Phit Sutrani

Author(s): Franz Kielhorn
Publisher: Leipzig
Catalog link: https://jainqq.org/explore/020553/1

Page #1

। कोबातीर्थमंडन श्री महावीरस्वामिने नमः ।।
।। अनंतलब्धिनिधान श्री गौतमस्वामिने नमः ।।
।। गणधर भगवंत श्री सुधर्मास्वामिने नमः ।।
।। योगनिष्ठ आचार्य श्रीमद् बुद्धिसागरसूरीश्वरेभ्यो नमः ।।
। चारित्रचूडामणि आचार्य श्रीमद् कैलाससागरसूरीश्वरेभ्यो नमः ।।
आचार्य श्री कैलाससागरसूरिज्ञानमंदिर
पुनितप्रेरणा व आशीर्वाद राष्ट्रसंत श्रुतोद्धारक आचार्यदेव श्रीमत् पद्मसागरसूरीश्वरजी म. सा.
जैन मुद्रित ग्रंथ स्केनिंग प्रकल्प
ग्रंथांक :१
जैन आराधना
न
कन्द्र
महावीर
कोबा.
॥
अमर्त
तु विद्या
श्री महावीर जैन आराधना केन्द्र
शहर शाखा
आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर कोबा, गांधीनगर-श्री महावीर जैन आराधना केन्द्र आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर कोबा, गांधीनगर-३८२००७ (गुजरात) (079) 23276252, 23276204 फेक्स : 23276249 Websiet : www.kobatirth.org Email : Kendra@kobatirth.org
आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर शहर शाखा आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर त्रण बंगला, टोलकनगर परिवार डाइनिंग हॉल की गली में पालडी, अहमदाबाद - ३८०००७ (079)26582355
-
-
-

Page #2

www. kobatirth.org

Page #3

Ç&tanava’s Phițsútra.

Page #4

Abhandlungen
der
Deutschen Morgenländischen Geellschaft.
IV. Band.
N
2.

Page #5

www. kobatirth.org
functiifu
Çântanava's Phițsætra.
Mit
verschiedenen indischen Commentaren,
Einleitung, Uebersetzung und Anmerkungen
herausgegeben
von
Franz Kielhorn.
Leipzig 1866 in Commission bei F. A. Brockhaus.

Page #6
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Vorbericht. Die Phitsutra mit Bhattojidikshita's Commentare erschienen zuerst gedruckt in der Calcuttaer Ausgabe der Siddhantakaumudi und wurden aus ihr wieder abgedruckt von Dr. Bohtlingk in den Memoires de l'Academie Imperiale des Sciences de St. Petersbourg, Sciences politiques etc., VI Serie, T. VII. Eine Vergleichung dieses Abschnittes der gedruckten Siddhantakaumudi mit den Mss. der Siddh. kau. 1331, 2326 und 2332 der India Office Library zu London zeigt, dass er ebenso wie der Abschnitt uber die Unadi Sutra nicht wenige Fehler enthalt, und ich glaube nach jenen Mss. und durch Nachweisung der vedischen Citate einen bessern Text gegeben zu haben; nicht einmal der Name des Verfassers der Phitsutra war in der Calcuttaer Ausgabe richtig gegeben. Bhattojidikshita macht zu dem durftigen Commentare, den er in der Siddh. kau. zu den Phitsutra gegeben hat, in der Praudhamanorama nur wenige Bemerkungen; er leitet den Abschnitt uber die Phitsutra daselbst (Bodleian Library, Cod. Wilson 156, Fol. 106. a.) So ein: uttaro granthah (d. h. eben die nun folgenden Phitsutra) spashtarthah | i. a. Alles, was die Praudhamanorama giebt, habe "ich in den Noten zu II, 4; 7; 19; IV, 13; 17; mitgetheilt. Bei der Durftigkeit der Commentare Bbattoji's hielt ich es fur nothwendig, aus dem Laghucabdenducekhara (To) des Nagojibhatta nach Codd. Wilson 197, 284, 195 der Bodleian Library (Aufrecht, Catalogus 364 -- 366), auch den Commentar zu Bhattoji's Commentare mitzutheilen. Nagojibhatta bestatigt oft Lesart nnd Erklarung der Phitsitravritti, fuhrt aber auch Lesarten und Erklarungen an, die sich weder bei Bhattoji noch in der Phitsutravritti vorfinden. Letzteres Werkchen, das ich gleichfalls mittheile ( o qo), ist zugleich mit der ofters citirten Svaramanjari des Nrisinha in Cod. 98 der India Office Library zu London enthalten und tragt die Unter Abhandi. d. DMG. IV, 2. For Private And Personal Use Only

Page #7

Vorbericht.
schrift: samvat 1577 samaye bhadra va di 10 vudhe i likhitan daçarathena ( 11 çubham astu | und dann nrisinhadeviyapustakam çodhitam 11 crinrisinha; wie ich bemerkt habe, ist der Text von zweiter Hand mannigfach verändert worden. Die Phitsůtravritti ist werthvoll, leider ist aber dies einzige mir bekannte Ms. oft sehr undeutlich geschrieben und corrupt; sie ist benutzt von dem Verfassser des Svaraprakàça (Cod. Chambers 500C zu Berlin). Die Mittheilung des Abschnittes über die Phitsůtra aus dem Svaraprakâça, den ich bisweilen erwähnt habe, verdanke ich der Güte meines hochverehrten Lebrers, des Herrn Professor Weber in Berlin. – Meine. Citate aus dem Mahâbhâshya sind dem Oxforder Ms. dieses Werkes entnommen, Citate aus Durga's Commentare zu Yåska's Niruka den Codd. 357 und 358 der India Office Library; alle Citate aus Haradatta's Padamañjarî, dem Commentare zur Kâçika Vritti (Ind. Off. Libr. 477–480) hat Herr Professor Goldstücker in London, dem ich dafür nochmals meinen herzlichsten Dank abstatte, für mich nachgesehen.
Die Schwierigkeiten, welche manche Regeln darbieten, scheinen mir nicht gering, und ich bin nicht im Stande gewesen, überall eine genügende Erklärung zu geben; mein Hauptbestreben war es, die Bemerkungen der Indischen Gelehrten über die Pbițsůtra so vollständig als möglich zusammenzustellen, und ich hoffe in dieser Hinsicht keine mir zugänglichen Quellen unbenutzt gelassen zu haben.
Schliesslich kann ich es nicht unterlassen, den Herren Professoren M. Müller, Stenzler und Weber für die vielfache Belehrung und Anregung, die sie mir bei meinen Studien haben zu Theil werden lassen, meinen wärmsten Dank auszusprechen. Oxford im Januar 1864.
Franz Kielhorn.

Page #8

॥ अथ फिटसूत्राणि ॥
फिषोऽन्त उदातः ॥१॥ सि को ॥ प्रातिपदिकं फिट् । तस्थान्त उदात्तः स्यात् । उच्चैः॥ सश॥ फिडिति प्रातिपदिकस्य पूर्वाचार्यसंज्ञा । उच्चैः वृक्ष इति ।
नन्वत्रीदि चेडेंसिः। उ० ५. १२. । व्रवेः सः कित् । उ० ३.६६। इति व्युत्पादनात्प्रत्ययस्वरेणैवान्तोदात्तत्वसिद्धिरिति चेत् ।
न । अव्युत्पत्तिपक्ष आवश्यकत्वात् ॥ फि. वृ०॥ श्रीगणेशाय नमः ॥ फिषोऽन्त उदात्तः॥ फिडन्तोदात्तो भ
वति। किं चेदं फिडिति। फिडिति प्रातिपदिकप्रदर्शनार्थम्। शान्तनवाचार्यः फिडिति प्रातिपदिकसंज्ञां कृतवान् । अर्थवदधातुरप्रत्ययः फिट । कृत्तद्धितसमासाश्चेति। डित्थः डविस्थः ताम्रः पाम्रः कर्ता ही औपगवः कापटवः राजपुरुषः ब्राह्मणकम्बलः । स्वरविधाने ऽन्त उदात्त इति प्रक्रान्तम् ॥
पाटलापालङ्काबासागरार्थीनाम् ॥२॥ सि. की ॥ एतदर्थानामन्त उदात्तः। पाटला फलेरुहा सुरूपा पाक
लेति पर्यायाः। लघावन्ते । २. १९. । इति प्राप्ते । अपालङ्क 'व्याधिघात आरेवत आरग्बधेति पर्यायाः । अम्बार्थः । माता। उनर्वनन्तानाम् ।२.९.। इत्यायुदात्ते प्राप्ते। सागरः समुद्रः॥ पाटलापालङ्कावौषधिविशेपस्य वाचकौ । लघावन्त इति प्राप्त इति । पूर्वापरान्वयीदम् । इदमुपलक्षणं क्वचिङ्घखातस्खेत्यादीनामपि दुर्वारखादित्याहुः । सागर इत्यादि।
पचापि लघावन्त इति प्राप्तमिति ॥ फि ॥ पारणा चपाल पम्बा सागर इत्येवमर्थानां शब्दानामत

Page #9

www. kobatirth.org
॥ फिट्सूत्राणि ॥
[१, २. ३.४. ५.
उदात्तो भवति । पाटला पालका फलेरुहा सुरूपा । अपालङ्कार्थीनामपि । अपालङ्क : अवघातकः । अम्बाथानामपि । अम्बा अक्का अल्ला । सागराथीनामपि । सागरः समुद्रः उदधिः ॥
गेहाथानामस्त्रियाम् ॥ ३ ॥
सि० कौ० ॥ गेहम् । नविषयस्य । २.३. । इति प्राप्ते । अस्त्रियां किम् । शाला। आंद्युदात्तो ऽयम् । इहैव पर्युदासाज्ज्ञापकात् ॥ ल० श० ॥ आबुदात्तो ऽयमिति । नन्वनेनान्तोदात्तत्वाभावे ऽपि नियमत आबुदात्तत्वं केन स्याद्विधायकाभावात् । अटो नियम इति वक्तुं युक्तमित्यत आह । इहेवेति । एषां सूत्राणामायसूत्रवाधकबाधनार्थत्वादस्त्रियामित्येतदभावे स्त्रियामप्यनेन वाधकं वाध्येत । वाधकं चानेनैवानुमीयते । तच्च मध्योदत्तत्वस्यात्रासंभवात्सवीनुदात्तविधायकस्य च फिट् - सूत्रेष्वदर्शनादाद्युदात्तविधायकमेवेति भावः । स्त्रीविषय | २. २०. । इत्याद्युदात्तत्वमित्यन्ये ॥
फि० वृ० ॥ गेहार्थीनां शब्दानामन्त उदात्तो भवत्यस्त्रियाम् । गेहं हर्म्य हलाहलम् । गेहार्थानामिति किम् । कुण्डं वाह्यम् । अस्त्रयामिति किम् । शाला ॥
गुदस्य च ॥ ४ ॥
सि० कौ० ॥ अन्त उदात्तः स्यात् । न तु स्त्रियाम् । गुदम् । अस्त्रियां किम् । आन्त्रेभ्यस्ते गुदाभ्यः । ऋ० वे० १०. १६३. ३. । स्वाङ्गशिटामदन्तानाम् । २. ६. । इत्यन्तरङ्गमाद्युदात्तत्वम् । ततष्टाप् ॥
•
ल० श० ॥ गुदमिति । नविषयस्य । २. ३. । इति स्वाङ्गशिटाम् । २. ६. । इति वा प्राप्ते । ननु गुदाशब्दस्यादन्तत्वाभावात्कथं स्वाङ्गेत्यस्यं प्राप्तिः । अत आह । अन्तरङ्गमिति ॥
फि० वृ° ॥ गुदस्यास्त्रियामन्त उदात्तो भवति । अगेहार्थ आरम्भः । गुदम् । अस्त्रियामिति किम् । या च ते गुदा । आन्त्रेभ्यस्ते गुदाभ्यः । ऋ० वे० १०. १६३. ३. ॥
ध्यपूर्वस्य स्त्रीविषयस्य ॥ ५ ॥
सि° कौ° ॥ धकारयकारपूर्वो यो ऽन्त्यो ऽच् स उदात्तः । अन्तध 1

Page #10

१,५.६.]
॥ फिटसूत्राणि ॥ स्त्रीविषयवर्ण । २. २०.। इति प्राप्ते। छाया माया जाया। यान्तस्यान्त्यापूर्वम् । ३. १३. । इत्यायुदात्तत्वे प्राप्ते। स्त्रीति किम। वाह्यम् । यत्रन्तवादाचुदात्तत्वम् । पा.६.१.१९७। विषयग्रहणं किम। इभ्या क्षत्रिया। यतोऽनावः। पा० ६. १.२१३ । इत्याद्युदात्त भ्यशब्दः । क्षत्रियशब्दस्तु यान्तस्या
न्यात्पूर्वम् । ३. १३ । इति मध्योदात्तः ॥ ल° श° ॥ स्त्रीविषयवर्णेति। स्त्रीविषयवर्णाक्षुपूर्वाणामित्यनेनेत्यर्थः ।
स्त्रीविषयवर्णनानामिति केषांचित्पाठो लघावन्ते। २.१९.। इत्येवात्र परत्वात् । अस्य तु वृद्धिरित्युदाहरणमित्यन्ये । इभ्ये दण्डादित्वाद्यत्।यान्त स्थान्त्यादिति।इदमुपलक्षणं क्षत्राद्धः। पा. ४. १. १३८ । इति प्रत्ययस्वरेणापि । नन्वव्युत्पन्नेष्वेव फिट्सूत्रप्रवृत्तेरिभ्येति प्रत्युदाहरणमयुक्तमिति चेत् । न । अस्मादेव स्त्रीविषयग्रहणाज्ज्ञापकाद्युत्पत्तिमार्गप्राप्तस्वरस्थापि फिटस्वरो वाधक इति वदन्ति । ध्वनितं चेदमेति
स्तुशास्त्र । पा. ३. १. १०९ । इति कैयटे ॥ फि• वृ०॥ धकारयकारपूर्वस्य स्त्रीविषयस्यान्त उदात्तो भवति। धका
रपूर्वस्य । श्रद्धा मेधा गोधा। यकारपूर्वस्य खल्वपि। छाया जाया। ध्यपूर्वस्येति किम । माला। स्त्रीविषयस्येति किम् । वाह्यम् । विषयग्रहणं किम् । गुह्याः क्षत्रियाः ॥
खान्तस्याश्मादेः ॥६॥ सि० को० ॥ नखम उखा सुखं दुःखम् निखस्य स्वाङ्गशिटाम् । २.६ ।
इत्याद्युदात्ते प्राप्ते । उखा नाम भाण्डविशेषः । तस्य कृत्रिमत्वात्खय्युवर्ण कृत्रिमाख्या चेत् । २.८.। इत्युवर्णस्योदात्तत्वे प्राप्ते। सुखदुःखयोर्नविषयस्य। २.३.। इति प्राप्ते । अश्मादेः किम् । शिखा मुखम् । मुखस्य स्वाङ्गशिटाम् । २. ६. । इति नविषयस्य। २.३ । इति वायुदात्तत्वम्। शिखायास्तु शीङः खो निस्वश्च। उ°५.२४.। इत्युणादिषु नित्त्वोक्तः। अन्तरङ्ग
वाट्टापः प्रागेव स्वाङ्गशिटाम्।२. ६. । इति वा बोध्यम् ॥ ल श॥ शकारमकारादिभिन्नस्य खशब्दान्तस्यान्त उदात्त इत्यर्थः।
शीङः खो निदितीदं दशपाद्यामुक्तम् । पञ्चपाद्यां तु शीङ: खो इस्वश्चेति पठितम्।तबाप्याह। अन्तरङ्गत्वादिति।स्वरस्य

Page #11

॥ फिटसूत्राणि ॥ [१, ६. ७. ८. स्वागत्वापेक्षवादन्तरङ्गवं चिन्त्यमातस्मात्स्ताङ्गशिटाम।२. ६.। इति सूत्रेऽन्तग्रहणात्सर्वनामप्रातिपदिकसंज्ञाकालिकादन्तवमादाय तत्प्रवृत्तिरिति बोध्यम्। एवं पूर्वत्र गुदाशब्दे ऽपि बोध्यम्। अस्थ्यादिस्वाङ्गवाचकशकशब्दे स्वाङ्गशिटाम। २.६. । इत्याद्युदात्तत्वप्राप्त्या सो ऽप्यत्र प्रत्युदाहरणम् । ग्रीवायां बद्धो अपिकक्ष आसनि । ऋ० वे०४. ४०.४.। -
त्यादी ग्रीवाशब्दस्यान्तोदात्तत्वं तु छान्दसत्वान्निर्वाह्यम् ॥ फि ॥ खान्तस्य शब्दस्थाशकारमकारादेरन्त उदात्तो भवति। सुखं
दुःखं नखम् उखा। अस्मादेरिति किम् । शिखा मुखम् ॥ हिष्ठवासरतिशत्थान्तानाम् ॥ ७ ॥ ॥ एषामन्त उदात्तः स्यात् । अतिशयेन बहलो बंहिष्ठः । नित्त्वादाचुदात्ते । पा. ६. १. १९७. । प्राप्ते । बंहिष्ठरश्वैः सुवृता रथेन । यद्वंहिष्ठं नातिविधे । ऋ० वे० ५. ६२. ९.। इत्यादी व्यत्ययादायुदात्तः। संवत्सरः। अव्ययपूर्वपदप्रकृतिखरो। पा.६.२.२. । इत्र बाध्यत इत्याहुः । सप्ततिः अशीतिः । लघावन्ते । २. १९. । इति प्राप्ते । चत्वारिंशत् । इहापि प्रावत् । अभ्यूाना प्रभृथस्यायोः। ऋ० वे० ५.४१. १९.। अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरो। पा. ६. २. २. । ऽत्र बाध्यत
इत्याहुः । थाथादिसूत्रेण। पा. ६.२. १४४.। गतार्थमेतत् ॥ व श॥ आहुरिति । अत्रारुचिवीजं तु संपूर्वाच्चित् । उ॰ ३. ७२. ।
इति सरप्रत्ययस्य चित्त्वात्सिद्धम् । पा० ६.१.१६३ । परिवत्सरस्तूदाहार्य इति । अनेनैव सिद्धे तद्यर्थमित्याशय इति तत्त्वम्। अत्र सूत्रे शत्साहचर्यात्तिशब्दः पंत्यादिसूत्रविहित
एव गृह्यते । पा. ५. १. ५९.॥ फि वृ०॥ हिष्ठ । वत्सर। ति । शत् । थ। इत्येवमन्तानामन्त उदात्तो
भवति। हिष्ठान्तानाम् । वहिष्ठः बंहिष्ठः । वत्सरान्तानाम् । संवत्सरः इदावत्सरः इवत्सरः । त्यन्तानाम् । सप्ततिः नवतिः। शदन्तानाम। चत्वारिंशत् पञ्चाशत्। थान्तानाम् । गूथं प्रोथः यूथः ॥
दक्षिणस्य साधी ॥८॥ सि को ॥ अन्त उदात्तः स्यात् । साधुवाचिवाभावे तु व्यवस्थायां

Page #12

www. kobatirth.org
१, ८.९. १०. ११.] ॥ फिटसूचाणि ॥
सर्वनामतया स्वाङ्गशिटाम् । २.६.। इत्यायुदात्तः। अर्थान्तरे तु लघावन्ते । २. १९.। इति गुरुग्दात्तः । दक्षिण :
सरलोदारपरच्छन्दानुवर्तिष्विति कोशः॥ ल° श° ॥ दक्षिणस्य साधाविति। प्रवीण इत्यर्थः । वीणायां सामसु
वा दक्षिण इत्युदाहरणम् । प्रवीण इत्यर्थः॥ फि० वृ०॥ दक्षिणशब्दस्य साधौ प्रावीण्यार्थे ऽन्त उदात्तो भवति ।
वीणायां दक्षिण : । सामसु दक्षिणः। साधाविति किम् । दक्षिणो देशः॥.
स्वाङ्गाख्यायामादिवा ॥९॥ सि की०॥ इह दक्षिणस्याद्यन्तौ पर्यायेणोदात्ती स्तः। दक्षिणो बाहुः।
आख्याग्रहणं किम् । प्रत्यङ्माखमासीनस्य वामपाणिर्दक्षिणो
भवति ॥ ल श॥ स्वाङ्गेति किम् । दक्षिणो देशः । अत्र सर्वनामवादाबुदा
त्तत्वम् । न च परत्वादेव तेनायुदात्तत्वमत्र भविष्यतीति
वाच्यमस्य प्रकरणस्य वाधकवाधनार्थत्वात् ॥ फि वृ०॥ स्वमङ्गं स्वाङ्गम् । तस्याख्यायां दक्षिणशब्दस्यादितदात्तो
भवति। अन्तो वा । पाणिर्दक्षिणः । कर्णो दक्षिणः। आधुदात्तः। स्वाङ्गाख्यायामिति किम् । दक्षिणो देशः। आख्याग्रहणं किम्। प्रत्यङ्मखमासीनस्य सव्यपाणिर्दक्षिणो भवति॥
छन्दसि च ॥ १०॥ सिकौ ॥ अस्वाङ्गार्थमिदम् । दक्षिणः । इह पर्यायेणाद्यन्तावुदात्ती॥ फि० वृ०॥ छन्दसि विषये दक्षिणस्यादिरुदात्तो भवति । अन्तो वा।
दक्षिणो रथवाहनः ॥
कृष्णस्यामृगाख्या चेत् ॥ ११॥ सि. की ॥ अन्त उदात्तः । वर्णानां तण । २. १०. । इत्यायुदात्ते प्राप्त
ऽन्तोदात्तो विधीयते। कृष्णानां ब्रीहीणाम्। कृष्णो नोनाव वृषभः। ऋ० १. ७९. २. । मृगाख्यायां तु। कृष्णो रात्र्यै।
वा० सं० २४.३६.॥ लश ॥ अत्र च्छन्दसीति वर्तत इत्याहुः। अन्तोदान इत्येव। पाख्येति
किम् । छष्णो मृगः॥

Page #13

॥ फिटसूत्राणि ॥ [१, ११. १२. १३. १४. फि° वृ०॥ छन्दसीति वर्तते । कृष्णशब्दस्य छन्दसि विषये ऽन्त
उदात्तो भवति मृगाख्या चेन्न भवति। कृष्णानां व्रीहीणाम्। कृष्णो नोनाव वृषभो यदीदम। ऋ वे १. ७९.२.। छन्दसीत्येव । कृष्णो वृषभः। अमृगाख्येति किम् । कृष्णो मृगः । आख्याग्रहणं किम् । कृष्णो महिषः ॥
वा नामधेयस्य ॥१२॥ सि कौ ॥ कृष्णस्येत्येव । अयं वां कृष्णो अश्विना। ऋवे. ८. ७४. ३. ।
कृष्ण ऋषिः॥ ल° श॥ अन्तोदात्तत्वं वा। पक्ष द्युदात्तत्वम् ॥ फि• वृ०॥ कृष्णस्य नामधेयस्य वान्त उदात्तो भवति । कृष्णो ना
मायम् ॥
शुक्लगौरयोरादिः ॥ १३ ॥ सि को ॥ नित्यमुदात्तः स्यादित्येके। वेत्यनुवर्तत इति तु युक्तम् । सरो
गौरो यथा पिब । ऋ वे० ८.४५. २४. । इत्यवान्तोदात्तद
र्शनात् ॥ लश ॥ नामधेयस्येति वर्तते । तेनानामधेययोरन्तोदात्तत्वमेव ऋ
जेन्द्र । उ॰ २. २८. । इत्युणादिसूत्रनिपातितान्तोदात्तत्व
कस्य शुक्रशब्दस्य लवे शुक्ल शब्दव्युत्पत्तेरिति बोध्यम् ॥ फि वृ०॥ नामधेयस्येति वर्तते। शुक्ल गौर इत्येतयोनामधेययोर्वादि
रुदात्तो भवति। शुल्लो नामायम् । गौरो नामायम् । नामधेयस्येत्येव । शुक्लः पटः । गौरः पुरुषः॥
अङ्गुष्ठोदकवकवशानां छन्दस्यन्तः ॥१४॥ मि. को ॥ अङ्गुष्ठस्य स्वाङ्गानामकुर्वादीनाम् । ३. ३. । इति द्वितीयस्थो
दात्तवे प्राप्ते ऽन्तोदात्तार्थ आरम्भः। वशाग्रहणं नियमा
र्थम् । छन्दस्येवेति । तेन लोक आद्युदात्ततेत्याहुः ॥ ल' शअन्त इति वादिग्रहणानुवृत्तिशङ्कानिवारणार्थम् । उदकस्य
कर्दमादित्वादाद्यद्वितीययोः । ३. १०. । पर्यायेण प्राप्ते। वकस्य प्राणिनां च कुपूर्वाणाम्।२.७.। इत्याद्युदात्तत्वे प्राप्ते। तेन लोक इति। नियमकरणसामादिति भावः । वशाशब्दश्च वशेः पचाद्यचि टापीति तात्पर्यम् ॥

Page #14

सि० कौ० ॥
ल० श० ॥ फि० वृ° ॥
१, १४.१५.१६. १७.१८.] ॥ फिट्सूत्राणि ॥
फि° वृ° ॥ अङ्गुष्ठोदकवकवशानां छन्दसि ॥
www. kobatirth.org
सि० कौ० ॥ ल० श० ॥
१
अङ्गुष्ठ उदक वक वशा इत्येतेषां छन्दस्यन्त उदात्तो भवति । अङ्गुष्ठ। अङ्गुल्याङ्गुष्ठं गृह्णीयात् । उदक। तस्मादुदकमुच्यते । अ° वे॰ ३. १३.४. । वक । वको वै दाल्भ्यः । वको ऽन्यः । वशा । वशा माता राजन्यस्य । अ० वे० १०. १०. १८. । वशान्या ॥
पृष्ठस्य च ॥ १५ ॥
छन्दस्यन्त उदात्तः स्यात् ॥
मृष्टस्येति पाठान्तरम् ॥
वा भाषायाम् ॥ १६ ॥
पृष्ठम् ॥
वा भाषायामिति । पते स्वाङ्गशिटाम् । २. ६ . । इत्याद्युदात्तत्वम् । मृष्टे निष्ठा च द्व्यजनात् । पा° ६. १. २०५. । इति तत् ॥ फि० वृ० ॥ भाषायां मृष्टस्य वान्त उदात्तो भवति । मृष्टः ॥ अर्जुनस्य तृणाख्या चेत् ॥ १७ ॥
सि० कौ० ॥ उनर्वनन्तानाम् । २. ९. । इत्याद्युदात्तस्यापवादः ॥ फि° वृ° ॥ अर्जुनस्य तृणाख्यायाम् ॥
मृष्टस्य च ॥
छन्दसि मृष्टस्यान्त उदात्तो भवति । शर्वयों मृष्टा मया भवन्ति ॥
अर्जुनस्य तृणाख्यायामन्त उदात्तो भवति । अर्जुनानि तृणानि । तृणग्रहणं किम् । अर्जुनो वृक्षः । आख्याग्रहणं किम् । अर्जुनसखः ॥
अर्यस्य स्वाम्याख्या चेत् ॥ १८ ॥
सि° कौ° ॥ यान्तस्यान्त्यात्पूर्वम् । ३. १३. । इति यतो ऽनावः । पा° ६. १. २१३. । इति वाद्युदात्ते प्राप्ते वचनम् ॥
वैश्ये त्वाद्युदात्त एव ॥
ल० श० ॥
फि° वृ० ॥ अर्यस्यान्त उदात्तो भवति स्वाम्याख्या चेत् । अर्यः स्वामी । स्वाम्याख्या चेदिति किम् । अर्यो वैश्यः । आख्या ग्रहणं किम् । अर्य एव स्वामी । अर्य एव वैश्यः ॥

Page #15

ल००
॥ फिटसूत्राणि ॥ [१, १९. २०. २१. आशाया अदिगाख्या चेत् ॥ १९ ॥ सिकौ ॥ दिगाख्याव्यावृत्त्यर्थमिदम् । अत एव ज्ञापकाद्दिकपर्याय
स्थायुदात्तता। इन्द्र आशाभ्यस्परि। ऋ० वे० २. ४१. १२. ॥ लश ॥ अत एव ज्ञापकादिति । स्त्रीविषयवर्ण । २. २०. । इति
द्वितीयपादस्थ सूत्रेणेत्यन्ये ॥ फि० ॥ दिश आख्या दिगाख्या । सा चेन्न भवति तदाशाशब्द
स्थान्त उदात्तो भवति। यामाशामधिकाम् । अदिगाख्या चेदिति किम् । आशामाशां विद्योतते। आख्याग्रहणं किम्। आशामेति दक्षिणाम् ॥ ...
नक्षत्राणामाविषयाणाम् ॥ २०॥ सि. कौ ॥ अन्त उदात्तः स्यात् । अश्लेषानुराधादीनां लघावन्ते । २.
१९. । इति प्राप्ते । ज्येष्ठाविष्ठाधनिष्ठानामिष्ठनन्तत्वेनाद्युदात्ते प्राप्ते। पा० ६. १. १९७. । वचनम् ॥ नक्षत्राणामाविषयाणां नित्याबन्तानामित्यर्थः । नक्षत्राणां किम। खट्वा। आबित्यादि किम । अश्विनी। अविष्ठेत्यादि। श्रवतीधनवतीशब्दाभ्यामिष्ठनि विन्मतोर। पा० ५.३.६५.। इति लुक् । विषयग्रहणं चिन्त्यमाबन्तानाबन्तस्य नक्षत्रस्या
सत्त्वात् ॥ फि• वृ॥ आप स्त्रीप्रत्ययो विषयो येषां तेषां नक्षत्रवाचिनामन्त
उदात्तो भवति। ज्येष्ठा श्रविष्ठा आद्री चित्रा मघा आश्लेषा अनुराधा। नक्षत्राणामिति किम । उल्का तारका। आविषयाणामिति किम् । अश्विनी फल्गुन्यः। विषयग्रहणं किम्। आश्लेषास्वित्यत्रापि यथा स्यात् ॥
न कुपूर्वस्य कृतिकाख्या चेत् ॥ २१ ॥ सि को ॥ अन्त उदात्तो न। कृत्तिका नक्षत्रम् । केचित्तु कुपूर्वो य
आप्तद्विषयाणामिति व्याख्यायार्यिका बहुलिकेत्यत्राप्यन्तो
दात्तो नेत्याहुः॥ लश ॥ कवर्गपूर्वस्याविषयस्य नक्षत्रस्थान्त उदात्तो नेत्यर्थः । कुपूर्व
स्येति किम्। बहुला। आख्येति किम। कृत्तिकासु जाता माणविका कृत्तिका। इत्यत्रापीति। अपिना छत्तिका। आर्यि

Page #16

१, २१. २२.२३.२४.] ॥ फिटसूत्राणि ॥
का बहुलिकेति कृत्तिकापर्यायौ । अत्र पक्षे कृत्तिकेत्यादेः
प्रयोजनं मघा विशाखेत्यादि ॥ फि. वृ०॥ कवर्गपूर्वो य आप्तद्विषयस्य नक्षत्रस्थान्त उदात्तो न भवति
कृत्तिकाख्या चेत् । कृत्तिका आर्यिका बहुलिका। कुपूर्वस्येति किम् । बहुला। कृत्तिकाख्या चेदिति किम् । मघा। आख्याग्रहणं किम् । कृत्तिकासु या जाता माणविका कृत्तिका॥
घृतादीनां च ॥ २२ ॥ सि की॥ अन्त उदात्तः । घृतं मिमिक्षे। ऋ० वे. २. ३. ११. । पाच
तिगणोऽयम् ॥ लश ॥ आकृतीति। वराहमिन्द्र एमुषम् । ऋ० वे० ८.६६. १०. ।
इत्यादावन्तोदात्तदर्शनाद्वराहशब्दो ऽप्यत्र बोध्य : ॥ फि० वृ०॥ घृतादीनामन्त उदात्तो भवति। घृतं रजतं श्वेतं सप्त अष्टौ
जातरूपमिति घृतादयः॥
ज्येष्ठकनिष्ठयोर्वयसि ॥ २३॥ सि की ॥ अन्त उदात्तः स्यात् । ज्येष्ठ आह चमसा। कनिष्ठ आह च
तुरः । ऋवे. ४. ३३. ५.। वयसि किम्। ज्येष्ठः श्रेष्ठः । कनिष्ठी
ऽल्पिष्ठः । इह नित्त्वादाचुदात्त एव । पा० ६. १. १९७॥ ल° प० ॥ ज्येष्ठकनिष्ठयोः । वृद्धयुवशब्दयोWकन्नादेशौ। प्रशस्याल्पश
ब्दयोस्तावादेशो यदा तदा प्रत्युदाहरणम् ॥ फि वृ०॥ ज्येष्ठ कनिष्ठ इत्येतयोर्वयस्यभिधेये ऽन्तोदात्तो भवति। ज्येष्ठः
कतरो युवयोः कनिष्ठ : कतरः। वयसीति किम । ज्येष्ठोऽयं गर्दभः । भारोबहने समर्थः । कनिष्ठोऽयम्। अशक्त इत्यर्थः ॥
विल्वतिष्थयोः स्वरितो वा ॥ २४ ॥ सि० की॥ अनयोरन्तः स्वरितो वा स्यात् । पक्ष उदात्तः ॥ लश ॥ पक्ष उदात्त इति । उदाग्रहणानुवृत्तेरिति भावः ॥ फि वृ०॥ विल्वतिष्थयोवा स्वरितः
विल्व तिष्य इत्येतयोवी स्वरितो ऽन्तो भवति । विल्वः तिष्यः ॥ इति फिटसूत्रवृत्ती प्रथमः पादः ॥
॥ इति फिटसूत्रेषु प्रथमः पादः ॥

Page #17

॥ फिटसूत्राणि ॥ . [२, १. २. ३. ४. अथादिः प्राक् शकटेः॥१॥ सि. कौ ॥ अधिकारो ऽयं शकटिशकव्योर् । ४. १. । इति यावत् ॥ फि वृ०॥ अथेत्ययमधिकारद्योतकः । आदिरुदात्तो भवतीत्यधिक्रि
यते प्राक् शकटेर्यदित ऊर्ध्वमनुक्रमिष्यामः ॥
हस्वान्तस्य स्त्रीविषयस्य ॥ २ ॥ सि. कौ ॥ आदिरुदात्तः स्यात् । वलिः तनु :॥ ल° श॥ हस्तान्तस्य स्त्रीविषयस्य नित्यस्त्रीलिङ्गस्येत्यर्थः । वलिरिति।
वलिशब्दोऽपि जरया श्लथचर्मणि तनुश्च शरीरे नित्यस्त्रीलिङ्गः। हस्खेति किम् । नदी। स्त्रीति किम् । मरुः वायुः।
विषयेति किम् । लघुः बहुः ॥ फि० वृ०॥ हस्तान्तस्य स्त्रीविषयस्यादिरुदात्तो भवति । दितिः अदि
तिः वलिः वेदिः भूमिः । ह्रस्वान्तस्येति किम् । नदी वधः दृषत समित् । स्त्रीविषयस्येति किम् । आम्रः वायुः अग्निः विषः । विषयग्रहणं किम् । लघुः बहुः ॥
नविषयस्यानिसन्तस्य ॥ ३॥ सिकौ ॥ वने न वा यः। ऋ० वे० १०. २९. १. । इसन्तस्य तु । सर्पिः।
नब् नपुंसकम् ॥ ल° श०॥ नपो ऽनिसन्तस्येति पाठेन विषयपदानुवृत्यैव सिद्धे पुन
विषयपदं लिङ्गव्यत्ययप्रत्ययलोपान्यतरेण लिङ्गान्तरोपसंक्रान्तस्य वा विषयतामात्रेणैतत्प्रवृत्त्यर्थम्। यथा मधोस्तुप्ता इवासत इत्यादौ यथा वा मध्वस्मिन्नस्ति मधुर्मासो मधोर्ज च। पा० ४. ४. १२९. । इति यतो लुग्वार्त्तिकेन । ध्वनितं चेदमी च द्विवचने । पा० ७. १. ७७. । इति सूत्रे भाष्ये । नबिति किम् । मूर्तः । सपिरिति। इसिनन्तज्योतिःशब्दादो।
उ० २. १११.। तु नित्त्वादाद्युदात्तत्वमेव। पा. ६. १. १९७.॥ फि• वृ. ॥ नबिति नपुंसकम् । इसन्तवर्जितस्य नपुंसकस्यादिरुदात्तो भ
वति। कुण्डं वृत्तं वनं पयः यशः सरः शिरः। अनिसन्तस्येति किम् । सर्पिः हविः बर्हिः। नविषयस्येति किम् । आम्रः ॥
तणधान्यानां च यषाम् ॥४॥ सि. कौ ॥ यचामित्यर्थः । कुशाः काशाः माषाः तिलाः। बहुचां तु।
गोधमाः ॥

Page #18

२, ४. ५.६.] ॥ फिटसूत्राणि ॥ ल. श॥ तिला इति । यत्तु तिलोमाशब्दौ घृतादिपाठादन्तोदात्ता
विति संप्रोदश्च । पा० ५. २. २९. । इति सूत्रे कैयटस्तच्चि न्त्यं तिलाश्च मे। वा० सं० १८. १२. । इत्यादावाद्युदात्तस्यैव पद्यमानत्वादुमाशब्दे ऽपि मकरवरूढ । ३. ८.। इत्यनेन विशिष्य पर्यायेणान्तोदात्तविधानात् । शालिव्रीही घृतादित्वादन्तोदात्तौ। १. २२. । तृणेत्यादि किम्। आम्रः । गोधूमा इति । अत्र परत्वादेव लघावन्ते । २. १९.। इति मध्योदात्तत्वसिद्धेः पर्यायेणाद्युदात्तत्वसिद्धेश्चेदं चिन्त्यम् । चणका
इत्युचितम् ॥ फि° वृ० ॥ तृणधान्यानां च यशाम् ॥
अशिति स्वराणां संज्ञा । तुणवाचिनां धान्यवाचिनां च द्विस्वराणामादिरुदात्तो भवति। काशाः कुशाः कुन्दाः । धान्यानाम् । माषाः तिलाः मुगाः । तृणधान्यानामिति किम् । आम्रः । घशामिति किम् । वटकाः गोधूमाः ॥
त्रः संख्यायाः ॥ ५ ॥ सि. कौ ॥ पञ्च ॥ लश ॥ पञ्चेत्यादी नलोपे । पा० ८. २. ७. । कृते पाणिनीये ऽनुदा
त्तादेर । पा० ४.२.४४. । इत्यादावेषामिवैतेषु पाणिनीयशास्त्रप्रवृत्तौ वाधकाभावान लोपस्थासिद्धत्वेनैतत्प्रवृत्तिः । पा ८.२.२. । सप्ताष्टशब्दो घृतादित्वादन्तोदात्तौ। १.२२. । रस्योदाहरणं चतुष्कपालः । गन्तकालकपाल । पा० ६. २.२९.। इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरेणाद्युदात्तत्वम्। चत्वार इत्यबामस्वरेण । पा. ७. १.९८.। शसि चतुरः शसि । पा.६. १.१६७.। इति भित्यादौ झल्युपोत्तमम् । पा०६. १. १८०.।
त्रि । पा० ६.१. १७९. । इत्यनेन भाव्यमिति समास उदाहृतः ।त्रः किम् । गण । संख्यायाः किम् । अन्तः ॥ नकाररेफान्तायाः संख्याया आदिरुदात्तो भवति । पञ्च नव दश । रेफान्तायाः। चतुष्कपालः चतुष्कण्टकः। न इति किम् । गणः । संख्याया इति किम् । अन्तः प्रातः ॥ स्वाङ्गशिटामदन्तानाम् ॥६॥

Page #19

॥ फिटसूत्राणि ॥
[२,६.७. सिकौ ॥ शिट् सर्वनाम। कर्णाभ्यां कुबुकादधि। ऋ वे० १०.१६३.१.।
ओष्ठाविव मधु । ऋ० वे० २. ३९.६.। विश्वो विहायाः।
ऋ० वे० १.१२८.६.॥ न श ॥ इदं च सर्वनामसंज्ञाप्रवृत्तिकाले यददनं तत्रैव प्रवर्तते। ते
नेमं स्तोममर्हते। ऋ वे०१.९४.१.। इत्यादौ न दोषः । सर्वोभान्यशब्दा गणे ऽन्तोदात्ता निपात्यन्ते तयोरन्यः पिप्पलम् । ऋ वे० १. १६४. २०. । इत्यादी तथा दर्शनात् । परो मात्रया। ऋ वे० ७.९९.१.। इत्यादी व्यत्ययेनान्तोदात्तत्वं परं मृत्यो। ऋ० वे० १०. १८. १. । इत्यादावाद्युदात्तस्थापि दर्शनात् । स्वाङ्गेत्यादि किम् । घटः । अदन्तानां किम् ।
बाह राजन्यः । ऋ० वे० १०.९०. १२. ॥ फि• वृ॥ स्वाङ्गसिटामदन्तानाम् ॥
सिडिति सर्वादीनां संज्ञा । स्वाङ्गवाचिनां सिटां च सादीनामदन्तानामकारान्तानामादिरुदात्तो भवति । दन्तः पादः हस्तः केशः। सिटाम् । सर्वः विश्वः । स्वाङ्गसिटामिति किम् । सुसुखः सूदरः आम्रः । अदन्तानामिति किम् । ग्रीवा बाहुः॥
प्राणिनां कुपूर्वम् ॥ ७ ॥ सि. कौ ॥ कवर्गात्पूर्व आदिरुदात्तः । काकः। वृकः । शुकेषु मे ।
ऋ वे० १. ५०. १२. । प्राणिनां किम् । उदकम् ॥ लश ॥ प्राणिनां कुपूर्वमिति। तस्य समूहः । पा. ४. २. ३७ । इति
सूत्रे न्यासहरदत्तयोः कुपूर्वाणामिति पाठो दृश्यते। कवगाद्ये पूर्व तन्मध्य आदिरित्यर्थः । सर्वनामकार्य तु सौत्रत्वान्न। कावित्येव सिद्धे पूर्वग्रहणं व्यवहितस्यापि ग्रहणार्थम्। तेन कुपूर्वमिति पाठे ऽपि चटकादावाबुदात्तत्वं भवत्येव । उदकमिति। कर्दमादिरयम् । ३. १० । क्वित्यादि किम् । हरिणः । अन्ये तूत्तरसूचवदचाप्यादिरिति न संबध्यते नपुंसकस्वरसात् तेन चटकादावनेन मध्योदात्तत्वं हरदत्तो
तपाठस्तु चिन्त्य एवेत्याहुः॥ फि° वृ०॥ प्राणिनां च कुपूर्वाणाम् ॥
कवर्गपर्वाणां प्राणिवाचिनामादिषदातो भवति । काकः

Page #20

२, ७. ८.९. १०.] ॥ फिटसूत्राणि ॥
१३ कोकः वकः। प्राणिमामिति किम। उदकम् । कुपूर्वाणामिति किम् । वराहः॥
खय्युवर्ण कृषिमाख्या चेत् ॥८॥ सि को ॥ खयि पर उवर्णमुदात्तं स्यात् । कन्दुकः॥ ल° श॥ कृत्रिमेत्यादि किम् । बन्धुकः ॥ फि° वृ०॥ उवन्तं सविपूर्वस्य कृत्रिमाख्या चेत् ॥
उवन्तमुवान्तं यदक्षरं सविपूर्वस्यादिरुदात्तो भवति । कृत्रिमाख्या चेत्। कूपः सूपः यूपः धूपः कूटः चटः स्फुटः। उवन्तमिति किम् । घटः । सविपूर्वस्येति किम् । युद्धः । कृत्रिमाख्या चेदिति किम् । क्षुवः ॥
उनर्वनन्तानाम् ॥९॥ सिकौ ॥ उन। वरुणं वो रिशादसम् । ऋ०५.६४.१.। ऋ। स्व
सारं त्वा कृणवै । ऋ वे० १०.१०८.९.। वन। पीवानं मेषम्।
ऋ० १०. २७.१७.॥ ल. श॥ पिता माता भ्रातर एनमाहुः । ऋ० वे० १०. ३४. ४. ।
इत्यादी पितृशब्दे छान्दसत्वादन्तोदात्तत्वं मातुस्त्वम्बार्थ
त्वात्सिद्धम् । १. २. । इत्याहुः ॥ फि• वृ॥ उन। ऋ। वन । इत्येवमन्तानामादिरुदात्तो भवति। उना
न्तानाम् । अर्जुनः वरुणः पिशुनः। ऋ । स्वसा नप्ता भ्राता पाता। वन् । सीव पीव ॥
वर्णानां तणतिनितान्तानाम् ॥ १०॥ सि० कौ ॥ आदिरुदात्तः। एतः। हरिणः । शितिः । पृश्निः । हरित ॥ ल° श० ॥ वर्णानां तणतिनितन्तानाम् ॥
तान्तानामिति पाठे वकारो व्यर्थ इति चिन्त्यम् । एत इति।
श्वेतशब्दो घृतादित्वादन्तोदात्तो बोध्यः । १. २२. ॥ फि० वृ०॥ वणाना तणानातलगतान
वर्णवाचिनां त । ण । नि। ति। त् । इत्येवमन्तानामादिरुदात्तो भवति । तान्तानां । एतः श्वेतः रोहितः लोहितः हरितः । णान्तानाम् । शोणः । मि । पृश्निः । ति । शितिः । त्। पृषत् हरित ॥

Page #21

॥ फिटसूत्राणि ॥ [२,११.१२. १३. १४. १५. हस्वान्तस्य हस्व मनृत्ताच्छील्ये ॥ ११॥ सि. कौ ॥ ऋदर्ज हस्तान्तस्यादिभूतं ह्रस्वमुदात्तं स्यात् । मुनिः ॥ ल° श°॥ हस्तान्तस्य किम्। वधूः। एवं किम् । प्राज्ञम् । अनुत्किम्।
तृणकम्। ताच्छील्ये किम्। जडः बधिरः। कुशलशब्दोऽनेना
युदात्त इत्येके । अन्तोदात्त इत्युज्ज्वलदत्तः । उ॰ १. १०८. ॥ फि° वृ०॥ हस्वान्तस्य हस्वान्तमनृताच्छील्ये ॥
इखान्तशब्दस्य ह्रस्वान्तमक्षरमृदर्जितमायुदात्तं भवति ताच्छील्ये गम्यमाने। चपलः निपुणः कुशलः । इस्वान्तस्येति किम् । इषुगमी। हस्तान्तमिति किम् । प्राज्ञमिदम् । अनृदिति किम् । नृशंसः कृपणः कृशः । ताच्छोल्य इति किम् । जडः बधिरः॥
अक्षस्यादेवनस्य ॥ १२॥ सिकौ ॥ आदिरुदात्तः । तस्य नाक्षः । ऋ वे० १. १६४. १३. । देवने
तु। अक्षी दीव्यः । ऋ० १०. ३४. १३. ॥ फि. वृ०॥ अदेवनार्थस्याक्षस्यादिरुदात्तो भवति । तस्य नाक्षस्तप्यते
भूरिभारः। ऋ० वे० १.१६४.१३.। अदेवनस्येति किम् । अक्षमालभ्य ॥
अर्धस्यासमद्योतने ॥ १३ ॥ सिकौ ॥ अर्धा ग्रामस्य । समे शके तु। अर्ध पिप्पल्याः ॥ फि वृ. ॥ असमद्योतने ऽर्धस्यादिरुदात्तो भवति । यस्मिन्नपरेऽधै।
कतमः सो अर्धः । अवे ८.९.१. । असमद्योतन इति किम् । अर्धनार्ध वेद्या : कुर्वन्तु ॥
'पीतर्थानाम ॥१४॥ सि को॥ आदिरुदात्तः । पीतद्रः सरलः ॥ लश॥ सरल इति । वृतविशेषसंज्ञात्वेन ताच्छील्यानवगमान्नेह
हस्वान्तस्य । २. ११. । इत्यस्य प्राप्तिः ।। फि वृ०॥ पीतद्र्थानामादिरुदात्तो भवति। पीतद्रुः पीतदारुः देव
दारुः भद्रदासः॥ यामादीनां च ॥ १५॥

Page #22

१५
२, १५.१६.१७.] ॥ फिटसूत्राणि ॥ सि. कौ ॥ ग्रामः सोमः यामः॥ ल° श॥ ग्रामादिराकृतिगणः॥ फि° वृ०॥ ग्रामादीनामादिरुदात्तो भवति। ग्रामः पुरुषः शूरः वृद्धः॥
लुबन्तस्योपमेयनामधेयस्य ॥ १६॥ सि. कौ ॥ चञ्चेव चञ्चा। स्फिगन्तस्येति पाठान्तरम् । स्फिगिति लुपः
प्राचां संज्ञा ॥ ल श॥ संज्ञायामुपमान। पा.६.१. २०४. । इत्यनेनम् समानार्थमे
तत् । लुबिति किम् । अग्निर्माणवकः । उपमेयेति किम् । वरणाः । अदूरभवश्च । पा. ४. २. ७०. । इत्यणो वरणादिभ्यश्च । पा. ४. २. ८२. । इति लुप् । नामेत्यादि किम् । शुनक दवायं वृकः । देवपथादेराकृतिगणवात्कनो लुपि
शनक उपमेये वर्तते न तु तस्येयं संज्ञा ॥ फि वृ०॥ स्फिगन्तस्यौपम्यनामधेयस्य ॥
स्फिगिति लुपो नाम । स्फिगन्तस्य लुबन्तस्यौपम्यनामधेयस्थादिरदात्तो भवति । पिशाच वायं पिशाचः। कुक्कुट
वायं कुक्कुटः। सूकर वायं सूकरः। गर्दभ वायं गर्दभः। स्फिगन्तस्येति किम् । अग्निर्माणवकः । गौवाहीकः। औपम्येति किम् । वरणाः। नामधेयस्येति किम् । कुक्कुट वायं मयूरः॥
न वक्षपर्वतविशेषव्याघ्रसिंहमहिषाणाम्॥१७॥ सि को॥ एषामुपमेयनाम्नामादिरुदात्तो न । ताल व तालः । मेरु
..रिव मेरुः । व्याघ्रः । सिंहः । महिषः॥ ल श॥ यद्यपि फिटसूत्रवृत्ती न व्याघ्रमहिषसिंहवृक्षपर्वतानामिति
पद्यते तथापि वृक्षपर्वतांशे विशेषाणामेव ग्रहणमिष्टमिति तदपठितमेव सूत्रे पठितम् । सर्वत्र विशेषपदान्वयाभाव
बोधनाय व्युत्क्रमः कृतः॥ फि. वृ०॥ न व्याघ्रमहिषसिंहवृक्षपर्वतानाम् ॥
व्याघ्र महिष सिंह वृक्ष पर्वत इत्येतेषां स्फिगन्तानामौ
पन्यनामधेयानामादिरुदात्तो न भवति । व्याघ्र स्वायं Abhandl. d. DMG. IV, 2.

Page #23

॥ फिटसूत्राणि ॥ [२, १७.१८.१९. व्याघ्रः । महिष वायं महिषः । सिंह दवायं सिंहः । वृक्षपर्वतयोस्तद्विशेषाणामिष्यते तेन स्वरूपग्रहणं न भवति । लक्ष हवायं प्लक्षः । न्यग्रोध वायं न्यग्रोधः । अश्वत्थ
वायमश्वत्थः । पर्वतविशेषाणाम् । हिमवानिवार्य हिमवान् । मेरुरिवायं मेरुः । मन्दर द्वायं मन्दरः। महागिरिरिवायं महागिरिः॥
राजविशेषस्य यमन्वा चेत् ॥ १ ॥ सि. कौ ॥ यमन्वा वृद्धः । आङ्ग उदाहरणम् । अङ्गाः प्रत्युदाहरणम् ॥ ल° शअत्रापि लुबन्तस्योपमेय । २. १६. । इति सूत्रमनुवर्तते। एरं
च तेनैव सिद्धे वृद्धस्यैवेति नियमार्थमिदम् । तदाह । अङ्गाः प्रत्युदाहरणमिति । वृत्तौ तु वृद्धस्य चेद्राजविशेषस्यैवेति नियम उक्तः। तच्चिन्यं पूर्वसूत्रे व्याघ्रग्रहणवैयापत्तेः। यमन्वाशब्दः कृतादिवृद्धी रूढः । न च व्याघ्रशब्दस्तथेति न वैयर्यमित्यन्ये । अचाङ्ग इत्युदाहरणं चिन्त्यं तस्य जनपदशब्दात् । पा. ४. १. १६८. । इत्यत्रन्त खेमाबुदात्तसिद्धेः । पा.६.१. १९७. । कालिङ्ग इत्युदाहार्यम् । तत्र हि यमगध । पा. ४. १. १७०. । इत्यण । अन्ये तु लुबन्तस्येत्यायन
नुवांस्य विधित्वमेवेच्छन्ति ।। फि° वृ०॥ राजशब्दस्य यमन्वा चेत् ॥
राजशब्दस्य स्फिगन्तस्यौपम्यनामधेयस्यादिरुदात्तो भवति यमन्वा चेन्नामधेयं भवति । आङ्ग वायमाङ्गः । सौर वायं सौह्मः। पाण्डरिवायं पाण्डः । वाङ्ग वायं वाङ्गः। मागध वायं मागधः । राजशब्दस्येति किम् । मयूर द्वायं मयूरः । हैमन वायं हैमनः । वैदिशमिवेदं वैदिशम्। यमन्वा चेदिति किम् । अङ्ग वायमङ्गः। कृतवृद्धियमन्वेत्युच्यते॥
लघावन्ते वयोश्च बहषो गुरुः ॥ १९ ॥ सि० को० ॥ अन्ते लघी द्वयोश लवोः सतोर्बहूच्कस्य गुरुरुदात्तः ।
कल्याण : कोलाहलः॥ सश॥ अनादिशब्दो न संबध्यते तेनानादरपि गुरोरदात्तः। अत

Page #24

१७
२, १९.२०.] ॥ फिटसूत्राणि ॥
एव वृषाकपिशब्दो ऽनेन मध्योदात्त इति वृषाकपि । पा. ४. १. ३७. । इति सूत्रे वृत्तावुक्तम् । खण्डिकादिषूलूकशब्दो ऽनेन मध्योदात्त इति कैयटेन चोक्तम् । वराहशब्दस्तु घृतादिरित्युक्तमेव। न च गुरूणां मध्ये य आदिरित्यर्थो ऽस्त्विति वाच्यं वृषाकप्यादावप्रवृत्त्यापत्त्या वृत्त्यादिविरोधात् । अन्यतो ङीष् । पा. ४. १.४०. । इति सूत्रे सारङ्गकल्माषौ लघावन्त इत्यनेन मध्योदात्ताविति हरदत्तविरोधाच्च । लघावित्यादि किम् । वातप्रमीः सभासंजननं कपाली । नान्तवान्न लघुरन्तोत्र । बहुचः किम् । देवः । गुरुः
किम। किसलयम्। कल्याण इति पर्यायेणादिमध्यावुदात्ती। फि वृ? ॥ लघावन्ते वयोश्च बहशो गुरुः ॥
अन्ते लघौ वयोश्च लघोरत्ययोर्बहशो बहुचो बहुस्वरस्थ गुरुरुदात्तो भवति । कोविदारः कच्छदारुः अरमन्तकः हरीतकी श्लेष्मातकः कार्षापण: वृषाकपिः कपालः वत्सरः पूर्वकः । लघावन्त इति किम् । वातप्रमीः। वयोश्चेति किम् । सभासंजननम् । लघाविति किम् । कपाली। बह्वश इति किम् । रातिः । गुरुरिति किम । किसलयम् ॥
स्त्रीविषयवर्णानुपूर्वाणाम् ॥ २०॥ . सि को॥ एषां त्रयाणामायुदात्तः। स्त्रीविषयः। मल्लिका। वर्णः ।
श्येनी हरिणी । अक्षुशब्दात्पूर्वो ऽस्त्येषां ते चपूर्वीः । तरक्षुः ॥ क्वचित्फित्तौ स्त्रीविषयवर्णनानामवित्यादिपाठः। सो • ऽपि मूले ध्यपूर्वस्य । १. ५. । इति सूत्रे दर्शितः। मल्लिकेत्यस्य
प्राप्तिमात्रेणेदमुदाहरणं प्राप्तस्यास्य परत्वान्मादीनां च । ३. ४. । इत्यनेन वाधात् । ललनेत्युदाहार्यम् । न चानेनैव सिद्धे इवान्तस्य स्त्रीविषयस्य । २. २. । इति वर्णानां तण। २. १०. । इति च सूत्रं व्यर्थमिति वाच्यम् । अत्र बहूच इत्यनुवृत्तेर्न दोषः । अत एव श्येनीत्युदाहरणं दत्त्वा हरिणीयुदाहरणान्तरं दत्तम् । धवलादीन्यप्युदाहरणानि । नीलादयस्त्वन्तोदात्ता एवेति बोध्यम् । पिशङ्गसारङ्गकआषा
लश०॥
2.

Page #25

१८
॥ फिटसूत्राणि ॥ [२, २०.२१.२२. लघावन्ते । २. १९. । इति मध्योदात्ता इति कैयटादिदर्शनादिदं वाधित्वा पूर्वविप्रतिषेधेन पूर्वमेव प्रवर्तत इत्याहुः। अक्षुशब्दात्पूर्व इति । अक्ष्वादेरिति वक्तव्ये ऽक्षुपूर्वाणामित्युक्तेः समानाधिकरणो बहुव्रीहिर्नेति भावः । अक्षुपूर्वेत्यत्र पञ्चमीतत्पुरुषस्तु नाक्षावित्येव सिद्धे पूर्वग्रहणवैयर्थापत्तर
नुवर्तमानफिष इत्यनेनान्वयानापत्तेश्च ॥ फि० १० ॥ स्त्रीविषयवर्णनानामापूर्वाणाम् ॥
स्त्रीविषयाणां च वर्णनाम्नां चाक्षुपूर्वाणां च । अक्षुशब्दः पूर्वो येषां तेषाम् । लघावन्ते वयोश्च बहूशो यो गुरुः स उदात्तो भवति। स्त्रीविषयाणां तावत् । अराराका अटाटाका मल्लिका कृकाटिका पिपीलिका पिप्पलिका । वर्णनानाम् । पिशङ्गः कल्माषः। अक्षुपूर्वाणाम् । तरतुः ललक्षुः वलक्षुः । बहश इत्येव । माला॥
शकुनीनां च लघु पूर्वम् ॥ २१ ॥ सि को ॥ पूर्व लघूदात्तं स्यात् । कुक्कुटः तित्तिरिः॥ लश ॥ पूर्वमिति। अन्त्यात्पूर्वमित्यर्थः । लघु पूर्वमित्वसमस्तं पदव
यम्। अत्राप्यादिरिति न संबध्यते पूर्वग्रहणात् । तेन कुक्कुटतित्तिरी मध्योदात्तौ। कुक्कुटस्य वेदे ऽन्तोदात्तपाठस्तु छान्दसः । तित्तिरियजुःशाखायां मध्योदात्तः पद्यते । एतेन तित्तिरिशब्दोऽन्तोदात्त इति प्राणिरजतादिसूत्रस्थहरदत्तः परास्तः । लघुपूर्वमिति बहुव्रीहिस्तु न लघोरिति पञ्चमीनिर्देशेनैव सिद्धे पूर्वग्रहणवैयापत्तेः। लघोः पूर्वमि
ति तत्पुरुषोऽपि न सप्तमीनिर्देशेनैव सिद्धेः ॥ फि° वृ०॥ शकुनीनां च लघुपूर्वाणाम् ॥
लघुः पूर्वो येषां शकुनिवाचिनां लघावन्ते वयोश्च बहशो गुरुरुदात्तो भवति । कवाकुः कपोतः। शकुनीनामिति किम् । ककलासः वराहः । लघुपूर्वाणामिति किम् । कुक्कुटः तित्तिरिः खञ्जरीटः॥
नप्राण्याख्यायाम् ॥ २२॥ . सि को ॥ यथालक्षणं प्राप्तमुदात्तत्वं न । वसन्तः कलासः ॥

Page #26

२, २२.२३. २४.] ॥ फिटसूत्राणि ॥ लश ॥ ऋतुवाचिनां प्राणिवाचिनां चेत्यर्थः । वसन्त इत्यादि। अन
योर्लघावन्ते । २. १९.। इति निषिद्धे ऽन्तोदात्तत्वम् । एवं च कपोतमयूरशब्दो लघावन्त इति मध्योदात्ताविति प्राणिरजतादिसूत्रस्थ हरदत्तश्चिन्त्यः खण्डिकादिसूत्र उलूको
मध्योदात्त इति कैयटश्च ॥ फि° वृ०॥ ऋतूनां प्राण्याख्यायां च लघावन्ते वयोश्च बहशो गुरुरु
दात्तो न भवति। [हेमन्त ः वसन्तः । प्राणाख्यायाम् । जीवनम् । ऋतुप्राणाख्यानामिति किम् । तुषारः। ॥
धान्यानां च वृद्धक्षान्तानाम् ॥ २३ ॥ सि को० ॥ आदिकदात्तः । कान्तानाम् । श्यामाकाः । षान्तानाम् ।
माषा: ॥ ल० श. . वृद्धसंज्ञकधान्यवाचिककारषकारान्तानामित्यर्थः। श्यामाका
इति । उशीरदाशेरकपालपलालशैवालश्यामाक । ३. १८. । इति सूत्रे श्यामाकग्रहणं वधान्यवाचकश्यामाकग्रहणार्थम्। अत एव श्यामाकायतीत्यर्थे ऽपि श्यामाकशब्द आद्युदात्त इत्याहुः । माषा इत्यस्य तृणधान्यानां च । २. ४. । इत्यत्रोदाहृतत्वाद्वालाक्षा इत्युदाहरणमुचितम्। हलन्तानामसंभवे नाकारविशिष्टस्य ग्रहणम् । धान्येति किम् । आलोकः ।
वृद्धेति किम् । चणकाः। क्षेति किम् । गोधूमाः॥ फि° वृ०॥ [धान्यानां वृद्धक्षान्तानाम् ॥
धान्यानां वृद्धककारषकारान्तानां यो यो गुरुः स उदात्तो भवति। नैषाहताः कापूर्वकाः वलाक्षाः । धान्यानामिति किम् । श्यामाकाः सूदक्षाः । वृद्धक्षान्तानामिति किम् । गोधूमाः॥
जनपदशब्दानामषन्तानाम् ॥२४॥ सि. कौ॥ केकयाः॥ .ल. श॥ अषित्यचः संज्ञा। केकया इति । यत्तु यान्तस्यान्त्यात्पूर्वम् ।
३. १३. । इत्यनेन परत्वादत्र भाव्यमिति तन्न वाध्यसामान्यचिन्तामाश्रित्य तस्याप्यनेन वाधादित्याहुः। अशा वना

Page #27

॥ फिटमूत्राणि ॥ [२, २४. २५.२६. इत्यप्युदाहरणम। जेत्यादि किम् । आम्रः। अङ्गो राजा। अषन्तानां किम् । दरत् ॥ जनपदशब्दानामशन्तानाम् ॥ जनपदवाचिनां शब्दानामशन्तानामादिरुदात्तो भवति । जनपदवाचिनां तावत् । अङ्गाः वङ्गाः। अशन्तानाम् । सुह्माः पुण्डाः । जनपदशब्दानामिति किम् । आम्रः । अशन्तानामिति किम् । दरत् ॥
हयादीनामसंयुक्तलान्तानामन्तःपूर्ववा॥२५॥ सि कौ ॥ हयिति हलः संज्ञा । पललं शललम् । हयादीनां किम् । ए
कलः । असंयुक्तति किम् । मनः ॥ ल° श°॥ अत्र केचिज्जनपदशब्दानामित्यनुवर्तयन्ति । कुरुगार्ह । पा
६.२.४२. । इति सूत्रस्थहरदत्तस्वरसो ऽप्येवम् । तन्मते प
चालाः कोसला इत्युदाहार्यम् ॥ फि° वृ०॥ हयादीनां च लान्तानामसंयोगपूर्वाणामन्यः
पूर्वो वा॥ हयिति हलां संज्ञा। हयादीनां हलादीनामित्यर्थः । लकारान्तानामसंयोगपूर्वाणामादिरुदात्तो भवति। अन्त्यः पूर्वो वा। पाञ्चालाः कोशलाः। हयादीनामिति किम् । अरालाः । लान्तानामिति किम् । वसातयः । असंयोगपूर्वाणामिति किम् । मल्लाः भल्लाः सुमाः ॥
इगन्तानां च यषाम् ॥२६॥ सि कौ ॥ आदिरुदात्तः। कृषिः ॥ ल श॥ अत्र वेत्यनुवर्तते। अत एवामी दीव्यः कृषिमित्कृषस्व ।
ऋ वे० १०. ३४. १३. । इति पद्यमानमन्तोदात्तत्वं संगच्छते छान्दसत्वादा। ये तु जनपदशब्दानामित्यनुवर्तयन्ति तेषां न कशिदोषः कुरवश्चेदय इति चोदाहार्यम् । यचां किम्।
वसातयः । इगिति किम् । अङ्गाः ॥ फि वृ०॥ इगन्तानां च यशाम् ॥
यशां ह्यचामिगन्तामामादिरदात्तो भवति । अन्त्यः पूर्वो

Page #28

३, १.२.३.४.] ॥ फिटसूत्राणि ॥
वा। शुचयः राशयः चेदयः वृष्णयः कुरवः । गन्तानामिति किम । गयः। घशामिति किम् । वसातयः॥ इति फिट्सूत्रवृत्ती द्वितीयः पादः॥
॥ इति फिटसूत्रेषु द्वितीयः पादः ॥
अथ द्वितीयं प्रागीषात ॥१॥ सि को ॥ ईषान्तस्य हयादेर । ३. १७. । इत्यतः प्राग द्वितीयाधिकारः॥ फि° वृ०॥ अथेत्ययमधिकारद्योतकः। द्वितीयमुदात्तं भवति प्रागीषा
द्यदित ऊर्ध्वमनुक्रमिष्यामः॥
यषां प्रामकरात् ॥२॥ सि को० ॥ मकरवरूढ । ३. ८. । इत्यतः प्राक् अचामित्यधिकारः॥ फि° वृ०॥ यश प्रामकरात् ॥
व्यशां अचां द्वितीयमुदात्तं भवतीत्येतदप्यधिकृतं वेदितव्यं प्राङ्मकराद्यानीत ऊर्ध्वमनुक्रमिष्यामस्तत्रैवोदाहरिष्यामः॥
स्वाङ्गानामकुर्वादीनाम् ॥ ३॥ सि. कौ ॥ कवर्गरेफवकारादीनि वर्जयित्वा यचां स्वाङ्गानां द्विती
यमुदात्तम् । ललाटम् । कुर्वादीनां तु । कपोलः । रसना।
वदनम् ॥ ल श॥ ललाटमिति । लघावन्ते । २. १९. । इत्येतद्वाधित्वा परत्वा
दिदमेवोचितमित्यभिमानः। कपोल इति । यद्यप्यत्र लघावन्ते । २. १९. । इति मध्योदात्तत्वमेवेष्टं तथाप्युदाहरणदिग्बोध्या ॥ स्वाङ्गवाचिनामकवर्गरेफवकारादीनां द्वितीयमुदात्तं भवति। जघनं जठरम उदरम् । स्वाङ्गानामिति किम् । ऊषरम् । अकुर्वादीनामिति किम् । गुल्फकः। वृषणः वंक्षणः। [कपोलः गुल्मकः । रसना । वृषणः वदनम्। ॥
मादीनां च ॥४॥ सि कौ॥ मलयः मकरः॥

Page #29

॥ फिटसूत्राणि ॥ [३, ४. ५.६. लश ॥ मलये यान्तस्यान्त्यात्पूर्वम् । ३. १३. । इत्यस्यास्य वा प्रवृत्ती
फले न विशेष इत्युदाहृतम् । मकरः संज्ञाभूत उदाहरणं मकरवरूद्ध । ३.८. । इत्यत्र खभिव्यक्तपदार्था य इति न्यायेन संज्ञाभूतस्य न ग्रहणम् । क्वचित्तु माकर इति पाठः।
तत्र स्वार्थे ऽण् ॥ फि° वृ०॥ मादीनाम् ॥
मकारादीनां च यशां द्वितीयमुदात्तं भवति। महेन्द्रः मल्लिका मक्षिका मशकाः मगधाः [मगधः मलयः मूलकम् । मकारादीनामिति किम् । सूकरः शल्लकः] ॥
शादीनां शाकानाम् ॥५॥ सिकौ०॥ शीतन्या शतपुष्पा ॥ लश॥ शादीनां च शाकानाम्। संप्रोदश्च । पा० ५. २. २९. । इति
सूत्रे कैयटे तु दन्त्यादिपाठ इदं चायुदात्तविधायकम् । अनेन शर्षपशब्द आबुदात्तवे प्राप्ते पान्तानां च गुर्वादीनाम् । ३.६.। इति मध्योदात्तत्वमित्युक्तम। तेन द्वितीयपादान्त इदं सूत्रमिति ध्वनितम् । फिछ्त्ती तु तालव्यादि सूत्रमत्र पादे पठितम् । शतपुष्पति क्वाचित्को पपाठस्त्यच्वाभावात् । कैयटादिरीत्या आद्युदात्तविधायकत्वे तु तत्रापि प्रवृत्तिरिति ध्वनयितुमयजप्युदाहृतमित्याहुः । के
चित्तु व्यच्पदस्यैकाज्वच्कमेव व्यावर्त्य वदन्ति ॥ फि० वृ०॥ शादीनां शाकानाम् । शाकवाचिनां शब्दानां सकारा
दीनां द्वितीयमुदात्तं भवति । सुवर्चलाः सर्षपाः सस्फुटाः। शादीनामिति किम् । मूलकम् । शाकानामिति किम् । सूकरः शल्लकी॥
पान्तानां गुवादीनाम् ॥६॥ सि की॥ पादपः आतपः। लघुादीनां तु। अनूपम् । यचां तु। नीपम् ॥ ल श॥ पान्तानां किम् । गर्दभः । लघावन्ते । २. १९. । इत्याधु
दात्तो ऽयम् । न गर्दभं पुरः । ऋ० वे० ३. ५३. २३. । इत्यन्तोदात्तत्वं तु छान्दसम् । गुादीनां किम् । कुणपः। क्वणेः संप्रसारणं च । उ० ३.१४३. । इति कपन् ॥

Page #30

२३
३, ६.७.८.९.] ॥ फिटसूत्राणि ॥ फि० वृ०॥ गुरुरादिर्येषां पकारश्चान्तस्तेषां यशां द्वितीयमुदात्तं भ
वति । कश्यपः कच्छपः शिंशपा । पान्तानामिति किम् । गर्दभः । गुर्वादीनामिति किम् । कुणपः ॥
युतान्यण्यन्तानाम् ॥ ७ ॥ सि. कौ ॥ युत। अयुतम् । अनि । धमनिः । अणि । विपणिः ॥ ल श॥ अयुतमिति । अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरे । पा. ६. २. २. ।
प्राप्त इदम् ॥ फि° वृ०॥ युत । अनि । अणि । इत्येवमन्तानां द्वितीयमुदात्तं भवति।
युत। अयुतं प्रयुतम् । अनि। अशनिः धमनिः। अणि । तरणिः अरणिः ॥ मकरवरूढपारेवतवितस्तेक्ष्वाणिद्राक्षाकलो
माकाष्ठापेष्टाकाशीनामादिवी ॥॥ सिकौ ॥ एषामादिईितीयो वोदात्तः । मकरः वरूढ इति ॥ लश॥ द्वितीयो वेति । द्वितीयमित्यधिकारादिति भावः। काशी
नानामिति वक्तव्ये नुडभाव आर्षः। वरूढ इतीति । पारेवतः वितस्ता इक्षुः आर्जिः द्राक्षा कला उमा काष्ठा पेष्टा काशीनम् । केचित्तु मकरवकुठपारेवतेति काष्ठापैष्ट्रेति
पठन्ति । फि• वृ०॥ मकरवरूढपारेवतवितस्तेक्ष्वार्जिद्राक्षाकलो
माकाष्ठापैष्ट्राकशीनामादिवा ॥ मकरादीनामादिवोदात्तो भवति। मकरः वरूढः पारे। वतः वितस्ता इक्षुः आर्जिः द्राक्षा कला उमा काष्ठा पैष्ट्रा काशिः
छन्दसि च ॥९॥ सि को ॥ अमकराद्यर्थ आरम्भः। लक्ष्यानुसारादादिवितीयं वोदात्तं
जेयम् ॥ फि• वृ०॥ छन्दसि विषये मकरादीनामादिवी द्वितीयं वोदात्तो भ
वति । पूर्वत्रोदाहृतम् । छन्दोग्रहणं काश्यपाद्यर्थम् । काश्यपः। अधिकम् । क्रिमिः॥

Page #31

॥ फिटसूत्राणि॥ [३, १०.११.१२.१३. कर्दमादीनां च ॥१०॥ सि. कौ ॥ आदिद्वितीयं वोदात्तम् ॥ ल° श° ॥ कर्दमादिराकृतिगणः ॥ फि• वृ०॥ कर्दमादीनां वा ॥
कर्दमादीनामादिरुदात्तो भवति द्वितीयं वा। कर्दमः कुलटा उदकं गान्धारिः॥
सुगन्धितेजनस्य ते वा ॥ ११॥ सि. कौ ॥ आदिद्वितीयं तेशब्दश्चेति त्रयः पर्यायेणोदात्ताः । सुग
न्धितेजनाः। ३॥ लश ॥ त्रय इति । केचित्तु सुगन्धितेजनस्य चेति सूत्रं पठन्ति । आ
दिद्वितीयो वेत्यनुवर्तयन्ति । अयं क्लीवो ऽपि ॥ फि° वृ०॥ सुगन्धितेजनस्य च ॥
सुगन्धितेजनशब्दस्खादिरुदात्तो भवति द्वितीयं वा। सुगन्धितेजनम् । २॥
नपः फलान्तानाम् ॥ १२ ॥ सि. कौ॥ आदिदितीयं वोदात्तम् । राजादनफलम् ॥ ल श॥ नपुंसकस्य फलशब्दान्तस्यादिवितीयं वेत्यर्थः । केचित्तु ले
फो नप इत्यस्य स्थाने पठन्ति । नबिति नपंसकम् । लशब्दे परे क्लीवस्य फशब्द उदात्तः। फलं सफलमित्युदाहरन्ति ।
अन्ये तु फाशब्दस्येति व्याख्याय सफालमित्युदाहरन्ति ॥ फि• वृ०॥ ले फो नपः ॥
लशब्दे परतः फशब्द उदात्तो भवति नपो नपुंसकस्य । किंफलं श्रीफलं दासीफलं वधूफलम् । ल इति किम् । फाएटम् । फ इति किम् । कलिलम् । नप इति किम् । दासीफलो वृक्षः॥
यान्तस्यान्यात्पूर्वम् ॥ १३ ॥ सि० को॥ कुलायः॥ सश॥ कुलाय इति । लघावन्ते । २. १९. । इत्यस्य प्रवृत्तावपि न

Page #32

www. kobatirth.org
३, १३. १४. १५.१६.] ॥ फिटसूत्राणि ॥
૫ कश्चिद्विशेषः । गवयमलयाबुदाहायौँ । कुवलयार्थमन्यात्यू
र्वग्रहणम् ॥ फि° वृ०॥ यकारान्तस्थान्त्यात्पूर्वमुदात्तं भवति । दास्थाः सूकाः कु
लायाः केकयः उभयं गवयः।
थान्तस्य च नालधुनी ॥ १४ ॥ सिकौ ॥ नाशब्दो लघु चोदात्ते स्तः। सनाथा सभा ॥ ल श॥ आन्तस्य । आकारान्तयेत्यर्थः । नाना नासा दिवा सुधेत्यु
दाहरणम् । क्वचित्तु थान्तस्येति पाठस्थाशब्दान्तस्येत्यर्थः । केचित्तु तन्त्रण थशब्दो ऽपि गृह्यते तेन सनाथो देवदत्त
इति सिद्धमित्याहुः ॥ फि० वृ०॥ आन्तस्य च नालघुनी॥
आकारान्तस्य च ना लपित्येतयोश्चान्यात्पूर्वमुदात्तं भवति। आन्तस्य । सुधा स्वधा । ना। विना नाना। लघु। दिवा सना। आन्तस्येति किम । विविधम् । नालघुनी इति किम्। वेधा वेघा॥
शिशुमारोदुखरवलीवर्दोष्ट्रारपुरूरवसांच॥१५॥ सि. कौ ॥ अन्त्यात्पूर्वमुदात्तं द्वितीयं वा॥ ल° श° ॥ शिंशुमारेति पाठान्तरम् । उष्ट्रार। उष्टारेति रेफवर्जित
मपि पाठान्तरम् । चकारेणात्यात्पूर्वमिति द्वितीयमिति
च संबध्यते ॥ फि° वृ०॥ शिशुमारोदुखरवलीवर्दीष्टारपुरूरवसां च ॥
शिशुमार उदुम्बर वलीवर्द उष्टार पुरूरवस इत्येतेषां चान्यात्पूर्वमुदात्तं भवति । शिशुमारः उदुम्बरः वलीवर्दः उष्टारः पुरूरवाः॥ साङ्काश्यकाम्पिल्यनासिक्यदावीघाटानाम् ॥
१६॥ सि. कौ ॥ द्वितीयमुदात्तं वा॥ ल श॥ अत्र सूत्रे मण्डूकप्लुत्यादिति वर्तते । तदाह द्वितीयमुदात्तं
वेति। अत एव पद्दत् । पा.६.१. ६३. । इति सूचे राज

Page #33

॥ फिटसूत्राणि ॥ [३, १६.१७. १८.१९. न्यसाङ्काश्यकाम्पिल्यनासिक्यदााघाटानामादिन्तिो वेति कैयटेनोक्तम् । अत्रान्तशब्देनादेरपेक्षयान्तो द्वितीय एव । अतो न विरोधः। एवं सप्तमी सिद्ध । पा.६.२. ३२. । इति सूत्र एषामन्तः पूर्व वेति काशिकायामपि पूर्वशब्देनादिस्तदपेक्षयान्तश्चान्तशब्देन गृह्यत इति बोध्यम्। अन्त्यात्पूर्वमिति तु नानुवर्तते साङ्काश्यादीनां त्रयाणां ग्रहणस्य वैयापत्तेयन्तिस्यान्त्यात् । ३. १३. । इत्येव सिद्धेः । उत्तरसूत्र आदि
ति तु स्पष्टार्थम् ॥ फि° वृ०॥ साङ्काश्यकाम्पिल्यनासिक्यदावीघाटानां वा॥
साङ्काश्यादीनां वान्त्यात्पूर्वमुदात्तं भवति । साङ्काश्यं काम्पिल्यं नासिक्यं दावीघाटः॥
ईषान्तस्य हयादेरादिवा ॥ १७ ॥ सि. कौ ॥ हलीषा लागलीषा॥ लश ॥ हयिति हलां संज्ञा। पक्षे ऽधिकाराद्वितीयम् । ईषान्तस्य
किम् । मञ्जूषा । हलादेः किम् । अम्बरीषम् ॥ फि. वृ०॥ ईषशब्दान्तस्य हलादेरादिवोदात्तो भवति। करीषं शि
रीषः। ईषान्तस्येति किम् । गण्डूषा । हलादेरिति किम् । ऋजीषम् अम्बरीषम् ॥ उशीरदाशेरकपालपलालशैवालश्यामाकशरीरशरावहृदयहिरण्यारण्यापत्यदेवराणाम् ॥
१८ ॥ सि को ॥ एषामादिरुदात्तः स्यात् ॥ ल° श॥ अत्र हृदयग्रहणं स्वाङ्गानामकुर्वादीनाम् । ३. ३. । इति
द्वितीयोदात्तत्वं वाधितुम । देवरग्रहणं लघावन्ते ।२.१९. । इत्यस्यानियत्वज्ञापनार्थम् । केचित्तु घृतादिषु। १. २२. । देवरशब्दः पद्यत एवं च पक्ष आद्युदात्तार्थ ग्रहणमित्याहुः ।
अत्र वेति नानुवर्तत इति केचित् ॥ फि° वृ०॥ उशीरदाशेरकपलालशैवालश्यामाकशरीरश
रावहृदयहिरण्यारण्यापत्यदेवराणाम् ॥

Page #34

३, १९. ४, १.२.] ॥ फिटसूत्राणि ॥
उशीरादीनामादिरुदात्तो भवति । उशीर दाशेरकः पलाल शैवालं श्यामाकं शरीरं शरावः हृदयं हिरण्यम् अरख्यम् अपत्यं देवरः॥
महियषाढयोजायेष्टकाख्या चेत् ॥१९॥ सि को० ॥ आदिरुदात्तः । महिषी जाया। अषाढा उपदधाति ॥ ल श॥ मेत्यादि किम् । सिंह्यसि । वा० सं० ५.१०. । जेत्यादि किम् ।
महिषी। अषाढा नक्षत्रम् ॥ फि० वृ० ॥ महिष्यषाढयोजीयेष्टकाख्यायाम ॥
महिषी अषाढा इत्येतयोरादिरुदात्तो भवति यथासंख्यं जायाख्यायामिष्टकाख्यायां च । सुमाता चार महिषी भवामि । अषाढामुपदधाति । महिष्यषाढयोरिति किम् । सिंह्यसि । वा. सं०५. १०.। वराह्यसि । जायेष्टकाख्यायामिति किम् । महिषस्य स्त्री महिषी। अषाढा नक्षत्रम् ॥ इति फिटसूत्रवृत्तौ तृतीयः पादः ॥
॥ इति फिटसूत्रेषु तृतीयः पादः ॥
शकटिशकटयोरक्षरमक्षरं पर्यायेण ॥१॥ सि. कौ ॥ उदात्तम् । शकटिः । ३। शकटी।३॥ . ल° श॥ अत्रोभे वनस्पत्यादिषु युगपत् । पा.६.२. १४०. । इत्यादि
सूत्रस्थयुगपदग्रहणबोधितानेकोदात्तानां युगपन्न समावेश इत्यानुवादकं पर्यायेणेति । तत्फलं त्वनुदात्तं पदमेकव.र्जम् । पा. ६. १. १५८. । इत्यादेरेतद्विषये ऽपि प्रवृत्तिः ।
लिङ्गविशिष्टपरिभाषालब्धार्थानुवादकं शकटीति ॥ फि. वृ०॥ शकटि शकटी इत्येतयोरक्षरमक्षरं पर्यायेण क्रमेणोदात्तं
भवति । शकटिः । ३ । शकदी । ३॥ गोष्ठजस्य ब्राह्मणनामधेयस्य ॥२॥ ॥ अक्षरमक्षरं पर्यायेणोदात्तम् । गोष्ठजो ब्राह्मणः।३। अन्यत्र गोष्ठजः पशुः । छदुत्तरपदप्रकृतिवरेणान्तोदात्तः । पा. ६.२. १३९.॥

Page #35

२८
॥ फिटसूत्राणि ॥ [४, २.३.४.५. ल° श॥ ब्राह्मणवाचकस्य गोष्ठजशब्दस्येत्यर्थः ॥ फि० व०॥ गोष्ठजशब्दस्याक्षरमक्षरं पर्यायेणोदात्तं भवति ब्राह्मणस्य
यदि नाम भवति । गोष्ठजः । ३। ब्राह्मण नामधेयस्येति किम् । गोष्ठजो वृषलः॥
पारावतस्योपोतमवर्जम् ॥३॥ सि की ॥ शेषं क्रमेणोदात्तम् । पारावतः । ३॥ लश ॥ अत्र वशब्दो नोदात्तः॥ फि० १०॥ पारावतस्य चोपोतमवर्जम् ॥
उपोत्तममन्त्यस्य समीपम्। उपोत्तमवर्ज पारावतस्याक्षरमक्षरमुदात्तं भवति। पारावतः । ३॥ धूमजानुमुञ्जकेशकालवालस्थालीपाकानाम
धूजलस्थानाम् ॥४॥ सि को ॥ एषां चतुर्णा धूप्रभृतीश्चतुरो वर्जयिखा शिष्टानि क्रमेणो
दात्तानि । धूम्रजानुः । ३ । मुञ्जकेशः । ३। कालवालः । २।
स्थालीपाकः । ३॥ फि• वृ०॥ धूम्रजान्वादीनामक्षरमक्षरं पर्यायेणोदात्तं भवति । धूम्र
जानुः । ३। मुञ्जकेशः । ३। कालवालः । २। स्थालीपाकः। ३। अधूजलस्थानामिति किम् । सदृशं रूपोदाहरणम् ॥
कपिकेशहरिकेशयोश्छन्दसि ॥ ५॥ सिकौ ॥ कपिकेशः । ४ । हरिकेशः । ४ ॥ लश ॥ भाषायां बहुव्रीहित्वात्पूर्वपदप्रकृतिस्वरः । पा०६. २. १. ।
तत्र हरिशब्द इनन्तवादाबुदात्तः। उ०४. ११८, पा.६. १. १९७. । कपिरन्तोदात्तः । उ ४. १४३. । केचित्तु निरुदकादेराकतिगणवादनयोरन्तोदात्तत्वमाहुः । पा० ६. २.
१८४.॥ फि. वृ०॥ कपिकेशहरिकेशयोरच्छन्दसि ॥
अच्छन्दसि विषये कपिकेशहरिकेशयोः पर्यायेणाक्षरमनरमुदात्तं भवति । कपिकेशः । ४ । हरिकेशः।४। अछन्द

Page #36

४, ६. ७. ८.] ॥ फिटसूत्राणि ॥
२९ सीति किम् । कपिकेशः पुरस्तात् । हरिकेशः पुरस्तात् । वा सं० १७. ५८.॥
न्यस्वरौ स्वरितौ ॥६॥ सिकौ ॥ स्पष्टम् । न्यङ्कत्तानः । ऋ. वे. ४. १३. ५. । व्यचक्षयत्स्वः ।
ऋ० वे० २. २४.३.॥ लश.॥ न्यधी च । पा. ६. २. ५३. । इति पूर्वपदप्रकृतिवरे कृते य
युदात्तस्वरितयोर । पा० ८.२.४.। इति सिद्धे न्यग्रहणं
तदनुवादकम् ॥ फि० वृ० ॥ न्यङ् खरित्येतौ स्वरितौ भवतः । न्यङ् स्वः ॥
न्यर्बुदव्यल्कशयोरादिः ॥ ७ ॥ सि. कौ ॥ स्वरितः स्यात् ॥ फि० वृ०॥ न्यर्बुद व्यकश इत्येतयोरादिः स्वरितो भवति । न्यर्बुद
व्यकशः॥ तिल्यशिक्यकार्यधान्यकन्याराजन्यमनुष्या
णामन्तः ॥८॥ सिकौ ॥ स्वरितः स्यात् । तिलानां भवनं क्षेत्र तिल्यम् । यतोऽनावः ।
पा० ६.१. २१३. । इति प्राप्ते ॥ केचिदत्र मर्यशब्दं पठन्ति । तदयुक्तं तं वा हवन्त माः । ऋ० १०. ११८.५. । इत्यादावाद्युदात्तदर्शनात् । तद्युक्ताकर्मण इति सूत्रस्थवार्तिकेन । पा० ५.४.३६. ८. । यति यतोऽनावः । पा. ६. १. २१३. । इत्याधुदात्तत्वम् । यत्तु धान्यस्थाने धन्यं पठन्ति तन्न पत्यावैश्वर्ये । पा.६.२.१८.। इति सूत्रे धान्यमन्तस्वरितमिति वृत्तिमुपादायास्यैव सचस्य हरदत्तेनोपन्यासात् । प्रयुज्यते च धान्यमसि धिनुहि।
वा० सं० १.२० । इति ॥ फि० वृ०॥ तिल्यशिक्यमर्यकार्मर्यधान्यकन्याराजन्यमन
ष्याणामन्तः ॥ तिल्यादीनामतः स्वरितो भवति। तिथं शिक्यं मर्त्य कामर्यः धान्यं कन्या राजन्यः मनुष्यः॥

Page #37

॥ फिटसूत्राणि ॥ [४,९. १०. ११. १२. विल्वभक्ष्यवीयर्याणि छन्दसि ॥ ९ ॥ सि को ॥ अन्तस्वरितानि ॥ ल° श॥ भाषायां तु भक्ष्यवीर्यावाबुदात्तौ। वीरेषु साधुरिति यत् ।
भक्षयतेय॑न्तादचो यत् । पा. ३. १.९७. । विल्वः स्वरि
तान्तो ऽन्तोदात्तो वा। केचित्तु विल्ववस्तेति पठन्ति ॥ फि० वृ०॥ विल्ववस्तवीर्याणामन्तश्छन्दसि ॥
विल्वादीनां छन्दस्यन्तः स्वरितो भवति । विल्वः वस्त्रं वीर्यम् ॥
त्वत्वसमसिमेत्यनुच्चानि ॥१०॥ सि को ॥ स्तरीरु त्वत्। ऋ० वे० ७.१०१.३.। उत त्वः पश्यन्। ऋ वे०१०.
७१.४.। नभन्तामन्यके समे। ऋ वे०८.३९.१.। सिमस्मै ॥ ल. श०॥ सर्वानुदात्तानीत्यर्थः । अत्र सूत्रे छन्दसीति नानुवर्तत आ
युदात्तश्च । पा. ३. १. ३. । इति सूत्रस्थभाष्यप्रामाण्यात् ॥ फि° वृ॥ अस्यास्मैनत्वसमसिमेत्येतान्यनुच्चानि ॥
अस्य । अस्म । एन । त्व। सम । सिम। इत्येतानि छन्दस्यनुच्चानि भवन्ति । अस्य च्छात्रेभ्यो रात्रिरधीता। अथास्मै । अथो अस्मात् । एन । अोदनमेतं भोजय । अथो एनं पायय। अथो एनेन। त्वः। उत खः पश्यन्न ददर्श वाचमुत त्वः शृण्वन्न शृणोत्येनाम उतो त्वस्मै तन्वं वि सने जायेव पत्य उशती सुवासाः। ऋ० वे० १०. ७१.४.। सम। समस्मै समस्मात् समस्मिन् । सिम । सिमस्मै सिमस्मात् सिमस्मिन् ॥
सिमस्याथर्वणे ऽन्त उदातः ॥११॥ सि. कौ ॥ आथर्वण इति प्रायिकम् । तत्र दृष्टस्येत्येवं परं वा । तेन ।
वासस्तनुते सिमस्मै । ऋ वे० १. ११५. ४. । इत्युग्वेदे ऽपि
भवत्येव ॥ फि० वृ०॥ सिमस्याथर्वणवेदे ऽन्त उदात्तो भवति । सिम ॥
निपाता आधुदाताः ॥ १२ ॥ सिकौ ॥ स्वाहा॥

Page #38

४, १२. १३. १४.] ॥ फिटसूत्राणि ॥
३१ ल° श॥ शुक्लीकरोतीत्यादौ च्यन्तानां निपातवे ऽपि । पा.१.४.
६१. । च्वेश्चित्त्वादन्तोदात्तत्वम् । पा. ६. १. १६३. ॥ फि वृ० ॥ के ते निपाताः । श्रौषट् वौषट् स्वाहा स्वधा ॥
उपसर्गाश्चाभिवर्जम् ॥ १३ ॥ लश ॥ आद्युदात्ता इत्यर्थः । अभिवर्ज किम । अभ्यभि हि। ऋ० वे.
९. ११०. ५.। अभि राममस्थात् । ऋ० वे० १०. ३. ३. । इदं सूत्रं व्यर्थमुपसर्गाणां निपातत्वेनैव सिद्धेः। न च कर्मप्रवचनीयानां तदभावज्ञापनायेदं तेषामयाबुदात्तत्वस्येष्टखात्। अभिश्चैवमादिषु पाय इति बहवः। अत एव मा नो मर्मा अभि द्रुहन् । ऋ० वे० १. ५. १०. । इति मन्त्र एवमादीनामन्त इति वेदभाष्यवद्भिरुक्तम् । स्पष्टं चेदमुपसर्गसंज्ञासूत्रे भाष्ये । केचित्तूपसर्गस्यैवाभेरायुदात्तत्वनिषेधो यथा स्याकर्मप्रवचनीयस्य तु निपातत्वाद्भवत्येवेत्येतदर्थमिदं सूत्रमि
त्याहुः ॥ फि• वृ. ॥ अभिवर्जिता उपसा आधुदात्ता भवन्ति। अव परि अधि।
अभिवर्जमिति किम् । अभि॥
एवादीनामन्तः ॥ १४॥ सि. कौ ॥ एवमादीनामिति पाठान्तरम् । एव एवं नून सह । ते पुत्र
सूरिभिः सह । षष्ठस्य तृतीये सहस्य सः। पा. ६. ३. ७८. ।
इति प्रकरणे सहशब्द आद्युदात्त इति तु प्राञ्चः। तच्चिन्त्यम्॥ लश ॥ अहशश्वच्छब्दी गण आयुदात्ती निपात्यावादह स्वधामनु ।
ऋ० १.६.४. । क्वाह मित्रावरुणा। ऋ० १०. ५१. २. । , शश्वदिन्द्रः पोपुथभिः । ऋ० वे०१. ३०. १६. । इति प्रयो
गदर्शनात् । तच्चिन्त्यमिति। चिन्तावीजं तु चिन्त्यं सहशब्दस्थापि निपातवादाचुदात्तत्वमिति सहस्य स इति सूत्र आकरात् । प्रयुज्यते च सह वै देवानामिति । ते पुत्र सू
रिभिः सहेत्यत्र तु छान्दसमन्तोदात्त्वमिति केचित् ॥ फि. वृ०॥ एवमादीनामन्तः ॥
एवमादीनामन्त उदात्तो भवति । एवम् एव नूनं शश्वत् सूपत कुवित् ।।
Abhandl. d. DMG. IV, 2.

Page #39

॥ फिटसूत्राणि ॥ [४,१५. १६.१७.१८.१९. वावादीनामभावदातौ ॥१५॥ सि. कौ ॥ उभौग्रहणमनुदात्तं पदमेकवर्जम। पा०६.१. १५८.। इत्यस्य
वाधाय॥ लश ॥ वावादीनामुभाविति सूत्र उदात्तावित्यनुवृत्तिप्रदर्शनम् ।
इह त्रिसूयामादिशब्दः प्रकार इत्याहुः ॥ फि° वृ०॥ वावदादीनाम॥ वावदादीनमन्त उदात्तो भवति। वावत्॥
वावादीनामुभावुदात्तौ ॥ वावादीनामुभावप्युदात्ती भवतः। वाव ॥
चादयोऽनुदाताः ॥१६॥ सि. कौ ॥ स्पष्टम् ॥ लश॥ निपाता इति वर्तते। नेह पशन। ऋ० वे०६. २.९.। इति।
आद्युदात्तत्वापवादो ऽयम् ॥ फि वृ०॥ चादयोऽनुदात्ता भवन्ति । च वा ह॥
यथेति पादान्ते ॥१७॥ सि. कौ ॥ तं नेमिमभवो यथा। ऋ० वे० ८.६४.५.। पादान्ते किम् ।
यथा नो अदितिः करत । ऋ० वे० १.४३. २. ॥ लश ॥ अनुदात्त इति वर्तते । शाकिनं वचो यथा । ऋ० वे० ८.
४६.१४. । इत्यादी तु छान्दसखानानुदात्तः ॥ फि• वृ ॥ यथेत्येतत्पादान्ते ऽनुदात्तं भवति। धाजन्तो अग्नयो यथा ।
ऋ० वे० १. ५०. ३. । पादान्त इति किम् । यथा त्वं पुरासि ॥ इति फिटसूत्रवृत्ती चतुर्थः पादः ॥ इति फिटसूत्रवृत्तिः समाप्ता॥
प्रकारादिविरुक्तौ परस्यान्त उदातः ॥ १८ ॥ सि को ॥ पटुपटुः॥ लश॥ प्रकारे गुणवचनस्य । पा. ८. १. १२.। इत्यादिद्वित्व इत्य
र्थः । इदं कर्मधारयवद्भावसिद्धान्तोदात्तत्वानुवादकम् । पा० ८.१.११.॥
शेषं सर्वमनुदातम् ॥ १९ ॥ सिकौ ॥ शेषं नित्यादिद्विरुक्तस्य । पा. ८. १.४. । परम । पा. ८.

Page #40

४, १९.]
॥ फिटसूत्राणि ॥ १. २. । इत्यर्थः। प्रप्रायम्। ऋ वे० ७. ८.४.। दिवेदिवे ।
ऋ० वे० ७. ३२. १९. ॥ लश ॥ शेषमिति । प्रकारादिद्विरुक्तादन्यविरुक्तमित्यर्थ इत्येके ।
अनुदात्तं च । पा. ८.१.३. । इत्यस्यानुवादकमेतत् । अनुदात्तं पदमेकवर्जम् । पा.६.१. १५८, । इत्यस्यानुवादकमि
त्यन्ये ॥ सि. को० ॥ ॥ इति शान्तनवाचार्यप्रणीतेषु फिटसूत्रेषु तुरीयः पादः॥
इति शान्तनवेति । इदं मात्रोपज्ञा । पा०६. २. १४. । इति सूत्रे हरदत्तग्रन्थे स्पष्टम् । शन्तनुराचार्यः प्रणेतेति द्वारादीनां च । पा. ७. ३. ४. । इति सूत्रे हरदत्तः ॥
॥ इति फिटसूत्राणि समाप्तानि ॥
लश०॥

Page #41

Page #42

Die Phitsůtra des Çântanava.
Es sind besonders zwei Fragen, welche in Betreff der vorliegenden Sûtra aufgeworfen sind, die Fragen nach ihrer Entstehungszeit und nach der Oertlichkeit, in der ihr Verfasser gelebt hat; oder specieller:
1) Sind die Phițâtra vor- oder nachpâņineisch ? und 2) War ihr Verfasser Çantanava ein östlicher Grammatiker,
sein Werk also ein Werk der sogenannten Prâncas? *) Was zunächst die erstere dieser beiden Fragen betrifft, so scheint die richtige Beantwortung derselben hauptsächlich davon abzuhängen, ob, nachdem Pâņini sein grammatisches Werk, in dem ja auch der Accent behandelt war, verfasst hatte, noch ein Bedürfniss nach einem andern Werke über die Accente vorhanden war, und ob die Phitsûtra einen etwaigen Mangel Pâņini's zu ergänzen suchen; ob sich in Çântanava's Werke ein Fortschritt über Pâņini hinaus zeigt, oder ob das Umgekehrte der Fall ist. Indessen stellt sich einer derartigen Entscheidung über die Priorität eines der beiden Werke gleich der Umstand entgegen, dass Pâņini und Çântanava ihre Lehren über den Accent der Worte aus durchaus verschiedenen Prinzipien herleiten; beide bilden, was ihre Accentlehren betrifft, nicht verschiedene Glieder derselben Entwicklung, sondern gehen auf durchaus getrennten Wegen, und es wäre deshalb von vorn herein sehr wohl denkbar, dass des Einen Regeln einen sehr hohen Grad der Vollkommenheit und Genauigkeit erreicht haben könnten, während die des Andern ungenau und un
*) cf. M. Müller, History of Ancient Skr. Lit. p. 152; und Goldstücker, Pàņini, his place in Skr. Lit. p. 213.

Page #43

Die Phițsútra des Çântanava.
vollkommen wären, und dass dennoch der letztere lange nach jenem seine Regeln verfasst hätte.
Pâņini bringt seine Regeln über den Accent mit der etymologischen Formation der Worte in Verbindung, er basirt sie so zu sagen auf die Etymologie; Çântanava dagegen hat Nichts mit letzterer zu thun; er betrachtet das Wort wie es sich ihm fertig in der Sprache darbietet und erklärt seinen Accent 1) aus seiner Bedeutung, und 2) aus seiner äusseren Gestalt, ta xapaxtñou tis puvñs, aus der ovvexdoopt, oder ouvépittoois, oder oplouórns tñs govñs. *) Pâņini lehrt zunächst 3, 1, 3, dass ein Affix âdyadâtta sei, und giebt dann 6, 1, 159--222, 64 Regeln über den Accent des uncomponirten Wortes; von diesen lassen 36 Regeln (161. 162. 166-175. 177-184. 186--190. 192. 194-196. 198—200. 211. 212. 218. 222) keinen Vergleich mit denen des Cântanava zu, denn sie behandeln den Accent in der Declination und Conjugation, bei der Bildung der Feminina und Wechsel des Accents im Allgemeinen, während die Phitsôtra -- und dies ist schon characteristisch genug - nur vom unveränderlichen Accente der Pratipadika han. deln, aber in den übrigen Regeln bringt Pâmini den Accent mit der etymologischen Formation der Worte in Verbindung; man vergleiche 159. a aat Esits ECTT:, 163. fga:, 164. afsne, 165. fag:. 176. ZETMi Aug. 185. fra aft, 193. fofa, 197. fe a ffir, 205. f8T 7 9T, 213. at sara:, 214.
Theyi pa:, 217. BUT TH ftra, und auch 191. He ufq; zu diesen Regeln sind die meisten der übrigen Regeln Ausnahmen oder Beschränkungen, 160 und 203 enthalten Reihen von Wörtern, deren Accent sich unter keine allgemeinen Regeln fügt; auf 204. HETTHAT werden wir später zurückkommen. Dasselbe Prinzip befolgt Pâņini beim Accente der componirten Wörter; er trennt zunächst diese von den einfachen Wörtern 6, 1, 223, -- eine Trennung, die Çântanava nicht macht, - und nimmt dann in 6, 2, soviel ihm irgend möglich ist, auf die verschiedenen Arten der Composition Rücksicht; man vergl. z. B. bahuvrihi 6, 2, 1, 106, 138, 162, 197; tatpurusha 2, 123, 193; karmadhâraya 25, 46, 57, akarmadharaya 130; dvigu 29, 122 etc.
Prof. Steintbal, I. c. pag. 460 -- 62 hat gezeigt, dass Aristarch
") cf. Steinthal, Geschichte der Sprachwissenschaft bei den Griechen und Römern p. 462.

Page #44

Die Phițsútra des Çântanava.
bei der Accentsetzung nach zwei verschiedenen Prinzipien verfuhr; er accentuirte einmal verschiedene Wörter in derselben Weise, weil in ihnen eine Gemeinsamkeit der Bedeutung vorhanden war, und ferner accentuirte er nach der äusseren Gestalt. Wenn wir nun behaupten, dass jene beiden Prinzipien, für sich und verbunden mit einander, die Hauptprinzipien sind, nach denen auch Çântanava den Accent zu erklären sucht, so glauben wir uns kaum gegen den Vorwurf wahren zu müssen, dass wir Grundsätze eines Griechen einem Inder unterschieben, denn die erwähnten Prinzipien lassen sich in den Phitsūtra viel deutlicher als bei Aristarch erkennen. Es ist überhaupt auch nicht auffallend, dass zwei Männer verschiedener Nationen jene beiden Grundsätze unabhängig von einander aufgestellt haben, denn sie scheinen uns die einzig möglichen zu sein für die, welche die etymologische Formation der Worte entweder unberücksichtigt lassen wollen, – und zu diesen gehört, um dies hier vorwegzunehmen, Çântanava, - oder für die noch keine wissenschaftliche Etymologie vorhanden ist, wie dies bei Aristarch der Fall war. Cântanava giebt bei gleicher Bedeutung gleichen Accent I, 2. OTECTTT STATHTUTTETİ, 3. TETOTTTHayt, II, 14. aastat; bei gleicher oder ähnlicher Gestalt betont er gleichmässig I, 5. wode Fitfaget, 6. CTT RENT*HTC:, 7. framar TATT, II, 9. groteraani, 19. ENTang iyan :; III, 4. HTETT E (scil. 21), 6. UTAFITi Jatetai (scil 791), 7. gataTTi (scil. 791), 12. 00:
TOTTOTT oder 09:, 14. 1778 agroft (var. Lect. in . Si. Kau.), 17. fue garatfat; nach Bedeutung und Gestalt zugleich betont er I, 20. 77TTUTATE Tui, und 21; II, 4. तृणधान्यानां च द्यषां, 6. स्वाङ्गशिटामदन्तानां, 8. खव्युवर्ण कृत्रिमाख्या
, 10. aurat qufafaa tai, 11, 23, 24, 25, 26; III, 3, 5 etc. Sondert man alle Regeln, welche unter diese drei Klassen fallen, aus, so bleiben nur noch übrig die Adhikâra -- , Regeln über einzelne Worte, über die Nipâta und Verdoppelungen am Ende des letzten Pâda, die Regel II, 16. TETTHETTATE mit ihren Beschränkungen, und die drei Gaņa ghritâdi, gråmádi , und kardamådi.
Der Hauptunterschied zwischen den pâņineischen Accentregeln und denen des Çântanava ist den einheimischen Gelehrten vollkommen klar. Någojibhatta bemerkt zu I, 1, dass danach die Worte uccais und vriksha antodâtta seien, und fährt dann ungefähr

Page #45

Die Phițsútra des Cántanava.
so fort: Sollte Jemand bemerken, dass der Antodâtta dieser Worte ja schon aus der Suffixbetonung nach P. 3, 1, 3 gemäss der von ihnen in den Uņâdisâtra 5, 12 und 3, 66 gegebenen Etymologie (vyutpâdana) hervorgehe, (und dass deshalb das Phițsûtra unnütz sei), so müsse man ihm sagen, dass er im Unrecht sei, weil das Phițsâtra nothwendig sei avyutpattipakshe, für diejenige Erklärung des Accentes eines Wortes, welche ganz von der Etymologie absehe; vgl. auch Någojibhatta zu I, 5. Bhattojidikshita in der Praudhamanorama Cod. Wilson 156. Fol. 104. b. äussert sich so: अथ प्रातिपदिकस्वराः। ते च प्रायेण कृत्तद्धितप्रत्ययबलेनैव जेयाः । Bufu quifqucre: i wanafiusfa fost: 1.*) Oder man höre Kaiyata zum Mahâbhâshya P. 7, 1, 77, wo es sich um den Accent des Wortes akshi handelt: ofauerei HTET (Phits. II, 3.] TRITGETTIGAY fara ataca i inftaurora (Uņ. III, 156) fa TITETEIETTE H2| [P. 6, 1, 197.); oder Sâyaņa zu Rigy. 1, 1, 1. 2015: Tag : [P. 3, 1, 134.] 1 #T EKTU [Phits. I, 1.) URUTU fara [P. 3, 1, 3 und 0, 1, 163] atWitt:. Und so erklärt Sâyana im Commentare zum Rigveda überhaupt den Accent der Wörter auf zwei verschiedene Weisen; entweder giebt er die Etymologie und dann erklärt er den Accent natürlich nach Pâņini, oder er erwähnt die Etymologie nicht und in diesem Falle bestimmt er den Accent nach den Phitsatra; z. B. Tátna in Vol. I, p. 210 nach der Etymologie, p. 48 nach Phit. II, 3. nabvishayasyânisantasya ; ebenso brúhman p. 131 und 70; yuças p. 135 und 124; man vgl. auch p. 80, 166. dúvas; 94, 161. peças ; 100. sáhas; 102, 202. rájas; 116. çávas; 147. çrávas und ojas ; 198. ánhas ; 284. okas; 227. cákshus ; 83. dhana; 86. púra = varira; 144. bila; 218. híranya ; 154. havis ; bei letzterem Worte pratyayasvarena p. 153 und 164; vgl. auch ghrita anf p. 160 und p. 61, etc. -- Sâyaņa bält gewöhnlich an einer Erklärungsweise fest und nimmt lieber eine Unregelmässigkeit der Bildung (vyatyaya) an, als dass er von einer Erklärungsart, wenn sie ihm kein genügendes Resultat giebt, zur andern übergehen sollte; wo er aber letzteres dennoch thut, da ist der Uebergang gewöhnlich vom cyutpattipaksha zum aryutpattipaksha, höchst selten umgekehrt gemacht, weil die Phițsûtra ihrer grossen Dehnbarkeit wegen es in der That selten, wenn überhaupt, unmöglich machen, die Accentuation eines Wortes aus ihnen
*) Vgl. auch Siddh. Kau, ed. Târânâtha, II, 546, Anmerkung 1.

Page #46

Die Phițsútra des Cántanava.
zu erklären; z. B. Fälle für den Vyatyaya: I, p. 149 sollte sáda, als mit Affix dû gebildet pratyayasvarena (P. 3, 1, 3) antodatta sein, aber vyatyayena dyudattatvam (und nicht nach Phiț. III, 14. åntasya ca nålaghuni, oder IV, 12. nipâtå ådyucâttâh); p. 285 sollte kapota seiner Etymologie nach antodâtta sein, es ist aber vyatyayena madhyodåttaḥ (und nicht nach Phiț. II, 21. çakuninâm ca laghupûrvânâm). Dagegen werden die Phiţsútra im Gegensatz zu Pâņini angewendet, 7. B. zu Rv. 3, 45, 1: mayúra, AYTVO - TETT [Uņ. I, 68.) TETTE: 1 ... fapTTEET TA [P. 6, 1, 197.] Aratai (Phit. III, 4.] za EU #Utg177: 1; Rv. 3, 42, 9. piti, mit ktin gebildet, sollte âdyudátta sein; es ist aber antodât ta nach Phiț. I, 7. (cf. dazu die Erklärung desselben Accentes zu Rv. 1, 5, 6); Rv. 3, 36, 9. máhina sollte seiner Etymologie nach mailhyod átta sein; es ist aber grâmâditvật (Phiț. II, 15.) âdyudatta; Rv. 1, 25, 1. TOT I forre UECIT na (cf. dazu Vol. I, p. 97.) gêra oteta [Phit. IV, 17.] qfa Hati
TTI. Für den Uebergang vom aryutpattipaksha zam vyutpattipaksha vgl. man zu Rv. 1, 1, 6. bhadrá: 27 TEE afatua [Phiț. II, 3.] Taarafa afe fa utatauft Tayaga frutarTCTTTTIR (cf. Uņ. II, 28, wo die Svaramañjari Fol. 45. a wirklich rak und nicht ran hat). Sayaņa braucht für vyutpattipaksha und avyutpattipaksha, auch die Ausdrücke yaugikatva und rúdhatva; vgl. zu Rv. I, 9, 8. Tot itfaran ytJeT:1 ab utfaufget: 1.*)
Aus der Verschiedenheit der Prinzipien, nach denen Pâņini and Çântanava den Accent zu bestimmen suchen, lässt sich kein genügender Grund für die Priorität des Einen oder Andern der beiden Männer entnehmen; am allerwenigsten würde die Annahme gerechtfertigt erscheinen, dass für Çântanava die Sprache eine todte, für Pâņini aber eine lebende gewesen sei **), und dass Pâņini
*) Prútipadikasvara = phit svara bei Sâyana z. B. I, p. 50. rayi, phitsvarah; p. 112. rayi, grâtipadikasvarah. Für die Ausdrücke yaugika und rúdha vgl. man auch Sâyana zu Rigv. I, 3, 7 in der Erklärung des Accents von vicve devâsah. - vgl. auch Sayapa zu Rigv. I, 163, 10; Kaiyata, Mahâbhâshya ed. Ballantyne p. 19, 39 etc.
**) Viele von Herodian's Regeln sind so äusserlicher Natur, wie es grammatische Regeln nur sein können; man vgl. z. B. llepi 'Iliazns 100σωδίας, Β. 599. πηραν ως χρηστών κατ' οξείαν τάσιν παρα το ποιητής παρά δέ τοις 'Αιιικοίς πήραν ως λήρον, υγιεστέρα δε η παρά τω ποιητή

Page #47

Die Phițsútra des Cántanava.
deshalb vor Çântanava gelebt haben müsse. Man könnte, wie uns scheint, höchstens so sagen: Cântanava verräth ein viel weniger gebildetes grammatisches Bewusstsein als Panini, ist also nicht jünger, sondern älter als er. Glücklicher Weise brauchen wir uns nicht auf ein so allgemeines Raisonnement einzulassen, denn es lässt sich anderweitig beweisen, dass Çântanava nach Pâņini gelebt haben muss, dass ihm Pâņini's Werk vorgelegen, und dass er dasselbe gelegentlich zu verbessern gesucht hat. Bevor wir aber die Regeln Pâņini's und Cântanava's betrachten, auf welche unser Beweis sich stützt, sei es erlaubt, eine Stelle Yâska's mit Durga's Commentare hier anzuführen. Yâska handelt Nir. III, 13--17. über Vergleichungswörter nnd Affixe, und äussert sich dann in III, 18 s0: अथ लुप्तोपमान्यर्थोपमानीत्याचक्षते। सिंहो व्याघ्र इति पूजायां। श्वा काक इति कुत्सायां।, welche Worte von Durga. so erklārt werden : अथेदानी येषु पदेषु लुप्यन्त उपमाशब्दा इवादयस्तान्यवसरप्राप्तानि व्याख्यास्यामः। तानि पुनरिमान्यर्थोपमानीत्येवमाचक्षत आचार्याः । निरूढा हीयं तेषु संज्ञेत्यभिप्रायः। तानि च पुनरसमानातान्येव निघण्टुसमानाये। तेषु वक्तुरभिप्रायगता एत एवोपमाशब्दा अर्थतो लिङ्यन्त इत्यर्थोपमा इत्युच्यन्ते । ... सिंहो व्याघ्र इति पूजायां। यो हि पूज्यो भवति स उच्यते सिंहो देवदत्त इति । अत्र न सिंह एव देवदत्तः । किं तर्हि। सिंहगुणस्तत्र कश्चिदस्ति शौर्यादिः। अतस्तदभिधानेनोपमाथे कखोपमाशब्दानामिवादीनामन्यतममनुच्चारयन्नेव ब्रवीति सिंहो देवदत्त इति । यत्तदनुच्चारणमुपमाशब्दस्य स एव लोप इत्युच्यते । श्वा काक इति कुत्सायां। यो हि लौल्यादिदोषसमन्वयेन कृत्सनीयो भवति स एवमुच्यते श्वायमिति। अत्रापि श्वेवायमितीवशब्दस्य लोपो द्रष्टव्यः । धाध्यादिदोषसमुच्चयेन यः कुत्स्यते स काकोऽयमित्युच्यते॥. Yaska würde hiernach ein Wort siñha oder vyåghra, wenn es in der angegebenen Weise ohne Vergleichungspartikel gebraucht würde, als ein luptopama, d. h. als ein Wort, dessen Vergleichungspartikel ausgefallen ist, betrachten, und er würde dies, wie man vermuthen darf, vielleicht auch dann noch thun, wenn ein Wort siñha nicht nur Beiwort einer Person wäre, die mit einem Löwen
ανάγνωσις, επεί τα εις ος λήγοντα δισύλλαβα εί έχοι την πρώτην συλλαβήν έχουσαν το π και το η οξύνονται, οίον πηός, πηλός. ούτως και anoos. Oder 4, 68.6yuov: us agov.eyap alsus Anyonce Jioviλαβα μονογενή αρχόμενα από του ο και έχοντα δύο σύμφωνα ή πλείονα Bapivedi can sell, oiovixvos, buBoos, 60bos, 60005,"0090s, bopos oWres zai oyuos. M. 148 etc. Man wird dem Herodian aber deshalb wohl keine todte Sprachanschauung zuschreiben wollen.

Page #48

www. kobatirth.org
Die Phitsätra des Cantanava.
verglichen würde, sondern sogar zum Namen einer solchen Person geworden wäre.
Wie dem auch sein mag, dem fortgeschrittenen grammatischen Bewusstsein Pâņini's genügt eine solche Anschauungsweise nicht mehr; seiner Theorie nach kann ein Wort seine Bedeutung auch nicht im Geringsten ändern, ohne zugleich auch seine Form zu ändern, ohne ein Affix anzunehmen, durch welches die Modification der Bedeutung bezeichnet wird. Das Wort pañcálâs, die Pañcâler' kann, ohne ein neues Affix anzunehmen, nicht das Land der Pañcaler' bezeichnen; ebensowenig kann das Wort sinha ohne nenes Affix Name eines Menschen werden, der einem Löwen ver glichen wird; bezeichnet nun trotzdem in der Sprache pañcálás wirklich das Land der Pancaler', und ist ein Mensch sinha genannt, so ist die ursprüngliche Bedeutung der betreffenden Worte nicht etwa ohne Antritt eines Affixes so modificirt worden, sondern es ist ein Affix angetreten, aber wieder abgefallen, oder, um genauer zu reden, es ist dafür eine Niete substituirt worden. P. 5, 3, 95 wird die Anfügung des Affixes kan an Prâtipadika gelehrt und dann heisst es 96. Fa ufaent, [das Affix kan ist ebenfalls an ein Prâtipadika anzufügen, wenn man etwas bezeichnen will, das dem durch das Prâtipadika Bezeichneten gleicht, (wenn das durch das neue Wort zu Bezeichnende] eine Nachbildung [dessen ist, was durch das ursprüngliche Wort bezeichnet wird']; z. B. von açca “Pferd' bildet man açvaka ‘eine Figur aus Holz etc., die einem Pferde gleicht'; 97. pigtai 7, Und (kan ist unter gleichen Umständen anzufügen, wenn das neue Wort) der Name [dessen ist, was dem durch das ursprüngliche Wort Bezeichneten gleicht]; 98. go, [für das nach voriger Regel anzufügende Affix kan ist jedoch] lup [zu substituiren, wenn das neue Wort der Name eines] Menschen [ist, der dem durch das ursprüngliche Wort Bezeichneten gleicht]'; z. B. cancá ist Name eines Menschen, der einem Strohmanne gleicht. Zu 98. bemerkt das Mahâbhâshya: किमर्थ मनुष्ये लुबुच्यते। न लुगेवीच्येता लिङ्गसिवर्थ लुम्मनुष्ये। लिङ्गसियर्थ मनुष्ये लुबुच्यते । चञ्चेव चञ्चा। बध्रिकेव वधिका । खरकुटीव moet | Kaiyața: fosfagufafa i aqai aforrjaga wafai
Hotfafa i nga arta fe afa: [V. 1. zu P. 1, 2, 52.] fa i gram n #guage: || Någojibhatta: 97 magtaa (cf. P. 1, 2, 51.] 59TUTTHETSUTTEF#TUEUHYI अत आह वचनं विति । हरीतक्यादिष्वस्य पाठादिति भावः । मनुष्य

Page #49

Die Phiţsútra des Cântanava.
oft ofada: [V. 3. zn P. 1, 2, 52.] fa famoufquufafa atu. An P. 5, 3, 98. schliesst sich nun Regel 6, 1, 204. FİSTOTETTATI so an, dass sie lehrt, die nach 5, 3, 98 formirten Wörter cañcâ etc. als Namen von Menschen, die mit dem durch sie bezeichneten verglichen werden, seien âdyudâtta. 6, 1, 204 wird im Mahâbhâshya deshalb besprochen, weil der Âdyudatta schon aus dem Anubandha des Affixes kan, dessen Kraft bei Substitution von lup für kan keineswegs durch P. 1, 1, 63 (cf. Mahâbhâshya ed. Ballantyne p. 717 ff.) aufgehoben wird, folgen sollte; wir brauchen jedoch auf jene Besprechung, deren Gegenstand das upamõnasyâdyudattavacanam jñapakam anubandhalakshane svare pratyayalakshanapratishedhasya*) der Calc. Ausg. Pâņini's ist, nicht einzugehen, da sie für unsern Beweis nicht von Belang ist, und bemerken nur, dass, wenn Pànini einmal noch eine besondere Regel für den Accent (ler Upamâna geben wollte, er sich, ohne ungenau oder undentlich zu sein, in 6, 1, 204 deshalb so kurz fassen konnte, wie er gethan hat, weil er sich auf die erwähnten Regeln des 5ten Buches zurückbeziehen konnte. Die von P. 6, 1, 204 gegebene Regel wird nun auch von Çântanava gegeben und zwar in folgenden Worten: II, 16. **)
*) An gargá und vatsá tritt nach P. 4, 1, 105 yar, also gárgyah, vâtsyah, an vidá nach P. 4, 1, 104 an, alsu vaidah; für yan und an wird P. 2, 4, 64 luk substituirt, also gargâh, vatsah, vidâh ; durch die Substitairung jenes luk wird der Adyadâtta, der nach 6, 1, 197 aus dem Anuhandha ñ der Affixe yañ und añ folgt, nicht aufgehoben, man sollte also gúrgâh, vátsáh, vídâh erwarten. Nun hat aber Panini dadurch, dass er in sanjn âyâm upamanam den Accent, der schon aus dem Anubandha n des Affixes kan nach P. 6, 1, 197 folgen sollte, noch einmal vorgeschrieben hat, angedeutet, dass eine Operation, die durch ein Affix bedingt wird, bei Wegfall dieses Affixes nicht statthat, sobald sie einen Accent betrifft, der von einem Anubandha des Affixes abhängt, und deshalb sagt man nicht gárgâh sondern gargah etc. An átri tritt P'. 4, 1, 122 dhak, also nach P. 6, 1, 164, 165 âtreyah ; für dhak tritt luk ein nach P. 2, 4, 65, und man sagt nicht atráyah, sondern átrayah, weil der Antodâtta durch P. 6, 1, 204 aufgehoben wird. In ushtragriva und vâmarajju wird P. 5, 3, 100 lup für das 5, 3, 96 ive pratikritau yorgeschriebene kan substituirt; das n von kan verliert dabei durch P. 6, 1, 204 seine Wirkung. Ueber jnapaka vgl. Goldstücker Pånini pag. 108 ff., Aafrecht, Catalog. Codd. Mss. Oxf. p. 160, b; P. 6, 1, 204 wird in Purushottamadeva's Jõâpakasamuccaya Cod. Walker 208. Fol. 81. a. behandelt. -
**) Beachte auch die Stellung des Sûtra, es folgt auf grâmadinam ca wie Panini's sanjñâyâm upamânam anf vrishâdînâm ca; cf. Note zu II, 16. -

Page #50

Die Phiţsútra des Cântanava.
ganet TTTARI, oder wie die Vritti liest fenometerHUUR. Çântanava hat keine Regeln gegeben, auf die er sich wie Pâņini zurück beziehen kann, er muss deshalb Alles, was Pâņini im 5ten Buche über die Worte, um die es sich hier handelt, gesagt hat, in seiner Accentregel zusamnienfassen; und wie thut er dies? Er geht zu Pâņini's Regeln 5. 3, 96-98 und überträgt die Schlagwörter derselben theils in seine eigne Terminologie, theils giebt er sie in einer für seine Regel passenden Sprache überhaupt wieder; 'für das lup in 98. setzt er sphig, (dies scheint das ursprüngliche in II, 16) für das ive in 96. upameya resp. aupamya, und für sañjñáyâm, in 97. námadheya, nennt also die betreffenden Wörter sphigantáni resp. lubantâni upameyanámadheyáni oder sphigantâni aupamyanâmadheyâni. Es scheint uns gradezu unmöglich, dass zwei Männer bei so eigenthümlichen Regeln, wie die vorliegenden sind, zu einem so hohen Grade der Gleichheit in Anschauung und Sprache, wie zwischen Pâņini und Cântanava hier stattfindet, unabhängig von einander hätten kommen können; der Eine muss vom Andern entlehnt haben, und ist dies der Fall, so kann das Verhältniss beider zu einander nicht anders sein, als wir es dargelegt haben; . Pâņini muss der ältere sein. Wäre aber auch so noch Zweifel an der Posteriorität des Cântanava vorhanden, so würde derselbe durch den Umstand gehoben werden, dass Çântanava zu seiner Hauptregel II, 16, und also auch zu P. 6, 1, 204 in II, 17 und 18 zwei Beschränkungen giebt, die Pâņini nicht kennt, also, wie mna mit Nothwendigkeit folgern muss, auf einem spätern Standpunkte als Pâņini steht; II, 17. a gaudara marafikaatui, 'Âdyudâtta sind jedoch nicht die Namen von Bäumen und Bergen, und die Worte vyâghra, sinha, mahisha, wenn sie lubantâni upameyandmadheyâni sind '; II, 18. Trafare t OTT, 'die Anfangssylbe eines Königsnamens, der als lubanta upameyanámadheya gebraucht wird, ist nur dann udâtta , wenn sie einen Vșiddhivocal enthält." Es lässt sich für Çântanava nicht geltend machen, was in Bezug auf die Práticâkhyen bemerkt zu werden pflegt, dass er in gewissen Punkten ausführlicher und genauer sein könne, ohne dass er deshalb jünger als Pâņini zu sein brauche; die Prâtiçâkhyen haben ein ganz anderes Ziel als Pâņini vor sich, sie sind nicht, wie Pâņini's Werk, Grammatiken; Pâņini und Çântanava aber wollen beide dasselbe, sie wollen beide den Accent der Prâtipadika bestimmen, und wenn dabei der Eine genauer ist als der An

Page #51

10
Die Phiţsútra des Çântanava.
dere, so ist dies ein sicheres Zeichen für seine Posteriorität. Hätte Pâņini seine Regeln nach Çântanava verfasst, so hätte er Çântanava's Regeln II, 17 und 18 nicht ignoriren können.
Obiges erscheint uns der einzig mögliche aus dem Werke Çåntanava's selbst zu entnehmende Beweis dafür, dass die Phițsûtra nach Pâņini abgefasst sein müssen; die beiden letzten Sûtra Cântanava's sind allerdings ebenfalls den von Paņini am Anfange des Sten Buches gegebenen Regelu nachgebildet, aber sie fehlen in der Phiţsûtravritti und sind wahrscheinlich ein späterer Zusatz, können also Nichts beweisen. Dass das Resultat, zu dem wir hier gekommen sind, mit den Ansichten der gelehrten Inder über das Alter der Phițsûtra übereinstimmt, ist schon von Prof. Goldstücker. Pâņini p. 217 ff. nachgewiesen worden; man vergleiche besonders p. 219 Någojibhasta's Zeugniss: gt fueritfu ufuraruayfranagary, But, on the other hand, these Phitsitras, when considered in reference to Pâņini, are as if they were made to-day.'
Die Abfassungszeit der Phitsútra in der Gestalt, in welcher sie uns vorliegen, näher zu bestimmen, ist mir bis jetzt nicht möglich gewesen; ich vermuthe aber, dass auch der Verfasser des Mahâbhâshya sie noch nicht gekannt hat. Alle Stellen seines Werkes. wenigstens, welche ich zu den Phițsâtra verglichen habe, haben mir gezeigt, dass es nirgends Patañjali ist, der sie erwähnt, sondern immer erst sein Commentator Kaiyața; man wird sicherlich auch daraus, dass Patanjali z. B. sama und sima an mehreren Stellen (P. 3, 1, 3; 6, 1, 158) als anudâtta neben einander erwähnt, nicht schliessen wollen, er hahe Phiț. IV, 10, oder aus napunsakasvara er habe II, 3 gekannt; selbst ein prätipadikam antodậttam berechtigt noch zu keinem derartigen Schlusse. Da mir nur ein kleiner Theil des Mahâbhâshya bekannt ist, würde es voreilig sein, wollte ich mich hier mit Bestimmtheit aussprechen, indessen scheint mir der Umstand, dass das Sûtra phisho 'nta udattah oder das characteristische phish an manchen Stellen, wo die Anführung desselben dem Patañjali, wenn es ihm bekannt gewesen wäre, sehr nahe gelegen hätte, nicht erwähnt wird, sehr gegen die Existenz der Pbitsûtra zu Patañjali's Zeit zu sprechen. Ich will eine dieser Stellen anführen. P. 6, 1, 123. wird für den Finalen von go unter gewissen Umständen die Substitution von ava gelehrt; Kâtyâyana ist damit nicht zufrieden; er verbessert gor agvacanam, an go solle der
ama a treten, denn bei der Substitution von ava für den

Page #52

Die Phițsútra des Cântanava.
11
Finalen würde gava antodatta werden, damit aber der Âdyudâtta eines Bahuvrîhi gåvågra nicht übereinstimmen; würde aber der Ägama a angefügt, so würde gava, weil die Âgamas anudatta seien, âdyudâtta werden, und damit würde der Adyudâtta von gávågra im Einklang stehen; der Accent von go wird in der Discussion avyutpattipakshe und vyutpattipakshe betrachtet. Die uns interessirenden Worte sind : ॥ गोरखचनं गवाग्रे स्वरसिद्ध्यर्थ ॥ गोरवक्तव्यः । किं प्रयोजनं । गवाग्रे स्वरसिद्ध्यर्थ। गवाग्रे स्वरसिद्धिर्यथा स्यात् । गवाग्रं । अवङाटेशे हि स्वरे दोषः। अवङादेश हि स्वरे दोषः स्यात् । अन्तोदात्तस्थान्तर्यतो ऽन्तोदात्त आदेशः प्रसज्येत। कथं पुनरयमन्तोदात्तो यदैकाच । व्यपदेशिवद्भावेन*)। यथैव तर्हि व्यपदेशिवद्भावेनातोदात्त एवमायुदात्तोऽपि। तत्रान्तर्यत अायुदात्तस्यायुदात्त आदेशः प्रसज्येत । सत्यमेवमेतत् । न विदं लक्षणमस्ति प्रातिपदिकस्यादिरूदात्तो भवतीति । इदं पुनरस्ति प्रातिपदिकस्यान्त उदात्तो भवतीति । सोऽसौ लक्षणेनान्तोदात्तः। तत्रान्तर्यतो ऽन्तोदात्तस्यान्तोदात्त आदेशः प्रसज्येत ॥ यदि पुनर्गमेझैर्विधीयते**) किं कृतं भवति । प्रत्ययाादात्तवे कृत आन्तर्यत आद्युदात्तस्यायुदात्त आदेशो भविष्यति। कथं पुनरयमायुदात्तो यदैकाच । व्यपदेशिवद्भावेन***)। यथैव तर्हि व्यपदेशिवद्भावनायुदात्तस्यायुदात्त आदेशो भविष्यत्येवमन्तोदात्तोऽपि । तत्रान्तर्यतो ऽन्तोदात्तस्यान्तोदात्त आदेशः प्रसज्येत । सत्यमेतत् । न विदं लक्षणमस्ति प्रत्ययस्यान्त उदात्तो भवतीति। इदं पुनरस्ति प्रत्ययस्यादिरुदत्तो भवतीति । सो ऽसौ लक्षणेनाद्युदात्तः। तत्रान्तर्यत) आधुदात्तस्याद्युदात्त आदेशो भविष्यतीत्यादि।. Wir begegnen hier nicht dem Terminus phish, nicht der Regel phisho ’nta udâttaḥ, erst Kaiyata beginnt: अव्युत्पत्तिपक्षे गोशब्द: फिष इत्यन्तोदात्त:. Dass eine Regel wie prâtipadikasyânta udâttah schon vor Çântanava existirt haben mag, hat schon Prof. Goldstücker ausgesprochen; ef. unten. -
Was nun die Frage nach der Oertlichkeit betrifft, in der die Phițsûtra verfasst sind, so hat man bis jetzt angenommen, Çânta
*) cf. Kaiyata, Mahâbhâshya Ed. p. 407. - Någojibhatta, Paribhâshenducekhara 30: ॥ व्यपदेशिवदेकस्मिन् ॥ निमित्तसद्भावाद्विशिष्टो ऽपदेशो मुख्यो व्यवहारो यस्यास्ति स व्यपदेशी। यस्तु व्यपदेशहेत्वभावादविद्यमानव्यपदेशो ऽसहायः स तेन तुल्यं वर्तते कार्य प्रतीत्येकस्मिन्नसहाये तत्कार्य कर्तव्यमित्यर्थः।. - Siddh. Kau. Vol. I, p. 153. Anmerk. 24.
"") Ms. डो विधीयते. "") Ms. व्यपदेशिद्भावेन. +) Ms. तवान्तर्यात.

Page #53

www. kobatirth.org
12
Die Phițsútra des Cântanava.
nava habe zu den Prâncas, den Grammatikern des östlichen Indiens gehört; genügende Beweise sind jedoch für diese Ansicht nicht vorgebracht worden. Im Osten Indiens müssen grammatische Studien schon früh betrieben worden sein, denn schon Pâņini gebraucht Termini östlicher Grammatiker in seinem Werke; die auf uns gekommenen Nachrichten über die Thätigkeit jener Grammatiker sind indessen sehr spärlich; sie beschränken sich fast ausschliesslich auf einige Termini, die ihnen eigenthümlich waren, wie die Bezeichnungen der Casus prathama, dvitiyâ, tritiyâ etc. (cf. Schol. zu P. 2, 3, 46; 2; 3; 13; 7; 30; 36), der Ausdruck aun P. 7, 1, 18 für die Endungen au des Nom. und Acc. Du. (cf. Schol. zu P. 7, 1, 18), án bei P. 7, 3, 105 für die Endung des Instr. Sg. (cf. Schol. zu P, 7, 3, 105), und bhavishyanti für das pàņineische Lřit (cf. Schol. zu P. 3, 3, 15, V. 1.); veriuthlich gehört auch bhavanti für das pâņineische Lat, das von Ujjvaladatta zu Uņ. III, 50 als anyâcâryasanjñâ bezeichnet wird, den Oestlichen, die ja das Futurum, wie wir eben sahen, mit bhavishyanti bezeichneten. Câutanava nun stimmt in den meisten seiner Termini mit Panini überein, abgesehen von solchen Ausdrücken wie akshara, anta, antya, adi, upottama, guru, dvitiya, laghu, varna, vsiddha in II, 23, samyoga, strî, hrasva etc. auch in solchen wie at =ă II, 6; rit = ri II, 11; ku = kavarga I, 21; II, 7; III, 3; ik II, 26; khay II. 8; áp 1, 20; aber ausser diesen macht er von einigen Terminis Gebrauch, die ihm eigenthümlich sind. Weil nun unter letzteren einer ist, der von Bhattojidîkshita als ein Terminus der Oestlichen bezeichnet wird, hat man angenommen, die Phitsûtra seien wahrscheinlich ein Werk der Oestlichen. Dass diese Annahme haltlos sei, ist schon von Prof. Goldstücker, Pâņini p. 215 ff., nachgewiesen worden, Die eigenthümlichen Termini der Phitsøtra würden, selbst wenn die Commentatoren bei jedem einzelnen sagten, er sei ein Terminus der Oestlichen, noch zu keinen Schlusse berechtigen; Paņini gebraucht ja auch Termini der Oestlichen und doch gehört er nicht zu ihnen. Wir wissen aber nur von dem sphig = lup, das die Pbițsûtravșitti II, 16 liest and das daselbst auch von Bhattoji er. wähnt wird, dass es den Prâñcas angehörte, über phish *) in 1, 1
“) Mit phish wird zuweilen das ganze Werk Cântanava's bezeichnet; Kâçikâ zu P. €, 2, 14: Tots fù forfa TTT STEGTETOTToralfaramiteini Ta; zu P.6, 2, 32: fafa g agaimana

Page #54

Die Phitsūtra des Çântanava.
13
wird uns einfach berichtet von Nâgojibhatta, es sei ein Terminus früherer Grammatiker pirvâcâryasañña, *) von der Phitsøtravritti, dass der Ausdruck von Çântanava gebildet sei; in Betreff der übrigen Termini --- (sie sind ash, oder nach der Phițsûtravritti **) aç für ac, in ashanta II, 24; dryash II, 4; 26; tryash III, 2; bahvash II, 19; resp. açanta, dvyaç, tryaç, bahvaç; hay für hal II, 25; III, 17; yamanvå 11, 18, cf. Note; çit oder nach der Vșitti sit = sarvanaman II, 6; und nap - napunsaka II, 3 und III, 12) - wissen wir gar Nichts. - Auch in der Bemerkung Bhattojidîkshita's zu IV, 14, ius der allein Prof. Goldstücker schliessen würde, dass Çântanava zu den Prâncas gehört habe, kann ich Nichts finden, was diese Behauptung rechtfertigen könnte. Bhattoji sagt I. c., dass saha llach jener Regel antodatta sei und fährt dann fort:
Aber ***) vie Oestlichen sagen, in Pâņini's Regel 6, 3, 78 sei saha âdyudatta; das ist zu bedenken. Prof. Goldstücker I. c. p. 218 und 237 hat selbst bemerkt, dass unter diesem Ausspruche der Prâneas der des Patañjali zu P. (1, 3, 78 ádyıdâttanipatanam karishyate zu verstehcu sci, †) es kann also mit Bhattoji's Worten jedenfalls kein Vorwurf, den die Prâncas etwa dem Pâņini machen wollten, gerneint sein, tt) und ich sehe deshalb nicht, warum Çântanava, der ja nach Bhattoji's Erklärung der Regel IV, 14 gar
PICTATETZTOTH®: që fa uara. Haradatta zu P. 6, 2, 16, कन्याशब्दः स्वरितान्त इति । तिल्यशिक्य [IV, 8] इति फिषि पाठात् ; zu P. 6, 2, 42: fofu faJİ TUTA [II, 26] grava S TT: 1. cf. zu Phit. II, 26; III, 16; IV, 8 and 19. –
+) Svaraprakâça: fuftfa qatarahat hifauffagara.
**) Ehe nicht andere Mss. der Phitsútravritti verglichen sind, wage ich nicht zu entscheiden, wie viel Werth den Lesarten aç und sit beizulegen ist. Auch ash gehört, wie ich während des Druckes bemerke, den Oestlichen ; Târânâth Si. Kau. I. p. 226: ash iti acah sanjñeti prâncaħ.
***) Das tu in ili tu prâncas ist erst von mir nach den Mss. der Si. Kau. hinzugefügt.
+) Prof. Goldstücker's Worte p. 217 tind: ... the eastern gramniarians point out the difference between a rule of Panini and one of Santana, when the context in which this passage occurs leaves no doubt, that they meant a criticism on Panini.
tt) Vgl. dazu eine Randbemerkung im Svaraprakâça zu Phiț. IV, 12: सहशब्दो निपातत्वादाद्युदात्त इति सहस्य स इति सूत्रे भाष्यादिग्रन्थाः, in der das Whuishyâdigranthäh dem prâncus des Pbatt, zu IV, 14 gleich steht.
Abhandl. d. DMG. IV, 2.
4

Page #55

14
Die Phițsútra des Çantanava.
nicht mit den Prâncas in Einvernehmen steht, zu ihnen gehören sollte; vgl. auch Någojibhatta und Note zu IV, 14. -
• Die Frage nach der Oertlichkeit, in der die Phitsutra entstanden sind, scheint mir so lange unbeantwortet bleiben zu müssen, bis wir entweder ein bestimmtes Zeugniss für ihren östlichen oder nicht-östlichen Ursprung auffinden, oder genauere Nachrichten über die Prañcas uns in den Stand setzen, Cântanava's Verhältniss zu ihnen beurtheilen zu können. Sollte es sich dann wirklich herausstellen, dass Çântanava zu den Oestlichen gehörte, so würden mir folgende beiden Punkte damit in Einklang zu stehen scheinen:
1) Der Formation des Namens nach ist Çântanava *) ein Nachkomme des Çantanu; ein Çantaru erscheint zuerst Rigv, 10, 98 und Yâska Nir. II, 10 erzählt zur Erklärung jenes Hymnus eine Legende, in der Çantanu ein Nachkomme des Kuru genannt wird; aatfoutreau: ta ottat**) tart aag: 'Devâpi und Çantanu waren Brüder, Söhne des Rishțisheņa und Nachkommen des Kuru'; cf. Weber. Ind. Stud. I, p. 203; Westergaard, über den ältesten Zeitraum der Ind. Gesch. p. 14. Note. Im Mahàbhârata ist ein Cântanu ebenfalls Nachkomme des Kuru und Urgrossvater der den Kampf führenden Kaurava und Pândava; cf. Weber Ind. Lit.-G. p. 39, Anm. Da nun die Kuru ihren Sitz im Osten Indiens hatten, so scheint der Wohnsitz Cântanava's, des Glicdes ciner Çantanu-Familie, zunächst auch im östlichen Indien gesucht werden zu müssen.
2) Çântanava scheint bei Ausarbeitung seiner Sûtra die Werke Kâtyâyana's, des Verfassers der Vârttika zu Pâņini und des Vâjasaneyiprâtiçakhya, der im Osten Indiens lebte ***), benutzt zu haben; Çânt. I, 8 --- 10 giebt 3 Regeln über den Âdyudâtta und
*) Gegen Haradatta's Cantanu zu P. 7, 3, 4 ist der Name Cântanava hinreichend bestätigt; Haradatta nennt zu P. 6, 2, 14 die Phitsutra: Cantanaviyam catushkam sútram; cf. zu IV, 19. Das Cântanaviya in Shadguruçishya bei M. Müller, History of A. Skr. L. p. 239 weiss ich mit unserm Cântanava nicht in Verbindung zu bringen.
**) Wie ich von Prof. Goldstücker erfahre, hat die Kâçika im Gana zu P. 2, 2, 31 die Composita devâpicantanû und çantanudevāpi. Durga erklärt: devâpiccârshtishenah çantanuccârshtishena eva.
***) Mit Nothwendigkeit scheint mir dies nur daraus hervorzugehen, dass Patanjali im Osten Indiens gelebt hat und Kâtyâyana sein Landsmann genannt wird; cf. Weber, Ind. Stud. V, 155 ff.; IV, 65, 84; I, 227 Note; Goldstücker Panini p. 217, 236.

Page #56

Die Phițsútra des Cântanava.
15
Antodâtta von dakshiņa, Kâty. V. Pr. II, 29, 30 handelt über den Adyud. und Nicht-âdyuid. von dakshind; Cânt. I, 11 lehrt, dass das Wort krishna, wenn es keinen Mriga bezeichnet, antod. ist; V. Pr. II, 25 lehrt, dass krishna, wenn es einen Mriga bezeichnet, ådyud. ist; Çânt. I, 19 lehrt, dass açd, wenn es nicht "Himmelsgegend' bezeichnet, antod. ist; dazu ist zu bemerken, dass V. Pr. II, 39 das Wort uçà als Adyud. hervorhebt, und dass dies Wort sich in der Vâj. S. nur in der Bedeutung "Himmelsgegend' vorfindet. Çânt. IV, 17 lehrt, yathå sei am Ende cities Pâda anudatta; V. Pr. II, 9 lehrt, dass yathâ nach bestinimten Worten, die aufgezählt werden, oder, wie die Belegstellen zeigen, am Ende des Pâda anudâtta ist. Vielleicht lassen sich hierher, anderer Punkte nicht zu gedenken, welche Çântanava und das Vâj. Pr. mit andern Werken gemein haben *), auch folgende Punkte ziehen: Cânt. II, 6 giebt die allgemeine Regel, dass Namen von Körpertheilen und Pronomina, die mit å endigen (svůñgaçi!ám adantrinam), àdyudâtta sind; Vâj. Pr. II, 31 giebt die specielle Regel, dass karņa als Glied des Körpers (karna svânge) adyudâtta ist, und erwähnt II, 39 sarva und viçva als âdyudâtta. Çânt. II, 10 varnânâm tanatinitantânam lehrt, dass Farbenamen, welche auf ta, na, ti, ni, t ausgehen, âdyudatta sind; Vâj. Pr. II. 35 hebt das Wort eta carne als âdyadâtta aus, und ebenso II, 36 rohita. Endlich hat schon Prof. Goldstücker Panini Note 250 bemerkt, dass Phirs. I, 18 aryasya svâmyakhyâ cet dem Inhalte nach gleich dem Vårttika svåninyantodåttatvam ca zu P. 3, 1, 103 ist. --- Indessen berechtigen die erwähnten beiden Punkte, der Name des Verfassers der Phitsūtra und ihre Beziehung zu den Werken Kâtyâyana's für sich noch nicht zu dem Schlusse, dass Cântanava im Osten Indiens gelebt haben müsse.
Vermuthlich hatten schon vor Cântanava Gelehrte den Accent der Pratipadika in seiner Weise zu bestimmen gesucht, und es werden dies namentlich Männer wie Gârgya (cf. Nir. I, 12; M. Müller, History p,164) gewesen sein, welche annahmen, dass gewisse Wörter nicht von Wurzeln abgeleitet werden könnten, Männer, die als Grundsatz hinstellten: Uņādayo 'pyutpannơni pratipadikâni, **)
*) Auf Punkte, in denen die Pbitsutra mit den Uņādi - Sútra, dem Nirukta, Rikpraticâkhya etc. übereinstimmen, ist in den Noten aufmerksam gemacht. •
**) Paribhasha 22 in Nâgojibhatta's Paribhâshenduçekhara, Cod. Wilson 280; vgl. auch Goldstücker Pân. p. 172 ff.

Page #57

16
Die Phiţsútra des Cântanava.
die Uņâdi-Wörter sind Prâtipadika ohne Etymologie', oder wie ein Anderer sich ausdrückt: Uņâdîni yathâ játäni tatha sâdhứni, the Uņadi words are perfect as they are' (Aufrecht Ujjvaladatta p. VI). Diese Gelehrten konnten den Accent der Wörter, denen sie so eine Etymologie absprachen, nicht in Pânineischer Weise bestimmen *), mussten also zunächst für diese andere Accentuationsgesetze aufsuchen, und diese konnten, wie mir scheint, keiner andern Natur sein, als die des Çântanava sind; später suchte man dann den Accent aller Wörter nach den oben erwähnten Prinzipien zu bestimmen. **)
Çântanava giebt seine Regeln für die Bhâshå und die vedische Sprache, betrachtet aber die letztere nur wie die Ausnahme; der Atharvaveda citirt er namentlich in IV. 11; chandasi in I, 10; 14; III, 9; IV, 5 (Phiţsûtravřitti hier: acchandasi) und IV, 9; es gilt gleichfalls in I, 11 und 15, nach der Vșitti auch in IV, 10; pâda in IV, 17; bhashayam I, 16. Eine grosse Zahl der in den Sütra vorkommenden Wörter sind bis jetzt noch nicht in der vedischen Literatur, einige überhaupt noch nirgends nachgewiesen.
Man darf nicht erwarten, diejenigen Phițsûtra, welche nicht den Accent einzelner fertig in ihnen gegebener Wörter bestimmen, wie z. B. I. 11; 17 etc. thun, sondern eine ganze Klasse von Wörtern nach den oben erwähnten Prinzipien Çântanava's umfassen, immer in ihrer ganzen Ausdehnung richtig zu finden; manche von ihnen gelten im besten Falle nur a potiori.
* Vgl. unser Citat aus dem Svaraprakaca zu I, 1. -
*) Prof. Goldstücker hat schon darauf aufmerksam gemacht, dass in der Stelle Sâyaņa's zu Rv. 1, 1, 1. Gârgyasya mate 'gniçabdasyâkhandaprátipadikatvật phisho 'nta udatta ityantodattatvam das Gârgyasya mate nur auf agnicabdasyâkhandaprâtipadikatvật, nicht auch auf phisho 'nta udatta ityantodattatvam bezogen werden darf. Es wird aber schon zu Gârgya's Zeit eine Regel wie prâtipadikasyânta udattah existirt haben, die wir bei Patañjali, der insoweit derselben Ansicht als Gârgya war, als er den sogenannten Unâdi-Bildungen eine Etymologie absprach, vorfinden. -- Der Grund, weshalb prâtipodikasya anta udattah zur Hauptregel gemacht ist, liegt wohl darin, dass der Accent in Wirklichkeit öfter auf der Endsylbe als auf andern Sylben des Wortes ruht. Pâņini macht zu Hauptregeln für die Prâtipadika, dass die Anfangssylbe eines Affixes udâtta sei, - wobei zu bemerken, dass viele und grade sehr häufig gebrauchte Affixe einsylbig sind, - und dass im Compositum die letzte Sylbe udatta sei; über letztere vgl. Prof. Benfey, Götting. gelehrte Anzeigen 1848, pag. 1999.

Page #58

Die Phițsútra des Çantanava.
17
Wo die Commentatoren zu den Regeln Beispiele beibringen, welche in vedischen Texten anders als von ihnen accentuirt werden, habe ich die vedische Accentuation, soweit sie mir bekannt war, in den Noten angegeben. Prof. Aufrecht in der Vorrede zu Ujjvaladatta's Commentary on the Uņâdi Sûtras *) bemerkt, dass die Accentuation der Grammatiker mit Vorsicht aufzunehmen sei, und wir haben namentlich in Betreff Ujjvaladatta's mehrfach Gelegenheit gehabt zu bemerken, dass ein anderer Grammatiker, Nșisinha, in seiner Svaramañjarî, in der auch eine grosse Anzahl der Unâdi - Sûtra behandelt werden, in der Accentuation nicht selten von Ujjvaladatta abweicht, und dass seine Accentuation m diesen Fällen meist mit der vedischen übereinstimmt. **) Nichts
.*) I. c. p. XIII, 'In fact, the only reliable source of information as to the accent is the text of the Vedas. To believe, that, from the beginning of our era downwards, when the language of the Brahmins had subsided into a dull, monotonous, uniform accentuation, the grammarians possessed an accurate knowledge of accent and to use the accents which they give for comparative and other purposes, would be to take the shadow for the real substance.'
**) Ausser den gelegentlich in den Noten erwähnten Fällen bemerke ich hier noch folgende: Un. IV, 235. Ujjv. angirás, Nris, angiras, nipatanád adyudâttaḥ; IV, 137. Ujjv. ahi, Nộis. ahi, indem er sa codâttah aus dem vorhergehenden Sûtra ergänzt; III, 66. Ujjv. riksha, Nris. riksha, nitsvarah; IV, 118. Ujjv. kérti, Nris. kîrti, antodattah; V, 52. Ujjv. titáu, Nris. titau, svare 'pi sanvadbhavah; V, 8. Ujjv. triná, Nộis. trina, nitsvarah; IV, 76. Ujjv. piyusha, Nris. piyusha, denn er liest piyer ushah ; I, 29. Ujiv. bhrigú, Nris, bhrigu, .adyudattah (Conjectur für ävadattah); I, 115. Uijv. marjaliya, Nris. märjäliya, denn er liest am Schlusse des Sätra "âliyarah, und fügt hinzu: upottamam rititikára udâttah; III, 55. Ujjv. mithuna, Nộis. mithuná, citsvarah; IV, 63, Ujjv. rámati, Nřis. ramáti, pratyayâdir' udattah; IV, 237. Ujjv. viçvebhojas und viçvevedas, Nris, viçvábhojas und viçvávedas, bahuvrihau viçuam sanjñâyâm iti viçvaçabdasyânta udattah. In einigen Fällen weicht Nrisinha's Accentuation von der des Ujjvaladatta und der vedischen zugleich ab, z. B. II, 48. Ujjv. ajiná, ved, ajina, Nris. ájina; IV, 73. Vijv. árúsha; Nrisinha bildet hier arushaber liest das Sätra rihanibhyam ushah ; ved. arusha. – Vergleiche über Nrisinha's Svaramanjari auch Goldstücker, Pânini, Note 190. Zu dem dort Gesagten ist noch zu 'bemerken, dass Nrisinha zwischen Un. IV, 14 und 15 noch das Sûtra calitațipatibhyo nit çalâka | tatâkah patáka | liest; (cf. Ujjval. zu IV, 14; 15). Von abweichenden Lesarten Nộisinha's sei es mir gestattet folgende anzuführen: II, 21. kriteçchaçca | krite rakpratyayah | chaçcântâdecah | krintatiti kricchram. III, 98. vriña enyo nicca, also varenya und nicht varenya,

Page #59

www. kobatirth.org
18
Die Phițsútra des Çantanava.
destoweniger ist es mir nicht unwahrscheinlich, dass die Grammatiker in manchen Fällen, in denen ihre Accentuation von der vedischen abweicht, in vollem Rechte sein können; dass der Accent nicht immer derselbe gewesen oder vielmehr geblieben ist, bezeugen uns Grammatiker, an deren Glaubwürdigkeit wir nicht zweifeln können, dadurch, dass sie auf den Unterschied zwischen dem vedischen Accente und dem ihrer eignen Zeit aufmerksam machen; dass ferner solcher Accentwechsel auch in andern Sprachen vorkommt, beweist z. B. das Griechische: das Wort Kaonoos wurde von den Kyzikenern zur Zeit der Alexandriner auf der letzten Sylbe betont, Aristarch dagegen betont das Wort gestützt auf die Tradition der gebildeten Griechen als Proparoxytonon; die Attiker betonten a yoxlov als Proparoxytonon, bei Homer war das Wort der Tradition gemäss Properispomenon; die gewöhnliche Aussprache war oùlós, aber für Homer stand oũhos fest; auf Kreta sagte man uncotós, im Homer las man Muraotog; der allgemeine Gebrauch war rhoãy zu sprechen, die Böoter sagten l'hioas (cf. Steinthal, Gesch. der Sprachwissenschaft bei Gr. u. R. pag, 458 ff.); der Accent der Gegenwart stand mit dem historisch überlieferten Accente im Widerspruch, warum sollte dieselbe Erschei
ng nicht auch im Laufe der Zeit in Indien eingetreten sein? Warum sollen wir, ohne Gründe, die Berichte der Indischen Grammatiker und Commentatoren als falsch verwerfen, die doch sonst eine Gründlichkeit und Sorgfalt in ihren Werken verrathen, der man die aufrichtigste Anerkennung nicht versagen kann? (vgl. auch Goldstücker Pâņini p. 262 über verschiedene Perioden des Accents.). -
wie Ujjv. hat. III, 110. hat Nộisinha mri nicht. IV, 54. liest er jägarten kvin | vidatheshu jâgrivih; IV, 75. nahikalitrapibhya ushac; IV, 165 strî | striti nipâtyate. Dass Nrisinha in III, 2. die Wurzel ji, von der jina abgeleitet wird, nicht hat, hat schon M. Müller, History of A, Skr. L. p. 249 bemerkt. -

Page #60

Uebersetzung und Anmerkungen.
I, 1. Die Endsylbe eines Prâtipadika ist udâtta.
Za uccaiḥ cf. P. 2, 3, 46; Lagh. Kau. Nro. 932; zu púrvacarya z. B. Goldstücker, Pâņini p. 90; Kaiyata bei Goldstücker Pân. Note 229; Weber, Ind. Stud. IV, 75 etc.; zu nanvatrodi cer etc. oben p. 4. - Das Ms. der Phi. Vri. hat: 11 çrîgaņeçâya namaḥ 11 phish (oder phishi) 1 phishantodâtto bhavati | phish iti prâtipadikam pradarçanârtham. çântanavâcâryah phish iti prâtipadika* sanjñâm ksitavân 1 i. a.; das Uebrige ist Ergänzung aus sehr undeutlichen Randnoten; ich habe prâtipadikapradarçanârtham geschrieben: "phish dient dazu, das Prâtipadika zu bezeichnen. Zu arthavadadhâtur cf. P. I, 2, 45 u. 46: arthavad adhâtur apratyayah prâtipadikam | křittaddhitasamâsâçca 1. Der Verfasser des Svaraprakâça ist in seiner Rechtfertigung dieses ersten Sûtra ausführlicher als Nâgojibhațța; selbst wenn man der Ansicht sei, bemerkt er, dass alle Pratipadika von Wurzeln vermittelst der Affixe abgeleitet werden (cf. Nir. I, 12; Aufrecht, Ujjval. Pref. p. VII; Goldstücker Pân. p. 171 ff.) und ihr Accent demgemäss nach P. 3, 1, 8 etc. bestimmt werden könne, so sei doch dies Phițsâtra nothwendig für diejenige Art der Accentbestimmung, welche nicht von der Etymologie ausgehe; abgesehen hiervon könne aber auch ohne dies Sûtra der Accent in gewissen Wörtern gar nicht bestimmt werden, wenn man jenen Satz, jedes Prâtipadika sei von einer Wurzel abgeleitet', verwerfe; denn man könne ja nicht Pâņini's Accentregeln auf Wörter anwenden, denen man eine Etymologie abspreche; und endlich könne der Accent von Wörtern wie patrí oder putrakấm (von putriyá und putrakâmya) ja nur aus diesem Phițsâtra erklärt werden, denn ohne dasselbe würden dieselben ja accentlos sein müssen; die betreffenden Worte sind: nanûdi cer daisih (Uņ. 5, 12) snuvraçciksityrishibhyaḥ kid (Up. 3, 66) iti dai.

Page #61

20
Die Phițsútra des Cántanava.
sisapratyayayoḥ *) pratyayasvareņaivântodâttatvam **) siddham i ye câpi na vyutpâdyante nađâdayas tatrapi sarvam nâma dhâtujam iti mate praksitipratyayabbâgasyâvaçyakalpanîyatvật | tasmâd yatra nabvishayasyânisantasya (II, 3) çakațiçakațyor aksharam aksharam paryâyeņa (IV, 1) ityâdyapavâdavishayâbhâvas tatra pratyayasvareņaivântodâttatve siddha idam sútram kimartham iti cet ucyate avyutpattipaksha âvaçyakatvat | kimca sarvam nâma dhậtujam iti yadâ nâsti tadâpi kartavyam | kimcâtmanah putram icchati (P. 3, 1, 8; 9) putrîyaputrakâmyaçabdayor dhâtusvareņântodâttayoh (P: 3, 1, 32; 6, 1, 162) kvipyallopayalopayoh (P. 6, 4, 48; 6, 1, 66, V.) ksitayoḥ putrih putriyau putrakấn ***) putrakâmâv ityâdâvantodâttatvasiddhyartham idam sûtram | anyatha sarvânudâttatvam syât II. I, 2. Die Endsylbe] der Synonyma von påtalà, apalanka,
zweier Pflanzennamen, ambå, Mutter, und sågara, Meer,
[ist udâtta). iti nach unarvanantânâm in Si. Kau. aus allen drei Codd.; zu Bhattoji's laghav ante cf. zu I, 20. In Laghuçabd. Cod. 284 fehlen die Worte vom ersten laghav anta bis atrâpi; zu hrasvântasya II, 2 und 11. - Phi. Vri. hat apâlañka für das erste apalañka ; phaleruhá steht auf dem Rande; zu avagh åtakaḥ steht auf dem Rande kshabhedaḥ, jedenfalls für vrikshabhedaḥ; in derselben Gegend sind noch die Ueberreste zweier andern Wörter auf dem Rande zu sehen, die ich als vyâdhighấta und dragbadha erkläre, und zwischen beiden hat noch ein anderes Wort, vermuthlich drevata gestanden. Palakâ in Phi. Vsi. habe ich nicht zu påkalâ verändert, weil weder das eine noch das andere Wort zu belegen ist; Molesworth, a Dict. Murathee and Engl. führt unter pålaka die Bedeutung "a vegetable, Beta Bengalensis' auf; patalà ist Bigonia suaveolens, apalanka Cassia Fistula. Ambârtha wird von Phi. Vri. ġenauer aufgefasst als von Bhattoji; cf. P. 7, 3, 107. – Svaraprakâça hat: ambá, akká, allá, mátá, atronarvanantânên (II, 9) ityâdyudattatve prậpte. I, 3. [Die Endsylbe] der Synonyma von geha, 'Haus', [ist
adâtta), jedoch nicht, wenn sie Feminina sind. harmyam in Phi. Vși. auf dem Rande; für haláhala als Neutr. und in der Bedeutung ‘Haus', finde ich keinen Beleg; kunda (cf.
*) Cod.: daisipratyayoḥ. ***) Cod. putrakấm. cf. P. 8, 2, 64.
*) Cod. : 'dâttam siddham.

Page #62

Die Phițsútra des Cántanava.
auch II, 3) ist nach Ujjvaladatta antodatta; váhya âdyudâtta nach Bhattoji zu I, 5; zu ihaiva etc. cf. I, 19. - I, 4. Und [die Endsylbe] von guda [ist udâtta, jedoch nicht im
Femininum]. Zu antaranga cf. zu I, 6. — Der Svaraprakâça hat, dem agehártha arambhaḥ der Vșitti entsprechend: agehårtham idam. --- ántrebhyas te gudábhyaḥ in Phi. Vși. ist Randbemerkung von zweiter Hand; yâ ca te gudâ kann ich nicht belegen, dagegen findet sich A. V. X, 9, 16 yaçca te gudáh. -- I, 5. (Der Endvocal eines Prâtipadika), welches vor [dem End
vocale] ein dh oder y hat und ausschliesslich feminin ist.
[ist udâtta). strivishayavarneti bei Bhattoji liest Cod. 2326; 1331 und 2332 haben strivishayavarmanamnam iti; ich habe das erstere vorgezogen, weil sich Nâgojibhatta daran anschliesst. Das púrva des Bahuvrîhi dhyapúrvasya ist auf das zu ergänzende antaḥ zu beziehen. strivishaya findet sich ebenso wie hier, im Sinne vou nityastrilinga *) gebraucht II, 2 und vielleicht II, 20; P. 4, 1, 63 findet sich astrivishaya; vishaya bat denselben restringirenden Sinn nach den Commentatoren in abvishaya I, 20 und in bahuvacanavishaya P. 4, 2, 125, nicht nach einigen der Commentatoren in nabvishaya II, 3. Das Wort ibhya kann nicht unter unsere Regel fallen, weil es nicht ausschliesslich weiblichen Geschlechts ist; Bhâțtoji erwähnt es nicht als Beispiel, sondern als Gegenbeispiel: “Weshalb sagt denn Cântanava vishaya, d. h. weshalb beschränkt er seine Regel auf Worte, welche ausschliesslich Feminina sind?' Antwort: Weil man sagt ibhya, kshatriya (cf. P. 4, 1, 63) und nicht ibhya, kshatriyá, neben welchen Femininen auch ibhya, kshatriya stehen; ibhya ist Adyudâtta nach P. 6, 1, 213, womit nach Bhattoji’s Ansicht Çântanava durchaus übereinstimmt, und kshatriya Madhyodâtta nach Phits. III, 13 (resp. P. 4, 1, 138; 3, 1, 3). Das Ms. des Svaraprakâça betont die Worte richtig ibhya, kshatriyâ. In der von Nâgojibhatta citirten Stelle Kaiyața's handelt es sich zunächst um die Etymologie des Wortes ajya ; die Worte des Mahâbhâshya, an welche Kaiyața seine Bemerkung knüpft, lauten: añjeçcopasankhyânam sañjñáyâm ||
*) Man vermisst die Erklärung des strivishaya in den mitgetheilten Commentaren; der Svaraprakâça hat sie; er beginnt: nityastrilingasya dhakârayakârapûrvo yo 'ntyo 'c. i. a.

Page #63

www. kobatirth.org
22
Die Phițsútra des Çantanava.
añjeçcopasañkhyanam kartavyam sañjñâyâm | ajyam 1 yadi kyab, vriddhir na prápnoti | tasmad nyad eshaḥ | yadi nyad, upadhâlopo na pråpnoti | tasmåt kyab eva | nanu coktam, vriddhir na prâpnotiti 1 áñpúrvasya prayogo bhavishyati 1 i. a.; dazu Kaiyața: tasmad nyad esha iti | nanu svare bhedo bhavati 1 kyapi saty adyudáttam padam (cf. P. 3, 1, 4) nyati saty antasvaritam (P. 6, 1, 185) | naisha doshah | nabvishayasyânisantasyety (Phiț. II, 3) ådyudattavidhânât, hier giebt der aus dem Phitsûtra folgende Accent den Ausschlag, oder, um mit Nâgojibhatta zu reden, er vertilgt den auf etymologischem Wege gewonnenen Accent. – Die dandádi erhalten bei P. 5, 1, 66 nicht das Affix yat, sondern ya. -- Si. Kau. I, p. 641 hat yat; Kâçikâ im Text yah, im Comment. yat. I, 6. [Die Endsylbe] eines mit khă endigenden [Prâtipadika),
das nicht mit c oder m beginnt, sist udâtta). - sukham, duḥkham in V. sind Randzusatz von zweiter Hand. Ujjval. und Siddh. Kan. lesen Uņ. 5, 24 çiño hrasvaçca; kha gilt aus früherer Regel. Bhattoji's Erklärung des Phițs. II, 6, nach der auch guda (in I, 4) und çikhả, trotzdem sie nicht mit kurz a endigen, unter jene Regel fallen, widerspricht dem Wortlaut der Regel; für Bhattoji ist adanta in II, 6 nicht einfach ein ein Glied des Körpers bezeichnendes Prâtipadika, das wirklich mit kurz a endigt, sondern auch ein solcher Name eines Gliedes, der mit lang a endigt, aber in einer früheren vorhandenen oder vorausgesetzten Form auf á ausging; in dieser Weise fallen nach Bhattoji auch gudâ und çikhâ unter II, 6; hiergegen ist jedoch mit Nâgoji zu bemerken, dass z. B.çikhå erst in der Form çikhå svanga, resp. Bezeichnung eines svânga ist, und nicht schon in der vorausgesetzten Form çikhă; deshalb kann II, 6 nicht auf das letztere angewendet werden, und also auch kein durch II, 6 gewonnener Accent bei Anfügung des Femininaffixes tâp als im Thema stattfindend bleiben. Wenn Nâgoji selbst in II, 6 imam als nicht unter II, 6 fallend bezeichnet, so ist er darin in vollem Rechte, denn die Grundform (und nur auf diese und nicht auf die Specialthemen einzelner Casus kann sich Çântanava in seiner Regel beziehen) ist idam, und diese endigt nicht in ă. Der Text des Svaraprakâça hat übereinstimmend mit Bhattoji die Worte: çikhà | antarañgatváț țâpaḥ prag eva svângacițâm ity adyudâttatvam \; dazu haben wir aber die treffende Randbemerkung: yady evam griváyâm baddhó apikaksha ityatrápy ädyudattatvam syat | tasmad astv atra cadiparyudásåd ädyu

Page #64

Die Phiţsútra des Çantanava.
dattatvan iti tattvam i evam întrebhyas te gúdabhya ityatrápi striparyudását | cf. I, 4. -- çañkha i't bei Ujjval. antodâtta. cf. auch Sâyaņa zu Rv. III, 34, 2 (anders zu I, 6, 8). - I, 7. [Die Endsylbe] der auf hishtha, vatsara, ti, çat and tha
ausgehenden [Prâtipadika ist udâtta). Die 3 Codd. der Siddh. Kau. haben yad banhishtham nåtividhe ityadau ohne sudânů (denn so würde zu lesen sein); alle 3 haben auch tháthâdisútreņa. Nâgoji's Bemerkung entsprechend liest der Svaraprakâça: parivatsaráḥ | avyayapúrvapadaprakritisvare prâpte samvatsare tu sampúrvaccid iti sarapratyayasya cittvád api siddham ; ausser den von Bhattoji und in der Vritti angeführten Beispielen •hat er noch folgende: triñçát, granthah, avabhsitháḥ, niçîtháḥ. -- Phi. Vri. hat zu dem Sûtra eine Randbemerkung von zweiter Hand, die, wenn ich die sehr undeutlichen Worte richtig gelesen habe, also lautet: kecid atra hi . shtha . vatsaretyâdînâm anta udâttah tatra hyantânâm vrîhiḥ shthântânâm ambashţLaḥ ambâmbeti (P. 8, 3, 97) sûtram udâharaṇam yattu vșitti .... hishthântânâm (Ms. hisbthântain)ity uktvå vahishthabanhishthâv udâbritau tad (?) anayo çrutâv âdyudâttatvaçravaņâd vicâraņîyam iti narahari (bhattaḥ?); und darunter steht noch: yad bárhishtham nấtivídhe sudânû (Rv. 5, 62, 9). – Zu den vatsarânta vgl. noch P. 5, 1, 91 ff.; atiçadanta P. 5, 1, 22. I, 8. (Die Endsylbe] von dakshina [ist udåtta), wenn es “tüchtig
bedeutet. --: Zu dem vyavasthâyâin sarvanamatayâ des Bhattoji vgl. P. 1, 1, 34. - Das Vâj. Prâtiç. hat zwei Regeln über den Accent von dakshiņà II, 29 u. 30; cf. dazu Weber. Nach Uņ. II, 50 würde dakshiņa âdyudâtta sein; so ist es nach Böhtlingk und Roth immer im Veda accentuirt, ausgenommen im Çatap. Brâhm., wo es bald âdyudâtta, bald antodatta ist; vgl. auch Weber I. c. p. 161: dakshiņám bâhum und dákshiņam bâhum aus dem Çatap. Br. I, 9. [Die Endsylbe) oder Anfangssylbe [von dakshiņa ist udâtta]
wenn es ein Glied des Körpers bezeichnet. - svänga cf. II, 6 und III, 3; Böhtlingk zu P. 4, 1, 54; P. 3, 4, 54; 61. 5, 2, 66, 5, 4, 113; 159; etc. Un. 1V, 193. 206, Vây. Prất. II, 31. Yâska IV, 6. etc. Zu dakshiņo bâhuḥ cf. Note zu I, 8. Das adyudáttaḥ der Vșitti ist müssig; man erwartete mindestens ein ihm entsprechendes antodattah; eine zweite Hand hat in Phi. Vți. auf dem Rande die Worte hinzugefügt: pratyanmukhasyasinasya da

Page #65

www. kobatirth.org
24
Die Phițsútra des Cântanava.
kshiņam akshy uttaram bhavati | uttaram dakshiņam j; dieselben Worte hat auch der Svaraprakâça, nur liest er pratyanmukham âsînasya, wie man erwartet. - I, 10. Und [die End- oder Anfangssylbe von dakshiņa ist eben
falls nach Belieben udâtta] im Veda [bei jeder Bedeutung
von dakshiņa). I, 11. [Die Endsylbe] von krishna (ist im Veda udâtta] wenn
es nicht Benennung eines Mriga ist. krishnânâm vrihînâm steht in Phi. Vri. auf dem Rande für folgende mir unverständliche Worte des Textes : kimimicchat krishnanavitamrajaramaḥ. Zum Compositum amrigákhyâ vgl. die Bemerkung des Mahâbhâshya zu anapunsaka P. 1, 1, 43 bei Böhtlingk; ebenso gebildet sind Phițs. I, 19 adigâkhya; II, 12 adevana und II, 13 asamadyotana. Der Gebrauch von cet, in dieser Weise ein Wort auf eine bestimmte Bedeutung zu beschränken, ist, soviel ich bemerkt habe, den Phițsútra, wenn verglichen mit Pâņini, eigenthümlich; er findet sich noch I, 18 and 19; I, 17 nnd III, 19, in welchen beiden Fällen die Vșitti jedoch cet nicht hat; ähnlich I, 21; II; 8; 18; daneben haben wir I. 8: 23 auch die sonst übliche Bezeichnungsweise durch beigesetzten Locativ. Zum Gebrauch von cet bei Pâņini vgl. P. 1, 2, 65; 1, 3, 553 67; 3, 4, 27; 5, 4, 10; 6, 1, 134; 8, 1, 51. - Nâgoji und die Vșitti müssen ihrer Erklärung gemäss in der Accentuation des Wortes krishna in krishno mrigaḥ von einander abweichen; bei Nâgoji ist kȚishna Adjectiv zu mţiga, fällt demnach unter unsere Regel und ist antodâtta; in der Vritti ist es Substantiv, erklärt durch mriga, und âdyudâtta; das krishno mrigaḥ der Vritti entspricht dem kļishạo râtryai Bhattoji's, das krishno mrigah des Någoji dem krishno mahishaḥ der Vritti. Vgl. zu unserm Sûtra auch Vâj. Prât. II, 25. krishno mrigasamyoge; Uạ. III, 4 krisher varme ; uud krishna mrige im Gaņa prajñadi zu P.5, 4, 38. – 1, 12. [Die Endsylbe) oder [Anfangssylbe von krishna ist udâtta]
wenn es Eigenname ist. - Rv. 8, 74, 3 und 4 ist krishna als Eigenname âdyudâtta. - I, 13. Die Anfangssylbe (oder Endsylbe] von çukla und gaura
[ist udâtta, wenn diese Wörter Eigennamen sind). Nach Ujjvaladatta und Bhattoji sind die Uņ. II, 28 aufgezählten Wörter mit Affix' ran gebildet, also âdyudâtta nach P. 6, 1, 197; nach Nâgoji zu unserm Sûtra, ebenso nach Sâyaņa zu Rv. 1, 1, 6,

Page #66

Die Phițsútra des Çantanava.
25
und nach Nrisinha’s Svaramañjarî Fol. 45 a. richtiger mit rak und demnach antodâtta nach P. 3, 1, 3. - I, 14. Im Veda ist die Endsylbe von angushtha, udaka, vaka
und vaça [udâtta]. Phi. Vři.: vakontyaḥ I vaca | vacâtyâ I rajanyasya vacântya. – Zu Någoji's pacådyaci vgl. P. 3, 1, 134. - angushtha ist nach Böhtlingk und Roth im Çatap. Br. madhyodâtta. - Udaka wird Uạ. II, 39 udakam ca, von Ujjvaladatta zum âdyudåtta gemacht; der vedischen Accentuation gemäss macht die Svaramañjarî das Wort zum antodatta: udakam | udakam iti kvunpratyayanto *) nipâtyate | unattîtyudakam | údânishur mahấr iti tásmâd udakám ucyate (Av. 3, 13, 4) | nipåtanâd antodâttaħ ||: -- vacá ·Kuh' Av. 10, 10, 2; 4; etc.; 12, 4, 1 etc.; 10, 10, 18 vaçá mâtá râjanyàsya vaçã mâtả svadhe táva. vácâ Wille: Av. 1, 10, 1. - Fär vaka fehlen mir vedische Belegstellen ; - vgl. II, 7.
I, 15. Ebenso auch von prishtha, respect. mrishta. I, 16. In der nicht - vedischen Sprache [ist die Anfangs-] oder
[Endsylbe von prishtha respect. mrishța udatta). va bhâshảyám ist in den Handschriften als besonderes Sûtra gegeben; citirt finde ich es Praudhamanorama Cod. Wilson 156. Fol, 103. b. - In der Vritti hat eine zweite Hand überall prishtha für mrishța auf den Rand geschrieben, aber mrishța ist gesichert durch Nâgoji und durch das Beispiel çarvaryo msishtà maya bha-vanti, statt dessen die zweite Hand çarvaryaḥ prishtham bhavanti geschrieben hat; sollte çakvaryaḥ (cf. Vâj. S. 10, 4; 21, 27; Av. 11, 2, 23 etc. Weber, Ind. Stud. VIII, 66 ff.) für çarvaryah (cf. Rv. 5, 52, 3) zu lesen sein? Es ist zu bemerken, dass in der citirten Regel Pâņini's 6, 1, 205 sanjñáyám aus der vorhergehenden Regel 204 fortgilt. Zu Sûtra 15 bemerkt der Svaraprakâça richtig: svângaçitâm (II, 6) its papte { prishthảm . - I, 17. [Die Endsylbe] von arjuna (ist udatta] wenn es Benen
nung einer Grasart ist. Der Svaraprakâça erklärt: arjunacabdasya triņākhyāyam anta udáttaḥ syât | arjunám | trineti kim 1. árjuno vrikshaḥ | unarvanantânâm ity âdyudattaḥ 1. In Phi. Vți. sind die Worte arjuno vriksha) | akhyâgrahanam kim | von zweiter Hand vor arjunasakhaḥ eingeschoben; was mit letzterem Worte anzufangen sei, weiss ich
*) Ms.: kanpratyayanto.

Page #67

26
Die Phițsútra des Çantanava.
nicht; man erwartet arjunam trinam oder dergleichen, wo arjuna nicht der Name einer Grasart, sondern Adjectiv zu einem andern Worte ist, welches "Gras' bedeutet. Vgl. zu unserm Sûtra Uņ. III, 59 trindkhyâyâm cit. I, 18. [Die Endsylbe] von arya [ist udåtta), wenn es die Be
deutung "Herr', [und nicht “Vaiçya '] hat. arya in der Bedeutung von svâmin und vaiçya ist mit Affix yat gebildet P. 3, 1, 103, sollte also nach P. 6, 1, 213 àdyudâtta sein; unserm Sûtra gleichbedeutend ist V. zu P. 3, 1, 103 svåminy antodâttatvan ca; das Sûtra wird citirt z. B. von Sâyaņa Rv. 1, 33, 3 und 1, 121, 15, — I, 19. [Die Endsylbe] von áçà [ist udâtta), wenn es nicht 'Him-,
melsgegend' [sondern ‘Hoffnung '] bedeutet. Zu dem Compositum adigåkhya vgl. zu I, 11; zu âçá Vâj. Prât. II. 39 und Ath. Prât. IV, 72 und dazu die Herausgeber; zu Bhattoji's ata eva etc. Phits. I, 3. In dem letzten Beispiele der Vșitti ist açâ ebensowohl digåkhya wie in dem früheren; zu diesem cf. Av. 4, 15, 8: açãm açôm vidyotatám. I, 20. [Die Endsylbe der Namen) der Nakshatra, welche (aus
schliesslich) mit femininem å endigen [ist udâtta). In Phi. Vți. ist açleshâsvityatrâpi Randverbesserung für ursprüngliches âçleshâçvinyatrápi. Dass II. 19 von Bhattoji auf açlesha und anuradhâ angewendet werden kann, ist nur dadurch zu erklären, dass der Accent dieser Worte von ihm vor Anfügung des Femininaffixes tâp bestimmt wird und dann bei Anfügung von tập als antarañga bleibt; cf. zu I, 6; ebenso ist II, 19 von Bhattoji zu I, 2 angewendet worden. Die gegenwärtige Regel ist nicht durchgängig richtig; jyeshțhå und gravishthá sind z. B. Av. 19, 7 âdyudâtta, ebenso auch nishtyä und viçakhâ, cf. Weber, Abhandl. der Berliner Acad. 1861, p. 299. Note. Trotz der Erklärung des Nâgoji und des Svaraprakâça von dbvishaya (cf. I, 5) durch nityabanta wird abvishaya hier vielleicht richtiger einfach durch mit Affix å gebildet' erklärt, was dann die Phi. Vritti so auffasst, dass die Regel auch für açleshâs, die ältere Form für dçlesha gilt, da auch jenes mit â gebildet ist. -- Ulká ist ved. antodâtta. - I, 21. [Jedoch) nicht (von einem solchen Namen eines Naksha
tra) vor [dessen finalem â] eine Gutturalis steht, wenn er
Name einer Kșittikâ ist. Das Ms. der Phi. Vri. liest kavargapúrvasya ya áp. Die Erklärung

Page #68

Die Phițsútra des Cântanava.
27
der Vșitti, welche auch von Bhattoji als die der kecit angeführt und vom Svaraprakâça allein gegeben wird, ist für die allein richtige zu halten, denn einmal giebt es keinen Namen einer Krittika, der mit Gutturalis beginnt, und die Regel ist doch offenbar nicht für das blosse krittikä gegeben; und ferner ist kupûrvasya hier ganz analog dem dhyapúrvasya in 1, 2, es wird also hier wie dort púrva auf das zu ergänzende anta resp. åp, das in diesem Falle dem anta gleichsteht, zu beziehen sein. Im zweiten krittiká des krittikasu jâtă mânaviká krittiká ist, wie der Svaraprakâça bemerkt, nach P. 4, 3, 37 luk für das Affix an, das im Sinne von tatra jatah (4, 3, 25) angefügt wird, substituirt worden.
1, 22. Und [die Endsylbe) von ghrita etc, [ist udatta).
Zu çveta vgl. Nâgoji zu II, 10; nach Kaiyata gehören hierher auch tila und umd, nach Nâgoji çali, vrihi, cf. II, 4; nach einigen auch devara, cf. III, 18; pâra nach Schol. zu P. 6, 2, 42; rita, Sâyaņa zu Rv. I, p. 62. Vgl. auch Kaiyața zu Mahâbhâshya 1, 1, 63: sarpihçabdo ’ntodâttaḥ pratyayasvareņa ghritâditvâd vâ saptañçabdo 'pi ghệitâditvâd antodattah | nitsvareņa tv âdyudâttatve viçesho na syât; dazu Någoji: pratyayasvaremeti | isipratyayântat vâd iti bhâvah nabvishayasyetyasya (II, 3) tu na prâptih | anisantasyeti paryudâsât | ghritâditvakalpanam tu kimartham iti cintyam nitsvarepeti | saptañçabdo hi sapyaçubhyâm tuţceti (cf. Uņ. I, 156) kaninantah | nrah sankhyâyâh (II, 5) ityapy âdyudâttatvam prâpnotîti drashțavyam Il. * I, 23. [Die Endsylbe] von jyeshţha uud kanishtha (ist udåtta]
wenn sie Lebensalter bezeichnen. - Bei Bhattoji Cod. 2326 kanishtho 'lpishțhaḥ; die andern kanishtho 'lpikaḥ. Zu Nâgoji vgl. P.5, 3, 61; 62; 64. I, 24. [Die Endsylbe] von vilva und tishya ist (udâtta] oder
svarita. Im Veda ist die Endsylbe von vilva svarita nach Phiț. IV, 9; tishya ist nach Böhtlingk und Roth in der Taitt. S. antodâtta, sonst antasvarita. Das Ms. der Phi. Vri. schreibt in der Unterschrift phishsútrao. -
II, 1. Von hier an bis IV, 1. [ist] die Anfangssylbe (udatta). II, 2. [Die Anfangssylbe] eines mit einem kurzen Vocal en
digenden [Prâtipadika], das ausschliesslich feminin ist,
[ist udâtta). Zu vishaya vgl. I, 5. valiḥ in Phi. Vși. ist Conjectur, das Ms.

Page #69

28
Die Phițsútra des Çântanava.
liest vaniḥ; tanu ist vedisch antodâtta; cf. Böhtlingk und Roth s. v. und auch Uņ. I, 7. Das api des Nâgoji nach valiçabdas scheint sich darauf zu beziehen, dass es sich mit vali mit finalem langem i. ebenso verhält; oder sollte man atijarayâ schreiben ? II, 3. [Die Anfangssylbe] eines nicht mit is endigenden (Prâti
padika], das ausschliesslich neutrum ist, [ist udâtta). Zu váne ná và yół-vgl. Nir. VI, 28 und daselbst Roth. Bei Någoji liest Ms. 197 den Anfang: napvishayasya striyavishayasya na yo nityam tasyeti; Ms. 284 striyaviyasya na yo nisamtasya. Zu Nâgoji's Erklärung vergleiche man zunächst Patañjali zu P. 7, 1, 77: Il î ca dvivacane | kim udâharaṇam | akshî te indra pingale | naitad asti i pûrvasavarạenâpy etat siddham (P. 6, 1, 102) | idam tarhiy akshîbhyâm të nâsikâbhyâm | idam câpyudâharaṇam | akshî te indra pingale | nanu coktam pûrvasavarņenâpy etat siddham iti | numà vyavahitatvật (P. 7, 1, 73) pûrvasavarņo na prâpnoti || chandasi napunsakasya puņvadbhâyo vaktavyah || madhor gribhəâmi madbos triptâ ivâsata ityevamartham | pumvadbbâvena numo nivrittih numi nivritte pârvasavarnen aiva siddham | svarârthas tarhîkâro vaktavyaḥ 11 udattah svaro yathâ syât | napunsakasya svaro mâ bhût | nanu ca puīņvadbhâvâtidecâd eva svaro bhavishyati | açakyah pumvadbhâvâtideças tatrâçrayitum | iha hi doshah syât | madhvasminnasti madhur mâsa iti | sa tarhi puņvadbhậvo vaktavyaḥ | na vaktavyah i prakṣitam puņvad iti vartate ll. Kaiyata bemerkt zu den Worten: madhur måsa iti: matvarthe mâsatanvoh (P. 4, 4, 128) madhor ña ca (129) iti yata utpannasya lugakârekârarephâçca vaktavyâh (128, V. 2) iti luki ksite mâse punsi madhuçabdo vartata ityâdyudâttatvam na syât | tasmâd yasyânyatra napuusakatvam drishtam tasyâsaty api napunsakatva âdyudattatvam ishyata iti pumvadbhave 'pi svarânivartanât svarârtha îkâro vidheyah I; und Nâgojibhatta endlich äussert sich über Kaiyata's Worte tasmad yasyânyatra etc. so: nabvishayasyety atra vishayaçabdo na nityanapunsakaparah | madhuçabdasya mâkshikamadyamakarandânyatamavâcakasya çâçvatakoçasanmatobhayaliñgasya bhâshyasammatasvarânâpatteh | makarandasya madyasya mâkshikasyâpi vâcakah ardharcâdigane pâthất pumnapunsakayor madhur iti hi câçvata). In der vorhergehenden Regel hatte vishaya restringirenden Sinn, das vishaya des vorliegenden Sûtra dagegen hat nach Någoji denselben nicht, . sondern nabvishaya bezeichnet jedes Neutrum (nicht ein Wort; das ausschliesslich neutral wäre) -- und in dem Falle, dass ein

Page #70

Die Phitsutra des Cântanava.
Neutrum entweder nur in einem bestimmten Casus masculine Form annimmt (wie madhu im vedischen Genitiv madhos; cf. z. B. Sâyana zu Rv. I, 14, 4: madhuçabdasya vyatyayena pullingatvam) oder bei der Substituirung von lopa für ein anderes Affix, welches hätte antreten sollen, masculin geworden ist (wie madhus als Monatsname), fallen auch diese letzteren Formen wegen der Verbindung, in welcher sie mit dem Neutrum stehen, unter die gegenwärtige Regel; in diesem Sinne konnte auch guda in I, 4 von Nâgoji als nabvishaya bezeichnet werden. Obgleich auch die Vritti nabvishaya einfach als napunsaka auffasst, so glaube ich doch, dass man dem vishaya dieses Sûtra keine andere Bedeutung geben darf, als dem des vorhergehenden, und dass nabvishayasya also als nityanapuйsakasya zu nehmen ist; in dieser Weise wird das Wort auch vom Svaraprakâça erklärt: isantavarjitasya nityanapuñsakasyâdir udâttaḥ syat... | nabvishayasya kim | múrtáḥ | vishayasya kim | laghú | anisantasya kim | sarpiḥ haviḥ barhiḥ i. d. - kunda ist nach Ujjvaladatta antodâtta.
II, 4. Und [die Anfangssylbe] der zweisylbigen [Benennungen von] Gras- und Getreidearten [ist udâtta].
Praudhamanoramâ bemerkt: tilâ iti | yattv alâbûtilometi rajasi kaṭajvidhau (P. 5, 2, 29, Kâçikâ, 1.) haradattenoktam tilaçabdo ghṛitâditvâd (I, 22) antodâtta iti taccintyam tilâçca me (Vâj. S. 18, 12) ityatrâdyudâttasyaiva paṭhyamânatvât. Kuça im Çat. Br. nach Böhtlingk und Roth antodâtta; zu másháḥ cf. II, 23; âdyud. Av. 6, 140, 2; V. S. 18, 12; tila âdyud. Av. 2, 8, 3; 6, 140, 2; antod. 18, 4, 32; umâ âdyud. im Çat. Br.; çali âdyud. und antod. nach Ujjval.; vrihi antod. Av. 6, 140, 2; V. S. 18, 12. Ms. der Vritti liest für kundáḥ tundáḥ; kunda ist eine Art Jasmin; mudga âdyud. V. S. 18, 12; vaṭakaḥ in Vritti habe ich mit dem Svaraprakâça für váṭakaḥ des Ms. geschrieben; godhúma V. S. 18, 12; der Bemerkung Nâgoji's gemäss scheint das Wort zu den kardamádi III, 10 zu gehören; der Svaraprakâça bemerkt dazu nur: godhûmáḥ | laghâvante (II, 19) iti madhyodattaḥ.
II, 5. [Die Anfangssylbe] eines Zahlwortes, das mit n oder r endigt, [ist udâtta].
In Si. Kau. hat Cod. 2332 pañca | caturaḥ |; Codd. 2326 und 1331 nur pañca. In La. Ça. hat Cod. 284 vor antaḥ noch dandi. In Vri. steht auf dem Rande die Bemerkung saptashṭavaja für saptáshṭavarjam. Der P. 8, 2, 7 gelehrte Lopa des finalen n eines Abhandl. d. DMG. IV., 2.
5
29

Page #71

30
Die Phițsútra des Cantanava.
Prâtipadika ist nach P. 8, 2, 2 asiddha svåravidhau, d. h. er wird als nicht eingetreten betrachtet, sofern eine Accentregel auf das Prâtipadika anzuwenden ist; dies gilt auch für die Phițsûtra, da sich Nichts in ihnen vorfindet, was die Pâņineischen Regeln aufhebt. Umgekehrt richten sich auch die Regeln Pâņini's, wenn man so sagen darf, nach den Phiţsûtra; es werden z. B. die Worte kapota und mayúra in Phit. II, 21 zu madhyodâtta gemacht und sie erhalten deshalb in P. 4, 2, 44 als Nicht-âdyadâtta das. Affix añ. cátushkapála erklärt der Svaraprakâça: caturshu kapáleshu sanskri. tah. Zu gana vgl. P. I, 1, 23. Antaḥ ist natürlich antár, cf. zu Vaj. Pr. II, 26. – , II, 6. [Die Anfangssylbe] der mit kurzem a endigenden [Bew
zeichnungen der] Glieder des Körpers und der im Gaņa sarvadi aufgezählten (mit kurzem a endigenden] Wörter
[ist udâtta). Die Calc. Ausg. und Cod. 1331 der Si. Kau. cucuka dadhi, Cod. 2326 cuvukâdadhi, Cod. 2332 cituka dadhi. Zu karna vgl. auch Vâj. Prât. II, 31 karna svớnge' scil. adyudattaḥ. Zu dem Accente von imám vgl. Nâgoji's Erklärung und Note zu I, 6. Sarva ist ved. âdyadầtta, ubha und anya sind antodatta. Para als pronom. adject. ist immer âdyudâtta; in dem ersten Beispiele Nâgoji's ist parás Adverb; vgl. Vâj. Prât. II, 27 paraḥ pradhâne scil. adyudåttaḥ. In der Vșitti ist adantânam überall Correctur des Ms. für ursprüngliches avantanam; zwischen pådah und hastaḥ stand im Ms. ursprünglich nemaḥ, welches Wort hinter sițám seinen richtigen Platz haben würde; cf. IV, 10; viçuah habe ich vom Rande in den Text aufgenommen. Sumukha und südara sind antodãtta P. 6, 2, 172; Zu súdara vgl. ausserdem V. zu P. 6, 2, 107. Nach der einfachen Erklärung, welche die Vritti vom gegenwärtigen Sätra giebt, kann grivâ nicht unter dasselbe fallen; nach Bhattoji zu I, 6 fällt es darunter, und sein Antodâtta wird deshalb von Någoji chándasatvật erklärt. Ausser den nach adantânam kim von Någoji und der Vșitti angeführten Gegenbeispielen führt der Svarapakâça noch ahám an. * II, 7. [Phi. Vri.: Der erste Vocal] derjenigen (Bezeichnungen
von) lebenden Wesen, welche vor [dem ersten Vocale) eine
Gutturalis haben, [ist udatta). Alle 3 Codd. der Si. Kau. haben nur udakam ohne das kshirah (denn so würde zu lesen sein, cf. Rv. 9, 67, 32) sarpir madhe der

Page #72

Die Phitsútra des Cântanava.
31
Calc. Ausg. Bei Någoji lesen die Codd. hariņam und cațakâdâv anemadhyo. In Phi. Vși. sind vâci in prânivacinâm und die Worte udakam kupúrvånám iti kim von zweiter Hand auf den Rand geschrieben. Die Praudhamanoramå bemerkt zu dem Sutra: práninám kupůrvam. 1 yat tu kupúrvâņâm iti pâtham *) upanyasya kavargad ye pûrve tanmadhya âdir iti nyâsakâraharadattau tasya samûhaḥ (P. 4, 2, 37) iti sâtre procatus taccintyam sarvanâmatvena suți sati (P. 7, 1, 52) kupûrveshậm iti prayogâpatteh | sautratvam và çaraņîkartavyam; zu welchen letztern Worten man die Bemerkung Nâgoji's vergleiche : sarvanâmakâryam tu sautratvân na, und im Svaraprakâça die Worte pûrvâņâın iti sautro nirdeçah. **) Haradatta, auf den Bhattoji und Någoji verweisen, liest und erklärt zu Kâçikâ P. 4, 2, 37 so: kâkacukabakaçabdâ âdyudâttâh | prâņinâm kupûrvâņam ityanena | asyârthah | vyadhikaraṇe shashțbî | athâdih prâk çakateh (II, 1) ityata âdir ityanuvșittam shashthîbahuvacanântam vipariņamyate | prânivâcinâm ya âdibhûtâḥ kavargât pûrve bhavâs teshâm udâtto bhavatîti ***) 1. Beide Fassungen des Sûtra kupúrvam und 'kupûrvârâm bieten Schwierigkeiten; zunächst ist in beiden Fällen das Compositum kupůrva als Tatpurusha, soviel ich bemerkt habe, mindestens unpâņineisch; cf. zu II, 20; ferner ist, wenn ådi fortgelten soll, kupurvam, wenn auch nicht durchaus verwerflich, so doch ungrammatisch, welcher Umstand nach Någoji einige Grammatiker bewog âdi gar nicht zu ergänzen; und endlich ist auch kupůrvânám als Gen. plur. vom Tatpurusha kupürva ungrammatisch, weil der Gen. plur. von letzterem kupûrveshấm ist. Da die Lesart práninâm ca kupûrvâņām die bessere Autorität für sich hat, balte ich sie für die ursprüngliche, für die man kupûrvam schrieb, um den (vom Tatpur. kupúrva) ungrammatischen Gen. plur. zu entfernen. Ich glaube aber, dass kupúrvârâm der Form
*) Ms. hat: kupûrvânâmi pathah.
**) Man vgl. hierzu den Nyâya, Gobhilîyagrihyabhashya Cod. Wilson 72. Fol. 34b; chandovat sûtrâņi bhavanti. Auch M. Müller, History p. 75, Anm.
***) Das Ms. hat: aditâtah kavargât pârve avaḥ teshâm udâtto bhavatiti; die Conjectur bhavâs verdanke ich der Güte des Herrn Prof. Goldstūcker; ich selbst hatte acas geschrieben, allein gegen die Natur des betreffenden Ms., welches, soviel aus angestellten Beobachtungen hervorging, nicht c und v verwechselt and nicht a schreibt, wo es nach e und o elidirt sein sollte, dagegen a und bh sehr ähnlich schreibt; der Svaraprakâça erklärt: kavargât pûrve ye varnâs teshâm madhya âdir udattah syât.
5

Page #73

32
Die Phițsútra des Cântanava.
(P. I, 1, 29) und dem Sprachgebrauch gemäss als Bahuvrîhi aufzufassen und die Regel demnach zu übersetzen ist, wie ich es gethan habe. Die gegebene Erklärung stimmt auch zu dem sonstigen Sprachgebrauche Çântana va's; pûrva bezieht sich auf das zu ergänzende âdi, wie pūrva in dhyapúrva I, 5 und kupůrva I, 21 auf anta und in laghupúrvânám II, 21 auf guru; dann sind aber nur Wörter wie kåka, koka Beispiele zu dem Sâtra. Zu vaka und udaka vgl. man I, 14; varáha ist antodåtta nach I, 22. — II, 8. Der Vocal u [eines Prâtipadika ist udâtta), wenn ihm
einer der Consonanten k, kh, c, ch, ļ, th, t, th, p, ph folgt [und] wenn [das Prâtipadika] Name von etwas Künstlich
gemachten ist. • Ich habe den Text der Phi. Vri. gegeben, wie ihn das Ms. liest, nur der Erklärung gemäss uvantam für wanta geschrieben; eine zweite Hand hat auf dem Rande den Text so verbessert: khayyavarņam kritrimâkhyâ cet | khayi pare pârvam uvarṇam, udattam bhavati kandukaḥ | und für kshuvaḥ hat sie bandhúkaḥ gesetzt; củțaḥ und kshuvah sind corrupt; sphuţaḥ und yuddhaḥ passen der Bedeutung nach nicht hierher. Es kann kaum einem Zweifel unterliegen, dass der Bhattoji'sche Text des Sûtra der allein richtige und die Lesart der Phi. Vļi. nur eine Corruption ist, der vielleicht ein uvarņam khayi kritrimákhya cet zu Grunde liegt; púrvasya mag aus der Erklärung in den Text gedrungen sein. Der Svaraprakâça, der in fast allen Punkten, in denen die Vritti von Bhastoji's Texte abweicht, mit der Vritti übereinstimmt, giebt das Sûtra wie Bhattoji. II, 9. [Die Anfangssylbe] der mit una, ri, van endigenden [Prâ
tipadika ist udâtta). Phi. Vși. hatte ursprünglich un ar van I, wofür auf dem Rande una rij van steht; unântânam habe ich corrigirt aus un (oder unn?) - antânâm. Zu árjuna âdyud. cf. Uņ. 3, 58; und zu arjuna 'Gras' antod. Phiț. I, 17. Vgl. auch Rv. 1, 2, 7: várunam ca riçádasam. II, 10. [Die Anfangssylbe] der Farbe -[namen), die mit ta, na,
ti, ni, t endigen, ist udâtta). Der Svaraprakâça liest das Sûtra wie die Phi. Vși. Nach Pâộineischem Sprachgebrauche zu urtheilen, sind beide Lesarten des Sûtra otântânâm und otantánam zulässig. Man vergleiche z. B. P. 1, 1, 24 shnânta ‘mit sh oder n endigend'; 1, 2, 23 thaphanta,

Page #74

Die Phițsútra des Çantanava.
.
33
mit th, ph endigend'; 5, 2, 49 nânta (mit n endigend'; 5, 4, 106 cudashahanta endigend mit einer Palatalis, mit d, sh, oder h'; 6, 4, 10 santa "mit s endigend'; 7, 2, 2 lrånta mit l oder r endigend'; 7, 3, 51 isusuktanta 'endigend mit is, us, uk, t'; daneben aber auch 6, 4, 137 vamanta 'endigend mit v oder m'; 7,2, 5 hmyanta 'endigend mit h, m oder y'. Im gegenwärtigen Sûtra wird man otantânám vorziehen, um den Unterschied zwischen ta und t mehr hervortreten zu lassen. Hariņa und harit sind ved. antodatta. Etaḥ und prishat in Phi. Vți. stehen für ursprüngliches cataḥ und dộishat ; vor coñaḥ liest das Ms. noch die Worte trinam und kshanam, die ich gestrichen habe, weil sie nicht zu der vorliegenden Regel geshören. - II, 11. [Es ist udâtta] eine kurze [Anfangssylbe], wenn sie nicht
kurz și enthält, von einem kurzvocalisch endigenden (Prâ
tipadika], das den Charakter von etwas bezeichnet. Si. Kau. Codd. 1331 und 2332: anrittåcchilye; bei Nâgoji hat Cod. 284. vriņakam ; rit in Vritti ist überall Correctur des Ms. für krit, ebenso kriçaḥ für bhriçam; ishugamí habe ich nach dem Svaraprakâça gegeben; der Text der Vșitti hat ushugomån, dazu steht auf dem Rande ishuga .. oder ähnlich; der Rest des Wortes ist abgeschnitten; vor prajñam idam steht im Text noch avâgghrah. Das hrasvam des Bhattoji ist ohne Zweifel richtig und seine Erklärung der der Vritti vorzuziehn; man höre die einfache Erklärung des Svaraprakåça: hrasvântasyâdibhutam şikârabhinnam hrasvam udâttam sydt tacchilye. Zu tacchilya vgl. P. 3, 2, 11. Schol. tâcchilyam niyatatatsvabhavata; 3, 2, 20; 78; 129; 6, 4, 172; 1, 3, 21, 6. Badhird antodâtta Av. 11, 3, 33; 9, 22. — Capala ist ebenfalls nach Ujjval. I, 108 antodâtta; ved. Belege für das Wort fehlen, ebenso für nipuna und jada, - . II, 12. [Die Anfangasylbe] von aksha sist udâtta), wenn es
nicht Würfel' [, sondern Achse' etc.) ist. Man vergleiche Uņ. III, 65. acer devane, Ujjv.: açú vyâptau ato devane vacye'saḥ 1. II, 13. [Die Anfangssylbe] von ardha (ist udâtta), wenn es nicht
gleich, halb?, (sondern Seite, Theil' etc.) bezeichnet. Ms. der Phi. Vpi. liest katamaḥ sordhaḥ und asamadyotata iti. Za Bhattoji vgl. man P. 2, 2, 2 und die Scholien daselbst. II, 14. [Die Anfangssylbe) von pitadru "Pinus longifolia' and
seinen Synonymen (ist udåtta).

Page #75

Die Phițsutra des Cântanava.
pitadrvarthânám haben alle 3 Codd. der Si. Kau.; ebenso Phi. Vși.; das Ms. der Phi. Vri. liest bhadrakäruh statt bhadradaruħ. Sarala ist nach Ujjv. antodâtta.. .
II, 15. Und [die Anfangssylbe] von grâma etc. [ist udâtta).
yama steht auch im Åkļitigaņa vrishadi P. 6, 1, 203 als âdyudâtta. Nach Sâyaņa gehören zum gaņa grâmâdi auch Rv. 1, 6, 5 gha; Rv. 3, 36, 9 mẫhim: II, 16. [Die Anfangssylbe eines Prâtipadika, welches als] Name
[von Jemand dient), der (mit dem durch das Prâtipadika Bezeichneten] verglichen wird, und welches [in dieser Anwendung] mit lup endigt [d. h. für das Suffix kan, welches bei einer Vergleichung sonst anzufügen ist, eine
Niete substituirt hat, ist udâtta). Phi. Vri. las ursprünglich, ebenso wie der Svaraprakâça, aupamyasya námadheyasya, hat dasselbe aber corrigirt zu aupamyanamadheyasya; danach habe ich auch aupamyeti für aupamyasyeti geschrieben; aupamyanâmadheya ist ein Gleichnissname', ein Name den man Jemand giebt, indem man ihn mit etwas vergleicht; zu aupamya vgl. z. B. P. 6, 2, 113. Nâgoji bemerkt richtig, dass dies Sûtra dem P. 6, 1, 204 sañiñâyám upamânam gleichbedeutend ist, und es ist wohl der Mühe werth zu bemerken, dass unser Sätra hier auf die grâmâdi wie das entsprechende Sûtra Pâņini's auf die vsishâdi folgt; diese vrishadi entsprechen den grámadi des Çantanava insofern, als sie diejenigen âdyudâtta sind, welche in keiner andern Regel Pâņini's ihre Erklärung finden, grâmádi die, welche durch kein anderes Phițsâtra erklärt werden; vgl. zu dem Sûtra die Einleitung pag. 7 ff. Das letzte Gegenbeispiel Någoji's ist mir undeutlich; ich erwartete çuna ivayam vrikah entsprechend dem kukkuța ivayam mayûraḥ der Vșitti: hier wäre çuna wohl Upamâna zum Upameya vrika, aber nicht upameyanâmadheya. Gardabha und piçaca sind sonst antodâtta; kukkuta ved. antodâtta, ebenso súkará V. S. 24, 40; Av. 12, 1, 48. II, 17. Nicht (ist udâtta die Anfangssylbe] der Namen von Bäu
men und Bergen, ferner der Worte vyāghra, sińha und mahisha, (wenn sie in der eben angegebenen Weise als
upameyanâmadheyâni gebraucht werden). Eine Ausnahme zum vorhergehenden Sätra, also auch zu P. 6, 1, 204. Die vorige Regel kann nur auf den Accent solcher Wörter

Page #76

Die Phițsútra des Çântanava.
35
Einfluss haben, welche in ihrem sonstigen Gebrauche, wenn sie nicht upameyanâmadheyâni sind, nicht ådyudâtta sînd; Âdyudâtta wechseln ihren Accent nicht. Die Ausnahme kann also auch nur soviel bedeuten, dass gewisse Wörter, die sonst nicht âdyudâtta sind, auch als upameyanâmadheyâni nicht adyudâtta werden; deshalb passt pårvata hier nicht her und man muss es als parvataviçesha, resp. vriksha als vrikshaviçesha, erklären, auch wenn man die Lesart der Vșitti annimmt. Der Svaraprakâça, der wie die Vritti liest und erklärt, fügt noch hinzu: vriksha iväyam vșikshaḥ 1 párvataḥ | atra půrvenádyudattatvam bhavatyeva. Nach Ujjv. Uņ. III. 110 ist parvata antodatta, aber die Svaramañjarî bemerkt: parvataḥ | atra nitsvaraḥ 1 (P. 6, 1, 197.). Vyághra, sinha, mahisha sind antodâtta; ebenso acvattha, plaksha, meru; mandara ist madhyodatta. - II, 18. [Die Anfangssylbe] eines Königsnamens, [welcher in
der II, 16 angegebenen Weise als upameyanâ madheya ge
braucht wird, ist nur dann udâtta), wenn sie vriddhirt ist. Cod. 197 des Laghuçabdenduçekhara liest: vyághragrahanam vaiyarthyápatteh. Das Ms. der Phi. Vri. liest aupamyasya namadheyasya ; pânqu ivayam; und yamatvớccet. Der Svaraprakâça liest das Sâtra: râjaçabdasya yamanvä сet; danach habe ich die Phi. Vri. verbessert, bemerke jedoch, dass ich über die Ableitung des Wortes yamanvan oder yamanvâ nirgends eine Andeutung fine Die Worte lubantasya upameyanâ madheyasya müssen aus II, 16 ergänzt werden, denn würden sie nicht ergänzt, so könnte das Sântra nur so erklärt werden: "Es ist udâtta die Anfangssylbe eines Königsnamens, wenn derselbe vșiddha ist'; einer solchen Erklärung würde aber der Antodâtta von Wörtern wie angá, kâlingá, etc. widersprechen. Die Erklärung, welche nach Nâgojibhatta eine Vșitti von unserm Sûtra giebt (vriddhasya ced rajaviçeshasyaiva), verstösst gegen den Wortlaut des Sûtra; zu übersetzen wäre nach ihr: “Die erste Sylbe eines vriddha genannten Wortes, das als lubanta upameyanâmadheya gebraucht wird, ist nur dann udatta, wenn jenes Wort ein Königsname ist. Bei dieser Erklärung wäre auch, wie Nâgoji bemerkt, vyághra im vorigen Sûtra unnütz, denn es ist vriddha, aber kein Königsname, würde also schon nach dieser Regel (II, 18) als upameyanâmadheya nicht âdyudâtta werden dürfen und brauchte nicht speciell im vorhergehenden Sûtra hervorgehoben zu werden. Hierauf erwiedern Andere: vyaghra ist in der vorher

Page #77

36
:
Die Phițsútra des Çantanava..
gehenden Regel nicht unnütz; es ist allerdings vriddha, aber nicht yamanvå, was es sein müsste, wenn es unter die gegenwärtige Regel fallen sollte; das Wort yamanvå bedeutet (ja nicht einfach vriddha, sondern) kritâ divșiddhi, d. h. ein Wort, dessen erste Sylbe (durch irgend eine grammatische Operation) vriddhirt worden ist (und nicht von Haus aus einen Vșiddhivocal enthält); letzteres ist bei vyāghra, das von vi-a-ghrà abzuleiten ist (cf. Uņ. V, 63; V. zu P. 3, 1, 137) der Fall, ersteres z. B. bei kalinga, das (nach P. 4, 1, 170) mittelst des Affixes aạ von kalinga derivirt wird. Abgesehen von der Erklärung unseres Sûtra, in der ich der Vșitti und ihren Vertheidigern nicht Recht geben kann, weil dieselbe, wie bemerkt, gegen den Wortlaut des Sûtra verstösst, ist es mir doch wahrscheinlich, dass yamanvå von ihnen genauer erklärt ist, als von Bhattoji, der das Wort als ein Synonym von vsiddha betrachtet; wäre yamanvå einfach gleich vriddha, warum sollte dann der Verfasser hier nicht vriddha selbst gesetzt haben, da er das Wort doch II, 23 hat, oder warum II, 23 vriddha, wenn für ihn yamanvâ der Name für vriddha war? wenn er zwei verschiedene
Termini gebraucht, so kann er, denke ich, nicht dasselbe unter beiden verstanden haben; kritâdivriddhir ist vermuthlich auch für das kritavriddhir am Schlusse der Phitsůtravritti zu lesen. - Nach den Pâņineischen Scholien ist anga nicht, wie Nâgoji will, nach P. 4, 1, 168, sondern wie kálinga nach P. 4, 1, 170 gebildet; zu añgâh vgl. P. 2, 4, 62. II, 19. Die schwere Sylbe eines überzweisylbigen Wortes [ist
udâtta), auf die eine oder zwei leichte Endsylben folgen. Die Praudhamanoramâ bemerkt: ihâdiçabdo na sambadhyate tenânâder api guror'udattaḥ | ata eva vșishâkapiçabdasya gurur udâtta iti vộishâkapyagni (P. 4, 1, 37) iti sâtre všittyâdigrantheshu vibhâvitam na ca gurûņâm madhye ya âdir ityartho 'stviti vâcyam ányato nîsh (P. 4, 1, 40) iti sâtre sârangakalmâshaçabdau laghavanta ityâdinâ madhyodâttâv iti haradattâdigranthavirodhât| kalyâņa iti i paryâyeņâdimadhyâv udâttau ll. Ulúka ist madhyodâtta auch nach Ujjv. Uņ. IV, 41. Vgl. das Mahâbhâshya zu P, 4, 2, 45: kimartham khaņņikâdishâlûkaçabdah pathyate nânudâttâder (P. 4, 2, 44) ity eva siddham i na sidhyati | câsholûkayoc chandasyâdyudâttaḥ prayogo driçyate | cấsheņa kikidîvínâ (Rv. 10, 97, 13) | yád álûko vádati (Rv. 10, 165, 4) 1; dazu Kaiyața: câshaçabdaç casher nyantâd acy antodâttaḥ | ulûkaçabdo laghav ante dvayoçceti ma

Page #78

Die Phitsutra des Çantanava.
37
dhyodâttaḥ 1. Vgl. ferner Haradatta zu P. 4, 1, 40: sârangakalmâshaçabdau laghâv anta iti madhyodâttau. Vátaprami, âdyudâtta V. S. 17, 95. Dafür, dass das Ende von kapálin nicht leicht sein soll, weiss ich keine pâņineische Bestimmung; vgl. Ath. Prâtiç. 1, 54, Whitney. Kalyana scheint der Bemerkung Bhastoji’s und Nâgoji's gemäss zu den kardamadi III, 10 gezählt werden zu müssen. - In dem Ms. der Phi. Vội. steht fleshmátakaḥ auf dem Rande für çreshtha | tadyaḥ; vrishâkapiḥ ist Correctur für vộishâkapâyê; sabhasamjananam steht auf dem Rande für saubhájanakam; ich finde das Wort jedoch nirgends. Kapálaḥ habe ich geschrieben für kapåțalah, rấtiḥ für ratiḥ; das Beispiel harîtaki passt nicht hierher; das laghav iti kim ist unnütz, und kapáli sollte hinter våtapramih steben. Vatsara, das ved. antodâtta ist, wird auch von Ujjval. Uņ. III, 71 zum âdyudâtta gemacht. —
II, 20. Der Svarapakâça liest das Sûtra wie die Phi. Vși. und bemerkt: atra varnânám tana (II, 10) ityeva siddhe 'tra varmanâmagrahanam cintyam. Cod. 2326 der Si. Kau. bat: akshuçabdât pûrvo 'stivyeshâm. Mallika ist wie nach Bhattoji, so auch nach Ujjv. âdyudâtta; tarakshu nach Böhtlingk und Roth in der Vâj. S. madhyodâtta ; dhavala nach Ujjv. antod.; nila ved. âdyud.; kalmasha, saranga, piçanga madhyod. In der Phi. Vri. stehen arárákâ und atâţâkâ auf dem Rande für avararakâ und ahahârâ; diese beiden Wörter sind ebenso wie lalakshuḥ und valakshuḥ unbelegt. – Wo Pâņini das Wort púrva in der Structur seiner Regeln zum zweiten Gliede eines Compositums macht, da ist dies Compositum, soviel ich bemerkt habe, immer ein Bahuvrîbi (cf. 2, 1, 52; 4, 1, 57; 115; 3,5; 61; 122; 4, 28; 5, 1, 28; 30; 36; 92; 121; 2, 87; 119; 3, 112; 4, 75; 140; 6, 1, 23; 26; 174, etc.), nie ein Tatpurusha, sondern anstatt des letztern gebraucht er púrva mit dem Ablat. (cf. 6, 1, 192; 219; 2, 83 etc.); ebenso steht das Wort púrva in den paar Stellen, an denen es in den Uņâdisútra vorkommt, am Ende von Bahuvrîhi und so auch meist im Vâj. Prât. (cf. 2, 23; 3, 56; 4, 36, 102, 104, 147, 155, 184; 5, 10, 26, 27; 6, 11), doch ist es mir in letzterem auch einmal als Tatpurusha vorgekommen 4, 105. - Wie sollen wir aber in vorliegendem Sûtra zunächst Bhattoji’s akshupůrva auffassen? Bhattoji's Worte kann man doch nur so deuten: akshuçabdât pûrvo 'sti yeshấm âdis te 'kshupúrvaḥ i danach wäre das Wort aber weder Bahuvrihi noch Tatpurusha, sondern man müsste annehmen, dem Verfasser habe adi-die Anfangssylbe' vorgeschwebt, er babe sich diese Anfangs

Page #79

38
Die Phiţsútra des Cântanava.
sylbe in gewissen Wörtern als akshupúrva "vor akshu stehend gedacht, und dann jene Wörter selbst akshupůrva 'deren Anfangssylbe vor akshu steht' genannt. Die Phi. Vși. erklärt akshupůrva dem Genit. plur. entsprechend als Bahuvrihi, muss aber nichtsdestoweniger, nach den von ihr gegebenen Beispielen zu schliessen, das Wort ebenso wie Bhattoji aufgefasst haben. Das Sûtra bietet noch eine andere Schwierigkeit. In den beiden folgenden Sûtra müssen die Worte laghấv ante dvayocca bahvaco guruh II, 19, ergänzt werden, woraus zu schliessen ist, dass diese Worte mit der Phi. Vși. auch hier in II, 20 zu ergänzen sind, denn sonst würde das Sûtra gewiss nicht an dieser Stelle stehen. Dann könnten aber mit strivishaya nicht solche Feminina wie mallikâ, in welchen die letzte Sylbe schwer ist, gemeint sein. Ich muss offen bekennen, dass mir dies Sûtra das dunkelste von allen Phițsâtren ist und dass ich keine genügende Erklärung desselben zu geben im Stande bin, halte aber daran fest: dass 1) mit der Vșitti die Worte laghav ante dvayovca bahvaco guruḥ zu ergänzen sind, und dass 2) akshupûrv âņâm dem Sprachgebrauch und der Form gemäss als Babuvrîhi zu erklären ist. Der Vergleich mit dem folgenden Sûtra çakuninám ca laghupúrvânám (welche Lesart des Sûtra die richtige ist), räth auch die Lesart der Vșitti hier in II, 20 als die richtigere za betrachten und in strîvishayavarmanamnam ein Substantiv zu suchen, das durch akshupúrvânám näher bestimmt wird. -- II, 21. Phi. Vși.: Und (es ist ebenfalls udâtta die schwere
Sylbe, auf welche eine oder zwei leichte Endsylben folgen,] der [überzweisylbigen] Vögel[namen], welche vor
[jener schweren Sylbe] leichte Sylben haben. In der Phi. Vți. steht das Wort krikaldsáḥ gegen Sinn und Betonung zwischen kşikavákuḥ und kapotaḥ. Zu Någoji's atrapyâdir iti vgl. II, 19; Haradatta's Worte, auf die sich Nâgoji bezieht, sind P. 4, 3, 154: kapotam | máyiram | taittiram iti | tittiriçabdas tarateh sanvattukcâbhyasasyeti kipratyayantodattaḥ *) i çeshau laghav ante (II, 19) iti madhyodâttau. In diesem wie im folgenden Sûtra sind mit der Vșitti die Worte laghav ante dvayocca bahvaco guruh aus II, 19 zu ergänzen, und es ist demnach die Lesart der Vritti laghupúrvâņām als die richtige zu betrachten. In laghu
*) Ms. liest: sanvaccâbhyâsasyeti kimpra'; cf. Vjjval. zu Un. IV, 142.

Page #80

Die Phiţsútra des Çantanava.
39
púrvam könnte nicht mit Nâgoji pûrvam als antyật pirvam erklärt werden, denn von einem anta oder antya ist gar nicht die Rede gewesen, dass ferner Çântanava mit II, 22 eine so allgemeine Regel, wie Bhattoji in dem Sûtra sieht, gegeben haben sollte, würde an sich schon Bedenken erregen und es würde im Besondern dann nach Regel 22 in Worten wie kapota und ksikaváku die schwere Sylbe nicht udâtta sein dürfen. Ergänzen und lesen wir dagegen wie die Vșitti, so stehen die Regeln in bester Beziehung zu einander; 22 ist Ausnahme zu 19, und 21 wieder Ausnahme zu 22, also Rückkehr zur Haupt-Regel 19; půrva in laghupúrvânâm bezieht sich auf guru, wie es sich in I, 5 dhyapúrva und I, 21 kupůrva auf anta bezog; cf. auch II, 7, Tittiri und kukkuta fallen nun natürlich nicht unter Regel 21, sondern unter 22, wo ihnen richtig der Âdyudåtta, den man nach 19 erwarten sollte, abgesprochen wird; tittiri ist nach Böhtlingk und Roth in Vâj. S. und Çat. Br. madhyod.; in Taitt: S. antod.; kukkuţa ist antod. Någoji's Bemerkung zu P. 6, 1, 158 (cf. Goldstücker, Pâņini, Note 255) ist nun auch insofern nichtig, als die Phițsâtra nur behaupten, tittiri sei nieht âdyudâtta , nicht aber, dass es madhyodåtta sei; ebenso enthält II, 21 nichts gegen Haradatta's Betonung von tittiri, und es ist nicht mehr bedenklich (cf. Nâgoji zu 22), dass Haradatta kapota und mayûra, und Kaiyața ulúka zu madhyodâtta machen. II, 22. In [überzweisylbigen] Namen der Jahreszeiten und le
benden Wesen [ist die schwere Sylbe, auf welche eine ... oder zwei leichte Endsylben folgen,] nicht [udâtta].
In der Phi. Vși. sind die eingeklammerten Worte theils im Texte und theils auf dem Rande von zweiter Hand hinzugefügt; von ihr ist auch prámákhyanam im Sûtra und prânákhyâyam in der Erklärung, beides für ursprüngliches prásyakhyâyâm, das für pranyakhyayám steht, geschrieben worden; umgekehrt hat im Svaraprakaca zuerst pránakhyanam gestanden, was dann zu prânyakhy anám verändert worden ist. Vasanta, hemanta und krikalása sind antod., jîvana dagegen âdyud., wie man nach II, 19 erwartet; tushâra nach Ujjv. âdyud. — II, 23. [Die Anfangssylbe] der Getreide[namen), deren erste
Sylbe einen Vriddhivocal enthält, und die auf ka oder sha
ausgehen, [ist, udâtta). Cod. 197 des Laghuçabd. liest gyámåkagrahanam dhânyavácakao. gyámaka ist madhyodätta in der Vâj. S. und bei Ujjval.; zu der

Page #81

40
Die Phițsútra des Cântanava.
Bemerkung Någoji’s über das Wort vergleiche man die oben zu I, 1 mitgetheilte Bemerkung aus dem Svaraprakâça über putri und putrakâm. Zu máshâḥ und godhúmaḥ vgl. II, 4; váláksha ist nicht zu belegen. Den Text der Phi. Phri, theile ich nach dem Ms. mit, ohne eine Restituirung zu unternehmen; die eingeklammerten Worte sind von zweiter Hand auf den Rand geschrieben; die zweite Hand hat auch naishấhatáḥ für ursprüngliches naishagatâủ geschrieben. Der Verfasser des Svaraprakâça, welcher vielleicht dasselbe Ms. der Phițsâtravșitti benutzt haben wird, das mir zugänglich war, hatte ursprünglich geschrieben: dhanyavácinam vriddhakaçabdântânam shaçabdántánam ca yo yo guruh sa udattah syát; für das ca yo yo guruh sa ist aber auf den Rand adir geschrieben;" statt des naishahatâh und valâkshåh der Phi. Vri. hat der Svarapr. naishahakaḥ und vdlákshấh. II , 24. [Die Anfangssylbe] von vocalisch endigenden Völker
[namen ist ûdâtta). Kekayaḥ hat Cod. 2326 der Si. kau. - Das Ms. der Phi. Vri. hat asantânám; es ist ohne Zweifel açantânám zu lesen, da die Phi. Vri. überall aç hat, wo Bhattoji ash liest; vgl. II, 4, 19, 26; III. 2. In Phi. Vri. sollten die Worte janapadavâcinâm tâvat und das folgende açantánam fehlen. Darad ist auch Uņ. I, 129 an-4 todâtta. – . II, 25. Von consonantisch beginnenden (Völkernamen) vor de
ren finalem a ein einfaches l steht, ist die letzte oder vor
letzte Sylbe (udatta). Arálâh habe ich in Phi. Vși. mit dem Svaraprakâça für árarâlâh geschrieben. 'Svarapr. hat jhallâḥ statt bhallah. Antaḥ púrram vá kann nicht bedeuten die letzte oder erste Sylbe' (also nicht pálala oder palalá cf. Böhtlingk und Roth), sondern púrva kann hier nur in Bezug auf anta die vorletzte Sylbe bezeichnen; so erklärt auch eine Randnote im Svaraprakâça: antyo và tataḥ pûrvo vâ; adi, das die Phi. Vși, ergänzt, gilt nicht fort. Das läntánam asamyogapúrvánām der Phi. Vși., das genauer ist als das asamyuktalântân ám des Bhattoji, erkläre ich: von Völkernamen,
welche mit la endigen, und vor deren Ende d. i. finalem a keine Consonantengruppe steht'; suhmaḥ ist ein falsches Gegenbeispiel; vasatayaḥ, das unbelegt ist, wird vom Svaraprakâça zum antodatta gemacht. Da janapadaçabdânám nach den besten Autoritäten in diesem und dem folgenden Sûtra fortgilt, (vgl. Haradatta zum fol.

Page #82

Die Phiţsútra des Çantanava.
41
genden Sûtra), so fallen Bhattoji's Beispiele palala und çalala nicht unter diese Regel; palala ist nach Ujjval. und Svaraprakâça antodatta. II, 26. Und (die letzte oder vorletzte Sylbe ist udâtta] von zwei
sylbigen (Völkernamen), die mit einem der Vocale i, u, si, 2. Įi endigen. .
In der Phi. Vri. ist vasátayaḥ Correctur des Ms. für váñmitayaḥ; der Svaraprakâça ergänzt hier wie im vorhergehenden Sûtra richtig janapadânân. Die Kâçikâvritti bemerkt zu P. 6, 2, 42: vrijiçabda adyudättah; dazu Haradatta: vrijî *) varjane | nidityadhi
kâra igupadhất kiḥ (cf. Ujjv. zu Uņ. 4, 119) | vșijih i phishi tvigan• tânâm ca dvyashâm iti pakshe ’ntodâttah | tasyârthaḥ 1 janapada
çabdânâm (II, 24) iti vartate | antah pûrvo vâ (II, 25) iti ca 1 janapadavâcijâm igantânâm dvyacâm âdir udâtto bhavati | anto vâ kâçayah | cedayaḥ 1. Das nicht unter diese Regel fallende krishi ist ved. antod.; kuru ved. âdyud.; cedi ved. antod.; anga âdyud. nach II, 24; çuci ved. âdyud.; raçi antod.; vrishņi ved. âdyud.; ebenso gáya. – In der Unterschrift hat das Ms. der Phi. Vri. wieder: phishsútrao.
III, 1. Von hier an bis III, 17 [ist] die zweite Sylbe sudâtta). III, 2. [Und zwar] von dreisylbigen bis III, S.
Im Ms. der Phi. Vri. ist makara verbessert aus makâra, cf. III, 8. III, 3. [Die zweite Sylbe der dreisylbigen Bezeichnungen) der
Körpertheile, welche weder mit einer Gutturalis, noch mit ir oder v beginnen, (ist udâtta).
tryacâm bei Bhattoji aus Cod. 2332. Das Ms. der Phi. Vți. las ursprünglich akuvâdînâm, dem entsprechend fehlte repha und ein mit beginnendes Gegenbeispiel; die Zusätze sind von zweiter Hand gemacht, von der auch die eingeklammerten Worte auf den Rand geschrieben sind. Usharam lese ich für usharam, vankshanaḥ (masc. Halây.) für vakshanah; zwischen den Worten iti kim und gulphakaḥ stand noch ein anderes Wort, von dem nur die letzte Sylbe kaḥ erhalten ist; man vermisst in der Vșitti tryacâm. Laláta madhyod. z. B. Av., 9, 7, 1; kapola ist antod.; rasanâ âdyud. nach Ujjval., raçaná ved. antod. nach Aufrecht; vadana âdyud. Jaghana
:
) Ms. vrînê.

Page #83

42
Die Phiţsútra des Çantanava.
ved. madhyod., nach Ujjv. antod., die Svaramañjarî bemerkt daza litsvarah; jathara und udara sind ved. madhyod. - III, 4. Und [die zweite Sylbe von dreisylbigen Prâtipadika),
welche mit m beginnen, [ist udâtta). In der Phi. Vri. ist ca tryacâm und die eingeklammerten Worte Zusatz von zweiter Hand; neben mahendraḥ steht noch mahîndraḥ. Den von Nâgoji citirten Nyâya habe ich sonst nicht gefunden. Malaya ist nach Ujjval. - âdyud.; mákshikå âdyud, z. B. Av. 11, 9, 10. Zu mallikâ cf. II, 20. Súkara antod. V. S. 24, 40. Av. 12, 1, 48. – III, 5. [Die zweite Sylbe der dreisylbigen] Gemüse[namen),
welche mit ç beginnen [ist udâtta). Bei Nâgoji hat Cod. 197: Orîtyátmådyudáttao; dhvanayetuma atapyudáhritam; dvakam eva vyâvarttyam; Cod. 284 keyatâdiritya âdyudåttao; dhvanayitum avyattapyudâhritam; dvackam eva vyavartya; Cod. 195 dhanayitum atyajapyudáhritam. Das Ms. der Vșitti las ursprünglich câdînâm câkânâm; dies ist corrigirt zu sádînâm c.; das eingeklammerte sakârâdînâm ist ganz Renovirung von zweiter Hand; das câdinâm iti kim steht so im Ms. und doch beginnen die angeführten Beispiele mit dentalem 8. Darauf, dass tryacam in der Vșitti fehlt, ist kein Gewicht zu legen, denn es fehlt auch in 3 und 7 und ist in 4 und 6 erst von zweiter Hand hinzugefügt; suvarcalâh scheint vielmehr einfach ebenso wie catapushpå des Bhattoji nur einer Ungenauigkeit der Erklärer zuzuschreiben zu sein. Sarshapa ist bei Ujjv. madhyod. ; sasphuţâḥ ist wie çîtanyà, für das der Svaraprakâça çftalpa liest, unbelegt. Kaiyata's Worte zu P. 5, 2, 29 sind: sarshapaçabdasya sâdînâm çâkânâm ity âdyudâttatve prâpte paratvâd atha dvitîyam prâg îshâd (III, 1) ity anuvartamâne pântânâm ca gurvâdînâm (III, 6) iti madhyodâttatvam bhavati; aus dieser Stelle geht allerdings mit Sicherheit hervor, dass Kaiyata sâdînâm las und dass für ihn dies Sûtra eine andere Stelle hatte, als die, an der es jetzt steht. III, 6. [Die zweite Sylbe der dreisylbigen] mit pa endigenden
und mit schwerer Sylbe beginnenden (Prâtipadika ist
udâtta). Bei Nâgoji lesen alle 3 Codd. hinter laghavanta iti anstatt ddyidâtto: madhyodatto und statt des folgenden antodattatvam: antodåttam. In der Vșitti steht tryaçâm auf dem Rande; kaçyápaḥ ist Conjectur für kanyapaḥ. Nipa als antod. bei Bhattoji ist kein passendes Gegenbeispiel, weil dvitiya Adhikâra ist, Bhattoji müsste es

Page #84

Die Phiţsůtra, des Çantanava.
43
denn als adyad. betrachten. Auf gardabha darf II, 19 wegen der Ausnahme II, 22 nicht angewendet werden; kuņapa ist nach Câkravarmaņa madhyod. Uạ. III, 144; (nach Böhtlingk und Roth ist es als Subst. âdyud., als Adject. madhyod.). III, 7. [Die zweite Sylbe der dreisylbigen) auf yuta, ani, ani
ausgehenden (Prâtipadika ist udâtta). In der Vạitti steht araṇiḥ auf dem Rande für manih. Ayita, niyuta, prayita madhyod. Vâj. S. 17, 2. - Dass dies Sûtra wie viele der Phițsâtra nicht allgemein gilt, zeigen dyotani, vartani, Icshipani, carshani ete. III, 8. Von makara, varúðha etc. ist die erste oder [zweite Sylbe
udatta). III, 9. Und dasselbe ist der Fall bei gewissen Wörtern) im
Veda. Si. Kau. Cod. 1331 im Commentar: varudha; 2332 im Text vannudha, im Commentar: varůdha; alle 3 Codd. haben nicht, wie die Calc. Ausgabe, âdi am Ende von III, 3. – Bei Nâgoji 284 varúdha; 197 und 195 varúda; 197 kâlâ; in 195 feblt kâshthå, in 197 peshtà; 197 und 195 haben vakutha, 284 varúdha; 197 und 195 kashthâyai à, 284 kashthâyaishțâ. - Im Ms. der Phi. Vri. schrieb die erste Hand: makaraparutapâpeta ... kâlomâkâshthakâçinâm... makaraḥ paruțaḥ påpetaḥ ... kâlâ umâ kâshtha paishta kâçih; eine zweite Hand verbesserte dann auf dem Rande zunächst zu vakutaparávata und dies wieder zu varúdhapärevata; schrieb ferner kåshthâkaçînám und setzte dazu auf den Rand paishțrâ, liess im Commentar parutaḥ påpetaḥ stehen, corrigirte aber kålâ zu kala und schrieb die 3 letzten Worte kåshthâ, paishțrá, kâçinam; an Stelle von makara stand ursprünglich makâra; dies wurde aber, wie es scheint, schon von erster Hand, verbessert, wie in III, 2. – Der Svaraprakâça liest 8 wie Bhattoji mit der Ausnahme, dass er für peshțâ: peshțrâ hat; er führt als Varia lectio vakuța an. – Den ursprünglichen Text der Vritti aus dem einen Ms. herzustellen, war mir nicht möglich; wenn påpeta auch vielleicht nur eine Corruption von pârevata ist, so hat doch das zweite Wort ursprünglich gewiss nicht varudha sein sollen; peshtå und paishțrá sind mir gleich dunkel; ebenso unklar ist es mir, weshalb Någoji, der Verbesserer, wenn man ihn so nennen soll, der Phi. Vri. und danach auch der Svaraprakâça das letzte Wort nicht als kâçi betrachten wollen. Hoffentlich bringt eine Vergleichung anderer Handschriften der

Page #85

44
.
Die Phițsútra des Cântanava.
Phi. Vri. Gewissheit über die Lesung des Textes des 8 ten und des Commentars des 9ten Sûtra; letzteren habe ich gegeben, wie ihn das Ms. giebt; vermuthlich ist er ähnlich zu lesen, wie der Svaraprakâça liest: chandasi makarâdînâm anyeshâm câdir dvitîyo vodáttaḥ syật | kaçyapaḥ 1. Zu makara vgl. noch Nâgoji zu III, 4; es ist âdyudâtta V. S. 24, 35; zu uma denselben zu II, 4; vitástâ madhyod. Rv. 10, 75, 5; ikshú, kalá, kåçé-sind ved. antod.; úmâ, káshțhâ âdyud. - III, 10. Und [die erste oder zweite Sylbe] von kardama etc.
[ist udâtta). . In der Phi. Vți. habe ich dvitîyam và in Uebereinstimmung mit dem vorhergehenden und folgenden Sûtra für das auf dem Rande stehende dvitîyo và geschrieben; die Lesart des Bhattoji isto ohne Zweifel die richtige. Zu'udaka cf. I, 14; zu gândhåri bemerkt die Kâçikâ zu P. 6, 2, 12: gândhåriçabdaḥ kardamaditvåd âdyudatto madhyodâtto vâ; man vgl. auch Sâyaņa zu Rv. 1, 7, 4 und 11, 8 sahásra und 28, 2 jaghánå; godhúma oben I), 4 und kalyana II, 19. III, 11. Von sugandhitejana [ist die erste oder zweite Sylbe]
oder die Sylbe te sudâtta). Der Svaraprakâça liest das Sûtra wie die Vșitti; ich halte die Lesart des Bhattoji für die allein richtige, denn wäre bloss die erste oder zweite Sylbe udatta, so würde das Wort gewiss mit den in III, 8 gegebenen Wörtern aufgezählt und nicht eine besondere Regel für seinen Accent gegeben sein. Sugandhitejana "a kind of fragrant grass’; Ait. Br. I, 28. III, 12. Si. Kau: (Die erste oder zweite Sylbe ist udâtta) von
Neutris, die auf phala ausgehen. Phi. Vri.: Von einem Neutrum [ist die Sylbe] pha [udâtta]
wenn ihr la folgt. vodâttam in Si. Kau. Codd. 1331 und 2332; bei Nâgoji hat Cod. 197 phoçabdasyeti, 195 und 284 phâçabdasyeti, das Ms. der Vritti liest lecabde statt laçabde; der Svaraprakâça liest das Sûtra wie die Vritti und führt auch die von Nâgoji erwähnte Erklärung an, nach der phas Genit. von phâ wäre, phâçabdasyodâttaḥ die Sylbe phâ hat den Udâtta’ etc. Es ist mir nicht möglich zu bestimmen, welche Lesung das Sûtra der vedischen Accentuation entsprechen würde, weil ich Worte wie çriphalam, dåsiphalam etc. nicht vedisch belegen kann. Das Wort phala, das unter le pho napaḥ fällt, ist âdyudâtta, z. B. Vâj. S. 10, 13; 22, 28. —

Page #86

Die Phitsůtra des Cântanava.
45
III, 13. Von einem auf ya ausgehenden (Prâtipadika ist] die
vorletzte Sylbe (udâtta). In Bezug auf dreisylbige Wörter wäre antyât pûrvam unnütz gewesen, weil dvitiyam noch aus III, 1 fortgilt, daher die Bemerkung Nâgoji's kuvalayártham antyatpirvagrahaņam, 'es heisst antyật púrvam (solcher nichtdreisylbiger Wörter wie) kuvalaya wegen'. Súkaryah in der Vritti ist Correctur des Ms. für súkar áryáh. Kulâya ist ved. madhyod., malaya war schon nach III, 4 madhyod., gavaya ist ved. antodâtta, ubhaya madhyod.; zu kekaya cf. II, 24. III, 14. Und [die vorletzte Sylbe) eines mit å (nach Siddh. Kau.
mit thâ) endigenden [Prâtipadika ist udâtta], wenn sie ent
weder nâ oder leicht ist. Die Lesart der Vșitti, die Nâgoji auch in der Si. Kau. vorfand, müssen wir für die richtige balten, da sie die bessere Autorität für sich hat; die Erklärung der Vritti ist jedoch corrupt. Die richtige Erklärung des Sûtra giebt der Svaraprakâça: âkârântasya nâçabdalaghuni antyật pûrve udåtte staḥ | nânâ 1... laghu | divâ l... Dvedhâ und tredhå sind ved. antodatta, dagegen sind dvidhå, tr âdyudâtta, wie unsere Regel verlangt; svadhâ, sanâ und vinâ kann ich nur als antodâtta belegen; svadhâ als Nipâta ist âdyudâtta, IV, 12. - III, 15. Und [ebenso ist die vorletzte Sylbe] von çiçumâra etc.
(udâtta]. Die Annahme des Bhattoji und Nâgoji, dass durch ca antyat púrvam und dvitîyam sambadhyate, erscheint gekünstelt; wäre dergleichen beabsichtigt gewesen, so würden wir sicher statt ca va lesen. Ausserdem ist zu bedenken, dass unter den aufgezählten Wörtern auch ein dreisylbiges, ushțrâra oder ushțâra, das ich übrigens sonst nicht finde, ist, bei dem antyât pûrva und dvitiya zusammen fallen würden. Çicumára Vâj. S. 24, 21; 30; çingumára Rv. 1, 116, 8; Av. 11, 2, 25; udumbara ved. paroxytonon; purûravas ved. paroxyt., ebenso auch (und nicht proparoxytonon) in der Svaramañjarî zu Uņ. IV, 231; valivarda finde ich ved. nicht. III, 16. Die letzte oder [vorletzte Sylbe ist udâtta] in sâñka
cya etc. Das Ms. der Vritti liest kâmpilyam. Kaiyața ist von Nâgoji wörtlich citirt; die erwähnte Stelle der Kâçikâ lautet nach Ind. Off. Ms. 2441 so: sânkâçyasiddhaḥ | kâmpilyasiddhaḥ | sânkâçyakâmpilyaçabdau nyapratyayântây antodattau | phishi tu sânkâçyakâmpi
Abhandl. d. DMG. IV, 2.

Page #87

46
Die Phiţsútra des Çantanava.
lyanâsikyadârvâghâţânâm *) antah pûrvam ceti (1) pathyate | tatra pakshe madhyodâttâv api bhavatah 1. Ich kann dem Xâgoji weder in der Ergänzung des âdir vâ aus III, 8 noch in der Behandlung des Kaiyața und der Kâçikå beistimmen; wenn man in diesem Sûtra âdir va aus III, 8 ergänzen könnte, warum wäre es dann im folgenden Sûtra ausdrücklich hinzugesetzt? Das spashţârtham ist doch kein genügender Grund dafür. Bhattoji hat, wie aus seinen Worten dvitiyam udattam vâ hervorgeht, wie die Vșitti vâ im Sûtra gelesen und dies auf den Haupt- Adhikâra dvitiyam in III, 1 bezogen; aber welche Sylbe könnte denn ausser der zweiten in den angeführten Wörtern noch udâtta sein? Man denkt zunächst an antyât púrvam, das in den vorhergehenden Sûtren galt, aber drei Wörter. sind dreisylbig und bei ihnen würden dvitiyam und antyật pûrvam zusammenfallen; sie endigen ausserdem mit ya und würden deshalb, wie Någoji bemerkt, schon nach III, 13 madhyodâtta sein. Die Facta, dass antyât pûrvam in den vorhergehenden Regeln galt und von der Phi. Vși. auch in dieser Regel ergänzt wird, die Kâçikâ antaḥ púrvam ca erklärt und auch Kaiyata anto va in seiner Erklärung hat, und endlich in dârvâgháța der Antodâtta vedisch belegt ist, bewegen mich zu der Annahme, dass unser Sûtra - dárvághatanam anto vá zu lesen und antyát prirvam aus den vorhergehenden Sûtren zu ergänzen ist. - Der Svaraprakâça, der das Sûtra wie die Vritti liest, giebt die ungenügende Erklärung, dass Cântanava in den aufgezählten Wörtern nur den Accent einer Sylbe habe bestimmen wollen; welche andere Sylbe ausser dieser noch udâtta sein könne, ergebe sich aus anderen Regeln; seine Worte sind: eshâm antyât pûrva udâtto vâ syât sânkấçyah | kâmpilyaḥ | sankaçakampilâbhyâm vuñchan - (P. 4, 2, 80) âdisâtrena nyaḥ pratyayasvareņa pakshe ’ntodattau | nâsikâyâm bhavo nâsikyah | çarîrâvayavâcca (P. 4, 3, 55) iti yatàs tittvật (P. 6, 1, 185) pakshe svaritântah | dâry âhantîti dârvâghấtaḥ | dârâv âhano ’n antasya ca ţaḥ sañjñâyâm (P. 3, 2, 49, 1) iti vârttikenan antasya taḥ | atra pakshe dvitîya udatto dvitîyam (III, 1) ityanuvsitte| anye tv asmin sâtre vâçabdam apathitvaishâm dvitîyam udattam vâ syâd iti vyâcakhyuh | asmin pakshe dâryâghâțe vâçabda udattah | pakshe kriduttarapadaprakṣitisvareņântodattah | saptamî siddhaçushka (P. 6, 2, 32) iti sâtre sânkaçyakâmpilyanâsikyadârvâghâțânâm antaḥ
:
) Ms. nâstikya'.

Page #88

Die Phiţsútra des Cântanava.
47
pûrvam veti káşikâkârah papatha | asmin pakshe nâsikyaçabdah pakshe ’ntodầttah | râjanya ... dârvâghâțânâm âdir vânto veti ... kaiyatah papatha | tasmâd atra tattvam çântanavâcârya eva veda . III, 17. Die erste oder [zweite Sylbe ist udâtta) von einem mit
ishă endigenden und consonantisch beginnenden [Prâtipa• dika).
Das Ms. der Vșitti liest ishậntasya halâder . .; ferner çirisham für çirishaḥ, und maņçúshâ für gandúshâ. Ich bezweifle, dass Nâgoji mit Recht dvitiyam hier ergänzt, da das Sâtra passender auf NII, 10 folgte, wenn in den beschriebenen Wörtern die erste oder zweite Sylbe udâtta wäre; vielleicht ist auch hier antyát púrvam zu vergänzen; der Svaraprakâça bemerkt zu purisha etc.: pakshe laghâu ante (II, 19) iti madhyodâttâh. Çirisha, karisha, gandúshâ, mañjúshâ, rijisha und ambarisha sind nach Ujjval. âdyudâtta, ?ijîsha ist ved. antodâtta, in ambarisha als N. pr. ist ved, die dritte Sylbe udâtta.
III, 18. Von uçîra etc. [ist die Anfangssylbe udatta).
dâçeraka in der Vritti ist Corrector von zweiter Hand für daçeraka; die zweite Hand hat auch ranyá nach hridayahi und die Worte hiranyam aranyam nach hridayam eingeschoben; dâçerakapalála scheint nur durch Ungenauigkeit eines Schreibers aus décerakapalapalála entstanden zu sein, ist aber aus der Vșitti auch in den Svaraprakâça übergegangen. Letzterer bemerkt: atra çyâmâkagrabaṇam cintyam dhânyânâm vșiddhaksbântânâm (II, 23) ityeva siddhatvân madhyodâttasyâpi vede prayogât I (cf. oben zu II, 23);dann folgt die Bemerkung über hridaya , die Nâgoji hat, und endlich heisst es: anyeshậm laghav ante (II, 19) iti prapte vacanam l. Aus den Schlussworten Nâgoji's scheint hervorzugehen, dass Andere (als die erwähnten kecit) và aus dem vorhergehenden Sûtra ergänzten. Kapála ist ved. madhyod., nach Uņ. I, 117 âdyud. - "III. 19. Die Anfangssylbel von mahishî und ashådhå list
udâtta], wenn sie "Ehefrau' und 'Backstein? (und nicht
"Büffelkuh' und ein Nakshatra'] bezeichnen. Das Ms. der Phi. Vši. liest sinhyasi I paráhyasi 1. Mahishi als Fem. zu mahisha 'Büffel' ist antodâtta, ebenso ashadhá als Nakshatra (cf. I, 20). Die Phi. Vri. hat in der Unterschrift wieder phishsútra”. IV, 1. Von çakați und çakați ist der Reihe nach jede Sylbe
[udatta]. aksharam aksharam paryayena in Si. Kau. alle 3 Codd.; bei Nâgoji lesen Codd. 197 und 284 paribhâshaladhvão, 195 paribhashayam

Page #89

48
Die Phițsútra des Cántanava.
ladhvá o; vgl. Paribhâshâ 69 in Nâgojibhatta's Paribhâshenduçekhara Cod. Wilson 280: prátipadikagrahane lingaviçishtasyâpi grahanam, Schol. zu P. 8, 3, 46; Böthlingk zu P. 4, 1, 66. Çakati antod. Rv. 10, 146, 3. Çakați im Gaņa zu P. 4, 1, 45. — IV, 2. [Ebenso] von goshthaja, wenn es Name eines Brâhma
ņen ist. In der Vșitti unterscheidet sich das pratyudâharaṇa goshthaja von dem udâharaña nur dadurch, dass es Çûdraname ist. Brâhmanâḥ und vrishalaḥ neben einander z. B. auch Nir. III, 16. • IV, 3. Von pârâvata [ist der Reihe nach jede Sylbe] mit Aus
nahme der vorletzten [udâtta). In der Vritti vermisst man paryayeņa hinter aksharam aksharam. Ich finde pârâvata in der Bedeutung von Parâvat stammend' âdyudâtta Rv. 8, 100, resp. 89, 6 und 34, 18; in der Bedeutung Taube' proparoxytonon V. S. 24, 25. IV, 4. Von dhứmrajánu etc. [ist der Reihe nach jede Sylbe) mit
Ausnahme der Sylben dhů, ja, la, stha (udatta). Das Ms. der Vșitti las ursprünglich adhứmasthânâm, was auf dem Rande zu adhújalasthånám corrigirt ist; auf dem Rande stehen auch die Worte dhúmrajánvadinâm bis bhavati; man vermisst in der Erklärung die Ausnahme der vier Sylben. Nach dem Svaraprakâça ist die Sylbe jâ in dhúmrajánu ebenfalls nicht udâtta; er liest dhứmrajānuḥ 1 21.
IV, 5. Von kapikeca und harikeça [ist der Reihe nach jede . Sylbę udâtta] im Veda.
Der Svaraprakâça liest im Sûtra mit Bhattoji richtig chandasi. Harikeça âdyudâtta ausser in der citirten Stelle V. S. 17, 58, z. B. auch V. S. 15, 15; 16, 17; 40. —
IV, 6. Nyac und svar (sind) svarita.
Die Regel wird citirt für den Accent von svår z. B. von Såyaņa Rv. I, p. 137. Zu svår vgl. Rigveda Prât. Chapitre I, 22. IV, 7. Von nyarbuda und vyalkaça [ist] die Anfangssylbe (sva- .
rita). Die Worte nyarbuda vyalkaca in der Vșitti sind von mir hinzugefügt; ich habe auch nyarbudam für nyarbudaḥ geschrieben. Nyàrbuda ist ved. belegt; für das zweite Wort führt der Svaraprakâça als Belegstelle an Rv. 10, 16, 13 påkadůrvá vydlkaçã; vyalkaca findet sich im Schol. zu P. 7, 3, 4.
IV, 8. Von tilya etc. [ist] die Endsylbe (svarita).

Page #90

Die Phițsútra des Çantanava.
49
: Si. Kau. Cod. 2326 kärshmarya; 1331 kârshmárya; 2332 kåshmarya. Die Kâçikâ zu P. 6, 2, 18 bemerkt dhânyam antasvaritam; dazu Haradatta: dhânyam antasvaritam iti | anantarapathitena philsútreņa; und zu 6, 2, 16: kanyaçabdaḥ svaritânta iti | tilyaçikyamartyakaçmaryadhânyakanyårâjanyamanushyanam anta iti phishi páthát l. Zu tilya mit Affix yat von tila vgl. P. 5, 2, 4; die Kâçikâ za P. 5, 4, 30 leitet martya von marta vermittelst des Affixes yat chandasi ab; vgl. auch Sâyaņa zu Rv. 1, 18, 3: marteshu bhava ity arthe bhave chandasi (P. 4, 4, 110) iti yat 1 yato 'navaḥ (P. 6, 1, 213) ity adyudattatvam. Ujjval. betont çikya, dhấnya, kanyá (Svaramañjarî zu Un. IV, 111 nach Conjectur antasvaritam nipátanát); dhanya ist kdyudåtta. Der Svaraprakâça liest das Sûtra wie die Vșitti, bemerkt aber: kecittvatra martyaçabdam na pathanti | yuktam caitat l; und macht dann über martya und dhanya dieselben Bemerkungen, die wir bei Någoji finden. -
IV, 9. Vilva, bhakshya und virya (sind] im Veda (antasvarita).
Zu vîreshu sâdhur iti yat vgl. P. 4, 4, 98 und 6, 1, 213; zu vilva vgl. I, 24. Das Ms. der Vșitti liest svaritam bhavati; es las ferner ursprünglich vilvavastaviryânâm (sic!), über das sta von vasta ist dann sva geschrieben; in der Einzelaufführung stehen vasva, vasya, vasta unter einander, aber keine dieser Formen kann richtig sein; vielleicht ist vasavyà (cf. Kâçikâ zu P. 5, 4, 30) oder vastavyà (V. S. 16, 39) für vasta zu lesen; man vgl. auch die Formen västvya und västva in P. 6, 4, 175. Der Svaraprakâça liest das Sûtra wie Bhattoji und erwähnt die Lesart der Vșitti mit Någoji's Worten.
IV, 10. Si. Kau. : tvat, tva, sama, sima (sind) anudatta. Phi. Vri.: asya, asma, ena, tva, sama, sima (sind) anudâtta (im
Veda). In der Vșitti habe ich atho asmát für atho smật geschrieben. Ursprünglich las auch das Ms. der Vritti, wie ich den Text gegeben habe, asydsmainatvao, und es sollten wohl mit asya -auch die Formen abhyâm, ebhis, ebhyas etc. und mit asma asmai, asmât, asmin angedeutet sein; später schrieb man adasmainatva• *) und verstand
*) So glaube ich richtig zu lesen; der Verfasser des Svaraprakâça las adasena und bemerkt darüber: Kecid atra sâtre 'dasenau pathanti cchandasîti cânuvartaganti tanna asaú yah pánthâ adityah (Rv. 1, 105, 16) amí páncokshanah adó yád dấra plávate (Rv, 10, 155, 3) ityâdây antodâttatvadarcanât âdyudattacceti sâtre 'tra cchandasíti nivrittam iti bhashyasvarasât !

Page #91

50
Die Phițsūtra des Çântanava.
unter ad die vom Pronominalstamm a obne sma gebildeten Formen, veränderte aber dies wieder zum pâņineischen acenatva“, und bemerkte zu açena auf dem Rande: acena etav adeçau (für idam und etad). Man vgl. P. 2, 4, 32-34; Yâska Nir. IV, 25 asyä iti cásyeti codáttam prathamadece 'nudattam anvâdece i tîvrárthataram udattam alpiyorthataram anudattam, und Nir. V, 28 enam enam asya asyetyetena vyakhyatam. Vâj. Prât. II, 7, 13, 16, 63. — Zu tvat, tva, sama und sima vergleiche den Gaņa sarvadi und die Bemerkung der Kâçikâ dazu. - Sama in unserem Sätra ist das Synonym von sarva, denn nur als dieses ist es anudatta, vgl. Svaramañjari Fol. 31 a: yada samaçabdaḥ sadsiçârthas tadántodáttaḥ*). 1 yada sarvârthas **) tada sarvanudattaḥ 1 yada samvatsaraváca ***) tadådyudáttaḥ 1; zu. samá und sama cf. Benfey S. V. Gloss; sdma "Jabr' Rv. 10, 85, 5; V. S. 18, 18; Av. 11, 6, 17 etc. - Zu tva und sama vgl. man auch Nir. I, 8 und V, 23, wo Yâska die Ansicht Früherer, dass beide Wörter Nipâta seien, bekämpft, denn es scheint mir auch in V, 23 wie in I, 8 nipata ityeke (was aber schon Durga nicht hat) gelesen werden zu müssen; vgl. Vâj. Prât. II, 16, wo das tonlose samasmát ebenso wie tva als Nipâta bezeichnet wird. - Sima ist mir ved. nur als antodatta begegnet, z. B. Rv. 10, 28, 11. Nach Ujjval. zu Uạ. I, 143 würde es, als mit man gebildet, âdyudâtta sein; die Svaramañjarî bildet das Wort in dem Sûtra nicht, denn sie liest: avishivicushibhyah kit; Sâyaņa bildet es mit mak, z. B. Rv. 1, 102, 6 shiñ bandhane | asmâd auņâdiko mak. Es verdient bemerkt zu werden, dass Durga in der Erklärung der oben erwähnten Stellen Nir. I, S und V, 23; Ind. Off. Ms. 357 Fol. 37 a und 265 a, ebenso wie Sâyaņa zu Rv. 1, 54, 8; 113, 6; 5, 61, 6, auch nema in unserem Sätra liest; ich vermuthe, dass dies ein durch den Gaņa sarvadi veranlasster Irrthum ist, denn nema ist mit Ausnahme einer Stelle, in der es Sâyaņa zu einem folgenden Vocative zieht, vedisch immer âdyudâtta, vgl. Böhtlingk und Roth s. v. und oben II, 6. Zu dem bekannten Verse uta tvaḥ pacyan cf. Sâyaņa Einleitung zum Rigveda p. 30, 37; Yâska Nir. I, 19; Mahâbhâshya p. 29 und 30 ed. Ballantyne. Die Worte des Nâgoji atra sâtre etc. beziehen sich, soviel ich sehe, darauf, dass das Mahâbhåshya zu P. 3, 1, 3 sama und sima als anudatta anführt: pratyayádyudáttatvaşyavakaçaḥ | yatrânudâttaprakritih | samatvam i simatvam ; cf. auch Goldstücker Påņini Note 255.
*) Ms. tadantodâttaḥ.
* Ms. sarvas.
***) Ms. sambhavar'.

Page #92

'Die Phițsútra des Çantanava.
51
IV, 11. Von sima [ist] im Atharva - veda die Endsylbe udatta.
Zu sima cf. das vorhergehende Sûtra. IV, 12. Die Nipâta (sind] âdyudâtta.
Dieses und die folgenden fünf Sûtra behandeln den Accent der Nipâta. Die Nipâta sind mit wenigen Ausnahmen nicht überzweisylbig, und es sind deshalb im Allgemeinen vier verschiedene Accentuationsweisen möglich; entweder ist die Anfangssylbe adâtta, oder die Endsylbe, oder beide Sylben sind udâtta, oder beide anudåtta, resp. einsylbige sind entweder udâtta oder anudatta. Demgemäss haben wir die vier Regeln 12, 14, 15 und 16; nipâtà adyudâttâḥ wird vorangestellt, weil die meisten Nipata unter diese Regel fallen, alle Upasarga mit Ausnahme von abhi, ferner átha, átho, áha, ákim, áho, iti, káccid, kila, khálu, váshat, graushat etc. In Regel 14, 15 und 16 ist das Wort adi im Sinne von prakára zu nehmen (cf. Nâgoji zu 15), d. h. es sind unter evadi oder evamadi eben alle Nipâta zu verstehen, die sich in der Sprache als antodatta vorfinden, wie angá, addhå , iddha, utá, evá, evám, kathám, kuvid, nanú, nünám, purå etc., unter câdi alle anudatta, wie iva, u, ca, vå, sma, ha etc., und unter vâvâdi alle zweisylbigen, in denen beide Sylben udâtta sind. Von dreisylbigen würden z. B. ânushák und sanutár zu den evamadi gehören; ein einsylbiges Wort, das svarita wäre, wie kvà, würde unter keine Regel fallen, und sein Accent chándasatvát oder vyatyayena erklärt werden müssen. Das Sûtra 13 upasargáccábhivarjam müssen wir mit Nâgoji für zwecklos erklären; die Upasargâs gehören zu den Nipâtâs (cf. P. 1, 4, 56----59; Goldstücker Pâņini p. 224) sind also âdyudâtta nach 12; abhi gehört als antodatta zu den evadi, sowohl als Upasarga wie als Karmapravacanîya. *)
IV, 13. Ebenso die Upasarga mit Ausnahme von abhi.
Dass dieses Sûtra zwecklos ist, baben wir schon bemerkt; citirt wird es z. B. Kâçikâ zu P. 6. 2, 29; 51, Svaramañjarî Fol. 8a, 27b, 28 a etc. Die Praudhamanorama bemerkt darüber: iha nábhir ity eva suvacam itareshâm púrvena siddhatvat | vastutas tu tad api
*) Rechtfertigen lässt sich die besondere Erwähnung der Upasarga nur, wie es Nâgoji zu Mahâbh. p. 26 thut: upasarganipatayoh prithagupâdânam gobalivarddanyayena, 'the taking separately the prefixes and particles is after the pattern of 'an ox and a first-rate ox' (these two, in consideration of the superiority of the one, being specified separately, although both are oxen).

Page #93

52
Die Phițsútra des Çântanava.
mâstv evanâdisbv abheh sapâțhatvật *) 1 â två (Rv. 1, 5, 1) iti mantrą upasargâçcâbhivarjam iti vacanât prâtipadikantodattatvam ity uktvå mâ no martâ abhi druhan (Rv. 1, 5, 10) iti mantra evamâdînâm anta iti vadatâ vedabhâshyakṣitâ dhvanitam etatt. Der Svaraprakaça bemerkt: nipâtatvâd eva siddha upasargagrahaņam jñâpayati gatikarmapravacanîyasya nipätasyâdyudattatvam neti kecid åbuh | anye tu gatyâder âdyudâttatvasyeshțatvâd ihopasargagrahaņam. vyartham ity âhuḥ 1; und auf dem Rande: apare punar upasargaprayuktam yad abherâdyadâttatvam tad eva nishidhyate na tu nipâtaprayuktam etadartham upasargagrabaņam ityâhuh 1. Die Bemerkung Nâgoji's: spashtam cedam upasargasañjñâsâtre bhâshye bezieht sich darauf, dass Patanjali zu P. 1, 4, 57 ausdrücklich bemerkt, dass die Gati, Upasarga und Karmapravacanîya alle zugleich auch Nipâta heissen: yasminn eva viçeshe gatyupasargakarmapravacaniyasañiñâs tasminn eva viçeshe nipâtasañjñå syât 1. In dem angeführten Beispiele abhi râmam asthật ist abhi, obgleich getrennt vom Verbum, Upasarga nach P. 1, 4, 82; vgl. zu ähnlichen Fällen 2. B. Sayaņa za Rv. 1, 8, 2: ní vritrả ruộádhâmahai | âkhyâtasambandhasyapi ner upasargasya vyavahitâçceti vyavahitaprayogah 1. Man vergleiche zu unserem Sâtra Rigveda Prât. Chapitre XII, 7:
vinçater upasargâņâm uccâ ekâksharâ nava 1
âdyudâttâ daçaiteshâm antodâttastvabhîtyayam 11
Von den 20 Präpositionen sind udatta die 9 einsylbigen, âdyudâtta sind '10 von ihnen, antodatta aber abhi'; Schol. zu Vâj. Prâtiç. VI, 24; und Atharv. Prâtiç. p. 262, wo Vers 19 eine ungeschickte Umstellung des citirten Verses aus dem Rigv. Prâtiç. ist. - Für die Betonung von abhi führt Sâyaņa bald upasargáccábhivarjam (z. B. Vol. 1, p. 85, 175), bald evamâdînâm antah (z. B. I, p. 91, 131, 205) ohne Unterschied an, den Accent der übrigen Präpositionen erklärt er in der Regel nach nipata âdyudáttâh, selten, wie z. B. I, p. 68, nach upasargāçcâbhivarjam. Bemerkenswerth ist, dass Sâyaņa I, p. 51 auch abhyadi erwähnt: angaçabdasya nipåtatve 'py abhyaditvad antodattatvam.
IV, 14. Von eva etc. (resp. evam etc.) ist die Endsylbe (udåtta).
iti tu práñcas haben alle 3*Codd. der Si. Kau.; in der Vritti ist kuvit Corrector des Ms. für kvacit. Áha und cácvat gehören nicht hierher, sondern fallen unter Regel 12. Unser Sûtra selbst sagt
*) MB. sapathatvât.

Page #94

Die Phiţsútra des Cântanava.
53
Nichts über den Accent von saha, sondern nach dem zu 12 bemerkten würde saha unter Regel 12 oder 14 fallen, je nachdem es âdyudâtta oder antodatta wäre. Die von Bhattoji angeführte Regel Pâņini's hat ebenfalls nichts mit dem Accente von saha zu thun, sondern erst Patañjali bemerkt gegen ein Vârttika zu jener Regel folgendes: P. sahasya sah sanjñâyâm || Vârttika: sahasya halopavacanam || Patañjali: sahasya halopo vaktavyaḥ | sâdece hi sati svare doshaḥ | ântaryata udâttânudâttayoḥ sthâne svarita âdeçaḥ prasajyeta saputraḥ sabhâryaḥ | sa tarhi lopo vaktavyaḥ | na vaktavyaḥ | âdyudâttanipatanam karishyate | etc. und Kaiyata dazu: nipâtâ âdyudâttâ iti sahaçabda âdyudâttah | Bhattojidîkshita macht mit den Worten sahasya saḥ etc. auf den Unterschied zwischen derjenigen Betonung von saha, welche ihm aus diesem Phițsâtra zu folgen scheint, und Patañjali's Betonung des Wortes in P. 6, 3, 78 aufmerksam; angenommen, dass er mit Recht saha zu den evadi rechnete, so würde er den Çântanava den Oestlichen gegenüberstellen; dass aber saha nicht mit Nothwendigkeit von Çântanava zu den evadi gerechnet zu sein braucht -- wenigstens sagt er selbst nichts darüber - bemerken schon Kaiyata und Nâgoji; cf. anch oben pag. 13. Die Citate te putra sûribhiḥ saha und saha vai dev ânâm kann ich nicht im Veda nachweisen; zu âkara im Sinne von Mahâbhâshya', cf. Ballantyne, Laghu Kaumudî No. 1311; die Bemerkung Någoji's sahaçabdasyapi bezieht sich auf Kaiyața. Bei Sâyaṇa wird das Sûtra gewöhnlich evamâdînâm antah gelesen, selten, wie z. B. Rigv. Vol. I, p. 50 ev âdînám antaḥ.
IV, 15. Von väva etc. [sind] beide Sylben udatta.
vâvâdînâm in Codd. 1331 und 2326 der Siddh. Kau. und 197, 284 des Laghuçabd; die richtige Lesart war auch schon von Professor Weber, Çatap. Brâhm. p. 134 angegeben. Die Vșitti hat scheinbar zwei Sûtra an dieser Stelle; im zweiten ist vâvâdînâm Corrector des Ms. für vâvadâdînám und an Stelle des einfachen väva standen vávat | tvåvan; das erste der beiden Sûtra kann nur auf einem Irrthum beruhen, ein Wort vâvat existirt meines Wissens nicht. Vává erscheint z. B. Taitt. S. 2, 4, 2, 3: tấm vává devá vijitim uttamấm ásurair vyàjayanta; ferner 2, 4, 2, 3; 2, 5, 1, 6; 2, 5, 3, 4; 2, 5, 3, 7 etc.; cf. auch P. 8, 1, 64. Andere Nipâtâs, in denen beide Sylben udâtta wären, sind mir nicht bekannt; der Svaraprakâça bemerkt: prayogânusâriņo vâvâdayah.
IV, 16. ca etc. [sind) anudatta.

Page #95

54
Die Phițsutra des Cantanava.
:: In der Vșitti ist ha Correctur des Ms. aus aha; letzteres ist âdyudâtta. Zu der Bemerkung Nâgoji's über paçu vgl. P. 1, 4, 57 und die Schol. daselbst; dasselbe ist über cit zu bemerken; cf. Nir. 5, 5: cid iti nipato 'nudâttah purastâd eva vyâkhyâtaḥ | atbâpi paçunâmeha bhavaty udattah | cid agi mánâsi il.
IV, 17. Ebenso) yathá am Ende eines Pâda.
Das Sûtra ist Ausnahme zu IV, 12; dass die Regel nicht überall gilt, bemerkt schon Nâgoji; vgl. auch Benfey S. V. Gloss. $. v. yáthâ; der Svaraprakâça führt dafür den Nyåya: sarve vidhayaç chandasi vikalpante an. Die Praudhamanoramâ bemerkt zu dem Sâtra: yat tu svaramañjarîkritâ purâ jîvagríbho yathå (Rv. 10, 97, 11) bhrấjanto agnáyo yathâ (Rv. 1, 50, 3) ityapanyasya litsvaram (cf. P. 5, 3, 23; 6, 1, 193) âçankyâvyayikaprasiddhimâtreņātra sarvânudâttatvamity uktam tad etatsâtrådarçanaprayuktam. In Nrisinha’s Svaramañjarî, die übrigens in dem mir vorliegenden Ms. nicht ganz vollständig ist, habe ich die betreffende Stelle nicht gefunden. Hier schliesst die Phitsûtravritti ; das Ms. liest phishsútravșittau und phiksútravrittiḥ. IV, 18. In einer Verdopplung, welche Aehnlichkeit etc. aus
drückt, ist die Endsylbe des zweiten Gliedes udâtta. Dass diese und die folgende Regel den von Pâņini am Anfange des 1sten Capitels des Sten Buches gegebenen Regeln nachgebildet sind, zeigen die citirten Regeln Pâņini's; der Ausdruck von 19 ist mangelhaft, doch beweist die Verbindung mit 18, dass die Regel: den pâņineischen 8, 1, 2-3, gleichbedeutend und an 6, 1, 158 nicht zu denken ist. Zu prá-pra cf. Vâj. Prât. VI, 3. — Cod. 284 des Laghuçabdenduçekhara schliesst am Ende von 18. IV, 19. In jeder anderen Verdopplung ist das zweite Glied
anudâtta. Si. Kau. 1331 çantanavácârya”, 2326 und 2332: cântanaváryao, Kâçikâvritti zu P. 6, 2, 14: samudraçabdo 'pi phishi påtalápålankâmbâsâgarârthânâm ity antodatta eva, dazu Haradatta: phishiti adimena yogena cântanavîyam catushkam sâtram upalakshayati | tatra samudraçabdaḥ sâgarârthatvad antodâttaḥ 1; und ferner Kâçikâ za P. 7, 3, 4 svaram adhikṣitya krito granthah (cf. P. 4, 3, 87) sauvarah etc., und dazu Haradatta: sauvaro grantha iti sa punah çantanupraņitaḥ phishityâdikaḥ 1; cf. oben pag. 14. Note.

Page #96

Indices.
गोष्ठजस्य ...
(S. = Siddh. Kaum., V. = Phitsutravritti.) I. Alphabetisches Verzeichniss der Sûtra. अक्षयादेवनस्य II, 12.
IV, 2. अङ्गुष्ठोदकवक ... I, 14. ग्रामादीनां च II, 15. अथ द्वितीयं ... III, 1. घेतादीनां च I, 22. अथादिः प्राक... II. 1. चादयो ... IV, 16. अर्जुनस्य ... I, 17. छन्दसि च
I, 103; III, 9. अधेस्यासम ... II, 13. जनपदशब्दाना .... II, 24. अर्यस्य वाम्याख्या.... I, 18.
ज्येष्ठकनिष्ठ ...
I, 23. अस्यास्मनख... IV, 10. V. तित्यशिक्य ... IV,8. आन्तस्य च ... III, 14. V. तृणधान्यानां चं ... II, 4. आशाया अदिगा
यशां...
III, 2. V. ख्या ...
I, 19. यषां...
III, 2. S. गन्तानां च .... II, 26. त्वत्त्वसम .... IV, 10. S. ईषान्तस्य .... III, 17. थान्तस्य च .... III, 14. S. उनर्वनन्तानाम् II, 9. दक्षिणस्य ... I, 8. उपसर्गाश्चाभिवर्जम् IV, 13. धान्यानां ... II, 23. उवन्तं सवि ... II, 8. V. धूम्रजानु ..... IV, 4. उशीरदाशेर ... III, 18.
ध्यपूर्वस्य ... I, 5. एवमादीनामन्त : IV, 14. V. न कुपूर्वस्य ... I, 21. एवादीनामन्तः IV, 14. S.. नक्षत्राणामा ... I, 20. .. कपिकेशहरिकेश ... IV, 5... नपः फलान्तानाम् III, 12. S. कर्दमादीनां वा . III, 10. V. नविषयस्या ... II, 3. कर्दमादीनां च III, 10. S. नर्तप्राण्याख्यायाम II. 22. छष्णखामृगाख्या ... I, 11. न वृक्षपर्वत ... II, 17. S... खव्युवर्ण ..... II, 8. S. न व्याघ्रमहिष ... II, 17. V. खान्तस्यामादेः I, 6. निपाता ... IV, 12.
I, 4. न्य वरौ ... IV, 6. . गेहानामस्त्रियाम् I, 3.. न्यर्बुदव्यलय ... IV, 7.

Page #97

56
Indices.
नः संख्यायाः II, 5. वा भाषायाम I, 16. पाटलापालङ्का... I, 2. वावादीमामुभाव ... IV, 15. पान्तानां...' III, 6. विल्वतिष्थयोः ... I, 24. . पारावतस्य चोपो ... IV, 3. V. विल्वभक्ष्यवीर्या ... IV, 9. S. पारावतस्योपो... IV, 3. S. विल्ववस्तवीर्या ... IV, 9. V. पीतद्र्थानाम् II, 14. शकटिशकव्योर ... IV, I. पृष्ठस्य च
1,15. S...शकुनीनां च ... II, 21. प्रकारादिद्विरुक्तौ ... IV, 18. शादीनां... III, 5. प्राणिनां कुपूर्वम् II, 7. S. शिशुमारोदुम्बर ... III, 15. प्राणिनां च ... II, 7. V. शुक्लगौर ... I, 13. फिषोऽन्त ... I, 1. शेषं सर्वम ... . IV, 19. मकरवरूढ ... III, 8. साङ्कायकाम्पि ... III, 16. महिष्यषाढ ... III, 19. सिमस्याथर्वणे ... IV, 11. मादीनां... III, 4. सुगन्धितेजनस्य ... III, 11. मृष्टस्य च
I, 15. V. स्त्रीविषयवर्ण ... II, 20. यथेति ...
IV, 17. स्फिगन्तस्यौपम्य ... II, 16. V. यान्त स्थानया ... III, 13. स्वाङ्गशिटाम ... II, 6. S. युतान्यण्यन्तानाम् III, 7.
स्वाङ्गसिटाम ... .. II, 6. V. राजविशेषस्य ... II, 18. S. स्वाङ्गाख्यायामा ... I, 9. राजशब्दस्य ... II, 18. V. स्वाङ्गानामकुर्वी ... III, 3. लघावन्ते ... II, 19. हयादीना ... - II, 25. लुबन्तस्योपमेय ... II, 16. S. हिष्ठवत्सर ... I, 7. ले फो नपः III, 12. V. हस्वान्तस्य स्त्रीवि... II, 2. वर्णानों तण ... II, 10. . इवान्तस्य इख ... II, 11. वा नामधेयस्य ___I, 12.
II. Die in den Sûtra vorkommenden Ausdrücke. raksha II, 12.
| anudatta IV, 16. ~~- IV, 19, S. akshara IV, 1.
anta I, 1; 14, S.; II, 19; 25, S.; akshu. - purva II, 20.
IV, 8; 9, V.; 11; 14; 18, S. -- angushtha I, 14.
ani - III, 7. at-- II, 6. aniani. -anta III, 7. .
III, 7. anis - II, 3. ak - at. -anta II, 6..
II, 24, V. ash - II, 24, S. atha II, l. - III, 1.
asamyuktala — II, 25, S. â —. ani. - anta III, 7. .
III.14.V. ik-II. 26. ishaanucca IV, 10.
III, 17. una - II, 9. uv -

Page #98

Indices.
57
II, 8, V. ri - II, 9. kal ma — II. 8. jâyâ - III, 19. II, 23. kha - 1, 6. ņa – II, třiņa — I, 17. prâņi – II, 22. 10. t – II, 10. ta – II, 10:| svânga – I, 9. svậmi- I, 18. ti – I, 7; II, 10, thã I, 7; atharvana IV, 11. III, 14, S. ni - II, 10., pa - âdi I, 9; 13; II, 1; III, 8; 17; III, 6. pâda -- IV, 17. pha- IV, 7. aku - III, 3. arla – III, 12, S. ya -- III, 13. III, 3. av — III, 3. açm ---- yuta III, 7. la -- II, 25, V. I, 6. eva - IV, 14, s. evam - fup - II, 16, S. vatsara — IV, 14, V. kardama -- III, 10. I, 7. van — II, 9. çat – 1,7. guru – III, 6. grâma -- II, sha-- II, 23. sphig - II, 16, V. 15. ghrita — I, 22. ca — IV, hishtha - I, 7. hrasva – 16. m – III, 4. vâva — IV, 15. II, 2; 11; 11, V.
ç - III, 5. hay -- II, 25; antya II, 25, V.; III, 13., III, 17. prakârâdidvirukti IV, apatya III, 18.
18, S. apalanka, – artha I, 2.
adyudâtta IV, 12. abhi IV, 13.
âp. — vishaya I, 20. ambâ. - artha I, 2.
ârji III, 8. araṇya III, 18.
aça I, 19. arjuna I, 17.
ik. -anta II, 26. artha. apalanka - 1, 2. ambâ ---ikshu III, 8. .
1, 2. geha - 1. 3. pâtalà -- iti IV. 10; 17. I, 2. pîtadru -- II, 14. sâ- ishțakâ. --- âkhyâ III, 19.
gara - I, 2. . . is. anisanta II, 3. ardha II, 13.
îsha III, 1. - anta III, 17. arya I, 18.
u. - varņa II, 8, S. uvanta II, aç. - anta II, 24, V. tri — III, 8, V.
2, V. dvi — II, 4, V.; 26, V. udaka I, 14. bahu – II, 19, V.
udâtta I, 1; IV, 11; 15; 18, S. ash. -- anta II, 24, S. tri -- III, udumbara III, 15.
2, S. dvi — II, 4, S.; 26, S. una. -- anta II, 9. babu — II, 19, S.
upameya. --- nâmadheya II, 16, S. ashâdhå III. 19.
upasarga IV, 13. asma IV, 10, V.
upottama IV, 3. asya IV, 10, V.
ubha IV, 15. â. - anta III, 14, V.. umâ III, 8. åkhyâ. adig -- I, 19. amriga - uçîra III, 18. * I, 11. ishțakâ – III. 19. ritu — ushţâra III, 15, V.. .
II, 22. krittikâ I, 21. křitri- ushtrâra III, 15, S.

Page #99

Indices.
ri. - anta II, 9.
ced I, 11; 17, S.; 18; 19; 21; II, 8; șit. an - II, 11.
18; III, 19, S. șitu. -- âkhyâ II, 22.
chandas I, 10; 14; III, 9; IV,5, S.; etad IV,-10, V.
9: acchandasi IV, 5, V. ena IV, 10, V.
janapada. - çabda II, 24. . eva. — âdi IV, 13, S.
jaya. – Âkhya III, 19. evam. - âdi IV, 13, V. jyeshțha I, 23. aupamya: --nâmadheya II, 16, V. |ņa. -- anta II, 10. ka. - anta II, 23.
t. -- anta II, 10. kanishtha I, 23.
ta. — anta II, 10. kanyâ IV, 8.
tâcchîlya II, 11. kapala III, 18, S.
ti. – anta 1, 7; II, 10. kapikeça IV, 5.
tilya IV, 8. kardama. — âdi III, 10. tishya I, 24. kalâ III, 8.
třiņa II, 4. - âkhyâ I, 17. kâmpilya III, 16.
tri. --- aç III, 2. V. -- ash III, 2, S. kârshmarya IV, 8.
tva IV, 10. kâlavala IV, 4.
tvad IV, 10, S. kâçi III, 8, V.
| thù. – anta I, 7; III, 14, S. . kaçîna III, 8, S.
dakshiņa I, 8. kâshthâ III, 8.
dârvâghâţa III, 16. ku. — pûrva I, 21; II, 7. — aku-dâçera III, 18, S. âdi III, 3.
dâçeraka III, 18, V. krittikâ. - âkhyâ I, 21. diç. adigâkhyâ I, 19. kritrima. - âkhyâ II, 8. devana. a -- II, 12. krishņa I, 11.
devara. III, 18. kla. - anta I, 6.
dyotana. asamadyotane II, 13. khay II, 8, S.
drâkshâ III, 8. guda I, 4.
dvi II, 19. - aç II, 4, V.; 26, V. guru II, 19. - âdi III, 6.
-- ash II, 4, S.; 26, S. geha. -- artha I, 3.
dvitîya III, 1. goshthaja IV, 2.
dvirukti. prakârâdi -- IV, 18; S. gaura I, 13.
dh. - pûrva I, 5. grâma. - âdi II, 15.
dhânya II, 4; 23; IV, 8. ghrita. — âdi I, 22.
dhûmrajânu IV, 4. ca 1,4; 10; 15; 22; II, 4; 7, V.; n. (nantâ 'sankhyâ) II, 5.
15; 19; 21; 23, S.; 25, V.; 26; na I, 21; II, 17; 22. III, 4, V.; 9; 10, 8.; 11, V.; 14; nakshatra I, 20. 15; IV, 3, V.; 13. --âdi IV, 16. nap III, 12. — vishaya II, 3..

Page #100

Indices.
nâ III, 14.
| bhakshya IV, 9, S. nâmadheya I, 12. upameya - 11, | bhâshâ I, 16.
16, S. aupamya - II, 16, V. m. mâdi III, 4. a-mâdi I, 6. brâhmaņa -IV, 2.
makara III, 2; 8. nâtian. varņa - II, 20, 'V. manushya IV, 8. nåşikya III, 16.
martya IV, 8, V. ni. -- anta II, 10.
mahisha II, 17. mahishî III, 19. nipâta IV, 12.
muñjakeca IV, 4. nyac IV, 6.
mpiga. amrigâkhyâ I, 11. nyarbuda IV, 7.
mțishța I, 15, V. pa.' -- anta III, 6.
ya. — anta III, 13. - pûrva I, 5. para IV, 18, S.
yathâ IV, 17. paryâyeņa IV, 1.
yamanvâ II, 18. parvata II, 17, V. - viçesha II, yuta. – anta III, 7. 17, S.
r. (rantâ sankhyâ) II, 5. a - râdi palâla III, 18.
III, 3. pâtalâ. - artha 1, 2.
râjan. --- viçesha II, 18, S. -- çabda pâda. ante IV, 1
II, 18, V. pârâvata. IV, 3.
râjanya IV, 8. pårevata III, 8.
la III; 12, V. --- anta II, 25, V. pîtadru. -- artha II. 14.
asamyuktalânta II, 25, S. purûravas III, 15.
| laghu II, 19; 21, S.; III, 14. pûrva II, 21, S.; 25; III, 13. --- pûrva II, 21, V.
akshu - IX, 20. asamyoga lup. – anta II, 16, S. II, 25, V. ku - I, 21; II, 7. v. a - vâdi III, 3. dhya.--1,5. lagbu - II, 21, V. (vaka I, 14. savi -- II, 8, V.
vatsara. -- anta 1, 7. prishtha I, 15, S.
van. -- anta II, 9. peshțâ III, 8, S.
vayas I, 23. paishțrâ III, 8, V.
varûdba III, 8. prakâra. - âdidvirukti IV, 18, S. varjam. abhi – IV, 13. upottapråk II, 1; III, 1; 2.
ma -- IV, 3. prâņin II, 7; – akhyâ II, 22. varņa II, 10; 20, S. u - II, 8, S. pha III, 12, V.
- nâman II, 20, V. phala. -- anta III, 12, S. valivarda III, 15. phish I, 1.
vaçã I, 14. bahu. – aç II, 19, V. - ash vasta IV,49, V. II, 19, S.
vân I, 9; 12; 16; 24; II, 25; III, 8; brâhmaņa. – nâmadheya IV, 2. 10, V.; 11, S.; 16, V.; 17.

Page #101

60
Indices.
vâva. - âdi IV, 15.
sha. -- anta II, 23. vitastâ III, 8.
samyukta. asamyuktalânta II, vilva I, 24; IV, 9.
25, S. viçesha. parvata - II, 17, S. samyoga. asamyogapúrva II, 25, V.
râja -- II, 18, S. vriksha-- II, sankhya II, 5. 17, S.
sama IV, 10. vishaya. âp - 1,20. nap -- II, 3. sarva IV, 19, S.
strî - 1. 5; II, 2; 20. savi. --- pûrva II, 8, V. vîrya IV, 9.
sågara. --- artha I, 2. vriksha II, 17, V. - viçesha II, sankaçya III, 16. 17, S.
sâdhu I, 8. vșiddha II, 23.
sinha II, 17. vyalkaça IV, 7.
sit II, 6, V. vyâghra II, 17.
sima IV, 10; 11. ç. – âdi III, 5. a-çâdi I, 6. sugandhitejana III, 11. çakați II, 1; IV, I. çakati IV, 1. strî. - vishaya I, 5; II, 2; 20. çakuni II, 21.
astriyâm I, 3. çat. — anta 1, 7.
sthålîpaka IV, 4. çabda. janapada – II, 24. râja- sphig. - anta II, 16, V. II, 18, V.
svar IV, 6. çarâva III, 18.
svarita I, 24; IV, 6. çarîra III, 18.
svânga II, 6; III, 3. —âkhyâ 1,9. câka III, 5.
svâmin. - âkhyâ I, 18. çikya IV, 8.
hay. - âdi II, 25; III, 17. çit II, 6, S.
harikeça IV, 5. çiçumâra III, 15.
hiraṇya III, 18. çukla I, 13.
hishtha. -- anta 1, 7. çesha IV, 19, S.
hřidaya III, 18. çaivāla III, 18.
hrasva II, 11, S. – anta II, 2; çyâmåka III, 18.
11; 11, V.
Corrigenda. p. 84. Z. 15. lies T. p. 39. 2. 18. lies . p. 12. Z. 1. v. u. lies FTET : :
Berlin, Druck vot. Gebr. Unger (C. Unger), Königl. Hofbuchdrucker.

Page #102
Seria Subi Alm For Private And Personal Use Only