke pAlaka the / ApakA svargavAsa vi0 saM0 1755 phA0 zu0 11 ko prasiddha nagara zrAgarA meM huA / sthAnakavAsI - sampradAya ke ye caudahaveM zrAcArya the / RSizAkhIya zrImad somajI RSi vikramIya satrahavIM zatAbdI zrI lavajI RSi ne lokAgaccha kA tyAga karake apanA alaga gaccha sthApita kiyA thaa| inake aneka suyogya ziSya the / unameM somajI RSi bhI the aura ve pramukha the| zrI lavajI RSi ko apane jIvana meM aneka kaSTa bhugatane par3e the| zrI somajI unake adhikAMza kaSToM meM sahabhogI, sahayogI rahe the / zrI somajI kAlupuTa grAma ke dazA prAgvATajJAtIya the aura tevIsa 23 varSa kI vaya meM inhoMne dIkSA grahaNa kI thii| burahAnapura meM zrI lavajI RSi apanI ziSya-maNDalI ke sahita eka varSa padhAre the| zrI somajI bhI Apake sAtha meM the| lokAgaccha ke eka yati kI preraNA se zrI lavajI RSi ko AhAra meM viSa de diyA gayA, jisase unakI mRtyu ho gii| guru kI mRtyu se zrI somajI ko bar3A duHkha pahu~cA / 'somajI ke kAnajI aura paMjAbI haradAsajI nAmaka do bar3e hI tejasvI ziSya the / paMjAbI haradAsajI kA parivAra isa samaya paMjAbI - saMpradAya ke nAma se vikhyAta hai, jo ati hI unnatAvasthA meM hai aura kAnajI RSi kA saMpradAya mAlavA, mevAr3a meM aura gUrjara bhUmi meM phailA huA hai| zrI somajI RSi RSisaMpradAya ke pramukha saMtoM meM huye haiM / 1 zrI lImar3I-saMghADe ke saMsthApaka zrI ajarAmarajI ke pradAdA guru zrI icchAjI dIkSA vi0 saM0 1782. svargavAsa vi0 saM0 1832. [ 363 vikrama kI aThArahavIM zatAbdI meM gUrjara bhUmi ke prasiddha nagara siddhapura meM prAgvATajJAtIya jIvarAjajI nAmaka zreSThi saMghavI rahate the / unakI strI kA nAma bAlayabAI thA / unake icchAjI nAmaka tejasvI putra thA | icchAjI bacapana se hI vairAgya bhAvoM meM lIna rahate the / sAdhu-sevA aura zAstra - zravaNa se Apako bar3A prema thA / Apa ne vi0 saM0 1782 meM sAdhu-dIkSA aMgIkAra kI aura apanI AtmA kA kalyANa karane lage / Apane aneka bhavijanoM ko sAdhu-dIkSAyeM pradAna kI thiiN| unameM hIrAjI, nAnA kAnajI aura ajarAmarajI adhika prakhyAta the| lIMbar3I - saMghAr3e ke saMsthApaka zrI ajarAmarajI pUjya hI kahe jAte haiN| zrI icchAjI kA svargavAsa vi0 saM0 1832 meM lIMbar3I nagara meM huA thA / 2 1 - jai0 gu0 ka0 bhA0 3 0 250 2216-17 2 - jai0 gu0 ka0 bhA0 3 0 250 2216 Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364] prAgvATa-itihAsa: [tRtIya zrI pArzvacandragaccha-saMsthApaka zrImad pArzvacandrasUri dIkSA vi0 saM0 1546. svargavAsa vi0 saM0 1612 arbudagiri kI pazcimIya upatyakA meM hamIragar3ha nAmaka prasiddha pura meM prAgvATajJAtIya velozAha rahate the| unakI strI kA nAma vimalAdevI thaa| caritranAyaka inhIM ke putra the| hamIragar3ha yadyapi pArvatIya bhUmi meM basA huA thA, phira bhI vaha ati sampanna evaM samRddha nagara thA / vahA~ sAdhu munirAjoM kA AvAgamana vaMza-paricaya barAbara rahatA thaa| arbudatIrtha ke kAraNa bhI AvAgamana meM adhika vRddhi ho gaI thii| solahavIM, satrahavIM zatAbdiyoM taka isa durga kI jAhojalAlI banI rhii| caritranAyaka ne nava varSa kI vaya meM, jinakA janma vi0 saM0 1537 caitra zu0 navamI zukravAra ko huA thA zrIbRhattapAgacchIya nAgorIzAkhIya zrImad sAdhuratnamari ke karakamaloM se vi0 saM0 1546 vaizAkha zu0 navamI _ ko sAdhu dIkSA grahaNa kI / ApakA nAma muni pArzvacandra rakhA gayA / Apa kuzAgrabuddhi dIkSA aura upAdhyAya-pada 5 the ataH alpa samaya meM hI acche niSNAta paMDita ho gaye / ApakI tarkazakti prabala thii| usa samaya vAda adhika hote the| Apane aneka vAdoM meM jaya prApta kii| phalasvarUpa vi0 saM0 1554 meM satraha varSa kI vaya meM hI Apake dAdAguru zrImad puNyaratnasUri ne Apako upAdhyAyapada se nAgora (nAgapura) meM mahAmahotsavapUrvaka vibhUSita kiyA / upAdhyAyapadotsava bhosavAlajJAtIya chajalANIgotrIya zre0 sahasAzAha kI ora se Ayojita kiyA gayA thA / kucha zatAbdiyoM se sAdhvAcAra zithila hotA calA A rahA thaa| aneka vidvAn zrAcAryoM ne isa zithilAcAra ko miTAne ke liye bhagIratha prayatna kiye the / upAdhyAya pArzvacandra ne bhI isa zithilAcAra ko naSTa karane kI pratijJA kii| vi0 saM0 1564 meM Apa kriyoddhAra karane para tatpara huye aura zithilAkiyoddhAra aura saripada cAra kA virodha karane lge| vi0 saM0 1565 meM Apako jodhapura nagara meM zrImad puNyaratnasari ke ziSya vijayadevasUri ke samakSa zrI saMgha ne saripada pradAna kiyaa| usa samaya ke sAdhuoM ke zithilAcAra ko dekhakara Apane jo kriyoddhAra kiyA thA, usake phalasvarUpa Apako aneka kaSTa sahana karane par3e the| zrImad sAdhuratnasUri ApakA bar3A mAna karate the / yahA~ taka ki Apake dikhAye huye __ mArga para hI calate the / parantu anya bRhattapAgacchIya sAdhuoM ke sAtha virodha aura pArthacandragaccha kI sthApanA IrSyA bar3hatI hI gaI / Apane isakI kucha bhI paravAha nahIM kii| phalasvarUpa vi0 saM0 1572 meM alaga hokara Apane zrI pArzvacandragaccha kI sthApanA kI aura Apa apane mata kA pracAra koMkaNa, saurASTra, gujarAta, mAlavA, mevAr3a aura marudhara-prAntoM meM bhramaNa karake karane lge| hamIragar3ha sirIhI-rAjya meM hai| sirohI se naiRtyakoNa meM mIla ke antara para, siMdaratha se dakSiNa naiRtya meM 3 mIla ke antara para, haNAdrA se IzAnakoNa meM 13 mIla ke antara para, meDA se IzAnakoNa meM 3 mIla ke antara para mIrapura nAmaka grAma hai| isa grAma se pUrva dizA meM eka mIla ke antara para hammIragar3ha kA prasiddha aitihAsika durga abu dagiri ke pazcimIr3hAla kI upatyakA meM vasA huA hai| isa durga ke tIna ora pahAr3a aura eka ora maidAna hai| hammIragar3ha pra02 pR04 jai0 gu0 ka0 mA01 pR0139,152 (TippaNI) ai0rA0saM0bhA011011-16 Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: zrI jaina zramaNasaMgha meM huye mahAprabhAvaka zrAcArya aura sAdhu-zrI pArzvacandragaccha-saMsthApaka zrI pArzvacandrasUri :: [ 365 Apake mata kI zuddhatA aura mahattA dekhakara aneka jainetara kula bhI jaina banane lge| jodhapurAdhIza rAva gaMgajI (vi0 saM0 1572-1588) aura unake putra yuvarAja mAladeva ko Apane pratibodha diyA aura lagabhaga aneka kuloM ko jaina banAnA / - 2200 bAvIsasau kSatriyavaMzIya muhaNota gotrIyakuloM ko jaina banAkara unheM osavAla " jJAti meM parigaNita kiyA / isI prakAra Apane gUrjara-pradeza meM unAvAgrAma meM vaiSNavamatAnuyAyI sonIvaNikoM ko tathA anya aneka pura evaM grAmoM meM aise gRhasthoM ko jo mahezvarI bana cuke the pratibodha dekara punaH jaina zrAvaka bnaaye| Apake samaya meM samasta uttara bhArata meM yavanoM kA jora thaa| yavana mandira tor3ate the aura unake sthAna para masjida aura makabare banAte the| vi0 saM0 1530 meM zrImAn lokAzAha ne zithilAcAravirodhI Andolana ko janma diyA 2 aura dayAsiddhAnta kA ghora pracAra karanA prArambha kiyaa| tIrthayAtrA, pratimApUjA Adi lokAmata aura pArzvacandrasUri / kI kriyAoM kA bhI loMkAzAha ne dayAdRSTi se khaNDana karanA prArambha kiyA / isa kArya meM lakhamasiMha nAmaka unake ziSya ne unako pUrI 2 sahAyatA dI thI / turanta hI lokAzAha ke aneka anuyAyI ho gaye; kyoMki caityavAsIyatitroM ke zithilAcAra se unako ghRNA ho uThI thI aura udhara mandiroM ke prati udAsInatA bar3ha calI thii| jainasamAja meM mUrtipUjA ke khaNDana se bhArI halacala maca gaI / phalasvarUpa jAgrati utpanna huI aura aneka jainAcAryoM ne kriyoddhAra karake mandiroM aura sAdhuoM meM phaile huye ADambara evaM zithilAcAra ko naSTa karane kA prayatna kiyA / aise kriyoddhAraka sAdhuoM meM zrI pArzvacandrasUri bhI the| Apane loMkAzAha ke mata ke sAdhuoM ke sAtha meM pratimAsAmAcArI Adi viSayoM para tathA eka sau bAvIsa boloM para carcA kI thii| __ Apa jaise mahAn tapasvI evaM kriyoddhAraka the, vaise hI mahAn sAhityasevI vidvAn bhI the| Apane dhArmika, sAmAjika evaM nIti sambandhI viSayoM para aneka choTe-bar3e graMtha, gIta, rAsa Adi kI racanAyeM kI haiN| Apa saMskRta, pArzvacandrasUri aura unakA prAkRta ke acche vidvAna the| gujarAtI-bhASA para ApakA acchA adhikAra thA / ApazrI sAhitya ____ dvArA likhita jitanA sAhitya prApta huA hai, vaha Apake yuga ke sAhityaseviyoM meM ApakI rahI huI pramukhatA ko siddha karatA hai, jaisA pAThakagaNa Apa dvArA racita pustakoM kI nIce dI gaI sUcI se anumAna kara skeNge| Apake racanA-sAhitya kI sUcI nimna prakAra hai:1-sAdhu-vandanA 2-aticAra-caupAI gA0 156 3-pAkSika-chatrIzI. pR0 5 gA0 36 . 4-cAritra-manorathamAlA 5-zrAvaka-manorathamAlA 6-vastupAla-tejapAla rAsa saM0 1567 7-Atma-zikSA 8-Agama-chatrIzI 8-uttarAdhyayana-chatrIzI. (dAla) - 10-guru-chatrIzI. 11-muhapati-chatrIzI 12-viveka-zataka 13-dUhA-zataka 14-aiSaNA-zataka 15-saMgharaMga-prabandha je0 gu0 ka0 bhA01 pR0 136 ga0 pra0 (jaina gItA) pR065 mA0rA030pra0bhA0 bhA0 zo0 ca0 (bhArAma zobhA caritra) prastAvanA pR06 jai0 sA0saM030 pR0506-736, 522-765, lokA sAthe 122 bolanIparcA Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 / prAgvATa-itihAsa: [tRtIya 16-jinapratimA sthApanAvijJapti 17-amara-dvAsaptikA 18-niyatAniyata-praznottara-pradIpikA 19-brahmacarya-daza samAdhisthAna kula 20-citrakUTacaityaparipATI-stavan 21-sacarabhedI pUjA (vidhigarbhita) 22-11 bola-sajAya 23-kAyotsarga ke 16 doSa. 24-vaMdana-doSa 25-upadeza-rahasya gIta 26-24 daMDakagarmita pArzvanAtha-stavana. 27-ArAdhanA moTI 28-ArAdhanA nAnI 26-khaMdhaka caritra-sajjhAya* 30-vidhi-zataka 31-AdIzvara-stavana-vijJaptikA 32-vidhi-vicAra 33-nizcaya-vyavahAra 34-vItarAgastavana (dAla) 35-gItArtha-padAvabodha kula 36-rAsa-zrutakA pakSa 37-34 atizaya sta. 38-vIza viharamAna jina-stuti 36-zAMtijina-sta0 40--sajjhAya 41-rUpakamAlA saM0 1586 (rANakapuratIrtha meM racI) 42-ekAdazavacana dvAtriMzikA 43-dazavaikAlika sUtra-bAlA0 patra 33 (jaisalamera ke bhaMDAra meM) 44-AcArAMga-bAlAvabodha 45-aupapAtika sUtra-bAlA. patra 125 (kacchI da0 o0 bha0 muMbaI) 46-sAdhu-pratikramaNasUtra-bAlA0 47-sUtrakRtAMga sUtra-bAlA0 patra 87 (khaMbhAta) 48-rAyapaseNIsUtra-bAlA0 46-navatattva-bAlA. 50-praznavyAkaraNa sUtra-bAlA0 51-bhASA ke 42 bhedoM kA bAlA0 52-taMdula veyAlIya payannA-bAlA053-jaMbUcaritra-bAlA0 54-loMkAsAthe 122 bola nI carcA 55-causaraNa-prakIrNaka-bAlA0 saM 1567 phA0 zu0 13 ravi0 56-jinapratimA adhikAra (gadya) 57-carcAo (pratimA, sAmAcArI, pAravI ke Upara) 58-devasI-pratikramaNavidhi-sajjhAya. zrIpArzvacandra ne isa prakAra dharma aura sAhitya kI atizaya sevA kI / phalasvarUpa vi0 saM0 1566 vaizAkha zu0 3 ko zrImad sAdhuratnasari kI adhyakSatA meM salakhaNapura meM modajJAtIya maMtrI vikrama aura saghara tathA zrImAlIyugapradhAnapada kI prApti aura jJAtIya dosIgotrIya hemA ke putra DabA, vodhA aura pAsarAja ne mahotsava karake dehatyAga Apako yugapradhAnapada se aura usI avasara para Apake pramukha ziSya mahAvidvAn samaracandra ko upAdhyAyapada se suzobhita kiyA / vi0 saM0 1600 vaizAkha zu08 zukra0 ko zrImad sAdhuratnasUri kA svargavAsa huA / tadanantara vi0 saM0 1604 meM mAlavAntargata khAcaroda nagara meM upAdhyAya samaracandra ko Apane prAcArya-padavI pradAna kii| zreSThi bhIlaga aura vatsarAja ne bahu dravya vyaya karake sUripadotsava kiyaa| vi0 saM0 1612 mArga zu0 3 ko jodhapura meM ApakA svargavAsa huA aura zrImad samaracandrasUri Apake pATa para virAje / *var3atapagacchi guNarayaNanidhAna, 'sAhurayaNa' paNDita supradhAna pArzvacandra' nAme tas sIsa, tiNi kIgho mani ANI jagIza-100 sUtra thakI koI adhiko uNa, teya khamo jinavANI nRNa / khakhAma (1600) caMda varase ujalI, vaisAkhI pAThami manaralI101 zukravAra e puro kayoM, mahA RSIvara bhavajala taryo / khaMdakacaritra-sajjhAya ai0rA0 se0 bhA01 pR014-15 / jai0 gu0 ka0 bhA01 pR0 107 (162) pR0136.148 jai0 gu0 ka0 bhA0 3 pR024 (45)pR01587-86 ...... jai0 sA0 saM030326 / Ti0374, 475765, 776, 783, 785,1052 / Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: zrI jaina zramaNa-saMgha meM huye mahAprabhAvaka AcArya aura sAdhu - kharataragacchIya kavivara samayasundara :: [ 367 kharataragacchIya kavivara zrI samayasundara vi0 saM0 1630. se vi0 saM0 1700 vikramIya satrahavIM zatAbdI yavana-zAsanakAla meM svarNa-yuga kahI jAtI hai| isI zatAbdI meM lokapriya, nItijJa, udAra, vIra evaM dhIra samrAT akabara, jahA~gIra aura zAhajahA~ huye haiN| ye hI samrAT samasta yavanakAla ke kavivara samayasundara aura nabha meM jagamagAte ravi aura candra hI nahIM, usake mastiSka, vakSa aura rIDa bhI ye hI unakA samaya tathA vaMza haiM / inake abhAva meM samasta yavanakAla pAzavika, ghRNAspada, avAMchanIya aura bhAra aura guru paricaya svarUpa hai | zerazAha sUra avazya eka dhruva tArA hai| aise loka-priya samrAToM ke samaya meM dharma, samAja, sAhitya, kalA-kauzala, vyApAra-vANijya kI unnati honA svAbhAvika hai / kavivara samayasundarajI isI samaya meM huye haiM / inakA janma sAcora (mAravAr3a) meM lagabhaga vi0 saM0 1620 meM prAgvATajJAtIya kula meM huA aura lagabhaga vi0 saM0 1630 yA 1632 ke ApakI dIkSA bRhat kharataragaccha meM huI / usa samaya kharataragacchIya jinacandrasUri adhika prakhyAta evaM nAmAMkita AcArya the| unake 66 prasiddha ziSya the / ina prasiddha ziSyoM meM prathama ziSya sakalacandra upAdhyAya ke kavivara samayasundara ziSya the| zatruMjayamahAtIrtha kA satrahavAM uddhAra karavAne vAlA mahAmaMtrI karmacandra bacchAvata jinacandrasUri kA ananya bhakta thA / usakA samrAT akabara kI rAjasabhA meM atizaya mAna thA / samrAT akabara ne karmacandra ke mukha se sUrIzvara jinacandra kI prasiddhi suna kara, unako rAjjasabhA meM nimaMtrita kiyA thA / usa samaya jinacandrasUri gurjara - pradeza meM vicaraNa kara rahe the / ve nimaMtraNa pAkara vahA~ se khAnA huye aura jAbAlipura (jAlora - rAjasthAna) meM Akara cAturmAsa kiyA / tadanantara vahA~ se vihAra karake mer3atA, nAgaura hote huye lAhaura pahu~ce / kavivara samayasundara bhI Apake sAtha meM the / samrAT akabara ne jinacaMdrasUri kA bhArI saMmAna kiyA aura 'yugapradhAna ' pada pradAna kiyA samrAT yuvAnamuni kavivara samayasundara kI buddhi, pratibhA evaM cAritra ko dekha kara ati mugdha huA / vi0 saM0 1646 phAlguNa zu0 2 ko samrAT akabara ke kahane ke anusAra yugapradhAna jinacandrasUri ne muni mAnasiMha ko AcAryapada aura kavivara samayasundara tathA guNavinaya ko upAdhyAyapada pradAna kiye| yaha padotsava mahAmaMtrI karmacandra bacchAvata ne bahu dravya vyaya karake zAhI dhUma-dhAma se kiyA thA / / nivRtta puruSoM ke pramukha do hI kArya hote haiN| AdhyAtmika jIvana aura sAhitya-sevA / vi0 satrahavIM zatAbdI eka zAnta aura sukhada zataka thaa| ina donoM prakAra ke kAryoM ke utkarSa ke liye bhI zAnta aura sukhada vAtAvaraNa cAhie / phalasvarUpa vi0 satrahavIM zatAbdI meM dharmAcAryoM kI pratiSThA rahI aura sAhitya meM bhI atizaya utkarSa huA / utkRSTa saMta-sAhitya isI kAla kI dena hai / sarva dharmoM ke cAritravAn evaM vidvAn dharmAcAryoM kA utkarSa bar3hA aura sarva dezI bhASAoM meM nava sAhitya kA sarjana caramatA para pahuMca gayA / mahAkavi tulasIdAsa, madhyAhnapaddhati 'prajJA prakarSaH prAgvATe iti satyaM vyadhAyiyaiH yeSAM hastAt siddhiH saMtAne ziSya ziSyAdaH / aSTalakSAnarthAnekapade prApya ye tu niryathAH saMsArasakalasubhagAH vizeSataH sarvarAjAnAm // Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 ] :: prAgvATa - itihAsa :: [ tRtIya kezavadAsa, rasakhAna, senApati, gaMga, dAdUdayAla, sundaradAsa, banArasIdAsa, bIrabala Adi aneka prasiddha kavi evaM vidvAnoM ko isa zataka ne janma diyA / inake sAhitya se Aja hindIbhASA kA ghara anuprANita ho rahA hai aura saMsAra meM usakA mukha ujjvala hai / kavivara samayasundara bhI pratibhAvAn evaM adhyayanazIla vyakti the / anukUla rAjA ho, kRpAlu guru ho, gauravazAlI kula yA gaccha ho aura sahAyaka vAtAvaraNa ho to phira jAgarUka evaM pratibhAzAlI puruSa ko bar3hane meM bAdhA bhI kaunasI raha jAtI hai / kavivara samayasundara ko sAre uttama sAdhana prApta the / basa unhoMne apanA samasta jIvana dharma-pracAra aura sAhitya-sevA meM vyatIta kiyA aura satrahaveM zataka ke pradhAna kaviyoM evaM muniyoM meM pagine gye| siMdha aura paMjAba prAMtoM meM Apane jIvadayAsaMbaMdhI acchA pracAra kiyaa| siMdha kA makhanUma mahamada zekha aura samrAT akabara Apake cAritra aura upadeza se sadA Apake prazaMsaka bane rahe / Apa eka mahAn vidvAn, TIkAkAra, saMgrAhaka, chaMda evaM kAvya marmajJa, bhASAniSNAta, suyogya samAlocaka aura jijJAsu the / ApakI kRtiyoM meM saMskRta kI kRtiyA~ nimnavat haiM: 1 - bhAvazataka. zlo0 101. saM0 1641 | ( sarvaprathama kRti) 2 - rUpakamAlA para vRtti zlo0 400 saM0 1663 cAturmAsaparva-vyAkhyAna-paddhati. saM0 1665 cai0 zu0 10. amarasara meM / 3 - kAlikAcAryakathA. saM0 1666 / 4- samAcArIzataka. saM0 1672 / 5 - vizeSazataka. saM0 1672 / 6 - vicArakazataka. saM0 1674. mer3atA meM / mer3atA aura maMDora ke rAjA ApakA bahuta saMmAna karate the / phalataH Apane jIvadayAsambandhI aneka sukRtya vahA~ para karavAye the / 7-aSTalakSArthI. saM0 1676. 'rAjAnoM dadate soMkhyam' isa prakAra ke vAkyoM kA ATha lAkha athavAlA yaha graMtha hai| lAhaura meM samrAT isa adbhuta grantha ko dekhakara atyanta AzcaryAnvita huA thA aura isako svahasta meM lekara punaH kavivara ko dekara pramANabhUta kiyA thaa| isa graMtha kI racanA vi0 saM0 1646 meM prArambha ho gaI thI aura vi0 saM0 1646 meM jaba Apa samrAT se mile the, usa samaya taka isakA adhika bhAga taiyAra ho cukA thA / 8 - visaMvAdazataka. saM0 1685 / 6-vizeSasaMgraha. saM0 1685. lUNakarNasara meM / 10 - gAthAsahasrI. saM0 1686 / 11 - jayatihuyaNa nAmaka stotra para vRtti. saM0 1687. pATaNa meM / 12 - dazavaikAlikasUtra para zabdArthavRtti zlo0 3350. saM0 1661 / 13 - vRttaratnAkaravRtti. saM0 1664. jAbAlipura meM / 14-kalpasUtra para kalpalatA nAmaka vRtti. zlo0 7700 / 15 -navatattvapara-vRtti | 16- jinavallabhasUrikRta vIracaritra - stavana para 800 zlokoM kI TIkA / 17 - saMvAdasundara. 16 - raghuvaMzavRtti / 20 - kalpalatA madhya bhojana - vicchitti / zlo0 333 | 18-cAturmAsika vyAkhyAna / 21- kalyANamaMdirastotra para vRtti. saM0 1664. / 22 - jIvavicAra, 23 - navatatva, 24 - daMDaka. saM0 1668 meM ahamadAbAda meM hAjA paTela kI pola meM raha kara race. gurjara-bhASA meM padyakRtiyA~ kavi ne gurjara bhASA meM aneka dAla, stavana, deziyA~, rAsa, kAvya gIta race / 1 - cauvIzI. saM0 1658. ahamadAbAda meM vijayAdazamI ke zubhotsava para ( pAlItANA bhaMDAra meM ) 2-zAMbapradyumna-prabaMdharaccA. saM0 1656 khaMbhAta vijayAdazamI ke zubhotsava ke dina racA / isakI racanA upakezajJAtIya Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa : zrI jaina zramaNa-saMgha meM huye mahAprabhAvaka zrAcArya aura sAdhu-kharataragacchIya kavivara samayasundara :: [ 366 lor3hAgotrIya zAha zivarAja kI abhyarthanA se huii| isameM gAthA 535. DhAla 210 zlo0 800 pramANa haiM (lI0 bhaNDAra meM) 3-dAna-zIla-tapa-bhAvanA-saMvAda. saM0 1662. sAMgAnera meM / 4-cAra pratyekabuddha kA rAsa. saM0 1665 jye0 zu0 15. AgarA meN| pratyeka buddha-siddha karakaMDu, durmukha, nemirAja aura nirgati (naggati) ina cAroM kA cAra khaMDa meM varNana hai (bhI0 mA0 bambaI) 5-poSadhavidhi-stavana- saM0 1667 mArga zu0 10 guru0. maroTa meM / 6-mRgAvatIcaritra-rAsa. saM0 1668. mulatAna meN| 7-karmachatrIzI. saM0 1668. mAha zu0 6 mulatAna meM / 8-puNyachatrIzI. saM0 1668. siddhapura meN| 8-zIlachatrIzI. saM0 1666. / pratyeka meM 36 kar3I haiM. 10-saMtoSachatrIzI. 11-kSamAchatrIzI. nAgaura meN|| 12-priyamelakarAsa. saM0 1672 mer3atA meM / priyamelaka nAma ke eka tIrtha kA isameM mAhAtmya pradarzita karate huye kavi ne uttama zrAvaka kaise 2 uttama dharmakRtya karake samAdhimRtyu prApta karatA hai kA digdarzana karAyA hai| 13-naladamayantIrAsa. saM0 1673. vasaMtamAsa meM mer3atA meM / 14-puNyasAracaritra. saM. 1673 / / 15-rANakapurasvatana. saM0 1676 mArgazira. rANakapura meN| 16-valkalacIrIrAsa. saM0 1681. jaisalamera meM / 17-mauna ekAdazI kA bRhatstavana. saM0 1681. jaisalamera meN| 18-vastupAla tejapAla kA rAsa. saM0 1682 tiyarIpura meM (prakAzita) 16-zatrujayarAsa. saM0 1682 zrAvaNa kR0 pakSa meM nAgaura meM / 20-sItArAma-prabaMdhacaupAI. saM 1683. mer3atA meM (prA0 bhaNDAra meM) / 21-bArahavratarAsa. saM0 1685 / 22-gautamapRcchA. saM0 1686 / 23-thAvaccA caupAI. saM0 1661 / 24-vyavahArazuddhi caupAI. saM0 1663 / 25-caMpaka zreSThinI caupAI. saM0 1665. jAbAlipura meM (prA0 kA0 bhaNDAra meM) 26-dhanadatta caupAI. saM0 1666. ahamadAbAda meM / 27-sAdhuvaMdanA. saM0 1697 (lI. bhaNDAra meM) 28-pApachatrIzI. saM0 1668. ahamadapura meM (pUrNacandrajI nAhara) 26-susadarAsa. (aprApta) 30-puNyAdayarAsa. (ra0 vi0 bhaNDAra ahamadAbAda meM) 31-puMjaRSi kA rAsa (1) 32-AloyaNAchatrIzI. saM0 1668 / 33-drupadIsatI sambandha. saM0 1700 / atirikta uparokta saMskRta, gUrjarabhASA kRtiyoM ke kavi ne aneka saJjhAya, stavana aura choTe 2 padoM kI racanAyeM kI haiM / ApakI vividha kavitAyeM nimnavat haiM: 1. jaMbUrAsa / 2. nemirAjimatIrAsa / 3. praznottaracaupAI / 4. zrIpAlarAsa / 5. haMsarAja-vaccharAjacaupAI / 6. prshnottrsaarsNgrh| 7. padmAvatIsaJjhAya / 8. cAra pratyeka buddha para sN0| 6. pArzvanAtha-paMcakalyANaka-stavana / 10. pratimA-stavana / 11. munisuvrata-stavana / / jai0 sA0 saM0 iti0 pR0 576 (847), pR0588 (864), jainasAhitya saMzodhaka aMka 3 khaM02 pR01 se 1 G. O. S. Vo. no-XXI (jaisalamera-bhaMDAra kI sUcI) pra.pR060,61 Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370] vividha kAvyagIta1. naladamayantI 5. aka 8. mAnanivAraNa 13. atilobhanivAraNa 17. niMdAnivAraNa 21. svArtha 25. ghar3iyAlA 26. nAva 33. saMdeha 37. kriyApreraNa 41. niraMjanadhyAna 42. duHSamakAla meM saMyama - pAlana bhaNDAroM kA jaba zodhana hogA, anumAna hai ki kavi kI aura kRtiyoM kA patA lgegaa| phira bhI upalabdha kRtiyoM kI sUcI pUrI 2 dI gaI hai / saM0 1646 lAhaura saM0 1662 sAMgAnera :: prAgvATa - itihAsa :: saM0 1668 mulatAna saM0 1681 jaisalamera, lodravapura, zatruMjaya saM0 1661 khaMbhAta 2. jinakuzalasUra 6. sthUlabhadrajI 10. mohanivAraNa 14. manazuddhi 18. hu~kAra nivAraNa 22. pAra kI hor3anivAraNa 26. udyamabhAgya 30. jIvadayA 3. RSabhanAtha 7. gautamasvAmI 11. mAyAnivAraNa 15. jIva - pratibodha 16. kAminI - vizvAsa 23. jIvavyApAra 27. muktigamana 31. vItarAga - satyavacana 35. paramezvarapRcchA 34. sUtA - jagAvaya 38. paramezvarasvarUpadurlabhatA 36. jIvakarmasambandha mevAr3a, marudhara, gujarAta, kAThiyAvAr3a, paMjAba, saMyukta pradeza Adi uttara bhArata ke pramukha prAntoM meM unhoMne guru evaM apanI ziSyamaNDalI ke sAtha meM vihAra aura cAturmAsa kiye the / vi0 saM0 1646 taka to ve gujarAtahaar kA vihArakSetra evaM bhUmi meM hI vicaraNa karate rahe / parantu samrAT akabara ke nimaMtraNa para jaba ve apane cAturmAsa aura vividha prI- praguru zrImad jinacandrasUri ke sAtha meM samrAT akabara se milane ke liye lAhaura gaye the, tIya bhASAoM se paricaya taba unako mAravAr3a, mevAr3a aura AgarAprAntoM meM hokara jAnA par3A thaa| vi0 saM0 1646 meM jAbAlipura meM guru ke sAtha cAturmAsa rahe the| isa prakAra isa yAtrA meM aneka nagara, grAmoM ke zrI saMghoM se paricaya bar3hA / phalasvarUpa vihAra meM ruci bddh'ii| aneka tIrtho kIM yAtrAyeM kIM aura aneka nagara, grAmoM meM rahakara racanAyeM kIM / unhoMne jina sthAnoM para racanAyeM kIM aura racanA ke kAraNa adhika samaya paryaMta nivAsa kiyA, una sthaloM kI sUcI maya samvat ke isa prakAra haiM: saM0 1658 zrahamadAbAda saM0 1665 AgarA saM0 1672-73-74 mer3atA saM0 1682 nAgaura saM0 1685 lUNakarNasara saM0 1666 ahamadAbAda [ tRtIya 4. sanatkumAra 8. krodhanivAraNa 12. lobhanivAraNa 16. ArcinivAraNa 200 jIvanaTa 24. ghar3IlAkhINI 28. karma 32. maraNabhaya 36. bhaNanapreraNa 40. paramezvaralaya saM0 1656 khaMbhAta saM0 1667 maroTa saM0 1676 rANakapura saM0 1683 mer3atA saM0 1687 pATaNa saM0 1668 ahamadapura Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: zrI jaina zramaNa saMgha meM huye mahAprabhAvaka AcArya aura sAdhu - kharataragacchIya kavivara samayasundara :: [ 371 kavivara ne saMmetazikhara, caMpA, pAvApurI, phalodhI, nADola, bIkAnera, arbudAcala, gaur3I, varakANA, jIrAvalA, zaMkhezvara, aMtarIkSa, giranAra Adi tIrthoM kI yAtrAyeM kI thIM aura jaisalamera meM Apa kaI varSoM taka rahe the / jaisalamera ke mahA rAula bhIma ne Apake sadupadeza se sAMDa kA vadha karanA apane rAjya meM baMdha kiyA thA / aneka prAMtoM meM adhika samaya taka vicaraNa aura nivAsa karane se kavivara samayasundara ko aneka prAntIya bhASAoM se paricaya huA, jo hama unakI racanAoM meM spaSTa dekhate haiN| unakI racanAoM meM gUrjara-bhASA ke zabdoM kavivara kA sAhityaseviyoM ke atirikta rAjasthAna, phArasI Adi zabdoM kA bhI prayoga hai / kavi yadyapi sAdhu the, meM sthAna phira bhI unakA prakRtiprema aura usase adbhuta paricaya jo hamako unake phuTakala padyoM meM milatA hai siddha karatA hai ki unakA anubhava vistRta evaM agAdha thA aura aise cAritravAn mahAn vidvAn sAdhu kA prakRti se sIdhA tAdAtmya siddha karatA hai ki prakRti zuddha aura sadA mukta hai, jo AdhyAtmika jIvana ko bar3hAtI aura banAtI hai / jaise ye jinezvara ke bhakta the, vaisA hI unakA utkRSTa anurAga sarasvatI, guru, mAtA-pitA ke prati bhI thA / kavivara kI bhASA prAMjala, madhura, sarala aura sundara hai / inhoMne dhArmika viSayoM, tIrthaGkaroM, tIrthoM ke atirikta sAmAjika viSayoM para bhI aneka phuTakala racanAyeM kI haiN| inakI racanAoM meM kathA, vArttA aura itihAsa hai tathA dharma kI prarUpaNA hai / inakI vasaMta vihAra, vasaMta-varNana, atRpta strI, nagara-varNana, dukAla-varNana racanAyeM bhI adhika cittAkarSaka haiM / kavivara ko deziyoM aura dAloM se bhI adhika prema thA / ye saMgIta ke acche jJAtA evaM premI the / ye sarvatomukhI pratibhAsampanna kavi the evaM vyAkhyAtA the / zrImad jinacandrasUri ne inako vAcakapada pradAna kiyA thA / saMskRta, prAkRta, gUrjarabhASA para bhI inakA acchA adhikAra thA / sthAnAbhAva ke kAraNa tulanAtmaka dRSTi se inakA pUrA 2 sAhityika-mUlyAMkana karanA yahA~ asambhava aura prAsAMgika bhI pratIta hotA hai / ye zrAvakakavi RSabhadAsa ke samakAlIna the / RSabhadAsa inake prabala prazaMsaka the / kaviracita stavanaH zatruje RSabha samosaryA bhalA guNa bharyA re, siddhA sAdhu ananta, tIratha te namu re / tIna kalyANa tihI yatha, mugateM gayA re, namIzvara giranAra, tIratha te namu re / aSTApada eka deharo, giri-seharo re, bharateM bharAvyA ciMba - tI0 caumukha prati bhalo, tribhuvanatilo re, vimala-vasaI vastupAla. sameta zikhara sohAmaNo, raliyAmaNo re, siddhA tIrthaMkara vIza, nayarIcaMpA nirakhiyere, haiye harakhiyere, siddhA zrI vAsupUjya. pUrvedize pAvApurI, Rddhi bharI re, mukti gayA mahAvIra, jaisalamera juhAriye, duHkha vArI yerai, arihaMtabiMba aneka. vikAnera ja vaMdIye, triranaMdI yere, arihaMta deharA ATha, serisaro zaMkhezvaro, paMcAsaro re, phalodhI thaMmaNa pAsa, aMtarika aMjAva amIjaro re, jIrAvalo jaganAtha, trailokyadIpaka deharo, jAtrA karo re, rANapure risadeza. zrI nADulAI jAdava, gor3I stavore, zrI varakAraNo pAsa, naMdIzvara deharI, bAvana bhalAre, rucakakuMDale cAra cAra, Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 1 .: prAgvATa-itihAsa :: / tRtIya kavivara kI aMtima kRti vi0 saM0 1700 kI hai| isase siddha hai ki kavi kA svargavAsa vi0 saM0 1700 ke lagabhaga huA hai / isa prakAra kavivara lagabhaga assI varSa kA zrAyu bhoga kara svarga sidhaare| unakI sAhityika kavivara kA ziSya-samudAya sevAoM kA prabhAva unake ziSya samudAya para bhI amiTa pdd'aa| unakA harSanaMdana nAmaka aura svargArohaNa. ziSya ati vikhyAt vidvAn evaM prabhAvaka huaa| harSanaMdana ne kha0 sumatikallola kI sahAyatA se 'sthAnAMga-Agama' kI gAthAoM para 13604 zlokoM kI eka vRtti rcii| inakA praziSya upAdhyAya harSakuzala bhI bar3A vidvAn thA / unnIsavIM zatAbdI taka inakI ziSya-paraMparA akhaMDa rUpa se vidyamAna rahI / * zrI pUrNimAgacchAdhipati zrImad mahimAprabhasUri dIkSA vi0 saM0 1716. svargavAsa vi0 saM0 1772 gUrjarabhUmi ke dhANadhAraprAnta meM Aye huye pAlaNapura nagara ke pAsa meM golA nAmaka eka grAma hai| vahA~ prAgvATajJAtIya zre0 velajI rahate the| unakI strI kA nAma amarAdevI thaa| amarAdevI kI kukSi se do putra aura __eka putrI huI thii| caritranAyaka kA nAma megharAja thA aura ye saba se choTe putra the / vaMza-paricaya inakA janma vi0 saM0 1711 Azvina kR. 6 maghA nakSatra meM huA thaa| jaba inakI Ayu cAra varSa kI huI mAtA amarAdevI kA svargavAsa ho gayA / zre0 velajI kA gRhastha-jIvana ekadama duHkhapUrNa ho gayA / bar3A putra alaga ho gayA aura putrI kA vivAha ho jAne se vaha apane zvasurAlaya meM calI gii| duHkhI pitA velajI aura laghu zizu megharAja ko bhojana banAkara bhI koI dene vAlA nahIM rhaa| zre0 velajI adhikAdhika duHkhI rahane lgaa| nidAna velajI ne duHkha ko bhUlane ke liye yAtrA karane kA nizcaya kiyA aura zizu putra megharAja ko le kara vi0 saM0 1717 meM yAtrArtha nikala pdd'e| aNahilapurapattana meM pahu~ca kara daMderavAr3A ke zrI mahAvIrajinAlaya meM donoM pitA-putroM ne prabhupratimA ke bhAvapUrvaka darzana kiye aura tatpazcAt upAzraya meM jAkara zrImad lalitaprabhasUri ke paTTadhara zrImad vinayaprabhasari ko savinaya savidhi vaMdanA kii| ukta AcArya kA upadeza *zAzvatI azAzvatI, pratimA chatI re svarga mRtyu pAtAla, tIrathayAtrA phala tihA, hojo muja ihari, samaya sundara kahe aima, serIsara-gujarAta meM kallola ke pAsa meM. zaMkhezvara-zraNahilapurapattana se 20 mIla. thaMbhaNa-khaMbhAta meM, phalodhI-meDatA (mAravADa) ror3a se 10 mIna. aMtarikSa-pArzvanAtha-AkolA se 40 mIla. ajAbaro (ajAharo)-kAThiyAvAr3a meM unAgrAma ke pAsa meM, amIjarApArzvanAtha-duzrA meM (pAlaNapurasTeTa) jIrAvalA-pArzvanAtha / varakANA / naaddulaaii| raannkpurtiirth| ] mAravAr3a meM bhAvanagara meM huI gu0 sA0pa0 ke sAtaveM adhivezana ke avasara para zrIyut mohanalAla dalIcanda desAI dvArA likhe gaye nibaMdha 'kavivara samayasundara' ke AdhAra para hI taiyAra kiyA gayA hai| nibaMdha prati vistRta aura pUre zrama se taiyAra kiyA gayA thaa| maiM nibaMdhakartA kA atyanta AbhArI hUM ki jinake zrama ne mere zrama ko bcaayaa| dekho, jaina sAhitya saMzodhaka aMka 3 khaM02 pR01 se 71 Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: zrI jaina zramaNasaMgha meM huye mahAprabhAvaka AcArya aura sAdhu-kaDuaAmatIgacchIya zrI khImAjI :: [373 zravaNa karake zre0 velajI ne apane pyAre putra ko sukhI karane kI dRSTi se guru mahArAja sAhaba ko arpita kara diyaa| bAlaka megharAja atyanta hI kuzAgrabuddhi thaa| do varSa ke alpa samaya meM usane sarAhanIya abhyAsa kara liyA / zrImad vinayaprabhasUri megharAja kI pratibhA dekhakara ati prasanna huye aura vi0 saM0 1716 meM usako ATha varSa kI vaya meM hI bhagavatIdIkSA pradAna kara dI aura megharatna nAma rakkhA / bAlamuni vidyAbhyAsa aura dIkSA megharatna ne guru kI sevA meM raha kara haimapANinI-mahAbhASya Adi vyAkaraNa-granthoM kA adhyayana kiyA aura tatpazcAt burahAnapura meM bhaTTAcArya kI nizrA meM cintAmaNi-ziromaNi Adi nyAya-granthoM kA, jyotiSagraMtha siddhAntaziromaNi, yaMtrarAja Adi kA, gaNita, jainakAvya Adi aneka viSayaka granthoM kA paripakka abhyAsa kiyA aura bIsa varSa kI vaya taka to Apa mahAdhurandhara jyotiSapaNDita aura zAstroM ke jJAtA ho gaye / vi0 saM0 1731 meM zrImad vinayaprabhasUri kA svargavAsa ho gayA aura Apa zrI ko usI varSa phAlguNa mAsa meM sUripada se suzobhita karake unake pATa para ArUr3ha kiyA gayA aura mahimAprabhasUri ApakA nAma rakkhA / ukta pATotsava zre0 zrI lAdhA sUrajI ne bahuta dravya vyaya karake kiyA thaa| Apa saripada kI prApti apane samaya ke jainAcAryoM meM prakhara vidvAn evaM mahAtejasvI AcArya the / Apake pANDitya evaM teja se jaina aura jainetara donoM atyanta prabhAvita the| Apane aneka pratiSThAyeM karavAI / aneka prakAra ke tapotsava krvaaye| zre0 vatsarAja ke putra candramANa vijayasiMha ke sahita dosI uttama ne ApazrI ke kara-kamaloM se pratiSThotsava krvaayaa| Apane aneka granthoM ko likhavAyA ApazrI ke kArya aura aura sAhitya-bhaNDAra kI amUlya vRddhi kI / Apane aneka tIrthayAtrAyeM kii| aneka svargavAsa zrAvaka kiye / pattanavAsI lIlAdhara Adi tIna bhrAtAoM ne ApazrI ke sadupadeza se sAtoM kSetroM meM puSkala dravya vyaya kiyA / isa prakAra ApazrI ne jainazAsana kI bhArI zobhA bddhaaii| vi0 saM0 1772 ke mArgamAsa ke prArambha meM ApazrI bImAra par3e aura thor3e dinoM kA kaSTa sahana karake mArga kR0 navamIM ko svarga sidhAra gaye / 1 zrI kaDuAmatIgacchIya zrI khImAjI dIkSA vi0 saM0 1524 ke lagabhaga. svargavAsa vi0 saM0 1571. marudharadezAntargata naDUlAI nagara ke nivAsI nAgarajJAtIya zreSThi kAhanajI kI strI kanakAdevI kI kukSi se2 vi0 saM0 1465 meM utpanna kaDubA nAmaka putra ne Agamikagaccha meM sAdhu-dIkSA grahaNa kI thii| zuddhAcArI sAdhuoM kA prabhAva dekhakara kaDuA muni ne vi0 saM0 1562 meM apanA alaga gaccha sthApita kiyA, jisakA jai0 gu0 ka0 bhA0 3 khaM0 2 pR0 1425 aura 2241 / 22232 Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 ] :: prAgvATa itihAsa :: [ tRtIya nAma kaDuAAgaccha par3A / isa gaccha ke dUsare AcArya khImAjI the / inake pitA karmacandra prAgvATajJAtIya aura pattananivAsI the / inakI mAtA kA nAma karmAdevI thaa| zrI khImAjI ne solaha varSa kI Ayu meM zrI kaDuA ke karakamaloM se bhagavatIdIkSA grahaNa kI thI / cauvIsa varSa paryanta inhoMne sAdhu-paryAya pAlA aura 7 varSa paryanta ye paTTadhara rahe / 47 saiMtAlIsa varSa kI vaya meM saM0 1571 meM inakA pattana meM svargavAsa ho gayA / kaDuAAmata kA inhoMne khUba pracAra kiyA / tharAda (thirapadra) meM inake samaya meM kaDuyAmata ke upAzraya kI sthApanA huI thI / zrI sAhityakSetra meM hue mahAprabhAvaka vidvAn evaM mahAkavigaNa kavikulabhUSaNa kavIzvara dhanapAla vikrama kI pandrahavIM zatAbdI vaMza - paricaya vikrama kI caudahavIM zatAbdI ke prArambha meM jaba ki gUrjarezvara vIzaladeva kA rAjya kAla thA gUrjarapradeza ke pAlaNapura nAmaka prasiddha nagara meM prAgvATajJAtikulazRMgAra zre0 bhovaI nAmaka ho gaye hai / zre0 bhovaI atyanta guNavAn, dayAdharmI evaM dRr3ha jinezvarabhakta the / zre0 bhovaI ke suhar3aprabha nAmaka eka ati guNADhya putra thA / suhar3aprabha kI strI kA nAma suhar3AdevI thA / kavi dhanapAla kA janma isa hI saubhAgyazAlinI suhar3AdevI kI kukSi se huA thA / dhanapAla se saMtoSacandra aura harirAja nAmaka do aura choTe bhrAtA the / kavi dhanapAla bar3A pratibhAzAlI puruSa thA / zrI kundakundAcArya ke anvaya meM sarasvatIgaccha meM huye bhaTTAraka zrI ratnakIrtti ke paTTadhara zrIprabhAcandrasUri kA vaha ziSya thA aura inake pAsa meM raha kara hI usane vidyAdhyayana kiyA kavi dhanapAla 'kRtabAhubali- thA / ukta prabhAcandrasUri phirojazAha tugalaka ke rAjya-kAla meM, jo I0 san 1351 caritra' vi0 saM0 1408 meM zAsanArUr3ha huA thA ho gaye haiN| isase siddha hotA hai ki kavi 'gujjaradesa - majjhi paTTaNu, vasaI vir3alu pAlhApura paTTaNu / vIsalaeu rAu paya-pAlau, kuvalaya-maMDagu sayalu va mAlau / taha puravAr3avaMza jAyAmala, agaNita puvvapurisa vinimmala kula / puNa huu rAya seTThi jiNa-bhattau, bhovaI NAme dayAguNa - juttau | suhaDappau taho gaMdaNu jAyau, guru sajja hiMhaM bhuNi vikkhAyau / " bAhubalicaritra patra 2 gujjara-puravAr3avaMsa- tilau, siri suhar3a seTThi guNagaNaNi lau / taho maNahara chAyA gehaNiya, suhar3A evI NAme bhaNiya / taho uvayari jAu bahu-viNamajuzro gharaNavAlu visuu khAbhaNa huaa| taho vizikha taNuSbhava viula-guNa, saMtoSu taha harirAjaya purA / - bAhubalicaritra ke aMta meM likhita prazasti se bAhubali caritra meM prabhAcandrasUri kA varNana likhate huye dhanapAla ne unake pAsa meM raha kara vidyAdhyayana karanA svIkAra kiyA hai / 'saMvat 1416 varSe caitra sudi paMcamyA somavAsare sakalarAja ziromukuTamANikyamaricipiMjarIkRta- caraNakamalapAdapIThasya piroja Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baraDa :: zrI sAhityakSetra meM huye mahAprabhAvaka vidvAn evaM mahAkavigaNa-kavIzvara RSabhadAsa:: dhanapAla vikrama kI pandrahavIM zatAbdI meM huA hai| kavi dhanapAla ne 'bAhubali-caritra' kI racanA kI hai| yaha grantha apabhraMza bhASA meM aTThAraha saMdhiyoM meM pUrNa huA hai aura usakI patra-saMkhyA 270 hai / isa prantha kI hastalikhita prati Amera (jayapura rAjya) ke bhaTTAraka zrI mahendrakIrti-bhaNDAra meM vidyamAna hai| isase adhika dhanapAla kavi ke viSaya meM kucha nahIM milA hai| vidvAn caNDapAla prAgvATajJAtIya yaha vidvAn AcArya yazorAja kA putra thaa| vidvAn pitA kA putra bhI vidvAn hI honA cAhie yaha kahAvata sacamuca caMDapAla ne siddha kI thii| yaha kavi luNiga nAmaka guru kA ziSya thaa| lUNiga bhI ati vidvAn evaM zAstrajJAtA thaa| mahAkavi caMDapAla ne I0 san 615 meM huye trivikramabhaTTa nAmaka vidvAn dvArA likhita 'damayantI-kathA' (campU) para 'damayantyudAravivRti' likhii| garbhazrImanta kavIzvara RSabhadAsa vikrama kI satrahavIM zatAbdI vikrama kI satrahavIM zatAbdI rAjanIti, samAja, dharma, kalA, vyApAra, vANijya, sAhitya kI dRSTiyoM se yavanazAsana-kAla meM ajor3a evaM smaraNIya hai / samrATa akabara jaise mahAn nItijJa, lokapriya, prajApAlaka aura jahA~gIra jaise mahadudAra, nyAyazIla evaM zAhajahA~ jaise premI, vaibhavazAlI zAsaka isa zatAbdI meM kavi kA samaya ho gaye haiN| ye sarva dharmoM kA, sarva jJAtiyoM kA barAbara 2 sammAna karate the| inake nikaTa hindU aura musalamAnoM kA, hindudharma aura islAmadharma kA bheda nahIM thaa| aise zAsakoM ke zAsana kAla meM pratyeka dharma, samAja, sAhitya, kalA kI unnati honA svAbhAvika hai / akabara ke darabAra meM hIravijayasari kA, jahA~gIra ke darabAra meM hIravijayasUri ke paTTadhara 'sUra-savAI' vijayasenamari aura unake paTTadhara vijayadevasari kA tathA anya sAhi sakala sAmrAjya dhurA vibhrANasya samaye zrI dillyA zrI kudakuMdAcAryAnvaye sarasvatIgacche balAtkAragaNe bhaTTAraka zrI ralakIrtipaTTe dayAdi taruNataraNitvamurvI kurvANaH bhaTTAraka zrI prabhAcandradeva tat ziSyANAM brahma nAthUrAma ityArAdhanA paMjikAyA graMthaM paDhanArtha likhApita' (zivanArAyaNajI yazalahAke saujanya se) anekAnta varSa 7, aMka 7,8, 'zrIprAgvATakulAmatAdhizazabhRt zrImAn yazorAja, ityAcAryosya pitA prabandhasukaviH shriicNddpaalaamjH| . . zrIsArasvati siddhaye gurUpi zrI lUligaH zuddhadhI, so' kArSIt damayantyudAravivRti zrIcaNDapAlA sudhiiH| jai0 sA0saM0 iti pR0560 Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 ] :: prAgvATa - itihAsa : [ tRtIya jainAcAryoM kA akSuNNa prabhAva rahA hai| jaina dharma kI bhI anya dharmoM ke samAna acchI unnati huI aura jIva- dayA sambandhI aneka mahAn kRtya huye / uparokta AcAryoM evaM zAsakoM ke madhya rahe huye adbhuta evaM prabhAvaka sambandha kA prabhAva gUrjara bhUmi para bhI adhika par3A / khaMbhAta jisako khaMbhanagara, traMbAvatI, bhogavatI, lIlAvatI, karNAvatI bhI kahate haiM, usa samaya gurjarabhUmi meM dharma, vyApAra, sAhitya, sukha, samRddhi kI dRSTi se prasiddha evaM gauravazAlI nagara thA / isa nagara meM adhika prabhAvaka, gauravazAlI, samRddhajJAti jaina thI / jisakA prabhAva samasta gUrjara bhUmi para thA / khaMbhAta para jainAcAryoM evaM zAsakoM kA bhI mahattvapUrNa anurAga thA / phalataH khaMbhAta meM dharmAtmA, sAhityasevI puruSoM evaM vidvAnoM kA utkarSa bar3hA | kavIzvara RSabhadAsa khaMbhAta meM isI unnata kAla meM huye / mahAkavi RSabhadAsa kA kula vIzalanagara kA rahane vAlA thA / inake pitA sAMgaNa khaMbhAta meM Akara rahane lage the / ve bRhatzAkhIya prAgvATajJAtIya the / mAhakavi ke pitAmaha saMghavI mahirAja the| mahirAja vIzalanagara ke kavi kA vaMza paricaya pitApratiSThita puruSoM meM se the / ye bar3e zIlavAn, udAra evaM parama dayAlu dRr3ha jaina-dharmI the / maha saMghavI mahirAja aura prAtaH bar3e savere uThate the aura nitya sAMjha aura savere sAmAyika, pratikramaNa karate the / pitA sAMgaNa. pUjA, prabhAvanA Adi dharmakArya inake jIvana ke mukhya aMga the / arthAt ye zuddha bArahavratadhArI zvetAmbara zrAvaka the| jaise ye dRr3ha dharmI evaM paropakArI puruSa the, vaise hI kuzala vyavahArI bhI the / yadyapi ye prathama zreNI ke zrImaMtoM meM nahIM the, parantu madhyama zreNI ke zrImaMtoM meM ye adhika sukhI aura samRddha the / giranAra, zatruMjaya aura arbudAcalatIrtho kI inhoMne yAtrAyeM kI thIM aura saMgha bhI nikAle the / inakA putra saMghavI sAMgaNa bhI guNa aura dharma-kAryoM meM inake samAna hI thA / usa samaya khaMbhAta nagara jaisA Upara likhA jA cukA hai ati prasiddha nagara thA / vyApAra, kalA, samRddhi meM advitIya thA / dinoMdina isakI unnati hI hotI jA rahI thI / vahA~ ke vyApArI bhArata ke bAhara jA kara vyApAra karate the / usa samaya ke prasiddha baMdaragAhoM meM se yaha eka thA aura yavana- bAdazAhoM kA isa para sadA prema rhaa| ina saba bAtoM ke atirikta khaMbhAta kI prasiddhi kA mukhya kAraNa eka aura thA / vahA~ kA zvetAmbara - saMgha prati pratiSThita, samRddha, gauravazAlI evaM mahAn vyApArI thaa| dillIpati sadA khaMbhAta ke jaina - zrI saMgha kA mAna rakhate Aye haiM / saMghavI sAMgaNa khaMbhAta kI isa prakAra 'saMghavI zrI mahirAja bakhANU, prAgavaMza bar3a viisojii| samakIta sIla sadAzaya kahII, puSpa kare nisa dIsojI // par3akamaNu N pUjA parabhAvanA, poSadha para upagArAjI / vIvahAra zuddha cUke nahIM caturA, zAstra suzrartha vicArIjI' // jIvavicAra - rAsa saM0 1676 'prAgavaMsi bar3o sAha mahIrAja je, saMghavI tilaka siri soya gharato / zrI zatrubjaya giranAre giri zrAbUe, puNya jANI bahu yAtrA karato // kSetrasamAsa - rAsa saM0 1678 'prAgavaMze saMghavI mahirAje, teha dharato jinazAsana kAje / saMghapati tilaka gharAvato sAro, zatruJjaya pUjI kare saphala avatAro // samakita zuddha vrata bArano dhArI, jinavara pUjA kare nitya sArI / dAna dayA dharma upara rAga, teha sAdhe nara muktino mAga' // mallinAtha - rAsa saM0 1685 'soya nayara vasi prAgavAsa bar3o, mahirAja no suta te siMha srikho| teha bAvatI nagara vAse rahagho, nAma tasa saMghavI sAMgaNa pekho' || 'tAsa putra chaI nayana bhalerA, sAMgaNa saMgha gaNcha ghorI jI / saMghapati-tilaka dharAyA terAi, bAMdhI puNyanI dorI jI // bAra varatanA je adhikArI, dAna zIla tapa dhArI jI / bhAvi bhagati karai jinakerI, navi narakhaI paranArI jI' // vratavicAra - rAsa, kumAra pAla - rAsa. samakitasAra - rAsa saM0 1678. Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] zrI sAhityakSetra meM huye mahAprabhAvaka vidvAn evaM mahAkavigaNa-kavIzvara RSabhadAsa :: [377 unnati dekhakara vIzalanagara chor3a kara vahA~ jA base / dRr3ha evaM zuddha bArahavratadhArI zrAvaka hone ke kAraNa ye turanta hI khaMbhAta ke prasiddha puruSoM meM gine jAne lge| ye prasiddha hIravijayasUri ke anuyAyI the| ye nitya sAmAyika, pratikramaNa, pUjA, pauSadha karate aura aise hI Atmonnati karane vAle paropakArI kArya karate tathA dAna, zIla, tapa, sadbhAvanAoM meM tallIna rahate aura mRSAvAda se ati dUra rahate / pitA ke sadRza ye zuddha vyavahArI jIvana vyatIta karate the / apanI sthiti se inako parama saMtoSa thaa| mahAkavi RSabhadAsa aise pitA ke putra aura aise hI, athavA inase bhI adhika sarvaguNasampanna pitAmaha ke pautra the / isa prakAra mahAkavi RSabhadAsa kA janma, poSaNa, zikSaNa samRddha evaM dRr3ha dharmI kula meM, uttama dharma meM mahAkavi RSabhadAsa aura prasiddhapura meM, unnatakAla meM aura gauravazAlI, tejasvI guru-chAyA meM huA-yaha jainasAhitya unakI dinacaryA ke sadbhAgya kA lakSaNa thA / hIravijayamUri ke paTTadhara ziSya vijayasenasUri ke pAsa meM inhoMne zikSaNa prApta kiyA thA / yadyapi ye prAkRta evaM saMskRta ke udbhaTa vidvAn nahIM the; phira bhI donoM bhASAoM kA inako saMtoSajanaka jJAna avazya thA / gUrjarabhASA para to inakA pUrA 2 adhikAra thaa| sarasvatI aura guru ke ye paramabhakta the / apane pUrvajoM ke sadRza ye bhI parama saMtoSI, sadbhAvI bArahavratadhArI zrAvaka the| inhoMne apanI dinacaryA apanI kalama se likhI hai / nitya zakti ke anusAra ye dharmarAdhanA karate, prAtaH jaldI uThate, bhagavAn mahAvIra kA nAma smaraNa karate, zAstrAbhyAsa karate, samyaktvavrata kA pAlana karate, sAmAyika-pratikramaNa, pauSadha, pUjA karate aura dvayazana (be AsaNu) karate / nitya daza jinAlayoM ke darzana karane jAte aura akSata-naivedya car3hAte / aSThamI ko pauSadha karate, dina meM saJjhAya karate, gurudezanA zravaNa karane jAte, kabhI mRSAvAda nahIM karate, dAna, zIla, tapa, sadbhAvanA meM lIna rahate, bAvIsa abhakSya padArthoM ke sevana se dUra rahate tathA harI vanaspati kA sevana prAyaH bahuta kama karate / isa prakAra ye zuddha zrAvakAcAra kA vizuddha paripAlana karate huye sAhitya kI bhI mahAn sevA karanevAle jaina-jagata meM eka hI zrAvaka ho gaye haiN| ____ inhoMne uttama rAsoM kI racanA kI haiM / inakI rAsa-racanA sUra aura tulasI kA smaraNa karA detI hai| rAsoM kI racanA sarala evaM madhura bhASA meM hai / rAsoM kI dhArAvAhI gati kavi ke mahAn anubhava evaM bhASAdhikAra ko RSabhadAsa kI kavitvazakti prakaTa karatI hai| inhoMne cauMtIsa 34 rAsoM kI racanA kI / rAsoM kI sUcI racanAaura racanAyeM __samvat-krama se isa prakAra hai / gAthA racanA-saMvat 1-vratavicArarAsa 862 1666 kA0 15 (dIpAvalI) 2-zrI neminAthanavarasa 1667 pauSa zu02 rAsa 'saMghavI sAMgaNano suta vAru, dharma ArAdhato zaktija sAru | RSabha 'kavi' tasa nAma kahAye, praha uThI guNa vIranA gAve // samajyo zAstrataNA ja vicAro, samakitazuvata pAlato baaro| praha uThi paDikamaNu karato, betrAsaNu' bata te aMga dhrto|| ca ude niyama saMbhArI saMkSepa,vIra-vacana-rase aMga mujha le / nitya daza derI jina taNA juhAru, akSata mUki nita pAtama taaru|| AThama pAkhI poSadhamAhi, divasa ati samjhAya karU tyAhi / vIra-vacana suNI manamA bheTu, prAyeM vanaspati navi cuttuN|| mRSA zradatta prAya nahiM pApa, zIla pAla' mana vaca kAya Apa / pApa parigraha na mila mahi, dizitaNu mAna dharu' mnmaahi|| abhakSya bAvIza ne karmAdAna, prAyeM na jAye tyA mujha dhyAna / ' -hitazikSAmAsa Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmbAda-itihAsa: [tRtIya 1668 kA0 15 (dIpAvalI) zukra. 1668 pau0 zu0 2 guru 1670 bhAdra zu0 2 guru 1676 mAriva0 zuru pUrNimA 1676 kA0 ku. 15 ravi. 1677 1678 pau0 zu0 10 1678 mAgha zu0 2 guru 1678 jye0 zu0 2 guru 1678 bhAdra zu0 2 3-sthUlibhadrasasa 728 4-sumitrarAjArAsa 426 5-kumArapAlarAsa 4506 6-jIvavicArarAsa 7-navatavarAsa 811 8-prajAputrarAsa 556 hai-zrIRSabhadevarAsa 1271 10-zrI bharatezvararAsa 1116 11-zrI kSetraprakAza 584 12-zatrujayarAsa 301 13-samakitarAsa 876 14-bArA-ArA-stavana athavA gautama-praznottara-stavana 15-samayasvarUparAsa 761 16-devasvarUparAsa 785 17-kumArapAlarAsa (choTA) 2162 18-jIvitasvAmIrAsa 223 16-upadezamAlA 712 20-zrAddhavidhirAsa 1616 21-pUjAvidhirAsa 571 22-ArdrakumArarAsa 872 23-zreNikarAsa 1836 24-hitazikSArAsa 1845 25-puNyaprazaMsArAsa 328 26-kai(ya)vannArAsa 2846 27-vIrasenarAsa 4457 28-hIravijayasari kA bArahabolarAsa 26-hIravijayasUrirAsa 30-mallinAtharAsa 31-bIsasthAnakataparAsa 32-abhayakumArarAsa 33-rohiNIrAsa 2500 34-siddhazikSA 1680 1682 vai0 zu0 5 guru 1682 Azvi0 zu0 5 guru 1682 mAgha zu0 5 guru 1683 1683 1683 1684 zrA0 0 2 guru 1685 Azvi0 zu0 10 guru 1685 pau0 zu0 13 ravi0 1685 1687 kA0 zu0 guru 1688 (1684) pau0 zu07 Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: zrI sAhityakSetra meM huye mahAprabhAvaka vidvAn evaM mahAkavigaNa-kavIzvara RSabhadAsa :: [ 376 mahAkavi ne uparokta rAsoM ke atirikta stavana 58 (33), namaskAra 32, stuti 42, subhASita 5400, gIta 41, hariyAlI 5 kI racanAyeM kii| rAsoM kI racanAoM kI pUrNatithi dekhate huye yaha pratIta hotA hai ki mahAkavi kA sAhityika mahAkavi kA guruvAra ke prati adhika zraddhApUrNa anurAga thA, jo unakI guru ke prati sthAna bhakti kA dyotaka hai tathA dvitIyA aura paMcamI tapatithiyoM se bhI unakA vizeSAnurAga thA siddha hotA hai| prakaTa bAta yaha hai ki mahAkavi ne apanI pratyeka racanA kI pUrNAhati zubha divasa aura zubha tithi meM hI kii| kavi ko rAga-saMgIta evaM deziyoM kA acchA jJAna thaa| jaina-sAhitya se unakA jaisA paricaya thA, vaisA jainetara-sAhitya se bhI thA / apanI racanAoM meM kavi ne aneka jainetara dRSTAnta evaM kathAnoM kA ullekha kiyA hai| mahAkavi RSabhadAsa sAmAjika kavi the, jo sudhAravAdI aura prAcIna yuga ke prati zraddhAlu hote haiM / inake rAsoM meM adhikatama aise rAsa haiM jo mahApuruSoM ke jIvana-caritroM, nIti evaM dharmasiddhAntoM ke AdhAra para bane haiM / ina rAsoM meM muktimArga kA hI eka mAtra upadeza hai| vaise kavi apanI mAtRbhUmi ke prati bhI adhika zraddhAvAn thA / khaMbhAta kA varNana inhoMne bar3I zraddhApUrNabhAvanA evaM utsAha se likhA hai / hara rAsa meM kucha na kucha varNana khaMbhAta kA milatA hI hai / inhoMne yatra-tatra apane viSaya meM bhI likhA hai / aisA likhane kA inakA uddezya yahI thA ki Age AnevAlI saMtati kisI bhI prakAra se bhrama meM nahIM par3e / bhArata ke bahuta kama kaviyoM ne isa prakAra apane viSaya meM likhane kA sAhasa kiyA hai / isa prakAra mahAkavi RSabhadAsa sudhAravAdI, deza aura dharma ke bhakta aura gUrjarabhASA ke udbhaTa vidvAn the / guru, deva aura sarasvatI tInoM ke ye parama pujArI the| jaise jinezvara ke bhakta the, vaise hI ye guru ke ananya anuyAyI the| vijayasenasUri ko ye apanA guru mAnate the aura Ayubhara unake prati utkaTa zraddhAlu rahe the| sarasvatI ke bhI ye vaise hI ananyopAsaka the| apanI pratyeka racanA ke prArambha meM inhoMne sarasvatI ko vandana kiyA hai| ____ apanI sthiti meM inako saMtoSa thA; ataH ye parama sukhI the| parijanoM se inakA anurAga rhaa| kavi ne svayaM likhA hai ki merI patnI sulakSiNI hai, mere bhAI aura bhaginI haiM, AjJAkArI putra, putriyA~ haiM, dudhAru gAya aura __bhaiMsa haiM; mujha para lakSmI prasanna hai, parivAra meM saMpa hai, samAja, loka evaM rAjya meM mahAkavi kA gAIsthya-jIvana - mAna hai| vaise kavi sarva prakAra sukhI the, parantu unakI saMgha nikAlane kI abhilASA pUrNa nahIM huI, kyoM ki itanA adhika dravya unake pAsa nahIM thA ki tIrthoM kA saMgha nikAlane kA vyaya ve sahana kara sakate / yaha apanI atRpti svayaM apanI kRtiyoM meM unhoMne prakAzita kI hai| dekho (1) 'kavivara RSamadAsa' nAmaka rA0 rA0 mohanalAla dalIcanda desAI kA lekha jo san 1425 meM 'jai0 zve. kAnphareMsa heralDa' ko uddezita karake prakAzita hue aGka meM pR0 373 se 401 para prakAzita huA hai| (2) jai0 gu0 ka. bhA01 pR0406-458. (3) prA0 kA0ma0 mauktika 8, (kumArapAla-rAsa) pravezaka pR01-110. 'te jayasiMha guru mAharore, vijayatilaka tasa pATa / samatA zIla vidyA ghaNIre, dekhAr3e zubha gati vATa / / kavijana kerI pohotI pAsa, hIra taNo mi joDacI rAsa / RSabhadeva gaNidhara mahimAya, tRThI zAradA brahmasutA y|| sAra vacana dyo sarasvatI, tuche brahmasutA ya / tumuja mukha aAvI rame, jagamati nirmala thAya' / bharatezvara-nAsa. 'sundara gharaNI zobhatI, ma0 bahina bAMdhava jodd'i| bAla rami bahu bAraNi, ma0 kuTumba taNi kaI jodd'i| gAya mahiSI dujatA, ma0 surataru phalIbho bAri / sakala padAratha nAma thI, ma thira thaI lachI nAri // Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 :: prAgvATa-itihAsa: [tRtIya saMkSepa meM yaha kahA jA sakatA hai ki jaise ve udbhaTa kavi aura sAhityakAra the, vaise hI urAma zreNi ke kriyAzIla arhadbhakta zrAvaka the / zatrujaya, giranAra, zaMkhezvaratIrthoM kI unhoMne yAtrAyeM kI thiiN| aneka vidyArthiyoM ko par3hAyA thaa| saMkSepa meM ve bahuzruta, zAstrAbhyAsI aura uttama saMskArI kavi, puruSa evaM zrAvaka the aura unakA kuTumba bhI uttama saMskArI evaM susaMskRta thA, tabhI ve itane UMce sAhityakAra bhI bana sake / mahAkavi kI kRtiyoM ke racanA-saMvat se jJAta hotA hai ki saMvat 1666 se saM0 1688 unakA racanAkAla rahA / isa racanA-kAla se yaha mAnA jAtA hai ki kavi kA janma saM0 1640, 41 ke lagabhaga huA hogA aura nidhana 1660 ke lagabhaga yA isake pazcAt / kavi AdhyAtmika puruSa the| isa para yaha bhI anumAna laga sakatA hai ki vRddhAvasthA meM unhoMne likhanA baMda kara diyA ho aura ahadbhakti meM hI jIvana bitAne lage hoM / * jaina sAhitya meM gUrjarabhASA ke mahAkavi RSabhadAsa hI prathama zrAvaka kavi haiM, jo satrahavIM zatAbdI meM sAhitya-kSetra meM itane U~ce uThe aura usa samaya ke agragaNya sAhityaseviyoM meM gine gaye / * nyAyopArjita dravya kA savyaya karake jainavAGgamaya kI sevA karane vAle prA0jJA0 sadgRhastha zreSThi dhINA (dhINAka) vi0 saM0 1301 vi0 saM0 1301 ASAr3ha zu0 12 (15), 15 (12) zukravAra ko dhavalakkapuravAsI prAgvATajJAtIya vya0 pAsadeva ke putra gAMdhika zre0 dhINA ne apane jyeSTha bhrAtA siddharAja ke zreyArtha maladhArI zrI hemacandrasUriviracita zrI 'anuyogadvAravRtti' aura 'zrI savRttika anuyogadvArasUtra' kI eka eka prati tAr3apatra para likhvaayii| yaha prati khaMbhAta ke zrI zAMtinAtha-prAcIna-tAr3apatrIya jaina-bhaNDAra meM vidyamAna hai / / *nitya nAmu' hU~ sAdhani sAso, thAnika ArAdhyA je valI vaaso| doya aaloynn| guru kanhai lIdhI, AThima chaThi sudhi zrAtami kIdhI / / zatrajaya girinAri saMSesara yAtro, salazAkhA (kha zAtA) bhaNAvyA bahu chAtro / sukha zAtA manIla gaNu doya, eka pagiM jina bhAgali soya // nityaM gaNu vIsa nokaravAli, ubhA rahI arihaMta nihaalii'| +pra0saM0pra0 bhA0 pR025 (tAr3apatra) pra0 31 (anuyogadvAravRti) 48 , pra058( sUtra) jai0 pu0pra0saM0 pR0124 pra017 ( , ) Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: nyAyopArjita dravya kA sadvyaya karake jainavAGgamaya kI sevA karane vAle prA0 jJA0 sadgRhastha-zre0 sajjana Adi :: [ 381 zreSThi sajjana aura nAgapAla aura unake pratiSThita pUrvaja vi0 saM0 1322 terahavIM zatAbdI ke prArambha meM ati vizruta evaM gauravazAlI prAgvATajJAtIya eka kula meM zreSThi sIda nAmaka dAnavIra evaM kulIna zrImanta huA hai| vIradevI nAma kI usakI sahadharmiNI thI, jo atyanta guNavatI, puNyazAlinI aura zIlavatI strI thI / vaha itanI guNADhyA thI ki mAno vaha kamalA aura vimalA kA rUpa dhAraNa karake hI mRtyuloka meM avatarita huI ho / aise guNavAn strI-puruSoM ke eka putra utpanna huA / usakA nAma puNyadeva rakkhA gayA / puNyadeva bhI guNoM kA koSa aura sarvathA doSavihIna naravara thA / usane zrImad vijayasiMhasUri ke kara-kamaloM se jinabiMboM kI pratiSThA karavAI aura putradvaya ko vrata vidhApana karavA kara apanI Ayu aura lakSmI ko sArthaka kiyA / puNyadeva kI strI bAlhivi bhI vaisI hI guNavatI, zIlavatI, dRr3hadharma-karmaratA aura jinezvaradeva kI parama bhaktA thI / donoM strI-puruSoM ne apane nyAyopArjita dravya kA sAtoM kSetroM meM prazaMsanIya sadupayoga kiyA, ugratapavAlA upadhAna nAmaka tapa karavAyA aura zrImad vijayasiMhasUri kI nizrA meM ye sarva dharmakArya bhakti bhAvapUrvaka sampanna karavAkara apanA mAlAdhiropaNa kArya mahotsavapUrvaka pUrNa kiyA / aise dharmAtmA strI-puruSoM ke ATha putraratna huye / kramazaH brahmadeva, vohar3I, bahudeva, zrAmaNa, varadeva, yazovIra, vIracandra aura jinacandra unake nAma haiM / 0 puNyadeva kA pra0 putra zre0 brahmadeva prati bhAgyazAlI evaM vaibhavapati huA / apanI AjJAnukAriNI guNagarbhA dharmapatnI poiNI kA sAhacarya pAkara usane candrAvatI nAmaka prasiddha nagarI meM jinAlaya meM bhagavAn mahAvIra kI pratimA pratiSThita karavAI tathA zrImad padmadevasUri ke sadupadeza se triSaSThizlAkA caritra ko likhavA - kara lakSmI kA sadupayoga kiyA / 0 puNyadeva ke dvitIya putra zre0 vohar3I ko apanI AMbI nAmA strI se vilhaNa AlhaNa, jAlhaNa aura malhaNa nAmaka cAra putroM kI aura eka putrI mohinI kI prApti huI / zre0 puNyadeva ke tRtIya putra bahudeva ne cAritra - grahaNa kiyA / vaha kuzAgrabuddhi evaM bar3A pratibhA saMpanna thaa| sAdhu-dIkSA lekara usane samasta jaina-zAstroM kA adhyayana kiyA tathA zuddha prakAra se sAdhvAcAra kA paripAlana kiyA / pariNAmasvarUpa usako gacchanAyaka kA pada prApta huA aura vaha zrImad padmadevasUri ke nAma se vikhyAta huA / zre0 puNyadeva kA caturtha putra zrAmaNa, pA~cavA putra varadeva bhI udAra hRdayI aura guNavAn hI the / chaTThA putra yazovIra vidvAn paMDita huA / usane cAritra-grahaNa kiyA aura aMta meM sUripada prApta karake vaha paramAnandasUri nAma se prasiddha huA / sAtavAM putra vIracandra aura AAThavAM putra jinacaMdra bhI khyAtanAmA hI nikale / vohar3a kA jyeSTha putra vilhaNa bhI bar3A hI dharmAtmA huA / usane apane pitA kI sampatti ko aneka dharmakRtyoM meM vyaya kiyA / vilhaNa kI strI rUpiNI bar3I hI dharmaparAyaNA satI thii| usake AsapAla, sIdhU, 1 Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382] : prAgvATa-itihAsa : [ tRtIya jagatasiMha aura padmasiMha nAmaka cAra putra aura vIrI nAmA eka parama sundarA manoharA, pavitrA, suzIlA, sadguNADhyA putrI utpanna huii| zre. vohar3i kA dvitIya putra AlhaNa bhI bhAgyazAlI evaM saujanyatA kA AgAra thaa| tRtIya putra jAlhaNa bhI apane anya bhrAtAoM ke sadRza dRr3ha jainadharma-sevaka thaa| usakI strI nAUdevI thii| nAUdevI kI kukSi se vIrapAla, varadeva aura vairasiMha nAmaka tIna putroM kI utpatti huii| zre0 vilhaNa ke jyeSTha putra AsapAla ko apanI khetUdevI nAmA strI se sajjanasiMha, abhayasiMha, tejasiMha aura sahajasiMha nAmaka cAra putroM kI prApti huI / - zre0 AsapAla prasiddha puruSa thaa| kavi Asar3a dvArA vi0 saM0 1248 meM racita 'vivekamaMjarIprakaraNa' kI prati, jisakI vRtti zrI bAlacandrAcArya ne banAI thI, usane (AsapAla ne) vi0 saM0 1322 kArtika kRSNA 8 ko apane pitA ke puNyArtha likhavAI / isa prati ke prathama evaM dvitIya pRSThoM para zrI tIrthakara bhagavAn evaM prAcArya ke sundara citra haiM / AcArya ke citra meM vyAkhyAna-pariSada kA sundara citraNa kiyA gayA hai tathA isI prakAra pR0 236, 240 para eka 2 devI ke manorama citra haiN| . vilhaNa kA dvitIya putra sIdhU bhI udAramanA zrAvaka thaa| usakI strI sohagA ati puNyavatI dAkSiNyazAlinI aura parama svabhAva-sundarA rUpavatI thii| vilhaNa kA tRtIya putra jagatasiMha bacapana se hI virakta bhAvuka aura udAsInAtmA thaa| usane cAritra-grahaNa kiyA aura vidyA evaM tapa meM prasiddhi prApta karake sUripada ko prApta huaa| vilhaNa ke caturtha putra padmasiMha ko usakI sadgRhiNI vAlUdevI se nAgapAla nAmaka putra kI prApti huii| . nAgapAla parama buddhimAn evaM sattvaguNI puruSavara thA / usane zrImad ratnaprabhasUri ke sadupadeza se hAr3Apadrapura meM jinAlaya banavAyA tathA usameM sumatinAthabiMba kI mahAmahotsavapUrvaka bahuta dravya vyaya karake pratiSThA karavAI / vi0 saM0 1322 kArtika kR. aSTamI candralagna meM zre0 AsapAla ke putra sajjanasiMha ne svapitA AsapAla ke kalyANArtha 'vivekamaMjarIvRtti' nAmaka prasiddha dhArmika grantha kI prati tAr3apatra para likhavAkara jJAna kI parama bhakti kI tathA lakSmI kA sadupayoga kara apanA yaza amara kiyaa| 'vivekamaMjarIvRtti' kI prazasti kA zodhana zrImad pUjya pradyumnamari ne kiyA thaa| vaMzavRkSa sIda [vIradevI] puNyadeva (pUrNadeva) [vAnhivi] AmaNa varadeva / vIracandra / jinacandra brahmadeva vohar3I bahudeva [pAiNI (pohaNI)] [bI] (padmadevasari) yazovIra (paramAnandasari) pra0saM0pra0 bhA0 pR036, 40,41 tA0pra045 (zrI vivekamaMjarIvRtti) jai0 pu0pra0 saM0 pR0 34.35 pra030 (vivekamaMjarIprakaraNavRtti) vaMzA0 prA0 tA0 0 jJA0 bha0 kI sUcI pR06. Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: nyAyopArjita dravya kA sadvyaya karake jainavAGgamaya kI sevA karane vAle prA0 jJA0 sadgRhastha - zre0 sevA :: [ 38 I jAmhaNa [nAU ] vilhaNa [rUpa] sajjanasiMha I AlhaNa vIrapAla AsapAla [khetukA] sIdhU [ sohagA ( soharA ) ] jagatasiMha T abhayasiMha zre0 zubhaMkara aura usakA pautra yazodhana varadeva tejasiMha 1 sahajasiMha manhaNa vairasiMha zreSThi sevA vi0 saM0 1326 mohinI padmasiMha [ vAlU] | nAgapAla vIrI vikrama kI dazavIM aura gyArahavIM zatAbdI meM prAgvATajJAtIya zubhaMkara nAmaka ati gauravazAlI puruSa ho gayA hai / usake sevA nAmaka putra thA / sevA ke yazodhana nAmaka putra huA / yazodhana ke uddharaNa, satyadeva, sumadeva, aura lIlA nAmaka pAMca putra huye / sumadeva ne cAritra grahaNa kiyA aura apanI yogyatA evaM prakhara tapasyA ke kAraNa gacchanAyakapada ko prApta huA aura zrI malayaprabhasUri ke nAma se vikhyAta huA / bAhU 0 bAdU ke tribhuvana ko alaMkRta karane vAle tIna putra huye| unameM jyeSTha putra dAhar3a thA aura lADasa aura salaSaNa choTe the / inake cAra bahineM thIM / laSamiNI suSamiNi, jasahiNi aura jehii| vaise to tInoM bhrAtA bAdU aura usake putra pavitra, vizruta aura samAja meM agragaNya the| phira bhI dAhar3a adhika vikhyAta thA / dAhar3a kA parivAra vaise dAhar3a jyeSTha bhI thA / dAhar3a kI dharmapatnI siriyAdevI bar3I tapasvinI aura dharmaparAyaNA strI thii| usake cAra putra huye / solAka jyeSTha putra thA / solAka se choTA vAsala thA / vAsala se choTA sAdhu bana gayA thA aura Age unnati karake zrI madanaprabhasUri ke nAma se vikhyAta huA / cauthA putra vIrUka nAmaka thA / sAMudevI nAmA kaniSThA putrI thI / * jai0 pu0 pra0 saM0 pR0 15-16 pra0 13 (pariziSTaparva pustikA) Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384] :: prAgvATa-itihAsa : [tRtIya zre0 solAka kI strI kA nAma lakSaNA thA / lakSaNA ke pAMca pANDavoM ke samAna mahAparAkramI, dharmAtmA, mahAvratI evaM parivrAjaka pAMca putra the / jyeSTha putra kA nAma AMbU thaa| AMbU se choTe bhrAtA ne cAritra grahaNa kiyA zre0 solAka aura usakA aura vaha udayacandrasUri ke nAma se prakhyAta huaa| tIsarA aura cauthA putra cAMdA aura vizAla parivAra ratnA the| pAMcavA vAnhAka huaa| do putriyA~ thiiN| kaniSThA putrI kA nAma thAlhI thA / zre0 AMbU ke pAsavIra, bAhar3a, chAhar3a nAmaka tIna putra aura vAnhI, divatiNi aura vastiNi nAmA tIna putriyA~ huii| zre0 cAMdA ke pUrNadeva aura pArzvacandra nAmaka do putra aura sIlU, nAuli, deuli, jhaNakuli nAmA cAra mukhyA putriyA~ huI / nAuli nAmA putrI ne cAritra grahaNa kiyA aura vaha jinasundarI nAmA sAdhvI ke nAma se vizrutA huii| zre0 pUrNadeva kI strI puNyazrI thii| puNyazrI kI kukSi se dhanakumAra nAmaka putra huA aura eka putrI huI, jisane cAritra grahaNa kiyA aura vaha caMdanavAlA nAmA gaNinI ke nAma se vikhyAtA huii| zre0 ratnA ke pAhala nAmA patra huA / pAhula ke kumArapAla aura mahipAla nAmaka putra hye| zre0 solAka kA kaniSTha patra / / bAlhAka ke eka putra huA aura usane cAritra grahaNa kiyA aura vaha sAdhuoM meM agraNI huaa| usakA nAma lalitakIrti thaa| zre0 AMbU ke dvi0 putra bAhar3a kI dharmapatnI vasundharI nAmA thii| inake guNacandra nAmaka putra aura gAMgI nAmA vizrutA putrI huI / zre0 chAhar3a kI dharmapatnI puNyamatI thii| jo zre0 kulacandra kI dharmapatnI rukmiNI kI kukSi se utpanna huI thii| puNyamatI strI ziromaNi satI thii| isake dhAMdhAka nAmaka putra aura cAMpaladevI aura pAlhu nAmA do putriyA~ huii| dhAMdhaka kI strI mAlhiNI ke jhAMjhaNa nAmaka putra huaa| zre0 AMbU kA jyeSTha putra jaisA Upara likhA jA cukA hai pAsavIra thaa| pAsavIra kI patnI kA nAma sukhamatI thaa| sukhamatI guNanirmalA aura madhura svabhAvavAlI strI thii| usake guNoM para janagaNa mugdha rahate the| sukhamatI ke cAra putra aura do putriyA~ huii| jyeSTha putra sevA nAmA ati vikhyAta huA / dvi0 putra kA nAma haricandra thaa| tIsare putra ne cAritra grahaNa kiyA aura vaha unnati karake gacchanAyaka pada ko prApta ho kara zrI jayadevasari nAma se jagata meM vikhyAta huA / cauthe putra kA nAma bholA thA / putriyoM ke nAma laDahI aura khIMvaNI the| zre0 sevA kI dharmapatnI pAlhadevI nAmA thii| bholA kI jAlhaNadevI nAmA strI thii| isa prakAra pAsavIra eka vizAla kuTumba kA svAmI thA / zre0 sevA ne vi0 saM0 1326 zrAvaNa zu0 8 ko varadeva ke putra lekhaka naradeva dvArA zrI pariziSTaparvapustikA' munijanoM ke vAcanArtha bahuta dravya vyaya karake likhavAI / vaMzavRkSa zubhaMkara sevA yazodhana Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: nyAyopArjita dravya kA sadvyaya karake jainavAGgamaya kI sevA karane vAle prAjJA0 sadgRhastha-ve sevA :: [38 uddharaNa satyadeva sumadeva (malapapramazari) vADhU lIlA dAhar3a [siriyAdevI] lADaNa salakhama lakhamiNI sukhamiNI jasahiNi jehi solAka sacaNA] vAsala solAka [lakSaNA] vAsala mahAnagairi bAla sAdevI madanaprabhasUri vIruka sAUdevI pAhula lalitakIti (sAdhu) pAsavIra bAhar3a chAr3a vAnhI divatiNi vastiNi [sukhamatI][vasudharI][puNyamatI] kumArapAla hipAla guNacaMdra gAMgI pUrNadeva pArzvacandra [puNyazrI] sIlU nAula deuli jhaNakuli [jinasundarI (sAdhvI)] dhanakumAra candanabAlA (sAdhvI) dhAMdhAMka [mAlhiNI] -cAMpaladevI pAnhudevI - jhAMjhaNa sevA [pAndaNadevI haricandra jayadevari molA jinyadevI) sahAdevI bApayavikI Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3] * prAgvATa - itihAsa zreSThi guNadhara aura usakA vizAla parivAra vi0 saM0 1330 [ tRtIya vikrama kI bArahavIM zatAbdI ke aMta meM prAgvATajJAtIya zre0 dhanezvara ho gayA hai| usakA kula prAcIna kuloM meM se thA aura pratiSThita evaM gauravazAlI thA / zre0 dhanezvara ke dhanadAka nAmaka eka dharmAtmA evaM guNavAn putra huA / kAzahadagrAma ke zrI AdinAtha - jinAlaya meM usane mUlanAyaka pratimA virAjamAna karavAI thI / zre0 dhanadAka ke tIna saMtAna huI / brahmadeva aura vAgbhaTa nAmaka do putra huye aura lakSmaNIdevI nAma kI eka putrI huI / zre0 brahmadeva kA vivAha mandodarI nAmA suzIlA kanyA ke sAtha huA / mandodarI kI kukSi se cAra putra utpanna huye / AlhA, sAlhAka, rAjhAka aura eka aura / zre0 vAgbhaTa ke gogAka nAmaka putra thA / gogAka kI strI kA nAma samUlA thA / samUlA kI kukSi se Udhiga, dhAMdhU, Akar3a ye tIna putra aura sAlhU nAmaka eka putrI huii| tInoM putroM kI subhagAdevI, zrIdevI aura dAkhIbAMI nAmA kramazaH striyA~ thIM / zre0 AlhAka nirmalAtmA, dharmabuddhi aura sarvadoSa-vihIna naravara thaa| usakI strI stnadevI bhI vaisI hI caturA, guNazIlA gRhiNI thI / ratnadevI ke cAra saMtAna utpanna huI / guNadhara, yazadhara, cAhaNIdevI aura samadharaisa prakAra tIna putra aura eka putrI huI / zre0 sAlhAka zre0 AlhAka kA choTA bhAI thA / vaha bhI guNavAn aura sajjana thA / zre0 rAlhAka zre0 sAlhAka se choTA thA / isakI strI kumAradevI thI / kumAradevI se isako brahmanAga, kAlhUka aura ratnasiMha nAmaka tIna putroM kI aura brAhmI aura sohagA nAmaka do putriyoM kI prApti huI / isa prakAra pAMca santAna huI / 0 guNadhara jo 0 lhAka kA jyeSTha putra thA bar3A hI nyAyazIla evaM tapa, dAna, zIla aura bhAvanAoM meM utkRSTa zrAvaka thA / aisI hI usakI rAjimatI nAmA guNagarbhA strI thI / rAjimatI ke pArzvabhaTa, vIrA, ambA, , lIMbA, soma, deva, zIlU, hIra aura laDuhita nAmaka saMtAneM utpanna huI / dvitIya putra vIrA kA vivAha rAjazrI se huA thA aura usase usako vi0 saM0 1330 taka jagapAla, harapAla, aura devapAla nAmaka tIna putroM kI prApti huI / tRtIya putra ambA kI strI lalitA thI aura lalitA ke narapAla nAmaka eka hI ukta samaya taka putra thA / zre0 guNadhara kA cauthA putra lImbA thA / lIMbA ko apanI strI kalyANadevI se ukta samaya taka vijaya, zrIyaza, dharaya aura narasiMha nAmaka cAra putra aura pAtI nAmaka putrI - isa prakAra pA~ca saMtAnoM kI prApti huI / zre0 gaNadhara ne vi0 saM0 1330 meM nivRttigacchIya zrImad bhuvanaratnasUri-AnandaprabhasUri-vIradevasUri ke paTTadhara zrImad kanakadevasUri ke sadupadeza se apane caturtha evaM suyogya bhrAtA samadhara kI susammati se apanI nyAyopArjita lakSmI kA sadupayoga karake atyanta bhakti-bhAvapUrvaka 'zrI zAMtinAtha - caritra' kI prati tAr3apatra para likhavAyI / zre0 samadhara kI strI karmaNadevI thI / usake kola, AsA, pAsala, ser3hA, pUnA, haricandra aura vayara nAmaka putra the aura pAsala kI strI sAjiNI ke vijayasiMha aura nayazAka nAmaka do putra utpanna ho cuke the / ukta vi0 saM0 arthAt 1330 meM zre0 guNadhara itane prar3e vizAla evaM pratiSThita kula kA gRhapati thA / pra0 saM0 bhA0 1 pR0 26 pra0 tA0 pra0 38 (zrI zAMtinAtha caritra) Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara]: nyAyopArjita dravya kA savyaya karake jainavAGgamaya kI sevA karane vAle prAjJA0 sadgRhastha-0 guNadhara: [10 vaMzavRkSa dhanezvara 2 / ghanadAka 3] lakSmaNIdevI brahmadava [maMdodarI] vAgbhaTa 4] gogAka sAbahAka rAlhAka ..." simalA] [kumAradevI] . AmhAka ritnadevI] , Udhiga dhAMdhU AkaDa sAnhamArI [subhagAdevI] [zrIdevI] [dAkhIvAI) brahmanAga guNadhara (rAjimatI] yazavara cAhaNIdevI samara [karmaNIdevI] / / / / / kola mAsA sapAla (pAsala) sedA pUnA [sAjiNI] / haricandra / bayara 6 vijayasiMha nayaNAka na [rAjazrI] [lalitA] [kalyANadevI] | narapAla Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 ]. prAgvATa-itihAsa: [tRtIya zreSThi hIrA vi0 saM0 1336 vi0 saM0 1336 ASAr3ha zu0 pratipadA ravivAra ko zrI mahArAjAdhirAja zrImat sAraMgadeva ke vijayIrAjya ke mahAmAtya zrI kAnhA ke prabandhakAla meM prAgvATajJAtIya Tha0 hIrA ne bRhat zrI 'AdinAtha-caritra' likhavAyA / 1 zreSThi halaNa vi0 saM0 1344 vikramIya terahavIM zatAbdI meM prAgvATajJAtIya zre0 gogA kI saMtati meM zAha sapUna ho gayA hai| zre0 sapUna ke zAha durlabha, pAhar3a, dhanacandra, vIracandra nAmaka cAra putra huye / vIracandra ke zA0 molhA, zA0 jAhar3a, zA. hemasiMha, kher3A Adi putra huye| zre0 khedA ke halaNa, devacandra, kumArapAla Adi putra huye / zre0 hUlaNa ne vi0 saM0 1344 Azvina zu0 5 ko zrI kanharsisaMtAnIya zrI padmacaMdropAdhyAyaziSya zre0 hemasiMha ke zreyArtha apanI pitRvyabhakti se 'zrI vyavahArasiddhAnta' nAmaka grantha kI tIna pratiyA~ sAkaMbharIdeza meM siMhapurI nAmaka nagarI ke adhivAzI mathurAvaMzIya kAyastha paMDita sAMgadeva ke dvArA likhvaaii|2 zreSThi dedA vi0 saM0 1352 caudahavIM zatAbdI ke prArambha meM dayAvaTa nAmaka nagara meM prAgvATajJAtIya zreSThi kumArasiMha huA hai| vaha prati dharmAtmA aura zuddha zrAvakavrata kA pAlane vAlA thaa| vaisI hI guNavatI, strIzrRMgAra kumaradevI nAma kI usakI dharmapatnI thI / kumaradevI kI kukSi se pAMca putraratna utpanna huye-dedA, sAMgaNa, kesA (kisA), dhanapAla aura abhaya / dedA kI strI vizaladevI thI / sAMgaNa kI zRMgAradevI dharmapatnI thii| dhanapAla kI strI kA nAma salaSaNadevI thA tathA kaniSTha abhaya kI dharmapatnI pAlhaNadevI nAmA thI / dedA ke ajayasiMha nAmaka putra thaa| eka dina dedA ne suguru kI dezanA zravaNa kI ki manuSya-jIvana kA prApta honA ati durlabha hai| isa durlabha jIvana ko prApta karake jo sukhArthI hote haiM ve dharma kI ArAdhanA karate haiN| gRhasthoM ke liye dAna-dharma kA adhika mahattva mAnA gayA hai / yaha dAna-dharma tIna prakAra kA hotA hai--jJAnadAna, abhayadAna aura arthadAna / ina tInoM dAnoM meM jJAnadAna kA adhikatama mahattva hai / aisI dezanA zravaNa karake dedA ne vi0 saM0 1352 meM 'laghuvRttiyukta uttarAdhyayanasUtra' nAmaka prasiddha graMtha kI eka prati tAr3apatra para likhavAI aura bar3e samAroha ke madhya evaM kuTumbIjanoM kI sAdI meM jaina-dIkSA grahaNa karake uparokta prati ko bhaktipUrvaka grahaNa kii|3 1-jai0 pu0 pra0saM0 pR0131 10260(AdinAthacaritra) 2-jai0 pu0pra0saM0 pR0132 pra0261 (myavahArasUtraTIkA) 3-pra0saM0bhA01pR031 tA0pra036 (uttarAdhyayanasatralaghuvRtti) je0pu0pra0saM0 pR057. tA0pra0 56 ( , ) Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: nyAyopArjita dravya kA sadvyaya karake jainavAGgamaya kI sevA karane vAle prAjJA0 sadgRhastha-zrA0 saraNI : [386 zreSThi cAMDasiMha kA prasiddha putra pRthvIbhaTa vi0 saM0 1354 vikrama kI terahavIM zatAbdI ke anta meM saMDeraka nAmaka grAma meM, jahA~ prasiddha mahAvIra-jinAlaya vinirmita hai prAgvATajJAtizrRMgAra suzrAvaka zreSThivara mokhU rahatA thaa| usakI dharmaparAyaNA strI kA nAma mohinI thaa| zrA. mohinI ke yazonAga, vAgdhana, prahlAdana aura jAmhaNa nAmaka cAra ati guNavAn putra utpanna huye the| __ zre0 vAgdhana kA vivAha sItU (sItA) nAmaka rUpavatI evaM guNavatI kanyA se huA thA / zrA0 sItA ke cAMDasiMha nAmaka ati prasiddha putra aura khetUdevI, majalAdevI, ratnadevI, mayaNaladevI aura prImalAdevI nAmA nirmalaguNA dharmapriyA pA~ca putriyA~ utpanna huI thiiN| zre0 cANDasiMha kI gaurIdevI nAmA strI thI / zrA0 gaurIdevI gurudeva kI paramabhaktA aura patiparAyaNA strI thii| usake pRthvIbhaTa, ratnasiMha, narasiMha, caturthamala, vikramasiMha, cAhar3a aura muMjAla nAmaka sAta putra utpanna huye aura khokhI nAmA eka putrI huI / sAtoM putroM kI striyA~ svasA khokhI kI sadA sevA karane vAlI kramazaH sahavadevI, suhAgadevI, nayaNAdevI, pratApadevI, bhAdalAdevI, cAMpalAdevI thiiN| inake kaI putra aura putriyA~ thiiN| zre0 pRthvIbhaTa (pethar3a) ne vi0 saM0 1354 meM guru ratnasiMhasari ke sadupadeza se zrI bhagavatIstrasaTIka' ati dravya vyaya karake likhavAyA thaa|' isa vaMza kA vistRta paricaya isa itihAsa ke tRtIya khaNDa ke pR0 246 se 256 ke pRSThoM meM A cukA hai / / mahaM0 vijayasiMha vi0 saM0 1375 zrI 'vivekavilAsa' nAmaka dharmagraMtha kI eka prati prAgvATajJAtIya mahaM0 vijayasiMha, mahaM0 kSImAka ne vi0 saM0 1375 Azvina zu0 6 buddhavAra ko dillIpati kutubuddInakhilajI ke pratinidhi sAhamadIna ke zAsanakAla meM likhavAI / 2 zrAvikA saraNI vi0 saM0 1400 vikramIya caudahavIM zatAbdI meM dhAnyeraka (dhAnerA) nAmaka grAma meM prasiddha prAgvATajJAti meM utpanna zobhita nAmaka zreSThi rahatA thaa| vaha rAjA aura prajA meM bahumAnya thaa| rUkSmaNI nAmA usakI patnI ati guNavatI, suzIlA thii| usake tIna putra aura pA~ca putriyA~ huI / jyeSTha putra vIracandra thA, vaha nirmalaguNI evaM khyAtanAmA thA / usakA vivAha rAjinI nAmA ati guNavatI kanyA ke sAtha meM huA thA / vIradeva aura pUrNapAla nAmaka do anya putra the| prathama putrI saraNI nAmA thI / saraNI kIrtivatI evaM sulakSmI thii| usakA vivAha pAsar3a nAmaka vyavahArI3 1-D.C.M.P.(G.0.s.vo.LXXVI.)P. 248 (409) 2-pra0saM0 dvi0 bhA0 pR0 2 pra04 (vivekavilAsa) 3-jai0 pu0 pra0 saM0 pR0 71-72.3075 (uttarAdhyayanasUtra) D.C.M. P. (G.0. S.VO. LXXV1.) P. 333-5 (287) Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R.] prAnbATa-itihAsa: [tRtIya ke sAtha huA thA / anya putriyA~ marudevI, saMtoSA, yazomatI, vinayazrI thiiN| ye sarva bahineM asi hI guNavatI, suzIlA thiiN| marudevI jJAna-darzana-cAritra ko dhAraNa karane vAlI suzrAvikA thii| zrAvikA saraNI ne anumAnataH vi0 saM0 1400 ke Asa-pAsa eka dina guruvacana zravaNa karake apane putra vimalacandra, devacandra, yazazcandra kI saMmati lekara tathA apanI bahina saMtoSA kI icchA ko mAnya kara ke 'uccarAdhyayanasUtra' nAmaka graMtha kI TIkA kI pustaka likhavAI / zrA0 saraNI ke tInoM putroM ne isa kArya meM bhUri 2 Arthika sahAyatA kI thii| zrAvikA vIjhI aura usake bhrAtA zreSThi jasA aura DraGgara vi0 saM0 1418 cIbAgrAma meM prAgvATajJAti meM sahadeva nAma kA eka suzrAvaka ho gayA hai| vaha kaccholikAmaNDanazrIpArzvanAtha kA paramopAsaka thaa| usake guNacandra nAmaka putra thA / guNacandra kA putra zrIvatsa huaa| zrIvatsake chAhar3a, yazobhaTTa aura zrIkumAra nAma ke tIna putra huye the| zre* chAhar3a ke parivAra ke guru zrImANikyaprabhari huye tatpazcAt zrI kamalasiMhasari huye / zre0 yazobhaTTa ke parivAra ke guru zrI prabhasari aura prajJAtilakasari the / zrIkumAra ne zrImad kamalasiMhasarijI kI uttama padasthApanA (sUripadotsava) apane vRddha grAma meM karavAI thii| zrIkumAra kI strI kA nAma abhayazrI thA / abhayazrI ke sAlhAka aura bor3akA nAma ke do putra huye the| zre0 sAnhAka ke sobhA, solA aura gadA nAma ke tIna putra huye / zre0 gadA ke ratnAdevI aura zriyAdevI do striyA~ thiiN| mAzriyAdevI ke karmA aura bhImA do patraratna huye| zre0 bhImA kI rukmiNI nAmA strI se lIMbA. sIhara aura pethA nAma ke tIna naravIra utpanna huye / zre0 lIMvA kA vivAha gaurI nAmA guNavatI kanyA se huA thaa| zrA0 gaurI ke jasA aura DraGgara do putra the aura vIjhikA, tInhikA aura zrInAmA tIna putriyA~ thiiN| zre0 lIMbA zrI kacchUlikA (kacholI) pArzvanAtha mandira kA goSThika thaa| zrA0 vIjhikA ne svavaMzaguru zrImad ratnaprabhasari ke dvArA zrI 'upadezamAlA' pustaka kA vyAkhyAna apane jyeSTha bhrAtA jasA kI anumati se karavAyA / vi0 saM0 1418 kArtika kR0 dazamI (10) guruvAra ko zre0 jasA, DuGgara aura unakI bhaginiyA~ vIjhI aura tInhI kI sahAyatA se zrI naracandrasari ke ziSya zrI ratnaprabhasari ke baMdhu paMDita guNabhadra ne zrI prabhasariviracita 'dharmavidhiprakaraNa' jisakI vRtti zrI udayasiMhamari ne likhI thI savRtti likhavAyA / vaMza-vRkSa sahadeva guNacandra zrIvatsa Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara]:: nyAyopArjita dravya kA sadvyaya karake jainavAGgamaya kI sevA karane vAle prAzA0 sadgRhastha-0 sthirapAla: [11 1 zrIkumAra [abhayazrI] chAr3a yazomaTTa sAnhAka boDakA sobhA [saubhAgyavatI] solA gadA [1ranidevI razriyAdevI] karmA bhImA [rukmiNI] jasA DUbara vIjhI tInhI zrI zreSThi sthirapAla vi0 saM0 1418 jAbAlipura durga meM prAgvATajJAtizRMgAra dhaNadeva nAmaka suzrAvaka ho gayA hai / usake sahajaladevI nAma kI 2 strI thii| usake brahmAka aura lIMbA nAma ke do putra the| zre0 lIMbA kI strI gauradevI thI, jisake kaDusiMha nAma kA putra thA / kaDusiMha kI strI kA nAma bhI kaDudevI hI thA / kaDudevI kI kukSi se dharaNAka nAmaka putra huaa| ___ zre0 brahmAka ke jhaMjhaNa nAmaka putra thA, jo ati guNI aura dharmAtmA thaa| vaha sacamuca hI prAgvATavaMzaziromaNi thA / usake AzAdhara nAma kA putra thaa| zre0 AzAdhara ke gogila nAma kA zreSTha putra huaa| zre 1D.C.M.P. (G.O. S.VO. LXXVT.) P. 345 2P. 344-345 Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392] prAgvATa itihAsa : . .. [tRtIya gogila ke patradeva nAma kA putra huA / zre0 padmadeva sukRtI aura sukRtajJa thaa| zre0 padmadeva kI strI kA nAma suralakSmIdevI thA, jo dharmakriyA meM dRr3hahRdayA aura udAracetA zre0 ramaNI thii| usake subhaTasiMha, kSemasiMha, sthirapAla nAma ke tIna kIrtizAlI putra huye the| zre0 subhaTasiMha ke sonikAdevI nAmA ati rUpavatI strI thI, jisakI kukSi se tejA, jayaMta, jAvar3a aura pAtala nAma ke cAra putra huye aura kAmI, nAmala, cAmikA nAma kI tIna guNavatI kanyAyeM huI thiiN| zre0 sthirapAla kI dedikA nAmA strI thii| usake nassAla, hApAka, tribhuvana, kAchuka, kenhAka aura pethar3a nAma ke chaH putra the / zrImad naracandrasari ke ziSya zrImad ratnaprabhasari dvArA zre0 sthirapAla ne 'dharmavidhi' grantha kA vAcana krvaayaa| vaMza-vRkSa dhaNadeva [sahajaladevI] brahmAka lIMvA [gauradevI] kaDusiMha [kaDudevI] jhaMjhaNa pAzAdhara dharaNAka gogila panadeva [suralacamI] subhaTasiMha [sonikA] cemasiMha sthirapAla didikA narapAla hApAka tribhuvana kAchuka kenhAka pethar3a Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAiDa ] :: nyAyopArjita dravya kA sadvyaya karake jainavAGgamaya kI sevA karane vAle prA0 jhA0 sadgRhastha-zre0 bor3aka ke putra :: [ 341 zreSThi bor3aka ke putra vi0 saM0 1418 I kacchUlipurI meM prAgvA jJAtIya pArzva nAma kA eka prasiddha puruSa thA, jisakA putra desala thA / desala ke bahudeva candra do vizruta putraratna huye / zre0 vIracandra ke mAlaka nAma kA ati puNyazAlI putra thA / zre0 mAlaka ke Asa ( dharamarAja), guNadhara, sAMba aura vIra cAra pratApI putra the / the0 zrAsadhara kA putra solaka huA / zre0 solaka kI strI kA nAma sarasvatIdevI thA / isake mAlhaNa, pArzvacandra, bUTarotha, mahicandra aura ser3haka pAMca putra huye the / zre0 ser3haka kI strI jasiNIdevI thI, jisake rAlhaNa, sohar3a, AlhaNa, padmarAja, brahmA aura bor3aka chaH putra huye the / 0 bor3aka kI strI kA nAma vIrIdevI thA / isake vIra, dhIra, evaM buddhimAn depAla, devasiMha, soma aura salakhA nAma ke ati prasiddha cAra putra huye / inhoMne 'zrI dharmavidhigrantha' ke likhavAne meM apane dravya se sahAyatA kI / mAlhaNa bahudeva Asadhara I solaka [sarasvatI ] T vaMza-vRca pArzva I desala I guNadhara pArzvacandra bUTarotha D. C M. P. (G. O. S. Vo. LXXVI.) P. 346 (27), vIracandra 1 mAlaka I sAMba vIra mahicandra ser3haka [jasikhI] Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4] :: prAgvATa - itihAsa :: rAmhaNa sohar3a mhaNa 1 depAla padma zreSTha abhayapAla vi0 saM0 1440 brahmA bor3aka [vIrI ] devasiMha suprasiddha zrAvaka sAMgA gAMgA aura unake pratiSThita pUrvaja vi0 saM0 1427 soma [ tRtIya salakhA 0ghAva aura usakA parivAra vikrama kI terahavIM zatAbdI meM udayagirivAsI prAgvATajJAtIya zre0 dhAMdha eka prasiddha zrAvaka thA / yaha dRr3ha jaina dharmI, zuddha zrAvakavratapAlaka evaM sAdhu-muniyoM kA parama bhakta thA / delhaNadevI nAma kI usakI patiparAyaNA strI thI / usake arjuna aura jhar3asila nAmaka do ati prasiddha putra hue| jyeSTha putra arjuna bar3A dAnI, udAra thA / vaha prabhu-pUjana meM bar3A rasa letA thA / usa samaya ke coTI ke uttama zrAvakoM meM vaha ginA jAtA thA / hone vAle utsava, mahotsavoM meM usakA agrabhAga aura adhika sahayoga rahatA thA / usakA mana sadA dharma - dhyAna meM lIna rahatA thA / aisI hI guNavatI sahajanladevI nAma kI usakI priyA thI / sahajanladevI ke nAmAMkitA chaH putra huye / jyeSTha putra muMjAladeva thA / vaha atyaMta vizvasanIya evaM AjJApAlaka thA / dUsarA putra dhavara nAmaka thA / dhavara prakhara buddhimAn thA / tRtIya putra guNapalla aura caturtha dhanA thA / ye donoM bhI guNavAn the / pAMcaveM aura chaTThe putra kramaza: sAMgA aura gAMgA the / vi0 saM0 1427 meM sAMgA gAMgA donoM bhrAtAoM ne 'zrI kalpasiddhAnta' arthAt 'kalpasUtra' ko tAr3a patra para likhavA kara sotsava evaM bhakti-bhAva pUrvaka pUrNimApakSIya zrImad guNacandrasUri-guNaprabhasUri-guNabhadrasUri ke guru AtA zrImad matiprabha ko samarpita kiyA / 1 AzApallIvAsI prAgvATajJAtIvaMzabhUSaNa vya0 ayaMta kI bhAryA maTU kI putrI mAjhAdevI ke putra vya0 abhayapAla aura saravaNa the / saravaNa ne dIkSA grahaNa kI thI; ataH usa ke zreyArtha zre0 abhayapAla ne nyAyopArjita dravya se jJAnArAdhanA ke liye tapAgacchanAyaka zrImad jayAnandasUri ke sadupadeza se vi0 saM0 1440 meM zrImad prasannacandrasvariziSya zrImad devabhaTAcAryaviracita 'zrI pArzvanAthacaritra' nAmaka graMtha kI prati AzApallInivAsI goDAnvayI arrer kavi selhaNa ke putra valliMga dvArA tAr3apatra para likhavAI | 2 1 - pra0 saM0 bhA0 1 pR0 3-4 (zrI kalpasUtra tA0 pra0 8 ) 2 - pra0 saM0 bhA0 150 66 ( tAr3apatra) pra0 107 (pArzvanAtha caritra) Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: nyAyopArjita dravya kA sadvyaya karake jainavAGgamaya kI sevA karane vAle prA0 zA0 sadgRhastha - zrA0 sAUdevI :: [ 365 zreSTha lIMbA vi0 saM0 1441 salakhaNapuravAsI prAgvATajJAtIya maM0 bhIma kI strI khokhaTadevI kI kukSi se utpanna maM0 u0 lIMbA ne tapAgacchAdhinAyaka zrImad devasundarasUri ke sadupadeza se paM0 padmAnanda dvArA vi0 saMvat 1441 pau0 kR0 12 somavAra ko apanI strI lUNAdevI, bhrAtA maM0 sAraMga Adi kuTumbIjanoM ke sahita zrI 'zabdAnuzAsanAvacUri' nAmaka graMtha kI eka prati likhavAyI / 1 zrAvikA sAUdevI vi0 saM0 1444 vikramIya caudahavIM zatAbdI meM prAgvATajJAtIya zre0 dedA nAmaka eka ati prasiddha vyavahArI heraMDakanagara meM rahatA thA / usake vasA ( vatsarAja ) nAmaka putra huA / zre0 vasA kA putra mokha thA / zre0 mokha kI dharmapatnI jayataladevI kI kukSi se malayasiMha nAmaka putra utpanna huA / zre0 malayasiMha adhika prakhyAt evaM zrImanta aura dharmapriya thA / zre0 malayasiMha kI dharmapatnI sAU nAmA ati dharmaparAyaNA patibhaktA strI thI / sAU ke pitA kA nAma bhI malayasiMha hI thA aura mAtA kA nAma mohaNadevI thA / zrA0 sAU ke pAMca putra aura sAta putriyA~ huIM / putroM meM saba se bar3A jUThila thA aura sAraMga, jayaMtasiMha, khetasiMha, meghA, kramazaH usase choTe bhrAtA the / bar3I deU thI aura sArU, dharaNU, uSTamU, pAMcU, rUr3I, mAnU kramazaH usase choTI thIM / bahinoM meM tapAgaNAdhipa zrImad devasundarasUri ke upadeza ko zravaNa karake zrA0 sAUdevI ne apane pati zre0 malayasiMha ke zreyArtha putra-putriyoM ke sahita zubha kAmanApUrvaka 'jyotiH karaMDavivRtti', 'tIrthakalpa', 'caityavandanacUrNI' Adi granthoM ko tAr3apatra para vi0 saM0 1444 meM nAgazarmA dvArA ahilapurapattana meM zvasura mokha aura zvasuramaha vasA kI tattvAvadhAnatA meM bahu dravya vyaya karake likhavAye |2 vaMza-vRkSa dedA I vasA I mokha [jayataladevI] T 1- pra0 saM0 bhA0 2 pR0 4 pra0 16 ( zabdAnuzAsanAvacUri) 2 - jai0 pu0 pra0 saM0 pR0 43 tA0 pra0 41. D. C. M. P. (G. 0, S. Vo. LXXVI.) P. 88. Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgvATa-itihAsa: ___ [tRtIya ratIya malayasiMha [sAUdevI] jaThila sAraMga jayaMtasiMha khetasiMha meghA / deU / sArU / / / dharaNU uSTam pAMcU / sar3I / mAn - zreSThi mahaNA vi0 saM0 1447. prAgvATajJAtIya zre0 khokhA ke putra zre0 mahaNA kI svapatnI gonIdevI kI putrI vilU zrAvikA ne yAtrAdi bahupuNyakArya karane vAle saM0 haracandra ke sAtha khaMbhAta meM bhaTTAraka zrI devasundaramariguru ke sadupadeza se hone vAle amayakhUlA nAmA pravartinI ke padasthApanArtha evaM zrI tIrthayAtrA Adi ke artha Akara vi0 saM0 1447 meM (saM0 1446 phA0 zu0 14 somavAra) zrI sammatitarkavRtti' kI prati zrI staMbhatIrtha meM tAr3a patra para likhavAI / 1 zrAvikA syANI vi0 saM0 1450 prAgvATajJAtIya sudharmI vyavahArI zre0 desala ke putra saMghapati meghA kI strI miNaladevI kI kukSi se utpanna puNyavatI, guNavatI, zrAvikA syANI nAmA ne suguru tapAgacchanAyaka zrImad devasundaramari ke upadeza se vi0 saM0 1450 bhAdrapada zu0 2 (kR0 1 zukra0) ko apane kalyANArtha zrI 'AcArAMgasUtravRtti' nAmaka graMtha kI prati tAr3apatra para likhavAI / syANI kA pANigrahaNa prAgvATajJAtIya gAMdhika gotrIya zre0 narasiMha kI gAgaladevI nAmA strI se utpanna vizruta dharNiga ke sAtha meM huA thA / 2 zrAvikA kaDU vi0 saM0 1541 vikramIya pandrahavIM zatAbdI meM phIlaNI nAmaka grAma meM prAgvATavaMzIya vaibhavazAlI zre0 vajrasiMha nAmaka zrAvaka ho gayA hai| usakI dharmapatnI kaDUdevI bar3I hI dharmaparAyaNA aura zIlaguNasampannA strI thii| kaDUdevI kI kukSi se 1-0 pu0pra0 saM0 pR0140 pra0323. D.C. M. P. (G. 0. S. Vo.LAX VI P.) 227 (369) pra0saM0bhA01pR062 (7) 2-pra0saM0mA01pR081 (tAr3apatra) pra0127 (AcArAMgasUtravRtti) jai0 pu0pra0saM073-4 pra078 (prAcArAgasUtravRtti) D.C. M. P. (G.O. S. Vo. LAKVI.) P. 243 (399) Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: nyAyopArjita dravya kA sadvyaya karake jainavAGgamaya ko sevA karane vAle prA0jJA0 sadgRhastha - zrA0 AlU :: [ 337 ujjvalayazasvI dhAMgA, bAbA, puNyazAlI lakhamasiMha aura sajjanAgraNI rAvaNa nAmaka cAra putra utpanna huye / zrA0 kaDU ne tapAgacchanAyaka devasundarapari ke upadeza se vi0 saM0 1451 zrA0 zu0 5 guru0 ko zrIdevendrasUrikRta 'sudarzanA - caritra' nAmaka grantha likhavAyA aura usako aNahilapurapattana ke jJAnabhaNDAra meM sthApita kiyA / 1 zrAvikA AsaladevI vi0 saM0 1453 prAgvATajJAtIya vya0 AsA kI dharmapatnI AsaladevI ne apane putra vya0 zrAkA, dharmasiMha, vatsarAja, devarAja Adi aura zivarAja Adi pautroM se yukta ho kara tapAgacchanAyaka zrI devasundarasUriguru ke upadeza se 'vizeSAvazyakavRtti (dvitIya khaNDa)' vi0 saM0 1453 bhAdrapada kR0 14 guruvAra ko zrI aNahilapurapacana meM likhavAI | 2 zrAvikA prImaladevI vi0 saM0 19454 vikramIya pandrahavIM zatAbdI meM prAgvATajJAtIya Thakkura kAlA stambhatIrtha meM rahatA thA / usakI dharmapatnI saMbhaladevI nAmA dharmAtmA strI thI / unake bhUbhar3a nAmaka vizruta vizadabuddhi putra huA / bhUbhar3a kA pANigrahaNa mahAyazasvI, atizrImaMta, dAnavIra gaMga nAmaka vyakti kI dharmapatnI vizadazIlA niHsImarUpasamallakSmI prAgvATakulAvataMsA gauradevI kI kukSi se utpanna guNADhya, suzIlA prImaladevI nAmaka putrI se huA / zrImadevI ti dharmaprANA, satI strI thii| usane tapAgacchanAyaka devasundarasUri kA upadeza zravaNa karake zIlAcAryakRta 'sUtrakRtAMgaTIkA' nAmaka pustaka ko vi0 saM0 1554 mAgha zu0 13 somavAra ko kAyasthajJAtibhUSaNa jAnA ke putra maMtrIpravara bhImA dvArA staMbhatIrtha meM bahuta dravya vyaya karake likhavAI | 2 zrAvikA AlhU vi0 saM0 1454 staMbhatIrthAdhivAsI prAgvATajJAtIya sukRtI dharmAtmA zreSThi lAkhaNa kI dharmapatnI zrAlhU nAmA ne apane putra vaNavIra, putrI cApaladevI ke sahita zrI devasundarasUri kA sadupadeza zravaNa karake vi0 saM0 1454 meM zrI paMcAMgI - sUtravRtti' nAmaka graMtha kI prati apane dravya kA sadupayoga karake bhakti-bhAvanA pUrvaka tAr3apatra para likhavAI | 4 1- jai0 pu0 pra0 saM0 pR0 43, 44 tA0 pra0 42. D. C. M. P. (G. O. S. Vo. LXXVI.) P. 208 (341). 2-jai0 pu0 pra0 saM0pR 0 141 pra0 328 (vizeSAvazyakavRtti ). D. G. M.P. (G.O.S. Vo. LXXV1.)P. 238 (899) 3 - jai0 pu0 pra0 saM0 pR0 44 0 43. D. C. M. P. (GO. S. Vo. LXXVI) P.260 (46) 4-pra 0 saM0 bhA0 1 pR0 77-78 tA0 pra0 114 (paMcAMgIsUtravRtti) Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 ] :: prAgvATa - itihAsa : zrAvikA AlhU vi0 saM0 1454 vikramIya pandrahavIM zatAbdI meM prAgvATajJAtIya zre0 lASaNa khaMbhAta nagara meM mahAdayAlu, yazasvI evaM dharmAtmA puruSa ho gayA hai / usakA vivAha rUpaguNasampannA sAU nAmA kanyA se huA thA / zrAvikA sAUdevI dRr3ha jainadharmI, strIziromaNi thii| usake AlhU nAmA kanyA utpanna huI / AlhU suzIlA, guNavatI kanyA thI / prabhu-pUjana meM usakI sadA apAra zraddhA, bhakti rahI / usakA vivAha sthAnIya prAgvATajJAtIya prasiddha vyavahArI zrImaMta vAdA bhAryA cAMpaladevI ke putra vIrama nAmaka ati guNavAn yuvaka se huA thA / zrA0 AlhU ne tapAgacchanAyaka zrImad devasundarasUri ke upadeza ko zravaNa karake tathA dhana, vaibhava, Rddhi-siddhi ko asAra samajha kara vi0 saM0 1454 meM khaMbhAtavAstavya kAyasthakulakamalaravi jAnA nAmaka prasiddha puruSa ke putra maMtrIvara bhImA se bahuta dravya vyaya karake 'paJcAMgIsUtravRtti' nAmaka pustaka likhavAI | 1 zrAvikA rUpaladevI vi0 saM0 1456 [ tRtIya 1 vi0 pandrahavIM zatAbdI ke prAraMbha meM aNahilapurapattana meM prAgvATajJAtIya zre0 vIra nAmaka zrAvaka rahatA thA / vaha vrataniSTha, sadAcArI, sabhya evaM labdhapratiSTha puruSa thA / usake mahApuNyazAlI vayaja nAmaka putra huA / zre0 vayaja kI dharmapatnI mAkUdevI ( mAUdevI ) thI / mAkUdevI caturA aura ati saubhAgyazAlinI strI thI / vaha ati udAra - hRdayA evaM dayAlu thI / usake cAra saMtAneM huIM / tejasiMha, bhImasiMha, padmasiMha nAmaka tIna putra aura rUpaladevI nAma kI eka putrI / rUpaladevI guNAr3ha thA, saubhAgyazAlinI thI / bAlapana se hI vaha dharmaratA, karuNArdracetA, puNyakarmakartrI tathA deva, guru meM atizaya bhakti rakhane vAlI, nitya kaThora tapakarma karane vAlI thI / tapAgacchanAyaka zrI devasundarasUriguru ke upadeza ko zravaNa karake usane vi0 saM0 1456 meM bahuta dravya vyaya karake zrI ' padmacaritra ' nAmaka grantha kI prati tAr3apatra para likhavA kara pattana ke jJAnabhaNDAra meM sthApita karavAI | 2 zreSTha dharma vi0 saM0 1474 vikramIya pandrahavIM zatAbdI ke prArambha meM prAgvATajJAtIya narapAla, dhanasiMha, khetA nAma ke tIna prasiddha bhrAtA ho gaye haiM / unakA lakSa nAmaka kAkA prasiddha vyakti thA / lakSa kI dharmapatnI jhavakU ati patiparAyaNA evaM satI 1 - jai0 pu0 pra0 saM0 pR0 45. tA0 pra0 saM0 45. 2 - pra0 saM0 bhA0 150 62 tA0 pra068 (padmacaritra) D.C.M. P. (G.0.S.Vo.LXXVI.) P. 240 (395) D. C. M. P. (G. O. S. Vo. LXXVI.) P. 228 (371) Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: nyAyopArjita dravya kA sadvyaya karake jainavAGgamaya kI sevA karane vAle prAjJA0 sadgRhastha-0 dharmA :: [ 366 sAdhvI strI thii| usake dharma nAmaka putra huA / dharma catura, nirmalabuddhi evaM dharmamarma kA jAnanevAlA thA / dharma kI strI ratnAvatI thI / ratnAvatI sacamuca hI guNaratnoM kI khAna thI / vaha vizuddhahRdayA, zuddhazIlA strI thii| usake ajitacUlA nAmaka eka kanyA utpanna huii| ajitacUlA pAparUpapaMka kA zoSaNa karane meM samartha aisA dustapa karanevAlI thii| ajitacUlA ke eka bhAI bhI thA, jisane sAdhudIkSA grahaNa kI thI aura vaha vinayAnanda nAma se vikhyAta huA thA / muni vinayAnanda bhI vinayAdiguNAlaya, sAdhuziromaNi, paramahaMsa sAdhu thaa| zre0 dharma dharmakRtyoM ke karane meM sadA tatpara rahatA thaa| usane yauvanAvasthA meM brahmacarya kA pUrNa paripAlana kiyA thA / vaha nitya 'paMcazakrastava' karake manohAriNI bhUribhakti se jinezvaradevoM kI pratimAoM ke darzana aura unakA pUjana karatA thA / usane vizAla vaibhava ke sAtha meM zrI arbudatIrtha kI saMghayAtrA kI thii| isa saMghayAtrA meM usake mAmA saMghavI karmaNa aura lakSmasiMha nAmaka ati prasiddha, puNyakarmA vyakti bhI apane prasiddha putra godhA aura lIMbAdi ke sahita sammilita huye the| zre0 dharma ne saMgha kA Atithya bar3I bhakti evaM bhAvanAoM se kiyA thA tathA saMgha aura guru kA pUjana tathA arcana sotsAha karake saMghayAtrA saphala kI thI / dharma ne devakulapATaka (delavAr3A) ke AdinAtha-jinAlaya meM kula kA udyota karane vAlI devakulikA vinirmita karavAI thii| tapAgacchAdhipati zrImad somasundaramari kA sadupadeza zravaNa karake usane lakSagranthamAna (lAkha zloka-pramANa) Agama pustaka, jinameM abhayadevakRtavRttiyukta 'aupapAtikasUtra' Adi pramukha gaNya haiM vi0 saM0 1473 phA0 kR0 4 budhavAra se vi0 saM0 1474 mArga zu0 6 ravivAra paryanta viprajJAtIya nAgazarmA se aNahilapurapattana meM likhavAye aura svadravya ko sapta kSetroM meM vyaya kiyA / 1 zrAvikA mAU vi0 saM0 1476 ____ zrI aNahilapurapattana meM devagirivAstavya prAgvATajJAtIya sA0 salakhaNa bhAryA dhanU kI putrI mAU nAmA ne tapAdhirAja zrI somasundaramari ke upadeza se saMvat 1476 vaizAkha zu0 5 guruvAra ko 'syAdvAdaratnAkara' prathama khaNDa likhavAyA 2 zreSThi dharmA vi0 saM0 1481 haDAdranagara kA mahattva jainatIrthoM ke sthAnoM meM prAcIna evaM viziSTa hai| vahA~ vi0 zatAbdI paMdrahavIM meM prAgvATajJAtIya zre0 lAkhA nAma kA eka prasiddha vyakti rahatA thA / zre0 lAkhA ati hI sajjana, udArahRdaya aura 1-30 pu0 pra0 saM0 pR0 47 pra0 47 D.C.M.P. (G. 0. S. Vo. LXXVT.) P. 214 (548) jai0 pu0 pra0 saM0 pR0142 pra0 340 (aupayAtikasUtravRtti) 2-jai0 pu0pra0 saM0 pR0143 pra0 343 (sthAdvAdaratnAkara) D. C. M. P. (G.O. S. Vo. LXXVI) P. 202 para 'mAja' ke sthAna para 'bhAu' likhA hai| Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 ] : prAgvATa - itihAsa : [ tRtIya 1 / usake eka / vaha rAtri uttama koTi kA sajjana zrAvaka thA / usakI khrI lakSmIdevI bhI vaisI hI guNavatI sadIsAdhvI strI thI putra utpanna huA / usakA nAma dharmA rakkhA gayA / zre0 dharmA apane mAtA, pitA se bhI bar3hakara huA divasa dharmakRtyoM ke karane meM tallIna rahatA thA / vaha satyabhASaNa, brahmavrata evaM zIlatrata ke pAlana ke liye dUra 2 taka prakhyAta thA / usane aneka biMboM kI sthApanA aura udyApanatapa karavAye the / tapAgacchanAyaka zrImad devasundaramUri ke paTTAlaMkAra zrImad somasundarasUri kA upadeza zravaNa karake usane vi0 saM0 1476 vaizAkha kR0 4 guruvAra se vi0 saM0 1489 paryanta do lakSagranthapramANa zrI devasUriracita 'prAkRta- padmaprabhasvAmicaritra' kI prati likhavA kara patana ke jJAnabhaNDAra meM arpita kii| prasiddha paMcama upAMga 'zrI sUryaprajJaptivRtti' ko jo zrImad malayagiri ne racI thii| usane vi0 saM0 1481 meM hI tAr3apatra para likhavAI / dharma kI strI kA nAma ratU athavA ratnAvatI thA / ratnAvatI pati kI zrAjJApAlinI, gRhakarmadakSA evaM ati udArahRdayA strIziromaNi mahilA thI / 1 0 guNeyaka aura ko0 bAghA vi0 saM0 1460 campakanera (cAMpAnera) vAsI prAgvATajJAtIya zre0 khetA bhA0 lAr3I sA0 guNeyaka ne 38 phITa lambA aura 12|| izva caur3A eka paMcatIrthI - bhAlekhapaTa vi0 saM0 1460 kA0 kR0 3 ko karavAyA aura usI muhUrta meM prAgvATajJAtIya koThArI maM0 tejamala bhA0 bhAvadevI ke putra bAghamala ne bhI zrI zAMtinAthaprAsAda meM dvitIya paMcatIrthIAlekhapaTa karavAyA |2 zreSThi mArU vi0 saM0 1504 prAgvATajJAtIya maM0 mArU ne jisakI strI kA nAma camakUdevI thA, apane pitA-mAtA maM0 dhanarAja dhAMdhaladevI ke aura apane kalyANa ke liye vi0 saM0 1504 vaizAkha zu0 6 maMgalavAra ko zrI pArzvanAthacaritra' nAmaka grantha likhavAkara zrI pUrNimApakSIya zrImad pAsacandrasUri ke paTTadhara zrImad jayacandravari ko bheMTa kiyA / 1 zreSTha karmasiMha vi0 saM0 1511 mAlavadezAntargata kharasaudanagaravAsI prAgvATajJAtIya tapApakSIya zA0 karmasiMha ne zrahillanagara meM tapAgacchIya zrImad somasundarasUri ke ziSya paM0 ratnahaMsagaNi ke vAcana ke liye udIcajJAtIya lekhaka ma0 dharaNIdharaNa 1-pra0 saM 0 bhA0 1 pR0 66-67 tA0 pra0 104 (padmaprabhucaritra) jai0 pu0 pra0 saM0 pR0 48 pra0 48 (lakSadvayaprathamAna) pra0 saM0 bhA0 1 0 6 tA0 pra0 11 ( sUryaprajJaptivRtti) 2 - D. C.M. P. (G. O. S. Vo. LXXVI.) P. 154 (240) 3 - pra0 saM0 bhA0 2 pR0 10 pra0 37 (zrI pArzvanAthacaritra ) Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baNa] :: nyAyopArjita dravya kA sadvyaya karake jainavAGgamaya kI sevA karane vAle prAmA0 sadgRhastha-0 guNarAja :: [41 dvArA zrI zAMtinAthacaritra' nAmaka graMtha ko likhavA kara vi0 saM0 1506 bhASAr3ha zu. 2 somavAra ko unako zarmita kiyA / zreSThi karmasiMha ke pitA kA nAma gogA aura mAtA kA nAma sAvitrIdevI thA tathA pitAmaha zA0 nAna nAmA aura pitAmahI rAjUdevI nAmA thii| zA0 gogA se zA0 pAsar3a, zA0 denhA, zA. pethA kramazaH bar3e bhrAtA the aura zA0 DaGgara choTA bhrAtA thaa| karmasiMha ne apanI strI lAThIkumArI, putra bAchA, bhrAtA zA0 AlhA bhA0 nAIdevI aura bhaginI TarakUdevI pramukha svaparijanoM ke sahita tapAgacchanAyaka zrImad somasundarasUri, zrI munisundaramari, zrIjayacandrasUri, zrIjinasundarasUri ke paTTaparaMparAgata saMprati vijayamAna zrImad ratnazekharasUri, zrI udayanaMdisuri, zrI lakSmIsAgarasUri, zrI somadevasUriziSya paM0 ratnahaMsagaNi ke upadeza se vi0 saM0 1511 meM savistAra pancamyudyApana karake 'zAMtinAthacaritra' kI eka prati likhavAI / / vaMza-vRkSa zA0 nAnU [rAjUdevI] pAsar3a delhA pethA gogA [sAvitrI] iGgara karmasiMha [lAThIkumArI] pAnhA [nAIdevI] TarakUdevI vAchA zreSThi pomarAja vi0 saM0 1511 unnatadurgavAsI prAgvATajJAtIya zre0 pomarAja ne apane putra dhUlA, putravadhu harSadevI aura pautra amarAdi parivAra ke janoM ke sahita vi0 saM0 1511 caitra zu0 11 zukravAra ko paM0 tiSThAratnagaNi ke upadeza se zrI 'SaDazItikAvacUri' nAmaka grantha kI eka prati likhavAI / 2 maMtrI guNarAja vi0 saM0 1514 prAgvATajJAtIya prasiddha mantrIzvara kezava kI jinadharmabhakticaturA strI dematidevI kI kukSi se utpanna nIti 1-pra0saM0 bhA02 pR016 pra063 (zAMtinAthacaritra) 2-pra0saM0bhA02 pR017pra067 (bar3azItikAvari) Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402] prAgvATa-itihAsa: [ tRtIya nipuNa mantrI guNarAja ne jo ati dhanavAn evaM dharmAtmA thA apanI strI rUpiNIdevI aura pAsacandra Adi putroM ke sahita apanI mAtA dematIdevI ke pramoda ke liye bRhattapAgacchIya zrI jJAnakalazasari, vidyAguru upAdhyAya caraNakIrzi kI nizrA meM vi0 saM0 1514 mAgha zu0 2 somavAra ko zrI kalpasUtra' kI eka prati maM0 deva dvArA likhavAkara zrI pUjya bha0 zrI vijayaratnasari gacchAdhipa ke vijayarAjya meM paM0 vijayasamudragaNi ko arpita kii|1 zreSThi kehulA vi0 saM0 1516 ahamadAbAdavAsI prAgvATajJAtIya maM0 mahuNasiMha bhAryA mahuNadevI ke putra mahaM0 lAkhA bhAryA vaideu, mahaM. zrI ThAkurasiMha bhAryA jhabakUdevI ke putra kehulA bhAryA karmAdevI, velA bhAryA meghU-ina meM se zA0 kehulA ne apanI strI karmAdevI ke tathA apane zreya ke liye vi0 saM0 1516 mAgha kR. 14 guruvAra ko zrI 'pravacanasAroddhArasUtra' nAmaka grantha kI eka prati likhavAI / 2 vaMza-vRkSa mahaM0 mahuNasiMha [mahuNadevI] mahaM0 lAkhA [vaideudevI] mahaM0 ThAkurasiMha [jhavakUdevI] kehulA [karmAdevI] velA [maghUdevI zreSThi niNadatta vi0 saM0 1543 ahamadAbAdanivAsI prAgvATajJAtIya zreSThi jugapAla ke putra vairasiMha kI dharmapatnI gauradevI ke putra saMghavI jiNadatta ne zrI kalpasUtra' (sAvacUrI) nAmaka prasiddha grantha kI prati vi0 saM0 1543 dvitIya zrAvaNa 10 ekAdazI ko likhvaaii|3 1-pra0saM0 bhA02 pR018pra075 (zrI kalpasUtra) 2-pra0saM0 mA02 pR0 21 pra061 (pravacanasAroddhArasUtra) 3-pra0saM0bhA02 pR043 pra0183 (zrI kalpasUtra) Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: nyAyopArjita dravya kA sadvyaya karake jainavAGgamaya kI sevA karane vAle prA0mA0 sadgRhastha-0 ThAkurasiMha: [4.1 zreSThi ThAkurasiMha vi0 saM0 1548 vikrama kI solahavIM zatAbdI meM vIramagrAma meM prAgvATajJAtIya jJAtibhUSaNa zreSThi ThAkurasiMha huA hai| vaha ati dharmArAdhaka evaM dRr3ha jainadharmI thA / usakA vivAha vAnUdevI nAma kI eka parama guNavatI kanyA se huA thaa| vAnUdevI ke pitA prAgvATajJAtIya pA~ca the| ye bhI vIramagrAma ke hI nivAsI the / pA~carAja ke pitA jasarAja the tathA mAtA kA nAma ramAIdevI thA / pA~carAja pA~ca bhAI-bahina the| dhArA, vIrA, hIrA nAmaka tIna choTe bhrAtA aura haradevI nAmaka eka bahina thI / pA~carAja kI dharmapatnI kA nAma bUTIdevI thaa| bUTIdevI kI kukSi se dhanarAja aura kAnhA nAmaka do putra aura kIkI, lalatU , aradhU aura vAnUdevI nAma kI cAra putriyA~ utpanna huii| yaha vAnUdevI zre0 ThAkurasiMha kI patnI huii| ___ zre0 ThAkurasiMha ko apanI patnI vAnUdevI se khImarAja aura kataiyA nAmaka do saMtAnoM kI prApti huii| khImarAja kA vivAha zvetAnUdevI aura nAgaladevI nAmaka do guNavatI evaM zIlazAlinI kanyAoM se humA / vi0 saM0 1548 meM zre0 ThAkurasiMha ne zrImad dharmahaMsamari ke sadupadeza se zrI 'zAntinAthacaritra' kI prati likhavA kara apane dravya kA sadupayoga kiyA aura zrImad IndrahasamarigurumahArAja ko vAcanArtha arpita kara apAra kIrti prApta kii| vaMza-vRkSa ThAkurasiMha [vAnUdevI] khImA [zvetA-devI, nAgaladevI] kataiyA dhArA vIrA hIrA haradeva pA~carAja [bUTIdevI] / / / dhanA kAnhA kIkI lalatU aradhU vAndevI pra0saM0bhA02 pR0 50 pra0166 (zAtinAthacaritra) Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ he prAcATa-itihAsa [tRtIya zrAvikA sadevI vi0 saM0 1548 bhagvATazAtIya zreSThi dhIrA kI dharmapatnI sad nAmA ne putra prAsadhara, rUparAja ke sahita vi0 saM0 1548 kA0zu03 guruvAra ko zrI aNahilapura meM tapAgacchIya zrImad jinaralasari ke ziSya paM. puNyakArnigaNi ke ziSyapravara paM0 sAdhusundaragaNi ke paThana ke liye zrI 'uttarAdhyayanastra' nAmaka prasiddha aMtha kI prati likhavAyI / 1 zrI jJAnabhaNDAra saMsthApaka naMduravAravAsI prAgvATajJAtIya suzrAvaka zreSThi kAlUzAha vi0 saM0 1551 vikrama kI pandrahavIM zatAbdI meM naMduravAravAsI prAgvATajhAtIya zreSThi bhIma ati vikhyAta saMghapati huA hai| vaha dRr3ha jainI thaa| usakA putra DUMgara bhI vaisA hI prasiddha evaM puNyazAlI huA / DUMgara kA putra guNarAja thA / gukharAja bhI ati guNavAn evaM dRr3ha jainI thA / guNarAja ne padotsava evaM pratiSThotsava karavAye tathA zrI zatrujayamahAtIrtha raivaMtatIrtha, jIrApallItIrtha, arbudatIrtha kI yAtrAyeM kI aura apane nyoyopArjita dravya kA isa prakAra vyaya karake apAra kIrti prApta kI / zre0 guNarAja kA putra kAlU huA / kAlU ke tIna striyA~ thIM-jasamati, lalatAdevI aura vIrAdevI / kAlU apane pitA ke sadRza hI dharmAtmA evaM puNyazAlI huA / usane svopArjita dravya ko tathA pUrvajoM se prApta atula dravya ko jainamandiroM ke nirmANa meM, pUjAoM meM, pustaka-lekhanoM meM tathA saMgha kI sevAoM meM vyaya kiyA / jIvana meM usane atizaya dAna diyA tathA koza, Agama, sUtra evaM vRttiyA~ likhvaaii| zre0 kAluzAha ne munivarya vAcaka zrImad mahIsamudra kA sadupadeza zravaNa karake eka vizAla jJAna-bhaNDAra kI sthApanA kI aura samasta Agama-siddhAntoM kI saTIka pratiyA~ likhavAkara usameM saMsthApita kii| mahopAdhyAya zrImad mahIsamudra ke ziSya paM0 kanakavijayagaNi ke nirIkSaNa meM ukta jJAna-bhaNDAra kI sthApanA evaM siddhAntoM kA lekhana-kArya pUrNa karavAyA gayA thaa| usane zrI 'piMDaniyukti' kI bhI prati vi0 saM0 1551 Azvina zu0 10 zukravAra ko likhavAI thii| yaha prati mu0 zrI0 haM0 vi0 saM0 zAstrasaMgraha bar3odA meM vidyamAna hai / 2 1-pra0saM0 bhA02 pR0 50 pra0167 (uttarAdhyayanasatra) 2-lIbar3I, bhAvanagara, pattana,jaisalamera ke jJAna-bhaNDAroM meM zre0 kAlUzAha dvArA likhavAI gaI kucha hastalikhita pratiyA~ prApta huI haiM: vi0 saM01551 ASADha zu010 zukravAra ko 'vyavahArabhASya' kI prati likhavAI gii| yaha prati bhAvanagara-jJAna-bhaNDAra meM vidyamAna hai| lIbar3I ke jJAna-bhaNDAra meM 'AcArAganiyukti' 'satrakRtAMgavRtti kI pratiyA~ vidyamAna haiN| 'zrI jinabhavana-jinArcA-pustaka-saMghAdike sadaptakSetre / vittavya yasya kartA dAnArthi janAn samuddhartA // 5 // zrImatkAlUnAmnA nijakara kamalArjitena vittena / citkoze siddhAMtAH sasUtrakA vRttisNyuktaaH||6|| zrImadvAcakanAyaka mahIsamudrAbhidhAnamukhakamalAt / labdhvA varopadezaM naMdaMtu lekhitAH suciraM // 7 // ' jai0 sA0saM0 khaM03 aM02 pR0166.-'vyavahArabhASya' kI prazasti / pra0 saM0bhA02 pR0 52 pra0205( paDaniyukti) Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khasa]: nyAyopArjita dravya kA sadvyaya karake jainavAGgamaya kI sevA karane vAle prAmA0 sadgRhastha-maM0 sahasarAja: [ Jok zreSThi nakSI vi0 saM0 1557 var3alInagara nivAsI prAgvATajJAtIya gAMdhI somA ke putra savarAja ke putra nakSIrAja, mahimarAja aura apA ne, jo pattana meM rahane laga gaye the vi0 saM0 1557 mArgazira zu0 14 zukravAra ko 'zrI zatazlokavRtti' likhavAI / 1 zreSThi jIvarAja vi0 saM0 1583 prAgvATajJAtIya parama zrAvaka vya0 jIvarAja kI dharmapatnI jIvAdevI ne putraratna chAchA sahita tapAgacchanAyaka zrI. bha. paramaguru zrImad hemavimalasUri ke vijayarAjya meM vi0 saM0 1583 caitra zu. 14 ravivAra ko zrI 'anuyogadvArastra' nAmaka prasiddha graMtha kI prati likhavAyI / 2 / / zrAvikA anAI vi0 saM0 1560 _____ vikrama kI solahavIM zatAbdI meM caMpakadurga meM prAgvATajJAtIya dosI dharaNA prasiddha zrAvaka ho gayA hai / usakI strI kA nAma anAIdevI thaa| zrAvikA anAIdevI ne kutubapurIyazAkhIya zrImad harSasaMyamagaNi ke ziSya paMDitavara rANA kA upadeza zravaNa karake vi0 saM0 1560 aAzoja zu0 13 budhavAra ko zrI 'sUyagaDAMgasUtra' (mUla) kI prati likhavAI / yaha prati khaMbhAta ke zrI zAMtinAtha-prAcIna-tAr3apatrIya jaina-jJAnabhaMDAra meM vidyamAna hai / 3 maM0 sahasarAja vi0 saM0 1615 AgamagacchAdhirAja zrI vivekaratnamari ke paTTAlaMkAra vidyamAna bhaTTAraka zrImad saMyamaratnasari ke sadupadeza se zrI prAgvATajJAtIya zrIkSetranivAsI maM0 maNIrAja ke putra maM0 velarAja kI dharmapatnI khadakUdevI ke putra maM0 zivarAja kI dharmapatnI caMpAdevI putra, aneka pratiSThA evaM yAtrA aura anya puNyakarma karane vAle suzrAvaka maM0 sahasarAja ne apane bhrAtA maM0 surarAja, bhaginI kIkAdevI, dharmapatnI nAkUdevI, putrI zrI bAI, vIrAdevI, purAdevI putra mahaM0 mAMkarAja aura usakI dharmapatnI ahaMkAradevI, dhanAdevI, pautra babhUrAja pramukha kuTumbasahita vi0 saM0 1615 kArtika kR. 11 ravivAra ko zrI bhagavatIsUtra' nAmaka grantha kI prati likhavAI / 4 / / 1-pra0saM0 bhA02 1060 pra0234 (zatazlokavRtti) 2-pra0saM0 mA02 pR086.pra.316 (anuyogadArasUtra) 3-khaM0 zA0 prA0 tA0 jai0 jJA0 bha0pa043 4-pra0saM0bhA02 pR0111 0418 (bhagavatIsatra) -saM0 zA0 prA0 0 0 0 0 0zakSAkAta 4-500 saM0 bha0 2 18:21 50428 (bhagavatazahArata) Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ + ] zrIbAI .: prAbATa - itihAsa :: vaMzavRca maM0 maNIrAja vIrAdevI | * velarAja [khadakUdevI] 0 zivarAja [ caMpAdevI ] T maM0 sahasarAja [nAkUdevI ] maM0 surarAja kIkAdevI purAdevI mAMkarAja [1 ahaMkAradevI 2 dhanAdevI ] babhUrAja zreSThi pacakala vi0 saM0 1616 prAgvATajJAtIya zrIkSetranivAsI zre0 jIvarAja kI dharmapatnI desAI ke putra zre0 makaraMda kI dharmapatnI amaradevI ke putra zre0 pacakala nAmaka suzrAvaka ne apanI dharmapatnI lADakumArI, bhrAtA zre0 maMgala, kamala, harSarAja pramukha kuTumba sahita sahodarA mAnakumArI ke zreyArtha zrI zrAgamagacchIya zrI vivekaratnasUri ke paTTAlaMkAra gacchAdhIza zrI saMyamaratnasUri ke sadupadeza se jJAnavRddhi ke nimitta vi0 saM0 1616 vaizAkha zu0 3 ravivAra ko zrI 'vipAkasUtra' nAmaka graMtha kI prati likhavAI | vaMzavRkSa jIvarAja [desAI ] makaraMda [amarAdevI ] pacakala [lADakumArI] maMgala kamala harSarAja mAnakumArI [ tRtIya *pra0 saM0 bhA0 250 112 pra0 423 (vipAkasUtra ) Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: nyAyopArjita dravya kA sadvyaya karake jainavAGgamaya kI sevA karane vAle prA0jJA0 sadgRhastha - zrA0 sonI :: [ 407. zreSThi sUdA vi0 saM0 1627 tapAgacchagaganamaNibhaTTAraka zrI 6 AnaMdavimalasUri ke paTTadhara zrI 6 vijayadAnasUri ke paTTaprabhAvaka gautamAvatAra paramaguru gacchAdhirAja 6 hIravijayasUri ke vijayarAjya meM paM0 zrImad jJAnavimalagaNi ke sadupadeza se paM0 khudA ne dharmapatnI zrIdevI, putra zAha saMgrAma, dhanarAja, devacandra, rUpacandra, dIpacandra Adi pramukha kuTumba zreyortha zrI jJAnabhaMDAra kI abhivRddhi ke nimitrA zrI 'naMdIsUtra' nAmaka dharmagraMtha kI prati prAgvATajJAtIya vRddhazAstrIya naMdaravAranagara-nivAsI le0 khImarAja dvArA vi0 saM0 1627 mArgazira zu0 5 ko naMdaravAranagara meM likhavAI / 1 maM0 dhanajI vi0 saM0 1674 prAgvATajJAtIya maM0 devajI ke putra maM0 dhanajI ne apane vAcana ke liye vIramagrAmanivAsI paM0 vimalasiMha se vi0 saM0 1674 bhAdrapada kRSNA 7 guruvAra ko zrI ' rAjapraznIyasUtra' nAmaka grantha kI prati likhavAyI / 2 zreSTha devarAja aura usakA putra vimaladAsa vi0 saM0 1680 vikrama kI solahavIM zatAbdI meM dhavanlakapura meM prAgvATajJAtIya devarAja nAmaka eka dharmapravRtti zrAvaka apane putra vimaladAsa ke sahita rahatA thA / vaha zrImad pArzvacandrasUrigaccha kA anuyAyI thA / donoM pitA aura putra bar3e hI zrImanta aura zAstroM kA anuzIlana karane vAle the / inakI dharmapriyatA se prasanna hokara brahmaRSi jinako vinayadevasUri bhI kahate haiM ne vi0 saM0 1680 caitra kR0 11 ravivAra ko 'adArapApasthAnaparihArabhASA' nAmaka grantha devarAja ke putra vimaladAsa ke paThanArtha likhakara pUrNa kiyA thA / zrImad ratnasiMhari ke samaya meM zrImad samaracandraziSya nArAyaNa ne 'zreNikarAsa' saM0 1706 phAlgu kR0 11 somavAra ko AryA sobhA aura devarAja ke putra vimaladAsa ke paThanArtha likha kara pUrNa kiyA thA / 3 zrAvikA sonI vi0 saM0 1721 pitApakSa se jUnAgar3ha nivAsI prAgvATajJAtIya vRddha saM0 sonI zrIpAla ke putra so0 khImajI ke putra so0 rAmajI ke putra so0 manajI ke putra so0 pAsavIra aura mAtRpakSa se stambhatIrthavAsI tapApakSIya zrI hIravijayasUri ke 1-pra0 saM0 bhA0 2 pR0 123 pra0 470 ( naMdIsUtra ) 2- pra0 saM0 bhA0 2 pR0 183 pra0 724 (zrI rAja pranIyasUtra) 3 - jai0 gu0 ka0 bhA0 150 156, 516 Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 ] prAgvATa-itihAsa: [tutIya rAjya meM so0 somasiMha bhAryA bAI karmAvatI kI putrI bAI bachAI kI putrI sonI ne karmoM kA kSaya karane ke liye tathA mokSa ke artha pAsavIra, sA0 rAghavajI, dhanuzrA kI sAMnidhyatA meM 45 AgamoM kA bhaNDAra vi0 saM0 1721 pauSa kR. 10 ko saMsthApita karavAyA / 1 zreSThi rAmajI vi0 saM0 1726 tapAgacchIya zrImad vijayadevasari kI sampradAya ke vAcaka zrImad saubhAgyavijayajI ne vi0 saM0 1726 meM aNahilapurapattana meM cAturmAsa kiyA thA / unakI nizrA meM paNDita harSavijaya bhI the / pattana meM aneka garbhazrImaMta rahate the / unameM prAgvATajJAtIya zre0 visudhA kA putra rAmajI dhanI, samakitadhArI, vinayavaMta, dAnI, dharmadhurandhara, zrAvakavratadhArI aura parama sAdhubhakta thA / zre0 rAmajI ke Agraha se zrImad vijayadevasUriziSya sAdhuvijayaziSya paM0 harSavijayajI ne 'caityaparipATi sta0' 6 DhAla meM racA / 2 zreSThi raMgajI vi0 saM0 1736 bunapura meM prAgvATajJAtIya vRddhazAkhIya raMgajI eka bar3e prasiddha zrAvaka ho gaye haiM / raMgajI ne zrImakSItIrtha, zrI phalavardhitIrtha (phalaudI), zrI rANakapuratIrtha, zrI varakANAtIrtha, zrI arbudAcalatIrtha, zrI saMkhezvarapArzvanAthatIrtha, zrI zatraMjayatIrtha kI saMghayAtrAyeM kI aura apanI bhajAtroM ke bala se nyAyapUrvaka upArjita dravya kA ati hI sadvyaya kiyA tathA vi0 saM0 1736 bhAdrapada zu0 saptamI maMgalavAra ko bhAgyanagara meM paM0 zrI harSavijayagaNi ke ziSya paM0 prItivijayagaNi ke dvArA apane putraratra caturaziromaNi audArya, dhairya, gAmbhIryAdi guNoM se suzobhita saMghavI zrI goDIdAsa ke vAcana ke artha zrI 'mAdhavAnalacatuSpadI' nAmaka graMtha kI prati likhavAI / 3 zreSThi lahUjI vi0 saM0 1743 ye ahamadAbAda meM kAlU saMghavI kI pola meM rahate the| ye vRddhazAkhIya prAgvATajJAtIya the / vi0 saM0 1743 zrA0 kR0 13 guru ko inake putra zre0 vIrA ne 'aThAraha-pApasthAnaka' saJjhAya likhavAI / 4 1-pra0saM0mA02 pR0230 pra0856 (jambUdvIpaprajJaptisatra) aura pR0231 pra0870 (prazmavyAkaraNa) 2-0 gu0 ka0 mA03 khaM02 pR01271. 3-pra0 saM0 bhA0210251 pra0648 (mAdhavAnalacatuSpadI) 4-0 gu0 ka0bhA03 khaM02501118. Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] bhAratavarSa ke vibhinna prAntoM ke kaI nagara evaM grAmoM meM vinirmita jinAlayoM meM virAjamAna pratimAoM meM prA0 jJA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita evaM saMsthApita pratimAyeM bahuta saMkhyA meM haiN| unake pratiSThApaka prA0 jJA0 zrAvaka zreSThiyoM kA paricaya denA itihAsa ke uddezya ke bhItara A jAtA hai; zrataH pratimA ke prA0 jJA0 pratiSThApaka kA nAma, gotra, nivAsa, pUrvaja, kuTumbIjana tathA kina bhagavAn kI pratimA, kisa saMvat meM, kisa ke zreyortha, kina AcArya ke dvArA, kina 2 parijanoM kI sAkSI evaM sAtha meM pratiSThita karavAI kA saMkSipta paricaya prAMta evaM grAma-nagara ke krama se nimna prakAra diyA jAtA hai / pra0 vi0 saMvat saM0 1366 vai0 zu0 1 saM0 1422 vai0 zu0 11 bugha0 saM0 1423 phA0 zu0 8 soma 0 saM0 1457 ASADha zu0 5 guru0 :: vibhinna prAntoM meM prA0 jJA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM - rAjasthAna - udayapura :: vibhinna prAntoM meM prA0 jJA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM saM0 1478 saM0 1481 vai0 zu0 2 zani 0 saM0 1483 dvi0 vai0 kR0 5 guru0 saM0 1486 rAjasthAna- prAnta udayapura (medapATa) zrI zItalanAtha - jinAlaya meM paMcatIrthayA~ aura mUrtiyA~ pra0 pratimA pra0 zrAcArya bhAvadeva pArzvanAtha candraprabha prA0 jJA0 zre0 naradeva strI gAMgI ke putra zre0 bhAbaTa ne svastrI kaDUdevI, putra varaNAdisahita pitRvya cAMpA ke zreyortha. mar3Ahar3agacchIya. prA0 jJA0 0 kAlA strI kolhaNadevI putra saravaNa ne udayaprabhasUra pitA-mAtA ke zreyortha. suvratasvAmi aMcalagacchIya- prA0 jJA0 zre0 khImasiMha strI sArUdevI ke putra jasarAja ne jayakIrttiri putra vIkA, AzA ke sahita. tapA. somasundara - prA0 jJA0 zre0 kalhA strI umAdevI ke putra sUrA ne svastrI sUri nIdevI, bhrAtR cAMpA, putra sAdA, pethA, padmA ke sahita svazreyortha. jai0 le 0saM0 bhA0 2 le0 1047, 1053 (prA0 le0 saM0 le0 75), 1054, 1061, 1066, 1066, 1071, 1067 / " kuMthunAtha [ 406 prA0 jJA0 pratimA pratiSThApaka zreSThi prA0 jJA0 0 chAr3A ne svastrI vAlhU ke sahita sAdhU - pUrNimA dharmatilakamUri zrIsUra kacholIgacchIya kacholIvAsI prA0 jJA0 0 tihUNa strI cAhiNIdevI ke ratnaprabhasUra putra segA ne svapitA-mAtA ke zreyortha zAlI bhadrasUri prA0 jJA0 0 harapAla bhAryA AlhaNadevI ke putra vijayapAla ne mAtA-pitA ke zreyortha prA0 jJA0 zre0 chAhar3a strI mokhaladevI ke putra tribhuvana ne pitA-mAtA ke zreyortha Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 prAkAra-itihAsa:: [tRtIya sari pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 prAcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1486 jye0 pArzvanAtha- tapA. somasundara- vIsalanagaravAsI prA0 jJA0 zre0 sUrA strI pomAdevI ke putra kR0 11 cauvIzI mUri zrAzarAja ne svastrI rUpiNI, putra rAula,mANikalAla,jogA Adi ke sahita svabhrAtA gaulA aura svaputra sAraMga ke zreyortha. saM0 1462 jye0 naminAtha prA. jJA0 zre0 arasiMha strI AmhaNadevI ke putra cAcA ne kR0 11 svabhAryA cAhaNadevI, putra tolarAja, bAlA, suhar3a, rANA, pAMcA Adi ke sahita svapatra DosA ke zreyortha. saM0 1508 jye0 varddhamAna tapA-ratnazekhara / kUNIgiri (kUNagira) vAsI prA0 jJA0 zre0 somarAja strI zu0 13 budha dharmiNI ke putra mAlarAja ne lAlacandra bhAryA gelUdevI, raMbhAdevI ke sahita svazruyortha. saM0 1506 vai0 AdinAtha prA0 jJA0 zre0 megharAja bhAryA hIrAdevI ke putra AzarAja paMcatIrthI DoDA ne bhAryA kelhU, AnhA putra zikhara Adi ke sahita svazreyortha. saM0 1517 pau0 zAMtinAtha ahamadAbAdavAsI prA0 jJA0 zre0 DUMgara strI suhAsinI ke kR. 8 ravi0 putra lakSmaNasiMha ne svastrI sonAdevI, putra nAgarAja bhAdi ke sahita svapitA ke zreyortha. saM0 1517 phA0 vimalanAtha- sa. lakSmI- sINaravAsI prA. jJA0 zre0 cUr3A strI gaurI ke putra denhA zu011zani0 cauvIzI sAgarapari ne svastrI rUpiNI putra guru Adi ke sahita svazreyortha. saM01523 mAgha AdinAtha AgamiyAgrAma meM prA. jJA0 zre0 ghoSA strI jamalU ke putra zu06 ravi0 zre0 rIr3I bhAdi bAchaladevI kI putrI halUdevI ne svazreyortha. saM0 1533 mAgha naminAtha aMcalagacchIya- prA. jJA0 zA0 nAU strI haMsAdevI ke putra ThAkurasiMha, zu0 13 soma0 jayakesaripari varasiMha ke bhrAtA vIzarAja ne svabhAryA somAdevI, putra jINA ke sahita. saM0 1542 phA. tapA-lakSmI- jAloragar3havAsI prA0jJA0 zA. pokhara strI pomAdevI ke putra kR02 sAgaramari jasarAja ne svastrI jasamAdevI, bhrAtA lAkhAdi ke sahita svazreyothe. saM0 1566 phA0 pArzvanAtha tapA0-naMda- prA0jJA0 zre0 tolArAma strI rukmiNI ke putra gAMgA ne svastrI ku0 6 guru0 kalyANasari pIbUdevI, putra lAlA, lolA, lAkhAdi ke sahita. 0 le0 saM0 mA0 2 le0 1026, 1076, 1084, 1085, 1030, 1061, 1062, 1067, 1100, 1103, Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: vibhinna prAntoM meM prA0 jhA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita-pratimAyeM-rAjasthAna-udayapura :: [411 pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 AcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1566 vai0 dharmanAtha tapA0 hema- prA. jJA0 mANakacandra strI ravakUdevI ke putra pArzva ne svastrI kR0 13 ravi0 vimalasari IndUmatI, putra natthamala, sonapAla Adi ke sahita svazreyortha. saM0 1596 jye0. zreyAMsanAtha tapA0 vijaya- jyAyapuravAsI prA0 jJA0 zre0 hApA strI dAnI ke putra zA0 zu0 2 dAnasUri saravaNa ne svastrI manAdevI, bhrAtA zA0 sAmaMta strI karmAdevI putra zA0 sUrA,sImA, khetA samasta parivArake sahita svazreyortha. zrI dharmazAlA meM saM 1477 mArga zAMtinAtha pU0pa0 padmA- prA0 jJA0 zre0 narasiMha kI strI sArUdevI ke putra rAmacandra kR. 4 ravi0 karasUri ne svapitA ke zreyortha. ___ zrI gaur3I-pArzvanAtha-jinAlaya meM dhAtu-pratimAyeM saM0 1427 jye0 caMdraprabha maladhArI muni- prA0 jJA0 daulasiMha ne pitA Tha0 pUnasiMha Tha0 prImaladevI / kR0 1 zekharasUri ke zreyortha. saM0 1427 jye0 AdinAtha prA. jJA0 40 gobala dhINiga ne Tha0 pUnasiMha Tha0 prImala devI ke zreyortha. saM0 1466 vai. AdinAtha koraMTagacchIya- prA. jJA0 maM0 zobhita bhA0 lAUladevI ke putra bhAdA zu0 3 soma0 natrasUri ne pitA-mAtA ke zreyortha.. saM0 1501 mAgha sumatinAtha tapA0 muni- prA0 jJA0 zre0 dhaNasiMha bhA0 prImaladevI ke putra lAkhA kR. 5 guru0 sundarasari bhA0 lAkhaNadevI ke putra khImacandra ne svazreyortha. saM01505 padmaprabha tapA0 jayacaMdra- prA0 jJA0 zre0 mAlA kI strI bhAdA ke putra gopIcandra ne sari bhA0 sAtaladevI, putra mAnhA, sIhAdi kuTumbasahita svazreyortha. saM0 1506 mAgha AdinAtha sA0 pUrNimA- prA. jJA. zre0 mAMDaNa kI strI salakhUdevI ke putra bhIma___ zu010 zani0 puNyacaMdrasUri candra ne svabhA0 sUlezrI sahita svazreyortha. saM0 1510 phA0 vimalanAtha Agamaga- prA0 jJA0 zre0 ratnA bhA0 amakUdevI kI putrI demaI meM kR0 3 zukra0 siMhadattamUri svapati ke zreyortha. saM0 1512 kA0 zantinAtha kAlikAcArya- prA. jJA0 maM0 vimala ke putra maM0 mAkar3a kI strI dhArUzu0 1 ravi0 saM0 vIrasUri devI ke putra popA, rAghava ne svazreyortha. saM0 1536 ASAr3ha sumatinAtha kAlikAcArya- tInAvigotrIya maM0 mAkar3a kI strI dhArUdevI ke putra rAya zu03 ___ saM0 bhAvadevapUri ne svastrI pUrI, putra dharaNA bhA0 jeThIdevI, pautra sahasa kiraNa, mAMgA bhAryA pUtalI, manIdevI ke zreyortha. __ jai0 le0 saM0 bhA0 2 le0 1102, 1104 / prA0 le0 saM0 1 le. 117,78, 76,101,180, 215, 246, 260, 272, 478. Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412] :: prAgvATa-itihAsa: [mRtIya pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 AcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1557 jye0 vimalanAtha maDA. ratnapurIya prA0 jJA0 zre0 sAjaNa strI mAnhUdevI ke putra Dagar3A ke zu010 guNacandrasari bhrAtA devarAja ne svazreyortha svastrI devaladevI ke sahita. saM0 1808 jye0 pArzvanAtha tapA0 udayapuravAsI bhaNDArI jIvanadAsa kI strI maTakUdevI ne. zu06 budha0 vijayadharmasari zrI pArzvanAtha-jinAlaya meM (seThoM kI bAr3I) paMcatIrthI-pratimAyeM saM0 1628 vai0 dharmanAtha- tapA0 hIra- nAradapurIvAsI prA0 jJA0 zre0 TolA ke putra cUr3Ane svabhAryA zu0 11 budha0 paMcatIrthI vijayasUri pAnadevI, putra lAdhu, hIrA Adi ke sahita svazreyortha zrIRSabhadeva-jinAlaya meM (seThoM kI havelI ke pAsa) saM0 1526 vai0 kuMthunAtha tapA0 lakSmI- jhAr3olIgrAmavAsI prA0jJA0 zre0 cApasiMha kI strI pomAdevI ku0 4 zukra0 sAgarasUri ke putra sA~gA ne svabhA0 daI, putra karaNa, bhrAtA sahasamala ___Adi ke sahita svapitA-mAtA ke zreyotha karer3A (udayapura-rAjya) ke zrI pArzvanAtha-jinAlaya meM saM0 1334 vai0 zAntinAtha- ...... prAjJA0 aMcalagacchAnuyAyI mahaM0 sAjaNa, mahaM0 tejapAla ke zu0 11 zukra0 pratimA putra jhA~jhaNa ne putra mahaM0 maNDalika, mahaM0 mAlarAja, mahaM0 devIsiMha, mahaM0 pramattasiMha ke sahita svamAtA-pitA ke zreyortha. saM0 1381 jye. pArzvanAtha tapA0 soma- prA0 jJA0 zre0 dhInA kI strI devaladevI ke putra caDhUjA ne tilakasari svapitA-mAtA ke zreyortha saM0 1408 vai0 saiddhAntika prA0jJA0 zre0 rIstarA(?), padma, sAhar3a, sAkala, zre0 devasiMha zu0 5 mANikacaMdrasUri ne saM0 1485 jye0 munisuvrata tapA0 somasundara- prA. jJA0 zre0 kAlU kI strI kAmaladevI ke putra khetamala ne zu0 13 sUri svabhA0 haramAdevI ke sahita* 1506 mAgha zu0 vAsupUjya- aMcala0 jaya- prA. jJA0 saM0 karmaTa kI strI mAjU ke putra udharaNa ne svastrI 5 zukra0 paMcatIrthI kesarisUri sohinIdevI, putra AlhA, vIsA, nIsA ke sahita svazreyortha saM0 1525 mArga. zAMtinAtha tapA0 lakSmI- prA. jJA0 zre0 vAdhA kI strI gAUdevI ke putra mAlA ne sAgarasUri svabhA0 pAnhUdevI, putra parvata mA0 nAI Adi ke sahita svazreyortha jai0 le0 saM0 bhA0 2 le0 1130, 1116, 1881, 1602, 1616, 1624, 1627, 1611, 1638. prA0 le0 saM0bhA0 le0 34. Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] vibhinna prAntoM meM prA0jJA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM-rAjasthAna-jayapura : [413 jayapura zrI supArzvanAtha-paMcAyatI-jinAlaya meM paMcatIrthayA~ pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 AcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1437 vai0 pArzvanAtha ratnaprabhasarI prA. jJA0 zre0 gohA strI lalitAdevI ke putra muJja ne kR0 11 soma0 __ svapitA-mAtA evaM' tA ke zreyortha. saM0 1502 vai0 kuthunAtha tapA0 ratnazekhara- prA0 jJA0 zre0 lAkhA bhAryA lAkhaNadevI ke putra sAmanta ne kR. 5 sUri svabhAryA zrRMgAradevI, pu0 pAnhA,ratnA, DIDA Adi ke sahita. saM0 1530 mAgha naminAtha tapA0 lakSmIsAgara- pAlaNapuravAsI prA. jJA0 zre0 narasiMha bhA0 nAmaladevI kR02 zukra0 sari ke putra kAnhA ne svastrI sAMvaladevI, pu. khImA, prakhU , mANika bhAryA sIcU ke zreyortha. saM0 1530 mAgha munisuvrata prA. jJA0 zA. zivarAja bhAryA saMpUrI ke putra pAlhA kR010budha0 bhAryA pAlhaNadevI ke putra nAthA ne bhAta ThAkurasiMha ke sahita svazreyortha. saM0 1534 phA0 zItalanAtha , vAsAnivAsI prA0 jJA0 vya0 pAnhA bhAryA desU ke putra zu0 2 parvata ne svabhAryA bharmI Adi pramukha parivAra ke sahita svazreyortha. saM0 1566 phA0 AdinAtha tapA0 hemavimala- prA. jJA0 zre0 jIvA bhAryA raMgIdevI ke putraratna DAhImA, zu0 3 soma0 sUri bhrAtA zrIvaMta ne svabhAryA ratnAdevI, dvi. dADimadevI, putra khImA, bhImAdi ke sahita svazreyortha. saM0 1587 pau0. candraprabha zrIhari prA. jJA0 zre0 kAkA bhAryA bAMkadevI ke putra pahirAja ka06 ravi0 bhAryA varavAMgadevI ne svazreyortha. zrI sumatinAtha-jinAlaya meM paMcatIrthayA~ saM0 1517 cai0 pArzvanAtha tapA0 prA0 jJA. zre0 lakSmaNa kI strI sAdhUdevI ke putra zre0 zu0 13 guru0 munisundaramari govala ne svabhAryA rAjUdavI ke sahita svazreyortha . bai0 le0 saM0 bhA0 2 le0 1136 1146, 1160,1161,1164, 1170, 1172,1185 / / Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414] :: prAgvATa-itihAsa :: [tRtIya pra0 vi0 saMvat saM0 1532 vai0 ka0 2 zukra0 saM0 1567 pau0 0 5 zukra0 pra0 pratimA pra0 prAcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saMbhavanAtha- pUrNiHpuNyaratna- prA0 jJA. vya. mAmala bhA0 kAIdevI ke putra pAtA cauvIzI suri bhA0 vAUMdavI ke putra devarAja ne bhAryA devaladevI pra0 bhrAtR sAmaMta bhA0 lAr3I putra samadhara bhA0 ajIdevI su0 mAMDaNa bhojarAja, rANA, dvi0 bhrAtA UdA bhA0 bAI pu0 sAIbA bhA0 sahijAdi sahita AdinAtha jinasAdhusari sAhaAlavAsI prA0 jJA0 zre0 vIracandra bhAryA mANadevI, bharamAdevI svazreyothe. zrI navIna AdinAtha-jinAlaya meM paMcatIrthayA~ AdinAtha nAgendragacchIya prA0 jJA0 zA0 zivarAja bhA0 sahajaladevI ke putra harSacaMdra, hemasiMhasari rUpacandra ne harSacandra bhAryA lADakucara, putra, mAtA, pitA, bhRtya ke zreyortha. dharmanAtha hIravijayasUri kumaragirivAsI aMbAIgotrIya vR0 zAkhIya prA0 jJA0 zre0 khImarAja bhAryA kanakadevI putra ThAkurasiMha mA0 sobhAgadevI, putra devarNa parivArasahita svazreyortha. jodhapura saM0 1570 mAgha zu013maMga0 saM0 1628 phA0 zu07 budha. zrI mahAvIra-jinAlaya meM pAtu-pratimAyeM (jUnImaer3I) saM0 1501 ajitanAtha zrIsari ... prA. jJA0 zre0 DoDA kI strI rANI ke putra supAkane svastrI sarasvatI, putra sAjaNa Adi ke sahita saM0 1563 mAgha sumatinAtha pUrNimAgacchIya prA0 jJA0 zre0 kalA kI strI bhamaNAdevI ke putra sadA ke zu0 15 guru0 ...sAgarasUri putra dhanA ne svastrI Adi ke sahita dharmanAtha-jinAlaya meM saM0 1504 vai0 munisuvrata tapA0 jayacaMdra- dhAravAsI prA0 jJA0 zre0 bhaNDArI zANI ke putra khImasiMha zu0 3 sari sAyA ne sva-parijanoM ke sahita svazreyortha rAjavaidya bha0 udayacandrajI ke gRhajinAlaya meM saM0 1516 vai0 saMbhavanAtha tapA0 ratnazekhara- prA0 jJA0 zre0 mokhasiMha kI strI TamakUdevI ke putra jANA sUri harakhU ne putra puMjAraNa strI pAhudevI ke putra jinadatta ke sahita jai0 le0 saM0 bhA02 le0 1168, 1163, 1213, 1214. jai0 le0 saM0 bhA0 1 le0 585, 565, 621 jai0 le0 saM0 bhA02 le01580, Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa:: vibhinna prAntoM meM prA0jJA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita-pratimAyeM-rAjasthAna-nAgaura :: [195 jasola (jodhapura-rAjya) ke jinAlaya meM paMcatIrthI pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 AcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1516 mAgha kuMthunAtha tapA0 lakSmI- prA0 jJA0 zre0 mIcata kI strI nAsaladevI ke putra sUcA ne zu0 zukra0 sAgarasUri svabhA0 cAMdadevI, mAlhIdevI, putra merA, tolacandra ke sahita svazreyortha bADamera (jodhapura-rAjya) ke yati indracandrajI ke upAzraya meM saM0 1514 sumatinAtha tapA ratnazekhara- prA0 jJA0 zre0 rUlhA ne strI varjU, putra vIrA, mANika, sUri vatsAdi ke sahita pitRvya zA0 cAMpA ke zreyortha. meDatA (jodhapura-rAjya) ke zrI vAsupUjya-jinAlayameM saM0 1532 jye0 zAMtinAtha bRttapA jinaratna- prA0 jJA0 zre0 Azadhara ne strI gAMgI, putra madana, damA, kR0 13 budha0 sUri jinadAsa, jIvarAja putra-pautrAdi ke sahita svazreyortha. dharmanAtha-jinAlaya meM saM0 1556 cai0 candraprabha aMcalagacchIya- prA0 jJA0 zrAvikA saMlakhaNadevI ke pati ne apane putra zu07 soma0 barddhamAnagaNi lolA, zre0 pImA ne strI khetaladevI ke sahita prAtmazreyortha. zrI ciMtAmaNi-pArzvanAtha-jinAlaya meM saM0 1510 jye. munisuvrata tapA-ratnazekhara- pIpaliyAvAsI prA0 jJA0 zre0 tIrA ne strI vIradevI ke putra sari DuGgara, bhrAtR khetasiMha, sahasA, samaradevI (bahina),dhArakamI(?) bhAryA jAsali tathA bhrAtA karmasiMha ke sahita. saM0 1532 jye0 suvidhinAtha tapA0 lakSmI- prA. jJA0 zre0 mahI strI rANI ke putra hIrA kI strI bharmIzu03 budha0 sAgarasUri nAmA ne svazreyortha. saM0 1552 mAgha AdinAtha kamalakalazasUri prA0 jJA0 zre0 pujA strI rakama ke putra somarAja ne svastrI gaurI putra harSAdi ke sahita. nAgaura (jodhapura-rAjya) ke zrI AdinAtha-jinAlaya meM paMcatIrthayA~ saM0 1485 jye0 saMbhavanAtha pUrNimApakSIya prA0 jJA0 zre0 sAdA strI bhAdI ke putra sahasA strI sItAzu07 maMgala. sarvAnaMdasUri devI ke putra pAnhA ne svazreyortha saM0 1507 kA0 saMbhavanAtha uesagacchIya prA. jJA0 koThArI lAkhA mA0 lAkhamadevI ke putra parvata ne zu011 zukra0 kakasari putra bholA, DAhA, nAnA, iGgara ke sahita jaile0 saM0mA02 le01884 / bhA01le0742,755,762,775, 777,776 | mA02le01241, 1250 / Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgvATa-itihAsa [tRtIya pra. vikrama saMvat pra0 pratimA pra0 prAcArya prA. jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSTha saM0 1510 cai0 dharmanAtha tapA0 ratnasAgara- prAjJA0 zre0 gogana mA0 sadU ke putra jasarAja ne svabhA0 zu0 13 guru0 sUri rANI, bhrAta jAmA bhAryA hIrU Adi ke sahita svazreyortha saM0 1512 mArgaH AdinAtha tapA0 ratnazekhara- prA. jJA0 zre0 godhA bhAryA phasIdevI ke putra naradeva, sahasA, zu. 15 sUri DATA, bhrAtA dhIraja ne svabhAryA tArAdevI, putra khImAdi ke sahita svazreyortha saM0 1516 vai0 zAMtinAtha tapA0 sakSmI- TaubAcIvAsI prA0 jJA0 zre0 kezava bhA0 bholIdevI ke putra ___ sAgarapari lADaNa ne svabhAryA mRgAdevI, putra jasavIra Adi ke sahita svazreyortha saM0 1521 jye0 candraprabha- tapA0 lakSmI- maNDapadurga meM prA0jJA0 saM0 ajana bhA0 TabakUdevI ke putra saM0 zu04 cauvIzI sAgarasari vastImala bhA0 rAmAdevI ke putra saM0 cAhA ne svabhA0 jIviNI putra saM0 sobhAga, Ar3Adi ke sahita svazreyortha saM0 1521 mAgha neminAtha prA. jJA0 zre0 nIMbA ke putra khImarAja ne svabhA0 DulIkumArI zu0 13 guru0 putra bhImarAja, hemarAja, pAlhA ke sahita saM0 1524 vai0 zItalanAtha aMcalagacchIya jayatalakoTavAsI prA0 jJA0 zre0 AkA bhA0 lalitAdevI ke zu0 3 soma0 zrIsari putra dhArA ne svabhA0 bIjaladevI ke sahita svazreyo) saM0 1527 zreyAMsanAtha tapA0 lakSmI- prA. jJA0 zre0 prathama bhA0 pAlhaNadevI ke putra saM0 parvata bhA0 sAgarasUri cAMpAdevI ke putra zA0 nIsala ne bhA0 nAIdevI ke zreyortha saM0 1530 mAgha zAMtinAtha , prA0 jJA0 zre0 rAdA bhA0 AghU ke putra sirohIvAsI zA0 maNDana ne bhA0 mANikadevI, putra lakSmaNAdi ke sahita saM0 1643 phA0 AdinAtha tapA0 vijaya- ahamadAbAdavAsI prA0jJA0 bAI kor3akIdevI ne putrI rAjaladevI .. zu011 senamari (seThI mUlA kI strI) ke sahita zrI AdinAtha-jinAlaya meM (daphtarI-mohallA) saM0 1534 saMbhavanAtha tapA0 lakSmI- vIzanagara meM prA. jJA0 zre0 somA bhA0 deUdevI ke putra sAgarasUri bhoTA ne svabhA0 vAnarIdevI, bhrAtR bhojarAja Adi kuTumbI janoM ke sahita. zrI sumatinAtha-jinAlaya meM paMcatIrthI saM0 1527 pau0 kunthunAtha upakezagacchI0- prA. jJA0 zre0 hararAja bhAryA amarIdevI ke putra samadhara kR. 5 zukra0 siddhasari ne svabhA0 nAI Adi ke sahita svazreyortha. ... jai0 le0 saM0 bhA02 le0 1258,1260, 1268, 1314, 1272, 1273, 1276, 1283, 1308, 1316 1322 / Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ as] :: vibhinna prAntoM meM prA0 jhA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM - rAjasthAna - jaisalamera :: zrI zAMtinAtha - jinAlaya meM (ghor3AvatoM kI pola ) o AcArya pra0 vi0 saMvat saM0 1545 jye0 kR0 11 saM0 1467 jye0 zu0 2 soma 0 saM0 1576 saM0 1530 phA0 kR0 2 ravi 0 saM0 1518 saM0 1513 vai0 kR0 8 pra0 pratimA pArzvanAtha zrIsUri zItalanAtha zrI zaMkhezvara-pArzvanAtha - jinAlaya meM paMcatIrthI zreyAMsanAtha muniprabhasUra prA0 jJA0 0 jahatA bhA0 varajUdavI ke putra luMThA ne svazreyortha. kuMthunAthacauvIzI zrI sImaMdharasvAmi-jinAlaya meM (bhAMDAsara) prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi vIravAr3AvAsI prA0 jJA0 zre0 ratnacaMdra bhA0 mAghadevI ke putra bhImarAja ne svabhA0 hemavatI Adi ke sahita svazreyortha. bIkAnera saMbhavanAtha tapA0 indranaMdi sUri cUrU ( bIkAnera - rAjya) ke zrI dharmanAtha kacholIvAla- prA0jJA0 zA 0 karmA bhA0 kunigadevI putra dolA ne bhA0 gacchIya vidyAsAgarasUri delhAdevI, colAdevI, bhrAtR bhuMNA ke sahita svazreyortha. tapA0 sAgarasUri pattana meM prA0 jJA0 zre0 gogA ne svabhA0 rANIdevI, putra varasiMha bhA0 bIbUdevI, bhrAtR amarasiMha, narasiMha, lolAdisahita zAMtinAtha - jinAlaya meM paMcatIrthI zrI pArzvanAtha - jinAlaya meM (durga) lakSmI [ 417 jaisalamera prA0 jJA0 zre0 sahajA kI strI vajU devI ke putra dharaNA ne svastrI kuvarIbAI, jyeSTha bhrAtA jAvar3a, nAkara pramukha parijanoM ke sahita ahamadAbAda meM kAlUpuravAsI zrIsaMbhavanAtha - jinAlaya meM paMcatIrthI tapA0 ratnazekhara- prA0 jJA0 zre0 hApA kI strI rUpAdevI ke putra rANA ne svabhAryA rAjUdevI, putra pethA Adi parijanoM ke sahita svazreyortha. sUri jai0 le0 saM0 bhA0 2 le 1327, 1331, 1354, 1361 / bhA0 3 le0 2125, 2152 / Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418] pra0 vi0 saMvat saM0 1561 vai0 kR0 6 zukra 0 saM0 1533 pauSa kR0 10 guru 0 saM0 1533 pauSa kR0 10 guru 0 saM0 1346 saM0 1355 saM0 1368 mAgha zu0 6 budha0 saM0 1384 mAgha saM0 1445 phA0 kra0 10 ravi 0 pra0 pratimA saM0 1486 mAgha zu0 4 zani 0 saM0 1460 vai0 zu0 6 zani 0 saM0 1466 phA0 kR0 8 sumatinAtha minAtha sumatinAtha AdinAtha mahAvIra kR0 8 guru0 saM0 1361 mAgha pArzvanAtha kR0 11 zani 0 " pArzvanAtha munisuvrata mahAvIra caMdraprabha :: prAgvATa - itihAsa :: saMbhavanAtha o AcArya AnaMdavimala - sUri zrI aSTApada - jinAlaya meM tapA0 lakSmI sAgarasUri sAgarasUri zrI uva0 zrI siddhamUri zrI supArzvanAtha - jinAlaya meM paJcatIrthI tapA0 lakSmI - vIzalanagaravAsI prA0 jJA0 0 lUgA kI strI lUNAdevI ke putra rAjamala ne svabhAryA nINAdevI putra zakunarAja. zrI candraprabhasvAmi-jinAlaya meM zrI paramacandrasUri tapA0 lakSmI sUri jinasiMhamUri bR0 gacchIya ratnAkarara prA0 jJA0 zre0 zrIkumAra ke putra ne pitA-mAtA ke zreyortha. prA0 jJA0 0 jagasiMha kI prathama strI khetudevI ke zreyortha sAgarasUri dvitIyA strI jAsaladevI ke putra alaka ne. zAlikarmA tilaka- prA0 jJA0 pitA zre0 Azacandra, zreyortha putra nana sAmA ne. mAtA pAruNadevI ke prA0 jJA0 0 jagadhara kI strI hAMsI bahina ke putra gosala ne mAtA-pitA ke zreyortha. tapA0 somasundara - sUri sAdhu0 pU0gacchIya hIrAgaMdasUra tapA0 soma [ tRtIya prA0 zA 0 pratimA pratiSThApaka zreSThi sAgavAr3AvAsI prA0jJA0 pR0 zA0 maMtrI vIsA ne svabhA0 TIbUdevI, putra maM0 virasA, lIlA, dedA aura cAMdA pramukha parijanoM ke sahita svazreyortha. sundarasUri ke upadeza se somacaMdrasUri prA0 jJA0 zre0 gAMdhI hIrAcandra kI strI hemAdevI ke putra cAhita ne svabhA0 lAlIbAI, putra samarasiMha, putravadhU lAr3akumArI ke sahita svazreyortha. prA0 jJA0 zre0 pahudeva kI strI devazrI ke zreyArtha usake putra bulhara, jhAMjhaNa aura kAgar3a ne. prA0jJA0 zrAvikA sAhUdevI ke putra dhINA ne bhrAtA dhArA ke zreyortha. prA0jJA0 maM0 dUdA kI strI prImaladevI ke putra maM0 kAnhA ne svabhA0 bAbUdevI, putra rAjamala ke sahita svazreyortha. prA0 jJA0 0 pAMdA ke putra bAhar3a ne. prA0 jJA0 saM0 mAMDaNa kI strI mAlhaNadevI ke putra pAsA kI bhA0 varjudevI ke putra bastimala ne kAkA kolA, kAkI maTakUdevI aura svAbhAryA adhU devI ke sahita svazreyortha. jai0 le 0 saM 0 bhA0 3 0 2151, 2173, 2164, 2238, 2240, 2246, 2250, 2258, 2276, 2268, 2306, 2315 / Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ]:: pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA saM0 1503 ASAr3ha kR0 13 soma 0 saM0 1511 jye0 zu0 5 saM0 1516 mArga zu0 1 saM0 1518 mAgha zu0 13 guru0 saM0 1534 vai0 kR0 10 vibhinna prAntoM meM prA0jJA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM - rAjasthAna - jaisalamera :: pra0 AcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi jayacaMdrasUri prA0 zA 0 0 mAMjU ke putra 0 khImA ne bhrA0 raNamala bhA0 ketazrI ke sahita do biMba. prA0 jJA0 zre bhAMpara kI strI bhUnAdevI ke putra samara ne svazreyortha. saM0 1535 mAgha kR0 6 zani 0 saM0 1508 padmaprama (2) zrAdinAtha saMbhavanAtha candraprabhra saM0 1333 jye0 zu0 13 zukra 0 saM0 1346 vai0 zu0 1. cauvIzI saMbhavanAtha sumatinAtha sumatinAtha saM0 1463 ASAr3ha pArzvanAtha zu0 10 budha 0 tapA0 ratna zekharasUri prA0 jJA0 0 narasiMha ke putra zre0 rAghava kI patnI ke putra karmasiMha kI strI lIMbIbAI kI putrI zrIlavI nAmA ne AtA hariyA, bhrAtRja mahirAja, bharaNa, rAjamala ke sahita svazreyortha. pUrNi0 bhImapallIya prA0 jJA0 0 mUMjA bhA0 jAsU ke putra bAchA ne (vatsarAja) jayacandrasUri svabhAryA : : tsAdevI), putra melarAja, kurapAla ke sahita svazreyortha sUratavAsI prA0 jJA0 zre0 dharmacandra kI strI rAjakumArI ke putra vaNavIra strI bhUrI ke putra maharAja ne kuTumbasahita 77 tapA0 lakSmIsAgarasUri zrI zItalanAtha - jinAlaya meM paMcatIrthI tapA0 lakSmIsAgarasUri [ 416 tapA ratnazekhara sUra prA0jJA 0 vya0 puNyapAla ke putra lUNavayaNa ne svapitA ke zreyortha prA0 jJA0 zA 0 gelhA kakarAvAsI prA0jJA0 0 vasti la kI strI vIlhaNadevI ke putra pUjA ne svabhA0 sobhAgadevI, putra parvata, bhra0 lAbA, dhUtA Adi ke sahita svazreyortha zrI mahAvIra jinAlaya meM prA0 jJA0 zre0 rUdA kI strI UlI ke putra raNasiMha ne svabhA0 pUrI bhrA0 dhaNasiMha Adi parijanoM ke sahita svazreyortha zrI supArzva - jinAlaya meM mar3Ahar3agacchIya prA0 jJA0 zre0 hemarAja kI strI bhA0 hIrAdevI ke putra zrIdhanacandrasUri jayarAja ne zreyortha jai0 le 0 saM0 bhA0 3 0 2318 - 2316, 2330, 2336, 2342, 2353, 2387, 2388. 2365, 2416, 2178 / Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 ] pra0 vi0 saMvat saM0 1576 0 zu0 12 ravi 0 saM0 1537 vai0 zu0 5 budha0 saM0 1513 saM0 1516 vai0 zu0 3 pra0 pratimA AdinAthacauvIzI saM0 1360 sumatinAtha minAtha kuMthunAtha .: prAgvATa - itihAsa :: zreSTha thI zAha ke jinAlaya meM cauvIzI pra0 zrAcArya mahAvIra sAdhu pU0 candrasUra mAnapurA grAma ke zrI jinAlaya meM saM0 15[0]7 ASADha AdinAtha tapA0 ratna- prA0 jJA0 zre0 ratnacandra kI strI jaitaladevI ke putra zre kR0 8 nayA ne. zekharasUri mArola grAma ke zrI jinAlaya meM prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi caMpakanagaravAsI prA0 jJA0 0 zivarAja ne svastrI dharmiNI, putra haMsarAja bhA0 hAMsaladevI, bhrAtR vaccharAja bhA0 mANakadevI putra ravajI bhA0 harSAdevI putra mUlarAja ke sahita svazreyortha zre0 cAMdamalajI ke jinAlaya meM tapA0 lakSmI- prA0 jJA0 pattanavAsI zre0 sahasA kI strI saMpUrI ne putra melacandra bhA0 phadakUdevI, dvi0 putra siMharAja Adi ke sahita svayortha sAgarasUri zrI pArzvanAtha - jinAlaya meM paMcatIrthI 1 tRtIya tapA0 ratnazekhara- prA0 jJA0 maM0 kelhA kI strI kIlhaNadevI ke putra nAnA caMpAlAla ne svabhA0 gurIdevI, putra maNDana Adi ke sahita svapitRvya maM0 kAnhA ke zreyortha sUri arbudapradeza (gurjara - rAjasthAna) tapA0 ratnazekharasUri ke nijAmapura meM prA0 jJA0 zre0 velacaMdra kI strI dharaNUdevI putra 0 sAliga ne svabhA0 zrIdevI, bhrAtR vAnara, halU pramukhakuTumbasahita svazreyortha. bhaTANA grAma ke zrI jinAlaya meM sarvadevara prA0 jJA0 0 vIrA kI strI kIlhaNadevI ke putra narasiMha ne A0 pAsar3a Adi ke sahita mAtA-pitA ke zreyortha. jai0 le 0 saM 0 bhA0 3 le0 2457, 2466, 2583 / zra0 pra0 jai0 le0 saM0 le0 42, 60, 61 / Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: vibhinna prAntoM meM prA0 jJA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM - abu dapradeza (gurjara rAjasthAna ) - selavAr3A :: [ 421 maDAra grAma ke zrI jinAlaya meM pra0 zrAcArya pra0 vi0 saMvat saM 14-8 mAgha kR0 saM0 1505 saM0 1523 mAgha zu0 6 saM0 1525 phA0 zu0 7 saM0 1533 vai0 zu0 12 guru0 saM0 1624 phA0 zu0 3 ravi 0 saM0 1721 jye0 zu0 3 ravi 0 saM0 1503 mArga zu0 6 saM0 1518 phA0 kR0 5 pra0 pratimA saMbhavanAtha sumatinAtha tapA0 jayacandrasUri suvidhinAtha tapA0 lakSmI sAgarasUri vimalanAtha dharmanAtha AdinAtha zAMtinAtha tapA0 vizAlarAjasUri sumatinAtha minAtha " "" prA0 jJA0 pratimA pratiSThApaka zreSThi prA0 jJA0 zrAvikA rUpAdevI ke putra velarAja ne putra sAjaNAdi ke sahita svazreyortha. siddhapuravAsI prA0 jJA0 zre0 DUgara kI strI rUdIbAI ke putra mahipAla ratnacandra ne bhA0 amakU devI, kaDUdevI, putra nagarAjAdi kuTumbasahita. prA0 jJA0 0 devapAla kI strI malAdevI ke putra iGgara ne bhrA0 kAlA, lAkhA Adi kuTumbasahita. prA0 jJA0 0 cAMpA kI strI kaDUdevI ke putra bahuA ne bhA0 jhanUdevI pramukhakuTumbasahita svamAtA-pitA ke zreyortha. prA0 jJA0 saM0 sonA kI strI harSU devI ke putra saM0 jIkhA ne bhA0 jAsaladevI putra jIvarAjAdi kuTumbasahita saM0 pAsA ke zreyortha. hIravijayasUri sAtaseNa grAma ke zrI jinAlaya meM prA0 jJA0 zre0 magU kI strI karmAdevI ke putra zre0 ThAkura ne svabhA0 vAkIbAI putra sidhajI pramukha kuTumbasahita hIravijayasUripaDa - kisI prA0 jJA0 zrAvikA (sirohI - nivAsinI) ne nAyaka vijayasenari revadara grAma ke zrI jinAlaya meM tapA0 jayacandrasUri prA0 jJA zre0 hApA bhAryA hImAdevI kI putrI zrA0 mapa nAmA ne. selavAr3A grAma ke zrI jinAlaya meM tapA0 lakSmI- pattanavAsI prA0 jJA0 zre0 raNasiMha kI strI vAchUdevI ke sAgarasUra putra cAMpA ne svaMbhA0 mAMkar3a putra bhogarAja, bhojarAja kuTumba sahita svazreyortha. a0 pra0 je0 le0 saM0 le0 77, 80, 85, 86, 88, 61, 106, 184, 186 / Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 422 ] pra0 vi0 saMtrat saM0 1571 mA0 kR0 2 saM0 1485 bai0 zu0 8 soma 0 saM0 1536 kA0 zu0 2 saM0 1540 vai0 zu0 3 saM0 1545 jye0 kR0 11 ravi 0 pra0 pratimA AdinAtha saM0 1486 ASAr3ha ajitanAtha kR0 10 AdinAtha sumatinAtha zAMtinAtha padmaprabha ajitanAtha : saM0 1462 zu0 5 saM0 1461 mAgha AdinAtha zu0 5 budha0 saM0 1556 mAgha padmaprabha zu0 14 : prAgvATa - itihAsa :: lorala grAma ke zrI jinAlaya meM o AcArya saM0 1532 vai0 zAMtinAtha zu0 12 guru0 zrIra saNI grAma ke pUrNimApakSIya jayacaMdrasUri ............ koraMTagacchIya nabhasUri brahmANa0 udayaprabhasUra tapA0 hemavimala - sUra prA0 jJA0 pratimA pratiSThApaka zreSThi mer3A grAma ke tapA0 lakSmIsAgarasUri rohIr3AvAsI prA0 jJA0 zrI jinAlaya meM tapA0 somasundara vRddhagrAmavAsI prA0jJA0 zre0 gAMgA kI strI mAnhaNadevI ke 0 sonapAla ne svabhA0 sAhagadevI, putra vanarAjAdi ke sahita svazreyortha sUri prA0 jJA0 zre0 mAMDaNa kI strI hAMsUdevI ke putra rANA ne bhA0 lakSmIdevI, pu0 khanAdi kuTumbasahita tapA0 lakSmIsAgara - prA0 jJA0 zre0 pAMcA kI strI zaMbhUdevI ke putra lAMpA ne svabhrAtR celA, luMbhA, bhrAtRja lAlA, zobhA, cAI Adi kuTumbasahita svazreyortha aura pUrvajoM ke zreyortha sUri tapA0 sumatisAdhu- prA0 jJA0 saM0 sIkharana ne puNyArtha sUri mAla grAma ke zrI jinAlaya meM prA0 jJA0 zre0 DUGgara ne [ tRtIya 0 jAvar3a kI putrI jANI ne. prA0 jJA0 0 lolA kI strI badevI ke putra sAraMga ne svabhA0 ratnAdevI ke sahita pitA ke zreyortha tathA pitRvya sAjaNa ke zreyortha prA0 jJA0 zre0 lakSmaNa kI strI rUdIdevI ke putra sekhA ne svastrI sahajaladevI ke zreyortha zrI jinAlaya meM prA0 jJA0 zre0 gosala kI strI vAhUdevI ke putra maramAne svabhA0 rukhamiNI pu0 lAkhA, vijA, gahiMdA Adi ke sahita svazreyortha grAmanivAsI prA0 jJA0 zre0 somacandra kI strI sonaladevI ke putra lakhA ne svabhA0 lakSmIdevI, putra lupA, lumbhA, jesA, pethA Adi kuTumbasahita. 0 pra0 jai0 le0 saM0 le0 161, 168, 166202, 203, 204, 210, 211, 215, 225 / Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: vibhinna prAMtoM meM prA0jJA sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM - abu dapradeza ( gUrjara - rAjasthAna ) - brAhmaNavAr3A :: [ 423 pra0 zrAcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi prA0 jJA0 0 mUjA ke putra sAnhA ne bhA0 vIraNidevI putra nAldAdi parivArasahita. pra0 vi0 saMvat saM0 1536 mAgha 0 kuMthunAtha kR0 5 ravi 0 saM0 1556 vai0 devakulikA zu0 13 ravi 0 saM0 1556 dvi0 devakulikA jye0 zu0 10 zukra 0 saM0 1721 jye0 zu0 3 ravi 0 pra0 pratimA saM0 1668 pau0 zu0 15 saM0 1721 jye0 zu0 3 ravi 0 zu0 11 (5) saM0 1516 vai0 zu0 13 khataragacchIyajinacandrasUri hamIragar3ha ke zrI jinAlaya meM zrAdinAtha saM0 1482 kA0 zu0 13 guru0 saM0 1510 mArga0 devakulikA devakulikA vR0 tapA0 udayasAgarasUra vimalasUra prA0 jJA0 saM0 vAchA kI strI vIjaladevI ke putra saM0 kAnhA kutigadevI jAMNI desI ke putra saM0 ratnapAla kI strI karmAdevI ne svabha' ke zreyortha. prA0 jJA0 saMghavI samarA kI strI samarAdevI ke putraratna saM0 sacavIra ne bhAryA padmAvatI, putraratna saM0 devIcandra, svaparivAra ke sahita svazreyortha. kalara grAma ke zrI jinAlaya meM AdinAtha tapA0 vijayarAja - sirohInivAsI saM0 mehajala kI strI kalyANadevI ke putra sUra saM0 karmA kI strI kesaradevI ke putraratna saM0 udayabhAga ne sirohI ke zrI zItalanAtha - jinAlaya meM zItalanAtha tapA0 amRtavijaya- sirohInivAsI prA0 jJA0 zre0 vaNavIra kI strI pasAdevI gaNi ne putra rAuta, karmacandra ke sahita* zItalanAtha tapA0 sirohInivAsI prA0 jJA0 va0 zA 0 kAkarecA zre0 rAyapAla 3 kI dharmapatnI kalyANadevI ke putra jagamAla ne brAhmaNavADA grAmastha zrI mahAvIra jinAlaya meM ratnaprabhasUri prA0 jJA0 zre0 karmA kI strI rUr3I ke putra pithu aura parvata ne pitA ke zreyortha prA0 jJA0 zre0 nesA bhA0 mAladevI ke putra sUrA ne bhA0 mAMgI, deNada, putra merA, tolA sahita prA0 jJA0 0 dhanA zre0 bAhu ke putra saM0 mIThAlAla ne bhA0 sarasvatI putra thar3asiMha ke sahita a0 pra0 jai0 le0 saM0 le0 226, 236, 237, 243, 257, 283, 263, 261 / *mere dvArA sirohI nagarastha jinAlayoM ke saMgrahIta lekhoM para (aprakAzita) Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa-itihAsa: [ tRtIya pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA prAcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1516 mArgaH devakulikA ......... vIravADakavAsI prA0jJA0 zrAvikA nalaSmI (?) ke putra gadA kI strI devaladevI ke putra devIcandra ne bhA0 kInhampadevI (?) putra bAbara Adi kuTumbasahita prA0 jJA0 saM0 somacandra kI strI maMdopari ke putra saM0 devIcandra ne bhA0 dAmir3adevI ke sahita prA0 jJA0 zre0 chAr3A kI strI khetUdevI ke putra harapAla lakhA ne bhA0 alUdevI, putra gomA ke sahita prA0 jJA0 zre0 rAyamala kI strI rAmAdevI ke putra hIrAcandra ne bhA0 rUyar3a, putra depA, dharmA, dalA, ghAMdhala Adi kuTumbasahita prA0 jJA0 zre0 varadA ne svabhA0 mAnakadevI, putra pAkhA bhA0 jayatUdevI putra varar3A ne bhA0 karmAdevI, putra pAnhaNa ke sahita saM0 1516 panAsItrAvAsI prA0jJA0 ma0 jhAMjhA kI strI thAvaladevI ke putra maM0 kUpA ne mA0 kAmaladevI, putra gahiMdA, kuMbhAdi kuTumbasahita svazreyortha " " tapA0 vIravATakavAsI prAjJA0 zre0 gadA kI strI devaladevI ke putra sogA ne svabhA0 zRMgAradevI putra AsarAjAdi-kuTumbasahita saM0 1521 mA0 devakulikA ......... telapuravAsI prAjJA0 zre0 somacandra ne zre0 varA putra gAMgA zu013 sundara,khAkhA,vanA,devA, varasa Adi kuTumbasahita svazreyortha. saM0 1521 mASa bar3aprasAda pAjavavAsI prA0jJA0 zrI somacandra,mAMDaNa, hemarAja, bilA zu0 13 ne putra pAvA, salakhAdi kuTumva-sahita. saM0 1716 mAgha zrI siMhavijaya- tapA0 zrI zIla prA0 jJA0 maMtrIzvara zAha zrI vaNavIra ke pautra dharmadAsa dhanarAja ne kR. 8 soma0 gurupAdukA vijayagaNi sirohI vIravAr3A ke caturvidha-saMgha samasta samudAya ke sahita. jhADolI grAma ke zrI jinAlaya meM saM0 1145 jye0 AdinAtha ......... prA. jJA0 zre0 yazadeva ne zreyortha. kR0.2 a0 pra0 0 le0 saM0 le0285, 286, 286, 260, 262,287, 288, 264, 265, 268, 307 / Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ] :: vibhinna prAntoM meM prA0 zA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM - abu dapradeza (gUrjara - rAjasthAna ) - nAMdiyA :: [ 425 prA0 zA 0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi pra0 AcArya kaccholIvAla ga0 prA0 jJA0 0 narapAla kI bhA0 saMsAradevI ke putra lAkhA sarvANaMdasUra ne svabhA0 dharaNa devI, putra mUMjA, sayaNA, sAraMga, siMghA ke sahita pitA ke zreyortha. mAla grAma ke zrI jinAlaya meM tapA0 ratnazekharasUri cAmuNDerI grAma ke zrI jinAlaya meM tapA0 lakSmI - sAgara mUri pra0 vi0 saMvat saM0 1475 mAgha 0 zAMtinAtha zu0 2 guru0 saM0 1530 mA0 kR0 6 saM0 1527 mAgha 0 dharmanAtha kR0 7 covIzI saM0 1523 vai0 11 budha0 saM0 1543 jye0 zu0 11 zani 0 pra0 pratimA saM0 1521 mA0 zu0 13 mahAvIra saMbhavanAtha vimalanAtha aMca0 jaya pArzvanAtha vAsupUjya nANA grAma ke tapA0 lakSmI saM0 1521 bhAdra 0 devakulikA zu0 1 kolapuravAsI prA0 jJA0 mAlhaNadevI ke putra saM0 somacandra, rANA Adi kuTumbasahita. zrI jinAlaya meM prA0 jJA0 0 cAhar3a kI strI rANIdevI ke putra zre0 vITA sAgarasUri ne svabhA buTIdevI, putra velarAjAdi kuTumbasahita svazreyortha. khur3AlA grAma ke zrI jinAlaya meM prA0 jJA0 zre0 gAMgA kI strI karpUradevI ke putra vatsarAja ne svastrI pAMcIbahina, putra vastupAla ke sahita svazreyortha. vizalanagaravAsI prA0jJA0 0 dharmacandra kI strI nAMI ke putra jIvA aura yogA ne strI gaumatI, putra harSarAja, hIrAcandra, vya0 kamalA putra kAr3hA, putrI gaurI aura putrI rAjU, samasta saMgha ke sahita vya0 kamalA ke zreyortha. mahAvIra jinAlaya meM nAMdiyA grAma ke zrI tapA0 lakSmIsAgarasUra kesarasUri zrI jJAnasAgara - sUri ke paTTadhara zrI - udayasAgara prA0 jJA0 0 delhA, zre0 pAlhA, zre0 khetA, zre0 melhA, 0 iGgara Adi prAgvATajJAtIya zrI saMgha ne. 0 DUGgara ke putra sAlhA kI strI cuDA ne, bhA0 karaNAdevI, putra prA0 jJA0 hApA kI strI hImAdevI ke putra zre0 vIsaladeva kI strI tIlhU ke putra UdharaNa ne svabhA0 rAjadevI, bhrAtR DhAlAdisahita. nAMdiyA puravAsI prA0 jJA0 0 dUlhA bhA0 dUlIbAI ke putra jUThAne, bhA0 jasamAdevI, bhrAtR mauvA, jhAlA, varajAMga, khetA Adi kuTumbasahita svazreyortha. a0 pra0 jai0 le0 saM0 le0 312, 326, 338, 356 / prA0 jai0 le0 saM0 bhA0 2 le0 400, 401 / 0 pra0 jai0 le0 saM0 le0 456, 460 / Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgvAha-itihAsa:: [tRtIya pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 prAcArya prA0 zA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1528 mAgha0 munisuvrata tapA0 lakSmI. ajAharIvAsI prA0 zA0 zre UdA kI strI pAnI ke putra kR05 sAgarasUri nIsala ne svabhA0 adhU putra nalAdi kuTumbasahita. saM0 1526 phA0 zAMtinAtha , prA. jJA0 zre0 bhojarAja ne, svabhA0 achavAdevI, bhrAta kR. 3 soma0 rAmAdi sahita bhaginI rANI, putra lAlA ke zreyothe. saM0 1526 mA0 devakulikA tapA0 somajaya- sIdarathAgrAmavAsI prA0 jJA0 zre. ........'kuTumbasahita. ka03 guru0 sUri saM0 1565 mAgha0 pArzvanAtha pippalagacchIya- prA0 jJA0 zre0 velarAja kI strI dhanIbAI ke putra nagA zu0 13 zani0 devaprabhasari ne svabhA0 nAraMgadevI, pu0 jagA, pitA ke zreyortha. loTANA grAma ke zrI jinAlaya meM saM0 1144 jye0 vaImAna nirvataka- AmradevagacchIya prA. jJA0 zre0 prAsadeva ne. kulIya dIyANA ke zrI jinAlaya meM saM0 1411 jinayugala ......... prA0jJA0 zre0kuyarA kI strI sahajUdevI ke putra zre0 tihuNA ne svabhA0 jayatUdevI, putra rUdA bhA0 vasaMtaladevI ke sahita. pezavA grAma ke zrI jinAlaya meM saM0 1721 jye0 kuMthunAtha vijayarAjasari pezuvAvAsI prA0 jhA0 zrI saMgha ne. zu0 3 ravi0 dhanArI ke zrI jinAlaya meM saM0 1348 ASA0 ............ dhanArIgrAma meM prA0 jJA0 zrI pUnadeva ke putra jhAlA kI strI zu0 6 maMgala. rAnhadevI ke putra zre0Amradeva ne svabhA0lAsadevI aura dhArmika zre0 lubA ne svabhA0 damiNIdevI putra zre0 lAkhaNa, sala khaNa, vijayasiMha, padmasiMha, lAkhaNa ke putra mohana ke sahita saM0 1434 vai0 aMbikAdevI mAhaDIyagacchIya prA. jJA0 zre0 bhohaNa bhA0 cAMpala ke putra virupAne kR. 2 budha0 somaprabhasUri saM0 1552 mAgha zItalanAtha tapA0 hemavimala- kuNDavAr3AvAsI prA. jJA0 zre. AlhA kI strI rUpiNI ke zu0 12 budha0 sUri putra zre0 pAtA ne, svabhA0 prImaladevI, putra jAvar3a, Asa rAja bhA0 lakSmIdevI pramukhakuTumbasahita. ma0pra0 0 le0 saM0 le0 461,462,463,465,473, 462,504, 505, 508, 511 / Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa []:: vibhinna prAntoM meM prA0 jJA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM abudapradeza (gurjara - rAjasthAna ) - vAsA :: [ 427 pra0 vi0 saMvat saM0 1200 saM0 1523 vai0 zu0 6 saM0 1507 saM0 1386 vai0 kR0 11 soma 0 saM0 1410 pra0 pratimA kR0 2 saM0 1463 zrariSTanemi vimalanAtha - covIzI zAMtinAtha vAsA grAma ke zrI AdinAtha - jinAlaya meM dhAtu-pratimAyeM zAMtinAtha vIracandrasUri varddhamAna saM0 1430 zAMtinAtha saM0 1488 mArga * suvidhinAtha 0 caMdraprabha saM0 1501 jye0 abhinandana zu0 saM0 1503 jye0 dharmanAtha zu0 11 saM0 1508 vai0 saMbhavanAtha zu0 3 nItor3A ke zrI jinAlaya meM pra0 zrAcArya prA0 jJA0 pratimA pratiSThApaka zreSTha vijayaprabhari prA0 jJA0 zrAvikA pAlhaNadevI kI putrI tapA0 lakSmIsAgara - prA0 jJA0 0 pAsar3a kI strI TakkU ke putra devasiMha ne sUra bhA0 devaladevI, putra vIchA, AMbA, lIMbA, baMdhu, darapati, bAlAdi kuTumbasahita svazreyortha jahatapura meM bhAvarI grAma ke zrI jinAlaya meM tapA0 ratnazekhara padU (9) prA0 jJA0 0 dhanarAja kI strI - camakUdevI ke putra pad sUri devarAja bhA0 depAla ne zre0 pad mokula ke zreyortha saM0 1516 mAgha0 saMbhavanAtha zu0 13 zrIsUri tapA0 somasundara sUri munisundarasUri (1) prA0 jJA0 zre0 sAlhA kI strI jamaNAdevI ke putra panarAja ne svabhA0 cAMdU, putra sobhAdisahita. zrIsUra tapA0 munisundarasUra piSpalagacchIya zrI hIrasUri tapA0 ratna zekharasUri prA0 jJA0 mAtA ke 0 kurAM bhA0 kuradevI ke putra rAjar3a ne pitA . tapA0 lakSmIsAgarasUri prA0 jJA0 0 AbhA kI strI havadevI ke putra prA0 jJA0 0 bhAdU ne svazreyortha prA0 jJA0 zre0 khIdA kI strI khetaladevI ke putra cauthA ne svazreyortha prA0 jJA0 zre0 sAbhA ke putra sAhaNA ne strI, putra somada Adi tathA mAtA chAdibAI ke sahita TelIgoSThika prA0jJA0 0 varUtra kI strI mecU ke putra DADA ne svabhAryA ke sahita svazreyortha vasaMtapuravAsI prA0 jJA0 ke putra huA ne bhAryA kuTumbasahita svazreyortha. prA0 jJA0 0 zivA kI strI varjUdevI ke putra devA ne svabhA0 vAlhI zrAvikA ke pitA karmA bhA0 vAndevI pramukhakuTumbasahita svazreyortha. pra0 pra0 je0 le0 saM0 le0 517, 516, 525, 527, 528 526, 531, 532, 533, 534, 537,538 / 0 bhAdA kI strI mAlhaNadevI jhavakU, putra sAcA, sundara Adi Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgvATa-itihAsa: [tRtIya kR01 pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 prAcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1521 vai0 sumatinAtha tapA0 lakSmI- prA0 jJA0 ma0 godhA kI strI mIlI ke putra megharAja ne sAgaramari svabhA0 mAjU putra hIrA, parvatAdi ke sahita vAsA grAma meM. saM0 1523 mA0 dharmanAtha , kAsadarAgrAma meM prA0 jJA0 zre0 pAnhA kI strI rUhiNI ke putra mAla kI strI jaitUdevI ne svazreyortha. saM0 1527 mAgha* zItalanAtha prA0 jJA0 zre0 naulA kI strI madhUdevI, vaijadevI ke putra pAlA, AsA, hAsA ne mA0 jam, putra jhAMjhaNAdi ke sahita sirautrAgrAma meM. saM0 1532 vAsupUjja sAMgavAr3AvAsI prA0 jJA0 zre0 narapAla kI strI bhaTTa ke putra megharAja ne bhA0 karNadevI, prAva rANAdi kuTumbasahita svazreyortha. saM0 1532 munisuvrata sAMgavAr3AvAsI prA0 jJA. zre. siMghA kI strI gaurI ke putra kohA ne svabhA0 rAjUdevI, putra rahiA, jAvar3a, bhrAta megharAja, hemarAja Adi kuTumbasahita zreyortha. saM0 1532 kA0 AdinAtha sAMgavAr3AvAsI prA0 jJA0 zre0 pUjA kI strI cAMpaladevI ke putra velarAja ne svabhA0 sundaradevI kuTumbasahita svazreyortha. saM0 1533 zAMtinAtha sAMgavAr3AvAsI prA0 jJA0 zre0 dharaNA kI strI lAchI ke putra luNA ne svabhA0 kalA, putra rAmA, rAmasiMha, kIkA Adi kuTumbasahita svazreyothe. saM0 1533 vai0 mahAvIra arbudAcalavAsI prA. jJA0 zre0 sAyara kI strI bharamIdevI zu0 12 ke putra jhAMjhaNa ne bhA0 vIja , putra jANA bhA0 dhaurI putra tejarAja, putrI sAru pramukha kuTumbasahita. saM0 1534 mA0 suvidhinAtha prA0 jJA0 zre0 dharmarAja kI strI tejUdevI ke putra bhImacandra ku. 2 soma0 ne bhA0 cAMpUdevI, putra jhAMjhaNa bhAryA dharaNU Adi ke sahita svazreyothe. saM0 1535 mA0 kunthunAtha ___ tapA0 lakSmI- prA. jJA0 zre. velarAja ne svastrI gudaThi(1), putra sAMDA strI sAgarasari gaMgAdevI putra hIrAcandra, udAdikuTumbasahita. saM0 1552 vai0. vAsupUjya tapA0 hemavimala- prAjJA zrA0 lAkhUdevI ke putra merA ne putra bhojarAja, Uga pari DAdikuTumbasahita. ma0pra0 0 le0 saM0 le0 540,541,542,543,544, 545, 546, 547, 548, 550, 551 / Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaeDa] :vibhinna prAMtoM meM prA0mA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM-arbudapradeza (gUrjara-rAjasthAna)-rohir3A : [426 ................ pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra. prAcArya prA. jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSTha saM0 1768 mArga kunthunAtha zrIsari prA0jJA0 zre0 sAlhA kI strI dharaNa ke putra sAbA ne mAta ke putra siMghA, sAhaNAsahita. saM0 1-66 vai0 saMbhavanAtha padmAkarasari prAjJA0 zre0 kaDUA ne pitA-mAtA ke zreyortha. zu06 gurU0 rohir3A ke zrI pArzvanAtha-jinAlaya meM dhAtu-pratimAyeM saM0 1364 RSabhadeva abhayacandrasari prA0 jJA0 zre.......... saM0 1365 vai. sumatinAtha- guNaprabhasUri prA0 jJA0 zre0 lUgA kI strI vayajaladevI ke putra mahaNA ne zu. 3 soma0 paMcatIrthI mAtA ke zreyortha. saM0 1405 vai0 zAntinAtha somatilakasari mar3AhaDagacchAnuyAyI prA0 jJA0 ma0 harapAla ke putra maMDalika zu0 2 soma0 ne bhrAta AlhA bhA0 sUhavadevI ke zreyortha. saM0 1426 dvi0 pArzvanAtha- maDAhar3agacchIya prA0 jJA0 zre0 madana kI strI mAlhaNadevI ke putra dedA ne vai0 zu010 ravi. paMcatIrthI pUrNacandrasari pitA-mAtA ke zreyortha. saM0 1477 mA0 mahAvIra tapA0 somasundara- prA. jJA0 zre0 pUnasiMha kI strI pomAdevI ke putra vAsala ne kR0 11 sUri svazreyortha. saM0 1480 jye0 AdinAtha- , prA. jJA0 zre0 ratnA kI strI ratnAdevI ke putra delhA ne zu0 5 paMcatIrthI svapitA-mAtA ke zreyortha. saM0 1503 phA0 naminAtha- tapA0 pramoda- rohir3AgrAmavAsI prA0 jJA0 gAMdhI vAchA kI strI bUr3I ke putra kR. 2 ravi. paMcatIrthI sundarasUri cAMpasiMha ne bhA0 cAMpaladevI, putra vIrama, vIsA, nAgA, jIvA, mAlA. jhAlAdi kuTumbasahita svazreyortha. saM0 1507 mAgha kunthunAtha- tapA0 ratnazekhara- kAsahadagrAma meM prA. jJA0 zre0 dharaNA kI strI lAchIdevI ke zu0 5 paMcatIrthI sari putra sAliga ne bhAryA tolIdevI, putra rIlhAdisahita. saM0 1510 jye0 saMbhavanAtha- tapA0 ratnazekhara prA0 jJA0 zre0 mAlhA kI strI mohaNadevI ke putra varisiMha zu0 3 paMcatIrthI ne bhA0 harSadevI, putra sAliga ke sahita svazreyotha. saM0 1515 naminAtha prA0 jJA0 zre0 malA kI strI mAnhaNadevI ke putra zre. cAMpA ne bhrAtR sUrA, siMghA, sahajA, vijA, tejA, TahakU sahita svazreyortha. saM0 1516 vimalanAtha prA0 jJA0 zre0 vAchA kI strI segUdevI ke putra denhA ne mA0 paMcatIrthI sundaradevI, bhrAta cAMpA, bhrAtRja dharmacandrAdi kuTumbasahita bhrAta devIcandra ke zreyortha. pra0 pra0 0 le0 saM0 le0 555, 556, 566, 567, 568, 566, 571, 572, 576, 580 581, 585, 686 / pari Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sA : prAgvATa-itihAsa : [tRtIya pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 AcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1516 kunthunAtha- tapA0 ratnazekhara- prA0 jJA0 zre0 sAlhA kI strI cApUdevI ke putra sahajA ne . paMcatIrthI sUri bhAryA devala, putra sAligAdi kuTumbasahita svazreyortha saM0 1518 mAgha dharmanAtha- kacholIvAlA prA0 jJA0 zre0 kohA ne mA0 kAmaladevI, putra nAlhA, paMcatIrthI pUrNi0 guNasAgarasUri hIdA ke sahita vIlhA ke zreyortha saM0 1523 mA0 AdinAtha- tapA0 lakSmIsAgara aAmrasthala meM prA0 jJA0 zre0 panAlAla kI strI cAMdadevI zu06 paMcatIrthI ... sUri ke putra sobhAlAla ne bhA0 mAnadevI. bhrAta devIcanda Adi kuTumbasahita svazreyortha saM0 1527 pau0 zAMtinAtha prA0 jJA0 zre0 parvata kI strI sAdhUdevI ke putra hIrAcandra zu0 6 zukra0 paMcatIrthI ne bhA0 jANI, putrI tolI pramukhakuTumbasahita svazreyortha saM0 1530 mA0 saMbhavanAtha prA0 jJA0 zrAvikA hajU kI putrI arasI kI putrI zrA0 4 paMcatIrthI vIraNi nAmA ne saM0 1532 kunthunAtha sAMgavAr3AvAsI prA0jJA zre0 pUjA ke putra zre. malA kI strI paMcatIrthI mAlhaNadevI ke putra sahajA ne svabhA0 tolI, bhrAta tejI(?) vRddha bhrA0 putra vIsA, bAghAdi kuTumba-sahita svazreyothe saM0.1536 jye0 zAMtinAtha- kalolIvAla prA. jJA0 zre0 kohA ne strI kAmaladevI putra hIdA bhA0 ku. 11 zukra0 paMcatIrthI vijayaprabhasUri karmAdevI pu0 gopA, jaitA, jagamAla ke sahita saM0 1575 phA0 kunthunAtha- tapA0 hemavimala- prA. jJA0 zre0 bhuNA kI strI lakhUdevI ke putra IlA ne bhAryA ku. 5 guru0 paMcatIrthI mUri bhAU, putra gahidA, tejasiMha pramukha kuTumbasahita. vATeDA grAma ke zrI jinAlaya meM saM0 1460 vai0 ajitanAtha- tapA0 somasundara- prA. jJA0 ma0 ThAkurasiMha kI strI jhabakUdevI ke putra vAchAdi zu03 paMcatIrthI sUri sahita maM0 kelhA ne svayortha. kacholI grAma ke zrI jinAlaya meM saM0 1523 mAgha0 dharmanAtha- tapA0 lakSmI- prA. jJA0 UdA kI strI jogiNi ne putra sahajA sAdAdi / zu06 paMcatIrthI sAgarasUri kuTumbasahita svazreyortha. bhArajA grAma ke zrI AdinAtha-jinAlaya meM saM0 1500 do deva- .......... prAjJA0 zre0 lIMvA bhAryA mAMjadevI ke putra devarAja ne putra kulikAyeM mAMgA, pitA lIMbA ke zreyortha. .. a0 pra0 jai0 le0 saM0 le0 587, 588, 586, 560, 561, 562, 563, 565, 610, 612, 615- 116 / Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: vibhinna prAntoM meM prA0jJA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM - banAsakAMThA - uttara gujarAta - tharAda :: [ 431 .. kAsindrA grAma ke zrI zAMtinAtha - jinAlaya meM pra 0 AcArya pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA saM0 1234 vai0 jinabiMba zu0 13 soma 0 saM0 1982 jye0 pArzvanAtha caMdragacchIya kR0 6 budha0 saM0 1242 jye0 kAyotsargapratimA kAyotsarga zu0 11 pratimA "" prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi prA0jJA0 0 dhaNadeva kI strI jAkhUdevI ke putra amarA ne bhA0 zAMtidevI, putra prabar3a, putrI pUnamatI sahita pitA ke zreyortha. deraNA grAma ke zrI saMbhavanAtha - jinAlaya meM ku0 7 budha 0 saM0 1517 vai0 vimalanAtha zu0 3 prA0 jJA0 0 lokavar3a (1) ke putra pAsila ne putra pahudeva, pAmadeva Adi pAMca putroM ke sahita. cakezvarasUri oragrAma ke zrI AdinAtha - jinAlaya meM prA0 jJA0 0 sahadeva putra yazodhavala ne. prA0 jJA0 0 sahadeva ke putra sadbhrAta ke putra varadeva ke putra yazodhavala ne. banAsakAMThA - uttara gujarAta putra saddbhrAta ke putra varadeva ke tharAda (sthirapadra) ke zrImahAvIra jinAlaya meM dhAtu - pratimAyeM saM0 1513 mAgha zAMtinAtha pUrNimAkSImANiyA prA0jJA0 zre0 bhojarAja ne svabhA0 lAchIbAI putra natthamala, jayakesariri sajjana ke sahita pitA-mAtA ke zreyortha tapA0 lakSmIsAgara- kAluyAvAsI zre0 kUpA kI strI rUr3IdevI ke putra devasiMha sUri kI strI vAlhIbAI ke putra depAla ne bhAMDAdi kuTumbasahita svazreyortha zrI mahAvIra jinAlayAntargata zrI AdinAtha - jinAlaya meM mahAvIra zrIpAsa caMdrasUri prA0 jJA0 0 jasavIra kI strI vAMsaladevI ke putra mAmA svapitA ke yo saM5 1436 vai0 kR0 11 zra0 pra0 jai0 le 0 saM0 le 0 622, 636, 641, 642 / jai0 pra0 le0 saM0 0 28, 20,170 // Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432] pra0 vi0 saMvat saM0 1462 vai0 AdinAtha zAMtinAtha saM0 1510 vai0 sumatinAtha zu0 3 zu0 6 zukra0 saM0 1484 pra0 pratimA pra0 zrAcArya mar3Ahar3a gacchIya haribhadrasUri ne. tapA0 somasundara - sUra tapA0 ratnazekharazvari saM0 1515 jye0 ajitanAtha kR0 1 zukra 0 saM0 1516 mAgha zItalanAtha kra0 soma 0 saM0 1523 vai0 zrabhinandana zu0 13 saM0 1524 mArga * suvidhinAtha kR0 2 saM0 1527 mAgha saMbhavanAtha kR0 5 guru0 saM0 1528 vai0 suvidhinAtha zu0 5 guru0 saM0 1534 vai0 zreyAMsanAtha kR0 10 soma 0 saM0 1534 jye0 zAMtinAtha zu0 10 saM0 1537 jye0 ajitanAtha zu0 2 soma0 pUrNimApakSIya devacandrasUri "" 19 :: prAgvATa - itihAsa : "" prA0 jJA0 0 khokharAja kI strI kIlhaNadevI ke putra devarAja ne bhA0 sUlezrI putra bharamAdisahita svazreyortha. tapA0 lakSmIsAgara - mUjigapura meM zre0 muMjarAja kI strI jasadevI ke putra hApA ne svabhA0 ratnAdevI putra jAvar3a, jIvarAja, jagarAjAdi sahita svazreyortha. sUri [ tRtIya prA0 jJA0 pratimA pratiSThApaka zreSThi prA0 jJA0 zre0 pralepana kI strI sAthaladevI ke putra mAla vR0 tapA0 jJAnasAgarasUri zrIsUri prA0 jJA0 0 sAyara ke putra gadA ne svabhrAtuM padmarAja ke zreyortha. Ur3havavAsI prA0 jJA0 vIrama kI strI bhAnumatI ke putra rAghava ne bhrAtR hemarAja, hIrAcandra, vIsalarAja bhA0 macakUdevI putra arjuna, sAMgA, sahajAdi kuTumbasahita pitA ke zreyortha. ahamadAbAdavAsI maM0 lIMbA kI strI madhU ke putra adA kI strI mAMjI nAmA ne svazreyortha. prA0 jJA0 zre0 karNa kI strI mApUdevI ke putra vIr3hA ne svabhA0 rAjaladevI, putra pAlAdi kuTumbasahita. prA0 jJA0 saM0 kAlA kI strI mAlhaNadevI ke putra saM0 ratnacandra kI strI lAvUbAI, saM0 bhImarAja ne svabhA0 demati putrakuTumbasahita svazreyortha. DIsAmahAsthAna meM prA0 jJA0 zre0 selarAja kI strI tejadevI ke putra zrajarAja kI strI vamIbAI ke putra narapAla ne pitRvya vALA, DAhA, pAMcAdi kuTumbasahita. tapA0 lakSmIsAgara - prA0 jJA0 0 gaupAla ne strI lAkhIbAI putra the0 lAkhA sUri strI kImIbAI, pramukhasahita svazreyortha. tapA0 lakSmI laghuzAkhIya prA0 jJA0 0 haradAsa kI strI golI ke putra rANA kI strI TabakUdevI nAmA ne svapuNyArtha. sAgarasUri prA0 jJA0 0 tejapAla kI strI zrIdevI ke putra popA ne svabhA0 pAMtIdevI, pu0 varjAga, depAla pramukhakuTumbasahita svazreyortha. jai0 pra0 le0 saM0 le0 103, 166, 147, 154, 141, 128, 62, 151, 46, 52, 38, 167 / Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: vibhinna prAntoM meM prA0 jhA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM banAsakAMThA-uttara gujarAta-tharAda :: [ 433 pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra. prAcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1547 vai0 zAMtinAtha aMcalagacchIya- DIsAvAsI prA. jJA. zre. lakSmaNa ne svabhA0 ramakUdevI, zu0 3 soma0 siddhAntasAgarasUri putra lIMbA bhA0 TamakUdevI, tejamala, jinadatta, somadatta sUrA sahita svazreyortha. saM0 15-- mAgha vimalanAtha ba0 tapA0- sahAlAvAsI prA0 jJA0 zre0 dhAMgA kI strI paMgAdevI kR. 2 guru0 jinasundarasUri ke putra parvata ne svabhA0 maTakUdevI, putra karmAdisahita. saM0 (15) 65 mASa0 zAMtinAtha zrIsUri mAdrIpuravAsI prA. jJA. zre. jasarAja ke zreyortha putra zu0 12 zukra0 pUnacandra ne. saM0 1618 mAgha0 AdinAtha vijayadAnasari prA. jJA0 R0 sonIgotrIya sAsA kI putrI sonIbAI ne. zu0 13 zrI AdinAtha ke bar3e jinAlaya meM dhAtu-pratimA saM0 1515 vai0 candraprabha siddhAMtIgacchIya prA0 jJA0 zre0 vAgamala ne svabhA0 pomI, putra velarAja ka. 2 guru0 ___ somacandrasari bhA0 lAbI bAI putra virUA sahita svazreyortha. zrI vimalanAtha-jinAlaya meM dhAtu-pratimA (desAIserI) saM0 1523 vai0 vAsupUjya tapA0 lakSmI- prA. jJA0 zre0 mehA kI strI lApu ke putra mahimA ne svabhA0 zu0 13 sAgarasari maraghU, putra laTakaNa, bhrAta naravadAdi kuTumbasihata svazreyortha. zrI supArzvanAtha-jinAlaya meM dhAtu-pratimA (AmalIserI) saM0 1508 jye0 zreyAMsanAtha jIrApallIgacchIya- prA. jJA0 zre0 mokala ne svabhA0 dUdhar3I, putra hIrAcandra, zu0 10 soma0 udayacandrasari sahaja putra Utalasahita svazreyortha. zrI abhinaMdana-jinAlaya meM dhAtu-pratimA (rAziyAserI) saM0 1553 ASAr3ha munisuvrata pUrNimA0 bhImapallIya- prA0 jJA0 saM0 seMgA kI strI ha devI ke putra saM0 amA ne zu0 2 zukra0 municandrasari svabhA0 lIlAdevI, putra khImacandra, siMdhu, lakSmaNa, alavA, dhanarAjAdi sahita svazreyortha. zrI vimalanAtha-jinAlaya meM dhAtu-pratimA (modIserI) saM0 158-vai. zreyAMsanAtha pUrNimA-pakSIya prA. jJA0 zre0 dA ne svamA0 jANI, putra jayavaMta ke ku05 jinaharSasari sahita svazreyortha. zrI zAMtinAtha-jinAlaya meM dhAtu-pratimA (sutAraserI) saM0 1516 mArga0 saMbhavanAtha aMcalagacchIya ratnapuravAsI laghuzAkhIya maM0 amarasiMha bhA0 mAI putra saM0 zu0 6 zani0 jayakesarisari gopAla ne bhA0 sulezrIdevI, putra devadAsa, zivadAsa sahita svazreyortha. jai0 pra0 le0saM0 le 164,127,76, 47, 212, 242,256, 260, 267, 272 / Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAvAsa paramANa ke zrI jinAlaya meM prastarapratimA vi. sarat pratimA prAcArya prA.zA. pratimA pratiSThApaka zreSThi #. 1351 bhASa pArzvanAtha ............... prA. zA. zre0 jhAmaNa kI strI rAuladevI ke putra siMha ne kR0 1 soma0 (yugala) svabhA0 pagAdevI,jalAludevI,putra panarAja bhA0 mohinIdevI, putra vijayasiMha ke sahita. bhIlar3iyA ke zrI jinAlaya meM saM0 1367 vai0 AdinAtha mar3Ahar3a0 prA0 jJA0 zre. tihuNasiMha kI strI hAMsaladevI ke ayotha 'ravikarasUri . putra somacandra ne. saM0 1535 mAgha zAMtinAtha tapA0 lakSmIsAgara- kutubapuravAsI prA. jJA0 zre0 kAjA kI strI devI ke putra ka. 6 zani0 'sari bholarAja ne, svabhA0 rAjUdevI, putra haMsarAja, ratirAjAdi kuTumbasahita svapitA ke zreyortha. luANA (diyodara) ke zrI jinAlaya meM saM0 1522 mASa munisuvrata vR0 tapA0 jinarala- prA. jJA0 0 virUmA kI strI AjIdevI ke putra saM0 zu06 zani0 parimAMkar3a bhA0 jhAlIdevI ke putra saM0 arjuna ne skmA0 ahivadevI sahita aparA bhA0 rAmati ke zreyortha.. saM0 1523 bai0 vimalanAtha pA. lakSmIsAgara-bIramagrAmavAsI prA0 jhA0 saM0 nApA ne svamA0 lakSmIdevI putra khonA, ThAiyA, hAMsA, jAvar3a, bhAvar3a, inakI striyA~ mAthIbAI,kanhAIbAI, meSAdecI, bhAsUdevI, inake putra nAkara, jhaTakA, lA, bhUrAdi kuTumbasahita. gurjara kAThiyAvAr3a aura saurASTra amarohA Damor3A ke zrI jinAlaya meM saparikara pASANa-pratimA saM0 1305 jye0 rohiNIbiMba ratnaprabhasari prAjJA0 Tha0 sAMgA kI strI salakhaNadevI ne zu011 soma0 lIMca ke zrI jinAlaya meM dhAtu-pratimA se0 1404 vai0 pArzvanAtha ratnAkarasari prA0jJA0 zre0 mokala ne pitA bhotU, mAtA mAnhaNadevI ke zreyortha. je0pra0le0 saM0 le0 325, 335, 334, 357, 358 / prA0 le0 saM0 mA01 le041, 66, / Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa: vibhinna prAntoM meM prAjJA0 sadgRhasthoM dvArA pratikSita pratimAyeM-gUrjara-kAThiyAvAda aura saurASTra-pUnA : [-] pra. vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 prAcArya prA0 jhA pratimA-pratiSThApaka zreSTha saM0 1457 ApA. pArzvanAtha pU0pa0 dharmatilaka- prA. jJA0 R0 chAhar3a kI strI mokhaladevI ke putra trivaNA zu0 5 guru0 sUri ne pitA ke zreyortha... saM0 1521 mAgha suvidhinAtha tapA0 lakSmIsAgara- prA0 jJA0 zre0. rAmasiMha kI strI karmAdevI ke putra bhAdA ne kR05 zukra0 sari bhA0 lakSmIdevI, bhrAta pAnA, deksa pramukha kuTumbasahita, katAra ke zre0 lADUA ke choTe jinAlaya meM saM0 1438 vai0 mahAvIra devendrasari prA0 jJA0 zrAvikA mayaNaladevI ke putra karmasiMha ne svamA0 ___ lakSmIdevI aura pitA-mAtA ke zreyortha. pATaNI ke zrI jinAlaya meM saM0 1440 pau0 zAMtinAtha pippalAcArya prA0 jJA0 pitA siMha mAtA rUpAdevI ke zreyo) putra tejamala zu0 12 budha0 udayAnandasUri ne. saM0 1464 zreyAMsanAtha tapA0 somasundara- prA. jJA0 zre0 ratnA kI strI mAUdevI ke putra tAlhA kI sUri strI sArUdevI ke putra velarAja ne bhA0 vAnadevI pramukha kuTumba sahita svazreyortha. pUnA ke zrI AdinAtha-jinAlaya meM saM0 1446 vai0 ajitanAtha uDhaba(esa)gacchIya prA0 jJA0 zre0 sAvaTha kI strI pAnhAdevI ke zreyortha putra ku. 3 soma0 kamalacandrasUri jagar3a ne. saM0 1515 mAgha anaMtanAtha tapA0 ratnanazekhara- gaMdhAravAsI prA. jJA0 saM0 vayarasiMha bhA0 jaItUdevI putra zu07 sUri saM0 naragA ne svabhA0 bharamAdevI, putra varddhamAna, nAna saM0 zivarAja bhA0 karmAdevI putra vasupAlAdi kuTumba-sahita mAtA ke zreyortha. saM0 1521 vai0 sumatinAtha tapA0 lakSmIsAgara- dhIjagrAma meM prA0 jJA0 zre0 pUnamacandra kI strI lAlI zu0 10 ravi0 sUri ne putra kAjA-jinadAsAdi-kuTumba-sahita. ___ zrI poravAloM ke jinAlaya meM saM0 1520 jye0 kuthunAtha zrIsUri prA0 jJA0 zre0 ratnacandra kI strI prabhakunAmA ne svazreyortha. zu0 4 guru. saM0 1537 vai0 sumatinAtha tapA0 lakSmI- iladurgavAsI prA0 jJA0 zre0 bhojarAja kI strI bhamAdevI zu0 10 soma. sAgarasUri ke putra ratnacandra ne bhA0 pahutIdevI, putra lASA, veNA Adi kuTumbasahita svazreyortha. prA0le0 saM0 bhA01 le066, 356,83,161,88,301,358, 352, 474 / 'pATar3I-bI0 bI0 eNDa0 sI0 AI0 vIramagrAma-vAsaghoDabAsa lAIna meM juDa sTese tIsasa sTezana hai| Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6] pra0 vi0 saMvat saM0 1460 vai0 zu0 3 saM0 1517 mAgha sumatinAtha kR0 8 soma. saM0 1531 jye0 zu0 2 ravi 0 saM0 1503 ASAr3ha sumatinAtha zu0 2 guru. pArzvanAtha pra0 pratimA saM0 1510 phA0 zu0 12 saM0 1481 mAgha suvidhinAtha zu0 10 neminAtha -:: prAgvATa - itihAsa :: rAdhanapura ke zrI zAntinAtha - jinAlaya meM o AcArya prA0 zAM0 pratimA pratiSThApaka zreSThi tapA0 somasundara - prA0 jJA0 zre0 mAMDaNa kI strI sarasvatI ke putra AhnA ne sUri svabhA0 AlhaNadevI, putra sugAla, goviMda, gaNapati ke sahita. vR0 ta0 jinaratna- prA0 jJA0 0 sAMgA kI strI maTakU kI putrI pUrI nAmA sUri ne svazreyortha. mahesANA ke zrI sumatinAtha - jinAlaya meM tapA0 ratnazekhara- vIsalanagaravAsI prA0jJA0 saM0 sAdA ke putra saM0 vAchA kI sUri strI vIsaladevI ke putra saM0 kAnhA, rAjA, meghA, jagA, adA; inameM se zre0 meghA ne svabhA0 mINaladevI, putra sUradAsa pramukha kuTumbasahita svazreyortha. sahasANAvAsI prA0 jJA0 zre0 karmaNa ne. saM0 1503 mAgha 0 saMbhavanAtha kR0 6 saM0 1513 jye0 zreyAMsanAtha zu0 3 guru0 vIramagrAma ke zrI zAMtinAtha - jinAlaya meM tapA0 somasundara- prA0 jJA0 0 dhAMgA kI strI dhAriNIdevI ke putra tIrA sUri ne svabhA0 pomIdevI, putra somacandra, hemacandra ke sahita svazreyortha. prA0 jJA0 zre0 dhanarAja nagarAja ne. [ tRtIya zrAgamagacchIyadevaratnasUra prA0 jJA0 maM0 arjuna kI strI ahivadevI ke putra maM0 pethA kI strI rAmatidevI ke putra haradAsa ne svazreyortha. mahuA (saurASTra) ke zrI jinAlaya meM sUri munisuvrata - tapA0 ratnazekhara- stambhatIrthavAsI prA0 jJA0 zre0 lASA kI strI mAtRdevI covIzI ke putra zre0 karaNa ne, bhA0 karmAdevI, putra mahirAja, kurA, ThAkura bhrAtR zre0 AkA bhA0 TabakU putra hemarAja, zitA, zre0 sAyara bhA0 dhanadevI putra tejarAja, zre0 rAjamala bhA0 mANikadevI putra pattA, sahajAdi sahita sarvazreyortha. prA0 le 0 saM 0 bhA0 1 0 146, 307, 167 / khaM0 khaM0 prA0 je0 iti 0 le0 15 / prA0le 0 saM0 bhA0 1 prA0 jai0 iti0 le0 28 / prA0 le0 saM0 bhA0 1 le0 125 / 0 262, 256 / Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaDa ] :: vibhinna prAntoM meM prA0jJA pra0 vi0 saMvat saM0 1504 mA0 kR0 6 ravi 0 saM0 1504 zra0 zu0 2 saM0 1533 jye0 zu0 15 soma0 pra0 - pratimA zAMtinAtha saM0 1515 mAgha 0 zu0 1 zukra 0 supArzvanAtha saM0 1505 . zItalanAtha saM0 1533 vai0 sumatinAtha kR0 11 zItalanAtha - covIzI saM0 1512 jye0 pArzvanAtha zu0 5 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM - gUrjara- kAThiyAvAr3a aura saurASTra- choTA bar3odA :: [ 437 himmatanagara ke bar3e jinAlaya meM pra0 zrAcArya neminAtha (jIvita) prA0 jJA0 pratimA pratiSThApaka zreSThi tapA0 jayacandra- virATapuravAsI prA0 jJA0 zre0 devarAja bhAryA karmAdevI ke sUri putra sahasarAja ne bhAryA camakUdevI, putra sAyara, ramaNAyara, mANikya, mAMDaNa, dharmA, pautra harAja, bhalA, ThAkurasiMha yadi kuTumbasahita svazreyortha. prA0 jJA0 0 cAMpA kI strI hamIradevI ke putra pUrA ne bhAryA mAMjUdevI, putra dalAdi kuTumbasahita bhrAtR sAyara aura svazreyortha. AdinAtha - jinAlaya meM jAmanagara ke zrI tapA0 jayacandra tapA0 jayacandra sUra sUri tapA0 lakSmI sAgarasUra " kolIyA (bhAvanagara) ke zrI jinAlaya meM tapA0 ratnasiMha- prA0 jJA0 maM0 sAjaNa bhA0 tilakUdevI putra chUTAka, usakI sUri svasA vArUdevI nAmA- ina sarva ke zreyortha bhrAtR gadA ne. var3havANa ke zrI jinAlaya meM buddhisAgarapaTTa - dhara vimalasUri vAbhaIyAvAsI prA0 jJA0 zre0 deTA kI strI sArUdevI ke putra vayarA ne bhA0 phacakU nAmA ke zreyortha. maMgalapuravAsI prA0 jJA0 do0 varasiMha kI strI haSU devI ke putra do0 bhImA ne bhA0 sUlhIdevI, putra sovA bhA0 maTU putra kAnha pramukha kuTumbasahita svazreyortha. kAkaravAsI prA0 jJA0 0 gAMdhI vIrA bhA0 jhAbhUdevI putra hemA bhA0 hIrAdevI, harSAdevI putra mahirAja ne bhA0 sohIdevI, putra lAlAdi kuTumbasahita svartha. Water bar3odA saM0 1521 mAgha 0 zItalanAtha tapA0 lakSmI zu0 13 sAgarasUra bahmanANa (brahmANa ) gacchAnuyAyI prA0 jJA0 zre0 khUMTA ne, bhA0 lAkhaNadevI, putra iGgara bhA0 cAMpUdevI ke sahita jIvitasvAffia Atmazreyortha. ke zrI jinAlaya meM ahamadAbAda meM prA0 jJA0 zre0 hIrAcandra bhAryA cArUdevI ke putra zre0 dhanarAja ne bhA0 sonAdevI, bhrat catrAdi sahitaMsvazreyortha. prA0 le0 saM0 bhA0 1 le 0 201, 206, 216, 454, 455, 276, 268, 355 / Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgvATa-itihAsa :: mAMDala ke zrI pArzvanAtha jinAlaya meM pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 AcArya prA. jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1522 mAgha0 aMbikA tapA0 lakSmI- prA. jJA0 zre0 lUNA bhA0 luNAdevI ke putra vaIrA ne. zu0 13 sAgarasUri saM0 1523 vai0 kunthunAtha vR0 ta0 jJAna- bIbIpuravAsI prA. jJA0 zre0 bhUbhava bhA0 lAlIdevI ke putra zu0 13 guru0 sAgarasUri zivarAja ne bhA0 TabIdevI, putra vajhAmukhya samasta putroM ke sahita svazreyortha. zrI zAMtinAtha-jinAlaya meM saM0 1541 saMbhavanAtha- tapA0 lakSmI- prA0 jJA0 ma0 devarAja bhAryA rUpiNI ke putra maM0 pujA covIzI sAgarasUri ne bhAryA caMpAdevI pramukha-kuTumbasahita. ghoghA ke zrI jIllAvAlA (jIrAvAlA) jinAlaya meM saM0 1523 phA0 kuMthunAtha AgamagacchIya prA. jJA0 maM0 sadA kI bhAryA sArUdevI ke putra ma. kR.4 soma0 devaratnasari bhojarAja kI strI sAdhU nAmA ne svazreyothe. zrI navakhaNDA-pArzvanAtha-jinAlaya meM saM0 1526 phA0 dharmanAtha tapA0 lakSmI- prA0 jJA0 do0 bhoTA kI strI mAMjUdevI ke putra vAsaNa kI ku0 3 soma0 sAgarasUri strI jIviNi nAmA ne devara sor3hA, karmasiMha, putra gorA, vIrAdi sahita svazreyortha. sAdar3I ke zrI jinAlaya meM saM0 1523 vai0 zAMtinAtha- tapA0 lakSmI- prA. jJA0 zre0 vAsar3a kI strI TabakUdevI ke putra zre0 covIzI sAgarasUri harapati ne bhA0 haMsIdevI, putra jhAlA, ratA, jhAMjhaNa, jhAMTAdi kuTumba-sahita svazreyothe. gaMdhAra ke zrI jinAlaya meM saM0 1547 vai0 aMbikA sumatisAdhusari prA0 jJA0 zre0 saM0 pAsavIra kI strI pUrIdevI ne svakuTumba zu0 3 soma0 ke zreyortha. saM0 1561 vai0 anaMtanAtha ....... gaMdhAravAsI prA0 jJA zre0 parvata ke putra zre0 jaku ke putra ka 7 zukra0 dharmasiMha amIcandra ne. sojIMtrA ke zrI jinAlaya meM / saM0 1523 vai0 kunthunAtha tapA0 lakSmI- sojIMtrAvAsI prA. jJA0 zre0 zrAsavIra, zrIpAla, zrIraMgAdi ku0 4 guru0 sAgaramari ne kuTumba ke zreyortha. prA0le0 saM0 bhA0 1 le0 363,375, 480,370, 422,374 / khe0 prA0 0 iti0 le06,6,20|| Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharata] :: vibhinna prAntoM meM prA0mA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM-gUrjara-kAThiyAvAr3a aura saurASTra-sonora : [436 jagharAla ke zrI jinAlaya meM pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA prAcArya prA. jhA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1415 jye0 pArzvanAtha- sAgaracaMdrasari jagharAlavAsI prA0 jJA0 zre0 vIkrama ne. kR0 13 ravi0 paMcatIrthI sAMcosaNa ke zrI jinAlaya meM saM0 1530 mAgha0 neminAtha tapA0 lakSmI- sAMbosaNavAsI prA0 jJA0 zre0 jaTaka ne. zu0 4 zukra0 sAgarapari bar3adalA ke zrI jinAlaya meM saM0 1622 mAgha0 padmanAtha zrI hauravijaya- prA. jJA0 zre0 dhanarAja, hIrajI. ku02 budha0 sari jaMvUsara ke zrI jinAlaya meM saM0 1565 vai0 sumatinAtha 'dharmaratnasari jaMbUsaravAsI prA0jJA0 zre0 zANA kI strI zrA0 rahitamA ne. kR. 3 ravi DAbhilAgrAma ke zrI jinAlaya meM saM0 1506 mASa candraprabha tapA0 ranazekhasmari DAbhilAgrAmavAlI prA0 jhA0 R0 hAbar3a, kautA, dhanA, zu05 guru0 bhojA Adi ne. vAlIMbagrAma ke zrI jinAlaya meM saM0 1564 jye0 ajitanAtha tapA lakSmIsAgara- vAlIMvagrAmavAsI prA. jJA0 zre* varumA sarumA ne. 12 zukra0 sari bharUca ke zrI jinAlaya meM saM0 1622 mAgha anaMtanAtha hIravijayasUri bhRgukacchavAsI prA0 jJA0 zre0 do0 lAlA kI strI bacchIku02 budha0 devI ke putra zre0 kokA ne. sInora ke zrI jinAlaya meM saM0 1710 pauSa AdinAtha vijayasenasari prA0 jJA0 zrAvikA jIvadevI gujudevI ne svakuTumba evaM kR06guru0 svazreyortha. khaM0 prA0 0 iti0 le0 21, 24, 26, 2633,38,52,1 / Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 .: prAgvATa-itihAsa: [tRtIya udayapura ke zrI jinAlaya meM pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 prAcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1510 phA0 munisuvrata- ......... prA. jJA0 zre0 rAjamala bhAryA mANikadevI, zre0 sahajAdi zu0 11 covIzI DabhoI (darbhavatI) ke zrI sAbhalApArzvanAtha-jinAlaya meM saM0 1506 pauSa naminAtha sAdhupUrNimA- prA. jJA0 saM0 zre0 sAraMga bhA0 sahijUdevI ne putrI kAkI, ku05ravi0 zrI somacandrasari bhrAtAdi ke sahita. zrI loDhaNa-pArzvanAtha-jinAlaya meM covIzI saM0 1506 vai0 zAMtinAtha zrIsari sahuyAlAvAsI prA0jJA0 zre0 ratnA kI strI,ratnAdevI ke putra zu06ravi0 mokhu kI strI miNaladevI ke putra dhaNasiMha, dharaNi, gamadA bhA0 mAgaladevI, suhIrudevI, hIrudevI, galadevI, dhanasiMha bhA0 hAMsaladevI ke putra rAmAdi ke putra cAMpA, lApA, nAthu, bhUbhava ne svapitR-mAtR-pitRvya-bhrAtR-zreyortha. zrI dharmanAtha-jinAlaya meM saM0 1383 mAgha AdinAtha zrI kanakasUri prA0 jJA0 zre0 Asadeva ne svastrI luNAdevI ke putra cAhar3a, kR.1 zukra0 ThaharA, khetA, raNamala, vIkala ke zreyortha. saM0 1506 vai0 zu0 zAMtinAtha zrIsUri sahuyAlAvAsI prA0 jJA0 zre0 megharAja kI strI vIramati 7 ravi0 ke putra lApA ne svabhAryA lIlAdevI ke zreyortha. saM0 1512 jye0 sambhavanAtha nAgendragacchIya- valabhIpura-vAsI prA. jJA0 zre0 paTIla hIrA kI strI dekuna zu0 5 ravi0 zrI vinayaprabhasUri ke putra kSamA ne putra gadA, sadA, zrIvaMta ke sahita svazreyortha. saM0 1515 mAgha ajitanAtha tapA0 zrI ratna- gaMdhara-vAsI prA. jJA0 saM0 vayarasiMha kI strI jasadevI ke zu07 zekharasUri putra saM0 narapAla ne svabhA0 bharmAdevI, putra varddhamAna, bhrAtA saM0 zIvarAja bhA0 karmAdevI putra vastupAlAdi, putrI harSAdevI ke zreyortha. zrI munisuvrata-jinAlaya meM saM0 1501 vai0 sumatinAtha vijayatilakasari prA0 jJA0 zre0 bar3A kI strI cApaladevI putra prAzadhara kI strI ramakudevI ne putra, pati aura svazreyortha. ___ zrI zAMtinAtha-jinAlaya meM / #. 1525 vai0 ajitanAtha tapA0 lakSmI- vIramagrAma-vAsI prA0 jJA0 zre0 sAyara mA0 DAI lIlA sAgarasUri ke putra haMsarAja ne svabhAryA raMgAdevI ke zreyortha. khaM0 prA00 le0 iti0 le013 / jai0 dhA0 pra0le0saM0bhA01le07,41,51,46, 55, 52,67,70 // Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: vibhinna prAntoM meM prA0jJA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM - gUrjara kAThiyAvAr3a aura saurASTra-uMjhA :: [ 441 gAM grAma ke zrI jinAlaya meM paMcatIrthI pra0 AcArya tapA0 lakSmIsAgara - sUri pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA saM0 1516 jye0 padmaprabha zu0 3 saM0 1535 mAgha abhinaMdana kR0 6 zani 0 saM0 1457 vai0 zAMtinAtha zu0 5 guru0 saM0 1503 mAgha kuMthunAtha kR0 5 zu0 3 saM0 1553 phA0 zAMtinAtha zu0 4 saM0 1554 mAgha sumatinAtha kR0 2 soma 0 saM0 1555 caitra sumatinAtha kR0 10 guru 0 "" saM0 1543 vai0 sumatinAtha siddhAMtagacchIya devasundarasUri tapA0 kamalakalaza sUri tapA0 hemavimala sUri zrInAgendragacchIya saM0 1608 vai0 zAMtinAtha - zu0 13 zukra 0 covIzI cANasmA grAma ke zrI jinAlaya meM sAdhu0 pU0 pakSIya prA0 jJA0 0 vajAnhA kI strI vAmhaNadevI ke putra zrIdharmatilakasUri TobhA ne mAtA-pitA ke zreyortha. prA0 jJA0 pratimA pratiSThApaka zreSThi [sa] lakhaNa puravAsI prA0 jJA0 mahA0 samaMdhara bhA0 bAbUdevI kI putrI gaurI (gAM0 bharama kI patnI) nAmA ne putra rAula bhA0 lakhIdevI putra sAjaNAdi sahita. kutubapuravAsI prA0 jJA0 zre0 kAjA kI strI cAI ke putra sarvaNa ne svabhA0 mANakadevI, putrI vIramatI, puhUtI Adi kuTumbasahita svapitRzreyortha. tapA0 jayacaMdrasUri prA0 jJA0 0 saravaNa kI strI sahajaladevI ke putra rAjamala ne svabhA0 lakSmIdevI, putra mahirAja, sAyarAdi ke sahita svazreyortha. pUrNimApakSIya zrI puNyaprabhasUra uMjhA grAma ke pattanavAsI maM0 ThAkurasiMha bhA0 dhanI ke putra uNAyaga, nArada bhA0 rajAdevI nAmA ne svazreyortha. prA0 jJA0 saM0 vijayarAja bhA0 madhudevI ke putra zre0 GgarasiMha ne bhAryA lIlAdevI, putra harSacandra, kAnhAdi ke sahita. loharavAr3AvAsI prA0jJA0 vya0 jayasiMha kI strI vatsadevI ke putra sUrA ne svabhAryA devamati, putra lakSmaNa, bhAvar3a sakuTumba svazreyortha. prA0 jJA0 maM0 megharAja ke putra ratnA ne svabhA0 rahI, putra kAnhA, nAnA, kUrA ke sahita mAtA-pitA ke zreyortha evaM svazreyortha. kumaragiri-vAsI prA0 jJA0 0 sUrA, milusiMha, zre0 laDuA ne bhA0 hIrAdevI, putra-pautra - sahita svapuNyArtha. zrI jinAlaya meM prA0 jJA0 0 jhAMsA kI bhAryA khetaladevI ke putra bhazAlI ne pitA-mAtA ke zreyortha. saM0 1376 mAgha zrAdinAtha kR0 12 budha0 paMcatIrthI jai0 dhA0 pra0 le0 saM0 bhA0 1 0 75 73, 117, 123, 107, 115, 110, 127, 124, 156 / Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcA-itihAsa: [tRtIya pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 AcArya prA0 zA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 14-6 pArzvanAtha tapA0 somasundara- prA0 jJA0 0 pAnma kI strI mANakadevI ke putra zre0 bhIma sari ne svabhA0 caMpAdevI ke sahita svapitAmaha kAnhar3a ke zreyortha. saM0 1456 zAMtinAtha dharmatilakasari- prA. jJA0 zre0 sahasadatta kI strI vINaladevI ke putra rudA, ratnA ne pitAdi ke zreyothe. saM0 1486 mAgha zrIvardhamAna tapA0 somasundara- pra. jJA0 zre0 khetA kI strI tilakadevI ke putra ne kAmazu0 4 zani0 gari deva ne svabhAryA dharaNadevI ke sahita svazreyortha.. saM0 1488 mahAvIra suvihitasAri prA. jJA0 ma0 karmA ke putra lIMbA kI strI UnakUdevI ke patra kaDunA ne pitA ke zreyortha. saM0 1466 mAgha kunthunAtha- tapA0 somasundara- prA. jJA. zre. rAjar3a kI strI bhavakUdevI ke putra zre0 covIzI AkA kI strI manIlAI ke putra rahiyA ne svabhA0 lIlA devI, bhrAtA mahIpa Adi kuTumbasahita svazreyortha. saM0 1508 prA0 patraprabha- i. tapA0 ratna- vIzalanagaravAsI prA0jJA0 zre0 hUdA ke putra saM0 sAyara kI zu0 2 soma0 paMcatIrthI siMhasari strI prAsaladevI ke putra harirAja, nathamala ne mAtA-pitA ke zreyortha. saM0 1512 phA0 dharmanAtha- sA0 pU0 purAva- udvavAsI prA0 bA0 0 sUda kI strI sahajaladevI ke putra ka. 1 ravi0 paMcatIrthI candramaNi cAMpA ne svabhAH yApU, puna lIkAni ke sahita saM0 1513 vai0 saMbhavanAtha tapA0 sussundara- 20 jJA0 zre0 sahadeva kI strI salakhaNadevI ke putra puMja sari (rAma) ne svabhAryA puri, putra varajaMgAdi ke sahita. saM0:1513 jo zItalanAtha- sA0 pU0 vijaya. staMbhatIrthavAsI prA. jJA0 zre0 nala ne strI mAgaladevI, kR. 7 maM0 covIzI candrasUri putra bAlA, mAlA, devadAsa, sUdA Adi kuTumbiyoM ke sahita pitA mAtA ke zreyArtha. saM0 1515 mASa zreyAMsanAtha maladhArImacchIya- prA. jJA0 dosI zrA0 maTakUdevI ke putra vAchA kI strI zu01 zukra0 guNasundarasUri caMgAdevI ke putra padmazAha ne pitA, bhrAtA sadhAraNa ke zreyortha. saM0 1523 mASa kunthunAtha tapA0 lakSmI- nAdiyAgrAma meM prA0 jJA0 zre0 ratnA kI strI mAlhaNadevI sAgarasUri ke putra vya. samarA ne svabhAryA sahajaladevI,putra iGgara, jainA, vijaya, dAdi ke sahita svazreyortha. saM0 1525 phAra zAMtinAtha tapA0 lasI- upahasavAsI prA0 jJA0 zre0 meghA kI strI maTakUdevI ke putra zu07 zani. sAgarasUrI khIMbA ne lAr3IdevI ke sahita. jai0yA0 pra0le0 saM0 mA01 le0 150, 147, 202, 207,165, 209,148, 171, 168, 172, 167, 156 / Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ] : vibhinna prAntoM meM prA0zA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM - gurjara kAThiyAvAr3a aura saurASTra-uMkA : [ pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 AcArya prA. jJA. pratibhA pratiSThApaka zreSTha aMTavAlavAsI prA0 zA 0 marasiMha kI sI cIdevI ke putra lAlA ne svamA0 rAjUdevI, halUdevI, phaidevI, putra popaTAdi sahita svazreyortha. saM0 1525 vai0 zu0 6 soma 0 saM0 1527 jye0 kra0 7 soma 0 saM0 1528 phA0 zu0 8 soma 0 saM0 1526 vai0 zu0 3 zani0 saM0 1531 mAgha kR0 soma 0 saM0 1533 mAgha ku0 10 guru 0 saM0 1534 [phA0 zu0 10 guru0 saM0 1534 vai0 kR0 10 saM0 1535 pauSa zu0 6 budha 0 AdinAtha saM0 1561 mAgha kR0 11 guru0 naminAtha kunthunAtha naminAtha AdinAtha naminAtha vimalanAtha sumatinAtha zItalanAtha dharmanAtha " sAgara vR0 pI0 jJAna- pro0 jJA0 saM0 sAyara kI strI zrAsaladevI ke putra saM0 nathamala ne svabhA0 yItANadevI, putra zivarAja Adi ke sahita. jaItalavasaNAMvAsI prA0 zA 0 0 mUlA kI strI pUrIdevI ke putra maM0 sahisA ne svabhA0 suhAsiNI, putra jaMgA, gapaMdi Adi ke sahita svazreyortha. dasAvATaka-vAsI prA0 zAM0 zre0 nINA kI strI rAudevI ke putra jhAMjhaNa ne svabhA0 nAthIdevI, putra maMDana bhA0 rANIdevI Adi ke sahita pitRvya meghA aura svazreyortha. ahamadAbAda-vAsI prA0 jJA0 0 kaDUA ke putra samasa ke putra somadatta ne svabhA0 demAIdevI ke sahita svazreyortha. prA0 jJA0 zre0 parvata kI strI mAIdevI ke putra sAMDA ne svabhA0 tejUdevI, putra rAmAdi ke sahita. prA0 jJA00 zre dharmasiMha kI strI lAr3IdevI ke putra vinAyaka ne svabhA0 dhanAdevI Adi ke sahita svazreyortha. pIrIvAr3A-vAsI prA0 jJA0 zre0 nRsiMha kI strI dharmiNIdevI ke putra gopA kI bhAryA mAinA ne svazreyortha. prA0 jJA0 0 sahada kI strIM salakhaNadeva ke putra pUjA ne svabhA0 mApurI putra pradAdeva Adi ke sahita putra vajraGgI mA0 rahIdevI ke zreyortha. 97 tapA0 lakSmI sAgarasUra zrAgamagacchIya devaratnasUra tapA0 lakSmI sAgarasUra pU0 pakSIya siddha sUri tapA0 lakSmI sAgara zrIvara pattana meM prA zA 0 maM0 pUMjA kI sI bhalIdevI ke putra maM0 cAMpA va khAlI, putra lakSmIdAsa, bhrAtA cAMgA mA0 sonAdevI putra ayanta, bhagimI adhakUdevI, putra bAchIdevI Adi sahita. jai0 ghA0 pra0 le0 saM0 bhA0 1 0 177, 203, 178, 184, 152. 206. 165, 266, 153, 148 / Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATa-itihAsa: [tRtIya pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 AcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1576 caitra suvidhinAtha aMcalagacchIya pattananagara meM prA0 jJA0 zre0 lakSmaNa kI strI lakSmIdevI ke kR. 5 zani. bhAvasAgarasUri putra zre. jagA kI strI kIvAIdevI, tohadevI ke putra zre0 gadA, laghubhrAtA zre0 sahajA ne svabhA0 saubhAgyavatI saMpUdevI tathA dvitIyAmAtA, vRddha bhrAtA zre. rAmAdi pramukha kuTumba ke sahita. saM0 1584 cai0 sumatinAtha tapA0 saubhAgya- vizalanagara-vAsI prA0 jJA0 laghuzAkhIya zre0 nArada kI strI kR. 5 guru0 harSasari ratnAdevI ke putra zre0 rAmA ne svabhA0 lIlAdevI, putra rAjapAla ke sahita. , , saMbhavanAtha tapA0 hemavimalasari cUr3IgrAmavAsI prA0 jJA0 zre0 nAthA kI strI nAIdevI ke putra viruA ne bhrAtA maTA, laTA strI hAsIdevI putra mAdhava Adi ke sahita svazreyortha. saM0 1624 mAgha RSabhadeva tapA0 hIravijayasUri prA0 jJA0 maM0 samarA kI strI pa~hutAIdevI ke putra maM0 zu06 soma0 ThAkara ne svabhA0 kamalAdevI, putra devacandrAdi ke sahita. gRha-jinAlaya meM saM0 14- jye0 AdinAtha ghoSapurIgacchIya prA0 jJA0 zre0 vayarasiMha kI strI lAdevI ke putra ne hemacandrasari saM0 1506 mAgha saMbhavanAtha vuvU0gacchIya prA0 jJA0 zre0 ruhA kI strI macakudevI ke putra devasiMha devacandrasari ne svabhA0 camakadevI ke sahita svazreyortha. __zAntinAtha-jinAlaya meM saM0 1515 mAgha0 zAMtinAtha maladhArIgacchIya prA0 jJA0 zre0. mAMkar3a kI strI mecUdevI ke putra jAUA, zu0 1 zukra0 guNasundarasari deUA, kAlA, dharaNA ne apanI mAtA ke zreyortha. aNahilapurapattana ke zrI bhAbhApArzvanAtha-jinAlaya meM paMcatIrthI saM0 1310 zAMtinAtha pR. gacchIya- prA0 jJA0 zre0 UdA kI strI AlhAdevI ke putra ne. mAnadevamUri saM0 1434 vai0 vimalanAtha kamalacandrasUri prA. jJA0 zre0 sodA kI strI mepUdevI ke putra mahaNasiMha ne ka02 zukra0 mAtA-pitA ke zreyortha. 0 dhA0 pra0 le0 saM0 bhA0 1 le0 164, 186, 162, 1EE, 211, 212, 214 / 226, 232 / Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ beDa ] :: vibhinna prAntoM meM prAjJA sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM - gurjara - kAThiyAvAr3a aura saurASTra-pattana :: [ 445 pra0 vi0 saM0 1483 mAgha kR0 11 guru0 saM0 1271 vat pra0 pratimA pArzvanAtha saM0 1364 cai0 kR0 6 saM0 1485 vai0 vimalanAtha zu0 8 soma 0 saM0 1530 mAgha zreyAMsanAtha zu0 13 soma 0 saM0 1552 zrASA. sumatinAtha zu0 2 ravi 0 saM012 (1) 70 phA0 ajitanAtha kR0 2 saM0 1662 vai0 zu0 15 soma 0 saM0 1501 mAgha zItalanAtha zu0 13 guru0 saM0 1508 vai0 zu0 3 saM0 1664 phA0 zu0 8 zani 0 zrI manamohanapArzvanAtha - jinAlaya ke garbhagRha meM (khajUrI-mohallA) zrIsUri rAjazekharasUri pUrvara uesagacchIya siddhasUri candraprabha pra0 zrAcArya AgamagacchIya zrIsUri tapA0 prA0 jJA0 pratimA pratiSThApaka zreSThi prA0 jJA0 zre0 megharAja kI strI mevUdevI ke putra AmrasiMha ne svazreyortha. prA0 jJA0 zre0 khImA ne svastrI araghUdevI putra paMcAyaNa, free strI sohI putra vacchAdi sahita. vimala - var3alIvAsI prA0 jJA0 0 DosA kI strI DAhI kI putrI mahInAmA ne svazreyortha. vR0 ta0 ratna siMhasUra tapA0 ratnazekharasUri prA0 jJA0 0 tihuNasiMha ne pitA sAjaNa aura mAtA jAkhaNadevI ke zreyortha. prA0 jJA0 sUra zrI june-jinAlaya meM dhAtu - pratimA ( lIMbar3I - pAr3A) bhAvadevasUri prA0 jJA0 0 pAtala kI strI kolhaNadevI ke putra deva ne svabhA0 devaladevI ke sahita mAtA-pitA ke zreyortha. vijayahIrasUri vijayasenasUri zrI bar3e jinAlaya meM vijayasenasUri- vijayadeva sUra prA0 jJA0 zre0 bIjA strI vInhadevI ke zreyortha putra somA ne. prA0 jJA0 maM0 vadA bhA0 rUjI putra maM0 ThAkurasiMha bhA0 phadU ke putra maM0 parvata ne mAtA ke zreyortha. zrI paMcAsarA - pArzvanAtha - jinAlaya meM vIramagrAma vAsI prA0 jJA0 zre0 kadramA bhA0 maTakU ke putra bhASA ne svabhA0 phAtU (putra) velA, mANikAdi kuTumbasahita sarvazreyortha. pattanavAsI prA0 jJA0 vR0 zA0 dosI zaMkara kI trI vAlhIdevI ne putra kuMvarajI aura bhAtRvya zrIvaMta bhAryA zrAjAIdevI putra lAlajI, putra ratnajI Adi parivArasahita svazreyortha. jai0 ghA0 pra0 le0 saM0 bhA0 1 le0, 317, 246, 255, 244, 252, 254 / prA0 le0 saM0 bhA0 1 le0 31, 176, 236 / prA0 je0 le 0 saM0 bhA0 2 le0 511, 512 / Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *W] pra0 vi0 saMvat saM0 1771 mArga0 zu0 6 soma 0 saM0 1465 saM0 1484 jye0 zu0 10 budha 0 saM0 1466 phA0 zu0 2 saM0 1503 jye0 zu0 10 budha 0 . saM0 1504 saM0 1522 mAgha zu0 6 zani 0 saM0 1530 mAgha zu0 2 saM0 1533 pau0 zu0 pU0 soma 0 pra0 pratimA sahasraphaNApArzvanAtha saMbhavanAtha pattana ke zrI zAMtinAtha - garbhagRha meM paMcatIrthI ( lIMbar3I-mohallA) vimalanAtha zrIvari zAMtinAtha munisuvratasvAmI zAMtinAtha - covIzI vimalanAtha paMcatIrthI saMbhavanAtha :: prAbATa - itihAsa :: zAhapura ke zrI jinAlaya meM prao AcArya AdinAtha tapA0 soma sundara zrIsUri aMcalagacchIya jayakesariri 0 tapA0 jina ratnasUra tapA0 lakSmI - sAgarasUri prA0 jJA0 pratimA pratiSThApaka zreSThi zAhapura nivAsI prA0 jJA0 0 pujA putra vajI donoM pitA-putroM ne svazreyortha. jai0 gu0 ka0 bhA0 3 kha0 2 pR0 1166 / je0 ghA0 pra0 le0 saM0 bhA0 1 [ tRtIya prA0 jJA0 0 pUnA kI strI pUnAdevI ke putra devarAja ne svapitAdi ke zreyortha. prA0 jJA0 zre0 vijaya ke putra mAlA, devA ne bhAryAM dharaNadevI ke zreya prA0 jJA0 saM0 padmA, tihuNa, kIkA, gadA kI strI vIru nAmA ne svaputra thAvaru ke zreyortha, tapA0 jayacaMdra - prA0 jJA0 saM0 devarAja kI strI varjudevI ke putra raNasiMha vatsasiMha, kaura siMha kI strI pUrIdevI ke putra rahizrA ne bhrAtR mANikAdi ke sahita svapitA-mAtA ke zreyortha. prA0 jJA0 saM0 cAMgA kI strI gaurI ke putra saM0 bhAvar3a ne svabhA0 dhanadevI ke sahita svazreyortha. kumaragiri meM prA0jJA0 0 vAghamala ne svabhA0 kapUradevI, putra gelA, jAvar3a, vIrA, haradAsa bhA0 mAnadevI, zANIdevI, vijayAdevI, hAMsaladevI, pautra varajAMga Adi pramukha kuTumbasahita svazreyortha. kumaragiri meM prA0 jJA0 zre0 koThArI bhAdA kI strI somAdevI ke putra hAdA ne svabhA0 rAjamatI, putra mahipAla jIvarAja, jAMjala ke sahita. prA0 jJA0 zre0 gAMgA kI strI gaMgAdevI ke putra zA0 zrAmrarAja kI strI umAdevI ke putra zre0 sahasA nAmaka suzrAvaka ne svabhA0 saMsAradevI ke sahita svazreyortha. 0 264, 277, 256, 262, 257, 267, 283, 282 / Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svaNDa ] : vibhinna prAntoM meM prA0 jJA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM - gUrjara - kAThiyAvAr3a aura saurASTra- pattana :: [ 440 pra0 pratimA pra0 AcArya prA0 jJA0 pratimA pratiSThApaka zreSTha mUlanAyaka zrI zAMtinAthajI ke bar3e jinAlaya ke garbhagRha meM (kanAsA kA mohallA ) RSabhanAtha- nAgendragacchIya- prA0 jJA0 zre0 pAnhA ne pitA kurapAla, mAtA lAcchA ke paMcatIrthI bortha. ratnAkarasUri kamalA kastUri prA0 jJA0 0 pra0 vi0 saMvat saM0 1261 saM0 1305 jye0 zu0 15 ravi0 saM0 1380 jye0 zu0 10 saM0 1417 pe0 zu0 6 guru0 saM0 1447 phA0 zu0 8 soma 0 saM0 1466 bai0 zu0 3 soma 0 saM0 1488 0 zu0 6 saM0 1464 vai zu0 2 zani 0 saM0 1507 vai0 kR0 2 muru0 saM0 1506 mAgha zu0 10 zani 0 saM0 1511 jye kR0 6 zani 0 saM0 1515 jye0 fo & AdinAtha paMcatIrthI paMcatIrthI padmaprabha paMcatIrthI vAsupUjya sumatinAtha - paMcatIrthI zreyAMsanAtha naminAtha ajitanAtha vimalanAtha " caitrIya mAnadevari nAgendra gacchIya ratnaprabhasUra maMDAgacchIya pAsacandrasUri vR0 tapA0 ratnabari tapA0 somasundara- prA0 jJA0 0 sAnhA bhA0 sahajaladevI ke putra maMDana ne sUra svabhA0 mavIdevI putra godhA, devAdi ke sahita svazreyortha. siddhAnti macchIya- prA0 jJA0 zre0 sAMDA yA0 mohamadevI ke putra rAjA munasiMha hA ne pitA-mAtA aura svazreyortha. sA. pUrNimA purAyacaMdrasUri 0 tapA0 ratnasiMhasUri prA0 jJA0 0 bUTA putra sAnhA cAMgaNa ne mAtA pitA ke zreyortha. prA0 jJA0 0 dharA ke pitA 80 harapAla ke zreyortha. tapA0 ratnazekharasUri prA0 jJA0 saM0 megharAja kI strI mINaladevI ke putra parvata ne pitA-mAtA ke vortha. prA0 jJA0 0 virapAla ne svazreyortha. prA0 jJA0 saM0 seu kI strI mAnadevI ke putra karmasiMha ne svabhA0 saMpUrI ke sahita pitA, mAtA, bhrAtA rAula ke zreyortha. prA0 vA0 0 bhIma kI strI bhalIdevI ke putra chAMchA ne svabhAryA mANakadevI ke sahita svazreyortha. prA0 jJA0 0 sAmala kI strI rAMkAdevI ke putra pAlhA ne svabhA0 kutiMgadevI putra kuMbhA pAsaNa, sUrA ke sahita svazreyortha. prA0 jJA0 0 zrIsA (1) ne svastrI saMkA putra pujA, jA mA0 jIviNIdevI, devadevI Adi ke sahita svazreyortha. jai0 ghA0 pra0 le0 saM0 bhA0 1 0 353, 330, 356, 324, 356, 318, 313, 320, 208, 322. 311, 370 / Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448] : prAgvATa-itihAsa:: [ tRtIya pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 AcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1552 mAgha AdinAtha- candragacchIya- pattana meM prA0 jJA0 zre0 mahirAja kI strI adhakUdevI ke kR0 12 budha0 paMcatIrthI vIradevasUri putra zre0 haMsarAja ne svabhA0 caMgIdevI, putrI rUpAdevI, sonAdevI, kobAdevI,bhrA0 haladevAdi ke sahita sarvazreyortha. saM0 1563 ASAr3ha pArzvanAtha tapA0 nigamaprAdu- pattanavAsI prA. jJA0 zre0 natthamala kI strI vIrAdevI ke zu07 guru0 rbhAvaka iMdranaMdisUri putra sonamala kI strI sonAdevI ke putra vya0 kaDUA ne sakuTumba. zrI AdinAtha-garbhagRha meM saM0 1405 vai0 mahAvIra nANacandrasUri prA0 jJA0 40 vIsala ne pitA jAMjaNa mAtA sahavadevI tathA zu0 3 maMgala. Tha0 vaulA ke zreyortha. mANasA ke zrI bar3e jinAlaya meM paMcatIrthI saM0 1785 mArga0 vimalanAtha aMcalagacchIya- prA0 jJA0 zre0 vallabhadAsa ke putra mANikyacandra ne. vidyAsAgarasUri vIjApura ke zrI pArzvanAtha-jinAlaya meM saM0 1488 jye0 supArzvanAtha zrIsUri prA. jJA0 zre0 nor3A kI strI rUdI ke putra zivarAja ne ku06 . svabhA0 tejUdevI, prA0 arjunAdi ke sahita svapitA-mAtA ke zreyortha. 1541 . AdinAtha tapA0 hemavimala- prA0 jJA. zre. rAjamala ne svabhA0 nINadevI, putra kalA sari bhA0 rakSimiNIdevI putra valAdi ke sahita. zrI zAMtinAtha-jinAlaya meM saM0 1517 mAgha pabaprama- tapA0 lakSmI- prA. jJA0 ) pethA kI strI zANI ke putra mAlA ke zreyArtha. paMcatIrthI sAgarasari bhrAtA bhIlarAja ne bhrAta tejapAla, melarAjAdi ke sahita. zrI gor3IpArzvanAtha-jinAlaya meM saM0 1510 mArgaH AdinAtha- tapA0 ratnazekhara- prA0 jJA0 zre0 devarAja bhA0 ratnAdevI ke putra hAlA ne zu015 paMcatIrthI sUri svabhA0 karmiNi, putrAdi pramukha kuTumbasahita svamAtA ke svazreyothe. jai0 ghA0pra0 le0 saM0 bhA01 le0303,375,381,388, 424, 427,437,446 / Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ basa ] : vibhinna prAntoM meM prAkSA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM-gUrjara-kAThiyAvAr3a aura saurASTra-saMDesara :: [444 pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 prAcArya prA0 zA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1530 mAgha kunthunAtha- vR0 tapA0 jina- prA. jJA0 do0 nulA kI strI nAmanadevI ke putra sAliga zu013 ravi. paMcatIrthI ratnasari ne svabhA0 ramI, jasAdevI, bhrAtRputra sadhAraNa ke sahita mAtA zrIdhara ke zreyortha salakhaNapura ke zrI jinAlaya meM saM0 1311 cai0 ajitanAtha ......... milagrAmavAsI prA0 jJA0 zre0 vayarasiMha kI strI jayaMtAkR0 pakSa budha0 devI ke putra jayaMtasiMha ne mAtA ke zreyortha. saM0 1330 cai0 saMbhavanAtha zrI muniratnasari prA. jJA0 mahaM0 rAjasiMha ke putra cAcA ne putra mahaM0 kR. 7 ravi0 dhanasiMha ke zreyortha. . lADola ke zrI pArzvanAtha-jinAlaya meM paMcatIrthI saM0 1510 pArzvanAtha tapA0 ranazekhara- uMDAvAsI zre0 gAMgoM kI strI TIbahina ke putra gahidA ne sahi svazreyortha... saMDesara ke zrI AdinAtha jinAlaya ke garbhagRha meM saM0 1485 jye0 munisuvrata- tapA0 somasundara- prA. jJA0 zre0 bhojarAja kI strI pAnhadevI ke putra zre0 zu0 13 svAmi sari jayatA ne svabhA0 jayataladevI Adi kuTumba ke sahita.. saM0 1507 zAMtinAtha tapA0 ratnanazekhara- prA. jJA0 zre0 varasiMha ne svastrI vIlhaNadevI, putra zre sUri lApA bhA0 sUdI Adi ke sahita svamAtA-pitA ke zreyortha. saM. 1527 zreyAMsanAtha- tapA0 lakSmIsAgara- mahigAla (sANA)vAsI prAjJA0 gAM0 zre0 parvata ke putra pari narapAla ne bhA0 nAgaladevI, vRddhabhrAtA jhAMgaTa, dharmiNI, putra sahasAdi ke sahita. saM0 1564 jye0 saMbhavanAtha ......... bAlIvAsI prA0 jJA0 R0 gadA kI strI halIdevI ke zu0 13 zukra0 putra bar3A kI strI kamalAdevI ke putra devadAsa ne svabhA0 sonadevI, bhrAtA gerA Adi ke sahita svazreyortha. zrI candraprabhujI ke garbhagRha meM saM0 1533 pau0 munisuvrata ......... prA0 jJA0 zre0 prAbhA ne svastrI bAI, putra zre0 dhurakaNa zu02 mA0 jIviNIdevI pramukhakuTumba ke sahita. jai0 dhA0pra0 le0 saM0 bhA01 le0451| prA0 jai0 le0 saM0 bhA0 2 le0465,463 / jai0 ghaa0pr0le0sN0bhaa01le0454,477,476,475,478,480| Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4501 prAgvATa-itihAsa [tRtIya hari karabaeNTiyA pepareMdara ke zrI abhinandana-jinAlaya meM pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra. prAcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1514 zItalanAtha tapA0 ranazekhara- mehatAvAsI prA0 jJA0 zre0 somacandra kI strI vArUdevI ke sari putra pasarAja ne svabhA0 gomatidevI, bhrA0 samadhara putra zivAdi ke sahita svazreyortha. zrI zAMtinAtha-jinAlaya meM covIzI saM0 1523 mAgha suvidhinAtha tapA0 lakSmIsAgara-prA. jJA0 zre0 kenhA kI strI haMsAdevI ke putra zre0 khetA zu0 6 ravi0 sari kI strI khetaladevI ke putra bhImasiMha ne. bIsanagara ke zrI gor3IpArzvanAtha-jinAlaya ke garbhagRha meM saM0 1525 mAgha vAsupUjya tapA0 sudhAnaMda- prA. jJA0 zre0 kAjA bhA0 rAjUdevI ke putra zre0 mahaNA ne ku06 sari svabhA0 mANakadevI, putra karaNAdi ke sahita. zrI zAMtinAtha-jinAlaya meM saM0 1524 vai0 pArzvanAtha tapA0 lakSmIsAgara- ajadarapuravAsI prA0 jJA0 zre0 vAchA kI strI jasamAdevI ke putra jhUTA mA0 hIrAdevI ke putra guNimA ne svabhA0 rAmatidevI, bhrAta nAnA, vIrAdi ke sahita. saM0 1535 mAgha aranAtha udayasAgarasari prA0 jJA0 maM0 rAmA kI strI hemAdevI ne paMcamyudyApana zu06 soma0 para pratimAcakra karavAyA. saM0 1570 mASa kunthunAtha nAgendragacchIya- prA. jJA0 zre0 amA ne strI umAdevI, putra jIvarAja, surA zu013maM0 hemasiMhasari bhA0 suhavadevI putra hararAja ke sahita mAtA-pitA ke zreyortha. saM. 1581 mAgha zAMtinAtha nigamaprabhAvaka- pattanavAsI prA0jJA0 zre0 AsarAja kI strI lahiphUdevI ke putra zu0 10 zukra0 ANaMdasAgarasUri do. gAMgA ne svabhA0 padmAvatI, dvitIyA bhA0 hIrAdevI, putra vIsalasiMha bhA0 vimalAdevI putra zrIcaMdrAdi ke sahita. zrI kalyANapArzvanAtha-garbhagRha meM saM0 1524 vai0 zItalanAtha salakhaNapuravAsI prA0 jJA0 zre0 narasiMha kI strI nAgaladevI ke putra jayaMta, bhrAta pAnA bhA0 hIrAdevI, putra mahIrAja, jinadAsAdi ke sahita zre0 pAnA ne pitA mAlA pramukha svapUrvajoM ke zreyortha. " pArzvanAtha prA0 jJA0 zre0 pAtala kI strI cAMpUdevI ke putra zre0 guNa rAja ne svabhA0 nAganadevI, putra TInhA evaM svazreyortha. jai0 dhA0 pra0 le0 saM0 bhA0 1 le0 482, 460, 502, 517, 511, 515, 518, 526, 532 / Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: vibhinna prAntoM meM prAjJA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM-gUrjara-kAThiyAvAr3a aura saurASTra-bar3anagara :: [ 451 . . . . . .. . . . .. . mUri pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 prAcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1617 jye0 zreyAMsanAtha tapA0 vijayadAna- pattanavAsI mahaM0 gogA ne svabhA0 jayavaMtI, sunAbAI Adi zu0 5 soma0 sUri ke evaM svazreyortha. bar3anagara ke zrI AdinAtha-jinAlaya meM saM0 1515 phA0 supArzvanAtha tapA0 ratnazekhara- prA. jJA0 zre0.... zu. 12 sari saM0 1516 mASa kunthunAtha tapA0 lakSmIsAgara- prA0 jJA0 zre0 mahipAla kI strI mANikadevI ke putra vela mUri rAja ne svabhA0 vanAdevI pramukha parivAra ke sahita svazreyortha. saM0 1554 mAgha naminAtha tapA0 hemavimala- golagrAmavAsI prA0 jJA0 zre0 bhAdA kI strI hIrAdevI ke kR 2 budha0 mUri putra zre0 jAMTA ne svabhA. TIhikUdevI Adi pramukha kuTumbasahita svazreyortha. saM0 1555 vai0 dharmanAtha tapA0 hemavimala- gAlahausaiNyagrAma meM prA0 jJA0 zre0 gopAla kI strI aghudevI zu0 3 zani0 ke putra bovA kI strI jANIdevI ke putra zre0 jayasiMha ne svabhA0 jasamodadevI, putra popaTa Adi pramukha kuTumbIjanoM ke sahita svazreyortha. saM0 1555 phA0 sumatinAtha ....... mahisANA meM prA0 jJA0 zre0 sor3hA kI strI devamatI ke zu0 2 soma0 putra zre0 hApA depA ne bhA0 kamodevI, putra laTakaNa, bhA0 lIlAdevI ke sahita. saM0 1557 vai0 padmaprabha prA. jJA0 zre. dharmapAla kI strI lakSmIdevI ke putra kurA ne zu0 13 zani0 svabhA0 caMpAdevI, putra mahirAja ke zreyortha visalanagara meM. saM0 1584 cai0 zAMtinAtha bR0 tapA0 saubhAgya- vIzalanagaravAsIprA0jJA0 zre0 dharmarAja kI strI nAudevI putra ku. 5 guru0 sAgarasUri jogA kI strI gomatI ke putra zre dharaNA ne vRddhabhrAtA harSA ke sahita svabhA0 maNakIdevI, putra jayaMta, jasarAja, jayavaMta, pautra jayacandra Adi ke sahita. saM0 1567 vai0 AdinAtha tapA0 lakSmIsAgara- prA0 jJA0 zre0 siMha kI strI tIlUdevI ke putra sedA ne zu03 svabhA0 dhatI, bhrAta jasarAja bhA0 rupiNI, rAjamala, bhImarAja Adi kuTumbIjanoM ke sahita svazreyortha. saM01628 vai0 dharmanAtha tapA0 kalyANavijaya- vaTapallIvAsI prA0jJA. zre. jagamAla ne svamA0 ajAdevI, zu011 budha0 gaNi putra puMjA Adi pramukha kuTumbIjanoM ke sahita. jai0 dhA0 pra0 le0 saM0 bhA0 1 le0 531, 551, 536, 540, 546, 554, 548, 545, 555, 546 / mUri Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452] prAgvATa-itihAsa: [tRtIya ............. __ zrI caturmukha-jinAlaya meM pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 prAcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1484 vai0 vimalanAtha , tapA0 somasundara- prA0 jJA0 zre0 gaNasiMha kI strI gaccharadevI ke putra naradeva pari ne svapitA-mAtA ke zreyortha. . saM0 1486 ASAr3ha supArzvanAtha ......... prA0 jJA0 zre0 havasarasiMha kI strI varjudevI ke putra sAraMga zu0 2 ne svabhA0 sAlhI ke sahita. saM0 1504 jye0 pArzvanAtha upakezagacchIya prA0 jJA0 mahaM0 gIlA bhA0 pUrAdevI ke putra pAlacandra ne 10 11 maMgala. devaguptasari svazreyortha. saM0 1505 pau0 saMbhavanAtha vIracandrasari prA. jJA. zre..." ka. 3 ravi0 zrI mAdIvaranAtha ke garbhagRha meM saM0 1336 vai0 zAMtinAtha ......... prA0 jJA0 zre0 bhAsala ke putra siddhapAla ne. 2011 zukra0 zrI kunthunAtha ke garbhagRha meM saM0 1464 kundhunAtha tapA0 somasundara- prA0 jJA0 zre0 lAlA kI strI jAsudevI ke putra prAsA ne. sari saM0 1576 vai0 abhinandana tapA0 hemavimala- sadarapuravAsI prA0 jJA0 0 tor3A kI strI lAchI ke zu06 soma0 sari putra zre0 zANA ne svabhA0 jIvIdevI, putra rAjA, hIrAdi, pitRvya zre0 naravadAdi ke sahita. ahamadanagara ke zrI mahAvIra-jinAlaya meM saM0 1504 mAgha zAMtinAtha tapA0 jayacaMdrasari prA. jJA0 zre0 devarAja bhA0 karmAdevI ke putra sahasarAja ku.haravi0 ne svabhA0 camakUdevI, putra sAyara, pArAyaNa, bhAyara, mANika, maMDana, dharmAdi kuTumbIjanoM ke sahita svazreyortha. zrI ajitanAtha-jinAlaya meM saM0 1504 ASADha supArzvanAtha tapA jayacandramari prAjJA 0 zre0 cAMpA bhA0 hamIradevI ke putra purA ne svamA0 zu02 mAjUdevI, putra dalAdi ke sahita prAta sAyara evaM svazreyortha. sUrata ke jinAlaya meM (moTI-desAI pola) saM0 1543 jye0 saMbhavanAtha bR0 tapA0 udaya- vIsalanagaravAsI prA0 jJA0 zre0 rAmasiMha bhA0 dharmiNI ke zu0 11 zani0 sAgarasUri putra zre0 AsarAja ne svabhA0 kastUradevI, putra tejapAla, __ bhrAta thAIzrA, kurAM, amIpAla ke sahita. jai0 ghA0pra0le0 saM0 bhA01le0564,558, 563,560,568,566,570, 587,566,605 / Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: vibhinna prAntoM meM prAjJA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM-gUrjara kAThiyAvAr3a aura saurASTra-pethApura : [453 rAyapura ke zrI jinAlaya meM pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 AcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1521 mAgha naminAtha tapA0 lakSmI- prA. jJA0 zre0 bAbA bhA0 haadevI ke putra jinadAsa ne zu013 sAgarasUri svabhA0 zANIdevI, putra hararAja, hemarAjAdi kuTumbIjanoM ke sahita svazreyortha. sANaMda ke zrI pArzvanAtha-jinAlaya meM paMcatIrthI saM0 1506 jye0 pArzvanAtha tapA0 ratnazekhara- prA0 jJA0 zre0 jasarAja kI strI padmAdevI ke putra pocamala sUri ne svabhA0 phadakUdevI putra...... ...."samarAdi ke sahita. saM0 1523 mAgha naminAtha- tapA0lakSmIsAgara-prA0 jJA0 zre. jayasiMha kI strI laMpUdevI ke putra zrIkAlA, kR. 7 ravi0 covIzI sUri dharaNA, bhrAtA zre0 gelarAja ne svabhA0 sAru Adi pramukha kuTumbIjanoM ke sahita svazreyortha. kolavar3A ke zrI jinAlaya meM paMcatIrthI saM0 1537 jye. zItalanAtha tapA0 lakSmIsAgara- mahIzAnakanagara meM prA0 jJA0 zre0 kAlA kI strI vAnadevI ku0 11 guru0 sUri ke putra zredhanarAja ne svabhA0 meghamatI, putra mahIrAja, sor3a, jiNadAsAdi ke sahita svazreyortha. gerItA ke zrI jinAlaya meM saM0 1524 vai0 zItalanAtha tapA0lakSmIsAgara- prA. jJA0 zre0 sahasA kI strI rAnIdevI ke putra prayasAdhuzu0 6 sari kesava veNAjinadAsAdi ne pramukha kuTumbIjanoM ke sahita svazreyortha. saM0 1546 prASAr3ha vAsupUjya aMcalagacchIya karNAvatInivAsI prA0jJA0 zre0 sahasA kI strI sahasAdAda(1) zu0 1 soma0 siddhAntasAgarasUri ke putra AsadhIra ne svabhA0 ramAdevI ke zreyortha. pethApura ke zrI bAvana-jinAlaya meM covIzI saM0 1505 cai0 vimalanAtha- tapA0 jayacaMdrasUri prA0 jJA0 zA0 caur3A(?) kI strI gaurAdevI ke putra denhA zu0 13 covIzI ne svabhA0 delhaNadevI, bhrAta ugamacaMdra, bhrAvaputra kAlu, cAMpA, ravindrAdi ke sahita svazreyortha. saM0 1525 vai0 suvidhinAtha tapA0lakSmIsAgara- prA. jJA0 zre0 dosI mahiyA kI strI lAhu ke putra zre0 zu0 6 soma0 . sari dharaNA ne svabhA0 haMsAdevI Adi ke sahita svazreyortha. jai0 dhA0pra0le0saM0bhA01le0 620,637,636,661, 666,664,665, 684 / Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 ] pra0 vi0 saMvat saM0 1552 vai0 zu0 13 maM0 saM0 1556 ASAr3ha candraprabha zu0 8 budha0 pra0 pratimA vimalanAtha nAgendragacchIya hemaratnasUra saM0 1560 pau0 AdinAtha kR0 12 ravi 0 covIzI saM0 1566 mArga * AdIzvara - aMcalagacchIya zu0 5 zukra0 jayakesariri covIzI saM0 1466 zrA0 zu0 10 saM0 1465 :: prAgvATa - itihAsa :: prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi prA0 jJA0 zre0 gopIcandra kI strI sulezrI ke putra devadAsa ne svabhA0 zobhAdevI guNiyA mAtA ke zreyortha. tapA0 vimalazAkhIya rAjanagaravAsI prA0 jJA0 zre0 bIyasava kI strI rAmabAI jJAnavimalasUra ke putra zre0 vIracandra ne svabhA0 sAvitrIdevI, putra jeThamalA di ke sahita. prA0 jJA0 0 nAu ne svastrI haMsAdevI, putra ThAkurasiMha bhA0 AlhAdevI, bhrAtR varasiMha bhA0 salAkhudevI putra cAMdamala bhA0 somadevI, ThAkudevI putra jayasiMha ke sahita. tapA0 vimalazAstrIya rAjanagaravAsI prA0 jJA0 sA0 bavalI kI strI rAmabAI ne jJAnavimala ri putra savirA bhA0 sAvitrIdevI putra jevAdi ke sahita. rAjanagara meM prA0 jJA0 0 saubhAgyacandra ke putra vijayacaMdra gacchIya dhanezvarasUri ne. kalola saM0 1751 ASAr3ha candraprabha 0 8 budha0 saM0 1758 mAgha ajitanAtha vijayAsaMdara zu0 10 budha 0 saM0 1466 mAgha zu0 5 pra0 AcArya saM0 1481 mAgha vimalanAtha zrIsUri tapAgacchI laghuzAkhIyasaubhAgya kar3I ke mUlanAyaka zrI saMbhavanAtha ke jinAlaya meM sUri tapA0 soma sundaravari " [ tRtIya vizvalanagaravAsI prA0jJA0 do0 zre0 rAma kI strI rAmAdevI ke putra ThAkura ne svabhA0 aLavAdevI, putra hIrAcaMdra, bhrAtR nAkara bhA0 jIvAdevI putra jayavaMta, bhrA0 vatsarAja bhA0 avIdevI putra jAgA, bhrAtR raMgA bhA0 kanakadevI Adi ke sahita sarvazreyortha. prA0 jJA0 0 ... kherAlu ke zrI AdinAtha - jinAlaya meM suvidhinAtha tapA0 devasundara- prA0 jJA0 putra pAhar3ane bhrAtA Adi ke sahita vimalanAtha prA0 jJA0 0 vakarAja ne svazreyortha. mahAvIra prA0 jJA0 0 thAbar3a kI strI mAlhaNadevI ke putra varasiMha ne putra mUlasiMha, maNora putra mAMkU ke sahita svabhA0 himadevI ke zreyortha. jai0 ghA0 pra0 le0 saM0 bhA0 1 0 701, 666, 668, 706, 710, 716. 730, 761, 753 / Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: vibhinna prAntoM meM prAjJA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM-gUrjara-kAThiyAvAr3a aura saurASTra-ahamadAbAda : [ 45 pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra. prAcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1556 mAgha sumatinAtha tapA0 hemavimala- golavAsI prA0 jJA0 zre vAghamala kI strI mamakUdevI ke putra kR02 guru0 sari sIhA kI strI rANAdevI ne bhrAtR nAthA bhA0 jasamAdeva ke sahita svazreyortha. kobA saM0 1508 vai0 zAMtinAtha dvivaMdanIkapakSIya- prA0 jJA0 zre0 karaNa kI strI lIlAdevI ke putra lAr3A zu0 5 zani devaguptasari bhA0 protama. ahamadAbAda ke zrI bAvana-jinAlaya meM (haThIbhAI kI bAr3I) saM0 1504 jye0 AdinAtha- bR0 tapA0 ratna- ahamadAbAdavAsI prA0 jJA0 ma0 gelarAja kI strI rayakUdevI zu0 10 soma0 paMcatIrthI siMhasUri kI putrI ApUdevI ne svazreyortha. zrI jinAlaya meM (sodAgara kI pola) saM0 1305 jye0 ........ nAgendragacchIya- prA0 jJA............. zu07 udayaprabhasUri saM0 1458 vai0 pArzvanAtha pUrNimApakSIya- prA0 jJA0 zre0 kudA kI strI khAMtIdevI ke putra govala ne ku02 budha. zItalacandrasUri mAtA ke zreyortha. saM0 1481 phA. pArzvanAtha tapA0 somasundara- prA. jJA0 zre0 sUrA kI strI popI ke putra prAzA ne svazu02 sUri bhAryA rUpiNIdevI putra sAraMgAdi ke sahita svazreyortha. saM0 1510 mAgha dharmanAtha tapA0 ratnazekhara- dekAvATavAsI prA. jJA0 zre0 satA kI strI dIdevI ke mAsa meM sUri putra jasarAja ne svastrI saisudevI, putra mANaka, raMgAdi ke sahita svazreyortha. saM0 1523 vai0 kuMthunAtha --- bR0 tapA0 jina- sahubAlAvAsI prA. jJA. zre. gAMgA kI strI rUpiNI kI kR0 4 zukra0 - ratnasari putrI vAhU nAmA ne svazreyortha. saM0 1525 mArga0 AdinAtha- tapA. lakSmI- ahamadAbAda meM prA0 jJA0 maM0 cAMpA kI strI cApaladevI zu0 10 covIzI sAgarasUri ke putra maM0 sariyA ne svamA0 sahijaladevI, ijaladevI, putra hemarAja, dhanarAjAdi ke sahita pitRvya dhAgA ke zreyortha. saM0 1530 mA0 candraprama prA. zA. zre0 parvata kI strI saMpUrIdevI ke putra mAnhA zu0 5zukra0 paMcatIrthI ne svabhA0 dhanIdevI, rUhijAdevI, putra natthA, hAthI ke sahita svazreyortha. A jai0 ghA0pra0le0saM0bhA01le0762.754,768,788,784, 786, 768, 786,801 / Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456] : prAgvATa-itihAsa: / tRtIya zrI saMbhavanAtha-jinAlaya meM (jhaverIvAr3A) pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 prAcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1466 mAgha pArzvanAtha zrIsUri prA. jJA0 ma0 kaDUNa kI strI lalatIdevI ke putra kenhA, zu013 zani. pAnhA ne. saM0 1471 mAgha zAMtinAtha kavar3agacchIya- prA0jJA0 maM0 hadA ne bhA0 vAhaNadevI putra ratnA bhA-ratnAzu06 zani0 bhAvazekharasari devI putra sUrA ke sahita sarvazreyortha. saM0 1501 ASAr3ha AdinAtha tapA0 muni- prA0 jJA0 zre0 Ugama kI strI garIdevI ke putra dharmarAja ne zu02 sundarasUri svabhA0 lIbI ke sahita svabhrAta devacandra ke zreyothe. saM0 1508 vai0 naminAtha tapA0 ratnazekhara- ahamadAbAda meM prA0 jJA0 zre0 bhIma kI strI bAbUdevI ke sUri putra maM0 goviMda kI strI jhabakU nAmA ne zre0 cAMpA bhA0 rUpI kI putrI ke zreyortha. saM0 1508 kA. vAsupUjya sAdhupUrNimA- prA. jJA mahaM0 jIjA ke putra pAtA kI strI hIrAdevI kI ku. 5 pakSIya puNyacaMdrasari * putrI aMkIdevI ne apane pati cAMiyA ke zreyortha. saM0 1510 kunthunAtha tapA0 ratnazekhara- prA. jJA0 zre parvata kI strI manIdevI ke putra sAjaNa ne sUri svabhA zramakU, putra narapAla, mAmA dhArAdi ke sahita. saM0 1513 phA0 sumatinAtha tapA0 prA0 jJA0 zre0 pAnA kI strI nAginIdevI ke putra zre0 kR011 mahirAja, pahirAja ne svabhA0 padmAdevI, AsUdevI putra pUnasiMha ke sahita svamAtA-pitA ke zreyortha. saM0 1516 mAgha saMbhavanAtha tapA0 lakSmI- prA0 jJA0 zre0 mUnjarAja kI strI mAMjUdevI ke putra cAMpA zu0 13 sAgarasUri ne bhrAtR gopA, devA bhA0 rAmatidevI, vajU devI, nItUdevI ke sahita sarvazreyortha. saM0 , AdinAtha prA0 jJA0 zre0 kenhA kI strI kareNu ke putra khAtrar3a bhAryA paMcatIrthI aHdevI ke putra somacandra ne svabhA0 meghAdevI, putra jaitA, khetAdi ke sahita. saM0 1524 mApA0 zreyAMsanAtha- sA. pUrNimA- prA. jJA0 zre0 godA kI strI rAmatinAmA ne bhalA, rahiyA zu0 10 guru0 covIzI puNyacandra ke sahita. saM0 1530 mAgha zAMtinAtha piSpala0 dharma- prA. jJA0 maM0 gAMgA bhA0 lahakU ke putra maM0 vIsA ne 5. 7 budha0 sAgarasUri svabhA0 dharavvati ke sahita mAtA-pitA, bhrA0 raMgA, bhadrA, mahipA ke evaM apane zreyothe. jai0 dhA0 pra0 le0 saM0 bhA01 le0 764, 823 / prA0 le0 saM0 bhA01 le0 110 / jai0 dhA0 pra0 le0 saM0 bhA01le0817, 806, 840,835,813,814,815,843804 / Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] : vibhinna prAntoM meM prAjJA sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM-gUrjara-kAThiyAvAr3a aura saurASTra-ahamadAbAda ::[50 pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 zrAcArya prA. jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSTha saM0 1537 vai0 vAsupUjya- dvivaMdanIkagacchIya-prA0 jJA0 zre0 ratnA ne bhA0 rAmati, putra adA bhAryA zu010 soma0 paMcatIrthI siddhasari karpUrI putra kurA ke sahita. saM0 1544 phA0 vimalanAtha AgamagacchIya- pethar3asaMtAnIya prA0 jJA0 zre0 gaNIA ke putra bhUpati ne zu0 2 zukra0 vivekaratnasari svabhA0 sAdhUdevI, putra sacavIra, dRDhAdi ke sahita svazreyortha. saM0 1580 vai0 sumatinAtha AgamagacchIya- prA. jJA0 zre0 arjuna ne svabhA0 AlUNadevI, putra devazu012 zukra zivakumArasari rAja strI lakSmIdevI putra laDuA bhA0 vIrA ke sahita svazreyortha. zrI mahAvIra-jinAlaya meM saM0 1487 mArga* zAMtinAtha tapA0 somasundara- prA. jJA0 zre0 devar3a bhA0 delhaNadevI ke putra hIrAcandra ne zu05 sari bhA0 pUrIdevI, putra rAjA, vajAdi ke sahita. saM0 1500 mAgha zItalanAtha tapA0 ratnazekhara* prA0 jJA0 zre0 AkA bhA0 dharaNIdevI putra nRsiMha bhA0 zu0 5 soma0 sari mAkUdevI ke putra pAsA ne svabhA0 caMpAdevI, prA. sacAdi ke sahita svazreyortha. saM0 1510 cai0 sumatinAtha uke0 siddhAcArya- prA0 jJA0 zre0 sAraMga ne svabhA0 sAMrudevI, putra jAlA, kR. 10 zani0 saMtAnIya kakkasari talakAdi ke sahita svazreyortha. saM0 1523 vai0 vimalanAtha- tapA0 lakSmI- prA. jJA0 zre0 lAkhA bhA0 vayaz2a ke putra devarAja ne zu0 3 soma0 paMcatIrthI sAgarapari svabhA0 vAnUdevI ke sahita svazreyortha. zrI caturmukhA-zAMtinAtha-jinAlaya meM paMcatIrthI saM0 1512 mAgha suvidhinAtha zrIsUri prA0jJA0 zre0 mahipAka ne svastrI mahUdevI, putra padmA, vAlhA, ku. 5 ratnA, hAlA,makA,kapinAdi ke sahita svapitR evaM svazreyortha. saM0 1553 mAgha kunthunAtha tapA0 hemavimala- prA. jJA0 zre0 sarasA kI strI karmAdevI ke putra zre. zu0 5 ravi0 sUri dharaNA ne bhA0 sahajaladevI, bhrAt karmasiMhAdi ke sahita. saM0 1558 phA0 vimalanAtha pUrNimApakSIya nRsiMhapura meM prA0 jJA0 ko zre0 pethA kI strI varjU ke putra zu0 8 soma0 zrImari gelA bhA0 kIkIdevI ke putra thAvara, bhAIzrA, ratnA-inameM se thAvara ne svabhA0 jAmI, putra harirAja, rAmAdi ke sahita svazreyortha. zrI mUlanAyaka pArzvanAtha bhagavAn ke garbhagRha meM saM0 1446 vai0 munisuvrata zrIsari prAjJA0 zre0 dhRdhA ne svabhA0 cAMpaladevI, putra dedA, velA zu0 3 zukra0 pitA-mAtA ke zreyortha. jai0 dhA0pra0 le0 saM0 bhA01 le0844,824,810,845,853,858,871,146,886, 88,602 / Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgvATa-itihAsa: [tRtIya pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA prAcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSTha saM0 1460 zreyAMsanAtha zrIsari prA0jJA0 zre0 karaNarAja bhA0 karmAdevI putra khImasiMha cAMpAdi ne svazreyortha. saM0 1493 phA0 zItalanAtha aMcalagacchIya- prA. jJA0 zre0 khetA kI strI UmAdevI ke putra bhIr3A, chatra ku. 11 guru0 jayakIrtiri dharaNA ne. saM0 1507 saMbhavanAtha tapA0 ratnazekhara- prA0jJA0 zre0 sidhA kI mA0 zRMgAradevI putra vya0 vasuka sUri ne svabhA0 lahakU, putra denhA, karaNA, karmAdi ke sahita. saM0 1522 dharmanAtha tapA0 lakSmIsAgara- prA0 jJA0 zre0 lIMbA kI strI nAMkUdevI ke putra vanA kI sUri strI jIviNI nAmA ne jyeSTha zre0 vAghamala, vIrA, devara dhanA, devajAyA rUpamatI Adi pramukha kuTumba ke sahita. zrI mahAvIra-jinAlaya meM (rIcI ror3a ke Upara) saM0 1427 vai0 kuladevIaMbikA ......... kAraTAr3avAsI prA. jJA. zre. jagasiMha kI zAkhA meM zu010 zukra0 utpanna zre0 jhAMjhA ke putra dipA ne. saM0 1473 jye0 vimalanAtha lakSmIcaMdrasari prA0 jJA0 zre0 karaNA kI strI kazmIradevI ke putra denhA ne zu0 4 guru0 mAtA-pitA ke zreyortha. saM0 1485 zItalanAtha tapA0 somasundara- prA0 jJA0 zre0 jhAMjhaNa kI strI cAMpAdevI ke putra dhanarAja sari ne svabhA0 jhamakU, bhrAta gAMgA, ghelA ke sahita. saM0 1492 vai0 vardhamAna , prA. jJA0 zre0 nRsiMha kI strI haMsAdevI ke putra zre0 parvata zu02 ne svabhA0 chUsI, putra dharaNAdi ke sahita. saM0 1466 mArgaH suvidhinAtha prA0 jJA zre0 pUnA ke putra rUdA bhA0 dhAI ke putra saM0 mahirAja ne svabhA0 rAmati Adi ke sahita svazreyortha. saM0 1506 mAgha sumatinAtha bhImapaJcIya- prA0 jJA0 zre0 dharaNA kI strI rAMkA ke putra mAIyA ne zu0 5 soma0 jayacandrasari prAtaddhi ke zreyortha. saM0 1516 vai0 abhinandana zrIhari prA0mA0 zre0 DUgara ne svastrI lAr3IdevI, putra amarasiMha zu0 5 guru0 mA0 vAnhI, mahirAja mA0 kaDUdevI svakuTumba ke zreyortha. saM01516 pArzvanAtha tapA0 ratnazekhara- ahamadAbAda meM prA. jJA0 gAM0 zre0 jagasiMha kI strI pari somAdevI, putra mAvar3a ne svabhA0 gaddevI, putra devadara ke sahita svazreyortha. jai0 ghA0pra0le0 saM0bhA01le0606,608,10,617,648,677,682,664,667,631, 637, 634 / Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa: vibhinna prAntoM meM prAjJA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM-gUrjara-kAThiyAvAr3a aura saurASTra-ahamadAbAda: [456 . pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA 10 prAcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1520 vai0 kunthunAtha tapA0 lakSmI- prA0 jJA0 zre0 alavA bhA0 dharaNAdevI ke putra rAmacandra zu0 3 sAgarasUri ne svabhA0 khetAdevI, putra jANAdi ke sahita. saM0 1547 vai0 munisuvrata ......... vIramagrAmavAsI prA. jJA. zre. siMghA kI strI amarIdevI kR. 8 ravi0 ke putra natthamala ne svabhA0 TabakUdevI, putra AnA, zANA, sahuzrA, bhrAta jAvar3Adi ke sahita. saM0 1555 vai0 ajitanAtha kharataragacchIya- prA0 jJA0 zre0 karmA kI strI amarIdevI ke putra zre. jinaharSasUri hIrAcandra ne svabhA0 hIrAdevI, putra rAmacandra, bhImarAja Adi ke sahita kar3igrAma meM. . saM0 1564 jye0 zItalanAtha tapA0 jaya- karNapuravAsI prA. jJA0 zre0 kenhA bhA0 cAMIdevI ke putra zu0 12 kalyANapari dharaNA ne svabhA0 kaDUdevI, putra, putrI ke sahita svazreyortha. saM0 1572 phA. vAsupUjya tapA0 hemavimala- panAnabAsI prA0jJA0 zre0 ratnacandra kI strI jAsUdevI ke putra ku04 guru0 sari mAIzrA ne svabhA0 harSAdevI, pu0 sAMDA ke sahita sarvazreyortha. saM0 1577 jye0 zItalanAtha , ahamadAbAdavAsI prA. jJA0 zre0 varasiMha kI khI rUDIdevI zu05 kI putrI pUhUtI nAmA ne svaputra ajA, bhA0 dhanAdevI pramukha kuTumbIjanoM ke sahita. saM0 1581 pauSa saMbhavanAtha .. zikaMdarapuravAsI prA0 jJA0 zre0 dharmA bhA0 dharmAdevI ke zu0 5 guru0 putra popaTa ne svabhA0 prImaladevI,pu0 kUrajI pramukha kuTumbIjanoM ke sahita. saM0 1663 vai0 munisuvrata tapA0 vijayadeva- prA0 jJA0 zre0 tejapAla ke putra sahajapAla ne. zu0 6 budha0 saM0 1664 mAgha zreyAMsanAtha vR0kharataragacchIya prA0jJA0 ma0 vegar3ha kI strI calahaNadevI ke putra devacandra ne jinacandrasari svabhA0 dhanadevI, putra murAri, mukunda,mANa Adi ke sahita. saM0 1721 jye0 neminAtha - tapA0 vijayarAja- sirohIvAsI prA0 jJA0 zre0 mahIjala ke putra saM0 karmA ne. zu03 saM0 1783 vai0 naminAtha va. tapA0 bhuvana- zikaMdarapuravAsI prA0 jJA0 zre0 vAghajI kI strI nAthAku0 5 guru0 kIrtiri bAI ne putra pAsavIra, samarasiMha ke sahita. zrIajitanAtha-jinAlaya meM (zekhajI kA mohanlA) saM0 1432 mAgha suvidhinAtha- vRddhisAgaramari pattanavAsI prA0 jJA0 zre0 godA jhAMjhaNa ne karavAyA aura pUrNimA guru0 paMcatIrthI zre0 nAlA ne pratiSThita kiyA. mUri jai0dhA0pra0 le0 saM0 bhaa01le0663,632,628,645,626,627,687,661,623,660,676,10.07|| Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgvATa-itihAsa : [tRtIya pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 bhAcArya prA. jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1504 phA0 kunthunAtha tapA0 jayacaMdrasari prA0 jJA0 zre0 mAlA kI strI ravadhU ke putra sAMDA ne svabhA0 deUdevI Adi kuTumba ke sahita. saM0 1517 phA0 sumatinAtha tapA0 lakSmIsAgara- mAlavaNagrAmavAsI prA0 jJA0 maM0 mAIzrA ke putra ratnacandra ne sUri svabhA0 rAnadevI pramukhakuTumbasahita. saM0 1525 mAgha zAMtinAtha aMcalagacchIya prA. jJA0 zre0 monhA kI strI mANikadevI ke putra bhAdA zu03 soma0 jayakesarisari kI strI bhAvaladevI ke putra dAvA, DhAkA ne svapUrvajazreyortha. saM0 1538 vai0 suvidhinAtha tapA0 lakSmIsAgara- prAjJA0 do0 zre0 zivadAsa kI strI bhalI nAmA ne putra sari sahajA, bhajA, putrI padyA pramukha-kuTumba ke sahita svazreyortha ahamadAbAda meM zrIzAMtinAtha-jinAlaya meM saM0 1425 vai0 zAMtinAtha zrImari prA0 jJA0 zre0 goTA ne pitA varadeva, mAtA saMsAradevI ke zu0 10 zreyortha. saM0 1505 pau0 pArzvanAtha tapA0 jayacandra- prA. jJA0 zre0 khetA kI strI gAMgIdevI ke putra tejasiMha ne gari svabhA0 kadadevI. patra samathara. melA. svabhA0 kadevI, putra samathara, melA, bhAdA, cAMdAdi ke sahita bhrAta hAjI ke zreyortha. saM0 1505 mAgha vimalanAtha pUrNimApacIya prA. jJA0 zre0 sadA kI strI lAr3IvAI ke putra depA ne zu08 zani dayAsAgarapari svazreyortha. saM0 1584 ASAr3ha AdinAtha saubhAgyanaMdigari prA0 jJA0 zre. jayasiMha strI jasamAdevI, janA, haradAsa ne. zrI pArzvanAtha jinAlaya meM (devasA kA pAr3A) saM0 1460 phA0 vardhamAna tapA0 somasundarapari prA0 jJA0 mahaM0 narapAla bhA0 nAmaladevI ke putra vIsala ne zu0 11 svabhA0 vImhaNadevI putra sAdA, bhAdA, hAMsAdi kuTumba ke sahita svazreyortha. saM0 1507 jye0 munisuvrata tapA0 ratnasiMhasari vAliMbhAvAsI prA0 jJA0 zre0 karmaNa bhA0 karmAdevI ke putra zu02 kAMdhA ne svamA0 dhArUdevI, putra hAMsA, vAnarAdi kuTumba ke sahita svazreyortha. je0 dhA0pra0 le0saM0bhA0 1 le01016,EEE, 10081021,1024, 1046,1051, 1025,1055, 1086 // Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAra: vibhinna prAntoM meM prA0kSA sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM-gUrjara-kAThiyAvAr3a aura saurASTra-ahamadAbAda:[ 465 sari mUri pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra. prAcArya prA. jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1513 vAsupUjya tapA0 ralazekharasUri vIsalanagara meM prA0 jJA0 zre0 mahirAja kI strI varjU devI ke putra zre0 AMbA ne svabhA0 saMpUrI, putra hemarAja, devarjAdi ke sahita zvasura zre. kenhaNa bhA0 kinhaNadevI ke zreyortha. saM0 1516 jye0 AdinAtha , pattana meM prA0 jJA0 zre0 sAgara kI strI sacUdevI ke putra zu03 halarAja ne svabhA0 maTakUdevI, pit devadAsa, rAghava,bhUcarAdi kuTumba ke sahita-svazreyortha. saM0 1525 mArga zAMtinAtha tapA. lakSmIsAgara- prA. jJA0 maM0 gAMgA mA0 gaMgAdevI ke putra devadAsa ne svabhA0 pUrI, putra dAdAdi kuTumba ke sahita. saM0 1532 vai0 sumatinAtha prA0 zA0 zre0 devarAja kI strI rUpiNI ke putra pUjA kI zu0 15 strI mRgadevI ne. saM0 1533 mAgha AdinAtha prA0 jJA0 zre0 natthamala kI strI sulezrI ke putra pratApa ne kR. 10 svazreyortha. saM0 1550 vai0 saMbhavanAtha sA0 pU0 udayacaMdra- prA. jJA0 zre0 guNIyA kI strI dharmAdevI ke putra lAlacaMdra zu0 5 ravi0 ne svabhA0 khImAdevI ke sahita saM0 1552 phA0 dharmanAtha tapA0 hemavimalasari sIMhujavAsI prA. jJA0 zre0 kA bhA0 camakUdevI ke putra zu0 6 zani. jItamala ne svabhA0 jasamAdevI, putra megharAja, vIkA, nAI, bhAmAIyAdi kuTumba ke sahita svazreyortha. saM0 1567 jye0 AdinAtha jayakalyANasari prA. jJA0 zre manakA kI putrI zre0 hararAja bhA0 karmAdevI zu01 zukra0 putra jagA kI bhA0 hAMsI ne svazreyortha. zrI dharmanAtha-jinAlaya meM (Upara ke garbhagRha meM) saM0 1525 phA0 zreyAMsanAtha tapA. lakSmI- prA0 jJA0 saM0 devarAja kI strI varjudeva ke putra vAchA kI zu 7 zani0 ____ sAgarapari strI rAjUdevI ke putra kAnhA ne svamA0 ratnAdevI ke sahita svazreyortha. saM0 1566 vai0 maranAtha sA0 pU0 vidyA- pethApuravAsI prA0jJA0 do0 zre0 bAlacandra kI strI amarA candrasari devI, putravadhU hemAdevI putra natthamala ke sahita svazreyortha. zrI zAntinAtha-jinAlaya meM saM0 1528 mAgha suvidhinAtha tapA0 bhImari prA. jJA0 30 zA0 ma0 ratnA mA0 mahayodaladevI ke pu. ku.4 ma0 bhImA ke zreyortha bhrAta ma0 kIkA ne bhA0 karmAdevI, pu0 zrIpAla ke sahita. jai. ghA0pra0 le0 saM0 bhA01le01067,1066,1100, 1056,1105,1068,1066,1068, 1117, 1118, 1142 / Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgvATa-itihAsa: / tRtIya zrI sImaMdharasvAmI ke jinAlaya meM pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 prAcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1505 pauSa munisuvrata tapA0 jayacaMdrasUri var3alIgrAma meM prA. jJA0 zre0 UmA kI strI UmAdevI ke kRSNapakSa meM putra saM0 kola ne svabhA jIviNI, putra zavA, novA, ratnA putravadhU, vAnadevI, mANakadevI kuTumba ke sahita svazreyortha. saM0 1511 zreyAMsanAtha zrIguru prA0 jJA0 maM0 bhImarAja kI strI ramakUdevI, rAjadevI, unake putra maM0 vacharAja ne svabhA0 rAmAdevI, putra jinadAsa pramukha kuTumbasahita mAtA-pitA, bhrAtA ke zreyortha. saM0 1512 mArga. vAsupUjya tapA0 ratnazekhara- trisIgamAvAsI prA0 jJA. zre. karaNa strI rupiNI ke putra suri ajA ne svabhA0 zrAMkhA(?) ke sahita svazreyortha. saM0 1516 vai0 saMbhavanAtha phalodhigrAmavAsI prA0 jJA0 zre0 sohaNa kI strI jIdevI mAsa meM ke putra velarAja ne svabhA vIjaladevI,putra velA,ThAkura pramukha kuTumbasahita. saM0 1516 vai0 kunthunAtha // nijAmapura meM prA. jJA. zre. velarAja kI strI dharaNadevI ke putra sAtiNa ne svabhA0 siriyAdevI, bhrAta vAnara, halU pramukhakuTumba ke sahita. saM0 1518 jye. saMbhavanAtha tapA0 lakSmI- vIsalanagaravAsI prA0 jJA0 zre AzarAja kI strI sAgarasari sarUpiNI ke putra saM0 rAula ne bhrAtR maNI,lAlA,mAlA bhA0 dharmiNI, vAlhI, lahUka, kapUrI putra hathI, varjAGga, mAIzrA, vIrA, mUr3A, zANA Adi kuTumba ke sahita putra saM0 natya mala ke zreyortha. saM. 1524 vai0 saMbhavanAtha tapA0 , prA0 jJA0 R0 jayasiMha kI strI pAnUdevI ke putra pUjA ne 07 zukra0 svabhA0 hadevI, putra gaNapati Adi ke sahita. saM0 1525 mArga0 candraprama rAjapura meM prA. jJA. zre. devarAja kI strI adhakUdevI ke zu0 10 guru0 putra saM0 hararAja ne svabhA0 caMpAmati,putra sahasamala, ratna pAla pramukha kuTumba ke sahita. saM0 1533 vai0 vAsupUjya dvivaMdanIkagacchIya kuNajirAvAsI prA0 jJA0 laghumaMtrI....'ne bhA0 bar3I, putra zu03 budha siddhasari mahirAja bhA0 amakUdevI, putra jAvar3Adi ke sahita. saM0 1548 vai0 zItalanAtha tapA0 sumatisAdhu- ahamadAbAda meM prA0 jJA0 zre0 hemarAja kI strI hemAdevI zu0 guru0 sUri ne svazreyortha. jai0yA0pra0le0 saM0 bhA01le01163,1158,1164,1157,1166, 1161,1168,1188,1173,1155 / Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khasa ]: vibhinna prAntoM meM prAjJA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM-gUrjara-kAThiyAvAr3a aura saurASTra-ahamadAbAda :[ 463 suri pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 prAcArya prA0 jhA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1553 mAgha kunbhunAtha tapA0 hemavimala- rAjapuravAsI prA0 jJA0 zre0 sor3hA bhA0 kapUrI ke putra zu0 5 ravi0 DAha ne svabhA0 nImAdevI, bhrAtR kUpA bhA0 kamalAdevI pramukha kuTumba ke sahita laghubhrAtA hemarAja ke zreyortha. saM0 1571 mAgha saMbhavanAtha vIzalanagaravAsI prA0 jJA0 zre0 cahitA kI strI lIlIdevI kR0 1 soma0 ke putra rUpacanda ne svabhA0 rAjaladevI, putra vardhamAna mA0 nAthIbAI, bhaTA bhA0 zANIdevI putra kamalasiMha pramukha kuTumba ke sahita svazreyortha. saM0 1632 vai0 zAMtinAtha pR0 tapA0 hIra- prA0 jJA0 do0 zre0 zrIpAla ke putra harajI ne. zu. 3 soma0 vijayasUri zrI jagavallabhapArzvanAtha-jinAlaya meM (nIzApola) saM0 1454 vai0 zAMtinAtha- sAdhu pU0 zrImari prA0 jJA0 zre0 lolA strI rUpAdevI putra pUnamacandra bhA0 kR011 ravi. paMcatIrthI salakhaNadevI unake zreyortha putra rUdA ne. saM0 1466 phA0 , prA. jJA. Tha0 jIjI kI strI hImAdevI ke putra Tha. kR. 3 zukra0 hIrAcandra ne mAtA-pitA ke zreyortha. saM0 1473 phA0 vAsupUjya devacandrasUri / prA0 jJA0 khetA ke putra TuMDA kI strI nAtAdevI ke putra AlhA ne svabhrAta sAmaMta ke svazreyortha. saM0 1487 mAgha pArzvanAtha- AgamagacchIya- dekAvATakavAsI prA. jJA0 zre0 sAmaMta kI strI gurudevI zu0 5 guru0 covIzI hemaratnahari ke putra megharAja ne svazreyortha. saM0 1525 phA0 AdinAtha- tapA0 lakSmI- prA. jJA0 zre0 sAraMga kI strI camakUdevI ke putra khetamala zu0 7 zani0 paMcatIrthI sAgarasUri ne svabhA0 sAraMgadevI,putra haMsarAjAdi kuTumbasahita svazreyotha. saM0 1533 ASAr3ha zAMtinAtha siddhAcAryasaMtA- prA. jJA0 ) tejamala ne svasnI manIdevI, putra rUpacandra zu0 2 ravi0 nIya devaprabhasUri bhA0 dhanIdevI, putrAdi ke sahita svazreyortha. zrI zAMtinAtha-jinAlaya meM saM0 1512 vai0 saMbhavanAtha tapA0 hemavimala- prA. jJA0 zre0 sahasravIra ne svabhA0 amarAdevI, putra vrajaMga zu0 2 zani0 sari prAt megharAja, bhrAta saMgharAja svakuTumba evaM svazreyothe. saM0 1516 vai0 vimalanAtha tapA0 ratnazekhara- prA0 jJA0 zre0 velarAja kI strI dharaNadevI ke putra devarAna ne svabhA0 devaladevI, zrAva vAnara, halU pramukhakuTumbasahita svazreyortha. jai0 dhA0pra0 le0 saM0 bhA0 1 le0 1162, 1162,1187, 1167,1210, 1168,1226, 1228, 1205, 1243, 1246 / sUri Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 ] pra0 vi0 saMvat saM0 1440 pau0 zu0 12 budha0 saM0 1505 mAgha zu0 10 ravi 0 saM0 1516 vai0 zu0 3 :: prAgvATa - itihAsa : prA0 jJA0 pratimA pratiSThApaka zreSThi zrI zAMtinAtha - jinAlaya meM (zrI zAMtinAthajI kI pola) pra0 pratimA o AcArya ajitanAtha zrI pUrNacandrapaDA- prA0 jJA0 zre0 zrIkarmarAja kI strI sahajaladevI ke putra laMkAra haribhadrasUri madana ne svabhA0 mAlhaNadevI ke sahita pitA-mAtA ke zreyortha. suvidhinAtha- maladhArigacchIya- prA0 jJA0 zre0 natthamala kI strI rUr3I ke putra DuGgara ne covIsI guNasundarasUri bhrAtR 0 bhImacandra ke zreyortha. abhinandana tapA0 ratnazekharasUri prA0 jJA0 0 UdharaNa kI strI vajradevI ke putra zivarAja ne svabhA0 gaurI, bhrAtR dharmasiMha, mAlarAja putra sAtamaNa ke sahita svazreyortha. saM0 1516 mArga * suvidhinAtha zrIsUri kR0 1 saM0 1522 phA0 kunthunAtha zu0 3 soma 0 saM0 1525 mArga0 vAsupUjya zu0 10 saM0 1527 pau0 vimalanAtha kR0 5 zukra 0 saM0 1542 vai0 zu0 10 guru 0 naminAtha aMcalagacchIya jayakesariri [ tRtIya ?? ahamadAbAdavAsI prA0 jJA0 zre0 natthamala kI strI rUr3IdevI ke putra Ggara ke anuja zre0 megharAja bhA0 mINaladevI ke putra parvata ne svabhA0 sAMkUdevI, bhrAtR mahipati, harapati bhrAtRjAyA camakUdevI, adhakUdevI, maTIdevI putra pUnasiMha, bhUbhaca rAjapAla, devapAla, caukasiMha, jayaMtasiMha, ThAkutrA, maTakala, mAladeva, kIkAdi kuTumbasahita bhrAtR zivarAja bhA0 sarasvatIdevI ke zreyortha. prA0 jJA0 0 pAsarAja kI strI vanhAdevI kI dharmaputrI zrRMgAradevI zrAvikA ne samasta kuTumbasahita svazreyortha maNDapamahAdurga meM. tapA0 lakSmIsAgara - prA0 jJA0 maM0 megharAja kI strI mUMjIdevI ke putra vadA ne sUri svabhA* lAlI, bhrAtR haradAsa bhA0 dhanIdevI, bhrAtR dharakaNAdi kuTumba-sahita saravaNa, sAMraga, mAMDaNa, pAtA, ThusAdi ke zreyortha. prA0 jJA0 0 sahadeva bhA0 canU ke putra devarAja kI strI devaladevI ne putra ajA, hemA pramukhakuTumba ke sahita. tapA0 lakSmIsAgara - siddhapura meM prA0 zA 0 rAmacandra bhA0 mAMjUdevI, raghUdevI sUri putra jAgA ne svabhA0 reIdevI putra panA, paTAdi, vRddhabhAva mahirAja, jIvAdi kuTumbasahita zrAtma evaM dhAMdhaladevI ke zreyortha. nijAmapura meM prA0 jJA0 zre0 sahaja ne svabhA0 jAlUdevI putra samadhara, sAliga, tejamala, paMcAyakhAdi - sahita. saM0 1546 mAgha kunthunAtha tapA0 sumatisAdhupUri zu0 3 jai0 dhA0 pra0 le0 saM0 bhA0 1 0 1277, 1313, 1324, 1262, 1260, 1274, 1263, 1328, 1326 / Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharasa : vibhinna prAntoM meM prAjJA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM-pUrjara-kAThiyAvAr3a aura saurASTra-ahamadAbAda:: [465 pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra. prAcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSTha saM0 1564 jye. zreyAMsanAtha udayacaMdrasari kar3IvAsI prA. jJA0 zre0 mahirAja bhA0 jIviSI ke putra zu0 12 zukra0 gAMgA ne svabhA0 gAMgAdevI,putra melA pramukha-kuTumba ke sahita svazreyortha. saM0 1576 mAgha naminAtha tapA0 kutubapurizAkhIya prAjJA zre0 harapati ne bhA0 ThusIdevI,putra jATA strI raMgadevI, zu. 5 guru0 saubhAgyanandisari putra haMsarAja bhA0 ratnAdevI, dvi0 bhAta zre0 vIsAdi sahita. saM0 1588 jye0 vimalanAtha , ahamadAvAdavAsI prA0jJA0zre0 gorA ne svastrI rakhimaNIdevI, zu05 guru0 putra varddhamAna mA0 mRgAdevI putra khImA bhA0 vachAdevI pramukha kuTumba-sahita svazreyortha. saM0 1560 vai0 zItalanAtha prA0jJA0 do0 zre0 devadAsa ne bhA0 rUpiNI putra thAvara,sApA, zu0 6 ravi0 thAvara bhA0 caMgAdevI putra pAsA bhA0 rahidevI-inake zreyortha. saM0 1568 vai0 kunthunAtha sahumAlImAgacchIya prA0 jJA0 zre. zANA ne bhA0 kuari putra zivarAja svasA jinakIrtimUri bAI sAmAI ke puNyArtha, bhrAtRja kIkA, mAMgA, ratnapAla ke zreyortha. saM0 1667 jye. zreyAMsanAtha tapA0 vijayadAnasUri pattanavAsI prA0 jJA0 saM0 ThAkara bhA0 zrImAudevI ne. zrI ajitanAtha-jinAlaya meM (suthAra kI khir3akI) saM0 1505 mAgha sumatinAtha tapA0 jayacandrasari prA. jJA0 zre0 kUpA bhA0 kapUradevI ke putra mUlU ne svabhA0 sIludevI ke sahita svazreyortha. saM0 1520 phA0 saMbhavanAtha- bR0 tapA0 jJAnasAgara- ahamadAbAdavAsI prA0 jJA0 zre0 maulasiMha bhA0 vIjalakR. 3 soma0 covIsI sUri devI ke putra maM0 sahasA bhA0 mRgadevI ke putra dhIrA ne svabhA0 jIviNI, putra tejamala, vejarAja, bhrAta cAsaNa mA0 vAlI putra harSIsahita svazreyortha. saM0 1528 ASA0 dharmanAtha sAdhu0pUrNimA- prAjJA0 zre0 devadhara bhA0 amarAdevI ke putra mahirAja ne putra zu0 5 ravi0 zrIsari bhA0 makUdevI,dvi0 bhA0 hIrAdevI putra rathAvara,varajaMga sahita. saM0 1556 vai0 candraprabha tapA0 kamalakalaza- ahamadAbAdavAsI prA. jJA0 saM0 jinadatta ke putra saM0 zu0 13 sUri vatsarAja ne pra0 bhA0 DATTIdevI,dvi0 bhA0 kadakUdevI ke sahita. saM0 1577 jye0 naminAtha tapA0 hemavimala- sarakhijavAsI prA0 jJA0 naradeva kI strI macUyudevI, seMghara sUri bhA0 siriyAdevI ke putra kasA ne svamA0 sapUdevI, putra rIr3Adi kuTumbasahita. jaidhA0pra0 le0saM0bhA01le01288,1311,1325,1302,1278,1315, 1337,1348,1354, 1341,1338 / Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16] prAgvATa-itihAsa: [tRtIya pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 prAcArya prA0 zA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1580 vai0 zAMtinAtha rAyakumArapari(1) balAsaravAsI prA0 jJA0 seThi zre0 nArada ne bhA0 DAhI, putra zu0 2 zukra0 seThi harSarAja mA0 hIrAdevI putra prAMbA ke sahita. zrI zreyAMsanAtha-jinAlaya meM (phatAzAha kI pola) saM0 1457 vai0 zAMtinAtha sAdhupUrNimA- prA. jJA0 zre0 khetasiMha ke putra chIr3A bhA0 pomAdevI ke zu0 3 zani0 dharmatilakasari putra bhojarAja ne pitAmaha khetasiMha ke zreyortha. saM0 1472 munisuvrata tapA0 somasundara- prA. jJA0 maM0 kaDAdevI kI strI kAmaladevI ke putra mUri kanhA ne svabhA0 mahakUdevI, putra hamIra,lAlA, bhrAtR mAMjA ke zreyothe. saM0 1482 vimalanAtha prA0 jJA0 zre0 mahipAla kI bhA0 hApAdevI, bhA0 rAUdevI ke putra narasiMha ne bhA0 sonI ke sahita pitA ke zreyortha. saM0 1517 vai0 AdinAtha aMcalagacchIya- prA. jJA0 zre0 maNI. devapAla bhA0 sohAsinI ke putra zu0 6 zani. jayakesarisUri maNI. zivadAsa ne svamAtA ke zreyortha. saM0 1524 naminAtha tapA0 lakSmIsAgara-prA. jJA0 zre0 khetasiMha bhA0 lAr3IdevI ke putra ganizrA, sari amarA, karmasiMha, karaNa, rAula, rINA, khImA, inameM se karmasiMha ne svabhA0 arcadevI,pu. lAlA, lAvA kuTumbasahita. saM0 1565 mAgha anaMtanAtha tapA0 indranaMdisUri prA. jJA0 zre0 nAgarAja bhA0 nAgaladevI ke putra jIvarAja zu0 5 guru0 paM0 vinayahaMsagaNi mA0 ubAI nAmA ne. saM0 1581 jye0 zAMtinAtha tapA0 hemavimala- rAjapuravAsI prA0 jJA0 zre0 mAMgarAja bhA0 puhatIdevI ke kR. 6 guru0 sari putra laTakaNa bhA0 lakSmIdevI ke putra lAMbA ne svazreyortha. saM0 1667 phA0 zAMtinAtha tapA0 vijayasiMha- prA. jJA0 zre0 vIracandra bhA0 vayajaladevI ke putra vaccha sari rAja ne svabhA0 sataraMgadevI, bhrAtR gadAdhara pramukha kuTumba sahita svazreyortha. IDara ke zrI kuvAvAlA-jinAlaya meM saM0 1327 mAgha naminAtha ......... prA. jJA. zre. jasacandra ne mAladevI, kurI ke zreyortha. zu05 guru0 saM0 1364 AdinAtha devendrasari prA0 jJA0 zre0 sAjhaNa ne pitA pusArAma ke zreyortha. (nAgendragacchAnuyAyI) jai0 dhA0pra0 le0 saM0bhA01 le01355,1375,1371,1376, 1357,1381,1363,1372,1382, 1426,1420 // Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] : vibhinna prAntoM meM prAjJA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM-gUrjara-kAThiyAvAr3a aura saurASTra-vIramamAma :: [ 467 pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 AcArya prA0 zA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1483 mAgha candraprabha tapA0 somasundarasari prA0 jJA0 zre0 paramA kI strI sAru ke putra gInAne svabhA0 zu0 10 budha. amakusahita svazreyortha.. saM0 1461 ASAr3ha abhinandana DIsAgrAmavAsI prA0 jJA0 zre0 pAlhA bhAryA himI, aMbu putra covIzI harapati ne bhA0 prAmu, bhrAta dharaNA Adi kuTumbasahita. saM0 1500 jye0 padmaprabha kaccholIDAgacchIya- prA. jJA0 zre0 dhArasiMha ne bhA0 sAhudevI, putra kAhA bhA0 kR0 12 guru0 sakalacaMdrasari kAmaladevI putra bAhu, vAlhA, hIdA ke sahita svazreyortha. saM0 1525 pau0 ajitanAtha sAdhUpUnamiyA prA0 jJA0 zre0 Do0 vAhar3a bhA0 karmaNI ke putra hIrA kI zu0 15 guru0 zrIsUri strI hAMsaladevI ke putra Do0 parvata ne pitRvya ke zreyortha. saM0 1533 cau0 candraprabha nAgendragacchIya prA. jJA0 zre0 tejamala bhA0 pomIdevI ke putra jAvar3a, ku0 2 guru0 somaratnasari jagA ne pitA-mAtA, putra dehalAdi, mitra evaM svazreyortha. posInA ke zrI pArzvanAtha-jinAlaya meM saM0 1302 vai0 pArzvanAtha nAgendragacchIya cAMgavAsI prA0 jhA0 zre0 varasiMha ne pitA vastupAla zu0 10 zrIyazo'... "sari aura mAtA mUladevI ke zreyortha. saM0 1481 mAgha zreyAMsanAtha tapA0 somasundarasari prA0 jJA0 zre0 lAkhA bhA0 sulhI ke putra mokala ne svabhA0 zu010 pAvidevI ke sahita zrI. udyApana ke zubhAvasara para. saM0 1678 jye0 zAMtinAtha vijayadevendrasari zAvalIvAsI prA0 jJA0 zre0 nAnA ke putra haMsarAja ne. ka0 6 soma0 pASANa-pratimA vIramagrAma ke zrI saMkhezvara-pArzvanAtha-jinAlaya meM saM0 1334 jye0 zreyAMsanAtha dvivaMdanIkagacchIya vIzalanagaravAsI prA0 jJA0 zre0 varasiMha ke putra sAliga kR0 2 soma0 - siddhamUri bhA0 sADUdevI ke putra devarAja ne svamA0 ralAIdevI, bhrA. vAnara, amarasiMhAdi ke sahita. saM0 1500 vai0 vardhamAna zrImari prA0 jJA0 saM0 udayasiMha bhA0 cAMpaladevI pu0 saM0 nAthA mA0 kar3I ne putra samadhara, zrIdhara, Asadhara, devadatta, putrI kapUrI, kIbAI, pUrI Adi kuTamba-sahita svazreyortha. saM0 1523 vai0 kunthunAtha citravAlagacchIya prA. jJA0 zre0 karmaNa bhA0 kapUrI ke putra kar3A ne bhA0 kR. 4 guru. ___ratnadevasari mAnadevI, putra dharmasiMha bhA0 baDu Adi kuTumbasahita. jai0 ghA0pra0 le0 saM0 bhA0 1 le0 1426, 1416, 1428, 1431, 1443, 1476, 1482, 1484, 1151, 1506,1505 / Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468] prAgvATa-itihAsa: [tIya zrI AdinAtha-kulikA meM (maNiyA kA pAr3A) pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 prAcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1452 vai0 pArzvanAtha jeraMDagacchIya prA0 jJA0 u0 sIdhaNa bhA0 sImAradevI, pitRvya iGgarasiMha, gu0 3 zukra0 vijayasiMhasari bhrAta, mAtR zreyortha Tha0 cANaka pAsar3a ne. saM0 1464 jye0 naminAtha- pUrNimA0 prA0 jJA0 zre0 mahipAla bhA0 devamatI putra cadudya(1) bhA0 zu0 10 soma0 covIzI sarvANaMdasari gadI ke putra karmaNa dharmA ne pitA-mAtA ke zreyortha.-- pAdarA ke zrI zAntinAtha-jinAlaya meM saM0 1503 mAgha supArzvanAtha- jayacandrasUri prA0 jJA0 saM0 lUNA ke putra saM0 zobhA ke putra saM0 siMghA kR0 2 guru. covIsI bhA0 gaurAdevI ke putra saM0 sahadeva ne svabhA0 madanadevI, vIramadevI pramukha kuTumbasahita pitA-mAtA ke zreyortha. saM0 1556 vai0 abhinandana- AgamagacchIya gaMdhAravAsI pethar3asantAnIya prA. jJA0 zre0 maMDalIka ke putra zu0 2 covIsI vivekaratnasUri DhAImA bhA0 maNakAdevI ke putra naranada ne svabhA0 harSAdevI pu. bhAsvara pramukhakuTumbasahita svazreyortha. zrI sambhavanAtha-jinAlaya meM saM0 1430 ASA0 zAMtinAtha- citrabha0 dharmacandra- saurASTraprAgvATa jJA0 00 pethA ke putra ThA0 dhATha ke putra zu0 6 zukra0 paMcatIrthI sUri sAmala ne. darApurA ke zrI jinAlaya meM saM0 1386 vai0 zAntinAtha zrI merutujasari prA0 jJA0 Tha0 rAjar3a kI bhA0 rAjaladevI ke zreyortha usake zu0 2 zani0 zAkhIya "prabhasari putra nohaNa ne. bar3odA ke zrI kalyANapArzvanAtha-jinAlaya meM (mAyA kI pola) saM0 1515 jye0 zAntinAtha tapA0 ratnazekhara- guNavATakavAsI prA. jJA0 zre0 bhImarAja kI strI bhAvaladevI zu05 pari ke putra lIMbA ne svabhA0 lIMbIdevI, pu0 varasiMhAdisahita svazreyortha. saM0 1518 jye0 sumatinAtha tapA0 lakSmIsAgara- prA. jJA0 ma0 moizrA bhA0 jhavakUdevI ke pu0 ma0 harapati kR0 10 pari kI strI mAdhUdevI ne pu0 jUThA, sAraMga,jogAdi kuTumbasahita pu0 rAmadAsa ke zreyortha. saM0 1526 phA0 suvidhinAtha prA0 jJA0 ma0 devacandra bhA0 jhabakUdevI ke pu0 popaTa ne ku03 soma0 bhA0 mAnUdevI, pu0 kaNhA(?) ke sahita svazreyortha. jaidhA0pra0le0saM0bhA01 le01551,1522| jai0dhA0pra0le0saM0bhA02 le03,8,14,20, 33,31,36, Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wa] :: vibhinna prAntoM meM prAjJA sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM-pUrjara kAThiyAvAr3a aura saurASTra-bar3odA : [46 zrI mahAvIra-jinAlaya meM pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 AcArya prA0 jhA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1445 kA. pArzvanAtha zrIsari prA. jJA0 mahaM0 salakhaNa kI strI salakhaNadevI ke putra kR0 11 ravi0 ___ maM0 bhAdA ne svazreyotha. saM0 1468 vai0 zAntinAtha , prA. jJA0 maM0 sAmanta kI strI UmaladevI ke pu0 maM0 zu0 3 budha0 dharmasiMha kI strI dharmAdevI ke putra maM0 rAula bar3A ne. saM0 1505 AdinAtha tapA0 jayacandra- prA. jJA0 zre0 sAMgA kI strI zrRMgAradevI ke putra zivarAja sUri kI strI zre0 dUdA devaladevI kI putrI dharapU ne putra nAthA ke zreyortha. zrI zAntinAtha-jinAlaya meM (koThIpola) saM0 1426 jye0 pArzvanAtha- zrIratnAkaramaripaTTadhara prA0 jJA0 zre0 kokA kI strI rAjaladevI ke pautra tihuNa kR. covIzI hemacandrasari devI ke putra amIpAla ne. saM0 1504 mAgha kunthunAtha tapA0 jayacandrasUri vIramagrAmavAsI prA0jJA0 saM0 gelA kI strI dhAru ke putra saM0 zu0 13 guru0 salakhA ne svabhA karmaNI, putra dharmasiMha,nAradAdi ke sahita svazreyortha. saM0 1553 mASa candraprabha aMcalagacchIya- prA. jJA0 zre0 haradAsa kI strI karmAdevI ke putra varddhamAna zu0 1 budha. siddhAntasAgarapari kI bhA0 cAMpaladevI ke putra zre0 vIrapAla suzrAvaka ne bhA0 vimalAdevI, laghubhrAta mAMkA sahita svazreyortha. zrI manamohana-pArzvanAtha-jinAlaya meM (paTolIApola) saM0 1256 vai0 pArzvanAtha pradyumnasari prA. nA. zre0 kuNapAla ne pitA rANaka ke zreyortha. saM0 1408 ASAr3ha ajitanAtha tapA0 jayazekhara- prA. jJA0 zre0 iGgara kI strI hIrAdevI ke pu0 velarAja ne kR05 guru0 sari svabhA0 vIjaladevI ke sahita mAtA-pitA ke zreyortha. saM0 1471 mAgha munisuvrata- aMcalagacchIya prA. jJA0 doNazAkhIya zre0 Tha0 solA pu0 Tha0 khImA zu0 10 zani0 covIzI mahitilakasari pu0 Tha0 udayasiMha pu0 Tha0 lar3A strI hakUdevI ke putra zre. jhAMbaTa ne mAtA-pitA ke zreyortha. saM0 1488 vai0 mallinAtha tapA0 somasundara- prA0 jJA0 zre0 pAnhA ke putra rAmacandra, khImacandra, prAta mAsa meM sari mAmA kI strI jIviNI nAmA ne svapati ke zreyortha. jai0 dhA0pra0 le0 saM0 bhA0 2 le. 40, 43,46, 52, 53, 61,72,88, 62,86 / Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 ] pra0 vi0 saMvat zu0 13 saM0 1503 prA0 jJA0 pratimA pratiSThApaka zreSTha saM0 1466 kA0 zu0 12 soma 0 prA0 jJA0 0 solA ke putra khImA ke putra udayasiMha ke putra lar3A ke pu0 jhAMbaTa bhA0 mAlhadevI pu0 pArA, sApahi (?) rAjA ne. saM0 1512 mahAvIra tapA0 ratnazekharasUri prA0 jJA0 zre0 khImacandra kI strI jAsUdevI ke putra nArada svabhAryA kuMri ke sahita svapitA-mAtA ke zreyortha. saM0 1577 jye0 AdinAtha tapA0 hemavimalasUri prA0jJA0 do0 zre0 vatsarAja ne bhA0 rAjati, putra sIpA, zrIrAja, zu0 5 zani 0 zrIraMga, zANA, ziva pramukhakuTumba ke sahita svazreyortha. zrI AdIzvara - jinAlaya meM saM0 1504 mAgha zu0 6 guru0 : prAgvATa - itihAsa : pra0 pratimA sumatinAtha aMcalagacchIya jayakIrttiri pra0 zrAcArya saM0 1408 saM0 1356 mAgha mallinAtha zAMtiprabhasUri zu0 6 budha0 saM0 1373 vai0 zAMtinAtha * caMdrasUri abhinandana tapA0 jayacaMdrasUri prA0 jJA0 lAkhA kI strI lahakUdevI ke putra dharaNA ne svabhA0 zANI pu0 kurapAla, narapAlAdi kuTumba ke sahita svazreyortha, prA0 jJA0 0 hAdA kI bhAryA hAMsaladevI ke putra kaDUA, rAmasiMha, lAlacandra, inameM se lAlacandra ne pitA-mAtA, pitRvya cUr3A ke zreyortha. pArzvanAtha sAdhupUrNimA - rAmacandrasUri AdinAtha mahAvIra [ tRtIya saM0 1517 mAgha zAMtinAtha tapA0 ratnazekharasUri pattanavAsI prA0 jJA0 zre0 pAlhA kI strI varajUdevI, kra0 8 soma 0 kutigadevI, varajUdevI ke pu0 vAsaNa ne svabhA0 amarAdevI ke sahita svazreyortha. zrI dAdA-pArzvanAtha jinAlaya meM (narasiMhajI kI pola ) prA0 jJA0 0 dayAla ke putra Tha0 jogI Tha0 dharaNA ne bhrAtA Tha0 sarasa ke zreyortha. prA0 jJA0 zre0 pola (?) kI strI devamatI ke putra rANA ne. saM0 1486 tapA0 somasundara sUri naM. 1520 mArga0 sumatinAtha aMcalagacchIyazu0 6 zani 0 jayakesarisUri prA0jJA0 mahaM0 dharaNiga bhA0 suhAgadevI ke zreyortha putra jasAdA ne ina sarvajanoM ke zreyortha. prA0 jJA0 zre0 karmasiMha kI strI. karmAdevI ke putra varasiMha ne svabhA0 sUdevI, putra bhAdAdi kuTumbasahita svazreyortha. prA0 jJA0 maM0 rAula kI strI phAlU ke putra nArada kI strI ma zrAvikA ne putra pahirAja, traMbakadAsa ke sahita svapati ke zreyortha. jai0 dhA0 pra0 le0 saM0 bhA0 2 le0 71, 66, 60, 110, 111, 103, 105, 117, 141, 135, 137 / Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: vibhinna prAntoM meM prA0vA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM - gUrjara- kAThiyAvAr3a aura saurASTra-bar3odA : | Y zrI zrAdIzvara - jinAlaya meM ( jAnIserI ) pra0 zrAcArya pra0 vi0 saMvat saM0 1386 mAgha kR0 2 soma 0 saM0 1511 jye0 pArzvanAtha tapA0 ratnazekhara kR0 13 sUri saM0 1521 jye0 sumatinAtha tapA0 lakSmIzu0 4 sAgarasUri saM0 1532 vai0 zu0 3 saM0 1513 vai0 zu0 10 saM0 1678 Azvi0 kR0 14 guru0 saM0 1338 cai0 kR0 2 zukra 0 saM0 1401 vai0 kR0 3 budha0 saM0 1480 jye0 zu0 5 saM0 1515 vai0 zu0 13 pra0 pratimA zAMtinAtha caitragacchIya mAnadevasUri AdinAtha tapA0 lakSmI sAgarasUri naminAtha tapA0 ratnazekharasUri RSimaMDala upAdhyAya yaMtra candraprabha zrI ciMtAmaNi- pArzvanAtha - jinAlaya meM (pIpalAserI) vijayarAjagaNi pArzvanAtha upAdhyAya - vayarase pArzvanAtha mANikyasUri prA0 jJA0 pratimA pratiSThApaka zreSThi prA0 jJA0 maM0 lUNA ke zreyortha usake putra nAgapAla, dhanapAla ne. tapA0 somasundara sUri vimalanAtha tapA0 ratnazekhara sUri prA0 jJA0 zre0 dedA kI strI rayaNIdevI ke putra bahuA kI strI cAIdevI nAmA ne svabhrAtR jAvar3a ke zreyortha. maMDapadurga meM prA0 jJA0 maM0 kaDUA kI strI karmAdevI ke putra maM0 mAdhava kI strI phadU ke putra saMgrAma ne svabhA0 padmAvatI, putra sAyara, rayaNa, Ayara Adi kuTumbasahita svazreyortha. prA0 jJA0 zre0 kaDUA kI strI vALUdevI ke putra harapAla ne svabhA0 hIrAdevI, putra jIvarAja, jayasiMha kuTumbasahita svazreyortha. prA0 jJA0 0 lUgA kI strI lUNAdevI ke putra khImacandra ne svabhA0 khedevI, zre0 jINAdi kuTumba ke sahita. zrI neminAtha- jinAlaya meM (mahetApola ) prA0 jJA0 do0 0 nAnajI putra davajI bhA0 zrAsabAI ke putra prAgvATavaMzabhUSaNa kezavajI ne svazreyortha. prA0 jJA0 zre0 vayarasiMha ke putra zre0 lUNasiMha ke zreyortha usake putra sAjaNa, tijaNa ne. prA0 jJA0 zre0 AMbar3a kI strI AlhaNadevI ne putra jar3A ke sahita pitA tathA mAtA narmadA ke zreyortha. prA0 jJA0 zre0 sahajA kI strI jANIdevI ke putra cAMpA ne svabhA* 'cAMpaladevI ke zreyortha putra udharaNa ke sAhita. prA0 jJA0 maM0 mahirAja bhA0 varja ke putra maM0 bhAMbarAja, nAgarAja ne bhA0 saMpUrIdevI, suhAsiNidevI ke sahita svamAtA ke zreyortha. jai0 ghA0 pra0 le0 saM0 bhA0 2 le0 150, 155, 146, 151, 162, 167, 182, 176, 168 / Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAnbATa-itihAsa: [tRtIya pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 prAcArya prA0 jhA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1523 vai0 zreyAMsanAtha tapA0 lakSmI- or3agrAmavAsI prA0 jJA0 zre0 mAIA bhA0 mecUdevI ke ku04 guru0 sAgarasUri putra nAthA ne svabhA0 nAmaladevI, putra nAkara, dhanarAjAdi sahita svazreyortha. zrI candraprabha-jinAlaya meM (sulatAnapurA) saM0 1486 vai0 munisuvrata tapA0 somasundara- AsApopaTavAsI prA0 jJA0 zre0 lUNA ne bhA0 kAmaladevI zu0 10 budha. sari putra khImasiMha bhA0 deUsahita. saM0 1516 vai. zAntinAtha tapA0 lakSmIsAgara. maMToDAvAsI prA0 jJA0 ko0 bhIlA kI strI isI ke putra zu011 sari lubhA ne bhA0 mRgadevI, bhrAta kar3A, rAjAdi kuTumbasahita svazreyortha. saM0 1554 phA0 AdinAtha udayasAgarapari prA0 jJA0 zre0 pratApa mutA, zre0 sahisA ne. zrI zItalanAtha jinAlaya meM (navIpola) saM0 1536 jye0 AdinAtha tapA0 lakSmIsAgara- rAjapura meM prA0 zA0 megharAja kI strI saMpUrIdevI ke putra zu. 11 sUri haradAsa ne svabhA0 hIrAdevI, putra varddhamAna, vRddhicanda, bhaginI netAdevI, bhrAtR zre0 khImarAja, parvata, bhImarAjAdisahita bhrAtRzrIdhara ke zreyortha. se0 1548 vai0 pArzvanAtha guNasundaramari prA. jJA0 zre0 cAMdamala ke putragaNa somacandra, laghucandra, zu10 soma0 choTamala ke putra gaTA mAdhava ne pUrvapUrvajoM ke zreyortha. zrI gaur3IpArzvanAtha-jinAlaya meM (bAbAjIpurA meM derApola) saM0 1632 mAgha sumatinAtha tapA0 hIravijaya- prA. jJA0 zre0 sahasrakiraNa kI strI saubhAgyadevI kI putrI zu0 10 budha. sari ___ jIvAdevI ne svazreyortha. zre0 garabar3adAsa vIracandra ghIyA ke gRha-jinAlaya meM saM0 1264 vai0 AdinAtha zrIsari prA. jJA0 zre0 dharaNiga kI strI nAgaladevI ke putra ne 7 zani0 mAtA-pitA ke zreyortha. . zre0 phUlacandra DAhyAbhAI ke gRhajinAlaya meM saM0 1584 cai0 jinaviMva bRhattapA0 saubhAgya- vIsanagaravAsI prA0 jJA. zre. jIvarAja kI strI TamakUdevI 205 guru0 sAgarasari ke putra sIpA ne svabhA0 vIrAdevI,putra payA, lahuzrA, pUjA, sAmala, vayajA, pautra varasiMha, vAsaNa pramukha kuTumbasahita. jai0 pA0pra0 le0 saM0 bhA02 le0178,12,14,160,206,208,215, 230,234 / Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: vibhinna prAntoM meM prA0 jJA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM - gUrjara kAThiyAvAr3a aura saurASTra- chAyApurI :: [ 473 hindavijaya mudraNAlayavAloM ke gRhajinAlaya meM pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA saM0 1644 jye0 zu0 12 soma 0 zAMtinAtha 0 lIlAbhAI rAyacandra ke gRhajinAlaya meM saM0 1525 mArga ajitanAtha tapA0 lakSmIsAgara- prA0 jJA0 maM0 cAMpA bhA0 cAMpaladevI ke putra maM0 sAIzra bhA0 sahajaladevI, vaijaladevI, putra hemarAja, dhanarAjAdi ke sahita mAtA ke zreyortha. zu0 10 saM0 1632 mAgha zreyAMsanAtha tapA0 hIravijaya sUra munisuvrata zu0 10 budha 0 saM0 1644 jye0 zu0 12 soma 0 saM0 1683 phA0 kR0 4 zani 0 saM0 1486 vai0 zu0 10 budha 0 prAcArya prA0 jJA0 pratimA pratiSThApaka zreSThi tapA0 vijayasenasUri prA0 jJA0 zre0 jasavIra kI strI kIkI ke putra dhanarAja ne. saM0 1521 jye0 zAMtinAtha zu0 4 saM0 1526 vimalanAtha tapA0 vijayasena sUri 0 motIlAla harSacandra ke gRhajinAlaya meM suvidhinAtha tapA0 vijayANaMda- jaMbUsaravAsI prA0 jJA0 0 vorA udayakaraNa bhA0 UbhUridevI sUri putra zAntidAsa ne. ke chAyApurI (vANI) ke zrI zAMtinAtha - jinAlaya meM vimalanAtha - tapA0 somasundarasUri prA0 jJA0 0 saravaNa kI strI suhavadevI ke putra dedarAja paMcatIrthI ne svabhA0 jAsUdevI, putra lakSmaNa, amarasiMha, samadhara, dhanarAjAdi kuTumbasahita svazreyortha. maMDapadurga meM prA0 jJA0 saM0 arjuna kI strI TabakUdevI ke putra saM0 vastImala kI strI rAmAdevI ke putra cAMdamala kI strI jI viNI ne svaputra lAMbarAja, AkarAjAdi kuTumba - sahita svazreyortha. ahamadAbAdavAsI prA0 jJA0 0 haMsarAja ne bhA0 hAMsala - devI, putrI ratnAdevI evaM svazreyortha. prA0 jJA0 0 jasavIra kI strI kIkI ke putra ku~varajI ne. tapA0 lakSmIsAgara- jayaMtapura meM prA0jJA0 0 tihuNasiMha kI strI karaNadevI ke pu0 manoharasiMha ne svabhA0 camakUdevI, putra varasiMha, pitRvya muhaNasiMha, lakharAjAdi ke sahita. sUri je dhA0 pu0 le0 saM0 bhA0 2 0 242, 252, 250, 251, 254, 263, 257, 264 / Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 ] prAgvATa-itihAsa: [tRtIya mIyAgrAma ke zrI manamohana-pArzvanAtha-jinAlaya meM pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 AcArya prA. jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSTi saM0 1481 mAgha zAMtinAtha zrImari prA. jJA0 zre0 khetasiMha kI khI khetaladevI ke putra dedala kI strI hamIradevI ke putra khokharAja kI strI prImaladevI ke putra saM0 sAdA kI strI salakhaNadevI ke putra saM0 muMbhuva kI strI karmAdevI ne svazreyortha. zrI saMbhavanAtha-jinAlaya meM saM0 1476(8)mAgha zAMtinAtha tapA0 somasundara- prA. jJA0 paM0 mahaNasiMha ne svastrI rUpaladevI, putra paM0 zu07 zukra0 pari dharaNA, gadA, sobhramA(1) mAtA-pitA ke zreyortha. zrI zAMtinAtha-jinAlaya meM saM0 1423 phA0 AdinAtha guNabhadrasUri prA. jJA0 zre0 jhATA strI lakSmIdevI, pitRvya vIkrama, rAvaNa, bhrAtR bahutrar3a ke zreyortha zre0 sIhar3a ne. bharUca ke zrI AdinAtha-jinAlaya meM saM0 1578 mAgha dharmanAtha- AgamagacchIya gaMdhAravAsI prA. jJA0 zre0 DaGgara ke putra zre0 kAnhA ne ka. 5 guru0 caturmukhA vivekaratnasUri svabhA0 khokhI, melAdevI, putra vastupAla Adi ke sahita melAdevI ke pramodArtha. zrI anaMtanAtha jinAlaya meM saM0 1525 vai0 dharmanAtha tapA0 lakSmIsAgara- prA. jJA0 zre0 nAthA kI strI khetUdevI ke putra jUThA ne kR0 10 zani0 sari svabhA0 lAr3IdevI, bhrAtR zANA, vAsaNa, mAiA pramukha . kuTumva-sahita svazreyortha. zrI pArzvanAtha jinAlaya meM saM0 1508 cai0 candraprabha AgamagacchIya prA. jJA0 ma0 devA kI bhAryA devaladevI ke putra prAsarAja __ zu0 13 ravi. zrIsiMhadattasari kI strI karmAdevI ke putra maM0 jUThA zANA ne.. saM0 1515 phA0 kundhunAtha vRddhatapA0 prA0jJA0 ma0 mokhA ne bhA. mANikadevI, putra bhImarAja zu0 ha ravi0 zrIjinaratnasari mA0 caMgAdevI ke sahita svazreyortha. saM0 1526 ASAr3ha munisuvrata tapA0 lakSmIsAgara- prA. jJA0 saM0 lakhA, saM0 guNimA putra vIracandra mA0 zu0 2 soma0 sUri nAthIdevI ke devara saM0 kAlU ne svazreyortha. saM0 1533 mAgha saMbhavanAtha bhAgamagacchIya pethar3asaMtAnIya prA0 zA0 zre0 hararAja putra guNImA mA0 zu0 5 ravi0 devaratnasari lAlIdevI putra bhUpati, vastImala, devapAla, sahajapAla kI strI devamati ne svazreyortha evaM svapati ke zreyortha. bai0 cA0pra0le0saM0bhA02 le0272,28, 29, 264, 30, 315, 314, 306, 308 / Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: vibhinna prAntoM meM prAjJA sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM-gUrjara-kAThiyAvAr3a aura saurASTra-sInora :: [475 zrI munisuvratasvAmi-jinAlaya meM pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA prAcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1488 jye0 zItalanAtha- tapA0 somasundara- prA. jJA0 parI0 zre0 kar3A bhA0 rUpiNI ke putra zivarAja zu0 5 paMcatIrthI sari ne svamAtA ke zreyortha. saM0 1508 vai0 abhinaMdana tapA0ratnazekharasUri jaMharavAravAsI prA0 jJA0 0 khetA bhA0 khetaladevI ke putra zu03 vajayarAja kI bhA0 jayatUdevI ke putra harapati ne svazreyortha. saM0 1506 vai0 kunthunAtha- AgamagacchIya- bhRgukacchavAsI prA0jJA040 kamalasiMha ne svastrI kamalAdevI, ka05zani0 covIzI devaratnasari putra harijana bhA0 raMgadevI pramukha kuTumbasahita mAtA-pitA aura svazreyortha. saM0 1622 mAgha anaMtanAtha tapA0 hIravijaya- bhRgukacchavAsI prA0jJA0 do0 lAlA ne bhA0 vacchIbAI,putra ku0 2 budha. sari kIkA ke sahita. dvi0 zrI munisuvratasvAmi-jinAlaya meM saM0 1565 mAgha pArzvanAtha tapA0 vijayadAna- prA0 jJA0 zre0 higu, nAnA, dhInA, dharmasiMha, bhAtRjAyA, zu0 12 zukra0 sUri kIlAI ne. zrI AdinAtha-jinAlaya meM (vejalapurA ) saM0 1503 sumatinAtha tapA0 jayacandra- prA0jJA0 maM0 sAyara kI strI kapUrI ke putra maM0 mahaNasiMha ne sari svabhA0 varjudevI, putra khetAdi kuTumbasahita svazreyortha. saM0 1513 vai0 dharmanAtha- AgamagacchIya- gaMdhAravAsI pethar3asaMtAnIya prA0 jJA0 zre0 hararAja kI strI zu0 10 budha0 covIzI devaratnasari hIrAdevI ke putra guNIzrA ne bhA0 lAlIdevI, putra bhUpati, vastImala,devapAla, sahajapAla Adi kuTumbasahita svazreyortha. saM0 1523 vai0 naminAtha tapA0 lakSmI- sIhu~jagrAmavAsI prA0 jJA0 zre0 jhAlA mA0 meghadevI ke putra zu0 3 zani0 - sAgaramari zre0 kAlA ne svabhA0 hacIdevI,putra karaNa, vatA(?), vIchA, gAMgA Adi kuTumbasahita svapitRvya bhUNapAla ke zreyortha. sinora ke zrI ajitanAtha-jinAlaya meM saM0 1542 phA0 vimalanAtha tapA0 lakSmI. devAsinagaranivAsI prA0 jJA0 zre0 devasiMha bhA0 gurIdevI ku. 8 zani0 . sAragari ke putra AsarAja bhA0 dhAIbAI ke putra saM0 vacarAja ne svabhA0 mANakadevI, putrI nAthI pramukhakuTumbasahita svazreyortha. jai0 dhA0pra0 le0saM0mA02 le0328, 326,131,333,354, 358,355, 357, 366 / Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 ] pra0 vi0 saMvat saM0 1512 saM0 1518 jye0 zu0 6 budha0 saM0 1520 gArga0 kR0 5 guru0 saM0 1530 mAgha kR0 2 zukra0 saM0 1522 phA0 munisuvrata tapA0 lakSmIzu0 10 sAgarasUri saM0 1552 jye0 zu0 13 budha0 pra0 pratimA pra0 zrAcArya saM0 1521 mAgha zu0 13 guru0 zAMtinAtha tapA0 ratnazekharamUri saM0 1527 jye0 naminAtha kR0 :: prAsvAda - itihAsa ; naAida ke zrI AdinAtha - jinAlaya meM AdinAtha covIsI zreyAMsanAtha zrI ajitanAtha - jinAlaya meM kher3A ke zrI AdinAtha - jinAlaya meM ( pa rA ) sumatinAtha - tapA0 lakSmIsAgara - prA0 jJA0 0 khetasiMha ne bhA0 sAdhudevI, putra madA bhA0 paMcatIrthI maNikadevI putra jIvarAja, bhrAtR vAlacandra Adi kuTumbasahita. sUri AdinAtha 11 prA0 jJA0 pratimA pratiSThApaka zreSThi prA0 jJA0 0 jhAMjhaNa kI strI jasUdevI ke putra ratnacandra bhA0 ratnAdevI ke putra lAkhA salakhA ne bhA0 lakSmIdevI, putra sarAjAdisahita. 19 11 [ tRtIya sIhujagrAma meM prA0 jJA0 0 arjuna bhA0 tejUdevI ke putra nAbharAja ne bhA0 cAMdadevI, putra dhanarAja, bhrAtR jakku, kAmatA (1) putra bholI Adi sahita svazreyortha. prA0 jJA0 0 dudA kI strI devaladevI ke putra zre0 haradAsa ne svabhA0 devamati, putra deva, dAvaTa, sUrAdi kuTumba - sahita svazreyortha. karkarAnagara meM prA0 jJA0 saM0 mokala kI strI jANI ke putra saM0 karmasiMha ne svabhA0 ramakUdevI, putra saM0 thirapAla bhA0 vAlhI pramukhakuTumbasahita svazreyortha. govUvAsI prA0 jJA0 zre0 rANA ne strI zANIdevI, putra nAgarAja bhA0 rUr3IdevI putra AsarAja kuTumba - sahita svazreyortha. pIpala0 devaprabha- prA0 jJA0 aMbAIgotrIya maM0 vIr3hA ne bhA0 zANI putra padA, gadA, devA Adi ke puNyArtha. sUra zrI munisuvratasvAmi- jinAlaya meM (lAMbIserI) zItalanAtha tapA0 lakSmIsAgara - ahamadAbAda meM prA0 jJA0 do0 0 sApala bhA0 AsUdevI ke putra dhIgA ne svabhA0 bharamA, putra sadhAraNa, nAthA, tAgAdi kuTumba - sahita mAtA ke zreyortha. sUri 0 ghA0 pra0 le0 saM0 mA0 2 le0 386, 364, 415, 408, 425, 416, 413. 428 / Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khasa] : vibhinna prAntoM meM prA0mA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAye-gUrjara-kAThiyAvAr3a aura saurASTra-mAtara :: [47 mAtara ke zrI sumatinAtha-pramukha-bAvana-jinAlaya meM pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 prAcArya prA. jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1411 jye0 AdinAtha zrImANadevasari prA0jJA0 do0 lolA bhA0 phuradevI donoM ke zreyortha bhAkA ne. zu0 12 zani0 (mar3Ahar3a) saM0 1424 vai0 mahAvIra devacandrasUri prA0 jJA0 pitA delA,mAtA lAchi ke zreyortha suta naradeva ne. zu0 2 budha0 saM0 1438 jye0 dharmanAtha - malayacaMdrasUri prA. jJA0 zre0 mokhaTa bhA0 somaladevI ke putra jhAMjhapa ne kR0 4 zani0 pitA-mAtA ke zreyortha. saM0 1471 mAgha zAMtinAtha tapA0 somasundara- prA. jJA0 zre0 sAMgA bhA0 Umala ke putra lIMbA ne sva sUri pitA-mAtA ke zreyortha. saM0 1480 vai0 sambhavanAtha guNAkaramari prA0 jJA0 mahaM0 pUnamacandra bhA0 pUrIdevI ke putra pAnhA ne kR. 7 zukra0 mAtA-pitA ke zreyortha. saM0 1466 prA0 munisuvrata tapA0 munisundara- prA. jJA0 zre0 sAMgaNa bhA0 sadI ke putra khetamala ne bhA0 zu010 parivAchA aparanAmA kAUdevI,putra vastImala, vAghamalAdisahita bhrA0 hakU ke zreyothe. saM0 1505 vai0 sambhavanAtha tapA0 jayacandrasUri prA. jJA. zre. narasiMha bhA0 pUrIdevI ke putra sadA ne bhA0 zu0 3 rUpiNIdevI, putra hemarAja, gaNIzrA Adi kuTumbasahita svazreyortha. saM0 1505 pau0 munisuvrata , prA0 jJA0 zre0 mahaNa bhA0 bharmIdevI ke putra karmarAja ne zu. 15 bhA0 gurIdevI, kuntIdevI, putra vastImala, haMsarAjAdisahita. saM0 1515 mAgha ajitanAtha pUrNimA0pa0 prA0 jJA0 parI0 zre0 gadA ne bhA0 vAchU putra hIrA bhA0 jayazekharasUri hIrAdevI ke tathA pitA-mAtA ke zreyortha evaM svazreyortha. saM0 1522 pau0 vAsupUjya dvivaMdanIka ga. lor3AgrAma meM prA0 jJA0 zre0 dhanarAja bhA0 mecUdevI ke putra zu0 13 siddhasari vAlA ne svabhA0 sAdhudevI, putra jIvarAjasahita svazreyortha. saM0 1523 vai0 sumatinAtha tapA0lakSmIsAgara- prA0 jJA0 zre0 bhojarAja kI strI hIrAdevI kI putrI mAna sari devI (zre0 narasAra putra hIrA kI strI) ne svazreyortha. saM0 1525 mArga* zItalanAtha tapA0lakSmIsAgara- kaudaravagrAma meM prA. jJA0 ma0 maMDana kI strI bhAsadevI ke zu0 10 zukra. sari putra solarAja ne bhA0 mANikadevI, putra bhacA,tejAdi sahita svazreyortha. jai0 ghA0 pra0 le0 saM0 bhA02 le0460, 466,526,500, 522, 464,482, 48, 476, 4ER, 416, 478 / Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478] prAgvATa-itihAsa: [ tRtIya pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 AcArya prA. jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1527 pau0 kunthunAtha bR0 tapA0jinaratna- prA. jJA0 zrAvikA dhAIdevI ke pati ne putra amIpAlasahita kR. 1 soma0 sari pitA-mAtA ke zreyortha. saM0 1531 mAgha zreyAMsanAtha dvivaMdanIka ga0 prA0 jJA0 ma0 maMDalika ne bhA0 DAhIdevI, putra varasiMha ka08 soma siTasari bhAvajalotIti saM0 1546 mA0 AdinAtha tapA0 sumatisAdhu- AzApallIya prA0 jJA0 zre0 sApA bhA0 giramRdevI kI zu0 3 zani0 sari putrI nAthI ne svamAtA ke zreyortha. saM0 1554 phA0 vimalanAtha AgamagacchIya prA0 jJA0 pethar3asantAnIya zre0 bhUpati kI strI sAdhudevI vivekaranasari kI putrI patU nAmA ne bhrAta sacavIra DhAdikuTumba-sahita svazreyortha. khaMbhAta (zrI stambhatIrtha) ke zrI ciMtAmaNi-pArzvanAtha-jinAlaya meM saM0 1547 vai0 ambikAmUrti sumatisAdhusari gaMdhAravAsI prA0 jJA0 mahirAja kI strI rUr3IdevI ke putra zu0 3 soma0 pAsavIra ne svabhA0 pUrIdevI svakuTumba sahita. saM0 1612 vai0 candraprabha vijayadAnasari jaMbUsaragrAmavAsI prA0 jJA0 zrAvikA dUnA kI putrI caMgAzu0 2 devI ke putra begar3a ne. zrI zAntinAtha-jinAlaya meM (ArIpAr3A) saM0 1507phA0 kunthunAtha- zrIsari taIravAr3AvAsI prA0jJA0zre0 kar3A kI strI kamalAdevI ke covIzI putra inA ne svabhA0 AlhaNadevI, putrI rAjUdevI kuTumbasahita svazreyortha. saM0 1517 jye. sumatinAtha vR. ga. satyapurI- jhAyaNAgrAma meM prA0 jJA0 pAri0 bhAdA ne strI mAkUdevI, zu0 5 guru0 (jIvita) pAsacandrasari pu0 jIvarAja, mUlacandra ke sahita svazreyortha. saM0 1565 vai0 saMbhavanAtha tapA0 hemavimalasari vaTapadravAsI prA0 jJA0 zre0 gajarAja kI strI jIviNI ke zu0 3 ravi0 putra zre0 lakSmaNa ne pitRsvasA zrA0 demAdevI ke zreyortha. saM01561 vai0 anantanAtha aMcalaga0 gaMdhAravAsI prA. nA. zre. lakSmaNa kI strI zre0 parvata 06 zukra0 guNanidhAnasari kI putrI zrA0 jhakU nAmA ne pu0 dharmasiMha, amIcandra pramukhakuTumba ke sahita. saM0 1604 vai. dharmanAtha ......... prA0 jJA0 zre0 vIrajI kI strI gaurIdevI ke putra jayarAja, 7 soma. jIvaNa ne. jai0 ghA0 pra0 le0 saM0 mA02 le0501, 506, 481,466, 553, 544, 574, 584, 571, 565, 572 / Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baraDa] :: vibhinna prAntoM meM prAkSA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM-gUrjara-kAThiyAvAr3a aura saurASTra-saMbhAta :: [ 44 pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 AcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSTha saM0 1683 vai0 vAsupUjya vijayadevasUri pattanavAsI prA0 jJA0 zrAvikA vacchAIdevI ne svazreyortha. saM0 1764 jye0 pArzvanAtha- saMvijJapakSIya staMbhatIrthavAsI prA0 jhA0 a0 megharAja kI strI tejaku~arazu0 5 guru0 paMcatIrthI jJAnavimalasari devI ke putra bhUlarAja ne. zAMtinAtha- , AdinAtha-- ajitanAtha zrI padmaprabha-jinAlaya meM (khar3AkoTar3I) saM01361 mAgha jinabiMba ......... prA. nA. zre. rasane pitAmahI gotI hai gortha kR0 11 zani0 saM0 1520 vai0 tRtIyatIrthaGkara- tapA0lakSmIsAgara- tripurapATakavAsI prA0 jJA0 ma0 bhImarAja kI strI kAMUdevI covIzI sari ke putra ghUgharAja ne svabhA0 vAnadevI, putra dhanadatta, jhAMjhaNa Adi kuTumba ke sahita. saM0 1643 jye0 pArzvanAtha tapA0 vijayasenasUri prA0 jJA0 zAha bhUti kI strI bharamAdevI ke putra zAha zu0 2 soma0 ' sahasakaraNa ne svabhA0 dhanadevI, putrI vAhAlakuMarI ke sahita svazreyortha. zrI zAMtinAtha-jinAlaya meM (khar3AkoTar3I) saM0 1482 phA0 sumatinAtha AgamagacchIya prA. jJA0 pethar3asaMtAnIya zre0 bhAnhaNasiMha kI strI zu0 3 ravi0 zrIpari UmAdevI ke putra saM0 maMDalika ne svazreyortha. saM0 1522 mAgha AdinAtha tapA0 lakSmI- or3igrAma meM prA0jJA0 zre0 mAIA kI strI mecUdevI ke putra zu0 zani ___ sAgarasUri natthamala ne svabhA0 nAmaladevI Adi kuTumbasahita svazreyortha. zrI AdinAtha-jinAlaya meM (mAMDavIpola) saM0 1503 mAgha sambhavanAtha tapA0 jayacandra- vIramagrAmavAsI prAjJA0 zre0 hemarAja kI strI rudaudevI ke putra sUri naravada, bhrAt vatsarAja ne mA0 zANIdevI, putra dhanarAja, nagarAja Adi ke sahita. zrI nemanAtha-jinAlaya meM saM0 1436 pau0 pArzvanAtha jayANaMdasari prA. jJA0 zrAvikA mANakadevI ke putra hApA bhAryA jINIku. 8 ravi. devI putra cAMpA, sAMgA ke sahita zre* hApA ne mAtA-pitA ke zreyortha. jai0 ghA0pra0 le0 saM0bhA02 le0578, 566,567,566, 570, 561,565, 566,613 02,626, Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80] :: prAgvATa-itihAsa : [tRtIya pra0vi0 saMvat pra0 pratimA pra. prAcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1521 mASa sumatinAtha tapA0 somadevabhari prA0 jJA0 saM0 hApA kI strI hAMsaladevI ke putra saM0 zu0 13 nAsaNa kI strI nAgaladevI ke putra nArada ne svabhA0 karmA devI pramukhakuTumvasahita svazreyortha. zrI kunthunAtha-jinAlaya saM0 1506 vai0 mahAvIra ratnazekharasUri prA. jJA0 zre0 viruA kI strI vibhUdevI ke putra narasiMha zu0 (tapA) ne svazreyortha. zrI zItalanAtha-jinAlaya meM (kumbhAravAr3A) saM0 14- saMbhavanAtha nAgendra0 guNakarasUri prA0 jJA0 putra pUjA ne svapitA ke zreyortha. saM0 1553 mAgha pArzvanAtha tapA0 hemavimala- prA0 jJA0 zre0 pratApa kI strI suhAmaNi ke putra gogarAja zu0 5 ravi0 sUri ne svabhA0 manakAdevI, putra vIpA, phateha, lakA Adi kuTumbasahita pitA ke zreyortha. zrI zAMtinAtha-jinAlaya (UMDIpola) saM0 1532 vai0 abhinaMdana tapA0 lakSmIsAgara- prA0 jJA0 zre0 hemarAja kI strI DabIdevI ke putra zivarAja sari ne vR0 bhrAtR pUjAdi kuTumba ke sahita svazreyortha. saM0 1561 vai0 vAsupUjja AgamagacchIya gaMdhAravAsI prA0jJA0 zre0 kAnhA kI strI khokhIdevI,melAdevI zu0 6 zukra0 saMyamaratnamari ke putra vastupAla ne svabhA0 valhAdevI pramukhakuTumba ke sahita. zrI zAntinAtha-jinAlaya meM (daMtAlavAr3A) saM0 1521 vai0 sambhavanAtha aMcalagacchIya prA0 jJA0 zre0 bharamA kI strI chAlI ke putra dInA jIvA, zu0 6 budha0 jayakesarisUri inameM se suzrAvaka jIvA (jIvarAja) ne svabhA0 kuMaridevI, / bhrAtR sadA, cAMdA, cAMgA ke sahita svazreyortha. saM0 1523 vai0 kunthunAtha tapA0 lakSmIsAgara- sojIMtrAvAsI prA0 jJA0 zre0 hApA kI strI hAMsaladevI ke kR. 4 guru0 sUri putra guNiyA ne bhrAt rAjamala bhA0 ramAdevI putra AsadhIra, zrIpAla, zrIraMga Adi kuTumba-sahita. zrI AdinAtha-jinAlaya meM saM0 1415 jye. pArzvanAtha nAyalazAkhIya jagharAlavAsI prA0jJA0 zre0 gAhisa(?) ke bhrAtA nalarAja ne ku. 13 ravi0 sAgaracandrasUri mAtR-pitRvya0 vIkrama ke zreyortha. zrI caturmukhA-sumatinAtha-jinAlaya meM (colApola) #0 1561 jye0 suvidhinAtha zrIkakasari stambhatIrtha meM prA0 jJA0 saMgha0 kujhA kI bhAryA gurudevI ke zu0 2 budha0 putra saM0 haMsarAja kI strI hAMsaladevI ne putra saM0 harSA Adi ke sahita svazreyortha. jai0 dhA0pra0le0 saM0bhA02 le0633,640,653,654,677,673,681,585, 686,661 / Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNa] : vibhinna prAntoM meM prAmA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM-pUrjara-kAThiyAvAr3a aura saurASTra-saMbhAta :: [at zrI mahAvIra-jinAlaya meM (gIpaTI) pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 AcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1520 zItalanAtha tapA0 zrIsUri prA0 jJA0 zre0 pAnhA kI strI mecUdevI ke putra zre0 dhanarAja ne bhA0 rUDhI, putra hIrAcandra, jUThA pramukhakuTumba-sahita. saM0 1546 mASa candraprabha bhAgamagacchIya prA0jJA0 zre0 karmarAja kI strI tharmiNIdevI ke putra subhagiraNa vivekaratnasari ne svabhA0 zrIdevI, pu0 amIpAla, ratnapAla, bhrAta vIrapAla __ Adi ke sahita. zrI ajitanAtha-jinAlaya meM saM0 1528 vai. zItalanAtha tapA0 lakSmIsAgara- prA0 jJA0 zre0 ratnacandra kI strI ardhadevI ke putra dhanapati, zu0 3 zani0 sUri maMDalika ke sahita zre. ratnacandra ne putrI kanUdevI ke evaM prAtmazreyortha. zrI cintAmaNi-pArzvanAtha-jinAlaya meM (jIrArapAr3A) saM0 1586 vai0 sambhavanAtha dvivaMdanIka-kaka- prA0 jJA0 zre0 govinda ne strI gaurIdevI, putra naravAla putra zu0 12 soma0 sari nAkara bhA0 panA Adi kuTumba-sahita. zrI zAntinAtha-jinAlaya meM saM0 1524 vai0 AdinAtha tapA0 lakSmIsAgara- stambhatIrtha meM prA0 jJA0 zre0 godharAja strI kuMaridevI ke zu05 zani. .....sari putra kAlA ne svabhA0 kutigadevI, mAtR bhalA, gajA, rAjA .. bhA0 bhAvaladevI, bhaimAdevI, raMgIdevI, putra vejA, sahanA, . mAMkA, zrIpAla Adi ke sahita svapitRvya lApA ke zreyortha. bhUgRha-jinAlaya meM saM0 1528 mAgha saMbhavanAtha tapA0 lakSmIsAgara- prAjJA0 paMcANecAgotrIya zre0 sAraMga ne svastrI suhar3AdevI, __ - - sUri putra dehar3a strI devaladevI putra nAthA, dhanA evaM svazreyortha. saM0 1530 mAgha naminAtha sAMbosaNavAsI prA0 jJA0 0 rAmasiMha strI somAdevI zu04 zukra putra lAlacandra kI strI jhaTakU nAmA ne bhrAta kAlAdi kuTumba ke sahita svazreyortha. saM0 1613 vai0 munisuvrata tapA0 dharmavimala- naMdaravAranagara meM prA0 jJA0 do0 zre0 jhAlaNa bhA0 kamalAzu0 13 ravi. gaNi devI pu. kAnhA jIbhA ne svazreyortha saM0 1622 pau0 dharmanAtha tapA0 hIravijayasUri prA0 jJA0 zre0 padmarAja ne bhA0 bhalAIdevI putra saM0 macA kR0 1 ravi0 bhA0 hadevI putra saM0 jIvaMta, kIkA ke sahita. jai0 ghA0pra0le0saM0bhA02 le0708,706,718,721,730,747,738,745,746| Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgvATa-itihAsa: [tRtIya __ zrI amRtajarApArzvanAtha-jinAlaya meM (jIrAravAr3A) pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 bhAcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1520 mArga. pArzvanAtha upakezaga0- prA0 jJA0 saM0 kaumA kI strI gurudevI ke putra siMharAja zu06 zani0 kakasari suzrAvaka ne svabhA0 ThaNakUdevI, putra jIvarAja,bhrAtR haMsarAja, bhrAtR bhojarAja, saM0 jasarAjasahita svamAtA ke zreyothe. ___ zrImaranAtha-jinAlaya meM (jIrAravAr3A) / saM0 1552 vai0 zItalanAtha nAgendragacchIya- prA. jJA0 ) harapAla bhAkhara maM0 dhanarAja ne mA0 dharmAkR013 soma0 hemasiMhasari devI putra jAgu, bhUpati, nAthA bhA0 karmAdevI, jIvA bhA0 lIlAdevI, mAda, bhrAta ke zreyortha. saM. 1653 kA. vAsupUjya tapA0 vijayasena- prA. jJA0 zre0 popaTa kI strI vIrAdevI ke putra zre0 sUri arjuna ne. saM0 1721 jye0 pArzvanAtha tapA0 vijayarAja- khaMbhAtavAsI prA0 zA0 zre0 jagarAja ke putra kAhanajI zu0 3 ravi0 bari kI strI pAkhar3a(?) ne. zrI somapArzvanAtha-jinAlaya meM (saMghavIpAr3A) saM0 1622 mASa pacaprama tapA0 hIravijayasari staMbhatIrtha meM bar3adalAvAsI prA0 jhA0 ma0 jinadAsa kI ru. 2 budha. mA0 rahIdevI putra maM0 kIkA ne mA0 karmAdevI, putra haMsarAja mA0 indrAlI putra dhanarAja, hIrajI, harajI pramukha samasta kuTumbasahita svazreyortha. zrI vimalanAtha-jinAlaya meM (cokasI kI pola) saM0 1521 vai0 kunyunAtha- tapA0 lakSmIsAgara- prA. jJA0 zre0 rAula kI strI vIdevI ke putra sama cAvAzA covIzI sUri rAja ne bhA0 gaurIdevI, putra dhanarAja, vanarAja, dattarAja Adi kuTumbasahita svazreyortha. saM0 1587 pau0 ajitanAtha tapA0 hemavimala- vIzalanagaravAsI prA. jJA0 putra harapati bhA0 hIrAdevI ke zu0 13 sUri . putra paDA hemarAja ne bhaginI katUdevI, bhA0 jhamakIbAI pramukhakuTumba sahita. * zrI cintAmaNi-pArzvanAtha-jinAlaya meM (cokasI kI pola) saM0 1306 phA0 pArzvanAtha- somatilaka- prA0 jJA0 zre0 gahagar3a kI strI nAyakadevI ke putra pAnhA 08 paMcatIrthI sari ne pitA ke zreyortha. jai0 paa0pr0le0sai0bhaa02le0753.766,762,771,780,788,76,820| Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaeDa] : vibhinna prAntoM meM prA0 jJA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM-pUrjara kAThiyAvAr3a aura saurASTra-khaMbhAta :: [453 pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 prAcArya prA0 nA0 pratimA-pratiSThApaka zreSTha saM0 1505 sumatinAtha tapA0 jayacandrasari uTavavAsI prA. jJA0 zre. malA ne apanI bhaginI campA devI (dhanarAja kI strI) ke zreyortha. .. saM0 1512 vai0 ajitanAtha vijayadharma- prA. jJA0 zre0 pAsar3a ke putra pacA kI strI pUjAdevI ke zu05 sUri putra arjuna ne maM0 sahajA bhA0 tilI evaM Atmazreyortha. zrI zAntinAtha-jinAlaya meM (cokasI kI pola) saM0 1508 cai0 vimalanAtha AgamagacchIya prA0 jJA0 zre0 paMcarAja kI strI ahivadevI ke putra amarazu0 13 ravi0 zrIsiMha siMha, prA0 kamalasiMha bhA0 camakUdevI ke putra devarAja ne svabhA0 delhAgadevI ke sahita svapUrvaja-zreyothe. saM0 1524 vai0 pamaprabha tapA0 lakSmIsAgara- kAlUpuranagara meM prA0 jJA0 zre0 nArada kI strI karmAdevI sari ke putra lAIyA, prA. ku~rapAla ne mA0 mRgAdevI, putra sUra dAsa, vardhamAna Adi kuTumba-sahita svazreyortha. saM0 1531 jye0 naminAtha tapA0 sumatisundara- mahisANAvAsI prA0 jJA0 zre0 godharAja kI strI DAhI ke zu0 2 ravi0 sari putra karmarAja ne svabhA0 patIdevI nAmA ke zreyortha. zrI munisuvratasvAmi ke jinAlaya meM (aliMga) saM0 1492 cai0 AdinAtha zrIsarvasari prA0 jJA0 zre0 pAnhA ne svabhA0 nAgadevI, putra zivarAja ___0 5 zukra0 bhA0 arghadevI sahita svazreyortha. saM0 1504 ASA0 anantanAtha tapA0 jayacandrasari prA. jJA. zre. rAjasiMha kI strI meghUdevI ke putra dharaNA zu0 2 kI strI sArUdevI ke putra hemarAja ne bhrAtR amaracandra,pitRvya sAvA svakuTumba sahita pitA ke zreyortha. saM0 1516 cai0 vAsupUjya vR0 tapA0 vijaya- prA0 jJA0 zre0 karmasiMha kI bhA0 phadakUdevo ke putra mahi ratnasari rAja ne svabhA0 sohI ke sahita pitA ke zreyortha. saM0 1632 dvi0 candraprama tapA0 vijayasena- khambhAtavAsI prA. jJA. zre. siMha putra lakSmaNa putra cai0 ku. 8 zukra. sUri hemarAja kI strI vayajaladevI ke putra zre0 amirAja ne bhA0 tejaladevI, putra puNyapAla pramukha-kuTumbasahita. zrI navakhapaDApArzvanAtha-jinAlaya meM (bhoyarApAr3A) saM0 1526 ApA0 kundhunAtha * tapA0 lakSmIsAgara- prA. jJA0 zre0 vAcchA kI strI banIdevI ke putra zre0 zu01 ravi0 sUri sAMgA ne bhA0 jhADdevI, putra vIrA, jayasiMha Adi . kuTumbasahita svazreyortha. 205/0pra0 le0sN0bhaa0.2le0738,802,842,843,826,856,855,846854,872| Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 pra0 vi0 saMvat saM0 1532 vai0 zu0 3 saM0 1565 vai0 kR0 3 ravi 0 pra0 pratimA naminAtha saM0 1523 mAgha munisuvratakR0 6 zani0 covIzI sumatinAtha vR0 tapA0 dharmaratnasUri saM0 1464 mArga 0 dharmanAtha zu0 11 zukra 0 : prAgvATa - itihAsa : pra0 zrAcArya prA0 jJA0 pratimA pratiSThApaka zreSThi tapA0 lakSmI- prA0 jJA0 zre0 narapAla bhA0 varjUdevI ke putra jhAMjhaNa ne sAgarasUri bhA0 jIviNIdevI, putra virutrA bhA0 hAMsIdevI pramukhakuTumba ke sahita svazreyortha. ke jaMbUsaravAsI prA0jJA0 vR0 zA 0 0 rAjA bhA0 rAjuladevI putra kAlU bhA0 dharmAdevI ke putra zAkhA kI strI rahIdevI svapati ke zreyortha. zrI nemanAtha - jinAlaya meM (bhoMgarApAr3A) sUri tapA0 lakSmIsAgara - prA0 jJA0 zre0 bholA kI bhA0 vayajAdevI ke putra zre0 kAnhA kI bhAryA vijayAdevI ke putra saM0 kezava ne svabhA0 jInAdevI, putra saM0 haMsarAja, guNapati, haMsarAja kI strI sonAdevI putra jhAMjhaNa, mAMDaNa pramukhakuTumva ke sahita svazreyortha. zrI candraprabha - jinAlaya meM (bhoMgarApAr3A) zrIvari saM0 1508 cai0 zAMtinAtha zrAgamagacchIya 13 ravi 0 zrIsiMhadara [ tRtIya zrI ciMtAmaNi- pArzvanAtha - jinAlaya meM (zakopura) prA0 jJA0 maM0 nAgar3a kI strI hIrAdevI ke putra maM0 gAMgada kI strI gaMgAdevI ke putra maM0 kUpA ne svabhA0 rUpiNI, bhrAtRja maM0 vIsA, hIrAdi sahita svazreyortha. prA0jJA0 zre0 melA ne strI amakUdevI, putra rAjA, sAmaMta, pitA-mAtA ke zreyortha. zrI pArzvanAtha - jinAlaya meM (mANikacauka ) saM0 1525 mAgha anaMtanAtha tapA0 lakSmIsAgara- prA0 jJA0 0 parvata kI strI phalIdevI ke putra zre0 gepA, bhrAtR khImarAja ne svabhA0 ratnAdevI pra0 ku0 sahita. kR0 6 sUra saM0 1528 ASA. zreyAMsanAtha kharataragacchIya zu0 2 soma 0 prA0 jJA0 zre0 sAhUla ke putra zivarAja ne svamA0 ratnAdevI, putra zrIrAja, gaIyA Adi sahita pUrvaja - zreyortha. jinacandrasUri saM0 1568 vai0 zu0 3 zukra0 AdinAtha tapA0 hemavimalasUri prA0 jJA0 maM0 somarAja kI bhA0 maTakUdevI ke putra jUThA ne svabhA0 valhAdevI, putra vacchA, harSA Adi sakala kuTumba ke zreyortha. je0 ghA0 pra0 le0 saM0 bhA0 2 le0 873, 876, 885, 863, 606, 618, 636, 636 / Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svaNDa ] :: vibhinna prAntoM meM prA0jJA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM - gUrjara kAThiyAvAr3a aura saurASTra- khaMbhAta :: [ 4865 zrI dharmanAtha - jinAlaya meM (mANikacauka ) o AcArya pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA saM0 1525 mArga AdinAtha zu0 10 saM0 1517 vai0 munisuvrata zukla pakSa meM se0 1447 phA0 zAMtinAtha zrIsUri zu0 8 soma 0 saM0 1515 jye0 naminAtha zu0 15 saM0 1508 vai0 kR0 10 ravi 0 kunthunAtha saM0 1520 zrIsUri zrI pArzvanAtha - jinAlaya meM (mANikacauka ) candraprabha prA0jJA0 zre0 golarAja ke vRddhabhrAtA zre0 khetala ke putra dharaNa kI strI sahajaladevI ke putra bhIlarAja ne svazreyortha. prA0 jJA0 zre0 karmA kI strI kapUrIdevI ke putra kaDUA ne svabhA0 mAnU, AtR bahuA bhA0 lIlAdevI pramukhakuTumba ke sahita svazreyortha. ahamadAbAda meM prA0 jJA0 0 bAdA kI strI manIdevI ke putra zre0 nAthA ne svabhA0 mAnhAdikuTumbasahita svazreyortha. zrI zAntinAtha - jinAlaya meM (mANikacauka ) tapA0 ratnazekhara- pAdrAvAsI prA0 jJA0 sUri putra galarAja ne svabhA0 zrI AdinAtha - jinAlaya meM (mANikacauka ) tapA0 ratnazekharasUri saM0 1347 (6) mAgha AdinAtha muniratnamUri zu0 1 guru 0 saM0 1506 mAgha zu0 6 guru0 11 prA0 jJA0 pratimA - pratiSThApaka zreSThi dhavalakkapura meM prA0 jJA0 0 bhImarAja kI strI ramakUdevI ke putra kAlA kI strI dUbI nAmA ne putra jinadAsa, devadAsa, zivadAsa pramukhakuTumba ke sahita. tapA0 ratnazekharasUri DAmilAgrAma meM prA0 jJA0 zre0 lADa kI strI pacIdevI ke putra hIrAcandra ne svabhA0 tiludevI, putra hAvar3a, kItA, dhanarAja, bhojarAjAdi ke sahita. zItalanAtha tapA0 lakSmIsAgara- prA0 jJA0 zre0 vayarasiMha kI strI gaurIdevI ke putra zre0 sUri, somadevasUri hemarAja, jinadatta ke anuja zre0 dhanadatta ne svabhA0 valhAdevI, putra mAladevAdi kuTumbasahita. 0 mAjA kI bhAryA phakUdevI ke puhatIdevI pra0 kR0 sahita svazreyortha. prA0 jJA0 mahaM0 mahaNasiMha ne pitRvya ratnasiMha ke zreyortha. zrI munisuvrata - jinAlaya meM (khArakhAr3A) upakezagacchIya saM0 1504 phA0 padma prabha zu0 13 zani 0 prA0 jhA0 zre0 govala kI strI karmAdevI ke putra pA~cA ko, strI nAthIdevI ne mAtA-pitA ke zreyortha. kakkusUri jai0 dhA0 pra0 le0 saM0 bhA0 2 le0 652, 681, 678, 675, 686, 1000, 1013, 1015, 1024 / Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgvATa-itihAsa: / tRtIya zrI mahAvIra-jinAlaya meM (khAravAr3A) pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 prAcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1510 mAgha AdinAtha tapA0 ratnazekhara- dekAvATakIya prA0 jJA0 zre0 parvata kI strI salUNi ke putra sari zivarAja ne svabhA0 rAmatidevI putrapramukhaparivAra ke sahita. saM0 1531 mAgha munisuvrata tapA0 lakSmIsAgara- prA0 jJA0 zre0 rAmacandra kI strI gUjaridevI ke putra nArada zu0 5 zukra0 sUri ne bhA0 macakUdevI, vR0 prA0 bhImarAja ke sahita svazreyortha. ___ zrI anantanAtha-jinAlaya meM (khAravAr3A) saM0 1526 pASA0 supArzvanAtha bR0 tapA0 vijaya prA0 jJA. zre. varasiMha ne bhA0 mAnUdevI, putra depA bhA0 ratnasari rAjUdevI putra ThAimA, gAMgA bhA0 mAra putra gopAla rAja Adi pramukhakuTumba ke zreyortha. zrI stambhanapArzvanAtha-jinAlaya meM (khAravAr3A) saM0 1363 jye0 pArzvanAtha ratnacandrasari saurASTra prA0 jJA0 Tha0 sajjana ke zreyortha Tha0 gaNapata ne. zu06 zukra0 saM0 1508 vai0 anantanAtha tapA. ratnazekhara- prA. jJA0 ma0 sUrA kI strI sItAdevI ke putra sAjaNasiMha zu03 ___ sUri ne bhA0 varjU devI, putra sahasakaraNa bhA0 rAmatidevI ke zreyortha. __ zrI manamohana-pArzvanAtha jinAlaya meM (khAravAr3A) saM0 1506 mAgha dharmanAtha sA. pUrNimA. pakSI. prA. jJA0 rANAsantAnIya zre0 mAMDaNa bhA0 salakhUdevI zu0 10 zani0 puNyacandrasari ke putra sUTA kI strI ratnAdevI ke putra ujhAne svabhA0 harSa. devI, putra mahipAlasahita svazreyortha. zrIsImaMdhara-svAmi-jinAlaya meM (khAravAr3A) saM0 1362(3) mAgha neminAtha caitragacchIya prA0 jJA0 Tha0 ajayasiMha ne putra kezava ke zreyortha. kR.11 zukra0 mAnadevasari saM0 1483 vai0 saMbhavanAtha nAgendragacchIya prA. jJA. zre0 pethA kI strI prImaladevI ke putra mAMDaNa zu03 zani0 . guNasAgarasUri ne svabhAryA hadevI,putra sahisA, bhrAtA karmaNa, dharmaNa bhAryA AsUdevI putra mahirAja pramukha kuTumbasahita pitA ke zreyortha. saM 1516 jye0 mAdinAtha saMDeragacchIya vipalAvAsI prA0jJA0 zre0 parvata kI strI kutigadevI ke putra zu0 13 soma. sAlibhadrasari haradAsa, tejapAla, haradAsa kI strI lIlAdevI putra Adi. saM0 1632 vai0 pArzvanAtha tapA0 hIravijayasUri staMbhatIrtha meM prA0jJA0 R0 parIkSaka kIkA kI strI sahijala. 107 ravi0 devI ke putra devarAja kI strI vIrAdevI ke putra tejapAla ne. jai0 dhA0pra0 le0 saM0 mA0 2 le01036,1035,1040,1045,1048,1055, 1068,1056, 1062, 1078 / Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baDa ] :: vibhinna prAntoM meM prA0jJA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM - gUrjara - kAThiyAvAr3a aura saurASTra-saMbhAta :: [:47 zrI navapallavapArzvanAtha - jinAlaya meM ( bolapIpala) pra0 AcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi lakSmIsAgara - pattana meM prA0 jJA0 zre0 jUThA bhA0 cakUdevI ke putra velacaMdra ri ne svabhA0 dhanAdevI, bhrAtR bhImarAja, mAMjA, pAsAdi kuTumba ke sahita bhrAtR popaTa ke zreyortha. prA0 jJA0 0 depA ne bhAryA rAjUdevI, pu0 gAMgA bhA0 sUdevI putra gaMgarAja bhA0 mAkaNadevI pramukhakuTumba ke zreyortha. pra0 vi0 saMvat saM0 1521 vai0 zu0 3 saM0 1526 mAgha kR. 13 soma 0 saM0 1564 jye 0 zu0 12 zukra0 pra0 pratimA saMbhavanAtha tapA0 ajitanAtha bR0 tapA0 labdhi- vAlIbavAsI prA0 jJA0 zre0 gadA bhA0 halI ke putra bhASa ne svabhA0 ahavadevI, putra varUthA, sarUcyA pramukhakuTumba ke sahita svazreyortha. sAgarasUri zrI ciMtAmaNi pArzvanAtha - jinAlaya meM saM0 1565 mAgha zrAdinAtha tapA0 vijayadhana- prA0 jJA0 zre0 jasarAja bhA0 zRMgAradevI / zu0 12 sUri zu0 11 saM0 1506 mA0 zu0 10 ravi 0 vAsupUjya bR0 tapA0 vijayaratnamUri saM0 1350 vai0 pArzvanAtha vimalacandrasUri saM0 1315 phA0 kR0 7 zani 0 zrI saMbhavanAtha - jinAlaya meM (bolapIpala) anaMtanAtha tapA0 udayanaMdisUri saM0 1526 jye0 saMbhavanAtha zrAgamagacchIya kR0 1 zukra 0 amararatnasUra saM0 1546 ASA. ajitanAtha zrAgamagacchIya zu0 3 soma 0 vivekaratnasUra pArzvanAtha prA0 zA 0 mahaM0 jagasiMha bhAryA zRMgAradevI / unake zreyortha. candragacchIyayazobhadrasUra prA0 zA 0 mahaM0 ghaTha (1) kI strI deIdevI ke putra saM 0 hemarAjaM ne svabhA0 kapUrIdevI, bhrAtR saM0 sudhA mA0 kamalAdevI putra pUjA Adi kuTumbasahita sarvazreyortha. kAvAsI prA0 zA 0 0 bhImarAja ne strI maTakUdevI putra DuGgara, devarAja, hemarAja, paMcAyaNa, jinadAsa, putrI putalI ke sahita. zIyAlavaTa (kAThiyAvAr3a) ke zrI jinAlaya meM pethar3asaMtAnI * parvata kI strI lakhIdevI ke putra phokA kI strI demAIdevI ke putra vijayakarNa ne mAtA ke zreyortha. madhumatI ke zrI mahAvIra jinAlaya meM prA0 jJA0 zre0 Amradeva ke putra sapAla ke putra gAMdhI civvA (1) ne svazreyortha. jai0 ghA0 pra0 le0 saM0 bhA0 2 le 0 1067, 1064, 1066, 1125, 1134, 1148, 1141, 1136 / bai0 le0 saM0 bhA0 2 le0 1776 / Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (85) pra0 vi0 saMvat saM0 1320 mAgha zu0 guru 0 . zu0 10 zukra 0 saM0 1512 saM0 1436 saM0 1503 ASAr3ha munisuvrata svAmi sumatinAtha saM0 1518 vai0 zu0 13 pAlItANA meM mAdhulAlajI kI dharmazAlA ke zrI sumatinAtha - jinAlaya meM pArzvanAtha tapA0 devacandrasUra tapA0 jinaratna - sUri tapA0 ratnazekhara sUri saM0 1523 vai0 kR0 7 ravi 0 pra0 pratimA AdinAtha saM* 1486 zrASA0 zu0 5 sumatinAtha covIzI saM0 1552 mAgha saMbhavanAtha ku0 12 budha 0 saM0 1702 mArga 0 AdinAtha zu0 6 zukra0 saM0 1504 phA0 zu0 6 soma0 sumatinAtha : prAgvATa - itihAsa :: pra0 zrAcArya prA0 jJA0 pratimA pratiSThApaka zreSThi rAkA (pUrNimA)- prA0 jJA0 zre0 vIradatta ke putra vya0 jAlA kI bhAryA gacchIya mahIcaMdrasUri mANikA ne svazreyortha. tapA0 lakSmI sAgara ri tapA0 lakSmIsAgarasUri bR0 tapA0 udaya sAgara chari aMcalagacchIyakalyAkhasAgarasUri tAraMgAtIrthastha zrI zAMtinAtha - somasundarasUri covIsI [ tRtIya ajitanAtha - sAdhupUrNimApUrNacandrasUri covIsI prA0jJA0 0 hAlA bhA0 dAnadevI ke putra vIMgiraNa ne . sahUzrAlAvAsI prA0 jJA0 zre0 pIMcA bhA0 lakSmaNadevI ke putra vIrama, dhIrA, cIMgA ne mAtA-pitA ke zreyortha. prA0 jJA0 0 AsapAla bhA0 pAcUdevI ke putra dhanarAja bhA0 camakUdevI ke putra mAdhava ne svabhA0 vAlhIdevI, bhrAtR devarAja bhA0 rAmAdevI, devapAla Adi ke sahita. sakhArivAsI prA0 jJA0 zA 0 jAvar3a bhA0 vArumatI ke putra haradAsa ne svabhA0 gaumatI, bhrAtR devarAja bhA0 dharmiNI ke sahita zreyortha. sIru' javAsI prA0 jJA0 0 bAlA bhA0 mAnadevI ke putra samaghara ne svabhA0 jAsIdevI, dharmadevI, putrI lAlI Adi ke sahita svazreyortha. prA0 jJA0 pa0 sadhA bhA0 zramakUdevI ke putra mUlarAja ne svabhA0 haMsAdevI, putra harSacandra, lakSarAja ke sahita svazreyortha. dIvavaMdaravAsI prA0 jJA0 nAgagotrIya maM0 vimalasaMtAnIya maM0 kamalasiMha ke putra maM0 jIvarAja ke putra maM0 premacandra, maM0 prAgacandra, maM0 zrANandacandra ne putra kezavacandra Adi ke sahita svapitA jIvarAja ke zreyortha. prA0 jJA0 0 rANA kI santAna meM zre0 ratnacandra bhAryA dharaNI ke putra pUrNasiMha ne bhA0 desAI, bhrAtR haridAsa, svaputra pAsavIra ke sahita. jai0 le0 saM0 bhA0 2 le0 1780, 1752, 1753, 1754, 1756, 1751, 1761, 1743, 1731, 1732 / ajitanAtha - jinAlaya meM prA0 jJA0 maMtri bAhar3a ke putra siMha bhA0 pUjaladevI ke putra bahuA ne bhAryA kapUrIdevIsahita svazreyortha. Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharaDa ] :: vibhinna prAntoM meM prAkSA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM bhArata ke vibhinna prasiddha 2 nagara-haidarAbAda : [et pra0vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 AcArya prA. jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1580 vai0 dharmanAtha- hemavimalasUri pethApuravAsI prA0 jJA0 mahaM0 dhanA ke putra mahaM0 jIvA ne zu0 12 zukra0 pNctiirthii| svabhAryA jasamAdevI, putra gogA bhAryA rUpAdevI ke zreyortha. sihora (kAThiyAvADa) ke zrI supArzvanAtha-jinAlaya meM saM0 1480 vai0 kunthunAtha- hemavimalasari valAsaravAsI prA0 jJA0 maM0 ratnacandra bhA0 rajAIdevI ke zu0 12 zukra0 paMcatIrthI putra saM0 sahasrakiraNa ne svabhAryA dharaNIdevI putra tajadeva ke sahita. bhArata ke vibhinna prasiddha 2 nagara bambaI ke zrI AdinAtha-jinAlaya meM (bAlakezvara) saM0 1764 jye0 zAMtinAtha- saMvijJapa0 jJAna- stambhatIrthavAsI prA0 jJA0 bR0 zA. zre. megharAja kI zu0 5 guru0 covIsI vimalasari strI vaijakumArI ke putra susagala ne svadrazya se. haidarAbAda ke zrI pArzvanAtha-jinAlaya meM (kArabAna zAhUkArI) saM0 1458 phA0 pArzvanAtha tapA0 devasundara- prA. jJA0 zre0 tharaNi ke putra siMghA ke zreyortha usake bhrAtA zu0 1 maMgala sUri zre0 kAnhar3a ne. saM0 1481 vai0 abhinandana maDAhar3agacchIya- prA. jJA0 zre0 sAmanta kI strI sAmaladevI ke putra dharmacandra zu0 3 zani0 udayaprabhasUri ne bhrAtA hIrAcandra, zivarAja, sahadeva ke sahita pitA-mAtA ke zreyothe. zrI pArzvanAtha-jinAlaya meM ((jiDensI bAjAra) saM0 1541 mAgha dharmanAtha- tapA0 lakSmIsAgara- prA0 jJA0 zre0 jhATA kI strI sulezrI ke putra jinadAsa ne zu0 12 paMcatIrthI sUri svabhA0 lakSmIdevI,putra haradAsa,sUradAsa ke sahita svazreyortha. zrI pArzvanAtha-jinAlaya meM (cAra kabAna) saM0 1701 mArgaH pArzvanAtha- tapA0 vijayadeva. prA. jJA0 zre0 kAna ne. zu0 5 guru0 paMcatIrthI pari 0 le0 saM0bhA02 le01730,1735,1766, 2048, 2048, 2054 2060 / Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4.] :: prAmbATa-itihAsa: [tRtIya za0 madrAsa ke sAhUkArapeTha ke zrI jinAlaya meM pra0 vi saMvat pra0 pratimA pra. prAcArya prA0 jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1521 jye0 padyaprama- tapA0 lakSmIsAgara- prA0 jJA0 saM0 arjuna kI strI TavakUdevI ke putra saM0 vastIcovIsI sari mala ne svastrIrAmAdevI, putra saM0 cAMdA strI jIviNIdevI putra lIMbI, bhAkA Adi pramukha parijanoM ke sahita. AgarA ke zrI sImaMdharasvAmi-jinAlaya meM (rozanamohallA) saM0 1536 jye0 AdinAtha- tapA0lakSmIsAgara- sirohI meM prA0 jJA0 saM0 pUjA bhAryA karmAdevI ke putra 105 covIzI sari narasiMha bhAryA nAyakadevI ke putra khImacandra ne bhAryA harSA devI, putra parvata, guNarAja mAdi ke sahita. zrI gaur3I-pArzvanAtha-jinAlaya meM (motIkaTarA) saM0 1554 mAgha suvidhinAtha- tapA0 hemavimala- prA. jJA0 zre0 amA ne bhAryA lakSmIdevI, putra mAnhaNa ka. 2 paMcatIrthI sUri bhAryA sAmhaNadevI putra naravada Adi ke sahita svazreyortha. zrI zAntinAtha-jinAlaya meM (namakamaNDI) saM0 1554 mAgha supArzvanAtha- zrIpari prA0 jJA0 saMghavI siddharAja suzrAvaka ne svabhAryA ThaNakadevI, ku0 2 guru0 paMcatIrthI putra kRpA bhAryA rambhAdevI pramukhakuTumba ke sahita. lakhanaU ke zrI padmaprabhasvAmi-jinAlaya meM (cUr3IvAlIgalI) saM0 1510 vai0 suvidhinAtha tapA0 ratnazekhara- prA. jJA0 zrAvikA rAjamatI ke putra saramA ne svabhAryA ku. 5 paMcatIrthI sUri caMpAdevI evaM putra ke sahita svazreyortha. zrI AdinAtha-jinAlaya meM (cUr3IvAlIgalI) saM0 1577 mAgha zAMtinAtha pArzvacandrasUri prA0 jJA0 zre0 kaIkhA, bhA0 vAn , putra mUThA, rAlA,rAMgA zu0 5 budha0 lavarada mA0 jIviNI, viru, mAnU, putra ghevara, tejA, sahijA ke sahita pitA-mAtA ke zreyortha. zrI mahAvIra-jinAlaya meM paMcatIrthayA~ (sundhiTolA) saM0 1524 vai0 zAMtinAtha tapA0 lakSmIsAgara-prA0 jJA. zre. dhanA bhA0 rAMnU ke putra saM0 velA bhAryA jIviNI ke putra saM0 samadhara saMgrAma ne svazreyortha. saM0 1525 mAgha saMbhavanAtha bhevagrAma meM prA0 jJA. zre. devasiMha bhAryA delhaNadevI ke putra vijayasiMha ne bhAryA vIjaladevI,putra sAMDAdi ke sahita. saM0 1526 vai0 vimalanAtha mRNDahaTAvAsI prAnA0 zre0 narasiMha bhAryA zaMbhUdevI ke putra vaDyA ne svabhA0 rahIdevI ke sahita svazreyortha. jai0 le0 saM0 mA02 le0 2076, 1465,1477,1466,1546,1561,1566,1570,1572 / hari Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: vibhinna prAntoM meM prA0 zA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM- bhArata ke vibhinna prasiddha 2 nagara-lazkara :: [ 461 zrI saMbhavanAtha - jinAlaya meM (phUlavAlI galI) pra0 zrAcArya pra0 vi0 saMvat saM0 1313 phA0 zu0 6 saM0 1523 vai0 zu0 6 saM0 1521 vai0 kR0 8 saM0 1533 mAgha zu0 13 soma 0 saM0 1534 [phA0 zu0 6 budha 0 saM0 1685 vai0 zu0 15 pra0 pratimA lAlA hIrAlAla cunIlAla kA mandira saM0 1710 jye0 supArzvanAtha tapA0 vijayarAja- prA0 jJA0 laghuzAkhIya maM0 manajI ne. sUra saM0 1511 phA0 zu0 6 ravi 0 zAMtinAtha - paMcatIrthI 99 mathurA ke zrI pArzvanAtha - jinAlaya meM (ghIyAmaNDI ) kunthunAtha tapA0 lakSmI- prA0 jJA0 0 vastImala bhAryA phadevI ke putra 7. sAgaravari sAraMga ne svabhA0 mRgAdevI, putravIkA Adi sahita svazreyortha. lazkara (gvAliyara) ke zrI paMcAyatI - jinAlaya meM padmaprabha- sAdhupUrNimApaMcatIrthI caMdramUri vimalanAtha sAdhupUrNimAjayazekharasUri vAsupUjya kacholIgacchIyavijayaprabhasUri saMbhavanAtha vijayadevasUri saMbhavanAtha saM0 1513 mAgha vAsupUjya kR0 5 saM0 1536 mAva dharmanAtha zu0 6 soma0 prA0 jJA0 pratimA pratiSThApaka zreSThi prA0 jJA0 zre0 boghA bhAryA sahajaladevI ke putra sAMgaNa ne, tapA0 ratnazekhara sUri0 "1 prA0 jJA0 zA 0 devasiMha bhA0 pAnhaNadevI ke putra bhIma ne svabhA0 mAkUdevI ke sahita svazreyortha. prA0 jJA0 zre0 hemarAja bhA0 mAnUdevI ke putra bahuA ne bhA0 DAhI putra vatA (9) bhA0 maTakU putra DaGgara ke sahita svazreyortha. prA0 jJA0 zA0 mokala bhA0 mohanadevI ke putra mehA ne svabhA0 kuntI, putra lakSmaNa, zrAsara, vIzala ke sahita. iMdalapuravAsI prA0 jJA0 zrAvikA vajradevI ne svazreyortha. zrI parzvanAtha - jinAlaya meM prA0 jJA0 zre0 tihuNa bhA0 karmAdevI ke putra hAMsA kI bhaginI zre0 dar3A ko patnI zrA0 manI ne svazreyortha. prA0 jJA0 zre0 saravaNa ne svabhA0 sahajaladevI, putra barA pAnhA, jogA bhAryA karmadevI putra drasala Adi ke sahita svazreyortha. jai0 le0 saM0 bhA0 2 le 1602, 1614, 1437, 137, 1381, 1382, 1361, 1402, 1403, 1411 / prA0 jJA0 zA0 pethA bhAryA rAjamatI ke putra vIr3hA ne svAbhA0 karmAdevI, putra darapAla TAhA (1) bharakItA, bharamA aura kutA Adi ke sahita svazreyortha. Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462] .. prAgvATa-itihAsa: [tRtIya ajImagaMja ke zrI sumatinAtha-jinAlaya meM pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 bhAcArya prA. jJA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1466 mAgha pArzvanAtha zrIpari AMcalagacchIya prA0 jJA0 zre0 udA kI bhAryA cata (1) ke zu06 ravi0 putra jolA bhAryA DamaNAdevI ke putra muMDana ne bhrAtA ke zreyortha. zrI paMcAyatI neminAtha-jinAlaya meM saM0 1553 vai0 zAMtinAtha tapA0 hemavimala- sistrAvAsI prA0 jJA0 zre0 khetA bhAryA madI ke putra zre0 sUri, zrI kamala- bhojarAja ne svabhA0 rAjUdevI, prAt rAjA, ratnA, devA ke kalazasari sahita svapUrvajazreyortha. bAlUcara ke zrI vimalanAtha-jinAlaya meM / saM0 1515 vai0 munisuvrata tapA0 ratnazekhara- atarIgrAma meM prA. jJA0 R0 pAsarAja bhA0 saMsAradevI sUri ke putra zre0 karmasiMha ne svabhA0 sArUdevI, putra govinda, goparAja, hAparAja Adi kuTumbasahita bhrAtRja mahirAja ke zreyortha. zrI sambhavanAtha-jinAlaya meM saM0 1527 jye. vAsupUjya kharataragacchIya- prA0jJA0 zre0 gAMgA, mujA putra mahirAja kI bhA0 ramAIdevI zu0 8 soma0 jinaharSasari nAmA zrAvikA ne zreyortha. saM0 1561 vai0 AdinAtha saubhAgyanandi- pattanavAsI prA0 jJA0 zre0 pAnhA putra pAMcA bhAryA deUdevI kR06 zukra0 sari ke putra nAthA bhAryA nAthIdevI ke putra vidyAdharaNa ne putra haMsarAja, hemarAja, bhImarAja, putrI indrANI Adi kuTumba sahita zreyortha. zrI kiratacandrajI seThiyA ke gRhajinAlaya meM (cAvalagolA) saM0 1533 vai0 vAsupUjya tapA0 lakSmIsAra- prA0 jJA0 zre0 apA kI strI AnhIdevI ke putra bharasiMha kR.4 sUri ne svastrI aura putra sAlhAdi ke sahita svazreyortha. zrI AdinAtha-jinAlaya meM (kaThagolA) saM0 1530 mAgha sambhavanAtha- tapA0 lakSmIsAgara- sAMbosaNavAsI prA. jJA0 zre0 sonamala kI strI mAUdevI zu0 4 zukra0 pASANa-pratimA sUri ke putra nArada ke bhrAtA viruA ne svastrI vIlhaNadevI, putra devadhara, melA, sAIyAdi kuTumbIjanoM ke sahita svazreyortha. zrI jagataseThajI ke jinAlaya meM (mahimApura) saM0 1522 mASa kunthunAtha sA0 pU0 vijaya. prA. jJA. zre. jasarAja bhAryA saridevI ke putra sarvaNa ne ku01guru0 candrasUri svastrI rUpAdevI, mAtA-pitA aura svazreyortha. jai0 le0 saM0bhA01le02,15, 40, 52, 54, 58,70,72 / Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: vibhinna prAntoM meM prA0mA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM-bhArata ke vibhinna prasiddha 2 nagara-kalakattA:: [463 pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra. AcArya prA0. hA matimA pratiSThApaka zreSThi saM0 1536 phA0 naminAtha tapA0 lakSmIsAgara- pIMDaravATaka meM prA0 jJA0 muNThaliyAgotrIya zre0 hIrA zu0 12 pari bhAryA rUpAdevI putra depA bhA0 gImatike putra gAMgA ne svastrI nAthI, putra bherA, bhrAtA gogAdi kuTumba ke sahita. kalakattA ke bar3e bAjAra meM zrI dharmanAtha-paMcAyatI-jinAlaya meM saM0 1346 jye0 AdinAtha- ............ prA. jJA0 mahaM0 sAdA ke putra mahaM0 rAjA ke zreyortha zu0 14 dhAtu-pratimA usake putra mahaM0 mAlahivi ne. saM0 1375 zAntinAtha hemaprabhasUri prA0 jJA0 zre0 Amracandra bhAryA ratnAdevI ke putra sahajA ne. saM0 1456 jye0 AdinAtha ........... prA. jJA0 zre0 ratanA bhAryA lacchalAdevI ke putra sogA ne ku. 13 zani0 mAtA-pitA ke zreyortha. saM0 1524 vai0 . zItalanAtha tapA0 lakSmIsAgara- prA. jJA0 zre0 pAtA bhA0 bAbU ke putra jogarAja ne svastrI sari jAvar3i, putra rAmadAsa, bhrAtA arjuna bhAryA sonAdevI ke sahita. zrI zItalanAtha-jinAlaya meM (mANikatalA) saM0 1557 mAgha kunthunAtha zrIsUri sINotanagarIvAsI prA0 jJA0 lIbAgotrIya zre0 gelA bhA0 ku. 13 budha. caMdara ke putra zA. rAjA, banA, tapA, harapAla bhAryA jIviNIdevI, putra hAsA, vasupAlAdi ke sahita. yati zrI pannAlAlajI mohanalAlajI ke gRhajinAlaya meM saM0 1516 phA0 vimalanAtha tapA0 ratnazekhara- prA0 jJA0 zre0 jogA kI strI mRgadevI ke putra zA* sari udayarAja ne svastrI karmAdevI, putra prahlAda ke sahita svazreyortha. saM0 1771 vai0 zAMtinAtha vijayaRddhisari prA0 jJA0 bR0 zA0 zre0 premacandra, grAmIdAsa ne svazreyortha. kR. 5 guru0 ajAyabaghara meM pASANapratimA saM0 1608 mAgha zAMtinAtha prA0 jJA0 zA0 rAghava strI ratnAdevI, zA. narasiMha kI kR.8 guru0 sujaladevI, zA0 raNamala strI venIdevI aura putra lAlA sImala ne. jai0 le0 saM0 bhA0 1 le0 73, 60,61,64,106,126, 362, 363, 365 / Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAnbATa-tihAsa: [tRtIya ajAyabaghara meM meH luvArDa dvArA madhya bhArata se prApta dhAtu-pratimA pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra0 zrAcArya prA0 jhA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi 40 1527 pau0 kunthunAtha tapA0 lakSmIsAgara-prA. jJA0 zre0 sahajika ke putra DraGgara kI strI sUr3I ne ru. 5 zukra0 sari saparivAra dvi0 bhAryA sahijaladevI, dharmasiMha, karmaNAdi putroM ke sahita zreyortha. saM0 1533 vai0 , prA. jJA0 zA0 tAnhA strI rAjUdevI ke putra limapAka (?) zu. 12 guru0 ne svastrI ratnAdevI, ruddhadevI, kivAlaya, (1) bhrAtA megharAja Adi parijanoM ke sahita vasaMtanagara meM. banArasa ke zrI baTUjI ke jinAlaya meM saM0 1512 vai0 ......... tapA0 ratnazekhara- prA0 jJA0 zre0 siMhA strI lAdA ke putra zA. hIrAcandra ne zu05 sUri svastrI Adi parijanoM ke sahita. siMhapurI ke zrI jinAlaya meM saM0 1534 mArga* munisuvrata- bR0 tapA0 udaya- prA0 jJA0 zA0 rAjA strI vIrU ke putra zA. Azapati ne 10 10 zani0 svAmi sAgarasari svastrI prAsaladevI, putra guNarAja, sararAja Adi ke sahita. campApurI ke zrI jinAlaya meM dhAtu-pratimA saM0 1527 mAgha saMbhavanAtha bhIpari prA0 jJA0 saM0 dhArA bhAryA salakha ke putra zA. velarAja ne ka. 1 soma0 evaM bhrAtA saM0 vanecaMdra ne svastrI Adi parijano ke sahita svazreyortha. saM0 1581 mAgha zAMtinAtha nigamaprabhAvaka- prA. jJA0 zre0 sahisA ke putra samadhara, samadhara kI strI kR. 10 zukra0 ANaMdasAgarasari bar3adhU, putra hemarAja aura hemarAja kI strI hemAdevI, putra teja mala, jIvarAja, varddhamAna ina sarvo ne pattana meM... saM0 1603 mArga0 sumatinAtha tapA0 vizAla- prA. jJA0 jyeSTha bhrAtRjAyA raMgAdevI, zA. sUrA strI 203zukra0 somasUri paramAdevI, zA0 zrIraMga, sadAraMga pramIpAlAdi ke sahita zA0 sacavIra ne. jai0 le0saM0bhA01 le0 398, 366,405, 424,152,155,157 Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa :: vibhinna prAntoM meM prA0jJA0 sadgRhasthoM dvArA pratiSThita pratimAyeM- -bhArata ke vibhinna prasiddha 2 nagara- dillI :: [ 464 bihAra (tur3iyA nagarI) ke lAlabAga ke zrI jinAlaya meM dhAtu-pratimA pra0 AcArya tapA0 lakSmIsAgarasUri pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA saM0 1536 vai0 zu0 3 soma 0 kunthunAtha saM0 1524 vai0 zu0 13 saM0 1521 mAgha zu0 13 saM0 1536 mAgha zu0 5 saM0 1433 saM0 1471 mAgha zu0 10 saM0 1486 vai0 zu0 saM0 1517 vai0 zu0 8 paTanA (pATalIputra) ke zrI nagara - jinAlaya meM dhAtu- pratimA vAsupUjya neminAtha candraprabha pArzvanAtha zrAdinAtha dharmanAtha padmaprabha vAsupUjya prA0 jJA0 pratimA - pratiSThApaka zreSThi prA0 jJA0 maM0 mAIyA strI barajUdevI ke ! putra zrIdhara strI mAMjUdevI ke putra gorA strI rukmiNI ke putra varddhamAna ne mAtA-pitA ke zreyortha. tapA0 lakSmIsAgarasUri svatantra bhArata kI rAjadhAnI dillI zrI jinAlaya meM dhAtu- pratimA (celapurI) tapA0 lakSmIsAgara- prA0 jJA0 0 kaTAyA strI rAUM ke putra dhanA strI hamakU ke sUri, somadevasUri- putra cAMpA ne strI dharmiNi, nAmANi Adi ke sahita svazreyortha tapA0 lakSmIsAgara - prA0 jJA0 zre0 kAjA strI sArUdevI ke putra hApA ne mA0 Adi ke sahita. guNabhadrasUri zAMtinAtha tapA0 lakSmI sAgarasUra sUra zrI jinAlaya meM ( navaghare) tapA0 somasundara sUri prA0 jJA0 saM0 Amadeva bhAryA rAtUdevI ke putra zA0 AnhA ne svastrI sonIbahina, putra hAsAdi ke sahita svazreyortha. prA0 jJA0 laghu0 zA 0 0 AsA bhAryA lalitAdevI. prA0 zA 0 0 rAmA ne svastrI, mAtA-pitA ke zreyortha. saM0 1525 mA0 zu0 ha saM0 1556 pau0 kR0 4 guru0 jai0 le0 saM0 bhA0 1 0 222, 283, 444, 446, 456, 463, 466, 482, 484, 466 / prA0 jJA0 zA 0 sAjaNa strI lAkhUdevI ke putra kelhA ne svastrI lakSmIdevI, bhrAtR bhImarAja, padmarAjAdi ke sahita. prA0 jJA0 zA 0 devapAla ne putra harasiMha, karaNasiMha strI candrAdevI, dharmarAja, karmarAja, haMsarAja, kAlUmala evaM bhrAtR hIrAcandra ne svastrI hIrAdevI putra adA, varA, lAjAdi sahita. tapA0 lakSmIsAgara - sIpurAvAsI prA0 jJA0 zA 0 rAjA ke putra topA ne svastrI sUri rAnUdevI, putra sadhAraNa, hIrAcandra ke sahita svazreyortha. mar3Ahar3agacchIya matisundarasUri dadhAlIyAvAsI prA0jJA0 zA 0 rAjA kI strI rAjuladevI ne putra pomA bhA0 jhamakUdevI ke putra ke zreyortha. Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : prAgvATa-itihAsa: [tRtIya sAra pra0 vi0 saMvat pra0 pratimA pra. prAcArya prA0 zA0 pratimA-pratiSThApaka zreSThi saM0 1643 phA0 zItalanAtha tapA0 vijayasena- pattanavAsI prA0 jJA0 zrAvikA bAI pUrAI ke putra devacandra / zu0 11 guru0 sUri kI strI bAI hAMsI ke putra rAyacandra bhImacandra ne. zrI cIrekhAne ke jinAlaya meM saM0 15-5 phA0 sambhavanAtha sarvasari prA. jJA. zA. gherA strI pUjI ke putra pUnamacandra bhA0 kR. 6 soma. lalatUdevI putra tolacandra ke putra karmasiMha ne. ajamera saM0 1521 jye0 sumatinAtha tapA0 lakSmIsAgara- prA. jJA0 zA. jayapAla kI strI vAsUdevI ke putra zA0 zu04 hIrAcandra strI hIrAdevI ke putra zA. mAMDaNa ne svastrI raMgAdevI ke zreyortha. saM0 1525 cai0 suvidhinAtha ............ prA0 jJA0 zre0 somacandra strI rahalAdevI ke putra zivarAja 70 6 zani0 strI saubhAginI ke putra padmA ne svastrI pahUtI ke sahita. saM0 1527 pau0 neminAtha tapA0 jinaratna- prA0 jJA0 ma0 hemAdevI ke putra baIjA (?) ne svasA kalAkR0 1 sari devI ke zreyothe. zrI sambhavanAtha-jinAlaya meM saM0 1376 vai0 zAMtinAtha mahendrasari prA. jJA0 mahaM0 kaMdhA ke putra mAnharAja ne. kR. 5 guru0 saM0 1481 mA0 padmaprabha somasundarasari prA0 jJA0 zre............. zu010 saM0 1466 mAgha sambhavanAtha , prA0 jJA0 zre0 dhIrajamala strI dhIraladevI ke putra bhImarAja strI bhAvaladevI ke putra velarAja kI strI vIraNIdevI ne. saM0 1517 mAgha dharmanAtha AgamagacchIya- prA. jJA0 zrAvikA harSa ke putra nAgarAja kI strI zrAjI ke zu0 5 zukra0 devaratnasari putra zre0 jinadAsa ne svazreyortha. saM0 1547 mASa vAsupUjya zrIsari prA0 jJA0 zre0 rUpacandra bhA0 dedevI ke putra merA ne svastrI hIrAdevI ke zreyortha. jai0 le0saM0mA0le0504,511,535, 537,538,545, 546,553, 557, 563 / Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] [467 :: prAgvATajJAtIya kucha viziSTa vyakti aura kula-raNakurAna vIravara zrI kAlUzAha:: prAgvATajJAtIya kucha viziSTa vyakti aura kula raNakuzala vIravara zrI kAlUzAha vikrama kI terahavIM zatAbdI rAjasthAna meM gar3ha raNathaMbhaura kA mahattva rANA hamIra ke kAraNa atyadhika bar3hA hai| rANA hamIra vIroM kA mAna karatA thA aura sadA vIroM ko apanI sainya meM yogya sthAna dene ko tatpara bhI rahatA thaa| usakI sainya meM yahA~ taka ki yavana-yoddhA bhI bar3I zraddhA evaM bhakti se bhartI hote the aura rANA hamIra unakA bar3A vaMza-paricaya vizvAsa karatA thA / rANA hamIra ke samaya meM raNathaMbhaura kA jaina zrIsaMgha bhI bar3A hI samRddha evaM gauravazAlI rahA hai| aneka jaina yoddhA usakI sainya meM bar3e 2 padoM para AsIna the / rANA hamIra jaina-dharma kA bhI bar3A zraddhAlu thA tathA jaina yatiyoM evaM sAdhuoM kA bar3A mAna karatA thA / yahI kAraNa thA ki jainiyoM ne rANA hamIra kI yuddha-saMkaTa evaM pratyeka viSama samaya meM tana, mana evaM dhana se sevAyeM kI thiiN| rANA hamIra kI sainya meM jo aneka jainavIra the, unameM prAgvATajJAtIya pratApasiMha kI AjJAkAriNI dharmapatnI yazomatI kI kukSI se utpanna naravIra kAluzAha bhI the| kAlUzAha ke pitA pratApasiMha kRSi karate the aura usase prApta prAya para hI apane vaMza kA nirvAha karate the| kRSi karane vAloM meM unakA bar3A mAna thaa| hariprabhasUri ke upadeza se unameM dharma kI lagna jagI aura ve atyanta dRr3ha dharmI aura kriyApAlaka bana gye| eka bAra jaba hariprabhasUri kA raNathaMbhaura meM padArpaNa kAlUzAha ke pitA pratApasiMha / huA thA, to unhoMne sUri ke nagara-praveza kA mahotsava karake puSkala dravya vyaya kiyA thA aura cAturmAsa kA adhikatama vyaya-bhAra unhoMne hI uThAyA thaa| tatpazcAt daivayoga se unako kRSi meM dinoMdina acchA lAbha prApta hotA gayA aura ve eka acche zrImanta kRpaka bana gye| naravIra kAlUzAha apane pitA kI jaba sahAyatA karane ke yogya vaya meM pahu~ca gayA to usane pitA ko samasta gRhasaMbaMdhI ciMtAoM se mukta kara diyA aura Apa kRSi karane lage aura ghara kI vyavasthA kA cAlana karane lge| kAlUzAha bacapana se hI niDara, sAhasI aura satyabhASI the| ye kisI se nahIM Darate the / kAlUzAha kA samaya sAmaMtazAhI kAla thA, jisameM prajA kA bhoga evaM upabhoga eka mAtra rAnA, sAmaMta aura grAmaThakkura ke liye hI hotA .. thA aura prajA bhI isI meM vizvAsa karatI thii| parantu naravIra kAlUzAha aisI prajA meM kAlUzAha kI sAhasikatA " se nahIM the| ve svAbhimAnI the aura nyAya evaM nIti ke liye lar3ane vAle the| ye divya guNa inameM bacapana se hI jAgrata the| eka dina rANA hamIra ke kucha sevaka azvazAlA ke kucha ghor3oM ko bAhara carAne ke liye le gye| kAluzAha kA kheta harA-bharA dekhakara unhoMne ghor3oM ko kheta meM carane ke liye chor3a diyaa| kAlUzAha kA eka sevaka kheta kI rakhavAlI kara rahA thaa| usane ghor3oM ko hAMka kara kheta ke bAhara nikAla diyaa| isa para Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 ] :: prAgvATa - itihAsa :: [ tRtIya rANA ke sevaka usapara atyanta kruddha huye aura unhoMne usako burI taraha mArA aura piittaa| sevaka rotA 2 kAlUzAha ke pAsa meM pahu~cA / kAlUzAha yaha anyAya kaise sahana kara sakate the, turanta kheta para pahu~ce aura rANA ke sevakoM ko eka 2 karake burI taraha se pITA aura unako baMdI banAkara tathA ghoDoM ko pakar3a kara apane ghara le Aye / kAlUzAha ke isa sAhasI kArya ke samAcAra turanta nagara bhara meM phaila gaye / parijanoM evaM saMbaMdhiyoM ke atyadhika kahane-sunane para inhoMne rANA ke sevakoM ko to mukta kara diyA, parantu ghoDoM ko nahIM chodd'aa| rAjasevakoM ne rANA ke pAsa pahu~ca kara aneka ulTI sIdhI kahI aura kAlUzAha ke Upara usako atyanta kruddha banA diyA / rANA hamIra ne turaMta apane sainikoM ko bheja kara kAlUzAha ko bulavAyA / kAlUzAha bhI rANA hamIra se milane ko utsuka baiThe hI the / turanta sainikoM ke sAtha ho liye aura rAjasabhA meM pahu~ca kara rANA ko abhivAdana karake niDaratA ke sAtha khar3e ho gaye / rANA hamIra ne lAla netra karake kAlUzAha se rAjasevakoM ko pITane aura rAjaghor3oM ko baMdI banA kara ghara meM bAMdha rakhane kA kAraNa pUchA aura sAtha meM hI yaha bhI dhamakI dI ki kyA aise uddaMDa sAhasa kA phala kaThora daMDa se koI sAdhAraNa sajA ho sakatI hai ! kAlUzAha ne niDaratA ke sAtha meM rANA ko uttara diyA ki jaba rAjA prajA se kRSi - kara cukatA hai to vaha kRSi kA saMrakSaka ho jAtA hai| aisI sthiti meM koI hI mUrkha rAjA hogA jo kRSi phira naSTa, bhraSTa karAne ke vicAroM ko prAthamikatA detA hogA ! apanI pyArI prajA kA pAlana, rakSaNa karake hI koI naravIra rAjA jaise zobhAspada pada ko prApta karatA hai aura prajApriya banatA hai aura prajA kA sarvanAza evaM nukasAna karake vaha apane sthAna ko lajjita hI nahIM karatA, varana prajA kI durAzISa lekara ihaloka meM apayaza kA bhAgI banatA hai aura paraloka meM bhI tiraskRta hI hotA hai / rANA hamIra kAlUzAha ke nira pratyuttara ko zravaNa karake daMga raha gayA / kAlUzAha ke Upara adhika kupita hone ke sthAna para usake Upara atyanta prasanna huA aura apane sevakoM ko burI taraha apamAnita karake Age bhaviSya meM aise atyAcAra karane se bacane kI kaThora AjJA dI / rANA hamIra ne apanA kaMTha madhura karake kAlUzAha ko apane nikaTa bulAyA aura rAjasabhA ke samakSa usako apanI sainya meM uccapada para niyukta karake usake guNoM kI prazaMsA kI / kAlUzAha aba kRSaka se badala kara sainika ho gayA / dhIre 2 kAlUzAha ne aisI raNayogyatA prApta kI ki rANA hamIra ne kAlUzAha ko apanA mahAbalAdhikArI jisako daMDanAyaka athavA mahAsainAdhipati kahate haiM, banA diyA jaba dillI ke Asana para allAuddIna khilajI apane cAcA jallAluddIna ko mAra kara baiThA, to usane samasta bhArata ke Upara apanA rAjya jamAne kA svama bAMdhA aura bahuta sImA taka vaha apane isa svana ko saralatA se saccA allAuddIna khilajI kA bhI kara skaa| phira bhI rAjasthAna ke kucha rAjA aura rANA aise the, jinako vaha raNathaMbhaura para AkramaNa aura kaThinatA se adhIna kara sakA thA / inameM raNathaMbhaura ke rANA hamIra bhI the / allAuddIna kAlUzAha kI vIratA ne apanI sthiti sudRr3ha karake tathA gurjara jaise mahAsamRddhizAlI pradeza para adhikAra vizvAsapAtra sainApati ulagakhAM aura nuzaratakhAM ko bahuta bar3A aura cune hue sainikoM kA sainya dekara vi0 saM0 1356 meM raNathaMbhaura ko jaya karane ke liye bheje / AkramaNa karane kA turanta kAraNa yaha karake apane mahAparAkramI, Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :. prAgvATajJAtIya kucha viziSTa vyakti aura kula-kIrtizAlI kocara zrAvaka:: [Yt banA thA ki azaraNazaraNa rANA hamIra ne allAuddIna ke darabAra se bhAga kara Aye huye eka yavana ko zaraNa dI thii| isa para allAuddIna atyanta krodhita huA aura usane turanta hI raNathaMbhaura ke viruddha sabala evaM vizAla sainya ko bhejaa| isa raNa meM hamAre caritranAyaka kAlUzAha ne bar3I hI tatparatA evaM nItijJatA se yuddha kA saMcAlana kiyA thaa| yadyapi rAjapUta-sainya saMkhyA meM thor3I thI, parantu rANA hamIra apane yogya mahAbalAdhikArI kI sunItijJatA se anta meM vijayI huaa| udhara yavanazAhI senApati prasiddha ulagakhAM mArA gyaa| ulagakhAM kI mRtyu evaM zAhI parAjaya se allAuddIna ko bar3A duHkha huaa| vi0 saM0 1358 I. san 1301 meM svayaM allAuddIna apanI parAkramI evaM susajjita sainya ko lekara raNathaMbhaura para car3ha aayaa| isa bAra yuddha lagabhaga eka varSa paryanta donoM daloM meM hotA rahA / dhIre 2 rANA hamIra ke yoddhA mAre gye| yadyapi yavana-sainya ati vizAla thA aura rAjapUta-sainika hajAroM kI hI saMkhyA meM the / anta meM mahAbalAdhikArI kAlUzAha aura rANA hamIra apanI thor3I-sI bacI sainya ko lekara kesariyA vastra pahina kara jauharavrata dhAraNa karake nikale aura bhayaMkaratA se raNa karate huye, yavanoM ko mRtyu ke grAsa banAte huye samasta divasa bhara bhayaMkara saMgrAma karate rahe aura aMta meM ghAyala hokara vIragati ko prApta huye / inake marane para rAjapUta-sainA kA sAhasa TUTa gayA aura vaha bhAga khar3I huii| raNathaMbhaura para yavanazAsaka kA adhikAra ho gayA / kAlUzAha kA nAma Aja bhI raNathaMbhaura meM bar3e Adara ke sAtha liyA jAtA hai| kAlUzAha kI vIratA evaM kIti meM aneka kaviyoM ne bar3e 2 rocaka kavica banAye haiN| nIce kA eka prAcIna pada pAThakoM ko usakI vIratA evaM raNanipuNatA kA paricaya dene meM samartha hogA / * 'thambha diyo raNathambha ke zUro kAluzAha, pata rAkhI cauhANa kI par3iyo sena athAha / kAlI bajra kara meM dharI, khappara bhariyA pUra, ATha sahasa ar3asaTha taNA yavana kariyA cUra / ' saMbhava hai yaha pada kAlUzAha kI vIramati ke avasara para hI kisI bace huye yoddhA ne kahA hai| ahiMsAdharma kA saccA pratipAlaka, jIvadayoddhAraka evaM zaMkhalapura kA kIrtizAlI zAsaka kocara zrAvaka vikrama kI caudahavIM zatAbdI I. caudahavIM zatAbdI ke prArambha meM aura vi0 caudahavIM zatAbdI ke madhya meM zaMkhalapura nAmaka grAma meM jo aNahilapurapattana se tIsa mIla ke aMtara para hai, prAgvATajJAtIya bRhatzAkhIya vedozAha nAmaka eka ati udAra zrImanta vedozAha aura usakA putra rahate the / vedozAha kI strI kA nAma vIramadevI thaa| inake eka hI kocara nAmaka putra kocara aura usakA samaya huA aura vaha bacapana se hI dharmapravRtti, dayAlu tathA zAMtasvabhAvI thaa| isa samaya dillI para tugalakavaMza kA zAsana thA / muhammadatugalaka udbhaTa vidvAn evaM atyanta bhAvuka-hRdaya samrAT thA / * zrI zivanArAyaNajI kI hastalikhita 'prAgvATa-darpaNa' se / Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 ] :: prAgvATa - itihAsa :: [ tRtIya / vaha sarva dharmoM kA sammAna karatA thA / vidvAnoM evaM kavi tathA dharmajJoM kA vaha AzrayadAtA thA / usake darabAra meM deza ke prasiddha paNDita evaM sAdhu rahate the / vaha vizeSa kara jainadharma ke prati adhika AkRSTa thaa| zrAvakoM kA atyanta mAna karatA thaa| prasiddha jainAcArya jinaprabhasUri kA vaha parama bhakta thA Adeza evaM sadupadeza se samrAT muhammada ne zatruMjaya, giranAra, phalodhI Adi prasiddha tIrthoM kI rakSA ke liye rAjyAjJA pracArita kI tathA aneka sthaloM evaM parvo para jIvahiMsAyeM baMda kii| devagirivAsI saMghapati jagasiMha tathA khaMbhAtavAsI saMghapati samarA aura sAraMga kI samrAT muhammada tugalaka kI rAjasabhA meM ati mAna evaM pratiSThA thI / samrAT ke sAmanta evaM sevaka bhI jainadharma kA satkAra karate the tathA jainAcAryoM evaM zrAvakoM kA bar3A mAna karate the / vaha jaina sAdhu evaM ina jainAcArya ke zaMkhalapura' ke pAsa meM bahicara nAmaka grAma hai / usa samaya bahucarA nAmaka devI kA vahA~ eka prasiddha sthAna thA / isa devI ke mandira para pratidina hiMsA hotI thii| kocara jaise dayAlu zrAvaka ko yaha kaise sahana hotA ? vaha isa hiMsA ko baMda karavAne kA prayatna karane lgaa| kocara Avaka eka samaya khaMbhAta bahucarA devI aura pazubalI gayA huA thA | eka dina vaha jaina- upAzraya meM kisI prasiddha jaina AcArya athavA sAdhu mahArAja kA vyAkhyAna zravaNa kara rahA thA / upayukta avasara dekhakara kocara zrAvaka ne bahucara grAma meM bahucarAdevI ke Age hotI pazubalI ke Upara gaharA prakAza DAlA aura prArthanA kI ki pazubalI ko turanta banda karavAne ke liye prayatna karanA cAhiye / vyAkhyAna meM khaMbhAta ke prasiddha zrImaMta zreSThi sAjaNasI bhI upasthita the / sAjaNasI svayaM parama prabhAvaka evaM ati prasiddha zrImaMta the / inake pitA saM0 samarA apane bhrAtRja sAraMga ke sAtha muhammada tugalaka kI rAjya sabhA meM rahate the / isa kAraNa se bhI inakA mAna aura gaurava adhika bar3hA huA thA / zrIsaMgha ke graha se isa kArya meM sahAya karane ke liye saM0 sAjaNasI taiyAra huye / tugalaka samrAT kI ora se eka pratinidhi (svAdAra) khaMbhAta meM rahatA thA, jo samasta gujarAja para zAsana karatA thA / zrAvaka kocara evaM saM0 sAjaNasI donoM zAhI pratinidhi ke pAsa gaye ! zAhI pratinidhi saM0 sAjaNasI kocara kI samrATa ke pratinidhi kA bar3A mAna karatA thA aura unako cAcA kaha kara pukAratA thA tathA banatA vahAM taka se bheMTa aura kocara kA zaMkhala- saM0 sAjaNasI kI pratyeka prArthanA aura Adeza ko mAna detA thA / samrAT ke pratinidhi purakA zAsaka niyukta honA ne saM0 sAjaNasI aura kocara zrAvaka kA bahumAna kiyA / bahucarA grAma meM bahucarAdevI ke mandira para hotI pazuvalI hI banda nahIM kI, varan zrAvaka kocara kI jIvadayA - bhAvanA se atyanta mugdha hokara usane zrAvaka kocara ko zaMkhalapura kA zAsaka niyukta kara diyA / 1 'zaMkhalapura' kA vAstavika nAma 'salakhaNapura' honA cAhie / 2 'kocara vyavahArI rAsa' ke AdhAra para - jisakI racanA tapAgacchanAyaka zrImad vijaya menasUri ke samaya meM DisA nagara (gujarAta) meM vi0 saM0 1687 Azvina zu0 6 ko kavivara kanakavijayajI ke ziSyavara kavivara guNavijayajI ne kI thI / 'kocararAsa' ke karttA ne zrI sumatisAdhusUri kA nAma likhA hai| 'tapAgacchapaTTAvalI' ke anusAra ye AcArya solahavIM zatAbdI ke uttarArdha meM huye haiM aura kocara caudahavIM zatAbdI ke aMta meN| dUsarI bAta saM0 samarAzAha ne zatruMjaya kA saMgha vi0 saM0 1371 meM nikAlA aura usake putra sAjaNasI ne kocara zrAvaka ko zaMkhalapura kA zAsaka banAne meM mahattvapUrNa sahayoga diyA kA spaSTa ullekha hai / ta0 pa0 bhA0 150 202 pra0 54 vi0 tI 0 ka0 pR0 5 taH spaSTa hai ki uparokta jainAcArya zrI sumatisAdhusUri nahIM hokara koI anya prAcArya the / tathA 'vaikrame vatsare caMdrahayAgnIndra (1371) mite satI zrI mUlanAyakoddhAra sAdhuH zrI samaro vyadhAt 120' / 'zrImat kutubadInasya rAjyalakSmyA vizeSakaH / gyAsadInAbhidhastaMtra pAtasAhistadA'bhavat // 324 // tenAtIva pramodena smarasAdhu sagauravam / sanmAnya khAnavadayaM putratve pratyadadyata // 325 // taba saM0 samarAzAha ke putra saM 0 sAjaNasI kA sammAna khaMbhAta kA samrAT pratinidhi kareM, usameM Azcarya hI kyA hai / nA0 na0 pra0 pR0 165 Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAgvATajJAtIya kucha viziSTa vyakti aura kula - kIrtizAlI kocara zrAvaka :: khaNDa ] zaMkhalapura ke adhIna nimna grAma the: 2- vaDDAvalI 1- hAsalapura 5-bahicara ha - mor3herU 6-TUhar3a 10- kAlahara 11 - chamIghu kocara zrAvaka isa prakAra bAraha grAmoM kA zAsaka banakara saM0 sAjaNasI ke sAtha upAzraya meM pahu~cA aura guru ko vaMdanA karake vahA~ se rAjasI ThATa-bATa evaM sainya ke sAtha zaMkhalapura pahu~cA / uparokta bAraha grAmoM meM harSa manAyA gayA tathA zaMkhalapura meM samasta prajA ne zrAvaka kocara kA bhArI svAgata karake usakA nagara meM praveza kraayaa| kocara ke parijana, mAtA, pitA evaM strI ko apAra Ananda huA / 3 - sItApura 7- delavADa 4 - nAvizrANI 8-denamAla [ 501 kocara zrAvaka ne jyoM hI zaMkhalapura kA kAryabhAra saMbhAlA, usane apane adhIna ke bAraha grAmoM meM pazubalI ko eka dama baMda karane kI turaMta rAjyAjJA nikAlI / samasta prajA kocara ke divya guNoM para pahile se hI mugdha hI, kocara kA jIvadayA pracAra isa rAjyAjJA se kocara kI dayAbhAvanA kA prajA para gaharA prabhAva par3A aura sthAna 2 tathA zaMkhalapura meM zAsana hotI pazubalI banda ho gaI / kocara ne bAraha grAmoM meM jIvadayA - pracAra kArya tatparatA se prArambha kiyA / pAnI bharane ke talAvoM evaM kuoM para pAnI chAnane ke liye kapar3A rAjya kI ora se diyA jAne lagA, yahA~ taka ki pazuoM ko bhI uparokta bAraha grAmoM meM annA pAnI pIne ko nahIM milatA thA / usane apane prAMta meM AkheTa banda karavA dii| jaMgaloM meM hiraNa aura kharagoza nizciMta hokara rahane lage / jalAzayoM meM machalI kA zikAra banda ho gayA / isa prakAra AmiSa kA prayoga ekadama banda ho gayA / zaMkhalapura ke prAnta meM isa prakAra adbhuta DhaMga se utkRSTa jIvadayA ke palAye jAne se kocara zrAvaka kI kIrtti dUra-dUra taka phailane lgii| dUra ke saMgha kocara kA yazogAna karane lge| kavi, cAraNa bhI yatra-tatra sabhAoM meM vyAkhyAnakocara zrAvaka kI kIrtti kA sthaloM meM, guru munimahArAjoM, sAdhu-saMtoM ke samakSa kocara kI kIrtti karane lage / kocara prasAra aura saM0 sAjarA sI zrAvaka ko zaMkhalapura kA zAsana prApta huA thA, usameM khaMbhAta ke zrI saMgha tathA vizeSako IrSyA kara saM0 sAjaNasI kA adhika sahayoga thA, ataH khaMbhAta meM kocara zrAvaka kI kIrtti dhika prasArita ho aura khaMbhAta kA zrI saMgha usakI adhika sarAhanA kare to koI Azcarya nahIM / khaMbhAta meM jaba ghara-ghara aura guru- munirAjoM ke samakSa bhI kocara kI kIrtti gAI jAne lagI to saM0 sAjaNasI ko isase atyadhika IrSyA utpanna huI ki usake sahayoga se banA vyakti kaise usase adhika kIrtizAlI ho sakatA hai / vaha avasara dekha kara * 'kocara-vyavahArI rAsa' ke karttA ne uparokta vArtA ko depAla nAmaka kavi kA varNana karake carcA hai| rAma ke karttA ne depAla ko samarAzAha ke kulakA Azrita kavi honA likhA hai, jo bhramAtmaka hai; kyoMki depAla kI aneka kRttiyA~ upalabdha haiM, jo solahavIM zatAbdI ke prArambha meM racI huI haiM aura samarAzAha caudahavIM zatAbdI ke anta meM huA hai, ataH aghaTita hai / depAla samarAzAha ke vaMzajoM kA samAzrita bhale hI ho sakatA hai| depAla ke liye dekho:- (1) ai0 rA0 saM0 bhA 1 pR0 7 (2) jai0 gu0 ka0 bhA0 150 36-36 dUsarI bAta - svayaM kocara aura depAla kisI bhI prakAra samakAlIna siddha nahIM kiye jA skte| kharataragaccha nAyaka jinodayasUri kA kocara zrAvaka ne purapraveza bar3e dhUmadhAma se karavAyA thA, jisakA ullekha solahavIM zatAbdI ke pUrvArddha meM likhI gaI kharataragaccha kI prAcIna pahAvalI meM isa prakAra upalabdha hai 'varttita dvAdazayAmArighoSaNena suratrANa sanAkhata sA0 kocara zrAvakeNa salakhaNapure kArita pravezotsavAnA' jinodayasUri kA kAla vi0 saM0 1415-32 hai / Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 ] :: prAgvATa - itihAsa :: [ tRtIya samrAT ke pratinidhi ke pAsa pahu~cA aura usane kocara zrAvaka ke viSaya meM aneka jhUThI 2 bAteM bnaaii| itanA hI nahIM pratinidhi ko isa sImA taka bhar3akAyA ki usane turanta kocara ko bulAkara kArAgAra meM DAla diyA / isa kuceSTA se saM0 sAjaNasI kA bhArI apayaza huA aura sarvatra usakI nindA hone lagI / zaMkhalapura kI prajA aura dUra 2 ke saMgha kocara zrAvaka ko mukta karAne kA prayatna karane lge| aMta meM saM0 sAjaNasI ko apane kiye para bar3A pazcAttApa huA / udhara samrAT ke pratinidhi ko bhI samasta bheda jJAta ho gayA, ataH phalataH kocara zrAvaka turanta dekhiye- (1) vADI pArzvanAtha - vidhicaitya-prazasti zilAlekha / D. C. M. P. (G. O, S. VO. LXXVI.) go 828 (2) jinakuzalasUra kA svargavAsa vi0 saM0 1386 meM huA aura jinodayasUri unake pAMcave paTTadhara the / 'gacchamataprabaMdha' pR0 37 (3) 'zataka' OM // saM0 1416 bhAga va0 5 sA0 dAhar3a" 'saMvat 1423 varSe sA0 mehAsuzrAvakaputra sA0 udayasiMhena putra sA0 lUNA-vayarAbhyA yutena svaputrikAyApuNyArthaM / " 'zatakavRti pustakaM' mUlyena gRhItvA nijakharataraguru zrI jinodayasUriNaM prAdAmi / [jaisalamera bRhad bhaMDAra ] 'jinacaMdrasUri jinakuzala sUri - jinapadmasUri guravaH syuH / jinalabdhijinacandro jinodayaH sUri jinarAjaH ||16|| ' [ zrIkalpasUtram ] pra0 saM0 pR0 15 'zrI kharataragacche zrI jinodayasUribhiH' jai0 le0 2267 kocara-vyavahArI- rAsa-karttA ne rAsa kI racanA saMbhavataH zruti ke AdhAra para kI hai pratIta hotA hai| depAla aura sumatisAdhusUri zravazyameva samakAlIna the / parantu kocara zrAvaka ko inakA samakAlIna mAnane meM kharataragacchapaTTAvalI kA uparokta uddharaNa tathA prA0 jai0 saM0 lekhaka 37 bAdhaka haiM / 'kocara vyavahArI-rAsa' se kharataragacchapaTTAvalI tathA ukta lekhAMka adhika vizvasanIya bhI hai, kyoMki ukta rAsa kI racanA vi0 saM0 1687 meM huI hai aura inakI solahavIM zatAbdI ke pUrvArddha meM jaba ki depAla kavi bhI vidyamAn thA aura jaina kaviyoM meM agragaNya mahAkavi thA / phira bhI rAsa meM varNita ghaTanA ko pAThakoM ke vicArArthaM yahAM varNana kara detA hU~ / depAla kavi eka samaya kocara kI kIrtti zravaNa karake zaMkhalapura pahu~cA aura kocara se milA aura usake adhIna zaMkhalapura nagara ke adhIna ke bArahagrAmoM meM adbhuta DhaMga se palAyI jAtI huI jIva dayA ko dekha kara vaha atyanta mugdha huA aura zrAvaka kocara kI kIrtti meM usane kavitA racI aura kocara ko sunaaii| kocara ne mahAkavi depAla kA bahuta saMmAna kiyA aura usako bahuta dravya dAna meM diyA / depAla kavi jaba khaMbhAta pahu~cA to usane guru mahArAja ke samakSa kIrttizAlI kocara zrAvaka kI aura usake zAsana prabaMdha tathA jIva- dayA-pracAra kI bhUrI 2 prazaMsA kii| samasta zrIsaMgha tathA gurumahArAja ko kocara kI dharma -zraddhA sunakara atyanta prasannatA huI / paraMtu saM0 sAjaNasI ko IrSyA huI ki merI sahAyatA se unnata huA kocara mujhase bhI adhika kIrtti evaM yaza kA bhAjana banatA hai aura phira mere hI Azrita kavi dvArA usakI kIrttikavitA kI jAtI hai| saM0 sAjaNasI ne kocara zrAvaka ke viruddha SaDayaMtra racane kA vicAra kiyA aura usako zAsana - kArya se cyuta karAkara kArAgAra meM DalavAne kA dRr3ha saMkalpa kiyA / saM0 sAjaNasI gujarAta ke zAsaka ke pAsa pahuMcA aura kocara zrAvaka ke viSaya meM aneka jhUThI 2 bAteM banAkara usako kocara para ruSTa kiyA / itanA hI nahIM kocara ko bulavA kara bandIgRha meM DalavAyA / saM0 sAjaNasI ke isa kukRtya se zrIsaMgha meM saM0 sAjaNasI kI bhArI apakIrtti huI tathA depAla kavi para bhI logoM kI zraddhA huii| yaha samasta ghaTanA ghaTI, usa samaya depAla kavi vahA~ nahIM thA, vaha zatru jayatIrtha kI yAtrA ko gayA huA thaa| jaba vaha lauTa kara AyA aura usane kocara zrAvaka ko kArAgAra kA daMDa milA sunA, usane turanta saM0 sAjaNasI kI stuti meM kavitA rcii| kavitA ko sunakara saM0 sAjaNasI atyanta prasanna huA aura usane depAla kA samucita satkAra kiyA / ucita avasara dekha kara depAla ne saM 0 sAjaNasI se kahA ki ApakI mahati kRpA se bahucarAdevI ke pUjArIgaNa atyanta prasanna huye haiM tathA bahucarAdevI ke Age loga niDaratA se pazubalI karate haiM aura isa prakAra bahucarAdevI kA vaha pUrva gaurava punaH sthApita ho gayA hai / yaha sunakara saM0 sAjaNasI atyanta lajjita huA aura usane depAla kavi ko vacana diyA ki vaha turanta gujarAta ke zAsaka ke pAsa jAkara kocara ko mukta karAvegA aura usako punaH zaMkhalapura kA zAsana- bhAra dilAvegA / depAla kavi saM0 sAjaNasI kI isa hRdaya kI saralatA para atyanta mugdha hokara apane sthAna para calA gayA / suavasara dekhakara saM0 sAjaNasI samrAT ke pratinidhi ( gujarAta kA zAsaka) ke pAsa pahu~cA / samrAT ke pratinidhi ko bhI kocara ko kArAgAra meM DalavAne kA bheda jJAta ho gayA thA; ataH adhika vicAra nahIM karanA pddaa| kocara mukta kara diyA gayA aura vaha punaH zaMkhalapura kA zAsaka niyukta kiyA gayA / kIrttizAlI kocara ne jIva- dayA-pAlana meM apanI sampUrNa zrAyu vyatIta kI tathA nyAya evaM dharmaM-nIti se zaMkhalapura kA zAsana kiyA / Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: prAgvATajJAtIya kucha viziSTa vyakti aura kula-maMtrI zrI cAMdAzAha :: hI mukta kara diyA gayA aura usane punaH zaMkhalapura kA zAsana bar3I yogyatA evaM tatparatA se kiyA aura utkRSTa jIvadayA kA pAlana karAyA / kocara zrAvaka ne jIvadayA evaM dharmasambandhI aneka kArya kiye| kharataragacchanAyaka jinodayasari kA usane bhArI dhUma-dhAma se ullekhanIya purapravezotsava kiyA thaa| kocara kavi evaM paNDitoM kA sammAna karatA thA / kocara kI jIvadayAsambandhI kIrti sadA amara rhegii| prAgvATajJAtIya maMtrI karmaNa vikrama kI solahavIM zatAbdI vikrama kI solahavIM zatAbdI ke prArambha meM ahamadAbAda meM, jaba ki vahA~ mahamUdabegar3A nAmaka bAdazAha rAjya kara rahA thA, jisakA rAjyakAla vi0 saM0 1515 se 1568 taka rahA hai, prAgvATajJAyIya karmaNa nAmaka ati prasiddha puruSa ho gayA hai| yaha bar3A buddhimAn, catura evaM nItijJa thaa| mahamUdabegar3A ne isako yogya samajha kara apanA maMtrI bnaayaa| maMtrI karmaNa bAdazAha ke ati priya evaM vizvAsapAtra maMtriyoM meM thaa| maMtrI karmaNa tapAgacchanAyaka zrImad lakSmIsAgarasUri kA parama bhakta thaa| __ zrImat somajayasari ke ziSyaratna mahIsamudra ko isane mahAmahotsavapUrvaka vAcaka-pada pradAna karavAyA thaa| isI avasara para ukta AcArya ne apane anya tIna ziSya labdhisamudra, amaranaMdi aura jinamANikya ko bhI vAcakapadoM se suzobhita kiye the| ina tInoM kA vAcakapadapradAnamahotsava kramazaH pautrI kapurI sahita zatrujavatIrtha kI yAtrA karane vAle saMghapati guNarAja, do0 mahIrAja aura hemA ne kiyA thaa| 1 / / maMDapadurgavAsI prAgvATajJAtIya pramukha maMtrI zrI cAMdAzAha ___vikrama kI solahavIM zatAbdI zre0 cAMdAzAha vikrama kI solahavIM zatAbdI meM mAlavapradeza ke yavanazAsaka kA pramukha maMtrI huA hai| yaha mANDavagar3ha kA vAsI thaa| yaha bar3A rAjanItijJa evaM yogya prabaMdhaka thA / yaha bar3A dharmAtmA evaM jainadharma kA dRr3ha anuyAyI thaa| yaha hRdaya kA udAra aura vRttiyoM kA sarala thaa| avaguNa isameM dekhane mAtra ko nahIM the| yaha nitya jinezvaradeva ke darzana karatA aura pratimA kA pUjana karake pazcAt anya sAMsArika kAryoM meM lagatA thA / yaha itanA dharmAtmA thA ki loga isako 'caMdrasAdhu' kahane laga gaye the / isane zatrujaya, giranAra Adi tIrthoM kI saMghayAtrAyeM karake puSkala dravya kA vyaya kiyA thA aura saMghapati pada ko prApta kiyA thaa| isane mANDavagar3ha meM bahattara 72 kASThamaya jinAlaya aura aneka dhAtucauvIzIpaTTa karavAye the aura unakI pratiSThAoM meM agaNita dravya kA vyaya kiyA thA / yaha mAlavapati mahammada prathama aura dvitIya ke samaya meM huA hai / 2 1 jai0 sA0 saM0 iti0 pR0 468-6E. 20 sA0 saM0 iti0 pR0 467. Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 ] :: prAgvATa-itihAsa: [tRtIya devAsanivAsI prAgvATajJAtIya maMtrI devasiMha vikrama kI solahavIM zatAbdI devAsarAjya para jaba mANDavagar3hapati musalamAna zAsakoM kA adhikAra thA, mAphara malika nAmaka zAsaka ke zrI devasiMha pramukha evaM vizvasta maMtriyoM meM the| yavana yadyapi jaina evaM vaiSNava maMdiroM ke prabala virodhI the, parantu mAphara malika kI maMtrI devasiMha para atizaya kRpA thI; ataH virodhiyoM kI koI yukti saphala nahIM huI aura maMtrI devasiMha ne bahuta dravya vyaya karake cauvIsa jinamaMdiroM aura pittalamaya aneka caturviMzatijinapaTTa banavAye aura puSkala dravya vyaya karake vAcaka AgamamaMDana ke kara-kamaloM se unakI pratiSThA karavAI / 1 stambhanapuravAsI parama gurubhakta Thakkura kIkA vikrama kI satrahavIM zatAbdI vikrama kI satrahavIM zatAbdI (17) ke prAraMbha meM dillI samrATa akabara kI rAjasabhA meM zrImad hIravijayasUri kA prabhAva bar3hatA jA rahA thA aura anyatra bhI unake prasiddha, yazasvI, pratApI bhaktoM kI saMkhyA bar3hatI jA rahI thii| khaMbhAta meM bhI ukta prabhAvazAlI prAcArya ke aneka parama bhakta the, jinameM sonI tejapAla, saM0 udayakaraNa, Thakkura kIkA, parIkSaka rAjiyA, vajiyA Adi pramukha the| Thakkura kIkA prAgvATajJAtIya puruSa thA aura vaha ati dhanADhya thA / zrImad hIravijayathari ne apane sAdhujIvana meM khaMbhAta meM sAta cAturmAsa kiye the tathA bhinna 2 saMvatoM meM paccIsa 25 pratimAoM kI pratiSThAyeM kI thIM tathA unakA svargavAsa vi0 saM0 1652 meM UnA (UnA-delavADA) meM hI huA thaa| unake paTTadhara zrImad vijayasenasUri ne bhI khaMbhAta meM 22 pratimAoM kI pratiSThAyeM kI thIM / ukta donoM AcAryoM ke prati khaMbhAta ke zrIsaMgha kI apAra bhakti thii| Thakkura kIkA ne ukta donoM prAcAryoM dvArA kiye gaye cAturmAsoM evaM dharmakRtyoM meM puSkala dravya vyaya kiyA thA / vi0 saM0 1560 phA0 kR. 5 ko muni somavimala ko khaMbhAta meM gaNipada pradAna kiyA gayA thA, usa zubhotsava para Thakkura kIkA ne ati dravya vyaya karake acchI saMghabhakti kI thii| khaMbhAta ke pUrva meM lagabhaga ardha koza ke antara para Aye huye zakarapura nagara meM Thakkura kIkA, zrImalla aura vAghA ne jinAlaya aura pauSadhazAlA banavAI / Thakkura kIkA apane samaya ke pratiSThita puruSoM meM ati saMmAnita vyakti evaM dharma-premI aura gurubhakta zrAvaka huA hai| 2 1 jai0 sA0 saM0 iti0 pR0 466-500. 2 khe0 prA0 0 iti0 pR.66,160. Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ::prAgvATajJAtIya kucha viziSTa vyakti aura kula-zA0paMjA aura usakA parivAra :: zA0 punjA aura usakA parivAra vikrama kI satrahavIM zatAbdI vikrama kI satrahavIM zatAbdI ke pUrvArdha meM sirohI nagara meM prAgvATajJAtIya zAha puMjA rahatA thaa| usakI strI kA nAma ucharaMgadevI thaa| usakI kukSI se tejapAla nAmaka bhAgyazAlI putra huaa| tejapAla ke caturaMgadevI zA0 pujA aura usakA putra aura lakSmIdevI nAma kI do striyA~ thiiN| caturaMgadevI kI kukSI se vastupAla, vardhamAna tejapAla aura usakA gRhastha aura dhanarAja nAmaka tIna putra aura eka putrI huI / putrI ne dIkSA grahaNa kI aura vaha mahimAzrI nAma se prasiddha huI / vastupAla kA vivAha anupamAdevI ke sAtha huA aura usake sukhamalla, indramANa aura udayabhANa nAmaka tIna putra huye / vardhamAna ina tInoM meM adhika prabhAvazAlI thaa| usake tIna striyAM thIM-kesaradevI, sarupadevI aura sukhmaadevii| sukhamAdevI ke devacaMda nAmaka putra huaa| mahimAzrI ne sAdhvI-jIvana vyatIta karake apanA Atma-kalyANa kiyA / cauthA putra dhanarAja thA aura rUpavatI nAmA usakI strI thii| ___ tejapAla kI dvitIya strI lakSmIdevI kI kukSI se gaur3IdAsa nAmaka putra huaa| gaur3IdAsa kI strI anurUpadevI thI aura usake gajasiMha nAmaka putra huaa| tejapAla ne vikrama saMvat 1661 zrAvaNa kRSNA 8 ravivAra ko tejapAla dvArA pratiSThita tapagacchIya bha. zrI vijayaprabhasUri, prA. zrI vijayaratnasUri ke nirdeza se upA0 pratimAyeM. / zrI meghavijayagaNi ke karakamaloM se zrI zaMkhezvara-pArzvanAtha-jinAlaya ke khelAmaMDapa ke uttarAbhimukha prAlaya meM zrI AdinAtha bhagavAn kI bar3I pratimA1 aura dazA osavAloM ke zrI AdIzvara-jinAlaya ke khelAmaMDapa meM pazcimAbhimukha zrI munisuvratasvAmIra kI bar3I pratimA bar3I dhUma-dhAma se saparivAra pratiSThita krvaaii| dazA osavAloM ke zrI AdIzvara-jinAlaya ke khelAmaMDapa meM zA0 pujA kI strI aura tejapAla kI mAtA ucharaMgadevI ne jagadguru sarisamrAT zrImad hIravijayasarijI kI eka sundara pratimA vi0 saM0 1665 vai0 zu0 3 tejapAla kI mAtA ucharaMga- budhavAra ko tapAgacchIya bha0 zrIvijayasenamari ke paTTAlaMkAra bha0 zrI vijayatilakasari devI dvArA pratiSThita pratimA ke dvArA apane putra tejapAla aura tejapAla ke putra vastupAla, vardhamAna, dhanarAja Adi pramukha parijanoM ke zreya ke liye pratiSThita karavAI / 3 1-zrI zaMkhezvara-pArzvanAtha-mandira ke dakSiNa dizA ke zrAlayastha zrI AdinAthabiMba kA lekhAMza 'zrI tejapAla bhAryA caturaMgade putra sA0 vastupAla vardhamAna dhanarAja, tasya patnI rUpI zrI AdinAthabiMbaM kArApitaM pratiSThitaM taHmaH zrI vijayaprabhasUri prA0 zrI vijayaratnasUrinirdezAta upA0 zrI meghvijygnnibhiH||' 2-dazA osavAloM ke AdIzvara-jinAlaya ke khelA-maNDapastha pazcimAbhimukha saparikara zrI munisuvratabiMba kA lekhAMzaH 'zAha pUjA bhAryA ucharaMgade tasya putra sA tejapAla tasya bhAryA catugadi saparikara zrI munisavatabiMba kArApitaM ||shrii||' 3-'saMvat 1665 varSe vai0 su03 budhe bhaTTAraka zrI hIravijayasarisUtiH prAgvATajJAtIya sA0 pujA bhA0 bA0 ucharaMgade nAmnyA svasuta sA0 tejapAla tatputra sA0 vastupAla vardhamAna dhanarAja pramukhazreyase kAritaM prati0 tapAgacche bhaH zrI vijayasenasAripaTTAlaMkAra zrI vijayatilakasUribhiH // zrIrastusaMghasya / / dazA0 zrosa0 zrI zrAdI0 jinAlaya, Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 ] :: prAgvATa itihAsa :: [ tRtIya vardhamAna ne vi0 saM0 1736 mArga0 zu0 3 budhavAra ko bhArI pratiSThotsava kiyA aura usa avasara para usane aura usake parijanoM ne aneka pratimAyeM pratiSThita karavAI / yaha pratiSThotsava zrI zaMkhezvara-pArzvanAtha - jinAlaya tejapAla ke dvitIya putra meM mUlanAyaka zrI pArzvanAtha pratimA kI prANapratiSThA karavAne ke hetu Ayojita kiyA vardhamAna dvArA pratiSThotsava. gayA thA / zA0 vardhamAna ne apane parijanoM ke sAtha, jinameM mukhya usakA jyeSTha bhrAtA zA0 vastupAla, kaniSTha bhrAtA dhanarAja, gaur3IdAsa aura usakI tRtIyA strI sukhamAdevI aura usakA putra devacanda the zrI mUlanAyaka zaMkhezvara-pArzvanAtha kI pratimA mahAmahopAdhyAya zrI meghavijayagaNi ke dvArA zubhamurhata meM pratiSThita karavAI / zA0 vardhamAna ko isa pratimA ke lekha meM 'saMghamukhya' pada se alaMkRta kiyA gayA hai| isase siddha hotA hai vardhamAna kA sthAnIya jainasamAja meM atyadhika sammAna thA aura vaha usake parivAra meM adhika samRddha aura pratiSThita thA / 1 atirikta isake isa zubha utsava para usane caumukhA - AdinAtha - jinAlaya meM bhI do pratimAyeM pratiSThita karavAI / zA0 vardhamAna ne zrI caumukhA zrAdinAtha - jinAlaya kI tRtIya maMjila ke caumukhA gaMbhAre meM tapA0 bha0 zrI vijayaprabhasUri, A0 zrI vijayaratnasUri ke nirdeza se mahopAdhyAya zrI meghavijayagaNi dvArA mahimAzrI ke vacanoM se saparikara pazcimAbhimukha zrI sumatinAthabiMba aura zrImad vijayarAjasUri ke karakamaloM se bhAryA sukhamAdevI aura usake putra devacaMdra ke sAtha meM isI gaMbhAre meM dakSiNAbhimukha zrI AdinAtha pratimAyeM pratiSThita karavAI / 2 zA0 vardhamAna kI tInoM striyA~ kesaradevI, sarUpadevI, sukhamAdevI ne bhI zrI zaMkhezvara-pArzvanAtha - jinAlaya ke khelAmaMDapastha zrI ajitanAtha kI bar3I pratimA mahopAdhyAya zrI meghavijayagaNa dvArA pratiSThita karavAI / tejapAla ke tRtIya putra dhanarAja kI strI rUpavatI (rUpI) ne bhI meghavijayagaNi dvArA zrI zaMkhezvara - pArzvanAtha - jinAlaya ke khelAmaMDapa ke trAlaya meM UttarAbhimukha zrI AdinAtha kI bar3I pratimA pratiSThita karavAI / 3 I 4 dazA osavAloM ke zrI AdIzvara - jinAlaya meM isI pratiSThotsava para zA 0 tejapAla kI dvitIya strI lakSmIdevI ke putra zA 0 gaur3IdAsa ne apanI strI anarUpadevI aura putra gajasiMha ke sAtha meM zrI ajitanAthapratimA ko khelAmaMDapa meM ta0 ga0 bha0 zrI vijayaprabhasUri ke dvArA pratiSThita krvaaii| isI pratiSThotsava ke zubhAvasara para 1- 'sA0 pujA bhAryA uccharaMgade tatputra sA0 tejapAla bharyA caturaMgade tatputra sA0 vastupAla vardhamAna dhanarAja gaur3IdAsa teSu 'saMgha mukhya ' sAvardhamAna nAmnA bhA0 sukhamAde putra ciraMjIvI devacandra pramukha parivArayutena zrI zaMkhezvarapAzrvanAthabiMbaM "meghavijayagaNi pramukhaparikala taiH // mU0 nA0 pratimAlekha - zaMkhe0 jinAlaya 2 - ' sAdhvI mahimAzrI vacanAt svapuNyArtha zrI sumatibiMbaM kA0 pratiSThitaM saM0 1736 va0 mA0 su0 3 budhe mahArAja zrI vayarIsAlajI vijayirAjye tapA0 ga0 bhaH zrI vijayaprabhasUri A0 zrI vijayaratnasUri nirdezAt mahopAdhyAya zrI meghavijayagaNibhiH pratiSThitaM sA0 vardhamAnena pratiSThApitaM0 // cau0 jinAlaya 'sA puMjA bhA0 ucharaMgade tatputra sA0 tejapAla bhA0 caturaMgade tatputra sA0 vardhamAna nAmnA bhAga sukhamAde tatputra devacandayutena zrI zrAdinAthaviM kA0 pra0 ta0 ga0 "vijayarAjasUribhiH / / ' 3- 'zrI tejapAla bhAryA caturaMgade putra sA0 vastupAla, vardhamAna, dhanarAja tasya patnIrUpI zrI AdinAthabiMbaM " cau0 jinAlaya ..........meghavijayazaMkhe0 jinAlaya. gaNibhiH' 'sA' vardhamAnagRhe bhAryA kesarade sarUpade sukhamAde nAmnAbhiH meghavijayagaNibhiH' zaMkhe0 jinAlaya 4 - 'sA0 pujA bhAryA uchaMrade putra sA0 tejapAla bhAryA lakhamAde putra sA0 gaur3IdAsa nAmnA bhAryA anarUpade putra gajasiMghayutena zrI. ajitanAthabiMbaM kA0 pra0 ta0 bha0 zrI vijayaprabhasUribhiH ' Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saba ] :: prAgvATajJAtIya kucha viziSTa vyakti aura kula - zre0 jasavIra :: [ zA0 tejapAla ke jyeSTha putra vastupAla kI strI anopamAdevI kI kukSI se utpanna grA0 sukhamana, indrabhAsa aura udayabhAga nAmaka tInoM AtAoM ne zrI dazA osavAloM ke zrI AdIzvara - jinAlaya ke khelAmaMDapastha uttarAbhimukha zrI candraprabhasvAmI kI bar3I pratimA mahopAdhyAya zrI meghavijaya maNidvArA pratiSThita krvaaii| zA0 punja ke parivAra kI kIrtti taba taka sthAyI rahegI, jaba taka usakI strI ucharaMgadevI, putra tejapAla aura tejapAla ke putra saMghamukhya vardhamAna Adi ke dvArA uparokta tInoM prasiddha jinamaMdiroM meM pratiSThita pratimAyeM vidyamAna raheMgI / vaMzavRkSa zA0 puMjA [ ucharaMgadevI ] I tejapAla [ caturaMgadevI, vardhamAna vastupAla [ anUpamadevI ] [kesaradevI, sarUpadevI, sukhamAdevI ] I devacaMda sukhamala indrabhAga udaya mANa lakhamAdevI ] T gaur3IdAsa mahimAzrI dhanarAja [ anarUpadevI ] [rUpI] F gajasiMha zrI vAgar3adezarAjanagara zrI DUMgarapura ke sakalaguNanidhAna kRtasura dharmabhAradhuraMdhara caityanirmAtA zre0 jasavIra vi0 saM0 1671 * vikrama kI satrahavIM zatAbdI meM DUGgarapura ke rAjasiMhAsana para jaba mahArAula zrI punjarAja virAjamAna the, usa samaya laghusajjana prAgvATajJAtizRMgArahAra zreSThi maMDana eka bar3e hI sajjana zrAvaka ho gaye haiN| inakI strI kA nAma manaraMgadevI thA / manaraMgadevI sacamuca hI mahAsatI zIlAlaMkAradhAriNI strIziromaNi mahilA thI / manaraMgadevI kI kukSI se jasavIra aura jogA nAmaka do putraratna paidA huye / prathama putra jasavIra samasta guNoM kI khAna, mahAdAnI, puNyAtmA, dharmabhAradhuraMdhara sukRtI thaa| jasavIra ke do striyA~ thIM / prathama jor3ImadevI aura dvitIya pAgaradevI / jor3IdevI kI kukSI se putraratna kAhanajI paidA huA thaa| jasavIra ke bhrAtA jogA kI strI kA nAma bhI jor3ImadevI 'vastupAla bhAryA anopamAde suta sukhamalla, indrabhANa, udayabhANa nAmabhiH candraprabhabiMbaM kA0 pra0 zrI ..........meghavijayagaNi // dazA0 AdIzvara caitya, * jai0 ghA0 pra0 le0 saM0 bhA0 1 lekhaka 1462. Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508] :: prAgvATa-itihAsa: [vRtIva jogA kA putra rahiyA thaa| dharmAtmA jasavIra ne sakala parivAra ke zreyortha zrI pArzvanAtha-jinAlaya meM madraprAsAda karavAyA aura tapAgacchanAyaka zrIpUjya zrI 5 zrI somavimalasari ke ziSya kalikAlasarvajJa jagadguru virudadhArI vijayamAna zrI pUjya zrI 5 hemasomasUrIzvarapaTTaprabhAkara prAcArya zrI vimalasomasUrIzvara ke Adeza se mahopAdhyAya zrI AnandapramodagaNiziSya paNDitazreNIziromaNI paM0 zrI sakalapramodagaNiziSya paM0 tejapramodagaNidvArA vi0 saM0 1671 vai0 zu0 5 ravivAra ko zubhamuhUrta meM mahAmahotsavapUrvaka usakI pratiSThA krvaaii| prAgvATajJAtIya maMtrI mAlajI vikrama kI aThArahavIM zatAbdI vikrama kI aThArahavIM zatAbdI ke prArambha meM dIvabandara meM prAgvATajJAtIya jIvaNajI nAmaka prasiddha evaM gauravazAlI zrImaMta ke putra mAlajI nAmaka zrAvaka rahate the| ye vahAM ke narezvara ke pramukha evaM vizvAsapAtra maMtriyoM meM the| catura nItijJa to the hI, parantu sAtha meM bar3e dharmAtmA bhI the; isase inakA rAjA aura prajA donoM meM bar3A mAna aura vizvAsa thaa| maMtrI mAlajI bar3e hI gurubhakta evaM jinezvaradeva ke upAsaka the| vi0 saM0 1716 meM dIkvandara meM aMcalagacchAdhipati zrImad amarasAgarasUri kA pardApaNa huA thaa| maMtrI mAlajI ne mArI samArohapUrvaka puSkala dravya vyaya karake rAjasI DhaMga se unakA nagara-praveza karavAyA thA aura vividha prakAra se unakI sevAbhakti karake gurubhakti kA paricaya diyA thaa| usa varSa kA cAturmAsa zrImad amarasAgarapari ne maMtrI mAkhajI kI zraddhA evaM bhaktipUrNa satyAgraha ko mAna dekara dIvavandara meM hI kiyA thaa| usa cAturmAsa meM maMtrI mAlajI ne gurumahArAja se caturthavrata kI pratijJA lI aura sAdharmika-vAtsalya karake sadharmI bandhuoM kI prazaMsanIya bhakti kI aura aneka anya dharmakAryoM meM puSkala dravya vyaya karake apAra yaza kI prApti kii| guru mahArAja ke sadupadeza se maMtrI mAlajI ne zrI zAMtinAtha bhagavAna kI eka raupyapratimA aura anya pASANa kI gyAraha jinezvara-pratimA karavAI aura zrI zatrujayamahAtIrtha para eka laghujinAlaya vinirmita karavAkara vi0 saM0 1717 mArgazira ka0 13 ko usameM sthApita kii| aitadartha cAturmAsa ke anantara gurumahArAja ke sadupadeza se maMtrI mAlajI ne eka lakSa drAma vyaya karake zrI zajayamahAtIrtha kI bhArI saMghasahita tIrthayAtrA kI thii| isa prakAra maMtrI mAlajI ne aneka bAra choTe-bar3e mahotsava evaM saMghabhaktiyAM karake apane agaNita dravya kA sadupayoga kiyA aura amarakIrti upArjita kii| vAgar3adezAntargata zrI AsapuragrAmanivAsI prAgvATajJAtIya zrAvakakulazRgAra saMghavI zrI bhIma aura siMha . vikrama kI aThArahavIM zatAbdI vAgar3apradeza-vartamAna DhuGgarapura rAjya, bAMsavAr3ArAjya aura mevAr3arAjya kA kucha dakSiNa vibhAga jo chappanapradeza kahalAtA hai, milakara vAgar3apradeza kahalAtA thaa| ma0pa0362. Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: prAgvATajJAtIya kucha viziSTa vyakti aura kula - saMghavI zrI bhIma aura siMha :: [ 506 vaMza - paricaya jaba iGgarapurarAjya kA svAmI mahArAvala giradharadAsa kA dehAnta ho gayA to vi0 saM0 1717 ke lagabhaga mahArAvala giradharadAsa ke putra jasavaMtasiMha siMhAsanArUr3ha huye / mahArAvala jasavaMtasiMha kA rAjyakAla lagabhaga vi0 saM0 1748 taka rhaa| inake rAjyakAla meM Asapura nAmaka nagara meM jo iGgarapura se lagabhaga 8 ATha koza ke aMtara para vidyamAna hai, prAgvATajJAtIya zre0 udayakaraNa rahate the / zre* udayakaraNa kI pativratA patnI kA nAma aMbUdevI thA / saubhAgyavatI aMbUdevI kI kukSI se bhIma aura siMha nAmaka do yazasvI putroM kA janma huA / una dinoM meM zrAsapura ke ThAkura amarasiMha the / ThAkura amarasiMha ke putra kA nAma ajabasiMha thA / zre0 ThAkura amarasiMha kA pradhAna thA aura ThAkura sAhaba tathA kuMvara ajabasiMha donoM pitA-putroM kA 0 bhIma meM ati vizvAsa thA aura ve donoM bhrAtAoM kA bar3A mAna karate the / bhIma aura siMha bar3e hI zreSThivarNya bhIma aura siMha dhanADhya zrAvaka the / donoM bhrAtA bar3e hI guNI, dAnavIra evaM sajjanAtmA the| sAdhu evaM saMtoM ke parama bhakta the| jinezvaradeva ke paramopAsaka the / unhoMne aneka choTe-bar3e saMgha nikAla kara sagharmI baMdhuoM kI acchI saMghabhakti kI thii| dIna aura dukhiyoM kI ve sadA sahAyatA karate rahate the / bhIma ke do striyA~ thIM, raMbhAdevI aura sujANadevI tathA RSabhadAsa, vallabhadAsa aura ratnarAja nAmaka tIna the| siMha kI strI kA nAma harabAI thA, jisake sukhamala nAmA putrI thii| isa prakAra donoM bhrAtA parivAra, dhana, mAna kI dRSTi se sarva prakAra sukhI the / vAgar3adeza meM unakI kIrtti bahuta dUra 2 taka prasArita ho rahI thI / eka varSa donoM bhrAtAoM ne kesariyAtIrtha kI saMghayAtrA karane kA dRr3ha vicAra kiyA / phalataH unhoMne vAgar3a deza meM, mAlavA meM, mevAr3a meM aneka grAma-nagaroM ke saMghoM ko evaM pratiSThita puruSoM aura sadgRhasthoM ko tathA apane saMbaMdhiyoM ko nimaMtrita kiyaa| zubha dina evaM zubha muhUrta meM Asapura saMgha nikala zrI kesariyAtIrtha kI saMghayAtrA kara sAbalA nAmaka grAma meM pahu~cA / sthala 2 para par3Ava karatA huA, mArga ke grAmoM evaM nagaroM meM jinAlayoM ke darzana, prabhupUjana karatA huA, yogya bheMTa arpita karatA huA anukrama se zrI dhulevA nagara meM pahu~cA aura zrI kesariyAnAtha kI pratimA ke darzana karake ati hI AnaMdita huA / saMghapati bhIma aura siMha ne prabhupUjana aneka amUlya pUjanasAmagrI lekara kiyA tathA bhikSukoM ko dAna aura cudhitoM ko bhojana aura vastrahInoM ko vastrAdi dekara unheM tRpta kiyA / caitra zuklA pUrNimA ke dina donoM bhrAtAoM ne itanA dAna diyA ki dAna lenevAloM kA sadA ke lie dAridrya hI dUra ho gayA / isa prakAra prabhucaraNoM meM donoM AtAoM ne apanI nyAyopArjita sampati kA sUpayoga kiyaa| samasta dhulevA nagara ko nimaMtrita karake bahuta bar3A sAdharmika vAtsalya kiyaa| saMgha vahAM se pAMca dina Thahara kara punaH Asapura kI ora ravAnA huA saMghapati jaba Asapura ke samIpa meM sakuzala saMghayAtrA karake pahu~cA to grAmapati evaM grAma kI prajA ne saMgha kA evaM saMghapati kA bhArI svAgata kiyA aura rAjazobhA ke sAtha meM saMgha kA nagarapraveza karavAyA / saMghapati bhIma aura siMha ne mAsapura meM bar3A bhArI sAdharmika vAtsalya kiyA, jisameM ThAkura sAhaba kA rAjavaMza, rAjakarmacArI, dAsa, dAsI DUMgarapura jisakA nAma giripura bhI hai ke rAjya meM evaM bAMsavAr3ArAjya bhI vRddhajana saMghapati bhIma aura siMha kI udAratA kI kahAniyA~ kahate haiM / DUMgarapurarAjya kA iti0 pR0 115. evaM saMpUrNa nagara ke sarva kula nimaMtrita the| ke adhikAMza nagaroM meM va zrAsapura meM Aja ai0 rA0 saM0 bhA0 15030, 47, 61. Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .510 :: prAgvATa-itihAsa :: [tRtIya zAha sukhamala vikrama kI aThArahavIM zatAbdI - sirohInivAsI prAgvATajJAtIya zAha dhanAjI ke ye putra the| ye bar3e nItijJa, pratApI aura vIra puruSa the| sirohI ke pratApI mahArAva vairIzAla, durjanazAla aura mAnasiMha dvitIya ke rAjyakAloM meM ye sadA Uccapada para evaM ina narezoM ke prati vizvAsapAtra vyaktiyoM meM rahe haiM / inako sirohI ke divAna honA kahA jAtA hai| jodhapura ke mahArAjA ajItasiMhajI, jo auraMgajeba ke kaTTara zatru rahe haiM, zAha sukhamalajI ke bar3e prazaMsaka the aura unakI ina para sadA kRpA rahI / isa hI prakAra udayapura ke pratApI mahArANA jayasiMhajI ke uttarAdhikArI mahArANA amarasiMhajI dvitIya aura saMgrAmasiMhajI dvitIya mI zAha sukhamalajI para sadA kRpAlu rahe haiN| mahArANA amarasiMhajI ne zAha sukhamalajI para prasanna hokara unako vi0 saM0 1763 bhAdrapada zuklA 11 zukravAra ko caichalI nAmaka grAma kI ru. 700) sAta sau kI jAgIra pradAna kii| tatpazcAt mahArANA saMgrAmasiMhajI dvitIya ne prasanna ho kara punaH chachalI ke sthAna para grAma TAIvAlI kI ru. 1000) eka sahastra kI jAgIra vi0 saM0 1775 caitra kRSNA 5 zukravAra ko pradAna kii| vikrama kI aThArahavIM zatAbdI bhArata ke itihAsa meM mugala-zAsana ke nAza ke bIjAropaNa ke liye prasiddha rahI hai| dillI-samrATa auraMgajeba kI hindU-virodhI-nIti se rAjasthAna ke rAjA aprasanna hokara apanA eka sabala surakSA-saMgha sva rahe the / rAjasthAna meM usa samaya pratApI rAjA jodhapura, jayapura aura udayapura ke hI pradhAnataH pramukha the| sirohI ke mahArAva bhI pratApI rahe haiN| ina sarva rAjAoM kI zA0 sukhamalajI para apAra kRpA thii| sArvabhauma dillIpati ke virodha meM saMgha banAne vAle mahAparAkramI rAjAoM kI kRpA prApta karanevAle zAha sukhamalajI bhI avazya asAdhAraNa vyakti hI hoNge| zAha sukhamalajI ke vaMzaja zAha vanecandrajI aura saMtoSacandrajI isa samaya khuDAlA nAmaka grAma meM rahate haiM aura unake pAsa meM uparokta mahArANAoM ke pradatta grAma chaichalI aura TAIvAlI zrI ekaliMgaprasAdAta - --(bhAlA) sahI mahArAjAdhirAja mahArANA zrI amarasiMhajI AdezAtu zAha sukhamala dhanArA dAvya "ya mayA kI vIgata rupayA" 700) gAma chaichalI paraganai gor3havAr3a rai jAgIra rAThor3a sIradArasIha" "raNota thI Upata rupayA sAta sauM ....."pI rAya "rAnI "devakaraNa" "saMvat 1763 vISe bhAdavA sudI 11 zukra (bhAlA kI mahI) 2- mahArAjAdhirAja mahArANA zrI saMgrAmasiMghajI AdezAtu sAha suSamala sIrohayA....." dAvya grAsa mayA kIdho vIgata TakA . . 1000) gAma TAIvAr3I ""Da"" gor3avAr3a pureta jAgIra ro tho... "da dApota thI gAma chechalI re vadale upata rupayA 1000) rohe pravAnagI pacolI vIhArIdAsa evaM saMvat 1775 varSe ceta vadI 5 sake Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :. prAgvATajJAtIya kucha viziSTa vyakti aura kula-mahatA zrI dayAlacaMdra:: [511 kI jAgIroM ke paTTe haiM tathA jodhapura ke pratApI mahArAjA ajItasiMhajI ke aura sirohI ke mahArAvoM ke bhI kaI-eka paTTe-paravAne aura patra haiM, jinase zAha sukhamalajI kI pratiSThA para pUrA 2 prakAza par3atA hai| eka paTTA dillI ke mugala-samrAT kA bhI diyA huA hai, jisase yaha patA calatA hai ki dillI ke mugala-samrAT kI rAja-sabhA meM bhI zAha sukhamalajI kA mAna thaa| gUrjarapati samrATa bhImadeva prathama ke mahAbalAdhikArI daNDanAyaka vimalazAha ke vaMza meM utpanna uttama zrAvaka vallabhadAsa aura unakA putra mANakacanda vi0 saM0 1785 vikrama kI aThArahavIM zatAbdI ke caturtha bhAga meM gUrjarapradeza kI rAjanagarI aNahilapurapattana meM, jisakI hindU-samrAToM ke samaya meM advitIya zobhA evaM samRddhi rahI thI, jo bhArata kI atyanta samRddha nagariyoM meM prathama ginI jAtI thI prAgvATajJAtIya zrAvaka zre0 vallabhadAsa nAmaka eka prasiddha vyakti rahate the| ve bar3e guNI zrImaMta the| unakA putra mANakacandra bhI bar3A dharmAtmA evaM sadguNI thaa| donoM pitA aura putra guru, dharma evaM deva ke parama pujArI the| ye gUrjarasamrATa bhImadeva prathama ke mahAbalAdhikArI daMDanAyaka vimalazAha ke vaMzaja the| ye aMcalagacchIya AcArya vidyAsAgarasUri ke parama bhakta the / vi0 saM0 1785 meM aNahilapurapattana meM ukta AcArya kA cAturmAsa thA / ukta donoM pitA-putroM ne guru kI vivadha-prakAra se sevA-bhakti kA lAbha liyA thA tathA unake sadupadeza se mANakacandra ne cauvIsa jinavaroM kI paMcatIrthI pratimAyeM karavA kara usI vi0 saMvat 1785 kI mArgazira zu0 paMcamI ko zubhamuhUta meM puSkala dravya vyaya karake bhArI mahotsava evaM samAroha ke sAtha una pratimAoM ko pratiSThita karavAI thiiN| isa prakAra jIvana meM donoM pitAputroM ne aneka dharmakArya karake apanA zrAvaka-janma saphala kiyA / 1 vAgaDdeza rAjanagara DraGgarapura ke rAjamAnya mahatA zrIdayAlacaMdra vi0 saM0 1766 vartamAna bAMsavAr3A aura DUMgarapura kA rAjya vAgar3adeza ke nAma se itihAsa meM prasiddha rahA hai / vikrama kI aThArahavIM zatAbdI ke prAraMbha meM prAgvATajJAtIya vRddhazAkhIya mahatA hIrajI nAmaka prasiddha puruSa ho gaye haiM / ve bar3e dharmAtmA the| unakI strI kA nAma bhI hIrAdevI thA / hIrAdevI ke rAmasiMha nAmaka putra huA, jisakA vivAha rUpavatI evaM guNavatI kanyA rAyamatI se huA thaa| rAyamatI ke surajI nAmaka putra thA / surajI kI strI suramadevI ke jAdava aura mahatA do putra the| jAdava ke karaNa, mAdhava, madana aura murAra nAmaka cAra putra huye the / mahatA madana kI strI gaMbhIradevI thI / bhIradevI kI kukSI se rAjamAnya prAgvATajJAtizRMgAra zrIdayAla nAmaka putra hunaa| 2.. 1 ma0pa0 pR0364 20 ghA0pra0 le0 saM0 mA0 1 lekhAMka 1461 Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 ] :: prAgvATa-itihAsa: [tRtIya zrIdayAla bar3A hI dharmAtmA aura jinezvarabhakta thaa| vi0 saM0 1765 vaiSAkha kRSNA 5 somavAra ko rAjamAnya zrIdayAla ne svabhA0 raMgarUpadevI, putra sadAziva, putrI nAthI tathA laghumAtAmahI bAI lAr3I aura bhaginI gokuladevI pramukha kuTumba ke sahita zrI gaMbhIrApArzvanAtha-caityAlaya meM devakulikA ke Upara suvarNakalazadhvajArohaNa evaM kIrtistaMbhasthApanA karavAI tathA samasta saMgha ko bhoja diyA aura mahAmahotsava karake pittalamaya zrI sukhasaMpatti pArzvanAtha-pratimA ko deva, guru, saMgha kI atizaya bhakti evaM stuti karake sthApita karavAI, jo tapAgacchIya pUjya bhaTTAraka zrImad vijayadayAsUri ke Adeza se panyAsa kesarasAgara ke karakamaloM se pratiSThita huI thii| -- vaMza vRkSa mahetA hIrajI [ hIrAdevI] mahetA rAmasiMha [ rAyamatI] mahetA surajI [ suramadevI ] jAdavajI karasAjI ___mAdhavajI madanajI [gaMbhIradevIM] murArajI zrIdayAlI ragarUpadevakI goladevI sadAziva nAthI (putrI) prAgvATajJAtIya saMghapati mahatA gor3IdAsa aura jIvanadAsa vi0 saM0 1767 mahatA gaur3IdAsa aura jIvaNadAsa donoM sahodara the| donoM hI bar3e dharmAtmA zrAvaka the| inake jIvana kA AdhAra gurubhakti evaM jinezvaradeva kI upAsanA hI the| ina donoM bhrAtAoM ne apane jIvana meM aneka dInoM, hInoM evaM niranapuruSoM ko aneka bAra vastroM kA, anna kA bar3A 2 dAna kiyA thA tathA pazu-pakSI-jIvadayAsaMbaMdhI bhI Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: prAgvATajJAtIya kucha viziSTa vyakti aura kula-zre0 vorA DosA :: [ 513 inhoMne bahuta prazaMsanIya puNyakArya kiye the / ye sUratabaMdara ke nivAsI the / vi0 saM0 1767 kArttika zu0 3 ravivAra ko jaba jJAnasAgaramuni ko mahotsava karake AcAryapada pradAna kiyA gayA thA, usameM adhikatama puSkala dravya ina donoM bhrAtAoM ne vyaya kiyA thA / AcAryapada kI prApti ke pazcAt muni jJAnasAgarajI udayasAgarasUri ke nAma se prasiddha huye / isI varSa kI mArgazira zu0 13 ko zrImad udayasAgarasUri ko gacchanAyaka kA pada bhI sUrata meM hI pradAna kiyA gayA thA aura isa mahotsava meM bhI donoM bhrAtAoM ne pramukha bhAga liyA thA / jIvana meM ina donoM bhrAtAoM ne aneka bAra isa prakAra bar3e 2 mahotsava meM svataMtra evaM pramukha bhAga lekara sadharmI baMdhuoM kI saMghabhakti kI thI aura aneka bAra vastra evaM anna ke bar3e 2 dAna dekara bhArI kIrtti kA upArjana kiyA thA / lImaDI nivAsI prAgvATajJAtikula kamaladivAkarasaMghapati zreSTha vorA DosA aurA usakA gauravazAlI vaMza vikrama kI aThArahavIM - unnIsavIM zatAbdI vikrama kI aThArahavIM zatAbdI meM saurASTrabhUmi ke prasiddha nagara lIMmar3I meM prAgvATajJAtIya vorAgotrIya zreSTha ravajI ke putra devIcandra rahate the / unake punjA nAmaka choTA bhrAtA thA / usa samaya lIMmar3Inareza harabhamajI rAjya karate the / zre0 devIcandra ke DosA nAmaka ati bhAgyazAlI putra thA / zre0 DosA kI patnI kA nAma hIrAbAI vaMza-paricaya aura zre0 thA / zrAvikA hIrAbAI zrati patiparAyaNA evaM udArahRdayA strI thii| hIrAbAI kI kukSI DosA dvArA pratiSThA mahotsava se jeThamala aura kasalA do putra utpanna huye the / jeThamala kI patnI kA nAma puMjIbAI thA aura usake jerAja aura merAja nAmaka do putra the / kasalA kI patnI sonavAI thI aura usake bhI lakSmIcanda aura trikama nAmaka do putra the / 0 DosA ne vi0 saM0 1810 meM bhArI pratiSThA mahotsava kiyA aura mahAtmA zrI devacandrajI ke karakamaloM se usako sampAdita karavAkara zrI sImaMdharasvAmIpratimA ko sthApita kiyA / ukta avasara paraM zre0 DosA ne kukumapatrikA bheja kara dUra 2 se sadharmI baMdhuoM ko nimaMtrita kiye the / svAmI - vAtsalyAdi se AgaMtuka baMdhuoM kI usane atizaya sevAbhakti kI thI, puSkala dravya dAna meM diyA thA, vividha prakAra kI pUjAyeM banAI gaI thIM aura darzakoM ke Thaharane ke liye uttama prakAra kI vyavasthAyeM kI gaI thIM / vi0 saM0 1810 meM DosA ke jyeSTha putra jeThamala kA svargavAsa ho gayA / zre0 GosA ko apane priya putra asAratA kA anubhava karake apane nyAyopArjita dravya ko puNya kAryoM meM vyaya karane kA dRr3ha nizcaya kara liyaa| itanA hI nahIM putra kI mRtyu ke pazcAt tana aura mana se bhI yaha paropakAra meM nirata ho gayA / vi0 saM0 1814 meM zre0 DosA ne zrI zatruMjayamahAtIrtha ke liye bhArI saMgha nikAlA aura puSkala dravya vyaya karake amara kIrtti upArjita kI / vi0 saM0 1817 meM svargastha jeThamala kI vidhavA patnI puMjIbAI aura 0 DosA kI dharmapatnI hIrAbAI donoM bahU, sAsuoM ne saMvijJapakSIya paM0 uttamavijayajI kI tattvAvadhAnatA meM upadhAnatapa kA ArAdhana karake zrImAlA ko dhAraNa kii| vi0 saM0 1820 meM zre0 DosA ne panyAsa mohanavijayajI ke karakamaloM jai0 gu0 ka0 bhA0 2 pR0 574, 576 kI akAla mRtyu se bar3A dhakkA lagA / zre0 DosA ne saMsAra kI jyeSTha putra jeTha / kI mRtyu aura saM0 DosA kA dharma-dhyAna Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. 1 :: prAgvATa - itihAsa :: [ tRtIya se pratiSThAmahotsava karavA kara zrI ajitavIrya nAma ke viharamAna tIrthaGkara kI pratimA sthApita karavAI aura tatpazcAt zrI zatruMjayamahAtIrtha ke liye saMgha nikAlA / isa avasara para saMghapati DosA ne dUra 2 ke saMdharmI bandhuoM ko kukumapatrikAyeM bheja kara saMghayAtrA meM saMmilita hone ke liye nimaMtrita kiye the / 0 DosA bar3A hI dharmAtmA, jinezvarabhakta aura paropakArI AtmA thA / jIvana bhara vaha padotsava, pratiSThotsava, upadhAnAdi jaise puNya evaM dharma ke kArya hI karatA rahA thaa| usane 'adhyAtmagItA' kI prati svarNAkSaroM meM likhavAI aura vaha jJAna bhaMDAra meM vidyamAna hai| isa prakAra dharmayukta jIvana vyatIta karate huye usakA svargavAsa vi0 saM0 1832 pau0 kR0 4 ko ho gayA / zre0 DosA ke svargavAsa ho jAne para usI varSa meM zrAvikA vidhavA puMjIbAI ne apane svargastha zvasura ke pIche caurAsI jJAtiyoM ko nimaMtrita karake bhArI bhoja kiyaa| usI varSa meM paM0 padmavijayajI, vivekavijayajI kA lomar3I 'jIbAI kA jIvana aura meM cAturmAsa karAne ke liye apanI ora se lIMmar3I-saMgha ko bheja kara vinatI karavAI usakA svargavAsa aura unakA pravezotsava ati hI dhUma-dhAma se karavAyA tathA cAturmAsa meM aneka vividha pUjAyeM, zrAMgI - racanAyeM, prabhAvanAyeM Adi karavAI aura ati hI dravya vyaya kiyA / puMjIvAI TheTa se hI dharmapremI aura tapasyApriyA thI hii| pati ke svarmastha ho jAne pazcAt to usane apanA samasta jIvana hI tapasyAoM evaM dharmakAryo meM lagA diyA / usane upadhAnatapa, pAMca- upavAsa, daza-upavAsa, bAraha - upavAsa, pandraha - upavAsa, mAsa khamaNa, karmasUdanatapa, kalyANakatapa, vIsasthAnakatapa, AMbila kI olI, varddhamAnatapa kI tetrIsa olI, candanabAlA kA tapa, AThama, pAMcama, agyArasa, rohiNI Adi aneka tapasyAyeM eka bAra aura aneka bAra kI thiiN| tapasyAyeM kara kara ke usane apanA zarIra itanA kuza kara liyA thA ki thor3I dUra calanA bhI bhArI hotA thA, parantu thI vaha deva, guru, dharma ke prati mahAn zraddhA evaM bhaktivAlI; ataH zakti kama hone para bhI vaha pratyeka dharmaparva evaM utsava para bar3I tatparatA evaM lagna se bhAga letI thI / vi0 saM0 1836 meM paM0 padmavijayajI mahArAja ne lIMmar3I meM apanA cAturmAsa kiyaa| usa varSa lIMmar3I meM itanI adhika tapasyAyeM aura ve bhI itanI bar3I 2 huI ki lIMmar3I nagara eka tapobhUmi hI ho gayA thA / zre0 DosA ke parivAra meM zre0 kasalA kI strI ne paiMtIsa upavAsa, jerAja kI strI aura merAja kI strI mUlIbAI aura amRtabAI ne mAsakhamaNa aura puMjIbAI ne teraha upavAsa kiye the / usa ghaSa lIMmar3I meM kevala mAsakhamaya hI 75 the to anya prakAra ke upavAsa evaM tapasyAoM kI to ginatI hI kyA ho sakatI hai| jaisA Upara kahA jA cukA hai usakI teraha upavAsa karate huye vi0 saM0 1836 kI zrAvaNa kR0 11 ko svargagati ho gaI / puMjIbAI prati kRza zarIra ho gaI thI, nidAna 0 DosA ke kaniSTha putra zre0 kasalA ne apanI bhAtRjAyA zrAvikA puMjIbAI ke tapasyA karate huye paMcamati ko prApta hone para, usake kalyANArtha aneka puNya evaM dharmakArya kiye, saMvatsarIdAna diye, saMghabhojana kiye, aThAraha varNoM ko alaga prItibhoja diye / isa prakAra usane bahuta dravya vyaya kiyaa| kasalA aura apane dravya kA sadmArga meM bhI apane pitA zre0 DosA ke samAna hI puNyazAlI muktahasta sadA sadvyaya karane vAlA thA / usane aneka sAdharmika vAtsalya kiye, aneka prakAra kI pUjAyeM banavAI, aneka padotsava pratiSThotsava kiye, caurAsI- jJAti-bhojana kiyA / usane 'sUtrakRtAMganiyukti' kI prati vi0 saM0 1821 zrI0 0 8 somavAra ko likhavAI tathA paM0 padmavijayajI ne vi0 saM0 1836 meM usake atyAgraha para 'samarAditya kA rAsa' 0 kasalA aura usakA kArya Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : prAgvATajJAtIya kucha viziSTa vyakti aura kula-aSTi borA khosA :: [415 likhA / zre. kasalA karma-siddhAnta kA acchA zAtA thA aura usakI nImar3I ke saMgha meM bhArI pratiSThA thii| svargastha zre0 jeThA aura kaniSTha kasalA kA parivAra bhI vizAla thA, jisakA nAmavRkSa nIce diyA jAtA hai| vaMza-vRkSa vajI devacandra DosA [hIrAbAI] jIvarAja kamala yAda) kasalA somavArI kooriiaa) jgk aakaa) jl saiks jayacandra . khImajI | - ThAkarajI / karmacandra / hukmacandra lAlA lakhA pAnAcandra . jasarAja laghu motI ummeda .. vallu bhoSar3a devasiMha manasukha vAr3IdAsa gaphUla | vanama candra mohana / . zivA - amotaka / zivalAla sukhalAla | | jayasiMha zAnti jagajIvana / popaTa - . jayaMtIlAla chagana nAnacandra maNikacandra magana / ' ugamasiMha mohana zre0 DosA ke dvArA vi0 saM01860 meM zrI pArzvanAthabiMba aura AdinAthabiMba pratiSThita karavAI huI do pratimAyeM lImar3I ke navIna aura jUne jinAlaya meM vidyamAna haiN| zre0 DosA kA svargavAsa vi0 saM0 1832 meM hI ho gayA thaa| jJAta hotA hai unake kisI vaMzaja ne zrenDosA ke nAma se ukta pratimAnoM ko unakI mRtyu ke pazcAt pratiSThita kI hai| lIjaijJAbhaha0pra0 sUcIpatra pR015-18, Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 11 :: prAgvATa-itihAsa: [tRtIya grAma hemAvasavAsI zre0 nagA unIsavIM zatAbdI vikramIya unnIsavIM zatAbdI ke madhya meM grAma hemAvasa meM prAgvATajJAtIya zre0 varajAMga bhAryA kanakadevI kA putra zre0 nagA prasiddha parAkramI huA hai / usakI kIrti ke kAraNa grAma hemAvasa dUra 2 taka prakhyAta ho gayA thaa| zrI giranAratIrthavyavasthApaka evaM giranAragiristha zrI AdinAtha-maMdira kA nirmAtA prAgvATajJAtIya zrImaMta jinezvarabhakta zre0 jagamAla vikrama kI unnIsavIM zatAbdI zre0 jagamAla vikrama kI unnIsavIM zatAbdI meM jainasamAja meM eka dharmiSTha evaM jinezvarabhakta zrAvaka ho gayA hai / jagamAla ne nyAyanIti se vyApAra meM acchI unnati kI aura puSkala dhana kA upArjana kiyaa| isake hRdaya meM giranAraparvata para eka jinAlaya baMdhavAne kI sadbhAvanA kabhI se jAgRta ho gaI thii| isane kaI bAra tIrthayAtrAyeM kI thiiN| ye una mahApuruSoM kI mahAnatA ke viSaya meM socA karatA thA ki jinhoMne anaMta dravya vyaya karake tIrthadhAmoM meM uttamakoTi ke vizAla jinAlaya banavAye haiN| saMsAra kI asAratA kA anubhava isako bhI bhalIvidha thaa| nidAna isane kaI lakSa dravya vyaya karake giranAragiri ke Upara zrI neminAthaTUka meM mUlajinAlaya zrI neminAthamaMdira ke pRSThabhAga meM eka jinAlaya kA nirmANa karavAyA aura vi0 saM0 1848 vaizAkha kR0 6 zukravAra ko mahAmahotsavapUrvaka usakI pratiSThA zrImad vijayajinendrasari ke karakamaloM se karavAkara usameM mUlanAyaka zrI AdIzvarabhagavAn aura anya pratimAoM ko pratiSThita krvaayaa| zre0 jagamAla goradhana kA nivAsI thaa| gorathana meM Aja bhI isake vaMzaja vidyamAna haiN| Aja jo zrI giranAratIrtha kI vyavasthA karane ke lie 'zA. devacaMdra lakSmIcaMdra' nAmaka pIr3hI hai, isake pUrva zre0 jagamAla aura ravajI indrajI tIrtha kI dekha-rekha karate the| Aja bhI jahA~ ukta pIr3hI hai, vahA~ eka cauka hai aura jagamAla ke nAma para vaha jagamAla-cauka kahalAtA hai| jai0 gu0 ka0 bhA03 khaM02 pR01345 gitI0 iti0pR036,56. Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa] :: siMhAvalokana:: prAgvATajJAtIya parama jinezvarabhakta zre0 devacandra aura zrI giranAratIrtha-pIr3hI 'zA0 devIcanda lakSmIcanda' vikrama kI unnIsavIM zatAbdI vikramIya unnIsavIM zatAbdI ke aMtima varSoM meM bar3anagara (gUrjara) se prAgvATajJAtIya zre0 devacandra pAkara jUnAgar3ha meM basA thA / usake sAtha usakI bahina vidhavA lakSmIbAI bhI AgaI thii| donoM bhrAtA aura bhaginI bar3e hI udAra, dharmiSTha the| nitya jinezvarapratimA kI sevA-pUjA karate aura pAThoM hI prahara prabhu-bhajana meM vyatIta karate the| devacandra ke koI saMtAna nahIM thI aura usakI bahina lakSmIbAI ke bhI koI saMtAna nahIM thii| donoM ne apanI Ayu kA aMta AyA huA dekha kara unake pArzva meM jitanA bhI dravya thA, vaha tIrthAdhirAja bhagavAn nemanAtha ke arpaNa kara diyA aura usase tIrtha kI vyavasthA karane ke lie eka jaina pIr3hI kA nirmANa kiyA aura usakA nAma 'devacandra lakSmIcandra' rakkhA gayA / jUnAgar3ha ke zrI saMgha ne donoM bhrAtA-bhaginI kA ati hI abhinaMdana kiyA aura donoM ke nAma kI tIrthapIr3hI sthApita karake unakA mahAn svAgata kiyaa| ukta pIr3hI ke sthApita hone ke pUrva tIrtha kI dekha-rekha goradhanavAsI prAgvATajJAtIya jagamAla aura prAgvATajJAtIya khajI indrajI karate the| Aja zA. 'devacandra lakSmIcandra pIr3hI' kA kArya bahuta hI sampanna ho gayA hai / nagara meM isakA vizAla kAryAlaya hai| isa ke AdhIna do vizAla dharmazAlAyeM haiN| parvata para bhI isakI ora se pIr3hI hai aura yAtriyoM ke Thaharane ke liye vahA~ bhI sarva prakAra kI suvidhA hai| siMhAvalokana vikrama kI caudahavIM zatAbdI se unnIsavIM zatAbdI taka jainavarga kI vibhinna sthitiyA~ aura unakA siMhAvalokana muhammada gaurI kI pRthvIrAja cauhAna para I. san 1192 vi0 saM0 1246-50 meM huI vijaya se yavanoM kA bhArata meM rAjya prAraMbha-sA ho gayA / rAjapUta rAjA saba hatAza ho gaye / musalamAna AkramaNakArI ne sahaja hI meM islAmadharma aura Aryadharma sarasutI, samana, kuharAmA, hAMsI ko jIta liyA aura ajamera para AkramaNa karake samasta tathA jaina mata rAjasthAna para apanA prabhutva sthApita kara diyA / ajamera meM gaurI ne sahasroM bhAratiyoM ko talavAra ke ghATa utArA / saikar3oM maMdiroM ko tor3A aura unakI jagaha masjida aura makabare bnvaaye| jaina ko ajaina aura ajaina ko jaina banAne kA kArya jo donoM matoM ke dharma-pracAraka kara rahe the, aba bhArata meM tIsarI aura vaha bhI mahAbhayaMkara sthiti utpanna ho jAne ke kAraNa baMda hone laga gyaa| aba donoM ke maMdira aura maTha tor3e jAne gi tIrtha iti pR056 (caraNa-lekha) Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51] :: prAgvATa - itihAsa :: [ tRtIya lage / talavAra ke bala para musalamAna banAye jAne lage / phala yaha huA ki ukta donoM matoM meM calA AtA huA dvandva samApta ho gayA aura dharma aura prANa bacAne kI kaThina samasyA utpanna ho gaI / pRthvIrAja jaise mahAbalI samrAT kI parAjaya se koI bhI bhAratIya rAjA muhammada gaurI se sAmanA karane kA vicAra svapna meM bhI nahIM kara sakatA thaa| gaurI to ajamera kI jIta karake apane deza ko lauTa gayA aura apane pIche yogya zAsaka kutubuddIna ko chor3a gyaa| kutubuddIna ne thor3e hI samaya meM mIraTa, kola, dillI ko jIta liyA aura vaha dillI ko apanI rAjadhAnI banAkara rAjya karane lagA / vaha I0 san 1206 vi0 saM0 bana baiThA / usa samaya se hI bhArata meM yavabarAjya kI sthApanA huI samajhI jAtI hai| 1263 meM svataMtra zAsaka udhara Arya jJAtiyoM evaM vargoM meM bhI kaI eka zAkhAyeM utpanna honA AraMbha ho gaI thiiN| nIca, U~ca ke bhASa adhika dRr3ha hote jA rahe the| jJAtivAda bhayaMkara chUta-achUta kI mahAmArI kI sahAyatA lekara zrAryajJAti ko chinna-bhinna kara rahA thA / 2 astitva alaga jaisA pUrva meM likhA jA cukA hai ki jaina samAja ke bhItara bhI rahe huye varga apanA sthApita karane laga gaye the aura phira pratyeka varga ke bhItara bhI sAdhAraNa praznoM, truTiyoM ko lekara kaI zAkhAyeM utpanna hone ke lakSaNa pratIta hone laga gaye the / aba prAgvATa, zrImAla, zrosavAla jo paramparA se kanyA - vyavahAra karate the, jainAcArya anya dharmAnuyAyI ucca kuloM ko jainadharma kA pratibodha dekara jinameM saMmilita karane kA samAja kI vRddhi karanevAlA kArya kara rahe the, aba ye sarva sAmAjika saMbaMdha zithila par3ane lage / aura jahA~ paraspara jainavargoM meM kanyA vyavahAra kA karanA baMda prAyaH hone laga gayA, vahA~ aba naye kuloM ko jaina banAkara navInataH svIkAra karane kI bAta hI kaisI ? jJAtivAda kA bhayaMkara bhUta bar3hane lgaa| thor3I bhI kisI kula se sAmAjika truTi huI, vaha jJAti se bahiSkRta kiyA jAne lagA / musalamAnoM ke bar3hate huye atyAcAroM se, bahU-beTiyoM para dina-rAta hone vAle balAtkAroM se samasta uttarI bhArata bhayabhIta ho uThA aura dharma, strI, prANa, dhana kI rakSA karanA ati hI kaThina ho gayA / yavanoM kA yaha atyAcAra samrAT akabara ke rAjya ke prAraMbha taka bar3hatA hI calA gyaa| bIca meM mahamUdatugalaka ke rAjyakAla meM avazya thor3I zAMti rahI thI / yavanoM ke islAmInIti para calane vAle rAjya ke kAraNa bhArata kI sAmAjika, dhArmika, vyAvasAyika, Arthika, sthiti bhayaMkara rUpa se bigar3a gii| saba prakAra kI svataMtratAyeM naSTa ho gii| jainasamAja bhI isa kuprabhAva se kaise baca kara raha sakatI thI / isake bhI kaI tIrthoM evaM jaina maMdiroM ko tor3A gayA / bihAra aura baMgAla meM rahe huye kaI sahasra jaina ko dharma nahIM badalane ke kAraNa talavAra ke pAra utArA gayA / rAjasthAna kulaguruoM kI jo pauSadhazAlAyeM Aja vidyamAna haiM, inameM se aneka ke yahA~ Akara basane vAle kulaguru bihAra se apane prANa aura dharma ko bacAne kI dRSTi se bhAga kara Ane vAloM meM the / unake teja aura tapa se prabhAvita hokara rAjasthAna ke kaI eka rAjA aura sAmaMtoM ne unako Azraya diyA aura unako mAnapUrvaka basAyA / likhane kA tAtparya yahI hai ki aba naye jaina banAnA baMda-sA ho gayA aura jainasamAja kA ghaTanA, kaI zAkhAoM evaM svataMtra vargoM meM vibhAjita hokara chinna-bhinna honA prAraMbha ho gayA / jahA~ prAgbATa, zrImAla, osavAla Adi Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa :. siMhAvalokana :: . [516.. jaina varga jaina samAja ke bhItara prAntIya varga the, aba svataMtra jhAtiyoM meM pUrNatayA badala gaye aura pratyeka ne alaga apanA astitva ghoSita kara liyaa| samrATa akabara ke samaya se kucha eka yavana-zAsakoM ko chor3a kara adhika ne jaina evaM hinduoM ke sAtha apane pUrvajoM ke sadRza durvyavahAra nahIM kiyA / parantu phira bhI itanA nizcita hai ki yavanoM ke sampUrva rAjya-kAla meM bhaya sadA hI banA rahA aura koI Arya-dharma unnati nahIM kara sktaa| briTiza-rAjya kI sthApanA ho jAne para dharma-saMkaTa dUra hone lgaa| vikrama kI terahavIM zatAbdI se vikrama kI satrahavIM zatAbdI paryanta bhArata meM yavana-rAjya rahA / taba taka bhArata meM dharma-saMkaTa prAyaH banA hI rahA / yaha satya hai ki pichale varSoM meM vaha kama par3anA prArambha ho gayA dhArmika jIvana thA / yavanarAjya jaba apane pUre yauvana para samasta bhArata bhara meM phaila cukA thA, koI bhI Aryamata nayA mandira binA yavana-zAsaka kI AjJA liye yavanarAjyoM meM nahIM banavA sakatA thA, dharmasammelana, tIrthasaMghayAtrA meM nahIM nikala sakatA thaa| jahAM jahAM dezI rAjAoM kI svataMtra sattA kahIM raha gaI thI, vahA~ vahA~ avazya dharmasvataMtratA thii| yahI kAraNa hai ki yavanarAjyakAla meM naye jainamandira bhI kama hI banavAye gaye / rAjasthAna meM yavanarAjya kabhI pUrNa rUpa se jamane hI nahIM pAyA thA, ataH jo kucha dharmakArya huzrA, vaha adhikAMza meM rAjasthAna ke rAjyoM meM hI ho sakA thaa| medapATasamrATa mahArANA kumbhA yavanoM se sadA lar3ate rahe the aura ve apane rAjya ke svatantra zAsaka rahe the| ataH unake rAjyakAla meM prAgvATajJAtIya zreSThivara dharaNAzAha ne zrI rANakapura nAmaka navIna nagara basA kara vahAM para zrI rANakapuratIrtha nAmaka trailokyadIpaka-dharaNavihAra AdinAtha-jinAlaya kA eka koTi ke lagabhaga rUpayA lagavAkara nirmANa vi0 saM0 1414 meM karavAyA thA tathA usake jyeSTha bhrAtA ratnAzAha ke putra sAliga ke putra sahasAzAha ne, jo mANDavagaDha ke yavana-zAsaka kA maMtrI thA bharbudagiristha zrI acalagar3ha durga meM, jo ukta mahArANA ke adhikAra meM hI thA aura pIche bhI usake hI pratApI vaMzajoM ke adhikAra meM kaI varSa paryanta rahA thA, caturmukhA zrI AdinAtha-jinAlaya kA vi0 saM0 1556 meM nirmANa karavAyA thaa| isa hI prakAra sirohI (rAjadhAnI) meM saMghavI sipA ne mahArAvala suratANasiMhajI ke parAkramI rAjyakAla meM zrI caturmukhA-AdinAtha nAmaka prasiddha jinAlaya kA nirmANa vi0 saM0 1634 meM karavAyA thaa| pAThaka svayaM samajha sakate haiM ki yavanarAjya ke pA~ca sau varSoM meM ye hI tIna jinAlaya nAmAMkita banavAye jA sakeM the aura ye bhI dezI rAjyoM meM / jaina TheTa se tIrthayAtrAyeM, saMghayAtrAyeM karane meM dharma kI prabhAvanA mAnate Aye haiM aura unhoMne asaMkhya bar3e 2 saMgha nikAle haiM, jinakI zobhA aura vaibhava kI samAnatA bar3e 2 samrAToM kI koI bhI yAtrA nahIM kara sakatI thii| yavanarAjya meM tIrthayAtrAyeM, saMghoM kA nikAlanA prAyaH baMda hI ho gayA thA / agara koI saMgha nikAlA bhI gayA, to jisa 2 yavanazAsaka ke rAjya meM hokara vaha saMgha nikalA, usase pUrva prAjJA-patra prApta karanA par3atA thA aura saMgha vaha hI nikAla sakatA thA jisakA yavanazAsakoM para kucha prabhAva rahA thA athavA yavanoM kI rAjyasabhA meM rahane vAle apane kisI prabhAvazAlI sadharmI baMdhu ke dvArA jisane AjJApatra prApta kara liyA thA / choTe, bar3e dharmatyauhAra, parvo kI ArAdhanA manAne taka meM logoM ko yavanoM kA sadA bhaya rahatA thaa| samrATa akabara, jahA~gIra, zAhajahAM ke rAjyakAloM meM avazya bhArata ke sarva dharmoM ko svataMtratA pUrvaka zvAMsa lene kA Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 . ] :: prAgvATa - itihAsa : [ tRtIya avakAza prApta huA thaa| isI kA phala hai ki vikrama kI solahavIM, satrahavIM zatAbdiyoM meM yavana rAjyoM meM kaI choTe-bar3e jaina maMdira bane, prAcIna jIrNa-zIrNa huye athavA vidharmIjanoM dvArA khaNDita kiye gaye maMdiroM kA, tIrthoM kA jIrNoddhAra phira se karavAyA jA sakA, aneka sthaloM meM aMjanazalAkA - prANa-pratiSThotsava karAye jA sake tathA jaina sAdhu apane 2 cAturmAsa meM aneka puNya ke kArya karavA sake aura navIna agaNita jaina biMboM kI sthApanAyeM kI jA sakIM / isakA eka kAraNa yaha bhI thA ki mugalasamrAToM kI nIti mela- jhola kI thii| ve sarva hI dharmoM se apanA saMbaMdha banAye rakhanA cAhate the| vaise unakI rAjasabhAoM meM bhI jainAcAyyoM kA atyadhika prabhAva rahA hai / 2 grAmoM meM jo yavana- rAja karmacArI rahate the, bar3e hI duSTa aura atyAtrasta hI banI rahatI thI, jisakA rakSaka bhagavAn hI hotA thA / phira bhI yaha to kahanA hI par3egA ki choTe cArI hI hote the, ataH grAma kI janatA to mugalarAjyakAla ke anta meM aMgreja bhArata meM apanA rAjya jamAne kA saphala prayatna kara rahe the / unhoMne vikrama kI aThArahavIM zatAbdI ke prArambha meM mugalarAjya kA anta karake bhArata meM bRTizarAjya kI nIMva DAlI aura unakA rAjya dhIre 2 bar3hatA hI gayA / bRTizarAjya jamA bhedanIti ke Azraya aura kucha lokapriyatA kI prApti para / aMgrejoM ne musalamAnoM ke samAna kisI jJAti para balAtkAra nahIM kiyA, unakI bahU-beTiyoM kA satItva haraNa nahIM kiyA, dharmasthAnoM, maMdiroM ko nahIM tor3A, dharmaparvo', tyauhAroM ke manAne meM bAdhAyeM utpanna nahIM kIM, tIrthayAtrAoM, saMghoM ke nikAlane meM rukAvaTa nahIM DAlI, ataH ve isa dazA meM bhI lokapriya banate gaye yaha saba punaH huA, parantu Arya dharmoM meM vaha pUrva-sI jAgRti nahIM A paaii| phira bhI itanA to kahanA hI par3egA ki jainAcAyyoM ne vikrama kI pandrahavIM zatAbdI se lagAkara vikrama kI bIsavIM zatAbdI ke prAraMbha taka asaMkhyaka navIna jinabiMboM kI sthApanAyeM karavAI, choTe-bar3e kaI navIna jinAlaya banavAye, aneka bar3hI 2 aMjanazalAkArye, prANapratiSThotsava, anya dharmotsava karavAye, saMgha nikalavAye aura parvo kI, tapoM kI ArAdhanAyeM karavAI / ina jainAcAyyoM meM mahAprabhAvaka zrAcArya bhI kaI - eka ho gaye haiM, jinameM prAgvATajJAti meM utpanna tapAgacchIya zrImad somasundarasUri, ANaMda vimalasUri, kalyANavijayagaNi, vijayatilakasUri, vijayAnandasUri, lauMkAgacchasaMsthApaka zrImAn- lokAzAha, zrI pArzvacandragaccha saMsthApaka zrImad pArzvacandrasUri, kharataragacchIya upAdhyAya zrImad samayasundara Adi kaI nAmAMkita sAdhu, AcArya, zrAvaka hue haiM, jinhoMne punaH jainadharma meM jAhojalAlI lAne kA prANa-praNa se saMkalpa karake kArya karane vAloM meM bhArI bhAga liyA haiN| 1 pUrva hI likhA jA cukA hai ki yavanasattA jaba taka bhArata meM sthApita rahI, bhArata meM dharma, dhana, prANa, mAna strI saba saMkaTagrasta hI rahe / rAjyAdhikArI vidharmI, anyAyI, durAcArI, laMpaTI hote the| grAmoM kI janatA kI sAmAjika evaM Arthika sthiti bar3I hI dayanIya thI / vyApAra kI dazA bigar3a cukI thI / dhana ko bhUmi meM sthiti gAr3a kara rakhate the | vivAhotsavoM meM, dharmapatroM meM bhI AbhUSaNa pahinate huye strI aura puruSa Darate the / atyAcArI yavana- zAsakoM, rAja-karmacAriyoM kI strI aura kanyApaharaNa kI durnIti se bAlavivAha aura pardAprathA jaisI samAjaghAtaka prathAoM kA janma ho gayA thA aura sudRr3ha evaM vistRta hotI jA rahI thiiN| mArgoM meM sadA cora, luTeroM kA Dara rahatA thaa| yuddha ke samaya meM khetI naSTa karadI jAtI thI, jisakA koI sarakAra kI ora se mUlya nahIM cukAyA jAtA thaa| aisI sthiti meM jaina samAja bhI Arthika sthiti meM nirbala par3A / pahile se hI Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa ] :: siMhAvalokana :: [ 521 samAja ke vargoM meM paraspara kar3atA to bar3hatI hI jA rahI thI / paraspara aba kamyA - vyavahAra sarvathA baMda hI ho gayA thaa| laghuzAkhA aura bRhadazAkhAoM kA astitva pUrA bana cukA thaa| pratimAlekhoM, prazastigranthoM meM bhI a 'laghuzAkhIya' aura 'bRhadazAkhIya' zabdoM kA grantha likhAne vAloM kI prazastiyoM meM likhA jAnA prAraMbha ho gayA thA / pahile ke samAna aba to anya ucca kulIna parivAra jaina nahIM banAyA jArahA thaa| balki sAmAjika prabandha itanA kaThora bana rahA thA ki sAdhAraNa-sI sAmAjika truTi para kula samAja se bahiSkRta kara diye jAte the / mere anumAna se dassA aura bIsA-bhedoM ke uparAMta jo pAMcA, DhAIyA aura kahIM 2 savAyA bhedoM kA astitva dekhane meM AtA hai, unakI utpattiyAM yavanarAjyakAla meM hI huI haiM, jaba ki jJAtivAda kA jora bhArI bar3ha calA thaa| samAja bAhara se saMkaTagrasta aura bhItara se chinna-bhinna ho rahA thaa| samAja meM aikya, sauhArda, pArasparika sneha jaise bhAva aMtaprAyaH ho gaye the / pahile jaisA prAgvATa, zrosavAla, zrImAla vargoM meM bhI sneha aura bhrAtRbhAva nahIM raha gayA thA / 1 vikrama kI AThavIM zatAbdI se terahavIM zatAbdI taka ke lambe samaya meM prAgvATavarga ne jo mAna, pratiSThA, kIrtti, dhanavaibhava prApta kiyA thA aura apanI samAja ke anya vargo se UMcA uThA huA thA, apanI samAja meM yavanoM ke rAjyakAla meM vaha dhana meM, mAna meM utanA hI nIcA girA / bAla-vivAha aura padaprathAoM kA isameM bhI janma ho gayA aura ve dinoMdina dRr3hatara hI banatI rahIM / nagaroM ko chor3a kara anya kuloM kI bhAMti prAgvATavarga ke kula bhI dUra jaMgala-parvatoM meM, choTe 2 grAmoM meM, rahane lage, jahAM yavana - AtatAyI ekAeka nahIM pahu~ca sakate the aura sAdhAraNa jIvana vyatIta karane lage / 1 sAhitya aura zilpa yavanarAjyakAla meM jaisA dharma khatare meM thA, dharma kA AdhArabhUta sAhitya bhI khatare meM thA / yavanoM meM jaina, veda aura bauddha sAhitya ko sarvatra naSTa karane meM koI kamI nahIM rkkhii| jainasAhitya bhI bahuta hI naSTa kiyA gayA / jaisalamera ke jJAna bhaNDAra kI sthApanA bhI bahuta saMbhava hai isI saMkaTakAla meM huI / prAvAvarga ke zrImaMta evaM sAhityasevI vyaktiyoM ne apane dharma ke granthoM kI surakSA meM sarAhanIya bhAga liyA / yadyapi isa saMkaTakAla meM adhika saMkhyA meM aura vizAla jJAna bhaNDAroM kI sthApanA to nahIM kI jA sakIM, parantu dharmagranthoM kI pratiyAM likhavAne meM unhoMne pUrA dravya vyaya kiyaa| isa kAla ke prasiddha sAhityaseviyoM meM prAgvATajJAtIya zre0 yazasvI pethar3a kA nAma ullekhanIya hai / pethar3ha kA vistRta itihAsa isa prastuta itihAsa meM A cukA hai| yahAM itanA hI kahanA hai ki yaha bar3A prabhAvaka thA, jaba hI allAuddIna jaise hindUdharmavirodhI, atyAcArI bAdazAha ke kAla meM bhI vaha cAra jJAnabhaNDAroM kI sthApanA karane meM saphala huA thA / itanA hI nahIM usane to lUNasiMhavaMsahikA kA bhI atula dravya vyaya karake jIrNoddhAra karavAyA thA aura usane kaI eka anya puNya ke bar3e 2 kArya kiye the / isa kAla meM tAr3apatra athavA kAgaja para dharmagraMthoM kI pratiyAM apane nyAyopArjita dravya ko vyama karake likhAne vAloM meM mukhyataH zrI0 dhINA, sajjana aura nAgapAla, zrasapAla, sevA, guNadhara, hIrA, dedA, pRthvIbhaTa, mahaM0 vijayasiMha, zrA0 saraNI, zrA0 vikI, zre0 thirapAla, vor3hakaputra, sAMgA aura gAMgA, abhayapAla, mahaNa, zrA0 syANI, zrA0 kaDU, zrA0 AsaladevI, zrA0 zrImaladevI, zrA0 AnhU, zrA0 rUpaladevI, zre0 dharma, zrA0 mAU, zre0 dharmA, guNeyaka, koThArI bAghA, mArU, karmasiMha, momarAja, maM0 guNarAja zre0 kehulA, jiNadatta, sadUdevI Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 ] :: prAgvATa-itihAsa:: [ tRtIya kAlUzAha, vakSI, jIvarAja, zrA0 anAI, devarAja aura usakA putra vimaladAsa, maM0 sahasarAja, zre0 pacakala, khImajI, maM0 dhanajI, sA0 sonI, zre0 rAmajI, lahujI, raMgajI Adi aneka zreSThi vyakti aura zrAvikA striyAM haiN| isase yaha kahA jA sakatA hai ki prAgvATavarga ke strI aura puruSoM meM jaisI devabhakti rahI hai, vaisI sAhityabhakti bhI rahI hai| prastuta itihAsa meM ukta vyaktiyoM dvArA likhavAye gaye graMthoM meM unakI dI gaI prazastiyoM ke AdhAra para unakA yathAprApta varNana de diyA gayA hai, ataH yahAM unake sAhityaprema ke Upara adhika likhanA vyartha hI pratIta hotA hai| prAgvATavarga ke vyaktiyoM kI jinezvarabhakti bhI isa dharma-saMkaTakAla meM bhI nahIM daba pAI thI, aisA kahA jA sakatA hai / taba hI to zilpa kA ananya udAharaNasvarUpa zrI rANakapuratIrtha-dharaNAvihAra nAmaka AdinAtha-jinAlaya, arbudastha acalagar3hadurga meM zrI caumukhAdinAtha-jinAlaya aura sirohI meM zrI AdinAtha-jinAlaya ke nirmANa saMbhava huye the| itanA hI nahIM acalagar3hastha jinAlaya meM jo bAraha(12) sarvadhAtupratimAyeM vajana meM lagabhaga 1444 maNa (prAcIna-tola) kI saMsthApita karavAI gaI thIM, unameM kaI eka to prAgvATa-vyaktiyoM dvArA vinirmita thiiN| ye pratimAyeM aura ye ukta jinAlaya inakI jinezvarabhakti ke sAtha meM inakA kalAprema bhI prakaTa karatI haiM / ukta pratimAoM aura tInoM maMdiroM kA kalA kI dRSTi se prastuta itihAsa meM pUrA 2 varNana diyA gayA hai| yahAM itanA hI kahanA hai ki prAgvATa-vyaktiyoM kA kalAprema hI anya samAjoM ke kalA evaM zilpa ke premiyoM ko bhI bhUta meM aura vartamAna meM bhI jaina tIrthoM ke prati AkarSita kara rahA hai aura bhaviSya meM bhI karatA hI rhegaa| jainasamAja to ina dharma-premI, zilpasnehI vyaktiyoM se gauravAnvita hai hii| gUrjarasamrAToM kI zobhA aura saMtati kI iti ke sAtha meM prAgvATavarga kI rAjanaitika UMcI sthiti bhI gira gaI aura naSTaprAyaH ho gaI / aba ve bar3e 2 sAmrAjyoM ke, rAjyoM ke mahAmAtya, maMtrI, daMDanAyaka jaise ucca padoM para nahIM raha gaye / rAjasthAna aura mAlavA meM bhI unakI rAjanaitika sthiti apane samAja ke rAjanaitika sthiti vargoM meM paraspara IrSA, matsara, dveSa jaise phUTa ke poSaka vikAroM ke jora ke kAraNa acchI nahIM thii| aba ve kevala choTe 2 grAmoM meM vyApArImAtra raha gaye the / dharaNAzAha kA vaMza avazya vikrama kI pandrahavIM aura solahavIM zatAbdI meM samAja aura medapATa-mahArANA aura mANDagar3ha ke bAdazAha kI rAjasabhA meM ati hI sammAnita rahA hai, parantu aise eka-do yA kucha hI vyaktiyoM se sArA samAja rAjanaitika kSetra meM unnata rahA nahIM mAnA jA sktaa| zrI gurukula priM0 presa, byAvara tA0 16-8-1653 lekhakadaulatasiMha lor3hA 'araviMda' bI.e. Page #722 -------------------------------------------------------------------------- _